Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારિકાવલી-વાહરણ
- તિ રણ મીર
/
હા
[2]
થી તારા
ક પોતી. ચદ્રાવતી વિલાલ
ન
ર વી
દિશા
મલા થાપા
2 &
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વનાથ પંચાનન ભટ્ટાચાર્ય વિરચિત
કારિકાવલી-મુક્તાવલી-વિવરણ
(ભાગ - ત્રીજો )
: વિવરણકાર : પૂ. પરમશાસનપ્રભાવક વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ સ્વ. પૂજ્યપાદ આ. ભ. શ્રી. વિ. રામચન્દ્ર સૂ. મહારાજાના પલંકાર પૂજ્યપાદ સ્વ.
આ.ભ.શ્રી. વિ. મુતિચન્દ્ર સૂ.મ.સા. ના શિષ્યરત્ન પૂજ્યપાદ આ. શ્રી. વિ. અમરગુપ્ત સૂ.મ.સા. ના શિષ્ય
પંન્યાસ ચન્દ્રગુપ્તવિજય ગણી
'': આર્થિક સહકાર: શ્રીમતી ચન્દ્રાવતી બાલુભાઈ ખીમચંદ રીલીજીયસ ટ્રસ્ટ
રત્નપુરી' ગૌશાલાલેન, દફતરી રોડ, મલાડ-ઈસ્ટઃ મુંબઈ ૪૦૦ ૦૯૭.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
* કારિકાવલી-મુક્તાવલી-વિવરણઃ
(ભાગ -ત્રીજો)
તૃતીય આવૃત્તિ - નકલ ૫૦૦
(વિ.સં. ૨૦૫૦) મૂલ્ય રૂા. ૩૫/
: પ્રાપ્તિસ્થાનઃ
શા. સૂર્યકાંત ચતુરલાલ મુ. પો. મુરબાડ (જિ. ઠાણે)
રજનીકાંતભાઈ એફ. વોરા ૬૫૫, સાચાપીર સ્ટ્રીટ પુણે ૪૧૧ ૦૦૧
શા. મુકુંદભાઈ રમણલાલ - ૫ નવરત્નફલેટ્સ નવા વિકાસગૃહ રોડ-પાલડી અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
વિજયકર કાંતિલાલ ઝવેરી જહાંપનાહની પોળ
કાલુપુર રોડ અમદાવાદ - ૩૮૦ ૦૦૧
મુદ્રણ : પ્રિન્ટ લાઈન ૧૦૭, અનિલ કુંજ, પાલડી ચાર રસ્તા પાસે,
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૬. ફોન નં. ૩૯૬૩૭૪, ૭૯૭પપ
મુદ્રણ-સહકાર
નવનીત જે. મહેતા સાગર પ્રિન્ટર્સ: પાદશાહની પોળ રિલીફ રોડ, અમદાવાદ-૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ गुणनिरूपणम् ।
कारिकावली। अथ द्रव्याश्रिता ज्ञेया निर्गुणा निष्क्रिया गुणाः ।
मुक्तावली । द्रव्यनिरूप्य गुणान्निरूपयति - अथेत्यादिना । गुणत्वजातौ किं मानमिति चेत्, द्रव्यकर्मभिन्ने सामान्यवति या कारणता सा किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वाद्; निरवच्छिन्नकारणताया असम्भवात् । न हि रूपत्वादिकं सत्ता वा तत्रावच्छेदिका, न्यूनाधिकदेशवृत्तित्वात् । अतश्चतुर्विंशत्यनुगतं किञ्चिद् वाच्यं तदेव गुणत्वमिति सिद्धम् ।
___ द्रव्याश्रिता इति । यद्यपि द्रव्याश्रितत्वं न लक्षणम्, कर्मादावतिव्याप्तेस्तथाऽपि द्रव्यत्वव्यापकतावच्छेदकसत्ताभिन्नजातिमत्त्वं तदर्थः । भवति हि गुणत्वं द्रव्यत्वव्यापकतावच्छेदकम्, तद्वत्ता च गुणानामिति । कर्मत्वं द्रव्यत्वं वा न द्रव्यत्वव्यापकतावच्छेदकं गगनादौ द्रव्यकर्मणोरभावात् । द्रव्यत्वत्वं सामान्यत्वादिकं वा न जातिरिति तद्व्युदासः । ___ निर्गुणा इति । यद्यपि निर्गुणत्वं कर्मादावपि, तथापि सामान्यवत्त्वे सति कर्मान्यत्वे च सति निर्गुणत्वं बोध्यम् । जात्यादीनां न सामान्यवत्त्वं कर्मणो न कर्मान्यत्वं द्रव्यस्य न निर्गुणत्वमिति तत्र नाऽतिव्याप्तिः । 'निष्क्रिया' इति स्वरूपकथनं, न तु लक्षणं गगनादावतिव्याप्तेः ॥ इति गुणसामान्यलक्षणकथनम् ॥
,
- वि१२९- દ્રવ્યાદિ સાત પદાર્થોમાંના દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરીને હવે स्वनि३५९ मा प्रतिबंध मेवी द्रव्यं किम् ? छत्या २६
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિજ્ઞાસાની નિવૃત્તિ થવાથી, અવસરસંગતિથી સંગત એવા ગુણનું નિરૂપણ કરે છે – મથ દ્રવ્યાશ્રિતા... ઇત્યાદિ કારિકાથી. ગુણત્વ જાતિમાં શું પ્રમાણ છે? આવી શંકાનું સમાધાન કરતા કહે છે – દ્રવ્યઋમિને.. ઇત્યાદિ. આશય એ છે કે કારણતામાત્ર નિરવચ્છિન્ન ન હોવાથી “ મન્નત્વવિશિષ્ટસાવિન્નિષ્ઠાતા' પણ કોઈ પણ ધર્માવચ્છિન્ન માનવી જોઈએ. તેથી તે કારણતાવચ્છેદક તરીકે ગુણત્વ જાતિની કલ્પના કરાય છે. એકાદશકારણતા ગુણસામાન્યમાં વૃત્તિ હોવાથી તાદેશકારણતાની અપેક્ષાએ ન્યૂનવૃત્તિ રૂપસ્વાદિ અને અધિકદેશવૃત્તિ સત્તા જાતિને તાદશકારણતાની અવચ્છેદક માની શકાશે નહીં. આથી સ્પષ્ટ છે કે તાદશકારણતાના અવચ્છેદક તરીકે સિદ્ધ થયેલ જે ધર્મ છે તે, ચોવીશ ગુણોમાં અનુગત ગુણત્વ જાતિ સ્વરૂપ છે. યદ્યપિ રૂપાદિ ગુણોમાં ગુણત્વ જાતિનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. તેથી ગુણત્વજાતિની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણનો નિર્દેશ કરવાની આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ અતીન્દ્રિય ગુણોમાં ગુણત્વનું પ્રત્યક્ષ ન થવા છતાં રૂપ–ાદિની સાથે સાંકર્ય ન આવે એ માટે અતીન્દ્રિયગુણોમાં ગુણત્વ જાતિને માની શકાય એમ હોવા છતાં પામર જનોને ગુણત્વજાતિનું પ્રત્યક્ષ શક્ય ન હોવાથી ગુણત્વજાતિની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણનો ઉપન્યાસ કર્યો છે. આશય એ છે કે રૂપાદિગુણોમાં ઈન્દ્રિયસંયુક્તસમવેતસમવાયસન્નિકર્ષથી ગુણત્વ જાતિનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. તેથી ગુણત્વજાતિ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ હોવાથી તેની સિદ્ધિ માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુમાન પ્રમાણના ઉપન્યાસની આવશ્યકતા નથી. યદ્યપિ આ રીતે પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી સિદ્ધ ગુણત્વ જાતિ પ્રત્યક્ષભૂત રૂપાદિમાં જ માની શકાશે. અતીન્દ્રિયગુણોમાં માની શકાશે નહીં. પરંતુ એ પ્રમાણે માનવાથી ગુણત્વ જાતિને રૂપલ્વાદિ જાતિની સાથે સાંકર્ય આવશે. (રૂપવાભાવવ પ્રત્યક્ષભૂત રસાદિમાં ગુણત્વ વૃત્તિ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ગુણવાભાવવત્ પરમાણુના રૂપમાં રૂપ– વૃત્તિ છે. અને રૂપત્ર તથા ગુણત્વ ઘટાદિના રૂપમાં વૃત્તિ હોવાથી સાંકર્ય સ્પષ્ટ છે.) તેથી અતીન્દ્રિય રૂપાદિ ગુણોમાં પણ ગુણત્વ માની શકાય છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી જ ગુણત્વ જાતિની સિદ્ધિ શક્ય હોવાથી અનુમાન પ્રમાણનો ઉપન્યાસ અનાવશ્યક છે. પરંતુ પામર જનોને ગુણત્વજાતિના પ્રત્યક્ષનો સંભવ ન હોવાથી એ ઉપન્યાસ છે. - યદ્યપિ અણુપરિમાણ કોઈની પણ પ્રત્યે કારણ ન હોવાથી, તાદશકારણતાના અતિપ્રસકતધર્મ ગુણત્વને અવચ્છેદક માની શકાશે નહીં. તેથી ઉક્તાનુમાનથી ગુણત્વ જાતિની સિદ્ધિ નહીં થાય, પરંતુ ગુણપદશક્યતાવચ્છેદક તરીકે ગુણત્વ જાતિની સિદ્ધિ, (તેના જાતિત્વનું કોઈ બાધક ન હોવાથી) થઈ શકે છે... ઈત્યાદિ અહીં સ્મરણીય છે.
દ્રવ્યાશ્રિતા તિ | યદ્યપિ... ઇત્યાદિ-આશય એ છે કે, કારિકાવલીમાં જણાવ્યા મુજબ “વ્યાશ્રિતત્વ' માત્ર ગુણનું લક્ષણ હોય તો સમવાય સંબંધથી દ્રવ્યાશ્રિતત્વ અર્થા द्रव्यनिष्ठाधिकरणतानिरूपितसमवायसंबन्धावच्छिन्नाधेयतावत्त्व કર્માદિમાં પણ હોવાથી ત્યાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે ‘દ્રવ્યત્વવ્યાપwતાવછેરસત્તામિત્રનાતિમત્ત' સ્વરૂપ “ટ્રવ્યાશ્રિતત્વ'ની વિવક્ષા કરી છે. જ્યાં જ્યાં સમવાયસંબંધથી દ્રવ્યત્વ છે, ત્યાં સમવાયસંબંધથી ગુણવત્ત્વ હોવાથી દ્રવ્યત્વનિષ્ઠવ્યાપ્યતાનિરૂપિત વ્યાપકતાવછે દક ગુણત્વ છે. તદ્વત્ત્વ ગુણમાં હોવાથી લક્ષણસમન્વય થાય છે. સમવાયસંબંધથી દ્રવ્યત્વ આકાશાદિમાં છે. અને ત્યાં સમવાયસંબંધથી દ્રવ્ય કે કર્મ નથી. તેથી તાદશદ્રવ્યત્વવ્યાપકતાવચ્છેદક દ્રવ્યત્વ કે કર્મત્વ ન હોવાથી તવદ્રવ્ય કે કર્મમાં
અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. યદ્યપિ સ્વનું સ્વ વ્યાપક હોવાથી તેમજ સમવાયસંબંધથી દ્રવ્યત્વના અધિકરણમાં સમવાય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંબંધથી સામાન્ય વૃત્તિ હોવાથી દ્રવ્યત્વવ્યાપકતાવચ્છેદક દ્રવ્યત્વત્વ અને સામાન્યત્વ છે. પરંતુ તે જાતિ ન હોવાથી તવદૂદ્રવ્યાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે... ઇત્યાદિ ખૂબ જ
સ્પષ્ટ છે. તર્કસંગ્રહના જાણકારને સમજાવવાની આવશ્યકતા નથી.
નિનુ તિ | યદ્યપિ.. ઇત્યાદિ-આશય ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે ‘સામાન્યવર્વવિશિષ્ટકમન્યત્વવિશિષ્ટભુમાવર્તત્ત્વમ્' આ પ્રમાણેના ગુણલક્ષણમાં પદોનું પ્રયોજન સ્વયં સમજી શકાય છે. '
િત સ્વરૂથિનમ્ - ઈત્યાદિ-આશય એ છે કે, કારિકાવલીમાં “
નિયા:' આ પદ ગુણોના લક્ષણને જણાવવા મૂક્યું નથી, પરંતુ ગુણો નિષ્ક્રિય છે. એ જણાવવા માટે મૂક્યું છે. અન્યથા એ લક્ષણ હોય તો કર્મથી રહિત એવા ગગનાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. આ પ્રમાણે મુક્તાવલીના ‘નિક્રિયા
ત...' ઇત્યાદિ ગ્રન્થનું તાત્પર્ય છે. જેનું મૂલના યથાસ્થિત ગ્રંથને આંખ સામે રાખીને જણાવ્યું છે. અન્યથા ‘નિયિ' પદનું તાત્પર્ય ““સામાન્યdવશિષ્ટÍન્યત્વવિશિષ્ટક્રર્મવવૃત્તિપાર્થવિમાનોપાધિમત્ત'' સ્વરૂપ માનીએ તો, એ ગ્રંથને લક્ષણપરક પણ માની શકાય છે. લક્ષણઘટકપદોનું પ્રયોજન ઉક્તપ્રાયઃ છે.
|| રૂતિ ગુનસામાન્યનક્ષથનમ્ |
रूपं रसः स्पर्शगन्धौ, परत्वमपरत्वकम् ॥८६॥ द्रवो गुरुत्वं स्नेहश्च, वेगो मूर्त्तगुणा अमी । धर्माधर्मों भावना च, शब्दो बुद्ध्यादयोऽपि च ॥८७॥ एतेऽमूर्त्तगुणाः सर्वे, विद्वद्भिः परिकीर्तिताः । सङ्ख्यादयो विभागान्ता, उभयेषां गुणा मताः ॥८८॥
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
संयोगश्च विभागश्च, सङ्ख्या द्वित्वादिकास्तथा । द्विपृथक्त्वादयस्तद्वदेतेऽनेकाश्रिता गुणाः ॥८९॥ अतः शेषगुणाः सर्वे, मता एकैकवृत्तयः । बुद्ध्यादिषट्कं स्पर्शान्ताः, स्नेहः सांसिद्धिको द्रवः ॥१०॥
अदृष्टभावनाशब्दा, अमी वैशेषिका गुणाः । सङ्ख्यादिरपरत्वान्तो, द्रवोऽसांसिद्धिकस्तथा ॥९१|| गुरुत्ववेगौ सामान्यगुणा एते प्रकीर्तिताः । सङ्ख्यादिरपरत्वान्तो, द्रवत्वं स्नेह एव च ॥९२॥ एते तु द्वीन्द्रियग्राह्या, अथ स्पर्शान्तशब्दकाः । बायैकैकेन्द्रियग्राह्या, गुरुत्वादृष्टभावनाः ॥९३॥ अतीन्द्रिया विभूनान्तु, ये स्यु वैशेषिका गुणाः । अकारणगुणोत्पन्ना, एते. तु परिकीर्तिताः ॥९४॥
मुक्तावली । _ वेग इति । वेगेन स्थितिस्थापकोऽप्युपलक्षणीयः । मूर्त्तगुणा इति । अमूर्तेषु न. वर्तन्त इत्यर्थः । लक्षणन्तु तावदन्यान्यत्वम्, एवमग्रेऽपि । अमूर्त्तगुणा इति । मूर्तेषु न वर्तन्त इत्यर्थः । उभयेषामिति । मूर्तामूर्तगुणा इत्यर्थः ॥८६-८७-८८ ॥ . अनेकाश्रिता इति । संयोगविभागद्वित्वादीनि द्विवृत्तीनि । त्रित्वचतुष्टवादिकं त्रिचतुरादिवृत्तीति बोध्यम् ॥८९॥
अत इति । रूपरसगन्धस्पर्शेकत्वपरिमाणैकपृथक्त्वपरत्वापरत्वबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नगुरुत्वद्रवत्वस्नेहसंस्कारादृष्टशब्दा इत्यर्थः । बुद्ध्यादीति । बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्ना इत्यर्थः । स्पर्शान्ता इति । रूपरसगन्धस्पर्शा इत्यर्थः । द्रवः-द्रवत्वम् । वैशेषिका:-विशेषा एव वैशेषिकाः, स्वार्थे ठक्, विशेषगुणा इत्यर्थः । सङ्ख्यादिरिति । सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वानीत्यर्थ: ॥९०॥९१।।९२॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वीन्द्रियेति । चक्षुषा त्वचाऽपि ग्रहणयोग्यत्वात् । बाह्येति । रूपादीनां વધુણાતિપ્રાઈસ્વીત્ IIBરા
विभूनामिति । बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मभावनाशब्दा इत्यर्थः । कारणगुणेन कार्ये ये गुणा उत्पाद्यन्ते ते कारणगुणपूर्वका रूपादयो वक्ष्यन्ते, बुद्ध्यादयस्तु न तादृशाः, आत्मादेः कारणाभावात् . I/૧૪
- વિવરણ - મૂર્ત દ્રવ્યોના ગુણોને જણાવે છે - “i :...", ઇત્યાદિકારિકાથી. ત્યાં “વેT' પદથી સ્થિતિસ્થાપકનો પણ સંગ્રહ કરી લેવો. રૂપ, રસ, સ્પર્શ, ગંધ, પરત્વ, અપરત્વ, : દ્રવત્વ, ગુરુત્વ, સ્નેહ, વેગ અને સ્થિતિસ્થાપક આટલા મૂર્ત ગુણો છે. અર્થા અમૂર્ત દ્રવ્યોના એ ગુણો નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે ઉપર જણાવેલા રૂપાદિ ગુણોનું મૂત્તવૃત્તિશુળત્વ' સામ્ય છે. જેથી મૂર્તવૃત્તિગુણત્વ સંખ્યાદિમાં હોવા છતાં સંખ્યાદિ ગુણોનું મૂર્તવૃત્તિગુણો તરીકે ગ્રંથકારે કથન નથી કર્યું. અન્યથા તાદશ અકથનથી ગ્રંથકારની ન્યૂનતાનો પ્રસંગ થશે. તાદશ અમૂર્તાવૃત્તિ ગુણોનું લક્ષણ તાન્યાખ્યત્વે અર્થાત્ પાચિતત્વ છે. આવી જ રીતે ધર્મ અધર્મ, ભાવના, બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, અને શબ્દ આ દશ ગુણોનું સાધમ્મ મમૂર્વગુત્વ અર્થા 'મૂત્તવૃત્તિગુણત્વ' છે. જેનું લક્ષણ ધર્માવિશાન્યતમત્વ છે. સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથફત્વ, સંયોગ અને વિભાગ આ પાંચ ગુણોનું સામ્ય ‘પૂર્ણામૂર્તવૃત્તિત્વ' છે. ૮૬-૮૭-૮૮ાા
સંયોગ વિભાગ દ્વિત્વાદિસંખ્યા અને તેની જેમ “પટી ૬પટૌ પૃથ' ઇત્યાદિ પ્રતીતિસિદ્ધ દ્વિપૃથકત્વાદિ (દ્વયાદિવૃત્તિપૃથકત્વ) ગુણોનું ‘નેકાશ્રિતત્વે' અર્થાત્ “ મન્નસહયવિશિષ્ટવૃત્તિળત્વ સાધર્યું છે અને એ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાશ્રિતગુણોને છોડીને બાકીના બધા રૂપ રસ ૫ સ્પર્શ एकत्व परिमाण एकपृथक्त्व परत्व अपरत्व बुद्धि सुख दुःख इच्छा તેષ પ્રયત્ન પુત્વ વત્વ સ્નેહ સંસ્કાર કઈ અને શબ્દ આ ગુણોનું ‘ાશ્રિતત્વ' સાધમ્ય છે.
બુદ્ધિ, સુખ, દુ: ખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, સ્નેહ, સાંસિધિક દ્રવત્વ, અદષ્ટ, ભાવના અને શબ્દ આ ગુણોનું વિશેષ મુર્તિ સામ્યું છે. વિનયાદિ આકૃતિગણમાં પાઠ હોવાથી વિશેષ શબ્દને સ્વાર્થમાં ‘ ’ (ફળ) પ્રત્યય થવાથી “વૈશેષિક' શબ્દ બને છે. જે વિશેષાર્થક
भावनाभिन्न-वायुवृत्तिवृत्ति-स्पर्शावृत्ति-धर्म समवायिभिन्न - ગુરુત્વાડનત્તદ્રવત્વીચ - ગુણત્વ વિશેષશુપત્વિમ્ ! આશય એ છે કે, વાયુવૃત્તિમાં વૃત્તિ અને સ્પર્શમાં અવૃત્તિ એવો જે ધર્મ તે ધર્મનો સમવાયસંબંધથી જે, ભાવનાત્મકસંસ્કારભિન્ન આશ્રય, તેનાથી ભિન્ન એવો ગુરુત્વ અને જલભિન્નગતદ્રવત્વથી ભિન્ન જે ગુણ, તત્ત્વ વિશેષગુણત્વ છે. વાયુવૃત્તિ સંખ્યાદિમાં વૃત્તિ અને સ્પર્શમાં અવૃત્તિ એવો જે સંખ્યાત્વાદિધર્મ, તેનો સમવાયસંબંધથી ભાવનાભિન્ન જે સંખ્યાદિસ્વરૂપ આશ્રય તભિન્ન એવો ગુરુત્વ અને અજલદ્રવત્વભિન્ન જે રૂપાદિગુણ; તત્ત્વ સ્વરૂપ વિશેષગુણત્વ રૂપાદિમાં છે. લક્ષણમાં ત્વિ પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તો ‘ભાવનાભિન્નવાયુવૃત્તિવૃત્તિપશવૃત્તિધર્મસમવાધિ (સંખ્યાદિ) ભિન્નત્વવિશિષ્ટગુરુવાજલદ્રવત્વાન્યત્વ જાત્યાદિમાં હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે ગર્વ પદપાદાન છે. જાત્યાદિમાં ગુણત્વ ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. લક્ષણમાં “ગુરુત્વીનતત્વ' પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તો ભાવનાભિન્નવાયુવૃત્તિવૃત્તિસ્પર્શાવૃત્તિધર્મસમવાય(સંખ્યાદિ) ભિન્નત્વવિશિષ્ટગુણત્વ ગુરુત્વ અને જલાવૃત્તિદ્રવત્વમાં
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. “ગુરુત્વીનત્તદ્રવત્વ' પદનો નિવેશ કરવાથી ગુરુત્વાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. લક્ષણમાં ‘મનન્ત’ પદનો નિવેશ ન કરીએ તો “ભાવનાભિન્નતાદશધર્મસમવાય(સંખ્યાદિ) ભિન્નત્વવિશિષ્ટગુરુત્વદ્રવત્વાન્યગુણત્વ સાંસિદ્ધિકદ્રવત્વમાં ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે ‘બનત્ત’ પદનો નિવેશ કર્યો છે. સાંસિદ્ધિકદ્રવત્વમાં તાદશગુરુત્વાજલદ્રવત્વાન્યગુણત્વ હોવાથી અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. માત્ર ગુરુત્વીનંતદ્રવત્વચિત્વિ'નો જ નિવેશ કરીએ તો સંયોગાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ સ્પષ્ટ છે. તેના . નિવારણ માટે “મીવનામિન્નતાદૃશધર્મસમવામિન્નત્વનો નિવેશ કર્યો છે. સંયોગાદિમાં તાદશધર્મસમવાય (સંયોગાદિ); ભિન્નત્વ ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. લક્ષણઘટક તાદશધર્મસમવાયિનું ‘માવના ” આ વિશેષણ ન આપીએ તો વાયુવૃત્તિવૃત્તિપર્શાવૃત્તિ (વેગવૃત્તિસ્પર્શાવૃત્તિ) સંસ્કારત્વધર્મસમવાયભાવનાભિન્નત્વવિશિષ્ટતાદશગુણત્વ ભાવનામાં ન હોવાથી ભાવનામાં અવ્યાપ્તિ આવશે. જે માવનાન્નિત્વના નિવેશથી નહીં આવે - એ સમજી શકાય છે. કારણ કે તાદશનિવેશથી તાદશધર્મસમવાય પદથી ભાવનાભિન્નનું જ ગ્રહણ થશે, ભાવનાનું નહીં. લક્ષણમાં પ્રવૃત્તિ' પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તો ભાવનાભિન્નવાયુવૃત્તિ (સંખ્યાદિ)વૃત્તિ સત્તાદિધર્મસમવાયરૂપાદિભિન્નત્વવિશિષ્ટ ગુરુત્વાજલદ્રવત્વાન્યગુણત્વ કોઈપણ વિશેષગુણમાં ન હોવાથી અસંભવ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે લક્ષણઘટક તાદશધર્મનું “પ્રવૃત્તિત્વ' વિશેષણ ઉપન્યસ્ત છે. સત્તાદિ ધર્મ સ્પર્શાવૃત્તિ ન હોવાથી તેને લઈને અસંભવ નહીં આવે. યદ્યપિ અસંભવનું નિવારણ કરવા પ્રથમપસ્થિત રૂપાવૃત્તિત્વનો જ નિવેશ કરવો જોઈએ. પરન્તુ તાદશનિવેશથી સ્પર્શમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપાવૃત્તિત્વનો નિવેશ કર્યા વિના “અવૃત્તિત્વ' નો નિવેશ કર્યો છે..ઇત્યાદિ સ્વયં વિચારવું જોઈએ.
ઉપર જણાવેલા વિશેષગુણોથી ભિન્ન સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથફત્વ, સંયોગ, વિભાગ, પરત્વ, અપરત્વ, નૈમિત્તિકદ્રવત્વ, ગુરુત્વ અને વેગપદથી બોધ્ય ભાવનાભિન્ન સંસ્કાર, આટલા સામાન્યગુણો છે. ““પસ્પર્શાવ્યત્વે ક્ષતિ દ્રવ્યविभाजकोपाधिव्याप्यतावच्छे दकसंयोगविभागवेगद्रवत्वावृत्तिનતિશૂન્યમુખત્વમ્'' આ સામાન્યગુણોનું લક્ષણ છે. વ્યવિભાજકોપાધિ પૃથ્વીત્યાદિના વ્યાપ્યતાવચ્છેદક ગન્ધત્વાદિ છે. તે, સંયોગવિભાગગદ્રવત્વમાં અવૃત્તિ છે. તાદશજાતિ(ગન્યત્વાદિજાતિ) શૂન્યત્વવિશિષ્ટ અને રૂપસ્પર્ધાન્યત્વવિશિષ્ટગુણત્વ સંખ્યાદિ સામાન્ય ગુણોમાં છે. તેથી લક્ષણસમન્વય થાય છે. લક્ષણઘટક પદોનું પ્રયોજન દિનકરીથી અથવા અધ્યાપક પાસેથી જાણી લેવું. સ્થિરબુદ્ધિથી વિચારવાથી એ સ્વયં પણ સમજી શકાશે. અથવા સંક્ષેપથી લક્ષણઘટક પદોનું પ્રયોજન નીચે મુજબ જાણવું.
લક્ષણમાં સ્પર્શાવ્યત્વે સતિ, આ સત્યન્તનું ઉપાદાન ન કરીએ તો દ્રવ્યવિભાજપૃથ્વીત્વાદિઉપાધિવ્યાપ્યતાવચ્છેદક અને સંયોગાદિમાં અવૃત્તિ એવી જે ગન્ધત્વાદિ જાતિ તસ્કૂન્યત્વવિશિષ્ટગુણત્વ જલીયરૂપ અને વાયવીયસ્પર્શમાં હોવાથી ત્યાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે “પપ્પÍન્યત્વે ક્ષતિ'' આ સત્યન્તનું ઉપાદાન કર્યું છે. તાદશ રૂપ અને સ્પર્શમાં રૂપસ્પર્શીન્યત્વ ન હોવાથી અર્થા રૂપાખ્યત્વ અને સ્પર્શીન્યત્વ ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે જલીયમધુરરસવૃત્તિ મધુરત્વ વિજાતીય જાતિ હોવાથી જલત્વવ્યાપ્યતાવચ્છેદક તે જાતિને લઈને મધુરરસમાં અતિવ્યાપ્તિ આવતી નથી. અન્યથા તેના નિવારણ માટે “રાખ્યત્વ' ની પણ વિવક્ષા કરવી પડત.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ
યદ્યપિ જલીયરૂપ અને વાયવીયસ્પર્શમાં વૈજાત્ય (વિશિષ્ટજાતિ) હોવાથી તે પણ; દ્રવ્યવિભાજકજલત્વવાયુત્વસ્વરૂપોપાધિવ્યાપ્યતાવચ્છેદકસંયોગાઘવૃત્તિ તાદશવૈજાત્યશૂન્ય ન હોવાથી જલીયરૂપમાં અને વાયવીયસ્પર્શમાં અતિવ્યાપ્તિનો સંભવ નથી. પરન્તુ તાદશવૈજાત્યમાં કોઇ પ્રમાણ ન હોવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ અતિવ્યાપ્તિની સંભાવનાથી લક્ષણઘટક સત્યન્તોપાદાનદ્વારા તેનું નિવારણ કરાયું છે. લક્ષણમાં મુળત્વ પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તો રૂપસ્પર્શાત્યત્વવિશિષ્ટ કર્માદિમાં તાદશદ્રવિભાજકોપાધિવ્યાપ્યતાવચ્છેદકસંયોગાદ્યવૃત્તિજાતિ (ગન્ધત્વાદિ)શૂન્યત્વ હોવાથી તેમાં (કર્માદિમાં) અતિવ્યાપ્તિ આવશે. કર્મોમાં ગુણત્વ ન હોવાથી ‘શુળત્વ’પદના ઉપાદાનથી અતિવ્યાપ્તિ આવશે નહીં. લક્ષણમાં જ્ઞાતિ પદનો નિવેશ ન કરીએ તો રૂપસ્પર્ધાન્યત્વવિશિષ્ટ પૃથ્વી વગેરેમાં વૃત્તિ એવી તત્તસંખ્યાદિમાં, દ્રવ્યવિભાજકપૃથ્વીાઘુપાધિવ્યાપ્યતાવચ્છેદક તત્ત્તત્સંખ્યાત્વાદિશૂન્યત્વવિશિષ્ટગુણત્વ ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે ‘જ્ઞાતિ’પદનું ઉપાદાન કર્યું છે. તત્તસંખ્યાત્વ, દ્રવ્યવિભાજકપૃથ્વીાઘુપાધિનું વ્યાપ્યતાવચ્છેદક હોવા છતાં જાતિ ન હોવાથી તેને લઇને અભ્યાસિ નહીં આવે. લક્ષણમાં સંચોવિમવેદ્રવત્વાવૃત્તિત્વનો જાતિના વિશેષણ રૂપે નિવેશ ન કરીએ તો કઠિનદ્રવ્યોના સંયોગમાં કઠિનદ્રવ્યોના વિભાગમાં, તેજોવૃત્તિવેગવિશેષમાં અને ધૃતાદિસ્વરૂપપૃથ્વીવિશેષવૃત્તિદ્રવસ્ત્વવિશેષમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. કઠિનદ્રવ્યોના સંયોગ અને વિભાગમાં શબ્દવિશેષનિષજન્યતા નિરૂપિતજનકતાવચ્છેદક તરીકે જાતિ સિદ્ધ થાય છે. તેજોવૃત્તિવેગની વિલક્ષણતાના કારણે તાદશવેગમાં જાતિ મનાય છે. અને ધૃતાદિસ્વરૂપપૃથ્વીવૃત્તિદ્રવત્વવિશેષમાં; અત્યન્તાગ્નિસંયોગથી તે(તાદશદ્રવત્વ) નાશ્ય ન હોવાથી તેમાં રહેલી
१०
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાશ્યતાવચ્છેદક જાતિ સિદ્ધ છે. આ રીતે દ્રવ્યવિભાજકપૃથ્વીત્વોપાધિની વ્યાપ્યતાવચ્છેદક તસંયોગવિભાગ અને દ્રવત્વવૃત્તિ જાતિનું શૂન્યત્વ, તાદશસંયોગમાં, તાદશવિભાગમાં અને તાદશદ્રવત્વમાં નથી. તેમજ દ્રવ્યવિભાજક તેજ
ત્વોપાધિની વ્યાખ્યાતાવચ્છેદક તાદશવેગવૃત્તિજાતિશૂન્યત્વ, તેજોવૃત્તિવેગવિશેષમાં નથી. તેથી તાદશસંયોગાદિમાં આવતી અવ્યાપ્તિના નિવારણ માટે “સંયોવિમાવેશવસ્ત્રાવૃત્તિત્વ’ આ પ્રમાણે જાતિનું વિશેષણ, નિવિષ્ટ છે. તેથી તાદશજાતિઓ સંયોગાદિમાં અવૃત્તિ ન હોવાથી તેને લઈને કઠિનદ્રવ્યોના સંયોગાદિમાં અવ્યાપ્તિ નહીં આવે... ઇત્યાદિ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવું.
સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથક્વ, સંયોગ, વિભાગ, પરત્વ, અપરત્વ, દ્રવત્વ અને સ્નેહપદબોધ્ય સ્નેહ અને વેગ; આટલા ગુણો બે ઈન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે અર્થા ચક્ષુ અને ત્વચિદ્રિયજન્યપ્રત્યક્ષયોગ્ય છે. રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ, આ ગુણો ચક્ષુરાદિબાહ્ય એક જ ઈન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય છે. ગુરુત્વ અદષ્ટ (ધમધર્મ) અને ભાવનાપદથી બોધ્ય વેગભિન્ન સંસ્કાર આ ગુણો અતીન્દ્રિય છે. ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે. આથી વિશેષ દિનકરી -રામરુદ્રીથી જાણવું.
બુદ્ધિ, સુખ, દુ:ખ, ઇચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ, ભાવના અને શબ્દ, આટલા વિભુદ્રવ્યોના વિશેષગુણો અકારણગુણોત્પન્ન છે. સ્વકારણભૂતદ્રવ્યના સમવાયિકારણના સજાતીય ગુણોથી ઉત્પન્ન જે ગુણો છે તે ગુણો કારણગુણપૂર્વક - કહેવાય છે. જે રૂપાદિ ગુણો સ્વરૂપ છે તે આગળ કહેવાશે. બુદ્ધિ વગેરે ઉપર જણાવેલા ગુણોના કારણ આત્માદિનું સમવાયિકારણ ન હોવાથી બુદ્દધ્યાદિ ગુણો ‘મારગુણોત્પન્ન' છે. યદ્યપિ નિત્યરૂપાદિ અને અન્ય પાકજ રૂપાદિગુણો પણ અકારણગુણપૂર્વક છે. પરંતુ માળાનોત્પન્નમત્રિવૃત્તિ ગુણત્વ
૧૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
साक्षाद्व्याप्यजातिमत्त्व'नी विवक्षा होवाथी नित्य ३पाहिम અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. Iટલી૯૦૯૧૯૨ ૯૩૯૪મા
कारिकावली । अपाकजास्तु स्पर्शान्ता द्रवत्वं च तथाविधम् । स्नेहवेगगुरुत्वैकपृथक्त्वपरिमाणकम् ॥१५॥ स्थितिस्थापक इत्येते स्युः कारणगुणोद्भवाः । संयोगश्च विभागश्च वेगश्चैते तु कर्मजाः ॥९६॥ स्पर्शान्तपरिमाणैकपृथक्त्वस्नेहशब्दके । .. भवेदसमवायित्वमथ वैशेषिके गुणे ॥९७।। आत्मनः स्यानिमित्तत्वमुष्णस्पर्शगुरुत्वयोः । वेगेऽपि च द्रवत्वे च संयोगादिद्वये तथा ॥९८॥ द्विधैव कारणत्वं स्यादथ प्रादेशिको भवेत् । वैशेषिको विभुगुणः संयोगादिद्वयं तथा ॥९९॥
मुक्तावली । अपाकजास्त्विति-पाकजरूपादीनां कारणगुणपूर्वकत्वाभावादपाकजा इत्युक्तम् । तथाविधम्-अपाकजम् । तथैकत्वमपि बोध्यम् । संयोगश्चेति कर्मजन्यत्वं यद्यपि न साधर्म्य घटादावतिव्याप्तेः, संयोगजसंयोगेऽव्याप्तेश्च, तथाऽपि कर्मजन्यवृत्तिगुणत्वव्याप्यजातिमत्त्वं बोध्यम् । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् ॥९५-९६॥
(स्पर्शान्तेति-स्पर्शोऽत्राऽनुष्णो ग्राह्यः । “पृथक्त्व' इत्यत्र त्वप्रत्ययस्य प्रत्येकमन्वयादेकत्वं पृथक्त्वं च ग्राह्यम् । पृथक्त्वपदेन चैकपृथक्त्वम् ।)
भवेदसमवायित्वमिति । घटादिरूपरसगन्धस्पर्शाः कपालादिरूपरसगन्धस्पर्शेभ्यो भवन्ति । एवं कपालादिपरिमाणादीनां घटादिपरिमाणाद्यसमवायिकारणत्वं, शब्दस्याऽपि द्वितीयशब्दं प्रति । एवं
૧૨
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्थितिस्थापकैकपृथक्त्वयोरपि ज्ञेयम् । निमित्तत्वमितिबुद्ध्यादीनामिच्छादिनिमित्तत्वादिति भावः ।
द्विधैवेति-असमवायिकारणत्वं निमित्तकारणत्वं च । तथा हि उष्णस्पर्श उष्णस्पर्शस्याऽसमवायिकारणं पाकजे निमित्तम् । गुरुत्वं गुरुत्वपतनयोरसमवायिकारणम्, अभिघाते निमित्तम् । वेगो वेगस्पन्दनयोरसमवायी, अभिघाते निमित्तम् । द्रवत्वं द्रवत्वस्यन्दनयोरसमवायि, सङ्ग्रहे निमित्तम् । भेरीदण्डसंयोगः शब्दे निमित्तम्, भेर्याकाशसंयोगे ऽसमवायी । वंशदलद्वयविभागः शब्दे निमित्तम् । वंशदला काशविभागेऽसमवायीति । प्रादेशकः - अव्याप्यवृत्तिः ||3||33||
॥ इति मुक्तावलीगुणनिरूपणे गुणसाधर्म्यकथनम् ॥
૦૦
ઃ વિવરણ :
-
અપાકજ એવા રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને દ્રવત્વ તેમજ સ્નેહ, વેગ, ગુરુત્વ, એકત્વ, પૃથક્ક્ત્વ, પરિમાણ અને સ્થિતિસ્થાપક આટલા ગુણો સ્વસમવાયિકારણસમવાયિ – કારણના તે તે સજાતીય ગુણોથી જન્ય હોવાથી ‘જારળગુળોમવ' છે. પાકજ રૂપાદિ ગુણોમાં કપાલાદિ અવયવોના રૂપાદિ ગુણોના પૂર્વકત્વનો વ્યવહાર થતો ન હોવાથી કારિકાવલીમાં અપાન પદનું ઉપાદાન કર્યું છે.
સંયોળશ્રુતિ-સંયોગ વિભાગ અને વેગ આ ગુણોનું ‘ર્મનન્યત્વ’ સાધર્મ્સ છે. યદ્યપિ કર્મજન્યત્વ તો, ચક્રાદિના ભ્રખ્યાદિથી જન્ય એવા ઘટાદિમાં હોવાથી ઘટાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે “ર્મનન્યત્વ’ ર્માત્મઅક્ષમવાયિાળનન્યત્વ સ્વરૂપ લઇએ તો ભ્રખ્યાદિ સ્વરૂપ નિમિત્તકારણથી જન્ય એવા ઘટાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. પરન્તુ તાદશવિવક્ષામાં પણ સંયોગજસંયોગમાં (હસ્તપુસ્તકસંયોગજન્ય ટેબલપુસ્તકસંયોગમાં) કર્માસમ
૧૩
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાયિકારણકત્વસ્વરૂપ કર્મજન્યત્વ ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ “મૈનત્વ’ ‘કર્મનન્યવૃત્તિગુત્વવ્યાચનાતિમત્વ' સ્વરૂપ વિવક્ષિત હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ કે અવ્યાપ્તિ પણ નહીં આવે... ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે. આવી જ રીતે આગળ પણ અતિવ્યાત્યાદિના નિવારણ માટે આવશ્યકતાનુસાર જાતિઘટિત વિવક્ષામાં તાત્પર્ય સમજી લેવું. પાલા,
(સ્પર્શાસ્તેતિ- અહીં સ્પર્શ પદથી અનુષ્ણસ્પર્શનું ગ્રહણ કરવું. (પૃથવસ્વ' અહીં 'ત્વ' પ્રત્યયનો અન્વય '' અને 'પૃથ' બન્ને પદની સાથે હોવાથી એકત્વ અને પૃથકત્વનું ગ્રહણ થાય છે. અન્યથા એકવૃત્તિપૃથત્વનું જ ગ્રહણ થાત. પૃથત્વ પદથી એકપૃથકત્વ સમજવું.) કૌંસમાનો પાઠ કેટલાક પુસ્તકોમાં ન હોવાથી તે કૌંસમાં મૂક્યો છે.
મહેસમવયિત્વમિતિ - રૂપ, રસ, ગન્ય, અનુષ્ણસ્પર્શ, પરિમાણ, એકત્વ, એકપૃથફત્વ, સ્નેહ અને શબ્દ, આટલા ગુણોનું સાધચ્ચે ‘મસમવાયારત્વ' અર્થાત્ “નિમિત્ત
Rબતારહિતત્વવિશિષ્ટ સમવાયRUત્વ' છે. ઉષ્ણસ્પર્શમાં દ્વિવિધ કારણતા હોવાથી અહીં અનુષ્ણસ્પર્શનું ગ્રહણ છે. દ્વિપૃથકત્વાદિમાં કારણતા ન હોવાથી પૃથકત્વ' પદથી એકપૃથફત્વનું ગ્રહણ કર્યું છે. ઉપર જણાવેલા રૂપ, રસ... વગેરે ગુણોમાં ‘મસમવાયRUતા'ને જણાવે છે. - ઘરરૂપ-રસ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. ભાવાર્થ સ્પષ્ટપ્રાયઃ છે. યદ્યપિ પાકજ રૂપાદિ
સ્થળે અને ચરમ અવયવીના રૂપાદિમાં અસમવાયિકારણતા નથી તેમ જ કર્મમાં અસમવાયિકારણતા છે. તેથી ત્યાં અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે ‘‘નિમિત્તારામત્રાસમવાયRવૃત્તિગુત્વવ્યાપ્યજ્ઞાતિમત્ત્વ'' ની વિવક્ષા કરવી જોઈએ. આથી વિશેષ વિવરણ દિનકરીરામરુદ્રીમાં જોવું.
કારિકાવલીમાં - મથ વૈશેષિ... ઇત્યાદિ-આત્માના
૧૪
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષગુણોમાં ‘નિમિત્તજારળત્વ' છે. બુદ્ધિ વગેરે ગુણો, ઇચ્છાદિમાં નિમિત્તકારણ છે. યદ્યપિ‘નિમિત્તજારાત્વ' તો દ્રવ્યમાં તેમ જ રૂપાદિમાં પણ હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. તેથી ‘સમવાયસમ્બન્ધાવચ્છિન્નાર્થતાનિરૂપિતસમવાયસમ્બન્ધાવચ્છિન્નનિમિત્તારળત્વ'ની વિવક્ષા કરીએ તો દ્રવ્યાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. કારણ કે એતાદશ કારણતા દ્રવ્યાદિમાં અસમવાયિકારણતા સ્વરૂપ હોવાથી, તદભાવવમાં વૃત્તિ એવી નિમિત્તકારણતા ત્યાં નથી. પણ પરમાત્માના ગુણો અને સુખદુઃખ સમવાયસંબંધથી કોઇ પણ કાર્યની પ્રત્યે કારણ ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવે છે. તેથી તેના નિવારણ માટે ‘અસમવાયિારળતાશૂન્યવિશિષ્ટનિમિત્તજાળત્વ'ની વિવક્ષા કરવી જોઇએ. દ્રવ્યાદિમાં જે રીતે એતાદશ નિમિત્તકારણતા નથી તેમ જ પરમાત્માના ગુણોમાં અને સુખાદિમાં જે રીતે એતાદશ નિમિત્તકારણતા છે, એ રીતે સ્વયં વિચારવું. અથવા દિનકરી–રામરુદ્રીથી જાણી લેવું. વિસ્તારભયથી એ બધું અહીં જણાવ્યું નથી. અથવા ‘અસમવાયિારળતા શૂન્યવિશિષ્ટयत्किञ्चित्कार्यतानिरूपितसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकारणतावत्त्व' સ્વરૂપ નિમિત્તજારાત્વ અહીં વિવક્ષિત છે. યોગ્યવિભુવિશેષગુણો સ્વોત્તરવૃત્તિવિશેષગુણથી નાશ્ય હોવાથી સુખાદિ ગુણોમાં પણ ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિમિત્તકારણતા છે. કારણ કે સ્વરૂપસંબંધથી યોગ્યવિભુવિશેષગુણનાશની પ્રત્યે સમવાયસંબંધથી વિશેષગુણ કારણ છે. આથી સુખાદિમાં તાદશકારણતાવત્ત્વ છે એ સમજી શકાય છે. તેમ જ પરમાત્માના જ્ઞાનાદિગુણો પણ કાર્યમાત્રની પ્રત્યે કારણ હોવાથી સ્વસમાનાધિકરણસંયોગાદિની પ્રત્યે સમવાયસંબંધથી કારણ હોવાથી ત્યાં (પરમાત્માના જ્ઞાનાદિમાં) પણ તાદૃશકારણતાવત્ત્વ છે... ઇત્યાદિ સ્થિરતાપૂર્વક વિચારવું.
द्विधैवेति । असमवायिकारणत्वं निमित्तकारणत्वं च.
૧૫
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે - ઉષ્ણસ્પર્શ, ગુરુત્વ, વેગ, દ્રવત્વ, સંયોગ અને વિભાગ, આ ગુણોમાં અસામાયિકારણત્વ અને નિમિત્તકારણત્વ છે. અવયવનો ઉષ્ણસ્પર્શ અવયવીના ઉષ્ણસ્પર્શની પ્રત્યે અસમાયિકારણ છે. અને પાકજ રૂપાદિમાં તે નિમિત્તકારણ છે. ગુરુત્વ, (અવયવગત) અવયવીના ગુરુત્વનું અસમાયિકારણ છે. તેમ જ ગુરુત્વ સ્વાશ્રયવૃત્તિપતનનું અસમવાયિકારણ છે. અને અભિઘાતની પ્રત્યે ગુરુત્વ નિમિત્તકારણ છે. આવી જ રીતે વેગ, વેગ તથા સ્પન્દનનું અસમવાધિકારણ છે અને અભિઘાતનું નિમિત્તકારણ છે. તેમ જ દ્રવત્વ, દ્રવત્વ અને સ્પન્દનનું અસમવાયિકારણ છે અને સંગ્રહ (પિંડીભાવકારણભૂતસંયોગવિશેષ)નું નિમિત્તકારણ છે. ભુરીદંડનો સંયોગ; શબ્દમાં નિમિત્ત છે. અને ભેટ્યકાશસંયોગમાં અસમવાયિકારણ છે. અર્થાત્ ભર્યવચ્છિન્નઆકાશ સાથેના દંડસંયોગની પ્રત્યે ભેરીદંડનો સંયોગ અસમવાધિકારણ છે. આવી જ રીતે વંશદલદ્રયનો વિભાગ, શબ્દનું નિમિત્તકારણ છે. અને વંશદલાકાશવિભાગની પ્રત્યે અસમવાધિકારણ છે. ઈત્યાદિ ઉકત રીતે વિચારવું. શેષ
સ્પષ્ટ પ્રાયઃ છે. ‘વિભુના વિશેષગુણો અને સંયોગ તથા વિભાગ, દૈશિક અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે.” એ પૂર્વે જણાવ્યું છે. ॥ इति मुक्तावलीविवरणे गुणनिरूपणे गुणसाधर्म्यकथनम् ॥
૦૦ प्रत्येकगुणनिरूपणम् ।
વિની | चक्षुाह्यं भवेद्रूपं, द्रव्यादेरुपलम्भकम् । चक्षुषः सहकारि स्यात्, शुक्लादिकमनेकधा ॥१००॥
મુવર્તી | चक्षुरिति । रूपत्वजातिस्तु प्रत्यक्षसिद्धा । रूपशब्दोल्लेखिनी
૧૬
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतीतिर्नाऽस्तीति चेन्माऽस्तु रूपशब्दप्रयोगस्तथाऽपि नीलपीतादिष्वनुगतजातिविशेषोऽनुभवसिद्ध एव रूपशब्दाप्रयोगेऽपि नीलो वर्णः, पीतो वर्ण इति वर्णशब्दोल्लेखिनी प्रतीतिरस्त्येव । एवं नीलत्वादिकमपि प्रत्यक्षसिद्धम् । न चैकैका एव नीलारुणादिव्यक्तय इत्येकव्यक्तिवृत्तित्वान्नीलत्वादिकं न जातिरिति वाच्यम् । नीलो नष्टो रक्त उत्पन्न इत्यादिप्रतीतेर्नीलादेरुत्पादविनाशशालितया नानात्वाद्, अन्यथैकनीलनाशे जगदनीलतामापद्येत । न च नीलसमवायरक्तसमवाययोरेवोत्पादविनाशविषयकोऽसौ प्रत्यय इति वाच्यम् । प्रतीत्या समवायानुल्लेखात् । न च स एवाऽयं नील इति प्रत्यक्षबलाल्लाघवाच्चैक्यमिति वाच्यम् । प्रत्यक्षस्य तज्जातीयविषयत्वात्, सैवेयं गुर्जरीतिवत् । लाघवन्तु प्रत्यक्षबाधितम्, अन्यथा घटादीनामप्यैक्यप्रसङ्गाद्, उत्पादविनाशबुद्धेः समवायालम्बनत्वापत्तेरिति । एतेन रसादिकमपि व्याख्यातम् । चक्षुर्ग्राह्यमिति । चक्षु - ग्रह्यविशेषगुण इत्यर्थः । एवमग्रेऽपि । द्रव्यादेरिति उपलम्भकम् । उपलब्धिकारणम् । इदमेव विवृणोति चक्षुष इति । द्रव्यगुणकर्मसामान्यानां चाक्षुषप्रत्यक्षं प्रति उद्भूतरूपं कारणम् । इति
रूपलक्षणग्रन्थः ॥
-
-
: विवरण :
ગુણોના સાધર્મ્યુવૈધર્મીનું નિરૂપણ કરીને પ્રત્યેક ગુણોનું લક્ષણાદિના નિરૂપણ દ્વારા નિરૂપણ કરે છે – કારિકાવલીમાં चक्षुर्ग्राह्यं त्याहि ग्रंथथी. त्यां उपनिष्ठलक्ष्यतावच्छे६ રૂપત્વ જાતિ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે. આશય એ છે કે રૂપ પદના શ્રવણથી સકલરૂપની ઉપસ્થિતિ થાય છે. એ ઉપસ્થિતિના નિર્વાહ માટે રૂપ પદની શક્તિ રૂપત્નાવચ્છિન્નુરૂપમાં મનાય છે, પરન્તુ સકલરૂપમાં જો એક રૂપત્ય જાતિ ન હોય તો રૂપત્વસામાન્યલક્ષણયા સકલરૂપનું પ્રત્યક્ષ નહીં થાય. તેથી સ્પષ્ટ છે કે રૂપન્વાત્મકસામાન્યલક્ષણાજ્ઞાનથી જન્ય એવા પ્રત્યક્ષનો વિષય રૂપત્વ જાતિ છે. તેથી રૂપ પદની શક્તિનો ગ્રહ રૂપા
१७
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચ્છિન્નસકલરૂપમાં થવાથી રૂપ પદના શ્રવણથી રૂપવૅન સકલરૂપની ઉપસ્થિતિ થાય છે. યદ્યપિ આ રીતે 'રૂપત્ર’ : જાતિની સિદ્ધિ માટે રૂ૫પદોલ્લેખિની પ્રતીતિ થવી જોઈએ. પણ તાદશ પ્રતીતિ ન હોય તો રૂપત્વજાતિની ઉક્તરીતે સિદ્ધિ સંભવિત નથી, આ પ્રમાણે કહી શકાય છે. પરંતુ રૂપશબ્દોલ્લેખિની પ્રતીતિ ન હોય તો પણ નીલ પીત અને રક્તાદિ રૂપોમાં અનુગત જાતિવિશેષ અનુભવસિદ્ધ હોવાથી રૂપ~જાતિ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે. “નીલાદિમાં રૂ૫ત્વજાતિનો અનુભવ થાય છે; એમાં કોઈ પ્રમાણ નથી' એવું નહીં કહેવું જોઈએ, કારણ કે નીતો વડ, પીતી વર્ણ: ઈત્યાકારક અનુભવ જ, નીલા- . દિવૃત્તિ એક જાતિનું અસ્તિત્વ જણાવે છે. અર્થા રૂપપર્યાય - વાચકવર્ણશબ્દોલ્લેખી તાદશાનુભવ જ નીલાદિમાં અનુગત જાતિવિશેષની સિદ્ધિમાં પ્રમાણ છે. આવી જ રીતે રૂ૫ત્વવ્યાખનીલત્વાદિજાતિ પણ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે. “નીલાદિ એક એક હોવાથી એકવ્યક્તિત્વના કારણે નીલત્વાદિને જાતિ માની શકાશે નહીં.' આ કથન યોગ્ય નથી. “નીનો નષ્ટ, રક્સ સત્પન્ન:'... ઈત્યાદિ પ્રતીતિથી નીલાદિ ઉત્પાદવિનાશશાલી સિદ્ધ હોવાથી તે અનેક છે. તેથી નીલત્વાદિમાં એક વ્યક્તિત્વાભાવ હોવાથી નીલવાદિને જાતિ મનાય છે. નીલાદિને એક જ માનીએ તો એકત્ર તે નીલાદિનો નાશ થયા બાદ સમસ્ત જગત અનીલ (નીલરૂપાશ્રયશૂન્ય) થઈ જશે. નીનો નષ્ટ:, ઉત્પન્નઃ, ઇત્યાદિ પ્રતીતિ નીલાદિના ઉત્પાદાદિવિષયક નથી. પણ નીલાદિના સમવાયના ઉત્પાદાદિવિષયક છે. તેથી તાદશ પ્રતીતિથી યદ્યપિ નીલાદિનું અનેકત્વ સિદ્ધ થતું નથી. પરંતુ ઉકત પ્રતીતિ, સમવાયોલેખિની ન હોવાથી સમવાયના ઉત્પાદાદિવિષયક નથી - એ સ્પષ્ટ છે. યદ્યપિ “વીડયું નીતઃ' ઇત્યાકારક પ્રતીતિના કારણે લાઘવથી નીલાદિના ઐક્યની સિદ્ધિ થાય છે. પરંતુ તાદશ પ્રતીતિ સૈવેયં પુર્ની
૧૮
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇત્યાઘાકારક ગુજરાતી સ્ત્રીની જાતીયતાવગાહી પ્રતીતિની જેમ નીલાદિજાતીયતાવગાહી હોવાથી તેનાથી નીલાદિને એક માની શકાશે નહીં. તેમ જ નીતો નઈ.... ઇત્યાદિ પ્રતીતિના કારણે નીલાદિની અનેકતા સ્પષ્ટ હોવાથી, નીલાદિની એકતાની કલ્પનાનું લાઘવ તાદશપ્રત્યક્ષથી બાધિત છે. અન્યથા લાઘવમાત્રથી જ ઐક્યની સિદ્ધિ માનીએ તો ઘટાદિના ઐક્યનો પ્રસંગ આવશે અને તેથી પટો નષ્ટ ... ઇત્યાદિ પ્રતીતિને ઘટાદિસમવાયના ઉત્પાદાદિની અવગાહી માનવાનો પ્રસંગ આવશે. જે, સમવાય એક હોવાથી અનિષ્ટ છે... ઈત્યાદિ સ્વયં વિચારવું. આ રીતે રૂપત્વ અને તવ્યાપ્યનીલવાદિજાતિના નિરૂપણથી રસવાદિ અને તવ્યાપ્યમથુરત્વાદિજાતિનું નિરૂપણ થઈ જ ગયું છે.
