Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ
અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦)
.
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર - સંયોજક- બાબુલાલ સરેમલ શાહ્ हीरान सोसायटी, रामनगर, साबरमती, अमावाह - 04 (मो.) ९४२५५८५८०४ (ख) २२१३२५४३ (२हे.) २७५०५७२०
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને સેટ નં.-૨ ની ડી.વી.ડી.(DVD) બનાવી તેની યાદી या पुस्तठी वेबसाहट परथी पक्ष SIGनलोड करी सारी. પુસ્તકનું નામ
श्री सिद्धहेम बृहद्वृत्ति बृहद्न्यास अध्याय-६
055
056 विविध तीर्थ कल्प
ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા
058 सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्त्वलोकः
059 व्याप्ति पञ्चक विवृत्ति टीका
060
જૈન સંગીત રાગમાળા
061 चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
062 व्युत्पत्तिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय
063
चन्द्रप्रभा मकौमुदी 064 विवेक विलास
पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
065
066 सन्मतितत्त्वसोपानम्
067
068 | मोहराजापराजयम् क्रियाकोश
069
070 कालिकाचार्यकथासंग्रह
071 सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका
जन्मसमुद्रजातक मेघमहोदय वर्षप्रबोध
पहेशभाला होघट्टी टीडा गुर्भरानुवाह
072
073
074
075
076
077 संगीत नाट्य उपावली
જૈન સામુદ્રિકનાં પાંચ ગ્રંથો
જૈન ચિત્ર કલ્પબૂમ ભાગ-૧
જૈન ચિત્ર કલ્પબૂમ ભાગ-૨
ભારતનાં જૈન તીર્થો અને તેનું શિલ્પસ્થાપત્ય
078
079 शिल्प चिन्तामशि लाग-१
080 बृह६ शिल्प शास्त्र भाग - १
081 बृह६ शिल्पशास्त्र लाग-२
082 बृह६ शिल्प शास्त्र लाग-3
083 आयुर्वेधना अनुभूत प्रयोगो लाग - १
084
085
કલ્યાણ કારક विश्वलोचन कोश
કથા રત્ન કોશ ભાગ-1
086
087 5था रत्न प्रेश लाग-2
088
હસ્તસગ્રીવનમ્ એન્દ્રચતુર્વિશતિકા
089
સમ્મતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
090
ભાષા
सं
सं
शुभ.
सं
सं
शु.
सं
सं
सं
सं/ ४.
सं
सं
गु४.
शुभ.
शुभ.
शुभ.
शुभ.
शुभ.
शुभ.
४.
शुभ.
शुभ.
शुभ.
सं./हिं
र्त्ता-टीडाडार-संचा
शुभ.
पू. हेमसागरसूरिजी म.सा.
सं
पू. चतुरविजयजी म.सा.
श्री मोहनलाल बांठिया
सं/हिं सं/गु४. श्री अंबालाल प्रेमचंद
सं.
सं/हिं
सं/हिं
शुभ.
शुभ.
सं.
सं..
सं..
पू. लावण्यसूरिजी म.सा.
पू. जिनविजयजी म.सा.
पू. पूण्यविजयजी म.सा.
श्री धर्मदत्तसूरि
श्री धर्मदत्तसूरि
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी
श्री रसिकलाल हीरालाल कापडीआ
श्री सुदर्शनाचार्य
पू. मेघविजयजी गणि
श्री दामोदर गोविंदाचार्य
पू. मृगेन्द्रविजयजी म. सा.
पू. लब्धिसूरिजी म.सा.
श्री वामाचरण भट्टाचार्य
श्री भगवानदास जैन
श्री भगवानदास जैन
श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी
श्री साराभाई नवाब
श्री साराभाई नयाब
श्री विद्या साराभाई नवाब
श्री साराभाई नवाब
श्री मनसुखलाल भुदरमल
श्री जगन्नाथ अंबाराम
श्री जगन्नाथ अंबाराम
श्री जगन्नाथ अंबाराम
पू. कान्तिसागरजी
श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री
श्री नंदलाल शर्मा
श्री बेचरदास जीवराज दोशी
श्री बेचरदास जीवराज दोशी
पू. मेघविजयजीगणि
पूज. यशोविजयजी, पू, पुण्यविजयजी
आचार्य श्री विजयदर्शनसूरिजी
પૃષ્ઠ
296
160
164
202
48
306
322
668
516
268
456
420
638
192
428
406
308
128
532
376
374
538
194
192
254
260
238
260
114
910
436
336
230
322
114
560
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અહો શ્રુતજ્ઞાન” ગ્રંથ જીર્ણોદ્વાર ૭૦
કાલિકાચાર્ય કથાસંગ્રહ
: દ્રવ્યસહાયક :
જિનશાસન શિરતાજ, કલીકાલ કલ્પતરૂ, સન્માર્ગ સંરક્ષક, પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત્ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના સમુદાયના માતૃહૃદયા કરૂણાસિંધુ પૂ. સા. જયરેખાશ્રીજી મ.સા.ના મધુરભાષિ સુશિષ્યા સા. પીયૂષરેખાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી ૨૦૬૬ ના ચાતુર્માસમાં
શ્રી માણીભદ્ર સોસાયટીમાં ઉપાશ્રયમાં
આરાધના કરતી શ્રાવિકાઓના જ્ઞાનખાતાની ઉપજમાંથી
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર
શા, વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન હીરાજૈન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫
(મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૬
ઈ.સ. ૨૦૧૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈન કલા-સાહિત્ય સંશોધક કાર્યાલય સિરિઝ નં. ૩ श्रीकालिकाचार्यकथासंग्रह
જૈનાચાર્યો તથા જૈન સાધુઓએ સાતમાંથી સત્તરમાં શતક સુધીમાં પ્રાકૃત સંસ્કૃત અને પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષામાં રચેલી જુદી જુદી ૩૬ કાલકકથાઓના મૂળ પાઠ, ઇતિહાસ, કથાઓને ગુજરાતી ભાષામાં ટુંક સાર.
તથા તેરમાંથી સત્તરમાં શતક સુધીની કાલિકાચાર્ય કથાની હસ્તપ્રતોમાં સંગ્રહાલી ગુજરાતની જનાશ્રિત કલાના લાક્ષણિક નમૂનાઓને પ્રતિનિધિ-સંગ્રહ,
(૧૯ રંગીન તથા ૬૯૯ એકરંગી ચિત્રો સહિત)
સંપાદક:
પંડિત અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ : વ્યાકરણતીર્થ
--પ્રાપ્તિસ્થાન – સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ • નાગજીભૂદરની પાળ • અમદાવાદ
"Aho Shrutgyanam"
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિ. સં૨૦૦૫ ૪ ઈ. સ. ૧૯૪૯
ગ્રંથસ્વામિત્વના સર્વ હક સ્વાધીન ત્રણસો પ્રતમાં મર્યાદિત આ આવૃત્તિની આ પ્રત 3 M " " છે.
૨.મ. નવાબ
મૂલ્ય પચાસ રૂપિયા
પ્રકાશક: કુંવરજી હીરજી છેડા : નલિયા (કચ્છ) મુકઃ જયંતીલાલ ઘેલાભાઈ દલાલ: વસંત પ્રિન્ટિગ પસ: ધીકાંટા રેડ ઘેલાભાઈની વાડી: અમદાવાદ ટિપ્લેટ, જેકેટ તથા શરૂઆતના ચાર પાનાના મુદ્રક જયંતિલાલ દોલતસિહ રાવત : દીપક પ્રિન્ટરી : ૨૭૭૬૧ રાયપુર દરવાજા પાસે અમદાવા
"Aho Shrutgyanam
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ શ્રીયુત્ જયંતિલાલ જેસિંગભાઈને
"Aho Shrutgyanam
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate I
चित्र
Fig. 1
चित्र २
Fig. 2
चित्र ३
बाबाकाका
चित्र४
Fig.4 चित्र ५ "Aho Shrutgyanam"
Fig.5
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
ભારતવર્ષની ત્રણ મુખ્ય સંસ્કૃતિએ : જૈન સંસ્કૃતિ, બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ અને વૈદિક સંસ્કૃતિ. આ ત્રણે મહાન સંસ્કૃતિઓએ આર્ય પ્રજાના આંતર અને બાહ્ય જીવનના વિકાસ માટે જેમ સતત અનેકવિધ પ્રયાસો સેવ્યા છે એ જ પ્રમાણે ચિત્રકળાના વિકાસ માટે ભારતની ત્રણે સંસ્કૃતિઓએ સંયુક્ત પ્રયત્ન કરેલ હોવા છતાં જેને સંસ્કૃતિએ ચિત્રકળાના વિકાસ અને સંગ્રહમાં કેવી અનોખી ભાત પાડી છે એ વિષયને દર્શાવતા “જેન ચિત્રક૯પદ્રુમ” “જૈન ચિત્રકપલતા,” ચિત્રપત્ર (બારસાસ્ત્ર) વગેરે ગ્રંથે હું પ્રસિદ્ધ કરી ચૂકેલ છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ગુજરાતના મુખ્ય મુખ્ય ભંડારે તથા વિદ્વદર્ય મુનિ શ્રીપુણ્યવિજયજી તથા મારા સંગ્રહમાંની તેરમા સૈકાથી સત્તરમાં સકામાં તાડપત્ર તથા કાગળ પર લખાએલી લગભગ ચાલીશ હજાર હસ્તપ્રતમાંથી ચૂંટી કાઢીને જુદાજુદા સમયમાં થઈ ગયેલા જૈનાચાર્યોએ બનાવેલી “ કાલિકાચા કથા”માંના મૂળ પાઠે તથા પ્રસ્તુત પ્રતોમાં સંગ્રહાએલા ચિત્રોમાંના ચિત્રકળાની દષ્ટિએ તથા વિવિધ પ્રસંગોની દષ્ટિએ ચૂંટી કાઢેલા ૧૯ રંગીન તથા ૬૯ એકરંગી ચિત્ર કળારસિકે માટે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે.
ઇ. સ. ૧૯૩૩માં અમેરિકાની પિસિલવેનિયા યુનિવર્સિટીને સંસ્કૃત ભાષાના પેકેસર અને પેન્સિલવેનિયાના મ્યુઝિયમ ઑફ ઈન્ડિયન આર્ટ 'ના યુરેટર ડબલ્યુ. નોર્મન બ્રાઉને સંપાદન કરેલ "કાલકકથા' નામનો એક ગ્રંથ વોશિંગ્ટનની કીઅર ગેલેરી ઑફ આર્ટ તરફથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ભારતના જુદા જુદા ભંડારાની હસ્તપ્રતામાંથી જુદી જુદી પાંચ “કાલકકથા એ પાઠાંતર સહિત અને ૬ રંગીન તથા ૩૩ એકરંગી ચિત્રો છપાવવામાં આવેલ છે. આ ગ્રંથમાં જે પાંચ કથાઓ છપાવવામાં આવેલ છે, તેમાંથી માત્ર ભશ્વરસૂરિની “ કથાવલિ'માંની કથા સિવાયની બીજી ચારે કથાઓ પહેલાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગએલ છે અને આ બધી કથાઓનું મૂળ તથા ભાષાંતર પણ અંગ્રેજી ભાષામાં છપાવેલ હોવાથી અંગ્રેજી ભાષાથી અજ્ઞાત પ્રજા માટે પ્રસ્તુત ગ્રંથ માત્ર દર્શન (જેવા) પૂરતો જ ઉપયોગી છે.
છે. બ્રાઉને કેટલાંક ચિત્રનું વર્ણન બરાબર નહિ કરેલ હોવાથી આ મંચમાં તેમની લેખિત મંજૂરી મેળવીને મેં તેનું પ્રસંગાનુરૂપ વર્ણન તથા “ કોલકકથા 'ની જુદીજુદી ૬ તાડપત્રીય અને ૯ કાગળની કુલ ૧૫ હસ્તપ્રતિમાથી ૮૮ ચિત્રો તેનાં વિસ્તૃત વર્ણન સાથે રજૂ કરેલ છે.
આ ગ્રંથમાં આગમો તથા ચૂર્ણિએમાંથી જુદાજુદા ૬ સંદર્ભો અને પ્રાકૃત, સંસ્કૃત અને પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષાના જુદાજુદા ૩૦ સંદભ મળીને કુલ સંદર્ભે તેના મૂળ પાઠ પૃષ્ઠ ૧થી ૨૨ અને ઉપોદઘાતમાં સંપાદન સામગ્રી અને કલાકારોને પરિચય પૃષ્ઠ પૃષ્ઠ ૧ થી ૩૦, કથાઓની અંતરંગ સામગ્રી પૃષ્ઠ ૩૦ થી ૫૧, કથાઓના ઉલેખેને સમન્વય. પૃષ્ઠ ૫૧ થી ૬૧ ગુજરાતી ભાષામાં પંડિત અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહે સંપાદન કરેલ છે. પૃષ્ઠ ૬૨ થી ૮૮ સુધીનું ચિત્ર વિવરણ” મારૂં પિતાનું લખેલું છે. પ્રસ્તુત “ચિત્ર વિવરણમાં “નાટયશાસ્ત્રનાં કેટલાંક સ્વરૂપે ” વાળ વિભાગ મારા તરફથી ઈ. સ. ૧૯૩૬માં પ્રસિદ્ધ થએલ “ જેને ચિત્રક૫મ'માંથી છે. ડોલરરાય માંકડને લેખમાંથી અક્ષરશઃ લેવામાં આવેલ છે, તેથી તેઓને, તથા લીંબડીની શેઠ આણંદજી કલાસુજીની પેઢીના વહીવટદાર, અમદાવાદના પહેલાના ઉપાશ્રયના ગ્રંથભંડારના વહીવટદાર, પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના વહીવટદાર, ખંભાતના શાંતીનાથના તાડપત્રીય ભંડારના વહીવટદાર, વિર્ય મુનિ મહારાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી તથા ફલેધી (મારવાડ) નિવાસી શ્રીમાન ફુલચંદજી ઝાબક, દેવસાના પડાના દયાવિમળ શાસ્ત્રસંગ્રહના વહીવટદાર શ્રીમાન પિપટલાલ મહેતલાલભાઈ વગેરેને હસ્તપ્રતાના ઉપગ કરવાની સગવડ આપવા માટે આભાર માનવાની તક લઉં છું.
અમદાવાદના શેઠ હીરાચંદ રતનચંદની પેઢીવાળા શ્રીયુત જયંતીલાલ જેસિંગભાઈને આ અમૂલ્ય ગ્રંથ સમર્પણ કરવાને ઉદ્દેશ માત્ર તેઓશ્રી જૈન સાહિત્ય અને કળાનો નાશ ન થતાં તેને ઉદ્ધાર થવો જોઈએ, તેવી આંતરિક અભિભાષા ધરાવે છે તે જ છે, અને આવા પ્રકાશન કરવા માટે મને જયારે મળે ત્યારે ઉત્તેજિત કર્યા કરે છે.
આ ગ્રંથના જેકેટ ઉપરનું શેભન ચિત્ર સુપ્રસિદ્ધ કલાકાર શ્રીયુત રવિશંકર રાવળે પોતાના હાથે જ તૈયાર કર્યું છે તે માટે તેઓશ્રીને, આ ગ્રંથ વસંત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં છાપી આપવા માટે શ્રીયુત જયંતીલાલ ઘેલાભાઈ દલાલને અને ચિત્રો, પૂ, જેકેટ વગેરે સુંદર છાપી આપવા માટે દીપક પ્રિન્ટરીના માલિક નટવરલાલ દેલતસિંહ રાવતને પણ આભાર માનું છું.
પ્રતિ, મારા હવે પછી પ્રસિદ્ધ થનાર “પવિત્ર કપસૂત્ર' ડે. માતીચંદ્ર સંપાદિત Jaina Miniature Paintings of Western India તથા ડે, વાસુદેવશરણું અગ્રવાલ સંપાદિત મજૂરા નિર્મિત ઊના નામના ચિત્રકળાના તથા શિલ્પકળાના ગ્રંથે તરફ વાંચકોનું ધ્યાન ખેંચવાની તક લઉં છું. અને ઇચ્છું છું કે મારી સાહિત્ય પ્રવૃત્તિને ઉત્તેજન આપનારા ગ્રાહક બંધુએ મારા આ પ્રકાશને પણ ખરીદીને નવાં પ્રકાશના પ્રસિદ્ધ કરવા અને ઉત્તેજિત કરશે. માહ સુદ ૧૦ મંગળવાર સં. ૨૦૦૫ ?
સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ અમદાવાદ. નાગજીભૂદરની પોળ છે
"Aho Shrutgyanam
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
પાનુ
સંપાદન-સામગ્રી અને થાકારાના પરિચય ૧-૩૦
૧ શ્રી જિન્દાસગણું મહત્તર,
૨ શ્રી સંધાય માગણું. ૩. શ્રી વરિ
૪ મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ
પ થી માઁધરસિ.
૬ શ્રી ધધાબરિ
૭ શ્રી ભાવદેવસૂરિ ૮ શ્રી ધર્મ પ્રારિ. ૯ શ્રી વિનયચ ંદ્રસૂરિ
૧૦ શ્રી જયાન દર.
૧૧ શ્રી કલ્પાબુતિલકયુિં.
૧૨ શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ, ૧૩ શ્રી શમભારિ. ૧૪ શ્રી વિનય િ
૧૫ શ્રી ગરિ.
૧૬ શ્રી પ્રસારિ
18 પ. શ્રી હીરરત્ન
૧૮ શ્રી જિનદેવસરિ.
૧૯ શ્રી માણિકરિ
૨૦ શ્રી દેવકોલ ઉપાધ્યાય.
૨૧ શ્રી સમયસુંદર પિાધ્યાય
૨૨ શ્રી શુભશીલ ગણ
૨૭ શ્રી ધર્મદાસ હિ ૨૪ શ્રી સિદ્ધ િ.
૨૫ શ્રી સામસ દકિ
૨૬ શ્રી રામચરિ ૨૭ શ્રી રત્નમૂરિ
ક્યાÀાની
તરગ સામગ્રી
નિશીથબિના સદા પા *પત્રની નિયુક્તિમાંના સદર બીજો, બૃહત્કલ્પચૂર્ણિમાને સંદર્ભ ત્રીજો વ્યવહારસૂર્ણિમાંના સંદભ ચેથા. આવસ્યકર્ણમાંના શદ પાંચમા, કાર્ત્તિમાંના સમ છો.
2-3
૩-૫
-~
૮-૯
૧૦–૧ર
૧૨-૧૩
૧૩-૧૪
૧૪-૧૫
૧૫-૧૬
૧-૧૭
૧૦-૧૮
૧૮-૧૯
૧૯
૧૯૨૧
૨૨૨૩
રઢ ૨૩૨૪ ૨૫ ૨૫–૨૬
२७
२७
૨૦૨૮
૨૮
*
૨૯-૩૦
30-42
૩-૨
૩૨-૩૩
૩૩
33
૨૩-૩૪
૩૪
અનુસૂતિ
કાલકનો યશપરિચા
કાલકની અશ્વક્રીડા અને કુતૂલ. ગુણાકરસૂરિની ધર્મદેશના.
યુદ્ધનું વર્ણન.
શી વિદ્યાનું સ્વરૂપ, સાધના અને પ્રતીકાર ગઈ ભિાની શરજીાગત,
ઉજ્જૈનીમાં શકાની સ્થાપના, વિક્રમાદિત્ય, કાલકર્તિનું ભાગ્ય તરફ પ્રયાણ્યું.
કાલકરની ધદેશના, બલાનુના સસારત્યાગ રાજપુરાતિની પટ', કાલસરનું પઠણ તરફ પ્રયાણુ, કાજલમૂરિની સ્તુતિ. ફાલકસૂરિના ધર્મલાભ આશીર્વાદ. પન્નૂસના તિથિનિમ્મ. અવિનીત શિષ્યાને પ્રોધવાનો ઉપાય. નિગેાદ જીવાનું વ્યાખ્યાન અને સ્તુતિ શ્રીજી સ્થાઓમાંની વિશેષતા.
કાલકની ધમીક્ષા, ઉરની તરફ વિદ્યાર કાલસર્પની ખરેન સાધ્વી સફ્ળતી.
ગજિલ્લને અનેક પ્રકારે સમજાવવાના પ્રયત્ન.
૩૦
કાલકસૂરિની પ્રતિજ્ઞા, અને અપવાદ માના આશ્રય. ૩૭ ટોકમાં પ્રચાર. લોકોની સહાનુભૂતિ.
૩૭
૩૮
કાલરનું રાક તરફ પ્રયાણુ, ને દોરી લાવવા. ૩૮ શંકાનુ સારામાં આાગમન. શરદઋતુનું વર્ણન.
se
૩૯
ની ઉપર શાની ચઢાઈ
૩૯
૩૯
પાનું
૩૪-૩૫
અંતે. ચિત્રવિષ્ણુ.
૩૫
રૂપ
"Aho Shrutgyanam"
૩૬
૩૬
४०
ક્યાઓના ઉલ્લેખાના સમન્વય
૧ કથાઓમાંની પટનાઓ અને કાલકાચા કેટલા ? ૫૧-૫૩
૨ ગઈ બિલ કે ગઈ અને તેની જાતિ.
ફભાઈ કાલક કાને કયા પ્રદેશમાંથી લઈ આવ્યા.
૪ સવસર પ્રવક વિક્રમાદિત્ય કાણુ ?
૫૩-૫૪ ૧૪ ૫૫-૬૦ ૬-૬
પ ાકાલની વત્ર કાતિ
૪૦
૪૧
૪૧
દર
૪૨
૪૩
૪૩
૪૩
૪૪
૪૫
૪૭–૪૯
૪-૧૧
૬૧ ૬૫-૨૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રાનુક્રમ. Plate
Plate XI ૧. ગુણકરસૂરિને શ્રાવકને ઉપદેશ.
ચિત્ર ૨૬. ચિત્ર ર૭ વાળી પ્રતનું છેલ્લું પાનું. ૨. આર્યકાલકને સાતવાહને રાજાને ઉપદેશ. ૩, ગભિન્નની શરણાગતિ.
Plate XII , ૪, ગર્દભિક્ષની શરણાગતિ.
ચિત્ર ૨૭, વરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણું. ૫. આર્યકાલકને શિષ્યને ઉપદેશ.
, ૨૮. આર્યકાલક અને વિક્રમરાજા. Plate 11
Piate XIII ચિત્ર ૬. જેન સાધ્વીએ.
ચિત્ર ૨૯. વરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણું. , ૭. જૈન શ્રમણોપાસિકાઓ.
૩૦, આર્યકાલક અને શાહી. Plate III
, ૩૧. ગભિાની શરણાગતિ. ચિત્ર ૮. લક્ષમીદેવી.
, કર. શક દરબાર. ૯. બે શ્રાવકે.
Plate XIV , ૧૦. બે શ્રાવિકાઓ.
ચિત્ર ૩૩. આર્યકાલક અને વિક્રમરાજા. Plate IV
, ૩૪. આર્યકાલકને સાતવાહનજાને ઉપદેશ. ચિત્ર ૧૧. ભગવાન પાર્શ્વનાથ.
, ૩૫. આયંકાલકની ચતુર્વિધ સંધને વાચના. , ૧૨. ગૌતમસ્વામી.
, , સાગરચંદ્રમરિની ક્ષમાયાચના. , ૧૩. જૈન સાધુ અને શ્રાવક.
Plate XV , ૧૪. જૈન સાધુ
ચિત્ર ૩૭, સીમંધરસ્વામીનું સમવસરણ. , ૧૫. બ્રહ્મશતિ યક્ષ
૩૮. આર્ય કાલક તથા કાહ્મસ્વરૂપ શકે. Plate V
,, ૩૯. આર્યકાલક તથા મૂળસ્વરૂપે શકે. ચિત્ર ૧૬. શ્રી મહાવીર પ્રભુ.
Plate XVI Plate vi
ચિત્ર ૪૦. સમવસરણું. ચિત્ર ૧૭. કાલકરિને ચતુર્વિધ સંધને ઉપદેશ.
, ૪૧. આર્યકાલકનો ચતુર્વિધ સંધને ઉપદેશ. Plate VII
Plate XVII ચિત્ર ૧૮. સંવત ૧૪૬૩ ની પ્રતનું છેલ્લું પાનું. ચિત્ર ૪૨. સમવસરણ. Plate VIII
, ૪૩, શ્રીજિનભદ્રસૂરિ. ચિત્ર ૧૯, ગર્દભ વિદ્યાનો ઉછે.
Plate XVIII A. ૨૦. આર્યકાલકને શિષ્યને ઉપદેશ.
ચિત્ર જ સાધ્વી સરસ્વતીનું અપહરણ. Plate IX
Plate XIX ચિત્ર ૨૧. કાલકકુમારનું અશ્વ ખેલન.
ચિત્ર ૫. કાલકકુમારનું અhખેલન. , ૨૨. સાતવાહન રાજા.
» ૪૬. આકાલક અને શાહી. Plate X ચિત્ર ૨૩. વેરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણું.
Plate XX ,, ૨૪. સમવસરણ,
ચિત્ર ૪૭. ગચૂર્ણથી ઈંટનું સુવર્ણ બનાવતાં આકાલક, ,૨૫. આર્યકાલકનો ચતુર્વિધ સંધને ઉપદેશ.
, ૪૮. ગભાવિદ્યાનો ઉછે.
"Aho Shrutgyanam
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર પ્ર. આકાશક અને શહે
૫૦. કાલકકુમારનું અખેલન.
.
ચિત્ર ૫૧. આમદાયક અને વાડી.
31
પર. પેાગચૂરું થી ઈાનુ' સુવણ બનાવતાં મા કાલક Plate XXIII
ચિત્ર પ૰. શકુમારના દાને કૂવામાંથી બહાર કાઢના આકાશ ક.
Plate XXIV
Plate XXI
ચિત્ર ૧૪. શનિવાનો અંદ
33
Plate XXII
ચિત્રષ, વૈરિસિદ્ધરાજા અને સુરસુંદરી રાણી.
પણ સરસ્વતી સાખીનું પરણ્
39
Plate XXVI
ચિત્ર ૫૮. ગેડ઼ીડા રમતા શકકુમારા તથા
27
પપ. આકાશક તથા યુરૂપે ચૉ
Plate XXV
ચિત્ર ૬૦. ગ્રાહી અને ગભિન્ન રાજાનુ યુ. ૬. શબીનિયાના દ
Plate XXVIII
"
આ કાલક
પ. યોગભ્રંથી ઇટાનું વધુ બનાવતાં મા કાલક
Plate XXVII
ત્રિ ૬૨. શાહી દરબાર.
Plate XXIX
ચિત્ર ૧૪. આ કાલક તથા પશુના શ્રાવક ૪. સાગરચંદ્રસૂરિની યાચના.
Plate XXX
ચિત્ર ૬૫. સીમંધરસ્વામીનું સમવસર ૬. આકાલક તથા મૂળરૂપે શ
ચિત્ર ૬૭. ગાવિદ્યાના યુદ્ધદ
29
ચિત્ર ૬૮, સહા દષ્ટિ.
૬૯. પતિતઃ દૃષ્ટિ. છ, દક્ષિપ્તા દર્દિ ૭૧. ચિતા િ
,,
..
>>
*
ચિત્ર ૩૨. નિમિત તિ
કા, કુટિ દૃષ્ટિ,
૪. તુરા વિ.
કબ, કપૂરમ,જરી કન્યા
""
'
در
ચિત્ર ૭૬. ધૃત તાન.
13
Plate XXXI
"
Plate XXXII
37
Plate XXXIII
"Aho Shrutgyanam"
Plate XXXIV
ચિત્ર ૮. કાર્તિત તાન. ૮૧. પરિવાહિત તાન.
ચિત્ર ૮૭. આ ,, ૮૮. આ
૭૭. વિદ્યુત તાન.
૭૮. ધૂર્ત તીન.
૯. અવધૂત તાન.
Plate XXXV
Plate XXXVI
ચિત્ર ૮૪. મુજીકસરિને નમન કરતાં કાલકકુમાર, Plate XXXVII
ચિત્ર ૮૫. રિસિંઘ રાજા અને સરખુંી રાણી. ભાવિદ્યાના ઉચ્છેદ તથા ઉજ્જૈનીના ઘેરા
૮૬. ગ
Plate XXXVIII
કાલકને સાતવાહન રાજાની વિનંતિ
કાલક તથા શક્રેન્દ્ર
૮૨, અધમુખ તાન. ૯૪. લાભિત વાન
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ પો દુ ઘા ત સંપાદન-સામગ્રી અને કથાકારેને પરિચય આ સંગ્રહ ગ્રંથ આર્ય કાલકની કથાઓ છે. આય કાલકના ઇતિહાસ સંબધે હું આગળ જણાવીશ. અહીં તો મારા સંપાદન અંગે જે જે સામગ્રી મને મળી આવી છે, તેને અને તે કથાકારેને પરિચય ટૂંકમાં આપે તે પહેલાં આ કથાઓ અને સંગ્રહની એક સમુચ્ચય ભાવના, બીજાં અધ્યયન સાધનથી યે જે મને દષ્ટિગોચર થઈ તેનું નિરૂપણ કરી લઉં.
આ સંગ્રહિત કથાઓમાંથી જણાય છે કે, કાલકાચય નામના ઘણા આચાર્યો થયા છે. કાલકાચાર્યના નામ સાથે જોડાયેલી ક્રાંતિકારી ઘટનાઓએ જન પ્રજાને પ્રભાવિત કરવામાં એટલી ઊંડી અને વ્યાપક અસર નીપજાવી છે કે તેમના જીવનકાળથી લઈને આજ સુધી પરંપરાગત આવેલી ઘટના-કથાઓને અનેક કવિઓએ પિતાની ઢબે ચિતરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, એટલું જ નહિ આમજનતાને એકસરખી રીતે સમજાય અને ઉપયોગી નિવડે તે ખાતર તેની સેંકડો હાથપોથીઓ સચિત્ર પણ મળે છે. આમ હોવા છતાં આજના ઈતિહાસવિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ વ્યક્તિ કે કાળની વિશદ્ધ હકીકતને બાદ કરીએ તે કથાનાયકની ગુણપરક જીવન ઘટનાઓની રચનામાં એક અનુચૂત પરંપરાને પ્રામાણિકપણે વળગી રહેવાની શૈલી, જે નાચાર્યોને એક મૌલિક આદર્શ છે, તે અહીં પણ નજરે પડયા વિના રહેતો નથી. જેનાચાર્યો છે પણ સમસ્ત ભારતીય પ્રજાજીવનમાં “મ ર ર
: "ની સંજીવની ભાવનાને આદર્શ, અનેક પડાના પેટાળમાં ચે અવિચ્છિન્નપણે વહેતો નિહાળી શકાય છે. ગુણપૂજક ભારતીય પ્રાએ પુરુષ, સ્ત્રી કે ઉંમર તે શું પણ દેશ, કાળ અને વ્યક્તિને પણ ગણકાર્યા નથી. એની મતિ પૂજામાં ચે ગુણને જ આદર્શ છે. આથી જ આપણે આજના ઈતિહાસવિસાનની દષ્ટિએ આવી કથાઓને ઉપેક્ષાએ છીએ. ભારતીય ઈતિહાસના ઘડતરમાં આજે આવી કે બીજી કથાઓ ઉપેક્ષાય તો ભાગ્યે જ આપણે ઈતિહાસની વાસ્તવિક સિદ્ધિ મેળવી શકીએ; એવું મારું મંતવ્ય નમ્રપણે ૨જુ કરું છું.
આ સંગ્રહ પણ એવી એક આદર્શ ભાવનાને પ્રતિનિધિ ગણી શકાય. અલબત્ત, આ રચનાઓ માત્ર જેનાચાર્યોની છે અને તેથી આમાંનું ચિત્રણ તેમની ભાવના અને શૈલીને અનુકૂળ છે પરંતુ બીજી પરંપરાઓ સાથે આમાંની ઘટનાઓની તુલના કરીએ તે મહત્વની શોધ પામી શકાય. આવી શોધ એકલા હાથે શકય નથી જ, અને તેથી ઇતિહાસવિો આગળ આવી સામગ્રી મૂકવા માત્રને પ્રયત્ન પણ આપણી સાધનામાં ઉપયેગી નિવડે, એ દષ્ટિએ કર્યો છે. આની સફળતા કેટલી તેને આંક તદવિ ઉપર છોડું છું.
આવી બીજી અનેક સ્થાઓ જે સમાજના સાંસ્કૃતિક નિધિમા જૈન ગ્રંથભંડારોમાંથી મળી આવે.
મારી મર્યાદિત શક્તિમાં જે કંઈ મને મળી આવ્યું તે અહીં યથાશક્તિ વ્યવસ્થિતરૂપે મુકવાને પ્રયત્ન કર્યો છે.
હવે આપણે આમાંની બહિરંગ સામગ્રી અને કથાકારેને પરિચય પહેલાં કરી લઈએ. સંદર્ભે અને કથાઓ મળીને ૩૬ છે, અને લગભગ તેટલા જ આચાર્યોએ એની રચનામાં હાથ લગાડે છે. કેટલાક આત્મગોપનમાં માનનાર આચાર્યોએ પિતાનાં નામ પણ પ્રગટ કર્યા નથી, અને તેથી તેમની કૃતિઓને મેં “અજ્ઞાતસૂરિ ”ના શીર્ષક હેઠળ મૂકી છે. સંદર્ભ પહેલા અને પાંચમો
નિશીથિર્ણિમાંને આર્ય કાલકને કથા-સંદર્ભ પહેલ, આચાર્ય શ્રીવિજયપ્રેમસૂરિજીએ સાયકલસ્ટાઈલથી તૈયાર કરાવેલા મૂળસૂત્ર, ભાગ્ય, ચૂર્ણિ આદિ સંગ્રહના છ ભાગમાંથી લીધું છે. પણ તે અશુદ્ધ જણાતાં સંશોધક શિરોમશિ મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજીએ તૈયાર કરાવેલી નિશીથસૂર્ણિની મુદ્રણ યોગ્ય
"Aho Shrutgyanam
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
નકલ પાટગ્રુનિવાસી ૫. અમૃતલાલ માહનલાલ પાસેથી મેળવીને તેને ખરાખર શુદ્ધ કરી અહીં મૂકયા છે. ‘ચ્યાવશ્યકચૂર્ણિ’માંના સદર્ભ શ્રીમાણેક મુનિએ પ્રકાશિત કરાવેલા ગ્રંથમાંથી ઉતારી લઇ પાટણુની હસ્તપ્રતિ ઉપરથી સુધારીને અહી આપ્યા છે. ૧. શ્રીજિનદાસગણિ મહત્તરઃ
‘નિશીથસૂર્ણિ’ની રચના શ્રોજિનદાસ ગણુ મહત્તરે કરી છે. આગમા પર ભાષ્ય રચનારાએમાં મુખ્ય શ્રીસંઘદાસગણિ ક્ષમાશ્રમણ અને શ્રીજિનભદ્રણિ શ્રમાશ્રમણ થયા તે પછી જ શ્રીજિનદાસણું મહત્તર થયા છે. તેમણે આવશ્યકચૂર્ણિ, અનુયાગઢારમૂર્ણિ, નન્દીજી અને પ્રસ્તુત નિશીથણ વગેરે ચૂર્ણિ આદિ ગ્રંથાની રચના પ્રાકૃતમાં જ કરી છે. તેમના સત્તા-સમય ‘નદીયૂનિટની અંતે આપેલા તેના રચના કાળના ઉલ્લેખથી જાણી શકાય છે:-~~
રાણ: પાસુ વાસેપુ તિયાસેપુ અનતિપુ નયનગિ; સમાન્નTM | (હાથપોથી: ભાંડારકર ઈન્સ્ટીટયૂટ—પૂના)અર્થાત્ શક રાજાના ૫૮ વર્ષ વીત્યા પછી આ ‘નદીર્ણ”ની રચના સમાપ્ત થઈ. એટલે વિ. સ. ૭૩૩માં તેની રચના કરી. આ રીતે નિશીથની રચના પણ અા સમયની આસપાસ માની શકાય.
શ્રીજિનભદ્રણએ ‘વિશેષાવશ્યક-ભાષ્ય'ની રચના વિ. સ. ૬૯૬માં કર્યાના ઉલ્લેખ મળી આવે છે. આમ ‘વિશેષાવશ્યકભાષ્ય' અને નદીણિની રચના વચ્ચે ૨૭ વર્ષના ગાળા રહે છે. આ નિણી ત પ્રમાણા ઉપરથી શ્રીજિનદાસણ, શ્રીજિનભદ્રમણિના ઉત્તરવત્તી છે અને કદાચ સમસામયિક પણ હોય એમ અવાન્તર પ્રમાણેાથી જણાય છે.
વળી શ્રીહરિભદ્રસૂરિ (સત્તા-સમય વિ. સ. ૭૩૫ થી ૭૮૫)એ કરેલા તેમના ઉલ્લેખથી શ્રીજિનદાસર્ગાણુ તેમના પૂર્વવત્તી છતાં સમસામયિક છે. શ્રીજિનવિજયજીના કથનાનુસાર શ્રીજિનદાસગણિની કૃતિઓમાંથી માલૂમ પડે છે કે તેઓ વલભીમાં કેટલેાક વખત રહ્યા હશે અને તેમને સૌરાષ્ટ્ર તેમજ આનર્ત દેશને! ખૂબ પરિચય હોય એમ પણ્ જણુાય છે.
સદર્ભ ીનેઃ
‘બૃહત્ક પસૂત્ર ’ માંના આર્યાં કાલકના સંદર્ભ ખીજે સંશાધક શિામ‚િ મુનિરાજ શ્રીચતુરવિજયજી અને તેમના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીપુણ્યવિજયજી મહારાજશ્રીએ સુસંપાદિત કરેલા અને શ્રીઆત્માનંદ જૈન સભા—ભાવનગરથી પ્રકાશિત થયેલા એ ગ્રંથના મૂળ સૂત્ર, ભાષ્ય, ટીકા આદિના પાંચ ભાગ પૈકી પ્રથમ ભાગના પૃષ્ઠ ૭૩-૭૪ ઉપરથી લીધે છે.
૨. શ્રીસ`ઘદાસ ગ િક્ષમાશ્રમણુઃ
'
6
વિષેની કોઇ અતિયા
બૃહત્કલ્પ–ભાષ્ય' ના કર્તા શ્રીસ ધદાસર્ગાણુ ક્ષમાશ્રમણ છે. તેમણે ‘પચપ ભાષ્ય અને વ્યવહાર ભાષ્ય ' આદિ ભાષ્ય શ્રથાની પણ રચના કરી છે, પરંતુ તેમના જીવન સિક માહિતી આપણને મળી શકતી નથી. પરંતુ શ્રીદેવગિણિ ક્ષમાશ્રમણે વિ. વલભીમાં જૈન આગમોની વાચનાને સુસકલિત કરી પુસ્તકારૂઢ અનાવી તે પછી વગેરે ગ્રંથ રચવાના આરંભ થયેા. આવા ભાષ્યકારોમાં પ્રમુખ શ્રીસ ંઘદાસ શ્રીજિનભક ગણિ ક્ષમાશ્રમણનાં નામે વિશેષ ઉલ્લેખ્ય છે.
સ. ૫૧૦ લગભગમાં ભાષ્ય અને હિં ગણિત ક્ષમાશ્રમજી અને
ઉપરથી સૂચિત થાય છે
શ્રીજિવિજયજીના થન મુજબ અદ્ભુતંકલ્પ ભાષ્યના અમુક ઉલ્લે કે, શ્રીસંઘદાસ ણિ ક્ષમાશ્રમજુને સમય પણ લગભગ શ્રીજિનભદ્રણના સમયની હુજ નજીક હોવા
૧. જુઓ ‘ભારતીય વિદ્યાન' : ૩, અંક: ૧, પૃષ્ઠ ૧૯૧, માં જિનભણુ ક્ષમાશ્રમણનો સમય' શીર્ષીક લેખ.
"Aho Shrutgyanam"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
જોઇએ અને તેએ પણ શ્રીજિનદ્રગણિની જેમ કેટલાક સમય વલભીમાં રહ્યા હાય તેા અસ ંભવિત નથી. આમ શ્રીજિનદ્ર મણિના સત્તાસમયની લગાલગમાં તે થયા ડાવાની અટકળ કરાય તે શ્રીદેવધિ ગણિ ક્ષમાશ્રમણ, જે વિ. સ. ૬૫ થી ૬૩૮ લગભગમાં થયા તે વચગાળાના સમયમાં થયા હાવા જોઇએ. આથી એમ કલ્પી શકાય કે તેએ શ્રીદેવધિ ગણુની ઉત્તરાવસ્થામાં અને શ્રીજિનભદ્રણની પૂર્વાવસ્થામાં હયાત હાય, અથવા એમાંથી એકના સમયમાં તે। અવશ્ય હાવા જોઈએ, પણ આ માત્ર અનુમાન છે.
વસુદેવ-હિંડી 'ના કર્તા શ્રી...ઘદાસ ગંણ વાચક ઉપર્યુક્ત શ્રીસ ંઘદાસ ગણિ ક્ષમાશ્રમણથી ભિન્ન છે. એટલું જ નહિ તેમના પૂર્વવતી છે; એમ સÀાધક શિરામણ શ્રીપુણ્યવિજયજીનું મંતવ્ય પ્રે. ભાગીલાલ સાંડેસરા નોંધે છે.
બાકીના સદૉ
C
*
'બૃહત્ કલ્પસૂણિ’ સંદર્ભ ત્રીજો અને દશાચૂર્ણિ' સદભ` છઠ્ઠો પાટણના ભંડારની મૂળની હાથાથીમાંથી ઊતારીને અહીં આપવામાં આવ્યો છે.
કથા પહેલી
આ કથાના સંપાદનમાં મે... આઠ હાથપેથીઆના ઉપયાગ કર્યાં છે. તેમાંની A B C D સંજ્ઞાવાળી ચાર પ્રતિ પાટણનિવાસી ૫. અમૃતલાલ મહનલાલ પાસેથી મળી હતી અને બાકીની ચાર હાથપોથીઆમાંથી એક તાડપત્રીય પ્રતિ, જેની સ ંજ્ઞા H રાખી છે તે મુનિરાજ શ્રીપુણ્યવિજયજી મહારાજશ્રી પાસેથી મળી હતી. તેનાં પત્રાંક: ૧૧૯ થી ૧૫૮ એટલે ૩ પત્રા હતાં, જેમાં ૧૫૨ મું પત્ર ગૂમ થયેલું હતું. આ પ્રતિને મુનિરાજ શ્રીપુણ્યવિજયજીએ યત્ર તંત્ર સુધારી શુદ્ધ કરી છે. E સજ્ઞક પ્રતિ શ્રીસારાભાઈ નવાબના સગ્રહની પત્રાંકઃ ૮૯ થી ૧૧૫ એટલે ૨૭ પત્રાની છે. તેમાં એક દર ૧૧ સુદર ચિત્રા છે અને સ. ૧૫૦૯માં વાછાકે લખી છે, જેની પુષ્પિકા આ સ`ગ્રહના પૃષ્ઠ ૨૪ ઉપર આપી છે.
D સજ્ઞક પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારના દા. ન. ૭૧ પૈાથી નં. ૫૮ ની છે. તેનાં પત્રાંક: ૧૧૯ થી ૨૦૮ એટલે ૧૦ પત્રો છે. આ પ્રતિ સુંદર મરોડવાળા હસ્તાક્ષરની છે. તેની અંતે પેઢી પુષ્પિકા આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૨૪ ઉપર આપી છે, તેમાં લેખન સ’૦ ૧૩૩૦ લખ્યા છે. પરંતુ ખા પુષ્પિકાયુક્ત લેખન સત્ તે મૂળ આદના છે, જેના ઉપરથી આ પ્રતિની નકલ કરવામાં આવી છે. છતાં આ પ્રતિ પ ંદરમા સૈકા પછી તે લખાણી નથી; એમ તેની સ્થિતિ જોતાં માલમ પડે છે,F સરંક્ષક પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભડારની છૂટક પેાથીઓમાંની હતી, જેના ઉપર કોઇ નબર નોંધવામાં આબ્યા નથી. આ પ્રતિ પાંચ પત્રની છે અને આણા અક્ષરાથી લખાયેલી છે. અંતે લેખન સંવત્ વગેરે કંઈ જ આપેલું નથી. પરંતુ સેાળમા સૈકા પહેલાં લખાઇ હોય એમ જડ્ડાય છે. આ બધી પ્રતિઓનાં શુદ્ધ પાઠાંતરી મે ટિપ્પણીમાં નાંધ્યાં છે.
૩. શ્રીદેવચંદ્રસૂરિ
આ કથા શ્રીદેવચદ્રસૂરિએ સ. ૧૧૪૬માં “ સ્થાનક પ્રકરણ–વૃત્તિ ” જેનું બીજું નામ ! મૂલઘુદ્ધિવૃત્તિ’ રચી, તેમાં આપેલી છે. ભૂલશુદ્ધિ-વૃત્તિ'ની અંતે ગ્રંથકારે ૧૭ શ્લાકની પ્રશસ્તિ આપી છે, જે આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૨૩ ઉપર છે. તેમાંથી તેમની ગુરુપરપરા વગેરેની હકીકત જાણી શકાય છે.
૨. એ ઃ એજન.
૩. જુઓઃ વસુદેવ હિ’ડી-ભાષાંતર ' ને પોષાત-પ્રકાશકઃ શ્રીમાનંદ જૈન સભા-ભાવનગર,
"Aho Shrutgyanam"
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
26
પૂછ્યું તલ નામના ગચ્છમાં? શ્રીગ્મા*દેવસૂરિ થયા. તેમના શ્રીદત્ત નામે શિષ્ય હતા. સ`. ૧૨૪૧ માં શ્રીસેામપ્રભસૂરિએ ચેલા “ કુમારપાલપ્રતિષધ ” માંથી શ્રીâત્ત વિષે કેટલીક હકીકતા મળે છે, તે જાણવા જેવી છે—તે પરિભ્રમણુ કરતા એક વખતે વાગડ દેશના ચણુપુર નામના ગામમાં ગયા. ત્યાં તે વખતે યોાભદ્ર કરીને એક રાન્ત રાજ્ય કરતા હતા. તે શ્રીદત્તસૂરિ પાસે આવીને હંમેશાં ધ બેધ સાંભળવા લાગ્યા. શ્રીદત્તસૂરિ ત્યાં કેટલેક સમય રહી અન્યત્ર ચાલ્યા ગયા. પાછળથી તે રાજાને સ`સાર ઉપર વિરક્તિ થઈ આવી, અને તેથી તે બધા રાજ્યભાર છેાડી શ્રીદત્તસૂરિ પાસે દીક્ષા લેવા નીકળી પડયો. સૂરિ તે સમયે હિંડુન્નુાપુરમાં રહેતા હતા, તેથી રાજા ત્યાં ગયા. તેની પાસે એક બહુમૂલ્ય મુક્તાહાર હતા, તેને વેચી તેના દ્રવ્યથી ત્યાં એક · ચઉવીસ જિનાલય' નામે માઢું. મંદિર ધાર્યું, અને પછી સાધુપણુ લઈ શ્રીદત્તસૂરિના શિષ્ય થયા. સાધુત લઈ તેણે અનેક પ્રકારનાં તપશ્ચરા કર્યા અને ઊંડા શાસ્ત્રાભ્યાસ કરી ચશેાભદ્રસૂરિ નામે આશ્ચર્ય પદ પ્રાપ્ત કર્યુ. આચાય થયા પછી તેમણે લેાકેાને ધર્મોપદેશ આપવા જુદાં જુદાં સ્થળામાં પરિભ્રમણ કર્યું. જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થા થઈ ત્યારે આ કલિકાલમાં પણ પૂર્વસૂરિઓના વિશુદ્ધ ચારિત્ર્યનું સ્મરણ કરાવે તેવું તેર દિવસનું આશ્ચર્યકારી અનશન કર્યું હતું, શ્રીયશેાભદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીપ્રદ્યુમ્નસૂરિ થયા. તેમણે મનેરમ ‘સ્થાનકપ્રકરણુસૂત્ર'ની રચના કરી. ( આ : સ્થાનકપ્રકરણુસૂત્ર * ઉપર પ્રસ્તુત શ્રીદેવચંદ્રસૂરિએ તેની વૃત્તિ રચી.) તેએ સિદ્ધાંત, તર્ક, સાહિત્ય અને વ્યાકરણશાસ્ત્રના વિશારદ હતા, શ્રીપ્રદ્યુમ્નસૂરિના શિષ્ય શ્રીગુણસેણુસૂરિ થયા. તેએ સિદ્ધાંતના પારગામી અને ઉત્કટ ચારિત્ર પાલક હતા. શ્રીગુણુસેનસૂરિના શિષ્ય શ્રીદેવચદ્રસૂરિ થયા. ’”
આ શ્રીદેવચંદ્રસૂરિએ જ ૧૩૦૦૦ Àાક પ્રમાણુની મૂલશુદ્ધિ-વૃત્તિ'ની રચના કરી. તેમની શુરુપરપરા નીચે મુજખ છે:
પૂછ્યું તલ ગુચ્છ—શ્રીઆ*દેવસૂરિ
I
શ્રીદત્ત
શ્રીયશેાભદ્રસૂરિ
I
શ્રીપ્રદ્યુમ્નસૂરિ
1 શ્રીગુણુસેસૂરિ
}
શ્રી દેવચંદ્રસૂરિ
શ્રીદેવચંદ્રસૂરિ એમના સમયના વિદ્યુત શ્રુતધર અને મોટા કવિ હતા. તેએ પેાતાને શ્રોઅભયદેવસૂરિના ‘લઘુ સહેાદર’ તરીકે પ્રશસ્તિમાં ઓળખાવે છે. તેમણે સ. ૧૯૬૦માં ભ’ભાતમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહના રાજત્વકાળમાં “ શ્રીશાંતિનાથરિત્ર” પ્રાકૃત ગદ્ય-પદ્યમાં ૧૨૧૦૦ શ્લાક પ્રમાણુનું રહ્યું છે.
૪. કેટલાક વિદ્યાના પૂર્ણતલ્ મચ્છને પૌણિ ભાયક—પૂનમિયા ગચ્છ તરીકે ઓળખાવે છે, પરંતુ પૂનમિયા મુની ઉત્પત્તિ, મુનિચંદ્રસૂરિના ગુરુભ્રાતા ચંદ્રપ્રભસૂરિએ સ. ૧૧૫૭માં પૂર્ણિમાના દિવસે પાખી કરવાની પ્રા કરી ત્યારથી થઈ છે. પૂષ્ણુ તલ ગચ્છના શ્રીદેવવરિએ ‘મૂળશુદ્ધિ-વૃત્તિ’ સ ૧૧૪૬માં રચી, તેની પ્રશસ્તિમાં તેમની પાંચમી પેઢીના ગુરુ આશ્રદેવસૂરિને પૂર્ણતલ ગચ્છીય કહ્યા છે. એટલે સં, ૧૧૫૯માં ઉત્પન્ન થયેલા પૂનમિયા ગચ્છ' કરતાં યે ૧૩ વર્ષી પહેલાં રચાયેલા ગ્રંથમાં પૂČતલ્ ગચ્છ' પ્રસિદ્ધ હતા એટલું સા નિશ્ચિત પ્રમાણ મળે છે. આથી “ પૂર્ણતલ ગચ્છ” - પૌણિમાયક—પૂનમિયાષ્ટ્રથી ભિન્ન અને ખૂબ પ્રાચીન હેાવા વિષે કા રહેતી નથી.
"Aho Shrutgyanam"
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં અપભ્રંશ ભાષાને પણ ઉપયોગ કર્યો છે. આ ચરિત્ર એમના પ્રતિભાશાળી કવિત્વથી એટલું બધું ખ્યાત અને કપ્રિય થયું કે, જેના ઉપરથી વાદી દેવસૂરિ વંશના શ્રીમદનચંદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીમુનિદેવસૂરિએ સં. ૧૩રરમાં ૪૮૫૫ કલેક પ્રમાણનું સંસ્કૃતમાં રચ્યું અને તે પછી સં ૧૪૧૦માં શ્રીમુનિભસૂરિએ પણ “શાંતિનાથચરિત્રની સંસ્કૃતમાં રચના કરી.
વળી શ્રીદેવચંદ્રસારિએ “સુલાસાખ્યાન' નામનો ગ્રંથ અપભ્રંશ ભાષામાં સાત કડવકમાં રમે છે. આવી મોટી રચના કરવા છતાં તેમણે પોતાની લઘુતાને નિર્દેશ એ પ્રશતિમાં નેધલા કલેકમાં કર્યો છે, તે નેધપાત્ર છે. તે નિર્દેશ આ પ્રમાણે છે –
मतिविकलेनापि मया, गुरुभक्तिप्रेरितेन रचितेयम् ।
तस्मादियं विशोध्या, विन्द्र निर्मयि कृपां कृत्वा ॥ ११॥ શ્રી શાંતિનાથચરિત્ર' ની પ્રશસ્તિમાં પણ એ જ રીતે પોતાની લઘતાને ઉવેખ મળી આવે છે.
सस्स य सीसेण इर्म, अर्थतं मंदपरिबिहवेण । सिरिदेवचंदनामेण, सरिणा मिणसमसेण ॥
સતિના િ .. આ “મૂલશુદ્ધિવૃત્તિ' ગ્રંથ તેમણે ખંભાતમાં વિહક શ્રેષ્ઠીના સુપુત્ર શ્રીવલ્લે બંધાવેલી વસહી-ઉપાશ્રયમાં રહી સં. ૧૧૪૬ ના ફાગણ સુદિ ૫ને ગુરુવારના પ્રથમ નક્ષત્રમાં પૂરો કર્યો. આ ગ્રંથનું સંશોધન શીશીલભદ્ર જેવા શાસ્ત્રતાએ અણહિલપુરમાં કર્યું હતું અને તેની રચનામાં પિતાના શિષ્ય અશોકચંદ્ર ગણિએ સહાયતા કરી હતી; એમ તેમણે પ્રશસ્તિમાં જ નોંધ્યું છે.
આ શ્રીદેવચંદ્રસૂરિને શિષ્ય સમુદાય વિશાળ હતે. સુપ્રસિદ્ધ કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય પણ તેમના જ શિષ્ય હતા. કથા બીજી:
આ કથાના સંપાદનમાં D PC M સંજ્ઞાવાળી ચાર પ્રતિઓને મેં ઉપયોગ કર્યો છે. D સંશક હાથપિથી અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારમાંના દા. નં. ૩૨, પિથી ન', ૨૯ ( ગ્રંથાનકમ ૧૨૦)નાં પત્રાંકઃ ૧૩૫ અને ૧૭૬ માંથી આ કથા પાઠ ઉતારી લીધે હતો. P સંજ્ઞાવાળી તાડપત્રીય પ્રતિ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના ભંડારના દા. નં. ૧૧૨,પથી નં. ૧૩૫ ની છે. તેના પત્રાંક: ૧૫૪ થી ૧૭૦ એટલે ૧૭ પડ્યું છે. આનું મા૫ ૧૩ ૪ ૧ છે. પત્રને છેલો ભાગ ત્રુટિત છે, બાકીનાં પાત્રો સારી રીતે જળવાયાં છે. લિપિ સુંદર છે. આ પ્રતિમા D C M આદર્શ માં આપેલી ૭૫ મી ગાથાના બે યાદ અને ૮૮ મી ગાથાનું પ્રથમ પાદ જેઠીને ૧૨૫ ગાથા સુધીને પાઠ અધિક આપે છે, જે ખૂબ મહત્વને ગણાય. તેથી એટલે પાઠ તેમાંથી ઊતારી અહીં મૂક્યો છે.
C સંજ્ઞાવાળી તાડપત્રીય પિથી ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથ ભંડારના દા. નં. ૧૧૨ પિથી નં. ૧ ની છે. તેમાં પત્રાંકઃ ૧૪૦ થી ૧૫૭ એટલે ૧૮ પત્રો છે. આમાં આ કથા ૮૯ ગાથામાં પૂરી થાય છે. તે પછી આની સાથે જ શ્રીમહેશ્વરસૂરિ રચિત નં. ૧૬ વાળી કાકકથા, જેને પરિચય આગળ આવશે, તે આપેલી છે. આ પિથી સં. ૧૩૯૫ માં લખાઈ છે. તેની પ્રશસ્તિયુક્ત પપિકા આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૧૪૦ ઉપર આપી છે. પિોથીનું માપ ૧૨ x ૧પ છે. V સંજ્ઞાવાળી મુદ્રિત પ્રતિ શ્રીસાગરાનંદસૂરિજીએ સંપાદિત કરેલી “પુપમાલા' નામે રતલામની શ્રી ઋષભદેવ કેશરીમલ નામની સંસ્થાથી પ્રકાશિત થયેલ છે. તેમાં પત્રાંક:
૧૨ થી ૪૧૮ માં પણ ૮૯ ગાથાની જ આ કથા આપી છે. આ ત્રણે પ્રતિએનાં પાઠાંતરે મેં ટિપ્પણીમાં નૈમાં છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. મલબારી શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ:
આ કથાના કર્તા મલધારી શ્રીહેમચંદ્રસૂરિ છે. તેમણે પાતે રચેલા ‘ઉપદેશમાંલાસૂત્ર’ ઉપર ‘પુષ્પમાલા’ નામની સ્વેપણ ટીકા ૧૩૮૬૮ શ્લોક પ્રમાણની રચી છે, તેમાં આ કાલકાચાય ની કથા ' આપેલી છે. ‘પુષ્પમાલાની તે કર્તાએ પેાતાની ગુરુપરંપરા દર્શાવતી પ્રશસ્તિ આપેલી છે, પરંતુ તેમાં આ કથાના રચનાકાળ જણાવ્યેા નથી.
તેમની પરંપરામાં થયેલા તેમાં જણાવે છે કે તેઓ
પ્રશ્નવાહનકુળમાં હ પુરીય નામના વિશાળ ગચ્છમાં શ્રીજયસિ હરિ ઉત્કટ ચારિત્રશીલ હતા. તેમના શિષ્ય શ્રીઅભયદેવસૂરિ હતા. તેમે શરીર તેમજ વસ્ત્રોની લિનતાથી ‘મલધારી ' એવા બિરૂદથી નવાજાયા. અને ગ્વાલિયરના મહીપતિ પશુ તેમની આજ્ઞા માથે ચઢાવતા હતા. શ્રીઅભયદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રીહેમચ ંદ્રસૂરિ થયા. તેમના સખધમાં શ્રીરાજશેખરસૂરિ, જેમણે સવત ૧૩૭૮ માં ‘ પ્રાકૃતદ્દયાશ્રયવૃત્તિ ' રચી છે, મૂળ પ્રદ્યુમ્ન નામે રાજસૂચિવ હતા. તેમણે પોતાની ચાર સ્ત્રીએ તજી દઇ શ્રીઅભયદેવસૂરિના ઉપદેશથી તેમની પાસે દીક્ષા લીધી હતી. તેમના સમકાલીન શિષ્ય શ્રીચંદ્રસૂરિએ પ્રાકૃતમાં રચેલા મુનિસુવ્રતરિત્ર ’ ની પ્રશસ્તિમાં વિસ્તૃત માહિતી આપી છે.' તે પરથી જણાય છે કે, તેમની વ્યાખ્યાનકળાથી સિદ્ધરાજ જયસિહુ પ્રભાવિત થયા હતે. અને તેમના ઉપદેશથી જૈનધર્મોનાં તત્ત્વ સમજીને તેની રસભરી ચર્ચા કરતા હતેા. તેણે તેમના ઉપદેશથી જિનમ ંદિશ ઉપર કળશારાપણુ કર્યાં. તેવું જૈનધર્મ પર થતા અન્યતીથી એના પ્રહારાની પીડા દૂર કરી જૈન મંદિરના દેવદાય (દેવનિધિના હૂકા ) ચાલુ કર્યો. તેની પાસેથી તેમણે વર્ષમાં ૮૦ દિવસ અમારિ પળાવવાનું શાસન લખાવી લીધું." શત્રુ જયની યાત્રાએ જતા મોટા સંઘને લૂટી લેવા જ્યારે મે‘ગાર ાજાએ વંથલીમાં તેને રાકયે ત્યારે તેમણે એ રાજને ઉપદેશ આપી સ'ધને મુક્ત કરાવ્યા હતા.
{.
..
આ હેમચંદ્રસૂરિએ અનેક ગ્રંથાની રચના કરી છે, જેની ગણના લગભગ એક લાખ શ્લોક પુરનો થાય, તેમની ગ્રંથરચના પૈકીની ‘વિશેષાવશ્યક વૃત્તિ'માં ગણાવ્યા મુજબ આ પ્રમાણે છે:-૧ આવશ્યક ટિપ્પણું (અપરનામઆવશ્યક પ્રદેશવ્યાખ્યા ) Âકસખ્યા ૫૦૦૦, ૨ શતકનામાં કમ ગ્રંથ લેાક સ. ૪૦૦૦, ૩ અનુયેાગદ્વારસૂત્ર પર સાંસ્ક્રુત વૃત્તિ ાક સ ૬૦૦૦, ૪ ઉપદેશમાળા સૂત્ર (અપરનામ
.
2.
3.
થયા. તે ૫રિમી ગૂજરાત,
મહાજ્ઞાની અને હતા અને તેમના શાક ભરી ( સાંભર )
सिरिपहवाहण कुलसंभूधो हरिसउरीय गच्छालंकारभूसिओ अभयदेवसूरी हरिसउराओ एगया गाभाणुगामं त्रिरंतो सिरिमाओ । ठिओ बाहिपएसे सपरिवारो। अन्नया सिरिजयसिंहदेव नरिंदेण गयखं धाकडेण रायवारि आगए दिट्ठो मलमणिवस्थदेहो । राणा रायसंघाओ उयरिण वंदिऊण दुसरकारओ ति दित्रं मलधारि ति नामं ॥ ५७७ પ્રકાશક: સિધી જૈન ગ્રંથમાળા.
23
જીના “ પત્તનથપ્રાયઝેનમાંડાગારીયદ્મથસૂચી પૃ. ૩૧૪
જીએ. રાજરીખરસૂરિએ સ', ૧૩૮૫માં રચેલી ‘શ્રીધરકલીપત્રિકા' અને ' ૧૩૮૭ માં રચેલી ‘ પ્રાકૃતયાશ્રયવૃત્તિની પ્રર્યરત.
.
જીએ: ‘ પન્નુનસ્યપ્રાયોનાંડાગારીયગ્રન્થસૂચી' પૂ. ૩૨૧ પર ગાથા ૬૮ થો ૭૪.
येनोपदेशमाला चक्रे भवभावना च वृत्तियुता ।
अनुयोगद्वाराणां शतकस्य * વિષિત ત્તિ: 1 मूलावश्यक टिप्पन कं, विशेषावश्यकीयदुत्यादयम् । येन प्रथितमन्धस्य, लक्षमेकं બનાતનમ્
તેમના શ્ચિ વિસ‘હરિ કૃત ' ધર્મોપદેશમાથા–વૃત્તિ' ની પ્રાપ્તિ.
"Aho Shrutgyanam"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુષ્પમાલા) પ વૃતિ સહિત ક સં. ૧૭૮૬૮, ૫ છવસમાસા વૃત્તિ છેક સં. ૧૩૦૦૦, ૭ નદી િપર ટિપણ, ૮ વિશેષાવશ્યક સૂત્ર પર વૃત્તિ હોક સં. ૨૮૦૦૦
તેમના મુખ્ય શિષ્ય પૈકી ત્રણ હતા. ૧ વિજયસિંહસૂરિ, ૨ શ્રીચંદ્રસૂરિ, અને ૩ વિબુધચંદ્રસૂરિ. કથા ત્રીજી:
આ કથા, એક માત્ર પ્રતિ ઉપરથી સંપાદિત કરવામાં આવી છે. આ કથાવલી ની પ્રતિ પાટણના સંધવી પડાના ભંડારની તાડપત્રીય પિથી ને. સ્ત્રી છે. આ કથાના બે ખડોને બે પોથીઓમાં રાખેલા છે. પહેલામાં ૩૦૭ ૫ગે છે જ્યારે બીજામાં ૩૦૨ છે. તેનું માપ ૩૪x૨ છે. પ્રતિ શુદ્ધ નથી. કહેવાય છે કે, આની માત્ર આ એક જ હાથથી મળી આવે છે. તેમના પત્રાંક: ૨૮૫ થી ૨૮૮માં આ કથાને સંદર્ભ છે, જે તેમાંથી જ મેં નકલ કરી લઈ અહીં મૂકે છે. સમગ્ર ગ્રંથ ગદ્યમાં છે અને ૨૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ છે. આ થાવલી'માં ૨૪ તીર્થકરો અને બીજા મહાપુરુષોનાં ચરિત્રે આપેલાં છે. શ્રી હેમચંદ્રાચા પરિશિષ્ટપર્વમાં છેલ્લું વાસ્વામીનું ચરિત્ર આપેલું છે, જ્યારે આમાં ઠેઠ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ સુધીનાં ચરિત્રો આપેલાં છે. આ પિથી સં. ૧૪૯૭માં લખાઈ છે. ૫. શ્રી મહેશ્વરસૂરિ
શ્રીમદેશ્વરસૂરિએ કથાવલી' નામના ગ્રંથ રચે છે, તેમાં આ કથા આપેલી છે. શ્રીમદેશ્વરસૂરિ કઈ પરંપરાના અને કયા સમયમાં થયા હતા, એ સંબંધી કોઈ એતિહાસિક માહિતી મળી શકતી નથી. આની એક માત્ર બચેલી પિાથી સં. ૧૪૭માં લખાઈ છે તેથી તેઓ તે પહેલાં થયા છે અને કદાવલીમાં આપેલાં ચરિત્રોમાં છેલ્લું ચરિત્ર શ્રીહરિભદ્રસૂરિનું છે, જેઓ સાતમી શતાબ્દિમાં થયા છે, તેના વચગાબાના સમયમાં થયો એટલું નમી છે.
પત્તનWપ્રાચીનકાંડાગારીયસૂચી’ની શ્રી ચીમનલાલ દલાલે લખેલી અંગ્રેજી પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યું છે કે,
Kathavali is a Prakrta work in Prose by Bhadres varasuri who flourished in the time of Karna.૧૦ અર્થાત્ ગઇ પ્રાતમાં કથાવલીની રચના કરનાર શ્રીભદ્રેશ્વરસૂરિ, રાજા કર્ણના રાજકાળમાં થયા. ચૌલુક્ય કર્ણદેવને રાજ કાળ વિ. સં. ૧૧૨૦ થી ૧૧૫૯ સુધીનો છે. એટલે એ સમય લગભગમાં આ “કથાવલી”ની રચના થઈ એમ મનાય. પરંતુ શ્રીદલાલને આ નિર્ણય કયા પુરાવાના આધાર થયે છે તે જાણી શકાતું નથી.
જે આ નિર્ણય સાચો હોય તે તેઓ “મૂલશુદ્ધિ ટીકા” (રચના સં. ૧૧૪૭) ના કર્તા શ્રી દેવચંદ્રસૂરિના સમકાલીન કે કંઈક પહેલાં થયા હોય એમ ગણાય. આથી એ ફલિત થાય કે શ્રીભદ્રેશ્વરસૂરિ કે શ્રીદેવચંદ્રસૂરિ એક બીજાની રચનાઓ જોઈ શકયા નહિ હાચ બંનેનાં કથાવર્ણને નિતાં બંનેની સામે જાદી જદી કથા-પરંપરા છે એ પણ આ હકીકતનું સમર્થન કરે છે. કથા થા:
આ કથાની એક તાડપત્રીય પ્રતિ પાટણ સંઘ ભંડારના દો. નં. ૬૮ પોથી નં. ૮૦ની છે. તેનાં પત્રાંક: ૧૨૫ થી ૧૪૪ એટલે ૨૦ પ છે. આના પરથી નકલ કરીને આ કથા અહીં આપી છે. તેનું માપ ૧૩ ૪ ના છે. છેલ્લા પત્રને પૂછે તૂટી ગ છે. જ્યાંઈ કાંઈ અક્ષર દે છે પણ એક રીતે પ્રાય: અશુદ્ધ છે. આ કથાની અને પુપિકા વગેરે કંઈ જ નથી. પરંતુ તેની સ્થિતિ ઉપરથી જણાય છે કે, તે તેરમા સૈકા લગભગમાં લખાઈ હશે.
૧૦. જુઓ. એ પુસ્તકની અજીિ પ્રસ્તાવને પૃ૪ ૫૬.
"Aho Shrutgyanam"
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ કથામાં કતાનું નામ આપેલું નથી, એટલે એ સંબંધે કશે નિર્ણય કરી શકાય તેમ નથી. એની રચના ઉપરથી લાગે છે કે, આ કથા કૈઈ ઓપરેશિક ગ્રંથના વિવરણુમાં દાંત રૂપે આલેખાઈ હોવી જોઈએ. કથા પાંચમી:
આ કથાના સંપાદનમાં મેં બે હાથપેથીનો ઉપયોગ કર્યો છે. તેમાંની એક P સંજ્ઞાવાળી પાટણના ભંડારની તાડપત્રીય પિયી ૫ પાની છે, જેનું માપ ૨૦ x ૨ છે. પ્રતિ પ્રાય: અથઇ છે અને લિપિ પણ સારી છે. લગભગ તેરમા સૈકામાં લખાઈ હોય એમ જણાય છે. તેમાંનાં પાઠાંતરે ટિપમાં નોંધ્યાં છે,
બીજી પ્રતિ શ્રીસારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની છે. તેનાં ૧૩ પડ્યો છે. એકંદર આ પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ સુંદર છે. આમાં ચાર સુંદર ચિત્રો છે. મૂળ “કાકકથા’પત્રમાં પૂરી થાય છે અને તે પછી ૪૮ કાળી માટી પ્રશરિત છે, જે આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૬૦ ઉપર આપવામાં આવી છે. આ પ્રતિ સં. ૧૪૭૩ માં લખાઈ છે, આ પ્રશસ્તિમાં ઉલ્લેખાયેલ ચિત્રકાર દઈયાનું નામ મહવનું ગણાય, જે ચિત્રકળાના ગવેકા માટે ઉપયોગી છે. આ પ્રતિ ઉપરથી જ નકલ કરી લેવામાં આવી હતી. ૬. શ્રીધર્મસૂરિ આ કથાની સમાપ્તિમાં આ રીતે ઉલેખાયું છે– સ
બીfસ્ટ પાઈપ રાજાનr -આ નોંધ ઉપરથી આ કથાના કર્તા શ્રીધર્મઘોષસૂરિ હોવાનું જણાય છે. પરંતુ એક જ અરસામાં એકથી વધુ ધર્મષસૂરિ થયાનાં આપણને પ્રમાણે મળે છે; છતાં આ ધર્મઘોષસૂરિ તેમની નિશ્ચિત લેખનપ્રણાલી દ્વારા પરખાઈ આવે છે. આ ધર્મઘોષસૂરિ પિતાની પ્રત્યેક કુતિમાં તેમના ગુરુ અને જ્યક ગુરુ છાતાના નામને ઉલેખ પ્રકારાન્તરે પણ કરે જ છે. એ રીતે આ કથાની ગાથામાં પણ એ નામોના ઉલેખ સાથે પોતાના નામને ય પવેલું અછતું રહેતું નથી. એ માથા આ પ્રકારે છે–
हवपरिणीओ कयतिस्थउन अयउ कालगायरिओ।
विलाण दरिसी जयदेविदो चम्मकिसिवरी ।। આ નોંધ ઉપરથી શ્રીધર્મષસૂરિ, જેમનું નામ આચાર્ય થયા પહેલાં ધર્મકીર્તિ હતું, તેઓ તપાગચ્છીય દેવેન્દ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. વળી દેવેન્દ્રસૂરિના બીજા શિષ્ય શ્રીવિદ્યાનન્દસૂરિ તેમના જયેક ગુરુ ભાઈ થતા હતા તેમના નામને ઉલેખ ઉપરની ગાથામાં લેવાય છે.
શ્રીધર્મઘોષસૂરિની વિગત ઉપાધ્યાય શ્રીધર્મસાગરે રચેલી “તપાગચ્છપટ્ટાવલી”૧૧ તેમજ શ્રીમુનિસુંદરસૂરિએ રચેલી “ગુર્નાવલી” માં વિસ્તારથી આપી છે.
ઉજજૈનના રહેવાસી શ્રેઝી જિનભદ્રને બે પુત્રો હતા. મોટાનું નામ વિરધવલ અને નાનાનું નામ ભીમકુમાર. આ બંને કુમારે શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિના ઉપદેશથી પ્રભાવિત થતાં દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા. તેમાં વિરધવલે તે પિતાના લગ્નોત્સવને જ દીક્ષેત્સવમાં ફેરવી નાખે. સંવત ૧૩૦૨ માં શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ પાસે વરધવ દીક્ષા લઈ વિદ્યાનન્દ નામ ધારણ કર્યું. ઉત્કટ ચારિત્ર્યન પાળતાં તેઓ સિદ્ધાંતના પારગામી થયા. તેમણે પિતાના ગુરુને મંથરચનામાં સહાયતા કરી હતી, એ સિવાય “વિદ્યાનન્દવ્યાકરણ” ગ્રંથ તેમણે કર્યો હતે
કેટલાક સમય વીત્યા પછી ભીમકુમારે પણ મોટા ભાઈના માર્ગનું અનુસરણ કર્યું. ભીમકુમાર ૧૧. * શ્રી તપાગચ્છ પદાવલિ' ભા. ૧ પૃ૪ ૧૬૮, ૧૬૯ વગેરે પ્રકાશક: શ્રીવિજયનીતિમૂરઅરજી લાયબ્રેરી અમદાઝાદ,
તેમજ ગુવોવલી” ૫૪ ૧૬ થી ર૭ પ્રકાશક: યશવિજય જેન મંથમાળા, ભાવનગર, १२. विद्यानन्दाभियं तेन, कृतं ब्याकरण नवम् ।
માસ જાન અવકલમ ગવલી: કા ૧૧
"Aho Shrutgyanam
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
DEEPAK PRINTERY, AHMEDABAD
Cmentar मथाना नामेह
६
कमान घा
मिना।।
बीराल
चित्र ७
"Aho Shrutgyanam"
कालि
का २१३३५
Fig. 6
Fig. 7
Plate ||
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીક્ષા લઈ ધર્મક્રીતિ નામે ઓળખાયા. તેઓ વિદ્યાભ્યાસ કરીને જોતિષ મંત્ર અને સિદ્ધાંતના પ્રખર વેતા ગણાયા.
તેમણે “સંઘાચારભાષ્યની રચના કરી. એ સિવાય કેટલાયે સ્તુતિ-સ્તોત્રોની રચના કરી છે જે પૈકી “ કાયસ્થિતિસ્તવ, ભવસ્થિતિસ્તવ, ચતુર્વિશતિજિનસ્તવ, વળી રાજકાર્ય સ્તર, પૂર્વ ચૂપ નં રોક સુઅષમ , રેનિશ રાવ, ઇ યુર વગેરે આદિ પદવાળાં સ્તની રચના કરી છે
આ કથા-રચનામાં તેમણે આગમ અને સિદ્ધાંત ગ્રંથના ઘણા ઉવેખે ટાંકયા છે એટલું જ નહિ કથાની અને તેઓ જ-નિકોબ્રાપિમિયગુરાન–અર્થાતુ-બૃહતક૬૫સૂત્ર, નિશીથસૂત્ર અને કથાવલોને સામે રાખીને આ કથાની રચના કર્યાનું પ્રમાણ આપે છે. આ બધા ઉપરથી તેમનું સૈદ્ધાંતિક અવગાહન ઊંડું હતું, તેની પ્રતીતિ થાય છે.
તેઓ પ્રખર માંત્રિક હતા. હઠવિદ્યાના જાણકાર એક ગીની શકિતને તેમણે બાંધી લીધી હતી. તેઓ વિષાપહારિણી ઓષધિઓ વગેરેના પણ જાણકાર હતા.
તેમની વ્યાખ્યાન-શૈલી અપૂર્વ હતી. પેથડ નામને મંત્રી તેમની વિદ્વતાથી આકર્ષાયું હતું અને તેણે તેમના ઉપદેશથી સં. ૧૩૨૦ માં અને તે પછી જુદા જુદા ગામમાં જિનમંદિર બંધાવ્યાં હતાં.૧૪
શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિને સ્વર્ગવાસ સં. ૧૩ર૭માં થયું હતું અને તેર દિવસ પછી તેમના પટ્ટધર વિદ્યાનદસૂરિને પણ સ્વર્ગવાસ થયે, આથી દેવેન્દ્રસૂરિની પાટે ૪૬મા પટ્ટધર શ્રીધર્મકાતિ, ધર્મષસૂરિ નામ ધારણ કરીને આવ્યા. તેઓ તીર્થ–પ્રભાવના આદિ અનેક ધર્મકાર્યો અને ઘણી કૃતિઓનું નિર્માણ કરી સં. ૧૭૫૭ માં કાળધર્મ પામ્યા." કથા છઠ્ઠી:
આ કથાની એક સચિત્ર પ્રતિ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના ભંડારના દા. નં. ૪૧ પિથી નં. ૭૬૦ની છે. તેનાં ૧૭ પત્ર છે. પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ સારાં છે અને તેમાં સુંદર છે ચિત્રો આપેલાં છે. તેનું માપ ૧૧xજ છે. આ પ્રતિ ઉપરથી નકલ કરીને આ કથા અહીં આપવામાં આવી છે. - આ પ્રતિમાં કર્તાનું નામ આપ્યું નથી. પરંતુ આ હાથપોથી સં. ૧૪૯૦માં લખાઈ છે એટલી જ માત્ર અંતે નેધ છે એટલે તે પહેલાં આ કથા રચાઈ એટલું નક્કી છે. વળી શ્રીધર્મષસૂરિ કૃત (કથા નં. ૫) કથામાં આપેલી ગાથા નં. ૫ થી ૧૧મી સુધીની ગાથાએ આ કથામાં પણ ગાથા નં. ૧૩ થી ૧૯ પર આપેલી છે, જે એક બીજાના અક્ષરશ: તારાપે છે. વળી માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ કૃત (કથા નં. ૨) કથામાં આપેલી ગાથા નં. ૩ થી ૫ મી સુધીની ગાથાઓ પણું આ કથામાં ગાથા ન, ૪ થી ૬ પર સીધા ઊતારારૂપે આપેલી છે.
આ સમગ્ર કથાને બીજી કથાઓની તુલનાએ અવકીએ તે ધડાક ફેરફાર કે પદ-પરિવર્તન કરીને આખી કથાનું ઘડતર થયું હોય એમ લાગ્યા વિના રહેતું નથી. એટલે માલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ અને શ્રીધમધષસૂરિના જ તારાએ આ કથામરે લીધા હોય એમ માનવામાં ખાસ બાધ નથી. આ ૧૩, “સોમસોભાગ્યકાવ્ય” સામે ૩ કલોઃ ૪૧ થી ૪પ, તેમજ “ગુર્નાવલી” છેક ૨૨૧ થી ૨૨૪ १४. प्रबोधितो येन नयेन साधुः, पृथ्वीधरः साधुधुरन्धरोऽसौ ।
wi૨ વિદારીકરણકુર્મિક, સમતાતિમતાનાવત + સેમસૌભાગ્યકાવ્ય: સમ ! ક .
આ જૈન મંદિર ક્યા કયા ગામમાં બધાવ્યાં તેની વિગત માટે જુઓઃ ગુર્વાવવી “ક ૧૯૧ થી ૨૧. १५. यः स्वर्गमापत् तुरगेषुविश्वमितेऽब्दके १३५. चिकमतः क्षितीन्द्रात् ।।
શ્રીધર્મપોષઃ તપુનો, જ લાલુ થાય વિમુઃ સુનિ ગુર્વાવણીઃ લેક: ૨૫૬.
"Aho Shrutgyanam
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરથી એમ કહી શકાય કે સં. ૧૩૦૦ થી સં. ૧૪૦ સુધીના વચગાળાના સમયમાં આ કથા રચાઈ હોવી જોઈએ. કથા સાતમી:
આ કથાની એક માત્ર તાડપત્રીય પોથી પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના ભંડારના દા. ૭૧, પિથી નં. ૪ ની છે. આ પ્રતિનાં ૨૧ પત્રો છે. અંતિમ પત્ર પૂર્વ ભાગમાં અર્ધ તૂટેલું છે. પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ એકંદર સારી છે અને પ્રાય: અશદ્ધ છે. તેનું માપ ૧૪ x ૧ છે. આ પ્રતિની સ્થિતિ જોતાં લગભગ ચૌદમાં સિકામાં લખાઈ હોય એમ લાગે છે. આના ઉપરથી નકલ કરીને આ કથા અહીં આપવામાં આવી છે.
આ કથાના કર્તા કોણ છે; એ સંબંધી જાણવાને કશું સાધન પ્રાપ્ત થયું નથી. કથા આઠમી:
આ કથાના સંપાદનમાં મેં A B C D], D2, D3. સંજ્ઞાવાળી છ પ્રતિઓને ઉપયોગ કર્યો છે. A સંજ્ઞક પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારમાં કુકડેશ્વરથી આવેલા હસ્તલિખિત ગ્રંથમાંની સચિત્ર કપસૂત્રની અંતે આપેલી આ કથા છે. આની લિપિ સુંદર મોટા અક્ષરેની છે. એકંદર પ્રતિ શુદ્ધ છે. તેનું માપ ૧૦ x ૪ છે. તેની અંતે પ્રશસ્તિ કે પક્ષિકા વગેરે કંઈ જ નથી, પણ લગભગ સોળમાં સૈકામાં લખાયેલી જણાય છે. આ પ્રતિ ઉપરથી નકલ કરી લેવામાં આવી હતી.
બીજી B સંજ્ઞાવાળી પ્રતિ મુનિરાજ શ્રીપુણ્યવિજયજી મહારાજશ્રી પાસેથી મળી હતી. આ પ્રતિમાં પાંચ ચિત્રો છે. પ્રતિનું આલેખન પદ્ધ નથી. ત્રીજી C સંજ્ઞાવાળી પ્રતિ લીંબડીના શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી જેમ પુસ્તક ભંડારના દા. ન. ૧૨ થી નં. ૩૮ ની છે. તેના પત્રાંકા ૧૦૩ થી ૧૮ એટલે પત્રો છે. તેનું માપ ૧૦ x ૩ાા છે. આ પ્રતિ સામાન્યતઃ તાડપત્રના આકારની છે. આ પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ સારી છે. લેખન બહ શુદ્ધ નથી. આ પ્રતિ સં. ૧૪૮૧ માં લખાઈ છે; એવી નોંધની પુપિકા આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૯૦ માં આપેલી છે.
D1, 2, 3. સંજ્ઞાવાળી ત્રણ પ્રતિએ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારમાંથી મળી હતી. DI, સંજ્ઞક પ્રતિ લગભગ પંદરમા સિકામાં લખાયેલી જણાય છે, જ્યારે D2 પ્રતિ તાડપત્રીય આકારમાં સં. ૧૪૬૭ માં લખાઈ છે અને 53 સંજ્ઞક પ્રતિ સં. ૧૫૬ માં લખાઈ છે. આ ત્રણે પ્રતિઓ પૈકી પાછલી બે કરતાં પહેલી કંઈક અદ્ધ લખાયેલી છે. આ પ્રતિઓના પિથી નંબર અને પત્ર સંખ્યા નોંધવી રહી ગઈ છે. આ બધી પ્રતિમાંથી શુદ્ધ પાઠેનાં પાઠાંતરો લીધાં છે.
આ સિવાય ખંભાતના ભંડારની એક તાડપત્રીય પ્રતિ ૧૨ પત્રોની મળી હતી. આના બાર પત્રોમાં ૭ કલાક અડધો આપે છે અને તે પછીનું પત્ર નષ્ટ થઈ થયું છે, વળી ૯ મે પત્ર પણ ગુમ થઈ ગયું છે. આનું માપ ૧ર ૪ રાા છે. બીજી પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારની મળી હતી. પણ આ બંને પ્રતિ ખૂબ અશુદ્ધ હોવાથી તેને ઉપગ મે કર્યો નથી. ૭. શ્રીભાવ દેવસૂરિ
આ કથાના કર્તા બ્રભાદેવસૂરિ છે. તેઓ પોતે જ કાલકસૂરિના સંતાનીય હોવાથી તેની નોંધ કથાના અંતે આ રીતે આપે છે
ताण कालगसुरोण, वंमुपन्मेण निम्मिया ।
सरिणा भाषदेषेण, एसा संखेष ओ कहा ॥ આ કથાકારે “શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર” ની સંસ્કૃતમાં સં. ૧૩૧૨ માં રચના કરી છે અને તેની પ્રશસ્તિમાં તેમની પરંપરાની વિગત આપી છે. તેઓ શ્રીકાલકસૂરિસતાનીય અને ચંદ્રકળના પંડિલ
"Aho Shrutgyanam"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
ગચ્છમાં થયેલા શ્રીભાવદેવસૂરિ, તેમના શિષ્ય શ્રીવિજયસિંહસૂરિ, તેમના શિષ્ય શ્રીવીરસૂરિ, તેમના શિષ્ય શ્રીજિનદેવસૂરિ અને એજ ક્રમે ફીથી થયેલા તેજ નામનો શિષ્ય પરંપરાના આચાર્યાં થયા. તેમાં શ્રીજિનદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રીયો( ભદ્રસૂરિ) અને તેમના શિષ્ય શ્રીભાવદેવસૂરિ થયા; જેમણે આ “ કાલિકાચાય કથા ” કે “ શ્રોપાશ્વ નારિત ” ની રચના કરી. તેમની ગુરુપરપા નીચે મુજબ છે—
ચક્રૂકુળ—પંડિલગઢ —કાલકસૂરિસ તાનીય
શ્રીસાવદેવસૂરિ |
શ્રી વિજયસિંહસૂરિ
I
શ્રીવીરિ
1 શ્રીજિનદેવસૂરિ
શ્રીભાવદેવરિ
શ્રીવિજયસિદ્ધસૂરિ
પ્રોવીરસૂરિ
શ્રીજિનદેવસૂરિ
श्रीयश। ( लद्रभूरि )
श्रीभावहेवसूरि- प्रस्तुत अधार ( स. १३१२ ) १९
१६. आसीत् स्वामिसुधर्मसन्ततिमवो देवेन्द्रवन्द्यक्रमः श्रीमान् कालिकसूरिद् भुतगुणप्रामाभिरामः पुरा । जीयादेष तदन्वये जिनपतिप्रासादतुङ्गा चल भ्राजिष्णुर्मुनि रत्नगौरवनिधिः खण्डिलगच्छाम्बुधिः ॥४॥ तस्मिँश्चन्द्रकुलोद्भवः कुवलयोद्बोधकवन्धुर्यशो ज्योत्स्नापूरितविष्टपो विधुरिव श्रीभावदेवो गुरुः । यस्याख्यानसमानमेष बहुशो व्याचक्ष्यमाणोऽधुना गच्छोऽगच्छदतुच्छ गूर्जर भुवि प्रष्ठां प्रतिष्ठामिमाम् ||५|| मनसि घनविवेकस्नेहसंसेकदीप्तो, धुतिमतनुत यस्य ज्ञानरूपः प्रदीपः ।
असमतमतमांसि ध्वंसयम जसाऽसौ न खलु मलिनिमानं किन्तु कुत्रापि चक्रे ॥६॥ श्रीमस्ततो विजयसिंह गुरुमुनीन्द्र मुक्तावलीवि मलनायकतां वितेने !
ज्योतिः सदुज्ज्वलतरं विकिरन् धरियां चित्रं न यस्तरलता कलयासकार ॥७॥
दाक्षिण्यैकनिधिपात्र सहजे देहेऽप्यहो ! वाञ्छितं कारुण्यामृतवारिधिर्विनिदधे गुप्तौ स्वकीयं मनः । शान्तात्मानुचरं चिरस्य विनिजप्राहेन्द्रियाणां गणं, यो विज्ञात समस्त वस्तुरभवत् तुल्यच हेमामनोः ॥ ८ ॥ सदीयपट्टेऽजनि वीरस रिर्यन्मानसे निर्मलदर्पणाभे ।
मिरुपयामास सरस्वती सा त्रैविद्यविद्यामय मात्मरूपम् ॥९॥ सदाभ्यासावेशप्रथितपृथुमन्थानमथनादवाप्तं तर्कान्धेर्विबुधपतिसिदेसमहितम् ।
यदीयं वागब्रह्माऽमृतमकृत दर्पज्वरभर प्रशान्ति निःशेषक्षितिवलयवादीन्द्रमनसाम् ॥१०॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ભાવદેવસૂરિના ગુરુ શોભદ્રસૂરિ સંબંધે પણ કઈ જાણવા મળતું નથી.
શ્રી પાર્શ્વનાથચરિત” ના અવલોકન ઉપરથી જણાય છે કે શ્રીભાવેદેવસૂરિ મહાયાકરણ, કાવ્યસાહિત્યના પ્રખર જ્ઞાતા, લૌકિકશાઓનું જ્ઞાન ધરાવનારા રસિક જિજ્ઞાસુ, સામુદ્રિકશાસ, અને ચિકિત્સાશાસ્ત્રના પારંગત તેમજ જિનાગમ શાસ્ત્રોના ઊંડા ગેજક હતા.
આ સિવાય તેમણે “યતિદિનચર્યા અને આઠ પ્રકરણવાળે “ અલંકાર સાર” નામના ગ્રંથ રયે છે. આ બંને બાની હાથથીઓ વડોદરામાં પ્રવર્તક શ્રીકાંતિવિજયજીના ગ્રંથ ભંડારમાં છે. કથા નવમી
આ કથાના સંપાદનમાં મેં LI, L2, D૫, D2 સંજ્ઞાવાળી ચાર પ્રતિઓનો ઉપયોગ કર્યો છે. તેમાંથી 1 અને L2 સંજ્ઞાવાળી બે પ્રતિ લીંબડીના શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીના પુસ્તક ભંડારની . “લીંબડી–જ્ઞાન મંદિરના હસ્તલિખિત ગ્રંથેનું સૂચીપત્ર” નામના તે ભંડારના પ્રકાશિત સૂચીમાં જણા વેલ નંબર ક્રમશ: પ૭ અને ૫૭૪ની આ હાથપોથીઓ છે. પહેલી પ્રતિનાં ૮ પત્ર છે અને તેમાં આઠ ચિત્રો છે. આ પ્રતિ કંઈક જીર્ણ છે પણ લિપિ સારી છે. તેનું માપ ૧૦ માઝા છે. આ પ્રતિ લગભગ પંદરમા એકાના ઉત્તરાર્ધમાં લખાઈ હોય એમ લાગે છે. આ આદર્શ ઉપરથી પ્રતિલિપિ કરવામાં આવી. હતી. બીજી પ્રતિ બે પત્રની છે અને સં. ૧૫૭૭માં લખાયાની તેની અંતે આપેલી પુપિકા, જે આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૯૬ ઉપર આપી છે, તેમાં નોંધ છે.
ત્રીજી અને ચોથી D1 અને D2 સંજ્ઞક પોથીઓ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારની છે. તેમાંની પહેલી પાંચ પત્રોની છે. આ પ્રતિ સં. ૧૫૬૬માં લખાયાની અંતે પુપિકા છે, જે આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ હદ ઉપર આપવામાં આવી છે. મને મળેલી બધી પ્રતિઓ કરતાં આ પ્રતિમાં અમે એક બ્લેક વધાર આપેલ છે, જે આ કથાના રચયિતા અને રચના કાળનો ઉલલેખ કરે છે. આ પ્રતિ સચિત્ર છે અને લિપિ સાધારણ છે. એથી D2 સંસક પ્રતિ ૮ પત્રોની છે. લિપિ સારી છે પણ પાઠ યુદ્ધ નથી. આ ત્રણે પ્રતિઓનાં ઉપયુક્ત પાઠાંતરો નેધ્યા છે. ૮. શ્રી ધર્મપ્રભસૂરિ ઉપર્યુક્ત D! સંસાવાળી પ્રતિમાં જે એક વધારાને કલેક આપે છે તે આ છે –
इति श्रीकालिकाचार्यकथा संक्षेपतः कता।
ગણાવા વડ (૨૮૨) શ્રીમરિન છે આ ગંધ આ કથાના કતાં શ્રી ધર્મપ્રભસૂરિએ સં૦ ૧૩૮માં આની રચના કર્યાની માહિતી પૂરી પાડે છે 4 અંચલ ગરછીય પદાવલી” ઉપરથી શ્રીધર્મપ્રભસૂરિ વિષેની હકીક્ત આ પ્રમાણે મળે છે. “તેઓ ભિનમાલના શ્રીમાળી શેઠ લીધા અને તેમનાં પત્ની વિજલદેના ધર્મચંદ્ર નામે પત્ર હતા. તેમને જન્મ
तस्मादभूतु संघमराज्यनेता, मुनीश्वरः श्रीनिनदेवसरिः । यो धर्ममारोप्य गुणे विशुदध्यानेषुणा मोहरिपुं विमेदे ॥११॥ आयनामकमेणैव प्रसर्पति गुरुक्रमे । पुनः श्रीनिनदेवाल्या बभूवुर्वरसूरयः ।।१२॥ वेषां पादारविन्दानरुणनखशिखारागभूयोऽभिरज्यलक्ष्मीलीलानिवासान् विमलगुणभृतो मेजिरे राजहंसाः । आकृष्टानेकलोकभमरकृतनमस्कारसकाररभ्यो, येषामद्यापि लोके स्फुरति परिमलोऽसौ यशोनामधेयः ॥१३॥ લેષા વિનિથી જમારેજaft: કાનિવાકાત ! श्रीपत्तनाम्यनगरे रविविश्व(१३१२)वर्षे, पार्श्वप्रभोधरितरत्नमिदं ततान ||१४|| જુએ “શ્રી પાર્શ્વનાથચરિત’ની પ્રતિઃ પ્રકાશકઃ યશોવિજય જૈન મંથમાળા, ભાવનગર.
"Aho Shrutgyanam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ. ૧૩૩૧ માં થયો હતો. અને સં. ૧૩૪૧ માં જાહેરમાં જ વિધિપક્ષ અચલગીય શ્રીરનસરિ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. સં. ૧૩૫૯ માં તેઓએ આચાર્યપદ મેળવ્યું. સં. ૧૭૧ માં પાટણમાં તેઓ ગચ્છનાયક થયા. તેઓ ૬૩ વર્ષની વયે આસોટી ગામમાં સં. ૧૩૯૩ માં સ્વર્ગસ્થ થયા.19
આ સિવાય તેમણે “ ક્યપ્રકાશ” નામને જ્યોતિષ વિષયને ગ્રંથ રચે છે. તેમાં “ચૂડામણિસારોદ્ધાર” ને અનુસારે “અકાડ” લખે છે એમ તેમણે તે “ અર્થકાવડ”ની આદિમાં જ અસ: ૧૪rwજણસોનાથાણુચ ના કથન દ્વારા સૂચવ્યું છે.
શ્રી મોહનલાલ દેસાઈ ૮ અને શ્રીબુદ્ધિસાગરસૂરિજીએ નેણું છે કે “ શ્રીધર્મપ્રભસૂરિનું બીજું નામ પ્રજ્ઞાતિલકસૂરિ હતું.” આ શા આધારે લખાયું છે તે જાણવામાં આવ્યું નથી.
શ્રીધર્મપ્રભસૂરિના શિષ્ય પૈકી શ્રીસિંહતિલકસૂરિ અને શ્રીરત્નપ્રભનાં નામ મળે છે. શ્રીરત્નક સં. ૧૭૯૨ માં “અંતરંગસંધિ અપભ્રંશમાં રચી હતી.૨૦ કથા દશમી
આ કથાની એક તાડપત્રીય હાથપોથી પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના દા. નં. પિથી નં. ૮૧ ની મળી હતી. તેનાં પત્રાંક: ૧૩૯ થી ૧૫૧ એટલે ૧૦ પત્રો છે. તેમાં ૧૧ મું પત્ર ગુમ થયેલ છે, તેથી આમાં એટલે પાઠ રહી ગયેલ છે. તેનું મા૫ ૧૩ ૪ રા છે. લિપિ સારી છે પણ ખૂબ સુંસાઈ ગઈ છે. છેલ્લે પત્ર તટેલું છે.
આ કથાની બીજી પ્રતિની નોંધ પાટણના ખેતરવસી ભંડારમાં હેવાનું પાછળથી જણાયું. તેને ઉપચાગ કરાય એટલે સમય નહે. ૯ શ્રીવિનયચંદ્રસૂરિ
પ્રસ્તુત આદર્શ સિવાયની બીજી પ્રતિની નોંધ પત્તનસ્થમાનભાંડાગારીયગ્રંથસૂચી” નામના પુસ્તકના પૃષ્ઠ ૨૯૧ ઉપરથી જે મળે છે તેમાં અંતે એક કે વધારે આપે છે. જે આ કથાના કર્તા અને તેમના ગુરુનું પ્રમાણ આ રીતે આપે છે:
सिरिरविप्रहरीणं, सीसैणं विजयचंदनामेण ।
पज्जोसषणाकप्पो, पसो संखेवओ विडिओ। આટલી માત્ર નેંધ આ કથાકારને કંઈક વિસ્તૃત પરિચય મેળવવા માટે પ્રેરક બને છે.
શ્રી રવિપ્રભસૂરિના શિષ્ય શ્રી વિનયચંદ્ર કાવ્ય-સાહિત્યના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે સં. ૧૨૮૫ લગભગમાં “ શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત” આદિ વીશ પ્રબંધોની રચના કરી હતી. તેમને “કવિશિક્ષા નામને કાવ્ય-સાહિત્ય પર રચેલે (વિનયાંક) ગ્રંથ અદ્યાવધિ અપ્રકાશિત “પત્તનસ્થમાનભાંડાગારીય ગ્રંથસૂચી” ના પૃષ્ઠ ૪૮ ઉપર નોંધે છે. આ ગ્રંથના પ્રથમ કમાં તેઓ પ્રતિજ્ઞા કરતાં કહે છે કે
नत्वा श्रीभारती देवी, बप्पमट्टिगुरोगिरा।
કારિશ કવામિ, નાનrrafજરાખ+ ! અર્થાત–શ્રી સરસ્વતી દેવીને નમસ્કાર કરીને હું આ “કાવ્યશિક્ષા” નામનો ગ્રંથ વિવિધ શાસ્ત્રોનું ૧૭. “અચલગમછોય મેટી પદાવલ્લી” પૃષ્ઠ ૨૧૮. ૧૮. “જન ગૂર્જર કવિઓ” ભા. ૨ પૃષ્ઠ ૭૬૯. ૧૯. “ગરષ્ઠમતપ્રબંધ અને સંઘપ્રગતિ તથા જેનગીતા” પૃષ્ઠ ૨૧૧, ૨૦. “પત્તનસ્થમાનભાંઢાગારીયમંથસગી” પૃષ્ઠ ૪૦૩, ૨૧. “જન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ.” પૃષ્ઠ ૩૯૨, પારા ૫૬૪,
"Aho Shrutgyanam
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અવલોકન કરીને ગુરુ શ્રી બ૫ભદિની વાણીમાં રચીશ.
શ્રીબભદ્ધિ કાવ્યક્ષ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તેથી શ્રી વિનયચંદ્ર તેમના કેઈ “કાવ્યશિક્ષા” ગ્રંથને આમાં ઉપયોગ કર્યો હશે. આ ગ્રંથમાં તેમણે અનેક જન જન ગ્રંથકારો અને કવિઓનાં નામના ઉલેખ કર્યો છે. તેમણે સૌથી વધારે ધ્યાન ખેંચે તેવી ભૌતિક માહિતી તેમાં આપી છે, તે નોંધપાત્ર છે. તેમણે ૮૪ દેશનાં નામે આપ્યાં છે, ને તે પૈકી નવ હજાર ગામનો સુરાષ્ટ્ર, એક્વીસ હજાર ગામને લાદેશ, સિત્તેર હજાર ગામને ગૂર્જરદેશ વગેરેની નોંધ આપી છે. દુર્ભાગ્યે આ ગ્રંથ અપૂર્ણ મળે છે. સંભવ છે કે, જેસલમેરના ભંડારમાં તપાસ કરતાં આની બીજી પ્રતિ પૂર્ણ મળી આવે.
પ્રાય: આ જ વિનયચંદ્ર સં. ૧૨૮૬ માં “ શ્રીમહિનાથચરિત” મહાકાવ્ય રચ્યું છે અને શ્રીઉદયસિંહ રચેલી “ધર્મવિધિવૃત્તિનું સંશોધન પણ તેમણે જ કર્યું છે. કથા અગિયારમી:
આ કથાના સંપાદનમાં મેં PI, P2, 01, D2, 3, 4, , 1.2, સંજ્ઞાવાળી ૮ ગતિએને ઉપયોગ કર્યો છે. આમાંથી P અને P2 સંજ્ઞક પ્રતિએ સંશોધક શિરોમણિ મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજશ્રીના સંગ્રહમાંથી મને મળી હતી. તેમાંની P1 સંજ્ઞક અતિ અાઠ પત્રોની છે અને તેમાં સંદર પાંચ ચિત્ર છે. પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ સારી છે. તેનું માપ ૧૦ x ૪ો છે. આ પ્રતિ સં. ૧૫૦૩ આ લખાયેલી છે. આ આદર્શ ઉપરથી આ કથાની નકલ કરી લીધી હતી. બીજી P2 સંજ્ઞક પ્રતિ ૧૧ પત્રોની છે અને તેમાં ૬ ચિત્રો છે.
D., D2, D3, D4 સંજ્ઞાવાળી ચાર પ્રતિએ અમદાવાદના ડેલાને ઉપાશ્રયના ભંડારની છે. આ ચારેય પ્રતિએ દા. નં. ૭૫ ની છે અને એને ક્રમશ: પિોથી નંબર ૬૨, ૬૦, ૫૯ અને ૬ છે. પહેલી D1 સંજ્ઞક પ્રતિ ૯ પત્રોની છે. આ પ્રતિ શુદ્ધ નથી. 2 સંજ્ઞક પ્રતિ ૧૦ પત્રોની છે. આમાં કેટલાક પાઠો ભિન્ન પ્રકારના મળી આવે છે. આ બંને પ્રતિ સોળમા સૈકાની લાગે છે. D3 સંજ્ઞક પ્રતિ ૬ પત્રોની છે. આની લિપિ અંદર મરાડવાળી છે અને સં. ૧૫૯૪ માં લખાઈ છે. આ પ્રતિના પાઠો ધ્યાન
એ એવા છે. Dય સંજ્ઞક પ્રતિ ૧૦ પત્રોની છે અને લગભગ સત્તરમા સૈકામાં લખાયેલી અશુદ્ધ પાઠાવાળી છે.
Li સંસક પ્રતિ ૧૭ પત્રોની સચિત્ર છે. આની લિપિ એકંદરે ઠીક છે અને અંતે સં. ૧૨૯૦માં લખયાની સેંધ સાથેની ૧૫ લેકની પ્રશરિત છે. આ પ્રતિની અંતે આપેલી નેંધ આ કથાના કર્તાનું નામ આપે છે. રર .2 સંસક પ્રતિ પત્રાંક: ૭૪ થી ૮૩ એટલે ૧૦ પત્રોની છે. આમાંના પાઠે તદન અશ્રદ્ધ છે અને D સંજ્ઞક પ્રતિની સાથે તેના કેટલાક પાઠો મળતા થાય છે. આ સાતે પિથીઓના ઉપયુક્ત પાઠાંતરે મેં નેધ્યા છે. ૧૦. જયાનંદસૂરિ
આ કથાના કર્તાની નેંધ L1 સંજ્ઞાવાળી પ્રતિ આ પ્રમાણે આપે છે – fસ બીમા નમુનાપારાવારજજ(c) [] વિચિતા પાશ ()
આ નેધ ઉપરથી આ કથાના કત શ્રીજયાનંદસૂરિ હોવાનું જણાય છે અને આ કથાની પહેલી ગાથામાં આપેલા વાર નથrorો વાળા પાઠમાં આ કથાના કર્તાનું ગર્ભિત નામ સૂચિત થાય છે, જે આપણને વિશેષ પરિચય મેળવવા પ્રેરે છે. સં. ૧૫૦૩ માં લખાયેલી આ કથાની પિાથીઓથી જણાય છે કે તેઓ નિશ્ચયે પંદરમા સૈકા પહેલાં થયા છે.
૨૨. જુઓઃ આ સંગ્રહનું પૃષ્ઠ ૧૧૦.
"Aho Shrutgyanam
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ઉપાધ્યાય શ્રીધર્મ સાગર ગણિએ રચેલી “ તપાગચ્છપટ્ટાવલી ” માં ૪૮ મા ગચ્છનાયક શ્રીસામતિલકસૂરિના શિષ્ય શ્રીજયાનંદ્રસૂરિનું નામ મળે છે. તેમને જન્મ સં. ૧૩૮૦માં થયા હતા અને ખાર વર્ષની ઉંમરે એટલે સ. ૧૩૯૨ ના અષાઢ સુદિ ૭ ના રોજ દીક્ષા લીધી હતી. તેમને સ. ૧૪૨૦ માં પાટણમાં સૂરિપદ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમણે “સ્થૂલભદ્રચરિત્ર ” અને સેવા પ્રમોડલ ' પદ્મથી શરૂ થતા સ્તવન આદિની રચના કરી છે. સ. ૧૪૧૦ માં શ્રીજયાન ંદસૂરિએ રચેલા “ ક્ષેત્રપ્રકાશ ાસ ” જૂની ગૂજરાતીમાં રચેલા મળે છે, તે શ્રોજયાનંદસૂરિ સભવતઃ આ જ હોય. તેમના ઉપદેશથી મંત્રી પેથડે ગ્રંથલેખન, સદ્યક્તિ વગેરે ધાર્મિક કાર્યો કર્યાં હતાં.૨૭ તેઓ સ. ૧૪૪૧ માં સ્વસ્થ થયા. આ આચાર્ય સં. ૧૪૩૯ માં પ્રતિષ્ઠા કર્યાના ઉલ્લેખા મળે છે.૨૪ માગમગચ્છીય જયાનંદસૂરિએ આ પ્રતિષ્ઠા કરાવી નથી; એ નક્કી છે કેમકે આગમગચ્છીય આચાર્યે પ્રતિષ્ઠા કરાવતા નથી પરંતુ પ્રતિષ્ઠાના ઉપદેશ આપે છે.
બીજા જયાનંદસૂરિ, જેમના શિષ્ય અમરચંદ્રે “સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ ” પર અવસૂર્ણિકાની પ્રથમ પુસ્તિકા સ. ૧૨૬૪ માં લખી હતી. પરંતુ આ પ્રાચીન જયાનદસૂરિ આ કથાના કર્તા હોવાના સભવ નથીપ લગભગ આ અરસામાં એક જયાન દસૂરિ આગમચ્છમાં પશુ થયા છે. સ. ૧૪૮૩, સ. ૧૪૭૬૬૨૨ સ. ૧૪૯૬ ૨૭ માં તેમના ઉપદેશથી પ્રતિષ્ઠા કરાયાના ઉલ્લેખ મળે છે. આ જયાન દસૂરિ શ્રીસાષુરત્નસૂરિના શિષ્ય હતા અને તેમને શ્રીદેવરત્નસૂરિ,૮ શ્રી વિવેકરત્નસૂરિ વગેરે મુખ્ય શિષ્યા હતા. આ જયાન દસૂરિની કાઈ રચના જાણુવામાં નથી. આ કથાના રચિયતા આ જયાનંદસૂરિ નહીં હૈાચ એમ મારું માનવું છે.
કથા ભારી
આ થાની એક માત્ર પ્રતિ બીકાનેરવાસી સાહિત્યપ્રેમી શ્રીઅગરચંદજી નાટ્ઠટા પાસેથી મળી હતી. તેનાં બાલાવબાધ સાથેનાં ૧૯ પત્રો હતાં. આ પ્રતિની લિપિ સારી નથી તેમજ પાડા પણુ ખૂબ અશુદ્ધ છે. સ. ૧૯૨૫માં આ પ્રતિ લખાઈ છે. તેનું માપ ૧૦×જા છે.
૧૧. શ્રીકલ્યાણતિલક ગણિ:
આ કથાની અ ંતે ઉલ્લેખ્યું છે:—
આપેલા શ્વેકમાં કર્તાએ પેાતાનું નામ અને ગુરુનું નામ નીચે મુજબ
અપચા લીધેલું, યે જાનમિળ [ફ્રુ] ક્ષમાલેગ सिरिजिणसमुह सुहगुरुसुसीस कल्लाणतिलपण ॥
આ નોંધ ઉપરથી ખતરગીય શ્રીજિનસમુદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીકલ્યાણુતિલક ગણિએ આ કથાની રચના કરી. આ કથા ઉપરના ખલાધ પણ માજ કર્તાએ રમ્યાના ઉલ્લેખ ખાલાવાધની અ ંતે આપ્યા છે.૩૦
૨૭. “ પુરાતત્ત્વ ” પુ. ૧ ચ્યુઇંક ૧. મ મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીના ‘એક ઐતિહાસિક પ્રશસ્તિ "શી લેખ અને “ શ્રીતપાપટ્ટાવલી ” ભા. ૧ પૃ. ૧૮૦ પ્રકાશક : શ્રી વિજયનીતિસૂરિજી જૈન લાયબ્રેરી અમદાવાદ.
૨૪. ધાતુપ્રતિમા લેખસ’ગ્રહ” ભા. ૧ લેખાંક ૬૧૩. ૨૫. “જૈનપુસ્તકપ્રતિસ‘મહુ” પૃષ્ઠ ૧૧૪,
૨૬. ‘ધાતુ પ્રતિમાલેખસંગ્રહ ભા. ૨ : લેખાંક ૪૩૦,
૨૭.
૧૦૮.
..
૨૮. આ દૈવરત્નસૂરિના જીવન વિષે જીએઃ જૈન સ્મૃતિાસિક ગૂર્જર કાવ્ય સમ” માં રનર્સાર ફા” પૃ. ૧૫૦, ૨૯. જૈન ગૂર્જર કવિઓઃ ભા. ૩, મા ૨, પૃષ્ઠ ૨૨૩૧. ૩૦. જીએઃ મા સંગ્રહનું પૃષ્ઠ ૧૨૧.
را
"Aho Shrutgyanam"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપ્યા
શ્રીકલ્યાણતિલક ગણિના ગુરુ જિનસમુદ્રસૂરિ સંબધે “ ખરતગચ્છપટ્ટાવલીસંગ્રહ” માં મુજમ—તેએ ખરતરગચ્છના ૧૭મા ગચ્છનાયક શ્રીજિનચંદ્રસૂરિના પટ્ટધર હતા. તેઓ બાહુડમેરના રહેવાસી પારેખ ગેાત્રના ટેકા સાહે અને તેમની ભાર્યો દેવલદેવીના પુત્ર હતા. તેમને જન્મસ, ૧૫૦૬માં થયા અને સ. ૧૫૨૧માં દીક્ષા લીધી. સ. ૧૫૩૦માં જેસલમેરમાં સઘતિ સાનપાલે કરેલા મહાત્યપૂર્વક ભાચાર્ય પદ આપવામાં આવ્યું. તેઓ સ. ૧૫૫૫માં અમદાવાદમાં સ્વસ્થ થયા. તેમના શિષ્યા પૈકી એક કલ્યાણતિલક ગણિએ આ કથાની રચના કરી. તેમની ત્રીજી રચના કે ચિત્ર સબંધે નવાને કશું સાધન નથી. ક્યા તેરમી
આ કથાની પ્રતિલિપિ બીકાનેરવાસી સાહિત્યપ્રેમી શ્રીઅગરચંદજી નાહટા પાસેથી બીકાનેરના બૃહૅક્જ્ઞાનભંડારની પ્રતિ નં. ૧૫ ઉપરથી કરીને માકલેલી મળી હતી. તેમના જણાવવા મુજબ આ પ્રતિ ૧૯મી શતાબ્દિમાં લખાયેલી છે. પ્રતિલિપિ તદ્ન અશુદ્ધ હતી, અને મૂળ પ્રતિ મને મળી શકી નહાતી. તેથી તેની પત્રસખ્યા કે પુષ્પિકા વગેરે કશું જાણી શકાયું નથી.
પાટલુના શ્રીહેમચંદ્રાચાય જ્ઞાનમ ંદિરના ભંડારની દા. ન. ૧૩૧ પેથી નં. ૩૯૯૮ની પત્રાંકઃ ૮૬ થી ૯૨ એટલે ૭ પત્રોની મળી હતી. આ પ્રતિ સ. ૧૫૨૫માં લખાઇ છે અને ત્રીજી એ જ ભંડારના દા. ત. ૨૧૭ પૈાથી ન. ૧૦૧૩૧ની ૨૦ પત્રોની છે, આ પ્રતિમાં આ કથા બાલાવબાપ સાથે આપેલી છે. પણ ઉપયુ ક્ત પ્રતિલિપિ અને આ પ્રતિના પાઠ શુદ્ધ નહેતા તેથી પેાથી ન. ૩૯૯૮ સાથે પ્રતિલિપિને મેળવીને શુદ્ધ પાઠ તૈયાર કર્યાં છે. પાઠાંતર એક યા બીજી રીતે અશુદ્ધ મળતાં હૈાવાથી અહી નાંખ્યાં નથી. વળી આના પરના બાલવમેધ ભાષાની ષ્ટિએ ઉપયેગી થાય એમ નહેાતા તેથી આપ્ચા નથી.
૧૨. શ્રીદેવન્દ્રસૂરિ
ઉપર્યુક્ત પાંથી નં. ૩૯૯૮ વાળી પ્રતિની અંતે-ચ ક્યા શ્રીરાજિષ્ઠાવરણ સૂર્ય-સતિ વિચિતા એમ લખેલું હાવાથી આ કથા શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિએ રચી ઢાય એમ પ્રમાણિત થાય છે. દેવેન્દ્રસૂરિ ઘણા થયા છે. પરંતુ મારી ધારણા મુજખ આ દેવેન્દ્રસૂરિ તે જ હાવા જોઈએ કે જેઓ શ્રીજગચંદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા.
શ્રીજગÄ'દ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ સંબંધે શ્રોધ સાગરીય તપાગચ્છપટ્ટાવલી”માંથી જે હકીક્ત મળે છે તેને સારભાગ એ છે કે-શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહાપ્રભાવક આચાર્ય હતા. તેમણે મેવાડનરેશ સમરિસંહ અને તેમની માતા જયતહલા દેવીને ધ બાધ માઢ્યા હતા. કહેવાય છે કે સમરસ હુ નરેશે તેમના ઉપદેશથી પેાતાના રાજ્યમાં અમારિ પળાવી અને તેમની રાજમાતા જયતલ્લા દેવીએ ચિતાડના કિલ્લામાં શામળિયા પાર્શ્વનાથનું મંદિર બોંધાવ્યું હતું.
આ દેવેન્દ્રસૂરિએ શિચિલાચારીએને ક્રિયાશુદ્ધ કરવામાં શ્રીજÁદ્રસૂરિ સાથે મેટો ભાગ ભજચે હતેા. તેમણે પેાતાના ગુરુભાઈ શ્રીવિજયચંદ્રસૂરિ, જેમણે કેટલીક સાધુમાચારમાં શિથિલતા પ્રસારતી પ્રરૂપણા કરી હતી તેથી તેમને ગચ્છ બહાર કર્યો હતા.૩
૩૧. પ્રકાશક : પૂરણુંદજી નાહાર, કલકત્તા,
૩૨. જી: શ્રીગૌરીસાર ખેાઝાજી કૃત “ રાજપુતાનેકા પ્રતિહાસ '
૪ ૪૦૩.
૩૩. મા વિજચંદ્ર ગૃહસ્થાવસ્થામાં ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ મત્રીવન શ્રવસ્તુપાલના ક્રિસાખ લખનાર મહેતા હતા. મંત્રીએ ગુનામાં આવતાં તેમને કારાકમાં નાખ્યા. ભાતમાં વસ્તુપાય પાસે તેમની પત્ની અનેાપમાદેએ તેમને રાગ્રહમાંથી મુક્ત કરાવી દીક્ષા અપાવી; અંતે અયામ પદ પણ તેમણે અપાવ્યું હતુ, જગચ્ચદ્રસૂરિ અને દેવશર્માણુના સ્વસ્થ
"Aho Shrutgyanam"
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate III
चित्र १० Fig. 10
चित्र ९ Fig.9
HTMLINGIL
TRENRELES
PRESENA
BRARRIERE
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 8
चित्र ८
KARLEERI ranLaLASTHANI IChemini bregas
HARELTD LEBER HEREnel mebebate
abartime NEERUARPIRREARRIDHARAL PRITAMBHARASTHATANPRABila ENTRADITIERENDERISME einpajungemenzaalmets
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિએ રચેલા ગ્રંથ કી “શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય–સવૃત્તિ, સિદ્ધપંચાશિકા-સવૃત્તિ, પંચનત્યકર્મગ્રંથ-સટીક, ધર્મરત્નપ્રકરણ-બહવૃત્તિ, ચૈત્યવંદનાદિભાખ્યત્રય, વંદારવૃત્તિ, સુદર્શનચરિત્ર, ચંદ્રદંડિકા, ચરારિ અઠ્ઠદસ ગાથાવિવરણ, “સિરિઉસહવદ્ધ માણ’ પ્રમુખ સ્તવન” વગેરે રચનાઓ ઉપલબ્ધ થાય છે.
શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ વિ. સં. ૧૩ર૭માં માળવા દેશમાં સ્વર્ગસ્થ થયા હતા.
આ ઉપરથી આ કથા-કૃતિ જે શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિની હોય તે તે લગભગ તેરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં કે ચૌદમા સિકાની શરૂઆતમાં તેમણે આ કથા રચી હશે એમ માની શકાય. કથા ચૌદમી:
આ કથા એક માત્ર તાડપત્રીય પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાને ઉપાશ્રયના ભંડારમાં લગભગ ત્રણેક તાડપત્રીય પોથીઓ છે, તેમાંની એક છે. એ ભંડારની અંતર્ગત B નંબરના ભંડારમાં આ પિથી રાખવામાં આવી છે. આ પ્રતિના પત્રાંક: ૧૦૭ થી ૧૨૦ એટલે ૧૪ પત્રો છે. પ્રતિની સ્થિતિ અને લપિ સારાં છે. તેનું માપ ૧૩૪૨ છે, પણ બધાં પત્રો એકસરખાં નથી, આ પ્રતિ ઉપરથી આ કથાની નકલ કરી લીધી હતી.
આ પિથીની અંતે આપેલી પ્રશસ્તિ પછી લેખનસંવત આપે છે પણ તેના અંક સ્પષ્ટ નથી. મને લાગે છે કે, આ અંક સં. ૧૪૦૨ને હશે. પિથીની સ્થિતિ ઉપરથી પણ એ જ સમયની હોવાનું જણાય છે. પ્રશસ્તિ વગેરે કથાલેખકથી બીજા અક્ષરોમાં લખાયેલી છે. એટલે કથા કંઈક તે પહેલાં લખાયેલ હોવી જોઈએ. ૧૩. શ્રીરામભદ્રસૂરિ આ કથાની અને કથાકારે પિતાને પરિચય નીચે મુજબ આપે છે
बादिश्रीदेवसरीणां, गच्छव्योमैकभास्करः। સેરિસન્નશનર, ગવામા: ૨૨ણા
रामभद्रः कथामेतां, रचयामास सावताम् ॥१२८॥ આ નેંધ ઉપરથી આ કથાના કર્તા અને તેમની ગુરુ-પરંપરાની માહિતી મળે છે. આ શ્રીરામભદ્ર(સૂરિ), પ્રસિદ્ધ વાદી દેવસૂરિના શિષ્ય શ્રી જયપ્રભસૂરિના શિખ્ય હતા. આ શ્રીરામભદ્ર(સૂરિ)એ “પ્રબુદ્ધહિયમ” નામના છ-અંકી નાટક-ગ્રંથની રચના કરી છે, તે ઉપલબ્ધ છે. આ નાટક ચાહમાન રાજા સમરસિંહના આભૂષણરૂપ શ્રેષ્ઠી યશવીર અને તેમના ભાઈ અજયપાલે બંધાવેલા જાહેરને આદીશ્વરસત્યમાં યાત્રોત્સવ પ્રસંગે ભજવાયું હતું. શ્રીરામભટ્ટે તેમાં યશોવરની ખૂબ પ્રશંસા કરી છે.* થયા પછી દેવેન્દ્રર માનવામાં વિચરતા હતા અને વિજયચંદ્ર ખંભાતમાં હતા. દેવેન્દ્રસૂરિને ખંભાત બેબાવવામાં આવ્યા. તેઓ કારણવશ તે સમયે આવી ન શકયો. સ્તંભતીર્થમાં શ્રીસંઘે વિજયચંદ્રને ગણધર પદે સ્થાપ્યા તેથી બંને વચ્ચે મતભેદ થશે. તે પછી દેવેન્દ્રસૂરિ ખંભાત આવ્યા અને રધુ પિષાનમાં ઉતર્યા તેથી હેમકાશ આદિ સાધુઓએ વિજયચંદ્રના સમુદાયને વૃદ્ધ પૌષાલિક કહ્યો અને દેવન્દ્રસૂરિના સમુદાયને લઘુ પૌવાલિક. એ પ્રમાણે બંને ખ્યાતિમાં આવ્યા. જુઓ જૈન ગૂર્જર કવિએ” મા. ૨ પૃ. 981માં આપેલા વૃદ્ધ પૌવામિક તપાછપટ્ટાવલી” આ પદાવલીમાં વિજયચંદ્રને પટ્ટધર કહ્યા છે કારણ કે મૂળ પદાવલીમાં ૩૮માં સર્વ દેવસૂરિ છે. પછી આ પટ્ટાવલીમાં ૨૯મા ધનેશ્વરસૂરિ, ૪૦મા ભુવનચંદ્રસૂરિ, ૪૧મા દેવભદ્રરિ અને ૪રમાં જગંદ્રસૂરિ છે. આ વિચઢે મેટા ઉપાશ્રયમાં એક સાથે ઘણુ ચોમાસા ગાળ્યાં અને કડક આચારમાં છેડો ઘણો શિયલ માર્ગ દાખલ કર્યો “જુઓ જેન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” પૃ. ૪૦૦, પાર પછ૭.
૩૪. પ્રસ્તુત નાટકની શરૂઆતમાં જ આ વિષેને ઉલેખ છે –
सूत्रधारः-श्रीचाहमानासमानलक्ष्मीपतिपृथुलबक्षःस्थलकौस्तुभायमाननिपमानगुणगणप्रकर्षों श्रीजैनशासनसमभ्युमतिविहितासपत्नप्रथलोत्कर्षों प्रोहामदानवैभवोद्भविष्णुकीर्तिकेतकीप्रबलपरिमलोल्लासवासिताशेषदिगन्तरालो किं वेत्सि श्रीमद्यशोवीर-श्रीअजयपालो !
यो मालती विचकिलोज्ज्वलपुष्पदन्तौ, श्रीपार्श्वचन्द्रकुलपुष्करपुष्पदन्तौ । राजप्रियो सततसर्वजनीनचित्तो, कस्तो न वेत्ति मुवनावभुतवृत्तचित्तौ ।।
"Aho Shrutgyanam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આ યÀાવીર, ભાંડાગારિક પાસના પુત્ર હતા, જેણે સ. ૧૨૪૨માં મંદિરના ઉદ્ધાર કર્યોની હકીકત જાલેારના એક શિલાલેખમાં અંકાયેલી છે.કપ આ ઉપરથી આ કૃતિ લગભગ તેરમા સૈકામાં રચાઇ એમ નિણી ત થાય છે.
આ રામભદ્રસૂરિના શિષ્યા પૈકી પ. મહીચંદ્રનું નામ સં. ૧૩૮૧માં “ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ” ની પુસ્તિકા લખનારા તરીકે મળી આવે છે. જ
આ સિવાય આ કથાકાર સઅર્ધ વિશેષ માહિતી મળી શક્તી નથી.
કથા પ`દરસી:
આ કથાની સોંપાદનમાં મે D A P સંજ્ઞાવાળી ત્રણ પ્રતિઓના ઉપયાગ કર્યાં છે. તેમાંથી D અને A સ’જ્ઞાવાળી બે પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભડારમાંથી મળી હતી, પણ તેના ઉપર નઅર નહેાતા. D પ્રતિ ૩ પત્રોની છે અને સ. ૧૬૧૨ માં લખાઇ છે, તેનું માપ ૧૦૪૪ા છે. તેની લિપિ સારી છે. કેટલાક પાઠા શુદ્ધ નથી. આ પ્રતિ ઉપરથી નકલ કરી લેવામાં આવી હતી.
A પ્રતિ એ પત્રની ઇં અને લગભગ પંદરમા સૈકામાં લખાઇ હૈય એમ લાગે છે. તેનું માપ ૧૦૫ ×જા છે. આ પ્રતિ પ્રાય: અશુદ્ધ છે અને લિપિ સારી છે.
P સંજ્ઞાવાળી તાડપત્રીય પ્રતિ પાટણુના શ્રીહેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના ભંડારમાંના ના. નં. ૬૩૦ અને પેાથી નં. ૭૪ ની છે, તેનાં પત્રાંક: ૧૧૪ થી ૧૨૧ એટલે ૮ પત્રો છે. તેમાંથી ૧૧૫ મું પત્ર ગૂમ થયેલુ છે. કેટલોક અશુદ્ધિએ હાવા છતાં લિપિ સારી છે. તેનું માપ ૧૪ × ૨ છે. સ’. ૧૩૪૪ લગભગમાં (આમાં ૪૪ અંક સ્પષ્ટ નથી ) લખાયેલી હાવાની તેની અંતે પુષ્ટિકા આ સંગ્રહના પૃષ્ઠ ૧૪૨ ઉપર આપી છે.
૧૪. શ્રીવિનયચંદ્રસૂરિ
આ કથાના કર્તાએ જ ફધાની અંતે પેાતાના પરિચય આ રીતે સ્થાપ્યા છેઃ—
श्रीरत्नसिंह सरोणामन्तेवासी कथामिमाम् ।
પ વિચષપ્રાન્ડ:, સંક્ષિપ્ત વિદેશથે 22
નોંધ ઉપરથી શ્રીરતસિદ્ધસૂરિના શિષ્ય શ્રીવિનયચંદ્રસૂરિએ આ કથા સક્ષેપમાં રચ્યાની
માહિતી સાંપડે છે.
આ આચાયે “ પ ત્રણા કલ્પ ” ઉપર સ. ૧૭૨૫માં નિરુક્ત લખ્યું છે અને આ કથાની ઉપર્યું ક્ત P સÖજ્ઞફ મળેલી તાડપત્રીય પેાથી સ. ૧૩૪૪ માં લખાયાની પુષ્ટિકા છે તે ઉપરથી પણ આ કથાકાર ચૌક્રમી શતાબ્દિમાં થયાનું પૂરવાર થાય છે.
ረ
આ સૂરિની મીજી રચનાઓ પૈકી “દીપાલિકાલ્પ અને જૂની ગુજરાતીમાં રચેલી “ નેમિનાથ ચતુદિકા ” તેમજ “ આનદસધિ” વગેરે કૃતિઓ ળે છે. વળી “ ઉપદેશકથાનકછપય ” ના કર્તા તરીકે તેની અંતે રત્નસિંહરિસસીસ ” એટલે જ માત્ર ઉલ્લેખ હાવાથી સ`ભવતઃ આ કૃતિ પણ આ વિનયચંદ્રસૂરિની હાય.
**
આ શ્રીવિનયચ ંદ્રસૂરિ, લેકમાં ખૂબ પ્રતિષ્ઠા પામ્યા હતા. તે 'સદ્ધાંતિક' પદવીના ધારક હતા. અને તેમના મૂર્તિ પાટણમાં વાસુપૂજ્યની ખડકીમાં આવેલા શ્રીવાસુપુજય મંદિરમાં મૂકેલી છે. એ ઉપરથી પણ તેમની લેાક–માનીનતાના પુરાવા મળે છે. શ્રીભચંદ્રસૂરિએ સ. ૧૩૭૩માં તેમની મૂર્તિ કરાવીને પ્રતિષ્ઠિત થયાના તેના ઉપર લેખ છે.૨૭
૩૫ પ્રાચીન જૈન લેખ સગ્રહ" ભા. ૨ ! લેખાંકઃ ૩પુર, પ્રાચા આત્માનંદ જૈન સભા-ભાવનમર. ૩૬, “નપુસ્તકપ્રશસ્તિસગ્રહ” ભા. ૧, પૃષ્ઠ ૧૫૦. પ્રકાશકઃ સિધી જૈન ગ્રંથમાળા.
૩૭.
“ પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ ” સા. ૨, લેખાંકઃ ૫૨૮.
"Aho Shrutgyanam"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સિવાય તેમના જીવન વિષે બીજી માહિતી મળી શકી નથી.
તેમના ગુરુ શ્રીરત્નસિંહસૂરિ મહાભાવિક આચાર્ય હતા; એમ તેમના વિષે પટ્ટાવલીઓમાં નેધાયેલો કેટલીક હકીકત પરથી જણાય છે. કથા સાળમી:
આ કથાના સંપાદનમાં મેં C N P સંજ્ઞાવાળી ત્રણ પ્રતિઓને ઉપયેાગ કર્યો છે. તેમાંથી ૮ સંજ્ઞક પ્રતિ ખંભાતના શાંતિનાથ ભંડારના દા. ન. ૧૨ ની છે. તેનાં પત્રાંકઃ ૧૫૮ થી ૧૬૬ એટલે જ પત્રો છે. તેની અંતે આપેલી પ્રશસ્તિ ઉપરથી તે સં. ૧૩૬૫ માં લખાઈ છે અને સં, ૧૩૭૮ માં તેની વાચના થઈ હતી; એમ માલમ પડે છે. આ પ્રતિની લિપિ અને પાઠ શુદ્ધ નથી. આ આદર્શ ઉપરથી મેં નકલ કરી લીધી હતી.
બીજી | સંજ્ઞક પ્રતિ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના ભંડારના દો. નં. ૪૬ પિથી ન. ૮૭૭ની ૪ પત્રોની મળી હતી, અને ત્રીજી P સંજ્ઞક પ્રતિ તે જ કંડારના દા. નં. ૧૮ પિથી નં. ૨૮૯ ની પત્રાંક: ૮૧ થી ૮૬ એટલે ૬ પત્રોની મળી હતી. આ બંને પ્રતિઓના પાઠો એકંદરે શુદ્ધ છે અને તેનાં પાઠાંતરે મેં ને ધ્યાં છે. ૧૫. શ્રીમહેશ્વરસૂરિ
આ કથાની અંતિમ નોંધમાં કથાના કર્તા અને તેમના ગ૭ વિષે નીચે મુજબની હકીકત મળી આવે છે.
इति पल्लोषालगच्छे मद्देश्वरसूरिभिर्विरचिता कालिकाचार्यकथाप्समाप्ता ॥ આ કથાના કર્તા પલીવાલગરછના ૩૮ શ્રી મહેશ્વરસૂરિ છે. આ કથાની પ્રતિ સં. ૧૭૬૫ માં લખાયેલી છે તેથી તે પહેલાં આ સૂરિ થયા છે એમાં શક નથી પરંતુ એમના જીવન અને વિદ્યમાનતાના કાળ વિશે કશી હકીકત કયાંથી મળતી નથી. પલ્લીવાલાછની પટ્ટાવલીમાં ૪૮મી પાટે થયેલા શ્રી મહેશ્વરસૂરિનો સ્વર્ગવાસ સં, ૧ર૭૪ માં થયાની નોંધ મળે છે. તે આ સૂરિ હોવાનો વિશેષ સંભવ છે. કથા સત્તરમી:
આ કથા “સિંધી જન ગ્રંથમાળા ૪ થી પ્રકાશિત થયેલા “પ્રભાવકચરિત” નામના ગ્રંથમાંથી લીધી છે. ૧૬. શ્રી પ્રભાચંદ્રસૂરિ
શ્રીપ્રભાચંદ્રસૂરિએ “પ્રમાકચરિ” નામનો ૨૨ જૈન પ્રભાવક આચાર્યોની ઈતિહાસ-કથાને વર્ણવત તેમજ પ્રસંગવશ કેટલીક ભારતીય એતિહાસિક ઘટનાઓનું સૂચન આલેખતે ગ્રંથ સં. ૧૩૩૪માં રો છે. આ ગ્રંથની અંતે તેમણે ૨૪ કેમાં પિતાની પરંપરાના પૂર્વાચાર્યોની હકીકત નાંધતી પ્રશસ્તિ પણ આપી છે, જે આ સંગ્રડના પૃષ્ઠ ૧૫૯ ઉપર આપેલી છે.
ભાવનગરની આત્માનંદ જૈન સભા તરફથી પ્રકાશિત થયેલા તેના અનુવાદની પ્રસ્તાવનામાં ઇતિહાસવિદ્દ પં. કલ્યાણવિજયજી મહારાજે આ ગ્રંથકાર સંબંધે જે હકીક્ત નેધી છે, તેમાંને ગ્રંથકાર પૂરતો ભાગ અહીં ઉદધૃત કરું છું.
