Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-darzana antarAya karma gotra karma nAma karma jJAnAvaraNIya : karma Kab AyuSya karma darzanAvaraNIya: karma vedanIya mohanIya karma 'karma saMkalana : sA. kaMcana kumArI 'lADanUM'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-darzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajjA cara pamokkhA tI sADa jaina vizva bhAratI prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-darzana saMkalanakartrI sA. kaMcanakumArI 'lADanUM'
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : jaina vizva bhAratI po.: lADanUM (rAja.) 341306 jilA : nAgaura (rAjasthAna) phona : 01581-226080/224671 phaiksa : 01581-227280 e-mail:secretariatldn@jvbharati.org ISBN 978-81-7195-268-7 (c) jaina vizva bhAratI prathama saMskaraNa : sitambara 2014 ( pratiyAM 1100 ) mUlya : do sau bIsa rupaye mAtra mudraka : sAMkhalA priMTarsa, vinAyaka zikhara zivabAr3I roDa, bIkAnera 334003 KARM-DARSHAN Collection by Sadhvi Kanchan Kumari 'Ladnun' 220
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana AcAryazrI tulasI ke anusAra jainadarzana meM vaijJAnika tattvoM kI bharamAra hai| una para vizeSa lakSya ke sAtha risarca ho to bahuta lAbha kI saMbhAvanA hai| kyoMki yaha vijJAna ke bahuta nikaTa hai| apekSA hai vaijJAnikatA ke sAtha isake prastutIkaraNa kI / jaina darzana ke AdhArabhUta tattva cAra haiM- AtmavAda, karmavAda, lokavAda aura kriyAvAda / ina tattvoM ko samIcIna rUpa se samajhane vAlA jaina darzana ko bhalI-bhAMti samajha sakatA hai| sAdhvI zrI kaMcanakumArIjI ne AcAryazrI tulasI kI preraNA se jaina tattvajJAna kA vizeSa adhyayana kiyaa| unhoMne karmavAda ko gaharAI se par3hane kA prayAsa kiyA / isa viSaya meM bolanA aura likhanA zurU kiyaa| logoM kI abhiruci ne unako vyavasthita rUpa meM kucha likhane ke lie prerita kiyaa| usakI niSpatti hai karma-darzana / prastuta pustaka jainadarzana yA karmavAda ke jijJAsu pAThakoM kI jijJAsAoM ke samAdhAna meM sahAyaka banegI, aisA vizvAsa hai / sAdhvIpramukhA kanakaprabhA naI dillI, maharaulI adhyAtma sAdhanA kendra 24/7/2014
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa 1. NamAmi tulasI suha jamma saI e titthayare vva svvaaisaainnN| jammakkhaNe kuMkuma pAya-cindhe payaDe jahA devA suriMdaM nnmejj|| 2. unnaI hi kare tassa jassa NihA gurupi| ao suddha bhAveNa sevejjA tulasI pyN|| 3. paDipayaM teNa raiyaM mahattaNaM NANeNa paNNo buddho ya dNsnno| cAritta cakkI bhAvi-appA khamAe titthesa gotteNa mhaapittttho|| 4. tulasI guru vissa pagAsakArI so pAva-hArI ya sNtaaphaarii| saMjIvaNI savva rogAvahArI caraNAraviMde paNamAmi tss|| HTTE 5. samuvAsiNI tassa sarassaI ya, kittI va mahimA mahAlacchI ruuvaa| egaggayA mahAsattI ya duggA samappae haM mama lahuyaM ca lehN|| 6. joI caraNo mahAsamaNo mahesI atteppalINo majjhattha muttii| bhayavaM ca sakkhaM rAyadesappamuktako aNukaMpANuratto sohejja bhvvo||
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulasI ko tulasI janma zatAbdI maMgala varSa meM praNAma karatI hU~ / tulasI (gurudeva) tIrthaMkara kI taraha sarvAtizAyI haiN| jaisA ki tulasI ke janma kSaNoM meM paTala para kuMkuma caraNa cihna ubhare the| lagA, deva jaise apane indra ko namana karane Ae hoM / / 1 / / jIvana vikAsa use hI upalabdha hotA hai jise guru ke prati AsthA, niSThA hai| isalie zuddha bhAvoM se tulasI caraNa- -kamaloM kI ArAdhanA kareM / / 11211 tulasI ne paga-paga para kIrtimAna sthApita kiye - - jaise tulasI jJAnArAdhanA se prAjJa ho gae, darzana se kSAyopazamika samyaktvI, cAritra ke ve mAno cakravartI ho gae aura kSamA (sahiSNutA ) se mAno bhAvitAtmA aNagAra ho gaye ho ||3|| tulasI guru vizvabhara meM prakAza karane vAle the| ve pApa va saMtApa haraNa karane vAle the| sarva rogoM ke miTAne kI saMjIvanI thii| unake caraNakamaloM meM merA vaMdana ho / / 4 / / gaNAdhipati zrI ke sarasvatI sadA samupAsanA karatI hai| kIrti va mahimA unake khajAne kI mahAlakSmiyAM haiN| unake ekAgra citta kI mahAzakti durgA hai| maiM unake caraNoM meM merA eka choTA-sA lekhana samarpita karatI hU~ ||5|| maharSi jyoticaraNa zrI mahAzramaNa AtmA meM lIna adhyAtma kI (ekamAtra) mUrti hai| lagatA hai rAga- -dveSa se mukta ve sAkSAt bhagavAna haiM aura anukaMpA, maitrI meM lIna, bhavyarUpa meM suzobhita ho rahe haiM | | 6 || - sAdhvI kaMcanakumArI, lADanUM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya jaina darzana vizva kA eka vaijJAnika, manovaijJAnika darzana hai| jaina darzana kA prathama pATha hai-krmvaad| karmavAda jaina siddhAnta kI nIMva hai| adhyAtma ko samajhane ke lie karmavAda ko samajhanA jarUrI hai| bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita 'karma siddhAnta' bhArata kI dharA ko hI nahIM apitu sampUrNa vizva ko jaina darzana ko samajhane ke lie karma siddhAnta ko samajhanA Avazyaka hai| bhagavAna mahAvIra ne mAtra manuSya jagata kI hI nahIM apitu ekendriya se lekara paMcendriya taka sampUrNa prANI jagat kI mImAMsA kI hai| karmoM kI prakRti, pariNAma, avadhi, tIvra, maMda bhAvoM kI sUkSma vivecanA kI hai| jaina vAGmaya meM caudaha pUrva ko jJAna kA akSaya-koSa mAnA gayA hai| usameM AThaveM pUrva kA nAma hai-krmvaad| isake atirikta dUsare agrAyaNIya pUrva meM karmaprAbhRta nAma kA vibhAga thaa| jisameM karma saMbaMdhI carcAeM thiiN| pUrvo se uddhRta karma zAstra Aja bhI zvetAmbara tathA digambara donoM paramparAoM meM upalabdha hai| zvetAmbara paramparA meM karmaprakRti, zataka, paMcasaMgraha tathA saptAtikA ye cAra graMtha pUrvoddhRta mAne jAte haiN| digambara paramparA meM SaTkhaNDAgama va kaSAyaprAbhRta ye do graMtha pUrvoddhRta mAne jAte haiN| inameM karma saMbaMdhI saba granthoM kA samAveza ho jAtA hai| AgamoM meM bhI aneka sthAnoM para karmavAda kA vivecana upalabdha hai| yathA 'jaM jArisaM puvvamakAsi kamma, tameva Agacchati sNpraae|'' arthAt AtmA ne jaise karma kie haiM, saMsAra meM usI ke anusAra phala milatA hai| 'kammasaccA hu pANiNo' prANI jaise karma karate haiM, sacamuca vaise hI phala pAte haiN| sakammuNA vipariyAsuvei kammI kammahi kiccai mUrkha apane karma se hI dukhI hotA hai, karmI apane karmoM se hI dukhI hotA hai| 1. sUtrakRtAMga 1/5/2/23 2. uttarAdhyayana 7/20 3. sUtrakRtAMga 9/4 8 karma-darzana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ suciNNa kammA, suciNNa phalA bhvNti| duciNNa kammA, duciNNa phalA bhvNti||' acche karma kA phala acchA hotA hai| bure karma kA phala burA hotA hai| AgamoM meM uparokta sUtroM ke atirikta saikar3oM-hajAroM sUtra karma zabda ke abhinnArthaka mila jaaeNge| una sabhI ko isa laghukAya meM vyAkhyAyita nahIM kiyA jA sktaa| jaina yoga ke punaroddhAraka AcAryazrI mahAprajJajI ne 'karmavAda' nAmaka pustaka meM zAstrIya karma siddhAnta kA manovaijJAnika, vaijJAnika evaM Adhunika pariprekSya meM sAMgopAMga vivecana kiyA hai| yaha grantha jana sAdhAraNa se lekara uccakoTi ke mUrdhanya vidvAnoM meM bhI samAdRta hai| preraNA srota-gaNAdhipati AcAryazrI tulasI sujAnagar3ha meM sthita rAmapuriyA havelI kA prasaMga hai| hama kucha sAdhviyAM pUjya gurudeva ke upapAta meM baiThI huI thiiN| prasaMgavaza gurudeva ne pharamAyA--sabhI sAdhusAdhviyoM ko eka-eka viSaya ke pratipAdana meM dakSatA hAsila karanI caahie| pAsa meM baiThe zrImAn zubhakaraNajI dasANI ne kahA- 'gurudeva! agara aisA hotA hai to terApaMtha ke vikAsa meM cAra cAMda laga jaaeNge|' pUjya gurudeva ne mujhe bhI kahA--'kaMcana! tumheM bhI kisI eka viSaya meM niSNAta banane kA lakSya rakhanA hai| tattvajJAna merI ruci kA viSaya hai| maiMne usI dina se yaha saMkalpa kara liyA ki mujhe tattvajJAna meM Age bar3hanA hai aura maiMne usa ora salakSya prayAsa bhI kiyaa| tattvajJAna se saMbaMdhita eka viSaya hai--krm| jaba maiM svataMtra rUpa se san 2000 kA caturmAsa mumbaI ke lie gii| vahA~ pahu~cate hI mere mAnasa paTala para eka prazna ubharA ki yahA~ to vidvAna sAdhu-sAdhviyoM ke caturmAsa hue haiM, unake sAmane maiM kucha bhI nahIM huuN| maiMne pUjya gurudeva kA smaraNa karate hue kahA ki-'prabho! maiM kisa viSaya para pravacana karU~? yahA~ ke zrAvaka to aneka vizeSatAoM se paripUrNa haiN| tatkAla mujhe adRzya aura anAyAsa mArgadarzana milA ki tujhe karma para bolanA hai| taba se Aja taka caturmAsa ke prArambha meM, paryuSaNa se pUrva mere pravacana kA viSaya karmavAda rahatA hai| yaha saba guruprasAda se hI sambhava hai| __jaba maiMne san 2005 kA ahamadAbAda caturmAsa parisampanna kara pUjya gurudeva AcAryazrI mahAprajJajI ke lADanUM meM darzana kiye to zraddheya AcArya pravara ne pharamAyA 'karmavAda para tumhArA adhikAra ho gayA hai| loga tumhArI pravacana zailI se santuSTa haiN| 1. aupapAtika sUtra-60 karma-darzana 9
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya AcAryazrI mahAzramaNajI ne bhI mujhe eka-do bAra pUchA - 'the karmavAda para kittA dina calA lo? aadi'| maiMne nivedana kiyA yaha saba guruoM kI kRpA hai| maiM kucha nahIM jaantii| guruoM va bar3oM se jo kucha maiMne thor3A bahuta sunA hai, usakA mAtra eka aMza bA~Tane kA sAhasa kara rahI hU~ / zraddheyA mahAzramaNIjI ke sAnnidhya meM jaba kabhI bhAI- bahana kendra meM upAsanA hetu pahu~cate to unako mahAzramaNIjI pharamAtI - 'sAdhvI kaMcanakumArIjI ko tattvoM kI acchI jAnakArI hai| ve siddhAntoM kI jAnakAra haiN| Apako isa bAra unakA pUrA lAbha uThAnA hai|' sunakara sAttvika AhlAda kI anubhUti hotI / yaha saba mahAzramaNI sAdhvIpramukhAzrIjI kanakaprabhAjI kI hI kRpA hai| jJAna prastuti kI aneka vidhAeM hotI haiN| usameM eka vidhA hai jijJAsA aura samAdhAna, praznottara shailii| logoM kI abhivyakti rahatI, mA~ga rahatI ki jo Apa pravacana karatI haiM usakI eka pustaka nikala jAye to hama AsAnI se par3ha leNge| pravacana karanA alaga bAta hai aura nibaMdhabaddha lekhoM kA saMkalana kara pustaka kA rUpa denA alaga bAta hai| vartamAna meM praznottara zailI ko adhika pasanda karate haiN| isake lie maiMne karmavAda ko praznottara zailI meM prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| karma kyA hai ? jar3a karma, cetana AtmA ke sAtha kaise baMdha jAte haiM? ina donoM kA sambandha kaise hotA hai ? yaha sambandha kaba se hai ? AtmA ke sAtha baMdhA huA karma kaba taka phala nahIM detaa| karma kI sthiti kyA hai ? karma baMdha kA rasa tIvra hai yA manda ? hajAra prayatna ke bAvajUda bhI aisA kaunasA karma hai jise bhoge binA chuTakArA nahIM milatA? Adi aneka prakAra ke praznoM kA samAdhAna isa pustaka meM diyA gayA hai| prastuta pustaka meM sarvaprathama AtmA aura karma ke bAre meM carcA kI gaI hai| usake pazcAt kramazaH AThoM karma ke bAre meM carcA kI gaI haiM aura pariziSTa meM tatsambandhI kahAniyA~ bhI uddhRta kI gaI haiN| gaNAdhipati zrI tulasI kI ananya kRpApAtra, AcAraniSTha, maryAdAniSTha sAdhvIzrI sirekumArIjI 'saradArazahara' Aja sadeha hamAre bIca meM nahIM haiN| unakI aneka vizeSatAoM se bharA jIvana mere lie kadama-kadama para mArgadarzaka bana rahA hai| mere saMyama-paryAya ke paiMtIsa vasanta Apake sAnnidhya meM AnandapUrvaka biite| Apa merI janmadAtrI nahIM thI, para jIvanadAtrI va saMskAradAtrI hone ke kAraNa AdhyAtmika jIvana nirmAtrI thii| maiMne mAtra teraha varSa kI umra meM saMyama grahaNa kiyaa| usa samaya maiM abodha bAlikA thii| unake caraNoM meM baiThakara maiMne jo kucha pAyA vahI mere jIvana vikAsa kI AdhArazilA hai| prastuta pustaka ke lekhanakArya ke samaya meM bhI mujhe yaha anubhava huA ki parokSa meM bhI unakI preraNA kAma kara rahI hai| 10 karma-darzana
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananya upakArI, saMyama pradAtA paramapUjya gaNAdhipati zrI tulasI va prekSA praNetA AcAryazrI mahAprajJajI kA maMgala AzIrvAda mere kArya kI saphalatA kA mUlabhUta AdhAra hai| saumyamUrti mahAtapasvI AcAryazrI mahAzramaNajI va vAtsalyamUrti sAdhvIpramukhAzrIjI kanakaprabhAjI kI pratyakSataH pAvana preraNA se hI prastuta pustaka kA lekhana-saMkalana kArya sugamatA se sampanna ho pAyA hai| pustaka saMkalana meM sAdhvI siddhaprabhAjI kA ananya sahayoga rhaa| ve aharniza manoyoga se mere sAtha kAryarata rhiiN| unhoMne jAgarUkatA va niSThA ke sAtha kArya sampAdita kiyA hai| praznottaroM kA adhikatara saMkalana, naMdI, zrIbhikSu Agama zabdakoza bhAga-I, II, bhagavatI, avabodha, karmagrantha, jaina tattvavidyA, navapadArtha, tattva saMgraha, karmavijJAna, karmavipAka, uttarAdhyayana Adi granthoM se kiyA gayA hai| sAdhvI malayayazAjI va sAdhvI AsthAprabhAjI kA bhI atyanta sahayoga rhaa| kRtajJatA kI abhivyakti ke paloM meM zrImAn vijayarAjajI maroThI (gaMgAzahara nivAsI beMgalUru pravAsI) ko nahIM bhulA sakatI, jinakA pustaka sAmagrI ke saMkalana meM apUrva sahayoga rhaa| zrImatI saMgItA bhaMsAlI, gaMgAzahara kA bhI acchA sahayoga rhaa| maiM ina sabake prati aura pratyakSataH va parokSataH jisa kisI kA bhI sahayoga milA una sabake prati hArdika ahobhAva vyakta karatI hU~ / prastuta pustaka meM karma sambandhI kAphI jAnakArI eka hI jagaha upalabdha ho sakegI / tattvavidoM ke lie jJAnavRddhi meM sahAyaka bane, yaha merI abhIpsA hai| - sAdhvI kaMcanakumArI 'lADanUM' karma-darzana 11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. karma aura AtmA karma kI dasa avasthAeM jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma 5. vedanIya karma 6. mohanIya karma AyuSya karma nAma karma gotra karma antarAya karma 2. 3. 4. 7. 8. 9. 10. anukramaNikA * pariziSTa : kahAniyAM * saMdarbha sAhitya kI sUcI 13 59 93 125 133 141 169 183 217 223 231 233 296
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura AtmA W
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura AtmA 1. karma kise kahate haiM? u. 1. prANI kI apanI zubha aura azubha pravRtti ke dvArA AkRSTa pudgala skaMdha (karma vargaNA) jo AtmA ke sAtha ekIbhUta ho jAtA hai, vaha karma kahalAtA hai| 2. AtmA kI acchI yA burI pravRtti ke dvArA karma vargaNA AkRSTa hotI hai aura vaha AtmA ke sAtha saMpRkta hokara karma kahalAtI hai| 2. karma ke kitane prakAra haiM? u. karma ke ATha prakAra haiM (1) jJAnAvaraNIya karma, (2) darzanAvaraNIya karma, (3) vedanIya karma, (4) mohanIya karma, (5) AyuSya karma, (6) nAma karma, (7) gotra karma, (8) antarAya krm| 3. AtmA kyA hai? u. jo mithyAtva Adi doSoM ke kAraNa vedanIya Adi karmoM kA kartA hai, karmaphala-sukha-da:kha kA bhoktA hai, karmodaya ke anusAra nAraka Adi bhavoM meM saMsaraNa karatA hai tathA samyak darzana, jJAna aura cAritra kI utkRSTa ArAdhanA se karma kSaya kara parinirvANa ko prApta karatA hai vahI AtmA hai| 4. AtmA kise kahate haiM? u. jIva, jIva ke guNa aura jIva kI kriyAeM, ina sabako AtmA kahate haiN| 5. AtmA ke kitane prakAra haiM? u. AtmA ke do prakAra haiM-dravya AtmA aura bhAva aatmaa| 6. dravya AtmA kise kahate haiM? u. jIva ke asaMkhya pradezoM ko dravya AtmA kahate haiN| 7. bhAva AtmA kise kahate haiM? u. jIva kI bhinna-bhinna avasthAoM ko bhAva AtmA kahate haiN| karma-darzana 15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. AtmA amara hai phira maratA kauna hai? u. AtmA amara hai dravya rUpa se kintu paryAya ke rUpa meM maratI bhI hai| pUrva zarIra ko chor3anA maraNa tathA naye zarIra ko dhAraNa karanA janma hai| 9. AtmA ke mUla guNa kitane haiM? u. kevalajJAna, kevaladarzana Adi mUla guNa haiN| 10. ATha AtmA meM kaunasI AtmA vaMdanIya hai? u. caaritraatmaa| 11. kaunasI AtmA niMdanIya hai? u. kaSAya aatmaa| 12. guNagAna karane yogya AtmAeM kitanI haiM? u. dravya, kaSAya ko chor3akara zeSa chaha AtmAeM guNagAna yogya haiN| 13. AtmA eka hai yA ATha! kaise? u. mUla AtmA to vaise dravya AtmA hI hai| sAta AtmA dravya AtmA kI paryAya hai isa dRSTi se AtmA ke ATha bheda kiye gaye haiN| 14. AtmA zarIra-vyApI hai yA sarvavyApI? u. AtmA zarIra pramANa hai, vaha apane guNoM se zarIra meM upalabdha hotA hai| jaise-ghaTa apane guNoM se ghaTa meM upalabdha hotA hai| jaise bhinna svarUpa vAle ghaTa meM paTa kA abhAva hotA hai, vaise hI zarIra ke bAhara AtmA kI anupalabdhi hai| 15. AtmA ke kitane guNa hai? u. AtmA ke ATha guNa haiN| 16. AtmA kA pahalA guNa kaunasA hai aura use rokane vAle karma pudgala kA kyA nAma hai? u. AtmA kA pahalA guNa hai--kevalajJAna aura use rokane vAle pudgala kA nAma hai--jJAnAvaraNIya krm| 17. AtmA kA dUsarA guNa kaunasA hai aura use AvRta karane vAle karma pudgala kaunase haiM? u. AtmA kA dUsarA guNa hai--kevldrshn| isa guNa ko AvRta karane vAle karma pudgala haiM--darzanAvaraNIya krm| 16 karma-darzana
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. AtmA kA tIsarA guNa kaunasA hai aura isako rokane vAle karma pudgala kaunase haiM? u. AtmA kA tIsarA guNa hai-Atmika sukh| isa guNa ko rokane vAle karma pudgala kA nAma hai vedanIya krm| jIva kA svabhAva avyAbAdha hai, vedanIya karma usakI ghAta kara detA hai| isa karma ke udaya se jIva paudgalika sukha duHkha rUpa vedanA kA anubhava karatA hai| 19. AtmA kA cauthA guNa kaunasA hai aura usako vikRta karane vAle karma kA kyA nAma hai? AtmA kA cauthA guNa hai--samyak shrddhaa| AtmA ke isa guNa ko bigAr3ane . vAle karma pudgala kA nAma hai-mohanIya krm| yaha AtmA ko mUrcchita evaM vikRta karatA hai| 20. AtmA kA pAMcavAM guNa kaunasA hai aura usa guNa ko rokane vAle karma kA kyA nAma hai? u. AtmA kA pAMcavAM guNa hai-attl-avgaahn| AtmA kI isa zAzvata sthiratA ko rokane vAle karma kA nAma hai--AyuSya krm| 21. AtmA kA chaThA guNa kaunasA hai aura usako rokane vAle karma kA kyA nAma hai? u. AtmA kA chaThA guNa hai-amUrtikapana aura isa guNa ko rokane vAle karma kA nAma hai--nAma krm| 22. AtmA kA sAtavAM guNa kaunasA hai? u. AtmA kA sAtavAM guNa hai-agurulaghupana (na halkA na bhaarii)| AtmA ke isa guNa ko rokane vAle karma kA nAma hai--gotra krm| gotra karma kA udaya jIva ke acchI yA burI dRSTi se dekhe jAne meM nimitta banatA hai| yaha jIva kI vyaktitva viSayaka viziSTatA athavA aviziSTatA kA hetubhUta hai| 23. AtmA kA AThavAM guNa kaunasA hai aura use rokane vAle karma pudgala kA kyA nAma hai? u. AtmA kA AThavAM guNa hai-labdhi (ananta shkti)| AtmA ke isa guNa ko prakaTa hone meM avarodha DAlane vAle pudgala kA nAma hai--antarAya krm| AtmA kI zakti va paudgalika vastu kI upalabdhi meM bAdhA pahuMcAne vAlA, vighna DAlane vAlA antarAya karma hai| isa karma ke udaya se Atmazakti kA pratighAta hotA hai| karma-darzana 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. pudgala kise kahate haiM? u. jo varNa, gaMdha, rasa evaM sparzayukta ho arthAt jise dekhA jA sake, sUMghA jA sake, cakhA jA sake evaM sparza kiyA jA sake use pudgala paramANu kahate haiN| 25. sajAtIya pudgala-samUha ko kyA kahate haiM? u. vrgnnaa| 26. pudgala zabda kA artha kyA hai? u. jo pUrNa galana-milana dharmA hai vaha pudgala hai| snigdha yA rukSa kaNoM kI vRddhi kA nAma 'pUraNa' aura unakI saMkhyA kI hAni kA nAma galana hai| 27. pudgala aura paramANu meM kyA pharka hai? u. jaina paribhASA ke anusAra abhedya, achedya, agrAhya, adAhya aura nirvibhAgI pudgala ko paramANu kahA jAtA hai| eka pudgala-paramANu eka varNa, eka gaMdha, eka rasa va do sparzavAlA hotA hai| 28. pudgala-paramANu saMkhyA meM kitane haiM? u. pudgala-paramANu saMkhyA meM anantAnanta hai| 29. pudgala kI pariNati kitane prakAra kI hotI hai? u. do prakAra kI--sUkSma aura baadr| 30. prANiyoM se sambandha rakhane vAle vizva ke samasta pudgaloM ko kitane bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai? u. prANiyoM se sambandha rakhane vAle vizva ke samasta pudgaloM ko do bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM-catu:sparzI aura aSTaspI / 31. catuHsparzI kise kahate haiM? u. ve pudgala, jinameM varNa, gaMdha, rasa ke sAtha zIta, uSNa, snigdha aura rukSa ye cAra sparza hoM, catuHsparzI kahalAte haiN| 32. aSTasparzI kise kahate haiM? u. ve pudgala, jinameM varNa, gaMdha, rasa ke sAtha halakApana, bhArIpana Adi AThoM sparza hoM, aSTasparzI kahalAte haiN| 33. sUkSma aura bAdara pudgala kitane sparzI hote haiM? u. sUkSma pudgala catu:sparzI aura bAdara pudgala aSTasparzI hote haiN| 18 karma-darzana
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. sAmAnya rUpa se jIva ke kAma meM Ane vAlI pudgala vargaNAeM kitane prakAra kI hotI haiM ? u. jIva ke kAma meM Ane vAlI pudgala vargaNAeM ATha prakAra kI haiM jinakA upayoga jIva karatA hai| unake nAma haiM-- (1) audArika vargaNA, (2) vaikriya vargaNA, (3) AhAraka vargaNA (4) tejasa vargaNA, (5) kArmaNa vargaNA, (6) mana vargaNA, (7) vacana vargaNA, (8) zvAsocchvAsa vargaNA / 35. ye vargaNAeM kitane sparza vAlI haiM? u. ATha vargaNAoM meM audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa vargaNAeM ATha sparza vAlI haiN| kArmaNa, mana va vacana vargaNA catuHsparzI hotI haiN| zvAsocchvAsa vargaNA donoM prakAra kI hotI haiM / 36. nirjarita karma vargaNA catuHsparzI hI rahatI hai yA aSTasparzI bhI ho sakatI hai ? u. nirjaraNa ke bAda karma vargaNA, karma vargaNA nahIM rahatI ve kevala pudgala raha jAte haiN| ye catuHsparzI raha kara kabhI bhASA, mana Adi rUpa meM prayukta ho sakate haiM, AhAraka, tejasa, vaikriya Adi aSTasparzI vargaNA ke rUpa meM bhI pariNata ho sakate haiN| skandha se alaga haiN| paramANu rUpa meM dvisparzI bhI bana sakate haiN| punaH karma vargaNA ke rUpa meM bhI pariNata ho sakate haiN| 37. loka meM dravya cha: haiM phira jIva ke sAtha pudgala hI Abaddha kyoM hotA hai ? u. loka meM chaH dravya haiM-- dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva / dharma, adharma aura AkAza samUce loka meM vyApta hone se ve jIva meM bhI vyApta haiM para unakA jIva ke sAtha vaisA saMyoga nahIM jaisA pudgala kA hai| dharma Adi sambandha sparza rUpa hai, jabaki pudgala kA sambandha baMdhana rUpa / isa taraha jIva aura pudgala do hI padArtha aise haiM jo paraspara Abaddha ho sakate haiM / pudgala ke atirikta anya koI padArtha nahIM, jo jIva ke sAtha Abaddha ho ske| 38. AtmA ke sAtha cipakane vAle karma pudgaloM ko kitane bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai ? u. AtmA ke sAtha cipakane vAle karma pudgaloM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai--ghAti karma aura aghAti krm| 39. ghAti karma kise kahate haiM ? u. AtmaguNoM kI ghAta karane vAle, unakA hanana karane vAle karma pudgaloM ko karma-darzana 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAti karma kahate haiN| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura aMtarAya ye cAra karma 'ghAti karma' kahalAte haiN| 40. ghAti karmoM meM dezaghAtI kitane haiM aura sarvaghAtI kitane? u. vaise cAroM karma dezaghAtI haiN| sarvaghAtI koI karma nahIM hai| AtmaguNoM kI sarvathA ghAta kabhI nahIM hotii| AMzika ujjvalatA abhavI jIvoM ke bhI hotI hai| cAroM ghAti karmoM kA kSayopazama nyUnAdhika rUpa meM sabhI chadmastha jIvoM meM rahatA hI hai, ata: karma dezaghAtI hI hote haiN| ghAti karmoM kI kucha prakRtiyAM dezaghAtI evaM kucha sarvaghAtI kahI gaI haiN| 41. aghAti karma kise kahate haiM? u. jo karma AtmaguNoM kI ghAta nahIM karate, unheM hAni nahIM pahuMcAte, kevala jinakA zubha-azubha rUpa meM bhoga hotA hai, AtmaguNoM ke sAtha jinakA sIdhA sambandha nahIM hotA ve aghAti karma haiN| vedanIya, nAma, gotra aura AyuSya ye cAra 'aghAti' karma haiN| 42. cAra aghAti karma kaba kSINa hote haiM? u. cAra aghAti karma caudahaveM guNasthAna ke antima samaya taka bane rahate haiN| caudahaveM guNasthAna ko pAra karanA, cAra aghAti karmoM kA kSINa honA aura mukta honA ye saba kAma eka sAtha eka samaya meM ghaTita ho jAte haiN| 43. ATha karmoM meM pApa rUpa kitane va puNya rUpa kitane karma haiM? u. ATha karmoM meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ekAnta pApa rUpa haiN| zeSa cAroM karma pApa va puNya donoM rUpa haiN| ina cAroM ke do-do bheda haiM1. vedanIya-sAta vedanIya aura asAta vedniiy| 2. AyuSya-zubha AyuSya aura azubha aayussy| 3. nAma-zubha nAma aura azubha naam| 4. gotra--ucca gotra aura nIca gotr| ina cAroM karmoM ke prathama bheda sAta vedanIya ; zubha AyuSya, zubha nAma, ucca gotra puNya svarUpa haiN| asAta vedanIya ; azubha AyuSya, azubha nAma, nIca gotra pApa svarUpa haiN| 44. ATha karmoM meM baMdhakAraka karma kitane haiM? u. do-mohanIya karma aura nAma krm| mohanIya karma se azubha va nAma karma se 20 karma-darzana
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha karma kA baMdha hotA hai| zeSa chaha karmoM se zubha-azubha donoM kA baMdha nahIM hotaa| 45. bhavopagrAhI karma kise kahate haiM aura ve kitane haiM? u. cAra aghAti karma hI bhavopagrAhI karma hai| ghAti karmoM kA kSaya hone ke bAda bhI jaba taka bhavopagrAhI (aghAti karma) karmoM kA baMdhana nahIM TUTatA taba taka jIva kI mukti nahIM hotii| ye karma jIva ke bhava-bhramaNa ke hetubhUta haiN| tIrthaMkara aura kevalI bhI jaba taka inase mukta nahIM hote, unheM saMsAra meM rahanA par3atA hai| isa dRSTi se inheM bhavopagrAhI karma kahate haiN| ye caudahaveM guNasthAna taka bane rahate haiN| 46. puNya karma kise kahate haiM? u. jisake varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi zubha haiM tathA jisakA vipAka zubha hai, vaha puNya karma hai| 47. dravya puNya aura bhAva puNya kise kahate haiM? u. zubha pariNAmoM se jIva ke jo karma vargaNA yogya pudgaloM kA grahaNa hotA hai ve dravya puNya kahalAte haiN| jaba ve gRhIta pudgala udaya meM Akara AtmA ko zubha phala dete haiM, to bhAva puNya kahalAte haiN| 48. puNya catu:sparzI hai yA aSTasparzI? u. puNya catuHsparzI hai| 49. puNya karma pudgala sUkSma hai yA sthUla? u. puNya paramANu ke samAna na ati sUkSma hai aura na ati sthUla hai| 50. puNya kI icchA karanI cAhie yA nahIM? u. puNya kI icchA nahIM karanI caahie| puNya kI icchA karane se ekAnta (kevala) pApa lagatA hai jisase jIva ko isa loka meM duHkha pAnA par3atA hai aura usakA zoka-saMtApa bar3hatA jAtA hai| (puNya baMdhana hai, baMdhana kI icchA karanA pApa hai| isalie puNya baMdha kI icchA nahIM karanI caahie|) 51. puNyaphala ko tyAgane se athavA usakA bhoga karane se kyA hotA hai? u. puNya se prApta vastuoM kA tyAga karane se nirjarA hotI hai aura jo puNyaphala ko Asakta hokara bhogatA hai usake cikane karmoM kA baMdha hotA hai| karma-darzana 21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. puNya kA baMdha kisase hotA hai? u. zubha yoga Azrava se / 53. puNya kI utpatti dharma ke sAtha hI hotI hai athavA svataMtra ? u. puNya kI utpatti dharma ke sAtha hI hotI hai, svataMtra nhiiN| isakA kAraNa hai zubha yoga ke binA puNya baMdha nahIM hotA evaM zubha yoga ( zubha pravRtti) se nirjarA dharma nizcita hai| nirjarA ke sAtha puNya kA baMdha hotA hai| 54. zubhayoga se puNya kA baMdha aura nirjarA do kArya hote haiM, donoM meM pahale puNya baMdha hotA hai yA nirjarA ? u. pravRtti ke sAtha baMdha ho jAtA hai ataH puNya baMdha pahale hotA hai| nirjarA kA samaya bAda kA hai| 55. puNya kA baMdha kisa karma kA udaya hai ? u. puNya kA baMdha zubha nAma karma ke udaya se hai| 56. nAma karma ke udaya se puNya kA baMdha hotA hai| caudahaveM guNasthAna meM nAma karma kA udaya calatA hai, phira vahA~ karma kA baMdha kyoM nahIM hotA ? u. jahA~ puNya kA baMdha hotA hai, vahA~ nAma karma kA udaya avazya hotA hai| jahA~ nAma karma kA udaya rahatA hai vahA~ puNya kA baMdha ho hI, yaha jarUrI nahIM hai| yaha eka sArvabhauma tathya hai ki puNya baMdha meM nAma karma kI niyamA ( anivAryatA ) hai aura nAma karma ke udaya meM puNya baMdha kI bhajanA hai| caudahavAM guNasthAna ayogI hai| binA yoga ke karma baMdha hotA nahIM, isalie use abaMdhaka guNasthAna mAnA gayA hai| 57. puNya kA baMdha kisa karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama se hotA hai ? u. vIryAntarAya karma ke kSaya-kSayopazama se jIva ko zakti prApta hotI hai| nAma karma ke udaya se vaha jIva pravRtti karatA hai / cAritra moha ke upazama, kSaya, kSayopazama se vaha pravRtti zubha banatI hai, usase karmoM kI nirjarA hotI hai aura sAtha-sAtha puNya kA baMdha hotA hai| 58. puNya kI paryAya kitanI haiM ? u. puNya kI paryAya ananta haiN| AtmA ke pratyeka pradeza para ananta - ananta karma vargaNAeM cipakI rahatI haiN| jo karma vargaNAeM eka kSaNa meM Atma-pradezoM se AzliSTa hotI haiM, ve abhavya jIvoM se ananta guNA adhika va siddhoM ke anantaveM bhAga jitanI hotI haiN| isa prakAra jIva ke pradezoM ke sAtha puNya ke ananta pradeza baMdhe hue rahate haiN| 22 karma-darzana
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59. puNya karma kI sarvamAnya prakRtiyAM kitanI haiM? u. puNya karma kI sarvamAnya prakRtiyAM 42 haiM 1. sAtAvedanIya karma kI - 1 prakRti 2. zubha AyuSya karma kI - 3 prakRti 3. zubha nAma karma kI - 37 prakRtiyAM 4. ucca gotra karma kI - 1 prakRti kula 42 prakRtiyAM 60. puNya kA baMdha saMvara se hotA hai yA nirjarA se? u. nirjarA se karma kaTate haiM sAtha hI sahaja puNya kA baMdha hotA hai| saMvara se karma rukate haiN| 61. pApa karma kise kahate haiM? u. jisake varNa Adi azubha haiM aura jisakA vipAka azubha hai vaha pApa karma 62. pApa karma meM cAra sparza kaunase haiM? u. zIta, uSNa, snigdha aura rukss| 63. pApa kA baMdha kitane gaNasthAna taka hotA hai? u. dasaveM guNasthAna tk| 64. pApa baMdha kA mukhya hetu kyA hai? u. mAtra asat pravRtti (azubha yoga aashrv)| 65. kyA pApa kA svataMtra baMdha mAnA jA sakatA hai? u. vastutaH puNya va pApa donoM kA baMdha svataMtra nahIM hai| donoM hI tattva sat va asat kriyA ke phalita haiN| svataMtra astitva hai dharma aura adharma kaa| nirjarAjanya dharma ke sAtha puNya kA tathA adharma mAtra ke sAtha pApa kA baMdha jur3A huA hai| 66. pApa kI avAntara prakRtiyAM kitanI haiM? u. karmoM kI 148 prakRtiyoM meM 106 prakRtiyAM pApa kI haiN| 67. pApa karma kA baMdha kisa karma ke udaya se hotA hai? u. mohanIya karma ke udaya se pApa karma kA baMdha hotA hai| Hit kala karma-darzana 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa karma ke baMdha meM moha karma kA udaya kyoM jarUrI hai yA moha ke udaya binA pApa karma kA baMdha nahIM hotA, yaha kaise ? u. moha karma kA udaya dasaveM guNasthAna taka hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya evaM antarAya ye tInoM ekAnta pApa karma haiN| ina tInoM kA udaya 12 guNasthAna ke antima samaya taka hai para 11veM va 12veM guNasthAnoM meM ye baMdhate nahIM haiM kyoMki 11veM guNasthAna meM mohakarma kI anudaya avasthA hai tathA 12veM guNasthAna meM mohakarma kSINa ho jAtA hai| ina do guNasthAnoM meM ina tIna karmoM kA udaya rahate hue bhI moha kA udaya na rahane se inakA baMdha nahIM hotA / ataH isase siddha hotA hai ki moha ke udaya ke binA pApa karma kA baMdha nahIM hotA hai| 68. 69. puNya aura pApa kI karma vargaNA alaga-alaga hai yA eka hI hai? u. karma vargaNA ke pudgala skandha alaga-alaga nahIM haiN| jisa pravRtti se karma baMdhate haiM, ve usake anurUpa baMdha jAte haiN| zubha lezyA, zubha yoga se AkarSita karma vargaNA zubha rUpa meM pariNata ho jAtI hai| azubha lezyA, azubha yoga se AkarSita karma vargaNA azubha rUpa meM pariNata ho jAtI hai| zubhatA aura azubhatA hara karma vargaNA meM vidyamAna haiN| jisa rUpa meM karma baMdhate haiM, utane samaya vizeSa ke lie tadanurUpa karma vargaNA zubha aura azubha phala dene vAlI ho jAtI hai| 70. puNyakarma aura pApakarma savipAkI hote haiM athavA avipAkI ? u. puNyakarma aura pApakarma savipAkI aura avipAkI donoM taraha ke hote haiN| kucha karma savipAkI hote haiM-- jisa rUpa meM baMdhe haiM usI rUpa meM bhoge jAte haiN| kucha karma avipAkI hote haiM-- jinheM maMdarasa athavA nIrasa kara pradezodaya ke rUpa meM bhogA jAtA hai unakA vipAkodaya nahIM hotA / 71. kyA puNya aura pApa apanA-apanA hotA hai ? u. puNya aura pApa Atmasthita haiM, kintu bAhya nimittoM kI apekSA rakhate haiM, kAla paripAka se phala dete haiN| ataH puNya-pApa kA phala svataH prApta hotA hai dUsaroM se nahIM / 72. baMdha aura puNya-pApa meM kyA antara hai ? u. baMdha jIva kI baddhamAna avasthA hai jabaki puNya-pApa zubha-azubha karma kI udIyamAna avasthA hai| 24 karma-darzana
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. jIva aura pudgala puNya hai yA pApa? u. jIva aura pudgala na puNya hai aura na paap| jIva aura pudgaloM kA saMyoga hone para jo sthiti banatI hai vaha puNya yA pApa hai| 74. saMsAra kI samasta AtmAoM ko kitane vargoM meM bAMTA jA sakatA hai? u. saMsAra kI samasta AtmAoM ko karmoM ke udaya, kSayopazama aura kSaya ke AdhAra para tIna vargoM meM bAMTA jA sakatA hai-bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| AtmA mUlata: eka hI hai| uparokta tIna varga sApekSa dRSTi se kiye gaye haiN| 75. jIva kI vividhatA kA hetu kyA hai? u. jIva kI vividhatA kA hetu hai--krm| 76. karma rUpI hai yA arUpI? u. karma rUpI hai| 77. karma jIva hai yA ajIva? u. ajiiv| 78. karma sAvadha hai yA niravadya? u. donoM nhiiN| kyoMki karma to ajIva hai| 79. karma heya hai yA upAdeya? u. hey| 80. karma catu:sparzI hai yA aSTasparzI? u. karma catuHsparzI hai| 81. karma sakAraNa hote haiM yA niSkAraNa? u. karma sakAraNa hote haiM, niSkAraNa nhiiN| 82. karma ke pradeza adhika haiM yA AtmA ke pradeza adhika haiM? u. karma ke prdesh| eka jIva kI apekSA Atmapradeza asaMkhyAta hai| jIva saMkhyA meM ananta haiN| ata: saba jIvoM kI apekSA AtmA ke pradeza bhI ananta ho jAte haiN| pratyeka saMsArI jIva ke eka-eka Atma pradeza para ananta-ananta karma vargaNAeM cipakI huI haiN| eka-eka karma vargaNA meM ananta-ananta pradeza hai ata: karma pradeza adhika haiN| karma-darzana 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83. AtmA ke sAtha baMdhane vAle karma kitane pradezI hote haiM? u. ananta prdeshii| 84. karma aura jIva kA sambandha kaba se haiM? u. AtmA ke sAtha karmoM kA anAdi sambandha hai| saMsArI AtmA anAdikAla se karmoM se baMdhI huI hai| yadyapi pratyeka baMdhane vAle karma kI eka kAla maryAdA hotI hai| pahale vAle karma TUTate haiM naye baMdhate rahate haiN| vyakti rUpa se koI bhI karma anAdi nahIM ho sakatA, yaha anAdi sambandha pravAha rUpa se hai| 85. kyA jIva aura karma kA sambandha jIva aura AkAza kI taraha anAdi ananta hai yA svarNa aura upala kI taraha anAdi sAnta hai? u. jIva aura karma meM donoM prakAra kA sambandha hai| jaise abhavya prANI meM jIva aura karma kA sambandha jIva aura AkAza kI taraha anAdi ananta hai aura bhavya prANI meM jIva aura karma sambandha svarNa aura upala kI taraha anAdi sAnta hai| 86. jo anAdi hotA hai vaha ananta hotA hai| agara hama AtmA evaM karma ke sambandha ko anAdi mAneM to usakA anta kaise saMbhava hai? u. anAdi kA anta nahIM hotA, yaha eka sAmudAyika niyama hai aura jAti se sambandha rakhatA hai| vyakti vizeSa para yaha lAgU nahIM bhI hotA hai| prAgbhAva anAdi hai para usakA anta hotA hai| svarNa aura miTTI kA, ghI aura dUdha kA sambandha anAdi hai phira bhI ve pRthak hote haiM aise hI AtmA aura karma ke sambandha kA anta hotA hai| kyoMki AtmA aura karma kA sambandha pravAha rUpa se anAdi hai vyakti rUpa se nhiiN| pratyeka karma eka kAla maryAdA ke sAtha baMdhatA hai aura usake bAda vaha AtmA se alaga ho jAtA hai| AtmA jaba apane puruSArtha se karma Ane ke dvAroM ko niruddha kara detA hai tathA dhyAna japa Adi se pUrva arjita karmoM kI nirjarA kara detA hai to eka samaya aisA AtA hai ki AtmA karma se mukta ho jAtA hai| isa prakAra anAdi karmabaddha AtmA karmamukta bana sakatI hai| 87. kyA kabhI karma aura AtmA kA saMbaMdha TUTa sakatA hai yA nahIM? u. jisa prakAra tila aura tela, phUla aura khuzabU, sonA aura miTTI, dahI aura ghI Apasa meM mile hue haiM vaise hI AtmA aura karma Apasa meM mile hue haiN| jisa prakAra kolhU ke dvArA tila aura tela alaga-alaga ho jAte haiM, agni ke dvArA sonA aura miTTI pRthak ho jAte haiM, dahI aura ghI mathanI ke dvArA alaga ho jAte haiM; vaise hI AtmA aura karma tapasyA ke dvArA alaga ho jAte haiN| 26 karma-darzana 1593E R9E9 ER93
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88. kyA pahale karma aura bAda meM jIva, yaha bAta sahI hai? u. nhiiN| karma kA kartA jIva hai| jIva ke abhAva meM karma kauna karegA? 89. kyA pahale jIva aura bAda meM karma, yaha bAta sahI hai? u. nhiiN| karmoM ke binA jIva kahA~ rahA, mukta jIva punaH saMsAra meM nahIM aataa| 90. kyA jIva aura karma kI utpatti yugapat (sAtha-sAtha) hotI hai yA svataMtra? u. jIva aura karma kI utpatti yugapat nahIM hotii| yugapat hone para 'yaha jIva kartA hai' aura 'yaha jJAnAvaraNIya Adi karma usakA kArya hai'--aisA vyapadeza nahIM ho sktaa| 91. kyA sAMsArika jIva karmarahita hai? u. nhiiN| yadi jIva karmarahita hai to bhavabhramaNa kaise hogA, kauna karegA? yadi jIva karmarahita ho to karaNI (tapasyA) kisalie karegA? 92. jIva aura karma kA milApa kaise hotA hai? u. apazcAnupUrvItayA-na pahale aura na piiche| anAdikAla se jIva aura karma kA sambandha calA rahA hai| karmabaddha AtmA hI bAra-bAra karmoM se baMdhatI hai| 93. AtmA mUrta hai yA amUrta? u. amuurt| 94. karma mUrta hai yA amUrta? u. muurt| 95. AtmA amUrta hai aura karma mUrta hai phira amUrta AtmA mUrta karmoM kA kartA kaise ho sakatA hai? u. AtmA apane bhAvoM kA kartA hai| udaya meM Aye hue karmoM kA anubhava karatA huA jIva jaise bhAva pariNAma karatA hai vaha una bhAvoM kA kartA hai| karma ke udaya ke binA jIva ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama bhAva ho hI nahIM sakate, kyoMki yadi karma hI na ho to udaya Adi kisakA ho? ataH udaya Adi cAroM bhAva karmakRta haiN| prazna ho sakatA hai ki yadi ye bhAva karmakRta haiM to jIva unakA kartA kaise? isakA samAdhAna yaha ki bhAva karma ke nimitta se utpanna hai aura karma bhAvoM ke nimitta se| jIva ke bhAva karmoM ke upAdAna kAraNa nahIM haiM na karma bhAvoM ke upAdAna kAraNa haiN| svabhAva ko karatA huA jIva apane hI bhAvoM kA kartA hai nizcaya hI pudgala karmoM kA nahIM! jIva ke bhAva karma ke nimitta se naye karmoM kA baMdha kara lete haiN| karma-darzana 27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96. karma adRSTa hai phira use mUrta kaise mAnA jAtA hai ? u. jisa prakAra paramANu sUkSma hai, adRSTa hai lekina mUrta hai| tila meM tela adRSTa hai, phira bhI mUrta hai usI prakAra zarIra mUrta hone se karma bhI mUrta hai| 97. AtmA amUrta hai aura karma mUrta hai phira ina do virodhI vastuoM kA sambandha kaise ho sakatA hai ? u. amUrta AtmA mUrta karma se nahIM baMdhatI balki anAdikAla se karmabaddha mUrta AtmA se hI karma baMdhate haiN| 98. AtmA svataMtra hai yA parataMtra ? u. karma grahaNa karane meM jIva svataMtra hai aura usakA phala bhogane meM parataMtra / jaise koI vRkSa para car3hatA hai, vaha car3hane meM svataMtra hai, icchAnusAra car3hatA hai| pramAdavaza gira jAe to vaha girane meM parataMtra hai| icchA se giranA nahIM cAhatA, phira bhI gira jAtA hai isalie girane meM parataMtra hai| isI prakAra viSa khAne meM vaha svataMtra hai aura usakA phala bhogane meM parataMtra / karmaphala bhogane meM jIva svataMtra nahIM hai, yaha kathana ApekSika hai| kahIM-kahIM jIva usameM svataMtra bhI hote haiN| jIva aura karma kA saMgharSa calatA rahatA hai| jIva ke kAla, puruSArtha Adi labdhiyoM kI anukUlatA hotI hai, taba vaha karmoM ko pachAr3a detA hai aura karmoM kI bahulatA hotI hai, taba vaha jIva unase daba jAtA hai| isalie yaha mAnA jA sakatA hai ki kahIM jIva karma ke adhIna hai aura kahIM karma jIva ke adhIna / nikAcita karmodaya kI apekSA jIva karmoM ke adhIna hI hotA hai| dalika kI apekSA jahA~ karmoM ko anyathA karane kA koI prayatna nahIM hotA vahA~ karmoM ke adhIna aura jahA~ puruSArtha Adi hote haiM vahA~ karma usake adhIna hote haiN| 99. karma rUpI AtmA arUpI hai| rUpI va arUpI kA saMbaMdha kaise saMbhava hai ? u. anAdikAla se saMsArI AtmA kArmaNa zarIra se nirantara sambandhita hai| isa dRSTi se AtmA ko kathaMcit rUpI mAnA gayA hai| rUpI AtmA ke sAtha rUpI karma pudgaloM ke cipakane meM koI visaMgati nahIM hai| 100. karmabaMdha ke mukhya hetu kyA haiM? u. Azrava / 101. Azrava kise kahate haiM aura usake kitane prakAra haiM? u. jina Atma pariNAmoM se karmoM kA Agamana hotA hai, use Azrava kahate 28 karma-darzana
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| Azrava ke pAMca prakAra haiM-- 1. mithyAtva 2. avrata, 3. pramAda, 4. kaSAya, 5. yoga / 102. mithyAtva Azrava kise kahate haiM ? u. 103. u. 104. u. tattva ke prati viparIta zraddhA ko mithyAtva Azrava kahate haiN| avrata Azrava kise kahate haiM ? avrata arthAt atyAga bhaav| isakA saMbaMdha cAritramoha ke paramANuoM se hai / avrata Azrava dezavrata evaM sarvavrata kA bAdhaka hai| pramAda Azrava kise kahate haiM ? adhyAtma ke prati hone vAle Antarika anutsAha kA nAma pramAda hai| yaha bhI cAritra moha ke paramANuoM ke udaya kA prabhAva hai| kaSAya Azrava kise kahate haiM ? 105. u. jIva kI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa pariNati kaSAya Azrava hai| Atma pradezoM meM jo kaSAyoM kI taptatA hai vaha kaSAya Azrava hai| yaha bhI cAritramoha ke paramANuoM ke udaya se hai| 106. yoga Azrava kise kahate haiM ? u. mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko yoga kahate haiN| mithyAtva, avrata Adi cAroM Azrava bhAva rUpa haiM para yoga Azrava pravRtti rUpa hai| yoga zubha aura azubha donoM prakAra kA hotA hai| bAkI cAroM Azrava ekAnta pApakArI haiN| mana, vacana evaM kAya pravRtti se evaM antarAya karma ke kSayopazama, kSaya se Atma pradezoM meM jo kriyA rUpa pariNati hotI hai usase karmabaMdha honA yoga Azrava hai| 107. Azrava karma pudgaloM ko kaise khIMcatA hai ? u. jisa prakAra dIpaka meM bAtI tela ko khIMcatI hai usI prakAra Azrava karma pudgaloM ko khIMcatA hai| 108. karma grahaNa karane kA sarvAdhikAra kisa Azrava ko hai ? u. karma pudgaloM ko grahaNa karane kA sarvAdhikAra yoga Azrava ko prApta hai| pAMca Azrava meM prathama cAra Azrava avyakta haiM aura yoga Azrava vyakta hai| 109. karma bIja kaunase haiM ? 1 u. karma bIja do haiM -- rAga aura dveSa 2, 31 1. kathA naM. 1 2. kathA naM. 2 3. kathA naM. 3 karma-darzana 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110. zAstroM meM rAga ke kitane prakAra batAye gaye haiM? u. zAstroM meM rAga ke tIna prakAra batAye gaye haiM-- 1. sneha rAga', 2. kAma rAga 2, 3. dRSTi rAga / 111. -dveSa se karmabaMdha kaise hotA hai ? u. rAga himapAta hai jabaki dveSa dAvAnala hai| dAvAnala se vRkSoM kI hAni hotI hai to himapAta se bhI kama nahIM hotii| agni jalAtI hai to barpha bhI dAha paidA kara detI hai / antara itanA hai ki eka garama aura eka ThaNDI / dveSa se vyakti jalatA hai to rAga bhI vyakti ko jalA detI hai / dveSI ko dekhane se khUna ubalane lagatA hai to rAga ke viraha meM hRdaya jalatA hai| rAga-dveSa donoM hI - vikAsa meM bAdhaka haiN| Atma rAga bijalI do prakAra kI hotI hai| eka apanI ora khIMcatI hai to dUsarI jhaTakA dekara pheMka detI hai| donoM hI prakAra kI bijalI mAraka hotI hai| donoM kA duSpariNAma manuSya ko bhoganA par3atA hai| donoM kA svarUpa ghAtaka hai| isI prakAra rAga apanI ora khIMcatA hai-- dveSa jhaTakA dekara dUra pheMkatA hai| ataH donoM karmabaMdha ke kAraNa haiN| 112. karma kI kartA AtmA hai yA karma ? u. karma kI kartA AtmA hai| karma kA mUla kaSAya hai| kaSAya AtmA kA hI eka paryAya hai| 113. siddha kareM ki jIva karmoM kA kartA hai ? - u. saMsArI jIva anantakAla se karmabaddha hai| una karmoM kI udaya, upazama Adi avasthAeM hotI haiM, jisase jIva meM nAnA prakAra ke bhAva pariNAma utpanna hote haiN| jaise mithyAtva, avrata, pramAda Adi / jaba jIva karmoM ke udaya se utpanna mithyAtvAdi bhAvoM meM pravartana karatA hai, taba punaH naye karmoM kA baMdha hotA hai| jaba inameM pravartana nahIM karatA taba karma nahIM hote, arthAt AtmA karma karatA hai tabhI karma hote haiM, nahIM karatA taba karma nahIM hote| isase AtmA karmoM kA kartA siddha hotA hai| bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai -- " akarmA ke karma grahaNa aura baMdha nahIM hotaa| pUrva karma se baMdhA huA jIva hI naye karmoM kA grahaNa aura baMdha karatA hai| agara aisA na ho to mukta jIva bhI karma se baMdhe binA na rhe| isase saMsArI jIva karmoM kA kartA siddha hotA hai| 1. kathA naM. 4 2. kathA naM. 5 30 karma-darzana
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114. jIva karmoM kA upAdAna kAraNa hai yA preraka kAraNa? u. jIva ke mithyAtva Adi bhAvoM dvArA jo ajIva pudgala dravyAtmA ke sAtha saMsarga meM A use baMdhanabaddha karate haiM, ve karma kahalAte haiN| jIva ke mithyAtva Adi bhAva Azrava haiM, karma unake phl| Azrava kAraNa hai aura karma kaary| jIva hI apane bhAvoM se karmoM ko grahaNa karatA hai, isalie vaha karmoM kA upAdAna kAraNa nahIM apitu preraka kAraNa hai| 115. AtmA aura zarIra eka hai yA do? u. cetana zarIra kA nirmAtA hai| zarIra AtmA kA adhiSThAna hai| eka dasare kI kriyA-pratikriyA kA prabhAva donoM para hai| ataH AtmA aura zarIra eka nahIM do haiN| 116. jIva cetana hai, pudgala jar3a hai ina donoM meM paraspara sIdhA saMbaMdha nahIM hai| saMbaMdha ke lie jIva kisakA sahArA letA hai? u. lezyA kaa| 117. AtmA bolatI hai yA pudgala? u. na akelI AtmA bolatI hai na akelA pudgl| jaba donoM kA yoga hotA hai taba eka prANa-zakti paidA hotI hai| vaha prANa-zakti hI bolatI hai, socatI hai, zvAsa letI hai, khAnA khAtI hai| 118. karma aura AtmA meM balavAna kauna hai? u. ajJAnI ke lie karma balavAna hote haiM aura jJAnI ke lie AtmA balavAna hotI hai| 119. karma paramANu AtmA ke sAtha kisa prakAra ekIbhUta ho jAte haiM? u. dUdha aura pAnI, agni aura lohA, miTTI aura sonA, tila aura tela kI taraha karma paramANu AtmA ke sAtha ekIbhUta ho jAte haiN| 120. AtmA karma paramANuoM ko kaise AkRSTa karatA hai? u. jisa prakAra garma ghI meM DAlI huI pur3I ghI ko khIMcatI hai, cumbaka lohe ko apanI ora AkRSTa karatA hai, kapar3A pAnI ko sokha letA hai, gurutvAkarSaNa se dharatI hara vastu ko nIce kI ora khIMca letI hai usI prakAra rAga-dveSa ke pariNAmoM se yukta jIva karma padgaloM ko apanI ora AkRSTa karatA hai| ye karma pudgala AtmA ke prakAza ko AcchAdita kara dete haiM para Atma-zakti ko samUla naSTa nahIM krte| 13 44 karma-darzana 31
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121. AtmA para lage karma dikhAI nahIM dete phira kaise mAneM ki karma haiM? u. AMkhoM kI dekhane kI zakti sImita hotI hai| nikaTa par3I vastu ko bhI AMkheM dekha nahIM paatii| jaise AMkha meM aMje hue kAjala ko AMkha svayaM nahIM dekha sktii| cAra aMgula kI dUrI para sthita kAna ko nahIM dekha sktii| sUrya ke prakAza meM sthita tAroM ko dekha nahIM sktii| isI prakAra karma kA astitva hone para bhI karma paramANu AMkha se dikhAI nahIM dete| kevalajJAnI, sarvajJa prabhu hI AtmA para lage karma paramANuoM ko dekha sakate haiN| 122. kyA AtmA aura karma sahagAmI haiM? u. jaba taka AtmA karmamukta nahIM hotI taba taka AtmA aura karma sAtha-sAtha rahate haiN| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki - parAdhIna AtmA dvipada, catuSpada, kheta, ghara, dhana, dhAnya, vastra Adi saba kucha chor3akara apane kiye hue karmoM ko sAtha lekara sukhada yA duHkhada parabhava meM jAtA hai| 123. karma ke do prakAra kaunase haiM ? u. dravyakarma aura bhAvakarma / 124. dravyakarma aura bhAvakarma kyA haiM? u. jaba taka karma baMdhe rahate haiM taba taka dravya karma kahalAte haiM aura udayAvasthA ko prApta karma bhAva karma kahalAte haiN| inameM nimitta naimittika bhAva hai| bhAva karma se dravya karma kA saMgraha evaM dravya karma ke udaya se bhAva karma tIvra hotA hai| bhAva karma jIvAtmA ke pariNAma hone se jIva evaM dravya karma paudgalika hone se ajIva hai| 125. bhAvakarma baMdha ke kitane kAraNa haiM? u. bhAvakarma baMdha ke pAMca kAraNa haiM-- pAMca Azrava / saMkSiptikaraNa kareM to do kAraNa hote haiM-- kaSAya aura yoga / ina donoM ko bhI aura adhika saMkSipta kahA jAe to kaSAya hI karmabaMdha kA kAraNa hai| 126. dravya karmoM kA kitane bhAgoM meM vargIkaraNa kiyA jAtA hai? u. cAra bhAgoM meM pradezabaMdha / -- 1. prakRtibaMdha, 2. sthitibaMdha, 3. anubhAga baMdha aura 4. 127. ATha karmoM kA baMdha eka sAtha hI hotA hai yA alaga-alaga bhI hotA hai ? u. jaina darzana ke anusAra kama se kama eka karma kA aura adhika se adhika AThoM karmoM kA baMdha eka sAtha ho sakatA hai| 32 karma-darzana
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128. kisa guNasthAna meM kitane karmoM kA baMdha hotA hai? u. karma baMdha ke cAra vikalpa haiM1. gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM guNasthAna meM eka sAtavedanIya karma kA baMdha hotA hai| ___2. dasaveM guNasthAna meM chaha karmoM (mohanIya aura AyuSya ko chor3akara) __ kA bNdh| 3. tIsare, AThaveM aura nauveM guNasthAna meM sAta karmoM (AyuSya ko chor3akara) kA bNdh| 4. pahale, dUsare, cauthe, pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM sAta-ATha karmoM kA bNdh| 129. karma kA baMdha kitane guNasthAna taka hotA hai? u. terahaveM guNasthAna tk| 130. karmabaMdha ko kisakI upamA dI gaI hai? u. karmabaMdha ko 'sUcI kalApa' kI upamA se upamita kiyA gayA hai| sUcI kalApa se upamita karmabaMdha ke tIna prakAra haiM1. dhAge se baMdhe hue sUcI-kalApa ke samAna karmoM kI baddha avasthA hai| 2. lohapaTTa se baddha sUcI-samUha ke samAna baddha spaSTa avasthA hai| 3. agni meM tapAkara ghana se pITakara sUcI samUha ko ekameka kara dene ke samAna hai baddhaspRSTa nikAcita avsthaa| 131. AThoM karmoM kI jaghanya sthiti kA baMdha kauna karate haiM? __* mohanIya karma kI jaghanya sthiti kA baMdha-anivRtti bAdara nAmaka guNasthAnavI jiiv| * AyuSya karma kI jaghanya sthiti kA baMdha--mithyAdaSTi tiryaMca aura mnussy| * jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, nAma, gotra aura antarAya ina chaha karmoM kI jaghanya sthiti kA baMdha-sUkSma samparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavI jiiv| yaha jaghanya sthiti baMdha kaSAya pratyayika hai| yoga pratyayika jaghanya sthiti baMdha upazAnta moha Adi guNasthAnoM meM hotA hai| 132. kyA antarAla gati meM karmabaMdha hotA hai? u. antarAla gati meM bhI karma kA baMdha hotA hai| sAta karmoM kA (AyuSya ko u. karma-darzana 33
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133. chor3akara) baMdha vahAM bhI hotA hai| jIva ke sAtha avrata kaSAya Adi rahate hI haiM tathA taijasa, kArmaNa zarIra bhI sAtha meM hote haiN| vahA~ adhyavasAyoM se karmoM kA baMdha hotA hai| vaise karmoM kA baMdha to kArmaNa zarIra ke hI hotA hai| antarAla gati meM sthUla zarIra nahIM hotA, sthUla yoga nahIM rahatA, phira karmabaMdha kaise va kisake hotA hai ? u. antarAla gati do prakAra kI hotI hai-- Rju aura vakra / antarAla gati meM sthUla zarIra to nahIM hotaa| yogajanya pravAha (dhakkA) rahatA hai| vakra gati meM kArmaNa kAyayoga kI caMcalatA rahatI hai| avrata va kaSAya to jIva ke sAtha antarAla gati meM bhI vidyamAna rahate haiN| karma pudgaloM ko AkarSita karane ke lie to itanA kAphI hai| karmoM kA baMdhana sarvadA kArmaNa zarIra ke hI hotA hai| vaha vahA~ mojUda rahatA hai| 134. karma ke kyA kArya haiM? u. jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya AyuSya AvaraNa vikAra avarodha zubhAzubha kA saMyoga nAma gotra antarAya 135. karma kA AtmA para kisa rUpa meM asara hotA hai ? u. nimnokta cAra prakAra se karmoM kA asara AtmA para hotA hai-- mUla guNoM ko AcchAdita karanA / mUla guNoM ko vikRta karanA / 1. AvaraNa 2. avarodha 3. vikAra 4. zubhAzubha saMyoga 34 karma-darzana - - - jJAna prApti meM bAdhA darzana prApti meM bAdhA sukha va duHkha kI anubhUti mUr3hatA kI utpatti bhava sthiti - zarIra nirmANa kI prakRSTatA va nikRSTatA acchI va burI dRSTi se dekhA jAnA Atma-zakti kI upalabdhi meM bAdhaka / ke AtmA AtmA ke AtmA ke vikAsa meM bAdhA DAlanA / AtmA ke aura azubha zubha darzanAvaraNIya / bananA / jJAnAvaraNIya AyuSya, antraay| mohanIya | vedanIya, AyuSya, nAma, saMyoga meM nimitta gotra /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136. karma kA bhoga svataH hotA hai yA dUsaroM ke sahayoga se? u. jo karma paripakva hokara svataH bhoga meM Ate haiM vaha svataH bhoga hai| ghAta pratighAta Adi nimitta se jo karmoM kI udIraNA hotI hai vaha parataH hotA hai| 137. kyA karma AtmA ke sabhI pradezoM se baMdhate haiM? u. jIva asaMkhyAta pradezI dravya hai| AtmA ke asaMkhya pradezoM se pravRtti hotI hai aura sabhI Atma pradezoM ke karmoM kI ananta vargaNAeM baMdhatI hai| jIva karma-grahaNa kisI eka pradeza se hI nahIM, sabhI pradezoM se karatA hai| 138. jIva kitanI dizAoM se karma grahaNa karatA hai? u. jIva sabhI dizAoM se karma grahaNa karatA hai--Upara-nIce, dAyeM-bAyeM, Age-pIche sabhI dizAoM se hotA hai| 139. AtmA-cetana para karma-jar3a kA prabhAva kaise par3atA hai? u. karma kA mana, vacana va kAyA para gaharA prabhAva par3atA hai| ina tInoM kA sIdhA saMbaMdha AtmA se hai, isalie karma AtmA dvArA AkarSita hote haiN| sthUla rUpa se bhI yaha dekhA jAtA hai--zarAba pIne vAlA vyakti apanI cetanA ko bhUla baiThatA hai, pAgala sadRza bana jAtA hai| acetana-zarAba kA cetana-vyakti para itanA prabhAva par3atA hai, phira karma kA AtmA para prabhAva kyoM nahIM ho sktaa| 140. karma mUrta hai, jIva amUrta hai, isa sthiti meM karma jIva kA anugraha-nigraha kaise kara sakatA hai? u. jaise madirApAna aura viSabhakSaNa Adi se vijJAna, jijJAsA, dhRti, smRti Adi jIva ke amUrta guNoM kA upaghAta tathA dUdha, zarkarA, dhRtapUrNa, bheSaja Adi unakA anugraha hotA hai, vaise hI mUrta karma se amUrta jIva kA upadhAta aura nigraha hotA hai| 141. saMsArI AtmA mUrta hai yA amUrta? u. saMsArI jIva ekAnta rUpa se sarvathA amUrta nahIM hai| anAdikAla se karma santati jIva ke sAtha vaise hI ekameka hai, jaise lohapiNDa meM agni| mUrta karma ke sAtha jIva kA kathaMcit ananya sambandha hone se jIva kathaMcit mUrta 142. karma kI mUrtatA ko kaise jAnA jA sakatA hai? u. karma kI mUrtatA ko jAnane ke cAra hetu haiM (1) sukha saMvitti-karma kA sambandha hone para sukha kA saMvedana hotA hai| karma-darzana 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisake saMbaMdha meM sukha kA saMvedana hotA hai vaha mUrta hai| jaise AhAra se . kSudhA-zAnti rUpa sukha kA saMvedana hotA hai| (2) vedanA kA udbhava-karma ke saMbaMdha meM vedanA kA udbhava hotA hai| jaise ___ agni se tApa kA anubhv| (3) bAhyabala kA AdhAna-mithyAtva Adi hetubhUta bAhya sAmagrI se karma kA upacaya hotA hai| isase karma kI zakti bar3ha jAtI hai| jaise--sneha se abhiSikta ghaTa paripakva hotA hai| (4) pariNAmitva-zarIra Adi ke rUpa meM karma pariNAmitva parilakSita hotA hai| jaise--dahI kA takra ke rUpa meM pariNamana hone se dUdha kA pariNAmitva jAnA jAtA hai| 143. karmoM kA astitva (sattA) kaunase guNasthAna taka hai? ___u. mohanIya karma kA astitva gyArahaveM guNasthAna taka rahatA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karma kA bArahaveM guNasthAna taka astitva rahatA hai| zeSa cAra aghAtya karma kA caudahaveM guNasthAna taka astitva rahatA hai| 144. kyA zubha-azubha karmoM kA baMdha eka sAtha hotA hai? u. zubha pravRtti ke samaya azubha va azubha pravRtti ke samaya zubha karma kA baMdha nahIM hotaa| eka samaya meM eka kA hI baMdha hotA hai| yaha yoga se saMbaMdhita hai| kaSAya, pramAda, avrata Adi se samaya-samaya para azubha karma baMdhatA hai, isa dRSTi se zubha-azubha donoM karma sAtha meM baMdha sakate haiN| 145. baMdha ke do prakAra kaunase haiM? u. IryApathika aura saampraayik| 146. sUkSma sAmparAyika baMdha kise kahate haiM? u. sUkSma kA artha hai alp| vaha alpa isalie ki AyuSya aura mohanIya ko chor3akara zeSa chaha karma prakRtiyoM kA baMdha zithila, alpa kAlasthiti vAlA, maMda anubhAva vAlA tathA alpa pradezAgra vAlA hotA hai| 147. kyA vItarAga ke karma kA baMdha hotA hai? u. vItarAga ke karma kA baMdha hotA bhI hai aura nahIM bhii| 11veM va 12veM tathA 13veM guNasthAnoM meM yogoM kI caMcalatA se do samaya kI sthiti kA sAtavedanIya kA baMdha hotA hai ise IryApathika baMdha kahate haiN| 14veM guNasthAna meM ayoga avasthA A jAtI hai| ataH karmabaMdha bhI nahIM hotA hai| IryApatha baMdha kevala vItarAga ke hI hotA hai| 36. karma-darzana
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148. vItarAga kauna hotA hai? u. jisake rAga-dveSa (mohakarma) sarvathA upazama yA kSaya ho jAte haiM vaha vItarAga hotA hai| antima cAra guNasthAna vItarAga ke haiN| akaSAyI vItarAga kA paryAyavAcI zabda hai| 11veM va 12veM guNasthAna vAle chadmastha vItarAga evaM 13veM, 14veM guNasthAna vAle kevalI vItarAga hote haiN| 149. kyA chadmastha akaSAyI hotA hai? u. chadmastha sakaSAyI akaSAyI donoM hote haiN| jaba taka kevalajJAna nahIM ho jAtA taba taka jIva chadmastha kahalAtA hai| pahale se dasaveM guNasthAna vAle jIva sakaSAyI chadmastha evaM gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAna vAle akaSAyI chadmastha kahalAte haiN| 150. sAta karmoM kA baMdha nauveM guNasthAna taka nirantara hotA hai, kyA ina sAta karmoM kI sabhI uttaraprakRtiyoM kA baMdha bhI nirantara hotA hai? u. sabhI uttaraprakRtiyoM kA baMdha eka sAtha nahIM hotaa| zubha pravRtti se azubha evaM azubha pravRtti se zubha karma kA baMdha nahIM hotaa| jo virodhI svabhAva vAlI prakRtiyAM haiM unakA bhI eka sAtha eka samaya meM baMdha nahIM hotaa| gatinAma karma kI (AyuSya karma kI) kisI samaya kisI eka prakRti kA hI baMdha ho sakatA hai| trasa dazaka ke sAtha sthAvara dazaka kA baMdha nahIM hotaa| 151. karma vargaNA kA baMdha hotA hai, ve eka karma se saMbaMdhita hotI haiM, yA AThoM karmoM se? u. karma vargaNA prati samaya jIva ke baMdhatI hai, unakA krama isa prakAra hai sAmAnyatayA AyuSya karma ko chor3akara sAta karmoM se ve vargaNAeM sambandhita ho jAtI haiN| jIvana meM eka bAra AyuSya karma baMdhatA hai, usa samaya meM baMdhane vAlI vargaNAeM AThoM karmoM se sambandhita ho jAtI haiN| 152. baMdhane vAlI karma vargaNAeM kyA AThoM karmoM meM samAna rUpa meM vibhakta hotI haiM yA nyUnAdhika? u. jisa karma kI sthiti jyAdA ho usake hisse meM karma pudgala jyAdA AyeMge kintu vedanIya karma kama sthiti ke hoMge, phira bhI usake hisse meM karma pradeza jyAdA aayeNge| AyuSya karma eka bAra baMdhatA hai, usa samaya meM bhI sabase thor3e karma pudgala usake sAtha jur3ate haiN| usase vizeSAdhika nAma va gotra donoM ke paraspara meM barAbara baMdhate haiN| inase vizeSAdhika jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya karma paraspara meM tulya baMdhate haiN| inase vizeSAdhika mohakarma ke sAtha pudgala baMdhate haiN| inase vizeSAdhika vedanIya karma ke hisse meM Ate haiN| karma-darzana 37
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153. kAyasparza se prANIvadha hone para kyA karma kA eka jaisA baMdha hotA hai? u. karma kA baMdha vyakti ke kaSAya kI tIvratA-maMdatA kI bhAvadhArA ke anurUpa hotA hai| jaise(1) zailezI dazA prApta muni ke karmabaMdha nahIM hotaa| (2) mana, vacana evaM kAyA kI pravRtti vAle vItarAga ke do samaya kI sthiti vAlA sAtavedanIya karma kA baMdha hotA hai| (3) apramatta muni ke jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTata: bAraha muhUrta kI sthiti kA karma baMdha hotA hai| vidhipUrvaka pravRtti karane vAle pramatta muni ke jaghanyataH antamuhUrta aura utkRSTata: ATha varSa kI sthiti vAlA karmabaMdha hotA hai| ve vartamAna meM vedana kara kSINa kara dete haiN| (AyAro adhyayana 5 uddezaka 4) 154. kyA karma ke azubha phala ko rokA jA sakatA hai? u. japa, dhyAna Adi ke dvArA azubha phala ko rokA jA sakatA hai| japAdi se karmoM kI nirjarA hotI hai| jaba karmoM kA nirjaraNa ho jAtA hai taba phala dene kI bAta svataH samApta ho jAtI hai| japa Adi ke samaya tIvra zubha adhyavasAyoM se bhI usa samaya baMdhane vAlI zubha prakRtiyoM ke sAtha pahale baMdhI huI azubha prakRtiyAM zubha meM saMkramita ho jAtI haiN| aisA hone se azubha kA phala jIva ko nahIM miltaa| 155. zubha karma ko kaise tor3A jA sakatA hai? u. zubha karma ko tor3ane kA vaise koI prazasta sAdhana nahIM hai| kevalI samudghAta ke samaya hI zubha karma tor3e jAte haiN| yadi puNya bhogane meM Asakti nahIM rahatI, to puNya bhogane meM pApa kA baMdha nahIM hotaa| azubha pravRtti se puNya kA kSaya tIvratA se hotA hai, para usI ke sAtha pApa kA baMdha bhI utanI hI tIvratA se hotA hai, ataH AtmA halakI nahIM ho paatii| 156. karmoM ke sAdi, anAdi, sAMta Adi kitane vikalpa banate haiM? u. karmoM ke sAdi, Adi kI dRSTi se cAra vikalpa banate haiM * pahalA vikalpa--'anAdi ananta'! abhavya jIva, jo kabhI mukta nahIM ___ hoMge.unake sAtha karmoM kA anAdi-ananta saMbaMdha hai| * dUsarA vikalpa-sAdi sAnta! eka jIva ne samyaktva prApta kara liyaa| darzana moha kA upazama kara upazama zreNI lii| gyArahaveM guNasthAna meM eka 38 karma-darzana
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kA baMdha kiyaa| vaha vApasa nIce ke guNasthAnoM meM Akara punaH dUsare karmoM ko bAMdhatA hai yaha Age mokSa jaayegaa| taba sabhI karmoM kA anta karegA ataH yaha sAdi - sAnta hai| * tIsarA vikalpa- anAdi sAnta ! jo bhavya jIva anAdikAla se to karmoM se baMdhe haiM, para Age mokSa jAne vAle haiM unakI apekSA anAdi sAMta hai| * cauthA vikalpa -- sAdi ananta ! yaha vikalpa nahIM banatA hai| kisI jIva ne eka bAra darzana moha ko upazAnta kara diyA vaha nizcita rUpa se mokSa jAyegA hI / ataH sAdi ananta kA vikalpa nahIM banatA / 157. kArmaNa zarIra kA saMbaMdha AtmA ke sAtha anAdikAla se hai| anAdikAla se sambandhita isa zarIra kA alagAva kaise hogA ? u. kArmaNa zarIra karma vargaNA ke saMghAta ko kahate haiN| karma vargaNA kA saMbaMdha avadhipUrvaka hotA hai| avadhi samApta hote hI ve karma vargaNA AtmA se pRthak ho jAtI hai| sthiti paripAka ke sAtha karma vargaNA chUTatI rahatI hai tathA naI karma vargaNA kA baMdhana cAlU rahatA hai / pravAha rUpa meM karma vargaNA AtmA ke sAtha nirantara calatI rahatI hai| yaha pravAha jaba pUrNatayA ruka jAtA hai, taba naI karma vargaNA ke Agamana kA dvAra baMda ho jAtA hai aura purAnI karma vargaNA AtmA se alaga ho jAtI hai| 158. kArmaNa zarIra aura karma eka hI hai yA do ? u. sthUla rUpa meM kArmaNa zarIra aura karma eka hI haiN| isa zarIra kA upAdAna karma hI hai| sUkSmatA meM karma vargaNA ke saMghAta ko kArmaNa zarIra kahate haiM / saMghAta kucha aura pudgala skaMdhoM kI apekSA rahatI hai| isameM vargaNAoM kA vargaNA ke sAtha ekIbhAva jarUrI hotA hai| alaga-alaga sthiti, anubhAga Adi se pratyeka karmavargaNA bhinna-bhinna hai / yahIM donoM meM antara hai| meM 159. karma aura zarIra kA saMbaMdha sAdi hai yA anAdi ? u. pravAha rUpa se anAdikAlIna karma aura zarIra meM paraspara hetu - hetumadbhAva hai| karma se zarIra aura zarIra se karma utpanna hote haiN| jaise bIja se aMkura aura aMkura se bIja paidA hotA hai / 160. kArmaNa zarIra aura baMdha eka hai yA do ? u. eka hai| kArmaNa zarIra svayaM hI baMdha hai aura baMdha hI kArmaNa zarIra hai / puNyapApa kArmaNa zarIra kI hI prakriyA hai| karma-darzana 39
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161. no karma kise kahate haiM? ___ u. karmarUpa meM bhogane ke bAda AtmA se chUTe hue karma pudgala-dravya no karma kahalAte haiN| 162. 'karma' varNa, gaMdha, rasa aura sparzavAna kyoM haiM? u. isalie ki karma pudgala hai| pudgala kI paribhASA hI varNa, gaMdha, rasa aura sparzavAna hai| 163. jJAnAvaraNIya Adi karma meM skandha deza, pradeza aura paramANa meM se kitane? u. tIna-skandha, deza, prdesh| (paramANu ati sUkSma hone se grahaNa hotA hI nahIM hai|) 164. jJAnAvaraNIya Adi karma kaMTha se nIce yA Upara athavA pUre zarIra ke kisa bhAga meM hai? u. sarva pradeza kI apekSA se donoM haiN| pUre zarIra meM vyApta hai| 165. jJAnAvaraNIya Adi karma kisa kSetra ke padagala lete haiM? u. jo jIva jisa kSetra meM hote haiM usa kSetra ke hI padgala lete haiN| (Atma-pradeza se sparza kiye hue karma vargaNAoM ko hI grahaNa karate haiN|) 166. jJAnAvaraNIya Adi karma nirantara baMdhate haiM yA antara rahita? u. sAta karma nirantara baMdhate haiN| AyuSya karma jIvana meM eka bAra baMdhatA hai| 167. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya evaM antarAya ye tIna karma bhASaka ke baMdhate haiM yA abhASaka ke? u. samuccaya rUpa se bhASaka-abhASaka donoM ke hI baMdhate haiN| bhASaka meM sarAgI evaM abhASaka meM ekendriya jIvoM tathA vigraha gati meM inakA baMdha hotA hai| kevalI samudghAta evaM ayogI avasthA meM jIva abhASaka hotA hai para ye karma usake nahIM baMdhate haiN| vItarAgI ina do avasthAoM ko chor3akara bhASaka hotA hai para ye tInoM karma vItarAgI ke usa avasthA meM bhI nahIM baMdhate haiN| moha karma kA baMdha nauveM guNasthAna se Age nahIM hotaa| ata: dasaveM guNasthAna vAle sarAgI ke bhI moha kA baMdha nahIM hotA hai| Age to baMdhatA hI nahIM hai| 168. carama aura acarama jIvoM ke karmabaMdha kisa rUpa meM hote haiM? u. carama-acarama donoM ke samuccaya rUpa se AThoM karmoM kA baMdha hotA hai| yadi bheda kareM to acarama jIvoM siddhoM ke karmoM kA baMdha nahIM hotA hai| abhavya bhI acarama hote haiN| unake AThoM karmoM kA baMdha hotA hai| carama ke do bheda 40 karma-darzana