વસુમતિ - “વસુર્યાવિશેષપુત્વમ્' આ રૂપનું લક્ષણ છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય જે વિશેષગુણ છે તેને રૂપ કહેવાય છે, અહીં વિશેષ પદ વિશેષગુણપરક નથી. પરંતુ વિલક્ષણ - ગુણપરક છે. ગુણમાં વિલક્ષણતા “ત્વપ્રદિત્વિ” સ્વરૂપ છે, તેથી ‘‘ત્વગ્રાહ્યત્વવશિષ્ટવક્ષયવૈવિશિષ્ટ પુત્વિમ્'' આ પ્રમાણે રૂપનું લક્ષણ છે. અથવા પ્રભાઘટના સંયોગમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા માટે “ન્દ્રિયાપ્રયિત્વવિશિષ્ટવક્ષુરિન્દ્રિયDાયત્વવિશિષ્ટી ચા નાતિસ્પર્વત્વિમ્' આ પ્રમાણે રૂપલક્ષણનું તાત્પર્ય સમજવું. લક્ષણઘટક પદોના ઉપન્યાસનું પ્રયોજન તર્કસંગ્રહના વિવરણથી જાણી લેવું. આ પ્રમાણે રૂપલક્ષણના તાત્પર્યની જેમ સ્પર્શલક્ષણનું તાત્પર્ય પણ સમજવું.
દ્રવ્યાતિ - ‘દ્રવ્યાદિની ઉપલબ્ધિનું કારણ રૂપ છે.' એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે – વસુષ.... ઇત્યાદિ કારિકાથી. દ્રવ્ય ગુણ કર્મ અને સામાન્યના ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ઉદ્દભૂતરૂપ સમવાયાદિસંબંધથી કારણ છે. ચક્ષુરાદિમાં ઉભૂતરૂપ ન હોવાથી ચક્ષુરાદિનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. અન્યથા ચાક્ષુષ
૧૯
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપમાત્રને કારણે માનીએ તો ચક્ષુરાદિના ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષનો પ્રસંગ આવશે. તેથી દ્રવ્યાદિના ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ઉદ્ભતરૂપને કારણ મનાય છે. રૂપમાં ઉ– ભૂતત્વ, અનુદ્દભૂતત્વાભાવકૂટવન્દ્ર સ્વરૂપ છે. શુક્લત્વાદિવ્યાપ્ય અનેક અનુભૂતત્વ છે. જે, આ પૂર્વે ૫૮. મી. કારિકાના વિવરણ વખતે જણાવ્યું છે.'
॥ इति रूपलक्षणग्रन्थः ॥
मुक्तावली । शुक्लादिकमनेकधेति - तच्च रूपं शुक्लनीलपीतरक्तहरितकपिशकर्बुरभेदादनेकप्रकारकं भवति । ननु कथं कर्बुरमतिरिक्तं रूपं भवति ? इत्थम् नीलपीताद्यवयवारब्धोऽवयवी न तावन्नीरूपः, अप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात् । नाऽपि व्याप्यवृत्तिनीलादिरूपमुत्पद्यते, पीतावच्छेदेनाऽपि नीलोपलब्धिप्रसङ्गात् । नाऽप्यव्याप्यवृत्तिनीलादिक मुत्पद्यते, व्याप्यवृत्तिजातीयगुणानामव्याप्यवृत्तित्वे विरोधात्; तस्मानानाजातीयरूपैरवयविनि विजातीयं चित्रं रूपमारभ्यते । अत एवैकं चित्ररूपमित्यनुभवोऽपि, नानारूपकल्पने गौरवात् । इत्थञ्च नीलादीनां पीताद्यारम्भे प्रतिबन्धकत्वकल्पनादवयविनि न पीताद्युत्पत्तिः । एतेन स्पर्शोऽपि व्याख्यातः । रसादिकमपि नाऽव्याप्यवृत्ति; किन्तु नानाजातीयरसवदवयवैरारब्धेऽवयविनि रसाभावेऽपि न क्षतिस्तत्र रसनयाऽवयवरस एव गृह्यते, रसनेन्द्रियादीनां द्रव्यग्रहे सामर्थ्याभावादवयविनो नीरसत्वेऽपि क्षतेरभावात् । नव्यास्तु-तत्राऽव्याप्यवृत्त्येव नानारूपं, नीलादेः पीतादिप्रतिबन्धकत्वकल्पने गौरवात् । अत एव -
‘लोहितो यस्तु वर्णेन, मुखे पुच्छे च पाण्डुरः ।
श्वेतः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते ॥' इत्यादि शास्त्रमप्युपपद्यते । न च व्याप्याव्याप्यवृत्तिजातीयद्वयोर्विरोधः, मानाभावात् । न च लाघवादेकं रूपमनुभवविरोधाद्, अन्यथा घटादेरपि लाघवादैक्यं स्यात् । एतेन स्पर्शादिकमपि व्याख्यातमिति वदन्ति ॥१००॥
२०
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
: વિવરણ :
ગુસ્તાવિમને પેતિ - દ્રવ્યાદિના લૌકિકચાક્ષુષપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે સહકારિકારણભૂત રૂપ; શુલાદિ સાત પ્રકારનું છે. એમાં કર્બુરચિત્રરૂપની અતિરિક્તકલ્પનાના બીજને જણાવે છેત્યમ્... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે નીલપીતાદિભિન્નજાતીયરૂપાશ્રયઅવયવોથી આરબ્ધ એક અવયવીને રૂપરહિત માનીએ તો એ અવયવીનું પ્રત્યક્ષ (ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષ) નહીં થાય. કારણ કે વિષયતાસંબંધથી દ્રવ્યચાક્ષુષપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે સમવાયસંબંધથી ઉદ્ભૂતરૂપ કારણ છે. તેથી તાદશાવયવીના પ્રત્યક્ષના નિર્વાહ માટે એ અવયવીને રૂપવિશિષ્ટ માનવાનું આવશ્યક છે. યદ્યપિ નીલાદિભિન્નભિન્નજાતીય – રૂપવદવયવોથી આરબ્ધ એક અવયવીમાં અવયવગત નીલાદિ એક રૂપથી વ્યાપ્યવૃત્તિ (સમગ્ર અવયવી પ્રદેશમાં) નીલાદિ એક રૂપની ઉત્પત્તિ થાય છે- એમ માનીએ તો તાદશાવચવીના અપ્રત્યક્ષત્વનો પ્રસંગ નહીં આવે. પરંતુ આ રીતે વ્યાપ્યવૃત્તિનીલાદિ એક રૂપની ઉત્પત્તિ માનવાથી પીતાવચ્છેદેન પણ નીલરૂપોપલબ્ધિને માનવાનો પ્રસંગ આવશે. કહેવાનો આશય એ છે કે ઉપર જણાવ્યા મુજબ ભિન્નભિન્નજાતીયરૂપવદવ – યવોથી આરબ્ધ ઘટાદિ એક અવયવીમાં પીતાઘવચ્છેદેન જે
ચક્ષુઃસંયોગ છે તત્ (ચક્ષુઃસંયુક્ત) સમવાયસન્નિકર્ષથી અર્થાત્ પીતાવચ્છેદ્યચક્ષુઃ સંયુક્તસમવાયસન્નિકર્ષથી નીલાદિરૂપના પ્રત્યક્ષનો પ્રસંગ આવશે. તેથી તાદશાવયવીમાં વ્યાપ્યવૃત્તિનીલાદિરૂપની ઉત્પત્તિ માની શકાશે નહીં. તેમજ અવ્યાપ્યવૃત્તિનીલાદિરૂપની પણ ઉત્પત્તિ માની શકાશે નહીં. કારણ કે વ્યાપ્યવૃત્તિજાતીયગુણોમાં અવ્યાપ્યવૃત્તિત્વનો વિરોધ છે . ઘટાદિવૃત્તિવ્યાવૃત્તિનીલાદિજાતીયનીલાદિને અવ્યાખ્યવૃત્તિ માનવાથી વ્યાપ્યાવ્યાષ્યવૃત્તિત્ત્વ સ્વરૂપ વિરુદ્ધધર્મદ્રયનો એકત્ર સ્વીકાર કરવાનો પ્રસંગ આવશે.
૨૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
યદ્યપિ ઇશ્વરના જ્ઞાનાદિગુણોને વ્યાપ્રવૃત્તિ અને જીવાત્માના. એ ગુણોને અવ્યાપ્યવૃત્તિ માન્યા હોવાથી ‘વ્યાવૃત્તિનાતીયગુનામાગવૃત્તિત્વે વિરોધાતુ' આ ગ્રંથ યોગ્ય નથી. પરંતુ ત્યાં નાતીય પદનો અર્થ સવિષયવૃત્તિનાતીય છે અર્થા વ્યાપ્યવૃત્તિનીલાદિવૃત્તિ વિષયાવૃત્તિજાતીય ગુણોના અધ્યાપ્રવૃત્તિત્વનો વિરોધ છે, એ તાત્પર્ય છે. તેથી જ્ઞાનાદિમાં વ્યાખ્યાવ્યાસ્વવૃત્તિત્વ હોવા છતાં કોઈ દોષ નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે ભિન્નભિન્નજાતીયનીલાદિરૂપવરવયવોથી આરબ્ધ ઘટાદિ અવયવોમાં નીલાદિરૂપથી વિજાતીય ચિત્રરૂપનો આરંભ થાય છે. આથી જ આવા અવયવીમાં હક્ક વિત્રરૂપમ્ આવો અનુભવ પણ થાય છે. અન્યથા નાના રૂપની ઉત્પત્તિને માનીએ તો એ અનુભવ શક્ય નથી. યદ્યપિ નાનાજાતીય અનેક વૃક્ષો હોવા છતાં , વનમ્ આવો પ્રયોગ જેમ થાય છે, તેમાં અનેક રૂપ દ્રવ્ય સ્થળે પણ રૂપસમુદાયમાં એકત્વનું ભાન થઈ શકે છે. પરંતુ આ રીતે નાનારૂપની કલ્પનામાં ગૌરવ હોવાથી એ યોગ્ય નથી. ચિત્રરૂપાધિકરણ ઘટાદિમાં સ્વાશ્રયસમતત્વસંબંધથી અવયવોના નીલાદિરૂપી વૃત્તિ હોવાથી ઘટાદિમાં સમવાયસંબંધથી નીલાદિરૂપોની ઉત્પત્તિ શા માટે થતી નથી? આવી શંકાનું સમાધાન કરે છે – રૂત્થ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી – આશય એ છે કે, સમવાયસંબંધથી પીતાદિની ઉત્પત્તિ પ્રત્યે સ્વસમવાસિમવેતત્વસંબંધથી નીલાદિને પ્રતિબંધક મનાય છે. તેથી ચિત્રરૂપાધિકરણ ઘટાદિમાં સ્વસમવાયસમવેતત્વસંબંધથી સ્વાતિરિત (પીતાતિરિક્ત) નીલાદિરૂપ વૃત્તિ હોવાથી પ્રતિબંધકની વિદ્યમાનતામાં પીતાદિની ઉત્પત્તિ થતી નથી. આવી જ રીતે ભિન્નભિન્નજાતીયસ્પર્શવદવયવથી આરબ્ધ અવયવીમાં ચિત્રસ્પર્શ માનવો જોઈએ. અન્યથા સ્પર્શરહિત એ અવયવીનું સ્પાર્શનપ્રત્યક્ષ નહીં થાય' - ઇત્યાદિ આશયને જણાવે છે - “તેને સ્પર્શેડપિ ચાહિયતિઃ'
૨૨
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથથી. ચિત્રરૂપ અને ચિત્રસ્પર્શની જેમ ચિત્રરસાદિને પણ માનવા પડશે' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે રૂપાદિની જેમ રસાદિને પણ વ્યાપ્યવૃત્તિ જ મનાય છે, અવ્યાખ્યવૃત્તિ નહીં. પરન્તુ નાના જાતીયરસવદવયવોથી આરબ્ધ અવયવીમાં કોઈ પણ રસ ઉત્પન્ન ન થાય તો પણ કોઈ દોષ નથી. દ્રવ્યપ્રત્યક્ષમાં રસાદિ કારણ ન હોવાથી નીરસાદિ અવયવીના પ્રત્યક્ષત્વાભાવનો પ્રસંગ આવે; એ શક્ય નથી. નીરસ અવયવી સ્થળે રસનેન્દ્રિયથી અવયવના જ રસનું ગ્રહણ થાય છે.
નવ્યાતુ.. ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે નાનાજાતીય રૂપવદવયવોથી આરબ્ધ ઘટાદિ અવયવીમાં, તે તે અવયવોના રૂપથી અવ્યાપ્યવૃત્તિ જ નાના રૂપો ઉત્પન્ન થાય છે. અન્યથા નીલાદિને પીતાદિની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રતિબંધક માનવામાં ગૌરવ થશે. યદ્યપિ તાદશપ્રતિબધ્યપ્રતિબંધકભાવ ન માનીએ તો, નાનાજાતીયરૂપવદવયવોથી આરબ્ધ અવયવીમાં, ભિન્નજાતીયરૂપવદવયવાવચ્છેદન ભિન્ન જાતીયરૂપની ઉત્પત્તિનું નિવારણ કરવા મવચ્છતીસગ્વધેન નિતાદ્યુત્પત્તિ પ્રતિ સમવાયેન નીતાવિ રણમ્ આ પ્રમાણે કાર્યકારણભાવ માનવો પડશે. તેથી એકાદશ કાર્યકારણભાવ માનવો કે પીતાદિની પ્રત્યે ઉક્ત રીતે નીલાદિને પ્રતિબંધક માનવા” એમાં કોઈ વિનિગમક ન હોવાથી પ્રતિબધ્યપ્રતિબંધકભાવની કલ્પનાના ગૌરવના ભયથી તાદશાવયવીમાં નાનાજાતીય અવ્યાપ્યવૃત્તિરૂપોની ઉત્પત્તિ માનવાનું યોગ્ય નથી. પરંતુ “નીલવૃષભ'ના સ્વરૂપને વર્ણવતાં ‘તોહિતો થતું...' ઇત્યાદિ શાસ્ત્રથી અવયવીમાં (નાનાજાતીયરૂપવ અવયવોથી આરબ્ધમાં) અવ્યાખવૃત્તિ એવા રૂપને જણાવ્યું છે. તદનુસારે રૂપને અવ્યાપ્યવૃત્તિ મનાય છે. અન્યથા એ શાસ્ત્ર ઉપપન્ન નહીં થાય. આ રીતે નાનાજાતીયરૂપવદવયવીથી
૨૩
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરબ્ય અવયવીમાં અવ્યાપ્યવૃત્તિ રૂપની ઉત્પત્તિ માનીએ તો રૂપને વ્યાવૃત્તિજાતીય અને અવ્યાપ્યવૃત્તિજાતીય માનવાનો પ્રસંગ આવશે - એ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે વ્યાપ્યાવ્યાપ્યવૃત્તિત્વના વિરોધમાં કોઇ પ્રમાણ નથી. યદ્યપિ આ રીતે તાદશ અવયવીમાં અવ્યાપ્યવૃત્તિ અનેકરૂપની કલ્પનામાં ગૌરવ હોવાથી વ્યાવૃત્તિ એક ચિત્રરૂપને માનવું જોઇએ. પરન્તુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ નીલવૃષભાદિમાં અનેક રૂપવત્ત્વનો અનુભવ થતો હોવાથી ત્યાં એકરૂપવત્ત્વની કલ્પનાથી અનુભવનો વિરોધ આવશે. અન્યથા અનુભવ બાધિત હોવા છતાં લાઘવથી એક જ રૂપવત્ત્વ તાદશાવયવીમાં માનવાનું ઇષ્ટ હોય તો અનેકઘટવદ્ભૂતલાદિમાં પણ લાઘવથી ઘટાદિના ઐક્યને માનવું પડશે. આ રીતે અવ્યાપ્યવૃત્તિરૂપની જેમજ નાનાજાતીયસ્પર્શવદવયવોથી આરબ્ધ અવયવીમાં અવ્યાપ્યવૃત્તિ નાનાસ્પર્શોની ઉત્પત્તિ થાય છે... ઇત્યાદિ નવીનોની માન્યતા છે. જેમાં ‘વર્ણન્ત' કહીને અસ્વારસ્ય જણાવાયું છે. જે રામરુદ્રીથી જાણી લેવું.
कारिकावली |
जलादिपरमाणौ तन्नित्यमन्यत्सहेतुकम् । मुक्तावली ।
जलादीति - जलपरमाणौ तेजः परमाणौ च रूपं नित्यं पृथिवी - परमाणुरूपं तु न नित्यं, तत्र पाकेन रूपान्तरोत्पत्तेः, न हि घटस्य पाकानन्तरं तदवयवोऽपक्क उपलभ्यते, न हि रक्तकपालस्य कपालिका नीलावयवा भवति, एवं क्रमेण परमाणावपि पाकसिद्धेः । अन्यत् - નતતેનઃપરમાણુરૂપમિત્ર રૂપ, સહેતુકૢ-નન્યમ્ ॥ કૃતિ રૂપગ્રન્થઃ ||
૦૦
૨૪
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
: વિવરણ :
નતાવીતિ - જલપરમાણુ અને તેજ: પરમાણુનું રૂપ નિત્ય છે. પૃથ્વીપરમાણુ નિત્ય હોવા છતાં ત્યાં પાકના કારણે રૂપાન્તરની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી પૃથ્વીપરમાણુનું રૂપ અનિત્ય છે. યદ્યપિ ઘટાદિ અવયવીમાં જ પાક હોવાથી પરમાણુ પાકથી રહિત હોવાથી પૃથ્વીપરમાણુમાં રૂપને અનિત્ય માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ અવયવી ઘટાદિમાં પાક થયા પછી તેના અવયવ કપાલાદિ અપવ્ (પાકરહિત) ઉપલબ્ધ થતા નથી. રક્તકપાલની અવયવસ્વરૂપ કપાલિકા રક્ત જ હોય છે. પરન્તુ નીલ નથી હોતી. આ રીતે તે તે અવયવોના તે તે અવયવોમાં પાકની સિદ્ધિ થતી હોવાથી ચરમ અવયવ સ્વરૂપ પરમાણુમાં પણ પાકની સિદ્ધિ થાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે જલ અને તેજપરમાણુના રૂપને છોડીને અન્ય રૂપ જન્ય છે.
इति रूपनिरूपणम् ।
कारिकावली |
રસસ્તુ રસનાપ્રાદ્યો, મધુર વિત્ત્તથા ।।૧૦। सहकारी रसज्ञाया, नित्यतादि च पूर्ववत् । घ्राणग्राह्यो भवेद् गन्धो घ्राणस्यैवोपकारकः ||१०२|| सौरभं चाऽसौरभं च स द्वेधा परिकीर्त्तितः । स्पर्शस्त्वगिन्द्रियग्राह्यस्त्वचः स्यादुपकारकः ||१०३|| अनुष्णाशीतशीतोष्णभेदात् स त्रिविधो मतः । काठिन्यादि क्षितावेव नित्यतादि च पूर्ववत् ॥ १०४ ॥ मुक्तावली ।
रसं निरूपयति रसस्त्विति । सहकारीति रासनज्ञाने रसः कारणमित्यर्थः । पूर्ववदितिं - जलपरमाणौ रसो नित्यः अन्यः सर्वोऽपि
–
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
रसोऽनित्य इत्यर्थः ।
गन्धं निरूपयति-घ्राणग्राह्य इति । उपकारक इति-घ्राणजन्यज्ञाने सहकारी स इत्यर्थः । सर्वोऽपि गन्धोऽनित्य एव । .
स्पर्श निरूपयति-स्पर्श इति । उपकारक इति-स्पार्शनप्रत्यक्षे स्पर्शः कारणमित्यर्थः । अनुष्णाशीतेति-पृथिव्यां वायौ च स्पर्शोऽनुष्णाशीतः, जले शीतः, तेजस्युष्णः । कठिनसुकुमारस्पर्शी पृथिव्यामेवेत्यर्थः । कठिनत्वादिकं तु न संयोगगतो जातिविशेषश्चक्षुर्ग्राह्यत्वापत्तेः । पूर्ववदिति-जलतेजोवायुपरमाणुस्पर्शा नित्याः । તમન્નાસ્વનિત્યા રૂત્યર્થ. ૨૦૨-૨૦૨-૨૦૩-૨૦૪ /
: વિવરણ : રસનેન્દ્રિયજન્યલૌકિકપ્રત્યક્ષના વિષયભૂત ગુણને રસ કહેવાય છે. જે મધુરાદિ ભેદથી છ પ્રકારનો છે. રસનેન્દ્રિય - જન્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે વિષયવિધયા રસ કારણ છે. જલના પરમાણુઓમાં રસ નિત્ય છે. બાકીનો બધો રસ અનિત્ય છે.
ધ્રાણેન્દ્રિયજન્ય લૌકિકપ્રત્યક્ષના વિષયભૂત ગુણને ગંધ કહેવાય છે. જે ધ્રાણેન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે સહકારી કારણ છે. સુરભિ અને અસુરભિ ભેદથી દ્વિવિધ પણ ગન્ય અનિત્ય છે. પૃથ્વીભિન્નમાં ગબ્ધ ન હોવાથી અને પૃથ્વીમાં પાકજ ગબ્ધ હોવાથી ગન્ધમાત્ર અનિત્ય છે - એ સમજી શકાય છે. - ત્વગિન્દ્રિયમાત્રજન્ય લૌકિકપ્રત્યક્ષના વિષયભૂત ગુણને સ્પર્શ કહેવાય છે. જે સ્પાર્શન પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ત્વગિન્દ્રિયનો સહકારી છે. શીત ઉષ્ણ અને અનુષ્માશીત આ ત્રણ પ્રકારનો સ્પર્શ છે. એમાંથી અનુષ્કાશીતસ્પર્શ પૃથ્વી અને વાયુમાં છે. શીતસ્પર્શ જલમાં છે. અને ઉષ્ણસ્પર્શ તેજમાં છે. કઠિન અને સુકુમારસ્પર્શ, માત્ર પૃથ્વીમાં જ છે. યદ્યપિ ‘નિઃ સંયો:'' ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિથી સંયોગમાં કઠિનત્વ જાતિની સત્તા માનવી જોઈએ. પરંતુ સંયોગમાં કઠિનત્વ જાતિને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનીએ તો તેનું (કઠિનત્વનું) ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષ થવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી કઠિનત્વ સંયોગગતજાતિવિશેષ નથી. પણ સ્પર્શનિષ્ઠ જાતિવિશેષ છે - એ સ્પષ્ટ છે. યદ્યપિ આ રીતે २५शनिष्ठतिविशेष स्व३५ हिनत्वने मानी तो ‘कठिनः संयोगः' छत्याधा।२ प्रतीतिने प्रमात्म मानी शाशे नही. પરંતુ ઉકત પ્રતીતિ કઠિનસ્પર્શવદૂદ્રવ્ય પ્રતિયોગિકત્વનું સંયોગમાં અવગાહન કરતી હોવાથી તાદશ પ્રતીતિમાં પ્રમાત્વ માનવામાં કોઈ દોષ નથી. જલ તેજ અને વાયુના પરમાણુઓનો સ્પર્શ નિત્ય છે. તભિન્ન બધા સ્પર્શી અનિત્ય छ. ॥१०१-१०२-१०३-१०४॥
कारिकावली। एतेषां पाकजत्वन्तु क्षितौ नान्यत्र कुत्रचित् । तत्राऽपि परमाणौ स्यात् पाको वैशेषिके नये ॥१०५॥
मुक्तावली । एतेषां-रूपरसगन्धस्पर्शानाम् । नाऽन्यत्रेति-पृथिव्यां हि रूपरसगन्धस्पर्शपरावृत्तिरग्निसंयोगादुपलभ्यते । न हि शतधाऽपि ध्मायमाने जले रूपादिकं परिवर्त्तते, नीरे सौरभमौष्ण्यञ्चान्वयव्यतिरेकाभ्यामौपाधिकमेवेति निर्णीयते, पवनपृथिव्योः शीतस्पर्शादिवत् । तत्राऽपि-पृथिवीष्वपि, परमाणावेव रूपादीनां पाक इति वैशेषिका वदन्ति । तेषामयमाशयः-अवयविनाऽवष्टब्धेष्ववयवेषु पाको न सम्भवति, परन्तु वह्निसंयोगेनाऽवयविषु विनष्टेषु स्वतन्त्रेषु परमाणुषु . पाकः, · पुनश्च पक्कपरमाणुसंयोगात् व्यणुकादिप्रक्र मेण पुनर्महावयविपर्यन्तमुत्पत्तिः, तेजसामतिशयितवेगवशात् पूर्वव्यूहनाशो झटिति व्यूहान्तरोत्पत्तेश्चेति । __अत्र द्वयणुकादिविनाशमारभ्य कतिभिः क्षणैः पुनरुत्पत्त्या रूपादिमद् भवतीति शिष्यबुद्धिवैशद्यार्थं क्षणप्रक्रिया ।
२७
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
.: વિવરણ : તેષામિતિ - રૂ૫ રસ ગન્ય અને સ્પર્શનું પરાવર્તન અગ્નિના સંયોગથી પૃથિવીને છોડીને અન્યત્ર કોઈ પણ સ્થાને નથી થતું. માત્ર પૃથ્વીમાં જ એ પરાવર્તન છે. સેકડોવાર જલને તપાવીએ તો પણ તે જલાદિમાં રૂપની પરાવૃત્તિ થતી નથી. જલના સ્પર્શથી જેવી રીતે પવન અને પૃથ્વીમાં ઔપાયિક શીતસ્પર્શ મનાય છે, તેવી રીતે નીરમાં પણ પૃથ્વી સંબંધથી જ ઔપાધિક સૌરભાદિગન્ય અને ઉષ્ણસ્પર્શને મનાય છે. ઓથી સ્પષ્ટ છે કે પૃથ્વીને છોડીને અન્યત્ર કોઈ પણ સ્થાને રૂપાદિનું વાસ્તવિક પરાવર્તન ન હોવાથી તદનુકૂલ (રૂપાદિપરિવર્તનનુકૂલ) પાક પૃથ્વીમાં જ છે.
“પૃથ્વીમાં પણ ચરમ અવયવ સ્વરૂપ પરમાણુમાં જ પાક અર્થાત્ રૂપાદિનું પરાવર્તન છે.' આ પ્રમાણેની માન્યતા વૈશેષિકોની છે. તેઓનો આશય એ છે કે - અવયવીની સાથે અવષ્ટબ્ધ અર્થાત્ સ્વકારણભૂતસંયોગાશ્રયત્ન (ઘટાદિકારણીભૂતકપાલદ્રયસંયોગાશ્રયત્વ) સંબંધથી અવયવીની સાથે સંબદ્ધ એવા અવયવોમાં પાકનો અર્થાત્ રૂપાદિના પરાવર્તનનો સંભવ નથી. કારણ કે રૂપાદિના નાશની પ્રત્યે સાક્ષાત્પરંપરાસાધારણસર્વાવયવાવચ્છેદન “તેજ:સંયોગ' હેતુ છે. અવયવીથી અવષ્ટબ્ધ અવયવોમાં સર્વાવયવાવચ્છેદન તેજ:સંયોગનો અભાવ હોવાથી તે અવયવોમાં રૂપાદિના પરિવર્તનનો સંભવ નથી. અવયવીથી અવષ્ટબ્ધ અવયવોમાં ‘તેજ:સંયોગ' શા માટે ઉત્પન્ન થતો નથી ? આવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે આ રીતે અવયવીથી અવઝભ્ય અવયવોમાં પણ તેજ:સંયોગને માનીએ તો સ્વાયંભકસંયોગાવચ્છેદન અવયવીમાં તેજ:સંયોગની ઉત્પત્તિના કાલમાં તાદશસંયોગાવચ્છેદન અવયવોમાં પણ નોદનાખ્યસંયોગ અથવા અભિઘાતાખ્યસંયોગ એ બેમાંથી કોઈની પણ ઉત્પત્તિ
૨૮
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
થશે. તેથી તાદશસંયોગજન્ય વિભાગોત્પાદક ક્રિયાથી અવયવ્યારંભકસંયોગનો નાશ થવાથી અવયવીના નાશનો પ્રસંગ આવશે- એ ભણાવનાર પાસેથી સમજી લેવું જોઈએ. આથી સમજી શકાય છે કે અવયવીથી અવષ્ટબ્ધ અવયવોમાં રૂપાદિના પરાવર્તનનો સંભવ નથી. પરન્તુ વનિના
અભિઘાતથી પરમાણુમાં થયેલ ક્રિયાના કારણે પરમાણુનો વિભાગ થાય છે. જેથી દ્વયણુકારંભકસંયોગના નાશથી દ્વયણુકનો નાશ થાય છે. એ ક્રમે વનિસંયોગથી પ્રયોજ્ય સર્વ અવયવીનો વિનાશ થયે છતે આરંભકસંયોગથી રહિત એવા પરમાણુઓમાં પાક અર્વાદ્ રૂપાદિની પરાવૃત્તિ થાય છે. અને ફરીથી અર્થાત્ ત્યારબાદ પરાવૃત્તરૂપાદિમતુ એ પરમાણુના સંયોગથી દ્વયણુકાદિની ઉત્પત્તિના ક્રમે ફરીથી મહાવયવી ઘટાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. યદ્યપિ આ રીતે આપરમાણ્વન્ત અવયવીનો નાશ માનીએ તો ઘટાદિના સંસ્થાનનો ભેદ જણાવો જોઈએ. પરંતુ તેજના અતિશયવેગથી પૂર્વસંસ્થાનનો નાશ અને શીધ્રપણે સંસ્થાનાન્તરની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી સંસ્થાનભેદાદિ દષ્ટિગોચર થતા નથી.
અહીં રૂપાદિના પાકજત્વની વિચારણામાં કૂણુકાદિ; સ્વવિનાશની ક્ષણથી આરંભીને ફરીથી કેટલી ક્ષણે રૂપાદિમદ્ ઉત્પન્ન થાય છે – એને શિષ્યબુદ્ધિની વિશદતા માટે જણાવતા ક્ષણપ્રક્રિયા જણાવાય છે.
| મુવતી !. तत्र विभागजविभागानङ्गीकारे नव-क्षणा । तदङ्गीकारे तु विभागः किञ्चित्सापेक्षो विभागं जनयेत्; निरपेक्षस्य तत्त्वे कर्मत्वं स्यात्, 'संयोगविभागयोरनपेक्षं कारणं कर्म, इति हि वैशेषिकसूत्रम् । स्वोत्तरोत्पन्नभावानपेक्षत्वं तस्याऽर्थः । अन्यथा कर्मणोऽप्युत्तरसंयोगोत्पत्तौ पूर्वसंयोगनाशापेक्षणादव्याप्तिः स्यादिति । तत्र यदि द्रव्यारम्भकसंयोगविनाशविशिष्टं कालमपेक्ष्य विभागजविभाग: स्यात्
૨૯
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
तदा दशक्षणा । अथ द्रव्यनाशविशिष्टं कालमपेक्ष्य विभागजविभाग: स्यात् तदैकादशक्षणा । तथा हि -
अथ नवक्षणा - वनिसंयोगात् परमाणौ कर्म, ततः परमाण्वन्तरेण विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततो द्वयणुकनाश: १, ततः परमाणौ श्यामादिनाशः २, ततो रक्ताद्युत्पत्तिः ३, ततो द्रव्यारम्भानुगुणा क्रिया ४, ततो विभाग: ५, ततः पूर्वसंयोगनाशः ६, तत आरम्भकसंयोगः ७, ततो व्यणुकोत्पत्तिः ८, ततो रूपाद्युत्पत्तिः ९, इति नवक्षणा ।
. ननु श्यामादिनाशक्षणे रक्तोत्पत्तिक्षणे वा द्रव्यारम्भानुगुणा क्रियाऽस्त्विति चेन्न । अग्निसंयुक्ते परमाणौ यत् कर्म तद्विनाशमन्तरेण गुणोत्पत्तिमन्तरेण च परमाणौ क्रियान्तराभावात्, कर्मवति कर्मान्तरानुत्पत्तेः। निर्गुणे द्रव्ये द्रव्यारम्भानुगुणक्रियानुपपत्तेश्च । तथाऽपि परमाणौ श्यामादिनिवृत्तिसमकालं रक्ताद्युत्पत्तिः स्यादिति चेन्न । पूर्वरूपादिध्वंसस्याऽपि रूपान्तरे हेतुत्वादिति ।
: विव२९ : . तत्र विभागजविभागानङ्गीकारे... त्याहि. माशय से छे है, विमाविमा मे प्रा२नो छे. (१) २९।मात्रना विभागथी सन्य ॥२९॥२९विभाग. (२) २९।।३।२९।વિભાગથી ઉત્પન્ન કાર્યાકાર્યવિભાગ. એમાં કપાલની ક્રિયાથી કપાલયનો વિભાગ, એ વિભાગથી ઘટાભકસંયોગનો નાશ, અને ત્યારબાદ એ વિભાગથી જ કર્મવલ્કપાલનો આકાશથી વિભાગ; આ વિભાગને કારણમાત્રના વિભાગથી જન્ય કારણકારણનો વિભાગ કહેવાય છે. અને હસ્તની ક્રિયાથી જન્ય, હસ્તતરુવિભાગથી જન્ય જે શરીરતરુનો વિભાગ છે તેને કારણાકારણવિભાગથી જન્ય કાર્યકાર્યનો વિભાગ કહેવાય छे. मा मे विभागमाथी प्रथम विभाग (कारणाकारणविभाग) छे तेने जियान्य मानीसे अर्थात् विभाग
उ०
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વારમત્રિવિમા )જન્ય ન માનીએ તો કૂયણુકને સ્વવિનાશ - ક્ષણથી માંડીને ફરીથી ઉત્પન્ન થઈને રૂપવદ્દ થવામાં નવક્ષણની પ્રક્રિયા છે. પરંતુ એ વિભાગને કારણમાત્રવિભાગથી જન્ય માનીએ તો નીચે જણાવ્યા મુજબ દશ અથવા અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા છે. અહીં વિભાગજપ્રથમ વિભાગ ન માનનારા અને માનનારાઓનો જે આશય છે તે દિનકરીથી સમજી લેવો જોઈએ. સામાન્ય દિશાસૂચન વિભાગનિરૂપણના અવસરે કરીશ. અહીં પ્રકૃતોપયોગી અંશનું જ પ્રતિપાદન કર્યું છે. વિભાગજવિભાગ(પ્રથમવિભાગ)ના સ્વીકારમાં દશ અથવા અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયાને સ્પષ્ટ કરે છે - તીરે તુ વિમા ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે કારણમાત્રવિભાગ જ્યારે પણ કારણકારણવિભાગને ઉત્પન્ન કરશે ત્યારે તે કોઈની પણ અપેક્ષા રાખીને કરશે. કારણ કે તે વિભાગ, નિરપેક્ષ થઈને તાદશવિભાગને ઉત્પન્ન કરે, તો તેમાં કર્મલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિનો પ્રસંગ આવશે. “સંયોગવિમાનયોરનઉં કર્મ (વૈષસૂત્ર . ૨ સૂ. ૨૭) આ સૂત્રથી સંયોગના “અનપેક્ષ (નિરપેક્ષ) કારણને, તેમજ વિભાગના નિરપેક્ષકારણને કર્મ કહેવાય છે. આ રીતે કર્મના બે લક્ષણો જણાવ્યા છે. એમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ કારણમાત્રવિભાગ નિરપેક્ષ થઈને કારણાકારણવિભાગનું જનન કરે તો કર્મના બીજાલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ કારણમાત્રવિભાગમાં થશે. તેથી તે વિભાગ નિશ્ચિત સાપેક્ષ જ, વિભાગને ઉત્પન્ન કરશે - એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ કર્મ પણ ઉત્તરસંયોગની ઉત્પત્તિમાં પૂર્વસંયોગના નાશની અપેક્ષા રાખતું હોવાથી તેમાં સંયોગનિરપેક્ષકારણત્વ ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ લક્ષણઘટક મનક્ષત્વ નો અર્થ, સ્વોત્તરો (કર્મોત્તર)ત્પન્નભાવાનપેક્ષત્વ હોવાથી કર્મમાં અવ્યાતિ નહીં આવે. કારણમાત્રવિભાગ, કારણકારણવિભાગ
૩૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને ઉત્પન્ન કરવામાં દ્રવ્યારંભકસંયોગવિનાશવિશિષ્ટ કાલની અપેક્ષા કરે અર્થાત્ દ્રવ્યારંભકસંયોગનાશની ઉત્પત્તિના ક્ષણની અવ્યવહિતોત્તરક્ષણમાં તાદશવિભાગને ઉત્પન્ન કરે તો દશક્ષણની પ્રક્રિયા સમજવી. અને દ્રવ્યનાસોત્પત્યધિકરણ - ક્ષણની ઉત્તરક્ષણમાં જે તાદશવિભાગને ઉત્પન્ન કરે તો. અને ગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા સમજવી. નવાદિક્ષણોની પ્રક્રિયાનું ઉપપાદન કરે છે – તથા હિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. પ્રથમક્ષM: - વનિસંયોગથી પરમાણુમાં કર્મ, ત્યારબાદ પરમાણ્વન્તરથી વિભાગ; તેનાથી આરંભક (દ્વયણુકારંભક) - સંયોગનો નાશ; તેથી દ્વયણુકનો નાશ. દ્વિતીયક્ષM: - દ્વયણુકનાશની ઉત્તરક્ષણમાં પરમાણુમાં શ્યામાદિનો નાશ. તૃતીયક્ષ: - ત્યારબાદ પરમાણુમાં રક્તાદિની ઉત્પત્તિ. વતુર્થક્ષ: - પરમાણુમાં દ્રવ્યારંભા(દ્વયણુકારંભા)નુગુણક્રિયા. પશ્ચમક્ષT: - કર્મવત પરમાણુનો પૂર્વદેશથી વિભાગ. S9HM: - પરમાણુના પૂર્વદેશની સાથેના સંયોગનો નાશ. સમક્ષM: - દ્વયણુકારંભકસંયોગ. અષ્ટમHM: - તાદશસંયોગથી. દ્વયણુકની ઉત્પત્તિ. નવમક્ષM: - એ ટૂયણુકમાં રક્તાદિર્પાદિની ઉત્પત્તિ. આ રીતે દ્વયણુકનાશોત્પત્તિક્ષણથી ફરીથી ઉત્પન્ન દ્વયણુકમાં રૂપાદિની ઉત્પત્તિ થવામાં નવક્ષણની પ્રક્રિયા છે. શ્યામાદિના નાશોત્પત્તિક્ષણ સ્વરૂપ દ્વિતીયક્ષણમાં અથવા રકતાદિની ઉત્પત્તિક્ષણ સ્વરૂપ તૃતીયક્ષણમાં પરમાણુમાં યહુકારંભાનુગુણક્રિયાની ઉત્પત્તિ (જે ચતુર્થક્ષણમાં સ્વીકારી છે.) શાં માટે માનતા નથી ? આવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે પ્રથમક્ષણની (વિવક્ષિતપ્રથમક્ષણની) પૂર્વે અગ્નિસંયોગથી જે કર્મ ઉત્પન્ન થયું છે, તેનો નાશ થયા વિના પરમાણુમાં દ્વયેણુકારંભાનુગુણક્રિયાની ઉત્પત્તિ શક્ય નથી. કારણ કે કર્મવમાં કર્માન્તરની ઉત્પત્તિ થતી નથી. શ્યામાંદિનાશક્ષણમાં પૂર્વકર્મનો નાશ થયા બાદ ચતુર્થક્ષણમાં એ કર્મ (દ્રવ્યા
હર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
રંભાનુગુણકર્મ) ઉત્પન્ન થાય છે. યદ્યપિ પૂર્વકર્મના નાશ પછી તૃતીયક્ષણમાં તાદશકમની ઉત્પત્તિ માની શકાય છે. પરંતુ નિર્ગુણદ્રવ્યમાં દ્રવ્યારંભાનુગુણક્રિયાની ઉત્પત્તિ થતી ન હોવાથી તૃતીય ક્ષણમાં પણ તાદશકર્મની ઉત્પત્તિ મનાતી નથી. આથી સમજી શકાય છે કે પૂર્વકર્મના વિનાશ વિના અને ગુણોત્પત્તિ વિના પરમાણુમાં કૂયણુકારંભાનુગુણક્રિયાની ઉત્પત્તિ શક્ય ન હોવાથી દ્વિતીય કે તૃતીય ક્ષણમાં તાદશક્રિયાની ઉત્પત્તિ મનાતી નથી. તો પણ દ્વિતીય ક્ષણમાં શ્યામાદિના નાશની ઉત્પત્તિકાલમાં જ રક્તાદિની ઉત્પત્તિ શા માટે માનતા નથી ? આવી શંકા પણ નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે પૂર્વરૂપાદિનો ધ્વંસ પણ રૂપાન્તરાદિની ઉત્પત્તિમાં કારણ હોવાથી દ્વિતીયક્ષણની પૂર્વે પૂર્વરૂપાદિ (શ્યામાધિ)નો નાશ ન હોવાથી દ્વિતીયક્ષણમાં રૂપાન્તર (રક્તાદિ)ની ઉત્પત્તિ મનાતી નથી.
મુવતી | અથ વાક્ષMI -
सा चाऽऽरम्भकसंयोगनाशविशिष्टं कालमपेक्ष्य विभागेन विभागजनने सति स्यात् । तथा हि - वनिसंयोगात् द्वयणुकारम्भके परमाणौ कर्म, ततो विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततो
यणुकनाशविभागजविभागौ १, ततः श्यामनाशपूर्वसंयोगनाशौ २, ततो रक्तोत्पत्त्युत्तरसंयोगौ ३, ततो वह्निनोदनजन्यपरमाणुकर्मणो नाशः ४, ततोऽदृष्टवदात्मसंयोमाद् द्रव्यारम्भानुगुणा क्रिया ५, ततो विभाग: ६, ततश्च पूर्वसंयोगनाश: ७, तत आरम्भकसंयोगः ८, ततो યgોત્પત્તિ. ૧, તતો રોત્પત્તિ: ૧૦ | કૃતિ દ્રાક્ષ | આ અર્થાતિશક્ષMI - . वह्निसंयोगात् परमाणौ कर्म, ततो विभागः, ततो द्रव्यारम्भकसंयोगनाशः, ततो व्यणुकनाशः १, ततो द्वयणुकनाशविशिष्टं . कालमपेक्ष्य विभागजविभागश्यामनाशौ २, ततः पूर्वसंयोग
૩૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाशरक्तोत्पत्ती ३, तत उत्तरदेशसंयोगः ४, ततो वह्निनोदनजन्यपरमाणुकर्मनाशः ५, ततोऽदृष्टवदात्मसंयोगाद् द्रव्यारम्भानुगुणा क्रिया ६, ततो विभागः ७, ततः पूर्वसंयोगनाशः ८, ततो द्रव्यारम्भकोत्तरસંયોગઃ ૧, તતો યભુજોત્પત્તિઃ ૬૦, તતો રાદ્યુત્પત્તિઃ ?? । ત્યા
દ્રાક્ષના ।।
मध्यमशब्दवदेकस्मादग्निसंयोगान्न रूपनाशोत्पादौ, તાવા लमेकस्याग्नेरस्थिरत्वात् । किञ्च नाशक एव यद्युत्पादकंस्तदा नष्टे रूपादावग्निनाशे नीरूपश्चिरं परमाणुः स्यात्, उत्पादकश्चेन्नाशकस्तदा रक्तोत्पत्तौ तदग्नेर्नाशे रक्ततरता न स्यात् ।
૦૦
: વિવરણ :
અથ વશક્ષળા. .. ઇત્યાદિ. આશય એ છે કે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ કારણમાત્રવિભાગ, આરંભકસંયોગ(યણકારંભક– સંયોગ)નાશવિશિષ્ટકાલની અપેક્ષા રાખીને કારણાકારણવિભાગને ઉત્પન્ન કરે તો દશક્ષણની પ્રક્રિયા નીચે મુજબ છે. વનિસંયોગથી પરમાણુ (યણુકારંભકપરમાણુ)માં કર્મ, ત્યારબાદ પરમાણુનો પરમાણુથી વિભાગ, તેથી હ્રયણુકારંભક પરમાણુદ્રયના સંયોગનો નાશ, એતાદશ આરંભકસંયોગનાશવિશિષ્ટકાલની અપેક્ષા રાખીને તદુત્તર (તઃવ્યવહિતોત્તર) ક્ષણમાં હ્રયણુકનો નાશ અને પરમાણુનો આકાશની સાથેના વિભાગસ્વરૂપ વિભાગજવિભાગ. (અર્થાત્ કારણાકારણવિભાગ). આ પ્રથમક્ષણ. ત્યારબાદ દ્વિતીયક્ષણમાં શ્યામનાશ અને પ્રથમક્ષણોત્પન્ન વિભાગના કારણે પરમાણુ અને આકાશના પૂર્વસંયોગનો નાશ. ત્યાર પછી તૃતીયક્ષણમાં રક્તાદિની ઉત્પત્તિ તથા ઉત્તરદેશની સાથે પરમાણુનો સંયોગ. (જે અનુક્રમે દ્વિતીયક્ષણોત્પન્ન શ્યામનાશ અને પૂર્વસંયોગના નાશથી જન્ય છે. ) ત્યારબાદ ચતુર્થક્ષણમાં વનિના નોદનાખ્યસંયોગથી (શબ્દાજનકસંયોગથી) જન્ય એવી પર
૩૪
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણુક્રિયાનો નાશ, જે તૃતીયક્ષણોત્પન્ન ઉત્તરસંયોગથી જન્ય છે. ત્યારબાદ તાદશકર્મના નાશ પછી પંચમક્ષણમાં અદષ્ટવદાત્મસંયોગથી પરમાણુમાં દ્રવ્યા(યણુકા) રંભાનુગુણક્રિયા. તેથી ષષ્ટક્ષણમાં પરમાણુનો આકાશથી વિભાગ. તેથી સપ્તમક્ષણમાં પૂર્વસંયોગનો નાશ. તેથી અષ્ટમક્ષણમાં યણુકારંભક પરમાણુયનો સંયોગ. તેથી નવમક્ષણમાં હ્રયણુકની ઉત્પત્તિ અને દશમક્ષણમાં એ ક્રૂયણુકમાં રક્તાદિની ઉત્પત્તિ. આ પ્રમાણે દશક્ષણની પ્રક્રિયા સમજવી.
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ દ્રવ્યનાશ(યણુકનાશ) વિશિષ્ટકાલની અપેક્ષા રાખીને તદન્યવહિતોત્તરક્ષણમાં કારણમાત્રવિભાગથી કારણાકારણવિભાગની ઉત્પત્તિ થાય તો અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા થાય છે. એનું પ્રતિપાદન કરે છે - અર્થજાવશક્ષ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય સ્પષ્ટ છે કે, વહ્નિસંયોગથી પરમાણુમાં કર્મ, તેથી વિભાગ. (પરમાણુપરમાણુવિભાગ). તેથી દ્રવ્યારંભકસંયોગ (પરમાણુદ્રયસંયોગ)નો નાશ અને તેથી હ્રયણુકનો નાશ. આ પ્રથમક્ષણની ઉત્તર દ્વિતીયક્ષણમાં પૂર્વેના હ્રયણુકનાશવિશિષ્ટકાલની અપેક્ષાથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વિભાગજ વિભાગ. (કારણાકારણવિભાગ) અને શ્યામનો નાશ. ત્યારબાદ ઉપર જણાવ્યા મુજબ તૃતીયક્ષણમાં પૂર્વસંયોગનો નાશ અને રકતાદિની પરમાણુમાં ઉત્પત્તિ. તેથી ચતુર્થક્ષણમાં પરમાણુનો ઉત્તરદેશની સાથે સંયોગ. તેથી પંચમક્ષણમાં વનિના નોદ– નાખ્યસંયોગથી જન્ય એવા પરમાણુકર્મનો નાશ. તેથી ષષ્ઠક્ષણમાં અદષ્ટવદાત્મસંયોગથી પરમાણુમાં દ્રષ્યારંભાનુગુણક્રિયા. તેથી સસમક્ષણમાં પરમાણુનો પૂર્વદેશથી વિભાગ. તેથી અષ્ટમક્ષણમાં પૂર્વસંયોગનો નાશ. નવમક્ષણમાં ઉત્તરસંયોગ. દશમક્ષણમાં ટ્રૂકની ઉત્પત્તિ અને એકાદશક્ષણમાં રક્તાદિની ઉત્પત્તિ ઉપર જણાવ્યા મુજબ સમજવી. આ અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા છે.
–
૩૫
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશ અથવા અગ્યારક્ષણની પ્રક્રિયા સ્થળે જે અગ્નિનો સંયોગ દ્વયણુકનાશક છે એને જ શ્યામરૂપના નાશનું અને રકતાદિની ઉત્પત્તિનું કારણ માનનારાઓના મતની અનાદરણીયતાને જણાવે છે – મધ્યમદ્િવત્... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે, મધ્યમશબ્દ (દ્વિતીય શબ્દ) જેવી રીતે પ્રથમ શબ્દનો નાશક અને તૃતીયશબ્દનો જનક છે એવી રીતે દ્વયણુકનાશક અગ્નિસંયોગથી શ્યામરૂપનો નાશ અને રક્તરૂપની ઉત્પત્તિ માની શકાશે નહીં. કારણ કે ત્યાં સુધી અર્થાત્ શ્યામનાશોમ્પત્યધિકરણક્ષણાવ્યવહિતપૂર્વેક્ષણ સુધી એક અગ્નિસંયોગ અર્થાત્ દ્વયણુકનાશક અગ્નિસંયોગની સ્થિતિ અસંભવિત છે. જ્યારે પરમાણુ અને અગ્નિસંયોગથી, દ્રયસુકાસમવાયિકારણ સંયોગ (પરમાણુદ્ધયસંયોગ)ના નાશમાં કારણભૂત કર્મ પરમાણમાં થાય છે. ત્યારે જ અગ્નિપરમાણુસંયોગજનકકર્મનો નાશ થાય છે. કારણ કે કર્મ સ્વજન્યસંયોગથી વિનાશ્ય છે. તેથી તદુત્તર (અગ્નિસંયો - ગોત્પન્દનન્તર) ક્ષણમાં ફરીથી અગ્નિમાં કર્માન્તર થાય છે. તેથી વિભાગ થાય છે અને તેથી દ્વયણુકનાશના કાલમાં અગ્નિપરમાણુનો સંયોગ નાશ પામે છે. તેથી તદુત્તરક્ષણમાં થનાર શ્યામરૂપના નાશની અવ્યવહિત એ પૂર્વેક્ષણ સુધી કયણુકનાશક અગ્નિસંયોગની સ્થિતિ સંભવિત નથી. એ ઉપયોગપૂર્વક વિચારવું. ઉપર જણાવ્યા મુજબ દ્વયણુકનાશકઅગ્નિસંયોગમાં શ્યામનાશકત્વ અને રક્તોત્પાદકત્વ, તે સંયોગની અસ્થિરતાના કારણે શક્ય ન હોવા છતાં દ્વયણુકનાશસમકાલોત્પન્ન અન્યન્તરસંયોગમાં શ્યામરૂપનાશકત્વ અને રક્તરૂપોત્પાદકત્વ માની શકાય છે. આ પ્રમાણેની માન્યતામાં દૂષણ બતાવે છે - વિ... ઇત્યાદિ ગ્રન્થથી. આશય એ છે કે, જે અગ્નિસંયોગ શ્યામાદિનો નાશક છે તેને જે રક્તાદિન ઉત્પાદક માનીએ તો રૂપાદિના નાશ પછી
૩૬
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદુત્તરક્ષણમાં અગ્નિસંયોગનો નાશ થાય તો લાંબાકાળ સુધી પરમાણુ નીરૂપ રહેશે. તેમજ નાશકને જ ઉત્પાદક માનીએ તો રક્તોત્પત્તિ પછી તદુત્પાદક- અગ્નિસંયોગનો નાશ થયે છતે રક્તતરતા નહીં થાય. આ સિગ્ન... ઇત્યાદિ ગ્રંથનો શબ્દાર્થ છે. તાત્પર્યાર્થ દિનકરીથી સમજવો જોઈએ. અથવા જિજ્ઞાસુઓની જિજ્ઞાસાનું નિવારણ, નીચે જણાવેલા તાત્પર્યથી શક્ય છે. ગ્નિ નાશ થવ..' અહીં ‘વ’કારથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે નાશકતાવચ્છેદકવદ્ (નાશક)થી ભિન્નમાં અવૃત્તિ ઉત્પાદકતાવાદક છે. તેથી નાશકતાવચ્છેદકનું વ્યાપ્યત્વ ઉત્પાદકતાવચ્છેદકમાં સ્પષ્ટ થાય છે. પરંતુ આ રીતે નાશકને જ ઉત્પાદક માનીએ તો રૂપાદિનો નાશ થયે છતે નાશક અગ્નિસંયોગનો નાશ થાય તો પરમાણુમાં કોઈ રૂપાંત્પાદક ન હોવાથી પરમાણુમાં નીરૂપત્વનો પ્રસંગ આવશે અને અગ્નિસંયોગાન્તર (શ્યામના સમકાલોત્પન્ન અન્યન્તરસંયોગ)થી પરમાણુમાં રૂપની ઉત્પત્તિ માનીએ તો તાદશવ્યાપ્યવ્યાપકભાવનો ભંગ થશે - એ સમજાવવાની પ્રાયઃ આવશ્યકતાં નથી.
ઉત્પાદકતા વચ્છેદક અને નાશકતાવછેદકનો વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ ન માનીએ અને નાશકતાવચ્છેદક તથા ઉત્પાદકતાવચ્છેદકનો અભેદ છે એમ કહીએ તો અર્થાત્ “હકારથી વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ લભ્ય નથી પણ અભેદ લભ્ય છે એવું કહીએ તો અગ્નિસંયોગથી શ્યામાદિના નાશ પછી કોઈ પરમાણુમાં રતતર અને કોઈ પરમાણુમાં રક્તતમરૂપની જે ઉત્પત્તિ થાય છે તે થઈ શકશે નહીં. કારણ કે ઉત્પાદકતાવિચ્છેદકવૈજાત્યના ભેદ વિના એ શક્ય નથી. એ સમજી શકાય છે. આથી અધિક વિવરણ દિનકરીથી સમજી લેવું.