શ્રીપ્રભાચંદ્રસૂરિએ આપેલી વિસ્તૃત પ્રશસિત ઉપરથી જણાય છે કે, તેઓ ચંદ્રકુળમાંથી પ્રગટેલ રાજના આચાર્ય શ્રીચંદ્રપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. પ્રભાચંદ્રના કહેવા પ્રમાણે પ્રદ્યુમ્નસૂરિની પાસે ત્રિભુવનગિરિના સ્વામી કર્દમ રાજાએ દીક્ષા લીધી અને તે ધનેશ્વરસૂરિ નામના આચાર્ય ગરપતિ તરીકે
૧૮ “જૈન ગૂર્જર કવિઓ” ભા. ૨ પૃષ્ઠ ૭૩૮ થી ૭૪૦ અને એજ પુસ્તકને ભાગ ત્રી, ખંત બીજો પૃષ્ઠ ૨૨૯૩.
ક, પહેલીવાર જ્ઞાતિ “પક્ષી' એટલે જોધપુર રાજ્યમાં આવેલા પાલી ગામમાંથી ઉત્પન્ન થઈ હોય એમ લાગે છે. પલ્લીવાલગચ્છની ઉત્પત્તિ પહલીવાલા તેના વિશેષ અનુયાયીઓ હતું તેથી થઈ કે બીજી રીતે અને તે ક્યાં થઈ એ ધનીય છે. જુઓ " જૈન ગૂર્જર કવિઓ” ભા. 2, ખંડ ૨ પૃષ્ઠ ૨૨૪૬.
૪૦. “જૈન ગૂર્જર કવિઓ” ભાગ ૩ ખંડ ૨ પૃષ્ઠ ૨૨૪૫.
"Aho Shrutgyanam
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
પ્રસિદ્ધ થયા ત્યારથી ચંદ્રગ એ રાજગચ્છના નામથી પ્રસિદ્ધ થયે.
પ્રભાચ પ્રશસ્તિમાં પિતાની એક ગુર્નાવલી આપેલી છે, જેમાં પ્રદ્યુમ્નસૂરિથી માંડીને પિતા સુધી ૧૦ આચાર્યોનો પરિચય કરાવ્યા છે. આ પેઢ પરિચય પ્રમાણે એમની વંશાવલી નીચે પ્રમાણે બને છે
ચંદ્રકળ–ચંદ્રગચ્છ
શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિ
શ્રીઅભયદેવસૂરિ
શ્રીધનેશ્વરસૂરિ—(એમનાથી “રાજગ૭ થ.)
શ્રી અજીતસિંહસૂરિ
શ્રી વર્ધમાનસૂરિ
શ્રીશીલભદ્રસૂરિ
શ્રીય કરિ
શ્રીભરતેશ્વસૂરિ
પમ શાયરિ
શ્રીસ રવરિ
શ્રીપૂર્ણ મદ્રસૂરિ
જિનેશ્વરસૂરિ
શ્રીજિનદત્તસૂરિ
શ્રીપદેવસૂરિ
શ્રીચંદ્રપ્રભસૂરિ
શ્રીપ્રભાચંદ્રસૂરિ–(પ્રસ્તુત ગ્રંથકાર સં. ૧૩૩૪)
આ પ્રદૃાવલી પ્રમાણે પ્રસ્તુત ગ્રંથકાર આચાર્ય પ્રસાચંદ્ર ચંદ્રગચ્છ અથવા ચંદ્રકુળના રાજગ૭ની પરંપરાના આચાર્ય હતા. પ્રસિદ્ધ “વાદમહાર્ણવ ૪૧ ના ગ્રંથકાર આચાર્ય અભયદેવસૂરિ, એમના આઠમા પશુરુ થતા હતા.
ગ્રંથકારે પ્રત્યેક પ્રબંધની સમાપ્તિમાં ચંદ્રપ્રભસૂરિને ગુરુ તરીકે, પ્રદ્યુમ્નસૂરિને ગ્રંથાધક તરીકે અને પિતાને ગ્રંથકાર તરીકે નામોલેખ કર્યો છે અને સાથે જ પિતાને “રામ અને લક્ષ્મી” ના પુત્ર બતાવીને પોતાનાં માતા-પિતાનાં નામે પણ સૂચવી દીધાં છે.
આચાર્ય પ્રસાચંદ્ર પોતે ચંદ્રપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા છતાં એમને પ્રમ્નસૂરિ ઉપર અનન્યતુલ્ય શ્રદ્ધા હતી, એના પરિણામે એમણે પ્રથમ, તૃતીય, પાંચમાદિ દરેક એકાંતરિત પ્રબંધના અંતમાં પ્રદ્યુમ્નસૂરિની પ્રશંસામાં એક એક ખાસ પદ્ય લખ્યું છે અને તેમાં કાંઈ તરૂપે, કયાંઈ કલ્પવૃક્ષરૂપે, ક્યાંઈ લોકિક રૂપે, કયાંઈ વાણી સુધારક તરીકે, કયાંઈ કાવ્યવિષયક અર્થદાતા તરીકે પ્રદ્યુમ્નસૂરિની સ્તુતિ કરી છે, અને એક ઠેકાણે તે પિતાને તેમના શિષ્ય તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. આથી સમજાય છે કે, પ્રદ્યુમ્ન
૪૧. આ ગ્રંથની વિશિષ્ટતા જાણવા માટે જીએ: “જેન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, પૃ. ૧૯8 થી.
"Aho Shrutgyanam
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂરિએ પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સંશોધન માત્ર જ નહિ કર્યું હોય, પણ પ્રભાચને સાહિત્યને અભ્યાસ કરાવીને કવિ બનાવનાર પણ પ્રદ્યુમ્નસૂરિ જ હોય તેમ લાગે છે અને એ જ સબબથી પ્રભાચ પિતાને તેમના શિષ્ય તરીકે ઉલેખ્યા હશે.
ગ્રંથકારે પિતાને પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં જે પરિચય આપે છે તેને સાર ઉપર પ્રમાણે છે; એથી વધારે આપણે એમના સંબંધમાં જાણતા નથી, અને “પ્રભાવક ચરિત્ર” ઉપરાંત બીજો પણ ગ્રંથ પ્રસ્તુત સંથકારે બનાવ્યું હશે કે કેમ તે કહી શકાય તેમ નથી; કેમકે પ્રસ્તુત ગ્રંથ અને એમાં આપેલ પરિચય સિવાય પ્રભાચંદ્રના સંબંધમાં વિશેષ હકીકત અમારા જેવા કે જાણવામાં આવી નથી, પણ પ્રસ્તુત ગ્રંથની લેખનશૈલી અને કેટલાક શબ્દપ્રયોગો ઉપરથી જાય છે કે, “પ્રભાવક ચરિત્ર” એ પ્રભાચંદ્રસૂરિની જુવાન અવસ્થાની કૃતિ છે અને આ કૃતિ એમને એગ્ય ગ્રંથકાર અને કવિ તરીકે પુરવાર કરી આપે છે, તેય આપણે એમની બીજી કતિઓની આશા તે અવશ્ય રાખીએ જ, જે આ પ્રકારે લાંબી ઉંમર જોગવી હશે તો એ ઉપરાંત બીજા પણ કેટલાક ગ્રંથ બનાવ્યા જ હશે, પણ એમને બીજો કોઈ પણ ગ્રંથ દષ્ટિબેચર ન થવાથી એ વિષયમાં કંઈપણ નિશ્ચિત કહી શકાય તેમ નથી.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ રચાઈને વિક્રમ સંવત્ ૧૪ ના ચૈત્ર સુદિ ૭ શુક્રવાર અને પુનર્વસુ નક્ષત્રમાં સંપૂર્ણ થયો હતો એમ ગ્રંથના અંતમાં કર્તાએ જ જાવું છે એટલે એ વિષયમાં ઉહાપોહ કરવાની જરૂરત નથી.” કથા અઢારમી:
આ કથાના સંપાદનમાં મેં P L : સંજ્ઞાવાળી ત્રણ પ્રતિઓને ઉપયોગ કર્યો છે. P સંજ્ઞક તાડપત્રીય પ્રતિ પાટણના વાડીપાર્શ્વનાથ ભંડારના દા. નં. ૧૩૩ અને પિકી નં. ૧૬૪ ની છે. આ પેથોમાં કાલિકાચાર્યની બે કથાઓ સાથે આપેલી છે. એક કથા ના પ્રવાહ પદથી શરૂ થતી મલકારી શ્રી હેમચંદ્રસરિની છે અને બીજી પ્રસ્તુત થરથાથાકુમર પદથી શરૂ થતી કથા છે. પ્રથમનો કથાનાં પત્રાંક: ૧૦૮ થી ૧૧૮ એટલે જ પડ્યો છે ત્યારે બીજી કથા પત્રાંક: ૧ થી ૫ પત્રોની છે. પ્રતિનું માપ ૧૪૪ રા છે. બીજી પોથીનાં પત્ર આસપાસથી પૂબ તૂટેલાં છે. અંતિમ પત્રમાં કાલકાચાર્યોની રસુતિરૂ૫ ૯ પવો આપેલાં છે. આ પવે પૂબ અશુદ્ધ સંસ્કૃત ભાષામાં છે. તેના અક્ષરો શાહી અને હાથથી ખૂબ સુંસાઈ ગયા છે, તેથી બરાબર વંચાતા નથી. આ પ્રતિ ઉપરથી મેં નકલ કરી લીધી હતી.
साप्वीमसाधण्यार्ज(धुर्ज)हे, या कालवशंवदः ।
નિઃ મવામી, ફી (રો) પક્ષના પ ) પાવ
युद्धपनि यः प्रेतपति मोजयिता चिरम । નિજ જવાન, હૈદ રૂપ (શિ)નીતિ પર करवंदा कस्य संबन्धी, किमिहागमकारणम् ।
નરે (શા) તિ: $ વા, શાર્ચ કાર્યકીય 1 ૧ મ भमालदेशं भुवनं विधातुं, यस्यावतारं विदधे विधाता । तस्यारिभूपालकुलान्तकस्य, जानीहि इतं किल कालसेनम् ॥४॥ કાજાને તેના કt( : ), નિફ્યુઝઃ () તતfસના ) I तमितान्तरणकर्मकातरं, कि मुधा सवसि रे मदप्रतः ॥ ५॥ થતીભતીવ્રતાનોડલ, જે પરિવારનિવાગામઃ बैरिसिंहतनयस्तमप्यरित्वं, नृपापसदमावजीगः ॥" पळचमूचकतरणरजतनुरोद्धतै रेणुभिरीक्ष्य सेना ! स्थलीखवल्यावदवन्तिदेवा, दुगे न तावन्मनसि प्रतीतः ॥.
૨.
"Aho Shrutgyanam'
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી મ સંરક પ્રતિ લીંબડીના આણંદજી કલ્યાણજી પુસ્તક કારની પત્રાંકઃ ૧ર થી ૨૬ એટલે પાંચ પત્રોનો છે. આ પ્રતિ ખૂબ ન હતી તેની અંતે નીચે મુજબ પુપિકા આપેલી છે
इति बीकालिकाचार्यकथा समाप्ता । नूतनपुरमध्ये श्रीमादिनाथप्रसादात् सं. १७१८ मा । આ ગંધ ઉપરથી આ પ્રતિ સં. ૧૮માં લખાયાનું જાણવા મળે છે.
ત્રિી S સંજક પ્રતિ આગમોદ્ધારક આચાર્ય સાગરાનંદસૂરિએ સંપાદિત કરેલા “ કહ૫” અને તેની અંતે બે કાલકાચાર્ય કથાઓ પણ પ્રગટ કરેલી છે, જેમાંની એક આ કથા છે અને બીજી
વસરિ રચિત કથા (જેને પરિચય ઓગણીસમી કથામાં આગળ આપવામાં આવશે) છે. તે શેઠ દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકનાર કંડ-સુરતની સંસ્થા તરફથી સચિત્ર પ્રકાશિત થયેલ છે, L અને s સંસક અને પ્રતિઓમાંથી પાઠાંતરે નાયાં છે. શ્રીસાગરાનંદસૂરિજીએ સંપાદિત કરેલી આ કથામાં કેટલાક સંદિગ્ધ પાઠો તેમણે કાંસમાં આપી સુધારવા પ્રયત્ન કર્યો છે પરંતુ પાટણથી મળેલી > સંજક પ્રતિ સાથે મેળવતાં એ કાપનિક પાકે સુધારવાની જરૂર રહેતી નથી.
આ કથાના કર્તાનું નામ કોઈ પ્રતિમાંથી ઉપલબ્ધ થતું નથી. આ કથાની પ્રતિએ ઘણી મળતી દેવાથી આ કથા ખૂબ પ્રચારમાં આવી હોય એમ લાગે છે. તેના ઉપર મળી આવતા બાલાવબોધ પણ આ હકિતને સમર્થન કરે છે. કથા અઢારમીના બાલાવબોધની પ્રતિઃ
આ પ્રતિ અમદાવાદના રેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારમાંની છે. તેનાં ૧૬ પડ્યો છે. તેનું માપ ૧૨જા છે. પ્રતિમાં ઉધઈના ડાઘ લાગ્યા છે છતાં તેની સ્થિતિ સારી છે. ૧૭. ૫. આહીરરત્ના
આ કથાની અંતે “ફ જ ' એ પ્રકારે નામ નેણું છે. આ હીરરત્ન તપાગચ્છનો રત્નશાખાના હતા. તેમનો પરિચય આપણને પાવલીમાંથી નીચે પ્રમાણે મળી આવે છે.
“સીયા ગામના સવાલ પિતા જસવીર, માતા ખીમાર, પુત્રનામ પરમાર, તેમને જન્મ ૧૨માં થયે હતો. તેમણે સં. ૧૬૩ માં અમદાવાદમાં દીક્ષા લીધી. વાચક્રપદ સં. ૧૬૫૭ મી અને આચાર્ય૫૦ પીપર(અમદાવાદ)માં શ્રેષ્ઠી પાસવીર અને તેમની કાર્યો હામિદે શ્રાવિકા કરતા ઉત્સવપૂર્વક સ. ૧૮ માં આપવામાં આવ્યું. ગુરુ ( રત્નવિજયજી)ના સ્વર્ગવાસ પછી અમદાવાદમાં હદે તારો સ્થાપ્યો. પાલમાં વાછડા શાહની વારમાં, કાસલા, સુર્યપુર, ઝીંઝુવાડા, હવા, સીમા, અંજારિયા, દસાડા, અમરાવતી વગેરેમાં પોતાના ઉપાયે કરાવ્યા. બેડામાં પાષાણેત્ર બનાવ્યું. તેમને સં. ૧૫ ના શ્રાવણ સુદ ૧૪-૧૫ સોમવારે સ્વર્ગવાસ થયો. તેમની સ્થાપના શપુર-અમરાવાદની આરાખાન– અસારવાની વાડમાં છે?
! રિવાજા પાણીના ર ,
यो बन्ध्योऽतु कोपो मम मममसमास्याभवामिदानीम् (१) निर्याप्तोऽई प्रकका भवतु . बसुधा देवता कालकाऽसि,
કારકિર(ર) જન.............તરછી જે (?) i < + रे रे। संग्रामका शत भुजस्ती भीषणेभ्योऽपि भीमे
મો....પુસિકિારણો વિશે સમ:(0) ૫ दूतः किं भाप्यतेऽसौ भुवनतममिदं कम्पयत् सैन्यफ(क)म्तैः,
साटोपे सूरिरागादहितमृगहरो कामकः कालपान्तः ॥5॥ P સંત તાપત્રીય પ્રતિની અંતે કે પત્રમાં મા પહો નોંધે છે, તે અહીં માં છે, 18 “જન ગૂર્જર કવિઓ ” ભા. ૭, નં. ૨, પૃષ્ઠ ૨૨૯૦
"Aho Shrutgyanam
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ અંતિમ ધ ઉપરથી પં. હીરરત્ન આ બાલાવબેધના કર્તા હતા કે માત્ર લિપિ કતાં હતા, તેના બધ થતું નથી.
બાલાવબોધની ભાષા જોતાં તે સળમાં સેકાના પૂર્વાર્ધની લાગે છે. તત્કાલીન ગૂજરાતી ભાષાના સુંદર દાતા નમતા તરીકે ઓળખાવી શકાય. આમ આ બાલાવબોધ આપવાની લાલચ હું રોકી શકે નથી. આ કતિમાં મૂળ કરતાં અનુવાદમાં ભાવાર્થ આશ્રય લીધે છે અને રચનામાં અને તેટલી સ્વતંત્રતા લઈને અખંડ કથા જેવો રસ વહેતા રા છે.
આ હકીકત પં. હીરરત્ન આ બાલાવબંધના કર્તા નહિ પણ માત્ર લિપિક હેાય એમ સંભવે. કથા એગણીશમી
આ કથા આગોદ્ધારક આચાર્ય શ્રીસાગરાનંદસૂરિએ સંપાદિત કરી પ્રકાશિત કરેલી પૂર્વોક્ત અઢારમી કથાની 5 સંજ્ઞક પ્રતિની સાથે જ છે. લા. પુ.સં. સુરત તરફથી પ્રકાશિત થયેલી છે. તેમાંથી નકલ કરીને અહીં આપવામાં આવી છે. ૧૮. શ્રીજિનદેવસૂરિ આ કથાના કર્તા શ્રીજિનદેવસૂરિ છે. આ કથાની અને તેઓ પોતાને પરિચય આ રીતે આપે છે–
श्रीनिमप्रभसूरीन्द्र, स्वारूपालालितः।
नमन्वता कथां श्रीमजिनदेवमुनीश्वरः । આ નોંધ ઉપરથી તેઓ દિહીના પાતશાહ મહમ્મદ તુઘલક (રાજત્વકાળ સં. ૧૩૮૧ થી ૧૪૦૭)ના પ્રતિબંધક મહાપ્રભાવશાળી શ્રીજિનપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. એટલું જ નહિ પ રિસના વિશેપણથી જણાય છે કે, તેમના પ્રિય શિષ્યોમાંના એક અને મુખ્ય પટ્ટધર હતા.
શાહ મહમ્મદ તુઘલકે વિ. સં. ૧૩૮૫માં પ્રીજિનપ્રભસૂરિનું સ્વાગત-સન્માન કર્યું ત્યારે બીજા કામ પર તેમને બિરાજમાન કરવામાં આવ્યા હતા. શ્રીજિનપ્રભસૂરિએ દિલહીથી મહારાષ્ટ્ર મંડલ તરફ પ્રયાણ કર્યું ત્યારે પાતશાહની વિનતિથી પિતાના પ્રતિનિધિ તરીકે ચૌદ સાધુઓ સાથે શ્રીજિનદેવસૂરિને દિલહી મંડલમાં પાતશાહ પાસે મૂકી ગયા હતા. સં. ૧૩૮માં પાતશાહના આમંત્રણથી શ્રીજિનપ્રભસરિ દેવગિરિથી કરી દિલી તરફ આવતા હતા ત્યારે માર્ગમાં અલાપુર દુર્ગમાં તેમના સાથિકને અસહિષણ પ્લેકારા સતામણી થઈ, ત્યારે સમાચાર મળતાં સુલતાનને વિજ્ઞપ્તિ કરી, તે ઉપદ્રવ કર કરાવનાર પણ શ્રીજિનદેવસૂરિ હતા. આ હકિકત ઉપરથી મહમ્મદ તુઘલક દિઈશ્વરના શાહી દરબારમાં
જિનદેવસૂરિનું પણ ઊંચું ગૌરવભર્યું સ્થાન હતું. જન્મ કયા વીસમી
આ કથાની એક માત્ર પ્રતિ મીસારાભાઈ નવાબના સંગ્રહમાંથી મળી હતી. તેનાં પત્રાંક: ૧૦૫ થી ૧૪ એટલે ૧૫ પત્રો છે. એની લિપિ સુર અને હ છે. આમાં પાંચ સંદ૨ ચિત્ર છે. આ પ્રતિ લગભગ પંદરમી શતાબ્દિમાં લખાયેલી જણાય છે. આ આદર્શ ઉપરથી નકલ કરી લેવામાં આવી હતી. ૧૯ શ્રીમણિકારિક આ પ્રતિની અંતિમ પૂર્ણાહુતિમાં આ રીતે જણાવેલું છે–
इति माणिक्वरिविरचिता कालिकाचार्यका( ૪૪, શાજિનપ્રભસરિના જીવનચરિત્ર વિષયમાં વિસ્તારથી જાવા માટે જુઓ: ૫. શીલાલચંદ ભગવાન ગાંધીકૃત -જિનપ્રશમરિ અને સુલતાન મહમ્મદ ” નામનું પુસ્તક તેમજ " મંત્રાધિરાજ ચિંતામણિન સ્તોત્ર સં ” ભા. ૨ની પ્રસ્તાવના પૂજ ૪૪ થી પર.
૪૫. “જિનપ્રભસૂરિ અને સુલતાન મહમ્મદ પુજ ૧૫૪-૧૫૫. પ્રાકટ રીબિનહરિફાગરસૂરિ નાર, હાવટ (મારવાડ).
"Aho Shrutgyanam
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ નેધ ઉપરથી આ કથાના કર્તા પ્રમાણિજ્યસૂરિ છે, એટલું જ માત્ર જણાય છે પણ આ માણકયસૂરિ કયારે થયા અને કોના શિષ્ય હતા એ સંબંધી આ કથામાંથી કે બીજેપી પણ કંઇ જાણવાનું સાધન મળતું નથી. શ્રીમણિકરિ ઘણા થયા છે અને માણિયચંદ્ર કે માકિયસુંદર નામના આચાર્યો પણ કેટલેક સ્થળે માલ્સિયસૂરિના નામથી ઉખાયા છે આથી કયા માgિયસૂરિએ આ કથાની રચના કરી એ શોધી કાઢવું મુશ્કેલ છે. આ નામના થયેલા આચાર્યોનું ટૂંકુ અવકન કરી લઈએ.
એક રાજગચછના શ્રીમાણિકયચંદ્રસૂરિ, જે સાગરચંદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા, તેમણે સં. ૧૨માં પાશ્વનાથ ચરિત્રની રચના કરી છે. તેમણે જ સં. ૧૨૪૬ અથવા ૧ર૬માં મમ્મટ કૃત “કાવ્યપ્રકાશ” પર કાવ્યપ્રકાશ સંકેત” નામની ટકા રચી છે; જે ટીકા તે ગ્રંથ ઉપર પહેલામાં પહેલી છે.
બીજા માકિયસૂરિ, જેમણે “કુનસારોદ્ધાર” નામને ગ્રંથ સં. ૧૩૩૮માં રચે છે.'
ત્રીજા માણિજ્યસૂરિ સં. ૧૩૮૪ માં શ્રી અજિતપ્રભસૂરિએ રચેલા “શાંતિનાથ ચરિત્ર” ની પુપિકામાં ઉખાયેલા બહળaછના શ્રીવાદીદેવસૂરિના શિષ્ય વિજયચંદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા.૮ પ્રાકૃતમાં રચાયેલા “કલાવતી ચરિત્ર”ની પુપિકામાં પણ આ જ માણિકથસૂરિનું નામ ઉલ્લેખાયેલું મળે છે.*
થા માણિજ્યસુંદર ગણિ, જેઓ વૃદ્ધ તપાગચ્છના શ્રીરત્નસિંહસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમણે માલધારી હેમચંદ્રસૂરિ કૃત “ઘવભાવના” ઉપર સં. ૧૫૦૧ માં બાલાવબોધની રચના કરી છે. ૫૦ - પાંચમા માણિજ્યસુંદરસૂરિ, જે ખરતરગચ્છીય શ્રીજયશેખરસૂરિના શિષ્ય મેરૂતુંગસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમણે ગુણવર્મચરિત્ર, શ્રીધરચરિત્ર, મલયસુંદરી, ધર્મહત્ત કથા, અજાપુત્ર કથા, શુકરાજ કથા, ચતુઃ પર્વ કથા, સટીક પાર્શ્વસ્તવ તેમજ ગદ્ય કાદંબરીનું સમરણ કરાવે તે “વાગવિલાસ”(અપરામ-પૃથ્વીચંદ્રચરિત્ર”) નામને ગ્રંથ સં. ૧૪૭૮ માં રચી પિતાની સમર્થ રચનાકલાને પરિચય આપે છે. - છઠ્ઠા મણિકરિ જેઓ બૃહત્તપાગચ્છના અભયસૂરિના શિષ્ય તિલકસૂરિના શિષ્ય હતા. શ્રી જયતિલકસૂરિએ ત્રણ આચાર્યો એક સાથે બનાવ્યા. તેમાંના આ એક હતા.
સાતમા માણિકયચંદ્ર, જેએ તપાછછીય રત્નચંદ્રના શિષ્ય હતા. તેમણે “કયામદિર સ્તોત્ર પર દીપિકા” નામની ટીકા રચી છે.
આ સાત પૈકી કયા માણિકયસૂરિએ “કાલિકાચાર્ય કથા” ની રચના કરી; એ શોધનીય છે. ક્યા એકવીસમી:
આ કથાની સચિત્ર સુવર્ણાક્ષરી પ્રતિ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરની છે. એમાં ૧૦ પત્રો છે. અને ૧૦ ચિત્રો ઉત્તમ પ્રકારનાં છે. પ્રતિની સ્થિતિ અને લિપિ સારી છે. તેનું મા૫ ૧૨૪૫ છે. સં, ૪૬. વિશેષ હકીકત માટે જુએ છે. ભોગીલાલ સાંડેસરા “ વસ્તુપાત્રનું વિહામંડળ અને બીજા લેખ” નામનું
પુસ્તક પુ. ૨૮. ૪૭. “ જેને સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ" પૃષ્ઠ ૪૧૬. ૪૮. “પત્તનપ્રાગ્યભાંડાગારીયગ્રંથસૂચી” પૃષ્ઠ ૨૪૩. ૪૯. એજન, પૃષ્ઠ ૧૫. ૫૦. “જન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” પુ. પર૧, ૫૧. આ પંથ વિષે વિસ્તારથી જોવા માટે જુએ છે. કે કા. શાસ્ત્રીનું “ આપણા કવિઓ” નામનું પુસ્તા પૃષ્ઠ ૩૦. પર, “ મંત્રાધિરાજ ચિંતામણિ જેન તેત્ર સંગ્રહ ભા. ૨” ની પ્રસ્તાવના પૃષ્ઠ ૭૦.
પ્રકાશક, સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ. અમદાવાદ. ૫૩. “જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” પૃષ્ઠ ૬. ૪. “ જૈન ગુર્જર કવિઓ” બા. , ખંડ ૨ પૃષ્ઠ ૨૨૮૨.
"Aho Shrutgyanam
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
REI PAR PROSTORY ARMED HAD.
चित्र ११
चित्र १४
Fig. 11
चित्र १३
Fig. 14
चित्र १२
0000
"Aho Shrutgyanam"
37013200
Fig. 13
चित्र १५
Fig. 12
Plate IV
Fig. 15
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
૧૫૭૬ માં આ પ્રતિ લખાયાની નોંધ તેની `તે છે, જે આ સ ંગ્રહુના પૃષ્ઠ ૧૯૧ પર આપેલી પુષ્પિકામાં છે. આ પ્રતિ કર્તાએ સ. ૧૫૬૬ માં આ કથાની રચના કરી તે પછી દશ વર્ષે જ લખાઈ છે. ૨૦. શ્રીદેવકન્લાલ ઉપાધ્યાયઃ
આ કથાની અ`તે કર્તાએ પોતાના પરિચય અને કથાના રચના સવત્ આ રીતે નોંચે છે
श्रीमदूकेशगच्छीयाः कर्मसागर पाठकाः ।
सच्छिष्यो देवकल्लोलोऽकार्षीद् हर्षात् कथामिमाम् ॥ १०३॥ શ્રીવિષમરૃપાત્ જલપ‰મિતિ (૧૩૬) પલ્લુરા जाता कथेयं मुनिभिर्वाचिता वन्दिता चिरम् ॥ १०४॥
આ નોંધ ઉપરથી જણાય છે કે, ઉકેશગચ્છના કર્મ સાગર પાઠકના શિષ્ય શ્રી દેવકલ્લાલ મુનિએ આ કથા સ. ૧૫૬૯ માં રચી. સં. ૧૫૨૮ માં ોધપુરમાં મંત્રી જયતાગરે કરાવેલા પદ મહત્સવમાં દેવગુસસૂરિએ પાંચ મુનિઓને ઉપાધ્યાય પદે સ્થાપ્યા, તેમાં આ દેવકલેલ પણ હતા.પ તેમના શિષ્યા પૈકી શ્રીદેવકલશે સ. ૧૫૬૯ માં ઋષિદત્તા ચાપાઇ ”ની રચના કરી હતી. આ હકીકત સિવાય આ કર્તા વિષે બીજી માહિતી મળી શકતી નથી,
સ્થા આવીશમી :
આ કથા શ્રીકાંતિસાગરજીએ “ જૈન સત્યપ્રકાશ ” નામના માસિકના ૧૭માના અંક ૪માં સપાદિત કરી છે. પરતુ આ કથામાં તેના કર્તા કે રચના સંવા ઉલ્લેખ નથી. તેમજ તે ક્યારે લખાઈ એની પણ માહિતી મળી શકતી નથી.
આ કથાના કર્તાએ કથાના અંતિમ બ્લેકનું છેલ્લું પાદ આ મુજબ આપ્યું છે—
श्रीमन्तो विबुधव्रजे तिलकतां लब्ध्वा शिवं यान्ति ते ॥
આમાં કર્તાએ પેાતાનું નામ ગેપળ્યુ હોય તે તે નામ વિષ્ણુતિલક’ ઢાઈ શકે. પરંતુ આ નામના ાઈ સુનિ વિષે કશું જાણવામાં આવતું નથી. કથા તેવીશી:
આ કથા મુંબઈના શ્રીજિનદત્તસૂરિ પ્રાચીન પુસ્તકાહાર ફ્ડ તરફથી પ્રકાશિત થયેલા સટીક કલ્પસૂત્ર ”નીત પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે: તેમાંથી નકલ કરીને અહીં આપવામાં આવી છે. ૨૧. શ્રીસમયસુંદર ઉપાધ્યાય
આ કથાની અ`તે કવિએ પોતાના પરિચય અને કથાના રથના સમય આ રીતે નિર્દેશ્ય છે શ્રીવૃષિક્રમસંગતિ, રમ⟩ચરર્સને સત્તિ (૧૬૬૬) श्रोषीरमपुरनगरे, राउलनृपतेजसी राज्ये ॥ ३५ ॥
श्रीबृहत् खरतरगच्छे. युगप्रधान सूरयः ।
जिनचन्द्रा जिनसिंहाच विजयन्ते गणाधिपाः ॥ ३६ ॥ सच्छिष्यः सकलचन्द्रः शिष्यः समयसुन्दरः । જ્યાં જાતુરીમાં, કે વાઢાયોષિક્તમ્ ॥ ૧૭ |
અર્થાત્—રાઉલ તેજસીના રાયમાં વીરમપુર નગરમાં સ. ૧૬૬૬માં બૃખરતરગચ્છીય યુગપ્રધાન શ્રીજિનચ ંદ્રસૂરિ અને તેમના શિષ્ય શ્રીજિનસિંહસૂરિ થયા. તેમના શિષ્ય સકલચંદ્ર, તેમના શિષ્ય સમયસુંદરે આ ખાલજનને એધ આપનારી કાલકસૂરિની કથા રચી.
કવિર સમયસુંદર સાચેાનિવાસી પારવાડ જ્ઞાતીય શેઠ રૂપસિં અને તેમની હતા. તેઓ સકલચંદ્ર ઉપાધ્યાયના શિષ્ય હતા, તેમને સંવત્ ૧૬૪૯માં વાચનાચા
ی
"Aho Shrutgyanam"
ભાર્યો. લીલાદેના પુત્ર ઉપાધ્યાય પદ લાહારમાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
આપવામાં આવ્યું હતું, અને તેમનો પ્રથમ ગ્રંથ “ભાવશતક” નામે સં. ૧૬૪માં રચેલ મળી આવે છે. તેથી તે વખતે તેમની ઉંમર ૨૧ વર્ષની ગણીએ તે તેમને જન્મ સં. ૧૯૨૦માં મૂકી શકાય કે જે
ના દીક્ષા કવચંદ્ર ઉપાખ્યાયના હિસાગરુ શ્રીજિનચંદ્રસૂરિને સૂરિપદ ( ૧૭ વર્ષની વયે સં. ૧૬૧રમાં) મળ્યાને આઠ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. તેમને છેલ્લે ગ્રંથ સં. ૧૬૭ લગભગ મળી આવે છે. તેઓ સં. ૧૭૦૨ના ચિત્ર શદિ ૧૩ના દિવસે અમદાવાદમાં આરાધનાપૂર્વક અનશન કરીને સ્વર્ગે પધાર્યા.
તેમના જીવનકાળમાં તેમણે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને તત્કાલીન ગુજરાતી ભાષામાં જે ગ્રંથ રચ્યા છે તે ઉપરથી જાણી શકાય છે કે તેઓ વ્યાકરણ, તર્ક, સાહિત્ય અને જિનાગમ–સિદ્ધાંતના પ્રખર વિદ્વાન હતા.
તેઓ મહાપ્રભાવશાળી પુરુષ હતા. તેમણે સમ્રાટ અકબર પાદશાહને એક વાકય કાનો પર ના “અષ્ટલક્ષી ” ગ્રંથદ્વારા આઠ લાખ અર્થ કરી બતાવી ચમત્કૃત કર્યો હતો. જેસલમેરના રાવલ ભીમને પ્રસન્ન કરી મયણે જેઓ સાંઢને મારતા હતા, તે હિંસા તેમના ફરમાનથી બંધ કરાવી. રતિપુરમાં સિંધ-વિહારમાં મખનખ મહમદ શેખને પ્રતિબદ્ધ કરી પાંચ નદીના જળચર જીવોની હિંસા બંધ કરાવી અને ગાયની રક્ષા કરવાના વિશિષ્ટ કાર્યની રાજ્યમાં ઉષણા કરાવી. મંડેવરના રાજવીને મેડતામાં વાજાં વગાડવા દ્વારા શાસન પ્રભાવના કરી.
આ સિવાય સાધુઓમાં વ્યાપેલી શિથિલતા માટે સં. ૧૨૬૧ માં કિયા-ઉદ્ધાર કરીને કડક સાધુ આચારને આદર્શ ઉપસ્થિત કર્યો.
તેમણે નાના મોટા અનેક ગ્રંથો અને સ્તુતિ-સ્તોત્ર તવનાદિની રચના કરી છે. જેની અહીં નોંધ વિસ્તાર ભયે આપી શકાય એમ નથી. તેમના સમયની ગૂજરાતી ભાષાની તેમની રચનાઓમાં તેમના વિશિષ્ટ કવિતવની છાપ પડે છે.
તેમને શિષ્ય પરિવાર પણ વિશાળ હતું અને તેમણે પંજાબથી લઈને દિલ્હી-આગરા તેમજ મારવાડ, મેવાડ અને ગુજરાતનાં અનેક ગામ સુધીને વિહાર લબા હતું. કથા ચાવીશમી:
આ કથાની એક પત્રની પ્રતિ પાટણના શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના દો. નં. ૨૪૨ અને પિથી નં. ૧૧૪૬૮ ની છે. આ પ્રતિની લિપિ સારી છે. તેનું માપ ૧૦૮૪ છે.
આ કથા કયારે રચાઈ કે લખાઈ અથવા તેના કર્તા કોણ હતા; એ સંબંધે કશું જાણી શકાય એવું સાધન મળી શકતું નથી.
આ કથા મળી આવેલી સમગ્ર કથાઓમાં નાનામાં નાની ૧૯ કલેકની સુંદર કૃતિ છે. શ્રીકાલકાચાર્ય વિશેની પાંચ ઘટનાઓ પૈકી પહેલી ઘટનાનું ૧૪ શ્લોક દ્વારા વર્ણન છે, જ્યારે બીજી ઘટનાઓ એક કે દાઢ કલેકમાં સચનહારા નિરશી કથાને સમાપ્ત કરી છે. અંતમાં તેર ચોકઠાઓમાં તે તે ઘટનાઓને નિદેશ કરતી ટૂંકી માહિતી આપી છે. કથા પચીસમી
આ કથા માલધારી હેમચંદ્રસૂરિએ રચેલી “ પુપમાલા” જેમાંથી બીજા નંબરની કથા પણ લેવામાં આવી છે, તેમાંથી જ કાલિકાચાર્ય સંબંધી એક ઘટનાને ઉવેખ છે, તે આ સંદર્ભ અહીં આપવામાં આવ્યો છે.
આ કથાની પ્રતિ અમદાવાદના પ્લાના ઉપાશ્રયના ભંડારના દો. નં. ૩ર અને પિથી નં. ૨૯ ની છે, તેના પત્ર નંબર ૧૧ થી ૧૧૧ માંથી આ કથાનક ઉતારી લીધું છે. - ૫૫. તેમની સાહિત્ય સેવા સંબંધે વિસ્તારવા જાવા માટે એક શ્રમેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈએ લખેલે “કવિવર સમયસુંદર” નામને નિબંધ જેન સાહિત્ય સંશોધક ૨, અંક ૩-૪, તેમજ “ યુગપ્રધાન શ્રીજિનચંદ્રસૂરિ ” નામના ગ્રંથનું પૃષ્ઠ ૧૬૮ પ્રકાશક, શંકરદાન શર્મરાજ નાટા, કલકત્તા.
"Aho Shrutgyanam
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
આ કર્તાના પરિચય અગાઉ મલધારી શ્રીહેમદ્રસૂરિ શીર્ષીક “ કથા બીજી”માં આપવામાં આવ્યે છે. ક્યા વીશમી
આ કથા સુરતના દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તાદ્ધાર કુંડ તરફથી પ્રગટ થયેલા “ ભરતેશ્વરમાહુબલીવૃત્તિ ” નામના ગ્રંથમાથી લેવામાં આવી છે.
૨૨. શ્રીભશીલ ણ:
આ ગ્રંથના અંતે આપેલી પ્રશસ્તિ, જે આ સગ્રહના પૃષ્ઠ ૧૨૦ પર છે, તેમાં શ્રીમુનિસુદરસૂરિ શિષ્ય શુભશીલે સ. ૧૫૦૯ “ ભરતેશ્વરખાહુબલી–વૃત્તિ” બ્રૂચની રચના કરી, એમ ઉલ્લેખ્યુ છે. તેમણે પાતાની ગુરુપરપરા અને ગુરુષ એની નાંષ પશુ આપી છે.
આ ગ્રંથકર્તાએ સ૦ ૧૪૯૨ માં “ વિક્રમચરિત્ર”, સ. ૧૫૭૪ માં પચશતીપ્રમાષ ',—{ અપર નામ “ કથાકાષ ”), સ. ૧૫૧૮ માં “શત્રુંજય પવૃત્તિ ”, ઉડ્ડાદિ નામમાળા ’( અભિયાન ચિતામણુિકાને અનુસરીને), સ. ૧૫૪૦માં “ શાતિવાહનચરિત ” તેમજ ‘પૂજાપોંચાશિકા ”, પુણ્યદાન સ્થાનક' વગેરે પ્રચાનો રચના કરી છે.
"
“
44
“સ. ૧૫૭૨ માં શ્રીહેવિમળસૂરિ સ્તંભતીર્થ જવા માટે ઈડરથી ચાલતાં કપટવાણિજય (કપડવંજ) આવતાં સધે માટે પ્રવેશેલત્ર કર્યો ત્યારે કોઈ ચાડિયાએ આવા પ્રવેશે!ત્સવ માટે પાતાહ મુજકુર પાસે વાત કરી. તેણે પકડવા મંદી મેકલ્યા. ગુરુ ચુઘેલી આવતાં આ વિઘ્નની ખબર પડી ત્યારે રાતેારાત નીકળી સેછત્રા ને ત્યાંથી ખંભાત પહોંચી ગયા. ખાજકીએ તેમને અદિસ્થાનકે રક્ષિત કર્યો. સધ પાસેથી ૧૨૦૦૦ની રકમ લીધી. ત્યારપછી શતાથા હર્ષકુળ ગાંધ્યું, સંઘતુ ગણુ, કુલસંચમ ણિ અને પ્રસ્તુત શીઘ્રકવિ પ. શુભશીલ ગણિ—એ ચાને ચપટ્ટુ ( ચાંપાનેર ) માકલ્યા તેમણે સુલતાનને ખેતપેાતાના કાવ્યોથી પ્રસન્ન કર્યો અને દ્રવ્ય પાછું વળાવ્યું. સુલતાને સૂરિ પાસે ક્ષમા માગી વંદન કર્યું. -૫૧
ઉપર્યુક્ત ઘટનામાં પોતાના શીઘ્ર કવિત્વથી પ્રભાવ પાડવામાં શ્રીશુલશીલ ગણ પણ હતા; એ નોંધપાત્ર છે. આ સિવાય તેમના વિશે વિશેષ સÀાપન કરતાં બીજી માહિતી મળી આવવા સંભવ છે. સ્થા સત્તાવીશમી
આ કથા ઉપદેશમાલા ટીકા ” નામના ગ્રંથમાંથી લેવામાં આવી છે. ડેલાના ઉપાશ્રયના ભડારમાંથી જ અને મળી હતી. તેના નબર વગેરે નોંધવે ૨૩. શ્રીધર્માંદાસ
:
“ ઉપદેશમાંલા ” ગ્રંથની પ્રાકૃત્તમાં રચના કરનાર શ્રીધર્માંદાસ ગણૢિ, ભગવાન મહાવીરના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય મનાય છે. કહેવાય છે કે ધર્મદાસ પાતે રાજા હતા અને પેાતાના શિષ્ય. રણસિદ્ધને બેધ આપવા માટે આ ગ્રંથની રચના કરી. ૫૪૦ પ્રાકૃત ગાથાઓમાં આ આચારપ્રતિપાદક ઉપયોગી ગ્રંથ છે.
ઇતિહાસ વેત્તાઓના મતે ધર્મદાસ ગંણ શ્રીમહાવીરદીક્ષિત શિષ્ય જેટલા પ્રાચીન ચાય એમ મનાતું નથી. બીજા એક ધરૈદાસ થયા છે ખરા, જેમણે “ વિદૃષ્ણમુખમ ડન ” નામના ગ્રંથ રચ્ચે છે. તેમના સમય નિશ્ચિત થયા નથી. તે ગ્રંથમાં સમસ્યા વગેરે છે તેના ઉપર જૈનેતર વિદ્વાનેાએ પણ ટીકાઓ રચી છે. ૨૪. શ્રીસિર્ષિ:
આની પ્રતિ અમદાવાદના રહી ગયા છે.
“ ઉપદેશમાલા” પર જૂનામાં જૂની ટીક્રા સિદ્ધર્ષિની મળે છે. આ ટીકા સ. ૭૪ માં તેમણે રચી છે. તેમણે ઉમિતભવપ્રપ ચાકથા, ચકેવલિચરિત્ર ” વગેરે પ્રાકૃતમાં રચ્યાં છે. તેમના વિશે શ્રીમાતીચં± નીશ્વર કાપડિયાએ વિસ્તારથી લખ્યું છે.પણ આ ટીકા, જેમાંથી આ કયા લેવામાં આવી છે તે પ્રસ્તુત
૫.
‘ મુત્રાધિરાજ ચિ’તામણિ—નાત્ર સદેહ ” ભાગ ૨ ની પ્રસ્તાવના પૃષ્ઠ ૧૧૧, - સિદ્ધ છે નામને તેમના લખેલા માંથઃ પ્રકાશકઃ જૈનધમાં પ્રસાર સલાડ ભાવનગર.
૧૭.
"Aho Shrutgyanam"
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સિદ્ધષિની છે કે અન્યની તે બીજા સાધનાના અભાવે જાણી શકાયું નથી. ક્યા અઠ્ઠાવીશમીશ્ન
આ કથા સંદર્ભે “ પ્રાચીન ગુજરાતી ગદ્યસંદર્ભ ”માંથી લેવામાં આવેલ છે. ૨૫. શ્રીસામસુ દાર :
“ ગુજરાતના પાલનપુરમાં સજજન નામે શ્રેણી તેની ભાર્યા માહદેવીને સેામ નામે પુત્રને જન્મ સત્ ૧૪૩૦ માં થયા. સ. ૧૪૩૭માં માત્ર સાત વષૅની વયે શ્રીજયાનંદસૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી અને મસુંદર નામ આપવામાં આવ્યું. સ. ૧૪૫૦ માં વાચકપદ મેળવી દેવકુળપાટણ ગયા. ત્યાં લાખા રાજાના માનીતા મ ંત્રી રામદેવ અને ચુડે પ્રવેશ મહેત્સલ કર્યાં.સ. ૧૪૫૭ માં પાટણમાં નરસી' શેઠે કરેલા અદ્ભુત મહાત્સવપૂર્વક શ્રીદેવસુંદરસૂરિએ તેમને આચાર્ય પદ આપ્યું.
“ ઇડરના મેવિંદ સાધુએ (જેણે તારગા ઉપર રહેલા કુમારપાલે કરાવતા વિહારને ઉદ્ધાર કરાવ્યેા) સવ્રુતિ બનીને એમની સાથે શત્રુજય, ગિરનાર, સાપરક વગેરે તીર્થની યાત્રા કરી તારગિરિ (તાર’ગા)નાં દર્શન કર્યાં. પછી તેમાં અજિતપ્રભુનું નવીન માટું બિંબ ભરાવી એમના હાથે પ્રતિષ્ઠિત કરાવ્યું. રાણકપુરના ધરણુ નામના સધપતિના આગ્રહથી રાણકપુર જઇ તે સધતિએ કરાવેલા ‘ત્રિભુવનદીપકવિાર’ની પ્રતિષ્ઠા સ. ૧૪૯૬માં કરી. ગિરનાર પર લોાબા નામના સહ્રપતિએ કરાવેલા ચતુ ખ જિનાલયમાં, મુજિંગનગરના સૂજ શ્રેષિએ ભરાવેલાં પિત્તલમય સખ્ય ચાવીશી જિમિ છે! વગેરેની પ્રતિષ્ઠા કરી. ૫૮
તેમની સાહિત્યસેવા પણ નાંધપાત્ર છે. તેમણે દેવસુદરસૂરિની સાથે રહીને પાટણ અને ખંભાતના ગ્રંથસ’ડારાના પ્રથાનું તાડપત્ર પરથી કાગળ ઉપર સંસ્કરણ કર્યું. આ કાર્ય માં સામસુ ંદરસૂરિના શિષ્ય વના માટે કાળા છે. કહેવાય છે કે પંદરમી સદીના મધ્યથી અંત સુધીમાં લગભગ લાખેક પ્રતા લખાઈ હશે. મુસલસાનાનું જોર વધતું હતું છતાં દીલ્હીથી આવતા સુબાએઁ સાથે મૈત્રી સાધીને તે વખતના જૈનાના આ અને બીજા આચાર્યએ ધાર્મિ ક સસ્થાએાની રક્ષા કરી હતી.
"
તેમના રચેલા ગ્રંથામાં ‘ ચલુસરણ પયજ્ઞા પર સંસ્કૃતમાં અવસૂરિ, ભાષ્યત્રય ચૂર્ણિ, રત્નકા, નવસ્તી, વિવિધ સ્તવને વગેરે મુખ્ય છે. તેમણે ગુજરાતી ભાષામાં પણ કેટલાએ માલાએપ અને સ્વતંત્ર કાવ્યરચના કરી છે. તે પૈકી યે ગશાસ્ત્ર, પડાવશ્યક, આરાધનાપતાકા, નવતત્ત્વ, પુષ્ટિશતક વગેરે ગ્રંથા પર બાલાવબોધ રચ્યા. તેમજ મારાધના રાસ, નેમિનાથ નવરસગ અને સ્થૂલિભદ્ર ફાગ વગેરે ગુજરાતીમાં સ્વતંત્ર કાવ્યરચનાઓ કરી છે.
સેમસુંદરસૂરિના શિષ્ય પરિવાર વિશાળ હતે અને માટે સાથે તેમાં પ્રખર વિદ્વાના હતા. શ્રી સુનિસુંદરસૂરિ, જયસુ ંદરસૂરિ, જીવનસુંદરસૂરિ અને જિનસુંદરસૂરિ તેમાંના મુખ્ય હતા. ૧૯
કથા આગણત્રીશમી :
આ કથાની પ્રતિ લીબડીના શ્રીમણુંદજી કલ્યાણજી પુસ્તક ભંડારની દા, ન. ૧૨ અને પાચી જર ની છે. તેના હું પત્રા છે. તેનું માપ ૧૧૪૫ છે, પ્રતિની સ્થિતિ સારી છે. તેની અ ંતે આપેલી પુષ્ઠિામાં સ. ૧૫૧૭માં આ પ્રતિ લખાયાની નોંધ છે.
૨૬. શ્રીરામચંદ્રસૂરિ
આ કથાની અંતે શ્રીરામપદ્ધતિવિરચિતા શ્રીવ્હાહિાર્યા સમાવ્યાની નોંધ ઉપરથી આના
૫૮. “ મંત્રાધિરાજ ચિંતામણિ-જૈન તેંાત્ર સોહ ભા. ૨ ”નો પ્રસ્તાવના પૃષ્ઠઃ ૮૪.
૫૯. “ શ્રીતપગચ્છ શ્રમજી વાક્ષ ”માં તપગચ્છના આચાર્યાં: તેમનું સાહિત્ય”—પૃષ્ઠ ૮.
"Aho Shrutgyanam"
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્તા રામચંદ્રસૂરિ છે એટલું જ માત્ર જણાય છે. તેઓ કયા ગછના હતા અને આ કથા કયારે રચી, એ સંબધી હકીકત જાણવાને આમાંથી કશું મળી શકતું નથી.
આ કથા સં. ૧૫૧૭માં લખાઈ છે અને ગુજરાતી ભાષાને સુંદર ગવ નમૂનો છે. આમાંની ભાષા લગભગ પંદરમાં સકાની રચનાનો ખ્યાલ આપે છે.
- પંદરમા સિકાની શરૂઆતમાં જ એક જીરાપલ્લીગર છના શ્રીરામચંદ્રસૂરિનો પુરા શિલાલેખમાંથી જ છે. તેઓ ખૂહગચ્છના રેવેન્દ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીજિનચંદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમણે છાવલાના મંદિરમાં દેરી નં. ૪૮, ૪૭ની સં. ૧૪૧૧, ૧૪૧રમાં પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.•
છે આ રામચંદ્રસૂરિએ આ કથાની રચના કરી હોય તે સં. ૧૪૧૨ની આસપાસના કોઈ પણ વર્ષમાં કરી એમ મનાય. વળી આ સમયમાં બીજા કઈ રામચંદ્રસૂરિ થયા હોય એવું જાણવામાં આવતું નથી એટલે વિશેષ સંભવ છે કે, આ જીરાપલીય રામચંદ્રસૂરિએ આ સ્થાની રચના કરી હોય.
આ સિવાયની તેમની બીજી માહિતી મળી શકતી નથી. કથા વશમીઃ
આ કથાની પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના ઉપાશ્રયના ભંડારના દા. નં. ૭૧ અને પોથી નં. ૩૯ની છે. આ પ્રતિમાં ગુજરાતી કવિતામાં છે મહાવીરક૯૫ભાસ” અને તેની સાથે ૧૬ થી ૧૮૫ સુધીનાં રા પત્રોમાં
કાલિકાચાર્ય ચોપાઈ ) આપેલી છે. પ્રતિની સ્થિતિ સારી છે. તેનું માપ કાઝા છે, આ પ્રતિ સં. ૧૭૪૦માં અમદાવાદમાં લખાઈ છે એવી તેની અતેની પુપિકામાં નોંધ છે. ૨૭. શ્રીગુણરત્નસૂરિ આ પાઈને અંતે કર્તાએ પિતાને પરિચય આ રીતે આવે છે:
पीपलगच्छि गुर सोडा, भधीयज मन मन मोहा। श्रीगुणरयणमूरिंद, हईयर परीय आणंद । कीचड रह चरित्र रसाल, सुणु सहू बालगोपाल ।
सेव धरि सयल समृद्धि, पामह अविहर रिडि॥ આ નોંધ ઉપરથી જ પીપલગછના શ્રીગુણરત્નસૂરિએ આ ચેપાઈ રચી,” એટલું માત્ર જણાય છે, પરંતુ તેઓ કયા સમયમાં વિદ્યમાન હતા એની આમાંથી માહિતી મળતી નથી.
આ પીંપલગછીય શ્રીગુણરત્નસુરિ સોળમા સૈકાના પહેલા પાદમાં વિદ્યમાન હતા, એમ તેમણે પ્રતિષ્ઠા કરાવેલા મૂર્તિ લેખો ઉપરથી જણાય છે. તેમણે સં. ૧૫૭ અને સં. ૧૫રપમાં જુદે જુદે સ્થળે પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાના ઉલેખે મળે છે.
તેમના શિષ્ય ગુણસાગરસૂરિએ સં. ૧૫૧૭, સં. ૧૫૨૪માં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે, તેમાં તેમના ગુરુ શ્રીગુણરત્નસૂરિને ઉલેખ કર્યો છે. એ સિવાય તેમના શિષ્ય ગુણસાગરસૂરિના શિષ્ય (નામ આપેલું નથી) સં. ૧૫૨૮ માં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે તેમાં તેમણે જણાએ લાઇથી પુનરજપૂર એવો ઉલેખ કર્યો છે. ૧૪ આ ઉપરથી શ્રીગુણરત્નસૂરિ પીપલગછની તાલધ્વજય શાખાના હતા, એટલું વિશેષ જણાય છે.
૬૦. “ અબુદાચલ પ્રક્ષા જૈન લેખસંહ ” લેખક: ૧૧૯, ૧૨૦. ૬૧ “ પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ ” ભા. ૧ના ૫૪ ૬૯, લેખાંકઃ ૧૩૧. દર “જેની પ્રતિમા લેખ સંગ્રહ” બા. ૨ના ૫૪ ૧૦૩, લેખકઃ ૫૫૯. ૬૭ “પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ” ભા. ૧ના લેખાંક: ૩૧, ૩૮૦. ૬૪, એજન, લેખક : ૪૧૬.
"Aho Shrutgyanam
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ આ સિવાય તેમના જીવન, કવન વિશે ની માહિતી મળી શકતી નથી. જણાભાર:
આ કાલિકાસાર્થકથા સંગ્રહની આટલી બહિરંગ સામગ્રીને પરિચય આપવા સાથે આના પ્રકાશક ભીમાશભાઈ નવાબ, જેમણે આ સ્થાઓની મેટા ભાગની પ્રતિઓ પાટણ, ખંભાત, લીબી, અમદાવાદ અને તેમના પિતાના સંગ્રહની લાવી આપી મારા કાર્યને સરળ બનાવવામાં મદદ કરી છે, તેમને તેમજ આ સંગ્રહના પ્રાકૃત વિભાગની કથાઓનાં સંદિગ્ધ સ્થળે હૃકેલવામાં પાટનિવાસ પં. અમૃતલાલ મોહનલાલે સહાય કરી છે તેમનો આભાર માનું છું. આ સિવાય પ્રકાશિત થયેલી જે કથાઓને આમ સમાવેશ કર્યો છે, તેના સંપાદકેને પણું આભાર માનવાની તક લઉં છું.
આટલા બહિરંગ સામગ્રીના પરિચય પછી હવે આ કથાની અંતરંગ સામગ્રી, કથાની ઘટનાઓને તારતમ્ય તેમજ ઈતર સામગ્રી સાથેની તુલનાનું અવલોકન કરીએ.
સ્થાઓની અંતરંગ સામગ્રી નિશીથચૂર્ણિને સંદર્ભ પહેલે
વિદ્યાના આંતરિક બળવાળા, તેજસલબ્ધિવાળા કે સહાયલમ્બિવાળા જ હોય છે, તેમાંના કલિકાચાર્ય જેવાએ અત્યંત વિધી( ગઈ ભિલ)ને ઉખેડી નાખી શિક્ષા કરી.
વિદ્યાબળવાળા જેવા આર્યખપુટ, આંતરિક બળવાળા કે બાહુબલવાળા જેવી બાહુબલી, તેજસલધિ અથવા ધિવાળા જેવા બંદર અને પૂર્વભવમાં સંભૂત, સહાયલધિવાળા જેવા હરિકેશબળ- આ બધાયે) એવી લડાઇ કરીને અત્યંત વિરાધીને ઉખેડી શિક્ષા કરી છે તેવી જ રીતે કાલિકા ગર્દશિવને શિક્ષા કરી.
“અભિ@ કેણ છે? કાલક આર્ય કોણ છે? કયા કાર્યમાં શિક્ષા કરી?” તે કહે છે–
હજની નામે નગરી છે. તેમાં દર્દીક્ષિત નામે રાજા છે. ત્યાં તિષ અને નિમિત્તમાં મળિયા કાલક આર્ય નામે આચાર્ય છે. પહેલી વયમાં વર્તતી તેમની રૂપવતી બહેનને ગ€ભિલે પકડી, અંતઃપુરમાં નાખી. આર્ય કાલકે અને સંછે વીનવ્યું છતાં તેને છેડી નહીં. તેથી રોષે ભરાયેલા આર્ય કાલકે પ્રતિજ્ઞા કરી કે, “જે બિલ રાજાને રાયથી ઉખેડી ન નાખું તે પ્રવચન અને સંયમના ઘાતકેની તેમજ તેની ઉપેક્ષા કરનારની દશા પામું.” આથી આર્ય કાલક બનાવટીપણે ઘેલા-ગાંડા બનીને ત્રણ રસ્તા, ચાર રસ્તા, ચોટ અને રાજમાર્ગમાં આમ બબડતા ભમવા લાગ્યા કે, “ જે ગÉહિલ રાજા હોય તે રી? છે તેનું અંતઃપુર સુંદર હોય છે તેથી શું ? દેશ મનહર હોય તે તેથી શું? જે નગરી સારી વસેલી હોય તો તેથી શું? જે મનુષ્ય સારાં વસાધારી હોય છે તેથી શું? અને ભિક્ષા માગતા ફતે
ઉં તો શું? જે હું સૂના દેવળમાં વસતે હેલું તે શું?”—આમ વિચાર કરીને તે કાલક આર્ય પારસકુલ ગયા.
ત્યાં એક રાજા “સાહી” નામે કહેવાય છે. તેને નિમિત્ત વગેરેમાં લીન કરીને વશમાં કરે છે. એક દિવસે તેના મોટા રાજા “સાહાનસાહી એ કઈ પણ કારણથી રોષે ભરાઈ “તારું માથું છેદી નાખ” એ રીતે લખેલા વાળી છરી મોકલી. તેને ધોધે ભરાયેલે સાંભળીને તે ઉદાસ થયે. ત્યારે ?
"Aho Shrutgyanam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
(4
પેાતાના નાશ ન કરશે.” ત્યારે સાહીએ કહ્યું, “ માટા સ્વામી શષે ભરાતાં આ ( હુકમ ) તાડવા શકય નથી. ” કારક આપે કહ્યું, “ ચાલે, હિંદુકદેશમાં જઈએ.” રાજાએ તે કબૂલ કર્યું. તેના સર બીજા પચાણુચે સાહીબેને (તેના જેવા ) આંધ્ર સાથેના ચિહ્નવાળી ( મા' છેદી નાખવાના હુકમવાળી) છરીએ માકલી હતી. ( તેમને ) તે પહેલા (સાહી )એ કૃત માકન્યા ( ને કહેવડાવ્યું ) કે, “ પેાતાના નાશ ન કરતા. ચાલે, આપણે હિંદુક દેશમાં જઈએ. ” તે છન્નુયે ( સાી ) સારઠ દેશમાં ગયા. નવી વર્ષાના સમગ્ર હતા. તેથી વર્ષાકાળમાં જવું શકય નહેતું. (તેમણે ) તેન (સારને ) છન્નુ ભાવે પ્રદેશે વહે...ચી લીધા. પાતાના કાર્યમાં મશગૂલ થયેલા આ કાલકે ત્યાં તેમને રાજા અને સામ ંતા કરી સ્થાપ્યા. તેથી શાળાશ ઉત્પન્ન થયા.
વર્ષાકાળ પૂરા થતાં કાલક આ કર્યું, “( ચાલે! ) ગર્ભિત રાજા ઉપર ચડાઈ કરીએ, ’” ભાથી ગભિલે જે લાદેશના રાજાઓનું અપમાન કર્યું હતું, તેને અને બીજાઓને મેળવીને ઉન્નન્ટની ઉપર ચડાઈ કરી. તે ગબિલને ગઈ ભીનું રૂપ ધારણ કરેલી એક વિદ્યા હતી. તેને એક અટારીએ શત્રુની સામે થાપી. પછી ગભિલ રાજા અઠ્ઠમ કરીને ઊંચા દેવસ્થાનમાંથી તેનું અવતરણ કરવા લાગ્યા. તેથી તે ગ`ભી મોટા સ્વરે અવાજ કરે ( અને ) શત્રુ સૈન્યમાં રહેલા જે તિર્યંચ કે મનુષ્ય એ શબ્દ સાંભળે તા તે બધા લેહી વમતાં ભયથી પોડાઈને અચેતન થઈ જમીન ઉપર ઢળી પડે. આ કાલક ગભિત્વને ^મભક્ત કરેલા જાણીને એકસે ને આઠ કુશળ શબ્દવેધી ચાધાગ્માને કહે છે કે, “ જ્યારે આ ગભી માં ખેલતાં સુધીમાં અવાજ ન કાઢે ત્યાં સુધીમાં એકીસાથે શાથી તેનું માં ભરી ફૅજો તે પુરુષાએ તેમજ કર્યું. તેથી તે વાનન્યતરી દેવી તે ગજિલ્લના ઉપર મળ-મૂત્ર ( કરી ) અને લાત મારીને ચાલી ગઇ. તે નિ`ળ અનેવે ગભિલ (રાજ્યથી ) ભ્રષ્ટ થયે.. જીની હાથ કરાઈ. ખંડેનને ફરીથી સંયમમાં સ્થાપી. આ રીતે aડાઈ કરીને વિરાધી માજીસને શિક્ષા કરી.
( આથી તે ) આવા મહારભના કારણે વિધિપૂર્વક યુદ્ધ થઈને અજચણા કરવાનું પ્રાયશ્ચિત્ત ( પશ્ચાત્તાપ કરે છે.
—ઘટના બીજી—
શિષ્ય પૂછે છે કે, “ અત્યારે અપૂર્વ ગણાતી ચેાથના દિવસે શા કારણે પુસા કરવામાં આવે છે ?” ભાચાર્ય કહે છે કે, “ આ કાલકે પ્રોવેલી-ચઢાવેલી ચેાથ જ કરવી જોઈએ, ” (શિષ્ય પૂછે છે, “ શા માટે ? ” (આચાર્ય) કારણુ કહે છે-કાલકાચાય વિહાર કરતા કરતા ઉજજૈની પહોંચ્યા. ત્યાં વર્ષાવાસ-ચાતુર્માસ રહ્યા. તે નગરીમાં અર્હામત્ર રાજા છે. તેને ભાનુશ્રી નામે મહેન છે. તેને ખલભાનુ નામે પુત્ર છે. તે સ્વભાવથી જ ભદ્ર અને વિનીત હૈાવાથી સાધુઓની સેવા કરે છે. આચાર્યે (તેને) ધર્મના ઉપદેશ કર્યા, તે પ્રતિબુદ્ધ થયા ( સમયે ), અને દીક્ષા લીધી. માથી ખમિત્ર અને ભાનુમિત્ર રાષે ભરાતાં ( તે ) પસણા કર્યાં વિના ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા.
કેટલાક આચાય કહે છે કે, “ અલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર કાલકાચાર્ય ના ભાણેજો થાય છે. ‘મામા’ હાવાથી વદત વગેરેથી ખૂબ સત્કાર કરે છે. પુરાહિત તેમને અવિશ્વાસ રાખતાં કહે છે કે, આ શુદ્ધ યાખડી વેદાદિથી બહાર છે –આ પ્રકારે રાજાની આગળ વારવાર ખેલતાં આચાર્યે તેને નિરુત્તર કરી દીધા. તેથી તે પુરાહિત ભાચા ના ખાસ દ્વેષી થયા અને રાજાને અનુકૂળ કરવામાં લાગ્યું. મા મહાનુભાગ ઋષિા જે માળે જાય છે, તે માગે જો રાજના માણુસા જાય અથવા અધિકારને ઓળંગે તા અકલ્યાણું થાય છે, માટે તેમને ( અહીંથી) રજૂ આપા. ' તેથી તે ત્યાંથી નીકળ્યા.
૧. લગાતાર ત્રણ ઉપવાસ કરવાનું તપ વિશેષ,
૨. દેવતાઓની એક તિ.
"Aho Shrutgyanam"
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
કેટલાક ( આચાયો ) કહે છે કે, “રાજાએ (એવા } ઉપાય કરીને કાઢયા કે ભાખા નગરમાં રાજાએ અનેષણા ( સાધુઓને અપેાગ્ય આહાર દેવા) કરાવી, તેથી તેઓ ગયા.”
ઘટના ત્રીજી ––
―
આ
માવા પ્રકારના કારણે કે બીજા કોઈ કારણે ત્યાંથી નીકળ્યા અને વિહાર કરતા કરતા પ્રતિષ્ઠાન-પૈઠણ નગર તરફ જવા લાગ્યા. પ્રતિષ્ઠાનના શ્રમસુસ ંધને કાલકે સંદેશ માકયા કે, “ જ્યાં સુધી હું ન આવું ત્યાં સુધીમાં પસૂસણા ન કરશેા.” ત્યાં સાલવાહન રાજા છે તે શ્રાવક છે. તેણે પણ આ કાલકને આવતા સાંભળીને, તે અને શ્રમસ'ધ પણ સામે ગયેલ. મેટા ખાડંબર સાથે આ કાલક પ્રવેશ્યા. પૈસતાં કહ્યુ કે, “ ભાદરવા સુદ પાંચમે પસણુ કરવાં. શ્રમણુ સધે તે સ્વીકાર્યું. ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે, “ તે દિવસે મારે લેાકવાદથી ઇંદ્ર (મહાત્સવ) મનાવવા પડશે. સાધુ અને ચૈત્યની સેવા કરી શકીશ નહિ, તેથી છડે પન્નૂસણા કરી. ” આચાર્યે કહ્યું, - તે ( દિવસ) ને એળંગી શકાય નહીં.' ત્યારે રાજાએ કહ્યું, “તેા આવતી ચાથે પન્નૂસણ કરા.” આચાર્યે કહ્યું, “ એમ થા. ” ત્યારે ચાથનાં પસા થયાં. આ પ્રકારે યુગપ્રધાને કારણવશ ચેચ કરી, તે બધા સાધુએ એ માની લીધું.
"9
*
"C
રાજાએ 'ત:પુરની સ્ત્રીઓને કહ્યું કે, “ તમે અમાવાસ્યાએ ઉપવાસ કરી, પડવાના દિવસે ખાદ્ય અને લેજન વિધિથી સાધુઓને ઉત્તરપારણા-અતવારણાને દિવસે વહેરાવીને અઠ્ઠમ (ત્રણ ઉપવાસ) કરીને પન્નૂ સણા પાળો. ” એમ કરતાં પડવાના દિવસે ઉત્તરપારણા થાય. તે અધા લેાકેાએ તેમ કર્યું. તે દિવસથી મહારાષ્ટ્ર દેશમાં ‘શ્રમણા’ એ પ્રકારનું પર્વ શરૂ થયું. બૃહસૂત્રની નિયુક્તિમાંના સંદભ બીએઃ
સુવર્ણ ભૂમિમાં શિષ્યના શિષ્ય સાગર(ચ'દ્રસૂરિ)ને વૃદ્ધ સાધુરૂપે બેધ આપવા, શિષ્યાનુ આગમન, અને ખૂલીપૂજનું ઢષ્ટાંત કહેવું;—
ઉજ્જૈની નગરીમાં સૂત્ર અને મને જાણુનારા મેટલ પિરવારવાળા આય કાલક નામે આચાર્યં વિચર છે. તે આર્ય કાલકના શિષ્યના શિષ્ય સૂત્ર અને અના જાણકાર સાગર(ચંદ્રસૂરિ) નામે સુવર્ણ ભૂમિમાં વિચરે છે. ત્યારે આ કાલક વિચાર કરે છે કે, “ આ મારા શિષ્યા અનુયાગ સાંભળતા નથી, તેથી શા માટે તેમની વચ્ચે રહું ? આથી ત્યાં જાઉં જ્યાં અનુયે!ગ ચલાવી શકું. વળી આ શિષ્યા પણ પાછળથી શરમાઇને સભારશે. ” એમ વિચાર કરીને શય્યાતરને કહે છે કે, “ કયાંક બીજે જાઉં છું. તે પછી મારા શિષ્યે સભારશે. તમે પશુ તેમને કહેતા નહિ. વળી જો ખૂબ હઠ કરે તે ધૂત્કારીને કહેજો કે,
.
સુવણું ભૂમિમાં સાગર(ચંદ્રસૂરિ)ની પાસે ગયા છે.” એ પ્રકારે શિખવીને શતે જ (તેને) સૂતા ચૂકીને સુષ ભૂમિએ ગયા. ત્યાં સાધુરૂપે સાગર(ચંદ્રસૂરિ)ના ગુચ્છમાં પેઠા. ત્યારે સાગર આચાયે ‘વૃદ્ધ’ છે એમ સમજીને ‘અડ્ડિયા ’ૐ વગેરેથી આદર-સત્કાર ત કર્યાં. ત્યારે અ-વ્યાખ્યાનના પ્રથમ પ્રહરે સાગર આચાયેં કહ્યું, “ વૃદ્ધ 1 તમને આ ( વ્યાખ્યાન) ગમ્યું?” આચાર્યે કહ્યું, “ હું.” “તે ખ્યાતિ સાંભળે” એમ કહીને (તે સાગર આચાયૅ ખ્યાતિ) કહી. ગ માં આવીને કહે છે.
።
બીજા શિષ્યાએ પ્રભાતકાળ થતાં આચાર્યને ન જોયા. તેથી આકુળવ્યાકુળ થઇને શાષવા માટે શય્યાતને પૂછે છે. તે કહેતા નથી અને ખેલે છે કે, “ તમે જ તમારા આચાર્ય વિશે કહેતા-જાણુતા નથી તે હું કયાંથી જાગ્?” તેથી દુ:ખી થઈને ખૂબ આગ્રહ કરતાં કહ્યું કે, “તમારી વર્તણુંકથી ઉદાસ થઈને સુવણુ ભૂમિમાં સાગર (આચાય ) પાસે ગયા.” એમ કહીને ધૂતકાર્યાં. તેથી તે સુવર્ણભૂમિ જયા સારુ
૧ સૂત્રોને અથ વિસ્તાચી પ્રતિપાદન કરવા તે.
૨ સાધુમ્મેને રહેવા માટે સ્થાન આપનાર ગૃહરથ અા ઉપાશ્રયના માલક
૩ સન્માનને માટે ઊભા થઈ વિધિપૂર્વક વંદન કરવું તે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrayanam"
सु ष्णा नमासर्वका था। प्रत्यमिचिगमाविण्दीद्या जिनं ॥ श्रन्ाद्यमा पियाकडोनवानाञ्जति।सड हिावदेवासिलावा सामिधेपुरा। विरिमिश उणाधार कुमार कालका सिधानिति विदशीला
Bac
झविड माह हातिछत्तिकांस दानुपसवधि पाश्चसादाथा
athe
AFCATION
Fig. 16
Plate V
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
ચાલ્યા. રસ્તે જતાં) કે પૂછે છે “આ કયા આચાર્ય જય છે?” તેઓ કહે છે “આર્ય કાલક”. ત્યારે સુવર્ણભૂમિમાં સાગર( આચાર્ય)ને લોકોએ કહ્યું કે, “ મોટા મૃતધર અને મોટા પરિવારવાળા આર્ય કાલક નામના આચાર્ય અહી આવવાની ઇચ્છાએ માર્ગમાં છે.” આથી સાગર( આચાર્ય) શિચ્ચેની આગળ કહે છે કે, “મારા પિતામહ આવી રહ્યા છે. તેમની આગળ પદાર્થો પૂછીશ.” જલદીથી જ તે શિખે આવ્યા. તેમાંના આગળ રહેલા (શિગ્યે) પૂછે છે કે, “શું અહીં આચાર્ય આવેલા છે?” “ના, પણ બીજ વૃદ્ધ આવ્યા છે.” “કેવા છે?” વાંચતાં જાય કે, “ આ જ આચાર્યું છે. ત્યારે તે સાગર (આચાર્ય) શરમાઈ ગયા, “મેં આમની સાથે અહીં ખૂબ પ્રલાપ કર્યો છે.” ભામાશ્રમાણેએ વંદાવ્યા. ત્યારે બીજી વેળાએ “આશાતના કરી છે તેથી મિસ્યા દુષ્કૃત કરવા લાગ્યા.
એમણે (સાગર આચાયે) કહ્યું, “ક્ષમાશ્રમણ કેવા હોય, તે હું પૂછું છું.” આચાર્ય કહે છે, “સુંદર, પણ કદી ગર્વ ન કરતા.” આથી જૂળના ઢગલાનું દષ્ટાંત કરીને બતાવે છે. ધૂળને હાથમાં લઈને ત્રણ ઠેકાણે ઉતારે છે. “જેમ આ ધૂળને મૂકતાં કે ફેંકતાં ધીમે ધીમે સડતી-ક્ષય થતી જાય છે, તેમ અર્થ પણ તીર્થંકરાથી ગણધરો પાસે અને ગણુધરાથી છેવટ અમારા સુધી, તેમજ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય સુધી પરંપરાથી આવ્યું. કોણ જાણે છે કે, કેના કેટલા પર્યાયે–ભાગો ક્ષીણ થયા? માટે ગર્વ ન કરશે.” આથી “ દુષ્કત મિથ્યા–પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને આ કાલક શિષ્ય અને પ્રશિખ્યાને અનાગ દેવા લાગ્યા. (જુઓ ચિત્ર નં. ૫-૨૦-૩૫ તથા ૨૪) બૃહતકઢપચૂર્ણિમાને સંદર્ભ ત્રીઃ
ઉજની નગરી છે. તેમાં અનિલનસુત યવ નામે રાજા છે. તેને પુત્ર ગર્લભ નામે યુવરાજ છે. તે રાજાની પુત્રી અને ગર્દભની બહેન અડલિયા નામે છે. તે ખૂબ રૂપવતી છે. તે યુવરાજને દીર્ઘ પૂર્ણ નામે સચિવ છે, યુવરાજ તે અડલિયા હેનને જોઈને અત્યંત આસક્ત થતાં દુબળા થવા લાગ્યા. અમાત્યે આગ્રહથી પૂછયું, ત્યાર ( કારણું) કહ્યું. અમાત્યે કહ્યું, “કામવાસના થાય તે સાતમાં ભૂમિઘરમાં સંતાડીને ત્યાં તેની સાથે લેગ કરજે.” લોકો ભેગા કરેલે જાશે( એમ વિચારીને)- તે કયાંક નાસી ગઈ-આ પ્રમાણે થાય છે એમ કહ્યું. ' વ્યવહારચૂર્ણિમાને સંદર્ભ
ઉજજૈનીએ” ગાથા-જ્યારે આર્ય કાલકે શકને આસ્થા (ત્યારે) તે શક રાજાને ઉજેની રાજધાનીમાં, તેની સાથે નીકળેલાએએ “જાતિમાં અમારા સરખે છે” એમ સમજીને ગર્વથી તેઓ તે રાજાની બરાબર સેવા કરતા નહોતા. તેથી રાજા તેમને પગાર આપતું નથી. આજીવિકા વિના તેઓ આક્રમણ કરવા લાગ્યા. આ જાણીને ઘણા મનુષ્યની વિનવણથી તેઓ ત્યાંથી નિવસિત થયા અને બીજા રાજાની સેવા કરવા લાગ્યા. આવશ્યકચૂર્ણિમાનો સંદર્ભ પાંચમે
સાચે વાદ (સાચું કથન) તે સમ્યવાદ. (તે કેવી રીતે છે એ કથા દ્વારા કહે છે)
સુવિટી નગરી છે. તેમાં જિતશત્રુ રાજા છે. તેની ભાર્યા હલકી જાતિની છે. તેને દત્ત નામે પુત્ર છે. તે દરને આર્ય કાલક નામે માને છે. તે સાધુ થશે. આ દરે જુગાર પ્રસંગે સેવા કરતાં કરતાં પ્રધાનપદ મેળવ્યું. કળયુમાં ભંદ કરાવીને રાજાને નસાડી મૂકી અને પોતે રાજા થયા. તેણે ઘણા યજ્ઞ કર્યો. ૧. સાધુએ. ૨. અવગણના. છે. એ પ્રકારને વિધિપૂર્વક માનસિક પ્રચાતાપ કરવું તે. ૪. તીર્થકર ભગવાનના મુખ્ય શિષ્યો.
"Aho Shrutgyanam
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક સમયે તે મામા (કાલભાચાર્ય) ને જોતાં રોષે ભરાઈને કહેવા લાગે, હું ધર્મ સાંભળવા ઇચ્છું છું. ચાનું ફળ શું છે?” તેઓ કહે છે કે, “શું ધર્મ પૂછે છે?” તેને ધર્મ કહે છે. ફરીથી પૂછે છે ત્યારે તેઓ (કાલકાચાર્ય) ગુસ્સે થઈને કહે છે કે, “યજ્ઞનું ફળ નરક છે.” તે (દત્ત) કોપાયમાન થઈને કહે છે કે, “(એની) શી પ્રતીતિ ?” “તું સાતમે દિવસે કૂતરાની પેઠે કુંભારવાડામાં પકાઈશ. (તેમાં) ‘શે પૂરાવો?” (એમ પૂછતાં તે કહે છે) કે, સાતમે દિવસે તારા માં વિઝા આવી પડશે”. આથી ક્રોધે ભરાઈને બેસવા લાગ્યું, તમારું મૃત્યુ કેવી રીતે થશે?” તેઓ કહેવા લાગ્યા કે, “હું લાંબા કાળ સુધી દીમા પાળીને સ્વર્ગે જઈશ.” આથી રોષે ભરાઈને કહેવા લાગ્યા કે, “(કાલક્રચાર્યને) પકડે.” તે સિપાહીગાએ તેમને તેમ કર્યું. તેમની (સિપાહીઓની) સાથે તેમને (કાલાચાર્યને) રાજાએ બોલાવ્યા, “અ. આમને બાંધીને મને આપે.” (એમ) કહેતાં (તેઓ ત્યાં) બેસે છે.
તેને (રાજાને) દિવસે (ગણતાં) ભૂલાઈ ગયા. તે સાતમે દિવસે માણસ પાસે રાજમાર્ગ સાફ કરાવી, (તેની તપાસ રખાવી.
એક પૂજારી હાથમાં ફૂલને કરંડિયે લઈને સવારે (રાજમાર્ગમાં) પ્રવેશ કરે છે. તેણે વિષ્ટા કરી ફૂલથી ઢાંકી દીધી. રાજા પર સાતમે દિવસે ઘોડે ચડીને રાજમાર્ગો જાય છે. “એ શ્રમણને મારી નાખું” એમ બેસતો જે જાય છે, તે જ બીજા નાના ઘોડાએ પૂરીથી ફૂલેને ઊખેડી ભૂમિ ઉપર પગ પછાડયો. વિષ્ઠા તે (દત્ત) ના મમાં જઈને પડી. તેણે જાણ્યું કે, “સાચે જ હું મરી જઈશ.” તેથી સિપાહીઓને પૂછ્યા વિના તે પાછા જવા લાગે. તે સિપાહીઓએ જાણ્યું કે, “ ખરેખર રહસ્ય ખુલ્લુ વેર ન પહોંચે તેટલામાં જ તેને પકડી લઈએ.” તેઓએ તેને પકડી લીધે અને બીજે ૨ાજા થયા.
તેને કૂતરાની કુંભમાં નાખીને બારણું બંધ કર્યા. નીચે અગ્નિ પટાવ્યું. તેને તપાવતાં ટુકડે ટુકડે છેડી નાખે. કાલિકાચાર્યનું આ ‘સત્ય કથન” છે. દશાચૂર્ણિમાને સંદભ છો?
આ કાલિક કારણવશ ચોથ પ્રવર્તાવી. “કેવી રીતે ?”—
ઉજજેની નગરીમાં બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર રાજાઓ છે. તેમના ભાણેજ (બલભાનુ)ને આર્ય કાલકે દીક્ષા આપી. તે દુર રાજાઓએ આર્ય કાલકને નિર્વાસિત કર્યા. તેઓ પ્રતિષ્ઠાનમાં આવ્યા
ત્યાં સાતવાહન નામે શ્રાવક રાજ છે. તેણે શ્રમણની પૂજાને ઉત્સવ આરંભે. અતઃપુરમાં કહ્યું કે, “અમ પાળતા નહિ.” પજુસણનો દિવસ પાસે આવતાં એક દિવસે આર્ય કાલકે સાતવાહનને કહ્યું, “ભાદ્રપદની અજવાળિયા (પક્ષની) પાંચમે પજુસણા છે.” રાજાએ કહ્યું: “તે દિવસે મારે ઇંદ્ર ( મહોત્સવ નું અનુસરણ કરવું પડશે, તેથી ચૈત્ય કે સાધુઓની સેવા મારાથી થઇ શકશે નહિ. આ કારણથી ૫જમણ છઠનાં થવા દે.” આચાર્યે કહ્યું: “(પાંચમન) ઓળંગી શકાય નહિ.” રાજાએ કહ્યું “તે ચોથનાં થવા દે.” આચાર્યે કહ્યું: “એમ થવા દે.” (આથી એથે પજુસણ કર્યા) આ પ્રકારે કારણવશ ચેાથે પજુસણું કરાયાં. અનુપૂર્તિ
પંચકહપર્ણિ” માં લખ્યું છે કે, “કાનુગમાં આર્ય કાલકનું દ્રષ્ટાંત છે. આટલું વાંચીને પણ તેઓ આવું મુહૂર્ત ન જાણી શક્યા, જેમાં દીક્ષા દેવાથી શિષ્ય સ્થિર થઈ શકે. આ નિર્વેદથી તેમણે આજીવની સમીપે “નિમિત્ત'ને અભ્યાસ કર્યો. પછીથી તેઓ જ્યારે પ્રતિષ્ઠાનમાં રહ્યા ત્યારે સાતવાહન રાજાએ તેમને આ ત્રણ પ્રશ્નો પૂછયા અને એક એક પ્રશ્ન પ૨ લાખ-લાખ મુદ્રાનું નામ નક્કી કર્યું. પહેલે પ્રશ્ન એ હતો કે, પગના પેટમાં જીડીએ કેશ બનાવે છે? બીજો પ્રશ્ન હતું કે, સમુદ્રમાં પાથી
"Aho Shrutgyanam
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
કેટલુ છે? અને ત્રી એ હતા કે, મથુરા કચારે સજ્જ થશે યા નહિ? પહેા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં રાજાએ લક્ષમૂલ્ય કડુ સેટ કર્યું. અને બીજા ઉત્તરના ઈનામમાં કુંડલ અપશુ કર્યુ. આચાર્યે કહ્યું મારે આની કાઈ જરૂરત નથી. મેં તેા કેવળ આ નિમિત્તેના ઉપચાર બતાવ્યેા છે. મા વખતે ત્યાં આજીવકા ઊઠીને ઊભા થયા અને ખેલ્યા કે, આ અમારા માટે ગુરુદક્ષિણા છે.”
""
પંચકલ્પસૂણિ ” માં આ કાલક માટે બીજી હકીકત એ નોંધી છે કે, “ પાછળથી કાલકે સૂત્ર નષ્ટ થતાં ગ ંડિકાનુયોગ” બનાવ્યા. પાટલિપુત્રના શ્રમણુસ`ઘે તે ગડિકાનુયાગ સાંભળીને પ્રમાણૂ માન્ય ને પ્રતિષ્ઠિત કર્યાએ વિચાર કરીને કે, “સંગ્રહણી ૪૨ એ પણુ અપ સ્મૃતિવાળા વિદ્યાથી માટે ઉપકારિણી થશે, આ વિચારથી જ તે સુત્રાનું અંગ મનાવામાં આવી. પ્રથમાનુયાગ આદિ (શાસ્ત્ર) પણ કાલકે બનાવ્યાં "ક
આ પ્રકારે પ્રાચીન ચૂર્ણ આમાં કાલકાચાયના નામે બનેલી ઘટનાઓના ઉલ્લેખા છૂટક છૂટક રૂપે મળી આવે છે. આમાંની કેટલીક ઘટનાઓને એક જ કથામાં સમાવી દૃઇ સળંગ કાલકાચા ની કથા ના નામે સાહિત્યિક દ્રષ્ટિએ જે ધાર્યો, લગભગ અગિયારમી—ખારમી શતાબ્દિથી લઈને આજ સુધી, રચાઈ છે, તેમાંની શ્રીદેવચદ્રસૂરિએ ‘ મૂળશુદ્ધિ-ટીકા માં આપેલી કથા મી રીતે જોતાં માટી અને પ્રાચીન છે એટલું જ નહિ, તે પછીના કથાકારે સામે આ કથા આદશ રૂપ રહી છે. માટે એ કથાને આપણે અવિકલરૂપે જોઈએ અને તેનાથી બીજી કથાઓમાં શી શી વિશેષતા છે એના તારતમ્યને તપાસીએ. કથા પહેલી :
કાલિકાચાર્યે પ્રપૌત્ર ( શિષ્ય) સાગરચંદ્રાચાર્યને ગર્વ થવાથી પ્રતિબાધ આપવાના અવસરે જે અ કહ્યો છે તે કથાદ્વારા જાણી શકાય એમ છે. તે કથા આ પ્રકારે છે:— માલકના વંશરિચય :
આ જાંબુદ્રીપ નામના દ્વીપના ભારતવર્ષમાં ધરાવાસ નામે નગર છે. તેમાં અનેક શત્રુઓની સુંદરીઓને વિધવા બનાવવાની દીક્ષા આપવામાં ગુરુસમાં વૈરસિદ્ધ નામે રાજા છે. તેના સમગ્ર અંત:પુરમાં મુખ્ય-પટરાણી સુરસુંદરી નામે દેવી છે. તેમને બધી કળાઓના સમુઢાયના પાણ્ડામી કાલક કુમાર નામે પુત્ર છે ( જુએ ચિત્ર ન. ૨૭-૨૭–૨૯-૫૬ તથા ૮૫).
કાલકની અશ્વક્રીડા અને કુતહુલ
તે કંઇ એક દિવસે અશ્વક્રીડા ( ઘેાડાની રમત } કરીને પાછે ફરતા હતા. (એવામાં ) આમ્રવન ઉદ્યાનમાં પાણીભર્યાં વાદળાંની ગંભીર અને મધુર ગ ના સાંભળતાં કૂતુહલથી તે જોવા માટે તેમાં પ્રવેશ્યા, ત્યારે અનેક મનુષ્યા અને સાધુજનાએ પરિવરલા ભગવાન ચુણુાકરસૂરિને જિનેશ્વરાએ ઉપદેશેલા ષના આધ માપતા જોયા. વંદન કરીને તેમની આગળ બેઠે, ( આચાર્ય ) ભગવાને પણું કુમારને ઉદ્દેશીને વિશેષપણે ધ દેશના આપવા માંડી (જીએ ચિત્ર ન. ૧-૨૧-૪૫-૫૦-૫૬ તથા ૮૪ ) તે આ પ્રકાર——
૧. નંદીસૂત્રની ટીકામાં ‘ગડિકા'નું લક્ષ્ય આ રીતે આપ્યું છે— વારીનાં પૂર્ણપરપર્વતિકિલો મધ્યમમાનો જિજા, તિક્ જાાિ-૫ધિારા પ્રગ્ન્યપદ્ધત્તિરિચર્થ: ' અર્થાત્ એકએક અર્વાધિકારને લખને રચાયેલા પ્રકારણનું નામ ‘ગઢિંકા’ છે, ૨. સૂત્રેાના અધ્યાય અથવા ઉદ્દેશકાના અર્થાધિકારસૂચક આદિને ખીજકની માફક એકત્ર કરીતે બનાવેલી માથાના સંગ્રહને ‘ગ્રણી’ કહે છે, આગમસૂત્રો પરની પંચાંગી—૧ નિયુક્તિ, રસમણી, ૩ ભાષ્ય, ૪ સ્ટે અને ૫ ટીકામાં સંગ્રહણીને પ સમાવેશ છે, પહેલાં પ્રત્યેક ભાગમસૂત્રા પર આ પ્રકારની સમણી બનેલી હતી પરંતુ આજે તેમાંની ઘણીખરી નષ્ટ થઈ ગઈ છે.
.
૩. મા ‘ પંચકલ્પસૂષ્ટિ 'ની કીક્ત ઉપા. શ્રીકલ્યાણુવિજ્યજી મહારાજશ્રીના ‘ખાર્યકાલક' નિબંધમાંથી ઉદ્ધૃત કરી છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
વણાકરસૂરિની ધર્મદેશના અને પ્રભાવિત થવું
છે જેમ ઘર્ષણ, છેદન, તાપ અને તાડન-આ ચાર પ્રકારે પરખાય છે તેમ વિદ્વાનો ધર્મને પણ શ્રત, શીલ, તપ, અને દયા-આ ચાર પ્રકારના ગુણેથી પારખે છે. વળી,
જવ અનાદિ કાળથી મૃત્યુ પામતો રહે છે અને પ્રવાહરૂપ ચાલ્યાં આવતાં અનાદિ કથિી તે જોડાયેલા છે. પાપથી તે ખી થાય છે ત્યારે ધર્મથી સુખ પામે છે. નિયમથી ધર્મ ત્રણ પ્રકાર છે-- ચારિત્રધર્મ, મૃતધર્મ અને તપ. આ ધર્મ કસ-ચકાસણ, છેદ-કાપણી અને તાપ-આ ત્રણ વડે સેનાની માફક શત થયેલ હોય ત્યારે જ ખરેખર બને છે. પ્રાણિવધ આદિ જે પાપઠાણાં છે, તેનું ધ્યાન અને અયિયનથી નિવારણ કરવાની જે વિધિ તે ધર્મની ચકાસણી” કહેવાય છે. બહારનાં અનુષ્ઠાનથી વ્રત અને નિયમો ઘસડાઈ ન જાય અને નિર્માતા સંભવે તે ધર્મની “કપાણ” કહેવાય છે. બંધ આદિને વશ થતા છવ વગેરે ભાવેનું ચિંતવન એ “તા૫” કહેવાય છે. આ પ્રકારે વડે પવિત્ર થયેલે ધર્મ જ ધર્મપણાનું નામ પામે છે. આ પ્રકારોથી જે ધર્મ નિર્મળ થયેલ નથી તે બીજામાં પણ સારો નીવડતો નથી. એવા (નિર્મળ નહિ થયેલા) પ્રકારના ધર્મનું ફળ નક્કી વિપરીત હોય છે. આવો ઉત્તમ પુરુષાર્થ આ રીતના નિયમો વિનાનો હોય ત્યારે તે બધાંય ક૯યાણકારી કામમાં નકામો બને છે; એમાં સંદેહ નથી. છે જે પ્રકાર વડે જેમાં આ ધર્મ ઠગાય નહિ તે જ ધર્મ ઠગનારો નથી. માટે કશળ દષ્ટિવાળા પંડિતાએ એની હમેશાં સારી રીતે પરીક્ષા કરવી.
આ પ્રકારે ગુરુનું વચન સાંભળીને કમારના કર્મોને માટે ભાર ગાળવા લાગ્યો. તેને ચારિત્રમાં ભાવ ઉપજે, તેથી તે આ પ્રકારે કહેવા લાગ્યું; “હે માયશસ્વી! તમે ખરેખરા ધર્મનું સ્વરૂપ કહેતાં હું મિખ્યત્વથી ઘેરાયે લાગું છું. હવે હું બેધ પામે છું, માટે મારે કરવા એગ્ય કામને આદેશ આપે.” કાલકની સંયમદીક્ષા, પટ્ટધર થઈને ઉજેની તરફ વિહાર
આથી ભગવાને તેને ભાવ જાણીને સાધુના ઉત્તમ ધર્મને આદેશ કર્યો. તેણે પણ તે આદેશ અંગીકાર કર્યા પછી તે રાની (પિતાની ) પાસે ગયો. માતા-પિતા આદિથી પોતાને મહાપ્રયત્ન પૂર્વક છોડાવીને અનેક રાજપુત્રોની સાથે પિતાનાં પાપ શમાવતો તે શ્રમણ થયો.
બે પ્રકારની શિક્ષાઓ લઈને જયારે તે ભાવુક ગીતાર્થ થયા ત્યારે ગુરુએ ગચ્છના અધિકારીપણાથી તેમને પોતાના પદે સ્થાપન કર્યા. પાંચસે સાધુઓના પરિવાર સાથે ભવ્ય રૂપ કમલવતની ઘટાઓને ઉપરેશતા-વિકાસ કરતા કરતા તે ઉજજૈની નગરીમાં આવ્યા. નગરની ઉત્તર દિશામાં આવેલી ઘા ઝીમાં તિને ચોય પવિત્ર ઠેકાણે એ મહાત્માએ વાસ કર્યો. તેમને ( આવેલા) નારીને લેકે ઉં કરવા નીકળ્યા. તેઓ સૂરિના ચરણે વાંદીને પવિત્ર ભૂમિ પીઠ ઉપર બેઠા. ત્યારે કાલકસૂરિએ દુઃખરૂપ વીચ બાકીની ધટાને બાળી નાખે તેવ, જિનેશ્વરે એ બેધે ધર્મ ગંભીર અવાજે કહેવા માંડશે. તે સાંભળીને આખી સભા ખૂબ વૈરાગ્ય પામી અને ગુરુનાં વખાણ કરતી તિપિતાના ઠેકાણે પહોંચી ગઈ. કાલકરિની બેન પ્રમાણે સરસ્વતી, તેનું અપહરણ:
આ રીતે ભવ્ય રૂપ કમળને પ્રફુલ્લિત કરવામાં પરાયણ (મહાત્મા)ના જ્યારે કેટલાયે દિવસે પસાર થઈ ગયા ત્યારે ભવિતવ્યતાના ગે ત્યાં શ્રમણુઓ-સાધ્વીએ આવી.
તેમની વચ્ચે એક (શ્રમણ ) જાણે પુસ્તકૅને સમૂહ હાથમાં રાખેલી સરસ્વતીની જેમ છતાં કુલીન (સરસ્વતી તેના પિતાને પરણી હતી તેથી તે કુલીન નથી), ગોરીના જેવી મહાતેજસ્વી હોવા છતાં સંસારમાં ઉદાસ (ગૌરી શિવને પરણેલી હોવાથી સંસારમાં લાગેલી છે), શારકાળની નદીની જેમ શોભતી રહેવા છતાં કર બહાથી જે વીંટાઈ નથી (નદીઓ, મગર આદિ ર શહેથી વીંટાયેલી હોય છે,
"Aho Shrutgyanam
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
He
કમળમાં રહેનારી લક્ષ્મી જેવી ઢાવા છતાં જે કામી નથી ( લક્ષ્મી વિષ્ણુને પરણવાથી કાર્મી છે), મજા મનુષ્યાને આનંદ આપનારી ચદ્રલેખાના જેવી હાવા છતાં જે વાંકી નથી ( ચંદ્રલેખા વાંકી ગણુાય છે ), છે વધુ શું કહેવું?-ગુરુ અને રૂપમાં સમગ્ર નારીએામાં મુખ્ય, સાધ્વીઓની અનેક ક્રિયાઓ કરવામાં મશગૂલ કાલકસૂરિની નાની બહેન સરસ્વતી નામે શ્રમણી હતી. તે શૌચ ભૂમિથી જેવી નીકળી તેવી જ અત્યંત આસક્ત એવા ઉજ્જૈની નગરીના સ્વામી ગઈભિલ રાજાએ તેને જોઇ
“ હું સુગુરુ ભાઇ ! હે પ્રચનના નાથ કાલક મુનિ ! આ અનાર્ય ( અન્યાયી) રાજા વડે હરાતા મારા ચારિત્ર્યધનનું રક્ષણ કરશું. ”—આ પ્રકારે બૂમ પાડતી અને અનિષ્ટ માનતી તેને ખળજખરીથી અંતઃપુરમાં નાખી, ( જુએ, ચિત્ર ન. ૪૪ તથા ૫૭) ગભિલને અનેક પ્રકારે સમજાવવાના પ્રયત્ન :
સૂરિએ તે જાણીને કહ્યું કે, “ મહારાજ ! મર્યાદામાં રહેલાઓએ ન્યાયેટનું પ્રયત્નથી રક્ષણુ કરવું ઘટે, ( નહિતર ) વેરવિખેર થયેલી મર્યાદાથી ન્યાયાના—નીતિના લાપ થાય છે. વળી—તપાવના તેા રાજાથી સુરક્ષિત ડાય છે. કેમકે, રાજાએની ભુજાએ!ની છાયામાં આશ્રમવાસીએ! આશરે લીધા પછી જ નિર્ભીય અનીને સુખે પાતાનાં ધમ કાર્યો કરે છે.—ચ્છાથી અને છેડી દે. પોતાના કુળમાં કલંક ન લગાડ, કહ્યું છે કે,
· જે કાઈ પારકી સ્ત્રીને બળજબરી કરે છે તે ( પેાતાના ) ચેત્રને સડાવે છે, ચારિત્રને ગંદું કરે છે, તેનું ચાઢાપણું હાર પામે છે, આખા જગતમાં અપજશને પડધેા પડે છે, અને તે કુળ ઉપર મેશના કૂચા ફેરવે છે.--તેથી મહારાજ ! શરીરમાંથી નીકળેલી પેશીઓની માફક આ વિપરીત છે. ” પરંતુ રાજા કામાતુરપણે વિપરીત મતિથી કાંઇ પણ માનતા નથી, કેમકે,
“ આંધળા માણુસ જમીન ઉપર સામે પડેલી દેખાતી વસ્તુને જોતેા નથી, પર ંતુ રાગમાં આંધળા અનેલે માનવી, મેલના ઢગલાવાળા સ્ત્રીઓના અવયવેામાં પણ ડોલરનાં ફૂલ, કમળ, પૂનમના ચંદ્ર, કળશ અને કાંતિભર્યા લતાનાં પાંદડાંઓના (તેમાં ) આરેાપ કરીને ક્રીડા કરે છે, તે છતી વસ્તુને છેડે છે અને જે નથી તેને જુએ છે. તેથી રાજન! આ તપસ્વિનીને છેાડ, અન્યાય ન કર. તું જો અન્યાય કરવા લાગે તેા બીજો કા ન્યાય હાઈ શકે ?” આ રીતે રાજાને કહેવા છતાં જ્યારે કે કઇ પણ માનતા નથી ત્યારે કાલકાચા ચતુબંધ સઘને શીખત્રીને મેક. તેણે જ્યારે સંધને પણ કેમે કરીને નકાર ભણ્યું ત્યારે ક્રોધના આવેશમાં આવેલા સૂરિએ આ રીતની ઘેાર પ્રતિજ્ઞા કરી—
કાલકસૂરિની પ્રતિજ્ઞા, અને અપવાદ માના આશ્રય :
“ જે મનુષ્યે સ ંઘના શત્રુએ છે, જે પ્રવચનના ઘાતકી છે, સંયમ ઉપર ઘા કરવામાં લાગેલા છે. અને જે તેની ઉપેક્ષા કરનારા છે, એવા ભ્રષ્ટ મર્યાદાવાળા આ ગભિલ્લુ રાખ્તને જો હું એકદમ રાયથી ઉખેડી ન નાખું તે તેની દશાને પામું ” આ રીતે કરવું જ ોઈએ, કેમકે આગમમાં કહ્યું છે કે,
“ આથી સામર્થ્ય હોવા છતાં આશાભ્રષ્ટ માનવીની ઉપેક્ષા ન કરવી. આપવી જ જોઈએ. વળી સાધુજના, ચૈત્યે અને ખાસ કરીને પ્રવચનના જે તેને બધા મળથી વારવા જોઇએ. આ રીતે પ્રતિજ્ઞા કર્યા પછી સૂરિ એવું ગબિલ રાન્ત મહાબલી અને પરાક્રમી છે, ગભી નામની મહાવિદ્યાથી તેને ઉખેડવા ોઇએ. ”
પ્રતિકૂળ માનવીને શિક્ષા શત્રુએ અને નિંદ્રાખાશ છે વિચારવા લાગ્યા કે, “ આ બળયે છે માટે ઉપાયથી
લામાં પ્રચાર :
આમ વિચાર કરીને પટથી ગાંડાના વેષ કરી ત્રણ રસ્તે, ચાર રસ્તે, ચૌટામાં અને રાજમાર્ગ માં
૧: સાધુ, સાધ્વી, માવા અને શ્રાવિકા મા ચાર પ્રકાર જેમાં હોય તે “ સધ' કહેવાય છે,
૧૦
"Aho Shrutgyanam"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ છેલતાં ભમવા લાગ્યા કે, જે બબિલ રાજા થાય છે તેથી શું છે તેનું અંતઃપુર ચંદ્રર હાય તે તેથી શું? જે તેને દેશ રમણીય હેય તે તેથી શું? જે તેની નગરી સારી રીતે વસેલી હોય તે તેથી ? જે તેનાં માનવીઓનાં સંદર વસ્ત્રો હોય તો તેથી શ? જે હે ભિક્ષા માટે ભમતો હાઉ તે તેથી શું? અને જો હું સૂના ઘરમાં સૂવે છે તે તેથી શું?” લોકેની સહાનુભૂતિઃ
આમ સૂરિને જોઈને નગરીના લેકે બાલવા લાગ્યા કે, “ખરેખર, બહેનના કામમાં રાજાએ કર્યું નથી. બધા ગુણેના ભંડાર કાલિકાચાર્ય સંઘાડે છેડીને નગરમાં ગાંડાની માફક ભટકે છે, એ ખરેખર દુ:ખદ છે. નગરીમાં ગોવાળે, બાળક અને સ્ત્રીઓ વગેરે લકથી પોતાના સ્વામી (રાજ)ના કળની અત્યંત નિંદા સાંભળ્યા પછી મંત્રીઓએ કહ્યું, “ માનવીઓના સ્વામી દેવ! આમ ન કર, આ તપસ્વિનીને છોડ. કેમકે આથી મોટી નિંદા થઇ રહી છેવળી, જે માહથી આંધળે બનેલો માનવી ગુણિજનેને અનર્થ કરે છે તે નક્કી પોતાના આત્માને જલસમુદ્રમાં નકામે ફેંકી દે છે. આ રીતના મંત્રીનાં વચન સાંભળીને રાજા રાષથી બોલવા લાગ્યા કે “ આ શિખામણ તમારા બાપાને જઈને આપજે. આ સાંભળીને મંત્રીઓ ઠંડા થઈ ગયા. તેમના મનમાં થયું કે, “દરિયાને સીમા ઓળંગતે કેણ રોકી શકે?” કાલસૂરિનું શકલ તરફ પ્રયાણુ, શકને કેરી લાવવા
સૂરિ તે (હકીક્ત) કયાંયથી પણ સાંભળીને નગરીથી નીકળી ગયા. અનિચ્છન્નપણે જતાં તેઓ શકકલ નામના દેશમાં ગયા. ત્યાં જે સામંત હોય છે તે “ સાડી' નામથી ઓળખાય છે. સામે તેને અધિપતિ જે બધા રાજાઓને મુકુટમણિ છે તે “સાહાનુસાહી” કહેવાય છે. તેથી કાલકસૂરિ તેમાંના (એક) સાહી પાસે રહ્યા. તેમણે મંત્ર અને તંત્ર વગેરેથી તેને ખૂશ કર્યો.
હવે કોઈ એક દિવસે તે સાહી રાજા સૂરિની સાથે વિવિધ પ્રકારના વિદવડે ભારે આનંદમાં ગરકાવ બની બેઠો હતો (જીએ ચિત્ર ન. ૨૮-૩૩-૪૬-૫૧-૫૩-૫૮-૬૨) ત્યારે પ્રતીહારે આવીને વિનતિ કરી કે, “ સ્વામી! સહાનસાહને દત બારણે 9 છે.” સાહએ કાં, “સીધ આવવા દે. ” એ વચન કહા પછી તે અંદર દાખલ થયે. આપેલા આસન ઉપર તે બેઠો. તે પછી તે ભેટ આપી. (જુઓ ચિત્ર નં. ૩૦ તથા ૫૩) તે જોઈને સાહીનું મુખ તાન વર્ષાકાળનાં વાદળાં જેવું અંધારિયું બની ગયા. તેથી સરિએ વિચાર્મ કે “ કેમ આ કાર્ય અપૂર્વ જણાય છે? કેમકે, સ્વામીને કપાપ્રસાદ આવેલો જોઈને તે જેમ મોર મેઘને જોઈ ભારે હર્ષમાં ડૂબી જાય તેમ સેવકે પશુ થાય. ત્યારે આ તો શ્યામ મુખવાળો થયો છે, તો કારણ પૂછું.”
એ પછી હતી સાહી પુરુષોએ બતાવેલા નટઘરમાં ગયો. તે પછી સૂરિએ પૂછયું કે, “સ્વામીને પ્રસાદ આવવા છતાં ઉદાસ કેમ દેખાઓ છે?” તેણે કહ્યું “ભગવાન પ્રસાદ નહિ પણ કેપ આવ્યો છે; કેમકે અમારે સ્વામી જેના ઉપર રોષે ભરાય છે, તેના કેરેલા નામવાળી છરી મોકલે છે. તેથી કોઈ પણ કારણે અમારા ઉપર રોષે ભરાઈને આ છરી મોકલી છે. આનાથી અમારે આત્મા-દેહ હણો એવી “ભારે શિક્ષા” છે. તેથી આ વચન માં–આજ્ઞામાં ત્રીજી વિચારણા કરવાની પણ નથી.” સૂરિએ કહ્યું, “તારા ઉપર કરે છે કે બીજા કોઈ ઉપર પશુ?” સાહીએ કહ્યું, “મને છોડીને બીજા પંચાણું રાજાઓ ઉપર પણ કેમકે આ છરી ઉપર છનુમો આંક છે.” સૂરિએ કહ્યું, “જે એમ જ હોય તો પોતાને નાશ ન કરતા.” તેણે કહ્યું, “સ્વામી ને રુઠશે તે કુળને નાશ કર્યા વિના છૂટશે નહિ, જ્યારે મારા મરણથી બાકીના કુળને નાશ નહિ થાય” સરિએ કહે, “જે એમ હોય તે પિતાને દૂત મોકલીને પંચા રાજાઓને કહેવડાવે, જેથી આપણે હિંદુકદેશમાં જઈએ.” ત્યારે તેણે ફતને પૂછયું કે, “ભદ્ર! જેના ઉપર કોષે
"Aho Shrutgyanam
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરાયા છે તે બીજા પંચાણું રાજાએ કોણ કોણ છે?” તેણે ૫ણું બધું નિવેદન કર્યું. તે પછી તને રન આપીને, તે બધાને એકેક કરીને પોતાના ઇંતે કયા કે, “મારી પાસે આવો. પિતાની જાતને નાશ ન કરે. હું બધી રીતે ભળીશ.” આથી પ્રાણેને દાબે છેડવાની બધી સામગ્રી સાથે તેની પાસે
, જલદીથી આવ્યા. તે આવેલાઓએ સૂરિને લઈને પૂછયું, “ભગવન્! હવે અમારે શું કરવું જોઈએ ?” સૂરિએ કહ્યું, “સૈન્ય અને વાહને સાથે તમે સિંધુ નદી ઊતરી હિંદુકદેશમાં જાઓ.” શકેનું સારઠમાં આગમનઃ
તે પછી જાણેલા માર્ગને પાર કરીને (તે) સોરઠ દેશમાં આવ્યા. આ સમયે વર્ષાકાળ આવે ત્યારે મા દુર્ગમ છે એમ જાણીને સોરઠ દેશને છભાગે વહેંચીને ત્યાં જ રહ્યા. શરતુનું વર્ણન
આ સમયે જેમાં મહારાજની માફક કમળ શોભે છે, ઘણા શેવાળ મોટા ઉત્સવકાળની જેમ ચપળ બન્યા છે, પહેલા વરસાદની જેમ સફેદ વાદળ શેા છે, મુનિપતિની માફક રાજહંસોથી વાતો અને માતેલા હાથી મુખ્ય પડખાને સારી રીતે વીંઝતું હોય તેમ શરદકાળ આપે છે. જેમાં સજજનેની કંચનવૃત્તિઓની માફક સ્વછ મટી નદીઓ છે, સારા કવિઓની જેમ નિર્મળ દિશાઓ છે. મોટા વેગીના શરીરની માફક નિર્મળ આકાશનું આંગણું છે, મુનિઓની જેમ મનહર સપ્તઋદનાં વૃક્ષે છે અને મોટા અપતિએ બનાવેલા દેવળની શ્રેણી જેમ અંદર તારાઓવાળી રાત્રિ છે. વળી,
જ્યાં હરેક પ્રકારનું ઘાસ ઉત્પન્ન થતાં પૃથ્વી અત્યંત શોભાયમાન થયેલી છે અને આનંદિત ગાયે ના સંસદાયમાં રહેલા ગર્વિષ્ટ સાંઢ ગર્જના કરી રહ્યા છે. રાત્રે જ્યાં અમૃતના પૂર સરખાં ચંદ્રમાનાં રિનો સસરા અશ્વીના સપાટીને અધિક ભીનું બનાવી રહ્યાં છે. શાલવન અને રાક્ષસના વનમાંથી નીકળેલા ગ્રામીણ મનુષ્યોથી ગવાતાં રસાળ ગીતો વડે જ્યાં રસ્તાઓ જ જાણે અવાજ કરે છે, ત્યાં પશ્ચિક (સાંભળવા) રોકાઈ જાય છે. આ પ્રકારે અત્યંત આનંદકારક શરદઋતુ આવતાં ભવ્ય પુરુષના ચિત્તનું સ્વરૂપ જાણે સાધતો હોય તેમ માત્ર ચક્રવાક જ નિસ્તેજ ( જણાય) છે. ઉજેની ઉપર શકેની ચડાઈ:
આ પ્રકારે શરદઋતુની શોભા જોઈને પિતાની ધારણું સિદ્ધ થવાની કામનાવાળા કાલકસૂરિએ તેમને (શકોને) કા, “અરે! તમે નિરુધમી કેમ બેઠા છે?તેમણે કહ્યું, “આજ્ઞા કરી કે, હવે અમે શુંકરીએ ?” રિએ કહ્યું, “ઉજજૈનીને કબજે કરે, જેથી તેની સાથે જોડાયેલે માટે માનવ દેશ મેળવતાં તમારે ત્યાં નિવહ-ગુજરાન થાય.” તેઓએ કહ્યું, “એમ જ કરીએ, પરંતુ અમારી પાસે ભાતું નથી, કેમકે આ દેશમાં તે અમારા જન પૂરતું જ (મળતું) હતું.” ત્યારે સૂરિએ યંગસૂર્ણની લૂંટ માત્ર નાખવાથી આખે કુંભારવાડો-ઇંટવાડા સેનાને બનાવી દીધા. (જુઓ ચિત્ર નં. ૪૭-૫૨ તથ ભાત હાથ કરો.” ત્યારે તેઓ તેના ભાગ પાડીને બધી સામગ્રી સાથે ઉજજેની તરફ ચાહયા. દરમિયાન જે કઈ લાટ દેશના રાજાઓ વગેરે સાથે થય તે બધા ઉજૈની દેશના મામાડામાં આવી પહોંચ્યા. આથી ગભિલલ શત્રુ સન્યને આવતું સાંભળીને મોટી સંન્યસામગ્રી સાથે નીકળ્યો અને સીમાડે આવી પહોંચે. પછી બંને બળવાન સિન્યના યુદ્ધને આરંભ થા. (જુઓ ચિત્ર નં. ૬૦) યુનું વર્ણન:
તાણ શરના અગ્રભાગવાળાં બાણ, વાવલ્લી, સર્વ પ્રકારની લાકડીઓ જેમાં પડી–અથડાઈ રહી • વાવલ, ચા, પદિર, કંગ વગેરે તે સમયે વપરાતાં એક પ્રકારનાં શો.
"Aho Shrutgyanam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
છે, જે ચક્ર, ટ્ટિસ, મુગર અને ખાણે! ફૂંકાતાં ભયંકર છે, જેમાં તરવાર, કુહાડી, ભાલા, અને કુગીના સમૂહમાંથી અગ્નિના તણખામે ફૂટી રહ્યા છે; નામના પાકારથી શબ્દાયમાન અને ધૂળ વડે સૂર્યનાં કિરણેાના ફેલાવા પણ જેમાં ઢંકાઈ ગયા છે આવા પ્રકારના યુદ્ધસંચાર થતાં, વાયુના આઘાતથી વાદળાંના સમુદાયની પેઠે ગઈ બિલ રાજાનું સૈન્ય પળવારમાં નાઠું. તે નાસતા સૈન્યને જોઈને રાજા નગરીમાં પાછ ફ્રેંચ અને અંદર પેઠા પછી પેાતાના સૈન્ય વડે ઘેરા ઘાલી બેઠા. બીજા પણ હીલચાલ વિના ઘેરા ઘાલીને નગરી (ના ગઢ) ઉપર ચડીને બેઠા. (તે) હંમેશાં સામને કર્યો કરે છે.
ગદ લીવિદ્યાનુ સ્વરૂપ, સાધના અને પ્રતીકાર
*
બીજે દિવસે જયારે સામનેા કરવા માટે ( શકે ) ચાલ્યા ત્યારે ગઢને સૂના જોયે, ત્યારે તેઓએ સૂરિને પૂછ્યું, “ ભગવન્ ! આજે ગઢ સૂના કેમ જોવાય છે ? ” ત્યારે સૂરિએ સાંભળીને કહ્યું કે, આજ (કૃષ્ણ પક્ષની) આઠમ છે. ત્યાં ગઈ ભિન્ન ઉપવાસ કરીને ગઈ ભી મહાવિદ્યાને સાધે છે, ત્યાંથી કાંઈ પણ અટારીએ રહેલી ગદ ભીની ખબર કાઢો.” તપાસ કરતાં તે જોવાઈ અને સૂરિને પણ બતાવી.
સૂરિએ કહ્યું કે, “ મા ગલી જ્યારે ગઈ બિલ્લ ( સાધના) પૂરી કરે ત્યારે બહુ મેટેડ અવાજ કરશે. તે શબ્દ શત્રુસન્થનાં જે કાઈ એપગાં, ચાપગાં પ્રાણીઓ સાંભળશે તે બધાં માંએથી લાહી વમશે. અને નિશ્ચયે ભૂમિ ઉપર પડી જશે. તેથી બધાં એપમાં, ચેપમાં પ્રાણીઓને લઈને બે ગાઉ જેટલી દૂર જગા ઉપર જાઓ અને મારી પાસે એકસે ને આઠ શબ્દવેધી ચેદ્ધાઓને મૂકા.” તેમણે તે પ્રમાણે બધુ કર્યું, સૂરિએ તે શબ્દવેધી સુલટાને કહ્યું, “ જયારે આ ગભી શબ્દ કરવા માટે મુખ ખેાલે ત્યારે શબ્દ કરવા પહેલાંજ તેનુ માં માળેથી તમે ભરી દેજો. શબ્દ કાઢયા પછી તો તમે પણ તેને ઘા કરવાને સમ નથી, તેથી આળસ વિના કાન સુધી ખાણા ખેંચીને ઊભા રહે.” તેઓએ પણ એ રીતે બધું કર્યું .. પછી કાન સુધી ખેંચેલા ધનુષ્યામાંધી ફેકેલાં શાથી ભરેલાં માંએ તે (ગઈ ભી) વાંકી અને પીડાયેલી થતાં શબ્દ કાઢવાને શક્તિમાન થઈ શકી નહીં. હુણાયેલી શક્તિવાળી થયા પછી વિદ્યા તે જ સાધક (ગભિલ્લ)ના ઉપર સૂત્ર, વિઠ્ઠા અને લાત દઇને જલદીથી ચાલી ગઇ. (જીએ ચિત્ર ન. ૧૯૪૮-૫૪-૧૧-૬૭ તથા ૮૬)
ગભિલ્લુની શરણાગતિ સૂરિનુ
ધન
ત્યારે સૂરિએ કહ્યું કે, “ હુવે પકડા. એનું બળ એટલું જ છે.” ત્યારે તે ગઢ તેડીને ઉજજૈનોમાં દાખલ થયા. ગભિલ જીવતા પકડાયા. તેને બાંધીને સૂરિના ચરણેામાં સાંપ્યા. (જીએ ચિત્ર ન', ૩-૪૩૧ તથા ૬૧) ત્યારે સૂરિએ કહ્યું, “ રે પાપિષ્ટ, દુષ્ટ, નિર્લજજ 1 અજ્ઞાન કાર્ય કરવામાં ઉદ્યમશીલ, મહારાજ્યથી ભ્રષ્ટ ! જે નહિ ઇચ્છતી મ્રાવીના (ચારિત્ર્યને!) તે વિનાશ કર્યો અને સંઘનું પપુ તે માન્યું નહિ તેથી અમારે આમ કરવું પડયું'. મેટા માથી આંધળી બુદ્ધિ વડે સાધ્વીનું શીટ જે માયુસ ભંગ કરે છે તે મનુષ્ય જિનેશ્વરાના ધર્મ માં એધિલાભના મૂળમાં જ આગ લગાડે છે. એધિલાભ નાશ થતાં ખરેખર, તું પણ આ અન ંત દુઃખોથી ભરેલા સંસારમાં ભોશ. વળી, અહીં આ જન્મમાં જ અંધન, તાડન, અપમાન વગેરેથી ઉપજાવેલાં વિવિધ પ્રકારનાં દુ:ખે જે તું પામ્યા છે, તે સંઘના અપમાન સ્વરૂપ ઝાડનું આ ફૂલ-ફળ છે. નારકી, તિય “ચ,કુમનુષ્ય અને કુદેવતિમાં જવાનું સંકટ (તારે માથે) આવી પડયું છે. જેથી તે અન ંત ભવમાં ભમીશ અને તેનું ફળ પણ કડવું જ આવશે. જે મનુષ્ય સંઘનુ અપમાન કરે છે અને માત-મદી લેપાયેલા થાડું પણ પાપ કરે છે તે આ ભય કર દુ:ખરૂપ મહાસાગરમાં પેાતાના આત્માને ઓળે-ડુબાડે છે, શ્રીસ ંધની આશાતનાથી જીવા જે દુઃખ પામે છે તે કહેવાને જે કાઈ શક્તિમાન હાય તે। તે જિનેશ્વર ભગવાન જ છે. જેણે મહાન પાપ કર્યુ છે અને જેણે સંઘને પણ ગણકાર્યા નથી તેની સાથે . જો કે અમારે વાર્તાલાપ કરવા એ ચામ્ય નથી, છતાં બહુ પાપભારથી દબાયેલે અને દુઃખરૂપ ભય કર જ્વાળામાં
"Aho Shrutgyanam"
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 17
Plate VI
Aho Shrutgyanas
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફા
સાયેલે તને જોઈને હું કરુણાથી કહું છું કે, ( માત્મ )નિંદા અને ગહપૂર્વક આલેાચના કરોને પ્રાયશ્ચિત કર અને દુષ્કર એવાં તપ અને ચારિત્રમાં લાગી જઇ, આજે પશુ દુ:ખ-દરયાને જેથી તરી જા.” આ રીતે કરુણાથી સૂરિએ કર્યું. તે સાંભળીને અત્યંત કઠોર કર્મ વાળા તે ગભિત ચિત્તમાં અત્યંત દુભાયા.
દુભાયેલું ચિત્ત જોઇને કાલકસૂરિએ પછી કહ્યું, “તને એક્વાર છેડી દેવાય છે. હવે તું હૃદપાર તુ.” સૂરિનાં તે વચન સાંભળીને તે (શક) શાઓએ દેશમાંથી ( તેને ) નસાડી મૂકયા અને દુ:ખી થઈ ભમવા લાગ્યું. અનવરની પેઠે ભમીને ભયંકર એવા ચાર ગતિરૂપ સૌંસાર-સાગરમાં તેના ક-વિપાકના રાષે અનતકાળ સુધી ભમશે.
ઉજ્જૈનીમાં શકાની સ્થાપના, વિક્રમાદિત્ય :
પછી સૂરિની પ`પાસના-સેવાચાકરી કરનાર સાહીને રાજાધિરાજ બનાવી સ્થાપીને ( તેઓ ) રાજસુખ લાગવવા લાગ્યા. જેમ શકકૂળથી માવ્યા તેથી તે શક રાજભેના આ વશ ઉપજ્યેા. સૂશ્તિા ચરણકમલમાં ભમરાઓની માફક શાસનની ઉન્નતિ કરવામાં તત્પર એવા તેમનેા સમય સુખે વીતવા લાગ્યા (જીએ ચિત્ર ન. ૩ર ).
કાલાંતરમાં તે શાને વશ ઊખેડી નાખી વિક્રમાદિત્ય નામે માલવાના રાજા થયા. પૃથ્વીમાં એકમાત્ર તે વીરે પરાક્રમથી ઘણા રાજાઓને વશ કર્યો. માથ કારી ચરિત્ર અને આચરણથી પ્રતિ મોટા આડંબર પણ પ્રાપ્ત કર્યા. પોતાની સત્તાયી યક્ષરાજનું ભારાયન કરતાં તેણે ત્રણ વરદાન મેળવ્યાં, જેથી શત્રુ કે મિત્ર ગણ્યા વિના ( સૌને) દાન આપ્યું. લાકોને ખૂબ ધન વહેંચી, ઋણુ દેવામાંથી છેડાવીને જેથે પેાતાના સ'વત્સર જગતમાં પ્રવર્તો, તેના પણ વશ ઊખેડી નાખી ફરીથી ઉજ્જૈની નગરીમાં શક રાજા થયા, જેથે પેાતાના ચરણુક્રમલમાં સામતાને નમાવ્યા. વિક્રમ સવત્સરથી ૧૩૫ વર્ષ વીત્યું, જેણે એ સવત્સર ખડલીને પેાતાના સંવત્સર સ્થાપ્યા. થકકાળને ાણવા માટે આ પ્રાસંગિક કહ્યુ છે,
હવે મૂળ કથાને લગતી હકીકત કહેવાય છે. પછી કાલકસૂરિએ બહેનને ફરીથી સંયમમાં સ્થાપી. માલેાચના અને પ્રતિક્રામા પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને સૂરિ પાતાના ત્રણ ચલાવવા–સંભાળવા લાગ્યા.
~~~ ગઢના છ
અને બીજાને સામતપ શકે। કહેવાયા, એ રીતે લીલા કરતા અને જિન
-
કાલસૂરિનું શરુચ તરફ પ્રયાણુ
અહીથી (દક્ષિજી તરફ ) ભરુચ્છ ( ભરુચ ) નામે નગર છે. ત્યાં કાલકસૂરિના ભાણેજો ખમિત્ર અને ભાનુમિત્ર નામના ભાઇઓ અનુક્રમે રાજા અને યુવરાજ છે. તેમને ભાનુશ્રી નામે મહેન છે. તેને અલભાનુ નામે પુત્ર છે.
તે બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર સૂરિને ખીજા દેશથી આવેલા સાંભળીને મતિસાગર નામના પેાતાના પુરહિતને ઉજ્જૈની માચે. તેણે ત્યાં જઇને શક રાજા પાસે મહાપ્રયત્ને રજા લેવડાવી સુરિને વાંદીને વિનતિ કરી કે,
૧. માત્તાપ.
૨ નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતા આ ચાર ગતિ કહેવાય છે,
ૐ પ્રાયશ્ચિત્ત—પશ્ચાત્તાપ કરવાની એક વિધિ.
૧
“ ભગવન્ ! તમારા ચરણુકમળમાં કપાળ, હાથ અને ઢીંચણુને જમીન ઉપર નમાવી ( પંચાંગી નમસ્કાર વડે) ભક્તિભારથી રંગાયેલા ખમિત્ર અને ભાનુમિત્ર લઇન કરે છે. હસ્તકમળના સંપુટની કળીને મુકુટમાં મૂકીને ( મસ્તકે હાથ જોડીને) વીનવે છે. કે—“ તમારા વિહ્વરૂપ સૂર્યનાં પ્રખર કિરણાના વિસ્તારથી અમારાં શરીર ખૂબ જલદી સંતાપ્યાં છે-તેથી હું સ્વામી ! તમારા દર્શનરૂપ મેઘમાં નીપજેલી
"Aho Shrutgyanam"
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
દેશનાધારા વઢાવા. હું કરુન્નુાસમુદ્ર ! વધુ શું કહીએ? અમારા ઉપર કસું કરીને પાપનો નાશ કરનાર આપનાં ચરણુકમળ વંદા ”
આથી કાલકસૂરિ શક રાજઓને હકીકત સમજાવી ભગ ગયા. મેટા આડંબર સાથે પ્રવેશ કાન્યા. અલમિત્ર, ભાનુમિત્ર, ભાનુશ્રી અને બલભાનુએ ભાવપૂર્વક વંદન કર્યા. ભગવાને સસ્પેંસાર ઉપર વૈશ્ય ઉપજાવનારી ધર્મદેશના આપવા માંડી.
કાલકસૂરિની ધર્મદેશના: બલભાનુના સ`સારત્યાગ :
સંસાર અનાજના ફાતરાના ઢગલા જેવા અસાર છે. લક્ષ્મી વીજળીના જેવી ચંચળ છે, યોવન નિષ્પ્રભ રીતે જનારાને ઓળંગવા સરખું છે. દ્વેગ અને ઉપસેગ ભયંકર દુ:ખને આપનારા રાગી છે. પન મનુષ્યના શરીરના દુ:ખનું કારણ છે. ઇષ્ટનાના મેળાપ (પરિણામે) મેટાÀકના અતિરેક જેવા છે, આયુષ્યનાં દળિયાં હમેશાં સડવાના સ્વભાવવાળાં છે; આવી સ્થિતિ હાવાથી હું ભવ્ય પુરુષા ! કુળ વગેરેથી યુક્ત આ મનુષ્યપણુ પામીને પ્રમાદને જેર કરવેા જોઈએ. તીક પ્રકારના સોંગ તજવા જોઇએ. દૈવાધિદેવાને વાંદવા જોઈએ. મોટા ગુરુઓના ચરણુ સેવવા જોઈએ. સુપાત્રને દાન દેવુ જોઈ એ. નિયાણ કરવું ન જોઇ એ. પંચ નમસ્કાર મંત્ર ( પરમેષ્ઠીનો નવકાર) ગણવા જોઇએ. જિનેશ્વરના મંદિરમાં પૂજા અને આદરભાવ રાખવા ોઇએ. બાર ભાવનાએ ભાવવી જોઇએ. પ્રવચનને, તેના ઉપર ામણુ થતાં ખચાવવુ જોઇએ. સારા ગુરુ આગળ પેાતાના દુશ્ચરિત્રની આલેચના કરવી જોઇએ. બધા પ્રાણી સાથે ખામણા-ક્ષમાપના કરવી જોઈએ. પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું જોઈએ. ચિત્તને અર્જુભ મનાવવુંન જેએ. શક્તિ અનુસાર તપ અને ચારિત્ર્યનું અનુષ્ઠાન કરવુ જોઇએ. વશ ન થાય એવી ઈંદ્રિચાનું દમન કરવુ જોઈએ. શુભ ધ્યાન ધરવું જોઈએ; જેથી સસારની પરપરાના ઉચ્છેદ થાય. વધુ શું કહીએ ?–મા પ્રકારે આચરણુ કરતાં તમને જલદીથી માફ મળશે ( નુ ચિત્ર ન. ૧૭-૨૫-૪૧ ).
આ રીતે સૂરિનાં વચન સાંભળીને જેને આખા શરીરે શમાંચ થયાં છે અને ચારિત્ર્ય રીક્ષા લેવાના ભાવે! ઉત્ત્પન્ન થયા છે તે અલશાનુ કુમારે હસ્તકમળને માથે લગાડી આ પ્રકાર કહેવા માંડયું, “ હે નાથ! મારા જેવા દુ:ખીને સંસારરૂપ જેલખાનામાંથી ઉગારે.. હે નાથ ! સૌંસારના ભયથી ડરેલા મને, ઉત્તમ મનુષ્યાએ આદરેલી જિનેશ્વર ભગવાનની આ દીક્ષા આપેા. જે હુ ચેાગ્ય હાઉ તા વિલંબ ન કરી.” આ પ્રકારે કુમારનો નિશ્ચય જાણીને સૂરિએ તે જ ક્ષણે સ્વજનોને પૂછીને વિધિપૂર્વક તેને દીક્ષા આપી.
રાજા વગેરે અમલદાk ( અને નાગિરકા)ની સભા પણ સૂરને વાંદીને પોતાના ઠેકાણે ગઈ. અને મુનિએ પણ પેાતાનાં શુભ ધર્મનાં કાર્ય કરવામાં મશગૂલ અની ગયા. આ પ્રકાર હંમેશાં માચાના ચરણકમળાને નમતા અને ખૂબ ભક્તિભાવવાળા થયેલા રાજાને જોઇને સમગ્ર નગરના મનુષ્યા જનમ માં અધિક ભાવવાળા થયા. આ કહેવત સાચી છે કે, ‘જેવા શબ્દ તેવી પ્રજા થાય છે.'
રાજપુરહિતની કપટજાળ :
આ પ્રકારે નગરની પ્રવૃત્તિ ોધને અત્યંત દુભાયેલા ચિત્તે રાજપુરાહિતાની આગળ અને સૂરિની સમક્ષ કહ્યુ` કે, “ દેવ ! ત્રણે પ્રકારની અશુચિથ્યમાં ખદબદેલા આ પાખડીએએ શું કરવા માંડયું છે ?” આ રીતે ખેલતા તેને સૂરિએ અનેક પ્રશ્નોથી જ્યારે નિરુત્તર કરી દીધા ત્યારે કટપણે અનુકૂળ વચનાથી રાજાને વિપરીત ( આચાર્ય ની વિરુદ્ધ ) કરવા ( મનને ભમાવવા ) વાગ્યે. જેમકે—
“ ( સૂરિ) મહાતપસ્વી છે, સ`પૂર્ણ ગુણાના આશ્રયસ્થાન જેવા છે, માટા સત્ત્વશાળી છે, ૧, મથાની માયાથી ભગવાનની ભક્તિ કરવી, કે કાઇ વસ્તુનો ત્યાગ કરવો તે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવતાઓ, અસુર અને મનુષ્યોથી પૂજાયેલા છે અને ત્રણે જગતમાં ગૌરવશાળી છે. તેથી હે દેવ! . માગે આ (સૂરિ) જાય તે મા તમારે જવું ચોગ્ય નથી, જેથી તેમના માર્ગને ઉલંધન કરવા જેવું થાય. ગુરુના ચરણેને એગવાથી મટી આશાતના થાય છે, જે માટી દુર્ગતિનું કારણ છે, માટે છે સ્વામિન્ ! એમને વિસર્જન કરો.”
આથી ભમાયેલા ચિત્તવાળા રાજાએ કહ્યું, “તમારું કહેવું સારું છે પણ કેવી રીતે એમને વિસર્જન કરવા?” આથી પુરોહિતે કહ્યું, “દેવ! આખા નગરમાં અષણા કરે. તેમ કરતાં ભાત-પાણી અસુઝતાં (લેવાને અયોગ્ય) થશે, (અને તેથી) પોતાની મેળે જ તેઓ વિહાર કરશે. તે પછી રાજાએ કહ્યું, છે એમ કરો.” આથી પરેશહિત આખા નગરમાં પ્રરૂપણ કરી કે, “ આવા આધાકર્મના૧ પ્રકાર વડે દીધેલું દાન મહાફળવાળું હોય છે.” તેથી કે તેમ કરવા લાગ્યા. આ રીત કદી ન થયેલી જોઈને સાધુઓએ ગુરુને કહ્યું. તેઓ પણ રાજાના અભિપ્રાયની હકીકત સમજી જઈ ૫જૂસણું કર્યા વિના જ મહારાષ્ટ્ર દેશના અલંકારસમાં પ્રતિષ્ઠાન-પૈઠણ નામના નગરમાં ગયા.
