Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમિ ભન્ત -એ.
[सकलद्वादशाङ्गोपनिषद्]
અથવા ભગવાન મહાવીરનું જીવન રહસ્ય
[ભગવાન્ મહાવીરની મહા-પ્રતિજ્ઞા]
ભાગ ૧ લો.
થાજક અને પ્રકાશક: પ્રભુદાસ હેચરદાસ પારેખ
વ્યવસ્થાપકઃ જૈન વિદ્યા ભુવન-રાધનપુર,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાત્મ-વિષા-પ્રજારા—ત્તરમાં—2
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન—૨ [ ચરણાનુયાગ ]
કરેમિ ભન્તે !-સૂત્ર.
[ सकलद्वादशाङ्गोपनिषदाँ । ભાગ ૧ લા.
અથવા
શ્રી મહાવીર પ્રભુનું જીવનરહસ્ય.
[ ભગવાન્ મહાવીરની મહા પ્રતિજ્ઞા ]
સુનિ મહારાજશ્રી ૧૦૦૮ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજશ્રીના સદુપદેશથી જુદા જુદા ગૃહસ્થા તરફથી એકત્ર થયેલી રકમમાંથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે.
ાજક અને પ્રકાશક,
પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ.
૬ વ્યવસ્થાપક
જૈનવિદ્યા-ભુવન—રાધનપુર,
વી.સં. ૨૪૫૪ ] તા. ૨૦=૪૧૯૨૮
પહેલી માત્તિ
વિ. સં. ૧૯૮૪
અત
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
વિષય. ૧ ભકિત નિવેદન. ૨ પ્રસ્તાવના. ૩ ભૂમિકા. ૪ કરેમિ ભંતે-સૂત્ર! ૫ મંગળ. ... ૧ તૈયારી. ૨ તુલના. ૩ પ્રતિજ્ઞા અને પ્રસ્થાન. ૪ ભાવાર્થ અથવા મનોદશા. ૫ અનુભવની એરણપર. ૬ કરીને શિખરે. -- .. ૭ પરિણામ. ૮ પ્રકટ પ્રકાશ અને તીર્થ પ્રવર્તન. ૯ સામાયિક ધર્મ અને તીર્થનું શાસનતન્ન.
-
૧૦૪ ૧૨૦ ૧૨૪
•
N
પરીખ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં પરીખ નટવરલાલ ચુનિલાલે
ઠે. ફેફલીયાવાડાને નાકે—પાટણ. અને ટાઈટલ, પ્રસ્તાવના, ભૂમિકા “સૂર્યપ્રકાશ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં મૂળચંદભાઈ ત્રીકમલાલે છાપ્યાં, પાનકોરનાકા – અમદાવાદ,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાનમૂર્તિ, સદ્ગુણાનુરાગી, ચારિત્રશીળ મહારાજ શ્રીશ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી સન્મિત્ર કપૂરવિજ્યજી મહારાજ.
દીનીભ થી જ રામદાવાદ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંત મૂર્તિ, સગુણાનુરાગી, ચારિત્ર શીલ, સન્મિત્ર પરમ પૂજ્ય મુનિ મહારાજશ્રીશ્રીશ્રી ૧૦૦૮ શ્રી રવિજયજી
મહારાજશ્રની પરમ પવિત્ર સેવામાં
ભક્તિ નિવેદન–
ભક્તિબહુમાનપૂર્વક સમર્પિત કરવામાં આવેલું આ પુસ્તક, 'વીતરાગ ધર્મના આરાધકેમાંના આપના કર કમળના
સ્પર્શથી સમ્યમ્ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રને સંસ્કાર પામી, અન્ય આત્મબંધુઓને સમ્યગ દશન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અર્થા–સામાયિક ધર્મરૂપ વીતરાગ ધર્મની પ્રાપ્ત થઈ ઉત્તરોત્તર નિર્વાણ પ્રાપ્ત થવામાં સહાયક થાઓ. એવી ઈચ્છા અને આશા ધરાવનાર–
સેવકપ્રભુદાસ બેચરદાસની ૧૦૦૮ વાર વંદના
સ્વીકારશે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
ર
નમાઝાર અને કરેમિ બન્ને ! ”—એ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયા પછી તેના તરફની લેાકરુચિ ઉપરથી નમેાકાર વિના એજ પુસ્તક આજે જુદાજ સ્વરૂપમાં વાચક મહાશયાના હસ્તકમળમાં સાદર રજી થાય છે. કરેમિભતે વિષેની મારી વિચાર શ્રેણિ ક્રમસર વિકસી છે. પ્રથમ સામાન્ય મહત્ત્વ સમજાયેલું, તે વખત જવા સાથે કેવું સ્વરૂપ લીધું છે, તે લેશે, તે આ પુસ્તક અને ભૂમિકા વાંચવાથી સમજી શકાશે.. પુસ્તકના નામ વિષે એક નાનકડું લિસ્ટ થવા જાય છેઃ-કરેમિ ભતે ! સૂત્ર, દ્વાદશા ગાનિર્, શ્રીમહાવીર જીવનરહસ્ય, શ્રીમહા-વીરનું સામાયિક, આદર્શ સામાયિક, જૈનગીતા, જૈનધર્માંપનિષદ્, સામાયિક સૂત્ર, સામાયિક ધર્મ, શ્રીમહાવીરની પ્રતિજ્ઞા, જૈનધમ ખીજક, મહાદડક સૂત્ર, જૈનઆદર્શ, આદર્શજૈનજીવન, સમતાયાગ, મૂળાવશ્યક, અત્યન્ત આવશ્યક અનુષ્ઠાન, પ્રધાનાવશ્યક, મુખ્ય આવશ્યક, પ્રથમ આવશ્યક અધ્યયન, વિગેરે વિગેરે. આમાંથી ટાઇટલપર ખાસ સૂચક કયું નામ મૂકવું? એ વિચારણીય થઇ પડયું હતું. તાપણુ—મુખ પૃષ્ઠપર લખેલા નામેાની યેાજના વધારે અંધબેસતી લાગવાથી હાલ તેજ રાખેલ છે.હજુ તેમાં વિચારને અવકાશ હાવાથી ઉચિત ફેરફાર કરી શકાશે. કરેમિ ભંતે ! સૂત્ર ’’ એ નામ રાખવાના મુખ્ય ઉદ્દેશ એ છે ક્ર–એ સૂત્ર દરેક સ્ત્રી પુરુષ અને બાળકેાઃ એમ સામાન્ય રીતે વધારે સખ્યાને પરિચિત છે. જૈતાની માટી સંખ્યાને એ સૂત્ર આવડતુંજ હાય છે. વળી એ સૂત્ર જૈતાના સવને એક સરખું માન્ય છે. એજ રીતે ભગવાન મહાવીર પણ્ સને માન્ય છે ? હા. પરંતુ મારે ઉદ્દેશ આ પુસ્તક લખીને ભગવાન મહાવીરનું જીવનચરિત્ર લખવાને નથી. આ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના જીવનને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપયોગ તો પ્રાસંગિક જ છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીના જીવનચરિત્રને મુખ્ય રાખીને આ સૂત્ર સમજાવવા જતાં સૂત્રની ખુબી ગૌણ પડી જાય છે. અને કરેલી આ વ્યવસ્થાથી સૂત્રની ખૂબી વાચકેની સામે બરાબર રજુ થશે, એમ લાગે છે. “ એક સૂત્રમાં આટલી બધી ખુબી છે? તો સમગ્ર જૈન શાસ્ત્રોની ખુબી કેવી વિચિત્ર હશે ?” તેવો ખ્યાલ આપવાનો પણ ગર્ભિત ઉદેશ છે. પ્રાચીન શોધ બળની દૃષ્ટિથી–આ સૂત્ર ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ ઉચ્ચારિત છે, માટે તેટલું તે પ્રાચીનજ છે. તથા તે સકળ દ્વાદશાંગીનું બીજ છે, તેથી આ સૂત્ર જગતમાં જ્યાં જ્યાં જૈનત્વ છે, તે સઘળાનું કેન્દ્ર છે. આગળ વધીને કહેવાની હિમ્મત કરીયે તો શેષ તીર્થકોએ પણ દિક્ષા વખતે આ સૂત્રનો ઉચ્ચાર કરે છે. માટે ભગવાન મહાવીર કરતાં પણ જૈન દર્શનમાં આ સૂત્ર વધારે વ્યાપક વસ્તુ છે. તે સમજાવવાનો પણ ગર્ભિત ઉદ્દેશ છે. [ પ્રાચીન શેધ કરનારાઓને જેન ઈતિહાસ લખતી વખતે આ સૂત્ર કેટલું ઉપકારક થશે તેની તો આજથી કલ્પના જ શી કરી શકાય ? ગુંચવાઈ ગયેલા કાકડામાંથી છેડે હાથ કરવાનું મન થાય છે. તે વિના કેકડું ઉકેલી શકાતું નથી. તેમ જૈનધર્મ અને જેના દર્શનની કેઇપણુ ગુંચ ઉકેલતી વખતે આ કેન્દ્રને વળગી રહીને વિચાર શ્રેણું ચલાવવાથી જ આડે રસ્તે ન ઉતરી જતાં અનેકવિધ સત તો હાથ લાગવાનો સંભવ છે. યદ્યપિ આ મુદ્દો પૂર્વાચાર્યોના ધ્યાનમાં તે બરાબર રહેલે જ છે. અને ઠામ ઠામ એજ દષ્ટિબિંદુથી તેમણે ધર્મ અને દર્શનની વ્યવસ્થા સાધી છે. એમ નજરે પડે છે. પરંતુ આધુનિક લોકોના ખ્યાલમાં એ છે કે કેમ ? તે વિષે મને સંશય છે.] તથા “એક પ્રાચીન સૂત્રના સંબંધમાં શોધ ખોળ ચાલે છે” એવો પણ ખ્યાલ વાંચકાના ધ્યાનમાં બેસે. માટે સૂત્રની મુખ્યતાએ મુખ્ય નામ રાખવું વધારે ઉચિત લાગ્યું છે. “તે, સામાયિક સૂત્ર નામ રાખે. કરેમિ ભંતે ! સૂત્ર એવું વિચિત્ર નામ શિષ્ટ લકેને પસંદ પડે તેવું નથી લાગતું.” એમ કદાચ હશે. પરંતુ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક સૂત્ર કરતાં બાળકે અને સ્ત્રીઓને “ કરેમિ ભંતે! સૂત્ર” એ શબ્દો વધારે પરિચિત છે, એ શબ્દ કાને પડતાની સાથે તેને ખ્યાલ જશે કે “આ સૂત્ર મને આવડે છે” અને ચટ. ચટ તે બોલી પણ જશે. “તેને વિષે આ વિવેચન છે ?” એવી જીજ્ઞાસા જાગ્રત થતાં વાંચશે. અર્થાત તેની જીજ્ઞાસા પ્રેરાશે. આમ જાણીતા ઉપરથી અજાણ્યા ઉપર જવાને શિક્ષણનો હેતુ સચવાય છે. હજુ આમાં વિચારને અવકાશ હોવાથી કોઈ ભાઈ વધારે લાયક નામ સૂચવશે તો તે રાખવામાં જરાયે આગ્રહ નથી.
મનન વધતાં તત્વાર્થાધિગસૂત્રની વૃત્તિમાંથી “સરદાદરાનિમ્રતસામાયિવસૂત્રવ” એ વાક્ય વાંચ્યું ત્યારે તો ઘણેજ આનંદ થયો, વધારે ઉત્સાહ જાગ્રત થયે, તેમજ સંકલનામાં ચોક્કસાઈ અને સચોટતા વધતાં ગયાં.
ભાષા–સૌથી મુખ્ય બાબત આ પુસ્તકની ભાષા વિષે ઘણી ફર્યાદો થવા સંભવ છે. આ રીતની ભાષા રાખવા તરફ હું કેમ દેરાયો? તેનો ખુલાસો કરી દેવાથી વિદ્વાનો મને ક્ષમા આપશે. આ ગ્રંથમાં છે કે કરેમિ ભંતે સૂત્ર વિષેજ લખવાનો ઉદ્દેશ છે, નહીં કે ભગવાન મહાવીર દેવન ચરિત્ર વિષે. છતાં પ્રસંગોપાત્ત મુખ્યપણે તેઓશ્રીના જીવનના પ્રસંગે લેવામાં આવ્યા છે. ભગવાન મહાવીરદેવ જેવા સર્વોચ્ચકોટિના મહાપુરુષોનો વાગવ્યાપાર ઘણજ સંક્ષિપ્ત, ગંભીર અને સચોટ તથા સૂચક હોય એમ કલ્પવું વધારે યોગ્ય છે. તેવા પુરુષોનું મૌન પણ ઘણુંજ અર્થ સૂચક હોય છે. કંઈપણ બોલવાની જરૂરીયાત વખતે અલ્પ શબ્દોમાં અને સચેટ વાક્યરચનાથી જ પિતાનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કરે. તેને પરિજન પણ લગભગ તેવો જ હેય. આ સ્થિતિમાં તેમને મુખેથી જે શબ્દો બોલાવવા તે એવી જ શૈલીના હોવા જોઈએ, તેથી આજુબાજુના ગ્રંથ સંદર્ભ પણ એવો જ હોવો જોઈએ કે જેમાં એવી પ્રૌઢ ભાષા. પણ બરાબર બંધ બેસતી થાય. તથા–આ પુસ્તકમાં સમાવેલા વિષયને
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસ્તૃત વાયરચનાથી લખતાં ગ્રંથ બહુજ મેટ થવા સંભવ હતો. એજ અર્થવિસ્તારને ટુંકી વાક્ય રચનામાં લખવા જતાં આ રીતે ભાષાની રચના રાખવી પડી છે. તેથી રચના જુદીજ ઢબ ઉપર લખાઈ ગઈ છે. એટલે મારી ભલામણ છે કે –
જેમ બને તેમ જુસ્સાથી અને વાક્યના ધ્વનિ પ્રમાણે તે તે શબ્દો ઉપર ભાર દઈને, તે તે રસને છાજતી ઢબથી વાંચન કરવાથી વાંચનાર તથા સાંભળનારને પ્રત્યેક વાક્ય આનંદ આપશે.
જો કે આ પુસ્તકના આશય સમજાવવા એક ટીપ્પણની આવશ્યકતા રહે છે. પરંતુ અવકાશને અભાવે તે આવશ્યકતા હાલ પુરી કરી શકાઈ નથી. એટલે સામાન્ય વાચકે કે બાળકે કરતાં વિશિષ્ટ સમજદાર વ્યકિતઓને કે ઉચ્ચ કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને જરૂર કંઈક જૈન ધર્મ વિષે નવીન બોધ આપશેજ. એમ લાગે છે. નાના બાળક માટે આ પુસ્તકના પ્રકરણમાંથી ટુંકાટુંકા પાઠો રચી કાઢીને પ્રવેશિકા બનાવી લેવામાં આવે તે પણ તે અર્થ સરે ખરે.
પ્રસંગને વિશેષ સ્પષ્ટ કરવા સ્વયંનિર્મિત ને બે અન્ય નિર્મિત સામાન્ય પદ્યો આપવાની ચપળતા કરી છે. તેમાંની ભૂલચૂક સુધારીને વાંચવા વિનંતિ છે.
કેટલાક પાત્ર તે જાણીતા છે. અને વિષય સમજ હેલે પડે માટે સંવાદ પદ્ધતિ લાવવા કલ્પિત પાત્રોને યે ઉમેરે કર્યો છે. પરંતુ ઐતિહાસિક પાત્રમાં યદા રાણુ વિષે અહીં થડ ખુલાસે કરુંભગવાન મહાવીર દેવની દિક્ષા વખતે તે વિદ્યમાન હતા કે નહીં ? આ પ્રશ્ન છે. બન્ને પક્ષના કેાઈ ચકકસપુરાવા નથી. વિદ્યમાનતા પ્રમાણેથી સાબિત થાય તે બરાબર છે. અને જે અવિદ્યમાનતા સાબીત થાય તો પછી આ પુસ્તકમાં આપેલ તેમની સાથે સંવાદ બેધક જાણીને પાત્ર બાદ રાખી તેનું રહસ્ય સમજવું.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેલ્લા પ્રકરણમાં તીર્થ પૂર્વાપરની આપણી કેવી સંસ્થા છે ?
તેને સ્થળ ખ્યાલ આપે છે. જૈનધર્મ અને છેલું પ્રકરણ. તેનું વિજ્ઞાન એ માત્ર વિજ્ઞાન રૂપેજ નથી.
પરંતુ તેના નિયમો જીવનમાં ઉતારનાર એક ચોક્કસ વર્ગ છે. અને તે વર્ગના સમુહને કાયદા-કાનુને અને બંધારણથી મૂળથી જ વ્યવસ્થિત કરવામાં આવેલો છે. તે જ વ્યવસ્થા હજુ ચાલતી આવે છે. નવી સંસ્થાઓ તેની પેટા સંસ્થા તરીકે ગણાય. અહીં તીર્થ–સંધ–સંસ્થાને લગતા મૂળ મૂળ નિયમે આપ્યા છે. તેને સંક્ષિપ્ત વિગતવાર નિબંધ જુદો તૈયાર કર્યો છે. એ અનુસાર સંપૂર્ણ સાંગોપાંગ બંધારણ લખાય તે એક દળદાર પુસ્તક થાય. કલ્પ અને છેદ ગ્રંથમાંથી તેમજ ચાલુ સ્થિતિમાં જ્યાં તેના અવશેષો હેય તેને ફરીને સંગ્રહ કરી કાયદા-કાનુને તારવા જોઈએ.
આ તીર્થ સંસ્થા અઢી હજાર વર્ષથી ચાલતી આવે છે. અને આટલી ચિરસ્થાયિ છે, તેનું કારણ તેનું મહત્ત્વનું બંધારણ પણ છે. આજકાલના કામચલાઉ બંધારણેથી કોઈપણ સંસ્થા હજારે વર્ષ માટે સ્થાયિ ન થઈ શકે. માટે જેઓ મહાવીરના ભક્ત હોય, તેમનું શાસન આગળ ચાલે તેવું ઈચ્છતા હોય, તેમણે અભિનિવેષઆગ્રહ છેડીને, દીર્ધ દૃષ્ટિ રાખીને એ બંધારણની પુન:વ્યવસ્થા કરી તેનેજ અમલમાં લાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. નહીં કે બીજી કેટલીક વસ્તુઓની ઘાલમેલ કરીને એ બંધારણને છિન્ન ભિન્ન કરવાને બાલીશ પ્રયત્ન કરવા જોઈએ.
જૈન સંઘની કેઈપણ સંસ્થા કે પેટા સંસ્થા રચતી વખતે તીર્થના બંધારણના મૂળતા ખ્યાલમાં રાખવા, ને તેને ક્ષતિ ન થાય તેમ રચવા. અન્યથા માર્ગભ્રષ્ટતા થવા સંભવ છે. મહાપુરુષોનું અપમાન અને આશાતના થાય તે જુદાં. જેઓ ધર્મ અને તીર્થ નિરપેક્ષ છે, તેને તે આ બંધારણથી વિરુદ્ધ થવામાં જ પોતાના સાધ્યની સિદ્ધિ છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરંતુ જેઓ તીર્ય અને ધર્મ સાથે સાપેક્ષ વૃત્તિવાળા છે, તેઓએ બંધારણને સાપેક્ષ રહેવામાં જ પિતાની સાધ્યસિદ્ધિ ને આરાધના છે.
જૈન ધર્મના પ્રમાણભૂત સાહિત્યના અંતર ભાગમાં આ પુસ્તકને સ્થાન મળવાની આશા રાખવી, એ “ભિખારીના રાજસિંહાસન પર બેસવાના” મનોરથ જેવી છે. પરંતુ તેના બહિર્ભતપ્રચારકસંગમાં છેલ્લા નંબરનું યે સ્થાન મળવાનું ભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય તોયે યથાર્થચિત શ્રુત-ભક્તિ કર્યાનું ફળ પ્રાપ્ત થાય. તેટલા પરથી કૃતકૃત્ય થઈને એવી આશા રાખી શકાય કે ઉત્તરોત્તર શ્રત–ભક્તિ કરવાના સુપ્રસંગો મને સદા પ્રાપ્ત થાઓ ! ! ! અસ્તુ.
નવા ભાગો છપાવવાની આશાથી આ પુસ્તક અમે તદ્દન ભેટ આપી શક્યા નથી. છતાં કિંમત ઘણીજ જુજ રાખવામાં આવી છે. સામટી લેનારાઓને તેથી પણ જુજ કિંમતે આપીશું. કારણ કે અમારો આશય વિશેષ પ્રચાર કરવાનો છે.
- આ પુસ્તકની આખી રચના સ્વયં અભ્યાસની દૃષ્ટિથી ને તદન સ્વતંત્ર છે. એટલે તેમાં ઘણું જ ભૂલે થવાનો સંભવ છે. તથા છપાતાં ધાર્યા કરતાં ઘણો લાંબો વખત થયો છે. ઘણું વાચકેને બહુજ રાહ જોવી પડી છે. એવી બીજી પણ ઘણી ખલનાઓ માટે સજ્જનો તરફથી ક્ષમા યાચી વિરમું છું.
રાધનપુર, કડીયાવાસ. અશાડ સુદ ૮
૧૯૮૪.
સેવક, પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ.
યોજક ને પ્રકાશક,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂમિકા
૧. “ ઈચ્છારિ ભગવાન પસાય કરી સામાયિક દંડક ઉચ્ચરાવજી” આ વિનંતિ પછી વડીલ કરેમિ ભંતે !” સૂત્ર સંભળાવે છે. એ હકીક્ત પ્રત્યેક જૈન બાળકને લગભગ અત્યંત વિદિત છે. પરંતુ તે દંડસૂત્ર સમગ્ર જૈનત્વનું કેન્દ્ર છે, મૂળ છે, બીજ છે, સારભૂત છે, તેની તે ભાગ્યેજ હાલની જેમ જનતાને માલૂમ હશે. તે કેન્દ્ર કેવી રીતે છે? તે સમજાવવાને આ પુસ્તકમાં પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. અહીં એ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે કે આ પુસ્તકમાં ભગવાન મહાવીરદેવના જીવનના પ્રસંગે આપવામાં આવ્યા છે, તે માત્ર પ્રાસંગિકજ છે.
૨. મહા અભિનિષ્ક્રમણ વખતે ભગવાન મહાવીર દેવે આ મહાદંડક સૂત્રનો ઉચ્ચાર કરી અભિગ્રહ ધારણ કર્યો હતો. અને તેજ અભિગ્રહના પાલન ખાતર સાડાબાર વર્ષ સુધી ઘેર પરિષહેની સામે ઝઝુમ્યા હતા. પરિણામે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી એજ અભિગ્રહ ધારણ કરવાને જગતને ઉપદેશ આપ્યો છે, અને તે ઉપદેશના પ્રચાર માટે તીર્થ નામની સંસ્થા સ્થાપી સ્થાયી વ્યવસ્થા કરી છે.
૩. આ પ્રતિજ્ઞાવાક્યનો ઉચ્ચાર ભગવાન મહાવીર દેવે કેવી પૂર્વ તૈયારીથી કર્યો હતો ? તથા એ પૂર્વ તૈયારી સાથે તેમની ગૃહસ્થાવાસ જીવનની, ને તે વખતના દેશકાળની કેવી પરિસ્થિતિ હતી? તેને કઈક ખ્યાલ આપવા પ્રથમના બે પ્રકરણે આપવામાં આવ્યા છે. બાકીના પ્રકરણે પ્રતિજ્ઞા સાથે કેવો સંબંધ ધરાવે છે ? તે ગ્રંથ વાંચવાથી. બરાબર સમજી શકાશે.
૪. સ્વયં બુદ્ધ ભગવાન મહાવીરદેવે ઉચ્ચારેલું પ્રતિજ્ઞાવાક્ય જ ત્યાર પછીના તેના સર્વ પ્રકારના સર્વ અનુયાયિઓ થોડાઘણા ફેરફાર સાથે પ્રતિજ્ઞા તરીકે ઉચ્ચારે છે. સર્વ જૈન અનુષ્ઠાનમાં મુખ્યપણે સાક્ષાત કે પરંપરાએ આ સૂત્રની છાયા હેાય જ છે. આ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્રનું મહત્ત્વ સમજનારજ જૈન આગમોની સંગતિ અને એકવાક્યતા સમજી શકશે.
૫. ભગવાન મહાવીરદેવે ઉચ્ચારેલું પ્રતિજ્ઞાવાય ગણધર ભગવતિએ દ્વાદશાંગીમાં દાખલ કરી, તીર્થનું અંગ બનાવ્યું, માટે જ તે ગણધરકૃત ગણાયું, અને સર્વ પ્રકારના સમ્યગુ દર્શનીઓના ઉપયોગને માટે જાહેરમાં મૂક્યું, એટલે તે અંગબાહ્યશ્રુત પણ ગણાયું. છતાં આવશ્યક નિર્યુક્તિના એક વાક્ય ઉપરથી કરવામાં આવેલું મારું અનુમાન સાચું હોય તો શેષ બાવીશ તીર્થકરેએ પણ કેટલાક ફેરફાર સાથે આ જ પ્રતિજ્ઞાવાક્ય ઉચ્ચારેલું, અને ખુદ આદિતીર્થપતિ ઋષભદેવ પ્રભુએ પણું. તેમાં પ્રમાણ તરીકે જેનશાસ્ત્રોમાંના ઉલ્લેખો અને સૂત્રની સાદાઈ-સામાયિક, અને સાવદ્ય વેગનું પ્રત્યાખ્યાનેઃ એ સાદા વાકથી પ્રતિજ્ઞાસ્ત્રનું સ્વાભાવિકપણું–ગણાવી શકાય. પણ ભગવાન. મહાવીરદેવના જેટલી આ સૂત્રની પ્રાચીનતા સાબીત કરવામાં તે કોઈપણ બાધક પ્રમાણ નથી જ.
૬. બાકીના પાંચ આવશ્યકના સૂત્રે આ સૂત્રના વિસ્તાર રૂપજ છે, એમ કહીએ તે પણ ચાલે, એટલું જ નહીં પરંતુ સમગ્ર જૈન વાડમય પણ આ સૂત્રના અર્થવિસ્તાર રૂપ જ છે.
૭. પૂર્વાચાર્યોએ આ સૂત્ર ઉપર ઘણુંજ લખ્યું છે. છયે આ-- વશ્યકની વ્યાખ્યારૂપ ચતુર્દશ પૂર્વધર પરમપૂજ્ય શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીકૃત આવશ્યક નિર્યુક્તિ સૌથી પ્રાચીન અને મૂળભૂત વ્યાખ્યા છે. તેના ઉપર આવશ્યક ચૂર્ણિ, ભાષ્ય, મુલાવશ્યક ટીકા [ પ્રાકૃતમાં ] તથા શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિની નાની અને મોટી [ જે મળતી નથી ? બે વ્યાખ્યાઓ, તથા બીજી કેટલીક અવચૂરિ રૂપ લઘુ ટીકાઓ. એ. બધું સાહિત્ય બરાબર ઉપલબ્ધ હોય તો એ આવશ્યક ઉપર લખા-- ચેલા ગ્રંથ સંગ્રહનું લેક પ્રમાણ લાખ દેઢ લાખ ઉપરાંત જાય..
૮. તેમાં પણ માત્ર “કરેમિ ભંતે ! ” સૂત્ર ઉપર એક હજાર ગાથા લગભગ નિર્યુક્તિ છે. ચૂર્ણિ ભાષ્ય અને હારિભદ્રી વૃત્તિ, ઉપ--
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાંત શ્રીજીનભદગણિક્ષમાશ્રમણકૃત ત્રણ-સાડા ત્રણહજાર ગાથાબદ્ધ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, તેના ઉપર કેટયાચાર્ય, મલ્લધારિ હેમચંદ્રાચાર્ય, -તથા મલયગિરિ મહારાજ કૃત ટીકાઓ. વિગેરે ગ્રંથને સંગ્રહ કરીએ તો તે પણ લગભગ પણ લાખ ક પ્રમાણુ થાય એમ લાગે છે. તે ઉપરાંત છુટા છુટા સૂત્રો ઉપર સ્વતંત્ર ભાષ્ય, લલિત વિસ્તરા વિ. ગેરે ટીકાઓ, ટીપ્પણી, તથા ભાષામાં લખાયેલા ટબાઓ વિગેરેની સંખ્યા પણ ઘણી જ મળી આવે તેમ છે.
૯. ખૂબી તે એ છે કે આ “ કરેમિ ભંતે ! ” સૂત્ર સર્વ જેને માન્ય છે. વેતામ્બર, દિગમ્બર કે સ્થાનકવાસી. સર્વ ગચ્છને પણ માન્ય છે. એવું એક પણું સૂત્ર કે ગ્રંથ સર્વમાન્ય નથી. તત્વાર્થ સૂત્ર વેતામ્બર દિગમ્બર બન્નેને માન્ય છે. ત્યારે સ્થાનવાસી વર્ગ તેને માન્ય નથી રાખતો. કારણ કે સંસ્કૃત ભાષામાં છે. જ્યારે ઉપલબ્ધ આચારાંગાદિક કેટલાક આગમ વેતામ્બર અને સ્થાનકવાસી બન્ને વર્ગને માન્ય છે. ત્યારે દિગમ્બરે તેને માન્ય ગણતા નથી. પરંતુ આ કરેમિભતે !–સૂત્ર ત્રણેયને માન્ય છે. એટલે મૂળ તે ત્રણેય વગે પકડયું જ છે. આમ છતાં વેતામ્બરમાં આ સૂત્ર ઉપર ઘણી જ મૂળભૂત અને પ્રાચીન વ્યાખ્યાઓ છે. અને અનેક વિધિ-વિધાનમાં અને અનુષ્ઠાનેમાં આ સૂત્રને જેટલું વ્યાપક સ્થાન છે, તેટલું બાકીના એમાં નથી. એ તે સ્પષ્ટજ છે, તો પણ કોઈને આદર ઓછો નથી.
૧૦. કરેમિ ભંતે ! સૂત્ર ઉપરનું પૂર્વાચાર્યોનું લખાણ મેં આ પુસ્તકનું પાંચમું પ્રકરણ લખતી વખતે જોયું, ત્યારે મારા આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો. અનેક દૃષ્ટિબિંદુથી આ સૂત્ર ઉપર જે લખવામાં આવ્યું છે. તેને શતાંશ પણ આ પુસ્કમાં ઉતારી શકવાને શક્ય જ નહોતું અને નથી. માટે જેને ખાસ જાણવાની ઈચ્છા હોય તેમણે તે તેજ
ગ્રંથ જેવા જોઈએ. જેને જેનત્વ વિષે જાણવું હોય, તેણે તત્વાર્થ - સૂત્રનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ, એ તો ઠીક. પરંતુ વિશેષ જીજ્ઞાસુએ
તો આવશ્યક સૂત્ર અને તે ઉપરનું સાહિત્ય બરાબર કાળજીથી અભ્યસ્ત
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કરવું જોઈએ. ને તેવી વ્યક્તિ જ જૈન દર્શન, શાસ્ત્ર, અને ધર્મ, તથા વ્યવસ્થા વિષે અભિપ્રાય આપે કે ઉપદેશ આપે તે જ તે વ્યાજબી ગણાય. આવશ્યક સૂત્ર જૈન આગમોનું પ્રવેશદ્વાર છે. એ વાત તદન ખરી લાગે છે. જેને દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થયા વિના જૈન આગમનું હાર્દ પામવું ઘણું મુશ્કેલ છે. અને ઇતર સાહિત્યની દૃષ્ટિથી તેનું અવલોકન કરવા જતાં તે જગત્કલ્યાણીની પવિત્ર વાણીને અન્યાય થવા સંભવ છે.
૧૧. આ ભાગમાં ભગવાન મહાવીરદેવના જીવન પ્રસંગે સાથે કરેમિ ભંતે ! સૂત્રનો સંબંધ સમજાવી જૈન ધર્મ અને દર્શનનું ઉત્થાન કેવી રીતે છે? તે સમજાવવામાં આવેલ છે. હવે પછીના ભાગોના વિષયોની રૂપરેખા અહીં આપીએ છીએ. જેમ જેમ સંજોગો મળતા. જશે, તેમ તેમ તે લખાતા જશે. પરંતુ કદાચ લખી ન શકાય તે. તેની ટુંક રૂપરેખા જાણવાથી કદાચ વાચકોને સંતોષ થાય
ભાગ ૨ –ભગવાન મહાવીરદેવના અનંત સામર્થ્ય યુક્ત આત્મ પ્રકાશમાં પરિણત થયેલા સામાયિક ભાવને પ્રકાશ તેમણે બાકીના ૩૦ વર્ષ સુધી ઉપદેશ આપી જગતમાં ફેલાવ્યો. જગત એટલે મહાવીર દેવની વ્યકિત શિવાયની વ્યક્તિઓના આત્માઓ જેટલા પ્રમાણમાં તે જીલી શક્યા. ભગવાન મહાવીર દેવ નિર્વાણ પામ્યા પછી તુર્તજ કઈ મતિમાન મહાત્મા પિતાની સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી તે પ્રકાશની જગમાં રહી ગયેલી અસરને એકઠી કરે અને તે સમગ્ર એકત્ર થયેલ પ્રકાશના બળનું–પાવરનું પુરેપુરું માપ કાઢે. ત્યારે તે બળનું પ્રમાણ કેટલું થાય?
અર્થાત ભગવાન મહાવીરદેવે શી રીતે પ્રકાશ ફેલાવ્યો અને તેની કેટલી અસર સ્થાયિ રૂપે જગત જીલી શક્યું ? આ બે પ્રશ્નોને નિર્ણય કર્યા પછી તે પાવર ધીમે ધીમે કેવા સંજોગોથી ઘટતો ગયે ? તેના ઉપર કઈ કઈ ઐતિહાસિક અસરે થઈ ? તે અસરમાંથી પસાર થવા છતાં હાલ એ સ્વાભાવિક પાવર કેટલે ટકી રહ્યો છે તે વિચારવાનું રહે છે. [ ધર્મના અનુયાયિઓની સંખ્યા નાની હોય કે મેટી હોય, તેના ઉપર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
-એ પાવરનું માપ નથી. સંખ્યા ઓછી હોય પરંતુ પ્રત્યેક પાત્રમાં ખૂબ પાવર ભર્યો હોય, અને તેને એકઠો કરીએ, તેના કરતાં મોટી સંખ્યામાં ભરેલે પાવર કદાચ છે પણ હય, જે પ્રત્યેક પાત્રમાં છાછરાપણું હેય તે. ] અર્થાત ભગવાન મહાવીરદેવ પછીને સામાયિક ધર્મને આખો ઈતિહાસ આપવાને ઈરાદે છે, નહીં કે વ્યક્તિઓને. ફક્ત વ્યક્તિઓના દિલમાં વારસા પ્રમાણે પસાર થતા આવતા સામાયિક ધર્મના પાવરને ઈતિહાસ આપવાનો છે. વ્યક્તિઓની હકીકત તો માત્ર પ્રાસંગિકજ હશે.
૩ જે ભાગ–વર્તમાનકાળે સામાયિક ધર્મને પાવર કેટલું છે ? તે બીજા ભાગમાં નકકી થયા પછી હાલ .
૧ કયા સંજોગો તેને સાધક છે ? અને ક્યા સંજોગો તેને બાધક છે ? સાધક સંજોગો અને બાધક સંજોગો ઉપર જગતના હિતાહિતને કે સંબંધ છે?
૨. હલિનું સાઈન્સ અને ભગવાન મહાવીરદેવે બતાવેલા સામાયિકના સાઈન્સની તુલના, બન્નેના કાર્યક્ષેત્ર અને અસર તથા પ્રાણીવર્ગના હિતાહિત સાથે તેને સંબંધ, તાત્કાલીન અસર અને સ્થાયિ અસર, તથા ભાવિ પરિણામની રૂપરેખા.
. હાલના જીવનમાં પણ સામાયિક ધર્મનું સ્થાન, તે કરવાની રીત તેમાંથી ઉઠાવવા જોઈતા લાભ, તેને માટેની શારીરિક, માનસિક, વાચિક, સામાજીક, આર્થિક, વ્યાવહારિક, વ્યક્તિગત, કૌટુમ્બિક, રાજ કીય વિગેરે કેવી પૂર્વ તૈયારી હોવી જોઈએ, વિગેરેનું હાલના જીવન સાથે બંધબેસતું નિરૂપણ. પ્રાથમિક શ્રેણીથી માંડીને ઉત્તરોત્તર તેમાં કેવી રીતે આગળ વધવું? સામાયિકમાં મુખ્ય ક્તવ્ય, વિગેરે.
૪. સામાયિક ધર્મના પ્રચાર માટે જાગૃતિ માટે ક્યા કયા ઉપાય કઈ કઈ રીતે લેવા ? અને કેવા કેવા ઉપાયોથી બચવું?
૫. બેઘડીના સામાયિકથી માંડીને મુનિના સોમાયિક સુધીની પ્રવૃત્તિઓ સંઘમાં ઉત્તરોત્તર શી રીતે ચાલુ રાખવી ?
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. સામાયિક સૂત્ર અને ધર્મને લીધે આ ભારતભૂમિ સાથે આપણે આજનોનો સંબંધ, આપણું ચાલુ જીવનમાં આજુબાજુના જીવન અને પરિસ્થિતિની અસર, તેની સામાયિક ધર્મ ઉપર અસર, તે મિશ્રણની આપણી ભાવિ પ્રજાના જીવન પર અસરનું દિગદર્શન.
૭, ભગવાન મહાવીરદેવના જીવન સાથે જગતના બીજા ધર્મપ્રવતૈકે અને વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓના જીવનની તુલના; તેમાં વચ્ચે વચ્ચે આચાર્યશ્રી હરિભદ્ર સૂરિ તથા છે. લેયમેન વિગેરેના અભિપ્રાય અને તેની સમાચના, વિગેરે.
ભાગ ૪ થે–૧. આ ભાગમાં વિધિવિજ્ઞાન વિષે લખાશે. ઘણી ઘણી જેન ક્રિયાઓની વિધિના ઘણાખરા હેતુઓ સમજાતા નથી. દરેકનો પરસ્પર શે સબંધ હોય છે ? કઈ જાતના તત્ત્વોનું મિશ્રણ હોય છે? તેને છુટછુટ તથા સામટે વિચાર કરવામાં આવશે. અને દરેક વિધિમાં, “કરેમિ ભંતે!” સૂત્ર અને સામાયિક ધર્મની પ્રધાનતા કેવી રીતે છે તે પૃથક્ કરીને સમજાવવામાં આવશે. આવશ્યકની -વ્યાપતા:- તેમાં–અંતર્મુહૂર્તના છ આવશ્યક, પ્રહરના, દિવસના, રાત્રિના, પર્વદિવસના, વાર્ષિક, ગૃહસ્થના, મુનિના, ગણધરના, આચાર્યના, ઉપાધ્યાયના, છંદગીના એમ દરેકના જીવનમાં છ આવશ્યક, કેવી રીતે વ્યાપ્ત હોય છે ? પ્રત્યેક આવસ્યકની છ આવશ્યકતા, તેને સંક્ષેપ અને વિસ્તાર, એકંદર સર્વ પ્રકારના જેન જીવનમાં છ આવશ્યકની વ્યાપક્તા, - તેમાં કરેમિભતે –સૂત્રનું સ્થાન અને તેના ઉપર રચાયેલી વિધિઓના સંબંધને વિચાર. પ્રતિક્રમણના સૂત્રો અને તેને સીધે યા આડક્ત ષડાવશ્યક સાથે સબંધ અને તેને કરેમિ ભંતે! સાથે સબંધ. તથા ચાલુ પ્રત્યેક વિધિઓ ઉપર આ દૃષ્ટિથી થોડે થોડે વિચાર,
૨. વર્તમાન અંગ, ઉપાંગ, પન્ના, છેદ, મૂળ તથા બીજા આગમેનો કરેમિ ભંતે! સાથે સીધે યા આડકતર સંબંધ, અને લુપ્ત આગ કયા ક્યા હોવા જોઈએ ? તેની કલ્પના. અર્થાત સકળ દ્વાદશાંગીમાં આ સૂત્ર કેન્દભૂત કેવી રીતે છે, તેનું બીજી રીતે નિરૂપણ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
૧૨. આ ચાર ભાગ ખરાબર સાંગાપાંગ રીતે પ્રમાણભૂત મુદ્દાસર જેમ અને તેમ સંક્ષેપમાં લખાય તો જરૂર સંક્ષિપ્ત રૂચિવત મહાશયાને જૈનધર્મ વિષે ખ્યાલ માંધવાને અને તેનું રહસ્ય સમજવાને ઘણીજ સગવડ થાય. જૈનધર્મ અને તેના બંધારણ વિષે સુદાસર અને પરસ્પર એક બીજા સાથેના સંબંધેાના ખ્યાલ આવે. અસ્તવ્યસ્ત મુદ્દા ઉપરથી જેમ તેમ સાચા ખાટા અભિપ્રાયા આંધવાને કારણ ન મળે.
૧૩. આ મહાસૂત્ર વિષે જેટલું લખાય તેટલું આખ્ખું છે, જેમ જેમ વિચાર કરવામાં આવે છે, તેમ તેમ તેની અગાધતા એટલી બધી લાગે છે કે છેવટે મુગ્ધ થઈ એ પરમ શ્રુતને-એ મહાદડક સૂત્રને ભક્તિથી નમસ્કાર કર્યા સિવાય–શ્રદ્ધાભક્તિથી નમ્યા સિવાય ચાલતું નથી. તેમાં રહેલા અર્ધાંગાંભીર્યના સાક્ષાત્કાર શી રીતે કરવા ? એ મહાગ'ભીર પ્રશ્ન થઇ પડે છે. છેવટે ગમે તેટલા વિચાર કર્યો પછી પણ ખાકીની અગમ્યતા માટે શ્રદ્ધાથી નમવુંજ પડે છે. મને તો લાગે છે કે અનેક મુદ્ધિમાન વ્યક્તિઓની બુદ્ધિ શક્તિ આ સૂત્રના ગાંભીર્યને ફરી વળે કે કેમ ? એ વિષે તા શંકાજ લાગે છે.
૧૪. જેએના આત્મામાંથી આ પ્રકાશ નિકળ્યા છે, જેમણે પેાતાના જીવનમાં તેને યચાશક્તિ અનુભવ કર્યો છે, અને જે તેની અગાધતાના પાર પામ્યા છે. તે સર્વને અંત:કરણથી ભક્તિપૂર્વક વંદન કરીને વિરમું છું. લી યાજક.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મ-નિવા-પાણ-મિ
( જૈન તત્ત્વજ્ઞાન )
ર [ ચરણાનુયોગ ]
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
અથવા
શ્રી દ્વાદશાહોપનિષદ્
( શ્રી મહાવીરપ્રભુ જીવન રહસ્ય ) सकलद्वादशाङ्गोपनिषद्द्भूतसामायिकसूत्रवद्० - "
શ્રીમદ્ વિજયજી ઉપાધ્યાય. તત્વા ટીકા ૧–૧.
44
યેાજક, પ્રભુદાસ બેચરદાસ પારેખ.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળ. मंगलं भगवान् श्रीवीरः એકત્રિના સયા.
(૧) ભરતભૂમિમાં જ્યારે માગધ દેશ હતો સૌને સરદાર, આર્ય પ્રજાનું આર્યવ જ્યાં વહેતું'તું અખલિતજ ધાર, પ્રજાજીવનના પણ બેભાને કેઈ ન તેજોવધ કરનાર, સુંદર સમયે જન્મ ધરે જે; વીર નમું તે વાર હજાર.
ધાર્મિક, સામાજીક જીવનને રાજકિય પણ પૂર્ણ વિકાસ, દેશ-વિદેશનું કેન્દ્ર બજાર ગંગા-સાગર દ્વારા ખાસ, વિજ્ઞાન, કળાદિક સંસ્કૃતિની પ્રગતિમાં મચેલા નરનાર, સાધ્યું સ્વાભાવિક સંપૂર્ણત્વ વીર નમું તે વાર હજાર
આધુનિક ભારતઈતિહાસે કાળગણના ક્યાંથી કરાય, બુદ્ધથકી પણ પૂર્વે કાળે નવચેતનતા જેથી થાય, છતી આંતર શત્રુ, પ્રેમ– બાહ્ય જગતને વશ કરનાર, સંયમી, સ્વાશ્રયી,સર્વજ્ઞ, મહા- વીર નમું તે વાર હજાર.
પુરુષસિંહ, મહારાજકુમાર, જન્મભૂમિ છે પ્રાંત બિહાર, ત્યાગી, લેગી, મની, તપસ્વી, સહન કર્યું છે વર્ષજ બાર, મનુષ્ય કે પશુ માત્ર નહીં પણ, સર્વ જગજતુ હિત કરનાર, આત્મિકરાન્ચે ત્રિભુવનસ્વામી, વીર નમું તે વાર હજાર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૈયારી.
શ્રી વર્ધમાનકુમાર પાંસુ ઢાળી ઉઠ્યા હતા, સ્વચ્છ જળથી હેપર પાણી છાંટી નિદ્રાની અસર ઉડાડતા હતા. તુરત શય્યાપાલિકાએ દૂધના ફીણ જેવો રૂમાલ ધર્યો, તે લેઈ હે લૂછયું. ચામર ગ્રાહિણીએ ચામર હાથ લીધું. તાબ્દુલ વાહિનીએ પાનનું બીડું હાથમાં મૂકયું. કપૂરમિશ્રિત પાન વર્ધમાનકુમારે મોંમાં મૂકયું.
સદા શાંત અને ભવ્ય મુખમુદ્રાવાળા વર્ધમાનકુમાર આજે હેજ વિચાર વ્યગ્ર જણાતા હતા. પલંગ છોડી ભદ્રાસન પર કેસરીની માફક શોભતા હતા.
સર્વ પરિજન હાજર હતા. સા સેવાના કાર્યમાં
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
ગુંથાઈ ગયા હતા. કંચુકીઓ હાથની સંજ્ઞાથી ને નાક પર આંગળી મૂકી ગડબડ, ને ગણગણાટ અટકાવી શાંતિ પાથરતા હતા. સો દ્વારપાલિકાઓ પોતપોતાના અધિકાર પર હાજર હતી. - વર્ધમાનકુમાર શાંતપણે બેઠા હતા. કેટલોક વખત એમ જ ગયે. “ચિત્તને આરામ અને આનંદ મળશે, ને નિદ્રાની સુસ્તી ઉડશે” એમ સમજી વીણાવાદકોએ વીણા હાથ ધરી તેના સૂર મેળવવાની શરૂઆત કરતાં જ શ્રી વર્ધમાનકુમારે હાથની સંજ્ઞાથી અટકાવ્યા. એટલે તેઓએ પોતપિતાને સાજ સંભાળપૂર્વક સૈ સાની જગ્યાએ મૂકી છાંડ્યો.
વળી ક્ષણભર સુમસામ શાંતિ પ્રસરી રહી. સૌ પોતપોતાના કામમાં હતાં, પણ ચિત્તમાં “હવે શું થાય છે?” એવી આતુરતા સેને જાગી હતી, એમ દરેકના ચંચળ ને ઉબ્રાન્તનયને પરથી જણાતું હતું.
કલહંસક ! એ કલહંસક–”
જી ! આ , જી ! ” કહી થોડે દૂર ચંદનદ્રવ વિગેરે વિલેપનદ્રવ્ય તૈયાર કરનારીને કંઇક સૂચનાઓ આપતો હતો, ત્યાંથી આવી ઘુંટણ સુધી મસ્તક નમાવી આજ્ઞાની રાહ જોતો છત્રધર કલહંસક નમ્રભાવે ઉમે રહ્યો.
હાલા! જરા જોઇ આવ તે-અને રાજન્યપ્રણમિતચરણકમણ વડિલબંધુશ્રી હાલ કયાં બિરાજે છે? શા કાર્યવ્યાપારમાં નિમગ્ન છે ? ” :
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા ની
“જી! આપની આજ્ઞા પ્રમાણેજ-” કહી, ચાર-છ ડગલાં પાછે પગે ચાલી, પ્રણામ કરી, કલહંસક પવન વેગે ઓરડા બહાર જઈ રાજમહેલના બીજા ભાગ તરફ ચાલ્યા ગયે.
વળી શાંતિ પથરાઈ રહી, સા પ્રસંગની ગંભીરતા કળી ગયા હતા. માત્ર અનિમેષનયને શ્રીવર્ધમાનકુમારનું વ્યક્તિત્વ નિહાળી રહી, હવે “ શું થાય છે ? ” તેની આતુરનયને રાહ જોતા હતા. સૈની નજર ખુદ વર્ધમાનકુમાર પરજ હતી. તે વખતે વર્ધમાનકુમાર કંઈક બેલતા હતા કે કેવળ વિચાર કરતા હતા ? તે કંઈ કહી શકાતું નથી, પરંતુ દરેકને નીચે પ્રમાણે ભાસ થયે
હજુ, માતા-પિતાના સ્વર્ગગમનને બહુ દિવસો વિત્યા નથી. એટલે વડિલ બંધુનો શોક હજુ જોઈએ તે શમ્યો ન ગણાય. તોપણ જેઉ છું–શું થાય છે ? ”
અહા ! માતા-પિતાનું સ્વર્ગગમન !!! શું એઓનું વાત્સલ્ય ! પણ તે દિવસે તે વહી ગયા ! ! એ હાલી માતા ! તમારા સ્નેહપાશેજ મને જકડ્યો હતો. કેવો સ્નેહ ! જાણે, અમૃતના સહસ્ત્રસમુદ્રનું મંથન કરીને, તેમાંથી ઉતારી કાઢેલ માખણથી વિલેપન કરેલે હાથે અંગે અડતું હતું, ત્યારે મારા જેવાનું વજ સાર હદય પણ ક્ષણવાર આંચકો ખાઈ જતું હતું. માતુશ્રી ! માતુશ્રી ! મને યાદ છે–એ જ કરસ્પની રામબાણ અસરથી જ આપ મને
છે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !- 2
પરણાવી શક્યા હતા. “બેટા ! આટલું માની જા ” એટલાજ માત્ર શબ્દો ઉચ્ચારી માતા ! મારી પીઠ પર તમે હાથ મૂક્યો હતો, તે વિસર્યો કેમ વિસરાય ? પરંતુ હા ! માતા ! તમારું સ્વર્ગગમન ! એ દેહ! દેહ!! તારી ક્ષણભંગુરતા હું બરાબર પિછાણું છું. તેનું ઔષધ– ”
એકાએક કલહંસક પ્રવેશ કરી-ઘૂંટણીએ પડી છે હાથ ઉંચા કરી
જય જય ભદારક ! ” કેમ ભાઈ ? શી હકીકત છે?”
જી, વડિલશ્રી મંત્રણા મંદિરમાં બિરાજે છે. મિત્રો તથા શ્રેષ્ઠી સાંમત પણ ત્યાં જ આવશે, એમ જણાય છે. પછી યથારુચિ આપની. ”
અહો જુઓ ! સામેજ શ્રી નંદિવર્ધનદેવ સપરિવાર બિરાજે છે ને. બાજુમાં છે, તે મંત્રિરાજ અને કેટલાક મિત્ર રાજકુમારે. હજુ બીજા પણ કેટલાક મિત્રે, સામતે, સરદારે, ગૃહસ્થ તેમજ મુખ્ય મુખ્ય રાજકર્મચારિઓ આવતા જાય છે. ચાલો, આપણે પણ સર્વ સામાન્ય આસન પર જ બેસી જઈએ.
હં, ચાલે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા ફી
“માન્યવર સિંહાસનાધિષિતભૂપાલેના સર્વે રાજપુત્ર! શ્રેષ્ઠ પુત્ર ! સામંત અને ગૃહસ્થ ! આજની રાજસભા આસ્થાન મંડપમાં નહીં રાખતાં અહીંજ-દેવશ્રીના એકાન્તાવાસની નજીક જ મંત્રણા મંદિરમાં રાખવામાં આવી છે. આપ સર્વ જાણો છે, કે–રાજપિતા, શ્રી સિદ્ધાર્થ દેવ, તથા રાજમાતા વૈદેહીજી શ્રી ત્રિશલાદેવી : પ્રજાવાત્સલ્યની મૂર્તિમંત પ્રતિમાઓ જેવા એ. જેના નામોચ્ચારથીજ નહીં, પરંતુ સ્મરણમાત્રથી જ આપણા મસ્તક નમે છે, અને હૈયાં દ્રવે છે. તેઓના સ્વર્ગગમનને હજુ તે બહુ દહાડા વીત્યા યે નથી. અને અલ્પ સમયથી જ મૂર્ધાભિષિક્ત, પૂર્ણકળાવાન ચંદ્રસમાન છતાં શોક-રાહુથી ઘેરાયેલા. આ પિતૃભક્ત આપણુ મહારાજા આયુમાન શ્રી નંદિવર્ધન દેવ.
હજુ તેઓશ્રીનો શેકવેશ પણ બળવત્તર છે. તેથી આપ સર્વેને મારી વિનંતિ છે કે–
વિદે, પ્રાસંગિક વાર્તાલાપ વિગેરે તે આપ સર્વ એવાં જ પસંદ કરશે; કે જેથી કરી, મહારાજશ્રીને શેકરણકે કંઈક શાંત થાય.
મહારાજશ્રીની ઈચ્છાને લેશમાત્ર ઈંગિત પરથી જાણુંને, અત્રે પધારેલા ગાયક મંડળને પણ શોક દૂર કરે એવી કેઈ સુંદર વસ્તુને આરંભ કરવાને વિનંતિ કરું છું.”
મુખ્ય મંત્રિશ્રીની વિજ્ઞપ્તિ પરથી સંગીતાચાર્યોએ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
। ૐ ત્રિ - ભં તે !-સૂ ત્ર
વાત્રાના સૂર મેળવવા માંડ્યા.
મધુકર
આ · · જ રાજે અહા—ઋ · · તુરાજ વસંત અહા—ઋ · · તુરાજ વસંત વન રાજી ખૂબ વિકમંત વનરાજી ખૂબ વિકસંત માલતી પુષ્પ ગુજા રવ કરતા વિરાજે માલતી પુષ્પ ગુજારવ કરતા વિરાજે લતાએ કુસુમ હાસ હસંત આ· · જ રાજે લતાએ કુસુમ હાસ હસંત આ· · જ રાજે
આ · · જ રાજે
આ · · જ
ܝ ܕ ܪ
અહેા-ઋતુરાજ વસંત અહેૠ · · તુરાજ વસંત
યાચલના વડે ઉલસંત વાયુ યાચલના વડે ઉક્ષસંત ટહુકતી
-
આજ રાજે વ “ તેમન
વ તેવન
વાયુ
“મલ
કાયલડીને મધુ ૨ પંચમ રાગ ગાજે કાયલડીના, મધુ ૨ પંચમ રાગ ગાજે કેસુડાં રે કેસરી વિલસંત આ જ રાજે કેસુડાં રે કેસરી વિલસંત આજ રાજે
,,,, ,
>
લતાએ કુસુમ હાસ હસંત આજ રાજે
,
,, ,,
,,
અહા ઋતુરાજ વસંત વને વન વન રાજી ખૂબ
કમંત મધુકર માલતી પુષ્પ ગુંજારવ કરતા વિરાજે
રાજે ૧
.
મલ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા ફી
આજ રાજે આ...આ...આ...આ...
રાજે આ...આ...આઆ..
આ *
આ • •જ રાજે આ આઆઆઆઆ...
આ “ જ રાજે આઆઆઆઆઆ..."
આ “ જ રાજે આ “આઆઆઆ"
આ *જ રાજે આ
આ
આ
આ
આ
...
આ “ “ જ રાજે આઆઆઆઆઆ...
આજ રાજે આઆઆઆઆઆ...
આ જ રાજે આઆઆઆઆ...
આજ રાજે આઆઆઆ...
મહારાજાએ હાથની સંજ્ઞાથી સંગીત ગાયકને નિવાય. એકાએક આલાપ ને વાદ્યોના સૂર બંધ પડ્યા. નર્મ સચીવ–“મિત્ર! શું આ સંગીત પણ આપને આનંદ
ન આપી શકયું ? હજુ આપ આમ શેકેદ્વિગ્ન કેમ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
,
રહો છે? તમારું આ શકરાહુગ્રસ્ત પૂર્ણચંદ્રતુલ્ય મુખમંડળ જોઈ મારાથી હવે રહ્યું જતું નથી. હું રેઈ પડીશ! જે જે, કહું છું કે-મારાથી નહીં રહેવાય! અને જે મારું રુદન શરૂ થશે અને રસ્તા પરના ગર્દભ તથા શ્વાને હસશે, તેમાં પછી મારે વાંક ન ગણશે.”
મહારાજનું મોં જરા મરકયું. આખી સભા હસવા લાગી. એવે એકાએક પ્રતિહારીએ પ્રવેશ કરી
આ તરફ જરા દેવશ્રી! દષ્ટિ દીજીએ !” એમ બેલતાં નીચે જુકી હાથ વતી પ્રણામ કરી
શ્રી વર્ધમાનકુમાર પધારે છે ! ! ” ઓહ વર્ધમાનકુમાર ! ક્યાં છે?”
જી ! દ્વાર નજીક જ આવી પહોંચ્યા છે. જુઓ, ઓ આવે. ” આ સભામાં શાંતિ પથરાઈ, વર્ધમાનકુમારના મુખચંદ્ર તરફ જ આતુર નયનકુમુદ વિકસી રહ્યાં. વર્ધમાનકુમારે આવતાં આવતાં દ્વારમાં પ્રવેશ કર્યો. રાજમાન્ય ભટ્ટ કવિએ પ્રસંગચિત કાવ્ય લલકાર્યું –
શાંત રસ મૂર્તિમાન માનું જોઈ સૌમ્યતા. વીર રસ ભૂતિમાન માનું જોઈ વીરતા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિયા ફી
ભાલ અર્ધ ચંદ્ર માનું, પૂર્ણ ચંદ્ર મહે જ છે.
અંગ અંગ દીપતા પ્રકાશને જ હજ છે.
વર્ધમાનકુમારે સભામાં પ્રવેશ કર્યો અને કવિએ વર્ણન આગળ ચલાવ્યું –
ધરતા પાય ધરણી પર કેસરી યાદ કરાવે. ધીર લલિત આ ગમન પણ દિરદપતિ સમરાવે. કરી પ્રવેશ નિસ્તેજ સભામાં નવચેતનતા લાવે. સુંદરતા રે ! સારા જગની આ તે કેમ ધરાવે ? સે સભ્ય બાજુ સંભાળી સ્વસ્થ થઈ બેસવા લાગ્યા.
જય વિજ્ય હો પૂજ્ય આર્યને ”
અહો વત્સ વર્ધમાન ! ! આવ, ભદ્ર ! આવ.” એકદમ મહારાજાએ સિંહાસન પરથી જ ભેટવા હાથ લાંબા કર્યા. ત્યાં તે શ્રી વર્ધમાન ચરણ તરફ જ ઢળ્યા. ને મહારાજ મસ્તક પર હાથ મુકી “ દીર્ધાયુષી હો ” એમ બેલતા બોલતા ઉભા કરી બે હાથે ભેટી પડી બાજુમાં જ બેસાડવા લાગ્યા.
અનુગ્રહ આપ વડિલને” એમ કહી સિંહાસન પર બેસતાં બેસતાં આખી સભા પર એક પ્રસન્નતાભરી દષ્ટિ વિસ્તારી.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
મંત્રિરાજ વિગેરે સર્વ સભાસદોએ પણ “જય વિજય શ્રી યુવરાજને” કહી શ્રી વર્ધમાનને જય વિજય શબ્દોથી વધાવ્યા. “ અનુગ્રહ આપ સર્વ આને.”