૩૭
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुक्तावली । अथ परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तनात् पञ्चमादिक्षणेऽपि गुणोत्पत्तिः । तथा हि - एकत्र परमाणौ कर्म, ततो विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाश - परमाण्वन्तरकर्मणी, ततो व्यणुकनाशः परमाण्वन्तरकर्मजन्यविभाग इत्येकः कालः १, ततः श्यामादिनाशों विभागाच्च पूर्वसंयोगनाशश्चेत्येकः कालः २, ततो रक्तोत्पत्तिर्द्रव्यारम्भकसंयोग इत्येकः कालः ३, अथ द्वयणुकोत्पत्तिः ४, ततो रक्तोत्पत्तिः ५ । इति पञ्चक्षणा ॥
द्रव्यनाशसमकालं परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तनात् षष्ठे गुणोत्पत्तिः । तथा हि - परमाणुकर्मणा परमाण्वन्तरविभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततो.द्वयणुकनाश-परमाण्वन्तरकर्मणी १, अथ श्यामादिनाश: परमाण्वन्तरे कर्मजो विभागश्च, २, ततो रक्तोत्पत्तिः, परमाण्वन्तरे पूर्वसंयोगनाशश्च ३, ततः परमाण्वन्तरसंयोगः ४, ततो द्वयणुकोत्पत्तिः ५, अथ रक्तोत्पत्तिः ६ । इति षट्क्षणा ॥ __एवं श्यामनाशक्षणे परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तनात् सप्तक्षणा । तथा हि - परमाणौ कर्म, ततः परमाण्वन्तरेण विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततो व्यणुकनाशः १, ततः श्यामादिनाशपरमाण्वन्तरकर्मणी २, ततो रक्तोत्पत्तिः, परमाण्वन्तरकर्मजविभागश्च ३, ततः परमाण्वन्तरेण पूर्वसंयोगनाशः ४, ततः परमाण्वन्तरेण संयोग: ५, ततो व्यणुकोत्पत्तिः ६, ततो रक्तोत्पत्तिः ७ । इति सप्तक्षणा ॥
एवं रक्तोत्पत्तिसमकालं परमाण्वन्तरे कर्मचिन्तनादष्टक्षणा । तथा हि - परमाणौ कर्म, ततः परमाण्वन्तरेण विभागः, तत आरम्भकसंयोगनाशः, ततो व्यणुकनाशः १, ततः श्यामनाशः २, ततो रक्तोत्पत्तिपरमाण्वन्तरकर्मणी ३, ततः परमाण्वन्तरकर्मजविभाग: ४, ततः पूर्वसंयोगनाशः ५, ततः परमाण्वन्तरसंयोगः ६, ततो द्वयणुकोत्पत्तिः ७, अथ रक्तोत्पत्तिः ८ । इत्यष्टक्षणा ॥ इति पीलुपाकवादनिरूपणम् ॥
३८
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
: વિવરણ :
અથ પરમાધ્વન્તરે... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે, ચ ણુકનાશકક્રિયૌવત્ પરમાણુથી ભિન્ન એવા યણુકારંભક– પરમાણુમાં ચણુકારંભકસંયોગનાશોત્પન્ત્યાદિક્ષણમાં કર્મની ઉત્પત્તિનો વિચાર કરીએ તો પંચાદિક્ષણોની પ્રક્રિયા નીચે જણાવ્યા મુજબ સંભવે છે.
એક પરમાણુમાં (હ્રયણુકારંભકપરમાણુમાં) કર્મ, તેથી પરમાણુનો પરમાણુથી વિભાગ, તેથી પરમાણુસંયોગ(ચ – ણુકારંભકસંયોગ) નો નાશ, આ ક્ષણમાં જ પરમાણ્વન્તર (જેનાથી આગળ યણુકનો આરંભ થવાનો છે તે) માં કર્મ, ત્યારપછી યણુકનો નાશ અને આ ક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરકર્મથી જન્ય, એ પરમાણુનો આકાશથી વિભાગ ૧, આ પહેલો ક્ષણ. ત્યારબાદ દ્વિતીયક્ષણમાં શ્યામાદિનો નાશ અને પ્રથમક્ષણોત્પન્ન વિભાગથી પૂર્વસંયોગનો નાશ ૨, ત્યારબાદ તૃતીયક્ષણે રક્તોત્પત્તિ અને દ્રવ્યારંભકસંયોગ ૩, ત્યારબાદ ચતુર્થક્ષણે યણુકની ઉત્પત્તિ ૪, ત્યારબાદ પંચમક્ષણમાં રક્તાદિની ઉત્પત્તિ ૫, આ પાંચ ક્ષણની પ્રક્રિયા સમજવી.
દ્રવ્યનાશ(ણુકનાશ)ક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરમાં કર્મનો વિચાર કરીએ તો છ ક્ષણની પ્રક્રિયા નીચે જણાવ્યા મુજબ છે. - પરમાણુકર્મથી પરમાણ્વન્તરનો પરમાણુથી વિભાગ. તેથી હ્રયણકારંભકસંયોગનો નાશ, તેથી યણુકનાશ અને એ ક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરમાં કર્મ, ૧, ત્યારબાદ શ્યામાદિનો નાશ તથા પરમાણ્વન્તરકર્મજન્ય પરમાણ્વન્તરનો આકાશથી વિભાગ ૨, ત્યારબાદ તૃતીયક્ષણમાં એક પરમાણુમાં રક્તોત્પત્તિ અને પરમાણ્વન્તરમાં પૂર્વસંયોગનો નાશ ૩, ત્યારપછી પરમાણ્વન્તરનો પરમાણુની સાથે સંયોગ (યણુકારંભકસંયોગ) ૪, તેથી હ્રયણુકની ઉત્પત્તિ ૫, અને ત્યારબાદ તેમાં રક્તોત્પત્તિ ૬, આ ષક્ષણા પ્રક્રિયા છે.
૩૯
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે શ્યામનાશક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરમાં કર્મનો વિચાર કરીએ તો સાતક્ષણની પ્રક્રિયા નીચે જણાવ્યા મુજબ છે. પરમાણુમાં કર્મ, તેથી બીજા પરમાણુથી એ પરમાણુનો વિભાગ, તેથી આરંભકસંયોગનો નાશ અને તેથી હ્રયણુકનો નાશ ૧. ત્યારબાદ દ્વિતીયક્ષણમાં શ્યામાદિનો નાશ અને પરમાણ્વન્તરમાં કર્મ ર, ત્યારબાદ તૃતીયક્ષણમાં રક્તોત્પત્તિ અને ઉપર જણાવ્યા મુજબ પરમાણ્વન્તરના કર્મથી જન્ય વિભાગ ૩, ત્યાર પછી પરમાણ્વન્તરની સાથેના પૂર્વસંયોગનો નાશ ૪, પંચમક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરની સાથે યણુકારંભકપરમાણુસંયોગ પ, તેથી હ્રયણુકની ઉત્પત્તિ ૬, અને ત્યારબાદ રક્તોત્પત્તિ ૭, આ સક્ષક્ષણની પ્રક્રિયા છે.
આવી જ રીતે રક્તોત્પત્તિ(પરમાણ્વન્તરમાં ત્રીજા ક્ષણમાં રકતોત્પત્તિ જણાવી છે તે)ના ક્ષણમાં પરમાણ્વન્તરમાં કર્મનો વિચાર કરીએ તો અષ્ટક્ષણની પ્રક્રિયા નીચે જણાવ્યા મુજબ સમજવી. - પરમાણુમાં કર્મ, તેથી પરમાણ્વન્તરની સાથે વિભાગ, તેથી યણકારંભકસંયોગનો નાશ, તેથી ચણુકનો નાશ ૧, ત્યારબાદ શ્યામનાશ ૨, ત્યારબાદ રક્તોત્પત્તિ અને પરમાણ્વન્તરમાં કર્મ ૩, ત્યારપછી પરમાણ્વન્તરના કર્મથી જન્ય વિભાગ ૪, તેથી પૂર્વસંયોગનો નાશ ૫, ત્યારપછી પરમાણ્વન્તરનો સંયોગ ૬, તેથી ચણુકની ઉત્પત્તિ ૭, અને ત્યારબાદ તેમાં રક્તની ઉત્પત્તિ ૮, આ પ્રમાણે અષ્ટક્ષણની પ્રક્રિયા પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ સ્પષ્ટ છે.
IŔ|| કૃતિ પીત્તુપાવાનિરૂપળમ્ ॥ कारिकावली ।
नैयायिकानान्तु नये द्व्यणुकादावपीष्यते ।
9
૪૦
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुक्तावली ।
नैयायिकानामिति नैयायिकानां मते द्वयणुकादाववयविन्यपि पाको भवति । तेषामयमाशयः - अवयविनां सच्छिद्रत्वाद् वह्नेः सूक्ष्मावयवैरन्तःप्रविष्टैरवयवेष्ववष्टब्धेष्वपि पाको न विरुध्यते । अनन्तावयवितन्नाशकल्पने गौरवम् । इत्थञ्च सोऽयं घट इत्यादि प्रत्यभिज्ञाऽपि सङ्गच्छते । यत्र तु न प्रत्यभिज्ञा, तत्रावयविनाशोऽपि स्वीक्रियत इति ॥
|| કૃતિ પિપાવાવનિરૂપળમ્ II
૦૦
વિવરણ -
નૈયાયિાનાં મતે.. ઇત્યાદિ આશય એ છે કે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વૈશેષિકો માત્ર પરમાણુમાં જ પાક માને છે; પરંતુ નૈયાયિકોના મતે યણુકાદિઅવયવીમાં પણ પાક અર્થાત્ રૂપાદિની પરાવૃત્તિ શક્ય છે. તેઓની એ માન્યતા અંગેનો આશય એ છે કે અવયવી છિદ્રોવાળા હોવાથી વનિના સૂક્ષ્મ અવયવોના એ સચ્છિદ્ર અવયવીમાં પ્રવેશથી, અવયવીથી અવષ્ટબ્ધ અવયંવોમાં પણ રૂપાદિનું પરિવર્તન થઈ શકે છે. એમાં કોઈ વિરોધ નથી. ઉપરથી અવયવીમાં પાકને ન માનીએ અને માત્ર પરમાણુમાં જ પાક માનીએ તો અનંતા અવયવી અને તેના નાશની કલ્પના કરવી પડે છે. તે કલ્પનાગૌરવ જ અવયવીમાં પાકના અસ્વીકારમાં બાધક છે. આ રીતે પાકનો સ્વીકાર અવયવીમાં કરવાથી અવયવીના નાશને માનવાની આવશ્યકતા ન હોવાથી ‘સોડ્ય ટો રો નાતઃ' ઇત્યાઘાકારક · પ્રત્યભિજ્ઞા પણ સંગત બને છે. અન્યથા પૂર્વાવયવીના નાશથી તાદશ પ્રત્યભિજ્ઞા વાસ્તવિક નહીં બને. પરંતુ જ્યાં પ્રત્યભિજ્ઞા અનુભવસિદ્ધ નથી - એવા દધિ વગેરે સ્થળે અવયવીનો નાશ થયા પછી પરમાણુમાં પાક થાય છે એ સ્પષ્ટ છે. || કૃતિ પિપાવાવનિરૂપળમ્ ॥
૪૧
-
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली ।
गणनाव्यवहारे तु हेतुः सङ्ख्याऽभिधीयते ॥ १०६ ॥ नित्येषु नित्यमेकत्वमनित्येऽनित्यमिष्यते । द्वित्वादयः परार्धान्ता अपेक्षाबुद्धिजा मता ॥ १०७॥ अनेकाश्रयपर्याप्ता एते तु परिकीर्तिताः । अपेक्षाबुद्धिनाशाच्च, नाशस्तेषां निरूपितः ॥ १०८ ॥ अनेकैकत्वबुद्धिर्या, साऽपेक्षाबुद्धिरिष्यते । मुक्तावली ।
सङ्ख्यां निरूपयितुमाह-गणनेति । गणनाव्यवहाराऽसाधारणं कारणं सख्येत्यर्थः ॥ १०६ ॥
नित्येष्विति । नित्येषु परमाण्वादिष्वेकत्वं नित्यम् । अनित्ये घटादावेकत्वमनित्यमित्यर्थः । द्वित्वादय इति । द्वित्वादयो व्यासज्यवृत्तिसङ्ख्या अपेक्षाबुद्धिजन्याः ||१०७ ||
अनेकेति । यद्यपि द्वित्वादिसमवायः प्रत्येकं घटादावपि वर्तते, तथाऽपि एको द्वाविति प्रत्ययाभावात्, एको न द्वाविति प्रत्ययसद्भावाच्च द्वित्वादीनां पर्याप्तिलक्षणः कश्चित् सम्बन्धोऽनेकाश्रयोऽभ्युपेयते ।
प्रथममपेक्षा बुद्धिः, ततो द्वित्वोत्पत्तिः, ततो विशेषणज्ञानं द्वित्वनिर्विकल्पात्मकं ततो द्वित्वत्वविशिष्टप्रत्यक्षमपेक्षाबुद्धिनाशश्च ततो द्वित्वनाश इति ।
"
यद्यपि ज्ञानानां द्विक्षणमात्रस्थायित्वम्, योग्यविभुविशेषगुणानां स्वोत्तरवृत्तिगुणनाश्यत्वात्, तथाऽप्यपेक्षाबुद्धेस्त्रिक्षणावस्थायित्वं कल्प्यते । अन्यथा निर्विकल्पककालेऽपेक्षाबुद्धिनाशानन्तरं द्वित्वस्यैव नाशः स्यात्, न तु द्वित्वप्रत्यक्षं, तदानीं विषयाभावात्, विद्यमानस्यैव चक्षुरादिना ज्ञानजननोपगमात् । तस्माद् द्वित्वप्रत्यक्षादिकमपेक्षाबुद्धेर्नाशकं कल्प्यते । न चापेक्षाबुद्धिनाशात् कथं द्वित्वनाश इति
४२
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाच्यम् । कालान्तरे द्वित्वप्रत्यक्षाभावात्, अपेक्षाबुद्धिस्तदुत्पादिका तन्नाशात्तन्नाश इति कल्पनात् । अत एव तत्पुरुषीयापेक्षाबुद्धिजन्यद्वित्वादिकं तेनैव गृह्यत इति कल्प्यते । न चापेक्षाबुद्धेर्द्वित्वप्रत्यक्षे कारणत्वमस्त्विति वाच्यम् । लाघवेन द्वित्वं प्रत्येव कारणत्वस्योचितत्वात् ।
अतीन्द्रिये द्यणुकादावपेक्षाबुद्धिर्योगिनां, सर्गादिकालीनपरमाण्वादावीश्वरीयापेक्षाबुद्धिः, ब्रह्माण्डान्तरवर्त्तियोगिनामपेक्षाबुद्धि र्वा द्वित्वादिकारणमिति ॥१०८॥
अपेक्षाबुद्धिः केत्यत आह - अनेकैकत्वेति । अयमेकोऽयमेक इत्याकारिकेत्यर्थः । इदन्तु बोध्यम्-यत्राऽनियतैकत्वज्ञानं, तत्र त्रित्वादिभिन्ना बहुत्वसङ्ख्योत्पद्यते, यथा सेनावनादाविति कन्दलीकारः । . आचार्यास्तु त्रित्वादिकमेव बहुत्वं मन्यन्ते, तथा च त्रित्वत्वादिव्यापिका बहुत्वत्वजाति ऽतिरिच्यते । सेनावनादावुत्पन्नेऽपि त्रित्वादौ त्रित्वत्वाद्यग्रहो दोषात् । इत्थञ्चेतो बहुतरेयं सेनेति प्रतीतिरुपपद्यते बहुत्वस्य सङ्ख्यान्तरत्वे तु तत्तारतम्याभावान्नोपपद्यतेत्यवधेयम् ॥ इति सङ्ख्यानिरूपणम् ॥
.: विव२९ : वे उभप्रास संध्यान 1ि३५ए। छे - गणना... त्याहि ग्रंथथी. आशय से छे, 'भा से छे मा मे छे...' ઈત્યાદિ વ્યવહારના અસાધારણકારણને સંખ્યા કહેવાય છે. ગણનાવ્યવહારમાં સાધારણકારણ કાલ પણ હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા અસાધારણ પદનો નિવેશ છે. वस्तुत: भूखोत ‘गणना' ५६ संध्यात्वार्थ छ. गणनाव्यवहार मेटले संध्यात्वा२प्रमात्मज्ञान, तधेतु અર્થાત્ તવિષય (તાદશજ્ઞાનવિષય) ને સંખ્યા કહેવાય છે. જેથી કાલાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. સંખ્યાત્વજાતિમને
४३
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખ્યા કહેવાય છે. આ લક્ષણ, તાત્પર્યનો વિષય છે. લક્ષણઘટકીભૂત સંખ્યાત્વજાતિમાં પ્રમાણ દર્શાવવા જાળનાવ્યવહારનો અહીં ઉલ્લેખ છે. નિત્ય પરમાણુ વગેરે દ્રવ્યમાં એકત્વ નિત્ય છે અને અનિત્ય ઘટાદિવૃત્તિ એકત્વ અનિત્ય છે. એકત્વભિન્નદ્વિત્યાદિ વ્યાસજ્યવૃત્તિસંખ્યા, અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય હોવાથી સર્વત્ર અનિત્ય જ છે. ઉભયાદિવૃત્તિસંખ્યાને વ્યાસજ્યવૃત્તિ કહેવાય છે. દ્વિત્યાદિ સંખ્યાની પ્રત્યે અપેક્ષાબુદ્ધિ નિમિત્તકારણ છે. તે તે દ્વિત્વની પ્રત્યે તદાશ્રયયાવદ્ ગતએકત્વ, અસમવાચિકારણ છે. ।।૧૦૭ની
ઘપિ દ્વિત્યાદિ સંખ્યાનો સમવાયસંબંધ પ્રત્યેક ઘટાદિમાં વૃત્તિ હોવાથી ો ન ઢૌ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થવી ન જોઇએ; પરંતુ તાદશ પ્રતીતિના આધારે દ્વિત્વાદિસંખ્યાનો ‘ત્તિ’ સ્વરૂપ કોઇ એક સંબંધ સ્વીકારાય છે. તેથી પ્રત્યેકઘટાદિમાં પર્યાસિસંબંધથી દ્વિત્વાદિ ન હોવાથી ત્યાં ‘જો દ્રૌ’ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થતી નથી અને ‘જો 7 દ્રૌ’ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થાય છે, કારણ કે પર્યાસિસંબંધથી દ્વિત્વવિશિષ્ટનો ભેદ પ્રત્યેકમાં છે જ.
કારિકાવલીના ‘અપેક્ષાવૃદ્ધિનાશાત્ત્વ...' આ ગ્રંથથી ‘અપેક્ષાબુદ્ધિનો નાશ, તૃતીય ક્ષણે થાય છે અને ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વાદિનો નાશ થાય છે.' આવો અર્થ કોઇ ન કરે એ આશયથી અભિમતાર્થને જણાવવા તેની (દ્વિત્યાદિની) પ્રક્રિયા જણાવે છે -પ્રથમમપેક્ષાનુદ્ધિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. એનો આશય સ્પષ્ટ છે કે, પ્રથમક્ષણે અપેક્ષાબુદ્ધિ, દ્વિતીયક્ષણે દ્વિત્વોત્પત્તિ, તૃતીયક્ષણે દ્વિત્વનિર્વિકલ્પાત્મક વિશેષણજ્ઞાન, ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વવિશિષ્ટનું પ્રત્યક્ષ તથા અપેક્ષાબુદ્ધિનો નાશ, અને પંચમક્ષણે દ્વિત્વનો નાશ. આથી સમજી શકાય છે કે ‘‘અપેક્ષાબુદ્ધિ ક્ષણત્રયવૃત્તિ છે. ચતુર્થક્ષણે એનો નાશ થાય છે, ત્યારબાદ પંચમક્ષણે દ્વિત્વનો નાશ થાય છે.’’ આ અર્થને
૪૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણાવવા માટે અપેક્ષાવૃધિ. ..'આ ગ્રંથ છે. યદ્યપિ યોગ્યવિભુવિશેષગુણો સ્વોત્તરવૃત્તિ વિશેષગુણથી નાશ્ય હોવાથી જ્ઞાનાદિગુણો બ્રિક્ષણાવસ્થાયી છે. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિને ત્રિાણાવસ્થાયી માની શકાશે નહિ, તો પણ અપેક્ષાબુદ્ધિને ત્રિક્ષણાવસ્થાયી મનાય છે. અન્યથા અપેક્ષાબુદ્ધિને બ્રિક્ષણાવસ્થાયી માનીએ તો દ્વિત્વના નિર્વિકલ્પકજ્ઞાનના સમયે અપેક્ષાબુદ્ધિનો નાશ થાય તો તદુત્તરચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વનો જ નાશ થશે અને તેથી પંચમ ક્ષણે દ્વિ–પ્રત્યક્ષની અનુ૫૫ત્તિ થશે. યદ્યપિ તૃતીય ક્ષણે દ્વિત્વ હોવાથી ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. પરન્તુ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે વિદ્યમાનવિષય જ કારણ હોવાથી અર્થાત્ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કાર્યસમાનકાલવૃત્તિવેન વિષયમાં કારણતા મનાતી હોવાથી ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વસ્વરૂપવિષય ન હોય તો તેનું તે ક્ષણમાં પ્રત્યક્ષ નહીં થાય. આથી સ્પષ્ટ છે કે વિદ્યમાન જ વસ્તુનું ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિયોથી લૌકિકપ્રત્યક્ષ થતું હોવાથી દ્વિ–પ્રત્યક્ષની અનુપપત્તિને નિવારવા અપેક્ષાબુદ્ધિને ક્ષણત્રયાવસ્થાયી મનાય છે. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશક તરીકે દ્વિ–પ્રત્યક્ષ ત્રિ–પ્રત્યક્ષાદિને મનાય છે. દ્વિતીયાદિક્ષણાત્પન્ન સ્મરણાદિને, અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશક માનતા નથી. અન્યથા દ્વિ–પ્રત્યક્ષની અનુપપત્તિનું નિવારણ શક્ય નહીં બને.
- દ્વિવાદિ નિત્ય હોવાથી એના નાશક કોણ છે એ વિચારવાની આવશ્યક્તા નથી, એ અભિપ્રાયથી શંકા કરે છેનવાપેક્ષા... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. દ્વિત્વની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી ભાવભૂત એ કાર્યના વિનાશની પ્રત્યે કોણ કારણ છે - એનો વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે... ઈત્યાદિ આશયથી તે શંકાનું સમાધાન કરે છે - નાતો... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે, કાલાન્તરે અર્થાત્ અપેક્ષાબુદ્ધિરહિત કાલમાં દ્વિત્વનું પ્રત્યક્ષ થતું ન હોવાથી દ્વિત્વોત્પત્તિમાં
૪પ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષાબુદ્ધિને કારણ મનાય છે. અને અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશથી દ્વિત્વનો નાશ થાય છે - એવી કલ્પના કરાય છે. અન્યથા દ્વિવાદિ નિત્ય હોય તો અપેક્ષાબુદ્ધિથી શૂન્યકાલમાં પણ દ્વિ–પ્રત્યક્ષનો પ્રસંગ આવશે. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય જ દ્વિત્વાદિ છે - એ માનવું જોઈએ. આથી જ ચૈત્રાદિની અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય દ્વિત્યાદિના પ્રત્યક્ષની, અપેક્ષાબુદ્ધિથી રહિત મૈત્રાદિને આપત્તિના પ્રસંગનું નિવારણ કરવા તત્પરુષીયાપેક્ષાબુદ્ધિજન્ય દ્વિત્યાદિનું પ્રત્યક્ષ, તે પુરુષને જ થાય છેઆ પ્રમાણે કલ્પના કરવામાં આવી છે. અન્યથા દ્વિત્યાદિ નિત્ય હોય તો એ કલ્પના પણ અસંગત થશે. ‘દ્વિત્યાદિને નિત્ય માન્યા પછી અપેક્ષાબુદ્ધિશૂન્યકાલમાં દ્વિવાદિપ્રત્યક્ષનું નિવારણ કરવા દ્વિત્યાદિના પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે અપેક્ષાબુદ્ધિને કારણ માનવી જોઈએ, તેને દ્વિત્વોત્પત્તિમાં કારણ માનવાની આવશ્યકતા નથી.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે દ્વિ–પ્રત્યક્ષત્વની અપેક્ષાએ દ્ધિત્વત્વને કાર્યતાવછેદક માનવામાં લાઘવ છે - એ સમજી શકાય છે. આથી વિશેષ દિનકરીથી જાણવું.'
અપેક્ષાબુદ્ધિને દ્વિત્યાદિની ઉત્પત્તિની પ્રત્યે કારણ માની શકાશે નહીં. કારણ કે, દ્વયણુકાદિમાં (‘ગાદ્રિપદથી પરમાણુ ગ્રાહ્ય છે.) તે અતીન્દ્રિય હોવાથી, આપણી અપેક્ષાબુદ્ધિ નથી. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિને દ્વિવાઘુત્પત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવાથી અતીન્દ્રિયદ્વયણુકાદિમાં ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે નહીં. દ્વયણુકની ત્રિત્વ સંખ્યાથી ચણકપરિમાણની ઉત્પત્તિ સ્વીકારી છે; તેથી ત્રિત્યાદિની દ્રયણકાદિમાં અનુત્પત્તિને ઈષ્ટપત્તિ માનવાનું શક્ય નથી. આ શંકાનું નિરાકરણ કરે છે - અતીન્દ્રિયે... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે કૂયણુકાદિમાં યોગીજનોની અપેક્ષાબુદ્ધિથી ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. સર્પાદિકાલમાં પરમાણુમાં ઈશ્વરીયઅપેક્ષા
૪૬
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિથી દ્વિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. અથવા બ્રહ્માણ્ડાન્તરવર્તિયોગીઓની અપેક્ષાબુદ્ધિથી દ્વિવાદિની, સર્પાદિકાલે પરમાણમાં ઉત્પત્તિ થાય છે. જેથી ઇશ્વરીયાપેક્ષાબુદ્ધિ નિત્ય હોવાથી તજ્જન્ય પરમાણુના દ્વિવાદિનો નાશ અનુપપન્ન નહીં થાય. અન્યથા ઇશ્વરીયાપેક્ષાબુદ્ધિના નાશની અસંભાવનાથી પરમાણુદ્વિવાદિનો નાશ પણ સંભવિત નહીં થાય.
અપેક્ષાબુદ્ધિના સ્વરૂપને જણાવે છે - નયનેકો... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે તતુતમિત્રનBત્ત્વીવच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितैकत्वनिष्ठप्रकारताक अयमेकोऽयमेकः ઈત્યાઘાકારક જ્ઞાન સ્વરૂપ અપેક્ષાબુદ્ધિ છે.
રૂતુ વાધ્યમ્... ઇત્યાદિ - જ્યાં એકત્વમાં અનિયતત્વનું જ્ઞાન થાય છે, ત્યાં નિત્યાદિથી ભિન્ન એવી બહુસંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. “અમેઝોડથોડયમે રૂમે ત્રય' ઇત્યાધાકારકજ્ઞાન નિયતૈકત્વવિષયક કહેવાય છે; અને ‘યોગવોચમે.' ઇત્યાઘાકારક ત્રિવાદ્યવિષયકજ્ઞાનને અનિયતૈકત્વજ્ઞાન કહેવાય છે. એકાદશજ્ઞાનથી દ્રવ્યમાં બહુસંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. સેનાવન વગેરેમાં નિયતૈકત્વજ્ઞાન ન હોવાથી
ત્યાં ત્રિત્વાદિભિન્નબહુ–સંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે કન્જલીકારની માન્યતા છે. અહીં ‘નિયતૈત્વજ્ઞાનનો અર્થ સ્થૂલ રીતે જણાવ્યો છે. એનો સૂક્ષ્માર્થ દિનકરીથી સમજવો.
આચાર્ય અર્થાત્ ઉદયનાચાર્યની માન્યતા એ છે કે બહુ–સંખ્યા ત્રિવાદિથી ભિન્ન નથી. તેથી ત્રિત્વત્વજાતિની વ્યાપક એવી બહત્ત્વજાતિ અતિરિક્ત નથી. સેનાનાદિ સ્થળે અનિયતૈકત્વના જ્ઞાનથી ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થવા છતાં નિયતૈકત્વજ્ઞાનના અભાવસ્વરૂપ દોષના કારણે ત્યાં (ત્રિત્યાદિમાં) ત્રિ––ાદિનો ગ્રહ થતો નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે ત્રિત્વવાદિપ્રકારકજ્ઞાનની પ્રત્યે નિયતૈકત્વજ્ઞાનની હેતુતા
४७
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આ રીતે ત્રિત્વાદિસ્વરૂપ જ બહુત્વ હોવાથી ‘આ સેનાથી આ સેના બહુતર છે.' ઇત્યાઘાકારકબહુત્વના તારતમ્યનું અવગાહન કરનારી પ્રતીતિ પણ સંગત બને છે. અન્યથા બહુત્વસંખ્યા ત્રિત્વાદિથી અતિરિક્ત માનીએ તો બહુત્વસંખ્યા ત્રિત્વાદિની જેમ એક હોવાથી બહુત્વસંખ્યાના તારતમ્યનું ભાન थ शहशे नहीं. ॥ इति सङ्ख्यानिरूपणम् ॥
००
कारिकावली ।
परिमाणं भवेन्मानव्यवहारस्य कारणम् ॥ १०९ ॥ अणु दीर्घं महस्वमिति तद्भेद ईरितः । अनित्ये तदनित्यं स्यान्नित्ये नित्यमुदाहृतम् ॥ ११०॥ सङ्ख्यातः परिमाणाच्च प्रचयादपि जायते ।
?
अनित्यं द्वयणुकादौ तु सङ्ख्याजन्यमुदाहृतम् ॥ १११ ॥ परिमाणं घटादौ तु परिमाणजमुच्यते ।
प्रचयः शिथिलाख्यो यः संयोगस्तेन जन्यते ॥ ११२ ॥ परिमाणं तूलकादौ, नाशस्त्वाश्रयनाशतः ।
मुक्तावली ।
परिमाणं निरूपयति- परिमाणमिति । परिमितिव्यवहारासाधारणं कारणं परिमाणमित्यर्थः । तच्चतुर्विधम्, अणु, महद्, दीर्घं, ह्रस्वञ्चेति । तत्-परिमाणम् । 'नित्यम्' इत्यत्र परिमाणमित्यनुषज्यते। 'जायते' इत्यत्राऽपि परिमाणमित्यनुवर्तते । अनित्यमिति पूर्वेणान्वितम् । तथा चाऽनित्यपरिमाणं सङ्ख्याजन्यं, परिमाणजन्यं, प्रचयजन्यञ्चेत्यर्थः । तत्र सङ्ख्याजन्यमुदाहरति द्वयणुकादावितिद्वयणुकस्य त्रसरेणोश्च परिमाणं प्रति परमाणुपरिमाणं द्वयणुकपरिमाणं वा न कारणम्, परिमाणस्य स्वसमानजातीयोत्कृष्टपरिमाणजनकत्वनियमात्, द्वयणुकस्याऽणुपरिमाणन्तु परमाण्वणुत्वापेक्षया नोत्कृष्टम्,
४८
-
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रसरेणुपरिमाणन्तु न सजातीयम्, अतः परमाणौ द्वित्वसङ्ख्या द्वयणुकपरिमाणस्य, व्यणुके त्रित्वसङ्ख्या च त्रसरेणुपरिमाणस्याऽसमवायिकारणमित्यर्थः ॥१०९॥११०॥१११॥
परिमाणजन्यं परिमाणमुदाहरति-परिमाणं घटादाविति । घटादिपरिमाणं कपालादिपरिमाणजन्यम् । प्रचयजन्यमुदाहर्तुं प्रचयं निर्वक्ति - પ્રવય તિ છે.
૦૦
: વિવરણ : પરિમાણનું નિરૂપણ કરે છે - “રિમાણમ્...' ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. કારિકાવલીના એ ગ્રંથના આશયને સ્પષ્ટ કરે છે - ઉમિતિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે “આ અણુ છે, આ મહતું છે' ઇત્યાદિ વ્યવહારના અસાધારણકારણને પરિમાણ કહેવાય છે; જે અણુ, મહતુ, હ્રસ્વ અને દીર્ઘ ભેદથી ચાર પ્રકારનું છે. અનિત્ય દ્વયણુકાદિમાં વૃત્તિપરિમાણ અનિત્ય છે. અને નિત્યદ્રવ્યવૃત્તિપરિમાણ નિત્ય છે. સંખ્યાથી પરિમાણથી અને પ્રચય (સંયોગવિશેષ)થી પણ અનિત્યપરિમાણ જન્ય છે. એ ત્રણ અનિત્યપરિમાણમાં સંખ્યામાત્રથી જન્ય અર્થાત્ સંખ્યાભિન્નપરિમાણ અને પ્રચયથી અજન્ય અને સંખ્યાથી જન્ય એવું પરિમાણ દ્વયણુક તથા ત્રસરેણુમાં છે. યણુકના અને ત્રસરેણુના પરિમાણની પ્રત્યે પરમાણુનું અને દ્વયણુકનું પરિમાણ કારણ નથી. કારણ કે પરિમાણ, સ્વસજાતીય (પરિમાણત્વવ્યાપ્યસ્વસજાતીય) ઉત્કૃષ્ટ - પરિમાણનું જનક હોય છે. કૂયણુકનું પરિમાણ, પરમાણુના અણુપરિમાણની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ નથી. અને તૈયyકપરિમાણની અપેક્ષાએ ત્રસરેણુનું પરિમાણ, સજાતીય નથી. તેથી પરમાણુની દ્વિવસંખ્યાથી દ્વયણુકનું પરિમાણ અને દ્વયણુકની ત્રિત્વસંખ્યાથી ત્રસરેણુનું પરિમાણ, જન્ય છે. અર્થાત્ તાદશદ્વયણક અને ત્રસરેણુના પરિમાણની પ્રત્યે પરમાણુ અને
૪૯
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વયણુકની દ્વિત્વ અને ત્રિત્વ સંખ્યા અનુક્રમે અસમાયિકારણ છે. આ વાત લગભગ પૂર્વે જ જણાવી છે. “પરમાણુ અને યણુકના પ્રચયાખ્યસંયોગથી કૂયણુક અને ત્રસરેણુનું પરિમાણ જન્ય છે.' એવી માન્યતામાં જે દોષ છે તે અન્ય ગ્રંથથી અનુસંધેય છે. ૧૦૯/૧૧૧૧૧ . .
પરિમાણમાત્રથી જન્ય અર્થાત્ સંખ્યા અને પ્રચયથી અજન્ય તથા પરિમાણથી જન્ય એવું પરિમાણ ઘટાદિનું છે. એ ઘટાદિનું પરિમાણ કપાલાદિના પરિમાણથી જન્ય છે.
પ્રચયજન્યપરિમાણને જણાવવા માટે પ્રચયના સ્વરૂપને જણાવે છે - મૂલમાં પ્રવય....' ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે, કિંચિ અવયવાવચ્છેદન અવયવાન્તરની સાથે અસંયોગી એવા મહપરિમાણાશ્રય અવયવોમાં વર્તમાન સંયોગને શિથિલાખ્યપ્રચયસંયોગ કહેવાય છે. એકાદશ પ્રચયાખ્યા - સંયોગથી રૂથી બનાવેલા ગાદલા વગેરેમાં મહત્પરિમાણ ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા જ અવયવોનો નિશ્ચિતસંયોગ હોય ત્યારે પૂર્વેના મહત્પરિમાણની અપેક્ષાએ અપકૃષ્ટમહત્પરિમાણ હોય છે. જે રૂની ગાંસડી વગેરેમાં અનુભવાય છે. અહીં એ વસ્તુ યાદ રાખવી જોઈએ કે કેવલ પ્રચયથી જન્ય પરિમાણનો સંભવ ન હોવાથી સંખ્યામાત્રથી અને પરિમાણમાત્રથી જન્ય પરિમાણની જેમ પ્રચયમાત્રથી જન્ય એવા પરિમાણનું અહીં નિરૂપણ કર્યું નથી. પ્રચિતમહત્પરિમાણાશ્રય બે અવયવોથી આરબ્બાવયવીમાં જે મહત્પરિમાણાતિશય ઉત્પન્ન થાય છે, એની પ્રત્યે મહત્પરિમાણ અને પ્રચય બન્ને કારણ છે. અને તાદશ ઘણા અવયવોથી આરખ્ય અવયવીમાં ઉત્પન્ન મહત્પરિમાણ (અતિશયિતમહત્પરિમાણ)ની પ્રત્યે સંખ્યા પ્રચય અને પરિમાણ એતત્રિતય કારણ છે... ઈત્યાદિ અધ્યાપક પાસેથી સમજી લેવું.
પ૦
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुक्तावली । परिमाणञ्चाश्रयनाशादेव नश्यतीत्याह-नाश इति । अर्थात्परिमाणस्यैव । न चाऽवयविनाशः कथं परिमाणनाशकः ? सत्यप्यवयविनि त्रिचतुरादिपरमाणुविश्लेषे तदुपचये वाऽवयविनः प्रत्यभिज्ञानेऽपि परिमाणान्तरस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वादिति वाच्यम् । परमाणुविश्लेषे हि व्यणुकस्य नाशोऽवश्यमभ्युपेयः; तन्नाशे च त्र्यणुकनाशः । एवं क्रमेण महावयविनो नाशस्यावश्यकत्वात् । सति च नाशकेऽनभ्युपगममात्रेण नाशस्याऽपलपितुमशक्यत्वात्, शरीरादाववयवोपचयेऽसमवायिकारणनाशस्यावश्यकत्वादवयविनाश आवश्यकः । न च पटाद्यनाशेऽपि तन्त्वन्तरसंयोगात् परिमाणाधिक्यं स्यादिति वाच्यम् । तत्राऽपि वेमाद्यभिघातेनाऽसमवायिकारणतन्तुसंयोगनाशात् पटनाशस्यावश्यकत्वात् । किञ्च तन्त्वन्तरस्य तत्पटावयवत्वे तत्पूर्वं तत्पट एव न स्यात्, तन्त्वन्तररूपकारणाभावात्, तन्त्वन्तरस्यावयवत्वाभावे च, न तेन परिमाणाधिक्यं संयुक्तद्रव्यान्तरवत्, तस्मात् तत्र तन्त्वन्तरसंयोगे सति पूर्वं पटनाशस्ततः पटान्तरोत्पत्तिरित्यवश्यं स्वीकार्यम् । अवयविनः प्रत्यभिज्ञानन्तु साजात्येन, दीपकलिकादिवत् । न च पूर्वतन्तव एव तन्त्वन्तरसहकारात् पूर्वपटे सत्येव पटान्तरमारभन्तामिति वाच्यम् । मूर्तयोः समानदेशताविरोधात् तत्र पटद्वयासम्भवात्, एकदा नानाद्रव्यस्य तत्रोपलम्भस्य बाधितत्वाच्च । तस्मात् पूर्वस्य द्रव्यस्य प्रतिबंधकस्य विनाशे द्रव्यान्तरोत्पत्तिरित्यस्याऽवश्यमभ्युपेयत्वात् ।
॥ इतिपरिमाणनिरूपणम् ॥ .
०० .. .
: विव२९ : भूतमा 'नाशस्त्वाश्रयनाशतः' मही ५४२९।थी 'नाश' : પદનો પરિમાણનાશ અર્થ જણાય છે. તેથી પરિમાણનો નાશ એના આશ્રયના નાશથી થાય છે - આ તાત્પર્ય એ ગ્રંથનું છે. અવયવીનો નાશ પરિમાણનો નાશક છે-એ કહેવું યોગ્ય નથી.
૫૧
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ કે અવયવી વિદ્યમાન હોય તો પણ, ત્રણચાર પરમાણુના છૂટા પક્વા છતાં અથવા ત્રણચાર પરમાણુના મળવા છતાં આ તે જ અવયવી છે' ઇત્યાઘાકારક પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે. તેથી આવી અવસ્થામાં અવયવીનો નાશ થયા વિના પણ પરિમાણાન્તર પ્રત્યક્ષસિદ્ધ હોવાથી “પરિમાણના નાશની પ્રત્યે અવયવીનો નાશ કારણ છે.” એ કહેવું શી રીતે યોગ્ય છે ? આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે પરમાણુનો વિશ્લેષ થવાથી તજજન્ય દ્વયણુકનો નાશ, અવશ્ય માનવો જોઈએ અને એ દ્વયણુકનાશથી ચણકના નાશને પણ સ્વીકાર્યા વિના ચાલે એવું નથી. આ ક્રમે પૂર્વ પૂર્વ અવયવનાશથી ઉત્તરોત્તર અવયવીનો નાશ માનવાનું પણ આવશ્યક છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કે ત્રણચાર પરમાણુના વિશ્લેષસ્થળે પણ અવયવીનો નાશ થયા પછી જ
સ્વપરિમાણનો નાશ થાય છે. યદ્યપિ ત્રણચાર પરમાણુના વિશ્લેષાદિ સ્થળે ઉક્ત અવયવીની પ્રત્યભિજ્ઞાથી, અવયવીના નાશને માનવાનું પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ છે, પરંતુ ઉપર જણાવ્યા મુજબ અવયવીના નાશની સામગ્રી વિદ્યમાન હોવાથી અવયવીના નાશનો અપલાપ કરવાનું શક્ય નથી. પ્રત્યભિજ્ઞા તો સજાતીયતાને વિષય બનાવે છે. જેથી એનો વિરોધ સંભવિત નથી. શરીરાદિમાં પણ અવયવોના ઉપચયથી અસમાયિકારણનો નાશ માનવાનું આવશ્યક હોવાથી અવયવીનો નાશ માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. તત્તશરીરનો નાશ થવા છતાં તત્તતુશરીર(ઉત્તરોત્તરશરીર)ની સાથે પ્રાણસંયોગ હોવાથી ત્યાં મૃતત્વનો વ્યવહાર થતો નથી... ઇત્યાદિ દુર્વેય નથી. યદ્યપિ ‘પટાદિનો નાશ ન થાય તો પણ તત્વન્તરના સંયોગથી પૂર્વપરિમાણના નાશથી અધિક પરિમાણ ઉત્પન્ન થાય છે.” આવું કહી શકાય છે. પરંતુ ત્યાં પણ વેમાદિના અભિઘાતથી તત્સંયોગાત્મક અસમવાયકારણનો નાશ થવાથી પટનો નાશ થાય છે - એ માનવાનું
પર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક હોવાથી ‘ટનાશપિ' ઇત્યાદિ કહેવું યોગ્ય નથી. તત્વન્તરસંયોગ સ્થળે પૂર્વપટાદિનો નાશ માન્યા વિના ચાલે એવું નથી, એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે – જિગ્ન... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે જે લોકો પટના નાશ વિના તન્વન્તરના સંયોગથી પરિમાણાધિક્યને માને છે, તેમને એ પૂછવું જોઈએ કે જે તત્વન્તરના સંયોગથી પટમાં પરિમાણાધિક્ય થાય છે તે તત્વન્તર તે પટના અવયવ છે કે નહીં? જો એ તન્વન્તર, પટના અવયવ છે તો એ તત્ત્વન્તરના સંયોગ પૂર્વે પટ જ ન હોવાથી પટના પરિમાણાધિક્યનો સંભવ જ નથી. જો એ તત્વન્તર, પટના અવયવ નથી તો એ પટના અવયવથી ભિન્ન એવા ઘટાદિદ્રવ્યના સંયોગથી જેવી રીતે પટના પરિમાણાધિક્યનો સંભવ નથી. એવી જ રીતે પટના અવયવથી ભિન્ન એ તન્વન્તરના સંયોગથી પણ પટના પરિમાણાધિજ્યનો સંભવ નથી. તેથી તન્વન્તરસંયોગથી પૂર્વપટનાશ, તેથી પટાન્તરની ઉત્પત્તિ અને તે પટમાં પરિમાણની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ વસ્તુનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ. આવી અવસ્થામાં પણ અર્થાત્ પૂર્વપટનો નાશ અને પટાન્તરની ઉત્પત્તિ થવા છતાં પણ જે પ્રત્યભિજ્ઞા (“તે જ આ પટ છે” ઇંત્યાઘાકારક જ્ઞાન) થાય છે, તે પટાદિના સાજાત્યનું અવગાહન કરે છે. એ સમજી શકાય છે. અન્યથા “સૈવ સીપતિ' ઈત્યાઘાકારક પ્રત્યભિજ્ઞા સ્થળે પણ પૂર્વદીપકલિકાનો નાશ અને દીપકલિકાન્તરની ઉત્પત્તિ, સર્વવાદીસમ્મત હોવા છતાં માની શકાશે નહીં. ‘પૂર્વપટના તતુઓ તત્વન્તરના સહકારથી પૂર્વપટની વિદ્યમાનતામાં જ પટાન્તરનો આરંભ કરે છે.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે મૂર્ત બે દ્રવ્યોની અભિન્ન(એક) દેશ(સમાયિકારણ)માં વૃત્તિતા વિરુદ્ધ હોવાથી એક જ તખ્તઓમાં પૂર્વપટ અને પટાન્તર આ બે પટોની વૃત્તિતા અસંભવિત છે.
પ૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘એક જ માટીના પિણ્ડથી કપાલ અને ઘટની ઉત્પત્તિ થવાથી જેમ એક જ પિંડમાં કપાલ અને ઘટની વૃત્તિતા મનાય છે તેમ એક જ તત્તુઓમાં પદ્મયની વૃત્તિતા સભ્ભવિત છે. ’ આ કહેવું પણ યુક્ત નથી. કારણ કે એકકાલમાં તે તન્તુઓમાં પદ્ભયનો ઉપલંભ બાધિત છે. એક જ માટીના પિંડમાં કપાલ અને ઘટ બંન્નેની ઉપલબ્ધિ થતી નથી, એ સ્પષ્ટ છે. કપાલ અને ઘટ બંનેના સમવાચિકારણ ભિન્ન ભિન્ન છે. એ સમજી શકાય છે. તેથી પૂર્વદ્રવ્ય, ઉત્તરદ્રવ્યની ઉત્પત્તિની પ્રત્યે પ્રતિબંધક હોવાથી પ્રતિબંધકીભૂત એ દ્રવ્યના વિનાશ પછી જ દ્રવ્યાન્તરની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ અવશ્ય માનવું જોઇએ. ॥ इति परिमाणनिरूपणम् ॥ कारिकावली ।
सङ्ख्यावत्तु पृथक्त्वं स्यात् पृथक्प्रत्ययकारणम् ॥११३॥ अन्योन्याभावतो नाऽस्य चरितार्थत्वमिष्यते । अस्मात् पृथगिदं नेति प्रतीति र्हि विलक्षणा ॥११४॥ मुक्तावली ।
पृथक्त्वं निरूपयति - सङ्ख्यावदिति । पृथक् प्रत्ययाऽसाधारणकारणं पृथक्त्वम् । तन्नित्यतादिकं सङ्ख्यावत् । तथा हि नित्येष्वेकत्वं नित्यमनित्येष्वनित्यम् । अनित्यमेकत्वन्तु आश्रयद्वितीयक्षणे चोत्पद्यते, आश्रयनाशान्नश्यति तथैकपृथक्त्वमपि, द्वित्वादिवच्च द्विपृथक्त्वादिकमपीत्यर्थः ।
-
नन्वयमस्मात्पृथगित्यादावन्योन्याभावो भासते, तत्कथं पृथक्त्वं गुणान्तरं स्वीक्रियते ? न चाऽस्तु पृथक्त्वं, नत्वन्योन्याभाव इति वाच्यम् । रूपं न घट इति प्रतीत्यनापत्तेः । न हि रूपे घटावधिकं पृथक्त्वं गुणान्तरमस्ति, न वा घटे घटावधिकं पृथक्त्वमस्ति, येन परम्परासम्बन्धः कल्प्यत इत्यत आह अस्मादिति । ननु शब्दवैल
૫૪
-
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्षण्यमेव, न त्वर्थवैलक्षण्यमिति चेन्न । विनाऽर्थभेदं घटात् पृथगितिवद् घटो न पट इत्यत्राऽपि पञ्चमी प्रसङ्गात् । तस्माद् यदर्थयोगे पञ्चमी सोऽर्थो नजान्योन्याभावतो भिन्नो गुणान्तरं कल्प्यत इति ॥११२।११३।११४॥
. : વિવરણ : પૃથકત્વનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં સહયાવત્... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. પૃથવપ્રયાસTધાર... ઈત્યાદિ – આશય એ છે કે “આ આનાથી પૃથફ છે' ઈત્યાઘાકારક પૃથફપ્રત્યયના અસાધારણકારણને પૃથફત્વ કહેવાય છે. પૃથફત્વની નિત્યતા વગેરે સંખ્યાની જેમ છે, એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે – તથા દિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે નિત્યદ્રવ્યમાં વૃત્તિ એકત્વ નિત્ય છે. અને અનિત્યમાં વૃત્તિ એકત્વ અનિત્ય છે. અનિત્યવૃત્તિ એકત્વ સ્વાશ્રયોત્પત્તિના દ્વિતીયક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે. અને એની પ્રત્યે સ્વાશ્રય (એકત્વાશ્રયઘટાદ)અવયવગત એકત્વ અસમાયિકારણ છે. તેમ જ અનિત્યદ્રવ્યવૃત્તિ એકત્વ આશ્રયના (સ્વાશ્રયના) નાશથી નાશ પામે છે. આવી જ રીતે એકપૃથફત્વ અર્થાત્ એકદ્રવ્યસમવેતપૃથફત્વ પણ નિત્યવૃત્તિ નિત્ય અને અનિત્યવૃત્તિ અનિત્ય છે... ઈત્યાદિ સમજી લેવું. તેમ જ દ્વિવાદિ સંખ્યાની જેમ કયાદિસમવેત દ્વિપૃથફલ્વાદિ સર્વત્ર અનિત્ય છે. અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય છે અને અપેક્ષાબુદ્દધ્યાદિના નાશથી નાશ પામે છે... ઈત્યાદિ પણ સ્વયં સમજી લેવું. . • નન્વયમસ્માત... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે આ આનાથી પૃથક છે' ઇત્યાદિ પ્રતીતિ અન્યોન્યાભાવનું અવગાહન કરતી હોવાથી તાદશ પ્રતીતિના અનુરોધથી - અન્યોન્યાભાવથી અતિરિક્ત પૃથકત્વ'ને ગુણાન્તર માનવાની આવશ્યકતા નથી. તાદશપ્રતીતિના અનુરોધથી ‘પૃથફત્વને
પપ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ માનવું જોઈએ, અન્યોન્યાભાવને માનવાની આવશ્યકતા નથી. આવું નહીં કહેવું જોઇએ. કારણ કે અન્યોન્યાભાવને ન માનીએ અને પૃથને જ માનીએ તો ‘પૂં ન ઘટ' આ પ્રમાણે પ્રતીતિ થઈ શકશે નહીં. રૂપમાં ઘટાવધિકપૃથક્ક્ત્વ નથી અને અન્યોન્યાભાવને માનતા નથી. તેથી તાદશપ્રતીતિ અનુપપન્ન થશે. યદ્યપિ રૂપમાં ઘટાધિકપૃથક્ક્ત્વ ન હોવા છતાં ઘટવૃત્તિપૃથક્ક્ત્વનું સામાનાધિકરણ્યસંબંધથી રૂપમાં; તાદશપ્રતીતિથી ભાન શક્ય હોવાથી એ પ્રતીતિ (રૂપ ન ઘટઃ આ પ્રતીતિ) અનુપપન્ન નહીં થાય. પરન્તુ ઘટમાં સ્વાવધિકપૃથક્ક્ત્વ ન હોવાથી અને અન્યાવધિકપૃથક્ક્ત્વ ઘટમાં ભાસિત ન હોવાથી ઘટવૃત્તિપૃથક્ક્ત્વનું, રૂપમાં પરંપરાસંબંધથી (સામાનાશિકરણ્યસંબંધથી) પણ ભાન શક્ય નથી. તેથી પૃથક્ત્વને માનવાની આવશ્યકતા નથી. ‘આ આનાથી પૃથક્ છે' ઇત્યાદિ પ્રતીતિ અન્યોન્યાભાવના અવગાહનથી ઉપપન્ન થઇ શકે છે, આ શંકાનું સમાધાન કરે છે - મૂલમાં ‘અસ્માત્...’ ઇત્યાદિ ગ્રન્થથી આશય સ્પષ્ટ છે કે ‘આ, આનાથી પૃથક્ છે.’ અને ‘આ, આ નથી’ આ બંન્ને પ્રતીતિ વિલક્ષણ હોવાથી તે તે પ્રતીતિના અનુરોધથી અનુક્રમે પૃથ અને ભેદને માનવાનું આવશ્યક છે. ‘આ બંને પ્રતીતિ અર્થની દષ્ટિએ ભિન્ન નથી, માત્ર શબ્દથી જ એ વિલક્ષણ છે.' આ પ્રમાણે કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે ‘ઘટાતુ પૃથ વટઃ' અને ‘ઘટો ન પટઃ’ આ બંન્ને પ્રતીતિમાં અર્થભેદ ન હોય અને માત્ર શબ્દભેદ જ હોય તો ‘ઘટો ન પટઃ' અહીં પણ પંચમીના પ્રયોગની આપત્તિ આવશે. તેથી ‘પટાતુ પૃથ પટઃ' અહીં જે અર્થના યોગમાં ઘટપદોત્તર પંચમીનો પ્રયોગ છે, તે અર્થ; નઞર્થાન્યોન્યાભાવથી ભિન્ન ગુણાન્તરપૃથક્ક્ત્વ છે. ... ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસંધેય છે.
||૧૧||૧૧૩||૧૧૪||
પ૬
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली । अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः । कीर्त्तितस्त्रिविधस्त्वेष आद्योऽन्यतरकर्मजः ॥११५॥ तथोभयस्पन्दजन्यो भवेत् संयोगजोऽपरः । आदिमः श्येनशैलादिसंयोगः परिकीर्तितः ॥११६॥ मेषयोः सन्निपातो यः स द्वितीय उदाहृतः । कपालतरुसंयोगात् संयोगस्तरुकुम्भयोः ॥११७।। तृतीयः स्यात् कर्मजोऽपि द्विधैव परिकीर्तितः । अभिघातो नोदनं च शब्दहेतुरिहादिमः ॥११८॥ शब्दाहेतु द्धितीयः स्यात्; विभागोऽपि त्रिधा भवेत् । एककर्मोद्भवस्त्वाद्यो द्वयकर्मोद्भवोऽपरः ॥११९॥ विभागजस्तृतीयः स्यात् तृतीयोऽपि द्विधा भवेत् । हेतुमात्रविभागोत्थो हेत्वहेतुविभागजः ॥१२०॥
मुक्तावली।। संयोगं निरूपयति-अप्राप्तयोरिति । तं विभजते-कीर्तित इति । एषः-संयोगः ॥११५॥
- सन्निपातः-संयोगः । द्वितीयः-उभयकर्मजः ॥११६॥११७॥ ..तृतीय इति । संयोगजसंयोग इत्यर्थः । तृतीयः स्यात्' इति पूर्वेणान्वितम् । आदिमः-अभिघातः । द्वितीयो नोदनाख्य इति ।
॥ इति संयोगनिरूपणम् ॥
... : वि१२९ : - संयोगनु नि३५९। ७२ छे - भूखमा अप्राप्तयोस्तु... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે પૃથભૂતદ્રવ્યોના સંબંધને संयो। हेवाय छे. संयोगवति, संयोगर्नु सक्ष। छे. 'इमौ
પ૭
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયુૌ'. ઈત્યાઘાકારક પ્રતીતિથી “સંયોગત્વ' જાતિ પ્રત્ય - ક્ષસિદ્ધ છે. આ સંયોગ વફ્ટમાણભેદથી ત્રણ પ્રકારનો છે. પૃથભૂત બે દ્રવ્યોમાંના કોઈ એક દ્રવ્યની ક્રિયાથી જન્ય એવા સંયોગને તિર્મિગ કહેવાય છે. ઉભયદ્રવ્યની ક્રિયાથી જન્ય એવા સંયોગને મગ કહેવાય છે; તથા સંયોગથી જન્ય એવા સંયોગને સંયોગ કહેવાય છે. આ રીતે અન્યતરકર્મ, ઉભયકર્મજ અને સંયોગજ આ ત્રણ ભેદથી સંયોગ ત્રણ પ્રકારનો છે. એમાં યેનની (પક્ષિવિશેષની) ક્રિયાથી જન્ય યેનશૈલનો સંયોગ, ‘મન્યતરજ્જર્મન' છે. લડતાં ઘેટાઓની ક્રિયાથી જન્ય મેષદ્વયનો સંયોગ 'મન' છે. અને કપાલતના સંયોગથી જન્ય ઘટતરુનો “સંયોગ' સંયોગ છે. આ ત્રણ પ્રકારના સંયોગમાં પ્રથમ બે સંયોગ, કર્મજન્ય હોવાથી ‘કર્મજ' છે. એ કર્મજ' સંયોગના ‘અભિઘાત' અને “નોદન' ભેદથી બે બે ભેદ છે. શબ્દજનક તાદશસંયોગને
અભિઘાત' કહેવાય છે. અને શબ્દાજનક તાદશસંયોગને ‘નોદનાખ્ય” સંયોગ કહેવાય છે... ઈત્યાદિ સ્પષ્ટ છે.