– ઘટના ત્રીજી – કાલકસૂરિનું પઠણ તરફ પ્રયાણ
ત્યાં (પઠણમાં). સૂરિએ (સંરશે મેકલી) જણાવ્યું કે, “જ્યાં સુધી અમે ન આવીએ ત્યાં સુધી ૫જસ ન કરશે.” વળી, ત્યાં જે સાતવાહન રાજા છે તે પરમ શ્રાવક છે (જીએ ચિત્ર નં. ૨૨ ), તે પણ સૂરિને આવતા સાંભળીને જેમ માર મેઘ આવવાના સમયે ઉત્કંઠિત થાય છે તેમ હર્ષભેર થયે. કેમે કરીને ત્યાં સૂરિ આવ્યા. તેથી સાતવાહન રાજાએ સૂરિને આવેલા જાણીને તે પોતાના પરિવાર અને ચતુર્વિધ સંઘની સાથે સામે ગયે અને સૂરિને ભાવપૂર્વક વંદન કર્યું (જુઓ ચિત્ર નં. ૨-૩૪). કાલકસૂરિની સ્તુતિ
હે ભવ્યરૂપ કમળને વિકસાવનાર, મોહરૂપ મેટા અંધકારના સમૂહભાર માટે સૂર્ય સરખા, સન્મત્ત દષ્ટ વાદીઓ રૂપ હાથીઓને કચડી નાખતા બલિષ્ઠ સિંહસમાં, નમન કરતા મનુષ્યના સ્વામીના મસ્તક ઉપર રહેલા મુકુટના મણિએનાં કિરણોથી જેના ચરણ રંગાયેલા છે, જિનશાસનની ઉન્નતિ કરવામાં તત્પર, કલિકાલના કલંક રૂપ મેલને ધોવા માટે પાણીસામાં, સમયને અનુરૂપ ફરતા સુતસમુદ્રને પાર પામેલા. ગર્લભર્યો ચાલતા મોટા કામદેવરૂપ સાપને નાશ કરવામાં કુહાડીસા-આ પ્રકારે સંપૂર્ણ ગણાના સ્થાનક, કરુણુવાળા, પરમ ચારિત્રશીલ, યુદ્ધ ન કરનાર, પ્રભાતે નામ લેવા મનુષ્યમાં શ્રેષ્ઠ એવા હે મુનિશ્રેષ્ઠ! તમને નમસ્કાર થાઓ. કાલસૂરિને “ધર્મલાભ આશીર્વાદઃ
આ રીતે ( સ્તુતિ કરીને) નમન કરતા રાજાને સૂરિએ “ધર્મલાભ” (આશીર્વાદ) આપે. (આ ધર્મલાભ કે છે તે જણાવે છે)કલિકાળના ખૂબ કાળા મેલને ધોવામાં પાણીને છેક જે, સમગ્ર દુઃખરૂપ કુળપવતે ભેદવામાં
ન બલિષ્ઠ વજ સમાન, ચિંતામણિ, કલમ, કામઘટ અને કામધેનુના મેટા માહાભ્યને જિતનાર, સંસારસમુદ્રને પાર કરાવનાર નોકા સમાન, સ્વર્ગ અને અપવર્ગ માટે દુર્ગમ નરક-કેદના આગળાને તોડવામાં મુગલ સમાન, ગણધરોએ ઉપદેશેલો આ “ધર્મલાભ” હે નરેન્દ્ર! તમને થાઓ.
૧. સાધુઓના નિમિત્તે પકાવેલું ભોજન, જે માટે નિષિદ્ધ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
પન્નૂસણા તિથિનિણૅય
આ પ્રકારે મોટા ખાડંબર સાથે સૂરિ નગરમાં પ્રવેશ્યા. બધાં ચૈત્યાને વંદન કર્યું. સાધુઓને ચેગ્ય નિર્દોષ ઘરમાં વાસ કરાખ્યા. તે પછી હમેશાં શ્રીશ્રમણસ ઘઉં ખૂબ પૂજાતા, સાતવાહન રાતથી આદર પામેલા, વિદ્વાનવથી સેવાતા અને બધા લેાકાથી દાતા સબ્યારૂપ કમલેશને વિકસાવનારના ( એવા તે સૂરિના) ૫જૂસણાના સમય ક્રમે કરીને આપે.
તે મહારાષ્ટ્ર દેશમાં ભાદરવા સુદિ પાંચમ ઇંદ્રયાત્રા થાય છે. તેથી રાજાશ્મે સૂરિને વિનતિ કરી કે, “હું ભગવન્ ! પજૂસણાના દિવસે વૈાિનુવૃત્તિથી ઈંદ્ર ( મહાત્સવ) મનાવવા પડશે. એ કારણે વ્યાકુળતા થતાં ચૈત્યપૂજા અને અભિષેક કરવામાં હું પહેાંચી શકીશ નહિ. તેથી કૃપા કરીને છઠના દિવસે પજૂસણુ કરશે.” તે પછી સૂરિ ભગવંતે કહ્યુ, “ અમારા ગુરુએ પણ કહ્યું છે કે, “જો મેરુનું શિખર ચાલવા માંડે અને સૂર્ય ત્રીજી દિશામાં ઊગે તાપણુ પાંચમની રાતથી પજૂસણુા આળંગી શકાતાં નથી. માગમમાં પશુ કહ્યુ છે કે,
“ જેમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વર્ષાના એક માસ અને વીશ રાત્રિ પસાર થતાં વર્ષોવાસમાં પસણા કરે છે. તે પ્રમાણે ગણધરો કરે છે. જેમ ગધરા કરે છે તેમ ગણધરના શિષ્યા કરે છે. જેમ ગણધરના શિષ્યે કરે છે તેમ અમારા ગુરુએ કરે છે. જેમ અમારા ગુરુએ કરે છે તેમ અમે વર્ષોંવાસમાં પન્નૂસણા કરીએ છીએ. તે રાત આળંગવી જોઈએ નહિ.”
રાજાએ કહ્યુ, “ ને એમ હોય તેા ચાયના દિવસે કરો.” સૂરિએ કર્યું, “ એમ થાએ. એમાં દાષ નથી. કેમકે માગમમાં પણ કહ્યુ છે કે, માગળ પણ પસણા કરી શકાય છે.”
આથી હું વશ વિકવર આંખવાળા રાજીએ કહ્યું, “ ભગવન્! અમારા ઉપર માટી પ્રસાદ-ઉપકાર થયા છે. મારા અંતઃપુરની એને પર્વના ઉપવાસના પારણે સાધુઓને ઉત્તરપારણું થશે.” તે પછી ઘેર જઈને અંત:પુરની અને દેશ કર્યો કે, “તમારે અમાવાસ્યાએ ઉપવાસ થશે અને ( તમારા ) પારણાના દિવસે સાધુઓને ઉત્તરપારણું થશે. તેથી પ્રથમની માફક જ સાધુએને વહેાાવો, આગમમાં કહ્યું છે કે,
<<
‘હસતા, ગ્લાન, ભાગમમાં મશગૂલ અને લેાચ કરેલાઓને ઉત્તરપાર કરાવતાં મહુકળ થાય છે.
tr
પશૂસણામાં અઠ્ઠમ કરવાને હાવાથી પડવેના દિવસે ઉત્તરપારણું થશે.” તે મને તે દિવસે લેાકાએ પણ સાધુઓની એ પ્રમાણે પૂજા કરવાના આરંભ કર્યો. તે દિવસથી મહારાષ્ટ્ર દેશમાં શ્રમણુપૂજાલય ’ નામના તહેવાર ચાલુ થર્ચે. એ કારણથી કાલિકાચાર્યે પણ ચાથના દિવસે પન્નૂસણા શરૂ કર્યાં અને સમસ્ત સથે તેને વધાવી લીધાં. × કહ્યું છે દૈવ
કાલિકાચાર્ય સાલિવાહન રાજાને ઉદ્દેશીને ચૈત્ય, યતિ અને સાધુએની પૂજા માટે કરાવેલી ચાથ શરૂ કરી. × તેને ખાશ્રયીને ૫ીં (પાક્ષિક પ્રતિક્રમણુ વગેરે) પણ ચૌદશના દિવસે થઇ, અન્યથા ગમમાં કહ્યા મુજબ તે પૂર્ણ માએ જ થતી.
૧ અર્થાત્ અષાઢ સુદિ પૂનમથી ભાદરવાની પાંચમ સુધીના એક મહિના તે વીશ દિવસ પસાર થતાં.
૨ હાથે જ માથાના વાળ ચૂંટી કાઢવા તે.
× આ ચિહ્નમાં નિર્દિષ્ટ પાડે C D પુસ્તકમાં છે.
મૈં ભાવા પ્રકારના ચિહ્નમાં નિર્દેશી પાઠ CD પુસ્તક્રમાં નથી, ( AB પુસ્તકમાં છે). અહીં પૂર્ણિમાએ પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક પત્રમાં નિયત થયેલા ધમ કરણી કરવી જેએ. એવા ખીજા ના મઢ પ્રાયઃ આવા પાઠનું કારણ જશુાય છે. વળી મા પાઠ ઉપર આચાયૅ હીરવિજયસૂરિએ નીચે પ્રમાણેનું ટિપ્પણ કર્યું" છે, એમ B પ્રતિના લેખકે
"Aho Shrutgyanam"
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
– ઘટના થી – અવિનીત શિરોને પ્રાધાને ઉપાય
આવા પ્રકારના ગુવાળા કાલસૂરિ વિહાર કરતા હતા. એક સમયે કર્મનો ઉદય થતાં (તેમના ) શિષ્ય દુર્વિનીત થયા. સૂરિએ ધારું કહેવા છતાં તેઓ માનતા નથી. ત્યારે ફરીથી તેમને આ રીતે કી“ મહાનભાવે ઉત્તમ કળમાં ઉપજેલા મહાપુરુષે આ નિષ્કલંક સાધુપણું, ઇંદ્ર અને બીજાઓને પણ હલબ છે. હે વત્સ! આ રીતે અવિનીતપણે ગુરુની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરીને આ કર તપ અને ચારિત્ર્યને નકામું ન કરે. કેમકે આગળ કહ્યું છે કે,
“છઠ (બે દિવસના ઉપવાસ , અમ (ત્રણ દિવસના ઉપવાસ), દશમ ( ચાર દિવસના ઉપવાસ) બાર (પાંચ દિવસના ઉપવાસ) અધે માસ (પંદર દિવસના ઉપવાસ) કે માસખમણ (એક મહિનાના ઉપવાસ) કરવા છતાં એ ગુરુનું વચન ન માને તે અનંત સંસારીપણું મળે છે. ગુરુની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી જેમ કલવાલક સાધુ અરણમાં કઇપૂર્વક તપ કરવા છતાં નરકે ગયે. જેમ દ્રોપદીએ પૂર્વ ભવમાં કર્યું હતું તેમ ગુરુની આજ્ઞાને ઓળંગીને પૂબ તાપમાં એ તપ કરવા છતાં મેક્ષને મેળવી શકાય નહિ.”
આ પ્રકારે કહેવા છતાં તેઓ (શિખે) વિનીતતા છોડતા નથી, ગુરુનાં વચન માનતા નથી. એવા -ભક્તિ કરતા નથી, ઉલકંઠ વચને બોલે છે, સ્વેચ્છાએ તપ કરે છે અને પિતાના અભિપ્રાય મુજબ સામાચારી ( સાધુઓની આવશ્યક ક્રિયાઓ ) કરે છે. ત્યારે ગુરુએ ચિંતવ્યું કે, જેમ ગળિયા ગધેડાએ ( ડીકાં મારવા-શિક્ષા કરવા છતાં સીધાં ન ચાલે તેવા હોય છે તેમ મારા શિખે છે માટે આવા ગાળિયા ગધેડાઓને છોડીને તાપૂર્વક સંયમનું મારે આચરણું કરવું.
વળી જેએ પિતાની ઈચ્છા મુજબ જાય છે, ઈચ્છા મુજબ આવે છે, ઈચ્છા પ્રમાણે ઊભા રહે છે અને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે જ વર્તન કરે છે તેવા શિષ્યોને છોડી દેવા જોઈએ.
તેથી આ દુર્વિનીત શિષ્યને છોડી દઉં છું, આથી બીજા દિવસે રાતના (શિષ્યો ) સૂતા હતા ત્યારે શખ્યાતર (ઘરમાલિક)ને પરમાર્થ–મનને વિચાર કહ્યો કે, હું મારા શિષ્યના શિષ્ય સાગરચંદ્રસૂરિની પાસે જાઉં છું. જે કોઈ પણ રીતે પશ્ચાત્તાપ કરતાં આગ્રહપૂર્વક પૂછે તે તેમને ખુબ ધૂતકારી ભય દેખાડીને કએ ” આ પ્રકારે કહીને ગયા. નિરંતર સુખપૂર્વક પ્રયાસ કરતા પહયા અને ત્યાં થોડા સમય માટે કઈ આર્ય સ્થવિર છે' એમ સમજીને અવજ્ઞા કરતાં મળેલા સ્થળમાં પ્રવેશ કર્યો.
પૂર્વે નહિ જોયેલા હોય તેવા (સાધુ)ને જોઈને ઊભા થવું જોઈએ, (ખમાવવા જોઈએ,) અને જે પૂર્વે જોવાયેલા હોય તેવા સાધુઓને યોગ્યતા પ્રમાણે ઉચિત (આચરણ) કરવું જોઈએ.
નેપ્યું છે. તે ટિપણુ આ પ્રમાણે છે- “ ત્રણ વર્ષ ઉપર લખાયેલાં પણ પુસ્તકમાં ચોમાસી ધર્મકરણી ચૌદસે કરવી; એવું લખેલું જણાય છે. વળી “ચૌમાસી ધર્મકરણી ચૌદશે જ કરવી” એવા પ્રકારનું વિધાન “સંદેહવિષૌષધિ” (નામની “કલ્પસૂત્ર'ની ઢીકા)માં કહ્યા મુજબ પણ એ રીતે જોવાય છે કે કોઈએ આ પાઠને ફરફાર કર્યો હશે, સાચી હકીકત તે કેવલી ભગવાને જ જાણે.”-–આ ટિપશુ B પ્રતિના લેખકે પ્રાચીન આદર્શ-પ્રતિઓમાં લખેલા ટપ્પણુમાંથી મળતું હોવાથી પિતાના પુસ્તકમાં પણ ટિપ્પણરૂપે મૂકયું છે. છતાં આમ દિપણ કરતાં છે તેને વિસવાદ લાગવાથી તેના ઉપર તેણે બીજું ટિપ્પણ આ પ્રકારે લખ્યું છે, “ત્રણ વર્ષથી લઈને કેવળી ભગવાને જ જા.”મ સુધીનું ટિપ્પણુ પાટણ નગરના કાનેર ગામમાં સં. ૧૬૩ ની સાલમાં શ્રીહવિજયસૂરિએ પ્રાચીન આદર્શામાં નહિ જોવા છતાં પિતાની મતિથી જ આલેખન કર્યું છે. કેટલાક પલક ભીનું ધાર્મિક) એ ચર્ચા કરતાં તેમના ભક્ત શ્રાવકે એ પૂછયું ત્યારે કર્યું કે, “અમે જ આ પ્રકારે લખ્યું છે.”
૧૨
"Aho Shrutgyanam
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રકારના સૈદ્ધાંતિક આચારને વીસરી જઈ સાગરચંદ્રસૂરિએ ખમાવ્યા નહિ, વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થયે જ્ઞાન પરીષહ સહન ન થતાં સાગરચંદ્દે પૂછયું, “ આર્ય! મેં કેવુંક વ્યાખ્યાન કર્યું ?” કાલકસૂરિએ કહ્યું,
સુદર”. ત્યારે ફરીથી સાગરચંદ્રે કહ્યું, “ આર્ય ! કંઈ પણ પૂછો.” કાલરિએ કહ્યું, “ જો એમ હોય તે અનિત્યતા વિશે કહો.” સાગરચંદે કહ્યું, “કંઇ વિષમ પદાર્થ વિશે મને કહેવા દે.” તેમણે કહ્યું, “હુ વિષમ પદાર્થ જાણતો નથી.” ત્યારે સાગરચંદ્ર કહેવા લાગ્યા કે, “ધર્મ નથી-એ વિશે વિચાર નથી આવતો?” તે જ સમયે કાલિકાચા કહ્યું, “ધર્મ નથી, કેમકે પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણેના વિષયથી (તે) બહાર છે, ગધેડાના શીંગડાની માફક. કહ્યું છે કે-પ્રત્યક્ષ (પ્રમાણ) દ્વારા પદાર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તે નક્કી વખાણવાલાયક હોય છે. પ્રત્યક્ષના અભાવમાં અનુમાનના વચનેથી તેને (નિર્ણય કરવામાં) વ્યતિકમ થાય છે.
“જે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી જ આ સમજી શકાય એમ હોય તે આ વિષયમાં પ્રયત્ન કરે નકામ છે. ” ખરેખર પિતામહના સરખા આ કઈ વૃદ્ધ લાગે છે. એમ માનીને સાગરચંદ્રે કહ્યું, “ ધર્મ નથી* એ પ્રકારે જે કહ્યું તેમાં બંને પ્રતિજ્ઞાપને દેખીતે વિરોધ અમે જોઈએ છીએ. ધર્મ નથી તે શા કારણે ? જે ધર્મ નથી તે બીજાઓ શા કારણે તેને સ્વીકાર કરીને (ધર્મ છે, એમ કહે છે ત્યારે આપને છીએ છીએ કે બીજાએ એ સ્વીકાર કર્યો છે તે આપને પ્રમાણ છે કે અપ્રમાણ? જે પ્રમાણ હોય તે અમારું સાધ્ય સિદ્ધ થયું કહેવાય, અને જે પ્રમાણ હોય તો એ જ દોષ (પ્રતિજ્ઞાપને વિરોધ) રહે છે. તમે જે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેના વિષયથી બહાર છે એમ કહ્યું તે પણ છેટું છે. કેમકે, ધર્મ અને અધર્મ એ તે કાર્ય દ્વારા પ્રત્યક્ષરૂપે સમજાય એવા છે.” કહ્યું છે કે
ધર્મથી જ (ચા) કુળમાં જન્મ થાય છે. શરીરની કુશળતા (પૂર્ણ અવયવો), સૌભાગ્ય, આયુષ્ય અને ધનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધર્મથી જ નિર્મળ યશ, વિદ્યા, વસુસંપત્તિ અને શોભા મળે છે. તેમજ ધર્મનું આરાધન કર્યું હોય તો તે સ્વર્ગ અને મોક્ષ આપનાર બને છે. વળી કહ્યું છે કે,
પિતાના રૂપથી (બીજા) તિરસ્કાર કરતા કેટલાયે વિદ્યારે કામદેવ જેવા દેખાય છે, જ્યારે બીજા કદરૂપ પરુષો શિયાળ જેવા હોય છે. કેટલાક સમસ્ત શાસ્ત્રમાં સંપૂર્ણ રીતે જાણીને બૃહસ્પતિ જેવા જેવાય છે ત્યારે બીજા અજ્ઞાનરૂપ અંધકારથી ઢંકાયેલા હોવાથી આંધળાની માફક ટકે છે. કેટલાક (ધર્મ, અર્થ, કામ) ત્રણ વર્ષનું સુખ મેળવીને મનુષ્યના મનને આનંદ આપનારા દેખાય છે ત્યારે બીજા પુરુષાર્થને તજી દઈને વિષધરની જેવા ખિન્ન જણાય છે. ભાટચારણે વકે જેનું પ્રસિદ્ધ માહાઓ ગવાય છે તેવા કેટલાક સફેદ છત્રને ધારણ કરતાં, હાથી ઉપર બેઠેલા હોય છે જ્યારે બીજા તેમની આગળ (સેવકની માફક) દોડતા હોય છે. કેટલાક, પ્રણામ કરનારાઓની આશાઓ પૂરતા અને નિર્મળ યશથી જગતની સપાટીને ભરી દ્વારા હોય છે ત્યારે બીજા જે કલંક્તિ થયેલા છે તે ગમે તે રીતે પેટ ભરે છે. કેટલાકને તે હમેશાં દાન દેવા છતાં શ્રત (વિવાની માફક દ્રવ્ય વધ્યા કરે છે ત્યારે બીજાઓને દાન નહિ આપનારા કેટલાયે મનુષ્ય રાજા અને ચારથી હુંટાય છે. આ પ્રકારે ધર્મ અને અધર્મનું ફળ જે કારણે પ્રત્યક્ષરૂપે સ્પષ્ટ દેખાય છે તે કારણે અધર્મને છેડીને આદરપૂર્વક ખરેખર ધર્મનું આચરણ) કરે.
આ તરફ તે દુષ્ટ શિષ્યોએ સવારે આચાર્યને આમ તેમ તપાસ કરતાં ન જોયા ત્યારે શાતર પાસે ગયા અને પૂછયું કે, “હે શ્રાવક! ગુરુ કયાં છે?” તેણે કહ્યું, “ તમે જ તમારા ગુરુને જાણે. હું કયાંથી જાણું?” ત્યારે તેઓએ કહ્યું, “એમ ન કહે, તમને કહા વિના જાય નહિ? ત્યારે શાતરે ભવાં ચડાવીને ફોધ માં કરીને કહ્યું કે,” રે દુષ્ટ શિષ્યો ! તમે ગુરુની આજ્ઞા માનતા નથી, સારણ (યાદ આપવી) વારકા (નિષેધ કર-એ પ્રકારની શિક્ષાઓથી કહેવા છતાં તમે તે સ્વીકારતા નથી. સારસારિ વિના આચાર્યને માટે દેષ લાગે, કેમકે આગમમાં કાન છે
"Aho Shrutgyanam"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ શરણે આવેલા નાં મસ્તક કાપી નાખે તેમ પરંપરાથી આવેલા ગ૭માં આચાય નકામે બને છે (ગમને નાશ કરે છે). જ્યાં ભૂલ સુધારવાની યાદ અપાતી નથી ત્યાં જીભ ચાટવા છતાંયે સારું પરિણામ આવતું નથીત્યારે ઇંડાથી મારવા છતાં યે ત્યાં ભૂલની યાદ અપાય છે ત્યાં સારું ૫ આવે છે. સારણદિથી રહિત ગ૭ ૫ણું ગુણગણ વિનાને બને છે. સૂત્રનું વિધાન છે કે, આવા ફેરફારવાળા વર્ગને છેડ જોઈએ.
તમે, દુર્વિનીત છે અને આજ્ઞામાં રહેતા નથી એમ સમજીને (તમને ગુરુએ) ત્યજ્યા છે. માટે છે દુ! મારા દષ્ટિ માર્ગમાંથી દૂર થાઓ, નહિતર (પાછળથી) તમે કહેશે કે, અમને કઈ નહિ.” આથી ભયભીત થયેલા તેઓ શય્યાતરને ખમવી કહે છે કે- “એકવાર અમને અમારા ગુરુ બતાવો, જેથી તેમને ખુશી કરીને અમે જીવતાં સુધી આજ્ઞા ઉઠાવવામાં તત્પર રહીએ. બહુ કહેવાથી શું? હવેથી અમે ગુરુના હૃદયની ઈચ્છાઓ પૂરી કર્યા કરીશું. માટે હે શ્રાવક! દયા કરીને અમને કહે કે, ગુરુ કયાં ગયા?” - જ્યારે “હવે બરાબર ઠેકાણે આવ્યા છે” એમ સમજીને સદ્દભાવપૂર્વક કહીને ત્યાં (સાગરચંદ્રસૂરિ પાસે) શાકા જનારા સાધના સમયને હાક પૂછે છે કે, “આ કોણ જાય છે?” તેઓ કહે છે કે, “કાલકેસૂરિ, ” સાગરચંદ્રસૂરિએ કર્ણોપકર્ણ પિતામહનું આગમન સાંભળ્યું. કાલકસૂરિને પૂછયું કે, “હે આર્ય ! મેં મારા પિતામહ આવે છે?” તેમણે કહ્યું, “અમે પણ સાંભળ્યું છે. ત્યારે એક દિવસે તેમની પાછળ લાગલો સાધુ સમુદાય આવી પહોંચે. સાગરચંદ્ર ઊભા થયા. તેઓએ કહ્યું, “તમે બેસે. આ બધા સાધુઓ છે. ગુરુ તે આગળ આવ્યા છે.” આચાર્યે કહ્યું, “અહીં એક વૃદ્ધ સાધુને છોડીને બીજા કેઈ આવ્યા નથી. એ જ સમયે શૌચક્રિયા પતાવીને કાલકસૂરિ આવ્યા પણુરૂપે આવેલા સાધુ-સમુદાયે તેમને ખમાવ્યા. સાગરચંદે પૂછયું, “આ શું?” સાધુઓએ કહ્યું, “આ ભગવાન કાલકસૂરિ છે.”
ત્યારે શરમાઈ જઈ ઊભા થઈ (સાગરચંદ્ર) ખમાવ્યા, (જુઓ ચિત્ર નં. ૬) અને ખૂબ (દુઃખથી) સૂરવા લાગ્યા. ગુરુએ કહ્યું, “સંતાપ ન કરો. તમારો ભાવપૂર્વકનો આ દોષ નથી પરંતુ પ્રમાદ દોષ છે.” એક વખતે રિતીથી પછે ભરી એક ઠેકાણે ચળાવી એકઠી કરી. ફરીથી ભરાવીને ફરી ચળાવી એકઠી કરી–એમ ભરાવીને ખાલી કરવાનું ચાલુ રાખતાં જયારે પહેલમાં કંઈક બાકી રહ્યું ત્યારે ગુરુએ પૂછયું, “(આથી) કંઈ સમજ્યા?” તેઓએ કહ્યું, “કંઈ પણ નહિ.” ગુરુએ કહ્યું, “જે રીતે આ રેતીથી પછે ભરેલી હતી તેમ સુધર્મ સ્વામીનું અતિશયભર્યું શ્રુતજ્ઞાન પરિપૂર્ણ હતું. તેમની અપેક્ષાએ જંબૂસ્વામીનું કંઈક એાછું– અહ૫ અતિશયવાળું જ્ઞાન હતું. તે પછી પ્રભવસ્વામીનું એથી કંઈક અ૫–વધુ ઓછા અતિશયવાળું-જ્ઞાન હતું. આ પ્રકારે છઠ્ઠા કેવલી ભગવાન સુધી રહ્યા કર્યું એમ સંભળાય છે. એ પ્રમાણે ધીમેધીમે (શ્રુતજ્ઞાન) ઓછું થતાં ઠેઠ મારાથી તમારા ગુરુનું કંઈક ઓછું (જ્ઞાન) હોય, તેમનાથી તમારામાં એથી કંઈક એ હેય. વળી દુષમકાળ (પાંચમા આરા)ના પ્રભાવથી મોટા ભાગનું શ્રુતજ્ઞાન નાશ થતાં ઓછું થયું માટે આવા કૃતજ્ઞાનથી ગર્વ ધારણ કરવું ન જોઈએ. કહ્યું છે કે
| સર્વાથી લઈને મારા સુધી પ્રતિવૈભવ તરતમ જોગવાળે છે, માટે કોઈએ એવો ગર્વ ન રાખો કે હું જ માત્ર અહીં એકલે પંડિત છું.
આ પ્રકારે આશ્ચર્યકારી ચરિત્રવાળા ભગવાન (કાલકસૂરિ) આજ્ઞાને ઊઠાવનારા અનેક શિષ્યોના પરિવાર સાથે, ગામ, શહેર અને નગરથી સુશોભિત પૃથ્વી ઉપર વિહાર કરવા લાગ્યા.
– ઘટના પાંચમી – નિગેજીનું વ્યાખ્યાન અને શક સ્તુતિ –
હવે એક દિવસે દેવીપ્યમાન શરીરવાળો, લાંબી વનમાળા ધારણ કરતે, મેટે હાર, અઢાર અને
"Aho Shrutgyanam
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ સેરવાળા (
ઉના) હારથી જેની છાતી શ્વાસ લેતી જણાય) છે, જેના બંને હાથ સુંદર કંકણ અને બાઇબંધથી થાયેલા છે, જેનાં લમણ દેદીપ્યમાન છે અને જેનું મસ્તક અત્યંત સુંદર રત્નાથી કલગીવાળા મુકુટથી શોભતું છે એ વધુ સુ કહીએ (ટૂંકમાં આખા શરીરને શુંગારથી સજાવી અને શુજ વસ્ત્રોને ધારણ કરીને દેવેના અધિપતિ (શ), સુષમની સભામાં રહેલી ત્રણે પર્ષદાની વચ્ચે, (જ્યાં) સાત સેનાએ અને તેના સાત મેટા અધિકારીઓ, ત્રાયશ્વિશત નામના ) અંગરક્ષક દવે અને સામાનિક દવા, સૌધર્મ(નામના દેવલાક)માં રહેતા બીજ લોકપાલ વગેરે દેવ અને દેવીઓની વચ્ચે રહેલા શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ઉપર, દેવતાઓની શ્રેષ્ઠ સમતિથી વિલાસ કરતા અને વિપુલ અવધિજ્ઞાનથી લેકના અર્ધભાગને તે, બેઠે.
ત્યારે પૂર્વ વિદેહ ક્ષેત્રમાં સમવસરણમાં બેઠેલા શ્રી સીમંધર જિનેશ્વર, જેઓ પર્ષદાને ધર્મકથા કહેતાસંભળાવતા હતા, તેમને (અવધિજ્ઞાનથી) જેવા લાગે. (આ કારણે) એકદમ ઊભા થઈ ત્યાં રહીને જ ભગવાને વંદન કર્યું અને દેવતાઓની અદ્ધિ સાથે ભગવાનની સમીપે ગયો. વંદન કરી પોતાના સ્થાને બેઠો અને જિનેશ્વર ભગવાન પ્રસ્તાવમાં -વિષયને સંબંધ આવતા) નિગોદ નામના જીવે વિશે કહેવા લાગ્યા. (જુઓ ચિત્ર નં. ૨૪-૩–૪૦-૬૨-૬૫ તથા ૮૦).
તે સાંભળીને આશ્ચર્યથી વિકસવાર થયેલી આંખવાળો સુરેન્દ્ર, મસ્તકે બે હાથ જોડી, અત્યંત વિનય પૂર્વક કહેવા લાગ્યો, “ભગવાન ! ભારતવર્ષમાં અતિશય વિનાના આ દુષમકાળમાં અત્યારે આ પ્રકાર સકમ નિગોદનું વર્ણન કરવાનું કાઈ જ છે ?” ત્યારે જિનેશ્વર ભગવાને કર્યું કે, “હે સુરેન્દ્ર! આજે પણ ભારતમાં મેં જે પ્રકારે તને કહ્યું તે જ રીતનું નિગોદનું વ્યાખ્યાન કરવાનું કાલકસૂરિ જાણે છે.”(જુએ ચિત્ર નં. ૬૫)
તે સાંભળી કુતુહલથી અહીં આવવાને માટે તે શકે બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કરી, સુરીશ્વરને વાંધીને પૂછયું, “ભગવન! જિનેશ્વરોએ સિદ્ધાંતમાં નિવેદના જી વિશે જે કહ્યું છે તે વિશે મને અત્યંત કુતુહલ હોવાથી કહે,” ત્યારે તે સૂરિવર મેષ જેવા ગંભીર અવાજે કહે છે કે, “હે મહાભાગ! જે તમને મોટું કૌતુક લાગતું હોય તે યથાર્થ રીતે સાંભળે.” (જીએ ચિત્ર નં. ૩૮-૪૯-૫-૬૩ તથા ૮૮)
“ગળામે અસંખ્ય છે અને અસંખ્ય નિગેને એક ગોળ હોય છે. એક નિગોદમાં (પણ) અનંત જ હેય છે—એમ સમજવું.”
આ પ્રકારે સુએિ વિસ્તારથી વ્યાખ્યાન કર્યા પછી શકે ખાસ વિશેષપણે જાણવા માટે ફરીથી પૂછે છે કે, “ભગવદ્ ! વૃદ્ધપણાના કારણે હું અનશન કરવાને ઈચ્છું છું, તેથી મારું આયુષ્ય કેટલું છે તે યથાર્થ પણે જાણીને કહે.” ત્યારે ગુરુએ શ્રુતજ્ઞાનને ઉપગ દેતાં જ્યારે દિવસ, પક્ષ, માસ, વર્ષે, પહયોપમ અને સાગરોપમ સુધી વધ્યા ત્યારે તેમનું બે સાગરોપમનું આયુષ્ય જોઈને વિશેષ ઉપયોગ દેતા જાણ્યું કે, આ શકે છે. જ્યારે સૂરિએ “તમે ઇન છે.” એ પ્રકારે કહ્યું ત્યારે તે જ ક્ષણે પોતાના સ્વરૂપે સુંદર કંડલના આભૂષણોવાળે ઈનપણે તે પ્રગટ થયે. (જુએ ચિત્ર નં. ૩૯-૪-૨૫-૩-૬ તથા ૮૮).
ભાલ, હાથ અને ઢીંચણને જમીન ઉપર નમાવતે, આખા શરીરે રોમાંચિત થયેલે, ભક્તિના ભારથી ભરપૂર એવો % સૂરિના પદમળને પ્રણામ કરવા લાગે. (તુતિ કરવા લાગ્યો)- “અત્યંત સંકલેશવાળા દુષમકાળમાં પણ તમે જિનાગમને ધારણ કરી રાખ્યા (આથી) અનેક ગુણેથી વિભૂષિત હે મુનિનાથ! તમને પ્રણામ થાઓ. નિરતિશયવાળા આ કાળમાં પણ જેમનું નિર્મળ જ્ઞાન પ્રકારે છે અને તેથી ત્રણ લોકને પણ વિમયાવિત કર્યા છે એવા હે સ્વામી! તમને નમસ્કાર થાઓ, જેમાં અત્યંત
"Aho Shrutgyanam
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिस्टयापनश्क्कमशरमादागस्यापिटारादवलशमरुनुलासारामाउसामध्यराणन यवनायरयणीशासवणाप्रकाशलाउबीएईयसजिएमरिणाधिपडितनाङकाराणात (एण्यधारणविजय सियासतालियांसजायायाझासवणारविदियमिाधासंगियएयंसगरिकामा वसकह पायालाययडिछातापाद्वासुरपरवरिनयरलासयविरयरियाउंमूरधिाग्रसर (लाजसरदातांकहियंकालयमूरण सिंविदामि विवरखेडानधनि उमइहिनिसाहात पतिकालिकादायकवानसमा [लाली UPाविधिपकमंडनस्तिदंडनप्रस रदंतरारिशकरनिरसानेकाशोंडीराणांकत्रिकंदकंदलितनानादाबाजाराच श्रीमाहंडपसरण्हःपतिश्तिशीगाधरश्रीमागमूसरीसाधादाशनसदस्वज्ञातसंसारनाशक नश्रीसलपारधाश्रीमालीज्ञातायात्रपछारसाहसासदगारकनसंवतावाश्रीकल्यता निकालिखापितामहीनंदनगहीनावाधनाधकारितासातमाधालारनंदनतिमिरदीपिका ताकीतारदशितामासिवातायनलिस्वितालाशचनमारहानमनदवाडामलिखिताशाळा
वार
Fig. 18
Plate VII
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
અદભુત ચરિત્રવડે પ્રવચન અને સંઘના કારણે ઉન્નતિ કરી છે એવા તમારા ચરણકમળને અમે નમીએ છીએ.”
આ પ્રકારે સ્તુતિ કરીને સૂરિના નિર્મળ ગુણસમૂહનું સ્મરણ કરતો શક પ્રયત્નથી ઊડીને સૌધર્મકપમાં ગયા.
સુરિ પણ પિતાના આયુષ્યનું પરિમાણ જાણીને સમય આવતાં લેખના કરીને અનશનવિધિથી સ્વર્ગે ગયા. બીજી કથાઓમાંની વિશેષતાઃ
સામાન્ય રીતે આ પહેલી કથાની હકીકતે મુજબ જ બીજી કથાઓ આલેખાયેલી છે છતાં પહેલી કથા કરતાં બીજી કથાઓમાં જે જે વિશેષતાઓ છે તેની તારવણી કરી લઈએ. જેથી પહેલો કથામાંની હકીકતની પૂર્તિ કરી શકાય જેથી બીજી હકીકતોની તુલનાનું તારતમ્ય સમજવું સરળ પડે.
બીજી કથાકાલકસૂરિના ગુરુનું નામ ગુણસુંદરસૂરિ છે (હેક ૭). શકકુલ સિંધુ નદી)ને સામે કિનારે આવેલું છે (૩૮)શાહી રાજાને વિદ્યા અને ધર્મકથાથી વશ કર્યો (૪૦). આ કથામાં બારમી શતાબ્દિ સુધી પ્રસિદ્ધ એવાં લડાઈનાં શસ્ત્રો અને વાહનોનાં નામે આપેલાં છે (૪૯).
ત્રીજી કથા–ઉજજેનના રાજાનું મૂળ નામ દર્પણ છે. કોઈ વેગીએ તેને ગમી વિધા આપી. એ વિદ્યાના કારણે તે ગભિ નામે પ્રસિદ્ધ થયે. (૩-૪ કલેકની વચ્ચેનું ગા). કાલકની બહેનનું નામ શીલમતિ હતું. આચાર્ય પારસકૂળ ગયા અને શાહી રાજાઓને નિમિત્તવિદ્યાથી ખુશ કર્યા. (આ કથામાં સંબલ માટે ઇંટવાડાને સુવર્ણ બનાવ્યાની હકીકત નથી.) ગદંભી વિદ્યા વાણુવ્યંતરી દેવી છે.
શાહી રાજાઓએ બલમિત્રને ઉજનીના સિંહાસને સ્થા. કાલકસૂરિ ફરીને ઉની આવ્યા ત્યારે બલમિત્ર–ભાનુમિત્રને પૂછયા વિના જ તેમણે બલભાનુને દીક્ષા આપી આથી ક્રોધે ભરાયેલા બલમિત્રે તેમને નિર્વાસિત કરવાનો વિચાર કર્યો પરંતુ જ્યારે તેમની બહેન ભાનુશ્રીએ કહ્યું કે, “ગર્દમિહલનું વૃત્તાંત તું જાણતા નથી? અર્થાત ગામિલને પદજાણ કરનાર સમર્થ પુરુષ આ આપણા મામા કાલકસૂરિ છે, ત્યારે દેખાવની ખાતર તેમને આદર સત્કાર કરવા લાગ્યો. ગંગાધર નામના પુરોહિતની અનેષણની યુક્તિથી તેઓ નિર્વાસિત થયા. અને પૈઠણ ગયા ત્યાં દેશથિી ભાદ્રપદ પાંચમે ઇંદ્ર મહોત્સવ થતો.
પહેલાં કે સમયે પર્યુષણ અષાઢ સુદિ પૂર્ણિમાએ થતાં. તે પછી અષાઢ વદ દશમે થયાં તે પછી શ્રાવણ સુદિ પાંચમે થયાં. તે પછી કરીને અષાઢ પૂર્ણિમાએ થયાં. પછી પાછાં અષાઢ વદિ દશમે થયાં અને ત્યાંથી હઠીને ભાદરવા સુદ પાંચમનાં થયાં. તે પછી-એટલે (અપવાદથી પણુ) એક માસ અને વીસ અહેરાત્રિનું ઉલ્લંધન-ન થઈ શકે.
સાલિવાહન રાજાએ અંતઃપુરની સ્ત્રીઓને કહ્યું, “શ્રાવણ અમાવાસ્યાએ પખ્ખી પ્રતિક્રમણ અને ઉપવાસ કરીને પડવેના દિવસે તમારા પારણું અને સાધુઓને-બીજથી ચોથ સુધી તે અઠ્ઠમ (ત્રણ ઉપવાસ) કરવાને લેવાથી તેમનાં-તે જ દિવસે ઉત્તર પારણા થશે.” આ પડવેને દિવસ ત્યારથી “શ્રમપૂરું નામના પર્વથી એાળખાયે.
હરિભદ્રસૂરિએ સાધુઓ વગેરેની અઠ્ઠમ કરવાની અશક્તિ જાણીને ઉત્તર પારણા ત્રીજના દિવસે નક્કી કર્યા.
છઠ્ઠી ઘટનામાં સંદર્ભ પાંચમા (પૃષ્ઠ ચેથા ઉપર)ની દત્ત રાજા પાસે યજ્ઞ ફળના નિરૂપણની ઘટનાનો જ ઉલ્લેખ છે.
૧૩
"Aho Shrutgyanam
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
પાંચમી કથા–ધારાવાસ નગર મગજમાં છે (૨). આમાં ત્રીજી કથાની માફક જ ઉજજેનના રાજાનું નામ દર્પણ આપેલું છે (૧૮). આ કથાકાર, ઈભિને પદભ્રષ્ટ કર્યા પછી તેની ગાદી પર બેસનાર માટે ૨ મતાને ઉલેખ આ રીતે કરે છે-કેઈ કહે છે કે શકે ગાદીએ બેઠા જ્યારે કાઈ કહે છે કે, સૂરિના ભાણેજે બલમિત્રભાનુમિત્ર ગાદીએ બેઠા (૪૩). બલમિત્રના પુરોહિતનું નામ ગંગાધર આપેલું છે (૪૯).
અગિયારમી કથા–ધારાવાસ નગર મગધ દેશમાં છે (૨). આમાં ગર્દશિલ્લનું બીજું નામ દર્પણ આપ્યું છે (૧). કાલકસૂરિ શકકુલ ગયા ત્યારે તેઓ નવા આચાર્ય બનાવીને ગયા (૩૧). કાલકસૂરિને પહેલાં તે મનમાં થયું કે, આ માટે લાવ, પિતા પાસે જાઉ. પણ ક્ષાત્રવટના કારણે મનમાં ખૂબ લજજા પામ્યા (૩૨). તેથી શકૂલ ગયા. કોઈ ૫ણુ પુરુષ વિદ્યામલથી કાંઈ પરાભવ પામતે નથી (૩૪-૩૬). શાહી રાજાઓ સિધુ નદી ઊતરીને સેરઠ દેશના ઢંકગિરિ પાસે રહ્યા (૫૫), શાહી રાજાએ જયારે પૈસા ખૂટી જતાં સૂરિને તે માટે વિજ્ઞપ્તિ કરે છે ત્યારે સૂરિને રાતના સ્વપ્નમાં શાસનદેવી પ્રગટ થઈને કહે છે કે, “તારો વિજય થશે.” વળી તે તેમને સુવર્ણસિદ્ધિનું ચૂર્ણ આપીને અદશ્ય થઈ જાય છે (૬૩-૭). માળવાના સીમાડે શક રાજાઓ અને કાલકરિ પહોંચ્યા ત્યારે છેવટે ગર્દહિલ પાસે દૂત મોકલીને સરસ્વતીને છોડી દેવાને ફરીથી વિના (૬૯). પણ મોહ અને વિદ્યાબળના ગર્વથી અંધ બનેલા તેણે માન્ય નહિ, ઊલ્ટા પડકાર આપે (૭૨-૭૬). આ કથામાં પશુ બલમિત્રના પશિહિતનું નામ ગંગાધર છે (૮૭). સાગરચંદ્રનું નામ સાગરદન આપ્યું છે (૧૧૦). ઇદ્ર (નિદાન ભયથી) વસતિનું મુખ ફેરવી નાંખ્યું પછી પિતાના સ્થળે ગયે (૧૧૯) (જુએ ચિત્ર નં. ૬૬).
ચિદમી કથા-શકકુલ કૌરી–ઉત્તર દિશામાં છે (૩૩). કાલકસૂરિએ સાહી રાજાઓને મંત્ર-તંત્રથી ખુશ કર્યા (૩૫). આમાં લડાઈનું વિશદ વર્ણન આપેલું છે.
પંદરમી સ્થા–ચોથના દિવસે સંવત્સરી-પર્યુષણા થયાં ત્યારે પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાને દિવસે થતાં ચતુમસી અને પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ ચૌદશના દિવસે થયાં પરંતુ તે પહેલાં એ ચૌદશના દિવસે પખ્ખી પ્રતિક્રમણ થતાં, તેને પુરા પાક્ષિકસૂત્ર-પૂર્ણિ, મહાનિશીથસૂત્ર, દશવૈકાલિક કુતસ્કંધમાં છે અને અમરાઈશકહામાં તે ફુટ રીતે તેનું આલેખન છે (૬૧-૬૨). સાતવાહન રાજાની રાણીએ નંદીશ્વરનું તપ કરતાં હતાં (૬૩).
સત્તરમાં કથા–શાહી રાજાઓના અધિપતિ પાસે સાત લાખ ઘોડાઓ છે અને રાજા દશ હજાર ઘોડાવાળા હોય છે (૪૫). કાલકસૂરિએ અનેક પ્રકારનાં કુતૂહલથી તે રાજાને ખુશ કર્યો (૪૬) શાહી રાજાઓએ પંચાલ દેશ અને લાટ દેશના રાજાઓને જીતીને ઉજજેની ઉપર ચઢાઈ કરી. (૬૭). આમાંગભિલ્લ રાજા સિન્ય લઈને સામે લડવા જતા નથી પરંતુ લાગ જ ગર્દભીવિદ્યાનું અવતરણ કરે છે. (૬૮). ભરુચમાં શકુનિકા તીર્થમાં મુનિસુવ્રત સ્વામી હતા (૧૦૦). પ્રતિષ્ઠાનપુર જવા માટે અગાઉથી બે સાધુઓને ત્યાં મોકલ્યા (૧૧૪). આમાં–સાગરચંદ્રસૂરિ સુવર્ણભૂમિમાં નહિ પણ વિશાળા–ઉજજેનીમાં હતા એમ જણાવ્યું છે (૧૩૧). કાલસૂરિએ સાગરચંદ્રને અટયુપી એટલે પાંચ મહાવ્રત (૫), રાગદ્વેષ ત્યાગ (૬), ધર્મધ્યાન (૭) અને શુકલ ધ્યાન (૮) વિશે પૂછ્યું (૧૪૨). ઈન્દ્રના નિગોદ વિશે પ્રશ્રન કાલકસૂરિ માટે પણ આર્ય રક્ષિતની કથા જેવો છે–એમ જણાવ્યું છે (૧૫૩). વીશમી કથા
કાલક નામના ત્રણ આચાર્યો થયા, તેમાંથી પહેલા કાલકસૂરિ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના નિવણ સં. ૩૭૬માં થયા (
નિશુ પામ્યા, જે “પ્રજ્ઞાપનાસ્ત્રના કર્તા શ્યામાચાર્ય નામે પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ સુધર્માસ્વામીથી ત્રેવીસમાં પાટધર પુરુષ થયા. તેમણે ઈ આગળ નિગદનું વ્યાખ્યાન કર્યું હતું. કેટલાક તેમને વિ. નિ.
"Aho Shrutgyanam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં. ૩૨૦ માં થયાનું કહે છે. કેટલાક કહે છે કે, આ નિગદના વ્યાખ્યાતા કાલકસૂરિએ જ થનાં પર્યુષણા કર્યા.
બીજા કાલસૂરિ વી. નિ. સં. ૪૫૩ માં થયા, જે સરસ્વતીના ભાઈ અને ગર્લ્ડસિલના ઉચ્છેદક હતા. તેમજ બલમિત્ર-ભાનુમિત્રના મામા થતા હતા. કેટલાક એથનાં પર્યુષણ કરનાર અને બલમિત્ર ભાનુમિત્રના મામા કાલકસૂરિને ચોથા કાલકાચાર્ય તરીકે ગણે છે.
ત્રીજા કાલસૂરિ વી. નિ. સં. હલ્સ-વિ. સં. પર૩ માં થયા, જેમણે પાંચમથી ચાથનાં પર્યુષણ કર્યા.
આ રીતે નામના સરખાપણાથી જુદા જુદા ત્રણ કાલકાચાર્ય થયા પરંતુ પહેલા બેની કથા એકમાં જ ભેળવીને કહેવામાં આવે છે.
ભારતવર્ષના ધારાવાસ નગરમાં અનેકદેશ (જેનાં નામો આપેલ છે તે)ના વેપારીઓ અનેક પ્રકારનાં કરિયાણું, વસ્તુઓ એ નગરમાં ઠાલવતા.
વજસિંહ રાજાના ગુણે, તેમની રાણી સુરસુંદરી, પુત્ર કાલક, વજસિંહ રાજાની રાજસભા, વન, ગુણાકરસૂરિના ગુણે, સાધુના આચાર, શાસ્ત્રીય વિદ્યાઓનાં નામ, સરસ્વતી સાધી, વર્ષાકાળ, ભૂખ, લડાઈ વગેરેનાં વર્ણન કાવ્યમય ભાષામાં ખૂબ સુંદર અને વિશર રીતે આપ્યાં છે.
વીનિટ સં. ૯૯૩ (વિ. સં. પર૩)માં પ્રતિષ્ઠાન ગયેલા કાલકસૂરિએ પાંચમથી ચોથનાં
પર્યુષણા કર્યા
પચીસમી, સત્તાવીસમી અને અઠ્ઠાવીસમી કથા-સંદર્ભ પાંચમા (પૃષ્ઠ ચેથા)માં આપ્યા મુજબની દત્ત રાજા પાસે યજ્ઞકુળના નિરૂપણની ઘટનાકથા આમાં આલેખાયેલી છે.
છવીસમી કથા–પહેલી ઘટનામાં-દસ રાજાની પાસે યજ્ઞ ફળના નિરૂપણની કથા આપેલી છે. બીજી ઘટનામાં શ્રીપુરના પ્રજાપાલ નામના રાજાને કાલક નામે પુત્ર હતું અને ભાનુશ્રી નામે પુત્રી હતી. કાઠે દીક્ષા લીધી અને ભાનુશ્રીને ભૂગુકચ્છ (ભરૂચ)ના જિતારિ રાજાને પરણાવી. તેમને બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર નામે કુમારે હતાત્રીજી ઘટનામાં–પ્રતિષ્ઠાનમાં કાલકસૂરિએ પાંચમથી થનાં પર્યુષણ ર્યાની કીકત છે. ચાચી ઘટનામાં—પ્રમાદી શિષ્ય અને સાગરચન્દ્રની હકીકત છે. પાંચમી ઘટનામાં ઇદ્ર નિગદના જીવન વ્યાખ્યાન સાંભળવા કાલકસૂરિ પાસે આવે છે તે વિશે છે. છઠ્ઠો ઘટનામાં–સરસ્વતીનું અપહરણ કરનાર ગભિલ્લની કથા છે. આમાં શક રાજાઓના અધિપતિ શાહનુશાહી રાજાનું નામ સાધનસિંહ આપેલું છે, શક રાજાએ સેરઠમાં ઢક પર્વત સમીપે આવીને રહે છે..
શીશમી કથા-શક રાજાએ સેરઠમાં ડંક પર્વત સમીપે આવીને રહે છે. આ કથામાં માત્ર સરસ્વતીના અપહરણનો જ પ્રસંગ આલેખે છે.
કથાઓના ઉલેખેને સમન્વય સંદતર, પહેલી કથા અને બીજી કથાઓમાંની વિશિષ્ટ તારવણી કેટલીક બાબતમાં અસ્પષ્ટ, પરસ્પર હિરાણી કે પ્રતિરૂપ છે એને સ્ફોટ થાય તો જ આર્ય કાલકન વિથ અતિહાસિક ચરિત્રને કંઈક
ખ્યાલ આવી શકે. આથો આમાંના ખાસ ધવાયેગ્ય મુદ્દાઓ ઉપર જ વિચાર કરે જરૂરી છે. ૧ કથાઓમાંની ઘટનાઓ અને કાલકાચા કેટલા?
સંદર્ભો અને કથાઓમાંથી આપણને આઠ ઘટનાઓ સંબંધે જાણવા મળે છે તે ઘટનાએ આ છે. ૧. સરસ્વતી સાધ્વીનું અપહરણ કરનાર ગર્દભ (દર્પણ) રાજાને પદકાણ કરવા સંબંધી.
"Aho Shrutgyanam
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
૨. ભરુચના રાજા અને આર્યકાલકના ભાણેજે બલમિત્ર ભાનુમિત્રે તેમને ભરુચથી (ઉavજેનાથી
નિવસિત કર્યા સંબંધી. ૩. પ્રતિષ્ઠાનના જેન રાજવી સાતવાહનની અનુકૂળતા માટે ચતુથીએ પર્યુષણા કરવા સંબંધી. ૪. અવિનીત શિષ્યને ત્યાગ કરી પ્રશિષ્ય સાગરચંદ્ર પાસે જવા સંબંધી. ૫. ઇંદ્રની પાસે નિગેદના વ્યાખ્યાન સંબંધી. ૬. દત્ત રાજાની આગળ યજ્ઞ ફળના કથન સંબંધી. ૭. આછવકે પાસે નિમિત્ત-પઠન સંબંધી. ૮. પ્રથમાનુગ, ચંડિકાનુગ તેમજ કાલકસંહિતાના નિર્માણ સંબધી,
આ આઠે ઘટનાઓ પૈકી છેલ્લી બે ઘટનાએ અપ્રસિદ્ધ છે, જેનો મૂળ સંદર્ભ હ આપી શક્યા નથી પત પ્રસ્તુત વિવેચનમાં આપેલ છે એ સિવાયની ઘટનાઓ જુદા જુદા પ્રબંધ અને ગ્રિંથોમાં ઉલેખાયેલી છે. એ આપણે મૂળ સંગ્રહમાં અને અગાઉની હકીકત માં જોયું છે. પણ આ ઘટનાએ જે કાલકાચાર્યના નામ સાથે જોડાયેલી છે તે વિવિધ સમયમાં બનેલી છે તેને ગમે તે કાલક સાથે જોડીને પ્રબંધોએ કંઈક ગુંચવાડો શ કર્યો છે,
સં. ૧૯૬૬માં ઉપાધ્યાય સમયસુંદરે રચેલી કથા (નંબર વીશમી)માં અને કેટલીક પ્રકિર્ણક ગાથાઓમાંથી છામાં ઓછા ત્રણ ચાર કાલકાચાય થયાની માહિતી આપણને મળે છે, એ મુજબ ત્રણ બાચાચી નીચે મુજબ થયા.
૧. પહેલા કાલક શ્યામાર્ય નામે વિ. નિ. સં. ૩૩૫માં થયા
૨. બીજા કાલકે વી. નિ. સં. ૪૫૩ માં સરસ્વતીને પાછી મેળવી અને વી. નિ. સં. ૪૭૦ માં વિકમ નામે રાજા થયે.
૩. ત્રીજા કાલક વિ. નિ. સં. ૯૯૩માં થયા જેમણે ચોથના દિવસે પર્યુષણા કર્યા.
પહેલા કાલક જે શ્યામાચાર્ય નામે હતા તેમને સત્તા-કાલ ૩૩૫ને છે જે “યુગપ્રધાન-સ્થવિરાવલી ગણના અનુસાર પણ પુરવાર થાય છે. તેમાંના ઉલેખ પ્રમાણે તેમનો જન્મ વિ. નિ. સં. ૨૮૦માં થયે, ૭૦૦ માં દીક્ષા લીધી, ૩૩૫માં યુગપ્રધાનપદ મળ્યું અને ૩૭૬માં સ્વર્ગસ્થ થયાં. એ રીતે જોતાં તેમને સંપૂર્ણ આયુષ્ય ૯૬ વર્ષનું હતું. આ કાલકાચાર્ય “પ્રજ્ઞાપનાકાર અને “નિગોદ વ્યાખ્ય ઓળખાય છે. આથી પાંચમી ઘટનાને સંબંધ આ કાલક નામના શ્યામાચાર્ય સાથે હોય એમ જણાય છે. “નિગોદવ્યાખ્યાનની ઘટના આર્ય રક્ષિતની કથામાં વણ સંકળાયેલી જોવાય છે. બીજા કાલક જેમણે વિ. નિ. સં, ૪૫૩માં ગર્દભ (દણ)ને પદભ્રષ્ટ કરી સરસ્વતી સાધીને પાછી
सिरिवीराओ गएK, पणतिसहिएसु तिवारससएसु ३३५ । पढमो कालगसूरी, जाओ सामज्जनामुत्ति ।। पउसयतिपत्रवरिसे ४५३, कालिगगुरुणा सरस्सई गहिआ। चउसयपत्तरि ४७. वरिसे, वीराओ विक्रमो जाओ ॥
–વસ્તુમ્ | तेणउअनदसएहि समइकतेहिं बदमाणाओ। पज्जोसवणाचउत्पी, कालगसूरीहिंता ठविया ।।
--- વિજીર્તન :
"Aho Shrutgyanam
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પs
મેળવી ફરી સંયમમાં સ્થાપી, એ સંબંધ બધી કથાઓ અને સિંદર્ભે પણ એકમતે સ્વીકારે છે. આથી પહેલી ઘટનાને સંબંધ નિર્વિવાદ બીજા કાલકસૂરિ સાથે છે.
ત્રીજા કાલકસૂરિ, જેમણે વી. નિ. સં. હ૩ માં પર્યુષણા કર્યા એવા જે પ્રાકરણિક ઉલ્લેખ છે તેમને ઘટનાના સમય સાથે મેળ બેસતું નથી. આ ઘટના પ્રતિષ્ઠાનમાં આંધવંશીય સાતવાહન રાજાના સમયમાં બનેલી છે અને બધા વિદ્વાને એકમતે એ સ્વીકારે છે કે, વી. નિ. સં.૯૯૭ પહેલાં તે આધવંશી રાજ્યને ઉચછેદ થઈ ચૂકર્યો હતો-એ જોતાં આ ત્રીજી ઘટનાને સંબંધ ભરુચમાંથી બલમિત્ર ભાનુમિત્રે નિર્વાસિત કરેલા અને પ્રતિષ્ઠાનમાં ગયેલા બીજા કાલકસૂરિ સાથે સંભવે.
એક થા કાલસૂરિ વિ. નિ. સં. ૭૨૦ માં થયાનું પ્રમાણુ “રત્નસંચયપ્રકરણની એક ગાથા ઉપરથી જણાય છે.
“નારાણદિપ શાસ્ત્રનુ રાજુfજો” પરંતુ આ કાલકસૂરિ સંબધે આ સિવાય અન્યત્ર કશો પુરા મળતો નથી.
આ સિવાય બીજી, ચોથી, સાતમી અને આઠમી ઘટના પણ બીજ કાલકસૂરિ સાથે જ સંબંધ ધરાવે છે. જ્યારે છઠ્ઠી ઘટનાનો સંબંધ કયા કાલકસૂરિ સાથે છે એ જાણવું મુશ્કેલ છે. છતાં દત્ત રાજાની કથા કાલકસૂરિના બ્રહ્મસૂત્વનું સૂચન કરતી હોવાથી સંભવતઃ પહેલા મલકાચાર્ય સાથે સંબંધ ધરાવતી હોય તે અયુક્ત નથી.
ઉપાધ્યાય શ્રી કલ્યાણવિજયજીએ આ વિશે વિશ્લેષણપૂર્વક ફુટ અને સતિક પ્રતિપાદન પિતાના આકાલક” નામના હિંદી નિબંધમાં કર્યું છે તેથી એ વિષયનું લંબાણ કરવું યોગ્ય નથી. ૨. ગભિલ કે ગર્દભ અને તેની જાતિ
કથાએ અને શૂર્ણિસંદર્ભોમાં સર્વત્ર ગભિલ્લ નામ ઉલેઆયું છે. કેટલીક કથાઓમાં તેને દર્પણ નામે પણ ઉલેખે છે. તે રાજા કઈ જાતિને હતો એ વિશે કશું જાણવા મળતું નથી. પરંતુ ઇતિહાસથી ખબર પડે છે કે ગર્દભ અને ગઢબિહલ રાજાને જુદા જુદા છે. ગઈ મિલ રાજાએ પહલવ તિના હતા અને તેઓ વિ. સં. પછી રાજ કરવા લાગ્યા હતા. ગઈ ભિક નામ ૫હલવ રાજાઓમાં સમર્થ શાસક જે ગાન્ડાફર્સ થયે તેમાંથી આવેલું છે. જ્યારે ગર્દભ એ થીક યવન રાજ હતું અને વિ. સં. પૂર્વે ઉજજેનીમાં શાસન કરતે હતે. અભ રાજના યવનપશુ વિશે “બૃહતકપશૂર્ણિમાંથી કંઈક નિર્દેશ મળી શકે છે, એમાં ઉલેખ છે કે “મની , સરપ જો મ પ સર જો માજ પt” ( જુઓઃ આ સંગ્રહ પૃષ્ઠ ૪).
અત-ઉજજેની નગરીમાં અનિસુત નામે યવન રાજા હતા. તેને પુત્ર ગર્લભ નામે યુવરાજ હતે.
3. શાંતિલાલ શાહ તેને સમન્વય બતાવતાં કહે છે કે, “બહપહિ"ને અનિત તે અવંતીમાંથી મળી આવેલા સિક્કામાં ઉલ્લેખાયેલ અતિઅલકિદાર છે, અને તેને પુત્ર ગર્દભ જે મથુરાના સિંહધ્વજના શિલાલેખમાં ઉલેખાયેલો ખરર અથવા જેને ખરદમ પણ કહેતા તે જુદા નથી. ” આ ખરા કે ગર્દભને કોઈ યોગીએ આપેલી ગર્દભી-ખરી વિદ્યાના કારણે ગર્દભ-ખર કહેવાતે. તેનું હિંદુ નામ દર્પણ હતું. યવનનું વલણ હિંદુત્વ તરફ વિશેષ હતું. તાત્પર્ય કે, ગર્દભ કઈ ભારતીય વંશના
5. ટ્વિટી અનિત 2. Indian Antiquary Part II. P. 142. 3. Cronological Problems. P. 58.
"Aho Shrutgyanam
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ
રાજવી હેત તો પ્રબંધકારે તેને વિશે ચૂપ રહ્યા ન હતા અને યવને આઈ કાલકના સત્તા સમય પહેલાંથી જ ઉત્તરમાં પથરાયા હતા, એવી ઈતિહાસકારની માન્યતા ગર્દભના યવનપણાને સમર્થન કરે છે.
આ ગર્દભ રાજા વિ. સં. પૂર્વે ૩૦ થી ૧૭ (વ. નિ. સં. ૪૪૦ થી ૪૫૩) સુધી ઉજજૈનીમાં રાજ કરતા હતા. અર્થાત તે તેર વર્ષ રાજ્ય કર્યું તે દરમ્યાન સરસ્વતીના અપહરણવાળી ધટના બની અને શકેએ પરાસ્ત કરી તેની ગાદી હાથ કરી. ૩. આર્ય કાલક શકેને કયા પ્રદેશમાંથી લઈ આવ્યા
પ્રબંધ અને કથાઓમાં કાલકસૂરિ જે પ્રદેશમાં ગયા તેને પારસકુલ, શકકુલ અને સાખિદેશ વગેરે નામથી ઓળખાવેલ છે. પારસકલ’ અને ‘શકક” એ નામે અલગ વસાહતનાં જાતિસૂચક નામ ઉપરથી પાડવામાં આવેલ છે. જ્યારે શાખિ નામ શક જાતિના સામતની પદવી હતી અને તે શાહી-શાખ સામતિને અધિપતિ શહાનુશાહી એટલે શહેનશાહ કહેવાતું. આથી શાખિ નામે ઓળખાતા સામંતના સમગ્ર પ્રદેશને “શાબિર' નામ ઉલેખવામાં આવ્યું. ઈતિહાસકારો કહે છે કે, ઈરાની આર્મીમાં પાર્સ નામની એક જાતિ ઈરાનની ખાડી ઉપર રહેતી હતી તેથી તે દેશનું નામ “પારસ પડયું. વળી શકેની ત્રણ વસાહત હતી. એક કાસ્પિયનના તટ ઉપર, બીજી સીર દરિયાના કાંઠે અને ત્રીજી સકસ્થાન જેને હાલ સીસ્તાન કહેવામાં આવે છે. તે બધાં સ્થળો સમુદ્રમાં આવેલાં છે. જ્યારે લગભગ બધી કથાઓ કહે છે કે, કે સિંધુ નદી પાર કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા ત્યારે કાલકસૂરિ જે પ્રદેશમાંથી આવ્યા તે પ્રથમ કયું તે જાણવાનું રહે છે.
ઈતિહાસકારોને મત છે કે, શઠે સિંધુ નદી પાર કરીને ઈ. સ. પૂર્વે ૧૨૩ ની આસપાસમાં હિંદગદેશ-સિંધમાં આવ્યા. અને “હિંદી શકસ્થાન' જે “ઈન્ડ સ્કથિયા’ના નામે પણ ઓળખાય છે તેની સ્થાપના કરી. એની રાજધાનીનું શહેર મીનનગર હતું. આ રીતે ભારતવર્ષમાં સિંધ પ્રાંત કેને અડે બની ગયે હતું અને ત્યાંથી તેઓ બીજા પ્રાંતની તરફ આગળ વધ્યા.
કથાઓ ઉપરથી માલમ પડે છે કે, કાલસૂરિ સરસ્વતીના અપહરણ પછી શકોને જે પ્રદેશમાંથી લઈ આવ્યા તેમાં લાંબા કાળક્ષેપ થયા હોય એમ જણાતું નથી. આથી તેઓ સમુદ્રમાને પારસકલ જેટલે દર પ્રદેશમાં ગયા નહિ હોય. આને ખુલા આપણને “હિમવંત રાવલીમાંથી મળી રહે છે. તેમાં ઉલલેખ છે કે, ક્રોધાન્વિત થયેલા કલકરિ ત્યાંથી વિહાર કરીને સિંધુદેશ ગયા. અને ત્યાંથી શકેને સૌરાષ્ટ્રમાં લઈ આવ્યા. આથી એમ કહેવું અઘટિત નથી કે, શઠે સિંધુ નદી ઊતરીને સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા.
સૌરાષ્ટ્રમાં તેઓ કાલકસૂરિ સાથે ઢાંકી મુકામે આવીને વસ્યા એમ કેટલીક કથાઓમાં નેધાયું છે. આ હકીક્ત એ સ્થળમાં જૈનધર્મ સાથેના ખાસ સંબંધને સૂચવે છે. હમણાં જ ડે. હસમુખ સાંકળિયાને ત્યાંથી આવેલા પરાણાં ન અવશે જે ઇ. સ. ૩૦૦-૪૦૦ ના સમયમાં હોવાનું તેઓ કહે છે, તેના વિશે તેમણે પ્રકાશ પાડયો છે, જે તે સ્થળમાં જિનોની વસ્તી અને પ્રભાવ કાલકસૂરિના સમયથી લઈને કેટલીક સદીઓ સુધી બરાબર જારી રહ્યાનું પ્રમાણ પૂરું પાડે છે.
भारतीय इतिहासकी रूपरेखा-जिल्द २ पृ. ७५८ २ कोहाबंतो कालिगज्जो तो विहारं किश्चा सिंधुजणवए पत्तो।
જેતલસરથી પોરબંદર જતી 1. S. Ry. ને પાનેલી સ્ટેશનથી ૬ માઈલ દર હાંક ગામ આવેલું છે. આ ગામની પાસે જ શત્રુંજય તીર્થનું “કંકગિરિ' નામનું શિખર છે. પહેલાં આ તીર્ય ગણાતું. ૪ જુઓ “જૈન સત્ય પ્રકાશ” ને દીપોત્સવી અંક પુસ્તક છે. અંક ૧૨.
"Aho Shrutgyanam
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સંવત્સરપ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય કોણ?
લગભગ મોટા ભાગના સંદર્ભો અને કથાઓમાં બલમિત્ર ભાનુમિત્રને લાટ દેશના રાજા કહ્યા છે અને કોઈ કથામાં ઉજનીના કહ્યાા છે. વળી ગઈ અને પદભ્રષ્ટ કરી તેની ગાદીએ કેને બેસાડ્યા એવી નોંધ કોઈક આપે છે, જયારે કે કથા એલમિત્ર ભાનુમિત્રને એ સ્થાને બેસાડવા એમ જણાવે છે. આ પ્રશ્ન સાથે સંવત્સર પ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય કે એને ખુલાસે પણ જાણવો જરૂરી છે, જે લાંબી ચર્ચાનો વિષય છે. પણ આપણે તેને ટૂંકમાં જોઈ લઈએ.
ઉત્તર ભારતમાં આજે જેના નામને રાષ્ટ્રીયસંવત પ્રવર્તે છે તે વિક્રમાદિત્યને નિર્ણય તો શું પણ અસ્તિત્વ માટે પણ પુરાતત્ત્વોમાં અનેક મતભેદે પ્રવર્તે છે.
ડો. કલહાન જેવા વિદ્વાને જણાવે છે કે, વિક્રમાદિત્ય નામને કેઈ રાજા થયેલ નથી અને તેને ચલાવેલો કોઈ સંવત્સર પણ નથી. પરંતુ ઈ. સ. ૫૪ માં માલવાના પ્રતાપી રાજા યશેાધમોએ મુલતાનની પાસે કરૂરમાં હૂણ રાજા મિહિરપુલને હરાવીને વિક્રમાદિત્યની ઉપાધિ ધારણ કરી હતી અને પ્રચલિત માલ-સંવતને તે સમયથી વિક્રમ સંવતમાં બદલી દઈ તેમાં ૫ વર્ષનો ઉમેરો કરીને ૬૦૦ વર્ષના પુરાણે એ સંવત્ જાહેર કરવામાં આવ્યે.
ડે. ફલીટ રાજા કનિષ્કને વિક્રમ સંવત્સરના પ્રવર્તક માને છે.
કેટલાક વિદ્વાને, સમુદ્રગુપ્તના અલહાબાદવાળા લેખમાં બીજી જાતિઓ સાથે માલને જીતવાને ઉલેખ છે તેથી, કર્કોટક (જયપુર) થી મળેલા સિક્કાઓમાં માથામાં અપને સંબંધ આ સમુદ્રગુપ્ત સાથે જોઈને તે જ વિક્રમસંવના પ્રવર્તક હોવાનો પુરાવો આપે છે.
છે. ભાંડારકરનું અનુમાન છે કે, માલવસંવતને વિક્રમ સંવત્સરમાં બદલી નાખનાર ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીય છે, કેમકે ચંદ્રગુપ્ત બીજાના મળી આવતા સિક્કાઓમાં વિક્રમાદિત્ય નામનો ઉલલેખ પહેલવહેલો મળે છે. તે પશ્ચિમી શકૈને પરાસ્ત કર્યા હોવાથી “શકારિ” તરીકે પ્રસિદ્ધ વિક્રમાદિત્ય પણ આ જ હવે સંભવે છે. - સર જોન માર્શલે “અઝીઝ પહેલાથી વિક્રમ સંવત્ શરૂ થયો’ એ મત પ્રમટ કર્યો છે.
પં. વેણુપ્રસાર શુક “વિક્રમ સંવત’ નામના લેખમાં પુષ્યમિત્ર વિક્રમાદિત્ય હતે એવા પુરાવાઓ રજુ કર્યો છે.
શ્રીયુત જાયસવાલે સિદ્ધ કર્યું છે કે અધવંશીય ગૌતમીપુત્ર સાતકણિ જ પ્રસિદ્ધ વિક્રમાદિત્ય હતે અને સાતવાહન, શાલિવાહન, સાતકણિ એ આ વંશની ઉપાધિઓ હતી.
છે. રેસને ઝષભદત્ત અને ગૌતમીપુત્રના શિલાલેખો અને નહપાનના સિક્કાઓથી નિર્ણન કર્યું છે કે, નહપાન ચકને ગૌતમીપુત્રે જીતીને માલવા--પ્રજાને તેના અધિકારમાંથી છોડાવી હતી, આથી “શકારિ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલે વિક્રમાદિત્ય તે જ છે.
પરંતુ આ બધાં કેવળ અનુમાન જ છે.
વસ્તુતઃ શરૂઆતમાં આ સંવત્સર સાથે વિક્રમને સંબંધ સંભવત: ન હોય પણ એ નામને કે એ ઉપાધિકારક રાજા થયે જ નથી એમ માનવું અયુક્ત છે, કેમકે તેના અસ્તિત્વના કેટલાક ઉમે પણ પ્રાચીન ગ્રંથોમાંથી આપણને પ્રાપ્ત થાય છે.
દંતકથાનુસાર આંદ્રવંશના ૧૭ માં રાજા હાલે પ્રાચીન મહારાષ્ટ્રી-પ્રાકૃતમાં “ગાથાસપ્તશતી, નામનો ગ્રંથ રચે છે. તેના ૬૫માં ગ્લૅકમાં વિક્રમાદિત્યની દાનશીલતાને ઉલેખ આ પ્રકારે છે–
સંયનgramરિપળ જેનીઝ તુ જે રાસ
"Aho Shrutgyanam
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
મિ. સિમથ હાલને સમય ઈ. સ. ૬૮ (વિ. સં. ૧૨૫) અનુમાને છે. તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, ઉક્ત સમય પહેલાં જ વિક્રમાદિત્ય થઈ ચૂક્યો હતો અને એ સમયે પણ તે પિતાની દાનશીલતા માટે કવિઓમાં પ્રસિદ્ધ પામી હતે.
હાલના સમકાલીન મહાકવિ ગુણાઢયે રચેલે પિશાચી ભાષાને “બહતકથા” નામનો ગ્રંથ એ અદ્યાપિ પ્રાપ્ત થયેલ નથી તેના સંસ્કૃત અનુવાદરૂપે મહેવભદ્દે આલેખેલ “બહત્કથામંજરી” (લંબક , તરંગ ૧)માં ઉજજેનીના રાજા વિક્રમાદિત્યનું વર્ણન મળે છે.
ઉપર્યુક્ત વિદ્વાને કરેલા વિક્રમાદિત્યની સ્થૂલ રૂપરેખા આ પ્રમાણે આલેખી શકાય.
વિક્રમાદિત્ય માલવાને પ્રતાપી અને યશસ્વી રાજા હતે. તેની રાજધાની ઉજજૈની નગરી હતી. તે સ્વયં વિદ્વાન હતા અને તેની રાજસભામાં અનેક વિદ્વાને અને કવિઓ રહેતા હતા. તેના દરબારમાં આવતા વિદ્ધાનેને તે સત્કારતો હતે. શક-સીથિયન પ્રજાને જીતવાથી “શકારિ તેની ઉપાધિ હતી અને માલવાને શક-સત્તામાંથી છોડાવવાથી એ વિજયની યાદગારમાં તેણે વિક્રમ સંવત્ની પ્રવર્તન કરી. - જ્યારે જૈન સાહિત્યમાં વિક્રમાદિત્યની કથા-દંતકથાઓ વિસ્તારથી ઉપલબ્ધ થાય છે. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનમાં બુહલર, ટોની, એગટન, શાપેન્ટિયર, સ્ટેન કેનેવ આદિ અભ્યાસીઓ, જેઓ જન-કથા સાહિત્યમાંની ઘટનાઓને ઐતિહાસિક લેખે છે તેઓ જણાવે છે કે, વિક્રમના અસ્તિત્વ અને તેના સંવત્સરને નકારી શકાય તેમ નથી. મિ. મિથને આધુનિક અભિપ્રાય પણ એ જ છે. તે જણાવે છે કે, આ રાજા થયો હોય એ સંભવિત છે.” આ કથાનમાં ઐતિહાસિક તત્વ કેટલું છે તે વિદ્વાનેએ ધી કાઢવું કોઈએ. - જૈન સાહિત્યમાં વિક્રમાદિત્ય વિશેનાં સ્વતંત્ર ચરિતે ઉપરાંત પ્રબંધમાં અનેક ઉ૯લેખે મળે છે. કાલિકાચાર્ય કથાઓના આ સંગ્રહમાં પણ વિકમાદિત્ય અને તેના સંવત્સરની નેધ છે. એટલું જ નહિ કાલિકાચાર્ય વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન હેવાને પુરાવો આપે છે. હરિભદ્રસૂરિએ રચેલા પંચવસ્તકમાં ઉલ્લેખ છે કે,
“ચરણસિપાલે છર, જિજુ રણ સિવા |
चासयसरि बरिसे ४७०, वीराओ विक्कमो माओ" અર્થાત–વ. નિ. સં. ૪૫૪મા વર્ષે કાલકસૂરિએ સરસ્વતીને પાછી મેળવી અને ૪૭૦મા વર્ષે વિકમ રાજા થયે.
હવે કૌન કાલગણુના શું કહે છે તે જોઈએ-“વિવિધતીર્થકઅને “વિચારશ્રેણિકાર જણાવે છે કે, * જે રાત્રિએ ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા તે જ રાત્રિએ અવંતીને ચંડ પ્રવાત રાજા મરણ પામ્યા. તેની પછી તેને પુત્ર પાલક ગાદીએ આવ્યા. પાલકનું રાજ્ય ૬૦, નવનનું રાજ્ય ૧૫૫, મોર્યોનું ૧૦૮, પુષ્યમિત્રનું ૩૦, બલમિત્રભાનુમિત્રનું ૬૦, નવાહનનું ૪૦, ગર્દભિનું ૧૩, અને શકનું ૪ વર્ષ-કુલે મહાવીર નિર્વાણથી ૪૭૦ વર્ષો વીત્યા પછી વિક્રમાદિત્યનું રાજય થયું.
ગઈ બિલના પુત્ર વિક્રમાદિત્યે ઉજજેનના રાજાનું રાજ્ય પ્રાપ્ત કરી સુવર્ણ પુરુષની સિદ્ધિ વડે પૃથ્વીને ઉત્રાણ-દેવામાંથી છોડાવી અને વિક્રમસંવત્સર (ઉપર્યુક્ત ગણુતરી મુજબ વીરનિર્વાણથી ૪૭૦ વર્ષે) પ્રવર્તાવ્યું.”
શ્રીભદ્રેશ્વરની “કથાવલી”માં ઉલ્લેખ છે કે, “ગર્દમિલ પછી ઉજજૈનોના રાજ્યસન પર કાલકસૂરિના ભાણેજે બલમિત્ર ભાનુમિત્રને અભિષેક થશે.”
*
*
"Aho Shrutgyanam
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
0.
"Aho Shrutgyanam
Sport
चित्र १९
Fig. 19
Fig. 20
Plate VTT
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
“તિાગાલીપઇન્નય”ની કાલગજીનામાં બલમિત્ર જ વાસ્તત્રમાં સવત્સર સંબંધિત વિક્રમાદિત્ય છે ” એમ જાન્યુ છે.
આ સિવાય પ્રાચીન ચૂર્ણિ”એમાં પણ અને પુષ્ટ કરતા ઉલ્લેખે ચત્રતંત્ર મળી રહે છે.
પુરાતત્ત્વવિદ્ ઉપાધ્યાય શ્રીકલ્યાણુવિજયજી ઉપર્યુંક્ત કથાવલી” આદિના ઉલ્લેખાને વાસ્તવિક માની તેની ચર્ચા પેાતાના “ વીરનિર્વાણુસવત્ ઔર જૈનકાલગણના નામના નિષધમાં વિસ્તારથી આપે છે, ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખા પરથી જે મુદ્દાઓ તારવી શકાય છે તે આ છેઃ ૧. વિક્રમાદિત્ય ગ શ પછી ચર્ચા.
૨. મહાવીરનિર્વાણું અને વિક્રમાદિત્ય વચ્ચે ૪૭૦ વર્ષનું અંતર છે,
૩. શેષમાં, કનિષ્ઠ, સમુદ્રગુપ્ત, ચદ્રગુપ્ત ખીજે, અઝીઝ પ્રથમ, પુષ્યમિત્ર, ગૌતમીપુત્ર સાતણિ અને બલમિત્ર-ભાનુમિત્રમાંથી કયે રાજા વિક્રમાદિત્ય ઉપાધિધારી હતા ?
૪. વિક્રમસવસરની પ્રવતના કયારે થઈ,
આ મુદ્દાઓ પૈકી પ્રથમના એ મુદ્દાએઁ માટે જૈન સાહિત્યની લગભગ સમગ્ર પરંપરા એકમત છે કે ગર્દભ પછી એટલે વી, નિ. સ. ૪૭૦ વર્ષે વિક્રમાદિત્ય યે અને તેણે વિક્રમ સ ંવતની પ્રથના કરી, ત્રીજા અને ચેાથા મુદ્દા પરત્વે જ વિદ્વાનામાં વિવાદ છે. સમુદ્રગુપ્ત જેને સમય વિ. સ. ૩૯૨ થી ૪૩૭ના, ચંદ્રગુપ્ત જેને સમય વિ. સ. ૪૩૭થી ૪૭૦ના અને યશેાધમાં જેના સમય વિ. સ ૫૪૭થી ૧૭૭ના છે તેમાંથી કોઇપણ વિક્રમ સંવત્સર પ્રવક હાઈ ન શકે. કેમકે એમના સમય જ ચેાથી પાંચમી અને છઠ્ઠી શતાબ્દિના છે. વળી ગુપ્ત રાજાઓએ તે પોતાને! સવત્સર જ ચાલુ કર્યા હતા. કનિષ્ઠ, પુષ્યમિત્ર અને અઝીઝ પહેલા માટે કાઈ પ્રમળ પુરાવાએ નથી. પરંતુ ફક્ત બે જ વ્યક્તિઓના ઉલ્લેખા પ્રખર પુરાવાએ સાથે આપણી સમક્ષ રહે છે. જેમાંના એક-જેમણે ભારતીય અતિહાસિક કાળની ઘટનાઓને ઊંડા સંશાધન અને ગવેષણા પછી ક્રમબદ્ધ જવાને ભારે જહેમતથી પુરાતત્ત્વવેત્તાઓમાં પુરાગામી તરીકેની પ્રસિદ્ધિ મેળવી છે તે શ્રીકાશીપ્રસાદ જાયસવાલ છે અને બીજા જેમણે જૈનસાહિત્યમાંના આગમ, ભાગ્યે, યૂજ઼િ એ, પ્રમા અને કથાનકાની લગભગ સમગ્ર પર પરાનેા અને ભારતીય વિવિધ ઘટનાઓના અભ્યાસ કર્યાં છે તે પુરાતત્ત્વવિદ્ ઉપાધ્યાય શ્રીકલ્યાણવિજયજીના છે, પ્રથમના વિદ્વાને અનેક પુરાવાઓથી આંધ્રના સાતવાહનવંશીય ગૌતમીપુત્ર સાતકર્ણને વિક્રમાદિત્ય તરીકે સિદ્ધ કર્યો છે જ્યારે બીજા વિદ્વાને વિક્રમાદિત્ય તરીકે મિત્રને રજૂ કર્યો છે.
રા
મને વિદ્વાનાના પુરાવાએમાં શ્રીજાયસવાલને મત ઐતિહાસિક મુશ્કેલીએ વિનાના ડાય એમ લાગતું નથી, ગૌતમીપુત્રને વિક્રમાદિત્યનું બિરુદ પ્રાપ્ત થયુ હોય એવા મર્મ પ્રબલ પુરાવે નથી અને કાલગણનાની દૃષ્ટિએ વિક્રમાદિત્ય સાથેની સંગતિ બેસતી પણ નથી, જે આગળ જણાવાશે અને તેથીજ શ્રીકલ્યાણવિજયજીએ નિરૂપેલા અલમિત્ર–ભાનુમિત્ર જ સાચા વિક્રમાદિત્ય હાય અને તેમણે જ વિક્રમ સંવત્સરની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી હેાચ એ બ્લુ સવિત અને શક્ય લાગે છે. ખાસ કરીને વિક્રમ સબંધે જે કથાનકા મળે છે અને તેના સાથી પ્રથમ અને વધુ ઉલ્લેખે નાના શ્રથામાં જ નજરે પડે છે, તેથી જૈનાને તેની પ્રતિના પક્ષપાત તેના જૈન હાવાના પુરાવા આપે છે. અહી એના ઉલ્લેખા માપી વિસ્તાર કરવા ઉચિત નથી.
t Problem of Saka-Satavghana History.
The Journal of the B. & O. Research Society 1930, Vol. XVI Part 3 & 4. २ वीरनिर्वाणसंवत् और चैनकालगणना-नागरी प्रचारिणी पत्रिका भाग. १०-११
૫
"Aho Shrutgyanam"
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે બલમિત્રભાનુમિત્રને શા ઉપરથી વિક્રમાદિત્ય કહેવામાં આવે છે તે જોઈએ.
શ્રી કલ્યાણવિજયજી કહે છે કે, બલમિત્ર જ જૈનોને વિક્રમાદિત્ય છે. કેમકે “અલ” અને “વિકમ' શબ્દ એકાય છે અને મિત્ર” તથા “ આદિત્ય’ શબ્દ પણ સમાનાર્થક છે. તેથી બલમિત્ર કહે કે વિક્રમાદિત્ય બંને શબ્દનો અર્થ એક જ છે પરંતુ મારું માનવું છે કે, બલમિત્રભાનુમિત્ર ઉજૈનીના સિંહાસને આરુઢ થતાં શકે પરના વિજયની યાદગારમાં બંને ભાઈઓના નામનું સમાનાર્થ વાચી એક નામ વિક્રમાદિત્ય તેમણે પ્રચલિત કર્યું. કેમકે બલ અને ભાન ક્રમશ: વિક્રમ અને આદિત્યવાચી છે (બલ+ભાનવિક્રમ+આદિત્ય વિક્રમાદિત્ય ) આથી ભરુચમાં રાજ્ય કરતા હતા ત્યાં સુધી તેઓ બંને બલમિત્ર-ભાનુમિત્ર એ પ્રકારે બે નામપૂર્વક ઉલ્લેખાયા છે. પણ ઉજનીની ગાદીએ આવતાં જયાં ત્યાં વિક્રમાદિત્યના નામથી જ તેમની ઘટનાઓના ઉલેખે થયા છે. વળી જેઓ પ્રથમથી જ ભાનુમિત્ર કહેતા-- લખતા આવ્યા છે તેમને આ નવું નામ વ્યવહારમાં લેતાં કૃત્રિમતા લાગી હોય તે તે જ નામ ઉલેખ્યા હાય પણ પાછળના હૈખકે તે તેમને વિક્રમાદિત્ય નામે જ આલેખ્યા છે. આ રીતે બને નામની સંગતિ બેસી રહે છે. તેમણે શોને પરાસ્ત કરેલા હોવાથી “શકારિ” તરીકે આ જ વિક્રમાદિત્ય કહેવાયા હશે, અને પરદેશી સત્તાની ગુલામીમાંથી છુટેલા માલાએ એ વિજયની યાદમાં પોતાને જે સંવત્સર શરૂ કર્યો તે ભાનુમિત્રે તેને વિક્રમાદિત્યના નામ પર ચડાવી દીધા હેય એ સંભવિત અને યુક્ત લાગે છે.
પ્રાચીન “હિં એ અનુસાર સાતવાહનની ચડાઈઓના સમયે ભરુચમાં નહાવાન રાજા હતા, જે અલમિત્રભાનુમિત્રને ઉત્તરાધિકારી નભ:સેન કે નવાહનના નામે જેન કાલગણનામાં ઉલેખાયેલ છે. આથી શ્રી જાયસવાલ જ નહપાનને હરાવનાર ગૌતમીપુત્ર સાતકણને વિક્રમાદિત્ય તરીકે કહે છે તે ઘટના કાલગણનાની દષ્ટિએ બલમિત્ર ભાનુમિત્રના ઉત્તરાધિકારી સાથે સંગત થાય છે અને તેથી ગોતમીપુત્ર સાતકર્ષિની વિક્રમાદિત્ય તરીકેની સંગતિ બંધબેસતી નથી. જો કે બાલમિત્રભાનુમિત્રને સમય જે વિચારશ્રેણિ” અને “વિવિધતીર્થકલ્પ' માંની પ્રચલિત જૈનકાલગણનાપદ્ધતિ અનુસાર નિર્વાણુથી ૩૫૪ થી ૪૧૩ મુકીને આવે છે. આથી બીજી ઘટનાઓ સંગત થઈ શકતી નથી પરંતુ એ સમયમાં
શ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ સંશોધન કર્યું છે તે યથાર્થ લાગે છે. કેમકે મોર્યકાળમાંથી પર વષ છૂટી જ ૧૦ ના સ્થાનમાં કેવળ ૧૦૮ વર્ષે જ પ્રચલિત ગણનાઓમાં લેવામાં આવ્યાં છે. આથી બાવન વર્ષો ઓછાં થઈ જવાથી બલમિત્રઆદિનો સમય અસંગત બની જાય છે, જે આ સંશોધન પછી એને મેળ આવી રહે છે, જે આપણે હવે જોઈએ.
હવે વિક્રમાદિત્ય અને આકાલકના સમયની પરિસ્થિતિ અને કાલગણનાની ભૂલ કમજના આખી દેવી જરૂરી છે.
સંપ્રતિ પછી મૌર્ય સત્તા નબળી પડવા લાગી અને તેમનું સામ્રાજય ધીમે ધીમે તૂટવા લાગ્યું તે સમયે ભારતવર્ષના ચારે મંડળમાં નવી શકિતએ પિતાનું જોર અજમાવી રહી હતી. ઉત્તરાપથમાં પરદેશીઓ-પાર્થિયન, શકે અને અલખના યૂનાનીઓનાં ટેળાં પશ્ચિમમાં સિંધ અને માળવા સુધી ફેલાવા માંડયાં હતાં, દક્ષિણુમાં આધોની સત્તા પ્રબળ બનતી હતી અને કલિંગમાં ખારવેલની સત્તાના મધ્યા મગધના શુંગવંશી પુષ્યમિત્રને અમલ પૂરો થવા આવ્યા હતા ત્યારે લાટ દેશના ભગુકચ્છ (ભરુચ)માં બલમિત્ર ભાનુમિત્રને રાજ્યાભિષેક થયે. શ્રીકથાણુવિજયજીએ બલમિત્ર-ભાનુમિત્રને રાજકાળ ૪૧૪ થી ૪૭૩ સુધી નકકી કર્યો છે જ્યારે છે. શાંતિલાલ શાહ કનિષ્ક સુધીની રાજકાળની ગણનામાં બલમિત્ર-ભાનુમિત્રને રાજ્યાભિષેક વીર નિ. સં, ૪૦૯-૪૧૦ને કરે છે. અર્થાત્ ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી પાલકનાં ૬૦ વર્ષે નવ નંદનાં ૧૫૦ (વી નિ. સં. ર૧૦). મોનાં
१ आवश्यकचूर्णि पृ. १०. अने पणि पृ. १८.
"Aho Shrutgyanam
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
૧૬૦ (વી. નિ. સં. ૩૭૦) અને પુષ્યમિત્રનાં ૩૫ (વી. નિ. સં. ૪૦૫) વીત્યા પછી ચાર પાંચ-વર્ષે એટલે (વી. નિ. સં. ૪૦૯-૪૧માં બલમિત્ર-ભાનુમિત્ર ભરુચમાં ગાદીએ બેઠો. અને વી. નિ. સં. ૪૦૦ સુધી તેણે ભરુચ અને ઉજજૈનમાં રાજ્ય કર્યું. આ સમય દરમ્યાન વી. નિ. સં. ૪૪૦માં ગર્દભ, જે દર્પણના નામે પણ પ્રસિદ્ધ હતા તેણે તેર વર્ષો સુધી મળવા પર રાજ્ય કર્યું અને તેણે સાધ્વી સરસ્વતીનું વા.નિ. સં. ૪૫૨ માં અપહરણ કર્યું. આ યવન રાજા સામે થવાની તે વખતે કઈ હિંદુ રાજામાં શક્તિ નહોતી તેથી કાલકસૂરિ તેની સામે ઝૂમી શકે તેવા શકને લઈ આવ્યા. શકોએ આવીને સિંધ પછી સૌરાષ્ટ્રને અધિકાર હાથમાં લીધું અને પછી ઉજૈનીને વી, નિ. સં. ૪૫૩માં સર કરી માલવા ઉપર રાજ્ય કર્યું. આ દરમિયાન શકમંડલક અને અધિકારી પરુષેએ શક–રાજવીને સાથ છોડી દીધું હોવાથી તેની સત્તા ઘટી ગઈ હતી.'
આ સ્થિતિને લાભ લઈ બલમિત્રભાનુમિત્રે માલવપ્રજાને પરદેશી સત્તામાંથી છોડાવ્યાની ચાદકિરીના પ્રતીક તરીકે સંવત્સરની શરૂઆત થઈ. . રેસન ઠીક જ કહે છે કે,
“The foundation of an era must be held to denote the successful establishment to the new power rather than its first beginning or downfall of any"
એ સંવત્સરની શરૂઆત માતાની સ્વતંત્રતા પ્રાપ્તિના કારણે પ્રથમ માલવગ સંવત નામે થઈ ત્યારે બલમિઝ-ભાનુમિત્રનાં રાજકાળનાં ૬૦ વર્ષે પણ તેમાં જોડી દઈને સંભવતઃ અલમિત્રના મરણ પછી ભાનમિત્રે બને ભાઈઓના સંયુક્ત નામે તે સંવત્સરને વિક્રમાદિત્યના નામે પ્રચલિત કર્યો હશે.. જે તેર વર્ષ પછી શરૂ થયે. આ પ્રાચીન ગાથા એનું પ્રમાણ આપે છે કે,
"चिवमरजाणंतर, तेरसपासेसु बच्छरपधितो।
-for-, વિકમકાજામ ઉનનારો !” અર્થાત–વિક્રમના રાજ્ય પછી તેર વર્ષે સંવત્સરની પ્રવૃત્તિ થઈ. વિક્રમ કાલથી જિન (વીર નિર્વાણ) કાળને ૪૭૦ વર્ષનું અંતર છે.
આથી જણાય છે કે માલવગણ સંવત્ ૧૩ વર્ષ ચાલ્યા પછી એ નામને માનમિત્રે વિક્રમ સંવત્સરમાં કેરવી વી. વિ. સં. ૪૭૦ થી તેની શરુઆત કરી. અને તે જ એવા વિજયી અને યશસ્વી કાર્યો કર્યો
છે જેથી તેની ખ્યાતિ સર્વત્ર ફેલાઈ ગઈ. માનમિત્રને એક સિક્કો માલવા જિલ્લામાંથી મળી આવ્યું છે તેથી એ આ હકીકતને સમર્થન મળી રહે છે.
બલમિત્ર-ભાનુમિત્ર કેના પુત્ર હતા એ જાણવું મુશ્કેલ છે. “અગ્નિપુરાણમાં કહ્યું છે કે, “ગધરૂપને પુત્ર વિક્રમાદિત્ય માળવાને રાજા થશે. પરંતુ ગર્દભ તે યવન રાજા છે જ્યારે બલમિત્રભાનુમિત્ર હિંદુ રાજવી છે. ડે. શાંતિલાલ શાહ તે બંનેને શુંગવંશીય (બ્રામા) પુષ્યમિત્રના પુત્ર હોવાની સંભાવના કરે છે. જ્યારે કાલિકાચાર્યના ભાણેજે હવાની કથાઓની હકીકતથી તેને ક્ષત્રિય ઠરે છે. આ એક કોયડા છે. છતાં વિક્રમાદિત્યનાં પરોપકારી કાર્યો તેમના હિંદુત્વનું સમર્થન કરવા માટે પૂરતાં ઠરે છે. | વિક્રમાદિત્ય કયા ધર્મ પાળતો હશે એ કંઈ જાણી શકાતું નથી. પણ વિક્રમાદિત્યના રાજ્યમાં આર્ય કાલક, ખપુટાચાર્ય અને જીવદેવસૂરિ જેવા મહાવિદ્વાન આચાર્યો વિહરતા હતા અને બલમિત્ર-ભાનુમિત્ર
૧ જુએ; “વ્યવહારઈિના દશમ ઉદ્દેશને સંદર્ભ. આ સંગ્રહનું પૃષ્ઠ ૪ (સંદર્ભ ૪). 3. Coins of the Andhra Dynesty-Preface P. 162 2. Cunnigham, Coins of Ancient India P. 67,70.
"Aho Shrutgyanam
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાલકાચાર્યના ભાણેજે થતા હોવાથી માતૃધર્મની અસર તળે આવી જેનધર્મી બન્યા હશે. જો કે પાછળના
ન લેખકોએ વિક્રમાદિત્ય માટે બતાવે પક્ષપાત તેના જનધર્મી હોવાના પુરાવારૂપ છે, છતાં સંપ્રતિ કે કમારપાળ જેવા પરમાત તેમને કહેવા જેટલી જૈનધર્મ પ્રતિની તેમની કર્તવ્યનિષ્ઠાની કઈ ઘટના હિલેખાયેલી કયાંઈ જેવાતી નથી. ઊલટું તેમના દુર્વ્યવહારથી કાલિકાચાર્યને વષકાળમાં જ ઉજજેનીથી વિહાર કરી જેન રાજવી સાતવાહનની રાજધાની પ્રતિષ્ઠાન (પણ)માં જઈને ચતુથી પર્યુષણ પર્વ વી. નિ. સં. ૪૫૭ થી ૪૬૫ વચ્ચે કરવું પડયું હતું. આ ઘટના આપણને એમ માનવા પ્રેરે છે કે, અમિઝ-ભાનમિત્ર કાલિકાચાર્યના નિવસન પછી સર્વ સાધારણ લોકહિતનાં કાર્ય કરવા માંડયાં હશે અને તેથી રેતરાએ પણ વિક્રમાદિત્યની પ્રશસ્તિનાં કવિતા અને ઘટનાઓ રચી કાઢી હશેજે “ગાથાસપ્તશતી,” “કથાસરિતસાગર” વગેરેમાં સંગ્રહાઈ રહી છે.
તેના વંશમાં સંતાન આદિના કેઈ ઉલ્લેખ મળતો નથી પણ તેના ઉત્તરાધિકારી તરીકે નવાહન કે નભસેનનું નામ મળે છે, તે તેને શું સંબંધી થતો હશે તે જાણી શકાતું નથી, ઉજજોનીની ગાદીએ આવતાં વિક્રમાદિત્યે આ નવાહનને ભરુચને મંડલિક બનાવ્યું હશે અને તેથી જ “આવશ્યકર્ણિ અને “કપશૂર્ણિમાં આવતા “સાતવાહનની ચઢાઈ વખતે ભરુચમાં નડવાહન (નહપાન) રાજા હતે' એ ઉલેખને અકેડે મળી રહે છે.
કાલિકાચયની કાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓથી માની શકાય કે, વિક્રમસંવત્સરની પ્રવૃત્તિ પણ તેમની જ પ્રેરણાને કળ હશે અને તેથી જ જેનેએ આ સંવત્સરને પૂબ અપનાવ્યું હશે. કોઈ વિદ્વાને કહ્યું છે કે,
Vikram Samvat is used by the jains only and was first adopted by the kingsof Anhilpattan.
એજ વાતને ટેકો આપતાં ડે. ભાઉ દાજી કહે છે કેI believe that the era (Vikrama) was introduced by the Buddhist or rather the Jains,
ઉપર્યત કથન મુજબ અને આજના પ્રચલિત વ્યવહારથી જેનેએ આ રાષ્ટ્રીય સંવલ્સર પ્રવર્તાવવામાં મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો હોય એમ લાગ્યા વિના રહેતું નથી.. પ. આર્ય કાલકની અવશેષ કીતિ
કાલકસૂરિની વિવિધ ઘટનાઓ જે તે ઉપરથી આપણે તેમને એ સમયના એક યુગપ્રવર્તક ક્રાંતિકારી પુરુષ તરીકે ઓળખાવી શકીએ. તેમની બધી પ્રવૃત્તિઓ આગળ પડતી હતી, છતાં એ તેમના સંયમ અને જ્ઞાનબ્ધિની ગંભીરતા વટાવી શકી નહોતી. જ્ઞાનમાર્ગમાં તેમણે સિદ્ધાંત સૂત્રોના પદ્યબંધ અનુવાદરૂપ
ગંડિકાનુગ” પ્રવર્તાવ્યે હતો. આજીવકે પાસેથી તેમણે નિમિત્ત વિષયનું જ્ઞાન લઈ શકોને મુગ્ધ કર્યા હતા અને લોકિકવિષયક “કાલકસંહિતા”ની રચના કરી હતી, જેને ઉલેખ વરાહમિહિરે કર્યો છે. એ સિવાય “પ્રથમાનુગ” પણ ર હતું. તેમાં તેમણે ચક્રવતી, વાસુદેવના પૂર્વભવો તથા ચરિત્રનું વર્ણન કર્યું છે. સંભવ છે કે, “નંદીસૂત્રમાં જે મૂળ પ્રથમાનુગ અને ચંડિકાનુગનું વર્ણન આપ્યું છે તે તેમની કૃતિઓ હશે.
સોથી ધ્યાન ખેંચે તેવું ક્રાંતિકારી પગલું ભર્યું તે ચતુથી–પર્યુષણ માટેનું હતું, પર્યુષણના આ પ્રકારના ફેરફારમાં કે ગીતાર્થે પણ બારમી શતાબ્દિ સુધી વાંધો ઉઠાવ્યા નહોતા. વિ. સં. ૧૧૫૬ માં
૧. Cronological problems P. 63. 2. Journal Bombay Branch-Royal Asiatic Society. Part 8. P. 233. 8. અઓઃ શ્રીકલ્યાણુવિજયજીને “ આ કાયક' નામને નિબંધ “ દ્વિવેદી અભિનંદન પંથ.”
"Aho Shrutgyanam
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રપ્રભ નામના આચાર્યે આ પ્રવૃત્તિ સામે પહેલવહેલે વિરોધ ઉઠાવ્યું. તેમણે પંચમીએ પર્યુષણ અને પૂર્ણિમાએ પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ કરવાનું ફરીથી શરૂ કર્યું. આ રીતે તેમણે પિતાને સાઈપૂર્ણિમા પક્ષ સ્થાપે.
એ સિવાય તેમણે સુવર્ણભૂમિમાં જઈ પિતાના પ્રશિષ્ય સાગરને અનુગ આ હતા. આ ઘટના અને ગભિલાદવાળી ઘટનાથી તેમના વિહારક્ષેત્રને પણ ખ્યાલ આવી શકે તેમ છે. તેમના શિષ્ય સમુદાય વિશાળ હશે એમાં શંકા જેવું નથી. તેમને કયારે સ્વર્ગવાસ થયો તે જાણી શકાતું નથી પણ વિ. નિ. સં. ૪૫ પછી વર્ગસ્થ થયા હોય એમ લાગે છે. અંતે
જૈન સમાજમાં પ્રાચીન સમયથી આજ સુધી કોગ્ય થયેલી આર્ય કાલકની કથાઓને આ સંગ્રહ એ સમયના ભારતીય ઇતિહાસ સામાજિક સ્થિતિ, જેન સિદ્ધાંતની કડક આચારનીતિ અપવાદમાર્ગનું શરણ, પર્વ દિવસોની માન્યતા, શિથિલ સાધુઓને પ્રાધવાના ઉપાય તેમજ શ્રુતજ્ઞાનની હીયમાન સ્થિતિ વગેરે વિષ ઉપરનાં દષ્ટિબિંદુએ રજૂ કરે છે.
કાલિકાચાર્યની કથા જૈન સંઘ સાથે સંબંધ ધરાવે છે તેટલી જ રાજકીય પ્રશ્નો સાથે પણ સંકળાયેલી છે. વિક્રમસંવત્સર પ્રવક રાજવીના વિષયમાં આજસુધી જે વિદ્વાનેએ અથાક પ્રયત્ન કર્યો છે અને જેને તાગ હજીએ આજો નથી-તેની એક વિપુલ સામગ્રી જેના વિશાળ કથામંડળમાં ભરેલી પડી છે જેને એકત્રિત કરીને તે વિદ્વાને આગળ ફરી નવેસરથી વિક્રમાદિત્યને શોધી કાઢવા મૂકવામાં આવે છે. એટલું સૂચવવું અગત્યનું છે કે, વિક્રમાદિત્ય વિશેનું ખેડાણુ જેને જેટલું કર્યું છે તેટલું વર્ણન ભારતીય કોઈ પણ પોરાણિક સામગ્રીમાંથી આપણને જોવા મળતું નથી. છતાં સૌ કોઈ પોરાણિક કે જૈન કથા “ આ જ વિક્રમાદિત્ય એમ નિણીત સ્વરૂપે ઉચારતું નથી. અને તેથી જ આપણા ઈતિહાસ વિશારદે આગળ મોટી મુશ્કેલી ઉભી થતાં અનુમાનના આધારે નિર્ણય કરવા પડયા છે. કથાઓના આધારે અતિહાસિક પુરાવાઓનું જ્યાં સુધી સમર્થન મેળવી શકાયું ત્યાં સુધી મારું દષ્ટિબિંદુ રજૂ કર્યું છે. એની સફળતા કેટલી તેને આંક તહિદે ઉપર છોડું છું, આભાર:
અગાઉ હું પં. અમૃતલાલ મેહનલાલ અને શ્રી સારાભાઈ મણિલાલ નવાએ મારા આ સંપાદન કાર્યમાં આપેલી મદદ અંગે જણાવી ચૂક્યો છું. શ્રી સારાભાઇએ સંપાદન માટે મને આપેલી આ તક માટે અને આ પ્રકાશનને સચિત્ર બનાવી આ સ્વરૂપે મૂકવા માટે ફરી તેમને આભાર માનું છું. મારા, સહદયી મિત્ર ૫, રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ અને પં. બાલાભાઈ વીરચંદ દેસાઈ ( જયભિખ્ખ) એ
પ્રેરણા આપી ઉત્સાહિત કર્યે રાખે છે તે માટે એમને અને આ ઉપાઘાતમાં મોટે ભાગે ઉપા. શ્રી કલ્યાણવિજયજી મહારાજશ્રીના પ્રકાશિત સાધનને તેમજ તે તે વિદ્વાનેન ને આધાર લીધે છે તેમને પણ આભાર માનવાની તક લઉં છું.
આ સંપાદનમાં મતિવિક૯પ કે હરિદેષથી કંઈ પણ અસંગત હોય તે તરફ વિદ્વાને મારું ધ્યાન દારે તે આભારી થઈશ. ૧. ૧ ૨૯ દહેગામ
અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ (એ. પી. )
—
"Aho Shrutgyanam
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રવિવરણું
Plate I ચિત્ર ૧ઃ (૧) ગુણાકરસૂરિને શવને ઉપદેશ. (૨) સાત્રિીઓને શ્રાવિકા ઉપદેશ. સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની. કહ૫સૂત્ર અને કાલિકાચાર્યકથાની તાડપત્રની ચૌદમા સૈકાના અંત સમયની સુંદરતમ દસ ચિત્રવાળી હસ્તપ્રતમાંથી આ ચિત્ર અત્રે રજૂ કરવામાં આવે છે.
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં ચિત્રની જમણી બાજુએ સુવર્ણસિંહાસન ઉપર ડાબે હાથ ઢીંચણ ઉપર રાખીને તથા જમણા હાથમાં સહપત્તિ રાખીને સામે બેઠેલા બે મહદ્ધિક શ્રાવકને ઉપદેશ આપતાં ગુણાકરસૂરિ બેઠેલા છે. ગુણાકરસૂરિની પાછળ ઊભેલો શિષ્ય ઉંચા કરેલા ડાબા હાથમાં પકડેલા કપડાંથી ગુણાકરસૂરિની સુશ્રુષા કરે છે. ચિત્રના ઉપરના મધ્યભાગમાં સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળે અંદર લટકે છે. ગણાકરસૂરિ અને શ્રાવકોની મધ્યમાં સ્થાપનાચાર્ય (ઠવણ) છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ આચાર્યની સામે બંને હાથ જોડીને ઉપદેશ સાંભળવા બેઠેલા બંને શ્રાવકોના માથાના મુગટ, કાનના કર્યું અને ગળામાંના રત્નજડીત હારે તેમની મહકિપણાની સાક્ષી પૂરે છે. બંને શ્રાવકોએ પહેરેલાં રેશમી વસ્ત્રોની અંદર વણેલી આકૃતિઓ, ગુજરાતની ચદમાં સૈકાનો કા૫ડેકળાની આબેહૂબ રજૂઆત કરે છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગની જમણી બાજુએ સફેદ વસ્ત્રો પહેરેલી બે સાધ્વીઓ છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ બંને હાથની અંજલિ જેલને ઉપદેશ સાંભળવા બેલી ચાર શ્રાવિકાઓ છે. આ ચારે શ્રાવિકાઓના ઉત્તરીય વસ્ત્રની અંદર વણેલી જુદી જુદી ચિત્રાકૃતિઓ ગુજરાતના દમા સૈકાના પટેળાની ઉત્તમતાની રજૂઆત કરે છે. આ ચિત્રમાં ચિત્રકારે ચાંદીને ઉપયોગ કરે છે.
ચિત્રની એકેએક આકૃતિની રજૂઆત ચિત્રકારની કલારસિકતાને પૂરા આપે છે.
ચિત્ર ૨ : આર્યકાલકને સાતવાહનરાજાને ઉપદેશ. ઉપરોક્ત ચિત્ર ૧. વાળી પ્રતમાંથી ચિત્રની જમણી બાજુએ સુવર્ણીસિંહાસન ઉપર આર્યકાલીક બેઠેલા છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં બંને ડાથની અંજલિ જેડીને ઉપદેશ શ્રવણ કરતા સાતવાહન રાજા તથા મંત્રીને અને નીચેના ભાગમાં બેઠેલી બે શ્રાવિકાઓને સામે બેઠેલા બાયંકાલક ઉપદેશ આપે છે. આ ચિત્રમાંના બંને પરુ તથા જીઓના વોની ચિત્રાકૃતિઓ પણ ઉપરના ચિત્ર ૧. કરતાં જુદી જ જાતની છે. ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં લટક્તા ચંદરવાની ચિત્રાકૃતિએ પણ સુંદર છે.
ચિત્ર ૩: ગભિલ્લની શરણાગતિ. સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની. તાડપત્રની ચદમા સૈકાની કાલિકાચાર્યસ્થાની બીજી હસ્તપ્રતમાંથી. - જ્યારે ગર્દભી–ગધેડી ગઈભિન્ન રાજા ઉપર મૂત્ર, વિષ્ટા અને લાત દઇને ચાલી જાય છે, ત્યારે આર્યકાલકના કહેવાથી શકસૈન્ય ગઢ તેડીને ઉજૈનીમાં દાખલ થયું. ગÉભિલ્લ છતે પકડાયે. તેને અવળા હાથે બાંધીને આર્યકાલકની સમક્ષ લાવવામાં આવ્યું.
ચિત્રમાં સુવર્ણસિંહાસન ઉપર આકાલક પિતાને જમણે હામ ઉચા કરીને, સામે અવળા હાથે બાંધીને ઊભે રાખેલા ગર્દશિતલને તેના દુષ્કૃત્ય માટે ઠપકો આપતાં દેખાય છે. ગઈ બિલ્લની પાછળ
ફલની આકૃતિવાળે વાદળી રંગને ઝ પહેરીને શક–સૈનિક આર્યકાલકની આજ્ઞાની રાહ જોતો ઊલે છે. આર્યકાલકની પાછળ શિષ્ય સુશ્રુષા કરતા સિંહાસનની પાછળ ઊભેલો છે. ચિત્રની મધ્યમાં ઉપરની છતમાં સુંદર અંદર બાંધે છે.
ચિત્ર ૪: ગભિલની શરણાગતી. ચિત્ર ૧-૨ વાળી જ મતમાંથી. આ ચિત્ર પ્રસંગ ચિત્ર ૩ ને
"Aho Shrutgyanam"
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૂબહુ મળતો છે. આ ચિત્રમાં આર્યકાલકે પહેરેલાં કપડાં ઉપર રૂપેરી શાહીની ચિત્રાકૃત છે અને શક– સૈનિકના ઝભાને રંગ ઘેરો લીલે છે. ગાઁમિલે પહેરેલું ઉત્તરીય વસ્ત્ર પણ સુંદર ચિત્રાતિવાઈ છે, જે ચાદમાં સકાની કાપડકળાને અંદર નમને છે. ચિત્રની મધ્યમાં ઉપરની છતમાં બાંધેલા ચંદરવાની જુદી જુદી ત્રણ ચિત્રાકૃતિઓ પણ ખાસ પ્રેક્ષનીય છે.
ચિત્ર ૫ : આઈકાલકને શિષ્યને ઉપદેશ. ઉપરોક્ત પ્રતમાંથી જ. ચિત્રમાં ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં સહપત્તિ રાખીને સામે બેઠેલા શિષ્યને આચાલકે ઉપદેશ આપે છે. આ ચિત્રમાં પણ આર્યકાલકના વર્ષમાં રૂપેરીશાહીથી ટપકાં કરીને આકૃતિ રજૂ કરેલી છે. સામે બેઠેલા શિષ્યના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ છે અને ડાબો હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ રાખેલ છે. ચિત્રમાં ઉપરની છતના ચંદરવાના ઉપરના ભાગમાં ત્રણ જુદી જુદી ચિત્રાકૃત્રિઓ રજૂ કરીને ચિત્રકારે પિતાની ચિત્રાકૃતિઓ પરની સિદ્ધહસ્તતા પૂરવાર કરી આપી છે. આ ત્રણ ચિત્રાકૃતિઓ પિકીની પહેલી ચિત્રાકૃતિમાં સિંહની આકૃતિ સ્પષ્ટ દેખાય છે. ચંદરવાની નીચે મધ્યમાં લટકતા તેરણમાં પણ જુદી ચિત્રાકૃતિ છે. આ ચિત્રફલકના પાંચે ચિત્ર ગુજરાતની જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાના ઉત્તમોત્તમ નમૂના છે.
Plate I ચિત્ર ૬: જેન સાવીએ. પાટણના સં. પ. ભંડારની તાડપત્રની ૨૩૪ પાનાની કલ્પસૂત્ર અને કાલથાની વિ.સં. ૧૩૩૫ (ઈ.સ. ૧૨૭૮)ની પ્રતમાંથી બે ચિત્રો અત્રે ચિત્ર ૭ તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે. હવે પછીનાં ચિત્ર ૮-૧૫ની માફક આ ચિત્રો પણ પ્રથમ “કાલકકથા' નામના ઇંગ્લિશ પુસ્તકમાં પ્રસિદ્ધ થએલાં છે.
મિ. બ્રાઉન આ ચિત્રને બે સાધુઓના ચિત્ર તરીકે ઓળખાવતા જણાવે છે કે “ચંદરવાની નીચે બે તાંબર સાધુઓ ઉપદેશ આપતા બેઠેલા છે. દરેકના ડાબા હાથમાં મુખત્રિકા-સુહપત્તિ (ક ન ઊડે તે માટે મુખની આગળ રાખવામાં આવતું વસ્ત્રો અને જમણું હાથમાં લે છે. જેમ જેમ ખભે હમેશાં ચેત્ર ૫ નો માફક) ખુલે ઉઘાડો રાખવામાં આવે છે તેને બદલે સારું જે શરીર વસ્ત્રથી આચ્છાદિત થએલું છે.”
વાસ્તવિકરીતે મિ. બ્રાઉન જણાવે છે તેમ આ ચિત્ર બે સાધુઓનું નહિ પણ સાધ્વીઓનું છે અને તેથી જ બંનેનું આખું શરીર વસ્ત્રથી આચ્છાદિત થએલું ચિત્રકારે બતાવ્યું છે. તેઓ જે ચિત્ર નં. ૫ ને પુરાવો આપે છે તે ચિત્ર તે સાધુઓનું છે. પ્રાચીન ગુજરાતી ચિત્રકારેએ હમેશાં જૈન સાધુઓનાં ચિત્રોમાં એક ખ ખુલે અને સાધ્વીઓનાં ચિત્રમાં સારું ચે શરીર વસ્ત્રથી આચ્છાદિત રાખવાનો નિયમ પરંપરાએ સાચવ્યો છે. બીજું મિ. બ્રાઉન જણાવે છે કે “બંનેના જમણા હાથમાં કૂલ છે તે તેની માન્યતા તે જૈન સાધુ-સાધીઓના રીતરિવાજોની અજ્ઞાનતાને આભારી છે, કારણકે ત્યાગી એવાં જૈન સાધુ-સાથીઓને સચિત દ્રવ્યને ભૂલથી-અજાયે પણ અડકી જવાય તે તેને માટે “નિશબૂકિં' પુરજ' વગેરે પ્રાયશ્ચિતગ્રન્થમાં પ્રાયશ્ચિત્ત બતાવેલાં છે. જ્યારે ભૂલથી પણ સચિત દ્રવ્ય-વસ્તુને અડકી જવાય તે પ્રાયશ્ચિત્ત આવે તે પછી વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ દેવાના સમયે હાથમાં ફૂલ રાખવાનું સંભવી જ કેમ શકે?
- The story of Kalaka' pp. 120 and opp. Fig. 7, 8 on plate no. 3. al-Beneath a canopy sit two Svetambar monks preaching. Each has in his left
mouth cloth and in his right hand a flower. The robes cover the body fully, instead of leaving the right shoulder bare as usually done (cf. fig. 5.)
- The story of Kalaka' pp. 120
"Aho Shrutgyanam
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
જી. ખરી રીતે બંનેના હાથ તદ્ન ખાલી જ છે, કૃતજમણા હાથના અગૂઠા અને તર્જની ગૂઠા પાસેની આંગળી—ભેગી કરીને ‘પ્રવચનમુદ્રા'એ અને હાથ રાખેલા છે.
ચિત્ર ૭: જૈન શ્રમÊાપાસિકા-શ્રાવિકાએ ચિત્ર હું વાળી પ્રતમાંના તેજપાના ઉપર ા અને શ્રમણેપાસિકા છે. ચિત્ર ૬ વાળી પ્રતમાં ચીતરેલી સાધ્વીઓના ઉપદેશથી આ વ્રત લખાવનાર જ હશે તેમ મારૂં માનવું છે. આજે પણ શ્રાવિકા સાધ્વીઓના ઉપદેશથી કેટલાંયે ધાર્મિક કાર્યો કરે છે. અને શ્રાવિકાઓ કિમી મહુમૂલ્ય આભૂષણે થી સુસજ્જિત થાંને બંને હાથની અંજિલ જોડીને ઉપદેશ શ્રવણુ કરતી, સ્વસ્થ મિત્તે બેઠેલી છે.
ચિત્ર ૬ ના સાધ્વીઓના ચિત્રમાં નવા પ્રકારનું ચિત્રવિધાન દષ્ટિએ પડે છે. એ પાત્રાને એઠવવાની તદ્ન નવીન રીત દેખાય છે. અઘરૂં કામ પણ ઘણી ખૂબીથી પાર પાડયું છે. ચિત્ર છ નાં સ્ત્રી--પાત્રાની એસવાની રીત, અલંકારા, વઓ અને ખાસ કરીને માથાની યુથેાભના સસ્કાર અને ખાનદાની દર્શાવે છે.
Plate III
ચિત્ર ૮: લક્ષમીદેવી, પાટણના સંઘના ભંડારની ‘કલ્પસૂત્ર અને કાલથા'ની તાડપત્રની વિ. સ. ૧૩૩૬ (ઈ. સ. ૧૨૭૯)ના જેઠ સુદી પાંચમને રિવવારના રાજ લખાએલી તાડપત્રની હસ્તલિખિત પત્ર ૧૫૨ની પ્રતમાંનાં સાતે ચિત્ર ૮ થી ૧૧ અને ૧૫ તરીકે અત્રે રજૂ કરેલાં છે. આ પ્રતના પાના પર ઉપરથી ચિત્રનું કદ રર ઇંચ છે. મિ. બ્રાઉન આ ચિત્ર અબિકાનું છે કે લક્ષમીનુ તે ખામત માટે શકાશીલ છે.ર આ ચિત્ર લક્ષમીદેવીનું છે અને તે ખાખતમાં શંકા રાખવાનું કાંઈ જ કારણુ નથી. દેવીના ઉપરના અને હાથમાં વિકસિત કમળ છે.’નીચેને! જમણા હાથ વરદમુદ્રાએ છે અને ડાખા હાથમાં બીજોરાનું ફૂલ છે. દેવીના શરીરને વર્ષો પીળા, કંચુકી લીલી, ઉત્તરાસંગના ર ́ગ સફેદ, વચ્ચે લાલ રંગની ડિઝાઇન, વસ્રના છેડા લાલ રંગના, ઉત્તરીય વજ્રસાડીને રગ સĚદ, વચ્ચે કોરમજી-કથ્થાઈ રોંગની ડિઝાઈન, અને કમળના આસન ઉપર ભદ્રાસને બેઠક
પાટસુના સઘના ભંડારની હસ્તલિખિત સંવત ૧૩૪૪ના માગશર સુદી ર્ ને રવિવારના રાજ લખાએલી પ્રતનાં અને ચિત્રા ૯-૧૦ તરીકે અત્રે રજૂ કરેલાં છે.
ચિત્ર ૯: 'એ શ્રાવકે, ચિત્રમાં એ ઊભા રહેલા શ્રાવકા પોતાની સામે કાઇ વ્યક્તિની સાથે વાતચીત કરતા હાય તેવી રીતે એકેક હાથ ઊંચા રાખીને ચિત્રકારે અત્રે રજૂ કરેલા છે. ચિત્રને કેટલેક ભાગ ઘસાઈ ગએલા ડાવા છતાં પણ તેની દાઢી બંનેના ખભા ઉપરતુ ઉત્તરાસન અને કમ્મર નીચેનું ઉત્તરીય વસ્તુ સ્પષ્ટ દેખાય છે. તેરમા સૈકામાં ગુજરાતના ગૃહસ્થા કઇ જાતનાં કપડાં પહેરતા હતા તેના આબેહૂખ ખ્યાલ આ ચિત્ર આપે છે.
ચિત્ર ૧૦: એ શ્રાવિકાએ આ ચિત્રમાં ચિત્ર ૯ની માફક ખતે શ્રાવિકાએ ઊભેલી છે અને પેાતાની સામેની ફાઈ વ્યક્તિની સાથે વાતચીત કરતી હાય તેવી રીતે એકક હાથ ઊંચા રાખીને ચિત્રકારે અત્રે
૧. જુએ ‘ પવિત્ર કલ્પસૂત્ર'ની છુટનેટ ૧૧.
૨. - Fig. 20: A goddess (Ambika?), from folio 152 recto of the same MS. as Figure . A four armed goddess, dressed in bodice, dhoti and scarf sits on a cushion. In her two upper hands she holds lotuses; her lower right possibly holds a rosary; in the lower left an object which I cannot identify.' — The story of Kalaka,' pp. 120.
૩.
પગર્જત અનુ તોય |
४. दक्षिणहस्तमुत्तानं विधायात्रः करशाखां प्रसारयेदिति वरदमुद्रा ॥ ४ ॥
શ્રી પતંગમ(યાલાસૂત્રમ્ )વત્ર ૧૪,
"Aho Shrutgyanam"
“નિયાળનાિ પત્ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
WAAN ARAIAIA AU KEG
66
4552
6
549
FREE
MOLT
"Aho Shrutgyanam"
Fig 22
Firer aa
Fig. 21
Plate IX
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજૂ કરેલી છે. બંનેના શરીર ઉપર કંચુકી, ખભા ઉપરના વકના ઘડતા છેડા અને કમ્મર નીચેનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ ચિત્ર તથા ચિત્ર ૭ તેરમાં સેનાના ગુજરાતની સ્ત્રીઓ કઈ જતના કપડાં પહેરતી હતી તેને આબેહુબ ખ્યાલ આપણને આપે છે.
Plate IV ચિત્ર ૧૧ઃ ભગવાન પાર્શ્વનાથ. ચિત્ર ૮ વાળી પ્રત ઉપરથી. ચિત્રમાં પઘાસનની બેઠકે પ્રભુ પાર્શ્વનાથ બેઠેલા છે. મસ્તક ઉપરની ત્રણ ફણ આ ચિત્ર પાર્શ્વનાથજીનું હેવાની સાબિતી આપે છે.
ચિવ ૧૨ ઃ ગૌતમસ્વામી. ચિત્ર ૮ વાળી પ્રત ઉપરથી. આ ચિત્રની મધ્યમાં પ્રવચનમુદ્રાએ ભગવાન મહાવીરના પ્રથમ શિષ્ય ગણધદેવ શ્રીગૌતમસ્વામી સિહાસન ઉપર બેઠેલા છે. ગૌતમસ્વામીની ગરદનની પાછળ જેન સાધુન એ તથા પ્રવચનમુદ્રા રજૂ કરીને આ ચિત્ર તીર્થકરનું નહિ પણ સાધુનું છે, તેમ બતાવવા પ્રયત્ન કરે છે. સિંહાસનની બાજુએ એકેક સિંહ રજૂ કરીને ચિત્રકારે તેરમા સૈકાના સિંહાસનના શિપને એક પૂરાવો પૂરા પાડે છે. આ ચિત્રના જેવું જ એક બીજું ચિત્ર દક્ષિણમાં આવેલા દિગંબર જૈન તીર્થ સુડબદ્રીના એક દિગંબર મંદિરમાં આવેલા તાડપત્રીય હસ્તલિખિત ગ્રંથભંડારમાં ૨ ષટખંડાગમની પ્રતમાં છે. અત્યાર સુધીમાં મારા અખિલ ભારતવર્ષના પ્રવાસમાં આવાં માત્ર બે જ ચિત્ર જોવામાં આવેલાં છે. - ચિત્ર ૧૩ : જૈન સાધુ અને શ્રાવક. ઉપર્યુક્ત પ્રતમાંથી જ. આ ચિત્રમાં તથા ચિત્ર ૧૪માં સિંહાસન ઉપર બેઠેલા જૈન સાધુના ડાબા હાથમાં ચિત્રકારે એકેક કુલ રજૂ કરેલું છે, તે ચિત્રકારની જેન સાધના રીતરિવાજોની અજ્ઞાનતાને આભારી છે. હું અગાઉ ચિત્ર ૬ માં આ બાબતની ચર્ચા કરી ગયો છે. આ ચિત્ર તથા ચિત્ર ૧૪ માંના બંને સાધુને ડાબા હાથ પ્રવચનમાએ રાખેલ છે. આ ચિત્રમાં સાધુની સામે બે હાથ જોડીને બેઠેલે એક ભક્ત-આવક છે.
ચિત્ર ૧૪: જૈન સાધુ. ઉપર્યુક્ત પ્રતમાંથી જ આ ચિત્ર બરાબર ચિત્ર ૧૩ ના સાધુને બધી. બાબતમાં મળતું જ છે.
ચિત્ર ૧૫ : બ્રહ્મશાંતિ યક્ષ. પ્રતના પાના ૧૫૧ ઉપથી. મિ. બ્રાઉન આ ચિત્રને શકના ચિત્ર તરીકે ઓળખાવે છે.'
મનુષ્યના શાખાની માફક શદ્રને દાઢીવાળો અને ગાદી ઉપર બેઠેલે ચીતરેલ છે. તેના ઉપરના જમણા હાથમાં અંકુશ અને ડાબા હાથમાં એક છત્ર ૫ડેલાં છે; નીચેના બંને હાથમાં કાંઈપણ નથી.. તેણે ધતી અને દુપટ્ટો પહેરેલાં છે. તેના જમણા પગ નીચે તેને હાથી છે. ખાલી જગ્યાને કુલથી ભરી દીધી છે.”
Plate V ચિત્ર ૧૬: શ્રી મહાવીર પ્રભુ સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહમાંથી. ચિદમી સદીની તાડપત્રની હસ્તપ્રતના ચિત્ર ૧૬: શ્રી મહેકમ
શાની શિવમ રચનાને સુંદર ખ્યાલ આપે છે. શિ૦૫ પાનાનું મૂળ કદનું આ ચિત્ર તે સમયની જિનમૂર્તિઓની શિલ્પ રચનાને સુંદર ખ્યાલ આપે છે. શણગાર તથા તેની કુદરતી આંખે, મૃદુ-કેમળ છતાં પ્રમાણે પેત હાસ્ય કરતું મુખ, તે શ્રમયના ચિત્રકારાની ભાવ અર્પણ કરવાની શક્તિને સાક્ષાત પરિચય આપે છે. મૂર્તિની બેઠકની નીચે પબાસણમાં રે 1 The god Sakra, bearded like a human king, is seated on a cushion. In his upper right hand, he holds the elephant-goad; in the upper left an umbrella; the lower hands are without attributes. He is dressed in dhoti and scarf. Below his right leg is his elephant. Flowers fill in the composition.'
_ The story of Kalaka' pp. 120
"Aho Shrutgyanam"
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમળ, બંને બાજુ એકેક હાથી, એ કે સિંહ તથા કિન્નર ચીતરેલા છે, મૂર્તિની આજુબાજુ બે ચામરધારી ઊભાં છે, મસ્તકની બાજુમાં એકેક સ્ત્રી મેલની માળા લઈને અને તે દરેકની પાછળ ખાલી હાથે ઊભી રહેલી એકેક વ્યક્તિ ચીતરેલી છે. મૂર્તિના મસ્તકની ઉપરના ભાગમાં છત્ર લટકતું છે.
Plate VI ચિત્ર ૧૭: કાલકસૂરિને ચતુર્વિધ સંઘને ઉપદેશ. પાટણના સંધના ભંડારની ચિત્ર ૮ વાળી જ તાડપત્રની પ્રતમાંથી, ગુજરાતની જનાશિત કલાના આજસુધી પ્રાપ્ત થએલા ચિત્રોમાં આખા પાના ઉપર ચીતરેલું આ પ્રથમ જ ચિત્ર છે. ચિત્રના રંગે કેટલેક ઠેકાણે ઉખડી ગએલા છે. ચિત્ર બે વિભાગમાં વહેંચાએલું છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ લાકડાના સુંદર આકૃતિઓવાળા સિંહાસન ઉપર ભદ્રાસનની બેઠકે બેઠેલા કાલિકાચાર્યના બંને હાથમાં ફલ છે. આચાર્યની પાછળ ઊભેલા શિષ્યના બંને હાથમાં તાડપત્રનું પાનું છે. આ ચિત્રમાં તથા ચિત્ર નં ૧૩-૧૪ માંના સાધુના હાથમાં ફૂલની રજૂઆત અને તે પણ સામે બેઠેલા શ્રાવકની હાજરીમાં આપણને વિચાર કરતા કરી મૂકે છે. મારી માન્યતા પ્રમાણે આ ત્રણે ચિત્રોમાં જે કુલની રજૂઆત છે, તે સામે બેઠેલા શ્રાવકને તથા ચતુર્વિધ સંધને કાપડની બનાવેલી ફલની આકૃતિ દ્વારા સ્કૂલમાં પણ જીવે છે અને તેને લૂંટવાથી તેને પણ દુઃખ થાય છે, એવું કાંઈ સમજાવવાને આશય છે. ચિત્રની ડાબી બાજુની પાંચ આકૃતિઓ પૈકીની આગળની બે આકૃતિએ બેન સાવીની છે. અને પાછળની ત્રણ આકૃતિઓ કાલિકાચાર્યને ઉપદેશ શ્રવણ કરતી શ્રમપાસિકા-શ્રાવિકાઓની છે. આ ચિત્રથી તાડપત્રની કાલકકથાની હસ્તપ્રતોના ચિત્રોનો વિભાગ સમાપ્ત થાય છે.
Plate VI ચિત્ર ૧૮ : શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર, પાટણના સંગ્રહની દાબડા નં. ૪૭ નબર ૮૯૮ ની કાલકથાની સંવત ૧૪૬૩ ની સાલમાં લખાએલી કાગળ પરની હસ્તપ્રતનું છેલ્લું પાનું.
પાના પર લખેલી ૧૧ લીટીઓ પૈકીની નવમી લીટીમાં આ પ્રત સલખણપુરના રહેવાસી શ્રીશ્રીમાલ જ્ઞાતિના શ્રેષ્ટિ અમરસિંહના પુત્ર શ્રેષ્ટિ અંગાએ સંવત ૧૪૬૩ માં લખાવ્યાને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. કાગળ પર લખાએલી આજ સુધી પ્રસિદ્ધ થએલી કાલકકથાની સચિત્ર હસ્તપ્રતોમાં આ પ્રત સૌથી પ્રાચીન છે.
Plate VIII ચિત્ર ૧૯ : ગર્દભ વિદ્યાને ઉછેદ અને ઉજજૈનીને ઘેરે. ઉપરોક્ત પ્રતમાંથી જ.
ડાબી બાજુએ મધ્યમાં ઉજની નગરીના કાંગરા સહિતના કિલે છે. તેની અંદર ગભિલ રાજા બેઠેલે છે, તેની આગળ વિદ્યાની સાધના કરવા આહૂતિ આપવા માટે અગ્નિની જવાલા સહિતને અગ્નિકુંડ છે. અગ્નિકુંડની બવાલાઓમાં પોતાના જમણું હાથમાં પકડેલા વાસણમાંથી ડાબા હાથમાં પકડેલા આહતિ દ્રવ્યોની આહુતિ આપતે ગર્દભિ૯૯ બેઠેલે છે. અગ્નિકુંડની બરાબર ઉપર કિલ્લાની અંદરના ભાગમાં ગભીવિદ્યા ઊભેલી છે, તેનું મેં સામે (કિલ્લાની બહાર) ઊભા રહેલા શક ધનુર્ધારીઓના ધનુષમાંથી છેલ્લા બણેથી ભરાઈ ગએલું છે. નગરના દરવાજાની બહાર ત્રણ શકો હાથમાં પકડેલા ધનુષ્યથી બા છોડીને ગર્દભી-ગધેનું મેં બંધ કરતા દેખાય છે.
આ પ્રતમાં માત્ર એક જ ચિત્ર છે. ચિત્રની બેંચને રંગ સીંદુરીએ છે.
ચિત્ર ૨૦ : આર્યકાલકને શિષ્યને ઉપદેશ. લીંબડીની શેઠ આણંદજી કલ્યાણની પેઢીના ગ્રંથ ભડારના લિસ્ટ નંબર પ૭૭ ની કાલકકથાની સંવત ૧૪૭૨ ની સાલની પાંચ ચિત્રો વાળી હસ્તપ્રતમાંથી. વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર નં. ૫ નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન. આ ચિત્રમાં સિંહાસનની પાછળના
"Aho Shrutgyanam
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
ભાગમાં સુશ્રુષા કરતા શિષ્યના અલ્લે પેપટની આકૃતિ ચીતરેલો છે અને આ કાલક તથા બે હાથની અજલિ એડીને સામે બેઠેલા શિષ્યના પહેરેલાં કપડાં સુંદર ચિત્રાકૃતિ સહિત છે.
Plate lX
ચિત્ર ૨૧ : કાલકકુમારનુ અશ્વખેલન અને શ્રીગુણાકરસૂરિના કાલકને ઉપદેશ. સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની સંવત ૧૪૭૩માં ગુજરાતની પ્રાચીન રાજધાની અસુહિલપુર પાટણમાં લખાએલી કાગળની હસ્તપ્રતના પાના ૨ પરથી,
ચિત્રના નીચેના ભાગમાં ઘેાડા ઉપર બેસીને માથે મુગટ તથા શરીર પર વસ્ત્રાભૂષણુ પહેરીને કાલકુમાર જંગલમાં જતા દેખાય છે. ઘોડાની આગળ બે પગપાળા સૈનિકે તથા આજીમાં ત્રીજો સૈનિક હાથમાં ઢાલ અને તલવાર પકડીને કાલકકુમારની સાથે જંગલમાં જતા રૃખાય છે.