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM--sayogI tathA ayogii| ayogI ke kisI bhI karma kA baMdha nahIM hotaa| sayogI carama ke vItarAga avasthA meM eka sAtavedanIya kA baMdha hotA hai tathA sarAgI avasthA meM carama ke ATha, sAta, cha: karma kA baMdha hotA hai| jo kabhI saMsAra kA anta kareMge ve carama kahalAte haiN| jo antima carama zarIrI hai unake sAta hI karma kA baMdha ho sakatA hai| Ayu kA baMdha usa bhava meM unake nahIM hotA hai| 169. kyA carama zarIrI (bhAvI siddha) ke naraka gati Adi karma prakRtiyAM sattA meM rahatI haiM? u. hAM, vartamAna zarIra meM, bhava meM siddhagati ko prApta karane vAle muniyoM ke bhI naraka gati Adi karma prakRtiyAM sattA meM rahatI haiN| unakA anubhava kiye binA ve kabhI kSINa nahIM hotiiN| tadbhavasiddhika jIva naraka Adi janmoM ke vipAkodaya ke rUpa meM unakA anubhava nahIM karatA kintu pradezodaya meM unakA anubhava kara tapasyA se unako kSINa kara detA hai| 170. sAdhu ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa karma kitane? u. jaghanya-cAra, madhyama-sAta, utkRSTa AThoM hI karma hote haiN| 171. dravya tIrthaMkara ke karma kitane tathA bhAva tIrthaMkara ke karma kitane? u. dravya tIrthaMkara ke karma ATha yA sAta hote haiN| bhAva tIrthaMkara ke karma cAra aghAti hI haiN| 172. karmoM kI avagAhanA jaghanya, madhyama aura utkRSTa kitanI hai? u. cAra ghAti karma jisa jIva meM pAte haiM, usake anurUpa unakI avagAhanA hai| cAra aghAti karma jisa jIva meM pAte haiM--jaghanya to usa jIva ke anurUpa avagAhanA aura utkRSTa loka pramANa kevalI samudghAta kI apekSA se| 173. ekendriya se lekara saMjJI paMcendriya ke jIvoM meM kitane karma hote haiM? u. aatth| (manuSya ke ATha, sAta, cAra karma bhI hote haiM) 174. siddhoM ke kitane karma hote haiM? u. eka bhI nhiiN| 175. vItarAga ke kitane karma hote haiM? ___u. 11veM guNasthAna kI apekSA-8 krm| 12veM guNasthAna kI apekSA 7 karma (mohanIya karma ko chor3akara), 13veM, 14veM guNasthAna kI apekSA-4 krm| siddhoM ke karma nahIM hotaa| karma-darzana 41
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176. kyA eka, do, tIna, pAMca, chaH karma kisI ke hote haiM? u. kisI ke nahIM / 177. sabase kama kaunase karma ke jIva haiM ? u. mohanIya karma ke / 178. sabase adhika kaunase karma ke jIva haiM? u. cAra aghAti karma ke| 179. zrAvaka ke eka sAtha kitane karmoM kA baMdha hotA hai ? u. zrAvaka ke eka sAtha sAta tathA ATha karmoM kA baMdha ho sakatA hai| jaba AyuSya kA baMdha hotA hai to ATha karmoM kA anyathA sAta karma kA nirantara baMdha hotA rahatA hai| 180. baMdha sapradezI hai yA apradezI ? u. sapradezI / 181. jJAnAvaraNIya karma ko pahalA sthAna kyoM diyA gayA hai? u. jJAna ke dvArA karma viSaya zAstra yA anya zAstra kA bodha kiyA jA sakatA hai| jaba koI labdhi prApta hotI hai to jIva jJAnopayogayukta hI hotA hai| mokSa kI prApti bhI jJAnopayoga ke samaya meM hI hotI hai ataH jJAna ke AvaraNabhUta karma ko pahalA sthAna diyA gayA hai| 182. darzanAvaraNIya karma ko dUsarA sthAna kyoM diyA gayA hai ? use u. darzana kI pravRtti mukta jIvoM ko jJAna ke anantara hotI hai| ataH sthAna diyA gayA hai| dUsarA 183. vedanIya karma kA sthAna darzanAvaraNIya karma ke bAda kyoM rakhA gayA ? u. darzana se sAmAnya kA bodha hotA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ke udaya se jIva aMdhA, gUMgA, baharA aura buddhihIna hotA hai, isake kAraNa vaha du:khI hotA hai| ina donoM karmoM ke viziSTa kSayopazama se sukha kI anubhUti hotI hai / yaha sukha-duHkha kA anubhava vedanIya karma ke udaya se hotA hai, ataH vedanIya karma kA tIsarA sthAna hai| 184. vedanIya karma ke bAda moha karma kA sthAna kyoM ? u. vedanIya karma ke anantara mohanIya karma ko rakhane kA hetu yaha hai ki sukha duHkha kA vedana karate samaya avazya rAga-dveSa kA udaya hotA hai jisakA saMbaMdha moha karma ke sAtha hai| 42 karma-darzana
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185. moha karma ke bAda AyuSya karma ko rakhane kA hetu kyA hai ? u. moha vyAkula jIva Arambha Adi karake Ayu kA baMdha karatA hI hai| moha karma jinakA kSaya ho gayA unake Ayu kA baMdha hotA hI nahIM hai| moha karma kI tIvratA, maMdatA ke AdhAra para bhAvoM meM nirmalatA, nikRSTatA AtI hai| Ayu kA baMdha bhI bhAvoM kI hInatA, utkRSTatA ke AdhAra para hotA hai| 186. AyuSya karma ke bAda nAma karma kyoM ? u. jisake Ayu kA udaya hogA use gati, sthiti Adi nAma karma kI prakRtiyoM ko bhoganA hI par3atA hai ataH AyuSya ke bAda nAma karma ko rakhA gayA hai| 187. gotra karma kA sthAna nAma karma ke bAda kyoM ? u. gati Adi nAma karma ke udaya vAle jIva ko ucca va nIca gotra ke vipAka ko bhoganA par3atA hai isalie nAma karma ke bAda gotra karma ko rakhA gayA hai| 188. u. antarAya karma kA sthAna gotra karma ke bAda kyoM ? ucca gotra karma vAle jIvoM ke dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi kA jyAdA kSayopazama hotA hai tathA nIca gotra vAle jIvoM ke dAnAntarAya Adi kA udaya adhika rahatA hai| isI Azaya ko batAne ke lie gotra ke bAda antarAya karma ko sthAna diyA gayA hai| vaise antarAya karma kA kSayopazama sabhI karmoM ke lie jur3A huA hai / antarAya karma ghAtI hote hue bhI dezaghAtI hai sarvaghAtI nahIM / 189. mokSa prApti ke kitane caraNa haiM? u. mokSa prApti ke do caraNa haiM (1) naye karmoM kA saMcaya na hone denA / (2) purAne karmoM ko pUrA karanA / arthAt saMvara prathama caraNa hai aura nirjarA dUsarA caraNa / 190. karmoM ke saMyoga yA viyoga se hone vAlI jIva kI avasthA vizeSa kA nAma kyA hai ? bhAva / u. 191. bhAva ke kitane prakAra haiM? u. pAMca ---- audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika / 192. karmoM kA udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama kisake Azrita hotA hai ? u. karmoM kA udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke Azrita hotA hai| karma-darzana 43
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193. audayika bhAva kise kahate haiM? u. karmoM ke udaya se hone vAlI AtmA kI avasthA ko audayika bhAva kahate 194. ATha karmoM meM se kitane karmoM kA udaya hotA hai? u. udaya AThoM karma prakRtiyoM kA hotA hai| 195. udaya ke kitane prakAra haiM? u. * jIva ke udaya-niSpanna ke taiMtIsa prakAra haiM cAra gati, chaha kAya, chaha lezyA, cAra kaSAya, tIna veda, mithyAtva, avirati, amanaskatA, ajJAnitva, AhAratA, saMyogitA, saMsAratA, asiddhatA, akevalitva, chdmsthtaa| * ajIvodaya niSpanna ke tIsa prakAra haiMpAMca zarIra, pAMca zarIra ke prayoga meM pariNata pudgala dravya, pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sprsh| ye vaise jIvAzrita hote haiN| 196. udaya ke taiMtIsa boloM meM sAvadha kitane? niravadya kitane? u. * sAvadya-4 kaSAya, tIna veda, 3 azubha lezyA, mithyAtva, avrata--ye ____ 12 bola sAvadha haiN| * 3 zubha lezyA-niravadya haiN| * AhAratA, saMyogitA-ye 2 bola sAvadya-niravadya donoM haiN| * 4 gati, 6 kAya, amanaskatA, ajJAnatA, saMsAratA, asiddhatA, akevalitva, chadmasthatA-ye solaha bola sAvadya-niravadya donoM haiN| 197. udaya ke taiMtIsa bola kisa-kisa karma ke udaya se haiM? u. * 4 gati, 6 kAya, 3 zubha lezyA--ye 13 bola nAma karma ke udaya se * 4 kaSAya, 3 veda, 3 azubha lezyA, mithyAtva, avrata-ye bAraha bola mohanIya karma ke udaya se| * amanaskatA, ajJAnatA--ye do bola jJAnAvaraNIya karma ke udaya se haiN| * AhAratA, saMyogitA--ye do bola nAmakarma aura mohanIya karma ke udaya se| * akevalitva, chadmasthatA-ye do bola jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya-ina tIna karmoM ke udaya se| * saMsAratA, asiddhatA--ye do bola vedanIya, nAma, gotra aura AyuSya ina 4 karmoM ke udaya se| 44 karma-darzana 02082492 908223
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198. ATha karmoM kA udaya chaha dravya meM kauna ? nau tattva meM kauna ? u. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya- - ina cAra karmoM kA udaya-chaha meM- pudgala / nau meM 3 - ajIva, pApa, baMdha / * vedanIya, nAma, gotra aura AyuSya ina cAra karmoM kA udaya chaha meM pudgala / nau meM cAra -- ajIva, puNya, pApa aura baMdha | 199. ATha karmoM kA udaya niSpanna chaha dravya meM kauna ? nau tattva meM kauna ? u. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, AyuSya, gotra aura antarAya -- ina chaH karmoM kA udaya niSpanna chaha meM-- jIva | nau meM-- jIva / * mohanIya, nAma -- - ina do karmoM kA udaya niSpanna chaha meM--jIva / nau meM -2 jIva, Azrava / 200. ATha karmoM kA udaya niSpanna kisa-kisa guNasthAna taka ? u. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya- - ina tIna karmoM kA udaya niSpanna -- pahale se bArahaveM guNasthAna taka / * mohanIya karma ke do bheda -- darzana mohanIya, cAritra mohanIya / darzana mohanIya kA udaya niSpanna -- pahale se sAtaveM guNasthAna tk| cAritra mohanIya kA udaya niSpanna -- pahale se dasaveM guNasthAna taka / * vedanIya, nAma, gotra, AyuSya -- ina cAra karmoM kA udaya niSpanna- pahale se caudahaveM guNasthAna tk| 201. aupazamika bhAva kise kahate haiM ? u. mohakarma ke upazama se hone vAlI AtmA kI avasthA ko aupazamika bhAva kahate haiN| upazama kitane karmoM kA hotA hai ? 202. u. eka mohanIya karma kA / 203. upazama ke kitane bheda haiM? u. upazama ke gyAraha prakAra haiM (1) upazAMta krodha, (2) upazAMta mAna, (3) upazAMta mAyA, (4) upazAMta lobha, (5) upazAMta rAga, (6) upazAMta dveSa, (7) upazAMta darzanamoha, (8) upazAMta cAritramoha, (9) aupazamika samyaktva, ( 10 ) aupazamika cAritra, (11) upazAMta kaSAya --chadmastha vItarAga / aupazamika ke saMkSipta do prakAra bhI milate haiM-- (1) aupazamika samyaktva, (2) aupazamika cAritra / karma-darzana 45
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204. mohanIya karma kA upazama chaha dravya meM kauna ? nau tattva meM kauna ? u. mohanIya karma kA upazama chaha meM pudgala / nau meM tIna -- ajIva, pApa, baMdha | sAta karmoM kA upazama hotA nahIM hai| 205. mohanIya karma kA upazama niSpanna chaha dravya meM kauna ? nau tattva meM kauna ? u. mohanIya karma kA upazama niSpanna chaha meM jIva / nau meM tIna -- jIva, saMvara nirjarA / zeSa sAta karmoM kA upazama niSpanna nahIM hotA / 206. mohanIya karma kA upazama niSpanna kisa-kisa guNasthAna taka ? u. mohanIya karma ke do bheda haiM-darzana mohanIya, cAritra mohanIya | darzana mohanIya kA upazama niSpanna -- cauthe se gyArahaveM guNasthAna tk| cAritra mohanIya kA upazama niSpanna - eka gyArahaveM guNasthAna meM / 207. kSAyopazamika bhAva kise kahate haiM ? u. cAra ghAti karmoM ke halakepana se hone vAlI AtmA kI avasthA ko kSAyopazamika bhAva kahate haiN| arthAt udayAvalikA meM praviSTa ghAti karmoM kA kSaya aura udaya meM na Aye hue ghAti karma kA upazama arthAt vipAka rUpa se udaya nahIM hotA hai use kSayopazama kahate haiN| 208. kSAyopazama kitane karmoM kA hotA hai? u. cAra ghAtikarmoM kA / 209. kSAyopazama ke kitane bheda haiM? u. kSayopazama ke 32 prakAra haiM (1) jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se ATha -- prathama cAra jJAna, tIna ajJAna, aura bhaNana - guNana / darzana, (2) darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se ATha -- pAMca indriyAM, cakSu acakSu darzana aura avadhi darzana / deza (3) mohanIya karma ke kSayopazama se ATha - prathama cAra -- cAritra, virati aura tIna dRSTiyAM / - (4) antarAya karma ke kSayopazama se ATha -- (1) dAna labdhi, (2) lAbha labdhi, (3) bhoga labdhi, (4) upabhoga labdhi, (5) vIrya labdhi, (6) bAla vIrya, (7) paNDita vIrya, (8) bAla - paMDita vIrya / 210. kSayopazama chaha dravya meM kauna ? nau tattvoM meM kauna ? baMdha | - u. kSayopazama chaha meM pudgala / nau meM 3 - ajIva, pApa, 46 karma-darzana
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211. cAra ghAti karmoM kA kSayopazama niSpannakauna ? u. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina tIna karmoM kA kSayopazama niSpanna - chaha meM jIva | nau meM do -- jIva, nirjarA / mohanIya karma kA kSayopazama niSpanna chaha meM jIva / nau meM 3 - jIva, saMvara, nirjarA | -chaha dravya meM kauna ? nau tattva meM 212. cAra ghAti karmoM kA kSayopazama niSpanna kisa-kisa guNasthAna taka ? u. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya ina tIna karmoM kA kSayopazama niSpanna -- pahale se bArahaveM guNasthAna taka / mohanIya karma ke do bheda - darzana mohanIya, cAritra mohanIya darzana mohanIya kA kSayopazama niSpanna -- pahale se sAtaveM guNasthAna taka aura cAritra mohanIya kA kSayopazama niSpanna -- pahale se dasaveM guNasthAna tk| 213. upazama aura kSayopazama meM kyA antara hai ? u. upazama aura kSayopazama meM do antara haiM (1) upazama meM udaya prApta kaSAya kSINa ho jAtA hai tathA zeSa kaSAya kA udaya rahatA hai| kSayopazama meM kSaya aura upazama hone para bhI sUkSma udaya yAnI pradezodaya cAlU rahatA hai| (2) upazama meM vidyamAna karma kA vedana nahIM hotaa| kSayopazama meM vidyamAna karma kA pradezodaya meM vedana hotA hai, vipAkodaya meM vedana nahIM hotA hai| (3) kSayopazama meM pradezodaya rahatA hai| jabaki upazama meM pradezodaya nahIM rahatA hai| 214. kSaya kise kahate haiM? u. karmoM kA samUla rUpa se nAza ho jAnA kSaya hai| kSaya se hone vAlI AtmA kI avasthA ko kSAyika bhAva kahate haiM / 215. kSAyika bhAva ke kitane prakAra haiM? u. kSAyika bhAva ke ATha prakAra haiM-- jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya AyuSya kevalajJAna kevaladarzana Atmika sukha kSAyika samyaktva aTala avagAhana karma-darzana 47
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarAya nAma - amUrtikapana gotra agurulaghupana kSAyika lbdhi| 216. ATha karmoM kA kSAyika chaha dravya meM kauna? nau tattva meM kauna? ___u. kSAyika-chaha meN-pudgl| nau meM 4-ajIva, puNya, pApa, bNdh| 217. AThoM karmoM kA kSAyika niSpanna chaha dravya meM kauna? nau tattva meM kauna? u. * jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya-ina tIna karmoM kSAyika niSpanna chaha meM jiiv| nau meM 2-jIva, nirjraa| * mohanIya karma kA kSAyika niSpanna-chaha meM jiiv| nau meM 3-jIva, saMvara, nirjraa| * vedanIya, nAma, gotra, AyuSya-ina cAra karmoM kA kSAyika niSpanna-chaha meM jiiv| nau meM-2 jIva, mokss| 218. ATha karmoM kA kSAyika niSpanna kisa-kisa guNasthAna taka? u. * jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya-ina tIna karmoM kA kSAyika niSpanna-terahaveM, caudahaveM guNasthAna meN| * darzana mohanIya kA kSAyika niSpanna-cauthe se caudahaveM guNasthAna tk| * cAritra mohanIya kA kSAyika niSpanna-bArahaveM se caudahaveM guNasthAna tk| * vedanIya, nAma, gotra, AyuSya-ina cAra karmoM kA kSAyika niSpanna guNasthAnoM meM nahIM, siddhoM meM pAtA hai| 219. pAriNAmika bhAva kise kahate haiM? u. karmoM ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke dvArA jIva kI jina-jina avasthAoM meM pariNati hotI hai, vaha pAriNAmika bhAva hai| 220. pAriNAmika chaha dravya meM kauna? nau tattva meM kauna? u. pAriNAmika chaha meM chh| nau meM nau| 221. pAriNAmika bhAva ke kitane prakAra haiM? u. pAriNAmika bhAva ke do prakAra haiM (1) sAdi sahita pAriNAmika--dizAdAha, vidyut aadi| (2) anAdi pAriNAmika-SaD dravya, loka, aloka, bhavyatva, abhavyatva aadi| pAriNAmika jIvAzrita va ajIvAzrita donoM hotA hai| 48 karma-darzana
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222. karma pariNamana se jIva meM kitane prakAra ke pAriNAmika bhAva utpanna hote haiM? ___ u. karma pariNamana se jIva meM dasa prakAra ke pAriNAmika bhAva utpanna hote haiN| inheM jIvAzrita pAriNAmika bhAva kahate haiN| gati, indriya, kaSAya, lezyA, yoga, upayoga, jJAna, darzana, cAritra aura veda--ye jIvAzrita pAriNAmika ke bheda haiN| 223. upayoga kaunase karma kA kSAyaka-kSAyopazamika bhAva hai? . u. jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kaa| 224. prANa kaunase karma kA kSaya-kSayopazama bhAva hai? u. antarAya karma kaa| 225. indriyAM kisa karma ke udaya se milatI haiM? u. indriyoM kI prApti meM zarIra nAma karma kA udaya aura darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama kA yugapat yoga rahatA hai| 226. karma-mukti kI sAdhanA meM kaunasI gati ko zreSTha mAnA gayA hai? u. manuSya gati ko| 227. karmakSaya karane ke sAdhana kaunase haiM? u. karmakSaya karane ke tIna sAdhana haiM (1) samyak darzana, (2) samyak jJAna, (3) samyak caaritr| 228. prANI svakRta sukha-duHkha kA bhoga karatA hai athavA parakRta? u. prANI apane dvArA kRta sukha-du:kha kA bhoga karatA hai, parakRta kA nhiiN| du:kha aura sukha AtmakRta haiM parakRta nahIM, dUsarA to mAtra nimitta bana sakatA hai| 229. mukta hote samaya jIva kI avasthA jJAnamaya rahatI hai yA darzanamaya? u. jnyaanmy| 230. karma-kilviSa kA kyA tAtparya hai? u. karmoM se malina athavA jinake karma malina hoM, ve karma kilviSa kahalAte 231. parAvartamAna prakRti kise kahate haiM, ve kitanI haiM? u. jo prakRtiyAM dUsarI prakRtiyoM ke baMdha, udaya athavA donoM ko roka kara apanA baMdha, udaya athavA baMdhodaya karatI haiM ve parAvartamAna prakRtiyAM haiN| parAvartamAna prakRtiyAM 91 haiN| jo nimna prakAra haiM karma-darzana 49
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAvaraNIya kI-5 (pAMcoM nidrAeM), vedanIya kI do (sAtA-asAtA), mohanIya kI-23 (16 kaSAya aura bhaya, jugupsA ko chor3akara sAta, nau kaSAya), Ayukarma kI 4, nAmakarma kI 55 (audArika, vaikriya, AhAraka-tIna zarIra, ina tIna zarIroM ke aMgopAMga, chaha saMsthAna, cha: saMhanana, pAMca jAti, cAra gati, zubha-azubha vihAyo gati, cAra AnupUrvI Atapa, udyota, trasa dazaka aura sthAvara dazaka) gotra karma kI-2 ye 91 prakRtiyAM parAvartamAna haiN| 232. aparAvartamAna prakRti kise kahate haiM? u. kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA baMdhodaya donoM ko roke binA jisa prakRti ke baMdha, udaya yA donoM hote haiM, ve aparAvartamAna haiN| uparokta 91 prakRtiyoM ke sivAya zeSa 29 prakRtiyAM aparAvartamAna haiN| jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya 4, mohanIya kI 3 (bhaya, jugapsA, mithyAtva), nAmakarma kI 12 (varNa catuSka, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa aura tIrthaMkara nAma), antarAya kI 51 233. puNya karma kI kitanI prakRtiyAM haiM? u. puNya karma kI 46 prakRtiyAM haiN| sAtavedanIya, samyaktva mohanIya, hAsya, puruSaveda, rati mohanIya, AyuSya trik (tiryaMca, manuSya, deva), devagati, devAnupUrvI, manuSya gati, manuSyAnupUrvI, paMcendriya jAti, pAMca zarIra (audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa), tIna aMgopAMga (audArika, vaikriya, AhAraka), vajraRSabhanArAca saMhanana, samacaturasa saMsthAna, zubha varNa, zubha gaMdha, zubha rasa, zubha sparza, agurulaghu, parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yaza, nirmANa aura tIrthaMkara nAma tathA ucca gotra--ye 46 puNya karma kI prakRtiyAM haiN| 234. pApa karma kI kitanI prakRtiyAM haiM? u. pApa prakRtiyAM 82 haiM jJAnAvaraNa-5, darzanAvaraNa-9, vedanIya-1 (asAtA), mohanIya-26 (cAritra moha-25, darzanamoha-1), AyuSya-1 (naraka), nAma-34, gotra-1 (nIca), antraay-5| ye 82 pApa prakRtiyAM haiN| darzana mohanIya kI tIna 50 karma-darzana
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtiyAM mAnI jAe to caurAsI pApa prakRtiyAM hotI haiN| darzana mohanIya kI mUla prakRti eka mithyAtva hI hai| samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya prakRti kA svataMtra baMdha nahIM hotaa| ye donoM prakRtiyAM mithyAtva ke pudgaloM kA zodhita rUpa haiN| 235. samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya ko pApa prakRtiyoM meM kyoM nahIM liyA gayA? u. ye donoM prakRtiyAM jIva ke sattA rUpa meM vidyamAna rahatI haiM para unakA svataMtra baMdha nahIM hotaa| ye mithyAtva mohanIya kI kSINatA se utpanna hotI haiN| athavA yoM bhI kahA jA sakatA hai ki ye donoM mithyAtva ke pudgaloM kA zodhita rUpa haiM isalie ina donoM ko pApa prakRtiyoM meM nahIM ginA jaataa| 236. vipAka ke kitane prakAra haiM? ' u. vipAka ke do prakAra haiM-hetu vipAka aura rasa vipaak| * hetu vipAkI prakRtiyoM ke 4 bheda haiM (1) pudgala vipAkI, (2) kSetra vipAkI, (3) bhava vipAkI aura (4) jIva vipaakii| * rasa vipAka ke cAra bheda haiM (1) ekasthAnaka, (2) dvisthAnaka, (3) tristhAnaka, (4) ctu:sthaank| 237. pudgala vipAkI prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM? u. jo prakRtiyAM zarIra rUpa meM pariNata hue pudgala paramANuoM meM apanA phala detI haiM, ve pudgala vipAkI haiN| aisI pudgala vipAkI prakRtiyAM 36 haiM1. nirmANa, 2. sthira, 3. asthira, 4. agurulaghu, 5. zubha, 6. azubha, 7. taijasa, 8. kArmaNa, 9. varNa, 10. gaMdha, 11. rasa, 12. sparza, 13-15. audArika Adi tIna zarIra, 16-18. tIna aMgopAMga, 19-24. chaha saMsthAna, 25-30. chaha saMhanana, 31. upaghAta, 32. sAdhAraNa, 33. pratyeka, 34. udyota, 35. Atapa aura 36. praaghaat| 238. kSetravipAkI prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM? u. AkAza pradeza rUpa kSetra meM jo prakRti mukhya rUpa se apanA phala detI hai, vaha kSetravipAkI hai| AnupUrvI nAmakarma kSetravipAkI hai| narakAnupUrvI, manuSyaAnupUrvI, tiryaJcAnupUrvI aura devAnupUrvI, ye cAroM prakRtiyAM kSetravipAkI haiN| jaba jIva parabhava ke lie gamana karatA hai, taba vigrahagati ke antarAla HER E kama-darzana 51
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra meM AnupUrvI apanA vipAka dikhAtI hai, use utpattisthAna ke abhimukha karatI hai| 239. bhavavipAkI prakRti kise kahate haiM aura ye kitanI haiM? u. parabhava meM udaya yogya hone ke kAraNa cAra prakAra kI Ayukarma prakRtiyAM bhavavipAkI kahI jAtI haiN| narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu ye cAra prakRtiyAM bhavavipAkI haiN| 240. jIvavipAkI prakRti kise kahate haiM aura ye kitanI haiM? u. jo prakRtiyAM jIva meM hI sAkSAt phala dikhAtI haiM, ve jIva vipAkI haiN| 78 prakRtiyAM jIvavipAkI haiN| unake nAma isa prakAra haiMjJAnAvaraNa-5, darzanAvaraNa-9, mohanIya-28, nAmakarma kI-27, tIrthaMkara nAma, trasa, bAdara, paryApta, sthAvara, sUkSma, aparyApta, subhaga, susvara, Adeya, yaza:kIrti, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayaza:kIrti, ucchvAsa nAma, ekendriyAdi pAMca jAti, narakAdi cAra gati, zubha-azubha vihAyogati, do gotra aura pAMca antraay| 241. dhruvabaMdhinI prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM? u. apane kAraNa ke hone para jisa karma prakRti kA baMdha avazya hotA hai, use dhruvabaMdhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane baMdhavicchedaparyanta pratyeka jIva ko pratisamaya baMdhatI hai| eka sau bIsa karma prakRtiyoM meM se 47 prakRtiyAM dhruvabaMdhinI haiM, jo isa prakAra haiMjJAnAvaraNIya-5, darzanAvaraNIya-9, mohanIya-19 (mithyAtva, anantAnubaMdhI catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, saMjvalana catuSka, bhaya, jugupsA), nAmakarma-9, (varNa, gaMdha, rasa, sparza, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, agurulaghu, nirmANa, upaghAta), antraay-paaNc| 242. adhruvabaMdhinI prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM? u. baMdha ke kAraNoM ke hone para bhI jo prakRti baMdhatI bhI hai aura nahIM bhI baMdhatI hai, unheM adhruvabaMdhinI prakRti kahate haiN| aisI prakRti apane baMdhavicchedaparyanta baMdhatI bhI hai aura nahIM bhI baMdhatI hai| aisI adhruvabaMdhinI prakRtiyAM 73 haiN| baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM uparokta 47 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 73 prakRtiyAM adhruvabaMdhinI haiN| 243. dhruvodayA prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM? u. jisa prakRti kA udaya avicchinna ho arthAt apane udayakAla paryanta 52 karma-darzana
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka jIva ko jisa prakRti kA udaya barAbara binA ruke hotA rahatA hai, use dhruvodayA kahate haiN| udayayogya 122 prakRtiyoM meM se nimnalikhita 27 prakRtiyAM dhruvodayA prakRtiyAM haiM - jJAnAvaraNa-5, darzanAvaraNa - 4 (cakSudarzana yAvat kevaladarzana), mohanIya-1 mithyAtva, nAmakarma--- nirmANa, sthira, asthira, agurulaghu, zubha, azubha, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, varNa, gaMdha, rasa aura sparza aura antarAya - pAMca / 244. adhruvodayA prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM ? u. jisakA udaya apane udayakAla ke anta taka barAbara nahIM rahatA hai, kabhI udaya hotA hai, kabhI nahIM, ve adhruvodayA prakRtiyAM haiN| udayayogya 122 prakRtiyAM meM se dhruvodayA kI 27 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa rahI huI 95 prakRtiyAM adhruvodayA haiN| 245. dhruvasattAka prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM ? u. anAdi mithyAdRSTi jIva kI jo prakRti nirantara sattA meM rahatI hai, use dhruvasattAka kahate haiN| sattAyogya prakRtiyAM 158 hotI haiN| inameM nAmakarma kI 103 prakRtiyAM ginI gaI haiN| sattAyogya 158 prakRtiyoM meM se samyaktva, mizra, manuSyagati, manuSyAnupUrvI, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, vaikriya- saMghAtana, vaikriyavaikriyabaMdhana, vaikriya - taijasabaMdhana, vaikriya - kArmaNabaMdhana, vaikriya - taijasakArmaNa - baMdhana, tIrthaMkara nAmakarma, cAra Ayu aura AhAraka saptaka (AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka- saMghAtana, AhArakaAhAraka baMdhana, AhAraka - taijasabaMdhana, AhAraka - kArmaNabaMdhana, AhArakataijasa - kArmaNabaMdhana) aura uccagotra / ina aThAIsa prakRtiyoM ko chor3a zeSa 130 prakRtiyAM dhruvasattAka haiN| 246. adhruvasattAka prakRti kise kahate haiM aura ve kitanI haiM ? u. mithyAtva dazA meM jina prakRti sattA kA niyama nahIM arthAt kabhI ho aura kabhI na ho, ye adhruvasattAka prakRtiyAM haiN| uparokta kahI gaI 28 prakRtiyAM adhruvasattAka haiN| 247. karma prakRtiyoM meM sarvaghAtinI, dezaghAtinI aura aghAtinI prakRtiyAM kitanIkitanI haiM ? u. sarvaghAtinI- - AtmA ke guNoM ko pUrI taraha ghAta karane vAlI prakRtiyAM sarvaghAtinI prakRtiyAM haiN| ye bIsa haiM karma-darzana 53
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. kevalajJAnAvaraNa 2. kevaladarzanAvaraNa 3. nidrA 4. nidrA-nidrA 5. pracalA 6. pracalA-pracalA 7. styAnarddhi 8. anantAnubaMdhI krodha 9. anantAnubaMdhI mAna 10. anantAnubaMdhI mAyA 11. anantAnubaMdhI lobha 12. apratyAkhyAnAvaraNa krodha 13. apratyAkhyAnAvaraNa mAna 14. apratyAkhyAnAvaraNa mAyA 15. apratyAkhyAnAvaraNa lobha 16. pratyAkhyAnAvaraNa krodha 17. pratyAkhyAnAvaraNa mAna 18. pratyAkhyAnAvaraNa mAyA 19. pratyAkhyAnAvaraNa lobha 20. mithyaatv| dezaghAtinI prakRtiyAM-jo prakRtiyAM AtmaguNoM kI ghAtaka avazya haiM, lekina unake astitva meM bhI nyUnAdhika rUpa meM AtmaguNoM kA prakAza hotA rahatA hai| dezaghAtinI prakRtiyAM 25 haiM1. jJAnAvaraNIya kI 4-mati, zruta, avadhi, mn:pryvjnyaan| 2. darzanAvaraNIya kI 3-cakSu, acakSu aura avadhi drshnaavrnn| 3. mohanIya kI 13-saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strI, puruSa, napuMsaka ved| 4. antarAya kI 5-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya antraay| yahA~ sarvaghAti kI 20 aura dezaghAti kI 25 prakRtiyAM jo kula milAkara 45 haiM, ve baMdha kI apekSA se samajhanA caahie| jaba udaya kI apekSA se vicAra karate haiM to samyaktva aura mizra mohanIya ko milAne para 47 prakRtiyAM hotI haiN| samyaktva mohanIya kA dezaghAti meM aura mizra mohanIya kA sarvaghAti prakRtiyoM meM samAveza hotA hai| taba sarvaghAtI 21 aura dezaghAtI 26 prakRtiyAM hotI haiN| * aghAti prakRtiyAMbaMdhayogya 120 aura udayayogya 122 prakRtiyoM meM se kramaza: uparyukta 45 aura 47 ghAti prakRtiyoM ko kama karane para zeSa 75 prakRtiyAM aghAti haiN| vedanIya kI do-sAtA vedanIya, asAtA vedniiy| Ayukarma kI cAra-naraka, tiryaJca, manuSya aura devaayu| nAmakarma kI 67, parAghAta, ucchrAsa, Atapa, udyota, agurulaghu tIrthaMkara, nirmANa, upaghAta, pAMca zarIra, tIna aMgopAMga, chaH saMsthAna, chaH saMhanana, 54 karma-darzana
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMca jAti, cAra gati, vihAyogati do, AnupUrvI-catuSka, trasadazaka, sthAvara dazaka, varNAdi caar| gotra karma kI-2 uccagotra aura nIca gotr| 248. ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti kitanI haiM? u. uttara prakRtiyAM utkRSTa sthiti * strIveda, sAtavedanIya, manuSyagati- pandraha koTi sAgaropama ___ manuSyagati AnupUrvI * solaha kaSAya cAlIsa koTi sAgaropama * napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, bIsa koTAkoTi sAgaropama jugupsA * puruSaveda, hAsya, rati, devagati, dasa koTAkoTi sAgaropama devagatyAnupUrvI prathama saMhanana, prathama saMsthAna, prazasta vihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya yazokIrti, ucca gotra, nyagrodha saMsthAna, RSabhanArAca saMhanana * sAdi saMsthAna, nArAca saMhanana caudaha koTAkoTi sAgaropama * kubja, ardhanArAca saMhanana solaha koTAkoTi sAgaropama * vAmana saMsthAna, kIlikA saMhanana aThAraha koTAkoTi sAgaropama dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti, sUkSma, paryApta sAdhAraNa * tiryaJca tIna palyopama * zeSa prakRtiyoM kI sthiti mUla prakRtivat 249. uttara prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kitanI? u. uttara prakRtiyAM jaghanya sthiti * nidrA paMcaka, asAtavedanIya palyopama kA asaMkhye bhAga nyUna 3/7 sAgaropama * sAta vedanIya bAraha muhUrta * mithyAtva palyopama kA asaMkhyeya bhAga nyUna eka sAgaropama karma-darzana 55
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara prakRtiyAM jaghanya sthiti * anantAnubaMdhI catuSka, - palyopama kA asaMkhyeya bhAga * apratyAkhyAna catuSka, kama 4/3 saagropm| * pratyAkhyAna catuSka * saMjvalana krodha do mAsa * saMjvalana mAna eka mAsa * saMjvalana mAyA paMdraha dina * saMjvalana lobha antarmuhUrta * puruSaveda ATha varSa * puruSaveda varjita nokaSAya palyopama kA asaMkhyeya bhAga se nIca gotra paryaMta 66 kama 2/7 saagropm| prakRtiyAM * vaikriya SaTaka palyopama kA asaMkhyeya bhAga kama 2/1000 saagropm| * AhAraka zarIra, anta: koTA-koTi saagropm| ahAraka aMgopAMga, tIrthaMkara nAma 250. jJAna, darzana, cAritra kI virAdhanA kisase hotI hai? __u. rAga, dveSa aura mithyAdarzana se| 251. sAdhu ke bAIsa parISaha kisa-kisa karma ke udaya se haiM? prajJA -- jJAnAvaraNIya ajJAna jJAnAvaraNIya alAbha antarAya arati cAritra mohanIya acela cAritra mohanIya strI cAritra mohanIya niSadyA cAritra mohanIya yAcanA cAritra mohanIya Akroza cAritra mohanIya satkAra puraskAra cAritra mohanIya 11. darzana darzana mohanIya 12. kSudhA vedanIya u. 1. / / / / / / / / / /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zIta / / / / / / / / / / vedanIya 22. 13. pipAsA vedanIya vedanIya USNa vedanIya daMzamazaka vedanIya caryA vedanIya zayyA vedanIya 19. vadha 20. roga vedanIya 21. tRNasparza vedanIya jalla vedanIya 252. kevalI hone ke pazcAt kaunase karma zeSa rahate haiM? u. kevalI hone ke pazcAt bhavopagrAhI (jIvana dhAraNa ke hetubhUta) karma zeSa rahate haiM, taba taka vaha isa saMsAra meM rahate haiN| isakI kAla-maryAdA jaghanyata: antarmuhUrta aura utkRSTataH dezona (nau varSa kama) karor3a pUrva kI hai| 253. karmazAstra meM karaNa kise kahA gayA hai aura ve kitane haiM? __u. jo jIva apane vIrya vizeSa ke dvArA karmoM meM vividha prakAra kI sthitiyoM kA nirmANa karatA hai unheM karmazAstra meM karaNa kahA gayA hai| ve ATha haiM1. baMdhanakaraNa 2. saMkramaNakaraNa 3. udvartanAkaraNa 4. apavartanAkaraNa 5. udIraNAkaraNa 6. upazamanAkaraNa 7. nidhatikaraNa 8. nikAcanAkaraNa 254. baMdhanakaraNa kise kahate haiM? __u. Atma pradezoM ke sAtha karmoM ko kSIra-nIra kI taraha milAne vAlA jIva kA vIrya vizeSa bandhanakaraNa hai| 255. saMkramaNakaraNa kise kahate haiM? u. jisa karaNa ke dvArA pUrva meM baMdhe hue karma kI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kisI sajAtIya prakRti ke rUpa meM rUpAntarita ho jAte haiM usa karaNa ko saMkramaNa-karaNa kahate haiN| 256. udvartanAkaraNa kise kahate haiM? u. karmoM kI pUrvabaddha sthiti aura anubhAga meM vRddhi karane vAlA jIva kA vIrya vizeSa udvartanAkaraNa hai| karma-darzana 57
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257. apavartanAkaraNa kise kahate haiM? u. karmoM kI pUrvabaddha sthiti aura anubhAga meM kamI karane vAlA jIva kA vIrya vizeSa apavartanAkaraNa hai| 258. udIraNAkaraNa kise kahate haiM? u. jo karmadalika udaya prApta nahIM hai, unheM vizeSa prayatna se udayavalikA meM praveza karAne vAlA jIva kA vIrya vizeSa udIraNA karaNa hai| 259. upazamanAkaraNa kise kahate haiM? u. jisa vIrya vizeSa ke dvArA karmadalika udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanA ke ayogya ho jAe, vaha upazamanAkaraNa kahate haiN| arthAt karmadalikoM ke sattA meM bane rahane para bhI unake prabhAva ko roka denA upazamanAkaraNa hai| 260. nidhatikaraNa kise kahate haiM? u. jisa vIrya vizeSa se karma udvartanA aura apavartanA karaNa ko chor3akara zeSa karaNoM ke ayogya ho jAye, vaha vIrya vizeSa nidhati-karaNa hai| 261. nikAcanAkaraNa kise kahate haiM? u. jo karmadalika saba prakAra ke karaNoM ke ayogya ho aura jisa rUpa meM, jisa sthiti meM, jisa rasa meM yA jitane pradezoM ke parimANa ke rUpa meM baMdhA ho, usI rUpa meM jo avazya hI bhogA jAtA hai, jisameM parivartana kI koI guMjAiza nahIM rahatI, jo bhogane se hI chUTa sakatA hai, anyathA nhiiN| adhyavasAyoM ke kAraNa karmoM kI aisI gAr3ha rUpatA paidA karanA nikAcanAkaraNa hai| 58 karma-darzana
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI dasa avasthAeM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI dasa avasthAeM 262 karma kI kitanI avasthAeM haiM? u. mukhyarUpa se karma kI dasa avasthAeM haiM (1) baMdha, (2) udvartana, (3) apavartanA, (4) sattA, (5) udaya, (6) udIraNA, (7) saMkramaNa, (8) upazama, (9) nidhatti aura (10) nikaacnaa| 263. karma kI avasthAoM meM udayakAlIna va baMdhakAlIna avasthAeM kitanI kitanI haiM? udayakAlIna avasthAeM-udaya, udiirnnaa| baMdhakAlIna avasthAeM-baMdha, sattA, upshm| udaya va baMdha donoM--avaziSTa paaNc| udIraNA vaise udaya meM lAne kI prakriyA hai| 264. baMdha kise kahate haiM? u. Atma-pradezoM ke sAtha karma pudgaloM kA cipaka jAnA baMdha hai| jIva ke asaMkhya pradeza haiN| unameM mithyAtva, avrata Adi pAMca AzravoM ke nimitta se kampana paidA hotA hai| isa kampana ke phalasvarUpa jisa kSetra meM Atmapradeza hai, usa kSetra meM vidyamAna anantAnaMta karmayogya pudgala jIva ke eka-eka pradeza ke sAtha cipaka jAte haiN| isa prakAra AtmapradezoM ke sAtha pudgaloM kA isa prakAra cipaka jAnA, dUdha-pAnI kI taraha ekameka ho jAnA hI baMdha kahalAtA hai| 265. baMdha ke kitane prakAra haiM? u. baMdha ke cAra prakAra haiM(1) prakRti baMdha, karmoM kA svabhAva, (2) sthiti baMdha, karmoM kA kAlamAna, (3) anubhAga baMdha aura - karmoM kI phala dene kI zakti, (4) pradeza bNdh| karmoM kA dlsNcy| 266. prakRtibaMdha kise kahate haiM? u. karma pudgaloM meM alaga-alaga svabhAva kA utpanna honA prakRtibaMdha hai| jaise maithI kA laDDa vAyu ke vikAra ko, soMTha kA laDDa kapha-vikAra ko, kAlI 154 karma-darzana 61
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ mirca Adi kA laDDu pitta vikAra ko dUra karatA hai, ur3ada kA laDDu pauSTikatA detA hai; isI prakAra karma pudgaloM meM alaga-alaga svabhAva kA paidA honA jaise jJAnAvaraNIya karma meM jJAna ko AvRta karane kA, darzanAvaraNIya karma meM darzana ko AvRtta karane kA, vedanIya meM sukha-duHkha dene kA, mohanIya meM samyaktva evaM cAritra ko rokane kA, Ayu meM niyata bhava meM roka rakhane kA nAma meM vividha AkRtiyAM racane kA, gotra meM UMcI-nIcI avasthAeM banAne kA aura antarAya meM jIva kI zakti ko rokane kA svabhAva par3a jAnA prakRtibaMdha kahalAtA hai| 267. sthitibaMdha kise kahate haiM? u. jaise koI modaka do-cAra dina taka TikatA hai, koI modaka saptAha taka, koI pakSa taka aura koI cAra mAsa taka Tika sakatA hai, isI prakAra koI karma dasa hajAra varSa taka AtmA ke sAtha rahatA hai to koI palyopama aura koI sAgaropama taka AtmA ke sAtha rahatA hai| bhinna-bhinna kAla maryAdA taka AtmA ke sAtha rahanA sthitibaMdha hai| jaba jIva ke bhAva adhika saMkliSTa hote haiM to sthitibaMdha bhI adhika hotA hai aura jaba bhAva kama saMkliSTa hote haiM to sthitibaMdha bhI kama hotA hai| isIlie jitanI bhI prazasta prakRtiyAM haiM prAyaH sabhI kI sthiti aprazasta prakRtiyoM kI sthiti se kama hai kyoMki usakA baMdha prazasta pariNAma vAle jIvoM ke hI hotA hai| 268. anubhAgabaMdha kise kahate haiM? u. jaise koI modaka madhura rasa vAlA hotA hai, koI kaTuka rasa vAlA hotA hai, koI caraparA yA kasailA hotA hai; isI prakAra karmadalikoM meM zubha yA azubha, tIvra yA maMda rasa kA paidA honA anubhAga baMdha kahalAtA hai| azubha karmoM kA rasa nIma, karelA Adi ke rasa ke samAna kaTuka aura zubha karmoM kA rasa ikSurasa kI taraha mIThA hotA hai| 269. tIvra evaM maMda anubhAga baMdha kaise hotA hai? u. zubha evaM azubha donoM prakAra kI prakRtiyoM kA tIvra evaM maMda anubhAga baMdha hotA hai| saMkleza parimANoM se azubha prakRtiyoM kA tIvra anubhAga baMdha evaM vizuddha pariNAmoM se zubha prakRtiyoM kA tIvra anubhAga baMdha hotA hai| vizuddha bhAvoM se azubha prakRtiyoM kA anubhAga baMdha evaM saMkleza pariNAmoM se zubha prakRtiyoM kA maMda anubhAga baMdha hotA hai| 270. karma prakRtiyoM kA rasa kisa prakAra kA hotA hai? u. zubha prakRtiyoM kA rasa kSIra aura khAMDa jaisA tathA azubha prakRtiyoM kA rasa __ ghoSAtakI (cirAyatA) aura nIma jaisA hotA hai| 62 karma-darzana
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271. karma ke anubhAga kA pradeza parimANa kyA hai ? u. karmoM ke anubhAga siddha AtmAoM ke anantaveM bhAga jitane hote haiN| saba anubhAgoM kA pradeza- parimANa - rasa vibhAga kA parimANa saba jIvoM se adhika hotA hai| 272. pradeza baMdha kise kahate haiM? u. pudgala ke eka paramANu ko pradeza kahate haiN| jaise koI modaka 50 grAma kA hotA hai aura koI 100 grAma kA, isI taraha baMdhane vAle karmadalikoM ke parimANa meM nyUnAdhikatA kA honA pradeza baMdha hai / athavA grahaNa kiye jAne para bhinna-bhinna svabhAva meM pariNata hone vAlI karmapudgala rAzi amuka-amuka parimANa meM ba~Ta jAtI hai, yaha parimANa vibhAga hI pradeza baMdha hai| 273. prakRtibaMdha evaM pradezabaMdha meM kyA antara hai ? u. . karma pudgaloM kA jIva ke sAtha baMdhate samaya alaga-alaga svabhAva meM pariNata honA prakRtibaMdha kahalAtA hai tathA kisa karma ke hisse meM kitane paramANu pudgala AyeMge yaha saMkhyA vibhAga pradezabaMdha kahalAtA hai| 274. eka samaya meM gRhIta (grahaNa kiye hue) karma pradezoM kA parimANa kyA hai ? u. eka samaya meM gRhIta saba karmoM kA pradezAgra ananta hai| vaha abhavya jIvoM se ananta guNA adhika aura siddha AtmAoM ke anantaveM bhAga jitanA hotA hai| 275. prakRti Adi cAroM baMdha kisake Azrita hai ? u. prakRti baMdha aura pradeza baMdha yoga ke Azrita hai| yoga ke taratamabhAva para prakRti aura pradeza baMdha kA taratamabhAva avalambita hai| sthiti baMdha aura anubhAga baMdha kA AdhAra hai kaSAya / kyoMki kaSAyoM kI tIvratA yA maMdatA para hI sthiti aura anubhAga kI nyUnAdhikatA avalambita hai| kaSAya yadi maMda hai to karma kI sthiti aura anubhAga bhI maMda hoMge aura yadi kaSAya tIvra hoMge to karma kI sthiti aura anubhAga bhI tIvra hogA / 276. karma baMdha ke cAra prakAroM kA krama kyA hai ? u. baMdha ke cAroM prakAra eka sAtha hI hote haiN| jIva koI bhI zubhAzubha pravRtti karatA hai, to usake ye cAroM baMdha eka sAtha zurU hote haiN| isako eka dRSTAnta ke dvArA samyak rUpa se samajhA jA sakatA hai| DaoNkTara rogI ke iMjekzana lagAtA hai, to cAroM kArya eka sAtha phalita hone prArambha ho jAte haiN| una karma - darzana 63
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalitoM ke sAtha ina cAra baMdha kI tulanA kI jA sakatI hai1. prakRti baMdha-iMjekzana kA svabhAva garma hai yA ThaMDA, kaThora hai yA srl| 2. sthiti baMdha--iMjekzana kA amuka samaya taka asr| 3. anubhAga baMdha-iMjekzana ke kArya karane kI shkti| 4. pradeza baMdha--iMjekzana kA pUre zarIra meM khUna meM mila jaanaa| 277. karma baMdha kA mUla kAraNa kyA hai? karma baMdha kA mUla kAraNa hai adhyavasAya, bhAva, prinnaam| AtmA ke zubhAzubha bhAva yA adhyavasAya kI dhArAeM cAhe tIvra hoM, maMda hoM, madhyama hoM zubhAzubha karmabaMdha inhIM adhyavasAyoM para nirbhara hai aura karma kA kSaya AtmA ke zuddha adhyavasAya para AdhArita hai| zubha-azubha adhyavasAya zubhAzubha karma baMdha kA kAraNa kaise banatA hai tathA zubha se zuddha adhyavasAya meM vyakti kaise pahuMca jAtA hai ise bhagavAna mahAvIra dvArA kathita prasannacaMdra rAjarSi ke kathAnaka se samajhA jA sakatA hai| 278. kyA tiryaMca ke zubha adhyavasAya hote haiM? u. hAM, tiryaMca ke bhI zubha adhyavasAya ho sakate haiN| kevala paMcendriya tiryaMca hI nahIM ekendriya jIvoM meM bhI zubha adhyavasAya hote haiN| aneka vanaspatikAya ke jIva marakara manuSya gati prApta karake mokSa meM jAte haiN| tiryaMca paMcendriya 'AtmA ke bhI nimitta milane para zubha adhyavasAya jAgrat hote jAte haiN| jisakA Agama prasiddha udAharaNa hai(1) bhagavAna mahAvIra kA ananya zrAvaka nanda maNiyAra kaa| (2) bhagavAna dvArA pratibodha milane se aura pUrvajanma kI smRti hone se krodha-mUrti caNDakauzika kSamAmUrti bana gyaa| 279. karma baMdha ke do prakAra kaunase haiM? u. dravya baMdha aura bhAva bNdh| 280. dravya baMdha kise kahate haiM? u. karma pudgaloM kA AtmapradezoM se sambandha honA dravya baMdha kahalAtA hai| dravya baMdha do prakAra kA hotA hai--pudgala kA pudgala ke sAtha aura pudgala kA Atma pradezoM ke saath| jaise ghI aura ATe kA baMdha pudgala kA pudgala ke sAtha baMdha hai| karma aura jIva kA baMdha pudgala kA Atma pradezoM ke sAtha hai| 64 karma-darzana
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281. bhAva baMdha kise kahate haiM? u. moha Adi bhAvoM se jo karma kA baMdha hotA hai, use bhAva baMdha kahate haiN| bhAvabaMdha bhI do prakAra kA hai--bhAva kA bhAva ke sAtha aura bhAva kA dravya ke saath| AtmA ke krodhAdi bhAva ko dekhakara bhaya Adi kA honA bhAva kA bhAva ke sAtha baMdha hai| dRzyamAna padArthoM ko dekhakara unake prati harSa-zoka Adi kA honA bhAva kA dravya ke sAtha baMdha hai| 282. jIva dvArA grahaNa kiye jAne vAle karma pudgaloM kI saMkhyA kitanI hotI hai? u. jIva saMkhyAta, asaMkhyAta paramANuoM se bane karma vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa nahIM karatA hai| vaha ananta paramANuoM vAle karma vargaNA ke skaMdhoM ko hI karma rUpa meM grahaNa karatA hai| 283. karma kauna bAMdhatA hai? u. karmamukta AtmA ke karma kA baMdha nahIM hotA hai| pUrva meM karmabaddha AtmA hI naye karmoM ko bAMdhatI hai| jIva ke sAtha karma kA pravAha rUpa meM anAdi saMbaMdha calA A rahA hai| 284. karmabaMdha ke hetu kyA haiM? u. karma sambandha ke anukUla AtmA kI pariNati (yogyatA) hI karma baMdha kA hetu hai| moha karma ke udaya se jIva rAga-dveSa meM pariNata hotA hai taba azubha karma kA baMdha hotA hai| mohakarma rahita pravRtti karate samaya zarIra nAmakarma ke udaya se jIva zubha pravRtti karatA hai taba zubha karma kA baMdha karatA hai| 285. karma ke karma lagatA hai yA AtmA ke karma lagatA hai? u. karma ke karma lagatA hai AtmA ke nhiiN| kyoMki saMsArI AtmA karma vimukta nahIM hai, ata: hara karma vargaNA se AtmA prabhAvita hotI hai| isalie AtmA ke karma lage, aisA vyavahAra meM kahA jAtA hai| 286. kyA zubha evaM azubha karma eka sAtha baMdhate haiM? u. karma baMdha ke do hetu haiM--yoga evaM kssaay| yoga (mana, vacana, kAyA kA vyApAra) zubha evaM azubha donoM prakAra kA hotA hai| jisa samaya yoga zubha hote haiM usa samaya yoga se zubha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai evaM sAtha hI dasaveM guNasthAna taka kaSAya kA udaya rahane ke kAraNa pApa prakRtiyoM kA bhI sAtha meM baMdha hotA hai| azubha yoga hotA hai taba yoga evaM kaSAya se ekAnta pApa karma kA baMdha hotA hai| pahale se chaThe guNasthAna taka yoga (sthUla yoga) zubha-azubha donoM meM se koI eka ho sakatA hai| sAtaveM se Age (sthUla karma-darzana 65
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga) yoga azubha nahIM hote haiM ata: usase kevala (yoga se) zubha kA hI baMdha hotA hai para dasaveM guNasthAna taka kaSAya rahane se azubha kA bhI baMdha hotA hai| 11veM, 12veM tathA 13veM guNasthAnoM meM moha kA udaya evaM astitva na hone se pApa kA baMdha nahIM hotA hai| yoga se kevala do samaya kI sthiti kA sAta vedanIya karma kA hI baMdha hotA hai| 14veM guNasthAna meM yoga na hone se karma baMdha hotA hI nahIM hai| 287. baMdha se kyA naye karmoM kA bhI baMdha hotA hai? u. baMdha se karmoM kA baMdha nahIM hotaa| vaha to kevala baMdhanAtmaka avasthA mAtra hai| 288. phira baMdha ko bAdhaka kyoM mAnA gayA? u. baMdha se AtmA vikRta to nahIM hotI, para baMdhana svayaM bAdhA hai| jaba taka baMdha hai, taba taka hI saMsAra hai| 289. baMdha se pUrva karma vargaNA jJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoM meM vibhakta hotI hai? u. nhiiN| baMdhate samaya kevala karma vargaNA AkarSita hotI hai, phira prakRti kA nirdhAraNa hotA hai| jaisI pravRtti hotI hai vaisI prakRti nirdhArita ho jAtI hai| 290. kyA baMdhI huI karma vargaNA kA parokSajJAnI jJAna yA anubhava kara sakate haiM? u. parokSajJAnI baMdha kA jJAna yA anubhava nahIM kara sakate, kyoMki vargaNA catuHsparzI hai| 291. kyA baMdha AtmA kI svataMtra kriyA hai? u. baMdha ke do prakAra bhI haiM-azubha baMdha aura zubha bNdh| azubha baMdha kI svataMtra kriyA hai| zubha baMdha kI svataMtra kriyA nahIM hai, vaha to nirjarA kI kriyA kA hI prAsaMgika phala hai| 292. karma baMdha ke hetu kauna-kauna se haiM? u. pratyeka karma-baMdha ke kaI hetu haiN| saMkSepa meM ve isa prakAra haiM jJAnAvaraNIya karma-jJAna aura jJAnI ke prati asad vyvhaar| darzanAvaraNIya karma-darzana aura darzanI ke prati asad vyvhaar| vedanIya karma-duHkha dene aura na dene kI prvRtti| mohanIya karma-kaSAya aura nokaSAyajanya prvRtti| AyuSya karma(1) narakAyuSya-krUra vyvhaar| (2) tiryaJcAyuSya-vaMcanApUrNa vyvhaar| (3) manuSya AyuSya-Rju vyvhaar| (4) devAyuSya-saMyata vyvhaar| 66 karma-darzana
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmakarmakathanI-karanI meM samAnatA aura asamAnatA / gotra karma -- ahaMkAra karanA aura na karanA / antarAya karma--bAdhA phuNcaanaa| 293. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA strI karatI hai ? puruSa karatA hai ? napuMsaka karatA hai ? no strI-no puruSa - no napuMsaka karatA hai ? u. AyuSya karma ko chor3akara jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kA baMdha strI bhI karatI hai, puruSa bhI karatA hai, napuMsaka bhI karatA hai; no strI-no puruSa - no napuMsaka karma kA baMdha karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA / 294. AyuSya karma kA baMdha kyA strI karatI hai ? puruSa karatA hai ? napuMsaka karatA hai ? no strI-no puruSa - no napuMsaka karatA hai ? u. AyuSya karma kA baMdha-strI, puruSa aura napuMsaka karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA, arthAt bhajanA hai| no strI-no puruSa - no napuMsaka AyuSya karma kA baMdha nahIM krtaa| 295. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA saMyata karatA hai ? asaMyata karatA hai ? saMyatAsaMyata karatA hai? no saMyata-no asaMyata-no saMyatAsaMyata karatA hai ? u. AyuSya karma ko chor3akara jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kA baMdha saMyata karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA / asaMyata aura saMyatAsaMyata baMdha karatA hai| no saMyata-no asaMyata aura no saMyatAsaMyata siddha hotA hai| usake karmabaMdha kA koI hetu nahIM hai isalie karmabaMdha nahIM karatA / saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata ke AyuSya kA baMdha hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA / siddha ke AyuSya kA baMdha nahIM hotA / 296. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha samyakadRSTi karatA hai ? mithyAdRSTi karatA hai? samyak-mithyAdRSTi karatA hai ? u. samyakdRSTi ke do prakAra haiM-- sarAga- samyagdRSTi aura vItarAga smykdRsstti| sarAga samyak dRSTi ke jJAnAvaraNa Adi kA baMdha hotA hai, vItarAga samyagdRSTi ke nahIM hotA / mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi baMdha karatA hai| isI prakAra AyuSya karma ko chor3akara sAtoM hI karmaprakRtiyoM kA baMdha tInoM dRSTi vAloM ke lie jAnanA caahie| prathama donoM samyakdRSTi aura mithyAdRSTi AyuSya karma kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate haiM arthAt bhajanA hai| samyag-mithyAdRSTi baMdha nahIM karatA / karma-darzana 67
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA saMjJI (samanaska) karatA hai ? asaMjJI (amanaska) karatA hai? no saMjJI-no asaMjJI (kevalI aura siddha) karatA hai ? u. vedanIya aura AyuSya ko chor3akara zeSa chaha karmoM kA baMdha saMjJI karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA / ( vItarAga saMjJI ke jJAnAvaraNAdi chaH karmaprakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA, sarAga saMjJI ke hotA hai|) asaMjJI baMdha karatA hai| no saMjJI - no asaMjJI kevalI aura siddha hote haiN| unake jJAnAvaraNa Adi kA baMdha nahIM hotaa| saMjJI aura asaMjJI vedanIya karma kA baMdha karate haiM / kevalI ke vedI kA baMdha hotA hai, siddha ke nahIM hotA / saMjJI aura asaMjJI ke AyuSya karma ke baMdha kI bhajanA hai| nosaMjJI aura noasaMjJI baMdha nahIM karatA / 298. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA bhavasiddhika karatA hai? abhavasiddhika karatA hai? no bhavasiddhika-no abhavasiddhika karatA hai? u. AyuSya karma ko chor3akara sAta karmoM kA baMdha bhavasiddhika karatA bhI aura nahIM bhI krtaa| (bhavasiddhika ke do prakAra haiM-- vItarAga bhavasiddhika aura sarAga bhvsiddhik| vItarAga bhavasiddhika jJAnavaraNa Adi kA baMdha nahIM karatA, sarAga bhavasiddhika karatA hai| abhavasiddhika baMdha karatA hai| nobhavasiddhika no- abhavasiddhika baMdha nahIM karatA / bhavasiddhika aura abhavasiddhika AyuSya karma kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate / no - bhavasiddhika no- abhavasiddhika baMdha nahIM krtaa| 299. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA cakSudarzanI karatA hai? acakSudarzanI karatA hai? avadhidarzanI karatA hai? kevala darzanI karatA hai ? u. vedanIya karma ko chor3akara jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kA baMdha cakSudarzanI, acakSudarzanI aura avadhidarzanI karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA / kevala darzanI baMdha nahIM krtaa| (vItarAga chadmastha jJAnAvaraNa kA baMdha nahIM karate, zeSa karate haiM; isalie cakSu-acakSu-avadhidarzanI meM karma baMdha kI bhajanA hai|) prathama tInoM vedanIya karma kA baMdha karate haiN| kevala darzanI baMdha karatA bhI hai| aura nahIM bhI karatA / (sayogI kevaladarzanI ke vedanIya kA baMdha hotA hai, ayogI kevalI aura siddha ke nahIM hotA, isalie bhajanA hai | ) 300. jJAnAvaraNIya Adi AThoM karmoM kA baMdha kyA paryAptaka karatA hai? aparyAptaka karatA hai? no-paryAptaka no- aparyAptaka karatA hai? u. AyuSya karma ko chor3akara jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kA baMdha paryAptaka karatA 68 karma - darzana
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai aura nahIM bhI krtaa| (vItarAga paryAptaka jJAnAvaraNa karma kA abaMdhaka hai| sarAga paryAptaka usakA baMdha karatA hai|) aparyAptaka baMdha karatA hai| no paryAptaka-no aparyAptaka baMdha nahIM krtaa| paryAptaka aura aparyAptaka meM AyuSya karmabaMdha kI bhajanA hai| no paryAptaka-no aparyAptaka baMdha nahIM krtaa| 301. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA bhASaka (bhASA paryApti sampanna) karatA hai? abhASaka karatA hai? vedanIya ko chor3akara sAta karmoM kA baMdha donoM karate bhI haiM, aura nahIM bhI krte| (vItarAga bhASaka jJAnAvaraNa kA baMdha nahIM karatA, sarAga karatA hai| dvitIya vikalpa ke svAmI cAra haiM-ayogI kevalI, siddha, ekendriya aura vigrahagati samApannaka jiiv| isameM ayogI kevalI aura siddha jJAnAvaraNa kA baMdha nahIM karate, ekendriya aura vigrahagati samApannaka jIva karate haiN)| bhASaka vedanIya karma kA baMdha karatA hai| ayogI kevalI aura siddha vedanIya karma ke abaMdhaka haiM, ekendriya aura vigrahagati samApannaka jIva usakA baMdha karate haiN| 302. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA parIta karatA hai? aparIta karatA hai? no parIta-no aparIta karatA hai? AyUSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA baMdha parIta karatA bhI hai aura nahIM bhI krtaa| (parIta ke do artha haiM--pratyeka zarIrI jIva aura parimita saMsAra (janma-maraNa) vAlA jiiv| aparIta kA artha hai sAdhAraNa zarIra vAlA jIva aura anaMta saMsAra vAlA jiiv| vItarAga parIta jJAnAvaraNa kA abaMdhaka hai, sarAga parIta usakA baMdhaka hai|) aparIta baMdha karatA hai| no parIta aura no aparIta baMdha nahIM krtaa| AyuSya karma kA baMdha parIta aura aparIta donoM hI karate bhI haiM aura nahIM bhI krte| no parIta aura no aparIta baMdha nahIM krtaa| 303. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA matijJAnI karatA hai? zrutajJAnI karatA hai? avadhijJAnI karatA hai? mana:paryavajJAnI karatA? kevalajJAnI karatA hai? u. vedanIya karma ko chor3akara sAtoM hI karma kA baMdha prathama cAra jJAnadhAriyoM ke hotA bhI hai aura nahIM bhI hotaa| prathama cAroM vedanIya karma ko chor3akara zeSa sAtoM karma kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| (matijJAnI Adi cAra vikalpoM meM yadi vItarAga hai, to vaha abaMdhaka hai, aura yadi sarAga hai to vaha baMdhaka hai|) - karma-darzana 69
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanIya karma kA baMdha prathama cAroM karate haiN| (kevalajJAnI karate bhI haiM aura nahIM bhI krte|) (pAMcaveM vikalpa ke svAmI tIna haiM--sayogI kevalI, ayogI kevalI aura siddh| sayogI kevalI baMdhaka hai, zeSa do abaMdhaka haiN| vItarAga aura sayogI kevalI jJAnAvaraNa Adi kA baMdha nahIM karate, isalie bhajanA hai|) 304. jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA baMdha kyA mati-ajJAnI karatA hai? zrutaajJAnI karatA hai? vibhaMgajJAnI karatA hai? u. AyuSya karma ko chor3akara sAtoM hI karma prakRtiyoM kA baMdha ve karate haiN| AyuSya karma kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| 305. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA manoyogI karatA hai? vacanayogI karatA hai? kAyayogI karatA hai? ayogI karatA hai? u. prathama tInoM vedanIya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| ayogI nahIM krtaa| vedanIya karma kA baMdha prathama tInoM karate haiM, niyamA hai| ayogI nahIM krtaa| 306. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA sAkAra upayoga vAlA karatA hai? anAkAra upayoga vAlA karatA hai? u. AThoM hI karma-prakRtiyoM kA baMdha ve karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| (sAkAra aura anAkAra upayoga vAle sayogI jIva karma kA baMdha karate haiN| sAkAra aura anAkAra upayoga vAle ayogI jIva karma kA baMdha nahIM krte|) 307. jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha kyA AhAraka karatA hai? anAhAraka karatA hai? u. AhAraka aura anAhAraka vedanIya aura AyuSya ko chor3akara zeSa cha: karmoM kA baMdha karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| vItarAga aura kevalI AhAraka ke jJAnAvaraNAdi karma kA baMdha nahIM hotA, sarAga AhAraka ke usakA baMdha hotA hai| vedanIya karma kA baMdha AhAraka karatA hai| anAhAraka karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| (samudghAtagata kevalI aura vigrahagati-samApannaka jIva anAhAraka avasthA meM vedanIya karma kA baMdha karate haiM, ayogI kevalI aura siddha ke usakA baMdha nahIM hotaa| AyuSya karma kA baMdha AhAraka karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA, bhajanA hai| anAhAraka baMdha nahIM krtaa|) 70 karma-darzana
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA sUkSma karatA hai? bAdara karatA hai? no sUkSma-no bAdara karatA hai? u. AyuSya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA baMdha sUkSma karatA hai| bAdara karatA bhI hai aura nahIM bhI karatA, bhajanA hai| (ekendriya jIva sUkSma aura bAdara donoM prakAra ke hote haiM, zeSa jIva kevala bAdara hote haiN| sUkSma nAmakarma ke udaya se sUkSma jIvoM kI zArIrika racanA bahuta sUkSma hotI hai| unake zarIra samudita hokara bhI dRSTigocara nahIM bnte| vItarAga bAdara jIva jJAnAvaraNa karma kA abaMdhaka hai| sarAga bAdara jIva usakA baMdhaka hai| no sUkSma-no bAdara siddha hotA hai, vaha abaMdhaka hai| AyuSya karma kA baMdha sUkSma aura bAdara karate bhI haiM aura nahIM bhI karate, bhajanA hai| no sUkSma aura no bAdara nahIM krtaa| 309. jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kA baMdha kyA carama karatA hai? acarama karatA u. carama aura acarama jJAnAvaraNIya Adi karma kA baMdha karatA bhI hai, aura nahIM bhI karatA, bhajanA hai| jisakA bhava carama hogA, vaha carama hai| jisakA bhava carama nahIM hogA, vaha acarama hai| sayogI carama yathAyoga AThoM karmoM kA baMdha karatA hai| ayogI carama abaMdhaka hotA hai, isaliye bhajanA hai| saMsArI acarama jIva AThoM karmoM kA baMdha karatA hai, mukta jIva kA punarbhava nahIM hotA, isa apekSA se vaha bhI acarama hai, vaha karma kA abaMdhaka hotA hai, isaliye acarama meM bhI bhajanA hai| 310. ATha karmoM kI uttaraprakRtiyoM meM kitanI prakRtiyAM baMdha yogya haiM? u. ATha karmoM kI uttaraprakRtiyoM meM baMdha yogya 120 prakRtiyAM haiN| 311. udaya yogya 122 aura baMdhane vAlI 120 prakRtiyAM hI haiM, aisA kyoM u. samyaktva mohanIya, mithyAtva mohanIya evaM mizra mohanIya, mohanIya karma kI ye tIna prakRtiyAM udaya kI apekSA se haiN| baMdha kevala mithyAtva mohanIya prakRti kA hI hotA hai| isakA udaya evaM baMdha kevala prathama guNasthAna meM hotA hai| bAkI donoM prakRtiyAM isI ke halake rUpa haiM jo kevala udaya yogya haiN| isalie baMdha yogya prakRtiyAM 120 hI haiN| 312. prathama guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA samuccaya dRSTi se baMdha ho sakatA u. samuccaya kI dRSTi se prathama guNasthAna meM tIrthaMkara nAma, AhAraka zarIra nAma karma-darzana 71
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA AhAraka aMgopAMga ina tIna uttara prakRtiyoM ko chor3akara 117 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| 373. dUsare guNasthAna meM samuccaya kI dRSTi se kitanI prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA u. pahale guNasthAna meM jo 117 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| unameM se 16 uttaraprakRtiyoM kA baMdha viccheda prathama guNasthAna ke antima samaya meM ho jAne se dUsare guNasthAna meM 101 karma prakRtiyoM kA baMdha saMbhava hai| baMdha viccheda vAlI prakRtiyAM haiM1. narakagati, 2. narakAnupUrvI nAma, 3. narakAyuSya, 4-7. ekendriya se caturindriya jAti nAma, 8. sthAvara nAma, 9. sUkSma nAma, 10. sAdhAraNa nAma, 11. aparyApta nAma, 12. huNDaka saMsthAna, 13. AtapanAma, 14. sevArta saMhanana, 15. napuMsaka veda, 16. mithyAtva mohniiy| ye sabhI karma prakRtiyAM mithyAtva moha ke udaya se baMdhatI haiN| dUsare guNasthAna meM mithyAtva kA udaya na hone se inakA baMdha nahIM hotA hai| 314. tIsare guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai? u. dUsare guNasthAna meM baMdha yogya 101 prakRtiyoM meM se 27 prakRtiyoM ko tIsare guNasthAna vAlA nahIM bAMdhatA ataH samuccaya dRSTi se 74 uttara prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| jo 27 prakRtiyAM tIsare guNasthAna meM nahIM baMdhatI haiM ve haiM-1-4. anantAnubaMdhI catuSka, 5. nidrAnidrA, 6. pracalApracalA, 7. styAnarddhi, 8. tiryaJcagati, 9. tiryaJcAyu, 10. tiryaJcAnupUrvInAma, 11. durbhaganAma, 12. duHsvaranAma, 13. anAdeya nAma, 14. RSabhanArAca saMhanana, 15. nArAca saMhanana, 16. ardhanArAca saMhanana, 17. kIlikA saMhanana, 18. nyagrodha parimaNDala, 19. sAdi saMsthAna, 20. vAmana saMsthAna, 21. kubja saMsthAna, 22. nIca gotra, 23. udyotanAma, 24. azubhavihAyogati nAma, 25. strIveda, 26. devAyu, 27. mnussyaayu| ina 27 prakRtiyoM ke ghaTAne se 74 prakRtiyoM kA baMdha tIsare guNasthAna meM hotA hai| 315. cauthe guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? u. tIsare guNasthAna meM jo 74 prakRtiyAM baMdha yogya haiM unameM tIrthaMkara nAma, devAyu tathA manuSyAyu ina tIna prakRtiyoM ko cauthe guNasthAna vAlA bAMdha sakatA hai| ata: inako milAne se 74 + 3 = 77 prakRtiyAM cauthe guNasthAna meM bAMdhI jA sakatI haiN| 72 karma-darzana
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316. pAMcaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM ko bAMdhA jA sakatA hai ? u. pAMcaveM guNasthAna meM 67 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| cauthe guNasthAna antima samaya meM ina dasa prakRtiyoM kA baMdha-viccheda ho jAne se pAMcaveM guNasthAnavartI jIva inheM nahIM bAMdhatA hai| ye prakRtiyAM haiM (1) vajraRSabhanArAcasaMhanana, (2) manuSya gati, (3) manuSya AnupUrvInAma, (4) manuSyAyu, (5) audArika zarIra nAma, (6) audArika aMgopAMga nAma, (7)-(10) apratyAkhyAnI ctussk| cauthe guNasthAna meM jo 77 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai unameM se ina dasa ko ghaTAne se 67 prakRtiyAM pAMcaveM guNasthAna meM bAMdhI jA sakatI haiN| 317. chaThe guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai ? u. chaThe guNasthAna meM pratyAkhyAnI catuSka kA baMdha nahIM ho sktaa| pAMcaveM guNasthAna meM baMdhayogya 67 prakRtiyoM meM se ina cAra ko ghaTAne se 63 prakRtiyoM ko chaThe guNasthAna meM bAMdhA jA sakatA hai| 318. sAtaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha saMbhava hai ? u. chaThe guNasthAna ke antima samaya meM (1) zoka, (2) arati, (3) asthira nAma, (4) azubha nAma, (5) ayazakIrti nAma, ( 6 ) asAtAvedanIya ina chaH prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hone se 57 prakRtiyoM kA baMdha sAtaveM guNasthAna meM hotA hai| jo jIva chaThe guNasthAna meM devAyu ko prArambha kara usI meM pUrNa kara dete haiM unake 56 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai para jo chaThe guNasthAna meM devAyu ko prArambha kara bIca meM hI sAtaveM guNasthAna meM praveza kara jAte haiM unake 57 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| sAtaveM guNasthAna meM AhAraka zarIra nAma tathA AhAraka aMgopAMga ina do prakRtiyoM kA baMdha saMbhava hone se sAtaveM guNasthAna meM 58 yA 59 prakRtiyoM ko bAMdhA jA sakatA hai| 319. AThaveM guNasthAna meM karma prakRtiyoM ke baMdha kA kyA krama hai ? u. AThaveM guNasthAna ke sAta bhAga hote haiN| pahale bhAga meM 58 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| nidrA aura pracalA ye do prakRtiyAM pahale bhAga se Age nahIM baMdhatI haiN| ata: dUsare se chaThe bhAga paryanta 56 prakRtiyoM kA baMdha saMbhava hai, para chaThe bhAga meM 30 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne se sAtaveM bhAga meM 26 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| jo tIsa prakRtiyAM chaThe bhAga se Age nahIM baMdhatI haiM ve haiM-- (1) devagati, (2) devAnupUrvI, (3) azubha vihAyogati (4) trasanAma, (5) bAdara nAma, (6) paryApta nAma, (7) pratyeka nAma, karma-darzana 73
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) sthiranAma, (9) zubhanAma, ( 10 ) subhaganAma, (11) susvaranAma, (12) AdeyanAma, (13) AhAraka zarIra nAma, (14) taijasa zarIra nAma, (15) vaikriya zarIra nAma, ( 16 ) kArmaNa zarIra nAma, (17) vaikriya aMgopAMga nAma, ( 18 ) AhAraka aMgopAMga nAma, ( 19 ) samacaturasa saMsthAna, (20) nirmANa nAma, (21) tIrthaMkara nAma, (22) varNanAma, (23) gaMdhanAma, (24) rasanAma, (25) sparzanAma, (26) agurulaghunAma, (27) upaghAtanAma, ( 28 ) parAghAtanAma, (29) ucchvAsanAma, (30) paMcendriya jAtinAma / ina tIsa nAma karma kI prakRtiyoM kA baMdha chaThe bhAga se Age nahIM hotA hai| tathA kaSAya mohanIya kI cAra prakRtiyoM kA baMdha sAtaveM bhAga se Age nahIM hotA hai| ve prakRtiyAM haiM-- (1) hAsya, (2) rati, (3) jugupsA, (4) bhaya / ataH 26 meM se ina 4 prakRtiyoM ko ghaTA dene se nauveM guNasthAna meM 22 prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| 320. nauveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai ? u. nauveM guNasthAna ke pAMca bhAga hote haiN| pahale bhAga meM 22 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| pahale bhAga ke antima samaya meM puruSaveda, dUsare bhAga ke antima samaya meM saMjvalana krodha, tIsare bhAga ke antima samaya meM saMjvalana mAna, cauthe bhAga ke antima samaya meM saMjvalana mAyA evaM pAMcaveM bhAga ke antima samaya meM saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda ho jAne se dasaveM guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 321. dasaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai ? u. dasaveM guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 4, antarAya karma kI pAMca tathA yazaH kIrtinAma, uccagotra karma, kula 16 prakRtiyoM kA baMdha viccheda ho jAne se Age mAtra eka prakRti sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai| 322. 11veM, 12veM tathA 13veM guNasthAna meM kitanI prakRtiyAM baMdhatI haiM? u. ina tIna guNasthAnoM meM moha kA abhAva ho jAne se yoga se eka sAtA vedanIya kA 2 samaya kI sthiti kA baMdha hotA hai| 14veM guNasthAna meM yoga kA abhAva ho jAne se kisI bhI prakRti kA baMdha nahIM hotA hai| 323. karma baMdha kI cAra avasthAeM kauna-kaunasI haiM ? u. (1) spaSTa karmabaMdha, (3) nidhatta karmabaMdha, 74 karma-darzana (2) baddha karmabaMdha, (4) nikAcita karmabaMdha |
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324. karma kI uttara prakRtiyoM meM kauna-kaunasI prakRtiyAM paraspara virodhI haiM ? u. tIna zarIra paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI tIna aMgopAMga do vihAyoga do gotra sAtA-asAtA hAsya- rati zoka- arati veda-tIna cAra-gati cAra-Ayu cAra tyApUrvI pAMca jAti chaH saMhanana cha: saMsthAna paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI paraspara virodhI trasadazaka-sthAvaradazaka 325. udvartanA kise kahate haiM ? u. karmasthiti kA dIrghIkaraNa aura rasa kA tIvrIkaraNa udvartanA hai| yaha sthiti eka naye paise ke karjadAra ko hajAroM rupayoM kA karjadAra banAne jaisI hai| 326. apavartanA kise kahate haiM? u. sthitibaMdha evaM anubhAga baMdha ke ghaTane ko apavartanA kahate haiN| yaha sthiti hajAroM ke karjadAra ko eka naye paise se mukta banAne jaisI hai| udvartanA aura apavartanA ke kAraNa koI karma dera se phala detA hai aura koI zIghra / kisI karma kA bhoga tIvra ho jAtA hai aura kisI kA mNd| zubha pariNAmoM se azubha karmoM kI sthiti aura anubhAga kama hotA hai tathA azubha pariNAmoM se zubha karmoM kA sthiti evaM anubhAga kama hotA hai| 327. sattA kise kahate haiM ? u. karma kA baMdha hone ke bAda usakA phala turanta nahIM milatA hai kucha samaya pazcAt milatA hai| pratyeka karma kI apanI eka kAla maryAdA hotI hai| amuka-amuka baMdhane vAle karma pudgala jaba taka pUrI taraha se AtmA se karma-darzana 75