મુરુવિની | विभक्तप्रत्ययासाधारणकारणं विभागं निरूपयति-विभाग इति । एककर्मेति । तदुदाहरणं तु श्येनशैलविभागादिकं पूर्ववद् बोध्यम् । तृतीयोऽपि-विभागजविभागः कारणमात्रविभागजन्यः कारणाकारणविभागजन्यश्चेति द्विविधः । आद्यस्तावद् यत्रैककपाले कर्म, ततः कपालद्वयविभागः, ततो घटारम्भकसंयोगनाशः, ततो घटनाशः, ततस्तेनैव कपालविभागेन सकर्मणः कपालस्याऽऽकाशविभागो जन्यते, तत आकाशसंयोगनाशः, तत उत्तरदेशसंयोगः, ततः कर्मनाश इति । न च तेन कर्मणैव कथं देशान्तरविभागो न जन्यत इति वाच्यम् । एकस्य कर्मण आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनकत्वस्याऽनारम्भक - संयोगप्रतिद्वन्द्विविभागजनकत्वस्य च विरोधात् । अन्यथा विकसत्कम
૫૮
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
लकुड्मलभङ्गप्रसङ्गात्; तस्मात् यदीदमनारम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागं जनयेत्, तदाऽऽरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागं न जनयेत् । न च कारणविभागेनैव द्रव्यनाशात्पूर्वं कुतो देशान्तरविभागो न जन्यत इति वाच्यम् । आरम्भकसंयोगप्रतिद्वन्द्विविभागवतोऽवयवस्य सति द्रव्ये देशान्तरविभागाऽसम्भवात् ।
द्वितीयस्तावद् यत्र हस्तक्रियया हस्ततरुविभागस्ततः शरीरेऽपि विभक्तप्रत्ययो भवति, तत्र शरीरतरुविभागे हस्तक्रिया न कारणं, व्यधिकरणत्वात्, शरीरे तु क्रिया नास्त्येव, अवयविकर्मणा यावदवयवकर्मनियतत्वात्; अतस्तत्र कारणाकारणविभागेन कार्याकार्यविभागो जन्यत इति । अत एव विभागो गुणान्तरम्; अन्यथा शरीरे विभक्तप्रत्ययो न स्याद्, अतः संयोगनाशेन विभागो नाऽन्यथासिद्धो भवति ॥११८॥११९॥१२०॥ इति विभागनिरूपणम् ॥
००
: विवरण : विलस्तप्रत्यय अर्थात् 'इमौ विभक्तौ' त्याद्याडा२४ પ્રતીતિના અસાધારણકારણ વિભાગગુણનું નિરૂપણ કરે છે. भूसभां विभागोऽपि हत्याहि ग्रंथथी. आशय मे छे हैं, 'इमौ विभक्तौ' हत्याधाहार प्रतीतिना અસાધારણકારણ ગુણને ‘વિભાગ’ કહેવાય છે. સંયોગની જેમ જ વિભાગ પણ ‘अन्यतरऽर्भr', 'लय' ने 'विभाग' मात्रा ભેદથી ત્રણ પ્રકારનો છે. એના ઉદાહરણો પણ; સંયોગના उछालोनी प्रेम ' श्येनशैलविभाग', 'भेषद्वय - विभाग' અને ‘હસ્તતરુવિભાગજન્યશરીરતરુવિભાગ'; અનુક્રમે છે. આ પ્રમાણેના ત્રણ વિભાગમાં ત્રીજો વિભાગજવિભાગ; કારણમાત્રના (સ્વાશ્રયના સમવાચિકારણમાત્રના) વિભાગથી જન્ય અને કારણાકારણના વિભાગથી જન્ય આ પ્રમાણે બે પ્રકારનો છે. એમાંથી કારણમાત્ર-વિભાગજન્યવિભાગનું નિરૂપણ કરે છે आद्यस्तावद्... त्याहि ग्रंथथी. આશય
...
૫૯
-
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પષ્ટ છે કે, જ્યાં એક કપાલમાં ક્રિયા થઇ. તેથી કપાલદ્વયનો વિભાગ થયો. તેથી ઘટારંભકસંયોગનો નાશ થવાથી ઘટનો નાશ થયો. તેથી તે જ કપાલયના વિભાગથી કર્મવત્કૃપાલનો આકાશથી વિભાગ થયો. તેથી આકાશસંયોગનો નાશ થયો. તેથી ઉત્તરદેશનો સંયોગ થયો અને તેથી કપાલની ક્રિયાનો નાશ થયો. ત્યાં કપાલદ્વયના વિભાગથી જન્ય જે કર્મવત્કૃપાલાકાશનો વિભાગ છે તે વિભાગ, કારણમાત્રના વિભાગથી જન્ય છે. અહીં એ યાદ રાખવું જોઇએ કે કારણમાત્રવિભાગથી જન્ય આ વિભાગની પ્રત્યે કપાલનું કર્મ કારણ નથી. એ કપાલની ક્રિયામાં તાદશવિભાગની કારણતાનો વ્યવચ્છેદ કરવા ‘‘તેનેવ પાતવિમાÌન'' અહીં ‘ટ્વ’ કારનો પ્રયોગ છે. કપાલયવિભાગથી જન્ય કપાલાકાશવિભાગ, ન માનીએ તો કપાલાકાશસંયોગની નિત્યતાનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે કપાલાકાશવિભાગ વિના કપાલાકાશના સંયોગનો કોઇ નાશક નથી. ‘કપાલના ઉત્તરદેશની સાથેના સંયોગથી પૂર્વદેશસંયોગનો નાશ શક્ય હોવાથી કપાલાકાશસંયોગની નિત્યતાનો પ્રસંગ નહીં આવે.' આ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે, પૂર્વદેશની સાથેનો એ સંયોગ ઉત્તરદેશસંયોગની પ્રત્યે પ્રતિબંધક હોવાથી, પ્રતિબંધકના નાશ વિના ઉત્તરદેશસંયોગની ઉત્પત્તિનો સંભવ નથી. અને ઉત્તરદેશના એ સંયોગની અનુત્પત્તિથી પૂર્વોત્પન્ન કપાલ – ના કર્મનો નાશ પણ શક્ય ન હોવાથી કપાલના કર્મની પણ નિત્યતાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ કપાલદ્ભયના વિભાગથી જ કપાલાકાશવિભાગને માનવો જોઇએ. તેથી તાદશ કારણમાત્રવિભાગથી જન્ય એ વિભાગથી કપાલાકાશસંયોગનો નાશ, તેનાથી ઉત્તરદેશનો સંયોગ અને તેનાથી કપાલની ક્રિયાનો નાશ થઇ શકે છે. યુદ્યપિ કપાલના નાશથી જ કપાલાકાશસંયોગાદિનો નાશ શક્ય હોવાથી કપાલાકાશસંયોગાદિની નિત્યતાના પ્રસંગનો સંભવ નથી. પરન્તુ
૬૦
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહીં પાત્ત પદ માત્ર કપાલપરક નથી, પણ અવયવપરક છે. તેથી જ્યાં આશ્રયનાશથી તાદશસંયોગાદિનો નાશ શક્ય નથી એવા પરમાણ્વાકાશસંયોગાદિની નિત્યતાનો પ્રસંગ અનિવાર્ય છે. ઇત્યાદિ, અધ્યાપક પાસેથી બરાબર સમજી લેવું. કપાલટ્રૂયના વિભાગના જનક કપાલના કર્મથી જ કપાલાકાશનો વિભાગ જન્ય છે. આવું શા માટે માનતા નથી ? આ શંકા નહીં કરવી જોઇએ. કારણ કે એક જ કર્મમાં (કપાલાદિકર્મમાં), આરંભકસંયોગપ્રતિદ્રુદ્ઘિ(ઘટાઘારંભકકપાલાદિહ્રયસંયોગવિરોધિ)વિભાગનું જનકત્વ અને અનારંભકસંયોગ (ઘડાઘનારંભકકપાલાકાશસંયોગ)પ્રતિદ્વન્નૂિવિભાગ(કપાલાકાશવિભાગ)નું જનકત્વ એ બંન્ને વિરુદ્ધ હોવાથી એ બંન્ને વિરોધિ ધર્મોને માની શકાશે નહીં. અન્યથા એક જ કર્મમાં આરંભકસંયોગપ્રતિન્દ્રન્દ્રિવિભાગ(કપાલાદિદ્રયવિભાગ)જનકત્વ અને અનારંભકસંયોગપ્રતિદ્વન્ત્િવિભાગજનકત્વ આ બન્ને ધર્મોને માનીએ તો વિકસિત થતા કમલની કળીના ભંગનો પ્રસંગ આવશે. અર્થાત્ કમલની કળી વિકસિત જ નહીં થાય. કારણ કે વિકસિઁત થતાં કમલમાં અગ્રદેશાવચ્છેદેન અનારંભકસંયોગપ્રતિદ્રુન્દ્રિવિભાગનું જનક કર્મ હોવાથી એ કર્મ, મૂલાવચ્છેદેન આરંભકસંયોગપ્રતિદ્રુન્દ્રિવિભાગનું પણ જનન કરે તો કમલની કળી વિકસિત થવા પૂર્વે જ નાશ પામશે. તેથી માનવું જોઇએ કે જો આ કર્મ, અનારંભકસંયોગપ્રતિદ્વન્ક્રિ વિભાગને ઉત્પન્ન કરે તો આરંભકસંયોગપ્રતિદ્વન્ધ્રિવિભાગને ઉત્પન્ન નહીં કરે. કારણમાત્રના (કપાલદ્વયના) વિભાગથી જ; દ્રવ્યનાશ (ઘટ-નાશ)ની પૂર્વે દેશાન્તરવિભાગ(કપાલાકાશવિભાગ) શા માટે નથી થતો ? આવી શંકા નહીં કરવી જોઇએ; કારણ કે આરંભકસંયોગપ્રતિદ્રુન્દ્રિવિભાગ(કપાલદ્રયવિભાગ) વદ્ અવયવનો (કપાલનો) દ્રવ્યની વિદ્યમાનતામાં અર્થાત્ દ્રવ્યનાશ વિના દેશાન્તરથી (આકાશથી) વિભાગ સંભવિત
૬૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. અન્યથા દ્રવ્યનાશની અપેક્ષા વિના કારણમાત્રવિભાગ કારણાકારણવિભાગને ઉત્પન્ન કરે તો ‘‘સંયોગવિમાયોનપેક્ષ વ્હારાં કર્મ'' આ કર્મલક્ષણની કારણમાત્રવિભાગમાં અતિવ્યાપ્તિ થશે... ઇત્યાદિ દિનકરી – રામરુદ્રીમાં અનુસંધેય છે.
કારણાકારણવિભાગથી જન્ય એવા દ્વિતીયવિભાગજ– વિભાગનું નિરૂપણ કરે છે. - દ્વિતીયસ્તાવવું... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે, જ્યાં હસ્તની ક્રિયાથી હસ્તતરુનો વિભાગ થાય છે અને તેથી શરીરતરુના વિભાગની પ્રતીતિ થાય છે; ત્યાં, એ શરીરતરુના વિભાગમાં હસ્તની ક્રિયા કારણ નથી. કારણ કે એ ક્રિયા તાદશવિભાગાત્મકકાર્યનાં અધિકરણ શરીરાદિમાં વૃત્તિ નથી. તેમજ શરીરમાં ક્રિયા ન હોવાથી, ‘શરીરક્રિયાથી એ વિભાગ જન્ય છે.' આ માનવાનું પણ શક્ય નથી. યદ્યપિ ‘હસ્તક્રિયાથી શરીરમાં ક્રિયા થવાથી, શરીરની ક્રિયાના કારણે શરીરતરુવિભાગ થાય છે.' આ પ્રમાણે કહી શકાય છે. પરન્તુ અવયવીમાં કર્મની ઉત્પત્તિની પ્રત્યે સકલ – અવયવગતક્રિયા કારણ હોવાથી માત્રહસ્તની ક્રિયાથી શરીરમાં ક્રિયોત્પત્તિનો સંભવ નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે શરીરતરુનો વિભાગ; હસ્તતરુનો વિભાગ અર્થાત્ કારણાકારણ(સ્વાશ્રય – કારણાકારણ)વિભાગથી જન્ય છે. જે(શરીરતરુવિભાગ), કાર્યકાર્યવિભાગ (કારણભૂતવિભાગાશ્રયહસ્તાદિના કાર્યકાર્યવિભાગ) સ્વરૂપ છે. આ રીતે હસ્તતરુવિભાગથી શરીરમાં વિભાગની પ્રતીતિ થાય છે; તેથી વિભાગને સંયોગધ્વંસથી અતિરિક્ત ગુણાન્તર મનાય છે. અન્યથા વિભાગને સંયોગધ્વંસથી અતિરિક્ત ન માનીએ તો ‘શરીર વિમમ્' ઇત્યા – ઘાકારક પ્રતીતિ નહીં થાય. યપિ ‘શરીર વિમમ્' ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ શરીરતરુસંયોગના નાશનું જ અવગાહન કરતી હોવાથી વિભાગને, સંયોગધ્વંસથી અતિરિક્ત માનવાની
૬૨
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ વિભાગને, સંયોગના ધ્વંસસ્વરૂપ માનવો કે સંયોગને, વિભાગના ધ્વંસસ્વરૂપ માનવો એમાં કોઇ વિનિગમન નથી. તેથી વિભાગ પણ સંયોગની જેમ ગુણાન્તર छे. या माशयथी हे छे - अतः संयोगनाशेन हत्याहि આશય સ્પષ્ટ છે. ઉક્તપ્રાયઃ છે. અનુક્ત અન્યત્ર અનુસંધેય छे. ||११८।। ११८ || १२० || || ( इति विभागनिरूपणम्)
कारिकावली । परत्वञ्चाऽपरत्वञ्च द्विविधं परिकीर्तितम् ।
दैशिकं कालिकं चाऽपि मूर्त्त एव तु दैशिकम् ॥१२१॥ परत्वं मूर्त्तसंयोगभूयस्त्वज्ञानतो भवेत् । अपरत्वं तदल्पत्वबुद्धितः स्यादितीरितम् ॥ १२२॥ तयोरसमवायी तु दिक्संयोगस्तदाश्रये । दिवाकरपरिस्पन्दभूयस्त्वज्ञानतो भवेत् ॥ १२३॥ परत्वमपरत्वन्तु तदीयाल्पत्वबुद्धितः ।
अत्र त्वसमवायी स्यात् संयोगः कालपिण्डयोः ॥ १२४॥ अपेक्षाबुद्धिनाशेन नाशस्तेषां निरूपितः ।
मुक्तावली ।
परापरव्यवहारनिमित्ते परत्वापरत्वे निरूपयति-परत्वञ्चापरत्वञ्चेति । दैशिकमिति । दैशिकपरत्वं बहुतरमूर्त्तसंयोगान्तरितत्वज्ञानादुत्पद्यते, एवं तदल्पीयस्त्वज्ञानादपरत्वमुत्पद्यते, अत्राऽवधित्वार्थं पञ्चम्यपेक्षा, यथा 'पाटलीपुत्रात् काशीमपेक्ष्य प्रयागः परः, ' 'पाटलीपुत्रात् कुरुक्षेत्रमपेक्ष्य प्रयागोऽपर इति ॥१२१॥१२२॥
तयोः - दैशिकपरत्वापरत्वयोः । असमवायी असमवायिकारणम् । तदाश्रये- दैशिकपरत्वापरत्वाश्रये । दिवाकरेति । अत्र परत्वापरत्वं कालिकं ग्राह्यम् । यस्य सूर्यपरिस्पन्दापेक्षया यस्य सूर्यपरिस्पन्दोऽधिकः.
१३
-
-
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
स ज्येष्ठः, यस्य न्यूनः स कनिष्ठः । कालिकपरत्वापरत्वे जन्यद्रव्य एव । अत्र-कालिकपरत्वापरत्वयोः । तेषाम्-कालिकदैशिकपरत्वापरत्वानाम् ॥१२३॥१२४॥ इति परत्वापरत्वनिरूपणम् ॥
૦૦
: વિવરણ : પર અને અપર વ્યવહારના અસાધારણકારણભૂત પરત્વ અને અપરત્વ ગુણનું નિરૂપણ કરે છે – “પરત્વશી...' ઇત્યાદિ કારિકાથી. “આ, આનાથી પર છેઅને ‘આ, આનાથી અપર છે ઈત્યાદાકારક પરાપરવ્યવહારનું જે અસાધારણકારણ છે તેને અનુક્રમે ‘પરત્વ” અને “અપરત્વ' કહેવાય છે. આ પરત્વ અને અપરત્વના દેશિક” અને “કાલિક આ બે ભેદ છે. એમાં દૈશિકપરત્વની પ્રત્યે ઘણા બધા મૂર્તસંયોગોના અન્તરિતત્વ (વ્યવહિતત્વ)નું જ્ઞાન કારણ છે. તેમ જ દૈશિઅપરત્વની પ્રત્યે અલ્પતરમૂર્તસંયોગાન્તરિતત્વનું જ્ઞાન કારણ છે. મૂર્તદ્રવ્યોમાં જ દૈશિકપરત્વાપરત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિભુદ્રવ્યોમાં એની ઉત્પત્તિ થતી નથી. કારણ કે દૈશિકપરત્વાપરત્વની પ્રત્યે અનુક્રમે વિપ્રકૃષ્ટદેશમાત્રવૃત્તિત્વ અને સન્નિકૃષ્ટદેશમાત્રવૃત્તિત્વવિષણિી બુદ્ધિ નિમિત્તકારણ છે. અને દિફસંયોગ અસમાયિકારણ છે. આ બન્ને કારણનો વિભુદ્રવ્યોમાં અભાવ હોવાથી તેમાં દૈશિકપરત્વાપરત્વની ઉત્પત્તિ થતી નથી. અહીં પરત્વાપરત્વવિષયકશાબ્દબોધજનક - વાક્યમાં અવધિત્વ (જેની અપેક્ષાએ પરત્વાપરત્વ છે તે અવધિત્વ) અર્થને જણાવવા માટે પચ્ચમીની અર્થાત્ પચ્ચ -
મ્યન્તપદના પ્રયોગની અપેક્ષા છે. તેથી ‘પાટલીપુત્રનગરથી, કાશીની અપેક્ષાએ પ્રયાગ તીર્થ પર છે.' તથા ‘પાટલીપુત્રનગરથી, કુરુક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પ્રયાગતીર્થ અપર છે' ઇત્યાદાકારક પરત્વાપરત્વવિષયકશાબ્દબોધ થાય છે. તાદશ પ્રતીતિ પરત્વાપરત્વના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણ છે../૧ર૧/૧રરા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
તયો -શિપરત્વીપરત્વયો.... ઇત્યાદિ - દૈશિકપરવાપરત્વની પ્રત્યે સ્વાશ્રયવૃત્તિદિસંયોગ અસમાયિકારણ છે. વિવાર... ઇત્યાદિ મૂલગ્રંથથી કાલિકપરત્વાપરત્વનું નિરૂપણ છે, એ વસ્તુને જણાવે છે - સત્ર પરત્વીપરત્વે... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે, જેના સૂર્યપરિસ્પન્દની અપેક્ષાએ જેની સૂર્યપરિસ્પન્દના અધિક છે; તે જ્યેષ્ટ છે અને જેની સૂર્યપરિસ્પન્દના ન્યૂન છે, તે કનિષ્ઠ છે. આ રીતે સૂર્યપરિસ્પન્દના ભૂયત્વ અને અલ્પીયત્વના જ્ઞાનથી અનુક્રમે કાલિકપરત્વ અને કાલિકાપરત્વ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમાં કાલ અને તાદશપરત્વાપરત્વાશ્રયભૂત દ્રવ્યનો સંયોગ અસમાયિકારણ છે. કાલિકપરત્વાપરત્વ જન્યદ્રવ્યમાં છે. અજન્યદ્રવ્યોમાં એની ઉત્પત્તિ થતી નથી. વિપ્રકૃષ્ટાદિદેશકાલવૃત્તિત્વજ્ઞાનાત્મક અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશથી દૈશિક અને કાલિકપરત્વાપરત્વનો નાશ થાય છે. ૧૨૩૧૨૪ો.
_| તિ પરત્વીપરત્વનિપામ્ II
, વારિવિન ! बुद्धेः प्रपञ्चः प्रागेव प्रायशो विनिरूपितः ॥१२५॥ अथाऽवशिष्टोऽप्यपरः प्रकार: परिदर्श्यते । अप्रमा च प्रमाचेति ज्ञानं द्विविधमिष्यते ॥१२६॥ तच्छून्ये तन्मतिर्या स्यादप्रमा सा निरूपिता । तत्प्रपञ्चो विपर्यासः संशयोऽपि प्रकीर्तितः ॥१२७॥
| મુવિની | - क्रमप्राप्तां बुद्धिं निरूपयति-बुद्धेरिति । तत्राऽप्रमां निरूपयतितच्छून्य इति । तदभाववति तत्प्रकारकं ज्ञानं भ्रम इत्यर्थः । तत्प्रपञ्चः अप्रमाप्रपञ्चः ॥१२५।।१२६।१२७॥
૬પ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
': વિવરણ : પરત્વાપરત્વનું નિરૂપણ કરીને ક્રમ પ્રાપ્ત બુદ્ધિ ગુણનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં વધે.. ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આત્મનિરૂપણના અવસરે બુદ્ધિના પ્રપંચનું (ભેદાદિનું) નિરૂપણ લગભગ કર્યું છે. અવશિષ્ટ બુદ્ધિપ્રપંચનું. અહીં નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં ‘મામાં ર...' ઇત્યાદિ કારિકાથી. એનો આશય સ્પષ્ટ છે કે, પ્રમા અને અપ્રમા ભેદથી બુદ્ધિ અર્થાત્ જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. ‘માવવિશેષ્યતત્વIR%' જ્ઞાનને અપ્રમા કહેવાય છે. ઘટત્વપ્રકારકઘટવિશેષ્યક પ્રમાત્મકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા લક્ષણમાં ‘તમારવતિ’ આ પદનું ઉપાદાન છે. તેથી તáદ્રવિશેષ્યકતાદશપ્રમામાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. ઘટમાવવમૂતત્તવિશેષ્ય%ધટામવિUR% પ્રમાત્મક જ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા લક્ષણમાં “ત~ર' પદનું ઉપાદાન કર્યું છે. તેથી તદભાવપ્રકારક તાદશપ્રમાત્મકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. તેમ જ તદભાવવવિશેષ્યકતપ્રકારક ઈચ્છામાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા માટે લક્ષણમાં “જ્ઞાન” પદનું ઉપાદાન છે... ઇત્યાદિ સુગમ છે. I૧રપા૧૨૬૧૨ના
વારિાવની आद्यो देहेष्वात्मबुद्धिः, शङ्खादौ पीततामतिः । भवेनिश्चयरूपा या, संशयोऽथ प्रदर्श्यते ॥१२८॥ किंस्विन्नरो वा स्थाणु र्वेत्यादिबुद्धिस्तु संशयः । तदभावाप्रकारा धीस्तत्प्रकारा तु निश्चयः ॥१२९॥ स संशयो मति र्या स्यादेकत्राभावभावयोः । . साधारणादिधर्मस्य ज्ञानं संशयकारणम् ॥१३०॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुक्तावली । आद्य इति । विपर्यास इत्यर्थः । शरीरादौ निश्चयरूपं यदात्मत्वप्रकारकं ज्ञानं गौरोऽहमित्याकारकम्; एवं शङ्खादौ पीत: शङ्ख इत्याकारकं यद् ज्ञानं निश्चयरूपं तद्भ्रम इति । किंस्विदिति वितर्के । निश्चयस्य लक्षणमाह-तदभावेति । तदभावाऽप्रकारकं तत्प्रकारकं ज्ञानं निश्चयः ॥१२८॥१२९॥
संशयं लक्षयति-स संशय इति । एकधर्मिकविरुद्धभावाभावप्रकारकं ज्ञानं संशय इत्यर्थः । साधारणेति । उभयसाधारणो यो धर्मस्तज्ज्ञानं संशयकारणम् । यथा उच्चस्तरत्वं स्थाणुपुरुषसाधारणं ज्ञात्वाऽयं स्थाणुर्नवेति सन्दिग्धे । एवमसाधारणधर्मज्ञानं कारणम् । यथा शब्दत्वस्य नित्यानित्यव्यावृत्तत्वेन शब्दे गृहीतत्वाच्छब्दो नित्यो न वेति सन्दिग्धे । विप्रतिपत्तिस्तु शब्दो नित्यो न वेत्यादिशब्दात्मिका न संशयकारणम्, शब्दव्याप्तिज्ञानादीनां निश्चयमात्रजनकत्वस्वभावात् । किन्तु तत्र शब्देन कोटिद्वयज्ञानं. जन्यते, संशयस्तु मानस एवेति । एवं ज्ञाने प्रामाण्यसंशयाद्विषयसंशय इति । एवं व्याप्यसंशयादपि व्यापकसंशय इत्यादिकं बोध्यम् । किन्तु संशये धर्मिज्ञानं धर्मीन्द्रियसन्निकर्षो वा. कारणमिति ॥१३०॥ इति संशयनिरूपणम् ॥
००
: विव२९ : અપ્રમાના વિપર્યાસ’ અને ‘સંશય' આ બે ભેદોના स्व३५ने ४५॥वे छे - 'आद्यो...' त्या २िtथी. माशय स्पष्ट छ । शरी।हिमां यतुं ‘गौरोऽहम्' इत्याधा।२४ निश्चयात्मज्ञान सने शमहिमां यतुं 'पीतः शङ्खः' ઈત્યાઘાકારક જે નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાન તે ભ્રમ અર્થાતુ વિપર્યાસ स्व३५ मप्रभा छे. 'शु मा स्था छ । पुरुष छ?' त्याઘાકારક જ્ઞાનસ્વરૂપ સંશયાત્મક અપ્રમા છે. તદભાવાપ્રકારક
तत्५२६ जान, तेने निश्चय हेवाय छे. 'रजते, इदं रजतम्' छत्याचा२४ प्रमात्म ज्ञान मने शङ्खः पीत: गौरौऽहम्...
६७
००
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇત્યાઘાકારક વિપર્યાસ, રજતવાદ્યભાવાડપ્રકારક અને રજતત્વાદિપ્રકારકજ્ઞાન હોવાથી નિશ્ચયસ્વરૂપ છે. ‘મય થાજુન વા' ઇત્યાઘાકારક જ્ઞાન સ્થાણુત્વ અને સ્થાણુત્વાભાવપ્રકારક હોવાથી નિશ્ચયસ્વરૂપ નથી. લક્ષણમાં ‘તમાવાઝેર' પદનો નિવેશ ન કરીએ તો તાદશ સંશયાત્મકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. પરંતુ તેમાવાઝR પદના નિવેશથી તદભાવપ્રકારકસંશયાત્મકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. નિપ્રકારકનિર્વિકલ્પકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા લક્ષણમાં
તારવ' પદનો નિવેશ છે. અને ઈચ્છામાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા લક્ષણમાં “જ્ઞાન” પદનું ઉપાદાન કર્યું છે. એ દુર્ગેય નથી.
તિ નિશ્ચયનિરૂપણમ્ | | સંશય નક્ષયતિ - સ સંશય રૂતિ | - આશય એ છે કે એકધર્મિકવિરુદ્ધભાવાભાવપ્રકારકજ્ઞાનને સંશય કહેવાય છે. ‘મયે થાળુ પુરુષો વા' ઇત્યાઘાકારક જ્ઞાન ઇદમ્પદાર્થએકધર્મિક વિરુદ્ધસ્થાણુ–સ્થાણુત્વાભાવાદિપ્રકારક હોવાથી સંશયસ્વરૂપ છે. લક્ષણમાં ધર્મિક' પદનો નિવેશ ન કરીએ તો “હાપર્વતો વર્તિતમવવન્તી ઇત્યાઘાકારક વિરુદ્ધભાવાભાવપ્રકારકઅનેકધર્મિકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. - ઘર્મવા પદના નિવેશથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. કારણ કે આ જ્ઞાન હૃદ અને પર્વત સ્વરૂપ અનેકધર્મિક છે. એકધર્મિક નથી. લક્ષણમાં વિરુદ્ધ પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તો “વૃક્ષઃ સંયોજાવાનું તદ્માવવાંશ' ઈત્યાઘાકારક વૃક્ષેકયર્મિક, સંયોગ અને તદભાવપ્રકારકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. લક્ષણમાં ‘વિરુદ્ધ' પદના નિવેશથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. કારણ કે સંયોગ અને સંયોગાભાવ વિરુદ્ધ ન હોવાથી ત~કારકજ્ઞાન, વિરુદ્ધભાવાભાવપ્રકારક નથી. “ઘરો દ્રવ્ય પૃથિવી ૨' ઇત્યાઘાકારક એકધર્મિકઅનેક પ્રકારકજ્ઞાનમાં અતિવ્યાપ્તિ ન
६८
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે એટલા માટે વાધર્મિ જ્ઞાનમ્' આટલું જ સંશયનું લક્ષણ કર્યું નથી... ઇત્યાદિ સ્વયં સમજી લેવું. સામાન્ય અનુસંધાન કરવાથી સમજી શકાશે. - સાધારતિ-૩મયસધારો... ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે સંશયાત્મકજ્ઞાનમાં, ઉભયસાધારણ (ભાવાભાવોભય - સાધારણ) ધર્મનું જ્ઞાન કારણ છે. સ્થાણુ અને પુરુષના ઉચ્ચસ્તરત્નાદિ ધર્મનું જ્ઞાન થયા પછી જ એ જ્ઞાતાને “આ સ્થાણુ છે કે પુરુષ' ઇત્યાઘાકારક સંશય થાય છે. આવી જ રીતે અસાધારણ ધર્મનું જ્ઞાન સંશયની ઉત્પત્તિમાં કારણ છે. જ્યારે નિત્ય અને અનિત્ય પદાર્થથી વ્યાવૃત્તત્વેન શત્વનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે નિત્યાનિત્યવ્યાવૃત્તત્વત્વેન શબ્દમાં શબ્દત્વનું જ્ઞાન થવાથી ‘શબ્દો નિત્યો ને વા' ઇત્યાઘાકારક સંશય થાય છે. કેટલાક લોકો વિપ્રતિપત્તિને પણ સંશયનું કારણ માને છે. પરંતુ એ બરાબર નથી, એ જણાવે છે - વિપ્રતિપત્તિસ્તુ.. ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે “શબ્દો નિત્યો ન વા' ઈત્યાઘાકારક વિપ્રતિપત્તિવાક્યથી સંશયની ઉત્પત્તિ થતી નથી. કારણ કે શબ્દ, વ્યાતિજ્ઞાન અને અતિદેશવાક્યાર્થજ્ઞાનમાં નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાનનું જ જનકત્વ મનાય છે. પરંતુ વિપ્રતિપત્તિ સ્થળે તાદશશબ્દથી; શબ્દની નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ સ્વરૂપ કોટિકયનું જ્ઞાન થાય છે. અને એના સહકારથી મનઃકરણક (માનસ) સંશય ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તાદશસંશય વિપ્રતિપત્તિપ્રયોજ્ય છે. પણ વિપ્રતિપત્તિથી જન્ય નથી. આવી જ રીતે વટવેદું મૂતત્સમિતિ જ્ઞાનું પ્રમાઈ ન વા: ઇત્યાઘાકારક જ્ઞાનધર્મિકપ્રામાણ્યના સંશયથી “પટવ મૂતાં ને વા' ઇત્યાઘાકારક ભૂતલધર્મિકઘટપ્રકારક (ઘટઘટાભાવપ્રકારક) વિષયસંશય થાય છે. આવી જ રીતે પર્વતો ધૂમવીન્ન વા’ ઇત્યાઘાકારક વ્યાપ્યસંશયથી ‘પર્વતો વનિમાનું ને વા' ઈત્યાદાકારક વ્યાપકસંશય થાય છે. રૂાવિ વધ્યમ્ અહીં
૬૯
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘દ્ધિ'પદથી સાધના વ્યાપકવ્યાપ્યત્વના સંદેહથી સાધ્ય - વ્યાપકત્વનો સંદેહ થાય છે... ઈત્યાદિ સમજી લેવું. ‘પૂર્વતો ધૂમવાનું ને ' ઇત્યાદિ સ્થળે સાધન વનિના અવ્યાપકઆર્ટેજનસંયોગની વ્યાપ્યતાનો સંદેહ ધૂમમાં થાય તો ધૂમની વ્યાપકતાનો વનિમાં સદેહ થાય - એ સ્પષ્ટ છે. ‘‘સાધારણ ધર્મના જ્ઞાનાદિથી જેવી રીતે સંશય થાય છે, એવી રીતે ધર્મિજ્ઞાનથી પણ સંશય થાય છે. તેથી ધર્મિજ્ઞાનજન્ય - સંશયત્વેન પણ સંશયનો વિભાગ કરવો જોઈએ'' આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે સંશયમાત્રની પ્રત્યે ધર્મિજ્ઞાન કારણ હોવાથી ધર્મિજ્ઞાનજન્યતાવચ્છેદક, સંશયત્વનો સમાનવ્યાપ્ય હોવાથી તે રૂપે સંશયનો વિભાગ શક્ય નથી. વિભાજ્ય - તાવચ્છેદકના કેવલવ્યાખ્યધર્મથી જ વિભાગ થાય છે. એ સમજાવવાની આવશ્યકતા નથી. ‘સંશયમાત્રની પ્રત્યે ધર્મિજ્ઞાન કારણ છે. એમાં કોઈ પ્રમાણ નથી.' આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે જો ધર્મિજ્ઞાન, સંશયની પ્રત્યે કારણ ન હોય તો ધર્મિજ્ઞાન વિના સંશયની ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે.
ધર્મિજ્ઞાન વિના પણ ધર્મિ અને ઇન્દ્રિયના સન્નિકર્ષથી સંશયની ઉત્પત્તિ શક્ય હોવાથી તે પ્રસંગ ઈઝ જ છે.” આ આશયથી કહે છે - ઇન્દ્રિયન્નિઝર્ષો વા કા૨મિતિ || રૂતિ સંશાનિરૂપણમ્
વારિવાવની . दोषोऽप्रमाया जनकः प्रमायास्तु गुणो भवेत् । पित्तदूरत्वादिरूपो दोषो नानाविधो मतः ॥१३१॥
મુરુવિત્ની | दोष इति । अप्रमां प्रति दोषः कारणम्, प्रमा प्रति गुणः कारणम् । तत्राऽपि पित्तादिरूपा दोषा अननुगतास्तेषां कारणत्वमन्वयव्यतिरेकाभ्यां सिद्धम् । गुणस्य प्रमाजनकत्वं त्वनुमानात्
૭૦
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धम् । यथा प्रमा ज्ञानसामान्यकारणभिन्नकारणजन्या, जन्यज्ञानत्वाद् अप्रमावत् । न च दोषाभाव एव कारणमस्त्विति वाच्यम् । पीतः शङ्ख इति ज्ञानस्थलेऽपि पित्तरूपदोषसत्त्वाच्छङ्खत्वप्रमानुत्पत्तिप्रसङ्गात् । विनिगमनाविरहादनन्तदोषाभावकारणत्वमपेक्ष्य गुणस्य कारणताया न्याय्यत्वात् । न च गुणसत्त्वेऽपि पित्तेन प्रतिबन्धाच्छो न श्वैत्यज्ञानमतः पित्तादिदोषाभावानां कारणत्वमवश्यं वाच्यम्, तथा च किं गुणस्य हेतुत्वकल्पनेनेति वाच्यम् । तथाप्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां गुणस्याऽपि हेतुत्वसिद्धेः । एवं भ्रमं प्रति गुणाभाव: कारणमित्यस्याऽपि सुवचत्वम् । तत्र दोषाः क इत्याकाङ्क्षायामाह-पित्तेति । क्वचित् पीतादिभ्रमे पित्तं दोषः । क्वचिच्चन्द्रादेः स्वल्पपरिमाणभ्रमे दूरत्वं दोषः । क्वचिच्च वंशोरगभ्रमे मण्डूकवसाञ्जनमित्येवंरूपा दोषा अननुगता एव भ्रान्तिजनका इत्यर्थः ॥१३१॥
. : विव२९ : . अप्रमा प्रति... इत्याहि - माशय से छे समानी પ્રત્યે પિત્તાકિદોષો કારણ છે, જેનાથી શંખાદિમાં પીતાદિની અપ્રમા થાય છે. પ્રમાની પ્રત્યે ગુણ કારણ છે. અપ્રમાના કારણભૂત પિત્તાકિદોષો અનુગત નથી. તત્તદ્દોષ અને તત્તદ્દ અપ્રમાના અન્વય અને વ્યતિરેકથી તત્તદોષોમાં અપ્રમીયકારણતાની સિદ્ધિ થાય છે. ગુણમાં પ્રમજનકત્વ તો નીચે एवेता मनुमानथी सिद्ध छे. ''प्रमा ज्ञानसामान्यकारणभिन्नकारणजन्या जन्यज्ञानत्वाद् अप्रमावत्'' मा मनुमानथी; અપ્રમા જેવી રીતે જ્ઞાનસામાન્યના કારણભૂત આત્મમનઃસંયોગાદિભિન્નકારણ દોષથી જન્ય છે તેવી રીતે પ્રમાત્મકજ્ઞાન પણ જ્ઞાનસામાન્યના કારણથી ભિન્ન એવા કારણથી જન્ય છે. એ સિદ્ધ થાય છે. ત્યાં જે ભિન્ન કારણ છે તે ગુણ છે. તેથી તજન્યત્વ ઉક્તાનુમાનથી પ્રમામાં સિદ્ધ થાય છે. હવંશમાં 'ज्ञानत्व' मात्रन ४ 64६न शये तो नित्यज्ञानमा તાદશકારણજન્યત્વાત્મક સાધ્ય ન હોવાથી વ્યભિચાર
७१
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે હેવંશમાં અન્યત્વ નો નિવેશ કર્યો છે. નિત્યજ્ઞાનમાં જન્યજ્ઞાનત્વ ન હોવાથી વ્યભિચાર નહીં આવે. યદ્યપિ ઉક્તાનુમાનથી પ્રમામાં જ્ઞાન સામાન્ય કારણ - ભિન્નકારણજન્યત્વ સિદ્ધ થાય તો પણ તાદશગુણાત્મક - કારણજન્યત્વના બદલે દોષાભાવાત્મકકારણજન્મત્વની સિદ્ધિ થવાથી ઉક્તાનુમાનમાં અર્થાન્તર આવે છે; પરન્તુ દોષાભાવને પ્રમાત્મકજ્ઞાનની પ્રત્યે કારણ માનવાથી વતઃ શર્વ: આ પ્રમાણેના જ્ઞાનસ્થળે પણ પિત્તસ્વરૂપ દોષ હોવાથી શખત્વપ્રકારકપ્રમાની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે નહીં. યદ્યપિ પિત્તાદિદોષનો અભાવ, શખત્વપ્રકારકપ્રમાની પ્રત્યે કારણ નથી, પણ ત્યપ્રકારકપ્રમાની પ્રત્યે કારણ છે. તેથી પિત્તાદિદોષ સ્થળે શખત્વ પ્રકારકપ્રમાની ઉત્પત્તિની અનુપપત્તિ નહીં થાય. પરંતુ પ્રમાની પ્રત્યે ગુણને કારણ માનવો કે દોષાભાવને કારણ માનવો – એમાં કોઈ વિનિગમન ન હોવાથી પ્રમાની પ્રત્યે ગુણને કારણ માનવો ન જોઈએ અને દોષાભાવને કારણ માનવો જોઈએ, એ કહેવું યુકત નથી. વસ્તુતઃ અનંતદોષાભાવને પ્રમાની પ્રત્યે કારણ માનવાની અપેક્ષાએ ગુણમાં કારણતા માનવાનું જ યુક્તિયુક્ત છે. યદ્યપિ વીત: શહુર્વ: ઇત્યાદિ સ્થળે શખત્વપ્રકારકપ્રમાના અનુરોધથી ગુણ હોવા છતાં પિત્તસ્વરૂપદોષના કારણે ત્યપ્રકારકપ્રમાનો પ્રતિબંધ થતો હોવાથી પ્રમાની પ્રત્યે દોષાભાવોને કારણ માનવાનું આવશ્યક હોવાથી ગુણમાં કારણતા માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરંતુ અન્વયવ્યતિરેકથી ગુણમાં પણ પ્રમીયકારણતા સિદ્ધ જ છે. તેથી જ વતઃ શર્વઃ ઈત્યાદિસ્થળે પીતત્વપ્રકારકપ્રમીયકારણભૂતવિશેષણવત્ (વીતત્વવ) વિશેષ્ય - સન્નિકર્ષાત્મક ગુણ ન હોવાથી પીતત્વ પ્રકારકપ્રમાની ઉત્પત્તિ, પિત્તાકિદોષનો અભાવ હોય તો પણ થતી નથી. આ રીતે અન્વયવ્યતિરેકથી પ્રમાની કારણતા ગુણમાં સિદ્ધ હોવા છતાં
૭૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
દોષાભાવમાં જ પ્રમીયકારણતા માનવાનો અને ગુણને અન્યથાસિદ્ધ માનવાનો આગ્રહ હોય તો ‘‘અપ્રમાની પ્રત્યે ગુણાભાવ જ કારણ છે અને દોષ અન્યથાસિદ્ધ છે.'' આ પ્રમાણે પણ સારી રીતે કહી શકાય છે.
અપ્રમાની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ દોષો કારણ છે. ત્યાં દોષો કયા છે? આ પ્રમાણેની આકાંક્ષામાં દોષોનું નિરૂપણ કરે છે - મૂલમાં પિત્તવ્રતાદ્રિપો... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. ક્યારેક શંખાદિમાં જે પીતાદિનો ભ્રમ થાય છે, તેમાં પિત્ત કારણ છે. કવચિત્ ચંદ્રાદિમાં સ્વ૯૫પરિમાણનો ભ્રમ થાય છે, તેમાં દૂર–ાત્મકદોષ કારણ છે; અને કવચિત્ વાંસમાં સર્પનો ભ્રમ થાય છે, તેમાં મંડૂકવસાન્જન (દેડકાની ચરબીનું અંજન) કારણ છે. આ રીતે પિત્તાદિ અનનુગત દોષો ભ્રમમાં કારણ છે. '૧૩ના
રિવિની ! प्रत्यक्षे विशेष्येण विशेषणवता समम् । . सन्निकर्षो गुणस्तु स्यात् अथ त्वनुमितौ पुनः ॥१३२॥ पक्षे साध्यविशिष्टे तु परामर्शो गुणो भवेत् । शक्ये सादृश्यबुद्धिस्तु भवेदुपमितौ गुणः ॥१३३।। शाब्दबोधे योग्यतायास्तात्पर्यस्याऽथ वा प्रमा । गुणः स्यात्; भ्रमभिन्नं तु ज्ञानमत्रोच्यते प्रमा ॥१३४।। अथ वा तत्प्रकारं यज्ज्ञानं तद्वद्विशेष्यकम् । तत्प्रमा; न प्रमा नाऽपि भ्रमः स्यान्निर्विकल्पकम् ॥१३५।। प्रकारतादिशून्यं हि सम्बन्धानवगाहि तत् ।
| મુવિની | .. अथ के गुणा इत्याकाङ्क्षायां प्रत्यक्षादौ क्रमेण गुणान् दर्शयति
૭૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यक्षे त्विति । प्रत्यक्षे विशेषणवद्विशेष्यसन्निकर्षो गुणः । अनुमितौ साध्यवति साध्यव्याप्यवैशिष्ट्यज्ञानं गुणः । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् । प्रमां निरूपयति-भ्रमभिन्नमिति । ननु यत्र शुक्तिरजतयोरिमे रजते इति ज्ञानं जातम्, तत्र रजतांशेऽपि प्रमा न स्यात्, तज्ज्ञानस्य भ्रमभिन्नत्वाभावादत आह-अथ वेति । तद्वद्विशेष्यकत्वे सति तत्प्रकारकं ज्ञानं प्रमेत्यर्थः । अथैवं स्मृतेरपि प्रमात्वं स्यात् । ततः किमिति चेत्, तथा I सति तत्करणस्याऽपि प्रमाणान्तरत्वं स्यादिति चेन्न । यथार्थानुभवकरणस्यैव प्रमाणत्वेन विवक्षितत्वात् ।
इदन्तु बोध्यम् येन सम्बन्धेन यद्वत्ता, तेन सम्बन्धेन तद्वद्विशेष्यकत्वं तेन सम्बन्धेन तत्प्रकारकत्वञ्च वाच्यम्, तेन कपालादौ संयोगादिना घटादिज्ञाने नातिव्याप्तिः । एवं सति निर्विकल्पकं प्रमा न स्यात्, तस्य सप्रकारकत्वाभावादत आह-न प्रमेति । ननु वृक्षे कपिसंयोगज्ञानं भ्रमः प्रमा च स्यादिति चेन्न 1 प्रतियोगिव्यधिकरणकपिसंयोगाभाववति संयोगज्ञानस्य भ्रमत्वाद् । न च वृक्षे कपिसंयोगाभावावच्छेदेन संयोगज्ञानं भ्रमो न स्यात्, तत्र संयोगाभावस्य प्रतियोगिसमानाधिकरणत्वादिति वाच्यम् तत्र संयोगाभावावच्छेदेन संयोगज्ञानस्य भ्रमत्वात् 1 लक्ष्यस्याऽननुगमाल्लक्षणस्याऽननुगमेऽपि न क्षतिः ।
-
00
વિવરણ
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ પ્રમાત્મકજ્ઞાનની પ્રત્યે ગુણ કારણ છે. ત્યાં ગુણો કયા છે ? આ પ્રમાણેની આકાંક્ષામાં પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાના કારણભૂત તે તે ગુણોને ક્રમે કરીને જણાવે छे. - भूसभां प्रत्यक्षेत्वित्यादि ग्रंथथी. આશય સ્પષ્ટ છે કે, પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે વિશેષણવવિશેષ્યની સાથે ઇન્દ્રિયનો જે सन्निर्ष छे, ते गुए। छे. अनुभितिमां, साध्यवत्यक्षमां थे, સાધ્યવ્યાપ્યના વૈશિષ્ટ્યનું જ્ઞાન છે, તે ગુણ छे. ગવયત્વાદ્યવચ્છિન્નગવયાદિ શક્યમાં જે સાદશ્યબુદ્ધિ છે, તે
७४
-
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપમિતિમાં ગુણ છે. અને યોગ્યતા અથવા તાત્પર્યની પ્રમા, શાબ્દબોધની પ્રત્યે ગુણ છે. પ્રમાનું નિરૂપણ કરે છે – પ્રમિને તુ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. એ મૂલગ્રંથાનુસાર ભ્રમભિન્ન જ્ઞાનને પ્રમાં કહીએ તો જ્યાં શુક્તિ અને રજતમાં “ રબતે’ ઈત્યાકારક સમૂહાલંબન જ્ઞાન થયું છે, ત્યાં જતાંશમાં પણ એ જ્ઞાન પ્રમાત્મક નહીં થાય. કારણ કે, એ જ્ઞાન ભ્રમભિન્ન નથી. એ આશયથી પ્રમાનું લક્ષણાન્તર જણાવે છે - મૂલમાં ‘મથ વી...' ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે ઉપર્યુક્ત સમૂહાલંબનાત્મક જ્ઞાન; રજતાંશમાં રજતત્વવવિશે - ષ્યકત્વવિશિષ્ટ રજતત્વ પ્રકારક હોવાથી એટલા અંશમાં પ્રમાત્વની અનુપપત્તિ નહીં થાય. યદ્યપિ અનુભવાત્મકજ્ઞાનથી ભિન્ન સ્મૃત્યાત્મકજ્ઞાન પણ તદ્ધવિશેષ્યકત્વવિશિષ્ટતકારક હોવાથી તેમાં (સ્મૃતિમાં) પ્રમાત્વ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. “સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વ માનીએ તો કયો દોષ છે?' આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે, સ્મૃતિને પ્રમાં માનવાથી સ્કૃતિના કરણને પ્રમાણાન્તર માનવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વનો પ્રસંગ ઈષ્ટ નથી. પરંતુ સ્મૃતિને પ્રમા માનીએ તો પણ યથાર્થાનુભવના કરણને જ પ્રમાણ મનાય છે, તેથી સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વનો પ્રસંગ અનિષ્ટ નથી. અહીં એ વસ્તુ યાદ રાખવી જોઈએ કે જે સંબંધથી યદ્વત્તા છે, તે સંબંધથી તદ્દદ્ધવિશેષ્યકત્વ અને તે સંબંધથી ત...કારકત્વ જે જ્ઞાનમાં છે, તેને જ પ્રમાં કહેવાય છે. તેથી કપાલાદિમાં સંયોગાદિસંબંધથી ઘટવત્ત્વનું જે જ્ઞાન થાય છે, તેમાં પ્રમાત્વની આપત્તિ નહી આવે- એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ પ્રમાના લક્ષણમાં આ રીતે તત્કારત્વના નિવેશથી નિષ્પકારક નિર્વિકલ્પક જ્ઞાનમાં પ્રમાત્વની અનુપત્તિ થાય છે. પરતું એ ઈષ્ટ જ છે. કારણ કે નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન પ્રમા અને અપ્રમા પણ મનાતું નથી.- નનું વૃક્ષે... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે સંયોગ
૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવ્યાપ્યવૃત્તિ હોવાથી કપિસંયોગવદ્ અને તદભાવવ વૃક્ષમાં કપિસંયોગનું જે જ્ઞાન થાય છે, તે જ્ઞાનમાં પ્રમા અને ભ્રમના લક્ષણનો સમન્વય થવાથી એ જ્ઞાનમાં પ્રમાત્વ અને અપ્રમાત્વ બંને માનવાનો પ્રસંગ આવશે; પરંતુ સંયોગનું જ્ઞાન; પ્રતિયોગિવ્યધિકરણસંયોગાભાવવમાં થાય તો જ ભ્રમાત્મક કહેવાય છે. તેથી પ્રતિયોગિસમાનાધિકરણકપિસંયોગાભાવવત્ વૃક્ષમાં થતાં કપિસંયોગના જ્ઞાનમાં અપ્રમાત્વ માનવાનો પ્રસંગ નહીં આવે. યદ્યપિ આ રીતે પ્રતિયોગિવ્યધિકરણસંયોગાભાવવમાં થતાં સંયોગના જ્ઞાનને અપ્રમા કહીએ અને પ્રતિયોગિસમાનાધિકરણસંયોગાભાવવ વૃક્ષાદિમાં થતાં સંયોગના જ્ઞાનને અપ્રમા ન કહીએ તો સંયોગાભાવાવચ્છેદન વૃક્ષાદિમાં થતાં સંયોગના જ્ઞાનને ભ્રમ કહી શકાશે નહીં. પરંતુ ત્યાં પ્રતિયોગિસમાનાધિકરણસંયોગાભાવવમાં, સંયોગાભાવાવચ્છેદન થતાં સંયોગના જ્ઞાનને ભ્રમાત્મક મનાય છે. યદ્યપિ આ રીતે ભ્રમાત્મકજ્ઞાનના ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપથી લક્ષણનો અનુગમ થતો નથી. પરંતુ
જ્યાં લક્ષ્ય પોતે જ અનુગત ન હોય ત્યાં લક્ષણ અનુગત ન હોય તો દોષ નથી. લક્ષણની વ્યવસ્થા લક્ષ્યાનુસારે હોય છે... ઇત્યાદિ દિનકરીમાં અનુસંધેય છે. ||૧૩રા૧૩૩૧૩૪૧૩૫
I wારિાવતી ! प्रमात्वं न स्वतो ग्राह्यं संशयानुपपत्तितः ॥१३६॥
| મુવતી ! ... प्रमात्वमिति । मीमांसका हि प्रमात्वं स्वतो ग्राह्यमिति वदन्ति । तत्र गुरूणां मते ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वात्तज्ज्ञानप्रामाण्यं तेनैव गृह्यते । भट्टानां मते ज्ञानमतीन्द्रियं ज्ञानजन्यज्ञातता प्रत्यक्षा, तया च ज्ञानमनुमीयते । मुरारिमिश्राणां मतेऽनुव्यवसायेन ज्ञानं गृह्यते । सर्वेषामपि मते तज्ज्ञानविषयकज्ञानेन तज्ज्ञानप्रामाण्यं गृह्यते ।
७६
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयनिरूप्यं हि ज्ञानमतो ज्ञानवित्तिवेद्यो विषयः । तन्मतं दूषयति - न स्वतो ग्राह्यमिति । संशयेति - यदि ज्ञानस्य प्रामाण्यं स्वतो ग्राह्यं स्यात्, तदाऽनभ्यासदशापन्नज्ञाने प्रामाण्यसंशयो न स्यात्, तत्र हि यदि ज्ञानं ज्ञातं, तदा त्वन्मते प्रामाण्यं ज्ञातमेवेति कथं संशयः ? यदि तु ज्ञानं न ज्ञातं, तर्हि धर्मिज्ञानाभावात् कथं संशय: ? तस्माद् ज्ञाने प्रामाण्यमनुमेयम् । तथा हि इदं ज्ञानं प्रमा संवादिप्रवृत्तिजनकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथाऽप्रमा । इदं पृथिवीत्वप्रकारकं ज्ञानं प्रमा, गन्धवति पृथिवीत्वप्रकारकज्ञानत्वात् । एवमिदं जलत्वप्रकारकं ज्ञानं प्रमा, स्नेहवति जलत्वप्रकारकज्ञानत्वात् । न च हेतुज्ञानं कथं जातमिति वाच्यम् । पृथिवीत्वप्रकारकत्वस्य स्वतो ग्राह्यत्वात्, तत्र गन्धग्रहेण गन्धवविशेष्यकत्वस्याऽपि सुग्रहत्वात्, तत्प्रकारकत्वावच्छिन्नतद्वद्विशेष्यकत्वं परं न गृह्यते, संशयानुरोधात् ।
.: विव२९। :
२४वलीमा प्रमात्वं न स्वतो ग्राह्यं ... त्या ग्रंथथी ज्ञानना प्रामाश्यना 'स्वतो ग्राह्यत्व' नो निषेध यो छे. त्यां પ્રામાણ્યના સ્વતો ગ્રાહ્યત્વને માનનારાઓના આશયને જણાવે छ. - मीमांसका हि... इत्यादि ग्रंथथी - आशय से छे 'प्रमात्म ज्ञानमा २हेसा प्रामायनो (प्रभात्वनो) ग्रह સ્વતઃ થાય છે.' એવું મીમાંસકો માને છે. મીમાંસકોમાં પ્રાભાકરના મતના અનુસારે જ્ઞાનનો ગ્રહ જ્યારે થાય છે, ત્યારે જ જ્ઞાનના જ્ઞાનત્વ-ધર્મના ગ્રહની જેમ, પ્રમાત્વનો ગ્રહ પણ એ જ્ઞાનથી જ થાય છે. જ્ઞાન સ્વપ્રકાશ સ્વરૂપ હોવાથી દીપકની જેમ સ્વસ્વરૂપનું અવગાહન સ્વથી જ થાય છે. તેથી
જ્ઞાનમાં જ્ઞાન જ્ઞાતા અને બ્રેય આ ત્રણેનું ભાન થાય છે. તે - ત્રિતયના પ્રતિભાસને માનનારા પ્રાભાકરોને ‘ત્રિપુટીપ્રતિ
भासपाही' हेवाय छे. तेभना भते ज्ञानमात्र ‘अयं घटो घटमहं जानामि'... छत्याधा।२६ तत्रिपुटी- प्रतिमासि होय छे.