દેહા. પ્રથમ કવિ–અરે શું આ–
અશ્વિની કુમાર વળી, સૂરજ સોમ ગણાય ? - શારદા ને લક્ષ્મી કેરા હાસ્ય પ્રવાહ મનાય ? ૧ બીજો કવિ–નહીં, નહીં. એ તે–
રાજસિદ્ધારથ કેરા જાણે જશ પરતાપ જણાય ! ત્રિશલા માના પ્રેમ ને વત્સલતા વખણાય ! ૨. - “ પ્રિય વર્ધમાન ! શરીર સુખાકારી તે આનંદપ્રમોદમાં વૃદ્ધિ કરે તેવી જ છે ને ? ” પીઠ પર હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં શ્રી નંદીવર્ધન દેવે આરોગ્ય સુખવાર્તા વિષે પૂછયું. '
શરીરસુખાકારી તો આપના હર્ષ-પ્રહર્ષમાં સર્વથા આનંદની વૃદ્ધિ કરે તેવી જ છે અર્ય !”
રાજકુમારચિત વિવિધભેગવિલાસ સુખ તે અવ્યાબાધ પ્રવર્તે છે ને ?”
તેમાં ચે આપ પૂજ્યની કૃપા તે પરમ કેટિએ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા રે
પહોંચી ચૂકી છે.”
કળા, વિજ્ઞાન, સાહિત્ય, ચિત્ર, સંગીત, વિગેરે સુશિક્ષિતવિદગ્ધજનચિત પ્રવૃત્તિઓમાં પણ પ્રાપ્તપરમપ્રકર્ષ આયુમાનને આગળ વધવામાં અને તેને રસાસ્વાદ લેવામાં હાલ વિશેષ કયા ક્યા સાધનોની અપેક્ષા રહે છે?”
સાધનસંપત્તિની વિપુલતા પણ આપના વાત્સલ્યયુક્ત હૃદયની સાથે જ અગાધ છે, એટલે મનથી પણ તેની ગણત્રી અગમ્ય છે. ”
તો–અન્ય કાર્યાન્તરનો ત્યાગ કરી, કદાવાનળની અસહ્ય વેદના અનુભવતા આ દગ્ધહૃદયને સુધાવવી મુખચંદ્રની શીતળતાથી શાંત કરવાને આયાસ, આજે કયા વિશિષ્ટ સુમહાજજવલ કાર્યને ઉદ્દેશીને આયુષ્માને સેવ્યું છે?”
પ્રથમ તો-આપના મુખચંદ્રની ચંદ્રિકાના સદાયે અતૃપ્તપિપાસુ આ બે નયનચકોરની, અને પરમ પૂજ્યોના ચરણારવિન્દ સ્પર્શમાં ટેવાઈ ગયેલા આ ક્ષુદ્ર દેહની લાલસાને વશ થઈ આપની સેવામાં હાજર થયે છું. ”
“હં. પણ બીજું ? ” “ બીજું તે એ કે-એક અનુમતિ લેવા આવ્યો છું.”
“ આયુમાનના દરેક કાર્યમાં અમારી અનુમતિ જ છે ને ?
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !—જૂ 2
એ આપને મહાન અનુગ્રહ તે પણ ખાસ પ્રસંગમાં પુનઃ સ્પષ્ટ અનુમતિ લેવી જોઈએ, એ અનિવાર્ય કલ્પ છે. ”
“એવી તે શી ખાસ બાબત છે એ? શું અપરિમેયપરાક્રમી આયુષ્માન્ વિજીગીષુવીરની માફક વિજય યાત્રાએનિકળવા ઈચ્છે છે? યદ્યપિ મનસ્વી રાજકુમારને તે તે ઉચિત જ છે. પરંતુ હાલ વિજયયાત્રા માટે તો યથાયોગ્ય સમય નથી જ. તેનું બીજું પણ એક કારણ એ છે કે-આજુબાજુના તમામ રા –જેવાં કે -વૈશાળી, કૌશાંબી, શ્રાવસ્તી, ચંપા, ઉજજયિની, મથુરા, રાજગૃહ વિગેરે–તેમાંના ઘણાખરા આપણા સગાં સંબંધીઓ અને ઈચ્છમિત્ર છે. તેમ જ કેટલાક તે ભારે સમૃદ્ધ તથા સત્તાસંપન્ન છે. એટલે પુરેપુરી તૈયારી વિના તેઓની સામે બાથ ભીડવી હાલ તે ઉચિત નથી જ.
વળી જ્યાંથી આયુમાનના સમાચાર ઘણું જ મેડા મળે તેવા દૂરના પ્રદેશમાં મેકલવાને અમારું શેકવિહળ હૃદય હાલ શી રીતે હિમ્મત કરી શકે ?
તે પણ અમારા દિલમાં એક ઈચ્છા હમેશ રહ્યા કરે છે જે-પ્રથમ તે પિતાશ્રીનું આ લગભગ સમૃદ્ધ રાજ્ય આયુષ્માને સંભાળવું, અને અંતર્ગત સંપૂર્ણ વ્યવ
સ્થા કરી દેવી, પછી ચકવર્તિલક્ષણલક્ષિત સગસુંદર આયુ| માન જ્યારે અખિલ ભારતવર્ષમાં વિજયયાત્રા માટે ફરવા નીકળે, ત્યારે આયુષ્માનના પ્રતાપગ્નિની આંચમાંથી
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા ફી
પસાર થઈ, સુધાધવળ યશ-સાગરમાં સ્નાન કરતા જગતને જોઇ ટુ વડે પરમપુકિતદેહે . અપૂર્વ રસાસ્વાદમય એકાન્ત નિવૃત્તિ સુખ અમે અનુભવીએ તેા કેવું સારૂં ! તેમ છતાં અવન્ધ્યપ્રયત્નશીળ આયુષ્માનની કાઈ પણ પ્રકારની મનેાવા-છના પૂર્ણ થયેલી જ જેવા અમે ઈચ્છીએ છીએ. કહેા વારૂ ! શી એ મનેાવા-ચ્છના છે આયુષ્માનની ?
''
નહીં, નહીં, રાજ્યની ધુરાને વહન કરવાને આપ જ સર્વથા સમ અને યાગ્યજ છે. મારે માટે તે આપની ચરણ સેવા જ વધારે સુયેાગ્ય છે. વિજયયાત્રાની તે મારે ઈચ્છા જ નથી. રાજ્યવ્યવસ્થા અને પ્રજાપાલનની ચેાગ્ય રાજનીતિમાં તે આ દેશના તમામ રાજકુમારે આજકાલ સિદ્ધહસ્ત જ છે. તેમાં વળી વિશેષ પ્રગતિ કરવા ઘણાખરા ઉત્સાહભેર મચેલા જ છે. તેથી હું વિશેષ શી પ્રગતિ કરવાના હતા ?
99
'' તમામ રાજ્યા–એટલે આખા દેશની રાજ્યવ્યવસ્થા એકજ તંત્ર નીચે આવે, તેને શું આપ યુવરાજ ચેાગ્ય અને ઈચ્છવાયેાગ્ય નથી ગણતા ? ”
1
“ જો કે હું ચેાગ્ય ગણું છું. તેપણ વિવિધતા છતાં મને તે આ દેશમાં એક જ તંત્ર જણાય છે—દાખલા તરીકે—આ પ્રજા એક અખંડ પ્રજા છે. તેની સ ંસ્કૃતિ પણ પૂર્વાપરથી એક જ ચાલી આવે છે. વ્યવહારાની શાસ્ત્રીય ભાષા પણુ
૧૫
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક કે મિ ભં તે !–સૂત્ર
એક જ છે. સંસ્કૃતિનું શ્રેય નિવૃત્તિ છે. તે સર્વ આને સમ્મત છે. દરેક પ્રદેશમાં પ્રજાએ પિતામાંથી જ રાજા નીમેલ છે. અર્થાત્ આર્ય પ્રજાનું શાસન કરનાર અનાર્ય કે વિદેશી કોઈ વ્યક્તિ જ નથી. કેઈ કઈ સ્થળે પ્રજાના અગ્રેસરે મળીને એકાદ મુખ્ય પુરુષની સલાહથી એ શાસન ચલાવે છે. જ્યાં રાજા તરીકે ખાસ એક વ્યક્તિના હાથમાં તંત્ર છે, તેનું ધ્યેય પણ પ્રજાને રીઝવવાનું અને પૂર્વજોની કીર્તિને અવિચળ કરવાનું, ને તે ખાતર જ જીવવાનું છે.
પ્રજાના હિતચિંતકે જ નહીં, પણ પ્રજાના હિતને માટે મથી મરનારા મહાજનેની ઈચ્છા વિરુદ્ધ રાજા કે રાજાને મદદ કરનાર અધિકારી વર્ગથી જઈ શકાતું નથી. પ્રજામાં ધાર્મિકતા, પવિત્રતા કેમ વધે? તેની જ પિરવીમાં નાનાથી મેટા સે કર્મચારિઓ લાગેલા છે. દરેકની પ્રવૃત્તિનું પરિણામ એક જ શુભ મહાપરિણામ તરફ વળી રહ્યું છે, તે ફરીથી કહેવાની જરૂર નથી જ.
દેશની સંપત્તિની ન્યાયસંપન્ન ઉત્પત્તિ અને વહેચણી પણ પ્રજાકીય પવિત્રતાની પિષક કેમ બને તેને માટે જ અર્થચિંતકે સદા જાગૃત રહેતા જણાય છે. સજજનપુરુષનું યથાર્થ પાલન થાય છે. જેમ જેમ દેશની સંપત્તિ વધતી જાય તેમ તેમ પ્રજા વિલાસ, ને મોજશોખમાં રાઈ ન જાય. પ્રજામાં વાસનાવૃદ્ધિનાં તત્વે દાખલ થાય, ને પ્રજા પતિત થઈ કદી નાશ ન પામે, તેને માટે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા રી
દરેક સંયમી વર્ગ જેવાં કે-બ્રાહ્મણે, શ્રમણ, ઋષિઓ અને તપસ્વીઓઃ સંયમમાં વધુ ને વધુ દૃઢ બની પ્રજાની સામે હમેશ સંયમને આદર્શ રાખે જ જાય છે. એટલે એકદર રીતે જોતાં સે આયે એક જ વાતની સિદ્ધિમાં લાગતા આવ્યા છે, અને આજે પણ તેમાં બરાબર દત ચિત્તે સે લાગી રહેલા છે.
તોપણ, એટલું તો ખરું છે કે-હજારો વર્ષથી પ્રયત્ન કરતી આ મહાપ્રજામાં એક જાતને જાણે થાક લાગ્યો હોય તેવી સહેજ મંદતા આવી છે. આ વાત સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી નિહાળનારને જ જણાય તેમ છે. આ મંદતા ધીમે ધીમે લાંબે કાળે આ પ્રજાને ભેદી નાંખશે કે શું ? એમ મને લાગ્યા કરે છે. જ્યારે કેઈ પણ પ્રજામાં જાગૃતિ કમી થતી જાય છે, ત્યારે ધીમે ધીમે કમષ પ્રવેશ કરે એ અનિવાર્ય છે. કોણ જાણે કેવાં કે ઉલટસુલટ વિતર્ક વિતશે તેની તે આજથી શી કલ્પના જ કરી શકાય? તેપણ વચ્ચે વચ્ચે એવા પુરુષે પાક્યા જ કરશે કે જેઓ કંઈક ટેકો મૂકીને સંસ્કૃતિને ધરી રાખશે. હજુ એવું અનેક પ્રકારનું એજ આ પ્રજામાં હું જોઉં છું. મંત્રીશ્વરજી ! સામ્રાજ્ય હેય, અરાજ્ય હોય કે નાના નાના રાજ્ય હાય, પણ આબાદી અને સુખને આધાર માનવ પ્રજાના મને રાજ્ય ઉપર જ છે. પ્રજાનું મનોરાજ્ય જેટલું પવિત્ર અને ઉદાત્ત તેટલું જ વ્યક્તિગત અને સમાજગત સુખ, સુધારે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !–સૂત્ર
કે વિકાસ ખરા ગણવા. એટલે મને અત્યારે સામ્રાજ્ય મેળવવા મથવાની અગત્યતા તે જણાતી જ નથી. અથવા તે કામને માટે, અનેક આર્યકુમારે પ્રયત્ન સેવી રહ્યા છે. તેમાંથી કઈ પણ વખતે કદાચ એ પ્રયત્ન સિદ્ધ થઈ જાય. ધારે કે-સામ્રાજ્યની જરૂરિયાત હોય, તે પણ મારી તે તરફ વૃત્તિ જ નથી–ઉદાસિનતા જ છે. મારા ચિત્તનું વલણ એ તરફ તે બિલકુલ નથી જ, એ આપ ખચિત માનશે. પ્રજાની માનસિક ઉજવળતામાં એર પ્રકાશ આણવાની જેટલી અગત્યતા છે, તેટલી અગત્યતા બીજી કઈ પ્રવૃત્તિની મને જણાતી જ નથી.
વળી, મંત્રીશ્વરજી ? આ આર્ય પ્રજા: કે જેના સાધને સાંગોપાંગ મજબૂત અને વિસ્તૃત છે, તેણે કદી કેઈના સ્વાતંત્ર્ય પર અગ્ય હુમલો કર્યો હોય એવું જા
યામાં નથી. વ્યક્તિગત તે કેઈ અગ્ય પ્રયત્ન થયે હોય છતાં તેને સમસ્ત પ્રજાને ન ગણી શકાય, એ મારે ઉપરના કથનને આશય છે.
છતાં જ્યારે જ્યારે પોતાની ઉપર હુમલા થયા છે, ત્યારે ત્યારે તેને પાછા વાળવા; અને તેનાથી બચવા ઈરાદાપૂર્વક પ્રયત્ન કર્યો છે અને તે જેમ બને તેમ નિર્દોષ સાધનથી. સામ, દામ, દંડ અને ભેદ એ નીતિને ઉપયોગ પણ આંતરૂ વ્યવસ્થા અને સ્વરક્ષા નિમિત્તેજ આર્યોએ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ય રી
કર્યો છે. પાડોશીને સુધારી લેવા તે પણ સ્વરક્ષાજ છે. કદી તેનું પડાવી લેવા પ્રયત્ન કર્યોજ નથી. તેઓનું પણ કલ્યાણજ ઈછયું છે.
હું ખાત્રીપૂર્વક કહું છું કે આ મહા પ્રજાની બરાબરી કરી શકે એવી એક પણ પ્રજા આ ભૂપૃષ્ઠ પર અત્યારે વિદ્યમાન નથી. તેની આ અગાધ અને મહાશક્તિના પ્રવાહને દુરુપયોગ થઈ જગતની બીજી પ્રજાને કચરવામાં નથી હેતે, તેનું માત્ર એક જ કારણ છે અને તે એ કેસાથે જ આધ્યાત્મિક આદર્શ આ પ્રજાના જીવનમાં વણાયેલ છે. અર્થાત પ્રજાને ઉપયોગી જીવન-વ્યવહારની સમસ્ત વ્યવસ્થામાં રોકાઈ ગયેલી શક્તિ ઉપરાંત વધી પડતા સામર્થના પ્રવાહને દુરુપયોગ ન થતાં આ પવિત્ર અધ્યાત્મ માગે એ પ્રવાહ વહે છે. જે એકજ એ માત્રા દુરંદેશીપણાથી પૂર્વના મહાપુરુષોએ ન ગોઠવી હતે તો આર્યોના આર્યત્વની કશી કિંમત હતી, તેમાં જ આર્યત્વ સમાયેલું છે એમ મારું માનવું છે, અને જ્યાં સુધી આર્યોમાં યથાસ્થાને શુદ્ધ સ્વરૂપે આધ્યાત્મિક બળની વીર્યવતી માત્રા ચમકતી રહેશે, ત્યાં સુધી તે જગપૂજ્ય પ્રજા સદાને માટે વિજયવતી જ છે, એમ દરેક મહાપુરુષોનું માનવું છે. આ માત્રાની જે સ્થાનભ્રષ્ટતા, વિકૃત સ્વરૂપ કે નાશ થાય ત્યારે જ આ આર્ય પ્રજાની પણ સાથે જ સ્થાનભ્રષ્ટતા, વિકૃત સ્વરૂપ કે નાશ માની લે. ભારતના આર્ય ચક્રવર્તિ ભૂપતિનું
૧૦
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
ચકચર્તિપણું પણ છેવટે એમાં જ પરિણમે છે, અર્થાત્ દરેકને પોતપોતાના અધિકાર ઉપર રહેવા દઈને રાજકીય તંત્રની એક સૂત્રણે ઉત્પન્ન કરીને તે, આ આર્ય પ્રજાની રાજકીય સેવા કરે છે, ને સાથે સાથે આંતરૂ વ્યવસ્થાવડે વ્યવસ્થિત પ્રજાની શક્તિ બચાવી દઈને આધ્યાત્મિક જીવન માટે પ્રજાને સબળ કરી દે છે. આ રીતે છેવટે ચકવતિ પણ આધ્યાત્મિક મહારાજ્ય-ધર્મરાજ્યને જ એક ભક્ત માત્ર બની રહે છે.
આર્ય સંસ્કૃતિની એક ખુબી એ છે કે—ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રિવર્ગની અને તેના અંગપ્રત્યંગ સર્વ સાધનની એવી રચના કરી છે કે–તમામ સાધના ધર્માભિમુખ હોય છે, અને તેથી જ વ્યવહારનાં દરેક અંગપ્રત્યંગ પણ ધર્મજ ગણાય છે. અર્થ અને કામ: સુવ્યવસ્થિત પણ ત્યારેજ ગણાય છે કે, ધામિક–આધ્યાત્મિક જીવન સુવ્યવસ્થિત હોય તે. ધાર્મિક જીવન ત્યારેજ સુવ્યવસ્થિત હોય કે અર્થ અને કામ સુવ્યવસ્થિત હોય તે સામાન્ય પ્રજાજીવનની અપેક્ષાએ, ત્રણેની સુવ્યવસ્થા એજ ઉન્નતિ, બાકીની અવનતિ. તેથી ધર્મ રાજ્ય એજ મારે મન મુખ્ય વસ્તુ છે, અને તેની વ્યવસ્થામાં જ સમસ્ત વ્યવસ્થાઓને સમાવેશ છે. તેથી ધર્મ રાજ્ય બરાબર સુવ્યવસ્થિત રહે તે માટે પ્રયત્ન કરવો એ પ્રાપ્ત કાળ છે. તદ્યોગ્ય તને પ્રકાશ કરે, અને તેમાં તેજસ્વિતા લાવવી એજ સર્વ કર્તવ્યને સારાંશ છે. ”
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા રી
આ વાત સાંભળી રાજગૃહના રાજકુમાર શ્રેણકે ઉજજયનીના રાજકુમાર પ્રદ્યોતની સામે નજર કરી. બન્ને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયા હતા !શ્રેણકે પૂછયું–
શું આપ પ્રસન્નમુખકુમારશ્રી ! ચકવર્તિ થવાની બિલકુલ ઈચ્છા જ નથી રાખતા? તે પછી આપ આપના જીવનમાં શો પુરુષાર્થ કરીને અનેક શુભ કાર્યસૂચક લક્ષણે, ગુણો અને સામર્થ્યને ઉપગ કરવા ધારો છો ? અથવા શું એ ગુણે એમ ને એમ વ્યર્થ ગુમાવવા ધાર્યા છે? જે આપ મહાન સમ્રા બનવા ન ચાહતા હો, તો કઈ કળા, વિજ્ઞાન, સાહિત્ય વિગેરેમાં કંઈ ને કંઈ અપૂર્વ પ્રગતિ કરે. અને પૂર્વ પુરુષોએ સ્થાપેલી આ વ્યવહાર મર્યાદાએમાં અને તેના કેઈ પણ અંગપ્રત્યંગમાં પ્રગતિ કરી નવું તેજના પ્રકાશ–ને વિકાસ લાવે. આપને કંઈ પણ દુર્ઘટ હોય એમ અમને તે ભાસતું જ નથી.”
પ્રિય મિત્ર શ્રેણિક ! કળા અને વિજ્ઞાનના સર્વ અંગે પ્રજાજનેની જરૂરીઆત અને યોગ્ય રુચિ પ્રમાણે અત્યારે ખીલી રહ્યાં છે. અનેક મહાનુભાવોએ પિતાના જીવન સર્વસ્વને પ્રવાહ તે તે દિશામાં વહેવડાવી દીધું છે. હું ચોક્કસ ખાત્રીપૂર્વક કહું છું કે–અત્યારને આ શાંત છતાં જુસ્સાદાર ઉત્સાહને પ્રવાહ નજીકનાજ ભવિષ્યમાં અનેક મહાન મહાન કળાકવિદો, શાસ્ત્રપ્રણેતાઓ, ધુરંધર ધર્મો
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
પદેશકે, મહાન મહાન મુત્સદીઓ અને રાજાધિરાજાઓ ઉત્પન્ન કરી દેશે.
ધન ધાન્યની વિપુલ સંપત્તિ, સુંદર આરોગ્ય, દીર્ઘ આયુષ્ય, સુદઢ બાંધાના પશુ અને માન, સુસંગઠિત સમાજે-મંડળ, સુવ્યવસ્થિત રાજ્ય, દીર્ધદષ્ટિવાળા મુનિપંગ, અને તત્વાન્વેષી આચાર્યો: આ વિપુલ સામગ્રીના જેરથી, અવકાશ અને સાધનની બિનખલ અનુકુળતાને લીધે બુદ્ધિ વૈભવી અનેક નર-નારીઓ ધીમે ધીમે પણ પૂર્ણ મક્કમતાથી એવા તે આગળ ધપી રહ્યા છે કે – આજની આ તૈયારી સેંકડે નહીં, પરંતુ હજાર વર્ષ સુધી આર્ય સંસ્કૃતિને, અને પ્રજાના વ્યક્તિત્વને દીપક નિ:સંશય દીપતે રાખશેજ. તે પછી મિત્ર ! તમારે શું એજ અભિપ્રાય છે કે-મારે પણ એજ વિષયમાં ગતાનગતિકતા જ કર્યો જવી ? ”
વાહ ! વાહ !ધન્ય કુમાર ! ધન્ય ! ! ” આ ઉદ્વાર એકાએક સભાજનોના મુખમાંથી સરી પડ્યો.
પ્રિય વર્ધમાન ! કઈ અગમ્ય સાધનાના મનોરથો તમારા ચિત્તને આટલું દર્પણ જેવું અવદાત બનાવી રહ્યા છે? બહુ વિચારને અંતે પણ તે લેશમાત્ર અમે કળી શક્યા નથી. તમારી વિશદાક્ષરી મધુર વાણું દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ જાણવા ઉતાવળું મન તલ્પી રહ્યું છે. ” મહારાજ નંદિવર્ધને આશ્ચર્યથી પ્રશ્ન કર્યો.
', ૨૨
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યારી
શ્રી વર્ધમાનકુમારે ક્ષણ વાર મૈન ધર્યું. ચક્ષુઓ બંધ કરી પ્રણિધાનભરી એક દ્રષ્ટિ અંતરમાં ફેંકી. ચક્ષુએ ઉઘાડી, આશ્ચર્યચકિત તંભિત જેવા ઉત્સુક સભાજને તરફ એક દષ્ટિ ફેંકી, અને બીજી, વડિલ બ્રાતાની ઉદ્વિગ્ન મુખમુદ્રા તરફ પણ વિનય નમ્ર, દઢતાસૂચક, દયામય, પ્રસન્નતાભરી અને ગંભીર દષ્ટિ ફેંકી. ફરી મૈન ધારણ કર્યું, અને પછી ધીમે ધીમે નીચેના અક્ષરો મુખમાંથી સેરવ્યા.
આર્ય ! માતા-પિતાના સ્વર્ગગમન સાથે જ મારા નિશ્ચયનો અવધિ આવી પહોંચ્યો છે. ”
શી બાબતને નિશ્ચય ? હાલા! ” “સર્વસ્વના પરિત્યાગને – ”
એકાએક દેવશ્રી નંદીવર્ધનની આંખમાંથી અશ્રુપ્રવાહ ચાલે. એકાએક મૂછિત જેવા થઈ ગયા.
શાંત થાઓ ! મહારાજ ! શાંત થાઓ.” શ્રી વર્ધમાનકુમારે સ્વહસ્તેજ ઉત્તરીય પલ્લવથી વાયુ વળે.
ડી વારે ચેતના વળી એટલે એકાએક કુમારશ્રીને મહારાજ ભેટી પડ્યા. મસ્તક પર હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં માત્ર મહાકણે નીચેના
કુમાર ! શો આ દાઝયા ઉપર ડામ! !” એ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા કે સભાજનેની પણ આંખમાં ઝાકળના બિંદુઓ ફૂટ્યાં.
3
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૨ મિ. ભ તે !-સ્ ત્ર
“ બંધુ ! ક્ષણ લાખેણી જાય છે, ”
ર
નહીં, નહીં. અમારી દશાના વિચાર– ’ “ તે શી રીતે? હવે કઇ વિલંબ થાય ? ’
,
“ કુમારશ્રી! મને વચ્ચે ખેલવાના લેશમાત્ર અધિકાર હાય તેમ હું માનતા નથી, છતાં દાક્ષિણ્યશીળ સામ્યાકૃતિ કુમારશ્રીને આટલી વિજ્ઞપ્તિ કરવી ઉચિત ધારૂં છું; કે—— કુમારશ્રીના કલ્યાણુશાળી આ મનારથ સર્વથા લાધ્ય છે, પરંતુ તેને માટે હજી ઉચિતાવસર હું નથી ધારતા, પરંતુ કંઇક વિલંબ સહવા વધારે ઉચિત ધારૂં છું; અને તેમાં સબળ કારણ તે એજ છે કે—વડિલાથી વિરહિત કુટુંબીજનાની દશા તાજુએ ! શું તે અનાથ, છલિત, વિહ્વળ, ગભરાયેલ અને લુંટાયેલ જેવા તમને નથી જણાતા અને આપનું નિર્ગમન તેને કેટલું અસહ્ય થાય ? તેની આપ કુમારશ્રીજ કલ્પના કરશેા. માટે ‘હાલ આ વિચારને મુલ્તવી રાખશેા' એવી મારી નમ્ર વિન ંતિ સાંભળીને શું કરવું તે વિષે તા આપ પાતેજ પ્રમાણભૂત છે. ”
મન્ત્રીશ્વરજી ! વિલંબ તા અસહ્ય છે, તેાપણુ માન્ય ગુરુજનના અનુરોધથી જે ક બ્ય થઇ પડે છે, તે યથાશક્તિ અજાવીશ. ”
'
“ જય ! જય ! ભદ્રે ! ચિરનંદ ! ચિરન ! ” શ્રી નદીવ નદેવે હર્ષાવેશમાં ગર્જના કરી, અને સર્વ સભા
૨૪
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે યા ની
સદોએ તેમાં અવાજની પૂર્તિ કરી.
પ્રણામપૂર્વક “ જય પામે, આર્ય ! ” એમ કહી, દઢ ગતિએ સભાસ્થાન છોડવા શ્રી વર્ધમાનકુમારે પ્રયત્ન
ક.
આખી સભા ઉભી થઈ ગઈ, અને સ્તુતિપાઠકએ અવસરેચિત મંગળ કાવ્ય લલકાર્યું –
( ઉપજાતિ છંદ.) પૃથ્વી જણાયે થઈ ભાર મુક્ત; વાયુ વહે આજ પ્રમોદ યુક્ત; દશે દિશા હસ હસે હુલાસે; જગત્યમ ય પ્રસન્ન ભાસે.પધારિયે દેવશ્રી રાજ મહેલે; અતિ ત્વરા જે કરી સૂર્ય દેવે; સંધ્યાવધૂ મહેલ ભણી જવાને; આનંદ સંદેશ સુણાવવાને –
ચાલે, આપણે પણ શ્રી વર્ધમાનકુમારની જ પાછળ જઈએ.”
હા, ચાલો. ”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુલના. “અહો! પરિચારકો અને પરિચારિકાઓ! સાવધાન, જુઓ, ચેઘડીયાં સંભળાય છે. મંત્રનું મંદિરની સભા વિસર્જન થઈ જણાય છે. કુમારશ્રી હમણાંજ પધાર્યા સમજે. સાંધ્ય કૃચિત સર્વ સેવા સામગ્રીની તૈયારીમાં લાગી જાઓ. ” વૃદ્ધ કંચુકીએ આજ્ઞા ફરમાવી. તાલીમબદ્ધ પરિચારકગણ પોતપોતાને કામે લાગી ગયો.
“ પધારિયે કુમારશ્રી ! આ સર્વ સામગ્રીથી સજ્જ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
આપણા રાજસ્હેલની ચિત્રશાળા. આગળ આગળ ચાલતા કલહંસકે નિવેદન કર્યું.
જય જય ભદ્ર ! ચિરન દ! ” પરિચારકેાએ જયઘાષ કર્યો.
શ્રી વર્ધમાનકુમારે ઈષદ્ હાસ્યથી સર્વેની સંભવના કરી પ્રસન્નતા બતાવી.
66
tr
પ્રફુલ્લક ! અસીમ ગામ્ભીર્યના સાગર અને સમચાચિત સવ વ્યવહારમાં કુશળ કુમારશ્રીની મને દશા કળવી મહા મુશ્કેલ છે; પરંતુ કહે કે ન કહે આજે હમ્મેશ કરતાં કંઈક પરિવર્તન અવશ્ય જણાય છે. મધ્યાહ્ન સમયે પણ એવાંજ કઇક ચિહ્નો જણાયા હતા. ખરૂં કે નહીં ? ” પ્રિયંવદકે પ્રફુલકના કાનમાં ધીમે ધીમે આટલા અક્ષર કહ્યા ન કહ્યા, તે પહેલાં તેા શ્રી વર્ધમાનકુમાર ભદ્રાસન પર બિરાજી ચૂકયા હતા.
*
"9
*
*
*
ત્યાર પછી સર્વ સાંધ્ય કૃત્યાથી નિયમ પ્રમાણે પરવારી, સર્વ પરિજનાને એકઠા કરવાની કલહુંસકને આજ્ઞા કરી.
કલહુસકે સંજ્ઞા કરી, કે એકાએક સૈા પોતપોતાના કામકાજ ઊંડી કરી એકઠા થઈ ગયા ! !
66
શું છે ? શું હશે ? આજે વળી આ શું ? શું
૨૭
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર મિ ભં તે !- 2
થશે ? કોણ જાણે શું યે થશે ? ચાલેને, જોઈએ તે ખરા, શું થાય છે ? જે થવાનું હશે તે થશે. શું વળી થઈ જશે ? ” આમ પરસ્પર છાના છાના ગણગણુતા, એક બીજાના મહાં સામું જોતા જોતા છેવટે “શ્રી વર્ધમાનકુમાર શું કહેવાના છે?” તે સાંભળવાને ઉત્સુક ચિત્ત શાંતપણે વિનય નમ્ર ચહેરે સૈ ઉભા રહ્યા.
કલહંસક વિગેરે સર્વ પરિજન ગણ ! પરિજન શબ્દ મારી દ્રષ્ટિમાં વ્યવહાર માત્ર જ છે. મેં કદી કેઈને વસ્તુતઃ પરિજન માન્યા જ નથી. સર્વ સામાં સદા જાગતી સમનતા બુદ્ધિ એમ શી રીતે માનવા જ દે ? તે પણ આજ સુધી આપણે બાહ્ય વ્યવહાર સેવ્ય–સેવક તરીકેનો રહેતે આવે છે. તેમાંથી પણ આજથી તમને સર્વને મુક્ત કરું છું. એટલે કે – હું સેવ્ય, ન તમે સેવકે ” ત્યાં તે એકાએક
નયનામૃત કુમારશ્રી ! અમે પણ નથી જાણ્યું કેસેવ્ય તથા સેવક એટલે શું ? કડકડતી ઠંડીમાં અગ્નિની માફક આપના સહવાસની હુંફમાં રહી માત્ર આત્માને કૃતાર્થ કરીએ છીએ. ચંદ્રની ચંદ્રિકા જોઈ કુમુદની માફક પ્રફૂલ્લ રહીએ છીએ. આપની અમૃતમય પ્રસન્ન દષ્ટિથી સદા છંટકાતા અમે અન્ય સર્વ ભાવેને ભૂલી, કેવળ આપમાં જ તન્મય બની રહીએ છીએ.
આપથીજ અમે સદા સનાથતા, સબંધુતા, સસખાભાવ
૨૮
.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
અનુભવિએ છીએ ! પરંતુ, નાથ ! શો અપરાધ ? શેણે આમ એકાએક પરિત્યાગ? ” સર્વેની વતી કલહંસકે આમ વિનવ્યું, ને જવાબની આશાએ અંજલિ જેડી કુમારશ્રીના મુખ–ચંદ્ર સામે ચકોરની માફક દષ્ટિ સમપીને ઉભે રહ્યો.
નહિ, નહિં, કલહંસક ! તમારે જ માત્ર પરિત્યાગ કરવાનું છે, એમ ન સમજો, પણ સર્વસ્વને પરિત્યાગ મને ઈષ્ટ છે.
અથવા, પ્રેમની ક્ષેત્ર મર્યાદાને વિસ્તારજ માત્ર કરવા ઈચ્છું , એમ કહું તેપણ ચાલે. આજે કુટુંબ કબીલો અને પરિજનામાં જ જે પ્રેમ મર્યાદિત થઈ રહ્યો છે, તેને સમસ્ત પ્રાણિ વર્ગ સાથે બંધુભાવ અનુભવવા ને નિરવધિ–વિશ્વવ્યાપિ બનાવવા ઈચ્છું છું.
પરંતુ, કલહંસક! આ અમારા મને રથો હજુ વડિલ બંધુશ્રીના અનુરોધથી માત્ર મને રથે જ છે. તે પણ આવતી કાલથી જ વનમાં પ્રસ્થિતને એગ્ય જીવનને અનુભવ લેવાને એકાંત સેવવાની શરૂઆત કરવાનો અમે ત્યાંસુધી દઢ નિશ્ચય કર્યો છે, કે જ્યાં સુધી અમારા મનરને અતિપ્રતિબંધકપણે વડિલ બંધુશ્રીની મનવૃત્તિનું વલણ ન રહે. ”
શું અમારી સ્વામિની યશોમતી દેવીને, અને પ્રિયપુત્રી પ્રિયદર્શના સુદ્ધાને પરિત્યાગ કુમારશ્રીને સુશક્ય છે?”
અમારે પ્રયત્ન તે પરિત્યાગને પણ તન અશક્ય
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !–સૂત્ર
કરી મૂકે તેવો જ છે. મંદારિક ! તું તેઓને આ અમારી પ્રવૃત્તિ સંભાળપૂર્વક વિવેકથી નિવેદન કરી શકે છે. ”
“સ્વામિન્ ! શે આ ઉત્પાત ? ” કહી મંદારિકા ચાલી ગઈ.
આ ઉત્પાત નથી મંદારિકે ! પરંતુ અમારા જીવનની એ તે સ્વાભાવિક સ્થિતિ છે. ”
એ સ્વાભાવિક સ્થિતિ માણવાને કુમારશ્રી ! અમારું યે મન તલ્સ છેનહીં કે પ્રાણુતે પણ આપને સહચાર છોડવાને. ”
“ કલહંસક ! બાપુ ! અતિ વિકટ માર્ગ છે એ. અતિ સમર્થ પુરુષનાં યે હૃદય, એ કંપાવી નાખે છે.
આ મહેલવાસી રાજકુટુંબીજનેને સહચાર એજ હજુ તમારે એગ્ય કર્તવ્ય છે, ને હમેશની માફક હજુ પણ તેજ બજાવ્યે જાઓ. ”
આપનું એકાન્ત નિવાસસ્થાન પણ આ જ હેલ રહેશે કે ? ” આશ્વાસન પામી કલહંસકે પૂછયું.
નહીં, નહીં. આને એકાન્ત સ્થાન કેમ કહી શકાય? અમારે એકાન્ત વાસ તે રાજગઢના અંત પ્રાંત ભાગના વિરલ જન પ્રચારવાળા કેઈ મકાનમાં જ નક્કી કરી લેવામાં આવશે. જ્યાં કઈ પરિજનની પણ અપેક્ષા નહિ રહે. ”
૩૦
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
“ તેા પછી અમારે અહીં રહી શું કરવું ? ” “ તમારે રાજકુટુંબ અને રાજમાન્ય આપ્તજના જે ઇચ્છે તે કરવું. અમારી તા માત્ર દૂરથીજ સંભાવના કરવી.” “ છતાં આપની કંઇક તે અમારે સેવા કરવી જ જોઇશે. માત્ર તેના પ્રકાર જણાવવાની આપ કૃપા કરશે. ”
“ અમારા જીવનક્રમજ જુદી જાતના હશે. જેમાં સહાયક વની કશી અગત્ય જ નહીં રહેવાની, સ્વયમેવ સ્વામી અને સ્વયમેવ સેવક, અર્થાત્ પ્રવૃત્તિઓનેાજ સ કાચ રહેવાને. આવશ્યક પ્રવૃત્તિ પણ સ્વયં જ કરી લેવાની. કલ્પ્ય આહાર અને પ્રાથુક જલાદિના યેાગ્ય ચેાગ જાતે જ મેળવી લેવાના રહેશે. વખતના ઘણા ભાગ માન અને ધ્યાનાવસ્થામાંજ વીતશે, એટલે વિનેાદાર્દિકને અવકાશ પણ કયાં રહ્યો ? કાણુ કાના પિરજન ? પિરજન બુદ્ધિજ વિલય પામ્યા પછી પરિજનની શી જરૂર ? કલહંસક ! ”
“ સ્વામિન ! શું સાંભળીએ છીએ; અને આ બધું શું થઇ રહ્યું છે? તેમાંનું કશું અમે કળી શકતાજ નથી. શું કરીએ ? કયાં જઇએ ? કાને કહીએ ? સર્વથા નિરુપાય મની હતાશ થઇ જઇએ છીએ.
આપની આજ્ઞા અમૃત સિચન તુલ્ય જણાય છે. ત્યારે આપના સહવાસને ત્યાગ ખીજું મૃત્યુ લાગે છે. નાથ ! અમે અનાથા અને શરણે જઇશું ? આપના મનેરથા સાં
૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
ભળી અમારા મુખ નિર્વાફ થઈ ગયાં છે, પરંતુ માનસિક રણરણા હજારે પોકારી ઉઠાવી રહ્યો છે !
આપના ઉદ્ધારક ચરણાને વળગી પડીએ? કે એ ચરણેમાં બાળકની માફક આળોટી પડીએ? કે આપના મુખચંદ્રની
સ્નાનું ચકોરની માફક સામે બેસીને પાનજ કર્યા કરીએ? શું કરીએ ? કશું સુજતું નથી. આટલી હદ સુધી અમૃત પીસી હવે એકાએક— ”
કલહંસક ! ખેદ પામવાની કશી જરૂર નથી. જગતમાં સંગ–વિયોગ અનિવાર્ય છે. આવા પ્રસંગમાં મનવૃત્તિનું સમતોલપણું જ ફાયદાકારક છે. તેથી તેને જ આશ્રય લેવાની મારી સલાહ છે અને સર્વ પરિજન વર્ગને છેવટે એટલું જ કહેવાનું છે કે– | ગમે તેવા ઉલટસુલટ જીવનના પ્રસંગોમાં મને વૃત્તિનું સમતોલપણું ન તજવું. અમે પણ કદી કોઇના પ્રત્યે સ્વમિત્વના અભિમાનથી, પ્રમાદથી કે બીજા કોઈ પણ કારણથી મનનું સમતલપણું ખોઈ બેઠા હોઈએ; અને કદી કોઈના મન રૂપી સ્વચ્છ આકાશમાં કલુષતાની કાળી વાદળી છાઈ હોય, તેને વરસાવી વિખેરી નાંખશે.”
અહો ! સ્વામિન ! સુર્યમાંથી અંધકારને વરસાદ કે? ચંદ્રમાંથી અંગારાની ઉત્પત્તિ કેમ થાય ? ”
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુલ ના
( સવૈયા–એકત્રીસા )
દિવસે ઉલટ્યા જન સાગરને ચંદ્રિકાની ભભભ આ માત્ર સુધાકર ગગને ડિયા, ચંદ્રકવાળુ અંબર ધરતી
“ અહા ! શું શયન વેળા થવા આવી ? ચાલે. સા પોતપોતાના કામમાંથી પરવારીને સુઇ જાએ. ” કલહુ સકે આજ્ઞા કરી.
“ અરે ! આજે ઉંઘવાની તા વાતજ કેવી ?” એમ બેલતા એલતા, સા ાતપેાતાનું કામ કરીને ચાલ્યા જવા લાગ્યા. શય્યાપાલિકાઓએ શયનીય સ્થાનની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા કરીને અહા ! દેવી યશેામતી ચે પધાયા. ” એમ એલતી ખેલતી પાતપેાતાને સ્થાને ચાલી ગઈ.
"
"
નિદ્રા દેવી શાંત કરે; વિશ્વ-નિવાસ એકાંત બને; સ્વતંત્રપણે જ વિહાર કરે; નિશા વધૂ પણ સાથ ફરે.
“ કેમ પ્રફુલ્લક ! આજ સાંજનું મારૂં અનુમાન બરાબર હતું કે નહીં ? ”
''
બરાબર હતું ભાઈ ! ” પ્રફુલ્લકે જવાબ આપ્યા, અને બન્ને વાતા કરતા કરતા ધીમે ધીમે ચાલતા થયા.
*
*
*
،
જય ! જય ! આર્યપુત્ર ! ” ખેલતા દેવીએ વિલાસભવનમાં પગ
મૂ કર્યો..
*
*
૩૩
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભં તે !-સૂત્ર
દેવીને સ્વાગત.” કહી શ્રી વર્ધમાનકુમારે હાથ લંબાવ્યું. એટલે બાજુએ સામે પડેલા ભદ્રાસન પર દેવીએ આસન લીધું.
હસ્ત સંજ્ઞાથી આજ્ઞા થતાં અવદાતિકા પણ લગભગ રાણુની સામે જ ભેંય પર બેઠી.
ક્ષણવાર શાંત મન વિસ્તરી રહ્યું. થોડી વારે અવદાતિકા બેલી.
સ્વામિન ! દેવી અત્યન્ત અસ્વસ્થ દશામાં છે. અંતઃપુરમાં ચર્ચાતી આપના સર્વસ્વ ત્યાગની વાત સાંભળી, હારી જતા હૈયાને “ મહારાજ નંદીવર્ધન દેવના અનુધથી આપે વિલંબ કર્યો છે. એટલા આશ્વાસન માત્રથી જ ધારી રાખ્યું છે. ”
હા અવરાતિકા, અમારા સર્વસ્વ પરિત્યાગ અને પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારને હજુ વિલંબ છે. છતાં ત્યાગી ગ્ય જીવનની શરૂઆત તે અમે આવતી કાલથી જ કરવાના છીએ. આ સમાચાર પણ મંદારિકા દ્વારા દેવીને પહોંચ્યા જ હશે.”
- “ આર્યપુત્ર ! કમલિનીવને શી આ વ–ા–પ્રહા–ર–ની ચેષ્ટા–આ– ? ” બોલતા બોલતા દેવીને અસ્વસ્થતા જણાવા લાગી.
અવદાતિકાએ ઉભા થઈ વાંચળથી પવન નાંખે.
૩
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
હર્ષસ્થાને છે આ દેવીને ખેદાવેશ ? શું આ ઉચિત છે દેવિ ! ઉત્કૃષ્ટ આર્યત્વવતી આર્ય બાળાને ? જગમાં આર્યત્વના વિશ્વવ્યાપી વિય માટે થતા ઉજજવળ પ્રયત્નમાં વિજયી અને પ્રખર આર્યો સાથે પ્રાણને તૃણ સમાન પણ ન ગણતી આર્યરમણુઓની તેજસ્વિતાને દેવિ ! તમે યાદ કરો. ” શ્રીવર્ધમાનકુમારે ગંભીર અને ઉત્સાહપ્રેરક તેજસ્વી વાણી દ્વારા સ્વાસ્થચિતે દેવીના મેદાશની હવા ઉડાડવા માંડી.
આર્યપુત્ર ! આપની સાથે રહીને તે હું કંઈ પણ કરવાને તૈયાર જ છું. શી આજ્ઞા છે આપની? ”
“ આ આજ્ઞા માગવામાં દેવીને મુખ્ય શે આશય છે ? તે પ્રશ્ન રહે છે.
કોઈ પણ સાહસ ખેડવું, એ આશય મુખ્ય છે કે, ગમે તે જોખમ ખેડીને અમારો સહવાસ ન છોડ, એ? પ્રથમ પક્ષ જે મુખ્ય હેય, તે પ્રતિબંધ ન કરતાં તેમાં ઉત્તેજન આપવા જ અમારે પ્રયત્ન કરે જોઈએ. - જે બીજે પક્ષ મુખ્ય હોય, તે અમે સલાહ આપીએ છીએ કે એ સાહસ દેવીએ હાલ ન ખેડવું. જે માગે અમારે જવાનું છે, તે અતિવિકટ અને મહાસાત્વિક પુરુષને પણ દસાધ્ય છે. તે માર્ગમાં અમારી સાથે આવતાં લાંબો વખત
૫
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે –સૂત્ર
ટકી રહેવું ભારે મુશ્કેલ છે. એટલું જ નહીં, પણ ઉલટ પક્ષે વિચાર કરતા, અમારા માર્ગમાં વિદ્મભૂત થઈ પડવાને વિશેષ સંભવ રહે છે. ”
“ આપના સહવાસથી પ્રથમ પક્ષની અમારી તૈયારી સુદઢ થશે અને આપને, આપના પ્રયત્નમાં આગળ વધ. વામાં વ્યવહારૂ અનુકુળતાઓ કરી આપવી, એ પણ અમારું મુખ્ય કામ રહેશે. ” .
“ પ્રથમપક્ષનો દેવીની તૈયારીની ભાવનાને અમે પ્રશંસીએ છીએ, પરંતુ હાલ તેને મુલતવી રાખવી, એમ અમારી સલાહ છે. એગ્ય અવસર આવ્ય, એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના દેવીએ એ માર્ગનું અવલંબન જરૂર કરવું. આજે અવસર નથી. પહેલા અમે માર્ગ તૈયાર કરીએ, પછી દેવીએ તે માગે ચાલવું.”
અમે પણ સાથે સાથે જ અમારો માર્ગ તૈયાર કરવાની શરૂઆત કરીએ તે શું છેટું ? આર્યપુત્ર ! ”
કશું ખોટું નથી. પરંતુ દેવિ ! આ માર્ગ વ્યક્તિ ગત તૈયારી છે. તેમાં કઈ કઈને સહાય ન કરી શકે. વ્યક્તિની જેટલી પૂર્વ તૈયારી અને ઉત્કટ સ્વતંત્ર પ્રયત્ન, તેટલા પુરતું જ તે આગળ વધી શકે છે. સમુદ્ર ભર્યો હોય, છતાં જેવડું પાત્ર, તેટલું જ પાણી ભરી શકાય એ સીધી વાત છે.
એટલે અમે તમને સહાય ન કરી શકીએ, તમે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લે ને
અમને સહાય ન કરે. એમ તટસ્થતા જાળવવામાં આવે, છતાં જે બનેની સમાન ગ્યતા ન હોય, તે આગળ જતાં અંતર વધતું જ જાય; અને છેવટે સાથે તે છોડ. જ પડે દેવિ ! ”
અમે સ્ત્રી જાત કશું જ કરી શકીએ. અમારામાં કશી યોગ્યતા જ નથી. એ શું આપનો અભિપ્રાય છે?”
“ નહીં નહીં દેવિ, સર્વ પ્રાણીઓમાં અનંત શક્તિને ભંડાર ભર્યો છે, તેથી સર્વેમાં સર્વ જાતની યોગ્યતા હોય છે, પરંતુ તેની ખીલવટ ક્રમે થઈ શકે છે. તમારી ખીલવટ ઘણે અંશે ચોક્કસ થઈ છે, પરંતુ એ વિકટ માર્ગમાં અત્યારે પ્રવેશ કરવા જેટલી ખેલવટ ન ગણી શકાય. જ્યારે તઘોગ્ય ખીલવટ થશે, ત્યારે એક ક્ષણને પણ વિલંબ ર્યા વિના, અને અમારા સહવાસની પરવા કર્યા વિના જ દેવિ આ મા વેગબંધ તમે આગળ વધશે જ વધશે. એ પણ ક્ષણ જરૂર આવશે. ”
ત્યાંસુધી નાની મોટી વ્યવહારૂ અનુકુળતાઓ કરી આપી, આપનો માર્ગ વધારે સરળ બનાવી અમારી ગ્યતા કેળવવાનું સદ્ભાગ્ય ઈચ્છીએ છીએ.”
દેવિ ! એવી અનુકુળતાઓની એ માર્ગમાં કશી કિંમત નથી, એટલું જ નહીં, પણ તેને ત્યાગઃ એ જ એ માર્ગની સાધનાનું સ્વયંસિદ્ધ સાધન છે.
૩e
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !–સૂત્ર
અમારા માર્ગમાં અનુકૂળતા જ કરવા જે દેવી ઇચ્છતા હાય, તે હાલ અમારા સહવાસની જ વાત છેડી દેવી. એટલે સંયમ કેળવવાથી યે અમારા માર્ગમાં દેવીકૃત– અનુકૂળતા જરૂર થાય છે.
આર્ય પ્રજાની મહાન મહાન સાધનાઓમાં આર્ય રમણએને અસાધારણ ફાળો છે, એ ક્યાં દેવીથી અજાણ્યું છે?
એક આર્ય રમણી તરીકે તમને હું કહું છું, કે દેવિ ! વિચાર કરે. જગત્કલ્યાણની આર્ય પ્રજાની મહાન સાધનાઓમાં આગળ વધવા, વ્યક્તિગત ફાળામાંથી આજે એક પણ આર્ય પુંગવ અને આર્ય બાળા પાછી પાની કરે તેમ છે? જો નથી, તે આ મુખ્ય ધ્યેયની તુલનામાં કૌટુંબિક પ્રેમ કે જીવનની વ્યાવહારિક જરૂરીયાતને શો હિસાબ છે?
પ્રસિદ્ધ આર્યકુલોત્પને દેવિ ! તમારું ધ્યેય એ નથી, એમ કેણ કહી શકે તેમ છે?
એ ધ્યેયને જીવન સર્વસ્વ ગણનાર આર્ય રમણુઓમાંના એક! એ ! દેવિ ! આ પ્રસંગે પ્રાપ્ત થાય, એ હર્ષને વિષય છે કે ખેદને? આવા પ્રસંગને વધાવી લે જોઈએ કે જાતે કરવો જોઈએ? અમારી સાધના એવી જ કઈ ભવ્ય સાધના હેય, તે આ પ્રસંગને હસતે ચહેરે વધાવી લેવામાં, અને તે ખાતર બીજા પણ જે જે સંજોગો આવી પડે તેને સત્કારી લેવામાં, દેવિ ! તમારી જ સ્વાર્થસિદ્ધિ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
છે–તમારી જ સાધના છે. નહીં કે અમારી અનુકુળતા ખાતર એ કષ્ટ સહન છે. ” શ્રી વર્ધમાનકુમારે આબાદસફળ અને વાસ્તવિક આ છેવટની દલિલ, એવી તો સચોટતાથી આગળ કરી, કે દેવીના અંતમાં પ્રકાશ પડ્યો. ખેદાશનો અંધકાર એકાએક નાસવા લાગ્યો. હોં પર પ્રસન્નતાને અરુણોદય પ્રકાશવા લાગ્યા.
સર્વશક્તિસંપન્ન ! આર્યપુત્ર ! આપની સામે વાણુના વિલાસમાં અમારા શા ભાર ? પરંતુ ત્યાગ શબ્દમાત્રના શ્રવણ ક્ષણથી જ ઝણઝણી ઉઠેલી રોમરાજીમાંનું એક પણ રોમ હજુ રણવણાટને આવેગ ઓછો કરવા તૈયાર જ નથી. ”
દેવિ ! આ કેવળ વાણીવિલાસ નથી. વાણીના વિલાસ માત્રથી હું તમને આંજી નાંખવા નથી માગત, વાસ્તવિક વિચાર કરવાને તમારે માટે માર્ગ ખુલે કરૂં છું.
પરંતુ દેવિ ! હું જાણું છું, એ તમારે હવેગ છે; પ્રેમપરવશતા છે. પરંતુ કર્તવ્યપાલન ખાતર નેહને ભેગ આપવાને પ્રસંગે જરા યે પાછી પાની ન કરવી, એ પ્રત્યેક માનવનો નહીં, પણ પ્રત્યેક પ્રાણીને વાસ્તવિક ધર્મ છે. આ ધર્મ ન બજાવી જાણનારના જીવનમાં શો સારાંશ હાઈ શકે ?
દેવિ ! સર્વસ્વ પરિત્યાગને માટે આ ક્ષણેજ અમારી સર્વથા તૈયારી હોવા છતાંયે વડિલ બંધુશ્રીના આગ્રહથી કંઈક
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !- 2
વિલંબ કર્યો છે. ત્યાં સુધી પણ મારી પ્રત્યેક ક્ષણને ઉપગ એકાન્તાવાસમાં કરી મારી ભવિષ્યની સાધનાની પૂર્વ સાધનામાં લાગવાને છું. આ મહેલ અને સર્વ વૈભવ સામગ્રીને તે ત્યાગ થશે જ, છતાં રાજકુળને ત્યાગ હાલ તુરત તે નહીં જ કરવામાં આવે, એટલે હવેથી તમારે કલ્પ એ રહેશે કે–અમારી સંભાવના દૂરથી જ કરવી, નહીં કે નિકટ સંસર્ગથી. કર્તવ્યમાં વધતા જતા અમારા ઉત્સાહ બળથી જ શરીરની આગ્ય વાર્તા અનુમાનથી જાણી લેવી, નહીં કે પરિજન મેકલીને. અમારા આહારાદિકને માટે વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિને પણ દેવીએ ત્યાગ જ કરે. કારણ કે-કપ્ય એવાં તે, અમે અમારી–બાહ્ય દષ્ટિથી અનિયમિત છતાં નિયમિત-જરૂરિયાત પ્રસંગે જાતેજ મેળવી લઈશું”
સ્વામિન ! આપની શરણાગત વત્સલ્યતા કેમ
ગણાશે? »
- “ નહીં નહીં દેવિ ! હજુ તમારે આ સ્નેહાવેશ છે. હૃદયના ઉંડાણમાં વિવેક પ્રદીપ પ્રદીપ્ત કરે. તત્ત્વ અને પરિણામને વિચાર કરે.”
આપના અનુગ્રહથી આર્યપુત્ર ! સુશક્ય છે એ અમારે. ”
“ અવરાતિકે ! દેવીની સંભાવના કર. અમે ઉપરની અગાશી પર જવા ઈચ્છીએ છીએ.”
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ લ ના
“પધારિયે, સ્વામિન ! આ રસ્તે. ”
અહા! આ ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ, પેલું ભારતવર્ષ, આ તિક અને પેલું સમસ્ત જગત્ ,-જે સદા ગતિશીળ છે!
આ રાત્રિ ! જેમાં પ્રાણીઓ નિદ્રાધીન છે !
આ વિધુ ! ચંદ્રમા ! ઔષધિપતિ ! સર્વત્ર સુધા વર્ષાવી રહ્યો છે !
પરંતુ, અરે ! હા ! આ કાળ સર્વને કેળી કરી રહ્યો છે ! !
અહા ! સર્વ અશરણ છે! અરે આ ચીસો કોની? શું મને કઈ બોલાવે છે? હા. અશરણ જગત્ શરણ માટે બોલાવે છે. બસ, તૈયાર જ છું અરે ! આ ધમાટ કેને? વિસ્તૃત રાજ્યસંપત્તિને.
શા માટે ? રાજ્ય કરવા લલચાવે છે. બસ, નહીં જોઈએ. પણ આ કરુણાકંદને શે અર્થ ?
૧
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે ! સૂત્ર એ તે કુટુંબીજનોના વિલાપે છે. શા માટે ? તમારે વિયેગ અસહ્યા થાય છે, તેથી. એ સ્થિતિ અનિવાર્ય છે. આટલે શેરબકરશે ? મેહરાજના સૈન્યની તમારા પર હડાઈ છે. ઠીક છે, જોઈ લેવાશે. હું કેણ ?
શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, પરમાત્મા, જગકાશ, તિસ્વરુપ ! અનન્ત બળ-વીર્યશાળી, અચ્છેદ્ય, અભેદ્ય, ચેતન્યસ્વરુપ છું.
ત્યારે આ શું? શરીર ! તેને શું સંબંધ ? તેને અંતિમ–ત્યાગ, એજ મારી સ્વાભાવિક સ્થિતિ છે.. તે શી રીતે સાધ્ય થાય ? પરમત્યાગથી. પરંતુ, હા! વડીલ બંધુને અનુરોધ આડે આવે છે !! પણ સબળને અનુરોધ છે ? લેકસ્થિતિનું યે પાલન તે થવું જોઈએ ને? અસ્તુ શું કરવું ?
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ
લ
ના
બસ, એ જ ! આ સમયક્ષણથી માંડીને ત્યાગીયેાગ્ય અવસ્થામાં જ રહેવું. પેલા અંતકાંત શાંત અને એકાંત નિર્જન નિવાસ સ્થળમાં નિવાસ કરે. મૌનસ્થ, ધ્યાનસ્થ અને સ્થાનસ્થ રહેવું. સર્વ પરિચયનો પ્રસંગને પરિત્યાગ કરો. વડિલ બંધુની સમ્મતિના પ્રસંગની રાહ જોવી. તક મળે કાર્ય સાધવા બહાર પડી જવું. બસ, એ જ નિશ્ચ
“ કુમારશ્રી ! પ્રાતઃકાળ સમય નજીક આવી રહ્યો છે. નિદ્રા વેળા વીતી રહી છે. ક્ષણવાર આપ પર્ય કે પધાથશો ? ઉત્રિદ્રતાથી વ્યાકુળ દેવી પણ નિદ્રાસુખ અનુભવવા શયનીય તરફ જાય. ”
અવરાતિકે ! શું દેવી હજુ પણ પર્યાકુળ સ્થિતિમાં છે? અમારા કાર્યક્રમ સાથે હવે દેવીના કાર્યક્રમને શે મેળ બેસવાને છે? જા. કહે- દેવી ! નિદ્રાધીન થાઓ. હું પણ ક્ષણવાર નિદ્રા અનુભવું છું.”
તેજ પ્રમાણે નિવેદન કરું છું, સ્વામિન્ !! જય જય ! કુમાર ! ”
ડીવાર પછી મંગળપાએ પ્રાતઃમાંગલિક ગાયું–
ભેરવી. જાગે રે –
નિદ્રા ત્યાગે, બોલો દ્વાર.
૪૩
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
જાગે રે– અરુણનો ઉદય થયો ભુવનમાં, ભાનુ ઉદયને કાજ,
જાગે રે – પૂર્વે ચળકાટ થયો ગગનમાં, છુટે પ્રકાશની ધાર. .
જાગે રે પદ્મ વિકસે કુમુદ સંકેચાયે, નાસી છુટે અંધકાર.
જાગો રે પંખી કલરવ કરે વન વિષે, ભંગ કરે છે ઝંકાર.
જાગો રે– જાગે રે ! જાણે તેહને જગતમાં, જેહ જગાવણહાર.
જાગે રે–
૫
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અને પ્રસ્થાન. ભાઈ ! હવે જરા ઉતાવળા ચાલે. કેમ ? વખત થવા આવ્યું છે કે શું ?