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaga nahIM ho jAte, AtmA ke sAtha saMpRkta rahate haiM vaha amuka-amuka karma kI sattA hai| sattA meM abAdhAkAla evaM yogakAla donoM kA samAveza ho. jAtA hai| sattA kI sthiti zAntasAgara kI sI athavA araNi kI lakar3I meM Aga jaisI hai| 328. abAdhAkAla kise kahate haiM? ___ u. jo karma prakRti jitane kAla kI baMdhI huI hai, usake eka nizcita kAlamAna taka udaya meM na Ane ko abAdhAkAla kahate haiN| koI karma prakRti eka karor3A-karor3a sAgara kI baMdhI hai to usakA abAdhAkAla sau varSa hogaa| 329. abAdhAkAla aura sattA meM kyA antara hai? u. abAdhAkAla va sattA ke antara ko eka upanaya se bhalI bhAMti samajhA jA sakatA hai| eka kuMDa pAnI se labAlaba bharA hai| usameM se pAnI nikAlane ke lie mazIna lagA dii| pAnI kuMDa se nikalanA zurU ho gayA aura vaha caubIsa ghaNTe meM khAlI ho gyaa| pAnI nikalane se pUrva jitane samaya kuNDa meM pAnI bharA thA, usake sadRza abAdhAkAla hai| karma prakRti ke udaya ke prathama samaya meM hI abAdhAkAla pUrA ho jAtA hai| usa kuMDa se pAnI eka sAtha nahIM nikalatA, para nikalanA zurU ho gyaa| jaba taka pAnI aMdara hai, taba taka vaha sattA rUpa hai| karma prakRti kA udaya zurU ho gayA aura vaha eka hajAra varSa taka calane vAlA hai| usa prakRti kI hajAra varSa taka sattA rhegii| 330. kitane karma prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai? u. ATha karmoM kI 158 yA 148 prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai| jo isa prakAra haiM1. jJAnAvaraNIya karma kI-5, 2. darzanAvaraNIya karma kI-9, 3. vedanIya karma kI-2, 4. mohanIya karma kI-28, 5. Ayukarma kI-4, 6. nAmakarma kI-103, 7. gotrakarma kI-2, 8. antarAya karma kI-5 kula 158 prakRtiyAM sattAyogya hotI haiN| isa saMkhyA meM baMdhana nAmakarma ke pandraha bheda milAye gaye haiN| yadi 15 kI jagaha 5 bheda hI baMdhana nAmakarma ke samajheM jAe to sattAyogya prakRtiyoM kI saMkhyA 148 hogii| vartamAna meM jitanI prakRtiyAM sattA meM hai use svarUpa sattA evaM jinakA baMdha saMbhava hai use saMbhava sattA kahate haiN| 331. pahale guNasthAna meM kitane karmoM kI sattA saMbhava hai? __u. pahale guNasthAna meM 148 prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai| 76 karma-darzana
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332. dUsare evaM tIsare guNasthAnoM meM kitane karmoM kI sattA hotI hai ? u. ina do guNasthAnoM meM tIrthaMkara nAmakarma kI sattA na hone se 147 prakRtiyoM kI sattA saMbhava hai| tIrthaMkara gotra bAMdha kara koI jIva dUsare evaM tIsare guNasthAna ko prApta nahIM kara sakatA / ataH 148 prakRtiyAM sattAyogya mAnI gayI hai| 333. cauthe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna taka sattA meM kitanI prakRtiyAM saMbhava haiM? u. cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka jo kSAyika samyaktvI hai tathA caramazarIrI hai unake anantAnubaMdhI kaSAya kI cAra, darzana moha kI tIna evaM deva, naraka va tiryaJca Ayu kI saMbhava sattA na hone se 138 prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai| jo carama zarIrI haiM evaM jise abhI taka kSAyaka samyaktva kI prApti nahIM huI hai unake 145 prakRtiyoM kI sattA mAnI gayI hai| (tIna Ayu ko chor3akara) kSayopazama samyaktvI tathA aupazamika samyaktvI jo acarama zarIrI hai unake 148 prakRtiyoM kI saMbhava sattA mAnI gayI hai| jo kSAyika samyaktvI acarama - zarIrI hai unake 141 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| (saMbhava sattA) (anantAnubaMdhI kaSAya kI 4 evaM darzana moha kI tIna prakRtiyoM ko chor3akara) / 334. AThaveM se gyArahaveM guNasthAna meM kitanI karma prakRtiyoM kI sattA ho sakatI hai ? u. AThaveM se gyArahaveM guNasthAna paryanta anantAnubaMdhI kI cAra tathA naraka evaM tiryaJca Ayu ko chor3a 142 prakRtiyoM kI sattA ina cAra guNasthAnoM meM saMbhava hai| 335. kSapaka zreNI lene vAle jIvoM ke navameM guNasthAna meM sattA kA kyA kama hai ? u navameM guNasthAna ke prathama bhAga meM kSapaka zreNI vAle jIvoM meM 138 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| navameM guNasthAna ke nava bhAga hone haiN| dUsare bhAga meM 122 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| tIsare bhAga meM 114 evaM cauthe bhAga meM 109 prakRtiyoM kI, sAtaveM bhAga meM 105, AThaveM bhAga meM 104 evaM navameM bhAga meM 103 prakRtiyAM sattAgata hotI haiN| 336. dasaveM, gyArahaveM, bArahaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kI sattA hotI haiM ? u. dasaveM guNasthAna meM 102 prakRtiyoM kI, bArahaveM guNasthAna meM dvicarama samaya paryaMta 101 prakRtiyAM sattA meM hotI hai / dvicarama samaya meM nidrA aura pracalA ye do prakRtiyAM kSaya ho jAne se antima samaya meM 99 prakRtiyAM sattAgata hotI haiN| karma-darzana 77
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337. terahaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kI sattA hotI hai? u. jJAnAvaraNIya kI-5, darzanAvaraNa kI-4 tathA antarAya kI-5, kula ina 14 prakRtiyoM kI udaya evaM sattA 12veM guNasthAna taka hone evaM Age na hone se 85 prakRtiyoM kI sattA terahaveM guNasthAna ke antima samaya paryaMta rahatI hai| 338. caudahaveM gaNasthAna meM sattA kA kyA krama hai? u. caudahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM 85 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| caudahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM 72 prakRtiyoM kA kSaya hone se 13 prakRtiyoM kI saMbhava sattA antima samaya meM rahatI hai| inakA astitva antima samaya taka hI rahatA hai usake bAda AtmA niSkarma hokara sarvathA mukta ho jAtI hai| (kaI AcArya caudahaveM guNasthAna meM manuSyAnupUrvI kI sattA nahIM mAnate haiN| 339. udaya kise kahate haiM? u. abAdhAkAla pUrNa hone para jaba karma zubha-azubha rUpa meM phala detA hai, use udaya kahate haiN| 340. udaya se pUrva karma kI avasthAeM kitane prakAra kI hotI haiM? u. udaya se pUrva karma kI avasthAeM cAra prakAra kI hotI haiM1. yogya--jo karma pudgala baMdha pariNAma ke abhimukha haiN| 2. badhyamAna-jina karma pudgaloM kI baMdha kriyA prArambha ho cUkI haiN| 3. baddha-jina karma pudgaloM kI baMdha kriyA sampanna ho cukI hai| 4. udIraNAvalikA prApta--jo karma pudgala udIraNAkaraNa dvArA udIraNAvalikA ko prApta haiM, lekina udayAvalikA ko prApta nahIM hue haiN| 341. udaya ke kitane prakAra haiM? u. udaya ke do prakAra haiM--pradezodaya aura vipaakody| 342. pradezodaya kise kahate haiM? u. jo karma binA koI phala diye naSTa ho jAtA hai, kevala Atma-pradezoM meM bhoga liye jAte haiM use pradezodaya kahate haiN| pradezodaya se AtmA ko sukha-duHkha kI spaSTa anubhUti nahIM hotI aura na hI sukha-duHkha kA spaSTa sNvedn| klorophArma cetanA se zUnya kiye gaye zarIra ke avayavoM ko kATa dene para vyakti ko pIr3A kI anubhUti nahIM hotI vaise hI sthiti hai| pradezodaya sabhI karmoM kA hotA hai para usake udaya ke samaya unakA anubhava ho hI yaha jarUrI nahIM hai| 78 karma-darzana
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) 343. vipAkodaya kise kahate haiM? u. jo karma apanA phala dekara naSTa ho jAtA hai, use vipAkodaya kahate haiN| koI bhI karma binA vipAkodaya ke phala nahIM de sktaa| vipAkodaya se AtmA ko sukha-du:kha kI spaSTa anubhUti evaM saMvedanA hotI hai| yaha sthiti phUla zUla ke sparza kA spaSTa anubhava liye hotI hai| 344. karma ke vipAkodaya meM kyA koI nimitta bhI kAryakArI banatA hai? u. karma ke vipAkodaya meM cAra nimitta kAryakArI banate haiM(1) kSetra vipAka-kSetra vizeSa meM karma kA vipAkodaya honaa| yathA-kisI vyakti ke baiMgalUra jAne se vaha zvAsa kA rogI ho jAtA hai, madrAsa jAne se svastha ho jAtA hai| jIva vipAka--binA kisI bAharI hetu ke krodhita honA, dveSa ke bhAva ubharanA aadi| bhAva vipAka-bhAvanA ke utAra car3hAva ke sAtha karmoM kA vipAkodaya honaa| (4) bhava vipAka-amuka bhava meM karma kI amuka prakRti kA vizeSa rUpa se vipAkodaya honaa| yathA-baMdara ke bhava meM vAsanA; sarpa ke bhava meM krodha kI prakRti kA vizeSataH udaya rahatA hai| 345. karmoM kA udaya sahetuka hotA hai yA nirhetuka? u. karmoM kA paripAka aura udaya apane Apa bhI hotA hai aura dUsaroM ke dvArA bhii| sahetuka bhI hotA hai aura nirhetuka bhii| bAharI kAraNa nahIM milA aura krodha vedanIya pudgaloM ke tIvra vipAka se apane Apa krodha A gayA; yaha nirhetuka udaya hai| kisI ne gAlI dI aura krodha A gayA-yaha krodha vedanIya pudgaloM kA sahetuka vipAkodaya hai| 346. apane Apa udaya meM Ane vAle karma ke hetu kaunase haiM? u. apane Apa udaya meM Ane vAle vipAka hetuka haiM(1) gati hetuka udayanaraka gati asAta kA tIvra udaya hotA hai yaha gati hetuka vipAkodaya hai| (2) sthiti hetuka udaya-mohakarma kI sarvotkRSTa sthiti meM mithyAtva kA tIvra udaya hotA hai, yaha sthiti-hetuka vipAka-udaya hai| (3) bhava hetuka udaya-darzanAvaraNIya karma kA udaya sabake hotA hai| isake udaya se nIMda AtI hai para manuSyoM evaM tiryaJcoM ko AtI hai yaha bhava (janma) karma-darzana 79
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu vipAka udaya hai| gati, sthiti aura bhava ke nimitta se kaI karmoM kA apane Apa vipAka udaya ho jAtA hai| 347. dUsaroM ke dvArA udaya meM Ane vAle vipAka hetu kauna-se haiM ? u. (1) pudgala hetuka udaya ---- kisI ne patthara pheMkA, coTa lagI aura asAta vedanIya kA vipAka udaya ho gayA, yaha pudgala hetuka vipAka udaya hai| (2) kisI ne gAlI dI aura krodha vedanIya pudgaloM kA udaya ho gayA, krodha A gayA yaha sahetuka vipAka udaya hai| bhojana kiyA, pacA nahIM ajIrNa ho gayA usase roga paidA ho gayA, yaha asAta vedanIya kA pudgala-parimANa se hone vAlA vipAka udaya hai / madirA pI, unmAda chA gayA - jJAnAvaraNIya karma kA vipAka udaya ho gyaa| yaha bhI pudgala pariNamana hetuka vipAka udaya hai| isa prakAra aneka hetuoM se karmoM kA vipAka udaya hotA hai| agara ye hetu nahIM milate to una karmoM kA vipAka rUpa meM udaya nahIM hotA / 348. karma kisa rUpa meM phala detA hai ? u. karma kI jisa prakRti kA udaya hotA hai, usI prakRti ke anurUpa vaha phala detA hai| 349. jina sthAnoM meM prANI apane kiye hue karmoM kA phala bhogate haiM, unheM kyA kahate haiM ? u. daNDaka / 350. kyA baMdhe hue karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM milatA ? u. karma udaya ke do prakAra haiM- pradeza karma evaM anubhAga karma / jo pradeza karma haiM ve niyamataH avazya bhoge jAte haiM para jo anubhAga karma hai vo kucha bhoge jAte kucha nahIM bhI bhoge jaate| jo karma baMdhate haiM unakA Atma-pradezoM meM udaya nizcita hotA hai| para saba karmoM kA vipAka ho, anubhava ho yaha jarUrI nahIM hai| haiM 351. karma pudgala jo jar3a hai, acetana haiM ve apane Apa phala kaise dete haiM? u. jaina darzana ke anusAra karma paramANuoM meM jIvAtmA ke saMbaMdha se eka viziSTa pariNamana hotA hai| pudgaloM kA yaha pariNamana-dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava, gati, sthiti, pudgala parimANa Adi udayAnukUla sAmagrI se vipAka pradarzana meM samartha ho jIvAtmA ke saMskAroM ko vikRta karatA hai, usase unakA phalAbhoga hotA hai| AtmA apane kiye kA phala svayaM bhogatA 80 karma-darzana
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / karma paramANu sahakArI kA kAma karate haiN| viSa aura amRta, pathya aura apathya bhojana ko kucha bhI jJAna nahIM hotA phira bhI jIva ke saMyoga se unakI vaisI pariNati ho jAtI hai| unakA paripAka hote hI khAne vAle ko iSTa. yA aniSTa phala mila jAtA hai| 352. kyA karma ke azubha phala ko rokA jA sakatA hai ? u. japa, dhyAna, svAdhyAya Adi zubha pravRtti se azubha phala ko rokA jA sakatA hai| japa Adi se karma-nirjarA hotI hai| jaba karmoM kA nirjaraNa ho jAtA hai, taba karmoM ke phala dene kI bAta svataH samApta ho jAtI hai| 353. kyA udaya ke binA baMdhe hue karma phala de sakate haiM? u. udaya ke binA baMdhe hue karma phala nahIM de skte| phala dene kI avasthA mAtra udayakAla hI hai| usI samaya ve jIva ko sukha - duHkha kA anubhava karavAte haiN| 354. kyA karma ke udaya ke binA bhI karma kA baMdha ho sakatA hai ? u. udaya ke binA karma kA baMdha nahIM hotA / saMsArI jIvoM ke nirantara karmoM kA udaya calatA hai aura pratikSaNa baMdha bhI hotA hai| 355. karma udaya meM cala rahA hai, kintu usakA baMdha nahIM ho rahA hai| kyA aisA bhI ho sakatA hai ? u. baMdha ke lie udaya jarUrI hai para udaya ke samaya baMdha ho hI, yaha jarUrI nahIM haiN| dasaveM guNasthAna meM moha kA udaya hai para baMdha nhiiN| 11veM tathA 12veM guNasthAnoM meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya evaM antarAya karma kA udaya rahatA hai para moha ke udaya ke abhAva meM unakA baMdha nahIM hotA hai| nAma gotra karma kA udaya sabhI guNasthAnoM meM hai para dasaveM guNasthAna ke Age ye baMdhate nahIM hai| vedanIya karma kA udaya sabhI guNasthAnoM meM hai para vaha 14veM guNasthAna meM nahIM baMdhatA hai| AyuSya karma kA udaya to jIvana bhara rahatA para baMdha jIvana meM eka bAra hI hotA hai (agale bhava ke AyuSya kA) / 14veM guNasthAna meM cAra aghAti karmoM kA udaya rahatA hai para koI bhI karma nahIM baMdhatA / 356. kyA aisI bhI koI karma prakRti hai, jisakA baMdha hue binA ananta kAla bIta gayA ? u. tIrthaMkara nAma, AhAraka nAma karma Adi kucha aisI prakRtiyAM haiM jinheM bAMdhe binA anantakAla bIta cukA aura Age vyatIta ho sakatA hai| ina prakRtiyoM ko abhavI kabhI nahIM bAMdhatA / samyaktvI jIvoM meM bhI koI-koI jIva ke karma-darzana 81
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokta prakRtiyoM kA baMdha ho sakatA hai| avyavahAra gata rAzi ke jIvoM ke bhI ananta-ananta kAla cakroM meM aneka-aneka prakRtiyoM kA baMdha nahIM huA hai| 357. karma kA udaya cala rahA hai, kintu usakA baMdha nahIM hotA, aisA samaya kabhI AtA hai? u. caudahaveM guNasthAna ke paMca hrasvAkSara uccAraNa jitane samaya meM yaha prasaMga jarUra banatA hai| jaba karma kA udaya to calatA hai, para baMdha nahIM hotA kyoMki vahA~ karma baMdha kA mukhya hetu Azrava kA pUrNa nirodha ho cukA hotA hai| 358. kyA karma phala va graha phala eka hai? u. karmaphala svakRta karmoM kA phala hai| grahaphala jIva meM hone vAlI zubha-azubha ghaTanAoM kI bhaviSyavANI karane kA mAdhyama hai| grahaphala jyotiSa zAstra kA viSaya hai| jaina darzana ke anusAra zubha-azubha ghaTanAeM karmajanya haiN| graha unakI avagati meM sahAyaka banate haiM aura karmaphala ke vipAkodaya kI bhUmikA nirmita karate haiN| 359. ATha karmoM kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM? aura una uttara prakRtiyoM meM baMdha yogya, udaya va udIraNAyogya, aura sattA yogya prakRtiyAM kitanI haiM? u. uparokta prazna kA uttara nIce likhe yaMtra se jAne ___karma baMdha yogya udaya-udIraNA yogya sattAyogya jJAnAvaraNIya 555 darzanAvaraNIya vedanIya 2 2 2 mohanIya 28 26 28 AyuSya nAma 676767 gotra 2 2 2 antarAya 555 158 120 122 360. ATha karmoM kI kitanI prakRtiyAM udaya yogya hotI haiM? u. ATha karmoM kI 122 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| un o N 00 A w N u oo 82 karma-darzana 82 karma-darzana
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361. pahale guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA samuccaya kI dRSTi se udaya hotA u. pahale guNasthAna meM udaya yogya 122 prakRtiyoM meM se mizramohanIya, samyaktva mohanIya, AhAraka zarIranAma, AhAraka aMgopAMganAma evaM tIrthaMkaranAma ina pAMca ko chor3akara 117 prakRtiyoM kA udaya jIvoM kI dRSTi se hotA hai| 362. dUsare guNasthAna meM kitanI prakRtiyAM udayayogya haiM? u. dUsare guNasthAnavI jIvoM ke sUkSmanAma, sAdhAraNanAma, aparyAptanAma, __ AtapanAma, narakAnupUrvAnAma tathA mithyAtvamohanIya ina chaha prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai, pahale guNasthAna meM udaya yogya 117 prakRtiyoM meM se ina cha: prakRtiyoM ko ghaTA dene se 111 prakRtiyoM kA udaya dUsare guNasthAna meM ho sakatA hai| 363. tIsare guNasthAna meM kitanI prakRtiyAM udaya-yogya mAnI gayI haiM? u. tIsare guNasthAna meM anantAnubaMdhI kaSAya kI-4, jAti nAmakarma kI-4 (ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya), AnupUrvI nAmakarma kI-3 (devAnupUrvI, manuSyAnupUrvI tathA tiryaMcAnupUrvI), sthAvara nAma-ina 12 prakRtiyoM kA udaya na hone se dUsare guNasthAna meM udayayogya 111 prakRtiyoM meM se inheM ghaTAne se 99 prakRtiyAM tathA tIsare guNasthAna meM mizra mohanIya prakRti kA udaya hone se 100 prakRtiyAM udaya yogya hotI haiN| 364. cauthe guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya saMbhava hai? u. tIsare guNasthAna meM udaya yogya 100 prakRtiyoM meM mizra moha kA udaya cauthe guNasthAna meM na hone se tathA cAroM AnupUrvI nAmakarma kI prakRtiyoM evaM samyaktva mohanIya prakRti kA udaya hone se 104 prakRtiyAM udaya yogya mAnI gayI haiN| 100-1 mizra mohanIya = 99 99 + 5 = 104 (cAroM AnuvUrviyoM tathA samyaktva mohanIya kA udaya hone se|) 365. pAMcaveM guNasthAna meM udaya kitanI prakRtiyoM kA hotA hai? u. cauthe guNasthAna meM udaya yogya 104 prakRtiyoM meM se 17 prakRtiyoM kA udaya pAMcaveM gaNasthAna meM nahIM hotA hai ata: 87 prakRtiyoM kA udaya pAMcaveM guNasthAnavI jIvoM meM ho sakatA hai| pAMcaveM guNasthAna meM jina karma-darzana 83
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA, veM haiM-apratyAkhyAnI kaSAya kI-4, devagati, devAnupUrvI, devAyuSya, narakagati, narakAnupUrvI, narakAyuSya, vaikriya zarIra, vaikriya aMgApAMganAma, durbhaganAma, anAdeyanAma, ayazaH kIrtinAma, manuSyAnupUrvI, tiryaMcAnupUrvI ina 17 prakRtiyoM kA udaya pAMcaveM guNasthAnavartI jIvoM meM nahIM hotA hai| 366. chaThe guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya ho sakatA hai? . u. chaThe guNasthAna meM tiryaMcAyuSya, tiryaMcagatinAma tathA pratyAkhyAnI kaSAya kI cAra, udyotanAma, nIcagotra-ina ATha prakRtiyoM kA udaya na hone tathA AhAraka zarIra evaM AhAraka aMgopAMganAma ina do prakRtiyoM kA udaya saMbhava hone se 81 prakRtiyAM udaya yogya mAnI gayI haiN| pAMcaveM guNasthAna meM jina 87 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| unameM se 8 ghaTAne se 79 + unameM 2 jor3ane se 81 prakRtiyAM udayayogya mAnI gayI hai| 367. sAtaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya saMbhava hai? u. chaThe guNasthAna meM udayayogya 81 prakRtiyoM meM se AhAraka zarIranAma, AhAraka aMgopAMganAma, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA evaM styAnarddhi ina pAMca prakRtiyoM kA udaya sAtaveM guNasthAna meM na hone se 76 prakRtiyoM kA udaya ho sakatA hai| 368. AThaveM guNasthAna meM udaya yogya kitanI prakRtiyAM haiM? u. samyaktva mohanIya, ardhanArAca saMhanana, kIlikA saMhanana, sevArta saMhanana ina cAra prakRtiyoM kA udaya sAtaveM guNasthAna se Age nahIM hotA hai| sAtaveM guNasthAna meM udaya yogya 76 prakRtiyoM meM se inheM kama kara dene se 72 prakRtiyoM kA udaya AThaveM guNasthAna meM ho sakatA hai| 369. navameM guNasthAna meM kitanI prakRtiyAM udaya yogya mAnI gayI haiM? / u. no kaSAya kI 6 prakRtiyoM kA-(1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) jugupsA, (5) zoka, (6) bhaya-kA udaya navameM guNasthAnavI jIvoM ke nahIM hotA hai| AThaveM guNasthAna meM jina 72 prakRtiyoM kA udaya saMbhava hai usameM se chaha ko kama karane se 66 prakRtiyoM kA udaya nauveM guNasthAna meM hotA hai| 370. dasaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai? u. saMjvalana krodha, mAna, mAyA moha kI tIna tathA nau kaSAya kI strIveda, puruSaveda tathA napuMsakaveda ye 3 tIna prakRtiyAM kula 6 prakRtiyoM kA udaya 84 karma-darzana
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasaveM guNasthAna meM na hone se 9veM guNasthAna kI 66 prakRtiyoM meM se inheM kama kara dene se 60 prakRtiyoM kA udaya dasaveM guNasthAna meM hotA hai| 371. gyArahaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyAM udaya meM rahatI haiM? u. gyArahaveM guNasthAnavI jIvoM meM saMjvalana lobha kA udaya na hone se 59 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| 372. bArahaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai? u. RSabhanArAca evaM nArAca saMhanana kA udaya bArahaveM guNasthAna meM na hone se 57 prakRtiyoM kA udaya bArahaveM guNasthAna meM hotA hai| bArahaveM guNasthAna ke antima samaya se pUrva nidrA evaM pracalA ina do prakRtiyoM kA udaya hotA hai para antima samaya meM nahIM hotA ata: antima samaya meM 55 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| 373. terahaveM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai| u. jJAnAvaraNIya karma kI 5, darzanAvaraNIya karma kI 4 evaM antarAyakarma kI 5, kula 14 prakRtiyoM kA udaya terahaveM guNasthAna meM na hone se bArahaveM guNasthAna meM jina 55 prakRtiyoM kA udaya thA unameM se 14 prakRtiyoM ko ghaTAne se 41 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| tIrthaMkaranAma kA udaya bhI isa guNasthAna meM ho sakatA hai ata: 41 + 1 = 42 prakRtiyoM kA udaya 13veM guNasthAna meM saMbhava hai| 374. 14veM guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya mAnA gayA hai? u. (1) audArika zarIra nAma, (2) audArika aMgopAMga nAma, (3) asthira nAma, (4) azubha nAma, (5) zubha vihAyogati nAma, (6) azubha vihAyogati nAma, (7) pratyeka nAma, (8) zubha nAma, (9) sthira nAma, (10) samacaturasa saMsthAna, (11) nyagrodhapari maNDala, (12) sAdi saMsthAna, (13) vAmana saMsthAna, (14) kubja saMsthAna, (15) huNDaka saMsthAna, (16) agurulaghu, (17) upaghAta, (18) parAghAta, (19) ucchvAsanAma, (20) varNanAma, (21) gaMdhanAma, (22) rasanAma, (23) sparzanAma, (24) nirmANanAma, (25) taijasa zarIra nAma, (26) kArmaNa zarIra nAma, (27) vajraRSabhanArAca saMhanana, (28) du:svaranAma, (29) susvaranAma, (30) asAtAvedanIya yA sAtAvedanIya meM koI eka-ina nAma karma kI 30 prakRtiyoM kA udaya 13veM guNasthAna ke antima samaya taka hI hotA hai| ata: 14veM guNasthAna meM zeSa 12 prakRtiyoM kA udaya saMbhava hai| HARE karma-darzana 85
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375. karma kI uttara prakRtiyoM meM udayayogya paraspara virodhI prakRtiyAM kauna-kauna sI haiM? u. udaya meM paraspara virodha prakRtiyAMhAsya-zoka paraspara virodhI sAtA-sAtA paraspara virodhI nidrA 5 paraspara virodhI anantAnubaMdhI catuSka paraspara virodhI cAroM kaSAya kA eka sAtha udaya nahIM hAsya-zoka paraspara virodhI hAsya rati-zoka arati paraspara virodhI tIna veda paraspara virodhI AyuSya-cAra paraspara virodhI gati-cAra paraspara virodhI jAti-pAMca paraspara virodhI zarIra-tIna (audArika, taijasa, kArmaNa) paraspara virodhI aMgopAMga-tIna paraspara virodhI saMsthAna-chaH paraspara virodhI saMhanana-chaH paraspara virodhI vihAyogati-do paraspara virodhI AnupUrvI-cAra paraspara virodhI trasa-cAra sthAvara cAra (trasa, pratyeka, paryApta, bAdara) (sthAvara, sAdhAraNa aparyApta sUkSma) subhaga, susvara, zubha, Adeya durbhaga, duHsvara, azubha, anAdeya do gotra paraspara virodhI 376. udIraNA kise kahate haiM? u. jo karmadalika bAda meM udaya meM Ane vAle haiM unako prayatna vizeSa se khIMcakara udaya prApta dalikoM ke sAtha bhoga lenA udIraNA hai| udIraNA se pUrva apavartanA jarUrI hotA hai, jisase karmoM kI sthiti aura rasa donoM kamajora ho jAte haiN| ye donoM kama hone se zIghra udaya prApta dalikoM ke sAtha bhoga liye jAte haiN| 86 karma-darzana
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377. udIraNA kitanI karma prakRtiyoM kI hotI hai aura kina-kina guNasthAnoM meM hotI hai? u. pahale se chaThe guNasthAna taka jina-jina karma prakRtiyoM kA udaya hotA hai una-una prakRtiyoM kI udIraNA bhI ho sakatI hai| sAtaveM se 13veM guNasthAna taka udaya yogya prakRtiyoM meM sAtA vedanIya, asAtA vedanIya evaM manuSyAyuSya ina tIna prakRtiyoM kI udIraNA na hone se jitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai udIraNA ina tIna kI kama hotI hai| 14veM guNasthAna meM kisI karma kI udIraNA nahIM hotI hai| tIsare guNasthAna ko chor3akara pahale se chaThe guNasthAna taka sAta yA ATha karmoM kI udIraNA hotI hai| jaba Ayu kI udIraNA nahIM hotI hai taba sAta karmoM kI anyathA ATha karmoM kI udIraNA hotI hai| udayamAna karma AvalikA pramANa zeSa rahatA hai taba usakI udIraNA ruka jAtI hai| tIsare guNasthAna meM mRtyu nahIM hotI hai ata: vahA~ AThoM hI karmoM kI udIraNA mAnI jAtI hai| dasaveM guNasthAna kI antima AvalikA meM mohakarma kI udIraNA nahIM hotI hai| udIraNA ke lie niyama hai ki jo karma udaya prApta hai, usakI udIraNA hotI hai dUsare kI nhiiN| udaya prApta karma bhI AvalikA mAtra zeSa raha jAtA hai taba usakI udIraNA nahIM hotI hai| 378. kyA udIraNA sabhI karmoM kI saMbhava hai? u. udIrNa karma kI jIva udIraNA nahIM krtaa| udIrNa karma-pudagaloM kI phira se udIraNA ho to udIraNA kI kahIM bhI parisamApti nahIM hotii| jina karma pudgaloM kI udIraNA sudUra bhaviSya meM hone vAlI hai athavA jinakI udIraNA nahIM hI hone vAlI hai, una anudIrNa karma pudgaloM kI bhI udIraNA nahIM hotii| jo karma udaya meM A cuke haiM ve sAmarthyahIna bana gaye haiM unakI bhI udIraNA nahIM hotii| jo karma pudagala vartamAna meM udIraNA yogya (anudIrNa kintu udIraNA yogya) haiM, unhIM kI hI udIraNA hotI hai| 379. baMdhe hue karma kitane prakAra ke hote haiM? u. baMdhe hue karma do prakAra ke hote haiM--dalika aura nikaacit| 380. dalika karma kise kahate haiM? u. jo karma tyAga tapasyA va puruSArtha ke dvArA tor3e jA sakate haiM ve karma dalika karma kahalAte haiN| karma-darzana 87
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381. nikAcita karma kise kahate haiM? ___ u. jina karmoM kA bhoga-jIva ko avazya bhoganA par3atA hai ve karma nikAcita karma kahalAte haiN| 382. saMkramaNa kise kahate haiM? u. jisa prayatna vizeSa se karma kI uttara prakRtiyoM kA apanI sajAtIya prakRtiyoM meM badala jAnA saMkramaNa hai| 383. kyA sabhI prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai? u. jJAnAvaraNIya kA mohanIya Adi ATha karma prakRtiyoM kA saMkramaNa nahIM hotaa| AyuSya karma kI cAroM uttara prakRtiyoM kA Apasa meM saMkramaNa nahIM hotaa| moha karma kI darzana moha aura cAritra moha kA paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| nidhatti va nikAcita baMdhI karma prakRtiyoM kA saMkramaNa nahIM hotaa| udayAvali meM praviSTa karma kA saMkramaNa nahIM hotaa| zeSa sabhI karma prakRtiyoM kA saMkramaNa ho sakatA hai| 384. saMkramaNa se kyA hotA hai? ra. saMkramaNa se prakRti, sthiti, anubhAga evaM pradeza kA parivartana hotA hai| eka karma azubha rUpa meM baMdhatA hai evaM zubha rUpa meM udita hotA hai tathA eka karma zubha rUpa meM baMdhatA hai evaM azubha rUpa meM udita hotA hai| karma ke baMdha aura udaya meM yaha jo antara mAnA hai usakA kAraNa hai saMkramaNa (vadhyamAna meM karmAntara kA prvesh)| saMkramaNa meM jIva adhyavasAyoM se vadhyamAna dalikoM ke sAtha pUrvabaddha karmoM ko saMkrAnta kara detA hai, parivartita kara detA hai yahI saMkramaNa hai| saMkramaNa hI puruSArtha ke siddhAnta kA dhruva AdhAra hai| saMkramaNa ke abhAva meM puruSArtha kA koI mahattva nahIM rhtaa| saMkramaNa kI sthiti hAiDrojana gaisa se AksIjana aura oNksIjana se hAIDrojana gaisa kA parivartana jaisI hai| 385. upazama kise kahate haiM? u. mohakarma kI sarvathA anudayAvasthA ko upazama kahate haiN| jisa samaya mohakarma __ kA pradezodaya aura vipAkodaya donoM ruka jAte haiM vaha avasthA upazama kI hai| yaha sthiti pUrNa virAma ke jaisI hai| 386. upazama kitane karmoM kA hotA hai? u. mAtra eka mohanIya karma kaa| 387. upazama meM jaba sarvathA anudaya hai phira ise karma kI avasthAoM meM kaise liyA gayA? u. upazama meM sarvathA anudaya hai, para moha karma sattA rUpa meM vidyamAna rahatA hai, isalie isakA karma kI avasthAoM meM grahaNa kiyA gayA hai| 88 karma-darzana
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388. upazama karma kI eka avasthA hai, phira yaha zubha hai yA azubha, sAvadha hai yA niravadya? u. mohakarma kI udayamAna avasthA ke bIca meM antarmuhUrta taka sarvathA anudaya rahanA upazama hai| usa samaya meM prakRti ke anurUpa samyaktva va cAritra donoM kI prApti hotI hai, isaliye vaha azubha nahIM, zubha hai| sAvadya nahIM niravadya hai| 389. upazama zreNI se girane ke pazcAt jIva saMsAra meM utkRSTa kitane kAla taka bhramaNa kara sakatA hai? u. ardha pudgala parAvartana kAla tk| 390. upazama zreNI vAlA jIva yadi gyArahaveM guNasthAna meM kAla kara jAtA hai to usakI gati kyA hai? ___ u. pAMca anuttara vimaan| 391. upazama zreNI ke adhikArI kauna hote haiM? u. upazama zreNI meM ArohaNa karate samaya jIva apramattasaMyata hotA hai| upazama zreNI se girane para vaha punaH pramatta saMyata athavA avirata ho jAtA hai| kucha AcArya aisA bhI mAnate haiM ki avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata-inameM se koI bhI jIva upazama zreNI para ArohaNa kara sakatA hai| 392. upazama zreNI vAlA jIva eka bhava meM utkRSTata: upazama zreNI kitanI bAra le sakatA hai? u. do baar| aneka bhavoM kI apekSA cAra baar| 393. upazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. darzana moha kA upazama 4 se 11veM gaNasthAna taka hotA hai| cAritra moha kA pUrA upazama eka 11veM guNasthAna meM hotA hai| kucha prakRtiyoM kA upazama 8veM, 9veM tathA 10veM guNasthAnoM meM bhI hotA hai| upazAnta avasthA ko prApta karma meM udvartana, apavartana evaM saMkramaNa ho sakatA hai para usakI udIraNA nahIM ho sakatI hai| 394. upazama zreNI se patita hone para guNasthAnoM meM Ane kA krama kyA hai? u. upazama zreNI car3hate samaya jisa-jisa guNasthAna meM jina-jina prakRtiyoM kA baMdhaviccheda kiyA thA, usa-usa guNasthAna meM Ane para ve prakRtiyAM punaH baMdhane lagatI hai| upazama zreNI se patita hote-hote jaba jIva sAtaveM yA chaThe guNasthAna meM AyA hai usa samaya saMbhala jAtA hai to punaH upazama zreNI kA ArohaNa kara karma-darzana 89
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai| kyoMki eka bhava meM do bAra upazama zreNI car3hane kA ullekha milatA hai| yadi patitonmukhI jIva sAtaveM yA chaThe guNasthAna meM nahIM saMbhalatA hai to pAMcaveM aura cauthe guNasthAna meM A jAtA hai| yadi anantAnubaMdhI catuSka kA udaya A jAtA hai to sAsvAdana samyakdRSTi hokara punaH mithyAtva meM pahuMca jAtA hai| 395. nidhatti kise kahate haiM? u. karma kI vaha avasthA jisameM udIraNA va saMkramaNa nahIM hotA, udvartanA evaM saMkramaNa ho sakate haiM, vaha nidhatti hai| isameM karma kI vRddhi evaM hrAsa ko avakAza rahatA hai| yaha sthiti tRNavanaspati jaisI hai, jo varSA meM bar3hatI hai aura varSA ke abhAva meM ghaTatI hai| 396. nikAcanA kise kahate haiM? u. jina karmoM kI jitanI sthiti va vipAka hai, unako usI rUpa meM bhoganA nikAcanA hai| unakA AtmA ke sAtha gAr3ha sambandha hotA hai| 397. nidhatti va nikAcanA meM kyA antara hai? u. nikAcanA meM udvartana, apavartana, udIraNA, saMkramaNa kucha bhI nahIM hotaa| yaha sthiti godareja ke tAle kI sI hai, jo dUsarI cAbiyoM se khula nahIM sktaa| nidhatti meM bhI udIraNA va saMkramaNa nahIM hotA para udvartana aura apavartana hotA hai| 398. baMdha, udaya, udIraNA, vedana, udvartana, apavartana, saMkramaNa, nidhatti, nikAcanA aura nirjarA ye karmoM kI avasthAeM haiN| ye Atma-pradezoM se calita karmoM kI hotI hai yA acalita karmoM kI? u. eka nirjarA calita karmoM kI hotI hai| zeSa avasthAeM acalita karmoM meM hI ghaTita hotI hai| 399. kisI bhI kArya kI niSpatti meM kyA kevala karma hI uttaradAyI hai? u. kArya kI niSpatti meM kevala karma hI uttaradAyI nahIM hai| isake lie karma sahita pAMca kAraNa mAne gae haiM(1) kAla, (2) svabhAva, (3) karma, (4) puruSArtha, (5) niyti| ina pAMcoM ko samavAya kahA jAtA hai| 1. bha. za. 1, 3-1 sUtra 28 se 31 90 karma-darzana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400. kAla ko kAraNa kyoM kahA gayA hai? u. bhAgya, puruSArtha evaM svabhAva meM kAla kI apanI bhUmikA hai| karmoM kA baMdha hone ke bAda bhI unakA phala eka nizcita kAla ke bAda hI bhoga meM AtA hai| guThalI se vRkSa banane meM mukhya rUpa se kAla hI nimitta banatA hai| avyavahAra rAzigata jIvoM kA vyavahAra rAzi meM Ane meM kAla hI pramukha hetu hai| kRSNapakSI jIva ke zuklapakSa meM Ane meM bhI kAla kA paripAka mukhya hai| kisI puruSArtha, karma yA svabhAva se yaha saMbhava nahIM hai| pratyeka vastu ko utpanna karane vAlA, sthira rakhane vAlA, saMhAra karane vAlA tathA saMyoga meM viyoga evaM viyoga meM saMyoga karAne vAlA kAla hI to hai| isIlie kAla ko bhI kAraNa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| 401. svabhAva ko kAraNa kyoM mAnA gayA hai? u. pratyeka vastu kA apanA svabhAva hotA hai| Ama kI guThalI meM aMkurita hokara vRkSa banane kA svabhAva hai ata: mAlI kA puruSArtha kAma AtA hai| bhAgya phala detA hai aura kAla ke bala se aMkura banate haiN| para babUla kA vRkSa kabhI Ama utpanna nahIM kara sktaa| 402. karma ko kAraNa kyoM mAnA gayA hai? u. daniyA meM jo vicitratA dRSTigocara ho rahI hai usakA eka mukhya kAraNa karma bhI hai| eka hI mAM ke do bacce jisameM eka kurUpa hai eka sundara hai, eka buddhimAna hai eka mUrkha, eka baliSTha hai eka kamajora, aisA kyoM? kAla, puruSArtha, svabhAva, paristhiti Adi samAna hone para bhI tathA eka hI mAM-bApa ke raja-vIrya se utpanna hone evaM eka jaisA lAlana-pAlana va vAtAvaraNa milane ke bAda bhI ye antara kyoM? isakA eka hI uttara ho sakatA hai apanA-apanA krm| jisake acche karma haiM usakA zubha ke sAtha saMyoga hai| jisakA karma burA hai usakA azubha ke sAtha saMyoga hai| karma kA hamArI AtmA ke sAtha sarvAdhika ghaniSTha saMbaMdha hai| vAtAvaraNa, paristhiti Adi karma ko prabhAvita kara sakate haiM sIdhe AtmA ko nhiiN| ata: karma ko kAraNa mAnA gayA hai| 403. puruSArtha ko kAraNa kyoM mAnA gayA hai? u. saMsAra meM bhaTakAne kA kAma hai karma kA, para mukta karanA karma kA kAma nahIM hai| mukti kI prApti meM samyak puruSArtha kI sattA calatI hai| pUrva ke acche karma bhI vartamAna meM binA puruSArtha apanA yathocita pariNAma nahIM dete| 1 karma-darzana 91
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmagrI upalabdha hone para bhI binA puruSArtha ke koI kArya niSpanna nahIM hotaa| niyati ko ghar3ane vAlA bhI puruSArtha hI to hai| 404. niyati ko kAraNa kyoM mAnA gayA hai? u. niyati kA artha hai honahAra, prakRtigata vyvsthaa| nikAcita baMdhane vAle karmoM kA samUha hai niyti| puruSArtha se niyati kA nirmANa hotA hai| niyati ke nirmita hone ke bAda puruSArtha akiMcitkara ho jAtA hai| sahI dizA meM puruSArtha karane ke bAvajUda yadi usakA pariNAma viparIta AtA hai, to use niyati hI mAnanA hogaa| isa prakAra kisI bhI kArya kI niSpatti meM pAMcoM kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai| 405. jIvoM kI vicitratA karmakRta hai to sAmyavAda kaise? yadi vaha anyakRta hai to karmavAda kyoM? eka jIva kI sthiti dUsare jIva se bhinna hai usakA kAraNa karma avazya hai| para kevala karma hI nahIM usake atirikta kAla, svabhAva, niyati, udyoga Adi aneka kA bhI sahayoga hai| 92 karma-darzana
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnAvaraNIya karma
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnAvaraNIya karma 406. jJAna kyA hai? __u. jisase jAnA jAtA hai, vaha jJAna hai| 407. jJAna kise kahate haiM? u. jo vastu ke vizeSa rUpoM-bhedoM kA grAhaka hai, use jJAna kahate haiN| 408. jJAna kA prayojana kyA hai? u. darzana, cAritra, tapa aura vIrya AcAra kI samyak-pravRtti va prayoga ke lie jJAna kA prayojana siddha hotA hai| 409. jJAna kI utpatti kaise hotI hai? u. jJAna AtmA kA guNa hai| jJAnAvaraNa karma se vaha guNa AvRtta rahatA hai| jJAnAvaraNa kA jitanA-jitanA vilaya hotA hai utanI-utanI jAnane kI kSamatA prakaTa hotI hai, yahI jJAna kI utpatti hai| 410. jJAna ke kitane prakAra haiM? u. jJAna ke pAMca prakAra haiM--(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana:paryavajJAna, (5) kevljnyaan| 411. matijJAna kise kahate haiM? u. pAMca indriyoM va mana ke nimitta se jo jJAna hotA hai, use matijJAna kahate haiN| 412. matijJAna kA dUsarA nAma kyA hai? ___ u. aabhinibodhik| abhi-sammukha-sAmane, ni-nizcayAtmaka, bodha-jJAna arthAt pratiniyata artha ko grahaNa karane vAlA arthAbhimukhI jJAna abhinibodha hai, ise hI Abhinibodhika kahate haiN| 413. matijJAna kA kAlamAna kitanA hai? u. matijJAnI jaghanyataH aura utkRSTata: antarmuhUrta taka upayukta raha sakatA hai| AvaraNa kSayopazama kI apekSA se jaghanya labdhikAla bhI antarmuhUrta hI hai| utkRSTa kAla sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai|' 1. taiMtIsa sAgaropama AyuSya vAle vijaya Adi anuttaravimAnoM meM do bAra athavA bAIsa sAgaropama AyuSya vAle acyuta Adi vimAnoM meM tIna bAra utpanna hone vAle matijJAnI devoM kA labdhikAla chiyAsaTha sAgaropama hai| isameM manuSya bhava kA kAlamAna milAne para sAdhika ho jAtA hai| yaha kathana eka matijJAnI kI apekSA se hai| aneka matijJAnI jIvoM kI apekSA matijJAna kA kAlamAna sarvakAla hai| karma-darzana 95
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414. matijJAna ke kitane prakAra haiM? u. matijJAna ke do prakAra haiM-- zrutanizrita aura azrutanizrita / 415. zrutanizrita matijJAna kise kahate haiM? u. jo mati zruta se saMskArita hai, kintu vartamAna vyavahArakAla meM zruta se nirapekSa hai, vaha zrutanizrita mati hai| athavA jisakI mati zAstrAbhyAsa se pariSkRta ho gaI hai usa vyakti ko jJAna kI utpatti ke samaya zAstra kI paryAlocanA ke binA jo matijJAna utpanna hotA hai, vaha zrutanizrita hai| 416. zrutanizrita matijJAna ke kitane prakAra haiM? u. zrutanizrita matijJAna ke cAra prakAra haiM 1. avagraha -- indriya aura artha kA yoga hone para jo astitva kA bodha hotA hai, use avagraha kahate haiN| jaise--yaha kucha hai| 2. IhA - "amuka honA cAhie" isa sthiti taka pahuMcane kA nAma IhA hai / jaise--yaha sarpa honA cAhie / 3. avAya - -"amuka hI hai" aise nirNayAtmaka jJAna ko avAya kahate haiN| jaise--yaha sarpa hI hai / 4. dhAraNA -- nirNayAtmaka jJAna kI avasthiti dhAraNA hai| yaha dhAraNA hI Age calakara smRti ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| (isake atirikta zrutanizrita matijJAna ke 281 va 336 2 prakAra bhI haiM / ) 417. avagraha ke kitane prakAra haiM? u. avagraha ke do prakAra haiM-- vyaMjanAvagraha aura arthaavgrh| * vyaMjanAvagraha--indriya aura artha kA saMyoga hone se vastu kA jo avyakta bodha hotA hai, vaha vyaMjanAvagraha hai| * arthAvagraha- - vyaMjanAvagraha kI apekSA kucha vyakta (spaSTa ) bodha honA arthAvagraha hai| 1. aTThAIsa bheda -- avagraha ( arthAvagraha ) IhA, avAya aura dhAraNA ke chaha-chaha (pAMca indriyAM aura mana ) bheda haiN| vyaJjanAvagraha ke (cakSu aura mana ko chor3akara) cAra bheda haiN| isa prakAra zrutanizrita mati ke aTThAIsa bheda hote haiN| 2. tIna sau chattIsa bheda -- zrutanizrita mati ke avagraha Adi aTThAIsa bhedoM ko bahu-abahu, bahuvidha - abahuvidha, kSipra aura akSipra, anizrita - nizrita, nizcita - anizcita, dhruva - adhruva ina bAraha bhedoM se guNana karane para matijJAna ke 28x12 = 336 bheda hote haiN| 96 karma-darzana
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418. vyaMjanAvagraha kinakA nahIM hotA ? u. cakSu aura mana kA vyaMjanAvagraha nahIM hotA / 419. matijJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke krama se hI utpanna hotA hai yA isameM vyatikrama se ? u. krama se hI utpanna hotA hai| kyoMki inakA utkrama yA vyatikrama hone para athavA eka kA bhI abhAva hone para vastu ke svabhAva kA bodha nahIM hotA / 420. avagraha Adi kA kAlamAna kyA hai ? u. (1) avagraha-eka samaya, (2) IhA - antarmuhUrta, (3) avAya - antarmuhUrta, (4) dhAraNA - saMkhyAta, asaMkhyAtakAla / 421. azrutanizrita mati kise kahate haiM? u. zAstrAbhyAsa ke binA kSayopazamajanya mati kA paryAlocana azrutanizrita mati hai| 422. azrutanizrita mati ke kitane prakAra haiM ? u. azrutanizrita mati ke cAra prakAra haiM (1) autpattikI buddhi, (2) vainayikI buddhi, (3) kArmikI buddhi, (4) pariNAmikI buddhi| 423. autpattikI buddhi kise kahate haiM? u. jise kabhI dekhA nahIM, jisake bAre meM kabhI sunA nahIM, usake viSaya meM jo tatkAla jJAna ho jAtA hai, use autpatti buddhi kahate haiN| udAharaNa : (1) autpattikI buddhi - (1) bharatazIlA, (2) zarta, (3) vRkSa, (4) mudrikA, (5) vastrakhaNDa, (6) giragiTa, (7) kauA, (8) utsarga, (9) hAthI, (10) bhANDa, ( 11 ) lAkha kI golI, (12) stambha, (13) kSullaka, (14) mArga, (15) strI, (16) pati, (17) putra, (18) madhumakkhiyoM kA chAtA, (19) mudrikA, (20) aMka, (21) rupayoM kI nolI, (22) bhikSu, (23) bAlaka kA nidhAna, ( 24 ) zikSA, (25) arthazAstra, (26) merI icchA, (27) eka lAkha, (28) mer3hA 1, (29) murgA, (30) tila, (31) bAlukA (Ava.ni. 241), (32) hAthI, 1. dekheM kathA saM. 6 karma-darzana 97
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (33) kUpa, (34) vanakhaNDa, (35) khIra, (36) ajikA, (37) patra, (38) bakarI kI meMganI athavA gilaharI, ( 39 ) pAMca pitA naMdI 38 / 3, 4 Avazyaka niryukti 940, 942 424. vainayikI buddhi kise kahate haiM ? u. vinaya (zikSA) se utpanna hone vAlI buddhi vainayikI buddhi hai| udAharaNavainayikI buddhi - ( 1 ) nimitta (2) arthazAstra ( 3 ) lekha (4) gaNita (5) kUpa (6) azva (7) gardabha ( 8 ) lakSaNa (9) gAMTha ( 10 ) auSadha' (11) rathika-gaNikA (12) Ardra sAr3I - dIrgha tRNa-ulTA ghUmatA huA krauMca pakSI (13) nIvrodaka (chata kA pAnI) (14) baila ghor3e aura vRkSa se giranA / Avazyaka niryukti 944, 945 425. kArmikI buddhi kise kahate haiM ? u. abhyAsa karate-karate utpanna hone vAlI buddhi kArmikI buddhi hai| karmajA buddhi-(1) svarNakAra (2) kRSaka' (3) julAhA (4) darvI (5) maNikAra (6) dhRta vyApArI (7) tairAka ( 8 ) raphU karane vAlA (9) bar3haI (10) rasoIyA (11) kumbhakAra (12) citrakAra 426. pAriNAmikI buddhi kise kahate haiM? u. avasthA ke paripAka se utpanna hone vAlI buddhi pAriNAmikI buddhi hai| pAriNAmikI buddhi--(1) abhayakumAra (2) zreSThI (3) kumAra (4) devI (5) udItodIta rAjA (6) sAdhu ( 7 ) naMdISeNa (8) dhanadatta (9) zrAvaka (10) maMtrI (11) kSapaka (12) amAtya (13) cANakya (14) sthUlabhadra (15) nAsikapura = sundarInaMda ( 16 ) vajra ( 17 ) caraNa se hata ( 18 ) kRtrima AMvalA (19) maNi (20) sAMpa (21) geMDA (22) stUpa ukhaadd'naa| 1. dekheM kathA saM. 7 2. dekheM kathA saM. 8 3. dekheM kathA saM. 9 noTa : autpatti kI Adi cAroM buddhi ke zeSa sampUrNa udAharaNoM ke lie dekheM- Avazyaka haaribhdriyaavRtti| pR. 277-282 98 karma-darzana
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427. jAti - smRti jJAna kise kahate haiM? u. pUrvajanma kI smRti ko jAti - smRti jJAna kahate haiN| 428. pUrvajanma kI smRti hone ke kyA kAraNa ho sakate haiM? u. jJAtAdharmakathA meM pUrvajanma kI smRti hone ke cAra kAraNa nirdiSTa haiM-- (1) mohanIya karma kA upazama / (2) adhyavasAyoM kI zuddhi athavA lezyA kI zuddhi / (3) IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA / (4) jAti - smRti jJAna ko AvRta karane vAle karmoM kA kSayopazama / 429. jAtismRti jJAna kaba utpanna hotA hai ? u. zubha pariNAma aura lezyA kI vizuddhi ke kSaNoM meM jAti - smRti jJAna utpanna hotA hai| jAti-smRti jJAna ke lie cAritra mohanIya kA upazAnta honA bhI Avazyaka hai| 430. jAti-smRti jJAna kyA svataMtra jJAna nahIM hai ? u. jAti - smRti jJAna svataMtra nahIM hai| yaha matijJAna kA hI bheda hai| 431 jAti - smRti kitane bhavoM kI ho sakatI hai ? u. asaMjJI kA bhava bIca meM na ho to nau janmoM taka kI smRti ho sakatI hai| 432. jAti-smRti jJAna ke kitane prakAra haiM ? u. jAti - smRti jJAna ke do prakAra haiM 1. sanimittaka--kisI bAhya nimitta ko pAkara hone vAlI pUrvajanma kI smRti / jaise valkalacIrI Adi / ' 2. animittaka-- binA kisI nimitta ke kevala aise hI jAti - smRti / AvAraka karmoM ke kSayopazama se hone vAlI pUrvajanma kI smRti / jaise svayaMbuddha kapIla Adi / 433. matijJAna kA viSaya kyA hai ? - u. matijJAnI dravya kSetra - kAla aura bhAva kI apekSA se sarva dravyoM, kSetroM, kAla aura bhAvoM ko jAnatA hai dekhatA nahIM hai| 434. matijJAna kA kSetra kitanA hai ? u. matijJAna kA kSetra hai- Urdhvaloka meM sAta rajjU tathA adholoka meM pAMca rajjU / 1. dekheM kathA saM. 10 karma-darzana 99
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 435. matijJAna kA virahakAla kitanA hai ? u. eka vyakti kI apekSA samyaktva se pratipatita matijJAna kA virahakAla jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH dezona ardhapudgalaparAvarta hai| 436. matijJAna se zUnya kauna-kauna jIva hote haiM ? u. ekendriya jIva (pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati), mizradRSTi, sarvajJa, a-parita, abhavya, a-carama ye saba matijJAna se zUnya haiN| 437. zrutajJAna kise kahate haiM? u. zabda, saMketa Adi ke sahAre utpanna yA abhivyakta hone vAle matijJAna ko hI zrutajJAna kahate haiN| 438. zrutajJAna ke kartA kauna haiM? u. zrutajJAna ke kartA kevalajJAnI hai| jisake bala para parokSajJAnI bhI pratyakSajJAnI kI bhAMti jIva, ajIva Adi sabhI bhAvoM ko jAna lete haiN| 439. zrutasthAna meM kauna Ate haiM? u. gaNI (AcArya), upAdhyAya, vAcanAcArya, pravartaka Adi-ye zrutasthAna hai| 440. zrutagrahaNa kI prakriyA (vidhi) kyA hai ? u. zrutagrahaNa kI vidhi ke sAta sUtra haiM 1. zikSita - yAda karanA, kaMThastha kara lenA / 2. sthita -- apracyUta banA lenA, hRdaya meM avasthita kara lenA / 3. citta -- zIghra yAda A jaanaa| 4. mita--varNa Adi kA saMkhyA parimANa jAna lenA / 5. paricata -- utkrama yA pratiloma paddhati se doharA lenA / 6. nAmasama - apane nAma ke samAna sadA smRti meM avasthita rkhnaa| 7. ghoSa sama--vAcanAcArya dvArA kRta udAtta - anudAtta-svarita ghoSa ke samAna ghoSa grahaNa karanA / 441. zruta - adhyayana kA uddezya kyA hai ? u. uttarAdhyayana sUtra meM sUtra - adhyayana ke cAra uddezya batalAye gaye haiM1. mujhe zruta kA lAbha hogA, jJAna bddh'egaa| maiM ekAgracitta ho paauuNgaa| 3. maiM svayaM ko dharma meM sthApita kruuNgaa| 4. maiM svayaM dharma meM sthApita hokara dUsaroM ko sthApita kruuNgaa| 2. 100 karma-darzana
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442. ayogya ko vAcamA dene se kyA hotA hai? u. 1. AcArya aura zruta kA avarNavAda hotA hai, apayaza hotA hai| 2. sUtra aura artha kI hAni hotI hai| 3. ayogya ko vAcanA dene vAlA kleza kA anubhava karatA hai| aura prAyazcitta kA bhAgI banatA hai| 443. zruta jJAna ke caudaha prakAroM ko paribhASita kareM? u. 1. akSarazruta-varNAkSaroM ke mAdhyama se vyAkhyA krnaa| 2. anakSarazruta-aMgulI Adi ke saMketa se bhAvoM ko prakaTa krnaa| 3. saMjJIzruta--garbhajaprANI kA shrut| 4. asaMIzruta-amanaska prANI kA shrut| 5. samyakzruta-samyaktvI jIva aura mokSa kA sahAyaka shrut| 6. mithyAzruta--mithyAtvI jIva aura mokSa kA bAdhaka shrut| 7. sAdizruta-Adi sahita shrut| 8. anAdizruta-Adi rahita shrut| 9. saparyavasitazruta-anta sahita shrut| 10. aparyavasitazruta-anta rahita zruta 11. gamika zruta--jo racanA sadRza pATha pradhAna hai, vaha gamika zruta hai| jaise dRssttivaad| 12. agamikazruta--jisa zruta racanA meM sadRza pATha na ho vaha agamika zruta hai| AcArAMga aadi| 13. aMgapraviSTazruta-gaNadharoM dvArA race hue Agama-AcArAMga aadi| 14. anaMgapraviSTazrutagaNadharoM ke atirikta anya AcAryoM dvArA racita grnth| 444. jIva meM zrutajJAna kI niyamA hai yA bhajanA? u. zrutajJAna niyamataH jIva hai| jIva meM tIna sthAnoM se zrRtajJAna kI bhajanA hai--vaha kabhI zrutajJAnI hotA hai, kabhI zrutaajJAnI hotA hai aura kabhI kevalajJAnI hotA hai| 445. zrutajJAna sva-upakArI hai athavA para upakArI? u. zrutajJAna se mati Adi cAroM jJAna jAne jAte haiM tathA unakI prarUpaNA hotI hai| ata: cAra jJAna sva-upakArI haiM aura zrutajJAna para-upakArI hai| karma-darzana 101
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446. zrutajJAna kA mahattva kyA hai? u. zruta kI ArAdhanA se jIva ajJAna kA kSaya karatA hai aura rAga-dveSa Adi utpanna hone vAle mAnasika saMklezoM se bacatA hai| Avazyaka niyukti ke anusAra-sAmAyika (Avazyaka) se bindusAra (caudahapUrva) paryanta zAstra zrutajJAna hai| zrutajJAna kA sAra cAritra hai| cAritra kA sAra nirvANa hai| 447. zruta parAvartana kI niSpatti kyA hai? u. zruta parAvartana kI cAra niSpattiyAM haiM * ekAgratA-zrutaparAvartana se citta ekAgra hotA hai| * mahAnirjarA-svAdhyAya pratyayA se mahAna nirjarA hotI hai| * aparimaMtha--kAlajJAna ke lie sUryachAyA kA mApana nahIM karanA pdd'taa| ___ ataH sUtra-artha kA vyAghAta nahIM hotaa| * svAyattatA--jaise chadmastha sAdhu kA jJAna sUryachAyA ke adhIna hotA hai, vaise zruta parAvartana se bhAvita sAdhu kA pauruSI Adi kAlaviSayaka jJAna parAdhIna nahIM hotaa| 448. zrutajJAna kA viSaya kyA hai? u. zrutajJAnI dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se sarva dravyoM, kSetroM, kAla aura bhAvoM ko jAnatA hai, dekhatA hai| "zrutajJAnI adRSTa dvIpa-samudroM aura devakuru-uttarakuru ke bhavanoM kI AkRtiyoM (saMsthAnoM) kA isa rUpa meM Alekhana karatA hai ki mAno unheM sAkSAt dekhA ho| ataH zrutajJAnI jAnatA hai, dekhatA hai--yaha sahI hai|" -Avazyaka cUrNi-1 pR.-35-36 449. jaghanya zruta kA hetu kyA hai? u. 'styAnarddhi nidrAyukta jJAnAvaraNa ke udaya ke kAraNa ekendriya jIvoM ke akSara ke anantaveM bhAga jitanA sarvajaghanya caitanya sadA udghATita rahatA hai, vaha kabhI AvRta nahIM hotaa| 450. jIvoM meM zrutajJAna vizuddhi kA tAratamyatA kA krama kisa prakAra kA hai? u. anuttaropapAtika devoM kA zrutajJAna sarvAdhika vizuddha hotA hai| usase asaMkhyAtaguNa parihIna zrutajJAna hotA hai uparitana graiveyaka devoM kaa| isa prakAra kramaza: asaMkhyeyaguNa parihIna kI zrRMkhalA meM pRthvIkAyika jIvoM kA zrutajJAna sarvAdhika avizuddha hotA hai| 102 karma-darzana
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457. matijJAna va zrutajJAna meM kyA antara haiM? . u. matijJAna va zrutajJAna meM nimnalikhita antara haiM 1. matijJAna manana pradhAna hai, zrutajJAna zabda pradhAna hai| 2. matijJAna saM svagata barbAdha hotA hai, zrutajJAna se sva aura para donoM kA bodha hotA hai| 3. matijJAna vArtamAnika hai, zrutajJAna traikAlika hai| 4. matipUrvaka zruta hotA hai, para zrutapUrvaka mati nahIM hotaa| 5. matijJAna kAraNa hai, zrutajJAna kArya hai| 6. matijJAna hetu hai, zrutajJAna phala hai| 7. matijJAna mUka hai, zrutajJAna amUkatulya vacanAtmaka hai| 8. matijJAna anakSarAtmaka hai, zrutajJAna akSarAtmaka hai| 9. matijJAna valkala (chAla) ke samAna hai, zrutajJAna DorI ke samAna hai| 10. matijJAna ke avagraha Adi aTThAIsa bheda haiM, zrutajJAna ke 14 bheda haiN| 11. zrutajJAna kevala zrotrendriya se sambandhita hai, matijJAna zeSa indriyoM se sambandhita hai| 452. matijJAna aura zrutajJAna meM abheda kyA hai? u. matijJAna aura zrutajJAna meM nimna dRSTiyoM se abheda hai-- 1. adhikArI-jo matijJAna kA adhikArI hai, vahI zrutajJAna kA ___ adhikArI hai| 2. kAla--jitanI sthiti matijJAna kI hai, utanI hI zrutajJAna kI sthiti 3. kAraNa--donoM jJAna kSayopazama hetuka haiN| 4. parokSatva-indriya aura mana ke nimitta se hone ke kAraNa donoM jJAna __ parokSa haiN| 5. mati aura zruta hone para hI avadhi Adi zeSa jJAna hote haiN| 453. samuccaya rUpa se zruta kitane prakAra kA hai? u. samuccaya rUpa se zruta ke cAra prakAra kahe gaye haiM (1) dravyataH, (2) kSetrataH, (3) kAlataH, (4) bhaavtH| 1232122012 0342022 karma-darzana 103
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyataH-eka puruSa kI apekSA sAdi-sAMta hai aura aneka puruSoM kI apekSA anAdi-ananta hai| kSetrataH-pAMca bharata aura pAMca airavata kI apekSA sAdi-sAMta hai, mahAvideha kI apekSA anAdi ananta hai| kAlataH-avasarpiNI aura utsarpiNI kI apekSA sAdi-sAnta hai| jahA~ kAla ke vibhAga nahIM hai, arthAt no utsarpiNI no avasarpiNI kAla kI apekSA anAdi sAnta hai| bhAvataH-tIrthaMkaroM ne jisa samaya jo bhAva prakaTa kiye una bhAvoM kI apekSA vaha sAdi-sAnta hai| kSAyopazamika bhAva kI apekSA anAdi-ananta hai| athavA yoM bhI kahA jA sakatA hai ki mokSagAmI bhavya kI apekSA sAdi sAMta hai, abhavya kI apekSA anAdi-ananta hai| 454. zrutajJAna ke nAza ke kyA kAraNa haiM? u. zrutajJAna ke nAza ke pAMca kAraNa haiM--(1) mithyAtva, (2) bhavAntara gamana, (3) kevalajJAna kI prApti, (4) rugNa zarIra, (5) pramAda aadi| 455. avadhijJAna kise kahate haiM? u. (1) avadhi kA artha hai-mryaadaa| jisa jJAna kI maryAdA hai kevala rUpI dravyoM ko jAnanA, vaha jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| (2) ekAgratA kI viziSTa sthiti meM saMsAra ke mUrta padArthoM ko jAnane vAlA jJAna avadhijJAna hai| (3) indriya mana kI sahAyatA ke binA AtmA se hone vAlA mUrta padArthoM kA jJAna, avadhijJAna kahalAtA hai| 456. avadhijJAna ke kitane bheda haiM? u. avadhijJAna ke do bheda haiM (1) bhavapratyayika-bhavahetuka avdhijnyaan| (2) kSAyopazamika-avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna avdhijnyaan| 457. bhavapratyayika avadhijJAna kinake hotA hai? u. devatA aura nAraka--ina donoM ke avadhijJAna bhavapratyayika hotA hai| 1. yaha avadhijJAna kSetra kI apekSA se hai| jaba taka nAraka aura deva narakagati aura devagati meM rahate haiM taba taka hI yaha jJAna unake sAtha rahatA hai| 104 karma-darzana
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458. kyA bhava-pratyaya avadhijJAna kSayopazamajanya nahIM hotA hai? u. avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama to usameM bhI hotA hai tathApi usakI utpatti meM bhava kI pradhAnatA hone ke kAraNa use bhava-pratyaya jJAna kahA gayA hai| 459. avadhijJAna kSAyopazamika bhAva hai aura devagati va narakagati audayika bhAva hai, taba deva aura nAraka kA avadhijJAna bhavapratyayika kaise ho sakatA hai? ___u. deva aura nAraka ko avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama se hI prApta hotA hai, kintu usa bhava meM unake avazya hotA hai, isalie vaha bhavapratyayika avadhijJAna kahalAtA hai| 460. kSAyopazamika avadhijJAna kisake hotA hai? u. kSAyopazamika avadhijJAna saMkhyAta varSa vAle garbhaja manuSya aura tiryaMca ke tathA guNapratipanna (mUlaguNa aura uttaraguNoM se pratipanna) anagAra ke hotA 461. avadhijJAna kitane prakAra kA hotA hai? u. avadhijJAna chaha prakAra kA hotA hai1. Anagamika-jo sarvatra avadhijJAnI ke sAtha-sAtha calatA hai| isameM kSetrIya pratibaddhatA nahIM hai| 2. anAnugAmika-jo jJAna utpatti kSetra meM hI banA rahatA hai| usa kSetra ko chor3ate hI vaha lupta ho jAtA hai| 3. vardhamAna-jo utpattikAla se dravya, kSetra Adi meM kramaza: bar3hatA hai| 4. hIyamAna-jo utpattikAla se dravya, kSetra Adi meM kramazaH hIna hotA 5. pratipAti--jisakA patana ho jAtA hai| 6. apratipAti--jisakA patana nahIM hotA hai| 462. kyA manuSyoM kA avadhijJAna apratipAtika hotA hai? u. manuSya va tiryaMca ke avadhijJAna pratipAti va apratipAtika donoM hote haiN| deva aura nAraka ke avadhijJAna apratipAtika hotA hai| 463. avadhijJAna kA viSaya kyA hai? u. avadhijJAna kA viSaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se cAra. prakAra kA hai 24 karma-darzana 105
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. dravya se-avadhijJAnI jaghanyataH ananta rUpI dravyoM ko tathA utkRSTataH sarvarUpI dravyoM ko jAnatA dekhatA hai| 2. kSetra se-avadhijJAnI jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga tathA utkRSTataH aloka meM loka pramANa asaMkhya khaMDoM ko jAnatA dekhatA 3. kAla se-avadhijJAnI jaghanyataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA dekhatA hai, tathA utkRSTataH atIta aura anAgata kAla ke asaMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNI ko jAnatA dekhatA hai| 4. bhAva se-avadhijJAnI jaghanyataH tathA utkRSTataH ananta bhAvoM ko jAnatA dekhatA hai| ve ananta bhAva bhI saba bhAvoM kA anantavAM bhAga hai| 464. vartamAna-kAla avadhijJAna kA viSaya banatA hai yA nahIM? u. nahIM, kyoMki vartamAnakAla sUkSma hotA hai| 465. parama avadhijJAna kA kAlamAna kitanA hai? u. parama avadhijJAna kA kAlamAna hai-antrmuhuurt| usake pazcAt kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| 466. bAhyalabdhi aura Abhyantaralabdhi avadhijJAna kise kahate haiM? u. bAhyalabdhi-avadhijJAna--jisa sthAna meM avadhijJAna utpanna huA hai, usI sthAna para sthita avadhijJAna kucha nahIM dekha paataa| usa sthAna se haTakara aMgula, aMgula pRthaktva, yAvat saMkhyeya yojana athavA asaMkhyeya yojana dUra jAne para dekha pAtA hai, yaha bAhyalabdhi avadhijJAna hai| Abhyantaralabdhi-avadhijJAna-jisa sthAna meM avadhijJAna utpanna hotA hai usa sthAna se avadhijJAnI nirantara saMbaddha saMkhyeya athavA asaMkhyeya yojana kSetra ko avadhi se jAnatA hai dekhatA hai, vaha Abhyantaralabdhi avadhijJAna kahalAtA hai| 467. cAroM gati ke jIvoM meM se kaunase avadhijJAnI sarvataH dekhate haiM aura kaunase dezataH? u. nairayika, deva aura tIrthaMkara abAhya avadhijJAna vAle hote haiM--ve sarvata: dekhate haiN| zeSa (antagata avadhijJAna vAle) manuSya aura tiryaMca eka deza se dekhate haiN| 106 karma-darzana 106 karma-darzana EE
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468. avadhijJAna kA saMsthAna kyA hai ? u. jaghanya avadhi kA saMsthAna jalabiMdu ke samAna 1 aura sarvotkRSTa avadhi kA saMsthAna loka kI apekSA se kucha dIrghatA lie Ayata vRttAkAra hotA hai| 2 madhyama avadhi kA saMsthAna aneka prakAra kA hotA hai| 3 469. cAroM gatiyoM meM utkRSTa aura jaghanya avadhijJAna kisameM hotA hai ? u. utkRSTa avadhijJAna manuSyoM meM hI hotA hai, anya yoniyoM meM nahIM hotA / jaghanya avadhijJAna manuSyoM aura tiryaMcoM meM hI hotA hai| madhyama avadhijJAna cAroM gatiyoM meM hotA hai / 470. avadhijJAna kA jaghanya kSetra kitanA hai ? u. avadhijJAna kA jaghanya kSetra - tIna samaya kA AhAraka sUkSma panaka (vanaspati vizeSa) jIva ke zarIra kI avagAhanA jitanA / 4 471. avadhijJAna dvArA jAnane kI kSetra maryAdA kyA hai? u. bhavanapati aura vyantara devoM kA avadhijJAna Urdhva loka ko adhika jAnatA hai| vaimAnika devoM kA avadhijJAna adholoka ko adhika jAnatA hai| jyotiSka aura nArakIya devoM kA avadhijJAna tiryagloka ko adhika jAnatA hai| tiryaMca aura manuSyoM kA avadhijJAna audArika avadhijJAna hone se vividha prakAra kA hotA hai| 472. zrAvaka ko avadhijJAna kI prApti pahale hotI hai athavA dezavirati ? u. zrAvaka ko dezavirati kI prApti pahale hotI hai| kyoMki dezavirati Adi abhyAsa ke pazcAt hI avadhijJAna prApta hotA hai| 1. Avazyaka niryukti-54 2. Avazyaka cUrNi - 1, pR. 55 3. nAraka jIvoM kA avadhijJAna tatprAkAra hotA hai| bhavanapati devoM kA avadhi pallaka (dhAnyakoSThaka) ke AkAravAlA, vyantara devoM kA paTaha ke AkAra vAlA, jyotiSka devoM kA jhallarI (AtodyavizeSa) ke AkAra vAlA, graiveyaka devoM kA puSpacaMgerI ke AkAra vAlA, saudharma Adi kalpavAsI devoM kA mRdaMga ke AkAra vAlA tathA anuttara vimAnavAsI devoM kA avadhijJAna yavanAlaka (kanyA colaka) ke AkAravAlA hotA hai| svayaMbhUramaNa samudra ke matsyoM kI bhAMti tiryaMca aura manuSyoM kA avadhijJAna nAnA saMsthAna vAlA hotA hai| una matsyoM meM valayakAra matsya nahIM hote, kiMtu tiryaMca aura manuSya ke avadhijJAna kA saMsthAna valayAkAra bhI hotA hai| 4. naMdI 18/1 karma-darzana 107
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473. avadhijJAna kise prApta hotA hai? u. jo matijJAna kA pratipattA (prApta karane vAlA) hai, vahI avadhijJAna kA pratipattA hai| aupazamika aura kSapakazreNI kI avasthA meM avedaka aura akaSAyI ko avadhijJAna prApta hotA hai| ye matijJAna se atirikta sthAna hai| jinheM mana:paryavajJAna pahale prApta ho jAtA hai, unheM avadhijJAna bAda meM prApta. hotA hai| isa matijJAna se avadhijJAna ke tIna sthAna adhika haiN| (1) avedaka, (2) akaSAyI, (3) manaH paryava ke pshcaat| ratnaprabhA dhUmaprabhA 474. avadhijJAna ke dvArA dekhane kI zakti kA parimANa batAeM? u. avadhijJAna ke dvArA dekhane kI zakti kA yaMtranAma jaghanya utkRSTa 3/2 gavyUta 4 gavyUta zarkarAprabhA 3 gavyUta 372 gavyUta bAlukAprabhA 2/2 gavyUta 3 gavyUta paMkaprabhA 2 gavyUta 2/2 gavyUta 1/2 gavyUta 2 gavyUta tama:prabhA 1 gavyUta 1/2 gavyUta mahAtama:prabhA 72 gavyUta 1 gavyUta asura kumAra 25 yojana asaMkhyAta dvIpa samudra nau nikAya 25 yojana saMkhyAta dvIpa samudra vyantara 25 yojana saMkhyAta dvIpa samudra jyotiSI aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga sasaMkhyAta dvIpa samudra saMjJI tiryaMca aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAta dvIpa samudra saMjJI manuSya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aloka meM loka jitane asaMkhya khaMDa 1, 2 devaloka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM ratnaprabhA kA caramAMta 3, 4 devaloka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM zarkarAprabhA kA caramAMta 5, 6 devaloka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM bAlukAprabhA kA caramAMta 7, 8 devaloka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM paMkaprabhA kA caramAMta 1. asura kumAra ke atirikta zeSa bhavanapati devoM ke lie samuccaya rUpa meM nau nikAya zabda prayukta hotA hai| 108 karma-darzana
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma jaghanya utkRSTa 9 se 12 devaloka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM dhUmaprabhA kA caramAMta 1 se 6 graiveyaka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM tamaHprabhA kA caramAMta 7 se 9 graiveyaka aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga adholoka meM mahAtamaH prabhA pAMca anuttara vimAna jaghanya utkRSTa sampUrNa loka meM kucha kama dekhate haiN|' 475. matizrutajJAna aura avadhijJAna meM abheda (samAnatA, sAdharmya) kyA hai? u. matizrutajJAna aura avadhijJAna meM cAra prakAra se abheda parilakSita hotA hai 1. kAla-eka jIva kI apekSA se jitanA kAla mati aura zrutajJAna kA hai utanA hI avadhijJAna kA hai| 2. viparyaya-mithyAtva kA udaya hone para mati aura zrutajJAna ajJAna meM badala jAte haiM, vaise hI avadhijJAna vibhaMgajJAna meM badala jAtA hai| 3. svAmitva-mati aura zrutajJAna kA svAmI hI avadhijJAna kA svAmI hotA hai| 4. kisI ko kabhI tInoM jJAna eka sAtha prApta ho jAte haiN| 476. avadhijJAna pahale hotA hai athavA avadhidarzana? u. pahale avadhijJAna hotA hai| sArI labdhiyAM sAkAra upayoga kI avasthA meM hI utpanna hotI haiN| avadhi bhI eka labdhi hai| isalie pahale jJAna rUpa meM hI utpanna hotI hai| upayoga kI pravRtti kA krama hotA hai--pahale jJAna upayoga aura pazcAt darzana upyog| isalie pahale jJAna aura bAda meM darzana hotA hai| 477. avadhijJAnI kA eka dravya meM upayoga kitane samaya taka raha sakatA hai? u. avadhijJAnI upayoga kI apekSA eka dravya meM antarmuhUrta aura eka paryAya meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa sAta-ATha samaya taka raha sakatA hai| 478. avadhijJAna sthAyI hotA hai athavA asthAyI? u. pratipAtI avadhijJAna jA bhI sakatA hai| apratipAtI sthAyI hotA hai| 479. * avadhijJAna saMkhyeya, asaMkhyeya athavA ananta prakAra kA hai? kaise? u. kSetra aura kAla rUpa jJeya kI apekSA se avadhijJAna kI prakRtiyAM asaMkhya 1. vaimAnika deva Urdhvaloka meM apane-apane vimAna kI dhvajA taka dekhate haiN| tiryakloka meM palyopama ke AyuSya vAle deva saMkhyAta dvIpa samudra dekhate haiN| sAgaropama ke AyuSya vAle deva asaMkhyAta dvIpa samudra dekhate haiN| karma-darzana 109
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| jJeya ke bheda ke AdhAra para jJAna ke bheda hote haiN| ataH dravya aura bhAva rUpa jJeya kI apekSA se avadhijJAna kI prakRtiyAM ananta haiN| kSayopazama ke tAratamya ke AdhAra para avadhijJAna asaMkhyeya prakAra kA hai| 480. tiryaMca kA utkRSTa jaghanya avadhijJAna kitanA hai? u. tiryaMcayonika jIva avadhijJAna se utkRSTataH audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa dravyoM tathA unake antarAlavartI dravyoM ko jAnate haiM tathA jaghanyata: audArika zarIra ko jAnate haiM kintu karma zarIra ko na jAnate haiM, na dekhate haiN| 481. manaH paryavajJAna kise kahate haiM? u. DhAI dvIpa meM sthita saMjJI paMcendriya jIvoM ke manogata bhAvoM ko jisa jJAna dvArA jAnA jAtA hai, use mana:paryavajJAna kahate haiN| 482. mana:paryavajJAna kitane prakAra kA hotA hai? u. do prakAra kA--Rjumati aura vipulmti| 483. Rjumati mana:paryavajJAna kise kahate haiM? u. sAmAnya rUpa se mAnasika bhAvoM ko grahaNa karane vAlI mati ko Rjumati kahate haiN| 484. vipulamati mana:paryavajJAna kise kahate haiM? __u. mana kI vizeSa paryAyoM ko grahaNa karane vAlI mati ko vipulamati kahalAtI 485. Rjumati aura vipulamati meM kyA antara hai? u. 1. Rju kI apekSA vipulamati vizuddhatara hai| vaha sUkSmatara padArthoM ko jAnatA hai| 2. Rjumati kevala jJAna kI utpatti ke pUrva kadAcit naSTa ho sakatA hai| Rjumati sAdhutva se girakara jIva naraka nigoda meM bhI jA sakatA hai parantu vipulamati niyama se kevalajJAna kI utpatti ke kSaNa pUrva taka vidyamAna rahatI hI hai| 3. Rjumati vardhamAna hokara vipulamati ho sakatA hai para vipulamati hIyamAna hokara Rjumati nahIM ho sktaa| 486. manaHparyavajJAna kA viSaya kyA hai? ___u. mana:paryavajJAna kA viSaya saMkSepa meM cAra prakAra kA hai 1. dravyataH, 2. kSetrata:, 3. kAlata:, 4. bhaavtH| 110 karma-darzana 1353535 99999999993 593