ચિત્રના અનુસધાને, ઉપરના ભાગમાં એક વૃક્ષની નીચે શ્રીગુણાકરસૂરિ સામે ઉપદેશ સાંભળવા બેઠેલા કાલકકુમારને પેાતાના જમણા હાથ ઉંચા કરીને ધર્મોપદેશ આપતા દેખાય છે. શ્રીગુણાકરસૂરિ અને કાલકકુમારની વચમાં સ્થાપનાચાય છે. સ્થાપનાચાયની ઉપરના ભાગમાં બીજી એક વૃક્ષ છે. ધર્માપદેશ સાંભળવા બેઠેલા કાલકકુમારની પાછળ પણ ત્રીજું એક વૃક્ષ છે. શ્રીગુણાકરસૂરિ તથા કાલકકુમારના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં તથા મનેની આજીમાજી લાલ તથા વાદળી રંગમાં સુંદર વાદળાંએ ચીતરેલા છે, આ ચિત્રના વૃક્ષે! ચોદમા સૈકાના અંતભાગના તાડપત્રીય ચિત્રાને ખરાખર મલતાં આવે છે. ચિત્રમાંની એકેએક આકૃતિની રજૂઆત ચિત્રકારની સિદ્ધઠુસ્તતા સાબિત કરે છે.
ચિત્ર ૨૨ : સાતવાહન રાજા. ઉપરોક્ત પ્રતના પાના ૨૩ પરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં સુવણૅ સિહાસન ઉપર જમણુા હાથમાં તલવાર પકડીને તથા ડાબે હાથ ઊંચા કરીને સામે બેઠેલી એ રાણીઓને સાતવાહન રાન્ત આર્ય કાલકે યૂવાના કરેલે નિર્ણય કહે છે.
ચિત્રના અનુસ ધાને, નીચેના ભાગમાં હર્ષીરવ કરતા એ ઘેાડા, એક હાથી તથા રાજમહેલમાં પેસવાના પ્રવેશદ્વાર પાસે ઊબ્રેલા દરવાન પહેરેગીર જોવાને છે. આ ચિત્ર પ્રસન્ડ્રુ ખીજી કોઈપણુ કાલિકાચા કથાની હસ્તપ્રતમાં હજીસુધી મલી આવ્યે નથી. આ ચિત્રમાંના સાતવાહન રાજાને તથા એ રાણીઓના સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળા પહેરવેશ પંદરમા સૈકાની ગુજરાતની કાપડકલાના સુંદર નમૂનાઓ છે.
Plate X
ચિત્ર ૨૩; વેરિશ્મિન રાજા અને સુરસુંદરી રાણી. લૈષી ( મારવાડ ) નિવાસી શ્રીમાન્ ફૂલચ ંદ્રજી સાખકના સગ્રહની સંવત ૧૪૭૩માં અહિલપુર પાટણમાં લખાએલી કાગળની બીજી કાલિકાચા કથાની કાગળની હસ્તપ્રતના પહેલા પાના પરથી.
ચિત્રમાં સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર એકેલા વૈરિસિંહે રાજા સામે બેઠેલી સુરસુંદરી રાણી સાથે વાતચીત કરતા દેખાય છે. વૈરિસહુ રાજાએ મસ્તકે મુગટ, કાનમાં કુંડલ, ગળામાં હાર, કેણીના ઉપરના ભાગમાં માજુમ ધ તથા હાથના કાંડા ઉપર રત્નજડીત કડાં પહેરેલાં છે. તેની સામે બેઠેલી રાણી સુરસુંદરીએ પણ મસ્તકના પાછળના ભાગમાં અમેાડામાં આભૂષણ, કાનમાં કર્યું ફૂલ, ગળામાં હાર, ખંને હાથે રત્નજડીત ચૂડીએ, શરીરના ઉપરના ભાગમાં લીલા રંગની કચૂકી, સુંદર રંગીન ચૂંદડી વગેરે વસ્ત્રાભૂષણે પહેરેલાં છે. ચિત્રની ઉપરના ભાગ નાશ પામેલ છે. આ ચિત્રમાં લાલ, કાળા, સફેદ, લીલેા, આસમાની, વાદળી, પીળા, કેસરી, ગુલાબી તથા કીરમજી રંગા વપરાએલા છે. તાડપત્રનાં ચિત્રા કરતાં કાગળના ચિત્રોમાં ચિત્રકારની ચિત્રમન્ત્ષામાં રએકની વિનિયતા વધતી જતી પ્રત્યક્ષ દેખાય છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૪ સમવસરણું. ઉપરોક્ત પ્રતના છેલા પાના પરનું પ્રથમ ચિત્ર.
સમવસરણની મધ્યમાં તીર્થકરની પદ્માસનસ્થ મૂર્તિ બિરાજમાન છે. મૂર્તિના મસ્તકે મુગટ, કાનમાં કુંડેલ, ગળામાં હાર, હાથ પર બાજુબંધ તથા કડાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. મૂર્તિને વર્ણ સેનેરી હોવાથી શ્રી મહાવીર પ્રભુનું સમવસરણ હોય એમ લાગે છે. સમવસરણુના વિસ્તૃત વર્ણન માટે મારા તરફથી ઈ. સ. ૧૯૩૬ માં પ્રસિદ્ધ થએલ “નિ ચિત્રક૫૯મ” નામના ગ્રંથનાં ‘ચિત્રવિવરણ વિભાગમાં ચિત્ર નંબર ૭૨ નું વર્ણન જેવા ભલામણ છે. - ચિત્ર ૨૫: આર્યકાલકને ચતુર્વિધ સંઘને ઉપદેશ. ચિત્ર નં. ૨૩ વાળી પ્રતના છેલ્લા પાના પરનું બીજું ચિત્ર.
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા આકાલ છે અને તેમની સામે બંને હાથમાં તાડપત્રનું પાનું પકડીને બેઠેલા તેઓના શિષ્ય છે. બંનેની મધ્યમાં સ્થાપનાચાર્યું છે..
ચિત્રની મધ્યમાં બે હાથની અંજલિ જેડીને બેઠેલા એ સાધુઓ તથા બે સાધુઓની સામે બે હાથની અંજલિ જેડીને બેઠેલા શ્રાવકે આર્યકાલકને ઉપદેશ સાંભળે છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગમાં બે હાથની અંજલિ જેડીને બેઠેલી બે શ્રાવિકાઓ આઈકાલકને ઉપદેશ શ્રવણ કરતી દેખાય છે. બે શ્રાવિકાઓની સામે બેઠેલી બે સાધ્વીઓવાળા ચિત્રનો ભાગ નષ્ટ થએલો છે.
Plate XI ચિત્ર ૨૬ : ચિત્ર ૨૩ વાળી પ્રતનું એક પાનું. પાનાની અંદર લખેલી છ લીટીઓ પોની ત્રીજી લીટીમાં આ પ્રત “સંવત ૧૪૭૩ના માઘ વદિ ૫ (ગુજરાતી પિષ વદિ ૫) શનિવારના રોજ શ્રીમદહિલપત્તનમાં શ્રી ખરતરગચ્છ સંઘના માટે લખાવ્યાને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે, પાંચમી લીટીમાં પ્રતના લેખકનું નામ પં, સાજણ લખેલું છે.
Plate XII ચિત્ર ર૭ : વૈરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણી. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પહેલા પાના પરથી.
ચિત્ર વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ર૩નું આ પ્રસંગનું જ વર્ણન. ચિત્ર ૨૩માં સુરસુંદરી રાણીના મસ્તકની ઉપરના ભાગને કેટલાક ભાગ નાશ પામેલ હોવાથી આ ચિત્રમાં જે બે સ્ત્રીઓ બેઠેલી દેખાય છે તે, ચિત્ર ૨૩ માં નથી. ચિત્ર ૨૩ કરતાં આ હસ્તપ્રત બહુ જ સારી રીતે સચવાએલી છે.
ચિત્ર ૨૮: આર્યકાલીક અને વિક્રમ રાજા ઉપરોક્ત પ્રતના પાના ૧૬ પરથી.
કાલાંતરે તે શોને વંશ ઉખેડી નાખી વિક્રમાદિત્ય નામે માલવાનો રાજા થયા. પૃથ્વીમાં એક માત્ર વિરે પરાક્રમથી ઘણા રાજાઓને વશ કર્યા. ચિત્રમાં રાજા વિક્રમ સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળા સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠેલે છે, તેના ડાબા હાથમાં તલવાર છે અને પોતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથથી સામે બેઠેલા આર્યકાલકની સાથે ગંભીર વિચારમન મુખમુદ્રા રાખીને વાતચીત કરે છે. વિક્રમના સિંહાસનની પાછળ ઉપરના ભાગમાં કાળા રંગનું અને આગળ સફેદ રંગનું એમ બે છત્રે લટકે છે. સામે આસન પર બેઠેલા આર્યકાલક પિતાને જમણું હાથની તર્જની (અંગૂઠાની જોડેની) આંગળી ઉંચી કરીને અને પિતાના ઉંચા કરેલા ડાબા હાથશી પ્રવચન મુદ્રાએ રાજા વિક્રમને ધર્મોપદેશ આપે છે. આર્યકાલકની નીચે બે હાથ ભેગા કરીને ઊભેલે શક રસેનિક છે અને સૈનિકની આગળ દાઢવાળા બે પરુષે વિમિત નજર વિક્રમ રાજાની સામે જોતા ઊભેલા છે. આર્યકાલકના ઉપરના ભાગમાં વિક્રમ રાજાના રાજમહેલના જિલ્લાના
"Aho Shrutgyanam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફેદ કાંગરાઓ છે અને સફેદ કાંગશ ઉપર વિક્રમ રાજાનુ’ રાજચિન્હ છે. વિક્રમ રાજુએ પહેરેલાં વસ્ત્રોમાં તથા આ કાલકે પહેરેલાં વસ્ત્રોમાં ચિત્રકારે રૂપેરી શાહીના ઉપયાગ કરેલ છે. વિક્રમ રાજાના તથા શસૈનિકના ચહેરા ઘેરા લાલ ર`ગને છે. આ ચિત્ર વિક્રમરાજા પણ શકે જાતિના હાવાની સાબિતી નથી આપતું ? આ ચિત્રપ્રસંગ બીજી કોઈપણુ હસ્તપ્રતમાં નથી.
Plate Xlll
ચિત્ર ર૯ : વૈરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણી. વર્ગુન માટે નુ ચિત્ર ર૭નું આ ચિત્રને લગતું જ વણું ન.
ચિત્ર ૩૦: આર્ય કાલક અને શાહ્રી. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પાના ૧૮ પરથી.
આ ચિત્ર ચેોડાક ફેરફારા વગર ચિત્ર ૨૮ને ઘણીખરી આમતેમાં મલતું જ છે. ચિત્ર ૨૮ના સિ‘હૅાસનની ચિત્રાકૃતિમાં અને આ સિંહાસનની તથા શાહીના પહેરવેશની ચિત્રાકૃતિમાં ફેરફાર છે.
આ ચિત્રના સિંહાસનની ઉપરના ભાગમાં અર્ધ ચંદ્રનું રાચિન્હ સ્પષ્ટ દેખાય છે, જે શાહી શા વનતિના હૈાવાનું અનુમાન કરવા પ્રેરે છે. જો મારૂં આ અનુમાન સત્ય હોય તે, યવન ઢાકાને ભારતમાં પ્રથમ પ્રવેશ કરાવવાના આરોપ કેટલાક ઇતિહાસકાર આ કાલક ઉપર મૂકે છે, તેના બદલે શકયવન-લેાકાને ભારતમાં લાવીને તેમને જૈન ધર્મોમાં અપનાવવાના અને તે રીતે જૈનસ સ્કૃતિની તે વખતની વિશાલતાના ચશ આર્ય કાલકને આપવા જોઇએ. જૈન એ જાતિ નહિ પણ ધમ છે, તે વાતની સાબિતી શું આ પ્રસંગ નથી આપતા ? જો આ કાલકે શક લેાકેાને ભારતમાં લાવીને જૈન ધર્માનુરાગી ન બનાવ્યા હાત તા મથુરાના કાલીટીલામાંથી નીકળેલા જૈન ધર્માંતા સ્મારકો સમા જૈન સ્તૂપના શિલ્પ સ્થાપત્યનું સર્જન આજે ખાઇકામમાંથી મળી આવ્યું છે, તે ક્યાંથી મલી આવત
આ ચિત્રમાં આર્ય ચાલકે પોતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં સુદ્ઘત્તિ-મુખવસ્તિકા રાખેલી છે. આ કાલકની માગળ ઊભેલા શાહનશાહીના તના ડાબા હાથમાં લેટ મેકલાવેલ પ્યાલા છે અને જમણા હાથમાં છરી છે. દૂતની કમ્મરે લટકતા છાણાને સાથે છે. સિંહાસનની ઉપરની ભાગના ભાગળના લટકતા યંત્રના રગ લીલે છે.
ચિત્ર ૩૧ : ગભિન્નની શરણાગતિ. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પાના ૧૪ પરથી.
આ ચિત્રના વર્ષોંન માટે જીએ ચિત્ર ૩ તું આ પ્રસંગને લગતું જ વન.
ચિત્ર ૩૨: શક દરબાર. ઉપરીક્ત પ્રતના પાના ૧૫ પરથી.
ગબિલને ઉજજૈની બહાર નસાડી મૂકયા પછી, શાહી રાતએ આા કાલકની પ પાસના— સેવા ચાકરી કરનાર શાહીને રાજાધિરાજ બનાવી અને મોજાઓને સામતપદે સ્થાપીને ( તેએ ) રાજસુખ ભાગવવા લાગ્યા.
ચિત્રમાં સુવર્ણસિહાસન ઉપર શકરાજા બેઠેલે છે અને તેની પાછળ ઉંચા કરેલા ડાબા હાથે ગ્રામર વીજીત શક સૈનિક ઊભેલા છે. શકરાજાની સામે પણ બીજા ત્રણ સામતરે સ્થાપવામાં આવેલા શક રાજાએ ઊભેલા છે. સામ તપઢે સ્થાપેલા શકરાજાના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં પશુ રાચિન્હનુ' દ્યોતક લટકતું છત્ર છે.
૧ મારા તરો મારી મથાવલમાં હવે પછી પ્રસિદ્ધ થનાર મથુરા ટેકનિર્મિત ગન" નામના ડૉ. વાસુદેવ ચરણ અમવાલ પાક્તિ મધ જોવા ભલામણ છે, મૂલ્ય પચાસ રૂપિયા.
૧૨
"Aho Shrutgyanam"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
Plate XIV ચિત્ર ૩૩ : આર્યકાલક અને વિક્રમ રાજા, વન માટે જુએ ચિત્ર ૨૮ નું આ ચિત્રને લગતું જ વર્ણન, ચિત્ર ૩૪ આર્યકાલકને સાતવાહનરાજને ઉપદેશ. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પાના રર પરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા આર્યકાલક સામે બે હાથની અંજલિ જેડીને ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરવા બેઠેલા સાતવાહન રાજાને ઉપદેશ આપે છે. બંનેની વચ્ચે સા સાતવાહન રાજાના કપાળમાં તિલક U આવા પ્રકારનું છે, જે તે વખતના રીતિરિવાજની સાબિતી આપે છે.
ચિત્રના અનસંધાને, નીચેના ભાગમાં બંને હસ્તની અંજલિ જેને ધર્મોપદેશ સાંભળતી બે સાવીઓ તથા સાધ્વીઓની નીચે બંને હસ્તની અંજલિ જેડીને બેઠેલી શ્રાવિકાઓ બેઠેલી છે. સાધવીઓ તથા શ્રાવિકાઓની સામે બંને હસ્તની અંજલિ જેને ધર્મોપદેશ શ્રવણ કરતા બે મપાસકેશ્રાવકે બેઠેલા છે. આ ચિત્રમાં આર્યકાલકની સામે ધર્મશ્રવણ કરવા બેઠેલા સાતવાહન રાજા, બે સાધ્વીઓ, બે શ્રાવકે તથા બે શ્રાવિકાઓ પણ આસન પર બેઠેલા છે. ચિત્રમાં છેલ્લાં બધાંની નીચે આસનની રજૂઆત પંદરમા સૈકાના આવા રીતિરિવાજની સાબિતી આપે છે.
ચિત્ર ૩૫ : આર્યકાલકની ચતુવિધસંઘને વાચના. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પાના ૨૯ પરથી.
ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં ઉપરની છતમાં લટક્તા ચંદરવાની નીચે સુવર્ણસિંહાસન ઉપર બેઠેલા કાર્યકાલક, સામે બંને હાથમાં તાડપત્રનું પાનું ૫કડીને બેઠેલા શિષ્યને ધર્મશાસ્ત્રોની વાચના આપે છે. આયકાલકના તથા શિષ્યના વસ્ત્રમાં ચિત્રકારે રૂપેરી શાહીને ઉપયોગ કરે છે. બંનેની વચ્ચે બાજઠ ઉ૫૨ સ્થાપનાચાર્યજી છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, મધ્યભાગમાં ચાર શ્રાવકે બને હસ્તની અંજલિ જેડીને શાસ્ત્ર શ્રવણ કરતાં બેઠેલાં છે. નીચેના ભાગમાં બે ચાવીઓ તથા બે શ્રાવિકાઓ પણ બને હસ્તની અંજલિ જોડીને શાસ કવણુ કરતી બેઠેલી છે. આ ચિત્રમાં પણ ઉપરોક્ત ચિત્ર ૩૪ ની માફક બધાંયે પાત્ર આર્યકાલકની હાજરીમાં આસન પર બેઠેલાં છે.
ચિત્ર ૩૬ સાગરચંદ્રસૂરિની ક્ષમાયાચના. ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના પાના ૩૦ પરથી.
ચિત્રમાં સુવર્ણસિંહાસન ઉપર આકાલક બેઠેલા છે. તેઓનાં લાંબા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ અને ડાબા હાથ પોતે કરેલા અવિનયની ક્ષમાયાચના કરતાં સાગરચંદ્રસૂરિનો મસ્તક ઉપર છે. સાગરચંદ્ર
રેની ઉપરના ભાગમાં સ્થાપનાચાર્યજી છે. સ્થાપનાચાર્યજીના ઉપરના ભાગમાં છતમાં લટકતા ચંદર તથા તેરણ છે. આ ચિત્રમાં પણ સાધુઓના કપડામાં રૂપેરી શાહીને ઉપયોગ કરે છે.
Plate XV ચિત્ર ૩૭: સમધરસ્વામીનું સમવસરણ. ચિત્ર ર૧ વાળી પ્રતના પાના ૩૨ ઉપરથી. ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૨૪ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન. ચિત્ર ૩૮ : આર્યકારક તથા બ્રાહ્મણ સ્વરૂપે શકેંદ્ર. ઉપરોક્ત પ્રતના પાના ૩૨ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગની છતમાં લટકતા ચંદરવા તથા તેરણની નીચે, સુંદર ચિત્રાકૃતિ સહિતના ટેચવાળા સુવર્ણસિંહાસન ઉપર આર્યકાલક સામે ઊભા રહીને પિતાનું આયુષ્ય પૂછવા માટે જમણ હાથની હથેલી બતાવતા કમ્મરથી વળેલા વૃદ્ધ બ્રાહ્મણના રૂપમાં આવેલા શકેંદ્રને પિતાના જમણું હાથની તર્જની આંગળી ઉંચી કરીને અને ઉંચા કરેલા ડાબા હાથમાં મુહપત્તિ રાખીને, આયુષ્ય કહેતા
"Aho Shrutgyanam
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
છેઠેલા છે. શદ્રના ડાબા હાથમાં વૃદ્ધ પણાના ટેકા માટે લાકડી છે. આ ચિત્રમાં પણ આર્યકાલકના વશમાં પેરી અહીને ઉપગ કરે છે, ચિત્ર ૩૯: આર્યકાહક તથા મૂળસ્વરૂપે શકેંદ્ર. ચિત્ર ૨૧ વળી પ્રતના પાના ૩૪ ઉપરથી.
ઉપરોક્ત ચિત્રની ચિત્રાકૃતિએ કરતાં જુદી ચિત્રાકૃતિઓ વાળા ચંદરવાની નીચે, સુવર્ણના સિંહાસન ઉપ૨ આર્યકાલક પિતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ રાખીને, સામે મૂળ સ્વરૂપે ઊભેલા શાને. ઉપદેશ આપતા દેખાય છે. શકુંદના ચાર હાથ પકી બે હસ્તની અંજલિ જોડલી છે. ત્રીજો હાથ અભયમુદ્રામાં છે અને ચોથા ઉંચા કરેલા પાછળના હાથમાં અંકુશ છે.
Plate XVI ચિત્ર ૪૦ : સમવસરણ. ચિત્ર ર૧ વાળી પ્રતના ૩૫ મા પાના ઉપરનું પ્રથમ ચિત્ર, ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૨૪ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન. ચિત્ર ૪૧ : આર્યકાલકનો ચતુર્વિધ સંઘને ઉપદેશ. ઉપરોક્ત પ્રતના ૩૫ મા પાના પરનું બીજું ચિત્ર. ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૨૫ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
Plate XVII ચિત્ર ૪૨ : સમવસરણ ચિત્ર ૨૧ વાળી પ્રતના છેલા પાના ઉપરનું પ્રથમ ચિત્ર. ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૨૪ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન. ચિત્ર ૪૩: શ્રી જિનભદ્રસૂરિ. ઉપરોક્ત પાના પરનું બીજું ચિત્ર.
સંવત ૧૪૭૩ માં અણહિલપુર પાટણમાં લખાએલી ચિત્ર ૨૩ થી ૨૫ વાળી કાલિકાચાર્ય કથાની હસ્તપ્રત તથા ચિત્ર ર૭ થી ચિત્ર ૪૩ વાળી કાલિકાચથ કથાની હસ્તપ્રત અને સંવત ૧૪૭૩માં જ પાટ
માં જ લખાએલી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રત કે જે હાલ છરા (પંજાબ)ના ગ્રંથભંડારમાં સંગ્રહાએલી છે, આ બધી પ્રતે આચાર્ય શ્રીજિનભદ્રસૂરિના ઉપદેશથી ખરતરગરગથ્વીથ જૈન સંઘ લખાવેલી છે.
- જિનભદ્રસૂરિજી અને તેમની શિષ્ય મંડળીના ઉપદેશથી સંવત ૧૪૭૩ થી સંવત ૧૫૧૫ ના . વર્ષના ગાળામાં તે સમયના જૈન શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓએ લાખોની સંખ્યામાં તાડપત્ર પરથી કાગળ પર હસ્તપ્રત લખાવી લેવાના ઉલ્લેખો મળી આવે છે.
ચિત્રમાં આચાર્ય શ્રીજિનભદ્રસૂરિ સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર પોતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં સપત્તિ રાખીને સામે બેઠેલા શિષ્યને તથા શિષ્યના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં બેઠેલા બે શ્રાવકને થાને ઉદ્ધાર કરવાને ઉપદેશ આપતા દેખાય છે. સામે બેઠેલા શિષ્યના બંને હાથમાં તાડપત્રનું પાનું છે. શ્રી જિનભદ્રસૂરિની નીચે બેઠેલી બે સાલવીઓ તથા ત્ર શ્રાવિકાઓ બંને હસ્તની અંજલિ જેને ધર્મોપm સાંભળે છે. બંને શ્રાવકે, સાધ્વીઓ તથા શ્રાવિકાઓની આકૃતિઓવાળો ભાગ ઘસાએ હેવાથી અસ્પષ્ટ રખાય છે. લખાણની પાંચમી તથા છઠ્ઠી લીટીમાં નોર()સરના વરિષદમrળક સ્પણ અક્ષરોમાં લખેલું હોવાથી આ ચિત્ર શ્રીજિનભદ્રસૂરિશ્વરજીનું જ હોવાનું અને આ હસ્તપ્રત તેઓશ્રીના ઉપદેશથી લખાએલી હેવાની સાબિતી આપે છે. આ ચિત્રના જેવાં જ ચિત્ર બીજી હસ્તપ્રતાના અંતમાં મકાએલાં હશે એમ મારું માનવું છે.
પસવ' નામના સંદર
૧. પ્રસ્તુત ક૫સત્રની હસ્તપ્રતના બધાંએ ચિત્રો મારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થનાર “પવિત્ર મંથમાં હવે પછી પ્રસિદ્ધ થનાર છે. મૂલ્ય પિણાબસે રૂપિયા.
"Aho Shrutgyanam
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર
Plate XVIII
ચિત્ર ૪૪ : સાધ્વી સરસ્વતીનું અપહરણ. અમદાવાદના દેવસાના પાડામાં આવેલા શ્રીક્રયાવિમલજી શાસ્ત્ર સંગ્રહની મૃત્યુત્તમ ચિત્રકલાવાળી પદરમાં સૈકાના અંત ભાગની કાલકથાની હસ્તપ્રતના પાના ૩ ઉપરથી.
આ કાલક જ્યારે વિહાર કરતા કરતા ઉજ્જૈની નગરીમાં ચાતુર્માસાથે આવ્યા હતા ત્યારે, તેઓશ્રીની સસારીપણાની મહેન સાધ્વી સરસ્વતી પણ ઉજજૈનીમાં જ ચાતુર્માસ રહી હતી. તે સ્થડિલ જવા માટે બહાર ઉદ્યાનમાં ગઈ હતી. સ્ટડિલ ભૂમિથી પાછી આવતાં તેણીને ઉજૈની નગરીના સ્વામી ગજિલ્લ રાજાએ બ્લેઇ. “ હું સુગુરુ ભાઇ ! હું પ્રવચનના નાચ કાલમુનિ ! આ અનાય (અન્યાયી) રાજા વડે. હેરાતા મારા ચારિત્ર્યધનનું રક્ષણ કરે. ” આ પ્રકારે બૂમ પાડતી અને અનિષ્ટ માનતી તેને મળજખરીથી અંતઃપુરમાં નાખી.
ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં, એ ઘેાડેસવારા તથા બે પગે ચાલતા માણસા દેખાય છે. પગે ચાલતા માણસે પૈકીના આગળ ચાલતા માણુસ (ગ`ભિન્ન )ના જમણા ખભા ઉપર ઉઠાવેલી સાધ્વી સરસ્વતી દેખાય છે. ગભિલ્લની આગળ એક ઘેાડેસવાર લીલા રગના ઘેાડા ઉપર બેઠેલે છે, પાછળ એક હાથમાં ઢાલ અને બીજા ઉંચા કરેલા હાથમાં તલવાર પકડીને ચાલતે પદાતિ-પગપાળા સૈનિક છે, સૈનિકની પાછળ વાદળી ઘેાડા ઉપર બીજો સવાર એઠલે છે.
ચિત્રના અનુસધાને, નીચેના ભાગમાં પાંચ સૈનિકાના પ્રસ ંગ જેવાને છે. આ પાંચ સૈનિકે પૈકીના આગળના વાદળી તથા લાલ ઘેાડા ઉપર એઠેલા ઈંડિસવાર સૈનિક અને અને ઘાટસવારની પાછળ પગે ચાલતા પદાતિના ચહેરાએ થક સૈનિકા જેવા લાલ રંગના છે. આ ત્રણુ સૈનિકાની રજૂઆત આપણને ભિલ રાજાના લશ્કરમાં પણ શક સૈનિક હેવાના પૂરાવે પૂરા પાડે છે, ત્રણ શક સૈનિકે પૈકી પ્રથમ ધાડેસવાર સનિકના એક હાથમાં ધનુષ તથા બીજા હાથમાં ઢાલ છે. બીજા ઘાસવાર સૈનિક તથા ત્રીજા પાતિ સૈનિકના એક હાથમાં ઢાલ અને બીન હાથમાં તલવાર છે. ત્રણ શક સૈનિકોના પાછળ પૂરપાટ ઘેટા ફ્રૉડાવીને નાસી જતા બીજા એ ઘેાડેસવારી છે. આ એ ઘેાડસવારા તથા ઉપરના ભાગની ચારે આકૃતિઓના ચહેશ પીળા રંગના છે. પગપાળા સૈનિકની નીચેના ભાગમાં એક હુણુ છે.
ચિત્રની ડાળીમાજીના હાંસિયામાં ‘'પિતતાન'નું રૂપ છે; તથા જમણીમાંજુના હાંસિયામાં ‘ભાષિતતાન'નું રૂપ છે.
Plate XIX
ચિત્ર: ૪૫ (૧) કાલકકુમારનું આ ખેલન; (૨) ગુણાકરસૂરિના કાલકકુમારને ઉપદેશ. શ્રીહેમચંદ્રાચાય જૈન જ્ઞાનમંદિર; પાટણના સહમાંના શ્રીવાડીપાર્શ્વનાથના જૈન જ્ઞાનભડારની સવત ૧૫૦૨ ના માગશર સુદીપ ગુરૂવારના રાજ અમદાવાદ શહેરમાં લખાએલી દાખડા ન’. ૧૮૩, પ્રત નં. ૭૦૫૭ ની હસ્તપ્રતના પડેલા પાના પરથી.
ચિત્રની નીચેના ભાગમાં, કાલકકુમાર ઘેાડાને દ્વારીને ઉતાવળે જતા રૂખાય છે. ઘેાડાની પાછળ જંગલ તાવવા એક આડની રજૂઆત કરેલી છે. કાલકકુમાર તથા ઘોડાની ગતિ ખાસ પ્રેક્ષનીય છે.
ચિત્રના અનુસ’ધાને, ઉપરના ભાગમાં ઝાડની નીચે સુવર્ણસિહાસન ઉપર બેઠેલા ગુણાકરસૂરિ પેાતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં, મુહપત્તિ રાખીને, એ હસ્તની અ ંજલિ વચ્ચે ઉત્તાસંગ રાખીને, ભક્તિપૂર્ણાંક ધર્મપ્રદેશ શ્રવણુ કરવા બેઠેલા યુવાન કાલકકુમારને સ'સારની અસારતાના ઉપદેશ આપતા દેખાય છે. બંનેની વચ્ચે સ્થાપનાચાય છે. કાલકકુમારના મસ્તક ઉપર પણ એક ઝાડ છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
l'late X
चित्र २३
Fig. 23
चित्र २४
Fig 24
चित्र २५
Fig. 25
"Aho Shrutgyanam"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
ચિત્ર ૪૬: કાલક અને શાહી, ચિત્ર ૪૫ વાળી પ્રતના પાના ૨ ઉપરથી,
ચિત્ર ૩૦ વાળા ચિત્રને ઘણી ખરી મમતામાં આ ચિત્ર મળતું છે. આ ચિત્રમાં શાહીના સિંહાસનની ચિત્રાકૃતિ જુદી જાતની છે, મસ્તક ઉપ૨ ત્રણ છત્ર છે અને શાહીએ પહેરેલાં કપડાંની ચિત્રાકૃતિ પણ જુદી છે.
Plate XX
ચિત્ર ૪૭ :
ચેમસૂણૅ થી ઇંટોનું સુવર્ણ બનાવતાં આ કાલક, ચિત્ર ૪૫ વાળી પ્રતના પાના ૩ ઉપરથી. જમણી બાજુ મળતા કુંભારના નીંભાડા-ઈંટવાડાની ઈંટા પર ડાબી બાજુ ઊભેલા આ કાલક પેાતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથની ચપટીથી યાગચૂર્ણ નાખીને ઘંટાનું સુવર્ણ બનાવતા દાખાય છે. ડાખા હાથમાં આ ચાલકે દાંડા પકવે છે.
ચિત્રના અનુસ ંધાને, ઉપરના ભાગમાં ઘોડા ઉપર બેઠેલે સૈનિક, તેની પાછળ હાથી ઉપર બેઠેલે બીજો શસૈનિક અને તેની પાછળ પગપાળા-પદાતિ સૈનિક, સુવણું લેવા માટે આ કાલક પાસે જતા દેખાય છે.
ચિત્ર ૪૮ : ગભી વિદ્યાના ઉચ્છેદ્ર અને ઉજજૈનીના ઘેરા. ચિત્ર ૪પ વાળી પ્રતના પાના ૪ ઉપરથી.
ડાબી બાજુએ મધ્યમાં ઉજજૈની નગરીના કિલ્લા છે. કિલ્લાની અંદર છત્ર નીચે સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર ગભિલ રાજા બેઠેલે છે. તેની આગળ આવેલા સળગતા અગ્નિકુંડમા પેાતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથથી કુંડની આગળ ઊભી રહેલી ગભી વિદ્યાની સાધના માટે હામદ્રવ્યની આહૂતિ આપીને તે વિદ્યાની સાધના કરે છે. મસ્તક ઉપરના છત્રની ટોચની પાસે એક પોપટ એઠલે છે, પાપઢની પાસે સાધ્વી સરસ્વતી ઉદાસ -ચિત્તે એઠેલી છે. ગધેડીની નીચે પૂજાપાત્ર આચમની સહિત પડેલું છે. ગભિલના સિદ્ધાસનની નીચે એક હાથી તથા એક ઘેડા લેલે છે. હાથીની નીચે પાણીની સારી છે. ગધેડી ખરાખર ઉજજૈનોના કિલ્લાના પ્રવેશદ્વારમાં પેસતાં જ ઊભેલી છે. કિલ્લાની ખહારના ભાગમાં, જમણી માજુએ સૌથી ઉપરના ભાગમાં એ શક ધનુર્ધારી સૈનિકો છે. ધનુર્ધારી સૈનિકાની ખરાખર નીચે સાધુના કપડાં પહેરેલાં આ કાલિક હાથમાં ધનુષમાણુ પકડીને, ખાણ છેડવાની તૈયારી કરતા હોય તે રીતે ઊભેલા છે. આ કાલકનો નીચે મસ્તકે છત્ર વાળા એક શક રાજા છે. શક રાજ્યના ઘેાડાની નીચે એક દોડતું સસલું છે.
ચિત્ર ૪૯ : (૧) આર્ય કાલક અને બ્રાજીના રૂપમાં શફ્રેંદ્ર; (૨) આ કાલક અને મૂળરૂપે શક્રેક.
ચિત્ર ૪૧ વાળી પ્રતના પાના પ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગના વર્ણન માટે નુ
ચિત્ર ૩૮નું વર્જુન,
Plate XXI
ચિત્રના અનુસધાને, નીચેના ભાગના વન માટે જીએ ચિત્ર ૩નુ વર્ણન, ચિત્ર ૩૯ માં શકે દાઢીવાળા છે, જ્યારે પ્રસ્તુત ચિત્રમાં શકેંદ્ર દાઢી વગરના છે. ચંદરવાના તારણમાં હસની ચિત્રાકૃતિ છે.
પ્રસ્તુત ચિત્રના અને ભાગામાં આ કાલક અને શકેંદ્રની મધ્યમાં સ્થાપનાચાય જી છે.
ચિત્ર ૪૫ થી ૪૯ સુધીના ચિત્રમાં પ્રચુર સુવર્ણ ના ઉપયાગ કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૦: (૧) કાલકકુમારનું અશ્વખેલન; (૨) ગુણાકરસૂરિના કાલકકુમારને ઉપદેશ, સાહિત્યસેવી મુનિમહારાજ શ્રીપુણ્યવિજયજીના સંગ્રહની, સંવત ૧૫૦૩ ના જેઠ વદ ૯ સુધવારના રોજ લખાયેલો; ૮ પત્રની કાલિકાચાય કથાની હસ્તપ્રતના ૧ પાના ઉપરથી.
૧૯
"Aho Shrutgyanam"
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિવના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૪૫નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન.
ચિત્ર ૪૫ના નીચેના ભાગમાં કાલકકુમાર ઘોડાને દેરીને જતા રેખાય છે, જ્યારે પ્રસ્તુત ચિત્રમાં કાલકકુમાર ઘોડા ઉપર સવાર થએલા છે અને ઘેડાની આગળ ઘેડાને દેરીને દેડતે એક સેવક છે. સેવકના જમણા હાથમાં તલવાર છે.
ચિત્ર ૪ષ ના ઉપરના ભાગમાં બે ઝાડ તથા વાદળાંની શઆત છે, જયારે પ્રસ્તુત ચિત્રમાં વૃક્ષ તથા વાદળાનાં બદલે ઉપર ચંદર લટકે છે. આ ચિત્રમાં કાલકકુમાર દાઢી સહિત છે.
Plate XXII ચિત્ર ૫૧: આર્યકાલક અને શાહી. ચિત્ર ૫૦ વાળી પ્રતના પાના ૩ ઉપરથી.
ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૩૦ તથા ચિત્ર ૪૬ નું આ પ્રસંગને જ લાગતું વર્ણન. આ ચિત્રમાં પણ શાહીના પહેરેલાં વસ્ત્રની તથા સિહાસનની ચિત્રાકૃતિએ ચિત્ર ૩૦ તથા ૪૬ કરતાં જુદા પ્રકારની છે.
ચિત્ર પ૨ ગચૂર્ણથી છેટોનું સુવર્ણ બનાવતા આર્યકાલકચિત્ર ૫૦ વાળી પ્રતના પાના ૩ ઉપરથી. ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૪૭ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન
Plate XXIII ચિવ ૫૩: (૧) શકકુમારોના દડાને કૂવામાંથી બહાર કાઢતા આર્થીકાલકા (૨) શાહી દરબાર. ચિત્ર જ વાળી હસ્તપ્રતના પાના ૬ ઉપરથી.
ચિત્ર ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાએલું છે. સૌથી ઉપરના ભાગથી પ્રસંગની શરૂઆત થાય છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ ત્રણ શકકુમાર ગેડીદડા રમતા દેખાય છે. ડાબીબાજુથી ગણુતાં એ શકકુમાર ધનુષ્ય બાથી કૂવામાંથી દલ (બેલ) કહાડવાનો પ્રયત્ન કરતા દેખાય છે. જમણી બાજુથી ગણતાં પહેલા શકકુમારે હાથમાં ઢાલ તલવાર પકડેલાં છે; બીજાના એક હાથમાં પાણી ભરવાની ઝારી છે અને ત્રીજો શકકુમાર પિતના ઉંચા કરેલા બંને હાથથી પાણીમાંથી દડે કહાડવાનો પ્રયત્ન કરતો દેખાય છે.
ચિત્રના મધ્ય ભાગમાં ડાબી બાજુ શાહી-શકરાજ સિંહાસન ઉપર બેઠો છે. શાહીની સામે શહાનુશાહને દત પિતાના ડાબા હાથમાં ખ્યાલ પકડી રાખીને, ઉંચા કરેલા જમણા હાથથી શહાનુશાહીએ મસ્તક કાપીને મોકલાવવાનો સંદેશો કહેતો દેખાય છે. આ સંદેશ સાંભળીને શાહીના ચહેરા વિચારમગ્ન થઈ ગએલે સ્પષ્ટ દેખાય છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, ચિત્રના મધ્યભાગમાં જમણી બાજુએ ધનુષ્યબાણથી કુવાની અંદર પડી ગએલે શકકમારોને દડો નહિ નીકળતો હોવાથી, સાધનાં ડાં પહેરેલા આર્યકાલિક પોતે કરેલા શરસંધાનથી દડે બહાર કાઢી આપતા દેખાય છે. કુવાની અંદરનું પાણી વાદળી રંગથી તથા પાણીમાં તરતા ત્રણ માછલીઓની રજૂઆતથી ચિત્રકારે દર્શાવેલું છે. કૂવાની બંને બાજુએ એકેક ઝાડ ચીતરેલું છે અને બંને બાળ વાદળાંએ રજૂ કરેલાં છે. ડાબી બાજુના ઝાડની ઉપરના ભાગમાં એક મેર ચીતરે છે અને જમણી બાજુના ઝાડની પાછળના ભાગમાં એક સંનિક ઢાલ તરવાર લઈને ઉભેલો દેખાય છે. | મુખ્ય પ્રસંગના અનુસંધાને, ડેડ નીચે પ્રસંગ જેવાને છે. નીચેના ચિત્રની જમણી બાજુએ બે જૈન સાધુએ કૂવાની નજીકમાં ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ તથા ડાબા હાથની બગલમાં એ (જૈન સાધુનું ચિહ્ન) રાખીને ઉભેલા છે. નીચેના ચિત્રની ડાબી બાજુએ ઉદાસ ચિત્તે શકરાજા બેઠેલે છે, તથા તેની પાછળ સમષા કરતે ઊભેલ સેવક તથા સામે ઉદાસ ચિતે બે શકકમાર દેખાય છે. આ ત્રની પાછળ હાથમાં પાણીની ઝારી લઈને આવતે એક શક કૂવાની ડાબી બાજુએ ઊભેલો છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
ચિત્રના ડાબી ખાજીના હાંસિયામાં ચિત્ર ૪૪ ની માફક અચિત તાનનુ રૂપ છે અને જમણી ખાજીના હાંસિયામાં નિહંચિત તાનનુ રૂપ છે.
Plate XXIV
ચિત્ર ૫૪ : ગઈ ભી વિદ્યાને! ઉચ્છેદ અને ઉજજૈનીના ઘેરા, ચિત્ર ૫૦ વાળી પ્રતના પાના ૫ ઉપરથી.
ચિત્ર વર્જુન માટે જૂએ ચિત્ર ૪૮તુ આ પ્રસંગને લગતુ જ વર્ણન. પ્રસ્તુત ચિત્રમાં આ કાલક ઘેાડા ઉપર સવાર થઈને ધનુષથી તીર છેાડતાં દેખાય છે. ઉજજૈનીના કિલ્લાની બહાર શક સૈનિકા સાથે ભારતીય નિકી પણ આ ચિત્રમાં કાલિકાથાય તરફથી લડાઇ કરતા દેખાય છે.
ચિત્ર ૫૫ : (૧) આ કાલક તથા બ્રાહ્મણુરૂપે શક્રંદ્ર, (૨) આર્યકાલક તથા મૂળ સ્વરૂપે શકે ચિત્ર ૧૦ વાળી પ્રતના પાના ૮ પરથી.
ચિત્ર વર્જુન માટે જીએ ચિત્ર ૪૯નું આ પ્રસંગને લગતું જ વણૅન.
Plate XXV
ચિત્ર ૫૬ : (૧) વૈરિસિંહ રાજા અને સુરસુંદરી રાણી; (૨) ઘેાડેસવાર કાલક અને શ્રીગુણાકરસૂરિ. સારાભાઈ નવામના સંગ્રહની, સંવત ૧૫૦૯ના કારતક સુદિ ૭ ને મંગલવારના રાજ મ. વાછાકે લખેલી પાના ૮૮ થી ૧૧૫ની ચિત્ર ૧૧ વાળી પ્રતના પાના ૮૮ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગના શું ન માટે જૂઓ ચિત્ર ૨૩, ૨૭, અને ૨૯નું આ પ્રસ'ગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગમાં ઘેાડા ઉપર કાલકકુમાર બેઠેલા છે અને ઘેાડેસવાર કાલકકુમારની સામે બેઠેલા ગુણુાકરસૂરિ પાતાના હાથ ઉંચા કરીને ધર્માંદેશ આપતા દેખાય છે. બંનેની વચ્ચે એક ઝાડ છે. આ ચિત્રપ્રસંગ શ્રીજી કાઇ પણ હસ્તપ્રતમાં આ રીતે રજૂ કરેલે મારા જોવામાં આળ્યેા નથી. ચિત્ર ૫૭ : (૧) સરસ્વતી સાધ્વીનું અપહરણુ; (૨) સરસ્વતી સાધ્વીને મુક્ત કરવા માટે ગઈ મિલ્લને નગરજનાની નિતિ. ચિત્ર ૫૬ વાળી પ્રતના પાના ૯૧ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગનું વિસ્તૃત વર્ણન ચિત્રની જમણી બાજુએ ખભા ઉપર સરસ્વતી ઘેાડસવાર સૈનિક જતા દેખાય છે.
અગાઉ ચિત્ર ૪૪ માં આવી ગએલ છે. પ્રસ્તુત ચિત્રમાં સાધ્વીને ઉપાડીને દોડતા ગઈ બિલ તથા તેની પાછળ એક
ચિત્રના અનુસખાને, નીચેના ભાગમાં ચિત્રની ડાબી માજી સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર ગભિન્ન રાજ બેઠેલા છે. ગભિલ્લુ રાજાની સામે અને હસ્તની અંજલિ જોડીને સરસ્વતી સાધ્વીને મુક્ત કરવા માટે વિનતિ કરતા એ નગરજને ઊભેલા છે. સામે ઊભેલા અને નગરજનાને પેાતાના અને હસ્ત ઉંચા કરીને જવાબ આપતા ગબિલ બેઠેલા છે.
Plate XXVI
ચિત્ર ૫૮ : (૧) ગેડીદડા રમતા શકુમારો તથા આકાલક; (૨) શાહી તથા આ કાલક. ચિત્ર પર વાળી પ્રતના પાના ૯૪ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગનું વિસ્તૃત વર્ણ ન અગાઉ ચિત્ર ૫૩ માં આવી ગએલ છે. પ્રસ્તુત ચિત્રની ડાબી માજીએ એ શકકુમારી ગેડીદડા રમતા દેખાય છે અને જમણી બાનુએ ઊભા રહેલા આર્ય કાલક પોતાનેા જમણા હાથ ઉંચા કરીને, તેની સાથે વાતચીત કરતા દેખાય છે.
ચિત્રના અનુસ ંધાને નીચેના ભાગમાં ચિત્રની ડાબી બાજુએ જમણા હાથમાં તલવાર પકડીને તથા
"Aho Shrutgyanam"
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
ડાબા હાથમાં ફૂલ પકડીને શાહી બેઠેલ છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ સેનાના આસન ઉપર બેઠેલા આર્ય કાલક, પિતાને જમણે હાથ ઉંચા કરીને સામે બેઠેલા શાહીને ઉપદેશ આપતા દેખાય છે.
ચિત્ર ૫૯: (૧) ચોગચૂર્ણથી ઈટેનું સુવર્ણ બનાવતાં આર્યકાલક(૨) સુવર્ણ લઈ જતા ચક સૈનિકે. ચિત્ર ૫૬ વાળી પ્રતના પાના કદ ઉપરથી. ચિત્ર વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૪૭ તથા ચિત્ર પર નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
Plate XXVII ચિત્ર ૬૦: (૧) ઘેડા ઉપર યુદ્ધ કરતા શાહી અને ગÉભિલ્લ રાજા, (૨) પગપાળા યુદ્ધ કરતા શાહી અને ગર્દભિલ રાજા. ચિત્ર પદ વાળ પ્રતના પાના ૭ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં ડાબી બાજુએ ઘોડા ઉપર બેઠેલો શાહી છે અને જમણી બાજુએ છેડા ઉપર બેસીને ઉંચા કરેલા અને હાથથી શાહી ઉપર ભાલો ફેકો ગર્દમિલ રાજા છે. શાહી તથા ગદ્દે ભિલ–અને જણાએ માથે મુગટ પહેરેલ છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગમાં ડાબી બાજુએ એક હાથમાં ઢાલ તથા બીજા હાથમાં તલવાર પકડીને ઊભેલે શાહી છે અને જમણી બાજુએ ડાબા ખભા ઉપર તલવાર રાખીને યુદ્ધ કરતે ઊભેલા ગભિલ રાજા છે.
ચિવ ૬૧ ઃ (૧) ગભીવિદ્યાને ઉરછેદ અને ઉજજૈનીને ઘેરે (૨) ગદંબિલની ક્ષમાયાચના. ચિત્ર ૫૬ વાળી પ્રતના પાના ૯૮ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગના વર્ણન માટે જુએ ચિત્ર ૧૯, ૪૮ તથા ૫૪નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગમાં ચિત્રની ડાબી બાજુએ પોતાના ઉચા કરેલા બંને હાથથી અભય આપતા આચંકાલક સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા છે. જમણી બાજુએ આર્યકાલકના પગની પાસે અને હાથ રાખીને, પિતાના અપરાધની ક્ષમાયાચના માગત ગભિલ રાજા નમ્રવદને બેઠેલે છે. આ ચિત્ર પ્રસંગ બીજી કોઈ પણ હસ્તપ્રતમાં મારા જેવામાં આવેલ નથી.
Plate XXVIII ચિત્ર દ૨: શાહી દરબાર. ચિત્ર ૪૪ વાળી હસ્તપ્રતના પાના ૭ ઉપરથી.
ચિત્રની ડાબી બાજુએ સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળા વિશાળ સુવર્ણ સિહાસન ઉપર પિતાના જમણા ખભા ઉપર તલવાર રાખીને તથા ઉંચા કરેલા ડાબા હાથમાં કુલ ૫કડીને શાહી બેઠેલ છે. શાહીએ પહેરેલાં વસ્ત્રની ચિત્રકતિ ખાસ પ્રક્ષનીય છે. શાહીની સામે ડાબી બગલમાં છે તથા હાથમાં મુહપત્તિ રાખીને જૈન સાધુના કપડાં પહેરીને બેઠેલા આર્યકાલિક શાહીને ધર્મોપદેશ આપતા દેખાય છે. શાહીની પાછળ બે શક પહેરીને બેઠેલા છે. શાહીના સિંહાસનની નીચેના ભાગમાં બે સિંહે ચીતરેલા છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ ત્રણ વિભાગમાં શક સનિક જુદા જુદા શસ્ત્રો લઈને યુદ્ધની તૈયારી કરતા દેખાય છે. શક સેનિના જુદા જુદા શો, ચિત્રકારને સમયના શસ્ત્રોના નમૂનાઓ પૂરા પાડે છે.
ચિત્ર ૪૪ તથા ચિત્ર ૫૩ ની માફક આ ચિત્રની ડાબી બાજુએ હાંસિયામાં પરાવૃત્ત તાનનું રૂપ છે અને જમણી આજુએ હાંસિયામાં ઉક્લિપ્ત તાનનું રૂપ છે,
Plate XXIX ચિત્ર ૬૩ઃ (૧) આકાલક તથા પૈઠણના શ્રાવકે (૨) આર્ય કાલકને સાતવાહન રાજાની વિનંતી. ચિત્ર ૫૬ વાળી પ્રતના પાના ૧૦૫ ઉપરથી.
"Aho Shrutgyanam
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ی
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં ડાબી બાજુએ, સુ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા આ કાલક, સામે ભક્તિપૂર્વક અને હસ્તની અજલિ એડીને ઊભેલા પેઠજીના શ્રાવકાને ભાદરવા સુદી પાંચમના દિવસે પયૂ ષશુા-સત્સરી કરવાના નિર્ણય કહે છે.
ચિત્રના અનુસ’ધાને, નીચેના ભાગમાં ડાબી બાજુએ સુવર્ણસિદ્ધાસન ઉપર બેઠેલા આ કાલકને, ચિત્રની જમણી બાજુએ એ હસ્તની અંજલિ જોડીને ઊભેલા સાતવાહન રાજા, પાતાના ગામમાં ભાદરવા સુદી પાંચમના દિવસે ઇંદ્ર મહાત્સવ હોવાથી પયૂ ષણા–સંવત્સરીની તિથિ ફેરવવા માટે વિનતિ કરે છે. આ કાલક તથા સાતવાહન રાજાની મધ્યમાં સ્થાપનાચાર્યજી છે. આ ચિત્રપ્રસંગ પણ બીજી કૈાઈ પશુ હસ્તપ્રતમાં નથી.
ચિત્ર ૬૪ : (૧) સાગરચદ્રસૂરિની વાચના; (૨) આ કાલક તથા સાગરચંદ્રસૂરિની ધ ચર્ચા. ચિત્ર
૫૬ વાળી પ્રતના પાના ૧૦૮ ઉપરથી,
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં છતમાં ખાંધેલા ચંદરવા નીચે ડાબી બાજુએ પોતાના જમણા હાથમાં મુદ્ઘપત્તિ રાખેલા હાથને ઉંચા કરીને, સામે બેઠેલા એ શિષ્યાને સાગરચ`દ્રસૂરિ વાચના આપતા દેખાય છે. જમણી બાજુએ બેઠેલા એ શિષ્યા પૈકી ઉપરના ભાગમાં બેઠેલા શિષ્ય અને હસ્તની અંજિલ જોડીને થચના સાંભળતા દેખાય છે અને નીચે એઠેલા શિષ્ય પેાતાના અને હાથમાં પકડેલા તાડપત્રના પાનામાંના પાઠે વાંચતા દેખાય છે. ચિત્રની નીચેના ભાગમાં ડાબી બાજુ સિંહાસન ઉપર સાગરચ`દ્રસૂરિ બેઠેલા છે, જમણી બાજુએ આસન ઉપર આ કાલક બેઠેલા છે. અને આચાર્યાં ધાર્મિકો કરતા દેખાય છે. આ ચિત્રપ્રસંગ પશુ શ્રીજી હસ્તપ્રતમાં જોવામાં આવતા નથી.
Plate XXX
ચિત્ર ૬૫ : (૧) સીમ ધરસ્વામીનું સમવસરણ તથા શકે; (૨) આ કાલક તથા બ્રાહ્મણરૂપે શક્રેક
ચિત્ર પર વાળી પ્રતના પાના ૧૧૩ ઉપરથી,
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં ડાબી બાજુએ સમવસરણમાં સીમંધરસ્વામી બેઠેલા છે. સમવસરણના વધુન માટે જૂએ ચિત્ર ૨૪ નું આ પ્રસ`ગને લગતું જ વર્ણન. ચિત્રની જમણી બાજુએ ચાર હાથવાળા શક્રેન્દ્ર ઊભેલા છે.
ચિત્રના અનુસ ંધાને, નીચેના ભાગમાં ડાબી બાજુએ સુવણું સિંહાસન ઉપર આા કાલક પેાતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહુત્તિ રાખીને બેઠેલા છે. સામે વૃદ્ધ બ્રાહ્મણના રૂપમાં શક્રેન્દ્ર ઊભેલા છે. વર્ણન માટે જાએ ચિત્ર ૩૮ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વૐ ન.
ચિત્ર ૬૬ : (૧) આ કાલક તથા મૂળરૂપે શકેંદ્ર; (૨) શક્રેન્દ્રે પશ્ર્વિત ન કરેલું ઉપાશ્રયનું પ્રવેશદ્વાર. ચિત્ર પ વાળી પ્રત્તના પાના ૧૧૪ ઉપરથી,
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાંના પ્રસગ વર્ષોંન માટે જૂએ ચિત્ર ૩૯ નું આ પ્રસ ંગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્રના અનુસ ́ધાને, નીચેના ભાગમાં શક્રેન્દ્રે જતી વખતે ઉપાશ્રયના પ્રવેશદ્વારનુ પરિવત ન કરેલું હાવાથી બહાર ગએલા એ સાધુએ પ્રવેશદ્વારનુ પિરવત ન થએલું જોઈ આશ્ચય પામેલા દેખાય છે. આ ચિત્ર પ્રસંગ પણ બીજી કોઇ પણ હસ્તપ્રતમાં મારા જોવામાં આવેલ નથી.
Plate XXXI
ચિત્ર ૬૭ : અભિવિદ્યાના ઉચ્છેદ અને ઉજજૈનીના ઘેરા. ચિત્ર ૪૪ વાળી પ્રતના પાના ઃ ઉપરથી, ચિત્રની ડાબી બાજુએ કિલ્લાની અંદર સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર ગભિન્ન રાજા પેાતાના ચા
૨૦
"Aho Shrutgyanam"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલા જમણા હાથની તર્જની આંગળીથી ગુના નાશ માટે ગર્દભીવિદ્યાની સાધના કરતા અને સાધના માટે ડાબા હાથનો અંગુઠો અને તજની આંગળી એકઠી કરીને વિવાની સાધના માટે આહતિ આપતા દેખાય છે. ગર્દશિવના ઉત્તરીય વસ્ત્રની ચિત્રાકૃતિ ખાસ પ્રેક્ષનીય છે. ઉજજૈનીના કિલ્લા ઉપર ગર્દભીગધેડી ઊભેલી સ્પષ્ટ દેખાય છે. રાજા ગભિલના માથાના ઉપરના ભાગમાં એક ઝરૂખામાં સાધ્વી સરસ્વતી
ખાય છે. સાધવી સરસ્વતીના ઝરૂખાની આગળના ભાગમાં એક પુરુષ પહેરગીર બેઠેલે છે અને એક સ્ત્રી–પરિચારિકા પાણીની ઝારી લઈને સરસ્વતી તરફ આવતી દેખાય છે.
ઉજજૈની નગરીના કિલ્લાની બહાર જુદાં જુદાં શસ્ત્રો લઈને શક સૈનિકે નગરીને ઘેરે ઘાલીને ત્રણે હારમાં ઊભેલા છે. સૈનિકે પૈકી કેટલાકના હાથમાં ઢાલ અને તલવાર છે, કેટલાકના હાથમાં ધનુષ અને બાણ છે; કેટલાક સૈનિકે છેડા ઉપર સવાર થએલા છે, તે કેટલાક સૈનિકે પગપાળા : ચુદ્ધ ખેલતા દેખાય છે. આ ચિત્ર ચિત્રકારના સમયના યુદ્ધને હૂબહુ ચિતાર રજૂ કરે છે.
ચિત્ર ૪, ૫૩ તથા દ૨ ની માફક, આ ચિત્રની ડાબી બાજુના હાંસિયામાં તિર્યંન્નત તાનનું રૂપ છે અને જમણી બાજુના હાંસિયામાં કે ધાન્નત તાનનું રૂપ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાટચશાસ્ત્રનાં કેટલાંક સ્વરૂપો
પ્રાવેશિકી નોંધ
કલ્પસૂત્ર તથા કાલકસ્થાની પંદરમા સકાની ધૈર્યા, શા. સ, અમદાવાદની અપ્રતિમ ચિત્રકળાવાળી સુવર્ણાક્ષરી પ્રત ઉપરથી આ ‘નાટયશાસ્ત્રનાં કેટલાંક સ્વરૂપા’નાં ચિત્રા લેવામાં આવ્યાં છે, પ્રતનાં કુલ પત્ર ૨૦૧ છે, જેમાં પત્ર ૧૮૭ કલ્પસૂત્રનાં અને પત્ર ૧૪ કાલકકથાનાં છે. પ્રસ્તુત ચિત્રા કાલકકથાનાં પત્ર ૧૪ ઉપરથી લેવામાં આવ્યાં છે.
અત્રે રજૂ કરેલાં ચિત્રામાં બે સખ્યા છે, એમાં તાન અગર ષ્ટિ જેઠે જે કાળા અક્ષરા દેખાય છે તે તેના પ્રકારના સભ્યાંક છે અને વચ્ચે જે સફેદ અક્ષરા દેખાય છે તે પત્રાંઢા છે. આ ચિત્રા ઉપર શ્રી ડીલરરાય માંકડે નીચેના વિસ્તૃત અભ્યાસપૂર્ણ લેખ લખી આપવા માટે તેઓશ્રીના અત્રે આભાર માનું છું. —સારાભાઇ નવામ.
લલિતકલા એના વિકાસમાં સંગીત અને નૃત્યને અહુ જ નિકટના સંબંધ છે. પ્રેક્ષકનાં મન હરતી નકીને માત્ર અભિનયથી જે વિજય મળે તેના કરતાં અભિનય જ્યારે સ'ગીત સાથે ભળે ત્યારે એ વિજય સિદ્ધતર અને સંગીતમાં જે શબ્દાર્થ હાય તેને અનુરૂપ અંગનાં લનચલનથી જ્યારે ન કી અમુક ભાવ ઉત્પન્ન કરી શકે ત્યારે એ ખર્મની સાર્થકતા થાય.
છતાં, આરંભકાલે નૃત્ત અને સંગીતની કલાબેને વિકાસ જુદી જુદો જ થયા છે. આપણામાં નૃત્ત અને નૃત્ય વચ્ચે ભેદ છે.' તે મુજબ નૃત્તમાં અભિનય ન હોય અને સંગીત પશુ ન હાય, નૃત્યમાં એ હાય. એ સ્થિતિ જ બતાવે છે કે સંગીત અને નૃત્યના આવિર્ભાવ શરૂઆતમાં તે સ્વતંત્ર રીતે જ થયેા છે. પાછળથી જ્યારે સંકુલ ભાવાને ઉપજાવવામાં સ’ગીત તથા નૃત્યનું સંમિશ્રણ ઉપયોગી જણાયું ત્યારે એકનાં અગા બીજાએ ઉપયોગમાં લઈ લીધાં. આવે કાળે, મૂળ નૃત્તનાં અંગેા રૂપ શરીરનાં અંગાપાંગનાં હલનચલનના જે પ્રકારેશર નૃત્યપ્રથામાં ગણાવેલા મળે છે તેને સંગીતગ્રંથામાં પશુ સ્થાન મળ્યું. આપણી અહીંની ચિત્રાર્વલ આવા સમયને અનુલક્ષે છે. એમાં કુલ ચાવીસ ચિત્રા છે. દરેક ઉપર તે તે ચિત્રાનાં નામ લખ્યાં છે. તેમાં કેટલીક વાર લહીએ ભૂલ કરી છે, તેના વિશે આગળ વિચાર કરીશું. એ ચાવીસ ચિત્ર:માંથી સાળને અહીં તાનપ્રકારો ગણાવ્યા છે, સાતને ઢષ્ટિપ્રકાશ તરીકે ગણાવ્યા છે અને એક ચિત્ર ઉપર કપૂરમંજરી રાજ્યકન્યા’ એમ નામ લખ્યું છે. એમાંથી આ ચિત્રાવલિમાં જે પ્રકાશને તાન કહ્યાં છે તેને નૃત્તપ્રથામાં શીષ પ્રકાર કહેલા છે. અહીં જે દષ્ટિરૂપા લખ્યાં છે તે તે ચેકખી ભૂલ છે. તે વૃત્તઅશના દષ્ટિપ્રકારા નથી, તે તે ભૂપ્રકાર છે. આમ અહીં નૃત્તનાં અગે રૂપ શિરાભેદ્ય તથા બ્રેમેનનુ ચિત્રમાં નિરૂપણ કર્યુ છે.
૧ આ વિષે પૂરતી માહિતી માટે જુઓ ‘નાગરિક' શ્રાવણુ ૧૯૮૭ના અંકમાં, ‘નૃત્ત-નૃત્યનાટપ’ ઉપરના મારા લેખ. ૨ નૃત્ત કરવામાં ગાત્રવિક્ષેપ જરૂરના છે, અને નતી જ્યારે નૃત્ય કરે છે ત્યારે તેને માથુ', હાથ, પગ, આંખ, ભ, છાતી, કંટ વગેરે અગાને જુદા જુદા પ્રકારે હલાવવાં પડે છે. આ બધા પ્રકારોનાં વર્ણન આપણા નત્તમ ન્યામાં મળે છે.
* આજની સામાન્ય ભાષામાં ગાયન ભિળતાં માથુ ડેલાવીશ્મે ત્યારે તાન દીધું એમ કહેવાય છે અથવા સંભળનાર તાનમાં આવ્યા એમ કહેવાય છે; પણ જ્ઞાન શબ્દના પારિભાષિક ઉપયેત્ર સગીતમન્યમાં જુદી રીતે થાય છે, અને વરને અનુલક્ષીને એના માચિક, ગાયિક માદિ સાત પ્રકાર। તથા સ્થાનને અનુલક્ષીને, નાદ, કુમક ગાદિ ચાર પ્રકારી હૈય છે. મારૂં ધારતું એવું' છે કે ઉપર લખેલ ભાવિક માથુ ડાલાવવાને તાન આપ્યું એમ કહેવાય છે તેથી ગાઢાળામાં પડીને શિરાભેદને તાનપ્રકારો માવાયા હૈાય એમ લાગે છે,
"Aho Shrutgyanam"
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
ખરી રીતે. ચિત્ર અને સંગીત-નૃત્યને કંઈ મૂલગત સંબંધ નથી. પણ અમુક કાળ આપણું માનસ બધા મૂર્ત ભાવેને સશરીર બનાવવા તરફ વળ્યું. તે કાળે જુદા જુદા પ્રકારનાં ચિત્ર તેમજ શિપ થયાં. નૃત્તના અસંખ્ય પ્રકારનાં શિલ્પ તથા ચિત્ર મેજૂદ છે. અમૂર્ત રાગરાગનાં ચિત્ર પણ મળે છે. મન ઉપર જેની સચોટ અસર થાય તેને કલાકાર મૂર્ત રૂપ આપવા મથે એ દેખીતુ છે. માનવ સ્વભાવમાં રહેલું આ સ્વાભાવિક તત્વ જ આ પ્રક્રિયાના મૂલમાં રહ્યું છે.
પ્રાવેશિકી ને ધમાં લખ્યું છે તેમ આ ચિત્રો ૧૫-૧૬ મા સૈકાની કલાનાં પ્રતિનિધિ છે. એની સમજુતી માટે આપણે પહેલાં શિરેદ, પછી ભૂપ્રકારે અને પછી કપૂરમંજરી રાજકન્યા વિશે વિચાર કરીશું. શિરે તાનપ્રકાર
જુદાં જુદાં પુસ્તકેમાં તેની સંખ્યા તથા નામે નીચે મુજબ છે. “નાશા” તથા “અ” તેર પ્રકારો નાંધે છે. “અદમાં નવ પ્રકારે જ મળે છે. “સં૨’માં ચોદ પ્રકારો ભરતમતાનુસરણે અને પાંચ બીજાઓના મતે, એમ કુલ ઓગણીસ પ્રકારો નેપ્યા છે. બનાસદીની અનુક્રમણમાં ચૌદ પ્રકારો લખ્યા છે, પણ એને મલ ભાગ નષ્ટ થયો છે. અહી આ ચિત્રાવલિમાં સળ પ્રકાર છે, તેમાંથી ચૌદ ભરતમતાનુસારના અને એ બીજા છે. સરખામણી કરતા “સંરના પહેલા સેન પ્રકારે આ ચિત્રમાં નિરૂપાયાં છે એમ સમજાય છે. એ વાત આ સાથેના કચ્છક સં. ૧ ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે.
આ કોષ્ટક ઉપરથી એ પણ ફલિત થાય છે કે “અ” નું આજનું રૂપ “નાશાથી અર્વાચીન જણાય છે, છતાં તેમાં સંગ્રહાએલ આ પ્રકારો વિશેને મત “નાશા’થી ભિન્ન તેમ જ જુને છે. એમાં નવ જ પ્રકારો ગણાવ્યા છે. “નાશા’ના ધુત, વિધુત, આભૂત, અને અવધૂત “ અદ’ના ધુતને પરિવાર છે. એવી જ રીતે, “નાશા’ના આકંપિત અને કંપિત “અદ”ના કંપિતને પરિવાર છે. 'નાશા'નું અંચિત -નિહંચિત કુકમ હજી “અદીમાં દેખાતું નથી. ઉદ્વાહિત “નાથામાં નથી તો “અદ”માં છે, પણ “નાશ”ની કોઈક પ્રતમાં આતને બદલે એ મળે પણ છે. એટલે “અદ્રમાં હજી જે વગીકરણની શરૂઆત દેખાય છે તે “નાથ”માં સારી પેઠે વિગતવાળું થયું છે. “સંરમાં તે વગીકરણના સંખ્યામાં પણ પદ્ધતિ દેખાય છે. “ નાશમાં કપિત-આકપિત તેમ જ ધુતવિધૂત-આધુત-અવધૂત જુદાજુદાં ગોઠવાએલાં છે, પણ “સંરમાં તે એ બધાને ગ્ય ક્રમમાં નેડવીને પેશ્ય સમૂહ પાડયા છે. આમ
સંરમાં આ વગીકરણુવ્યાપાર નિત થઈ ગએલે જણાય છે. ઉપરાંત તેમાં પાંચ બીજા પ્રકારો નોંધાયા છે તેમાંથી સમ તે અદ”માં દેખાય છે. બાકીના વિકાસ ભરતમતથી સ્વતંત્ર રીતે થયે છે.
સંખ્યા તથા નામ વિશે આટલું જાણ્યા પછી હવે એ દરેક શિરદની વ્યાખ્યા સમજવી જોઈએ. જેથી અહીં આપેલાં ચિત્રોની વિગત સમજાય. આ ચિત્રો સામાન્યરીતે “સંર’ના જમાનાને અનુલક્ષે છે. તેથી એ ગ્રંથમાંથી જ નીચે બધી વ્યાખ્યાઓ આપી છે. દરેક પ્રકાર નીચે પહેલાં તેની વ્યાખ્યા અને ૪ ગાયકવાડ ઓરીએન્ટલ સીરીઝમાં પ્રસિદ્ધ થતા નાટયશાસ્ત્રના પ્રથમ ગ્રન્થમાં, ૧૦૮ કરણમાંથી ૯નાં ચિત્રો આપ્યાં છે. તે મૂળ શિલ્પ ઉપથ્થો છે તે જાણીતું છે. તે ૧૨-૧૩ મા સૈકાનાં શિલ્પ છે. ૫ સંક્ષેપાક્ષરેની સમજુતી નીચે મુજબ છે: અદ્ર=અભિનયદઉં, મનમોહન ઘેષ સંપાદિત; અપુ=અગ્નિપુરાણ, આનન્દાશ્રમ માળા; નાસદીનાટય સર્વસ્વદીપિકા, ભાડારકર ઓરીએન્ટલ ઈન્સ્ટીટયુટમાંની હાથપ્રત; નાશા=ભરતનાટયવાબ, વેં. ૨, ગાયકવા ઓરીએન્ટલે સીરીઝ, સં=સંગીતરનાકર, આનન્દાશ્રમમાળા. “અદ, ૪૯-૬૫; “નાશ', ૮, ૧૮-૦૮; ‘અપુ, ૩૪૧, •; “સર', ૭, પ૧-૭૯. ૬ નાશા’માં પુત, વિધુત, આધુત અને અવધૂતને જે વિનિયેત્ર લખ્યો છે તે બધે “અદ'માં ધુતનો વિનિયોગ કર્યો છે. તેવી જ રીતે “નાશા ને કમ્મિત-અકપિતા વિનિધોગ “અદ'માં કતિનો વિનિઘોગ ગમ્યો છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्र २६
वयकालगावानिया lafamizantante pafsin श्वासादिना
नवा श्रीकलासिकालिरखा। गण्याऊगलको
यावर मागामाल लिकाचार्यकघात कंससा। बाघा २०० श्रीमददित्राज्ञानीरखरतरगच पिता ॥ बाबा माथिनेन वच॥बाबा बाथ बसाईमा आदि ।
हवामान
NOW PART S
454
321101
12 YN
Fig. 26
Plate XI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plake XL
Fig. 28
Fig. 27
"Aho Shrutgyanam"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
પછી એને વિનિગ, એટલે આ પ્રકારને કેવી ભાવો વ્યક્ત કરવાને પ્રજા તે, આપ્યું છે. સગવડ ખાતર ગુજરાતીમાં જ આપ્યું છે.
Plate XXXII ચિત્ર ૬૮: સહજ સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં હોય તે જૂને સજા કહેવાય. તેને અકુટિલ (અકૃત્રિમ) ભાવે બતાવવામાં પ્રયોજવી.
ચિત્ર દ૯: પ્રતનું પાનું ૧૦. પતિતા: બને અથવા એક પછી એક ભમ્મર જ્યારે નીચે ઢાળવામાં આવે ત્યારે તેને પતિતા કહેવાય.
(વિસ્મય, હર્ષ, ષ) અસૂયા, જુગુપ્સા, હાસ અને પ્રાણ (સુંઘવાની ક્રિયા) બતાવવા આ જવી. ચિત્ર ૭૮: ઉક્ષિતાઃ એક પછી એક અથવા બંને સાથે અર્થ મુજબ ઊંચે લઈ જવી તે ઉતિક્ષસા. સ્ત્રીને કોપ, વિતર્ક, દર્શન, શ્રવણું, (વિમય, હર્ષ, રેષ) વગેરે બતાવવાને આ પ્રયજવી.
ચિત્ર ૭૧: પ્રતનું પાનું ૧૧. ચિતા: એક જ ભમ્મરને લલિત રીતે ઊંચે લઈ જવાય ત્યારે તેને રિચિત કહેવાય. આને નૃત્યમાં પ્રયોજવી.
નાંધ: ઉસ્લિમ અને ચિતા વચ્ચે ફરક માત્ર એટલો જ કે પહેલા પ્રકારમાં બંને જંચે ચડાવવી, ત્યારે બીજામાં એક જ, ખરી રીતે એક જ ભમરને ઊંચે ચડાવવામાં કોઈ ભાવને વ્યક્ત કરવાનું મુશ્કેલ પડે, તેથી એનો પ્રયોગ નૃત્યના અંગ તરીકે ગોએ રીતે કરવાનું કહ્યું છે. ઉક્ષિતામાં કાં તે બંનેને સાથે, અથવા બંનેને એક પછી એક ઊંચે ચડાવવી એમ છે.
છે અહી મળમાં પાઠ ગોટાળે લાગે છે, “નાશા ' માં ઉક્ષિપ્તા અને પતિ માટે નામ છે.
अवोरुप्रतिवरक्षेपः सममेकैकशोऽपि वा। अनेनैव कमेणैव पावन स्यादधोमुखम् । १२० कोपे वितर्के हेलाय लीलादौ सहजे तथा । दर्शने श्रवणे चैव भ्रक्मेकां समुत्क्षिपेत् ॥ १२४ ॥ उत्क्षेपो विस्मये हर्षे रोषे चैव दूयोरपि ।
भसूयिते जुगुप्सायो हासे प्राणे च पातनम् ॥ १२५ ॥ જ્યારે ‘સર’માં આમ છે:
पतिता स्थादधो याता सद्वितीयाऽथवा क्रमात् उत्क्षेपे विस्मये इर्षे रोषेऽसूयाजुगुप्सयोः हासे घ्राणे च पतिते विधीयतामुमे भ्रूवौ ॥ ४३६ ॥ उत्क्षिप्ता संमतान्वर्था क्रमेण सह चान्यथा (१या) वीणा कोपे वितर्के च दर्शने श्रवणे निजे
बुलीलाहेलयोवेषा कायोक्षिप्ता विचक्षणः ॥ ४३७ ॥ આ બંનેમાં વ્યાખ્યા તે એક જ છે, પણ વિનિગમાં, “નાથા'માં વિસ્મય, હર્ષ ને રષ માટે ઉક્ષિતને પ્રામ કહ્યો છે, ત્યારે ' સંર' માં એ ત્રણે ભા માટે પતિતાનું પ્રયોજન કહ્યું છે. મને એમ લાગે છે કે “નાશા ને પાઠ
અને ‘સર’માં નાશા' ઉપરથી આ ભાગ ગોઠવવામાં ગોટાળે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. ખરી રીતે “સંર'માં ૪૩૬ની બીજી લીટીને “ઉલ્લે' શબ્દ બંધબેસતે નથી જ, જ્યારે “નાશા માં “ ઉલ્લે’ શબ્દ બંધબેસતે છે. વળી વિસ્મય, હર્ષ અને રાષમાં ભમર નીચી નમે જ નહિ, ઉંચી જ જાય એ સ્વાભાવિક સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેતાં ૫ણ ‘નાશા'ને પાઠ જ અહીં સ્વીકાર્ય જણાય છે. “ઉષે ' " ઉલ્લે' થતાં જ આ ગોટાળા ઉભો લાગે છે. એટલે આ ત્રણે ભાવને મેં કૌંસમાં મૂકયા છે,
૨૧
"Aho Shrutgyanam
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XXXIII ચિત્ર ૭૨ : નિકુંચિતઃ એક અથવા બંનેને મૃદુ ભંગ તે નિકુંચિત. મોટ્ટાત્રિત, કુટ્ટમિત, વિકાસ અને કિલકિંચિતમાં આ પ્રયજવી.
ચિત્ર ૭૩ઃ ભ્રકુટિ: પ્રતનું પાનું ૧૨. મૂલથી માંડીને આખી યે બંને ભમ્મશ જ્યારે ઊંચે ચડાવાય ત્યારે તેને ભ્રકુટિ કહેવાય. આનું પ્રજન ક્રોધ બતાવવામાં કરવું.
ચિત્ર ૭૪: ચતુરા: બંને ભમ્મરના જરાક સ્પંદનથી જ્યારે તે લાંબી થાય ત્યારે ચતુર કહેવાય. રૂચિર સ્પર્શ અને લલિત શૃંગાર દર્શાવવામાં આને પ્રયોજવી.
આ સાતે પ્રકારનાં ચિત્રોમાંથી ચતુરા તથા ભટિનાં ચિત્રો સુભગ છે. ચતુરાના ચિત્રમાં લલિત શૃંગારને ભાવ તથા સીધી લાંબી ભમ્મર ચેકમી દેખાય છે. બ્રુકટિના ચિત્રમાં મૂલથી ઊંચે ચડાવેલી ભમ્મર તથા ખૂબ ક્રોધ સ્પષ્ટ દેખવામાં આવે છે. પતિતાના ચિત્રમાં આખું મેં જરાક નીચું નમ્યું છે તેથી ભાવ સૂચવાય છે. સાહાના ચિત્રમાં પણ સારે સ્વાભાવિક ભાવ દેખાય છે. ખાસ કરીને, નર્તકીના હાથમાં જે કલ જેવું દેખાય છે તેથી સુંઘવાને ભાવ સ્વાભાવિક દેખાય છે, અહીં એટલું નેધવું જોઈએ કે “સં૨'માં પ્રાણને ભાવ બતાવવાને પતિતાના પ્રજનનું લખ્યું છે. શિરોદના નિહંચિત પ્રકાર અને બ્રભેદના નિકચિત પ્રકાર વચ્ચે ભાવપ્રદર્શનની બાબતમાં ખાસ ફશ્ક ગ્રંથોમાં નથી દેખાતો. છતાં બંનેનાં ચિત્રોમાં વિશિષ્ટ ભેદ છે. પહેલા પ્રકારના ચિત્રમાં અલાનાં શિખરેમાં ગ્રીવા દટાઈ ગઈ છે એમ બતાવવાને જુદાજુદા ભામાંથી સ્તંભનું નિરૂપણ ખાસ કર્યું છે. ભૂપ્રકારના ચિત્રમાં વિલાસ ચેક દેખાઈ આવે છે. એટલું પણ સેંધવું જોઈએ કે “અપુ” મુજબ શિરદ નિહંચિતને નિકુંચિત પણ કહેતા.
ચિવ ૭૫ : પ્રતનું પાનું ૧૩. કપૂરમંજરી રાજકન્યા આટલા વર્ણન પછી આ ચિન્નાવલિમાનાં ૭ ચિત્ર સમજી શકાશે. હવે એક ચિત્ર જેનું નામ “કપૂરમંજરી રાજકન્યા” લખ્યું છે તે બાકી રહે છે. ખરી રીતે એ કઈ શિભેદ કે ભૂપ્રકાર નથી. ચિત્રકારે અહીં તેને શા માટે મૂકયું છે તે પણ પષ્ટ સમજાતું નથી. રાજશેખરના કરમંજરી સટ્ટકની નાયિકા કપૂરમંજરી રાજકુંવરી હતી અને એ ચટ્ટકમાં જે ત્રણચાર વાર કપૂરમંજરી રંગ ઉપર આવે છે ત્યારે તેની સ્થિતિ વિશિષ્ટ કહી છે. એમાં પણ એની દષ્ટિનું વર્ણન ઘણી વાર આવે છે.
અહીં એક સૂચક બાબતની નોંધ લેવી જોઈએ. આ ચિત્રાવલિમાં શિભેદેનાં ચિત્રોની નર્તકીના તથા ભ્રપ્રકારની નકીના નેપચ્યવિધાનમાં ચિત્રકારે એક ભેદ રાખે છે. ભૂપ્રકારની નર્તકીએ ઈજાર પરિધાન કરેલી છે, જ્યારે શિરદનાં ચિત્રોમાં ચણીઆ જેવું દેખાય છે. અને અહીં કરમંજરીના ચિત્રમાં એને ચિત્રકારે ઈજાર પહેરાવી છે, તેથી કદાચ એમ હોય કે ચિત્રકારના મનમાં કમ્રમંજરીની કોઈ વિશિષ્ટ દ્રષ્ટિનું નિસ્પણ કરવાનું હોય. કરમંજરીના બધા પ્રવેશોમાંથી જે પ્રવેશમાં એ તિલકના દિહદ પૂરવાને એના તરફ તિર્યગવાકન કરે છે. તે પ્રસંગ આ ચિત્રને વધારેમાં વધારે બંધબેસતા છે એમ હું ધારું છું. સુંદર આભૂષા શણગારેલી નાયિકા જેમ નાયકના દેહદ પૂરવાને તેના તરફ સ્નિગ્ધ
, લલિત ચેષ્ટા સાથે, કરે તેમ અહીં કÉરમંજરી તિલક તરફ જુએ છે. એ વખતનું કરમંજરીનું ચિત્ર ચિત્રકારે અહીં સશરીર બનાવ્યું લાગે છે. મૂળમાં એ વખતની એની દષ્ટિનું વર્ણન આમ છે.
सिकरवाणं तरलाणं कस्तलकलासंबग्गिदाणं चि से पासे पञ्चसरं सिलीमुहधरं णिच्च कुणन्ताणं अ।
નેતા . . • ૮ જુઓ પૃ. ૩૦, ૪૨, ૫, ૬૭ (નિર્ણયસાગર આવૃત્તિ)
"Aho Shrutgyanam
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(તીક્ષણ, તરલ, કાજલ ક્લાથી યુક્ત, હાથમાં બાણવાળા કામને ધારતાં નયનો....) આથી, તેમજ એ પ્રવેશે છે ત્યારની નાટચસૂચિ ઉપરથી જણાશે કે નાટકકારે આ સ્થળે નાયિકાને વિશિષ્ટ આભૂષણે શણગારાએલી કરપી છે. અહીં પણ એનાં વિશિષ્ટ આભૂષણે જ છે. તેથી એટલી સૂચના કરે છું કે આ ચિત્ર કરમંજરીના આ પ્રસંગને અનુલક્ષતું હોય તે બને ખરું.
Plate XXXIV ચિવ ૭૬ : ધુત. વિજન પ્રદેશમાં બેઠેલા પડખે જોવાનું કરે તેમ, વારાફરતી ધીમેધીમે ત્રાંસુ થાય તેને ધુતશીષ કહેવાય.
તેને પ્રયોગ વિસ્મય, વિષાદ, અનીતિ , પ્રતિષેધ વગેરે ભાવ દર્શાવવામાં કરે.
નોંધ: “અદ”માં “નથી” એમ કહેવામાં તેને પ્રયોગ કરે એમ કહ્યું છે તે આ પ્રકારના લક્ષણને બહુ સરસ ખ્યાલ આપે છે.
અહીંના ચિત્રમાં નર્તકીના મેં ઉપર વિષાદાદિ ભાવ સ્પષ્ટ દેખાય છે. ચિત્ર ૭૭: પ્રતનું પાનું ૨. વિધુત ધુતને પ્રાગ જયારે ઝપાટાથી થાય ત્યારે વિધુત.
ટાઢ વાતી હોય, તાવ આવ્યે હેય, બી હોય, તરતને દારૂ પીધેલ હોય વગેરે બતાવવા તેનું પ્રયોજન કરવું. .
આનું ચિત્ર પણ ઠીકઠીક ભાવ પ્રદશિત કરે છે. ચિત્ર ઉપરથી જ ધુત-વિધુતનું જોડકું છે એમ દેખાઈ રહે છે.
ચિત્ર ૭૮: આધૂત. એક જ વખત ઊંચે લઈને પડખે નમાવેલું શીર્ષ આપૂત કહેવાય.
ગર્વથી પિતાનાં આભૂષણ જેવા માં, પડખે ઊભીને ઊંચે જોવામાં, “હું શક્તિશાળી છું' એમ અભિમાન બતાવવામાં તેને પ્રયોગ કરો. આનું ચિત્ર પણ સારી રીતે ભાવ પ્રદર્શિત કરે છે. આની સફળતા ઉક્ષિણના ચિત્રની સાથે આને
જણાશે. ઉસ્લિમમાં માથું ઊંચું જ કરવાનું છે, જ્યારે આમાં ઊંચે લઈને પડખે નમાવવાનું છે અને આ દર્શાવવામાં ચિત્રકાર સફળ છે.
ચિત્ર ૭૯: અવધૂત. પ્રતનું પાનું ૪. એક વખત જે નીચે લઈ અવાય તે અવધૂત કહેવાય. ઊભીને અપ્રદેશ બતાવવામાં, સંસામાં, વાહનમાં અને આલાપમાં એને પ્રગ કર. આનું ચિત્ર પણ સારું ભાવનિરૂપણ કરે છે.
ચિત્ર ૪૪ ઃ કમ્પિત. ની ડાબી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ. ઊંચે નીચે ખૂબ (ઝપાટાબંધ) હલાવવું તે કમ્પિત કહેવાય.
જ્ઞાન, અભ્યપગમ, રાલ, તિ, ધિક્કાર, ત્વરાથી પૂછાએલ પ્રશ્ન વગેરે નિરૂપવામાં એને પ્રગટ થાય. આના ચિત્રમાં જ્ઞાનને ભાવ પ્રથમ દેખાય છે.
ચિત્ર ૪૪ ની જમણી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ. આકમ્પિત. પ્રતનું પાનું ૩. કમ્પિતની પેઠે જ જે બે વખત ધીમેથી કરવામાં આવે તો તેને આકશ્વિત કહેવાય.
પૌરસ્ય, પ્રમ, સંજ્ઞા, ઉપદેશ, આવાહન, સ્વચિત્તની વાતનું કથન વગેરે માટે આ પ્રજવું. આના ચિત્રમાં ખાસ વિશેષ નથી
"Aho Shrutgyanam
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XXXV ચિત્ર ૮૦: ઉઢાહિત. એક વખત માથું ઊંચે લઈ જવું તે ઉઢાહિત.
આ કામ કરવાને હું શક્ત છું” એમ અભિમાન બતાવવામાં તે પ્રજવું.
આના ચિત્રને આધૂતના ચિત્ર સાથે સરખાવતાં સમજાશે કે બંનેમાં એક જ ભાવ લાવવા પ્રયત્ન છે, છતાં ઉઢાહિતમાં ઉછૂખલ અભિમાનને ભાવ વધુ છે, જ્યારે આધુતમાં માથું ધુણાવવાને ભાવ ઉપલા અભિમાનને ગૌણ બનાવે છે.
ચિત્ર ૮૧ : પરિવાહિત. પ્રતનું પાનું ૫. ગોળાકારમાં માથું ફેરવવું તે પરિવાહિત.
લજજાનો ઉદભવ, માન, વલ્લભાનુકૃતિ, વિસ્મય મિત, હર્ષ, અમર્ષ, અનુમોદન, વિચાર વગેરે માટે આ પ્રજવું.
આની વ્યાખ્યામાં “નાશામાં તથા “અદમાં જ છે. “નાશા'માં “વારાફરતી પડખે ફેરવવું તે “પરિવાહિત એમ છે, તે “અદીમાં “ચામરની પેઠે પડખે ફેરવવું તે “પરિવાહિત” એમ છે. “નાશા'ની કેઈક પ્રતમાં ઉપર મુજબ (“સંજે મુજબ) પાઠ મળે છે. ખરી રીતે “સંરની વ્યાખ્યા બરાબર દેખાતી નથી. એની વ્યાખ્યા લલિતની વ્યાખ્યાથી ખાસ જુદી પડતી નથી. પણ “ના” અને “અદ’ની ઉપર મુજબની વ્યાખ્યા પરિવાહિતને લલિતથી જુદું પાડે છે. વળી, વિસ્મયાદિ ભાવે બતાવવામાં “ચામરની પેઠે પડખે ફેરવવું” એ વ્યાખ્યા ઘણી અનુકુળ થાય છે અને ગોળાકારમાં ફેરવવાની ચેષ્ટા તે ઉપરના એકે ભાવને વ્યક્ત કરતી નથી. તેથી “અ” અને “નાશા’ની વ્યાખ્યા અહી સાચી છે એમ લાગે છે.
આનું ચિત્ર આ વિશે કંઈ પણ કહી શકે તેમ નથી. ચિત્રની નર્તકીના મોં ઉપર લજજાને આવિર્ભાવ કે માન હોય તો ભલે, પણ એ ભાવે જરા યે સ્પષ્ટ નથી. ચિત્ર પ૩: ની ડાબી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ. અંચિત. પડખે, ખભા ઉપર જાક નમાવવું તે અંચિત.
ગ, ચિન્તા, મોહ, મૂછ વગેરેમાં તથા (હથેળી ઉપર) હડપચી ટેકાવવી પડે ત્યારે એ પ્રજવું. આની વ્યાખ્યામાં જરાક શબ્દ આ પ્રકારને સધનતથી જુદા પાડે છે. આ પ્રકાર ભરતાદિમાં સ્વીકારાયે હતું એટલે અંધાનત ન સ્વીકાર્યો હતો એમ લાગે છે.
ચિત્ર ઠીકઠીક ભાવ બતાવે છે.
ચિત્ર ૫૩ : ની જમણી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ. નિહંચિત. પ્રતનું પાનું ૬. ખભાને ખૂબ ઊંચા લઇ ડાકને એમાં સમાવી દેવી તે નિયંચિત. - વિલાસ, લલિત, ગર્વ, વિવેક, કિલકિચિત, એડ્રાયિત, કમિત, માન, સ્તન્મ વગેરે દર્શાવવા તે પ્રજવું.
આલષ્ટ અંગવાળીની ગુમનાદિ ચેષ્ટા તે વિલાસ, કાન્તાનાં સુકુમાર અંગે પાંગે તે લલિતઇષ્ટલાભથી થએલા ગર્વથી અનાદર કરવામાં આવે તે વિક, હર્ષથી રૂદન કે હાસ થાય તે કિલકિંચિત પ્રિયની કથા કે દષ્ટિમાં તન્મયતા તે માયિત કેશાદિગ્રહણથી ઉપજેલ હર્ષથી દુખી જેવું થયું તે કુમિત પ્રસૂયમાં ઉપજતે રોષ તે માન; પ્રિયસંગમાં નહાની જે નિષ્ક્રિયતા હોય તે સ્તબ્લ્યુ.
આનું ચિત્ર સારું છે. સકશિખરમાં ગ્રીવા ડૂબી ગઈ છે એમ ચિત્રકારે ઠીક બતાવ્યું છે. ચિત્ર દરઃ ની ડાબી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ. પરાવૃત. પાછું મોઢું ફેરવી જવું તે પરાવૃત્ત.
કે પાદિથી મોટું ફેરવી જવું હોય ત્યારે, અથવા પાછળ કંઈ જેવું હોય ત્યારે આ પ્રજવું. આનું ચિત્ર પણ સારું છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
ચિત્ર ૬૨ : ની જમણી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ, ઉક્ષિપ્ત, પ્રતનું પાનુ છ. ઊંચે માઢ એવુ તે ઉક્ષિપ્ત. આકાશમાં ચન્દ્રાદિ ઊ ંચે રહેલી વસ્તુને જોવામાં આ પ્રયોજવું.
આના ચિત્રમાં પણ ચિત્રકારે ઠીક કુશળતા બતાવી છે.
ચિત્ર ટુર : અધેામુખ. નીચે જોઈ જવું તે
અધેામુખ
લજ્જા, દુ:ખ અને પ્રણામ દર્શાવવા આ પ્રયોજવું, આનું ચિત્ર પણ ઠીક છે. ચિત્ર ૮૩ : વૈલિત. પ્રતનું પાનું ૮. બધી દિશામાં શિથિલ àાચનથી જોવું તે àાલિત.
નિદ્રા, રાગ, આવેશ, મદ, મૂર્છા વગેરે બતાવવાને તે પ્રત્યેાજવુ
અન”માં મંડેલાકારે ફેરવવું તે લેાલિત' એમ છે. ‘નાશા”માં બધી બાજુએ ફેરવવું તે àલિત’ એમ છે. આ બાબતમાં પરિવાહિતની નોંધ જુએ. પરિવાહિતના પરિ ઉપર ભાર મૂકવાથી સર’માં આ ગોટાળા ઊભા થયા દેખાય છે. આના ચિત્રમાં ખાસ વિશેષ નથી.
ચિત્ર ૬૭ ૨ ની ડાબી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ, તિય ્નતાન્નત. ત્રાંસી રીતે ઊંચનીચે જોવું તે તિય નતાન્નત.
કાન્તાના વિવેકાદિમાં આ પ્રત્યે જવું.
ચિત્રમાં ‘તિય‘એન્નત’ એમ નામ લખ્યું છે તે બરાબર નથી. ચિત્ર ઠીક છે.
ચિત્ર ૬૭ : ની જમણી બાજુના હાંસિયાનું રૂપ, સ્કે ધાનત. પ્રત્નું પાનું` કે, ખભા ઉપર માથાને ઢાળી દેવું તે સ્કન્ધાનત. નિદ્રા, મદ, મૂર્છા અને ચિન્તા દર્શાવવા તે પ્રાજવું,
આનું ચિત્ર ઠીક છે. નામમાં ભૂલ છે તે કોષ્ટક ઉપરથી સમજાશે.
ભૂપકારદષ્ટિ ૧૦
આ ચિત્રાવલિમાં સાત ચિત્રા ઉપર અમુક અમુક દ્રષ્ટિનાં નામેા લખ્યાં છે, પણ ખરી રીતે એ દૃષ્ટિભેદો નથી. નાશા' વગેરે ગ્રન્થામાં દ્રષ્ટિના ત્રણ મૂલગત ભેદી અને તેના પ્રભેદા વધુ વ્યા છે, પણ એમાં એકે અહીં આપેલા ભેદ પૈકી નથી. પણ ‘નાશા' વગેરેમાં ગ્રૂપ્રકારાનાં વર્ષોંન છે તે જ આ પ્રકારો છે એમ તેનાં નામ, વ્યાખ્યા અને વિનિયોગ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે. દુર્ભાગ્યે ‘સ્મૃદ’માં ભૂપ્રકારનું વન નથી; એટલે ‘નાશા’ તથા ‘સંર’માં જ એનું વર્ણન મળે છે. આ એ વચ્ચે દરેક ભૂપ્રકાર અને તેની વ્યાખ્યા– વિનિયોગમાં ખાસ ભેદ નથી; તે સાથેના કોષ્ટક સ, ૨ ઉપરથી સમજાશે.
આ ચિત્રાવલિમાં જે ચિત્રા આ ભૂપ્રકાશનાં આપ્યાં છે તે બહુ અસરકારક નથી. ખરી રીતે દરેક ચિત્રમાં ભમ્મરનું વિશિષ્ટ પ્રકારનું હલનચલન અતાવવુ જોઇએ, પણ આ ચિત્રામાં એવું ખાસ વિશિષ્ટ લક્ષણ નથી. અહીં નીચે દરેક પ્રકારનાં વ્યાખ્યા-વિનિયોગ નોંધ્યાં છે. સખ્યાંક ક્રમ તથા નામકરણમાં આ ચિત્રાવલિ સરને અનુસરે છે તેથી અહીં વ્યાખ્યા પણ ‘સર'માંથી આપી છે.
કાક સ, ૧ શિરાભદ્રનાં નામ તથા સંખ્યાંકમ ' ' સર્' ચિત્રાવલિ
ૐ
સ. નામ ‘નાશા ૧ કશ્ચિંત ૧
કસ્મિત
૨
પુ
૧
ર
૧૦ ‘નાગા,’ ૯,૧૧૯, ‘સર્’ ૭, ૪૨૫૪૪૧,
૧૨
૫
૫
"Aho Shrutgyanam"
વધુ વિગત ચિત્રાવલિમાં મૂળસ. ૧૬ વાળા ચિત્રનું નામ આકસ્જિત જોઈએ.
મ્પિત નામ વાળા ચિત્ર ઉપર સ, ૩ છે તે ખરાખર નથી; સ`, ૫ જોઈએ.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં.
નામ “નાથા” “અપુ” “અદ” “સંર' ચિત્રાવલિ
વધુ વિગત
૪ વિધુત ૪ ૫ પરિવાહિત ૫
આત ૬
૬
.
સુધારેલ સં. ૫ ખટે છે; મૂળ સં. ૮
સાચે છે. આ નામ વાળા ચિત્ર ઉપર સં. ૫ છે.
તે બરાબર નથી; સં. ૩ જોઈએ. સુધારેલ સં. ૪ સાચે છે; જન સં. ૬
ખે છે.
૭
અવધૂત
૮ અંચિત
૮
૮
.
*
*
:: ૨૨
જ નિહંચિત ૯
સુધારેલ સં. ૬ ખેડે છે. નિકંચિત ૧૦ પરાવૃત્ત ૧૦ ૧૧ ઉક્ષિસ ૧૧
સુધારેલ સં. ૭ ટે છે. અધોગત
૧૩ ૧૩ ૧૩ સં. વાળા ચિત્ર ઉપર અસુખ
અધમુખ અમુખ અધોમુખ નામ છે તે ઉંઝાહિત જોઈએ. ૧૩ લલિત ૧૩ ૧૩
૧૩ . ૧૪ ૧૪ સુધારેલ સં. ૮ બેટ છે.
આલિત ૧૪ ઉદ્વાહિત ,
૭ ૭ સં. ૭ વાળા ઉપર ઉદ્વાહિત નામ છે ૧૫ તિયડનન્નત.
૧૫ ૧૫ ૧૬ કંધાનત .
નવા સં. ૩ વાળા ચિત્રનું નામ આ
કમ્પિત નથી. અંધાનત છે ૧ આરાત્રિક . . . ૧છે. ૨ સમ . . ૧ ૧૮ કે પાર્વાભિમુખ ૪ પ્રાકૃત કોક પ્રતમાં . .
ન મળે છે.
ધ: “નાશાની કેટલીક પ્રતેમાં આધુતને બદલે ઉદ્વાહિત છે, અને અમુક પ્રતોમાં તેને બદલે ચોદ શિરદ છે, તેમાં ચાદમે ભેદ પ્રાકૃત નામે છે. જુઓ “નાશા' ભા. ૨.
કેષ્ટક સં. ૨
પ્રકારનાં નામ તથા સંખ્યક્રમ નામ સં૫? ચિત્રાવલિ
વધુ વિગત ૧ ઉક્ષિમાં ૨ પતિતા
મૂળ સં. ૨ સાચે છે; સુધારેલ ૧૦ પેટે છે. ૩ ભ્રકુટિ
મૂળ સં. ૬ સાચે છે; સુધારેલ ૧૨ ખેટે છે. જ નિકંચિતા ૫ રચિતા
મળ સં. ૪ સાચે છે; સુધારેલ ૧૧ ખોટા છે. ૬ સહજા
ચતુરા
'નાશ’
જ
૫
૮
૪
-
૯
"Aho Shrutgyanam
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XXXVI ચિત્ર ૮૪૯ ગુણાકરસૂરિના ચરણમાં પ્રણામ કરતા કાલકકુમાર. વિદ્વર્ય મુનિ મહારાજ શ્રીપુયવિજયજીના સંગ્રહની સુંદર પાંચ ચિત્રોવાળી, તારીખ વગરની, લગભગ સોલમાં સકાના શરૂઆતના સમયની કાલકથા’ની હસ્તપ્રતના પાના ૨ ઉપરથી.
ચિત્રની ડાબી બાજુએ ગુણકરસૂરિ સુવર્ણના આસન ઉપર જંગલમાં બેઠેલા છે. ગુણાકરસૂરિના મસ્તકની ઉપરના ભાગમાં વાદળી, સફેદ અને લીલા રંગથી વાદળાં ચીતરેલાં છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ મસ્તકે મુગટ પહેરેલે કાલકકુમાર ગુણાકરસૂરિના ચરણાવિંદમાં નમસ્કાર કરતે બેઠેલે છે અને નમસ્કાર કરતાં કાલકકુમારને જમણા હાથમાં પકડી રાખેલી મુહપત્તિવાળે હાથ ઉંચા કરીને તથા ડાબે હાથ વરદ મુદ્રાએ રાખીને ગુણાકરસૂરિ સંસારની અસારતાને ઉપદેશ આપતા દેખાય છે. કાલકકુમારના મસ્તક ઉપર સુંદર ઝાડ ચીતરેલું છે. નીચે બે ઘડાઓ ઊભેલા છે.
Plate XXXVII ચિત્ર ૮૫ વેરિસિંહ રાજા, સુરસુંદરી રાણી અને કાલકકુમાર. ઉપરોક્ત પ્રતના પાના ૧ ઉપરથી.
ચિત્રની ડાબી બાજુએ સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર રિસિંહ રાજા બેઠેલા છે. વૈરિસિંહના મસ્તક પર લટકતું છત્ર ને જમણી બાજુએ રાખી સુરસુંદરી પોતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથથી સામે બેઠેલા વૈરિસિક રાજ સાથે વાતચીત કરતી દેખાય છે. વરિસિંહ રાજાએ સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળું ઉત્તરાસંગ અને ઉત્તરીયવસ પહેરેલું છે, જ્યારે સુરસુંદરી રાહ એ લીલા રંગની ચાળી, લાલ રંગની એાઢણુ તથા કાળા રંગનું ઉત્તરીયવસ્ત્ર સુંદર ચિત્રાકૃતિઓવાળું પહેરેલ છે. બંનેની મધ્યમાં મસ્તકે મુગટ તથા કાનમાં કર્ણકુલ પટેલ કાલકકુમાર અશ્વ ખેલાવવા માટે જવાની આજ્ઞા માંગતો ઉભે છે, કાલકકુમારના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં બીજું એક ઉઘાડું છત્ર છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગમાં એક માણસ તથા હણહણાટ કરતા બે ઘડાઓ ઊભેલા છે. આ માણસ કાલકકુમારના અશ્વમેલન માટે ઘોડાએ તૈયાર કરે છે. ચિત્રમાં લાલ, કીરમજી, લીલે, પીળો, સફેદ, વાદળી, ગુલાબી, કાળ, વગેરે રંગે વપરાએલા છે.
ચિત્ર ૮૬: (૧) ગર્લભી વિદ્યાને ઉચછેદ તથા ઉજૈનીને ઘેરે; (૨) ગર્દ ભિલ રાજાની શરણાગતિ. ચિત્ર ૮૪ વાળી પ્રતના પાના ૮ ઉપરથી.
ચિત્રતા ઉપરના ભાગના ચિત્ર પ્રસંગના વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર નં. ૧૯, ૪૮, ૨૪, તથા ૬૭ નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્રના નીચેના ભાગના ચિત્ર પ્રસંગના વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર નં. ૩, ૪, તથા ૩૧નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
Plate XXXVIII ચિત્ર ૮૭ઃ આકાલકને સાતવાહન રાજાની પષણ-સંવત્સરીની તિથિ ફેરવવાની વિનંતિ. ચિત્ર ૮૪ વાળી પ્રતના પાના ૧૨ ઉપરથી.
ચિત્રના ઉપરના ભાગની મધ્યમાં જમણું હાથમાં માળા પકડીને આર્ય કાલક બકેલા છે. આર્યકાલકના જમણા ખભા ઉપર મુહપત્તિ છે. આર્યકાલના મતકના પાછળના ભાગમાં ભામંડલ છે. આર્યકાલકની જમણી બાજુ માથે મુગટ તથા કાનમાં કર્ણકૂલ પહેરીને બે હસ્તની અંજલિ એડીને વિનંતિ કરતા સાતવાહન રાજા ઊભેલે છે. આર્યકાલકની ડાબી બાજુએ બે હસ્તની અંજલિ જેડીને એક શિષ્ય ઉભે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રના નીચેના ભાગમાં સાધુઓ બેઠેલા છે તથા એક પુરૂષ ઊભેલ છે જે સામે ઊભેલા સફેદ બળદને બે હાથથી કાંઈ ખવડાવતા હોય તેમ રખાય છે. આ નીચેના પ્રસંગને કથા જોડે શું સંબંધ છે, તેની કાંઈ સમજણ પડતી નથી.
ચિવ ૮૮: આર્યકાલક તથા બ્રાહમણરૂપે અને મૂળરૂપે શ. ચિત્ર ૮૪ વાળી પ્રતના પાના ૨૯ ઉપરથી,
ચિત્રની ડાબી બાજુએ સુવર્ણ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા કાલિકાચાર્ય પિતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ રાખીને તથા ડાબે હાથ વરદ મુદ્રાએ રાખીને, બ્રાહ્મણ સ્વરૂપે અને મૂળરૂપે સામે ઉભેલા શકેંદ્રની સાથે વાતચીત કરે છે. આ ચિત્રમાં એકી સાથે શકેંદ્રના અને રૂપની રજૂઆત ચિત્રકારે કરી છે. શકેંદ્રના પાછળના મૂળ રૂપવાળા ચાર હાથો પૈકી પાછળના ઉંચા કરેલા બંને હાથમાં ત્રિશલ છે. કાલિકાચાર્યના ઉપરના ભાગમાં લટકતા તરણ સહિત ચંદર છે. ચંદરવાના ઉપરના ભાગમાં ઉપાશ્રય ઉપરની અગાસી સફેદ રંગથી બતાવી છે. અગાસીના ઉપરની બંને બાજુએ એકેક હંસ પક્ષીની રજૂઆત કરેલી છે.
ચિત્ર ૮૪ થી ૮ ના પાંચે ચિત્રોના મૂળ કદ કરતાં લગભગ અડધા માપનાં ચિત્રો અત્રે રજા કરેલાં છે. પાંચે ચિત્રોમાં ચિત્રકારે સેનેરી તથા રૂપેરી શાહીને બિલકુલ ઉપયોગ કર્યો નથી.
-સારાભાઈ નવાબ
"Aho Shrutgyanam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
आगमान्तर्गतश्रीकालिकाचार्यकथायाः संदर्भविभागः ॥ [9]
श्रीजिनदास महत्तरविरचित- निशीथ चूर्ण्यन्तर्गतः कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
[ रचनासंवत् ७३३ समीपवर्ती ]
बिज्जा - ओरस्सबली, ते यसकद्धी सहायलद्धी वा । उप्पातुं सासति, अतिपतं कालगज्जो वा ॥ २५३ ॥
जो विज्ञाबलेन जुत्तो जहा - अज्जखउडो, उरस्सजेण वा बाहुबलेन जुत्तो जहा- बाहुबली, तेयसलद्वीप वा सली जहा - बंभदत पुग्वभवे संभूतो, सहायलद्वीप वा जहा - हरिएसबलो, एरिसो अधिकरणं उप्पाएउं अतिपतं सासेति जहाकागज्जेण गदभिल्लो सासिभ ॥ २५३॥
को दो ! को वा कालगग्जो ! कम्मि वा कज्जे सासितो ! भण्णति----
उग्जेणी णाम जगरी । तत्थ य मदभिल्लो णाम राया । तत्थ कालगज्जा णाम भायरिया जोतिसणिमितबलिया । आणि भगिणी रूववती पढमे वए वद्रुमाणी गदभिल्लेण गहिता । अंतपुरे छूढा । भज्जकालगा विष्णर्वेति संघेण य विष्णत्तो ण मुंचति । ताहे रुडो अज्जकालगो पइण्णं करेति--जइ गदभिल्लं रायाणं रज्जाओ ण उम्मूलेमि तो पवयणसंजमोवग्वायगाणं तमुवेक्खाण य गतिं गच्छामि । ताहे कालगज्जो कयगेण उम्मत्तलीभूतो तिग- चउक्क-चवर-महाजणद्वाणेसु इमं पलवतो हिडति - जइ गदभिल्लो राया तो किमतः परं । जइ वा अंतेपुरं रम्मं तो क्रिमतः परं ! विसओ जइ वा रम्मी तो किमतः परं ! सुणिवेद्वा पुरी जह तो किमतः परं ! जइ वा जणो सुवेसो तो किमतः परं ? जइ वा हिंडामि भिक्खं तो किमतः परम् ! जइ सुण्णे देउले वसामि तो किमतः परम् । एवं भावे सो कालगज्जो पारसकुलं गतो ।
तत्थ एगो साहित्ति राया भण्णति । तं समल्लीणो निमित्तादिएहि भाउट्टेति । अण्णया तस्स साहाणुसाहिणा परमरायाणेण कहियि कारणे रुहेण कहारिगा मुझेउं पेसिया 'सीसं छिंदाहि ' प्ति । तं आकोप्पमाणं भयातं सोयं (उं ?) विमणो संजातो। ताहे कालगज्जेण भणितो- मा अप्पाणं मारेहि । साहिणा भणियं परमसामिणा रुद्वेण एत्थ अच्छिउं न सरइ । कालगज्जेण भणियं - एहि हिंदुगदेसं वच्चामो । रण्णा पडिस्सु । तत्तुल्लाण य अण्णेसि पि पंचाणउतीर साहिणो सख्यंकेण कट्टारियाओ मुद्देउं पेसिया । तेण पुब्विल्लेण दूया पेसिया मा अप्पाणं मारेह, एह वचामो हिंदुगदेसं । ते छणउति पि सुरागया । कालो य णवपाउसो वह, चरिसाकाले ण तीरति गंतुं । छण्णउई मंडलाई कमाणि विभति । सं(i) कागजो समलीणो सो सत्य रायामधिया (1) शया ठवितो । ताहे सगवंसो उप्पण्णो ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजिनदासमहत्तरगणिविरचित-निशीथचूर्ण्यन्तर्गतः वत्ते य वरिसाकाले कालगज्जेण भणिमोगदभिल्लं रायाणं रोहेमो ताहे लाडारायाणो जे गद्दभिल्लेण अवमाणिता हे मेल्लेउं भपणे य ततो उज्जेणी रोहिता । सस्स य गरभिलस्स एका विजा गहिरूकधारिणी मस्थि । सा य एगम्मि भट्टालगे परवलाभिमुहा ठविया, ताहे परमे भाधिकप्पे गदभिल्लो रायो अट्ठमभत्तोववासी तं भवतारेति । ताहे सा गद्दभी महंतेण सदेण णादति, तिरिक्षो मणुओ वा जो परवलीच्चो सर सुणेति स सन्धो रुहिरं वमंतो भयविहलो णसष्णो धरणितलं णिवडइ । कालगजो य गभिल्ल भटमभत्तोववासिं गाउं सहवेहीण दक्खाणं भट्ठसतं जोहाण णिरूवेति-जाहे एस गरमी मुहं विडसेति जाव य सदं ण करेति ताव जमगसमग सराण मुहं पुरेज्जह । तेहिं पुरिसेहिं तहेव कर्म । ताहे सा वाणमंतरी तस्स गदभिल्लस्स उवरि हग्गिडं मुत्तेउं च लत्ताहि यतुं गता। सो वि गडभिल्लो भवको उम्मूलिओ। गहिया अजेणी।
भगिणी पुणरवि संजमे उचिया । एवं अधिकरणमुप्पाएर भतिपंतं सासेंति । एरिसे वा महारंमे कारणे विधीर मुद्धो, भजयणापश्चतियं पुण करेंति पच्छितं ॥२५॥
सीसो पुच्छति-इदाणिं कह चतुत्थीए अपव्वे पजोसविग्नति । आयरिभो भणति-कारणिया चउत्थी भजकालगायरिएण पवत्तिया। कह! भण्णते कारणं-कालगायरिमो विहरतो सम्जेहिं गतो । तत्थ वासावासं ट्रितो तत्थ य नगरीए बलमित्तो राया। तेसि भागणी भाशुसिरी नाम । तस्स पुत्तो बलभाण नाम । सो य पगतिभदविणीयताए साथ् पज्जूवासति । मायरिएहि से धम्मो कहितो । पडिबुद्धो । पवावितो । तेहि य बलमित्त-भाणुमितेहि रुटेहिं कालगण्नो भपज्नोसविते निविसलो को। केयि मायरिया भणंति, जहा-बलमित्त-भाणुमित्ता कारगायरियाणं भागिणेजा भवति । मातुलो त्ति कार्य महंत भादरं करेंति अन्मुटठाणादियं । तं च पुरोहियस्स मपतियं भणति य एस सुद्धपासंडो वेयादिनाहिरो स्मो भागतो पुणो पुणो उल्लवंतो मायरिएण निष्पट्टपसिणवागरणो कतो । ताहे सो पुरोहितो थायरियस्स पदुहो रायाणं भणुलोमहिम्विपरिणामेति । एते रिसो महाणुभागा बेण पहेण गछति तेण पहेण यदि रनो जणो गच्छति पदाणि वा भरमति तो अश्रेयं भवति । तम्हा विसज्जेहि, ताहे विसज्जिता । भण्णे भगंति रमा उबातेएण विसज्जिता, सबम्मि नगरे किक रण्णा भणेसणा कारविता, ताहे ते निग्गता ।
__ एवमादियाण कारणाणं भण्णतरं अण्णतमेण निग्गता विहरंता पतिवाणं नगरंतेण पट्टिता। पतिट्ठाणसमणसंपन्स य भग्जकारगेहिं संदिळं जाब हं आगच्छामि ताव तुन्मेहिं नो पज्जोसवेयव्वं । तत्थ य सालवाहणो राया। सोय सावदो। सो य कालगज एतं सोउं निग्गतो अभिमुहो, समणसंघो य। महता विभूतीए पविट्ठो कालगज्जो । पविट्रेहिं व भणियं भदवयसुद्धपंचमीए पज्जोसविज्जति। समणसंघेण य पहिवनं । ताहे स्ना भणितं--तदिवसं मम लोगाणुयत्ती [२] इंदो अणुआ(गं!)तब्बो होहिति, साधुचेतिते न पज्जोवासेस्सं, तो छट्ठीए पज्जोसवणा फजउ । भायरिएहिं भणितं-न बद्दति अक्कामेतुं । ताहे रत्ना भणित-तो अणागतं चउत्थीए पज्जोसविज्ज 1 भायरिएण भणिय-एवं भवउ, ताहे उत्थीए पज्जोसवियं । एवं जुगप्पहाणेहिं चउत्थी कारणे पबत्तिया । स च्चेवाणुमया समसाहूर्ण ।
रना य अंतेपुरिया भणिया--तुम्मे अवमंसाए उववासं काउ पडिवदाए खजभोज्जविहीहिं साह उत्तरपारणए पडिसाभत्ता पारेह पञ्जोसवणाए भट्ठमं ति काउं पडिवदाए उत्तरपारणयं भवति, तं च सव्वलोएण य कयं । ततो पभित्ति हि मरहट्ठविसए समणपूर्वउ ति छणो पवत्तो॥
-निषिर्या दशमउदेशतः।
"Aho Shrutgyanam'
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
[२] श्रीभद्रबाहुस्वामिविरचित-बृहत्कल्पसूत्र-तनियुक्तिगतः श्रीसंघदासगणिविरचित-तद्भाष्यान्तर्गतश्च कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
सागरियमप्पाहण, सुवन्न मुयसिस्स खंतलक्खेण ।
कहणा सिस्सागमणं, धूलीपुंजोवमाणं च ॥ २३९॥ उजेणीए नयरीए अनकालगा नाम भायरिया सुत्तत्थोववेया बहुपरिवारा विहरति । तेसिं अजकालगाणं सीसस्स सीसो सुत्तत्थोववेओ सागरो नाम सुवन्नभूमीए विहरइ । ताहे भज्जकालया चितेति-पए मम सीसा अणुयोगं न मणति तओ किमेएसि मज्झे चिट्ठामि !, तत्थ जामि जत्थ अणुयोग पवत्तेमि, अवि य एए वि सिस्सा पच्छा सज्जिया सोच्छिहिति । एवं चितिऊग सेन्जायरमापुच्छंति-कई अन्नाथ जामि ! सो मे सिस्सा सुणेहिंति, तुम पुण मा तेर्सि कहेज्जा, जइ पुण गाढतरं निम्बंध करिज्जा तो खरंटेड साहेजा, जहा-सुवन्नभूमीए सागराणं सगास गया । एवं अपाहित्ता रत्ति चेव पमुत्ताणं गया सुवण्णभूमि । तत्थ गतुं खंतलखेण पविठ्ठा सागराणं गच्छं । तओ सागरायरिया 'खंत ' ति फाउं तं नाढाइया अभुट्ठाणाइणि । तमो अस्थपोरिसीवेलाए सागरायरिएणं भणिया-खंता ! तुम्भं एवं गमइ !! मायरिया भणंति-भामं । ' तो खाई सुह ' ति पकहिया । गब्वायंता य कहिंति । इयरे वि सीसा फ्भाए संते संमते मायरिय अपासता सव्वस्थ मग्गिउँ सिजाय पुच्छंति । न कहेह, भगइ य-तुम्भं अप्पणो मायरिओ न कहेड, मम कहं कहेइ ! ततो भाउरीभूएहि गाडनिबंधे कए कहिये, जहा-तुम्भच्चएण निव्वेएण सुन्नभूमीए सागराण सगासं गया। एवं कहित्ता ते खरंटिया । तआ ते तह चेच उच्चलिया सुवन्नभूमि गंतु । पंथे छोगो पुछा-एस कयरो मायरिमो जाइते काहिति-अज्जकालगा। तओ सवन्नभूमीए सागराणं गेण कहिये, जहा-अज्जकालगा नाम भायरिया बहुस्सुया बहुपरिवारा इहाssगंतुकामा पंथे वति । ताहेसागरा सिस्साणं पुरसओ भगंति-मम अजया इंति, तेसिं सगासे पयत्ये पुछोहामि त्ति । अचिरेण ते सौसा भागया। तत्थ अग्गिन्लेहिं पुच्छिज्जति-किं इत्थ आयरिया भागया चिठंति ! । नस्थि, नवरं अन्ने खंता आगया । केरिसा ! । वैदिय नायं 'एए आयरिया' ताहे सो सागरो लग्जिमओ-पहुं मए इत्थ पलविय, खमासमणा य वंदाविया । ताहे अवरण्हवेलाए मिच्छा दुक्कडं करेइ 'आसाइय' ति । भणियं च णेण-केरिसं खमासमणो ! अहं वागरेमि ! । आयरिया भणंति--सुंदरं, मा पुण गव्वं करिज्जासि । ताहे धुलीपुंजदिटुंतं करेंति-धूली हत्थेण घेत्तुं तिसु ठाणेसु ओयारेति-जहा एस धूली ठविजमाणी उक्लिप्पमाणी य सम्वत्थ परिसडइ, एवं अत्यो वि तित्थगरेहितो गणहराणं गणहरेहितो जाव अम्हं आयरियउवझायाणं परंपरपणं भागयं, को जाणइ कस्स केइ पज्जाया गलिया ! ता मा गवं काहिसि । ताहे मिच्छा दुई करिता मारता अजकालिया सीसपसीसाण अणुयोगं कहेउं ॥
वृहत्कल्पसूत्रम्-विभागः ।
पत्रम् ७३-७४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
बृहत्कल्प-व्यवहार-आवश्यकचूर्ण्यन्तर्गतः
[३] बृहत्कल्पचूर्ण्यन्तर्गतः कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
बेणी नगरी, तत्थ अणिलसुतो जवो नाम राया । तस्स पुत्तो गर्दमो णाम जुवराया । तस्स रण्णो धूआ गरम महणी अडोलिया णाम । सा य रूपवती । तरस य जुवरण्णो दीहपट्टो णाम सचिवो । ताहे सो जुवराया तं अडोलियं महणि पासित्ता अज्झोववण्णो दुबली भवइ । अमच्चेण पुच्छितो णिबंधे सिट्ठां । भ्रमच्चेण भष्णइ सागारिय भविस्सति, तो सत्तभूमी घरे लुभिउ । तत्थ मुंजाहि ताए समं भोए लोगो जाणिस्सइ । सा कहि पिट्टा एवं होउ त्ति कतं ॥
- बृहत्कल्पचूर्णितः ||
[४]
व्यवहारचूर्ण्यन्तर्गतः कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
खज्जेणीए गाहा—यदा अज्जकालएण सगा आणिीता सो सगराया उज्जेणीए रायहाणीए तस्संगणिञ्जगा 'अहं जातीए सरिसो ' ति काउं गव्वेणं तं रायं ण सुदु सेवंति । राया तेर्सि विर्त्ति ण देति । अवित्तीया तेष्णं भट काउं ते गाउं बहुजणेण विष्णविएण ते निव्विसता कता, ते अण्णं रायं अलग्गणट्ठाए उबगसा ॥
— व्यवहारधूर्णि- दशम उद्देशतः ॥
[५] श्रीजिनदासमहत्तरविरचित - आवश्यकसूत्र चूर्ण्यन्तर्गतः कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
[ रचनासंवत् ७३३ समपवर्ती ]
सम्यग्वादा सेमाबादो- तुरुविणी नगरी, जितसतू राया । तस्स भज्जा धिज्जातिगिणी । पुत्सो सो य दत्तो नामभो अज्जकालओ । माउलओ तस्स दत्तस्स । सो य फव्वइओ । सो य दत्तो जूयपसंगी ओलग्गिउमारद्धो, पधानदंडो जातो । कुळपुत्तए पर्मिंदिचा राया धाडितो, सो राया जातो । जण्णा णेण बहू जट्ठा | अष्णदा तं मामयं पेच्छतितुं रुट्ठो भणति चम्मं सुणेमि त्ति । जण्णाण किं फलं ! ! सो भणति - किं धम्मं पुच्छसि । तं परिकहेति, पुणो वि पुच्छति, ताहे रुट्ठी भणति - निरया फलं जणस्स । सो रुट्ठो भणति को पचतो ! जथा तुमं सत्तमे दिवसे सुणगकुंभीपाके पच्चिहिसि । को -पम्तो ! ना तुम्मं सत्तमे दिवसे सण्णा मुहम्मि अतिगच्छिहिति । ताहे रुट्ठो भणति तु का मच्चू ! । सो भणति - सुचिरं कालं पव कातुं दियलोगं गच्छामि । ताहे रुट्ठो भणति संभह, ते दंडा तरस निम्विण्णा । तेहिं सोच्देव
1
"Aho Shrutgyanam"
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथासंदर्भः। राया भावाहितो, एहि जा ते एतं बंधित्ता अप्पेमो । सो य पुच्छण्णे अच्छति । तस्स दिवसा विस्सरिता । सो सत्तमदिवसे ते रायपहे सोधाविय मणुस्सेहि य रक्खावेति । एगो य देउलिओ पुष्फकरंडगहत्थो पच्चूसे पविसति, सो सण्णाइओ वोसिरिता पुरफेहिं ओहाडेति । राया वि सत्तमे दिवसे पए आसचडगरेण जाति । 'तं समणगं मारेमि,' बोल्लितो जाति जाव मण्णेण आसकिसोरेण सह पुप्फेहिं उक्खिवित्ता खुरेणं पादो भूमीए आहतो । सण्णा तस्स मुहं क्षतिगता । तेण णातं जथा-सच्च मारिग्जामि त्ति । ताहे दंडाणं अणापुच्छाए णियत्तिउमारद्धो । ते दंडा जाणंति, पूणं रहस्सं भिन्नं । जाव घरं न जाति ताव णं गेण्हामो । तेहिं गहितो, इयरो राया जातो । ताए कुंभीए प्लुणए छुभित्ता बारं बद्धं, हेट्ठा भग्गी जालितो, ते ताविजंता खंडखंडेहि छिदंति । एस संमावादो कालगज्जस्त ।।
-आवश्यकसूत्रपूर्वभाग-पृ०४९५-९६ तः ।
दशाचूय॑न्तर्गतः कालिकाचार्यकथासंदर्भः ।
कारणिया उत्थी वि अन्जकालएहिं पवत्तित्ता । कहं पुण: उज्जेणीए नगरीए बलमेत्त-भाणुमेत्ता रायाणो । तेसि भाइणेजो आजकालएण पव्ववितो । तेहिं राईहिं ( राइहिं ) पदुद्वेहिं भजकालओ निन्धिसतो कतो। सो पइदाणं आगतो । तत्थ सातवाहनो राया सावगो। तेन समणपूयणच(छ)णो पवत्तितो । अंतेउरं च भणितं-अट्ठमि मा पारिजह । अन्नया पन्जोसवणादिवसे आसन्ने आगते अज्जकालएण सातवाहणो भणित्ता-भक्तो( य ! ) जोणाह( हास्स) पंचमीए पज्जोसवणा । रण्णा भणितो-तदिवस मम इंदो अणुजातब्बो होही ति, तो न पज्जुवासितानि चेतियानि साधुणो य भविस्संति ति कातुं छट्ठीए पज्जोसवणा भवतु । आयरिएण भणितं-न वत्तति भतिकमेतुं । रण्णा भणियं-तो चउत्थीए भवतु । आयरिएण भणित-एवं होउ त्ति । चउत्थीए कतो पज्जोसवणा । एवं चउत्थी वि जा कारणिता ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथाप्राकृतविभागः ॥ [9] श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचित- मूलशुद्धिटीकान्तर्गता कालिकाचार्यकथा |
( रचना संवत् ११४६ )
तथाहि-- कालिकाचार्येणे प्रपौत्रगर्वात् सागरचन्द्राचार्य प्रतिबोधनाकाले प्रतिपादितोऽयमर्थः, स च कथानकगम्यः, तन्चेदम् -
अस्थि इहेव जंबुद्दीवे दौवे भारहे वासे धरावासं नाम नगरं । तत्थ वइरिवारसुंदरीवेहव्वेदिक्खागुरू वइरिसीहो णाम राया । तस्स य समलंतेउरपहाणी सुरसुंदरी णाम देवी । तीसे य सयलकलाकलावपारगो कालकुमारो णाम पुन्तो । सो अण्णया कयाइ आसवाहिणियाएँ पडिणियत्तो सहयारवणोज्जाणे सजलजलहरारावगंभीरमहुरणिग्घोसमायऊण कोउगेण तन्निरूवणस्थं पविट्टो तत्थ, जार्वे पेच्छइ ससाहुजणपरिवारिये बहुजणाणं जिणपण्णत्तं धम्ममाइक्खमाणं भगवंतं गुणायरायरियं । वंदेऊण य उवविट्ठो तप्पुर । भगवया वि समादत्ता कुमारं उदेसि विसेर्सभो धम्मदेसणा, अवि
(१) यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते, निघर्षणच्छेदन-ताप-ताडनैः । तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन तपो दयागुणैः ॥ १ ॥
a
(२) जीवो अणाइणिहणो, पवाहओऽणाइकम्मसंजुत्तो ।
पावेण सया दुहिओ, सुहिओ पुण होइ धम्मेण ॥२॥ (३) धम्मो रित्तधम्मो, सुयधम्माओ तओ य नियमेण ।
कस-य-तावसुद्धो, सो श्चिय कणगं व विष्णेओ || ३ || (४) पाणवाईयाणं, पावद्वाणाण जो ये पडिसेहो ।
झाणऽज्झयणाईणं, जो य विही एस धम्मकसो ||४|| (५) बज्झाणुडाणेणं, जेण ण बाहिज्जई वैयं णियमा !
सवय पेंडसुद्धं, सो उण धम्मम्मि छेउ ति ||५|| । ३° णा सुंदरी AB
•
स्वपन CD २ वैधव्य यापडि • CD • CDF 1 अपि च CDEP | • चाहि - ABEF। ९ • ओ उण । १• १९ संभव CDBPO | १३ परिशुद्ध CDEFG
"Aho Shrutgyanam"
५ व पिच्छ । ६ सेसेण CDEP | ११ सय CDEFI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा (६) जीवाइभाववाओ, बंधाइपसाहगो इई तावो ।
एपहि सुपरिसुद्धो, धम्मो धम्मत्तणमुवेइ ॥६॥ (७) एएहि जो न सुद्धो, अन्नयरम्भि वि न मुटु पिबडियो। __सो तारिसओ धम्मो, णियमेण फले विसंवयइ ॥७॥ (८) एसो य उत्तमो जं, पुरिसत्यो एत्य वंचिओ णियमा ।
वंचेज्जइ सयलेसु, कल्लाणेी न संदेहो ॥८॥ (९) एत्य य अवंचओ ण हि, पंचिज्जइ तेसु जेण जेण तेणेसो ।
सम्मं परिक्खियव्वो, बुहेहि सइ निउणदिट्ठीए ॥९॥ (१०) इय गुरुवयणं सोगं, कुमरो विगैलतकम्मपन्भारो।
संजायचरणभावो, एवं भणिउं समाढत्तो ॥१०॥ (११) मिच्छत्तमोहिओ है, जहवाट्टियधम्मरूवकहणेण ।
परिवोडिओ महायस !, संपइ आइसर करणेज्जं ॥११॥ (१२) तो भगवं तन्मावं, णा आइसइ साहुवरधाम ।
सो चि तयं पडिवजिये, गो तओ णिवसमीवम्मि ॥१२॥ (१३) अह महया कट्टेणं, मोयाविय नणय-जणणिमाईए ।
बहुरायउत्तसहिओ, जाओ समणो समियपावो ॥१३॥ (१४) अह गहियदुविहसिक्खो, गीयत्यो जाव भाविभो माओ ।
तों गुरुणा णियपए, उविओ गच्छाहिवत्तेण ॥१४॥ (१५) पंचमयसाहुपरिवारपरिवुढो भवियकमलवणसंडे । : पहिबोहितो कमसो, पत्तो उज्जेणिणगरीए ॥१५॥ (१५) नयरस्स उत्तरदिसौसंठियवणसंडमज्झयारम्मि ।
आवासिओ महप्पा, जइजोग्गे फामुयपएसे ॥१६॥ (१७) तं णाऊणं . लोगो, बंदणवडिगाइ णिग्गओ अत्ति ।
पणमेत्तु सूरिपाए, उवविठ्ठो सुद्धमहिवढे ॥१७॥ (१८) तो कालयमरीहि, दुइतरुवणगहणदहणसारिच्छो ।
धम्मो जिणपण्णत्तो, कहिओ गंभीरसहेण ॥१८॥ (१९) तं सोऊणं परिसा, सव्वा संवेगमागया पहियं ।
वण्णंती मरिगुणे, णियणियठाणेसु संपत्ता ॥१९॥
१४ धम्मो H ५ वियलं • EFGHT १६ • य, जाइ तो CDEFT १७ •यपुत्त • EROHI CDOI १९ °य उज्जाणमक्ष •CDEFH | २. पपडियाएँ CD
"Aho Shrutgyanam"
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता
एवं च भवियकमलपडिबोहणपराण जाव वोलिति कयैवि दियहा ताव भणियन्वयाणिभोऐण समागयाओ तत्थः साहुणीओ | ताणं च मझे सरस्सइ व्व पोत्थियावग्गहत्था; न याकुलीणा, गोरि व्व महातेयन्निया, न य भवाणुरतचित्ता, सरयकालनह व्व सच्छायाः न य कुग्गाहसंजुया, लच्छि न्व कमलालया; ण य सकामा, चंदलेह व सयलजाणीणं ददाइणी; णय बँका, किं बहुणा ? गुणेहिं रूवेण य समत्थणारीयणप्पहाणा साहुणीकिरियाकलावुजया कालयसूरिल्हु भइणी सरस्सई म साहुणी | विचारभूमीए णिग्गया समाणी दिवा उज्झेणिण गरिसामिणा गद्दभिल्लेण राइणा भज्झोवणेण य(२०) हा ! सुगुरु ! हा ! सहोयर !, हा ! पवयणणाह ! कालयमुदि । ।
चरणघणं हीरंत, रक्खेह अणज्जणरवइणा ॥२०॥
इभ्वाइविलवंती अणिच्छमाणी बलामोडीए छूढा अंतेउरे । तं च सूरीहिं णाऊण भणिओ जहा - महाराय ! (२१) प्रमाणानि प्रमाणस्यै रक्षणीयानि यत्नतः । विषीदन्ति प्रमाणानि, प्रमाणस्यैर्विसंस्थुलैः ॥२१॥ free रायरस्वियाणि तवोवणाणि हुंति, यतः ---
(२२) नरेश्वरजच्छायामाश्रित्याऽऽश्रमिणः सुखम् । निर्भया धर्मकार्याणि कुर्वते स्वान्यनन्तरम् ||२२|| ताविस जेहि एयं मा नियकुलकलंकमुप्पा हि उक्तं च
(२३) गोतु गंजिदु मलिदु चारितु, सुहडतणु हारविदु अजसपडछु ।
जगि सयलि भाभिदु मसिकुच्चओ, दिन्नु कुलि जेण केण परदार हिंसिदै ॥ २३॥
ता महाराय ! उचिकायपिसियं व विरुद्धमेयं, तओ कामाउरत्तणओ विवरीयमत्तणओ य ण किंचि पडिव राणा, यतः---
(२४) दृश्यं वस्तु परं न पश्यति जगत्यन्धः पुरोऽवस्थितं,
रागान्धस्तु यदस्ति तत् परिहरन् यन्नास्ति तत् पश्यति । कुन्देन्दीवर पूर्णचन्द्र कलश - श्रीमलता पल्लवानरोप्याशुचिराशिषु प्रियतमागात्रेषु यन्मोदते ॥२४॥ (२५) वा मुंच राय ! एयं तवस्सिणं मा कॅरेहि अण्णायं । तर अण्णायपवत्ते को अन्नो नायव होइ १ ||२५|| (२६) एवं भणिओ राया, पडिवज्जर जाव किंचि णो ताहे । चडविहसंवेण तओ, भणाविओ कालगज्जेहिं ॥ २६ ॥
(२७) संघो वि जाव तेणं ण भष्णिओ कहवि तात्र सूरीहि । कोव समुarहिं, कया पइण्णा इमा घोरा ॥२७॥
२१ कति CD । कवि वासरा ता H २२ • यानियोगेणं CDH | २३
दयारिणी CDEH
AB २५ • हुयभ • CDEFH | २६ तं मह रक्ख अ BFH : २७ • एह उ AB एवं उम्CDEPH | २९ प्रतावधिकोऽयं पाठ: - अप्पदं धूलिहि मेलविउ, सयाई दिन्नु छार । दिवि दिवि जिनि जोईड परदाय ॥ E प्रतावधिकोऽयं पाठ:- अप्रत्थी आसत्तमण जे इत्तिलउं करिति । तह संगामि महन्भन्द, वर्हति ॥ ३० करेह भ • ABEH
"Aho Shrutgyanam"
१४ • हिं
२८ • हि
मत्याखंकगड, करा न
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XII
-
चित्र २९
Fig. 29
चित्र.