હા, હા. જુઓને, સૂર્ય કેટલો ચડ્યો છે ? મેડા પહોંચીશું તે જોવાની મઝા નહીં રહે..
હાં હાં, ચાલે, ત્યારે જલદી ચાલીયે.
જુઓ ! પેલું દેખાય તે ક્ષત્રિયકુંડ નગર. હવે ઘણું દૂર નથી હો !
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેમિ ભ તે !-સ્ ત્ર
આપણે દરવાજે તા આવીજ પહોંચ્યા. વાહ ! ક્રિશા તે જાણે ખુશ ખુશ થઇ આપણી સામે મ્હાં મલકાવી રહી છે ! આ પ્રાત:કાળના દિવ્યપરિમલવાહી પવન ઝાડાને ધીમે ધીમે ગલગલીયાં કરી આનંદમાં નચાવે છે. સૂર્ય મડળને પણ જાણે આજના દિવસ અહીંજ ગાળવાનું મન થતું હાય તેમ ધીમે ધીમે ચક્રમણ કરી રહ્યું છે ! ! વાહ ! શી કુદરતની પ્રસન્નતા ! ! ! શી નિસગ સુંદરતા ! ! !
અહા ! લેાકેાની ચપળતા તે જીએ ! ઝપાટાબંધ જાય છે, ને આવે છે. જાણે કેટલી બધી તૈયારીઓમાં ગુથાઈ ગયા હૈાય તેમ જણાય છે ! શહેરને તેા શણગારીને જુદુ જ બનાવી દીધું છે ! કે જાણે આ પ્રથમનું ક્ષત્રિયકુંડ જ ન હાય. દેશ દેશાંતરના રાજા મહારાજાએ, ને કુમારેાના રસાલાએથી શહેર ચીકાર ભરાઇ ગયું લાગે છે.
ભાઈ ! આપણે આ દરવાજે થાડીવાર વિસામે લેઇએ.
ભલે, લેઇએ. જો કે વ્હેલા ઉઠી દૂરને ગામડેથી ઉતાવળા ઉતાવળા આવ્યા છીએ; છતાં કેટલા પંથ કાપ્યા, તે જણાયું જ નથી. તાપણુ એસે.
*
*
*
સાંભળે, સાંભળેા, સુરીલાં વાજા અને હર્ષનાદ, “જય જય” શબ્દ સાંભળેા છે કે ?
૪૬
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અને પ્રસ્થા ન. હા, હા, કેમ નહીં? એ વાજાં રાજગઢની પાસે જ વાગતાં હોય તેમ જણાય છે.
પણ હવે અવાજ ધીમે ધીમે વધારે સ્પષ્ટ થતું જાય છે. હા. એ ! ઈંદ્રધ્વજ આ !! હૈ, આ ? કયાં ? એ દેખાય..
હા, હા. ચાલે ઉભા થઈ જાઓ. હમણાંજ બધા અહીં આવી પહોંચશે.
આહાહા ! શું સાજ શણગાર્યો છે?
અરે ! ભાઈ ! જરા આગળ વધવા દો. જોવાનું તે હજુ હવે બાકી છે. સાંભળે–
જય જય નંદા, જય જય ભદા. જય જય નંદા, જય જય ભદા. *
જુઓ, આ મોટી જબરજસ્ત પાલખી આવે. જે એની શેભા? તેની વચ્ચે બિરાજ્યા છે, તે જ “શ્રી વધમાનકુમાર, *
વાહ, ધન્ય ધન્ય રાજકુમાર ! ધન્ય છે !! ચાલો હવે આપણે અહીંથી જ સૌની સાથે ભળી જઈએ. હા. એ ઠીક છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ક-રેમિ ભં તે !--સૂત્ર
રાજકુટુંબની રમણીઓ, સાંભળે તે, કેવા અર્થગભીર ગીત ગાય છે !!
એની આંખે આંસુ ને મહીંએ ગીત છે !!– ૧ જાય! તમ વિણ સુની છે નગરી.
સુનાં હૈયાં છે નંદીવર્ધન રા...જ. સુનાં રે! છે મંદિર ને માળીયાં. સુનાં યદાનાં દિન રા........જયા તમ.
૨
જાયા !
તમે વડભાગી ! ને સૌભાગી ! દીધો હદયે પહેલેરો ઘા.વ. છેડી રે! જાતાં હૈયાં કેમ ચાલે? કહેવાના ઘણા છે હજુ હા...વ......જાયા તમે,
૩ જાયા ! રાજ તમારા અમર લેકમાં.
અમર તપે છે હા !રા..જ ! નાનકડાં આ નવિ મિયાં ? કે, થાશો ત્રિભુવન શિરતા...જ ......જાયા રાજ
૪ જાયા
ચેટક જેવા રે! મોટા રાજવી, તમારા છે મામા ને મોસાળ, રાજગૃહી ને ઉજેની વળી કેશાબી શું સગપણ આ...૫......જાયા ચેટકો
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિ જ્ઞા અને પ્ર સ્થા ન.
૫ જાયા ! તમે રમતાં'તા રંગ મહેલમાં.
શભંતાતા પંડિતોની સમાજ. ધડકતાં હૈયાં રે ! શત્રુઓના.
નામ તમારા દશ દિશ વિખ્યા...ત.....જાયા તમે, જાયા ! બબે વરસથી તપ તે આર્યા.
તમે દીધાં છે રે ! વરસી દા...ન. માતા પિતા સ્વર્ગે સિધાવિયાં,
હવે લ્યો છે સંયમ ભા...૨......જાયા બબ્બે ૭ જાય ! છૂપા હાસે ત્યાગી છવડા,
પણ તમ અમ આ સહકાર; શાબાશી તેમાં અમને ઘટે ? કે
એતે તમ દિલના છે શણગા...ર?.....જાયા છુપાત્ર ૮ જાય ! મને રથ છે જગ કલ્યાણનાં,
તે કરજે જગતનું કલ્યા...ણ. જુગ જુગ જીવો રે! રાજવી !
એ છે અમ દિલડાની આ.........જાયા મને રથ૦ વાહ! શ્રી વર્ધમાનકુમારનું મહત્વ! કુટુંબીજનેના યે પ્રેમ, ને સમર્પણ ! આપણાં યે હૈયાં દ્રવી (પીંગળી) જાય છે ! ! ”
શ્રી વર્ધમાનકુમારની મહત્તા એકજ વાકયમાં કહું ?”
“અરે ! તમે શું કહેશે? હું યે સમજું છું કે–આ જમાનામાં માનવીની સંસારી સંપૂર્ણતામાં એને જેટે
૪૦
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
નથી. રૂપ, ગુણ, જ્ઞાન, ઉચ્ચ જીવન, અપૂર્વ વ્યક્તિત્વ વિગેરે કઈ પણ બાબતને વિચાર કરી લે. ખરેખર, ભારતભૂમિ અમૂલ્યરત્ના છે.
બસ, બસ, હું પણ એજ કહેવાનું હતું. છતાં આશ્ચ યે તે એ થાય છે કે આટલી પૂર્ણતા છતાં શ્રી વર્ધમાનકુમારે જગતમાં તેને ઉપયોગ નહીં કર્યો હોય ? રાજમહેલમાં ને સાદા પ્રસંગમાં જ માત્ર આમ ને આમ જીવન કેમ ગુજાર્યું હશે ? ”
“ભાઈ! તમારી સમજ ભૂલભરેલી છે. મોટામાં મનેરાજ્ય ને મહાત્વાકાંક્ષા પણ મેટાં હોય; તેઓની ગંભીરતા આપણાથી કેમ અપાય ?
દરેક દુન્યવી માણસ પોતાની શક્તિ વહેવડાવે છે, તેવા સાંસારિક પ્રસંગોમાં ન વહેવડાવતાં, તેઓશ્રીએ તેને સંગ્રહ જ કરી રાખ્યા છે. જગતના ચાલુ પ્રવાહમાં ભળીને વહી જનારા ઘણા હોય છે. ખરેખર તેમાંથી આવા વિરલ પુરૂષોએ તે બચીજ જવું જોઈએ, અને સંચય કરી પિતાની શક્તિ જગતને કઈ ભવ્ય માર્ગે દોરવામાં જ વાપરવી જોઈએ. ”
એ વાત ખરી. પરંતુ તેમાંનું ચે હજુ તો એમણે કાંઈ યે કર્યું નથી.”
“આજથી જ હવે તેઓશ્રીના ખરેખરા કાર્યોની શરૂ
૫૦
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અને પ્ર સ્થાન
આત થાય છે. એટલે ચેખુંટ ધરતીમાં દિગંત વ્યાપી પિતાની વિજય પતાકાઓ કેવી રીતે રેપે છે, તે હવે જ જેવાનું છે. બીજી પણ કઈ કઈ શક્તિઓ ધરાવે છે, તેને પરિચય પણ દુનિયાને હજુ હવે જ મળશે !! ”
“અહાહા! ભારે મોટો વરઘડે! મધ્યાહ્ન તે કયારના યે વીતી ગયા. શીયાળે છે. (માગસર વદી ૧૦ [ કારતક વદી ૧૦ હાલની] ) એટલે તાપ બહુ ન લાગે, ને સાંજ પણ હમણાં જ પડશે.
હવે આપણે બધા જ્ઞાતખંડ નામના વનખંડ પાસે તે આવી પહોંચ્યા છીએ. જુઓને– પેલું દેખાય.
વરઘોડાની આગળની કક્ષાઓ હવે વેરાતી જાય છે, ને વનમાં ચારે તરફ એગ્ય યોગ્ય સ્થળે વાહને વિગેરેની ઠઠ્ઠ જામતી જાય છે. ચાલે, આપણે જરા આગળ પહોંચી જઈએ, ઠેઠ શ્રી વર્ધમાનકુમારની પાસે જ. હું, વધે આગળ. »
હાશ. ભાઈ, જરા વિસામે લેવા દે, બહુ ભીડ, મુશ્કેલીઓ આવી પહોંચ્યા ! ઉભા રહે, હવે શું થાય છે, તે જોઈએ. »
પ૧ -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
-- ક રે મિ ભી તે –સૂત્ર
“અહાહા ! શી મેદની !! સહસ્ત્ર કિરણો વચ્ચે-વાદળાંએ અનાવૃત–સૂર્યમંડળ જેવા, વસ્ત્રાલંકાર રહિત શ્રી વર્ધમાનકુમાર આ મેદનીમાં કેવા શોભે છે ! ! !
જુઓ, જુઓ, પંચમુષ્ટિ લોચ પણ સ્વહસ્તે જ કરી નાંખે ! અહાહા !! અરે એ તે હસે છે કે શોકમાં છે? ઉત્સાહમાં છે કે ચિંતામાં ? કાંઈ જણાય છે ? કેવી અપૂર્વ ગંભીરતા ? ! એણે શું ધાર્યું હશે ? આ મહા પુરૂષ જગતમાં કેવો ભાગ ભજવશે ? ખરેખર કંઈ કલ્પી શકાતું જ નથી. ”
અરે ! પણ તમે શા વિચારમાં પડ્યા છો?”
કેમ શું છે? હું તે આ મહાપુરૂષની અગાધતાનું માપ કાઢવા મથું છું.”
અરે શું. “શું છે?” તેઓ કાંઈ બોલવાની તૈયારી કરતા હોય એ ભાસ થાય છે. સાંભળો, બરાબર ધ્યાનથી સાંભળો. જુઓ, આખી મેદની તે શાંત થઈ ગઈ. એ મહા ગંભીર પુરૂષને એકેએક શબ્દ નિઃસંશય ભારે અર્થસૂચક હોવો જોઈએ. માટે બરાબર સાંભળો !! ”
“ હા, બરાબર. અધ ઉઘડી આંખોથી સહેજ ઉંચે જેઈ હાથ જોડી સાંભળે, સાંભળે, તેઓશ્રી કંઈ બોલે છે.”
પર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અને પ્ર સ્થા ન
करोमि भंते! सूत्र
अथवा
भगवान महावीरनी महाप्रतिज्ञा.
" नमो सिद्धाणं "
" ( १ ) ' करेमि सामाइयं. ' (२) 'सावज्जजोगं पच्चखामि - - तिविहं तिविहेणं—
३
- [मणेणं, वायाए, कायेणं;
न करेमि,
२
न कारवेमि,
(४) —तस्स
३
करंत पि अन्नं न समणुज्जाणेमि . ];
(३) 'जावज्जीवाए पज्जुवासामि'
- पडिक्कमामि,
- निंदामि,
- गरिहामि.
(५) ' अप्पाणं वोसिरामि . '
૫૩
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-મૂત્ર
પણ સાંભળે—”
“ મહારાજા નંદિવર્ધન દેવ! કાકાશ્રી સુદર્શન પ્રભૂતિ વડિલ રાજકુટુંબી વગે પૂજ્ય કુલવૃદ્ધ માતાઓ ! દેવી યશેમતી ! રાજદુહિતા પ્રિયદર્શના ! મંત્રીશ્વરજી! ક્ષત્રિયકુંડવાસી માન્ય નગરજને ! અને નગર-નારીઓ !
અમારે જીવન પ્રવાહ આજથી હવે આ મહા પ્રતિજ્ઞાને લીધે જુદી જ દિશામાં વહી ચુક્યા છે, છતાં સ્થાનાન્સર માટે પ્રયાણ કરતાં પહેલાં, કપને અનુસરી આપ સર્વ સજજનોની, અમારા આ કાર્યમાં તન્મય થવાને, અનુમતિ ઈચ્છીએ છીએ. ” પ્રેમાશ્રુ ખાળી આખી મેદનીએ–
જય જય નંદા ! જય જય ભદ્દા ! જય જય નંદા ! જય જય ભદ્દા !
જય જય નંદા ! જય જય ભદ્દા ! ચિર નંદ! ચિરં ય !” એ ગગનભેદી પ્રઘોષ કર્યો.
કુલવૃદ્ધાએ આશીર્વાદ આપવા આગળ આવી–
પુત્ર ! તમે સર્વદા જય પામે પુત્ર ! તમે સર્વદા વિજય પામો ! પુત્ર ! તમે સર્વદા કલ્યાણ પામે !
- ૫૪
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અને પ્ર સ્થાન
પુત્ર ! તમે સર્વદા કલ્યાણ કરે !
પુત્ર! તમારા માર્ગો સદા શિવ હ ! મંગળમય હે! કલ્યાણમય હે ! આનંદમય હે !”
આખી મેદનીએ ભક્તિમય અંતઃકરણમાંથી આશીવને અખ્ખલિત પ્રવાહ છેડ્યો.
* આયુષ્માન ! વર્ધમા–પૂજ્ય સ્વામિન્ !. ... ચિર નં” એ શબ્દો ઉચ્ચર્યા ન ઉચ્ચર્યા ત્યાં તે મહારાજાશ્રી નંદિવર્ધન દેવ મૂછ પામ્યા, અને હાથ છુટા મૂકી દષ્ટિ નાસિકા પર સ્થાપી શ્રી વર્ધમાન સ્વામિએ પ્રયાણની શરૂઆત કરી.
અરે ઓ ! બંધુ ! વર્ધમાન ! તારા સુધાસાવી અંગસ્પર્શ અને વચનામૃત હવે શું દુર્લભ થયા? બંધુ! શો આ ક્ષતે ક્ષાર નિક્ષેપ ? એ સ્વામિન ! કરુણાસાગર ! મારે પણ ત્યાગ? ” ઈત્યાદિ વાકય પરંપરાથી, દૂર દૂર વહી જતા પ્રવાસી બંધુની પાછળ પહોંચી શકે ત્યાં સુધી દષ્ટિ લંબાવી લંબાવી, મહારાજ નંદિવર્ધન દેવ અથુ દ્વારા જાણે કરુણરસ વર્ષાવી આખી મેદનીને નવરાવી રહ્યા.
અહા ! કેવી નિર્દયતા ! ” અરે અગાધ દયાના સાગર પર નિર્દયતાને
પપ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે રેમિ ભં તે !- 2
આપ ન હોય. પણ જુઓ, એ જાય, દર્શન કરી લે. હમણાં જ થોડા વખતમાં અદશ્ય થશે. ”
“હેં ! કયાં જશે ? ”
લીધેલી પ્રતિજ્ઞાન નિર્વાહ કરવા. ” “શું તેને માટે આમ આ રાજકુમારને રખડવું પડશે?”
“ એ બધો વિચાર પછી. જાઓ, અદશ્ય થાય છે, છેલ્લાં દર્શન કરી લે.”
__ " णमो, समणस्स भगवओ सिरिमहावीरवद्धमाण- વિપક્ષ નો છો ?
શું આપણે તેઓની પાછળ તેમના જેવા થઈ ન જઈ શકીએ ? ”
“અરે ! આપણું એવું ભાગ્ય કયાંથી ? ”
પ્રભુ શ્રી મહાવીર સ્વામિની સ્તુતિ.
( સંસાર ત્યાગ પ્રસંગ )
તોટક, શિબિકા પરથી પ્રભુ જો ઉતરે, જઈ ઝાડ તળે સઘળાં તજી દેશણગાર, બને અણગાર, અરે ! પણ ધીર ગભીર પણે જ રહે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞા અ ને પ્ર સ્થા ત
Y)
ઈંદ્ર ધરે બહુ તંત્ર પણે શુભ દેવ દુફૂલ, ધરે જ ખભે. સ્વકરે ઝટ લાય કરે જ શિરે, પણ કાંઇ નહીં હૃદયે અરરે. સહુ શાંત થયા, સુણુ જો વ્રત લે. કર ચેાજી કરી સહુ સિદ્ધુ નમે. [ પ્રતિજ્ઞા ]
તત્પરતા.
મુજ આત્મ વિકાસ કરીશ સદા, હર એક પળે ધિર મુજ સાધ્ય વિષે યદિ કાંઈ નડે, મન વાચ શરીર તણી જિરયેપ્રકૃતી; ઝટ દૂર કરીશ વળી— અસ ! જીવ સટેાસટ યત્ન કરી.
""
**
શિખરિણી. [ પ્રયાણ ]
મહાવીર સ્વામી ! પ્રભુ ! જગત ઉદ્ઘારક ! વિભુ ! કરી શી તૈયારી તૃણુસમ તજી નાથ ! સધળું ? ઉભા છે. આશાયે સજળ નયને પાન કરતાં, દયાભીની દૃષ્ટિ અમ ઉપર ફેકા તલસતાં. અરે ! એ ! એ ચાલ્યા, પવન સમ નિધન થષ્ટ, તૃણે, શ્રેણે, સ્વર્ણ, સ્વ, પર પર વિશ્ર્વ સમ બની; પહાડાની ખાણા, શિખરપર તે જંગલ મહીં, ફ છે એકાકી નગિરિ શી ધીરજ ધરી.
૫૭
૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ક રેમિ ભંતે !–સૂત્ર
'
પાઠ રચના પ્રમાણે સુત્રને શબ્દાર્થ.
સિદ્ધોને નમસ્કાર.” ૧. હું સામાયિક કરૂં છું” [આ ક્ષણથી ] [આ બંને પ્રતિજ્ઞાઓ
પ્રતિક્ષણે મારા આત્મ વિકાસમાં ૩. “ જાવ છવા પ્રગતિ કરું છું.
સુધી [જીવન પર્યત, રચનાત્મક-વિધાનાત્મક પ્રતિજ્ઞા.]
ને મરણાંત કષ્ટ પણ ૨. [તથા] “સર્વ સાવદ્ય વેગને ત્યાગ
||પાળું છું.' [ નિષેધાત્મક–ત્યાગાત્મક પ્રતિજ્ઞા. ] [ અવધિ [ સાવઘગનો ત્યાગ નીચે પ્રકારે– ] –ત્રણ રીતે, ત્રણ પ્રકારે–
[ મન, વચન, કાયાથી; [સાવદ્યગી ન કરું,
” ન કરવું,
” કરનાર બીજાને સમ્મત પણ ન થાઉં. ]; [ થઈ જતા સાવદ્યોગથી શુદ્ધિના પ્રકાર– ] ૪-તે [ સાવઘ યેન- ]
–થી પાછા ફરું [ અતિચારની શુદ્ધિ કરે ] છું, -ને-નિન્દુ [ અતિક્રમની શુદ્ધિ કરું] છું, -ને-ગ" [ વ્યતિક્રમની શુદ્ધિ કરે ] છું.”
એ બન્ને પ્રતિજ્ઞાઓ ખાતર– પ. “મારા આત્માને [ બહિરાત્મ ભાવને-હાદિ મમત્વને, ને
કોઈ વખતે શારીરિક વિગેરે અનિવાર્ય જરૂરીયાતોને પણ, ઈચ્છાપૂર્વક સર્વથા ] ત્યાગ કરૂં છું.'
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ અથવા મનેદશા.
સિદ્ધોને નમસ્કાર. ” , સિદ્ધ થવું–પૂર્ણ થવું એજ મારું અંતિમ ધ્યેય છે–અંતિમ કર્તવ્ય છે. એજ મારો પરમ આદર્શ છે.
હજુ હું અસિદ્ધ છું–અપૂર્ણ છું, તેથી જ જેઓ સિદ્ધ છે–પૂર્ણ છે, તેઓનું સ્મરણ કરું ધ્યાન કરું . તથા, સ્તુતિપૂર્ણ ભાષાથી કરજન અને મસ્તકનમન દ્વારા તેઓ તરફ મારા તરફની નમ્રતા દર્શાવું છું.
૫૯
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
ૐ રે ત્રિભં તે !-સૂ ત્ર
જ્યાં દુનિયાદારીની પૂર્ણતા પૂરી થાય છે, ત્યાંથી જ આજે મારૂં કર્તવ્ય શરૂ થાય છે. કારણ કે હું પૂર્ણ થવા ઇચ્છું છું—સિદ્ધ થવા ઈચ્છું છું. તેથી હું પૂર્ણ-સિદ્ધ થાઉં ત્યાંસુધી તેને મારા આદર્શ તરીકે ગણું છું. એટલે હવેથી તેઓના પ્રણિધાનમય બની રહું છું.
""
૨.
૧. “ હું સામાયિક કરૂં છું. ”
።
ܕܕ
“ અનંત ભવાની પરંપરા પસાર કરી, અને મારી ષ્ટિ સફ્ થયા પછી પણ કેટલાક ભવા મેં પસાર કર્યા, તેને પરિણામે આજ સુધીમાં મારામાં સ્વાભાવિક આત્મવિકાસ જેટલે થયા છે, તે તે કાયમ જ રહેશે તેમાંથી આચ્છાશ નહિંજ થાય, એ તેા ચાક્કસ. પણ તેમાં પ્રતિક્ષણે વધારો થતા રહે, ને આત્મવિકાસનું એકેએક પગથિયું પ્રતિક્ષણે મક્કમપણે ચડતા જ જાઉં. તેવી રીતે, અન્તિમ સાધ્ય જે સિદ્ધપૂર્ણ: તે પૂર્ણ-સિદ્ધ ન થાય ત્યાંસુધી આત્મવિકાસના તમામ પગથિયા વેગપૂર્વક જ ચડવાની શરૂઆત કરવાને હું આજથી જ પ્રતિજ્ઞા કરૂં છું.
કારણ કે–જગમાં ઉન્નતિના ચડતા ઉતરતા અનેક દરજ્જા છે, અને તે તે દરજ્જે ( પગથિયે ) ચડવાના સાધના પણ અનેક છે. અર્થાત્-પ્રાણીના પ્રાથમિકમાં પ્રાથમિક વિકાસથી માંડીને અંતિમ વિકાસ સુધીમાં વિકાસની
૬૦
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વા થ
અ થ વા મા ને દશા
આ
સાધન વિક એ
સીડીના અનેક પગથિયાં છે. અને તે દરેક પગથિયા પર ચડવાને સાધનો પણ ચડતા ઉતરતા ક્રમના અનેક છે. ” તેમાંનું આ સામાયિક અંતિમ અને સર્વોત્કૃષ્ટ સાધન છે. સર્વ સાધનનું શિરોમણિ સાધન છે. અને દુનિયાદારીના કર્તવ્ય અહીં પુરા થઈ, આત્મવિકાસનું કર્તવ્ય અહીંથી શરૂ થાય છે. માટે હું તે સામાયિક એટલે આત્મવિકાસના પગથિયા ચડવાની શરૂઆત કરવાને પ્રતિજ્ઞા કરું છું.
બીજા સામાન્ય કર્તવ્ય-નીતિ રીતિની ઉત્તમતાનો આધાર પણ આ સાધન ઉપર જ છે. કારણ કે–જેટલી આત્મશક્તિ-જેટલે આત્મવિકાસ તેના પ્રમાણમાં જ બીજા સાધન ફળ આપી શકે છે.
તેથી અન્ય સર્વ કર્તવ્યો, ભાવનાઓ, વિચારણાઓ, અને સાધનોને બાજુ પર રાખીને સામાયિક કરવું [ પ્રતિક્ષણના આત્મશુદ્ધિના વધારામાં તત્પરતાપૂર્વક લાગી જવું] એજ વધારે ઉચિત છે, એજ પ્રસંગ પ્રાપ્ત છે. અને આત્મવિકાસમાં ઉપયોગની બીજી યોગ્ય સામગ્રીને પણ સામાયિક જ ખેંચી લાવશે. - આ ક્ષણથી માંડીને હવે પછીના મારા જીવનનું આ જ મુખ્યમાં મુખ્ય કર્તવ્ય છે, અને રહેશે.
માટે જ જગતમાંની અન્ય સર્વ પ્રતિજ્ઞાઓ કરતાં આ પ્રતિજ્ઞા મહાકર્તવ્ય છે, મહાશ્રેષ્ઠ છે, સત્કૃષ્ટ છે,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભંતે !-સૂત્ર
સર્વોત્તમ વિકાસમાર્ગ છે. એમ સમજીને હું તેને સ્વીકાર કરું છું. ”
[ આ રચનાત્મક–વિધાનાત્મક–પ્રતિજ્ઞા ] ૨. “સાવદ્ય યોગને પ્રત્યાખું છું-દૂર ધકેલું છું–તળું છું”
હું એ સામાયિક જેવા પરમ કર્તવ્યમાં આજથી કાયેલે હેવાથી બીજી કોઈ પણ બાબત તરફ ધ્યાન આપવા ઈચ્છતો જ નથી.
ચળવિચળ અને અનેક પ્રકારની ઘટનાઓથી ભરપૂર આ જગતના કોઈ પણ બનાવની અસર મારા પર થવા જ નહીં દઉં, કોઈ પણ જાતની અસરમાં દોરવાઈ નહીં જાઉં.
મારા સામાયિક રૂપ કર્તવ્યમાં વિઘાતક એવી [ સોવધ યાગની ] કઈ પણ નાનામાં નાની પ્રવૃત્તિને હું દૂરજ રાખવા માગું છું, હું તેનાથી દૂર રહેવા માગુ છું. (પશ્ચખામિ) - આત્મવિકાસના માર્ગમાં પ્રયાણ કરતાં મને જે જે વિઘાતક પ્રવૃત્તિઓ રોકનારી હોય, તેનું ખરેખરૂં મૂળ તે. મન, વચન, અને કાયાની ચેષ્ટા-પ્રવૃત્તિ-કિયા જ છે. તેનું જ નામ સાવદ્ય છે. કે જે સામાયિકમાં–આત્મવિકાસમાં વિઘાતક છે. છે. તેના પર એટલો બધો કાબુ ધરાવીશ કે તે જરા પણ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વા થ
અ થવા મ ને દશા
મારા સાધ્યની આડે ન આવે, સાધ્યના માર્ગમાંથી મને ચુત ન કરે, આડે રસ્તે દોરી ન જાય, તેની પુરેપુરી સાવચેતી રાખીશ. હું જાતે તેની પ્રવૃત્તિમાં બિલકુલ ભાગ નહીં લઉં.
અને તે એટલે સુધી કે બીજા કોઈને પણ મન, વચન, અને કાયાની પ્રવૃત્તિમાં સીધી કે આડકતરી રીતે પ્રેરીશ તે નહીં, પરંતુ કોઈ સ્વયંપ્રવૃત્ત થયેલ હશે, તે પણ તેમાં તેને માનસિક સમ્મતિ પણ આપીશ નહીં. અર્થાત્ તે તરફ સંપૂર્ણ ઉદાસીનતા જ રાખી, તે તરફ જરા પણ લક્ષ્ય નહીં જ આપું.
મારા સાધ્યમાં આગળ વધતાં વચ્ચે આવનારાં સર્વ વિઘોના મૂળભૂત–બીજભૂત આ વિઘોને આવી રીતે સર્વથા દૂરજ રાખીશ, રેકીશ, અટકાવીશ, દૂર ધકેલીશ, ને મારા સાધ્યમાં આગળને આગળ વધ્યે જઈશ. ” [આ નિષેધાત્મક-ત્યાગાત્મક-પ્રત્યાખ્યાનાત્મક પ્રતિજ્ઞા થઈ.]
એટલું જ નહીં પણ– ૩. “ ઉપરની બન્ને પ્રતિજ્ઞાઓ, જાવજીવ સુધી–મરણ પર્યન્ત પાળવા માટે સ્વીકારું છું, માટે જાવજીવ સુધી પાળીશ. ”
“આ બન્ને પ્રતિજ્ઞાઓ એકજ ધ્યેયની સિદ્ધિ માટેની
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
જુદી જુદી બાજુઓ છે. તેથી મારા એ બેયમાં હમેશને હમેશ એક પણ ક્ષણ ગુમાવ્યા વિના આગળ ને આગળ વધીશ. પ્રયાણની ધારા કદ્દો પણ તુટવા નહીં દઉં.
નાની કે મોટી, અંદરની કે બહારની, દરેકેદરેક મુશ્કેલીઓને વટાવીશ, તેથી હારીશ નહીં, બળપૂર્વક મથન કરી તેઓથી બચીશ, ને અખલિત રીતે આગળ ને આગળ વધીશ. હતાશ નહીં થાઉં, કંટાળીશ નહીં, ઈરાદાપૂર્વક તેને છેડી પણ નહીં દઉં. કારણ કે આ બન્ને પ્રતિજ્ઞાઓ મારા જીવ સાટે છે. પહેલેથી જ પુરેપુરો વિચાર કરીને જ સ્વીકારેલ છે. મરણાંત કટે પણ તેને નિર્વાહ કરીશ. અને તેના નિવાહ ખાતર આવી પડતી સર્વે મુશ્કેલીઓને ઇરાદાપૂર્વક માથે હેરી લઈશ. પણ સાધ્ય સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન નહીં છોડું તે નહીં છોડું.” [જાવ જીવં પજજુવાસામિ ] [ઉપરની અને પ્રતિજ્ઞાઓમાં અવધિ સૂચવાય છે.] ૪. “તેથી જાતે દૂર થઈશ, તે-ને ખરાબ કરનાર ગણેશ, એટલું જ નહીં, પણ વધારેમાં વધારે ખરાબ કરનાર છે, એમ ગણેશ. ”
કદાચ કોઈ અનિવાર્ય પ્રસગે, ઘણી સાવચેતી રાખવા છતાં, તેઓને દૂર રાખવાને બળપૂર્વક પ્રયત્ન કરવા છતાં, પણ પ્રાણીઓને ડૂબાવનારું આ સબળ અનિષ્ટ તત્ત્વ ઘણું વખતના અભ્યાસને પરિણામે ફાવી જાય, પોતાની ખરાબ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વા થ
અ થવા મ ને દશા
અસર કરી દે, અને તેવી અસર જ્યારે જ્યારે માલુમ પડશે કે તુરત સાવચેતીપૂર્વક તેને (સાવદ્યોગને) ખંખેરી નાંખીશ, તેથી દૂર ખસીશ, તેની ખરાબ અસર સાફ કરી નાંખીશ, અને વધારે જાગરિત બનીશ.
સાવદ્યોગની થઈ ગયેલી હેજસાજ અસરથી પ્રતિકમીશ, પાછો ફરીશ, વધારે સાવચેત બનીશ, અતિચાર પ્રસંગે શુદ્ધ થઈશ, ને સાધ્યમાં આગળ ને આગળ ધપીશ. ' અર્થાત–આત્મવિકાસમાં અનાવશ્ય શરીરની કે વચનની સત્ કે અસત્ કોઈ પણ જાતની પ્રવૃત્તિ થઈ જાય, તથા કામ, ક્રોધ, લોભ, મેહ, રેગ, શોક, ભય, પ્રેમ, માન, અપમાન, લાલચ, રાગ, દ્વેષઃ વિગેરે આત્મવિકાસની વિરેધિની માનસિક લાગણુઓ તરફ સંયમ રાખવા છતાં કદાચ દેરવાઈ જવાય, હેજસાજ પણ દેરવાઈ જવાય, કે તુરત વિશેષ ને વિશેષ સાવચેત બની તેની શુદ્ધિ કરી નાંખીશ, તેથી પ્રતિક્રમીશ. [ તસ્સ પડિક્કમામિ ]
કદાચ હેજસાજ સાવદ્યાગની અસર થઈ જાય, અર્થાત્ અતિક્રમ થઈ જાય, તે તેને નિદી નાખીશ. અને કદાચ તેથી પણ વધારે અસર થઈ જવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થઈ જાય એવું લાગશે, અર્થાત્ વ્યતિકમ થઈ ગયેલો લાગશે, તે તેને ગહશ, વધારે નિદીશ. અને મારા કર્તવ્યમાં આગળ વધીશ. ” [ નિંદામિ, ગરિહામિ ]
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !–સૂત્ર
પ. “તે ખાતર બહિરાત્માને ત્યાગ કરું છું.”
હું હિમ્મતપૂર્વક કહું છું કે તે પ્રતિજ્ઞાના પાલન ખાતર મારા બહિરાત્માને (શરીરના મમત્વને ) સર્વથા ત્યાગ કરું છું. અથવા મારા સાધ્યની સિદ્ધિમાં સમપી દઉં છું. મારે તેની સાથે કશી લેવા દેવા નથી.
ઓગણપચાસ પ્રકારમાંથી કોઈ પણ પ્રકારે થઈ જતી સૂમમાં સૂક્ષ્મ સાવધ પ્રવૃત્તિના પ્રતિક્રમણ, નિન્દા અને ગહ કર્યો છતાં, સામાયિકની વિશેષ પ્રગતિ માટે, વિશેષ વિશુદ્ધિ માટે અને સાવદ્ય પ્રવૃત્તિના બીજભૂત પૂર્વના કર્મોના નાશ માટે આજથી જ સદા ધ્યાનમાં લીન રહું છું, તે એટલે સુધી કે-શરીરની કઈ સૂમ વિકૃતિ પણ તેમાં આડે આવી શકે જ નહીં. જેવી કે સમસ્થિતિક શિવાયને ઉચે કે નીચે ચાલતો શ્વાસ, ખાંસી, છીંક, ઓડકાર, બગાસું, ચકરી, વમન, શરીરનું તે અંગેનું ફરકવું. વિગેરે. અને કદાચ આડે આવી જશે, તે તેથી ધ્યાનનો ભંગ ગણી ફરીફરીને ધ્યાનમાં લીન થઈશ. જ્યારે મારી ક્ષણેક્ષણ કિમતી છે, છતાં એકનું એક કાર્ય ફરીફરીને કરવું પડે, તે નિર્બળતા છે, અને તેથી પ્રગતિમાં રેકાવટ થાય છે. એમ સમજીને આજથી જ મન, વચન અને કાયાને એટલી બધી હદ સુધી સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં રાખવા પ્રયત્ન કરું છું કે જેથી કરીને તેવી વિકૃતિ ઉત્પન્ન જ ન થાય. તેવી રીતે સદાકાળ ચાલુ રહે તેવા ધ્યાનમાં લીન થાઉં છું, અને તે ખાતર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વા થ
અ થ વા મ ને દશા
બહિરાત્મ ભાવને ત્યાગ કરું છું.
તેનું (બહિરાત્માનું-શરીરનું ) ગમે તે થાય–તે કુવામાં પડે, તેમાં શૂળ ભેંકાય, તેના પર આગ ભભુકતી હોય, તે સિંહના મહોંમાં જઈ પડે, કે તે સેવકથી સેવાતું હોય, તો પણ તેની પરવા કરીશ નહીં, પણ કેવળ મારા સાધ્યને જ વળગી રહીશ.
ભૂખ પણ ઈરાદાપૂર્વક જ સહન કરીશ. તરસ પણ ઈરાદાપૂર્વક જ સહન કરીશ. અરે! કઈ પણ ક્રિયા-જેવી કે-જાગરણ, ભ્રમણ, મૌન, ધ્યાન, ઉભા રહેવું, ચાલવું, બેસવું વિગેરે વિગેરે તથા શરીરની અનિવાર્ય જરૂરીયાતના રોકાણ કે પ્રવૃત્તિ: એ સર્વ વિચારપૂર્વક જ-સહેતુક જ કરીશ.
એટલું જ નહીં પણ, તેઓને મારી સાધ્ય સિદ્ધિના અંગભૂત બનાવી દઈશ–તેઓની પ્રવૃત્તિને પ્રવાહ પણ સામાયિક તરફ જ વાળી દઈશ. દાખલા તરીકે–
જ્યાં સુધી મારા સાધ્યની સિદ્ધિમાં ખલના થતી માલુમ નહીં પડે, ત્યાં સુધી કોઈ એક સ્થાને ધ્યાનમાં ( સામાયિકમાં ) લીન થઈને બેઠેલા કે ઉભો રહેલે હું ભૂખ, તરસ કે નિદ્રાની બિલકુલ પરવા જ નહીં કરું. .
અને જે ક્ષણે મને એમ જણાશે કે હવે આ ભૂખ, તરસ, નિદ્રા, આ સ્થાન કે બીજા કોઈ પણ સંજોગે મને કંઈક ખલના કરે છે, સાધ્ય સિદ્ધિમાં કંઈક આડે આવે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
છે.” તે જ, તે વખતે ખલના પુરતા જ તેને દૂર કરીશ. તેને દૂર કરતી વખતે પણ તે સીધી કે આડકતરી રીતે સાધ્ય સિદ્ધિમાં આડે આવી ન જાય–સાવદ્યાગ સેવાઈ ન જાય–તેની પુરેપુરી કાળજી રાખીશ–અને સાધ્ય સિદ્ધિમાં મદદગાર થાય તેવી રીતે ને તેટલા પુરતાજ સેવેલા, તેને પ્રવાહ આ તરફ વાળી દેવાનું ચુકીશ નહીં. અર્થાત– આહાર, વિહાર, નિહાર કે નિદ્રામાં પણ મારા સાધ્યને અખંડ પ્રવાહ ચાલતો જ રહેશે. માટે મારા બહિરાત્માના અન્યથા ઉપગને ત્યાગજ કરું છું.”
[ અપાણે વસિરામિ ]
આ પ્રતિજ્ઞાઓ હું કોઈના કહેવાથી, કીર્તિલોભથી કે સ્વર્ગના સુખોની ઈચ્છાથી, સ્પર્ધા કે પરાભિસવનીકાંક્ષાથી નથી લેતું, પરંતુ–સ્વયં બુદ્ધ થઈને–તેને સબળમાં સબળ મેક્ષને ઉપાય સમજીને-હું આ પ્રતિજ્ઞાઓ લઉં છું.”
વળી મારી આ પ્રતિજ્ઞાના ઉચ્ચારમાં નવ કિયાપદોને ઉપયોગ કર્યો છે. અને તે દરેક ક્રિયાપદને વર્તમાન કાળ, પહેલો પુરુષ એક વચનમાં પ્રયોગ કર્યો છે. જેમકે–
करेमि, पञ्चक्खामि, न करेमि, न कारवेमि, न समणुजाणामि; पडिक्कमामि, निन्दामि, गरिहामि, वोसिरामि.
તેથી હું એમ સૂચવું છું કે–
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વા થ અ થ વા મને દશા
મારે કોઈની મદદની જરૂર નથી, હું એકલો જ-જાતે જ-કેવળ સ્વાશ્રયીપણે જ મારી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરીશ, અને તેને પાર પામીશ, તેના પરિણામ સુધી પહોંચીશ.
તેમ જ, આજથી માંડીને કે ગણ દિવસે– અરે ! કોઈ પણ ક્ષણે મને પૂછવામાં આવે કે
તમે શું કરો છો ? ” . ત્યારે પણ હું જવાબ આપી શકું કે –
અત્યારે પણ સંભવ પ્રમાણે ઉપરની નવેય ક્રિયાઓમાં લાગેલે છું.”
ડીવાર પછી પણ મને પૂછવામાં આવે કે– “ તમે શું કરો છો ? ” ત્યારે પણ એજ જવાબ હાય.
પરંતુ જે હું કોઈ પણ ક્ષણે પ્રમત્ત બનેલો હોઉં, તો મારાથી તે પ્રસંગે વર્તમાનકાળમાં જવાબ ન જ આપી શકાય. કારણ કે-તે વખતે મારી તે ક્રિયાઓ ચાલુ નથી. તે વખતે તો મારે નીચે પ્રમાણે જ જવાબ આપવો જોઈએ.
હું એ નવેય ક્રિયાઓમાં લાગેલો હતે. અથવા હવે લાગુ છું, અથૉત્ લાગીશ.” એવો જવાબ આપવો પડે.
પરંતુ વર્તમાનકાળને પ્રયોગ કરીને હું એ પણ સૂચવવા ઈચ્છું છું કે–ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળને લગતા જવાબને સંભવ જ રહેવા દીધા વિના, એ વખતે મને પૂછવામાં આવે તે–વર્તમાન–કાળે પણ મારી પ્રવૃત્તિ ચાલતી જ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !- 2
હોય, અર્થાત આજથી માંડીને કઈ પણ એવો ક્ષણ નહીં હોય કે જેમાં હું પ્રમત્ત હેઉં. એવી રીતે આ પ્રતિજ્ઞા પાળવાની મારી તૈયારી છે. એમ ભાર મૂકીને હું સૂચવું છું.
અર્થાત્ મને જ્યારે પૂછવામાં આવે ત્યારે તે વખતે પણ હું વર્તમાનકાળના પ્રયોગ સહિત જ જવાબ આપી
હું સામાયિક કરું છું, સર્વ રસાવદ્યોગને ત્યાગ કરું છું, વિગેરે વિગેરે. ”
તથા– ૧ આત્મવિકાસ કરે, ૨ સાવદ્યાગને દૂર કરવા ૩ કદાચ, સાવદ્યાગમાં પ્રવૃત્તિ થઈ જાય તો તેની શુદ્ધિ
કરી નાંખવી, અને ૪ યાવત જીવ સુધી આ પ્રતિજ્ઞાઓ પાળવા શરીર વિગેરેની પરવા ન કરવી. [ તપ, ધ્યાન વિગેરેનો આમાં સમાવેશ થાય છે. ]
એટલે સ્વયં બુદ્ધ એવા મારા હવે પછીના જીવનના આ ચાર ખાસ આવશ્યક કર્તવ્ય જ પ્રતિક્ષણ સાવધાનીથી કરવાના નક્કી થાય છે. કારણ કે –
ન કરેમિ, વિગેરે ત્રણ ક્રિયાઓ બીજી પ્રતિજ્ઞાના વિસ્તાર રૂપે છે.
નિંદામિ, ગરિહામિ, એ ક્રિયાઓ પડિક્કમામિ સાથે સમાન સ્વરૂપ ધરાવે છે. એ રીતે પાંચ કિયાને અંત
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભા વ: અ થ વા સ તા ૬ શા
ભૂત કરવાથી ચાર આવશ્યક કન્યે તરી આવે છે. ” સામાયિક નિષ્ઠ પુરુષ [ રાગ—આશાવરી–ગૌડી ]
અવધૂ નિરપેક્ષ વિરલા કાઇ, દેખ્યા જગ સહુ જોઇ.
સમરસભાવભલા ચિત્ત જાકે, થાપ થાપ ન હાઇ,
અવિનાશીકે ઘરકી બાતાં
જાતે ગે નર સેાઇ.
રાવ–રકમે ભેદ ન જાને,
કનક–ઉપલ સમ લેખે;
નારી નાગનર્કા નહીં પરિચય,
તે શિવ મંદિર દેખે.
નિન્દા-સ્તુતિ શ્રવણ સુણીને
હ —શાક નિવ આણે;
તે જગમે જોગેશ્વર પુરા,
નિત્ય ચઢતે ગુણહાણે. ચન્દ્ર સમાન સૌમ્યતા જાકી,
સાયર સમ ગંભીરા, અપ્રમત્ત ભારડપેરે નિત્ય,
સુરિંગિંર સમ ચ ધીરા.
પંકજ નામ ધરાય, પંક શું
રહત કમલ જિમ ન્યારા.
ચિદાનંદ્ય ઐસા જન ઉત્તમ,
સેા સાહિબકા પ્યારા.
૭૧
અવધૂ॰
અવધૂ॰
અવધૂ
અવધૂ॰
અવધૂ
અવધૂ॰
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
અનુભવની એરણુ પર.
“ તે કાળે, તે સમયે, હેમંત [ શિશિર ] ઋતુના માગશર મહિનાની વદ દશમ [ ગુજરાતને હિસાબે–કારતક વદ ૧૦ ] ની સાંજે, મહાપ્રતિજ્ઞા લઇ, પૂજ્ય વડિલેાની રજા માગી, જ્યારે તે રાજકુમારે જ્ઞાત ખંડ વનમાંથી વિહાર કર્યો; ત્યારના એ પ્રસંગ હજી જેવા ને તેવા જાણ્યે તાજોજ અન્યા હાય, તેમ નજર સામે દેખાયાજ કરે છે.” “ એ પ્રસંગ ખરેખર, મહા ભવ્યજ પ્રસંગ હતા. ..............અરે ! પણ જ્યારે એ મહાપુરુષે વિહાર કર્યા, ત્યારે માત્ર તેના ખભા પર એકજ વસ્ત્ર હતું. શિયા
:p
ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ ૨ ણ
૫ ૨
ળાની કડકડતી એ ટાઢ ! અને રાજકુમારનું કોમળ એ શરીર ! ! ”
“ છતાં, અને તે એક જ વાતનું આશ્ચર્ય થયા કરે છે કે–તેમણે પિતાને જીવન વ્યવહાર શી રીતે ચલાવ્યું
હશે ?
- સામાન્યમાં સામાન્ય પશુ-પક્ષિ જેવા પ્રાણુને પણ રેજ નિયમિત ખોરાકની ઓચ્છામાં ઓછી જરૂરીયાત રહે છે જ. ઉપરાંત, નિદ્રા કે આરામ લેવા, ટાઢ, તાપ અને વરસાદથી બચવા, તથા બહારના હુમલાઓથી બચવા કઈ પણ જાતના આશ્રયભૂત નિવાસ સ્થાન વિના ચાલી શકતું જ નથી. - ત્યારે આ તો માનવ છે, સંસ્કારી પ્રજાજન છે, એટલું જ નહીં, પણ ઉત્તમ રાજકુત્પન્ન મેધાવી રાજપુત્ર છે.
તેની વિશાળ જરૂરીયાતે, તે જરૂરીયાતને પહોંચી વળવાને પુરતી વિપુલ સાધન સામગ્રી અને સુખ સગવડે, તથા તેને દીર્ઘકાળ સુધી કરેલે ઉપભેગ.
આ બધું ત્યાગીને જ્યારે એ ચાલી નીકળ્યા, ત્યારે તેમાંનું તેની પાસે શું હતું? ”
ખરેખર, તેમાંનું તેની પાસે તે વખતે કાંઈ યે હેતું ! ” - “ શું તેઓએ પશુ-પક્ષિ અને વન મૃગલાઓની
૭૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે :-સૂત્ર
માફક જીવન વ્યવહાર ચલાવવાનો વિચાર રાખે હશે ?
અજ્ઞાન અને તાત્કાલીન સુખ-દુઃખની લાગણીમાં દે રાઈ જનારા એ વગને પણ નિવાસસ્થાન, ખાનપાનને સંગ્રહ કે તેના પર મમત્વબુદ્ધિ તે હોય જ છે. ને તે પછી એક સંસ્કારી રાજપુત્રને કઈ ચિજ વિના ચાલી શકે ? કામકાજ માટે કર-ચાકર જોઈએ, સુવા માટે શયન-પલંગ વિગેરે જોઈએ. અરે ! છેવટ એકાદ ગમે તેવું પાથરવાનું તે જોઈએ જ. આનંદ વિનેદની પણ કેઈક દિવસે ઈચ્છા તે થાય જ. આતાપ અને કંટકથી બચવા પગમાં ઉપાનહ જેવા કેઈ પણ સાધન વિના ચાલી જ કેમ શકે ? વર્ષાવતુ જેવા પ્રસંગમાં તે છત્ર વિના નભે જ શી રીતે ? અરે ! જમવાને કે પાણી પીવા માટે એકાદ –બે પાત્ર કે વાસણ જેવી કેટલીક ખાસ જરૂરીયાતની ચીજો વિના તે ચાલે જ કેમ ?
સાથે શિષ્ય–સેવક કે મદદગાર જ કોઈ મળે નહીં!! કેવળ એકાકી !! અહો ! કેવી ધીરજ ! કેવું સામર્થ્ય !! કેવી સ્વાશ્રયવૃત્તિ ! ! ”
“ એ અલૌકિક મહાપુરુષનું જીવન ખરેખર અત્યભૂત જ જણાય છે.”
“સંસ્કારી મનુષ્યને સ્નાન વિના કેમ ચાલે? શરીર પર મેલ કેટલે ચડે ? દંતધાવન કર્યા વિના પણ કેમ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભવ ની
એ ર ણ પર
ચાલે ? રેગ થાય તે ઔષધ અને પરિચર્યા વિગેરેની કેટલી જરૂર પડે છે ? એ સ્થિતિમાં એમની શી દશા થતી
હશે ? ”
આપણે જરૂરીયાતોના કીડા રહ્યા એટલે એમ લાગ્યા કરે. પરંતુ જે મનુષ્ય સ્વાભાવિક જીવન જીવે તે સ્નાનાદિકની જરૂર ન પડે. ”
એ શી રીતે ? ”
સર્વાગ સંપૂર્ણ શરીરની રચનાવંત પુરુષનું આરેગ્ય અતિ સુંદર હોય છે. લોહીની ગતિ પણ બરાબર હોય છે. એકંદર શરીરની તમામ જીવનક્રિયા સુવ્યવસ્થિત જ હોય છે. જીવનક્રિયાને એક સ્વભાવ એ છે કે–પિતાની આડે આવતી કોઈ પણ વસ્તુને તે ધકેલી કાઢી નાંખે છે. પ્રબળ જીવનકિયાવંતની શરીર પરની ચામડીમાં થતી છેવનક્રિયા જ શરીર પરના મેલને ધકેલી કાઢે છે. મેલને સંગ્રહ જ થઈ ન શકે.
આહાર વિગેરેને પરિપાક યથાર્થ થવાને લીધે તેમાંના તેજસ્વી અને સુગંધી અણુઓ ત્યાંસુધી પરિણામ પામી શકે છે, કે જેથી કરીને શરીરમાં કાંતિ અને સુગંધ જણાય.
| સર્વાગ સુંદર પુરુષની આત્રશુદ્ધિ એ જ દાંતની કાંતિનું મુખ્ય કારણ છે. આંત્રમાં મેલ ભરાય તે જ દાંત ઉપર મેલ ચેટે અને દાતણ કરવું પડે. વળી આવા આ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
+ ૨ મિ``ભ તે !-સૂ ત્ર
રાગ્યવાન પુરુષને રાગના તા સભવ જ કેમ ગણાય ?
ખસ, ત્યારે તેઓ સર્વોચ્ચ કોટિના આરેાગ્યવાન્ અને શરીરના બંધારણવાળા પુરુષ છે. તેમને એવી વસ્તુઓની જરૂર ન હોય, અને તેથી તેવા સાધનેની બેપરવા શ્રી વર્ધમાનકુમાર રાખે, એ હવે બરાબર સમજાય છે.
tr
“ નહીં, નહીં, એટલા જ માટે તેઓએ એ સ વસ્તુઓના સ્વીકાર નથી કર્યા એમ ન સમજતા.
""
“ તા પછી તેનું કારણ શું હોવું જોઈએ ? ” “ તેનું કારણ—ઈરાદાપૂર્વકના ત્યાગ છે. તેઓની સંયમી વૃત્તિ છે. તેમણે જે જાતની પ્રતિજ્ઞા લીધી છે, તે પ્રતિજ્ઞાનું ખરાખર પાલન કરવાના, આવા ઈરાદાપૂર્વકના ત્યાગઃ એ પણ એક માર્ગ છે. એમ સમજીને તેમણે સ સામગ્રીના ઈરાદાપૂર્ણાંક ત્યાગ કર્યાં છે. સર્વાંગસુંદર માનવના સ્વાભાવિક જીવન કરતાં પણ વધારે ઉચ્ચ ધ્યેયને ૫હોંચી વળવા તેમણે એ પ્રતિજ્ઞા લીધી છે.
27
આવું કાઈ કરે ખરૂં? કેવી વિચિત્ર રીત! આપણે મહાપ્રતિષ્ઠાવંત ઘણા બ્રાહ્મણા, શ્રમણા, ચેાગિએ અને તપસ્વીઓનાં દર્શન કર્યાં છે, ને કરીએ છીએ. પરંતુ આ તે હદ ! આવા સર્વોત્કૃષ્ટ ત્યાગ શા ઉદ્દેશથી કરવામાં આવ્યે હશે ? ”
“ એ સમજવું જો કે વિકટ કાર્યો છે. જ્યાંસુધી
CE
''
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ ય ની એરણ પર
ખરાખર સમજ્યા ન હોઈ એ ત્યાંસુધી શ્રી વર્ધમાનકુમારનું આ વર્તન કદાચ વિચિત્ર લાગે ખરૂં. ”
“ શ્રી વમાનકુમારને! આ પ્રયત્ન ખરેખર, કાઈ પણ જાતના ઉદ્દેશથી શરૂ કરવામાં આવેલા છે ? આ પ્રયત્ન વ્યવસ્થિત યુક્તિસંગત છે. ? કે મનમાં એક જાતનેા તરંગ ઉછ્યો, એટલે તરગી માણસની માફક મનમાં જેમ તરગા ઉઠ્યા, તેમ વર્તન કરવા માંડયું હશે ? શેા ઉદ્દેશ હશે ? શું ધ્યેય હશે ? ”
“ તેઓશ્રીને આ પ્રયત્ન યુક્તિસંગત છે, ઉદ્દેશાનુસારી છે ને વ્યવસ્થિત છે.
“ તે શી રીતે ? ”
“ સક્ષેપમાં સાંભળેા ત્યારે—
માનવ જીવન કેટલું વિવિધ છે, તેની જરૂરીયાતા પણ કેટલી વિશાળ છે, એ આપણે સમજી શકીએ છીએ. માનવ જીવનને જરૂરની તમામ બાબતોના શાસ્ત્રીય પદ્ધતિ પર આચાર્યાએ વિચાર કર્યો છે. તે દરેકના વિષયવાર અને વિભાગવાર જુદાં જુદાં શાસ્ત્રો રચેલાં છે. ને તે તે વિષયેાના નિયમા નક્કી કર્યા છે. જેને આધારે સર્વ માનવાની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ પ્રવતી હોય છે. અથવા પ્રવૃત્તિએ ઉપરથી નિયમે તારવી કાઢ્યા હોય છે. આવા અનેક તરેહના શાસ્ત્રો આચાર્ચોએ રચેલા છે. જેવા કેઃ—
—
૯૭
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
- રેમિ ભ તે !-મૂ ત્ર
ખાન પાન વિગેરે જીવનચર્યાને લગતા શાસ્ત્રો, નીતિ નિયમાને લગતું શાસ્ત્ર, દેહ અને શરીર ધર્મને લગતું શાસ્ત્ર, રાજ્યનીતિ, વ્યાપાર, કૃષિ વિગેરે જીવનવ્યવહારને લગતાં શાસ્ત્રો, સંગીત વિગેરે કળાએાધક શાસ્ત્રો, ધર્મશાસ્ત્ર વિગેરે વિગેરે. ’
“ એ બધું બરાબર છે. પરંતુ આ ઉપરથી આપ શું કહેવા ઈચ્છે છે, તે સમજાયું નથી. ”
ઃઃ
હું જે કહેવા ઇચ્છું છું તે હવે જ બરાબર સમજાશે, સાંભળે!——
આપણી ઘણીખરી બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓમાં આપણું શરીર ભાગ લેતું આપણે જાણીયે છીએ, પરંતુ એ બધી પ્રવૃત્તિઆમાં શરીર કયા કયા નિયમે ભાગ લે છે ? એ નિયમે ઠરાવી આચાર્યોએ દ્ર કાયાશાસ્ર રચ્યું.
છતાં એ પ્રવૃત્તિઓની પાછળ એકલું શરીર જ કામ કરે છે એમ નથી. બીજા કાઈ પણ તત્ત્વની તેની પાછળ મદદ છે, એમ એ શેાધક આચાર્યોને જણાયું. ‘કાયાશાસ્ત્રના નિયમે જેને લાગુ પડતા નથી તેવું જે એક તત્ત્વ શરીરની પ્રવૃત્તિની પાછળ કામ કરતું માલૂમ પડયું, તેનુ નામ - મન હતું. હવે ‘ મન છે. તેના નિયમે
'
.
” કયા ધેારણે ઠરાવ્યા છે. તેનુ નામ
ET
પાતાની પ્રવૃત્તિઓ કરે
’
6 માનસશાસ્ત્ર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ ૨ણ ૫ ૨
પડયું.
માનસશાસ્ત્રના નિયમો ઠરાવતી વખતે મનની પાછળ બીજું બળ છે. માનસ પ્રવૃત્તિ ઉપર પૂર્વાપરના સંસ્કારની અમૂક અસર હોય છે. એટલે એ પૂર્વાપરના સંસ્કારનું શાસ્ત્ર રચાયું. તેનું નામ “ ભાગ્યશાસ્ત્ર ” કહો કે “કર્મશાસ્ત્ર કહો.
કર્મની અસરની પાછળ ચેતનતનો હાથ આચાને માલુમ પડશે. અને એ ચેતન તત્વની પાછળ તેને અખંડપણે ધરી રાખનાર કેઈ પણ સ્થિર તત્વને હાથ છે, એવા નિર્ણય પર એ તત્ત્વચિંતકે આવ્યા. એટલે “ચેતન્યશાસ્ત્ર તે રચ્યું. પરંતુ, તેમને આત્માનું નિરુપણ કરનારું આત્મશાસ્ત્ર પણ રચવું પડયું.
આ અને વચ્ચે વચ્ચે બીજાં જે જે ત જણાયા તે દરેકના શાસ્ત્રી આચાર્યોએ રચ્યા છે. એ શાસ્ત્રો રચવામાં ઘણું ઘણું સૂક્ષ્મદર્શ આચાર્યોને અનુભવ કામે લાગે છે. એટલું જ નહીં પણ આજ સુધીમાં દરેક શાસ્ત્રોને લગતા ઘણું ઘણું શાસ્ત્રીય નિયમે શેધાઈ ચૂક્યા છે.
બાળકની શક્તિ ને સ્થિતિનું વર્ણન કરનારૂં “ બાળશાસ્ત્ર” કહેવાય, પરંતુ બાળકની શક્તિઓ કયા ક્રમે વિકાસ પામે? તે સમજાવનારું અને તેને કમ નક્કી કરનારું શિક્ષણશાસ્ત્ર કહેવાય.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે!-સૂત્ર
તેવી જ રીતે પ્રત્યેક પ્રાણીને આત્મા કઈ પરિસ્થિતિમાં છે? તેમાંથી આગળ આગળ વિકાસ કયા ઉમે થાય? પ્રાથમિક સ્થિતિથી માંડીને વિકાસની છેવટની સ્થિતિ સુધીમાં વિકાસના કેટલા થરમાંથી પસાર થવું પડે? વિકાસના પ્રત્યેક પગથિયા પર ચડતાં કઈ જાતના માર્ગો સ્વીકારવા જોઈએ ? વિગેરે અનેક પ્રશ્નોના નિકાલ લાવનારું અને વ્યવસ્થિત નિયમે નક્કી કરનારૂં શાસ્ત્ર તે અધ્યાત્મશાસ્ત્ર” કહેવાય છે.