७७
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાત્વના સ્વતો ગ્રાહ્યત્વને સ્વીકારનારા પ્રાભાકરના મતે ‘સ્વતોપ્રાદ્યત્વ’ અહીં ‘સ્વ’ પદ આત્મપરક છે. આત્મીયપરક નથી.
મીમાંસકોમાં કુમારિલભટ્ટના મતના અનુસારે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય છે. જ્ઞાનથી જન્ય એવી વિષયગત જ્ઞાતતાથી જ્ઞાનનું અનુમાન થાય છે. એ જ્ઞાતતાથી જ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. આશય એ છે કે ‘મયા જ્ઞાતો ઘટ: ' ઇત્યાઘાકારક અનુભવાનુરોધથી સ્પષ્ટ છે કે ઘટાદિમાં જ્ઞાતતા છે. એ જ્ઞાતતામાં, ‘ફ્ય જ્ઞાતતા ઘવિશેષ્યષટત્વપ્રા જ્ઞાનનન્યા घटवृत्तिघटत्वप्रकारकज्ञाततात्वाद्, या यद्वृत्तियत्प्रकारिका ज्ञाता सा तद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानजन्या, यथा पटे पटत्वप्रकारिका ज्ञातता' આ અનુમાનથી તાદશ જ્ઞાનજન્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે જ્ઞાન અનુમેય છે. એનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે જ્ઞાતતાના કારણે જેમ જ્ઞાન અનુમેય છે, તેમ જ્ઞાનનિષ્ઠપ્રામાણ્ય પણ જ્ઞાતતાથી અનુમેય છે. કુમારિલભટ્ટના મતે ‘સ્વતો ગ્રાહ્યત્વ’ અહીં સ્વ પદથી સ્વકીય અર્થ ગૃહીત છે. તેથી ‘જ્ઞાનની જ્ઞાતતા (અર્થાત્ જ્ઞાનજન્યજ્ઞાતતા)થી પ્રમાત્વ ગ્રાહ્ય છે.’ એ અર્થ ‘સ્વતો પ્રાદ્યત્વ' પદથી પ્રતીત થાય છે.
મીમાંસકોમાં મુરારિમિશ્રના મતના અનુસારે જ્ઞાનનું જ્ઞાન અનુવ્યવસાયથી થાય છે. અને એ અનુવ્યવસાયથી જ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. અહીં પણ ‘સ્વતો ગ્રાહ્યત્વ’ માં ‘સ્વ’ પદથી સ્વકીય અર્થ ગૃહીત હોવાથી ‘સ્વતો પ્રાદ્યત્વ’ નો અર્થ, ‘સ્વાનુવ્યવસાય’ થાય છે. આ રીતે સ્પષ્ટ છે કે મીમાંસકોના મતે તજ્જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી તજ્જ્ઞાનનિષ્ટપ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. યદ્યપિ જ્ઞાનનું જ્ઞાન, જ્ઞાનવિષયક હોવાથી (અર્થાદ્ ઘટાદિવિષયક ન હોવાથી) ‘ઘટત્વવતિ ઘટત્વપ્રારત્વ' સ્વરૂપ વિષય (ઘટાદિ) ઘટિત પ્રામાણ્યનો ગ્રહ જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી સંભવિત નથી. પરન્તુ જ્ઞાન, વિષયથી નિરૂપ્ય હોવાથી,
७८
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય, જ્ઞાનવિત્તિ (જ્ઞાનજ્ઞાન) વેદ્ય (જ્ઞેય) છે. આશય એ છે કે જ્ઞાનનું જ્ઞાન ઘટાદિવિષયક છે- એ નીચે જણાવેલા અનુમાનથી સ્પષ્ટ છે. ‘‘જ્ઞાનં વિષયવિષયતાનિયત(વ્યાપ) स्वविषयकताकप्रत्यक्षकं, विषयाविषयकप्रत्यक्षाविषयत्वे सति પ્રત્યક્ષવિષયાત્’’ આ અનુમાનથી જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષમાં ઘટાદિવિષયવિષયકત્વ સિદ્ધ હોવાથી તજ્જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી તજ્જ્ઞાનનિષ્ઠતાદૃશવિષયઘટિત પ્રામાણ્યનો ગ્રહ અસંભવિત નથી. ‘વિષયનિરૂપ્યું હિ...' ઇત્યાદિ ગ્રંથનો ઉપર્યુક્ત આશય જે રીતે છે, તે રીતનું અનુસંધાન દિનકરીમાં કરવું જોઇએ. અથવા અધ્યાપક પાસેથી એ રીત સ્પષ્ટ સમજી લેવી જોઈએ. યદિ જ્ઞાનસ્ય.... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે; આ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય સ્વતો ગ્રાહ્ય હોય તો; જે જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યની સજાતીયતાનું અવધારણ નથી થયું, એ અનભ્યાસદશાપન્ન જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યનો સંશય ન થવો જોઈએ. કારણ કે ત્યાં જ્ઞાન, જ્ઞાત (જ્ઞાનનો વિષય) હોય તો તેનાથી ગ્રાહ્ય (સ્વતો ગ્રાહ્ય) પ્રામાણ્ય પણ જ્ઞાત જ હોવાથી પ્રામાણ્યનો સંદેહ શક્ય નથી. નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાન સંશયની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે- એ સમજી શકાય છે. અને ત્યાં જ્ઞાન, જ્ઞાત ન હોય તો પણ તેમાં (જ્ઞાનમાં) પ્રામાણ્યનો સંદેહ શક્ય નથી. કારણ કે સંશયોત્પત્તિની પ્રત્યે કારણભૂત ધર્મિજ્ઞાનનો (જ્ઞાનના જ્ઞાનનો) ત્યાં અભાવ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રામાણ્યની સ્વતો ગ્રાહ્યતામાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનભ્યાસદશાપન્નજ્ઞાનમાં સંશયની અનુપપત્તિ થાય છે. તેથી ‘તું જ્ઞાન પ્રમાળ ન વા’ ઇત્યાઘાકારક પ્રામાણ્યસંદેહની અનુપપત્તિના નિવારણ માટે જ્ઞાનનાં પ્રામાણ્યને નીચે જણાવ્યા મુજબ અનુમેય મનાય છે. इदं ज्ञानं प्रमा संवादिप्रवृत्तिजनकत्वाद् यन्नैवं तन्नैवं यथा अप्रमा રીતે અનુમાનથી જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યનું જ્ઞાન થાય છે. જ્યાં સંવાદિપ્રવૃત્તિજનકત્ત્વાત્મક હેતુનો અભાવ છે, એવા સ્થળે
૭૯
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ગ્રીષ્મઋતુ પછી પ્રથમ વર્ષા વખતે થતાં “વૃથ્વી સ્થિવતી’ ઈત્યાઘાકારક જ્ઞાનાદિસ્થળે) પણ પૃથ્વીત્વપ્રજાર જ્ઞાન પ્રમ, ન્જિતિ પૃથ્વીત્વBR%ાનવંતુ આ અનુમાનથી તેમ જ રૂદ્ર जलत्वप्रकारकं ज्ञानं प्रमा, स्नेहवति जलत्वप्रकारकज्ञानत्वात् ।... ઈત્યાદિ અનુમાનોથી પ્રામાયનો ગ્રહ થાય છે. અધતિ પૃથિવીત્વપૂરજ્ઞાનત્વી... ઇત્યાદિ હેતુનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય છે? આવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે પૃથ્વીત્વ - પ્રકારકત્વ (તાદશજ્ઞાનત્વ) સ્વતો ગ્રાહ્ય છે. જ્ઞાનનું જ્ઞાન અનુવ્યવસાયથી થાય છે. એ અનુવ્યવસાય પૃથ્વીત્વ પ્રકારકત્વાદિનું અવગાહન કરે છે. કારણ કે અનુવ્યવસાય પૃથ્વી
ત્યાદિપ્રકારકજ્ઞાનવિષયક હોવાથી; પૃથ્વીત્વપ્રકારકજ્ઞાનત્વનું પણ જ્ઞાન અનુવ્યવસાયથી જ થાય છે. યદ્યપિ ‘‘પૃથિવીત્વપ્રર જ્ઞાન પ્રમા, અવતિ પૃથ્વીત્વપ્રજ્ઞાનવત્'' આ અનુમાનના વંશ પૃથ્વીત્વપ્રકારકત્વનું ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુવ્યવસાયથી જ્ઞાન થાય તો પણ હવંશ ધવતિ' અર્થાદ્ ગન્ધવવિશેષ્યકત્વનું જ્ઞાન “વિત, પૃથિવી નાનામ' આ અનુવ્યવસાયથી શક્ય નથી. પરંતુ પૃથ્વીમાં ગન્ધનો ગ્રહ થયા બાદ ગન્ધવવિશેષ્યકત્વનો પણ ગ્રહ જ્ઞાનમાં સારી રીતે થઈ શકે છે. યદ્યપિ અવત પૃથિવી નાનામિ ઇત્યાઘાકારક અનુવ્યવસાયથી જેમ ગન્ધવવિશેષ્યકત્વનું અને પૃથ્વીત્વપ્રકારકત્વનું જ્ઞાન થાય છે. તેમ તુલ્યયુતિથી પૃથ્વીત્વપ્રકારકત્વાવચ્છિન્નપૃથ્વીત્વવવિશેષ્યકત્વનું પણ જ્ઞાન થઈ શકે છે. તેથી તાદશ પ્રમાત્વનું જ્ઞાન અનુવ્યવસાયથી શક્ય હોવાથી અનુમાનથી પ્રામાણ્યનો ગ્રહ માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ 'રૂદું જ્ઞાનં પ્રમ ને વી' ઇત્યાઘાકારક સંશય, અનભ્યાસદશાપન્ન જ્ઞાનમાં થતો હોવાથી એ સંશયની અનુપપત્તિ ન થાય - એ માટે અનુવ્યવસાયથી તાદશ પ્રમાત્વનો ગ્રહ થતો નથી - એ માન્યા વિના ચાલે એવું
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
नथी... त्या अन्यत्र विया मेसे.
००
मुक्तावली । ननु सर्वेषां ज्ञानानां यथार्थत्वात् प्रमालक्षणे तद्वद्विशेष्यकत्वं विशेषणं व्यर्थम् । न च रङ्गे रजतार्थिनः प्रवृतिभ्रमजन्या न स्यात्, तव मते भ्रमस्याऽभावादिति वाच्यम् । तत्र हि दोषाधीनस्य पुरोवर्तिनि स्वतन्त्रोपस्थितरजतभेदाऽग्रहस्य हेतुत्वात् । सत्यरजतस्थले तु विशिष्टज्ञानस्य सत्त्वात्तदेव कारणम्, अस्तु वा तत्राऽपि रजतभेदाग्रहः स एव कारणमिति । न चाऽन्यथाख्यातिः सम्भवति, रजतप्रत्यक्षकारणस्य रजतेन्द्रियसन्निकर्षस्याऽभावाद् रङ्गे रजतबुद्धेरनुपपत्तेरिति चेन्न । सत्यरजतस्थले प्रवृत्तिं प्रति विशिष्टज्ञानस्य हेतुतायाः क्लृप्तत्वाद् अन्यत्राऽपि तत्कल्पनात् । न च संवादिप्रवृत्तौ तत्कारणं, विसंवादिप्रवृत्तौ च भेदाग्रहः कारणमिति वाच्यम् । लाघवेन प्रवृत्तिमात्रे तस्य हेतुत्वकल्पनात् । इत्थञ्च रङ्गे रजतत्वविशिष्टबुद्ध्यनुरोधेन ज्ञानलक्षणाप्रत्यासत्तिकल्पनेऽपि न क्षतिः, फलमुखगौरवस्याऽदोषत्वात् ।
००.
: विव२९ : આ પૂર્વે તદ્ધવિશેષ્યકત્વવિશિષ્ટત...કારકજ્ઞાનને પ્રમા કહી છે. ત્યાં અપ્રમામાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા માટે 'तद्वद्विशेष्यकत्व' ५६- 681 छे. ५२-तु मघा १ ज्ञान પ્રમા હોવાથી અપ્રમાત્મક જ્ઞાન જ નથી. તેથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા માટે તત્વવિરોષ્યત્વ નો પ્રમાના લક્ષણમાં નિવેશ કરવાની આવશ્યકતા નથી. આ આશયથી प्रमा२ना अनुयायी शं। २ छ, ननु ... त्याहि ग्रंथथी - ‘‘બધા જ જ્ઞાન પ્રમાત્મક હોય તો રંગમાં રજત સમજીને રજતના અર્થીની પ્રવૃત્તિ નહીં થાય. આવા સ્થળે રજતત્વના અપ્રમાત્મકનિશ્ચયથી રજતાર્થી પ્રવૃત્ત બને છે – એ અનુભવ -
८१
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે રંગમાં રજતના અર્થીની પ્રવૃત્તિની અનુપપત્તિ ન થાય - એ માટે અપ્રમાત્મક જ્ઞાન માનવું જોઈએ.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે આવા
સ્થળે દોષાધીન (ભ્રમજનક (નૈયાયિકની અપેક્ષાએ) પિત્તાદિ-દોષાધીન) પુરુષને પુરોવર્તિ રંગાદિમાં સ્વતપણે ઉપસ્થિત (સ્કૃત) રજતના ભેદના ગ્રહનો (‘રૂઢું ને નતમ્' ઇત્યાકારક ગ્રહનો) અભાવ હોવાથી એકાદશ ભેદાગ્રહના કારણે રંગમાં રજતાથીની પ્રવૃત્તિ થઈ શકે છે. તેથી તાદશપ્રવૃજ્યનુપપત્તિના પરિવાર માટે “અપ્રમા’ને માનવાની આવશ્યકતા નથી. સત્યરજતસ્થળે જતાથને તાદશ ભેદાગ્રહ હોવા છતાં ત્યાં પ્રવૃત્તિમાં વિસંવાદિત્વનો પ્રસંગ ન આવે એ માટે ભેઠાગ્રહ દોષાધીનપુરુષનો વિવક્ષિત છે. અન્યથા ભેદાગ્રહમાત્રને પ્રવૃત્તિનું કારણ માનીએ તો સત્યજિતસ્થળે રજતાથની પ્રવૃત્તિ પણ વિસંવાદી મનાશે... ઈત્યાદિ સ્વયં સમજી લેવું. સત્યરજતસ્થળે રજતત્વવિશિષ્ટનું જ્ઞાન હોવાથી ત્યાં થતી રજતાર્થીની પ્રવૃત્તિમાં વિશિષ્ટજ્ઞાન કારણ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે તાદશભેદાગ્રહ અને સંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે વિશિષ્ટજ્ઞાન કારણ છે. અથવા આ રીતે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે દ્વિવિધકારણતાને માનવામાં ગૌરવ હોવાથી સંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે પણ તાદશભેદાગ્રહ જ કારણ છે. પ્રવૃત્તિમાં સંવાદિત્વ દોષાનધીનત્વના કારણે મનાય છે. પ્રવૃત્તિમાત્રની પ્રત્યે બેદાગ્રહને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ ઈષ્ટસાધનતાજ્ઞાનત્વેન કારણતા માનવામાં લાઘવ છે.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે વિસંવાદિપ્રવૃત્તિસ્થળે તાદશભ્રમાત્મકજ્ઞાનનો જ સંભવ નથી, જેથી એને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માની શકાય. રજતના પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કારણભૂત રજતેન્દ્રિયસન્નિકર્ષનો રંગાદિસ્થળે અભાવ હોવાથી રંગાદિમાં રજતત્વબુદ્ધિની ઉત્પત્તિ અસંભવિત છે. આ પ્રમાણે
૮૨
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્યથાખ્યાતિ' (ભ્રમ- અપ્રમા)ને નહીં માનનારા પ્રાભાકરોની માન્યતા છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે સત્યરજતસ્થળે થતી સંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે વિશિષ્ટજ્ઞાનમાં કારણતા કલુસ હોવાથી રંગાદિસ્થળે પણ, રજતાર્થીની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે એ વિશિષ્ટજ્ઞાનને જ કારણ મનાય છે. ““રો रजतार्थिप्रवृत्तिरिष्टप्रवृत्तिविषयविशिष्टज्ञानसाध्या प्रवृत्तित्वाद्, रजते રત–પ્રપ્રિવૃત્તિવ' આ અનુમાનથી વિસંવાદિપ્રવૃત્તિમાં વિશિષ્ટજ્ઞાનસાધ્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. યદ્યપિ ““ઉક્તાનુમાનમાં વ્યભિચારશંકાનિવર્તક તર્ક ન હોવાથી એ અનુમાન અપ્રયોજક છે. સંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે વિશિષ્ટજ્ઞાન અને વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ભેદાગ્રહ કારણ છે.” આ પ્રમાણે કહી શકાય છે. પરંતુ ઉક્ત રીતે કાર્યકારણભાવની દ્વિવિધતામાં ગૌરવ હોવાથી તેની અપેક્ષાએ લાઘવજ્ઞાનસ્વરૂપ અનુકૂલતર્કથી ઉક્તાનુમાન દ્વારા પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે તાદશવિશિષ્ટજ્ઞાનને જ કારણ મનાય છે. યદ્યપિ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ રંગાદિસ્થલે રજતત્વપ્રત્યક્ષના કારણભૂત રજતેન્દ્રિયસન્નિકર્ષનો અભાવ હોવાથી તાદશવિશિષ્ટજ્ઞાન સ્વરૂપ અન્યથાખ્યાતિનો સંભવ નથી. પરન્તુ ઉક્તાનુમાનથી વિશિષ્ટજ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિકારણતા સિદ્ધ થયા બાદ રંગમાં રજતત્વવિશિષ્ટબુદ્ધ્યનુરોધથી જ્ઞાનલક્ષણાપ્રત્યાસત્તિની (સનિકર્ષની) કલ્પનામાં પણ કોઈ દોષ નથી. કારણ કે તાદશક૯૫નાગૌરવ કાર્યકારણભાવ (વિશિષ્ટજ્ઞાન-પ્રવૃત્તિકાર્યકારણભાવ)ની સિદ્ધિના ઉત્તરકાલમાં હોવાથી ફલમુખ છે... ઈત્યાદિ સમજી શકાય છે. જ્ઞાનલક્ષણાપ્રત્યાસત્તિનું સ્વરૂપ પૂર્વે અલૌકિકસન્નિકર્ષનાં નિરૂપણ વખતે જણાવ્યું છે.
૮૩
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुक्तावली ।
1
किञ्च रङ्गरजतयोरिमे रजते रङ्गे वेति ज्ञानं यत्र जातं तत्र न कारणबाधोऽपि । अपि च यत्र रङ्गरजतयोरिमे रजतरङ्गे इति ज्ञानं तत्रोभयत्र युगपत्प्रवृत्तिनिवृत्ती स्याताम् । रङ्गे रङ्गभेदग्रहे रजते रजतभेदग्रहे चान्यथाख्यातिभयात् त्वन्मते दोषादेव रङ्गे रजतभेदाग्रहस्य रजते रङ्गभेदाग्रहस्य च सत्त्वात् । किञ्चानुमितिं प्रति भेदाग्रहस्य हेतुत्वे जलहदे वह्निव्याप्यधूमवभेदाग्रहादनुमिति निराबाधा । यदि च विशिष्टज्ञानं कारणं तदाऽयोगोलके वह्निव्याप्यधूमज्ञानमनुमित्यनुरोधादापतितम् । ( सेयमुभयतः पाशा रज्जुः) । इत्थञ्चान्यथाख्यातौ प्रत्यक्षमेव प्रमाणं, रङ्गं रजततया जानामीत्यनुभवादिति सङ्क्षेपः ॥ १३६ ॥ इत्यन्यथाख्यातिवादः ॥
૦૦
: વિવરણ :
નૈયાયિકો જેમ પ્રવૃત્તિમાત્રની પ્રત્યે તાદશવિશિષ્ટજ્ઞાનને કારણ માને છે, એવી રીતે મીમાંસકો પણ પ્રવૃત્તિમાત્રની પ્રત્યે ભેદાગ્રહને કારણ માની શકે છે- એમાં કોઈ દોષ નથી. આ આશયથી મીમાંસકોના મતમાં દૂષણાન્તર જણાવે છે. વિજ્જ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે વિશિષ્ટજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે અન્યથાખ્યાતિને કારણ માનવી પડે છે. પરન્તુ અન્યથાખ્યાતિનો; પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ તેની પ્રત્યે કારણભૂત લૌકિકસન્નિકર્ષનો અભાવ હોવાથી સંભવ જ નથી. વિસંવાદિપ્રવૃત્તિસ્થળે દોષાધીન પુરુષના ભેદાગ્રહથી વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ શક્ય હોવાથી અન્યથાખ્યાતિને માનવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી. આ પ્રમાણે મીમાંસકોનું કહેવું છે. પરંતુ એ યોગ્ય નથી. કારણ કે રડ્ઝ અને રજતમાં જ્યાં ‘મે રખતે’ અથવા ‘મે રો’ ઇત્યાકારકજ્ઞાન થાય છે, ત્યાં રજત અને રડ્ઝની સાથે ચક્ષુ ઇન્દ્રિયનો સન્નિકર્ષ હોવાથી અનુક્રમે રજતત્વ
૮૪
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા રંગત્યની સાથે સંયુક્ત સમવાયસ્વરૂપ લૌકિકસન્નિકર્ષ સ્વરૂપ કારણ બાધિત નથી. તેથી તાદશજ્ઞાનનો (‘મે રાતે રો વા' ઇત્યાકારક જ્ઞાનનો) અસંભવ નથી. તે જ્ઞાન રંગાશમાં અને રજતાંશમાં પ્રમાણ નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે તાદશજ્ઞાનના અનુરોધથી અન્યથાખ્યાતિ' ને માન્યા વિના ચાલે એવું નથી.
‘તત્તવિશેષ્યક (ઘટાદિવિશેષ્યક) તત્તવિશિષ્ટબુદ્ધિ (ઘટવાદિવિશિષ્ટબુદ્ધિ)ની પ્રત્યે તત્તવિશેષણમાં (ઘટવાદિમાં); તત્તવિશેષ્યઘટિતસન્નિકર્ષ (સંયુક્તસમવાય) કારણ છે. રગતયોરિમે રાતે રો વા' ઇત્યાકારક જ્ઞાનસ્થળે રડ્યાંશ અને રજતાંશઘટિત તાદશસન્નિકર્ષ અનુક્રમે રજતત્વ અને રજ્ઞત્વમાં નથી. તેથી તાદશજ્ઞાનનો અસંભવ છે.'' આ આશયથી સ્થળાન્તરે અન્યથાખ્યાતિની સિદ્ધિને જણાવે છે - પ ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. - આશય એ છે કે બરફRનતયો િનતો ' ઇત્યાકારક સમૂહાલંબનજ્ઞાનસ્થળે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિનો પ્રસંગ રંગ અને રજત, બંન્નેમાં આવશે. કારણ કે આવા સ્થળે રંગમાં રંગનો ભેદગ્રહ અને રજતમાં રજતનો ભેદગ્રહ માનીએ તો અન્યથાખ્યાતિને માનવાનો પ્રસંગ આવવાથી રશ્માં રજ્ઞના ભેદનો અગ્રહ અને રજતમાં રજતના ભેદનો અગ્રહ છે જ. આથી સ્પષ્ટ છે કે રંગમાં અનિષ્ટરંગના ભેદાગ્રહ સ્વરૂપ નિવૃત્યુપયોગી સામગ્રી છે. અને રજતમાં ઈઝરજતભેદાગ્રહ સ્વરૂપ પ્રવૃત્યુપયોગી સામગ્રી છે. તેમ જ દોષના કારણે “નિતયોમેિ રગતરો' ઇત્યાકારક જ્ઞાનસ્થળે રંગમાં રજતભેદાગ્રહ અને રજતમાં રંગભેદાગ્રહ પણ હોવાથી રંગમાં ઈઝરજતભેદાગ્રહ સ્વરૂપ પ્રવૃત્યુપયોગી સામગ્રી અને રજતમાં અનિષ્ટરંગભેદાગ્રહ સ્વરૂપ નિવૃત્યુપયોગી સામગ્રી પણ છે જ. તેથી રંગ અને રજતમાં તાદશ ઉભયસામગ્રી હોવાથી પ્રત્યેકમાં યુગપત્ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે; જે, અન્યથાખ્યાતિને માનવાથી
૮૫
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી આવતો - એ સમજાવવાની જરૂર નથી. અહીં અન્યથાયોતિમયાતુ આ પદ પછી “રી રામેવાશ્રી તે
તમેઢા પ્રશ્ય સર્વત્' આટલો પાઠ સમજી લેવો. એનો અર્થ ઉપર જણાવ્યો છે. - “રજ્ઞતયો િનતરો' ઇત્યાકારક જ્ઞાનસ્થળે ઉપર જણાવ્યા મુજબ રશ્માં રજતભેદાગ્રહપ્રયોજક દોષ સ્વરૂપ પ્રતિબંધક હોવાથી રંગમાં નિવૃત્તિ થતી નથી. અને રજતમાં રંગભેદાગ્રહપ્રયોજક દોષ હોવાથી રજતમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. તેથી ડુંગરગતયોરિમે તો અહીં પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ પ્રત્યેકમાં યુગપપ્રવૃત્તિનિવૃત્તિનો પ્રસંગ નથી આવતો. આ આશયથી અન્યથાખ્યાતિની સિદ્ધિ માટે સ્થલાન્તર જણાવે છે- ચિનુમતિ પ્રતિ .... ઈત્યાદિ – આશય એ છે કે પર્વતો વર્તિમાન પ્રમેયત્વત્' ઇત્યાદિ સ્થળે વનિશ્ચિપ્રમેય–વીનું પર્વતઃ' ઇત્યાકારક વિશિષ્ટજ્ઞાનથી “પર્વતો વનિમાન' ઇત્યાકારક ભ્રમાત્મક અનુમિતિને નૈયાયિકો માને છે. પરંતુ અન્યથા
ખ્યાતિને નહીં માનનારા મીમાંસકો અન્યથાખ્યાતિના ભયથી તાદશવિશિષ્ટજ્ઞાનને કારણ માન્યા વિના જૈવર્નિવ્યાપ્યઃ' અને ‘પ્રમેયત્વવાન' ઇત્યાકારકજ્ઞાનદ્રયને કારણે માને છે. ત્યાં તાદશજ્ઞાનદ્વયથી વ્યાપ્યવના ભેદાગ્રહના કારણે અનુમિતિ, મીમાંસકો માને છે. પરંતુ આ રીતે વ્યાપ્યભેદાગ્રહને અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માનવામાં આવે તો “વનિવ્યાપ્યધૂમવમેવાપ્રણ' હોય ત્યારે જલહદાદિમાં વનિના બાધનો અભાવ હોય ત્યારે વનિવિષયક અનુમિતિને માનવાનો પ્રસંગ આવશે, જે “નહૃદું વનિમત્' ઇત્યાકારક અન્યથાખ્યાતિસ્વરૂપ હોવાથી મીમાંસકોને ઈષ્ટ નથી. એ અનિષ્ટના પ્રસંગને નિવારવા આવા સ્થળે અનુમિતિનો જ અભાવ માનીએ તો તાદેશભેદાગ્રહ સ્વરૂપ કારણ હોવા છતાં અનુમિતિ સ્વરૂપ કાર્યના અભાવથી અન્વયવ્યભિચારના કારણે તાદશભેદાગ્રહ અને
૮૬
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુમિતિસામાન્યના કાર્યકારણભાવની હાનિ થશે. આ રીતે ઉભયથા અનિષ્ટ છે. ન્યાયમતસિદ્ધ વિશિષ્ટજ્ઞાનને કારણે માને તો પણ મીમાંસકોને ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉભયથા દોષ છે. એ વસ્તુને જણાવે છે – ઃિ ૨... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી – આશય એ છે કે આ રીતે વિશિષ્ટજ્ઞાનને અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માનવાથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વસિદ્ધાન્તની હાનિ સ્પષ્ટ છે. અને ‘યોગોતર્જ વનિમ ઇત્યાઘાકારક અનુમિતિના . અનુરોધથી તાદશઅનુમિતિના કારણભૂત વક્તિવ્યાખ્યધૂમયોmતમ્' ઇત્યાઘાકારક અન્યથાખ્યાતિને માનવાનો પ્રસંગ આવશે - એ પણ સ્પષ્ટ છે. મીમાંસકો અનુમિતિની પ્રત્યે વિશિષ્ટજ્ઞાનને કારણે માનતા નથી. તેથી ય િવ... ઈત્યાદિ ગ્રંથમાં “દ્ધિ 'નો નિવેશ છે. અહીં એ વસ્તુ યાદ રાખવી કે, “નિશાનુમિતિ'.ઇત્યાદિગ્રંથનું અને “દ્ધિ વ..' ઇત્યાદિ ગ્રંથનું તાત્પર્ય કિરણાવવીકારે જે રીતે જણાવ્યું છે, એ રીતે અહીં વર્ણન કર્યું છે. “સેયમુમયતઃ પાશ ગુ.” આ પાઠ કેટલાક મુદ્રિત પુસ્તકોમાં ( ) આ પ્રમાણે કૌંસમાં છે. દિનકરીકારસમ્મત એ પાઠ છે - એ કહી શકાય એવું નથી. દિનકરીગ્રંથના આધારે તો નિશાનુમિતિ પ્રતિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથનું તાત્પર્ય એ જણાય છે કે અનુમિતિની પ્રત્યે ભેદાગ્રહને કારણે માનીએ તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુમિતિ સ્વરૂપ અન્યથાખ્યાતિને માનવાનો પ્રસંગ આવે છે. અને વિશિષ્ટજ્ઞાનને અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો તાદશવિશિષ્ટ જ્ઞાનસ્વરૂપ અન્યથાખ્યાતિને માનવી પડે છે. આ રીતે ઉભયતઃ પાશા જજુ છે... ઈત્યાદિ વસ્તુને બરાબર વિચારવી જોઈએ. બાકી વસ્તુતત્ત્વ તો આથી વિશેષ એના વિદ્વાનો જાણે.
અનુમિતિની પ્રત્યે ભેદાગ્રહને (વ્યાખ્યવક્ષેદાગ્રહને) કારણ માનીએ તો પણ એ ભેદાગ્રહના કારણે હૃહો વનમાનું ઇત્યાકારક અન્યથાખ્યાતિસ્વરૂપ અનુમિતિ થતી નથી. પરન્તુ
૮૭
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
'ह्रदः' 'वह्निमान्' त्या२६ अनुभव भने स्म२।त्म ४ ત્યાં જ્ઞાનદ્રય થાય છે. અને વ્યાપ્યતભેદાગ્રહના કારણે अयोगोलकं वह्निमद् छत्या।२६ अनुमिति थाय छे. ५२-तु त्यां વિશિષ્ટજ્ઞાન કારણ નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે અન્યથાખ્યાતિ માનવાનો પ્રસંગ નથી આવતો. આ આશયથી अन्यथाज्यातिसाच प्रत्यक्षमाए। ०४६॥ छे - इत्थञ्च... ઈત્યાદિગ્રંથથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે “રશ્ને રજતરૂપે જાણું છું.' ઇત્યાઘાકારક અનુવ્યવસાય જ અન્યથાખ્યાતિના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણે સંક્ષેપથી અન્યથાખ્યાતિનું અહીં નિરૂપણ કર્યું છે. II૧૩૬
॥ इत्यन्यथाख्यातिवादः ॥
कारिकावली । , व्यभिचारस्याग्रहोऽपि सहचारग्रहस्तथा । हेतुर्व्याप्तिग्रहे, तर्कः क्वचिच्छङ्कानिवर्तकः ॥१३७॥
मुक्तावली । . पूर्वं व्याप्तिरुक्ता तद्ग्रहोपायस्तु न दर्शित इत्यतस्तं दर्शयति - व्यभिचारस्येति । व्यभिचाराग्रहः सहचारग्रहश्च व्याप्तिग्रहे कारणमित्यर्थः । व्यभिचारग्रहस्य व्याप्तिग्रहे प्रतिबन्धकत्वात् तदभावः कारणम् । एवमन्वयव्यतिरेकाभ्यां सहचारग्रहस्याऽपि हेतुता । भूयोदर्शनं तु न कारणं, व्यभिचारास्फूर्ती सकृद्दर्शनेऽपि क्वचिद् व्याप्तिग्रहात्, क्वचिद् व्यभिचारशङ्काविधूननद्वारा भूयोदर्शनमुपयुज्यते ।
यत्र तु भूयो दर्शनादपि शङ्का नापैति तत्र विपक्षे बाधकस्तर्कोऽपेक्षितः । तथा हि - वनिविरहिण्यपि धूमः स्यादिति यद्याशङ्का भवति तदा सा वह्निधूमयोः कार्यकारणभावस्य प्रतिसन्धानान्निवर्त्तते । यद्ययं वहनिमान् न स्यात्तदा धूमवान् न स्यात्, कारणं विना कार्यानुत्पत्तेः । यदि क्वचित् कारणं विनाऽपि भविष्यत्यहेतुक एव भविष्यतीति तत्राप्याशङ्का भवेत् तदा सा
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्याघातादपसारणीया । यदि हि कारणं विना कार्यं स्यात् तदा धूमार्थं वह्वस्तृप्त्यर्थं भोजनस्य वा नियमत उपादानं तवैव न स्यादिति । यत्र स्वत एव शङ्का नावतरति तत्र न तर्कापेक्षापीति ॥१३७।।
૦૦
: વિવરણ : પૂર્વે વ્યાપ્તિસ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. હવે વ્યાતિગ્રહના ઉપાયને જણાવે છે – કારિકાવલીમાં મવાર..' ઇત્યાદિ ગ્રંથથી – આશય એ છે કે, આ પૂર્વે પ્રમાત્વને અનુમાનગમ્ય જણાવ્યું છે અને એ, અનુમાનના પ્રામાયને આધીન છે. પરંતુ વ્યાતિગ્રહનો ઉપાય, ન હોવાથી અનુમાનના પ્રામાણ્યનો જ સંભવ નથી, આ પ્રમાણે કોઈ ન કહે – એ આશયથી કારિકાવલીમાં વ્યાતિગ્રહના ઉપાયોનું નિરૂપણ કર્યું છે. એ વ્યાતિગ્રહના ઉપાયોનું નિરૂપણ પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે જેના સ્વરૂપનું જ્ઞાન ન હોય તેના ગ્રહના ઉપાયોના નિરૂપણનું શું પ્રયોજન છે?' આ પ્રમાણેની કોઈ શંકા ન કરેએ આશયથી મુક્તાવલીમાં પૂર્વ વ્યાસહા... ઇત્યાદિ કહ્યું છે. - વ્યભિચારાગ્રહ અને સહચારગ્રહ વ્યાપ્તિગ્રહમાં કારણ છે. વ્યભિચારગ્રહ વ્યાતિગ્રહની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. તેથી પ્રતિબંધકાભાવરૂપે વ્યભિચારાગ્રહ વ્યાસિગ્રહની પ્રત્યે કારણ છે. આવી જ રીતે સહચારગ્રહ અને વ્યાતિગ્રહના અન્વયવ્યતિરેકથી સ્પષ્ટ છે કે સહચારગ્રહ પણ વ્યાતિગ્રહની પ્રત્યે કારણ છે. પ્રાચીન વ્યાતિગ્રહની પ્રત્યે સાધ્ય અને સાધનનાં સાહચર્યનું ઘણીવાર થયેલું જે દર્શન છે, તેને કારણ માને છે. પરંતુ એ યોગ્ય નથી. વ્યભિચાર Qરાયમાન ન હોય તો સાધ્ય અને સાધનનાં સાહચર્યના સકૃદ્રદર્શનથી પણ
કવચિત્ વ્યાતિગ્રહ થાય છે. વ્યભિચારની શંકાનું વિઘટન કરવા I દ્વારા વિચિત્ ભૂયોદર્શન વ્યાતિગ્રહની પ્રત્યે ઉપયોગી બને છે. પરતું જ્યાં તાદશભૂયોદર્શનથી પણ વ્યભિચારની શંકા દૂર
૮૯
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
થતી નથી; ત્યાં વ્યાપ્તિગ્રહની પ્રત્યે, વિપક્ષ (સાધ્યાભાવ) બાધક તર્કની અપેક્ષા રહે છે. એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે तथा દિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય એ છે કે ‘પર્વતો વનિમાનુ ધૂમાવ્’ ઇત્યાદિ સ્થળે ‘વન્યભાવવમાં પણ ધૂમ હોય’ આવા પ્રકારની વ્યભિચારની આશંકા હોય તો તે આશંકા વનિધૂમૂના કાર્યકારણભાવના અનુસંધાનથી નિવૃત્ત થાય છે. ‘જો આ પર્વત વનિમાન્ ન હોય તો ધૂમવાન્ પણ ન હોય' કારણ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ શક્ય નથી. આ પ્રમાણે ‘ધૂમો વિ વનિયમિન્નારી સ્વાત્ દિ વનાિનયો ન ચાત્' ઇત્યાઘાકારક વ્યાપ્તિગ્રાહકતર્કના અનુસંધાનથી, વ્યભિચારની શંકાનું વિઘટન થાય છે. ‘યદ્યય વનિમાર્ ન સ્યાત્ તર્દિ ઘૂમવાનું ન ચાત્' આ ‘વિષયપરિશોધક’ તર્કથી વ્યભિચારની શંકાનું નિરાકરણ થતું નથી, તેથી ‘ધૂમો ત્ વનિમિનારી સ્વાત્ તૢિ વનિનન્યો ન સ્વાત્' ઇત્યાઘાકારક કાર્યકારણભાવમૂલક વ્યાપ્તિગ્રાહકતર્ક જ યદ્યયં... ઇત્યાદિગ્રંથથી અભિપ્રેત છે. ‘ધૂમો વિ વનિમિત્તારી સ્થાત્ તર્હિ વહ્નિનન્યો ન ચાત્' અહીં ‘કારણ વિના પણ કાર્ય થતું હોવાથી ધૂમ, વનિજન્ય ન હોય તો પણ ઈષ્ટ જ છે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે જો ચિમ્ કારણ વિના પણ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોય તો, એ કાર્ય અહેતુક હોવાથી તેના સર્વદા સત્ત્વનો અથવા સર્વદા અસત્ત્વનો પ્રસંગ આવશે. તર્કના કારણભૂત કાર્યકારણભાવના ગ્રહમાં શક્કા થાય તો, ‘જો કારણ વિના પણ કાર્ય થાય તો ધૂમ માટે વનિમાં અને તૃપ્તિ માટે ભોજનમાં નિશ્ચિત પ્રવૃત્તિ નહીં થાય.' આ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિના વ્યાઘાતથી એ દૂર કરવી. જ્યાં સ્વાભાવિક જ વ્યભિચારશંકા થતી નથી, ત્યાં તર્કની અપેક્ષા નથી. એ ‘વિત્ત્તા...' ઇત્યાદિગ્રંથમાંના ‘વિત્’ પદથી સમજી શકાય છે. IIતિ તર્જનિરૂપળમ્ ।।૧૩।।
-
૯૦
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली । साध्यस्य व्यापको यस्तु हेतोरव्यापकस्तथा । स उपाधि भवेत् तस्य निष्कर्षोऽयं प्रदर्श्यते ॥१३८॥
मुक्तावली । इदानीं परकीयव्याप्तिग्रहप्रतिबन्धार्थमुपाधिं निरूपयतिसाध्यस्येति-साध्यत्वाभिमतव्यापकत्वे सति साधनत्वाभिमताव्यापक इत्यर्थः ।
ननु स श्यामो मित्रातनयत्वादित्यत्र शाकपाकजत्वं नोपाधिः स्यात् । तस्य साध्यव्यापकत्वाभावात्, श्यामत्वस्य घटादावपि सत्त्वाद् । एवं वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वादित्यत्रोद्भूतरूपवत्त्वं नोपाधिः स्यात्, प्रत्यक्षत्वस्यात्मादावपि सत्त्वात्, तत्र च रूपाभावात् । एवं ध्वंसो विनाशी जन्यत्वादित्यत्र भावत्वं नोपाधिः स्याद्, विनाशित्वस्य प्रागभावेऽपि सत्त्वात्, तत्र च भावत्वाभावादिति चेन्न । यद्धविच्छिन्नसाध्यव्याप्यकत्वं तद्धर्मावच्छिन्नसाधनाव्यापकत्वमित्यर्थे तात्पर्यात् । मित्रातनयत्वावच्छिन्नश्यामत्वस्य व्यापकं शाकपाक जत्वं, तदवच्छिन्नसाधनाव्यापकञ्च । एवं पक्षधर्मबहिर्द्रव्यत्वावच्छिन्नप्रत्यक्षत्वस्य व्यापकमुद्भूतरूपवत्त्वं बहिर्द्रव्यत्वावच्छिन्नसाधनस्याव्यापकञ्च । एवं ध्वंसो विनाशी जन्यत्वादित्यत्र जन्यत्वावच्छिन्नसाध्यव्यापकं भावत्वं बोध्यम् । सद्धेतोस्त्वेतादृशो धर्मो नास्ति, यदवच्छिन्नस्य साध्यस्य व्यापकं तदवच्छिन्नस्य साधनस्य चाऽव्यापकं किञ्चित् स्यात् । व्यभिचारिणि त्वन्तत उपाध्यधिकरणं यत्साध्याधिकरणं यच्चोपाधिशून्यं साध्यव्यभिचारनिरूपकमधिकरणं तदन्यतरत्वावच्छिन्नस्य साध्यस्य व्यापकत्वं साधनस्य चाव्यापकत्वमुपाधेः सम्भवतीति ॥१३८॥
:: विव२९ : વ્યાતિગ્રહોપાયના નિરૂપણ પછી ઉપાધિના નિરૂપણમાં
८१
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ગતિ જણાવે છે વાની... ઇત્યાદિગ્રંથથી આશય એ છે કે વ્યાસિગ્રહના ઉપાયનાં નિરૂપણ પછી; વ્યાપ્તિનિશ્ચયના અભાવની પ્રયોજક જે વ્યભિચારશંકા, તેના કારણભૂતજ્ઞાનના વિષયરૂપે ઉપાધિનું સ્મરણ થાય છે. અને એ ઉપાધિ પરકીયવ્યાપ્તિજ્ઞાનના પ્રતિબંધ માટે અવશ્યનિરૂપણીય હોવાથી ‘સ્મૃતસ્યોપેક્ષાનઈત્વવિશિષ્ટાવનિરૂપળીયત્વ' સ્વરૂપ પ્રસંગસંગતિ ઉપાધિમાં છે. તેથી વ્યાસિગ્રહના ઉપાયના નિરૂપણ પછી હવે ઉપાધિનું નિરૂપણ કરે છે. કારિકાવલીમાં ‘સાધ્યુંસ્ય...’ ઇત્યાદિગ્રંથથી. આશય એ છે કે ‘સાધ્યव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वम्' આ ઉપાધિનાં લક્ષણમાં સાધ્ય અને સાધન પદ સાધ્યત્વેન અને સાધનત્વન અભિમત પરક છે. કારણ કે ‘ઘૂમવાનું વનેેઃ' ઇત્યાદિ સ્થળે સિદ્ધિવિષયત્વ સ્વરૂપ સાધ્યત્વનો અને સિદ્ધિજનકત્વસ્વરૂપ સાધનત્વનો અભાવ હોવાથી યથાશ્રુતલક્ષણ સદ્ગત નહીં બને.
નનુ સ શ્યામો... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે ‘સ શ્યામો મિત્રાતનયત્વાર્’ અહીં શાકપાકજત્વ ઉપાધિ મનાય છે. પરન્તુ શ્યામાત્મક સામ્ય ઘટાદિમાં છે. અને ત્યાં શાકપાકજત્વ નથી. તેથી શાકપાકજત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વનો અભાવ હોવાથી તેને ઉપાધિ નહીં માની શકાય. આવી જ રીતે ‘વાયુઃ પ્રત્યક્ષઃ પ્રત્યક્ષસ્પાત્રિયત્વાર્' અહીં પ્રત્યક્ષત્વ તો આત્મામાં પણ છે અને ત્યાં ઉદ્ધૃતરૂપવત્ત્વ નથી. તેથી ઉદ્ધૃતરૂપવત્ત્વમાં સાધ્યવ્યાપક ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવે છે. આવી જ રીતે ‘ધ્વંસો વિનાશી નન્યા અહીં પણ ‘ભાવત્વ’ને ઉપાધિ નહીં માની શકાય. કારણ કે વિનાશિત્વના અધિકરણ પ્રાગભાવમાં ભાવવ ન હોવાથી ભાવત્વમાં પણ સાધ્યવ્યાપકત્વ નથી. આ રીતે ઉકતસ્થળે આવતી અવ્યાપ્તિના નિવારણ માટે ‘યદ્ધચ્છિન્નતાધ્યવ્યાપત્યું, તદ્ધાંવચ્છિન્નસાધનાવ્યાપત્વમુપાધિ:' આ પ્રમાણે લક્ષણનું
-
૯૨
-
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પર્ય સમજવું જોઈએ. તે શ્યામો મિત્રતિનયત્વીટુ અહીં मित्रातनयत्वावच्छिन्नसाध्यश्यामत्वं यत्र तत्र शाकपाकजत्वम् मारीते મિત્રાતન વૈછિન્નસાધ્યવ્યાપકત્વ શાકપાક જત્વમાં હોવાથી, તેમજ તદવચ્છિન્નસાધના વ્યાપકત્વ પણ શાકપાકજત્વમાં હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. સ્વનું સામાનાધિકરણ્ય સ્વમાં હોવાથી મિત્રાતનયત્નાવચ્છિન્નત્વ સાધનમાં છે - એ સમજી શકાય છે. આવી જ રીતે ‘વાયુ પ્રત્યક્ષઃ પ્રત્યક્ષસ્પર્શશયત્વત્િ' અહીં પક્ષધર્મબહિÁવ્યાવચ્છિન્નપ્રત્યક્ષત્વનું વ્યાપકત્વ, અને પક્ષધર્મબહિદ્રવ્યત્યાવચ્છિન્નપ્રત્યક્ષસ્પર્ધાશ્રયત્વનું અવ્યાપકત્વ ઉદ્દભૂતરૂપવન્દ્રમાં હોવાથી અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. તેમ જ “ધ્વનો વિનાશી નીત્વ' અહીં જ વાવચ્છિન્ન વિનાશિત્વનું વ્યાપકત્વ અને તધવચ્છિન્નસાધનાવ્યાપકત્વ ભાવત્વમાં હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. સતુસ્થળે આવો કોઈ ધર્મ નથી કે જેનાથી અવચ્છિન્ન સાધ્ય અને સાધનનું વ્યાપકત્વ અને અવ્યાપકત્વ કોઈમાં પણ હોય. વ્યભિચારી સ્થળે તો આવો કોઈ ધર્મ ન જણાય તો પણ છેલ્લા જે સાધ્યાધિકરણ અને ઉપાધિશૂન્ય જે વ્યભિચારનિરૂપકાધિકરણ હોય તંદન્યતરત્નાવચ્છિન્ન સાધ્ય અને સાધનનું વ્યાપકત્વ અને અવ્યાપકત્વ ઉપાધિમાં સંભવે છે. આ વસ્તુ સમજી શકાય એવી છે. ધૂમવાનું વળે. અહીં સાધ્યાધિકરણ મહાનસ અને આર્દ્રધનસંયોગથી શૂન્ય અને વ્યભિચારનિરૂપક અયોગોલક સ્વરૂપ જે અધિકરણ, તદન્યતરત્વ (મહાનાયોગોલકાન્યતરત્વ) તદવચ્છિન્નસાધ્યવ્યાપકત્વ અને તદવચ્છિન્નસાધના વ્યાપકત્વ આર્કેન્યન સંયોગમાં છે જ – એ સમજી શકાય છે. ll૧૩૮
૯૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली। सर्वे साध्यसमानाधिकरणाः स्युरुपाधयः । हेतोरेकाश्रये येषां स्वसाध्यव्यभिचारिता ॥१३९॥ व्यभिचारस्यानुमानमुपाधेस्तु प्रयोजनम् ।।
मुक्तावली । ... __अत एव लक्ष्यमपि उपाधिरूपमेतदनुसारेण दर्शयति-सर्व्व इति । स्वसाध्येति - स्वम्-उपाधिः, स्वं च साध्यं च स्वसाध्ये तयोर्व्यभिचारितेत्यर्थः ॥१३९॥ ___उपाधे र्दूषकताबीजमाह - व्यभिचारस्येति । उपाधिव्यभिचारेण साध्यव्यभिचारानुमानमुपाधेः प्रयोजनमित्यर्थः । तथा हि यंत्र शुद्धसाध्यव्यापक उपाधिस्तत्र शुद्धेनोपाधिव्यभिचारेण साध्यव्यभिचारानुमानम् । यथा धूमवान् वढेरित्यादौ वह्नि धूमव्यभिचारी, आर्टेन्धनसंयोगव्यभिचारित्वादिति । व्यापकव्यभिचारिणो व्याप्यव्यभिचारावश्यकत्वात् । यत्र तु किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापक उपाधिस्तत्र तद्धर्मवत्युपाधिव्यभिचारेण साध्यव्यभिचारानुमानम् । यथा स श्यामो मित्रातनयत्वादित्यत्र मित्रातनयत्वं श्यामत्वव्यभिचारि, मित्रातनये शाकपाकजत्वव्यभिचारित्वादिति । बाधानुन्नीतपक्षेतरस्तु साध्यव्यापकताग्राहकप्रमाणाभावात्, स्वव्याघातकत्वाच्च नोपाधिः । बाधोन्नीतस्तु पक्षेतर उपाधिर्भवत्येव, यथा वनिरनुष्णः कृतकत्वादित्यादौ प्रत्यक्षेण वढेरुष्णत्वग्रहे वह्नीतरत्वमुपाधिः । यस्य तूपाधेः साध्यव्यापकत्वादिकं सन्दिह्यते स सन्दिग्धोपाधिः । पक्षेतरस्तु सन्दिग्धोपाधिरपि नोद्भावनीयः, कथकसम्प्रदायानुरोधादिति ॥
केचित्तु सत्प्रतिपक्षोत्थापनमुपाधिफलम् । तथा हि - अयोगोलकं धूमवद् वर्षोंरित्यादावयोगोलकं धूमाभाववद्, आइँन्धनाभावादिति सत्प्रतिपक्षसम्भवात् । इत्थञ्च साधनव्यापकोऽपि क्वचिदुपाधिः । यथा करका पृथ्वी कठिनसंयोगवत्त्वादित्यादावनुष्णाशीतस्पर्शवत्त्वम् । न
८४
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
चात्र स्वरूपासिद्धिरेव दूषणमिति वाच्यम् । सर्वत्रोपाधेदूषणान्तरसाङ्कर्याद्, अत्र च साध्यव्यापकः पक्षावृत्तिरुपाधिरिति વન્તિ || રૂત્યુપાધિનિરૂપળમ્ ||
૦૦
: વિવરણ : યુદ્ધમાંવચ્છિન્નસાધ્યવ્યાપક ... ઇત્યાદિ. યુદ્ધર્માવચ્છિન્ન - ત્વઘટિત ઉપાધિનું લક્ષણ હોવાથી એ મુજબ જ ઉપાધિસ્વરૂપ લક્ષ્યને જણાવે છે – કારિકાવલીમાં ‘સર્વે...' ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે, એ સર્વ ઉપાધિ, સાષ્યસમાનાધિકરણ હોય છે, કે જેમના હેતુના એક આશ્રયમાં અર્થા ્ તાદશ એકાધિકરણાવચ્છેદેન ઉપાધિ અને સાધ્યનું વ્યભિચારીપણું હેતુમાં હોય છે. ધૂમવાનું વનેેઃ અહીં ધૂમસમાનાધિકરણ આન્દ્રેન્ધનસંયોગ સ્વરૂપોપાધિના હેતુ વનિના એક અધિકરણ અયોગોલકાવચ્છેદેન ઉપાધિ અને ધૂમનું વ્યભિચારીપણું, હેતુ વનિમાં છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે 'साध्याभावाधिक रणीभूतसाधनाधिकरण ( अयोगोलकादि) निष्ठात्यन्ताभाव (आर्द्रेन्धनसंयोगाभाव) प्रतियोगित्व - विशिष्टસાધ્યસમાન ધિરળત્વ' સર્વ ઉપાધિમાં હોય છે. ||૧૩૯।।
-
-
ઉપાધિને જે કારણે દૂષક મનાય છે તે દૂષકતાબીજને જણાવે છે – કારિકાવલીમાં મિવારસ્યા... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે ઉપાધિના વ્યભિચારથી તવ્યાપ્યસાધ્યના વ્યભિચારનું હેતુમાં અનુમાન થાય છે. તર્કસંગ્રહના વિવરણમાં આ બધી વાતોનું વર્ણન કરેલું છે. જ્યાં કેવલસાધ્યવ્યાપક ઉપાધિ છે; ત્યાં ‘ધૂમવાનું વર્ડ્ઝેઃ’ ઇત્યાદિ સ્થળે શુદ્ધોપાધિના વ્યભિચારથી સાધ્યવ્યભિચારનું અનુમાન થાય છે. જે ‘વનિ ઘૂમમિનારી ધૂમવ્યાપાત્રે ધનસંયોગવ્યમિન્નારત્વાર્’આ અનુમાનથી સમજી શકાય છે. જે જેના વ્યાપકનો વ્યભિચારી હોય છે તે તેનો (વ્યાખ્યનો) પણ વ્યભિચારી હોય છે. આવી
૯૫
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ રીતે યત્કિંચિધર્માવચ્છિન્નસાધ્યવ્યાપકઉપાધિ સ્થળે તધર્મવમાં ઉપાધિના વ્યભિચારથી સાધ્ય વ્યભિચારનું અનુમાન થાય છે. દા.ત. સ શ્યામો મિત્રોતનયત્વીટુ અહીં મિત્રાતનયત્નાવચ્છિન્નયામત્વવ્યાપકશાકપાકજન્યત્વ ઉપાધિ હોવાથી તધર્માવચ્છિન્નમિત્રાતનયમાં ઉપાધિના વ્યભિચારથી સાધ્યના વ્યભિચારનું અનુમાન થાય છે, જે 'मित्रातनयत्वं श्यामत्वव्यभिचारि, मित्रातनये शाकपाकजत्वમિવારિત્વીટુ'' આ અનુમાનથી સમજી શકાય છે. યદ્યપિ આ રીતે સધ્યાત્વે સતિ... ઈત્યાદિ ઉપાધિનું લક્ષણ “ક્ષેતત્વ'માં જતું હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ જ્યાં બાલદોષથી અનુન્નીત પક્ષેતર અર્થાત્ પક્ષભેદ છે, ત્યાં ‘સાધ્યની વ્યાપકતા પક્ષેતરત્વમાં છે એનું ગ્રાહક પ્રમાણ ન હોવાથી અને સ્વ અર્થાદ્દ ઉપાધિમાત્રનાં દૂષકત્વનો વ્યાઘાત થતો હોવાથી પક્ષેતરત્વ'ને ઉપાધિ માનતા નથી. આશય એ છે કે, પર્વતો વનિમાનું ધૂમલ્િ અહીં પર્વતમાં વન્યભાવાત્મક બાયનો નિર્ણય નથી. તેથી, જ્યાં જ્યાં વનિ છે ત્યાં ત્યાં પશેતરત્વ છે- એ પ્રમાણે “સાધ્યવ્યાપકતા પક્ષેતરત્વમાં છે એનું ગ્રાહક પ્રમાણ કોઈ નથી. પશેતરત્વ પર્વતમાં નથી અને ત્યાં સાધ્ય હોય તો ચોકકસ છે કે પતરત્વ સાધ્યવ્યાપક નથી. આ રીતે સર્વત્ર પક્ષને છોડીને અન્યત્ર પશેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વ તો હોય જ છે. અને સાધનનું પણ અવ્યાપકત્વ હોય જ છે. તેથી પતરત્વને જો ઉપાધિ માનીએ તો અનુમાનમાત્રનો ઉચ્છેદ થશે. માટે વ્યભિચારાનુમાનાધીન જ ઉપાધિને દૂષક મનાય છે. વેર્તિમાન ધૂમદ્ ઈત્યાદિ સ્થળે પક્ષમાં બાધનો નિર્ણય ન હોવાથી પક્ષેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકતા પ્રમાણસિદ્ધ ન હોવાથી પક્ષેતરત્વના વ્યભિચારથી સાધ્ય વ્યભિચારનું અનુમાન શક્ય નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે બાધાનુન્નીતપક્ષેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વ ન
૯૬
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
;
હોવાથી તેમાં ઉપાધિલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ થતી નથી. પરંતુ વનિનુWI: તત્વોટું અહીં પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી વનિમાં અનુષ્ણત્વના બાયનો નિર્ણય હોવાથી “જ્યાં જ્યાં અનુષ્ણત્વ છે ત્યાં ત્યાં પતરત્વ છે જ' આ પ્રમાણે સાધ્યવ્યાપકતાનો પક્ષેતરત્વમાં નિર્ણય શક્ય હોવાથી પક્ષેતરત્વસ્વરૂપ ઉપાધિના વ્યભિચારથી અનુષ્ણત્વના વ્યભિચારનું કૃતકત્વમાં અનુમાન થાય છે. તેથી બાહોન્નીતપોતર (પોતરત્વ-પક્ષભેદ) ઉપાધિ મનાય છે જ. આથી સ્પષ્ટ છે કે બાધના કારણે જેમાં સાધ્યાભાવવ્યાપકત્વનો નિશ્ચય થયો છે, તે બાધાન્રીતપક્ષેતરત્વ ઉપાધિ છે; પરન્તુ ‘બાધાનુન્નીતપક્ષેતરત્વ' ઉપાધિ નથી. જે ઉપાધિના સાધ્યવ્યાપકત્વનો અથવા સાધનાવ્યાપકત્વનો સન્ડેહ હોય છે - તેને સન્દિશ્યોપાધિ કહેવાય છે. યદ્યપિ વનિમાન ઘૂમર્ ઇત્યાદિ સ્થળે પર્વતાદિપક્ષમાં વનિનો નિર્ણય ન હોવાથી પક્ષેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વનો નિર્ણય ન હોય તો પણ તેનો સંદેહ થઈ શકે છે. તેથી બાધાનુન્નીતપક્ષેતરત્વ સન્દિશ્વોપાધિ છે, એ કહી શકાય છે. પરંતુ બાધાનુન્નીતપક્ષેતરત્વ સ્વરૂપ સન્દિશ્યઉપાધિનું ઉદ્દભાવન નહીં કરવું જોઈએ – આ પ્રમાણે ભાષ્યકાર વગેરે મહર્ષિઓના કથનના અનુસારે પક્ષેમરત્વ સ્વરૂપ સન્દિગ્ધોપાધિને માનતા નથી. બાકી તો અન્યસન્દિશ્યોપાધિમાં અને પતરત્વ-સન્દિશ્યોપાધિમાં દૂષતાબીજનો કોઈ ભેદ ન હોવાથી પક્ષેમરત્વ સ્વરૂપ સન્દિગ્ધોપાધિ માની શકાય છે... ઈત્યાદિનું અનુસંધાન દિનકરીમાં કરવું જોઈએ. ' : ' મતાન્તરે ઉપાધિના દૂષકતાબીજને જણાવે છે...
વિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી – આશય સ્પષ્ટ છે કે, કેટલાક લોકો ઉપાધિના ફળ તરીકે સમ્પ્રતિપક્ષના ઉત્થાપનને માને છે. દા.ત. “ “મોળોત્તર્ણ ઘૂમવત્ વ ' ઇત્યાદિ સ્થળે ‘ગયોrો ધૂમમારવટું માર્કે-ધનામાવત્' આ પ્રમાણે
૯૭
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપ્રતિપક્ષનું આĂધનસંયોગ સ્વરૂપો પાધિના કારણે ઉત્થાપન થાય છે. આથી જ ઉપાધિનું દૂષકતાબીજ, સપ્રતિપક્ષોત્થાપકત્વ સ્વરૂપ હોવાથી કવચિત્ સાધનવ્યાપક. ५१ Bilu भने छ. ६... करका पृथिवी कठिनसंयोगवत्त्वाद्'' मही अनुशीतस्पर्शवत्व स्व३५ Bाधि, साधनव्या५ छे. ४॥२९॥ 3 ‘करका पृथिवीत्वाभाववती अनुष्णाशीतस्पशेहितत्वाद्' मा प्रमाणे सत्प्रतिपक्षन ઉત્થાપકત્વ અનુષ્ણાશીતસ્પર્શવત્વમાં છે. અને તે સાધનનું व्या५ छे. या५ ‘करका पृथिवी कठिनसंयोगवत्त्वाद्' मही કરકામાં તાદશ હેતુ ન હોવાથી સ્વરૂપાસિદ્ધિ જ છે. અહીં ઉપાધિ માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરંતુ સર્વત્ર ઉપાધિ
સ્થળે વ્યભિચારાદિ અન્ય દોષો પણ હોય છે. તેથી અહીં પણ પક્ષાવૃત્તિસાધ્યવ્યાપક ઉપાધિ છે. અર્થાત્ કેચિસ્તુકારના મતે ‘पक्षावृत्तित्वे सति साध्यव्यापकत्वमुपाधिः' मा सक्षए। छे... त्या स्पष्ट छ. ॥ इत्युपाधिनिरूपणम् ॥
कारिकावली । . शब्दोपमानयो नैव पृथक्प्रामाण्यमिष्यते ॥१४०॥ अनुमानगतार्थत्वादिति वैशेषिकं मतम् ।। तन्न सम्यग् विना व्याप्तिबोधं शाब्दादिबोधतः ॥१४१॥
मुक्तावली । __शब्दोपमानयोरिति । वैशेषिकाणां मते प्रत्यक्षमनुमानञ्च प्रमाणम्, शब्दोपमानयोस्त्वनुमानविधयैव प्रामाण्यम् । तथा हि दण्डेन गामानयेत्यादिलौकिकपदानि यजेतेत्यादिवैदिकपदानि वा तात्पर्यविषयस्मारितपदार्थसंसर्गज्ञानपूर्वकाणि आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बत्वाद्, घटमानयेति पदकदम्बवत् । यद्वैते पदार्था मिथः संसर्गवन्तः, योग्यतादिमत्पदोपस्थापितत्वात् तादृशपदार्थवत् । दृष्टान्तेऽपि दृष्टान्तान्तरेण साध्यसिद्धिरिति । एवं गवयव्यक्तिप्रत्यक्षानन्तरं गवयपदं गव
८८
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
यत्वप्रवृत्तिनिमित्तकम्, असति वृत्त्यन्तरे वृद्धैस्तत्र प्रयुज्यमानत्वात् । असति च वृत्त्यन्तरे यद् यत्र वृद्धैः प्रयुज्यते तत् तत्प्रवृत्तिनिमित्तकं यथा गोपदं गोत्वप्रवृत्तिनिमित्तकम् । यद्वा गवयपदं सप्रवृत्तिनिमित्तकं साधुपदत्वादित्यनुमानेन पक्षधर्म्मताबलाद् गवयत्वप्रवृत्तिनिमित्तकत्वं भासते । तन्मतं दूषयति तन्न सम्यगिति । व्याप्तिज्ञानं विनाऽपि शाब्दबोधस्यानुभवसिदूधत्वात् । न हि सर्वत्र शब्दश्रवणाद्यनन्तरं . व्याप्तिज्ञाने मानमस्तीति । किञ्च सर्वत्र शाब्दस्थले यदि व्याप्तिज्ञानं कल्प्यते तदा सर्वत्राऽनुमितिस्थले पदज्ञानं कल्पयित्वा शाब्दबोध एव किं न स्वीक्रियत इति ध्येयम् || १४० || १४१ ॥
॥ इति शब्दोपमानयोः पृथक्प्रामाण्यनिरूपणम् ॥
૦૦
: વિવરણ : વૈશેષિજાળાં મતે:.. ઇત્યાદિ આશય એ છે કે વૈશેષિકો પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન આ બે જ પ્રમાણને માને છે. શબ્દ અને ઉપમાન આ બે પ્રમાણને અનુમાન રૂપે જ પ્રમાણ માને છે. ‘ઘટમાનય’ ઇત્યાદિ પદશ્રવણથી પદાર્થોપસ્થિતિ દ્વારા જે પદાર્થાન્વયબોધ થાય છે, એ અનુમિતિસ્વરૂપ હોવાથી તાદશ શાબ્દબોધના કરણ તરીકે પદજ્ઞાનને કરણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. આવી જ રીતે સાદશ્યજ્ઞાનજન્ય ઉપમિતિ પણ અનુમિતિસ્વરૂપ હોવાથી તત્કરણરૂપે ઉપમાનને પણ માનવાની આવશ્યકતા નથી – એ વૈશેષિકોનું કથન છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વજ્જૈન માનય આ લૌકિકપદોમાં અથવા જે લોકો લૌકિકપદોને અનુવાદક માને છે, તે મીમાંસકોના મતે નેત... ઇત્યાદિ વૈદિક પદોમાં; ‘આાંક્ષાવિમવન્વત્વ સ્વરૂપ હેતુથી તાત્પર્યવિષયમાારિતપદાર્થસંસર્ગજ્ઞાનપૂર્વકત્વ સિદ્ધ થાય છે. તેથી ગામાનય... ઇત્યાદિ વાક્યાર્થેસંસર્ગજ્ઞાનની સિદ્ધિ માટે ઉકત અનુમાનપ્રમાણ હોવાથી તભિન્ન શબ્દપ્રમાણને માનવાની આવશ્યકતા નથી. અથવા પદાર્થોમાં
૯૯
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્પર સંસર્ગવત્ત્વ, યોગ્યતાદિ (‘આવિ' પદથી આકાંક્ષા સન્નિધિ વગેરેનું ગ્રહણ કરવું.) મત્પદોપસ્થાપિતત્વ સ્વરૂપ હેતુથી સિદ્ધ થતું હોવાથી વાક્યાર્થસંસર્ગજ્ઞાન માટે ઉકત અનુમાનપ્રમાણથી અતિરિકત શબ્દપ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. ઉક્તાનુમાનનાં દૃષ્ટાંતોમાં સાધ્યની સિદ્ધિ; તેને પક્ષ બનાવીને અન્ય દૃષ્ટાન્તથી થઈ શકે છે. આવી જ રીતે ગવયાદિપદોમાં ગવયાદિપદાર્થશક્તિગ્રહ માટે ઉપમાન પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. કારણ કે ગવયાદિ પદોમાં ‘અતિ વૃશ્યન્તરે વૃદ્ધેસ્તત્ર પ્રયુષ્યમાનાત્' આ હેતુથી ગવયત્વાદિપ્રવૃત્તિનિમિત્તકત્વની સિદ્ધિ અનુમાનથી જ થઈ શકે છે. અથવા ગવયાદિ પદોમાં, ‘સાધુપવત્વ' હેતુથી સપ્રવૃત્તિનિમિકત્ત્વની સિદ્ધિથી ગવયાદિપ્રવૃત્તિનિમિત્તકત્વની સિદ્ધિ પરિશેષાનુમાનથી શક્ય છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કે ગવયાદિપદોની શક્તિના ગ્રાહક તરીકે ઉક્તાનુમાનપ્રમાણથી અતિરિક્ત ઉપમાનપ્રમાણને માનવાની આવશ્યકતા નથી. આ પ્રમાણે વૈશેષિકોની માન્યતા છે. અહીં ચારે અનુમાનમાં સાધ્ય અને હેતુઘટક તત્ત્તત્ પદોના નિવેશનું પ્રયોજન સામાન્ય અનુસંધાનથી જાણી શકાય છે. તેમ છતાં ન સમજાય તો અધ્યાપક પાસેથી અથવા દિનકરીથી એ જાણી લેવું. અહીંના ગ્રન્થના વિવરણમાં ખૂબ જ સ્થૂલદષ્ટિથી વિવરણ કર્યું છે. ગ્રંથકારના આશયના જ્ઞાન માટે દિનકરીનું પણ અનુસંધાન પર્યાપ્ત નથી. એ માટે તો ન્યાયકુસુમાઞ્જલિની ‘પ્રકાશ’ ટીકાનું અનુસંધાન કરવાની આવશ્યકતા છે. અહીં એ બધી વસ્તુઓનું વર્ણન કરીએ તો આ વિવરણ ખૂબ જ કૃલિષ્ટ થવાનો સંભવ છે. માટે જિજ્ઞાસુઓએ અધ્યાપક પાસેથી ખૂબ જ ઉપયોગપૂર્વક અહીંના ગ્રંથનું અધ્યયન કરવું જોઈએ.
+
વૈશેષિકોનાં ઉપર્યુક્ત મતનું નિરાકરણ કરે છે - ‘તન્ન...' ઇત્યાદિ કારિકાના ઉત્તરાર્ધથી – આશય સ્પષ્ટ છે કે માનવ
-
૧૦૦
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇત્યાદિ પદસ્થળે તેમજ ગવયાદિપદસ્થળે ઉપર જણાવ્યા મુજબના વ્યાપ્તિજ્ઞાન વિના પણ વિવક્ષિત ગોકર્મકાનયનાદિનો તેમજ ગવયાદિપદવાચ્યત્વાદિનો બોધ સર્વાનુભવસિદ્ધ છે. તેથી એતાદશ બોધની ઉપપત્તિ માટે શબ્દ તેમ જ ઉપમાન પ્રમાણને માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. ‘આવા સ્થળે તાદશબોધના અનુસારે વ્યાપ્તિજ્ઞાનની કલ્પના કરવામાં આવે છે, તેથી વ્યાપ્તિજ્ઞાનમાં વ્યભિચાર નહીં આવે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે સર્વત્ર શબ્દશ્રવણ બાદ વ્યાપ્તિજ્ઞાન થાય છે જ; એમાં કોઈ પ્રમાણ નથી. ‘તાદૃશવિવક્ષિતબોધની ઉત્પત્તિ જ સર્વત્ર શબ્દશ્રવણાદિ પછી વ્યાપ્તિજ્ઞાનને માનવામાં પ્રમાણ છે.' આવું નહીં કહેવું જોઈએ, કારણ કે, સર્વત્ર શબ્દશ્રવણાદ્યનન્તર વ્યાપ્તિજ્ઞાનનો અનુભવ ન હોવા છતાં તાદશવિવક્ષિતબોધના કારણે વ્યાપ્તિજ્ઞાનની કલ્પના કરાય છે; તો પછી સર્વત્ર અનુમિતિસ્થલે પદજ્ઞાનની કલ્પના કરીને શાબ્દબોધને જ શા માટે માનતા નથી ? કારણ કે વન્ત્યાદિપદો જેમ અર્થના સ્મારક છે, એમ વન્ત્યાદિ અર્થ પણ વન્ત્યાદિપદોના સ્મારક છે જ. આથી સ્પષ્ટ છે કે વ્યાપ્તિજ્ઞાન વિના સર્વાનુભવસિદ્ધ શાબ્દબોધાદિના અનુસારે શબ્દાદિને પૃથક્પ્રમાણ માનવા જોઈએ. ||૧૪૦||૧૪૧॥
॥ इति शब्दोपमानयोः पृथक्प्रामाण्यनिरूपणम् ॥ कारिकावली |
त्रैविध्यमनुमानस्य केवलान्वयिभेदतः । द्वैविध्यं तु भवेद् व्याप्तेरन्वयव्यतिरेकतः ॥ १४२॥ मुक्तावली ।
त्रैविध्यमिति । अनुमानं हि त्रिविधम् केवलान्वयिकेवलव्यतिरेक्यन्वयव्यतिरेकिभेदात् । तत्रासद्विपक्षः केवलान्वयी । यथा ज्ञेयमभिधेयत्वादित्यादौ । तत्र हि सर्वस्यैव ज्ञेयत्त्वाद् विपक्षासत्त्वम् ।
૧૦૧
-
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ननु सर्वेषां धर्माणां व्यावृत्तत्वात् केवलान्वय्यसिद्धिरिति चेन्न । व्यावृत्तत्वस्य सर्वसाधारण्ये तस्यैव केवलान्वयित्वात् । किञ्च वृत्तिमदत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयित्वम्, तच्च गगनाभावादौ प्रसिद्धम् ।) असत्सपक्षः केवलव्यतिरेकी । यथा पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादित्यादौ । तत्र हि जलादित्रयोदशभेदस्य पूर्वमसिद्धतया निश्चितसाध्यवतः सपक्षस्याभाव इति । सत्सपक्षविपक्षोऽन्वयव्यतिरेकी, यथा वह्निमान् धूमादित्यादौ । तत्र सपक्षस्य महानसादेर्विपक्षस्य નતહવાવેશ સત્ત્તાવિતિ ॥o૪રા
૦૦
ઃ વિવરણ :
અનુમાનમ્ ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે, કેવલાન્વયિ, કેવલવ્યતિરેકિ અને અન્વયવ્યતિરેકિ; આ ત્રણ ભેદથી અનુમાન ત્રણ પ્રકારના છે. ત્યાં, જેનો વિપક્ષ નથી એવા હેતુને કેવલાન્વયિ કહેવાય છે. યદ્યપિ કેવલાન્વયિ સ્થળે જો વિપક્ષ પ્રસિદ્ધ હોય તો ‘અસવૃવિપક્ષત્વ’ માં અસંભવ આવે છે. અને વિપક્ષ અપ્રસિદ્ધ હોય તો અપ્રસિદ્ધપ્રતિયોગિક અભાવ અપ્રસિદ્ધ હોવાથી પણ અસંભવ આવે છે. પરંતુ ‘અસવિપક્ષ’નો અર્થ નિર્વચ્છિન્નવૃત્તિમત્યન્તામાવાવ્રુતિयोगसाध्यक' આ પ્રમાણે છે. એમાં ‘નિવøિન્ન' અને ‘વૃત્તિમય્’નો નિવેશ અનુક્રમે સંયોગાભાવ અને ગગનાભાવમાં અભ્યાસિનું નિવારણ કરવા માટે છે... ઇત્યાદિ તર્કસંગ્રહના વિવરણમાં જણાવ્યું છે. ‘તું તૈયમમિધેયત્વાર્' આ કેવલાન્વયિ અનુમાનનું ઉદાહરણ છે. સર્વત્ર જ્ઞેયત્વ હોવાથી નિશ્ચિતસાધ્યાભાવવ વિપક્ષનો અહીં અભાવ છે. એ સમજી શકાય છે. (સર્વધર્મો યદ્યપિ વ્યાવૃત્ત અર્થાત્ વ્યાવૃત્તિમ હોવાથી સર્વ ધર્મોનો અન્યન્તાભાવ પ્રસિદ્ધ છે. તેથી તાદશાત્યન્તાભાવા– પ્રતિયોગિત્વ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિની પ્રસિદ્ધિ નથી. પરંતુ વ્યાવૃત્તત્વ સર્વધર્મોમાં હોવાથી વ્યાવૃત્તત્વમાં જ
१०२
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાદેશાત્યન્તાભાવાપ્રતિયોગિત્ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિત્વ પ્રસિદ્ધ છે. તેમ જ તાદશવૃત્તિમદત્યન્તાભાવાપ્રતિયોગિત્ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિત્વ ગગનાભાવાદિમાં પ્રસિદ્ધ છે.) અહીં મુક્તાવલીનાં () આ પ્રમાણેના કૌંસમાંના ગ્રંથનું વિવરણ કૌંસમાં લખ્યું છે. પ્રાચીન પુસ્તકોમાં એ પાઠ નથી. વસ્તુતઃ એ પાઠની આવશ્યકતા પણ નથી. - સત્યપક્ષ... ઇત્યાદિ - અહીં પણ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ સપક્ષની પ્રસિદ્ધિ અને અપ્રસિદ્ધિથી લક્ષણનો અસંભવ ન થાય એ માટે; “હેતુના સહચારનો ગ્રહ જેમાં થયો નથી, એવું વ્યતિરેક સાધ્ય જેવું છે, એ હેતુને કેવલવ્યતિરેક કહેવાય છે.' આ પ્રમાણે ‘સત્યપક્ષ'નો અર્થ સમજવો. 'પૃથિવી તો મિદ્યતે શ્વવસ્વત્ અહીં; અનુમાનની પૂર્વે જલાદિ આઠ દ્રવ્યો અને અભાવને છોડીને અન્ય પાંચ પદાર્થો સ્વરૂપ તેરનો ભેદ સિદ્ધ ન હોવાથી નિશ્ચિતસાધ્યવત્ સપક્ષ ન હોવાથી
સ્વ” હેતુ કેવલવ્યતિરેક છે. વૈશેષિકો વગેરે અભાવને સ્વતન્ત પદાર્થ માનતા નથી. તેથી “નસ્તાવિત્રયોશમેચ' આ પ્રમાણે નિર્દેશ છે'- એવું લાગે છે. સપક્ષ અને વિપક્ષ જેના છે, તે હેતુને “મન્વયઐતિક્રિ' કહેવાય છે. વર્તમાનું ધૂમાત્
અહીં મહાન સાદિ સપક્ષ અને જલહદાદિ વિપક્ષ હોવાથી ધૂમ - હેતુ અન્વયવ્યતિરેકી છે – એ ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. ૧૪રા.
#ારિવતી ! अन्वयव्याप्तिरुक्तैव व्यतिरेकादिहोच्यते । साध्याभावव्यापकत्वं हेत्वभावस्य यद् भवेत् ॥१४३॥
| મુpવની | ... तत्र व्यतिरेकिणि व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं कारणं, तदर्थं व्यतिरेकव्याप्तिं निर्वक्ति - साध्याभावव्यापकत्वमिति - साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वमित्यर्थः । अत्रेदं बोध्यम् । यत्सम्बन्धेन
૧૦૩
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदवच्छिन्नं प्रति येन सम्बन्धेन येन रूपेण व्यापकता गृह्यते तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकतद्धर्मावच्छिन्नाभाववत्ताज्ञानात् तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकतद्धर्मावच्छिन्नाभावस्य सिद्धिः । इत्थञ्च यत्र विशेषणतादिसम्बन्धेनेतरत्वव्यापकत्वं गन्धाभावे गृह्यते, तत्रगन्धाभावाभावेनेतरत्वात्यन्ताभावः सिद्ध्यति । यत्र तु तादात्म्यसम्बन्धेनेतरव्यापकता गृह्यते तत्र तादात्म्यसम्बन्धेनेतरस्याभावः सिद्ध्यति । स एवान्योन्याभावः । एवं यत्र संयोगसम्बन्धेन धूमं प्रति संयोगसम्बन्धेन वह्न र्व्यापकता गृह्यते तत्र संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकवल्यभावेन जलहदे संयोगसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकधूमाभावः सिद्ध्यति । अत्र च व्यतिरेकिव्याप्तिग्रहे व्यतिरेकसहचारज्ञानं कारणम् ।
केचित्तु व्यतिरेकसहचारेणान्वयव्याप्तिरेव गृह्यते । न तु व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानमपि कारणम् । यत्र व्यतिरेक सहचाराद् व्याप्तिग्रहस्तत्र व्यतिरेकीत्युच्यते । साध्यप्रसिद्धिस्तु घटादावेव जाता, पश्चात् पृथिवीत्वावच्छेदेन साध्यत इति वदन्ति ॥१४३॥
: वि१२९ : तत्र व्यतिरेकिणि... त्याहि - माशय से छे । વ્યતિરેકિલિશ્કાનુમિતિની પ્રત્યે વ્યતિરેકવ્યાપ્તિજ્ઞાન કારણ છે; તેથી તે માટે વ્યતિરેકવ્યાપ્તિના સ્વરૂપનું નિર્વચન કરે છે - २४ावलीमा ‘साध्याभावव्यापकत्वम्' त्याहि ग्रंथथी. माशय स्पष्ट छ , 'साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्व' સ્વરૂપ વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ છે. અહીં એ વસ્તુ સમજવી જોઈએ કે જે સંબંધથી જે ધર્માવચ્છિન્નની પ્રત્યે, જે સંબંધથી જે રૂપે વ્યાપકતા ગ્રહણ કરાય છે; તે સંબધાવચ્છિન્ન, તે ધર્માવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવવત્તાના જ્ઞાનથી; તે સંબંધાવચ્છિન્ન, તે ધર્માવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવની સિદ્ધિ થાય છે. સંયોગસંબંધથી ધૂમત્વાવચ્છિન્નધૂમની પ્રત્યે
१०४
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ધૂમનિષ્ઠવ્યાપ્યતાનિરૂપિત); સંયોગસંબંધથી વહ્નિત્ત્વન રૂપેણ વ્યાપકતા વનિમાં ગ્રહણ કરાય છે. તેથી સંયોગસંબન્ધાવચ્છિન્ન વહૂનિત્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવ– વત્તાના જ્ઞાનથી; જલહ્રદાદિમાં સંયોગસંબન્ધાવચ્છિન્ન ધૂમન્વાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકધૂમાભાવની સિદ્ધિ થાય છે. આવી જ રીતે જ્યાં વિશેષણતાદિસંબંધથી પૃથ્વીતરત્વનિષ્ઠવ્યાપ્યતાનિરૂપિતવ્યાપકતાનો ગંધાભાવમાં ગ્રહ થાય છે; ત્યાં પૃથ્વીમાં વિશેષણતાસંબંધાવચ્છિન્નગન્ધાભાવાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાકાભાવવત્તાના જ્ઞાનથી પૃથ્વીતરાભાવની સિદ્ધિ થાય છે. પરન્તુ જ્યાં તાદાત્મ્યસંબંધથી પૃથ્વીતરનિષ્ટવ્યાપ્યતાનિરૂપિતવ્યાપકતાનો ગ્રહ તાદશગંધાભાવમાં થાય છે; ત્યાં તાદશગંધાભાવાભાવવત્તાના જ્ઞાનથી પૃથ્વીમાં તાદાત્મ્યસંબન્ધથી ઇતરના અભાવની અર્થાત્ પૃથિવીતરભેદની સિદ્ધિ થાય છે... ઇત્યાદિ ઉક્તપ્રાયઃ છે. વિત્તુ. . . ઇત્યાદિ આશય એ છે કે, સાધ્યાભાવ અને હેત્વભાવના સહચારગ્રહથી અન્વયવ્યાપ્તિનો જ ગ્રહ થાય છે. અને એ અન્વયવ્યાપ્તિજ્ઞાન જ અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ છે. વ્યતિરેકવ્યાપ્તિજ્ઞાન અનુમિતિની પ્રત્યે કારણ નથી. ‘આ રીતે અનુમિતિની પ્રત્યે અન્વયવ્યાપ્તિજ્ઞાનને જ કારણ માનીએ તો હેતુમાં વ્યતિરેકિત્વના વ્યવહારની અનુપપત્તિ થશે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે જ્યાં અન્વયસહચારની અપેક્ષા વિના માત્ર વ્યતિરેકસહચારથી વ્યાપ્તિગ્રહ (અન્વયવ્યાપ્તિગ્રહ) થાય છે, ત્યાં કેવલવ્યતિરકત્વનો વ્યવહાર થાય છે. ‘પૃથ્વી રેમ્યો મિદ્યતે, ગન્ધવત્ત્વાર્' ઇત્યાદિ સ્થળે, કોઈ પણ સ્થળે અનુમાનની પૂર્વે ઇતરભેદત્યુંન રૂપથી સાધ્યની પ્રસિદ્ધિ ન હોવાથી અન્વયવ્યાપ્તિનો ગ્રહ શક્ય નથી – આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે પક્ષતાવચ્છેદકાક્રાન્ત પૌકદેશઘટાદિમાં સાધ્યની પ્રસિદ્ધિ હોય છે. ત્યાં અન્વય
૧૦૫
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાતિગ્રહ થયા પછી પૃથ્વીત્યાઘવચ્છેદેન સાધ્યસિદ્ધિ કરાય છે. પક્ષતાવચ્છેદકાવચ્છેદન સાધ્યસિદ્ધિની પ્રત્યે પક્ષતાવચ્છેદક સામાનાધિકરયેન સાધ્યસિદ્ધિ પ્રતિબંધિકા નથી એ સમજી શકાય છે. આ પ્રમાણે કેટલાક લોકોની માન્યતા છે.
॥१४॥
कारिकावली। अर्थापत्तिस्तु नैवेह प्रमाणान्तरमिष्यते । व्यतिरेकव्याप्तिबुद्ध्या चरितार्था हि सा यतः ॥१४४॥
मुक्तावली । अर्थापत्तिस्त्विति । अर्थापत्तिं प्रमाणान्तरं केचन मन्यन्ते । तथा हि यत्र देवदत्तस्य शतवर्षजीवित्वं ज्योतिःशास्त्रादवगतं जीविनो गृहासत्त्वञ्च प्रत्यक्षादवगतम्, तत्र शतवर्षजीवित्वान्यथानुपपत्त्या बहिःसत्त्वं कल्प्यते । तदप्यनुमानेन गतार्थत्वान्नेष्यते । तथा हि - यत्र जीवित्वस्य बहिःसत्त्वगृहसत्त्वान्यतरव्याप्यत्वं गृहीतं, तत्रान्यतरसिद्धौ जायमानायां गृहसत्त्वबाधाद् बहिःसत्त्वमनुमितौ. भासते । एवं पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्त इत्यादौ पीनत्वस्य भोजनव्याप्यत्वावगमाद् भोजनं सिद्ध्यति । दिवा भोजनबाधे च रात्रिभोजनं सिद्ध्यति ।
अभावप्रत्यक्षस्याऽऽनुभविकत्वादनुपलम्भोऽपि न प्रमाणान्तरम् । किञ्चानुपलम्भस्याज्ञातस्य हेतुत्वे ज्ञानाकरणकत्वात्प्रत्यक्षत्वं, ज्ञातस्य हेतुत्वे तु तत्राप्यनुपलम्भान्तरापेक्षेत्यनवस्था । एवं चेष्टाऽपि न प्रमाणान्तरम् । तस्याः सङ्केतग्राहकशब्दस्मारकत्वेन लिप्यादिसमशीलत्वाच्छब्द एवान्तर्भावात् । यत्र तु व्याप्त्यादिग्रहस्तत्रानुमितिरेवेति ॥१४४॥ इति बुद्धिनिरूपणम् ॥
००
: विव२ : अर्थापत्तिं प्रमाणान्तरं केचन... त्याहि - आशय से छे કે, મીમાંસકો “અર્થપત્તિને પણ એક પ્રમાણ તરીકે માને છે.
१०६
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાં જ્યોતિષશાસ્ત્રથી દેવદત્તના સો વર્ષના આયુષ્યનો નિર્ણય થયો છે; અને જીવતાં એવા તેનાં ગૃહાસત્ત્વનું જ્ઞાન થયું છે,
ત્યાં દેવદત્તના શતવર્ષજીવિત્વની અન્યથા અનુ૫પત્તિ ન થાય એ માટે દેવદત્તનું બહિઃ સર્વ મનાય છે. આ રીતે દેવદત્તાદિનાં બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન અર્થાપતિ પ્રમાણથી થાય છે. આ મીમાંસકોનું કથન છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે આવા સ્થળે દેવદત્તાદિના બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન અનુમાનથી થઈ શકે છે. જ્યાં જીવિત્વમાં બહિ:સત્ત્વ અને ગૃહસત્ત્વ એતદન્યતરનું વ્યાપ્યત્વ ગૃહીત છે, ત્યાં બહિ:સત્ત્વ અને ગૃહસત્ત્વ એતદન્યતરની સિદ્ધિ થયે છતે દેવદત્તાદિના ગૃહસત્ત્વનો બાધ હોવાથી ‘બહિ:સત્ત્વ અનુમિતિમાં ભાસિત થાય છે. આવી જ રીતે “પીનો ફેવદ્રત્તો વિવાન મુફ' ઇત્યાદિ સ્થળે પણ પીનત્વમાં ભોજનનાં વ્યાપ્યત્વના જ્ઞાનથી દેવદત્તાદિના ભોજનની સિદ્ધિ થાય છે; અને દિવાભોજનના બોધથી રાત્રિભોજનની સિદ્ધિ થાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે અનુમાનથી જ ઉપર જણાવ્યા મુજબ દેવદત્તાદિના બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન શક્ય હોવાથી અર્થપત્તિને પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી.
અમાવપ્રત્યક્ષચી... ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયોથી અભાવનું પ્રત્યક્ષ થાય છે - એ અનુભવસિદ્ધ હોવાથી અભાવના પ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ માટે યોગ્યાનુપલબ્ધિ
સ્વરૂપ અનુપલંભને પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. યોગ્યાનુપલબ્ધિના સહકારથી ઇન્દ્રિયાદિ ફલુપ્તપ્રમાણથી જ અભાવપ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ શક્ય છે. ‘અભાવપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે યોગ્યાનુપલબ્ધિને સહકારિકારણ માનવાની અપેક્ષાએ તો અનુપલંભને અતિરિક્ત પ્રમાણ માનવામાં ઔચિત્ય છે.” આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે અનુપલંભને અજ્ઞાતરૂપે અર્થાત્ સ્વરૂપથી વિદ્યમાન એવા તેને (અનુપલંભને) કારણ માનીએ
૧૦૭
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો, અનુપલંભજન્યઅભાવપ્રત્યક્ષ, જ્ઞાનાકરણકજ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી પ્રત્યક્ષ છે. અને તેથી ‘પ્રત્યક્ષજ્ઞાનળત્વ' સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષપ્રમાણત્વ ઇન્દ્રિયોમાં સિદ્ધ હોવાથી અનુપલંભને સહકારિકારણ માનવામાં જ ઔચિત્ય છે. અનુપલંભને જ્ઞાતરૂપે અર્થાર્ અનુપલંભના જ્ઞાનને અભાવપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો અભાવપ્રત્યક્ષ, જ્ઞાનાકરણક ન હોવાથી તેનો પ્રત્યક્ષમાં સમાવેશ ન થાય તો પણ તત્(અભાવપ્રત્યક્ષ) કારણીભૂત પ્રતિયોગ્યુપલંભાભાવ સ્વરૂપ અનુપલંભનું જ્ઞાન પણ અભાવપ્રત્યક્ષ (ઉપલંભાભાવપ્રત્યક્ષ) સ્વરૂપ હોવાથી તેની પ્રત્યે પણ અનુપલંભના જ્ઞાનને કારણ માનવાનો પ્રસંગ આવશે, તેથી ‘અનવસ્થા' આવશે. માટે અભાવપ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ માટે અનુપલંભને પ્રમાણાન્તર માનવાની આવશ્યકતા નથી, એ સમજી શકાય છે. આવી જ રીતે હસ્તાદિની ચેષ્ટાથી થતા જ્ઞાનની ઉપપત્તિ માટે ‘ચેષ્ટા’ને પણ સ્વતન્ત્ર પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. લિખ્યાત્મક શબ્દો જેવી રીતે સંકેતગ્રાહકશબ્દના સ્મારક હોય છે, તેવી જ રીતે હસ્તાદિચેષ્ટા પણ સડ્કતગ્રાહકશબ્દની સ્મારિકા હોવાથી તજ્જન્યજ્ઞાનનો શાબ્દબોધમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. પરન્તુ જ્યાં ચેષ્ટાથી વ્યાપ્ત્યાદિનો ગ્રહ થાય છે, ત્યાં ચેષ્ટાના સહકારથી અનુમિતિ જ થાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે ક્લુસ શબ્દાદિપ્રમાણથી અતિરિક્ત ચેષ્ટાને પણ પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. ।।૧૪૪ રૂતિ શૈષવુધિનિરૂપળમ્ ॥
कारिकावली ।
सुखं तु जगतामेव काम्यं धर्मेण जायते ।
अधर्मजन्यं दुःखं स्यात् प्रतिकूलं सचेतसाम् || १४५|| मुक्तावली ।
सुखं निरूपयति-सुखं तु जगतामेवेति । काम्यम्
૧૦૮
-
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
अभिलाषविषयः । धर्मेणेति-धर्मत्वेन सुखत्वेन कार्यकारणभाव इत्यर्थः ॥ इति सुखनिरूपणम् ॥
दुःखं निरूपयति-अधर्मेति । अधर्मत्वेन दुःखत्वेन कार्यकारणभाव इत्यर्थः । प्रतिकूलमिति-दुःखत्वज्ञानादेव सर्वेषां स्वाभाविकद्वेषવિષય તૃત્યર્થI૬૪૧ રૂતિ યુનિરૂપણમ્ II
.: વિવરણ : હવે ક્રમ પ્રાપ્ત સુખનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં સુd તુ ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે જગતના સર્વ પ્રાણીઓની ઈચ્છાનો વિષય સુખ છે. યદ્યપિ તર્કસંગ્રહમાં જણાવ્યા મુજબ સુખના સાધનમાં અતિવ્યાપ્તિનું નિવારણ કરવા “તો છીનવીને છાવિષયત્વ' ની વિવક્ષા કરીએ તો પણ દુ:ખાભાવના સાધનમાં પણ ઈતરેચ્છાનધીનેચ્છાવિષયત્વ હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ તેના નિવારણ માટે તષાનવીનત્વ'ની પણ ઈચ્છામાં વિપક્ષા કરી લેવી. જેથી દુઃખાભાવસાધનમાં દુ:ખદ્વેષાધીન- ઈચ્છાવિષયત્વ હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. સુખની પ્રત્યે ધર્મ કારણ છે. અર્થાત્ सुखत्वावच्छिन्नसमवायसम्बन्धावच्छिन्नकार्यतानिरूपितसमवायસંખ્યધાર્જીન્નધત્વચ્છિન્નતા ધર્મમાં છે. આ પ્રમાણે સુખ અને ધર્મનો કાર્યકારણભાવ છે. રૂતિ સુનિરૂપણમ્ II
હવે દુઃખનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં અધર્મ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે, અધર્મવેન અને દુઃખત્વેન સમવાયઘટિત, દુઃખ અને અધર્મનો કાર્યકારણભાવ છે. અધર્મજન્ય દુ:ખ, બધાને પ્રતિકૂલ છે. દુઃખત્વપ્રકારકજ્ઞાનથી જ દુ:ખ બધાના દ્વેષનો વિષય છે. ૧૪પા રૂતિ दुःखनिरूपणम् ॥
૧૦૯
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली ।
निर्दुःखत्वे सुखे चेच्छा तज्ज्ञानादेव जायते । इच्छा तु तदुपाये स्यादिष्टोपायत्वधीर्यदि ॥ १४६॥ चिकीर्षा कृतिसाध्यत्वप्रकारेच्छा तु या भवेद् ! तद्धेतुः कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमति र्भवेत् ॥ १४७॥ मुक्तावली ।
इच्छां निरूपयति-निर्दुःखत्व इति । इच्छा हि फलविषयिणी उपायविषयिणी च । फलन्तु सुखं दुःखाभावश्च । तत्र फलेच्छां प्रति फलज्ञानं कारणम् । अत एव पुरुषार्थः सम्भवति, यज्ज्ञातं सत् स्ववृत्तितयेष्यते स पुरुषार्थ इति तल्लक्षणात् । इतरेच्छानधीनेच्छाविषयत्वं फलितोऽर्थः । उपायेच्छां प्रतीष्टसाधनताज्ञानं कारणम् ॥१४६॥
चिकीर्षेति । कृतिसाध्यत्वप्रकारिका कृतिसाध्यविषयिणीच्छा चिकीर्षा । पाकं कृत्या साधयामीति तदनुभवात् । चिकीर्षां प्रति कृतिसाध्यताज्ञानमिष्टसाधनताज्ञानञ्च कारणम् । तद्धेतुरिति अत एव वृष्ट्यादौ कृतिसाध्यताज्ञानाभावान्न चिकीर्षा ॥ १४७॥
-
00
: विवरण :
ईच्छानुं निइयए। अरे छे - रिझावलीमा निर्दुःखत्वे. ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય સ્પષ્ટ છે કે ફલેચ્છા અને ઉપાયેચ્છાના ભેદથી ઇચ્છા બે પ્રકારની છે. સુખ અને દુઃખાભાવ આ બે ફલ છે. દ્વિવિધ ઇચ્છામાં જે ફલેચ્છા છે તેની પ્રત્યે ફલજ્ઞાન કારણ છે. તેથી જ અર્થાત્ ફલેચ્છાની પ્રત્યે ફલજ્ઞાન કારણ હોવાથી તાદૃશ સુખાદિ સ્વરૂપ ફલને પુરુષાર્થ કહેવાય છે. ‘‘જે વસ્તુ જ્ઞાનનો વિષય બન્યા પછી ‘એ મને મળે' એવી ઇચ્છાનો વિષય બને છે.'' તેને પુરુષાર્થ કહેવાય
११०
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. “વિષય જ્ઞાનનળેછવિષયત્વ' આ પ્રમાણે પુરુષાર્થનું લક્ષણ છે. યદ્યપિ સ્વવિષયકષ્ટસાધનતાજ્ઞાન જન્મેચ્છાવિષયત્વ તો સુખાદિના ઉપાયમાં હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ ઉક્તલક્ષણનું તાત્પર્ય ‘ડુતો છીનવીનેચ્છવિષયત્વ' હોવાથી સુખેચ્છાધીનેચ્છાના વિષય ઉપાયમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. ઉપામેચ્છાની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. I૧૪૬
વિકીર્ષેતિ-વૃતિસધ્યત્વ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે, કૃતિસાધ્યત્વ પ્રકારકકૃતિસાધ્યવિષયક જે ઇચ્છા છે, તેને ‘ચિકષ' કહેવાય છે. “ ત્યાં સાધયામિ' ઈત્યાદાકારક અનુભવથી ચિકીષ ગમ્ય છે. ચિકીર્ષાની પ્રત્યે કૃતિસાધ્યતાનું અને ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. ચિકીર્ષાની પ્રત્યે કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન કારણ હોવાથી વૃષ્ટિ વગેરેમાં તાદશકૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન ન હોવાથી વૃદ્યાદિમાં ચિકર્ષા થતી નથી. અન્યથા ઈષ્ટસાધનતાના જ્ઞાનમાત્રથી જ ચિકીર્ષાની ઉત્પત્તિ માનીએ તો વૃદ્યાદિમાં પણ ચિકીર્ષાનો પ્રસંગ આવશે. ચિકીર્ષાની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધન તાજ્ઞાનને કારણ ન માનીએ તો જલતાડનાદિમાં નિષ્ફલત્વનું જ્ઞાન હોય તો પણ ચિકીર્ષાનો પ્રસંગ આવશે - એ સમજી શકાય છે. ||૧૪ના
- વારિવાવની | बलवद्विष्टहेतुत्वमतिः स्यात्प्रतिबन्धिका । તહેતુત્વવુ9તુ હેતુત્વ કાર્યાન્મિતે ૨૪૮
મુlવતી ! बलवदिति-बलवद्विष्टसाधनताज्ञानं तत्र प्रतिबन्धकमतो मधुविषसम्पृक्तानभोजने न चिकीर्षा । बलवद्वेषः प्रतिबन्धक इत्यन्ये । . तदहेतुत्वेति । बलवदनिष्टाजनकत्वज्ञानं तत्र कारणमित्यर्थः । (कृतिसाध्यताज्ञानादिमतो बलवदनिष्टसाधनताज्ञानशून्यस्य बलवद
૧૧૧
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
निष्टाजनकत्वज्ञानं विनाऽपि चिकीर्षायां विलम्बाभावात् कस्यचिन्मत इत्यस्वरसो दर्शितः) ॥१४८॥ इतीच्छानिरूपणम् ॥
.: વિવરણ : મધુવિષ(મીઠું ઝેર) સમૃકતઅન્નભોજનાદિમાં પણ કૃતિસાધ્યતા અને ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન હોવાથી ચિકીર્ષાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી તેના નિવારણ માટે જણાવે છે - કારિકાવલીમાં વક્તવલ્... ઇત્યાદિ. આશય એ છે કે ચિકીર્ષાની પ્રત્યે બલવદ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રતિબંધક હોવાથી મધુવિષસમ્યુક્ત અન્નભોજનાદિમાં બલવદ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન હોવાથી ચિકીર્ષા થતી નથી. કેટલાક લોકો ચિકીર્ષાની પ્રત્યે બલવદ્વિષ્ટસાધનતાના જ્ઞાનની અપેક્ષાએ લઘુભૂત તજ્ઞાનજન્ય બલવદ્વેષને પ્રતિબંધક માને છે. પરંતુ એ મતમાં “રૂત્ય' કહીને ગ્રંથકારે અસ્વારસ્ય જણાવ્યું છે. એનું બીજ જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ દિનકરી જોવી. હેતુ... ઈત્યાદિ - આશય એ છે કે ચિકીર્ષાની પ્રત્યે બલવઅનિષ્ટાજનકત્વના જ્ઞાનને કેટલાક લોકો કારણ માને છે. મધુવિષસમૃકતઅન્નભોજનાદિસ્થળે બલવ અનિષ્ટજનકત્વના જ્ઞાનથી તાદશાનિષ્ણાજનકત્વના જ્ઞાનનો પ્રતિબંધ થવાથી કારણભાવના કારણે જ ચિકીર્ષા થતી નથી. આ મતમાં પણ કારિકાવલીમાં ‘વિન્મતે' થી જણાવેલા અસ્વારસ્યને જણાવે છે - તિધ્યતા... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે જે વ્યક્તિને કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન છે અને બલવદનિષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન નથી. તેને પણ બલવદનિષ્ઠાજનકત્વના જ્ઞાન વિના ચિકીર્ષામાં વિલંબ થશે... ઇત્યાદિ સમજી શકાય છે. કૃતિસાધ્યતા... ઇત્યાદિ પાઠ, ઘણા પુસ્તકોમાં નથી. તેમ જ દિનકરીકારસમ્મત પણ નથી. તેથી કૌંસમાં જણાવ્યો છે. પરંતુ પ્રકૃતોપયોગી હોવાથી તેનું
૧૧૨
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવરણ કૌંસમાં મૂક્યું નથી. ૧૪૮.
| | તી છાનિરૂપણમ્
* વારિાવતી | द्विष्टसाधनताबुद्धिर्भवेद् द्वेषस्य कारणम् । प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च तथा जीवनकारणम् ॥१४९॥ एवं प्रयत्नत्रैविध्यं तान्त्रिकैः परिकीर्तितम् ।
| મુવતી ! द्वेषं निरूपयति-द्विष्टसाधनतेति । दुःखोपायविषयकं द्वेषं प्रति बलवद्विष्टसाधनताज्ञानं कारणमित्यर्थः । बलवदिष्टसाधनताज्ञानञ्च प्रतिबन्धकम् । तेन नान्तरीयकदुःखजनके पाकादौ न द्वेषः ॥ इति દૃષનિરૂપમ્ | ____यत्नं निरूपयति-प्रवृत्तिश्चेति । प्रवृत्तिनिवृत्तिजीवनयोनियत्नभेदात् प्रयत्नस्त्रिविध इत्यर्थः ॥१४९॥
૦૦
: વિવરણ : દ્વેષનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં દિષ્ટસાધનતી... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે દુઃખોપાયવિષયકòષની પ્રત્યે બલવદ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. અને બલવઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રતિબંધક છે. તેથી (બલવદ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન દ્વેષની પ્રત્યે કારણ હોવાથી) પાકાદિ નાન્તરીયકદુઃખના જનક હોવા છતાં બલવદ્વિષ્ટસાધન ન હોવાથી તેમાં દ્વેષની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે.
|| રૂતિ (નિરૂપણમ્ | આ પ્રયત્નનું નિરૂપણ કરે છે - કારિકાવલીમાં પ્રવૃત્તિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ અને જીવનયોનિ ભેદથી પ્રયત્ન ત્રણ પ્રકારનો મનાય છે... ઈત્યાદિ સુગમ છે.
૧૧૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली । चिकीर्षा कृतिसाध्येष्टसाधनत्वमतिस्तथा ॥१५०॥
મુવિની | चिकीर्षेत्यादि-मधुविषसम्पृक्तान्नभोजनादौ बलवदनिष्टानु बन्धित्वज्ञानेन चिकीर्षाभावान प्रवृत्तिरिति भावः । कृतिसाध्यताज्ञानादिवद् बलवदनिष्टाननुबन्धित्वज्ञानमपि स्वतन्त्रान्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रवृत्तौ कारणमित्यपि वदन्ति ॥
૦૦
: વિવરણ : કારિકાવલીમાં વિષ...” ઇત્યાદિ. આશય એ છે કે, પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ચિકીર્ષા, કૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન અને ઈષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન કારણ છે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે બલવદનિષ્ટા - નુબંધિત્વજ્ઞાનના અભાવને કારણ ન માનીએ તો મધુવિષસંપૂતઅન્નભોજનાદિમાં પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે. આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે મધુવિષસમ્યુક્તઅન્નભોજનાદિસ્થળે બલવદનિષ્ઠાનુબંધિત્વના જ્ઞાનથી ચિકીર્ષાનો અભાવ છે. તેથી ચિકીર્ષા સ્વરૂપ કારણના અભાવથી જ મધુવિષસપૂતઅન્નભોજનાદિમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. કેટલાક લોકો કૃતિસાધ્યતાદિના જ્ઞાનની જેમ બલવદનિષ્ઠાનનુબન્ધિત્વના જ્ઞાનને પણ પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માને છે. અન્યથા બલવદનિખાનનુબન્ધિત્વજ્ઞાનની જેમ કૃતિસાધ્યતાદિજ્ઞાન પણ ચિકીર્ષાની પ્રત્યે કારણ હોવાથી પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કૃતિસાધ્યતાદિજ્ઞાનને પણ કારણ માની શકાશે નહીં... ઇત્યાદિ સ્વયં સમજી લેવું.