Fig 30
चित्र ३१
Fig. 31
चित्र ३२
Fig. 32
"Aho Shrutgyanam"
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
(२८) जे संघपचणीया, पवयणउबधायगा नरा जे य । संजमवधायपरा, तदुविक्खाकारिणो जे य ॥२८॥ (२९) तेसि वच्चामि गईं, जइ एयं गद्दभिल्लरायाणं । eम्मूलेमि ण सहसा, रज्जाओ भट्टमज्जायं ||२९| कायन्वं च एयं, जओ भणियमागमे
-
(३०) तम्हा सह सामत्थे, आणाभट्ठम्पि नो खलु उवेहा । अणुकूलेअर एहिँ य, अणुट्टी होइ दायव्वा ||३०||
तथा-
(३१) साहूण चेइयाण य, पडिणीयं तह अवणैवाई च । जिणपवयणस्स अहियं सव्वत्थामेण वारे ॥३१॥
तओ एवं इण्णं काऊ चिंतियं सूरिणी जहा-' एस गदभिल्लराया महाबलपरक्कमो गद्दभीए महाविज्जाए बलिभो ता उदारण उम्मूलियन्वो 'ति सामत्येग कओ कवडेण उम्मत्तयत्रेसो तिय- चउक्क - चच्चर - मह । पहडाणेसु य इमं पळवतो हिंss - यदि गर्दभलो राजा ततः किमतः परम् है, यदि वा रम्यमन्तःपुरं ततः किमतः परम् !, यदि वा विषयो रम्यस्ततः किमतः परमै !, यदि वा सुनिविष्टा पुरी ततः किमतः परम् , यदि वा जनः सुवेषस्ततः किमतः परम् !, यदि वा करोमि भिक्षाटनं ततः किमतः परम् !, यदि वा शून्यगृहे स्वप्नं ( पनं ) करोमि ततः किमतः परम् ! |
(३२) इय एवं जंतं, सूरिं दट्ट्ण भणइ पुरळोगो ।
अहह ण जुत्तं रण्णा, कयं जओ भगिणिकज्जम्मि ||३२|| (३३) मोत्तूण निययगच्छं, हिंडइ उम्मत्तओ नयरिमझे ।
सयलगुणाण णिहाणं, कहूँमहो ! काळगायरिओ ||३३|| (३४) गोवाल - बाळ - कळणाइसयललोयाओं ऍयमइफरुसं । सोऊण निंदणं पुरवरी नियसामिसालस्स || ३४ ॥ (३५) मंतीहि तओ मणिओ, नरणाहो देव ! मा कुण एवं
यसु तत्रस्सिणिमेयं, अवण्णवाओ जओ गरुओ ||३५|| (३६) किंच गुणीण अणत्थं, जो मोहविमोहिओ नरो कुणइ । सोऽणत्थजलसमुद्दे, अणं खिव धुवमेयं ||३६|| (३७) तं मंतित्रयणमायण्णिऊण रोसेण भणइ णरणाहो ।
रे रे ऐयं सिक्खं, गंतूर्ण देह नियपिणो ||३७|| (३८) वं सोउं तुण्डिका, संजाया मंतिणो इमं दियए ।
काउं केण णिसिद्धो, जलही सीमं विलंघंतो ||३८| CDEH ३३ ● मंविळ "H : ३४° म् !, विषयो यदि वा र म् ? सुनिविष्टा पुरी यदि वा ततः CDH | २६ • सभी का CD ३९ एवं CDEH
३१ • वार्यच ABH ३२ सूरीहिं ज CD ||, विषया यदि वा रम्यास्ततः H 1 ३५ ३७ एवम CDEH દ્ર ● पठवई AB |
३
९
"Aho Shrutgyanam"
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता
तं च कुओ दिणा णिग्गओ णयरोभो सूरी | अणवस्थं च तो पत्तो सगकूलं नाम कूलं । तत्थ सामंता ते साहिणो भण्णंति । जो मैं सामंताहिवई सयले नरेंदवंद चूडामणी सो साहाणुसाही भण्णइ । तभी कालयसूरी ठिओ एगस्स साहिणो समीवे । भवजिओ य सो मंत-तंताईहिं । इओ य अण्णया कयाइ तस्स साहिणो रिसमणियस्स हरिसभरणिन्भरस्स णाणविहविणोएहिं चिमाणस्स समागओ पडिहारो, विण्णत्तं च तेण जहाँ- सामि ? साहासाहिदूओ दुवारे चि । साहिजा भणियं लहुं पवेसेहि । पवेसिओ वैयणांतरमेव । णिसण्णो य दिष्णासणे । तभो दुर्येण समप्पियं उवायणं । तं च दट्ट्ण नवपाउसका लणहयलं व अंधारियं चयणं साहिणो । तओ चितियं सुरिणा-हंत । किमेयमपुण्वकरणं उबलक्खेज्जद जओ सामिपसायमागयं दद्रूण जलददंसणेणं पिव सिहिणो हरिसभरनिव्भरा जयंते सेवया, एसोयें सामबयणो ता पुच्छामि कारणं ति । एत्थंतर म्मिं साहिपुरिसदसिय विडहरे गओ दूओ । तभो पुच्छियं सूरिणा - हृत ! सामिपसाए वि समागए कि उव्विग्गो विय लक्खीयसि । तेण भणियं भगवं । न पसाओ किंतु कोवो समागओ; जओ अम्ह पहू जस्स रूसइ तस्स णामंकियं मुद्दियं छुरियं पट्टवेइ, तओ केइ कारणेण अॅम्होवरि रूसेऊण पेसिया एसा छुरिया, एईए यप्पा अम्हेहिं घाइयचो, 'उग्गदंडो' त्ति काऊग ण तन्वयणे विचारणा कायव्वा । सूरिणा भणियं किं तुझं चैव रुट्ठो उयाहु अणसे वि कस्सइ ? साहिणा भणियं मम वज्जियाणमण्णेसि पि पंचाणउईरायाणं, जओ दीसइ छण्णओ इमोमी थियाएको त्ति । सूरिणी जंपियं-जइ एवं ता मा अप्पाणं विमासेहि । तेण भणियं-न पहुणा रुट्टेण कुलक्खय-' मन्तरेण छुट्टेइ, म उण मए ण सेसकुलक्खओ होइ । सूरिणा भणियं जैई एवं तहा वि वाहरसु जियद्रयपेसणेणं पंचाणउई पिरायाणो जैण हिंदुगदेसं वच्चामो"। तओ तेण पूच्छिओ दूओ जहा-भद्द ! के ते " अण्णे पंचाणउई रायाणो जेसि कुविओ देवो । तेण वि सव्वे णिवेइया । तओ दूर्य विसज्जिउण सवेसिं" पेसिया पत्तेयं गिया जहा - समागच्छह मम समी, मा नियजीवियाई परिचयह, अहं सव्वत्थ "भैलिस्सामि । तभ दुपरिचयणीयत्तणओ पाणाणं सैवसामरिंग काऊण आगयीं झडि न्ति तस्स सॅमीने । तेय समागए दट्टू पुच्छिया सूरिणो-भगवं ! किमन्देहिं संपयं कायव्वं ! सूरीहिं भणियं-सबलवाहणा उत्तरेउन सिंधुं वचह हिंदुगदेसं । तओ समारुहिण जाणवतेषु समागया सुरदुविसए | इत्थंतरम्मि समागओ पाउससमयो । तओ ' दुग्गमा मग्ग' लि फाउं सुरटूविस छनउइविभागेहिं विभणि द्विया तत्थेव ।
f
एत्थंतरम्मि य महाराओ व्व रेहिरपुंडरीओ गरुयसमरारंभसमओ व उल्लरंतबहुगोवो पढमपाउसो व्व दोसंतसियबलाहओ, मुणिवर व्व रायससंसेदिओ पहाणपासाओ व सन्ववेज्जतमत्तवारणो समागम सरयकालो । जत्य य सुयणचित्तवित्तीओ व सच्छाओ महानईओ, सुकविवाणोओ व निम्मलाओ दिसाओ, परम जोगिसरीरं व नीरयं गयणंगणं, मुणिणो •व सुमनोभिरामा सत्तच्छयतरुणो, बरथवइनिम्मियदेव उलपंतीओ व सुताराभो रयणीओ त्ति, अवि य--- (३९) निष्फण्णसव्वसासा, जत्थ मही अहियरेहिरा जाया ।
किंति दरिया, मुझ्यँगोविंदभझगया || ३९ ॥
१०
०
。
·
• ण भण्णओए सामंताय
सुरिंदH 1, नरिंदचू dl ४१ ठिलो र ४१ "रिणो (का) सम AB • हा-सहा • AB / ४७ ओ अव● CDEH भणिकण पa । • रणमवलक्खिन • CD 1 ५२ किमुवो वि य, तओ H 1 ५३
४६ re
• यंति से • CDEO
• वरिं • CDEH 1 ५४
। ५५ ए पुण मएय (1 • मो। तेण H ६६CDEH । तेज • H1 ७१
D
४. CD ४१ • enfan⚫ ABI ४५ महाराएण पेसिया (य) मुषायणं ति
४४
५० सो पुसE | ५१° किमया CD
४९
CDEH | ५५ • विE1५६ शत्रिका 'सरी' भाषायाम् । ५७ मा भणियं बेककुलस्य खेमं भवइ । सूCDEOH ५९ ई वि एवं CDEH। ६हिंग्य AB १२ वे पंचा AB। ६३ सिं पिऐE ६४ नियनियया । ६५ मणिस्सामि । H७० • तेणावि पु • CDO
fv
• याहि AB ६८ मी CDEH | • सरिक • EH। ७२
EH
H
"Aho Shrutgyanam"
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । (४०) पीऊसपूरसरिसा, ससहरकिरणावली तमिस्सास ।
पञ्चालेइ असेसं, अहियं भुवणोयरं जत्थ ॥४०॥ (४१) साळिवणरक्खवणोजयपामरिगिजंतमहुरगीहि ।
पबिझंता पहिया, पंथाओ जत्य भस्संति ॥४१॥ (४२) इय बहुनियतोसयरे, पत्ते सरयम्मि नवरि विराणो ।
प्रति रहंगो भवचित्तरूपसंसाइणत्थं व ॥४२॥
एवंविहं च सरयकालसिरिमक्लोइऊण णियसमीहियसिद्धिकामेण भणिया ते कालयसूरिणा जहा-भो! किमेवं णिरुज्जमा चिट्ठह ? तेहिं भणियं-आइसह किं पुण करेमो ? । सूरिणा भणियं-गेहह उन्जेणिं, जओ तीएं संबंद्धो पभूओ मालवदेसो, तत्थ पज्जत्तीए तुम्हाणं णिवाहो भविरसँइ ! तेहिं भणियं-एवं करेमो, परं णस्थि संत्रलयं, जम्हा एयम्मि देसे अम्हाण भोयणमेत्तं चेव जायं । तओ सूरिणा जोगचुण्णचहुंटियामेत्तपक्खेवण सुवण्णीकाऊग सञ्वं कुंभारावाहं भणिया-एयं संबलयं गेहह ! तओ ते तं विभजिऊग सव्वसामग्गीए पैथट्टा उन्जेणि पइ । अवंतरे य जे के वि लाडबिसयरायाणो ते साहित्ता पत्ता उज्जेणिविसयसंधि । तओ गदभिल्लो तं परबलमागच्छंतं सोऊण महाबलसामग्गीए निग्गओ, पत्तो य विसयसंधि । तओ दुहं पि दप्युदरसेग्णाणं लग्गमाओहणं, अवि य---- (४३) निवदंततिक्खसरभसरसेल्ल-बावल्ल-सव्वलरउदो,
खिप्पंतचक-पट्टिस-मोग्गर-णारायबीभच्छो । असि-परमु-कुंत-कुंगी-संघटुटुंतसिहिफुलिंगोहो,
भंडपुक्काररवट्टो रयछाइयसूकरकरपसरो ॥४३॥ (४४) एवंविहसमरभरे, बहते गद्दभिल्लणरवहणो ।
मेणं खणेण णटं, वायाहयमेवंदं व ॥४४॥ (४५) तं भग्गं दट्टण, बलिऊणं पुरवरीऍ गरणाहो ।
पविसित्तु तओ चिट्ठइ, रोइगसज्जो णियबछेण ॥४५॥
इयरे वि निस्संचरिवलयवधेण णयरि रोहेऊण ठिया। कुणंति य पइदिणं डोयं । अनम्मि दिवसे नाव ढोएण उट्टिया ताव पेन्छंति सुग्णयं कोई। तो तेहिं पुच्छिया सूरिणो-भगवं! किमज्ज सुण्णयं कोई दीसह ! तओ एरिहिं सुमरेङग भणियं जहा-अज अहमी", तत्थ य गदभिल्लो उववासं काउण गद्दभि महाविजं साहइ ता निरुवह कथइ अट्टालोवष्टियं गद्दर्भि । निरुतेहिं य दिट्ठा, दंसिया य सूरीणं । सूरीहिं भणियं जहा-एसा गदमिल्लजावममत्तीए महइमहालयं सई काहिसँह, तं , परबलसतिय"जं दुपयं चउप्पयं वा सुणेस्सइ ते सव्वं मुहेण रुहिरं उग्गिरंत निस्संदेहं भूमीए निवडेस्सइ, ता सव्वं सजीव दुपयं चउप्पयं घेत्तूण दुगाउमित्तं भूमागमोसरह भट्ठोत्तरसयं च सेवेहोणं ७५ परिवज्जंता 01 ७६ •ए पडिबुदो CDEH 1 ४५ दो बहुओ HI ७८ •स्सह । अम्हा H ५ गं पाळणे 01.कुंभकारावाहं CDI, कुंभकाराचई । •बलं गिड CDEH I २ तेणं विभ• CDI, ते विभंजिकण H। ८३ पलिया CDEH! ४ भतरा य EH 1 ८५ से वि मा. H 14 • ततुंगी • H, •तकुंगी | - महबुकाररवदो CDEO| ८ • हवि H1 ८९ • चारं •CDEH | ९. मी, गरम पवि भालए उविय CDEO1, .त्य व मानए ठिय H 1 ९२ सर्विते • CDE 1 ९३ • शि, ते CDOE ९४ • पारित EHI ९५ • पसरंतिय H ९. •पमेतं ।। ९. • मम CDE |
"Aho Shrutgyanam"
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता
महाजोहाणं मम समौवे वेह । तेहिं वि" तं तहेव सवं कयं । ते य सद्दचेहिणो भणिया सूरीहि-जैया इमा रासही सस्करणथं मुहं णिवाएइ तया अकयसदाए चेव एयाए तुम्भे नाराएहिं मुह भरेग्जह, कयसदाए उण तुम्मे वि न सकेसह पहरिउं, ता अप्पमत्ता आयण्णप्रियेसेरा चेह । तेहिं वि तह चेव सव्वं कयं । तओ य मायण्णायड्ढिघणुविमुक्कसरपूरपुण्णवयणाए तीए तिरिक्खीएँपीडियाए न य चइयमारसिउं पडिहयसत्ति ति, तओ विज्जा तस्सेव साहगस्सुवरि कार्ड मुत्त-पुरीसं लत्तं दाऊण झति गया । तओ सूरिणा भणिया ते जहाँ-गेहह संपयं इत्तियं चेव एयरस बलं ति । तो ते पाँगोरं भंजिऊण पविट्ठा उजेणीएँ । गहिओ सजीवगाहं गद्दभिल्लो । बंधेण समप्पिओ सूरिपायाणं । (४६) सूरीहि तओ भणिओ, रे रे पाविट्ट ! दुह ! निल्लज्ज !।
अइणन्जकज्जउज्जमसज्ज ! महारजपभट्ट ! ॥४६॥ (४७) जमणेच्छंतीए साहुणीइ विद्धंसणं कयं तुमए ।
न य मण्णिी य संघो, तेणऽम्हेहिं इमं विहियं ॥४७॥ (४८) महमोइमोहियमई, जो सीलं साहुणीइ भंजेह ।
जिणधम्मबोहिलाभस्स सो नरो देइ मूलरिंग ॥४८॥ । निष्णद्वबोहिलाभो, भमिहिसि नृणं तुमं पि संसारे ।
रेऽणतदुक्खपउरे, किंचं इहं चेव जं जम्मे ।।४९।। (५०) पत्तो बंधण-ताडण-अवमाणणजणियविविइदुक्खाई ।
संघावमाणणातरुवरस्स कुसुमोग्गमो एसो ॥५०॥ (५१) नरय-तिरिक्रव-कुमाणुस कुदेवगइगमणसंकडाघडिओ ।
जमणंतभवे भमिहिसि, तं पुण विरसं फलं होही ॥५१॥ (५२) जो अवमण्णइ संघ, पावो येवं पि माणमयलिचो ।
सो अप्पाणं बोलइ, दुक्खमहासागरे भीमे ॥५२॥ (५३) सिरिसमणसंघासायणाइ पार्वेति जं दुई जीया ।
तं साहिउं समत्थो, जइ पर भगवं जिणो होइ ॥५३॥ (५४) जेण महंतं पावं, कयं तए णेय मण्णिओ संघो।।
संभासस्साणरिहो, अम्हाणं जइ चि रे तहवि ॥५४॥ (५५) बहुपावभरकंतं, दुइजलणकरालजालमालाहि ।
आलिंगियं तुमं पासिऊण करुणाइ पुण भणिमो ॥५५॥ (५६) निंदण-गरिहणपुव्वं, आलाएऊण कुणमु पच्छित्तं ।
दुक्करतवचरणरओ, जेणज्ज वि तरहि दुइजलहिं ॥५६॥ (५७) इय करुणाए सूरीहि जंपियं मुणिय गद्दभिल्लो सो।
अइसकिलिट्टकम्मो, गाढयरं दूमिओ चित्ते ॥१७॥ ९८ ठवेह E । ९९ वि तहेव CDEH I १०० जहा इयं राH, जया इयं रा° CDE1 .1 • यधणुस ।१०२ तहेव । १.३ पडिHI १०४ 'हा-उज्जेणि गे म १०५ पायारं EHT १०६ उपजेणि E | १.. •ण य स CDE १०४ किंचि इ. ABI १.९ तो ताडणबंध °CD । ११. सुमुग्ग • EHI
"Aho Shrutgyanam"
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
(५८) दूमियचित्तं णाउं, कालयसूरीहिँ सो तओ भणिओ । कोsसि गवारं, संपर रे जाहि णिव्विसओ ॥५८॥ (५९) तं सूवियणमायणिऊण पुसरे सो तेहि ।
देसाओ धाडिऊणं, मुको दुहिओ परियम || ५९ ॥ (६०) भमिउं मओ समाणो, चउगइसंसारसीयरे भीमे ।
ममिद्दी"" अनंतकालं, तकम्मविद्यागदोसेणं ॥ ६९॥ (६१) तो सूरिपज्जुवासयसाहि रायाहिरायमह काउं ।
भुंजंति रज्जसोक्खं, सामंतपेयेद्विया सेसा ॥ ६१ ॥ (६२) सगकूलाओ जेणं, समागया तेण ते सगा जाया । एवं सगराईणं, एसो सो सम्रपणो ||६२|| (६३) जिणसासणोपराण ताण कालो सुद्देण परिगल । पिपउम गब्भे, छप्पयलीलं कुणंताणं ||६३ || (६४) कालंतरेण केई, उप्पाडेत्ता सगाणं तं वंसं । जाओ मालवराया, णामेणं विकमाइचो ॥ ६४॥ (६५) पुईए एगवीरो, विक्कम अकंतभूरिणेरणाहो ।
अच्छरियचरियआयरणपत्तवरकित्तिपन्भारो || ६५ ॥ (६६) नियसत्ताराहियजक्खराय संपत्तैबेरतियवसेण ।
अविगणियसत्त- मित्तं, जेण पयट्टावियं दाणं ॥ ६६॥ (६७) पयराविओ धरोएँ, रिणपरिहीणं जणं विहेऊण गुरुरित्थवियरणाओ, पिये वच्छरो जेण ॥६७॥ (६८) तस्स वि वंसं उप्पाडिऊण जाओ पुणो वि सगराया । उज्जेणिपुरवरीए, पयपंकयपणयसामंतो ॥६८॥ (६९) पणतीसे वाससए, विकमसंच्छेराओ वोलीणे । परिवत्तिऊण ठविओ, जेणं संवच्छरो पियेंगी ॥६९॥ ( ७० ) सगकालजाणणत्थं, एयं पासंगियं समवखायं । मूलकदासंबद्धं, पयगं विय भण्णए इण्हि ॥ ७० ॥ (७१) कालयहि तओ, सा भगिणी संजमे पुणो ठबिया । आलोयपडितो, सूरी वि 'सैंयं गणं वहइ || ७१ ॥
CDEH
११४
H | ११३ पइट्ठि • उ उ C ११६ ० तह वंसं H । १२१ • ए, ऊ ऋ ण • AB EH | १२३ नियतो H 1 नियओ E 1,
१२०
199
0
• सागरे H। ११२ भमिहि अनंतं का • इकरा • H ११५ ●णय, उ° A 1, • भूमिनर • E1 • तपवरविभवेणं ! ११९ १२२ • रस्स वो CDO 1, • वत्सरस्स वो ( समंस्वकम् ) 1, समं BH
११८
४
" Aho Shrutgyanam"
??
● आप AB, ११७ पुहवीए GH
० ययो सं • CD १२४ सर्ग CD,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता
( १ )
इओ य अस्थि भरुयच्छं णामं नगरं । तत्थ य काळयसूरिभोईणेजा बलमेत्त भाणुमेत्ता भायरो राय-जुवरायाणो । तेसिं च भगिणी भाणुसिरी । तीसे पुत्तो बलभाणू णाम कुमरी । तओ तेहिं बलमित्त भाणुमितेहिं परकुलाओ समाग सूरिणो सोऊण पेसिओ मइसागरो णाम नियमहंतओ उज्जेणि । तेण य तत्थ गंतूण सगराइणो महाणिब्बंवेण विसज्जाऊग वैदिऊण थ विण्णत्ता सूरिणो, अवि य-
१४
( ७२ ) बलमेत्त - भाणुमेत्ता, भयत्रं ! भूलुलियभाल-कर- जाणू । भत्तिभरनिव्भरंगा, तुह पयकमलं पणिवति ॥ १॥ (७३) करकमलमडलमेल, मोलिम्मि उचित्तु विष्णैवंति जहा । तुह विरहतरणिखर किरणणियरपसरेण सयराहं ॥२॥ (७४) संतावियाइँ धणियं, जओ सरीराइँ अम्ह ता सामि ! | नियदंसणमे होन्भवदेसणणीरेण निव्ववसु ॥३॥
(७५) किं बहुणा करुणारससमुद्द ! अम्हाणमुवरि कारुण्णं । काऊ पावहरं, वंदावसु निययपयकमलं ||४||
तओ कालयसूरिणो सगरण्गो सरूवं साहिऊण गया भारुयच्छे । पवेसिया य महया विच्छड्डेणं । वंदियों • भावसारं बलमेत भाणुमेत्त भाणुसिरि बलभाणूहिं । समादत्ता य भगवया भवणिव्वेयजणणी धम्मदेसणा, अवि य
तुसरासि व्य असारो संसारो, विज्जुलयाओ व चंचलाओ कमलाभ, अप्पहगामुय वोलावणयसामर्ण तारुणं, दारुणदुदाइरोगा भोगोवभोमा, माणससारीरियखेय निबंवणं धणं, महासोगाइरेगा इटुजणसंपओगा, णिरंतेरेंपेरिस डणसीला णि आउयदखिाणि, ता एवं ठिए भो बा ! लहूण कुलाइजुत्तं मणुसतं निहलेयन्वो माओ, कायञ्च सव्वसंगचाओ, वंदणीयाँ" देवाहिदेवा, कायव्वा सुगुरुचैलैणसेवा, दायव्वं सुपत्ते दाणं, ण कायवं णियाणं, अणुगुणेय को पंचणमोकारो, hiroat जिगाय पूयासकारी, भाविकत्राओं दुबालस भावणाओ, रक्खेयन्वाओ पवयणोहावणाओ, दायन्वा सुगुरुपुरओ यिदुच्चरियालोयणा, कायत्र्वा सञ्वसत्तखामणा पडिवज्जेयवं पायच्छित्तं, न धारियव्वमसुहचित्तं, अणुट्टियध्वाणि जहासत्तीए तवच्चरणाणि, दमियत्र्वाणि 'दुदंताणि इंदियाणि, झापयवं सुहज्झाणं, वोच्छेज्जए जेण संसारसंताणं किं बहुना एवमायरंताणं तुम्हाणं भवेस्सह अचिरेणेव नित्र्वाणं ति ।
!
(७६) इय सूरियणमायण्णिऊण संजायचरणपरिणामो । सो बलभाणु कुमरो, रोमंचो व सवंग ||५|| (७७) करको विहेडं, सिरम्मि अह भणइ एरिसं वयणं । संसारचारगाओ, णित्थोंरेहि णाह ! मं दुहियं ||६|| ( ७८ ) मवभयमीयस्स मदं, उत्तमणरसेविया इमा सामि ! | दिज्जउ जिर्णेददिक्खा, जइ जोग्गो मा चिरावेह ||७|| ABE १२६ ए सो H
१२५ • भायणे
१२७ ० म म EH • विंति CDO | १३० या य भा • CDEH १३१ • पस्सेडण • AB
•
बाइक · H। १३३ मणुयस CDEH । १३४ वंदेयब्वा दे° B, वंदियव्या दे • EH १३६ यव्वा जिणेस पूया • EH १३७ दुतकरणाणि हा CDEH १३८ रे नि
•
"Aho Shrutgyanam"
१२८
•लं, मH | १२९ १३२ ० व्वा ! एवं विधायक १३५ • चरण • CDEH AB । १३९ र नाइ | EH
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । (७९) इय कुमरणिच्छयं जाणिऊण मूरीहि तक्रवणं चेव ।
आपुच्छिऊण सयणे, विहिणा अह दिक्खिओ एसो ॥८॥ (८०) रायाई परिसा वि य, नमिउं मूरिं गया नियं ठाणं ।
मुणिणो वि णिययसद्धम्मकम्पकरणोज्जया जाया ॥९॥ (८१) एवं चिय इंदियह, मुणिवइपयपंकयं णमंतेते ।
णरणाहे दणं, भत्तिभरणिभरे धणियं ॥१०॥ (८२) सब्वो वि णगरलोगो, जाओ गिणधम्मभाविओ अहियं ।
सच्चमिणं आहाणं, जह राया तह पया होइ ॥११॥
तं च तारिसं पुरक्खोहमवलोइऊण अच्चतर्दुमियचित्तेणे रायपुरओ सूरिसमक्खं चेव भणियं रायपुरोहिएण जहा-देव! किमेएहिं पार्सडिएहिं तईवज्झायरणणिरेपोहँ असुइएहिं ! ति । एवं च वयंतो सो सूरीहिं अणेगोववत्तीहिं जाहे णिरुत्तरो कओ ताहे धुत्तिमाए अणुलोमवयणेहिं रोयाणो विप्परिणामेई । अवि य(८३) एए महातबस्सी, नीसेसगुणालया महासत्ता।
___ सुर-असुर-मणुयमहिया, गोरव्या तिहुयणस्सावि ॥१२॥ (८३) ता देव ! जेण एए, पहेण गच्छति तेण तुम्हाणं ।
जुत्तं न होई गमणं, अक्कमणं तप्पयाण जओ ॥१३॥ (८५) गुरुपयअक्कमणेणं, महई आसायणा जैओ होइ ।
दुग्गइकारणभूया, अओ विसज्जेह पहु ! गुरुणो ॥१४॥
तओ विपरिणयचित्तेहिं भणियं राईहिं-सच्चमेयं परं कहं विसिज्जिजति ! तओ पुरोहिएण भणियं-देव ! कीरउ सव्वथ णगरे अणेसी, तीए य कयाए असुझंते भत्तपाणे सयमेव विहरिस्सति । तओ राईहिं भणियं-एवं करेहि । तओ परूवियं सव्वत्थ णगरे पुरोहिएणं जहा-एवं एवं च आहाकम्माइणा पयारेण देज्जमाणं महाफलं भवइ । तो लोगो तहेव काउमारखो । तं च तारिसमउव्यकरणं दळूण साहियं साइहिं गुरूणं । ते वि सम्मं वियाणेऊण रायाभिप्पार्य अपज्जोसविए चेव गया मरहटविसयालंकारभूयं पइट्ठाणं णाम गरे ।
तत्थ य सूरीहिं जाणावियं जहा न ताव पज्जोसवेयब्वं जाव वयं णागया । तत्थ उण परमसावगो सायवाहणो णाम राया । सो व सूरिणो समागच्छते जाऊण जलयागमुक्कंठियसिहि व्य हरिसणिभैरो जाओ। कमेण य समागया तत्थ रिणो । तओ सावौहणरायौँ सूरि समागया णाऊण सपरियणो चउब्विसिरिसमणसंघसमण्णिओ णिग्गओ अभिमुह, वंदिया य भावसारं सूरिणो । अवि य(८६) भवियकमलावबोहय !, मोहमहातिमिरपसरभरसूर । ।
दप्पिद्वैर्दुटपरवाइकुमिनिद्दलवेलेंसिंह ! ॥१॥
१४. पयदि • ABI, परिदि. EH1 १४. चतं . CDEI १४२ • रएहि ति E | १४३ राइणो CDI, रावाइणो 11४४ • मेति, अ° EHT १४५ तो दे. EH1 १४६ °ो हवा CDEH 1१४७ जिस्सति ABI १४८ •णा, जहा- H | १४५ च अहोक °CD । १५. •ण देज्जमाण साहूण RABI, °ण साहूक दिज्ज • EHI १५. सभरनिन्भ H | १५२ सायवा • E1 १५३ • या स°H11५४ दप्पिदु • EH: १५५ • लखीह ! CDEH
"Aho Shrutgyanam"
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता (८७) पणयणरविसरपंहुँमउलिमउडमणिकिरणरंजियमुपाय ।।
जिणसासणोणईपर !, कलिकालकलंकमलसलिल ! ॥२॥ (८८) कालाणुरुषपरिवट्टमाणसुयजलहिपारसंपत्त ! ।
सप्पंतदप्पकंदप्पसप्पकापरणपरपरसु ! ॥३॥ (८९) इय नीसेसगुणालय !, करणापर ! परमचरण ! रणरहिय ।।
सुगहियनाम ! नरुत्तम !, तुज्झ णमो होउ मुणिणाह ! ॥४॥
एवं च पणयास परवइणो दिण्णा भगवया धम्मलाभो, अवि य-- (९०) कलिकालकलिलमलबहलपडलपक्खालणेगैसलिलोहो ।
सयलदुहाचलकुलदलणजलियबलसूयणत्यसमो ॥५॥ (९१) चिंतामणि-कप्पम-कामियघड-कामधेणुमाईण ।
जियेउज्जियमाहप्पो, भवण्णवोत्तारणतरंडो ॥६॥ (९२) सम्गा-ऽपवम्गदुम्गमनरगऽग्गलभंगमोग्गरसमाणो ।
तुह होउ धम्मलाहो, नरेंद ! जिण-गणहरोदिटो ॥७॥
एवं च महाविच्छड्डेणं पविठ्ठा णगरे सूरिणो । बंदियाई समत्थचेइयाई । आवासिया य जइजणजोगासु अहाफासुयासु वसहीनु । तओ पइदिणं सिरिसमणसंघेण बहुमण्णेज्जमाणाणं सायवाहणणरिदेणं समाणेजमाणाणं बिउसबग्गेण पज्जुवासेज्जमाणाणं णीसेसजणेण वंदेजमाणाणं भवियकमलपडिबोहर्णपैराणं समागओ कमसो पेजोसणासमओ । तत्थ य मरहट्ठयदेसे भद्दवयमुद्रपंचमीए इंदस्स जत्ता भवइ । तओ विष्णता सूरिणो राइणा जहा भयवं ! पेजोसणादिवसे लोयाणुवत्तीए इंदो अणुगंतव्यो होही, तेण कारणेण वाउलत्तणाओ चेईयया-हवणाइयं काउं न पहुप्पामो, ता महापसाय काऊण करेह छट्ठीए पज्जोसवणं, तो भगवया भणिय" अम्ह गुरुणो अवि य(९३) अवि चलइ मेरुचूला, सूरो वा उम्गमेज अवराए ।
___ न य पंचमीऐं रयणिं, पज्जोसपणा अइक्कमइ ।।८।। जओ भणियमागमे----
"जहा गं समणे भगवं महावीर वासाणं सवीसइराए मासे वइकते वासावासं पज्जोसवेइ, तहाणं गणहरा वि । जहा गं गणहरा तहा णं गणहरसीसा वि । जहा ण गणहरसीसा तहाणं अम्ह गुरुण वि। जहा णं अम्ह गुरुणो तहाण अम्हे वि वासावास पज्जोसवेमो, नो"तं रयणिमइकमिज्जा"। राइणा भणियं-जइ एवं तो चउथोएँ हवइ । सुरीहिं भणियं-एवं होउ णस्थिथ दोसो, जओ भणियमागमे
"आरेणा वि पज्जोसवेयवमिति"। १५६ . बहु° A1 १५५ णायर ! CD 1 १५८ °गेकस ° CDEH I १५९ जय उ°EH 1. जिणउ• CDI १६. साइचा ° CD; सालिया • GHI १६१ • उजमाणार्ण शीसे • E1 १६२ · हणं कुणताणं स°CDEHI ब11 जोसव(वस CD)गास °CDEH । १६४ जोसवणा • CDEHI १६५ ° इयाणं पू. CDEH I
नगिय अवि च°EHI १६. न त CD | १६८ ए भवउ ( भगवओ CD) सू. CDEHI
"Aho Shrutgyanam"
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XIV
AJYA
Fig. 33
चित्र ३४
Fig 34
चित्र ३५
Fig. 35
चित्र ३६
Fig.36
"Aho Shrutgyanam"
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । सओ हरिसवसुप्फुल्ललोयणेण बंपियं राहणा-भगवं । महापसाओ, महंतो अम्हाणमगुग्गहो जओ मम मंतेउरियाणं पन्चोववासपारणए साइर्ण उत्तरपारणयं भवेस्सइ । तओ गिहे गंतूण समाईटाओ अंतेउरियाओ तुम्हाणममावासाए उवासो होही, पारणए य साइणं उत्तरपारणयं भवेस्सइ, ता तत्थ अहापवत्तेहिं साहुणो पडैिलोहेह, जो भणियमागमे--- (९४) पहसंत-गिलीणेनु य, आगमगाहीसु तह य कयकोए ।
उत्तरवारणगम्मी, दाणं तु बहुफ(फ); डोइ ॥९॥ पजोसवणाए अट्ठमं ति काऊण पडिवए उत्तरपारणयं भवइ । तं च दळुण तम्मि दिणे लोगो वि साइर्ण तहेवो पूर्य काउमादत्तो । तप्पभिई मरहट्ठविसए समणप्यालओ णाम छणो पत्तो । एवं च कारणेण कालगायरिपहिं चउत्थीए पग्नोसवर्ण पवत्तियं, समस्थसंग य अणुमनिये । + तथा चावाचि-- (९५) कारणीया य चउत्थी, इय-जइसाहुवासणनिमित्तं ।
रदिसिय साळवाइण, पयट्रिया कालियज्जेण’ ॥१०॥ . तव्यसेण य पक्खियाईणि वि चउरसीए भायरियाणि अण्णहा आगमोत्ताणि पुण्णिमाए त्ति छ।
एवंविहगुणजुत्ताण वि कालयसूरीणं कालंतरेण विहरमागाणं कम्मोदयत्रसेणं जाया दुब्विणीया सीसा । तभो चोदया सूरीहिं तहा वि ण किंचि पडिवति, तो पुणो वि भणिया जहा(९६) भो मो महाणुभावा !, उत्तमकुळसंभवा महापरिसा ।
इंदाईण वि दुलई, कहुं सामण्णमकलंकं ||१|| (९७) एवमविणीययाए, गुरुआणाइकम विहेजण ।
दुक्करतवचरणमिणं, मा कुणह णिरत्ययं वच्छ ! ॥२॥ + एताइग्लाञ्छनान्तर्वती पाठः CD पुस्तकयोः अस्ति ।
कफ स्वस्तिद्विकमध्यगतः पाठ: CD पुस्तकयोनारतः, भत्र पूर्णिमायामेव पाक्षिक-चातुर्मासिकपर्वनियतधर्मकार्याणि विषेषानीति गछान्तरामह एव प्रायः हेतुः संभाव्यते । तथा भस्यैव स्वस्तिकयुगलस्य पाठस्योपरि आचार्यश्रीहोरसूरिपादैनिम्नोनिचितं टिप्पनर्क B प्रतिलेखकेन स्वपुस्तके निष्टड्डितम्, तच्चेदम्-.-" त्रिशतीमितवोपरि लिखितबहुव्वादशैंधु चाउम्मासियाणि घउसीए भायरिभाशि इति दृश्यते, तथा 'चाउम्मासं चउद्दसीए' इति संदेहविषोषध्युक्तानुसारेणापीत्थमेव दृश्यते, तस्मात् संभाव्यतेऽत्र केनापि पाठः परावर्तितः, तत्त्वं तु केदलिगम्यमिति" एतहीपनकं यद्यपि B प्रतिलेखकेन पूर्वादशोलिखितटिप्पनतयोपलब्धरवेन स्वपुस्तके टिप्पणीरूपेणैव न्यासीकृत तथापि तस्य टिप्पनभूतेऽपि तस्य विसंवादः, येन तस्योपरि तेन निम्नोल्लिखितं टिप्पनकं कृतम्, तच्चेदम्-“त्रिशतीमित. इत्याद्यक्षराणि सत्वं तु केवलिगम्यमिति एतदन्तानि श्रीपत्तननगरे कुणगिरी संवत १६३० वर्षे हीरविजयाचार्येण पूर्वादशेऽधान्यपि मत्या लिवि(पि)सा कृतानि, कैश्चित् परलोकभीरभिश्वचिंते तच्छादपृष्टेनोचार्यणापीत्थमेवोतं यद्-अस्माभिरेव लिस्सितानि । इति ध्येयम् । श्री।"
पुनरूपर्युक्तटिप्पणीद्वययुक्त ८६ तम पत्रं फल्गु कर्तुकामेन B पुस्तकलेखकेनैव नीचनिर्दिघटिप्पणीयुक्तमपरं ८८(६) तमं पत्रं सिनितम्, तट्रिपणी यथा-" श्री पुण्यसागरमहोपाध्यायादेशात् पूर्वमदः पूर्वादालषि(लिखित पत्रम्, तदनु पूर्वादशैं त्रिशतीमित. इत्यादि लिखितं हृदयोत्पादितम् , अतस्तेदप्रमाणम् । " एवंभूतेऽपि B प्रत्यादर्श द्वे अपि पत्रं सुरक्षिते सुष्टुतया परिवर्तते ।
१६९ य इनिस्स • E। १५. •ओ अम्हाणमणुओ तुम। ११ • लामेह ।।। १७२ माणम्मि य, भागमगहणे य लोयकयदाणे (करणे व E)। उत्तरपारणगम्मि य, दाणं तु बहुफ(फ)ल भणE CDEOHI
"Aho Shrutgyanam".
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता यत उक्तमागमे(९८) उद्य-ऽहम-दसम-दुचारुसेहिं मास-ऽदमासखवणेहिं ।
अंकरितो गुरुवयणं, अणंतसंसारिओ होइ ॥३॥ (९९) गुरुआणाभंगाओ, रण्णे क तर्व पि फाऊण ।
तहवि हु पत्तो नरगं, सो कुळयवालओ साहू ॥४॥ (१००) गुरुअणाइक्कमणे, आयातो करेइ जइ वि तवं ।
तहवि न पावइ मोक्खं, पुष्वभवे दोबई पेव ॥५॥
एवं पि भणिया तेण मुचंति दुब्धिणीययं, ण करति गुरुवयणं, म विहिति परिवचिं, पति उठवणणाई, कुर्णति सेच्छाए तवं, आयरंति णिययाभिप्पारण सामायारिं । तओ गुरुणा चिंतयं(१.१) "तारिसा मम सौसाउ, जारिसा गलिगमा ।
गलिगामे पहत्ताणं, दरं गेहद संजमं ॥६॥ तथा(१०२) छंदेण गआ छंदेण आगओ चिट्ठए य छंदेण ।
छंदे ये वट्टमाणो, सीसो छंदेण मोत्तव्यो ॥७॥
ता परिहामि एए दुबिणी सीसे तओ मण्णामि दिणे रयणीए पमुत्ताणं साहिलो भेनायरस्म परमत्था बहा-मम्हे नियसिस्ससिसाणं सागरचंदसूरीणं पासे वचामो, नइ कहवि आउटा णिनंघेण पुच्छंति समो बहु खरण्टिसग भेसिकण य साहेज्जसु त्ति भणिण णिग्गया। पत्ता य मणवरयसहेपैयाणेहि, तत्थ पवित्रा निसौहयं कामग । 'मेरो कोऽनि भजो ' त्ति काउग अवग्जाए। (१०३) अपुच्वं दट्टणं, अन्भुटाणं तु होइ कायव्यं ।
साहुम्मि दिद्वपुश्वे, जहारिहं जस्स जं जोगं ॥८॥ इति सिद्धतायारमसुमरेऊग न अन्मुहिओ सागरचंदसरिणा । वक्खाणसमत्तीए य गाणपरीसहमसहमाणेण पुछिया सागरचंदेण- अजया ! केरिसं मए वक्खाणिय ! कालयसूरीहि भणियं-मुदरं । तभी पुणो वि भगिय सागरचंदसरिणाअजय ! पुच्छेहि किंपि । कालगसरीहि भणियं-जइ एवं तो वखाणेह अणिश्चयं । सागरचंदेण भणिय-भण्णं विसमपयत्थं वक्खाणावेसु । तेण भणियं-न विसमपयस्थमवगच्छामि । तमो समादत्तो चक्खाणे नस्थि" धम्मह किं न चिंतेह ' इच्चाइ । अत्रान्तरे भणितं कालिकाचार्यैः नारित धर्मः प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिकान्तत्वात् सरविषाणवदिति, उक्तं च-- (१०४) प्रत्यक्षेण अहोऽर्थस्य, निश्चितेन प्रशस्यते ।
तदभावेऽनुमानेन, वचसा तव्यतिक्रमः ॥९॥ १७३ अकरतो E | १४ • इहा CHI.५ म CDEH I १६ • यसिस्से CDEH 1 10. • पा(CD) गएहिं CDEH I १७८ भवनाए BHI 1५९ चियं सा• CDEH | १८. तत्ति भम्मद किं न चिंतेउ, अङ्क परियषु ज्यणु अशु, पवणगुनघणपदलविन्भनु, तामागं H) नय(H)वेगसमु, बीविय पि माबुबुओवमु, मकनिहिनिवबियरयण मिय दुलहउ मासजम्मुः निसुणहु निमण भवियणहु चिक पर मिणवरपम्मु ॥ मत्रा• EOHI
"Aho Shrutgyanam"
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
१९
?
ननु प्रत्यक्षादिना प्रमाणेनासौ गृह्यत इत्यलं तद्विषययत्नेन ।' अन्यो पिया महाणुकारी कोवेस खडेक्करो' मण्णमा`णेण भणियं सागरचंदेण-' तत्र यदुक्तं नास्ति धर्मस्तत्र प्रतिज्ञापदयोर्विरोध प्रकटमेव लक्षयामो, नास्ति चेद्धर्म इति कथम् धर्मं चेद् नास्तीति कथमपरैर्धर्मस्याभ्युपगतत्वादेवमुच्यते, तर्हि भवन्तं पृच्छामः परकीयोऽभ्युपगमो भवतः प्रमाणमप्रमाणं वा ? यदि प्रमाण सिद्धं नः साध्यम्, अथाप्रमाणं तर्हि स एव दोषः, यच्चोक्तं प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिकान्तत्वात् तदप्यसत्, यतः कार्यद्वारेण पि धर्मो धर्मो प्रत्यक्षेण गृह्येते ' इति उक्तं च-(१०५) धर्माज्जन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुर्धनं
धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशो- विद्याऽर्थसम्पद्रियः । कान्ताराच महाभयाच्च सततं धर्मः परित्रायते,
धर्मः सम्यगुपासितो भवति हि स्वर्गापवर्गप्रदः ॥१०॥
अन्यध्व-
(१०६) नियख्वोहा मियखर्येरेराय-मयण व केवि दीसंति । मंगुलरुवा अण्णे, पुरिसा गोमाबसारिच्छा ॥ ११ ॥ (१०७) परिमुणिया सेस समत्थसत्यसुरमंतिविम्भमा केवि ।
अण्णाण तिमिरछष्णा, अन्ने अंध व वियरंति || (१०८) संपतत्रिगहा, 'एंगे दीसंति क्षणमणाणंदा |
परिचज्जियपुरिसस्था, उत्रियणेन्जा विसहर व्व ॥ १२॥ (१०९) परियधवलायवत्ता, बंदियगोग्घुट्टपयडमाइया ।
चच्चंति गयारूडा, अण्णे धविंति सिं" पुरओ ||१३|| (११०) पणईयेंणपूरियासा, निम्मलजसभरियमहियलाभोगा ।
अण्णे उ कलंकेल्ला, पोई पि भरंति कह कहवि ॥ १४ ॥ (१११) अणवरयं ताण वि, वड्डर दव्वं सुयं व केसिचि । roinate fe, घे पर णरणाह- चोरेहिं ॥ १५ ॥ (११२) इय धम्माधम्मफलं, पच्चक्खं जेण दीसए साहू मोणमहम्मं आयरेण धम्मं चिय करे || १६ ||
इओ य ते दुट्ठसीसा प्रभार आयरियमपेच्छमाना इम तओ गवेसणं कुणंता गया सेज्जायरसमीवं, पुच्छिओ य जहा - सावय ! कहिं गुरुणो ! तेण भणियं-तुम्भे चेव जाणह नियं गुरुं, किमहं वियाणामि !! तेहि भणियं मा एवं कहेहि, न तुज्झ अकहिऊण वच्चेति । तओ सिज्जायरेण भिउडिभासुरं वयणं काऊण भणिया-' अरे रे दुहसेहा ! ण कुणह गुरूणं आणं, चोइज्जता वि न पडिवज्जह सारण-वारणाईणि, सारणाइविरहियस्स आयरियस्स महंतो दोसो, जओ भणियमागमे ----
( ११३) न सरणमृवगयाणं, नीवाण एवं सारणियाणं, आयरिओ
१८१ • दिनासौ गृ० । १८२ • प्रत्यक्षेणा • CDEH : १८३ घर्मो गृह्यते EO | १८४° ० CD एके दी • CDEH। १८७ • लाइव AB १८८ धाविति CD १८९ से पु°EH ● मर्दिता • CDEH १९२ गवेसयता ग°E 1
१८५ नाम
१९०
•
णिर्कितए सिरे जो उ । असारओ गच्छे ॥१७॥
EH | १८६ H१९१
"Aho Shrutgyanam"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिदिरचिता (११४) जीहाए वि लिहतो, न भद्दओ सारणा जहिं णत्थि ।
रंटेण वि ताडेतो, स भद्दओ सारणा जत्य ॥१८॥ (११५) सारणमाइविउत्तं, गच्छं पि य गुणगणेण परिहीणं ।
परिवचणाइबग्मो, चइज्ज इह मुत्तविहणाओ ||१९॥ 'तुम्भे य दुन्विणीया, आणाए भवट्टमाण त्ति काऊण परिचत्ता ता पात्रा ! ओसरह मम दिलीपहाओ, अण्णहा भणेस्सह ण कहिय'ति । तओ भीया सेज्जायरं खमावेत्ता भणति । अवि य----- (११६) दंसेहि एमवारं, अम्ह गुरू जेण तं पसाए ।
__ आगाणिदेसपरा, जावज्जीवाई वट्टामो ॥२०॥ (११७) कि बहुणा म्ररीणं, संपइ हियइच्छियं करेस्सामो ।
तो कुणसु दयं सावय !, साहेहि कहिं गया गुरुपो ! ॥२१॥
तओ ‘सम्म उवष्टिय ' ति नाऊणं कहिय सभावं पेसिया तत्थ । गच्छंनं च साहुवंदं लोगो पुच्छइ-को एस व,हे ? ते भगति-कालगसूरी । सुयं च सवणपरंपराए सागरचंदेणे सूरिणा पियामहागमणं । पुच्छिओ कालगसूरी - अजय ! किं मम पियामहो समागच्छइ ? तेण भणियं-अम्माहि“ वि समायणियं । तओ अणम्मि दिणे तयणुमग्गलग्गं पत्तं साहुवंदं । अन्मुट्ठियं सागरचंदेण । तेहिं भणियं-उवविसिह तुम्भे, साहुणो चेव एए, गुरुणो उण पुरओ समागया। आयरिएण भणियं-ण को वि इत्यागओ खडेक्करमेगं मोत्तण । इत्थंतरम्मि समागया चियारभूमीओ कालगसूरिणो । अम्भुट्ठिया य पाहुणेगैसाहुवंदेण। सागरचंदेण भणियं-किमेयं ? ! साइहि भणियं-भगवंतो कालगसूरिणो एए त्ति । तओ लजिएं उन्भत्तिा खामिया, बहुं च अरियमादत्तो । गुरूहि भणियं-मा संतप्प, न तुज्झ भावदोसो किंतु पायदोसो । अण्णया य वालुयाए पच्छ्यं भरावेत्ता एगत्थ पुंजाविओ, पुणो वि भराविओ पुणो वि पुंजाविओ, एवं च भरिओन्विरेयणं कुर्णतस्स सेसीहूओ पच्छओ गुरूहिं जहा-बुझिय किंचि ? तेण भणियं-ण किंचि । गुरूहि भणियं--"जहेस वालयापच्छओ पडिपुण्णो तहा सुहम्मसामिस्स पडिपुण्णं सुयनाणं साइसयं च, तयविक्खाए जंबूसामिस्स किंचूर्ण अप्पाइसयं च, तत्तो वि पभवस्स अप्पतरमप्पतराइसयं च जओ छट्ठाण गया ते वि भगवंतो सुव्वंति । एवं च कमसो हियमाणं जाव मह सयासाओ तुह गुरुणो अइहीणं, तस्स वि सयासाओ तुह होगतरं ति, किंच पाएण पणट्ठाइसयं अप्पं च दूसमाणुभावाभो सुयं ता मा एवंविहेण वि सुएण गव्वं उबहसु, भणियं च---- (११८) आसवण्णुमयाओ, तर-तमजोगेण हुंति मइविभवा ।
__मा वहउ को वि गव्वं, अहमेको पंडिओ एत्य ॥२२॥ (११९) इय अच्छेरयचरिओ, गामा-गर-नगरमंडियं बमुहं ।
आणावडिच्छबहुसिस्सपरिवुडो विहरई भयवं ॥२३॥
(१२०) अह अण्णया सूरिंदो, भारंबुंदी पलंबवणमालो ।
हार-द्धहार-तिसरय-पालंबोच्छइयवच्छयलो ॥१॥ १९३ . साहेडं ABI १९४ ° वाय चिट्ठामो CDI, बाए चेट्ठामो GH: १९५ • हेह क° AB | १९६ बर, ते EHI १९५ • चंदसू°CDEHI १९८ ° म्हेहिं समा ° ABI १९९ •णगेहिं सा° H। २०० ण भन्भुद्धि • EHI २०१ ° यस्स, अ° AB | २०२ ज होति EHI २०३ मुंदी-शरीरम् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। (१२१) वरकडय-तुडिययंभियभुयाजुगो कुंडैलुल्लिहियगडो ।
वरयररयणकरुक्कडकिरीडरेहंतसिरभागो ॥२॥ (१२२) किं बहुणा सिंगारियसयलंगो विमलवत्थपरिहाणो ।
सोधम्मैसुरसभाए, तिण्डं परिसाण मज्झम्मि ||३|| (१२३) सत्तण्इं अणियाणं, अणियाहिवईण तह य सत्तण्हं ।
तायत्तीसयअंगाभिरक्खसामाणियसुराणं ॥४॥ (१२४) सोहम्मनिवासीणं, अणेसि लोगपालमाईण ।
सुर-देवीणं मज्झे, सके सीहासणवरम्मि ॥५॥ (१२५) उपविठ्ठो ललमाणो, परिद्वतियसाहिवत्तरिद्धीए ।
'आलोइयलोगढ़, विउलेणं ओहिणाणेणं ॥६॥ (१२६) तो पेच्छइ सीमंधरसामिजिणं समवसरणमझत्थं ।
कुणमाणं धम्मकहं, पुव्वविदेहम्मि परिसाए ॥७॥ (१२७) उद्वित्तु तओ सहसा, तत्य ठिो चेव वंदई भगवं ।
सुरणायगरिदीए, तो गओ सामिमूलम्मि ॥८॥ (१२८) वंदित्तु सए गणे, उपविसिओ जा मुणइ जिणवयणं ।
___ता पत्यावेण जिणो, साहइ जीवे निगोयक्खे ॥९॥ (१२९) तं सोऊण सुरिंदो, विह्मयउप्फुल्ललोयणो एवं ।
सिरिकयकयंजलिउडो, जंपइ परमेण विणएणं ॥१०॥ (१३०) भगवं ! भरहवासे, इय सुहुमनिगोयवण्णणं काउं ।
कि मुणइ कोई संपइ, निरइमये दूसमाकाले १ ॥११॥ (१३१) तो भणइ जिणो सुरबह 1, कालगसूरी णिगोयवक्खाणं ।
भरहम्मि मुणइ अज्ज वि, जह चक्वायं मए तुम्ह ॥१२॥ (१३२) तं सोउं वजहरो, कोऊहल्लेण इत्य आगंतुं ।
काउं बंभणरुवं, वदेत्ता पुच्छई सूरिं ॥१३॥ (१३३) भगवं! णिगोयजीवा, पण्णता जे जिणेहि समयम्मि ।
तं वक्खाणह मज्झं, अईव कोऊहलं जम्हा ॥१४॥ (१३४) तो भणइ मुणिवरेंदो, जलहरगंभीरणिग्योसो।
जइ कोउगं महंत, सुणसु महाभाग ! उवउत्तो ॥१५॥ (१३५) गोला य असंखेजोऽसंखनिगोओ य गोलओ भणिओ ।
एकेकम्मि णिगोए, अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥१६॥ २०४ छल्लहि.C। २०५ वररयणकस्क( EH)किरीड • ABEH I २०६ स्रोइम्म • EHI २०. •णेसि वि लो°CDEH | २०८ ताCD । २.९को वि°CDEH | ११. बा, मसंस्खणिग्गोयगो CEHI
"Aho Shrutgyanam"
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता (१३६) इच्चाइवित्थरेणं, रक्खार सूरिणा सहस्सक्खो ।
___ सविसेसणाणजाणणणिमित्तमह पुच्छए पुण वि ॥१७॥ (१३७) भगवं ! अणासगमहं, काउं इच्छामि बुदभागाओ ।
____ता मह केत्तियमार, साहेहि जट्टियं गाउं ॥१८॥ (१३८) तो मुयणाणेण गुरू, उवउत्ता जाव ताव बदति ।
दिवसा पक्खा मासा, वासा वासस्सया पलिया ॥१९॥ (१३९) अयैरी उ दुण्णि तस्साऽऽउमाणमवलोइऊण तो मुरी ।
सविसेसुवओगाओ, जाणइ वज्जाउहो एसो ॥२०॥ (१४०) इंदो भवं ति सूरीहि जंपिए कलियकुंडळाहरणो ।
जाओ णियस्वेणं, पुरंदरो तरवणं चे ॥२१॥ (१४१) भूलुलियभालकरयल-जाण् रोमंचकंचुइज्जतो ।
भत्तिभरणिभरंगो, पणमइ पुरीण पेयकमलं ॥२२॥ (१४२) अइसंकिलिहद्समका वि तए जिणागमो जेण ।
धरिओ गुणगणभूसिय ! तुझ गमो होउ मृणिणार ! ॥२ (१४३) णिरइसए वि हु काले, णाणं विप्फुरइ निम्मलं जस्स ।
विम्हावियतियलोकं, तस्स णमो होउ तुइ सामि ! ॥२४॥ (१४४) जेणोष्णई तए पययणस्स संघस्स कारणे विहिया ।
अशब्भुयचरिएणं, पयपउमं तस्स तुह नमिमो ॥२५॥ (१४५) इय थोऊण सृरिंदो, मुमरंतो सूरिनिम्मलगुणोई ।
आयासेणुप्पइउं, पसो सोहम्मकप्पम्मि ॥२६॥ (१४६) सूरी वि य कालेणं, जाणेत्ता णिययआउपरिमाणं ।
संलेहणं विहेड, अणसणविहिणा दिवं पत्तो ॥२७॥
इति कालिकाचार्यकथानकं समासमिति ॥ ग्रन्थानम् ३६०॥छा
"मणसणमई EHI १२
विबोणि CDEOH १११ पाक •CDH | १४ मतेखो CD ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलशुद्धिटीकाकारप्रशस्तिः
किन
कालिकाचार्यकथा |
आसीचन्द्रकुळाम्बरैकशशिनि श्री पूर्णतलीयके, गच्छे दुर्धरशीलधारणसरैः संपूरिते संयतेः । निःसम्बन्धविहारहारिचरितश्चञ्चचरित्रः शुचिः
श्रीसूरिर्मलवर्जितोर्जितमतिश्वावदेवाभिधः ॥ १॥ सच्छिष्यः श्रीदत्तो, गणिरभवत् सर्वसच्चसमचित्तः । नरनायकादिवित्तः, सट्टतो वित्तनिर्मुक्तः ||२|| सूरिस्ततोऽभूद् गुणरत्नसिन्धुः, श्रीमान् यशोभद्र इतीदशः । विज्ञान क्षितीशैर्नतपादपद्मः, सनैष्ठिको निर्मलशीलधारी ॥३॥ नीरोगोऽपि त्रिधानतो निजतचं (तु) संलिख्य सर्वादरात्, सर्वाहारविवर्जनादनशनं कृत्वोज्जयन्ते गिरौ । arastra hat sयोदशदिनान्याश्चर्यहेतुर्जने,
शस्यं पूर्वमुनीश्वरीयचरितं संदर्शयामास यः ||४|| च्यो भूरिवुद्धिर्मुनिवरनिकरैः सेवितः सर्वकालं, सच्छास्त्रार्थप्रबन्धप्रवरवितरणालब्धविद्वत्सुकीर्तिः । येनेदं स्थानकानां विरचितमनघं सूत्रमत्यन्तरम्यं, श्रीमत्प्रद्युम्न सूरिर्जितमदनभटोऽभूत् सतामग्रगामी ||५|| राद्धान्त - तर्क - साहित्य - शब्दशास्त्रविशारदः । निरालम्बविहारी च यः शमाम्धुमहोदधिः ॥६॥ सिद्धान्तदुर्गम महोदधिपारगामी, कन्दर्पदर्पदल नोऽनधकीर्तियुक्तः । दान्ताऽतिदुर्दमहषीकमहातुरङ्गः,
श्रीमांस्ततः समभवद् गुणसेणसूरिः ॥७॥ जगत्यपि कृतार्य, सुराणामपि दुर्लभम् । निशाकरकराकारं, चारित्रं यस्य राजते ||८|| तच्चरणरेणुकल्पः सूरिश्रीदेवचन्द्रसंज्ञोऽभूत् ।
यो गुरुभक्तस्तद्विभषिणो विनियुक्तः ॥ ९॥
श्रीमदभयदेवाभिधसूरेय घुसहोदरः स इह | स्थानकहतिं चक्रे सूरिः श्रीदेवचन्द्रारूयः ॥ १० ॥ मतिविनापि मया, गुरुभक्तिप्रेरितेन रचितेयम् । तस्मादियं विशोध्या, विद्वद्भिर्मयि कृपां कृत्वा ॥११॥
"Aho Shrutgyanam"
२३
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवचन्द्रसूरिविरचिता आवश्यक-सत्पुस्तकलेखन-जिनवन्दनाऽर्चनोधुक्तः । शय्यादानादिरतः, समभूदिह वीइकः श्राद्धः ॥१२॥ तद्गुणगणानुयायी, श्रीवत्सस्तत्सुतः समुत्पनः । तद्वसतावधिवसता, रचितेयं स्तम्भतीर्थपुरे ॥१३॥ रस-युग-रुदै (११४६)ीविक्रम संवत्सराव समाप्तेयम् । फाल्गुनसितपञ्चम्यां, गुरुवारे प्रथमनक्षत्रे ॥१४॥ अणहिलपाटकनगरे, वृत्तिरियं शोधिता सुविद्वद्भिः । श्रीशीलभद्रप्रमुखैराचार्यैः शास्त्रतत्त्वज्ञैः ॥१५॥ साहाय्यमत्र विहितं, निजशिष्याशोकचन्द्रगणिनाम्ना । प्रथमपतिमालिखता, विश्रामविवर्जितेन भृशम् ॥१६॥ प्रत्यक्षरं निरूप्यास्या ग्रन्थमानं विनिश्चितम् । अनुष्टुभां सहस्राणि संपूर्णानि त्रयोदश ।।१७।।
अङ्कतोऽपि सहस्र १३००० ।। उ !! शुभं भवतु ॥ A संज्ञकमूलशुद्धिप्रतिप्रशस्ति:--
मा[हमा दैनिकोऽयं पिककुलरसितो(तै)गितगायी वसन्तो,
हेमन्तो दन्तवीणापटुरथ शिशिरो वातविध्मातवंशः। श्रीमद्वीरस्य कीर्ति ना .. . टुतरा(?) चन्द्रसूर्या(?) च सभ्यौ । __ यावत् सङ्गीतमास्ते भुवि विजयतां पुस्तकस्तावदेषः ॥१॥ राजहंसाविमो यावत् क्रीडतः पृथुपुष्करे ।
सस्तावदयं नन्यामतः . [ तीर्थकरादिमिः ] . . . ||२|| E संज्ञकप्रतिप्रान्ते पुष्पिकेयम् --- ___ संवत् १५०९ कार्तिक सुद ७ भौमे । मं० याछाकेन लिखितम् ॥ श्रीः ॥
श्रीखरतर सा० धन्ना मन्ना सा० भोजा माणगदेश्राद्धैलेखितेयं कथा । सासपुरवास्तव्य सा० मदा सा० माहणदे तयोः सुत जवना सा० भूचराभ्यां सिद्धान्तभक्त्या महाक्षेपेण ..... विछोयपि मेयं (1) कल्पपुस्तिका द्रव्यव्ययेन ।
संज्ञकप्रतिप्रान्ते पुष्पिकेयम्--
संवत् १३३० श्रावणवदि ११ रखो लिखितपत्तननगरीय-बृहत्शालीयभाण्डागारस्थितताडपत्रीयपुस्तकालिखितमिदं
"Aho Shrutgyanam"
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XV
W
चित्र ३७
Fig. 37
चित्र ३८
Fig. 38
चित्र ३९
Fig.39
"Aho Shrutgyanam"
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२
मलधारि-श्रीहेमचन्द्रसूरिविरचित-पुष्पमालान्तर्गता
कालिकाचार्यकथा। [ रखनासंवत् १२ शताब्दि]
ननु प्रतिषिद्धं सेवमानोऽप्यसौ कथं न दोषभागित्याह---
पडिसिद्धं पि कुणंतो, आणाए दव्व-खित्त-कालन्नू ।
मुज्झइ विमुद्धभावो, कालयमूरि व्च जं भणियं ॥ अक्षरार्थ पश्चादपि वक्ष्यामः, भावार्थस्तु कथानकेन तावदुच्यते---
नामेण धरावासं, अत्यि पुरं जत्थ सव्वभयमुक्के । वेसमणेणं नासीकय व्व दीसंति धणनिवहा ॥१॥ सीहो व वेइरसीहो, वेरिमहाकरिघडाण दुप्पेच्छो । तं पालइ नरनाहो, देवी सुरसुंदरी तस्स ॥२॥ कालो नामेण सुभो, तेसिं बालत्तओ वि सगुणेहि । सियपक्खससहरो इच, कलाविसेसेहि विस्थरिओ ॥३॥ वयणस्स पंकयं कुवलयाइणो लोयणाइ उपमाए । जुजिस जिए कहमवि, समुदायसिरी पुणोऽणुवमा ॥४॥ किं बहुणा अमरीओ वि, लंघिउं जीए रेहए रुयं । सा नामेण गुणेहि य, सरस्सई आसि से बहिणी ॥५॥ पत्तो य जोवणभरं, रागहोसानलेण पज्ज लियं । डअंतसुचरियजणे, नाऊण भवाडविं कुमरो ॥६॥ तप्पसमनीरपूरं व, गिहए जिणमयं वयं पवरं । पंचसयनिर्वसुअजुओ, गुणसुंदरसूरिपासम्मि ॥७॥ पहिणी विहु पडिबुद्धा, गिण्हइ दिक्खं करेइ उग्गतवं । इयरो वि थेवदियहेहि, चेव पढिऊण बहुमुत्तं ॥८॥ गीयत्यो संजाओ, अणेयविज्जाइअइसयसमग्गो ।
परिपए उवविहो, विहरतो अह कयाइ इमो ॥९॥
P आदर्श श्लोकोऽयमधिको दृश्यते-अणुसरि आगमवयणं, सिसिकालयसूरिजुगपहाणेहिं । पज्जोसवणाचताबी, मह भायरिया तह सुणे ॥ २ वयरसिंहो C ३ वि जो सगुणो M ! ४ सुज एक M | ५ भगिणी C ६ परमे C . निवेहिं जुलो C८ वियोव •CPI
"Aho Shrutgyanam"
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिता सज्जेणि संपत्तो, सरस्सई वि हु केहं पि एइ तहि । उज्जेणिराइणा, गभिल्लनामेण कइया वि ॥१०॥ समणीविदेण समं, वियारभूमि गया इमा दिट्ठा । अह संकिलिट्ठकम्मोदएण सो चिंतए एवं ॥११॥ " जइ त ! इमा वि वयं, करेइ परिचत्तरइसुहा बाला । तो विहलपुरिसयारो", किह अज वि वम्महो जियइ " ॥१२॥ इच्चाइ चिंतयंतो, मयणानलदड्ड्गुरुविवेयदुमो । घेत्तुं इडेण अंतेउरम्मि तं साहुणिं खिवइ ॥१३॥ पोकरइ ददं च इमा, नयणंसुपवाहसित्तधरणियला । विलवइ य हा सहोअर !, हा पवयणनाह ! मुणिसीह ! ॥१४॥ सिरिकालगरि ! निवाहमेण एएण मज्झ हीरतं । चरणधणं परिरक्खह, न तुमं मोत्तूण मेहै सरणं ॥१५॥ अछ कालगसूरी वि हु, नाऊणं कह वि वइयरं एयं । गंतुं नरिंदपासे", पमणइ तं कोमलगिराहि ॥१६॥ वास्यगणाण चंदो, इंदो जह मुरगणाण नरनाह ! । तह लोयाण पमाणं, तं चिय ता कह इमं कुणसि ॥१७॥ इयरो वि अकज्जाओ नियत्तियवो पमाणपुरिसेहिं । जइ ते वि कुणंति इमं तो जायं सचमेयं" पि ॥१८॥ अत्य राया सयं चोरो, भंडिओ य पुरोहिओ । वेणं भयह नागरया !, जायं सरणओ भयं ॥१९॥ अनाण वि परजुवईण, राय ! संगो दुहावहो" चेव । जो लिंगिणीण संगो, सो पुण गरुयं महापावं ॥२०॥ बहुनरवरधूयासंगमे इ, जइ निव ! गओ सि न हु तोस । तो चत्तविहूसाए इढेण गहियाइ दीणाए ॥२१॥ लिंगिणिमित्ताइ इमाइ, राय ! को तुज्झ होज परिओसो । नरवइणो य रिसीणं, धम्मं चड्डेति न मुसंति ॥२२॥ जेण निवरक्खियाई", मुव्वंति तबोवणाई सव्वाई । तो चिंतिऊण एमाइ, मुं. सयमेव मह बहिणि ॥२३॥ इच्चाइ जुत्तिजुत्तं, मूरीहिं नराहिवो फ्भणिो वि । संजायविवज्जासो, जान मुयइ साहुणि कह वि ॥२४॥
कहिंपि PI १. भूमी C १ रो मह C1 १२ मे स.C१३ • से, भषा य तं CI४ ति C1 १५ दिर्स भ.C। १६ हो भवइ । १७ मेण, ज°C १८ पद्धति M. १९ ०६ बुजा.C २.मुंबसु ग्यमेव मह बहिणि CI
"Aho Shrutgyanam'
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। तो मिलिऊणं भणिओ, संघेण इमो वि जा अवष्णाए । दिट्ठो नराहिवेणं, तो य कोचं गओ भूरी ॥२५॥ जे संघपञ्चणीया, पवयणउवधायगा नरा जे य । संजमउवधायपरा, तदुवेक्खाकारिणो जे य ॥२६॥ तेसि वच्चामि गई, नइ एवं गद्दभिल्लनिवरुक्वं । उम्मूछेमि न पचणो व्व, बद्धमूलं पि पुहईए ॥२७॥ एवं कुणइ पइण्णं, तत्तो चिंतह महाबलो एस ।
गहमिविज्जाएँ नियो, ता घेतव्वो उवाएण ॥२८॥ एवं च विमृश्य ततः कैतवेन कृतोन्मत्तकवेषो नगरमध्ये इदमसंबद्धं प्रलपन् परिभ्राम्यति-यदि गर्दभिल्लो राजा ततः किमतः परम् ।, यदि रम्यमन्तःपुरं ततः किमतः परम् !, विषयो यदि वा रम्यस्ततः किमतः परम् , यदि वा करोमि भिक्षाटनं ततः किमतः परम् !, यदि वा शून्यगृहे स्वप्नं करोमि ततः किमतः परम् ।
इय एवमाइ उम्मत्तैचेद्वियं तस्स मरिणो दट्टुं । भणह सदक्खं सव्वं, सबाल-बुढढाउलं नयरं ॥२९॥ आसननिवाओं नूण, एस राया मुणीण वयभंग । जं कुणइ इमस्स य, मुणिवइस्स गुणस्यणजलनिहिणो ॥३०॥ उम्मत्तयाए हेऊ, जाओ सो चेव निग्घिणो पायो। न गणइ मुणिजणवयणं पि कह वि अइसकिलिट्ठमणो ॥३१॥ ईये जणअवण्णवायं, उम्मत्तं जाणिऊण मूरि च । सामंत-मंतिवग्गो भणइ पयत्तेण नरनाहं ॥३२॥ देव ! विरुद्धं एवं पि, ताव जं लिंगिणीऍ परिभोगो। जं पुण सूरी अवमाणिओ तए होइ उम्मत्तो ॥३३॥ एवं तु विरुद्धयरं, तहेच अवहीरणं बहुजणस्स । तौ एत्तियम्मि वि गए, सुंच इमं साहुणिं जम्हा ॥३४॥ वज्जइ अकीतिपडहो, तुह्माणं देव ! सयलनयरम्मि । दीसंति एत्य कज्जे, इह-परभवावईओ य ॥३५॥ इय सोऊणं राया, कुविओ निभत्थए इमे सव्वे । मोहग्गहाभिभूओ, न गणेइ हियं पि उवइट ॥३६॥ लोयाओ इमं निसुयं च, मरिणा निच्छएण तो निवई । नाऊण दंडसमं, अह नयरीओ विणिवतो ॥३७॥ कमसो य तो पत्तो, सगकूलं नाम सिंधुपरकूलं ।
तत्थ य जे सामंता, ते सव्वे साहिणो भणिया ॥३८॥ " सचिति • M | २२ नास्तीदं पद C प्रतौ । २३ ता इत्ति • M ।
"Aho Shrutgyanam'
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिता साहाणुसाहिनामेण, भन्नए ताण अहिवई राया । ऐकस्स साहिणो अह, पुरम्मि गंतुं ठिओ सूरी ॥३९॥ विज्जाए अइसएहिं, धम्मकहाए य मूरिणा एसो । आवजिओ तो अन्नया य एयस्स साहिस्स १४०॥ अन्नस्स य पंचाणउइसाहिवास्स उपरि परिकुविओ । साहाणुसाहिरायौ, अह सव्वे भरणभयतसिया ॥४१॥ भणिया सूरीहि" इहं, निरत्ययं चेव मरह किं तुम्भे । सिंधुं उत्तरिऊणं, हिंडह आहिंड(दु)गत्ताए ॥४२॥ ता तुमाणं सव्वं, होही" सुत्थं ति एवमाईहिं । तव्ययणेहिं ते वि हु, कमेण पत्ता सुरद्वाए ॥४३॥ तो छन्नउईभागे, काऊणं जणवयं ठिया तत्थ । बत्ते वासारते, मणिया ते सूरिणी सव्वे ॥४॥ गिण्डह मालवदेसं, इण्हि उज्जेणिनरवई घेत्तुं । विउलम्मि तम्मि चिट्ठह, सव्वे वि सुहेण जं तुम्भे ॥४५॥ तो ते भणंति अलं, दविणं नत्थि ति तेण न तरामो । तत्तियदुर गंतुं, तो सूरी चुण्णजुत्तीहि ॥४६॥ पौडित्तु विउलकणयं, समप्पए ताण ते वि तो हिट्ठा । लाडविलयनिववग्गं, गिण्हंता सव्यमणुकमसो ॥४७॥ उज्जेणिविसयसंधि, पत्ता गद्दभिल्लनरवई तं च । सोउं आगच्छड् वैत्यु, चेव नियवलभरसमग्गो ॥४८॥ असि-सत्ति-सेल्ल-वावल्ल-भल्ल कुंताइसत्यभीमाई। करि-तुरय-रहसमारूढमिलियबहुसुहडचंडाई ॥४९॥ आभिट्टाई बलाई, दोन्नि वि अवरोप्परं सकोपाइं । अह हारियं खणद्धेण, तत्थ गभिल्लसेन्नेणं ॥५०॥ तो गद्दभिल्लराया, पलाइउं पविसिऊण उज्जेणिं । रोगसज्जो जाओ, परसेनाइं च सच्चत्तो ॥५१॥ आवासियाई सन्चप्पणा य ढोयं कुणंति पइदियहं । अह अमदिणे दिह्रो हुँनो कोट्टो तओ सुरिं ॥५२॥ पुच्छिति सगनरिंदा, सरिऊण कहेइ सो वि जद्द अज्ज ।
अँछमिदिणो ति राया, गद्दभिल्ली विहियउबवासो ॥५३॥ २४ एकस्सऽहिवइणो M | २५ • या, ते सव्ये मरणभयभीया C। २६ •हिं तओ, नि.C1, • हिं इइ, नि • M. २७ होहिह सु. M1 २८ •णा एवं C। २९ पयडित्तु M | ३. व्यं समग्गं C ३१ तस्थ, थे. MI १२ •इओ प.P। ३३ रोहयस • MI ३४ •मो कुटो त •p। ३५ एमदिहो त्ति P। ३६ • इहिलो PI
"Aho Shrutgyanam"
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । साहइ गाभिविनं, कत्थइ अट्टालगम्मि तो” उवियं । जोएह रासहि तह, कए य दिवा य सा तेहिं ॥५४॥ तो भणियं सूरीहि, एसा किर जावपरिसमत्तीए । मुंचिहिई महासई, तो य परसेन्नमज्झम्मि ॥५५॥ दुपयं चउप्पयं वा, जं किंचि वि तं मुणेइ तं झत्ति । रुहिरं समुग्गिरंतं, मुहेण निवडेइ धरणीए ॥५६॥ तमा सजीवदुपयं, चउप्पयं वा दुगाउयपरेण । नेउं ठवेह सब, मज्झ समीवम्मि अइनिउणं ॥५७|| मुंचह धणुद्धराणं, अट्ठहियसयं च सहवेहीणं । तह चेव कए तेहिं, धणुद्धरे भणइ तो सूरी ॥५॥ एयाए रासहीऍ, निवाइयं चेव वयणमकयसरं । नारायाण भरिज्जद्द, अपमत्ता हारियं इहरा ॥५९॥ तह चेव कमिमेहिं, न निग्गओ रासहीए तो सहो । पडिहयसत्ति त्ति तओ, तस्सेव य उवरि नरवइणो ॥६०॥ मुत्त-पुरीसे मोत्तुं, पलाइउं सा गया महाविजा । तो भणियं सूरीहि, एदहमित्तं बलमिमस्स ॥६१॥ इय तं पि विणिग्गहियं, तो वीसत्या करेह नियकजं । अह तेहिं पुरी भन्गा, राया वि हु बंधिउं गहिओ ॥२॥ तो" भणिओ सूरीहिं, रे पाव ! हढेण तीऍ समणीए । जं चुक्कोऽसि अलज्जिर :, इह-परभवदुनिरवेक्ख ॥६३॥ तित्ययराण वि पुज्जो, अणज्ज ! आसीइओ य जं संघो । तस्साबराहतरुणो, पत्तो कुसुमुग्गमो तुमए ॥६४॥ जं पुण अणंतभवसायरम्मि भमिइसि अणेयदुइभीमे। तं भुंजिहिसि फलं पि हु, ता अज्ज वि गिव्ह जिणदिक्ख ॥६५॥ पौवाई कि पि नित्यरसि जेण इच्चाइ जाव करुणाए । पभणइ सूरी दुम्मिज्जए, निवो ताव अहिययरं ॥६६॥ तो सूरी भणइ तर्हि, समुवज्जियगरुयदुसइभवदुक्खा । तुम्हारिसा वि को सोक्खभायणं सकइ विहे ? ॥६॥ जीवदयामूलो चिय, धम्मो अम्हाण तेण न हओसि । . इच्चाइ बहुं निभच्छिऊणे मोयाविओ एसो ॥६८॥
३. तो चडिउं CI, तो ठविडं P। ३८ मुच्चिइदी P!, मुंचिही M | ३९ ता भP। ४. नियं सू. CP | ४. देखो MDI ४२ •ओ तए संघो M| ४३ पावाउ MI, पाबाई P1 ४४ •मि बिनपव्यजाए बा-MI ४५ को मोक्न P1 ४६ •भत्थित • MI
"Aho Shrutgyanam"
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
मलघारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिता
सगपत्थिदेहिं विसया ताडिओ भ्रमइ तो इम्रो दीणो । संसारं च अनंत, भमिही तम्मदोसेण ॥६९॥ अह जस्स साहिणो, पढममेव सूरी ठिओ पुरवरम्मि । सो उज्जेणीराया, जाओ सेसा उ सामंता ॥७०॥ आलोइयपडिता, भगिणी सूरीहिं संजमे ठविया । सकुलाओ पत त्ति ते य सगपत्थिवा जाया ॥ ७१ ॥ treasureraणपरम्मि अह सगनरिंदवंसम्म । बहते तो कालंतरेण सिरि विकमाइचो || ७२॥ सगवंसं इणिकणं, जाओ राया कओ जणो निरिणो । संच्छरो य नियओ, एस पयट्टाविओ जेण ॥७३॥ तस्स वि वंसं उप्पाडिऊण जाओ पुणोवि सगराया । पणतीसे वाससए (१३५), विक्रमका वस्सते ॥७४॥ परिवत्तिऊण जेणं, लोए संवच्छरो निओ उवि । कालगसूरी उण लाड विसय- भरुयच्छप मुहेसु ॥७५॥ ( २ )
ठाणे विहरमाणो, पत्तो का पइद्वाणम्मि | तत्थ य राया सिरिसालवाहणो साओ परमो ॥७६॥ सूरीण कुणइ गरुयं, भत्तिं तत्थ विय भद्द्वयमासे । सुद्धा पंचमी इंदमहो वह तो राया ॥७७॥ विणरण भणइ सूरिं, पज्जोसवर्ण करेह छट्टीए । जं पंचमीप लोयाणुवित्तिनिरयस्स मह पूया ॥७८॥ काव्वा होइ न चेइयाण लैरी वि भणइ न कयाह । पोसवणा पंचमिरयणिमइकमइ नरनाह ! || ७९॥ * तो भगवया भणिअं—
(१) इत्थं य पणगं पणगं, कारणियं जा सवसई मासो । सुद्धदसमीहियाणं, आसाठी पुन्निमोसरणं ॥ ८० ॥ (२) चाउम्मासुकोसो, सत्तरिराईदिया जहन्नो य । थेराण जिणाणं पुण, नियमा उक्कोसओ चैव ॥ ८१ ॥ (३) इत्थ य अगभिग्गहियं, सीसइ राई सवसई मासो । ते परमभिग्राहियं गिहिनायं कित्तियं जात्र ॥८२॥ ( ४ ) इय सत्तरी जहन्ना, असीनउई वीसुतरसयं च । जर वासइ मग्गसिरे, दस राया तिनि
चकोसा ॥ ८३ ॥
४ बढ़तमि का M ४८ * पुराणे, M
४९ री उभ • M!
"Aho Shrutgyanam"
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
(५) आसाढ उम्मासा, पडिकमणाओ य पsिकमेयव्वं । पज्जू सण पडिकमणं, पनासदिणेहिं नियमेण ॥ ८४ ॥
(६) अवि चलs मेरुचूला, सूरो वा उम्गमेज्ज अबराए । नो पंचमीए रयणी, पज्जूसवणा अइकमइ ||८५ (८१) तो कुणह चउत्थीए, इय मणिए सूरिणा वि पविनं । जं कारणेण भणियं, आरेण वि पेंज्जुसवियन्वं ॥८६॥ (८७) तैप्पभिई संजाया, पज्जोसवणा चउत्थिदियहम्मि |
पासंगियं च एवं सग विकमवंसकहणं च ॥८७॥ (८८) आळोइयपडिकतो, सुद्धो सुर-नरवरिंदनयचलणो ।
पालिय चिरपरियाओ, सूरी चि गओ अमरलोयं ॥८८॥ (८९) संखेवेणं कहियं, काळयसूरिण संविहाणमिणं ।
विस्थरओ पुण नेयं, निउणमईहिं निसीहाओ ॥८९॥ इति कालिकाचार्यकथानकम् ॥
[ P आदर्शे CDM आदर्शानां पञ्चसप्ततितमश्लोकस्य पादद्वयमाद्धृत्य 'आलोइय पडिक्कतो' (८८) इत्यतोऽन्त"पर्यन्तो पाठोऽधिकः समस्ति ]
(१) परिवत्तिऊण जेणं, लोए संवच्छरो निओ ठविओ । आलोयपडितो नियगच्छधूरं वह सूरी || ७५||
( २ )
(२) इत्तो य अस्थि नयरं, भरुयच्छं नाम तत्थ बलमित्तो । राया तस्स य भाया, जुबराओ भाणुमित्तु च ॥७६॥ (३) एए य भायणिज्जा, काळयसूरिस्स तेसि भइणी य ।
भाणुसिरी तीऍ सुओ, बलभाणू राइणा सचिवो ॥७७॥ (४) महसागरो अवंतीए, पेसिओ सूरिणो सासम्मि |
तेणाहूओ सूरी, भरुयच्छम्मी समायाओ ॥ ७८ ॥ (५) सुयधम्मो बलभाणू, पन्त्रइओ धम्मउज्जया जाया । रायाई असतो, पुरोहिओ सूरिसहियनिवं ॥ ७९॥ (६) भइ सुवस्से (जे ? ) हि, एएहिं कि ति सूरिणा वि इमो । विहिओ निरुत्तरो खुत्तयाए (?) तो वयइ अणुलोमं ॥ ८० ॥ (७) एए महावस्सी, पहु! जेण पण जंति नो तेणं ।
तुम्हं गमणं जुतं, अकमणं तप्पयाण जओ ॥८१॥
C मा
स्वस्तिकद्विकलाञ्छनवर्ती षट्कोकात्मकः पाठोऽधिकः समस्ति स च DM आदर्शयोर्नावतः । ५० वज्जुषत्रियब्वं M1 ५१ भिई सं M
३१
" Aho Shrutgyanam"
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचित्ता (८) विप्परिणओ निवो तो, जंपइ सच्चं ति कह पुणो एए।
वीसज्जिज्जति तओ, पुरोहिओ भणइ सव्वत्य ॥८२|| (९) कीरइ अणेसणाउ, निवेण दिन्नो इमस्स आएसो।
आहाकम्माइ जणाउ दावए सो बहु फलं ति !!८||
(१०) कहियं साहहिं गरूण, ते वि नाऊण निवइणो चित्तं ।
जंति अपज्जोसविए, चेव पइट्ठाणनयरम्मि ॥४॥ (११) जाणावियं च सूरीहि, तत्थ नो जाव आगया अम्हे ।
ताच न पज्जोसवियव्यमेव तत्थ य पर म]सड्ढो ॥८५॥ निवसालवाहणो अत्यि, सो वि नाऊण कालगायरिए ।
आगच्छंते संघेण संजुओ अभिमुहो जाइ ॥८६॥ विच्छड्डेण पविट्ठा, नयरे . . . . . . . ।
पज्जोसवणासमओ तत्य य मरहट्ठदेसम्मि ||८७।। (१४) भद्दवयमुद्धपंचमिदिणम्मि इंदस्स जायए जत्ता ।
ता सूरिणो निवेणं, विनत्ता जह इमं भयवं ! ॥८८।। (१५) पज्जोसवणादिवसे, अणुगंतव्यो जणाणुवत्तीए ।
इंदो तेणं अम्हे, चेइयण्हवणाइयं काउं ॥८९॥ (१६) न पहुप्पामो तत्तो, पज्जोसवणं करेह छट्ठीए ।
सूरि वि आइ पंचमिरयणीमेयं नइक्कमइ ॥१०॥ जओ भणियमागमे--
जहा णं भगवं तहा णं गणहरा वि । जहा णं गणहरा तहा गं गणहरसीसा वि । जहा गं गणहरसीसा तहाण अम्ह गुरुणो वि । जहा णं अम्ह गुरुणो तहाणं अम्हे वि वासावासं पज्जोसवेमो । नो ते पंचमिरयणिं अइकमिज्जा । (१७) तो मणियं नरवइणा, जइ एवं [होइ ?} तो चउत्थीए ।
इवउ ति आह सूरी, एवं होउ ति नो दोसो ॥९१॥ जओ भणियमागमे
आरेणा वि पज्जोसवेयवमिति ! (१८) तो हिट्ठो भणइ निवो, महापसाओ ममं कओ जेणं ।
मम देवीणं पन्नोववासपारणयदिवसम्मि ॥१२॥ (१९) होही मुणीण उत्तरपारणयं तो निवो गिहे गंतुं ।
देवीओ भणइ जहा, तुम्हाणममावसापव्वे ॥९॥ (२०) होही उववासो तस्स, पारणे हुज साहुक्ग्गस्स ।
उत्तरपारणयं तो, दाणं दिजह मइफलं ति ॥९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XVI
चित्र ४१ Fig. 41
चित्र ४० Fig. 40
कलापुर
[ 2ନ୍ଧା
Dural Hema)
Ena
ERRE w2h IQIBEL BEIBC kurie
amae
PIEU
SANIK
GLE
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
(२१) तो सुद्धचउत्थीए, चेहयपूया पभावणा य कया । रना तव देसण छुणण-पोसहावस्सया विहिणा ॥९५॥ (२२) इय कारणेण कालयसूरीहिं पवत्तियं चत्थीए । पज्जोसवणं अणुमभिवं (यं) च संवेण एवं ति ॥९६॥ ( * ) कालंतरेण तेर्सि, विहरंताणं गुणन्नियाणं पि । कम्मोदया सीसा, जाया दुव्विणी ( व्वीणि?) या तेण ॥९७॥ (२४) तेहिं परूविया जह, गुरुआणाइकमं विकणं । दुकरतवचरमिणं मा कुह निरत्ययं वच्छा ! ॥९८॥ यत उत्तमागमे ---
(२३)
(२५) छह- हम दसम दुवालसेहिं मास - द्वमासखमणेहिं । अरिंतो गुरुवयणं, अनंतसंसारिओ होई ॥९९॥ (२६) गुरुआणाभंगाओ, रने कहं तवं पि काऊण
तह वि हु पत्तो नरयं, सो कूलयवाळओ साहू ॥ १०० ॥ (२७) गुरुआणाइकमणे, आयार्वितो करेइ जइ वि तवं । तह वि न पावड़ सुक्खं, पुन्वभवे दोवई चेव ॥ १०१ ॥ (२८) एवं भणिया वि इमे, गुरुवयणं जाव नो पवज्जं ति । वहंति य सिच्छाए, तो गुरुणा चिंतियं एवं ॥ १०२ ॥
(२९) तारिसा मम सीसाउ, जारिसा गलिगद्ददा । गfairs चइता र्ण, ददं गिण्हामि संजयं ॥ १०३ ॥
तथा
(३०) छंदेण गओ छंदेण आगओ चिट्ठए य छंदेणं ।
छंदे अ वट्टमाणो, सीसो छंदेण मोत्तन्वो ॥ १०४ ॥ (३१) अम्मदिणे सुत्ताणं, तेसि सिज्नायरस परमत्थो ।
कहिओ जह वचामो, अम्हे नियसिस्ससिस्साणं ॥ १०५ ॥ (३२) सागरचंदाणं मुनिवईण पासम्मि जई य पुच्छंति ।
तो ते खरष्टिऊणं, साहिज्जसु इय भणित्ता ते ॥१०६॥ (३३) वर्चति तत्थ निस्सीहियं च काऊण जान पविसंति ।
रज्जउ ति कार्ड न, तेण अन्युट्टिया ते उ ॥ १०७॥ (३४) वक्खाणसमतीए य पुच्छिया अज्ज । केरिसं हि मए । बक्खाणियं हमेहिं त्तं जह सुंदरं पुण वि ॥१०८॥ (३५) तेणं भणित्ता सूरी, पुच्छह किं पित्थ तेहि तो भणियं । क्खाणे अणिश्चियमेसो वक्खाणिउं लग्गो ॥१०९॥
९
" Aho Shrutgyanam"
३३
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
मलधारिश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिता .. (३६) सबमणिचं धम्मो, निचो ति स आह जाव तो सूरी।
जंपइ न अत्यि धम्मो, न गिज्मए जपमाणेहिं ॥११०॥ (३७) मुकुलाइकज्जउ चिय, तेणं धम्मो पयहिउ इत्तो ।
सरि अपिच्छमाणा, ते दुस्सीसा य पुच्छति ॥१११।। (३८) सिज्जायरं इमेण वि, बहुहा निम्मच्छिया तो तेहिं ।
सव्वं खमाविउं सो, सम्भावं कहिय तेणंते ॥११२॥ (३९) पविया तत्थ तओ, गच्छति नणो य पुच्छए एस ।
को गच्छइ त्ति तो ते, मणंवि जह कालगायरिया ॥११॥ (४०) सागरचंदेण सुयं, लोयमुहाओ पियामहागमणं ।
तत्तो पुट्ठो थेरो, पियामहो मे किमायाइ ? ३११४॥ (४१) तेणुतं इय सुबइ, अन्नम्मि दिणम्मि तयणुमग्गेण ।
संपत्तं मुणिविदं, अन्भुइ सागरमुर्णिदो ॥११५॥ (४२) सेहि भणियं तुम्भे, उवविसह मुणी इमे मओ पुरओ।
गुरुणो समागया सूत्ररिणा वि भणियं न को वि इहं ॥११६।। (४३) आयाओ मोत्तूणं, थेरं इत्यंतरम्मि आयाया ।
तं मुणियाओ(2) कालयसरी पाहुणयसाहहिं ॥२१७।। (४४) अभुढिया तो सो, सागरचंदो खमावए मूरि ।
झुरंतो य स गुरुणा, भणिो नो भावदोसो चि ॥११८॥ (४५) किंतु पमायस्स विबोहणद्वमेयस्स अमया सूरी।
दसइ वालुयपत्थयदिदैतं तय कहियमिणं ॥११९।। (४६) आस[ब्वन्नुपयाओ, तरतमभावेण मइविहवा ।
मा वह]उ को वि गव्वं, अहमिको पंडिओ इत्थ ॥१२०॥ (४७) इय अच्छेरय परिओ, गामागरनगर मंडियं वसुई ।
आणावडिच्छबहुसिस्सपरिवुडो विहरई मय] ॥१२१।।
(४८) ____ अह अनया सुरिंदो, वंदइ सीमंधरं जिणवरिदं ।
मुणिउ निगोयजीवे सचि.................... ॥१२२।। ........................................मिओ इमे कोइ ।
माणइ वक्खाणेउ कालयसूरि ति इय कहइ ॥१२३।। (५०) . . . . . . या तेणं सको पुच्छड़ मे कित्तियं आउ ।
उवउत्तेणं दोसागाराईमाऊणमाउयं , . . . . ॥१२४॥ ... चिय कालेणं जाणित्ता, निययाउपरिमाणं । संलेहणं विहेड अणसणवि[हिणा दिवं पत्ता] ॥१२५॥
॥3॥ श्लोक १६४ ।। मंगलं ॥3॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। M आदर्शत उद्धता ग्रन्थकृत्प्रशस्तिः
श्रीप्रश्नवाहनकुलाम्बुनिधिप्रसूतः,
क्षोणीतलपथितकीतिरुदीर्णशाखः । विश्वप्रसाधितविकल्पितवस्तुरुच्चै--
छायाश्रितप्रचुरनितभन्यजन्तुः ॥१॥ धानादिकुमुमनिचितः, फलितः श्रीमन्मुनीन्द्रफलवृन्दैः। कल्पदुम इव गच्छः, श्रीहर्षपुरीयनामाऽस्ति ॥२॥ एतस्मिन् गुणरत्नरोहणगिरिगाम्भीर्यपाथोनिधि
___ स्तुगत्वानुकृतक्ष्माधरपतिः सौम्यत्वतारापतिः । सम्यग्ज्ञानविशुद्धसंयमपतिः खाचारचर्यानिधिः,
शान्तः श्रीजयसिंहसरिरभवनिःसङ्गचूडामणिः ॥३॥ रत्नाकरादिवैतस्मात् , शिष्यरत्नं बभूव तत् । स वागीशोऽपि नो मन्ये, यद्गुणग्रहणोत्सुफः ॥४॥ श्रीवीरदेवविबुधैः, सन्मन्त्राघतिशयमवरतोयैः । यैर्दुम इच संसिक्तः, कस्तद्गुणकीर्तने विबुधः ? ॥५॥
सभाहि
आशा यस्य नरेश्वरैरपि शिरस्यारोप्यते सादरं,
यं दृष्ट्वाऽपि मुदं ब्रजन्ति परमां प्रायोऽतिदुष्टा अपि । यद्वक्त्राम्बुधिनियंदुज्ज्वलवचापीयूषपानोचते
गीवाणैरिव दुग्धसिन्धुमथने वृप्तिन लेभे जनैः ॥६॥ कृत्वा येन तपः सुदुष्करतरं विश्व प्रबोध्य प्रमो-स्तीर्थ सर्वविदः प्रभावितमिदं तैस्तैः स्वकीयैर्गुणैः । शुक्लीकुर्वदशेष विश्वकुहरं भव्यैनिबद्धस्पृहं,
यस्याशास्वनिवारित प्रचरति श्वेताम्बुगौरं यशः ॥७॥ यमुनाप्रवाहविमलश्रीमन्मुनिचन्द्रमूरिसंपर्कात् । अमरसरितेव सकलं पवित्रितं येन भुवनतलम् ॥८॥ विस्फूर्णत्कलिकालदुस्तरतमःसंतानलप्तस्थितिः,
सूर्येणेव विवेकभूधरशिरस्यासाद्य येनोदयम् । सम्यग्रजानकरैचिरन्तनमुनिक्षुण्णः समुधोतितो,
मार्गः सोऽभयदेवमूरिरभवत् तस्य प्रसिद्धोर्मिभिः ॥९॥ निजशिष्यलवश्रीहेमचन्द्रमरेर्मुखेन वित्तिरियम् । प्रयुता तैरेव हि, विहिता श्रुतदेवतावचनात् ॥१०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
श्रीभद्रेश्वरसूरिविरचिता प्रत्यक्षरं गणनया, सर्वग्रन्थाग्रमस्य जातानि । प्रयोदशसहस्राण्यष्टषष्टियुतान्यष्टशतानि (१३८६८) ॥११॥
___ प्र. १३८६८ ॥ कल्याणमस्तु । ग्रन्थप्रशस्तिः --
__ श्रीकृष्णर्षिगच्छे तपापक्षे भ०श्रीपुण्यवर्धनसूरयस्तेषां पट्टे भट्टारकश्रीश्रीजयसिंघ(ह) सूरयस्तपट्टे भ० श्रीश्रीविनयचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्यगणिगोरापठनार्थम् ।।
[३]
श्रीभद्रेश्वरसूरिविरचिता-कथावल्यन्तर्गता
कालिकाचार्यकथा । [ लेखन संवत् १४९७-रचनासंवत् १२ शताब्दि ]
(१) धम्म कहिलं सील, अस्स ति रुत्तिओ (?) य धम्मकही ।
सायसयं ति विसेसिया (य), वाओ य तवो य जस्स ति ॥२॥ (२) सो वाई य तवस्सी, विज्जाबलीज(लिओ) य नाम विज्ज ति ।
पायलेवाइसिद्धो, मुकव्वकत्ता कवि(वी) नाम ॥२॥ (३) एय गुणा य पुरिसा, अपभावगा परयणस्सा (१) ।
एको वि य पुण्णप्पा, कोइ नहा कालगज्जो ति ॥३॥ कालगायरियकह! भण्णइ
अवंतीविस(ए) उज्जेणीनयरीए दप्पणो नाम राया। तस्स य किर केणावि जोगिएण दिन्ना गहहीनाम विजा । सा य जत्थ साहगनिउत्ता तस्समुहा होउं विउन्विय गद्दभीरूवा नाहे(दे)इ, जो य तिरिमो मणुओ का रिव(बु)संतिओ तस्सदं सुणेइ सो सव्वो रुहिरं वमतो भयविहलो नट्ठसन्नो निवडइ । सिद्धा य विहिसाहणेणे दप्पणरण्यो गदभीविज्ज त्ति गहिल्लो नाम सो पसिद्धिं गओ । पलंवतयाति जिणसासणमुज्जेणी (!), तन्मग्झे पवयणपुरिसो सरिसमण्णिमओ कालगायरिओ नाम, अवि य-- (४) संविग्गो मज्झत्थो, संतो मउओ रिजू मुसंतुट्ठो ।
गीयत्थो कडजोगी, भावण्णू लद्धिसंपण्णो ॥१॥ (५) देसणियाओ देओ, मइमं विण्णाणिओ कवी वाई ।
नेमित्तिओ य सीओ, उवयारी धारिणी(रणा) बकिमा ॥२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
(६) बहुदिट्ठो नयनिउणो, पिओयचड (पियंवओ १) मुस्सरा (रो) तओनिरओ । सुसरीरो सुप्परहो, वाई आनंदओ बोक्खो ॥३॥ (७) गंभीरो अणुवत्ती, पडिवन्नपाळओ थिरो ।
उचियण्णू सूरीणं, छत्तीसगुणा [इमे] होंति ||४||
अत्थे (स्थि) य तत्थेव कालगायरियभगिणी रूववई व निम्मलसीला सीलमई नाम तवस्सिणी । साय कयाइ बच्चंती बाहिं तप्पएसगामिणा दिट्ठा गदहिहरण्णा । अज्झोववण्णेण य अणिच्छंती वि बला नेवि (नोया) अंतेउरं । साहिया तवसणे (णी) हिं कालगसूरीणं वत्ता। तेहि वि तु सयं भणिउ राया जहा - न जुत्तं पुहवीपालाणमेरितं ववसिउं ता मुंह तवसिणि रणावि करिस्स चितिउत्तं निव्वते (1) ।
1
ક
सूरीहिं मेल्लित्त साहियं तं संघस्स । तेणावि बहुहा भणिओ राया । न या ( ये ) किं पि पडिवजह तो दरिसणकब्जो रुट्ठो । अह (ज) कालओ पइणं करेइ जहा - जइ गद्दहल्लि ( हिल्ल) रायाणं रजओ न उम्मूलेमि, तो पवयणसंजमोवघायगाणं तदुक्खगाणय गई गच्छामि । ताहे कालगज्जो कबडेणुम्मत्तलीहूभो तिग- चउक्क - (च) श्वरमहाजणद्वाणेसु इमं [प] तो हिंडई | जइ गहिल्लो राया तो किं? जइ सुनिविद्वा पुरी तो किं ! जइ जगो सुवेसो मा (तो) कि ! जइ हिँडामो वयं भिक्खं [तो कि ! ], जइ सुवनदेसे वसामि तो कि ! एवं च बहुप्पयारं जणं भावेउं काल[ग] जो पारसकूलं गओ ।
तत्थ य साहासाहिणो महारायस्स सेवगो साही नाम राया । तं च समल्लीणो सूरी निमित्ताईहिं आवजे | या य साहिस्स साहासा हिण (णा ) कम्हि हिं (बि) कारणे रुट्ठेण कहारिगा सुट्टेओ पेसिया (!) लेहेहिं तम (म्म ) झे जहा सा (सी) समेयाए नियं छिंदियवं ति ।
दडुं चेमं विमा (म) णो संजाओ साही | स ( प ! ) रूबे कालगञ्जस्स | तेणावि भणिओ मा अप्पाणं मारेहिं(हि) | साहिणा भणियं - परमसामिणा रुद्वेण एत्थ अत्थिउँ न तीरइ । कालगज्जेण भणियं - रोहेमो गहिल्लरायाणं ।
ताहे जे गहिल्लेणो (णा) वमाणिया लाडरो ( रा ) याणो अण्णे य ते मिलिउं सब्बेहिं पि रोहिया उज्जेणी । कृत्थंतरम्मि य गहिल्लेण य सहभूइणा होउं स (सु) मरिया गदहिविज्जा । अवयरिया य सा गदह (ही) रूवधारिणी । ठविया एसम्म अहारगो (ट्टालगे) परबलाभिमूहो (हा ) । तब्बिसेसारोहणा (प) त्थं चेत्थ वि गदहिलो अट्टमभत्तोववासी । तं च ताराहगं नाउं कालराज्जेणाणागयमेव निरोधियं गइहिसंमुहं दक्खाणं सदवेहिं (हि) जोहाणमटटुत्तरसर, भणियं च जया (हा ) - एसा गद्दही नानि(?) हिउकामा तया मुहं पसारेही, जाव य सदं न करेइ ताव समकालमेईए मुहं सरेहिं तुम्मे पुरिज्जह तेहि वि जोहि (t) हिं तव कथं । ताहे सा वाणमंतरी तत्थ गहिल्लस्सोवरि हगि लत्ताहिं य हंतुं गया सहाणं । तव्विरहिभो बलि त्ति ओमूहि (लि) ओ गहिल्लो । गहिया लज्जेणी । एवं च पुण्णपइण्णो कालगसूरी तं भगिणि पुणरवि संनमे ठवित्ता विहरि [भ] म (भ) न्नयु (त्थु ) ज्जयविहारेणं ||
( २ )
साहिप्पमुहराणएहिं चाहिसित्तो खज्जो (जे) णोए कालगसूरिभ (भा) जो व (ब) लमित्तो नाम राया | तकनि माया य भाणुमे (मि) तो नामाहिसित्तो जुवराया । तेसिं च भगिणी भाणुसिरी नाम । तीसे पुत्तो बलं (ल) भाणू नाम । सोय पगयभदविणी[य]याए साहू पज्ज (उजु ) वासइ । पत्तो पुणो विहरंतो वरिसयालासण्णमुज्जेणि कालगमूरी। बहुमण्णिलो रायाईंहिं तम्मध्झे जोगो त्ति विसेस (ओ) साहिउ सूरीहिं [बल ] भाणुणो धम्मो । तं व सोउं संबुद्धो, पन्वाविओ
"Aho Shrutgyanam"
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभद्रेश्वरसूरिविरचिता
य । न य पुच्छिया चलमित्त-भाणुमित्त त्ति । रुठेहिं तेहिं पस(च्छ :) नमाणतो निग्विसिओ कालगजो। सो वि नत्तयासंघएणं () निग्गहत्तं(त)ोण य तेसि वयणमवमन्निऊण ठिो न य पज्जोसवणं कुणइ । बलमित्तो वि भाणुसिरीए 'किं न जाणह गदह (हि)ल्लवुत्तंत :, जेणावमाणेह माउल(ल)गमिति । भणिया पच्छत्ताविया पुणो मामयस्स कुणंति महंतमायरं अन्भुद्राणे(णा)इ ।
पं(तं !) च सहिउमस्स(स)कतो म(ग)गाहरो नाम पुरोहिओ भणइ-देव ! सुद्धपासंडो एसो वेयाइबाहिरो। एवं च रणो पुरओ पुणो पुणो उल्ल(लोवंतो सूरिणा निपट्टा(द)पसिणवागरणा(णो) कओ । ताहे खरयरमाविट्ठो पुरिहिभो न दंडेणेमेसि किंचि पुणिस्स(रिस्सं !) ति चिंतिय रायाणुमंडलोवो(रायाणमंडलो)मएहिं विप्परिणामेइ, जहा-एएरिसे महागुभागा ता जेण पहेण मे(ते) गच्छति तेणेव जस्स रणो (1) जणो गच्छइ फ्याणि वा भइक्कमेइ तस्सासेयं महंतं हवइ । ता विसज्जेज्जंतु नियविसयाओ सरिणो। सोउं चेमं कम्मदोसेणाइसुगि(णि)या बलमित्त-भाणुमित्ता । कराविया सरिनीमरणथं तेहिं सब्चम्मि नगरे भत्तपाणाणेसणा।
तं च नाउं पढमपाओ(उ)सि चिय निग्गया ओ(उ)जेणीओ कालगसूरिणो । बहुपरिवारा य ते न नहिं तर्हि न(नि)ब्बहंति त्ति पट्ठिया पइट्ठाणपुरं । जाणावियं चाणागयमेव तहं ते चिय संघस्स जावाहमागच्छामि ताव तुटमेहि न कायव्वं पोसवण ।
__ तत्थ य सालवाहणो राया । सो य सावगो त्ति । कालगन्व(ज)मेंतं सोडे निग्गउँ(ओ) समुहो समणसंघो य । तउ महाविभूईए पविठ्ठो पइट्ठाणं कालगज्जो । भणियं चाणेण-भद्दवयसुद्धपंचमी[ए] कोरओ(उ) पज्जोसवणं । पडियन्न च तं समणसंघेश । सालबाहणो य राया परमसावओ पज्जोसवणाइ धम्मदिवसे विसेसओ जिणवंदणाइ किच्चं कुणइ । इओ य तत्थ देसरूद्वीए कीरइ भद्दवयसुक्कपंचमीए पढममिदमहारंभो । तं च जणो निव्यि (न विणा णिवं कुणइ त्ति, तस्स न होइ पज्जोसवणु(ण)धम्माणुद्वाणं । तो सालवाहणेण भणिओ कालगसूरी-भयवं 1 चलिओ लोयववहारो त्ति, चालिउ न तीरइ इ(ई)दमहारंभो, न य मं विणा कुणंति लोया, ताणुग्गहं काउं कुणह छट्ठीए पज्जोसवणं, जेणाहमवि पहुच्चामि । सूरीहिं भणियं-महाराय ! न जुत्तमेयं । जओ आसाढपुषिणमाए कायवं ताव पजोसवणं । मह केणावि रायविदुगराणेण ताए न कयं ता कायव्वं पुरओ कण्हदसमीए । तओ विलितं सावणसुद्धपंचमीए । तमो वि पुरं पुषिणमाए, तओ बि कण्ण(ग्रह)दसमीए । तओ विद्वालियं फायब्वमवरसं भदषयसुद्धपंचमीए, न परओ क्ति जिणाणा । तो रण्णा भणियं-भयवं ! ता कौरउ चउत्थीए पजोसवणं । सूरीहिं भणियं-एवं होउ । ताहे चउत्थी[ए] चेव कयं पाजोसवणं । एवं च जुगप्पहाणा(णे)हिं कालगज्जेहिं कारणेण जा पत्तिया चउत्थी सा चेवाणुमया सव्वसाइणं जाणहि] त्ति।
तओ] रण्णा भणियाओ अंतेउरियामओ, जहा-तुम्भे पक्खियपडिकमणस्थममावसाए फाऊणोववास पा(प)डिववा(या)ए सव्वखज्जभोजविहीहिं साहवो उत्तरपारणए पडिलामेत्ता पारेज्जह । ताहिं पि तहेव कए पज्जोसवणाए अहम्मि (अट्ठम-. मिति) काउं पडिवयाए जायमुत्तरपारणयं । तं च सञ्चलोगेहिं कयं ति तप्पभिई मरहहविसए समणमूहबो(समणपूओ) नाम छणो पबत्तो त्ति । पत्तियं च भणिस्समाणेणं भ[वविरहसरिणोरणा) संपयसाइणं अट्ठमतवकरणासत्ति पेच्छतेण तइयाए उत्तरपारणयं । किं च.--
अस्थि उज्जेणीए बहुसीसपरिवारो कालगो नाम सूरी। न य से सा(सी)से चोइया वि पढणसवणाइकिरियासु पवत्तंते । तो सूरी राईए पसुत्ती(ता) चेव ते मोत्तुं सेज्जायरस्सेगस्स साहिमसन्मावो पयट्ठो सुवण्णभूमि । जत्थ य किर
"Aho Shrutgyanam"
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । ते तं (तेसिं) सीसस्स सीसो सागरचंदो नाम सूरी समत्थो विहरइ । पत्तो य पोत्तियाणमंतियं कमेण कालगसूरी। तेणावि तहिं वि सम्मापुन्च ति पाहुत्तीओ सो सामण्णज्जगपडिवा(व) काल[ग]सूरी भोलउविव (भोलविओ) सागरचंदो वक्खाणं । सो वि नाणम[प]रीसहमागो पुणो कालगं पुच्छइ-केरिस मे वक्खाणं ! । सो भणइ-सुंदरं ।।
इओ य कालासीसेहिं सव्वस्थगोत्तिया सूरिणो । न य कहिं पि लद्धा सुद्धी । तो ते लज्जा(ग्गा) सेज्जायरस्स। तेणावि निम्बंधो त्ति पडिसाहिओ तेसिं सम्भावो । तओ सव्वे वि कालगसीसा सुवनभूभिं जउ चलिया । तं व दं वज्जतं लोगो पुच्छह । ते भणति-कालगायरिया सवनभूमि गमिस्संति । संपत्ता य सिग्घयरजंताऽऽवंतज्ज(ज)णपरंपरा सागरचंदस्स वत्ता, जहा-कालगायरिया आगच्छति ।
तो सागरखमणो भणइ-अज्जया किं सचं जं ग(स)मागइ पियामहो । तेण भणियं-न जाणामि मए वि सुर्य ।
जो(सा)गरो भणइ-अज्जया ! सुट्ठ पंडियओ सुम्मइ सो मे पियामहो । कालगो भणइ-हिं मे य(एए)णं, पंडिया चेव वियाणति पंडियं । अज्झ(ज) मम तावाणिञ्चय(य) वक्खाणेसु ।
सागरो भणइ-अन्नं किंचि विसमपयत्थं वक्खाणावेसु । कालगेण भणियं-न विसमपयत्थमवगच्छामि । सागरो भणइ-जइ एवं ता सुणेसु । तं चिय साहेमि-- (८) धम्म(म्मु) करेहु म मूढा अच्छहुं(हु),
चंचल(लु) जीविउ जोवणु पेच्छह । धम्मु जि करणु कम्मदु दत्युहु,
मोक्खहुं तं पुणु गुरुयणु पुच्छहु ॥१॥ सोउं में भणियं कालगण-नत्थे(थिोत्थ धम्मो पमाणरहिओ ति वे(ख)रविसाणं व, पञ्चक्खो जेण न सो, तयभावेनाणुमेओ यि ।
तओ अञ्जो पियामहाणुकारी ए[स] खलु को वि डोकरो त्ति । संजायासंको सागरो भणइ-नस्थि धम्मो त्ति वोत्तुं जुञ्जइ जीहाए, न उण जुत्तीए जेण पक्खकज्जा धम्म(म्मा)धम्मा वि पच्चक्खा । अवि य: (९) रूवमइ मुहसमिद्धी, दाणाइ विसेसओ सपुण्णाणं ।
विप्फुरइ व सकारो, नियनिष्ठा(?) ते वि नन्नेसि ॥२॥ (१०) इय धम्माधम्मफलं, पञ्चरवं जेण दीसए साहु ।
ता मोत्तु म]हम्मं आयरेण धम्मं चिय करेमु ॥३॥ ___ एवं च सत्थं(त्थ)विणोएण चिठ्ठति ते जाव कहवयवासराणि ताव संपत्ता स्थ कालगसीसा । ते य दळूण भयभुष्टुिओ सागरचंदसूरी । पुष्छिो य सो तेहि-आगया सख(ख)मासमणा इह केइ न व । सोउँ संकिओ सो भणइ-न जाणामि खमासमणा, अज्जओ पुण एक्कओ आगओ, तेगागंतुकामो सिट्टो सूरी।
पत्थंतरम्मि य वियारभूमीओ आगओ कालगसूरी । अन्भुद्धिां च पाहुणयसाइहिं वंदिओ भावसार संजायसंके वयस्थियाले सागरचंदे केण-(संजायसंकेण य पुच्छिया ते सागरचंदेण ! )-को एसो ! । तेहिं भणियं-काल[ग]सरी । तो ससंभमं पायावलत्तो(गो) सागरचंदो सूरी-मिच्छामि दुबई जे मए आसाइयं ति भणंतो सम्म पियामहे खामेड। भणइ सविलक्खो-भगवं । जइ वि मु(सुक्खो हं तहा वि केरिस वक्खाणेमि । कालगसूरीहि विलठं, किंतु मा गवं वि(व)हेज्जास त्ति वोत्तुं कराविओ सो(सा)मं, उाविऊणेगच्छ(त्थ)वालयापत्थुलज(ग), तमो वि उद्धरि पक्लेवाविओ
"Aho Shrutgyanam"
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
श्रीभद्रेश्वरसूरिविरचिता अमत्य ममाविओ जत्तेणो कि वि सो । एवं च वारंवारेण ऊणयरो उणतमो ति सच्चवाविउं भणिो सरीह (हिं) पोत्त(ओ) -मद ! वालुगापत्थसरिसं सुयं गणहराणं चेव संपुष्णं, सेसाणं पुण्य कमकमेण परिहीयमाणं । जओ चोदसपुत्वधरा वि भगवंतो छट्ठाण वडिया कहिज्जति किं पुण सेसा । ता न जुत्तो काउसयाणंसुनो ( काउं सुयणाणमभो!)। भणियं च-- (११) मा बहर कोई गव्चं, एत्थ जए पंडिओ जि(अ)हं चैव ।
आसव(ब)ण्णुमयाओ, तरतमजोगेण मइविभवा ॥४॥
___ एवं च सुयसमिद्धो विचित्तवर(चरि)एहिं आगमपसिद्धो कालगसूरी सक्केण वंदिओ, एत्थ भणियं च(१२) सीमंधरभणणाओ, नि[गो]यकहणेण रक्खियव्यो व्व ।
कालगसूरी वि ददं, सविम्हयं बंदिओ हरिणा ॥१॥
किंच
__अस्थि इहेव भारहे वासे तुरमिणीनयरीए जियसत्त राया । तस्स य कालगसूरिभगिणीए भदाभणीए सुमो दत्तो नाम । उ(ओ)लागइ(योतेण य सव्वदोसनिहिणा वसीक्रया सव्वे वि जियसत्तुसेक्गा । तओ उन्वासिओ राया। समहिडिय से रज्जं महारज्जलाभाइनिमित्तं च पारद्वमणोरणा)विहा जणो ।
अण्णया च विहरमाणो अणेगसीसपरिवारो समोसरिओ से मामगो कालयज्जो हि । पारद्धं चाणेण वक्खाणं । धम्मसट्टा(द्धा) कोऊहलाईइ(हि) य संपत्ता नागरया, लोगएवं(परं)पराए भाउणो आगमणं सोऊण मणिो दत्तो भाएवच्छ । तुह माउलो पडिवनसाहुलिंगो इहगे(हाग)ओ ता तं गंतुं पणमत्तु (सु) । अवि य--- (१३) एक(क) सो तुइ मामो, वीयं ठिओ(विउ)सेहि पुइओ पुण्णो ।
तइयं संगहियवओ, ता पुत्त(य ! ?) नयन(नम)मु तं साहुं ॥१॥
जणणीउवराहो(रोहे)ण य पयट्ठो दत्तो पत्तो तमुद्देस, पुच्छिओ कालियजो जण्णाण फलं । भगवया वि साहियंपंच(चिं)दियवहेणं नरगयमणं । पुणो जण्णाण फलं दुयरा(वा)राए पुच्छियं च | भगवया वि साहिमो-अहिंसालक्खणो धम्मो । तइयावाराए पुटेण साहियं-पावकम्माण नरयाइफलं। चउत्थवारं ट्रेण भणियं दत्तेण-किमेव (मोसमंजसं पलवसि । जइ किंचि वि मुणसि ता जण्णाण फलं साहेसु । भगवया भणियं-जइ एवं ता नस्यफला नन्ना जणमहारंभयाए परिग्गहियाए ऊणिमाहारेणं पंचवि(पंचिं)दियबहेणं जीवा नरयाउयं कम्मं निव्वत्तेति । एयाणि य जपणकरणे संपज्जति ।
___ सोउं चेमं संजायरोसेण भणिय दत्तेण–कहं वियाणसि जहा-नरगफला जन्ना ! भगवया भणियं-नाणाइसयाओ। दत्तेण भणियं-सत्तमदियहे कुंभीपागेण पच्चिहिसि तुमं, तेण भणियं-एन्थ वि को पच्चओ !
साहुणा भणियं च-तम्मि चेव सत्तमदिणे पदमं असुइणा विजलिजिहिसि । समुप्पण्णकाउवानलेण य, पुणो कि भणियं दत्तेण कत्तो मुहमुन्व(तुह मन्चु.)। मुणिणा भणियं-निरुवसम्गं विहरिऊमाई कयकालो देवलोगं गमिस्सामि । सोउं में कुविओ दत्तो पब्वइयाहममेयं सुअसुब्वयणं (!) सुरक्खियं करेग्जह, जेण सत्तमवारस(सर)ए [रय चिय कुंभीए य(प)यानि(मि.) त्ति जोजिऊगाऽऽरक्खियनरे पविट्ठो धवलादवाविउ पडहो जहा- सत्तवासराणि जाव नयरीए पुरीसो उज्जियन्यो। सत्तमदिणे य निरोहासहिन्नुणा मालिएणेगेण रायमग्गे उझिमण पुरीसं ठड्यं पुष्पकरंडएणं।
"Aho Shrutgyanam"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XVII
{+ 2
ta kes
Zt 82
km
DARASA USKIEBELalalle
ቅድ bizul
E
der ihrerjee 1&3B8E2210)
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । वोलीणाणि य सत्तवासराणि त्ति सम्ममयाणतो दत्तो सत्तमे चिय व्या(वा)सरे आसयडपरेण पयट्टी साहुवहाओ तुरियखुरखरणयअसहिाणा हसंतो विद्यालिओ। तओ अहो संवइओ पावसमस्साएसो त्ति मण्णमाणो सो भयभीओ पयट्टो नियगेहाभिमुहो । तत्थ य पवट्ठो दुसज्जो त्ति मण्णमाणा(णे)हिं विरत्तचित्तेहिं स सभदेहि वंचिऊण पुन्वाणीय जियसन्तुणो समुवणीउ दत्तो । तेणावि तेल्ला चूरियह सुणह सणाया एकवल्लीए(प)छोदूण एक्को दुक्खमञ्चुणा य मओ समणो सो गओ नरगं ति। कालयसूरी वि विहिणा कालं काऊण गओ देवलोग ॥
कालिगायरिउ ति गयं डा। पालित्तयसूरीकहा भण्णइ
प्रन्धप्रान्ते
ग्रन्थानम् १२६०० । संवत् १४९७ वर्षे वैशाख वदि १२ बुधे अघेह स्तम्भतीर्थे मई मालासुतसांगालिखितम् ॥
अज्ञातसूरिकृतं कालिकाचार्यकथानकम् ॥
नमः सर्वज्ञाय ॥ जो कुणइ ससत्तीए, संघस्स समुबई सयाकालं ।
लीलाइमुगइमुक्खं, कालयसरि ब्व जसो लहइ ॥१॥ तथाहि
अस्थित्य धरावासे, नयरे [नयारेहिरे नरवरिंदो । नामेण वयरसिंहो, देवी सुरसुंदरी तस्स ॥१॥ सयळकलागमकुसलो, पुत्तो ताणं च कालयकुमारो । सो अन्नया तुरंगे, वाहेउं पदिनियत्तो जा ॥२॥ सहपारवणुजाणे, ता पिच्छइ सजलजकयवाणीए । धम्मकई कहमाणं, नामेण गुणायरं मूरि ॥३॥ तं दणं गंतूण, बंदर मुणइ धम्ममइरम्मं । कणगं व परिक्खेउ, चउहा तं जिणह(व)राभिहियं ॥४॥ संजायचरणमावो, किच्छेणं मोइऊण जणयाई । बहुरायनंदणजुओ, जाओ समणो समियपायो ॥५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता संगहियदुविहसिक्खो, कालेणं गुरुगुणेहि जा चरिओ । ता ठविओ मूरिपए, गुरुणा गच्छाहिवत्तेणं ॥६॥ सूर ध्व मव्वकमले, पडिबोहितो कमेण उज्जेणिं । संपत्तो परियरिओ, साहहिं पंचहि सएहि ॥७॥ उज्जाणमज्झयारे, समोसढो तीइ उत्तरदिसाए । निवपमुहो सव्वजणोऽभिरंजिओ धम्मकहणेण ॥८॥ भवियकमलावबोह, ताण कुर्णताण जाव कवि दिणा । वोलिति ताव तत्थेव, साहुणीओ [वि] पत्ताओ ॥९॥ भवियन्वयानिओगा, ताणं मज्झे सरस्सई नाम । समणी संपत्तगुणा, मूरीण सहोयरी हुई ॥१०॥ साहुणि वियारभूमीइ, निग्गया गवभिल्लराएण । उज्जेणिनयरिपहुणा, सा दिवा जायकामेण ॥११॥ अंतेउरम्मि खित्ता, विलवंती जाव ताव सूरीहि ।
कोमलगिराइ गंतूण, सो सयं भासिओ एवं ॥१२॥ तथा च
प्रमाणानि प्रमाणस्थै रक्षणीयानि यत्नतः । सीदन्ति हि प्रमाणानि, प्रमाणस्थैविसंस्थूलैः ॥१३॥
नरेवरभुजच्छायामाश्रित्याश्रमिणः सुखम् । निर्भया धर्मकार्याणि, कुर्वन्ति स्वान्यनन्तरम् ॥१४॥ नियकुलकलंकभूयं, ता एवं नरवरिंद ! मेल्लेसु । विष्फुरइ अयसपसरो, अहन्नहा जेणिमं भणियं ॥१५॥ गुत्तु गंजिदु मलिदु चारित्तु, सुहडत्तणु हारविदु अयसपडछु । जगि सयलि भामिदु मसिकुच्चउ, दिन्नु कुलि जेण केण (तेण जेण?) परदारु हिसि ॥१६॥ ता मिलेमु तवस्सिणिमेयं नो मन्मए तयं जाव । संघवयणाओ पच्छा, भणाविओ भइणिकज्जम्मि ॥१७॥ संघो वि जाव तेणं, न मनिओ ताव गरुयकोपवसा ।
विहिया तत्थ पइन्ना, सुरीहिं तो इमा घोरा ॥१८॥ तथा च---
जे संघपञ्चणीया, पचयणउवधायगा नरा जे उ । संजमउवधायपरा, तदुविक्खाकारिणो जे य ॥१९॥ तेसिं वच्चामि गईं, जइ एयं गमिल्लरायाणं ।। उम्मूलेमि न सहसा, रज्जाओ भट्ठमज्जायं ॥२०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायव्वं च एयं, जओ भणियमागमे --
कालिकाचार्यकथा |
जभो-
साहूण वेइयाणं, पडणीयं तह अवभवायं च । जिणपवयणस्स अहियं सम्वत्थामेण चारे ॥२१॥ चिंते तओ चित्ते, उम्मूलेयब्बओ कह णु एसो । (वलि) ओय गद्दभीर, विज्जाए महाबलाइ जो ||२२||
हुं नायमुवाएणं, एयं काहामि चिंति सूरी ।
कम्मत्तवेसो, हिंदs विवंतओ एवं ||२३|
“यदि गईभिल्लो राजा ततः किमतः परम् है, यदि वा रम्यमन्तःपुरं ततः किमतः परम् ?, विषयो यदि वा रम्यस्ततः किमत्तः परम् ? सुनिविष्टा पुरी यदि वा ततः किमतः परम् , यदि वा जनः सुवेषस्ततः किमतः परम् !, यदि वा करोमि भिक्षाटनं ततः किमतः परम् !, यदि वा शून्यगृहे स्वप्नं करोमि ततः किमतः परम् ! | "
तो तारिesari, सूर्रि दट्ट्ण भणइ पुरिलोओ । अहद्द अजुत्तं रना, कयं जओ भइणिकज्जम्मि ||२४|| मोक्षूण निययगच्छ, हिंडई उम्मत्तओ नयस्मिझे । सयलगुणाण निहाणं कट्टमहो ! कालगायरिओ ||२५|| नियपहुणो अइफरुसं, निंदं सोऊण सयललोआओ ! मंतीहि निवो भणिओ, एगंत हि ( दि १) एहिं संघ (सप्प ? ) णयं ॥ २६ ॥ यसु तवसिणिमेयं, अवनवाओ जमित्थ तुम्हाणं |
तं सोऊण सरोस, तज्जइ ते फरुसत्रयणेहि ||२७||
रे ! रे ! एरिससिक्खं, गंतूर्णं देह निययबप्पाण |
मा भणिद ( ह ? ) ह मह पुरओ, इय नाउमसज्झ (ब्भ ) यं वस्स ||२८|| ते वि ठिया तुण्डिका, एयं सव्वं कुभवि नाऊण | तण तभ नयरिं, सूरी वि तओ सगकूलमणुपत्तो ||२९|| तत्थ य जे सामंता, ते सव्वे साहिणो ति भन्नंति | जो सामंता हिवई, सो उण साहासाहि ति ॥३०॥ कालयसूरी वि तओ, ठिओ तर्हि एगसाहिणो पासे । indiases, धणियं आवज्जिओ सो उ ॥ ३१ ॥ अह अन्नदिणे साहाणुसाहिणो पाहुडं स पिच्छंतो । जा जाओ सासमुहो, ता भणिओ सूरिणा समए ॥ ३२ ॥ पत्ते विहु सुपसाए, पहुणो उव्वैयकारणं किमिह । सो भइ महाकोवो, न पसाओ आगओ एस ||३३||
रूस जस्सुवरि पहू, पेसइ नामंकियं तओ छुरियं । तीर तेगं अप्पा, घारयन्वो न संदेहो ||३४||
४३
"Aho Shrutgyanam"
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता
जइन इणिज्जइ अप्पा, सा सयलकुलं पि नेइ खयमेसो । अप्पाणमेव हणिलं, तम्हा कुलरक्खणं जुत्तं ॥३५॥ स्टो य पहू अम्हं, कायन्च मणं च (?) एयमम्हेहिं । सूरी वि भणइ तुम्इं, अन्नस्स व अहव सो स्टो ! ॥३६॥ सो भणइ जेण दीसइ, [३]मीए छुरियाए छन्नवइ अंको । ता अन्नेसि वि मन्ने, पंचाणउईनरिंदाण ॥३७| सोऊण सुरिणा [२], भणियं मा मरह इह मिलेऊण । बच्चह हिंदुगदेसं तेणावि तह ति तं विहियं ॥३८॥ ते रापाणो धार, जाणियं मिलेऊण संचलिया । हिंद्गदेस सव्वे, नियनियस(सि)न्नेहिं संजुत्ता ॥३९॥ सिंधुं समुत्तरित्ता, सुरद्वदेस समागयाण तओ । पत्तो पाउसकालो, इव विरहिजणाण [ संजलणों ] ॥४०॥ दुग्गममम्गत्तणओ, सुरविसयं तओ विहंजेउं । छन्नईभाएहि, सव्वे वि ठिया तहिं हिहा ॥४१॥ अह नियकज्जुज्जयमाणसेण विलसंतसरयकालम्मि । भो ! किं निरुज्जम चिय, चिट्ठह इह सूरिणा भणिया ॥४२॥ सव्वे वि साहिणो ते, भणति आइसह किं पुण करेमो । जंपइ सूरी गिण्हह, उज्जेणिं तस्स पडिवट्ठो ॥४३॥ बहुओ माळवदेसो, निव्वाहे तुम्ह ते तो विति । नत्थीह संबलं सूरिणा वि तो जोगचुन्नेण ॥४४॥ इकं इटावायं, काउं नवजच्चकंचणमयं ति । मणियं गिण्हह एयं, संबलयं ते वि तं हिट्ठा ॥४५॥ भागीकाउं गिण्डित्तु, पत्थिया मालवम्मि साहिता । अंतरदेसे कमसो, पत्ता उजेणिविसयम्मि ॥४६॥ सोऊण गभिल्लो, पत्तो सीमाए संमुहो जुडिओ। . संगामे हयदप्पो, वलिउं पविसित्तु नियनयरिं ॥४७॥ जाओ रोहगसज्जो, ते विहु तं पुरवरिं समंतेण । वेदित्तु वलयबंधेण, निययसिन्नेण चिट्ठति ॥४८॥ कुन्वति पइदिणं चिय, ढोयं अन्नम्मि वासरे मुन्न । पेक्खिता पागारं, सूरि पुच्छंति किं अज्ज ! ? ॥४९॥ दीसइ सुन्नं कोर्ट, तो नाउणं पयंपए सूरी। जा अजमट्ठमीए, साइइ सो गदर्भि विजं ॥५०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । अट्टालयम्मि उवियं, कम्मि वि तुम्भे निएइ ता खरियं । जोयंतेहिं दट्टण, दसिया तेहि सूरीणं ॥५१॥ भणियं रिहिं सओ, जाव समत्तीए तस्स पावस्स । सदं काही एसा, गरुयं रिउसेन्नखयकरणं ॥५२॥ ता तुरियं तुरि(?)याई, तुम्भे सेन्नं दुगाउयपरेण । धारह मह पासे उण, अट्ठसयं सहदेहीणं ॥५३॥ जोहाण तओ तेहि वि, तह विहियं तयणु सूरिणा जाह(जोहा?) । भणिया मरिज्जह मुई, एईए अकयसदाए ॥५४॥ गीतिकेयम्()] अपमत्तेहिं तेहिं तहविहिए जा न सकए रसिउं । पडिहयसत्ति त्ति तओ, तस्सेव य साहगस्सुवरि ॥५५॥ मुत्तुं मुत्तपुरीसं, दाउं छत्तं सिरम्मि तो पच्छा । सा रासही पणट्ठा, पयंपियं सूरिणा तत्तो ॥५६॥ गिण्हह संपइमेयं, बलमेयस्सावि इत्तियं चेव ।। तेहि वि तं नयरिं भंजिऊण जीवंतओ गहिओ ॥१७॥ बंधित्तु तथा गाढं, मुक्का पुरओ मुणिंदपायाणं । राया हु गाभिल्लो, तोडणुकंपाए मरीहिं ॥५८॥ भणिओ एवं रे पावचिट्ठ ! जं गंजिया तए समणी । बलमोडीए अन्नं, न मन्निओ जं पुणो संघो ॥५९|| सस्सेच पावतरुणो, एसो कुसुमुग्गमो फलं पच्छा । पाविहसि भवमणंतं, ता अज्ज वि धम्ममणुसरसु ॥६॥ एवं सो भणिओ वि हु, न बुझए जाव ताव साहीहि । सूरिचयणाज मुक्को, भमिही भीमं भवमणंतं ॥६१॥ अह रिपज्जुवासयसाहि रायाहिरायमह काउं । भुजति रजसोक्खं सामंतपयडिया सेसा ॥६२|| कालयसूरीहिं तओ सा भइणी संजमे पुणो ठविया ।
आलोइयपडिकंतो सूरी वि सयं जणं वहइ ॥६३॥ इओ य
यलमित्त-भाणुमित्ता, भरुयच्छपुरम्मि राय-जुबराया । निवसंति भायरो भइणिनंदणा कालगजाण ॥६॥ माणुसिरी उण तेसि, भगिणी भाणु ति तीर वरपुत्तो । तो ते सगकूलाओ, वियाणि सूरिणो पत्ते ॥६५|| निययमहंताओ तओ, रायाणं मोइऊण भरुयच्छे ।
निदंति ददं संतुट्ठा, तत्तो सूरी कहइ धम्मै ॥६६॥ +भतः परं क्रियानपि पाठः पतितो श्यते ॥
१२
"Aho Shrutgyanam"
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचित्ता तं धम्म भुणिऊणं भाणुकुमारो भवनबुन्दिग्गो। सयणेहि अणुन्नओ पवइओ तत्य सुविहिणा ॥६७॥ रायाइजणो मत्तो दट्टणुवरोहियो हुरीसाए। वाएणुवडिओ सरिणा वि जा सो पराजित्तो ॥६८॥ तो धुत्तिमाइ सवं, विपरिणामेइ निवइपमुहजणं । इय कोमलवयणेहि, एए हु महामुणी पुज्जा ॥६९॥ तो जेण पहेणेए, गच्छंति न गम्मई पहा तेण । गुरुचरणकमणेणं, महई आसायणा जेण ||७०॥ आसायणाए जीवो, दुरंतदुक्स्वाण भायणं होइ । अकमि गुरुचरणे, हिडिज्जइ ता कहं नयरे ! ॥७॥ तं सोउं विप्परिणयचित्तेहि पयंपियं नरिंदेहि । सव्वं चिय सञ्चमिणं, परमिकं कारणं गरुयं ॥७२॥ कहणु विसज्जिजतिह, गुरुणो सोऊण भणइ तो विष्पो । कीरउ असणा इह, पुरम्मि तो भत्तपाणेहिं ॥७३॥ रहिया विहरिस्संतिह, सयं पि अन्नत्य तो नरिंदेहि ।
सो मणिओ कुणसु इमं, तेणावि तहेव तं विहितं ॥७४॥ तमओ
आहाकम्माईयं दट्टुं, साहहिं साडियं गुरुणो । ते वि हु सम्म नाउं, रायाहिप्पायमह तत्तो ॥७५॥
अप्पज्जोसविय चिय, संचलिया पुरवरं पाहाणं । मरहठे संघस्स वि, भणावियं ताविमं पढमं ॥७६॥ तुम्हेहि न कायचा, पज्जोसवणा न जाव अम्हेत्य । संपत्ता तं मुणिलं, सो वि जणो तो समावन्नो ७७॥ तत्थ वि राया सिरिसालवाहणो परमसाचगो सोउं । सूरीण समागमणं, संतुट्ठो ताव जा पत्ता ॥७८॥ कमजोगेणं गुरुणो, तं ना तोसनिब्भरो राया । सिरिसमणसंघसहिओ, संपत्तो सम्मुहो सहसा ॥१९॥ परमविभूईइ पुरं, पवेसए तयणु धम्मनिरयाणं । फमसो पज्जोसवणा, पत्ता तसं कहताणं ॥८॥ तत्थ मरहट्ठदेसे, इंदमहो होइ भरवइमासे । सियपंचमीइ तत्तो, राया विन्नवइ सूरीण ॥८॥ भयवं ! पज्जोसवणादिवसे लोयाणुक्राणाए उ । इंदो अणुगतन्दो, कहणु जिणिदपडिमाणं ॥४२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
नवणाई काउं जे, सके सो ता करेह छहीए । पज्जोसवणा तत्तो, सोऊणं भयक्या भणियं ॥८३!! अविचलइ मेरुचूला, सूरो वा उग्गमेह अवराए । नय पंचमीइ रयणी, पज्जोसवणा अइक्कमइ ॥४॥ जयो भणियमागमे
जहा णं भयवं महावीरे वासाणं सबीसइराए मासे विइवंते वासावास पज्जोसवेह, जहा प भयवं महागीरे तहाणे गणहरा वि, जहा णं गगहरा तहा गं गणह[र]सीसा वि, अहा गं गणहरसीसा तहा णं अम्ह गुरुणो बि, जहा से भम्ह गुरुणो तहा णं अमे वि [वासावास] पजोसवेमो, नो तं रयणि अइक्कमिजा ।।
तं सोउ भणइ निवो, ताव चउत्थीइ किज्जऊ भयवं!।
सूरी वि भणइ एवं पि, होउ नस्थित्य दोमु ति ॥५॥ जहा आरेणापि पज्जोसवेयवमित्यागमवचनात् ॥
तो पभणइ पुहइवई, संजायं सोहणं इहम्हाण । अंतेउरियाण जओ, तम्मि दिणं पन्वपारणयं ॥८६॥ होही साहूण पुणो, उत्तरपारणयमहमतवसा । एवं मणिऊण गिहे, गंतूर्णतरेउरं मणइ ॥८॥ पन्चोववासपारणदिणम्मि तुम्हाण तम्मि साहूणं । उत्सरपारणयदिणं, पज्जोसवणातवे(वो ?) होही ॥८॥ ता तुम्हे पडिलाभह, मुणिणो असणाइणा विसुद्धेण । तम्मि दिणे जयगुरुणा, बहेफलमेयं जओ भणियं ॥८९॥ पइसंत-गिलाणेसु य आगमगाही तह य कयलोए । उत्तरपारणगम्मि य, दिनं तु बहुप्फलं होइ ॥९॥ पज्जोसवणाए अहमं ति काऊण पडिवयदिणम्मि । साहणत्तरवारणमह तम्मि दिणम्मि तो लोगो ॥९॥ साहूण देइ दाणं, तपिभिई चेत्र तम्मि मरहटे । समणपूयालउ ति य, नामेण छणो पवित्थरिओ ॥१२॥ एवं पज्जोसवणा, कया चउत्थीइ कारणवसेण । सिरिकालयस्रीहिं संवेणऽणुमत्रिया तह य ॥९॥ एसा पज्जोसवणा, समणाण हिएसिणाण कब्जेण । पुचि पहीणदोसेहि, भासिया जिणवरिंदेहि ॥९॥ जो एवं पडिवज्जइ, आणं सो धरइ तिहुयणगुरूण । जिणाणजाणजोगेण, तरइ मवसायरं जीवो ॥९५।। समणो वा समणी वा, सहो वा सढिय ल समभावा । कुवंतो खामणयं, खयंकरो होइ पाचाणं ॥९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता जो खामइ खभइ तहा, सो इह आराहगो विणिट्ठिो । नाणाईणं सम्म, अन्नो उ विराहगो जाण ॥९॥ ता एवं नाऊणं, सम्म सव्वाण पावकम्माण । अण्जदिणे खमियब्वं, खामेयव्वं परत्तेण ॥९८॥ इस वयणाओ संघेण, तयणु सन्वाणि पक्खियाईणि । आयरियाणीह चउद्दसीइ तवनियमकजेण(ज्जाणि) ॥१९॥ आसाढपुभिमाए, अहमहा आगमाणुसारेण । आयरणा वि हु संघेण, होइ हु पमाएणं ॥१०॥
एवंविहाण सूरीण, अभया पुवकम्मदोसेण । जाया य दुन्विणीया, सीसा न कुणंति से वयणं ॥१०॥ तो चिंतइ मरिचरो, एए गलिगइह व मह सीसा। न हु जोग्गा सिक्खाए, विणिच्छिउँ नियमणे एवं ॥१०२॥ तो मुत्ते पोत्तूणं, कहियं सेज्जायरस्स तश्चरियं । रयणीए संचलिया, निवेइयं निययगमणं च ॥१०३।। नियसिस्ससिस्सपासे, सिरिसागरचंदसूरिनामस्स । पत्ता य कमेण तओ, पविसंति निसीहियं काउं ॥१०४॥ अन्भुटाणमवन्नाए, नो कयं को वि अज्जओ थविरो । इय कलिउं नियचित्ते, सिरिसागरचंदसूरीहिं ॥१०५।। अपुन्वं दट् ठूणं, अम्भुट्ठाणं तु होइ कायव्वं । इन्चाइ समायारी, सरिया नो नाणमव्याओ ।।१०६॥ वक्रवाणसमत्तीए, तो सागरचंदमूरिणा भणियं । चक्खाणियं मए इह, केरिसय अज्जया! भणम् ॥१०७॥ कालयसूरीहिं तओ सुंदरमिइ जंपियम्मि सुयगव्यं । वहमाणो सो जंपइ, अजय ! पुच्छेसु किंचि ममं ॥१०८॥ वक्खाणेस अणिच्चयमिइ भणिए कह पुणो वि सो आह । अन्नं वि समयवत्थु, वक्खाणावेसु किंचि तओ ॥१०९॥ जंपइ काळयसूरी, विसमपयत्थं [ण ?] मुणेमि अह सो ।
जंपेइ किं न चिंतह, तत्तो धम्मस्स इचाइ ॥११०॥ अत्रान्तरे भणितं कालिकाचार्य:नास्ति धर्मः प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वात् खरविषाणवदिति, उक्तं च---
प्रत्यक्षेण ग्रहोऽर्थस्य, निश्चितेन प्रशस्यते । तदभावेऽनुमानेन, वचसा तद्व्यतिक्रमः ॥११॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
Pse
H
3!