પ્રાણી જીવનમાં ઉપયોગી એવા સર્વ શાસ્ત્રોનું શિરેશમણિ આ અધ્યાત્મશાસ્ત્ર છે. અને સર્વ જીવનમાં શિરે મણિ જીવન, આ આધ્યાત્મિક જીવન છે.
આત્મા અને આધ્યાત્મિક જીવન સાથે જગત્ અને જગતના બીજા ક્યા કયા તો સંબંધ ધરાવે છે ? કયા
ક્યા તને સંબંધ આત્માને ઉપયોગી છે ? એ તને લગતા શાસ્ત્રો પણ આચાર્યોએ રચ્યાં છે.
તેથી પણ આગળ વધીને એ સંબંધે કયા કયા નિયમને અનુસરે છે? વિગેરે પ્રશ્નોના જવાબ રૂપે પૃથક્કરણ કરીને વ્યવસ્થિત શાસ્ત્ર રચવામાં આવ્યું છે. જેનું નામ “લેકસ્વભાવ શાસ્ત્ર ” અથવા “તત્ત્વજ્ઞાન” કહેવાય છે.
જો કે પ્રત્યેક શાસ્ત્રોના સંબંધમાં આચાર્યો અને અનુભવીઓના અનેક મતભેદે અને વિચારભેદની નેધ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ ૫ ૨
લઈ શકાય તેમ છે. છતાં દરેકે તે તે શાસ્ત્રની આવશ્યકતા
સ્વીકારી જ છે. અને આ રીતે આ આર્ય પ્રજાનું વાડમય વિશાળ છે. સીધી કે આડકતરી રીતે જે જે વસ્તુના વિવેચનની જરૂર પડે, તેનું વિવેચન કર્યા વિના ચાલે જ કેમ? જુદા જુદા સાધક પાત્રને લક્ષ્યમાં રાખીને શાસ્ત્ર રચતાં પ્રથમથી માંડીને છેવટ સુધીના નિયમે નકકી કરવા પડે છે. આથી વાડમય–શાસ્ત્રસંગ્રહ વિશાળ થાય એ સ્વાભાવિક છે. છતાં નિરુપયેગી બાબતને “કાગડાના દાન્તની પરીક્ષા કરવાના પ્રયત્ન ” ની જેમ ત્યાગ કરવામાં આવ્યું છે.
જ્ઞાત પુત્ર શ્રી વર્ધમાનકુમાર આ શાસ્ત્રોમાં નિષ્ણાત છે. અધ્યાત્મ શાસ્ત્રમાં પુરા પ્રવિણ છે. એટલું જ નહીં પણ પોતાને આત્મા કઈ ભૂમિકા પર છે ? આ ગૂઢ સ્વરૂપ પણ તેઓશ્રીને બરાબર અવગત છે. તેથી જ જ્યારે તેઓએ પ્રતિજ્ઞા સ્વીકારી ત્યારે પણ તેઓ “ આત્મજ્ઞ ” હતા, અને આજે પણ તેઓ આત્મજ્ઞ છે.
જે જે સમયે, તેઓને આત્મા, જે જે પરિસ્થિતિમાં હોય છે, તેમાંથી આગળ વિકાસ કરવા માટે તેઓ સદા જાગ્રત છે, પ્રયત્નવંત છે. અને જ્યારે આ પ્રયત્નને પરિણામે તેઓ વિકાસની ટોચે પહોંચશે, ત્યારે તેઓ ચોક્કસ સર્વજ્ઞ થશે. અને પિતાના આત્માને હમેશને માટે અનંત આનંદમાં ગરકાવ કરશે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !–સૂત્ર
આ ઉદ્દેશ ધ્યાનમાં રાખીને–પિતાની પરિસ્થિતિને બંધબેસતી આવે એવી આ પ્રતિજ્ઞા તેમણે સ્વીકારી છે. આ પ્રતિજ્ઞા આધ્યાત્મિક જીવનમાં વિકાસ કરવાનું–અધ્યાત્મશાસ્ત્રસિદ્ધ, સાર રૂપ અને અતિ વ્યવહારૂ–એક સર્વોત્તમ પગથિયું છે.
આ પ્રતિજ્ઞાને બંધબેસતે થઈ શકે તે–ત્યાગથી માંડને બધે જીવનકમ–તે દિવસથી જ તેમણે શરૂ કરી દીધો છે.
અર્થાત્ તેમની એકેએક-ધૂલ કે સૂક્ષ્મ, કાયિક, વાચિક, માનસિક કે બાહ્ય, એવી એક પણ પ્રવૃત્તિ નથી કે જે સહેતુક, વ્યવસ્થિત, અને ઉદ્દેશાનુસારી ન હોય, એ હવે બરાબર સમજાયું હશે. ”
“ આધ્યાત્મિક પગથિયાં એ મહાપુરુષ કેટલા ચડ્યા હશે? કેટલા બાકી હશે ? કેવી રીતે ચડ્યા હશે ? વિગેરે જાણવામાં આવે તો કેટલે બધે આનંદ થાય ? ”
એ આનંદની તે અવધિ જ શી ? પરંતુ તેવું ભાગ્ય આપણું કયાંથી હોય ? તે તે શાસ્ત્રોના રહસ્યનું ઉંડુ જ્ઞાન હોય, બીજાની ચિત્તવૃત્તિ તથા આત્મિક પરિસ્થિતિ ચોક્કસ સ્વરૂપમાં જોઈ, જાણી શકીયે, તેવી વિશિષ્ટ જ્ઞાનશક્તિ આપણને હોય, તે એ આનંદ લુંટી શકાય ! અથવા જાતે જ આચરીને અનુભવ કરતા હોઈએ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ ૨ ણ
૫ ૨
-
તે એ આનંદ હાલી શકાય ! બાકી તે–અનુભવીઓના વચન પરના વિશ્વાસથી કે અનુમાનથી કંઈક સમજી શકાય, શિવાય બીજો માર્ગ નથી. અથવા હોય, તે તે હું જાણતો નથી. ”
“ આપણું જીવન વ્યવહારને લગતી દરેક પ્રવૃત્તિઓ શાસ્ત્રીય ધોરણ પર મુકવામાં આવેલી છે. તેનું રેખાદર્શન આપે કરાવ્યું. પરંતુ ચાલુ લોકવ્યવહારે તેમાંના અમુક નિયમે પોતાને ઉપયોગી હોય તેટલા જ પ્રચારમાં મૂકેલા હોય છે. તેથી લોકવ્યવહારના ફાયદા ઉઠાવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિની તે દરેક નિયમને બરાબર આદર આપવાની ફરજ છે, તેમાં તેનું હિત છે. એ પણ એ ઉપરથી જ સમજાય છે. પરંતુ કોઈ વ્યક્તિ એ નિયમેને આદર ન આપે તે શું કરવું જોઈએ ? ”
એ તેમની મરજીની વાત છે. અને જે તેના ફાયદા તે વ્યક્તિ મેળવતી હોય, તે માન આપવાની ફરજ છે. નહીંતર તેમને લેકવ્યવહારથી થતા ફાયદા મેળવવાને તે અધિકાર રહેતો નથી. એટલું જ નહીં, પરંતુ જે તેવી વ્યક્તિની પ્રવૃત્તિથી લેકવ્યવહારને કે તેને અનુસરનારી વ્યક્તિઓને અડચણ પહેચે તેમ જણાય તે લેકવ્યવહારના અગ્રેસરોએ તે બાબત જાગ્રત રહેવું જોઈએ; અને જરૂર જણાય તે તેવી વ્યક્તિ સાથે સંબંધ તેડી નાંખ જોઈએ. તેમ છતાં પણ નુકશાનને સંભવ લાગતો હોય,
23.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
! રે ત્રિભં તે !-સ્ ત્ર
તા દુનિયામાંના કોઈ પણ પ્રયત્ને, નુકશાન થતું અટકે તેમ કરવાની અગ્રેસરની ફરજ છે. અને તેથી જ તેમને તે જાતના અધિકાર છે. એ અધિકાર અને ફરજ બજાવવામાં જ લાકવ્યવહારની રક્ષા અને જનસમુહનું કલ્યાણ સમાયેલુ છે. પરંતુ જો ઉપેક્ષા કરવામાં આવે, તે જરૂર અગ્રેસરા જ નહીં પણ લેાકવ્યવહારબદ્ધ પ્રત્યેકવ્યક્તિ, જનસમુહનું અકલ્યાણ કરવામાં ભાગીદાર બને છે. એમ સમજવું જોઈ એ. ”
ત્યારે શું આ રીતે શ્રી વધુ માનકુમારને પણ લોકસમુહે . ત્યાગ જ કરવા જોઈએ ? લોકવ્યવહારના કયા નિયમને તે અનુસરે છે ? ”
“ નહીં તેમ ન બનવું જોઈ એ. ”
66
» ? કારણ
66
''
કારણ એજ કે—ઉપર જે વાત કરી, તે વિઘાતક વ્યક્તિની છે. પર ંતુ આવા પુરુષોની પ્રવૃત્તિ માર્ગદર્શક હોય છે. એટલું જ નહીં પણ લેાકવ્યવહારને સાધક હોય છે. વિધાતક અને સાધક, એ અન્ને સામસામી બાજુની પરિસ્થિતિ છે. તે બન્ને વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર હોય છે. તેથી સાધક લોકસમુહના કલ્યાણકર હાઈ પૂજ્ય બને છે.
“ મને તેા હજી એમ જ લાગે છે કે—આવા આવા આધ્યાત્મિક જીવન જીવનારાઓની પ્રવૃત્તિએ લેકવ્યવ
૮૪
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ ૫ ૨
હારની કઈ પ્રવૃત્તિ સાથે બંધબેસતી નથી હોતી. તેથી લોકવ્યવહારથી વિરુદ્ધ વર્તનાર કાંતે નિયમ ભંગની શિક્ષા ભેગવીને લોકમાં રહી શકે, અથવા જનસમુહથી બહાર રહી શકે. ”
વિઘાતકની પ્રવૃત્તિ કલુષિતતા, અદીર્ઘ દૃષ્ટિ, સ્વાર્થ કે અજ્ઞાનમૂલક હોય છે. અર્થાત્ નિર્બળતાજન્ય હોય છે. તેથી તે ત્યાજ્ય થઈ પડે છે. પરંતુ આવા અભિજાત પુરુ
ની પ્રવૃત્તિ “ શાસ્ત્રસિદ્ધ લોકવ્યવહાર જનસમુહનું કલ્યાણ કરે છે. ” એ હેતુથી પરિણામે સહાનુભૂતિ ગભિત હોય છે. લેકવ્યવહારથી જનતાની જે વિકાસ ભૂમિકા ઘડાતી હોય છે, તેના કરતાં તેઓ ઉપરની ભૂમિકા પર હોય છે. અને એ ઉપરની ભૂમિકામાં રહીને તેમનું સ્વતંત્ર વર્તન કદાચ ચાલુ લેકવ્યવહારને બાધક થતું જણાતું હોય, તે લેકવ્યવહારે તેને અનુસારે પોતાનું સ્વરૂપ બદલવું જોઈએ, અથવા એ આદર્શને ન પહોંચી વળવા માટે પિતાની અશક્તિ કબુલ કરી લઈ, તેને પહોંચી વળવા પ્રયત્નશીલ થવું જ જોઈએ. પરિસ્થિતિ વિશેષ કે સમય વિશેષમાં શું કરવું ? એવા ગુંચવાડામાં લેકવ્યવહાર પડે, ત્યારે આવા મહાનુભાવ પુરુષે તરફથી પ્રેરણા મેળવી શકે છે. આવા પુરુષે લેકવ્યવહારને ઘડનારા અને માર્ગદર્શક હોય છે. તેથી પૂજ્ય છે. એટલું જ નહીં પણ લોકવ્યવહારના–વ્યક્તિથી માંડીને રાજ્ય સુધીના–સર્વ તંત્રે કરતાં સ્વતંત્ર હોય છે. એટલે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
તેઓની કઈ પણ પ્રવૃત્તિ કે રચના મૂળતત્ત્વરુપે ત્રિકાળમાં અબાધિત જ રહે છે. અને રહેવી જ જોઈએ. ”
આ ભેદ હવે કંઈક સમજાય છે, અને એટલું વિશેષ પણ સમજાય છે કે-જનસમુહનું કેટલુંક ઉદાત્ત અને ઉચ્ચ વર્તન સાધન સામગ્રીને લીધે શોભે છે. સાધન સામગ્રી પર જ તેને ઘણે આધાર હોય છે, એમ કહીએ તે પણ ચાલે. ત્યારે આ મહાપુરુષનું વર્તન બહારની કોઈ પણ સાધન સામગ્રીનું આશ્રિત નથી, એટલું જ નહીં પરંતુ વન પશુઓની માફક કેવળ શરીર સાધ્યેય નથી. પરંતુ શરીર, મન વિગેરેની પાછળ રહેલો આત્મા જ અંદરથી અપૂર્વ પ્રકાશ ફેંકે છે, જેને લીધે તેઓને આ ઉદાત્ત અને વિકટ જીવનવ્યવહાર પ્રવર્તી શકે છે. અને શેભી શકે છે. આ ઉપરથી એમને આત્મા કઈ બળવત્તર ભૂમિકા પર હશે ? તેની તે માત્ર કલ્પનાજ કરવી રહી. "
એ મહાત્મા પુરુષ અત્યારે ક્યાં વિચરતા હશે ? આજ સુધીમાં ક્યાં ક્યાં વિચર્યા હશે ? કેવી કેવી અનુકૂળતા–પ્રતિકૂળતાઓ વચ્ચે પસાર થયા હશે ? તેમને માથે કેવાં કેવાં વિતર્ક વિત્યાં હશે? આજે બાર બાર વર્ષો વીતી ગયાં. તેમને જીવનવ્યવહાર કે હશે? પિતાના એ પવિત્ર પ્રયત્નમાં કેટલો વિકાસ કર્યો હશે ? વિગેરે જીજ્ઞાસાએ ખરેખર, અત્યારે એકાએક જાગૃત થઈ આવે છે. ”
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ ૫ ૨
પ્રણામ, જ્ઞાતપુત્ર શ્રી વર્ધમાનકુમારની પાછળ પાછળ મેકલેલી આપ બન્નેની શ્રદ્ધા અને પ્રજ્ઞા નામની જીજ્ઞાસા વૃત્તિઓ આજ આવી પહોંચેલી છે. અને બાજુના મને મંદિરમાં વિશ્રામ લે છે. એ બન્ને આપને મળવા ઈચછે છે. એટલું વિનવી, આપની યથારુચિ નિદેશ સાંભળવા હું તૈયાર જ છું. આ
વત્સ ! ચિત્તાવેગ ! અને મહાનુભાવાઓને જલદી મોકલ. અહીં અમે એમની જ રાહ જોઈએ છીએ. ”
“ પ્રણામ. આદેશ પ્રમાણે જ—”
જા, વત્સ ! જદી જા. અને શીવ્ર મોકલે. ” “તેમજ કરેલું આપ હમણાં જ જોઈ શકશે, આર્ય !”
“ અહો ! સ્વાગત, પવિત્રપ્રવૃત્તિપૂનિતદેહલતાવંત બન્ને મહાનુભાવ ભગિનીઓને ! દીર્ઘકાળે પણ યથાર્થ કુશળતાયુક્ત જોઈ, અહીંની કુશળતા નિવેદનપૂર્વક ફરીથી પણ અમે બન્નેનું સહર્ષ સ્વાગત કરીયે છીએ.”
અનુગ્રહ, આર્યોને. દીર્ઘકાળે પણ દર્શનાનન્દને ચેગ મળ્યો, તેમાં યે આપ આર્યોનેજ વિશેષાનુગ્રહ છે.”
*
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું ૨ મિ ભ* તે !-સુ ત્ર
“ અહા ! ભગિનીએ ! સાત ખંડ વનમાંથી નિકળ્યા પછીથી આજ સુધીનું એ મહાત્મા પુરુષનું જીવનવૃત્તાન્ત અમને વિગતથી કહો. અમે એ સાંભળવાને આજે સર્વથા ઉત્સુક થયા છીએ. ”
“ અમે પણ એ વૃત્તાન્ત ફરી ફરીને-વાર વાર કહેવાને ઉત્સુક જ છીએ, પરંતુ અમે ખરાબર કહી શકીશું કે કેમ ? તે તેા શંકા જ છે. જેએના મન, વાણી, ક અને આત્મા પ્રથમથી જ જે ઉદાત્ત સ્થિતિએ પહોંચેલા છે, તે સ્થિતિનું પણ વર્ણન અશક્ય જ છે, તેા પછી આ કસાટીમાંથી પસાર થતી વખતે સે ટચના સેાનાની માફક જે રીતે તે ઝળકી નિકળ્યાં છે, તે રીતે તેનું વર્ણન સથા અમારી કલ્પનાની પણ પેલે પાર છે.
એ બધા સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ પ્રસ ંગાનું રહસ્ય સમજવું જોઇએ, સમજીને સ્મરણમાં રાખવું જોઇએ. સ્મરણમાં રાખ્યું હોય છતાં તે બધું શબ્દ દ્વારા શી રીતે કહી શકાય ? શબ્દ દ્વારા કહેવા જતાં પણ યથાર્થ કહી શકાશે કે કેમ ? તે પણ શંકા જ છે. અમે ‘ યથાર્થ છે ... એમ સમજીને કહેતા હોઈએ, પરંતુ તે, તે રીતે સત્ય હશે ? કે અન્યથા રીતે ? એ પણ અમારા સંક્ષિપ્ત બુદ્ધિવ્યાપાર શી રીતે નિર્ણિત કરી શકે ?
ખરેખર, અમારી તિ મુંજાય છે, વાચા શક્તિ ગુ ંચ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુ ભ વ ની એ રણ ૫ ૨
વાય છે, ચિત્ત ચગડેળે અહડે છે. માનસિક સૃષ્ટિમાં જે અનુભવ ખડે થયો છે, જે અભૂત ચિત્ર મનઃ૫ટ પર ચિત્રાઈ ગયું છે, તેની આબેહુબ છાયા કયા શબ્દો દ્વારા રજુ કરવી ? કઈ વાક્યરચનાથી પ્રગટ કરવી? કયા ભાગને વિશેષ, અને કયા ભાગને સામાન્ય મહત્ત્વ આપવું ? કેવી રીતે અને કયા પ્રસંગથી વર્ણનની શરૂઆત કરવી ? એ કાંઈ અમારાથી નિણિત થઈ શકતું જ નથી.
તે પણ અમારી શક્તિ અનુસાર અમે જે સ્વરૂપમાં નિવેદન કરીયે, તેની તે રીતે જ કદર કરશે. જેમાં હોવું જોઈએ તેમ, અને જે રીતે ઘટે તે રીતે બરાબર સમજી લેવાને તો આપ જાતે જ પ્રયત્ન કરશે, એટલી વિનંતિ કર્યા પછી, એ જ મહાપુરુષને હૃદયને વિષે યાદ કરી, હવે અમે આપની આજ્ઞાને અમલમાં મુકવાની શરૂઆત કરીએ છીએ. ”
કહો, કહો, બહેને ! અક્ષરેઅક્ષર એ સાંભળવા અમે તૈયાર છીએ. ધન્યભાગ્ય તમારું ! તમને એ બધા પ્રસંગે જાતે જોવા-જાણવાને સુયોગ મળી ગયે, તમારાં નયન કૃતાર્થ થયાં છે. અમારે તે માત્ર સાંભળીને જ રાજી થવાનું છે. બસ, બહેને! હવે અમારા કપૂટને પવિત્ર કરશે. કૃતાર્થ કરો. ”
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુ રે ભિ ભં તે !-સ્ ત્ર
“ સ સંગ છેડી કરી, મુંડ થઈ, અણુગાર થઈ, જ્યારે એ ભવ્યકાય મનસ્વી મહાપુરુષે જ્ઞાત ખંડમાંથી વિહાર કર્યો, ત્યારે જેમ સૂર્ય જગતમાંથી કરણાને ખેંચી લેતા હતા, તેમ અમને તમારા ચિત્તમાંથી તેમણે ખેંચી લીધા હતા. સ્થિર સમુદ્રમાં જેમ શઢવાળું વહાણુ નિષ્ત્રકપણે અસ્ખલિત ગતિ કરતું કરતું દૂર દૂર વહી જાય, તેમ જાનુ સુધી હાથ લંબાવી, યુગ પર્યંત દષ્ટિ સ્થાપી, આગળ, પાછળ, ઉંચે નીચે કે બાજુએ જોયા વિના ભૂતળ પર અસ્ખલિતપણે એ દૂર દૂર વધે જતા હતા. અને અમે પણ ખેંચાતાં હોઈએ, તેમ તેની પાછળ વહ્યે જતા હતા.
એક શહેર કે ગામથી બીજે શહેર કે ગામ તરફ જનારા એ કઇ મુસાફરી ન્હોતા કે–જેથી કરીને પ્રસિદ્ધ રાજમા કે પાદમા દ્વારા જ વિહાર કરે! પરંતુ વિમા કે ઉન્માર્ગોને પણ તેએ પાતાના માર્ગ બનાવતા હતા. નદીનાળાં, ખાડા–ટેકરા, બુઢ્ઢા મેદાન કે ગીચ જંગલ, પર્વતના શિખરા કે ખીણા, વસતિવાળે! કે ઉઝાડ પ્રદેશ, ખડેરા કે મહેલા, શહેર કે ગામડાં : એસ જળસ્થળ પ્રદેશામાં સમાન ભાવે તે વિહાર કરતા હતા. અર્થાત્ તે તે પ્રદેશે સાથે કાઇ પણ જાતના અગત ઉદ્દેશ તેમને સંકળાયેલા રહેતા જ નહીં. આમ નિરીહ ભાવે વિહાર કરતાં સેકડા ગામડાઓ અને સખ્યાતીત શહેરા કે કસ્બાઓમાં તે આજ સુધીમાં વિહાર કરી ચૂક્યા છે.
૯૦
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની એ ૨૫૨
એ મહા વિહાર દરમ્યાન અમને માલૂમ પડ્યું છે કેતેઓ સ્વભાવે ચંદ્ર જેવા શિતળ હતા. પણ તપના તેજે સૂર્ય જેવા ઉગ્ર હતા. અસહ્ય આકૃત સહી લેવાને ગજેન્દ્ર જેવા બળવાન હતા, અને ઉપદ્રવાની સામે થવામાં આખલાની માફક સ્પર્ધાશીળ હતા. તેઓ જેમ વિકટ પ્રસગામાં મેરુની જેમ અચળ હતા, તેમજ કાઈ પણુ જાતની કાવટને ન ગણકારતાં પવન અથવા જીવની જેમ અસ્ખલિત ગતિવાળા હતા, પૃથ્વીની માફક સ સહ છતાં નિષ્કારણુ કરુણાળુ એ કુસુમ જેવા કામળ હતા. સમુદ્રની જેમ ગંભીર, સિંહની જેમ નિ^ય, ગે'ડાના ભૃગની જેમ કેવળ એકાકી, કાચમાની જેમ ગુપ્તેન્દ્રિય, સર્પની જેમ એકાગ્ર ષ્ટિ સ્થાપનાર, શ`ખની જેમ નિળ, સુવર્ણની જેમ મુશ્કેલીઓમાંથી અણીશુદ્ધ પસાર થઈ જનાર, પક્ષિની માફક સદા સ્વતંત્ર, ભારડ પક્ષિની જેમ સદા અપ્રમાદી, આકાશની જેમ સ્વાશ્રયી, કમળ પત્રની જેમ નિર્લેપ, હુતદ્રવ્યની જેમ અજ્ઞાનીઓને અગમ્ય એવા એ મહાપુરુષ, શત્રુ–મિત્ર, સેાનું-પત્થર, મણિમાટી, આલેાક-પરલેાક, અને સુખ–દુઃખ વિગેરેમાં સમાનતા ધારણ કરી આ પૃથ્વી તળ પર વિહાર કરી રહ્યા છે.
જ્યારે સાંજ પડવા આવે ત્યારે ખાસ કરીને કાયાનેા ઉત્સર્ગ કરી, ઝુંપડીમાં, ખંડેરમાં, પાણીની પરખમાં, સુતાર,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ
ભં તે -
ત્ર
લુહાર વિગેરેની કેડેમાં, ઉઝાડ પડેલા બાગ કે જંગલમાં, મસાણમાં, ચારામાં, કેઈ ઝાડ-ઝાંખરાં કે ઘાસની ગંજી નીચે કે એવા કોઈ પણ એકાન્ત સ્થાનમાં સ્થળ પર કે શિલાતળ પર સ્થિર ઉભા રહીને, કે આસન બાંધી, મુદાધારી કે પ્રતિભાધારી થઈ નિશ્ચળપણે દષ્ટિ નાસિકા પર સ્થાપી ધ્યાનમાં લીન થતા હતા.
ભરશિયાળાની ઠંડીમાં પવનના સપાટા જેથી શરીર સાથે અથડાય તેવી રીતે ખાસ ઈરાદાપૂર્વકજ કઈ પણ એથને આશ્રય લીધા વિના ખુલ્લા મેદાનમાં સ્થિરપણે ધ્યાન ધરતા હતા; અને જ્યારે ભરઉનાળામાં અગ્નિની જવાળા જેવી લુક વરસતી હોય, તેવા ખુલ્લા રેતાળ પ્રદેશમાં ધગધગતી રેતી પર ઈરાદાપૂર્વકજ ધ્યાનમાં સ્થિર થતા હતા.
અનગાર થઈ નિકળી પડ્યા પછી પણ ભમરાઓ વિગેરે સુગંધલોલુપ જંતુઓ ક્ષણવાર પણ તેમનાથી દૂર ખસતા નહીં. કારણ કે–પ્રત્રજ્યા મહોત્સવ પ્રસંગે શરીરે વિલેપન કરેલ સુગંધી દ્રવ્યની સુગંધ શરીરમાંથી મહેકતી હતી. તેમાં આસક્ત થઈ ભમરાઓ શરીર પર બેસતા હતા એટલું જ નહીં પણ વખતે વખતે ડંખ પણ દેતા હતા પરંતુ નિરીહ મહાત્મા ન તે સુગંધ દૂર કરવા હેન કરતા, ન તે ભમરાઓને ઉડાડવા મહેનત કરતા, ન ૮ તેના ડંખથી બચવા મહેનત કરતા, ન તે તે ડંખથી દુઃ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ ય ની એ રણુ૫૨
પામી શરીરને સકેાચ કરતા હતા. પરંતુ એ બધું તેમણે શાંતભાવે ચાર માસ સુધી સહન કર્યું હતું, અને ધ્યાનમાં લીન રહ્યા હતા. વળી કેાઇ કાઈ વખત તા હેરી જુવાન પુરુષા અને જુવાન સ્ત્રીઓ આવી આવીને તેમની પાસે સુગંધી દ્રવ્યની માંગણી કરતા હતા. છતાં પ્રભુ તે મૌન પણે ધ્યાન જ ચાલુ રાખતા હતા.
જેમ આ ભમરાઓને ન્હોતા ઉડાડ્યા, તેમ બીજે પણ કાઈ સ્થળે ડાંસ, મચ્છર કે બીજા જંતુએ ડંખ દે, કરડે તા તેને સ્વેચ્છાએ તેમ કરવા દેતા હતા.
તેઓ ઘણે ભાગે આજ સુધી મૌન જ રહ્યા છે, અને ધ્યાનની અપૂર્ણ સ્થિતિમાં તે ગમે તેવે વિકટ પ્રસંગે પણ કદ્દી એક શબ્દના પણ ઉચ્ચાર કર્યો નથી. જ્યારે કોઈ તરફ્થી અનુકુળ કે પ્રતિકુળ ડખલ કરવામાં આવતી હોય, ત્યારે તા બિલકુલ જવાબ જ નહીં, છતાં ખાસ જરૂરી પ્રસગે કોઇ વાર સંક્ષિપ્ત શબ્દોચ્ચાર કર્યા છે, તે સિવાય આજ સુધી સર્વથા મૌન જ રાખ્યું છે.
દિવસે–તેએ વિહાર કરતા હતા, કોઈ વખત આહાદિકને માટે ચક્રમણ કરતા હતા, અને તે સિવાય કોઈ એકાંત સ્થળમાં પ્રતિમાધારી થઈ ધ્યાન ધરતા હતા; ને રાતભર તા ધ્યાનમાંજ લીન રહેતા હતા. આ તેમના સામાન્ય કાર્યક્રમ હતા. તેમાં કોઈ વખત નિદ્રા આવવા જેવું જણાય,
૯૩
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુ રે મ ભ તે !-સૂ ત્ર
તા જાગૃત થઈ ખુલ્લામાં ધીમે ધીમે ચક્રમણ કરી નિદ્રા ઉડાડતા હતા; પાછા ધ્યાનમાં લીન થતા હતા. છતાં કોઇ વખત અનિવાર્ય સ્થિતિમાં ધ્યાનમાં સ્ખલના ન થાય માટે ક્ષણ માત્ર નિદ્રાના અનુભવ પણ કરી લેતા હતા. પરંતુ આ રીતે તેમણે માત્ર પિચત્ જ નિદ્રા લીધી છે. એટલે કે લગભગ અનિદ્રિત સ્થિતિમાં જ રહ્યા છે.
મહાનિષ્ક્રમણ પછી તેરમે હુિને જ્યારે દક્ષિણ ચાવાળથી ઉત્તર ચાવાળ નામના ગામ તરફ તેએ જતા હતા, અને જ્યારે વચ્ચે રૂપ્યવાલુકા અને સુવર્ણ વાલુકા નામની બે નદીએ એળગવાની હતી, ત્યારે સુવર્ણ વાલુકાને કિનારે, પ્રથમથી જ જે વસ્ત્ર ખભે રાખેલું અને સામ બ્રાહ્મને આપ્યા પછી અરધું રહેલું હતું, તે પણ ખભેથી પડી ગયું. તે વખતે તેમણે સ્હેજ પાછુ વાળીને જોયું, ને પાછે વિહાર શરૂ કર્યાં. ત્યાર પછીથી બીજું વજ્ર મેળવવા પ્રયત્ન જ કર્યાં નથી, તેમજ કોઈ પણ વસ્ત્રના ઉપયોગ પણ કદ્દી કર્યાં નથી.
તેઓએ કદ્દી આહાર હમ્મેશ કર્યા જ નથી, અરે, બીજે દિવસે પણ કર્યાં નથી. પરંતુ આચ્છામાં એચ્છુ ત્રીજે દિવસે જ આહાર લીધેા છે. એટલે કે—મસા ને એગણત્રીશ છઠ્ઠ ( બે ઉપવાસ ), ખાર અઠ્ઠમ ( ત્રણ ઉપવાસ ), ખાંતેર અધ માસિક, બાર માસિક, એ દોઢ માસિક, છ દ્વિમાસિક, એ અઢી માસિક, એ
જ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવની એ ર ણ પર
ત્રિમાસિક, નવ ચાતુર્માસિક, છ માસિકમાં પાંચ દિવસ ઓછા વખત સુધી અભિગ્રહધારણ, એક છમાસિક, અને ભદ્રાદિક ત્રણ પ્રતિમાઓ (તેમાં ૧૬ ઉપવાસ અને જુદી જુદી રીતે ધ્યાન ધરવાનું હોય છે. ) વહન કરી લાંબા વખત સુધી અતિ ઉગ્ર નિર્જળ તપ કર્યો છે.
આ ઉગ્ર તપ દરમ્યાન માત્ર ત્રણસે ને ઓગણપચ્ચાસ જ પારણું કર્યા છે. એટલે લગભગ સાડાબાર વર્ષમાં ત્રણસે ને ઓગણપચાસ દિવસ જ ભેજન લીધું છે, અને તે પણ એક જ વખત.
જ્યારે તેઓ આહારની શોધમાં નીકળતા હતા, ત્યારે “ ક્યાંથી ? કે ? કેવી રીતે બનાવેલું ? તથા કેવી રીતે લેવો ? ” વિગેરે બાબતમાં બહુ જ સૂક્ષમ તપાસ કરતા હતા. પિતાને લેવાને આહાર પિતાને ઉદ્દે શીને ન જ થયેલો હો જોઈએ. પાપ વ્યાપારથી થયેલો ને જ હોવું જોઈએ. આપનારને બેજા રૂપ થવાય તેવી રીતે આહાર ન જ લેવું જોઈએ. બીજાં ભિક્ષુકો અથવા કાગડા -કુતરા કે બીજા પ્રાણને મળતો અટકીને ખેરાક પોતાને મળે, તેવી રીતે તે લેતા જ ન્હોતા. કોઈને ઘેર જતાં કોઈ મનુષ્ય કે અન્ય પ્રાણી અર્થી તરીકે હાજર હોય તે તેઓ દૂર દૂર રહેતા અને ધીમે ધીમે આવતા હતા. બધાને મળ્યા પછી પિતાને મળે, તે જ એ મહાભિક્ષુક લેતા હતા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
લોકે જમી પરવાર્યા પછી જ આહાર લેવા જવાને વખત રાખતા હતા, તેથી ટાઢે, લખો અને કાઢી નાખવા લાયક રાક જ ઘણી વખત મેળવતા હતા. છતાં કોઈ વખત સારે ખેરાક પણ મળી જતો હતો. કોઈ ભયંકર જંગલમાં રખડીરવડી થાકી ગયેલો ઘણા દિવસેને ભૂખે મરણને કાંઠે પહોંચેલો મુસાફર જેમ પ્રાણવૃત્તિ ધારણ કરવા માટે જ જે મળ્યું તે ખાઈ લે, તેમજ, માત્ર સામાયિકમાં સ્થિરતા ખાતર જ તેઓ આહાર કરતા હતા. પાણી પણ પ્રાશુક જ વાપરતા હતા, ને કઈ વખત તે મહિના મહિનાઓ સુધી પાણી વિના જ ચલાવી લેતા હતા. કેઈ પણ જાતના પાત્રને ઉપયોગ કર્યા વિના જ બને હથેળીઓ મેળવીને-કરપાત્રી થઈ તેમાંજ આહાર કરી લેતા હતા. - લુખા ચેખા, (?) અને અડદના બાકળા વિગેરે રૂક્ષ ખેરાક વડે પણ ઘણી વખત નિર્વાહ કરતા હતા. એક વખત તે લાગલાવટ આઠ મહિના સુધી એ ત્રણ ચિજેના રાકથી જ ચલાવ્યું હતું.
કેને અપ્રીતિ થાય તેવું કદી વર્તન કરતા જ નહીં. તેમ જ કદી કોઈની ખુશામત પણ કરતા નહીં. હિંસા થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરતા જ નહીં, તેમ જ પ્રમાદ, આળસ, ગફલત, કે બેભાનપણામાં એક પણ ક્ષણ ગુમાવતા નહીં; અને કદાચ કઈ પણ જાતની ખલનાને સંભવ જણાય તે જ, અને તુર્ત જ તેનું પ્રતિકમણ કરી આત્મજાગૃતિની
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની એ ર્પ ર્
ચેતિઃ સદા જાગ્રત રાખતા હતા.
“ અહો ધન્ય ! અહો ધન્ય ! અતિ ઉગ્ર તપસ્વી એ મહા શ્રમણને અમારાં સહસ્ર વદન હો ! અહો! ખરેખર, વિહારના ક્રમે કરીને જે ગામ, શહેર કે સ્થાનને એ મહાત્મા પવિત્ર કરતા હશે, ત્યાંના વતનીએના કેવા અહોભાગ્ય હશે ? તેઓ આવા મહાપુરુષના દન–વંદન-સ્તુતિ કરતા હશે અને આહારાદિક પ્રતિલાલી કેવા કૃતકૃત્ય થતા હશે ?
""
હુને! જ્યાં જ્યાં એ મહાનુભાવ વિચરે, ત્યાં ત્યાં લેાકેા તેમના કેવા કેવા ભારે સત્કાર કરતા હતા ? રાજ્યકુટુંબના પૂર્વ પરિચયને લીધે ઘણા મોટા મેાટા આગેવાને તેમને સર્વ પ્રકારની કેવી કેવી અનુકુળતાએ કરી આપતા હતા? ત્યાં કેવા આનંદ અને ઉત્સવ પ્રવતી રહેતા હતા ? વિગેરે જરા વિગતથી સંભળાવા તા. ”
“ પેાતાના પૂર્વ પરિચય તેએ ક્યાંયે જાહેર જ કરતા નહીં. કેાઈની સાથે ઓળખાણુ રાખવાની કે કાઢવાની તે વાત શી ? કદાચ કોઈ ઓળખીતું મળી જાય અને પૂજા સત્કાર કરે, તાપણ તેઓ તા મૌન અને તટસ્થ ભાવે જ રહે. ખરી સ્થિતિ તા એ હતી કે—પરિચિત સ્થળાના ત્યાગ કરીને અપરિચિત સ્થળામાં જ તેઓ વિહાર કરતા હતા. અજાણ્યા પ્રદેશેામાં જ જઇ ચડતા હતા, અને પછી જે સજોગા આવી પડે તેના તટસ્થપણે અનુભવ કરતા હતા.
૩૭
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે !સ્ ત્ર
પેાતાની શક્તિ-સામર્થ્ય અને યોગ્યતા જે તેમણે ગુપ્ત રાખ્યાં હતાં. તેને જરા પણ ઉપયેગ કદ્દી કરવામાં આવતા જ નહીં. એટલું જ નહીં, પરંતુ સમર્થ વ્યક્તિ તરીકે લેાકેા પેાતાને આળખી ન કાઢે તેવી રીતે ભારે સ ંયમથી રહેતા હતા. મુખ્યપણે તેએ લેાકેાના પરિચયમાં જ આવતા ન્હોતા.
તેથી ઘણી વાર અનાડી લેાકેા તેમને બહુ જ હેરાન કરતા હતા. કોઇ વખત મશ્કરી કરતા હતા, મારતા હતા, ચાર જાણી પકડી જઈ ખાંધીને મારતા હતા, ને કેદમાં પણ નાંખતા હતા. ગાળા દેતા અને તિરસ્કાર પણ કરતા હતા. અને શૂળીએ ચડાવવા સુધી પહોંચતા હતા. છેવટે નિર્દોષતાની ખાત્રી થતાં છેડી દેતા હતા. કાઈ કાઈ ચાર લેાકેા મુદ્દામાલ પણ તેમની બાજુમાં મુકીને નાસી જતા હતા. ત્યારે પણ આવી જ હેરાનગતિ થતી હતી. વળી કાઇ ભદ્ર મનુષ્યા માન–સત્કાર પણ આપતા હતા. છતાં આ બન્ને સ્થિતિમાં તેમની અખંડ તટસ્થતા જળવાઈ રહેતી હતી. એ બધી વિચિત્ર ઘટનાઓને સમાનતા કેળવવાનું ઉત્તમ સાધન ગણી તેવા પ્રસંગાના પેાતાના વિકાસમાં સદુપયેાગ કરી લેતા હતા.
આટલાથી ચે તેમને જાણ્યે સ ંતેાષ ન થયા હોય, તેથી દઢભૂમિ, વજાભૂમિ, શુભ્રભૂમિ, અને લાઢ વગેરે અના,
ટ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ ૫ ૨
ર સ્વભાવના, અસંસ્કારી મનુષ્યોની વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં યે એકથી વધારે વાર જઈને વિહાર કર્યો. એ વિહાર પ્રસંગે જે મુશ્કેલીઓ પડી છે, તેનું વર્ણન શબ્દાતીત છે. અને એ મુશ્કેલીઓ વખતે તેમણે જે આત્મિક સામર્થ્ય દાખવ્યું છે, તે પણ તેવી જ રીતે કલ્પનાતીત છે.
ત્યાંના લેક ભારે જડ સ્વભાવના, કડક મિજાજના, અને નિર્દય હતા. સહેજસાજ વાતમાં મારફાડ કરતાં વાર ન કરે. એ મહા તપસ્વી રાજકુમાર ગામ તરફ જતા હોય, ત્યાં તો રસ્તામાંથી જ કાઢી મૂકવા માંડે. કદાચ ગામ પાસે પહોંચે તે ગામમાં પેસવા જ ન દે. ગામમાં પ્રવેશ કર્યો, તે પછી હાથમાં જે કંઈ હથીયાર કે લાકડી વિગેરે હોય તેથી માર્યા વિના ન રહે. કુતરાઓ કરડાવે, કુતરાઓને પાછળ સીસકારે, ને તે ઉઝરડા કરે. તેવે વખતે જરા પણ ભય, કે અંગ સંકોચ વિના સમાન ભાવે બધું સહન કરે. બીજા કેઈથી એ પ્રદેશમાં લાકડી કે એવા સાધને શિવાય જઈ જ ન શકાય, એવા ભયંકર એ ઉગ્ર પ્રજાના શીકારી કુતરાઓ હતા. ત્યારે આમની પાસે તેવું સાધન તે કંઈ હતું જ નહીં
અરે ! એકાદ વખત ત્યાં તેમનું માંસ પણ કાપવામાં આવ્યું હતું. કોઈ કોઈ વખતે હુમલો કરી ઉપર પડી જઈને તેઓ યથેચ્છ માર મારતા હતા. રાડ પાડતા હતા. ધુળ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !સૂત્ર
ઉડાડતા ને ધુળથી ઢાંકી દેતા હતા. ઉછાળતા હતા. ઉછાળીને પછાડતા હતાઅને આસન બંધ થઈ ધ્યાન ધરતા હોય કે ગમે તે સ્થિતિમાં હોય પરંતુ મનમાં આવે તે ત્યાંથી ઉપાડીને ખસેડી નાંખતા હતા.
ત્યાંના લોકો કેવળ સુખ અને શુષ્ક રાક ખાનારા હતા. ડાંસ, મચ્છર વિગેરે જંતુઓને ડંખ ભારે ઉગ્ર હતો. ત્યાં રહેવા માટે તેમને સ્થાન પણ મળતું જ નહીં. છતાં એ ભૂમિમાં એક ચાતુર્માસ નિર્ગમન કર્યું હતું, અને તે કેવળ એક ઝાડ નીચે જ.
યુદ્ધને મેખરે ઝઝુમતા મહાસુભટની માફક એ મહાવીર આ બધી ઘટનાઓ સાથે બાથ ભીડે છે. જેમ વિજયહસ્તી યુદ્ધમાં આગળ ચાલીને વિજય મેળવે, તેમ એ મહાવીર પોતાની સાધનામાં વિજય મેળવે છે. - સાવદ્યોગના સૈન્ય સાથે સામાયિકના સૈન્યના જોરથી યુદ્ધ કરનાર એ મહાવીર સાવદ્યાગને હઠાવતા જાય છે, અને સામાયકના બળમાં વૃદ્ધિ કરતા જાય છે. હવે તે લગભગ વિજ્ય મેળવવાની તૈયારીમાં જ છે.
આવા મહા વિરક્ત પુરુષે કેવળ માતા-પિતાની ખાતર જ ગૃહસ્થાવસ્થામાં ત્રીશ વર્ષ ગાળીને આ વિકટ જીવન માર્ગ શરૂ કરવાની પોતાની પૂર્વ ભૂમિકા વિષેની
૧૦૦
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ પર
યેગ્યતા બરાબર સાબીત કરી આપી છે. અને આ વિકટ જીવનમાં કોઈ વખત જરા યે પાછી પાની કરી નથી.
જરા પણ થાક્યા વિના, કંટાળ્યા વિના, મનમાં દુઃખી થયા વિના, જરા પણ પસ્તાયા વિના, રસપૂર્વક, વેગપૂર્વક, સાવધાનીપૂર્વક, જેટલી રીતે પ્રયત્નશીલ રહી શકાય તેટલી રીતે પ્રયત્નશીલ રહીને પિતે સ્વીકારેલી ભગીરથ સાધનાને સિદ્ધ કરવા મા જ રહ્યા છે.
આધ્યાત્મિક સાધનાના સર્વ અંગે–જેવાં કે–તપ, પાન, બાહ્ય મુશ્કેલીઓ, એકાન્તવાસ, મૌન, પરિચય ત્યાગ, જ્ઞાનજાગૃતિ, સાવધાની, દયા, પ્રેમ, સત્ય વિગેરે વિગેરે નાના મોટા સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ આધ્યાત્મિક સ્થિતિમાં મદદ કરનારા દરેક અંગને યથાસ્થાને યથાસમયે ઉચિત સ્થાન આપી આચારમાં પાળી બતાવી આધ્યાત્મિક જીવનને ઉત્કૃષ્ટ પ્રયોગ–ઉત્કૃષ્ટ નમુન જગને પૂરે પાડ્યો છે.
સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા રૂપી આધ્યાત્મિક બીજને, ગમે તેવા જોખમમાં મુકીને પણ નિઃસંગતા રૂપી વાડથી બચાવી લીધું છે અને ધ્યાન રૂપી પિષક રાક આપીને સમતા રૂપી રસને ખૂબ પિષણ આપ્યું છે. એટલે આજે તેમનું આધ્યાત્મિક વૃક્ષ ફાલતીફૂલી અનેક શાખાપ્રશખાથી વ્યાસ થઈ ગયું છે. સમતા રસની એટલી બધી જમાવટ થઈ
૧૦૧
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂ ત્ર
છે કે જગતમાં કોઈ પણ વસ્તુ ઉપર પોતાને રાગ કે દ્વેષની જરા પણ વૃત્તિ રહી નથી. એ તેમણે અનેક વિકટ-મહા વિકટ અનુકુળ તથા પ્રતિકૂળ સંજોગોમાં પસાર થઈ સાબીત કરી લીધું છે. અને કહેવું જ જોઈએ કે સમતા. [ સમાન ભાવ ] રસથી ભરેલું પૂર્ણ કેટીનું સામાયિક રૂપી ફળ હવે પ્રગટી ચૂક્યું છે. | સર્વ ચમત્કારે, સર્વ પુરુષાર્થો, સર્વ સાધનાઓ, સર્વ ઉચ્ચ કેટિના નીતિ ગુણે, સર્વ કલ્યાણ માર્ગો, અને સર્વ આધ્યાત્મિક દશાઓ, જેમાં અંતર્ગત થઈ જાય તેવી અને ત્યુચ્ચ આધ્યાત્મિક ભૂમિકા પર તેઓ હવે જઈ પહોંચ્યા છે.”
- “ હે ! અતિ પ્રૌઢ, ગંભીર અને કલ્પનાતીત વૃત્તાન્તોથી ભરેલું, અશ્રુતપૂર્વ–અભૂતપૂર્વ આ વર્ણન સાંભળી, અમારા અંતરાત્મામાં પરમ આનંદ, પરમ શાંતિ, પરમ વૈરાગ્ય રસ જાગ્રત્ થાય છે. અને એમ જ થાય છે, કે જ્યાં હોય ત્યાં આજ ને આજ જ જઈને એ મહાવીર પ્રભુને વંદન કરીએ અને કૃતાર્થ થઈએ. ”
“અહો ! મિત્ર ! મારે પણ એ જ સંકલ્પ છે ! અને એ સંક૯૫ આપણે સદ્ય સિદ્ધ કરે જોઈએ. જરા પણ વિલંબ કરવાની જરૂર નથી. ઉઠા. શો પ્રતિબંધ છે?”
કશો પ્રતિબંધ નથી. પરંતુ આ મહાભાગાઓ. માર્ગદર્શક બની આપણને ત્યાં પહોંચાડે તેટલો જ માત્ર
૧૦૨
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ભ વ ની
એ રણ ૫ ૨
વિલંબ છે. બહેને! અત્યારે સ્વામી ક્યાં બિરાજતા હશે? લગભગ તમને ખબર હશે. જ્યાં હોય ત્યાં આ ક્ષણે જ અમને લઈ ચાલે.
“આપને આદેશ અમારે સર્વથા પ્રમાણ છે. પ્રભુજી જ્યાં હશે, તે સ્થાન લગભગ અમને અવગત છે. તેઓશ્રી હાલમાં આ માગધ મંડળને જ શોભાવે છે. બારમું ચાતુર્માસ ચંપાનગરીમાં કઈ અગ્નિહાત્રિની શાળામાં રહી યેગ્ય પાત્ર સ્વાતિદત્ત બ્રાહ્મણને આત્મસ્વરૂપનું ભાન કરાવી ચાતુર્માસ પુરું થયે જંભક ગામ થઈ મેઢક ગામે ગયા હતા. મેઢક ગામેથી તેમણે ષમાની ગામ તરફ વિહાર કર્યો અને અમે આ તરફ આવ્યા. ઘણે ભાગે તેઓશ્રી આપણને ત્યાં જ મળશે. પધારિયે આ રસ્તે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસેટીને શિખરે. હવે આપણે પણ માનિ ગામે આવી પહોંચ્યા છીએ.” “ સામે જણાય તે જ કે એ ? ”
હા. પરંતુ હજુ એ શ્રમણ ભગવંતને પત્તે મેળવ પડશે ?”
ક્યાં એ હોવા જોઈએ ?”
તેમનું નિયત સ્થળ કઈ હતું જ નથી. ગામમાં કેઈ શૂન્ય સ્થાનમાં, અથવા બહાર વગડામાં નદીનાળાં, ખાડા-ટેકરા, મેદાન કે જંગલમાં ધ્યાનમાં લીન
૧૦૪
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ સ્થિર રહ્યા હશે. ”
*
“ જલ્દી ચાલેા ત્યારે, આપણે શેાધી કાઢીયે. ”
*
*
*
',
જીએ, દૂર સામે. કાઇ ભવ્ય મુખાકૃતિ જણાય ! ” હા, એ જ પૂર્વ પરિચિત મુખાકૃતિ ! હવે તે તરફ
ሪ
''
જલ્દી ચાલે. ”
હું સો ટી તે શિખ રે
*
''
વાહ ! એ જ કદાવર-પ્રૌઢ કાયા ! ! આ બાળસૂર્ય સાથે સ્પર્ધા કરતી શરીરની એ જ સુવણૅ મય કાંતિ !! બન્ને બહુ જાનુ સુધી લખાવી, દ્રષ્ટિ નાસિકાના અગ્ર ભાગ પર સ્થિર કરી ધ્યાનમાં લીન થઈ કેવા એ ઉભા છે ? જગત્ની સવ કુદરત્ કેમ જાણે તેમની જ તરફ ઝુકી રહી હાય ! કેમ જાણે—
*
હાય ! ! ”
''
[ ગઝલ ]
જીવન મ્હારૂં મહા કુદ્રત્——
તણી મૂર્તિ ગણું છું હું.
રહી આધીન સદા, તેને
પ્રતિક્ષણ સાચથી સેવું-૧
એ મહત્ ક બ્યની સિદ્ધિની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા
.
સહસ્ર વંદન, એ ! જ્ઞાતવવિભૂષણ્મણ ! એ ! સર્વોત્કૃષ્ટ મહાન્વીર ! કાટિ કોટિ વંદન તમને; અને
૧૦૫
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
તમારી આ મહા-વીરતાને. ”
બસ રહો, આપણે અહીં જ સ્થિર રહે ને ચાલે, સામેના શિલાપટ પર બેસી જઈએ. ત્યાં બેઠાં બેઠાં જ સઘળું નિહાળીએ-આજની દિનચર્યા, અને જે કંઈ થાય તે બધું. સર્વથા તટસ્થ ભાવે જ બધું જોયા કરીયે ”
બરાબર છે, એ સંકલ્પ બરાબર છે. ”
અહો ! સૂર્યદેવ ક્યારના યે ઉદય પામી ચૂક્યા છે. ત્યારે તે હવે ઘેર જાઉં. ગાયે દેહવાને વખત થવા આવ્યો છે. પરંતુ આ બળદ કેને ભળાવવા ..............?
હાં, એ...પેલા તપસ્વી મુનિ ઉભા..... એને જ ભળાવું. એ.....! તપસ્વી મહાત્મા ....! ઘેર જાઉં છું...ગાયે હી હમણાં જ પાછો આવ્યો સમજજે. એજરા મારા બળદની ભાળ રાખજે ક્યાંય ચાલ્યા ન જાય, કેઈ લેઈ ન જાય. એ જાઉં છું. જે જે હો....”
*.
ગેવાળ તે ભગવંતને ભળાવીને ગયે, પણ આ બળદો કઈ તરફ ચાલ્યા જાય છે? અરે! એ તે ચરતાફરતા દૂર નિકળી ગયા. જરૂર ક્યાંક ચાલ્યા ગયા. ”
૧૦૬
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસ ટી ને શિખ રે
ઓ પેલે ગોવાળ દેડતો આવે. આ તરફ જ આવે છે. બળદ નહીં જુવે, તે બિચારો કે ગભરાશે?”
“આપણે તે એ બધું તટસ્થ રહી જોયા જ કરવાનું છે. ”
“ અરે ! પણ, મારા બળદ ગયા ક્યાં ? અહીં તે એકે ય નથી. કયાં ગયા હશે ? પેલી બાવળની કાંટીમાં ચરતા હશે ? લે, તપાસ કરૂં -ના, ત્યાં તે નથી. કેઈ લઈ ગયું હશે ? પેલી ટેકરી પાછળ નિચાણમાં ચરતા નહીં હોય? તપાસ તે કર્ના , રે! ના. ત્યાંયે નથી. ત્યારે ગયા ક્યાં ? ત્યારે આને પૂછું. મેં એને ભળાવ્યા હતા. એ ભાળ આપશે.
એ ! દેવાર્ય મુનિ ! ક્યાં ગયા મારા બળદ ? બતાવો.
કેમ બોલતા નથી ? કયાં સંતાડ્યા ? લાવો મારા બળદ, લાવો છે કે નહીં ? ' ' અરે! પણ બોલે છે કે નહીં? મેં તમને ભળાવ્યા છે. બોલે કોને આપ્યા ? બોલે. નહીંતર હવે જોયા જેવું કરીશ.
કેમ ? નથી બોલવું કે ? અરે ! નીચ સાધુડા
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
જવાબ તે દે. એમ નહીં પચે નહીં, મારા બળદ. બોલ, કેને આપ્યા છે ?
અરે ! પણ આ તે હજુ યે જવાબ દેતે નથી.
અલ્યા ! શું તારા કાન-બન ખેરા છે કે ? સાંભતે નથી ? અરે ! પણ કહું છું કે મારા બળદ ક્યાં
છે ? બતાવને ? ઠીક છે. નહીં બતાવે છે ? જોઈ લે છે ત્યારે હવે.”
“અરે આ તે બહુ જ ક્રોધે ભરાયે. વિફરેલા. વાઘની માફક ધમધમી ઉઠ્યો છે. કયાં ગયે હશે ? શું કરશે હવે એ?”
આટલું આટલું કરવા છતાં પ્રભુજી હજુ શાંત જ રહ્યા છે. પિતાન સાધ્યમાં કેટલા બધા લીન છે ? ”
૮! પેલે પાછા આવ્યા. હાથમાં દર્ભમૂળ જેવું કંઈક લેતે આ જણાય છે.”
અરે ! જુઓ તે ખરા. એને કે વિચિત્ર ક્રોધ ચડ્યો છે ! હે લાલ લાલ થઈ ગયું છે. આંખ લાલ લાલ કેવી ભયંકર છે. હોઠ ધ્રુજે છે. ને આખું શરીર કેમ જાણે મૂર્તિમાન ક્રોધ દાવાનળ હેય.”
અરે ! એ તે પ્રભુજીના શરીર પર ઉતાવળે
૧૦૮
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક સે ટી ને શિ ખરે
ઉતાવળે ધસ્ય જાય છે. હાય ! શું કરશે ?”
હું , તું નથી સાંભળતો ? તારા કાનનાં કાણું નકામાં છે. ખરું ને ? મારી પેઠે બીજો કોઈ બિચારે વિશ્વાસથી આ રીતે છેતરાય નહીં. તેને બંધ કરી દેવા જ સારા છે. બસ. એ જ ઠીક છે.
હં , બરાબરા પેસી ગયા. તે પણ જરા પત્થરથી ઠેકું હં, બસ. હવે બરાબર પેસી ગયા. પણ લાવ જરા બહારના ઠેડા મેરી નાંખું. કેઈ પકડીને ખેંચી ન કાઢી શકે.
હં, હવે ઠીક થયું. બસ, નિકળે જ નહીં. મારા બળદ ન બતાવ્યા; ચાખ્યું ફળ ?
જાઉં ઝટ, હું જ શોધી કાઢ્યું. બસ, ગમે ત્યાંથી શોધી કાઢું.”
અરે પેલે પાપી ઘેર નૃત્ય કરીને ચાલ્યા જાય. બસ, કેવો નિર્દય ! ! ”
બસ, શાંત રહે. આપણે તે તટસ્થતા જ રાખવાની છે. ”
“હાય ! શું થશે ? આપણે કેવા નિર્ભાગ્યશેખર !
૧૦૦
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે !-સૂ ત્ર
નજરોનજર આ દુષ્કૃત્ય જોયું ! હાય ! શું કરવું ? કેણુ એ કાઢશે ? અહા ! અહા ! કેટલી દુરન્ત વેદના થતી હશે ? 2
“ એક પડકારની સાથે આવા કંઇક ગેાવાળાના હાંજા ગગડાવી નાંખે, એવા પરાક્રમી આ રાજકુમાર. પરંતુ અહા ! આમણે કેટલી શાંતિ કેળવી છે ? ”
:
“ સહન તે બધું ચે થાય. પણ શરીર ઉપરના હુમલે કેમ ખમાય ? કાન જેવા કામળ અવયવામાં લેખંડી સળીયા જેવા દમૂળ ખાસી દેવા ! અને વળી તે આવી નિર્દયતાપૂર્વક ! અવિધ ! અવિધ ! હવે તે તિના અવધિ ! અહા! અશ્રુતપૂર્વ શાંતિ નજરે જોઇ ! ! ” “ ઉં કે આં નહીં, શરીરના સાચ નહીં, એક રામ પણ ફરક્યું નહીં. ”
શાં
“ આપણા શરીરમાં તે ધમધમાટી ચાલી છે, ને સાડાત્રણ કરાડ રામરાજી અણુઅણી ઉડી છે, ”
""
“ એ નિર્દેણુ કેવા હસતા હસતા, રાજી થતા થતા જતા હતા ? ”
“ એ નિષ્ઠુરતા અને નિર્દયતાના અવધિ હતા.
“ પણ એ ખિચારે હસીને કેવું ઘન દુર્ભાગ્ય-ઉપાર્જન કર્યું હશે ? કેવું ભયંકર ભાવિ ઘડયું હશે ? આવા
૧૧૦
99
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસે ટી ને શિખરે
દુષ્કર્મના વિપાક કાળે એ બિચારાની શી દશા થશે ?
ઉપેક્ષ્ય છે એ શુદ્ર બિચાશે. પરંતુ વ્હેન પ્રબુદ્ધપ્રણે ! એ અજ્ઞ પામર પ્રાણ જ્યારે પિતાને ઉચિત વર્તન કરતું હતું, તે વખતે પ્રભુજીના મને રાજ્યમાં–આંતર્ સ્થિતિમાં શી પરિસ્થિતિ ચાલી રહી હશે ? ”
બહેન વિશુદ્ધશ્રદ્ધે! એ અગમ્ય ભાવેને યથાર્થ ખ્યાલ આપ દુઃશક્ય તે છે જ. તે પણ કહું છું–જેમ સામે ભારોભાર વજન મુકવાથી જ વસ્તુનું વજન નક્કી કરી શકાય છે. તેમ “ આત્મિક પ્રગતિ કેટલી થઈ ? ” તેને આંક કાઢવામાં આવા પ્રસંગે એમને ઘણું જ ઉપયેગી થઈ પડે છે. આ વેદના જેમ અતિ ભારેમાં ભારે છે, તેમ, જે શાંતિ આપણે જોઈ છે, તે ઉપરથી સમજી શકાય છે કે તેની ભારોભાર આત્મવિકાસનો ભંડાર પણ હવે તેમને ભરપૂર ભરાયે છે.