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487. dravyata: mana:paryavajJAna kA viSaya kyA hai? u. dravyataH dravya kI dRSTi se Rjumati mana:paryavajJAnI-manovargaNA ke ananta ananta pradezI skandhoM ko jAnatA dekhatA hai| vipulamati manaH paryavajJAnIuna skandhoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura ujjvalatara rUpa se jAnatA dekhatA hai| 488. kSetrata: mana:paryavajJAna kA viSaya kyA hai? u. kSetrataH kSetra kI dRSTi se Rjumati mana:paryavajJAnI-nIce kI ora ratnaprabhA pRthvI ke UrdhvavartI kSullaka pratara se adha:stana kSullaka pratara taka arthAt samabhUtala pRthvI se eka hajAra yojana taka dekhatA hai| Upara kI ora jyotiScakra ke uparitala taka arthAt samabhUtala pRthvI se 900 yojana Upara taka dekhatA hai| tirache bhAga meM manuSya kSetra ke bhItara ar3hAI dvIpa samudra taka pandraha karmabhUmiyoM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana antarvIpoM meM rahe hue paryApta saMjJI paMcendriya ke manogata bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati manaH paryavajJAnI usa kSetra se ar3hAI aMgula adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura ujjvalatara kSetra ko jAnatA dekhatA hai| 489. kAlata: manaHparyavajJAna kA viSaya kyA hai? u. kAla kI dRSTi se Rjumati mana:paryavajJAnI-jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, utkRSTataH bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga, atIta aura bhaviSya ko jAnatA dekhatA hai| vipulamati manaH paryavajJAnIusa kAlakhaMDa ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura ujjvalatara jAnatA dekhatA hai| 490. bhAvata: mana:paryavajJAna kA viSaya kyA hai? u. bhAva kI dRSTi se Rjumati mana:paryavajJAnI ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA-dekhatA hai| vipulamati mana:paryavajJAnI una bhAvoM ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura ujjvalatara jAnatA-dekhatA hai| 491. mana:paryavajJAna kisake hotA hai? u. mana:paryavajJAna manuSya ke hotA hai amanuSya ke nhiiN| mana:paryavajJAna garbhaja ke hotA hai saMmUrchima ke nhiiN| mana:paryavajJAna karmabhUmija ke hotA hai antarvIpaja ke nhiiN| mana:paryavajJAna saMkhyeya varSAyuSka ke asaMkhyeya varSAyuSka hotA hai akarmabhUmija ke nhiiN| 13 karma-darzana 111
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana:paryavajJAna paryApta ke hotA hai aparyApta ke nhiiN| mana:paryavajJAna samyak dRSTi ke hotA hai / mithyAdRSTi, samyak mithyAdRSTi ke nhiiN| mana:paryavajJAna saMyata ke hotA hai asaMyata aura saMyatA saMyata ke nhiiN| mana:paryavajJAna apramatta ke hotA hai pramatta ke nhiiN| mana:paryavajJAna Rddhi prApta ke hotA hai aRddhi prApta ke nhiiN| 492. manaHparyavajJAnI acakSudarzana se dekhatA hai yA nahIM? u. zrutajJAnI kI taraha mana:paryavajJAnI bhI acakSudarzana se dekhatA hai| 493. avadhi aura manaHparyava jJAna kisa-kisa ko ho sakatA hai? u. avadhijJAna saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata sabhI ko ho sakatA hai| manaH paryavajJAna kevala saMyata ko hI hotA hai| 494. avadhijJAna va mana:paryava jJAna meM kyA antara hai? u. cAra bheda se avadhi va mana:paryava kI bhinnatA kI pratIti hotI hai(1) vizuddhikRta-avadhijJAnI jina manodravya ke paryAyoM ko jAnatA hai, unhIM ko mana:paryavajJAnI vizuddhatara jAnatA hai| (2) kSetrakRta-avadhijJAnI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara samagra loka ko jAnatA hai jabaki mana:paryavajJAna manuSya kSetra taka hI sImita hai aura usameM bhI saMjJI paMcendriya ke hI manogata bhAvoM ko jAnatA hai| svAmIkRta--avadhijJAnI saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata koI bhI ho sakatA hai, jabaki mana:paryavajJAna kA adhikArI kevala saMyata hI hotA hai| (4) viSayakRtabheda-avadhijJAnI kA viSaya rUpI dravya aura usake paryAya haiN| mana:paryava kA viSaya hai--manovargaNA kA anantavAM bhaag| inake atirikta do antara aura bhI ho sakate haiM* avadhijJAna para-bhava meM jAte samaya sAtha meM jA sakatA hai jabaki mana:paryavajJAna eka hI bhava meM rahatA hai| * samyaktva bhraSTa hone para avadhijJAna vibhaMgajJAna meM badala sakatA hai jabaki mana:paryavajJAna kabhI bhI viparIta nahIM hotaa| (3) 1. yahA~ apramatta se tAtparya--isa jJAna kI prApti sAtaveM guNasthAna meM hotI hai| 2. Ama\Sadhi Adi lbdhiyaaN| 112 karma-darzana
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495. avadhi va mana:paryavajJAna meM abheda kyA hai? u. * donoM jJAna chadmastha ke hote haiN| * donoM jJAna kA viSaya hai-rUpI drvy| * donoM jJAna kSAyopazamika bhAva haiN| * donoM pratyakSa jJAna haiN| 496. Rjumati aura vipulamati meM samAnatA kyA hai? u. * utkRSTa Rjumati aura vipulamati donoM Anugamika hote haiM, anAnugamika nhiiN| * utkRSTa Rjumati aura vipulamati donoM madhyagata hote haiM, antagata nhiiN| * utkRSTa Rjumati aura vipulamati donoM sambaddha hote haiM, asaMbaddha nhiiN| * jaghanya Rjumati saba prakAra saMbhava hai| 497. kevalajJAna kise kahate haiM? u. jo jJAna samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA hai vaha kevalajJAna hai| 498. kevalajJAna kA svarUpa kyA hai? u. kevalajJAna ke svarUpa ko samajhane ke pAMca bindu haiM 1. kevalajJAna asahAya hai, kyoMki vaha mati Adi jJAnoM se nirapekSa hai| 2. kevalajJAna nirAvaraNa hai, isaliye zuddha hai| 3. azeSa AvaraNa kI kSINatA ke kAraNa prathama kSaNa meM hI pUrNarUpa se utpanna hotA hai, isalie vaha sakala/sampUrNa hai| 4. kevalajJAna anya jJAnoM ke sadRza nahIM hai isaliye asAdhAraNa hai| 5. jJeya ananta hai, isaliye kevalajJAna bhI ananta hai| 499. kevalajJAna kA viSaya kyA hai? u. kevalajJAnI dravya-kSetra-kAla aura bhAva kI apekSA se sarva dravyoM, kSetroM, __ kAla aura bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| 500. kevalajJAna ke kitane prakAra haiM? u. kevalajJAna ke do prakAra haiM--bhavastha kevalajJAna aura siddha kevljnyaan| 501. bhavastha kevalajJAna kise kahate haiM? ... u. jo jJAna manuSya bhava meM avasthita vyakti ke jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAti karmoM ke kSINa hone para utpanna hotA hai| jaba taka zeSa cAra aghAtikarma kSINa 1880 karma-darzana 113
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hote, taba taka vaha bhavastha kevalajJAna kahalAtA hai| yaha jJAna sayogI kevalI aura ayogI kevalI kI apekSA se do prakAra kA hotA hai| 502. siddha kevalajJAna kise kahate haiM? __u. sarvamukta siddhoM kA jJAna siddha kevalajJAna hai| isake do prakAra haiM (1) anantara siddha kevalajJAna (2) parampara siddha kevljnyaan| 503. kevalajJAna prApti kI prakriyA kyA hai? u. sAdhaka sarvaprathama ATha karmoM kI jo karmagranthi hai, use kholane ke lie udyata hotA hai| vaha jise pahale kabhI bhI pUrNataH kSINa nahIM kara pAyA, usa mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM ko kramaza: sarvathA kSINa karatA hai| phira zeSa tIna ghAti karmoM ko eka sAtha kSINa karatA hai| usake pazcAt vaha anuttara, ananta, kRtsna, pratipUrNa, nirAvaraNa, timira rahita, vizuddha, loka aura aloka ko prakAzita karane vAle kevalajJAna aura kevaladarzana ko utpanna karatA hai| 504. mana:paryavajJAna aura kevalajJAna meM abheda kyA hai? u. jaise mana:paryavajJAna apramatta sAdhu ke hotA hai, vaise hI kevalajJAna bhI apramatta yati ke hotA hai| mana:paryavajJAna viparyayajJAna nahIM hotA, kevalajJAna bhI viparyayajJAna nahIM hotaa| 505. saMkSepa meM jJAna ke kitane prakAra haiM? u. saMkSepa meM jJAna ke do prakAra haiM--pratyakSa aura prokss| 506. pratyakSa jJAna kise kahate haiM? __ u. jo jJAna apanI utpatti meM dUsare kA vazavartI nahIM hai, vaha pratyakSajJAna hai| vaha do prakAra kA hai (1) Atma pratyakSa aura (2) indriya prtykss| 507. AtmapratyakSa kise kahate haiM? u. AtmA ke dvArA isa sampUrNa carAcara jagat ko hAtha meM rakhe hue AMvale kI bhAMti jAnane yA dekhane vAlA jJAna AtmapratyakSa hai| 508. indriya pratyakSa kise kahate haiM? u. indriyoM se sAkSAtkAra hone para kisI anya mAdhyama ke binA jo jJAna hotA hai, vaha indriyapratyakSa hai| 114 karma-darzana
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509. pratyakSajJAna kitane prakAra kA haiM? u. do prakAra kA - pAramArthika aura sAMvyAvahArika / 510. pAramArthika pratyakSa ko aura kina-kina nAmoM se pukArA jA sakatA hai aura usake kitane prakAra haiM ? u. pAramArthika pratyakSa ko Atma pratyakSa yA no indriya pratyakSa bhI kahA jAtA hai| isake tIna prakAra haiM-- avadhi, manaH paryava aura kevala / 511. pAramArthika pratyakSa ke tIna prakAroM meM sakala pratyakSa kitane haiM aura vikala pratyakSa kitane haiM? u. * kevala jJAna sakala pratyakSa hai kyoMki isase mUrta aura amUrta saba padArthoM kI kAlika avasthA kA bodha hotA hai| * avadhijJAna aura manaH paryavajJAna apUrNa yA vikala pratyakSa kahalAte haiN| inameM AtmA aura padArtha ke madhya indriya, mana tathA anya kisI sahAre kI apekSA nahIM hotii| para inase kevalajJAna kI bhAMti amUrta tattvoM kA jJAna nahIM hotaa| isaliye ye apUrNa yA vikala pratyakSa hai| 512. parokSajJAna kise kahate haiM? u. 1. jo cAkSusa Adi vijJAna apanI utpatti meM para-cakSu Adi ke adhIna hai vaha parokSa hai| 2. jisa jJAnopalabdhi meM AtmA, indriya aura padArtha ke madhya vyavadhAna rahatA hai vaha parokSajJAna hai| 513. kitane jJAna parokSa haiM? u. do jJAna parokSa haiM-- matijJAna aura zrutajJAna / 514. pAMca jJAna meM kSayopazama bhAva kitane aura kSAyika bhAva kitane ? u. prathama cAra jJAna kSayopazama bhAva hai aura eka antima jJAnakSAyika bhAva hai| 515. pAMca jJAna meM bhASaka kitane aura abhASaka kitane ? u. zrutajJAna bhASaka aura zeSa cAra jJAna abhASaka haiN| - kevala jJAna 516. jJAnaprApti meM kitane vikalpa haiM? u. eka sAtha jJAnaprApti meM cAra vikalpa haiM-- 1. do jJAna -mati aura zruta / 2. tIna jJAna-(1) mati, zruta aura avadhi / (2) mati, zruta aura mana: paryava / karma-darzana 115
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. cAra jJAna - mati, zruta, avadhi aura manaH paryava / 4. eka jJAna - kevalajJAna / 517. manuSya janma ke sAtha jJAna lAtA hai, athavA janma ke pazcAt utpanna hotA hai ? u. prANI janma ke sAtha jJAna lAtA hai| labdhi - indriya janma ke sAtha AtI hai| dravyendriya kA nirmANa janma ke sAtha hotA hai, avadhijJAna janma ke sAtha bhI hotA hai aura janma ke uttarakAla meM sAdhanA ke dvArA bhI upalabdha hotA hai| 518. jJAna kI sImA kyA hai ? u. 1. jJeya ananta hai| isalie jJAna bhI ananta hai / matijJAna aura zrutajJAna kI sImA hai| unake dvArA mUrta dravya jAnA jA sakatA hai amUrta dravya nahIM / mUrta meM bhI sthUla paryAya ko jAnA jA sakatA hai, sUkSma paryAya ko nahIM jAnA jA sktaa| 2. avadhijJAna mUrta dravyoM ko jAnatA hai| 3. manaH paryavajJAna manovargaNA ke pudgaloM ko jAnatA hai / 4. kevalajJAna kI koI sImA nahIM hai| 519. kyA jJAna ke dvArA dravya ko jAnA jA sakatA hai ? u. matijJAna ke dvArA paryAya kA hI jJAna hotA hai, dravya kA jJAna nahIM hotA / * zrutajJAna ke dvArA zruta granthoM ke AdhAra para dravya kA jJAna hotA hai, usakA pratyakSa jJAna nahIM hotA / * viziSTa avadhijJAna ke dvArA kevala mUrta dravya kA viziSTa pratyakSIkaraNa kiyA jA sakatA hai| * manaH paryavajJAna manovargaNA ke paryAyoM ko jAna sakatA hai, dravyoM ko nhiiN| * kevalajJAna ke dvArA mUrta-amUrta sabhI dravyoM tathA paryAyoM kA jJAna hotA hai| 520. pAMcoM jJAnoM meM vikAsa kI dRSTi se nyUnAdhikatA kyA hai ? u. jaghanya matizruta se jaghanya avadhijJAna anantaguNA adhika, usase jaghanya manaHparyavajJAna anantaguNA adhika, usase utkRSTa manaH paryavajJAna ananta guNA adhika, usase utkRSTa avadhijJAna anantaguNA adhika, usase utkRSTa matizruta anantaguNA adhika, usase jaghanya anutkRSTa kevalajJAna / 521. jJAna kitane bhAva? kitanI AtmA ? u. jJAna bhAva 3 - kSAyika, kSayopazama, pAriNAmika / AtmA 2 - jJAna, 116 karma-darzana upyog|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522. jJAna chaha dravya meM kauna? nau tattvoM meM kauna? u. jJAna chaha dravya meN-jiiv| nau tattvoM meM-2, jIva, nirjraa| 523. jJAnAcAra kitane prakAra kA hai? u. jJAnAcAra ke ATha prakAra haiM1. kAla-zruta kA adhyayana karane ke lie nirdiSTa kAla meM zruta kA abhyAsa krnaa| 2. vinaya-jJAna prApti ke prayatna meM vinamra rhnaa| 3. bahumAna--jJAna prApti ke prati Antarika anurAga rkhnaa| 4. upadhAna-zrutavAcana ke samaya Ayambila Adi vizeSa tapa kA anuSThAna krnaa| 5. anihnavana-jJAna aura jJAnadAtA AcArya kA gopana na krnaa| 6. sUtra-sUtra kA vAcana krnaa| 7. artha-artha ke anucintana meM jAgarUka rhnaa| 8. sUtrArtha--sUtra aura artha donoM kA vAcana krnaa| 524. jJAna ke kitane aticAra haiM? u. jJAna ke caudaha aticAra haiM 1. vyAviddha-Agama-pATha ko Age-pIche krnaa| 2. vyatyAneDita-mUlapATha meM anya pATha kA mizraNa krnaa| 3. hInAkSara-akSaroM ko nyUnakara uccAraNa krnaa| . 4. atyakSara-akSaroM ko adhika kara uccAraNa krnaa| 5. padahIna-padoM ko kama kara uccAraNa krnaa| 6. vinayahIna--virAma-rahita uccAraNa krnaa| 7. ghoSahIna-udAtta Adi ghoSa-rahita uccAraNa krnaa| 8. yogahIna--sambandha rahita uccAraNa krnaa| 9. suSThudatta--yogyatA se adhika jJAna denaa| 10. duSThu-pratIcchita--jJAna ko samyak bhAva se grahaNa na krnaa| 11. akAla meM svAdhyAya krnaa| 12. svAdhyAya kAla meM svAdhyAya na krnaa| 13. asvAdhyAya kI sthiti meM svAdhyAya krnaa| 14. svAdhyAya kI sthiti meM svAdhyAya na krnaa| 1. Ava, niyukti-118, dekheM kathA saM. 11 karma-darzana 117
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525. jJAna sampannatA se jIva kyA prApta karatA hai ? u. jJAna sampannatA se vaha saba padArthoM ko jAna letA hai| jJAna sampanna jIva cAra gati rUpa cAra antovAlI aTavI meM vinaSTa nahIM hotaa| jisa prakAra sasUtra (dhAge meM piroyI huI) sUI girane para bhI guma nahIM hotI, usI prakAra sasUtra (zruta sahita ) jIva saMsAra meM rahane para bhI vinaSTa nahIM hotA / jJAna sampanna vyakti avadhi Adi viziSTa jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM ko prApta karatA hai tathA sva- samaya aura para samaya kI vyAkhyA yA tulanA ke lie prAmANika rUpa mAnA jAtA hai| 1 eka ajJAnI karor3oM varSoM meM jitane karmoM ko kSINa karatA hai, utane karmoM ko trigupta jJAnI ucchvAsa mAtra meM kSINa kara detA hai| 2 526. cAroM gati ke jIvoM meM kitane va kauna-kauna se jJAna pAte haiM? u. * sAta nArakI, sarvadevatA, saMjJI tiryaMca paMcendriya meM jJAna tIna pAte haiMmatijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna / * garbhaja manuSya meM jJAna pAMca pAte haiN| * pAMca sthAvara, asaMjJI manuSya, 56 antadvIpa ke yugaliyoM meM jJAna eka bhI nahIM pAtA / * tIna vikalendriya, asaMjJI tiryaJca pacendriya, 30 akarmabhUmi ke yugaliyoM meM jJAna do pAte haiM-- matijJAna va zrutajJAna / * siddhoM meM jJAna eka--kevalajJAna / 527. ajJAna kise kahate haiM? u. 1. jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hone vAle jJAna ke abhAva ko ajJAna kahate haiN| 2. jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hone vAle mithyAtvI ke jJAna ko ajJAna kahate haiN| 528. ajJAna karma kA udaya hai yA kSayopazama ? u. ajJAna jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hai tathA jJAna kA abhAva jJAnAvaraNIya karma kA udaya hai| 1. uttarAdhyayana 29/60 2. uttarAdhyayana zAMtavRti pa. 68 1 118 karma-darzana
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 529. udayajanya va kSayopazamajanya ajJAna kaunase guNasthAna taka hotA hai? __u. udayajanya ajJAna 12veM guNasthAna taka tathA kSayopazamajanya ajJAna pahale va tIsare guNasthAna taka kahalAtA hai| 530. jJAna ajJAna kyoM haiM? u. * mithyAdRSTi kA jJAna ajJAna kahalAtA hai| usake cAra hetu haiM * mithyAdRSTi meM sat-asat kA viveka nahIM hotaa| * usakA jJAna bhavabhramaNa kA hetu hotA hai| * vaha apanI icchA ke anusAra mokSa ke hetubhUta tattvoM ko bhavabhramaNa kA hetu mAnatA hai| * usako jJAna kA phala (virati) prApta nahIM hotaa| 531. jJAna ko ajJAna kyoM kahA gayA hai? u. pAtra bheda se jJAna ko ajJAna kahA gayA hai| jaise--brAhmaNa ke ghar3e kA pAnI, harijana ke ghar3e kA paanii| 532. ajJAna kitane haiM? u. ajJAna tIna haiM--mati ajJAna, zruta ajJAna, vibhaMga ajnyaan| 533. mati ajJAna kise kahate haiM? u. indriya aura mana kI sahAyatA se hone vAlA samyaktva rahita jJAna mati ajJAna kahalAtA hai| 534. zruta ajJAna kise kahate haiM? u. indriya aura mana ke dvArA zabda, saMketa Adi ke sahAre hone vAlA samyaktva rahita zruta, zruta-ajJAna kahalAtA hai| 535. vibhaMga ajJAna kise kahate haiM? u. mithyAtvI kA atIndriya jJAna vibhaMga ajJAna kahalAtA hai|' 536. jJAna pAMca haiM, ajJAna tIna, aisA kyoM? u. 1. prathama tIna jJAnoM kA viparyAsa hotA hai| zeSa do jJAna-mana:paryavajJAna aura kevalajJAna kA viparyAsa nahIM hotaa| ata: ajJAna tIna hI hai| 2. manaH paryava jJAna va kevalajJAna sirpha samyakadRSTi saMyati ke hI hotA hai| isalie ajJAna tIna hI hai| 1. kathA saM. 12 aan karma-darzana 119
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537. ajJAna kitane bhAva? kitanI AtmA? u. ajJAna bhAva-2 kSAyopazamika, paarinnaamik| AtmA-upayoga anerii| 538. ajJAna chaha meM kauna? nau meM kauna? u. ajJAna chaha meM jiiv| nau meM-do-jIva, nirjraa| 539. cAroM gati ke jIvoM meM kitane va kauna-kaunase ajJAna pAte haiM? u. * sAta nArakI, nau graiveyaka taka ke devatA, saMjJI tiryaJca va saMjJI manuSya meM __ ajJAna tIna pAte haiN| * pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI manuSya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya, sarva yugaliyAM meM ajJAna do pAte haiM--mati ajJAna aura zruta ajnyaan| * pAMca anuttara vimAna ke devatA aura siddhoM meM ajJAna nhiiN| 540. jJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. 1. jo pudgala skandha AtmA kI jJAna cetanA ko AvRtta karatA hai, vaha jJAnAvaraNIya karma hai| 2. jIva kA jJAna jisake dvArA AcchAdita hotA hai usa karma pudgala ko jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 541. jJAnAvaraNa ke kitane prakAra haiM? u. jJAnAvaraNa ke pAMca prakAra haiM 1. matijJAnAvaraNa 2. zrutajJAnAvaraNa 3. avadhijJAnAvaraNa 4. mana:paryava jJAnAvaraNa 5. kevala jnyaanaavrnn| 542. matijJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. indriya aura mana ke dvArA hone vAle jJAna ko AvRta karane vAlA karma matijJAnAvaraNIya karma kahalAtA hai| 543. zrutajJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? __u. zrutajJAna ko AvRtta karane vAle karma pudgaloM ko zrutajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 544. avadhijJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? ___ u. avadhijJAna ko AvRtta karane vAle karma-pudgaloM ko avadhijJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 545. mana:paryavajJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. indriya aura mana kI sahAyatA ke binA saMjJI jIva ke manogata bhAvoM ko jAnane meM jo rukAvaTa DAlatA hai, vaha mana:paryavajJAnAvaraNIya karma hai| -120 karma-darzana
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546. kevalajJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. kevalajJAna ko AvRtta karane vAle karma pudgaloM ko kevalajJAnAvaraNIya karma kahate haiN| 547. ThANaM sUtra meM jJAnAvaraNIya karma ke kaunase do prakAroM kA ullekha kiyA gayA u. dezajJAnAvaraNIya karma aura sarvajJAnAvaraNIya krm| 548. dezajJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? ___ u. jo prakRti svaghAtya jJAnaguNa kA AMzika ghAta kare vaha dezaghAtI jJAnAvaraNIya karma hai| 549. sarvajJAnAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. jo prakRti svaghAtya jJAnaguNa kA sampUrNa ghAta kare, vaha sarvaghAtI jJAnAvaraNIya karma hai| 550. jJAnAvaraNa kI pAMca prakRtiyoM meM kitanI dezaghAtI aura kitanI sarvaghAtI? u. matijJAnAvaraNIya Adi prathama cAra karma dezaghAtI haiM aura kevala jJAnAvaraNIya karma sarvaghAtI hai| 557. jJAnAvaraNIya karma-baMdha ke kitane hetu haiM? u. jJAnAvaraNIya karma-baMdha ke chaha hetu haiM___1. jJAna pratyanIkatA--jJAna yA jJAnI se pratikUlatA rkhnaa|' 2. jJAna nihnava-jJAna yA jJAnadAtA kA avalapana karanA arthAt jJAnI ko __kahanA ki vaha jJAnI nahIM hai| 3 3. jJAnAntarAya--jJAna ko prApta karane meM vighna ddaalnaa| 4. jJAna-pradveSa-jJAna yA jJAnI se dveSa rkhnaa| 5. jJAna-AzAtanA-jJAna yA jJAnI kI avahelanA krnaa| 6. jJAna-visaMvAdana--jJAna yA jJAnI ke vacanoM meM visaMvAda arthAt virodha dikhaanaa| 1. kathA saM. 13 2. kathA saM. 14 3. kathA saM. 15 4. kathA saM. 16 5. kathA saM. 17 6. kathA saM. 18 E karma-darzana 121
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552. jJAnAvaraNIya karma kA baMdha saMjJI ke hotA hai yA asaMjJI ke ? u. asaMjJI ke jJAnAvaraNIya karma kA baMdha samaya-samaya para hotA hI hai, lekina dasaveM guNasthAna taka saMjJI ke bhI jJAnAvaraNIya karma kA baMdha hotA hai| usase Age jJAnAvaraNIya karma kA baMdha nahIM hotA / yathAkhyAta cAritra vAloM ke jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya evaM aMtarAya ye tInoM karmoM kA baMdha nahIM hotA hai| 553. jJAnAvaraNIya karma kI sthiti kitanI hai ? u. jaghanya -- - antarmuhUrta, utkRSTa tIsa karor3a karor3a ' sAgara / 554. jJAnAvaraNIya karma kA abAdhAkAla kitanA hai ? u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna hajAra vrss| 555. jJAnAvaraNIya karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai ? u. jJAnAvaraNIya karma AMkha kI paTTI ke samAna hai| jaise AMkha para paTTI bAMdha lene se dRzya padArtha aura AMkha ke madhya AvaraNa A jAtA hai| usI prakAra jJAnAvaraNIya karma ke udaya se prANI kI jJAnacetanA AvRtta ho jAtI hai| yaha karma jAnane meM bAdhA pahuMcAtA hai| 556. jJAnAvaraNIya karma ke anubhAva kitane haiM? u. anubhAva kA artha hai-- karma kI phala dene kI zakti / Agama meM kahA gayA hai 3 - jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva jAnane yogya ko nahIM jAnatA, jAnane kA kAmI hone para bhI nahIM jAnatA, jAnakara bhI nahIM jAnatA / jJAnAvaraNIya karma ke udaya se jIva AcchAdita jJAna vAlA hotA hai| jIva dvArA bAMdhe hue jJAnAvaraNIya karma ke dasa prakAra ke anubhAva (phala) haiM-- 1. zrotrAvaraNa - kAnoM se zabda na suna ske| 2. zrotra - vijJAnAvaraNa - sune hue zabda kA artha na samajha sake / 3. netrAvaraNa- AMkha se na dekha ske| 1. tIsa karor3a ko eka karor3a se guNA karanA / 2. abAdhAkAla -- karmabaMdha hone ke prathama samaya se lekara jaba taka usa karma kA udaya yA udIraNAkaraNa nahIM hotA taba taka kA kAla 'abAdhAkAla' hotA hai| 3. prajJApanA - 23/1 122 karma-darzana
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. netra-vijJAnAvaraNa-dekhI haI vastu ko pahacAna na ske| 5. ghrANAvaraNa-nAka se gaMdha le na ske| 6. ghrANa-vijJAnAvaraNa-gaMdha ko pahacAna na ske| 7. rasAvaraNa-svAda na le ske| 8. rasa-vijJAnAvaraNa-svAda lene para bhI vastu ko pahacAna na ske| 9. sparzAvaraNa-sparza kA patA na lge| 10. sparza vijJAnAvaraNa-sparza hone para bhI vastu ko pahacAna na ske| 557. jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kaunase guNasthAna meM hotA hai? ___u. jJAnAvaraNIya karma kA baMdha pahale se dasaveM guNasthAna taka hotA hai| 558. jJAnAvaraNIya karma kA udaya evaM kSayopazama bhAva kaunase guNasthAna meM hotA hai? u. pahale se bArahaveM guNasthAna tk| 559. jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jIva ko kyA milatA hai? u. jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama jIva ko ATha boloM kI prApti hotI haiM : prathama cAra jJAna-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana: paryavajJAna tathA tIna ajJAna, (5) mati ajJAna (6) zruta ajJAna, (7) vibhaMga ajJAna aura (8) bhnnn-gunnn| 560. jJAnAvaraNIya karma kA kSAyika bhAva kaunase gaNasthAna meM hotA hai? u. jJAnAvaraNIya karma kA kSAyika bhAva 13veM, 14veM guNasthAnoM meM tathA siddhoM meM hotA hai| 561. jJAnAvaraNIya karma kA upazama kaunase guNasthAna meM hotA hai? ___u. jJAnAvaraNIya karma kA upazama nahIM hotaa| 562. udaya ke taiMtIsa boloM meM jJAnAvaraNIya karma ke udaya se kitane bola pAte haiM? u. do-amanaskatA aura ajnyaantaa| 563. amanaskatA aura ajJAnatA sAvadha hai yA niravadya? u. donoM nhiiN| 564. amanaskatA aura ajJAnatA sAdi hai yA anAdi? ___ u. amanaskatA sAdi aura ajJAnatA anaadi| karma-darzana 123
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 565. jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke ATha boloM meM sAdi kitane aura anAdi kitane ? u. matijJAna, zrutajJAna sAdi-anAdi donoM haiM (abhavya kI apekSA anAdi aura bhavya kI apekSA saadi)| zeSa chaha bola sAdi hai / 566. bAIsa parISaha meM jJAnAvaraNIya karma ke udaya se kitane parISaha ? u. do- prajJA aura ajJAna / 567. zruta jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se samyaktvI aura mithyAtvI kitane zrutakA abhyAsa kara sakate haiM? u. zruta jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se samyaktvI ke zrutajJAna utpanna hotA hai aura mithyAtvI ke zruta ajJAna / samyaktvI utkRSTa caudaha pUrva kA abhyAsa karatA hai aura mithyAtvI dezanyUna dasa pUrva taka kA / 124 karma-darzana
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAvaraNIya karma
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanAvaraNIya karma 568. darzana kise kahate haiM? u. padArthoM ke AkAra - arthoM kI vizeSatA ko grahaNa kiye binA kevala sAmAnya kA grahaNa karanA darzana hai| ise nirAkAra upayoga yA nirvikalpa upayoga bhI kahate haiN| 569. darzana ke kitane prakAra haiM? u. darzana ke cAra prakAra haiM 2. acakSudarzana 3. avadhidarzana 4. kevaladarzana / 1. cakSudarzana 570. cAroM darzanoM kA svarUpa kyA hai? u. cakSu ke sAmAnya bodha ko cakSudarzana, zeSa indriya tathA mana ke sAmAnya bodha ko acakSudarzana, avadhi ke sAmAnya bodha ko avadhidarzana aura kevala ke sAmAnya bodha ko kevaladarzana kahate haiN| 571. kaunase jJAna kA kisa darzana se saMbaMdha hai ? u. matijJAna cakSu acakSudarzana zrutajJAna avadhijJAna darzana nahIM avadhidarzana manaH paryavajJAna darzana nahIM kevalajJAna kevaladarzana 572. zrutajJAna va manaH paryavajJAna ke darzana kyoM nahIM? u. zrutajJAna vAkyArtha vizeSa kA grahaNa karatA hai / manaH paryavajJAna se mana kI avasthAoM kA bodha hotA hai| vAkya va mana kI avasthAeM vizeSa hotI haiN| jabaki darzana se sAmAnya kA bodha hotA hai, isalie ina donoM ke sAtha darzana kA saMbaMdha nahIM jur3atA / jJAna aura darzana meM bheda kyoM haiM? 573. u. jJAna - darzana kI prApti meM jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama kI samAnatA rahatI hai| sAmAnyataH kSayopazama bhI eka hI prakAra kA hai| kintu dravya meM sAmAnya aura vizeSa donoM dharma hote haiM, isa dRSTi se darzanAvaraNa ke do rUpa banate haiM-- jJAna (sAkAra upayoga) aura darzana anAkAra upyog| 574. darzanAvaraNIya karma kise kahate haiM ? u. AtmA kI darzana - cetanA ko AvRtta karane vAle karma ko darzanAvaraNIya karma kahate haiN| karma-darzana 127
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 575. darzanAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM ? u. AgamoM meM darzanAvaraNIya karma kI nau uttara prakRtiyAM batAI gaI haiM-- 1. cakSudarzanAvaraNa 3. avadhidarzanAvaraNa 5. nidrA 7. pracalA 1. styAnarddhi 2. acakSudarzanAvaraNa 4. kevaladarzanAvaraNa 6. nidrAnidrA 8. pracalApracalA 576. cakSudarzanAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. cakSu dvArA hone vAle sAmAnya bodha ko AvRtta karane vAlA karma cakSudarzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| isa karma ke udaya se jIva ke AMkheM nahIM hotI athavA hone para bhI jyoti naSTa ho jAtI hai| 577. acakSudarzanAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. netroM ko chor3akara anya indriyoM aura mana ke dvArA hone vAle sAmAnya bodha ko AvRtta karane vAlA karma acakSudarzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| isa karma ke udaya se jIva ke netra se bhinna indriyAM tathA mana nahIM hote athavA hone para bhI akAryakArI hote haiN| 578. avadhidarzanAvaraNIya karma kise kahate haiM? u. indriya aura mana kI sahAyatA ke binA AtmA ko rUpI dravyoM kA jo sAmAnya bodha hotA hai, use avadhidarzana kahate haiN| aise darzana ko AvRtta karane vAle karma avadhidarzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| 579. kevaladarzanAvaraNIya karma kise kahate haiM ? u. sarva dravya aura paryAyoM kA yugapat sAkSAt sAmAnya avabodha ko AvRtta karane vAlA karma kevaladarzanAvaraNIya karma kahalAtA hai| 580. nidrA aura nidrA-nidrA meM kyA antara hai ? u. nidrA -- soyA huA vyakti sukha se jAga jAe, vaisI nidrA / nidrA - nidrA - jisa karma ke udaya se soyA huA vyakti kaThinAI se jAgatA hai vaha nidrA nidrA hai| 581. pracalA aura pracalA - pracalA meM kyA antara hai ? u. * pracalA -- jisa karma ke udaya se baiThe-baiThe hI nIMda AtI hai| * pracalA-pracalA -- jisa karma ke udaya se khar3e-khar3e yA calate-phirate nIMda AtI hai| 128 karma-darzana
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582. styAnarddhi nidrA kise kahate haiM? u. yaha nidrA prakRSTatara azubha anubhAva vAlI hai| isameM cetanA pragAr3ha mUrchA se jama jAtI hai| isa prakRti kA udaya hone para vyakti meM rAga-dveSa kA prabala udaya hotA hai aura usa samaya vajraRSabhanArAca saMhanana vAlA jIva ho to usameM vAsudeva ke bala se AdhA-bala jAga jAtA hai| anya saMhanana vAle kA isa nidrA meM svayaM ke bala se sAta-ATha guNA bala hotA hai| vyakti jo socatA hai use vaha isa nIMda meM siddha kara letA hai| isalie use cintita artha ko siddha karane vAlI nidrA kahA jAtA hai| 583. kyA devatA nIMda lete haiM? u. nhiiN| kyoMki devatA ke darzanAvaraNIya karma kA pradezodaya nahIM hai| isalie devatA ko nIMda nahIM aatii| 584. styAnarddhi nidrA vAlA marakara kahAM jAtA hai? u. narakagati meN| 585. darzanAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyoM meM dezaghAtI kitanI aura sarvaghAti kitanI haiM? u. cakSu, acakSu aura avadhi darzanAvaraNIya karma dezaghAtI haiM aura zeSa chaha srvghaati| sarvaghAtI darzanAvaraNIya karmoM meM kevaladarzanAvaraNIya karma pragAr3hatama hai| 586. darzanAvaraNIya karma-baMdha ke kitane hetu haiM? u. darzanAvaraNIya karma-baMdha ke chaH hetu haiM 1. darzana-pratyanIkatA-darzana yA darzanI se pratikUlatA rkhnaa| 2. darzana nihnava-darzana yA darzanadAtA kA alpapana karanA arthAt darzanI ko kahanA ki vaha darzanI nahIM hai| 3. darzanAntarAya-darzana ko prApta karane meM vighna ddaalnaa| 4. darzana-pradveSa--darzana yA darzanI se dveSa rkhnaa| 5. darzana-AzAtanA-darzana yA darzanI kI avahelanA krnaa| 6. darzana-visaMvAdana-darzana yA darzanI ke vacanoM meM visaMvAda arthAt virodha dikhaanaa| 587. dravyanidrA aura bhAvanidrA kise kahate haiM aura ye kina karmoM kA udaya hai? u. dravya-nidrA suptAvasthA hai| yaha darzanAvaraNIya karma kA udaya niSpanna bhAva hai| karma-darzana 129
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva-nidrA mithyAtva, avirati aura azubha yoga rUpa hai ata: moha karma kA udaya niSpanna bhAva hai| 588. darzanAvaraNIya karma kI sthiti kitanI hai? u. jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIsa karor3Akaror3a saagr| 589. darzanAvaraNIya karma kA abAdhAkAla kitanA hai? ___u. jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna hajAra vrss| 590. darzanAvaraNIya karma ke lakSaNa evaM kArya kyA haiM? u. darzanAvaraNIya karma praharI ke samAna hai| jisa prakAra praharI kI anumati ke binA kisI bar3e AdamI se milanA saMbhava nahIM hai, usI prakAra darzanAvaraNIya karma ke udaya se dekhane (sAmAnya bodha karane) meM avarodha upasthita hotA hai| 591. darzanAvaraNIya karma bhogane ke kitane hetu haiM? u. darzanAvaraNIya karma ke udaya se jIva draSTavya viSaya ko nahIM dekhatA, dekhane kA icchuka hone para bhI nahIM dekhtaa| dekhakara bhI dekha nahIM paataa| isa karma ke udaya se jIva AcchAdita darzana vAlA hotA hai| isa karma ko bhogane ke nau hetu haiM1. nidrA 2. nidrAnidrA 3. pracalA 4. pracalApracalA 5. styAnarddhi 6. cakSudarzanAvaraNa-AMkha se acchI taraha cAhate hue bhI na dekha ske| 7. acakSudarzanAvaraNa-AMkha ke atirikta cAroM indriyoM evaM mana se acchI taraha na dekha ske| 8. avadhidarzanAvaraNa-avadhidarzana kI prApti na ho| 9. kevaladarzanAvaraNa-kevaladarzana kI prApti na ho| 592. darzanAvaraNIya karma kA baMdha kauna-kaunase guNasthAna meM hotA hai? u. pahale se dasaveM guNasthAna tk| 1. kathA saM. 19 130 karma-darzana
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 593. darzanAvaraNIya karma kA udaya aura kSayopazama kaunase guNasthAna taka rahatA u. pahale se bArahaveM guNasthAna tk| 594. darzanAvaraNIya karma kI kSAyika avasthA kaunase guNasthAna meM rahatI hai? ___u. 13veM, caudahaveM guNasthAna meM tathA siddhoM meN| 595. darzanAvaraNIya karma kA upazama hotA hai yA nahIM? u. nhiiN| 596. darzanAvaraNIya karma ke kSaya aura kSayopazama se kyA prApta hotA hai? u. darzanAvaraNIya karma ke sampUrNa kSaya se kevaladarzana kI prApti hotI hai, jisase jIva kI antardarzana kI zakti prakaTa hotI hai| jaba kSaya na hokara kevala kSayopazama hotA hai taba cakSu, acakSu aura avadhi ye tIna darzana prakaTa hote 597. kSayopazama ke 32 boloM meM darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama ke kitane bola u. ATha-pAMca indriyAM, cakSudarzana, acakSudarzana aura avdhidrshn| 598. darzanAvaraNIya karma kI 9 uttara prakRtiyoM meM sarvaghAtinI evaM dezaghAtinI kitanI prakRtiyAM haiM? u. kevaladarzanAvaraNa tathA pAMcoM nidrAeM sarvaghAtinI prakRtiyAM haiM tathA bAkI tInoM kA dezaghAtinI prakRtiyoM meM samAveza hotA hai| 599. cAroM gati ke jIvoM meM kitane va kauna-kaunase darzana pAte haiM? u. sAta nArakI, sarva devatA, saMjJI tiryaMca paMcendriya meM prathama tIna darzana pAte haiN| * garbhaja manuSya meM darzana cAra pAte haiN| * pAMca sthAvara, dvIndriya, trIndriya meM darzana eka-acakSudarzana pAtA hai| * caturindriya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya, asaMjJI manuSya aura sarvayugaliyAM ___meM darzana do pAte hai-cakSudarzana, ackssudrshn| * siddhoM meM darzana ek-kevldrshn| 200 karma-darzana 131
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanIya karma ame
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanIya karma 600. vedanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se saMsArI prANI sukha yA duHkha kA vedana karate haiM vaha vedanIya karma hai| 601. vedanIya ke kitane prakAra haiM? u. do--sAta vedanIya aura asAta vedniiy| 602. sAtavedanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva zArIrika aura mAnasika sukha kI anubhUti . karatA hai vaha sAtavedanIya karma hai| 603. asAtavedanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva mAnasika saMkleza aura zArIrika kaSTa kA anubhava karatA hai vaha asAtavedanIya karma hai|' .. 604. sthAnAMga sUtra ke anusAra vedanA ke do prakAra kaunase haiM? u. sthAnAMga sUtra meM vedanA do prakAra kI batAyI gaI haiM(1) AbhyupagamikI-aMgIkRta yA svIkRta vednaa| jaise--tapasyA Adi kAla meM vedanA hotI hai| (2) aupakramikI-upakrama ke nimitta se hone vAlI vednaa| jaise--zarIra meM roga saMbaMdhI vedanA hotI hai| 605. sAtavedanIya karma baMdha ke kitane hetu haiM? u. sAtavedanIya karma baMdha ke chaH hetu haiM (1) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko apanI asat pravRtti se duHkha na denaa| (2) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko dIna na bnaanaa| (3) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke zarIra ko hAni pahuMcAne vAlA zauka paidA na krnaa| (4) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko na staanaa| (5) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM para lAThI Adi se prahAra na krnaa| (6) prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko paritApita na krnaa| 1. kathA saM. 20 se 23 2. prANa-do, tIna, cAra indriya vAle jIva, bhUta-vanaspati ke jIva, jIva-pAMca indriya vAle prANI, sattva-pRthvI, pAnI, agni aura vAyu ke jiiv| karma-darzana 135.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606. jIva karkaza vedanIya karma kA baMdha kaise karate haiM? u. jIva prANAtipAta pApa yAvat mithyAdarzanazalya pApa se karkaza vedanIya karma kA baMdha karate haiN| 607. jIva akarkaza vedanIya karma kA baMdha kaise karate haiM? u. jIva prANAtipAta viramaNa yAvat parigraha viramaNa, krodha viveka yAvat mithyAdarzanazalya viveka se akarkaza vedanIya karma kA baMdha karate haiN| 608. karkaza aura akarkaza vedanIya karma kA anubhava kaisA hotA hai? u. ghANI meM pIle jAne vAle khaMdhaka muni ziSyoM kI vedanA karkaza' tathA bharata Adi cakrI ke sAta vedanIya akarkaza puNya karma jaisA anubhava hai| 609. gati ke AdhAra para sAtA-asAtA vedanIya kI nyUnAdhikatA kyA hai? u. deva aura manuSya gati meM prAyaH sAtAvedanIya kA aura naraka va tiryaMca meM prAya: asAtAvedanIya kA udaya rahatA hai| 610. kyA deva aura manuSya meM asAtA kA udaya hotA hai? u. haaN| devatA meM unake siMhAsana kA apaharaNa hone se, devI kA viyoga hone se, apane se adhika Rddhi sampanna deva ko dekhakara kaI devoM ko devagati se cyuta hone kA prasaMga Ane para aura bhI aneka kAraNoM se asAtA ke udaya ke prasaMga Ate haiN| isI taraha viyoga, garIbI, bImArI, apayaza, baMdhana Adi prasaMgoM meM manuSya ke asAtA kA udaya hotA hai| 611. kyA narakagati meM bhI sAtavedanIya ke prasaMga Ate haiM? u. narakagati meM bhI nairayika jIva upapAta Adi ke samaya sAtAvedanIya karma kA anubhava karate haiN| cAra sthAnoM se naiyika sAtA kA anubhava karate haiM1. upapAta-janma ke samaya usake kSetrajA vedanA, paraspara udIrita vedanA aura paramAdhArmika dvArA udIrita vedanA nahIM hotii| 2. deva karma-koI maharddhika deva pUrvabhava ke sneha ke kAraNa naraka meM jAkara kucha samaya ke lie kisI vedanA ko upazAnta kara detA hai, taba vaha sAta kA vedana karatA hai| 3. adhyavasAna-nairayika zubha adhyavasAya ke nimitta se sukha prApta karatA hai| yathA--samyaktva prApti ke samaya use mahAn harSa hotA hai, mAno janmAndha vyakti ko AMkha mila gaI ho| 1. kathA saMkhyA 24 136 karma-darzana -
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. karma-anubhAva--sAta vedanIya Adi zubha karmoM ke udaya se vaha sukha kA anubhava karatA hai| jaise-tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA, kaivalya prApti aura nirvANa ke avasara para unake prabhAva se naraka meM bhI Aloka hotA hai, taba nairayikoM ko bhI zubha karmodaya ke yoga se sukha hotA hai| isa prakAra ke sukha ke anubhava tIsarI naraka taka hI ho sakatA hai| 612. kyA devatA roga-grasta hote haiM? u. vaikriya zarIradhArI hone se devatAoM ke zArIrika roga nahIM hote| mAnasika roga ho sakate haiN| no graiveyaka aura pAMca anuttaravAsI devoM ke mAnasika roga bhI nahIM hote| 613. cAroM gatiyoM meM sAtA-asAtAvedanIya karma kI alpatA aura bahulatA batAeM? u. sarvAdhika sAtA kA udaya devoM ko, usase kama manuSyoM ko hotI hai| manuSyoM se kama tiryaMcoM ko aura sabase kama nArakI jIvoM ko sAtAvedanIya kA udaya hotA hai| nArakI jIvoM ko sabase adhika asAtA kA udaya hotA hai| nArakI se kama tiryaJcoM ko, tiryaMcoM se kama manuSyoM ko aura sabase kama asAtA kA udaya hotA hai devoM ko| 614. sAtAvedanIya kA jaghanya baMdha kina jIvoM ke hotA hai? / u. 11veM, 12veM tathA 13veM guNasthAnavartI vItarAgI jIvoM ke sAtAvedanIya kA do samaya kI sthiti kA jaghanya baMdha hotA hai| 615. asAtAvedanIya karma kA jaghanya baMdha kina jIvoM ke hotA hai? u. asAtAvedanIya karma kA jaghanya baMdha bAdara ekendriya paryAptA jIva karate haiN| 616. IryApathikI baMdha kisake hotA hai? u. akaSAyIM aura vItarAgI ke hone vAlA baMdha IyApathikI baMdha kahalAtA hai| 617. sAmparAyika baMdha kisake hotA hai? u. sakaSAyI aura sarAga ke hone vAlA baMdha sAmparAyika baMdha kahalAtA hai| 618. sAta-asAtavedanIya muNya kA udaya hai yA pApa kA? u. sAtavedanIya puNya kA udaya tathA asAtavedanIya pApa kA udaya hai| 619. bAIsa parISaha meM se kitane parISaha vedanIya karma ke udaya se hote haiM? u. gyAraha--(1) kSudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, anam karma-darzana 137
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) daMzamazaka, (6) caryA, (7) zayyA, (8) vadha, ( 9 ) roga, (10) tRNa-sparza, (11) jll| 620. kevalI ke kitane parISaha hote haiM ? u. vedanIya karma ke udaya se hone vAle gyAraha parISaha / 621. vedanIya karma kI sthiti kitanI hai ? u. sAtavedanIya karma ke do bheda haiM-- IryApathika aura sAmparAyika / (1) IryApathika kI sthiti -- jaghanya - utkRSTa do samaya / (2) sAmparAyika kI sthiti -- jaghanya 12 muhUrta, utkRSTa 15 karor3a karor3a sAgara | 622. asAtAvedanIya karma kI sthiti kitanI ? u. jaghanya eka sAgara ke 3/7 bhAga meM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama, utkRSTa 30 karor3a karor3a sAgara / 623. vedanIya karma kA abAdhAkAla kitanA ? u. sAtavedanIya -- jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa pandraha sau varSa / asAtAvedanIya - jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna hajAra varSa / 624. vedanIya karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai ? u. vedanIya karma madhulipta talavAra kI dhAra ke samAna hai| madhu ke AsvAdana kI taraha sAtavedanIya karma aura jIbha kaTa jAne kI taraha asAtAvedanIya karma hai| 625. vedanIya karma bhogane ke kitane hetu haiM ? u. vedanIya karma bhogane ke solaha hetu haiM-- sAtavedanIya karma ke udaya se jIva sukha kI anubhUti karatA hai usake anubhAva ATha haiM 1. manojJa zabda 4. manojJa rasa 7. vacana sukhatA 626. asAtavedanIya karma ke udaya anubhAva kitane haiM? u. usake anubhAva ATha haiM 1. amanojJa zabda 3. amanojJa gaMdha 138 karma-darzana 3. 6. 2. manojJa rUpa 5. manojJa sparza 8. kAya sukhatA / se jIva duHkha kI anubhUti karatA hai, usake manojJa gaMdha mana sukhatA 2. amanojJa rUpa 4. amanojJa rasa
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. amanojJa sparza 6. manoduHkhatA 7. vacana duHkhatA 8. kAya duHkhtaa| 627. vedanIya karma kA baMdha kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. * sAtavedanIya karma kA baMdha 1. sAmparAyika baMdha-pahale se dasaveM guNasthAna taka 2. IryApathika baMdha-11veM, 12veM aura 13veM guNasthAnoM meN| * asAtavedanIya karma kA baMdha pahale se chaThe guNasthAna taka hotA hai|' 628. vedanIya karma kA udaya kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. sabhI guNasthAnoM meN| 629. vedanIya karma kA upazama aura kSayopazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. vedanIya karma kA upazama aura kSayopazama nahIM hotaa| 630. vedanIya karma kA kSAyika bhAva kisa guNasthAna meM hotA hai? u. vedanIya karma kA kSAyika bhAva guNasthAnoM meM nahIM hotA, siddhoM meM hotA hai| 1. asAtavedanIya kA baMdha chaThe guNasthAna se Age nahIM hotA hai| isakA jaghanya baMdha bAdara ekendriya paryApta jIva ke hotA hai| / karma-darzana 139
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIya karma ON
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIya karma 631. mohanIya karma kise kahate haiM? u. jo karma mUDhatA utpanna kare use mohanIya karma kahate haiM athavA cetanA ko vikRta yA mUrcchita karane vAlA karma mohanIya karma hai| 632. mohanIya karma kitane prakAra kA hai ? u. mohanIya karma do prakAra kA hai-- darzana mohanIya aura cAritra mohanIya | 633. darzana kise kahate hai ? u. darzana kA artha hai zraddhA, tattvaniSThA, samyakdRSTi athavA samyaktva | 634. darzana mohanIya karma kise kahate haiM ? u. jo karma samyakdRSTi utpanna na hone de, tattva - atattva kA bheda jJAna na hone de, use darzana mohanIya karma kahate haiN| 635. darzana mohanIya karma kA svarUpa kyA haiM? u. manuSya ko bhramajAla meM DAle rakhanA, zubha dRSTi utpanna na hone denaa| 636. kina-kina kA avarNavAda karatA huA jIva darzanamohanIya karma kA baMdha karatA hai ? u. avarNavAda kA artha hai-- 'asadbhUtadoSodbhAvanam' - jo doSa nahIM hai usakA udbhAvana yAnI kathana krnaa| ThANaM sUtra meM kahA gayA hai ki jIva pAMca sthAnoM se durlabhabodhikatva kA arjana karatA hai 1. arhantoM kA avarNavAda karatA huA / 2. arhat prajJapta dharma kA avarNavAda karatA huA / 3. AcArya - upAdhyAya kA avarNavAda karatA huA / 4. caturvarNa saMgha kA avarNavAda karatA huaa| 5. tapa aura brahmacarya ke vipAka se divyagati ko prApta devoM kA avarNavAda karatA huA / uparokta sabhI kA avarNavAda darzana mohanIya karma baMdha kA hetu haiN| 637. darzana mohanIya karma kitane prakAra kA hai ? u. tIna prakAra kA - (1) samyaktva mohanIya, (2) mithyAtva mohanIya aura (3) mizra mohanIya | 1. kathA saM. 25 karma-darzana 143
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638. samyaktva mohanIya karma kise kahate haiM? u. jo karma aupazamika athavA kSAyika samyaktva ( nirmala athavA sthira samyaktva) utpanna hone meM bAdhaka hai, use samyaktva mohanIya karma kahate haiN| prajJApanA meM samyaktva mohanIya Adi ko samyaktva vedanIya Adi kahA hai| 639. samyaktva mohanIya karma kI sthiti kitanI hai ? u. jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa 66 sAgara se kucha adhika / 640. samyaktva mohanIya karma ke kSayopazama se jIva ko kyA prApta hotA hai ? u. samyaktva mohanIya karma ke kSayopazama se zuddha samyaktva prakaTa hotA hai aura jIva nau tattvoM kI zuddha zraddhA karane lagatA hai| 641. samyag darzana kise kahate haiM? u. jisameM jIva- ajIva Adi tattva sahI rUpa meM dRSTigata hote haiM, vaha samyagdarzana hai| isakA hI dUsarA nAma samyaktva, samyakadRSTi hai| 642. tattva kise kahate haiM aura usake kitane prakAra haiM? u. tattva kA artha hai-- padArtha, pAramArthika vastu yA sattva / tattva nau haiM1. jIva -- jisameM cetanA ho, sukha-duHkha kA saMvedana ho / 2. ajIva - jisameM cetanA na ho| 3. puNya - zubha rUpa se udaya Ane vAle karma - pudgala / 4. pApa - azubha rUpa meM udaya Ane vAle karma - pudgala / 5. Azrava - karma pudgaloM ko grahaNa karane vAlI AtmapravRtti / 6. saMvara--karma pudgaloM ke Agamana ko rokane vAlI AtmapravRtti / 7. nirjarA -- tapasyA Adi ke dvArA karma vilaya se hone vAlI AtmA kI AMzika ujjvalatA / 8. baMdha -- AtmA ke sAtha zubha-azubha karmoM kA saMbaMdha / 9. mokSa - apane Atma-svarUpa meM pratiSThita karmayukta AtmA / 643. samyaktva kI utpatti kA kAraNa kyA hai ? u. 1. darzanamohanIya karma kA kSaya, kSayopazama aura upazama / mAna, 2. cAritra mohanIya kI prathama cAra - anantAnubaMdhI catuSka- (krodha, mAyA, lobha), darzana mohanIya kI tIna- samyaktva, mithyAtva aura mizra - ina sAta prakRtiyoM ke kSaya, kSayopazama yA upazama se samyaktva prApta hotI hai| 144 karma - darzana
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644. samyaktva ke kitane hetu haiM? u. samyaktva ke do hetu haiM(1) nisarga-binA kisI prayatna ke sahaja karma vilaya se jo samyaktva upalabdha hotI hai, vaha nisarga samyaktva hai| (2) abhigama-(nimittaja)-upadeza yA kisI bAhya nimitta se upalabdha samyaktva abhigama kahalAtI hai| 645. samyaktva ke kitane prakAra haiM? u. samyaktva ke mukhyataH pAMca prakAra haiM-aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika, vedaka aura kssaayik| 646. aupazamika samyaktva kise kahate haiM? u. 1. darzana-mohanIya kA pUrNarUpa se upazama hone para jo samyaktva prApta hotA hai vaha aupazamika samyaktva hai| 2. upazama zreNI meM ArUr3ha vyakti ke darzana saptaka prakRtiyoM kA upazama hone para aupazamika samyaktva hotA hai| athavA jo tIna puMja (samyaktva, mithyAtva aura mizra) nahIM banAtA, jisakA mithyAtva kSINa nahIM hotA, usake upazama samyaktva hotA hai| 647. upazama zreNI kise kahate haiM? u. mohakarma ke upazama kI prakriyA' ko upazama zreNI kahate haiN| 1. mohakarma kI prakRtiyoM ke upazama kA krama anantAnubaMdhI kaSAya catuSka-yugapat, darzanatrika-yugapat napuMsakaveda, strIveda, hAsyaSaTka, puruSaveda apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-krodha-yugapat saMjvalana-krodha apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-mAna-yugapat saMjvalana-mAna apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-mAyA-yugapat saMjvalana-mAyA apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-lobha yugavat saMjvalana lobh| vizeSa--zreNI prArambha karane vAlA yadi napuMsaka ho to pahale strIveda, phira puruSaveda aura anta meM napuMsakaveda kA upazamana karatA hai| yadi zreNI prArambha karane vAlI strI ho to pahale napuMsakaveda, phira puruSaveda aura anta meM strIveda kA upazamana karatI hai| HE karma-darzana 145
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648. aupazamika samyaktva kaunase guNasthAna taka rahatA hai? ____ u. cauthe se gyArahaveM guNasthAna tk| 649. sAsvAdana samyaktva se kyA tAtparya hai? ___ u. aupazamika samyaktva se girane vAlA jIva jaba mithyAtva ko prApta hotA hai taba antarAla meM jo samyaktva hotA hai use sAsvAdana samyaktva kahate haiN| __ yaha dUsare guNasthAna meM hotI hai| isakI sthiti chaha AvalikA kI hotI hai| 650. kSAyopazamika samyaktva kise kahate haiM? u. kSAyopazamika samyaktva kA artha hai-udIrNa (udayaprApta) mithyAtva kA vipAkodaya meM vedana kara denA, use kSINa kara denA tathA zeSa anudIrNa mithyAtva kA upazama krnaa| 651. kSAyopazamika samyaktva kaunase guNasthAna taka rahatI hai? ___ u. cauthe se sAtaveM guNasthAna tk| 652. vedaka samyaktva kise kahate haiM? u. kSAyika samyaktva kI prApti jaba kSAyopazamika samyaktva se hotI hai, usake antima samaya meM sAtoM prakRtiyAM (darzana saptaka) pradezodaya ke rUpa meM anubhUta hotI haiM, use vedaka samyaktva kahate haiN| yaha kSAyopazamika samyaktva kA antima samaya hai| 653. vedaka samyaktva kaunase guNasthAna taka rahatI hai? u. cauthe se sAtaveM guNasthAna tk| 654. kSAyika samyaktva kise kahate haiM? u. anantAnabaMdhI catuSka aura darzana moha kI tIna-ina sAta prakRtiyoM ke kSINa hone para jo samyaktva prApta hotI hai use kSAyika samyaktva kahate haiN| jaise cAra jJAnoM kA apagama hone para zuddha kevalajJAna prakaTa hotA hai, vaise hI kSayopazama samyaktva ke dUra hone para kSAyika samyaktva prApta hotA hai| 655. kSAyika samyaktva kaunase guNasthAna meM hotI hai? u. kSAyika samyaktva cauthe se caudahaveM guNasthAna taka tathA siddhoM meM hotI hai| 656. kyA kSAyika samyaktvI jIva upazama zreNI le sakatA hai? ___u. hAM, le sakatA hai| 657. samyaktva kI sthiti kitanI hai? u. 1. aupazamika samyaktva-jaghanya utkRSTa antrmuhuurt| 146 karma-darzana 18 ERE
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. sAsvAdana samyaktva-jaghanya-eka samaya, utkRSTa-chaha aavlikaa| 3. kSAyopazamika samyaktva-jaghanya-eka samaya, utkRSTa sAdhika 66 saagr| 4. vedaka samyaktva-jaghanya-utkRSTa-eka smy| 5. kSAyika samyaktva-sAdi annt| 658. kSapaka zreNI kise kahate haiM? u. mokSa kI ora gatimAna jIvoM ke moha karma ko sampUrNa rUpa se kSaya karane kI prakriyA' ko kSapaka zreNI kahate haiN| 1. kSapaka zreNI meM karma prakRtiyoM ke kSaya kA krama isa prakAra haiM * anantAnubaMdhI kssaay-ctussk| * mithyAtva-mizra-samyaktva moh| * apratyAkhyAna-pratyAkhyAna kaSAya aSTaka kA yugapat kSaya prArambha-kSayakAla ke madhyama bhAga meM solaha anya prakRtiyoM kA kSaya1. narakagati nAma 2. narakAnupUrvI nAma 3. tiryaMcagati nAma 4. tiryaMcAnupUrvI nAma 5. ekendriya jAti nAma 6. dvIndriya jAti nAma 7. trIndriya jAti nAma 8. caturindriya jAti nAma 9. Atapa nAma 10. udyota nAma 11. sthAvara nAma 12. sUkSma nAma 13. sAdhAraNa nAma 14. nidrAnidrA 15. pracalA-pracalA 16. styAnarddhi * avaziSTa apratyAkhyAna-pratyAkhyAna kaSAya assttk| * napuMsaka veda * strI veda * hAsya SaTka (hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA), purussved| * kramazaH saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobh| jIva chadmasthakAla (kSINa moha guNasthAna) ke do samaya zeSa rahane para nidrA Adi prakRtiyoM kA kSaya karatA hai| / prathama samaya meM kSaya hone vAlI prkRtiyaaN| * nidrA * pracalA * devagati nAma * devAnupUrvI nAma * vaikriya nAma * saMhanana (vajraRSabhanArAca ko chodd'kr)| * saMsthAna nAma * tIrthaMkara nAma * AhAraka naam| / dUsare samaya meM (chadmasthakAla ke antima samaya meM) kSINa hone vAlI prakRtiyAM * jJAnAvaraNa catuSka * darzanAvaraNa catuSka * antarAya paMcaka ina saba prakRtiyoM ke kSINa hone para kevalajJAna kI prApti hotI hai| PH karma-darzana 147
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 659. kSapaka zreNI vAlA jIva marakara kahA~ jAtA hai? u. mokSa meM, siddhagati meN| 660. kSapaka zreNI kA ArohaNa kauna kara sakatA hai? u. avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata-ina cAroM meM se koI __ bhI zuddha dhyAnopagata cittavAlA jIva kSapaka zreNI kA ArohaNa kara sakatA 661. jIva ko upazama athavA kSapaka zreNI kaba prApta hotI hai? u. samyaktva ke prAptikAla meM mohakarma kI jitanI sthiti avaziSTa rahatI hai, usa sthiti meM se palyopama pRthaktva (do se nau palyopama) sthitikhaMDa ke kSaya hone para jIva dezavirati ko prApta karatA hai| saMkhyAta sAgaropama ke kSINa hone para sarvavirati prApta karatA hai| usameM se saMkhyAta sAgaropama kSINa hone para upazama zreNI, usameM se saMkhyAta sAgaropama kSINa hone para kSapaka zreNI prApta karatA hai| 662. aupazamika samyaktvI kyA kSapaka zreNI para ArUr3ha ho sakatA hai? u. aupazamika samyaktvI kSapaka zreNI para ArUr3ha nahIM ho sktaa| upazama zreNI para ArUr3ha ho sakatA hai| 663. kyA kSAyaka samyaktvI upazama zreNI para ArUr3ha ho sakatA hai? u. kSAyaka samyaktvI kSapaka va upazama donoM zreNiyoM para ArUr3ha ho sakatA hai| 664. kyA kSayopazama samyaktvI zreNI le sakatA hai? u. kSayopazama samyaktvI donoM hI zreNI nahIM le sktaa| 665. jIva eka bhava meM kitanI bAra zreNI ArohaNa kara sakatA hai? u. jIva eka bhava meM upazreNI do bAra letA hai, para kSapaka zreNI eka hI letA hai| eka bAra upazama zreNI lene ke bAda usa bhava meM kSapaka zreNI para ArohaNa nahIM hotA--yaha pravacana sAroddhAra TIkA kA abhimata hai| karmagrantha ke anusAra eka bAra upazama zreNI lene ke bAda usa bhava meM kSapaka zreNI para ArohaNa kara sakatA hai| 148 karma-darzana 144
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666. pAMcoM samyaktva kI alpAbahutva kA kyA krama hai? u. sabase kama upazama samyaktvI hai| usase saMkhyAta guNA adhika vedaka samyaktvI, usase saMkhyAta guNa adhika sAsvAdana samyaktvI, usase asaMkhya gaNa adhika kSayopazama samyaktvI hai, usase ananta guNa adhika kSAyika samyaktvI hai (siddhoM kI apekSA se)| 667. samyaktva ke tIna prakAra kaunase haiM? __u. samyaktva ke tIna prakAra-kAraka, rocaka aura dIpaka smyktv| 668. kAraka samyaktva se kyA tAtparya hai? u. kAraka samyaktva ke hone para vyakti samyak AcaraNa karatA hai, jaise sAdhu / 669. rocaka samyaktva se kyA tAtparya hai? u. rocaka samyaktva ke hone para vyakti sadanuSThAna meM kevala ruci rakhatA hai, kriyA nahIM krtaa| jaise samrATa zreNika aadi| 670. dIpaka samyaktva kise kahate haiM? u. dIpaka samyaktva-isakA zAbdika artha hai-samyaktva ko dIpta krnaa| tattvazraddhA se zUnya mithyAdRSTi vyakti bhI dharmakathA Adi ke dvArA dUsaroM meM tattvazraddhA utpanna kara detA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra kara usake isa uddIpana ke pariNAma vizeSa ko dIpaka samyaktva kahA jAtA hai| abhavya aura mithyAdRSTi bhavya ke yaha samyaktva hotA hai| 671. kyA samyaktva cAroM gatiyoM meM prApta ho sakatI hai? u. cAroM hI gatiyoM meM jIva aupazamika, kSAyopazamika va sAsvAdana samyaktva ko prApta kara sakatA hai| kSAyika va vedaka samyaktva mAtra manuSya gati meM hI prApta hotI hai| 672. kyA samyaktva cAroM gatiyoM meM hotI hai? u. cAroM hI gatiyoM meM cAra samyaktva vAle jIva hote haiM vedaka ko chodd'kr| vedaka samyaktva prApta jIva kevala manuSya gati meM hI hote haiN| kucha AcAryoM ne tiryaMcagati meM kSAyika samyaktva nahIM mAnA hai| 673. kSAyika samyaktvI kitane bhavoM meM mokSa prApta kara sakatA hai? u. kSAyika samyaktvI eka yA tIna bhavoM meM mokSa prApta karatA hai| kadAcit cAra athavA pAMca bhava bhI prApta karatA hai| yadi AyuSya kA baMdha nahIM huA # karma-darzana 149
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho to usI bhava meM kSAyika samyaktvI mokSa meM jAtA hai| yadi AyuSya bAMdhA ho to tIna bhavoM meM mokSa jAtA hai| 674. kSAyika samyaktvI tIna bhava kisa prakAra karatA hai? u. prathama kSAyika samyaktva prApti (manuSya) kA bhava, dUsarA naraka yA deva kA bhava aura tIsare manuSya bhava meM mokSa meM jAtA hai| 675. kaunasA kSAyika samyaktvI niyamata: tIna bhava karatA hai? u. tIrthaMkara nAma karma vAlA kSAyika samyaktvI niyamata: tIna bhava karatA hai| 676. kSAyika samyaktvI cAra bhava kisa prakAra karatA hai? u. pahalA kSAyika samyaktva prApti kA manuSya bhava, dUsarA yugalika kA bhava, tIsarA deva kA bhava aura cauthe manuSya kA bhava, jahA~ se mokSa meM jAtA hai| 677. kSAyika samyaktvI pAMca bhava kisa prakAra karatA hai? u. prathama kSAyika samyaktva prApti kA bhava, dUsarA deva athavA naraka kA bhava, tIsarA manuSya kA bhava, cauthA deva kA bhava, pAMcavAM manuSya kA bhava jahA~ se mokSa meM jAtA hai| 678. kaunase saMhanana vAle jIva ko hI kSAyika samyaktva prApta hotA hai? u. vajraRSabhanArAca saMhanana vAle jIva ko hI kSAyika samyaktva prApta hotI 679. kyA samyaktva kA uccheda (samApti) ho sakatA hai? u. kSAyaka samyaktva ko chor3akara zeSa cAra samyaktva kA uccheda ho sakatA hai| 680. samyaktva prApti ke bAda jIva saMsAra meM kaba taka paribhramaNa kara sakatA hai? u. samyaktva prApti ke bAda jIva usI bhava meM mukta ho sakatA hai| adhikatama kucha kama ardhapudgala parAvartana taka paribhramaNa kara sakatA hai| 681. samyaktvI marakara kahAM jAtA hai? u. samyaktvI do prakAra ke hote haiM(1) audArika zarIrI (2) vaikriya shriirii| audArika zarIrI arthAt manuSya aura tiryNc| samyaktva prApti ke bAda jaba ye AyuSya kA baMdha karate haiM, to ve nizcita hI devagati meM-usameM bhI kevala 150 karma-darzana 10202012900mmmmmmmm m
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaimAnika devaloka meM jAte haiN| vaikriya zarIrI nAraka aura deva-samyaktva prApti ke bAda kevala manuSya gati kA hI baMdha karate haiN| samyaktva prApti ke pUrva yadi AyuSya kA baMdha ho jAe to audArika zarIrI cAroM gatiyoM meM jA sakate haiN| vaikriya zarIrI kevala manuSya aura tiryaMcagati meM jAte haiN| 682. kyA samyaktva aura cAritra sAtha-sAtha rahate haiM? u. samyaktva zUnya cAritra nahIM hotaa| darzana meM cAritra kI bhajanA hai| samyaktva aura cAritra yugapat utpanna hote haiM aura jahA~ ve yugapat utpanna nahIM hote vahAM samyaktva pahale hotA hai| 683. samyaktvI meM cAritra kitane hote haiM? u. aupazamika samyaktvI meM-4 parihAravizuddhi cAritra ko chodd'kr| sAsvAdana samyaktvI meM-cAritra nhiiN| kSAyopazamika samyaktvI meM-3 (prathama tIna) vedaka samyaktvI meM-3, kssaayopshmikvt| kSAyika samyaktvI meM 5 (sbhii)| 684. samyaktva kA kyA mahattva hai? u. jo jIva samyaktvI nahIM hai use jJAna nahIM hotA, jJAna ke binA cAritraguNa nahIM hotA, cAritra ke abhAva meM karmamukta nahIM hotA aura amukta kA nirvANa nahIM hotaa| 685. samyaktva aura cAritra meM mukhyatA kisakI honI cAhie? Avazyaka niyukti meM kahA gayA--zreNika na bahuzruta thA, na prajJaptidhara thA aura na hI vaack| phira bhI vaha AgAmI kAla meM tIrthaMkara hogaa| prajJA se samIkSA karane para darzana hI pradhAna hai| cAritra se bhraSTa hone para bhI darzana (samyaktva) ko dRr3ha rakhanA caahie| kyoMki cAritra se rahita vyakti bhI siddha ho sakatA hai| darzana se rahita siddha nahIM ho sktaa| (yaha ApekSika kathana hai| nizcaya meM to darzana, jJAna va cAritra kI tripadI hI mukti kA mArga hai|) 1. Avazyaka niyukti-1158/1159 H ARE karma-darzana 151
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686. samyaktva (darzana sampannatA) kA kyA pariNAma hai? u. mithyAtva se pratikSaNa saghana karmabaMdha hotA hai| jisakA pariNAma hai-janma, jarA, mRtyu vAle saMsAra meM pribhrmnn| mithyAtva se pratikramaNa kara samyaktva meM sthita hone kA pariNAma hai devatva, manuSyatva kI prApti aura aMta meM mokss| 687. samyaktva prApti aura jJAna kA kyA sAtha hai? u. vibhaMgajJAnI samyaktva meM pariNata hotA huA tatkAla tIna jJAna prApta karatA hai--matijJAna, zrutajJAna aura avdhijnyaan| vibhaMgajJAna se rahita mithyAdRSTi samyaktva meM pariNata hotA huA matijJAna aura zrutajJAna ko prApta karatA hai|' 688. kyA samyaktva aura mithyAtva karma pudgaloM kA eka-dUsare meM saMkramaNa ho sakatA hai? u. mithyAtva pudgaloM kA samyaktva aura mizra (samyak-mithyAtva) ke pudgaloM meM saMkramaNa ho sakatA hai| mizra pudgaloM kA samyaktva aura mithyAtva ke pudgaloM meM saMkramaNa ho sakatA hai| samyaktva ke pudgaloM kA mizra meM saMkramaNa nahIM hotaa| 689. samyaktva prApti ke samaya jIva kitane pUMjavAlA hotA hai? u. kevalI Adi kI vANI ko sunakara athavA jAtismaraNa Adi ke dvArA samyaktva ke svarUpa ko jAnakara apUrvakaraNa meM vartamAna jIva vardhamAna pariNAmadhArA ke kAraNa eka sAtha mithyAtva pudgaloM ke tIna puMja karatA hai-mithyAtva pudgala, mizra pudgala aura samyaktva pudgl| jaba taka mithyAtva kSINa nahIM hotA, taba taka samyaktvI niyamata: tripuMjI hotA hai| mithyAtva kSINa hone para dvipuMjI, mizrapuMja ke kSINa hone para ekapuMjI aura samyaktva puMja ke kSINa hone para apuMjI arthAt kSapaka ho jAtA hai|' 690. samyaktva ke ayogya kauna hote haiM? u. tIna prakAra ke vyakti samyaktva ke ayogya athavA kaThinAI se pratibodha prApta karane vAle hote haiMduSTa-tattva yA tattvaprajJApaka ke prati dveSa rakhane vaale| 1. bRhatkalpabhASya-125 2. apUrvakaraNa-jo pahale prApta nahIM huA, aisA adhyvsaay| 3. bRhatkalpabhASya-111, 117 152 karma-darzana
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUr3ha-guNa aura doSoM se anjaan| vyudgrAhita-durAgrahI dvArA jisakA viparIta bodha sudRr3ha ho jAtA hai|' 691. samyaktva grahaNa ke apavAda kyA hai?2 u. samyaktva grahaNa ke pAMca apavAda haiM (1) rAjAbhiyoga, (2) gaNAbhiyoga, (3) devatAbhiyoga, (4) gurunigraha, (5) vRttikaantaar| 692. samyaktva ke kitane lakSaNa haiM? u. samyaktva ke pAMca lakSaNa haiM 1. zama-krodha Adi kaSAyoM kI shaanti| 2. saMvega--mokSa kI abhilaassaa| 3. nirveda-saMsAra se virti| 4. anukampA--prANImAtra ke prati dyaabhaav| 5. Astikya-AtmA, karma Adi meM vishvaas| 693. samyaktva ke kitane bhUSaNa haiM? u. samyaktva ke pAMca bhUSaNa haiM (1) sthairya-dharma meM sthira rhnaa| (2) prabhAvanA-dharma kI mahimA bddh'aanaa| (3) bhakti-deva, guru aura dharma kA bahumAna krnaa| (4) tIrthasevA-caramatIrtha kI yathocita sevA krnaa| 694. samyaktva ke kitane dUSaNa (aticAra) haiM? u. samyaktva ko malina karane vAle pAMca dUSaNa haiM (1) zaMkA-tattva ke prati saMdeha krnaa| (2) kAMkSA--kumata kI vAMchA krnaa| (3) vicikitsA-dharma ke phala prApti meM saMdeha krnaa| (4) parapASaNDaprazaMsA-kutattvagAmI vyaktiyoM kI prazaMsA krnaa| (5) parapASaNDaparicaya-mithyAdRSTi tathA vratabhraSTa puruSoM kA paricaya krnaa| 1. bRhatkalpabhASya-5211 2. Avazyaka cUrNi-2 pR. 276-278 E karma-darzana 153
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 695. samyaktva ke AcAra kitane haiM? u. samyaktva ke ATha AcAra haiM-- (1) ni:zaMkita--vItarAga vacanoM para dRr3ha AsthA rakhanA, saMdeha nahIM krnaa| (2) ni:kAMkSita -- kumata kI vAMchA na karanA / (3) nirvicikitsA -- dharma ke phala meM saMzaya na karanA / (4) amUr3hadRSTi -- paradarzana kI samRddhi dekhakara na phaMsanA / (5) upabRMhaNa ------ sAdhArmika kA guNotkIrtana karanA / (6) sthirIkaraNa -- dharma ke patha se vicalita vyaktiyoM ko puna: dharma meM sthira karanA / (7) vAtsalya -- guru, tapasvI, zaikSa, glAna Adi kI vizeSa sevA karanA / (8) prabhAvanA -- vItarAga zAsana kI mahimA bddh'aanaa| 696. samyaktva aura jJAna meM kyA antara hai ? u. jaise avagraha aura IhA sAmAnya avabodha ke kAraNa darzana hai aura avAya tathA dhAraNA vizeSa avabodha ke kAraNa jJAna hai, vaise hI tattva viSayaka ruci zraddhA samyaktva hai aura jisase jIva Adi tattvoM para zraddhA hotI hai vaha jJAna hai| 697. mithyAtva mohanIya karma kise kahate haiM? u. jo karma tattvoM meM zraddhA utpanna nahIM hone detA aura viparIta zraddhA utpanna karatA hai use mithyAtva mohanIya karma kahate haiN| isake udaya se jIva mithyAdRSTi vAlA hotA hai| tIsarA guNasthAna prApta nahIM hotA / 698. mithyAtva kise kahate haiM ? u. tattva meM aruci aura atattva meM ruci honA mithyAtva hai| 699. mithyAtva ke kitane prakAra haiM? u. mithyAtva pAMca prakAra kA hotA hai (1) Abhigrahika mithyAtva : tattva kI parIkSA kiye binA kisI siddhAMta ko grahaNa kara dUsare kA khaNDana karanA / yaha dIrghakAlika hotA hai| (2) anAbhigrahika : guNadoSa kI parIkSA kiye binA saba maMtavyoM ko samAna samajhanA / (3) Abhinivezika : apanI mAnyatA ko asatya samajha lene para bhI use pakar3e rhnaa| yaha alpakAlika hotA hai| 154 karma-darzana
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) anAbhogika : jJAna ke abhAva meM yA moha kI prabalatama avasthA ke kAraNa N galata tattva ko pakar3e rahanA / (5) sAMzayika : deva, guru aura dharma ke svarUpa meM saMdeha - buddhi rakhanA / anAbhigrahika mithyAtvI kauna hote haiM? 700. u. asaMjJI aura ajJAnI anAbhigrahika mithyAtvI hote haiN| kucha saMjJI bhI anAbhigrahika mithyAtvI hote haiN| 701. zAstroM meM varNita vyAvahArika mithyAtva ke dasa prakAra kaunase haiM ? u. ThANaM sUtra ke dasaveM sthAna 74veM sUtra meM mithyAtva ke dasa prakAra diye gaye haiM-- (1) adharma meM dharma kI saMjJA / (3) amArga meM mArga kI saMjJA / (5) ajIva meM jIva kI saMjJA / (7) asAdhu meM sAdhu kI saMjJA / (9) amukta meM mukta kI saMjJA / dharma meM adharma kI saMjJA / mArga meM amArga kI saMjJA / (2) (4) (6) jIva meM ajIva kI saMjJA / (8) sAdhu meM asAdhu kI saMjJA / (10) mukta amukta kI saMjJA / meM 702. mithyAtva ke chaha sthAna kauna - kaunase haiM ? u. (1) AtmA nahIM hai, (2) AtmA nitya nahIM hai, (3) AtmA sukha - duHkha kAkartA nahIM hai, (4) AtmA kRtakarmA kA bhoktA nahIM hai, (5) nirvANa nahIM hai, (6) nirvANa kA upAya nahIM hai-- ye cha: sthAna mithyAtva ke haiN| 703. mithyAtva - mohanIya karma prakRti kI sthiti kitanI hai ? u. jaghanya eka sAgara meM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kama evaM utkRSTa sattara karor3a karor3a sAgara kI hai| 704. mithyAtva mohanIya karma ke kSayopazama se jIva ko kyA prApta hotA hai ? u. mithyAtva mohanIya karma ke kSayopazama se mithyAdRSTi ujjvala hotI hai| isase jIva kucha padArthoM kI satya zraddhA karane lagatA hai| 705. mizra - mohanIya karma kise kahate haiM? u. jo karma citta kI sthiti ko dolAyamAna rakhatA hai-- tattvoM meM zraddhA nahIM hone detA aura azraddhA bhI nahIM hone detA use samyak mithyAtva mohanIya (mizra mohanIya) karma kahate haiN| 706. mizra mohanIya karma prakRti kI sthiti kitanI hai ? u. jaghanya evaM utkRSTa antarmuhUrta / karma-darzana 155