TUTVM OR
"Aho Shrutgyanam
RISIXIXIRISSIXIXIXIXIN
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकया । ननु प्रत्यक्षादिना प्रमाणेनासौ गृह्यत इत्यलं तद्विषययत्नेन ।
अव्यो मम पियामहसरिसो कोइ खडिक्करो एस ।
मन्नतेहि भणियं, इय सागरचंदसूरीहिं ॥११२॥ तत्र यदुक्कं नास्ति धर्मः' तत्र प्रतिज्ञापदयोर्विरोधः प्रकटमेवोपलक्षयामो, यतो धर्म इति कथम् ! धर्मश्वेनास्तीति कथम् । अथ परैर्धर्मस्याभ्युपगमादेवमुध्यते तर्हि भवन्तं पृच्छामः परकीयोऽभ्युपगमो भवतः प्रमाणम् , अप्रमाणं ततः सिद्ध नः साध्यम् । अथ प्रमाणं ततः स एव दोषः । यच्चोक्तम्-प्रत्यक्षादिप्रमाणगोचरातिक्रान्तत्वात् तदप्यसत् । यतः कार्यद्वारेण प्रत्यक्षेणापि धर्माधों गृहोते इति उक्तं च
धम्मोजन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुधनं,
धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशोविधार्थसंपच्छ्रियः । कान्ताराच महाभयाञ्च सततं धर्मः परित्रायते,
धर्मः सम्पगुपासितो अवति हि स्वर्गापवर्गपदः ॥११३।। म च--
एते सचमुहाणं, ठाणं अभेउ सन्चदुक्खाणं । इय धम्माधम्मफळ, ना धम्म कुणम् साहू ! ॥११४॥ एवं ति पणिऊणं, भयर्वतो चेव कालगायरिया । कम्मवसेणं केण वि अलक्खिया तेण चिट्ठति ॥११५॥ अह ते वि दुसीसा, पभायसमए गुरुं अपेच्छंता । सन्चत्य गवसंता, पत्ता सेज्जायरसमीपं ॥११६॥ पुच्छंति कहिं मुरुणो, सो भणइ मुणेह नियगुरू तुम्मे । किमइं जाणामि तओ, भणंति तं ते वि विणएण ॥११७॥ तुह अकहिऊण वत्तं न, गया गुरुणु ति सो पुणो भणइ । भिउदीभामुरवयणो, सिग्घ मुंचेह मह वसहि ॥११८॥ अन्नं च दुहसेहा, न कुणह आणं गुरुण तो तुम्भे । मुका तेण अजोग्गा, ओसरह लहुं महगिहाओ ॥११९॥ एवं बहुप्पयारं, खरण्टए जाव ताव ते बिति । दंसेहि एकवार, गुरुं तओ तं पसाए ॥१२०॥ आणानिसपरा, जावज्जीवाए जेण चट्टामो । ता कुणसु दयं सावय !, साहेह कहिं गया गुरुणो ॥१२॥ नाऊण सम्मभावं तेसिं, तो सो भणेइ परमत्थं । । तं सोऊणं चलिया, गुरुपासे जाव गच्छंति ॥१२२॥ पुट्ठा कोगेण भणंति, इत्य वचंति काळगायरिया । कोगाओ ते नियं, सिरिसागरचंदमुरीहि ॥१२३।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता
पुट्ठो कालयसूरी, अज्जय ! कि महपियामहा इंति । निमुयं अम्हेहि वि, तेण जंपिए अन्नदियहम्मि ॥१२४॥ पत्तं समणसमूई , [दट्टुं !] सहस त्ति सागरमरिंदो । अमुटुइ जाव तओ, बिंति मुणी अग्गओ गुरुणो ॥१२५।। संपत्ता समण चिय, एए सोऊण जंपए सूरी । इत्य न पत्तो को वि हु, मुत्तूण खडिकरं एगं ॥१२६॥ इत्यंतरम्मि पत्ता, पियारभूमीओ कालगायरिया । साहूसमुहिए दछु, जंपए सागरमुर्णिदो ॥१२७॥ किं एवं ते जंपहि(इ!), भयवंतो इंति कालगायरिया । तं सोउमभुठेड, सागरसूरी वि परणमणुलग्गो ॥१२८॥ वंदेउँ परिखामइ, झुरइ बहुयं च लज्जिओ जाव । ताव य सिणेहसारं, कालयमरीहिं सो भणियो ॥१२९॥ एसो पमायदोसो, न तुम लेसो वि अत्य नणु वच्छ! । तो मा करेसु खेयं, मणम्मि मुणिपुंगव ! इयत्थे ॥१३०॥ अन्नदिणे पुंजावइ, वालुयपत्यं भरावियं(!) भयवं । कक्खड भूमीइ पुणो, मरावि कारए रित्तं ॥१३१॥ एवं सेसीभूओ, कमेण सो पत्थओ तो भणइ । कालयसूरी भो वच्छ !, बुज्झियं किं पि इत्य तए ? ॥१३२॥ सो जपेइ न किंचि, तं सोउं भणइ फालयमुर्णिदो । वच्छ ! जहेसो पत्थो, सुहम्मसामिस्स तह नाणं ॥१३३॥ परिपुन्नं सातिसर्य, जंबूसामिस्स तयणुविक्खाए । किंचूणमणाइसय, सत्तोप्पंभवस्स अप्पतरं ॥१३४॥ एवं कमेण हीणं, तुह गुरुणो मह सयासाओ । सस्स सयासाओ तुहं, हीणं नत्थित्य संदेहो ॥१३५।। नाणाइसयाहीणा, दूसमभावेण हुँति जीवाण ।
ता एवं नाऊणं, मा सुयगव्वं समुन्वहम् ॥१३६॥ भणियं च
मा वहउ कोई गवं, इत्थ जए पंडिओ अहं चेव । आसवन्नुमयाओ, तरसमभावेण मइविहवा ॥१३७॥ एवं तं बोहिता, पुणो मुसीसेहिं संजुओ भयव । धम्म पयासमाणो, विहरइ गामागराईसु ॥१३॥
अह अन्नया मुरिंदो, सीमंधरसामिणो समोसरणे । सो निगोयजीवाण, बन्नणं विन्नवइ एवं ॥१३९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
भयवं भारहवासे, किं को विहु इय निगोयवक्खाणं ।
जाणइ अज्ज वि काओ, भणइ जिणो कालगायरिया ॥ १४० ॥ अन वि जाणंति जहा, परूविया जिणवरेहिं ते जीवा । तं सोउं वज्जइरो, बंमणरुवेण संपत्तो ॥ १४१ ॥ सूरिमीवं कोऊलेण पुच्छ्रेण पणमितं भयवं । झं निगोयजीवा, वक्खागह जे जिeिar ॥१४२॥
तभी ---
गोळा य असंक्खेजा, अस्संखनिगोयगोलमो भणिओ । इक्किम्मि निगोए, अनंतजीवा मुणेयन्वा ॥ १४३॥ इच्चाई समक्खाए, गुरुणा दो विसेसनाणत्थं । पुच्छर पुणो वि सूरिं, भयवं ! मह कित्तियं आएं ? ॥ १४४ ॥ परिकee जेह गिम्हामि, अणसणं तं सुणेवि उवओगं । सूरी नाणेणं, जा देह तओ पवति ॥ १४५ ॥ दिवसा - पक्खा मासा, वरिसा पलिया य जाव संजाया । दो अपरा पडिपुन्ना, तस्साउयमाणमह दठ्ठे ॥१४६॥ तो सविसेसुवओगाओ, जाणियं (उं) भणइ तं मुनिंदो वि । इंदो तुमं ति तं सोउमह हरी हरिसिओ संतो ॥ १४७॥ arrयणकिरीटधरो, होडं मणिरयणभूसियसरीरो । सूरीण पायकमलं, पणमेवं गुणइ भत्ती ॥ १४८ ॥ जय सुररयणमहोंयहि !, जय पवयणगयणभूसियमियंक ! | जय परमत्यपयासण!, जय कालयसूरि ! गयराय | ॥ १४९ ॥ इय दूसमाए जेणं, पभावणा पव
......!
॥ १५०॥
सिरसा नम॑सामि ।
साहुजणपव्वयत्यं, तओ हरी वसहिदारूम ।। १५१ ।। ... [...] वं पि हु विहरंतो, कलिडं कालं भवस्सरूवं च । काण गणाश्विरं गच्छे तो अणसणं विहियं ॥ १५२॥ स्वामितो सत्तगणं, सुमरंतो समयसारपरमिट्टि |
मसारसरीरं, सारं सुरलोमतो || १५३ || इय पवयणप्पभावण फळमजलं निसुणिऊणमइरम्मं । जिणपवयणस्स समं, पभावर्ण कुणह भो निश्वं ॥ १५४ ॥ इति कालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् ॥ ग्रन्थामम् २११ ॥"
१ मत्र पत्रनेकप्रवेशे त्रुटितम् ।
" Aho Shrutgyanam"
५१
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मघोषसूरिविरचिता कालिकसूरिकथा ।
[ लेखनसंवत् १४७३ ]
हयपहिणीओ फयतित्यउमई जयउ कालगायरिओ । विजाणं दरिसी णयदेविंदो धम्मकित्तिवरो ॥१॥ मगहेसु धरावासम्मि, वयरसीहो निवो पिया तस्स । सुरसुंदरि ति पुत्तो [य], कालो सरस्स(स)ई दुहिया ॥२॥ कुमरो कयाइ पत्तो, स वाहयालीइ चूअवणमण्झे । निमूणइ गुणधरायरियपासओ धम्मकहमेवं ॥३॥ घरकणगं व परिक्खिय, बहुलहगुणं कसायचउसुद्धं ।
धम्मं सिपमुहकरणं, पिण्डह दोगच्चदुहहरणं ॥४॥ साथ
विसघाइ-रसायण-मंगलत्थ-विणिए पयाहिणावत्ते । गुरुअ-अहम्ज-अनुच्छे, कसायचउसुद्ध कणयगुणा ॥५॥ इय मोइविसं घायह, निव्वुइकरणा रसायणं धम्मो । मंगलपसिवोवसमा, विणीओ गुरु-लहुअचिंताए ॥६॥ जियअणुकूल पयाहिण, तिकोडिसुद्धो गुरु अडझोअ । कुमयरिंगणा चिरेण वि, नियफलदाणा तह अकुच्छो ॥७॥ अविरुद्ध-मुकिरिय-उंतरसुद्धि-दढत्ताइकरणा धम्मे ।।
सुअ-सील-तव-दयाई, कस-छेअण-ताव-ताडणया ॥८॥ अहवा
पावट्ठाणनिसेहो, झाणाइविहीय धम्मकसवट्टो । वाहिरणहाणेण उ, सुद्धिअबाहाइ से छेओ ॥९॥ जीवाइभाववाओ, बंधाइपसाहओ इहं तावो । धम्मददत्तं बह आवईसु इह धम्मताडणया ॥१०॥ बाला गहति धम्मं, अवियारिअ साउमोअगं पिच जे । तप्पंति कणयगाहि व्व, ते तओ सोउमिय कुमरो ॥११॥ बयाइ.P1 २ °ो उP१ . मायमिव PM
"Aho Shrutgyanam"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
पव्वइओ भैयणिजुभो, पढिअसुओ अह स पत सूरिपओ पत्तो उज्जेर्णि संजमुज्जओ भूरिसाहुजुओ ||१२||
अवि य
संविगो भन्झत्थो, संतो मजओ रिजू सुसंतुट्टो | गtत्यो कडजोगी, भावन्नू छद्धिसंपन्नो ॥ १३ ॥ देसन्नू आएसो, मइमं विनाणिओ कवी वाई । नेमिती ओयंसी, उवयारी धारणाबलिओ || १४ || बहुदिट्ठो नयनिउणो, पियंवओ सुस्सरो तबोनिरओ । सुसरीरो सुप्पइभो, बाई आनंदओ देखो || १५॥ गंभीरो अणुवत्ती, पडिवन्नप्पाळओ थिरो' धीरो । उचियन्तु सूरीणं, छत्तीसगुणेहिं एहिं जुओ || १६॥ इओ य---
यतः
हा सुगुरु ! हा सहोअर !, हा पaruनाह ! हा अनिहाण ! | महचरणं हीरंत, इमिणाणज्जेण रक्ख चि ॥१७॥ विक्रवर्ति नमियगुरुं इति तर्हि दछु सरसई समर्णि । गहिविज्जो दप्पणनिवो बला faas ओरोहे ||१८||
तो सूरिणा सयं सो, भणिओ महराय ! जह इमं मुंच । जं रायर किया, तवोवणाई ति भणियं च ॥१९॥
नरेश्वरभुजच्छायामाश्रित्याश्रमिणः सुखम् ।
निर्भयाः सर्वकार्याणि कुर्वते स्वान्यनन्तरम् ॥२०॥ "वह संत्रेण वि भणिओ, अन्नायपरे परे बि पहुरक्खो । तं जड़ पडु कणइ सयं, ता नयवता वि हे नद्वा ॥ २१ ॥
जभो
ममाणानि प्रमाणस्यै रक्षणीयानि यत्नतः । विषीदन्ति प्रमाणानि, प्रमाणस्यैर्विसंस्थुः ||२२||
अवमत्रियो त्ति संघो" बि नाउ सूरी पहअमिय कुणई । जड़ उम्मूळे न इमं ता गच्छे पचणीयगई ॥२३॥
यदागमः
जो पवथणपरिणीए संते विरियम्मि नो निवारिता । सो पारंचियपत्तो, परिभमः अनंतसंसारं ||२४||
४ भइणि P। ५ • संपतो P। ६ • सनि (णि) आओ देभो P | पदं नास्ति । ९ ● श्री अइ अभयपरो परो वि, इति पाठ: PS भादर्शयोः ।
r
"Aho Shrutgyanam"
५३
७
• भो बाई S • S नादरों 'थिरो'
१० इयन P११, ना PI
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मधोषसरिविरचिता तम्मा सइ सामत्थे, आणामम्मि नो खलु उवहा ।
अणुकूलेडियरेहिय, अणुसही होइ कायन्या ॥२५॥ तथा--
देव-गुरु-संघकज्जे, चुभिजा चक्कट्टिसिनं पि । कुविओ मुणी महप्पा, पुलायलदीइ संपन्नो ॥१६॥ एवं च करतेणं, अन्वुच्छित्ती कयौ य तित्यम्मि ।
जइ वि सरीरावाओ, तह वि आराहओ सो र ॥२७॥ समो अ
जइ निवइगभिल्लो, ओरोहा घारसंचरो विसओ । पवरा पुरी सुवेसो, जणो तओ कि परमिओ मे ॥२८॥ इय सूरिम्मि तिगाइस, गहिल व्व पयंपिरे जणं दट्टुं । नियनिवइनिदिरं तो, मंतीहि वि इय निवो भणिो ॥२९॥ देव ! न जुत्तमिणं, जं नरो अवन्नं मुणीण कुणमाणो ।
पावइ दुहदंदोलिं, सह देसाईहिं जं भणियं ॥३०॥ यथा--
देवतापतिमाभङ्गे, साधनां च विनाशने ।
देशभङ्ग विजानीयाद् , दुर्भिक्षहमराशिवैः ॥३१॥ अवि य--
अवमन्निआ उ हाणिं, दिति रीसी रोइयध्वयं हसिया । अक्कोसिया उ बह-बंधणार तह ताडिया मरणं ॥३२॥ सिक्खवह रे ! सपियरि ति, निवुत्ते जाइ सूरी सगकूलं । राया साहणुसाही, भन्नइ जहिं साहिणो सेसा ॥३३॥
पेसहए य छुरीए, ससिरम्मि य आगइम्मि पहुलेहे । मंताइरंजियं साहिमेगमइभीअमाह गुरू ॥३४॥ जामो हिंदुगदेसं, तेडह पणनवइसाहिणो सेसे । भा! मुकयाइहेऊ, अप्पं रक्खिज्ज जं भणियं ॥३५॥ जीवन् भद्राण्यवाप्नोति, जीवन् पुण्यं करोति च । मृतस्य देहनाशः स्याद् , धर्माधुपरमस्तथा ॥३६॥ उत्तरिय सिंधुमइ ते, इत्तु सुस्हामु पाउसम्मि लिया। गुरुणा कणगी कयइवदाणओ च(चा लिया सरए ॥३७॥ माइति • P। १३ • परे ति ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
तो सह लाडाइनिवेहि, तेहिं मालवयसंधिरणभग्गो । नासिय उज्जेणिगओ, संरुद्धो गल्लि निवो ||३८|| कसिण मी तेणमेण अह सुमरिआगये विज्जं । रासदिवं सुन्ने, कुट्टेहालयहियं दद्धं ||३९|| ओसारियtयलबले, दुको समसयसद्दलदुवेही । भणिया गुरुणा बाणेहिमीर भरह मुहमकयसरं ॥ ४० ॥ तुम्भे वि नत्यि अनह, जमिमीइ सरं सुणेइ जोsरिमले । तिरिओ नशे स तुरियं, पढइ वसंतो मुहे रुरिं ॥ ४१ ॥ तेहि तह पहिया, नीइदुगं काउ दत्तलत्तनिवे । विषजा गयाse " तेहि उ, निगहिओ गहल्लि निवो ||४२ ||
जप्पासे सूरिटियो, सवंतिपहु आसि सेवगा सेसा 1 अन्ने भांति गुरुणो, भाणिज्जा सेविया तेहि ||४३|| जं भणिओ निवपुरओ, स गओ तेहि सह सूरिणो अ सगो । सगकूल आगयत्ति य सेंगु त्ति तो आसि तन्वंसो ||४४|| पुण संजमम्मि मइर्णि, टविडं पच्छित्तदाणओ सूरी । नियगच्छजुओ बिहरs, महीइ उज्जअविहारेण ॥ ४५ ॥ कालयसूरिचरितं, तित्थुन्नयकारि चित्तमिह वृत्तं । जह जाया पज्जुसवणा, चउथीइ भणामि तह अहुणा ||४६ ||
( २ )
बलमित्त भाणुमित्ता, आसि अवंतीइ राय-जुवराया | विंति परे भरुअच्छे, कालयसूरी वि तत्थ गओ ||४७ || दिक्खs भाणुसिरिसु, बलभाएँ सो तया अपुच्छाए । सभइणिमुअ निबबलमित्त भाणुमित्ताण माणिज्जं ॥४८॥ तह कुणइ धम्मखिसिरमुत्तररहियं पुरोहिगंगधरं । गुरुभत्तिपरो कवण, तो निवं भणइ स पउट्ठो ॥ ४९ ॥ देव ! इमे जइपुज्जा, भमंति जहिं तत्थ गच्छिरम्मि जणे । गुरुपयअकमणकया, होह अवना दुरियऊ ||५०॥
उक्तं च
यत्र देवर्षिपूजादेः क्रियतेऽतिक्रमः क्वचित् । तचेत् संसहते राजा, घोरं तत्र भयं भवेत् ॥५१॥ १४ तेहिं च नि P१५ सोति P1
" Aho Shrutgyanam"
५५
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मघोषसूरिविरचिता अवि य
देवय-साहुविणासाऽवन्नऽवमाणाई जत्य कीरति । विणसइ धुवं स देसो, दुमिक्वडमरासिवाईहिं ॥५२॥ तो संकिया पुरे ते", कारंति अणेसणं मुरुगमत्थं । तं नाउ गओ सूरी, बहुपरिचौरु त्ति पइठाणे ॥५३॥
संघजुयसीलिवाहणनिक्कयमहिमो तहिं विसइ इत्तो । पज्जोसवणासमए, भणियं रन्ना जहा भयचं ! ॥५४॥ इह पंचमीइ न कुणइ, इंदमहं मह विणा . जणो जं तो । छठीइ पव्व कीरउ, मह जिणनमणाइ होइ जओ ॥५५॥ आइ गुरु निव ! न घडइ, इय जेणुत्तं पुराइ अलहतो ।
ठाइज्ज रुक्खमू, न य तं रयणि अइकमिज्जा ॥५६॥ कि च
पज्जुसबइ वीरजिणो, गणहर तस्सीसयेरनिमांथा ।
अम्हायरियाई जह, सवीसमासे तहम्हे वि ॥५४॥ यदागमः
तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे वहछते वासावास पजोसवेइ, तहा गं गणहरा वि। जहा गं गणहरा तहा णं गणहरसीसा वि । जहा णं गहरसीसा तहा णं अम्ह गुरुणो वि । जहा गं अम्ह गुरुणो तहाणं अम्हे वि वासावास पजोसवेमो, नो तं स्यणिमहकमिज्जत्ति । ततश्च स्थितमेतत्--.
अवि चलइ मेरुचूला, सूरो या उग्गमिज अबराए । न य पंचमीइ रयणिं, पज्जोसवणा अइकमइ ॥५८॥ ता होउ चउत्थीए, निवभणिए मरिराह घडइ इमं ।
जं सुत्तमंतरा वि य, कप्पइ पज्जोसवेउं ति ॥५९॥ तत्येवं--
आसाढपुन्निमाए, ससक्खिसामग्गि होइ पज्जुसणा ।
तत्तो सावणपंचमिमाइस असिवाइकारणओ ॥६॥ यदागमः--
इत्य उ पणगं पपगं, कारणिभं जा सवीसई मासो ।
मुद्धदसमीठिआण , आसादीपुन्निमोसरणं ॥६१॥ 'इस्थि ति जासादपुन्निमाए, वासावासपाउग्गं चित्तं, आगमठिआणं कारणान्येवम्---
असिवे ओमोअरिए रायढे भए अ गेलन्ने ।
वासाखित्तालंभे, बुद्विअभावाइ भद्धाणे ॥६॥ १६ ते कीरति P। १७ बारो त्ति P १८ सालवा •P1 १९ • भिमासवणा P।
"Aho Shrutgyanam"
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ४५
Fig. 45
चित्र ४६
Fig.46
Plate XIX
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
इत्य पुण इमा विही
इत्य उ अभिग्गठियं, वीसइराई सवीसई मासो ।
तेण परमभिग्गहिरं, गिहिनायं कत्तिओ जाव ॥६॥ 'इत्थ' ति आसादपुन्निमाइसु पज्जोसविए वि, अभिग्गहियं ति जाव वीस पैन्नासं वा दिणा न गया, ताव गिहत्थाणं पुछताणं 'इत्थ ठियौमु' त्ति नियमो न वत्तव्यो ।।
तो हरिसिएण रमा, भणिया अंतेउरी पडिचयाए । दाउ मुणीणुत्तरपारणत्यमन्नाइ पारेह ॥४॥ तो समणपूअणछणो, पवत्तिओ तत्य तह चउत्थीए ।
पज्जोसवणा संघेण, मनिया जुगपहाणकया ॥६५॥ यतो भणितमपश्चिमश्रुतकेवलिना श्रीभद्रबाहुस्वामिना द्वितीयाङ्गनियुक्तो
अविलंबिऊण कज्ज, जं किंचि समायरं ति गीयत्या ।
योचावराइ बहुगुण, सम्वेसिं । पमाणं ति ॥६६॥ व्यवहारोऽप्येवम्
आयरणा वि हु आमा, अविरुद्धा चेव होइ आण ति । ईहरा तित्थयरासायण त्ति वलक्खणं चेयं ॥६७॥ असढेण समावन, जं कत्थइ केणई असावजं । न निवारियमन्नेहि, बहुमणुमयमेवमायरिअं ॥६८॥
कइआ इ अर्वतीए, बुड्ढो कालयगुरू भणइ सीसे । किरियाइसु पमापं, मा वच्छा ! गह भवहे ॥६९॥ यदागमः
चउदसली-थाहारगाइ मयनाणि-वीयरागा य । हुति पमायपरवसा, तयणंतरमेव चउगईआ ॥७॥ न तं चोरा निलंपंति, न त अग्गी विणासए । न तं जुए वि हारिजा, जं धम्मम्मि पमत्तओ ॥७॥ इय जावणेगहा सारिया वि गलिगदह व्द ते कवि । नो उज्जमंति सिढिला, विणयाइमु चितइ गुरू हो ॥७२॥ छंदेण गओ छंदेण, आगओ चिहाइ अ छदेण । छंदे अवमाणो, सीसो छदेण मुचव्चो ॥७३॥ इय चितिय तह नाउं, उबयारं तेसि कहिय तैरयस्स ।
चोइत्ता पेसिज त्ति, निग्गओ प्रति रचीए ॥४॥ २. पंचास । २१ °यामो त्ति P1 २२ इतः कियानपि पाठः P आदर्श पतितः । १३ शय्यावरस्य इत्ययः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मघोषसूरिविरचिता नियसीससीससागरचंदसमीवे सुवनभूमीए । पत्तो तत्तो सूरी, दूरीकयमोहतिमिरोहो ॥७॥ 'अन्मुद्विज अपुन्वं दटुं' इय वयणओ अ थे0 ति । तेणऽणभु(भुट्ठिय पुट्ठो, कुओ त्ति अजो ! भणइ दूरा ॥७६॥ धक्खाणते पुट्ठो, दिडा मह गुरु ति भणइ ददं । तह वक्खाणं मे केरिसं ति भणिए भणइ लडें ॥७७॥ अतिहि ति ठविध सो, पुच्छ कि पि विसमं ति सायरेणुत्तो । जंपइ अणिच्चयं मे, साहसु तो सायरो मणइ ॥७॥ पच्चूससिद्धसायं, विणस्सिरनाइ चिरसनिष्फन्ने । का सारया सरीरे, कुण(करे ?)इ धर्म सया सारं ॥७९॥ गुरुराइ नत्थि धम्मो, पमाणऽविसओ ति खरविसाणं च । पञ्चक्खाइ अगिज्झो, जं सो तो तम्गहेणालं ॥८॥ अइबुड्ढो को वि" नरो, पियामहसैमु ति सायरो धणिय । विम्हयरसायरो गव्चसायरो सायरं भणइ ॥८१॥ जइ नस्थि कई धम्मो, जइ धम्मो कहव नत्थि अह धम्मो । अभुवगमा परेसि, नणु सझं अम्ह सिद्धते ॥८२॥ पञ्चक्खा तह धम्मा, धम्मा वि सुहासुहाइफलदाणा । ता मुत्तुमहम्मं आयरेण धर्म चिय करेह ॥८३॥ इय ते तत्तवियारेण, निति खणमिव दिणे मुणेइ इओ । ते वि गुरुमदछ पए, तरयं पुच्छंति सुन्नमणा १८४॥ स भणइ भे किं न सुमा, सुकुमालिय-कूलवालयाण गई ।
आयवणाइ पराण वि, असहा गुरुआणरहियाणं ॥८५|| अवि य
सिआ हु सीसेण गिरि पि भिंदे, सिआ हु सीहो कुविभो न भक्खे । सिआ न भिदिज्ज व सत्तिअग्गं, नयावि मुक्खो गुरुहीलणाए ॥८६॥ सनिबंधे दीणमुहे, भणह ति गुरू गया पसीसंते ।। तो चलिया ते भणिरा, मग्गे कालयगुरू जंति ॥८७॥ अज्जो इंति गुरुगुरू, सागरपुठ्ठ त्ति कहइ मे वि सुअं । अह ते पत्ता लहु सागरुट्टिया चिंति कत्थ गुरू ? ||८८॥ जा मणइ सो ससंको, न विणा अजं इहागओ को पि । ताव बहि महीपत्ता, नमिआ सहरिसमिमेहिं गुरू ॥८९॥ तह सागरो वि खमह ति, जंपिदो नभइ पुण पुणो सुगुरुं ।
तो गुरुणा अणुसिठ्ठा, सव्वे वटुंति ते सम्मं ॥९॥ २४ घेरो ति P1 २५ वि इमो वि.P। २६ 'समो ति PM
"Aho Shrutgyanam"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
भरणुद्धरणारित्ते, वालुअपत्यम्मि किं पि न मुणंति । मणिरो सागरचंदी, गुरुणा वृत्तो कमाइ इमं ॥ ९१ ॥ वच्छ ! सुम्मा सुअं, झिज्जंतं आगयं इय ममं जा । ता तुह गुरू तओ, तंतो जुज्जइ नेव नाणमओ || १२ || भणियं च
मा वह कोई गव्वं, इत्थ नए पंडिओ अहं ति जओ । आसवन्नुमयाओ, तरतमजोगेण मइविभवा ॥ ९३ ॥
( ५ )
fararara साहु, कयाइ सूरी दिएण सड्ढेण । पुट्ठो पयडेइ फुडं, इय तिजयठिए निगोअजिए ||१४|| अन्वत्रहारी (१) इयरे (२), दुहा निगोआ तहा इमा सुहुमा । इयरे बायर- सुमा, गोले टिआ अनंतजिआ ॥ ९५|| यदागमः-.
गोला य असंखिज्जा, अस्संखनिग्गोअ गोलओ भणिओ । sthaम्पि निगोए, अनंतजीवा मुणेयव्वा ॥९६॥
तणु(२) तणुचयं (२) मिरुवा (२), घर (१) पुर ( २ ) नरसम (३) निगोअ (१) गोळ (२) जिआ (३) । तिन्नि वि तुलोगाहणमुहमा अंगुलअसंखं से ॥९७॥
इय सोउ विहिओ सो, पुण भणइ बिसेसनाणमुणणत्थं । बुड्ढो मि होइ जइ पहु !, थोबाड गहेमि तोऽणसणं ||१८|| अयरदुगमाउ नावं, गुरुराहुन्नयभुवं हरि त्ति भवं । सहरिसमह थुणइ हरी, जयसु चिरं इह तुमं भयवं ! ॥ ९९ ॥ को वि निगोए भरहे वि, मुणइ इय मे जमज्जपुट्ठेणं । सीमंधर पहुणुते तमणप्पसमो वि अप्यसमो ॥१००॥
अन्यत्राप्युक्तम् —
सीमंधरभणणाओ, निगोयकहणेण रक्खियज्जो व्व । काळयसूरी वि दर्द, सविम्हियं वंदिओ हरिणा ॥ १०१ ॥ विद्वह ना इंति मुणी, भणिओ गुरुणा हरी नमिय जंतो । अनतो बसहिमु, काउ गओ मुणि नियाणभया ॥ १०२ ॥ अह कहर गुरू आगयमुणीण तं वसहिदार पज्जतं । तो पत्तचरित्तथिरत्तजइजुओ विहरइ महीए ॥१०३॥ २७ • गुत्तो त P1 २८ भणीउ द्य°P 1
५९
"Aho Shrutgyanam"
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मधोषसूरिविरचिता इय सव्वत्य अमोहा, सीमंघरसामिवभियगुणोहा । कालयगुरू तमोहा, दिवं गया इणियजणमोहा ॥१०४॥ कप्प-निसीह-कहावलिपभियणुसारेण इय महाइसया । कालयरिपबंधा, बद्धा वि सयं सुगंतु मुणी ॥१०॥ इति श्रीधर्मघोषसूरिकृता श्रीकालिकसूरिकथा समाता ॥
॥ शुभं भवतु लेखकपाठकयोः ॥ Sआदर्श ग्रन्थप्रशस्तिः
पदत्रयी यस्य विभोरशेषतो, विष्णोरिव व्याप जगत्त्रयीमिमाम् । सद्भूतवस्तुस्थितिदेशकः सतां, श्रीवर्द्धमानः शिवतातिरस्तु ॥१॥ गुणमणिलसदब्धिलब्धिलक्ष्मीनिधानं,
गणधरगणमुख्यः शिष्यलक्षपधानम् । शम-दमकृतरङ्गो गौतमः श्रीगणेशः,
किसन(किश)लयतु शिवश्रीसंगम शाश्वतं वः ॥२॥ विद्वन्मनःकमलकोमलचक्रवाले,
या खेलति प्रतिकलं किल इंसिकेच । तां शारदां सकलशास्त्रसमुद्रसान्द्र
पारपदां प्रणमतां वरदां च वन्दे ॥३॥ भूभू(भोलब्धप्रतिष्ठे श्रितसुजनकृतोऽनन्तपापापहारे,
मेच्छाखाविशेषे बिपुलपरिकसत्सर्वेपर्वाभिरामे । ऊकेशाऽऽहानवंशे समजमि सुकृती व्यक्तमुक्तायमानः,
श्रीमान् धीनाऽभिधानः मुगुणगणनिधिर्नायकः श्रादधुः ॥४॥ तस्याङ्गजोऽजनि जगत्प्रयजासकीर्ति--
भॊजाऽभिधः सुकृतसंततिमूतमूर्तिः । तस्यापि याचककदम्बकदत्तवित्त
__ लक्षश्च लक्ष इति पुत्र उदारचित्तः ॥५॥ तस्याङ्गजषोषटनामधेयः, समस्तलोकाद्भुतभागधेयः । पन्योऽभवन् खीमसिरिश्च मुख्या, तारुश्च पाल्हूरिति चास्य तिस्रः ॥६॥ तासां क्रमेण गुणगौरवशालिनोऽमी,
पुत्रास्त्रयः समभवन् गुरुकीर्तिभाजः । गाङ्गाऽऽहयोऽथ प्रथमः पथितो द्वितीयः ___ श्रीकामदेव इति चाथ च वामदेवः ॥७॥ पानाऽऽख्यस्य जननी जज्ञे, गुणश्रीरिति नामतः । कर्पूराईरिति ख्याता, कामदेवस्य वल्लभा ॥८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
गाङ्गाऽख्यस्य बभूव भूरिविभवः संवेशराजाऽऽह्वयः, पूर्वः पुत्रवरः प्रसिद्धमहिमा नाथूस्तथा चापरः । राजा संघपतिर्वसन् सुरगिरौ भूपालमान्यो व्यधाबानापुण्यपरम्परा गुरुतराः श्रीसंघभत्त्यादिकाः ||९|| श्रीशत्रुञ्जय-रैववक्षितिधर-श्रीअर्बुद-श्रीपुर
श्रीजिराउलि-कुल्यपाकममुखश्रीतीर्थयात्रा मुदा । etasafe aat कळललिते चक्रे स संघाधिपो, वर्षन्नजिने घनाघन इत्र द्रव्याणि पानीयवद् ॥१०॥ एवं विधैस्तैवि (वि) विधोत्सवत्रजैः, श्रीशासनं जैनमिदं स संघपः ।
उद्योतयामास तथा यथा स्फुरकरप्रसारैर्गगनाङ्गणं रविः ॥११॥
इतश्व
शाहे विशदजननेऽजायत श्राद्धधुर्यो, धन्यो मान्यो निखिलविदुषां जैत्रसिंहो धनीशः । श्रेयः श्रीमांस्तदतु च जयात् सिंहनामा प्रभावा
दासीद् दासीकृत खळकुलस्तस्य पुत्रः पवित्रः ||१२|| तस्यापि पुत्रो श्रितजैनधर्मो, लक्ष्मीधराऽऽरव्योऽभवदद्भुतश्रीः । अमुष्य पत्नी च समस्ति नाम्ना, रूपी मनोहारिगुणाम्बुकूपी ॥१३॥ हरराज- देवराजौ, खीमराजस्तथाऽपरः । इति त्रयस्तयोः पुत्राः, पवित्राः पुण्यतोऽभवन् ॥१४॥ हरराजस्य जायाऽस्ति, नाम्ना हांसलदेरिति । चन्द्रोज्ज्वळाशीला, धर्मकर्मसु कर्मठा ||१५|| नाम्ना नरपतिः पूर्वः पुण्यपालो द्वितीयकः । तृतीयो बीरपाळाऽऽरव्यस्तुयैः सहस्रराजकः ॥ १६॥ पञ्चमो दशराजथ, पञ्चेति तनयास्तयोः । आसते भूरिभाग्याsssया, देमाईदुहिता तथा ॥ १७॥ युग्मम् ॥
राजाऽभिधस्यानि संघपस्य,
धर्मिणी धर्मपरायणेयम् ।
यथैव लक्ष्मीः पुरुषोत्तमस्य,
हरेः aataाथ हरस्य गौरी ॥ १८ ॥
१६
" Aho Shrutgyanam"
६१
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
श्रीधर्मघोषसूरिविरचिता
सारङ्गः प्रथमोऽर्थिनां सुरतरुमख्यो द्वितीयस्तथावादारमानिरस्तधनदः श्रीरत्नसिंहाऽभिषः । arat - सुरीयकों च सहदे - श्रीतुकदेवाऽऽ,
चत्वारश्वतुरा जयन्ति तनया एते तयोर्विश्रुताः ॥१९॥ सील्हाई: पल्दाई - रयणा ईनामका च लीलाई | सम्स्येताश्च चतस्रः पुत्र्यः पात्रं गुणश्रेणेः ||२०| संषेशो नूनराजो जगति विजयते कामदेवस्य पुत्रः, सर्वत्रामात्रसर्पन्निजविमलयशः पूर्णविश्वत्रयीकः ।
पुत्री पात्रं गुणानां जयति च झबकूः शम्भुशीर्षस्थगङ्गा, रङ्ग तुङ्गन्तरङ्गस्नपितकरौज्ज्वल्यतुल्यस्वशीला ॥२१॥ नूनाऽऽहसंघाधिपतेः समस्ति, प्रिया जयश्रीरिति धर्मनिष्णा । आस्ते महादेव इति प्रसिद्धः सुतस्तयोर्भूरि रमासमृद्धः ||२२|| पुत्रीद्वयं च कन्हाई, सोनाईरिति चापरा ।
महादेवाः साधुरवीर : सुधीवरः ||२३|| युग्मम् || एतावता निजकुटुम्बयुतेन तेन नूनाऽऽइसंघपतिना वसताऽमराद्रौ । श्रीअन्तरिक्षमुखतीर्थविचित्रयात्रा, मुरव्या [:] कृता विविध पुण्यपरम्परास्ता | ||२४||
इतथ
श्रीमद्दक्षिणदेश संघसहितो नूनाsssयः संघपः,
श्रीशत्रुञ्जय रैवताऽर्बुदगिरिश्रीतीर्थयात्राचिकीः । माचाळीन्महता महेन मतिमान् श्रीगुर्जरात्रां प्रति,
श्रीमच्छासनकाननं प्रतिपदं दानाम्बुभिः सिञ्चयन् ||२५|| यात्रायां यस्य जात्योत्तरलतरचलद्वाजिरा जिप्रभूतप्रोत्सर्पत्पृष्ठबालमकररथ भरोद्भूतधूलीकळावे । व्याप्ताऽऽकाशाऽवकाशे स्थगित रुचिरवौ रात्रिकल्पा दिवासीद्, रात्रिवासीद् दिवेव प्रसरति परितो दीपिकानां प्रकाशे ||२६|| दिङ्मातङ्गास्तुरङ्ग ळवन परिचलद् भूभरोद्भग्नशीर्षाः,
शेषे क्ष्मापीठमारं सकलमपि ददुः सोऽपि कर्माधिराजे ! तद्भाराद् भङ्गुराऽङ्गः स च पुनरभवद् (तु) कुब्जितस्वाङ्ग इत्थं,
यत्र श्रीतीर्थयात्रां प्रति चळति समेऽमी विमुक्ताऽधिकाराः ||२७|| यात्राक्षणे यस्य रजोभिरुद्ध्रुतैर्लेभेऽन्वयो निर्जरसिन्धुपङ्कजैः । श्रीतीर्थिकस्ना जमा है, समुच्छलद्भिः स्थळवारिजेश्व ॥२८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
तत्र च
स्फूर्जद्गुर्जरमण्डलाधिसुरत्राणेन सन्मानितः,
श्रीयात्राफरमाणदानविधिना चीरमदानस्तदा । भव्याधैश्च तदीयशाखिभिरपि श्रीतीर्थयात्रा असौ ___ जीरापल्लिमुखा व्यधाप्यत पुरो भूत्वा महामीतितः ॥२९॥ दुष्टेऽस्मिन्नपि दुष्यमाहसमये श्रीतीर्थयात्रा इति,
द्रव्योत्सर्जनविस्तेरण महताऽनेनाऽऽदरात् कुर्वता । क्ष्मापालाऽऽम्र-कुमारपालनृपति-श्रीवस्तुपालादयः,
सर्वेऽपि स्मृतिगोचरं विरचिताश्चित्रैश्चरित्रैः स्वकैः ॥३०॥ विधाय यात्राः सकला अथाऽयं, श्रीपत्तनाऽऽहानपुरे समागान् । भीशासनं जैनमिदं प्रभावयत्, प्रभूतलक्ष्मीव्ययतोऽर्थिनां व्रजे ॥३१॥ तत्राय चन्द्रगणपुष्करसुरकल्पाः,
श्रीसोमसुन्दरगुरुपवरा गणेशाः । संवेश्वरेण विनता विहिता च गुची,
मोद्दीपना जिनमतस्य महोत्सवौधैः ॥३२॥ श्रीस्तम्भतीर्थ-पुरपत्तनतीर्थसार्थ
कर्णावतीप्रमुखभरिपुरेण्वनेन । संघः समश्च सकलं मुनिमण्डलं च,
स्फूर्जदुकूलवसनैः परिधाप्यते स्म ॥३३॥ इतश्च
संघाधीशो राजमल्लस्य पत्नी, देमाईः सा तीर्थयात्रामुखानि । कुर्वाणा श्रीपुण्यकृत्यानि नाना, तेने हृयोद्यापनादीनि तत्र ॥३४॥ श्रीदानशीलप्रमुखानसम्ख्यान , गुणोत्करांश्चन्द्रकलोज्ज्वलांस्तान् ।
कः कोविदः श्लाघयितुं समर्थस्तस्याश्च संघाधिपराजपल्याः ॥३५॥ तथाहि
निरीक्ष्य शीलं विमलं यदीयं, स्वतः शशाङ्क: किळ खिद्यमानः । एकैकयाऽयं कलया प्रहीयते, दिने दिने तामपकर्तुमक्षमः ॥३६॥ श्रीसंघभक्ति-गुरु-पुस्तकलेखनाऽऽदि
__ श्रीतीर्थसार्थकरणमसुखानि हर्षाद् । पुण्यानि या प्रतिदिनं कुरुते स्वकीय_ द्रव्यन्ययाद् बहुविधान्यपि याऽपराणि ॥३७॥ श्रीपौषधाऽवश्यकमुख्यधर्म्यकर्माणि फर्माष्टकभेदनानि । पर्मामृतोझावितसप्तधा तु, तुर्यान्वनीतिं प्रवरप्रमोदात् ॥३८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मघोषसूरिविरचिता क्षेत्रेषु सप्तस्वपि भव्यभावाद् (द), स्वद्रव्यबीजं विपुलं मुदेति । या चापयामास परत्रलोके, संख्याऽतिगश्रीभरवृद्धिहेतोः ॥३९॥ तत्रैवाऽयो पत्तने श्रीगुरूणां, तेषां भव्यमाथितस्वस्तरूणाम् ।
देमाई: सा श्राविकवर्गमुख्याऽश्रौषीद(द) हर्षाद् देशनावाणिमित्यम् ॥४०॥ तथाहि
न ते नरा दुर्गतिमाप्नुवन्ति, न भूकतां नैव जडस्वभावम् । न चान्धतां बुद्धिविहीनतां च, ये लेखयन्तीह जिनस्य वाक्यम् ॥४१॥ लेखयन्ति नरा धन्या ये जिनाऽऽगमपुस्तकम् । ते सर्ववाङ्मयं ज्ञात्वा, सिद्धिं यान्ति न संशयः ॥४२॥ पठति पाठयते पठतामसी, वसन-भोजन-पुस्तक-वस्तुभिः । मतिदिनं कुरुते य उपग्रहं, स इह सर्वविदेव भवेन्नरः ॥४३॥ विशेषतः श्रीजिनवीरभाषितं, श्रीकल्पसिद्धान्तममुं समुद्यताः । ये लेखयन्तीह भवन्ति ते ध्रुवं, महोदयाऽऽनन्दरमानिरन्तरम् ॥४४|| निशम्य तेषामिति देशनागिरं, चिरं किरन्तीमुदयं महैनसाम् । विशेषतः पुस्तकलेखनादिके, श्रीधर्मकृत्येऽजनि सा परायणा ॥४५॥ श्रीस्तम्भतीर्थनगरे प्रवरे ततश्च,
श्रीकण्ठनेत्र-मुनि -विश्वमिते च वर्षे (१४७३)। श्रेयाश्रिये बहुतरद्रविणव्ययेन,
श्रीकल्पपुस्तकमिमं समलीलिखत् सा ॥४६॥ यावद् बिभर्ति धरणी शिरसा फणीन्द्रो, __यावच्च चन्द्रतरणी उदितोऽत्र विश्वे । तावद् विशारदवरैरतिवाच्यमाना, .
श्रीकल्पपुस्तकवरो जयतादिहैषः ॥४७॥ लिखितः सोमसिंहेन, देईयाकेन चित्रितः । आफल्पं नन्दतादेष श्रीकल्पः सपशस्तिकः ॥१८॥
. इति श्रीकल्पप्रशस्तिः समाप्ता ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
75 E
चित्र ४७
Fig, 48
Fig. 47
Plate XX
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचितं कालिकाचार्यकथानकम् ॥
[ लेखनसंवत् १४९० ] अत्यि [३६] जंबुद्दीवे, भारहवासम्मि मगहविसयम्मि । नामेण घरावासं, नपरं अमरावईसरिसं ॥१॥ सीहु ब्व वयरसीहो, वेरिमहाकरिघडाण दुप्पेच्छो । तं पालइ नरनाहो, देवी सुरसुंदरी तस्स ॥२॥ विसयमुहमणुहवंताण, ताण एगो मुओ समुप्पनो । जह अमियसिद्धिजोओ, बुहाऽणुराहाण संबंधो ॥३॥ कालो नामेण सुआ, तेसिं बालत्तओ वि सगुणेहिं । सियपक्खससहरो इच, कलाक्सेिसेहिं वित्थरिओ ॥४॥ वयणस्स पंकयं कुवलयाइणो लोयणाणं उवमाए । जुजीस जीए कहमवि, समुदायसिरी पुणोऽणुवमा ॥५॥ किं बहुणा अमरीए(ओ), विलंघिउं जीइ रेहए रुवं । सा नामेण गुणेहि य, सरस्सई आसि से बहिणी ॥६॥ अह अन्नया कयाई, कुमार सामंत-मंतिपरियरिओ । नयरसमीवुजाणे, संपत्तो रायवाडीए ॥७॥ तत्य नवमेहगज्जियगंभीरो देसणाचणी निसुओ । उकठिओ सिइंडि ब्व, तक्खमं सोउमादत्तो ॥८॥ एगेण मंतिपुत्तेण, पमणिो देव ! समणसंघवई । विज्जइ सूरी तस्सेस, सुहयरो देसणासहो ॥९॥ जुज्जइ तुम्हाण वि, एयपायमूलम्मि धम्मसन्धस्स । आयन्निवं कुमारो वि, तक्षणं तत्य संपत्तो ॥१०॥ 'वंदामि मत्थाएणं', पभणित्ता नाइदूरमासने । उवविठ्ठो धम्मकई, सुणेइ पावग्गिजलघुद्धिं ॥११॥ घरकणगं व परिक्खिय, बहुलगुणं कसाइचउसुद्धं ।
धम्मं सिवसुहकरणं, गिण्हह दोगचदुहदलणं ॥१२॥ तत्थ
विसघाइ-रसायण-मंगलस्थ-विणिए पयाहिणावत्ते । गुरुअ-अडज्म-अनुच्छे, कसाइचउसुद्धकणयगुणा ॥१३॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता
इय मोहविसं घायइ, निन्वुइकरणा रसायणं धम्मो । मंगलमसियोपसमा, विणीउ गुरु-लहुअचिंताए ॥१४॥ जियअणुकूल फ्याहिण, तिकोडिमुद्धो गुरू अडझो उ । कुमयग्गिणा चिरेण वि, नियफलदाणा तह अकुच्छो ॥१५॥ अविरुद्ध-शुकिरिय-इंतरसुद्धि-दृढत्ताइकरणा धम्मे ।
सुय-सील-तव-दयाई, कस-छेयण-नाव-ताडणया ॥१६॥ महवा
पावट्ठाणनिसेहो, प्राणाइविहीय धम्मकसवट्टो । बाहिरणुद्वाणेण उ, सुद्धिअबाहाइ से छेओ ॥१७॥ जीवाइभाववाओ, बंधाइपसाहओ इहं तायो । धम्मदढत्तं दुहआवईस इह धम्मताडणया |॥१८॥ बाला गईति धम्म, अवियारिय साउ मोअगं पिव जे । तप्पंति कणगगाहि व्व, ते तओ सोउमिय कुमरो ॥१९॥ वेरागभावियमणो, पडिबुद्धो तस्स मूरिणो पासे । पडिचन्नो जइधम्म, वज्जिय सव्वं पि सावज ॥२०॥ सो गहियदुविहसिक्खो, धारेउं दुद्धरं पि ययभारं । समयम्मि वट्टमाणं, अहिजिओ आगमं सयलं ॥२१॥ संघस्साणुन्नाए, गुरुणा सो ठाविओ गणहरत्ते । भषियारविंदभाणू, जहाविहिं विहरइ महीए ॥२२॥ देविंदनमियचलणो, जुगप्पहाणो कमेण संवुत्तो । पंचसएणं साहूण, परिवुडो सयलसंघबई ॥२३॥ तस्सेस लहुयभइणी, सरस्सई कन्नगा वि जइधम्म । पडिबन्ना संजाया, पवत्तिणी तस्स गच्छम्मि ॥२४॥ सो कुमयकरडिसीहो, पुरीमवंती कयाइ संपत्तो । तम्भइणी वि सरस्सइ, [तत्थेव ?] सुसाहुणीसहिया ॥२५॥ तन्नयरसामिणा गद्दभिल्लरमा अहन्नया दिहा । अह संकिलिडचित्तोहएण सो चिंतए एवं ॥२६॥ नइ इंत! इमा वि वयं, करेइ परिचित्तरइसहा चाला । तो विहलपुरियारो, कह अज्ज वि वम्महो जियइ ? ॥२७॥ इच्चाइ चिंतयंतो, मणयानलदड्ढगुरुविवेयदुमो । धेनुं हटेण अंतेउरम्मि तं साहुणिं खिवइ ॥२८॥ पोकरइ ददं च इमा, नयणमुपवाइसित्तधरणियका । विलवह य हा सहोयर !, हा पवयणनाइ ! मुणिसीह ! ॥२९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। सिरिकालगरि ! निवाइमेण एएण मज्झ हीरतं । घरणधणं परिरक्खह, न तुम मुत्तण मह सरणं ॥३०॥ अह कालगरी वि हु, नाऊणं कह वि वइयरं एयं । गंतुं नरिंदपासे, पभणइ तं कोमलगिराहि ॥३१॥ वारयगणाणं चंदो, इंदो जह सुरगणाण नरनाह ! । तह लोयाण पमाणं, तं चिय ता कह इमं कुणसि ? ॥३२॥ इयरो य अकजविओ, नियत्तियन्चो पमाणपुरिसेहिं । जह ते वि कुणंति इमं, ता जायं सच्चमेयं पि ॥३३॥ जत्य राया सय चोरो, भंडिओ य पुरोहिओ । वणं भजह नायरया !, जायं सरणओ भयं ॥३४॥ अन्माण वि परजुबईण, राय ! संगो दुहावही चेव । जो लिंगिणीण संगो, सो पुण गरुयं महापावं ॥३५॥ बहुनरवरध्यासंगमे वि जइ निव ! गओ न परिओस । नरवइणो य रिसीण, धम्म वड्डेति न मुसंति ॥३६॥
नरेश्वरभुजच्छायामाश्रित्याश्रमिणः सुखम् । निर्भया खानि कार्याणि, कुर्वन्त्येते निरन्तरम् ॥३७॥ जेण निवरक्खिायाई, सुव्वंति तबोवणाई सव्वाई । ता चितिऊणं एमाइ, मुंच सयमेव मह बहिणिं ॥३८॥ इच्चाइ जुत्तिजुत्तं, मूरीहिं नराहियो पभणिओ वि । संजायविवज्जासो, जा न मुयइ साहुणिं कह वि ॥३९।। तो मेलिऊण भणिओ. संषेण इमो वि जा अवनाए ।
दिवो नराहिवेणं, तओ य को मओ मूरी ॥४०॥ यतः--
ने संघपञ्चणीया, पक्यणउवधायगा नरा जे य । संजमउवधायपरा, तदुविक्खाकारिणो जे य ॥४१॥ तेसि वच्चामि गईं, जइ एयं गद्दभिल्लनिवरुक्खं । सम्मलेमि न पवणो ब्व, बद्धमूलं पि पुहवीए ॥४२॥ जो पवयणपडिणीए, संते विरियम्मि नो निवारिज्जा । सो पारंचियपत्तो, परिभमइ अणवसंसारं ॥४३॥ सम्हा सइ सामत्थे, आणाभट्टम्मि नो खलु उवेहा । अणुक्लेडियरेहि य, अणुसही होइ फायया ॥४४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसरिविरचिता
देव-गुरु-संघकज्जे, चुमिज्जा चकवहिसि पि । कुषिमओ मुणी महापा, पुलायकद्धी य संपन्नो ॥४५॥ एवं च करितेणं, अन्चुच्छित्ती कयाइ तित्यम्मि । जइ वि सरीराचाओ, तह वि 0 आराहओ सो वि ॥४६|| इय काऊण पइन्नं, तत्तो चिंतइ महाबलो एस ।
गभिविन्जाइ निवो, ता घेतब्धो उवाएण ॥४७॥ एवं च विमृश्य ततः कैतवेन कृतोन्मत्तकवेषो नगरमध्ये इदमसंबद्धं प्रलपन् परिभ्राम्यति-यदि गई मिल्लो राजा ततः किमतः परम् !, यदि वा रम्यमन्तःपुरं ततः किमतः परम् !, यदि वा विषयो रम्यस्ततः किमतः परम् , यदि वा सुनिविष्टा पुरी ततः किमतः परम् ।, यदि वा जनः सुवेषस्ततः किमतः परम् !, यदि वा करोमि भिक्षाटनं ततः किमतः परम् !, यदि वा शून्यगृहे स्वप्नं करोमि ततः किमतः परम् ।
इय एवमाइ उम्मत्तचेटियं तस्स भूरिणो दटुं । भणइ सदुक्खं सवं, सबालवुड्ढाउलं नयरं ॥४८il आसन्ननिवाओ नूण, एस राया मुणीण चयभंगं । जं कुणइ इमस्स य, मुणिवयस्स रयणजलनिहिणो ॥४९॥ उम्मत्तयाए हेऊ, जाओ सो चेव निग्विणो पावो । न गणइ मुणिवयणं पि, कह वि अइसंकिलिहमणो ॥५०॥ इअ जणअवन्नवायं, उम्मत्तं जाणिऊण मूर्ति च । सामंत-मंतिवग्गो, भणइ पइत्तेण नरनाहं ॥५१॥ देव ! विरुद्ध एयं पि, ताव जं लिंगिणीए परिभोगो । जं पुण सूरी अवमाणिओ तए होइ उम्मत्तो ॥५२॥ किं इत्तियं पि न मुर्य, नरो अवन्नं मुणोण कुणमाणो ।
पावइ दुइदंदोलिं, सह देसाई जं मणियं ॥५३॥ यतः
देवतापतिमाभङ्गे, साधूनां च विनाशने । देवभङ्गं विजानीयाद्, दुर्भिक्षडमराशिवैः ॥५४॥ अवमन्निया उ हाणि, दिति रिसी रोइयव्वयं हसिया । अक्कोसिया उ वह-बंधणाई तह वाडिया मरणं ॥५५॥ एयं तु विरुद्धयरं, तहेव अवधीरणं बहुजणस्स । ता एत्तियम्मि वि गए, मुंच इमं साहुणि जम्हा ॥५६॥ वज्जइ अकित्तिपडहो तुम्हाणं देव ! सयलनयरम्मि । दीसंति एत्य कज्जे, इह-परमवआवईओ य ॥५७॥ इय सोऊणं राया, कुविओ निभत्थर इमे सव्वे ॥ मोहरगहाभिभूओ, न गिणेइ हियं पि उवइट ॥५८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । ता पहु कालयसूरी, मोत्तूण गणं अवत्तवेसघरो । सगळं संपत्तो, तन्निनगविहियमुपयत्तो ॥५९॥ तत्य रायाहिराया, भन्नइ साहाणुसाहिसण । जे मंडलिया ते उण, भन्नती साहिणो सव्वे ॥६॥ अह सो कालयसूरी, ठिओ य एगस्स साहिणो पासे । विजाइसइगुणेणं, गुरु ति तेणावि पडिवत्रो ॥६१॥ । साहाणुसाहिकोवाइरेगचिण्हे अहनया पत्ते । छमवईअंकसोडियअसिवेणुजुए अलंकारे ॥२॥ ते मरणभीरुणो सयलसाहिणो मूरिवयणओ तत्तो ।
उत्तरित्रं सिंधुनई, हिंदुयदेसम्मि संपत्ता ॥६३॥ यतः
जीवन् भद्राण्यवाप्नोति, जीवन् पुण्यं करोति च । मृतस्य देहनाशः स्याद्, धर्माद् व्युपरमस्तथा ॥६॥ तओ सुरद्वाविसए, ठिया य निजिणित्तु तस्सम्मि(स्सिन्न) । सूरिपयकमलसेवापरायणा विगयभयसंका ॥६५॥ चुण्णप्पयोगसंजणियकणगसबलीकया य ते गुरुणा । सरयसमए महीसा, मालबदेसोवरि चलिया ॥६६॥ निजिणिय लाडविसयं, कमेण पत्ता अवंतिदेसम्मि । तुरयखुरुक्खयरयपूरपूरियाऽसेसनहमग्गा ॥६७॥ परचक्केण स देसं, भज्जतं मुणिय गद्दभिल्लो वि । चउरंगबलसमेओ, जुद्धकए निग्गहोऽभिमुहं ॥६८॥ पक्खरियतिकवतुक्खारडियमयमत्तगयघडाई ते । संनद्धरहभडाई, [भिट्टाई?] दोनि वि बलाई ॥६९।। निसियारवालनारायतिक्खसिरधोरणिहिं पहरति । अनोनं नियपहुविजयकखिणो सुइडसंदोहा ॥७०॥ निहणियहय-गय-सुहडं, मुचुणियरहवरं खणेणं च । अह गद्दभिल्लसेन्नं, तत्थ कर्य साहिसेन्नेणं ॥७॥ तो गदमिल्लराया, नासित्ता विसइ जाव नियनयरं । साहिसेन्नेहिं विहिओ, समंतओ तस्स ता रोहो ॥७२॥ अह अट्ठमीए दिवसे, सुन्नं सालं नीरवि सूरीहि । नायं जहेस मुमरइ, अज्ज महागद्दर्भि विज्जं ॥७३।। सेमजुए सयलनिवे, कोसदुगंते ठवेवि ठाइ सयं । बप्पते सूरी सद्दवेहिअट्ठोत्तरसएण ||७४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता अट्टालयट्ठियाए, एयाए रासभीइ जो सदं । मुणिही मरिही स फुडं, इय पहुना. पमणिया से उ+ १७५॥ विज्जासत्तीए पडिहयाए साहीहिं मंजिङ सालं । बंधिता सूरिपूरो, खित्तो सो महभिल्लमिवो ॥७९॥ मुत्त-पुरीसे मोत्तुं, पलाई सा गया महाविजा । तो भणियं सूरीहिं, एइहमित्तं बलमिमस्स ।।७७॥ इय तं पि विणिग्गहिय(७), तो वीसत्था करेह नियरज । अह तेहिं पुरी भग्गा, राया वि हु बंषि गहिओ ॥७॥ तो भणिो सूरीहि, रे पाव ! हढेण तीए समणीए । जं चुक्कोऽसि अलज्जिर !, इह-परभवदुक्खनिरविक्खो ॥७९॥ तित्थयराण वि पुज्जो, अणज्ज ! आसाइओ प जं संघो । तस्सावराहतरुणो, पत्तो कुसुमोग्गमो तुमए ॥८॥ जं पुण अणंतभवसायरम्मि भमिहिसि अणेयदुहमीमे । तं धंनिहिसि फलं पि हु, सा अज्ज वि गिण्ड जिणदिक्खं ॥८॥ पावई कि पि नित्थरसि, जैण इच्चाइ जाव करुणाए । पभणइ सूरी दुमिज्जए नियो ताव अहिययरं ॥८२॥ तो सूरी पभणइ तयं, समुवज्जियगरुयदुसहमवदुक्खा । तुम्हारिसा वि को मोक्खभायणं सकइ विहे ? |८३॥ जीवदयामूलो चिय, धम्मो अम्हाण तेण न हओ सि । इचाइ बहुं निभस्थिऊण मोताविओ एसो ॥४४॥ सगपत्थिवेहि विसयाओ ताडिओ ममइ तो इमं दीणो । संसारं च अणंत, भसिही तकम्मदीसेंण ८५॥ अह जस्स साहिणो पढममेव सूरी ठिओ पुरवरम्मि । सो उज्जेणीराया, जाओ सेंसा उ सामंता ॥८६॥ आलोइय पडिकता, भगिनी सूरिहिं सैजमे ठविया । आलोयणया मुद्धा, कणयसिलाय न्च अग्गीऔ ८७॥ सूरी वि हु निययगणं, पुणो वि समलंकरेइ सुदप्पा । उज्जेणिपुरीए ठिी, अच्चिज्जतो नरिंदेहि ॥८८ इय पयडियनियसत्ती, भइणींकजम्मि अच्छरियंचरिओ । तित्यपभावगरेई, संपत्तो कालयमुणिदौ ।।८९॥
अह अन्नया य पत्ता, मरुवेच्छे सूरिणी ठियां सत्य । बलमित्त-भाणुमित्ता, रायाणो जस्य मणिमुवा ॥९॥ +तः परं कियानपि पाठः पतितः।
"Aho Shrutgyanam"
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । असहंतो गुरुमहिम, हीलइ उवरोहिओ सहि बम्म । मरिणा सुविहिबिडिओ, निरुत्तरो हेउजुतीहिं ॥९१॥ तो सो मच्छरियमणो, कवडेण गुरुण कुणइ बहुत्ति । रायाणं पइ जंपइ, धम्ममिसेणं धुर्व पापं ॥१२॥ नेण इमे जम्मि पहे, भमंति नयरे महामुणी तम्मि । गच्छताणं गुरुपयअइकमो होइ जं निचं ॥१३॥ कहमिन् िगुरुसमुई, भन्नई जं जाइ इय निवेणुत्ते । मणइ इमो तह काहं, जहा गमिस्संति सयमेव ॥१४॥ निम्मविया सयलपुरे, अणेसणा तेण भत्तपाणस्स । तो संकिलेसठाणं, नाउं नाणेण तं गुरुणा ॥१५॥
सिरिवीरनाहचरियं, चिंतिता परिसयालमज्झे वि । पुहइटजणम्मि पुरे, संपत्ता नियगणसमेया ॥१६॥ तत्थ सिरिसालवाहणरना कीरतपूयसकारा । भवियजयकुमुयचंदा, चिटुंती कालयमुर्णिदा ॥९७॥ पज्जोसमणासमए, विश्नत्ता रायणा गुरू एवं । महवइजुण्हपंचमिदिणम्मि जायइ इहिंदमहो ॥९८॥ अम्हेहि तहिं भयवं (इंदो ?), [अणु] गंतव्वंतो न होइ जिणपूया । छबीइ पज्जुसवणं, करेह ता करिय सुपसायं ॥९९॥ मणइ गुरू जइ उग्गइ, सुरो अवराइ चलइ अमरगिरी । तह वि न पंचमिरयणि, पज्जोसवणा अइक्कमइ ॥१०॥ ता कुणह चउत्थीए, निववृत्तं मत्रियं इमं गुरुणा । जेणागमे वि भणिय, आरेण वि पज्जुसवियव्वं ॥१०॥ तो कुणइ चउत्थीए, राया सद्धिं गुरुहिं संवेण । चेइयपरिवाडी-धम्मसवण-आवस्सयाईणं(णि) ।।१०२॥ एवं सिरिसालाहणउवरोहाओ कयं चउत्थीए । पाजूसवणं काळयमुणीसरेहिं [बहुगुणेहिं ?] ॥१०३॥ संघेण मभियं तं, तेणज्ज वि कीरए तहा घेव । चउमासगाणि तत्तो, किजंति चउदसिविहीए ॥१०४॥
कइया वि तस्स पहुणो, सीसा दुविणयतप्परा भाया । गुरुपडिणीया सच्छंदचारिणो मंदभग्गा ते ॥१०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
अज्ञातसूरिविरचिता
जह जह चोएइ गुरू, पमाइणो मूल - उत्तरगुणे | तह तह किरियाभट्ठा, धारंति अध्पतियं मणसा || १०६ || सामेण भणइ एवं भो देवाणुपिया ! चयह तुभे । संसारवल्लिकंद, पमायमेयं जओ भणियं ॥ १०७|| चउदस पुन्वी - मणनाणिणो [य] जवसंत- खीणमोहा य । हुति पमायपरवसा, तयणंतरमेव चउगइया || १०८॥ परिबोहिया वि एवं गुरूण आणं करिति न कयावि । नाणोवओगओ तो, जुत्ती बोहस्स विन्नाया ॥ १०९ ॥ सिज्जायरस सिस्स, सूरिणा वं समस्थमक्खायं । निव्यच्छियासि [य ?] तुमं, एए एवं ममम्मि गए ॥ ११०॥ सागरचंदारिओ, स[ सीस ? ] सीसो जहिं तहिं अहयं । गच्छामि एवमायक्खिऊण रयणीइ सेसम्मि ॥ १११ ॥ एगागि चिय सूरी, निग्गंतूणं जहट्ठियं ठाणं । संपतो तात्र तर्हि, सो सूरी देसणं कुणइ ॥ ११२ ॥ आवत्तदुवालसगेण, वंदिओ उद्दरेण सदेणं । उबविट्ठो निमुणs धम्मदेसणं नियसीसस्स ॥ ११३ ॥ अह उट्ठियाय सावयसहाइ सूरीहिं मुणिवरो पुट्ठो | कत्तो सि आगओ [भो ?], तेणुत्तं दूरदेसाओ ॥११४॥ भिक्खापोरसिसमए, साहूर्हि निमंतिओ गणी एसो । सूरिहिं समं वत्ता, परुप्परं काउमाढतो ॥११५॥ पुट्ठो सगव्वमेवं, कहापबंधंतरे समूरीहिं ।
गणिवर ! महगुरुगुरुणो, कया aि as देखणा निसुया ? ॥ ११६ ॥ आमं ति तेण वुत्ते, अहं पि किं तारसी करेमि नवा ? | तो मणइ इमो तुब्भे, फुडवियडं देसणं कुणह ॥ ११७ ॥ एवं दो तिनि दिणा, सिद्धंतरहस्ससारजुत्तीओ । अनोनं आपुच्छंताणं, खणमित्र अकंता ॥११८॥ इत्तो य उग्गए भाणुमंडले व गयनिहवावारा । बसहीए ते मुणिणो, काळयसूरिं न पेच्छति ॥ ११९ ॥ खणमित्तं चिंते, परोप्परं ते मुहं नियच्छति । सुन्नमणा तेणुत्ता, सिज्झायरसावएवं ॥ १२० ॥ भो ! भो ! तुम्हाण गुरू, कहि गओ तं वयं न याणामो । पति कह तं चैव जत्थ पत्तो गुरू अहं ॥ १२१ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANDurga
"Aho Shrutgyanam"
चत्र ५०
Fig. 50
चित्र ४९
Fig.49
Plate XXI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३
कालिकाचार्यकथा । एवं पमाइणो भे, गुरुं पि कत्थ वि गयं न याणेह । किमहं जाणामि गिही, चिट्ठामि सए गिद्दे सययं ॥१२२॥ पुणरवि खिन्नमणा ते, भणंति मा कुष्प बोहिया तुमए । इच्छामो अणुकर्डि, एवं न पमाइणो होस्सं ॥१२३॥ अक्खसु गुरुखुत्तंत, जइ एवं एत्तियं वियाणामि । सागरचंदायरिओ, जत्यत्य गया गुरू तत्य ॥१२४|| अह ते तर्हि पि पत्ता, पुच्छंति किमित्थ कालगमुणिंदा । संपत्ता सागरचंदररिणो बिति जो इहिं ॥१२५|| एक्को वुवतवस्सी, समागओ किं तु कायचिंताए । संपत्तो अहुण चिय, ते विति स एव अम्ह गुरू ॥१२६।। आगच्छंतं दट्टुं, सम्मुहमभुटिया मुणी सन्दे ।। सागरचंदो वि तहा, लज्जो णयनयणमुहकमलो ॥१२७॥ सागरचंदेण जुया, खामिति गुरू पुणो पुणो साहू । अक्खाओ. वुत्तंतो, सागरचंदस्स मुरीहिं ॥१२८॥ सो तत्य नाणगव्वं, कुणमाओ वालुयाए नागणं । वच्छ ! सुयनाणहाणी, एवं'.................... ॥१२९॥
...................पडिबोहिमाणीओ ॥१३०॥
पत्तो निगोयजीवे, भारहवासम्मि को वि किं मुणइ १ । ता भणइ जिणो अज्ज वि, चक्खाणई कालगायरिओ ॥१३॥ अह विप्पवेसघारी, सको भिक्खागयाण साहणं । बंदिय सूरि पुच्छइ, किंरूवे इह पहु ! निगोए ॥१३२।। गोला य असंखिज्जा, असंखनिग्गीय गोलओ भणिओ। इक्ककम्मि निगोए, अणंतजीवा मुणेयन्वा ॥१३३॥ अत्थि अणंता जीवा, जेहिं न पत्तो तसत्तपरिणामो ।
उप्पज्जति चयंति य, पुणो वि तत्थेव तत्येव ॥१३४॥ यतः
समर्ग ऊससंति, समगं नीससंति, समगं उप्पज्जति, समगं आहारंति, समगं नोहारंति, किं बहुणा! विषवेदनामुछितपुरुष इव तिष्ठन्ति, न वेयंति अप्पाणं, न मुणंति पर, न सुणंति सई, न याति कयं, [नावगच्छंति भ!]कयं, न चलंति, न फंदति ।
अतः पर कियानपि पाठः पतितः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
अज्ञातसरिविरचिता
मह सीमंधरपहुणा, कहिया तह सूरिणा वि किं बहुणा । ता नाणपरिक्वत्थं, पुच्छइ सको नियं आउं ॥१३५॥ कित्तयमित्तं अज्ज वि, उवउत्तो जा पलोयए सूरी । दो सागरोवमे ता, किंचूणे आउसेसं ति ॥१३६॥ तस्सी(तो सी?)समुन्नमि(मे ? )उं, दाहिणत्थेण जंपियं गुरुणा । वजहरो होसी तुमं, तो पच्चक्खो हरी होइ ॥१३७।। विनवइ जोडियफरो, सीमंधरसामिणा तिजयपहुणा । तुम्ह पर्ससा विहिया, तेणाई आगओ नाह ! ।।१३८॥ मह पणियाओ सामिय ! पुणो पुणो होउ तुज्झ पायाणं । विष्फुरइ जस्स नाणं, एवंविहसमाए वि ॥१३९॥ निरयसए वि हु काले, जिणसासणउन्नइकया जेण । पयडेउं नियसत्ति, तस्स नमो तुज्ज मुणिनाह! ॥१४॥ एवं थुणिऊण पहुं, पुरंदरो सो गओ नियं ठाणं । गुरुणो वि नरवई हिं, महिन्जमाणा महीपीढे ॥१४॥ मिच्छत्ततमदिणेसा, चिरं विवोहिंतु भव्यकमलवणं । कालयमूरिमुर्णिदा, अणसणविहिणा दिवं पत्ता ॥१४२॥ इय कालिगसूरिमुणीसराण संखेवो इमं चरियं । वित्थरओ विन्नेयं, गुरुयकहाणं पुणो एयं ॥१४३।। इन्दि कालगसरिठावियदिणे काऊण सक्खामणं,
अन्नुन्नं गुरु-सीस-दंपय-पिया-माया-तणूजाइणा । बंधूहि भयणीहि मित्त-सयण-स्सस्सू-बहूहिं समं, ता संवच्छरसव्वपावखमणं कायन्चमावस्सय ॥१४४॥
इति श्रीयुगप्रधानकालिकाचार्यकथानक समाप्तम् ॥
सं० १४९० वर्षे वैशाख शुदि २ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७]
अज्ञातसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा। ॥ ॐ नमः कालिकाचार्यपादेभ्यः ।।
उत्तुङ्गमसालं, सोमणसपवित्तभूमिवरभागं । अत्यि इह भरहखित्ते, मेरुव्व पुरं धरावासं ॥१॥ अत्थित्व वइरसीहो, नाम निवो चइरिविसरकरिसीहो । मुरसुंदरिसमरूवा, मजा सुरसुंदरी तस्स ॥२॥ ताणं कालयकुमरो, नाम सुओ भुवणविस्मुओ आसि । सो वाहवाहिआलीइ, निग्गओ अन्नया कइया ॥३॥ तत्तो अ पडिनियत्तो, चूअवणे सजलजलहरारावं । सोउ किमिणं ति कोउगवसओ अह तत्थ स पविहो ॥४॥ ता निभइ गुणायरिश्र, मुणिगणपरिवारिकं ससहरं च ।
नमिउवविट्ठो गुरुणा, तो धम्मकहेवमारदा ॥५॥ यथा--
यथा चतुर्भिः कनक परीक्ष्यते, निघर्षण-च्छेदन-ताप-तादनैः ।
तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपोदयागुणैः ॥६॥ कि
भो भव्याः ! काकतालमपतनतुलया रत्नदृष्टान्ततो वा, ___ मानुष्य-क्षेत्रजातिप्रभृति कथमपि प्रापि दुष्पापमेतम् । धर्मः कर्मप्रमाथी श्रुतचतुरगुरुश्चैष लेभे भवद्भिः,
___ तत् किं नाथापि सधस्तजत कुगतिकृमिव ! वर्वाद प्रमादम् ॥७॥ इअ मुणिलं संवेग, पत्तो कुमरो भणेइ इय गुरुणो । पुच्छिा अम्मापियरो, तुज्झ समीवे पवजिस्सं ॥८॥ तो कइमवि मोआविध, जणणीजणयाइ सयणवगं । बहुरायपुत्तसहिओ, पव्वज्जइ सज्ज पव्वज्जं ॥९॥ अह गहियदुविहसिक्खो, गीयत्यसिरोमणी अ ना जाओ । ता गुरुणा निययपर, ठविओ गच्छाहिवत्तेण ॥१०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता पंचसयसाहुसहिओ, भविए बोहेंतओ कमेणेसो । पत्तो उज्जेणिपुरिं, तत्य ठिओ बाहिरजाणे ॥११॥ अहमहमिगाइ तत्तो, गुरुणो नमिङ समागओ लोओ। अमयकिराए गिराए, इअ जिणधम्म कहइ मूरी ॥१२॥ जह जीवा बझंती, मुचंती जह य संकिलिस्संति । जह दुक्खाणं अंतं, करेंति केई अपडिबद्धा ॥१३॥ इय मुणि जणो इरिसाउ, गुरुगुणे समहिअं पसंसंतो । पत्तो नियनियठाणं, इअ एवं जंति दिवसाई ।।१४।। अह तत्थ साहुणीओ, पत्ता भवियव्ययानिओगेण । तासि मज्झे एगा, कालगसूरीण लहुभगिणी ॥१५॥ निअरूबरेइभंजिअजयनारीरूववत्तिअभिमाणो । उवसमसिरि ब्व मुत्ती, साहुणिकिरिआकलावजुआ ॥१६॥ मुत्ति(त्त ?)तरपरिवन्न व्य, सरसई सरसइ ति नामेण । अन्नदिणम्मि विआरावणीइ बहि निग्गया संती ॥१७॥ उज्जेणिसामिणा गद्दभिल्लराएण सा तहिं दिट्ठा । दुचारमारसरपसरविहुरिअंगेण तेण तओ ॥२८॥ हा सुगुरु ! हा सहोअर !, हा पवथणनाह ! कालयमुणिंद ! । चरणधणं हीरतं, मइ रक्ख अणज्जनरवइणो(णा) ॥१९॥ इश्चाइ विलवमाणि, अणिच्छमाथि बलायमोडीए । तं अंतेउरउवरि, उप्पाडावइ निअनरेहि ॥२०॥ तं नाउं सूरीहि, भणिओ मा कुणम् इ[य] महाराय ! ।
जं रायरक्खिआई, तवोववणाणीह दुति सया ॥२१॥ उक्तं च
नरेश्वरभुजच्छायामाश्रित्याश्रमिणः सुखम् ।
निर्भया धर्मकर्माणि, कुर्वते स्वान्यनन्तरम् ॥२२॥ किश्च
प्रमाणानि प्रमाणस्थै रक्षणीयानि यत्नतः । विषीदन्ति प्रमाणानि, प्रमाणस्थैविश(संस्थुलैः ॥२३॥ ता मुश्च राय ! एयं, तवस्सिणि मा करेसु अन्नायं । तइ अन्नायपवत्ते, को अन्नो नायवं होही ? ॥२४॥ इय भणिओ वि नरिंदो, पडिवज्जइ जाव किंचि नो ताहे । चउविहसिरि संघेणं, भणाविओ कालिगज्जेहिं ॥२५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
कालिकाचार्यकथा। संघो वि जाप तेणं, न मनिओ फहवि ताव सूरीहि । कोवक्समुवगएहि, कया पइन्ना इमा घोरा ॥२६॥ जे संघपञ्चणीया, पवयणउभामगा नरा जे अ । संजसुवग्धायकरा, तदुविक्खाकारिणो जे अ ॥२७॥ ताण गई जामि इमं, जइ उम्मूलेमि गद्दमिल्लनिवं(भिल्लं नो १) । रज्जाउ भहमेरं, भणियं एवं जओ समए ॥२८॥ तम्हा सइ सामत्थे, आणाभट्ठम्मि नो खलु उवेहा । अणुकूलेहिअरेहि अ, अणुसही होइ दायन्वा ॥२९॥ साहूण चेइआण य, पडिणीअं तह अवन्नवायं च । जिणपवय[ग]स्स अंहि, सन्चत्यामेण वारेइ ॥३॥ एवं करिअ पइन्न, चिंतइ सूरी जहेस भूवालो । पलिओ उ गद्दभीए विज्जाए ता उवाएण ॥३१॥ उम्मूले अव्यो ति अ, चिंतिअ कयकवडा गहिल ? नेवत्यो ।
तिअ-चउक-चच्चराइस, पलवंतो हिंडए एवं ॥३२॥ यदि गर्दभिल्लो राजा ततः किमतः परम् , यदि वा रम्यमन्तःपुरं ततः किमतः परम् :, विषयो यदि वा रम्यस्ततः किमतः परम्, यदि वा सुनिविष्टा पुरी ततः किमतः परम् !, यदि वा जनः सुवेषः ततः किमतः परम् !, यदि वा शून्यगृहे स्वप्नं करोमि ततः किमतः परम् !
इअ विलवंतं सूरि दट्ठ जणो भणइ इक्कपुकार । अहह ! न जुत्तं विहिरं, रना जं भगिणिकन्जम्मि ॥३३॥ मुत्तण निअयगच्छं, हिंडइ उम्मत्तओ नयरिमझे। सयलगुणरयणजलही, अहह अहो ! कालगायरिओ ॥३४॥ असमंजसमिय मुणिलं, भणिो मंतीहिं तो इमं चेव । मुअस तवस्सिणिमेअं, अवनवाओ जओ गरुओ ।।३५।। किंच मुणीण भणत्यं, जो मोहविमोहिओ नरो कुणइ । सोऽणत्यजलसमुद्दे, अप्पाणं खिबइ धुवमेअं ॥३६॥ तं सोउ मंतिवयणं, रोसारुणवयणलोयणो राया। पभणइ रे ! रे! एवं, गंतुं सिक्खवह नियपिउणो ॥३७॥ तं सोउं तुहिका, जाया मंती इमं हिए काउं । इंत निसिज्झइ केणं, जळही सीमं विलंघतो ॥३८॥ तं कत्तो वि हु सूरी, नाउं नयरीउ निग्गओ कमसो । गच्छतो संपत्तो, सगकूलं नाम वरकूलं ॥३९।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता तत्येग साहिपासे, ठिओं सामंताइएहि अक्खितो । तस्सन्नया उ साहाणुसाहिणो आगओ ओ ॥४०॥ दछु तदप्पिअलेहं, सो जाओ तक्खणेण कसिणमहो । गुरु भणइ पहुपसाए वि, जागए किह तमुन्विग्गो ? ॥४१॥ स भणइ भयवं न पसाओं, किंतु कोवो जओ[उ?] अम्ह पह रूसेइ जासु तमु निअनामंकि छुरिअ पट्ठवइ ॥४२॥ तो एईए अप्पा, हंतव्यो इअ अहं पहुम्बिग्गो। गुरु मणइ किं तुइ चिय, रुट्ठो अन्नस्स कस्सावि १ ॥४३॥ सो जंपइ में मोत्तुं, अन्नाण वि पंचनउइराईर्ण । जं दीसइ इह अंको, छन्नइमो(वई?) तो गुरु भणइ ॥४४॥ जइ इअ ता म विणस्सह, ते तेडम किंतु सयलबलजुत्तो । सव्वे वि जेण खेमेण, वधिमो हिंदुगं देसं ॥४५॥ अइ सो साहि जुअंजुअदए पेसेइ ताण ते तुरिमं । सचे वि जीविअट्टी, मूरिपयं सरणमल्लीणा ॥४६।। तो तेहिं जुओ सिंधु, उत्तरिअ गुरू सुरतुदेस च । छन्नउइ भाग काऊण, पाउसंते खिवंति(१) लहुं ॥४७॥ अह गुरु पिच्छिम सरयं, ते भणइ निरुज्जमा किमज्ज वि भो ! ।। ते विनविति सामिअ!, किं कुणिमो संबलविहीणा ॥४८॥ दो जोगचुन्नचप्पु, मित्तं पिक्खेवि इट्टगापागं । कणगीकाउं अप्पइ, ते सम्मं तं बिभजिता ॥४९॥ सन्यषलवाहणेणं, उज्जेणि(ण)तरिअलाडरायाणो । साहित्ता संपत्ता, अवंतिविसयस्स सीयते ॥५०॥ इअ मणिभ गद्दभिल्लो, निभदेसंते गओ रणे भग्गो । बलिउं नयरिं पविसित्तु, तो ठिओ रोहगसुसज्जो ॥५१॥ साही वि वेढिअ पुरि, निश्चं ढोरं करेंति अन्नदिणे । सुन्नं दटुं कुटुं, गुरुकहणं तो भणइ सूरी ॥५२॥ साइइ गद्दभिविज्ज, अज्ज इमो तं फहिंचि निह तुमे । तं दटुं अट्टाले, एगम्मि कर्हिति ते गुरुणो ॥५३॥ गुरु भणइ रासहि इमा, मंतंते काहिई महासदं । तं सोउ परवलिचं, जीवं रुहिरं मुहे बमिरं ॥५४॥ सव्वं भुवि निवडिस्सइ, दुगाउदरं मुएह तो पत्ति । तह सेहवेहिमुहडा, अढसयं ठाह पर पासे ॥५५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । तहविहिए भणइ गुरू, जया इथं सदहेज मुहकहरं । विदलइ(लेह) जमगसमग, तया उ तं सरिहि पुरिज्जा ॥५६॥ तेहिं वि तहेच विहिए, पडिहयसत्त ति सा निवस्सुवरि । काउं मुत्तपुरीसे, लत्तं दाउं च झत्ति गया ॥५७॥ गुरु भणइ लेह संपई, जं एअस्सित्ति बलं ता ते । भजिअ कुटुं बंधिअ, निवं च सूरीण अपिति ॥५८॥ अह सो भणिओ गुरुणा, रे रे पाचिट्ठ ! दुट्ट ! निल्लज्ज ! । अणइज्जकजसज्जय !, सज्जमहारज्जपभट्ट ! ॥५९॥ जमणिच्छंतीए साहुणीए विद्धंसणं कयं तुमए । न य मनिओ अ संघो, तेणम्हेहि इमं विहिरं ॥६॥ जो मोहमोहिअमई, भंजेइ साहुणीविमलसीलं ।। सो नबोहिलाभो, अणंतकालं मवे भमए(ई) ॥६॥ किं च इहं चिय जम्मे, जं पत्तो बंधताडणाइदुहं । संघावमाणणापायबस्स कुसुमुग्गमो एसा ॥६२।। नरय-तिरिक्ख कुमाणुस-कुदेवगइममणसंकडावडिओ। जणणंतभवे भमिहिसि, तं पुण विरसं फलं होही ॥६३॥ तह वि कुण निंदणाई पुर्वि आलोइऊण पच्छित्तं । दुहमलहि तरसि जेणं, तं सुणिअ स दूमिओ राया ॥६४॥ तो देसताडिओ सो, दुहेण मरि भिसं भवे भमिही । गुरुपज्जुवासि साही, राया सेसा उ सामंता ॥६५॥ कालयमरीहिं तओ, सा भगिणी संजमे पुणो विगि । आलोइअपडिकतो, सूरी वि सयं गणं वहइ ॥६६॥
इओ य
भरुअच्छि सरिभाणिज्जगा उ बलमित्त-भाणुमित्त ति । ताण ससा भाणुसिरी, तीसे पुत्तो अ घलभाणू ॥६॥ तेहिं मुदा आहूआ, सग पूच्छिम आगया तहिं गुरुणो । बलमाणुमाइपत्ता, नमिउं गुरु तो कहइ धम्म ॥६८॥ पवणपहल्लिरकुवळयदलम्गजललवसुचंचलं जी। तरुणवरतरणिकिरणारुणं व तरलं तरुणभावं ॥६९।। करिकलहकन्नचवलं व, संपयं संपयं मुणेऊण । भो भन्दा ! जिणधम्मे, मा मणय पहु पमाएर ॥७०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
अज्ञातसूरिविरचिता तं मुणिउं बलभार, बुद्धो सयणे अ कहवि मोएउं । पव्वइओ तो सव्यो जणो हुओ जइणधम्मरओ ॥१॥ तं दछु मच्छराओ, पुरोहिओ गुरुसमक्खनिवपुरओ । मणइ सईवज्झेहि, किमेएि हिंतो [उ] सुरिणा विहिओ ॥७२। नाणाविहजुत्तीहि, निरुत्तरो धुत्तिमाइ सो ताहे । अणुलोमिअवयणेहि, विप्परिणामइ निवं एवं ॥७३॥ देव ! इमे गुणनिलया, महामुणी सुर-नरिंदगणमहिआ । सो जम्मि जति एए, गमणं जुज्जइ न तम्मि पहे ॥७४॥ तेणुवइटअणेसणउवायओ भूरिणो अपज्जुसिए । निवअकहता मरहट्ठदेस चलिआ पइटाणं ॥७॥
संघस्स भाणि ता, न पज्जुसविअव्वु जा न पत्त वयं । तत्यत्थि परमसड्ढो, राया सालाहणो नाम ॥७६।। सो इंतो सुणिअ गुरू, पच्चोणिगओ उ संघ[स]जुत्तो । दटुं च गुरुअहरिसो, एवं थुणिउं समाढतो ॥७७|| जय जय मुणिवर ! नरि) वरमत्थयमणिकिरणरंजियसुपाय ! । कलिकालकलिलमलबहलपडलपक्खालसलिलसम ! ॥७८॥ जय जय जिणवरपवयणपभावणाभवण ! भुवण विक्खाय ! । दप्पिदुइपरवाइदमण ! मुणिराय ! जय मुचिरं ॥७९।। ततो गुरू वि सग्गापवग्गदुग्गमसुमग्गसरणिसमं । देह वरधम्मलाभ, आसीवायं नरवरस्स ॥८॥ इय सुमहेण पविद्वा, पुरं गुरू तो ठिा सुवसहीम् । पज्जोसवणासमये, पत्ते गुरुणो निको भणइ ॥८१॥ भयवं! पज्जोसदिणे, इंदो गम्मो जणाणुवत्तीए । तो बग्गतो चेइअपूयाइसु नो पहुप्पेमो ॥८२॥ तो फाउमा पसायं, पज्जोसवर्ण करेह छट्ठीए । सूरी वि सजलजलहरगहिराए [गिराइ] तो भणइ ८३॥ अवि चलइ मेरुचूला, सूरो वा उग्गमेइ अवराए ।
न उ पंचमीइ रयणि, पज्जोसवणा अइक्कमइ ॥४४॥ जो भणिअमागमे-- जहाणं भयवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे वइकते वासावासं पज्जोसवेइ । तहा गं गणहरा वि । जहाणं
"Aho Shrutgyanam"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ५२
Fig.52
चित्र ५१
Fig.51
Plate XXII
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । गणहरा तहा णं गणहर सीसा वि । जहा णं गणहरसीसा तहा गं अम्हगुरुणो वि { जहा णं अम्ह गुरुणो तहा णं भम्हे वि वासावासं पज्जोसवेमो, नो तं स्यणि अइक्कमिज्जा ।
भणइ निवो जइ एवं, ता धउथीए करेह गुरु कहइ ।
इअ होउ नत्थि इत्यं, दोसो जं भणिअमिय मुत्ते १८५|| आरेणावि पज्जोसवियव ति। निवु भणइ मह पसाओ, अंतेउरिआण मज्झ जं नाह! । पारणदिणे मुणीणं, उत्तरपारणमिमं जायं १८६| तासि पि एस अत्थो, रना भणिओ तो इमा दाणं । दिति मुणीण पमोया, एवं लोओ वि सविसेसं ॥८७।। तप्पमिई मरहटे, समणप्पूआलओ छणो जाओ । पज्जुवसणवसा जाया, चउमासी अवि चउदसीए ।।८८॥
एवं गुणकलिआण वि, गुरूण कालाणुभावओ जाया । सिस्सा दुविणीया तो, अगसो चोइआ गुरुणा ॥८९॥ अमन(?)ते तेसि, सख्यु सिझायरस कहि गया । कणगमहीइ पसिस्सगसागरचंदस्स पासम्मि ॥१०॥ अन्भुहि न तेण वि, को वि हु खडिकु ति इअ अवभाए 'अप्पुव्वं दणं' इच्चाइ वि, नेव संभरिअं ॥११॥ नियवक्खाणपसंसण, इओ अ अविणीअसीसजागरणं । गुरुअईसण सिन्जयरकइणं बहु खरंटेड ॥१२॥ तहिं पटवणं फडगगमणं ताणं ?] च कालगायरिओ । एइ जणवाओ सागरचंदो भण खंत ! किं एअं? ॥१३॥ अम्हेहि वि मुअमेअं, गुरुकहणं अह कमेण संपत्तं । फहगमेग मुणीणं, तमभुइ सागरायरिओ ॥१४॥ ते भणहिं वयं समणा, आयरिया पुन्चमेव संपत्ता । सो भणइ खडिकमेगं, विणा न पत्तो इहं को वि ॥९॥ अह पत्तकालगगुरू, वियारभूमीओ तेहि अब्भुठिआ । भणइ पसिस्सो किमिदं, भगति ते कालगन्ज इमे ॥९६॥ तत्तो सागरचंदो, लज्जतो उव्वहंतु खेअभरं ।
खामेइ गुरुं बहुसो, एवं ते मूरिसिस्सा वि ॥९७|| भह कालपत • प्रत्तौ । २ उद्वहन् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
८॥
अज्ञातसूरिविरचिता गुरु भणइ भावदोसो, न तुम किंतू पमायदोसोऽयं । तो अन्नदिणे वालुअपत्थगदिद्रुतओ भणिओ ॥९८॥ मा वहसु वच्छ ! गवं, अहयं पंडिओ इहं भुवणे । आसवन्नुमयाओ, तरतमजोगेण मइविभवा ॥१९॥
इथ अच्छेरयचरिओ, कालगमूरी महीइ विहरेइ । सीमंधरजिणपासे, इभो निगोए हरी मुणिउं ॥१००॥ पुच्छइ भयवं भरहे वि, को वि एए जिए विआरेइ ? । पहु भणइ कालगज्जो, जहारिहं तं विआरेइ ॥१०॥ तो हरि भणरूवं, काउमिहागम्म पुच्छइ निगोए । 'गोला य असंखिज्जा,' इवाइ गुरु वि साहेइ ॥१०२॥
....................... च्छिमोऽणसणं । भण मह किचिअ आउं तो ................ ॥१०३॥ भि अथरे किं चूणे, तस्स आउ गुरु भगइ ।
........... ॥१०४॥ निरइसए वि हु काले नाणं विप्फुरद ........ ।
नाह ॥१०५|| जेणुन्नई तए पश्यणस्स, संघस्स कारणे विहिआ। ........................................... ॥१०६॥ इय थोऊण सुरिंदो, सुमरितो मुरि-निम्मलगुणोहं ।
आकासे ................................... ॥१०७ तो कालगमूरी वि हु, जाणित्ता निअयआर-परिमाणं । संलेहणं विहेउं [ अणसणविहिणा दिधं पत्ता) ॥१०॥
[कालिका]चार्यकथा समाप्ता ॥
... त्रुटितमिह पत्रमर्दम् ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
葛
[4] श्रीभावदेवसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा |
[ रचना संवत् १३१२ ]
अथित्य भार वासे, कमलाकेलिमंदिरं । तिलयं भूपुरंधीर, धारावासं महापुरं ||१|| बहूहिं देवदेवोणं, गिहिं धणएहि य । देवाणं गुंज्झगाणं च नयरं जेण निज्जियं ॥२॥ कुलीणा सुमणोरम्मा, सच्छाया दियसंकुला । जत्य मज्झे जणा निचं, बाहि उज्जाणपायवा ॥३॥ तत्थाऽसि वेरिमत्तेभकुंभनिदलणे हरी ।
वहंतो सत्यं नाम, वेरिसिंहो नरेस ||४|| नसेण य पयावे, पुरियासेण सव्वओ | या विस्थारिणा जेण, रायहंसा त्रिणिज्जिया ॥५॥ सुपक्खा रायहंसि व, चंदलेई व निम्मला । देवी तस्स गुणत्थामं, नामेण सुरसुंदरी ॥६॥ तीसे कुच्छीए सुत्तोए, मोत्तियं व महागुणो । संजाओ कालगो नाम, कुमारो कुलमंडणं ॥७॥ अम्मा- पिङमणाणंदी, संपत्तो जोव्वणं नवं । जाओ दक्खो दुहा सत्ये, दुहावयण निम्मलो ||८| सुगुणावज्जिया जम्मि, बंभी लच्छी य देवया । तूण परमं वेरं, अल्लीणा नेह निम्रं ||९|| अभया बाहिरूज्जाणे, कीore कुमरो गओ । गंभीरं मधुरं सदं सोचा परिसई तहिं ॥ १०॥ गुरगुरुं सोमं मुणितारयसोहियं । पासई देसणा जोहानिभासियतमं त ||११||
• वाणं BDID3। २ गेहे BC ३ मुहाना B1 ● लगो हDI । ५ ● वे DI
१
इ
• केहि व्य AD2 D3
19
श्लोकः-सूरिस्तस्यैव पादान्ते, क्षत्राणां चभिः शतैः ।
C आदर्श अष्टमश्लोकानन्तरमधिकोऽयं व्रतम् । • घरं गु° BD2
च सरस्वत्या, युक्तः सोऽथामही
દ્ર
९ • तमोमरं DI
"Aho Shrutgyanam"
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
श्रीभावदेवसूरिविरचिता
वंदिऊणासणासीणो, सुणेइ गुरुभासियं । दाण-सील-तवो-भावभेयं धर्म चउम्विहं ॥१२॥ नाण-दसण-चारित्तरूवं च स्यणतयं । धम्मरंगो पडे सच्छे, चोलरंगो ब्व निञ्चलो ॥१३॥ निविट्ठो माणसे तस्स, विनवित्ता तओ गुरुं । आपुच्छिऊण पियरे, कुमारो गिण्हए वयं ॥१४॥ जलम्मि तेलबिंदु ब्य, वैम्मि नाणं विजंभियं । जोगो ति सपए सिग्धं, गुरूहि ठविओ मुणी ॥१५॥ गामाणुगाम मवाण, कुणतो पडिवोहणं । बहुसीसपरीवारो, पत्तो उज्जयणि 'रिं ॥१६॥ तत्य कालगझरीण, भइणी साहुणीसमं । पत्ता सरस्सई नाम, चारुचारित्तभूसणा ॥१७॥ अनया सा गया वाहि, दिवा उज्जेणिसामिणा । राइणा गर्दभिल्लेण, स्वक्खित्तेण तेण सा ॥१८॥" हा सरण ! महाभाय !, धम्मरक्षण ! रक्ख मं । विलवंती इमं तत्तो, खित्ता अंतेउरे बला ॥१९॥ एवं तत्यागओ सूरी, रायपासम्मि तकखणा । सामेण भणिओ राया, रायरक्खा तवोवणा ॥२०॥ सूरा जइ तमो हुज्जा, अग्गी वा चंदमंडला । सायरा सीमविद्धंसो, तओ लोयस्स का गइ ? ॥२१॥ राय ! अनायलेसो वि, विसबिंदु ब्छ दारुणो ! विसेसेण तवस्सीस, इमं ता मुंच साहुणिं ॥२२॥ सव्वं तन्वयणं तम्मि, मेहवुहि व उसरे । कयग्घे उवयारो व्य, संजायं विहलं जओ ॥२३॥ कामबाणप्पहारेहि, हियए जज्जरीकए । जलं व गलई सव्व मुवइटें बुहाण वि ॥२४॥ मूरिणो वयणा जं च, संवेण भणिओ निको ।
तं पि तम्मि विसं जायं, संनिवाय ब सकरा ॥२५॥" १. • वधम्म भेयं च "D21 १५ निम्मलो D3 } १२ C आदर्श 'यथा चतुर्भिः कनर्क • ॥' इति पाठोऽधिको वर्तते । १३ तं पि ना °C D3 । १४ ° वाणं कु°DI। १५ पुर B १६ वहिले • B D3 | १७० भादर्शऽष्टादशश्लोकानन्तरमधिकोऽयं श्लोक:---इन्चाइ चिंतयंतो, मयणानलददगुरुविवेयदुमो । पित्तुं हठेण अंतेउरम्मि तं साहुणि खिवइ । १८C आदों पञ्चविंशतितमलोकानन्तरमधिकोऽयं श्लोकः पठिता-जत्थ राया सयं चोरो, मंदिओ उ बरोहियो । भण य नारयस्था, जाओ सरणभो भयं ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। सओ रुट्ठो ददं पुरी, पइणं कुब्वई इमं । अइनिम्महया अग्गी, चंदणाओ वि उट्ठई ॥२६॥" संघस्स पचणीया जे, दसणुप्पायकारया । गुरूवधायगा जे" य, तदुविक्खाकरा नरा ॥२७॥ गई तेसिं पवचामि, गडभिल्लं निवं जई । उम्मलेमि न मूलाओ, चंडो ब्च पवणो दुमं ॥२८॥ एवं कयपइण्णो सो, निवं विज्जाबलुकहं । जाणितु कयउम्मत्तवेसो भमइ सवओ ॥२९॥ जइ राया गद्दभिल्लो, रम्ममंतेउरं जइ । जइ भिक्खामि सुनोऽहं, तत किं एवामाइयं ? ॥३०॥ जंपेइ तं तहां दटुं, मंति-सामंत-नागरा । बहुं बोहंति रायाणं, ते वि तेणीवमनिया ॥३१॥ तो सिंधुपरकुलम्भि, सगकूलं गओ मुणो । तत्य जे . हुंति सामंता, ते भणिज्जति साहिणो ॥३२॥ राया साहाणुसाही उ, अह एगस्स साहिणो । ठिओ पुरम्मि ते (तो ?) विज्जाईहि आवज्जिओ ॥३३॥ अनया साहिसाहिस्स, दो तत्थागओ तयं । छुरियं च सनामंक, टुं दट्टो व भोइणा ॥३४॥ संजाओ झत्ति विच्छाओ, साही पुट्ठो य सूरिणा । कहेइ सामिणा अम्ह, खुदाएसो इमो मम ॥३५॥ पेसिओ तह अन्नेसि, पंचाणवइसाहिणं । मूरी भणइ मा तप्प, सव्वं मुत्थं भविस्सई ॥३६॥ यं पेसित्तु एगस्थ, मेलित्ता सव्यसाहिणो । वच्च हिंदुगदेसम्मि, तेम सव्वं तहाकयं ॥३७॥ जावुत्तरित्तु सिंधु, पत्ता सोरठ्ठमंडलं । ताव बासागमो जाओ, ठिया तत्थेव छाइयं ॥३८॥ रायहंसकयाणदे, मुणिउल्लासकारए । बहुसस्से समे सुद्धोदए सप्पुरिसे इव ॥३९॥ पत्ते सरयकालम्मि, मुणिणा मालवं पइ ।
पेरिया संबलाभावं, कति अह पाई ॥४०॥ १९ C आदर्शे श्लोकोऽयमधिकः षडविंशतितम श्लोकानन्तरम्-देव-गुरु-संघकज्जे, छिदिला चकवहिनिम्न पि। कृविओ मुणी महप्पा, पुलाहलगीह संपन्नो ॥ २० • सणघाय°C1 २१ जे उ त •DI | २२ हा दुळं B। २३ मोहितिC D1 1 २४ ' दमाणिया C 1 २५ कर्हिति CDI |
२२
"Aho Shrutgyanam"
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभावदेवसरिविरचिता
स हेमं चुन्नजुत्तीए, तं विभागेण गिहिउं । साहिणो चलिया तत्तो, कमा पत्ता य मालवं ॥४॥ तौणागमणधुमेण, भुयंगु ब्वाँऽऽकुलीको । पुरीमज्झा बिलाउ ब, गद्दभिल्लो विणिग्गओ ॥४२॥ पत्तो विसयसंधिम्मि, जत्य चिळंति साहिणो । कओ उभयपक्खम्मि, रणतूरमहारवो ॥४३॥ तओ दोहंपि सिन्नाणं, दप्पुद्धरभडभडो । जाओ समरसंमद्दो, रउद्दो असुराण वि ॥४४॥ सरस्स सगसिन्नस्स, करपसरपिल्लिओ । पविट्ठो स पुरि राया, जहा गिरिगुइं तमो ॥४५॥ नयरिं वेढि तत्तो, ठिया सव्वे वि साहिणो । होयं कुणंति जा मुन्न, गहं पासंति अन्नया ॥४६॥ तो पुच्छति मुणिं सो वि, कहेइ जइ अट्ठमी । राया अज्ज महाविज्ज, गहि नाम कत्थ वि ॥४७॥ साहेइ ता निरुवेह, तेहिं अट्टालए तओ । निरुवंतेहिं सा विज्जा, दिवा सिवा य मूरिणो ॥४८॥ तेणुतं गदही सहं, ते काही कयसाहणा । जं सोच्चा सबसिन्नं पि, होही निचिठ्ठचेयणं ॥४९॥ तो गाउयदुगं तुम्भे, ऊसरितूण चिट्ठह । सम्वे सव्वं पि गिठित्ता, दुपयं च चउप्पयं ॥५०॥ सहवेहीण जोहाण, अछुत्तरसय पुणो । ठवेह मम पासम्मि, तेहिं सव्वं तहा कायं ॥५१॥ अह जाव तिरिक्खीए, दूरसुग्घाडिअं मुहं । तीए अकयसदाए, चेव जोहेहि ताव तं ॥५२॥ सूरिसिक्खाइ तुणं व, झत्ति बाणेहि पूरियं । हयसैत्त ति सा नट्ठा. विलु काउं नियोवरि ॥५३॥ एयम्स इत्तियं चेव, बलं ति मुणिअक्खिए । तेहिं भग्गा पुरी घेत्तो, गद्दभिल्लो य बंधि ॥५४॥ मूरिणो अप्पिो तेण, संलत्तो पाव ! जो तए ।
साहुणीसीलविदंसरुक्खो "रोवित्तुं संचिओ ॥५५|| १६ तावाग • D31 २७ °ब्बाउली • D1 । २८ 'भो दुण्हं C२९ ढियं त°C। ३. BCD1 | ३१ अट्ठोत्त• BD2 | ३२ . सत्तित्ति BD11 ३३ •धिभो B। ३४ रोपितु सिंधिDI |
मे भोष ३५
C
सु
"Aho Shrutgyanam"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
संघावनाए नीरेण, तस्सेसकुसुमुग्गमो । फलंतु दीइसंसारदुखैलक्खाणि पाविही ॥५६॥ संघावन्नाइ मं पावं, नत्यि तस्सोबमा जए । सायरस्स नहस्सेव, जाणेइ अहवा जिणो ॥५७॥ योनकालं पि ना सच, पावतावप्पणासणी । मुहाबिंदु ब्व तं दिक्खें, गिण्ड अन्ज वि ता तुम ॥५८॥ एवं हियं पि सो वुत्तो, अभव्यो मियो ददं । जहा मिट्ठोदए खित्तो, खारनीरस्स पूअरो ॥५९॥ तो निदाडिओ देसा, दुक्खिओ भमिही भवं । छिजई किं न मूलाओ, रागा बब्बूलपायवो ॥६०॥ सूरीहि संजमे अंजा, अप्पा अलोइउं समे । विओ जाइ सीयत्तं, जलं उण्डीयं पि जं ॥६॥ सूरिसाही निवो तत्य, जाओ सेसा य राणया । आगया सगकूलाओ, विक्खाया तेण ते सगा ॥६॥ जाओ छिदित्तु तम्वंसं, एगच्छत्तकरो नियो । कालेण विकमाइच्चो, मही जेणूरणीकया ॥६३॥ पणतीसाहिए वाससए (१३५) जाओ पुणो सगो । बच्छरो अंकिओ जेण, वृत्तं पासंगियं इमं ॥६॥
आह बोहितु उज्जेणि, जणं कालगमूरिणो । भरुअच्छं मया तत्य, सूरीण भइणीमुया ॥६५॥ बलमित्त-भाणुमित्ता, ते राय-जुवराइणो । गुरुं वेदति भत्तीए, निश्चं धम्म मुणंति य ॥६६॥ ताणं च भइणी भाशुसिरी तीसे य नंदणो । यलमाश् भवावत्ता, विरत्तो गिणहए वयं ॥६७॥ रायप्पहाणपुरिसो, अहेगो तत्थ दुज्जणो । मेहागमे जवासो ब, झिज्जतो साहुदंसणे ॥६॥ सूरिनिग्गमणोवार, करेइ विविहे तो ।
संकिलेसकरं ठीणं, उझियम्ति चिंति ॥६९॥ ३६ क्खस्स क्खाणि बावि °C1३. छिनई BDI | ३८ अप्पा अज्जा आ •DI | ३९ D21. उजेणिज °CDI | ४१ भवोविग्गो वि.DI । ४२ रोड परिवबए D2 |
कय कयं BDI
"Aho Shrutgyanam"
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभावदेवसूरिविरचिता
(३) मरहट्ठाभिहे देसे, पुइट्टाणपणे । संपत्ता मरिणो तत्य, राया परसुवासगो ॥७०॥ महन्भुयगुणावासो, नामेणं सालिवाहणो । भुवणं धवलेणावि, जसेणं जस्स रंजियं ॥७१।। आगओ संमुहो ताण, सिग्धं सबलवाहणो । पत्ते घणागये तम्मि, तस्स रायरस तक्खणा १७२॥ र्खितं वूससियं गतं, मणं मोरु व निच्चियं । आणंदजलपूरेण, पुण्णा दिट्ठी तली इव ॥७३॥ थोऊण चंदिऊणं च, गुरू तेण पवेसिया । विछड्डेण पुरं ते वि, वंदित्ता सव्ववेइए ॥७४॥ ठिया फासुयठाणम्मि, अह तत्व समागओ । पज्जोसवणपव्यस्स, आसन्नो समओ तो ॥७५॥ विन्नवेइ गुरुं राया, इत्य इंदमहूसयो । होइ भद्दवए मुद्धपंचमीए तया मए |७६॥ लोयाणुवित्ती कायव्या, तो पज्जोसवणामहं । करेह पहु ! छटीए, तो फुड भणइ गुरु ॥७७॥ मेरु वि चलए सूरो, पच्छिमाए वि उग्गई ।
पज्जोसवर्णपन्वं तु, नाइक्कमइ पंचमि ॥७८॥ जओ भणियमागमे--
जहा णं भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे वइक्वते वासावासं पन्जोसवेइ, तहा णं गणहरा वि । जहा. णं गणहरा तहाणं गणहरसीसा वि। जहा णं गणहरसीसा तहा णं अम्ह गुरुणो वि । जहा णं अम्ह गुरुणो तहाणं अम्हे वि वासावासं पज्जोसवेमो, नो तं रयणिमइकमिजा ।।
निवेणुत्तं चउत्थीए, होउ तो भणइ गुरू । एवं होउ न दोसोऽत्य, जओ भणियमागमे ॥७९॥ "जं आरेणावि पज्जोसवियन्वं" निचई तो। तुह्रो भैणइ गरुओ, कओ मह अणुग्गहो १८०॥ मम अंतेउरी पक्खोवासपारणए जओ। साहूण फामुयं भत्तं, होही उत्तरवारणा ॥८१॥ एवं चेव चउत्थीए, कयं कालगसूरिणा ।
पज्जोसवणपव्वं तो, सबसंघेण मन्नियं ॥८२॥" ५ ण BDI | ४४ • रमसावगो BC DIH४५ खिप्पं पू°D81 ४६ °सा गया B1, साईया CD21 ४७ •णकप्पं तु DI! ४८ भणे BD1 | ४९ • रणे CDI D21 ५० एवं चउत्थीए कयं, एवं का. C. ५१cादर्श घशीतितमा लोकानन्तरमधिकोऽयं लोकः-तव्वसेण मुर्णिदेहि, माणियं चउम्मानिय : आयरणा उसीए महा पुण पुण्णिमा ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XXIII
!