સ્વાભાવિક ચાલુ રહેતા આંતરિક પ્રયત્નોથી જે વિકાસ થતો હોય છે, તેના કરતાં જ્યારે આવા પ્રસંગની સાથે ભેટે કરવો પડે છે, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ વિકાસમાં વેગ આવે છે, અને એકદમ બળપૂર્વક કેટલાં યે આત્મવિકાસનાં પગથિયાં ચડી જવાય છે. કેમકે સામે તેટલું જ બળ વાપરવું પડે છે. એટલે વાસ્તવિક રીતે આવા પ્રસંગે કેમ જાણે ઉત્સવના પ્રસંગે હાય, તેમ આવા જા
૧૧
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
। રે મ ભ તે !-ન્યૂ વ
શ્રત્ આત્માએ તેને વધાવી લે છે; અને આત્મિક વિકાસના રસમાં તેમની શારીરિક પિડાએ તિરાહિત થઈ જાય છે. ’
“ અરે ! આપણે તે વાતામાં જ રહ્યા, અને પ્રભુજી તે ધ્યાન પૂર્ણ કરી ચાલવા લાગ્યા. ચાલે. જલ્દી ચાલેા. આપણે પાછળ પાછળ જઇએ. સામેના શહેર તરફજ જતા જણાય છે.”
“હા. કયું શહેર છે એ ? એ તરફ્ કેમ જતા હશે ? ”
“ એ મધ્યમ અપાપા છે. આજે કદાચ પારણાના દિવસ હાય. મધ્યાહ્ન વેળા થઈ ગઈ છે, એટલે પિંડની એષણા માટે નિકળ્યા હશે. ’
“ ચાલાને. જે હશે તે જણાઇ આવશે. '
“ અરે ! એ તેા રાજમાર્ગ છેડી રથ્યા માર્ગે વળી ગયા. સીધા ચાલ્યા જાય છે. ચાલા આપણે પણ વળી જઇએ. આ તરફ ણિકાનું વસતિ સ્થાન જણાય છે. ’
“ જીએ, એ કાઈ ગૃહસ્થને ઘેર જઇ ઉભા. ગૃહસ્થા ભક્તિપૂર્વક ઉભા થઇ હાથ જોડી સવિનય ઉભા રહ્યા છે. ભગવતે હથેળીયાનું પાત્ર બનાવ્યું છે. અને જુએ, પેલા ગૃહસ્થ તેમાં પિંડ મૂકે છે. ”
“ ધન્ય એ ગૃહસ્થને ! પરંતુ સામે બેઠેલા પેલા, વૈદ્યરાજ પડીકાં વાળવાં મુકી દઈ વારંવાર શું જોયા કરે છે ? આમ જીવે છે, તેમ જીવે છે. શું એ જોતા હશે ? ”
૧૧૨
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસે ટી ને શિ ખરે
* મિત્ર સિદ્ધાર્થ ! માને કે ન માને. પરંતુ હું મારા વૈદ્યકના જ્ઞાનથી કહું છું કે-આ મહાત્માના શરીરને કંઈક ભારે અડચણ છે. '
હં ...! શું કહો છો? જે હોય તે જલ્દી શોધી કાઢે, મિત્ર ! ”
“ હું ક્યારને એ જ તપાસું છું. પણ કાંઈ પત્તે જ લાગતો નથી.”
બરાબર તપાસો. જે હશે, તે હમણાં જ જાણી શકશે. ”
અરે હા !! આ કાનમાં જ કંઈક છે. અરરર ! કઈ મહા દુષ્ટ દર્ભ મૂળ ખસી ઘાયાં છે ! ”
“ અહાહા ! કે પાપી ? ન ડર્યો રાજ દંડથી, ન ડર્યો નરક પાતથી. ન ડંખ્યું મન પિતાનું, ન ડર્યો કાપવાદથી ૧.
પરંતુ મિત્ર ! બીજું બધું છોડે ! માત્ર આ શ કાઢવાને જ ઉપાય કરે. જેમ બને તેમ જલ્દી કરે. મારાથી એ જોયું જતું નથી. ”
કેઈથી યે શી રીતે જોયું જાય ? પરંતુ મિત્ર ! શી રીતે કરવું ? એ જ મને સૂજતું નથી ! ”
કેમ ? શી અડચણ છે ? મારા સર્વસ્વને ભેગે બિલકુલ બેધડક થઈને આ કામ કરે. ”
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-મૂત્ર
“આપના તરફની તે કદી શંકા જ નથી. પરંતુ નિરીહ અને શરીર પર તદ્દન નિર્પેક્ષ ભગવંતના સળીયા કાઢવા એ ઘણું મુશ્કેલ કામ છે. તેઓ તે આવા કોને પિતાના માર્ગમાં મદદગાર માને છે.
લે, જુઓ-તેઓ તે ચાલતા થયા. મારે શી રીતે કરવું ? ”
મિત્ર ખરક ! ત્યારે આપણે ચાલે તેમની પાછળ પાછળ. જોઈએ તે સામગ્રી સાથે લઈ લે. મારે હવે બીજી વાત સાંભળવી નથી. ”
ઠીક છે, ત્યારે એ વિચાર.”
અહો! પાછા તે જ સ્થાને ભગવંત પોંચી ગયા.”
પારણું કરવા જતાં સાધ્યસિદ્ધિમાં કંઈક રેકાવટ થઈ હોય તેનું પ્રતિક્રમણ, જતાં આવતાં કદાચ પ્રાણની હિંસા થઈ હોય તે માટે ઈર્યા પથિકા પ્રતિકમણ તથા આહારદિક નિર્દોષ અને યથાકથ્ય હતા કે નહીં ? તેની માનસિક આલેચના વગેરે કરતા જણાય છે.” “ અરે ! પાછા એ તો ધ્યાનમાં લીન થઈ ગયા.”
સામેથી આ તરફ કેઈ આવતા જણાય છે. ” “હા, તે જ સિદ્ધાર્થશ્રેણી અને વૈદ્યરાજ ખરક.
બહેન પ્ર ! ત્યારે તે જરૂર ભગવંત નિશલ્ય થશે. આ
૧૧૪
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
! સા ટી ને શિખ રે
;"
હા, વ્હેન શ્રદ્ધે ! મને પણ એમ જ લાગે છે.
*
*
*
“ મિત્ર સિદ્ધા ! મજુરા આવી પહેાંચે એટલે તેલની કુંડીમાં બેસારી પ્રથમ મર્દન કરવું પડશે. ’” “ અરે ! આ અધા આવી પહોંચ્યા. ”
“ હાં, લાવા મેટી કુંડી. તેમાં જાળવીને પ્રભુજીને એસાડા. ને માંડા માઁન કરવા. શરીરમાં લોહી છુટુ થઇ ફરવા માંડે, એટલે સળીયા કાઢતાં જરા ચે વાર નહીં થાય. કેમ ? બસ, મન પુરૂં થયું ? ”
66 હા, જી !
“ ઠીક, ચાલા ત્યારે, તમે અન્ને ઠીક બળવાન છે. અન્ને જણ આ એકેક સાણસી પકડા, અને બન્ને બાજુએ ઉભા રહેા. આ, કાનમાં આ દમૂળ છે. તેને ખરાખર જોરથી માવીને અરામર પકડી.
હું, મસ.
હવે હું સૂચના આપું કે તુરત બન્ને એકી સાથે ખૂબ જોરથી ખેંચજો. પણ જો જો હા–જ્યાંસુધી ખીલા મહાર નીકળી ન જાય ત્યાંસુધી ખેંચજો, જરા પણ જોર એમ્બુ
""
ન કરતા.
“ ઠીક, એમ જ કરીશું. ”
“ હાં. સંભાળજો. ખેચા. ખેચા, ખૂબ જોરથી ખેંચા. હૂં ખેચા. ખેચા, ભાઈ ! ખેંચા. ’
૧૫
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
અરે ભગવતે ચીસ પાડી. હું બસ. સળીયા નીકળી પડ્યા ! ”
“અહાહા મિત્ર ખરક ! કેટલી વેદના ? કેવી કારમી ભયંકર ચીસ ! જાણે વિશ્વ બધું બહેરૂ થઈ ગયું ! ચતરફ ભય ને વેદના વ્યાપી ગયાં છે. જુઓ તે, પક્ષિઓ સ્થિર થઈ ગયાં છે. જાણે હમણાં જ સદન કરશે! વૃક્ષરાજી જાણે પડુ પડુ થઈ રહી જણાય છે ! પર્વતે જાણે ભયથી થરથરી ગયા ! આપણા કાળજામાંથી યે “ હાય” ની ચીસ નીકળી ગઈ ! આ જંગલ આખું મહા ભૈરવ બની ગયું છે. ”
આવા ધીર અને સહનશીળ મહાત્મા પુરુષે ચીસ પા, ત્યારે એ વેદના કેટલી તીવ્ર હશે ?”
મિત્ર ! ઔષધ લગાવે, ઔષધ.”
“અરે! કયારની યે સંરહણ ઔષધિ લગાવી દીધી છે. હવે તે વેદના ગઈ જ સમજે.”
“ ધન્ય ! મિત્ર ! ધન્ય !” “ભગવંત ધ્યાનમાં લીન થઈ ગયા. ચાલ આપણે
મિત્ર ! સારું થયું, કે ભગવંત પારણા માટે પધાર્યા તે જ વખતે આપ મારે ઘેર હાજર હતા. જે આપની હાજરી ન હોત, તે શું થતું ? ખરેખર બધું અજાણમાં જ જાતે. ”
૧૧૬
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક સે ટી ને શિખરે
વાહ! સિદ્ધાર્થ ! વાહ ! ! ધન્ય ! ખરક ! ધન્ય! તમે પણ જન્મ સફળ કર્યો. સુમહેલ પુણ્ય ઉપાર્જન
અહા ! મહદ્ આશ્ચર્ય તે જુઓ ! ખીલા ઠેકનાર એવાળ પર કદાચ કોધ તો ન કર્યો, પણ વૈદ્ય ખરક પર પક્ષપાત પણ નહીં ! ખીલા નીકળ્યા તેની ખુશાલી નહીં ! કાત્યા તેની શાબાશી નહીં ! ધન્યવાદના બે શબ્દો યે નહીં ! પણ તેવી લાગણી યે બતાવી નહીં! બસ, પાછા પિતાની કાર્યસિદ્ધિમાં જ ! ”
ખરેખર, સમાન ભાવ–સમતા-હવે પરમકેટિએ પહોંચી ચુકે છે. ”
બસ, આ જ ભાવ કેળવવામાં તેમણે આજ સુધીના સાડાબાર વર્ષ ગાળ્યા છે. હવે તે ખરેખર એ રિથતિ પરમકેટિએ પહોંચી ચુકી છે. ખરેખર આવી મહા સાધનાથી જ એ મહાવીર છે. મહાવીર વર્ધમાનકુમારના
જીવનની આ જ વિશિષ્ટતા છે. આવી વિશિષ્ટતા કેઈયે સિદ્ધ કર્યાનું જોયું, જાણ્યું કે સાંભળ્યું નથી.”
ખરેખર આજને બનાવ ભારે અભૂત ! ”
ખરેખર અદ્ભુત છે. આવા ભયંકર અને કટોકટીના બનાવો બનવા એ જે કે બહુ જ સંભવિત છે. પરંતુ તેમાં બન્ને બાજુએ સામ્યવસ્થા ટકાવી રાખવી. એ જ ખરેખરું અદ્ભુત છે. ”
૧e
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભંતે –સૂત્ર
બાર વર્ષના વિહારમાં આવા બનાવો તે સેંકડે ગમે બની ગયા છે. પરંતુ આજની વેદના તે હદ જ હતી. ”
“શું આવા સેંકડે બનાવ બન્યા છે ?”
અરે ! હા. પ્રથમ વિહાર વખતે જ કેલ્લાક સંવિશે ગોવાળ ઉપદ્રવ કરે છે. મદદ માટે દેવેન્દ્રનું આવવું થાય છે. હંમેશા સાથે રહેવા તે માંગણી કરે છે. ત્યારે શ્રી વર્ધમાનકુમાર કહે છે કે “ આ માર્ગમાં કેઈની મદદ હોય જ નહીં. કેઈની મદદથી આ માર્ગ સિદ્ધ થાય જ નહીં. કેઈ યે તેમ કર્યું નથી. સર્વ પુરુષાર્થ પુરુછે પિતાના જ પુરુષાર્થથી જ કાર્ય સિદ્ધિ કરે છે. માટે અમારે કેઈની જરૂર નથી.”
કટપૂતનાને ભયંકર ઠંડે ઉપદ્રવ, શૂલપાણિ યક્ષના ઉધામા અને પાછી શાંતિ, ચંડકૌશિક નામના દષ્ટિ વિષ સર્પનું કરડવું, અને તેને બંધ કરે. સંગમના છ મહિના સુધી હૃદયવિદારક ઉપદ્રવે છઠું મહિને થાકીને સંગમ કહે છે
ઓ દેવાર્ય ! હવે હું થાક્યો. તમારું ધૈર્ય અચળ રહ્યું. હું જાઉં છું. સુખેથી ભિક્ષા અટન કરે. હવે હું અડચણ નહીં કરું. ”
દેવાનુપ્રિય સંગમ! અમારી ચિંતા શા માટે? તારે શું કરવું ? તેમાં તારી જેવી રુચિ અમે તે સ્વતંત્રપણે જ વિહરનારા છીએ. ”
૧૧૮
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક સો ટી ને શિ બ રે
સુગમ ચાલ્યે! જાય છે. એ વિગેરે અદ્ભૂત અને દિલને હચમચાવે તેવી અનેક ઘટનાઓ શી રીતે કહી જાય ? ”
“ ખરેખર એ બધી ઘટનાઓ વિસ્તારથી રસપૂર્વક સાંભળવ!નું મન થાય છે. ”
“ જરૂર સાંભળવી જોઇએ. પરંતુ હવે તેા આપણે પ્રભુજીની પાછળ ને પાછળ જવાનું છે. સ્વસ્થાને ગયા પછી કથા પ્રસંગે આ જ ઘટના સાંભળીશું, વારંવાર આવત કરી કરીને સાંભળીશું. ને કૃતકૃત્ય થઇશું. '’
66
હાલ તે એ વિચાર જ ઠીક છે,
""
(6
•
પરંતુ હું નિશ્ચયપૂર્વક કહું છું કે
આ મહા પ્રતિજ્ઞાના પાલનમાં મહાન સિદ્ધિએ સમાયેલી છે અને તે સર્વે આ મહાપુરુષે સિદ્ધ કરી છે. પરિણતજ્ઞાનયોગ, કે અચળ ભક્તિયોગ : જે કહો તે સ ભૂમિકાએ જેમાં અતભૂત થઈ જાય તેવી સર્વોચ્ચ આધ્યાત્મિકભૂમિકાને શિખરે એ ચડી ચૂક્યા છે. ગમે તેવી મરણાન્તકસેટીઓમાંથી પસાર થઈને પણ છેવટે પેાતાની સાધ્યસિદ્ધિ તેમણે સિદ્ધ કરી છે. અને એ “ સમતા ,, નામની આધ્યાત્મિક ભૂમિકાને ખરાખર પેાતાના વર્તનથી સિદ્ધ કરનાર આ એક જ મહાત્મા છે. નાન્યઃ શ્ર્ચિમતિ ન ત્રિતિ. ક
૧૨૯
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણામ. “ કનિનાદિની સજુપાલિકા [ વાલુકા ] નદી વહી રહી છે !
સાયંકાળે ખેતીના કામથી પરવારી ગ્રામ્યજને કિનારા પરના જાંભક ગામ તરફ વળી રહ્યા છે !
ગ્રીષ્મ ઋતુને લીધે દૂર દૂરના સીમાડામાં ચરીને થાકી ગયેલી ગાય બાળ વત્સસુકા છતાં ધીમે ધીમે સૌ સાથે ગામ તરફ રવાના થઈ ચૂકી છે !
પિતાના માળા તરફ ઉડી જવા સ્વચ્છ આકાશમાં પક્ષિઓનાં ટેળેટેળાં હવે ઉભરાવા લાગ્યાં છે !
૧૨૦
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણા મ
મુસાફરી કરી થાકી ગયેલું સૂર્યમંડળ આજે જાણે અહીં જ રાતવાસેા રહેવા ઈચ્છતું હેાય તેમ ધીમે ધીમેઅનિચ્છાએ અસ્તાચળ તરફ પ્રયાણ કરે છે !
પ્રસન્નમુખી દિશાએ પ્રકાશ અને પ્રસન્નતા ઝીલી રહી છે, અને જગત્માં પાછા ફૂંકી રહી છે !
સત્ર-અંદર અને બહાર શાંતિ અને પ્રસન્નતા છવાઈ રહ્યા છે !
સૌના મુખમાંથી માંગળિક શબ્દો જ નીકળે છે. સૌ મગળકાને જ ઈચ્છે છે !
સૌના કાર્ટીમાં પ્રેમ ને પ્રેરણા ઉભરાઇ રહ્યા છે ! ” "6 21121 ? ""
“ કાણુ ાણે ? શાથી ? પરંતુ આ વખતે વસ્તુસ્થિતિ આ જાતની છે, એ ચાક્કસ ”
('
ખરાખર. પરંતુ, પેલા શ્યામાર્ક ગૃહસ્થના ખેતરમાં કાણુ બેઠું છે ? ”
“ કયાં ? ”
“ જુએ, પેલા જુના ચૈત્યના ખડેર પાસે શાલના ઝાડ નીચે કાઈ બેઠું છે.
""
“ચાલે. આપણે નદીને કિનારે ફરતા ફરતા જઇએ.” હા, ચાલા. જે હશે, તે જણાશે. ’
66
“ અરે! પણ એ કાઇ એન્ડ્રુ નથી. પરંતુ ઉત્કટિકા આસને ધ્યાનમાં લીન છે. ”
૧૨૧
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
* રે મિ ભ* તે !સ્ ત્ર
ડર
વાહ ! સુવર્ણ વણી દેહલતા સૂર્યમંડળ સાથે કેવી સ્પર્ધા કરી રહી છે ? જેમ જેમ પાસે જતા જઇએ છીએ, પ્રસન્નતા, પવિત્રતા વધતા
તેમ તેમ આપણા અંતરમાં જાય છે. કાણુ હશે એ ? ’
“ અહા ! એ તે! શ્રમણ ભગવાન્ વર્ધમાનકુમાર મહાવીર દેવ ! ”
“અહા! આજે તા કાર્ડ અપૂર્વ ભાવમાં જણાય છે!? “ આ ! પૂર્ણ ચેાગીન્દ્ર ! સિદ્ધાર્થ સુત! તમને કેટ કેડિટ વંદન ! ! ! ”
“ અહાહા ! અંદરના શુક્લ ધ્યાન રૂપી ક્ષીરસાગર ભરતીમાં આવી મર્યાદા મુકી કેમ જાણે મહાર રેલાતા હાય ! અહા ! વાતાવરણમાં કેટલી અધી પવિત્રતા વિસ્તરી રહી છે ? ખરેખર એ ત્રિભુવનના ત્રિકાળના ચે સકળ પાપ બેઇ નાંખવા માટેના પેાતાના સામર્થ્ય ની સાક્ષી પુરે છે. ”
“ અહા! શે! ચમત્કાર! જુએ તા–પ્રભુજી એકાએક ઉભા થઈ ગયા !
ઘણા વખતથી ભારે મરતી પૃથ્વીએ જાણે છુટકારાના દમ ખેંચ્યા !
વાંસની નળીચામાં પ્રવેશ કરી આનંદ સંગીત લલકારતા વાયુ, જગતને વધામણી આપવા વાતા વાતા ચાલ્યા ગયા ! જળતર ંગા નાચતાં નાચતાં-ગાતાં ગાતાં દોડી જવા
લાગ્યાં
૧૨૨
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
પ રિ | મ
આખા યે વિશ્વમાં પ્રકાશને એક અભૂત ચમકારે ક્ષણ વાર ચમકી ગયો!
શાંત નામે રસરાજ આ ક્ષણે બની ધણું, રેલાવે શાંતિ વિશ્વમાં અપૂર્વતા ભરી ઘણી. હિંચે, હસે, રમે, દે, રે! તત્વ સૌ પ્રકૃતિનાં, તાલ દઈ થૈ નાચતાં, રે ! વિશ્વરંગ ભૂમિમાં.–૧ આનન્દના રસે ઝીલે રે તત્વ સૌ પ્રકૃતિનાં. અવનવી ધરીને સ્વાંગ, પૂરી સૂર ગીતનાં– ગાન ગાય શાશ્વતાં, રે ! તત્વ સૌ પ્રકૃતિનાં, ઘૂમે, મચાવે ધૂન ખૂબ ખૂબ વિશ્વમાં– “ અહા ! આ બધે શે ચમત્કાર ? ”
પ્રભુજી અર્હત્ થયા. સર્વજ્ઞ થયા, તેને આ બધે ચમત્કાર છે ! ”
“અરે! હા, એ તો પિલી મહા પ્રતિજ્ઞાનું અન્તિમ મહા પરિણામ ! ”
હા. એ જ. સાડાબાર વર્ષ અને એક પખવાડીએ પરિણામ આવ્યું. ”
ધન્ય દિવસ! ધન્ય ઘડી! ધન્ય પળ! આજને આ પવિત્ર દિવસ હમેશાં જરૂર મરણમાં રાખવું જ જોઈએ. ” - “આજે વૈશાખ સુદી ૧૦મ છે. ચંદ્ર હસ્તત્તરા નક્ષત્રમાં બિરાજે છે. અને દિવસને ચતુર્થ પ્રહર પસાર થાય છે.”
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તીર્થપ્રવર્તન.
અહો ! મારાં સર્વ સો! આવો! આવો! આજે જગમાં ઉત્સવ છે! મહાન ઉત્સવ છે! આ ! આવે!
સચરાચર આ જગની શુભ કે અશુભ, સ્થૂલ કે સૂમ સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં મારે હાથ છે. મારે સતપ્રવૃત્તિએના ઉત્સવો ઉજવવા પડે છે, અને અસત્ પ્રવૃત્તિઓની દિલગીરી યે જાહેર કરવી પડે છે. એમ જગની સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રત્યક્ષ પક્ષ રીતે મારે ભાગ ભજવે.
૧૨૪
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર ગ 2 પ્રકાશ અને તી થ » વ ત ન
આવે ! આ ! આજે મહાન ઉત્સવ છે !
જ્ઞાતવંશવિભૂષણમણિ શ્રી વર્ધમાનકુમાર આજે સર્વસ, સર્વદશી, સિદ્ધ. બુદ્ધ, અહંન થયા છે. તેને આજે ઉત્સવ છે.
જ્યારે જગતમાં કોઈ પણ જાતનો નાને કે મેટ સામાન્ય પણ ઉત્સવ પ્રવર્તે છે, ત્યારે લેકે આનંદ અને હર્ષથી ઘેલા બને છે. સર્વ શુભ સામગ્રીઓ ત્યાં એકત્ર થાય છે, અને મારે પણ ત્યાં યથાયોગ્ય અનુકૂળ પરિસ્થિતિ રજુ કરવી પડે છે. તો પછી - આ રાજકુમાર સ્વભાવે જ પ્રિયદર્શની હતા. જગતમાં મેળવી શકાય તે બધી ઉપગની સામગ્રી તેમને સંપ્રાપ્ત હતી. તેના જીવન પર્યન્ત ઉપભેગ કરવાનો પણ તેમને હક્ક હતું. પરંતુ તે દરેકેદરેક સામગ્રી તેણે જગતમાં જ રહેવા દીધી–સ્વહતે જ મને પાછી સોંપી દીધી, અને વ્હાલામાં હાલું–કઈ પણ પ્રાણીને વહાલામાં હાલું–શરીર પણ મારે ખોળે જ મૂકી દીધું.
માત્ર અંદર રહેલા મહાચતન્યના ભંડારરૂપ આત્માને સ્વાભાવિક વિકાસની પરમ કેટિએ પહોંચાડવાને તેમણે મહા ભગીરથ પુરુષાર્થ ઉપાડ્યો. ખરેખર, મારા એ મહાન તત્વના વિકાસને પ્રવેગ ઉપાડી લઈ, તેમણે મારા ઉપર તેમ જ જગત્ ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
અને વિશેષમાં, તમે જાણીને ખુશી થશો, તમને
૧૨૫ . . "
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભં તે !-સૂત્ર
ને ! એ
નિ, મહ8, , અહી
હર્ષનાં આંસુ આવશે, તમારાથી હર્ષાનંદનું નૃત્ય થઈ જશે! કે-આજે ! એ વિકાસ સંપૂર્ણ કોટિએ પહેચી ચુક્યા છે. મહાભાગ, મહામુનિ, મહાયશ, મહાશ્રમણ ભગવાન મહાવીર આજે સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, સિદ્ધ, બુદ્ધ, અહંન થયા છે.
કહે, કહો. મારા વ્હાલા! સર્વ સ! કહે. આથી બીજે કયે રૂડે પ્રસંગ આપણે માટે મહાન ઉત્સવ હોઈ શકે ?
પરંતુ, હજુ સાંભળે
સર્વ પ્રકારે કૃતકૃત્ય થવા છતાં એ મહાપુરુષ પિતાની ઉત્તમ શોધનું જગતને દાન કરવા નિકળી પડ્યા છે-જંભિક ગામથી રાતેરાત નિકળી ચૂક્યા છે. અને એ જ માટે અપાપા તરફ જ રહ્યા છે.
આ કાર્યથી બીજું કઈ મહત કાર્ય, ઓ ! મારાં શાશ્વત્ ભાવો ! તમે કદી ક્યાં મેં જોયું કે સાંભળ્યું છે ? માટે બસ. આવે, આવે. આજે મહાન ઉત્સવ છે, આવે !
આપણે સર્વોત્કૃષ્ટ અને સર્વાંગસુંદર સર્વ સામગ્રી તેને ચરણે ધરી દો: આપણું સર્વ સામગ્રી જગની જ છે, જગને માટે જ છે. જગને જ આજે સત્કૃષ્ટ ઉત્સવ છે. જગત તે ઉજવે છે. અને ફરી ફરીને આ રૂડે આવસર ક્યારે આવવાનું હતું ?
હવે જે તમારી ખાત્રી થઈ ચુકી હોય, તમારા
૧૨૬
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ તે તી પ્રવત ન
દિલમાં પ્રમાદ જાગ્રત્ થયા હોય; તા, એ મહાન ઉપદેશા પધારે-આ ભૂમિને પાવન કરે, તે પહેલાં જ તમારૂં કન્ય અજાવવાને તત્પર થઇ જાઓ. અને તમારા મુખ્ય મુખ્ય કાર્યાલયા દ્વારા સ સામગ્રી પુરી પાડેાઃ—
તમારા સંદેશવાહક સૂક્ષ્મ તત્ત્વા દ્વારા જગતભરમાં વિજળીને વેગે આ મંગળ સમાચાર પહોંચાડી દે: ત્રિલેકમાં સર્વ સ્થળે ચળવળ પ્રસરાવી દે: ભાવિતાત્માઓના દિલમાં હર્ષાશ્ર્વાસ ઉત્પન્ન કરેઃ જગત્થરના સત્ત્વાને આ તરફ આવવા પ્રેરા, અને તેના માર્ગ કલ્યાણમય અનાવા: તથા એ મહા સાત્ત્વિકશિરામણના યે માર્ગમાં તે જ્યાં જ્યાં વિચરે ત્યાં ત્યાં આજુબાજુ અને સર્વત્ર ઉપદ્રવ કટકા દૂર કરી અનુકૂળતાનું વાતાવરણ ફેલાવ્યા કરશ: વિશેષમાં પેલા મહાસેન વનમાં યજ્ઞવાટકાની બાજુમાં જ ઘેાડે દૂર વ્યાખ્યાનપીઠ અને બીજી બધી સ સામગ્રી સાથે ધર્મોપદેશ માટે એક મહાન્ મંડપ [સમવસરણ] રચી કાઢો.
આવા મહાન ધર્મોપદેષ્ટાને લાયક, તેમના મહાન ધર્મોપદેશને લાયક, જગત્થરમાંથી ઉતરી પડતા તેવા જ શ્રોતાઓને લાયક, અને જગત્તરમાં ધર્મોપદેશના સ ંદેશા પહાંચાડવાને સમર્થ એવા સર્વ જગત્માટે, સર્વાં જંતુRsિતકર એ મંડપ રચા. અને તે કેવા ? સર્વ શ્રેષ્ઠ, સર્વાંથી ભવ્ય અને સુંદર, તથા સવાત્કૃષ્ટ, એવા એ મંડપ રચા.
૧૧૭
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !- 2
કારણ કે–એ મહાપુરુષ જગના બંધુ છે, જગન્ધિતા છે, જગદ્ગુરુ છે, અને સમાન ભાવે સર્વના ઉપદેટા છે. જગતમાંની સર્વોત્કૃષ્ટ એમની મહાન શેઠ જગતમાં જાહેર કરવાની છે-જગને દાનમાં આપવાની છે.
અહો ! પૃથ્વી, પાણી, આકાશ, વાયુ, તેજસ વનસ્પતિ, દિશાઓ, સર્વ પ્રાણીઓ, ઋતુઓ, પહાડો, પર્વત, સાગર અને સરિતાઓમાં અધિષ્ઠિત માાં સર્વ સ! તમારામાંથી આશીર્વાદનો પ્રવાહ વરસાવે, અને તમારું સર્વસ્વ રજુ કરે: પ્રિય પુત્રિ ! જગત્સૌન્દર્યલમિ! આ સર્વ તંત્રને સૂત્રિત કરવાનો આદેશ તને છે.”
પૂજ્ય માતા ! આપને એ આદેશ સહર્ષ શિર ચડાવું છું.”
અહો ! અહો ! ઓ ! વાયુકુમાર ! આજે આપે સર્વ કળા અને કુશળતા ભૂતળ પ્રમાજના કાર્યમાં રોકી દિીધી લાગે છે ! અહો ! મેઘકુમાર ! આપ તે જળ છંટકાવ માટે તૈયાર જ થઈ રહ્યા છો! તુદેવીઓ! સર્વ
તુઓના પુષ્પની વૃષ્ટિ કરવાનું તમે તે નહીં જ ચૂકે ! પૃથ્વી માતા! આજે તે તમારી સર્વ વિભૂતિઓના ભંડાર અર્પણ કરે! અહો! દેવગણે! તમારું સર્વ સામર્થ્ય, આજે આ જગત્સવાના મહાન કાર્યમાં ખચી નાખો ! કળાના અધિષ્ઠાતાઓ! તમે તમારી સર્વ કળા એમાં પુરજો! સર્વ
૧૨૮
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
» ગ ગ કે છે અને તી થ » વર્તન
મંગળ અને સર્વ શુભ નિમિત્તે ! હમણાં તમારે અહીં જ હાજરી આપવાની છે ! જગતમાં જુદે જુદે સ્થળે કાર્ય બજાવી રહેલા પ્રકૃતિ માતાનાં બીજાં પણ સર્વ શુભ ત ! તમારા અધિકારનું બધું કાર્ય તમારે હમણાં અહીં જ બજાવવાનું છે !
જગદુદ્ધાનું કાર્ય છે, જગતની આબરૂને સવાલ છે. માટે કોઇએ કશી કચાશ રાખવાની જ નથી.” એમ શ્રી પ્રકૃતિ માતાને આદેશ છે. અને સાથે સાથે એ પણ આદેશ છે કે—એ મહાનુભાવ પુરુષની, તેમના કાર્યની અને તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતી કઈ પણ વસ્તુની સર્વ દ્રવ્ય, સર્વ ક્ષેત્ર, સર્વ કાળ અને સર્વ ભાવમાં સેવા કરવી. કારણ કે એ જ જગતના શાશ્વત કલ્યાણનો માર્ગ છે.” | સર્વત્ર શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ ”
% દ્રિારા સાદા ! ૩૪ વારતwત સ્થા ! ૩૪ ત્રહ્મને રવા–
અહો ! ગુરુજી ! ગુરુજી ! આ શું ચાલી રહ્યું છે ? આપ જરા દષ્ટિપ્રદાન તે કીજીએ, જી ! ” “કેમ ? શું છે ? બહુકો ”
જી ! આપણે યજ્ઞવાટકની પાસે જ આ ધમાલ! મહા મેટે કેઈ કાર્ય સમારંભ ચાલી રહ્યો છે ! દે, દાન, ય, ગાંધર્વો, ભૂત, પિશાચે, કિન્નરે, વિદ્યાધરે, આર્ય-અનાર્ય સર્વ જાતિના માન, સિંહ, હાથી, ગાય,
૧૨૯
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
હંસ વિગેરે પશુ પક્ષિઓઃ એ વિગેરે પ્રાણી સમુદાયનાં ટોળેટોળાં ચાલ્યાં આવે છે. ”
પરંતુ. છે શું? શા માટે આવે છે ? ” તે કાંઈ માલુમ પડતું નથી, ભદન્ત ! ”
જનકૃતિ શું કહે છે ? ” “ભગવંત ! એ પણ બરાબર કાંઈ સમજાતું નથી.”
તે પણ?” “ “સર્વજ્ઞ, સર્વજ્ઞ” એવા કાંઈક શબ્દો સંભળાય છે.”
આઃ સર્વજ્ઞ ? ” “હા, ભગવંત ! લેક એમ બોલે છે. ? “તદ્દન જુદું ! જાઓ. દત્તચિત્તે અધ્યયન કરે.
“તતિ ભગવંતઃ” વિદ્યાર્થીઓ અધ્યયન શાળામાં દેડી ગયા.
શું કદાપિ સર્વજ્ઞ સંભવી શકે ? ના, ના. ન જ સંભવે.....કેમ સંભવી શકે ?
બસ, કઈ મહા માયાવી ઇજાલિક જ હશે. કેમ ન હોય ? એવા ઘણા યે ચાલ્યા આવે છે.
લોકે તેની માયાજાળમાં જરૂર ફસાશે ?
બ્રાહ્મણ તરીકેની તેઓને તેમાંથી બચાવવાની મારી અનન્ય ફરજ છે. બસ, તેને તપાસ કરવી જ પડશે; અને તેના સમૂદને ઉપાય પણ સાથે સાથે ચિંતવ પડશે.
૧૩s.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર ગ ર મ કા શે અ ને તીર્થ પ્ર વ ત ન
છતાં કદાચ જે મારા સંશના રસમાધાને આપશે, તે અભૂતપૂર્વ સર્વજ્ઞ સાથે મેળાપ થશે.
ઠીક છે, અને રીતે ફાયદે છે. બસ, અવિલબે જ જવું જોઈએ. ”
“ બંધુ અભૂતે ! ” “શો આદેશ છે ? આર્ય !
વત્સ ! એ જાલિકની ચકાસણી માટે મારે આ ક્ષણે જ જવું જોઈએ, અને જાઉં છું. ”
આપને આદેશ શિર ચડાવનાર હું હાજર છતાં આપ જાતે શા માટે આ આયાસ સેવા છે? પૂજ્ય !”
વત્સ ! આ કોઈ મહા માયાવી જણાય છે. એમાં તમારું કામ નડીં હું જાતે જ જાઉં છું. તમે યજ્ઞ કાર્ય શરૂ રાખે, અને સાવધાન રહો. ”
રિયા પાનઃ રજુ ! ઉફામ ! મમg!” મુખ્ય દશે ય આચાર્યોએ એકી સાથે આશીર્વચનેને નિર્દોષ કર્યો. ___ “विजयन्तां, विजयन्तां श्री पूज्यमिश्रा विजयन्ताम्" વિજયષણા કરી વિદ્યાથીઓએ એકી સાથે ગગન ગજાવી મૂકયું. અને પિતાના પાંચસો શિના મંડળ સાથે આચાર્ય પદની સર્વ વિભૂષણ સામગ્રીથી સજજ થઈ ગૌતમગેત્રીય મહાબ્રાહ્મણઇંદ્રભૂતિચાર્યવયે ચાલવા માંડયું.
-
૧૩૬
--
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !- 2
હાં. ચાલે, ચાલે. સૂર્યોદય થવા આવ્યું છે. સામે ઝળાંઝળાં થઈ રહેલી જણાય, તે જ અપાપા નગરી.”
પ્રભુજી તે મહાન વન તરફ વળ્યા ! માટે આપણે ય તે તરફ જ ચાલે. ”
જ પૂર્વધારેથી પ્રભુજીએ પ્રવેશ કર્યો. અહો ! સર્વ પરિષદ સ્વાગત કરવા કેવી ઉભી થઈ ગઈ છે ! અઠે ! કેવી અપૂર્વ શાંતિ પ્રસરી રહી છે.”
અરે ! સ્વાભાવિક વેરી પશુ-પક્ષિઓ પણ વેર તજીને બંધુ ભાવથી પાસે પાસે બેઠા છે ! તે પછી બીજાઓની તે વાત જ શી ? ”
“ અરે ! પણ જુઓ તે–સામે જ વાઘ ને બકરી, પાસે પાસે બેઠા છે. પિલું હરણ સિંહની અડોઅડ ઉભું છે.
ક્યાં ગયે સિંહને કૂર ભાવ ? અને કયાં ગયે હશે હર ણને એ મહાભય ? ”
શ્રી ભગવંતે પરમેચ કોટિએ પહોંચાડેલા અહિં. સાના-પરમ કરૂણાના-જળ સાગરમાં ડુબી ગયા છે, એ વેરભાવ.”
જુઓ, સામે જુએ. પ્રભુજી ચૈત્યવક્ષને પ્રદક્ષિણા દે છે. એક.............બે... .......ત્રણ ”
“બસ, ત્રણ પ્રદિક્ષા દીધી. પરંતુ આ તરફથી વિ
૧૩૨
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી થ » વ ત ન
ઘાર્થીઓના મંડળ સાથે આ કાણુ મહાબ્રાહ્મણ ચાલ્યા આવે છે?”
“ હશે કેઈ પુષ્કળ જનસમુદાય ચાલ્યા આવે છે. પરંતુ સાંભળે, પ્રભુજી કંઈક બોલે છે. ”
* નમો તિથs. ? અહો ! મસ્તક નમાવી નમસ્કાર પણ કર્યો.'
જુઓ. જુઓ ! પાદપીઠ પર ચરણકમળ સ્થાપીને સિંહાસન પર એ જગન્નાથ બેઠા.”
અહા ! ચારે તરફ વિસ્તરી રહેલા આ મનોહર ભવ્ય સૌન્દર્યનું આબેહૂબ વર્ણન કેઈ કવિજનની કલ્પના કરી શકે ખરું? અને કઈ ચિત્રકાર જગતમાં જન્મ્યા હશે? કે જે આ ચિત્ર બરાબર રેખાંકિત કરી શકે ? ”
આહૂ ફટાટોપ તે ભારે જબર છે ! “આવે, આવે. ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતે ! આવ.” * “ અરે! પણ આ વિપ્રવર ઠંડા કેમ પડી ગયા ? ” “ દેવાનુપ્રિય ગૌતમ ઇંદ્રભૂતે ! શા વિચારમાં છો ?
હે મહાપ્રાણ ! વેદત્રયી, ઉપનિષદુ, ઈતિહાસ, પુરાણ, કલ્પ, છંદ, જ્યોતિષ, વ્યાકરણ, નિરુક્ત વિગેરે વૈદિક કૃતના અને બીજા શાસ્ત્રીય સાહિત્યના ખરેખર તમે પારગામી .
તેનું શ્રવણ, મનન, ચિન્તન અને ઉંડું નિદિધ્યાસન
૧૩
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
તમે કર્યું છે. જગત જે ત પર સ્થિર છે, તેને સાર તમે તે શાસ્ત્રોમાંથી વિચાર્યો છે. આત્મકલ્યાણની આધ્યાત્મિક પ્રગતિની સરણિ તમે સમજી લીધી છે. લેકવ્યવહારના ઘણા નિયમ તમે તેમાંથી તારવી કાઢ્યા છે. તે સિવાય અનેક જાતના વૈજ્ઞાનિક તત્વેને તમે પત્ત મેળવ્યા છે, એટલું જ નહિં પરંતુ તે દરેકને પરપર સમન્વય પણ નિશ્ચિત કર્યો છે.
છતાં તમને પરસ્પર વિધિ જણાતા ઉપનિષદુના બે વાકયો પરથી પુનર્જન્મ વિષે સંદેહ છે.”
હા, પ્રભો ! ખરેખર એમ જ છે. મારા મનમાં એ સંશય હોવાનું આજે જ ખૂલ્લી રીતે માત્ર આપની જ પાસે કબુલ કરું છું.”
દેવાનુપ્રિય ! મહાનુભાવ ! ગોતમ ! એજ તમારી સરળતા, ગ્યતા, ભવ્યતા અને સંસ્કારિતા પુરવાર કરે છે.
પરંતુ, હું સમજાવું તે દષ્ટિબિંદુથી જો તમે ઉપનિષના એવા બરાબર વિચારી લેશે, તે તમારી ખાત્રી થશે કે-એ વાક પરસ્પર વિરુદ્ધ નથી, પણ સંગત છે. ”
પ્રભે! હું આપના વચનામૃતનું જ પાન કરી રહ્યો છું, સર્વથા સાવધાન જ છું. ”
તે બે વા ? તે આ –
૧૩૪
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી પ્રથા ન
“विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुવિનશ્યતિ ન પ્રચસંજ્ઞાન્તિ, ત્તિા” [ વિજ્ઞાનધન આત્મા પંચભૂતમાં ઉત્પન્ન થઇ. તેમાં જ વિલય પામે છે. ભરણુ પછી તેની સંજ્ઞા કાયમ નથી. અર્થાત્ પુનર્જન્મ નથી. ]
[
“અગ્નિહોત્ર સુદુયાત્ મો વામઃ ।'' [ સ્વર્ગના જ્જુએ અગ્નિહાત્ર હામ કરવા જોઇએ. ]
પહેલા વાક્ય ઉપરથી તમને અમ સમાયું છે કે, પુનજન્મ નથી. અને બીજા વાક્ય ઉપરથી એમ સમજાયું છે કે, પુનર્જન્મ છે. આ જ તમારા સંશયનું ખીજ છે. ”
'
હા પ્રભુ ! ” “ પ્રથમ વાક્યમાંના વિજ્ઞાનઘન શબ્દના અર્થ આત્મા ન કરતાં, કોઇ પણ વસ્તુનું જ્ઞાન કરતી વખતે પ્રવતા ઉપયાગ-જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ કે જ્ઞાનના વ્યાપાર ’ એવા કરવા.
એક જ્ઞાન વ્યાપાર ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પૂર્વના જ્ઞાનવ્યાપાર નાશ પામે છે. વળી બીજો જ્ઞાનવ્યાપાર ઉત્પન્ન થાય એટલે પ્રથમના જ્ઞાનવ્યાપાર નાશ પામે છે, એટલું જ નિહું પણ તે જ્ઞાનવ્યાપારનું પૂર્વનું નામ પણ કાયમ રહેતું નથી. દાખલા તરીકે~~
કોઈ ઋદ્ધિમાન્ગૃહસ્થ સુંદર ઘેાડાએ જોડાવી શીઘ્રગામી વાહનમાં બેસીને રસ્તે જતા હોય, ત્યારે તેમની દૃષ્ટિ એક પછી એક, એમ અનેક પદાર્થો પર પડે છે. તે વખતે
૧૩૫
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે ભં તે -
2
જે નિપુણતાથી સમજવામાં આવે તે–તે તે વસ્તુના જ્ઞાનવ્યાપાર ઉત્પન્ન થતા જાય છે, અને જેમ જેમ નવા ઉત્પન્ન થતા જાય છે, તેમ તેમ પૂર્વના જ્ઞાનવ્યાપારે નાશ પામતા જાય છે, અને સાથે તે તે વસ્તુના જ્ઞાનવ્યાપારોના નામે પણ કાયમ રહેતા નથી.
તે તે પદાર્થોને આધારે જ્ઞાનવ્યાપાર ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં તે જ્ઞાનવ્યાપાર ચલાવનાર આત્મા તે કાયમ જ રહે છે, તેને નાશ થતું જ નથી. અર્થાત આ વાક્ય આત્માના જ્ઞાનવ્યાપારના ઉત્પત્તિ અને નાશનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરે છે, નહીં કે-આત્માની ઉત્પત્તિ કે નાશ પક તેનું તાત્પર્ય છે.”
“હે અહંન જગદ્ગર ! હવે હું નિઃશંક થયે છું. હે સંતપુરુષ ! આજથી આપ જ મારા ગુરુ છે, દેવ છે, એકંદર સર્વસ્વ છે. હવેથી સપરિવાર હું આપને જશરણે છું.”
અરે ! પણ એક પછી એક એમ બીજા દશે ય વિપ્રે શંકાના સમાધાન થવાથી સપરિવાર શ્રી ભગવંતના કેવા અનુયાયિ બનતા ગયા !
વિનયાવનત મસ્તકે અંજલી જે ભક્તિપૂર્ણ ચિત્તે આ કેણ ઉભા થયા છે ? ”
એ દેવગણના રાજા છે. પ્રભુજીની સ્તુતિ કરવા ઉભા થયા છે. જુઓ, દક્ષિણાવર્ત સહિત ત્રણ વાર વંદન કરી સ્તુતિની શરૂઆત કરે છે– ”
૧૩૬
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી થ વ ત ન
૮ નાસ્તુ
ભગવદ્ અહેન આદિકર !
હે સ્વયંસંબુદ્ધ ! ને તીર્થકર ! હે પુરુષોત્તમ ! પુસિંહ ! અને પુરુષ–વર પુંડરીક !
તમે ખરેખર પુરુષ–વરગંધહસ્તિ છે. હે લોકોત્તમ ! તમે લોકનાથ છો, તેથી
લેક હિતકર છે; તમે લેકપ્રદીપ છે, તેથી
લેકપ્રદ્યોતકર છે. તમે જગને નિર્ભય કરે છે,
કેમકેતમે જ જગતને જ્ઞાનચક્ષુ અર્પે છે.
અને સાથે સાથે - સત્ય માર્ગ બતાવીને અશરણ જગતને શરણે લે છે.
એટલું જ નહીં, પરંતુ– શુદ્ધ બાધ અને શુદ્ધ ધર્મ જગને દાન કરે છે.
તેથી જ તમે ખરેખરા ધર્મોપદેશક અને ધર્મનાક છે, ને માર્ગ ભ્રષ્ટોને સારથિ થઈ ધર્મમાર્ગમાં દેરે છે,
કેમ કે, તમે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રે મિ ભ તે !-સ્ ત્ર
ધર્મ રાજ્યના ચાતુરત ધર્મ ચક્રવર્તિ છે. તમારાં જ્ઞાન અને દશન અપ્રતિત છે. કેમકે તમારાં અજ્ઞાન અને સમાહ સથા નાશ પામ્યા છે. તમે વિજયી થયા છે, માટે જ બીજાને વિજય અપાવી શકી છે.
તમે વિજયી થયા છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ બીજાને ચે વિજય અપાવવા તત્પર થયા છે. તમે પાર પામ્યા છે, માટે જ બીજાને પાર પહાંચાડી શકે છે. તમે પાર પામ્યા છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ ખીજાને ચે પાર પહાંચાડવા તત્પર થયા છે. તમે બુદ્ધ થયા છે, માટે જ બીજાને મેધ આપી શકે છે.
તમે બુદ્ધ થયા છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ બીજાને ચે બેધ આપવા તત્પર થયા છે।
તમે આંધનમુક્ત છે, માટે જ બીજાને અધનમુક્ત કરાવી શકેા છે.
તમે બંધનમુક્ત છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ બીજાને ચે બંધનમુક્ત કરાવવા તત્પર થયા છે. માટે—
હે સર્વજ્ઞ ! સČદશી ! ભગવન ! આપને અમારા કેટિશ: વંદન ! ”
૧૩૮
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ ક શ અને તી થ મ વ ત ન
“ હે ભવ્ય છે !
તમે સામાયિક કરે
સામાયિક કરેઃ સર્વ સાવચગની વિરત કરે
જે તમે કલ્યાણ ઈચ્છતા હો !
જે તમે નિર્વાણ વાચ્છતા ! સર્વ શ્રેષ્ઠ કર્તવ્યોમાંનું પરમ પ્રધાન કર્તવ્ય છે, એ.
પૂર્વના સંખ્યાતીત મહાપુરુષોએ આચર્યું છે, એ. ત્રિલોકમાં સારભૂત સર્વ અનુષ્ઠાનમય અનુષ્ઠાન છે, એ. છે એમ હું સર્વજ્ઞ સર્વદશી થઈને પ્રતિપાદન કરું છું. * જગતભરના સર્વ જંતુઓના હિતને માટે પ્રતિપાદ કરું છું. મેં અનુભવ્યું છે, તેનું પરિણામ પ્રાપ્ત કર્યું છે
તેથી પ્રતિપાદન કરું છું. તીર્થકર તરીકેનું મારું કર્તવ્ય સમજીને, હું પ્રતિપાદન કરૂં છું.
આ પરમ ધર્મ છે, પરમ યજ્ઞ છે, જે નિવૃત્તિમય આધ્યાત્મિક જીવનનું કેન્દ્ર છે. જ્ઞાનીઓના જ્ઞાનનું, ધ્યાનીઓના ધ્યાનનું, અને
તપસ્વીઓના તપનું ચે કેન્દ્ર છે. નિર્દોષ નિર્વિકારી અને ગુણગ્રાહક: એવું એ આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિનું પરમ વિશુદ્ધતર ઔષધ છે.*
ટન છે.
૧૩૯
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
। રે મિ. ભ તે ! ત્ર
—
*સર્વાંગ સુંદર એ મહાન્ ધ કલ્પદ્રુમ છેસત્યના અચળ પાયા પર તે અધિષ્ઠિત છે. વિનય એટલે નમ્રતા અને ભક્તિ: તેનું મૂળ છે. અહિંસા: તેના સર્વવ્યાપી પ્રાણ છે. નિર્મળ જ્ઞાનઃ તેના સર્વ દેહવ્યાપી જીવનત ંતુઓ છે. * વિશુદ્ધ શ્રદ્ધા : તેનું મજબૂત થડ છે. ઉપશમ, વિવેક અને સવર : તેની પ્રધાન શાખાઓ છે.
પંચમહાવ્રતની ભાવના જળથી સદા તે સસિક્ત છે. પંચાચારના અખૂટ ખજાનામાંથી
રસકસ મેળવી એ સદા ફાલ્યુ ફૂલ્યું રહે છે. બ્રહ્મચર્યના વામય કવચથી સદા સુરક્ષિત છે, એ. પંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્ત રૂપી
પુજ્ય માતાઓની તેના પર નિર'તર દેખરેખ છે. ષડાવશ્યક રૂપ પત્રાની ઘાટી ઘટામાં સદા લીન થયેલા સ સંગ ત્યાગી અપ્રમત્ત મહાત્માઓ રૂપી ક્ષિ કુક્ષિસખલ થઈ નિરંતર તેને સેવે છે. શત્રુ, મિત્ર : કાંચન, લેાષ્ઠ : અને એક ંદર અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ : એવા જગના સર્વ ભાવા પર પરિપૂર્ણ સમાનતા સિદ્ધ કરવા નિકળી પડેલા મા‚ માર્ગોના મુસાફ્
વ્રત, સંયમ અને તપે કરીને ભાવિતાત્મા થઈ,
*
૧૪૦
乖
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર ગ ટ
મ કા શે
અ ને
તી થ » વ ત ન
સર્વ પ્રાણીઓના કલ્યાણની વિશ્વપ્રેમી ભાવના રૂપી કે તેની ગાઢ છાયામાં હમેશાં આશ્રય લઈ શકે છે. તેમાંથી નિરંતર ટપકતે ઉપદેશ રૂપી અમૃતરસ,
પ્રાણીઓને ગભરાવી નાંખનારા સર્વવ્યાપી કામ-ક્રોધાદિક મહાવિષોના પ્રચાર અટકાવે છે. તમે સર્વ જાણે છે, અને અનુભવો છો, કે
જગત માં કોઈને સુખ નથી,
સર્વત્ર જાણે દુઃખ જ વ્યાપી રહ્યું છે, ગ: શેક: જન્મ: જરાઃ શ્વેશ: આસક્તિ: ભૂખ: તરસ
સંગ: વિયેગ: અને આખરે મરણ એટલે * કાળના વિકાળ જડબામાં અશરણ પ્રાણુને હતાશ કે
થઈ પ્રવેશ કરવો પડે છે, કેમ જાણે બધા જીવાત્માઓ પિજરમાં પુરાયા હોય,
કેમ જાણે જાળમાં સપડાયા હોય, અને એવી અનેક યાતનાઓ એકલા અશરણ ભાવે અનુભતા હોય છે, છે એ બધું તમે જાણે છે, અને અનુભવે છે; *
એ જાળની, એ પિંજરની મેહક ખુબી તે એવી છે, કેતેમાં રહ્યા રહ્યા જીવાત્માઓ સુખ માને છે, આનંદ માને છે, કદાચ કઈ દુખ તરીકે સમજાવે છે તેને
હસી કાઢનારા યે પડ્યા છે. હું ખાત્રીપૂવર્વક કહું છું, હું ભાર મૂકીને કહું છું કે – એ જાળને તેડી નાંખવાને, એ પિંજરને છિન્નભિન્ન કરવાને
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ક રે ત્રિભં તે !-સૂ ત્ર
પુરેપુરા સમર્થ એવા સંયમ સ્થાનકે રૂપી તીક્ષ્ણ શસ્ત્રાસ્ત્રની યથાયેાગ્ય સામગ્રીથી સદા યે તે [ સામાયિક ધર્મ ] સંપૂર્ણ સંપન્ન છે. સર્વજ્ઞત્વ અને તીર્થંકરત્વ વિગેરે તેના સુગ ંધિ પુષ્પા છે. નિર્વાણ પ્રાપ્તિ: એ તેનું સુમધુર અને મનેાહર ફળ છે.
જગના ચાકમાં
ત્રિલેાકના વિશાળ ઘુમ્મટમાં
એ મહાન વૃક્ષ રોપવામાં આવે છે. જગના સર્વ ભાવાનુ આનુકૂલ્ય રૂપી અમૃત તેના પર સદા ચે વર્ષી રહ્યુ છે.
*
ત્રિકાળમાં ચે એ અબાધિત અને અપ્રતિહત છે. સદા–સદા એક સરખુ ઉપયાગી અને કલ્યાણપ્રદ છે. પતિતમાં પતિતથી માંડીને
*
જગના સર્વ પ્રાણી જાત માત્રનુ હિતકર ને ક્ષેમકર છે, એ.
માટે હે ભવ્ય પ્રાણીઓ !
પેાતપેાતાની શક્તિ અને સાધન પ્રમાણે મનથી, વચનથી, કાયાથી અથવા એકી સાથે ત્રણેયથી નિરંતર તેનું સેવન કરે, કરાવા અને
બીજા કરનારને અનુકૂળ થાઓ.
જેને જે જાતના જે લાભ જોઇશે,
૧૪૨
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી પ્ર વ તુ ન
તેને તે જાતના તે લાભ તેનાથી પ્રાપ્ત થશે. તમારી સર્વ શુભ પ્રવૃત્તિઓનુ તેને કેન્દ્ર બનાવા. તમારા સર્વ જીવનનુ તેને કેન્દ્ર અનાવા. કારણ કે તે મગળમય છે, સિદ્ધિપ્રદ છે.
આ મહત્ સત્ય—
પરિપૂર્ણ, અનુત્તર અને સશુદ્ધ છે.
આ જ—
સિદ્ધિના માર્ગ છે, મુક્તિના માર્ગ છે, નિર્વાણના માર્ગો છે, અને એકદર સર્વ દુ:ખાના નાશના પરમ ઉપાય છે. *તેને સેવનારા—
સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, પરિ નિર્વાણ પામે છે. અને એક દર સર્વ દુ:ખાના અંત કરે છે.
21
તેના પર શ્રદ્ધા રાખશે, તેને પ્રાપ્ત કરશે એટલે બુદ્ધિગમ્ય કરશે, અને તેના પર રુચિ ન્તગૃત કરશે; તેમ કરીને
જે—
તેના સ્પર્શ એટલે સ્વીકાર કરશે, તેનું ધીમે ધીમે પાલન કરશે, અને
૧૪૩
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે –સૂત્ર
તેનું અનુપાલન એટલે સંપૂર્ણ પાલન કરશે.
સિદ્ધ થશે, બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિવૃત્ત થશે, અને એકંદર
સર્વ દુઃખને અંત કરશે. તમે આ સત્ય પર શ્રદ્ધા રાખો, તમે તેને બુદ્ધિગમ્ય કરે, અને તેના પર તમારી રુચિ જાગૃત કરે.
અને તેમ કરીને જે તમે તેને સ્પર્શ કરે, તેનું પાલન કરે, તેનું અનુપાલન કરે,
તે ચોક્કસ તમે સિદ્ધ થશે,
બુદ્ધ થશે,
|
મુક્ત થશે,
પરિનિર્વાણ પામશે, અને
એકંદર સર્વ દુઃખે
અંત કરશે. ”
તે જ નિ:શંક સત્ય છે. તે જ નિઃશંક સત્ય છે.
તે જ નિઃશંક સત્ય છે. ”
અહા ! સર્વ પરિષદમાંથી ગંભીર અને મધુર કે સુંદર વનિ ઉડ્યો ! ” “ હે ભગવંત !
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ છે ક શ અને તી થ » વર્તન
અમને તેના પર શ્રદ્ધા જાગ્રત થઈ છે. અમને તે બુદ્ધિગમ્ય થઈ ચૂક્યું છે. અમને તેના પર સંપૂર્ણ રુચિ ઉત્પન્ન થઈ છે. અમને તેને સ્પર્શ કરવાની ઈચ્છા થઈ છે. અમને તેનું પાલન કરવાની ઈચ્છા થઈ છે.
અમને તેનું અનુપાલન કરવાની સંપૂર્ણ ઈચ્છા થઈ છે.” –તો, એક ક્ષણ વારને પણ વિલંબ ન કરે, ન કરે.” “તથા ભદન્ત ! “તથા ભદન્ત ! “તથા ભદન ! ”
હે મહાસવિકશિરોમણિઓ ! મને શ્રી દેવરાજની પરમ આજ્ઞા છે, જેથી કરીને હું વૈશ્રવણ નામને તેમનો કોષાધ્યક્ષ આપ સર્વેને શ્રમણલિંગની સર્વ સામગ્રી પુરી પાડવા ઈચ્છું છું.”
ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે હે! વિપ્રવર ! અને આયે ! ચંદને ! તમારે કશ્ય છે, એ.
“તથા ભદન્ત ! ”
ત્રણ પ્રદિક્ષણા દઈ ચિત્યવૃક્ષ, તીર્થકર અને શાશ્વત તેમ જ વર્તમાન તીર્થને વંદન કરે, અને હવે પછી શરૂ થવાના તમારી મહા સાધના અને ઉત્કૃષ્ટ જીવનપ્રયોગની શરૂઆતમાં મહામંગળ રૂપ શાશ્વત્ પરમેષ્ઠિ મહામંત્રની ભાવ આરાધના કરે. ”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 रे भिल ते !-स्त्र
" ' तथा ' लहन्त !