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 707. mizra mohanIya karma ke kSayopazama se jIva ko kyA prApta hotA hai? u. mizra mohanIya karma ke kSayopazama se samyak mithyAdRSTi ujjvala hotI hai| 708. samyak mithyAdRSTi jIva kauna hotA hai? ___ u. samyak mithyAdRSTi jIva nizcita rUpa se bhavastha paryApta saMjJI paMcendriya hotA hai| 709. darzana-mohanIya karma ke kSayopazama se kyA prApta hotA hai? u. darzana-mohanIya karma ke kSayopazama se samuccaya rUpa se zuddha zraddhA utpanna hotI hai| 710. darzana-mohanIya kI tIna prakRtiyoM meM dezaghAtI kitanI aura sarvaghAtI kitanI? u. samyaktva mohanIya aura mizramohanIya ye do dezaghAtI aura mithyAtva mohanIya srvghaatii| 711. darzana mohanIya karma ke sampUrNa kSaya se jIva kyA prApta karatA hai? u. kSAyika smyktv| yaha samyaktva sampUrNata: vizuddha aura aTala hotA hai| kSAyika samyaktva prApta hone ke bAda vApasa nahIM jAtA hai| 772. darzana moha ke kSaya hone para jIva kaunasA guNasthAna prApta karatA hai? u. nivRtti bAdara gunnsthaan| 713. cAritra mohanIya karma kise kahate haiM? u. jo samyak cAritra-AcaraNa ko na hone de use cAritra mohanIya karma kahate 714. cAritra mohanIya karma kitane prakAra kA hai? u. cAritra mohanIya karma do prakAra kA haiM (1) kaSAya cAritra mohanIya karma, (2) no kaSAya cAritra mohanIya krm| 1. vaha pahale mithyAdRSTi hotA hai, phira zubha adhyavasAyoM ke prayoga se upacita mithyAtva pudgaloM ko tIna bhAgoM meM vibhakta karatA hai--mithyAtva, samyak mithyAtva aura smyktv| jaba jIva mithyAtva pudgaloM ko vizuddha kara mithyAtva ke udaya ko samyak mithyAtva ke udaya ke rUpa meM pariNata karatA hai, taba vaha jina vacanoM para zraddhA aura azraddhA karanA hai, yaha samyak mithyAdRSTi guNasthAna hai| isakA kAlamAna antarmuhUrta hai| usake pazcAt vaha samyaktva athavA mithyAtva ko prApta karatA hai| 156 karma-darzana
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 715. kaSAya mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se prati samaya kaSAya kA vedana hotA hai evaM jisake dvArA __ AtmA kaSAya se utapta rahatI hai, use kaSAya mohanIya karma kahate haiN| 716. cAritra mohanIya karma kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM? u. pciis| 717. cAritra mohanIya karma kI pacIsa prakRtiyoM meM se kaSAya cAritra mohanIya kI kitanI prakRtiyAM haiM? u. kaSAya cAritra mohanIya kI solaha prakRtiyAM haiM 1-4 anantAnubaMdhI-krodha, mAna, mAyA aura lobh| 5-8 apratyAkhyAnI--krodha, mAna, mAyA aura lobh| 9-12 pratyAkhyAnI--krodha, mAna, mAyA aura lobh| 13-16 saMjvalana-krodha, mAna, mAyA aura lobh| 718. anantAnubaMdhI kise kahate haiM? u. anantAnubaMdhI--jisakA anubandha (pariNAma) ananta hotA hai use anantAnubaMdhI kahate haiN| ye karma aise utkRSTa krodha Adi utpanna karate haiM jinake prabhAva se jIva ko ananta kAla taka saMsAra-bhramaNa karanA par3atA hai| 719. Agama meM varNita cAra kaSAya kauna-kauna se haiM? ___ u. krodha', mAna, mAyA', lobha-ye cAroM kaSAya karma-baMdha ke het haiN| 720. anantAnubaMdhI kisakA upaghAta karane vAlA hai? u. anantAnubaMdhI kaSAya samyagdarzana kA upaghAta karane vAlA hai jisa jIva ke anantAnubaMdhI catuSka (krodha, mAna, mAyA aura lobha) meM se kisI kA bhI udaya hotA hai usake samyag darzana utpanna nahIM hotaa| yadi pahale samyaka darzana utpanna ho gayA ho aura usake bAda anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya ho to AyA huA samyag darzana bhI naSTa ho jAtA hai| 721. apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kise kahate haiM? u. apratyAkhyAna-virati mAtra kA avarodha karane vAle krm| jo karma aise 1. kathA sa. 26 2. kathA saM. 27 1: karma-darzana 157
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ krodha-mAna-mAyA-lobha ko utpanna kareM ki jisase samyaktva to na ruke kintu thor3I-sI bhI pApa virati (pratyAkhyAna) na ho sake use kramaza: apratyAkhyAnAvaraNIya krodha-mAna-mAyA aura lobha kahate haiN| 721. apratyAkhyAna kaSAya kisakA abhighAta karatA hai? u. apratyAkhyAna kaSAya ke udaya se kisI bhI taraha kI eka deza yA sarvadeza virati nahIM hotii| jIva mahAvrata yA zrAvaka ke vratoM ko svIkAra nahIM kara sktaa|' 722. pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kise kahate haiM? u. jinake udaya se samyaktva aura deza aura pratyAkhyAna to na ruke para sarva pratyAkhyAna na ho sake, sarva sAvadha virati na ho sake unheM pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha) kahate haiN| 723. pratyAkhyAna catuSka se kisakA abhighAta hotA haiM? u. isa karma ke udaya se viratAvirati-eka deza rUpa saMyama hone para bhI sarva ___ cAritra kI prApti nahIM hotii| 724. saMjvalana kaSAya (catuSka) kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se sarvapratyAkhyAna hone para bhI yathAkhyAta cAritra nahIM ho paataa| vaha saMjvalana kaSAya hai| zvetAmbara vidvAnoM ke anusAra jo karma saMvigna aura sarva pApa kI virati se yukta ko bhI krodhAdi yukta karatA hai| zabdAdi viSayoM ko prApta kara jisase jIva bAra-bAra kaSAya yukta hotA hai, vaha saMjvalana kaSAya hai| 725. saMjvalana kaSAya catuSka se kisakA abhighAta hotA hai? u. yathAkhyAta cAritra kaa| 726. cAritra moha kI prakRtiyoM kI sthiti kyA hai? u. kaSAya utkRSTa anaMtAnubaMdhI catuSka eka sAgara ke 3/7 bhAga cAlIsa karor3Akaror3a sAgara apratyAkhyAnI catuSka meM palyopama kA cAlIsa karor3Akaror3a sAgara jaghanya 1. kathA saM. 28 2. kathA saM. 29 158 karma-darzana
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAya jaghanya utkRSTa pratyAkhyAnI catuSka asaMkhyAtavAM bhAga kama' cAlIsa karor3Akaror3a sAgara saMjvalana krodha do mahinA cAlIsa karor3Akaror3a sAgara saMjvalana mAna eka mahinA cAlIsa karor3Akaror3a sAgara saMjvalana mAyA pandraha dina cAlIsa karor3Akaror3a sAgara saMjvalana lobha antarmuhUrta cAlIsa karor3Akaror3a sAgara 727. kaunasA kaSAya catuSka udaya meM Ane para kitane samaya taka raha sakatA hai? u. anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka udaya meM Ane pr--yaavjjiivn| apratyAkhyAnI kaSAya catuSka udaya meM Ane para eka vrss| pratyAkhyAnI kaSAya catuSka udaya meM Ane para--eka mhinaa| saMjvalana kaSAya catuSka udaya meM Ane para-pandraha din| arthAt eka bAra udaya meM Ane para utane samaya taka unakA prabhAva raha sakatA 728. kaSAya kI avasthA meM kaunasI gati prApta hotI hai? u. anantAnubaMdhI kaSAya kI avasthA meN-nrkgti| apratyAkhyAnI kaSAya kI avasthA meN--tiryNcgti| pratyAkhyAnI kaSAya kI avasthA meN--mnussygti| saMjvalana kaSAya kI avasthA meN--devgti| 729. kisa gati ke jIvoM ke sarva virati ke pariNAma hote haiM? u. kevala manuSya gati ke jIvoM ke hI sarva virati ke pariNAma hote haiN| zeSa tIna gatiyoM ke jIva sarvavirati jIvana svIkAra nahIM kara skte| kyoMki unake taviSayaka kaSAyoM kA kSayopazama nahIM hotaa| 730. cAritra mohanIya kI uparokta solaha prakRtiyoM ko kisa upamA se upamita kiyA gayA hai? athavA inake lakSaNa kyA haiM? u. anantAnubaMdhI krodha-patthara kI rekhA ke smaan| anantAnubaMdhI mAna--patthara ke stambha ke smaan| 1. sabhI karmoM kI jaghanya sthiti kA baMdha-nauveM, dasaveM guNasthAna ko chor3akara ekendriya ke hotA hai evaM utkRSTa sthiti kA baMdha saMjJI paMcendriya paryAptaka mithyAtvI evaM saMkliSTa pariNAma vAle ke hotA hai| 2. saMjvalana kaSAya kA jaghanya baMdha nauveM guNasthAna meM hotA hai| 4 karma-darzana 159
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantAnubaMdhI mAyA-bAMsa kI jar3a ke smaan| anantAnubaMdhI lobha-kRmi rezama ke raMga ke smaan| apratyAkhyAnI krodha-bhUmi ke rekhA ke smaan| apratyAkhyAnI mAna-asthi ke stambha ke smaan| apratyAkhyAnI mAyA-mer3he ke sIMga ke smaan| apratyAkhyAnI lobha-kIcar3a ke raMga ke smaan| pratyAkhyAnI krodha-bAlU kI rekhA ke smaan| pratyAkhyAnI mAna-kASTha ke stambha ke smaan| pratyAkhyAnI mAyA-calate baila kI mUtra kI dhArA ke smaan| pratyAkhyAnI lobha-gAr3I ke khaMjana ke smaan| saMjvalana krodha-jala kI rekhA ke smaan| saMjvalana mAna-latA ke stambha ke smaan| saMjvalana mAyA-chile hue bAMsa kI chAla ke smaan| saMjvalana lobha-haldI ke raMga ke smaan| 731. kaSAya kI kAlAvadhi kyA hai? u. jo krodha pAnI kI rekhA ke samAna hai, vaha usI dina ke pratikramaNa se yA pAkSika pratikramaNa se upazAnta ho jAtA hai| jo cAturmAsika kAla meM upazAnta hotA hai vaha bAlU kI rekhA ke samAna hai| jo sAMvatsarika kAla meM upazAnta hotA hai, vaha bhUmi kI rekhA ke samAna hai tathA jo parvata rekhA ke samAna krodha hai vaha jIvanaparyanta naSTa nahIM hotaa| 732. krodhI adhika doSI hai yA mAnI? u. maanii| krodha meM mAna vaikalpika hai| mAna meM krodha kI niyamA hai| ata: krodhI se mAnI bahutara doSavAlA hai| 733. kaSAya se kisakI hAni hotI hai? u. cAritra kii| (kanakarasa kA dRSTAnta) bRhatkalpabhASya meM kahA gayA hai dezona koTi pUrva taka kI gaI cAritra kI ArAdhanA kaSAya ke udaya mAtra se muhUrta bhara meM samApta ho jAtI hai| 734. kyA kaSAya punarjanma kA hetU hai? u. hAM, anigRhIta krodha aura mAna, pravardhamAna mAyA aura lobha-ye cAroM saMkliSTa kaSAya punarjanma rUpa vRkSa kI jar3oM kA siMcana karate haiN| 160 karma-darzana
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 735. krodhAdi kisakA nAza karate haiM? u. krodha-prIti kA nAza karatA hai, mAna-vinaya kA, mAyA-maitrI kA, lobha-saba kA vinAza karatA hai| 736. cAroM kaSAyoM para vijaya pAne ke upAya kyA haiM? u. upazama se krodha para, mRdutA se mAna para, RjutA se mAyA para aura santoSa se lobha para vijaya prApta kI jA sakatI hai| 737. kaSAya pratyAkhyAna se jIva kyA prApta karatA hai? u. kaSAya pratyAkhyAna se jIva vItarAga bhAva ko prApta karatA hai| vItarAga bhAva ko prApta huA jIva sukha-duHkha meM sama ho jAtA hai| krodha-mAna-mAyA-lobha vijaya se jIva kramazaH kSamA, mRdutA, RjutA aura saMtoSa ko utpanna karatA hai| vaha krodha-mAna-mAyA-lobha vedanIya karma kA baMdha nahIM karatA aura pUrvabaddha tatnimittaka karma ko kSINa karatA hai| 738. jisa zramaNa kA kaSAya prabala hotA hai usakA zrAmaNya kaisA hotA hai? u. jisa zramaNa kA kaSAya prabala hotA hai usakA zrAmaNya ikSu puSpa kI bhAMti niSphala hotA hai| 739. no-kaSAya cAritra mohanIya karma kise kahate haiM? / u. * no-kaSAya mohanIya, 'no' zabda ke kaI artha hote haiM--niSedha, AMzika niSedha, sAhacarya aadi| prastuta prasaMga meM isakA artha sAhacarya hai| ina solaha kaSAyoM ke sAhacarya se jo karma udaya meM Ate haiM, unheM no-kaSAya kahA jAtA hai| * jo kaSAya ke sahavartI haiM, mUlabhUta kaSAyoM ko uttejita karate haiM, hAsya Adi ke rUpa meM jinakA vedana hotA hai-kaSAya-mohanIya ke kSaya hone se pahale kSaya ho jAte haiM ve no-kaSAya haiN| 740. no kaSAya ke nau prakAra kaunase haiM? u. (1) hAsya, (2) rati, (3) arati, (4) bhaya, (5) zoka, (6) jugupsA, __ (7) strIveda, (8) puruSaveda, (9) npuNskved| 741. hAsya mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se sanimitta yA animitta hAsya kI pravRtti hotI hai, vaha hAsya mohanIya karma hai| 100 karma-darzana 161
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742. rati mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se padArthoM ke prati ruci, rAga, prIti utpanna hotI hai, vaha rati mohanIya karma hai| 743. arati mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se padArthoM ke prati aruci, dveSa, aprIti utpanna hotI hai, vaha arati mohanIya karma hai| 744. bhaya mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se udvega utpanna hotA hai, bhaya utpanna hotA hai, vaha bhaya mohanIya karma hai| 745. bhaya utpatti ke kAraNa kitane haiM? u. bhaya utpatti ke cAra kAraNa haiM--(1) zakti kA abhAva, (2) bhaya mohanIya karma kA udaya, (3) bhaya utpAdaka dRzya dekhanA, bAta sunanA, (4) sAta prakAra ke bhayoM kA cintana krnaa| 746. bhaya ke kitane prakAra AgamoM meM varNita haiM? u. sthAnAMga sUtra meM bhaya ke sAta prakAroM kA ullekha kiyA haiM(1) ihaloka bhaya-sajAtIya se bhaya, jaise manuSya ko manuSya se hone vAlA bhy| (2) paraloka bhaya-vIjAtIya se bhaya, jaise manuSya ko tiryaMca Adi se hone vAlA bhy| (3) AdAna bhaya-dhana Adi padArthoM ke apaharaNa karane vAle se hone vAlA bhy| (4) akasmAta bhaya--kisI bAhya nimitta ke binA hI utpanna hone vAlA bhaya, apane hI vikalpoM se hone vAlA bhy| (5) vedanA bhaya-pIr3A Adi se bhy| (6) maraNa bhaya-mRtyu bhy| (7) azloka bhaya-akIrti kA bhy| 747. zoka mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se Akrandana Adi zoka utpanna hotA hai (iSTa-viyoga __meM hone vAlA dainyabhAva), vaha zoka mohanIya karma hai| 162 karma-darzana 19202
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 748 jugupsA mohanIya karma kise kahate haiM ? u. jisa karma ke udaya se ghRNA ke bhAva utpanna hote haiM, vaha jugupsA mohanIya karma hai| AcArya pUjyapAda ke anusAra -- jisake udaya se AtmA meM svadoSoM ko chipAne kI aura paradoSoM ke DhUMr3hane kI pravRtti hotI hai, vaha jugupsA hotI hai| 749. veda kise kahate haiM? u. zarIra ra-janya bhoga- abhilASA ko veda kahate haiN| 750. veda mohanIya karma ke kitane prakAra haiM? u. tIna prakAra -- strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda / 751. strIveda mohanIya karma kise kahate haiM ? u. strIveda -- jisa prakAra pitta ke prakopa se mIThA khAne kI abhilASA utpanna hotI hai, usI prakAra isa karma ke udaya se strI ke puruSa ke prati abhilASA hotI hai| isa karma ke udaya se mRdutA, aspaSTatA, klIvatA, kAmAveza, netra - vibhrama Adi strIbhAvoM kI utpatti hotI hai| strIveda karISAgni kI taraha hotA hai| strI kI bhogecchA gobara kI Aga kI taraha dhIre-dhIre prajjvalita hotI hai aura cirakAla taka dhadhakatI rahatI hai| 752. puruSaveda mohanIya karma se kyA tAtparya hai? u. jisa prakAra zarIra meM zleSma ke prakopa se khaTTA khAne kI abhilASA utpanna hotI hai usI prakAra isa karma ke udaya se puruSa kI strI ke prati abhilASA hotI hai| AcArya pUjyapAda ke anusAra - 'jisake udaya se jIva puruSa saMbaMdhI bhAvoM ko prApta hotA hai vaha puMveda hai|' puruSaveda tRNAgni ke sadRza hotA hai| jaise tRNa kI agni jalatI aura bujhatI hai vaise hI puruSa zIghra uttejita aura zAMta hotA hai| 753. napuMsaka veda mohanIya karma kise kahate haiM? u. jisa prakAra zarIra meM pitta aura zleSma donoM ke prakopa se bhune hue padArthoM ko khAne kI icchA utpanna hotI hai, usI prakAra isa karma ke udaya se napuMsaka vyakti ke mana meM strI aura puruSa ke prati abhilASA hotI hai| jisase napuMsaka vyakti ke mana meM saMbaMdhI bhAvoM ko prApta karatA hai vaha napuMsaka veda hai| karma-darzana 163
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ napuMsaka veda nagaradAha ke samAna hai| jaise nagarI kI Aga bahuta dinoM taka jalatI rahatI hai usI prakAra napuMsaka kI bhogecchA cirakAla taka nivRtta nahIM hotii| 754. strIveda kina-kina jIvoM meM pAtA hai? u. bhavanapati, vyantara, jyotiSka, pahale-dUsare devaloka, pahale kilviSI, saba yaugalika, saMjJI manuSya, saMjJI tiryaMca paMcendriya meM strIveda pAtA hai| 755. strIveda kina-kina jIvoM meM nahIM pAtA hai? u. sAta nArakI, pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI manuSya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya, tIsare devaloka se sarvArtha-siddha taka devoM meM strIveda nahIM pAtA hai| 756. puruSaveda kina-kina jIvoM meM pAtA hai? u. sarvadevatA, sarvayaugalika, saMjJI manuSya, saMjJI tiryaMca paMcendriya meM puruSaveda pAtA hai| 757. puruSaveda kina-kina jIvoM meM nahIM pAtA hai? u. sAta nArakI, pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI manuSya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya meM puruSaveda nahIM paataa| 758. napuMsaka veda kina-kina jIvoM meM pAtA hai? u. sAta nArakI, pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI manuSya, asaMjJI tiryaMca, paMcendriya meM veda eka napuMsaka pAtA hai| saMjJI manuSya aura saMjJI tiryaMca bhI napuMsakavedI hote haiN| 759. napuMsaka veda kina-kina jIvoM meM nahIM pAtA hai? u. sarva devatA, sarva yugaliyAM meM napuMsaka veda nahIM pAtA hai| 760. kyA anuttara vimAna ke devoM meM veda kA udaya rahatA hai? u. anuttara vimAna ke devoM meM veda moha kA udaya nahIM hotA aura vaha kSINa bhI nahIM hotA, kintu upazAnta rahatA hai| 761. veda ke udaya meM avasthA kA kyA pramANa hai? u. veda ke udaya meM na vArdhakya Adi avasthA pramANa hai, na tapa-zruta kA avagAhana aura na dIrgha saMyamaparyAya hI pramANa hai| veda ke kSINa hone para bhI strIliMga sarvathA rakSaNIya hai| isIlie strI kevalI, sAdhvI yogya upakaraNoM se AvRtta ho apanI rakSA karatI hai| 164 karma-darzana
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762. no- kaSAya kI nau prakRtiyoM ke utkRSTa evaM jaghanya baMdha kI sthiti kitanI hai ? u. puruSaveda, rati aura hAsya prakRti kA utkRSTa baMdha dasa koTAkoTi sAgara pramANa, strI veda kA pandraha koTAkoTi sAgara pramANa tathA bhaya, zoka, jugupsA, arati evaM napuMsakaveda kA utkRSTa baMdha bIsa koTAkoTi sAgara pramANa hai| puruSaveda kA jaghanya sthiti baMdha ATha varSa evaM zeSa sabhI prakRtiyoM kA mithyAtva moha kI utkRSTa sthiti sattara koTAkoTi sAgara pramANa hai unakI utkRSTa sthiti meM bhAga dene para jo labdha mAnA hai usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama jAnanA caahie| 763. mohanIya karma baMdha ke kitane kAraNa haiM? u. mohanIya karma baMdha ke cha: kAraNa haiM(1) tIvra krodha (3) tIvra mAyA (5) tIvra no- kaSAya (2) (4) (6) 764. mohanIya karma kI sthiti kitanI hai ? u. tIvra mAna tIvra lobha tIvra darzana moha ( mithyAtva ) 1. cAritra mohanIya kI sthiti -- jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa cAlIsa karor3a karor3a sAgara / 2. darzana moha karma kI sthiti ---- jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sattara karor3a karor3a sAgara / 765. mohanIya karma kA abAdhAkAla kitanA hai ? u. 1. cAritra moha--jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa cAra hajAra varSa / 2. darzana moha--jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sAta hajAra varSa / 766. mohanIya karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai ? u. mohanIya karma madyapAna ke samAna hai| jaise madyapAna karane vAle ko kucha bhI sudha-budha nahIM rahatI, vaise hI darzana moha ke udaya se jIva viparIta zraddhA karatA hai evaM cAritra moha ke udaya se vaha viSaya bhogoM meM Asakta banatA hai, vaha apane hitAhita kA viveka kho detA hai| 767. mohanIya karma bhogane ke kitane hetu haiM ? u. mohanIya karma ke udaya se jIva mithyAdRSTi evaM cAritra hIna banatA hai| isake anubhAva pAMca haiM-- karma-darzana 165
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyaktva vedanIya 2. mithyAtva vedanIya 3. samyak mithyAtva vedanIya 4. kaSAya vedanIya 5. no kaSAya vedanIya vistAra se aTThAIsa prakRtiyoM ke nAma ke anusAra hI bhogane ke aTThAIsa prakAra haiN| 768. mohanIya karma kA baMdha kaunase gaNasthAna taka hotA hai? u. nauveM guNasthAna tk| 769. mohanIya karma kA udaya va sattA kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. moha karma kA udaya dasaveM guNasthAna taka tathA gyArahaveM guNasthAna taka sattA hotI hai| 770. mohakarma kA upazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. cauthe se gyArahaveM gaNasthAna tk| (gyArahaveM se nIce cAritra moha kA pUrNa upazama nahIM hotA hai| kevala darzana moha kA ho sakatA hai|) 771. mohanIya karma kA kSayopazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? ___u. darzana moha karma kA kSayopazama pahale se sAtaveM guNasthAna tk| cAritra moha karma kA kSayopazama pahale se dasaveM guNasthAna tk| 772. mohakarma ke kSayopazama se jIva kyA prApta karatA hai? u. 1. darzana moha ke kSayopazama se tIna dRSTiyAM-(1) mithyAdRSTi, ___(2) samyak mithyAdRSTi, (3) samyakdRSTi prApta hotI hai| 2. cAritra moha karma ke kSayopazama se jIva ko-(1) dezavirati, (2) sAmAyika cAritra, (3) chedopasthApanIya cAritra, (4) parihAra vizuddhi cAritra, (5) sUkSma samparAya cAritra kI prApti hotI hai| 773. kaSAya-kSaya, kSayopazama aura upazAnta se jIva kyA prApta karatA hai? u. jIva kaSAya ke pUrNa kSaya se nirvANa prApta karatA hai| kaSAya ke upazAMta athavA kSINopazAnta hone para jIva anuttara vimAna meM utpanna hotA hai| 774. mohanIya karma kA kSAyika bhAva kaunase guNasthAna meM hotA hai? u. (1) darzana moha kA kSAyika bhAva cauthe se caudahaveM guNasthAna evaM siddhoM meM hotA hai| (2) cAritra moha kA kSAyika bhAva bArahaveM, terahaveM va caudahaveM guNasthAnoM meM hotA hai| 166 karma-darzana 1535 3435
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 775. cAritra moha karma ke kSaya se jIva kyA prApta karatA hai ? u. cAritra moha karma ke kSaya se jIva kSAyika yathAkhyAta cAritra kI prApti hotI hai| vaha vItarAga bana jAtA hai| usI bhava meM mukta ho jAtA hai| kSAyika samyaktva kI prApti se pahale agara AyuSya kA baMdha nahIM kiyA ho to jIva usI bhava meM mokSa prApta kara letA hai aura pUrva meM AyuSya kA baMdha ho gayA ho to tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA hai| 776. udaya ke teMtIsa boloM meM mohanIya karma ke udaya ke kitane bola pAte haiM? u. udaya ke teMtIsa boloM meM -4 kaSAya, 3 veda, 3 azubha lezyA, mithyAtva aura avrata- ye 12 bola mohanIya karma ke udaya se haiN| AhAratA va sayogitA -- ye do bola nAma va mohanIya karma ke udaya se / 777. mohanIya karma ke udaya se prApta 12 boloM meM sAvadya kitane ? niravadya kitane ? u. bAraha hI bola sAvadya haiN| karma-darzana 167
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyuSya karma X SHORSEE
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyuSya karma 778. AyuSya kA kyA artha hai? / u. AyuSya kA artha hai--AyuSya karma ke pudgala skandhoM kI raashi| 779. kaunase karma ke kAraNa AtmA cAroM gatiyoM meM ghUmatI rahatI hai? u. AyuSya karma ke kaarnn| 780. AyuSya karma kise kahate haiM? u. kisI eka gati meM nizcita avadhi taka bAMdha kara rakhane vAlA karma AyuSya karma hai| 781. AyuSya karma kitane prakAra kA hai? u. AyuSya karma cAra prakAra kA hai ___ 1. nairayika AyuSya' 2. tiryaMca AyuSya 3. manuSya AyuSya 4. deva aayussy| 782. AyuSya kA baMdha kaba hotA hai? u. deva, nAraka tathA asaMkhyeya varSajIvI manuSya aura tiryaMca vartamAna jIvana kA chaha mAha AyuSya zeSa rahane para agale janma kA AyuSya bAMdhate haiN| nirupakrama Ayu vAle manuSya aura tiryaMca vartamAna bhava kI 7 bhAga Ayu zeSa rahane para agale bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| sopakrama Ayu vAle jIva bhAga zeSa rahane para athavA uttarottara tIsare bhAga kA tIsarA bhAga (chaThA, nauvAM, sattAisavAM) zeSa rahane para AyubaMdha karate haiN| 783. naraka-AyuSya baMdha ke kitane hetu haiM? u. narakAyuSya baMdha ke cAra hetu haiM 1. mahA-Arambha' 2. mahA-parigraha 3. paMcendriya vadha 4. mAMsAhAra' 784. tiryaMca AyuSya baMdha ke kitane hetu haiM? u. tiryaMca AyuSya baMdha ke cAra hetu haiM(1) mAyA karanA (2) gUDha mAyA karanA (eka kapaTa ko Dhakane ke lie dUsarA chala) (3) asatya vacana bolanA (4) kUTa-tola mApa krnaa| 1. kathA saM. 30 2. kathA saM. 31 3. kathA saM. 32 HARE karma-darzana 171|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 785. manuSya AyuSya baMdha ke kitane hetu haiM? u. manuSya AyuSya baMdha ke cAra het haiM1. sarala prakRti honA 2. prakRti vinIta honA 3. dayA ke bhAva rakhanA (megha kumAra) 4. IrSyA na krnaa| 786. deva AyuSya baMdha ke kitane hetu haiM? u. deva AyuSya baMdha ke cAra hetu haiM1. sarAgasaMyama 2. saMyamAsaMyama (zrAvakapana pAlanA)' 3. bAla-tapa mithyAtvI kA tapa 4. akAma nirjarA-icchA ke binA kiyA jAnevAlA tp| 787. asura devAyuSya baMdhane ke mukhya kAraNa kyA haiM? u. asura devAyuSya baMdhane ke cAra kAraNa haiM 1. ajJAna tapa meM pratibaddhatA 2. prabala krodha karanA 3. tapa kA ahaMkAra karanA 4. vaira pratibaddhatA 788. narakAyaSya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva nizcita avadhi kI pUrNatA se pUrva naraka bhava se mukta hokara anya bhava meM nahIM jA sakatA hai use narakAyuSya karma kahate haiN| 789. tiryaMcAyuSya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva nizcita avadhi kI pUrNatA se pUrva tiryaMca bhava se mukta hokara anya bhava meM nahIM jA sakatA hai use tiryaMcAyuSya karma kahate haiN| 790. manuSyAyuSya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva nizcita avadhi kI pUrNatA se pUrva manuSya bhava se mukta hokara anya bhava meM nahIM jA sakatA hai use manuSyAyuSya karma kahate haiN| 791. devAyuSya karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva nizcita avadhi kI pUrNatA se pUrva devabhava se mukta hokara anya bhava meM nahIM jA sakatA hai use devAyuSya karma kahate haiN| 1. kathA saM. 33 2. kathA saM. 34 172 karma-darzana
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792. AyuSya karma kitane prakAra se baMdhatA hai ? u. do prakAra se - sopakramI athavA apavartanIya AyuSya / nirUpakramI athavA anapavartanIya AyuSya / 793. sopakramI AyuSya kise kahate haiM? u. jisa AyuSya karma ke upakrama - upaghAta lagatI hai vaha sopakramI AyuSya hotA hai| 794. nirupakramI AyuSya kise kahate haiM? u. jisa AyuSya karma ke koI upakrama - upaghAta nahIM lagatA, vaha nirupakramI AyuSya hai| koI jIva jitane varSa kA AyuSya lekara AtA hai, usameM eka samaya kA bhI antara nahIM par3atA, vaha nirupakramI AyuSya hai| 795. AyuSya kSINa hone ke (upakrama - upaghAta lagane ke) kitane kAraNa haiM? u. AyuSya kSINa hone ke sAta kAraNa haiM-- 1. adhyavasAna -- rAga-dveSa, bhaya Adi kI prakriyA - somila brAhmaNa' 2. nimitta -- zastra prayoga / 3. AhAra - AhAra Adi kI nyUnAdhikatA - brAhmaNa kA ati AhAra | 2 4. vedanA -- nayanAdi kI tIvratama vedanA / 5. parAghAta --- gaDr3he Adi meM giranA / 6. sparza -- sAMpa, bicchU Adi kA sparza - brahmadatta cakrI kA strIratna 7. Ana--apAna-ucchvAsa, niHzvAsa kA nirodha / 796. akAla mRtyu kisakI hotI hai ? u. sopakramI AyuSya vAle kI akAla mRtyu ho sakatI hai| sau varSa bhoge jAne vAle AyuSya ko upaghAta lagane para antarmuhUrta meM bhogA jA sakatA hai| 797. sopakramI aura nirupakramI AyuSya kina-kina jIvoM ke hotA hai ? u. nairayika, deva, asaMkhyeya varSajIvI tiryaMca aura manuSya, uttama puruSa (tiresaTha zalAkA puruSa) tathA caramazarIrI - ina sabakA AyuSya nirupakrama hotA hai| inake atirikta zeSa saba jIvoM kA AyuSya sopakrama aura nirupakrama donoM prakAra kA ho sakatA hai| 1. Ava. cUrNi 1 pR. 255-266 2. Ava. cUrNi 1 pR. 255-266 3. Ava. cUrNi 1 pR. 255-266 karma-darzana 173
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 798. devatA, nArakI Adi gatiyoM kA AyuSya puNya kA udaya hai yA pApa kA ? u. devatA tathA saMjJI manuSyoM kA AyuSya zubha adhyavasAya se baMdhatA hai, isalie puNya kA udaya hai| asaMjJI manuSya, tiryaMca evaM nArakI kA AyuSya azubha adhyavasAya se baMdhatA hai isalie pApa kA udaya hai| kaI tiryaMca kA AyuSya bhI puNya kA udaya hai| 799. jIva AgAmI bhava kA AyuSya bAMdhate samaya AkarSa karatA hai ? u. AkarSa kA artha hai-- prayatna karanA / jaba adhyavasAya tIvra ho to eka hI prayatna meM AyuSya kA baMdha kara letA hai| maMda yA maMdattara ho to 2 se 8 taka AkarSa karane par3a sakate haiN| unakA kAlamAna antarmuhUrta kA hotA hai / 800. jina jIvoM kI Ayu antarmuhUrta pramANa hotI hai, kyA una sabakA antarmuhUrta samAna hotA hai ? u. antarmuhUrta ke asaMkhya bheda haiM / antarmuhUrta vAle bhavoM kI apekSA sabase choTA bhava 256 AvalikA kA hotA hai aura bar3A bhava 16777219 AvalikA kA hotA hai| ye saba antarmuhUrta hI haiN| ataH sAre antarmuhUrta samAna nahIM hote| 801. pRthvI, jala tathA vanaspati ke jIvoM meM tejolezyA aparyApta avasthA meM ho sakatI hai; kyA tejolezyA meM unake AyuSya kA baMdhana ho sakatA hai ? u. koI deva tejolezyA vAlA marakara tejolezyA meM agara pRthvI, pAnI, vanaspati meM janma letA hai to aparyApta avasthA meM inake tejolezyA rahatI hai| tIna paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA koI bhI AgAmI bhava ke AyuSya ko nahIM bAMdha sktaa| pRthvI, pAnI, vanaspati meM paryApta hone se pahale hI tejolezyA samApta ho jAtI hai| 802. tIna vikalendriya jIvoM meM aparyApta avasthA meM dUsarA guNasthAna ho sakatA hai ? kyA usa samaya AyuSya karma kA baMdha bhI ho sakatA hai ? u. tIna vikalendriya jIvoM meM sAsvAdana samyaktva ke samaya AyuSya karma kA baMdha nahIM hotA hai| kyoMki bha. za. 1.3.7 meM kahA gayA hai ki AhAra, zarIra aura indriya paryApti se paryApta avasthA upapanna avasthA hai| anupapanna avasthA meM jIva ke AyuSya kA baMdha nahIM hotA hai| samyaktva dazA meM Ayu baMdha ho to kevala vaimAnika devagati kA hI baMdha ho sakatA hai| tIna vikalendriyoM kI gati devabhava kI nahIM hai| unake Ayu baMdha se pahale hI guNasthAna badala jAtA hai| 174 karma-darzana
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 803. AyuSya karma kina-kina kA zubha mAnA gayA hai? u. yaugalika manuSya, yaugalika tiryaMca, cakravartI, baladeva, vAsudeva inake AyuSya evaM gotra karma ko zubha mAnA gayA hai| tIrthaMkara ke nAma karma, gotra karma evaM AyuSya karma tInoM ekAnta zubha hote haiN| devatA evaM caramazarIrI manuSyoM kA AyuSya zubha evaM bAkI tIna aghAtya karma zubha-azubha donoM hote haiN| 804. AyuSya karma baMdha meM kAma Ane vAle karaNa kaunase haiM? u. jIva agale janma ke AyuSya baMdha kI jo pravRtti karatA hai, use karaNa kahate haiN| usake mUla pAMca prakAra haiM 1. dravyakaraNa, 2. kSetrakaraNa, 3. kAlakaraNa, 4. bhavakaraNa, 5. bhaavkrnn| 805. dravyakaraNa kise kahate haiM? __ u. karma vargaNAoM ko AkarSita kara AtmasAt karanA tathA unheM kArmaNa zarIra ke rUpa meM pariNata karanA, dravyakaraNa hai| 806. kSetrakaraNa kise kahate haiM? __u. jisa kSetra se jIva karmavargaNA ko grahaNa kara kArmaNa zarIra ke rUpa meM pariNata karatA hai use kSetrakaraNa kahate haiN| yaha apane saMlagna karma pudgaloM ko hI grahaNa karatA hai| gRhIta karmavargaNA kitane kSetra ko avagAhita karatI hai tathA kisa kSetra vizeSa meM udaya meM AegI, isa nirdhAraNa ko bhI kSetrakaraNa kahate 807. saMlagna AkAza pradeza sthita pudgaloM se adhika pudgala vargaNA ko grahaNa karanA ho to vahA~ kyA hogA? u. saMlagna AkAza pradeza kA tAtparya mAtra eka AkAza pradeza nahIM, usake pArzvavartI AkAza pradeza bhI eka-dUsare se saMlagna haiM, vahA~ ke pudgala grahaNa kara lete haiN| madhyavartI AkAza pradeza chor3akara usase Age ke AkAza pradezoM para sthita pudgala vargaNA ko grahaNa nahIM kara skte| 808. kAlakaraNa kise kahate haiM? ___ u. karma pudgaloM ko grahaNa karane meM jitanA samaya lagatA hai tathA ve pudgala jitane samaya taka AtmA ke sAtha jur3e raheMge, use kAlakaraNa kahate haiN| 809. bhavakaraNa kise kahate haiM? u. gRhita karmavargaNA jisa bhava meM bhogI jAtI hai, use bhavakaraNa kahate haiN| 15 karma-darzana 175
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 810. eka karma kI vargaNA adhikatama kitane bhava taka bhogI jA sakatI hai? u. ATha karmoM meM eka AyuSya karma kI vargaNA mAtra eka bhava meM bhogI jAtI hai, zeSa sAta karmoM kI vargaNA eka bhava yA aneka bhavoM taka bhogI jA sakatI hai| karma baMdha meM kAla kA nirdhAraNa hotA hai| usa kAla meM vaha kitane bhava karatA hai, isakI nizcita saMkhyA nahIM hotii| para usa kAla meM jitane bhava karatA hai, utane bhava taka usa karma vargaNA ko bhogatA hai| karma baMdha kA adhikatama kAla sattara karor3Akaror3a sAgaropama hai| usake bhogane meM asaMkhya bhava laga sakate haiN| 811. bhAvakaraNa kise kahate haiM? u. pUrvokta cAra karaNa ke rUpa meM jo karmoM kA baMdha hotA hai, usake udaya ko bhAvakaraNa kahate haiN| 812. jIva alpAyuSya karma kA baMdha kitane kAraNoM se karatA hai? u. jIva alpAyuSya karma kA baMdha tIna kAraNoM se karatA hai 1. jIva hiMsA se 2. mRSAvAda se 3. zramaNa mAhana ko aprAsuka aura __ aneSaNIya azana, pAna, khAdya, svAdya kA dAna karane se| 813. jIva ke dIrghAyuSya karma kA baMdha kitane kAraNoM se hotA hai? ___ u. jIva dIrghAyuSya karma kA baMdha tIna kAraNoM se karatA hai___ 1. jIva hiMsA na karane se| 2. mRSAvAda na bolane se| 3. zramaNa mAhana ko prAsuka aura eSaNIya azana, pAna, khAdya aura svAdya kA dAna karane se| 814. dIrghAyuSyakarma kitane prakAra kA hotA hai? u. do prakAra kA-zubha aura ashubh| 815. devatAoM kA AyuSya zubha hai yA azubha? u. shubh| 816. jIva ke azubha dIrghAyuSya karma kA baMdhana kitane kAraNoM se hotA hai? u. tIna kAraNoM se jIva azubha dIrghAyuSya karma kA baMdhana karate haiM 1. jIva hiMsA se 2. mRSAvAda se 3. zramaNa mAhana kI avalehanA, niMdA, avajJA, garhA aura apamAna kara kisI amanojJa tathA prItikara, azana, pAna, khAdya va svAdima kA dAna karane se| 817. azubha dIrgha AyuSya kA baMdha kaunasI gati meM hotA hai? u. cAroM gatiyoM meN| 176 karma-darzana
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 818. jIva zubha dIrghAyuSya karma kA baMdha kitane kAraNoM se karatA hai? u. tIna kAraNoM se 1. jIva hiMsA na karane se| 2. mRSAvAda na bolane se| 3. tathA rUpa zramaNa mAhana ko vaMdanA-namaskAra kara, unakA satkAra sammAna kara, kalyANa kara, maMgala-devarUpa tathA caityarUpa kI paryupAsanA kara, unheM tathA prItikara azana, pAna, khAdima, svAdima kA dAna karane se| uparokta tIna kAraNoM se jIva zubhadIrghAyuSya karma kA baMdhana karate haiN| 819. zubha dIrghAyuSya kA baMdha kaunasI gati meM hotA hai? u. narakagati ko chor3akara tInoM gatiyoM meM ho sakatA hai| 820. zubha AyuSya karma kise kahate haiM aura usakI uttaraprakRtiyAM kitanI haiM? u. jo AyuSya karma puNyarUpa ho, vaha zubha AyuSya karma hai| isakI tIna uttara prakRtiyAM haiM1. jisase devabhava kA AyuSya prApta ho, vaha devAyuSya krm|' 2. jisase manuSya bhava kA AyuSya prApta ho, vaha manuSyAyuSya krm| 3. jisase tiryaMcabhava kA AyuSya prApta ho, vaha tiryaMcAyuSya krm| svAmIjI ke anusAra sarvadeva zubha nahIM hote, na sarva manuSya zubha hote haiM aura na sarva tiryaMca hii| zubha deva, zubha manuSya aura yaugalika tiryaMca ke bhava viSayaka AyuSya ke karma hI zubhAyuSya karma ke uttarabheda hai| unake anusAra1. jisa karma ke udaya se zubha deva bhava kA AyuSya prApta ho, vaha zubha devAyuSya karma hai| 2. jisa karma ke udaya se zubha manuSya bhava kA AyuSya prApta ho vaha zubha manuSyAyuSya karma hai| 3. jisa karma ke udaya se yugalatiryaMca bhava kA AyuSya prApta ho vaha zubha tiryaMcAyuSya karma hai| 821. azubha AyuSya karma kise kahate haiM? u. jo AyuSya karma pApa rUpa ho, vaha azubha AyuSya karma hai| narakAyuSya karma nizcaya hI azubha hai aura pApa karma kI koTi meM AtA hai| A.bhikSu ke anusAra kudeva, kunara aura kaI tiryaMcoM kA AyuSya bhI azubha hI hotA hai| 822. kyA devatAoM kI akAla mRtyu hotI hai? . u. nhiiN| kyoMki unakA AyuSya nirupakrama (nizcita) hotA hai| 1. kathA saM. 35 karma-darzana 177
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 823. AyuSya karma baMdhate samaya kina-kina boloM kA baMdha sAtha meM hotA hai? u. AyuSya karma baMdhate samaya cha: boloM kA baMdha hotA hai| jaise gati, jAti, sthiti, avagAhanA, pradeza aura anubhAga ina cha: boloM kA baMdha AyuSya baMdha ke sAtha hotA hai| 824. AyuSya karma savedI bAMdhatA hai yA avedI? u. AyuSya karma savedI ke hI baMdhatA hai avedI ke nhiiN| jIva avedI nauveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai para vahA~ AyuSya kA baMdha nahIM hotaa| 825. anAhAraka avasthA meM AyuSya kA baMdha hotA hai yA nahIM? u. anAhAraka avasthA meM AyuSya kA baMdha nahIM hotA hai| jIva anAhAraka vakragati vAlI antarAla gati meM kevalI samudghAta ke tIsare, cauthe, evaM pAMcaveM samaya meM hotA hai tathA caudahaveM guNasthAna meM hotA hai| usa samaya AyuSya kA baMdha saMbhava nahIM hai| tIna paryAptiyAM pUrNa hue binA AyuSya kA baMdha nahIM hotA hai| vaise carama zarIrI ke bhI AyuSya kA baMdha nahIM hotA hai| ina do avasthAoM se alaga jIva kahIM anAhAraka hotA hI nahIM hai| 826. AyuSya karma kI sthiti kitanI hai? u. narakAyuSya-jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa tetIsa saagr| tiryaJcAyuSya-jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna plyopm| manuSyAyuSya-jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna plyopm| devAyuSya-jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa teMtIsa saagr| (yaha sthiti Ayu bhoga prArambha hone kI apekSA se hai) vartamAna AyuSya samApta hote hI agale janma ke AyuSya kA bhoga prArambha ho jAtA hai| AyuSya karma kA baMdha jIvana meM eka bAra hI hotA hai evaM vaha akele eka hI janma meM pUrA bhoga liyA jAtA hai| 827. sAdhAraNa vanaspati kA AyuSya kitanA hai? u. sAdhAraNa vanaspati ke jIva eka muhUrta meM utkRSTa 65, 536 bAra janma maraNa karate haiN| 828. anya yoniyoM ke jIva eka muhUrta meM kitane janma-maraNa kara sakate haiM? u. pRthvI, pAnI, agni va vAyukAya ke jIva 12824 bAra janma maraNa kara sakate haiN| pratyeka vanaspati ke 32000, dvIndriya ke 80, trIndriya ke 60, caturindriya ke 40, asaMjJI paMcendriya ke 24 aura saMjJI paMcendriya ke jIva eka bAra janma-maraNa kara sakate haiN| 178 karma-darzana
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 829. jo nigoda ke jIva eka muhUrta meM 65, 536 bhava karate haiM ve paryApta hote haiM yA aparyApta? u. apryaapt| tIna paryAptiyAM to ve pUrNa kara lete haiM, cauthI paryApti pUrNa hone se pahale hI unakA AyuSya sampanna ho jAtA hai, ata: ve aparyApta hI hote haiN| 830. eka zarIra meM utpanna hone vAle ananta jIva kyA eka sAtha janma-maraNa karate u. eka zarIra meM utpanna hone vAle una ananta jIvoM kA eka sAtha hI janma maraNa karatA hai| 831. AyuSya karma kA abAdhAkAla kitanA hotA hai? u. sAta karmoM ke abAdhAkAla evaM AyuSya karma ke abAdhAkAla meM antara hotA hai| jaghanya sthiti baMdha meM jaghanya abAdhAkAla evaM utkRSTa sthiti baMdha meM utkRSTa abAdhAkAla hotA hai| abAdhA kA yaha niyama kevala sAta karmoM ke lie hai| sAta karmoM kI abAdhA sthiti ke pratibhAga ke anusAra hotI hai para AyuSya karma ke sAtha aisA niyama nahIM hai| AyuSya karma kI utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai aura jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA ho sakatI hai| kyoMki AyuSya karma kA abAdhAkAla sthiti ke pratibhAga ke anusAra nahIM hotaa| AyuSya karma kI abAdhA meM cAra vikalpa banate haiM1. utkRSTa sthiti meM utkRSTa abAdhA-jaba koI manuSya apanI eka pUrva koTi kI Ayu meM tIsarA bhAga zeSa rahane para teMtIsa sAgara kI Ayu kA baMdha karatA hai taba utkRSTa sthiti meM utkRSTa abAdhA hotI hai| 2. utkRSTa sthiti meM jaghanya abAdhA-agara 1 pUrva koTi AyuSya vAlA manuSya antarmuhUrta pramANa AyuSya zeSa rahane para utkRSTa teMtIsa sAgara AyuSya kA baMdha karatA hai to utkRSTa sthiti meM jaghanya abAdhA hotI 3. jaghanya sthiti baMdha meM utkRSTa abAdhA-agara koI 1 pUrva koTi AyuSya vAlA manuSya eka pUrva koTi kA tIsarA bhAga zeSa rahane para jaghanya sthiti kA baMdha karatA hai jo antarmuhUrta pramANa bhI ho sakatI hai taba jaghanya sthiti baMdha meM utkRSTa abAdhA hotI hai| 4. jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhA-agara koI jIva antarmuhUrta Ayu zeSa rahane para para-bhava kI antarmuhUrta pramANa Ayu bAMdhe to jaghanya sthiti meM jaghanya abAdhA hotI hai| / karma-darzana 179
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH AyuSya karma meM jaghanya sthiti meM bhI utkRSTa abAdhA evaM utkRSTa sthiti meM bhI jaghanya abAdhA ho sakatI hai| (noTa -- dUsare karmoM meM abAdhAmUla prakRti -- abAdhA kAla + udayakAla sahita hote / hotI hai| para AyuSya karma kI abAdhA kA kAla mUla prakRti se alaga hai| 832. aise kaunase jIva haiM jo apane jIvana meM AyuSya kA baMdha nahIM karate ? u. carama zarIrI / inake atirikta sabhI jIva jIvana meM eka bAra AgAmI bhava ke AyuSya kA baMdha avazya karate haiN| 833. eka bhava meM eka sAtha kitane AyuSya kA udaya ho sakatA hai ? u. eka bhava meM mAtra eka hI AyuSya kA udaya hotA hai| 834. AyuSya karma ko kisake samAna kahA gayA hai ? u. ber3I athavA khor3e ke samAna / 835. AyuSya karma kA kArya kyA hai? u. ber3I se baMdhA huA vyakti jaise usako tor3e binA nikala nahIM sakatA usI prakAra AyuSya karma kA bhoga kiye binA prANI eka bhava se dUsare bhava meM nahIM jA sktaa| 836. AyuSya karma bhogane ke kitane hetu haiM ? u. AyuSya karma ke udaya se jIva nizcita avadhi taka usa prakAra kA jIvana jItA hai| usake anubhAva (phala) cAra haiM-- 1. nAraka rUpa meM 2. tiryaMca rUpa meM 3. manuSya rUpa meM 4. deva rUpa meM 837. AyuSya karma kA baMdha kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. AyuSya karma kA baMdha tIsare guNasthAna ko chor3akara pahale se chaThe guNasthAna taka hotA hai| chaThe meM AyuSya kA baMdha prAraMbha ho jAe evaM sAtavAM guNasthAna A jAe to sAtaveM meM pUrNa ho sakatA hai para sAtaveM guNasthAna meM prArambha nahIM hotA hai| 838. AyuSya karma kA udaya kaunase guNasthAna meM hotA hai ? u. sabhI guNasthAnoM meN| 839. AyuSya karma kA upazama evaM kSayopazama kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. AyuSya karma kA upazama va kSayopazama nahIM hotA / 180 karma-darzana
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 840. AyuSya karma kA kSaya kaunase guNasthAna meM hotA hai? u. AyuSya karma kA kSaya guNasthAnoM meM nahIM siddhoM meM hotA hai| 841. AyuSya karma kA baMdha jIva jJAta avasthA meM karatA hai yA ajJAta avasthA meM? u. jIva AyuSya kA baMdha jJAta avasthA meM nahIM karatA, ajJAta avasthA meM karatA hai| (AyuSya kA baMdha kaba hotA hai? isakI jAnakArI use nahIM hotI, jisake AyuSya kA baMdha ho rahA hai, ho cukA hai athavA hogA) AyuSya ke viSaya meM kucha niyama bhagavatI meM Ae hue haiM1. paraloka meM jAne vAlA jIva AyuSya kA baMdha karake jAtA hai|' 2. AyuSya kA baMdha pUrva janma-bhAvI janma kI apekSA pUrva arthAt vartamAna ___ meM hotA hai| 3. jIva jisa yoni meM utpanna hotA hai, usI se saMbaddha AyuSya kA baMdhana __ karate haiN| 4. eka jIva eka sAtha eka AyuSya kA pratisaMvedana karatA hai| 5. AyuSya baMdha ke sAtha jAti Adi cha: viSayoM kA nirdhAraNa hotA hai|' 1. bhagavatI 5/59 2. bhagavatI 5/60 3. bhagavatI 5/62 4. bhagavatI 5/58 5. bhagavatI 6/151 am karma-darzana 181
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma karma
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma karma 842. nAma karma kise kahate haiM? __u. 1. jisa karma ke udaya se jIva ko zarIra, jAti, gati, yaza, apayaza, saMhanana, __ saMsthAna, AkRti, prakRti Adi prApta hote haiM, use nAma karma kahate haiN| 2. zrI nemicandrajI ne likhA hai--jo karma jIvoM meM gati Adi ke bheda utpanna karatA hai, jo dehAdi kI bhinnatA kA kAraNa hai, tathA jisase gatyantara jaise pariNamana hote haiM vaha nAma karma hai| 843. nAma karma ke kitane prakAra haiM? u. nAma karma ke do prakAra haiM--zubha nAma karma aura azubha nAma krm|' 844. zubha nAma karma kise kahate haiM? u. jo karma zubha nAma se pariNata hote haiM tathA vipAka avasthA meM zubha nAma rUpa se udaya meM Ate haiM ve zubha nAma karma kahalAte haiN| zubha nAma-karma puNya prakRti hai| 845. azubha nAma karma kise kahate haiM? u. jo karma azubha nAma se pariNata hote haiM tathA vipAka avasthA meM azubha nAma rUpa se udaya meM Ate haiM ve azubha nAma karma kahalAte haiN| azubha nAma karma pApa prakRti haiN| 846. zubhAzubha nAma karma kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM? u. zubha aura azubha-ina donoM kI mUla prakRti 42 batAyI gaI haiN| apekSA bheda se 67, 93, 103 prakRtiyoM kA bhI ullekha milatA hai| 847. nAma karma ke bayAlIsa bheda kauna-kaunase haiM? ___ u. 1. caudaha piNDa prakRtiyAM 2. ATha pratyeka prakRtiyAM 3. trasa dazaka 4. sthAvara dazaka 848. tirAnaveM va eka sau tIna prakRtiyAM kaunasI haiM? u. mUla prakRtiyAM 42 haiM isake tirAnaveM bheda ho jAte haiM usakA krama isa prakAra caudaha piNDa prakRti ke 65 bheda-gati 4 + jAti 5 + zarIra 5 + aMgopAMga 3 + zarIra baMdhana 5 + zarIra saMghAta 5 + saMhanana 6 + saMsthAna 1. kathA saMkhyA 36 4 karma-darzana 185
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 + varNa 5 + gaMdha 2 + rasa 5 + sparza 8 + AnupUrvI 4 + vihAyogati 2 = 65 + trasa-sthAvara dazaka (trasa nAma se ayazaHkIrti nAma taka) 20 = 85 + 8 pratyeka prakRti = 93 / jahA~ 103 prakRtiyoM kA ullekha AtA hai vahA~ zarIra baMdhana nAma ke 5 bhedoM kI jagaha pandraha bheda kiye gaye haiN| ve isa prakAra haiM1. audArika zarIra baMdhana nAma 2. audArika taijasa baMdhana nAma 3. audArika kArmaNa baMdhana nAma 4. vaikriya baMdhana nAma 5. vaikriya taijasa baMdhana nAma 6. vaikriya kArmaNa baMdhana nAma 7. AhAraka AhAraka baMdhana nAma 8. AhAraka taijasa baMdhana nAma 9. AhAraka kArmaNa baMdhana nAma 10. audArika, taijasa kArmaNa baMdhana nAma 11. vaikriya, taijasa kArmaNa baMdhana nAma 12. AhAraka taijasa kArmaNa baMdhana nAma 13. taijasa taijasa baMdhana nAma 14. taijasa kArmaNa baMdhana nAma 15. kArmaNa kArmaNa baMdhana nAma 849. piNDa prakRti kise kahate haiM? u. jisa prakRti ke aneka bheda hoM use piNDa prakRti kahate haiN| 850. caudaha piNDa prakRtiyAM kauna-kaunasI haiM? u. caudaha piNDa prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM (1) gati, (2) jAti, (3) zarIra, (4) aMgopAMga, (5) zarIra baMdha nAma, (6) zarIra saMghAta, (7) saMhanana, (8) saMsthAna, (9) varNa, (10) gaMdha, (11) rasa, (12) sparza, (13) AnupUrvI, (14) vihaayogti| 851. gati kise kahate haiM? u. eka janma sthiti se dUsarI janma sthiti meM jAne kA nAma gati hai| jaise manuSya se tiryaJca meM jaanaa| 852. eka janma se dUsare janma meM jAne kI bIca kI gati ko kyA kahate haiM? u. antraalgti| 853. antarAlagati kitane prakAra kI hotI hai? u. do prakAra kI-Rju aura vkr| 854. Rjugati kise kahate haiM? tathA usakA kAlamAna kitanA hai? u. jisameM utpatti sthAna sama rekhA meM ho vaha Rjugati hai| usameM eka hI samaya ___ meM jIva utpatti sthAna para pahuMca jAtA hai| 186 karma-darzana
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 855. vakragati kise kahate haiM tathA usakA kAlamAna kitanA hai? u. eka janma se dUsare janma meM jAte samaya utpatti sthAna yadi samarekhA meM na ho use vakragati kahate haiN| isakA kAlamAna 2-3-4 samaya kA hai| 856. gati nAmakarma kise kahate haiM? u. devatva, manuSyatva Adi paryAya pariNati ko gati nAmakarma kahate haiN| 857. gati nAmakarma ke kitane bheda haiM? u. gati nAmakarma ke cAra bheda haiM1. deva gatinAma-jisa karma kA udaya deva bhava kI prApti kA kAraNa ho, vaha devagatinAma karma hai| yaha sukhabahula gati hai| 2. manuSya gatinAma-jisa karma kA udaya manuSyabhava kI prApti kA kAraNa . ho, vaha manuSya gatinAma karma hai| yaha sukha-duHkha mizrita gati hai| 3. tiryaMca gatinAma-jisa karma kA udaya tiryaMca bhava kI prApti kA kAraNa ho vaha tiryaMcagati nAma karma hai| 4. naraka gatinAma-jisa karma kA udaya naraka-bhava kI prApti kA kAraNa ho, vaha narakagati nAmakarma hai| yaha duHkhabahula gati hai| 858. jIva manuSya gati meM kaba AtA hai? u. manuSya gati meM bAdhaka karmoM kA nAza tathA manuSyAnupUrvI nAmakarma kA udaya hone para jIva ko manuSya gati meM Ane kI zuddhi prApta hotI hai aura isI avasthA meM vaha manuSya banatA hai| 859. jAtinAma karma kise kahate haiM? u. jo karma jIva kI jAti-koTi kA niyAmaka ho vaha jAtinAma karma hai| ___ jAti pAMca haiM--ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, pNcendriy| 860. ekendriya jAtinAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva kevala sparzanendriya kA dhAraka ho use 'ekendriya jAtinAma karma' kahate haiN| saMsAra meM jitanI jIva jAtiyAM haiM, unameM sabase kama vikasita cetanA ekendriya jIvoM kI hai| pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati-eka sparzanendriya vAle jIva haiN| ye na cakha sakate haiM, na sUMgha sakate haiM, na dekha sakate haiM aura na suna sakate haiN| inakA sArA kAma eka sparza ke AdhAra para hotA hai| karma-darzana 187
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 861. dvIndriya jAti - nAmakarma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva dvIndriya -- sparza aura jihvA mAtra dhAraNa karane vAlI jIva-jAti meM janma grahaNa kare, use dvIndriya jAtinAma - karma kahate haiN| kRmi, zaMkha, alasiyA Adi aneka prakAra ke jIva isa vibhAga meM haiM, jo ina do indriyoM ke AdhAra para apanA jIvanayApana karate haiN| 862. trIndriya jAti nAmakarma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva tIna indriyAM -- sparza, jihvA aura ghrANa mAtra karane vAlI jIva jAti meM janma grahaNa kare use 'trIndriya jAti nAmakarma' kahate haiN| isa vibhAga ke jIva tvacA ke dvArA iSTa, aniSTa kI pahacAna kara sakate haiM, rasanA ke dvArA cakha sakate haiM aura ghrANa - nAsikA ke dvArA sUMgha sakate haiN| isa varga meM Ane vAle jIva haiM-cIMTI, jalaukA, jUM, lIkha, khaTamala Adi / 863. caturindriya jAti - nAmakarma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva cAra indriyAM - sparza, jihvA, ghrANa aura cakSu mAtra grahaNa karane vAlI jIva-jAti meM janma grahaNa kare use 'caturindriya jAti nAmakarma' kahate haiN| caturindriya jIvoM meM sparzana, rasana aura ghrANa cetanA ke sAtha dekhane kI kSamatA bhI hotI hai| inameM kevala sunane kI arthAt zrotendriya zeSa rahatI hai| makkhI, macchara, pataMga, bhramara Adi jIva 'caturindriya' kahalAte haiN| 864. paMcendriya jAti nAmakarma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva pAMca indriyAM -- sparza, jihvA, ghrANa, cakSu, zrotra vAlI jIva jAti meM janma grahaNa kare use 'paMcendriya jAti nAmakarma' kahate haiN| paMcendriya jIvoM kI aindriyika kSamatA pUrNarUpa se vikasita ho jAtI hai| ye jIva anya saba jIvoM meM utkRSTa haiN| isa vibhAga meM pazu, pakSI, nAraka, deva aura manuSya - ina saba prANiyoM kA samAveza ho jAtA hai / 865. pRthvIkAya kise kahate haiM ? u. kAya kA artha hai-- zarIra / pRthvI hai jina jIvoM kA zarIra, ve saba pRthvIkAyika kahalAte haiN| isa varga meM miTTI, murar3a, hIrA, pannA, koyalA, sonA, cAMdI Adi aneka prakAra ke jIva Ate haiN| miTTI kI eka choTI sI DalI meM asaMkhya jIva hote haiN| ye jIva eka sAtha rahane para bhI apanI-apanI svataMtra sattA banAye rakhate haiN| 188 karma-darzana
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 866. apkAya kise kahate haiM? u. pAnI hI jina jIvoM kA zarIra hai, ve jIva apakAyika haiN| saba prakAra kA pAnI, ole, kuharA Adi apakAya ke jIva haiN| ina jIvoM ke zarIra itane sUkSma hote haiM ki eka-eka zarIra meM hameM dikhAI hI nahIM detaa| pAnI kI eka bUMda apkAyika jIvoM ke asaMkhya zarIroM kA piNDa hai| 867. taijasakAya kise kahate haiM? u. jina jIvoM kA zarIra agni hai, ve jIva taijasakAyika kahalAte haiN| isa jIva nikAya meM aMgAre, jvAlA, ulkA Adi kA samAveza hai| pAnI kI bUMda kI bhAMti agni kI eka choTI-sI cinagArI meM bhI agni ke asaMkhya jIvoM ke zarIroM kA astitva hai| 868. vAyukAya kise kahate haiM? u. jina jIvoM kA zarIra vAyu hai, ve jIva vAyakAyika kahalAte haiN| saMsAra meM jitane prakAra kI vAyu hai, vaha isI kAya meM antargarbhita hai| isa kAya meM bhI asaMkhya jIva haiM, jo pRthak-pRthak zarIra meM rahate haiN| 869. vanaspatikAya kise kahate haiM? u. jina jIvoM kA zarIra vanaspati hai, ve jIva vanaspatikAyika kahalAte haiN| isa kAya meM rahane vAle jIvoM ke do prakAra haiM--pratyeka vanaspati aura sAdhAraNa vnspti| 870. pratyeka vanaspati se kyA tAtparya hai? u. pratyeka vanaspati ke jIva eka-eka zarIra meM eka-eka jIva hI hote haiN| eka jIva ke Azrita asaMkhya jIva raha sakate haiM para unakI sattA svataMtra hai| 871. sAdhAraNa vanaspati kise kahate haiM? u. sAdhAraNa vanaspati meM eka-eka zarIra meM ananta jIvoM kA piNDa hotA hai| saba prakAra kI kAI, kaMda, mUla Adi sAdhAraNa vanaspati ke jIva hai| 872. zarIra nAmakarma kise kahate haiM? u. jo karma zarIra prApti kA hetubhUta ho, use zarIra nAma karma kahate haiN| 873. zarIra-nAmakarma kI upaprakRtiyAM kitanI haiM? ___ u. zarIra nAmakarma kI pAMca upaprakRtiyAM haiM 1. audArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. taijasa aura 5. kaarmnn| HAR HARIB karma-darzana 189 karma-darzana 189
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 874. zarIra kise kahate haiM? ___u. 'sukha-duHkhAnubhava sAdhanaM zarIram' arthAt jisake dvArA sukha-duHkha kI __ anubhUti hotI hai use zarIra kahate haiN| 875. audArika zarIra nAmakarma kise kahate haiM? u. udAra-sUkSma arthAt hADa-mAMsa Adi se banA sthUla shriir| mAMsa, asthi, rakta, vIrya Adi sAta dhAtuoM se nirmita zarIra ko audArika zarIra kahate haiN| mokSa jAne meM yaha sAdhaka hai| arthAt mokSa kI ora le jAne vAlA yahI zarIra mAdhyama hai| jisa nAmakarma ke udaya se jIva ko audArika zarIra kI prApti hotI ho use audArika nAmakarma kahate haiN| ekendriya se lekara paMcendriya taka (manuSya-tiryaMca) audArika zarIradhArI hote haiN| 876. vaikriya zarIra nAmakarma kise kahate haiM? u. vaikriya, arthAt choTe-bar3e Adi vividha rUpa-vikriyA kara sakane vAlA shriir| jisa nAmakarma ke udaya se jIva ko vaikriya zarIra kI prApti hotI hai use vaikriya zarIra nAmakarma kahate haiN| nAraka aura devoM ke yaha zarIra sahaja hotA hai| manuSya aura tiryaMca bhI vaikriya labdhi prApta kara isa zarIra kA nirmANa kara sakate haiN| vAyukAyika jIvoM ke svAbhAvika rUpa se vaikriya zarIra hotA hai| 877. uttara vaikriya zarIra kise kahate haiM? u. deva, nArakI, manuSya aura tiryaMca dvArA nirmita nayA zarIra uttara vaikriya zarIra kahalAtA hai| jaghanya 878. cAroM gati ke jIvoM kI vaikriya aura uttara vaikriya zarIra kI avagAhanA kitanI hai? u. vaikriya kI avagAhanAgati utkRSTa devagati aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga sAta hAtha narakagati aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga 500 dhanuSa pramANa manuSyagati aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga sAdhika eka lAkha yojana vAyukAya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga tiryaMca aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI 900 yojana 190 karma-darzana
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara vaikriya kI avagAhanA gati devagati narakagati jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga utkRSTa eka lAkha yojana eka hajAra dhanuSa pramANa 879. vaikriya zarIra nAma karma kise kahate haiM? u. jisa nAmakarma ke udaya se jIva ko vaikriya zarIra kI prApti hotI hai, use vaikriya zarIra nAmakarma kahate haiN| 880. vaikriya zarIra kise kahate haiM? u. choTe-bar3e Adi vividha rUpa - vikriyA kara sakane vAlA zarIra vaikriya zarIra kahalAtA hai| 881. vaikriya zarIra kitane prakAra kA hotA hai ? u. do prakAra kA-- 1. bhava pratyayika vaikriya zarIra 2. labdhipratyayika vaikriya zarIra / 882. bhavapratyayika vaikriya zarIra kise kahate haiM? u. vaha vaikriya zarIra jisakI prApti meM bhava mukhya hotA hai, use bhavapratyayika vaikriya zarIra kahate haiM / 883. kina-kina jIvoM ke bhavapratyayika vaikriya hotA hai ? u. devoM aura nArakI jIvoM ke bhavapratyayika vaikriya zarIra hotA hai| 884. labdhipratyayika vaikriya zarIra kise kahate haiM ? u. jo zarIra tapa, tyAga, saMyama Adi se prApta hotA hai, use labdhipratyayika vaikriya zarIra kahate haiM / 885. kina-kina jIvoM ke labdhipratyayika vaikriya zarIra hotA hai ? u. paMcendriya manuSya aura tiryaMca ke labdhi pratyayika vaikriya zarIra hotA hai| 886. paryApta bAdara vAyukAya meM bhavapratyayika vaikriya zarIra hotA hai yA nahIM? u. paryApta bAdara vAyukAya meM jaba taka vaikriya saptaka kI udbalanA nahIM huI ho taba taka hI vaikriya zarIra hotA hai ataH yaha bhavapratyayika vaikriya zarIra nahIM hai| karma-darzana 191
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 887. uttara vaikriya zarIra kise kahate haiM? ___ u. deva, nArakI, manuSya aura tiryaMca dvArA nirmita nayA vaikriya zarIra uttara vaikriya zarIra kahalAtA hai| 888. cAroM gati ke jIvoM ke uttara vaikriya zarIra kA kAlamAna kitanA hai? u. gati kAlamAna jaghanya kAlamAna utkRSTa antarmuhUrta 15 dina nAraka antarmuhUrta antarmuhUrta manuSya cAra muhUrta cAra muhUrta tiryaMca paMcendriya cAra muhUrta cAra muhUrta vAyukAya antarmuhUrta antarmuhUrta 889. AhAraka zarIra nAma karma kise kahate haiM? u. jisa nAma karma ke udaya se jIva ko AhAraka zarIra kI prApti hotI hai, use AhAraka zarIra nAmakarma kahate haiN| 890. AhAraka zarIra kise kahate haiM? __ u. AhAraka labdhiA se prApta zarIra ko AhAraka zarIra kahate haiN| 891. AhAraka zarIra kI labdhi kaunase guNasthAna meM prApta hotI hai aura usakA prayoga kaunase guNasthAna meM hotA hai? u. AhAraka zarIra kI labdhi sAtaveM guNasthAnavartI sAdhu ko prApta hotI hai para usakA prayoga chaThe guNasthAna meM avasthita sAdhu hI kara sakatA hai| 892. AhAraka zarIra kA nirmANa kitanI bAra ho sakatA hai? u. eka bhava kI apekSA do bAra aneka bhavoM kI apekSA cAra baar| 893. AhAraka zarIra kaunase saMsthAna vAlA hotA hai? u. samacaturasra saMsthAna vaalaa| 894. AhAraka zarIra sUkSma hotA hai yA sthUla? u. AhAraka zarIra audArika aura vaikriya kI apekSA sUkSma tathA taijasa aura kArmaNa kI apekSA sthUla hotA hai| 192 karma-darzana :
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 895. AhAraka zarIra' kisako prApta hotA hai ? u. catudarza pUrvadhara muni ko / 896. AhAraka zarIra kina-kina prayojanoM se sarvajJa kI sannidhi meM jAtA hai ? u. AhAraka zarIra cAra kAraNoM se sarvajJa kI sannidhi meM jAtA haiarhat kI Rddhi kA darzana saMzaya apanayana / (1) prANI dayA (3) navIna artha kA avagrahaNa (2) (4) 897. taijasa zarIra nAma karma kise kahate haiM? u. jisa nAmakarma ke udaya se jIva ko taijasa zarIra kI prApti hotI hai use taijasa zarIra nAma karma kahate haiN| 898. taijasa zarIra kise kahate haiM? u. taijasa zarIra - uSmAmUlaka vidyuta zarIra / jo zarIra dIpti kA kAraNa hai, AhAra Adi pacAne kI kSamatA rakhatA hai aura jo tejolabdhi kA nimitta hai, vaha taijasa zarIra hai| yaha pUrvavartI tInoM zarIroM se sUkSma hai| yaha zarIra saMsAra ke samasta jIvoM meM vidyamAna rahatA hai| 899. labdhipratyayika taijasa zarIra kise kahate haiM? u. viziSTa tapa prabhAva se jo taijasa labdhi prakaTa hotI hai use labdhi pratyayika taijasa zarIra kahate haiN| isa labdhi se apakAra karane ke lie zrApa rUpa evaM upakAra hetu varadAna rUpa jo tejovargaNA chor3I jAtI hai use kramaza: tejolezyA aura zItalezyA kahate haiN| 900. kArmaNa zarIra nAma karma kise kahate haiM ? u. jisa nAma karma ke udaya se jIva ko kArmaNa zarIra kI prApti hotI hai use kArmaNa zarIra nAma karma kahate haiM / 1. AhAraka zarIra caudaha pUrvo ke dhAraka labdhivAn muni ko prApta hotA hai / jaba caudaha pUrvadhArI muni ko kisI gahana viSaya meM saMdeha utpanna hotA hai aura sarvajJa kI sannidhi nahIM hotI aura audArika zarIra se anya kSetravartI sarvajJa ke pAsa jAnA saMbhava nahIM hotA taba ve muni apanI AhAraka labdhi kA prayoga karate haiN| usa labdhi se eka hAtha kA choTAsA viziSTa zarIra banAte haiN| yaha zarIra sundara va avyAghAtI ( na kisI ko rokatA hai, na hI kisI se rukatA hai) hotA hai| isa zarIra meM muni sarvajJa ke pAsa jAkara apanA saMdeha nivAraNa karate haiN| punaH audArika meM A jAte haiN| usake pazcAt vaha zarIra bikhara jAtA hai| yaha saba kArya antarmuhUrta meM hI ho jAtA hai| karma-darzana 193
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 901. kArmaNa zarIra kise kahate haiM? u. kArmaNa zarIra arthAt karma shriir| pUrvavartI audArika Adi cAroM zarIroM kA kAraNa hai--kArmaNa shriir| isa dRSTi se ise kAraNa zarIra bhI kahA jAtA hai| 902. kArmaNa vargaNA kise kahate haiM? u. kArmaNa zarIra ke rUpa meM prayukta hone vAle sajAtIya pudgala-samUha ko kArmaNa vargaNA kahate haiN| 903. karma aura kArmaNa zarIra bhinna-bhinna haiM athavA eka hI haiM? u. 'karma' kArmaNa zarIra meM rahate haiM para karma bhinna hai, kArmaNa zarIra bhinna hai| karma kI utpatti baMdhana nAma karma aura rAga-dveSa ke nimitta se hotI hai| zarIra kI utpatti zarIra nAma karma ke udaya se hotI hai| isI prakAra inakA vipAka bhI bhinna hai| jJAnAvaraNa Adi karma kA vipAka ajJAna Adi utpanna karatA hai| kArmaNa zarIra kA vipAka kArmaNa zarIra ko hI paripuSTa karatA hai| 904. kArmaNa zarIra kA nirmANa kisase hotA hai? u. aSTavidha karma-pudgaloM se| 905. arUpa AtmA eka zarIra se dUsare zarIra ko kaise prApta karatI hai? u. karma zarIra ke dvaaraa| 906. antarAlagati ke samaya kaunasA zarIra hotA hai? u. taijasa aura kaarmnn| 907. kina-kina jIvoM ke kitane-kitane zarIra hote haiM? u. * pRthvIkAya, apakAya, taijasakAya, vanaspatikAya aura tIna vikalendriya asaMjJI tiryaMca, asaMjJI manuSya, sarva yugaliyAM-ina jIvoM ke tIna-tIna zarIra haiM-audArika, taijasa, kaarmnn| * vAyukAya, saMjJI tiryaMca tathA manuSyaNI meM zarIra cAra pAte haiM--(AhAraka zarIra ko chodd'kr)| * garbhaja manuSya meM zarIra pAMca pAte haiN| * sAta nArakI aura sarva devatA meM zarIra tIna pAte haiM--vaikriya, tejasa __ aura kaarmnn| * siddhoM meM zarIra nahIM paataa| 194 karma-darzana
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaikriya taijasa 908. zarIroM kI krama vyavasthA kyA hai? u. * audArika zarIra svalpa pudgaloM se niSpanna tathA sthUla pariNativAlA hai| ___ * vaikriya Adi zeSa cAra zarIra kramaza: bahu, bahutara, bahutama pudgaloM se niSpanna hote haiN| isakI pariNati kramazaH sUkSma, sUkSmatara, sUkSmatama hotI hai| 909. kisa zarIra kI kitane kAla kI sthiti? u. zarIra jaghanya utkRSTa audArika antarmuhUrta 3 palyopama 10 hajAra varSa 33 sAgaropama AhAraka antarmuhUrta antarmuhUrta jIva ke sAtha anaadi| kArmaNa jIva ke sAtha anaadi| 910. eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM? u. do zarIra-taijasa aura kaarmnn| tIna zarIra- (1) audArika, taijasa, kaarmnn| ___ (2) vaikriya, taijasa, kaarmnn| cAra zarIra- (1) audArika, vaikriya, taijasa, kaarmnn| (2) audArika, AhAraka, taijasa, kaarmnn| eka zarIra kabhI bhI nahIM ho sktaa| eka sAtha pAMca zarIra bhI nahIM ho sakate haiN| 911. aMgopAMga nAma karma kise kahate haiM? u. jo karma zarIra ke aMga-pratyaMgoM kI prApti meM nimittabhUta banatA hai, vaha aMgopAMga nAma karma hai| 912. aMgopAMga kise kahate haiM? u. zarIra ke mukhya avayavoM ko aMga kahate haiN| (1) aMga ATha haiM--do hAtha, do paira, pITha, sira, chAtI, pett| (2) upAMga-aMgulI, nAka, kAna Adi aMgoM ke sAtha jur3e hue hone ke kAraNa choTe avayavoM ko upAMga kahate haiN| 913. aMgopAMga nAmakarma kI kitanI upaprakatiyAM haiM? u. aMgopAMga nAmakarma kI tIna upaprakRtiyAM haiM--(1) audArika aMgopAMga, (2) vaikriya aMgopAMga aura (3) AhAraka aNgopaaNg| taijasa aura kArmaNa ke aMgopAMga nahIM hote haiN| HAHEELE R REEEEEEE EE karma-darzana 195
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 914. taijasa aura kArmaNa zarIra meM aMgopAMga nAmakarma kA udaya kyoM nahIM hotA? u. taijasa aura kArmaNa zarIra meM Atma pradeza zeSa tIna zarIroM ke AdhAra para AkAra grahaNa karane se unakA svataMtra AkAra nahIM hotA hai, ataH aMgAdi bhI nahIM hote haiN| jisa prakAra alaga-alaga bartana meM DAle hue pAnI kA apanA koI svataMtra AkAra nahIM hotA hai, usI prakAra taijasa aura kArmaNa zarIra kA apanA koI viziSTa AkAra nahIM hotA hai| 915. baMdhana nAma karma kise kahate haiM? u. jo karma pUrva gRhIta evaM vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle padagaloM ke pArasparika sambandhoM kA hetubhUta banatA hai use zarIra baMdha nAma karma kahate haiN| 916. zarIra baMdhana nAma karma kI kitanI upakRtiyAM haiM? __u. pAMca-(1) audArika baMdhana nAma karma, (2) vaikriya baMdhana nAma karma, (3) AhAraka baMdhana nAma karma, (4) taijasa baMdhana nAma karma, (5) kArmaNa baMdhana nAma krm| 917. gargarSi RSi ke mata meM baMdhana kitane prakAra ke mAne gaye haiM? u. pandraha prakAra ke| (jinakA nAmollekha prazna saM. 7,103 prakRtiyoM meM kiyA gayA hai) 918. baMdhana nAma karma ko kisa upamA se upamita kiyA gayA hai? u. baMdhana nAma karma ko lAkha kI upamA se upamita kiyA gayA hai| jisa prakAra ___ lAkha (goMda, phevikaoNla) do padArthoM ko jor3a detA hai ThIka usI prakAra baMdhana nAma karma pUrva gRhIta audArika Adi ke vargaNA ke pudgaloM ko naye grahaNa kiye gaye audArika Adi pudgaloM se jor3atA hai| 919. saMghAtana nAma karma kise kahate haiM? u. saMghAta kA artha hai--ekatra krnaa| (jaise-jhAr3a ke bikhare hue ghAsa ke tinakoM ko ikaTThA krnaa)| zarIra ke gRhIta aura grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM ke baMdhana ko saMghAta yAnI gAr3ha baMdha karane meM nimitta bhUta karma pudgaloM ko zarIra-saMghAta nAmakarma kahate haiN| 920. saMghAtana nAma karma ko kisakI upamA dI gaI hai? u. saMghAtana nAma karma ko daMtAlI kI upamA dI gaI hai| jisa prakAra daMtAlI alaga-alaga sthAnoM para bikharI huI ghAsa ko ekatra karatI hai, ThIka usI prakAra saMghAtana nAma karma bikhare hue pudgaloM ko ekatra karatA hai| 196 karma-darzana