- મુવિની ! कार्यताज्ञानं प्रवर्तकमिति गुरवः । तथा हि-ज्ञानस्य प्रवृत्ती जननीयायां चिकीर्षा तिरिक्तं नाऽपेक्षितमस्ति; सा च कृति
૧૧૪
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
साध्यताज्ञानसाध्या, इच्छायाः स्वप्रकारप्रकारकधीसाध्यत्वनियमात् । चिकीर्षा हि कृतिसाध्यत्वप्रकारकेच्छा, तत्र कृतिसाध्यत्वं प्रकारः, तत्प्रकारकज्ञानं चिकीर्षायां कारणं, तद्वारा प्रवृत्तौ च हेतुः, नत्विष्टसाधनताज्ञानं तत्र हेतुः, नित्ये तदभावात् । कृत्यसाध्येऽपि चन्द्रमण्डलानयनादौ प्रवृत्त्यापत्तेः । ननु कृत्यसाध्यताज्ञानं प्रतिबन्धकमिति चेन्न । तदभावापेक्षया कृतिसाध्यताज्ञानस्य लघुत्वात् । न च द्वयोरेव हेतुत्वं गौरवात् । ननु त्वन्मतेऽपि मधुविषसम्पृक्तान्नभोजने चैत्यवंदने च प्रवृत्त्यापत्तिः कार्यताज्ञानस्य सत्त्वादिति चेन्न । स्वविशेषणवत्ताप्रतिसन्धानजन्यकार्यताज्ञानस्य प्रवर्तकत्वात् । काम्ये हि यागपाकादौ कामना स्वविशेषणम् । ततश्च बलवदनिष्टाननुबन्धिकाम्यसाधनताज्ञानेन कार्यताज्ञानम्, ततः प्रवृत्तिः । तृप्तश्च भोजने न प्रवर्त्तते तदानीं कामनायाः पुरुषविशेषणत्वाभावात् । नित्ये च शौचादिकं पुरुषविशेषणम्, तेन शौचादिज्ञानाधीनकृतिसाध्यताज्ञानात् तत्र प्रवृत्तिः । ..ननु तदपेक्षया लाघवेन बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनताज्ञानविशिष्टकार्यताज्ञानमेव हेतुरस्तु, बलवदनिष्टाननुबन्धित्वं चेष्टोत्पत्तिनान्तरीयकदुःखाधिकदुःखाजनकत्वम्, बलवद्वेषविषयदुःखाजनकत्वं वेति चेन । इष्टसाधनत्वकृतिसाध्यत्वयो युगपज्ज्ञातुमशक्यत्वात्, साध्यत्वसाधनत्वयो विरोधात् । असिद्धस्य हि साध्यत्वं सिद्धस्य च साधनत्वम् । न चैकमेकेनैकदा सिद्धमसिद्धञ्च ज्ञायते, तस्मात् कालभेदादुभयं ज्ञायत इति ।
मैवम् । लाघवेन बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनत्वे सति कृतिसाध्यताज्ञानस्य हेतुत्वात् । न च साध्यत्वसाधनत्वयो विरोधः; यदा कदाचित् साध्यत्वसाधनत्वयोरविरोधात्, एकदा साध्यत्वसाधनत्वयोश्चाज्ञानात् ।
: विव२९ : कार्यताज्ञानं प्रवर्तकम् ... त्या
भाशय से छे ।
૧૧૫
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ચિકીષ કારણ છે. અને ચિકીર્ષાની પ્રત્યે કાર્યતાનું જ્ઞાન કારણ છે. આ રીતે પરંપરાએ પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કાર્યતાજ્ઞાન કારણ બને છે; ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ નથી. કારણ કે નિત્યસંધ્યાવંદનાદિકર્મોનું કોઈ ફલ ન હોવાથી ત્યાં ઈષ્ટસાધનત્વના જ્ઞાનનો અભાવ હોવાથી નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિ નહીં થાય. ઈત્યાદિ પ્રભાકરોના મતને
સ્પષ્ટ કરે છે - તથા દિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે કૃતિસાધ્યતાજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિને ઉત્પન્ન કરવા માટે ચિકીર્ષાને છોડીને અન્ય કોઈની અપેક્ષા નથી. ચિકીષ, કૃતિસાધ્યતાના અર્થાત્ કાર્યતાનાં જ્ઞાનથી સાધ્ય છે. કારણ કે ઈચ્છા; સ્વપ્રકાર છે પ્રકાર જેનો એવી બુદ્ધિથી સાધ્ય હોય છે. કૃતિસાધ્યત્વપ્રકારક - ઈચ્છા સ્વરૂપ ચિકીષ છે. તાદશ ઈચ્છામાં કૃતિસાધ્યત્વ' પ્રકાર છે, તેથી કૃતિસાધ્યત્વ પ્રકારકજ્ઞાન ચિકીર્ષાની પ્રત્યે કારણ છે. અને ચિકીર્ષો દ્વારા અર્થ કૃતિસાધ્યત્વ પ્રકારક- ઈચ્છા દ્વારા કૃતિસાધ્યત્વ પ્રકારકજ્ઞાન પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ છે- એ સ્પષ્ટ છે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ નથી. અન્યથા નિત્યકર્મોમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રવૃન્યનુપપત્તિ થશે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધનતાનાં જ્ઞાનને જ કારણ માનીએ અને કૃતિસાધ્યતાનાં જ્ઞાનને કારણ ન માનીએ તો કૃતિથી અસાધ્ય એવા ચંદ્રમંડલાનયનાદિમાં પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે. યદ્યપિ ચંદ્રમંડલાનયનાદિમાં પ્રવૃત્તિના પ્રસંગનું નિવારણ કરવા પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કૃત્યસાધ્યતાનાં જ્ઞાનને પ્રતિબંધક માની શકાય છે. પરંતુ આ રીતે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કૃતિથી અસાધ્યતાનાં જ્ઞાનને પ્રતિબંધક માની પ્રતિબંધકાભાવવિધયા કૃત્ય - સાધ્યતાજ્ઞાનાભાવને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ કૃતિસાધ્યતાને કારણ માનવામાં લાઘવ છે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કૃતિસાધ્યતાના જ્ઞાનને અને ઈષ્ટસાધનતાનાં જ્ઞાનને અર્થાત્
૧૧૬
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંન્નેને કારણ માનવા જોઇએ એ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે તેમ માનવામાં તો ગૌરવ સ્પષ્ટ છે. 7 7 યોરેવ... અહીં ‘વ’ કાર ‘અ’િ અર્થમાં છે. યદ્યપિ પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઇષ્ટસાધનતાનાં જ્ઞાનને કારણ માનીએ તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિત્યકર્મમાં પ્રવૃત્ત્વનુપપત્તિ આવે છે. એવી રીતે કૃતિસાધ્યતાનાં જ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો મધુવિષસŞતઅન્નભોજનમાં અને ચૈત્યવંદનાદિમાં પણ પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે ત્યાં પણ કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન તો છે જ. પરંતુ સ્વવિશેષણવત્તાનાં પ્રતિસંધાનથી જન્ય એવા કાર્યતા (કૃતિસાધ્યતા)નાં જ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવાથી મધુવિષસવૃક્તઅન્નભોજનાદિમાં પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ નહીં આવે. આશય એ છે કે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણભૂત કાર્યતાજ્ઞાન અનુમિતિ સ્વરૂપ અહીં વિવક્ષિત છે. તાદશાનુમિતિ સ્વરૂપ કાર્યતાજ્ઞાન; સ્વ અર્થાતોૢ પ્રવર્ત્તમાન પુરુષની જે કામના, તત્તાનાં પ્રતિસન્માન અર્થાદ જ્ઞાનથી જન્ય હોવું જોઈએ. આથી સ્પષ્ટ છે કે સ્વવિશેષણવત્તાનું પ્રતિસંધાન લિઙ્ગજ્ઞાનવિધયા જેમાં કારણ છે - એવા કાર્યતાજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવામાં આવે છે. કામ્યકર્મસ્થળે કામના (યજ્ઞ, પાક આદિની ઇચ્છા) પુરુષવિશેષણ હોય છે. અને નિત્યકર્મ સ્થળે ‘શૌચાદિ’ પુરુષવિશેષણ હોય છે. ‘તે તવિશેષજ્ઞનત્વે સતિ, અતે પ્રત્યવાયાનનત્વમ્' આ ‘કામ્ય'નું લક્ષણ છે. ‘તે વિશેષાજ્ઞનત્યે સતિ, અતે પ્રત્યવાયજ્ઞનત્વમ્' આ ‘નિત્ય'નું લક્ષણ છે. ‘તે વિશેષજ્ઞનત્વે મતિ, અતે પ્રત્યવાયજ્ઞનત્વમ્' આ ‘નૈમિત્તિક'નું લક્ષણ છે. ‘પાજો मत्कृतिसाध्यो मत्कृतिं विनाऽसत्त्वे सति मदिष्टसाधनत्वाद्' म અનુમાનથી પાકમાં ‘કૃતિસાધ્યત્વ’નું જ્ઞાન થાય છે. એમાં હેતુઘટક પુરુષની ઇચ્છાના સંબંધનું જ્ઞાન લિંગવિધયા કારણ છે.
-
૧૧૭
1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
મધુવિષસપૃક્તઅન્નભોજનમાં ‘કૃતિસાધ્યત્વ’નું જ્ઞાન હોવા છતાં એ જ્ઞાન, ઉક્ત રીતે પ્રવર્તમાન પુરુષની કામના સ્વરૂપ વિશેષણવત્તાનાં પ્રતિસંધાનથી જન્ય નથી. કારણ કે તાદશાન્નભોજનમાં પુરુષની ઇચ્છા નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે સ્વવિશેષણવત્તાનાં પ્રતિસંધાનથી જન્ય કાર્યતાજ્ઞાન, મધુવિષસપૃતાન્નભોજનમાં તેમ જ ચૈત્યવંદનાદિ નિષ્ફળ કર્મમાં ન હોવાથી ત્યાં પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ નહીં આવે. આવી જ રીતે, ‘અમિનાનીન્તનતિજ્ઞાધ્યસધ્યાવન્તનો દ્વિજ્ઞાતિત્વ સતિ विहितसन्ध्याकालीनशौचादिमत्त्वाद्, यो द्विजातित्वे सति विहित - . सन्ध्याकालीनशौचादिमान् स तत्कालीनकृतिसाध्यसन्ध्यावन्दनः ।' આ પ્રમાણેના અનુમાનથી નિત્યસન્ધ્યાવંદનાદિમાં પણ સ્વવિશેષણશૌચવત્તાનાં પ્રતિસંધાનથી જન્ય કાર્યતાજ્ઞાન હોવાથી પ્રવૃત્તિ ઉપપન્ન બને છે - એ સમજી શકાય છે; અને તેથી ‘તતÆ વત્તવનિષ્ટા... તંત્ર પ્રવૃત્તિઃ' આ ગ્રંથનું તાત્પર્ય પણ સમજી શકાય છે.
નન્નુ... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે, ઉપર જણાવ્યા મુજબ બલવદનિદાનનુબન્ધિત્વવિશિષ્ટ- ઇષ્ટસાધનતાજ્ઞાન – જન્મકૃતિસાધ્યતાજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવાની અપેક્ષાએ તાદશઇષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટકાર્યતાજ્ઞાનને કારણ માનવામાં લાઘવ છે. કારણ કે એ જન્યત્વઘટિત નથી. બલવદનિદાનનુબંધિત્વ ‘ોત્પત્તિનાન્તરીયg:વાધિવુ વાનનઋત્વ’ સ્વરૂપ છે. તેથી ઇષ્ટોત્પત્તિનાન્તરીયકદુઃ ખાધિકમરણદુ: ખનાં જનક એવાં મધુવિષસષ્કૃતાન્નભોજનમાં બલવદનિષ્ટાનનુબંધીષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટકૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન ન હોવાથી પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ નહીં આવે. યદ્યપિ ઇષ્ટોત્પત્તિનાન્તરીયકદુઃખાધિકનરકદુ : ખનાં જનક એવાં પરન્નીગમનમાં પણ બલવદનિષ્ટાનનુબંધી-ઇષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટકાર્યતાજ્ઞાન ન હોવાથી રાગાન્ધમાણસની
૧૧૮
-
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરસ્ત્રીગમનમાં પ્રવૃત્તિ ઉપપન્ન નહીં થાય; પરન્તુ તાદશપ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ માટે વત્તવનિષ્ઠાનનુવંધિત્વ નો અર્થ વત્તષવિષયકુવાનનત્વ' સ્વરૂપ વિવક્ષિત હોવાથી રાગાંધની તાદશપ્રવૃત્તિ અનુપપન્ન નહીં બને. કારણ કે રાગાંધ માણસને નરકાદિદુઃખો ઉપર તાદશબલવાનું શ્રેષ ન હોવાથી પરસ્ત્રીગમનમાં; તાદશબલવાઢેષવિષયદુ: ખાજનકત્વસ્વરૂપ બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વવિશિષ્ટ ઈષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટ - કાર્યતાજ્ઞાન, રાગાંધમાણસને છે જ. આ પ્રમાણે નનું... ઇત્યાદિ શંકાગ્રંથનો આશય છે. “રૂછHTધનવૈઋતિસાધ્યત્વયોર્યુ...' ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે ઉપર જણાવ્યા મુજબ તાદશઈષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટ કૃતિસાધ્યતાજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવાનું શક્ય નથી. કારણ કે સાધનત્વ અને સાધ્યત્વ એ બંન્નેનો વિરોધ હોવાથી એકી સાથે બંન્નેનું જ્ઞાન શક્ય નથી. આઘક્ષણવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ(અસિદ્ધ) પાકાદિમાં સાધ્યત્વ હોય છે અને અનાઘક્ષણવૃત્તિત્વવિશિષ્ટ (સિદ્ધ) પાકાદિમાં સાયનત્વ(ઈષ્ટસાધનત્વ) હોય છે. તેથી ભિન્નકાલવૃત્તિ કૃતિસાધ્યત્વ અને ઈષ્ટસાધનત્વનું યુગપ૬ જ્ઞાન - સંભવિત નથી. એક જ વસ્તુમાં એક જ વ્યક્તિને એકકાલમાં સિદ્ધત્વ અને અસિદ્ધત્વનું જ્ઞાન થતું ન હોવાથી ભિન્નકાલમાં 'इदानीमसिद्धः पाको मत्कृतिसाध्यः'; 'अग्रे च सिद्धः पाक ઈસાધનમ્' આ પ્રમાણે કૃતિસાધ્યત્વ અને ઈષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન થાય છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે તાદશઈષ્ટસાધનતાજ્ઞાનવિશિષ્ટ કાર્યતાનાં જ્ઞાનને કારણ માનવામાં લાઘવ હોવા છતાં એને કારણ માનવાનું શક્ય નથી. આ પ્રમાણે પ્રાભાકરોનું કથન છે. તેનું નિરાકરણ કરે છે. - મૈવમ્... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. - આશય એ છે કે બલવદનિખાનનુબંધીષ્ટસાધનતાજ્ઞાનજન્યકાર્યતાજ્ઞાનની અપેક્ષાએ લઘુભૂત બલવદનિષ્ઠાનનુ. બન્ધીષ્ટસાધન–વિશિષ્ટકૃતિસાધ્યતાના જ્ઞાનને જ પ્રવૃત્તિની
૧ ૧૮ -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યે કારણ માનવામાં ઔચિત્ય છે. “સાધ્યત્વ અને સાધનત્વનો વિરોધ છે.” એવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ભિન્નકાલીન તે બંન્નેનો વિરોધ નથી. સાધ્યત્વ અને સાધનત્વનું જ્ઞાન એકવખતે અસંભવિત છે. પરંતુ અહીં એની વિવક્ષા નથી. ભિન્નકાલીનતાદશસાધન–વિશિષ્ટકૃતિસાધ્યત્વનાં જ્ઞાનનો અસંભવ નથી. ‘ા સધ્યત્વસાધત્વયોશSજ્ઞાનાત્' આ પાઠના સ્થાને કોઈ કોઈ પુસ્તકમાં પાઠભેદ છે. તેમ જ આ પાઠનો દિનકરીમાં પણ પાઠભેદ છે. પરંતુ સુધારેલી નવી આવૃત્તિમાં જણાવેલો ઉપર જણાવ્યા મુજબનો પાઠ બરાબર જણાય છે.
મુરૃવતી नव्यास्तु ममेदं कृतिसाध्यमिति ज्ञानं न प्रवर्तकम् । अनागते तस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । किन्तु यादृशस्य पुंसः कृतिसाध्यं यद् दृष्टं तादृशत्वं स्वस्य प्रतिसंधाय तत्र प्रवर्तते, तेनौदनकामस्य तत्साधनताज्ञानवतस्तदुपकरणवतः पाकः 'कृतिसाध्यस्तादृशश्चाहमिति प्रतिसन्धाय पाके प्रवृत्तिरित्याहुः । तन्न स्वकल्पितलिप्यादि प्रवृत्तौ यौवने कामोद्भेदादिना सम्भोगादौ च प्रवृत्तौ तदभावात् ॥
.: વિવરણ : નવ્યાતુ... ઈત્યાદિ – આશય એ છે કે, પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન કારણ નથી. કારણ કે અનાગત વસ્તુમાં કૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન શક્ય નથી. આ પ્રમાણે નવીનોની માન્યતા છે. તેઓ સામાન્યલક્ષણાપ્રત્યાસત્તિને માનતા ન હોવાથી અનાગતમાં કૃતિસાધ્યત્વનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. અને અનાગત વસ્તુના અભાવના કારણે પક્ષજ્ઞાનનો અભાવ હોવાથી અનુમિતિ પણ થતી નથી. આથી અનામતવિષયકપ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ માટે નવીનો; “જેવા પુરુષની કૃતિથી સાધ્ય જે જોયું છે; તેવાં પ્રકારનો પોતે પણ છે – એ પ્રમાણે પ્રતિસંધાન કરીને
૧૨૦
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે, ત્યાં (અનાગતવિષયમાં) પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે માને છે. તેથી “ઓદનાર્થી એવા ઓધનસાધનના જ્ઞાતા અને ઓદનસાધનનાં ઉપકરણવાળા એવા પુરુષની કૃતિથી સાધ્ય પાક છે. હું પણ તેવો જ છું,' આ પ્રમાણે પ્રતિસંધાન કરીને પાકમાં પુરુષ પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે નવીનો કહે છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે પોતે કલ્પેલી લિપિમાં અને યૌવનમાં કામેચ્છાના પ્રાદુર્ભાવથી સંભોગમાં પુરુષની પ્રવૃત્તિ તાદશ પ્રતિસંધાન વિના થતી હોય છે. તેથી તાદશ પ્રતિસંધાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માની શકાશે નહીં. યૌવને.' અહીં માઃિ પદથી બાલ્યકાલમાં અવિચારથી સ્વમાતા વગેરેને કરાતી તાડનાદિની પ્રવૃત્તિનો સંગ્રહ થાય છે.
મુવિની ! - इदन्तु बोध्यम् - - इदानीन्तनेष्टसाधनत्वादिज्ञानं प्रवर्तकं, तेन भावियौवराज्ये बालस्य न प्रवृत्तिस्तदानीं कृतिसाध्यत्वाज्ञानात् । एवं तृप्तो भोजने न प्रवर्त्तते, तदानीमिष्टसाधनत्वाज्ञानात् । प्रवर्तते च रोषदूषितचित्तो विषादिभक्षणे तदानीं बलवदनिष्टाननुबन्धित्वज्ञानात् । न चास्तिकस्यागम्यागमने शत्रुवधादिप्रवृत्तौ च कथं बलवदनिष्टाननुबन्धित्वबुद्धिः ? नरकसाधनत्वज्ञानादिति वाच्यम् । उत्कटरागादिना नरकसाधनताधीतिरोधानात् । वृष्ट्यादौ तु कृतिसाध्यताज्ञानाभावान चिकीर्षा, किन्त्विष्टसाधनताज्ञानादिच्छामात्रम् । कृतिश्च प्रवृत्तिरूपा बोध्या । तेन जीवनयोनियत्नसाध्ये प्राणपञ्चकसञ्चारे न प्रवृत्तिः । इत्थञ्च प्रवर्तकत्वानुरोधाद् विधेरपीष्टसाधनत्वादिकमेवाऽर्थः । इत्थञ्च विश्वजिता यजेतेत्यादौ यत्र फलं न श्रूयते, तत्राऽपि स्वर्ग: फलं कल्प्यते ।
: વિવરણ : . આ રીતે ઈષ્ટસાધનતાનાં જ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો ભાવિ યુવરાજપણા માટે પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે.
૧૨૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ પ્રસંગનું નિવારણ કરવા માટે કહે છે - રૂતુ વધ્યમ્... ઈત્યાદિ. આશય એ છે કે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે અંદાનીન્તનઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન અને ઇદાનીન્તનકૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન કારણ છે. તેથી અર્થાત્ ઈદાનીન્તનકૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ હોવાથી બાલકની ભાવિયુવરાજપૂણા માટે પ્રવૃત્તિ થતી નથી. કારણ કે ત્યારે બાળકને ભાવિયુવરાજ પણામાં કૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન નથી. આવી જ રીતે ઈદાનીન્તન જ ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ હોવાથી તૃત માણસની ભોજનમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. કારણ કે ત્યારે તૃસને ભોજનમાં ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન નથી. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈદાનીન્તન જ ઈષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન કારણ હોવાથી રોષથી દૂષિતચિત્તવાલો માણસ વિષાદિભક્ષણમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. કારણ કે ત્યારે તેને વિષાદિભક્ષણમાં બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વનું જ્ઞાન છે. આસ્તિક માણસને પરસ્ત્રીગમન અને શત્રુવધાદિની પ્રવૃત્તિની પૂર્વે નરકસાધનત્વનું જ્ઞાન હોવાથી તાદશપ્રવૃત્તિની પૂર્વે તેને પરસ્ત્રીગમનાદિમાં બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વનું જ્ઞાન શી રીતે થાય છે ?' આવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે પરસ્ત્રીગમનાદિવિષયક ઉત્કટરાગના કારણે નરકસાધનત્વની બુદ્ધિનું તિરોધાન થતું હોવાથી બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વનું જ્ઞાન થવામાં કોઈ વિરોધ નથી. વૃષ્ટિ વગેરેમાં કૃતિસાધ્યતાનું જ્ઞાન ન હોવાથી વૃષ્ટિ તથા ચંદ્રાનયનાદિમાં ચિકીર્ષા અને પ્રવૃત્તિ થતી નથી. પરંતુ ઈષ્ટસાધનતાનું તેમાં જ્ઞાન હોવાથી વૃદ્યાદિમાં માત્ર ઈચ્છા થાય છે. યદ્યપિ આ રીતે કૃતિસાધ્યતાના જ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો જીવનયોનિપ્રયત્નાત્મકકૃતિથી સાધ્ય પ્રાણપંચકના સંચારમાં પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવે છે. પરંતુ અહીં કૃતિ પદથી પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ જ પ્રયત્ન વિવક્ષિત હોવાથી પ્રાણપંચકના સંચારમાં તાદશકૃતિસાધ્યતાનાં જ્ઞાનના અભાવે
૧૨૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ નહીં આવે. પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન આ પાંચને પ્રાણાદિપંચક કહેવાય છે. આ રીતે પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધન– બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ અને કૃતિસાધ્યત્વનું જ્ઞાન કારણ હોવાથી વેદના વિધિવાક્યોનાં પ્રવર્તકત્વના અનુરોધથી વિધ્યર્થનો પણ ઈષ્ટસાધન– બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ અને કૃતિસાધ્યત્વ અર્થ છે. તેથી જ न्या "विश्वजिता यजेत' त्या स्थणे टस एवायुं नथी. ત્યાં પણ સ્વર્ગાત્મક ઈષ્ટફલની કલ્પના કરાય છે; તેથી યજ્ઞમાં સ્વર્ગાત્મક ઈષ્ટસાધનત્વનું જ્ઞાન તાદશશ્રુતિથી થાય છે... ઇત્યાદિ દિનકરીથી જાણવા યોગ્ય છે.
मुक्तावली । नन्वहरहः सन्ध्यामुपासीतेत्यादाविष्टानुपपत्तेः कथं प्रवृत्तिः ? न चाऽऽर्थवादिकं ब्रह्मलोकावाप्तिः प्रत्यवायाभावो वा फलमिति वाच्यम् । तथा सति काम्यत्वे नित्यत्वहान्यापत्तेः, कामनाभावेऽकरणापत्तेः, इत्थञ्च यत्र फलश्रुतिस्तत्रार्थवादमात्रमिति चेन्न । ग्रहणश्राद्धादौ नित्यत्वनैमित्तिकत्वयोरिव नित्यत्वकाम्यत्वयोरप्यविरोधात् । न च कामनाभावेऽकरणापत्तिः, त्रिकालस्तवपाठादाविव कामनासद्भावस्यैव कल्पनात् । ननु वेदबोधितकार्यताज्ञानात् प्रवृत्तिः सम्भवत्येवेति चेन्न । इष्टसाधनत्वमविज्ञाय तादृशकार्यताज्ञानसहस्त्रेणाऽपि प्रवृत्तेरसम्भवात् । - यदपि पण्डापूर्वं फलमिति, तदपि न, कामनाभावेऽकरणापत्तेस्तौल्यात् । कामनाकल्पने त्वार्थवादिकफलमेव रात्रिसत्रन्यायात् कल्प्यते, अन्यथा प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । तेनानुत्पत्तिमेवान्ये प्रत्यवायस्य मन्वते । एवं - . 'सन्ध्यामुपासते ये तु सततं शंसितव्रताः । विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकमनामयम् ॥'
एवं -
'दद्यादहरह: श्राद्धं पितृभ्यः प्रीतिमावहन् ।' इत्यादिवचनप्रति
૧૨૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
पादितब्रह्मलोकादिकमेव फलमस्तु ।
: વિવરણ : આ નવરાદ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે વેદવાક્યોના પ્રવર્તકત્વના અનુરોધથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ વિધ્યર્થ ઈષ્ટસાધનત્વને માનીએ તો, સંધ્યાવંદનાદિ સ્વરૂપનિત્યકર્મોનું કોઈ પણ ફલ મનાયું ન હોવાથી ત્યાં ઈષ્ટસાધનત્વનાં જ્ઞાનનો અભાવ છે; તેથી ત્યાં પ્રવૃત્તિ અનુપપન્ન થશે. યદ્યપિ 'संध्यामुपासते ये तु सततं शंसितव्रताः विधूतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं સનાતનમ્' અર્થાત્ “જે પ્રસંશનીયવ્રતવાલા પુરુષો સતત સંધ્યાને કરે છે, તેઓ નિષ્પાપ થઈને શાશ્વત એવા બ્રહ્મલોકને પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે સંધ્યાવન્દનને આચરનારા પુરુષની પ્રશંસાને કરનારા એ વચનથી સંધ્યાદિનિત્યકર્મોનું સ્વર્ગપ્રાપ્તિ અને પ્રત્યવાય (પાપ)ની અનુત્પત્તિ સ્વરૂપ ફલને અર્થવાદથી (પ્રશંસાબોધકવચનથી) માની શકાય છે, જેથી તાદશઈષ્ટસાધનત્વનાં જ્ઞાનની નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિ અનુપપન્ન નહીં થાય. પરન્તુ નિત્યકર્મોનું તાદશ આર્થવાદિક ફલ માનીએ તો નિત્યકર્મોને તાદશફલકામનાધીનપ્રવૃત્તિનો વિષય માની લેવાથી તેમાં કામ્યત્વનો પ્રસંગ આવશે અને તેથી ફલકામનાધીન પ્રવૃત્તિના વિષયભૂતસંધ્યાદિનિત્યકર્મમાં; નિત્યત્વની સાથે કામ્યત્વનો વિરોધ હોવાથી નિત્યત્વની હાનિ થશે. ક્ષણવાર માની લઈએ કે નિત્યકર્મોનું તાદશ આર્થવાદિક ફલ પણ છે. પરંતુ જ્યારે તાદશ આર્થવાદિક ફલની કામના ન હોય ત્યારે નિત્યકર્મો ન કરે તો પ્રત્યવાયની અનુત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે. આશય એ છે કે “સધ્યામુપાલીત' આ શ્રુતિવાક્ય અને “સંધ્યામુપાસતે..' ઈત્યાદિ અર્થવાદ આ બંન્નેનો અધિકાર સાથે માનીએ તો તાદશફલની કામના અને શૌચ તથા તત્કાલજીવિત્વ, નિત્યકર્મની પ્રવૃત્તિના કારણ છે – એ સ્પષ્ટ
૧૨૪
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આથી એ પણ સ્પષ્ટ છે કે તાદશ ફલની કામનાના અભાવે નિત્યકર્મોની પ્રવૃત્તિ નહીં થાય. તેથી નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિને ન કરવાથી જે પ્રત્યવાયની ઉત્પત્તિ થાય છે; તે નહીં થાય. તેથી જ્યાં અર્થવાદથી નિત્યકર્મોના ફલનું શ્રવણ છે, ત્યાં એ અર્થવાદમાત્ર જ છે. પરંતુ નિત્યકર્મોનું એ ફળ છે.' એ વસ્તુને જણાવવાનું ત્યાં તાત્પર્ય નથી – એમ માનવું જોઈએ. આથી સમજી શકાય છે કે નિત્યકર્મોની પ્રવૃત્તિની અનુપપત્તિ ન થાય એ માટે વિધ્યર્થ ઈષ્ટસાધનત્વ માની શકાશે નહીં. અન્યથા નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિ અનુપપન્ન થશે. આ પ્રમાણે શંકાગ્રંથનો આશય છે, જે સ્થૂલદષ્ટિએ જણાવ્યો છે. આથી વિશેષ રીતે જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ એ માટે દિનકરીરામરુદ્રીનું અધ્યયન કરવું જોઈએ. - ન, પ્રશાત્રાધાવી. ઈત્યાદિ સમાધાન ગ્રંથનો આશય એ છે કે “ઉપરાને શ્રાપં ર્વીત,” અને “ઉપરાણે નાયાત્' ઈત્યાદિ વિધિવાક્યોથી ગ્રહણનિમિત્તકશ્રાદ્ધ અને સ્નાનમાં નિત્યત્વ અને નૈમિત્તિકત્વનું પ્રતિપાદન કર્યું હોવાથી ત્યાં જેવી રીતે વિરોધ નથી મનાતો, એવી રીતે નિત્યત્વ અને કામ્યત્વનો પણ વિરોધ નથી. તેથી નિત્યસંધ્યાવંદનાદિનું આર્થવાદિક ફલ માનવામાં કોઈ દોષ ન હોવાથી નિત્યસધ્યાવંદનાદિમાં પ્રવૃત્તિની અનુપપત્તિ નહીં થાય. ‘તાદશઆર્થવાદિક ફલની કામનાના અભાવે નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિની અનુ૫૫ત્તિથી પ્રત્યવાયની અનુત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે.” એ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ત્રિકાલસ્તવપાઠાદિની જેમ જ નિત્યસંધ્યાવંદનાદિસ્થળે પણ કામનાના સભાવની કલ્પના કરાય છે. આશય એ છે કે ત્રિકાલ કરવાનો વિષ્ણુસહસ્ત્રનામસ્તવાદિ નિત્યકર્મ હોવા છતાં ‘ત્રિ-ä કીર્તયે વસ્તુ સન્સામાનવીનુયા' આ વચનના અનુસાર તાદશકામનાથી પુરુષો સ્તવાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. ફલ પણ તેઓને મળે છે.
૧૨પ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવી જ રીતે સધ્યાવંદનાદિસ્થળે પણ ‘ગર્વ વિદિત , નો મવતિ કિન્વિપી' ઇત્યાદિ વચનથી પ્રત્યવાયના અભાવની કલ્પના કરાય છે. 'નિત્યકર્મસ્થળે પ્રવૃત્તિના નિર્વાહ માટે વેદબોધિતકાર્યતાના જ્ઞાનને કારણ માનવાથી પ્રવૃત્તિ શક્ય હોવાથી એ માટે ઈષ્ટસાધનત્વનાં જ્ઞાનને વિધ્યર્થ માનવાની આવશ્યકતા નથી. જેથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ ફલની કલ્પના કરવામાં ઔચિત્ય નથી.'' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ઈષ્ટસાધનતાને જાણ્યા વિના કોઈ પણ વસ્તુમાં હજાર વાર પણ કાર્યતાનું જ્ઞાન થાય તો પણ પ્રવૃત્તિનો સંભવ નથી.
“સંધ્યાવંદનાદિ નિત્યકર્મોનું નિષ્ફળ અપૂર્વ ફળ છે.” એમ કેટલાક લોકો કહે છે, તે પણ તે બરાબર નથી. કારણ કે એવા પંડાપૂર્વની કામનાનો અભાવ હોવાથી નિત્યકર્મોની પ્રવૃત્તિના અભાવમાં પ્રત્યવાયાનુત્પત્તિને પ્રસંગ અહીં પણ છે જ. એ પ્રસંગનું નિવારણ કરવા જે કામનાની કલ્પના કરવાની હોય તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ એ કામનાના વિષય તરીકે રાત્રિસગન્યાયથી આર્થવાદિક બ્રહ્મલોકાવાતિ જ સંધ્યાદિનું ફળ છે. અન્યથા પ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ નહીં થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે “ચોતિયુ...' ઇત્યાદિ વાક્યોત્પાદિતસૌત્યકર્મને
યોરીત્ર' કહેવાય છે, જે સત્ર' નામથી પણ વ્યવહારનો વિષય છે. ત્રયોદશસંખ્યાક રાત્રિઓ જે સત્રવિશેષમાં છે, તેને ત્રયોજીત્ર' કહેવાય છે. ધોતિયુ...' ઇત્યાદિશ્રુતિ જેમાં પ્રમાણ છે તે ત્રિરત્ર' શબ્દથી વાચ્ય એવાં ચોતિયુ.. ઈત્યાદિ નામવાળા કર્મોનું ‘ત્રિસંગ યનેત' આ વાક્યથી વિધાન કરાયું છે. પરંતુ રાત્રિસન્નકર્મના વિધાનનું શું ફળ છે ? તે જણાવ્યું નથી. તેથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ યદ્યપિ વિશ્વનિત' ન્યાયથી અહીં સ્વર્ગફલકત્વની કલ્પના કરવી જોઈએ. પરંતુ ‘પ્રતિતિષ્ઠન્તિ બ્રહ્મસ્વર્વસ્વિનોન્નવિ મતિ હતા. ૩યાતિ'' આ અર્થવાદથી પ્રતિષ્ઠારૂપ જ ફલની ક૯૫ના,
૧૨૬
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
આ
અહીં (રાત્રિસત્રકર્મસ્થળે) કરાય છે. એ મુજબ સંધ્યાદિ નિત્યકર્મોનું પણ ઉપર જણાવ્યા મુજબ આર્થવાદિક બ્રહ્મલોકાવાસિ વગેરે સ્વરૂપ ફળની કલ્પના કરાય છે. प्रभाएंगे ‘रात्रिसत्रन्यायात्कल्प्यते' या ग्रंथनो आशय छे. આ રીતે ઉપર જણાવ્યા મુજબ વિશ્વનિત્ ન્યાયથી સ્વર્ગાદિકલની કલ્પનાની અપેક્ષાએ આર્થવાદિક ફલની કલ્પનામાં લાઘવ હોવાથી નિત્યકર્મોનું પ્રત્યવાયની અનુત્પત્તિ સ્વરૂપ ફળ બીજા सोडो भाने छे. या प्रमाणे 'सन्ध्यामुपासते ये तु सततं शंसितव्रताः...' अने ‘दद्यादहरहः श्राद्धम्...' त्याहि अर्थवाहना અનુસારે નિત્યસંધ્યાદિનું બ્રહ્મલોકાદિને જ ફળ રૂપે માનવું भेजे.
मुक्तावली ।
न च पितृप्रीतिः कथं फलं ? व्यधिकरणत्वादिति वाच्यम् । गयाश्राद्धादाविवोद्देश्यत्वसम्बन्धेनैव फलजनकत्वस्य क्वचित्कल्पनात्, अत एवोक्तं शास्त्रदर्शितं फलमनुष्ठानकर्त्तरीत्युत्सर्ग इति । पितॄणां मुक्तत्वे तु स्वस्य स्वर्गादिफलम् । यावन्नित्यनैमित्तिकानुष्ठानस्य सामान्यतः स्वर्गफलकल्पनात् । पण्डापूर्वार्थं प्रवृत्तिश्च न सम्भवति । न. हि तत् सुखं, तस्य स्वतः पुरुषार्थत्वाभावेन फलत्वाभावात् । न वा तत्साधनम् । प्रत्यवायानुत्पत्तौ कथं प्रवृत्तिरिति चेत्; इत्थम् - यथा हि नित्ये कृते प्रत्यवायाभावस्तिष्ठति, तदभावे तदभावः, एवं प्रत्यवायाभावस्य सत्त्वे दुःखप्रागभावसत्त्वं तदभावे तदभाव इति योगक्षेमसाधारणकारणताया दुःखप्रागभावं प्रत्यपि सुवचत्वात् । एवमेव प्रायश्चित्तस्याऽपि दुःखप्रागभावहेतुत्वमिति ।
००
: विवरण :
यद्यपि ‘दद्यादहरहः श्राद्धं पितृभ्यः प्रीतिमावहन्' मा श्रुतिथी નિત્યશ્રાદ્ધનું ફળ ‘પિતૃપ્રીતિ'ને માની શકાશે નહીં. કારણ કે
१२७
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુષ્ઠાન અને તજજન્ય પિતૃપ્રીત્યાત્મક ફળ બંન્ને સમાનાધિકરણ નથી. પરંતુ શ્રાધાત્મક અનુષ્ઠાન ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી પિતૃવૃત્તિ હોવાથી ગયાશ્રાધાદિની જેમ ઉદેશ્યતાસંબંધથી કવચિત્ નિત્યશ્રાદ્વાદિમાં તાદશફલજનકત્વ માની શકાય છે. આશય એ છે કે ગાયાં પિણ્ડતાને પિતૃપ્રતિરમ્' આ વચનથી જેવી રીતે ગયામાં કરેલા પિંડદાનને ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી પિતૃપ્રીતિનું જનક મનાય છે. તેવી રીતે “દ્યા...” ઈત્યાદિ શ્રુતિથી પણ નિત્યશ્રાદ્ધમાં તાદશફલજનકત્વ મનાય છે. તેથી જ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે, શાસ્ત્રમાં વર્ણવેલું છે તે અનુષ્ઠાનનું ફલ અનુષ્ઠાનકર્તામાં હોય છે- એ ઉત્સર્ગ છે.' (અર્થા સાપવાદ છે.) અન્યથા નિત્યશ્રાદ્ધાદિનું ફલ, અનુષ્ઠાતાથી ભિન્ન પિતૃઓમાં ન હોય તો “શાસ્ત્રસર્શત નમનુBIનર્સર્ચવ' આ પ્રમાણે નિયમ જ કર્યો હોત.
યદ્યપિ નિત્યશ્રાધાદિ ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી મુક્તપિતૃઓમાં છે અને ત્યાં પિતૃપ્રીતિ ન હોવાથી અન્વયવ્યભિચારના કારણે નિત્યશ્રાધાદિનું પિતૃપ્રીતિ ફળ માનવાનું યોગ્ય નથી. પરંતુ મુક્તપિતૃઓ સ્થળે નિત્યશ્રાદ્ધાદિનું ફળ; અનુષ્ઠાતાને સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ મનાય છે. સામાન્યપણે નિત્યનૈમિત્તિક સકલાનુષ્ઠાનોનું ફળ સ્વર્ગ મનાય છે. આથી સમજી શકાય છે કે મુક્તપિતૃભિન્નપિતૃઓના ઉદ્દેશથી કરાતાં નિત્યશ્રાદ્ધાદિનું ફળ પિતૃપ્રીતિ છે. જેમાં કોઈ દોષ નથી.
નિત્યકર્મનું ફળ પંડાપૂર્વ માનીએ તો પણ પડાપૂર્વની સાધનતાનું જ્ઞાન નિત્યકર્મોમાં પ્રવર્તક નહીં થાય. એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે - પબ્દાપૂર્વાર્થ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. - આશય એ છે કે, પંડાપૂર્વ સ્વયં સુખસ્વરૂપ નથી. કારણ કે તેમાં પુરુષાર્થત્વ (પુરુષકામનાવિષયત્વ) ન હોવાથી તે ફલસ્વરૂપ
૧૨૮
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. તેમ જ તે પડાપૂર્વ સુખાદિનું સાધન પણ ન હોવાથી પંડાપૂર્વના સાધન તરીકે નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિ સંભવિત નથી. સુખ માટે અથવા તો સુખના સાધન માટે જ જીવોની પ્રવૃત્તિ છે - એ સમજી શકાય છે.
યદ્યપિ આ રીતે નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ માટે જો નિત્યકર્મોનું પંડાપૂર્વ ફલ માની શકાતું ન હોય, તો ન્યાયમતે પણ પ્રત્યવાયની અનુત્પત્તિને પણ નિત્યકર્મોનું ફલ માની શકાશે નહીં. કારણ કે પંડાપૂર્વની જેમ જ પ્રત્યાયની અનુત્પત્તિ પણ સ્વતઃ પુરુષાર્થ નથી. પરંતુ જેવી રીતે નિત્યકર્મ કરે છતે પ્રત્યવાયાભાવ અર્થાત્ પ્રત્યવાયપ્રાગભાવ હોય છે અને નિત્યકર્મકરણાભાવ હોય ત્યારે પ્રત્યવાયાભાવાભાવ અર્થાત્ પ્રત્યવાયપ્રાગભાવનો ધ્વંસ થાય છે; તેવી રીતે પ્રત્યવાયાભાવ અર્થાત પ્રત્યવાયપ્રાગભાવ હોય ત્યારે દુ:ખ પ્રાગભાવ હોય છે અને પ્રત્યવાયાભાવાભાવ હોય ત્યારે દુઃખ પ્રાગભાવસ્વંસ થાય છે. આ રીતે પ્રત્યવાયાભાવમાં અર્થાત્ પ્રત્યાયની અનુત્પત્તિમાં સ્વદુ: ખપ્રાગભાવની સુરક્ષાની કારણતાં સ્પષ્ટ છે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. એમાં સાધનતા, યોગ (અપ્રાપ્તપ્રાપ્તિ) અને ક્ષેમ (સિદ્ધની રક્ષા) સાધારણ કારણતા પ્રવિષ્ટ છે. તેથી સ્વતઃ પુરુષાર્થ સ્વરૂપ દુઃખપ્રાગભાવની પ્રત્યે પ્રત્યવાયાભાવની તાદશસાધનતા સ્પષ્ટ છે. અને તેથી પ્રત્યાયની અનુત્પત્તિ માટે નિત્યકર્મોમાં પ્રવૃત્તિ પણ અસંભવિત નથી. આવી જ રીતે પ્રાયશ્ચિત્તમાં પણ દુઃખપ્રાગભાવની સાધના યોગક્ષેમસાધારણ છે.
' મુવતી | ન નનું ન નન્ને મફવિત્યત્ર વિધ્યર્થે થં નથવિયઃ ? રૂઈसाधनत्वाभावस्य कृतिसाध्यत्वाभावस्य च बोधयितुमशक्यत्वादिति
૧૨૯
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
चेन्न । तत्र बाधादिष्टसाधनत्वं कृतिसाध्यत्वञ्च न विध्यर्थः, किन्तु बलवदनिष्टाननुबन्धित्वमात्रम् । तदभावश्च नञा बोध्यते । अथ वा बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनत्वे सति . कृतिसाध्यत्वं विध्यर्थस्तदभावश्च नञा बोध्यमानो विशिष्टाभावो विशेष्यवति विशेषणाभावे विश्राम्यति ।
: વિવરણ : નન ન નન્ને પક્ષ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે, વિધ્યર્થ “ઈષ્ટસાધનત્વ' માનીએ તો ‘ને ત્તત્રં મલયે' ઇત્યાદિ સ્થળે નર્થ અભાવનો, વિધ્યર્થ ઇષ્ટસાધનત્વ અને કૃતિસાધ્યત્વની સાથે અન્વય શક્ય નહીં બને. કારણ કે કલંજ (લાલ લસણ, શુષ્કવિષમાંસાદિ)ના ભક્ષણમાં ઈષ્ટસાધન– અને કૃતિસાધ્યત્વના અભાવનો બાધ છે. તેથી ઉક્તશ્રુતિથી કલંજભક્ષણમાં ઈષ્ટસાધનવાદ્યભાવનો બોધ શક્ય નહીં બને. આવી શંકા નહીં કરવી જોઈએ. કારણ કે, “ર મલયે' ઈત્યાદિ સ્થળે નઝર્થનો ઈષ્ટસાધનત્વાદિમાં અન્વય બાધિત હોવાથી, ઈષ્ટસાધનત્વ અને કૃતિસાધ્યત્વને વિધ્યર્થ માનતા નથી. પરંતુ માત્ર બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ વિધ્યર્થ મનાય છે. જેનાં અભાવને નમ્ જણાવે છે. વિધ્યર્થ ઈષ્ટસાધનત્વ, કૃતિસાધ્યત્વ, અને બલવદનિખાનનુબંધિત્વ આ ત્રણ છે. જ્યાં જેનો સંભવ છે ત્યાં તેને વિધ્યર્થ મનાય છે. પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઈષ્ટસાધનત્યાદિ ત્રિતયજ્ઞાનને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ કૃતિસાધ્યત્વવિશિષ્ટ બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વવિશિષ્ટ ષ્ટ - સાધન– જ્ઞાનને કારણ માનવામાં લાઘવ છે.' એ અભિપ્રાયથી સમાધાનાન્તર જણાવે છે - મથ વી... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય સ્પષ્ટ છે કે, “વત્તવનિષ્ઠાનનુવંધિત્વવિશિષ્ટરૂછHTધન–વિશિષ્ટકૃતિસાધ્યત્વ જ વિધ્યર્થ છે. તેના અભાવને ન નન્ને મલયે' ઇત્યાદિ સ્થળે નથી જણાવાય છે, જે વિશિષ્ટાભાવ; વિશેષ્યભૂત કૃતિસાધ્યત્વાદિમત કલંજાદિમાં
૧૩૦
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલવદનિષ્ટાનનુબંધિત્વાત્મક વિશેષણના અભાવ સ્વરૂપ પર્યવસિત થાય છે.
मुक्तावली ।
ननु श्येनेनाऽभिचरन् यजेतेत्यत्र कथं बलवदनिष्टाननुबन्धित्वं विध्यर्थः ? श्येनस्य मरणानुकूलव्यापारस्य हिंसात्वेन नरकसाधनत्वात् । न च वैधत्वान्न निषेध इति वाच्यम् । अभिचारे प्रायश्चित्तोपदेशात् । न च मरणानुकूलव्यापारमात्रं यदि हिंसा तदा खड्गकारस्य कूपकर्त्तुश्च हिंसकत्वापत्तिः, गललग्नान्नभक्षणजन्यमरणे स्वात्मवधित्वापत्तिश्चेति वाच्यम् । मरणोद्देश्यकत्वस्याऽपि विशेषणत्वात् । अन्योद्देश्यकक्षिप्तनाराचहतब्राह्मणस्य तु वाचनिकं प्रायश्चित्तमिति चेन्न । तत्र बलवदनिष्टाननुबन्धित्वस्य विध्यर्थत्वाभावात् । वस्तुतः श्येनवारणायाऽदृष्टाद्वारकत्वेन विशेषणीयम् । अत एव काशीमरणाद्यर्थं कृतशिवपूजादेरपि न हिंसात्वम् । न साक्षान्मरणजनकस्यैव हिंसात्वं, श्येनस्तु न तथा, किन्तु तज्जन्यापूर्वमिति वाच्यम् । खड्गघातेन ब्राह्मणे व्रणपाकपरम्परया मृ हिंसात्वानापत्तेः ।
केचित्तु श्येनस्य हिंसा फलं न तु मरणम्, तेन श्येनजन्य - . खड्गाघातादिरूपा हिंसाऽभिचारपदार्थः । तस्य च पापजनकत्वमतः श्येनस्य वैधत्वात् पापाऽजनकत्वेऽप्यग्रिमपापं प्रतिसन्धाय सन्तो न प्रवर्त्तन्ते इत्याहुः ||
: विवरण :
ननु श्येनेनाऽभिचरन्... छत्याहि આશઃ એ છે કે ‘बलवदनिष्टाननुबंधित्वविशिष्टेष्टसाधनत्वविशिष्टकृतिसाध्यत्व' ने विध्यर्थ भानीमे तो 'श्येनेनाऽभिचरन् यजेत' त्याहि स्थळे નરકના સાધન એવાં ક્ષેનયાગમાં બલવદનિષ્ટાનનુબંધિત્વ ન હોવાથી તાદશવિધ્યર્થ બાધિત છે. યદ્યપિ ચેનયાગ ઉપર્યુક્તશ્રુતિથી વિહિત હોવાથી એમાં હિંસાજનકત્વ નથી. કારણ કે વિહિતહિંસામાં હિંસાત્વ મનાતું નથી. તેથી સ્પેન
१३१
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાગમાં બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ બાધિત નથી. પરંતુ અભિચાર કર્મ કરનારને પ્રાયશ્ચિત્તનું વિધાન હોવાથી અભિચારકર્મસ્વરૂપ શ્યનયાગ પ્રાયશ્ચિત્તયોગ્ય છે. તેથી તેમાં બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ મનાતું નથી. યદ્યપિ સાક્ષાત્મરણાનુકૂલવ્યાપારને જ હિંસા કહેવાય છે. શ્યનયાગમાં તાદશહિંસાત્વ ન હોવાથી તેમાં બલવદનિખાનનુબંધિત્વ છે. પરન્તુ મરણાનુકૂલવ્યાપારમાત્રને હિંસા કહેવાય છે. તેથી તેમાં બલવદનિષ્ઠાનુબંધિત્વ છે જ. “મરણાનુકૂલવ્યાપારમાત્રને હિંસા માનીએ તો ખજ્ઞકાર અને કૂપકર્તાને હિંસક માનવાનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે પરમ્પરાએ તેમાં પણ મરણાનુકૂલવ્યાપાર છે. તેમ જ જેનું ગલ અર્થા રાળ ઉપર લાગેલાં અન્નનાં (રાળ સહિત અન્નનાં) ભક્ષણથી મરણ થાય છે, તેને આત્મવિશ્વનાં પાપનો પ્રસંગ આવશે.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે મરણોદ્દેશ્યકત્વવિશિષ્ટમરણાનુકૂલવ્યાપારમાત્રને હિંસા કહેવાય છે. ખગકારકાદિમાં તાદશમરણાનુકૂલવ્યાપાર ન હોવાથી હિંસકત્વની આપત્તિ નહીં આવે. યદ્યપિ અન્ય માણસને મારવા માટે છોડેલા બાણથી જ્યાં બ્રાહ્મણ હણાયો છે, ત્યાં તાદશ બાણ મૂકનારના વ્યાપારમાં બ્રાહ્મણમરણોદ્દેશ્યકત્વવિશિષ્ટમરણાનુકૂલત્વ ન હોવાથી બ્રાહ્મણહત્યા ન હોવાથી તાદશબાણના ક્ષેપકને પ્રાયશ્ચિત્ત ન આવવું જોઈએ. પરન્તુ લેતી વાનમાàળ બ્રહ્મદત્યાં પોતિ’ ઈત્યાદિ વચનથી જ ઉક્તસ્થળે સેતુસ્નાનાદિ સ્વરૂપ વાચનિક પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. નિષિદ્ધાચરણની અપેક્ષાએ ઉક્તસ્થળે પ્રાયશ્ચિત્ત નથી અપાતું. આથી સ્પષ્ટ છે કે, શ્યનયાગમાં ઉક્ત રીતે વર્તવનિષ્ટીનનુવંધિત્વ' બાધિત હોવાથી વિધ્યર્થ બાધિત છે. આ પ્રમાણે “નનું શ્વેનેના...' ઇત્યાદિ શંકાગ્રંથનો આશય છે.
‘ર, તન્ન... ઇત્યાદિ સમાધાન પંથની વય એ છે કે નેનાડમિરનું યતિ' ઇત્યાદિ સ્થળે ઉપર જણાવ્યા મુજબ
૧૩૨
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધ્યર્થબાધિત હોવાથી બલવદનિષ્ટાનનુબંધિત્વ વિધ્યર્થ નથી. પરન્તુ ત્યાં લક્ષણાથી ‘તિસાધ્યત્વવિશિષ્ટસાધનત્વ'ને વિધ્યર્થ મનાય છે. ઉંક્ત રીતે વિધ્યર્થમાં સંકોચ કરવાનું ઔચિત્યપૂર્ણ નથી. તેથી સમાધાનાન્તરને જણાવે છે. વસ્તુતઃ ઇત્યાદિ ગ્રંથથી.
-
આશય એ છે કે સ્પેનયાગમાં હિંસાત્વનું નિવારણ કરવા 'अदृष्टाद्वारकत्वविशिष्टमरणोद्देश्यकत्वविशिष्टमरणानुकूलव्यापार' ने હિંસા કહેવાય છે. ક્ષેનયાગમાં અદષ્ટ દ્વારા તાદશમરણાનુકૂલવ્યાપારત્વ હોવાથી તેમાં હિંસાત્વ નથી. તેથી તેમાં બલવદનિદાનનુબંધિત્વ બાધિત નથી. અહીં એ યાદ રાખવું જોઈએ કે યદ્યપિ ફ્યેનયાગમાં પૂર્વે તે નરકસાધન હોવાથી તેમાં બલવદનિદાનનુબંધિત્ત્વ નથી - તેમ જણાવ્યું છે. અને અહીં તેમાં બલવદનિષ્ટાનનુબંધિત્વ છે - એમ જણાવ્યું છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે શત્રુવધકામનાથી જ્યાં શ્યુનયાગ છે, ત્યાં શ્યનયાગમાં તાદશબલવદનિષ્ટાનનુબંધિત્વ નથી. શત્રુવધની કામનાના કારણે જ બલવદનિષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય છે. સ્પેનયાગ તો વિહિતાનુષ્ઠાન છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ અદૃષ્ટાદ્વારક જ તાદશમરણાનુકૂલવ્યાપારને હિંસા કહેવાય છે. તેથી કાશીમાં મરણની ઈચ્છાથી કરેલા શિવપૂજનને હિંસા નથી મનાતી. અન્યથા મરણોદ્દેશ્યકમરણાનુકૂલવ્યાપારમાત્રને હિંસા માનીએ તો તાદશ શિવપૂજનમાં પણ હિંસાત્વ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. ‘સાક્ષામરણાનુકૂલવ્યાપારને હિંસા માનીએ તો સ્પેનયાગમાં હિંસાત્વનો પ્રસંગ નહીં આવે. કારણ કે શ્યુનયાગ સાક્ષાદ્મરણનો જનક નથી. પરન્તુ તજ્જન્યઅપૂર્વ તાદશમરણનું જનક છે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ખડ્ગપ્રહારથી જ્યાં બ્રાહ્મણમાં વ્રણ (ઘા) થાય છે અને તે પાકવાથી પરંપરાએ બ્રાહ્મણનું મરણ થાય છે, ત્યાં ખડ્ગપ્રહાર
૧૩૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનારને હિંસાનું પાપ નહીં લાગે.
શ્યનયાગમાં, અદષ્ટાદ્વારકત્વનો નિવેશ કર્યા વિના બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વને ઉપપન્ન કરનારના મતને જણાવે છે - केचित्तु... त्यादि ग्रंथथी - माशय मे छे श्येनयागनु ફળ મરણ નથી. પરન્તુ સાક્ષાહ્મરણજનક વ્યાપારાત્મકહિંસા ફળ છે. તેથી શ્વેનયાગજન્યખડ્યાઘાતાદિસ્વરૂપ હિંસા, ત્યાં અભિચારપદાર્થ છે, જે પ્રાયશ્ચિત્તનો વિષય છે. ખજ્ઞાભિघाताहि पान% छे. तेथी श्येनयाग 'श्येनेनाऽभिचरन् यजेत' આ કૃતિથી વિહિત હોવાથી તે પાપનો જનક નથી. તેથી તેમાં બલવદનિષ્ઠાનનુબંધિત્વ છે. પરંતુ યેનયાગજન્યખડ્યાભિઘાતાદિ પા૫ના જનક હોવાથી ભવિષ્યપાપનાં પ્રતિસંધાનથી સન્તપુરુષો યેનયાગમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. આવું કેટલાક લોકો કહે છે. તેમના મતમાં જે અસ્વારસ્ય છેએ અન્યત્ર અનુસંધેય છે.