१.
नमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं,
नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहूणं.
२. नमो अरिहन्ताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहूणं.
-
३. नमो अरिहन्ताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो
सव्वसाहूणं. ”
“ હવે શાશ્વત્ એવા સામાયિક દંડક મહાસૂત્રને
म्यार अश. "
८: महाप्रसाद !
करेमि भन्ते ! सामाइयं. सव्वं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि-- जावज्जीवाए: — तिविहं तिविहेणं; —
[ मणेणं, वायाए, कायेणं:न करेमि, न कारवेमि,
૧૪૬
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી પ્રવત ન
करन्तं पि अन्नं न समणुजाणामि ; 3.
સન્ન—મત્તે ! ડિશમાનિ, —નિન્દ્રામિ, —દામિ.
""
अप्पाणं वोसिरामि.
""
“ અહા ! સ્વયંબુદ્ધ ભગવતે પણ મહાભિનિષ્ક્રમણ વખતે આ જ મહાસૂત્ર પાઠ સ્વયં ઉચ્ચાર્યા હતા. “ હા. પરંતુ ભતે ! શબ્દો શિવાય. ’’
“ અહો ! ભગવન્ ! ત્રિકાળદશી નાથ !
આ સર્વ મહાનુભાવા અને મહાનુભાવાએ આ મહા પ્રતિજ્ઞા લઇ જે રીતે નિકળી પડે છે, તે જોઇ અમારૂં અંતઃકરણ આશ્ચર્ય સાગરમાં ડુબી જાય છે. અમે પણ આપના પવિત્ર દર્શનથી કૃતાથ થયા જ છીએ; પરંતુ ભગવન ! અમારા કાંઇ તરણેાપાય ? '
“ તમે પણ સામાયિક કરે. સામયિક કરો. ’ હે નાથ ! અમને તેના પર શ્રદ્ધા જાગૃત્ થઇ છે. અમે તેને બુદ્ધિગમ્ય કરી લીધું છે. યાવત્ અમને તેનું અનુપાલન કરવાનું યે મન થઈ આવે છે. પરંતુ, અમારૂં શું ગજું ? કારણ કે-ધન-ધાન્ય, કુટુંબ-પરિવાર અને જુદા જુદા
૧૪૭
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
ક રેમિ ભં તે !–સૂત્ર
વૈભવથી ઘેરાયેલા અમે પન્દ્રિયોને વશવતી છીએ, અમારા ચિત્તમાં તે વસ્તુઓ પર જોઈએ તે નિર્વેદ જાગ્રત થયે નથી.
કેવળ ભિક્ષાવૃત્તિ થઈ, અરણ્યમાં વન–મૃગલા માફક વિહાર કરતાં કરતાં પરમ ગુરુઓની પાદશુશ્રુષાથી સાધ્ય એવા પરમ સામાયિક ધર્મના વિકટ માર્ગમાં લીન થઈ આ મહાનુભાવ મહાત્માઓની માફક સંપૂર્ણ જીવન વિતાડવું, એ અમારે માટે ભારે દુર્ઘટ કાર્ય જણાય છે.
સામાયિક ધર્મની અપૂર્વતા અને અતિ મહત્તા, તથા અમારી પરિસ્થિતિ અને અશક્તિને વિચાર કરીયે છીએ, ત્યારે અમને અમારી નબળાઈનું પૂરેપૂરું ભાન થાય છે, અમારું હૃદય કંપી ઉઠે છે, ને હતાશ થઈ જવાય છે. ”
“ તમારે લેશ માત્ર પણ હતાશ થવાની જરૂર નથી.
૨. તમે તમારી યથાયોગ્ય શક્તિ પ્રમાણે હિંસાકિનું દેશત: પ્રત્યાખ્યાન કરી શીળ રૂપ દેશ સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરે. તેમ ન બની શકે તે–
૩. મહા શ્રમણોના ઉપાસક અને ઉપાસિકા થઈ, માત્ર અજ્ઞાન સ્વરૂપ સાવદ્ય અંશનું પ્રત્યાખ્યાન કરી, કૃતના સમ્યગ્યદર્શની શ્રાવક [ શ્રોતા ] થઈ શ્રત સામાયિક ધર્મની આરાધના કરે. અને તેમ પણ ન બની શકે તે–
૪. સાંગોપાંગ આ સામાયિક ધર્મ અને તેના સાગે
૧૪૮
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
» ગ ૮ પ્રકાશ અને તી થ » વર્તન
પાંગ તીર્થ તરફ અનન્ય રુચિ–પ્રીતિ ધારણ કરી, એટલે કે–મિયા ખ્યાલે રૂપ સાવદ્ય અંશનું પ્રત્યાખ્યાન કરી, અર્થાત્ શ્રાદ્ધ થઈ સમ્યકત્વ સામાયિક ધર્મની આરાધના કરે. કેમકે–એટલેથી પણ છેવટે તીર્થમાં તમારું સ્થાન રહેશે જ રહેશે. જેથી કરી ઉત્તરોત્તર મહાસામાયિક ધર્મની યોગ્યતા અને સામગ્રી પ્રાપ્ત કરી પરંપરાઓ નિવાણ જલદી પ્રાપ્ત કરી શકશે.
તેમ પણ જેનાથી ન બની શકે, તેણે તીર્થ બહાર રહ્યા રહ્યા તથભિમુખ ચત્તવૃત્તિ રાખી પૂર્વસેવાદિક કુશળ કર્મ એવી રીતે કરવાં કે જેથી કરી માર્ગગામીમાર્ગાનુસારી બની સમ્યકત્વ સામાયિકાદિકની ગ્યતા અને સામગ્રી પ્રાપ્ત કરી પરંપરાએ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકાય. આ
“ ભગવાન ! જરૂર અમે એમાંની તે કોઈ પણ રીતે સામાયિક ધર્મ આરાધી શકીશું જ. ”
–તે, તમે જુદી જુદી રીતે દેશ આરાધક છતાં એકી સાથે યથાવિધિ તીર્થને વંદન કરે, પરમેષ્ઠિ મહામગળનું સ્મરણ કરે, અને સામાયિકઠંડક મહાસૂત્રને ઉચ્ચાર કરી યંથાયેગ્ય પ્રતિજ્ઞા કરે.
મહાન અનુગ્રસ્તુ, પ્રભો ! १. नमो अरिहन्ताण, नमो सिद्धाण, नमो आयरियाणं,
नमो उवज्झायाण, नमो लोए सव्वसाहूणं.
૧૪૯
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે !-સૂત્ર ૨. ન ચરિ૦ કિ. રૂ. નો ગરિ દિ. જ મળે ! મારૂ -નવ નિર્મ; सावज्ज जोग पञ्चक्खामि-जाव साहू पज्जुवासामि
–વિદં તિબં– [ પોળ, રાય, જાન
न करेमि,
જ મિ. ] તસ-મસ્તે ! હિમમિ,
–નિન્જામિ,
–હરિ. अप्पाणं वोसिरामि."
“શ્રાદ્ધ, શ્રાવક, અને દેશ પ્રત્યાખ્યાતા: એ ત્રણેય ગૃહસ્થ ઘમીઓને માટે પ્રતિજ્ઞા સૂત્ર પાઠ સમાન છતાં, શ્રમણ ભગવંત શ્રી ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરેએ ઉચ્ચારિત પ્રતિજ્ઞા સૂત્ર પાઠ કરતાં આમાં ઘણો તફાવત જણાય છે. ”
હા, પરંતુ એ સૂક્ષ્મ વિચાર પછી જ કેઈ પ્રસંગે કરીશું. હાલ તુરત તે એક પછી એક અહીં શ કાર્યક્રમ ચાલે છે, તે તરફ બરાબર ખ્યાલ રાખવે વધારે આવશ્યક છે. ”
૧૫૦
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર ગ , પ્રકાશ અને તી થ » વર્તન
“હે ભિક્ષુઓ વા ભિક્ષુણીઓ વા !
હવેથી તમારે તમારા જીવન પર્યત પ્રત્યેક ક્ષણે[૧] એકાગ્ર થઈ સામાયિક ધર્મમાં પ્રગતિ કરવાની છે તથા [૨] સર્વ સાવદ્યાના પ્રત્યાખ્યાન રૂ૫ પંચમહાવ્રતાદિકની
પ્રતિજ્ઞા કરી છે, તેથી એ સાવદ્યોગો તમને ક્યાંય ભૂલા ન ખવડાવે, તે ફાવી ન જાય, માટે તેથી પૂરે
પૂરા સાવચેત રહેવાનું છે. [3] આ સાધનાના અંતિમ આદર્શ ભૂત તીર્થકરના હૃદયથી
સમરણ, સ્તવન અને કીર્તન તમારી આ વિકટ સાધ
નામાં અવલંબન માટે નિરંતર કરે છે. અને [૪] નિઃસ્પૃહ તથા નિરંતર કલ્યાણકતત્પર એવા સદગુરૂ
એની હાર્દિક પ્રતિપત્તિથી હાદિક સહાનુભૂતિ મેળવ્યા વિના આ સામાયિક ધર્મની આરાધના લગભગ અશક્ય જ છે. એટલે જ તેઓના અંત:કરણ જીતી લેવા ઉપર
જ તમારી સર્વ સફળતાને આધાર છે. [૫] આ રીતે સાવધાન રહેવા છતાં, જે ક્ષણે તમારા જીવ
નમાં સ્કૂલ કે સૂક્ષ્મ, માનસિક, વાચિક કે કાયિક સાવદ્યાગ પ્રવેશ કરી દે, તે વખતે જરા પણ ન ગભરાતાં, તીર્થકરેલું હૃદયથી મરણ–રતવન કરી સદ્ગુરુઓની સમક્ષ બનતા સુધી જાહેરમાં તદ્દન નિખાલસ ભાવે આલેચન, પ્રતિક્રમણ, નિંદા અને ગહ કરી શુદ્ધ થશે. હવે પછીના કાળ અને જીવાત્માઓને ધ્યા
૧પ૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
નમાં લેતા આ કર્તવ્ય તરફ વધારે લક્ષ્ય દેરવાની
[૬] સામાયિક ધર્મની બરાબર સિદ્ધિ ખાતર નિરંતર મમ
ત્વને ત્યાગ કરી શરીર વિષે પણ નિઃસ્પૃહ થઈ, સદા ધર્મ તથા શુલ ધ્યાનમાં લીન રહેજો
આ છ આવશ્યક કર્તવ્ય આધ્યાત્મિક જીવનના સર્વ કર્તવ્યમાં કેન્દ્રભૂત છે. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગચારિ. ત્ર: એ ત્રિવિધ આત્મા જેમાં સર્વવ્યાપી છે, કે જે સામાયિક શબ્દથી વાચ્ય છે. અર્થાત્ એ છયે ય સામાયિકમાય છે, એટલે કે એ છયેયનું કેન્દ્ર સામાયિક જ છે. માત્ર સાધકની સ્પષ્ટતા માટે તેના જ જુદા જુદા છ સ્વરૂપ સમજાવ્યા છે
અમારી સાડાબાર વર્ષની સાધના પણ, માત્ર એને માટે જ હતી.
તમે ગમે તે સ્થિતિમાં હો, ગમે તે પરિસ્થિતિમાં હો, ગમે તેવા દેશ-કાળ અને વિકટ સંજોગોમાં હો. પરંતુ યથાગ્ય એ છે કર્તવ્યને કઈ પણ ક્ષણે કદી વિસરશો. નહીં.
તેને તમારા જીવન સાથે એવી રીતે પરેવી દેજે, કે જેથી કરીને તમારું હવે પછીનું જીવન પ્રત્યેક ક્ષણે સ્વાભાવિક રીતે જ તેમાં તન્મય બની જાય. તેમ છતાં–સાંજે અસૂયાસ્ત વેળાએ અને પ્રાત:કાળે અર્ધસૂર્યોદય વેળાએ
૧૫ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ ક ક ર અને તી થ » વ ત ન
હમેશ, તથા પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક પર્વના દિવસની સાંજે, તે-જ્યાં જે પરિસ્થિતિમાં હો, ત્યાં આ છે કર્તવ્યોનું અવશ્ય જાહેર આરાધના કરવાને સ્પષ્ટ ભલામણ કરવામાં આવે છે. આ જાહેર પ્રવૃત્તિથી સંયમ માર્ગની સર્વ મુશ્કેલીઓ દૂર કરવાનું ઉત્તરોત્તર વિશેષ બળ તમે પ્રાપ્ત કરી શકશે.
શ્રમણ પાસકે અને શ્રમણે પાસિકાઓ ! તમને પણ લગભગ એ જ રીતે પડાવશ્યકની જાહેર આરાધના આદેશ છે. '
જ્યાં સુધી પડાવશ્યકમય સામાયિક ધર્મની આરાધના કરનાર એક પણ તીર્થાનુસારી વ્યક્તિ વિદ્યમાન હશે, ત્યાં સુધી સામાયિક ધર્મ, આહંત પ્રવચન, આઈસ્ તીર્થ અવિચ્છિન્ન પરંપરા એ શાશ્વત્ છે. - તમારામાંના ઘણા શીળસંપન્ન કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા રાજપુત્રો, શ્રેષ્ઠી, સામત અને શ્રુતસંપન્ન વંશના સંતાને છે, તથા મહારાજ રમણીઓ કે રાજપુત્રીઓ પણ છે. તમે આ સાહસ ખેડી સામાયિક ધર્મના આરાધન માટે થામણ્યને જે ભાર વહન કર્યો છે, તે સાબિત કરે છે કેતમારા આત્માઓ ઉચ્ચ કક્ષાના છે.
આ શ્રમણ્યની સાધના, સામાયિક ધર્મની સંપૂર્ણ સાધના તમને સિદ્ધ કરી આપશે, એટલે પછી તેનું સાધ્ય
- ૧૫૩
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ. ભરતે ! ત્ર
માક્ષ અવશ્ય સિદ્ધ થશે જ, થશે. ’
“ હે પ્રભુ! ! અમને રુચિકર છે, પ્રીય છે, ઇષ્ટ છે, હિતકર છે, એ. ”
“તા, તમે સર્વે સામાયિક ધર્મનું યથાર્થ પાલન કરા, કરાવા અને કરનાર બીજાને મદદગાર થાઓ. ’
“ તથા' ભદ્દન્ત ! ‘તથા’ ભદન્ત ! ‘તથા’ ભદન્ત !” “ ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે હું મહાશ્રમણે! ! તમે સર્વાંથી પ્રથમ દિક્ષિત છે!, બીજ બુદ્ધિના નિધાન છે, અને આત્મવત છે, માટે—
મેક્ષના પરમ ઉપાયભૂત સામાયિક ધર્મને કેન્દ્રસ્થ રાખીને, જગન્ના સમગ્ર પ્રતિપાદ્યો, તેના પરસ્પર સંબંધો, સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ, હેય રૂપે, શેય રૂપે કે ઉપાદેય રૂપે મેક્ષ માર્ગમાં જે રીતે ઉપયે!ગી હાય, તે રીતે તેની યથા ચેાજનાઃ વિગેરેના જેમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યે હાય, એવા ગદ્વેષણાયુક્ત મહા શાસ્ત્રની પદ્ધતિસર રચનાં કરવાના તમને આદેશ છે. ”
'
“ તથા' શદન્ત ! ‘તથા” ભદન્ત ! તથા ભદ્દન્ત ! પરંતુ, હે ભદન્ત ! સર્વાં પ્રતિપાદ્યોનું મુખ્ય બીજક તત્ત્વ શું ?” “ગૌતમ ! જગતના ત્રિકાળવિષયક સર્વ પ્રતિપાદ્યોનું, તત્ત્વાનું, ભાવાનું પદ્ધતિસર એકીકરણ કરતાં છેવટે તેનું મુખ્ય બીજક સત્ ” છે. ”
“ ભદન્ત ! “
સત્
"?"
નું સ્વરૂપ કેવું છે ? ”
૫૪
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી થઈ પ્ર વર્તન
“પરંતુ ગૌતમ ! સત્ ત્રયાત્મક છે. સાંભળો
उपन्नेइ वा, विगमेइ वा, धुवेइ वा.
અર્થાત્ – સત્ ઉત્પન્નાત્મક છે, નાશાત્મક છે, અને યુવાત્મક છે. આ આહતી મુદ્રા છે, આમ્નાય છે. ”
“ અડે! સર્વે એકાગ્ર થઈ કેવા ધ્યાનમાં લીન થઈ ગયા છે ? ?
* નમો ગત્તિ .”
દેવાનુપ્રિય ! ગૌતમ દિ શમણુપ્રવરે !
સદાકાળ પ્રવાહિત એવા જે તીર્થમાં અનંત તીર્થકરે થઈ ગયા છે અને થશે; જે તીર્થની સેવાથી જ તીર્થંકરે પણ તીર્થંકરપણું પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે અને કરશે, જે તીર્થના પ્રભાવથી અનંત જીવાત્માઓ સિદ્ધિ પામ્યા છે અને પામશે. ભર સમવસરમાં તીર્થકરે પણ જેને નમે છે અને નમશે.
આ ભરતક્ષેત્રમાં ચાલુ અવસર્પિણ કાળમાં પ્રથમ તીWપતિ ભગવાન રાષભનાથ આદિ દેવે, એવા તીર્થ પ્રવર્તનની શરૂઆત જે રીતે કરી છે, તે રીતે આ ભરતક્ષેત્રમાં ચાલુ અવસર્પિણી કાળમાં આ ચોવીશમી વાર તીર્થ પ્રવર્તન થાય છે.
તીર્થ પ્રતિ કૃતજ્ઞ એવા અગારી તથા અણગારી સમ્યગ્દર્શની પુરુષ અને સ્ત્રીઓ તીર્થના સભ્ય છે, કે જેઓનું સર્વસ્વ જરૂરીયાત પ્રમાણે તીર્થનું જ છે.
૧૫૫
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે – ત્ર
સદા વત્વ એવું શ્રમણલિંગ ધારણ કરનારા પુરુષ અને સ્ત્રી સભ્ય તીર્થને પ્રધાન અધિકારી વર્ગ છે. સમ્યદર્શનીનું માત્ર શ્રમણલિંગ પણ તીર્થોપકારક છે, તેથી જ તે સમ્યગ્દર્શની અગારી સ્ત્રી પુરુષોને સદા વન્ય જ છે. અલ્પમાં અલ્પ ચારિત્રસંપન્ન શ્રમણલિંગી પુરુષ શ્રમણી વર્ગને વન્ય છે. શ્રમણેમાં ચારિત્ર પર્યાય અને અધિકાર પ્રમાણે વડિલ રત્નાધિક ચારિત્રસંપન્ન શમણલિંગી વધે છે.
વિશાળ મુનિ સમુદાયના સંઘની ગણે [ગ] માં, અને ગણેની કુળમાં વહેંચણી કરી નાંખવામાં આવે છે. તંત્રની સુવ્યવસ્થા માટે તેમાંની યથાયોગ્ય વ્યક્તિઓને કર્તવ્ય અને સત્તાની નિયત કરેલી મર્યાદા પ્રમાણે રવિ, પ્રવર્તક, ગણી, વૃષભ, ઉપાધ્યાય, અનુગાચાર્ય, પ્રવ્રાજકાચાર્ય, ગચ્છાચાર્ય, ગણધર, તીર્થકર વિગેરે પદેથી વિભૂષિત કરવામાં આવે છે.
શ્રમણી વર્ગની વ્યવસ્થા મહત્તરા, પ્રવર્તિની વિગેરે પદની યોજનાથી કરવામાં આવે છે. અને પ્રવતિનીએ આચાર્યના અધિકારમાં રહેવાનું છે. ”
“ અરે ! પેલા દેવગણના સ્વામી જ સુગંધિ રત્નચૂર્ણનું પાત્ર ધરીને પ્રભુજીની પાસે કેમ ઉભા રહ્યા હશે?”
અહે! ખુદ પ્રભુજીયે ઉભા થયા! અને અગ્યારે ય મહા શમણે પણ તીર્થને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેઈ અનુકમવાર મસ્તક નમાવી પ્રભુજીની સામે જ ઉભા રહ્યા છે. આ
૧પ૬
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી થે પ્રવર્તન
“ વાહ ! ગુણરાશિ એવા એ વિનય અને નમ્રતાની મૂર્તિઓ જ છે તે !! ”
જુઓ, પ્રભુજીએ થાળમાંથી ચૂર્ણની મુષ્ટિ ભરી. તથા ચારે તરફ સર્વ પરિષદમાં એ ચૂર્ણ વહેંચવામાં આવે છે. પરંતુ વાહ! શાંતિ કેટલી બધી છે? વાહ! અતિશય! વાહ!” ગીતમાદિ હે સર્વ મુનિઓ !
તમને સર્વને અનુક્રમે આચાર્ય પદથી વિભૂષિત કરી પિતપેાતાના ગણની સર્વ આંતર વ્યવસ્થા ગોઠવી લેવાની સર્વ સત્તા સાથે ગણના સ્વામી એવા ગણધર પદથી વિભૂષિત કરવામાં આવે છે. '
અહા ! પ્રભુજીએ સર્વના મસ્તક પર ત્રણ વાર વાસ ચૂર્ણને પ્રક્ષેપ કર્યો, એટલે સર્વ પરિષદમાંથી યે ચારે તરફથી સમ્મતિસૂચક વાસ ચૂર્ણને વરસાદ વર્તી રહ્યો છે.” “હે ગૌતમ ઈન્દ્રભૂતિ !
લબ્ધિ ) સંપન્ન એવા તમને દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયથી સમગ્ર તીર્થની સંપૂર્ણ અનુજ્ઞા છે. અને યશસ્વી તથા દીર્ધાયુષી સુધર્મા નામને પાંચમાં ગણધરને સમગ્ર તીર્થના મહાન ગણનાયક પદની અનુજ્ઞા છે. તથા વસુમતી આર્યા ચંદનબાળાને સર્વ શ્રમણી વર્ગની પ્રધાન પ્રવર્તિની નિમવામાં આવે છે. ”
પ્રભુજીએ અનુક્રમે ત્રણવાર વાસક્ષેપ કર્યો કે જુઓ તે–ચારે તરફથી પરિષદમાંથી યે અશાન્ત વૃષ્ટિ ચાલ્યા
૧૫૭
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
કરે છે. ”
તીર્થને નિરંતર માર્ગદર્શક એવું દ્વાદશાંગી રૂપ મહા પ્રવચન, એ તીર્થનું શ્રત છે. તેના પઠન પાઠનની સર્વ આત વ્યવસ્થા તે તે ગણોના અને સંઘના ઉપાધ્યાયને સેંપવામાં આવે છે. તેની પણ મહત્ત્વની સર્વ જવાબદારી તીર્થપતિ આચાર્યને શિરે છે. ”
અહો ! ધર્મચક્રવર્તિ ભગવન્હું માતંગ [અથવા મૃગાંક] યક્ષ અને આ સિદ્ધયિકા દેવી: અમે અને પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ કે–આપના આ તીર્થમાં હવે પછી કદ્દા કેઈ પણ મહા વિદ્ઘ આવશે, ત્યારે તીર્થપતિની આજ્ઞામાં હાજર થઈ તે દૂર કરી તીર્થનું મંગળ પ્રવર્તાવવા તત્પર રહીશું. ”
“તમારી ઇચ્છામાં સકળ સંઘની સંપૂર્ણ સમ્મતિ છે.” “ અનુગ્રહ શ્રી સકળ સંઘનો.”
*
“અહો સર્વ પાર્ષદે !
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વર્ધમૌનદેવે સામાયિક ધર્મ આજે જગમાં પ્રગટ કર્યો છે. અને તેના આધારભૂત તીર્થની પણ પુનર્ઘટના કરી ચોવીસમા તીર્થકર તરીકે જાહેર થયા છે. પ્રથમ ગણધરને તીર્થ મુખ્ય સ્થાપી, તીર્થની ચાલુ રાવ વ્યવસ્થા, સત્તા અને અધિકાર સાથે તેમને સોંપી છે.
૧૫૮
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રગટ પ્રકાશ અને તી થ » વ ત ન
સાંભળે-પ્રભુજીના યશને પ્રતિસ્પધી દુંદુભિ વિગેરે વાદ્યોનો શ્રુતિમનહર મધુર પ્રઘેષ “ભે! લોક કલ્યાણને ઈચ્છતા હે, તે આ મહાપુરુષને ભજે.” એમ સમાચાર આપવા દિગન્તોમાં સર્વત્ર વ્યાપી રહેવા લાગે છે.
કેમકે–પ્રથમ પૌરુષી પૂર્ણ થયે, ગણધરદેશનાની બીજી પૌરુષીને સમય થયેલો જાણી, પ્રભુજી હવે સમવસરણના બીજા કિલ્લાના ઈશાન ખુણામાં રચેલા દેવછંદમાં પધારે છે.” ઉભા થઈ સર્વ પાર્ષદે–
જય ! જય ! જિનવર ! જય ! જય! જય ! જિનવર ! જય !
રાગ ભૈરવ. [ જાગ મુજ વ્હાલા બોલ ! પંખી વન બેલે ] આનન્દ-કન્દ ! જિન-ચંદ ! હિંદ આજ ખીલે. સુઝે નહીં કંઈ દિશા, ગઈ જ તે તમો-નિશા. તુજ વાણી–ચંદિકાના તેજ વિશ્વ ઝીલે. આનન્દ ૧ સંત જનોના માનસિક- રાજહંસ !–માલિક ! અલવ્ય શાન્તિ લે ક્ષણિક, ભવ્ય ખૂબ ખીલે. આનન્દ ર રોમાંચ દ્વારા દેહમાં, અણુએ અણુ પ્રદેશમાં ચસ્કાર દિવ્ય-તેજના, નાથ ! આજ દીલે. આનન્દ૩ ભાગ્યને વિધાયક ! માર્ગમાં સહાયક !
પ્રદાયક ! વિશ્વ-પ્રેમ ખીલે. આનન્દ. ૪ તું જ એક ગુણ–પાત્ર, દિવ્ય તારાં સવ–ગાવ, સત્યને પ્રકાશ માત્ર આમ; આજ દીલે. આનન્દ પર
સત્યના
૧૫
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મ
અને તીર્થનું શાસનત–.
અહે ! પ્રભુજીની પાછળ પાછળ પૂજ્ય ગણધરે વિગેરે સર્વ શ્રમણ ભગવંતે કેટલાંક ડગલાં અનુસરી ભગવાન ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિની સાથે જ કેટલાક પાછા વળી આવ્યા.”
–અને સ્વયં ભગવાન શ્રી ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ તીર્થને નમી પ્રભુજીના પાઇપીઠ [ દેશના આપતી વખતે પગ મૂકવાના સ્થાન પર બેસીને ઉપદેશ આપવાની તૈયારી
ใge
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ કે ધર્મ અને તી થ નું
શ સ ન ત
કરતા હોય તેમ જણાય છે. ”
ખબર, આપણે એ પણ સાંભળિયે ત્યારે. ”
નj૦
નમું હું નમું હું
મહાવીર: મહાભાગ: મહાયશ : મહાનુભાવ:
તીર્થંકર પ્રભૂનમું હું નમું હું–
જગદાધાર: જગલ્પિતા: જગપૂજ્યઃ જગદગુરુ :
જગદુબંધૂ– નમું. નમું હું, નમું હં–
સર્વ શક્તિથી : સેવ ભક્તિથી : જે દેવાધિદેવ છે જીવન
| સર્વસ્વ મહારૂ– નમું.. નમું હું, નમું હું નમું હું,
અહો ભવ્ય !
ચરમતીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના સ્વયં પ્રકાશી આત્મતિમાંથી સર્વજન મનહર, સર્વગ્રાહી, સર્વશ્રાવ્ય, સર્વહિતકર, સર્વગુણોપેત, અતિ ગંભીરાર્થ અને સંક્ષિપ્ત વાક્યરચનાત્મક વાણી રૂપે છુટેલા તેજસ્વી પ્રકાશના પ્રવાહને જે ઝગઝગાટ અહીં વિસ્તરી રહ્યો છે, તેની છા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભ તે સૂત્ર
થામાં તે જ વખતે પ્રગટ થી સર્વ પ્રવચનાનુસાર મારી વાણીને પ્રકાશ જે કે ખદ્યોતના પ્રકાશ તુલ્ય જ છે. તે પણ હું ગણધરના કલ્પને અનુસરી અતિ સંક્ષિપ્ત શબ્દરચના દ્વારા આત્મહિતસ્વી જંતુઓને શ્રેયસ્કર એ પ્રવચનાર્થ પ્રગટ કરું છું ! !
૩. આજે જગતમાં મહાન ઉત્સવ પ્રવર્તી રહ્યો છે પ્રકૃતિના સર્વતમાં આજે મહાન ઉલ્લાસ પ્રવર્તી રહ્યો છે સર્વ કાંઈ આનંદમય, મંગળમય, કલ્યાણમય ભાસે છે
કલ્યાણ માર્ગના પુનરુત્થાનને આજે જગતમાં પરમ
ઉત્સવ છે, પરમ ઉત્સવ છે ! ! ! ૪. જેમ આજના જીવનમાં ગઈ કાલના સંજોગે અને આવતી કાલના જીવનમાં આજના સંજોગો કારણભૂત છે, તેમ પ્રત્યેક પ્રાણી માત્રનું આ વર્તમાન જીવન ભૂતકાળની કઈ પણ પરિસ્થિતિમાંથી જન્મેલું પરિણામ છે, અને હવે પછીનું ભાવિ જીવન આ વર્તમાન જીવનનું પરિણામ હશે.
પ્રત્યેક પ્રાણીના જીવનમાં પ્રત્યેક ક્ષણે ચાલી રહેલી વિચિત્ર ઘટનાઓ, નિષ્કારણ હેવી સંભવિત જ નથી. જરૂર તેનાં કાંઈને કાંઈ કારણે હોય જ છે. આમ કાર્ય કારણની સાંકળ જોડતાં ભૂતકાળમાં અનાદિ સૂધી, અને ભવિષ્યકાળમાં અનંત સુધી જવું જ પડશે.
શું એવું કલ્પી શકાય છે કે જગતમાં માનવ સૃષ્ટિ
૧૬૨
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મ અને તી થે નું શા સ ન ત ત્ર
અમુક કોઈ વખતે તી જ? યદ્યપિ એ કલ્પના સર્વથા અસંભવિત જ છે, તો પણ કાળ અને સ્થળની વિવિધ અસરેને લીધે માનવ સૃષ્ટિમાં અનેક પ્રકારની વિવિધતા કલ્પી શકાય છે. અને સાથે સાથે એટલું વિશેષ પણ સમજી શકાય છે કે–પ્રાણી માત્રના સર્વ પ્રકારના જીવન કરતાં માનવ જીવન કેમ જાણે સર્વ જીવનનું કેન્દ્રભૂત એક વિશિષ્ટ જીવન હોય !
૫. પ્રવાહથી ચાલ્યા આવતા અનાદિનિધનાત્મક આ માનવ-જીવનની અનેકવિધ જરૂરીયાતેમાંની નિવૃત્તિની ઈચ્છા -નિર્વેદ-મુમુક્ષા: એ પણ એક એવી જ મહત્ત્વની જરૂરીયાત છે. - યુવાવસ્થાનું ઘેન ઉતરી ગયા પછી, જ્યારે જાગ્રત માનવ પશ્ચિમ વયના સ્થિર જીવનમાં પ્રવેશ કરે છે, અને
જ્યારે પામર માનવ મહા મહા વિટંબનાઓ અને કોથી ઘેરાય છે, ત્યારે તે પ્રાય: તેના માનસમાં નિર્વેદ–સંગનિવૃત્તિની ઈચ્છા અને શાંતિની પિપાસાના અંકુર ફૂટે છે. આ અનુભવ જેઓને થયે હેય, તેવા આ જગતમાં અને અહીં પણ ઘણાયે માનવ જીવાત્માઓ દષ્ટાંતરૂપે મળી શકે તેમ છે.
નિવૃત્તિની ઈચ્છાના પાત્ર ભેદે અનેક પ્રકારે પડી જાય છે, અને તે રીતે છેવટને પ્રકાર તદ્દન નિર્વાણેચ્છા સુધી જઈ પહોંચે છે.
૬. પ્રાણી માત્રની અનેકવિધ અનેક જરૂરીયાતે જેમ
- ૧૬૩
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે :-સૂત્ર
પ્રકૃતિના ગંભીર ખજાનામાંથી જન્મે છે, તેમ-તે પુરી પાડી નારા અનેક સાધને પણ પ્રકૃતિના ગંભીર ખજાનામાંથી જ જન્મે છે.
માનવ પ્રાણી બુદ્ધિ, શક્તિ અને સાધનસંપત્તિમાં સર્વોત્તમ છે, અથવા જે માનવ પ્રાણી બુદ્ધિ, શક્તિ અને સાધનસંપત્તિમાં સર્વોત્તમ છે, તે પિતાની પ્રત્યેક જરૂરીયાતે. નિયમસરના શુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક સાધને દ્વારા પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્રકૃતિના ખજાનામાંથી મળતા એ સાધનને વિવેકભરી દીર્ધદષ્ટિથી વિચારપૂર્વક શુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક નિયમસરનું રૂપ આપી માનવ પ્રાણએ એવી રીતે વ્યવસ્થિત ગેઠવ્યા છે કે-જ્યારે, જે વખતે, જેની આવશ્યકતા ઉભી થાય, ત્યારે, તે જ વખતે, તેને યથાયોગ્ય રીતે ઉપયોગ બરાબર કરી શકાય.
૭. જે માનને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરવાની જરૂરીયાત ઉત્પન્ન થાય છે, તેને તે મેળવી આપવા માટે જે સાધનની જરૂર છે, તે સાધને પ્રાય: નિયમસરના વૈજ્ઞાનિક તર પર રચાયેલા તીર્થ દ્વારા જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
અમે “પ્રાય” શબ્દ એટલા જ માટે વાપર્યો છે કેનિયમબદ્ધ કરવાના ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરવા છતાં પ્રકૃતિ એ એક એવી ગંભીર વસ્તુ છે કે-જેની અગાધતાને એક પણ બાબતમાં સંપૂર્ણ પાર પામ સર્વથા અશક્ય જ છે. અને તેથી જ-અમે જે બનેના નામસ્મરણને પણ અત્યારે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને સી ઈ નું શ સ ન ત –
વંદન કરીએ છીએ, એવા ભગવાન આદિપ્રભુના પૂજ્ય માતા મરુદેવા વિગેરે તીર્થની મદદ વિના પણ નિવણને
ગ્ય સામગ્રી પ્રાપ્ત કરી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યાના વિરલ દાખલાઓ મળી આવે છે.
એક એવી રચના છે કે-જેમાંથી નિર્વાણ પ્રાપ્તિના દરેકે દરેક સાધન યથાશક્તિ યથાયોગ્ય જરૂરીયાત પ્રમાણે પ્રાણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
સદા વન્દ ભગવાન મહાવીર વર્ધમાન પ્રભુએ હમણું જ પોતાને મહત્વના અગ્લાન ધર્મોપદેશમાં મેઘજળની માફક સર્વ શ્રોતાઓની ભાષાઓમાં પરિણામ પામી જતી, અતિશાયિની અને જનગામિની વાણદ્વારા ફરમાવ્યું છે કે
જગતમાં નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરવાને અમેઘ કઈ પણ ઉપાય હેય, તે તે માત્ર સામાયિક ધર્મ જ છે. ” અને હું કહું છું કે – '
“તે સામાયિક ધર્મ પ્રાપ્ત કરવાને જગમાં કઈ પણ અમેઘ ઉપાય હોય, તો તે માત્ર આ તીર્થ જ છે. ” અને તેટલા જ માટે જેની પુનઃ સ્થાપના હમણાં જ આ સર્વ પરિષદની સમક્ષ તેઓએ સ્વયં પોતે જ શ્રીહસ્તે કરી છે.
જે માનવ સૃષ્ટિ અનાદિ છે, તે તેની સર્વ જરૂરીયાતે અનાદિ છે. જે તેની સર્વ જરૂરીયાતે અનાદિ છે, તો તેની નિર્વાણની ઈચ્છા કે અનાદિ છે જે નિર્વાણની ઈચ્છા
१४५
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું રે મિ ભ તે !-સ્ ત્ર
અનાદિ છે, તે તેના સાધનો પુરાં પાડનારી યાજનાતી, તે પણ અનાદિ છે.
૮ જગમાં પદાથધર્મના મહાન પરિવર્તક કાળ પદાર્થ છે. સદૈવ જગવ્યાપી એવા એ કાળ એવા તે વિચિત્ર અખંડ પદાર્થ છે કે જગતમાંની અસંખ્ય વિચિત્ર પરિસ્થિતિઓ અને પદાર્થ-ધર્મોના પરિવર્તક અને ત વિચિત્ર નાના નાના કાળ-ચક્રોની સમુડાત્મક વિચિત્ર યાંત્રિક યેાજનાથી જાણે ચે!જાયેલા હાય તેમ, જગમાં જે અનંત પરિવર્તના સદા ચે કર્યે જ જાય છે.
જગતમાંના વાસ–ક્ષેત્રા નામના પદાર્થોના પરિવત ક અવસ્થિત કાળ ચક્રો અને ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી રૂપ અનવસ્થિત કાળ ચક્રો: એમ દ્વિધા કાળ-ચક્રોની અસરથી અનાદ્યનન્ત તીર્થની પણ દ્વિધા સ્થિતિ છે.
અવસ્થિત કાળચક્રેાની અસરવાળાં ક્ષેત્રામાં પણ સદાભાવ અને સદા—અભાવ ૩૫ એ પ્રકારની તીની સ્થિતિ છે. અનવસ્થિત કાળચક્રોની અસરવાળાં ક્ષેત્રામાં તીર્થોત્પત્તિને માટે ચેાગ્ય આર્ય ક્ષેત્ર વિભાગ અને તીર્થાત્પત્તિને માટે સદા યેાગ્ય અનાય ક્ષેત્ર વિભાગ: એમ એ રીતે તીની સ્થિતિ છે. આ ક્ષેત્ર વિભાગમાં પણ અતીર્થંકાળ અને તીથ પ્રવર્તન કાળ: એમ એ રીતે તીથની સ્થિતિ છે.
અતી કાળ ત્રણ રીતે છે. અનુત્પન્ન તીર્થં કાળ, તી વિચ્છેદ કાળ અને દીઘ કાળ સુધી તીર્થં વિચ્છેદ કાળ,
૧૬૬
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ માયિક ધામ અને તી તું શા સ ન તે સ્ત્ર
ઉત્સર્પિણી અવસ્થામાં અને અવસર્પિણી અવસ્થામાં પ્રથમથી જ તીર્થની ઉત્પત્તિથી લઇને તદ્દન તીર્થં વિચ્છેદ સુધીના અને તે તે તીર્થંકરની ની સ્થાપનાથી લઇને પછી પછી થતા તીર્થંકરના તીર્થ સુધીનેઃ એમ તી પ્રવર્તીન કાળ એ રીતે છે,
જે અનવસ્થિતકાળે, જે ક્ષેત્રમાં કઈ પણ માનવ હૃદયમાં અમુક ચોક્કસ હદ સુધીની અપમાં અપ નિ‰પ્તિની ઈચ્છા જાગ્રત થાય છે, ત્યારે તીને યોગ્ય સામગ્રીએની ઉત્પત્તિ થવા માંડે છે, અને જ્યાંસુધી કાઇ પણ માનવ હૃદયમાં અમુક ચાક્કસ હદ સુધીની અલ્પમાં અલ્પ નિવૃત્તિની ઇચ્છા ચાલુ હાય છે, ત્યાં સુધી જ તે ક્ષેત્રમાં તીથ પ્રવર્તે છે.
૯. કૃષિ ક્ષેત્રમાં જેમ મર્યાદિત કાળે કસની વધ-ઘટ થાય છે; તેમ, ઉત્સર્પિણી કાળે પ્રકૃતિની અનુકૂળતા પ્રમાણે વાસક્ષેત્રમાં શરીર, આયુષુ, શુભ પરિણામ: વિગેરેમાં ઉત્તરાત્તર વૃદ્ધિ અને અશુભ પરિણામામાં હાનિ થાય છે. અને અવસર્પિણી કાળે પ્રકૃતિની પ્રતિકૂળતા પ્રમાણે વાસ ક્ષેત્રામાં શરીર, આયુષુ, શુભ પરિણામ: વિગેરેમાં ઉત્તરાત્તર હાનિ, અને અશુભ પરિણામેામાં વૃદ્ધિ થાય છે,
તે બન્નેના છ છ વિભાગેા છે. પ્રત્યેક વિભાગ આરક નામથી ઓળખાય છે. અર્થાત્ બન્નેના મળીને માર આરકનું એક અનવસ્થિત કાળચક્ર થાય છે.
ro
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે –સૂત્ર
એવા અનંત કાળચકો અહેરાત્રની માફક પસાર થઈ ગયાં અને થશે.
૧. સુષમ-સુષમા, ૨. સુષમા, ૩. સુષમ-દુષમા, ૪. દુષમ-સુષમા, ૫. મા, ૬. દુષમ-દુધમાં. ૧. દુષમદુષમા, ૨. દુઃષમા, ૩. દુષમ-સુષમા, ૪. સુષમ-દુઃખમાં, ૫. સુષમા, ૬. સુષમ-સુષમા. એમ અનુકમે અવસાવણી કાળના છે, અને ઉત્સપિણ કાળના છ આરકે છે.
અવસર્પિણી કાળમાં ત્રીજે સુષમ-દુષમા, ચોથો દુષમસુષમા અને પાંચમે દુષમ-તીર્થ પ્રવર્તન કાળ એટલે સામાયિક ધર્મારાધનને માટે યોગ્ય કાળ છે. અને ઉત્સર્પિણ કાળમાં ત્રીજે દુષમ-સુષમાં અને સુષમ-દુષમા તીર્થ પ્રવર્તન કાળ એટલે સામાયિકધર્મારાધનાને માટે ગ્ય કાળ છે.
૧૦. આ ભારતવર્ષ અવસ્થિત કાળચકોની અસરવાળાં ક્ષેત્રોમાંનું વાસ-ક્ષેત્ર છે. તેમાંના સાડી પચ્ચીસ આર્ય ક્ષેત્રે તીર્થોત્પત્તિને વેગ્ય ક્ષેત્રે છે.
અનંત કાળચકોની અસરમાંથી પસાર થઈ ચૂકેલા આ ભારતવર્ષમાં અનંત તીર્થ પ્રવર્તન થઈ ચૂક્યા છે અને અનંત તીર્થ પ્રવર્તને થશે.
વર્તમાન પરિસ્થિતિમાં જે કાળચકની અસરમાંથી ભારતવર્ષ પસાર થાય છે, તે ચાલુ કાળચક્રને અવસર્પિણી વિભાગ છે.
અવસર્પિણી કાળના તૃતીય આરકને અંતે તત્પ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને સી ઈ નું શ સ ન તન્ના
ત્તિને યોગ્ય સામગ્રી ઉત્પન્ન થવા માંડે છે. અને તીર્થ ઉત્પન્ન થઈ પંચમ આરકના અંત સુધી પ્રવતીને વિચ્છેદ પામે છે. અને ઉત્સપિણ કાળના તૃતીય આરકમાં તીર્થ ઉત્પન્ન થઈ ચતુર્થ આરકના અંત સુધી પ્રવર્તીને વિચ્છેદ પામે છે. આ શાશ્વત સ્થિતિ છે.
આ ભારતવર્ષમાં આ ચાલુ અવસર્પિણી કાળમાં– સુષમ-સુષમા આરક વ્યતિક્રાંત થયે, એમ સુષમ આરક પણ વ્યતિકાંત થયે. એમ સુષમ-દુષમા આરક પણ ઘણે
વ્યતિક્રાંત થઈ ચૂક્યું, અને ચોરાશી લાખ પૂર્વ અને નેવ્યાસી પખવાડીયા જેટલે બાકી રહ્યો ત્યારે આષાઢ વદી ચેાથને દિવસે ચંદ્ર જ્યારે ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં બિરાજમાન હતું, ત્યારે ઇદ્યા ભૂમિમાં નાભિકુલકરને ત્યાં મરુદેવાની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયેલા આદિ તીર્થપ્રવર્તકને જીવાત્મા સંકાંત થઈને નવ માસ અને સાડાસાત દિવસ વ્યતિક્રાંત થયા ત્યારે ચૈત્ર વદી અષ્ટમીને દિવસે અર્ધરાત્ર સમયે ત્યારે પણ જ્યારે ચંદ્ર ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં બિરાજમાન હતે–ત્યારે જમેલા આદિ રાજા, આદિ માનવ–સમાજ વ્યવસ્થાપક, આદિ મુનિ અને આદિ તીર્થપ્રવર્તક એવા નાભિ કુલકરના પુત્ર ભગવાન શ્રી રાષભદેવ પ્રભુએ વ્યાશીલાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થ ધર્મ પાળી પછી સામાયિક ધર્મ અંગીકાર કરી એક હજાર વર્ષ સુધી છદ્મસ્થ મુનિપર્યાય સમાપ્ત કરી પુરિમતાલ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક હૈ મિ. ભ તે !-સ્ વ
નગરીએ શટમુખ નામના ઉદ્યાનમાં ફાગણ વદી ૧૧ ને દિવસે તે જ નક્ષત્રમાં ચંદ્ર બિરાજમાન હતા ત્યારે પૂર્વાલ્ગુ ભાગમાં વડના ઝાડ નીચે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી પ્રથમ તીર્થં પ્રવર્તાવ્યું છે. ત્યાર પછી પણ ભગવાન પાર્શ્વનાથ સ્વામિ સુધીના ખીન્ન ખાવીશ તીર્થં પ્રવર્ત કાએ જુદે જુદે વખતે તી પ્રવર્તાવ્યું છે. અને ભગવાન્ મહાવીર વધમાન સ્વામિ પણ એવા જ ચાવીશમા તીર્થંપ્રવર્તક મહાપુરુષ છે.
અહા ! જગત્માં ઉદ્યોત કરનારા, અર્હત્, જીન, કેવળી: એવા એ ચાવીશે ય ધમ તીર્થ -પ્રવર્તી કાને ત્રિવિધે ત્રિવિષે મારાં સહસ્ર વંદન ! ! ! સહસ્ર વંદન ! ! ! કે જેઓના સર્વ પ્રકારે સઢા-પૂજ્ય એવા નામ, સ્થાપના, દ્ર અને ભાવ સદાકાળ ત્રિભુવનને પાવન કરે છે. ”
“ અમારાં પશુ સહસ્ર વંદન ! સહસ્ર વદન ! !! એમ અનુવાદ કરી સર્વાં પાદાએ અંજિલ જોડી મસ્તક
નમાવ્યાં.
""
૧૧. ત્રિશલાન ંદન, ત્રિભુવનવન્તન એ ભગવાન્ મહાવીર કાણુ ? આ મગધ મંડળમાં આવેલા વૈશાળી અને રાજગૃહના રાજ્ગ્યાની વચ્ચેના ભૂમિપ્રદેશના અધિષ્ઠાતા, ભગવાન્ ઋષભનાથ પ્રભુએ સ્થાપેલા પ્રાચીન ઇવાફૂ વંશની જ્ઞાત શાખામાં ઉત્પન્ન થયેલા, ક્ષત્રિ
૧૯૦
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક ધમ અ ને તી થ નું શા સ ન ત ન્ય
યકુંડગ્રામવાસી સિદ્ધાર્થ નરેન્દ્રના કુળદીપક અને ચિત્ર શુદી ૧૩ ને દિવસે જન્મેલા ત્રિશલાદેવીના નાના પુત્ર નામે શ્રી વર્ધમાનકુમાર, તે જ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ.
માતા-પિતાના અનુરોધથી ૩૦ વર્ષ ગાઈને અનુભવ કરી, વડિલ બંધુ મહારાજ શ્રી નદિવર્ધન દેવની અનુમતિ મેળવી, નિઃસાર અને જન્મ જરા મરણથી પિડિત જગતને અશરણ સમજી, રાજકુટુંબના વિપુલ વૈભો છે, અશુભનું શામક અને કલ્યાણનું સાધક શ્રમણલિંગ ધારણ કરી નિર્વાણને ઉદ્દેશીને અણગાર મૂંડ થયા, અને અનેક ભવેમાં નિરંતર શુભ કર્મની આસેવનાથી સંસ્કારસંપન્ન જે આત્મવાનનું અચળ સત્વ પ્રાણીઓના હિતને માટે જાગી ઉઠયું છે, એવા એ સ્વયંભુદ્ધ મહાપુરુષ, મન-વચન-કાયાથી કરણ, કારણ અને અનમેદનના પ્રકારે કરી પંચ મહાઅવિરતિઓના પ્રત્યાખ્યાન રૂપ પંચ મહાવ્રત સાથે-શીળ રૂપ સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરવા માટે મહાપ્રતિજ્ઞા લઈ એકાકી બહાર નિકળી પડ્યા હતા.
એ મહા સાધનાને પરિણામે, સાડાબાર વર્ષને અંતે શુદ્ધ-દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ અને સમાધિના અપૂર્વ બળથી મહાદિકને નાશ કરી, ગઈ સાંજે જ જંભક ગ્રામની પાસે રહેતી ઋજુ પાલિકા નદીને કિનારે શુદ્ધ, બુદ્ધ, સ્નાતક અને કૃતકૃત્ય સર્વજ્ઞ-કેવળી થઈ તેમણે મહા
૧૭૧
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
ફળ પ્રાપ્ત કર્યું છે.
સકળ પ્રાણી વર્ગના હિત માટે પોતે જાતે જ આચરણ કરીને અનુભવેલા અમેઘ સામાયિક ધર્મને ઉપદેશ આપી, સંસાર સમુદ્રમાંથી તારવાને સમર્થ એવા ધર્મ તીર્થની પરંપરા મુજબ આવતા સ્વાભાવિક રીતે જ સ્થાપના કરી આજે હમણાં જ ત્રિભુવન-પૂજ્ય તીર્થકર પદ પ્રાપ્ત કરી ધર્મચક્રવર્તિ તીર્થકર થયા છે.
એવા એ પૂજ્યતમ દેવાધિદેવ પરમર્ષિ અહેન મહાવીર દેવને હું ત્રિકરણ શુદ્ધિએ નમસ્કાર કરું છું. કે જેઓના પૂજનથી અનુક્રમે મન પ્રસાદ, સમાધિ અને છેવટે નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે.” એમ કહી અંજલિ ત્રણ વાર મસ્તકે ચડાવી.
“અમે પણ એ પૂજ્યતમ દેવાધિદેવ પરમષિને ત્રિકરણ શુદ્ધિએ નમસ્કાર કરીએ છીએ, નમસ્કાર કરીએ છીએ.” એમ અનુવાદ કરી સર્વ પાર્ષદએ પણ અંજલિ જેડી ત્રણવાર મસ્તકે ચડાવી.
૧૨. અનાદિકાળ સંસિદ્ધ આ તીર્થ કે જે જગતમાં મહાન આધ્યાત્મિક શાસન તંત્ર [ સંસ્થા ] છે. જેને આશ્રય કરીને પ્રાણીઓ સામાયિક ધર્મ દ્વારા શાશ્વત કલ્યાણ–મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. તેને સંક્ષિપ્ત કલ્પ: [ આમ્રાય-રચના-અંધારણ ] આ પ્રમાણે છે–
૧૩, આ મહા સમવસરણ કે જે જગની સર્વોત્તમ
૧૭૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ તધ મ તે તી ધમનુંશા સ ન તન્ત્ર
વિભૂતિએ અને સુંદરતાના સંગ્રહસ્થાન જેવું છે, તે આ તીના તંત્રની સ્થાપના, પ્રચાર અને વ્યવસ્થા વિગેરે કાર્યા ચલાવવા માટેનું કેન્દ્રભૂત એક મહાન્ કાર્યાલય છે.
જેના મધ્ય ભાગમાં બેસીને મહાન્તી પ્રવર્તી કે કલ્યાણકર ઉપદેશ અને માર્ગ ઉચ્ચારે છે. જેમાં બેસીને એકત્ર થયેલા સ સત્પાત્ર પ્રાણીએ “ પેાતાનું કલ્યાણ સર્વ કરનાર છે,” એમ સમજીને એ ઉપદેશ સાચા દિલથી શ્રવણુ કરે છે, અને કેટલાક અધિકારી પાત્રા જેના આશ્રયમાં રહી જગમાં તેના પ્રચાર કરવા નિકળી પડે છે.
આ સિંહાસન: કે જેની ઉપર, અને તેની વચ્ચે રહેલા ચૈત્યવૃક્ષની નીચે બેસીને મહાન તી પ્રવત કે ઉપદેશ ઉચ્ચારે છે તે, તીના સર્વાં કાર્યો ચલાવવા માટેનું કાર્યાંસન છે, સમવસરણનું કેન્દ્ર છે, અનાદ્યનન્ત ભાવ તીનું ક્ષેત્રાકારે મૂર્તસ્વરૂપ કેન્દ્ર છે; કે જેને નમસ્કાર કરવા દ્વારા ખુદ તીર્થં પતિ અને બીજા પણ તીર્થોનુયાયિઓ ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી “નમે તિત્થસ” કહી અનાદ્યન્ત ભાવ તીને જ વંદન કરે છે અને પછી જ સિંહાસન પર બેસી ઉપદેશ ઉચ્ચારે છે.
ગણધર, આચાર્યાદિક અર્હત્ તીના અધિકારસંપન્ન ઉપદેશકેાના ઉપદેશની આસોપનતા અને શાસન તંત્રના જવાબદાર પ્રતિનિધિ તરીકેની પ્રતીતિ ખાતર તેઓના ઉપ
૧૯૩
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-- 2
દેશ સ્થાનની યત્કિંચિત સમવસરણરચનાનુકાર વિશિષ્ટ સૌન્દર્યયુક્ત જન તથા, તીર્થના મહત્વના સર્વ કાર્યો પર એકતંત્રતા અને તંત્રપરતંત્રતાની મુદ્રાસૂચક –મહા સમવસરણમાં શ્રી તીર્થંકર પ્રભુની હાજરીમાં પ્રવર્તતા મહત્વના સર્વકાર્યોના પ્રસંગેની ઉજજવળતાના અનુકરણ રૂપ તે સકળ સામગ્રીની-નંદિમય મૂર્તિની સ્થાપનાયુક્ત ક્ષેત્ર મર્યાદામાં જ સર્વ કા પ્રવર્તાવવાની–ોજનાઃ એ બને યોજનાઓ તંત્રની સુતંત્રતા સૂચવે છે.
૧૪. કૃતકૃત્ય એવા તીર્થકર ભગવતે પણ અનેક ભમાં તીર્થની મદદથી જ ભાવિતાત્મા થઈ, તીર્થકરપણા સૂધી પહોંચ્યા હોય છે, અને તીર્થના સ્થાપક તથા પ્રવર્તક છતાં પિતે પણ તીર્થનું એક સર્વોત્તમ પ્રધાન અંગ છે. તેથી જ ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ “ નામે તિથસ ” કહી તીર્થને નમસ્કાર કરે છે. કારણ કે—જેમ સમ્રાટને રાજ્યશાસનરાજ્યતંત્રાન્તર્ગત સમ્રાર્ન કલ્પને અનુસરીને વર્તવાનું હોય છે, તેમ ધર્મતીર્થસમ્રાટ તીર્થકરેને પણ તીર્થકલ્પાન્તર્ગત તીર્થંકરેના શાશ્વત્ કલ્પને અનુસરીને જ વર્તવાનું હોય છે.
૧૫. સમવસરણના મધ્ય ભાગમાં બેસીને જ્યારે તીર્થકરે પિતાના જીવનમાં અનુભવેલા સામાયિક ધમની હાદિક દેશના જગતના કલ્યાણ માટે સતિશયિની વાણી દ્વારા પ્રકાશે છે ત્યારે, જેમાં પુષ્કરાવ મેઘની અનવરત ધારાથી મુદ્દલ પત્થર પણ કંઈક આર્ટ થાય છે, તેમ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક છું અને તી નુ શા સ ન ત ન્ત્ર
ગમે તેવા કંઠાર અસત્પાત્ર આત્માઓને પણ અલ્પમાં અલ્પ અસર તેા થયા વિના રહેતી જ નથી, તે પછી સત્પાત્ર આત્માની તે! વાત જ શી કરવી ?
જેમ મેઘધારાહત કખ પુષ્પામાં વિકાસ થાય છે, તેમ તમામેતમામ સ્ત્રી અને પુરુષ રૂપ એવા દેત્ર, માનવ અને તીય ચા ઉપર એ કલ્યાણમય ઉપદેશની જે અસર થાય છે, તેથી પ્રત્યેક શ્રોતા પ્રાણીના આત્મામાં જરૂર કંઈક ને કંઈક વિકાસ થાય જ છે.
તે વિકાસની ભૂમિકાઓના પાત્રભેદે અનેક પ્રકાશ પડી જાય છે—જેવા કે—અપૂવ કરણી, અનિવૃત્ત, દર્શોનાસ્વાદી, મિશ્રદર્શીની, ઉપશમાદિક સમ્યગ્દની [ શ્રાદ્ધ ], શ્રાવક, દેશવિરત, સવિરત,—તેમાં પણ—અનતવિયાજક, દર્શીનમેાહક્ષપક, મેાહેાપશમક, ઉપશાન્ત મેાહ, મેહક્ષપક, ક્ષીણમેહ, અને જીન [ કેવળી ] તેમાં પશુ સચેાગ, અયેાગ અને સિદ્ધ.
૧૬. સમ્યગ્દની પાત્રથી લઇને સર્વે સામાયિક ધર્મના આરાધકો છે. અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન તીર્થ અને ધર્મારાધન માટેની મુખ્ય ભૂમિકા છે.
૧. સમ્યગ્દશક સામાયિક ધર્મ ના આરાધક, ૨. શ્રુત સામાવિક ધના આરાધક, ૩. દેશવિરત સામાયિક ધના આરાધક, ૪. અને સ વિતથી માંડીને વિકાસભૂમિના શેષ સ પાત્ર સવરત સામાયિક ધર્મોના આરાધકો છે.
પ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
જે સ્ત્રીઓ અથવા પુરુષોને વિદ્યાસ સવે વિરત ભૂમિકા સૂધી પહોંચી જાય છે, તેઓ અણગાર મૂડ થઈ અગારમાંથી નિષ્ક્રમણ ઈચ્છે છે. ત્યારે તેઓને તીર્થ કર ભગવાન નિગ્રંથ શ્રમણલિંગની અનુજ્ઞા આપી નિગ્રન્થ વા નિર્ચથીને નિર્ચન્થ, પુલા, બકુશ, કુશળ અને સ્નાતક રૂપ–નિગ્રન્થના કઈ પણ વર્ગમાં યથાયેગ્ય રીતે સ્થાપે છે.
જે સ્ત્રી અથવા પુરુષ તેમ નથી કરી શકતા, તે સ્ત્રી અથવા પુરુષ અગારમાં રહી શ્રાદ્ધ, શ્રાવક અને દેશ-વિરત રૂપે શ્રમણોપાસક અને શ્રમણે પાસિકા થઈ સામાયિક ધર્મ ની આરાધના કરે છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિક સિવાયની વિકાસકમની પ્રાથમિક ભૂમિકામાં પસાર થતા બાકીના જીવાત્માઓ કે જેઓની ઉપર ઉપદેશની અસર થઈ હોય છે. તેમાંના કેટલાક માર્ગગામી થાય છે, અથવા તેમ થવા પ્રયત્ન કરે છે. અને સ્વભાવથી જ નિર્વાણ નહીં ઈચ્છનારા અભ જેવા અસત્પાત્ર શ્રોતાઓ પણ છેવટે યથાપ્રવૃત્ત ભૂમિકાને સ્પર્શ કરી યત્કિંચિત્ શ્રત સામાયિક ધર્મને લેશ માત્ર પણ લાભ પ્રાપ્ત કરે છે.