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 921. saMghAtana nAma karma kI kitanI upakRtiyAM haiM? u. saMghAtana nAma karma kI pAMca upaprakRtiyAM haiM (1) audArika zarIra saMghAta nAma karma, (2) vaikriya zarIra saMghAta nAma karma, (3) AhAraka zarIra saMghAta nAma karma, (4) taijasa zarIra saMghAta nAma karma, (5) kArmaNa zarIra saMghAta nAma krm| 922. audArika saMghAtana nAma karma kise kahate haiM? u. audArika zarIra kI racanA ke anurUpa pudgaloM ko ekatra karane vAle karma ko audArika saMghAtana nAma karma kahate haiN| (isI prakAra zeSa cAroM zarIra para yahI bAta lAgU hotI hai| kevala zarIra kA nAma badala jaaegaa|) 923. zarIra nAma karma aura saMghAtana nAma karma meM kyA antara hai? u. zarIra kI racanA ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pudgaloM kA zarIra ke rUpa meM parigamana aura zarIra kI racanA Adi kArya, zarIra nAma karma sampanna karatA hai parantu saMghAtana nAma karma zarIra kI racanA ke lie AvazyakatAnusAra pudgaloM ke jatthe ekatra karake pradAna karatA hai| sthUla zarIra kI racanA hone para pudgaloM ke adhika jatthe tathA sUkSma zarIra kI racanA hone para pudgaloM ke kama jatthe pradAna karanA saMghAtana nAma karma kA kArya hai| 924. saMhanana nAma karma kise kahate haiM? ___u. jisa karma ke udaya se zarIra asthi saMracanA kI majabUtI nirbhara karatI hai use saMhanana nAma karma kahate haiN| 925. saMhanana kise kahate haiM? u. saMhanana kA eka artha hai-asthi sNrcnaa| saMhanana kA dUsarA artha hai-amuka-amuka prakAra ke asthi saMcaya se upamita zakti vishess| 926. saMhanana nAma karma kI upaprakRtiyAM kitanI haiM? u. saMhanana nAma karma kI upaprakRtiyAM chaha haiM 1. vajraRSabhanArAca saMhanana nAma karma 2. RSabhanArAca saMhanana nAmakarma 3. nArAca saMhanana nAmakarma 4. ardhanArAca saMhanana nAmakarma 5. kIlikA saMhanana nAmakarma 6. sevArta saMhanana nAmakarma karma-darzana 197
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 927. vajraRSabhanArAca saMhanana nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se vajraRSabhanArAca saMhanana prApta hotA hai, use vajraRSabhanArAca saMhanana nAma karma kahate haiN| 928. vajraRSabhanArAca saMhanana kise kahate haiM? u. vajraRSabhanArAca-vajra-kIla, RSabha-veSTana aura nArAca kA artha hai markaTa bNdh| jisa saMhanana meM apanI mAtA kI chAtI se cipake hae markaTa-baMdara ke bacce kI-sI AkRti vAlI saMdhi kI donoM haDDiyAM paraspara guMthI huI ho, una para tIsarI haDDI kA pariveSTana ho aura cauthI haDDI kI kIla una tInoM kA bhedana karatI huI ho, aisI sudRr3hatama asthi-racanA ko vajraRSabhanArAca saMhanana kahA jAtA hai| 929. RSabhanArAca saMhanana nAma karma kise kahate haiM? u. RSabhanArAca saMhanana meM haDDiyoM kI AMTI aura veSTana hote haiM, kIla nahIM hotii| jisa karma ke udaya se RSabhanArAca saMhanana prApta hotA hai use RSabha nArAca saMhanana nAmakarma kahate haiN| 930. nArAca saMhanana nAma karma kise kahate haiM? u. nArAca saMhanana meM haDDiyoM kI AMTI hotI hai lekina veSTana aura kIla nahIM hotii| jisa karma ke udaya se nArAca saMhanana prApta hotA hai use nArAca saMhanana nAma karma kahate haiN| 931. ardhanArAca saMhanana nAma karma kise kahate haiM? u. ardhanArAca saMhanana meM haDDI kA eka chora markaTa baMdha se baMdhA huA hotA hai aura dasarA chora kIla se bhedA huA hotA hai| jisa karma ke udaya se ardhanArAca saMhanana kI prApti ho use ardhanArAca saMhanana nAma karma kahate haiN| 932. kIlikA saMhanana nAma karma kise kahate haiM? u. kIlikA saMhanana meM haDDiyAM kevala eka kIla se jur3I huI hotI haiM, markaTa baMdha Adi kucha nahIM hote| jisa nAma karma ke udaya se kIlikA saMhanana kI prApti ho use kIlikA saMhanana nAmakarma kahate haiN| 933. sevArta saMhanana nAmakarma kise kahate haiM? u. sevArta saMhanana meM haDDiyAM paryanta bhAga meM eka-dUsare se sparza karatI huI-sI hotI hai| jisa karma ke udaya se sevA saMhanana kI prApti ho, use sevArta saMhanana nAmakarma kahate haiN| 198 karma-darzana
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 934. vajraRSabhanArAca Adi chahoM saMhanana kina-kina zarIroM meM hotA hai ? u. kevala audArika zarIra meM hI chahoM saMhanana hote haiN| zeSa cAra zarIra asthi binA ke hone ke kAraNa unameM koI bhI saMhanana nahIM hotA / 935. cAra gati meM se kisa gati meM kaunasA saMhanana pAtA hai ? u. * nArakI aura devatA meM saMhanana nahIM hotaa| * pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya, asaMjJI manuSya meM saMhanana eka pAtA hai-- sevArta / * garbhaja manuSya, garbhaja tiryaMca meM saMhanana chahoM hI pAte haiN| * sarvayugaliyA, tiresaTha zalAkA puruSa meM saMhanana eka pAtA hai vajraRSabhanArAca / * siddhoM meM saMhanana nahIM hotA / 936. zukla - dhyAna kI sAdhanA ke lie aura mokSa gamana ke lie kaunasA saMhanana honA jarUrI hai ? u. vajraRSabhanArAca / 937. utkRSTa sAdhanA kI bhAMti utkRSTa krUra-karma kaunase saMhanana vAle prANI karate haiM ? u. vajraRSabhanArAca saMhanana vaale| eka ora mokSa; dUsarI ora sAtavI narakabhUmi - eka hI mAdhyama se (vajraRSabhanArAca saMhanana se) do pariNatiyAM puruSArtha ke samyak aura asamyak prayoga para nirbhara karatI haiN| 938. kisa saMhanana vAlA kauna se devaloka meM utpanna hotA hai ? u. devaloka saMhanana chaha-sabhI pAMca sevArta ko chor3akara cAra-kIlikA, sevArta ko chor3akara tIna - ardhanArAca, kIlikA, sevArta ko chor3akara do-vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca eka-vajraRSabhanArAca 1 se 4 devaloka 5 se 6 devaloka 7 se 8 devaloka 9 se 12 devaloka 9 graiveyaka 5 anuttara -- - - -- karma-darzana 199
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 939. kisa saMhanana vAlA jIva kaunasI naraka meM jAtA hai? u. naraka - saMhanana 1, 2 - chaha-sabhI pAMca-sevArta ko chor3akara cAra-kIlikA, sevArta ko chor3akara tIna-ardhanArAca, kIlikA, sevArta ko chodd'kr| do-vajraRSabhanArAca, Rssbhnaaraac| 7 - ek-vjrRssbhnaaraac| 940. zAstroM meM (AgamoM meM) deva ko vajraRSabhanArAca vAle aura nArakI ko sevArta saMhanana vAle kahA gayA hai aura cAra gati meM saMhanana kI vyAkhyA meM deva aura nAraka ko saMhanana rahita kahA gayA hai, aisA kyoM? u. deva aura nArakI ke zarIra meM asthiyAM nahIM hotI kintu ve kramaza: vajraRSabhanArAca saMhanana yukta aura sevArta saMhanana yukta hote haiM arthAt unameM prathama va chaThe saMhanana jitanI zakti hotI hai| 941. saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. zarIra ke AkAra vizeSa ko saMsthAna kahate haiN| jo zarIra kI AkRti racanA ___kA hetubhUta hai usa karma ko saMsthAna nAma karma kahate haiN| 942. saMsthAna nAma karma kitane prakAra kA hai? u. chaH prakAra kA-(1) samacaturasra, (2) nyagrodha parimaNDala, (3) sAdija, (4) vAmana, (5) kubja, (6) hunnddk| 943. samacaturasra saMsthAna kise kahate haiM? u. sama arthAt samAna, catura yAnI cAra, asra yAnI konn| paryaMkAsana meM sthita hone para jisa puruSa ke bAyeM kaMdhe aura dAhine ghuTane, dAhine kaMdhe aura bAyeM ghuTaneM, donoM ghuTanoM ke bIca kA antara tathA lalATa aura paryaMka ke bIca kA antara ye cAroM antara samAna ho use samacaturasra saMsthAna kahate haiN| 944. samacaturasra saMsthAna nAmakarma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva prathama saMsthAna samacaturasra kI prApti karatA hai, use samacaturasra nAma karma kahate haiN| 945. samacaturasra saMsthAna kisake hotA hai? u. kevala paMcendriya jIvoM ke hotA hai| 200 karma-darzana
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 946. nyagrodha-parimaNDala saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. nyagrodha (vaTavRkSa) kI taraha jisameM nAbhi se Upara ke avayava pramANa yukta nahIM hote vaha nyagrodha parimaNDala saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva nyagrodha parimaNDala saMsthAna prApta karatA hai use nyagrodha parimaNDala saMsthAna nAma karma kahate haiN| 947. sAdija saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. sAdija-jisameM nAbhi se nIce kA bhAga lakSaNayukta ho, vaha sAdija saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva sAdija saMsthAna kI prApti karatA hai use sAdija saMsthAna nAma karma kahate haiN| 948. kubja saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. kubja--jisake hAtha, paira, sira aura grIvA lakSaNa yukta ho, hRdaya, udara aura pITha lakSaNahIna ho, pITha para adhika pudgaloM kA saMcaya ho, vaha kubja saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva ko kubja saMsthAna kI prApti ho, vaha kubja saMsthAna nAma karma hai| 949. vAmana saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. vAmana--jisa zarIra meM hRdaya, udara aura pITha lakSaNayukta ho, zeSa avayava lakSaNahIna ho vaha vAmana saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva ko vAmana saMsthAna kI prApti ho use vAmana saMsthAna nAma karma kahate haiN| 950. huNDaka saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? u. huNDaka-jisameM saba lakSaNa visaMvAdI hote haiM, zarIra ke saba avayava prAyaH pramANahIna aura asaMsthita hote haiM, vaha huNDaka saMsthAna hai| jisa karma ke udaya se jIva ko huNDaka saMsthAna kI prApti ho, use huNDaka saMsthAna nAma karma kahate haiN| 951. AhAraka zarIra kA saMsthAna kaunasA hotA hai? u. smctursr| 952. cAra gati meM se kisa gati meM kaunasA saMsthAna pAtA hai? u. * sAta nArakI, tIna vikalendriya, asaMjJI manuSya, asaMjJI tiryaMca paMcendriya __meM saMsthAna eka pAtA hai--hunnddk| * sarvadevatA, sarvayugaliyA, tiresaTha zalAkA-puruSa meM saMsthAna eka pAtA hai--smctursr| * garbhaja tiryaMca, garbhaja manuSya meM saMsthAna pAte haiM--chahoM hii| karma-darzana 201
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 953. pAMca sthAvara meM saMsthAna kauna-kaunase haiM? u. pAMca sthAvara meM huNDaka saMsthAna pAtA hai| alaga-alaga jAnakArI kI dRSTi se pAMca sthAvara meM saMsthAna kA vivaraNapRthvIkAya kA saMsthAna - candra masUra kI dAla ke smaan| apkAya kA saMsthAna pAnI ke bubuda ke smaan| tejasakAya kA saMsthAna sUI ke karanAle ke smaan| vAyukAya kA saMsthAna dhvajA patAkA ke smaan| vanaspatikAya kA saMsthAna - aneka prakAra kaa| 954. saMsthAna kitane prakAra kA hai? u. saMsthAna do prakAra kA hai 1. itthaMstha - niyata AkAra 2. anitthaMstha - aniyata AkAra 955. kyA pudgala ke bhI saMsthAna hotA hai? u. hAM, pudgala ke bhI saMsthAna hotA hai| paudgalika saMsthAna ke bhI pAMca prakAra 1. vRtta-kulAlacakra kI taraha bAhara se gola tathA andara se polAla rahita ___ modaka kI bhaaNti| 2. parimaNDala-valaya kI taraha bAhara se gola aura bhItara se zuSira-cur3I kI bhaaNti| 3. trikoNa-siMghAr3e kI trh| 4. catuSkoNa-caukora-kumbhikA kI trh| paMcakoNa, SaTkoNa, isI meM A jAte haiN| 5. Ayata-daNDa kI taraha diirgh| yaha vistRta artha kA bhI bodhaka hai| 956. saMhanana aura saMsthAna pudgala ke hote haiM yA jIva ke? u. saMhanana aura saMsthAna donoM pudgala ke hote haiN| kintu saMhanana aura saMsthAna jIva-gRhItA zarIra rUpa meM pariNata pudgala vizeSa meM mAnA gayA hai| saMsthAna zarIra ke atirikta pudgala meM bhI hotA hai, usakA svarUpa bhinna hai| zarIra mukta jIva ke saMhanana aura saMsthAna donoM nahIM hote| 957. varNa nAma karma kise kahate haiM? u. zarIra ke raMga para prabhAva DAlane vAle karma ko varNa nAma karma kahate haiN| isake pAMca prakAra haiM--(1) kRSNavarNa nAma, (2) nIlavarNa nAma, (3) raktavarNa 202 karma-darzana HARIH RALE
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma, (4) pItavarNa nAma aura (5) zvetavarNa naam| jisa karma ke udaya se zarIra kRSNAdi varNa vAlA hotA hai| use usI varNa nAma karma se jAtA hai| pukArA 958. gaMdha nAma karma kise kahate haiM? u. zarIra kI gaMdha para prabhAva DAlane vAle karma ko gaMdha nAma karma kahate haiN| gaMdha nAma karma ke do bheda haiM-- sugandha nAma karma aura durgaMdha nAma karma / 959. sugandha nAma karma aura durgandha nAma karma kise kahate haiM ? u. 1. sugaMdha nAma karma -- jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM kasturI, gulAba, caMdana Adi jaisI sugaMdha ho, use sugaMdha nAma karma kahate haiN| 2. durgandha nAma karma -- jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM lahasuna, kIcar3a Adi jaisI durgaMdha hotI ho use durgaMdha nAmakarma kahate haiN| 960. rasa nAma karma kise kahate haiM? u. zarIra ke rasa para prabhAva DAlane vAle karma ko rasa nAma karma kahate haiN| rasa nAma karma kI upaprakRtiyAM pAMca haiM-- tikta rasa nAma karma, kaTu rasa nAma karma, kaSAya rasa nAma karma, Amla rasa nAma karma, madhura rasa nAma krm| jisa karma ke udaya se zarIra tiktAdi rasa vAlA hotA hai, use usI rasa nAma karma se pukArA jAtA hai| 961. sparza nAma karma kise kahate haiM ? u. zarIra ke sparza para prabhAva DAlane vAle karma ko sparza nAma karma kahate haiN| isakI ATha upaprakRtiyAM haiM-- (1) guru sparza nAma karma, (2) laghu sparza nAma karma, (3) mRdu sparza nAma karma, (4) karkaza sparza nAma karma, (5) zIta sparza nAma karma, (6) uSNa sparza nAma karma, (7) snigdha sparza nAma karma, (8) rukSa sparza nAma karma / 962. varNa-gaMdha-rasa - sparza nAma karma ke kula kitane bheda haiM? u. biis| 963. bIsa prakRtiyoM meM zubha kitanI aura azubha kitanI ? u. * zubha prakRtiyAM--11 - (1) rakta varNa, (2) pIta varNa, (3) zveta varNa, (4) sugandha, (5) kaSAya rasa, (6) Amla rasa, (7) madhura rasa, (8) laghu sparza, (9) mRdu sparza, (10) snigdha sparza, (11) uSNa sprsh| karma-darzana 203
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ * azubha prakRtiyAM-9-(1) nIla varNa, (2) kRSNa varNa, (3) dargaMdha, (4) tikta rasa, (5) kaTu rasa, (6) guru sparza, (7) karkaza sparza, (8) rukSa sparza aura (9) zIta sprsh| 964. AnupUrvI nAma karma kise kahate haiM? u. vigrahagati se agrima janma sthAna jAte hue jIva ko AkAza pradeza kI zreNI ke anusAra gamana karAne vAlA hetubhUta karma AnupUrvI nAma karma hai| AnupUrvI kA udaya vakragati se hotA hai| 965. vigraha gati se kyA tAtparya hai? u. eka bhava se dUsare bhava meM utpanna hone ke madhya ke kAla meM hone vAlI AtmA kI gati ko vigrahagati' kahate haiN| 966. AnupUrvI nAma karma kI upaprakRtiyAM kitanI haiM? ___u. cAra-(1) narakAnupUrvI nAmakarma, (2) tiryaMcAnupUrvI nAma karma, (3) manuSyAnupUrvI nAmakarma, (4) devAnupUrvI nAma krm| 967. kisa bhava meM kisa AnupUrvI kA udaya ho sakatA hai? u. jisa bhava kA AyuSya aura gati kA udaya hotA hai usI ke anurUpa jIva ke AnupUrvI kA udaya hotA hai* naraka AyuSya naraka gati kA udaya hotA hai to narakAnupUrvI kA udaya hotA hai| * devAyuSya evaM devagati kA udaya hone para devAnupUrvI kA udaya hotA hai| * manuSya aura tiryaMca gati ke jIva ko cAroM AnupUrviyoM kA udaya ho sakatA hai| * devagati aura narakagati ke jIvoM ko manuSyAnupUrvI va tiryaMcAnupUrvI kA udaya ho sakatA hai| 968. vihAyogati nAma karma kise kahate haiM? u. jisa gati se AkAza-sthAna vizeSa ko pAyA jAe use vihAyogati kahate haiN| gamana sadaiva AkAza pradeza meM hI hotA hai, pRthvI para calane vAlA bhI 1. vigrahagati se samApanna jIva ilikAgati se anuttara vimAna meM jAtA hai athavA vahA~ se AtA hai, taba sAta rajjUpramANa kSetra kA sparza karatA hai tathA jo jIva chaThI naraka meM jAtA hai athavA vahA~ se AtA hai, taba rajjUpramANa kSetra kA sparza karatA hai| 204 karma-darzana
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAza meM calatA hai| jisa karma ke udaya se vihAyogati prApta hotI hai use vihAyogati nAma karma kahate haiN| 969. vihAyogati nAma karma ke kitane bheda haiM? u. vihAyogati nAma karma ke do bheda haiM--zubha vihAyogati (prazasta vihAyogati), azubha vihAyogati (aprazasta vihaayogti)| 970. zubha vihAyogati nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko haMsa jaisI sundara, prazaMsanIya cAla, gati athavA gamana kriyA kI prApti hotI hai, use zubha vihAyogati nAma karma kahate haiN| 971. azubha vihAyogati nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko gardabha jaisI azubha cAla-gati-gamana kriyA kI prApti hotI hai, use azubha vihAyogati nAma karma kahate haiN| 972. pratyeka prakRti kise kahate haiM? u. jisa prakRti kA koI bheda nahIM hotA, jo svayaM meM eka hotI hai use pratyeka prakRti kahate haiN| 973. ATha pratyeka prakRtiyAM kauna-kaunasI haiM? u. pratyeka prakRtiyAM-(1) agurulaghu nAma, (2) upaghAta nAma, (3) parAghAta nAma, (4) ucchvAsa nAma, (5) Atapa nAma, (6) udyota nAma, (7) nirmANa nAma, (8) tIrthaMkara naam| 974. agurulaghu nAma karma kise kahate haiM? ___u. jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra adhika halakA athavA adhika bhArI nahIM hotA use agurulaghu nAma karma kahate haiN| 975. agurulaghu nAma karma kI prakRti kA udaya kina jIvoM ke hotA hai? u. yaha prakRti dhruvodayI prakRti hai| isa prakRti kA udaya pratyeka saMsArI jIva ke avazya hI hotA hai| 976. upaghAta nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva apane adhika yA vikRta avayavoM dvArA du:kha pAte haiM athavA jo karma jIva ke upaghAta-bemauta maraNa kA kAraNa ho use 'upaghAta nAma karma' kahate haiN| 22 karma-darzana 205
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 977. parAghAta nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva vijaya prApta karatA hai aura pratipakSI kI hAra ___hotI hai use parAghAta nAma karma kahate haiN| 978. ucchvAsa nAma karma kise kahate haiM? ___ u. jisa karma ke udaya se jIva sukhapUrvaka zvAsa-ucchvAsa le sakatA hai use ucchvAsa nAma karma kahate haiN| 979. Atapa nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva svayaM zItala hote hue bhI dUsaroM ke tApayukta hotA hai use Atapa nAma karma kahate haiN| 980. Atapa nAma karma kA udaya kina-kina jIvoM ke hotA hai? u. Atapa nAma karma kA udaya mAtra sUrya vimAna meM sthita jo pRthvIkAyika ratna hai, una ratnarUpa pRthvIkAyika jIvoM ko Atapa nAma karma kA udaya hotA hai| 981. Atapa nAma karma vAlA samyaktvI hotA hai yA mithyAtvI? u. Atapa nAma karma ke udaya vAlA jIva mithyAtvI hogA, samyaktvI nhiiN| 982. kina-kina jIvoM meM udyota nAma karma kA udaya ho sakatA hai? u. * pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya, tIna vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya ke, mUla audArika meM tIna paryAptiyAM pUrNa karane ke bAda udyota nAma karma kA udaya ho sakatA hai| * tIna, cAra, pAMca athavA chaha paryAptiyAM pUrNa karane ke pazcAt sAdhu ke vaikriya zarIra meM udyota nAma karma kA udaya ho sakatA hai| * AhAraka zarIra sambandhI-zvAsocchvAsa, bhASA yA mana paryApti pUrNa karane se pUrva athavA bAda meM muni ke AhAraka zarIra meM udyota nAma karma kA udaya ho sakatA hai| * saMjJI paMcendriya tiryaMca ke uttara vaikriya zarIra meM tIna paryAptiyAM pUrNa hone ke bAda aura tIsarI, cauthI yA pAMcavIM athavA chaThI paryApti pUrNa hone ke bAda udyota nAma karma kA udaya ho sakatA hai| 983. kina-kina jIvoM meM udyota nAma karma kA udaya hotA hai? u. * bhavanapati Adi cAroM nikAya ke devoM ke uttara vaikriya zarIra meM tIna paryAptiyAM pUrNa hone ke bAda athavA cauthI yA pAMcavIM yA chaThI paryApti pUrNa hone ke bAda udyota nAma karma kA udaya hotA hai| R 206 karma-darzana 206 karma-darzana E
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ * candra, graha, nakSatra aura tArA ina cAra jyotiSka vimAnoM ke pRthvIkAyika ratnoM ke zarIra meM tIsarI paryApti pUrNa hone ke bAda udyota nAma karma kA udaya hotA hai| * juganu jaise caturindriya jIva ke zarIra meM udyota nAma karma kA udaya hotA 3 984. kina-kina jIvoM meM udyota nAma karma kA udaya nahIM hotA hai? ___* devoM ke mUla vaikriya zarIra meM, nArakI jIvoM ke mUla vaikriya aura uttara vaikriya zarIra meM udyota nAma karma kA udaya nahIM hotaa| * manuSyoM ke (1 se 5 gaNasthAnavartI) vaikriya zarIra meM aura mala audArika zarIra meM udyota nAmakarma kA udaya nahIM hotA haiN| * vAyukAya ke mUla (audArika) zarIra meM evaM vaikriya zarIra meM aura tejasakAya ke mUla (audArika) zarIra meM udyota nAma karma kA udaya nahIM hotA hai| * muni ke janma se mile audArika zarIra meM udyota nAma karma kA udaya nahIM hotaa| 985. nirmANa nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ke avayava yathAsthAna vyavasthita hote haiM tathA usakA zarIra phor3e-phusiyoM se rahita hotA hai use nirmANa nAma karma kahate hai| 986. aMgopAMga kA nirmANa aMgopAMga nAma karma karatA hai to phira nirmANa nAma karma kI kyA AvazyakatA hai? | u. mastaka, hAtha, pAMva Adi aMga, upAMga evaM aMgopAMga kI racanA aMgopAMga nAma karma karatA hai parantu unheM vyavasthita-yathAsthAna para jamAne kA kArya nirmANa nAma karma karatA hai| ataH donoM nAma karma bhinna-bhinna haiN| yaha dhruvodayI prakRti hai| arthAt pratyeka jIva ke isakA udaya avazyameva hotA 987. tIrthaMkara nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko tIrthaMkaratva kI prApti hotI hai, use tIrthaMkara nAma karma kahate haiN| 988. tIrthaMkara kise kahate haiM? u. sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa cAra tIrtha kI sthApanA karate haiM ve tIrthaMkara kahalAte haiN| 4 karma-darzana 207
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 989. tIrthaMkara nAma karma baMdha ke kitane kAraNa haiM aura kauna-kauna se haiM? u. tIrthaMkara nAma karma baMdha ke bIsa kAraNa haiM (1) arihaMta vAtsalya (2) siddha vAtsalya (3) pravacana vAtsalya __ (4) guru vAtsalya (5) sthavira vAtsalya (6) bahuzruta vAtsalya (7) tapasvI vAtsalya (8) abhIkSNa jJAnopayoga (9) darzana (10) vinaya (11) Avazyaka (12) niraticAra (13) kSaNalava-dhyAna (14) tapa (15) tyAga (16) vaiyAvRttya (17) samAdhi (18) apUrva jJAnagrahaNa (19) zruta-bhakti __ (20) prvcn-prbhaavnaa| 990. tIrthaMkara nAma karma kA baMdha kaba hotA hai? u. tIrthaMkara bhava ke pUrva tIsare bhava meN| 991. tIrthaMkara nAma karma kA udaya kaba hotA hai? u. terahaveM, caudahaveM guNasthAna meN| 992. tIrthaMkara nAma karma kA udaya hara kevalI ke hotA hai yA nahIM? u. nhiiN| 993. trasa dazaka prakRtiyAM kauna-kaunasI haiM? u. trasa dazaka prakRtiyAM-(1) trasa, (2) bAdara, (3) pratyeka, (4) __ paryApta, (5) sthira, (6) zubha, (7) subhaga, (8) susvara, (9) Adeya, (10) ysh:kiirti| 994. trasa nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko svataMtra rUpa se gamanAgamana kA sAmarthya utpanna hotA hai use trasa nAma karma kahate haiN| 995. trasa kise kahate haiM? u. 1. tApa Adi se saMtapta hone para jo chAyA Adi kI ora gatizIla hote haiM ve trasa haiN| 2. eka sthAna se dUsare sthAna meM svayaM gamana karane vAle jIva trasa kahalAte 3. jina kinhIM prANiyoM meM sAmane jAnA, pIche haTanA, saMkucita honA, 208 karma-darzana
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ phailanA, zabda karanA, idhara-udhara jAnA, bhayabhIta honA, daur3anA -- ye kriyAeM haiM aura gati - Agati ke vijJAtA haiM ve trasa haiN| 996. sajIva kitane prakAra ke haiM? u. do prakAra ke labdhitrasa aura gatitrasa / 997. labdhitrasa aura gatitrasa kise kahate haiM ? u. dvIndriya se lekara paMcendriya taka jIva labdhitrasa hai, inake trasa - trasa nAma karma kA udaya hotA hai| agni aura vAyu gatitrasa hai / yadyapi inake sthAvara nAma karma kA udaya hai phira bhI gatizIlatA ke kAraNa ye trasa kahalAte haiN| 998. trasa jIvoM ke utpanna hone ke sthAna kitane va kauna - kaunase haiM ? u. trasa jIvoM ke utpanna hone ke ATha sthAna haiM (1) aNDaja-jo aNDoM se paidA hote haiM, jaise- pakSI, sarpa Adi / (2) potaja-jo janma ke samaya khule aMgoM sahita hote haiM, jaise-hAthI aadi| (3) jarAyuja - - jo janma ke samaya mAMsa kI jhillI se lipaTe rahate haiM, jaisemanuSya, gAya, bhaiMsa Adi / (4) rasaja-jo dahI Adi rasoM meM utpanna hote haiM, jaise- kRmi Adi / (5) svedaja - jo pasIne se utpanna hote haiM, jaise- jUM, lIkha Adi / (6) sammUrcchima - jo nara-mAdA ke saMbhoga ke binA hI utpanna hote haiM, jaisemakkhI, cIMTI Adi / (7) udbhij-jo pRthvI ko phor3akara nikalate haiM, jaise TiDDI, pataMga aadi| (8) aupapAtika - jo garbha meM rahe binA hI sthAna vizeSa meM paidA hote haiM, jaise - deva aura nAraka / 999. bAdara nAma karma kise kahate haiM? u. jisa nAma karma ke udaya se jIva ko aisA sthUla zarIra prApta hotA hai jo AMkhoM se dekhA jA sake use bAdara nAma karma kahate haiN| 1000. bAdara nAma karma kA udaya kina-kina jIvoM ke hotA hai ? u. ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara donoM nAma karma kA udaya rahatA hai| zeSa paMcendriya taka sabhI jIvoM ke bAdara nAma karma kA udaya rahatA hai| 1001. bAdara jIva kahAM rahate haiM ? u. loka ke eka bhAga meM / karma-darzana 209
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1002. pratyeka nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko eka svataMtra zarIra kI prApti ho use pratyeka nAma karma kahate haiN| 1003. kina-kina jIvoM ke pratyeka nAma karma kA udaya hotA hai ? u. sAdhAraNa vanaspatikAya ko chor3akara zeSa sabhI jIvoM ke pratyeka nAma karma kA udaya hotA hai| 1004. paryApta nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryAptiyAM pUrNa kara letA hai, use paryApta nAma karma kahate haiN| 1005. paryApta kise kahate haiM ? u. svayogya paryAptiyAM pUrNa karane vAle jIva ko paryApta kahate haiM / 1006. paryApti kise kahate haiM? u. janma ke prArambha meM jo paudgalika zakti kA nirmANa hotA hai, use paryApti kahate haiN| 1007. paryApti kitanI va kauna-kaunasI haiM ? u. paryAptiyAM chaha haiM-- AhAra paryApti, zarIra paryApti, indriya paryApti, zvAsocchrAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaH paryApti / 1008. paryApti nirmANa kA kAlakrama kyA hai ? u. paryApti kA prArambha eka sAtha hotA hai| pUrNatA AhAra paryApti kI eka samaya meM ho jAtI hai tathA zeSa kI pUrNatA kA kAla kramazaH eke-eka antarmuhUrta hai| 1009. paryApti jIva hai yA ajIva ? u. paryApti paudgalika zakti hone ke kAraNa ajIva hai| 1010. kina-kina jIvoM meM kauna-kaunasI athavA kitanI kitanI paryAptiyAM pAI jAtI haiM? u. ekendriya meM prathama cAra ( bhASA va mana ko chor3akara), tIna vikalendriya aura asannI tiryaMca paMcendriya meM pAMca prathama (mana ko chor3akara), sannI paMcendriya meM chaha tathA asannI manuSya meM sAr3he tIna (mana, bhASA ko chor3akara tathA zvAsa lenA ucchvAsa nahIM), pAyI jAtI hai| 1011. koI bhI jIva nyUnatama kitanI paryAptiyAM pUrNa karatA hai? u. koI bhI jIva nyUnatama prathama tIna paryAptiyAM pUrNa karatA hai| tIna paryAptiyoM ko pUrNa karane ke bAda hI jIva mRtyu ko prApta ho sakatA hai, usase pUrva nahIM / 210 karma-darzana
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1012. audArika, vaikriya aura AhAraka ina tIna zarIroM meM paryAptiyAM pUrNa karane kA krama kyA hai ? u. audArika zarIra vAlA jIva pahalI paryApti eka samaya meM pUrNa karatA hai aura isake bAda antarmuhUrta meM dUsarI, isake bAda tIsarI / isa prakAra cauthI, pAMcavIM aura chaThI pratyeka kramazaH antarmuhUrta - antarmuhUrta ke bAda pUrNa karatA hai| vaikriya aura AhAraka zarIra vAle jIva pahalI paryApti eka samaya meM pUrI kara lete haiM aura usake bAda antarmuhUrta meM dUsarI paryApti, usake bAda tIsarI, cauthI, pAMcavIM aura chaThI paryApti anukrama se eka-eka samaya meM pUrI karate haiN| kintu deva pAMcavIM aura chaThI ina donoM paryAptiyoM ko anukrama se pUrNa na kara eka sAtha eka samaya meM hI pUrI kara lete haiM / 1013. sabase kama kaunasI paryApti vAle jIva haiM ? u. manaH paryApti vaale| 1014. sthira nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se zarIra ke avayava majabUta evaM sthira hote haiM, use sthira nAma karma kahate haiN| 1015. zubha nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se zarIra sundara evaM lAvaNyayukta hotA hai use zubha nAma karma kahate haiN| athavA jisa karma ke udaya se zarIra ke nAbhi se mastaka taka bhAga sundara evaM zubha ho use zubha nAma karma kahate haiN| 1016. subhaga nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva sabako priya lagatA hai, use subhaga nAma karma kahate haiN| 1017. susvara nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva kA svara madhura va priya lagatA hai, use nAma karma kahate haiN| susvara 1018 Adeya nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva kA vacana Adeya va prAmANika hotA hai, use Adeya nAma karma kahate haiN| 1019. yaza: kIrti nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko yaza: kIrti milatI hai use yaza: kIrti nAma karma kahate haiN| karma-darzana 211
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1020. sthAvaradazaka prakRtiyAM kauna-kaunasI haiM ? u. sthAvaradazaka prakRtiyAM (1) sthAvara, (2) sUkSma, (3) sAdhAraNa, (4) aparyApta, (5) asthira, (6) azubha, (7) du:bhaga, (8) du:svara, (9) anAdeya, (10) ayaza: kIrti / 1021. sthAvara nAma karma kise kahate haiM ? u. jisa karma ke udaya se jIva svataMtra rUpa se gamanAgamana nahIM kara sakatA, use sthAvara nAma karma kahate haiN| 1022. sthAvara nAma karma kA udaya kina-kina jIvoM ke hotA hai ? u. ekendriya jIvoM ke / 1023. sUkSma nAma karma kise kahate haiM? u. jina jIvoM kA zarIra dRSTigamya nahIM hotA ve sUkSma kahalAte haiN| jisa karma use jIva ko sUkSma zarIra kI prApti ho, jo AMkhoM se nahIM dekhA jA sakatA ho, vaha sUkSma nAma karma kahalAtA hai| 1024. sUkSma jIva kahAM rahate haiM ? u. sUkSma jIva pUre loka meM vyApta haiN| 1025. sAdhAraNa nAmakarma kise kahate haiM? u. jahA~ eka zarIra meM ananta jIva hote haiM use sAdhAraNa kahate haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko eka zarIra meM ananta jIvoM ke sAtha rahanA par3atA hai, use sAdhAraNa nAma karma kahate haiN| 1026. kina-kina jIvoM meM sAdhAraNa nAma karma kA udaya hotA hai? u. mAtra vanaspatikAyika jIvoM meM / 1027. aparyApta nAma karma kise kahate haiM ? u. jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryAptiyAM pUrNa na kara sake aura pahale hI maraNa ko prApta ho, use aparyApta nAma karma kahate haiN| 1028. asthira nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ke avayava kamajora, DhIle va asthira hote haiM, use asthira nAma karma kahate haiN| 1029. azubha nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra sundara nahIM hotA hai, use azubha nAma karma kahate haiN| 212 karma-darzana
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1030. durbhaga nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva upakAra karane para bhI evaM saMbaMdha rakhane para bhI sabako apriya lagatA hai use durbhaga nAma karma kahate haiN| 1031. duHsvara nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva karkaza svara vAlA hotA hai use duHsvara nAma karma kahate haiN| 1032. anAdeya nAma karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva kA vacana anAdeya-aprAmANika evaM apriya hotA hai use anAdeya nAmakarma kahate haiN| 1033. ayazaH kIrtinAma-karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko apayaza aura akIrti milatI hai use ayazaH kIrtinAma-karma kahate hai| 1034. uparokta nAma karma kI prakRtiyoM meM zubha nAma karma kI kitanI haiM? u. zubha nAma karma ke anaMta bheda haiM, kintu mukhya bheda saiMtIsa (37) haiM___ 1. manuSya gati 2. deva gati 3. paMcendriya jAti 4. audArika zarIra 5. vaikriya zarIra 6. AhAraka zarIra 7. taijasa zarIra 8. kArmaNa zarIra 9. samacaturasra saMsthAna 10. vajraRSabhanArAca saMhanana 11. audArika aMgopAMga 12. vaikriya aMgopAMga 13. AhAra aMgopAMga 14. prazasta varNa 15. prazasta gaMdha 16. prazasta rasa 17. prazasta sparza 18. manuSyAnupUrvI 19. devAnupUrvI 20. agurulaghu 21. parAghAta 22. ucchrAsa 23. Atapa 24. udyota 25. prazasta vihAyogati 26. trasa 27. bAdara 28. paryApta 29. pratyeka 30. sthira 31. zubha 32. subhaga 33. susvara 34. Adeya 35. yaza:kIrti 37. tIrthaMkara naam| 36. nirmANa M karma-darzana 213
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1035. azubha nAma karma kI kitanI prakRtiyAM haiM? u. cautIsa / 1. narakagati 3. ekendriya jAti 5. trIndriya jAti 7. RSabhanArAca saMhanana 9. arddhanArAca saMhanana 11. sevArta saMhanana 13. sAdija saMsthAna 15. kubja saMsthAna 17. aprazasta varNa 19. aprazasta rasa 21. narakAnupUrvI 23. upaghAta 25. sthAvara 27. sAdhAraNa 29. asthira 31. durbhaga 33. anAdeya 2. 4. 6. 8. 10. 12. nyagrodha parimaNDala saMsthAna 14. vAmana saMsthAna 16. huNDaka saMsthAna 18. aprazasta gaMdha aprazasta sparza tiryaMcagati dvIndriya jAti caturindriya jAti nArAca saMhanana kIlikA saMhanana 20. 22. tiryaMcAnupUrvI 24. aprazasta vihAyogati 1036. nAma karma baMdha ke kitane kAraNa haiM? u. nAma karma baMdha ke chaha kAraNa haiM 26. sUkSma 28. aparyApta 30. azubha 32. duHsvara 34. ayaza: kIrtinAma 1. kAyaRjutA - dUsaroM ko Thagane vAlI zArIrika ceSTA na karanA / 2. bhAvaRjutA - dUsaroM ko Thagane vAlI mAnasika ceSTA na karanA / 3. bhASARjutA - dUsaroM ko Thagane vAlI vacana kI ceSTA na karanA / 4. avisaMvAdana yoga-kathanI aura karanI meM visaMvAdana na karanA / zubha nAma karma baMdha ke kAraNa haiM aura inake viparIta karanA azubha nAma karma baMdha ke kAraNa haiN| jaise--kAya vakratA, bhAva vakratA, bhASA vakratA aura visaMvAdana yoga / 1037. nAma karma kI sthiti kitanI hai ? u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa bIsa karor3Akaror3a sAgara / 214 karma-darzana
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1038. nAma karma kA abAdhAkAla kitanA hai? ___u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa do hajAra vrss| 1039. nAma karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai? u. nAma karma citrakAra ke samAna hai| citrakAra apanI kalpanA se naye-naye citroM kA nirmANa karatA hai vaise hI nAma karma zarIra saMsthAna Adi ko aneka rUpa detA hai| nAma karma ke udaya se vyakti meM sundaratA-asundaratA ke darzana hote haiN| jisa prakAra harikezabala kA cANDAla kula meM janma aura bIbhatsa zarIra, aSTAvakra ke zarIra kI vakratA evaM sanatkumAra cakravartI kI sundaratA, yaha saba nAma karma ke udaya kA hI pariNAma hai| 1040. nAma karma bhogane ke kitane hetu haiM? u. nAma karma bhogane ke aTThAIsa hetu haiM * zubha nAma karma ke udaya se jIva zArIrika evaM vAcika utkarSa pAtA hai| isake anubhAva caudaha haiM--(1) iSTa zabda, (2) iSTa rUpa, (3) iSTa gaMdha, (4) iSTa rasa, (5) iSTa sparza, (6) iSTa gati, (7) iSTa sthiti, (8) iSTa lAvaNya, (9) iSTa yaza:kIrti, (10) iSTa utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra, parAkrama, (11) iSTa svaratA, (12) kAnta svaratA, (13) priya svaratA, (14) manojJa svrtaa| * azubha nAma karma ke udaya se jIva zArIrika evaM vAcika apakarSa pAtA hai| isake anubhAva caudaha haiM--(1) aniSTa zabda, (2) aniSTa rUpa, (3) aniSTa gaMdha, (4) aniSTa rasa, (5) aniSTa sparza, (6) aniSTa gati, (7) aniSTa sthiti, (8) aniSTa lAvaNya, (9) aniSTa yaza:kIrti, (10) aniSTa utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra, parAkrama, (11) aniSTa svaratA, (12) hIna svaratA, (13) dIna svaratA, (14) akAnta svrtaa| 1041. nAma karma kA baMdha kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. pahale se dasaveM guNasthAna tk| 1042. nAma karma kA udaya kaunase guNasthAna meM rahatA hai? __u. sabhI guNasthAnoM meN| kama-darzana 215
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1043. nAma karma kA upazama aura kSayopazama kaunase guNasthAna meM hotA hai ? u. nAma karma kA upazama evaM kSayopazama nahIM hotA hai| 1044. nAma karma kA kSaya kaunase guNasthAna meM hotA hai ? u. nAma karma kA kSaya guNasthAnoM meM nahIM, siddhoM meM hotA hai / - darzana 216 karma
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra karma
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra karma 1045. gotra karma kise kahate haiM? u. gotra kA artha hai-kulakramAgata aacrnn| 1. jo pudgala AtmA kI pratiSThA yA apratiSThA meM nimitta banate haiM, vaha hai gotra krm| 2. jIva ko acchI yA burI dRSTi se dekhe jAne meM nimitta banane vAlA karma gotra karma hai| 1046. gotra karma kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM? u. gotra karma kI uttara prakRtiyAM do haiM__(1) ucca gotra aura (2) nIca gotr| 1047. gotra karma puNya rUpa hai athavA pApa rUpa haiM? u. ucca gotra puNya rUpa hai aura nIca gotra pApa rUpa hai| 1048. gotra karma baMdha ke kitane hetu haiM? u. gotra karma baMdha ke ATha kAraNa haiM(1) jAti (2) kula (3) bala (4) rUpa (5) tapa (6) zruta (7) lAbha (8) aizvarya ina ATha bAtoM kA mada-(ahaM) na karanA ucca gotra karma baMdha kA kAraNa hai aura inakA mada (ahaM) karanA nIca gotra karma baMdha kA kAraNa hai| 1049. ucca gotra karma bhogane ke kitane hetu haiM? u. ucca gotra karma ke udaya se jIva viziSTa banatA hai usake anubhAva ATha (1) jAti viziSTatA (3) bala viziSTatA (5) tapa viziSTatA (7) lAbha viziSTatA (2) kula viziSTatA (4) rUpa viziSTatA (6) zruta viziSTatA (8) aizvarya viziSTatA 1. kathA saM. 37 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHE karma-darzana 219
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1050. nIca gotra karma bhogane ke kitane hetu haiM? u. nIca gotra karma ke udaya se jIva hInatA ko prApta hotA hai| Agama meM nIca gotra karma ke upabheda aura anubhAvoM kA varNana isa prakAra kiyA gayA upabheda - anubhAva 1. jAti nIca gotra - jAti vihInatA-mAtRpakSIya viziSTatA kA abhaav| 2. kula nIca gotra - kula vihInatA-pitRpakSIya viziSTatA kA abhaav| 3. bala nIca gotra - bala vihInatA 4. rUpa nIca gotra - rUpa vihInatA 5. tapa nIca gotra - tapa vihInatA 6. zruta nIca gotra - zruta vihInatA 7. lAbha nIca gotra - lAbha vihInatA 8. aizvarya nIca gotra - aizvarya vihiintaa|' nIca gotra karma ke udaya se manuSya ko apamAna, dInatA, avahelanA Adi kA anubhava hotA hai| 1051. ucca gotra karma kise kahate haiM? __u. jisa karma ke udaya se jIva ko ucca kula Adi viziSTatA prApta hotI hai use ucca gotra karma kahate haiN| ucca gotra karma deza, jAti, kula, sthAna, mAna, satkAra aizvarya Adi viSayaka utkarSa kA nivartaka hotA hai| 1052. nIca gotra karma kise kahate haiM? u. jisa karma ke udaya se jIva ko nIca kula Adi hInatA prApta hotI hai use nIca gotra karma kahate haiN| nIca gotra karma cANDAla naTa, vyAdha, dhIvara, dAsyAdi bhAvoM kA nirvartaka hai| 1053. gotra karma kI sthiti kitanI hai? ___ u. jaghanya ATha-muhUrta, utkRSTa bIsa karor3Akaror3a saagr| 1054. gotra karma kA abAdhAkAla kitanA hai? u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa do hajAra vrss| 1. kathA saM. 38 220 karma-darzana
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1055. gotra karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai? u. gotra karma kumbhakAra ke samAna hai| kumbhakAra jaise--choTe-bar3e kalaza aura madyaghaTa, lokapUjya athavA lokanindya mana cAhe ghar3oM kA nirmANa karatA hai vaise hI yaha karma jIva ke vyaktitva ko zlAdhya - azlAdhya banAtA hai| isa karma ke udaya se jIva ucca-nIca banatA hai| 1056. gotra karma kA udaya kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. pahale se caudahaveM guNasthAna tk| 1057. gotra karma kA baMdha kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. pahale se dasaveM guNasthAna tk| 1058. gotra karma kA upazama aura kSayopazama kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. gotra karma kA upazama aura kSayopazama nahIM hotA / 1059. gotra karma kA kSAyika bhAva kaunase guNasthAna meM hotA hai ? u. gotra karma kA kSAyika bhAva guNasthAnoM meM nahIM siddhoM meM hotA hai| 1060. vaMdanA karatA huA jIva kaunase karma kA baMdha aura kSaya karatA hai? u. vaMdanA karanA huA jIva ucca gotra karma kA baMdha aura nIca gotra karma kA kSaya karatA hai| 1061. gotra karma baMdha ke ATha madoM ko ghaTita karane vAle udAharaNa batAiye ? rAjaputra- purohita putra-karmasaMhitA harikezabala muni u. 1. jAti mada bha. mahAvIra kA jIva marIci ke bhava meM 2. kulamada 3. balamada 4. rUpamada 5. lAbha mada - - rAjA zreNika dvArA eka tIra meM garbhavatI hiraNI ko mAranA - - sanatkumAra cakravartI - - subhUya cakravartI 6. zruta mada - sthUlibhadra 7. aizvarya mada - mammaNa seTha karma-darzana 221
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarAya karma x S
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarAya karma 1062. antarAya karma kise kahate haiM? u. antarAya kA artha hai bIca meM upasthita honA, vighna karanA, vyAghAta krnaa| jo karma kriyA, labdhi, bhoga aura balasphoTana karane meM avarodha upasthita kare use antarAya karma kahate haiN| 1063. antarAya karma kI uttara prakRtiyAM kitanI haiM? u. pAMca-(1) dAna-antarAya karma, (2) lAbha-antarAya karma, (3) bhoga __ antarAya karma, (4) upabhoga-antarAya karma, (5) vIrya-antarAya krm| 1064. dAna kise kahate haiM? u. apane, parAye athavA donoM ke upakAra ke lie denA dAna hai| 1065. dAna ke kitane prakAra haiM? u. dAna ke do prakAra haiM(1) vyAvahArika (2) pAramArthika athavA (1) laukika (2) lokottara 1066. laukika va lokottara dAna kise kahate haiM? u. sAMsArika pravRtti calAne va asaMyamI ke poSaNa ke lie dAna dene ko laukika dAna kahate haiN| jo dAna saMyamI ke vikAsa meM sahAyaka hotA hai, use lokottara dAna kahate haiN| 1067. sthAnAMga sUtra meM dAna ke kitane prakAra batAe gae haiM? u. sthAnAMga sUtra meM dAna ke dasa prakAra batAe gae haiM (1) anukampA dAna - karuNA se denaa| (2) saMgraha dAna - sahAyatA ke lie denaa| (3) bhaya dAna - bhaya se denaa| (4) kAruNya dAna - mRtaka ke pIche denaa| 1. zrIpAla mainAsundarI ke kathAnaka meM surasundarI kA prasaMga, kathA saM. 23 : karma-darzana 225
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) lajjA dAna - lajjAvaza denaa| (6) gaurava dAna - garvapUrvaka denaa| (7) adharma dAna - hiMsA Adi pApoM meM Asakta vyaktiyoM ko denaa| (8) dharma dAna - saMyamI ko denaa| (9) kariSyati dAna - amuka Age sahayoga karegA, isalie dAna denaa| (10) kRtamiti dAna - amuka ne sahayoga kiyA thA, isalie use denaa| 1068. dasa dAna meM laukika va lokottara kitane? u. dharmadAna lokottara va zeSa nau dAna laukika haiN| 1069. dAna-antarAya karma kise kahate haiM? u. jisa karma kA udaya dAna dene meM vighnakArI hotA hai, jo karma dAna nahIM dene detA evaM dAna kI bhAvanA bhI paidA nahIM hone detA vaha dAnAntarAya karma hai| manuSya supAtra dAna dene meM puNya jAnatA hai, prAsuka-eSaNIya vastu bhI pAsa meM hotI hai, supAtra/saMyamI-sAdhu bhI upasthita hai| isa prakAra ke sAre saMyoga hone para bhI jisa karma ke udaya se jIva dAna nahIM de pAtA, vaha dAna antarAya karma hai| 1070. lAbha-antarAya karma kise kahate haiM? u. lAbha-antarAya karma vastuoM kI prApti meM bAdhaka hotA hai| jisa karma ke udaya se jIva ke zabda, gandha, rasa, sparza Adi ke lAbha evaM jJAna, darzana, cAritra, tapa Adi ke lAbha meM vighna upasthita hotA hai, vaha lAbha-antarAya karma hai| bhagavAna RSabhadeva ko teraha mAsa, dasa dina taka prAsuka-eSaNIya AhAra nahIM milA aura dvArikA jaisI nagarI meM 6 mAsa taka ghUmate rahane para bhI DhaMr3haNa muni' ko bhikSA nahIM milii| yaha lAbha-antarAya karma kA udaya thaa| 1071. bhoga-antarAya karma kise kahate haiM? u.. bhoga-antarAya karma-jo vastu eka bAra hI bhogI jA sake use bhoga kahate hai| jaise khAdya-peya aadi| jo karma bhogya vastuoM ke hone para bhI unheM bhogane nahIM detA use bhogAntarAya karma kahate haiN| zarIra meM vyAdhi hone para sarasa bhojana nahIM khAyA jA sakatA yaha bhogAntarAya karma kA udaya hai| 1. kathA saMkhyA 39 226 karma-darzana aminaam
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1072. upabhoga antarAya karma kise kahate haiM? u. upabhoga--jo vastu bAra-bAra bhogI jA sake use upabhoga kahate haiM, jaise-makAna, vastra aadi| jo karma upabhoga meM Ane vAlI vastuoM ke hone para bhI unheM bhogane nahIM detA use upabhoga-antarAya karma kahate haiN| vastra, AbhUSaNa hone para bhI vaidhavya ke kAraNa usakA upabhoga na kara sakanA upabhoga antarAya karma kA udaya hai| mammaNa seTha ke pAsa apAra sampatti prApta thI parantu upabhoga-antarAya karma ke udaya ke kAraNa vaha apanI sampatti kA upabhoga nahIM kara skaa| 1073. vIryAntarAya karma kise kahate haiM? u. vIrya--eka prakAra kI zakti vizeSa hai| saMsArI jIva meM sattArUpa anantavIrya hotA hai| jo karma AtmA ke vIrya guNa kA avarodhaka hotA hai use vIryAntarAya karma kahate haiN| jisa karma ke udaya se alpa-AyuSyavAlA yuvA bhI alpa-prANavAlA hotA hai, use vIryAntarAya karma kahate haiN| jo karma jIva ke sattArUpa zArIrika aura Atmika zakti ke prakaTIkaraNa meM avarodha upasthita karatA hai, vaha vIryAntarAya karma hai| 1074. vIrya ke kitane prakAra haiM? u. vIrya ke tIna prakAra haiM(1) bAla vIrya--jisake aMza mAtra bhI tyAga pratyAkhyAna nahIM hai, jo avratI hotA hai, usa bAla kA vIrya bAla-vIrya kahalAtA hai| (2) paNDita vIrya--jo sarvavratI hotA hai, usa paNDita kA vIrya paNDita vIrya kahalAtA hai| (3) bAla-paMDita vIrya-jo kucha aMza meM tyAgI hai aura kucha aMza meM atyAgI hai usa bAla-paNDita kA vIrya bAla-paNDita vIrya kahalAtA hai| 1075. vIryAntarAya karma se kyA hotA hai? u. vIryAntarAya karma uparokta tInoM prakAra ke vIryoM kA avarodha karatA hai| isa karma ke prabhAva se jIva ke utthAna-ceSTA vizeSa, karma-bhramaNAdi kriyA, bAla-zArIrika sAmarthya, vIrya-jIva se prabhava zakti vizeSa, puruSakAraabhimAna vizeSa aura parAkrama-abhimAna vizeSa ko pUrA karane kA prayatna vizeSa--ye kSINa, hIna hote haiN| 1. kathA saMkhyA 40 karmadarzana 227
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1076. sthAnAMga sUtra meM antarAya karma ke do bheda kauna - kaunase batAe gae haiM? u. (1) pratyutpanna vinAzI antarAya karma, jisake udaya se labdha vastuoM kA vinAza ho / (2) pihita AgAmI patha antarAya karma, labhya vastu ke AgAmI patha yAnI lAbha mArga kA avarodha / 1077. antarAya karma baMdha ke kitane kAraNa haiM? u. (1) dAna, (2) lAbha, (3) bhoga, (4) upabhoga, (5) vIrya ( jIva kA saamrthy)| ina saba meM kAraNa, binA kAraNa vighna DAlanA antarAya karma baMdha kA hetu hai| 1078. antarAya karma sthiti kitanI hai ? u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa 30 karor3a karor3a sAgara / 1079. antarAya karma kA abAdhAkAla kitanA hai ? u. jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna hajAra vrss| 1080. antarAya karma kA lakSaNa evaM kArya kyA hai ? u. antarAya karma koSAdhyakSa ke samAna hai| adhikArI dvArA Adeza prApta hone para bhI koSAdhyakSa ke diye binA vAMchita vastu nahIM milatI usI prakAra saba vastueM evaM anukUlatAeM sulabha hone para bhI antarAya karma ke dUra hue binA unakA bhoga nahIM ho sktaa| 1081. antarAya karma bhogane ke kitane hetu haiM ? u. antarAya karma ke udaya se Atmazakti kA pratighAta hotA hai| inake anubhAva pAMca haiM-- (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (4) upabhogAntarAya, ( 5 ) vIryAntarAya ' / 1082. antarAya karma kA udaya kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. pahale se bArahaveM guNasthAna tk| (3) bhogAntarAya, 1083. antarAya karma kA baMdha kaunase guNasthAna taka hotA hai ? u. pahale se dasaveM guNasthAna taka / 1. kathA saMkhyA 41 228 karma-darzana
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1084. antarAya karma kA kSayopazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. pahale se bArahaveM guNasthAna tk| 1085. antarAya karma kA upazama kaunase guNasthAna taka hotA hai? u. antarAya karma kA upazama nahIM hotaa| 1086. antarAya karma kA kSaya kaunase guNasthAnoM meM hotA hai? u. antarAya karma kA kSaya terahaveM, caudahaveM guNasthAna evaM siddhoM meM hotA hai| 1087. dAnAntarAya karma ke kSayopazama se kisa-kisa ne utkRSTa bhoga se dAna dekara puNya kA arjana kiyA thA? u. sukha-vipAka kI sArI ghaTanAeM dAnAntarAya karma ke kSayopazama se sambandhita hai| jaise--kayavannA kA kathAnaka bhI prasiddha hai| karma-darzana 229
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ / kahAniyAM OOood (1) kSitipratiSThita nagara meM do bhAI rahate the--arhannaka aura arhnmitr| bar3e bhAI kI patnI choTe bhAI meM anurakta ho gii| choTA bhAI usako nahIM cAhatA thaa| vaha use pIr3ita karane lgii| taba usane kahA--'kyA tuma mere bhAI ko nahIM dekhatI?' usane apane pati arhannaka ko mAra DAlA phira arhanmitra se bolI-'kyA aba bhI tuma mujhe nahIM cAhoge? arhanmitra ke mana meM isa sthiti se virakti utpanna huI aura pravrajita ho gyaa| vaha bhI ArtadhyAna se marakara kutiyA bnii| sAdhu usa gAMva meM gae, jahA~ vaha kutiyA utpanna huI thii| kutiyA ne muni ko dekhaa| vaha usake pIche laga gaI aura bArabAra usakA AzleSa karane lgii| 'yaha upasarga hai'--aisA socakara muni rAtri meM vahAM se vihAra kara ge| vaha kutiyA marakara aTavI meM baMdarI bnii| eka bAra ve muni karmadharma saMyoga se usI aTavI ke madhya se gujara rahe the| baMdarI ne muni ko dekhA aura unake kaMThoM se cipaka gii| muni bar3I muzkila se chuTakArA pAkara palAyana kara ge| vahA~ se marakara vaha baMdarI yakSiNI huii| usane apane avadhijJAna se dekhA para vaha muni ke chidra nahIM khoja pAI kyoMki muni apramatta the| vaha pUrNarUpa se muni ke chidra dekhane lgii| kAla bItane para muni ke samavayaska zramaNoM ne usase kahA--'arhanmitra! dhanya ho tuma, kyoMki tuma kutiyA aura baMdarI ke priya ho| eka bAra vaha muni gaDDhe ko pAra kara rahA thaa| usameM 'pAdaviSkambhaka' jitanA pAnI thaa| usane pAnI ko pAra karane ke lie paira psaare| gatibheda huA taba yakSiNI ne chidra dekhakara usakA Uru tor3a ddaalaa| kahIM maiM pAnI meM girakara apkAya kI virAdhanA na kara DAlUM--yaha socakara mithyAduSkRta kahatA huA muni jamIna para gira pdd'aa| samyagdRSTi vAlI kisI dUsarI yakSiNI ne usa pUrva yakSiNI ko DAMTA aura devaprabhAva se muni kA Uru punaH usI sthAna para jur3a gyaa| (2) agnizarmA tApasa aura guNasena rAjA donoM bAla mitra the| rAjA guNasena ne agnizarmA tApasa ko tIna bAra mAsakhamaNa tapa ke pAraNe kA nimaMtraNa diyA kintu hara bAra guNasena rAjA apanI rAjya-vyavasthA kI vyastatA ke kAraNa pAraNe kA dina bhUlatA rahA aura agnizarmA tApasa hara bAra nirAza hokara lauTatA rhaa| agnizarmA 1224 karma-darzana 233
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApasa kA mAsakhamaNa tapa kA pAraNA tIna-tIna bAra Tala jAne se ve kupita ho ge| tIvra Aveza ke kAraNa agnizarmA ne guNasena ke prati dveSa kI gAMTha bAMdha lii| rAjA guNasena se vaira kA badalA lene hetu agnizarmA tApasa ne guNasena rAjA ko mArane kA nidAna kiyaa| isa prakAra pratyeka janma meM dveSavRtti se nidAna karake agnizarmA kA jIva guNasena ke jIva ko mAratA rhaa| muni-hatyA ke mahApApa kA bhAra DhotA huA agnizarmA kA jIva aneka janmoM taka durgati meM paribhramaNa karatA rahA kintu guNasena kA jIva pratyeka janma meM kSamA, samatA va saMyama rakhakara agnizarmA ke dvArA diye gae upasargoM ko sahatA rhaa| isa utkRSTa sAdhanA ke phalasvarUpa nauveM bhava meM guNasena kA jIva samarAditya ke rUpa meM mokSa ko prApta kara letA hai| yaha nau janmoM kI tIvra dveSa paramparA kA phala hai| naMda nAmaka nAvika logoM ko gaMgA nadI ke Ara-pAra pahuMcAtA thaa| eka bAra dharmaruci anagAra nAva meM baiThakara ge| tara Ane para anyAnya loga nAvika ko bhRti (mUlya) dekara cale ge| anagAra binA mUlya diye jAne lge| nAvika ne unheM roka liyaa| usa gAMva kI bhikSA-velA atikrAMta ho gii| phira bhI nAvika ne unheM mukta nahIM kiyaa| usa tapta bAlU meM ve muni bhUkhe-pyAse khar3e the| ve kupita ho gye| muni dRSTiviSalabdhi se sampanna the| nAvika kI ora dRSTi jAte hI vaha jalakara bhasma ho gayA aura marakara eka sabhA meM chipakalI bnaa| saMyoga se sAdhu bhI vihAra karate-karate usa gAMva meM phuNce| gAMva meM bhikSA grahaNa kara usa sabhA meM bhojana karane baitthe| chipakalI usI kamare kI bhitti para thii| usakI dRSTi muni para pdd'ii| vaha krodhArugNa ho gii| jaba muni bhojana karane lage, taba vaha Upara se kacarA girAne lgii| muni anyatra jAkara baitthe| vahA~ bhI usane vaisA hI kiyaa| muni sthAna badalate rahe aura vaha bhI vahA~ jAtI rhii| muni ko bhojana karane kA sthAna nahIM milaa| muni ne chipakalI kI ora dekhA aura socA-'are yaha kauna hai?' unheM yAda AyA yaha to pApI nAvika naMda hai| muni ne apanI dRSTi se usako jalA ddaalaa| vaha chipakalI marakara mRtagaMgA meM haMsa rUpa meM utpanna huii| eka bAra muni mAgha mAsa meM sArtha ke sAtha prAta:kAla meM udhara se nikle| haMsa ne muni ko dekhaa| vaha apane paMkhoM meM pAnI bharakara muni ko sIMcane lgaa| vahA~ bhI vaha haMsa jalakara siMhayoni meM aMjanaka parvata para jnmaa| eka bAra muni vicaraNa karate hue vahA~ pdhaare| muni ko dekhate hI siMha uThA aura pakar3a liyaa| muni ne use jalA ddaalaa| vahA~ se marakara vaha 234 karma-darzana
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ banArasa meM eka baTuka bnaa| muni vahAM bhikSA ke lie ghUma rahe the| baccoM ke sAtha baTuka bhI muni ko mArane lgaa| muni ne ruSTa hokara usa baTuka ko jalA ddaalaa| vaha baTuka marakara vahIM kA rAjA bana gyaa| vaha apane pUrvajanma kI smRti karane lagA / usane apane pUrvabhava ke azubha janmoM ko dekhA aura socA yadi maiM abhI mArA jAUMgA to sabake dvArA tiraskRta hoUMgA / isalie usane apane jJAna se eka samasyA prastuta karate hue kahA-'jo isa samasyA kI pUrti karegA, use maiM AdhA rAjya duuNgaa|' vaha samasyA thI-- 'gaMgA nadI para nAvika naMda, sabhA meM chipakalI, mRtagaMgA ke taTa para haMsa, aMjanakaparvata para siMha, banArasa meM baTuka aura vahIM rAjA / ' logoM ne samasyA sunii| eka bAra muni banArasa Aye aura udyAna meM tthhre| udyAnapAlaka bhI yahI samasyA bAra-bAra uccarita kara rahA thaa| muni ke pUchane para usane sArI bAta batA dii| muni bolA- 'maiM isa samasyA kI pUrti kara duuNgaa|' muni ne kahA- 'jo ina sabakA ghAtaka hai vaha yahIM AyA huA hai|' vaha rAjA ke samakSa gayA aura yahI bAta khii| bAta ko sunakara rAjA mUrcchita hokara gira pdd'aa| rAjA ke ArakSaka ArAmika ko pakar3a kara mArane lge| usane kahA - ' - ' jisane isakI pUrti kI hai, use mAro, maiM isa saMdarbha meM kucha nahIM jaantaa| eka muni ne mujhe yaha pUrti dI hai| rAjA kI mUrcchA ttuuttii|' rAjA ne pUchA--yaha pUrti kisane kI ?' ArAmika bolA- 'eka zramaNa ne|' rAjA ne zramaNa ke pAsa apane AdamiyoM ko bhejA aura pUchA - ApakI anumati ho to maiM Apako vaMdanA karane AUM ? muni ne anumati dii| rAjA AyA aura atIta kI AlocanA kara zrAvaka bnaa| muni pUrvAcarita pApoM kA prAyazcitta kara siddha ho ge| (4) bAIsaveM tIrthaMkara ariSTanemi bhagavAna kI rAjImatI ke sAtha lagAtAra nau janmoM taka sneha - rAga kI paramparA clii| prathama janma se hI donoM kA pati-patnI ke rUpa meM tIvra sneha-rAga kA sambandha jur3A huA thaa| tIvra rAgabaMdha ke kAraNa sabhI janmoM meM ve patipatnI hI banate rhe| itanA nahIM devaloka meM bhI deva - devI ke rUpa meM sAtha utpanna hue aura viyoga bhI donoM kA sAtha - sAtha huaa| isa prakAra bar3hate hue sneha rAga ke kAraNa ve nauveM janma meM bhI vivAha-saMbaMdha se jur3ane vAle the| donoM kI sagAI ho cukI thI / parantu vivAha hone se pUrva neminAtha prabhu rAga kA baMdhana tor3akara virakta bana gae aura vItarAga mArga para ArUr3ha ho gye| akasmAt rAga- baMdhana TUTane se rAjImatI ArtadhyAna karane lagI kintu kucha dera bAda samyak jJAna kA prAdurbhAva hone se vaha bhI virakta hokara sAdhanA karatI huI karmoM se mukta ho gii| yahI thI nau janmoM ke sneha rAga kI bhava paramparA / karma-darzana 235
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra kahA jAtA hai zaMkha aura kalAvatI kA tIvra sneha rAga unheM ikkIsa janmoM taka bhAI-bahana ke rUpa meM yA pati-patnI ke rUpa meM jor3atA rhaa| maNiratha rAjA apane choTe bhAI yugabAha kI patnI madanarekhA para mohita ho gayA thaa| kAma-rAga kI usameM itanI tIvratA thI ki vaha choTe bhAI ko mArakara madanarekhA ko pAne ke lie lAlAyita ho uThA thaa| usane yugabAha kI gardana para viSa bujhI talavAra se vAra kara diyaa| yugabAha ke mara jAne ke bAda bhI maNiratha rAjA madanarekhA ko nahIM pA skaa| parantu tIvra kAmarAga kI vajaha se usakA ghora karmabaMdha huA aura anta meM jaharIle sAMpa ke kATane se vaha maraNakAla ko prApta ho gyaa| vaha marakara naraka meM pahuMcA aura Age bhI aneka janmoM taka bhaTakatA rhegaa| autpattikI buddhi ke lie rohaka, abhayakumAra Adi prasiddha haiN| ujjayinI nagarI se kucha dUrI para eka choTA-sA gAMva thA, jahA~ naTa loga rahate the| vahA~ bharata nAma kA eka naTa thA, jisake putra kA nAma thA rohk| rohaka umra meM choTA thA, lekina buddhi kA betAja bAdazAha thaa| eka bAra rohaka apane pitA ke sAtha kSiprA nadI ke taTa para gyaa| pitA ne kahA, 'beTA ! tU yahIM para khelanA, maiM nagara meM jAkara kucha kAma nipaTAkara AtA huuN|' rohaka nadI taTa para khela rahA thaa| acAnaka use eka kutUhala jagA aura usane nadI ke taTa para ujjayinI nagarI kA nakzA taiyAra kara liyaa| usI samaya ujjayinI nagarI kA rAjA ghor3e para savAra hokara usI mArga se jA rahA thaa| vaha rAjA jaise hI nakze ke pAsa AyA, usa rohaka ne rAjA ko roka liyA aura bolA, 'yahA~ ujjayinI hai--yaha rAjA kA mahala hai--Apa apane ghor3e ko dUra se le jaao| bAlaka ke isa javAba ko sunakara rAjA ko Azcarya huaa| rAjA ne socA, yaha bAlaka buddhizAlI lagatA hai, ataH mere maMtrI pada ke lie yogya hai phira bhI isakI vizeSa parIkSA karanI caahie| rohaka kI buddhi kA parIkSaNa karane ke lie rAjA ne gAMva vAloM ke pAsa eka 236 karma-darzana 236 karma-darzana
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ meDhA bhejA aura yaha AjJA dI ki pandraha dina bAda ise lauTA denA hai, para dhyAna rahe isa avadhi meM usakA vajana kama yA adhika nahIM honA caahie| rAjA kA yaha Adeza pAkara grAmavAsI ciMtAtura ho gye| grAma ke bAhara ekatrita hue| rohaka ko bulaayaa| rAjA ke Adeza ko sunaayaa| rohaka ne kahA--ise khAne ke lie paryApta cArA do, para isako bher3iye ke piMjare ke pAsa bAMdha do| paryApta cArA khAkara yaha durbala nahIM hogA aura bher3iye ko dekhakara balavRddhi ko prApta nahIM hogaa| unhoMne aisA hI kiyaa| pandraha dina bAda rAjA ko meDhA lauTA diyaa| rAjA ne use tolA, para meDhe ke vajana meM koI antara nahIM paayaa| yaha autpattikI buddhi kA udAharaNa hai| -Ava. ni. 588/13 (7) vainayikI buddhi eka nagara ke rAjA ko yaha jJAta huA ki zatru rAjA nagara ko gherane ke lie senA ke sAtha A rahA hai| rAjA ne pAnI ke sAre sAdhanoM ko naSTa karane ke lie pAnI meM viSa DAlane kI yojanA bnaaii| usane viSa-vaidyoM ko AmaMtrita kiyaa| eka vaidya cane jitanA viSa lekara aayaa| yaha dekha rAjA ruSTa ho gyaa| vaidya bolA-rAjan! yaha zatasahasravedhI viSa hai| isase lAkhoM-lAkhoM prANI mAre jA sakate haiN| rAjA ne pUchA--isakA pramANa kyA hai? vaidya bolA--rAjan! koI vRddha hAthI mNgaae| rAjA ke Adeza se eka atyanta kSINakAya hAthI lAyA gyaa| viSa vaidya ne usakI pUMcha kA eka bAla ukhAr3A aura usI bAla se usameM viSa saMcarita kara diyaa| usa vipanna hAthI meM vaha viSa phailatA huA dikhAI diyA aura pUrA hAthI viSamaya ho gyaa| vaidya bolA--isa viSa se yaha hAthI bhI viSamaya ho gayA hai| jo vyakti ise khAegA, vaha bhI viSamaya ho jaaegaa| yaha isa viSa kA zatasahasravedhI hone kA pramANa hai| rAjA ne punaH pUchA-'kyA viSa pratikAra kA bhI koI upAya hai?' vaidya bolA--hAM hai| vaidya ne usI bAla se vahIM eka auSadhi kA prakSepa kiyaa| hAthI svastha hokara calane lgaa| rAjA vaidya kI vainayikI buddhi se prasanna ho gyaa| -Ava. ni. 588/17 karma-darzana 237
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) kArmikI buddhi eka bAra eka cora ne kisI seTha ke yahA~ padma ke AkAra kI seMdha lgaaii| prAta:kAla logoM ne cora ke kalA-cAturya kI prazaMsA kii| vaha cora bhI logoM kI prazaMsA sunane vahA~ aayaa| logoM kI prazaMsA sunakara eka kisAna bolA-'abhyAsa kara lene para kucha bhI duSkara nahIM hotaa|' cora ne jaba yaha bAta sunI to Aga-babUlA ho gyaa| cora ne logoM se usakA paricaya puuchaa| eka dina usako kheta meM khar3A dekhakara vaha usake pAsa AyA aura bolA--'maiM tumheM abhI apanI chUrI se mAratA huuN|' kisAna ne isakA kAraNa pUchA to cora bolA-'usa dina tumane mere dvArA lagAI gaI seMdha kI prazaMsA nahIM kI thii|' usakI bAta sunakara kisAna bolA-'maiMne ThIka hI to kahA thA ki jo jisa viSaya kA abhyAsa kara letA hai, vaha usameM prakarSa prApta kara letA hai| tuma merA kauzala dekho|' kisAna ne bhUmi para eka vastra bichAyA aura muTThI meM mUMga lekara bolA-'yadi tuma kaho to maiM ina sabako adhomukha girA hUM, yadi kaho to Urdhvamukha yA tirachA girA dN|' cora ke kahane para usane maMgoM ko adhomukha giraayaa| taskara bahuta vismita aura prasanna huA aura usakI bhUri-bhUri prazaMsA kii| usakA krodha upazAnta ho gyaa| padmAkAra seMdha lagAnA cora kI tathA mUMga ko adhomukha girAnA kisAna kI karmajA buddhi thii| Ava. ni. 588/20 (9) pAriNAmikI buddhi naMdISeNa mahArAja zreNika kA patra thaa| usakA aneka lAvaNyavatI kanyAoM ke sAtha vivAha huaa| eka bAra virakta hokara vaha bhagavAna mahAvIra ke pAsa muni bana gyaa| usakA eka ziSya saMyama ko chor3akara gRhavAsa meM jAne ke lie utsuka ho gyaa| naMdISeNa ne socA-'yadi bhagavAna rAjagRha meM samavasRta ho to asthira muni rAniyoM ko tathA anya atizAyI vastuoM ko dekhakara sthira ho sakatA hai|' yaha socakara naMdISeNa rAjagRha ge| bhagavAna bhI vahA~ padhAra ge| mahArAja zreNika apane antaHpura ke sAtha bhagavAna ke darzana karane niklaa| anya kumAra bhI apane-apane 238 karma-darzana 10
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta:pura ke sAtha prasthita hue| naMdISeNa kA anta:pura zveta paridhAna meM thaa| vaha padma sarovara ke madhya haMsiniyoM kI bhAMti atyanta zobhita ho rahA thaa| sabhI rAniyAM sualaMkRta thiiN| ve anyAnya anta:pura kI rAniyoM kI zobhA ko haraNa kara rahI thiiN| asthiramanA muni ne unheM dekhakara socA-mere pUjya AcArya naMdiSeNa ne itanA sundara anta:pura chor3A hai| hatabhAgya maiMne to aisA kucha bhI nahIM chor3A hai phira maiM bhoga ke lie gRhavAsa meM kyoM jAUM? yaha ciMtana kara vaha nirveda ko prApta huA aura Alocana-pratikramaNa kara saMyama meM sthira ho gyaa| yaha naMdISeNa aura sAdhu donoM kI pAriNAmikI buddhi hai| Avani 588/22 (10) valkalacIrI (sanimittaka) jAti-smRti rAjA somacandra aura rAnI dhAriNI ne dizAprokSita tApasa ke rUpa meM dIkSA grahaNa kii| ve eka Azrama meM rahane lge| dIkSita hote samaya rAnI garbhavatI thii| samaya pUrA hone para rAnI ne eka bAlaka ko janma diyaa| use valkala meM rakhane ke kAraNa bAlaka kA nAma valkalacIrI rkhaa| kucha varSa biite| eka dina kumAra valkalacIrI uTaja meM yaha dekhane ke lie gayA ki rAjarSi pitA ke upakaraNa kisa sthiti meM hai? vahA~ vaha apane uttarIye ke palle se unakI pratilekhanA karane lgaa| anyAnya upakaraNoM kI pratilekhanA kara cukane ke bAda jyoMhI vaha pAtra-kesarikA kI pratilekhanA karane lagA to pratilekhanA karate-karate usane socA- 'maiMne aisI kriyAyeM pahale bhI kI haiN|' vaha vidhi kA anusmaraNa karane lgaa| tadAvaraNIya karmoM kA kSayopazama hone para use jAti-smRti jJAna utpanna ho gayA, jisase devabhava, manuSyabhava tathA pUrvAcarita zrAmaNya kI smRti ho aaii| isa smRti se usakA vairAgya bddh'aa| dharmadhyAna se atIta ho, vizuddha pariNAmoM meM bar3hatA huA, zukladhyAna kI dUsarI bhUmikA kA atikramaNa kara vikAroM, AvaraNoM aura avarodhoM ko naSTa kara vaha kevalI ho gyaa| Avazyaka cUrNi 1 pR. 455-460 / karma-darzana 239
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) svAdhyAya meM kAla aura akAla kA viveka eka muni kAlika zruta kA svAdhyAya kara rahA thaa| rAtri kA pahalA prahara bIta gayA, use isakA bhAna nahIM rhaa| vaha svAdhyAya karatA hI rhaa| eka samyak dRSTi devatA ne yaha jaanaa| usane socA-yaha muni akAla meM svAdhyAya kara rahA hai| koI nIca jAti kA devatA isako Thaga na le, isalie usane chAcha becane kA svAMga rcaa| chAcha lo, chAcha lo|' yaha kahatA huA vaha usa mArga se niklaa| vaha bAra-bAra usa muni ke upAzraya ke pAsa AtA jAtA rhaa| muni ne 'mana hI mana' vaha chAcha becane vAlA mere svAdhyAya meM bAdhA DAla rahA hai| yaha socakara usane kahA-are! ajJAnI! kyA yaha chAcha becane kA samaya hai? samaya kI ora dhyAna do| taba usane kahA-muni pravara ! kyA yaha kAlika zruta kA svAdhyAya kAla hai? muni ne yaha bAta sunI aura socA-yaha kAlika zruta kA svAdhyAya kAla nahIM hai| AdhI rAta bIta cukI hai| muni ne prAyazcitta svarUpa 'micchA mi dukkaDaM' kA uccAraNa kiyaa| devatA bolA, phira aisA mata krnaa| anyathA tuccha devatA se Thage jaaoge| acchA hai svAdhyAya kAla meM hI svAdhyAya karo, na ki asvAdhyAya kAla meN| --Avazyaka niyukti-118 (12) vibhaMga jJAna ziva rAjarSi hastinApura nagara meM ziva nAmaka rAjA thaa| usakI patni kA nAma dhAriNI tathA putra kA nAma zivabhadra thaa| rAjya kI dhurA vahana karate hue zivarAjA ke mana meM eka saMkalpa ubharA-'mere pUrvajanma ke sucIrNa karmoM kA phala hai, jisake kAraNa mere bhaNDAra meM sonA, cAMdI tathA dhanadhAnya Adi bar3ha rahe haiM isalie aba mujhe punaH puNyakarma karanA caahie| aisA socakara usane dUsare dina vipula bhojana bnvaayaa| logoM ko bhojana karavA kara dAna diyA aura atyadhika samRddhi va utsava ke sAtha zivabhadra kA rAjyAbhiSeka kiyaa| phira tAmramaya tApasa bhANDoM ko banavAkara unheM lekara dizAtprokSita tApasa bana gyaa| yAvajjIvana bele-bele kI tapasyA meM donoM hAtha Upara uThAkara sUrya kI AtApanA lete hue vaha viharaNa karane lgaa| vaha prathama bele ke pAraNe ke dina 240 karma-darzana 240 karma-darzana 000000RREE