IT. IT
LIBER
"Aho Shrutgyanam
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । साहुपूयारओ लोओ, जाओ तप्यभिई तओ। साहुपूया तओ नाम, पयट्टो तत्थ ऊसवो ॥८३॥
अह कालेण सम्वे वि, सीसा विणयवज्जिा । जाया पुत्ता वि जुसीहि, पयति न सुंदरं ॥८४॥ वरमेगोऽम्हि मा कम्मबंधो होउ ति चिंतिउं । वोत्तुं सेज्जायरं सीसे, सूत्ते मुत्तूण सूरिणा ॥८५।। गया सीसाण सीसस्स, पासे सागरमरिणो । तेण नो लक्खिया विजागविणा भणिया इमं ॥८६॥ थेर ! पुच्छिम् में कि पि, गुरुहिं पुच्छिओ तओ । धम्मस्सरूवमक्खाइ, सागरो वि सउन्भडं ॥८७॥ अह ते दुसीसा. वि, दीणा सिज्जायरंतिए । केच्छेण लवुत्तता, तत्य सव्वे वि आगया ||८८॥ पुच्छंति सागरं मूरि, जाव तावागओ गुरू । बाहिरा झत्ति वंदित्ता, ते खामिति पुणो पुणो ॥८९॥ ललिओ सागरो सूरी, बहुं कालगरिणा । वालयापस्थदिलुता, बोहिओ खामए गुरुं ॥९॥
विदेहे अन्नया सको, सीमंधरजिणेसरं । वंदणत्थागओ जीववक्खाणं मुणई तओ ॥११॥ पुच्छइ भयवं ! को चि, भरदे अस्थि एरिसो । वियारगो? जिर्णिदेण, कहिओ कालगायरिओ ॥१२॥ तओ तुटुमणो सको, थेररूवेण आगओ। मूरी निगोयवक्खाणं, पुच्छिओ कईई इमं ॥९॥ गोला असंखा अस्संखनिगोओ होइ गोलओ । जीवा अणंता पन्नत्ता, एक्ककम्मि निगोयए ॥१४॥ इच्चाइ तो पुणो पुढो, सक्केण नियमाउयं । सम्मं जाणितु जंपेइ, जहा तसि पुरंदरो ॥१५॥ तो दिवं नियं रूवं, पयडित्तु कयंजली । जंपेइ फुरई सामि ! कलिकालकसोवले ॥९६।। अतुल्ला जस्स कल्लाणरेहा तस्सऽत्यु ते नमो ।
ऐवं थुणित्तु वंदित्ता, सको ठाणं नियं गओ ॥१७॥ ५२ किच्छेप DI ५३ इय थु° BH
२३
"Aho Shrutgyanam"
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
श्रीभावदेवसूरिविरचिता
इय विक्लायमाहप्पो, वयं पालितु निम्मलं । पतो कालगसूरी वि, विहियाणसणो दिवं ॥९८॥ ताण कालमसूरीण, वंसुप्पनेण निम्मिया । सूरिणा भावदेवेण, एसा संखेवओ कहा ॥९९॥ इति श्रीकालिकाचार्यकथा ॥ शुभं भवतु ॥ ठ |
Criद प्रान्तोल्लिखित पुष्पिकेयम् —
इति भावदेवसूरिनिम्मिता (तं) श्रीकालिकाचार्य कथानकम् ॥ शुभं भवतु ॥ अस्मिन्नेबादर्शेऽन्याक्षरैर्लिखितमिदम् —
श्री श्री कल्पपुस्तकं
लेख्या ( लिलेख १ ) |
संवत् १४८९ वर्षे कार्तिकमासे शुकपक्षे ५ तिथौ गुरुवासरे श्रीश्रीहारिजगच्छे श्रीश्रीसिंघदत्तसूरिपट्टे श्रीश्री शीलभद्रसूरिस्तत्पट्टे श्रीश्रीमहे स्व ( श्व) रसूरिपट्टे श्री श्रीमहेन्द्रसूरिः ॥ श्रीपुस्तकं चिरि (रं) नन्दतु ॥ श्रीश्रीश्री ॥ Dirादशैं प्रान्तोल्लेख:
इति श्रीकालिकार्यकथा समाप्ता ॥ नक्षत्राक्षतपूरितं मरकतस्थानं विशालं नमः, पीयूषधुतिनालिकेर कळितं चन्द्रमभाचन्दनम् । या मेरूकरे गभस्तिकटके धत्ते धरित्रीवधूस्तावभन्दतु धर्मकर्मनिरतः श्रीसंघभट्टारकः ||१||
D2आदर्शप्रान्ते पुष्पिका
इति श्रीभाव देवसूरिविरचितं श्रीकालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् ॥ यादृशं पुस्तके दृष्टं तादृशं किखितं मया ।
यदि शुद्धशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥
संवत १४६७ वर्षे माघ शुदि १५ पूर्णिमायां गुरुवारे पुस्तिका लिखिता श्रीराजशेखरसूरीणाम् ॥ D3आदर्शान्ते ग्रन्थप्रशस्तिः-
इति श्रीभाव देवाचार्यविरचितं श्रीकालिकाचार्य कथानकं संपूर्णम् ॥ श्रीमत् श्रीमाळवंशः मवरगुणयुतः श्रेष्ठिसारितराज,
श्रीअद्धर्म्मभारी (रो) घरे (दर) णधवल मोदधौरेयधीरः । तत्पुत्रो वंशमुक्तामणिरमलमना मण्डन (नो) पूरि कान्तः
तत्पुत्रा हेमयुक्ता विनयनयधियो मेगल - सामळ (ला) च ||१|| तेषां स्वसा रामतिनामधेया, सुश्राविका सा सुळसासमाना । श्रीकल्पसूत्रं समलेखयद् या, हर्षेण षष्टी तिथिपूर्वका (१५३० ) ॥२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
त्रिपक्षशुद्धा सुकृतेन लक्ष्मी, चक्रे स्वकीयां सफलां कृतम् । क्षेत्रेषु या सप्तसु काल उप्ता, भवेत् परोऽनन्तफला सदैव ॥३॥ भावेन भक्ता मुनिरलसूरिपट्टोदयादौ दिवसेश्वराय । भानन्दरत्नाभिधसूरये तं, श्रीपुस्तकं स्वस्तिकरं ददौ च ॥४॥ न ते नरा दुर्गतिमाप्नुवन्ति, न मूकतां नैव जडस्वभावम् । न चान्धतां बुद्धिविहीनतां च, ये वाचयन्तीह जिनस्य वाक्यम् ॥५॥ ये लेखयन्ति जिनशासनपुस्तकानि,
व्याख्यानयन्ति च तथैव च वाचयन्ति । अण्वन्ति रक्षणविधि च समादधानाः
ते मर्त्यदेवसि(शिवसौख्यफलं लभन्ते ॥६॥ व्याजेषु द्विगुणं प्रोक्तं, व्यवसाये चतुर्गुणम् । ऊषौ अतगुणं प्रोक्तं, पात्रेऽनन्तगुणं मवेत् ७॥
इति प्रशस्तिः
॥
संवत् १५६० वर्षे सन्म(न्मु)हत स्वगुरु(र)वे पुस्तकं ददौ ॥ शुभं भवतु ॥ कल्याणं भवतु ॥ श्रीः॥
[९]
श्रीधर्मप्रभसूरिविरचितं कालिकाचार्यकथानकम् ॥
[ रचनासंधत् १३९८ ]
!! अहम् ॥ नयरम्मि धरावासे, आसी सिरिवहरसिंहरायस्स । पुत्तो कालयकुमरो, देवीसुरसुंदरीजाओ ॥१॥ सो पत्तो कीलाए, मज्जाणे अन्नया य धम्मकहं । मुणिय गुणागरगुरुणो, पासे पडिवजई दिक्खं ॥२॥ ठविभो य सो गुरूहि, सरिपए णेगसीसपरियरिओ । विहरंतो उन्जेणि, पत्तो अह तस्स लहुभइणी ॥३॥ सह साहुणीहिं तत्य य महासई सरसइ ति संपत्ता । बहि वियरंती दिवा, निवेण सा गद्दभिल्लेण ॥४॥ पिहरंती DIL
"Aho Shrutgyanam"
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
श्रीधर्मप्रभसूरिविरचिता
अह हंद महासुणी ! हहा, अह हा कालयसूरिपुंगव ! | मम सीलमहामणि इहा, हीरंतं ननु रक्ख रक्ख हा ! ||५|| इय विलवंती मयणाउरेण पावेण तेण गहिकणं ।
वालेण बला बाला, खेत्ता अंतेउरे अच्वो ||६ ॥
अह तं नाउं सूरी, तत्थ गओ भइ नेस नियधम्मो । चंदा अग्गी सुरा, तमो य जइ ता हओ लोओ ||७|| ता राय ! मुंच एयं, संघेण वि सो तहेव विभो । तच्चयणं तम्मि विसं जायं दुद्धं व सप्पमुद्दे ॥८॥ तो अवगणियवर्येणो, सुरी करए इमं पड़नं तु । जड़ नोमूलेम अहं, तोऽहं चिय संघपडिकूलो ॥९॥ एवं कथप्पइन्नो, निबं च विज्जाबलुकडं मुणिउं । भम उम्मत्तवेसो, परिच्छमिमोति चयमाणो ॥ १० ॥ यदि गुरुबलः सोऽयं राजा ततः किमतः परं,
यदि च नगरी सेयं रम्यो ततः किमतः परम् १ | स्वपि यदि वा शून्ये गेहे ततः किमतः परं,
प्रतिगृहमथो याचे भिक्षां ततः किमतः परम् ? ॥११॥ तं दहुं तहभूयं नित्रं तु बोहिंति मंति सामंता । सो वि भणs उari, गंतूर्णं देह नियपिणो ||१२|| वृत्तं तं तं नाउँ, सगकूलं सो गओ मुणी तत्थ साहसादि ति निवो, सामंता साहिणो खाया ||१३|| साहिस्सेस्स पुरे, डिओ मुणी तं च मंत-तंतेहिं । आज्जर अणुदियहं अहनया साहिणो तस्स ||१४|| साहासाहिपहिओ, दूओ तत्थागओ छुरियहत्थो । तं पक्खिय विच्छायं, ठियं निबं पुच्छर सूरी ॥१५॥ सो सीसर मह एसो, खुद्दारसोय सामिणा पहिओ । तह अन्नेसिं अंका, पंचाणउण साहीणं ॥ १६॥ भडू गुरु मा तप्प, मेलिय एत्थ साहिणो सव्वे ॥ aur हिंदुगदेसे, तेण वि सव्वं तहेव कयं ||१७|| जावुत्तरितु सिंधु, पत्ता सोडलं तव ।
वासागमो पयट्टो, ठिया हु तत्येव ते छे ||१८|| यत्र च वर्षा मे --
सिरि (सि?) मुसुरो सूरो, सोसरा सरसी (सा? ) रसाः । सासारासासु सारासा, सरिंतु सारसा सरं ||१९||
२ • यणे, सू° L2 ! ३ ० वं रईयप D1, D2, L2 o x ● जो राया L2 ५ वह हिं° DI, D2 ६भोLI, L2, DI, D2 ७ छाया शिशिरांशुशूरः सूरः, सोषस सस्सा रखा । खासाराशासु सतीरा भस्त्वार्षुः वारसासरः ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
कालिकाचार्यकथा |
पसे सरए मालवविसयं पर पेरिया उ ते मुणिणा । साहिति संबलस्साभावं तो बुद्धिमं सूरी ||२०| चुन्नजोगेण कणयं, पान्ह तं ते वि गिण्डिवं चलिया | पत्ता माळवदेसं तं जाणियं गद्दभिलनियो ||२१|| नोहरिं नयरीओ, स विसयसंधिम्मि गंतु तेहिं समं । जुन्झइ अह भग्गबलो, पुरिं पविट्ठो सियालु व्व ||२२|| ते नयरिं वेढेलं, ठिया तओ साहिणोऽनया सुनं । मढमालोय सूरि पुच्छिति य सो वि वज्जरइ ||२३|| अज्जमीर कत्थवि, साह राया हु गर्हि विज्जं । तं च नियच्छह तुब्भे, तेहि य अट्टाहए दिट्ठा ||२४|| सिट्टा गुरुणो तेण वि, वुत्तं कयसाहणार एयाए । सुवा स सव्वं, नियैसिनमचेयणं होही ||२५|| ओसरह गाउयदुगं, तुम्भे ता सेवेरिजोहाणं । असयं मह पासे, ठवे तेहि य तह विहियं ||२६|| अह नाव गर्दैहीए, दूरं उप्पादियं मुहं ताव | ate अविtयसदार, वेब जोहेहि बाणेहिं ||२७|| तूणं व पूरि यं वं, सा हयति त्ति गद्दमिल्लुवरिं । काजं विद्वं नट्ठा, साहीहिं पुरी य सा भग्गा ||२८|| बंधित गभिल्लो, पणामिओ सूरिणो य तेणा वि । गाढं वज्जिय दिक्ख, अणभिलसंतो अभव्वो सो ||२९|| निद्वाडिओ सदेसा, अह सूरीहिं तु संजमे अप्पा | afaओ सा विहु भइणी, पायच्छितेण सुज्झविया ||३०|| अह ते सग ति खाया, तसं छंदिऊण पुण काले । जाओ विकमराओ, पुहवी जेणूरणी विहिया ॥३१॥ तत्तो पुण पणतीसे, बाससए ( १३५ ) नरवई सगो आसी । जेणं कओ य संबच्छरो त्ति पासंगियं इणमो ||३२||
(२)
सिरिकालगai अह, भरुयच्छपुरं गया विरमाणा । बलमित्त - भाणुमित्ता, सूरीणं तत्थ भणिसुया ||३३|| वंदति गुरू धम्मं, सुणंति ताणं च भइणि भाणुसिरी । are सुओ बलभाणू, गिण्es दिक्खं भवविरतो ||३४||
८
● णिओ D1 D2
'भीए DI D2 L2 | १३
२४
• यसैन्न • L2 DI D2 १० • बेहजो L1 ० हेण वा ° DI १४ सप्तति L2 D1D2
"Aho Shrutgyanam"
१५
११
बेहि ते D2 णंकिओ LI
m
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीधर्मप्रभसूरिविरचिता आह तत्थ दुइचित्तो, पुरोहिओ सूरिनिग्गमोवाए । कारइ अणेसणाई, सूरी वि हु तं मुणेऊणं ॥३५॥
मरविसयमंडणपुइटाणम्मि पट्टणे पत्ता । तत्यत्यि सालवाहणनिवई सुस्सावओ परमो ॥३६॥ महया विच्छड्डेणं, पवेसिया तेण ते पुरं निययं । थोऊण बंदिऊणं, संठविया फासुए ठाणे ॥३७|| अह पत्तो पज्जुसणासमओ तो विनवइ निवो सूरि । भहवयसुद्धपंचमिदिणम्मि इंदोऽणुगंतब्दो ॥३८॥ होही न धम्मकिचं, जणाणुवत्तीइ वावहस्स महं । ता छडिदिणे कुव्वद, पज्जुसणं वो गुरू भणइ ॥३९॥ अवि य चलइ मेरू सीयलो होइ अग्गी,
मुयइ निययमेरं सायरो वा कया वि । अवि य दिवसनाहो उग्गए पच्छिमाए,
न परिवसणपव्वं पंचर्मि अक्कमेइ ॥४०॥ तो भणइ निवो तम्हा, चउत्यि दिवसम्मि कुणह पव्वं तु । तं गुरुणा वणुनाय, जं भणियं आगमे पयर्ट ॥४१॥ 'आरेणा वि हु पज्जोसवियव्यं' तो भणइ निवो तुह्रो । भय ! अणुगहिओऽई, जं मह अंतेउरीणं तु ॥४२॥ पक्खोववासपारणदिवसम्मि य भसमेसणामुळे ।। साहूणुत्तरवारणदिवसम्मि भविस्सए बहुयं ॥४३॥ पज्जोसवणापव्वं, कालगमरीहिं इय चउत्थीए । विहियं कारणवसओ, संघेणऽणुमन्नियं तइया ॥४४॥ जं आसि साहुपूयापरो जणो तत्थ किर तया विसए । तप्पमिइ साहुपूयानाम महो अज्ज वि पसिद्धो ॥४५॥
आ कालेणं सव्वे, नियसीसे विणयवज्जिए नाउं । मुत्ते मोत्तुं सिज्जायरं च जाणाविउं सूरी ॥४६॥ नियसीससीससागरसूरीपासे गओ न सो तेणं । अवलक्खिओ य वुत्तो, किं वक्खाणं मए थेर ! ॥४७॥ रुहरं कयं न व ति य, भणियं गुरुणा वि अइवरं विहियं ।
अह ते वि दुट्ठसीसा, पुच्छिय सिजायरं किच्छा ॥४८॥ १६ नवेइ LI, नवति नि• इत्यपि पाठः। १७ वियं सूरी DI, विभो सूरी L211८ रेन खो गो रोग D21
"Aho Shrutgyanam"
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । तत्यागया उ सागरसूरि पुच्छंति जाव ता दिट्ठा । गुरुणो वंदिय खामंति, पायलैंग्गा पुण पुणो वि ॥४९॥ अह लजिओ य सागरसूरी रयपुंजतियगदिद्रुतं । वुत्तो गुरुहिं बहुहा, खामेइ पुणो पुणो पणओ ॥५०॥
सकोऽन्नया विदेहे, सीमंधरजिणवरा सुयनिगोओ । पुच्छइ भरहे भयवं ! कोवस्थि वियारगो एसिं ? ॥५१॥ मणियं जिणेण कालगमूरी अत्यि ति तो तहिं गंतुं । माहणवहरिणा, निगोयभेए गुरू पुट्ठो ॥५२॥ 'गोला य असंखिज्जा,' इचइ कहेइ तो निययमा । पुट्ठो जाणिय सूरी, जपेइ पुरंदरो तं सि ॥५३॥ तो पयडिय नियचं, अइसयनाणेण तेण तहमणो । सक्को थुणेइ कालगरिं नाणाविहथुईहिं ॥५४॥ घनगजितमिव यस्य वचः, श्रुत्वा भविकसमाजः । नरिनीह शिखीव मुबा, धन्यस्त्वं मुनिराज ! ॥५५॥ इय थुणिय सठाणं पाविओ देवराया,
अह मुणिय नियाउं चचभत्तो मुर्णिदो । अइसयसयजुत्तो सो वि पत्तो सुरतं,
तिजगपयडकिती देउ संघस्स भई ॥५६॥ DIआदर्श पुष्पिकेयं लिखिता प्राप्यते, यया कथाकर्ते रचनासमयो निश्चीयते --
इति श्रीकालिकाचार्यकथा संक्षेपतः कृता ।
अष्टङ्कयक्षवर्षऽसौ(१३९८), श्रीधर्मप्रभरिभिः ॥५७॥ स्वस्तिश्रीः ।।
इति श्रीकालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् ॥ शुभं भवतु,
कल्याणमस्तु श्रीश्रमणसंघस्य ठा] श्रीः ॥ DIआदर्श प्रान्तोल्लेख:--
संवत् १५६६ वर्षे श्रीश्रीवंशे सागुगराजभार्या माई-पुत्र सा०पहिराज मा०रूपीपुत्र सा०सिंहिदत्तसुश्रावकेण भार्यासुहागदे पुत्रसारनपाल-सा० अमीपाल-सा०जयवंत-सा०श्रीवंत-सा०पांचा-पुत्रीश्रा०अजाईभगिनी श्रा. हर्षाई, तथा सा० रत्नपालभार्या जीजीपुत्रसा० अलदेसर-सा० अमरदत्तः, तथा सा० अमीपालभायाँ दीवडीपुत्रसा० सहजपाल[:], तथा सा० जयवंतभार्याजसमादेप्रमुखसमस्तकुट(टु)म्बसहितेन स्वश्रेयोऽथ श्रीअञ्चलगच्छेशश्रीभावसागरसूरीणामुपदेशेन श्रीकल्पपुस्तकं लिखितं साधुभिः प्रवाच्यमानं चिरं नन्दतात् ॥ वा० नयसुन्दरबाप्यमानं चिरं जीयात् ॥
१९ पुचिंति DI D2 L1 | २. म्या य पुण पुण विLI L2 1
"Aho Shrutgyanam"
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
L2आदर्श प्रान्तोल्लेख:--
श्री विनयचन्द्रसूरिविरचिता
इति श्रीकालिकाचार्यकथा संक्षेप [तः ] कृता । संवत् १५ आषाढादि ७७ वर्षे लिखितम् ॥
नक्षत्राक्षत्र (त) पूरितं मरकतस्थानं विशाळं नमः,
पीयूषधुतिनालिकेरकलितं चन्द्रप्रभाचन्दनम् । यावन्मेरूकरे गभस्तिकटके धत्ते धरित्रीवधूः,
areभन्दतु धर्मकर्मनिरतः श्रीसंघभट्टारकः ||१||
[व] १५७७ वर्षे कार्तिक सुदि १५ शुके ओसवालज्ञातीय साहडूंगरभार्यादल्हणदेपुत्र सादवीजपालसाह संघयतेन (तिना!) पश्चमी उधाड (घाट) नार्थ श्रीकल्प पुस्तिका लिखाप्य उपाध्याय श्रीउदयराजेन प्रदत्त (त्ता) वोडउदप्रामे || श्रीरस्तु ॥
[१०] श्रीविनयचन्द्रसूरिविरचिता
कालिकाचार्यकथा |
देविंदर्विदनमियं, सिवनिहिसंपत्ति परमसासणयं । निज्जियपरमयसमयं नंदर सिरिवद्धमाणसासणयं ॥ १ ॥ रिसाइ जिणवराणं, [?] पंचकल्ला गाई पत्तेयं । योऊण अहं वंदे, गोयमपमुहे सुगणहारी ||२|| अस्थि धरावासपुरे, नरनाहो वय[र] सिंहनामो ति । सुरसुंदरी पिया से, पुतो कालयकुमारो य || ३ || वाहाणं वाहणियार, पडिनियत्तेण तेण आरामे । दिट्ठो गुणायरगुरू, नमिओ सो साहए एवं ॥४॥ असा (स्सा) रो संसारो, गयवरकन्तु व्व चंचलं जीयं । संझाणुरायतुलं, तारुनं विन्भमा य तहा ॥५॥ इय मुणिऊणं गिण्es, स पंचसए भडेहिं सो दिक्खं । गीयत्यो संनाओ, सुत्तत्यविऊ मुणी जाओ ||६|| सूरीहिं पर विओ, पंचसएहिं णीहिं संजुतो । विहरतो संपतो, कमेण उब्जेणिउज्जाणे ॥७॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
WEI
चित्र ५४
C
Fig. 54
चित्र ५५
Fig. 55
Plate XXIV
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । भयिणी सरस्सई से, समागया तत्य वंदणणिमित्तं । सामनलच्छिनिलया, रेहा नारीसरूवेणं ॥८॥ मवियब्वयावसेणं, दिहा सा गद्दभिल्लनरवइणा । अंतेउरम्मि छूढा, तेणं मयणाभिभूएणं ॥९॥ मिलिऊण सपलसंघो, भणइ महाराय ! साहुणं(णि) मुंच । कह नियकुलस्स विमळस्स, देसि मसिकुचयं भुवणे ॥१०॥ संघो वि जाव तेणं, न मनिओ [पुण पि] ताव मूरीहिं ।
कोववसमुवगएहिं, कया पइना इमा घोरा ॥११॥ [जओ]
जे संघपचणीया, पवयणउवधायगा य जे हि नरा । संजमउवधायपरा, तदुविक्खाकारिणो जे या ॥१२॥ तेसि वच्चामि गई, जइ एवं गद्दभिल्लरायाणं । उम्मलेमि न सहसा, रज्जाओ भट्टमज्जायं ॥१३॥ नो मुंचइ. त्ति नाऊण, निच्छयं मिल्हिऊण नियगच्छे । उम्पत्तो संजाओ, कवडे................................ ॥१४॥
रिओ ॥२१॥ सो भणइ अम्ह रुद्रेण सामिणा छुरियअंकिओ लेहो । पंचाणवइनिवाणं, सीसच्छेयणकए अन्ज ॥२२॥ जइ लेहदसणाओ, सीसाई पठ्ठयामि(मो ?) दूए ण । जंतेहिं व तिलाणं, अम्ह कुलाणं खयं होही ॥२३॥ अह भणइ गुरू ताहे, [तं ?] मा चित्ते धरह(रेहि) उव्वेयं । इकारह(स) ते सव्वे, समागया ते वि लेहाओ ॥२४॥ ते सव्वे मिलिऊणं, सिंधु तरिऊण हिंदुगं देस । तो पत्ता सोरठं, एत्तो पाऊसरिऊ पत्तो ॥२५॥ तुटाई संघलाई, आवाहो निम्मिओ [य ?] कणयमओ । मुरीहि जोगचुभयबहुदिया(वचिया ?) खेवणाउ तओ ॥२६॥ तेर्सि आएसेणं, गहिऊणं कंचणं निवा चलिया ।
बहुभूयसंबलवला, तो पत्ता मालवे देसे ॥२७॥ तओ
उज्जेणीनरनाहो, अभिम्मुहो होइ जुज्झणनिमित्तं । तेहिं निहणियसेनो, पुणो वि तस्या(पच्छा ?) गओ मीओ ॥२८॥ तत्यागया नरिंदा, कुट्टारोई कुणंति जुझंति ।
अह दणं वप्पं, सुन्नं साईति ते गुरुणो ॥२९॥ १ इत: कियानपि पाठः पतितः । २ अत्र मूळादर्श एवमेकं विनष्टम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविनयचन्द्रसूरिविरचिता
सो भणइ अज्ज अट्ठमिदिणम्मि साहिस्सए मिच्छा(महा १)विज । गद्दहिनाम सेज्झइ, मुणिओ सहो तमरण (१) ॥३०॥ तो दोगाउयमित्तं, भूमि अणु(ओ)सरणु(उ) सवसिग्नं पि । तम्मि कर अटुत्तरजोहसरहिं ठिओ तत्थ ॥३१॥ गुरुअट्टालयसंठियरासहिविज्जा [उ] जाव मुहकुहरं । पसरइ ताव य समगं, नाराएहिं च तं भरियं ॥३२॥ मुत्त-पुरीसं का, सीसे तस्सेव पचलिया विज्जा । तेहिं गहिया नयरी, बद्धो सो गद्दभिल्लनिवो ॥३३॥ चोरु ब्व बंधिऊणं, मुक्को तेहि गुरुण पयमूले ।
पावु ति कयवरसमो, गुरुहिं निहाडिओ सो वि ॥३४॥ जओ----
छेयण-भेयण-ताडण-निद्धाडणजणियविविहदुक्खाई । संघावमाणणातरुवरस्स कुसुमुग्गमो एसो ॥३५॥ नारय-तिरिय-नरामरगईसु भमिऊण गद्दभिल्लनियो । दासो पेसो रोरो, हविस्सए दुक्खठाणं ति ॥३६॥ सगकूलाओ जेणं, समागया ते सगा भणिज्जति । एवं सगरायाणं, वसो जाओ अवंतीए ॥३७॥ कालंतरेण केण वि, उप्पाडित्ता सगाण तो वस । जाओ मालवराया, नामेणं विक्कमाइचो ॥३८॥ अरिणतणेण तेणं, विहिओ संवच्छरो भुवणमझे । तस्स य वंसं उत्पाडिऊण जाओ पुणो वि सगो ॥३९॥ पणतीसे वाससए (१३५), विक्कमसंवच्छ[स्स चोलीणे । परिवत्ति[अ]ण नियओ, जेणं संवच्छरो विहिओ ॥४०॥ सगवंसजाणणत्थं, एयं पासंगियं समक्खायं । मूलकहासंबंध, पईई चिय भन्नए इन्हिं ॥४॥
सूरी सरस्सई चिय, गच्छं अणुसरइ विहियपच्छित्तो । पडिबोहितो लोयं, पत्तो भरुयच्छनयरम्मि ॥४२॥ यलमित्त-भाणुमित्ता, भाणिज्जा जत्य राय-जुवराया । भाणुसिरि तेसिं भइणी तीए पुत्तो य बलभाय ॥४३॥ वंदणवडिया प....एण (?), तेसिं कुमारबलभा ।
लहुकम्मा पडिबुद्धो, गिण्हइ दिक्खं गुरुसमीवे ॥४४॥ १ प्रकृतम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । पुरओ पुरोहिओ अह, पभणइ दण जिणमयं रायं । आराहिएहि एहिं, पासंडेहिं च किं धम्मो(?) ॥४५॥ पडिकूलेहिं वयणेहि, कइ वि उत्तरइ नेव निवचित्तं । अणुकूलेहिं वयणेहि, सइ .......................(१) ॥४६॥ पए साहू जत्य य, चलंति चरणेहिं तं च [तहि?] तित्यं । कह तुम्हाणं चरणेहि, जुज्जए इंसिउं नाह! ॥४७॥ इय सुणिऊणं राया, तह त्ति पडिवजए तो नयरे । सोऽणेसणं मुणीणं, कारावइ पइगिहं निचं ॥४८॥ ते वि अपज्जोसविया, इय नाऊणं मुणीसरा चलिया । मरहबदेसमंडणपइटाणपुरस्स याभिमुहं ॥४९॥ जाणाविओ च पढम, पजोसवणं न ताव कायन्छ । जाव य अम्हाणं चिय, आगमो होइ नरनाहो ॥५०॥ महया विच्छड्डेणं, पवेसिया सालिवाहणनिवेणं । परमारिहेण तेणं, पइहाणपुरम्मि नियमि] ॥५१॥ चंदणवडियाए आगएण भणियं च तेण भूवइणा । पज्जोसवणं आहण, छट्ठीदिवसम्मि भुवणपहू ! ॥५२॥
जओ----
भवयसुद्धपंचमिदिणम्मि इंदस्स इवइ जत्तमहो । तं सच(तम्मन्वं?) मह नयरे, कुसुमफलाणं असंपत्ती ॥५॥ सो सूरी सुत्तहरो, भणइ तओ एरिसे अजुत्तं ति । चउदसपुन्वधरेहि, मणियं एवं........................ ॥५४॥ अवि चलइ मेरुचूला, सुरो वा उम्गमिज्ज अबराए ।
नो पंचमीए रयणी, पज्जोसवणा अइक्कमइ ॥५५॥ [जओ मणियमागमे]
जहा गं भगवं महावीरं वासाणं सवीसइराए मासे वइकं ते वासासासं पज्जोसवेइ, तहाणं गणहरा वि । जहा गं गणहरा तहा गं गणहरसीसा वि ! जहा णं गणहरसीसा तहाणं अम्ह गुरुणो वि । जहा णं अम्ह गुरुणो तहाणं अम्हे वि वासावासं पज्जोसवेमो, नो तं रयणिमइक्कमिजत्ति । परं तुम्ह अभन्थणयाए-स धम्मस्स अब्भत्थणयाए चउत्थीए भागच्छइ ति ।
ताहे भणियाओ राइणा अंतेउरियाओ जहा-तुम्हे पक्खियपडिक्कमणथं अमावसाए उववास काऊण उत्तरपारणयाए सावो पडिलाभित्ता पारेह ।
तहेव कयं । जायं पडिक्याए उत्तरपारणयं । तं च सब्बलोएहि कयं ।।
पत्र प्रष्टपाठः प्रतौ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीविनयचन्द्रसूरिविरचिता
तो
अन्ज वि सो मरहट्ठेसु, साहुपूयालो छणो होइ । पडिवयदिणम्मि उत्तरपारणगे तवविहाणस्स ॥५६॥ संघस्स रायअम्भत्यणाए तेहिं चउस्थिदिवसम्मि ।
पज्जोसवणं विहिप पि अणुमय सेसमूरीहिं ॥५७॥ जो
अविलम्बिऊण कज्ज, जं किंचि वि आयरंति गीयत्या । थोवावरार बहुगुण, सव्वेसि तं पमाणं तु ॥५८॥
अह अन्नया कयाई, सीसा दुविणयतप्परा जाया। अन्नं भणति अन्नं, करिति मुगुरूहि मणियं पि ॥५९॥ नियसीसाणं सिक्खावणाइ सिज्जायरस्स कहिऊण । एगागी मुत्ताणं, विणिग्गओ नयरीएहितो ॥६०॥ सीसाणं सीसाणं, सागरचंदाण दूरहियाणं । पासे पत्तो सूरी, कमेण नोऽभुडिओ तेहिं ॥६१॥ अपुव्वं दणं, अब्भुट्ठाणं तु होइ कायव्वं । साहुम्मि दिट्ठपुब्वे, जहाऽरिहं जस्स जं जोग्गं ॥२॥
......................... 1 ....................... वक्खाणं तं निगोयक्खे ॥६३॥
दट्टणं अह पभणइ, जिणवर ! इत्यत्य ताव भरहम्मि । सूरी निगोयजीवाण, विवरणं मुणइ अह नेव ! ॥६॥ तो भणइ जिणो सुरवइ, कालिगसूरी समथि भरहम्मि । तत्यागओ य तुरियं, जत्थ य ते संति मुणिनाहा ॥६५॥ बंभणावं काउं, पणमिऊणं च पुच्छए जीवे । वक्खाणइ सो सूरी, निगोयनामे य जह भणिए ।।६६।। गोला य असंखेज्जाऽसंखनिगोभो य गोलओ भणिओ। एकेक्कम्मि निगोए, अणंतजीवा मुणेयव्या ॥६७॥ अम्हाणं थविरा ! णं, अज्जा ! किं अत्यि आउयं साव । तो देइ उवओगं, कालिगमूरी मुरिंद तओ ॥६८॥ दिवसो पक्खो मासो, वासो वासस्सया पलियबग्गा । नाणेणं नाऊण, भणइ तओ होसि इंद तुमं ॥६९।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
पञ्चक्खीहोऊणं, पणमेऊणं च सूरिपयकमलं । थोऊण य भत्तीए, गओ सुरिंदो नियं ठाणं ॥ ७० ॥ सूरी वि य कालेणं, जाणिता निययआउपरिमाणं । संलेहणं विहेडं, अणसणविहिणा दिवं पत्तो ॥ ७१ ॥ सिरिकालगसूरीहिं, पभावणा जिण +........ । .... सव्वत्थामेण, त.......
॥७२॥
पज्जो.
I
. सुद्दाओ ॥७३॥
समाप्तोऽयं लघुपर्युषणाकल्पः || कथाया दिग्मात्रम् ॥॥॥ मङ्गलं महाश्रीः ॥
' पत्तनस्थप्राच्य जैन भाण्डागारीयग्रन्थसूची ' इति पुस्तकस्य २६१ पृष्ठे अस्था एवं कथाया प्रत्यन्तरं संदर्शितम्, तेनास्य प्रान्ते निर्दिष्टश्लोकेन निश्चीयतेऽस्याः कथाया कर्तुर्नाम -
सिरिर विमहसूरीणं, सीसेणं विणयचंदना मेण ।
पज्जोक्स (सब) णाकप्पो, एसो संखेबओ विडिओ ||७४ ||
********
[११] श्रीजयानन्द सूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा |
॥ ॥
हयपडिणीयपयाचो, तित्थुनइकाओ कलानिओ । जय जयाणंदयरो, जुगपवरो कालगायरिओ ॥ १ ॥ मगहे धरावासे, पुरे पुराssसी निवो वयरेसीहो । सुरसुंदरि ति मज्जा, गुणजुत्तों कालओ पुत्तो ||२|| धूआ सरस्सई से, कलाकलावेण सरसईतुल्ला । कुमरो सुरसमख्वो, कीलs विविहाहिं कीलाहिं || ३ || अह अनदिने कुमरो, विणिग्गओ वाहवाहणनिमित्तं । araणम्मि गुणधरगुरूवरसं सुर एवं ||४||
+ पत्रमन्तिममर्द्धमत्र त्रुटितं ॥
१ जणाणं • P1 P2
२६
रसिंहो D11३ • मितो P2 ।
१०१
"Aho Shrutgyanam"
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
श्रीजयानन्दसूरिविरचिता यथा चतुभिः कनक परीक्ष्यते, निघर्षण-च्छेदन-ताप-ताडनैः । धर्मस्तथाऽयं विदुषा विचार्यते, श्रुतेन शीलेन तपो-दयागुणैः ॥५॥ इच्चाइ सोउ कुमरो, पञ्चइओ सरसईइ संजुत्तो । लहुकम्माणं जेणं, थेवेण वि होइ वेरग्गं ॥६॥ अह सो गुणनिवहजुओ, पढिअसुओ पत्तपवरसूरिपभो । माम-पुर-पट्टणेसुं, विहरहें इअ भासिरो धम्म ॥७॥ दयासमो न हु धम्मो, सुक्खं संतोससरिसयं नथि । सञ्चसरिसं न सोअं, न भूसणं सीलपरितुल्लं ॥८॥ अह उज्जेणिं पत्तो, सूरिवरो गुरुअगच्छपरिअरिओ । बाहिं उज्जाणठिी, ठावह धम्मम्मि बहुलोअं ॥९॥ अमदिणे नमिअ मूरि, सरस्सई भाव जाइ निअठोणं । ता गहिविजेणं, दप्पणभूवेण अवहरिया ॥१०॥ सेणेणं जह चडिआ, हीरिज्जती अ सा सई तेणं । चिलवइ करुणं एवं, हारावपरेसु लोएम् ॥११॥ हा माय ! सुगुरु ! सुअधर !, हा पचयणनाइ ! हा गुणनिहाण! । इमिणी मं हीरंति, पावेणं वीर ! रक्खत्ति ॥१२॥ अह सो कुग्गहगहिओ, अंतेउरसंगयं कुणइ समणि । तं नत्थि धुवमकिच्चं, जं कामंधा न हु कुणंति ॥१३॥
यतः
न पश्यति हि जात्यन्धः, कामान्धो नैव पश्यति । न पश्यति मदोन्मत्तो, दोषमर्थी न पश्यति ॥१४॥ गंतूणं गुरुणा सो, बुत्तो महराय ! मुंच समणिमिणं । जेणं तवोवणाई, कयनिवरक्खाई भणिआई ॥१५॥ तं चिअ करेसि एवं. पलीवणं पाणिआउ धुवमेकं । धाडी अ वाहराए, अहवा सरणांउ देव ! भयं ॥१६॥ तह संवेण वि भणिओ, जुत्तं तुम्हारिसाण निव ! नेयं ।
विउले वि हु जलपूरे, जलही लंघइ न सीमं जं ॥१७॥ ४ तथैव धमों विदुषा परोक्ष्यते श्रु•LI DI | ५ इ धम्म पवासतो P2LI D4 । ६P2 LI-आदर्शयोः सप्तमगायाऽनन्तरमधिकोऽयं लोकः पठितः-नास्त्यहिंसासमो धमों, न संतोषसमं सुखम् । न सत्यसदृशं शौचं, शीलतुल्यं न मण्डनम् ॥ अपरं च DID4-आदर्शयोः ‘दयासमो' इत्यष्टमगाथास्थानेऽयमेव संस्कृतम्लोको दरीश्यते । D2 आदर्श दशममाथास्थाने गाथाथमेतत् पठितम् -अन्नदिणे नमिऊणं, गुरुभत्तीए गुरुण पयकमलं । नियठाणाभिमुहं, मा सरसइ साहुणी जाइ । दप्पणनिवेण गहविज्जाए गरहिलनामेणं । ता ददु दुठेणं, अवहरिया कालरूवैणं || सेणेणे । ८ दिणि न•LI L2 D2 D3 D4 । ठाणे LI D2 D3 D4 । १० •णा सहरति D2 | " • राय! मयं D21
"Aho Shrutgyanam"
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । तह तह नीअत्तेणं, उवहास सो करेइ संघस्स । जं दुद्धपाइओवि हु, विसमविसं मुंचई भुभगो ॥१८॥ दुद्धधोओ वि काओ, जह कण्हत्तं न मुंचई कह वि ।
तह नीयो नीअतं, न मुअइ उच्चत्तपत्तो वि ॥१९॥ यतः
दूधई सींचिउ लींबडउ, घाणउं किउं गुलेण । तोइ न छंडइ कहूयपण, जातिहिं तणई गुणेण ॥२ना अवमैनिय नियसंघ, नाउ पइन्नं इमं कुणइ सूरी ।
उम्मूले” जइ न इम, पडिणीयगई तो जामि ॥२१॥ यत:
जो पवयणपडिणीए, संते विरियम्मि नो निवारिज्जा । सो पारंचियपत्तो, परिभमइ अणंतसंसारं ॥२२॥ देव-गुरु-संघकज्जे, चुनिज्जा चकचट्टिसिन पि । कुविओ मुणी महप्पा, पुलाइलद्धीइ संपन्नो ॥२३॥ जइ कहवि इमो पुज्झइ, तोऽहमुवाय रएमि निरवायं । इअ चिंतिम करुणाए, सत्तो वि गुरू करइ एवं ॥२४॥ जइ निवइ गहिल्लो, कहं च रोरो तो ये कि लोआ ? । इच्चाइ जंपिरो" परिभमेइ गहिलु ब हा मूरी ॥२५॥ अह मंतीहि वि भणिओ, निव पंचमलोगयाल ! मुण सम्मं । पगईइ रंजणेणं, राया सेसो अ नामेणं ॥२६॥ पालिजइ साहुजणो, दसैणिवग्गो विसेसओ जेण ।
सो दुमिओ अ नरवर !, दुइदाई दारुणं देइ ॥२७॥ यतः
देवतापतिमाभने, साधूनां च विनाशने । देशभकं विजानीयाद्, दुर्भिक्षडम शिवः ॥२८॥ मैयलिज्जइ विमलकुलं, लजिज्जइ जेण लोअमज्झम्मि । कंठगयजीविएहि वि, तं न कुलीणेहिं कायन्वं ॥२९॥ इअ सोउ निवो कहो, मणइ अरे ! जाह मंदिरं निययं ।
सिक्स्ववह नियताए, इअ भणि ते वि" बारेइ ॥३०॥ १२ • नियम्मिय संघं D21 १३ • लेमि न मूलाओ प.LI | १४ य नामेण P11 १५ ° रो पुरि PI P2 D4 LL १६ सणव ° P2 LI L2 D1 D4 | १७ • रादिकम् P2 LI DID41 १८ मालिक LI D1 D2 D4 1 १९ कुसीलिहिं L2 1 २० विचारेइ D2 D4 LI
"Aho Shrutgyanam"|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजयानन्दसूरिविरचिता अह पालिज्जई सम्म, संजममिअ सिक्खिऊण निअसीसा । कयनवरिसमेआ, विहारिआ तेण अन्नत्य ॥३१॥ अह चिंतह मुरिवरो, जाणेई जामि तायपासम्मि । महई लज्जा हियएँ, सा गंतुं कहवि नो देइ ॥३२॥ जे पुण पिसुणा ते, चञ्चिअ व्य महकञ्चडं करिस्सति । तह[?] गहिअवओ जो मुत्तु सरस्सई आगओ सुभडो ॥३३॥ तो पिउपासि न जामि ति निच्छिऊणं पुणो वि चिंतेइ । विज्जाबलं तु जेसि, पराभयो होइन हु तेसिं ॥३४॥ विन्जाइ हुंति मित्ता, जिप्पंति अ सत्तुणो वि विज्जाए । विज्जालको वि जाणं, नमति सम्वे चि नर ताणं ॥३५॥ चोरेहिं जा न घिप्पड़, अग्घइ गुणवंतयाण गेहेमु । सा विज्जा मह विउला, तेणें विदेसो वि नियदेसो ॥३६॥ अह सूरी सगकूले, वच्चइ इगसारिणो समीवम्मि । भण्णइ साहणुसाही, राया जहिं साहिणो सेसा ॥३७॥ सूरी सहाइ वैचइ, बुल्लइ तं जं सुहाइ सव्वस्स । एवं वयणरसेणं, रंजइ रायप्पमुहलोअं ॥३८॥ भणइ निवो धन्नोऽहं, जं पत्तो सुपुरिसो तुम इत्य । सोहइ तइम्ह रज्जं, मग्गसु तं जेण तुह कज्जं ॥३९॥ अह जंपइ मूरिचरो, तुज्झ ममत्वेण सधमचि लद्धं ।
मग्गिस्समवसरेऽहं, छुहाइ अन्नं पि पीइकरं ॥४०॥ अह
पेसह एअ छुरीए, ससिरम्मि अ आगयम्मि पहुछेहे । विच्छायमुहो साही, पुढो गुरुणा कहइ सव्वं ॥४१॥ अह भणइ गुरू नरवर !, किज्जा मंतो वि को वि अप्पणए । कणगाइदाणओ तह, किज्जइ जह देव ! जीविज्जइ(ज्जा) ॥४२॥ स भणइ निमुणसु सुपुरिस ! जाणासि तुमं न अम्ह निवचरियं । विसमो स भूमिपालो, रुटो पुण जेसि तर्हि कालो ॥४३॥ गिन्देइ जं गहं तं, कह वि न मिल्हेइ गुरु अगव्बंधो । सामत्येणं सीमालए अ गंजेइ अगंजे ॥४४॥ अम्हसमनिवइलक्खा, नैमंति एअस्स विहिअनिरक्खा । न मिडइ रणम्मि कोई भंजइ नामेण भडकोडी ॥४५॥
ब्जइ सम्म D2 । २२ दहई P2। २३ •ए सो गL1DI) २४ • सुहहो LI DI D41 १५ •ण वि नियदेसो वि नियवेसो D21 २६ • बुच्च ° L1 D1 D4 1 २५ •णाहि तु • PILI D2. २५ न संति LI D2 D41 २९ निवरक्खा P11
"Aho Shrutgyanam"
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ५६
را
Fig. 56
चित्र ५७
Fig. 57
Plate XXV
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । इत्य न संधि * विग्गहो, कोवि उवाओ चि" विजए नेत्र । कज्ज केण वि न सरइ, विणु सिरदाणं मरइ सव्वं ॥४६॥ अह सूरिवरो जंपइ, मरणा मई न देमु नुह अम्हे । अबलावि देव ! सुहडा, अप्पंति न मग्गिए सत्ये ॥४७॥ तो मुण! कहसु कोई, सिरं पि किमु मनिर्गपि अप्पेइ । मुहडकुलेसु होई, उपहासो अपणो हाणी ॥४८॥ चिंतसु तं निवसिरुरुकडं तु रज्जं पुणऽत्यि उद्धारे । चउरीइ दसणपेसो, का पीई ताण मिहुँणाणं ॥४९॥ मग्गंति नेहरहिआ, सीस पि हु अज्ज जे अ निल्लज्जा । दाहिइ कह ते रज्ज, नज्जइ नीचाइपासाओ ॥५०॥! चल्ली न सोहणेसा, अज्ज तुहं जे सुआण तं कल्ले । सम्हा रक्खमु जी, जीवंतो जेण मुहभागी ॥५१॥ जामो मालवदेस, तेडह पणनवइसाहिणो सेसे । अह गुरुगिराइ तेणं, हकारिअ मेलिआ सव्वे ॥५२।। अह तेसु चलंतेमुं, गिरिणो धुज्जति थरहरइ धरणी । सेसो य कंपिओ बहु, धूलीहि झंपिओ सूरो ॥५३॥ सीसत्थमागया जे, तत्थ मडा उमडा निवा एसा । ते तह तओ पलाणा, जह दिहा नेव दिट्ठीए ॥५४॥ उचरिउं सिंधुनई, कमेण सोरद्वमैले पत्ता । ते ढकैगिरिसमीके, ठिा दिले कइ चि मंतवसा ॥५५॥ अह पाउसम्मि पत्ते, गज्जतो जलहरो गयणमग्गे । सोहइ विज्जुलयाए, छुरीइ किर सरसईए सो ॥५६॥ बप्पीहा पिअपिअसरि भणति, नचंति मोर संघाया । कुरलंति सारसगणा, रडति तह ददरा बादं ॥५७|| ससिम्रपारिआ सो (2) आरोहंति अ तख्सु सुअगा वि । सव्वत्थ जलपवाहा, वहति पंकाउला (हवी ॥५८॥ आह अत्थरखए राया, विनत्तो परिअरेण सव्वेण ।
तेण वि मरी जह सामि !, संकडं संगयं विअडं ॥५९॥ ३. न दिट्ठो को P1, न विद्रो को • P21 ३१ विकिज्ज •LI DI । ३२ मतं न देसु D2 D3 1 ३३ सुयणु क°LI DI D2 | ३४ गिअम्मि अPI, रिगलं च •D2 D4 1 ३५ होहिह 30P21 ३६ • प्पहाणी य PILL DI D4 1 ३७ मिथुणाणं P1 । ३८ डलं °LI D1 D4 1 ३९ पुरस P21 ४० पुढदी PII ४१ रियणेण PILI DI D4 1
"Aho Shrutgyanam"
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजयानन्दसूरिविरांचता जेसि बलेण चलिआ, अम्हे परमंडलक्कमणसूरा । ते सव्वे पडिकूला, पंचाणवई निवा जाया ॥६०॥ जं साहिज्जाऽवसरे, गासं मगति अम्ह सो नत्यि । गमिहिति तेण एए, ठाहिइ इकं तु अम्ह बलं ॥६॥ चितइ सूरी पुरिसो, सूरो वीरो अ ताय धीमंतो । जाव समिद्धिसमिद्धो, तणतुल्लो रिद्धिपरिहीणो ॥६२॥ अह सूरि रयणिमझे, गयणे नारिं निएंह नवरुवं । सा भणइ गुरुं मुणिवर ! दुक्खं मा घरसु निअहिअए ॥६॥ सासणदेवी अयं, साहिज्जत्थं समागया तुज्झ । सीआ-सुलसासरिसं, सीलेण सरस्सइं जाण ॥६४॥ सरसइसीलाउ इमे, तुह पिट्टीए निवाइणो लग्गा । तस्सीलपभावेण वि, जयपत्तं चेव तुह होही ॥६५॥ छहस्स पारणे सा, आयामं पइदिणं करेमाणी । देवं तु वीयरायं, तुम गुरुं ने मिलहेइ ॥६६॥
चुम्नं समप्पिऊणं, करकमले सा अदंसणं पत्ता । विज्जुज्जो न खणं, देवाणं दसणं जेण ॥६॥ तच्चुनवससुवनीकयइसमूहदाणओ गुरूणा । सरयम्मि चालिआ ते, मालवसंधि गया कमसो ॥६८॥ दुकमह पेसइ गुरू, अज्ज वि नरनाह ! सरसई मुंच । अइताणि हि तुट्टइ, फुटइ जं देव ! अइमरिअं ॥६९॥ अन्नायपवनाणं, अन्भुदओ निच्छएण न हु होइ । विसमविसमक्खयाणं, जीअं किं कहवि निव! दिद्वं? ॥७॥ जइ रावणो वि पत्तो, पंचत्तं परकलत्तवंछाए। ता समणिसमीहाए, कई न तं होहिई उज्झ ? |७१॥ अह दप्पंधो राया, जपइ भो दूअ ! किं बहुं भणसि ? । पोरिसमिमस्स हुज्जा, जइ तो भिक्खाइ न भमिज्जा ॥७२।। मग्गिजतो सीसे, जे नहा संपय इहं पत्ता । काऊण मुंडयेलं, ताण भए को णु बीहेइ ? ॥७३॥ सूरस्स तिमिरनिवहा, गरुडस्स व सप्पसंचया विसमा । कार्ड किपि न सका, जह तह मह दुआ! मुणिमुहडा ॥७४॥ अह दूओ रोसेणं, भणइ अ सारं मृणेसु मह वयणं ।
जह होसि तरू स गओ, गओ तुम जइ स सिंहो अ॥७५॥ ४२D2 आदर्शे एकषष्टितमगाथाऽनन्तरं गाथेयमधिका वर्तते-भणइ गुरू अत्यत्थं, चिंता चित्ते वि नेव कायव्वा । सम्गम्मि खत्तियाण करे कलन्माण कमलेयं ।। ४३ °इ नियरूलं LI DI D4 1 ४४ व मेल्देह D4 1 ४५ इच्चाइ जंपिऊणं सुपसन्ना मा D2 1 ४६ अह चुनवस ° D2 । ४७ • हनु हो • D3 | ४८ • उजते सी.P2 DI D2 D3 D4 LI L2 1
"Aho Shrutgyanam"
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
जइ तं हरी से सरभो, वं जइ स होइ गुरुमेहो । किं बहुभणिएण जओ, तुह अंतकरी अ सो री ॥७६॥ इअ भणि गए दूएँ, चलिओ मालवनीवो अ तयभिमुँहं । रणभग्गो उज्जेणिं, पत्तो रुद्धो भिसं तेहिं ॥ ७७ तेमेण कसिणहमी सुमरि समागयं विज्जं 1 दट्ठे कुट्टे सुन्ने, रासहिरूवं भगइ सूरी ॥७८॥ जो रिउसिन्ने सद्द, इमीर तिरिओ नरो व निर्खेणे | रुरिं मुहे वर्मतो, पढेइ पुहविं स तुरिअं पि ॥ ७९ ॥ तो ऊसरियस बलं, दुकोसमहसय सदवेहिभडा | अकसर मिमी मुहं, भरंतु बाणेहिं कुसलकर ||८०|| तेहिं तहा पडिहया, निवम्मि कार्ड सलत्तनीइदुगं । विज्जागयाst तेहि अ, निम्माहिओ गहल्लिनिव ॥८१॥ सूरी जप्पासि ठिओ, आसी सोऽवंतिसामिओ सेसा । तस्सेवगा य जाया, तओ पउसो अ सगर्वसो ||८२|| पुणे संजमठिअसरसरसमणिसमेओ गुरू सगच्छजुओ । बोes बहुविहलोअं, विहर उज्जुअविहारेण ॥८३॥ कालगसूरिचरितं, तित्थुनइकारगं इमं भणिअं । चउत्थीए पज्जुसणा, जह जाया
वह भणिस्सामि ॥ ८४ ॥ *
( २ )
बलमित्त भाणुमित्ता, आसि अवंती रायजुवराया । निअभाणिज्ज ति तया, तत्थ गओ कालगायरिओ || ८५|| तेर्सि सो भाणिज्जं, बलभाणुं भाणुसिरिसुभं तइआ । दिक्ख विणा वि पुच्छं, विमणा ते तेण संजाया ||८६ ॥ तह धम्मखिसिरं सो, निज्जिणइ पुरोहिअं तु गंगधरं । स दिओ गुरुगमणत्थं, कवडेणं भाइ इई निवई ॥८७॥ देव ! इमे जैहिं गुरुणो, भर्मति ममिरम्मि तत्थ पुरलोष गुरुचलणकपणेणं, होइ अवन्ना अमुहऊ ||८८ ॥ संकाइ तेहिं तो पुरि, अणेसणा कारिया गुरुगमत्थं । तं नाउं पइठाणे, गुरू गओ ठार चउमासं ॥८९॥
१०७
०
४९ स तं जइ सरहो स D2 । ५० ● आगए D3 । ५१ ए विउलमा D4 ५२ मुझे DI DA LI । ५३ • Fa° P21 ५४ • सुइ D2 L2 ५५ D2 आदर्श यशीतितमगाथास्थाने एतन्नायापाठ:पच्छितं दारुणं, ठविओ चरणम्मि सरस चिह्निणा । गुरू गच्छजुओ वसुहं विहरह उज्जुयविहारेण ॥ ५६ अ DI D4 L1 श्रादषु ' इति प्रभावककालिकाचार्यः' ॥ इत्यको पाठः, P2 आदर्श ' इति का०' इति पाठः । ५७ इ नि D2 D3 D41, इयं नि P2 ५० जह गु° DI
"Aho Shrutgyanam"
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
श्रीजयानन्दसृरिविरचिता
पज्नोसवणासमए मुरी, निवसालवाहणेणुत्तो । पहु। इह मं वितुं न कुणइ इंदमहं पंचमीइ जणो ॥१०॥ छट्ठीइ तओ कीरउ, पव्वं मह होइ जह जिणचाई।
भणइ गुरू निष न घडइ, जिणागमे जेण इथ वुत्तं ॥११॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भयवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे विकते यासावासं ५० [पज्जोसवेह, तहा णं गणहरसीसा वि। जहा गं गणहरसीसा तहा णं अम्ह गुरुणो वि । जहा गं अम्ह गुरुणो तहाणे अम्हे वि वासावासं पज्जोसवेमो नो तं स्यणिमइकमिज्जा । ]
अवि चलइ मेरुचूला, सूरो वा उग्गमिज्ज अवराए । न य पंचमीइ रयणि, पज्जोसवणा अइकमइ ॥९२॥ तो हबउ चउत्थीए, निवकहिए गुरु भणइ घडइ एवं । जे वृत्तमंतरा वि य, कप्पइ साहूण पज्जुसणा १९३॥ तो संघाणुमएणं, सुआणुसारा चउत्थिपज्जुसणा ।
ठविया कालगगुरुणा, रन्ना वि महुच्छचो विहिओ ॥९॥ उक्तं च सूत्रे
अविलम्बिऊण कज्जं, जं किचि समायरंति गीअत्या । थोवावराह बहुगुण, सम्वेसिं तं पमाणं ति ॥९५॥"
उज्जेणीए कइया, निअसीसे चोअए गुरू एवं । बच्छा पमायसतुं, मा सेवह दुक्खलक्खकरं ॥९६॥ चउदसपुच्ची आहारगा य मणौणिबीअरागा य । हुंति पमायपरवसा, तयणंतरमेव चउगइआ ॥९॥ इस चोइआ वि मा ते, तरंति गलिगइह वं नो कहवि । तो सो गुरू वि चिंतइ, चत्तव्वा धुवमीमे सीसा ॥१८॥ छदेण गओ छदेण, आगओ चिटइ अ छंदेण । छदेण वट्टमाणो, सीसो छंदेण मुत्तव्यो ॥९९|| तो सूरी रयणीए, पेसिज्जा चोइऊण सीस ति । सिज्जायरस्स कहिङ, सुक्न्नभूमि गओ कमसो ॥१०॥ निअसीससीससागरदत्तसमीचे स ठाइ अह तेण ।
पुट्ठो अज्जो तुमए, किं दिट्ठा कालगायरिया ? ॥१०॥ ५९ विण न PID3 । ६. सारेण च ° D2। ६१ महसवो DI D2 LI| ६९ P2 आदर्श पश्चनवतितमगाथाऽनन्तरं गाषाद्विकमेतत्पठितम्-आयरणा वि हु आणा, अविरुद्रा चेव होई आण ति । इहरा तित्थयरासायण ति [
फुलक्षणं पेव । असद्धेण समाइ जं कत्थ य केणई अ सावज्जं । न निवारियमन्नेहिं बहुअणुमयमेवमायरियं ।। ६३ •णिणो १ पुग्वधरा DID4LI | ६४ जा भुज्जमति D21 ६५ गलगडहि व्व P21 ६६ बते क°D21 ६७ •हियं सु. P2D21
"Aho Shrutgyanam"
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। स भणइ पाढं पुण सो, पुच्छइ मह केरिसं तु पक्खाणं । साह वरं अह जंपइ, पुच्छसु मं किंपि विसंमं ति ॥१०॥ स काइ अणिञ्चयं मह,पुरो पुरूवेसु अह भणई सो उ । सवमणिचं भुवणे, इकं धम्म विमुत्तणं ॥१०॥ गुरु भणइ नत्यि धम्मो, पञ्चक्खपमाणअविसयत्तेण । सोउमिश्चाइतकं, स विम्हिओ इअ दिणे जंति ॥१०४|| अह ते गोसे सीसा, सूरिमदठूण आउला जाया । गुरुमुद्धि पुच्छंता, तरएणं चोइआ एवं ॥१०५॥ सिआ हु सीसेण गिरि पि भिंदे,
सिआ हु सीहो कुविओ न भक्खे । सिी न भिदिज व सत्तिअग्गं,
न यावि मुक्खो गुरुहीलणाए ॥१०६॥ अह पच्छायावपरी, तेणं ते पेसिआ गुरुसगासे । जापुट्ठा विति पहे, एए कालयगुरू जंति ॥१०७।। आगच्छंतं मूरि, सोउं तो सागरो गओऽमि हो । पुच्छइ सीसे मिलिए, भद्दा ! मह कहह कत्य गुरू ? ॥१०८|| ते विति इस्थ गुरूणो, पुचि पि समागया न किं मुणसि । स भणइ इकं थविरं, मुतुं इह को वि नो पत्तो ॥१०९।। इसिऊण तेहि भणिअं, सागर ! संघाडिओ सि अम्हाणं । अम्हेहि अवन्नाया, तए न नाया वि निअगुरूणो ॥११॥ अह लज्जिआ गुरुं ते, वंदित्ता मुविणाएण खामति । वेलयपत्थयओ ते, बोहिअ सूरी भणइ एवं ॥१११॥ मा वहज कोइ गव्वं, इत्थ जए पंडिओ* अहं चेव । आसन्चन्नुमयाओ, तरतमजोगेण मइविहवा ॥११२।।
भिक्खागएमु साहुसु, अन्नदिणे दिअवरेण वुड्ढेण । पुट्ठो कालयमूरी, निगोयजीवे इअ कहेइ ॥११३॥ गोला य असंखिज्जा, असंखनिग्गोयओ हवइ गोलो ।
इक्विक्कम्मि निगोए, अणंतजीवा मुणेयच्या ॥११४॥७८ ६८ • समे तं P2 D1 D2 D3 D4 LIN६९ सो HD3 D4 LI । ७. सिया विसं हालाहलं न मारे, •DI D4 L | ७१ • रा तयणतरमेव चउगइया पिसिया L1 ७२ • मुई D2 | .३ अम्हेण भ DI D4 LI : ४ सामिति P2। ७५ वालय °D21 ७६ °ओ इह P21 ७७ • वा तह जाण DI D4 L1 1 v८ DI D4 L1-भादशेषु चतुर्दशाधिकशततमगाथानन्तरं गायेयमधिका वर्तते-जह अयगोलो घेतो, जाओ तत्ततवणिज्जसकासो। सव्वो अगणि. परिणओ, निगोयजीवे इय कहेइ ॥
२८
"Aho Shrutgyanam"
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजयानन्दसरिविरचिता तेण पुणोऽणसणत्यं, नियमाउं पुच्छिओ भणइ सूरी । अयरदुगाऊ सक्कोऽसि तं दिया में पबचेसि ॥११॥ इय सोउं होउ हरी, पञ्चक्खो • थुणि भणइ मई अज्ज । सीमंघरपहुः पुट्ठो, को वि निगोए मुणइ भरहे ॥११६॥ तत्य तुमं अप्पसमो, वुत्तो पहुणा तहित्य तित्यदुर्ग । भणियं तु जंगमं तं, विमल गिरी थावरं चेव ॥११७॥ इस भणिऊण सुरिंदो, जतो वुत्तो गुरुहिं ता चिट्ठ । जा इंति मुणी स भणइ, गच्छिस्सं मुणिनिभाणभया ॥११८॥ अनत्तो वसहिमुहं. काउं सक्को मओ सठाणम्मि ।। तं वुत्तंतं मुणिलं, मुणिणो वि सुसंजमा जाया ॥११९॥ इस बोहिम बहअनरा. दिवं गया गुरूगणा जुगप्पवरा । सिरि कालगमूरिवरा, हवंतु भवाण महकरा ॥१२०॥
इति कालिकाचार्यकथा समाता ॥3॥ P! आदर्श प्रान्तोल्लेख:
सं० १५०३ वर्षे ज्येष्ठवदि ९ बुधे ॥3॥ P2 आदर्श प्रान्तोल्लेख:-. नक्षत्राक्षतपूरितं मरकतस्थालं विशालं नमः,
पीयूषधुतिनालिकेरकलितं चन्द्रमभाचन्दनम् । यावन्मेरुकरे गभस्तिकटके धत्ते धरित्री वधू या(ता)वन्नन्दतु धर्मकर्मनिरु(र)तः श्रीसंघभट्टारकः ॥
इति वर्द्धापनकम् ।। यादृशं पुस्तके दृष्ट्वा(ष्टं), तादृशं लिखितं मया । यद(दि) शुद्धमशुद्धं वा, मम दोषो न दीयते ॥
शुभं भवतु । कल्याणमस्तु ।। D3 दशै प्रान्तो लेख:--
सं०१५४४ वर्षे कार्तिकशुदि ५ दिने लिखिता श्रीपत्तननगरे ।
L1 आदर्श प्रान्तप्रशस्तिः
इति श्रीभट्टा० प्रभुश्रीजयानन्दसूरिपम(पाद)पने[:] विरचिता कालिकाचार्यकथा समाप्तः(ता) ॥
समस्तदेशोत्तमसदविवेकश्री गूर्जरक्ष्माललन(ना)ललाम । अहम्मदावाद इति मसिद्ध, पुरं श्रिया स्वर्ग(स्व)नगरानुकारम् ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
कालिकाचार्यकथा । तत्र व्यवहारिवरे(रो), वास्तव्यः परमनैष्ठिकश्राद्ध [] । कोकाको रूपाई दयिता, [श्रीश्रे]योल्लसद्विभवः ॥२॥ संघा-उंदाभिधा(धौ) पुत्रौं, तदीयो(यौ) परमाईतौ । आधस्य ललना मातू भवकिस्तनयस्तयोः॥३॥ ऊंदाकस्य बभूव स्त्रीः, लोकम्पृणगुणोऽग्रा(गा)णीः । टांकूकुक्षिसमुद्भूतः, वच्छराजस्तदानः ॥४॥ वाछीति नाम्ना दयिता तदीया,
सदान-दाक्षिण्य-विवेकशीलो(ला)। देव(वे) गुरौ धर्मविधौ च दक्षा ।
गृहस्थधर्माश्रमकल्पवल्ली ॥५॥ रला-फतादितनयैस्तनयाभिः सार्द्धमात्मपरिवारैः । श्रीवच्छराजसुकृती, तनोति सुकृतोधमं सततम् ॥६॥ श्री[विक्रमार्कभूमीशात् , ख-नन्द-तिथि(१५९०)संवत्सरे । श्रीइन्द्रनन्दिमूरीशपट्टमासनभास्वता ॥७॥ कुतुबरपक्षगणपतिश्रीमत्सोभाग्यनन्दिमुरीणाम् । उपदेशरसिकचेतास्तनोति धम(म) [शुभे] चित्ते ॥८॥ युग्मम् ॥ सप्तक्षेत्रेषु यो वित्त, नियोजयति सातुद(सादोरम् । सिद्धान्तश्रवणोद्भूतः, शास्त्रलेख]नवासनः ॥९॥ लेखयित्वा वरान् कल्पान् , लेखक रूपसंयुतान् । गत्वा च सर्वशालामु स्वावलं(?) यो प्रसारयेद] ॥१०॥ श्रीसंघलब्धसम्मानो, दया पूग-फलादिकम् । कल्पानां पुरतो रात्रेधकार स्फुरज्जागरम् ॥११॥ बहुताम्बूलदानेन, गीतगानपुरस्सरम् । नानाचादित्रनिर्घोषपूर्वकं दिवसोदये ॥१२॥ मौसनं सर्वदायानां, मदानं च पदे पदे । कमाहिद्ध(द्रोविणादीना(नां), याचकानां स्वहर्षतः ॥१३॥ खण्डापुटकपूगादिमभावन(ना)पुरस्सरम् । वाचयामास य[:] कल्पान् कल(१६)मङ्गसमन्वितान् ॥१४॥ यावदेतौ पुष्पदन्तौं, यावत् भूमिः ससागरा । वाध्यमानः प्रवर्तते(तत), तावत् कल्पो महीतले ॥१५॥
इति श्रीकल्पप्रशस्तिः ॥
श्रीबाजुट १, पाटिउं २, पाटलं ३, कल्प(पडउ ४, चलोटउ ५, मुहपती ६, ठवणी ७, झलमल ,
"Aho Shrutgyanam"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता
वीटांगणं ९, कल्प १०, पुंठा ११, कांबी १२, कुंप(ब)लु १३, नुकरवाली १४, काहुँ १५, दोरं १६, इति श्रीनंगसंख्या ॥
इति श्रीकल्पसूत्र-श्रीकालिकाचार्यकथा संपूर्णा ॥ संवत् १६६४ वर्षे जेष्ठवदि .............. स्तम्भतीर्थे भार्या राजवाई वाचनार्थः ।। शुभं भवतु ॥ भन्यानरः लिखितमिदम् -
सा | गोवालभार्या नानीनी प्रति भंडार मुंकी छे.
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता बालावबोधसहिता
कालिकाचार्यकथा ।
नमः श्रीवर्द्धमानाय, श्रीमते च मुधर्मणे । सर्वानुयोगद्धेभ्यो, वाण्यै सर्वविदस्तथा ॥१॥ अज्ञानतिमिरान्धानां, ज्ञानाञ्जनशलाकया । नेत्रमुन्मीलितं येन, तं गुरुं प्रणमाम्यहम् ॥२॥ मूरिसुद्योतनं वन्दे धर्धमानं जिनेश्वरम् । जिनचन्द्र प्रभु भक्त्याऽभयदेवमहं स्तुवे ॥३॥ श्रीजिनवल्लभ-जिनदत्तमरि-जिनपतियत(ती)न्द्राः[?] । लक्ष्मी-जिनप्रबोध-जिनचन्द्रगुरवः] स्यु[:] ॥४॥ सूरिजिनादिकुस(श)लो जिनपद्मसूरिः]
रिर्वभूच जिनलब्धिरधीतसूरिः] । तेजोमयोऽपि जनलोचनपूर्णचन्द्र
___ चन्द्रो म(ऽपि? )यो न गुण एष जिनाव्यचन्द्र[:] ॥५॥ सूरिजिनोदयसूरि(री)न्द्र[?]-जिनराजयतीश्वराश्च तत्पट्टे । जिनभद्रसूरि-जिनचन्द्र-जिनसमुद्राश्च जिनहंसाः ॥६॥ तत्पपट्टोदयशैले, श्रीजिनमाणिक्यसूरिसवितार: । तत्पट्टे विजयन्तेि], श्रीमजिनचन्द्रसूरिवराः ॥७॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ५८
Fig.58
चित्र ५९
Fig.59
Plate XXVI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
अब्धिर्लब्धिकदम्बकस्य तिलको नि[:]शेषसूर्यावलेपतिबोधनैपुणवतामग्रेस् (स) रो वाग्मिनाम् ।
दृष्टान्तो गुरुभक्तिसा (शा) लिमनसां मौलिस्तपः श्रीजुषां, सर्वाश्चर्यमय महि(ही) समय: श्रीगौतमः स्तान्मुदे ||८|| +
अत भगवंत श्रीमहावीरदेव सासनाधीश्वर, तेहनइ सासन लौकिक लोकोत्तर पर्वमाहि श्रीपर्युषण पर्व राजाधिराजा deas समागमनि श्रीकलि (ल्प ) स ( सिद्धांतनी वाचना भणा (णी ) इ | तिहां त्रिहि अधिकार जाणिवा । जिनकल्प थियरकप सामाचारीकल्प ए त्रिहुमाहि जिनकल्पनी वाचना छए वाचनाए परिपूर्ण हुई । तर शिवरनइ अधिकारि मोटा प्रभावक श्रीकालिकाचास्यि पणि हुथा । जेह भगवंते भगवंतना वाचनानइ अनुसार पांचमि हुंतीए पर्वराजाधिराज चउथिनइ दिवस आणु । श्रीसातवाहन राजाना आग्रह लगी । तेह भगइ कालिकाचार्य थिवरनुं चरित्र वखाणि । तउ हुं पणि अमुक उपाध्याय आचारिय वाणारोसना आदेस लगी श्रीसंघ आगलि वखाणि । ते चरित्र कवीश्वर कुणए करी ते लिखा || नमिऊण वीरनाई, हयदुहदाहं च अइसयसणाहं । मणिमो कालिगसुरीण, सुयानुसारेण सचरियं ॥१॥
व्याख्या- श्रीमहावीर देव नभ्य (म )स्करी श्रीकालिकाचार्य [न]] प्रधान चरित्र भणिसु- वखाणि । श्रुतानुसारइ-जिम सिद्धांत प्रकरणमाह कहा छह, तिम कहां छन् । श्रीमहावीर देव हृत मणीइ हांणां (हण्यां) छह, जेह दुख्य समस्त मनस्ताप - संताप आधि-व्याधि-रोग-सोग चउत्रीस अतिसय पइत्रीस वचनातिसयसंयुक्त। एहवा श्रीमहावीर वर्द्धमानस्वामीनइ प्रणाम करी ए चरित्र वखाणीसइ ||१||
पंचमीओ चडथी (त्थी ) ए, जेण पजु ( ज्जु) सणा कया । तेर्सि पभावगाणं, चरियं भणिमो सुरि (र) सकलियं ॥२॥
-- नेहे भगवंते पांचम हुंती पर्युपणापर्व चउथिनइ दिवस कीधा कारण विशेषि, ते प्रभा[व]क शिरोमणिना चरित्र ।
छए रसे संकलित कहीयइ छ । ते भगवंत कुण देस हुया ते कवि कहइ छह ॥२॥
aforce भरवासे,
धारावास (सा) भिरं पुरं ।
tet परिक (रक्क) मी तत्थ, बारसं (सिं) यो नराहिवो ||३||
- ए भरतक्षेत्र पांचस छवोस छ कला प्रमाण । तेहमाहि धारावास इस नाम नगर । तिहां बलिष्ठ पराक्रमी वज्रसिंह राजा राज प्रतिपालइ ||३||
सीलाइगुणसयाधारा, रुवेण सुरसुंदरी ।
सुरसुंदरिप्पिया तस (स्स), वप्पुसो काळिगाभिहो ||४||
--- ते वज्रसिंह राजानइ सुरसुंदरी नामे पट्टरानी प्रवर्त्तइ | केवी ते ! खुसीला - सुविनय सुविचार सुरूप सुवचन साकार मर्यादा प्रमुख स्त्रीना गुण शत तेहनी आधार स्थानक | रूपि हसित देवा[ना]समूह, पहवी सुरसुंदरी । कुक्षिशुक्तिमुक्ताफल समान श्री कालिककुमर इणि नाम पुत्र प्रवर्त्तइ ||४||
भग (गिणी सरस ( स ) ई सो य, वढ्ढमाणो दिणे दिने । कमेण जुव (व्व) णं पत्तो, कलासागरपारगो ॥५॥
-- ते श्रीकालिककुमरन बहिन सरस्वती इणइ नाम जाणवी । ते संयुक्त दिनि दिनि पंचविध धावमात्रजने लालमान पाल्यमान त कुमर स्मरक्रीडाभवन नवयौवन पाम्यउ । अनेक शास्त्रकला रूप जे समुद्र तेहनउ पारगामी ॥५॥
+ प्रक्षिप्तमेतच्छलोकाष्टकमाभाति ।
२९
११३
"Aho Shrutgyanam"
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता अह उजाणगो तथ(त्य), पासई गुणधरं गुरुं । विणएण व(व)दई पाए, मुणई गुरुदेसणं ॥६॥
-अथानन्तर श्रीकालिककुमर बहुविध रमलिक्रीडा करतूउ अन्यदा प्रस्तावि शालिहोत्र शास्त्रोक्तलक्षणोपेत मांस--- रहितमुखमंडल मध्यप्रदेशि परिमित बेहु कर्ण अतितुच्छ मनोहरपुच्छ रोमावलि अतिस्निग्ध विस्तीर्ण पूठि, वायुनी परि चंचल चपल अतिरोसाल एहवा अश्व भेटणइ आव्या हुता । तेहे अश्वे आरूढ हुंतउ अनेकसुभटसंयुक्त वनमाहि पहुतउ । रामति क्रीडा करी जेतलह वलइ तेतलइ श्रीगुणंधराचार्य भव्य जीवनइ उपदेस देता सांभली कुमर तिहां पहुता। विनयपूर्वक गुरुना पदकमल वांदद । जेह भणी विनयस्थानक नीतिशास्त्रमाहि पुत्रनी शिक्षानइ अधिकारि ए शिक्षा कही
"विनयं राजपुत्रेभ्यः, पण्डितेभ्यः सुभाषितम् ।
अनृतं दूतकारेभ्यः, स्वीभ्यः शिक्षेत कैतवम्" ॥
-वत्स ! विनय करवानी वांछा हुइ तउ राजाना पुत्र समीपि बइस्यइ । सुभाषितनी वांछा हुइ तउ पंडितसु गोठ करे । कूडा बोलवानी वांछाइ जूयारीसुं संग करे । कपटनी वांछाइ खीनी गोठि करे । तेह भणी महांत स्वभावइ विनीत हुवइ । कुमरइ जे गुरुनी देसना सांभली । ते सांभली देसना कहइ छइ ॥
" असारो एस संसारो, जीवियं तह चंचलं ।
संज्झारागसमाणं च, जुव्वणाइ तहा मुण" ।।
-भो कुमर ! ए संसार असार, जीवितव्य असार, राज्यलक्ष्मी अस्थिर, संध्याराग समान जीवितव्य न मत्र (!)। पौत्र पुत्र कलत्रनां संबंध इम जाणी । मुविवेकी मनुष्य तरहा सतसा भणी संसार सागरमाहि बूडइ ॥६॥
इय देसणसलिलेणं, पखा(क्खा लियकलिमल(लो) मुणि(णि) भणइ ।
देह मह सुद्धचरणं, नित्थरणं भवसमुदस्स ॥७॥
-इम देसनारूपपाणी तणइ प्रवाहिइ करी धौतसर्वपायमल हुंतउ कुमर बे करकमल जोडी गुरु प्रतइ कहह । भगवन् ! मुझनइ सर्वविरत चारित्र आपउ । जे चारित्र संसारसमुद्र हुंतीउ तारइ ॥७॥
पंचहि पुरुससरहिं, पु(प)व्वईओ सो य सगुरुपासम्मि । जुगो(ग्गो)त्ति [य] नाउन(ऊणं), गुरुहि सो नियपयए ठविओ ॥८॥
माता पिता पूछी प्रतिबंध म करउ । ए अध्यवसाय घगी कर्मनी राशि क्षय गई हुइ तउ उपजइ । ते वात सांभली माता पितानइ भली परि पृच्छवी । पांचसइ सुभटसहित श्रीगुणधराचार्य समीपि दीक्षा लीधी । यत:
"दो चिय हुंति गईओ, साहसवंताण धीरपुरिसाणं ।
वेल्लहलकमलहत्या, रायसिरी अहब पव्वज्जा" ॥ -- साहसीक धीर पुरुषनी बि गति छ । विकसती कमला छइ जिहां एहयी राजलखमी भोगवइ अथवा प्रव्रज्या दीक्षा आदरइ । दीक्षा लेई ग्रहण सौख्या, आसेवना सिख्या, इसु सिख्यतउ हुंतउ कमि क्रम श्रीगुणधरा गुरे जोग्य जाणी आपणइ पाट थाप्या । श्रीकालिकाचार्य महात(न) जुगप्रधान हूया ॥८॥
विहरतो(ता) संपत्तो, उजे(ज्जे)णिए [य?] कालिगायरिओ । पवइया विहरती, तत्येव समागया भग(गि)णी ॥९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
११५
— ते कालिकाचार्य विहारक्रम करता भविक जीवि प्रतिबोधता उजेणी नाम नगरी पहुता । हवइ सरसती बहिनि पण भाईनइ पूठि दीक्षा लेई प्रवर्तनी पदइ वर्तमान विहरती ते पणि तत्र पहुती ||९|| अह तत्थ नरवरं (रि) दो, गहभिविद्यासुसाइणसुरं (रिं) दो | नामेण गद्दभिल्लो, इत्थी लोलो सय (या) वसइ ॥ १०॥
—— अथानंतर उजेणीनयरीनायक गर्दभी विद्यानी भली साधना करी सुरेन्द्र भणीए इन्द्र महाराज समान बलिष्ट पराक्रमी गर्दभिल्ल नाम राजा स्त्रीलोलुप सदा प्रवर्त्तः ॥ १० ॥
काममयपरवसेणं, रइरूपसमा सरस ( स ) ई तेण ।
दिट्ठा नि(दु) ट्ठेण तओ, हीरंती विore बाला ॥ ११ ॥ ---ते गर्दभिल राजा अन्यदा प्रस्तावि क्रीडा निमित्त नगर बाहरि वनमाहि जेतलइ पहुंचइ, तेतलइ ते महासती सरस्वती प्रवर्त्तिनी रूपइ ते रंभा तिलोत्तमा समा नगरमाहि आवती देखी। राजा श्रीगमिल कंदर्परूप जे मदाति करी परवस हु हु चीतवड; " स्युं जगमाहि कंदर्पदेव नथी ? जेह भगी एहवी सुरूप श्री सुसील ? " तिणइ अति पापिष्ट ते महासती हरी । ते महासती तिवारइ हम विलाप करवा लागी ॥ ११ ॥ सा ते विलाप -- हा सुधर ! हा कालयवरी !, मह रक्ख रक्ख एयाउ । जिणसासम्म जम्हा, उड्डाहनिवारणं साहु ||१२||
इम चतवी,
- भ्रात ! अहो श्रुतधर ! अहो शासननायक ! तुम्हा हुंता मुझनइ ए पापिष्ट लेइ जाइ छह, एह हुँती मुझनइ राखउ, जेह्र भणी जिणसासणनुं उह निवारिखं चारु भलुं । सासनना विद्वेषीनइ बोधिनास । अनंत संसारीपणुं बोलू । यतः --
65
उareeroगाणं, बोहनासो अनंतसंसारो " |
जिनशासनना उड्डाहकारक मनुष्यनइ बोधि कहतां सम्यक्त्वरो नास अनंतां संसारीपणो बोलउ ॥ १२ ॥
अंतेरम्मि णीया, तेण नरे (रिं) दाहमेण अह सूरी ।
संजुओ (लग्गो) पडिबोहणवयणं तस्सेवमक्खायं ||१३||
-- तिणइ नरिदाश्रमइ इम विलाप करती महासती अंतेउरमाहि आणं न्याय मजादा मूकीनइ । यतः --
किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नाकं न नार्यः ?, त्रिदशपतिरल्यां तापसीं यस्त्वषेवि ।
"
हृदयतृणकुटीरे दीप्यमाने स्मराग्ना
बुचितमनुचितं वा वेति किं पण्डितोऽपि ? "+ ॥
- किसउ कमलसारीखा नेत्र छइ एहवी इन्द्राणी थकड़ विसपति कहतां इंद्र अहिला जे तापसी जे सेवी | हृदय कहितां हिया रूपीया तृणकुटीर छापरउ तिहां कंदर्परूप अग्नि लागइ हुँइ उचित अनुचित भली पाडुई बात न जाण । पंडित कोई ----
"विकलयति कलाकुशलं, इसति [ शुचिं ? ] पण्डितं विडम्बयति । अधरयति धीरपुरुषं, क्षणेण मकरध्वजो देवः " ॥
+ मूलादर्श एताशुद्धो पाठः-
किम कुवलयनेत्रा संत निनाकनाकनार्ज त्रिदशपतिरहिलां तापसी यस्तिषेवि । हृदयतृणकुटीरे दीप्यमानात्मराग्नावुचितिमनचितं वा वेत्त क पण्डितोऽपि ॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता -विकल करइ कलावंतनइ, पवित्रनइ हसइ, पंडतनइ विडंबइ, धीरवंत पुरुषनइ अधीर करइ, क्षण एकमाहि मकरध्वज कंदर्प देवता ॥
___ इम कामातुर ते गर्दभिल्ल जाणी कालिकाचार्य श्रीसंघ संयुक्ता तहं पासि जई तेहनइ प्रतिबोधचा निमित्ति अनेक वचन कहा ॥१३॥ सा ते वचन
__ अत्यि तुह सयसहसं(सं), नरिंददुहियाण रूववंतीणं ।
ताहि चेव [न] तितो, ता एयाए कहं तित्ती ? ॥१४॥ ---राजन् ! ताहरइ अंतेउरं हंसगतिगामणी जनमनमोहनी रूपई देवांगना नाम दउ रती एहवी राजानी पुत्रीना सत सहस्र हुतइ जउ तुझनइ तृप्ति नथी । तउ ए मस्तकमुंड श्वेतवस्त्रधारणी कुरूपलि गनीनइ ग्रहणइ किम तृप्ति हुसइ ! किन्तु पापनी वृद्धि हुसइ लोकमाहि कुजप्त, परलोकमाहि नरकफलि । तेह भणी सुख वांछइ तउ ए महासती सुसील मेल्हि ॥१४॥
सो कामग(ग्ग)हगहिओ, वयणामयसंचिओ [वि] न हु भिन्नो
तेल्लकुडे जलबिंदु ब्च, तओवाय कुणइ मरी ॥१५॥ ---ते राजा कामरूपी अजगर तणइ करी विकल हुओ। आचार्यना वचनामृत जलइ साँचिओ पणि भेदणउ नही । सीपरि चोपडइ घडइ पाणीना बिंदुनी परि तिबार पछइ आचार्य उपाय कीधउ । स्यउ ते उपाय ! ॥१५॥
काउ(ऊ)ण गहिलरूचं, तो विरूवं विभासय(ए) वयणं ।
एसो राया तो कि, नत्थि हु एयस(स्स) रजु(ज्जु)सिरी ॥१६॥
-~-पछह आचार्य गहिलानु रूप करी अनेक विरूप बोलया लागउ । स्या ते विरूप वचन ? । ए राज्य तउ स्यु ! ए राजो समूल उन्मूलीसि । हुं भिक्षाचर तउ सू ? एहनइ सर्वथा राजलक्ष्मी नथी ॥१६॥
एयं पयंपिऊणं, तह सगकूले तओ गओ सूरी ।
तत्य य जे सामंता, सुसाहिणो देसमासाए ॥१७॥
-इम अनेकविध वचन कही तिहां हुंती भाचार्य सगकूलनइ विषय गया । तिहां जे सामंत प्रवर्त्तद ते देशभाषाइ साखी राजाइ कहाई ॥१७॥
निवो साहणुसाही [य] ति(त)त्य एगं सुसाहिणं ।
विज्जाविनाणमंतेहं(हि), आवज्जिऊण ठिया तर्हि ॥१८॥ --जे सामंत राजानउ जे नृप ते साखानुसाखी कहाई । तिहां एक साखी राजा विद्याविना(ज्ञा)न मंत्र तंत्रे करी आवर्जी मुनि शाखीश्वर तेहनइ पास रहिया ॥१८॥
दि(द)ट्टण य कण्हमुई, पुच्छइ त सूरिणो तओ सव्यं ।
साहइ रूदाएसं, सो नरवइणो जहावुत्तं ।।१९।।
-अन्यदा प्रस्तावि ते कृष्णमुख देखी सूरि पूछइ; " राजन् ! ए सी बात ! तिवारइ ते राजा आपणा राजान घोर रौद्र आदेस जिम आवउ छड् । ते सर्व कहइ ॥१९॥
छुरियकचोलियसहिओ, लेहोऽज्ज समागओ य सो र(रु).ठो । मगइ सीसं मह तह, छन्नवइनिवाणमन्नेसि ॥२०॥
"Aho Shrutgyanam
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
११७ -ए छुरी अनइ कचोलउ सहित लेख आज आल्या छइ । काइ कारण लगी ते राजा रूठउ माहरउ मस्तक मागह, तथा आ देसना बीजा छन्नवह मम समान राजाना पणि । एहव॑ रुद्र आदेस तेह माहि लखू छह ॥२०॥
को नरउ परवसत्तं, न उणो दुवं च जीवहरणाओ ।
आणाभंगो मरणं, मह किण्हमुहं अउ(ओ) जायं ॥२॥
-भगवन् ! नरक कुण परवसपणुं । जीवहरण उपरांत दुख नही। नरेंद्रनी आज्ञाखंडन तेह मरण । एक पासइ राजानी आज्ञा मारवानी, हुं जीववा वांछु । तेह भणी माहरू मुख कालउ ॥२१॥
ठाणलोहेण मरणं, किं पावह कुपुरिसु व सुइडवरा!।
सुपुरिस सिंहगय म [?], ठाणे य ठाणे य सम्माणं ॥२२॥
-अवसर जाणी सुगुरु तेह प्रति कहइ, स्युं ! अहो सुभटो कापुरिषनी परि स्थानकनइ लोभइ मरण सीध पामउ छइ ! सत्पुरुष सिंह हस्तीनी परि स्थानक स्थानक सन्मान लहइ । यत:--
"त्रयः स्थानं न मुश्चन्ति, काकाः कापुरुषा मृगाः ।
स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते, सिंहाः सत्पुरुषा गजाः" ।। -~-तम्हा भला सुभट सुरवीर अकालमरण सीध पामउ ! मझ पूठि आवउ । इस्यउ कहइ हुंतउ ॥२२॥
तो सव्वे पच्छन्नोसरणं काउ(ऊ)ण मूरिणो वीरा ।
उसरिऊण य सिंधु, सुरहदेसम्मि संपत्ता ॥२३॥ .
-तउ ते वीर सूर सर्व सामंत प्रछन्न छाना । सूरि भणीइ आचार्य तेह- सरिण करी। सिंधुनदी ऊतरी। अविछनपयाणे सोरहदेसमाहि आव्या ॥२३॥
वासारते पत्ते, गइविध[क]रे तओ मणइ भयवं ।
चिइ नियनियठाणे, संमिलिया जाव वासन्तं ॥२४॥
--तेतलइ वर्षाकाल आव्यउ । चाली हाली कोइ न सकइ । कर्दमाकुल प्रथ्वी हुई। मेह वरसवा लागा । तणइ अवसर भगवंत तेह प्रति कहइ । अहो सुभटो। संमित हुता आपणइ आपणइ थानक रहउ । जासीम वर्षाकालनउ प्रांत । तहत्ति करी से सर्व तहां रहाया ॥२४॥
वासंते संदिहा, सत्वे ते वज्जरति भो भयवं!।
अम्हे संबलि(लोरहिया, बलवंतो पहि कह जामो? ॥२५॥
-पछइ वर्षाकालनइ प्रांति ते बोलाव्या हुंता इस्युं कहइ । अहो भगवन् ! अम्हे संबलि विणु मालवा सीम किम जाऊ । संबलि खूटा ॥२५॥
सूरीहिं तओ सासणदेवीवरदिनचू(चु)नजोगेण ।
निप्पायंत(यमइ) महंत, कणयमयं इटियापायं ॥२६॥ --ते वात सांभली सुहगुरे सासणदेवी दत्त चूर्णनइ जोग तत्काल सुवर्णमय इटवाह कीघउ ॥२६॥
गहिउ(ऊ)ण संवळवलं, मुमालवं पप्प मालवं पत्ता ।
ते सव्वे नरनाहा, माइप्पो एस मुगुरुणं ॥२७॥ -~~-यथाजोगि संबल लेइ सुमालय भणीइ लक्ष्मीलव पामो ते नरनाथ मालवह पहुता। ए सर्व महात्म्य सुगुरुर्नु जाणिवो ॥२७॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता उज्जेणीनरनाहो, समागओ सम्मुहं महाजुदं ।
काउ(ऊ)ण जिओ नहो, उज्जेणीए पविहो सो ॥२८॥ ---ते आवी सांभली गई भिल्ल राजा संमुख आवी स्थस्युं रथ घोडासुं घोडा, पायकसुं पायक, हाथीसं हाथी, राजासु राजा, धनुर्धरसुं धनुर्धर-इम न्यायइ महायुद्ध करी सगराजाइ जीतउ हुंतउ गईभिल्ल नासी नगरीमाहि पइठउ ॥२८॥
अह सूरी सगसहिओ, रोहं काऊण संठिी तत्य ।।
समरंगणं च जायइ, दिणे दिणे उमयपक्खम्मि ॥२९॥ -~-अथानंतर सूरि सगसहित गढरोहो करी तिहां रहउ । दिने दिने बिहुं दले संग्रामा(समरां)गण हुइ ॥२९॥
अह अन्नया समेया, सगुरु(सगा) पुच्छंति कालिगायरियं ।
दुग्गं सुन दीसइ, जुझं न इवइ अज्ज ! कहं ? ॥३०॥ --अन्य दिने सग आवी कालिकाचार्यनइ कहइ स्वामी आज युद्ध न हुइ । गढ सूना दीसइ ते काई ! सूरि भणइ ॥३०॥
किण्हहमीदिणो सो, आराहइ गर्भि महाविज ।
तन्वयणसवणयाए[3], परवलं जाइ पंचतं ॥३१॥
-आज कृष्णाष्टमी दिन ते राजा गईभी विद्या साधइ छइ । तेहना वचन सांभली करी परबल पंचत्व भणीए मरण ते पामह । रौद्र गईभी विद्या वर्तइ । कोउ उपाय करिवउ ॥३१॥
कोसदुगं गंतूणं, सबरं संठविय तत्थ जुन्झमुहो ।
सूरी अछुत्तरसयं, गहिऊणं सदवेहीणं ॥३२॥
— कालिकाचार्य बि गाउ पाछा जाइ । सबर सैन्य तिहां राखी । जुद्धाभिमुख अट्ठोत्तर सय सब्दवेधी सुभट लेई तिहां भणी चाला ॥३२॥
तत्थागओ सुमुहढो, कलायरो कालिगायरिओ सूरी ।
जाय पसारेइ मुहं, सरेहि भरियं मुहं ताए ॥३३॥ ---जेतलइ सुभट कलासागर कालिकाचार्य तिहां आव्यउ तेतलइ मंत्रनइ योगि गईभीई मुख पसारं । सब्दवेधी सुभट सहित आचार्य समकाल तेहनूं मुख माथा सम तूणीर समान कीधउ । सरे भरं ॥३३॥
मुत्तपुरीसनिसग्गं, काउ(ऊ)णं तम्मुहे तओ नहा ।
गहियं पुरं स गहिओ, गद्दभ इव गद्दभिल्लनिको ॥३४॥
-पछह ते गईभी मल मूत्र तेहनइ मुख करि तिहां हुंती नाठी । ते नगर लोधउ । ते गर्दभिल्ल राजा गर्दभनी परि झालउ । सगे आचार्य समीपि आणउ ॥३४॥
भणिओ सो मुरीह(हिं), रे दुरायार ! [?] पावतरुपुष्प॑ ।
एवं भवंतरे पुण, पाविहिसि अओ य नरयफळ ॥३५|| ---आचार्य ते बोलाव्यउ । इसु कहउं; " दुराचार ! पापतरुनीयं पापतरुनु फरफूल, ए राजभ्रंसपणुं । भवांतरे ए साध्वीना सीलखंडन लगी नरकादिकना दुक्खरूप फल पामीसि ॥३५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
भो कुणइ धम्मसरणं, अहुणा चिंय मुचर जओ सिग्धं । नो पडिवज्जइ तो सो, निवासिओ तेहि विसयाओ ||३६||
-वली आचार्य कहइ; " राजन् ! अजी गउ नथी, ताहरु कांइ, जउ द्विविध धर्ममाहे एक धर्मनुं अंगीकार करह तर राज्य आपीइ । एह हुंती सोम्रपणइ मुंकाई । इम कहुँ पणि पडिवजह नहीं । तिवारह ते सगराजाइ गर्दभिलनइ -मालवा हुंती निकासउ । दूरि कीधउ ॥ ३६॥
सूरिहिं ते राजे (रज्जे) सु, ठाविया संजमे तहा भगिणी । बलमिस भाणुमित्ता, जामिया तत्थ संपसा ॥३७॥ - स गुरे ते राज्य थाप्या । आपणus गच्छमाहे आवी इरिया वही बेटा छद तिहां आव्या ||३७||
११९
सविहुंनइ विहची मालवानुं राज्य आपुं । तथा भगिनी सरस्वती संयमइ थापर | पडिकमी मिच्छामि दुक्कड देइ । विहार करता जिहां बलमित्र -मानुमित्र बहिनना
( २ )
पहूपवेमुत्स (च्छ ) वं चकाकणं ।
भरुयच्छदेस पहुणो, सोऊण निवइप (
? ) ती भानुस ( स ) रीनंदणो धम्मं ॥ ३८ ॥
-ते महच्छ देसना ठाकुर तेह प्रभु श्रीकालिकाचार्यनुं प्रवेशोत्सव सविस्तर कराव्या । पछछ प्रभुनी देसना
- सांभली बलमित्र राजानी पुत्री तेहनउ नंदन कुण एक विसेष करइ ||३८||
aerosti froes, जिणभसं नाउ (ऊ) णं,
बलभान (शू) नामओ य पविजं (व्वज्जं ) । निव [इ] पुरोहा कुणइ चायं ॥ ३९ ॥
- राजा श्री लमित्र तेहनी पुत्री भानुश्री, तेहनउ नंदन बलभानु नामा कुमार सुहगुरुनुं कथित धर्म सांभली दीक्षा लोधी । इम राजा राजलोक जिनशासन भक्त जाणी राजान
पुरोधा सुयसा नाम गुरु साथि याद करद
सभामा हे ॥ ३९ ॥
सो निजि (जि)ओ गुरूई (हिं), वयणेहिं वंचिऊण निवलोओ ( ए १) । ठाणे ठाणे भत्तं, अणेसणीयं च सो कासी ॥४०॥
- पछइ ते गुरे जीत | लोकमाहि पुरोधानी मानम्लानि हुई । तिवार पछइ तिणइ ब्राह्मणइ इस्ये वचने कर राजा नगर लोक वंचिउ । सा ते वचन; " अहो राजन् ! एक सोनउ नइ सुरभि । सुहगुरु अनइ सगा । एवडउ कांह करउ | ए सुहगुरुना पायकमल पूजीह, आराधीर, तेह भणी ए जिहां बहस्यइ पगल्लां न्यसर, ते भूमिका आपणे पगे किम स्पर्शी : आसातना हुवइ । गुरुनइ सरस आहार दीजइ " । इम मुग्ध लोकनइ कपटवचने विप्र तारी । थानकि धानकि भक्त अनेषणीय करावी गुरु चलाव्या ॥ ४० ॥
( ३ )
तास गुरू कारणओ, समागए वि य घणे पयठा ( इट्ठा) णं । पत्तो पुरप्पवेर्स, कुणइ निचो परमभत्ती ||४१ ॥
- तदनंतर गुरु कारण जाणी वर्षाकाले विहार करी पठाणपुरि आव्या । परमभक्तइ तिहां सातवाहन राजाइ नगरप्रवेस कराव्यउ । तिहां सुखइ रहइ ॥४१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
श्रीकल्याणतिलकगणिविरचिता
सिरिसाय (ल) वाय (ह) णेणं, संषेण य कालिगारिया भणि[या ] । छट्टीए कायन्वा, पजूसणा न उण पंचमी (मि) ए ॥ ४२ ॥ |
--- अन्य दिन राजा श्रीसालवाहन अनइ संधि कालिकाचार्य पूछया । इम क; भगवम् । पर्युषणा छठि दिन करउ न पुन पांचमह ते स्यइ ॥ ४२ ॥
कुह ॥ ४३ ॥
पंचमीए इंदमहो, च्व्व [2] ग (गं) तव (व्त्र) मेव सव्वेण । तेण न जिणाण पूया, भवस (विस्स) इ तत्थ तो —भगवन् ! पांचमइ इंद्र महोच्छव छइ । सर्वलोक तहां जासइ । नही हुइ । तेणि कारण लगी छट्टिई करउ मया करीनइ ॥ ४३ ॥
तेह्र भणी जिन श्रीवीतरागनी पूजा स्नात्रादिक
सूरी पभणइ तत्तो, चलs कया वि य सुमेरुगिरिचूला ।
न हु पंचमीदिणाओ, पजो (जो ) सबणा न ( य ?) अइकमे ( मई ) ||४४||
— तिवारइ आचार्य कहइ; राजन् कदाचित् मेरुनी चूलिका कल्पांत वाय हतो चालइ पणि ए पर्युषणा भादवा सुदि पांच थकी न चालइ | पांचमि
ras arete तो, नाउ (ऊ)ण पत्ररायं
अतिक्रमइ लांघइ नही ॥ ४४ ॥ तित्थुन्नय (इ) कारणं च सूरीहिं कयं चउत्थीदिणे परमं || ४५ ||
---- तर स्वामी पर्वराज चउथई हुवइ । ए बात सांभली तीर्थिन्नतर जाणी सुगुरे ए पर्व चउत्थीन दिनि कीधा ॥ ४५ ॥
भणियं च अओ सुत्ते, आरेणावि अह अन्ना स सीसा, सच्छंदा
( ४ )
कप्पर ण परओ [?] । कालभावाओ ||४६ ॥
- नेह भणी सूत्रमाहे कहुं अर्वाग् भणी एउ रहउ कल्पइ पणि परहुं न कल्पड़ | अन्यदा भाचार्य प्रस्तावि स्वशिष्य स्वच्छंदवर्त्ति चालता देखी कालना दोष लगी स्युं कीउ । ते कहइ ॥ ४६ ॥
।
गया तुरियं ।
सिजायरगिवइणो, कहिङ (ऊ) णं सूरिणो
सीसाणुसी बहुसुसागरचंदस्स य समीवे ॥ ४७ ॥
-----पछड़ सिज्जातर श्रावकनइ कही आपणपर शिष्यानुशिष्य सागरचंद्राचार्य समीप आन्या । ते सूता सूता
मूक्या ॥ ४७ ॥
बहु मनिउ (ऊ)ण तेणं, विजा (अजा) मयगन्निएण भो वुढ (ट्ठ) ! । पुच्छर ( ? ) विसमपयं जं, तुम्हाणं वट्टए किंचि ॥ ४८ ॥
- पणि तिणइ विद्यामदगर्वित हुंतइ मान-सन्मान न दीघउ । न उलिख्या । न जाण्या आवीन कहह भो वृद्ध ! कोई विषम पद तम्हारइ हृदय हुवइ ते पूछउ । हुं सविहुंना संदेह भांजउ । पछइ गुरे आचार्ये सगर्व जाणी पूछइ ॥ ४८ ॥ तओ विचाओ जाओ, अत्थी नत्थि त्ति धम्मविसओ य । तावागया य सीसा, णाओ सो कालगायरिओ || ४९||
"Aho Shrutgyanam"
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ६०
Fig. 60
चित्र ६१
Fig. 61
Plate XXVII
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
१२१ -नास्ति धर्म ए विषयईड संदेह पूछउ । विवाद हुआ ! तिहां वाद करिवउ तेतलइ ते शिष्य माव्या । सविहुँ जणे आचार्य जाणा ॥४९॥
अन्मुहिऊणं तो, सागरचंदो वि लजि(ज्जि)ो पाए ।
पडिओ खमावा गुरू. विणओ धम्मस्स मूल त्ति ॥५०॥
-तदनंतर ते कालिकाचार्य जाणी सागरचंदाचार्य लाजउ हुँतउ आसण थकी उठि विनयसहित पगे लागउ । गुरुनइ खमावइ जेह भणी विनय धनु(म) मूल ॥५०॥
अह सोहम्मसुरिंदो, सीमंधर जिणवरिंदवपा(क्खा)णं ।
निगो(मगो)यवियारमयं, मुणिऊणं पुच्छए भयवं ॥५१॥ --अथानंतर सौधर्मेन्द्र सीमंधरस्वामीनू वखाण, निगोदना वखाण तन्मय तस्वरूप सांभली भगवंतनइ यूछद्र ॥५१॥
भरहे को वि पियारो, एसो सयलो वि जाणई मज्झं ।
संदिसह भणइ भयवं, तो सुगुरू कालिगायरिओ ॥५२॥
-भो भगवन् ! ए समस्त विचार भरथक्षेत्रमाहे कीइ जाणइ छइ, किं वा नहीं ? ए वात मुझनइ कहउ । तिवार पछह भगवन् ! श्रीसीमंधरस्वामि श्रीमुखइ श्रीकालिकाचार्य कहइ जाणइ एह वात सही ॥५२॥
गंतूण तत्थ पुच्छइ, दियवेसेणं नियाउयं इंदो।
समयबलेणं पाउ(ओ), एसो इंदो न उण मणुओ ॥५३॥ -पछह ब्राह्मणनइ सि इंद्र तिहां आवी आपणुं आयु पूछइ । सिद्धांतबलइ आचार्य जागइ । ऐं इंद्र मनुष्य न हुइ ॥५३॥
पयडीभूय तओ ते, थुणिउ(ऊ)णं सरसमहुर वि(व?)ग्गूहि ।
काउ(ऊ)ण ठाणदारं, विवरीयं तो गओ इंदो ॥५४॥
-श्री इंद्र जाण्या पछइ प्रगट हुई। ते आचार्य श्रीकालिकसूरिनह सरस मधुर वचन स्तवी। उपाश्रयद्वार विपरीत करी आपणइ ठाम पहुता इंद्र ॥५४॥ ..
सासणफयप्पहावो, समए संलेहिउ(ऊ)ण अप्पाणं ।
संपतो(तो) सुरलोयं, गुणनिलओ कालगायरिओ ॥५५॥
-इम जिणसासणमाहि प्रभावक सिरोमणि समस्त सूरिना गुणनउ निधान समय प्रस्तावि आपणउ आत्मा संलेखणा करी सूरलोक पहुता श्रीकालिकाचार्य ॥५५॥
अप्पाइसीसहेज, कयं कहाणयमिणं [] समासेणं । सिरिजिणसमुहसुहगुरुमुसीसकल्लाणतिलएण ॥५६॥
-ए बालावबोध समास भणीइ संक्षेपई। अल्परुचि महात्मा महासतीनइ हेतु कीघउ | श्रीजिनचंद्रसूरि पट्टपूर्वाचलसहलकरावतार श्रीजिनसमुद्रसूरि सुहगुरु तेहनइ शिष्य वाणारीस कल्लाणतिलकगणिइ । एतलइ ए कथा परिपूर्ण वखाणी । थिवरनइ अधिकार । तिहां विवेकीआ श्रावक दान सील तप भावनाइ करी आपणी लक्ष्मी सफल करह । सविई माहि भावना हुती प्रभावना गुरुई तउ आज अमको श्रावको श्रावक प्रभावना करी आपणो जन्म जीवितव्य सफल करह । एवविध पुण्यप्रमाण चडइ ते देवगुरुना प्रसाद । तेह भणी तेहना प्रसाद लगी श्रीसंघ आचान्द्रार्क जयवंत हुउ ॥ ५६ ॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा बालावबोधः कृतः वा० कल्लाणतिलकगणिभिः । पं. कुसलालिपीकृतम् ; श्रीमरोडकोट्टमध्ये ॥ संवत् १६२५ वर्षे श्रावणवदि ११ दिने लिपीकृतम् । मानकुसलवाच्यमानं चिरं जीयात् ॥ शुभं भवतु । श्रीः॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा-संस्कृत-गूर्जरविभागः।
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा।
( रचनासंवत् १३ शताब्दि)
श्रीवर्द्धमानमानम्य, कालकर्षेः कयां ब्रुवे । पञ्चमीतश्चतुर्यो च, यश्चक्रे पर्युषणामहम् ॥१॥ इहैव जम्बूद्वीपश्रीनेत्रे क्षेत्रेऽस्ति भारते । धारावासं पुरं यत्र, जनः सर्वोऽपि धार्मिकः॥२॥ तत्रारिकरिसिंहोऽभूदु , वेरिसिंहो नृपोऽस्य तु । राज्ञी रूपजिताऽमर्त्यसुन्दरी सुरसुन्दरी ॥३॥ तयोः सर्वगुणाधारः, कुमारः कालकाहयः । सरस्वल्पनुजा चास्य, प्रज्ञापास्तसरस्वती ॥४॥ क्रीडार्थमन्यदोधानं, मित्रपश्चशतीतः । हयाख्दः कुमारोऽगाजयन्त इब नन्दनम् ॥५॥ तत्र दिक्कुमुदानन्दप्रदमिन्दुमिवारको । गुणाकरगुरुं दृष्ट्वा, बवन्दे निषसाद च ॥६॥ ततः संसारवैराग्यकारिणी धर्मदेशनाम् । श्रुत्वा कुमारचारित्रसाम्राज्योत्कण्ठितोऽभवत् ॥७॥ अथो कथञ्चित् पितरौ, मुत्कलाप्य नृपाङ्गभूः । स्वस्वमित्रयुतः सूरै(रे)व्रतं रत्नमिवाददे ॥८॥ क्रमेणाधीतसिद्धान्तः, कालकर्षिः निजे पदे । गुरुणा स्थापितो यस्माद्, गुणगौरवकारणम् ।।९।। अथ श्रीकालिकाचार्यः, सूर्यवत् सपरिच्छदः । भव्यान्नबोधं विदधय्य, ययावुज्जयिनी पुरीम् ॥१०॥ तत्र लोकचकोरौघान् , देशनामृतदानतः । तमो निरस्य सूरीन्दुर्सदिवानुदपादयन ॥११॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
साध्वीयुताऽन्यदा सूरिनिनंसायै सरस्वती । पथि व्रजन्ती भूपेन, गर्दभिल्लेन वीक्षिता ॥ १२ ॥ पाक्षिप्तचित्तः स दसा (शा) स्य इव जानकीम् । भ्रात ! मां रक्ष रक्षेति, जल्पन्तीं तामपाहरत् || १३ || तच्छ्रुत्वा चिन्तया चान्तः, सूरिर्भूपसभां ययौं । प्रोचे च नृपते ! न्यायपथस्थाः पृथिवीभुजः ॥१४॥ तदेनां लिङ्गिनीं मुञ्च सन्ति तेऽत्यद्भुताः स्त्रियः । इत्युक्तोऽपि धराजानिरजनिष्ट स मौनमा || १५ | संघस्यापि वचस्तेन, नामन्यत ततो मुनिः । ये संघप्रत्यनीकाद्यारछेद्यास्ते विषवृक्षत् ||१६|| ध्यात्वेति संघां विदधे, मोः ! भोः । शृणुत पार्षद ! | नृपो मयाऽयमुन्मूल्य, पवनेनेव भूरुहः ||१७|| ततो निर्गत्य गच्छस्य, शिक्षां दवा स्वयं गुरुः । faare afrodi, बालकैः परितो छतः ||१८|| यदि गईभिल्लो राजा, श्रीमाज्यं राज्यमस्य वा । ततः किमित्यादि जल्पन, भ्रमति स्म पदे पदे ॥१९॥ युग्मम् ॥
तत् तreat सूर्यवस्था, प्रेक्ष्यामात्यादिभिर्नृपः । विज्ञप्तोऽपि न तद्वाक्यं मेने प्रत्युत रोषभाक् ||२०|| तच्छ्रुत्वा रासभी विद्याबलवान् नापरैर्नृपैः । जीयतेऽयमिति ध्यात्वा शककूलमगान्मुनिः ॥२१॥ तत्र मन्त्रादिकलयाssवर्जितो गुरुपुङ्गवैः । शाखिरेकोऽभवच्छुद्धश्राद्धवद् भक्तितत्परः ||२२|| अथ शाखिप्रभोः कश्चित् दूतः शाखिपुरोऽमुचत् । यमजिहामिव प्राणिमाणितान्तकरीं क्षुरीम् ||२३|| तद् वीक्षतोऽतिविच्छाये, तस्मिन् सूरिर्जगौ सुहृत् ! | किं खिन्नः स जगावस्मात् स्वामी रुष्टो ममोपरि ||२४|| सोऽन्येषामपि किं रुष्ट इत्युक्ते सूरिणा शकः । आeart क्षुरिकायां षण्णवत्यङ्को विलोक्यते ||२५|| तदन्यपश्चनवतिशाखिन्दे रुरोष सः ।
"
सूरिः श्रुत्वेति दध्यौ मे, वाञ्छितफलंगमी ||२६|| नीचे (d) रूचे च मित्रा, पृच्छ के ते ततः शकः । दूताव तदाख्या ज्ञात्वा तं व्यसृज[द्] दानपूर्वकम् ||२७||
" Aho Shrutgyanam"
१२३
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचिता
सूरिराह सुहृद्यर्थ, मा माणत्यागमातनु । diles मेलयित्वा, चल मालवकं प्रति ||२८|| तथाकृते सूरिणा च तैश्व तन्त्रयुतैः सह । शाखिः सिन्धुनदीं तीर्त्वा, सुराष्ट्राराष्ट्रमासदत् ॥ २९ ॥ सदt तत्र जलोत्फाले, वर्षाकाले समागते । सैन्यवासान् वितीर्यासों, मुख्यशाखिरवास्थितः ॥ ३० ॥ तलक्ष्मीमसहमान इवायाते फलाकुले । areniasaca सूरिभ ! भोवलत वेगतः ॥३१ ॥ द्रव्याभावात् कथमग्रे, गम्यते तैरितीरिते । चूर्णयुक्तयेष्टिकापार्क, रैमयं चक्रवान् गुरुः ||३२| ततो हृष्टाः शमष्ठाः, षण्णवत्या विभागकैः । स्वर्णमादाय चलिता गताश्रोज्जयिनीं पुरीम् ||३३|| ससैन्यो गर्छभिल्लोऽपि नगर्या निर्ययौ ततः । शास्त्रि-भूववयोर्युद्धं जातं राम- दशास्यवत् ||३४| राज्ञा शाखिभिया भेजे, फेरुणेत्र पुरन्दरी । ततस्ते शाखयोऽयुध्यन्, गढस्थैः सुभटैः सह ||३५|| रणो नाद्येति तैरुक्तः, सूरिः श्यामाष्टमीं जगौ । तत् पश्यत कापि खरीं साधयन्तं नृपाधमम् ||३६|| पश्यन्तस्ते तथारूपं, भूपं पेक्ष्यावदद् गुरोः ! सोऽप्याह रासभी शब्द, विधात्र्याराधिता सती ॥३७॥ शब्दश्रवाद विचैतन्वं, सैन्यं सर्वे भविष्यति । तद् द्विगव्यूतिपरतो, नयत द्विपदादिकम् ||३८|| मत्पार्श्वेऽष्टाधिकशतं योधानां शब्दवेधिनाम् । सज्जीकुरुत तैरप्येवं कृतं मूरिभाषितम् ||३९|| यावद् रावते खर्या, दूरमुत्पाटितं मुखम् । विशिखैः पूरितं तावच्छाखिभिः सूरिशिक्षया ॥ ४० ॥ गतशक्तिस्ततो रुष्टा, रासभी भूपमूर्द्धनि । कृत्वा मूत्रं पुरीषं च, हादिनीव तिरोदधे ॥४१॥ इयदेवास्य सामर्थ्यमित्युक्ताः सूरिणा शकाः । मङ्क्त्वा पुरीं गर्दभिलं, बद्ध्वा निन्युः गुरोः पुरः ||४२ || सूरयोऽप्यलपन् पाप !, भवता हठतस्तदा ।
यः समारोपितः साध्वीशील भङ्गमहीरुहः || ४३ ॥ संघवागन्यथाकारिमीरपूरेण चोक्षितः । तस्यैष तेऽधुना राज्यापभ्रंशः कुसुमोनमः || ४४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
कालिकाचार्यकथा। फलं तु अभ्रदुःखादि, भविता स्वीकरोपि चेव । व्रतं तत्पापतो मुक्तिर्भवभ्रमणमन्यथा ॥४५॥ कुळकम् ॥ इत्युक्तो मुनीन्द्रेण, न प्रबुद्धो नृपाधमः । शकेभ्यो मोचितश्चार्य, देशान्तरमशिश्रियत् ॥४६॥ आलोचितपतिक्रान्ता गुरवो गच्छमाश्रयन् । तथा सरस्वत साचों, व्रतमग्राहयत् पुनः ॥४७॥ मुख्यशाखिरभूदु राजा, सामन्ता अपरे पुनः । शककादमी ऐयुरिति ख्यातिमगुः शकाः ॥४८॥
अथ सूर्यवदानं तच्छत्वा मुदितमानसः । भृगुकच्छपुराधीशो, ज्येष्ठजामितनूद्भवः ॥४९॥ बलमित्रनृपो भ्रातृभानुमित्रयुतो गुरुन् । मन्त्रिणाऽय विदधे, तत्मवेशमहामहम् ॥५०॥ युग्मम् ॥ गुरूणां कुर्वतां व्याख्या, तत्रान्येधुर्नृपस्वसुः । भानुश्रियोऽङ्गभूर्दीक्षा, बलभानुरुपाददे ॥५१॥ जैनभक्तं नृपं ज्ञात्वा, पुरोधाऽवि(वी)वदन्मुधा । सूरिणा विजितः कण्ठीरवेणेव मतङ्गजः ॥५२॥ वन्धपादपदाक्रान्तिदोषायेति पुरोधसा । उक्तोऽन्यदा नृपः स्माह, विसृज्यन्ते कथं समी? ॥५३॥ यास्यन्त्येतेऽनेषणयेत्युक्तो विप्रेण भूपतिः । ऋजुत्वात् तां व्यथाद् यस्माद्, दुर्जनः को न वक्ष्यते ॥५४॥ घनागमेऽपि सुघनागमो ज्ञात्वेति मूरिराट् महाराष्ट्र प्रतिष्ठानामिधं पुरवरं ययौ ॥५५॥
तत्र सूरीश्वरं सातवाइनोऽवनिवल्लभः । संघेन सहितः मावेश्यदुत्सवपूर्वकम् ॥५६॥ न्याख्यानानन्तरं सूरि, ससंघः सातवाहनः । विझो विज्ञपयामास, श्रीमत्पर्युषणाकृते ॥५७!! जनानुवृत्या मयका, कार्यः स्यात् पञ्चमीदिने । इन्द्रोत्सवस्तत् प्रसध, षष्ठयां पर्युषणां कुरु ॥५८॥ सूरिः प्रोवाच पञ्चाशत्कादेजिनवरादयः । पुरा पर्युषितास्तबद्, गुरचो नस्तया वयम् ॥१९॥
३२
"Aho Shrutgyanam"
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचिता अतः पर्युषणापर्व, नातिकामति पञ्चमीम् । वेलाभुवमिवाम्भोधिजलकल्लोलमालिका ॥६॥ चतुर्थ्यामस्त्विति मोक्ते, भूभुजा सूरयोऽभ्यधुः । अस्तु मोक्तं हि सिद्धान्ते, परिवस्तव्यमारतः ॥६॥ तदायभूद पर्युषणा, चतुर्थी पञ्चमीतिपः । महद्भिः स्वीकृतं कृत्यं, सर्वोऽपि धनुमोदते ॥६२॥
शिष्येष्वथाविनीतेषु, गुरुः शय्यातराग्रतः । शिक्षामुक्त्वाऽगमच्छिष्यशिष्यसागरसन्निधौ ॥६॥ स तु विद्यामदानोपलक्षितः सागरेन्दुना । ऊचे च विषमं कश्चित् , सूत्रार्थ पृच्छ मां जरन् ! ॥६॥ वृद्धोऽभ्यधान्नमस्कार, मुक्त्वा नान्यद् वेदम्यहम् । तथापि पृच्छेत्याचार्योदितः स्थविर ऊचिवान् ॥६५॥ वृद्धावस्थोचितं धर्म, व्याचक्ष्वाथ स सागरः । अनित्यताभावनादिधर्ममत्युजितं जगौ ॥६६॥ दृद्धोऽप्याहाध्यक्षमुख्यप्रमाणागोचरत्वतः । नैव संभाव्यते धर्मः, शङ्ककर्णविषाणयत् ॥६७॥ तन्मुधा क्रियते क्लेशो, मूईस्तद्विषये ततः । अतः क्षुब्धोऽपि धृष्टत्वमाहत्येत्याह सागरः ॥६८॥ हे वृद्धवर्य ! तत्कार्यसौख्यादेरुपलन्धितः । समस्त्येव तरां धर्मः, श्रीतीर्थङ्करभाषितः ॥१९॥ युक्तयैवं स्थापिते धर्मे, सागरेण ततो गुरुः । स्थितवान् मौनमाधाय, माऽसौ जानातु मामिति ॥७०॥ अहो ! साक्षादसौ वृद्धो, मत्पितामहसनिमः । इत्युक्त्वा सागराचार्यों. निजमासनमासदत ॥७२॥ अयान्तेषासिनो दुष्टाः, प्रातः शय्यातरं गुरुम् । पृच्छन्ति स्म ततः कृच्छाज्जातोदन्तास्तमन्वगुः ॥७२॥ सागरेणापि ते दृष्टाः, पृष्टा यावद् विवक्षवः । अभूवंस्तावदाजग्मुः, श्रीसूरान्द्रा बहिर्भुवः ॥७३॥ ततः ससागरैः साधुवृन्दैर्मन्दा(न्दे)क्षिताननेः । पन्दिताः क्षामिताः पूज्या अपुनःकरणेन च ॥७४॥ उत्थाप्य वालुकामस्थदृष्टान्तेन यतीश्वरैः । बोधितः सागरो विद्यामदमौज्झत् ततः परम् ॥७५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
१२७
विदेहेऽन्येधुरासाद्य, स्वःस्वामी सामन्धरं जिनम् । नन्तुं गतो निगोदानां, व्याख्यानमश्रणोद् वृषा ॥७६।। अपृच्छच्च प्रभो! वर्षे, भारते सांपतं हि कः ? । एवं विचारकृन्नाथ ! कालकाचार्यमूचिवान् ॥७७॥ वृद्धब्राह्मणरूपेण, शक्रेणागत्य मरिराट् । पृष्टो निगोदव्याख्यानं, जिनेन्द्रवदचीकथत् १७८॥ पुनः शक्रो जगावायुः, कियद् वद मम प्रभो । । सरिरुचे श्रुतज्ञानाब्धेरिन्द्रस्वमभुप्रभुः ॥७९॥ तनिशम्यात्मनो रूपं, प्रकटीकृत्य भासुरम् । कृताञ्जलियतिप्रष्ठं, दृष्टस्तुष्टाव वासवः ॥८॥ जय प्रवचनाधार !, जय ज्ञानवदग्रणीः । जय सीमन्धरजिनस्तुत ! श्रीमन् ! नमोऽस्तु ते ॥८१॥ इति स्तुत्वाऽन्यतो द्वारं, शय्याया विरचय्य सः । देवानामधिपः स्वीयं, देवलोकमशिश्रियत् ।।८२॥ श्रीसूरयोऽपि प्रतिबोधितावनी
जनाः प्रक्लुप्ताऽनशनाः समाधिना । आयुः प्रपाल्य त्रिदशाधिपादिकामरमबोधार्थमिवाश्रयद् दिवम् ॥८३॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्ता ॥ पचनस्थहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरभाण्डागारस्य डा. नं. १३१ प्र. नं. ३९९८ आदर्श श्लोकोऽयमधिको दृश्यते
पावजिनमतं यावत् , सुमेरुधरणीधरः ।
तावत् कालकसूरीन्द्रकथेयं भुवि नन्दतात् ॥८४॥ अस्याः प्रतैरेवान्ते पुष्पिकासहितं लिखितमिदम्
इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्ता ॥ इयं कथा श्रीकालिकाचार्यस्य देवेन्द्रसूरिणा विरचिता । नक्षत्राक्षतपूरित० ॥१॥
संवत् १५२५ वर्षे शाके १३९० ज्येष्ठमासे कृष्णपक्षे षष्ठीदिने शुक्रवासरे श्रवणनक्षत्रे ऐन्द्रनामयोगे माजल्यपुरवरे सुरत्राणमहमूदराज्यप्रवर्त्तमाने श्री................ [ अतः परं हरितालप्रयोगेण प्रभ्रष्टान्यक्षराणि ]
"Aho Shrutgyanam"
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१४] श्रीरामभद्रविरचिता कालिकाचार्यकथा ।
[ रचनासंवत् १३ शताब्दि ] जगद्वन्धो महानन्दकन्दफन्दलनाम्बुदः । दधादमन्दमानन्दं, देवः श्रीज्ञातनन्दनः ॥१॥ श्रीजयप्रभरिभ्योऽनूचानेभ्यो यथाश्रुतम् । यथाऽऽगमेभ्यश्च तथा, वक्ष्ये पर्युषणास्थितिम् ॥२॥ रमाभिरिव रामाभिः, मुरैरिव नरैर्युतम् । अस्त्पत्र भारते वर्षे, धरावासाभिधं पुरम् ॥३॥ विक्रान्तवैरिदुर्वारसमराध्वरदीक्षितः ।। वैरिसिंह इति ख्यातस्तत्राऽऽसीत् पृथिवीपतिः ॥४॥ तस्यातिवर्यसौदर्यनिर्जिताऽमरसुन्दरी । अभूत् पट्टमहादेवी, विश्रुता सुरसुन्दरी ॥५॥ दानशौण्डः साहसिकः, सांयुगीनः प्रसन्नधीः । तदुद्वहोऽभूदू विख्यातः, कुमारः कालकाभिधः ॥६॥ सोऽन्यदा वाहकेलीतः, प्रत्यात्तो वनस्थितम् । गुणाकराभिधं सुरिमपश्यत् अणनाम च ॥७॥ धर्म तेभ्यः समाकर्ण्य, जातचारिप्रधीस्ततः । गत्वा गेहं स्वबन्धुश्च, मोचयित्वा महाग्रहात् ॥८॥ सूरेस्तस्यैव पादान्ते, क्षत्राणां पञ्चभिः शतैः । स्वस्वस्रा च सरस्वत्या, युक्तः सोऽथाऽग्रहीद् व्रतम् ॥९॥ गीतार्थोऽधीतसिद्धान्तः, शमी संपन्नसद्गुणः । स स्वगच्छाधिपश्चक्रे, श्रीगुणाकरमूरिभिः ॥१०॥ अथाऽसौ कालिकाचार्यः, कुञ्जरः कळभैरिव । अनगारैः परीतः स्वैचिजहार वसुन्धराम् ॥११॥ शासनस्योन्नतिं कुर्वन् , उीं च प्रतिबोधयन् । उज्जयिन्यामगाद् वा(वा)ग्रोधाने च समवासरत् ॥१२॥ आगत्याऽऽगत्य पौराथ, मुरीणामन्तिकेऽन्वहम् । पृण्वन्ति देशनां सम्यग् , भववैराग्यदर्शिनीम् ॥१३॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
શની ચો
270
"Aho Shrutgyanam"
CRI
દહેગ
2 Plate XXVILL
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । सस्यां पुरि श्रीरम्यायामल्पसत्वो जडात्मकः । आसीद गर्दमिलो राजा, राजीविन्यामिव प्लवः ॥१४॥ राजपाटयां गतोऽन्येधुः, सती साध्वाँ सरस्वतीम् । अपश्यन् नृपवर्मस्थां, च्युतः स नृपवर्त्मतः ॥१५॥ वियोगेन स्मरस्येयं, किं रतिर्बतमग्रहीत् । व्रतच्छममहो रूपं, विषाऽऽतमिवाऽमृतम् ॥१६॥ स्मराऽऽतुरेण तेनति, क्षिप्ता सऽन्तःपुरे निजे । हा भ्रातः कालकाचार्य !, रक्षेलत्याधाल(त्याल ?)पन्(ती ?) मुहुः ॥१७॥ नानोतिभिः सूरिभिश्च, भणितस्तां स नामुचत् । आसन्नव्यसनच्छन्नमतीनां क शुभं मनः ॥१८॥ चतुर्विधेन संघेन, राजपुम्भिश्च नीतिमिः । भणितोऽपि मुहुर्यावत् , प्रपेदे न स किञ्चन ॥१९॥ क्रद्धोऽय कालिकाचार्यः, क्रीडत्कल्पान्तभीषणः । तावत् समक्षं संघस्य, प्रतिज्ञामकरोदिमाम् ॥२०॥ संघस्य प्रत्यनीका ये, गुरूणां घातकाच ये । तेषां गतिमहं यामि, यद्येम(न) नृपपांशनम् ॥२१॥ उन्मूलयामि नो राज्यान्मूलाद् वृक्षमिवोत्थितम् । बतच्छन्नमपि क्षात्र, तेजो हि स्फ(स्फुरति स्फुटम् ॥२२॥ आचार्यश्चिन्तयत्येष, स्वभावात् प्रौढपौरुषः। किं पुनः कृतसाहाय्यो, गर्दभ्या विषयाऽनिशम् ॥२३॥ उपायैरु(रेवो पाटयोऽसावित्युन्मत्त इवाभवत् । पलपंथाऽभ्रमत् पौरः, परीतः परितः पुरि ॥२४॥ यदि गर्दभिल्लो राजा, ततो मे किमतः परम् । मुनिविष्टा यदि पुरी, ततो मे किमतः पु(पारम् ॥२५॥ यदि शून्यगृहे स्वापस्ततो मे किमतः परम् । भोजनं यदिवा भैक्ष, ततो मे किमतः परम् ॥२६॥ इत्यादि प्रलपन्तं तं, वीक्ष्याऽऽहुः कृपया प्रजाः । धिग् भूपं गणभृद् येन, लवितो दुर्दशामिति ॥२७|| श्रुत्वेति घिक्रियां राजा, विज्ञप्तः सचिवैः पुनः । कुरु प्रसाद भूपेन्द्र !, विमुञ्चतां तपस्विनीम् ॥२८॥ निन्दतीह जनोऽतीव दुर्यशश्चान्यराजमु । अमुत्र नरकं घोरं, बतिनीम्रतभङ्गतः ॥२९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
श्रीरामभद्रविरचिता सन्स्यन्याः किं न ते देव !, मन्दिरे मदिरेक्षणाः । यदेवं भावहीनायां, बतिन्यां प्रेमनिर्भरः ॥३०॥ रत्यात्मकं भवेत् सौख्यं !, सा च भावात्मका स्फुटम् । मुभूषु भावहीनासु, ततः स्यात् कीदृशी रतिः १ ॥३१॥ इत्यादिमिः सामवाक्यस्तैरुक्तः सचिवैः कुधा । प्रत्युत माज्वलद् भूपः, सपिः सिक्तः(क्त) कृशानुवत् ॥३२॥ ज्ञात्वा चिकित्स्यन्तं मूरिः, सामर्ष चिरगात् पुरात् । कौबेयों शककूलाख्यं, पापकूलं च स क्रमात् ॥३३॥ सामन्तास्तत्र ये केचित् , ते शाखिन इति श्रुताः । यः सामन्तपतिः शाखाऽनुशाखी स तु भण्यते ॥३४॥ शाखिनस्तत्र चैकस्य, पार्थ तस्थुर्गणाधिपाः । आवर्जितश्च तैरेष, मन्त्र-तन्त्रादिभिः परम् ॥३५।। शाखानुशाखिनो दूत एत्याऽस्मै शाखिनेऽन्यदा । समर्प्य प्राभृतं स्थित्वा, क्षणं चागानिजं पुरम् ॥३६॥ ढोकनालोकनाकृष्णवक्त्रं तं मूरिरालपत् ।। स्वामिप्रसादे ते राजन् !, किमेवं कृष्णता मुखे ॥३७॥ तेनोचे न प्रसादोऽयं, कोपो यस्मै स कुप्यति । तस्मै संप्रेषयत्येवमिमां नामाङ्कितां छुरीम् ॥३८॥ दुर्लयशासनः स्वामी, क्रुद्धः केनापि हेतुना । अतः स्वाऽऽत्मा मया वध्योऽवश्यं शस्त्रिकयाऽनया ॥३९॥ . सूरिणोचे तवैवायं, रुष्टोऽन्यस्यापि वा विभुः । सोऽब्रवीत् पञ्चनवते रुष्टोऽन्येषां च शाखिनाम् ॥४०॥ दृश्यतेऽत्र यतः षण्णवत्यः क्षुरिकान्तरे । आचार्य प्राह यद्येचं, ताकारय तान् नृपान् ॥४१॥ यानपात्रैः समुत्तीर्य, सिन्धुस्रोतस्विनी ततः । गत्वा सुराष्ट्राविषये, तस्थुः सर्वे यथायथम् ॥४२॥ कृते तेनेति ते सर्वेऽप्याजग्मुस्तत्र शाखिनः । सूरीणामुपदेशेन, चेलुश्च सपरिच्छदाः ॥४॥ ततोऽतीतासु वर्षासु, माप्ते शरदि सूरिभिः । स्वसमीहितसिद्धयर्थ, प्रोक्तास्ते शाखिनोऽन्यदा ॥४४॥ यथाऽपास्तोधमाः किं भोः :, यूयं तिष्ठत समितम् । तेऽप्यूचुर्यद् वयं कुर्मः, कृत्यं तन्नः समादिश ॥४५॥ सूरिणाऽभाणि गृहीध्वं, पुरी पुष्पकरण्डिनीम् । निर्वाहस्तत्र रो भावी, भूयान् मालपनीहतिः ।।४।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
एतत् कुर्मो वयं किन्तु, पाथेयं निष्टितं प्रभो ! | अत्र भोजनमात्रं तु जातं तेऽप्यनुवमिति ॥४७॥ कृत्वेष्टिकानामाबाई, हेमं चूर्णेन सूरिभिः । मोse: संबलं भूपा गृहणीध्वं भो ! निजेच्छया ||४८|| सदा दायविभागेन, वेलुस्ते हृष्टमानसाः । चक्रिणोऽपि वशीकारे, द्रव्यान्नान्यं हि कार्मणम् ||४९ ॥ aat लाटादिकान् देशान् साधयन्तः क्रमेण ते । मार्मालवसीमान्तं तुङ्गतुरङ्गमाः ॥५०॥ चरेभ्यस्तच विज्ञाय, मालवेन्द्रोऽप्यमर्षणः । सर्वोषप्रसारेणोच्चैर्भूपास्तानभ्यषेणयन् ॥५१॥ अन्योऽन्यं दर्शने जाते, द्वयोरप्यथ सैन्ययोः । नासीरं वैरिभूसीरं, युयुधे क्रोधदुर्द्धरम् ॥५२॥ अग्रसैन्ये क्षणाद् भग्ने, मालवेन्द्राप्रसेनथा । ततः सर्वाभिसारेण, डुढौके शाखिनां चमूः ॥५३॥ रणतूर्यैर्वाद्यमानैर्ध्वनद्भिर्युग्मकुम्बुभिः । अतिथीकृतकीनाशं, महायुद्धमभूत् ततः ॥ ५४ ॥ महामात्रा महामात्रैः सादिभिः सह सादिनः । तूणिनस्तूणिभिः सार्द्धं, रथिका रथिकैः समम् ॥५५॥ अनुलोम-विलोमोत्थैमत्स्यैरिव विसारिभिः । शुत्कार भैरवैर्विष्वव्यापि व्योमसरः शरैः ॥५६॥ जगर्जुर्ननृतुर्नेमुर्ववल्गुः शूरमानिनः । शुः पेतुः प्रचक्रं दुर्विलेपुचातिकातराः ||५७|| अन्योऽन्यघट्टनोत्पन्नैरुच्छलद्भिः स्फुलिङ्गकैः । निराजनमिवाकार्षुः शूराणां सितहेतयः ||५८ ॥ गुडाभिशमानाभिर्नश्यन्तः करिणो बभ्रुः । अर्द्धच्छा नमत्पक्षाः प्रचलत्पर्वता इव ॥ ५९ ॥ लोहितकुव्यामि कुद्भिः कृत्तमस्तकैः । नृत्यमानैः कबन्धैश्व, भीषणं तदहो ! रणम् ||६० ॥ इत्थं युद्धे शकामीकादवन्तीपृथिवीपतेः । अभाजि सैन्यं सहसा, मृगारेर्मृगयुथवत् ॥ ६१॥ कान्दिशीकः स राजाऽपि नष्ट्वा सज्जितयन्त्रके । प्रवियोज्जयिनीदुर्गे, तस्थौ रन्ध्र इवोरगः ||६२||
"Aho Shrutgyanam"
१३१
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३१
श्रीरामभद्रविरचिता आदेशात तैश्च सरीणां, शाखिभिजितकाशिभिः । चतुर्दिक्षु स्वकैः सैन्यैर्गत्वाऽथ रुरुधे पुरीम् ॥६३।। यन्त्रशस्खादिभिस्तत्र, क्रियमाणे रणेऽनिशम् । विश्रामो नाभवत् कश्चिदुभयोरपि सैन्ययोः ॥१४॥ अन्यदा शून्यमालोक्य, वप्रं सर्वत्र शाखिभिः । किमेतदिति विज्ञप्ता आदिशनिति सूरयः ॥६५॥ अष्टमीतिथिरघाऽस्यामवन्तीश उपोषितः । सर्वदा गर्दभी वियां, साधयत्येष निश्चितम् ॥६६॥ तद् विलोकयत कापि, खरीमहालके स्थिताम् । विलोकयद्भिदृष्टा सा, सूरीणामय दर्शिता ॥६७॥ मूरिमिर्भणितं भद्रा, एषा मालबभूभुजा । समर्थिते मन्त्रजापे, महाशब्दं करिष्यति ॥६८|| तं श्रोष्यत्यरिसैन्ये, यद् द्विपदं वा चतुष्पदम् । तत् सर्व रक्तमुद्वम्य, पतिष्यत्यवनीतले ॥६९।। सजीवं सर्वमादाय, द्विपदादि निशामुखे । द्विगन्यूतिप्रमाणं तद्, यूयं व्रजत सत्वरम् ॥७०॥ साष्टश मे योधानां, ददध्वं शब्दवेधिनाम् । तैस्तथेतिकृतं दृष्टपत्यये को विसंवदेन ? ।।७१॥ तथोक्ताः सूरिभिर्योधाः, शब्दार्थ गर्दभी निजम् । यदा विकासयत्यास्यं, सर्वैरप्येकहेलया ॥७२॥ तदैवाकृतशब्दाया युष्माभिः शीघ्रवेषिभिः । नाराचनिचयैरस्याः, पूरणीयं मुखं क्षणात् ॥७३॥ कृवस्वरायाचामुष्या भवन्तोऽपि न किश्चन । अमत्ताः स्थ तद् यूयं, सज्जीकृतशरासनाः ॥७४॥ ततश्च भुंकरणार्थ, व्यात्तं वदनमेतया । समं मुक्तः पृषक्तैस्ते, तूणपूरमपूरयत् ॥७५॥ इतशक्तिः खरीविद्या, साधकस्यैव मस्तके । कृत्वा भूत्रं पुरीषं च, दत्वा पादं ययौ कचित् ॥७६|| सूरिभिः शाखिनः प्रोक्ता गृही(ही)ध्वं सांपतं पुरीम् । एतावदेव सामथ्यममुष्याऽऽसीद् गतं च तत् ॥७॥ माकारं खण्डशः कृत्वा, साखिनः प्राविशन् पुरीम् । बचा गर्दभिल्लं चामी, सूरेः पादायतोऽक्षिपन् १७८॥ सूरयोऽप्यब्रुवन् पाप !, यतिन्या[:] कृतस्त्वया । व्रतस्य भङ्गः शुद्धाया यद् वयं च तिरस्कृताः ॥७९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३३
कालिकाचार्यकथा । यत् संघोऽत्र भवान् भूम्ना, तथा नीतः पराभवम् । तस्य पुष्पमिदं विद्धि, फलं त्वन्यद् भविष्यति ॥८॥ ततः श्रीकालिकाचार्यवाक्याज्जोचनसौ कुधीः । दीनवक्त्रः क्षितीशैस्तैर्देशानिर्वासितः स्वकात् ॥८१॥ तत्र भावजातसंबन्धो, यः शाखी मूरिभिः सह । राज्यस्याधिपतिः सोऽभूदपरे मण्डलेश्वराः ॥८॥ शककूलात् समायातास्ते का इत्यतः श्रुताः । इत्यं शकक्षितीज्ञानां, बंशोऽभूदन मालवे ॥८॥ सरखत्यपि साध्वी सा, दिमाधाय सरितः । चारित्रस्यानुसन्धान, शुद्धबुद्धिः पुनर्व्यधात् ॥८४॥ कृत्वा ससन्धां स्वां सन्धामित्यं काटकसूरयः । आलोचितप्रतिक्रान्ताः, स्वं गच्छं पर्यपालयन् ॥८५||
(२) इतच भृगुकच्छाऽऽख्यं, ख्यातमस्तीह पत्तनम् । यामेयो कालिकाचार्या(कार्या)णां, बुभुजाते तत्र राशियम् ॥८६॥ बलमित्रो नृपस्तत्र, प्रतापाऽऽक्रान्तभूतकः । युवराड् भाणुमित्रश्च, मन्त्री च मतिसागरः ||८७॥ परकूलाऽऽगतं श्रुखा, निजं कालकं मातुलम् । ताभ्यां स सचिवोऽमैषि, तदाहाननहेतवे ॥८॥ गत्वाऽवन्त्यामवन्तीशमनुज्ञाप्यातिभक्तितः । मन्त्रिणा निन्थिरे तेन, सूरयो भृगुपचनम् ।।८९॥ प्रबन्धेन पुरे राज्ञा, महताऽथ मवेशिताः । बोधयन्तो नृपादीश्व, तस्थुर्वर्षा इहैव ते ॥९॥ अथ देशनया बुदो, यामेयो जगतीपतेः । कालकाचार्यपादान्ते, पलभानुरभूद् यतिः ॥११॥ दृष्ट्वा धर्मरतं भूपं, पुरोधा दूनमानसः । साधून निन्दन नृपस्याये, हरिभिस्तैरपाकृतः ॥१२॥ अन्धंभविष्णुढेषेन, कूटकोटिपटुबटुः । स विमतारयामास, रहसीत्यथ भूपतिम् ॥९३॥ यथैते देव ! कः पूज्या निश्रितं मुनयस्ततः । यत्र भ्रमन्ति तिष्ठन्ति, तदपि स्थानकं तथा ॥१४॥ तदेते येन मार्गेण, यान्ति वस्तेन गच्छताम् । तत्पादातिक्रमोऽवश्यं, महत्यासा(शा)तना भवेत् ॥१५॥
३४
"Aho Shrutgyanam"
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरामभद्रविरचिता
सा च दुर्गतिहेतुः स्याद्, विसृज्यन्ताममी अतः । राजाऽऽह सत्यमेवैतद्, विमृश्यन्ते कथं पुन: ? ॥१६॥ सौवस्तिकोऽवदद् देव !, कार्यतां परितः पुरे । अनेषणां ततथैते, यास्यन्ति स्वयमेव हि ॥९७॥ भूपस्यानुमतेस्तेन, पौराणां कथितं यथा । इत्थमित्थं दीयमानं, मुनीना(नां) सत्फलप्रदम् ॥९॥ पत्तवा पक्त्वा तदर्थ ते, मुनीनां ददते जनाः । तत् ताहक प्रेक्ष्य मुरीणां, मुनयः प्रत्यपादयन् ॥९९।। उपयोगेन विज्ञाय, नृपाभिप्रायमीदृशम् । अथापर्युषिते चैव, निर्ययुः सूयः पुरान् ॥१०॥ दक्षिणां दिनमाश्रित्य, प्रतिष्ठानपुरं प्रति । प्रचेलुओपितं तत्र, न यावद् वयमागताः ॥१०॥ न हि पर्युषणा कार्या, तावत् संवेन धीमता । परमश्रावकस्तत्र, शात वाहन] भूपतिः ॥१०२॥ तदागमनवृत्तान्ताद्, वहीं मेघाऽऽगमादिव । शातवाहनभूपोऽभूत, प्रमोदामोदमेदुरः ॥१.३॥
अथ श्रीकालिकाचार्याः, प्रतिष्ठा]नपुरं ययुः संघेन सह राजाऽपि, ततः सम्मुखमभ्यगात् ॥१०४॥ रोदस्यां पूर्यमाणायामातोषध्वनिना नृपः ।। सूरीन् प्रवेश याश्च] क्रे, पुरे ध्वजलाकुले ॥१०५।। ववन्दिरे च चैत्येषु, प्रतिमास्तत्र सूरिभिः । अष्टाहिकास्ततः श्राद्धैस्तेषु पारेभिरे क्रमा[] ॥१०६॥ भल्या संसेव्यमानानां, संधेन श्माभृताऽपि च । तत्रस्थानां मुनीन्द्राणामगात् पर्युषणक्षणः १०७॥ तत्र देशे नभस्यस्य, शुद्धायां पञ्चमीतिथौ । यात्रा भवति शक्रस्य, राज्ञोक्ताः सूरयस्ततः ॥१०८॥ अत्र पर्युषणे लोका नुवृत्त्या वृत्तहा मम । भविष्यत्यनुगन्तव्यो, महता विस्तरेण तत् ॥१०९॥ चैत्यपूजाधनुष्ठान, कतुं न प्रभवाम्यहम् । कृत्वा प्रसा[दं च षष्ट्यां , कुरु पर्युषणं प्रभो ! ॥११०॥ अथाऽऽहुः कालकाचार्या अपि मेरुश्चलत्यहो ! । न विदं पर्व पञ्चम्या अतिकामति यामिनीम् ] ॥१११॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
त्वम् ।
भूपेनोक्तं चतुर्थ्यां च स्वास्तिर्हि आगमस्यानुमानेन, मेनिरे सूरयस्ततः ॥ ११२ ॥ हृष्टः प्राह नृपोऽप्येवं, म[थि स्व]नुग्रहः प्रभोः । • नन्दीश्वरोपवासस्य, पारणान्तः पुरस्य यत् ॥ ११३॥ प्रतिपत्तिस्तदेतेषां मुनीनां तु भविष्यति । उत्तरपारणं तन्मे, दानं दास्यन्ति वल्लभाः ॥११४॥ प्रतिवर्षं च तत्राहि, पूज्यमाना नृपादिभिः । दर्शदर्श जनोऽप्येवं साधु साधूनपूजयत् ॥ ११५ ॥ तत्र देशे प्रतिष्ठानपुरेऽपि च ततो दिनात् । साधुजालयो नाम, महत्तो नव्य उत्सवः ॥ ११६॥ इत्थं चतुर्थ्यांमानिन्ये, पञ्चम्याः पर्व शाश्वतम् । कारणात् कालकाचार्यैः, संघेनापि तथाकृतम् ॥ ११७॥
( ४ )
· यया शिष्यानमी त्यक्त्वा, दुर्विनीता [न] ययुर्निशि । पार्श्व स्वशिष्यशिष्यस्य यथा ते चामिलन मुहुः ॥११८॥ ( ५ )
सीमन्धर जिनेन्द्रेण निगोदाः कथिता यथा ।
"
शक्रस्याग्रे तथामीभिः सूरिभिः कथिता यथा ॥ ११९॥ verssयुर्वज्रिणः प्रोक्तं, वृद्ध ब्राह्मणरूपिणः । इत्याद्यशेषमाख्यातं तथा ज्ञेयं कथान्तरात् ॥ १२०॥ इह पर्युषणस्यैव वृत्तान्तोऽभिदधे मया । श्रीमत्काanaरीणां माहात्म्यस्यैकसेवधिः ॥१२१॥ ऐदयुगीनोऽपीत्थं यः, शासनस्य प्रभावकः । आचार्यस्तचरित्राणि, पुनन्तु कविकुञ्जरान् ||१२२|| वादिश्रीदेवसूरीणां गच्छन्यो मैकभास्करः । सैद्धान्तिक शिरोरत्नं, श्रीजयमभमूरयः || १२३ || स्वल्पधीरपि तच्छिष्यः, सिद्धसारस्वतः स्वतः । रामभद्रः कथामेतां रचयामास साद्भूताम् ॥ १२४॥ स्वभू (र्भू)भ्रुवः स्त्र(वस्त्र)यं यावत् पुनाति भगवद्वचः । व्याख्यायमाना विबुधैर्जीयात् तावदियं कथा || १२५॥ इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्ता ॥
"
[ प्रान्ते अन्याक्षरैः प्रशस्तिरियम् ]--
arratiशे कुमरः, श्रेष्ठी श्रेष्ठक्रियापरः । पत्नी शीलूरिति ख्याता, तस्य सौशील्यशालिनी ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
१३५
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
श्रीविनयचन्द्रविरचिता तस्याभूव देशलः पुत्रः, पत्नी थीहणदेव्यसौ । तत्पुत्री नायकिर्जज्ञे, तेजःपालश्च तत्सुतः ॥२॥ मोहिनीति प्रिया चास्य, धनपालाभिधः सुतः । स्त्रमातुः श्रेयसे तेन, तेजःपालेन धीमता ||३|| गृहीता पर्युषणाख्यकल्पस्यासौ तु पुस्तिका ॥ संवत् ७००२ (१) ना वर्षे आसो सुदि २ दिने रुपै २१ लषामणी हती ।।
[१५] श्रीविनयचन्द्रविरचिता कालिकसूरि-कथानकम।
[ रचनासंवत् १४ शताब्दि ]
। नमः सर्वज्ञाय ॥ उत्पत्ति-विगम-ध्रौव्यत्रिपदीव्यासविष्टपम् । महेम श्रीमहावीरं, निरस्तवृजिनं जिनम् ॥१॥ अवधेनापि यः कुर्याज्जैनप्रवचनोन्नतिम् ।
स शुद्धधति प्रतिक्रान्तः, सुधीः कालिकसूरिषद् ॥२॥ तथाहि--
क्षेत्रेऽत्रैवास्ति भरते, धरावासाभिधं पुरम् । वैरिसिंहो नृपस्तत्र, मियाऽस्य सुरसुन्दरी ॥३॥ तयोः सर्वगुणाऽऽधारः, कुमारः कालकाभिधः । निर्जितत्रिदशीरूपा, स्वसो वाऽस्य सरस्वती ॥४॥ स यौवने वाहकेल्या, व्याहत्तोऽय वनस्थितम् । नत्वा गुणाकरं मूरिमौषीद धर्मदेशनाम् ॥५॥ प्रतिबुद्धोऽथ पितरावापृच्छय व्रतमग्रहीत् । क्षत्रियाणां पश्चशत्या, सरस्वत्या च संयुतः ॥६॥ गीतार्थों गुरुभिः सोऽय, स्वगच्छाधिपतिः कृतः ।
तैरेव मुनिमिः साई, विजहार बसुन्धराम् ॥७॥ 1 °मा चास्व PI
"Aho Shrutgyanam"
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
चित्र ६३
Fig. 63
25 km
Fig. 64
Plate XXIX
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
विहरन् कालकाचार्य:, समत्रा सरदन्यदा । गर्दमाधिष्ठिताया उज्जयिन्याः पुरो बहिः ||८ ॥ राजपाठ्यां गतोऽन्ये राजाऽपश्यत् सरस्वतीम् । साध्वीं साध्वीवृतां रूपवतीं बाह्यभुवं गताम् ॥९॥ कामार्त्तः सोऽथ तां दृष्ट्वा, साध्वीं स्वान्तःपुरेऽक्षिपत् । हाँ भ्रातः ! कालकाचार्य !, रक्ष मामिति वादिनीम् ||१०|| सूरिभिः बहु मङ्गीभिस्तथा संवेन मन्त्रिभिः । प्रधानैर्भणितोऽप्येष यावत् तां मुमुचे नहि ||११|| वदा संघसमक्षं स प्रतिज्ञां सूरिग्रहीत् । नोन्मूलयामि चेन्मूलाद्, राज्यादेनं नृपोऽधमम् ॥१२॥ संघादिप्रत्यनीकानां गतिं प्राप्नोम्यहं तदा । गच्छे नियोज्य गीतार्थ, सूरिरेवमचिन्तयत् ॥ १३ ॥ नृपः स्वभावात् प्रौढोऽसौ गर्दभीविद्यया बलम् । उच्छेद्यस्तदुपायेनेत्युन्मत्त इव सोऽभ्रमत् ||१४|| यदि गर्दभिल्लो राजा, ततोऽपि किमतः परम् । यद्वाऽस्यान्तःपुरं रम्यं ततोऽपि किमतः परम् ||१५|| raiser विषयो रम्यस्ततोऽपि किमतः परम् । सुनिविष्टा पुरी यद्वा ततोऽपि किमतः परम् ॥१६॥ यदि वाजिनः सुवेषस्ततोऽपि किमतः परम् । यद्वा भ्रमाम्यहं भैक्षं ततोऽपि किमतः परम् ||१७|| यद्वा सू(शु) न्यगृहे स्वप्नं, ततो [sपि] किमतः परम् 1 इत्याद्यलीकं जल्पन्तं, सूरिं दृष्ट्वा जनोऽब्रवीत् ||१८|| far भूपं प्रापितः सूरिtea येन दुर्दशाम् । श्रुत्वा च घिर (क) क्रियां राज्ञो व्यज्ञापि सचिवैः पुनः ||१९|| प्रसीद देव ! सुतां व्रतिनीं स्नेहवर्जिताम् । साध्वीविध्वंसश्चात्र, दुर्यशोमुत्र दुर्गतिः ||२०|| नृपः क्रुद्धोऽथ तानूचे, सि(शि) क्षयध्वं पितॄन निजान् । dsथ तूष्णीं स्थितास्तच, श्रुत्वाऽऽचार्योऽपि निर्ययौ ॥२१॥ यान् प्रतीच्यां शककूलं, कूलं माप क्रमात् प्रभुः । आवर्जयच्च मन्त्राद्यैस्तत्रैकं शाखिनं नृपम् ||२२|| शाखानुशाखी तत्स्वामी, तद्दृतोऽन्येद्युराययौ । समय प्राभृतं चाऽगात्, सरिस्तु नृपमत्रवीत् ||२३||
२ नास्तीद नवमपर्यं P प्रतौ । ३ रक्ष मामिति जल्पन्तीं हा भ्रातः । कालकप्रभो P] ४ तवा (स्ता) बब D प्रत
३५
" Aho Shrutgyanam"
१३७
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
श्रीविनयचन्द्रविरचिता
स्वामिमसादे कृष्णाऽऽस्य:, किं त्वं राजाऽप्युवाच तम् । न प्रसादः किन्तु कोपो, यतो यस्मै स कुप्यति ॥२४॥ नामाकं प्रेषयत्यस्मै, क्षुरी दुर्लङ्घशासनः । मर्त्तव्यं तन्मयाऽवश्यं, कुद्धः स्वामी कुतोऽप्यसौ ॥२५॥ रुष्टस्तवैवाचार्योक्ते, प्राह राजाऽन्यशाखिनाम् । रुष्टः पञ्चनवत्या यत्, पण्णवत्यङ्किता क्षुरी ॥२६॥ तानप्याहय सूर्युक्ते, तानाहास्त नृपान् नृपः । तेऽथाऽऽचार्याऽऽज्ञया चेलुः, सुराष्ट्रराष्ट्रामाययुः ॥२७॥ तत्रातिकान्तवर्षास्ते, प्रोक्ताः कालकसूरिभिः । किमपास्तोधमा यूयं, तेऽप्यूचुः कृत्यमादिश ॥२८॥ सूरिः प्रोवाच गृहीध्वं, मालबोजयिनी यतः । निर्वाहस्तत्र वो भावी, तेऽचोचनास्ति शम्बलम् ॥२९॥ चूर्णेन हेमाबाई, कृत्वा भूरिभिरप्पितम् । यथेच्छ स्वर्णमादाय, चेलुस्ते मालवान् प्रति ॥३०॥ लादिदेशानादाय, जग्मुर्मालवसीमनि । तच्च ज्ञात्वा गर्दमिल्लोऽभ्यमित्रीणोऽभवद् बलैः ॥३१॥ घोरे मवृत्ते सङ्घामे, द्वयोरप्यथ सैन्ययोः । अभाजि शाखिसैन्योधैर्गर्दभिल्लचमूः क्षणात् ॥३२॥ गलोपरोधसजोऽस्थान्मालवेन्द्रः पुरी निजाम् । वेष्टयित्वा शाखिनोऽपि, तस्थुगुं ज्ञयाऽथ ताम् ॥३३॥ युद्धेऽनिशं जायमाने, शून्ये प्राकार एकदा । तृपैः पृष्टा शून्यहेतुमादिशनिति सूरयः ॥३४॥ अद्याष्टम्यां तिथावेष, विधां जपति गर्दभीम् । तां पश्यद्भिस्तदादेशात्, तैदृष्ट्वाऽऽख्यायि सूरये ॥३५।। सरिः पाहाऽऽस्य जापान्ते, गर्दभी भुं करिष्यति । तच्छ्रुत्वारिद्विपादादि, वान्तरक्तं पतेद् भुवि ॥३६॥ विक्रोशीमयावं तत, सर्वामादाय वाहिनीम् । योधानां च शतं साष्टं, दत्य मे शब्दवेधिनाम् ॥३०॥ तथैव सर्व तैश्चक्रे, योधान्चुश्च सूरयः । यदैषा स्फारयत्यास्यं, भुं का भवद्भिस्तदा ॥३८॥ अकृताऽऽरावमेवाशु, पूरणीयं शरात् करैः ।
ततो व्यात्तं तया वक्त्रं, घरैः पूर्ण तदैव तैः ॥३९॥ युग्मम् ।। ५ • मापाचं ° DI • दिनीवृतो लात्वा ज • P१७ योधमूचु • P1 ८ ततस्तैप्तिस्तत्कालं तस्याः पूर्व मुखं श• P!