૧૭. તીર્થકરેના પ્રથમ ઉપદેશની સૌથી પહેલી વિશેષ અસર જેઓની ઉપર થાય છે, એવા શ્રમણલિંગધારી થયેલા બીજ બુદ્ધિના ધણી તીર્થકર ભગવંતના મુખથી ત્રણ અર્થ–પદેને પ્રાપ્ત કરી સામાયિક ધર્મને કેન્દ્રમાં રાખીને દ્વાદશાંગ રૂપ મહાકૃત-શાસ્ત્રની અંતર્મુહૂર્તમાં જ
૧૯૬
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માલિક છે અને તી થ નું શ સ ન તન્ન
રચના કરે છે.
અપમાં અલ્પ મૃતથી માંડીને સંપૂર્ણપણે એ પ્રવચન શ્રુત-જ્ઞાનના આરાધક શ્રુત સામાયિક ધર્મના આરાધકે કવાય છે. - મડાદંડક-સામાયિક સૂવાદિક આવશ્યકાદિકના અધ્યેતાથી માંડને યાવત યથાયોગ્ય અનેક પ્રકારના કૃતના શ્રોતા શ્રાવકથી માંડીને, તથા આચારાંગથી માંડીને સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીના અધ્યેતા શ્રમ સુધીમાં-બુત સામાયિક ધર્મના આરાધના–પદજ્ઞાતા, પતસમુદાય જ્ઞાતા, ઉદ્દેશ જ્ઞાતા, ઉદ્દેશ સમુદાય જ્ઞાતા, અધ્યયન જ્ઞાતા, અધ્યયન સમુદાય જ્ઞાતા, અંગ જ્ઞાતા, અંગ સમુદાય સાતા, યાવત્ એકાદશાંગધર, પ્રાભૃતપ્રાભૃતજ્ઞ, પ્રાભૃતપ્રાભૃત સમુદાયન્ન, વસ્તુશ, વસ્તુ સમુદાયણ, પૂર્વસ, પૂર્વ સમુદાયજ્ઞ, યાવતુ ન્યૂનદાપૂર્વધર, દશ પૂર્વધર, ચતુદશ પૂવેધર અને છેવટે સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીનાધારક એવા અનેક પ્રકારે પડી જાય છે.
૧૮. આ રીતે સામાયિક ધમાધકના જુદી જુદી અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારે પી જાય છે-સ્ત્રી અને પુરુષ રૂપે તથા અગારિ અણગરિ રૂપે પ્રકારે પડે છે.
ઉપશમદશની, ક્ષાપશમિક દર્શની, વેદની અને ક્ષાયિકદર્શન: એ રીતે પણ ચાર પ્રકારે પડે છે.
મતિજ્ઞાની-શ્રુતજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ. ભ તે !-સ્ ત્ર
અને કેવળજ્ઞાની: એ રીતે સામાયિક ધર્મોના આરાધકાના વો પડે છે.
સામાયિક ચારિત્રી, દેપસ્થાપ્ય ચારિત્ર, પરિહારવિશુદ્ધિક, સૂક્ષ્મસ'પરાયચારિત્રી, અને યથાખ્યાતચારિત્રી: એ પાંચ રીતે પડ્યુ સામાયિક ધારાધાન! પ્રકારે પડે છે. નિગ્રંન્થ, પુલ્લાક, અકુશ, કુશીલ, અને સ્નાતક: એ પાંચ નિગ્રન્થ અને છઠ્ઠા સગ્રન્થ: એમ છ રીતે સામાયિક ધર્માંના આરાધકાના વર્ગો પડે છે.
૧૯. [ એક કે અનેક વ્યક્તિનું ] કાઇ પણ કા જ્યારે સમુદાય સ્વીકારે છે, સમુદાય માટે હેય છે, અથવા એકથી વધારે વ્યક્તિએ કોઇ પણ વિશિષ્ટ હેતુથી કોઈ પણ એક સંબંધમાં જોડાય છે, ત્યારે સની સુબ્યવસ્થા માટે કાઇ ને કેાઈ જાતની વ્યવસ્થા નિયત કરવી પડે છે.
નિયત કરવામાં આવતી વ્યવસ્થા માટે નિયમસરના શુદ્ધ અને ન્યાય્ય વૈજ્ઞાનિક તત્ત્વ પર રચાયેલી યાજના— અંધારણ-તત્ર સ્વાભાવિક રીતે જ અસ્તિત્વમાં આવે છે. જે સામાયિક ધર્મ તીર્થંકર ભગવંતનું વ્યક્તિગત આચરણ છે, જે સામાયિક સૂત્ર તીર્થંકર ભગવંતનું માત્ર નાનું છતાં ગંભીર પ્રતિજ્ઞા વાક્ય છે, અને જે સ્વયં સબુદ્ધ તીર્થંકર ભગવત પાતે પણ તદ્દન સ્વતંત્ર જ છે; તે સામાયિક ધર્મ, તે સામાયિક સૂત્ર અને તે તી કર ભગવંત: એ સર્વ, જયારે તેએ સામાયિક ધર્મોના જાહેર ઉપદેશ
૧
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મયિ કે ધા
અને તી તું શા સ ન તન્ત્ર
આપે છે, અનેક ભાવિક શ્રોતાએ તે સાંભળે છે, સાંભળીને અનેક ભાવિતાત્માએ તેનું આચરણ કરવા નીકળી પડે છે, ભગવંતના શિષ્ય થાય છે, અને પ્રતિજ્ઞાવાક્ય-સામાયિક સૂત્રના ઉચ્ચાર કરે છે. ત્યારે આમ સંખ્યા વધતાં શરૂઆતમાં ગુરુશિષ્ય ભાવ સબંધ નક્કી કરવા પુરતું પણ તંત્રનું ખીજ રાપાય છે. એટલે કે તીર્થતંત્ર અસ્તિત્વમાં આવવા માંડે છે. અને પછી એ સર્વે પણ તીર્થતંત્રના અંગેા બની જાય છે. અર્થાત સામાયિક ધ સર્વ તીર્થોનુયાયિઓના ધર્મ થાય છે, સામાયિક સૂત્ર અને તદનુસારી દ્વાદશાંગ પ્રવચન સ તી નુયાયિઓનુ શ્રુત થાય છે, અને તીર્થંકર ભગવત તથા તેમના શિષ્યેા વિગેરે, સર્વ તીર્થાનુયાયિઓના આસ પુરુષા થાય છે, સ્વામિ અને નાયક થાય છે. એકંદર એ સર્વે તીથ -તંત્રના અ ંગા જ અને છે. એટલે જ શ્રી તીર્થંકર પ્રભુને પણ શ્રી તીને નમસ્કાર કરવા પડે છે. !
૨૦. જગને ઉપયાગી એવું સ્થાયિ કે પ્રાસંગિક કેઇ પશુ તંત્ર જ્યારે અસ્તિત્વમાં આવે છે, ત્યારે તેના— ઉદ્દેશ, હેતુ, પરિણામ, પ્રચારક, આંત—ખાદ્ય વહીવટ, નાના-મોટા અધિકારીઓ, ઉત્પાદક વ્યક્તિ, ઉત્પત્તિના દેશ -કાળ, દેશ–કાળ અનુસાર નિયમા, અધિકારિઓની ફરજસત્તા-અધિકારના વિસ્તાર અને મર્યાદા, પરસ્પરના આંતર્ –બાહ્ય સંબંધ, વ્યક્તિગત અને સામુદાયિક–સ્થાનિક અને સમગ્રને લગતા–સનાતન અને માત્ર સચાગ વિશેષમાં જ
૧૯
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે - ૦
ઉપયોગી-એવા અનેક નિયમ, મિલ્કતે, સભ્ય, પ્રતિનિધિઓ, પ્રવેશ-નિર્ગમના નિયમે, સંધિ-વિગ્રહ, ઉત્સર્ગઅપવાદ, પ્રચારના સાધને, પ્રભાવક અને ખ્યાતિકર જનાઓ, તંત્રનીતિ અને માર્ગદર્શન કરાવનાર ગ્રન્થ સંગ્રહ, કટેકટિના જોખમમાંથી તંત્રને બચાવી લેવા માટેની આપનિષદિક જનાઓઃ વિગેરે અનેક વ્યવસ્થિત સામગ્રીઓ અસ્તિત્વમાં આવે જ છે.
આવી સર્વ જનાઓ સાથે તીર્થકર ભગવંતે જે તંત્ર સ્થાપે છે, તે તીર્થ કહેવાય છે. તેઓ આવા તીર્થ– તંત્રને કરે છે, માટે તીર્થકર કહેવાય છે.
આ સર્વ યોજનાઓના માર્ગ બતાવનાર વિજ્ઞાને જુદા જુદા ક૯પ રૂપે દ્વાદશાંગીમાં વ્યવસ્થિત કરવામાં આવે છે.
જ્યારથી તીર્થકર ભગવંત અગ્લાન ધર્મોપદેશ આપવા માંડે છે, ત્યારથી તીર્થના તંત્રને લાયક સામગ્રીઓ પ્રત્યક્ષ રૂપે ઉત્પન્ન થવા માંડે છે, અને તીર્થ સ્થપાતાં તે સર્વ સામગ્રીઓ તીર્થનું અંગ બની જાય છે.
ર૧. વ્યક્તિગત ગ્યતાએ સમ્યગ્દશની એવા કઈ પણ પુરુષ કે સ્ત્રીઓ તીર્થના સભ્યો છે. એટલે કે શ્રમણપાસકે, શ્રમણોપાસિકાઓ, તીર્થંકર ભગવંત સુધીના સર્વ શ્રમણનિર્ચા અને શ્રમણનિગ્રંથીઓઃ એ સર્વ સભ્યો છે.
સમ્યગ્દર્શન તીર્થના શાસન તંત્રના સભ્ય થવા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા વિ ક ધર્મ અને તી થ નું શા સ ન તન્ન
માટેની અલ્પમાં અલ્પ છતાં ખાસ અગત્યની પ્રાથમિક યેગ્યતા છે. તે ન હોય તે, ગમે તેવા કૃતધર કે આચારસંપન્ન કે તપસ્વી વ્યક્તિને તીર્થના સભ્ય તરીકે પણ સ્થાન મળી શકતું જ નથી. અર્થાત તે વ્યક્તિને તીર્થમાં પ્રવેશ થઈ શકે નહીં. પ્રવિણ હોય તે તેમણે પિતાના અને તીર્થના શ્રેય: માટે બહાર રહેવું જોઈએ, બહાર થવું જોઈએ.
૨૨. તીર્થની જવાબદારીના અલ્પમાં અલ્પ અધિકારથી માંડીને તીર્થકર સુધીના સર્વ અધિકારે શ્રમણૂલિંગી વર્ગને જ છે. એટલે કે ગૃહી કરતાં શ્રમણલિંગીને પ્રધાન અધિકારે માટે ખાસ કરીને વધારે ગ્ય ગણવામાં આવે છે. કારણ કે શ્રમણલિંગીનું આખું જીવન આત્મસાધના ઉપરાંત તીર્થને માટે જ હોય છે. તેથી જ જવાબદારીઓ ઉપાડવાને તે સમર્થ થઈ શકે છે. માટે જ તેમને શિર સર્વ જવાબદારીઓ મૂકવામાં તીર્થના તંત્રની વધારે સુવ્યવસ્થા છે. અને–ગૃહી વર્ગને તે માનવ તરીકે, આર્યસંસ્કારસંપન્ન વર્ગ તરીકે, વૃત્તિ સંપાદક તરીકે, કુટુંબીજન તરીકે એમ અનેક જવાબદારીઓમાંથી પસાર થવાનું હોય છે, ઉપરાંત - તીર્થના અનુયાયિ અને સભ્ય તરીકેની જવાબદારીમાંથી પશુ પસાર થઈ તીર્થની મદદથી આત્મગત કલ્યાણ સાધવાનું હોય છે. તેથી તેને તીથેના સર્વ અધિકારો અને સત્તા સંભાળવાને અશક્ત ગણવામાં આવે છે.
ર૩. તીર્થ તરફ જે અને જેટલી ફરજ શ્રી તીર્થકર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે :- ૨
ભગવાનની છે, તે અને તેટલી ફરજ પ્રત્યેક સભ્યની છે. પરંતુ પ્રત્યેક સભ્યમાં ફરજ બજાવવાની તેટલી શક્તિ નથી હોતી, માટે જ અધિકારી પાત્રની ગ્યતા પ્રમાણે અધિકારે, અધિકારે પ્રમાણે જવાબદારીઓ, અને જવાબદારીઓ પ્રમાણે સત્તા અને ફરજો નિયત કરી તીર્થની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે. અર્થાત–
પ્રત્યેક સભ્યને બે જાતની પ્રવૃત્તિમાંથી પસાર થવાનું હેય છે, એક - સ્વાત્મકલ્યાણ નિમિત્તે યથાશક્તિ સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરવું, એટલે કે–સામાયિક ધર્મનું અવલંબન લઈ વ્યક્તિગત પ્રગતિ કરી આત્મકલ્યાણ સાધવું તે. અને બીજુ તન, મન, ધન, કુટુંબ, સમાજ, પ્રજા, જ્ઞાતિ, લાગવગ, સત્તા, અધિકાર વિગેરે યાવત્ સર્વસ્વને સંપૂર્ણ ભેગ આપીને પણ તીર્થવત્સલ થવું, સ્વેચ્છાપૂર્વક તેની આધિનતા સ્વીકારવી, કટેકટિને પ્રસંગે પણ તેની રક્ષા કરવી, અપભ્રાજના નિવારવી, યાવત તીર્થની સવિશેષ પ્રભાવના પ્રસરાવવી, સર્વ જગજજતુઓને સાક્ષાત કે પરંપરાએ યથા
ગ્ય રીતે શાસન રસિક બનાવવા સુધીના પ્રયત્ન કરવા, વિગેરે વિગેરે. તીર્થના વાત્સલ્ય માટે અને તીર્થની અપબ્રાજનાના નિવારણ માટે નાનામાં નાના સભ્યને પણ સર્વ અધિકારિઓના સર્વ અધિકાર છે. પરંતુ તેણે બજાવેલા તે તે અધિકારે તે તે અધિકારીઓની વતી બજાવેલા છે એમ સમજી લેવાનું છે. છતાં તીર્થની અપભ્રાજના કરવા માટે
૧૮૨
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને ત થ નું શ સ ન તન્ના
ગમે તેવા મેટામાં મેટા અધિકારીને અપમાં અપ પણ અધિકાર નથી, અર્થાત તે તીર્થ બાહ્ય છે.
સામાયિક ધર્મના આરાધનથી થતી વ્યક્તિગત પ્રગતિને ભેગે પણ કટકટિને પ્રસંગે, તીર્થના તંત્રની રક્ષા કરવાની જવાબદારી પ્રત્યેક સભ્યને શિરે છે. કારણ કે ધર્મનું કારણ-સાધન તીર્થ છે. તીર્થ જોખમમાં હોય, તે ધર્મ પણ જોખમમાં હો સંભવિત જ છે.
ધર્મ માર્ગમાં ભૂલ કરનાર જેમ દષાનુરૂપ પ્રાયશ્ચિનથી શુદ્ધ થઈ આગળ પ્રગતિ કરી શકે છે, તેમ તીર્થની પ્રતિષ્ઠામાં થતી ક્ષતિની ઉપેક્ષા કરનાર શિક્ષાપાત્ર વ્યક્તિ પણ દેવાનુરૂપ પ્રાયશ્ચિત્તથી શુદ્ધ થઈ તીર્થ ભક્ત બની શકે છે.
ધર્મારાધનમાં થતી ખલનાના પ્રાયશ્ચિતના પ્રમાણમાં તી. થરાધનમાં થતી ખલનાનું પ્રાયશ્ચિત કંઇક તીવ્ર હોય છે. બન્ને જાતના પ્રાયશ્ચિત્તે તે તે ક૯પમાં સ્પષ્ટ વિભાગપૂર્વક નિયત કરી દ્વાદશાંગીમાં વ્યવસ્થિત કરવામાં આવ્યા છે.
૨૪ તીર્થના સર્વ સભ્યોને સમુદાય “સંઘ” ગણાય છે. અને શ્રમણ સમુદાય પણ મુખ્યપણે “સંઘ” ગણાય છે.
સંઘ બે પ્રકારે છે–પુરુષ રૂપે અને સ્ત્રી રૂપે અથત-શ્રાદ્ધશ્રમણોપાસકથી માંડીને કેવળી સુધીના શ્રમણો પુરુષ રૂપે, અને શ્રાદ્ધીશ્રમણે પાસિકાથી માંડીને કેવળ જ્ઞાન સંપન્ન શ્રમણીએ સ્ત્રી રૂપે હોય છે. એમ સંઘ ચતુવિધ છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
સંઘ બે પ્રકારે છે–ગૃહસ્થધર્મીઓને સમુદાય અને અણગારેને સમુદાયઃ શ્રમ પાસકો અને શ્રમણ પાસિકાએ ગૃહસ્થ ધમિઓ છે. અને શ્રમણલિંગી નિગ્રો અને નિ ન્શિકાઓ અણગાર ધમિઓ છે. એમ સંઘ ચતુવિધ છે.
સંઘ બે પ્રકારે છે–સ્થિત અને ચર: શ્રમણોપાસકે અને શમણે પાસિકાઓ અગારવાસિ હેવાથી તે તે ગ્રામ વા નગરમાં સ્થિર, સ્થાથિ, સ્થાનિક સંઘ રૂપે છે અને વિહારકલ્પને અનુસારે ગ્રામ, નગર, વન, વિહાર, આકર, ખાણ, પર્વત, અરણ્ય વિગેરેમાં વિચરનારા શ્રમણ નિગ્રંથો અને શ્રમણ નિર્ગન્ધિકાએ ચર-જંગમ સંઘ છે. એમ સંઘ ચતુવિધ છે.
સંધ બે પ્રકારે છે–ભિક્ષાપજીવી, અને કર્મોપજીવી: શ્રમણભિક્ષુઓ અને શ્રમણભિક્ષુણીઓ પિજીવી સંઘ છે. અને શ્રમણે પાસ તથા શ્રમણે પાસિકાઓ અસિ, મણી અને કૃષિ રૂપ કર્મ અથવા શિલ્પાદિક કર્મ વિષે સ્વ-ઉધમપૂર્વક અર્થ ઉપાર્જન દ્વારા આજીવિકા ચલાવે છે, માટે કર્મોપજીવી સંઘ છે. આમ સંઘ ચતુર્વિધ છે.
વળી સંઘ ચાર પ્રકારે છે–સમ્યગ્દર્શન સામાયિક ધર્મારાધક, સમ્યગદ્ભુત સામાયિક ધર્મારાધક, દેશ સામાયિક ચારિત્ર ધર્મારાધક અને સર્વ સામાયિક ચારિત્ર ધર્મારાધકઃ એમ પણ સંઘ ચતુવિધ છે.
શ્રાવક, શ્રાવિકા, સાધુ સાધ્વીઃ એમ સંઘ ચતુર્વિધ છે.
૧૮૪
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ કે ધર્મ અને તી થઈ નું શ સ ન ત –
એટલે કે તીર્થના સર્વ સભ્યના મુખ્ય ચાર વર્ગ છે. અ
– ૧. સભ્ય વર્ગ પહેલે
શ્રમણુભિક્ષુક ૨. સભ્ય વર્ગ બીજે
શ્રમણભિક્ષુકી ૩. સભ્ય વર્ગ ત્રીજો
શ્રમણોપાસક ૪. સભ્ય વર્ગ ચોથો
શ્રમણે પાસિકા રપ. કોઈ પણ તંત્રના કાર્યની પ્રવૃત્તિ બે પ્રકારની હોય છે, અનુલોમ અને પ્રતિમા બન્ને પ્રકારની કાર્ય પ્રવૃત્તિઓ એક જ જાતના પ્રતિનિધિઓ દ્વારા પ્રવતી શકે છે. એટલે કે–નીચે નીચેના અધિકારીઓના નિવેદનને માટે ઉપર ઉપરના જે અધિકારીઓ પ્રતિનિધિ હોય છે. તે જ પ્રતિનિધિઓ ઉપર ઉપરના અધિકારીઓના આદેશ નીચે નીચેના અધિકારીઓમાં પ્રવર્તાવી શકે છે.
ગ્રામે વા નગરે વા સ્થિર વાસ કરી અગારવાસી થઈ રહેલા શ્રમણોપાસક અને પ્રમાણે પાસિકાઓનું દ્વિવિધ પ્રતિનિધિત્વ ધર્મ તીર્થના તંત્રમાં વ્યવસ્થિત છે. અગારવાસી તરીકેનું અને પુરુષ તરીકેનું તથા સ્ત્રી તરીકેનું.
આજીવિકા માટેના શ્રમ અને અર્થ ઉપાર્જન તથા કુટુંબ વ્યવહારમાં ભાગીદાર એવા એકાગારવાસી બાળક, બાલિકા થાવત્ સર્વ સ્ત્રી પુરુષોનું પ્રતિનિધિત્વ મુખ્ય ગૃહસ્વામીમાં વ્યવસ્થિત છે.
ગૃહસ્વામીઓના પ્રતિનિધિ, એક ગેત્ર, વંશ, કુળ,
૧૮૫
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે - સૂત્ર
કુટુંબ કે એક વસતિસ્થાન-વિભાગના–વામી વ્યવસ્થિત છે. એમ અનુક્રમે-કુટુંબ રવાણીઓના સમાન જાતિના મુખ્ય સ્વામી, સમાન જાતિના મુખ્ય સ્વામીઓના ગ્રામ વા નગરના મુખ્ય સંઘાગ્રણ, ગ્રામ વા નગરવાસીઓને મુખ્યાણીઓના તે તે પ્રદેશના સંઘાણીએ, તે તે પ્રદેશના સંઘાગ્રણીઓના તે તે દેશના સંઘાણીએ પ્રતિનિધિ છે
આ અગારવાસીઓના પ્રતિનિધિત્વની વ્યવસ્થા છે. પુરુષ તરીકેનું પ્રતિનિધિત્વ તેમાં ગતાર્થ છે. તે તે પ્રદેશ વા દેશના સંઘાગ્રણીઓના પ્રતિનિધિ તે તે ગણસ્વામી થાવત્ ગણાચાર્ય, અને ગણાચાર્યોના પ્રતિનિધિ તીર્થપતિ શાસન ધુરંધર આચાર્ય છે.
એક કુટુંબની સ્ત્રી સમુદાયનું પ્રતિનિધિત્વ કુટુંબ સ્વમિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. એમ અનુકમે ગ્રામ વા નગરમાં સમગ્ર શ્રમણે પાસિકાઓની સ્વામિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. ગ્રામ વા નગરની સ્વામિનીઓનું પ્રતિનિધિત્વ સકળ શ્રમણોપાસિકા સંઘની પ્રધાન સ્વામિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. પ્રધાન સ્વામિનીનું પ્રતિનિધિત્વ યાવત્ મહા પ્રવર્તિનમાં વ્યવસ્થિત છે.
એક કુટુંબના સ્ત્રી સમુદાયનું પ્રતિનિધિત્વ કુટુંબ સ્વામિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. એમ અનુક્રમે ગ્રામ વા નગરમાં સમગ્ર પ્રમાણે પાસિકાઓની સ્વામિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. ગ્રામ વા નગરની સ્વામિનીઓનું પ્રતિનિધિત્વ સકળ શમણેપાસિકા સંઘની પ્રધાન સ્વામિનીમાં વ્યવસ્થિત છે. પ્રધાન સ્વા
૧૮૬
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મ અને સી ઈ નું શ સ ન ત –
ત છે.
ર્તિની કવિનું પ્રતિકા સંધના
મિનીઓનું પ્રતિનિધિત્વ યાવ મહાપ્રવતિની માં વ્યવસ્થિત છે.
આ અગારવાસી શ્રમણે પાસિકા સંઘના પ્રતિનિધિત્વ છે. સર્વ શ્રમણીવર્ગનું પ્રતિનિધિત્વ સ્થવિરા, મહત્તરા, પ્રવર્તિનીઓ દ્વારા મહાપ્રવર્તિનમાં વ્યવસ્થિત છે. મહાપ્રવતિનીનું પ્રતિનિધિત્વ ગણ (ગચ્છા-) ચાર્યમાં વ્યવસ્થિત છે.
એક મંડળનિષ્ઠ મુનિઓનું પ્રતિનિધિત્વ સ્થવિર, ગણવછેક, પ્રવર્તક યાવત્ એક કુલાચાર્યમાં વ્યવસ્થિત છે. કુલાચાર્યોનું ગણાચાર્યોમાં, અને ગણાચાર્યોનું તીર્થપતિ શાસન ધુરંધર આચાર્ય માં વ્યવસ્થિત છે.
તીર્થકર ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં તે તે શ્રમણ વા શ્રમણગણોનું પ્રતિનિધિત્વ આચાર્યો દ્વારા તે તે ગણધર ભગવતેમાં વ્યવસ્થિત છે, અને સર્વ ગણધરેનું પ્રતિનિધિત્વ તીર્થકર ભગવંતમાં વ્યવસ્થિત છે.
સકળ સંઘનું પ્રતિનિધિત્વ તીર્થકર ભગવંતમાં વ્યવસ્થિત છે. તીર્થકર ભગવંતની અવિદ્યમાનતામાં તીર્થપતિ શાસન ધુરંધર આચાર્ય સકળ સંઘના પ્રતિનિધિ છે. - સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ ત્રિગુણાત્મક પ્રત્યેક પ્રતિનિધિત્વ અનેકધા પ્રવર્તે છે. એટલે-સમ્યગ્દર્શન રૂપે, સમ્યગ્રજ્ઞાન રૂપે, સમચારિત્ર રૂપે, સમ્યગ્દર્શનાદિક દ્વિક સંગે, ત્રિક સંચાગે, તેમજ સમ્યગ્દર્શનાદિકમાંથી કોઈ પણ એકના જ પ્રધાનપણે અને એક યા બેના ગૌણપણે. એમ પણ અનેકવા પ્રતિનિધિત્વ પ્રવર્તે છે.
૧૮૭
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
જેમ કે–ઉપાધ્યાય સભ્ય જ્ઞાન પ્રધાનના પ્રતિનિધિ છે. ત્યારે તીર્થપ્રભાવક સમ્યગ્દર્શન પ્રધાનોના પ્રતિનિધિ છે. ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રસંપન્ન આચાર્ય સમ્યગુચારિત્ર પ્રધાનોના પ્ર. તિનિધિ છે. તીર્થકર ભગવંત, મુખ્ય ગણધર કે શાસન ધુરંધર તીર્થપતિ આચાર્ય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ ત્રિગુણ પ્રધાનોના પ્રતિનિધિ છે. | સર્વ પ્રતિનિધિઓ શાસનતંત્રના અધિકારીઓ છે, તીર્થકરના આદેશે સર્વ અધિકારીઓ દ્વારા નીચે નીચે પ્રવર્તે છે, અને નીચે નીચેના સર્વ નિવેદન ઉપર ઉપરના પ્રતિનિધિ અધિકારીઓ દ્વારા ઉપર ઉપર ઠેઠ તીર્થંકર ભગવંત સુધી પ્રવર્તે છે.
૨૬. નિર્યામક, ગણ, સ્થવિર, મહત્તર, પ્રવર્તક, ચાષભ, ઉપાધ્યાય, આચાર્ય, ગણધર અને તીર્થકર તથા સ્થવિરા, મહત્તરા, પ્રવતિની વિગેરે તીર્થના પ્રધાન અધિકારીઓ છે. | તીર્થકર ભગવાન શાસન રૂપ ધર્મરાજ્યના ચકવતિ તુલ્ય છે, અને પ્રથમ ગણધર મુખ્ય સચિવ તુલ્ય છે. તીર્થકર ભગવાનની અવિદ્યમાનતામાં તીર્થપતિ શાસન ધુરંધ૨ આચાર્ય ધર્મરાજ્યના અધિનાયક છે.
૨૭. ઉત્તમ-આર્યકુળ, જાતિ, વંશ, અને દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલી વ્યક્તિઓ તીર્થકર, ગણધર, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય વિગેરે તીર્થના સર્વ પ્રકારના ઉચ્ચ પદાધિકાર પર નિયુક્ત થાય છે.
૧૮૮
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ ધ ને તી નું શા સ ન ત ત્ર
૨૮. ઉત્તમ-આ ક્ષત્રિય કુળ, વંશ, જાતિ અને દે શમાં ઉત્પન્ન થયેલ! શ્રમણલગધારી, તીર્થંકર નામ કર્મીદયસંપન્ન મહા સાત્ત્વિક પુરુષા સજ્ઞ સદી થઈ પ્રથમ દેશના આપે છે, સામાયિક ધમ પ્રરૂપે છે, શ્રમશુટિંગધારણ કરાવે છે, ત્રિપદી કહી પ્રવચન શ્રુત ઉત્પન્ન કરાવે છે; અને વાસચૂર્ણના પ્રક્ષેપ કરી યથાયેાગ્ય અધિકારીઓને અધિકારા સાંપીને તીની વ્યવસ્થા કરી તીર્થ સ્થાપે છે. સ પુણ્યપ્રભાવાતિશયવાન્ થઈ ત્રિજગપૂજ્ય તીર્થંકર પદ પ્રાપ્ત કરી કેવળી સ્નાતક તીર્થં કર પ્રભુ શ્રુતધરાના કલ્પને અનુસરી સર્વ પ્રકારને જીવનવ્યવહાર ચલાવવા સાથે સત્પાત્ર સંખ્ય જીવાને પ્રતિબેાધિત કરે છે. ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારે તીથંકર કલ્પના અવિસ્તાર છે.
ર૯. એ રીતે ગણધર નામ કઢિયસંપન્નતી કર પછી ધર્મ કથી, તીર્થંકર ભગવતના અનન્ય ભક્તો, અને ગણ તથા તીની સ જવામદારીએ ઉપાડનાર મહાપ્રાણ મહાત્મા પુરુષા એવા ગણધરાના કલ્પના અવિસ્તાર પણ કહેàા જ સમજવે.
૩૦. આર્ય સંસ્કારયુક્ત ક્ષેત્રાદિક ઉત્તમ સાધન સામગ્રોમાં જન્મ ધારણ કરી ઉત્પન્ન થયેલા, સ વિરત શ્રમણ, શ્રુતપાઃ ંગત, દેશ–કાળજ્ઞ, સર્વ સમ્મત, તીતંત્રતત્ત્વજ્ઞ, ધર્મરાજ્યનીતિજ્ઞ, સ્વાયત્ત નૃપતિની જેમ તી પ્રવૃત્તિમાં ષાદ્ગુણ્યયેાજનસમર્થ, પ્રવચના તાપ જ્ઞ,
૧૮૯
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
! રે મિ ભંતે !-સ્ ત્ર
આચારધર, આચારપ્રવક, તીર્થં વત્સલ, અકઢાગ્રહી, વિજ્ઞ ગીતાર્થાએ અનિન્દ્રિત, પ્રૌઢવયસ્ક, નિરભિમાની, ક્ષમાદિકગુણસમૃદ્ધિસંપન્ન, સ ંવેગર ગરજિત, નિરન્તર શ્રુતાવલંબન પ્રવૃત્તિપરાયણ, પરહિતનિરત, સ્વપરસમયજ્ઞ, ઉત્સર્ગોપવાદના વિષય વિભાગના જ્ઞાતા, સિિવધ સદનુષ્ઠાનપૂર્વક આચાર્ય પદ્મ પ્રતિષ્ઠિત, આચાર્ય પદની સર્વાતિશાયી વિભૂષા સામગ્રીથી સજ્જ એવા સર્વાતિશાયી શાસન ધુરંધર તીર્થપતિ આચાર્ય તીર્થંકર ભગવંતની અવિધમાનતામાં તીર્થંકર ભગવંતના પ્રતિનિધિ છે, સકળ સઘના એટલે કે તીર્થના માદક, શાસક અને અધિષ્ઠાતા છે, તીતંત્રના સ પ્રકારે પ્રવક છે, તીર્થની સ જવાબદારીના વાહક છે.
સામાયિક ધર્મના રક્ષણ માટે તી છે, અને તીથના રક્ષણ માટે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાત્રની યથાર્થ પરિસ્થિતિનું માપ કાઢીને યથાયેાગ્ય ચિત માગે તીર્થને પ્રવર્તાવવાની સ સત્તા અને અધિકારી શાસનપતિ આચાયૂને આધિન રહીને પ્રવર્તે છે.
સદા સર્વથા જાગૃત્ ભાવે રહી તીર્થનું પ્રવર્તન અને રક્ષણ કરવાની સર્વ જવાબદારી જેમ તેમને શિરે છે. તેમ, તેમના નેતૃત્વ નીચે રહેવાની જવાબદારી સકળ સ ંઘને શિરે છે. તીર્થં પતિની સ જવામદારી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની પરિસ્થિતિ વિશેષમાં સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક સમ્યગ્દ
૧૯૦
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ ત ધ અને તી નું શા સ ન તન્ત્ર
શનીને શિરે છે.
સર્વાતિશાયી આચાર્ય સંપ વિભૂષિત આચાર્ય તીના શાસન ત ંત્રનું પ્રધાન અંગ છે, માટે તે સર્વ સાધનેાથી, સદા, સત્ર, સ બાજુથી સકળ સંઘને રક્ષણ કરવા ચેાગ્ય છે, માનનીય છે, સન્માનનીય છે, વિશ્વસનીય છે, વંદનીય છે, પૂજનીય છે.
ઇત્યાદિ આચાર્ય કલ્પના અવિસ્તાર છે.
૩૧. આચાર્ય કલ્પની પ્રરૂપણા કરવાથી પ્રવચન શ્રુતના વ્યંજન, અર્થ અને તદુભયના જ્ઞાતા, વચના, પ્રચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્માંકથા વિગેરે પ્રકારે જ્ઞાનવિષયક સર્વ શાખા-પ્રશાખાના પઠન-પાઠનને લગતા સર્વા તંત્રના પ્રવર્તક અને નિયામક સવિરત શ્રમણ અને ઉપાધ્યાય પદ્મ વિભૂષિત ઉપાધ્યાયના કલ્પના અવિસ્તાર પ્રરૂપાઇ ગયેલા સમજવે.
૩ર. ઉપાધ્યાય, શાખા-પ્રશાખાયુક્ત જ્ઞાન—વિષયક સ તંત્રના ઉપ—અધ્યાય-ઉપકુલપતિ છે. કારણ કે જ્ઞાન-વિષયક સ તંત્રના મુખ્ય અધ્યાય—મુખ્ય કુલતિ તેા શાસન પુરર આચાર્ય જ છે.
ચારિત્રને લગતા આચાર વિષયક સ તંત્રના પ્રવક આચાર્યાંના પણ અધિનાયક શાસનાધિપતિ આચાય છે. વાદી, પ્રભાવક વિગેરે દર્શન પ્રભાવક પ્રધાન પુરુષોના સ વ્યવહારોના પણુ અધિનાયક શાસનાધિપતિ આચાય છે.
૧૯૧
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ –
સવાતિશયસંપન્ન શાસનાધિપતિ આચાર્યમાં સમ્યગ્દ શિન-જ્ઞાન અને ચારિત્રની સર્વ સંપદ પ્રકાશે છે. તે પણ તીર્થકર પ્રભુ અને મુખ્ય ગણધરની જેમ સમ્યગ્દર્શન સિાધન ?] સંપદ્ પ્રધાનપણે પ્રકાશે છે. કારણ કે તીર્થ એ ત્રયાત્મક છતાં મુખ્યતયા સમ્યગ્દર્શન સ્વરૂપ છે. અને આચાર્ય એ તીર્થનું પ્રધાન અંગ છે.
ગંભીર કટેકટિને સમયે ભરદરિયામાં ડામાડોળ થતી નાવને જેમ કુશળ નાવિક સહીસલામત પસાર કરાવી દે છે, તેમ–દેશ-કાળના ગમે તેવા ઉલટસુલટ કોટિના વિકટ પ્રસંગમાંથી, વ્યામોહ ઉત્પન્ન કરે તેવા–ગમે તેવા સંજોગેમાંથી અને વ્યાકુળ તથા સંદિગ્ધ પરિસ્થિતિમાંથી, અવિચિછન્ન પરંપરાએ ચાલ્યા આવતા તીર્થના નાવને પ્રતિષ્ઠાપૂર્વક ચોક્કસ માર્ગેથી પસાર કરાવી દેવાનું સામર્થ્ય ધરાવનાર, આંત-બાહ્ય પ્રચારજ્ઞ, દનાન્તર અને રાજ્યાદિક શાસનત સાથેના યથેચિત સધિ-વિગ્રહ વિગેરે તીર્થ– પ્રવર્તનના મૂલત્તર તને ઉપગ કરી જાણનાર વ્યક્તિ આચાર્યપદને યોગ્ય છે.
પઠન-પાઠન, વાચન-મનન, પ્રશ્ન–વ્યાકરણ, ધર્મ કથા, વાદ-પ્રતિવાદ વિગેરે ઉપાધ્યાય પરિષદના પ્રધાન કાર્યો છે. શિક્ષથી માંડીને ચતુર્દશ પૂર્વધર સુધીના શ્રુતજ્ઞાન-વિષયક પદધારક ઉપાધ્યાય પરિષદના ભૂષણો છે.
ઉપાધ્યાય-પરિષહ્ના ભૂષણભૂત શ્રેષ્ઠ મુનિ! જ
૧૯ર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધ અને તી તું
શા સ ન ત સ્ત્ર
ચા પિરષદના સભ્ય થવાને ચેાગ્ય થાય છે. તીતંત્રમાં આચાર્યના પ્રભાવયુક્ત નેતૃત્વમાં રહી નિષ્ણાત થવા પછી, તીત ંત્રને સદેાર્દિત રાખવાને આચાના પ્રકાશમાનતેજ:પુંજમાં પેાતાના તેજ:પ્રકાશ ઉમેરવાને સમર્થ વ્યક્તિએ જ આચાર્ય પિરષદ્ના ભૂષણ થઇ શકે છે.
ઈત્યાદિ રીતે ઉપાધ્યાય પરિષદ્ અને આચાર્ય પરિષને સ્પષ્ટ ભેદ સમજી શકાય તેવા છે.
૩૩. ચરણ-કરણસિત્તરીના આરાધક, અને ‘તીના તંત્રને સાપેક્ષ રહી વિવિધ સામાચારી શુદ્ધ એવા જીન— કલ્પક અને સ્થવિર કલ્પક, ચથાલન્તક અને પરિવિશેાધક મુનિએનું સ્વરૂપ યથાકલ્પ સમજાવેલું સમજવું.
૩૪. આ-અના: એ એ વિભાગથી વિભક્ત અનાંઠે અન ંત માનવ સૃષ્ટિ સર્વાંત્ર વાસક્ષેત્રામાં વ્યાપીને નિવાસ કરી રહેલ છે.
શિષ્ટ-જાતિ, કુળ અને ક્ષેત્રામાં ઉત્પન્ન થયેલા, શિષ્ટ ક્રુ અને શિલ્પની મદદથી આવિકા ચલાવનારા, અને શિષ્ટ ભાષા ખેલનારાઃ એ છ પ્રકારના આ માનવેા શિવાયના માનવ સમુદાય “અનાર્ય” શબ્દથી વ્યવહાય છે.
જે જાતિ, કુળ કે ક્ષેત્રામાં તીર્થંકર ગણુધરાદિક આચો -શ્રેષ્ઠા જન્મ ધારણ કરે છે, યથાચિત જે શિક કે શિષ્ટ શિલ્પ આચરે છે, અને જે શિષ્ટ ભાષા એટલે છે, તે સવથી સંસ્કારસંપન્ન, પવિત્ર સાધન સ ંપત્તિથી ભ્યાસ, પ્રકૃષ્ટ પુણ્ય
૧૯૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
પ્રાભારથીલભ્ય, ધર્મ અને તીર્થની વધારે નિકટ તથા ધર્મ અને તીર્થનું ઓજસ્ ઝલવામાં અને તેને અનુલભાર વહન કરવામાં સમર્થ એવું આર્યત્વ પ્રાપ્ત કરીને પણ કુશલાનુબંધી પ્રાણીઓ ગર્વ ધારણ કર્યા વિના વધારે ને વધારે નમ્ર બની મેક્ષ માર્ગની આરાધનામાં સવિશેષ તત્પર થઈ શકે છે.
યચિત યથાવિધિ સંસ્કાથી શુદ્ધ થએલા જ અનાર્ય જાત્યાદિમાં સંજાત માનવમાં આર્યત્વ સંકાન્ત થઈ શકે છે. આર્યત્વ નિરપેક્ષ, અનાર્યસંસળી અને અનાર્ય સંસ્કારી આર્ય જાત્યાદિકમાં સંજાતમાનવ પણ આર્ય મયાદાથી બહાર છે. | સર્વ પ્રકારની શુદ્ધિના નિબંધનભૂત એવા શ્રમણ્યાદિક ઉચ્ચ સંસ્કાર વડે શુદ્ધ થયેલા આર્ય-અનાર્ય જાત્યાદિકમાં ઉત્પન્ન થયેલા કેઈ પણ માનવ, આર્ય—અનાર્ય જાત્યાદિકમાં સંજાત કઈ પણ માનવના પૂજ્યતમ છે.
વિકાસ માર્ગમાં પ્રગતિશીલ પ્રત્યેક પ્રાણી માત્ર છેવનભર યથાશક્તિ એવાં કુશળ-કર્મ આચરવાં જોઈએ કેજેથી કરીને ઈક્વાકુ વિગેરે શિષ્ટ જાતિમાં, અને કુલકર વિગેરેના ઉત્તમ કુળમાં તેને જન્મ થાય, વળી જ્યાં ધર્મ અને તીર્થની સામગ્રી, તથા તીર્થંકરાદિક શિષ્ટ પુરુષના જન્માદિક કલ્યાણકના–સ્થાનભૂત શાશ્વત અશાશ્વત તીર્થ ભૂમિઓને સ્પર્શ વિગેરે અનાયાસ સુલભ હોય, તેવા ક્ષેત્રમાં
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક છે મે અને તી થ નું શા સ ન તન્ના
તેની ઉત્પત્તિ થાય અને નિત્ય નિવાસ રહે; આજીવિકા ચલાવવા માટેના ઉત્તમ કર્મ અથવા શિલ્પના જ્ઞાન અને સાધને અનાયાસે વારસાથી જ પ્રાપ્ત થાય તથા જેમાં– અનેક રીતે જગત કલ્યાણર પ્રવચનાર્થસંબદ્ધ વિશાળ શબ્દ સંગ્રહ છે, તેવી પવિત્ર શિષ્ટ ભાષા બેલીને સર્વ સંવ્યવહાર ચલાવવાને સુપ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. આમ અનેક રીતે આર્ય માનવ પ્રાયઃ મોક્ષ માર્ગની વધારે નજીક જઈ પહોંચે છે.
૩૫. અનાયાસ સુલભ પવિત્ર વાતાવરણ, સંસ્કાર અને સાધન-સામગ્રીવાળા અનુકુળ આર્ય ક્ષેત્રમાં જ કલ્યાણેછુક આર્ય માનોએ સ્થાયિ-નિત્ય નિવાસ કરવું જોઈએ.
આજીવિકાનિમિત્તક વ્યવસાય, અત્યન્ત-સ્વાયત્ત નિત્યનિવાસ સ્થાન, અને લગ્નાદિક કૌટુમ્બિક વ્યવહાર: એ ત્રણ ત સ્થાયિત્વના મુખ્ય અને સબળપ્રેરક હેતુઓ છે.
આર્ય નિવાસ ક્ષેત્રો વિષેના આર્યોના નિવાસના સ્થાયિત્વમાં વિઘાતક પ્રત્યવાયભૂત સર્વ પ્રતિબંધક તત્ત્વનું સર્વ પ્રકારના યથોચિત પ્રયત્ન થી નિવારણ કરવાનું પ્રત્યેક આર્યનું અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે. -
આબાળ-ગોપાળ-સ્ત્રી–વૃદ્ધ-દીન-હીન ઈત્યાદિક સર્વના યથાર્થ પ્રતિનિધિત્વ વડે સુસંબદ્ધ એવા આર્ય મહાપ્રજાજનેને સમ્મત, પ્રજાભક્ત અને ધર્મરક્ત એવા ચકવર્યાદિક તે તે નિપુણ અગ્રેસર નાયકને શિષ્ટસમ્મત એવા રાજ્યાદિક
૧૫
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું રે મિ સ* તે !* ત્ર
અનેક તા ફરમાવીને, વ્યક્તિગત કૌટુમ્બિક, સામાજીક, આર્થિક, રાજકીય, ક્ષત્રિક, ભાગેપભે!ગ, ન્યાય, નીતિ અને રક્ષણુ સધી સર્વ પ્રકારની આંત-બાહ્ય વ્યવસ્થા કરવાથી પ્રતિબંધક પ્રત્યવાચે! દૂર થાય છે, અને અવકાશ તથા શક્તિ ચયમાં વિશેષ ને વિશેષ વધારા થવાથી પ્રા વધારે સુલભતાથી તીદ્વારા મેાક્ષમાર્ગ આરાધી શકે છે.
૩૬. વ્યવસાયાર્દિક ત્રણ હેતુસર જે નિયત ક્ષેત્ર મર્યાદામાં સમ્યગ્દની અગારવાસી ધર્માંતી ના વ્યક્તિસભ્ય, કુટુ બસભ્યો, કુસભ્યો કે જાતિસભ્યાના સમુદ્દાય રૂપ સંઘ સ્થિરવાસ કરી સ્થિત રહેલે! હાય, તે તક્ષેત્રસ્થ સ્થાનિક સંઘ, ધર્માં—તીને લગતા પોતાને-ક્વચિત્ બહુમ્મત, કવચિત્ સર્વીસમ્મત, ક્વચિત્ વિશિષ્ટ વ્યક્તિસમ્મત, ચિત્ તીર્થાધિકારી સમ્મત, અને ચિત્ પ્રવચના સમ્મત એવા અનુલામ-પ્રતિયેામ સ પ્રકારના આંતર્વ્યવહાર યથા નિયત પ્રતિનિધિઓ દ્વારા સ્વતંત્રપણે છતાં નિ:શલ્ય રીતે યથાશક્તિ ચલાવે છે, અને ધર્મતી ખાતર તન, મન, ધન વિગેરે સર્વસ્વને ઉપયેગ અને ભેગ આપવા તત્પર રહે છે, છતાં સર્વ કાર્ય પદ્ધતિએ અને તાત્કાલીન સર્જં કર્તવ્યનિચા પશુ તીર્થના તંત્રને પરતંત્રપણે પ્રવર્તાવે છે. તત્તપ્રદેશેાના અગારી સહ્યા અને સમગ્ર દેશના અગારી સધ સાથે તત્તક્ષેત્રસ્થ સંઘાના–સસામાન્ય કર્તવ્યનિષ્ણુ ચે!માં સમાન વ્યવહાર છતાં સર્વે સઘાનું પ્રતિનિધિત્વ તીથોધિ
૧૯૬
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને સી ઈ નું શ સ ન ત –
પતિ શાસનનાયક આચાર્યમાં પ્રવિષ્ટ હેવાથી કર્તવ્યવ્યાકુળદશામાં તેમના તીર્થ સાપેક્ષ આદેશ જ સર્વથા શરણભૂત થાય છે, અને તે જ શ્રેયસ્કર બને છે.
૩૭. તત્તëત્રસ્થ અગારિ સંઘની ક્ષેત્રમર્યાદામાં રહેલા, રહેતા કે રહેવાના ધર્મારાધન માટેના નાના–મેટા ગમે તેવા સ્થાવર-જંગમ તીર્થના સર્વ સાધન અને તીર્થની સર્વ સંપત્તિઓ-ના, રક્ષણ, વર્ધન, પરિવર્તન, વિઘનિવારણ, યથાયોગ્ય ઉપયોગ વિગેરે પ્રવૃત્તિઓમાં તીર્થ નીતિ અનુસાર સર્વ જવાબદારી તત્ત-ક્ષેત્રસ્થ વ્યક્તિ અને સંઘને શિરે છે.
શક્તિ છતાં સ્વજવાબદારીમાં ઉપેક્ષા કરનાર કે પણ સંઘ, કે તેમાં અંતભૂત કોઈ પણ વ્યક્તિ, તીર્થોપેક્ષાના ' પ્રાયશ્ચિત્તના ભાગીદાર થાય છે.
તત્તક્ષેત્રસ્થ પ્રત્યેક વ્યક્તિની શક્તિને અભાવે સંઘ, અને સંઘની શક્તિને અભાવે નિકટવતી વ્યક્તિ કે સંઘ, તે બન્નેની શક્તિને અભાવે તત્તદેશની કઈ પણ વ્યક્તિ કે સમગ્ર સંઘ; તે બનેની શક્તિને અભાવે સમગ્ર દેશમાંની કઈ પણ વ્યક્તિ કે સમગ્ર સંઘ,–તે બન્નેની શક્તિને અભાવે સકળ શ્રમણ સંઘમાંની વ્યક્તિ કે શ્રમણ સંઘ-અને છેવટે તીર્થપતિ આચાર્ય, તે સર્વની શક્તિને અભાવે એક કે અનેક શ્રમણોપાસક, શ્રમણે પાલિકા, શ્રમણ કે શ્રમણ કઈ પણ–તેની શકિતને અભાવે શિષ્ટસખ્ખત આર્ય રાજ્યતંત્ર-તેની શકિતને અભાવે તત્તક્ષેત્ર આર્ય પ્રજાજન કે
૧૯૭
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુ રે મિ. ભ' તે !સ્ ત્ર
આ મહાપ્રજાજના તેઓની શક્તિને અભાવે સમગ્ર આ મહાપ્રજાજના કે કાઇ પણ આર્ય વ્યક્તિ-તેની શક્તિને અભાવે કાઈ પણ કુશલાનુબંધી માનવ–ને શિરે પૂર્વ પૂર્વની વતીની સઘળી જવાબદારી અાવવાનું રહે છે. અને શક્તિ સદ્ભાવે જવાબદારી પુન: સોંપવાનું સનું કર્તાવ્ય સ્પષ્ટ જ છે.
સ ંપ્રાપ્ત કરવાનું અને
ઇત્યાદિ અનેકવિધ તત્તક્ષેત્રસ્થાદિ સંઘના કલ્પના અવિસ્તાર છે.
૩૮. તપ, સંયમ અને જ્ઞાનમય વૃક્ષ પર આ થયેલા સન–સ દર્શી તીર્થંકર ભગવાન પાતાના પ્રસિદ્ધ પ્ર–[પ્રકૃષ્ટ]વચન દ્વારા પરમ-અ રૂપી પુષ્પાની વૃષ્ટિ કરે છે, અને ખીજ-બુદ્ધિના નિધાન એવા ગણુધરે! બુદ્ધિ રુપી વસ્ત્રની ઝે!ળીમાં ઝીલી લઈ એ અપુષ્પાને વિવિધ કળાયુક્ત–પુષ્પમાળા પેઠે ચિત્ર-વિચિત્ર કૃતિમય સૂત્રરૂપે રચના કરે છે.
કૃતકૃત્ય છતાં તીર્થંકર તરીકેની પેાતાની ફરજ સમઅને તેઓ પ્રવચન કરે છે, અને પેાતાનું તેમ જ જગત્ નું આત્મકલ્યાણ સમજીને ગણધરા ભક્તિભર હૃદયથી એ પ્રવચનાથ જીલે છે, અને ગ્રન્થ રૂપે ગૂંથે છે.
સમ્યકત્વાહિક સામાયિક ધર્મનું સક્ષેપથી અને વિસ્તારથી પ્રતિપાદન સમજી જગજ્જતુએ જે ક્રમથી અધિગમાદિક સમ્યક્ત્વ વિગેરે પ્રાપ્ત કરી ચાવત્ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે, તે
૧૯૮
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધ અને તી તું શા સ ન તન્ત્ર
ક્રમિક વિકાસ માર્ગમાં પ્રસ્થિત થયેલા તે તે જીજ્ઞાસુઓની તે તે પ્રસંગે જાગૃત્ થતી બુદ્ધિવિષયક સકળ જીજ્ઞાસા શાંત કરવી, સના સ પ્રસંગાના કવ્ય માર્ગો સ્પષ્ટ સમજાવવા, સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરનાર વ્યકિતઓના સવેગ અને વૈરાગ્ય સતત જાગૃત રહે, જ્ઞાનાચાર અને ધ્યાન માર્ગ માં અવલખનભૂત થાય, દેશ–કાળની પરિસ્થિતિ વિશેષમાં ધર્મ અને તીને કટાકિટને પ્રસંગે દૃણુની માફક સુપથ પથનું પ્રદર્શન કરાવી શકે: એ વિગેરે સૂત્ર રચનાના પ્રયાજના છે, અને સામાયિક ધમ તેના મુખ્ય પ્રતિપાદ્ય વિષય છે.
યદ્યપિ પ્રવચના સૂત્ર રચનામાં એક સામાયિક ધ જ મુખ્ય અને કેન્દ્રભૂત પ્રતિપાદ્ય વિષય છે, છતાં તેની સાથે સંબંધ ધરાવતા જુદા જુદા અર્થાધિકારાને ધ્યાનમાં સખીને, ગ્રહણ, ધારણ, અધ્યયન, અધ્યાપન, પુનરાવ'ન, વિચારણા વિગેરે પ્રવૃત્તિઓમાં સગવડતા રહે માટે, અંગ, ઉપાંગ, પૂર્વ, વસ્તુ, પ્રાદ્ભુત, પ્રાણત–પ્રાકૃત, શ્રુતસ્ક ંધ, અધ્યયન, ઉદ્દેશ વિગેરે વિગેરે નાના—મેટા પ્રકરણ વિભાગાપૂર્વક રચના કરવામાં આવી છે. જો તેમ કરવામાં ન આવે તેા, જેમ એ હાથે સમુદ્ર તરવા દુર્લભ થઈ પડે છે, તેમ આ વિશાળ પ્રવચનના ગ્રહણુ–ધારણ દુર્લીલ થઇ પડે. તીર્થંકર ભગવાનના મુખથી ગણધરાએ સાંભળેલું આ પ્રવચન શ્રુત દ્વાદશાંગ રૂપે રચેલું હાવાથી દ્વાદશાંગી અને જ્ઞાન રૂપ હાવાથી આગમ કહેવાય છે.
૧૯૯
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભ તે –સૂત્ર
પ્રવચન શ્રતને અર્થવિસ્તાર ઘણે જ વિરતૃત છે. તેનું કારણ એ છે કે–અખિલ વિશ્વના, તે તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ ગૌણ અને પ્રધાન એવા સર્વ પર્યાનું સ્થૂલ અને સૂક્ષમ વિજ્ઞાન એગ્ય વિસ્તારથી તથા ઉચિત સંક્ષેપથી સમજાવવામાં આવ્યું છે.
અનેક જીજ્ઞાસુ પાત્રની જુદી જુદી જીજ્ઞાસાવૃત્તિઓને સંતોષે તેવી રીતે તેમાં પદાર્થવિજ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે.
આધ્યાત્મિક જીવનમાર્ગમાં પ્રયાણ કરનારા સામાન્ય યિક ધર્મના સાધક અનેક પાત્રને વિવિધ સામગ્રી પુરી પાડવાની દષ્ટિથી તેની રચના કરવામાં આવી છે.
આજ સુધીમાં તે તે મુખ્ય અને અવાન્તર પદાર્થ વિજ્ઞાન સંબંધી શાસ્ત્રોમાં નિષ્ણાત વિદ્વાનોએ પદ્ધતિસર જુદા જુદા શાસ્ત્રો રચી જાળવી રાખેલા વિજ્ઞાનની સર્વ અપૂર્ણતાઓ પૂર્ણ કરીને, અને સર્વ વિપ્રપત્તિઓ શાંત કરીને તેમાં શાસ્ત્રીય વિજ્ઞાનના સંપૂર્ણ યથાર્થ સિદ્ધાન્ત અર્થો યથાસ્થાને ગુંથવામાં આવ્યા છે.
તે દરેક વિજ્ઞાનના પરસ્પર સંબંધે નક્કી કરી રાખ્યા છે. અને તે દરેકને જગના પ્રાકૃતિક સ્વરૂપ સાથે સીધે યા આડકત કઈ જાતને સંબંધ છે? તે પણ તેમાં નકકી કરવામાં આવ્યું છે.
તે સર્વ વિજ્ઞાન, તેના સંબંધે, અને જગત સ્વરૂપ સાથેના સંબંધ વિગેરેના યથાર્થ અધિગમથી જ્ઞાનના
૨૦૦
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક ધર્મ અને તી થે નું શ સ ન તન્ન
હદયમાં ઉત્પન્ન થતું તત્વજ્ઞાન, તેથી ઉત્પન્ન થતું ચારિત્ર ભાવ, તેથી પ્રવર્તતી સામાયિક ધર્મની આરાધના, તે આરાધના વખતે તે તે પદાર્થોને કેવા સંજોગોમાં હેય, સેય અને ઉપાદેય રૂપે ઉપયોગ થાય છે? તે વિગેરે સમજાવવા સાથે તેવા સંયમી જીવાત્માઓ સામાયિક ધર્મમાં હમેશને હમેશ સ્થિર રહે, આગળને આગળ વધે એટલે કે તેના શમ, સવેગ, નિર્વેદ ને વૈરાગ્ય ટકી રહે, એટલું જ નહીં પરંતું ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિગત થાય, તથા પ્રવચનાર્થ મૃત શ્રવણગોચર થતાંની સાથે જ સત્પાત્ર શ્રોતાઓને પરમાર્થને બંધ કરાવી સામાયિક ધર્મની આરાધના તરફ આકર્ષે લલચાવે, એવી વિચિત્ર ખૂબી ભરેલી તેની રચના કરવામાં આવી છે. ' . . ચરિત્ર ધર્મ અને શાસનતંત્રની દષ્ટિથી ઉત્સર્ગ– અપવાદ, વિધિ-નિષેધ, વિકલ્પ–ભજના વિગેરે વિષયવિભાગ જેમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે.
બાળ, મધ્યમ અને પ્રાજ્ઞ અધિકારી શ્રોતાઓને અનુસરીને વિવેચન પદ્ધતિઓ રાખવામાં આવેલી છે.
અખિલ વિશ્વનું સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ ગણિત અને તે ગણિતના નિયમાનુસાર વિશ્વની ત્રિકાળવિષયક સ્કૂલ-સૂમ ઘટનાઓનું વિજ્ઞાન તેમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે.
બની ગયેલા, બનતા, અને બનવાના બનાવની યથાર્થ ઘટના જેમાં સંગ્રહેલી છે.
૨૦૧
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભં તે !-સૂત્ર
.
પદાર્થ વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિથી જગત નું વિજ્ઞાન અનેક દષ્ટિબિંદુથી સમજાવવામાં આવ્યું છે. જેમ કે – પ્રશ્નઃ આ શું છે ?