.. मुक्तावली । आचार्यास्तु-आप्ताभिप्रायो विध्यर्थः । पाकं कुर्या इत्यादावाज्ञादिरूपेच्छावाचित्ववल्लिङ्गमात्रस्येच्छावाचित्वं लाघवात् । एवं च स्वर्गकामो यजेतेत्यादौ यागः स्वर्गकामकृतिसाध्यतया आप्तेष्ट इत्यर्थः । ततश्चाप्तेष्टत्वेनेष्टसाधनत्वादिकमनुमाय प्रवर्त्तते । कलञ्जभक्षणादौ तदभावान प्रवर्तते । यस्तु वेदे पौरुषेयत्वं नाऽभ्युपैति तं प्रति विधिरेव तावद्गर्भ इव श्रुतिकुमार्याः पुंयोगे मानम् । न च कर्चस्मरणं बाधकम्, कपिलकणादादिकमारभ्याऽद्यपर्यन्तं कर्तृस्मरणस्यैव प्रतीयमानत्वात् । अन्यथा स्मृतीनामप्यकर्तृकत्वापत्तेः । तत्रैव कर्तृस्मरणमस्तीति चेत्, वेदेऽपि “छन्दांसि जज्ञिरे तस्मात्-" इत्यादिकर्तृस्मरणमस्त्येव । एवम् -
'प्रतिमन्वन्तरं चैषा श्रुतिरन्या विधीयते-' इत्यपि द्रष्टव्यम् । "स्वयम्भूरेष भगवान् वेदो गीतस्त्वया पुरा । शिवाद्या ऋषिपर्यन्ताः स्मद्रोऽस्य न कारकाः॥” इति तु वेदस्य
૧૩૪
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
स्तुतिमात्रम् । न च पौरुषेयत्वे भ्रमादिसम्भवादप्रामाण्यं स्यादिति वाच्यम् । नित्यसर्वज्ञत्वेन निर्दोषत्वात् । अत एव पुरुषान्तरस्य भ्रमादिसम्भवांन्न कपिलादेः कर्तृत्वं वेदस्य । किञ्च वर्णानामनित्यत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् सुतरां तत्सन्दर्भस्य वेदस्याऽनित्यत्वमिति ॥१५०॥
૦૦
ઃ વિવરણ :
વિધ્યર્થ ‘આમાભિપ્રાય' છે - એ પ્રમાણેના ઉદયનાચાર્યનાં મતને જણાવે છે. - આચાર્યાસ્તુ ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય એ છે કે ઉદયનાચાર્યનાં મતે વિધ્યર્થ આસાભિપ્રાય છે. એનાથી સ્વેષ્ટસાધનતાનું અનુમાન થાય છે. અને અનુમિત્યાત્મક સ્વેષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રવર્તક બને છે. ‘ા ાં’ અને ‘પણ ર્વામ્' ઇત્યાદિ પ્રથમ અને દ્વિતીય પુરુષના પ્રયોગસ્થળે વિધ્યર્થ જેવી રીતે આજ્ઞાદિ સ્વરૂપ ઇચ્છા મનાય છે, તેવી રીતે તૃતીયપુરુષના પ્રયોગસ્થળે પણ વિધ્યર્થ ઈચ્છા મનાય છે. કારણ કે બલવદનિદાનનુબંધિત્વાદિને વિધ્યર્થ માનવાની અપેક્ષાએ સર્વત્ર વિધ્યર્થ; ઇચ્છાસ્વરૂપ માનવામાં લાઘવ છે. તેથી નામો યનેત' ઇત્યાદિ સ્થળે પણ ‘યાળ: સ્વાિમકૃતિસાધ્યુતયા ઞપ્તે:' આ પ્રમાણે વિધ્યર્થ મનાય છે. અને તેથી આપ્તેષ્ટત્વથી ઇષ્ટસાધનત્વનું અનુમાન કરીને યાગમાં પુરુષની પ્રવૃત્તિ થાય છે. ‘‘યો મમ સ્વયંામસ્ય बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनं, मत्कृतिसाध्यतयाऽऽप्तेनेष्यमाणत्वात्; મન્માત્રવૃત્તિસાધ્યતયેષ્ટમાળમડ્મોનનવ'' આ અનુમાનથી ઇષ્ટસાધનતાનું અનુમાન થાય છે. કલંજભક્ષણમાં આમેષ્ટત્વનો અભાવ હોવાથી તહેતુક ઇષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનના અભાવે પુરુષની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. યદ્યપિ વેદ અપૌરુષેય હોવાથી ત્યાં વિધ્યર્થ આસાભિપ્રાય સંભવિત નથી. પરન્તુ વેદ અપૌરુષેય છે - એ કહેવું યોગ્ય નથી. જે લોકો (મીમાંસકો) વેદને પૌરુષેય નથી માનતા, તેમને એટલું જ કહેવું છે કે કુમારીના પુરુષયોગમાં
૧૩૫
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુમારીનો ગર્ભ જેમ પ્રમાણ છે. તેમ શ્રતિસ્વરૂપકુમારીના આપ્તયોગમાં વિધિ જ પ્રમાણ છે. કારણ કે વતૃભિન્નની ઈચ્છા ને જણાવવાનું સામર્થ્ય; વિધિ (નેત... ઈત્યાદિ પ્રયોગ)માં નથી. કર્તાનું અસ્મરણ, વેદના પૌરુષેયત્વમાં બાધક છે. અર્થાત્ “વેવોડપૌરુષેયોડસ્પર્યમાર્તુત્વીટુ આ અનુમાન, વેદનાં પૌરુષેયત્વમાં બાધક છે. આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે કપિલ, કણાદ, ગૌતમાદિષિઓ અને તેમના શિષ્યો દ્વારા આજ સુધી વેદનાં કર્તાને જણાવનારી સ્મૃતિઓનું પ્રણયન કરાયું છે. “વેઃ પૌરુષેયો વાવીસમૂહત્વતિ; મારતાવિત’ ઈત્યાદિ પ્રમાણથી વેદના કર્તાનું સ્મરણ થાય છે. તેથી ‘કત્રસ્મરણ” બાધક છે – એ કહેવું યોગ્ય નથી. અન્યથા વેદમાં ઉક્તાનુમાનથી સકરૂંકત્વ ન માનીએ, તો સ્મૃતિઓમાં પણ સકર્તકત્વાભાવની આપત્તિ આવશે. “સ્મૃતિઓમાં જ કર્રસ્મરણ છે, વેદમાં નથી. તેથી સ્મૃતિઓમાં સકરૂંકત્વાભાવની આપત્તિ નહીં આવે. વેદમાં તાદશસ્મરણ ન હોવાથી તેમાં પૌરુષેયત્વ નથી.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ કારણ કે ઇન્વેસિગારે તસ્મત' ઇત્યાદિ શ્રુતિઓ અને પ્રતિમન્વન્તર વૈષ શ્રુતિન્યા વિધીયતે' ઇત્યાદિ સ્મૃતિઓથી વેદના સકત્ત્વનું સ્મરણ છે જ. યદ્યપિ ‘‘આ નિત્ય સર્વાર્થપ્રકાશક વેદ, પૂર્વે, સૃષ્ટિકાલે પરમાત્મન્ તમારા વડે ગવાયા છે. (ઉત્પાદિત નથી.) તેથી શિવાદિથી ઋષિ સુધીના બધા પુરુષો વેદનાં સ્મરણને કરનારા છે. પણ વેદના કર્તા નથી.' આ પ્રમાણેના ભારતાદિવચનથી વેદનાં અપૌરુષેયત્વનું જ્ઞાન થાય છે. પરંતુ ઉક્તવચનો વેદની સ્તુતિ કરનારા છે. સ્મૃત્યાદિની અપેક્ષાએ વિશિષ્ટ પુરુષ દ્વારા સ્વતંત્રપણે તેની રચના છે. મૃત્યાદિ તો તમૂલક છે. એ વસ્તુને જણાવનારા એ વચનો છે, નહીં કે વેદના અપૌરુષેયત્વને જણાવનારા એ વચનો છે. યદ્યપિ વેદને પૌરુષેય માનીએ તો પુરુષને દોષના
૧૩૬
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણે ભ્રમાદિનો સંભવ હોવાથી તત્પ્રણીતવેદમાં અપ્રામાણ્ય આવશે. પરન્તુ નિત્ય સર્વવિષયકજ્ઞાનવાન્ પુરુષે એની રચના કરી હોવાર્થી વેદ નિર્દોષ છે. અર્થાત્ ભ્રમાદિદોષથી રહિત છે. તેથી જ નિત્યસર્વવિષયકજ્ઞાનવત્ત્વનો કપિલાદિમાં અભાવ હોવાથી તેઓને વેદના કર્તા નથી માનતા. ‘નિત્યસર્વજ્ઞપ્રણી – તત્વના કારણે વેદમાં પ્રામાણ્ય છે, એમ માનવાની અપેક્ષાએ તો વેદને નિત્યનિર્દોષ માનવામાં ઔચિત્ય છે; તેથી વેદના પૌરુષેયત્વમાં બાધ આવે છે.' આ પ્રમાણે પણ નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે ‘વર્ણો અનિત્ય છે.' એ વસ્તુ, આગળ કહેવાશે. તદનુસાર વર્ણસન્દર્ભ સ્વરૂપ વેદમાં પણ અનિત્યત્વ છે. તેથી તેમાં નિત્યત્વ ન હોવાથી નિત્યનિર્દોષત્વને વેદની પ્રામાણિકતાનું પ્રયોજક માનવાનું શક્ય નથી... ઇત્યાદિ અન્યત્ર વિસ્તારથી જણાવ્યું છે. ૧૫ના
હારિાવતી ।
उपादानस्य चाऽध्यक्षं प्रवृत्तौ जनकं भवेत् । निवृत्तिस्तु भवेद् द्वेषाद् द्विष्टोपायत्वधी यदि ॥ १५१ ॥ यत्नो जीवनयोनिस्तु सर्वदाऽतीन्द्रियो भवेत् । शरीरे प्राणसञ्चारे कारणं तत्प्रकीर्त्तितम् ॥१५२॥ मुक्तावली ।
उपादानस्येति उपादानस्य-समवायिकारणस्य, अध्यक्षंप्रत्यक्षञ्च प्रवृत्तौ कारणमिति ।
निवृत्तिरिति द्विष्टसाधनताज्ञानस्य दुःखसाधनविषयकनिवृत्तिं प्रति जनकत्वमन्वयव्यतिरेकादवधारितमिति भावः ॥१५९॥
यत्न इति जीवनयोनियत्नो यावज्जीवनमनुवर्त्तते स चातीन्द्रियः । तत्र प्रमाणमाह - शरीर इति । प्राणसञ्चारो ह्यधिकश्वासादिः प्रयत्नसाध्यः । इत्थञ्च प्राणसञ्चारस्य सर्वस्य यत्नसाध्यत्वमनुमानात् ।
-
-
-
૧૩૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रत्यक्षयत्नस्य बाधाच्चातीन्द्रिययत्नसिद्धिः । स एव जीवनयोनिः પ્રયત્નઃ II8૧રા રૂતિ યત્નનરૂપણમ્ II
: વિવરણ : ૩૫દ્વાન-સમવાયRળી... ઈત્યાદિ - આશય એ છે તત્સાધ્યકપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે તત્સમવાયિકારણ સ્વરૂપ ઉપાદાનનું લૌકિકપ્રત્યક્ષ કારણ છે. ઘટાદિસાધ્યક પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઘટાદિના ઉપાદાન કપાલાદિનું લૌકિકપ્રત્યક્ષ કારણ છે. યદ્યપિ શબ્દસાધ્યકપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ શબ્દોપાદાન (ગગન)નાં લૌકિકપ્રત્યક્ષને કારણે માનીએ તો ગગનનું તાદશપ્રત્યક્ષ થતું ન હોવાથી શબ્દસાધ્યકપ્રવૃત્તિ મૃદંગાદિમાં નહીં થાય. પરન્તુ મૃદંગાદિમાં શબ્દસાધ્યકપ્રવૃત્તિ ન થાય એ ઈષ્ટ જ છે. કારણ કે મૃદંગાદિમાં શબ્દસાક્ષાત્કારસાધ્યકપ્રવૃત્તિ જ મનાય છે.
દુઃખસાધનવિષયકનિવૃત્તિની પ્રત્યે દ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. કારિકાવલીમાં ‘ટ્રેષત' આ પ્રમાણેનો નિર્દેશ, નિવૃત્તિની પ્રત્યે ફલનો દ્વેષ અને દ્વિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ છે. એ અભિપ્રાયથી છે. ૧૫૧
નીવનયોનિયત્નો... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે જીવનયોનિપ્રયત્ન, જીવીએ ત્યાં સુધી વર્તે છે. તે અતીન્દ્રિય છે. જીવનયોનિપ્રયત્નમાં પ્રમાણ જણાવે છે - કારિકાવલીમાં શરીરે... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે દોડતા માણસની શ્વાસક્રિયા પ્રયત્નના ઉત્કર્ષથી થતી જોવાય છે. તેથી અધિકશ્વાસાદિ સ્વરૂપ પ્રાણસચ્ચાર જેમ પ્રયત્નસાધ્ય છે, તેવી રીતે પ્રાણસંચારમાત્ર પ્રયત્નસાધ્ય છે – એવું અનુમાનથી સિદ્ધ થાય છે. તે પ્રયત્ન; પ્રત્યક્ષનો વિષય થતો ન હોવાથી તેને અતીન્દ્રિય મનાય છે. આ પ્રાણસંચારનો હેતુભૂત પ્રયત્ન જ જીવનયોનિપ્રયત્ન કહેવાય છે. ઉપરા
| તિ યત્નનિરૂપમ્ |
૧૩૮
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली |
अतीन्द्रियं गुरुत्वं स्यात् पृथिव्यादिद्वये तु तत् । अनित्ये तदनित्यं स्यान्नित्ये नित्यमुदाहृतम् ॥१५३॥ तदेवाऽसमवायि स्यात् पतनाख्ये तु कर्मणि । सांसिद्धिकं द्रवत्वं स्यान्नैमित्तिकमथाऽपरम् ॥ १५४ ॥ सांसिद्धिकं तु सलिले द्वितीयं क्षितितेजसोः । परमाणौ जले नित्यमन्यत्राऽनित्यमिष्यते ॥ १५५ ॥ नैमित्तिकं वह्नियोगात् तपनीयघृतादिषु । द्रवत्वं स्यन्दने हेतुर्निमित्तं सङ्ग्रहे तु तत् ॥ १५६॥ मुक्तावली ।
गुरुत्वं निरूपयति-अतीन्द्रियमिति । अनित्ये - द्वयणुकादौ । तत्गुरुत्वमनित्यम्, नित्ये- परमाणौ नित्यम्, गुरुत्वमित्यनुवर्त्तते ॥१५३॥ `तत्-गुरुत्वम् असमवायि - असमवायिकारणम् । पतने-आद्यपतन इत्यर्थः । इति गुरुत्वनिरूपणम् ॥
द्रवत्वं निरूपयति- सांसिद्धिकमिति । द्रवत्वं द्विविधम्, सांसिद्धिकं नैमित्तिकञ्चेत्यर्थः ॥ १५४ ॥ परमाणाविति-जलपरमाणौ द्रवत्वं नित्यमन्यत्र पृथ्वीपरमाण्वादी जलद्वयणुकादौ च द्रवत्वमनित्यम् ॥१५५॥
कुत्रचित् तेजसि कुत्रचित् पृथिव्यां च नैमित्तिकं द्रवत्वम् । तत्र को वा नैमित्तिकार्थस्तद् दर्शयति नैमित्तिकमिति । वह्नीतिपदं तेजोऽ र्थकम् । तथा च तेजःसंयोगजन्यं नैमित्तिकं द्रवत्वम् । तच्च सुवर्णादिरूपे तेजसि, घृतजतुप्रभृतिपृथिव्यां च वर्त्तत इत्यर्थः ।
·
द्रवत्वं स्यन्दने हेतुरिति । असमवायिकारणमित्यर्थः । सङ्ग्रहेसक्त्वादिसंयोगविशेषे । तत् - द्रवत्वम् स्नेहसहितमिति बोद्धव्यम् । तेन द्रुतसुवर्णादीनां न सङ्ग्रहः ॥ १५६ ॥ इति द्रवत्वनिरूपणम् ॥
I
૧૩૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
': વિવરણ : હવે ક્રમ પ્રાપ્ત ગુરુત્વ'નું નિરૂપણ કરે છે. કારિકાવલીમાં અતીન્દ્રિયં... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. પૃથ્વી અને જલમાં વૃત્તિ ગુરુત્વ અતીંદ્રિય છે. પરમાણુવૃત્તિ ગુરુત્વ નિત્ય છે. અને દ્વયણુકાદિમાં તે અનિત્ય છે. આદ્યપતનક્રિયાનું અસમવાધિકારણ ગુરુત્વ' છે.... ઈત્યાદિ તર્કસંગ્રહ-વિવરણ'માં વિવૃત છે. "
દ્રવત્વનું નિરૂપણ કરે છે - સિમ્... ઇત્યાદિ કારિકાથી. સાંસિદ્ધિક અને નૈમિત્તિક આ બે ભેદથી દ્રવત્વ બે પ્રકારનું છે. જલપરમાણુવૃત્તિદ્રવત્વ નિત્ય છે. તભિન્ન જલદ્વયણુકાદિવૃત્તિદ્રવર્તી અનિત્ય છે. પૃથ્વી, જલ અને તેજમાં પ્રવર્તી વૃત્તિ છે. કવચિત્ પૃથ્વીમાં અને કવચિત તેજમાં નૈમિત્તિકદ્રવત્વ છે. વનિ અર્થાત્ તેજના સંયોગથી જન્યદ્રવત્વને નૈમિત્તિકદ્રવત્વ કહેવાય છે. જે સુવર્ણાદિસ્વરૂપ તેજમાં અને વૃતાદિસ્વરૂપ પૃથ્વીમાં વૃત્તિ છે. આદ્યસ્યનક્રિયાની પ્રત્યે દ્રવત્વ અસમાયિકારણ છે. સતુ વગેરેના સંગ્રહમાં સ્નેહસમાનાધિકરણદ્રવત્વ નિમિત્તકારણ છે. તેથી સ્નેહરહિત દ્રુતસુવર્ણાદિથી સંગ્રહ-પિંડીભાવ થતો નથી. આ બધી વાતો પણ તર્કસંગ્રહ - વિવરણમાં જણાવેલી છે. I૧૫૩૧૫૪૧૫પા૧૫૬
વારિવહાવતી ! स्नेहो जले स नित्योऽणावनित्योऽवयविन्यसौ । तैलान्तरे तत्प्रकर्षाद् दहनस्याऽनुकूलता ॥१५७॥ संस्कारभेदो वेगोऽथ स्थितिस्थापकभावने । मूर्त्तमात्रे तु वेगः स्यात् कर्मजो वेगजः क्वचित् ॥१५८॥ स्थितिस्थापकसंस्कारः क्षितौ केचिच्चतुर्ध्वपि ।
૧૪૦
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
अतीन्द्रियोऽसौ विज्ञेयः क्वचित् स्पन्देऽपि कारणम् ॥१५९॥
मुक्तावली । स्नेहं निरूपयति-स्नेहो जल इति जल एवेत्यर्थः । असौस्नेहः । ननु पृथिव्यामपि तैले स्नेह उपलभ्यते, न चासौ जलीयः, तथा सति दहनप्रातिकूल्यप्रसङ्गादत आह-तैलान्तर इति । तत्प्रकर्षात्स्नेहप्रकर्षात् । तैल उपलभ्यमानः स्नेहोऽपि जलीय एव, तस्य प्रकृष्टत्वादग्नेरानुकूल्यम् । अपकृष्टस्नेहं हि जलं वह्नि नाशयतीति भावः ॥ १५७ ॥ इति स्नेहनिरूपणम् ॥
संस्कारं निरूपयति-संस्कारेति । वेगस्थितिस्थापकभावनाभेदात् संस्कारस्त्रिविध इत्यर्थः । मूर्त्तमात्र इति-कर्मजवेगजभेदाद् वेगो द्विविध इत्यर्थः । शरीरादौ हि नोदनजनितेन कर्मणा वेगो जन्यते । तेन च पूर्वकर्मनाशः, तत उत्तरकर्म एवमग्रेऽपि । विना च वेगं कर्मणः कर्मप्रतिबन्धकत्वात् पूर्वकर्मनाश उत्तरकर्मोत्पत्तिश्च न स्यात् । यत्र वेगवता कपालेन जनिते घटे वेगो जन्यते स वेगजो वेगः ॥१५८॥ ___ स्थितिस्थापकेति । आकृष्टशाखादीनां परित्यागे पुनर्गमनस्य स्थितिस्थापकसाध्यत्वात् । के चिदिति-चतुर्षु-क्षित्यादिषु स्थितिस्थापकं के चिन्मन्यन्ते तदप्रमाणमिति भावः । असौस्थितिस्थापकः । क्वचित्-आकृष्टशाखादौ ॥१५९॥
००
: विव२९ : स्नेनु नि३५५। ७३ छ - स्नेहो जले... त्या २tथी - આશય ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. સ્નેહ જલમાં જ છે. તૈલાદિ પૃથ્વીમાં પણ યદ્યપિ સ્નેહ દેખાય છે. એ સ્નેહ તૈલાદ્યન્તર્ગત જલનો છે - એમ કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે જલીયસ્નેહ દહનમાં પ્રતિકૂલ છે. તેથી દહનાનુકૂલ તૈલદિપૃથ્વીવૃત્તિ સ્નેહ જણાતો હોવાથી “જલમાં જ સ્નેહ છે.' એ કહેવું યોગ્ય નથી. પરંતુ તૈલાદ્યન્તર્ગત જે સ્નેહ જણાય છે, તે જલીય છે. માત્ર
૧૪૧
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
એનો પ્રકર્ષ હોવાથી તે દહનમાં અનુકૂલ છે. અપકૃષ્ટસ્નયુક્ત પાણી વનિનો નાશ કરે છે... ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે. આપણા - સંસ્કારનું નિરૂપણ કરે છે - સં%ારમેવો... ઇત્યાદિ. ગ્રંથથી - વેગ, સ્થિતિસ્થાપક અને ભાવના આ ત્રણભેદથી સંસ્કાર ત્રણ પ્રકારનો છે. આમાં વેગાત્મક સંસ્કાર કર્મજન્ય' અને વેગજન્ય' ભેદથી બે પ્રકારનો છે. વેગ કર્મનો નાશક અને કર્મનો ઉત્પાદક છે, એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરે છે – રીવાલો... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે, નોદન (શબ્દાજનકસંયોગ)થી જન્ય એવાં કર્મથી શરીરમાં વેગ ઉત્પન્ન થાય છે. તેનાથી પૂર્વકર્મનો નાશ થાય છે; અને તેથી ઉત્તરકર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. આવી જ રીતે આગળ ઉત્તરકર્મથી પૂર્વવેગનો નાશ થાય છે, અને તેથી ઉત્તરવેગની ઉત્પત્તિ થાય છે. વેગ વિના પૂર્વકર્મનો નાશ શક્ય નથી. કારણ કે ત્યાં પૂર્વકર્મનો નાશક અન્ય કોઈ નથી. પૂર્વકર્મનો નાશ ન થાય તો કર્મની (ઉત્તરકર્મની) ઉત્પત્તિ નહીં થાય. કારણ કે પૂર્વકર્મ ઉત્તરકર્મની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. જ્યાં વેગવત્ કપાલાદિથી ઘટાદિમાં વેગ ઉત્પન્ન થાય છે, તે વેગજન્ય વેગ છે... ઇત્યાદિ અન્યત્ર અનુસંધેય છે. II૧૫૮
સ્થિતિસ્થાપતિ – આશય એ છે કે, વૃક્ષાદિની શાખાદિને ખેંચીને છોડી દીધા પછી ફરીથી તે પૂર્વવત્ થઈ જાય છે. ત્યાં તે તે શાખાદિના યથાપૂર્વસંયોગનો જનક સ્થિતિસ્થાપક છે. વેગમાં ઉત્તરદેશસંયોગનું જનકત્વ હોવા છતાં પૂર્વવત્સયોગનું જનકત્વ ન હોવાથી વેગથી ભિન્ન સ્થિતિસ્થાપકને માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. સ્થિતિસ્થાપકાખ્યસંસ્કાર પૃથ્વીમાં જ વૃત્તિ છે. પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વાયુમાં સ્થિતિસ્થાપક છે, એવી કેટલાક લોકોની માન્યતા છે. પરંતુ એ પ્રમાણ નથી. સ્થિતિસ્થાપક અતીન્દ્રિય છે. કવચિત્ વૃક્ષાદિની આકૃષ્ટશાખાદિનાં સ્પન્દનમાં તે કારણ છે. I૧૫૯ી.
૧૪૨
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारिकावली। भावनाख्यस्तु संस्कारो जीववृत्तिरतीन्द्रियः । उपेक्षानात्मकस्तस्य निश्चयः कारणं भवेत् ॥१६०॥ स्मरणे प्रत्यभिज्ञायामप्यसौ हेतुरुच्यते ।
मुक्तावली । भावनाख्य इति - तस्य-संस्कारस्य । उपेक्षात्मकज्ञानात् संस्कारानुत्पत्तेरुपेक्षानात्मक इत्युक्तम् । तत्संशयात् संस्कारानुत्पत्तेनिश्चय इत्युक्तम् । तेनोपेक्षान्यनिश्चयत्वेन संस्कारं प्रति हेतुतेति भावः । ननु स्मरणं प्रत्युपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुत्वं, तेनोपेक्षादिस्थले न स्मरणम् । इत्थञ्च संस्कारं प्रति ज्ञानत्वेनैव हेतुतास्त्विति चेन्न । विनिगमनाविरहेण संस्कारं प्रत्युपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुतायाः सिद्धत्वात् । किञ्चोपेक्षास्थले संस्कारकल्पनाया गुरुत्वात् संस्कारं प्रति चोपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुतायाः सिद्धत्वात् ॥१६०॥ ____ तत्र प्रमाणं दर्शयति-स्मरण इति । असौ-संस्कारो यतः स्मरणं प्रत्यभिज्ञां च जनयत्यतः संस्कार: कल्प्यते । विना व्यापारं पूर्वानुभवस्य स्मरणादिजननासामर्थ्यात्, स्वस्वव्यापारान्यतराभावे कारणत्वासम्भवात् । न च प्रत्यभिज्ञां प्रति तत्तत्संस्कारस्य हेतुत्वे प्रत्यभिज्ञायाः संस्कारजन्यत्वेन स्मृतित्वापत्तिरिति वाच्यम्; अप्रयोजकत्वात् । परे त्वनुबुद्धसंस्कारात् प्रत्यभिज्ञानुदयादुद्बुद्धसंस्कारस्य हेतुत्वापेक्षया तत्तत्स्मरणस्यैव प्रत्यभिज्ञां प्रति हेतुत्वं कल्प्यत इत्याहुः ॥ इति संस्कारनिरूपणम् ॥
: वि१२९! : भावनाभ्यसंस्तुं नि३५५। ७३ छे. 'भावनाख्य...' ઈત્યાદિ કારિકાથી - ભાવનાખ્યસંસ્કાર અતીન્દ્રિય છે. તે આત્માનો ગુણ છે, જે ઉપેક્ષાત્મકજ્ઞાનથી ભિન્ન એવાં નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનથી જન્ય છે. ઉપેક્ષાત્મકજ્ઞાનથી અને
૧૪૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંશયાત્મકલ્લાનથી સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થતી ન હોવાથી સંસ્કારની પ્રત્યે નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાનમાત્રને અથવા તો જ્ઞાનમાત્રને કારણ માનતા નથી. પરંતુ ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ મનાય છે. યદ્યપિ સ્મરણની પ્રત્યે ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનની કારણતા સિદ્ધ હોવાથી ઉપેક્ષાત્મક કે સંશયાત્મક જ્ઞાનથી સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થવા છતાં તે સ્થળે સ્મરણનો પ્રસંગ નહીં આવે. તેથી સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપેક્ષા...નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને કારણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. જ્ઞાનત્વેન જ કારણતા માનવી જોઈએ. પરતુ જ્ઞાનત્વેન જ્ઞાનમાત્રને સ્મરણની પ્રત્યે કારણ માનવું અને ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ માનવું કે, ઉપર જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનને સ્મરણ અને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ માનવું - એમાં કોઈ વિનિગમના ન હોવાથી સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનનિષ્ઠકારણતા સિદ્ધ થાય છે. બીજું જ સ્મરણની પ્રત્યે ઉપેક્ષાન્યનિશ્ચયત્વેન અને સંસ્કારની પ્રત્યે જ્ઞાનત્વેન કારણ માનીએ તો ઉપેક્ષાદિસ્થળે સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થાય છે - એવી કલ્પનામાં ગૌરવ હોવાથી વસ્તુતઃ સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને કારણ માનવામાં જ ઔચિત્ય છે. આથી સમજી શકાય છે કે જ્ઞાનમાં ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન સંસ્કારનિષ્ટકાર્યતાનિરૂપિતકારણતા સિદ્ધ છે.
સંસ્કારમાં પ્રમાણ જણાવે છે - મા... ઇત્યાદિ કારિકાથી – આશય એ છે કે જે કારણથી અનુભવ, સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાને ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી સંસ્કારની કલ્પના કરાય છે. સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાની પૂર્વેનો અનુભવ; વ્યાપાર વિના સ્મરણાદિનો જનક થઈ શકશે નહીં. કારણ કે કાર્યોત્પત્તિની અવ્યવહિતપૂર્વેક્ષણે સ્વ (અનુભવી અને સ્વવ્યાપાર (સંસ્કારાદિ) એતદન્યતરનો અભાવ હોય તો સ્મૃતિ કે
૧૪૪
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યભિજ્ઞાની કારણતાનો અનુભવમાં સંભવ નથી. કાર્યાવ્યવહિતપ્રાફિક્ષણવૃત્તિસ્વસ્વવ્યાપારકત્વ જ સ્વનિષ્ઠકારણતા છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રાતન અનુભવથી તેનો અભાવ હોવા છતાં જેના દ્વારા સ્મૃતિ અને પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે, તેને સંસ્કાર કહેવાય છે. યદ્યપિ પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે તત્વ તત્ સંસ્કારને કારણે માનીએ તો તજ્જન્યપ્રત્યભિજ્ઞાને સ્મૃતિ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. પરંતુ સંસ્કારજન્યત્વ' એ સ્મૃતિત્વનું પ્રયોજક ન હોવાથી સ્મૃતિત્વને પ્રત્યભિજ્ઞામાં માનવાનો પ્રસંગ નહીં આવે. સ્મૃતિત્વનું પ્રયોજક કોણ છે ? એ જાણવાની ઇચ્છાવાળાએ તર્કસંગ્રહ'નું સ્મરણ કરવું.
કેટલાક લોકો “અનુબુદ્ધસંસ્કારથી પ્રત્યભિજ્ઞા થતી ન હોવાથી તેની પ્રત્યે; ઉબુધસંસ્કારને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ તત્તસ્મરણને જ કારણ માનવામાં ઔચિત્ય છે.' એમ કહે છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે આ રીતે પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે સ્મરણ અને તેની પ્રત્યે ઉબુદ્ધ સંસ્કારને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે ઉદ્દબુધસંસ્કારમાં કારણત્વની કલ્પનામાં લાઘવ છે. - | ત સંઋનિરૂપણમ્ |
વારિવાવતી . धर्माधर्मावदृष्टं स्याद् धर्मः स्वर्गादिकारणम् ॥ १६१॥ गङ्गास्नानादियागादिव्यापारः स तु कीर्तितः । कर्मनाशाजलस्पर्शादिना नाश्यस्त्वसौ मतः ॥१६२।।
' યુવતી ! . अदृष्टं निरूपयति-धर्माधर्माविति । स्वर्गादिसकलसुखानां स्वर्गसाधनीभूतशरीरादीनां च साधनं धर्म इत्यर्थः ॥१६॥
तत्र प्रमाणं दर्शयितुमाह-यागादीति । यागादिव्यापारतया हि धर्मः कल्प्यते । अन्यथा यागादीनां चिरविनष्टतया निर्व्यापारतया च
SI |
૧૪૫
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालान्तरभाविस्वर्गजनकत्वं न स्यात् । तदुक्तमाचार्यैः
‘ વિધ્વસ્ત છતાયાSત્ત ન ઋÍતિશય વિના ' કૃતિ !
ननु यागध्वंस एव व्यापार: स्यात् । न च प्रतियोगिध्वंसयोरेकत्राऽजनकत्वम्; सर्वत्र तथात्वे मानाभावात् । न च त्वन्मते फलानन्त्यं मन्मते चरमफलस्याऽपूर्वनाशकत्वान्न तथात्वमिति वाच्यम् । कालविशेषस्य सहकारित्वादित्यत आह-गङ्गास्नाने ति । गङ्गास्नानस्य हि स्वर्गजनकत्वेऽनन्तानां जलसंयोगध्वंसानां व्यापारत्वमपेक्ष्यैकमेवाऽपूर्वं कल्प्यते लाघवादिति भावः । ।
.: વિવરણ : હવે ક્રમ પ્રાપ્ત અદષ્ટનું રૂપણ કરે છે – “ધર્માધવે...” ઇત્યાદિ કારિકાથી – આશય સ્પષ્ટ છે કે, સ્વર્ગાદિસકલસુખોનું અને સુખનાં સાધનભૂત શરીરાદિનું સાધન ‘ધર્મ છે. ધર્મમાં પ્રમાણ જણાવે છે - યાત્રિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે સ્વર્ગાદિના જનક યાગ, હોમ અને દાનાદિના વ્યાપાર તરીકે ધર્મની કલ્પના કરાય છે. અન્યથા યાગાદિ અનુષ્ઠાનો ઘણા કાળ પૂર્વે નાશ પામ્યાં હોવાથી અને તજજન્ય ધર્મ સ્વરૂપ વ્યાપાર ન હોવાથી કાલાન્તરમાં પ્રાપ્ત થનાર સ્વર્ગાદિનું જનકત્વ યાગાદિમાં માની શકાશે નહીં. એ વસ્તુને ઉદયનાચાર્યું ન્યાયકુસુમાંજલીમાં જણાવી છે કે ‘ચિરકાળપૂર્વેવિનષ્ટ યાગાદિ કર્મ અપૂર્વસ્વરૂપ અતિશય વિના ફલપ્રદાન માટે સમર્થ નથી.” સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિની પ્રત્યે યાગાદિસ્વંસને વ્યાપાર માનીએ તો યાગાદિમાં સ્વર્ગાદિજનકત્વની ઉપપત્તિ થઈ શકે છે. તેથી ધર્માત્મકવ્યાપારને માનવાની આવશ્યકતા નથી. “એક જ સ્વર્ગાદિ પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યની પ્રત્યે પ્રતિયોગી-યાગાદિ અને તેનો ધ્વસ એ બંન્ને કારણ માની શકાશે નહીં.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે, પ્રતિયોગિ અને ધ્વસને એકકાર્યની પ્રત્યે
૧૪૬
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ નહીં માનવાનું સાર્વત્રિક નથી. કવચિદ્ યાગાદિ સ્થળે તેમ માની શકાય છે. “ “યાગાદિના વ્યાપાર તરીકે યાગાદિના ધ્વંસને માનીએ તો યાગાદિનો ધ્વંસ અનંત હોવાથી અનન્તફળની પ્રાપ્તિનો પ્રસંગ આવશે. અપૂર્વને વ્યાપાર માનવાથી એ પ્રસંગ નહીં આવે. કારણ કે ચરમફળથી અપૂર્વનો નાશ શક્ય છે.' આ પ્રમાણે પણ નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે યાગાદિસ્વંસ અનન્ત હોવા છતાં યાગાદિજન્ય સ્વર્ગાદિફળની પ્રાપ્તિમાં કાલવિશેષસહકારિકારણ હોવાથી ફલનાં આનત્યનો પ્રસંગ નહીં આવે. આથી સ્પષ્ટ છે કે ધર્મને માન્યા વિના યાગાદિમાં સ્વર્ગાદિજનકત્વ ઉપપન્ન થઈ શકે છે, એ કહેવું યુક્ત નથી - એ જણાવવા કારિકામાં સ્નાનાદ્રિ' આ પ્રમાણે નિર્દેશ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, ગગાસ્નાનાદિની સ્વર્ગાદિજનતાના નિર્વાહ માટે અનંતજલના સંયોગોના ધ્વસને વ્યાપાર માનવાની અપેક્ષાએ લાઘવ હોવાથી; એક અપૂર્વને જ વ્યાપાર મનાય છે... ઇત્યાદિ સ્પષ્ટ છે.
| મુwાવની | ननु ध्वंसोऽपि नं व्यापारोऽस्तु । न च निर्व्यापारस्य चिरध्वस्तस्य कथं कारणत्वमिति वाच्यम् । अनन्यथासिद्धनियतपूर्ववर्त्तित्वस्य तत्राऽपि सत्त्वात् । अव्यवहितपूर्ववर्तित्वं हि चक्षुःसंयोगादेः कारणत्वे, न तु सर्वत्र कार्यकालवृत्तित्वमिव समवायिकारणस्य कारणत्व इत्यत आह-कर्मनाशेति । यदि ह्यपूर्वं न स्यात् तदा कर्मनाशाजलस्पर्शादिना नाश्यत्वं धर्मस्य न स्यात् । न हि तेन यागादिनाशः प्रतिबन्धो वा कर्तृ शक्यते । तस्य पूर्वमेव वृत्तत्वादिति । एतेन देवताप्रीतिरेव फलमित्यपास्तम् । गङ्गास्नानादौ सर्वत्र देवताप्रीतेरसम्भवात् । देवतायाश्चेतनत्वेऽपि तत्प्रीतेरनुद्देश्यत्वात्, प्रीतेः सुखस्वरूपत्वेन विष्णुप्रीत्यादौ तदसम्भवात् । जन्यसुखादेस्तत्राभावात् । तेन विष्णुप्रीतिजन्यत्वेन पराभिमतस्वर्गादिरेव विष्णुप्रीतिशब्देन कथ्यतें IIઉદ્દરા.
૧૪૭
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
: વિવરણ : નન બંસોડ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે કે યાગાદિની સ્વર્ગાદિજનકતાના નિર્વાહ માટે અપૂર્વ કે. યાગાદિધ્વસને પણ વ્યાપાર માનવાની આવશ્યકતા નથી.
આ રીતે ચિરધ્વસ્ત અને નિર્ચાપાર એવા યાગાદિમાં કારણતાનો જ સંભવ નથી. આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે યાગાદિમાં અનન્યથાસિદ્ધત્વવિશિષ્ટસ્વર્ગાદિપૂર્વવૃત્તિત્વરૂપ સ્વર્ગાદિજનતા સિદ્ધ છે. સર્વત્ર કાર્યાવ્યવહિતપૂર્વવૃત્તિત્વસ્વરૂપ જ કારણતા હોવી જોઈએ - એ નિયમ નથી. ચક્ષુઃસંયોગાદિમાં પ્રત્યક્ષા વ્યવહિતપૂર્વવૃત્તિત્વ અપેક્ષિત હોવા છતાં કારણ માત્રમાં એની આવશ્યકતા નથી. સમવાયિકારણમાં જેમ કાર્યસમાનકાલવૃત્તિત્વ અપેક્ષિત છે, તેમ અસમાયિકારણમાં એ અપેક્ષિત નથી. આથી સમજી શકાય છે કે ધ્વસાદિ વ્યાપાર વિના પણ યાગાદિમાં સ્વર્ગાદિજનકતા સંભવે છે. આ પ્રમાણે શંકાકારના અભિપ્રાયનું નિરાકરણ કરે છે. *ર્મનાશનન... ઈત્યાદિ કારિકાનાં ઉત્તરાદ્ધથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે ઉપર જણાવ્યા મુજબ યાગાદિજન્ય અપૂર્વ ન હોય તો, “કર્મનાશાજલના સ્પર્શથી અપૂર્વનો નાશ થાય છે.” એ કહેવું યોગ્ય નહીં થાય. કર્મનાશાજલના સ્પર્શથી યાગનો જ નાશ થાય છે, એ કહેવું અયુક્ત છે. કારણ કે તાદશસ્પર્શની પૂર્વે યાગાદિ ઉત્પન્ન અને વિનષ્ટ થયા હોવાથી કર્મનાશાજલસ્પર્શાદિથી યાગાદિના નાશનો કે, પ્રતિબન્ધનો સંભવ નથી. આ રીતે અપૂર્વ સિદ્ધ થવાથી “યાગાદિનું ફલ દેવતાપ્રીતિ છે.” એ સિદ્ધાન્તનું પણ નિરાકરણ થાય છે. કારણ કે ગંગાસ્નાનાદિ સર્વત્ર સ્થળે દેવતાપ્રીતિનો સંભવ નથી. દેવતા ચેતન હોવાથી યદ્યપિ તેની પ્રીતિનો સંભવ છે. પરંતુ ગંગાસ્નાનાદિ; તેના ઉદ્દેશથી નથી. કારણ કે પ્રીતિ સુખ સ્વરૂપ હોવાથી નિત્યસુખાત્મક
૧૪૮
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષ્ણુપ્રીત્યાદિમાં ઉદ્દેશ્યત્વનો સંભવ નથી. વિષ્ણુ વગેરે દેવતામાં જન્યસુખાદિને નથી માનતા, તેથી યાગાદિ દેવતા પ્રીતિના ઉદ્દેશથી સંભવિત નથી. તેથી સ્વર્ગાદિ વિષ્ણુપ્રીતિથી જન્ય હોવાથી સ્વર્ગાદિ જ “વિષ્ણુપ્રીતિ' ના नामे मोमाय छे... त्याहि अन्यत्र अनुसंधेय छे. ॥१२॥
कारिकावली । अधर्मो नरकादीनां हेतुर्निन्दितकर्मजः । प्रायश्चित्तादिनाश्योऽसौ जीववृत्ती त्विमौ गुणौ ॥१६३॥
मुक्तावली । अधर्मो नरकादीनामिति । नरकदुःखादिसकलदुःखानां नारकीयशरीरादीनाञ्च साधनमधर्म इत्यर्थः ।
। तत्र प्रमाणमाह-प्रायश्चित्तेति । यदि ह्यधर्मो न स्यात् तदा प्रायश्चित्तादिना नाश्यत्वमधर्मस्य न स्यात् । न हि तेन ब्रह्महननादीनां नाशः प्रतिबन्धो वा विधातुं शक्यते, तस्य पूर्वमेव विनष्टत्वादिति भावः । जीवेति-ईश्वरस्य धर्माधर्माभावादिति भावः ॥१६३॥
: विव२९ : - अधभर्नु न३५९॥ ४२ छे - अधर्मो... त्या २tथी - આંશય સ્પષ્ટ છે કે નરકદુઃખાદિસકલદુઃખોનું અને તત્સાધનભૂત નારકીયશરીરાદિનું સાધન અધર્મ છે. અધર્મમાં प्रभाए। ०४९॥वे छे - 'प्रायश्चित्त...'... त्याहि विन ઉત્તરાર્ધથી. ગ્રંથાશય પૂર્વગ્રંથાશયના અનુસંધાનથી સુજ્ઞેય छ.॥१६॥
कारिकावली। इमौ तु वासनाजन्यौ ज्ञानादपि विनश्यतः ।
१४८
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
- मुक्तावली । इमौ-धर्माधर्मों । वासनेति । अतो ज्ञानिना कृते अपि सुकृतदुष्कृतकर्मणी न फलायाऽलमिति भावः । ज्ञानादपीत्यपिना भोगपरिग्रहः । ननु तत्त्वज्ञानस्य कथं धर्माधर्मनाशकत्वं ? “नाभुक्तं क्षीयते कर्मकल्पकोटिशतैरपि' - इति वचनविरोधात् । इत्थञ्च तत्त्वज्ञानिनां झटिति कायव्यूहेन सकलकर्मणां भोगेन क्षय इति. चेन्न । तत्र भोगस्य वेदबोधितनाशकोपलक्षकत्वात् । कथमन्यथा प्रायश्चित्तादिना कर्मणां नाशः । तदुक्तं "ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन" इत्यादिना । श्रूयते च “क्षीयन्ते चाऽस्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे' इति । ननु तत्त्वज्ञानिनस्तर्हि शरीरावस्थानं सुखदुःखादि च न स्यात्, ज्ञानेन सर्वेषां कर्मणां नाशादिति चेन । प्रारब्धेतरकर्मणामेव नाशात् । तत्तच्छरीरभोगजनकं हि यत्कर्म तत्प्रारब्धम् । तदभिप्रायमेव नाऽभुक्तमिति वचनमिति ॥ इत्यदृष्टनिरूपणम् ॥
: वि१२९ : ગંગાદિના દર્શનથી પરમાત્મામાં ધર્માદિની ઉત્પત્તિ કેમ थती नथी ? मा शंानुं समाधान २ छ - 'इमौ तु...' ઈત્યાદિ કારિકાના પૂર્વાર્ધથી. તે ગ્રંથનો આશય એ છે કે ધર્માધર્મની ઉત્પત્તિમાં મિથ્યાજ્ઞાનજન્યવાસના કારણ છે. પરમાત્મામાં તેનો અભાવ હોવાથી ધર્માદિની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી જ તત્ત્વજ્ઞાનીઓમાં પણ વાસનાનો અભાવ હોવાથી તેઓએ કરેલાં સુકૃત અને દુષ્કૃત ફલજનન માટે સમર્થ બનતાં નથી. તત્ત્વજ્ઞાન અને ભોગથી ધર્માધર્મનો નાશ થાય છે. યદ્યપિ ‘તત્ત્વજ્ઞાનથી ધમધર્મનો નાશ થાય છે એવું भानीमे तो 'नाऽभुक्तं क्षीयते...' मा क्यननो विरोध मावे छे. તેથી તત્ત્વજ્ઞાનીઓના શીધ્ર રચેલા કાયવૂહથી સકલ કર્મોનો मोगथी ०४ क्षय थाय छ, सेभ मानने से. ५२न्तु 'नाभुक्तं क्षीयते...' मही भोगार्थ वेमोधितना। स्व३५ छे. तेथी
૧પ૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદબોધિત-તત્ત્વજ્ઞાનાદિ સ્વરૂપ નાશક વિના અબજો કલ્પો જાય તો પણ કૃતકર્મોનો ક્ષય થતો નથી, આ પ્રમાણે ‘નામુર્ત્ત ક્ષીયતે...’ આ વાક્યનો અર્થ છે. અન્યથા ઉપર જણાવ્યા મુજબ ભોગપદાર્થને વેદબોધિતનાશકસ્વરૂપ ન માનીએ તો બધા જ કમાં ભળી બ્લ્યૂ વધાવી ાિકને પ કર્મનાશક માની શકાશે નહીં. તેથી સ્પષ્ટ છે કે ધર્માધર્મનો નાશ તત્ત્વજ્ઞાનથી માનીએ તો ‘નામુર્ત્ત ક્ષીયતે...' આ વચનનો વિરોધ નથી. તેથી કહ્યું છે કે જ્ઞાનાગ્નિઃ સર્વાંળિ મમ્મસાત્ તેનુંન !' અર્થાર્ હે અર્જુન ! જ્ઞાનસ્વરૂપ અગ્નિ, શુભાશુભસકલકર્મોથી જન્ય અદૃષ્ટનો નાશ કરે છે. તેમ જ તત્ત્વજ્ઞાનમાં ધર્મધર્મની નાશકતાને જણાવનારી ‘‘ક્ષીયન્તે વાસ્ય વાંળિ તસ્મિન્ è પાવરે’' અર્થાત્ ‘આ તત્ત્વજ્ઞાનીનાં કર્મજન્ય અદષ્ટ તે પરમબ્રહ્મનાં દર્શનથી ક્ષય પામે છે.' આ શ્રુતિ પણ છે. યદ્યપિ આ રીતે ધર્માધર્મનો નાશ તત્ત્વજ્ઞાનથી માનીએ તો તત્ત્વજ્ઞાનીનાં બધા જ કર્મો (તન્યાદષ્ટ)નો નાશ થવાથી તત્ત્વજ્ઞાનીનાં શરીરનું અવસ્થાન અને તેને સુખદુઃ ખાદિની પ્રાપ્તિ થશે નહીં. પરન્તુ તત્ત્વજ્ઞાનથી પ્રારશ્વેતરકર્મોનો જ નાશ થવાથી પ્રારબ્ધકર્મોનાં યોગે તત્ત્વજ્ઞાનીનાં શરીરાવસ્થાનાદિની અનુપપત્તિ થશે નહીં.
છે. રીરીર અને તદવચ્છિન્નભોગજનકકર્મને પ્રારબ્ધ કહેવાય
તેનો નાશ, તત્ત્વજ્ઞાનથી નહીં પણ ભોગથી થાય છે. પ્રારબ્ધકર્માભિપ્રાયથી જ ‘નામુ ક્ષીયતે...' આ વચન છે.
॥ કૃતિ અદૃષ્ટનિરૂપળમ્ || कारिकावली |
शब्दो ध्वनिश्च वर्णश्च मृदङ्गादिभवो ध्वनिः || १६४ || कण्ठसंयोगादिजन्या वर्णास्ते कादयो मताः ।
૧૫૧
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्वः शब्दो नभोवृत्तिः श्रोत्रोत्पन्नस्तु गृह्यते ॥१६५।। वीचीतरङ्गन्यायेन तदुत्पत्तिस्तु कीर्तिता । कदम्बगोलकन्यायादुत्पत्तिः कस्यचिन्मते ॥१६६।।
મુવતી . .. , __ शब्दं निरूपयति-शब्दो ध्वनिश्चेति ॥१६४॥ नभोवृत्तिः-आकाश समवेतः । दूरस्थशब्दस्याऽग्रहणादाह श्रोत्रेति ॥१६५॥ .
ननु मृदङ्गाद्यवच्छेदेनोत्पन्ने शब्दे श्रोत्रे कथमुत्पत्तिरत आहवीचीति । आद्यशब्देन बहिर्दशदिगवच्छिन्नेऽन्यशब्दस्तेनैव शब्देन सदृशो जन्यते । तेन चापरस्तद्व्यापक, एवं क्रमेण श्रोत्रोत्पन्नो गृह्यत इति । कदम्बेति-आद्यशब्दाद् दशसु दिक्षु दश शब्दा उत्पद्यन्ते ततश्चान्ये दश शब्दा उत्पद्यन्त इति भावः । अस्मिन् कल्पे कल्पनागौरवादुक्तं कस्यचिन्मत इति ॥१६६॥
: વિવરણ : શબ્દનું નિરૂપણ કરે છે - શબ્દો ધ્વનિશ' ઇત્યાદિ કારિકાનાં ઉત્તરાર્ધથી, શ્રવણેન્દ્રિયજન્યપ્રત્યક્ષના વિષયભૂતગુણને શબ્દ કહેવાય છે. જે ધ્વનિ અને વર્ણ આ બે ભેદથી બે પ્રકારનો છે. મૃદલ્ગાદિજ શબ્દ ધ્વનિ સ્વરૂપ છે. અને કંઠતાલ્વાદિના સંયોગથી જન્ય શબ્દ ‘' વગેરે વર્ણસ્વરૂપ છે. બધા શબ્દો નોવૃત્તિ અર્થાત્ આકાશસમવેત છે. પરંતુ શ્રોત્રાવચ્છેદન ઉત્પન્ન જ શબ્દ શ્રવણેન્દ્રિયથી ગ્રાહ્ય બને છે. મૃદડ્યાઘવચ્છેદેન ઉત્પન્ન શબ્દથી વીચીતરક્શ ન્યાયે શબ્દની ઉત્પત્તિ શ્રોત્રાવચ્છિન્નાકાશમાં થાય છે. જેમાં પવન નિમિત્ત બને છે. આદ્યશબ્દથી બહાર દશદિશાવક્રેન અન્યશબ્દની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે શબ્દથી બીજાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ રીતે એક તરંગથી બીજા તરંગની, એનાથી અન્યતરંગની જેમ શબ્દોની ધારા ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્તરશબ્દ આદ્યશબ્દનો વ્યાપક હોય છે, અર્થાત્ આદ્યશબ્દાવ્યવહિતોત્ત
ઉપર
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
રક્ષણોત્પત્તિક હોય છે.
કેટલાક લોકો શબ્દની ઉત્પત્તિ કદંબગોલકન્યાયે માને છે. જેમ કદંબનું પુષ્પ આઠદિશાવચ્છેદેન સ્વસજાતીય પુષ્પો ઉત્પન્ન કરે છે. તે પુષ્પો પોતાની સમીપની આઠે દિશાઓમાં બીજા સજાતીય પુષ્પોને ઉત્પન્ન કરે છે, તેવી રીતે આદ્યશબ્દ દશે દિશાઓમાં દશશબ્દોને ઉત્પન્ન કરે છે. તે શબ્દોથી બીજા શબ્દો ઉત્પન્ન થાય છે. આ મતમાં દશશબ્દોને અને તેના પ્રાગભાવને કાર્યકારણભાવ માનવો પડે છે – તે કલ્પનાગૌરવ होवाथी; ॥२मा 'कस्यचिन्मते' मा निशथी मथि બતાવી છે... ઈત્યાદિ અધ્યાપક પાસેથી બરાબર સમજી લેવું. ઉભયમતમાં જે ભેદ છે – તેને સમજવામાં ભૂલ ન થાય, से भाटे प्रयत्नशील थq ने . ॥१६४-१६५-१६६॥
कारिकावली । उत्पन्नः को विनष्टः क इति बुद्धरनित्यता । सोऽयं क इति बुद्धिस्तु साजात्यमवलम्बते ॥१६७॥ तदेवौषधमित्यादौ सजातीयेऽपि दर्शनात् । : तस्मादनित्या एवेति वर्णाः सर्वे मतं हि नः ॥१६८॥ ॥ इति श्रीविश्वनाथपञ्चाननकृता कारिकावली ॥
मुक्तावली । ... ननु शब्दस्य नित्यत्वादुत्पत्तिः कथमत आह-उत्पन्न इति ।
शब्दानामुत्पत्तिविनाशशालित्वादनित्यत्वमित्यर्थः । ननु स एवायं ककार इत्यादिप्रत्यभिज्ञानाच्छब्दानां नित्यत्वम् । इत्थञ्चोत्पादविनाशबुद्धि भ्रमरूपैवेत्यत आह - सोऽयं क इति । तत्र प्रत्यभिज्ञानस्य • तत्सजातीयत्वं विषयो न तु तद्व्यक्त्यभेदो विषयः; उक्तप्रतीतिविरोधात् । इत्थञ्च द्वयोरपि बुद्ध्यो न भ्रमत्वमिति ॥१६७॥ .
ननु सजातीयत्वं सोऽयमिति प्रत्यभिज्ञायां भासत इति कुत्र
૧પ૩
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
दृष्टमित्यत आह-तदेवेति । यदौषधं मया कृतं तदेवान्येनाऽपि
कृतमित्यादिदर्शनादिति भावः ॥१६८॥ इति गुणनिरूपणम् ॥ .. इति श्री विश्वनाथपञ्चाननभट्टाचार्यविरचिता ..
ચાયસિદ્ધાન્તમુpવની
': વિવરણ : શબ્દ નિત્ય હોવાથી “શ્રોત્રો-ગ્નતું ગૃહય' આ ગ્રંથથી તેની ઉત્પત્તિ શી રીતે સંગત છે ? આ શંકાનું નિરાકરણ કરે છે - ઉત્પન્ન કો... ઇત્યાદિ કારિકાથી - આશય એ છે કે ‘' ઉત્પન્ન થયો, “' નાશ પામ્યો. ઇત્યાદિ ઉત્પાદવિનાશશાલી બુદ્ધિના કારણે શબ્દને અનિત્ય મનાય છે. યદ્યપિ “તે જ આ કકાર છે.' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞાત્મકજ્ઞાનથી શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ છે. તેથી શબ્દનાં ઉત્પાદાદિનું અવગાહન કરનારી બુદ્ધિ ભ્રમાત્મક છે. પરંતુ એ કથન યુકિતસંગત નથી. કારણ કે “તોડયું ?' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞા; કાદિવર્ણોમાં કત્વાદિવડે સાજાત્યને જણાવે છે, કન્ધાદ્યાશ્રય વ્યક્તિનાં અભેદનું અવગાહન કરતી નથી. તેથી
' ઉત્પન્ન...' ઇત્યાદિ ઉત્પાદાઘવગાણિજ્ઞાન અને પ્રત્યભિજ્ઞાન બંન્ને બુદ્ધિ ભ્રમાત્મક નથી - એ સમજી શકાય છે. ૧૬ળા
“સોગં' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞામાં “સજાતીયત્વ' ભાસે છે, એવું ક્યાં જોયું છે ? આ શંકાનું સમાધાન કરે છે – તવીષધ... ઈત્યાદિ કારિકાથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે “જે ઔષધ મેં લીધું તે બીજાએ પણ લીધું ઈત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞામાં “સજાતીયત્વનું અવભાસન થાય છે. એ મુજબ “તોડયું ?' ઈત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં પણ સજાતીયત્વનું અવગાહન હોવાથી શબ્દનાં ઉત્પાદાદિને અવગાહન કરનારી બુદ્ધિના અનુસારે “સર્વે વર્ષો અનિત્ય છે.' એ અમારો સિદ્ધાન્ત (ન્યાયસિદ્ધાન્ત) છે. મીમાંસકો શબ્દને નિત્ય માને છે. એમની એ માન્યતા પાછળ
૧૫૪
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
हे माशय छे. सेम नैयायिनी हाष्टमे मस्वारस्य छे... त्यादि अन्यत्र विया२णीय छे. ॥१६८।।
॥ इति गुणनिरूपणम् ॥ ॥ इति कारिकावलीसमेतमुक्तावलीविवरणम् ॥
अनल्पानतिविस्तारमनल्पानतिमेधसाम् । व्याख्यातमुपकाराय चन्द्रगुप्तेन धीमता ॥
૧પપ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
_