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtApana bhUmi se utarakara, valkala vastroM ko pahanakara, tAMbe ke bartanoM ko grahaNakara pUrva-dizA kI prekSA karatA thaa| prekSA karake vaha bolatA--'pUrva dizA meM prasthAna prasthita zivarAjarSi kI rakSA kreN| vahA~ jo hariyAlI Adi hai, unakI AjJA deN| aisA kahakara pUrva dizA meM nIce par3e hue kaMda Adi ko grahaNa karatA, upalepana sammArjana Adi karatA, svaccha jala grahaNa karake darbha aura vAlukA se vedikA kI racanA karatA, usameM samIdhA, kASTha Adi DAlatA, madhu-ghRta Adi se agni prajjvalita karatA, phira atithi pUjA karake svayaM AhAra grahaNa krtaa| isI prakAra dUsare bele ke pAraNe meM dakSiNa dizA kI prekSA karatA aura yama mahArAja kI AjJA letaa| tIsare bele ke pAraNe meM pazcima dizA kI prekSA kara varuNa mahArAja kI AjJA grahaNa krtaa| cauthe bele ke pAraNe meM uttara dizA kI prekSA karate hue vaizramaNa mahArAja kI AjJA letaa| isa prakAra. bele-bele kI tapasyA meM dizAcakravAla tapaHkarma ke sAtha sUryAbhimukha hokara AtApanA lene se usake tadAvaraNIya karmoM ke kSayopazama se vibhaMga ajJAna utpanna ho gyaa| vaha zivarAjarSi hastinApura ke logoM ko kahatA ki isa loka meM sAta dvIpa evaM sAta samudra haiM, isake Age dvIpa evaM samudra nahIM hai| __ usa samaya bhagavAna mahAvIra hastinApura meM samavasRta hue| bhikSA ke lie bhramaNa karate hue gautama svAmI ne aneka logoM ke mukha se yaha bAta sunii| isa saMdarbha meM gautama svAmI ne apanA saMzaya bhagavAna ke sAmane rkhaa| devatA aura manuSyoM kI sabhA meM bhagavAn mahAvIra ne kahA--'gautama ! jo zivarAjarSi ne kahA hai, vaha mithyA hai| isa tiryak loka meM jaMbUdvIpa Adi asaMkhyeya dvIpa tathA lavaNasamudra Adi asaMkhyeya samudra haiN|' yaha bAta sunakara pariSad prasanna hokara bhagavAna ko vaMdanA kara vApasa calI gii| logoM ne bhagavAna mahAvIra kI bAta sunakara usake mana meM zaMkA utpanna ho gaI aura usakA vibhaMga ajJAna patita ho gyaa| usane mana meM socA-bhagavAn mahAvIra sarvajJa aura sarvadarzI haiM, ve sahasrAmbA vana meM viharaNa kara rahe haiN| maiM jAUM aura bhagavAn ko vaMdanA karUM, yaha ihaloka aura paraloka ke lie hitakara hogaa|' aisA socakara yaha saba bhaMDopakaraNa lekara bhagavAn mahAvIra ke pAsa gayA aura vaMdanA-namaskAra kiyaa| bhagavAn se dharma dezanA sunakara use parama saMvega utpanna ho gyaa| IzAnakoNa kI ora abhimukha hokara usane tApasa ke upakaraNa chor3a diye aura svayaM hI paMcamuSTi loca kiyaa| phira bhagavAn ke pAsa jAkara cAritra svIkAra kiyA aura gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| vizuddha pariNAmoM meM usako kevalajJAna kI utpatti ho gaI aura vaha siddha bana gyaa| -Ava.ni. 547 karma-darzana 241
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) viziSTa jJAnI AcArya kamalaprabha zahara meM pdhaare| zahara ke kAphI loga pravacana meM ge| pravacana sunaa| pravacanoparAnta janatA ne AcArya se jijJAsA kI--gurudeva! Aja rAjakumArI kI zAdI hai| do bArAteM AyegI, eka rAjA ke mitra ke yahA~ se aura dUsarI rAnI ke mAmA ke yahA~ se| rAjA kI manobhAvanA hai ki merI beTI rAjakumArI kI zAdI mere mitra ke beTe ke sAtha ho aura rAnI kI manobhAvanA hai ki rAjakumArI kI zAdI mere mAmA ke lar3ake ke sAtha ho| Apa jJAnI hai, Apa hI batAie kirAjakumArI kI zAdI kisake sAtha hogI? __ AcArya ne kahA--rAjakumArI kI zAdI donoM meM se kisI ke sAtha nahIM hogii| gurudeva! phira kisake sAtha hogI? AcArya ne kahA--sAmane phuTapAtha para jo garIba yuvaka soyA huA hai usake sAtha hogii| logoM ko sunakara Azcarya huaa| sabane socA-jo hogA so dekhA jaaegaa| usI pravacana sabhA ke madhya eka vRkSa para bhAraNDapakSI baiThA huA thaa| usane sArI bAta sunii| usake mana meM AyA ki mujhe guru kI bAta ko jhUThA sAbita karanA hai| vaha soye hue usa garIba yuvaka ko caddara sahita apane coMca meM uThAkara zahara se dUra jaMgala meM le jAkara use chor3a diyaa| jaise hI usa yuvaka kI AMkha khulI--vaha gAliyAM dene lagA-are kauna pApI, duSTI hai jisane mujhe aise jaMgala meM lAkara chor3a diyA? socA thA-Aja rAjakumArI kI zAdI hai-acche-acche svAdiSTa pakavAna khaauuNgaa| para sArI mana kI bAta mana meM hI raha gii| bhAraNDapakSI ne socA-are ! yaha to mujhe gAliyAM de rahA hai| maiM zahara meM jAkara kucha miThAiyAM lAkara ise de duuN| tAki peTa bharane para yaha gAliyAM denA baMda kara degaa| vaha zahara meM gyaa| rAjamahala kI chata para kAphI TokariyAM miThAiyoM se bharI huI thiiN| usake bIca kamalakoza kI AkRti vAlI TokarI meM rAjakumArI ko sajAkara, hAtha meM mAlA dekara biThAyA huA thaa| use mAM ne zikSA dete hue kahA thA beTI! na merI bAta mAnanA aura na hI rAjA kI, jo pahale sAmane Ae usake gale meM hI yaha varamAlA DAla denaa| bhAgyodaya se bhAraNDapakSI rAjakumArI vAlI TokarI ko miThAI kI TokarI samajhakara uThAkara le AyA aura usa yuvaka ke pAsa rakha dii| huA kyA? jaise hI yuvaka ne miThAI khAne ke lie TokarI kholI to andara rAjakumArI thii| yuvaka ne socA-are, yaha kyA? isakA maiM kyA karUM? miThAI khAtA to peTa bhrtaa| rAjakumArI mA~ ke nirdezAnusAra usa yuvaka ke gale meM varamAlA DAlane lgii| yuvaka ne AnA-kAnI karate hue kahA-dekho, maiM garIba huuN| mere pAsa na makAna hai aura na koI peTapUrti kA saadhn| maiM svayaM bhIkha mAMga-mAMga kara peTa bharatA huuN| tumhArA pAlana poSaNa 242 karma-darzana 242 karma-darzana MA E
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kaise karUMgA? ataH tuma mere gale meM varamAlA mata ddaalo| mujhe apanA pati svIkAra mata kro| rAjakumArI ne kahA-garIba ho yA amiir| mA~ ke nirdezAnusAra 'Apa hI mere pati ho' kahate hue usane yuvaka ke gale meM varamAlA DAla dii| idhara zahara meM donoM bArAteM phuNcii| rAjakumArI nahIM milane para bArAteM khA-pIkara vApasa lauTa gii| rAjA ne rAjakumArI ko DhUMr3hane ke lie cAroM ora karmacAriyoM ko bhejaa| tIna ora se nakArAtmaka javAba milaa| cauthI ora jAne vAle karmacAriyoM ne dekhA ki eka yuvaka rAjakumArI kA hAtha pakar3e hue A rahA haiM, rAjA ko sUcanA dii| rAjA ne usako rAjamahala meM bulaayaa| bulAkara beTI ko ekAnta meM smjhaayaa| rAjakumArI ne kahA-pitAzrI ! maiMne jisake gale meM varamAlA DAla dI vahI merA pati hai, dUsarA aura koI nhiiN| yaha saba kucha bhAraNDapakSI ne apanI AMkhoM se dekhaa| usane socA-vAstava meM gurudeva kI bAta hI saccI huii| bhAraNDapakSI Akara gurudeva ke caraNoM meM natamastaka ho gyaa| usane kahA--gurudeva! Apa mujhe pahacAnate ho, maiM kauna hU~? maiM Apake sau ziSyoM meM se eka thaa| maiM marakara tiryaMca yoni meM bhAraNDapakSI bnaa| maiM jaba Apake ziSya rUpa meM thA taba Apa jo kahate use maiM ulaTA maantaa| Apa kahate dina to maiM kahatA rAta aura Apa kahate rAta to maiM kahatA din| maiM Apake ziSyatva kAla meM ApakA pratyanIka banA rahA usI kAraNa maiM marakara tiryaMca bnaa| phira bhI maiM nahIM sNbhlaa| ApakI bAta ko jhUThI sAbita karane ke lie maiM usa yuvaka ko jaMgala meM chor3a aayaa| parantu Apa kI bAta hI saccI rhii| gurudeva! mujhe mApha kareM, aba merA kalyANa kreN| gurudeva ne use prAyazcitta dekara zuddha kiyaa| usane saMthArA kiyaa| pandraha dina ke saMthAre meM marakara vaha AThaveM devaloka meM gyaa| (14) jJAnadAtA kA nAma chipAnA eka gAMva meM eka nApita rahatA thaa| vaha aneka vidyAoM kA jJAtA thaa| usake pAsa eka vidyA aisI thI jisake prabhAva se usakA 'kSuraprabhAMDa' (hajAmata kA sAmAna) AkAza mArga se sAtha-sAtha calatA thaa| use jahA~ hajAmata karanI hotI thI vaha usa sthAna para baiTha jAtA aura izArA karane para sAmAna nIce A jAtA thaa| nApita kA aisA karizmA dekhakara loga Azcaryacakita ho jAte the| A karma-darzana 243
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka parivrAjaka usa vidyA ko hastagata karanA cAhatA thaa| vaha nApita kI sevA meM rahA aura vividha prakAra se use prasanna kara vaha vidyA prApta kii| aba vaha apane vidyAbala se apane tridaMDa ko AkAza meM sthira rakhane lgaa| isa Azcarya se bar3ebar3e loga usa parivrAjaka kI pUjA karane lge| eka bAra rAjA ne pUchA-bhagavan! kyA yaha ApakA vidyA kA atizaya hai yA tapa kA atizaya hai? usane kahA-yaha vidyA kA atizaya hai| rAjA ne punaH pUchA-Apane yaha vidyA kisase prApta kI? parivrAjaka bolA--maiM himAlaya meM sAdhanA ke lie gyaa| yahA~ maiMne eka phalAhArI tapasvI RSi kI sevA kI aura unase yaha vidyA prApta kii| parivrAjaka ke itanA kahate hI AkAzasthita vaha tridaMDa bhUmi para A giraa| maMtrI ne rAjA ko batA diyA, isa parivrAjaka ne apane jJAnadAtA guru kA nAma chipAyA hai| aba isakI vidyA naSTa ho gii| . (15) jJAna bilva rAjA harSavardhana ke zAsanakAla meM kuNAlA janapada meM parivrAjaka kA bhArI prabhAva thaa| rAjya meM unake bahuta Azrama the| bAhara se bhI parivrAjaka Ate rahate the| rAjA svayaM parivrAjaka bhakta thaa| usa samaya kuNAlA kI rAjadhAnI parivrAjakoM kI bhI rAjadhAnI mAnI jAtI thii| kuNAlA ke do bar3e prabhAvazAlI Azrama the--eka kA nAma mUMjAzrama thA, jisake kulapati maMjunAtha svAmI the| dUsarA thA--cavarNAzrama, jisake kulapati vijjUnAtha svAmI the| donoM kulapati apane-apane dharmagranthoM ke prakANDa vidvAna the, marmajJa the, adhikRta vaktA the| donoM ke Azrama meM saMnyAsiyoM kI saMkhyA lagabhaga samAna thii| donoM apane-apane Azrama kI mahattA bar3hAne meM aharniza prayatnazIla the| rAjA harSavardhana ko apane prabhAva kSetra meM khIMcane ke lie donoM ora se kAphI prayatna ho rahA thaa| sabhI yaha jAnate the--jisa para rAjA kA jhukAva hogA, usa Azrama kA prabhAva sthAyI rhegaa| donoM ko samAna tulA para rakhate hue rAjA bhI thaka gayA thaa| usane socA--jisa Azrama kA kulapati yA saMnyAsI prabhAvazAlI ho, usI Azrama ko rAjakIya mAnyatA prApta Azrama ghoSita kara diyA jaaye| 244 karma-darzana
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA ne donoM kulapatiyoM se salAha-mazavirA karake eka vAda-vivAda pratiyogitA kA Ayojana kiyaa| jisakA viSaya thA--'kSaNikavAda yA kUTastha nityvaad|' vivecana ke lie donoM ko AdhA-AdhA ghaNTe kA samaya diyA gyaa| yathAsamaya donoM kulapati apane-apane ziSya samudAya ke sAtha pahuMce aura bhadrAsana para baiTha gye| rAjA, maMtrI Adi viziSTa vyakti bhI maMca para baiTha gye| ___maMca ke madhya meM tIna bhadrAsana lage hue the| do barAbara, jina para donoM kulapati baiThe the| madhya meM UMcA bhadrAsana thaa| jo isa pratiyogitA meM vijayazrI varegA, vaha isa bhadrAsana para baiThakara pravacana kregaa| nirNAyaka maNDala meM upAdhyAyajI, mahAmaMtrI evaM rAjapurohita the| tInoM hI manasvI, dhArmika aura taTastha manovRtti vAle vyakti the| pahale kauna bole? isake lie ciTThI kA sahArA liyA gyaa| jisameM cavarNAzrama ke kulapati vijjUnAtha svAmI ko bolane kA avasara pahale milaa| unhoMne viSaya para bolanA prArambha kiyaa| saba kucha jAnate hue bhI vaha sakapakA gaye, jJAna kA srota baMda ho gayA, vicAroM kA pravAha ruka gyaa| AdhA ghaNTe ke nirdhArita samaya ke viparIta kevala bIsa minaTa hI bola sake, vaha bhI prabhAvahIna rhaa| aba maMjunAtha svAmI ne bolanA prArambha kiyaa| unhoMne viSaya kA sundara pratipAdana kiyaa| viSaya jitanA gaMbhIra thA, vivecana utanA hI sarala, sarasa evaM pravAhapUrNa thaa| pravacana sampanna hote hI loga jaya-jayakAra karane lge| rAjA ne maMjunAtha svAmI ko vijayI ghoSita kiyaa| maMjunAtha ne UMce bhadrAsana para baiThakara pravacana kiyaa| rAjA ne rAjya kI ora se use sammAnita kiyaa| svarNa pAlakI meM baiThAkara Azrama phuNcaayaa| Azrama meM prasannatA kA vAtAvaraNa chA gyaa| cavarNAzrama meM mAyUsI chA gii| Azrama ke saMnyAsiyoM ko bhI kulapatijI ke prabhAvahIna bhASaNa se bhArI nirAzA huii| kulapati ko bhI apane para bahuta glAni huii| apane pada se tyAgapatra dekara bAta ko ThaMDA karanA caahaa| Azrama ke kaI saMnyAsiyoM ne vijjUnAthajI ko pada na chor3ane kA Agraha bhI kiyA para kulapati sahamata nahIM hue| Azrama ke hI eka yuvA saMnyAsI ko kulapati kA bhAra sauMpa diyA gyaa| vijjUnAtha svAmI Azrama kI anumati lekara tIrthayAtrA para nikle| tIrthayAtrA to eka bahAnA thA, use to yaha patA lagA thA-maiM jAnatA huA bhI samaya para anajAna kaise ho gayA? merA jJAna kA srota acAnaka avarUddha kaise ho gayA? isake lie ve viziSTa jJAnI kI khoja kara rahe the| ghUmate-ghUmate kalaMjara Azrama phuNce| viziSTa jJAnI ke bAre meM pUchane para Azrama ke saMnyAsiyoM ne kahA-yahA~ se do yojana dUra bijolI parvata hai, vahA~ gaNapati guphA meM maMgunAtha svAmI rahate haiN| ve kevala sAdhu karma-darzana 245
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMnyAsiyoM se hI milate haiM, gRhasthoM se nhiiN| unheM brahmajJAna prApta hai, Apa unake pAsa jAkara apanI jijJAsA zAMta kara sakate haiN| dUsare hI dina vijjUnAthajI bijolI pahAr3a kI gaNapati guphA meM phuNce| maMgunAtha svAmI ko unhoMne sASTAMga daNDavat kiyaa| unakI AMkhoM se azrRMdhArA baha clii| maMgunAtha svAmI ne mAlA sahita hAtha UMcA kiyA aura saMbodhita karate hue kahAvijjUnAtha! duHkha mata kr| karmoM ko bhoganA anivArya hai| gadgad svara meM vijjUnAtha ne pUchA-brahmarSe! maiMne aise kyA karma kiye, jisase maiM jAnatA huA bhI anajAna bana gayA? mAlA ko gale meM DAlate hue bAbA ne kahA-vijjUnAtha! pUrva janma meM bhI tUM kiMjalpa Azrama meM sarvAdhika avasthA prApta saMnyAsI vizvanAtha nAma se prasiddha thaa| jaba Azrama ke kulapati brahmalIna ho gaye taba kulapati jaise mahimAmaNDita pada ke lie vahA~ khiMcAva zurU ho gayA thaa| kulapati pada ke lie mukhya rUpa se do pratidvandvI the--praNavanAtha aura abhayanAtha svaamii| donoM kA Azrama meM samAna prabhAva thaa| Azrama ke sabhI saMnyAsiyoM ne yaha taya kiyA--donoM meM jo viziSTa jJAnI ho use kulapati banAyA jaae| isakA antima nirNaya vizvanAtha bAbA para chor3a diyaa| bAbA ke nirNaya ko AkhirI nirNaya mAnane ke lie donoM pakSa rAjI ho ge| bAbA ne kucha prazna bnaae| donoM ko alaga-alaga bulAkara prazna puuche| nirNaya dete vakta bAbA ne pakSapAta kara liyaa| viziSTa jJAnI praNavanAtha kA nAma na lekara abhayanAtha kA nAma ghoSita kara diyA, jisase praNavanAtha isa pada se vaMcita raha gyaa| pakSapAtapUrNa nirNaya dene se tathA jJAnI ko kama jJAnI kahane se karmoM kA baMdhana huA, unake phalasvarUpa tUM jAnatA huA anajAna bana gyaa| jJAnAvarodhaka karmabaMdha ke sAtha anya karmoM kA baMdhana ho gayA, jisase tujhe prabhAvahIna hokara kulapati kA pada bhI chor3anA pdd'aa| -karmalokaH avasara para vismRti 246 karma-darzana
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) jJAna-prApti meM vighna DAlanA eka vidhavA kA ikalautA bAlaka apanI bauddhika vilakSaNatA se eka adhyApaka kA kRpApAtra bana gyaa| adhyApaka bhI use udAratApUrvaka par3hAte the aura usakI phIsa mApha karavA dete the| adhyApaka svayaM use pAThya-pustakeM bhI dete the| yahA~ taka ki jisa viSaya meM vaha bAlaka kamajora thA usa viSaya ko ve pratidina eka ghaNTA use adhika par3hAte the| bAlaka kI saphalatA aura unnati par3ausI se dekhI nahIM gii| usane eka dina maukA pAkara adhyApaka se kahA--'mAsTarajI ! Apa jisa bAlaka ko phrI par3hAte haiM aura jisakA hara dRSTi se khayAla rakhate haiM, usakI mA~ Apako bahuta bhalA-burA kahatI hai| vaha haradama yahI kahatI hai, mAsTarajI par3hAI ke bahAne mere bacce se apane ghara kA kAma karavAte haiN| unhoMne to mere beTe ko naukara samajha rakhA hai| isa prakAra pratidina maiM Apake lie aisI apamAnapUrNa bAteM sunakara thaka gayA hU~ para Apa kitane bhale haiM jo dayAbhAva se usake bacce ko par3hAte haiN|" par3ausI ke isa prakAra bahakAne se adhyApakajI usakI bAtoM meM A gye| unhoMne dUsare dina se hI use par3hAnA aura sahAyatA denA baMda kara diyaa| phalataH usa bAlaka kI jJAna prApti meM vighna upasthita ho gyaa| par3ausI ne aisA karake jJAnAvaraNIya karma kA baMdha kara liyaa| isa prakAra jo vyakti kisI kI jJAna sAdhanA meM bAdhaka banate haiM, jJAna prApti ke sAdhanoM ko samApta karane yA bigAr3ane kA prayAsa karate haiM ve jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karate haiN| (17) jJAnAntarAya dhArA nareza jayabAhu ke do rAniyAM thIM--vijayavatI aura vinyvtii| donoM mAmA-buA kI bahaneM thiiN| donoM ke hRdaya meM putra prApti kI tIvra abhilASA thii| donoM jyeSTha putra kI mAtA banane kA svapna dekha rahI thiiN| donoM kI yaha lAlasA thI-merA 1583H3 karma-darzana 247
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra rAjA bne| rAjA ne bahuta sUjhabUjha se kAma liyaa| usane yaha ghoSaNA kI--donoM rAniyoM ke prathama putra ko bar3A mAnA jAegA, para yuvarAja usI ko banAyA jAegA jo merI dRSTi meM yogya hogaa| isa ghoSaNA se bar3e rAjakumAra kI mA~ banane kI mahattA samApta ho gii| saMyogavaza donoM rAniyoM ke putraratna jnme| rAjA ne donoM kA samAna rUpa se utsava manAyA aura nAma diyA gayA--vijayabAhu aura vinybaahu| donoM ke lAlanapAlana kI samucita vyavasthA kii| rAjA cAhatA thA--donoM putroM ke prati samAna vatsalatA banI rahe aura donoM putroM ke mana meM inake prati samAna zraddhA kA bhAva jage isaliye donoM putroM ko donoM mAtAeM paraspara meM rakhA karatI thIM, kintu donoM kA mana sazaMka rahatA thaa| donoM apane putra ko hI rAja siMhAsana para baiThA huA dekhanA cAhatI thiiN| __mahArAnI vijayavatI isa mAmale meM kSudra manovRtti vAlI thii| eka bAra madhyarAtri meM nIMda TUTa gii| mahArAnI kA cintana apane putra para calA gayA aura socane lagIabhI se kucha prayatna karUM, jisase vijayabAhu Age jAkara rAjA bana jaae| isake lie vinayabAhu ko niSkriya banAnA hogaa| agara vaha hara kSetra meM sakriya rahA, to kAMTe kI spardhA ho jaaegii| ise abhI se maMdabuddhi vAlA banA diyA jAe, jisase vijayabAhu ke rAjA banane kA mArga prazasta ho jaae| ___mahArAnI ne isakI kriyAnviti ke lie eka yojanA bnaaii| agale dina vinayabAhu ko jo kevala DhAI varSa kA thA, apanI goda meM lekara khilAte hue apane kakSa meM le gaI, vahA~ use aphIma milAkara dUdha pilA diyaa| phira cupacApa use usakI mAtA kI goda meM thamA diyaa| AdhA ghaNTe ke bAda bacce ko nIMda Ane lgii| mahArAnI vinayavatI ne use sulA diyA aura svayaM dUsare kAryoM meM pravRtta ho gii| dhAyamAtA ne jaba bacce ke mukha meM jhAga dekhA to daMga raha gaI aura vaha jora se cillaaii| usa cillAhaTa ke sAtha pUrA rAjamahala ikaTThA ho gyaa| putra ko mUrchAvasthA meM dekhakara rAjA udvigna ho uThA, phira bhI dhairya se upacAra meM lgaa| rAjakIya vaidya aae| vibhinna prakAra ke auSadhi upacAroM se bacce ko bAraha ghaNToM ke bAda viSamukta banAyA aura kramazaH mUla sthiti ko rAjakumAra ne prApta kiyaa| rAjA ko rAnI vijayavatI ke isa kukRtya kA anumAna laga gayA, phira bhI khAmozI ke sAtha saba kucha sahana kara calane lgaa| mahArAnI isa kArya ke bAda prAyaH asvastha rahane lgii| donoM rAjakumAra vidyAsampanna bane, donoM kI dhUmadhAma se zAdI huii| zAdI ke kucha dinoM bAda hI mahArAnI vijayavatI cala bsii| 248 karma-darzana
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA AyuSya pUrNakara amarAvatI ke rAjamahala meM mahArAnI citravatI kI putrI ke rUpa meM utpanna huii| atizaya rUpavatI hone se amaravAhana ne usakA nAma rUpamAlA diyaa| rUpamAlA ATha varSa kI huii| pUrva meM kiye hue duSkarma udaya meM aaye| eka dina ghUmane ke lie bagIce meM gaI, barasAta kA mausama thA, eka dina pahale kI musalAdhAra varSA se bagIce kI bAvar3I pUrI bharI huyI thii| rUpamAlA usa bAvar3I ke kinAre-kinAre cala rahI thii| acAnaka kinAre kI miTTI khisakane se vaha phisala gaI aura bhItara calI gii| sAtha calane vAlI saheliyoM ne zora mcaayaa| tatkAla udyAna ke karmacArI daur3ate hue Ae, unameM kaI tairAka bhI the, bAvar3I meM kUde use nikAlakara bAhara le aae| rAjA ko yaha sUcanA milate hI mahArAnI tathA anya rAjamahala ke sadasyoM ke sAtha aayaa| rUpamAlA ko rAjamahala meM le gye| upacAra cAlU kiyaa| kAphI prayatnoM ke bAvajUda bhI rAjakanyA kI mUrchA nahIM TUTa sakI, cetanA punaH nahIM lauTa skii| mUrchAvasthA meM usako bhojana-pAnI diyA jAtA rhaa| rAjA ke mana meM rUpamAlA ko viduSI tathA saMgItajJa banAne kI utkRSTa abhilASA thI, para vaha dharI hI raha gii| samaya vyatIta hotA gayA, upacAra calatA rahA, bAraha varSa kI pralamba avadhi ke bAda kucha cetanA lauttii| vaha apanA nAma tathA mAtA-pitA ko pahacAnane lgii| usako kapar3e pahanane taka kA bhAna nahIM rahA aura na kisI se bAta kara sakatI thii| kevala vaha bhUkha aura pyAsa bujhAne ke lie izArA kara sakatI thI, parivAra ke lie kevala bhAra svarUpa thii| rAjA svayaM Azcaryacakita thA, aisA kyoM huA hai? kisI ne rAjA ko sujhAyA--yadi aTThama tapa (tIna dina kA upavAsa) karake 'manarUk deva' kI ArAdhanA kI jAe, to sambhava hai--kucha kAma bana jaae| rAjA ne telA kiyaa| deva prakaTa huaa| rAjA ne rUpamAlA ke bAre meM jAnakArI dI tathA sahAyatA kI prArthanA kii| manarUk deva ne gaMbhIra mudrA meM kahA-rAjan! hama sahAyaka usI ke banate haiM, jisake puNya prabala hoN| agara puNya nahIM ho to hama kucha nahIM kara skte| puNya to vyakti kA apanA-apanA hotA hai| hama to kevala nimitta mAtra hote haiN| naye sire se hama kucha nahIM kara skte| deva ne Age kahA--tumhArI putrI rUpamAlA ne pichale janma meM aise kArya kiye the, jinako aba bhoganA hI pdd'egaa| usane apanI sauta ke lar3ake vinayabAhu ko bAraha ghaNTe taka mUrchAvasthA meM rakhA thA, bAda meM bhI vaha kAphI samaya taka asvastha banA rhaa| usa samaya ke baMdhe hue karma aba apanA phala dikhA rahe haiN| bAraha ghaNToM ke badale - karma-darzana 249
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ use bAraha varSa taka mUrchA meM rahanA pdd'egaa| rAjan ! hama isake lie kucha bhI kara pAne meM asamartha haiN| itanA kahakara deva adRzya ho gyaa| rAjA apanI putrI ke azubha karmoM ke bAre meM socatA rhaa| -karmaloka : bauddhika vikalatA (18) jJAnI kA apamAna zratajJAnAvaraNIya karma baMdha se sambandhita aSTAvakra kI kahAnI prAsaMgika mAlUma par3atI hai| kahA jAtA hai aSTAvakra ke zarIra ke ATha avayava Ter3he-mer3he evaM vakra the isalie unheM aSTAvakra kahA jAtA thaa| ve bahuta jJAnI the aura nagara se bAhara jaMgala meM rahate the| eka dina rAjA janaka ne unheM vidvAnoM kI vizeSa sabhA meM bulaayaa| aSTAvakra isa bAta ko jAnate the ki rAjA janaka vidvAnoM kA Adara karate haiM ata: ve unakI sabhA meM gye| jaise hI aSTAvakra ne rAjasabhA meM praveza kiyA vahA~ baiThe hue rAjA sahita sabhI vidvAna unheM dekhakara jora-jora se haMsane lge| jaba unakA haMsanA baMda huA taba aSTAvakra ne unmukta hokara jora se haMsanA prArambha kara diyaa| yaha najArA dekha kara sabhI vidvAn eka-dUsare ko sAzcarya dekhane lge| rAjA janaka ne aSTAvakra se pUchA, "mahAtman! hama loga to sakAraNa haMse, Apa kisa kAraNa haMsa rahe ho?" aSTAvakra ne kahA--"rAjan Apane mujhe vidvAnoM kI sabhA meM bulAyA thA kintu yahA~ praveza karate hI mujhe yaha ehasAsa huA ki ye camAroM kI sabhA hai| isIlie mujhe haMsI A gii| jo camAra hote haiM ve hI camar3I ko dekhate haiN| Apane bhI merA jJAna nahIM dekhA mAtra camar3I ko dekhakara haMsa pdd'e| yaha sunakara rAjA sahita sabhI vidvAnoM ne aSTAvakra se kSamAyAcanA kii| isa prakAra viziSTa jJAnI puruSoM kA upahAsa karane se zrRMtajJAnAvaraNa karma baMdhatA hai| 250 karma-darzana
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) modaka-eka muni ke mana meM modaka khAne kI icchA jgii| styAnarddhi ke udaya se rAtri meM vaha uThA, dina meM jisa ghara meM modaka dekhe the usI ghara meM pahu~cA, mana icchita modaka khAkara zeSa bace modaka ko pAtra meM DAla, upAzraya meM jAkara so gyaa| punaH jagane para guru ke pAsa AlocanA kii| use saMgha se bahiSkRta kara diyA gyaa| (20) asAtAvedanIya devazAla nagara ke rAjA vijayasena ke zrImatI nAma kI rAnI thii| unake eka putra thA jayasena tathA eka putrI thI klaavtii| kalAvatI apUrva sundara aura guNavatI thii| jaba vaha vivAha yogya huI to usakA citra lekara eka citrakAra zaMkhapura deza ke rAjA zaMkha ke pAsa gyaa| rAjA zaMkha usa citra para mohita ho gyaa| pUchane para citrakAra ne batAyA, jo bhI puruSa isa kanyA dvArA pUche gae cAra praznoM kA uttara degA, svayaMvara meM yaha kanyA usI ke gale meM varamAlA ddaalegii| rAjA mohita to thA hI, usane sarasvatI devI kI ArAdhanA kii| devI ne prakaTa hokara batAyA-'svayaMvara maMDapa ke eka staMbha para putalI banI hogii| usa para hAtha rakha denaa| vaha rAjakumArI ke cAroM praznoM kA uttara de degii| rAjA zaMkha ne svayaMvara maNDapa meM jAkara aisA hI kiyaa| usakA vivAha kalAvatI ke sAtha ho gyaa| rAjA zaMkha aura rAnI kalAvatI bar3e prema se rahane lge| rAnI kalAvatI garbhavatI bhI ho gii| eka bAra kalAvatI kA bhAI jayasena vahA~ aayaa| anya aneka vastrAbhUSaNoM ke atirikta usane apanI bahana ko do bahumUlya kaMgana bhI diye| kaMgana pahanakara vaha bahuta khuza huii| vaha dAsI se kahane lagI-'mujha para usakA kitanA sneha hai ki itane kImatI aura khUbasUrata kaMgana bheMTa kiye haiN| usake prema ko maiM zabdoM meM nahIM kaha sktii|' rAnI ke antima zabda rAjA zaMkha ne suna liye| vaha usa samaya usake kakSa ke pAsa se hI gujara rahA thaa| use yaha bhrama ho gayA ki rAnI kisI dUsare puruSa se prema karma-darzana 251
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatI hai| isa bhrama ke kAraNa rAjA ne use jaMgala meM chur3avA diyA aura cANDAloM se kahakara donoM hAtha kaTavAM diye| ___ zoka ke tIvra AghAta se rAnI kalAvatI mUrcchita ho gii| jaba use hoza AyA to vaha rudana karane lgii| lekina usake rudana ko sunane vAlA kauna thA? svayaM hI cupa ho gii| isI dazA meM vana meM eka nadI ke kinAre usane putra prasava kiyaa| vaha putravatI to bana gaI lekina putra ko uThAne aura usakA pAlana-poSaNa karane ke lie usake pAsa hAtha na the| zokArta hokara usane apane zIladharma kI duhAI dI to nadI kI adhiSThAtrI devI ne usake hAtha vApasa de diye| usane apane putra ko uThA liyA aura use stana-pAna karAne lgii| tabhI kucha tApasa udhara A nikle| ve rAnI ko apane Azrama meM le gye| Azrama meM rahakara rAnI apane putra kA pAlana-poSaNa karane lgii| idhara cANDAliniyoM ne zaMkha rAjA ko rAnI kalAvatI ke kaMgana sahita kaTe hue hAtha diye| ina kaMganoM para jayasena nAma par3hakara rAjA ko apanI bhUla mAlUma huii| use pazcAttApa huaa| usane khojI ghur3asavAra daudd'aaye| rAnI kalAvatI kA patA cala gyaa| rAjA svayaM jAkara use tApasa Azrama se le aayaa| rAjA usake zIladharma se bahuta prabhAvita huaa| eka bAra zaMkhapura meM eka jJAnI muni aaye| donoM muni ke darzanArtha gye| rAnI ne jijJAsA prakaTa kI-gurudeva! niraparAdhinI hote hue bhI mere hAtha kyoM kATe gaye? isakA kyA kAraNa hai? gurudeva ne batAyA-pichale janma meM tuma mahendrapura ke rAjA nara vikrama kI putrI sulocanA thii| rAjA nara-vikrama ko bheMTa meM eka totA milaa| tuma use bar3e prema se pAlane lgii| eka bAra tuma usa tote ko sAtha lekara muni darzana ke lie gyii| muni ke darzana karate hI tote ko jAtismaraNa jJAna ho gyaa| vaha jAna gayA ki-'pichale janma meM muni thA, lekina parigraha kI upAdhi ke kAraNa maiMne saMyama kI virAdhanA kI isalie totA banA huuN| aisA jAnate hI usane niyama banA liyA ki-"maiM bhagavAna, muni athavA tyAgIjanoM ke darzana-vaMdana ke bAda hI AhAra grahaNa kruuNgaa| darzanoM ke lie aba totA piMjare se nikalakara ur3a jaataa| eka bAra vaha kaI dinoM taka vApasa nahIM aayaa| sulocanA ko yaha bahuta burA lgaa| jaba totA vApasa AyA to usane usake paMkha kATa diye| munirAja ne batAyA-usa tote kA jIva hI rAjA zaMkha banA hai aura paMkha kaTavAne ke kAraNa hI tumhAre bhI hAtha kaTa gye| 252 karma-darzana 252 karma-darzana AMARHAR MAHARAHAARAAAAAAAAAAAAAAA E E
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha ghaTanA sunakara rAjA zaMkha aura rAnI kalAvatI donoM pratibuddha ho gae tathA Age gyArahaveM bhAva meM mukta ho gaye / --puhavIcaMda caritraye (21) asAtAvedanIya zrAvastI ke rAjA kanakaketu ke eka putra thA, jisakA nAma thA khNdhk| khaMdhakakumAra aneka kArya meM kuzala tathA vicakSaNa thA / khaMdhaka kI bahina kumArI sunandA bhI viduSI aura sadsaMskArI thI / sunandA kA vivAha kuntI nagara ke mahArAja puruSasiMha ke sAtha kiyA gyaa| eka bAra sAvatthI nagarI meM vijayasena muni Aye / rAjakumAra khaMdhaka muni kI vANI sunakara virakta ho gayA aura saMyamI bana gyaa| saMyama lekara thor3e hI dinoM meM vaha suyogya bnaa| khaMdhaka muni guru se svataMtra vihAra kI anujJA prApta kara svataMtra vicarane lage / jaba khaMdhaka muni ke pitA mahArAja 'kanakaketu' ko muni ke pRthak vihAra kA patA lagA to pitR-hRdayavaza apane 500 subhaToM ko muni ke aMgarakSaka ke rUpa meM muni ke sAtha bheja diyaa| khaMdhaka muni ko inakI koI apekSA nahIM thI / phira bhI ve 500 subhaTa chAyA kI taraha muni ke sAtha-sAtha rahate the| koI kitanI hI sajagatA rakhe, parantu bhavitavyatA ko koI TAla nahIM sakatA / khaMdhaka muni vihAra karate-karate apanI bahina kI rAjadhAnI kuntI nagara meM aaye| muni ke mAsakhamaNa tapa kA pAraNA thaa| subhaToM ne socA, yahA~ to bahina kA hI rAjya hai| muni ko yahA~ kyA bhaya hai| isa prakAra vicAra kara nagara meM idhara-udhara ghUmane cale gye| muni bhikSA ke lie jAte hue rAjamahala ke nIce se gujre| Upara gavAkSa meM baiThe rAjA-rAnI arthAt puruSasiMha aura sunandA caupar3a khela rahe the| muni ko dekhakara rAnI sunandA ko apane bhAI kI smRti ho AI / khela se dila ucaTa gyaa| AMkhoM meM AMsU baha gye| rAjA ne socA-rAnI muni ko dekhakara anyamanaska kyoM huii| use rAnI ke caritra para saMdeha huaa| khela samApta kara sabhA meM karma - darzana 253
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ aayaa| Ava dekhA na tAva, binA vicAre hI jallAda ko bulAkara muni kI camar3I utArane kA Adeza de diyaa| jallAda muni ko pakar3akara zmazAna meM le gye| muni kI nakha se zikha taka sArI camar3I utAra dii| munivara ko bhayaMkara vedanA thI / phira bhI ve samAdhistha rhe| adbhuta titikSA se kevalajJAna prApta kara mokSa meM phuNce| muni ke chile jAne ke bAda yaha duzcarcA nagara meM havA kI bhAMti phaila gii| jisane bhI sunA, usane rAjA kI bhartsanA kii| subhaToM ko jaba patA lagA taba ve bhI apanI asAvadhAnI para bisUra - bisUra kara rone lge| bheda khulA to apane sAle kI isa bhAMti nirmama hatyA se rAjA puruSasiMha bhI zokAkula ho utthaa| rAnI ke duHkha kA to koI ThikAnA hI nahIM thA / kintu 'aba pachatAya hota kyA jaba cir3iyA cuga gaI khet|' saMyoga kI bAta thI ki 'dharmaghoSa' muni usI dina vahA~ pdhaare| rAjA-rAnI tathA sahasroM nAgarika mana hI mana duHkha, glAni, ghRNA sameTe muni kI sevA meM upasthita hue| rAjA ne anutApa karate hue muni se yahI prazna kiyA-- 'bhagavan! mere se aisA jaghanyatama pApa kyoM huA ?' uttara dete hue 'dharmaghoSa' muni ne kahA-- rAjan ! khaMdhaka se apane pUrvabhava meM eka mahApApa huA thaa| khaMdhaka usa samaya bhI rAjakumAra thaa| usane usa samaya eka kAcara chIlA thaa| chilakA utArakara vaha bahuta prasanna huA ki binA kahIM tor3e maiMne pUre kAcara kA chilakA eka sAtha utAra diyaa| usI prasannatA se kumAra ke gAr3ha karmoM kA baMdhana huaa| usI ghora pApa-baMdha ke pariNAmasvarUpa yahA~ usakI camar3I utArI gii| tU bhI usI kAcara meM usa samaya eka bIja thaa| tUne apanA badalA yahA~ le liyA / -Avazyaka kathA (22) jambUdvIpa ke bharata kSetra meM eka nagara thA, jisake sau daravAje hone se usakA nAma zatadvAra thA / vahA~ ke mahArAja kA nAma dhanapati thaa| usa zatadvAra nagara ke agnikoNa meM vijayavardhamAna nAma kA grAma thaa| usa gAMva meM eka 'ikAI rAThora' nAma kA ThAkura thA jo kaThora jAti kA thaa| vaha pAMca sau gAMvoM kA svAmI thA / ikAI bahuta hI krUra adharmI aura caNDaprakRti kA thaa| vaha puNya-pApa ko kucha bhI nahIM mAnatA thA / kevala janatA ko jaise-taise nicor3akara dhana ikaTThA karanA cAhatA thaa| itanA hI nahIM, dhana ke lie corI karavAnA, rAhagIroM ko luTavAnA usakA pratidina kA kArya thaa| janatA ke 254 karma-darzana
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkha-darda kI use tanika bhI cintA nahIM thii| use ciMtA rahatI thI apanI tijoriyAM bharane kii| cAroM ora trAhi-trAhi macI huI thii| para sunane vAlA kauna thA? vaha to svacchanda banA atyAcAra karane ko taiyAra rhtaa| parantu pApa kisI kA bApa nahIM hotaa| saMyoga kI bAta, usake zarIra meM solaha prakAra ke mahAbhayaMkara roga eka sAtha hI paidA ho gye| aneka rogoM se eka sAtha ghira jAne se ikAI bahuta pIr3ita-vyathita huA tathA apane Apako dIna-hIna mAnane lgaa| cikitsakoM ko vividha prakAra ke pralobhana dekara cikitsA karane ke lie khaa| unhoMne bhI jI-jAna lagAkara prayatna kiyaa| parantu saphalatA palle nahIM pdd'ii| antataH mahAvedanA bhogatA huA marakara prathama naraka meM gyaa| prathama naraka se nikala kara vaha ikAI rAThora kA jIva mRgA grAma meM vijaya kSatriya kI rAnI mRgAvatI ke udara meM aayaa| jisa dina yaha jIva mRgAvatI ke garbha meM AyA, usI dina se mRgAvatI ke prati vijaya kSatriya kA prema kama ho gyaa| mRgAvatI ne yaha sArA garbha kA prabhAva maanaa| socA-ho na ho koI pApAtmA mere garbha meM AyI hai| garbha ke yoga se use pIDA bhI adhika rahane lgii| rAnI ke garbha ko girAne, naSTa karane ke lie aneka auSadhopacAra kiye| para pApI aise naSTa thor3e hI hote haiN| rAnI udAsIna banI garbha kA pAlana karane lgii| garbhAvasthA meM hI zizu ko bhasmaka roga ho gyaa| vaha jo bhI khAtA vaha usake tatkAla rakta ho jaataa| nau mahIne meM putra jnmaa| nAma mRgAputra diyaa| parantu thA janma se hI aMdhA, baharA, gUMgA tathA aMgopAMga ke AkAra se rhit| indriyoM ke mAtra cihna hI the| aise bhayAnaka bAlaka ko dekhakara rAnI bhayabhIta ho utthii| kUrar3I para use giravAne kA vicAra kara liyaa| para jaise-taise rAnI ke manobhAvoM kA rAjA ko patA laga gyaa| rAjA ne rAnI se kahA-dekha, aisA kAma nahIM karanA caahie| yaha pahalA bAlaka hai| ise mArane se anya bAlaka bhI jIvita nahIM rheNge| isalie isakA pAlana-poSaNa kr| pati kI AjJA mAnakara rAnI usa bAlaka ko eka bhauMyare (talaghara) meM DAle rkhtii| pratidina use vahA~ bhojana de detii| bAlaka jo bhI bhojana karatA usake durgandhamaya padArtha hI banate the| naraka ke samAna bhayaMkara vedanA bhogatA huA vaha vahA~ raha rahA thaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra usI mRgA gAMva ke candana pAdapa nAmaka udyAna meM pdhaare| vijaya rAjA bhI darzanArtha aayaa| usI gAMva kA eka janmAndha bhikhArI, jisake Upara hajAroM makkhiyAM bhinabhinA rahI thIM, vaha apane kisI sajjana sAthI ke sahAre 15353 54 karma-darzana 255
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhu ke darzanArtha AyA thaa| prabhu ne sabhI ko dharmopadeza diyaa| dharmopadeza sunakara sabhI apane-apane sthAna ko ge| gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se pUchA - prabhu ! usa janmAMdha vyakti kI bhAMti anya kisI strI ne bhI aise kisI bAlaka ko janma diyA hai? bhagavAna ne kahA-- mRgA rAnI ne isase bhI adhika bhayAvane putra ko janma diyA hai| vaha use bhauMre meM rakhatI hai| vaha jo bhI khAtA hai usase jo rudhira-mAMsa banatA hai, vaha bhI zarIra se jharatA rahatA hai aura vaha usa rudhira - mAMsa ko punaH punaH khAtA rahatA hai| vaha janma se hI aMdhA, gUMgA, baharA aura lUlA hai| naraka se bhI adhika durgandha AtI hai| vaha manuSya kevala nAma kA hai, hai to lor3he kA AkAra / gautama svAmI prabhu kI AjJA lekara use dekhane gaye / mRgAvatI ne socA - isa gupta rahasya kA inheM kaise patA calA ? gautama ne sthiti ko spaSTa karate hue bhagavAna mahAvIra kA nAma btaayaa| mRgAvatI gautama svAmI ko bhauMyare ke pAsa le gii| use dekhakara gautama svAmI ko bahuta Azcarya huA / karmoM kI vicitra gati kA cintana karate hue prabhu ke pAsa Ae aura usakA pUrvabhava puuchaa| prabhu ne isake sAre krUra karmoM kA kaccA ciTThA sabake sAmane rakha diyaa| bhaviSya prazna kA uttara dete hue bhagavAna ne kahA-' - 'yaha chattIsa varSa kI umra meM marakara siMha hogaa| vahA~ se marakara prathama naraka meM jaaegaa| vahA~ se nikalakara nevalA hogaa| vahA~ se dUsarI naraka meM jaaegaa| vahA~ se nikalakara pakSI hogaa| vahA~ se tIsarI naraka meM jaaegaa| isa prakAra yaha sAtoM naraka meM jAegA aura anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa kregaa| anta meM mahAvideha kSetra se mukta hogA / mRgAlor3hA ke jIvana caritra se yaha jJAta hotA hai ki usane pUrva janma meM prANabhUta Adi ko bahuta kaSTa diye jisake kAraNa use ikAI jIvana ke anta meM eka sAtha solaha roga utpanna hue aura mRgAlor3hA ke AkAra jaisA zarIra prApta huaa| yaha saba asAtAvedanIya kA pariNAma hai| (23) aMgadeza kI rAjanagarI campApurI thii| jisa deza kA zAsaka thA siMharatha rAjA / siMharatha ke maMtrI kA nAma matisAgara thA / siMharatha kI rAnI kA nAma thA kamalaprabhA / rAnI kamalaprabhA ne eka putra ko janma diyaa| usakA nAma zrIpAla rakhA gyaa| abhI zrIpAla pAMca-chaha varSa kA zizu hI thA ki rAjA siMharatha kA svargavAsa ho gayA / 256 karma-darzana
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMharatha kI citA ThaMDI bhI nahIM ho pAI thI ki usake choTe bhAI vIradamana ne siMhAsana para adhikAra kara liyaa| usane zrIpAla ko bhI mauta ke ghATa utArane kA SaDyaMtra rcaaaa| lekina maMtrI matisAgara kI sAvadhAnI se rAnI kamalaprabhA apane putra zrIpAla ko lekara nikala gii| vana meM sAta sau kor3hiyoM kA dala milaa| vIradamana ke sainikoM se bacane ke lie kamalaprabhA apane putra ko lekara kor3hI dala meM mila gaI aura unake sAtha rahane lgii| kor3hiyoM ke samparka se zrIpAla ko bhI kor3ha ho gyaa| yadyapi zrIpAla kor3hI ho gayA thA, phira bhI sabhI kor3hI use umbara rANA kahate aura rAjA ke samAna hI Adara dete| zrIpAla ke kor3hI hone se rAnI kamalAvatI ciMtita ho gii| jaba kor3hI dala eka nagara ke samIpa pahuMcA to kamalaprabhA nagara meM kor3ha kI davAI lene calI gyii| jAte-jAte usane kor3hiyoM ke mukhiyA se itanA avazya pUcha liyA ki Age ve loga kisa nagara ko jaaeNge| kor3hiyoM ke mukhiyA ne ujjayinI nagarI kA nAma batA diyaa| kamalaprabhA ke jAne ke bAda kor3hI-dala Age bar3hA aura ujjayinI nagarI kI sImA para phuNcaa| mAlava deza kI rAjadhAnI ujjayinI meM usa samaya prajApAla nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI do putriyAM thIM--bar3I surasundarI aura choTI mainaasundrii| surasuMdarI kI mAtA kA nAma saubhAgyasundarI aura mainAsundarI kI mAtA kA nAma rUpasuMdarI thaa| rAjA prajApAla bahuta hI abhimAnI thaa| vaha apane Apa ko sabakA bhAgyavidhAtA mAnatA thaa| samajhatA thA ki maiM kisI ko bhI sukhI athavA duHkhI kara sakatA huuN| surasundarI to rAjA ke ahaM ko tuSTa karatI thI, lekina nAsundarI jinadharma aura karma siddhAnta meM dRr3ha niSThA vAlI thI, vaha sukha-dukha kA kAraNa apane hI karmoM ko mAnatI thii| eka dina rAjasabhA meM donoM putriyAM aayiiN| bAtoM ke daurAna surasundarI ne apane pitA ke vicAroM kA hI samarthana kiyaa| ataH rAjA prasanna ho gayA aura usane usakA vivAha unake icchita vara zaMkhapura ke rAjakumAra aridamana ke sAtha kara diyaa| kintu mainAsundarI ne apane pitA ke vicAroM kA samarthana nahIM kiyA; sukha-duHkha kA kAraNa prANI ke apane karmoM ko btaayaa| isa para rAjA prajApAla usase nArAja huaa| usane usakA vivAha kor3hI umbara rANA ke sAtha kara diyaa| mainAsundarI isa duHkhada paristhiti meM na ghbraaii| na nirAza huii| usane navapada kI ArAdhanA kI aura na kevala pati ko varan una sabhI sAta sau kor3hiyoM ko svastha kara diyaa| sabhI ke kor3ha jar3a-mUla se naSTa ho gaye aura usakA zarIra kundana ke samAna karma-darzana 257
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ damakane lgaa| zrIpAla kI mAtA bhI A gii| vaha apane putra aura putravadhU ko dekhakara bahuta harSita huii| isake bAda zrIpAla videza-yAtrA ko calA gyaa| vahA~ usane madanasenA, rainamaMjUSA, madanamaMjUSA, guNasundarI, trailokyasundarI, zRMgAra-sundarI, madanamaMjarI Adi . sAta rAjakanyAoM se aura vivAha kiyA, atyadhika yaza-sammAna, Rddhi-samRddhi prApta kii| usane caturaMgiNI senA bhI taiyAra kara lii| zrIpAla ne videza yAtrA sampanna kara mAlavadeza kI rAjadhAnI ujjayinI ke bAhara par3Ava DAlA aura ghara jAkara mAtA aura patnI se milaa| sAdhAraNa bAta-cIta ke bAda zrIpAla kumAra mAtA ko kandhe aura patnI ko hAtha para baiThAkara hAra ke prabhAva se AkAza mArga dvArA apane zivira meM A phuNcaa| vahA~ vaha apanI mAtA ko siMhAsana para baiThAkara svayaM unake sAmane baiTha gyaa| zrIpAla kI sAtoM rAniyoM ne Akara mAtA va mainAsundarI ke caraNa sparza kiye| mAM ne sabako AzIrvAda diyA aura mainAsundarI ne madhura vacanoM se sabakA svAgata kiyaa| anantara zrIpAla ne mAtA ko AdyopAMta pUrva vRttAMta sunaayaa| aba zrIpAla ne mainAsundarI se kahA--priye! siddhacakra ke pratApa se ujjayinI ko hathiyA lenA mere liye muzkila nahIM hai| kyoMki tumhAre pitA ne abhimAnavaza jainadharma kA apamAna kiyA thA, na kevala dharma kA hI apamAna kiyA thA balki dharma kI vastusthiti batAne para tumhArA jIvana bhI duHkhamaya banA diyA thaa| aba maiM tumhAre pitA ko unakI bhUla kA ehasAsa karAnA cAhatA hU~ ki unhoMne krodhAveza meM Akara kaisA anucita kArya kiyA thaa| aba tuma mujhe yaha batalAo ki unheM kisa rUpa meM aura kisa prakAra yahA~ upasthita hone ko bAdhya kiyA jAe? ___nAsundarI ne kahA--nAtha! merI samajha meM, pitAjI kA abhimAna dUra karanA Avazyaka hai| isake lie unheM kaMdhe para kulhAr3I rakha kara namratApUrvaka yahA~ upasthita hone ko kahanA caahie| mainAsundarI kI bAta suna usI samaya unhoMne eka dUta dvArA mAlavarAja ko yaha saMdeza bheja diyaa| sAtha meM yaha bhI kahalA diyA ki yadi unheM yaha svIkAra na ho to yuddha kI taiyArI kre| ___ yathA samaya dUta pahu~cA aura zrIpAla kA saMdezA sunA diyaa| dUta kI bAta sunate hI prajApAla ke zarIra meM mAno Aga laga gii| prajApAla ne pahale hI suna liyA thA ki zatru bar3A prabala hai| maMtriyoM se salAha karane para unhoMne kahA--mahArAja! krodha karane kA avasara nahIM hai| zatrutA aura mitratA samAna vAle se hI karanA ucita hai| 258 karma-darzana
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtriyoM kI bAta suna, rAjA prajApAla ne dUta kI bAta mAna lI aura kaMdhe para kulhAr3I rakha, pairoM se calate hue zrIpAla ke zivira meM phuNce| unheM Ate dekha, zrIpAla ne Age bar3hakara unakA svAgata kiyaa| unase kulhAr3I rakhavAkara uttama vastrAbhUSaNa pahanAkara sabhAmaNDapa meM le gye| usI samaya mainAsundarI vahA~ AI / usane prajApAla ko praNAma kara kahA--pitAjI! merI bAteM yAda kreN| karma hI pradhAna hai| dekho, karmayoga se mujhe jo pati mile the, unhoMne aba kaisI unnati kI hai / itanA kaha maiAsundarI ne rAjA prajApAla se zrIpAla kA paricaya kraayaa| unhoMne gadgada hokara kahA-- kumAra ! Apa gaMbhIra aura guNavAna hone ke kAraNa svayaM apanA paricaya nahIM diyaa| ApakI sukhasampatti aura vIratA dekhakara mujhe atyanta AnaMda ho rahA hai / zrIpAla ne kahA- rAjan ! yaha saba navapada kA pratApa hai| samUce nagara meM yaha bAta bijalI kI taraha phaila gaI ki ujjayinI ko gherA DAlane vAlA koI zatru nahIM, yaha rAjA kA jAmAtA hai| yaha sunate hI rAja darabAra meM rAniyAM, pUrA parivAra, zrIpAla aura mainAsundarI ko dekhane ke lie zivira meM phuNce| AnandapUrvaka eka-dUsare se mile-jule / surasundarI naTI ke rUpa meM Ananda meM vRddhi karane ke lie zrIpAla ne eka nATaka khelane kI AjJA dI / AjJA milate hI nATyadala taiyAra ho gayA / kintu nATaka ke pahale hI dRzya meM jisa naTI kA abhinaya thA vaha bAra-bAra kahane para bhI taiyAra nahIM huii| kAphI dera taka samajhAne bujhAne para sAdhAraNa veza pahanakara raMgamaMca para phuNcii| usa naTI ne raMgamaMca para abhinaya Arambha karane ke pahale eka dohA kahA-- kaha mAlava kaha zaMkhapura, kaha babbara kaha naTTa / nAca rahI surasundarI, vidhi asa karata akAja / / naTI ke muMha se yaha sunate hI prajApAla vicAra karane lagA - -are! surasundarI to merI vahI putrI hai jisakI maiMne zaMkhapura ke rAjakumAra aridamana se zAdI kI thii| vaha yahA~ kahA~? prajApAla ne dhyAna se naTI kI ora dekhaa| dekhate hI samajha gayA ki yaha naTI surasundarI hI hai| vaha turaMta raMgamaMca se utarakara apanI mA~ ke pAsa phuNcii| bahuta royii| mA~ ne use AzvAsana diyaa| mA~ ne pUchA--beTI yaha sthiti kaise huI ? surasundarI ne apanI rAma kahAnI sunAte hue mAtA-pitA se kahA- Apa logoM dhUmadhAma se zAdI kara mere pati ke sAtha mujhe vidA kiyaa| hama sakuzala zaMkhapura phuNce| kintu usa dina nagara praveza kA muhUrta na milane ke kAraNa hama nagara ke bAhara eka bagIcI meM ruka gaye / durbhAgyavaza madhyarAtri ke samaya DAkuoM ne hamAre Dere para chApA maaraa| Apake dAmAdajI to prANa lekara na jAne kahA cale gaye aura DAkuoM karma-darzana 259
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAthoM meM par3a gii| ve mujhe nepAla le gaye aura vahA~ mujhe beca diyaa| jisa manuSya ne mujhe kharIdA, vaha vahA~ se mujhe babbarakula le gayA aura vahA~ usane eka bar3I rakama lekara mujhe vezyA ke hAtha beca diyaa| usa vezyA ne mujhe gAnA-bajAnA aura nRtya kalA sikhAkara naTI banA diyaa| vahA~ ke rAjA mahAkAla nATakoM ke bar3e hI zaukIna haiN| unhIM ke yahA~ naTI hokara rahane ke lie mujhe bAdhya honA pdd'aa| jaba zrIpAla kumAra vahA~ pahuMce aura inake sAtha rAjakumArI madanasenA kA byAha huA taba rAjA ne eka nATakamaNDalI bhI daheja meM dI, maiM bhI usI maNDalI meM thI / usI samaya se maiM zrIpAla kumAra ke sAtha raha kara naTI kI taraha jIvana vyatIta kara rahI huuN| karma yoga ke sivA ise maiM aura kyA kahUM? jisa samaya mainAsundarI para maiMne du:kha par3ate dekhA thA, usa samaya maiM mana hI mana prasanna aura garvita huI thI; kintu Aja mujhe use mainA - pati kA dAsyatva aMgIkAra karanA pdd'aa| - surasundarI ke uparokta jIvana-prasaMga se lagatA hai ki usakI aridamana ke sAtha lagna hue hone para bhI use naTI kI taraha nAcanA pdd'aa| pati ke sahavAsa kA yoga nahIM mila skaa| yaha bhogAntarAya karma kA hI duSphala hai| ujjayinI se zrIpAla campAnagarI ke bAhara tthhraa| apane pitA kA rAjya lene ke lie cAcA vIradamana se yuddha kiyaa| vIradamana kI parAjaya huii| parAjaya se khinna hokara usane vahIM munivrata svIkAra kara liye / zrIpAla rAjasiMhAsana ko grahaNa kara pUre antaHpura ke sAtha AnandapUrvaka rahane lgaa| eka bAra avadhijJAnI ajItasena rAjarSi ghUmate-ghUmate caMpAnagarI pdhaare| rAjA zrIpAla ne bhI pravacana sunA / pravacana sunane ke bAda rAjA zrIpAla ne karabaddha ho prazna kiyA -- gurudeva ! kRpayA mujhe yaha batAiye ki bAlyAvasthA meM mujhe kisa karma ke udaya se kuSTa roga 'huA thA ? kisa karma ke kAraNa sthAna-sthAna para mujhe Rddhi-siddhi kI prApti huI ? kisa karma ke kAraNa maiM samudra meM girA ? kisa karma ke kAraNa mujhe bhAMDa hone kA kalaMka lagA? kisa karma se ye vipattiyAM dUra ho gaIM? kiMsa karma se mujhe itanI striyAM prApta huIM? ajItasena rAjarSi ne zrIpAla kI jijJAsAoM kA samAdhAna karate kahAzrIpAla ! suno, maiM tumheM tumhArA pUrvajanma kA vRttAnta sunA rahA hU~ isa bharatakSetra meM hiraNyapura nAmaka eka nagara hai| kucha samaya pahale vahA~ zrIkAnta nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma zrImatI thaa| vaha guNavatI, zIlavatI aura jainadharma meM zraddhA rakhane vAlI thii| rAjA ko zikAra kA bar3A hI burA vyasana thaa| rAnI ne bahuta bAra rAjA ko samajhAyA -- rAjan ! zikAra mata kheliye| 260 karma-darzana -
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu rAjA ke hRdaya para isakA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'aa| jisa prakAra puSkarAvartamegha ke barasane para bhI magasaliyA pASANa bhIgatA nahIM, usI prakAra cAhe jaisA upadeza dene para bhI mUrkha para koI asara nahIM hotA / eka bAra vaha rAjA sAta sau uddaNDa karmacAriyoM ke sAtha zikAra khelane gayA / vahAM eka muni ko dekhaa| rAjA ne sAthiyoM se kahA-- dekho, yaha koI kor3hI jA rahA hai / sunate hI karmacAriyoM ne muni ko bahuta piittaa| phira ghara lauTa aaye| eka dina rAjA akelA hI zikAra khelane gyaa| vahAM eka mRga kA pIchA kiyaa| pIche bhAgate-bhAgate mUla rAstA bhUla gayA aura bhaTakatA huA nadI taTa para AyA / vahA~ eka muni kAyotsarga kI mudrA meM sthita the| rAjA ne muni ko kAna pakar3akara uThAyA aura nadI ke agAdha jala meM DUbo diyaa| bAda meM dayA AI aura jala se muni ko bAhara nikAla diyaa| muni ko mUrcchita avasthA meM chor3a, rAjA ghara Akara rAnI ko sArI bAta batA dii| rAnI ne kahA--prANanAtha! kisI sAdhAraNa prANI ko bhI duHkha dene se aneka janma taka duHkha sahana karane par3ate haiM phira Apane to eka muni ko kaSTa pahuMcAyA hai, kaba taka isa pApa ke phala bhogane par3eMge? rAnI ke samajhAne para rAjA ne bhaviSya meM aisA na karane kA saMkalpa kiyaa| eka dina kI ghaTanA hai-- rAjA apane mahala ke jharokhe meM baiThA thaa| udhara se usI samaya gocarI ke nimitta ghUmate hue eka muni A nikle| rAjA ko apane saMkalpa kI smRti nahIM rahI aura usane apane karmacAriyoM se kahA- - isa bhikSuka ne samUce nagara ko bhraSTa kara ddaalaa| ise nagara se bAhara nikAla do| rAjA kI AjJA sunate hI karmacArI muni ko dhakkA dekara bAhara nikAlane lge| rAnI ne yaha saba dekha liyA / rAnI ne kahA-- rAjan! Apako apanI pratijJA yAda nahIM rhtii| aise AcaraNoM se to naraka ke daravAje khula jaaeNge| rAnI ne usI samaya muni ko mahala meM bulavAkara rAjA ko kSamAyAcanA karane ke liye khaa| rAjA ne kSamA maaNgii| muni ne pApa se mukta ho ke lie navapada kA japa karane ke lie khaa| rAjA aura rAnI ne navapada kI ArAdhanA kii| anuSThAna kI samApti ke utsava para rAnI kI ATha sakhiyoM aura rAjA ke sAta sau sAthiyoM ne usakA anumodana kiyA / eka bAra rAjA zrIkAnta ne 700 sAthiyoM ke sAtha par3osI siMha rAjA ke nagara para AkramaNa kiyaa| usane nagarI kA kucha bhAga lUTa liyA aura gAyoM kA eka jhuNDa adhikRta kara apane nagara kI ora lauttaa| jaba rAjA siMha ne yaha samAcAra sunA taba krodhita hokara senA sahita usake pIche bhaagaa| rAste meM donoM dala mile| siMha kI bhAMti siMha rAjA ke sainika zrIkAnta dala para TUTa pdd'e| dekhate-dekhate sAta sau sainika svargastha ho gaye aura zrIkAnta bhAga gyaa| karma-darzana 261
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra siMha rAjA ke dvArA zrIkAnta ke jo sAta sau sainika mAre gaye the. ve dUsare janma meM kSatrI hue kintu unhoMne muniyoM ko satAne kA aparAdha kiyA thA isalie ve saba kor3hI ho gye| zrIkAnta marakara puNya-prabhAva se zrIpAla ke rUpa meM utpanna huaa| kintu usane bhI muniyoM ko satAyA thA, isaliye tujhe bhI isa janma meM kor3hI honA, samudra meM giranA aura kalaMkita honA pdd'aa| terI jo rAnI thI vaha isa samaya mainAsundarI huI hai| tujhe jo Rddhi-siddhi prApta huI hai vaha rAnI ke AdezAnusAra jo siddhacakra kI ArAdhanA kI thI, usI kA pratApa hai| saba sakhiyoM ne tumhArI dharmArAdhanA prazaMsA kI thI ve terI choTI rAniyAM huiiN| tere sAta sau sAthiyoM ne navapada mahAtmya kI prazaMsA kI thI, isaliye ve isa janma meM rANA hue| __ siMha rAjA ne sAta sau subhaToM kA vinAza karane kA pazcAttApa kiyaa| aMta meM cAritra grahaNa kara, eka mAsa kA saMthArA kiyaa| dUsare janma meM yaha siMha rAjA mere rUpa meM utpanna huaa| usa janma meM tUne mere rAjya para AkramaNa kara use lUTA thA, isaliye isa janma meM bAlyAvasthA se hI maiMne terA rAjya chIna liyaa| usa janma meM sAta sau subhaToM kA maiMne vinAza kiyA thA, isa janma meM unhoMne mujhe bAMdhakara tere sAmane upasthita kiyaa| pUrva janma ke sakRtyoM ke kAraNa mujhe usa samaya jAti smaraNa jJAna huA, ataeva maiMne usI samaya apane Apako saMbhAlA aura cAritra grahaNa kiyaa| mujhe avadhijJAna hone para tumheM upadeza dene ke lie AyA huuN| zrIpAla! usa janma meM jisane jaise karma kiye the, isa janma meM use vaise hI phala mile| isa prakAra pUrva janma kA vRttAnta sunakara rAjA zrIpAla ko vairAgya ho gyaa| zrIpAla ne nau sau varSa taka rAjya kiyaa| apane bar3e putra tribhuvanapAla ko rAjya dekara saMyama le liyaa| mainAsundarI bhI sAdhvI bana gii| tapArAdhanA karake zrIpAla muni ne Ayu pUrNa kI aura nauveM devaloka meM utpanna hue| nauveM bhava meM inheM mokSa kI prApti hogii| -ratnazekhara sUrikRta siri sirivAla kahA (24) zrAvastI nagarI ke rAjA jitazatru kI paTarAnI kA nAma dhAriNI thaa| usake eka putra aura putrI thii| putra kA nAma thA khaMdhakakumAra aura putrI kA nAma thA purndryshaa| purandarayazA kA vivAha daNDaka deza kI rAjadhAnI kuMbhakaTakapura ke svAmI daNDaka rAjA ke sAtha kiyA gayA thaa| daNDaka rAjA ke maMtrI kA nAma thA-- 'pAlaka' jo mahApApI, krUrakarmI, abhavya tathA jainadharma kA dveSI thaa| 262 karma-darzana 125
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra pAlaka zrAvastI nagarI meM aayaa| prasaMgavaza khaMdhakakumAra se dhArmika carcA cala pdd'ii| khaMdhaka ke tarka-purassara vivecana tathA jainadharma ke gauravapUrNa pratiSThApana se pAlaka kA khUna khaula utthaa| khaMdhaka dvArA prastuta kiye gaye akATya tarkoM ke sAmane pAlaka ko bahuta hI burI taraha se muMha kI khAnI par3I, para upAya kyA? mana hI mana tilamilAtA huA kuMbhakaTakapura lauTa aayaa| usane khaMdhaka ke prati gAMTha bAMdha lii| bhagavAna zrI munisuvrata svAmI eka bAra zrAvastI nagarI meM pdhaare| rAjakumAra khaMdhaka ne bhagavAna kA upadeza sunaa| virakta hokara 500 rAjaputroM ke sAtha dIkSita ho gyaa| khaMdhaka jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA meM niSNAta huaa| ekadA khaMdhaka ke mana meM AyA kuMbhakaTakapura nagara jAkara apanI sahodarI purandarayazA ko avazya pratibodha duuN| vahA~ jAne ke lie jaba prabhu se AjJA cAhI, taba prabhu ne pharamAyA-vahA~ jAne meM tumheM maraNAntaka kaSTa upasthita hogaa| khaMdhaka ne phira se pUchA-mAnA ki mAraNAntika kaSTa hogA, para sAre ArAdhaka hoMge yA viraadhk| prabhu ne pharamAyA--tumhAre sivAya sabhI ArAdhaka hoNge| kevala tU hI eka virAdhaka hogaa| __khaMdhaka muni phira bhI nahIM ruke| unhoMne socA-merA eka ahita hokara bhI yadi sabakA hita sadhatA ho to lAbha kA hI saudA hai| aisA vicAra karake ve apane 500 ziSyoM sahita kuMbhakaTakapura cale Ae aura nagara ke bAhara udyAna meM Thahara ge| pAlaka ko jaba isa bAta kA patA lagA ki 500 ziSyoM ke sAtha khaMdhaka yahA~ Aye haiM taba usane apanI parAjaya kA badalA lenA caahaa| rAjA ko baragalAne ke lie eka SaDayaMtra rcaa| upavana meM guptarUpa se zastra gar3avAkara rAjA se usane kahA'khaMdhaka ApakA rAjya chInane Aye haiM, mauke kI tAka meM haiN| apane AvAsa sthAna ke Asa-pAsa gupta rUpa se zastra gar3avA rakhe haiN| isake sAtha jo 500 zramaNa haiM, ve zramaNa nahIM subhaTa haiN|' rAjA loga kAna ke kacce hote hI haiN| use bhI khaMdhaka muni ke prati zaMkA ho gii| usane svayaM jAkara upavana kI bhUmi khudavAyI to zastra nikle| unheM dekhate hI rAjA daNDaka kupita ho utthaa| pAlaka ko yaha kAma yoM hI kahakara sauMpa diyA ki jaisI tumhArI icchA ho, vaisA krnaa| ____ pAlaka ko aura kyA cAhie thA? bagIce meM eka bahuta bar3A kolhU lgvaayaa| eka-eka karake sAdhuoM ko usameM pIlane lgaa| janatA meM hAhAkAra maca gayA, para koI kyA kare? usane cAra sau ninyAnabe sAdhuoM ko usa kolhU meM pila diyaa| cAroM : karma-darzana 263
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora khUna ke nAle bahane lge| mAMsa ke lothar3oM ke Dhera par3e haiM, pakSIgaNa maMDarA rahe haiM, para nRzaMsa ko dayA kahAM ? mahAmuni khaMdhaka sabhI saMtoM ko samAdhistha rahane kI balavatI preraNA dete rhe| jaba sabase choTe ziSya ko pilane ke lie pAlaka ne pakar3A taba khaMdhaka muni kA dhairya Dola utthaa| vicalita dila khaMdhaka ne pAlaka se kahA- mujhe isa laghu ziSya kA avasAna to mata dikhaa| mujhe bhI to tU pilanA caahegaa| tere liye pahale -pIche meM kyA pharka par3atA hai? pahale mujhe pila de, bAda meM ise pilanA / yaha sunate hI pAlaka kI bAMcheM khila uThI / tyauriyAM badalakara bolA- 'mujhe patA hI nahIM thA ki tujhe isI kA adhika duHkha hai / isaliye ise to terI AMkhoM ke sAmane avazya pilUMgA / yoM kahakara usa laghu sAdhu ko kolhU meM DAla diyA / khaMdhaka apane Apako saMbhAlakara nahIM rakha sake / kupita hokara tIkhe svara meM bole - 'dekha mere tyAga aura tapa kA yadi kucha phala hai to maiM tumhAre lie, tumhAre deza ke liye, tumhAre rAjA ke lie nAmonizAna miTAne vAlA bnuuN|' yoM bolate muni ko pAlaka ne pakar3akara kolhU meM DAla diyaa| khaMdhaka muni divaMgata hokara agnikumAra deva bane / avadhijJAna se jaba unhoMne apanA pUrvajanma dekhA taba kupita honA sahaja hI thaa| agni kI vikurvaNA karake sAre nagara ko bhasma kara diyaa| kucha hI kSaNoM meM daNDaka deza daNDakAraNya bana gayA, koI bhI nahIM bcaa| kevala purandarayazA, jo khaMdhaka kI bahana thI, bcii| bacane kA eka kAraNa thaa| rAnI ne khaMdhaka muni ko pahale eka ratnakambala diyA thaa| muni ne usa kambala kA rajoharaNa banAyA thaa| muni ke pile jAne para khUna se sane rajoharaNa ko koI pakSI mAMsa kI boTI samajhakara coMca meM le calA, para bhAra adhika hone se mahArAnI ke sAmane mahaloM meM lAkara use girA diyaa| rAnI ne use pahacAnA taba patA lagA -- usake bhAI ko, unake 500 ziSyoM sahita pAlaka ne kolhU meM pIla diyA hai| rAnI bisUra - bisUrakara rone lgii| vilApa karatI huI mahArAnI ko devatA ne uThAkara prabhu ke samavasaraNa meM pahuMcA diyaa| vaha vahA~ sAdhvI bana gii| avazeSa sAre deza kA khurakhoja hI naSTa ho gayA / yaha vahI daNDakAraNya hai, jahA~ vanavAsa ke samaya rAma, lakSmaNa aura sItA Aye the aura lakSmaNa ke hAthoM zambUka kA anAyAsa hI vadha ho gyaa| O 264 karma-darzana -nizItha cUrNiH triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) darzana mohanIya AcArya vizvabhadra ke saMgha meM 500 sAdhu the| AcArya ne pAMca pramukha ziSyoM ko zikSaka niyukta kiyaa| eka-eka zikSaka muni ko sau-sau sAdhu diye gye| AcArya ke una zikSaka ziSyoM meM pAMcaveM muni the--maNibhadra, jo prakhara vyAkhyAtA aura bauddhika pratibhA ke dhanI the| unakA bAhya aura Abhyantara donoM vyaktitva sundara thaa| AcAryazrI ke pAMca pramukha ziSyoM meM muni maNibhadra kA vizeSa prabhAva thaa| logoM kI yaha Ama dhAraNA thI ki AcAryazrI ke bhAvI paTTadhArI yahIM hoNge| AcAryazrI bhI inheM adhika mahattva dete the| saMgha meM kucha mahattvapUrNa nirNaya lene hote to AcAryazrI maNibhadra muni ko pUche binA nahIM lete| AcAryazrI ne yuvAcArya niyukti meM maNibhadra muni kA nAma na lekara usa sAdhu kA nAma liyA jo cAritra sthavira aura Agama sthavira bana cuke the| pUre saMgha meM harSa kI lahara daur3a gii| isakA maNibhadra muni ko gaharA AghAta lgaa| vicAroM meM utAracar3hAva Ane lgaa| bhItara-bhItara kucha vidroha kI bhAvanA jagane lgii| vahA~ eka prasiddha Azrama thaa| usa Azrama ke kulapati ko maNibhadra kI mana:sthiti kA patA lgaa| una dinoM maNibhadra muni kA vihAra kSetra Azrama ke AsapAsa hI thaa| kulapati unake vyaktitva evaM vidvattA se prabhAvita thaa| kulapati ne eka vizvasta vyakti ko maNibhadra muni ke pAsa bhejA aura kulapati pada pradAna karane kA prastAva rkhaa| maNibhadra muni kI mahattvAkAMkSA ne unako sAdhanA se vicalita kara diyA aura ve Azrama ke sadasya bana gye| dhArmika kSetra meM bhArI halacala mcii| dharmasaMgha ko gaharA dhakkA lgaa| puna: maNibhadra muni ko saMgha meM lAne kA prayatna kiyA, kintu asaphala rhaa| chaThe mahIne meM kulapati ne maNibhadra ko kulapati banA diyaa| kucha cAmatkArika vidyAeM sIkhA diiN| maNibhadra buddhimAna to the hI, parivrAjaka mata kA acchA pracAra karane lge| svayaM ke sAtha aneka sAdhuoM ko bhI le gaye the| unase prabhAvita zrAvaka bhI parivrAjaka matAnuyAyI bana gye| kucha loga inake camatkAroM ke prabhAva meM A gye| pratidina vyAkhyAna meM kabhI mizrI AkAza se maMgAte aura prasAda ke rUpa meM bAMTa dete| kabhI kezara, kabhI kuMkuma maMgavAte aura zrotAoM para bikhera dete| 4 karma-darzana 265
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNibhadra kA prabhAva itanA phailA, loga svayaM satyadharma ko bhUla gye| kevala camatkAroM meM phaMsa gye| siddhAMta ko bhUla gye| sAdhanA gauNa ho gyii| nirgrantha dharma meM hI nahIM, sabhI dharma sampradAyoM meM darAreM par3a gyii| maNibhadra kA eka hI cintana thA--merA dabadabA rahe, kevala merA hI prabhAva rhe| anekoM bAra mAnya siddhAntoM kA bhI khaNDana kara dete the, jisase dharma kI maulika AsthA meM bahuta kamI aaii| unake darzana-mohanIya kI prakRti kA kaThora baMdhana ho gyaa| maNibhadra vahA~ se marakara vyantara deva bnaa| devAyuSya bhoga kara vaha tiryaJcagati meM khUba bhaTakA, isa bIca vaha anekoM bAra naraka meM bhI calA gyaa| paiMtIsa karor3Akaror3a sAgaropama taka vaha isI prakAra bhava-bhramaNa karatA rhaa| itane lambe samaya ke bAda usakA jIva mathurA nagarI kA rAjakumAra bnaa| usakA nAma diyA gyaa-viirydhvj| usake pitA kA nAma thaa--suurydhvj| rAjakumAra yuvA bnaa| kalA meM dakSa aura vidyA ke kSetra meM pAragAmI bnaa| eka bAra sarvajJa AcArya samAdhigupta mathurA nagarI meM pdhaare| rAjA apane yuvA rAjakumAra ke sAtha darzanArtha gyaa| vIryadhvaja pahalI bAra nirgrantha pravacana meM AyA thaa| isalie use nirgrantha paramparA ke prati kutUhala honA svAbhAvika thaa| sarvajJa AcArya ke pravacana kA viSaya thaa--smykshrddhaa| unhoMne kahAsamyaktva se gira jAne se vyakti ko bhava bhramaNa karanA hI par3atA hai| rAjA ne pUchA-bhaMte! yahA~ para koI par3avAI samyakdRSTi (samyaktva se girane vAlA) hai kyA? AcArya-aise to hama meM se anekoM aise haiM, jo pratipAtika samyakadRSTi ho cuke haiN| para yaha tumhArA rAjakumAra vIryadhvaja hai jo paiMtIsa karor3Akaror3a sAgara ke bAda Aja pahalI bAra nirgrantha pravacana meM AyA hai| itane samaya taka yaha dharma se, sAdhuoM se viparIta banA rhaa| eka bAra to saMtoM kI piTAI karane se ise naraka kI bhI havA khAnI pdd'ii| maNibhadra muni ke jIvana kA itivRtta sunAte hue sarvajJa deva ne kahA-krodha evaM ahaMkAra ke vazIbhUta hokara, anAsthA ke jAla meM phaMsakara vyakti karmoM kA baMdhana to kara letA hai, para bhugatane ke lie asaMkhya aura ananta-ananta bhavoM (janmoM) meM paribhramaNa karanA par3atA hai| isakA jvalanta udAharaNa hai--yaha rAjakumAra viirydhvj| 266 karma-darzana 00
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) eka bAra guru-ziSya donoM eka gAMva se dUsare gAMva jA rahe the| mArga meM gurujI ke paira se eka mRta meDhaka ke kalevara kA sparza ho gyaa| ziSya ne saceta kiyA / "vaha to marA huA hI thA " -- guru ne zAnta svara meM ziSya se kahA / svasthAna para Akara ziSya ne phira usa pApa kA prAyazcitta karane ke lie khaa| gurujI mauna rhe| ziSya ne socA - yaha merI hI galatI hai, mujhe abhI na kahakara sAMdhya pratikramaNa ke samaya kahanA caahie| pratikramaNa ke samaya phira kahA, taba gurujI gusse se Aga-babUlA ho utthe| gusse meM tamatamAte hue bolane lagemeDhaka kahate-kahate mere pIche hI par3a gyaa| le, tujhe abhI batA dUM ki meDhaka kaise maratA hai ? yo kahakara ziSya ko mArane daudd'e| ziSya to idhara-udhara chipa gayA, aMdherA adhika thA, ataH eka stambha se TakarAkara gurujI vahIM gira pdd'e| coTa gaharI aaii| tatkAla prANa paMkherU ur3a gye| marakara caNDakauzika sarpa bane / sarpa bhI itane bhayaMkara the, jisakI dAr3ha meM ugra jahara thaa| yaha caNDakauzika vahI hai jisane bhagavAna mahAvIra ke DaMka lagAye the aura vahIM para bhagavAna ke sambodhana se jAtismaraNajJAna karake anazana svIkAra kara liyA aura devayoni meM paidA huaa| (27) vasantapura nagara meM jitazatru rAjA thaa| vahA~ dhanapati aura dhanAvaha nAmaka bhAI zreSTha the| unakI bahina kA nAma dhanazrI thA; vaha bAlavidhavA thii| vaha dharmadhyAna meM lIna rahatI thii| eka bAra mAsakalpa kI icchA se AcArya dharmaghoSa vahA~ aae| dhanazrI unake pAsa pratibuddha huii| donoM bhAI bhI bahina ke snehavaza AcArya ke pAsa pratibuddha hue | dhanazrI pravrajita honA cAhatI thI para bhAI usako sAMsArika snehavaza dIkSA kI anumati nahIM de rahe the| dhanazrI dhArmika kAryoM meM bahuta adhika vyaya karane lgii| usakI donoM bhAbhiyAM usake isa kArya se bahuta kleza pAtI thI aura aMTasaMTa bolatI rahatI thIM / dhanazrI ne socA - mujhe bhAiyoM ke citta kI parIkSA karanI caahie| inase mujhe kyA ? zayanakAla meM vizvasta hokara mAyA se AlocanA karake vaha bhAbhI se dhArmika carcA karane lagI / phira AvAja badalakara usakA pati suna sake vaisI AvAja meM bhAbhI se bolI- 'aura karma-darzana 267
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika kyA? zATikA kI rakSA krnaa|' yaha sunakara bhAI ne socA-'nizcita hI merI patni duzcaritrA hai| bhagavAna ne asatI striyoM kA poSaNa niSedha kiyA hai ata: mujhe isakA parityAga kara denA cAhie, yaha socakara usane paryaMka para baiThI huI apanI patni kA parityAga kara diyaa| usane socA-'yaha kyA huA?' bhAI ne apanI patnI se kahA--'tuma mere ghara se nikala jaao|' usane socA-'maiMne aisA kyA duSkRta kiyA, jo mujhe ghara se nikAlA jA rahA hai|' use apanI koI bhI galatI yAda nahIM aayii| usane bhUmi para baiThakara kaSTa se sArI rAta bitaaii| prabhAta hone para vaha mlAna banI huI bAhara aaii| dhanazrI ne kahA--'Aja itanI mlAna kyoM ho?' usane rote hue batAyA--mujhe merA koI aparAdha nahIM dIkha rahA hai phira bhI mujhe ghara se niSkAsita kiyA jA rahA hai|' dhanazrI bolI-'tuma vizvasta rho| maiM tumheM tumhAre pati se milA duuNgii|' dhanazrI ne apane bhAI se kahA-yaha kyA? yaha mlAna kyoM hai? usakA bhAI bolA--'yaha tumhArI bAta se hI jJAta huA hai|' bhAI ne kahA-maiMne bhagavAna kI dezanA sunI hai| unhoMne asatI striyoM kI nivAraNa kI bAta kahI hai| dhanazrI bolI-'aho, tumhArI paMDitAI aura vicAra karane kI kSamatA bhI vicitra hai| maiMne sAmAnya rUpa se tumhArI patnI ko bhagavAna kI dezanA sunAI aura zATikA kI rakSA karane kI bAta sunaaii| kyA itane mAtra se vaha duzcAriNI ho gayI?' yaha sunakara bhAI lajjita huA aura mithyAduSkRta kiyaa| dhanazrI ne socA ki merA bhAI sampUrNataH pavitra aura nirmala rUpa ko svIkAra karanA cAhatA hai| dUsare bhAI kI bhI isI prakAra parIkSA huii| usane bhAbhI se kahA-aura adhika kyA kahUM? tuma hAtha kI rakSA krnaa| yaha sunakara usane bhI apanI patnI ko tiraskRta karake ghara se nikAlanA caahaa| lekina bahina ne use yathArtha sthiti kI avagati dii| dhanazrI ne socA-merA yaha bhAI bhI pUrNa pavitratA ko svIkAra karane vAlA hai| mAyA aura abhyAkhyAna doSa se usane tIvra karma bAMdha liye| usakI AlocanA pratikramaNa kie binA hI tIvra bhAvanA se vaha pravrajita ho gyii| donoM bhAI bhI apanI patniyoM ke sAtha pravrajita ho ge| AyuSya kA pAlana kara sabhI devaloka meM utpanna hue| vahA~ se donoM bhAI pahale cyuta hokara sAketa nagara meM seTha azokadatta ke ghara meM putrarUpa meM utpanna hue| unakA nAma samudradatta aura sAgaradatta rakhA gyaa| pUrvabhava kI bahina dhanazrI bhI vahA~ se cyuta hokara gajapura nagara meM dhanavAna zrAvaka zaMkha ke ghara meM putrI ke rUpa meM utpanna huii| vaha atyanta sundara thI isIlie usakA nAma sarvAMgasuMdarI rakhA gyaa| donoM bhAiyoM kI donoM patniyAM devaloka se cyuta hokara kauzalapura meM naMdana nAmaka dhanika ke ghara meM do putriyoM ke rUpa meM jnmii| donoM kA nAma rakhA gayA-zrImatI aura kaaNtimtii| donoM yauvana avasthA ko prApta huiiN| 268 karma-darzana 1959