ઉત્તર: જગત છે. પ્રશ્નઃ એટલે ? ઉત્તર: વારંવાર રૂપાન્તરે તરફ
જાય તે જગત પ્રશ્ન: એ અર્થ કેમ? ઉત્તર: પુનઃ પુનઃ અતિ તિ
जगत् પ્રશ્ન: કેણું ક્યાં જાય છે? ઉત્તર ધ્રુવ સ્વરૂપ જગત્ ઉત્પાદ
વ્યય સ્વરૂપ તરફ જાય છે. જગત્ એક પ્રકારે છે–
જગત્ સત્ છે, એક છે, પરિણામ છે. જગત્ અસત્ છે, અનેક છે, નિશ્ચળ છે
જગત બે પ્રકારે છે–જીવાત્મક અજીવાત્મક જગત છેઃ સાકારાનાકાપાગ ગ્રાહ્ય જગત છેઃ દ્રવ્ય અને પર્યાય જગત છેઃ આદિ-અનાદિ પરિણામિ જગત્ છેનિત્ય-અ. નિત્ય રૂપ જગત્ છે. સામાન્ય-વિશેષાત્મક જગત્ છેઃ ભિન્નઅભિન્ન જગત્ છેઃ એક-અનેક જગત્ છેલેક-અલેક રૂપ જગત છેઃ પ્રમાતા--પ્રમેય રૂપ જગત્ છેઃ અભિલા-અનભિલાષ્ય જગત્ છે: સત્-અસત્ જગત્ છે: રૂપી–અપી જગત્ છેઃ સક્રિય–અક્રિય જગત્ છેઃ સર્વગત–અસર્વગત જગત છેઃ વ્યાખ્ય-વ્યાપક જગત છે. ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રી જગત છેઃ શબ્દ રૂપ-અર્થ રૂપ જગત છે: પ્રમાણ-નયાધિગમ્ય જગત
૨૦૨
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થે નું શા સ ન તન્ન
છેઃ અર્ષિત-અનર્ષિત જગત છે. પ્રત્યક્ષ-પક્ષપ્રમેય જગત છે. દ્રવ્ય-પર્યાયાર્થિક દષ્ટિ ગ્રાહ્ય જગત છેઃ કાર્ય–કારણ રૂપ જગત છે: ચળ-નિશ્ચળ જગત છે: સકલાદેશ-વિકલાદેશ ગ્રાહ્ય જગત છે: વ્યક્શન–અર્થ પર્યાય રૂપ જગત છે.
- જગત્ ત્રણ પ્રકારે છે–ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રોવ્ય રૂપ જગત્ છે. દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય રૂપ જગત્ છે. ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન વિષયક જગત્ છેહેય, રેય ઉપાદેય જગત્ છે. - જગત ચાર પ્રકારે છે–પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન, અને શબ્દ પ્રમાણથી પ્રમેય જગત્ છે. ચક્ષુ, ચક્ષુ શિવાયની ઈદ્રિય, અવધિ, અને કેવળઃ એ ચાર દર્શનગ્રાહ્ય જગત્ છે. દ્રવ્યાસ્તિકાય, માતૃકાપદાસ્તિકાય, ઉત્પન્નાસ્તિકાય, પર્યાયાસ્તિકાયમય જગત્ છેઃ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવ રૂપ જગત છે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ રૂપ જગત છેઃ અનાદિ અનંત, અનાદિ સાંત, સાદિ અનંત, સાદિ સાત જગત છે. વર્તના, પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વાપરત્વયુક્ત જગત છે.
જગત પાંચ પ્રકારે છે–મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃ પર્યાય, કેવળઃ એ પાંચ જ્ઞાન ગ્રાહ્ય જગત છેઃ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવ, પુદગળ: એ પાંચ અસ્તિકાયાત્મક જગત છે: ઔપશમિક, ક્ષાયિક, ક્ષાપક્ષમિક, ઔદયિક, પરિણામિક: એ પાંચ ભાવ રૂપ જગત છે. સ્કન્દ, દેશ, પ્રદેશ, પરમાણુ અને સમયાત્મક જગત છે. - જગત છ પ્રકારે છે–ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જવ,
૨૦૩
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે –સૂત્ર
પુગળ, કાળ એ છ દ્રવ્યાત્મક જગત છે. નિર્દેશ, સ્વામિત્વ, સાધન, અધિકરણ, સ્થિતિ, વિધાનઃ એ છ અનુગથી અધિગમ્ય જગત્ છે.
જગત સાત પ્રકારે છે–નગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરુઢ, એવંભૂત. એ સાત નયદ્રષ્ટિ ગ્રાહ્ય જગત છે. સ્યાત-સત, સ્ય –અસદ્, સ્યાત-, સ્યાદ્ અવક્તવ્ય, સ્યાત-સત-યા- અવ્યક્તવ્ય, સાઅસત સ્થા–અવ્યક્તવ્ય, સ્મત સત સ્થા–અસત્ સ્યા અવ્યક્તવ્ય: એ સાત વિકલ્પ પ્રતિપાદ્ય જગત છે.
જગત આઠ પ્રકારે છે–સત, સંખ્યા, ક્ષેત્ર, સ્પર્શન, કાલ, અત્તર, ભાવ, અલ્પબહુવ: એ આઠ અનુગથી અધિગમ્ય જગત છે.. - જગત નવ પ્રકારે છે–જીવ, અજીવ, પુષ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જર, મેક્ષઃ એ નવ તત્તાત્મક જગત છે.
પદાર્થવિજ્ઞાન, વિચારસરણી, આધ્યાત્મિક વિગેરે અનેક દષ્ટિબિન્દુથી જગત્ અને તેને દરેક પદાર્થોનું યથાસંભવ લક્ષણ, વિધાન અને પરીક્ષાપૂર્વક વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
પ્રવચનકૃત:-સંક્ષિપ્ત, મધ્યમ અને વિસ્તૃત વાચનમય છે સહેતુક, સનિયુક્તિ પદ, સગ્ન | પદ, સવાર્તિક અને સભાષ્ય છે: ઉપપત્તિયુક્ત, સપ્રશ્ન, સવ્યાકરણ, સર્વનયાત્મક અને સર્વપ્રમાણત્મક વાક્યરચનાયુકત છે. સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય રૂપ તથા ગદ્ય, પદ્ય અને તંદુભય રૂપ
૨૦૪
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિ કે ધર્મ અને તીર્થ નું શા સ ન ત –
છે અંગે પાંગાત્મક છે, ગમિક–અગમિકાત્મક છે, અંગપ્રવિષ્ટ, અંગબાહ્ય છે, કાલિક-ઉત્કાલિક છે, ઉત્સર્ગ–અપવાદ રૂપ છે. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન, સમ્યગચારિત્ર નિપ્રણય છે. દ્રવ્યાનુયેગ, ચરણ-કરણનુગ, ગણિતાનુયેગ, અને ધર્મકથાનુયોગ રૂપ છે. સમ્યકત્વ, શ્રત, દેશવિરતિ અને સર્વ વિરતિ સામાયિક ધર્મમય : સામાયિક ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવાના અપૂર્વ સામયુક્ત છે: તાત્પર્યગ્ર હી નિર્ણયામક વિદ્વાન્ત રત્નોને સંચય કષ છે. સંત પુરુષોના હિતને માટે છે, સત્પદાર્થોના વિવેચનાત્મક છે, માટે સર્વથા સત્ય છે. કેવળીભષિત છે, માટે કેવલિક છે. પ્રતિસ્પર્ષિ રહિત હોવાથી અનુત્તર છે, અપ્રતિહત સંપૂર્ણ વિશ્વ વિષાનું પ્રતિપાદક છે, માટે પરિપૂર્ણ છે, વિશ્વમુખ છે. સમ્યગ્દર્શનને પાત્ર શકિત પ્રમ ણે ગમ્ય છે. અસમ્યગ્દર્શનીને અગમ્ય છે. સમ્યફ છતાં પરંપરિગ્રહિત થવાથી વિપરીતાર્થવિબોધ, કે અન્યથા જાવાથી મિથ્યા થાય છે.
કલ્પ એટલે-સામાચારી, નિયમ, તંત્રયુક્તિ, આચાર, આસ્રાય, વ્યવહારઃ સર્વ અધિકારીઓના ત્રિકાળ વિષયક સર્વ કપ પદ્ધતિસર શાસ્ત્રીય વિવેચનપૂર્વક શ્રુતમાં વર્ણ વવામાં આવ્યા છે. જેવા કે –
તીર્થકલ્પ, તીર્થકરકલ્પ, ગણધરકલ્પ, મનઃ પર્યાયકલ, અવધિકલ્પ, કેવળકલ્પ, શ્રુતક, આચાર્યાકલ્પ, ઉપાધ્યાયકલ્પ, ગચ્છકલ્પ, ગણક૫, સંઘક૫, કુલકલપ, જનકલ્પ,
ર૦૫
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે !-સૂત્ર
સ્થવિરકલ્પ, યથાલંદકકલ, પરિવિશે ધકક૫, છેદકલ્પ, ઉપસ્થાપનકપ, છત૯૫, ઘસામારી, પદવિભાગસામા ચારી, ઈછામિચ્છાસામાચારી, પિંકલ્પ, સાધુકલ્પ, શિક્ષક૯૫, પ્રવર્તિનીક૯૫, શ્રમણીકલ્પ ગૃહસ્થકલ્પ, શ્રાદ્ધક૯૫, વાદકલ્પ, વાદકપ, પૂર્વધરકલ્પ, આહારકલ્પ, દેવકલ્પ, ઇન્દ્રક", રાજાકલ્પ, પર્યુષણક૫, પર્વકલ્પ, વિહારક, પ્રભાવકકલ્પ, પ્રતિમાપ્રતિકાકલ્પ, પ્રવજ્યાકલ્પ, પદપ્રતિષ્ઠાકલ્પ, દેશનાક૯૫, પ્રાયશ્ચિત્તકલ્પ, નિર્યમકકલ્પ, તપસ્વીકલ્પ,
ગેહનકલ્પ, ઉપધાના, વર્ષાકલ્પ, વર્ષકલ્પ, ચાતુર્મા સિકકલ્પ, માસક૫, પાક્ષિકક૫, દેવસિકક૫, રાત્રિકકલ્પ, ઉત્સવકપ, તિથિકલ્પ, પૂજાકલ્પ, વંદનકલ્પ, પ્રત્યાખ્યાનકલ્પ, કાત્સર્ગકલ્પ, પ્રતિકમણક૫, યાત્રા ક૯પ, મરણકલ્પ, વિગેરે વિગેરે.
તથા:-જીવવિદ્યા, ભૂગોળ, ખગોળ, ઈતિહાસ, પ્રમાણશાસ્ત્ર, પ્રમેયજ્ઞાન, ચૈતન્યવિદ્યા, કેષ [ નિગદ ] વિદ્યા, આત્મવિકાસકમ, પદાર્થ ધર્મોની ઉત્ક્રાંતિ-અપક્રાંતિ, શબ્દવિજ્ઞાન, રાજ્યનીતિ, દ્રવ્યના ગુણધર્મ, પરમાણુવાદ, નિમિત્ત,
તિષ, પદાર્થવિજ્ઞાન, અધ્યાત્મવિદ્યા, યંત્ર, મંત્ર, તંત્ર, ગણિત, કર્મ, શિલ્પ, સંસ્કાર, વિધિવિજ્ઞાન, પ્રાયશ્ચિત્ત, પ્રત્યાખ્યાન, હેય-ય-ઉપાદેય વિભાગ, જનનવિદ્યા, નીતિશાસ્ત્ર, જન્મવિદ્યા, ઉત્પત્તિ–નિવિજ્ઞાન, મસ્તિષ્કવિદ્યા, માનસવિજ્ઞાન, સામુદ્રિક, કાળનિરુપણ, દિગનિરુપણ, ક્ષેત્રવિદ્યા,
૨૦૬
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થ નું શ સ ન તન્ન
વાસ્તુવિદ્યા, શરીરરચનાશાસ્ત્ર, ભાષા, કળા, યોગ, ધ્યાન, સિદ્ધોની વિદ્યા, પ્રતિષ્ઠા, દેવ-માનવ-નારક અને તિર્યંચના આયુર્ કાય-સ્થિતિ સાધનસામગ્રી તથા ગુણદેષ વિગેરે, કષાય, લેશ્યા, જડવિજ્ઞાન, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, બંધ, નિજેરા, મેક્ષ, તત્ત્વજ્ઞાન, દેવસ્વરૂપ, ગુરુસ્વરૂપ, ધર્મસ્વરૂપ, લેકસ્વરૂપ, દ્વીપસમુદ્રજ્ઞાન, ભૂગર્ભ, ભૂતળ ભૂપૃષ્ઠ, લેકસ્થિતિ, કાર્ય-કારણ માનવસ્વભાવ, પ્રાણીસ્વભાવ, તપ, ઉપદેશ, મુનિધમ, ગૃહસ્થધર્મ, પુરુધર્મ, સ્ત્રીધર્મ, આર્યધર્મ, વ્યક્તિધર્મ, સમાજધર્મ, માનવવંશ, પશુ, પક્ષિ, જળચર, સ્થળચર, ચતુષ્પદ, ઉર:પરિસં૫, ભુજપરિસર્પ, સ્વર્ગ, નરક, પાતાળ, આકાશ, સિદ્ધિસ્થાન, અરિહંત, સિદ્ધ, શાશ્વત-અશ શ્વત પદાર્થો, દર્શનવિદ્યા, જ્ઞાન પ્રાપ્તિના સાધને અને નિયમે, ગુરુકુલવાસ, બ્રહ્મચારી ધર્મ, ચિત્ર, સંગીત, કાળચક્ર, આરોગ્ય, વ્યાયામ, વનસ્પતિગુણધર્મ, ખનિજગુણધર્મ, જળ, વાયુ, અગ્નિ: ઈત્યાદિ અનેક વિજ્ઞાને પરિણામે સીધી કે આડકતરી રીતે સામાયિક ધર્મમાં જે રીતે મદદગાર હોય, તે રીતે ચેકસ નિર્ણયાત્મક સિદ્ધાંતપૂર્વક દ્વાદશાંગીમાં યથાસ્થાને વ્યવસ્થિત છે.
સામાયિક સૂત્રથી માંડીને લેકબિન્દુસાર પર્યન્તનું સૂત્રાત્મક આ શ્રુત અાક્ષર છે, છતાં મહાર્થ છે.
સત્ય, અપરુષ, અનિન્દક, સભ્ય, મધુર, હિત, મીત, પચ્ચ અને ઉદાર છે. અસંદિગ્ધ, સ્પષ્ટાર્થઅરાગ-દ્વેષયુક્ત,
૨૯૯
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભં તે !-સૂત્ર
અધ્ય અને દેશ-કાળે પપન્ન છે. અલંકાર, પદ, વિભક્તિ, વાય, સમાસ, છન્દ, યતિ વિગેરે રચનામાં નિર્દોષ છે. સયુક્તિક, કમબદ્ધ, અન્યૂનાધિક, અવ્યાહત, અપુનરુક્ત અગ્રામ્ય અને આત્માનુગ્રાહક છે.
" ૩૯. સકળ દ્વાદશાંગીને મુખ્ય પ્રતિપાદ્ય-વિષય સામાયિક ધર્મ છે. સામાયિક ધર્મને સક્ષેપ સામાયિક મહાદંડક સૂત્રમાં છે. અને વિસ્તાર દ્વાદશાંગી રૂપે છે. અર્થાત સામાયિક દંડક મહાસૂત્ર અપાક્ષર છતાં તેને દ્વાદશાંગી રૂપ વિસ્તૃત મહાઅર્થ છે. એટલે જ એ મહાદંડક સંકલ દ્વ દશાંગીનું મુખ્ય બજક છે. કેમકે –
સામાયિક ધર્મ અનંત તીર્થકરોએ અને અન્ય જી વાત્માઓએ આરા છે, આરાધે છે અને આરાધશે. જયારે તીર્થકર ભગવતે અણગાર થઈ, મૂડ થઈ પ્રત્રજ્યાં સ્વીકારે છે, ત્યારે આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા વાક્ય ઉચ્ચારે છે–
करेमि सामाइयं. सव्वं सावज्जं जोगं पञ्चक्खामि जावजीवाए तिविहं तिविहेणं [ मणेणं वायाए कायेणं-न करेमि, न कारवेमि, करन्तंपि अन्नं न समणुजाणामि]. अप्पाणं વસિરામિ.” | નિવૃત્તિ રૂપ સામાયિક ધર્મમાં ચાવજજીવ જાગ્રત ભાવે તત્પર રહેલા એ મહાપુરુષ પ્રવૃત્તિથી નવકેટિક નિવૃત્તિ સ્વીકારી અસાધારણ પુરુષાર્થથી સાધ્ય એવી આ મહાપ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી પરિણામે અહંતું જીન કેવળી થાય
૨૦૮
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને સી ઈ નું શા સ ન ત ત્ર
છે ને જગપૂજ્ય બની જગત્ નું કલ્યાણ કરે છે.
જાવજીવાએ” એ પદો અવધિ સૂચવે છે. “મણેણું” ઈત્યાદિ તિવિહં તિવિહેણ” નું સ્પષ્ટીકરણ છે. “અમ્પાયું વોસિરામિ” એ વાક્ય પ્રતિજ્ઞાપાલન માટેની સંપૂર્ણ તૈયારી અને સામર્થ્ય સૂચવે છે. પ્રથમ અને અન્તિમ તીર્થપતિ અન્તિમ વાક્યની પૂર્વે– " तस्स पडिकमामि, निन्दामि, गरिहामि" એ શબ્દ વધારે ઉચ્ચારે છે, કારણ કે
પ્રથમ તીર્થપતિના તીર્થમાં જનસમાજની સામાન્ય યેગ્યતામાં પ્રાણતા છતાં સરળતા, અને અન્તિમ તીર્થપતિના તીર્થમાં વક્રતા અને જડતા છે. માટે બન્નેના તીર્થમાં અવશ્ય સપ્રતિક્રમણ સામાયિક ધર્મ છે. શિવાયના તીર્થકરેના તીર્થમાં પ્રાજ્ઞતા અને કુશળતા હોય છે, એટલે માત્ર પ્રયજન સભાવે સપ્રતિક્રમણ ધર્મ છે.
ગણધરે, આચાર્યો વિગેરે શ્રમણવર્ગ તથા શ્રમણવર્ગ તે તે તીર્થકરના તીર્થની છાયામાં રહીને પ્રતિજ્ઞા વાક્ય ઉચારતા હોવાથી પિતાના આદર્શ પુરુષ તીર્થકર દેવનું સાધક ભતે ! પદ “કરેમિ ” પદની પછી, અને પ્રાયશ્ચિતાદિકના પ્રતિક્રમણમાં પરત–તાસૂચક ગુરુ સાધક ભક્ત ! ” પદ “ તસ્સ ' પદની પછી ઉચ્ચારે છે.
શ્રમપાસકે અને પ્રમાણે પાસિકાઓ પણ પિતાના દેશ આરાધના માટે ડાઘણા ફેરફાર સાથે આ જ પ્રતિજ્ઞા
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !- 2
વાક્ય ઉચ્ચારે છે. એટલે કે—દેશ આરાધક એવા તેઓને “સવં” અને “કરંતં પં” ઈત્યાદિ શબ્દનો ઉચ્ચાર કરવાની આવશ્યકતા જ રહેતી નથી. અને “જીવારપં” ને બદલે * નિયમં તથા “ તિવિહે ” ને બદલે “દુવિહં” ઉચ્ચારે છે.
આ મહાસૂત્ર શાશ્વત્ છે, સર્વ તીર્થ કરે મહાભિનિકમણ વખતે તેને ઉચ્ચાર કરે છે. પ્રથમ તીર્થપતિએ તેને ઉચ્ચાર કર્યો છે. અંતિમ તીર્થપતિ મહાવીર દેવે તેને ઉચ્ચાર કર્યો છે. ભગવળેિ એવા અમે સર્વ શ્રમણાએ ઉચ્ચાર કર્યો છે. હવે પછીના અન્ય શ્રમ અને શ્રમણોપાસકે પણ તેને ઉચ્ચાર કરશે.
તીર્થકર ભગવંતનું વ્યક્તિગત એ પ્રતિજ્ઞાવાક્ય સમુ. દાયનું થયું છે, તેમાંથી દ્વાદશાંગી શ્રુતનું ઉત્થાન થયું છે; અને તે દ્વાદશાંગીમાં આદિ બીજ તરીકે પ્રતિષ્ઠિત છે.
“૩ાને વા વિમે વા ધુરુ વા”
એ અર્થત્રિપદી યદ્યપિ દ્વાદશાંગીનું બીજ છે, પરંતુ તે માત્ર પદાર્થવિજ્ઞાનની દષ્ટિથી—નહીં કે જીવન-કર્તવ્યની દષ્ટિથી—છે.
પદાથે વિજ્ઞાનનું પ્રયોજન શું? સામાયિક ધર્મનું આરાધન. સામાયિક ધર્મના આરાધનનું પ્રયોજન શું ? મેક્ષ. આ રીતે પરિણામે સામાયિક સૂત્ર જ સકળ દ્વાદશાંગીનું મુખ્ય બજક છે. અર્થાત્રપદી સમ્યજ્ઞાનમય છે. ત્યારે સામાયિક સૂત્ર સમ્યક્રચારિત્ર એટલે રત્નત્રયાત્મક છે.
૨૧૦
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મ અને સી ઈ નું શા સ ન તન્ન
અર્થાત્ સામાયિક-સૂત્રથી માંડીને લેક-બિન્દુસાર પર્વતના યુતને સાર ચારિત્ર છે, અને ચારિત્રનો સાર મોક્ષ છે. - આ મહાસૂત્રમાં સંક્ષેપથી ષડાવશ્યક ધર્મોને સમાન વેશ આ પ્રમાણે થયેલો છે –
[ 1 ] “ કરેમિ સામાઇયં એ પદે, સામાયિક ધર્મ, આત્મ–પ્રગતિ, આત્મવિકાસ સૂચવે છે. સમિતિ, ગુપ્તિ, મુનિધર્મ, અનુપ્રેક્ષા. પરિષહજય, ચારિત્ર અને તપ વિગેરે આવેધક–સંવર અને નિર્જરા રૂપ, શીળ-વ્રત અને સદાચારમય સામાયિક ધર્મ સૂચવે છે.
[ ] “સર્વે સાવજ જેગ પચ્ચકખામ” આ વાક્ય પ્રત્યાખ્યાન સૂચવે છે, ત્યાગ સૂચવે છે, આસવથી વિરતિ સૂચવે છે. હિંસાદિક આસની વિરતિસૂચક વાક્ય છે. એટલે કે-પાંચ મહાવ્રત, પાંચ અણુવ્ર અને શિક્ષાવ્રત એ સર્વ પ્રત્યાખ્યાન સ્વરૂપ છે. '
[૩] પ્રથમ “ભતે ! ” પદ, ચતુર્વિશતિ જનનું અથવા તે તે તીર્થમાં ઉચ્ચાર થતી વખતે તે તે તીર્થકરનું મારક પદ .
_ [૪] “તસ્સ પડિયામિ, નિન્દામિ, ગરિ. હામિ ” એ પદો પ્રતિક્રમણ રૂ૫, પ્રાયશ્ચિત્ત-નિર્જરા રૂપ છે. દેષશોધક છે.
[ પ ] “તસ” પછીનું “ભક્ત ! ” પદ, ગુરુ સાક્ષિપૂર્વક પ્રાયશ્ચિત્ત અને પ્રતિક્રમણ કરતાં ગુરુસ બેધક
૨૧૧
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે :-સૂત્ર
પદ છે. તે ગુરુવન્દન, નમન, ભક્તિ, પ્રતિપત્તિ વિગેરે સૂચવે છે.
[ 6 ] “અપાયું સિરામિ ” એ પદે, સામાયિક ધર્મની આરાધના ખાતર કાયાને-ઉત્સર્ગ–ત્યાગ, ધ્યાનમાં લીનતા અને સર્વસ્વના ભોગની તૈયારી સૂચવે છે.
એ પ્રમાણે સંક્ષેપમાં છ આવશ્યકે, તેનો અર્થવિસ્તાર અને તેના સંબંધમાં આવતાં બીજા નિરુક્તાર્થો આ સૂત્ર સાથે સંબંધ ધરાવી દ્વાદશાંગ રૂપ બની જાય છે અર્થાત્ સકળ દ્વિાદશાંગીમાં પ્રાણ રૂપે આ મહાદંડક સૂત્ર બિરાજે છે.
સંક્ષિપ્ત છતાં આ સૂત્રની રચના-પરિપાટી જ એવી વિચિત્ર છે કે-જ્યારે બુદ્ધિનિધાન અનેક પુરુષે તેની વિભાષા વિચારવા માંડે છે, ત્યારે તેમાં બુદ્ધિની વિચિત્રતાને લીધે છ વર્ગ પડી જાય છે.
આવું આ મહાદંડક સૂત્ર દ્વાદશાંગીમાં પ્રવિષ્ટ છે, છતાં દ્વાદશાંગીના અનધિકારી એવા શ્રમણોપાસકે અને શ્રમણે પાસિકાઓ પણ તે મહાસૂત્ર દ્વારા યથાશક્તિ સામાયિક ધર્મ આરાધી શકે માટે તેની અંગ–બાહ્યા પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે
૪૦. તીર્થ, તીર્થકર અને સામાયિક ધર્મ તીર્થંકર પ્રતિમા, આચાર્ય અને ચતુર્વિધ સંઘ વિગેરે તીર્થના પ્રધાન અંગેની પેઠે તીર્થપ્રવિષ્ટ પ્રવચન શ્રત પણ તીર્થનું પ્રધાન અંગ છે, અને તીર્થને સદા માર્ગદર્શક છે.
અધ્યયન-અધ્યાપનના ગ્યાયેગ્ય વખત અને અધિ
૨૧૨
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થ નું શ સ ન તન્ના
કારી પા પ્રમાણે અભ્યાસની કમસર જનાઃ કૃતાર્થ પરિણામ પામે તેવી ગ્યતા સંપાદક ગોદ્ધહનાદિક તપનુષ્ઠાન પ્રવૃત્તિઃ કાળગ્રહણદિક નિર્વિઘતા અને શુદ્ધિસંપાદક પ્રકામાં પ્રવૃત્તિઃ શબ્દ, અર્થ અને તદુભયના છોચ્ચાર અને સ્પષ્ટ બોધ શિને કેમ થાય ? તેની યોજનાઓ: રત્નાધિકની પદવી પ્રદાનગ્યતાને નિર્ણયઃ સૂમાર્થોનું
પપત્તિક સ્પષ્ટીકરણ સ દેહ નિવારણ: પ્રવચનાથનું સયુક્તિપૂર્વક સંસ્કૃત વ્યવસ્થાપન વાચના, પ્રચ્છના, પરા વર્તના, ધર્મકથા અને અનુપ્રેક્ષા એ પંચવિધ સ્વાધ્યાય પ્રવૃત્તિના સર્વ તંત્રની યથાયોગ્ય સર્વ વ્યવસ્થા અને તેમાં સંપૂર્ણ નિરીક્ષણ સ્વાધ્યાય પ્રવૃત્તિમાં યથાયેગ્ય વ્યવસ્થા રહ્યા કરે તે ખાતર ગુરુકુળવાસની અન્ય સમગ્ર પ્રવૃત્તિઓમાં પણ સુતંત્રણા, વ્યવસ્થા અને નિયમીતતા સંપાદન: વિગેરે પ્રવચનકૃતના પઠન-પાઠનની સર્વ વ્યવસ્થા, શાસનાધિપતિ આન્નાયાર્થવાચક આચાર્યના નિદેશસ્થાયિ ઉપાધ્યાય સર્વ અધિકાર અને સર્વ સત્તા સાથે કર્તવ્ય અને સ્વાત્મકલ્યાણ સમજીને તીર્થતંત્રના કલ્પ અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે ચલાવે છે. જેથી તે શ્રુત સત્પાત્રને સુલભ સુગ્રાહ્ય અને આત્મકલ્યાણકાર થાય છે.
૪૧. જે શ્રુત નિર્વાણ ભાગમાં મુસાફરી કરવાને ઉત્તમ વાહન રૂપ છે. જે શ્રુત નિર્વાણ પ્રાપ્તિનું મુખ્ય દ્વાર છે. જે શુતની રચના માત્ર જ સર્વવિરતિપત્તિઓને દૂરથી જ
૨૧૩
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ. ભ તે !- વ
ઉપશમાવે છે, જે શ્રુત [તીની સીમાએ ને ધારણ કરે છે. જે ત મેાહની જાળને તેડી નાંખે છે, જે શ્રુત અગાધ બેધ અને અમીત અપદોથી ભરપુર છે. જે શ્રુત ભિન્ન ભિન્ન વિષયપ્રતિપાદક અમીતગમેાથી વ્યાપ્ત છે. જે શ્રુત ચિત્ર-વિચિત્ર રચનાથી જ્ઞાની પુરુષને આલ્હાદ ઉત્પન્ન કરે છે. જે શ્રુતને ભાર મહાબુદ્ધિનિધાન મુનિપુંગવા જ વહન કરી શકે છે, જે શ્રુત વ્રત અને ચારિત્ર રૂપે પરિણામ પામે છે, જે શ્રુતસિદ્ધ છે, સયમ માર્ગોમાં સદા નદી [ મગળમય ] છે, સમ્યઢની દેવ—દાનવ, માનવ અને તિય ગંગે અદ્ભૂત ભાવથી પૂજેલું, માનેલું અને સત્કારેલું છે. ત્રણલેાકને વિ ચાર તથા મ અને દેવાસુર રૂપ ત્રિલેાકમય જગતના સર્વ ભાવે! જેમાં પ્રતિષ્ઠિત છે.
તે શ્રુતના જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થતે ત સામાયિક રૂપ ધમ, ઉત્તરાત્તર ઉત્તર ધર્મ એટલે સ સયમ રૂપ ચારિત્ર ધર્મની વૃદ્ધિમાં નિમિત્તભૂત થઇ ચારિત્ર ધર્મની વૃદ્ધિ કરા, વૃદ્ધિ કરો. સદા વિષયવંત એ શ્રુતનું સર્વથા મગળ હા ! મ ગળ હા ! સદા તે વિજય પામે ! વિજય પામે !
હું ભળ્યે ! હું તેને પ્રયત્નપૂર્વક ભાવથી નમસ્કાર કરૂં છું, નમસ્કાર કરું છું.
;"
“ અમે પણ પ્રયત્નપૂર્વક ભાવથી નમસ્કાર કરીએ છીએ, નમસ્કાર કરીએ છીએ. ’
૪ર. “ તી [ શાસનતંત્ર રૂપ સમ્યગ્દર્શન ], પ્ર વચન [ સત્યતત્ત્વપ્રતિપાદક સમ્યગ્ જ્ઞાન ] અને ધર્મ
૨૧૪
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક ધ અને તી તું શા સ ન ત સ્ત્ર
[ સામાયિક રૂપ સમ્યક્ચારિત્ર ; અથવ~તીર્થંકર દેવ [ સમ્યગ્દર્શન ], સત્યધર્માં [પ્રવચનેક્તિ સમ્યગ્ જ્ઞાન અને શ્રમણુનિ થ ગુરુ [ સમ્યક્ચારિત્ર ]; અથવા સમ્યગ્દર્શન, સભ્યજ્ઞાન અને સભ્યચારિત્ર: એ ત્રણ તત્ત્વ વિષે રુચિ ધરાવી વિધિપૂર્વક શાસનમાં પ્રવિષ્ટ સ્ત્રી કે પુરુષ વ્યક્તિ કે અનેક વ્યક્તિએ. એક કુટુંબ કે અનેક કુટુ બે, એક સમાજ કે અનેક સમાજો, એક જાતિ કે અનેક જાતિઓ વિગેરે, અને ઉત્તરાત્તર તખ઼તાના શાસનના સભ્યા છે.
એ ત્રણ તત્ત્વ વિષે રુચિવત છતાં વિધિપૂર્વક શાસનમાં અપ્રવિષ્ટ શાસનના સભ્ય નથી.
વિધિપૂર્વક પ્રવિષ્ટ છતાં સ્વેચ્છાપૂર્વક શાસન વિરુદ્ધ વન કે વાણી ચલાવન ૨, અરુચિવત, સંદિગ્ધ, બ્યામૂઢ, વિડઞક, નિદ્ભવક, ઘાતક વિગેરે ગમે તેવા સમર્થ છતાં શાસનના સભ્યા નથી.
ચે!ક્કસ હેતુપૂર્વક સુપ્રયુક્ત અનેક અંગ-પ્રત્યગાના સમુહાત્મક વ્યવસ્થિત યંત્રની સર્વાં ક્રિયા, જેમ કાઈ પણ અગ—પ્રત્યંગમાં ક્ષતિ પહેાંચવાથી રોકાઈ જાય છે, તેમ ચાક્કસ હેતુપૂર્વક સુપ્રયુક્ત અંગ-પ્રત્યગાના સમુહાત્મક ધર્મ અને તીના કાઈ પણુ અંગ-પ્રત્યગ તરફની અરુચિ તી અને ધર્મ તરફની સોંપૂર્ણ અરુચિનું કારણ હાવાથી અલ્પ અરુચિવ ત પણ શાસનના સભ્ય થવાની ચેાગ્યતા ધરાવવાને ચેાગ્ય થઈ શકતા નથી.
૧૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે - 2
૪૩. અનાઘનત તીર્થને નમન કરનાર તીર્થકર પ્રભુ ઉત્પાદક છતાં તીર્થનું અંગ છે. સામાયિક ધર્મ માટે તીર્થ હોવા છતાં એ ધર્મ, તીર્થનું સાધ્ય અને રક્ષ્ય અંગ છે. પ્રવચનકૃત અને સંઘ પણ તીર્થને સહાયકારી અંગ છે. મેક્ષ પણ તીર્થનું પરંપરાએ અંતિમ સાધ્ય અંગ છે. અર્થાત્ તીર્થતંત્ર સર્વ અંગેનું વ્યાપક મહાઅંગી રૂપ છે.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમારિત્રમય તીર્થ છે, છતાં તીર્થ સમ્યગ્દર્શન પ્રધાન છે. પ્રવચનથુત સમ્યજ્ઞાન પ્રધાન છે, અને શ્રમણોપાસકથી માંડીને તીર્થકર ભગવંતને સકળ શ્રમણ સંઘ સમ્યફચારિત્ર પ્રધાન છે.
આ ધર્મતીર્થ, પ્રાણુઓને સંસાર સમુદ્રથી તારવાને સમર્થ ઉત્તમ વહાણ સમાન છે માટે તીર્થ છે. સામાયિક ધર્મ રૂપ અગાધ શાંતિના સાગરમાં સરળતાપૂર્વક પ્રવેશ કરવાને સર્વ પ્રકારની સગવડ સાથે બાંધેલા તીર્થ–ઘાટ ઓવારા સમાન છે માટે તીર્થ છે.
તીર્થ સાથે અનન્તર કે પરંપરાએ સંબંધ ધરાવનાર કઈ પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને તેનાં નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ સર્વ કાંઈ જેને સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર સાથે અનન્તર કે પરંપરાએ સંબંધ હોય તે સર્વ તીર્થ છે. એટલે કે
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યફચારિત્ર, સામાયિક, સામાયિકના સાધને, દ્વાદશાંગી, દર્શન-તંત્ર-કલ્પ-રચના, સંઘ,
૨૧૬
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થે નું શ સ ન ત નવ
ગણધર, પ્રથમ ગણધર, શાસનપતિ આચાર્ય, કોઈ પણ આચાર્ય, મુનિ, સ્ત્રી-પુરુષ વ્યક્તિ, કુલ, ગણ, શ્રમણ, પ્રવર્તિની, મહારા, ગણિ, સ્થવિર, ઉપાધ્યાય, તીર્થકર ભગવાન, પદ, સૂત્ર, ગ્રંથ, પુસ્તક, દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રના ઉપકરણે, સમવસરણ, ચિત્યક્ષ, ધર્મચક્ર, વાસચૂર્ણ, તીર્થકર અહંત ભગવંત વિગેરે પૂજા પુરુષોના માતા-પિતા, ગ્રામ, સ્થાન, તેમના અંગની કોઈ પણ વસ્તુ, વન–જન્મ-નિષ્કમણ– જ્ઞાનત્પત્તિ-નિર્વાણ તથા તેમના જીવનના બીજા પ્રસંગો સાથે સંબંધ ધરાવતા માતાને સ્વમદર્શન વિગેરે કોઈ પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ વિગેરે, દર્શનવિશુદ્ધિ, માનસિક ભાવ, પૂર્વધર, તીર્થંકરાદિકના નામ, તેમની પ્રતિમાઓ, તેમના પૂર્વભવે તથા સાંસારિક સ્થિતિ, દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર વિશુદ્ધિના ઉત્તેજક પ્રસંગો-મહોત્સ, ઉદ્યાપના, મહાયાત્રા અને તેમાં અંગ-પ્રત્યંગ રૂપ વપરાતાં સાધને, પરંપરા, પટ્ટપરંપરા, પદવીઓ વિગેરેમાં જ્યાં અંશત: કે સંપૂર્ણ રીતે દર્શનાદિકને સંબંધ હોય, દર્શનાદિકની મુદ્રા હોય. તે સર્વ તીર્થ છે.
પતિત–પાવન તીર્થને, અયોગ્ય વ્યક્તિઓ અગ્ય લાભ ન ઉઠાવે, તેની અપભ્રાજના ન થાય, સદા પ્રભાવના થતી રહે, અને સત્પાત્ર એગ્ય વ્યક્તિઓ તેને સુગ્ય લાભ જેમ સુલભ રીતે લઈ શકે તેવા કેઈ પણ પ્રયત્ન કરવા કરાવવા અને અનુદવાનું તીર્થના પ્રત્યેક સભ્યનું સંપૂર્ણ કર્તવ્ય છે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રે મિ. ભ` તે !સ્ ત્ર
૪૩. યાદિ અનેકવિધ ધર્મ અને તીર્થના શાસન તંત્રના કલ્પને ત્રિકાલાબાધિત અવિસ્તાર છત, સજોગ વિશેષ, રથળવિશેષ, સમવિશેષ અને પરિસ્થિતિવિશેષમાં– તીર્થં ભક્ત, નિ:સ્વાર્થી, નિભી, પ્રવચનાદિ શિષ્ટોએ અનિન્દ્રિત, પરિણામદર્શી મહાનુભાવ વ્યક્તિ જ ધર્મ, તી અને સંઘને શરણરૂપ હા! અને શ્રી તીર્થનું સદા, સર્વાંત્ર સર્વ રીતે મગળ હા ! ભદ્ર હા ! શુભ હા !
"9"
(6
અમે પણ એ જ ઇચ્છીએ છીએ કે-શ્રી તીનુ સદા, સર્વત્ર સર્વ રીતે મગળ હા! ભદ્ર હા! શુભ હા !” એમ સર્વ પરિષદોમાંથી શ્રી તીર્થ પર આશીર્વાદના પ્રવાહ વહેવા લાગ્યા. અને જગત્ના સર્વ મગળે કેમ જાણે તેના ઉપર ઉતરતાં હાય ! તેમ માંગળમય વાતાવરણ છાઈ રહ્યું.
૪૪. “ અહા ! લખ્યું ! જગકલ્યાણકર શાશ્ર્વત્ માર્ગના પુનરુત્થાનને! આજે દિવસ છે. આજે જગત્માં સર્વત્ર ઉદ્ભાસ અને ઉત્સવ પ્રવર્તી રહ્યા છે. અને હજી સાંભળે– ૪૫. નામ—આ ચાવીશમા ધર્મ-શાસનતંત્રનું નામ 66 ભગવાન્ વધુ માન સ્વામિનું ધર્માંતીથ છે.” સ’સ્થાપક-ઇક્ષ્યાકુ વંશની જ્ઞાત શાખામાં જન્મેલા, મહા ઉગ્ર તપસ્વી, જીન એટલે જ અર્જુન,કેવળજ્ઞાની એટલે જ સર્વજ્ઞ, સ્નાતક શ્રમણ નિગ્રન્થ એટલે જ આશ્રેષ્ઠ, એવા ધર્મ-ચક્રી દેવાધિદેવ પુરુષાત્તમ ભગવાન મહાવીર વધુ માન સ્વામિ આ ધર્મતીર્થના સ’સ્થાપક છે.
૨૧૮
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થે નું શ સ ન ત ત્ર
સ્થળ–
તિકની મધ્યમાં અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રોની બરાબર વચ્ચે રહેલા જમ્ નામના દ્વીપના ભારત ક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધ ભાગમાં, ગંગા-સિંધુના વચગાળાના પ્રદેશમાં આવી રહેલા–સર્વ રીતે સમૃદ્ધ મગધ મંડળને વિષે, અપાપા નામની નિષ્પાપા નગરીની બહા પરિસરામાં શેલી રહેલા મહાસેન નામના વાદ્યાનના એક ભાગમાં દેવાસુરેએ રચેલા મહાસમવસરણના મધ્ય ભાગમાં ચિત્યવૃક્ષ નીચે આવી રહેલા સિંહાસન પર બેસીને, દેવાસુર, નર-નારી અને તિર્યંચોની પરિ. પદો વચ્ચે સ્વયં ભગવાને પોતે જ સકળ સામગ્રી સહિત સાંગપગ આ ધર્મતીર્થ સ્થાપ્યું છે. કાળી–આ અવસર્પિણી કાળના નવ કોડા કેડી સાગરેપમ વ્યતીત થયા ત્યારે, અને શ્રી રાષભદેવાદિક વીશ તીર્થ–પ્રવકના તીથી પ્રવર્તી ચૂક્યા પછી, ચતુર્થ આરકને અંત ભાગ પસાર થાય છે, ત્યારે આજે વૈશાખ શુદિ ૧૧ ના દિવસના પૂર્વાર્ધ ભાગમાં સૂર્યોદય થતાં જ પ્રથમ પૌરુષી વખતે તીર્થ સ્થાપ્યું છે. જેની સ્થાપના પછીની આ બીજી પૌરુષી પસાર થાય છે. [वइसाहसुद्धएकारसीए पुव्वण्हदेसकालम्मि ।
महसेणवणुजाणे अणन्तरं परंपरं सेसं ॥ १॥] ઉદ્દેશ–ભગવાન મહાવીર પરમાત્માએ સ્વયં આચરણ કરી પ્રકટ કરેલ નિરપાય સપ્રતિક્રમણ સામાયિક મહાધર્મને
૨૧૯
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે મિ ભંતે –સૂત્ર
સત્પાત્ર જગજજંતુઓ જે રીતે સુલભતાપૂર્વક પ્રાપ્ત કરી શાશ્વત કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરે, તે રીતે સાધને જવાં એ
આ તીર્થ સ્થાપનાને પ્રધાન ઉદેશ છે. સંપત્તિ–સર્વ ભાષા પરિણામિની અને સતિશાયિની વાણ દ્વારા અગ્લાન ધર્મોપદેશ વડે, શ્રી ભગવાને સર્વ શ્રોતાવર્ગમાં પ્રથમથી જ પ્રકાશ ઉત્પન્ન કરી ધર્મ અને તીર્થ ખાતર સર્વસ્વને ભેગ આપવાની મનોવૃત્તિ રૂપ ક્ષેત્રમાં અવધ્ય એવું જે બધીજ વાવ્યું છે, તે અને તેમાંથી ફલિત થતાં બીજા પણ તીર્થ, દ્વાદશાંગી, મુનિજીવન વિગેરે દશ્ય, અદશ્ય ફળ, અગમ્ય અને ઉત્તરોત્તર પરંપરાનુબંધી એવી એ સર્વ તીર્થની સ્થાયિ સંપત્તિ છે. સ –ભારતવર્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલા, વાસચૂર્ણ પ્રક્ષેપાદિકવિધિપૂર્વક તીર્થમાં પ્રવિષ્ટ, સમ્યગ્દર્શની માનવ જીવાભાઓ ભગવાન વર્ધમાન દેવના આ શાસનતીર્થના સભ્ય છે. અધિકારિવર્ગ–તીર્થના સભ્યોમાંના ક્ષેત્રાદિક ઉત્તમ આ પરિસ્થિતિમાં જન્મેલા સંસ્કારશુદ્ધ વ્યક્તિએ તીર્થતંત્રના અધિકાર પદ ઉપર નિયુક્ત કરવામાં આવે છે. ગણધરો–ભગવાન મહાવીર પરમાત્માના ઉપદેશને સૌથી પહેલે ઝીલનારા અમને અગ્યાર વિખેને પ્રથમ દિક્ષા આપી, દ્વાદશાંગી રચનાની અનુજ્ઞા આપી, ગણના સ્વા
૨૨૦
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મો અને તી નુ ા સ ન ત ત્ર
સી સ્થાપી ગણધર પદથી વિભૂષિત કરવાના મહાન અનુગ્રહ શ્રી પેતે જ કર્યો છે. ગણાભગવાન મહાવીર પ્રભુના આ શાસનમાં આઠમા અને નવમા ગણધરની તથા દશમા અને અગ્યારમા ગણધરની વાચના સમાન હેાવાથી ગણુ નવુ છે, એટલે દ્વાદશાંગીની વાચના પણ નવ છે. શ્રુત—મહાભિનિષ્ક્રમણ વખતે પ્રતિજ્ઞા વાક્ય રૂપે સ્વય ભગવાને ઉચ્ચારેલું શાશ્વત્ એવું સામાયિક સૂત્ર, અને કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કર્યો પછી ભગવતે કરેલા પ્રસિદ્ધ આવ પ્રવચન પછી તે સૂત્રને અનુસારે ભગવંતના શ્રીમુખથી ત્રિપદી પ્રાપ્ત કરી ગણધરોએ રચેલી વિશાળ દ્વાદશાંગી તીર્થનુ શ્રુત છે.
સઘ—અમે વિગેરે સર્વ શ્રમણેા ભગવાન્ મહાવીરના તીમાં શ્રમણ સંઘ છીએ, આર્યાચદા વિગેરે શ્રમણી સંઘ છે........વિગેરે શ્રમણેાપાસક સંઘ છે, અને....... વિગેરે શ્રમણેાપાસિકા સંધ છે. એમ ભગવાન મહાવીરના તીમાં ચતુર્વિધ સંઘ છે.
તીર્થાનુજ્ઞા—ત્રણ વાર વાસક્ષેપને પ્રક્ષેપ કરી દ્રવ્ય, ગુણુ, પર્યાય’થી સમગ્ર તીર્થની અનુજ્ઞા આપી તીર્થના સર્વાધિકારા સોંપવાથી એ દયાળુ પરમાત્માએ અમને અત્યન્ત અનુગ્રહિત કર્યો છે.
૨૩૧
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રે મિ. ભ તે !-ન્યૂ ત્ર
ગણાનુજ્ઞા—યથસ્વી અને દીર્ઘાયુષી સુધર્મા નામના પાંચમા મહાશ્રમણને સમગ્ર તીના મહાન્ ગણુસ્વામી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. મહાપ્રવર્તિની—ચ પાપતિ દધિવાહન રાજાના બાળાહ્મચારિણી પુત્રી વસુમતી આર્યાચંદના નામે ભગવાનના શાસનમાં આદ્ય પ્રવર્તિની પદે નિયુક્ત છે. તીથ પ્રવતન કાળ—આ ભારતવર્ષમાં યથાશક્તિ સામા યિક ધર્મનું આરાધન કરનારા એક પણ શ્રમણ નિગ્રન્થ, શ્રમણી નિગ્રન્થી, શ્રમણેાપાસક કે શ્રમણેાપાસિકા જયાં સુધી વિદ્યમાન હશે, ત્યાંસુધી આત્તી, આત્તપ્રવચન, સામાયિક ધર્મ અને શ્રમણસધ અવિચ્છિન્ન પર પુરાએ સદા વિજયવત છે ઇત્યાદિ.
" भद्रं श्री जिनशासनाय, मङ्गलं श्री वर्धमानतीर्थाय, शुभं श्री धर्मसाम्राज्याय "
" भद्रं श्री जिनशासनाय, मङ्गलं श्री वर्ध मानतीर्थाय शुभं श्री धर्मसाम्राज्याय "
“ હે મહાશ્રમણેા અને મહાશ્રમણીએ !
તમે, ભત્ર—સમુદ્રથી તરવા અને અનેક પ્રાણીઓને તારવા સમ એવા પ્રવહણુ તુલ્ય આ મહાશાસન તીર્થના આશ્રય કર્યો છે, માટે હવેથી તમે જયાં જે પરિસ્થિતિમાં હા, ત્યાં તે પરિસ્થિતિમાં ગુર્વંજ્ઞા અને શાસનતન્ત્ર પરતન્ત્રતાને કદી
૨
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થ નું શ સ ન તન્ન
વિસર્યા વિના સામાયિક ધર્મનું એવી રીતે આરાધન કરે અને એવી રીતે પ્રતિપાદન કરે, કે જેથી કરીને સર્વ સત્પાત્ર પ્રાણીઓને તે સુશ્રદ્ધેય, સુય અને સુઉપાદેય થાય. તેમ કરતાં કરતાં આ ભૂમંડળ પર ગ્રામાનુગ્રામ અપ્રતિ. બદ્ધ વિહાર કરે, ભગવાનનું શાસન પ્રવર્તાવે અને જગ
માં મેક્ષ માર્ગ સુલભ કરવા પ્રયત્ન ચલાવે. ગમે તેવા મહામાં મહાન લાભની લાલચમાં પડીને કે વ્યાહજનક પ્રસંગોથી અંજાઈ જઈને તીર્થનિરપેક્ષ ન થઈ જવાય તેની પુરેપુરી સાવચેતી રાખજે.
તીર્થનિરપેક્ષ થવામાં પ્રત્યવાય છે, સંઘનું અપમંગળ છે. ગમે તેવી દુર્ઘટ પરિસ્થિતિમાં પણ સદા તીર્થને આધિનપણે વર્તવામાં સકળ સંઘનું સદા નિરાય મંગળ છે, કલ્યાણ છે, ભદ્ર છે. એમ વિચારી કલ્યાણેષુક મહાનુભાવ પુરુએ અસાધારણ દઢતાથી તીર્થનું સેવન કરવું, કરાવવું અને કરનારને મદદગાર થવું, તથા સમર્થ વ્યક્તિઓએ તીર્થની મહાપ્રભાવનાઓ, તેમ જ પ્રત્યેક સભ્ય યથાશક્તિ પ્રભાવનાઓ પ્રવર્તાવવી જોઈએ.
૪૬. પ્રાણી માત્રના સર્વ પ્રકારના જીવન કરતાં માનવજીવન કેમ જાણે સર્વ જીવનનું કેન્દ્રભૂત એક વિશિષ્ટ જીવન હોય ? માનવજીવન પ્રાપ્ત કરવું ઘણું જ મુશ્કેલ છે, પ્રાપ્ત કરીને પણ માનવજીવનથી ભ્રષ્ટ થયેલા પ્રાણું ફરીથી મહા પ્રયાસે જ માનવજીવન પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
૨૨૩
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રેમિ ભંતે !- 2
દુર્લભ એવું માનવજીવન પ્રાપ્ત કરીને જે પ્રાણી કુશળ સામગ્રી પ્રાપ્ત કરતું નથી તે પ્રાણી મરણકાળે ઘણે જ શકાતુર થાય છે, મરણના આક્રમણ વખતે પિતાને અશરણ જોઈને તે ઘણે જ ગભરાય છે. દુર્લભ અને વિના જેવું ચંચળ માનવજીવન પામીને પ્રાણ પ્રમાદ પરવશ થાય છે, તે સપુરુષ નથી પણ કાયર માનવ છે, પામર પ્રાણી છે.
માનવજીવન, ઉત્તમ-આર્ય-ક્ષેત્ર-જાતિ અને કુળ, રૂપ, આરોગ્ય, દીર્ધાયુષ, ઇન્દ્રિયપટુતા, નિવૃત્તિ, અનુકુળતા, તીર્થપ્રાપ્તિ, ધર્મદેશક ગુરુ, શ્રવણમનન, બેધનું અવધારણ, નિર્મળ શ્રદ્ધા, સામાયિક ધર્મની પ્રાપ્તિ અને તેનું પાલન, તથા નિર્વાણ એ સર્વ સામગ્રી ઉત્તરોત્તર વિશેષને વિશેષ દુર્લભ છે. માટે–
આળસ, મેહ, સામાયિક ધર્મ તરફ અવજ્ઞા, ગર્વ, કોધ, પ્રમાદ, કૃપણુતા, ભય, શોક, અજ્ઞાન, સાંસારિક અટપટી ઘટમાળ, નાટકાદિમાં કુતૂહળ, અને રમતગમ્મતના પ્રસંગો વિગેરેનો ત્યાગ કરીને કર્મશત્રુઓ સાથેના યુદ્ધમાં કુશળ એવા નિગી ભડ આત્માઓએ વ્રત–વાહન પર આરૂઢ થઈ ઉત્તમ ક્ષમાનું કવચ ધારણ કરવું, ગીતાર્થતા રૂપી કુશળતા, યથાયોગ્ય દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવની પર સ્થિતિ પ્રમાણે વર્તન રૂપી રાજ્યનીતિ, અને યથાપ્રસંગે અન્યૂનાધિક પ્રવૃત્તિ રૂપી ચતુરાઈ ધારણ કરી, તપનુષ્ઠાનોમાં તથા કપસર્ગ રૂપી કિલ્લાઓ તેડી પાડવામાં અને
૨૨૪
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા મા યિક ધર્મ અને તી થઈ નું શ સ ન ત –
સાધારણ પ્રયત્નશીલ રહી ધ્યાન રૂપ શસ્ત્રાસ્ત્રો ગ્રહણ કરી કર્મશત્રુઓને એવી રીતે પરાજય કરે કે જેથી કરીને પ્રાણ હિતકર અને સંસારતારણ સમર્થ સામાયિક ધર્મ દ્વારા વિજયલક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરી યાવત્ નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે.
૪૭. અનાઘનન આ પવિત્ર ધર્મતીર્થને આશ્રય લઈ સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરી અનન્ત જીવાત્માઓ અનન્ત કલ્યાણને પ્રાપ્ત થાય છે, સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, યાવત પરિનિર્વાણ પામ્યા છે.
તમે પણ તેને આશ્રય લઈ સામાયિક ધર્મનું આરાધન કરશે તે ચેકકસ અનન કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરશે, થાવત પરિનિર્વાણ પામશે.
ભવિષ્યમાં પણ જે સત્પાત્ર જીવાત્માએ તીર્થમાં પ્રવેશ કરી સામાયિક ધર્મનું યથાશક્તિ આરાધન કરશે, તે અનુક્રમે સર્વ ઋદ્ધિઓ અને સર્વ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી છેવટે અનન્ત કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરશે, યાવત્ પરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત કરશે અને સર્વ દુઃખને અંત કરશે.
એ શ્રી ભગવાનના પ્રવચનને અર્થવિસ્તાર છે, એમ હું કહું છું.” [ બિડા તું ધોજે મનનું ધોતીયું રે !
રખે રાખ મેલ લગાર રે !
રરપ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેમિ ભંતે !-સૂત્ર
- એણે રે મેલે જગ મેલું કર્યું રે !
વણધાયું રાખ ન લગાર રે ! જેનશાસન સરોવર સેહામણું રે !
સમક્તિ તણું રૂડી પાળ રે દાનાદિક ચાર બારણું રે !
માહે નવ તત્વ કમળ વિશાળ રે ! ઘોર તિહાં ઝીલે મુનિવર હંસલા રે !
પીવે છે ત૫-જ૫ નીર રે ! શમ-દમ આદિ જે શિળ રે !
તિહાં (૫) ખાળે આત્મન ચીર રે ! . તપ તપ તડકે કરી રે !
જાળવજે નવ બ્રહ્મ વાડ રે ! છાંટા ઉડાડ્ય પાપ અઢારના રે
એમ ઉજળું હશે તત્કાળ રે ! ઘેર આલેચન સાબુડો શુદ્ધિ કરે રે
રખે આવે માયા શેવાળ રે ! નિશ્ચય-પવિત્રતા રાખજે રે !
પછી આપણી નીમી (2) સંભાળ રે! ધ. રએ મૂકતે મન મોકળું રે !
ચળ [સળ] મેલીને સંકેલ રે સમયસુંદરની શિખડી રે !
સુખડી અમૃતવેલ રે !
ધો]
૨૬
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા માયિક ધમ અને તીનુ ંશા સ ન તન્ત્ર
,
“ અહા શ્રી ગણધર પ્રભુ દેશાના આપવાથી વિરામેં પામ્યા છે. સર્વત્ર પુષ્પવૃષ્ટિ અને “ જય, જય. શદધોષણા ઉચ્છની રહ્યા છે. દેવ ુંદુભિને શ્રૃતિમનોહર પ્રધાષ સત્ર વ્યાપી રહેવા લાગ્યા છે. સર્વ પરિષદા ઉભી થઈ ગષ્ઠ છે, અને આખું યે સમવસરણ કહે–કહે થઇ રહ્યુ છે.
ભગવાન્ ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ દેવઋદામાં બિરાજમાન કેડિટ દેવગણથી પિરસેવિત ભગવાન મહાવીર પરમાત્માની ચરણ સેવામાં હાજર થઇ ગયા છે, અને સર્વ પરિષદો જેમ આવી હતી તેમ સાનન્દ્રાશ્ચર્ય થઇ પાતાતાને સ્થાને ચાડી જવા લાગી છે. ”
“ હા. પરંતુ, આપણે ? ”
“જેના સર્વાંગમાંથી નિરન્તર સામાયિક ધર્મ વર્ષી રહ્યો છે, એવા પરમાત્મા મહાવીરદેવ રૂપી ધર્મ પુષ્કરાવ મેઘની દેશના-ગર્જના ક્યાં ક્યાં અને કેટલા કેટલા સત્પાત્ર જીવાત્માએ રૂપી મયૂરાને કેવી કેવી રીતે રામાંકુરિત કરી હ–નૃત્ય કરાવે છે ? તે જોઈ કૃતાર્થ થવા આપણે તેા તેઓશ્રીની પાછળ પાછળ જ જવાનું છે. ”
“ખરાબર, ખરાખર. અમારે! પણ એ જ સંકલ્પ છે.” “ અડ્ડા ! મારાં સર્વાં સત્ત્વા ! આવે, આવેા. અને
આનંદો.
૨૨૯
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક રે મિ
ભં
તે !-જુ ત્ર
તીર્થના સર્વ અંગે અને સર્વ ઉપગે જ્યાં જે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની પરિસ્થિતિમાં હોય ત્યાં સર્વત્ર તમારૂં સર્વ આનુકૂલ્ય રૂપી અમૃત સીંચી દે. તેને સદા પ્રફૂલ્લ અને વિજયવંત બનવામાં તમારી સર્વ સામગ્રી ધરી દે. એ જ જગતના કલ્યાણને શાશ્વત્ માર્ગ છે. એ જ પરમ પવિત્ર કર્તવ્ય છે.”
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ अध्यात्म-विद्या प्रकाशन कार्य. 1. જૈન તત્ત્વ જ્ઞાન દ્રવ્યાનુયેાગ 11 કર્મવિચાર ભાગ 1 લે. [ બ"ધ ] . 7-3-0 ભાગ 2 . [સત્તા ] ભાગ 3, જો. [ ઉદય ] ચરણાનુયોગ - 2 કરેમિ ભજો!-- સુત્ર ભાગ 1 લે. [ ભગવાન મહાવીરની મહાપ્રતિજ્ઞા ] ગ્લેઝ કાગળ પર છપાયેલની કિ 0-8-0 ઉચા બફ કાગળપર છપાયેલ પાકું પુડું 55 0-12-0 _. નોંધ:-ઉદ્યાપન, ઈનામ, ભેટ વિગેરે માટે વધારે નકલો લેનારને કિંમતમાં ફાયદો પડશે. રૂબરૂ મળી કે પત્રવ્યવહારથી ખુલાસે પૂછાવ. શ્રી જૈન વિદ્યા ભવન ઠે. લહેરૂગાંધીના ડેલામાં, પરામાં રાધનપુર