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ __eka bAra sarvAMgasundarI sAketa nagara se gajapura aaii| azokadatta zreSThI bhI vahA~ AyA huA thaa| usane sarvAMgasundarI ko dekhA aura pUchA--yaha kisakI kanyA hai? use batAyA gayA ki yaha zaMkha zreSThI kI kanyA hai| usane zaMkha se apane putra samudradatta ke lie sasammAna usakI yAcanA kii| zaMkha kI svIkRti para vivAha sampanna ho gyaa| kucha samaya pazcAt samudradatta use lene aayaa| sasurAla vAloM ne usakA svAgata kiyaa| vAsagRha sajAyA gyaa| usI samaya sarvAMgasundarI ke mAyA ke kAraNa baMdhA huA karma udaya meM A gyaa| samudradatta vAsagRha meM baiThA thaa| usane jAtI huI daivikI puruSachAyA ko dekhA aura socA- 'merI patnI duHzIlA hai kyoMki koI usako dekhakara abhI-abhI gayA hai|' itane meM hI sarvAMgasundarI vAsagRha meM aaii| pati ne usake sAtha AlApa saMlApa nahIM kiyaa| atyanta du:khI hokara usane dharatI para udAsa baiThakara rAta bitaaii| prabhAta hone para usakA pati apane svajanavarga se binA pUche kevala eka brAhmaNa ko batAkara sAketa nagara calA gyaa| usane kauzalapura ke zreSThI naMdana kI putrI zrImatI, ve aura usake bhAI ne naMdana kI dUsarI putrI kAMtimatI ke sAtha vivAha kara liyaa| sarvAMgasundarI ne jaba isa vivAha kI bAta sunI to vaha atyanta khinna ho gii| aba usake aura pati samudradatta ke bIca vyavahAra samApta ho gyaa| sarvAMgasundarI dharmadhyAna meM tatpara rahane lagI aura kAlAntara meM pravrajita ho gyii| eka bAra apanI pravartinI ke sAtha viharaNa karatI huI vaha sAketa nagara meM aaii| usa samaya sarvAMgasundarI ke mAyA dvArA baMdhA huA dUsarA karma udaya meM aayaa| vaha pAraNaka karane ke lie nagara meM bhikSAcaryA ke lie zrImatI ke ghara gii| usa samaya vaha zayanagRha meM hAra piro rahI thii| sAdhvI ko dekhakara hAra ko vahIM rakhakara vaha bhikSA dene utthii| itane meM hI citra meM citrita eka mayUra utarA aura hAra ko nigala gyaa| sAdhvI ne socA--yaha kaisA Azcarya? bhikSA lekara sAdhvI gii| zrImatI ne dekhA ki hAra yahIM hai| usane socA, yaha kaisI gajaba kI kriidd'aa| parijanoM ke pUchane para ve bole--'yahA~ kevala AryA ke atirikta koI nahIM aayaa|' zrImatI ne sAdhvI kA tiraskAra kiyA aura ghara se nikAla diyaa| sAdhvI ne apane upAzraya meM jAkara pravartinI se mayUra vAlI AzcaryakArI bAta khii| pravartinI bolI-'karmoM kA pariNAma vicitra hotA hai|' vaha sAdhvI ugra tapa karane lgii| anartha se bhayabhIta hokara usane zrImatI ke ghara jAnA chor3a diyaa| zrImatI aura kAMtimatI ke pati apanI patniyoM kA upahAsa karane lage parantu donoM vipariNata nahIM huii| ugra tapa karane vAlI sarvAMgasundarI ke kucha karma zithila hue| __eka bAra zrImatI apane pati ke sAtha vAsagRha meM baiThI thii| usa samaya citra se nIce utarakara mayUra ne hAra ko ugala diyaa| yaha dekhakara donoM meM virakti paidA huii| unhoMne socA-'oha! sAdhvI kI kitanI gaMbhIratA hai ki usane kucha nahIM btaayaa|' karmadarzana 269
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve usase kSamAyAcanA karane pravRtta he| itane meM hI sAdhvI ko kevalajJAna ho gyaa| devatAoM ne usakI mahimA kii| ve donoM pati-patnI vahA~ aae| sAdhvI se kAraNa pUchane para usase pUrvabhava kA kathana kiyaa| ve bhI pravrajita ho ge| Ava. ni. 583 (28) udyota nagarI ke rAjA jayavAhana ko isa bAta kA gaharA anutApa thA-usake kaI mitra sAdhu bana gaye, kaI uccakoTi ke zrAvaka bana gye| maiM sAdhutva se to kosoM dUra hU~ para zrAvakatva bhI svIkAra nahIM kara skaa| AtmakalyANa tyAga aura saMyama se hogA, rAjya athavA bhogavilAsitA nhiiN| rAjA kaI bAra yaha bhI socatA thA--mere mitra sAdhu athavA zrAvaka bana gye| mere isa ora kadama Age kyoM nahIM bddh'e| maiM pIche kyoM rhaa| __ eka bAra tapasvI indriyagupta aNagAra vicarate-vicarate udyota nagarI pdhaare| saMta tapasvI the, unakI cAroM ora prasiddhi bhI thii| unake jIvana kI yaha mahattvapUrNa bAta thI-aneka devatA unake paramabhakta the| prAyaH muni kI upAsanA meM hI rhte| jaba muni vihAra karate to devatA una para chAyA kara dete the| jahA~ pAraNA karate vahA~ puSpavRSTi kara dete the| isase pUre rAjya meM unakA bhArI prabhAva thaa| muni avadhijJAnI aura mana:-paryavajJAnI bhI the| unako vacanasiddhi prApta thii| unake pravacana meM jainajainetara sabakI upasthiti rhtii| udyotanagarI meM bhI aisA huaa| rAjA jayavAhana svayaM apane rAjaparivAra ke sAtha vahA~ ke udyAna meM darzanArtha gyaa| pravacana sunaa| sahavartI sAdhuoM meM jo apane sAthI the unako dekhA aura unakA samyak vikAsa sunakara bahuta prasanna huA, kintu svayaM ke tyAgamArga se pIche raha jAne kA kheda bhI thaa| usane tapasvI muni se isakA kAraNa puuchaa| tapasvI indriyagupta ne kahA-rAjan! yaha pUrvajanma ke kRta karmoM kA phala hai| tUM pichale janma meM lATa deza kA rAjA thaa| tumhArA nAma thaa-jyvrdhn| tumhAre do putra the--sUryavardhana aura cndrvrdhn| lATa deza meM sAdhuoM kA AvAgamana kama hI hotA thaa| sUryavardhana apanI mA~ se milane ke lie dUsare nagara meM gayA huA thaa| vahAM use saMtoM kA yoga milA, pravacana sunA aura tAttvika jJAna prApta kiyaa| sAtha-sAtha usane kucha saMkalpa bhI svIkAra kiye| 270 karma-darzana
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba vaha apane nagara AyA, rAjA ko sUryadhvaja ke niyama saMbaMdhI jAnakArI milI to rAjA jhuMjhalAyA aura use pratyAkhyAna ke lie niSedha kara diyaa| vaha na cAhate hue bhI pitA kA Adeza zirodhArya kara niyamoM ko tor3a diyaa| rAjA ne apane rAjya meM dhArmika upAsanA va pratyAkhyAna ke viruddha niSedhAjJA jArI kara dii| rAjA kA mAnanA thA ki dharma kAyaroM kA kAma hai| dharma sAhasa aura zakti ko kSINa karane kA upakrama hai| hiMsA se sAhasa bar3hatA hai aura sAhasa se zakti bar3hatI hai / rAjya meM Aye dina zikAra ke Ayojana hote rahate the| rAjA kI preraNA se pUre rAjya meM AbAla-vRddha sabhI zikArI bana gye| nizAnebAja zikAriyoM meM eka vahA~ kA rAjA bhI thaa| lATa nareza (rAjA) tumhArI mRtyu bhI zikAra karate hue huI / lATa ke ghane jaMgaloM meM eka bAra bavarcI zera narabhakSI bana gayA thaa| usa jaMgala se saTe hue choTe-choTe gAMvoM meM AtaMka phaila gyaa| rAjA ko isakI sUcanA milane para usane zikAra kI yojanA banAI aura dala-bala ke sAtha phuNcaa| taMbU lagAye gaye, macAna bAMdhA gayA, aura narabhakSI kA patA lagAyA gayA / sandhyA ke samaya saja-dhaja kara rAjA macAna para car3hane kI taiyArI kara rahA thaa| zera jhAr3iyoM meM chipatA - chipatA macAna ke pAsa vAlI jhAr3I meM A gyaa| avasara dekhakara narabhakSI zera ne dahAr3a maarii| sArA jaMgala tharrA uThA / ve loga saMbhaleM, usase pahale zera bijalI kI taraha jhapaTA, car3ha rahe rAjA ko mUMha meM dabocA aura ghane jaMgala meM calA gyaa| kucha prayatna kare, usase pahale vaha dRSTi se ojhala ho gyaa| itane meM sUryAsta bhI ho gyaa| aMdhere meM rAjA kI talAza karane kI kisI kI himmata nahIM huii| rAjA vahA~ se marakara pAMcavIM naraka meM gyaa| vahA~ se pazu-pakSiyoM kI yoniyoM meM bhaTakatA rhaa| aba pahalI bAra tumane rAjA ke rUpa meM janma liyA hai| usa samaya bAMdhA huA mohanIya karma abhI kucha zeSa hai isaliye zrAvaka nahIM bana sakA / rAjan! yahAM se AyuSya pUrNa kara tUM deva banegA, phira manuSya banegA, taba zrAvaka bnegaa| vartamAna meM karmodaya hai, use bhoganA bhI anivArya hai| nirjarA dharma kI upAsanA kara sakatA hai| (29) kAzI kA rAjakumAra jayasena eka uddhata rAjakumAra thaa| vaha zarIra se zaktizAlI thaa| mana meM akar3ana thI, Ter3hApana thA, krodha bhI thaa| usake sAthI bhI karma-darzana 271
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaise hI the| jayasena gurukula se par3hakara aayaa| Ane ke bAda usakA adhikatara samaya udyAnoM, jaMgaloM meM ghUmane-phirane yA zikAra khelane meM hI vyatIta hotA thaa| rAjA ne bhI socA-abhI jimmedArI se mukta hai| yaha avasthA ghUmane-phirane kI hai| rAjA kI lAparavAhI tathA mitroM kI ukasAhaTa ne rAjakumAra ko ghumakkar3a evaM AvArA banA diyaa| eka bAra varSA Rtu meM musalAdhAra varSA huii| prAta: rAjakumAra ne karmacAriyoM ko jaMgala meM hI bhojana kI vyavasthA karane kA Adeza diyaa| sAtha meM hI yaha nirNaya liyA ki bhojana sAmagrI yahA~ se nahIM leNge| jaMgala meM zikAra kareMge aura usI ke bane padArtha khaayeNge| karmacAriyoM ne vaisI vyavasthA kara dii| jaMgala meM taMbU lagA diye gye| idhara rAjakumAra Adi sabhI zikAra ke lie ghane jaMgala meM cale gye| vahA~ unhoMne garbhavatI mAdA sUara ko mArane kA prayatna kiyaa| mAdA sUara ne bhayabhIta hokara daur3ane kI kauziza kI, para usakA garbha gira gyaa| usa tar3apate hue bacce ko chor3akara use bhAganA pdd'aa| usako bahuta gussA aayaa| usane apane jhuNDa meM jAkara ronA royaa| ___ idhara unhoMne tar3apate hue sUara ke zizu ko mArA, kucha kharagozoM ko mArA aura unheM tambU meM le aaye| sabakA mAMsa pakAyA aura khAne ke lie baitthe| itane meM sUaroM ke Tole ne taMbU para acAnaka hamalA kara diyaa| kucha ko cIra DAlA, kucha ko ghAyala kara diyA, taMbuoM ko tahasa-nahasa kara diyaa| kaI naukara bhI ghAyala ho gye| apanA badalA lekara sUara jaMgala meM cale gye| rAjakumAra prANa bacAkara bhAgA aura eka vRkSa para car3ha gyaa| Upara baiThA-baiThA socane lagA-hamane isa sUara ke bacce ko mArA, inhoMne hamArA badalA le liyaa| agara kisI ko nukasAna pahuMcAte haiM to usakA phala avazya bhoganA par3atA hai| vaira se vaira bar3hatA hai| yaha saMtapuruSa kahate haiM, kintu Aja maiMne pratyakSa dekha liyA hai| Aja maiM isa kukRtya ko chor3a duuNgaa| cintana kI dhArA badalate hI rAjakumAra virakta ho gyaa| rAjamahala meM Ate hI dIkSA kI taiyArI karane lgaa| mAtA-pitA ne bahuta samajhAyA para samajhA nhiiN| rAtri meM kuladevI ne Akara kahA-tumhAre abhI bhogAvalI karma zeSa haiM, isaliye tU thor3e samaya ke bAda meM dIkSA le lenaa| abhI sAdhutva svIkAra kiyA to use chor3akara punaH gRhasthI meM jAnA hogaa| vicAroM ke vega meM AyA huA rAjakumAra bolA--kRta karmoM ko tor3ane ke lie hI to sAdhu banatA hai| yadi bhogane meM hI lagA rahUMgA taba toDuMgA kyA? maiM to sAdhutva grahaNa kruuNgaa| 272 karma-darzana
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ devI ne punaH samajhAte hue kahA--rAjakumAra! kucha karma tor3e jA sakate haiM, para kucha karma aise bhI hote haiM, jinheM bhoganA hI par3atA hai| rAjakumAra ne kahA--kucha bhI ho, jagadambe! maiM to saMyama grahaNa kruuNgaa| Age jo kucha ghaTita hogA use dekha luuNgaa| prAta: rAjakumAra ne AcArya saMyamabhadra ke pAsa saMyama svIkAra kiyaa| jJAnArjana kiyaa| pravacana kauzala bana gye| vicarate-vicarate muni jayasena kaTaMgA nagara meM pdhaare| eka bAra kaTaMgA nareza ne eka naimittika se pUchA thA, rAjakumArI priyaMkarA kI zAdI kahA~ hogI? pratyuttara meM naimittika ne kahA--kucha dinoM bAda makara saMkrAnti ke prathama dina jayasena muni AyeMge, ve hI isake pati hoNge| rAjA ke pUchane para usane muni kA sArA jIvana bhI batA diyaa| rAjA-rAjakumArI abhI pratIkSA kara rahe the| makara saMkrAnti ke prathama dina muni jayasena kaTaMgA pdhaare| rAjA ko sUcanA milii| rAjA ne sarvaprathama rAjakumArI ko bhejaa| pravacana sunakara, munijI ke ekAnta meM sevA kI aura vyathA sunaayii| zAdI kA anurodha kiyA to muni ne AnAkAnI kii| rAjakumArI muni ke zarIra se lipaTa gaI aura AgrahapUrvaka kahane lagI-agara mere se zAdI nahIM kI, to maiM AtmahatyA kara luuNgii| muni vicalita to ho gaye--para muni veSa tyAgane meM hicakicA rahe the| kuladevI ne prakaTa hokara kahA-rAjakumAra! socate kyA ho? muni veSa chor3anA par3egA, abhI to bhogAvalI karma bAkI hai, use bhoganA pdd'egaa| devI ke kahane se muni ne rAjakanyA ko svIkRti dI aura muniveSa chor3akara usake sAtha zAdI kii| zAdI ke sAtha hI rAjA ne use kaTaMgA kA yuvarAja bhI banA diyaa| kaTaMgA nareza ke koI lar3akA nahIM thA, kevala eka rAjakanyA thii| yuvarAja jayasena kucha samaya bAda rAjA jayasena bana gye| ve ekachatra niSkaMTaka rAjya bhogane lge| kaI varSoM ke bAda AcArya saMyamabhadra ke ziSya indriyabhadra muni vicarate-vicarate kaTaMgA nagarI pdhaare| rAjA ko sUcanA milii| indriyabhadra muni rAjA ke gurubhAI tathA sahapAThI bhI the| aba ve cAra jJAna ke dhanI bana gaye the| rAjA apane sahapAThI evaM gurubhAI muni ke darzanArtha aayaa| pravacana sunaa| tyAga aura bhoga kA vizleSaNa sunakara virakta huaa| rAjA pravacana meM baiThA-baiThA socane lagA-maiM isa bhoga kIcar3a meM itane varSoM taka sar3atA rahA, gaMdagI se bacatA rhaa| yaha merA sahapAThI antarmukhI banakara antar jagata kI yAtrA kara rahA hai| avadhi jJAna, mana:paryavajJAna jaisI viziSTa labdhiyoM se yukta hai| maiM ina upalabdhiyoM se vaMcita raha gyaa| karma-darzana 273
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA ne pariSad meM khar3e hokara saMyama zikhara se girane kA kAraNa pUchA ? muni indriyagupta ne kahA--rAjan ! yaha saba pUrvajanma meM kRta karmoM kA pariNAma hai| tuma pUrva janma meM malezvaram ke rAjA the| jaba tuma rAjA bane taba rAjya ke kAryoM kA nirIkSaNa kiyaa| usI dina vahAM dIkSA ho rahI thii| tumane dIkSA para roka lagA dI aura sAtha hI yaha ghoSaNA karavA dI -- jo sAdhu punaH gRhasthI meM AnA cAhatA ho, to maiM unheM sampUrNa sukha-suvidhAyeM pradAna karUMgA, isa ghoSaNA se kaI asthira citta vAle muni hone ke bajAya gRhastha ho gye| saMyama dharma kA hrAsa huaa| tumhAre cAritra mohanIya karma kA kaThora baMdhana ho gyaa| eka bAra tumheM apane mitra rAjA ke nagara meM saMtoM kA yoga milaa| unase dharma carcA huii| tyAga kA mahattva samajhA, taba tumane dIkSA para lagAI roka ko haTAyA tathA logoM ko dharma karane kI preraNA dii| dIkSA para lagAI roka para gaharA anutApa kiyA, jisase kAphI karma halake ho gaye, kintu kucha karma nikAcita baMdha gaye the / ve nahIM TUTe, jisase tumheM saMyama patha se haTanA pdd'aa| rAjA tumhArI saMyama paryAya usa samaya mere se ujjvala thI, kintu karmodaya se saba kucha caupaTa ho gyaa| aba bhogAvalI karma kA anta A cukA hai| jAgo ! apanI khoI sampatti ko punaH prApta karo / rAjA sunakara pratibuddha huA / apane lar3ake ko rAjya kA dAyitva soMpakara, svayaM mahArAnI sahita saMyamI banakara sAdhanA meM saMlagna banA / O O (30) AyuSya karma / naraka AyuSya sAvatthI nareza bhadrabAhu apane samaya kA sarvAdhika zaktizAlI rAjA thaa| AsapAsa ke rAjyoM para usakA acchA prabhAva thaa| rAjA bhadrabAhu ne sabhI rAjAoM kA eka 'mahipati maNDala' bnaayaa| varSa meM eka bAra anivArya rUpa se sabhI ekatra hote / sImA sambandhI yA pArasparika koI bhI ulajhana ko sulajhAne ke lie rAjAoM kI kucha samitiyAM banI huI thiiN| usameM pratyeka samasyA kA samAdhAna nikAla liyA jAtA thaa| agara hala nahIM nikalatA to vArSika sammelana meM sulajhA liyA jAtA thA, kintu zastra uThAnA sarvathA varjanIya thA / 274 karma-darzana
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra vArSika sammelana sAvatthI nagarI meM huaa| sabhI rAjyoM ke rAjArAjakumAra aaye| saMyogavaza unhIM dinoM meM vahA~ sarvajJa aMgadhara pdhaare| rAjA bhadrabAhu bhI sabhI rAjAoM ke sAtha darzanArtha pahuMcA, pravacana sunA / tadanaMtara rAjA ne pUchA--isa avasarpiNI kAla meM sarvAdhika samaya naraka meM vyatIta karane vAlA vyakti kauna hai ? maiM usakI kahAnI karma-kahAnI sunanA cAhatA huuN| sarvajJa muni ne kahA -- rAjan! avasarpiNI kAla ke nau karor3Akaror3a sAgara meM mAtra bIsa hajAra varSa zeSa haiN| itane kAlamAna meM sarvAdhika samaya naraka meM bitAne vAlA jIva abhI mahAvideha kSetra meM vAsudeva zaMbhuvAhana ke vahA~ kulakIlika nAma kA bar3A cANDAla hai| sajA prApta vyaktiyoM ko phAMsI para laTakAnA yA aMgaccheda karanA usakA vizeSa dAyitva hai| isa bAra bhI usakA AyuSya tIsarI naraka kA baMdhA huA hai| usakI sampUrNa naraka kahAnI sunAnA saMbhava nahIM hai parantu jIva bAra-bAra naraka meM kyoM jAtA hai, yaha maiM tumheM batAnA cAhatA huuN| jaba avasarpiNI kA pahalA ArA lagA, taba vaha jammU dvIpa ke pazcima mahAvideha meM naramaMgala nAmaka rAjA thaa| rAniyoM ke sAtha upavana meM krIr3A ke lie gyaa| jAte samaya usakI dRSTi upavana meM dhyAnastha khar3e muni para pdd'ii| dekhate hI rAjA ko gussA aayaa| rAniyoM dvArA niSedha karane para bhI rAjA ne apanI myAna se talavAra nikAlI aura muni ke Tukar3e-Tukar3e kara diye| usa akRtya ke kAraNa sAtavIM naraka kA AyuSya baMdha gyaa| chaH mahInoM ke andara marakara sAtavIM naraka meM gyaa| sAtavIM naraka se taiMtIsa sAgara kA AyuSya bhogakara padmalA jhIla meM vizAlakAya maccha bnaa| eka bAra dUsare maccha ne isake pAsa rahane vAlI machalI ko ghera liyaa| yaha dekhate hI vaha kSubdha ho gyaa| usa jhIla meM jitane bhI nara maccha the una sabako mauta ke ghATa utAra diyaa| alpa samaya meM hI mRta macchoM meM sar3AMdha paidA ho gii| jhIla kA pAnI viSayukta ho gyaa| vaha svayaM tar3apa-tar3apa kara mara gayA / marakara punaH sAtavIM naraka meM calA gyaa| isa prakAra eka-eka naraka meM kaI bAra calA gyaa| vahA~ se AyuSya pUrNa kara lambe samaya taka tiryaMca gati meM bhaTakA, phira manuSya banA, mahAvideha kSetra meM purohita putra banA, kintu kusaMgati se durvyasanI ho gayA / pArivArika janoM ne use ghara se niSkAsita kara diyaa| vahA~ se nikalakara DAkuoM ke giroha meM milakara kucha samaya bAda hI DAkuoM kA saradAra bana gayA / saradAra banate hI apane zahara para DAkA ddaalaa| parivAra ko lUTA hI nahIM, eka-eka ko cuna-cuna kara maaraa| apane bUr3he mA~-bApa ko caurAhe para bhAle kI noka meM pirokara Tukar3e-Tukar3e kara diye| hajAroM vyaktiyoM kI hatyA kara dii| vApasa lauTate samaya muThabher3a ho gii| muThabher3a meM vaha mArA gyaa| vahA~ se marakara chaThI naraka meM gyaa| karma-darzana 275
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ naraka se nikalakara asaMkhya bhavoM meM paribhramaNa kiyaa| phira manuSya yoni meM dhanapAla nAma kA vyavasAyI bnaa| eka bAra vaha cAra-chaH mahInoM ke lie bhANaje ko sArA kArya sauMpakara bAhara calA gyaa| bhANaje ne pIche se mAmA ke sAre dhana para kabjA kara liyaa| dhanapAla jaba punaH lauTA to use gaharA sadamA lagA / usa AghAta se vaha kucha samaya bAda hI mara gyaa| dhana ke prati Asakti hone ke kAraNa vaha sarpayoni meM janmA / sarvaprathama bhANaje ko kATA, phira do-cAra dinoM meM sabhI ko mAra diyaa| vIrAna ghara meM rAjA ke AdamI dhana lene Aye to unheM bhI kATa khAyA / dina-rAta dhana kI rakSA meM hI saMlagna rahatA thaa| eka bAra tUphAnI bAriza huii| bAriza ke pAnI meM dhana ke sAtha-sAtha sarpa bhI baha gayA aura mara gyaa| marakara pAMcavIM naraka kA nairayika bnaa| sarvajJa muni ne anta meM kahA- rAjan ! isa prakAra vaha vyakti bAra-bAra naraka meM jAtA rahA hai aura aba bhI vaha naraka kA hI mehamAna hai naraka kA AyuSya baMdhA huA hai| isa avasarpiNI meM yahIM vyakti sabase adhika samaya taka narakagAmI hogaa| 0 (31) sAhaMjanI nagarI kA mahArAja mahacaMda thaa| usake pradhAna kA nAma thA ---- - 'suSeNa' / vahA~ eka gaNikA thI, jisakA nAma thA -- sudarzanA / nagara meM eka sAhUkAra thA, jisakA nAma thA - subhadra aura seThAnI kA nAma thA -- bhadrA / usake eka putra huA, jisakA nAma rakhA gayA-- zakaTakumAra / eka bAra bhagavAna mahAvIra janapada meM vihAra karate hue usI sAhaMjanI nagarI meM pdhaare| gautama bhikSArtha nagara meM gaye to vahA~ eka vicitra dRzya dekhA - aneka hAthI, ghor3oM aura manuSyoM ke samUha meM eka strI ke pIche eka puruSa ko bAMdha rakhA thaa| donoM nAka, kAna kaTe hue the / unheM vadhabhUmi meM le jAyA jA rahA thaa| ve donoM strI- puruSa jora-jora se krandana kara rahe the- -'hama apane pApoM ke kAraNa mAre jA rahe haiN| koI hameM bcaao| hamAre pApa hI hameM khA rahe haiN|' yaha dRzya dekha loga kAMpa rahe the| gautama svAmI bhagavAn ke pAsa gye| gautama ne sArI bAta kahakara bhagavAna se pUchA - 'prabhu aisA unhoMne pUrvajanma meM kaunasA pApa kiyA thA, jisase yoM mAre jA rahe haiM ?' bhagavAna ne kahA - 'gautama ! chagalapura nagara meM eka siMhagiri nAma kA rAjA thaa| 276 karma-darzana
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahA~ eka 'chaNika' nAma kA kasAI thaa| vaha kasAI dhanavAna to thA, para thA krUrakarmI, pApAtmA aura duraacaarii| apane bAr3e meM bakare-bakariyoM, gAya, bhaiMsa, pAr3e, hariNa, mora, moraniyAM Adi aneka jAnavaroM ko lAkhoM kI saMkhyA meM mArane ke lie ikaTThA kiye rkhtaa| unheM mArakara mAMsa bectaa| auroM se maravAkara mAMsa khriidtaa| vaha mAMsa kA bahuta bar3A kretA-vikretA thaa| pazuoM kA vadha karane meM unheM tanika bhI saMkoca nahIM hotaa| yoM pApoM meM raha rahakara sAta sau varSa kI Ayu meM vahA~ se marakara vaha cauthI naraka meM gyaa| vahA~ se nikalakara vaha isa nagara meM subhrada seTha kA putra zakaTakumAra huA hai| kor3ha meM khujalAhaTa huA hI karatI hai| zakaTakumAra ke mAtA-pitA bacapana meM mara ge| aba ise rokane-Tokane vAlA kauna? dhIre-dhIre vaha sabhI durvyasanoM meM lipta ho gyaa| nagara kA pramukha juArI, vyabhicArI tathA cora kahalAne lagA tathA dhIre-dhIre sudarzanA vezyA ke prema meM vaha phaMsa gyaa| sudarzanA aura zakaTa ke prema kA mahAmAtya suSeNa ko patA laga gyaa| amAtya ne zakaTa ko dhakke dekara nikAla diyA aura sudarzanA ko apane yahA~ mahaloM meM bulavA liyaa| zakaTa phira bhI nahIM sNbhlaa| maukA lagAkara vezyA ke pAsa vaha pahuMca hI gyaa| pradhAna ne use raMge hAthoM pakar3a liyaa| phira kyA thA! pradhAna ne rAjA se kahA-'ise kaThora se kaThora daNDa diyA jaaye|' basa, rAjA aura pradhAna ke Adeza se unake nAka-kAna kATakara tarjanA dete hue vadhabhUmi meM le jAkara mArane kA Adeza ho gyaa| gautama! tuma unhIM donoM ko dekha Aye ho|' bAta ko Age bar3hAte hue bhagavAna ne kahA-vaha zakaTa kumAra 57 varSa kI Aya meM Aja tIsare pahara meM loha kI garma bhaTTI meM home jAne ke kAraNa mRtyu ko prApta kregaa| Arta-raudradhyAna meM marakara prathama naraka meM paidA hogaa| anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA rhegaa| anta meM karmarahita hogaa| --vipAka sUtra 4 (32) mAMsAhAra hastinApura ke mahArAja 'sunaMda' ke bahuta vizAla gauzAlA thI, jisameM bahutasI gAyeM sukha se raha rahI thiiN| usI nagara meM bhIma nAma kA guptacara thaa| usakI patnI kA nAma thA 'utplaa'| utpalA garbhavatI huii| use gau kI gardana kA mAMsa khAne kA mAnasika saMkalpa (dohada) huaa| parantu gaumAMsa mile kaise? vaha dohada-pUrti hetu cintAtura rahane lgii| bhIma ko apanI patnI kI manovyathA kA jaba patA lagA, taba rAtri ke samaya gauzAlA meM chipakara gau ko mArakara usakA mAMsa le aayaa| utpalA ne karma-darzana 277
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ madya (zarAba) ke sAtha usa mAMsa ko bahuta zoka se khAkara apanA dohada pUrA kiyaa| savA nau mahIne bAda usake eka putra paidA huaa| putra ne paidA hote hI itanI jora se dhvani kI, jise sunakara aneka gau Adi pazu saMtrasta hokara idhara-udhara daur3ane lge| isa kAraNa isakA nAma gautrAsaka (gotrAsiyA) par3a gyaa| vaha bar3A hokara bahuta hI krUrakarmI, adharmiSTha bnaa| nAgarika saMtrasta ho utthe| rAjA ne socA - yadi isake kaMdhoM para kucha jimmedArI DAlI jAe to nagara ke utpAta kucha kama ho jaayeNge| yaha socakara rAjA ne usako apanA senApati banA diyaa| talavAra hAtha lagane para baMdara kaba caMcala nahIM banatA? usakI nRzaMsatA aura bar3ha gyii| rAta ko pratidina talavAra lekara gauzAlA meM jAtA tathA pazuoM ko mArakara mAMsa khAtA / isa prakAra pApa-karma karate hue usane dussaha karmoM kA baMdha kiyA aura marakara dUsarI naraka meM gyaa| dUsarI naraka se nikalakara vijayamitra seTha ke yahA~ subhadrA kA aMgajAta banA, para mAtA ne use ukurar3I para DalavA diyaa| kucha samaya bAda use apane pAsa punaH maMgavA liyaa| para usakA nAma 'ujjhitakumAra' par3a gyaa| bar3A hokara ujjhitakumAra burI taraha se durvyasanoM ke caMgula meM phaMsa gyaa| isI nagara meM 'kAmadhvajA' nAma kI vezyA rahatI thii| usake yahA~ kAmAndha banA rahane lgaa| yadyapi vaha vezyA rAjavezyA thI / rAjA ke dvArA pratidina use eka hajAra svarNamudrAeM milatI thIM, para prema aMdhA hotA hai| vaha bhI ujjhitakumAra para pUrNatayA Asakta thii| saMyoga aisA banA ki rAjA kI rAnI ke yonI - zUla kI vedanA ho gaI, isalie rAjA ne use chor3akara isa vezyA ko apane antaHpura meM rakha liyA tathA use apanI upapatnI banA liyaa| ujjhitakumAra dekhatA hI rahA / vezyA para Asakta banA vaha maukA pAkara rAjamahaloM meM pahuMcakara vezyA ke sAtha kAma-krIr3A karane lgaa| rAjA bhI akasmAt usI samaya vahA~ phuNcaa| use vahA~ dekhakara uttejita ho uThA aura tatkSaNa pakar3ane kA Adeza diyaa| use pakar3akara usake nAka-kAna kaTavA diye aura burA hAla karake nagara meM ghumAne lage / rAjapuruSa usake zarIra ke choTe-choTe Tukar3e karake usako khilAte, Upara se burI taraha se mArate hue zahara ke bAhara le jA rahe the| usakI yaha duravasthA dekhakara gautama svAmI ne nagara ke bAhara bagIce meM virAjamAna bhagavAn mahAvIra ko sArI bAta sunAkara pUchA- 'bhagavan isane aise kaunase krUra karma kiye the?' taba prabhu ne pUrvajanma aura isa janma meM samAcarita -- isakI pApa kahAnI sunAI tathA yaha bhI pharamAyA- - aba kevala tIna prahara hI yaha jIvita rhegaa| zUlI para se yaha marakara prathamanaraka meM jAyegA / vahA~ se saMsAra meM aneka cakkara lagAyegA / vipAka sUtra, adhyayana 2 278 karma-darzana -
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ (33) saMyamAsaMyama naMdinI pitA sAvatthI nagarI meM rahane vAlA eka Rddhisampanna gAthApati thaa| naMdinI pitA ke pAsa bAraha koTi sonaiye tathA dasa-dasa hajAra gAyoM ke cAra gokula the| bhagavAna mahAvIra kA vahA~ padArpaNa huaa| naMdinI pitA ne prabuddha hokara zrAvaka ke bAraha-vrata svIkAra kiye| pandraha varSa taka zrAvaka ke vratoM kA niratidhAra pAlana karake apane jyeSTha putra ko ghara kA bhAra sauMpa svayaM sAMsArika kAryoM se alaga ho gyaa| zrAvaka kI gyAraha pratimAeM dhAraNa karake sabhI taraha se AtmAbhimukha hokara jIvana yApana karane lgaa| antima pratimA meM jaba use apanA taba kSINaprAyaH lagane lagA, taba vardhamAna bhAvoM se anazana svIkAra kara liyaa| use eka mahIne kA anazana aayaa| anta meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta karake prathama svarga ke aruNAbha vimAna meM paidA huaa| vahA~ se mahAvideha meM hokara mokSa ko prApta kregaa| upAsaka dazA-9 (34) bAla tapa 'tAmalI' tAmralipti nagarI meM rahane vAlA eka Rddhisampanna gAthApati thaa| bharA-pUrA parivAra, nagara meM pratiSThA aura sammAna--kula milAkara vaha apanA sukhI aura saphala jIvana vyatIta kara rahA thaa| eka dina madhyarAtri meM usake ciMtana ne mor3a liyaa| usane socA-pUrvajanma meM samAcarita zubha kAryoM ke sAtha baMdhane vAle puNyoM kI pariNatisvarUpa bala, vaibhava sampatti Adi saba kucha yahA~ mile haiN| mere lie yaha samucita hogA ki maiM inameM Asakta na hokara isa janma meM aura bhI adhika sAdhanA kruuN| yoM vicArakara apane jyeSTha putra ko ghara kA sArA bhAra sauMpakara svayaM tApasI dIkSA svIkAra kara lii| gerue vastra, pairoM meM khar3AU, hAtha meM kamaNDalu aura kezaluMcana karake praNAmA pravrajyA svIkAra kI aura vana kI ora calA gyaa| bele-bele kI tapasyA, sUrya ke sammukha AtApanA lenA Adi ghora tapa prArambha kiyA, jisameM kaThinatama kArya karma-darzana 279
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kiyA ki pAraNe ke dina pakAye hue cAvaloM ke atirikta kucha nahIM lenaa| una cAvaloM ko bhI ikkIsa bAra pAnI meM dhokara khAnA / yoM tAmalI tApasa ne yaha tapa lambe samaya taka cAlU rkhaa| isa tApa se zarIra asthi-kaMkAla mAtra raha gyaa| jaba use lagane lagA ki aba merA zarIra adhika dina nahIM Tika sakegA, taba pAdapopagamana anazana svIkAra kara liyA / una dinoM uttara dizA ke asurakumAroM kI rAjadhAnI balicaMcA nagarI meM koI indra nahIM thaa| pahale vAlA indracyavita ho gayA thaa| vahA~ ke deva ne tAmalI tApasa ko nidAna karAke apane yahA~ utpanna hone ko llcaayaa| ataH vizAla rUpa meM vahA~ Aye aura apane yahA~ indrarUpa meM utpanna hone ke lie nidAna karane kI prArthanA kii| parantu tAmalI tApasa unakI prArthanA ko sunI-anasunI karake niSkAma tapa meM lIna rhaa| devagaNa nirAza hokara apane-apane sthAna para cale gye| idhara tAmalI tApasa ATha hajAra varSa kI Ayu ko pUrNa karake dUsare svarga meM indra ke rUpa meM paidA huaa| yaha hai bAla tapa se bhI devAyu baMdha kA udAharaNa / (35) - bhagavatI za. 3/1 deva AyuSya meM AMbAvatI nagarI ke zrAvaka vijayapAla ke cAra putra the| cAroM vinIta, adhyayana dakSa aura vyApAra meM kuzala the| seTha kI preraNA se cAroM dharmapriya bana gaye / pitA dvArA kArya saMbhAla lene ke bAda zrAvaka vijayapAla lagabhaga nivRtta ho gyaa| vahA~ sarvajJa jJAnabhAnu aNagAra pdhaare| seTha vijayapAla ne putroM sahita darzana kiye| pravacana sunA / pravacanoparAnta seTha ne pUchA - muni pravara ! mere ye cAroM putra jaba garbha meM Aye, taba inakI mAtA ne hara bAra svapna dekhA / cAroM putroM ke garbha meM Ane ke samaya kramazaH deva-bhavana, graha maNDala, vyantara- bhavana aura deva vimAna kA svapna dekhA thaa| isakA kyA kAraNa hai ? muni vijayapAla ! ye cAroM jahA~-jahA~ se Aye haiM vahA~ vahA~ ke svapna inakI mAtA ne dekhA hai| 280 karma-darzana
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayapAla -- kyA, ye devagati se Aye haiM? muni -- hAM, vijayapAla ! cAroM putroM ne pUchA - munizreSTha ! hamane pichale janma meM aisA kyA kiyA ? jisase hama alaga-alaga devayoniyoM meM deva bneN| kRpA kara Apa hamArI jijJAsA ko zAMta kreN| bhavanapati jJAnabhAnu aNagAra ne kahA - tumhAre meM sabase bar3A bhAI yugakAMta pUrvajanma meM kAverI nadI ke taTa para saMnyAsI bana tapa sAdhanA meM saMlagna thA / zarIra se zyAmavarNa aura abhadra rUpa hone se pArivArikajana inakI upekSA karate the| upekSA bhAva se taMga Akara ghara chor3a diyA aura kAverI nadI ke kinAre jhopar3I banA kara vahAM tapa sAdhanA karane laga gyaa| logoM meM isakI tapasyA kI vyApaka pratikriyA huii| pahale upekSita thA, aura aba tapasyA ke kAraNa ucita sammAna milane lgaa| anta meM tapasyA meM hI marA aura bhavanapati devoM meM suvarNakumAra meM maharddhika deva banA / vahA~ se cyavakara yaha tumhArA bar3A bhAI banA hai| jyotiSka tumhArA dUsarA bhAI vizvakAnta antaravairAgya se nirgrantha paramparA meM priyagupta nAmaka sAdhu bnaa| zAstroM kA vizeSa adhyayana kiyaa| vaktRtva kalA meM dakSa hone ke kAraNa AcAryazrI ne isako bahirvihArI banA diyaa| vicarate-vicarate ve lomA nagarI pdhaare| vahA~ ke loga zraddhAvAn the, kintu jJAnavAn nhiiN| vahA~ priyagupta muni kA acchA prabhAva rhaa| dhIre-dhIre logoM se rAgAtmaka anubaMdha bhI hone lgaa| sAtAkArI kSetra hone se vahA~ cAturmAsa kiyA / cAturmAsa hone se saMtoM ke sAtha vahA~ ke logoM kA rAgAtmaka anubaMdha aura adhika pragAr3ha ho gayA / logoM kI prArthanA para priyagupta muni ne sthAna Adi sabhI suvidhAoM ko dekhakara vahIM rahane kA nirNaya kara liyaa| aba unako kauna samajhAye ? AcAryazrI kAphI dUra the| unako samajhA sake, aisA koI dUsarA sAdhu nahIM thaa| isa kAraNa priyagupta jIvana bhara vahA~ jame rhe| phira bhI unakI prabhAvanA meM nyUnatA nahIM AI, sAdhutva kI caryA meM anya zithilatA nahIM Ane dii| unake sahavartI sAdhu bhI una jaise hI ho gaye the| niyamaviruddha eka hI sthAna para rahane se priyagupta saMyama virAdhaka ho gaye, jisase vahA~ se marakara jyotiSa-maNDala meM zukragraha ke adhipati bne| vahA~ se jyotiSa - devAyu bhogakara tumhArA dUsarA bhAI vizvakAnta banA hai| karma - darzana 281
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMtara jAti ___ jJAnabhAnu aNagAra ne Age kahA--tumhArA tIsarA bhAI zivakAnta sarayU kI ghATI meM caMgana nAma kA AdivAsI putra thaa| karmayoga se vaha badazakla aura maMdabuddhi vAlA thaa| parivAra ise vahIM chor3akara kahIM dUra AjIvikA ke lie cala pdd'aa| yaha abhAgA vahIM rotA rhaa| ghATI ke logoM ne use bhIkha mAMga-mAMga kara AjIvikA calAne kI salAha dii| caMgana bhIkhArI bana gyaa| ghATI meM dara-dara bhIkha-mAMgane ke lie jAtA thA, phira bhI vaha atRpta rhtaa| varSA ke samaya nadI-nAloM meM pAnI Ane se use do-do dina taka bhUkhA rahanA par3atA thaa| isa prakAra usake ajJAna kA kaSTa kAphI huaa| akAma nirjarA bhI hotI rhii| vahA~ se marakara yaha vyantara devoM meM mahoraga jAti kA deva bnaa| vahA~ kA AyuSya pUrNakara yaha tumhArA tIsarA bhAI bnaa| vaimAnika deva sarvajJa muni ne kahA--yaha tumhArA cauthA bhAI maNikAMta pichale janma meM vaizAlI nagaraseTha kA putra 'kulaputra' thaa| seTha ke parivAra meM yahI sabase bar3A thaa| choTe bhAI kA janma hone se pahale ise parivAra kA bahuta pyAra milaa| bacapana meM hI ise dharma kA yoga milane se AcArya guNabhadra sUri ke pAsa dIkSita ho gyaa| jJAna ke kSetra meM tIvratA se Age bar3hate hue Agama kA adhikRta vettA bnaa| sAdhvAcAra ke prati pUrNa jAgarUka thaa| guru AjJA se sudUra kSetroM meM jAkara dharma kA kAphI pracAra-prasAra kiyaa| saba prakAra se yogya hote hue bhI padalipsA se dUra aura ahaMkAra se achUtA rhaa| __ AcArya ne isako yogya samajhakara yuvAcArya banA diyaa| AcArya banane ke bAda bhI ahaMkAra se dUra rhaa| saMgha kI sAraNA-vAraNA karatA rhaa| isake AcAryakAla meM dharma kI acchI prabhAvanA huii| vahA~ se anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta kiyA aura cauthe devaloka meM sAmAnika indra bne| svargaloka kA AyuSya bhogakara yaha sabase choTA bhAI maNikAnta banA hai| ata: jina-jina sthAnoM se ye Aye haiM vahA~ ke dRzyoM ko inakI mAtA ne apane svapna meM dekhe the| 282 karma-darzana 12 18020486
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) nAma karma kAzI rAjya kI rAjasabhA jur3I huI thii| rAjA ne sabhAsadoM se jAnanA cAhA ki mujhe rAjadUtoM kI niyukti karanA hai, unameM kauna-kauna se gaNa hone cAhie? logoM ne aneka guNa btaaye| usI sabhA meM eka vRddhamaMtrI baiThA thaa| usane kahA-rAjan! saba kucha hote hue bhI yazasvI honA caahie| rAjA-bAta to ThIka hai para isakA patA kaise cale? maMtrI--rAjan ! jo sarvaguNasampanna ho| una do-cAra vyaktiyoM ko kahIM alaga bhejakara, unakI kArya kI saphalatA-asaphalatA kI parIkSA kara rAjadUta ke pada kI niyukti honI caahie| rAjA ne vimalavAhana aura somabhadra ina do yuvakoM ko vibhinna kasauTiyoM meM kasate hue--ye yazasvI haiM yA nahIM? isakI parIkSA ke lie donoM ko kramaza: kauzala aura kaliMga deza bhejaa| upahAra svarUpa donoM deza ke rAjAoM ko kaI vastueM bhejI, unameM eka cAMdI kI DibbI meM cUnA bharA huA bhejaa| vimalavAhana kauzala deza kI rAjadhAnI pahuMcA aura vahA~ ke rAjA se milaa| prArambhika ziSTAcAra ke bAda vimalavAhana ne apane rAjA ke upahAra bheMTa kiye| rAjA ne eka-eka vastu ko svayaM ne bhI dekhA aura janatA ko bhI dikhaayaa| dekhate-dekhate jaise hI cUne vAlI DibbI hAtha meM AyI, saba ne pUchA-yaha kisalie? itane meM kisI ne kaha diyA--'cUnA bhejakara kAzI nareza ne saMketa diyA hai ki yadi hamAre sAtha lar3AI karoge to sabake cUnA lagA deNge| basa! itanA kahane ke sAtha hI saba bhar3aka utthe| vimalavAhana ne ise spaSTa karane kI bahuta koziza kI, para asaphala rhaa| donoM rAjAoM meM mitratA samApta ho gii| vimalavAhana ke mukha para hI vaha cUnA lagAyA aura yuddha kI ghoSaNA kara vahA~ se use nikAlA gyaa| vimalavAhana ne kAzI nareza ko sArI sthiti btaayii| sabhI ne jAna liyA ki yaha yazasvI nahIM hai| dUsarA somabhadra kaliMga deza kI rAjadhAnI phuNcaa| rAjA se milaa| aupacArika bAtacIta ke pazcAt upahAra svarUpa vastueM bheMTa kii| rAjA apane mitra rAjA ke upahAra dekha kara bahuta prasanna ho rahe the aura ve upahAra rAjasabhA ke sadasyoM ko bhI dikhA rahe the| dekhate-dekhate cUne vAlI DibbI hAtha meM AI, to saba Azcaryacakita ho isake bhejane kA kAraNa DhUMr3hane lge| itane meM pAsa meM baiThe eka maMtrI ne kahA--"yaha maitrI kA karma-darzana 283
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUnA hai| kahIM AzaMkAoM kI darAra par3I ho to use pATakara isase palastara karane ke lie kAzI nareza ne bhejA hai|" ___ yaha sunate hI saba prasanna hue| somabhadra ko kucha kahanA hI nahIM pdd'aa| rAjA ne somabhadra ko apane gale lagA liyaa| use khUba sammAna diyaa| apane nijI atithigRha meM tthhraayaa| kAphI dinoM taka somabhadra ko vahA~ rkhaa| somabhadra ne pUre kaliMga deza kA bhramaNa kiyaa| kaliMga nareza ne somabhadra ko prazasti patra likhA tathA bahumUlya puraskAra diye| kAzI nareza ke lie bhI kAphI upahAra diye| sAtha usane apane hastAkSara se yukta patra bhI diyA jisameM kAzI rAjya kI kalyANakArI yojanAoM meM bhArI sahayoga karane kA AzvAsana diyaa| kAzI nareza ne jaba yaha saba kucha sunA, taba sabhI ne eka svara meM nirNaya diyA-yaha yazasvI hai| rAjA ne use yogya samajhakara mukhya rAjadUta niyukta kara diyaa| usI mahIne kAzI meM cAra jJAna ke dhAraka muni vidyutaprabha pdhaare| pravacana ke pazcAt rAjA ne pUchA-munipravara! vimalavAhana aura somabhadra donoM samAna zikSita hote hue bhI yaha antara kyoM? eka yuddha kI ghoSaNA lekara AyA hai aura dUsarA rAjya ke lie upayogI kArya karake AyA hai| ___ muni ne kahA-rAjan yaha to nAma karma kA nATaka hai| zubha aura azubha nAmakarma kaise nacAtA hai| isakA yaha pratyakSa udAharaNa hai| __ye donoM pUrvabhava meM mahAn vidvAna the| vimalaprajJa vizAlaprajJa nAma se apaneapane rAjya meM khyAtiprApta vidvAna the| ina donoM ke nagara meM muni zrutabAhu pdhaare| pahale vimalaprajJa ke nagara meM padhAre, pravacana huA, sunakara loga bahuta prasanna hue| phira bhI logoM ne vimalaprajJajI ko pUchA--saMta kaise haiM? inake pAsa jAnA upayogI hai yA nhiiN| paMDitajI ne bahuta guNagAna karate hue kahA-aise sAdhu haiM kahA~? utkRSTa koTi ke bahuzruta sAdhu haiM, inake pAsa jitanA adhika samaya lagAoge, jIvana sArthaka hogaa| muni ke pravAsakAla kA logoM ne acchA lAbha utthaayaa| paNDitajI ke bhI zubha nAma karma Adi kI puNya prakRtiyoM kA baMdha huaa| vahA~ se vihAra kara muni zrutabAhu vizAlaprajJa ke nagara meM padhAre, pravacana sunA, phira bhI paNDita vizAlaprajJa se munijI ke bAre meM pUchA-saMta kaise haiM? vizAlaprajJa ne kahA-dekho, Upara se acche najara Ate haiM, vaktRtva kalA meM dakSa haiN| kintu mujhe aMdara se daMbhI lagate haiN| kyoMki inakI chAtI para keza nahIM haiM, ata: ye dambhI mAyAvI hone caahie| kAna choTe haiM ataH yazasvI bhI nahIM haiN| yahA~ saMta Ate hI rahate haiM, koI viziSTa jJAnI AyeMge taba tumako batalA dUMgA, Thosa jJAna inake pAsa nahIM hai| 284 karma-darzana 1948
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ loga paMDita jI kI bAtoM meM A gye| muni ke zarIra ko dekhA to chAtI para keza nahIM the, kAna bhI kucha choTe the, basa kyA thA paNDita jI ke bAta kI hRdaya meM pakkI dhAraNA kara lii| unheM kyA patA ki muni ke zarIra meM anya kaI lakSaNa zreSThatama haiN| mAno logoM ne to munijI ke pAsa jAnA hI baMda jaisA kara diyaa| usa samaya vizAlaprajJa ke jJAnI kI avamAnanA, tathA niMdA karane se azubha nAma tathA nIca gotra karma kA bhArI baMdha ho gyaa| vizAlaprajJa paMDita hI yaha vimalavAhana hai aura vimalaprajJa paNDita hI yaha somabhadra hai| donoM hI pichale janma meM bAMdhe huye zubha-azubha karmoM ko yahA~ bhoga rahe haiN| (37) gotra karma aizvarya viziSTatA mathurA ke nagaraseTha vizvavAhana ke yahAM eka gRha naukara rahA karatA thaa| bahuta parizramI thaa| usakA nAma thaa-aNgbhaan| eka dina tapasvI vidyAcaraNa muni seTha ke ghara gocarI pdhaare| parivAra ke sabhI sadasya akalpanIya the, sacitta jala, vanaspati Adi se saMspRSTa the| taba naukara aMgabhAna ke hAtha se muni jI ne bhikSA grahaNa kii| vaha isa dAna dene kA avasara mila jAne para bahuta prasanna thaa| usakA roma-roma khila utthaa| muni jI ne vahIM makAna meM eka tarapha baiThakara pAraNA kiyaa| aMgabhAna bAra-bAra munijI ko bhAvanA bhAtA rhaa| ___ munijI ne kahA-kucha nahIM caahie| tuma yahA~ kyA karate ho? aMgabhAna ne apanI pUrI dinacaryA btaayii| munijI ne pratidina darzana karane kI preraNA dii| aMgabhAna ne vaha niyama svIkAra kara liyaa| yadi nagara meM muni ho, to pratidina unake darzana kiye binA anna-jala grahaNa nahIM kruuNgaa| niyama ke anusAra vaha pratidina darzana karane jAne lgaa| jitane bhI munivRMda hote, una sabake alaga-alaga darzana karatA thaa| isase seTha ke kArya meM kucha vilamba honA svAbhAvika thaa| naukara kA yaha krama seTha ko pasanda nahIM aayaa| seTha socane lagA-naukaroM kA kyA dharma hai? unheM to apane kAma se matalaba hai| seTha ne aMgabhAna ko cetAvanI dete hue kahA-agara hamAre kArya meM vilamba hogA to hameM bardAsta nahIM hai| saMta darzana kA niyama tuma jaano| kAma meM vilamba hone para tumhAre sthAna para dUsarA A sakatA hai| merI dRSTi meM tumheM isa dharmopAsanA ke cakkara meM nahIM phaMsanA caahie| Aja nahIM to kala niyama ko chor3anA pdd'egaa| karma-darzana 285
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgabhAna ne kahA-- seThajI ! mere jimme jo kAma hai, use samaya para kara dUMgA, para saMtadarzana hamezA kruuNgaa| use maiM nahIM chor3a sakatA / seTha - mujhe to kAma se matalaba hai| bAkI tU jAne terA kAma jaane| maiM bhI dekhatA huuN| ina donoM ko kaba taka nibhA pAtA hai| becArA aMgabhAna kucha pasopeza meM par3a gyaa| phira bhI saMtadarzana niyamita karatA rhaa| rAtri meM jaldI uThatA aura saMtadarzana ke lie cala par3atA thA / saba saMtoM kA alaga-alaga aura vidhivat darzana karatA thA / kabhI adhika kAma hotA to vaha rAtri meM 4-5 baje darzanArtha calA jAtA thaa| eka bAra ghara meM koI utsava thA / kAma adhika thaa| rAtri meM bAraha baje soyA / tIna baje punaH kAma meM laganA thA / aMgabhAna DhAI baje uThakara tejagati se saMtadarzana ke lie cala pdd'aa| rAjya kI pulisa mukhya-mukhya mArgoM evaM sthAnoM para gasta lagA rahI thii| unhoMne aMgabhAna ko cora samajhA aura darzana karake vApasa Ate samaya use giraphtAra kara liyaa| use kArAvAsa meM sakhta pahare ke bIca baMda kara diyA gyaa| prAta: rAjA ke samakSa upasthita huA / rAjA ne ise dekhakara socA -- yaha cora to nahIM lgtaa| isake cehare para sAttvikatA chalaka rahI hai| isake hAtha puruSArtha ke pratIka lagate haiN| pulisa ne ise corI ke abhiyoga meM giraphtAra kara liyA hai| bAta kucha samajha meM nahIM A rahI hai| rAjA ne pUchA-- corI tumane kI ? kahA~ kI ? kaunasI vastu curAI ? saca - saca btaao| aMgabhAna socane lagA- -aba kyA bolUM / corI nahIM kI, aisA kahane se ye yamadUta (pulisa) khar3e haiM, pITa-pITakara camar3I udher3a deNge| corI kI, aisA kahane se Age Ane vAle praznoM kA javAba evaM pramANa denA pdd'egaa| na dene para phira mAra khAnI pdd'egii| rAjA ne pUchA - saca - saca batA bhayabhIta kyoM hotA hai ? aMgabhAna ne sArI bAta yathAvat batA dii| rAjA ne seTha vizvavAhana ko bulAkara pUchA -- seTha ne kahA rAjan ! yaha merA naukara hai| binA saMtadarzana kiye merA kAma bhI nahIM krtaa| rAjA ne ise chor3a diyaa| havelI Ate hI seTha ne ise naukarI se haTA diyaa| aba aMgabhAna khulA kAma karane lgaa| usase hone vAlI Aya se gujArA calAne lgaa| saMta darzana kI apanI pratijJA jIvanaparyanta nibhAtA rhaa| kabhI pramAda nahIM kiyaa| = aMgabhAna jaba marA, to usake zarIra kA saMskAra karane vAlA koI nahIM thA / rAjakarmacArI Aye, usake zarIra ko zmazAna meM le jAne lage, taba yakSa devoM ne usake zarIra para puSpavRSTi kii| aMgabhAna kI jaya-jayakAra karate hue usakI stuti karane lge| yaha saba sunakara, dekhakara logoM ko bahuta Azcarya huaa| rAjA, nagaraseTha, seTha vizvavAhana, senApati Adi viziSTa loga tathA hajAroM saMbhrAMta nAgarika aba isakI zavayAtrA meM A phuNce| 286 karma-darzana
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ devoM ne saMtadarzana se baMdhe hae puNya kA jikra kiyA aura kahA--ucca gotra karma baMdha ke kAraNa aMgabhAna devabhava ke bAda mahAvideha ke kSetra meM jayabhadra nAma kA cakravartI hogaa| isake janma ke sAtha isakI devatA sevA kreNge| isakI vANI meM itanA AkarSaNa hogA ki jo kucha kaha diyA, usake pIche duniyA laga jaayegii| yaha atizayadhArI puruSa hogaa| jayabhadra ke bar3e hone para usakI AyudhazAlA meM cakraratna paidA hogaa| jaba vaha . vijaya-yAtrA para jAyegA, to vaha vijaya-yAtrA sadbhAvanA yAtrA jaisI bana jaayegii| battIsa hajAra rAjA usakI AjJA meM rheNge| koI bhI rAjA lar3ane nahIM aayegaa| pUre bhUmaNDala para ekachatra sAmrAjya sthApita hogaa| cakravartI jayabhadra kA zarIra svastha rhegaa| yaha sadA javAna jaisA hI rhegaa| ye saba puNya isake saMtadarzana se hI baMdhe haiN| cakravartI kA pada bhogakara sAdhutva svIkAra kregaa| saMyama grahaNa karane ke bAda ugra tapasyA aura vizuddha dhyAna meM lIna hogaa| anazanapUrvaka marakara sAtaveM devaloka meM mahARddhika deva bnegaa| saMtadarzana se hI ise ucca gotra kA baMdha huA aura puNya se yaha deva aura cakravartI kA pada prApta kregaa| (38) aizvaryahInatA vAsudeva yugabAhu trikhaMDAdhipati banakara zatadvArA nagarI Aye, taba zatadvArA ke nAgarikoM ne apane rAjA ko motiyoM se badhAyA, dIpamAlA jalAI, bar3e harSa va ullAsa ke sAtha vAsudeva kA praveza krvaayaa| yugabAhu prasanna thaa| solaha hajAra dezoM para pUrNa rUpa se Adhipatya jama cukA thaa| sabhI rAjA yaha mAnane lage-yugabAhu puNya putra hai| vAsudeva ko eka dina sUcanA milI-pUrva dizA ke upavana meM jaMghAcaraNa mana:paryavajJAnI muni zaktigupta padhAre hue haiN| vAsudeva apane bar3e bhAI baladeva zrImaNIbAha ke sAtha darzanArtha aaye| pravacana sunaa| pravacana-viSaya thA--jo kucha acchA yA burA vyakti ko prApta hotA hai vaha saba karmajanya hai, puNya kI upalabdhi hai--suvidhA, yaza aura prtisstthaa| pApa kI upalabdhi hai--duvidhA, abhAva, apayaza, diintaa|| pravacana samApti ke bAda vAsudeva yugabAhu ne pUchA-munipravara! Aja kI isa pariSad meM aisA koI vyakti hai kyA, jo bahuta ucca evaM aizvaryazAlI sthAna se karmoM ko bAMdhakara abhI nimna zreNI meM A gayA hai yA abhAva meM du:kha jhela rahA hai| karma-darzana 287
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zaktigupta ne kahA--- vAsudeva ! isa pariSad meM eka jIva aisA hai, jo ucca gotra se nIca gotra meM A gayA hai| vaha jIva hai tumhArA pAdukArakSaka aNgbhkt| yaha pichale jIvana meM mahAvideha kSetra meM chaH khaNDa kA adhipati cakravartI kA jyeSTha putra vidyutvAhana thaa| ise apane aizvarya para bahuta ahaMkAra thA / itanA ahaM to isake pitA ko bhI nahIM thaa| yaha apane rAjagharAne ke alAvA sabako tuccha mAnatA thaa| bar3e-bar3e rAjAoM se to vaha cappaleM uThavAtA thaa| vidyutvAhana ne maMtrI-pariSad ko bhI apane niyaMtraNa meM kara rakhA thaa| pitA kA prema adhika hone se vaha adhika ucchRMkhala bana gayA thaa| sabhI yaha samajhane lagevAstavika rAjya cakravartI nahIM karatA usakA putra karatA hai / isalie usakI cApalUsI anivArya hai| ahaM meM vidyutvAhana itanA unmatta ho gayA ki vRddha, anubhavI, vidvAna koI bhI kyoM na ho? yadi unase ahaM kI puSTi nahIM hotI to unheM bhI tatkAla apamAnita kara detA thaa| unheM aisA rAjanItika dhakkA detA ki vaha dara-dara kI ThokareM khAne vAlA bana jAtA thaa| use kucha cApalUsa mitra bhI mila gaye, jo use ukasAte rahate the| vidyutvAhana hajUroM kI bhIr3a meM apanI zakti bhUla gayA / cApalUsoM kI cATukAritA meM Akara apane vyaktitva kA galata anumAna lagAne lagA / eka bAra vaha apane sAthiyoM ke sAtha jaMgala meM ghUmane gayA / usa jaMgala meM eka tapasvI saMnyAsI baiThA thA / vajravAhana ne dekha liyA aura socane lagA- mere Ane para bhI yaha saMnyAsI khar3A nahIM huA, merA satkAra nahIM kiyaa| basa itane mAtra se kSubdha ho uThA, merA sammAna na karane vAle ko dharatI para jIne kA adhikAra nahIM hai| isa saMnyAsI ko aisI zikSA dUM, yaha jIvana bhara yAda rkhe| vajravAhana ne ghor3e ko saMnyAsI kI tarapha modd'aa| saMnyAsI zAntabhAva se baiThA thaa| usane ghor3e ko saMnyAsI ke Upara car3hA diyaa| saMnyAsI kI tUMbI TUTa gaI tathA kucha coTa bhI aaii| saMnyAsI isa apratyAzita ghaTanA se hataprabha raha gyaa| usane rAjakumAra ko dekhA, to vaha apane sAthiyoM ke sAtha kuTilatA se haMsa rahA thaa| ise dekhakara saMnyAsI ko gussA AyA, kintu vaha khAmoza rhaa| jaba punaH usako apanI tarapha Ate dekhA, to cetAvanI dete hue saMnyAsI ne kahA--khabaradAra! idhara A gaye to, eka bAra kSamA kara sakatA huuN| dUsarI bAra aparAdha kSamA karane kI merI kSamatA nahIM hai| aba calA jA yahA~ se! saMnyAsI ke itanA kahate hI rAjakumAra vajravAhana tilamilA uThA aura socane lagA--isakI itanI himmata kaise ho gaI? mujhe aisA kahane vAlA yaha hai kauna? aise vyakti ko jIvita rakhanA mAnavIya aparAdha hai| abhI isake zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara duuNgaa| sAthiyoM ne ise aura bhar3akA diyA / vaha saMnyAsI kI tarapha ghor3e ko AkrAmaka 288 karma-darzana
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa meM lAne lgaa| yogI ne punaH cetAvanI dii| kintu use TokanA Aga meM ghI DAlanA huaa| saMnyAsI gusse meM tatkAla uThA, sAta hAtha pIche httaa| saMnyAsI ko pIche haTate dekhakara saba majAka ur3Ane lage, rAjakumAra ne kahA-kahIM para jA, aba to mArakara hI dama luuNgaa| saMnyAsI ne tejolabdhi kA prayoga kiyaa| mukha se Aga ugalane lgaa| sAmane Aga hI Aga phaila gii| dekhate-dekhate rAjakumAra sahita usake anekoM sAthI Aga kI lapeTa meM Akara svAhA ho gye| rAjakamAra ke do sAthI kacha pIche the| unhoMne ghor3oM ko daur3AyA, zahara meM aaye| cakravartI ko sUcanA dii| cakravartI saMnyAsI ke pAsa AyA, kSamA maaNgii| taba kahIM jAkara saMnyAsI zAnta huaa| agniprakopa mittaa|| cAra jJAna ke dhAraka muni zaktigupta ne anta meM kahA-vidyutvAhana vahA~ se marakara cauthI naraka meM gyaa| bhArIvedanA ko bhogakara naraka se nikalA aura yaha tumhArA pAdukArakSaka aMgabhakta banA hai| pUrva janma meM nIca gotra karma kA baMdhana kiyaa| jisake phalasvarUpa yaha anaizvaryazIla tathA dIna banA hai| (39) 'DhaMr3haNakumAra' zrIkRSNa kI DhaMr3haNA nAmaka rAnI ke putra the| ve bhagavAn neminAtha ke upadeza se prabhAvita hokara saMsAra se virakta ho uThe aura pitAzrI kI AjJA lekara sAdhu bne| parantu patA nahIM kaisA gahana antarAya karma kA baMdhana thA ki unheM AhArapAnI kI prApti nahIM hotI thii| kisI dUsare sAdhu ke sAtha cale jAte to unheM bhI nahIM milatA thaa| eka bAra DhaMr3haNamuni ne abhigraha kara liyA ki mujhe merI labdhi kA AhAra milegA to AhAra lUMgA anyathA nhiiN| bhikSA ke lie pratidina jAte, para AhAra kA suyoga nahIM miltaa| chaH mAha bIta gye| zarIra durbala ho gyaa| ___ eka bAra DhaMr3haNamani bhikSArtha gaye hae the| zrIkRSNa ne bhagavAna neminAtha se prazna kiyA-bhagavan! 18000 sAdhuoM meM kaunasA muni sAdhanA meM sarvazreSTha hai? bhagavAna neminAtha ne DhaMr3haNamuni kA nAma batAyA aura unake samatA kI sarAhanA kI tathA kahA ki usane (DhaMr3haNamuni ne) alAbha parISaha ko jIta liyaa| zrIkRSNa unake darzana karane ko utsuka ho utthe| bhikSArtha bhramaNa karate DhaMr3haNamuni ke darzana kiye, punaH punaH stavanA kii| karma-darzana 289
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAja zrIkRSNa ko yoM stavanA karate pAsa vAle makAna meM baiThe eka kaMdoI ne dekhA aura socA--ho na ho ye pahuMce hue sAdhaka haiM, jinakI zrIhari jaise samrATa bhI yoM stavanA karate haiN| mujhe inheM bhojana denA caahie| yoM vicAra kara bhaktibhAva se apane ghara le gyaa| muni ne pUchA-tU, jAnatA hai maiM kisakA ziSya hU~? kisakA putra hU~? kaMdoI ne kahA--mujhe kucha bhI patA nahIM hai| maiM to kevala itanA hI jAnatA hU~ ki Apa sAdhu haiN| muni ne apanI labdhi ko hI jAnakara bhikSA le lii| bhikSA lekara muni bhagavAna ke pAsa aaye| bhagavAna ne rahasyodghATana karate hue pharamAyA- 'bhadra'! yaha bhikSA tumhArI labdhi kI nahIM, apitu zrIkRSNa kI labdhi kI hai| ata: yaha bhikSA tere abhigraha ke anusAra to tere lie agrAhya hai| DhaMr3haNamuni phira bhI samAdhistha rhe| prabhu se pUchA-prabho! maiMne aise kaunase karmoM kA baMdhana kiyA thA, jisase mere antarAya kA udaya rahatA hai? bhagavAn ne pharamAyA"tU pUrvajanma meM magadhadeza ke pUrvArdha' nagara meM pArAzara' nAmaka eka sukhI aura sampanna kisAna thaa| kheta meM cha: sau hala calate the| eka bAra aisA prasaMga AyA--cha: sau hala kheta meM cala rahe the| bhojana ke samaya sabake lie bhojana aayaa| parantu tU lAlaca meM phaMsakara thor3A aura calAo, thor3A aura calAo kahakara hala calavAtA rhaa| bAraha sau baila aura cha: sau hala calAne vAle vyakti bhUkha-pyAsa se parezAna the| tU una sabake lie antarAyadAtA bnaa| usa kArya se nikAcita karmoM kA baMdha huaa| ve yahA~ udayAvasthA meM Aye haiM, ataH tumheM AhAra nahIM milatA hai|" apane pUrvajanma kA vRttAnta sunakara DhaMr3haNamuni aura adhika saMvega rasa meM tallIna ho utthe| una lAye hue modakoM kA vyutsarga karane prAsuka bhUmi meM gye| eka-eka karake modakoM ko cUrane lge| modakoM ke sAtha-sAtha bhAvanA bala se apane karmoM kA cUrNa karake kevala jJAna prApta kiyA aura mokSa meM jA phuNce| --triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 : bharatezvaravRtti 290 karma-darzana
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) bhogAntarAya (mammaNa seTha) rAjagRha nagara meM eka seTha rahatA thaa| jisakA nAma thA-mammaNa setth| usane atyanta parizrama se pracura dhana arjita kiyaa| vaha na pUrA bhojana karatA aura na hI pAnI pItA thaa| usane apane prAsAda kI chata para svargamaya eka baila kA nirmANa krvaayaa| usameM divya ratna jaTita kiye| usake sIMga vajramaya the| usameM karor3oM kA vyaya kiyaa| usane dUsare baila kA nirmANa prArambha kiyaa| vaha bhI pUrNatA kI ora hI thaa| eka bAra usa baila ke nimitta varSArAtri meM mammaNa laMgoTI lagAe nadI se kATha ke gaTThara nikAla rahA thaa| rAjA zreNika aura rAnI celanA donoM gavAkSa meM baiThe the| rAnI kI dRSTi usa para pdd'ii| vaha dayAbhibhUta ho gii| usane sAttvika Akroza karate hue rAjA se kahA 'saccaM suvvai eyaM, mehanahasamA havaMti raayaanno| bhariyAI bhareMti daDhaM, rittaM jatteNa vjjei|' yaha sahI sunA jAtA hai ki rAjA loga varSA kI nadiyoM ke samAna hote haiN| ve bhare hue ko aura adhika bharate haiN| jo rikta haiM unheM prayatnapUrvaka rikta hI rakhate haiN| rAjA ne pUchA-kaise? rAnI bolI--'dekhie, vaha garIba kitanA kaSTa pA rahA hai|' rAnI ne nadI kI ora aMguli kara rAjA ko dikhaayaa| rAjA ne mammaNa seTha ko apane pAsa bulA bhejaa| rAjA ne pUchA-itanA kaSTa kyoM pA rahe ho? usane kahA-mere pAsa eka baila hai, maiM usakI jor3I kA dUsarA baila banAnA cAhatA huuN| vaha prApta nahIM ho rahA hai| rAjA bolA--eka nahIM, sau baila le lo| vaha bolA--ina bailoM se merA kyA prayojana? pahale jaisA hI dUsarA caahie| rAjA bolA-terA baila kaisA hai? mammaNa rAjA ko apane ghara le jAkara svarNa nirmita baila ko dikhaayaa| rAjA bolA--yadi maiM apanA sampUrNa khajAnA bhI de dUM, phira bhI isa baila kI sampUrti nahIM ho sktii| Azcarya hai itanA vaibhava hone para bhI tumhArI tRSNA nahIM bhrii| mammaNa bolA-jaba taka maiM isakI pUrti nahIM kara lUMgA, taba taka mujhe caina nahIM hogaa| ___ rAjA bolA-mammaNa! tumhAre aneka prakAra ke vyApAra hote hue bhI nadI meM khar3e rahakara kaSTa kyoM pAte ho? mammaNa bolA-varSA kAla meM anya vyApAra nahIM clte| isa samaya kASTha bahumUlya hone ke kAraNa nadI meM se una gaTTharoM ko nikAla rahA huuN| rAjA bolA-mammaNa! tumhArA manoratha tuma hI pUrA kara sakate ho, dUsarA koI anya samartha nahIM ho sktaa| maiM bhI samartha nahIM huuN| rAjA calA gyaa| mammaNa zrama karatA rhaa| samaya para manoratha pUrA huaa| usane dUsare baila kA nirmANa kara liyaa| 12 43 karma-darzana 291
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka bAra zahara meM jJAnI AcArya pdhaare| mammaNa seTha ne pUchA-AcArya bhagavan ! mere pAsa itanI sampatti hote hue bhI maiM dAla aura roTI, ina do dravyoM ke atirikta kucha bhI nahIM khA sakatA isakA kyA kAraNa hai? Apa merI jijJAsA kA samAdhAna krvaaeN| AcAryazrI ne uttara dete hue kahA--suno! seTha mammaNa! pichale janma meM tumhAre nagara meM nagaraseTha ke ghara para putrotsava manAyA, usa prasaMga para nagaraseTha ne pUre nagara meM (harijana se lekara mahAjana taka) pratyeka ghara para do-do kesariyA-modaka baaNtte| tumane una do modakoM ko dUsare dina ke lie rakha diye| dUsare dina muni gocarI ke lie pdhaare| tumane bhAvanA bhaayii| ghara meM gyaa| patnI kahIM bAhara gayI huI thii| tumane 2-3 Dibbe khole kucha nahIM milaa| cauthA DibbA kholaa| usameM donoM kesariyA modaka rakhe hue the| tumane utkRSTa bhAvoM se sAdhu ko donoM kesariyA modaka baharA diye| muni cale gye| pIche se par3osina aayii| usane kahA--'are! kesariyA modaka khAye yA nahIM? modaka bahuta svAdi aura zaktivardhaka haiN| eka-eka modaka lAkha-lAkha rUpayoM kI kImmata vAle haiN| Aja taka maiMne aura tumane aise modaka kabhI khAye nahIM aura saMbhavataH bhaviSya meM milane vAle bhI nahIM haiN|' modaka kI prazaMsA sunakara muni ke pIche bhAgA-daur3A aura AvAja dii| mahArAja-ruko! ruko! muni ke nIce se paira aura Upara se sira jala rahA thaa| phira bhI becAre munijI ruke| tumhAre bhI muni taka pahuMcate-pahuMcate sAMsa bhArI ho gyaa| hAMphate-hAMphate tumane munijI se kahA-mahArAja! mere modaka mujhe vApasa de do| bahuta Agraha kiyaa| parantu munijI ne bAra-bAra kahA--sAdhu ke pAtra meM AyA huA vApasa denA nahIM hai, denA nahIM hai| tuma mAne nhiiN| donoM modaka jholI meM Upara vAle pAtra meM hI rakhe hue the| usameM tumane hAtha DAlakara eka modaka nikAla liyaa| usa modaka ko lekara tU ghara kI ora calA gyaa| rAste meM modaka khAte hue cala rahA thA aura pazcAttApa bhI karatA-ki are! vAstava meM par3osina ne sahI kahA hai| yadi maiM yaha modaka nahIM khAtA, isake svAda kA anubhava nahIM karatA to mujhe jIvana bhara pazcAttApa rhtaa| par3osina ne mujhe batAkara mere para bahuta bar3A upakAra kiyA hai| arthAt muni ko utkRSTa bhAvoM se dAna diyA usake phalasvarUpa tumheM apAra saMpatti milii| tumane dAna dekara pazcAttApa kiyA usa samaya tumhAre bhoga antarAya karma kA baMdha huA, jisake phalasvarUpa tuma dAla-roTI ke sivAya kucha bhI nahIM khA skte| . 292 karma-darzana 125
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) antarAya karma svarNabhadrA nagarI meM sarvajJa AcArya vimalavAhana pdhaare| unakA dharmasaMgha tejasvI dharmasaMgha thaa| usa dharmasaMgha meM aneka sAdhu labdhidhara, pUrvadhara, avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI the| vahA~ logoM meM AcArya ke prati gaharI zraddhA thI aura AcArya kA bhI una para acchA prabhAva thaa| madhyAhna ke samaya kucha yuvaka AcAryazrI kI sannidhi meM phuNce| unameM se eka yuvaka guNabhadra apanI jijJAsA rakhate hue bolA-gurudeva! maiM supAtra dAna denA cAhatA hU~, vastu kA yoga bhI hai, kintu dAna kA yoga nahIM miltaa| isake pIche kyA kAraNa hai? dAna dene kI bahuta bhAvanA hai para kucha na kucha rukAvaTa A jAtI hai| kabhI to sAdhu-saMta nahIM aate| yadi kRpA kara A bhI jAte to koI na koI rukAvaTa A jAtI hai| gurudeva! eka bAra eka muni ko khUba prArthanA kara ghara le gyaa| dravya zuddha thA, maiM bhI bilakula zuddha thaa| muni bhI AhAra lene ke lie aura maiM AhAra dene ke lie taiyAra the| hAtha meM roTI lii| merA mana prasanna ho rahA thA ki Aja prathama bAra supAtradAna dene kA maukA milegaa| itane meM Upara se ur3ate hue pakSI kI coMca se harI sabjI kA eka Tukar3A mere sira para par3A aura maiM dAna dene ke ayogya ho gyaa| usa dina mere ghara se koI bhI vastu munijI ne nahIM lii| gurudeva! isakA kyA kAraNa hai? AcAryazrI ne kahA--guNabhadra! vaha antarAya karma kA pariNAma hai| aise yaha karma samasta karmoM ke vipAka ke sAtha jur3atA hai aura pRthak bhii| tumane dAnAntarAya karma prakRti kA baMdha kiyaa| usI kA abhI vizeSa rUpa se udayakAla cala rahA hai| guNabhadra suno! tU pUrvajanma meM jAgIradAra thaa| tumhAre gAMva meM muni aaye| tumane socA-dAna to mere ghara se hI diyA jAnA cAhie, saMtoM se kahUMgA to saMta mAneMge nahIM aura loga bhI apane-apane ghara kI prArthanA kreNge| tumane pUre gAMva meM ghoSaNA karavA dI ki kisI ko munijI ko dAna nahIM denA hai| saMta samatAyukta the| usa gAMva ko chor3akara dUsare gAMva jAne lge| taba kheta meM tumane bhikSA grahaNa karane kI prArthanA kii| sAdhuoM ne vahAM zuddha AhAra liyA aura kheta meM hI baiThakara bhojana kiyaa| tU dAna dekara bahuta khuza huA aura socA-Aja yaha yukti kAma kara gii| pUrA dAna mere ghara kA hI lgaa| guNabhadra! usa samaya tumhAre dAnAntarAya karma kA baMdha 1 karma-darzana 293
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gyaa| vahA~ se tU marakara yahA~ guNabhadra bana gyaa| puNyodayaM se tumheM samasta bhautika sAmagrI upalabdha hai kintu nagaravAsiyoM ko dAna dene se rokA jisake phalasvarUpa dAna dene meM koI na koI bAdhA upasthita hotI hai| dUsare kI vastu dene para koI kaThinAI nahIM aayegii| svayaM ke lie vastu hone para bhI bAdhA A rahI hai? abhI kucha samaya taka isa karma prakRti ko bhoganA pdd'egaa| dUsarA yuvaka vimalabhadra jijJAsA ke svara meM bolA-gurudeva! merI bauddhika pratibhA avvala darje kI hai, kintu usameM bhautika yA AdhyAtmika lAbha nahIM A rahA hai| kAraNa spaSTa karate hue gurudeva ne kahA-yaha bhI antarAya karma kI niSpatti hai| pichale janma meM tU yugabhadra nAma se sarakArI adhikArI thaa| rAjA tumhArI bAta para vizeSa dhyAna detA thaa| rAjA kA janma dina aayaa| usakA yaha cintana thA--garIba vyaktiyoM ko eka-eka hajAra mudrAeM dekara svAvalambI banAyA jaaye| garIboM kI sUcI bana kara taiyAra ho gaI aura sArI vyavasthAeM bhI ho giiN| tU zahara ke bAhara thaa| gAMva meM Ate hI yojanA ke svarUpa ko sunaa| socane lagA-eka-eka hajAra mudrAeM na dI jAye to ThIka hai| nahIM to garIba bhI sampanna ho jAeMge phira hameM kauna puuchegaa| isI cintana ke sAtha ki phira vaibhava kA aMkana kauna karegA? yaha soca tU rAjA ke pAsa gayA aura yojanA ke bAre meM rAjA ko vistAra se btaayaa| tamane kahA-aisA karane se rAjya meM akarmaNyatA bar3ha jaayegii| rAjabhaNDAra khAlI ho jaayegaa| ata: donoM bAta avAMchanIya hai| vyavasAya ke icchuka vyaktiyoM ko RNa diyA jA sakatA hai| rAjA ko bAta jaMca gii| rAjA ne pahalI yojanA ko sthagita kara diyaa| tumhArI cAla saphala ho gaI, kintu becAre hajAroM garIba lAbha se vaMcita raha gye| usa samaya tumhAre lAbha-antarAya karma kA baMdha huaa| una karmoM ko tU yahA~ bhoga rahA hai| __ baddhAMjali ho tIsare yuvaka jIvanabhadra se pUchA-AcAryavara! dhana-vaibhava bahuta hai| sukha-suvidhA ke sAdhana upalabdha haiN| para na to maiM khA sakatA hU~, na hI kucha bhoga sakatA hU~, kevala dekha sakatA huuN| gale meM gAMTha hone se mAtra tarala padArtha hI pI sakatA hU~, Thosa padArtha nahIM khA sktaa| zArIrika vyAdhi ke kAraNa maiM zarIra kA sukha tathA anya sukha bhI nahIM bhoga sktaa| isakA kyA kAraNa hai? / AcAryazrI-jIvanabhadra! isakA nAma hai-bhogaantraay| tU pUrvabhava meM senApati daMDavAhana thaa| svabhAva se krUra thaa| senA ko kar3e anuzAsana meM rakhatA 294 karma-darzana
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| galatI para kaThora se kaThora daMDa diyA karatA thaa| eka bAra tumane saba sainikoM ko Adeza diyA ki chAvanI ke nikaTa kI nadI kI reta ko vahIM eka jagaha ikaTThI karanI hai| sabhI sainika isa kArya meM jutte| jitanI miTTI ko UMcI karanI thI, usameM kucha antara raha gyaa| tumane dekhA-nirdhArita samaya meM mere kathanAnusAra reta ikaTThI nahIM kI gii| __ tU jhuMjhalAyA aura sabako phttkaaraa| sainikoM kA kahanA thA--hamane itanI UMcI reta ikaTThI karane kA hI sunA thaa| tumane daNDasvarUpa sabakA eka dina kA bhojana kATa diyaa| saba sainika becAre majabUrI meM bhUkhe rhe| sainika anuzAsana ke kAraNa kucha nahIM kara ske| sabake mana meM Akroza thaa| phira bhI vivaza the, vahA~ tumhAre bhogAntarAya karma kA baMdha huaa| dAyitva buddhi se kisI kA kucha karanA alaga bAta hai, para gusse meM Akara kisI ke khAna-pAna Adi bhogoM kA avarodha karanA antarAya karma baMdha kA hetu hai| cauthe yuvaka vizvabhadra ne pUchA-gurudeva! mere meM utsAha kI kamI kyoM hai? kisI kArya meM Atmazakti kI anubhUti nahIM hotI, AtmahInatA kI hI anubhUti hotI hai| kRpA kara batAeM isakA kAraNa kyA hai? AcAryazrI-vizvabhadra! tumhAre meM bahuta zakti hai| pichale janma meM tU maNibhadra nAma kA seTha thaa| tumhArI nagarI tAMbAvatI meM eka bAra muni samAdhisAgara pdhaare| unhoMne tapasyA kA anuSThAna evaM jJAna kA upakrama kiyaa| logoM ko preraNA dii| tumameM yaha kSamatA hote hue bhI apanI kamajorI pradarzita kI aura tumane logoM se bhI kahAmerI taraha kamajorI dikhA do, majabUrI batA do, jisase chUTa jAoge isa jhaMjhaTa se| nahIM to phaMsa jaaoge| logoM ne vaisA hI kiyaa| svayaM meM aisA karane kI kSamatA hote hue bhI apanI kamajoriyAM ujAgara karane lge| una munijI kA abhiyAna viphala ho gyaa| aba munijI kyA kareM? una saba logoM ko tumane hatotsAhita kara diyA tathA zakti hote hue bhI use chupAyA usase vIrya-antarAya karma kA upArjana kara liyaa| unhIM karmoM ko tU Aja bhoga rahA hai| / karma-darzana 295
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdarbha-pustakeM 1. uttarAdhyayana 2. sthAnAMga 3. naMdI 4. vipAka sUtra 5. zrI bhikSu Agama zabda koSa bhAga-I 6. zrI bhikSu Agama zabda koSa bhAga-II 7. karmagraMtha 8. karma-saMhitA 9. jaina kathA koSa jaina tattva vidyA 11. jaina tattvajJAna praznottarI 12. jaina tattva dIpikA 13. karma-vijJAna 14. avabodha 15. karmaloka 16. Avazyaka niyukti kI kathAeM 17. nava padArtha
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ FOpes nAjAvara niyakamA tarAyaka hotraka vedanA nAma ISBN 817195268-2 vijApa 5navi papavamAna tIlAi 917881711952687 //