"Aho Shrutgyanam"
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३१
कालिकाचार्यकथा। सा नृपमूनि दत्त्वाऽहिं, कृत्वा विमूत्रमुघयौ । भक्त्वा गुज्ञिया वर्ग, शाखिनोऽप्यविशन् पुरीम् ॥४०॥ पुरो बद्धं गर्दभिल्लं, तैस्ततः सूरयोऽब्रुवन् । प्रतिनीव्रतविध्वंसः, पाप ! रे! यत् स्वया कृतः ॥४१॥ यच्चाफ्मानितः संघो, वयं यच तिरस्कृताः । तत्पा[प]द्रोः पुष्पमेतद्, भावी तु नरकः फलम् ॥४२॥ प्रायश्चित्तं गृहाण त्वमद्याप्यादाय तद् व्रतम् । इत्युक्तोऽपि विमनस्को, देशानिष्कासितः स तैः ॥४३॥ पागाश्रितोऽथ यः शाखी, सम्राट चक्रे स सूरिभिः । शककूलाद् यदायातास्तेऽभूदिति शकान्वयः ॥४४॥ इति प्रतिज्ञां निर्वाह्य, यामि चारोप्य संयमे । आलोचितमतिक्रान्तः, स्वं गच्छं सुरिराश्रयत् ॥४५॥
(२) इतश्च भृगुकच्छे स्तः, कालकार्यस्वसुः सुतौ । बलमित्र भानुमित्रो, राड्-युवराशिया श्रितौ ॥४६॥ ताबाहानाय सूरीणां, भैषतुर्मन्त्रिणं निजम् । सूरि गुपुरं निन्ये, तेनाधापृच्छय शाखिनम् ॥४७॥ बलमित्रेण विच्छदवेशितास्तत्र सूरयः । संधुद्धं नृपयामेयं, बलभानुमदीक्षयत् ॥४८॥ राज्ञा भक्त्याऽत्रैव वर्षास्थापितैस्तैः पुरोहितः । जिग्ये नृपपुरः साधून , निन्दनैकोपपत्तिभिः ॥४९॥ द्वेषाद् भूपं रहोऽथेति, स विमो व्यप्रतारयन् । पथाऽप्येते येन पूज्या यान्ति सोऽपि तथैव च ॥५०॥ तत्पदातिक्रमादेषां, महत्याशातनो भवेत् । राजाऽप्यूचे सत्यमेतद् , विसृज्यन्ते कथं पुनः ॥५१॥ द्विजोऽवदद् देव! पुर्यामाधाकम्मधिनेषणाम् । प्रवर्त्तय ततो नैते, स्थास्यन्ति स्वयमेव हि ॥५२॥ नृपानुमत्या तेनोक्ताः, पौराश्चक्रुस्तथैव ताम् । सूरयोऽप्यय तद् ज्ञात्वा, प्रतिष्ठानपुरं ययौ ॥५३॥
प्रतिष्ठानपुरे शालिवाहनः श्रावको नृपः । शापितस्तैः पर्युषणा, यत् कार्याऽस्माभिरागतैः ॥५४॥
९
नाऽभवत् AL
"Aho Shrutgyanam"
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
श्री विनयचन्द्रविरचिता
ज्ञात्वाऽऽगतानथो सूरीन् ससंघः पार्थिवोऽभ्यागत् । वेशिता विस्तराद् राज्ञा, ते चैत्यानि ववन्दिरे ॥५५॥ शातवाहन राजाssधैः सेव्यमानेषु तेष्वथ । क्रमात् पर्युषणा प्राप्ता, राजोक्ताः सुरयस्ततः ॥५६॥ नमस्यशुद्धपश्चम्या, शक्रयात्रा भवत्यतः ।
शक्रोऽनुगम्यो लोकानुवृत्त्या भावी मयाऽपि तत् ॥५७॥ विस्तर चैत्यपूजादि, कर्त्तुं नात्र पार्यते । पर्युषणास्तु तत् षष्ठ्यामित्युक्ते सूरयोऽब्रुवन् ||५८|| सूर्योsप्युदेत्यपरस्यां मेरुचूला चलत्यपि । न तु पर्युषणा राजन् ! ते पञ्चमीनिशाम् ॥५९॥ चतुर्थ्यामस्तु राज्ञोचे, श्रीसंघानुज्ञया ततः । पर्युषणां चतुर्थ्यां ते, चक्रुः कालकसूरयः ||६०|| पूर्णिमास्याश्चतुर्दश्यां चतुर्मासान्यथाययुः । पाक्षिकाणि चतुर्दश्यां पुराऽप्यासन यचिरे ॥ ६१ ॥ तं पक्खियचुम्मीए महानिसीहे दसासुयक्खन्धे । भणियं चउदसीए, समराइ फुडं चेव ||६२|| राजानुग्रrोऽयं मे, नन्दीश्वर तपः कृताम् । राझीनां पारणे मावि, यत् साधुत्तरवारणम् ||३२|| तत्राहि चातुवर्षे यत्, पूज्यन्ते साधवो जनैः । तत्र देशे महत्तस्तत् साधुपूजालयोत्सवः ||६४||
( ४ )
$
अथ कर्म्माज्जातान् शिष्यानुल्लण्ठचेष्टितान् । ज्ञात्वा तेषु च सुप्तेषु, शज्जे ( ये ) शं सूरयोऽब्रुवन् ||६५|| पौत्रसागरचन्द्राऽऽख्यसूरिपार्श्वे ब्रजाम्यहम् । निर्बन्धाः शिष्यपृच्छायां त्वं तान् निर्भर्त्स्य साधयेः ||६६|| इत्युक्त्वा ते ययुस्तत्र, वृद्धः कोऽपीत्यवज्ञया । अनभ्युत्थाय व्याख्यान्ते, प्रशिष्येणेति जल्पिताः ||६७|| की ममाss ! व्याख्यानं भव्यं चेत्याह सूरिराट् । किञ्चित् पृच्छेति तेनोक्ते, प्रपच्छाऽनित्यतां विभुः ||६८|| सागरः माह नो धर्मे, विना किञ्चिदिह स्थिरम् । धीमतां वत् स एवा इत्युक्ते गुरवोऽब्रुवन् ॥ ६९ ॥ नास्ति धर्मोऽध्यक्ष[ ? ] मानातीतत्वाच्छशशृङ्गवत् । तदभावे नानुमानात्, तदलम्भत चिकीर्षया ॥ ७० ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
●
१० यागमम्
कालिकाचार्यकथा |
सागरः प्राह प्रत्यक्ष, धर्माधम स्त एव यत् । सन्त्येकेऽत्रैव सम्राजस्तद्भृत्याश्वापरे नराः ||७१ || इतश्च पश्चाद् दुः शिष्यैः पृष्टः शय्यातरोऽवदत् । rodisi भो ! स्वयं लुप्तवा, दुष्टाः । पृच्छत मां तु किम् ? ॥ ७२ ॥ त्यक्तास्तद्गुरुभिर्युयं, यात दृष्टिपथान्मम ।
1
asu star aafar, शय्येशं जगदुः पुनः ॥ ७३ ॥ दयां कृत्वैकवारं नः, शाधि याताः क सूरयः । श्राद्धोऽपि तत्र तान् पैषीद्, ज्ञात्वा सम्यगुपस्थितान् ॥७४॥ आगच्छतश्व तान् श्रुत्वा, किमुपैति पितामहः । इति हृष्टः प्रशिष्योक्तः, सूरिः स्माहापि मे श्रुतम् ||७५ || दृष्ट्वा तानायतः साधून भ्युत्तस्थौ च सागरः । तैरूने साधुसंघोऽयं, गुरवस्तु पुरागताः ॥७६|| कालिकार्य बहिर्भूम्यागतमभ्युत्थितान् मुनीन् । ऊचे प्रशिष्यः किमिदं तेऽप्यूचुर्गुरवो सभी ॥७७॥ क्षमfearsaatयन्तं, सागरं स्माह सूरिराट् । मानवताप्सीने ते भावदोषः किन्तु प्रमत्तता ॥७८॥ वालुकामस्थदृष्टान्तादुत्तायस्य श्रुतस्मयम् । विनीतशिष्यसंवीता विजहुः मूरयोऽन्यतः ॥ ७९ ॥
( 2 )
अथान्यदा विदेहेषु, श्रीमन्धरसन्निधौ । निगोदजीवव्याख्यानं श्रुत्वा शक्रोऽभ्यधादिति ॥ ८० ॥ एवं स्वामिन्! निगोदानां, व्याख्यां किं कोऽपि भारते । बेतीदानीं जिनोऽथाऽऽख्यत्, कालकार्या विदन्ति ताम् ॥ ८१ ॥ आगत्य कौतुकाच्छक्रः, कृत्वा वृद्धद्विजाकृतिम् । नवाप्राक्षीनिगोदाssख्यां, मभुवाsse यथातथम् ||८२|| संख्यातीताः सन्ति गोला गोलेsसंख्या निगोदकाः । एकैकस्मिन् निगोदेऽथ, सिद्धेभ्योऽनन्तजन्तवः ॥ ८३ ॥ इत्यादि सूरिणाऽऽख्याते, पुनः पप्रच्छ वासवः । प्रार्थयेऽहं तदाख्याहि, कियदायुर्मम प्रभो ! ॥८४॥ सूरिज्ञानोपयुक्तोऽभूद् यावद् द्वे सागरोपमे । इन्द्रस्त्वमिति सूर्युक्ते, शक्रः स्वं रूपमाश्रयत् ॥ ८५ ॥
PI
३६
" Aho Shrutgyanam"
१४१
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
श्री महेश्वरसूरिविरचिता
त्वा स्तुत्वा च सूरीन्द्रमिन्द्रः स्वं स्थानमभ्यगात् । सूरिः स्वायुःपरिमाणं ज्ञात्वा संलेखनां व्यधात् ॥ ८६ ॥ इति श्रीकालकाचार्याः कृत्वा प्रवचनोन्नतिम् । यथाssy: पालयित्वा तेनशनेन दिवं ययुः ||८७|| श्रीरत्न सिंहसूरीणामन्तेवासी कथामिमाम् ।
"
चक्रे विनयचन्द्राssख्य[:], संक्षिप्तरुचिरेतवे ॥८८॥ यो गर्छभिल्लं जगदेकमल्लं, समूलमुन्मूलयति स्म राज्यात् । आनीतवान् पर्युख (ष) णाऽख्यपर्व, दिने चतुर्थ्यां स गुरु [] श्रिये वः ||८९ || + इति श्रीकालिकसूरिकथानकम् ॥
D भादर्शे प्रान्तोल्लेखः -सं. १६१२ वर्षे ॥ श्रीरस्तु ॥
P आदशैं प्रान्तोछेख:---
+
सं० १३४४[?] वर्षे वैशाख शुदौ अक्षततृतीयायां सोमे पर्युषणा कल्पपुस्तिका लिखिता । तस्मिवादन्याक्षरे लिखितमिदम्-
श्रीवर्द्धमानो जु.... सितमूलः पार्श्वादिसत्तवृधुप्र.... । ..शाखोत गच्छगुच्छः श्रेयः फलं यच्छतु कल्पवृक्षः || शिवमस्तु श्रीः ॥
[१६] पल्लिवालगच्छीयश्रीमहेश्वरसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा |
[ लेखनसं० १३६५ ]
ॐ नमः सर्वज्ञाय ||
पचम्यां विदितं पर्व, चतुर्थ्यां येन निर्मितम् ।
श्रीमंतः कालिकाचार्यगुरोस्तस्य कथोच्यते ॥१॥
P आदर्श नास्येतदन्ति पयद्वयम् ।
● शमीविP, समीसंस्थितं H | २ श्रीमत्संघप्रसादेन, तत्कथा मुध्यते मया P, सांवत्सरीयं तस्योकैः कथा संप्रति कथ्यते C
" Aho Shrutgyanam"
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । धरावासपुरेशस्य, वैरिसिंहस्य नन्दनः । अभूतां सुरसुन्दयाँ, कालकश्च सरस्वती ॥२॥ कालकोऽन्येधुरुधाने, गतो मित्रैः पुरस्कृतः । गुणाकरेगुरोर्बुद्धः, मायाजीदनुजायुतः ॥३॥ शतसंख्या नरा नार्यस्तावनु मात्रजन्नथ । कालकः स्वपदे न्यासीद, गुरुभिर्गुरुभिर्गुणैः ॥४॥ प्रवर्तिनी १ तज्जामिरवन्त्यामन्यदाऽगमत् । श्रीमन्तः कालकाचार्याः, साधु-साध्वीसमन्विताः ॥५॥ गर्दभिल्लोऽन्यदा वीक्ष्य(क्ष्या)वन्त्यां चैत्ये सरस्वतीम् । बलादन्तःपुरे न्यस्थात्, को विवेको हिंकामिनाम् ॥६॥ तस्मिन् बोधवचः सूरेः, संघस्य च वृथाऽभवत् । अमात्यानां गिरा मिथ्या, क्षीणायुपमहौषधी ॥७॥ अयोन्मत्तकवेषेण, भ्रमन्निति ललाप सः । गर्दभिल्लो यदि नृपस्ततः स्यात् किमतः परम् ? ॥८॥ भिक्षेऽहं यदि शून्ये वा, वसामि किमतः परम् । मत्वेति बोधितोऽमात्यै बुध्यत नृपाधयः ॥९॥ श्रुत्वेति कुपितः सूति, सस्मारागमभाषितम् । संघादिकार्ये यश्चक्रिसैन्यमप्यन्तयेन्मुनिः ॥१०॥ ध्यात्वेति शफकूलेऽगात् , सामन्तास्तत्र शाखयः । नृपः शाखाशाखिस्तु, कीर्त्यते देशभाषया ॥११॥ शाखमेकं च मन्त्राद्यैस्तस्थुरावय॑ सूरयः । क्षुरिकामाभृतस्तत्रान्यदो दूतः समागमत् ॥१२॥ शाखिः श्यामाननः पृष्टः, मूरिभिः मोह नः प्रभुः । क्रुद्धः प्रेषयते शस्त्री, तया छेद्यं निजं शिरः ॥१३॥ कृपाणिकायामेतस्या, षण्णवत्यङ्कवीक्षणात् ।। मैंन्ये पण्णवतेः सामन्तानां क्रुद्धो धराधिपः ॥१४॥ सर्वेऽपि गुप्तमाहाग्य, मूरिभिस्तेऽथ मेलिताः । तरीभिः सिन्धुमुत्तीर्य, सौराष्ट्रायां समाययुः ॥१५॥ वर्षाकाले तदायाते, गतिप्रत्यूहकारिणि ।
विधाय षण्णवत्यशैः, सुराष्ट्रां तेऽवतस्थिरे ॥१६॥ ३ •स्य भूमृतः C! ४ ने वाहकेलिगतो गुणी ( • तो गुरुः H) P। ५ ° कराभिधार युद्धः PHI । ०दे न्यस्तः P1. नी स्वेत' PHI ८ दाऽवन्तीपतिवींस्त्र(क्ष्य)स • PHI हि मानिनाम् PHI १० शाखीत्युत्कीPI " •दा सूरि(रेः) स. C। १२ इत[३] प्र°C। १३ स्या कृष्टायामक°C १४ सामन्तानां षण्णवते[:], मुद्धोऽन्येषां नराधिपः । १५ ते स सि°H! १६ वर्षाराने त°H
"Aho Shrutgyanam"
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
श्री महेश्वरसूरिविरचिता
गुर्वादिष्टैश्व शरदि, तैरूवे नास्ति सम्बलम् । गुरूर्णेन सौवर्णमिष्टिकापाकमादधे ॥ १७॥ संबळा बलवन्तस्ते, मालवं लातुमिच्छनः । ते जग्मुः मालवे देशे, सूरिभिः प्रेरिताश्विरात् ||१८|| गर्द भिल्लः ससैन्योऽपि समेतस्तैर्महाबलैः । शकैर्भग्नप्रविष्टान्तःपुर्या रुद्धा च तैः पुरी ||१९|| अथाष्टमीदिने दुर्गे, शून्ये पृष्टः शकैर्गुरुः । आचख्यौ गर्दभीं विद्यां प्रचण्डां साधयिष्यति ॥ २० ॥ तद्वचः श्रवणात् सर्वं सैन्यं स्यान्मूच्छितं क्षणात् । गतेः परतः सर्व शिबिरं तनिवेश्यताम् ॥ २१ ॥ अष्टोत्तरशतं शब्दवेधिनः सन्तु मेऽन्तिके । तथाकृतेऽथ तैः सूरिनोदितैः शब्दवेधभिः ||२२|| तस्याः प्रसारितं वक्त्रं, तूणीचक्रे क्षणादपि । हतप्रभावा नष्टाऽथ विद्याऽवद्यात्मनस्तवः ॥२३॥ गुर्वाज्ञया ततः पुर्यो, प्रविश्यानायितः शकैः । बद्ध्वा गर्दभवद् गर्दभिल्लो गुरुपदान्तिके ||२४|| स तैरूचे तत्रान्यायतरोः पुष्पमिदं तनु । फलं स्वन्यभवे भवि, घोरा नरकवेदना ||२५|| तद् धर्म्यं प्रतिपद्यस्त्राधुनाऽपि जिनभाषितम् । इत्युक्तेऽवाङ्मुखो द्वेधा, चक्रे निर्विषयः स तैः ||२६|| मित्र शाखिं नरेन्द्रत्वे, सामन्तत्वेऽपरानपि । सूरयः स्थापयामासुर्निजं जार्मि च संयमे ||२७|| ( २ )
अथो भृगुपुरे राजा, युवराजश्व तिष्ठतः । बलमित्र - भानुमित्राभिधौ जामिस्रुतौ गुरोः ||२८|| प्रधानं प्रेष्य तौ सूरिमानाय्य शष्य (स्य) मानसी | प्रवेश्य चक्रतुश्चेत्योत्सवं जितशतक्रतू ||२९|| तो नृपस्वर्भानुश्रियो धर्मं गुरोर्मुखात् । बलभानुः समाकर्ण्य, दक्षो दीक्षामुपाददे ||३०||
१७ वन्तोऽपि मा PH १८ पि संप्रामेण मC १९ अथान्यदा दिनेऽष्टभ्या दुर्गे शून्ये शकैर्गुरुः । पृष्ठोऽसौ गC १० तू शत्रुसैPH : २१ " ब्यूतात् पC २२० तच्छिबिरं नि ° P। २३ रिष्टितः ( रेर्गदितै: H ) शब्दवेधिनः (भिः) C २४ सूर्या PH | २५ गुर्दा ( ६ ) के C । २६ प्राज्यमानतः PH | २८ ० वं कालक्सूरिभिः (गः) C
वि मानान °C | २७ ० ध्य
२९
• पस्य भा° C
"Aho Shrutgyanam"
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Thesiante
चित्र ६५
Fig. 65
चित्र ६६
Fig.66
Plate XXX
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । भक्तं वीक्ष(क्ष्य) नृपं क्रुद्धः, पुरोधाऽवि(वी)वद् रयात् । निरुत्तरीकृतो भूपं, कैतवादित्यभाषत ॥३१॥ वन्धपादपदाक्रान्तिमहादोषप्रपोषिणी ।। नृपोऽय तद्राि मूढोऽनेषण नगरे व्यधात् ॥३२॥ एवं निरीक्ष्य वर्षायामपि मूरिः भृगो[:] पुरात् । महाराष्ट्रकिरीटामं, प्रतिष्ठानपुर मतः ॥३३॥
सालवाहनभूपेन, महद्धर्था स प्रवेशितः । विज्ञप्तश्च ससंघेन षष्ठयां पर्युषणा(णां) कुरु ॥३४॥ यतो लोकानुवृत्त्याऽनेन्द्रोत्सवं पञ्चमीदिने । सूरयः "मोचिरे पर्युषणा नात्येति पन्नीम् ॥३५॥ जिना गणेशास्तच्छिष्याः, पचासत्के दिने यथा । पुरा पर्युषितास्तद्वद् , गुरवो मे तथा वयम् ॥३६॥ चतुर्थ्यामस्लिति मोत्ते, नृपेण मुरदो जगुः । अस्तु मोक्तं हि सिद्धान्ते, परिवास्तव्यमारतः ॥३७॥ स्वच्छन्दानन्यदा शिष्यान् , पोज्य शय्यातराग्रतः । आख्याय सागरचन्द्र, मशिष्यं सूरयो ययुः ॥३८॥ तेन नाभ्युत्थिता व्याख्याक्षणे तेऽज्ञातवृत्तयः । तस्थुस्तत्पृष्ठतः व्याख्याचारुतामथनोधताः ॥३९।। अथ शय्यातराज्ज्ञात्वा, मुनयोऽपि समाययुः । सूरि ते(त) क्षमयन्तस्ते, प्रतिष्ठावसतो ततः ॥४०॥ ज्ञात्वा सामरचन्द्रोऽपि, हीभरानतकन्धरः 1 नेत्रींम्भसा गुरोः पादौ, मीत्या प्रक्षालयभिव ॥४१॥ उत्थाप्य वालुकामस्थास्य दृष्टान्तदर्शनात् । तेत संबोध्य यते ! माने, लं गर्व मा रुवा तथा ॥४२॥ यथा रिक्तो भवेत् प्रस्थः, स्थानान्तरविरेचनात् । स्थाने स्थाने विगमनाद् , यथा स्यान्मृदपिका ॥४॥ तथा गणेशाः पूर्वेभ्यो, वत्स! हीनोऽस्म्यहं क्रमात् ।
मैत्तोऽपि हीनो म[व]शिष्य[:], तस्मै(स्मा)दीनो भवानपि ॥४४॥ ३. १ मुधा PHI 1. भूयं के HI ३२ •क्ष्य चान्येशुरागतेऽपि धनागमे P, °क्ष्य च धनागमेऽपि धनागमः ।। ३३ • पुरेऽगमत् । ३४ प्रोचुः रे P। ३५ गमेशास्तच्छिक्षाः ५.P। ३६ पञ्चाशत्तमे दिने CI ३७ गुस्न क्षमयितो(ता.) बाट न पुन: कारणेन च P। ३८ तस्थौ बाष्पबलेः पादौ प्रयत: भा(प्रभोः प्रक्षालयभिव PH , १९ सं संबन्धमवदशा' PHI ४. स्थानस्थाननिवेशनात् HI" अतस्ते गुरवस्तस्मात् त्वं च हीनतरस्तथा P, भस्मत्तस्ते गुरुस्तस्मात् त्वं हीनतरस्तथा HI
३७
"Aho Shrutgyanam"
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
श्रीमहेश्वरसूरिविरचिता
प्रज्ञापरीपहः सोऽयं, वत्स! सबस्ततस्त्वया । इत्युक्तः स गुरोर्वाचं, तयेति प्रति(त्य)पघत ॥४५॥
शक्रोऽन्यदा निगोदानां, व्याख्यां सीमन्धरममोः । श्रुत्वा पमच्छ भ(मा)रते, व्याख्यात्येवंविधं हि कः ? ॥४६॥ विनाय कालिकाचार्य, विषवेषः समागमत् । तयाख्यौनश्रुतेइष्टो, निगोदानां विचारणाव ॥४७॥ गोलीउ असंखिज्जा, असंखनिगोयगोलओ भणिओ । इकिकं पि निगोए, अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥४॥ विप्रेणायुषि पृष्टो(टे), शक्रोऽसीति गुरुर्जगौ । हृष्टः सोऽध निजं रूपं, प्रकाश्यैवं तमस्तवीत् ॥४९॥ जय प्रवचनाधार !, जय संसारतारक ! ।। जय सीमन्धरस्वामिस्तुतः, श्रीमन् ! नमोऽस्तु ते ॥५०॥ स्तुत्वेतीन्द्रोऽन्यतो द्वारं, विधाय तदुपाश्रये । गतो दिवं सूरिरपि, प्रपाल्यायुयेयो दिवम् ॥५१॥ सांवत्सरीयं सत्पर्य, चतुर्थी येन निर्मितम् । युगप्रधानः सूरीन्द्रो, जीया[न] नित्यं स काळकः ॥५२॥
इति श्रीपलिवालगच्छे महेश्वरसूरिभि---
विरचिता कालिकाचार्यकथा समाप्ता । Cसंज्ञकप्रतिप्रान्ते प्रशस्तिरियम्----
श्रीमालवंशोऽस्ति विशालकीतिः, ___ श्रीशान्तिसूरिः(रिपतिबोधितडीडकाख्याः) । श्रीविक्रमाद् वेद-नभषिवत्सरे
श्रीआदिचैत्यकारापितनवहरे च (?) ॥१॥ तस्य शाखासमुद्भूतदेवसिंहो गुणाधिकः ।
तत्सुतः कर्मसिंहस्याभूत(द) पुत्रो मळसिंहकाः] ॥२॥ ४२ •नस्तु(श्रुति परः पप्रच्छायुनिजं वृषा PH I ४३ नास्तीयं गाधा PH पुस्तकयोः । ४ सूरिः श्रुतेन विज्ञाय, शक्रोऽसीति जगार तम् ह° PHU ४५ त! स्वामिन् | P ४६ कल्पोत्सवस्तु पञ्चम्या (भ्याः), चतुओं येन कारितम् । संघनानुमिमतः श्रीमान् जीयात् सूरिः स कालकः ॥५२॥ यः श्रीपर्युषणां महागुणगणां पके चतुधिदिने, पञ्चम्या इह सालिवाइनमहीपालस्य विज्ञप्तितः । नानालब्धियुजे जिनप्रवचनप्रोत्सर्पिणा कारिणा, तस्मै कालकसूरये युगवराप्रज्ये नमो भक्तिः ॥५३॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथानकम् समाप्तम् PI, घटस्थानपतिताम्मस्वा, श्रुतमेवलिनोऽपि हि। न गर्वः सर्वपाकार्यः सरिसागरचन्द्रवत ॥५२॥ चतुर्वीपर्युषणापर्वपस्पापकस्य श्रीकालिकाचार्यस्य संस्कृतबन्धमयी कयानिका लिखिता ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
महीरोलनगोत्रे च मण्डनो धान्धकामिध[ : ] |
तत्ता[:] [:] संजाता ऊदल - देदाकनामतः ||३|| गोण्डा लाभग्न यस्य चतुष्टयी ।
सी (शी) लालङ्कारधारी च, आभू मनी च महणला ( १ ) ||४||
षड्दर्शन [सु]भक्ता च श्रीरिवा (व) हरिमण्डनी । अर्द्धाङ्गलक्ष्मी [1] साहू, मलसिंहस्य पुण्यभुग् ||५|| पश्च पुत्रा [:] पवित्राव, पञ्चपुत्री ( ञ्यः) सतीव्रताः । कल्पवृक्ष समानेऽपि, संघशासनसेवकान्नू (का:) ||६|| धारा - राम-लाखाको, जइतसिंह - भीमको ।
ऊदी पूनी च वद् च, रुक्मिणी सोनणी तथा ||७||
धाराकपत्नी च सुव्रता, जयश्री [च] तदङ्गना [जाः] | वेदमिवा (दा इव) चतुष्टय (यी), सम्मणो षांष (खांख)ण- मदनकौ च ॥
रत्नस्य रत्नाकरतुल्यरूप[ः]
धनसिंहवीर [:] स्वजनप्रियच ? ||८||
रामापुत्रस्तु स्वेताक[:], पद्मो लाखाकनन्दनः । जतसिहतो हाल[:], भीमापुत्री स(सु) लक्षणी ॥९॥
स्वश्रेयसे कारितकल्प पुस्तिका,
स(सा) पुण्योदयरत्नभूमिः । श्रीपल्लिगच्छे स्वगुणो (ण) कधाम्ना,
[C] वाचिता श्री (साऽपि महेश्वरसूरिभिः (रेण) ||१०॥
नृपविक्रम कालातीत सं० १३६५ वर्षे भाद्रपदस्य नवम्यां तिथौ श्रीमदपाटमण्डले वऊणामाने पुस्तिका लिखिता ॥
उदकानळचौरेभ्यः, मूख(ष)केभ्यस्तथैव च । रक्षणीयात् प्रयत्नेन, यक्षष्टे न मिघेते ( 2 ) ||१||
मङ्गलं महाश्रीः । शुभं भवतु ॥
अस्यामेव प्रतिप्रान्ते पुष्पिकेयम्-
संवत् १३७८ वर्षे भाद्रपदशुदि ४ श्रावक मोल्हा सुतेन भार्याउदयसिरिसमन्वितेन पुत्रसोमा लाषा-पेतासहितेन श्रावकऊदान श्रीकल्पपुस्तिकां गृहीत्वा श्रीअभयदेवसूरीणां समर्पिता वाचिता च ॥
Hसंज्ञक प्रतिप्रान्ते लिखितमिदमधिकम् —
१४७
जै रयणि कालगओ, अरिहा वित्थंकरा महावीरो । तं स्यणि अवंतिवई, अहिसितो फालओ राया ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमहेश्वरसूरिविरचिता पालयरजं सही(६०), पपनसयं(१५५) नवण्हनंदाणं । मोरीणं अट्ठसय(१०८), तीस(३०) परिसाण पूसमित्तस्स ॥२॥ बलमित्त-भाणुमित्ता, सट्टी(६०) नरवाहणस्स चालिसा(४०) ।
ततो गर्दभिल्लः ॥ पालकराज्यम् ६४(६०)। नवनन्दराज्यम् १५५ । मौर्यराज्यम् १०८ ! पुष्यमित्रराज्यम् ३० । श्रीकालिकसरिभातृ(भागिनेय)वलमित्र-भानुमित्रौ राज-युवराजौ। तद्भगिनी भानुश्रीस्तत्सू नुर्वलभानुमित्र[राज्यम् ]६० ।
श्रीदीरात् ४५३ गर्दभिल्लोच्छेदकः कालिकाचार्यः । उक्तं च प्रथमानुयोगसारोद्धारे युगप्रधानदण्डिकायां प्रथमोदये
तह गाभिल्लरज्जस्स, छेअगो कालका[य] रिओ होही ॥ निव्वाणनिसाए गोयमपालियनिधो अवंतीए ।
होही पाडलियपह, सो मरियउ उदाय(यि)मिवमरणे ॥ वीरात् ९९३ चतुथ्यों पर्युषणाकारकोऽन्यः कालिकाचार्यः । प्रथमानुयोगसारोदार युगप्रधानदण्डिकायां द्वितीयोदये---
नवसए तेणउए(९९३) खलु, समरकंतेहिं वीरवदमाणाओ । पज्जोसवणाचउत्थी, कालिकसूरीहितो ठविया ॥ पुरिया लख-विगदीणा रयणासयं समस्स तिर्य ।
जो सालवाइणमिवं, सही कासीइ य पइहाणे ॥ श्रीवीरात् ३३५ निगोदव्याख्याता प्रथमकालिकाचार्यः ।। अस्या एवं प्रतिप्रान्ते पुष्पिकेयम्
संवत् १६६६ वर्षे मार्गशीर्षमासे शुरूपक्षे एकादश्यां तिथौ अमृतवासरे श्रीस्तम्भतीर्थे पिष्फलगच्छे पण्डितश्रीकान्हजील(लि)मीकृतं स्ववाचनाय वा परोपकाराय ॥ थरादामहात्मा चंद्रतणी परि निर्मला निःकलका स्वभाजीविकावृत्या ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१७]] श्रीप्रभाचन्द्राचार्यविरचितं
प्रभावकचरितान्तर्गत कालकचरितम् ॥
[ रचनासंवत् १३३४ ]
श्रीसीमन्धरतीर्थेचविदितोऽनणुतो गुणात् । कृतश्चिदपि सोऽव्याद् वः, कालकसूरिकुञ्जरः ॥१॥ पाच्यैर्बहुश्रुतैर्वृत्तं, यस्य पर्युषणाभयम् । आरतं कीयते किं न, शकटी शकटानुगा ॥२॥ श्रीधरावासमित्यस्ति, नगरं न गरो जयी । द्विजिहास्यसमुद्गीणों, यत्र साधुवचोऽमृतैः ॥३॥ आचाकम्बावलम्बान्या, महावळभरोच्छ्रिता । कीर्तिपताकिका यस्याक्रान्तव्योमा गुणाश्रया ॥४॥ युग्मम् ।। श्रीवैरिसिंह इत्यस्ति, राजा विक्रमराजितः । यत्मवापो रिपुत्रीणां, पत्रचल्लीरशोषयत् ॥५॥ तस्य श्रीशेषकान्तेव, कान्ताऽस्ति सुरसुन्दरी । उत्पत्तिभूमिर्भद्रस्य, महाभोगविराजिनः ॥६॥ जयन्त इव शक्रस्य, शशाङ्क इव वारिधः । कालको कालकोदण्डखण्डितारिमुतोऽभवत् ॥७॥ मुता सरस्वती नाम्ना, ब्रह्मभूविश्वपावना । यदागमात् समुद्रोऽपि, गुरुः सर्वाश्रयोऽभवत् ॥८॥ कालकोऽश्वकळाकेलिकळनायान्यदा बहिः । पुरस्य भुवमायासीदनायासी हयश्रमे ॥९॥ तत्र धौरितकात् प्लुत्या, पलितेनापि वाहयन् । उत्तेजिताल्लसद्त्या , हयानुत्तेरितादपि ॥१०॥ श्रान्तस्तिमितगन्धर्वो, गन्धर्ष इव रूपतः । अश्णोन्मसूणोदारं, स्वरमाराममध्यतः ॥११॥ अथाह मन्त्रिणं राजपुत्रः कीदृक् स्वरो बसौ । मेघगर्जितगम्भीरः, कस्य वा झायतां ततः ॥१२॥
३८
"Aho Shrutgyanam"
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
श्रीप्रभाचन्द्राचार्यविरचिता व्यजिज्ञपत् स विज्ञाय, नाथ ! मरिर्गुणाकरः । प्रशान्तपावनीं मूर्ति, बिभ्रद् धर्म दिशत्यसौ ॥१३॥ विश्राम्यद्भिर्नृपारामे, श्रूयतेऽस्य वचोऽमृतम् । अस्त्वेवमिति सर्वानुज्ञातं तत्राभ्यगादसौ ॥१४॥ गुरुं नत्वोपविष्टे च, विशेषादुपचक्रमे । धर्माख्यां योग्यतां ज्ञात्वा, तस्य ज्ञानोपयोगतः ॥१५॥ धर्माईद्गुरुतत्त्वानि, सम्यग् विज्ञाय संश्रय । ज्ञान-दर्शन-चारित्ररत्नत्रयविचारकः ॥१६॥ धर्मों जीवदयामूला, सर्वविद् देवता जिनः । ब्रह्मचारी गुरुः सङ्गभङ्गभू रागभङ्गमित ॥१७॥ व्रतपश्चकसंवीतो, यतीनां संयमाश्रितः । दशमकारसंस्कारो, धर्मः कर्मच्छिदाकरः ॥१८॥ य एकदिनमप्येकचित्त आराधयेदमुम् । मोक्षं वैमानिकत्वं वा, स माप्नोति न संशयः ॥१९॥ अथो गृहस्थधर्मश्च, व्रतद्वादशकान्वितः । दान-शील-तपो-भावभङ्गीभिरभितः शुमः ॥२०॥ स सम्यक् पाल्यमानव, शनैर्मोक्षपदो नृणाम् । जैनोपदेश एकोऽपि, संसाराम्भोनिधेस्वरी ॥२१॥ श्रुत्वेत्याह कुमारोऽपि, मङ्गिनीमङ्गिनी दिश । दीक्षां मोक्षं यथा ज्ञानवेलाकुलं लभे लघु ॥२२॥ पितरौ स्वावनुशाप्यागच्छ तत् तेऽस्तु चिन्तितम् । अत्यादरेण तत् कृत्वाध्याज्जाम्या सहितस्ततः ॥२३॥ प्रवज्याऽदायि तैस्तस्य, तया युक्तस्य च स्वयम् । अधीती सर्वशास्त्राणि, स प्रज्ञाऽतिशयादभूत् ॥२४॥ स्वपट्टे कालकं योग्यं, मतिष्ठाप्य गुरुस्ततः । श्रीमान् गुणाकारः मूरिः, मेत्यकार्याण्यसाधयत् ॥२५॥ अथ श्रीकालकाचार्यो, विहरभन्यदा ययौ । पुरीमुज्जयिनी बालारामेऽस्योः समवासरत ॥२६॥ मोहान्धतमसे तत्र, मग्नानां भव्यजन्मिनाम् । सम्यगर्थप्रकाशे भूत , प्रभूष्णुमणिदीपवत् ॥२७॥ तत्र श्रीगर्दभिल्लाख्यः, पुर्ण राजा महाबलः । कदाचित् पुरबागोया, कुर्वाणो राजपाटिकाम् ॥२८॥ कर्मसंयोगतस्तत्र, व्रजन्तीमैक्षत स्वयम् । जामि कालकरीणां, काको दधिघटीमिव ॥२९॥ युग्मम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । हा ! रक्ष रक्ष सोदर्य !, क्रन्दन्ती करुणस्वरम् । अपाजीहरदत्युग्रकर्मभिः पुरुषैः स ताम् ॥३०॥ साध्वीभ्यस्तत् परिज्ञाय, कालकमभुरप्यथ । स्वयं राजसमज्यायां, गत्वाऽवादीद तदग्रतः ॥३॥ वृत्तिविधीयते कच्छे, रक्षायै फलसंपदः । फलानि भक्षयेत् सैवाख्येयं कस्याग्रतस्तदा ॥३२॥ राजन् ! समग्रवणांनी, दर्शननां च रक्षकः । त्वमेव तन ते युक्तं, दर्शनिव्रतलोपनम् ॥३३॥ उन्मत्तकभ्रमोन्मत्तवदुन्मत्तो नृपाधमः । न मानयति गामस्य, म्लेच्छचद् ध्वंसते तया ॥३४॥ संवेन मन्त्रिभिः पौरैरपि विज्ञापितो हदम् । अवाजीगणदारूडो, मिथ्यायोहे गलन्मतिः ॥३५॥ माक्षात्रतेज आचार्य उबिद्रमभजत् ततः । प्रतिज्ञां विदधे घोरां, तदा कातरतापनीम् ॥३६॥ जैनापभ्राजिनां ब्रह्मवालामुखघातिनाम् । अईद्विम्बनिहन्तॄणां, लिप्येऽहं पाप्मना स्फुटम् ॥३७॥ न चेदुग्छेदये शीघ्रं, सपुत्र-पशु-बान्धवम् । अन्यायकर्दमकोडं, विब्रुवन्तं नृपब्रुवम् ॥३८॥ युग्मम् ॥ असंभाव्यमिदं तत्र, सामान्यजनदुष्करम् । उक्त्वा निष्क्रम्य दम्भेनोन्मत्तवेषं चकार सः ॥३९॥ एकाकी भ्रमति स्मायं, चतुष्के चत्वरे त्रिके । असम्बद्धं बदन् द्वित्रिश्चेतनाशून्यवत् तदा ॥४०॥ गर्दभिल्लो नरेन्द्रश्चेत्, ततस्तु किमतः परम् । यदि देशः समृद्धोऽस्ति, ततस्तु किमतः परम् ? ॥४१॥ वदन्तमिति तं श्रुत्वा, जनाः माहुः कृपाभरात् । स्वविरहितः सूरिस्तार अहिलतां गतः ॥४२॥ युग्मम् ॥ दिनेः कतिपयैस्तस्माभिर्ययावेक एव सः । पश्चियां दिशमाश्रित्य, सिन्धुतीरमगाच्छनैः ॥४३॥ शाखिदेशच तत्रास्ति, राजानस्तत्र शास्त्रयः । शकापरामिधाः सन्ति, नवतिः षड्भिरर्गला ॥४४॥ तेषामेकोऽधिराजोऽस्ति, सप्तलक्षतुरगमः । तुरङ्गायुतमानाश्चापरेऽपि स्युरेश्वराः ॥४५॥ एको माण्डलिकस्तेषां, मैक्षि कार्यकरिणा । अनेककौतुकमेक्षाइतचितः कृतोऽध सः ॥४६॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५१
श्रीप्रभाचन्द्राचार्यविरचिता असौ विश्वासतस्तस्य, वयस्यति तथा नृपः । तं विना न रतिस्तस्य, तं बहूतैर्यथा क्षणम् ॥४७॥ सभायामुपविष्टस्य, मण्डलेशस्य मूरिणा । मुखेन तिष्ठतो गोष्ठयां, राजदूतः समाययौ ॥४८॥ प्रवेशितश्च विज्ञप्ते, प्रतीहारेण सोऽवदत् । माचीनरूढितो मत्या, गृह्यतां राजशासनम् ॥४९॥ असिधेनुं च भूपोऽथ, बद् गृहीत्वाऽऽशु मस्तके । ऊच भूयाय संयोज्य, वाचयामास च स्वयम् ॥५०॥ इति कृत्वा विवस्यो, वक्तुमप्यक्षमो नृपः । विलीनचित्तः श्यामाङ्गो, निःशब्दाषाढमेघवत् ॥५१॥ पृष्टश्चित्रान्मुनीन्द्रेण, प्रसादे स्वामिनः स्फुटे । आयाते प्राभृते हर्षस्थाने कि विपरीतता ? ॥५२।। तेनोचे मित्र! कोपोऽयं, न प्रसादः प्रमोर्ननु । प्रेष्यं मया शिरश्छित्वा, स्वीयं शस्त्रिकयाऽनया ॥५३॥ एवं कृते च वंशे नः, प्रभुत्वमवतिष्ठते । नो चेद् राज्यस्य राष्ट्रस्य, विनाशः समुपस्थितः ॥५४॥ शस्त्रिकायामथैतस्या, पणवत्यदर्शनात् । मन्ये षण्णवतेः सामन्तानां क्रुद्धो धराधिपः ॥१५॥ सर्वेऽपि गुप्तमाहाय्य, सूरिभिस्तत्र मेलिताः । तरीभिः सिन्धुमुत्तीर्य, सुराष्ट्रां ते समाययुः ॥५६॥ घनागमे समायाते, तेषां गतिविलम्बके । विभज्य षण्णवत्यशैस्तं देशं तेऽवतस्थिरे ॥५७।। राजानस्ते तथा सूरा वाहिनीव्यूहद्धिना । राजहंसगुहा भूयस्तरवारितरङ्गिणा ॥५८॥ बलमिद्धनुरुल्लासवता चाशुगभीभृता । समारुध्यन्त मेघेन बलिष्ठेनेव शत्रुणा ॥१९॥ निर्गमय्यासनादुनमुपसर्गेमुपस्थितम् । पापुर्घनात्ययं मित्रमिवाब्जास्य विकाशनम् ॥६॥ परिपवित्रमवाक्शालिः, प्रसीदत्सर्वतोमुखः । अभूच्छरहतुस्तेषामानन्दाय सुधीरिव ॥६१॥ सूरिणाऽथ मुहद्वाजा, भयाणेऽजलप्यत स्फुटम् । स माह शम्बलं नास्ति, येन नो भावि शं बलम् ॥६२॥ श्रुत्देति कुम्भकारस्य, गृह एकत्र जग्मिवान् । वहिना पच्यमानं चेष्टकापाकं ददर्थ च ॥६॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
07
Piace XXXL
www.wasan
"Aho Shrutgyanam
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। कनिष्ठिकानखं पूर्ण, चूर्णयोगस्य कस्यचित् । आक्षेपात् तत्र चिक्षेपाक्षेप्यशक्तिस्तदा गुरुः ॥६४॥ विध्यातेऽत्र ययावग्रे, राज्ञः प्रोवाच यत् सखे !। विमज्य हेम गृहीत, यात्रासंवाहहेतवे ॥६५॥ तथेत्यादेशमाधाय, तेऽकुर्वन् पर्व सर्वतः । भास्थानिकं गजाधादिसैन्यपूजनपूर्वकम् ॥६६॥ पञ्चाल-लाटराष्ट्रेशभूपान् जित्वाऽथ सर्वतः । शका मालवसन्धि ते, मापुराक्रान्तविद्विषः ॥६॥ श्रुत्वाऽपि बळमागच्छद्, विद्यासामर्थ्यनर्वितः । गर्दभिल्लनरेन्द्रो न, पुरीदुर्गमसज्जयत् ॥६॥ अयाप शाखिसैन्यं च, विशालातलमेदिनीम् । पतसैन्यवत् सर्वमाणिवर्गभयङ्करम् ।।६९॥ मध्यस्थो भूपतिः सोऽथ, गर्दभीविधया बले । नादर्युन्मादरीतिस्थः, सैन्यं सन्जयति स्म न ॥७॥ कपिशीर्षेषु नो दिम्बा, कोटकोणेषु न ध्रसाः । विद्याधरीषु नो काण्डपूरणं चूरणं द्विषाम् ॥७१॥ न वा मटकपाटानि, पूमतोलीष्वसज्जयत् । इति चारैः परिज्ञाय, सुहृभूपं जगौ गुरुः ॥७२॥ अनावृतं समीक्ष्येदं, दुगै मा भूरनुधमः । ' यदष्टमी-चतुर्दश्योरर्चयत्येष गर्दभीम् ।।७।। अष्टोत्तरसहस्रं च, जपत्येकानमानसः । शब्दं करोति जापान्ते, विधा सा रासभीनिभम् ॥७४॥ तं वृत्कारस्वरं घोरं, द्विपदो चा चतुष्पदः । यः अणोति स वक्त्रण, फेनं मुञ्चन् विपद्यते ॥७५|| अर्धवृतीयगन्यूतमध्ये स्थेयं न केनचित् । आवासान् विरलान् ! दत्वा स्थातव्यं सबलैनृपः ॥७६॥ इत्याकर्ण्य कृते तत्र, देशे कालकसद्गुरुः । सुभटानां शतं साष्टं, पार्थयच्छब्दवेधिनाम् ॥७॥ स्थापिताः स्वसमीपे ते, लब्धलक्षाः सुशिक्षिताः । स्वरकाले मुखं तस्या बभ्रुवाणैर्निषङ्गवत् ॥७८|| सा मूर्षि गर्दैभिल्लस्य, कृत्वा विभूत्रमीय॑या । हत्वा च पादघातेन, रोषेणान्तर्दधे खरी ॥७९॥ अवलोऽयमिति ख्यापयित्वा तेर्षा पुरो गुरुः । समग्रसैन्यमानीय, मानी तं दुर्गमाविशत् ॥८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीप्रभाचन्द्राचार्यविरचिता पातयित्वा धृतो बद्धवा, प्रपात्य च गुरोः पुरः । गर्दभिल्लो भटैर्मुक्तः, माह तं कालकमभुः ॥८॥ साध्वी साध्वी त्वया पाप!, श्येनेन चटकेव यत् । नीता गुरुविनीताऽपि, सत्कर्मकुसुमं ह्यदः ॥८२॥ फलं तु नरक: मेत्य, तद् विबुध्याधुनाऽपि हि । उपशान्तः समादत्स्व, प्रायश्चित्तं शुभावहम् ॥८३॥ आराधकः परं लोकं, भविता रुचितं निजम् ।। विधेहीति श्रुतेनस्त्यक्तोरण्ये ततोऽभ्रमत् १८४॥ व्याघेण भक्षितो भ्राम्यन् , दुर्गतो दुर्गतिं गतः । साक् साधुद्रुहामीण, गतिरत्यल्पकं फलम् ॥८५।।
रेरादेशतो मित्रं, भूपः स्वामी ततोऽभवत् । विभज्य देशमन्येऽपि, तस्थुः शाखिनराधिपाः ॥८॥ आरोपिता व्रते साध्वी, गुरुणाथ सरस्वती । आलोचितप्रतिक्रान्ता, गुणश्रेणिमवाप च ॥८७॥ विद्यादेव्यो यतः सर्वा अनिच्छुखीव्रतच्छिदः । कुप्यन्ति रावणोऽपीडा, सीतायां न दधौ हठम् ॥८॥ एतादृक्शासनोनत्या, जैनतीर्थ प्रभावयन् । बोधयन् शाखिराजांच, कालकः परिराड् बभौ ॥८९॥ शकानां वंशमुच्छेद्य, कालेन कियताऽपि हि । राजा श्रीविक्रमादित्या, सार्वभौमोपमोऽभवत् ॥१०॥ स चोनवमहासिद्धिः, सौवर्णपुरुषोदयात् ।। मेदिनीमनृणां कृत्वाऽचीकरद् वत्सरं निजम् ॥११॥ ततो वर्षशते पञ्चत्रिंशता साधिके पुनः ।। तस्य राज्ञोऽन्वयं हत्वा, वत्सरः स्थापितः कैः ॥१२॥ इति प्रसङ्गतोऽजल्पि, प्रस्तुतं मोच्यते बदः । श्रीकालकमभुर्देशे, विजई राजपूजितः ॥१३॥
इतश्चास्ति पुरं लाटललाटतिलकभभम् । भृगुकच्छनृपस्वत्र, बलमित्रोऽभिधानतः ॥१४॥ भानुमित्राग्रजन्माऽसीत् , स्वस्त्रीय: कालकमभोः । स्वसा तयोश्च भानुश्रीर, पलभानुश तत्सुतः ॥९५॥ युग्मम् ॥ अन्यदा कालकाचार्यवृत्तं तैलोकतः श्रुतम् । तोपादाहूतये मन्त्री, तैनिजः अष्यत प्रभोः ॥९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । विहरन्तस्ततस्ते चापतिबद्धं विबुद्धये । आययुनंगरे तत्र, बहिश्च समवासरन् ॥९७॥ राजा श्रीवलमित्रोऽपि, ज्ञात्वाऽभिमुखमभ्यगात् । उत्सवातिशयात् भूरिभवेशं विदधे मुदा ॥९८॥ उपदेशामृतस्तत्र, सिञ्चन् मध्यानसौ प्रभुः । पुष्करावर्त्तवत् तेषां, विश्व तापमनीनशत् ॥१९॥ श्रीमच्छकुनिकातीर्थस्थितं श्रीमुनिसुव्रतम् । प्रणम्य तच्चरित्राख्यादिमिपमबोधयत् ॥१०॥ अन्येधुस्तत्पुरोधाश्च, मिथ्यात्वग्रहसद्ग्रहः । कुविकल्पवितण्डामिर्वदन् वादे जितः स तैः ॥१०॥ ततोऽनुकूलबत्त्याऽथ, तं रिमुपसर्गयन् । उवाच दम्भमत्या स, राजानमृजुचेतसम् ॥१०२।। नाथामी गुरवो देवा इव पूज्या जगत्यपि । एतेषां पादुका पुण्या, जनैर्धार्या स्वमूर्धनि ॥१३॥ किशिद् विज्ञप्यते लोकभूपालानां हितं गया । अवधारय तश्चित्ते, भक्तिश्वेन्मातुले गुरौ ॥१०४॥ चितां नगरान्तर्यच्चरणा बिम्बिताः पथि । उल्लायन्ते जनैरन्यैः, सामान्यैस्तदघं बहु ॥१०॥ धर्मार्जनं तनीयोऽत्रापरं कुरु महामते ! । पतीत आर्जवाद राजा, माहास्ते सङ्कटं महत् ॥१०६॥ विद्वांसो मातुलास्तीर्थरूपाः सर्वाचिंता इमे । तया वर्षा अवस्थाप्य, पार्यन्ते मेषितुं किमु ॥१०७॥ द्विजः माह महीनाय !, मन्त्रये ते हित मुखम् । तब धर्मों यतस्ते च, प्रयास्यन्ति स्वयं मुखात् ॥१०॥ नगरे डिण्डिमो बाधः, सर्वत्र स्वामिपूजिताः । पतिलाभ्या वराहारैरचो राजशासनात् ॥१०९॥ आहारमाधाकर्मादि, दृष्ट्वाऽनेषणयाऽन्वितम् । स्वयं ते निर्गमिष्यन्ति, काऽप्यश्लाघा न ते पुनः ॥११॥ अस्त्वेवमिति राझोक्ते, स तपेति व्यधात् पुरे । अनेषणां च ते दृष्ट्वा, यतयो गुरुमभ्यधुः ॥१११॥ प्रभो! सर्वत्र मिष्टानाहारः संप्राप्यतेतराम् । गुरुराहोपसर्गोऽयं प्रत्यनीकादुपस्थितः ॥११२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
श्री प्रभाचन्द्राचार्य विरचिता
गन्तन्यं तत् प्रतिष्ठानपुरे संयमयात्रया । श्रीerdarent राजा, तत्र जैनो दृढव्रतः ॥११३॥
( ३ )
ततो यतिद्वयं तत्र, मैषि सङ्ग्राय सूरिभिः । प्राप्तेष्वस्मासु कर्त्तव्यं पर्व पर्युषणं ध्रुवम् ॥ ११४॥ तौ तत्र सङ्गतौ संघमानितौ वाचिकं गुरोः ।. तत्राकथयतां मेने, तेनैतत् परया मुदा ॥ ११५ ॥ श्रीmrosagः माप, शनैस्तन्नगरं ततः । श्रीसातवाहनस्तस्य प्रवेशोत्सवमातनोत् ॥ ११६॥ उपपर्युषणं तत्र, राजा व्यझपयद् गुरुम् । अत्र देशे प्रभो ! भावी, शक्रध्वजमहोत्सवः ||११७|| नभस्यशुक्लपञ्चम्यां ततः षष्ठयां विधीयताम् 1 स्वं पर्व नैकचित्तत्वं धर्मे नो लोकपर्वणि ॥ ११८ ॥ मथुराह प्रजापाल !, पुराईद्गणभृद्गणः । पञ्चमीं नात्यगादेतत्, पर्वास्मद्गुरुगीरिति ॥ ११९ ॥ कम्पते मेरुचूलाsपि, रवि पश्रिमोदयः । नातिक्रामति पर्वेदं पञ्चमीरजनीं धुवम् ॥ १२० ॥ राजाऽवदचतुर्थ्यां तत् पर्व पर्युषणं ततः । इत्थमस्तु गुरुः माह पूर्वैरप्याहतं हृदः ॥ १२१ ॥ अर्वागपि यतः पर्युषणं कार्यमिति श्रुतिः । महीनाथस्ततः माह, हर्षादेतत् प्रियं प्रियम् ॥ १२२॥ यतः कुहूदिने पर्वोपवासे पौषवस्थिताः । अन्तःपुरपुरन्ध्रयो मे, पक्षादौ पारणाकृतः || १२३ ॥ तत्राष्टमं विधातृणां निर्ग्रन्थानां महात्मनाम् । भवतु प्राशुकाहारैः, श्रेष्ठमुत्तरपारणम् ॥१२४ || उवाच मधुरप्येतन्महादानानि पश्यत् । निस्तारयन्ति दत्तानि, जीवं दुष्कर्मसागरात् || १२५ ।। पथश्रान्ते तथा ग्लाने, कृतलोचे बहुश्रुते । दानं महाफलं दत्तं तथा चोत्तरपारणे ॥ १२६ ॥ ततः प्रभृति पञ्चम्याचतुर्थ्यामागतं हृदः । कषायोपशमे हेतुः पर्व सांवत्सरं महत् || १२७|| श्रीमत्कtosसूरीणामेवं कत्यपि वासराः । जग्मुः परमया तुष्टया कुर्वतां शासनोन्नतिम् ॥ १२८ ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिंकाचार्यकथा ।
अन्येधुः कर्मदोषेण, सूरीणां तादृशामपि । आसन्नविनया: शिष्या दुर्गतौ दोहेदप्रदाः ॥१२९॥ अथ शय्यावर माहु, सूरयोऽवितथं वचः । कर्मबन्धनिषेधाय, यास्यामो वयमन्यतः ॥१३०॥ त्वया कथ्यममीषां च, प्रियकर्कशवाग्भरैः । शिक्षयित्वा विशालायां, प्रमिष्यान्ते ययौं गुरुः ॥१३१॥ इत्युक्त्वाऽगात् प्रमुस्तत्र, तद्विनेयाः प्रगे ततः । अपश्यन्तो गुरुनूचुः, परस्परमवाङ्मुखाः ॥१३२।। एष शय्यातरः पूज्यशुद्धिं जानाति निश्चितम् । एष दुर्विनयोऽस्माकं, शाखाभिर्विस्तृतोऽधुना ॥१३३॥ पृष्टस्तैः स यथौचित्यमुत्त्वोवाच प्रभुस्थितिम् ।। ततस्ते संचरन्ति स्मोजयिनी प्रति वेगतः ॥१३४॥ गच्छन्तोऽध्वनि लोकैश्वानुयुक्तो अवदन् मृषा । पश्चादग्रस्थिता अने, पश्चात्स्था प्रभवो ननु ॥१३५॥ यान्तस्तन्नामकारात्, पैयि लोकेन पूजिताः । नारी-सेवक-शिष्याणामवंज्ञा स्वामिनं विना ॥१३६॥ इतः श्रीकालकर सूरिस्रवेष्टितरत्नवत् ।। यत्याश्रये विशालायां, पावित्रच्छन्नदीधितिः ॥१३७॥ प्रविष्यः सागरः मूरिस्तत्र व्याख्याति चागमम् । तेन नो विनयः सूरेरभ्युत्यानादिको दधे ॥१३८।। तत इयो पतिक्रम्य, कोणे कुत्रापि निर्जने । परमेष्ठिपरावर्च, कुर्वन् तस्थावसङ्गधीः ॥१३९।। देशनाऽनन्तरं भ्राम्यस्तत्रस्यः मूरिराह च । किश्चित् तपोनिधे! जीर्ण !, पृच्छ सन्देहमादृतः ॥१४०॥ अकिश्चिज्ज्ञो जरत्वेन, नावगच्छामि ते पचः । संधाऽप्यापृच्छय येनाई, संशयापगमक्षमः ॥१४॥ अष्टपुष्पीमथो पृष्टो, दुर्गमां मुगमामिव । गर्वाद् यदिश्चन व्याख्यादनादरपरायणः ॥१४२॥ दिनः कैश्चित् ततो गच्छ आगच्छत् तदुपाश्रयम् । सुरिणाऽभ्युत्थितोऽवादीद्, गुरवोऽग्रे समाययुः ॥१४३।। वास्तव्या अवदन् वृद्ध, विनैकं कोऽपि नाययौ । तेष्वागच्छेत्सु गच्छोऽभ्युदस्थात् सूरिश्च संत्रपः ॥१४४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
श्रीप्रभाचन्द्राचार्यविरचिता सरिः श्रीभरतेश्वरस्तदनु च प्रामाणिकग्रामणी
यनामस्मृतितोऽप्यघं हरति च श्रीधर्मघोषप्रभुः । कल्याणावलिकन्दलालिजलदः, श्रीसर्वदेवो गुरु
चत्वारः किल शीलभद्रमुगुरोः शिष्या नरेन्द्रार्चिताः ॥११॥ श्रीपात्रं स जिनेश्वरमभुरभूत् संघाम्बुधौ चन्द्रमाः,
सूरिः श्रीजिनदत्त इत्युदितधीरून्निद्रविद्याधुतिः । चारित्रामलशैलनन्दनवने श्रीपादेवप्रभुः,
श्रीश्रीचन्द्रमुनीश्वरस्य जयिनः शिष्या अभूवन्ममी ॥१२॥ श्रीसङ्घरोहणधराधरचारुरत्नं, श्रीपूर्णभद्रगुरुभ्युदितः पदेऽस्य । यत्सन्निधिस्थितिभृतो भुवि भव्यसार्था वस्तूनि विश्वविषयानि विलोकयन्ति ॥१३॥ तत्पद्रोदयपर्वतामृतरुचिः पीणैश्वकोरनज,
श्रीचन्द्रप्रभसूरिरद्भुतमतिज्योत्स्नानिधानं बभौ । आश्चर्य न कलङ्कधाम तमसाऽनुलयमूर्ति भवं,
पाथोधि क्षणुते विनम्रकमलोल्लासी न दोषाकरः ॥१४॥ आचार्यः श्रीप्रमाचन्द्रस्तत्पादाम्भोजषट्पदः । चित्रं यः सुमनःस्थोऽपि, सदानवगुरुक्रमः ॥१५॥ श्रीहेमचन्द्रसूरीणाममुध्यानमहत्तितः । पर्वणः परिशिष्टस्य, दृष्टे। सम्पुटवासनः ॥१६॥ श्रीवजानुभवृत्तमकटमुनिपतिमष्ठत्वानि तत्त
ग्रन्थेभ्यः कानिचिच्च श्रुतधरमुखतः कानिचित् संकलय्य । दुष्पापत्वादमीषां विशकलिततपैकत्र चित्रावदातं,
जिज्ञासकाग्रहाणामधिगतविधयेऽभ्युच्चयं स प्रतेने ॥१७॥ त्रिमिविशेषकम् ।। अत्र शूणं हि यत् किञ्चित् , संपदायविभेदतः । मयि प्रसादमाघाय, तच्छोधयत कोविदाः ॥१८॥
आराधितं मया शून्य, यथा तुष्टं स्वतामदात् । निमोक्ती स्थापितं तत् प्राक् , कथाकन्यीकृतास्ततः ॥१९॥ रोदोरन्ध्रगसिद्धकिन्नरगणामुल्लळ्यशृङ्गस्थिति
स्तुङ्गत्वोदितत्तशेवधिरतिप्रौढार्थसंपत्तिकन् । पूरत्नप्रभया तिरस्कृतपरज्योतिःमकाशोदया,
श्रीपूर्वर्षिचरित्ररोइणगिरी स्यादारवीन्दुब्रुवः ॥२०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ६८
Fig. 68
चित्र ६९
Fig. 69
चित्र ७०
Fig.70
चित्र ७१
Fig.71
Plate XXXII
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । श्रीमधुम्नगुरोहिमांचविशदो बोधः शुचेः सङ्गतो,
मिश्रो रक्तरुचा मम प्रतिपदास्फुर्जयशःपूरुषः । शानश्रीपुरतः पदार्थघटनाविम्बद्वयोङ्कनाद्,
जातो ग्रन्थमिषेण साक्षरशुचिम्मश्चिरं नन्दतु ॥२१॥ वेदानल-शिखि-शशधर(१३३४)वर्षे चैत्रस्य धवलसप्तम्याम् । शुक्रे पुनर्वसुदिने, संपूर्ण पूर्वऋषिचरितम् ॥२२॥ शिक्षाप्रसादवशतः स्वगुरोर्मयैनमायासमत्र दधता यदवापि पुण्यम् । व्याख्यानसक्तमनसः श्रवणादराश्थ, श्रेयस्मुसहममनुत्तरमाप्नुवन्तु ॥२३॥ ग्रन्थस्य मानमस्य, प्रत्यक्षरगणनया सुनिर्णीतम् । पञ्चसहस्राः सप्त च, प्रतानि चतुरधिकसप्ततियुतानि ॥२४॥
प्रशस्तिश्लोक४० ॥ शिवमस्तु ।
[१८] अज्ञातसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा।
श्रीवीरवाक्यानुमतं सुपर्व, कृतं यथा पर्युषणाऽऽख्यमेतत् ।
श्रीकालिकाचार्यवरेण सके, तथा चतुया शृणु पञ्चमीतः ॥१॥ श्रीय(मोन्महावीर चउबीसमु तीर्थकर नमस्करीनई श्रीकालिकसूरि आचार्य श्रीपंचमी थकुं पजूसणन पर्व नउथिई आणिउं । श्रीमहावीरनइं वचनिइं । तेह वात ऊपरि माजनइ दिवसि श्रीकल्पना आठ व्याख्यात(न)नी वाचना हवी नउसी(मी) वाचना श्रीकालिकसूरिनी कथा कहीइ छइ ॥१॥
समग्रदेशागतवस्तुसार, पुरं धरावासमिहास्ति तारम् ।
तत्रारिभूपालकरीन्द्रसिंहो, भूवल्लभोऽभूदू भुवि वनसिंहः ॥२॥ धारावास इसिई नामिई पुर नगर मालव देशमाहि छह । पुण ते नगर किसिउं जाणिवू । ' समप्रदेशागति]वस्तुसारम् ' समग्र सघला देस थकी आगत आवी वस्तु तेणिई करी सार मनोज्ञ छइ । अ(आ) नगर सघलांमाहि सार छइ । तेणिई नगरि वज्रसिंह इसिई नामिइं राज्य पालइ छइ ! राजा किसिउ छइ अरि वइरी रूपीया करीन्द्र तेहनां कुंमस्थल विदारिवानइं सिंह प्राय सिंघश्रीषु वर्तइ ॥२॥
छावण्यपीयूषपवित्रगात्रा, सद्धर्मपात्रानुगतिः सदैव । तस्याजनिष्टातिविशिष्टरूपा, राझी च नाना सुरसुन्दरीति ॥३॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
श्रीअज्ञातसूरिविरचिता ते वनसिंह रायनइं सुरसुंदरी राणी छइ । पुण ते राणी किसी छइ ! लावण्यरूपीउं पीयूष अमृत तेणिइं करी जेह राणीनु गात्र देह पवित्र छइ । सत प्रधान [ध] म पात्र स्थानक छ । अनइ वली राणी केहवी छह ! मतिहे(हि) विशिष्ट रंभा तिलोत्तमा इंद्रनी इंद्राणी तेपाहिं अतिहिं विशिष्ट रूप छइ ॥३॥
तत्कुक्षिभूः कालकनामधेयः, कामानुरूषोऽजनि भूपसूनुः ।
सरस्वती रूपवती सुशीलवती स्वसा तस्य नरेन्द्रसुनोः ॥४॥ ते सुर]सुंदरी राणीनी कूष(स)ई ऊपनु कालिक इसिई नमिई, नामिइं रूपवंति सुसोतावती लावण्यवती भगिनी बहिनी हुँती वर्तइ ॥४॥
अथान्यदोद्यानवने कुमारो, गतो युतः पञ्चशतैश्च पुम्भिः ।
दृष्ट्वा मुनीन्द्रं गुणसुन्दराख्यं, नत्योपविष्टो गुरुसंनिधाने ॥५॥ अथ एतलानु अनन्तर ते कालिक कुमर पांचसई पायक परवरिउ उद्यानवनमाहि गिउ । तुरंगम खेलाविवा भणीनइ । तेसिइ ते बनमाहि श्रीगुणसुंदरसूरि पुहता ! वृक्ष आंबानु ते हेठलि बइठा दीठा । कालिक कुमरिई गुरु दीठा । पूठिई तुरंगमनी रामति मूकीनइ गुरु वांधा। भागलि जई बइठु परिवारसहित ॥५॥
विद्युल्लतानेकपकर्णताललीलायितं वीक्ष्य नरेन्द्रलक्ष्म्याः ।
युष्माशाः किं प्रपतन्ति कूपे, भवस्वरूपे मुविवेकिनोऽपि ॥६॥ हे नरेंद्र ! अहो राजन् ! तम्हश्रीषा पुण्यवंत भाग्यवंत संसाररूपीया कुयामाहि किल्या कारण पडई छई। संसार केहषु छइ ! जिसिउ वीजनु शात्कार चपल हुइ । जिस्या गजेंद्र हस्तीना कर्ण कान चपल हुई। जिसिउँ संध्यातणु राग क्षण एकमाहि विश्रार थइ । जिसिउं अश्व घोडातणु पुच्छ चपल हुइ । जिस्या समुदनी कलोल चपल हुई। एहवी राज्यनी लक्ष्मी चपल छइ। तम्हश्रीषानई एहवा संसार चपलमाहि राज्यलक्ष्मी भनेरीइ लक्ष्मी सर्वमंडाण चपळ वर्चई। सम्हो मुविवेकी पुण्यवंत । एहवइ संसारि वासि तम्हनइ वसवा वुकु नही ॥६॥
एवं परिज्ञाय कुमार ! शुद्धबुद्धिं कुरुष्वाश मुधर्ममाग ।
आकण्ये कर्णामृतष्टिकल्पं, गुरोर्वचः शीघ्रमिति प्रबुद्धः ॥७॥ एहवु गुरुनु उपदेसां सांभलीनइ कालिक कुमरनइ धर्मकरणी करवानी बुद्धि ऊपनी । गुरुना वचन अमृत समान सांभलीनइ संसारनइ विषइ विराग ऊपनु ! मनि वैराग्य ऊपर्नु ! संसार अणगतु(म) थिउ । चारित्र उपरि भाव उपनु ॥७॥
आदात् तदा पञ्चशतीपदातियुक्तो व्रतं म्ररिपदं स लेभे ।
सरस्वती तद्भगिनी च पश्चाजग्राह दीक्षां निजबन्धुबोधात् ॥८॥ तदा ताणइ समइ तेणिइं प्रस्तावि कालिक कुमरिई वैराग्यनइ योगिइं माता पिता मोकलावी प्रीछवीनइ श्रोगुणसुंदरसूरि कन्हलि दीक्षा लीधी। पांचसई पायके कालिककुमर साथइ दीक्षा लोधी । अनइ केतइ कालि ते कालिक रिपिनइ आचार्य पद हवं गच्छनायक कहवा । अनइ सरस्वती बहिनिई ति वार पूठिइ केतलई कालि गिई हुंतह आपणा भाइ कालिककुमर कन्हलि दीक्षा लोधी !!८! -
श्रीकालिकाचार्यवरा धरायां, कुर्वन्ति भव्यावनिधर्मदृष्टिम् ।
अथान्यदाऽवन्तिपुरीमगुस्ते, सरस्वती चापि जगाम तत्र ॥९॥ , कालिक • P1 २ कालानुरूपो S३ • तो यतःSI
"Aho Shrutgyanam"
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
१६३ ते श्रीकालिकसूरि पृथ्वीमंडलि भव्यजोब रूपिणी पृथ्वीई धर्मवृष्टि करता विहारक्रम करह छइ । एकवार विहार करता अवंती कहतां ऊजेगोइ पुहता। सरस्वती महासती साथिइं विहारक्रम करती ऊजेणीई पुहती ॥९॥
साध्वीसमेताऽपि गताऽथ बाह्यभूमौ नरेन्द्रेण निरीक्षिता सा । इंसुरूपा यदियं सुशीला, नूनं वराको मृत एव कामः ॥१०॥
अथ एतलानु अनंतर ते सरस्वती महासती एक वार बाहिरि भूमि पुहती हती । तेसिइ गर्दभिल्ल राजा रवाडी गिउ हतु । ते महासती दृष्टिइ दीठो तिसिइ मनमाहि चौतववा लागु । नूनं निश्चई काम कंदर्प जीवतु नथी मूइ वर्तइ । जु एहवी रूपर्वति स्त्री अनइ सुशील वर्तइ । ए वात आयुक्ती जाणीइ । माहरइ एहवी स्त्री घरि हुइ तु माहर भाग्य ॥१०॥
श्रीकालिकाचार्यसहोदरत्वं, पूतकुर्वती ही जिनशासनेश! ।
यद्गदेभिल्लेन नृपाधमेन, मां नीयमानां निजवेश्म रक्ष ॥१२॥ तिसिइ गर्दभिल्लराई सयज्ञा(संज्ञा) करी सरस्वती महासती अपहरावी । महासती तिसिइ पोकारि गाडिहं करवा लागी । अहो श्रीकालिकाचार्य ! अहो श्रीजिनशासनेश ! राजान सघलामाहि अधमाधम गर्दभिल्ल महापापी राजा मानई अपहरी जाइ छइ । आपणइ घरि लेह जाइ छइ राषु(खु) राषु(खु) ॥११॥
इति ब्रुवाणा कुनृपेण पुम्मिर्नीता निजं धाम महासती सा ।
ज्ञात्वा च वृत्तान्तमयेनमुच्चैश्चैकोप सरिर्गुणलब्धिभूमिः ॥१२॥ तदा तेणिइ समइ ते सरस्वती महासती ते पापिष्ट गर्दभिल्लरायने सेवके रायना गृहोगणमाहि लोधी । ति वारइ श्रीकालिकसरि आचार्ये ते वात सांभली । ति वारई अत्यंत अतिहि कोप चडिउ। प्रवाहिई ते कालिकाचायें समा गुणतणी मूमिका छई। पुण जिनशासनि उड्डाहनु कारणहार ते उपरि कोप थाइ एतलई युक्तं छह ॥१२॥
श्रीकालिकाचार्यगुरुनृपान्ते, जगाम कामं नयवाक्यपूर्वम् ।
नृपं जगादेति नरेन्द्र ! मुश्च, स्वसारमेतां मम यवतस्याम् ॥१३॥ श्रीकालिकसूरि आचार्य रायनइ समीपि गिआ । अनेक ज्ञा(न्या)यनां वचन बोल्या ते राजाज्ञाय धर्मनु पालक माहरी बहिनि व्रत पालइ छइ । ते मेल्हि जिम आपणुं व्रत रूडी परिहं पालइ ते व्रतनु विभाग तुझनइ आवइ ॥१३॥
अन्योऽपि यो दुष्टमतिः कुशीको, भवेत् त्वया स मतिषेध्य एव ।
अन्यायमार्ग स्वयमेव गच्छन् , न लज्जसे सत्यमिदं हि जातम् ॥१४॥ महो राजन् ! अनेरुइ जे कोइ दुष्टमति हुइ, कुशील हुइ कुलाचारि ही(हु)इ, तेहनई राजा सीषा(खा)मण दिन । तेहनइ अन्याय करतां बारह । तूं एवड्डु पृथ्वीपति राजा स्वयमेव करतउ हुँतउ लाजतउ नथी । एतलई ए वात साची इवी । किसी ते वार्ता ? ॥१४॥
यत्रास्ति राजा स्वयमेव चौरो, भाण्डीवहो या पुरोहितश्च ।
वनं भजध्वं ननु नागरा भो !, यतः शरण्याद् भयमत्र जातम् ॥१५॥ जिम लोकं माहिल ऊषा(खा)ण कहवाइ ते हवडा खरउ ऊषा(खा)णु दोसइ छछ। जेणिई नगरि राजा स्वयमेव
+ अन्यसुखमाराध्य
"Aho Shrutgyanam"
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥१५॥
१९४
श्रीअज्ञातसूरिविरचिता चोर हुइ डीलिई चोरी करइ अनई] पुरोहित डोलि भाढीतु पाडणहार कलाली हुइ तेणिई नगरि अहो नागरिक लोको वनवास लिउ तउ छूटउ । बीजी परिई तिहां रहिया वणसीजीइ । किस्या भणी ! जिहां थकुं शरण जोईइ तिहां जि थकु भय ऊपजइ तउ किसिउं कीजइ ! ॥१५॥
नरेन्द्रकन्याः किल रूपवत्यस्तवावरोधे ननु सन्ति बझ्या ।
तपाकृशां जल्लभरातिजीर्णवस्त्रां विमुश्चाशु मम स्वसारम् ॥१६॥ महो राजन् ! ताहरी आज्ञाना पालणहार अनेक राजान अनेक व्यवहारीया प्रमुख लोक तेहनी कन्या धणीइ सम्हारी साझामाहि छई । तेह, पाणिग्रहण करि । पुण ए महासती तपिई करी दूबली श्लेष्मां करी भरी अतिजीर्णवस्त्रानी पहिरिणहारि माहरी बहिनि मूंकि ॥१६॥
निशम्य सूरीश्वरवाक्यमेतन्न भाषते किश्चिदिह सितीशः ।
श्रीकालिकाचार्यवरोऽथ संघस्याग्रे स्ववृत्तान्तमवेदयत् तत् ॥१७॥ श्रीकालिकसूरिनुं वचनं सांभलीनई राजा गर्दभिल्ल वलकु(तु) ऊतर न आपइ न बोलइ । श्रीकालिकसूरि पछइ. पोसाला भाबी समग्र सपल संघ तेडाबीनइ तेह आगलि सघल वृत्तांत्त कहिउ ॥१७॥
संघोऽपि भूपस्य सभासमक्षं, दक्षं वचोऽभाषत यन्नरेन्द्र ! ।
न युज्यते से यदिदं कुकर्म, कर्तुं प्रमो! पासि पितेव छोकम् ॥१८॥ ति वार पूठिई श्रीसंघ सघल मिली रायनी समां गिउ । राय वीनविउ, अहो नरेंद्र ! तुं प्रजालोकनई पितातणी परिपालमै । तुझ रहिं ए कुकु(क)र्म करदा युक्तं नहीं । तुझ रहि ए अन्याय करवा युक्तु नही ॥१८॥
इति युवाणेऽपि यथार्थमुच्चैः, संघे न चामुञ्चदसौ महीशः ।
महासती तामिति तनिशम्य, 'कोपेन सन्धां कुरुते मुनीशः ॥१९॥
श्रीसंघिई रायनई वीनती कीधी 1 यथार्थ वात कही । पुण राजाई सर्वथा न की। राजा वलतु स्तरइ न दिह । पद श्री स]धिहं तिहां थका भावी गुरु वीनव्या । पछह गुरे श्रीसंघ भागलि प्रतिज्ञा कीधी ॥१९॥
ये अत्यनीका जिनशासनस्य, संघस्य ये चाशुभवर्णवाचः ।
उपेक्षकोडाइकरा धरायां, तेषामहं यामि गति सदैव ॥२०॥
जे मनुष्य जिनशासन ऊपर वैरभार वहई महाप्रत्यनीक हुइ । अनइ जे वली जिनशासान]नां अवर्णव बोलइ जे जिनशासनि उड्डाह करई तेहया मनुष्यनई सीपा(खा)मण देउं । तेहनी गतिई सदाइ जाउं तेहर्नु निवारव करउं ॥२०॥
यथेनमुर्थीपतिगर्दभिल्लं, कोशेन पुत्रैः प्रबलं च राज्यात् ।
नोन्मूलयामीति कृतप्रतिज्ञो, विधाय वेषं महिलानुरूपम् !॥२१॥ माहरा जाण्यानुं प्रमाण जु ए गर्दभिल्ल राजा बेटासहित भंडारसहित अंतेउरसहित राज्य पालतु उन्मूली करी न लांखू तु कहिन्यो । इसी प्रतिज्ञा श्रीसंघ आगलि कीधौ । प्रतिज्ञा कीधा पूठिई श्रीकालिकसूरे गहिलानु वेस कीधु ॥२१॥
भ्रमत्यदः कर्दमलिप्तगात्रा, सर्वत्र जल्पन् नगरी विशालाम् । श्रीगर्दभिल्लो नृपतिस्ततः किं, भो ! रम्यमन्तःपुरमस्य किंवा ॥२२॥-त्रिभिर्विशेषकम् ॥
सीताद यथा चन्दनातिवृष्टात् ॥ लम्पटापरापे गर्दभिल्लं प्रत्वा नोत्पाटयेऽहं तदनु च कालिकाचार्य एषः-इति भावार्थः ।। ४ युग्यम् PI
"Aho Shrutgyanam"
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
१६५
अथ एतला अनंतर श्रीकालिकसूरि आपणुं शरीर कादवि खरडी त्रिक चतुष्क चाचरि भ्रमण करतु हीड | मुखि इसिउं बोलद | विशाल (ला) नगरीमा हि श्रीगर्द भिल्ल राजा राज्य पालइ छइ तु किसिउं ? अथवा ए रायनई अंतःपुर रुड छतु किसिउं ? इसि वच[न] नगरी भमतु बोलइ । प्रथिलपणई करी बाह्य प्रकारिहूं अंतरंग साजापणुं छइ ॥ २२ ॥ इत्यादि जल्पन्तमसत्प्रलापं, मुनीश्वरं वीक्ष्य व्यजिज्ञर्पस्तम् ।
नृपं कुलामात्यवरा वरेण्यं, जातं न राजन्निति मुच साध्वीम् ||२३||
श्रीकालिकसूर प्रथिलपण बोलतु सांभली रायना घरना कुलामात्य रायनई बीनववा लागा | अहो राजन् ! अम्हो ताहरा राज्यना कुलामान्य बीनवुं छउं । वीनती अवधारि । ए साध्वी महासती मूंकि परही । तुं ज्ञा (न्या) यवंत राजा तुझ 1 रहई ए साध्वी राषि (खि) वा युक्त नही, परही मूंकि ॥२३॥
शिक्षा ददध्वं निजपितृ-बन्धु-पुत्रेषु गच्छन्तु ममाग्रदृष्टेः ।
श्रुत्वेति सूरित एव सिन्धोर्नद्यास्तटं पश्चिमपार्श्वकुलम् ||२४||
राय (अ)मात्य प्रति कहवा लागु, अहो अमात्यो ! तम्हो आपणइ धरि जई बेटा बेटी प्रमुख कुटुंबनई शीषा (स्खा)मण दिउ । माहरी दृष्टि आगलि थका परहा जाउ । रहिसिउ तु नही भला । आ (अ)मात्ये पाछा आवी आचार्यन जी गाविउँ । ति बार पूईि श्रीकालिकसूरि भले शकुने चाल्या | पश्चिम दिसिहं सिंधु नही (दी) नई पश्चिम दिशिनहं तटि tos his जई रा || २४ ॥
ये तेषु देशेषु भवन्ति भूपास्ते साहय: प्रौढतमस्य तेषु ।
एकस्य सादेः स गृहेऽवसच्च, सदा सुदैवज्ञनिमित्तविज्ञः ||२५||
जेहिं देसि राजान हुई ते राय सविहुनई साहि इंसिउं नाम कही । तिहां छनूं राय मोटा छई ते माहि मोटेर एक साहि छइ तेनह (तेह) नी उलग करवा लागा | श्रीकालिकसूरि ज्योतिष्क समग्र जाणई । निमित्त सर्व जाई ॥ २५ ॥
अनागतातीतनिमित्तभावैर्वशीकृतः सूरखरैः स साहिः ।
भक्ति विधत्ते विविध गुरूणां सर्वत्र पूज्यों लभते हि पूजाम् ||२६||
श्रीकालिकसूरि भाचार्यै अनागत ज्ञान अतीत ज्ञान वर्त्तमान ज्ञाननई कहवई । ते वडु साहि राजा आपण वशि कीधउ | ते साहि गुरुनी भक्ति घणी करइ । एतलई युक्त छइ । जे माहि गुण हुई । रूडे गुणे करी पूज्य सर्वत्र सघल पूजा लहइ ॥ २६ ॥
तमन्यदा कृष्णमुखं विलोक्य, पप्रच्छ साहिं मुनिपः किमेतत् ? । तेनाचचक्षे मम योsस्ति राजा, साहनसाहिः स च भव्यतेऽत्र ||२७||
एकवार आचार्ये साहि राजा काल मरवु दी। जीवतव्यनी आशा गई । इसिउ दीठउ । तिवारई गुरे पूछिउं आज कालमुखा किस्था कारण १ तेणिई साहिईं कहिउं । अम्ह छन्नूं रायतु स्वामी मूलगु साहानुसाहि वड ठाकुर छ सा[हा] नुसाहिनई अम्ह छन्नूं श्रीषा रायना सहस छई ॥ २७ ॥
तेनात्र लेखः प्रहितो ममेति, स्वमस्तकं शीघ्रतरं महेयम् । पश्चाधिकाया नवर्नृपाण, ममानुरूपच्छछ एष भर्तुः ||२८||
५ सदैव Pit
· दानुसा •PI
४२
" Aho Shrutgyanam"
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
श्रीअज्ञातसूरिविरचिता ते साहानुसाहिनई कुणिहि अम्हास्य वयरीई चाडी कीधी। तेणिई करीय तु कोप हु। मझनई लेख मोकलिउ छह । आपणुं मस्तक मोकले जिम ताहरउ बेटउ राज्य पालइ । नहीतरि समर्थ थई रहिजे । एहवु आदेश भाविउ छइ । जु मस्तक मोकलीइ तु कुटंब परिवारसूत्र रहइ नहीतरि कुल क्षय हुइ। एहवु आदेश मझ पूठिह पंचागू रायनई एहवु जि आदेश आविउ छइ । तेणिई करी जीवतव्य जातइ कालमुख थिया छईइ ॥ २८ ॥
एका सर्वे सबलं मिलित्वा, हिन्दकदेशं चलताशु यूयम् ।
गुरोनिदेशादिति तैः प्रहृष्टै पैः प्रयाण पटिति प्रदत्तम् ॥२९॥ गुरे स(सा)हि राजा, वचन सांभली बलतुं कहीउं । तम्हो छन्नूं राय एकठा मिलीनई हिंदूना देस मोटा छइ तेह भणी नई तम्हो चाल । तिहां तम्यो(म्हो) ते देस लेई समाधिई राज्या पाल । ते वचन सांभली गुरुना वचननी प्रतीति चत्ति भाणी । सघलाइ एकठा कटक सहित मिलीनई पीयाणुं दीधुं ॥२९॥
उत्तीर्य सिन्धु कटकं सुराष्ट्रादेशे समागत्य मुखेन तस्थौ ।
सर्वऽपि भूपाः सुगुरोश्च सेवां, कुर्वन्ति बद्धाञ्जलयो विनीताः ॥३०॥ तेह साहिना कटक सिंधुनदी ऊतरीनई सुराष्ट्रदेश सोरठमाहि आवी रहिया । तिसिइ वर्षा लागु । सगलाइ छर्ने राय श्रीकालिकसूरिने सेवा करई । बिन्हई हाथा जा(जो)डीनई नित्य सेवा करई विनयवंत हुंता ॥३०॥
वर्षावसाने गुरुणा धमाषे. अवन्तिदेशं चलतेति ययम् ।
नृपं निगृहीत च गर्दभिल्लं, गृहीत राज्यं भविभज्य शीघ्रम् ॥३१॥ वरसातनइ प्रांति छेहडइ श्रीकालिकसूरे साहनई कहिउं भवंतीदेस मणी चालउ । तिहां गर्दभिल्ल राजा छ। तेहनु निग्रह करउ राज्य थकु उच्छेद । पछइ देस बहिचीनई आपणां आपणां राज्य पालु॥३२॥
अभाषि तैः शम्बलमस्ति ‘नो न:, किं कुर्महे कालिकसरिरेवम् ।
ज्ञात्वा च तेभ्यः शुभचूर्णयोगैः, कृत्वेष्टिकाः स्वर्णमयीर्ददौ सः ॥३२॥ तेह छy राए कालिकसूरि वीनव्या । अम्हारइ संबल खूटां किसिउँ कीजइ । ति वारई कालिकसूरिई इटवाह मोटु बलतु देखीनई माह माहि चूर्णसू किउं । ते चूर्णनइ योगिई सघलीइ ईट सूनानी थई । छनूं रायनई वहिचीनइ आपी॥३२
ढक्कानिनादेन कृतमयाणा, नृपाः प्रचेलुगुरुलाटदेशम् ।
तद्देशनाथौ बलमित्र-भानुमित्रौ गृहीत्वाऽगुरवन्तिसीमाम् ॥३३॥ छनूं राय ढक्का इसिइं नामि वाजिवनइ निनादिई पीयाणां कीधा ! श्रीकालिकसूरि लाडदेसमाहि थका बलमित्रभानुमित्र गुरुना भाणेज तेहनई मिली ते साथिई लीधा कटकसहित ते इ कटक अनइ साहिना कटकसहित अवंतीनगरीनी सीमई पुहता ॥ ३३ ॥
श्रुत्वाऽऽगताँस्तानभितः स्वदेशसीमा समागच्छदवन्तिनाथः ।
परस्परं कुन्तधनुर्लताभियुद्धं द्वयोः सैनिकयोर्वभूव ॥३४॥ ते कटक आपणी सीमई आव्यां सांभली गर्दभिल्ल राजा सबल गज तुरंगम स्थ पायक सहित साहमु आविउ । परस्परई भाले खांडे तोमर तीर शल्य वेल शस्त्रिका मुद्गरने प्रहारे करी अत्यंत अतिहिं झूझ हवां ॥३४॥
७ अमाणि तैः P. नो न कि PI
"Aho Shrutgyanam"
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
स्वन्यालोक्य esari, नंदा गतो भूपतिगर्दमिल्लः ।
पुरीं विशालां स यदा प्रविष्टस्तदैव साऽवेष्टि बलै रिपूणाम् ||३५ ॥
गर्द भिल्ल राजा आपणुं सैन्य हतप्रताप भागुं देखीनइ नाटु | अवंतीनगरी माहि जह पटु । तिवारई तत्काल वयरीने सैन्यै अवंती नगरी आपणे सैन्य करी वीटी ॥ ३५ ॥
अथान्यदा साहिभटैरपृच्छ, युद्धं प्रभो ! नैव भवेत् किमद्य ? | अधाष्टमी सूरिभिरुक्तमेवं स गर्दभीं साधयतीह विद्याम् ||३६||
अथ एतला अनंतर साहि राजाने सुभटे गुरु कन्हलि पुछिउं भगवन् एणि गढि चड्या नित्यमेव सुभट झुसई । आज कांई न झूझई ! गुरे कहिउं आज आठमिनी तिथि सही । गर्दभिल्ल राजा गईंभी विद्या साधइ छइ ॥३६॥ विलोकयद्भिः सुभटैरजस्रमट्टालये कापि गता खरी सा ।
दृष्टा तदा सा कथिता गुरुणां, तैरेवमुक्तं ध्वनिनाऽपि तस्याः ||३७||
१६७
तिचार पुंठिइ सुभट गढनै कोसीसे सघलह सोधवा लागा । एकइ अटालह कोसीसा विचिह्नं गर्दभीनुं मुख दीढुं । पछ गुरुनई कहिउं । पछइ गुरे कहिउं एह खरीनइ स्वरिई अनर्थ ऊपजिसि ॥ ३७॥
सैन्यं समग्रं लभते विनाशं धनुर्धराणां शतमष्टयुक्तम् ।
छात्वा गतः सूरिवरो निषङ्गी, स्वर्याः समीपं लघुशीघ्रवेधी ॥ ३८ ॥ युग्मम् ॥
गुरे कहिउँ सघल सैन्य वरीनु स्वर सांभलिसिह तु सघल सैन्य विनाश पा मिसिई । विमासीनई सैन्य स गाळ एक माठे पार्छु मोकलिउँ । आपणपिई श्रीकालिकसूरि धनुर्धरे धनुषना धरणहार महाशब्दवेधी भट्ठोत्तरसउ सहित सावधान सज थह रहिया ॥ ३८ ॥७५
येदेयमास्यं विवृतं करोति, तदेव शस्त्रैः परिपूरणीयम् । श्रीरिणाऽऽदिष्टममीभिरेवं कृते खरी मूर्द्धनि
सूत्र - विष्टे ॥ ३९ ॥
हो सुभटो ! जि बारई गर्दभी आपणुं मुख विकस्वर करइ
ति वारई तत्कालमेव
भाधु तौरे करी भरीइ ति मुख भरिनुं । ते वात जाणीनई तेहे सुभटे तिम ज कीधुं । तिसि मस्तक मूत्र अनइ विष्ठा कीधा । विद्याभ्रष्ट थिउ ॥ ३९ ॥
आपणा बाण मूंकवा जिम गर्दभी विवाह गर्दमिलन
सा गर्दभिल्लस्य विधाय नष्टा, भ्रष्टानुभावः स च साहिभूपैः । वा गृहीतः सुगुरोः पदान्ते, निरीक्षते भूमितलं स मूढः ||४०|| युग्मम् ॥
ते गर्दभी विद्या गर्दमिलन भ्रष्ट थई जाणी सैन्य बहिलं आवी नगरी लोधी । ति वारई साहि राजाए गर्दभिल्ल राजा जीवतु बांधीन गुरुना पाग आगलि आणिउ मूढ मूर्ख भूमिका साहमुं जोइ बोलइ नहीं ॥४०॥
रे दुष्ट पापिष्ट निकृष्टबुद्धे !, किं ते कुकर्माचरितं दुरात्मन् ! | महासतीशीलचरित्रभङ्गपापद्रुमस्येदमिहास्ति पुष्पम् ||४१॥
" Aho Shrutgyanam"
गुरु कहवा लागा भरे दुष्ट ! पापिष्ट ! निकृष्ट ! अरे कुबुद्धिना करणहार ! ताहरउं कुकर्म जोह । अरे दुरात्मन् ! त जे मनि करी महासतीनूं शीलभंग करितुं वांछिउ तेह रूपीया पापमइ वृक्षनां पसूल ( न ) वर्त्तई ॥४१॥
यदेवमा S
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
श्री अज्ञात सूरिविरचिता
विमुद्रसंसारसमुद्रपात, फलं भविष्यत्यपरं संदा ते ।
अद्यापि चेन्मोक्षेकरं सुधर्ममार्गे श्रयेथा न विनष्टमत्र ||४२ ||
हिवं संसाररूपीया समुद्रमाहि पडेसि [ सं] सारमाहि फिरेसि नरगि जाएसि ते फल भोगवेसि पापवृक्षनां । हवाई जु जिनधर्म वीतरागनुं पडिवजं अंनु कांई नथी विणढुं ( ) ||४२ ॥
न रोचते तस्य मुनीन्द्रवाक्यं, विमोचितो बन्धनतो गतोऽथ ।
सरखती शीलपदेकपात्रं, चारित्रमत्युज्ज्वलमाषभार ||४३||
श्री कालिकसूरिनूं वचन तेहनई न गमइ । पछइ गुरे बंधन थकु छोडाविउ विदेसि गिउ | अनह सरस्वती महासती शुद्ध शीलमर हुती आपणुं चारित्र अत्युज्ज्वल पालवा लागी ॥४३॥
यस्यावसद् वेश्मनि कालिकार्यो, राजाधिराजः स बभूव साहि: ।
देशस्य खण्डेषु च तस्थिवांसः, शेषाः नरेन्द्राः शकवंश एषः ||४४ ||
जेह साहिनइ घरि पहिलुं कालिकाचार्य रहिया ते सघलामाहि मूलगु राजा थिउ । बीजा सघलाइ देस विचीनई रहिया । तही लगइ शाके संवच्छर प्रचतिउ । शाके वंश कहवाइ ॥ ४४ ॥
श्रीकालिकाये निजगच्छमध्ये, गत्वा प्रतिक्रम्य समग्रमेतत् + |
श्री सचिते वितरत्पमोदं, गणस्य भारं स बभार सूरिः || ४५||
श्रीकालिकसूरि निज आपणा गच्छमाहि आवी श्रीसंघ मुख्य पडिकमी आलोईनइ वली भाषणा गच्छनु भार यहवा लागा ||४५॥
( २ )
भृगोः पुरे यौ बलमित्र - भानुमित्रौ गुरूणामय भागिनेयौ ।
विज्ञापनi प्रेक्ष्य तयोः प्रगल्भ, गावतुर्मासकहेतवे ते || १६ ||
इसिह समद बलमित्र अनह भानुमित्र गुरुना भाणेज तेहनई आग्रहई श्रीकालिकसूर भरूअछि चउमासान अर्थ पुहता ॥ ४६ ॥
श्रुत्वा गुरूणां सुविशुद्धधर्मानुविद्धवाक्यानि नृपः समायाम् ।
अहो ! सुधर्मो जिननायकस्य, शिरो विधुन्वन्निति तान् बभावे ॥४७॥
गुरुनु उपदेश सांभली भाणेज बलमित्र भानुमित्र सभामाहि गुरुनी प्रसंसा करई । पुरोहिति चौतविउं ए आचार्य चमा रहसि तु राजा श्रावक था सिहं । पुण तिम करउं जिम गुरु आहां रहई नही । मनि हम विमासी राय आगलि गुरुनी प्रसंसा करवा लागु ॥४७॥
निशम्य भूपस्य सुधर्मवाक्यं पुरोधसो मस्तकशूलमेति ।
जीवादिवादे गुरुभिः ॐतोऽसौ, निरुत्तरस्तेषु वहत्यसूयाम् ||४८||
१० सदेव S 1 ११ • क्षपरं S १२ नास्त्ययै श्लोकः L आदर्श | १३ ° न्द्राः गवं SP जे वहिज्जा चकवसिन्नं पि । जइ तं न करेइ मुणी अनंतसंसारीओ होई ॥१॥ साहूण चेद्रयाणं "P । • SPI 94 • र्मा विशुद्ध S १६ कृतेऽपि नि L कृतोऽपि St
"Aho Shrutgyanam"
۹۷
+ संघाईयाण
● घमध्ये वि
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
चित्र ७२
Fig. 72
faz
Fig. 73
fay
Fig. 74
faiz
4
Fig. 75
Plate XXXIII
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६९
कालिकाचार्यकथा। पुरोहितिई राजा प्रसंसा करतु देखीनई मस्तकि सूल उपजवा लागतइ गुरु कन्हलि जई जीवाजीवादिकनु वाद मांडिउ । गुरे वाद करतां निराकरिउ हराविउ । पछह मनि असूया ईर्ष्याभाव अतिहिं करह ॥४८॥
कौटिल्यभावेन यतीन् प्रशंसन् , नरेन्द्रचित्तं विपरीतवृत्तम् ।
चक्रे पुरोधा गुरुभिः स्वरूपं, प्रातं यतिभ्यो यदनेषणीयम् ॥१९॥ पछइ ते पुरोहित कुटिलपणानई भाविइं हीयइ कूड छतइ महात्मानई प्रशंसह । लोकनइ कहइ महात्मानइ भात पाणी असूझतां करावइ । इम करतां गुरे जाणिउं भातपाणी असूझतां इवा लागां ॥४९॥
(३) ते दक्षिणस्यां मरहट्ठदेशे, पृथ्वीप्रतिष्ठानपुरेऽय जग्मुः।
यत्रास्ति राजा किल सातयाना, प्रौढप्रतापी परमाईतश्च ॥५०॥ श्रीकालिकसूरे भातपाणी असूझ हुतां जाणी विहार कीधु ! मरहठदेसमाहि पइठाणपुर पाटणि जिहां सालिवाहन राज्य परम जैन श्रावक राज्य करइ छइ तिहां पुहता ॥५०॥
राज्ञाऽन्यदाऽपृच्छि सभासमक्ष, मभो! कदा पर्युषणा विधेया ? ।
या पश्चमी भाद्रपदस्यले, पक्षे च तस्यां भविता मुपवें ॥५१॥ एक वार सालिवाहन राजाई पूछिउं भगवन् ! पजूसण कहीइ कीजसिइ ! गुरे कहिउँ भादवइमासि अजूभाला पखवाडइ पांचमिइ पजूसण पडिकमवु कहिउँ छइ ॥५॥
नृपोऽवदत् तत्र महेन्द्रपूजामहो । भवत्यत्र मुनीन्द्र ! घने ।
मयाऽनुगम्यः स च लोकनीत्या, स्नात्रादिपूजा हि कयं भवित्री ? ॥५२॥ राजा सालिवाहन कहवा लागु, भगवन् ! आपणइ श्राणिई देसि महेन्द्रपूजा पांचमिई हुइ । लोक सघल ते पर्व करइ । अनई मई ते लोक व्यवहारिई ते महोत्सव करितु । पजूसणनइ पवि(वि) स्नात्र पूज मालादिक आरात्रिक करवा झं विघन हुसिह ॥५२॥
तत् पश्चमीतः प्रभुणा विधेयं, षष्ठयां यथा में जिननाथपूजा ।
मभावना-पौषधपालनादि, पुण्यं भवेत्राय ! तव प्रसादात् ॥५३॥ भगवन् ! पसाउ करी पजूसणन पांचमि थकुं छदुिई करउ । जिम स्नात्रपूजा प्रभावना पौषध प्रमुख पुण्य करीय कराई ॥५३॥
राजभिदं नैव भवेत् *कदाचित, यत् पञ्चमीरात्रिविपर्ययेण ।
ततश्चतुथ्यो क्रियतां नृपेण, विज्ञप्तमेवं गुरुणाऽनुमेने ॥५४॥ गुरु कहवा लागा, अहो राजन् ! पंचमीनी रात्रि अतिक्रमी गई तु पछह पजूसण सर्वथा न हुइ । पछई राई कहिउँ तु पछह चउथिई पजूसण करउ । पछइ गुरे ते वात मानी । सिद्धां[त] माहिली वात सांभरी तेह भणी मानिउँ ॥५४॥
स्मृत्वेति चित्ते जिनवीरवाक्यं, यत् सातयानो नृपतिश्च भावी ।
श्रीकालिकार्यों मुनिपश्च तेन नृपाग्रहेणापि कृतं सुपर्व ॥५५॥ १० शुक्लपक्षे P। • अविचल मेरा • इति कोकः P आदर्शटिप्पण्याम् ।
"Aho Shrutgyanam'
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीभज्ञातसूरिविरचिता
चितमाह सिद्धांत वचन किसिउं सांभरिउं ! जं सांभलि [सात] वाहण राजा श्रीकालिकसूरिनई आग्रह पांचमि कुं चउथई पजूसण आणि ॥५५॥
यथा चतुर्थ्यां जिनवीरवाक्यात्, संवेन मन्तव्यमहो ! तदेव । प्रवर्तितं पर्युषणाख्यपर्व, यथेयमाज्ञा महती सदैव ॥५६॥
१७०
जिम जिन श्रीमहावीरि इम कहिउँ छद सिद्धांतमाहि । श्रीसंघनी अनुमति कालिकसूरिइं पांचमि थकुं पजूसण चउपि (थि)ई करई तिम आधुं सदाइ सविहुं कुणिहि मानिबुं । जिननूं वचन एहवुं छह, तेह भणी भाज लाइ चउत्थिई पजूसण हुइ छइ ॥५६॥
( ४ )
"
अथान्यदा कालवशेन सर्वान् प्रमादिनः सूरिवराश्च साधून् । त्यक्त्वा गताः स्वर्णमही पुरस्थानेकाकिनः सागरचन्द्रसूरीन् ||५७||
अथ एतलानु अनंतर कालनई विशेषिई श्रीकालिकसूरिना परिवारना साधु महात्मा प्रमादीया थिय । गुरु महात्मानई सूता मेल्ही स्वर्णपुर नगरि सागरचंद्रसूरि छइ तिहां पुहता | तिहां आल्या एकला सागरचंद्रसूरिहं न ओलख्या । रूप ब(प) रावर्त्तपणई करी । पोसालमाहि डोसु तपोधन एकईं पासई आवी रहिउ ॥५७॥
तेषां समीपे मुनिपः स तस्थौ, ज्ञातो न केनापि तपोधनेन । शय्यातराद् ज्ञातयथार्थवृत्ताः प्रमादिनस्ते मुनयस्तमीयुः ||५८ ||
तिसिइ पठाण पुर पाटणि शय्यातर श्रावके महात्मा हाकी करी काढया । स्वर्णपुर भणी आव्या । सागरचंद्रसूरे पूछिउँ गुरु किहां छ ! पहि[ला ] आल्या ते कहिउ | गुरु पाछलि आवई छई । सागरचंद्रसूरि साहमा गिआ। पाछिला महात्मा पूछ्या, ते कहई; " गुरु आगलि पुहता " । सघले कुडउ बोलउ । पछइ सागरचंद्रसूरे पोसालइ आवी ते वृद्धगुरु भणी मानी पगि लागी खमावीनई समस्त महात्माए स्वमावी करी गुरु मनान्या ॥५८॥
( ५ )
जिनेश्वरः पूर्वविदेहवर्ती, सीमन्धरो बन्धुरवाग्विलासः । निगोदजीवानतिसूक्ष्मकायान् सभासमक्षं स समादिदेश ॥ ५९ ॥
"
श्रीकालिकसूरि आपणा परिवार सहित पठाण पुरि पाटणि समाधिई रह्या छई । इसिइ समह सौधर्मेन्द्र महाविदेहि क्षेत्र श्रीसीमंधरस्वामि कहलि बइठा हता | श्रीसीमंधरस्वामि उपदेश देतां धर्मन अधिकार आवि । विचार करतां निगोद जीवन विचार आविउ । तिसिह इंद्रिई पूछिउँ, निगोदनु विचार रूडई प्रीछवउ | पछइ परमेश्वरि निगोदनु विचार परिपूर्ण कहिउ ॥५९॥
+ P आदर्श टिप्पण्यामेते ढोका उद्विताः श्रीवीरनिवतेर्नवलु वर्षशतेषु भशीच्या त्रिनवत्या नाऽधिकेषु इयं नाथना जाता, यद्वा पचम्या चतुर्थ्यां पर्युषणा प्रववृते, यतः-
तेनू य नवसएहि, समहकंतेहि वद्धमाणाओ । पज्जुखवणा चडत्यो, कार्ला[ग] सूरीहि तो उदिया ॥१॥ draft दिणेहि कप्पो, पंचगहाणीs कप्पठवणाय । नवसयतेणउएहिं, वोचिज्जा संघमानाए ॥२॥ सालाहणेण रना, संघाएसेण कारिओ भयवं । पजू (ज्जू) खवमा उत्थी, चाउम्मासी चउदसीए ॥३॥ व... भाखपडिकमणं, पक्खियदिवसम्म चविहो संभो । नयसयतेणउएहिं आयरए तं पमाणं तु ॥४॥ इति तीर्थोद्गारादिषु भणनात् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
१७१ सौधर्मनाथेन सविस्मयेन, पृष्टं जगन्नाथ ! निगोदजीवान् ।
कोऽप्यस्ति वर्षेऽपि च भारतेऽस्मिन्, यो वेत्ति व्याख्यातुमलं य एवम् ॥६०॥ पछइ इंदिइं परमेश्वर कन्हलि पूछिउँ, “भगवा(च)न् । पसाउ करी हवडानइ कालि भरतक्षेत्र माहि तेहवु कोइ भाचार्य राइ, जे निगोदनु विचार तम्हारी परिई कहीनइ प्रीछवइ !" ॥६॥
समादिदेश प्रभुरस्ति शक्र 1, श्रीकालिकार्यः श्रुतरत्नराशिः।
श्रुत्वेति शक्रः प्रविधाय रूपं, वृद्धस्य विमस्य समाययौ सः ॥६१|| श्रीसीमंधरस्वामिई कहिउं, "अहो इन्द्र ! भरतक्षेत्रमाहि श्रीकालिकसूरि श्रुत सिद्धांतनु समू(मु)[द], तेणिई भरिउ परिउ छइ ते निगोदनु विचार अम्हारी परिई कहइ । पछ[इ] इंद्र श्रीसीमंधरस्वामि या(वां)दीनइ वृद्ध वडउ ब्राह्मनूं रूप करी धूजतु कांपतु हाथि लाकडी एहवं रूप करी कालिकसूरि कन्हलि आविउ ॥६॥
विमोऽथ पप्रच्छ निगोदजीवान , मूरीश्वरोऽभाषत वाननन्तान् ।।
असंख्यगोलाश्च भवन्ति तेषु, निगोदसंख्या गतसंख्यरूपाः ॥६॥ प्रामाणिइं श्रीकालिकसरि कन्हणि(लि) निगोदना जीवानु विचार पूछिउ । श्रीकालिकमरे कहिउं; “ रोमनइ भणीई भसंख्याता गोला इसी संज्ञा कहीइ । तेणिइ एकेकइ गोलइ असंख्याता निगोद कहवाइं। एकेकइ निगोदि अनंता जीव कहवाई"। इसी परिइं विचार कहिउ ॥६२॥
श्रुत्वेति विप्रो निनमायुरेवं, पप्रच्छ मे शंस कियत्ममाणम् ।
अस्तीति सिद्धान्तविलोकनेन, शक्को भवान् कालिकमरिराह ॥३३॥ ते निगोदनु विचार सांभल्या पूठिई ब्राह्मणिइं गुरु कन्हलि पूछिउ; " भगवन् ! हुं वडु थिउ सकउ नही। बेटा बेटी कलत्र परिवार भक्ति न करई । गाढउ दुखीउ छउ आऊनु पतीइ नही । करउँ किसिउ ! । एकवार कहउ हजी मझनई केतलु भाऊ थाकइ ! । एकवार कृपा करी कहउ" | श्रीकालिकसूरि जोवा लागा । जोतां जोतो नव रस केतले संख्या लाभइ । जोता जोतां पल्योपमे न रहइ । बिहुँ सागरोपमि जई रक्षा । पछइ कहिउ तउ ब्राह्मण तु न हुइ । तुं सौधर्मेन्द्र ए वातनु मिश्वउ जाणिज्यो ॥६३६
कृत्वा स्वरूपं मणिपत्य मूरि, निवेध सीमन्धरसत्पशंसाम् ।
उपाश्रयद्वारविपर्ययं च, शक्रो निजं धाम जगाम हृष्टः ॥६४॥ पछह इन्द्रिई आपणुं रूप प्रगट कीर्छ । महात्मा विहरवा गिआ हुंता, तेणिइ समइ इंद आविउ किम जाणोइ ! तेह भणी इन्द्रिई पोसाल, वारणुं फेरबीनई इन्द्र गिउ इन्द्र महात्मा आवता लगइ न रहिउ । एतला कारण महात्मा इन्द्रन रूप देखी तपवडई निआ' बांधइ । एह कारणई पोसाल बार] फेरीनई गिउ ॥६॥
श्रीमत्कालिकसूरयश्चिरतरं चारित्रमत्युज्ज्वलं,
संपाल्य प्रतिपच चान्त्यसमये भक्तमतिज्ञा मुदा । शुद्धध्यानविधानलीनमनसः स्वर्गालयं ये गता
स्ते कल्याणपरम्परां श्रुतघरा यच्छन्तु संवेऽनघे ॥६५॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्ता । श्रीतपागच्छवृद्धशालायां लिखिता ॥ श्रीकालिक चिरकाल आपणुं चारित्र निरतीचार पाली छेहडा अण
द्धनिर्मल ध्यान पंच परमेष्ठिर्नु स्मरण करता जीर्णदेह मूंकीनई स्वर्गि पुहता । ते श्रीकालिकसरि समस्त श्रीसंघनई अनेक कल्याण मांगलिफमाला विस्तारउ ॥६५॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्तः(प्ता) !! पं० श्रीहीरत्नगणि ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१९] श्रीजिन देवसूरिविरचिता कालिकसूरिकथा ।
[ रचनासंवत् १४ शताब्दि ]
LOR
मोहान्धकार माग्भारापहाररविमण्डलम् । अमानबहुमानेन, वर्द्धमानं नमाम्यहम् ॥ १ ॥ पश्चमी तु यैश्चक्रे पर्युषणामहः । तेषां कालकसूरीणां चरितं किञ्चिदुच्यते ||२|| धारावासमिति ख्यातं, पुरं सुरपुरोपमम् । तत्राऽभूद् भूपतिर्वैरिसिंह: सिंहपराक्रमः ||३|| देव्यस्य सुन्दरी, रूपसंपदा सुरसुन्दरी | तयोः कालकनामाऽभूत्, सूनुरन्यूनविक्रमः ||४|| सोsन्यदा बहिरुद्याने, हयान् रमयितुं ययौ । सूरिं गुणाकरं तत्र, धर्ममाख्यान्तमैक्षत ||५|| तस्यान्तिकमथो गत्वा धर्मे शुश्राव शुद्धधीः । सद्यः संसारवासाब, परं वैराग्यमासदत् ॥६॥ पितरौ समनुज्ञाप्य, भटपश्चशतीयुतः । सरस्वत्याऽऽख्यया स्वत्राः सार्द्धं व्रतमनिश्रियत् ||७|| शिक्षां द्विधाऽभ्यस्तवन्तं श्रुताकूपारपारगम् । निवेश्य च निजे पट्टे, स्वर्गातिथिरभूद् गुरुः ॥८॥ क्रमेण कालकाचार्य:, साधुपश्चशतान्वितः । क्षमां पुनानः पदन्यासैः, पुरीमुज्जयिनीं ययौ ॥९॥ आरामे समवासार्षीद्, भगवान् सपरिच्छदः । तचरित्रैः पवित्रैश्व, चित्रीयन्ते स्म नागराः ॥१०॥ गर्दमिलो नृपोऽद्राक्षीत्, समायान्तीं वहिर्भुवः । अन्यदाssif कृतार्यरूपां सूरेः सहोदरीम् ॥ ११ ॥ कामग्रहग्रहीतस्तां, इठादानाय्य पूरुषैः । न्यधादन्यः शुद्धान्ते, सूरिविज्ञातवांश्च तत् ||१२|| आस्थानं स्वयमागत्य, गुरुः शान्तमनास्ततः । तं दुष्टनृपमाचष्ट, सुधामधुरया गिरा ॥ १३ ॥
"
"Aho Shrutgyanam"
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। स्वय्यन्यायरते राजन् !, सर्व स्यादसमञ्जसम् । मुञ्चैतां व्रतिनी तस्मात् , परत्रेह च शर्मणे ॥१४॥ कोमलैर्वचनैरेवं, गुरुणा मणितोऽपि सः । मघानैर्वार्यमाणोऽपि, मुमोच न तपोधनाम् ॥१५॥ तेजः शामिवारूढो, भ्रकुटीविकटाननः । सभायां कालकाचार्यः, प्रतिज्ञामकरोदिमाम् ॥१६॥ श्रीसंघमस्यनीकानां, महापातकिनामपि ।। माधवत्यतिथीनां च, नूनं लेप्येय पाप्मभिः ॥१७॥ यथेनमेनसां धामोन्मूलयामि न मूलतः । इत्युक्त्वा वचनं गत्वा, गच्छेऽनालोच्य किञ्चन ॥१८॥ उन्मत्तवेषो नगरी, हिण्डमानो जजल्प सः । राज्यं भुङ्क्ते गर्दमिल्लश्चेत् ततः किमतः परम् ? ॥१९॥ [विभिविशेषकम् ] । एतस्य कान्तः शुद्धान्तश्चेत् ततः किमतः परम् । इति दृष्ट्वा जना सर्वो, हाहारवमुखोऽब्रवीत् ॥२०॥ घिगेनं नृपति यस्य, चेष्टितैः कष्टिताशयः । रटन् पिशाचकीवेत्यमाचार्यः पर्यटत्ययम् ॥२१॥ भूयः संभूय सचिवप्रमुखै|धितोऽपि सः । विरराम न कामातो, व्रतिनीसंग्रहाग्रहात् ॥२२॥ गर्दभीविद्ययाऽजय्यं, तं ज्ञात्वा मेदिनीपतिम् । उपायेनोन्मूलयिष्यन् , शफकूलं ययौ गुरुः ॥२३॥ ये स्युस्तत्र च सामन्तास्ते साखय इति स्मृताः । सेषो । नृपतिः साखानुसाखिरिति विश्रुतः ॥२४॥ आचार्यस्तस्थिवांस्तत्र, साखरेकस्य संनिधौ । मन्त्रयन्त्रप्रयोगाद्यैस्तं चात्यन्तमरञ्जयत् ॥२५॥ अथान्यदा सुखासीने, साखौ तत्र स्वपर्षदि । दूतः साखानुसाखीयः, समागत्यायच्छुरीम् ॥२६॥ छुरिकां तो समालोक्य, साखिः श्याममुखोऽजनि । सरिणा भणितधायं, केयं भो! विपरीतता ॥२७|| अनुग्रहे विभोर्यस्मादायाते दृष्यतेतराम् । सवेक्ष्यते तु कैलक्ष्य, ततः साखिरदोऽवदत् ॥२८॥ नानुग्रहोऽयं भगवन् ! निग्रहः पुनरेष मे । यस्मै क्रुध्यति नः स्वामी, तस्मै प्रेषयति छुरीम् ॥२९॥
४४
"Aho Shrutgyanam"
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
श्रीजिनदेवरिविरचिता तां क्षिप्त्वा धुरिकां कक्षी, पर्तव्यं तेन निश्चितम् । सोऽन्यथा सकलस्यापि, कुटुम्बस्य क्षयं सृजेत् ॥३०॥ स्वभिमुख्यमालोक्य, सूरिरुच्छ्वसिताशयः । साखिमाचष्ट तं रुष्टः, किं तवैवोपरि मभुः ? ॥३१॥ कुपितोऽयमुतान्यस्मायपि कस्मैचिदुच्यताम् । स पुनः षण्णवत्यवं, दृष्ट्वा छुर्यामुवाच गाम् ॥३२॥ मद्विधानां घण्णवतेरुपरि शुदवानयम् । ततस्तैरपि मर्त्तव्यं, मच्छरणवर्जितः ॥३३॥ जगौ सगौरवं सुरिन मर्त्तव्यं मुधैव भो!। नीत्वा हिन्दुकदेशं वः, माज्यराज्यं ददाम्यहम् ॥३४॥ दूतानामानि विज्ञाय, तान् सर्वानपि सत्वरम् ।। समाकारय युष्माकं, सिन्धुतीरेऽस्तु सङ्गमः ॥३५॥ प्रमाणमादेश इति, व्याहत्य शकपुङ्गवः । व्यधत्त तत् तथैवाशु, जीविताशा हि दुस्त्यजा ॥३६॥ विज्ञातपरमार्थास्ते, सर्वे सबलवाहनाः । संभूय साखयः सबः, सिन्धुतीरे समागमन् ॥३७॥ आचार्यदर्शितपथः, साखी यः सोऽपि सत्वरम् । प्रयाणैरनवच्छिन्नैरुपसिन्धु समासदत् ॥३८॥ तेऽथ सिन्धुं समुत्तीर्य, साधयन्तोऽखिलान् नृपान् । मुराष्ट्राविषयं मापुस्तत्र प्रादृडुपेयुषी ॥३९। विभज्य नवधा राष्ट, सराष्टां तेऽवतस्थिरे । वर्षारात्रे व्यतिक्रान्ते, सूरिणा भणितास्ततः ॥४०॥ इंहो! निरुधमा यूयं, किमु तिष्ठथ संप्रति । अवन्तिदेशं वीचं, पर्याप्तं तत्र मावि वः ॥४१॥ तेऽवोचन द्रव्यरहिता वयं पर्तामहे प्रभो! । निद्रव्याणां हि जायन्ते, न काश्चित् कार्यसिद्धयः ॥४२॥ हेमीकृत्येष्टकापार्क, युक्तया तेभ्यो ददौ गुरुः । तेऽपि संभृत्य सामग्री, पचेलालवान् प्रति ॥४॥ तान् निशम्यायतो दर्पाद्, गर्दभिल्लोऽपि संमुखम् । आधुढौकेऽथ सम्फेटोऽभूद् द्वयोरपि सैन्ययोः ॥४४॥ शस्त्राशस्नि चिरं युवा, शकसैन्येन निर्जितम् । अनीकं गर्दभिल्लस्य, यतो धर्मस्ततो जयः ॥४५॥ अवन्तीशः प्रणभ्याशु, च्यावृत्य स्वपुरीमगात् । कृत्वा रोधकसज्जा तां, तस्थिवानन्तरेव सः ॥४६॥
"Aho Shrutgyanam
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । अथाज्ञया मुनीन्द्रस्य, शकयोधाश्चतुर्दिशम् । नमरी वेष्टयामामुश्चन्द्रलेखां घना इव ॥४७॥ अट्टालकेषु युद्धानि, समभूवन निरन्तरम् । तेऽन्यदाऽऽलोक्य शून्यांस्तान् गुरवेऽकथयन्मय ॥४८॥ वमस्याट्टालकाः शून्या, कुतोऽध भगवनिति । पृष्टस्तैः स्पष्टमाचष्ट, गुरुर्विज्ञातकारणः ॥४९॥ अयं भो! गईभीवियां, पापात्मा युक्तिपूर्वकम् । कृष्णाष्टमी-चतुर्दश्योरारापयति सर्वदा ॥५०॥ सिद्धविद्यश्च भवतामजय्योऽयं भविष्यति । तद् गवेषयत कापि, वमस्योपरि गईभीम् ॥५१॥ ते समालोक्य ता पोचुः, गुरवे सोऽऽप्यचीकयत् । द्विक्रोश्याः परतः सर्वे, सैन्यमेतद् विधीयताम् ॥५२॥ इयं हि रासभी शब्द, कुरुते देव्यधिष्ठिता । तमाकये द्विषत्सैन्यं, वान्तामर म्रियते ध्रुवम् ॥५३॥ अष्टोत्तरं शतं शब्दवेधिनामिह तिष्ठतु । तो पूरणीयमिषुभिस्तस्या दिध्वनिषोर्मुखम् ॥५४॥ शकाः सूरिसमादिष्टमेतत् सर्व वितेनिरे । तथैव शब्दावसरे, तस्या आस्यमपूरयन् ॥५५॥ सा तु विधा समाविष्टा, दुधियस्तस्य भूपतेः । मूनि विमूत्रमाधाय, पलायामास रासभी ॥५६॥ सूरेरादेशको वमं, भक्त्या मध्ये प्रविश्य च । जीवनाहं गृहीत्वा तमुपनिन्युरोः पुरः ॥५७॥ गुरुणा बोध्यमानोऽपि, यदा न प्रत्यबोधि सः । मदाप्य कपरं इस्ते, देशानिष्कासितस्ततः ॥५८॥ व्रतान्यारोपयत् सूरिरार्यायाः शुद्धये पुनः । प्रायश्चिचं चरित्वा च, स्वं गणं प्रत्यपालयत् ॥५९॥ मौलिक्यभाखिनुपतिरपरे तस्य सेवकाः । इति व्यवस्थया तत्र, राज्यमन्वशिषन् शकाः ॥६॥ ते श्रीमत्कालकाचार्यपर्युपासनतत्पराः । चिरं राज्यानि बुभुजुर्जिनधर्मप्रभावकाः ॥६॥
HHTHHTHHALPHAR
इतबाभूद् भृगुकच्छे, जामेयः कालकममोः । बलमित्रनृपो भानुमित्रस्तस्यानुजः पुनः ॥६॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
श्रीजिनदेवसूरिविरचिता वौ च पहित्य स्वामात्यमत्युत्कण्ठावशंवदौ । शकराजाननुज्ञाप्य, नयतां. स्वपुरे गुरुन् ॥६३॥ बलभानुं स्वजामेयं, भानुश्रीकुक्षिसंभवम् । प्रव्राज्य प्राकृर्ष सूरिं, तत्रैवास्थापयन्नृपः ॥६॥ प्रभावना विभाव्योचेः, पुरोधाः कृतमत्सरः । पुराऽपि निर्जितो वादे, रहो राजानमब्रवीत् ॥६५॥ अमी तपोधना यत्र, संचरन्ति महाशयाः । तत्र देव ! पदन्यासो, युष्माकं नैव युज्यते ॥६६॥ अभक्तिर्जायते शेवं, सा च श्रेयःप्रमायिनी । मेष्यन्तेऽमी तदन्यत्र, विधाप्यानेषणां पुरे ॥६॥ एवमस्त्विति राज्ञोक्ते, कारिताऽनेषणा पुरे । विलोक्य तो समन्ताच, गुरुभ्यः साघवोऽवदन् ॥६६॥ पुरोहितस्य तत् सर्वे, ते विमृश्य विजृम्भितम् । अपर्युष्यापि चलिताः, प्रतिष्ठानपुरं प्रति ॥६९॥
शातवाहनराजेन, कृताभिगमनोत्सवाः । वस्थुः मुखं पर्युषणापर्व तत्रान्यदाऽऽगमत् ॥७०॥ तान् राजोवाच पञ्चम्यां, देशेऽनेन्द्रमहो भवेत् । जनानुवृत्या गन्तव्यमस्माभिरपि तत्र च ॥७१।। एवं च चैत्यपूजादेयाघातः संभवेद विधेः । पष्ठयां पर्युषणापर्व, तदिदं क्रियतां प्रभो ! ॥७२॥ स्वाम्याह राजन् ! पर्वेद, पञ्चमी नातिवर्तते । कारणापेक्षया त्वांगपि स्यादिति हि श्रुतम् ॥७३॥ चतुर्थ्यामस्तु तातदित्युक्ते भूभुजा प्रभुः । मेने तथेति भूपस्तु, मुदितो गृहमागमत् ॥७४॥ तदाधभूद भाद्रशुद्धचतुथ्यों किल पर्व तत। चतुर्दशीदिने चातुर्मासिकानि च जज्ञिरे ७५॥
अन्यदा कर्मदोषेण, शिष्याः कालकमभोः । दुविनीता अजायन्त, शिक्षाया अप्यगोचराः ॥७६।। रात्रौ शय्यावरस्योक्त्वा, परमार्थ विमुन्य तान् । निद्रामतान् प्रचलिताः, स्वयं कनखलं प्रति ॥७॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ७६
Fig.76 चित्र ७७
Fig.77
चित्र ७८
Fig.78
चित्र ७९
Fig.79
Plate XXXIV
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यक्रथा ।
स्वशिष्यरत्नाकराख्यसूरिशिष्यस्य संनिधौ । सूरेः सागरचन्द्रस्य, प्रतिबोधितभूपतेः १७८॥ [युग्मम् ] ॥ क्रमेण तत्र संप्राप्ता न केनाप्युपलक्षिताः । उपाश्रयस्यैककोणं, समाश्रित्यावतस्थिरे ॥७९॥ भतिक्रम्पैर्यापथिकीमुपविश्य क्षणं स्थिताः । अत्रान्तरे सागरेन्दुरनुयुज्य प्रपारितः ॥८॥ असहिष्णुझानगवे, सूरि प्रति बमाण सः । आर्य ! कीदृग व्याचचक्षे, मया साध्विति तेऽवदन ॥८॥ ततः पुनर्मदाध्मातः, सागरेन्दुर्वभाण सम् । आर्य! किञ्चिद् विषमार्थ, परिपृच्छ पदामि ते ॥२॥ न किश्चिद् विषमं जाने, धर्म तद्वादकोचितम् । व्याचक्ष्व मत्पुर इति, पोचुः पौत्रं मुनीरा ||८३॥ अनित्यताभावना, धर्ममत्यूजितं ततः । व्याचक्षाणे सागरेन्दौ, साक्षेपं प्रभुरब्रवीत् ।।४।। प्रत्यक्षाधगोचरत्वान्नास्ति धर्मः खपुष्पवत् । मुधा तद्विषयं क्लेश, मूढा अनुभवन्त्यमी ॥८५|| अन्ताक्षुब्धोऽप्यवष्टम्भमालम्ब्योवाच सागरः । अस्त्येव धर्मस्तत्कार्यसुखादेपलम्मतः ॥८६॥ युक्तिभिः साधिते धर्मे, मौनं कृत्वा स्थिता विभुः । तथा शिष्या दुविनीता, मुप्ता मातरजागरुः ॥८॥ गुरूनप्रेक्ष्य तेऽपृच्छन् , शय्यातरमसौ पुनः । निर्भय वचनैस्तीक्ष्णैः, प्राहिणोत् सूरिसंनिधौ ॥४८॥ क्रमात ते तत्र संमाप्ता वाती विज्ञाय तन्मुखात् । सागरः क्षमयाभास, गुरूंस्तैर्मुनिभिः सह ।।८९।। वालुकापूरितपस्थभृतिरेचनपूर्वकम् । पौत्रं तेऽबोधयन् , जानतारतम्यप्ररूपणात् ॥९॥
अथ व्याख्यां निगोदानां, श्रुत्वा सीमन्धरमभोः । शक्रोऽपृच्छद् भरतेऽपि, किमेवं वेत्ति कोऽप्यमून् ॥९॥ व्याचष्टे भारते मभिगोदानार्यकालकः । इति भाषितवान् स्वधरं सीमन्धरमभुः ॥१२॥ तं वृद्विजरूपेण, गतः शक्रः परीक्षितुम् ।। पृष्ट्वा निगोदानायुश्च, मदितः स्तुतवानिति ॥१३॥
४५
"Aho Shrutgyanam"
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
श्रीमाणिक्यसूरिविरचिता
दुष्पमारात्रिदीपाय, प्रतीपाय कुतीथिनाम् । अनर्थ्यगुणरत्नौधरोहणाय नमोऽस्तु ते ॥१४॥ श्रीकालकार्य प्रणिपत्य शक्रा, ___स्वस्यागमं झापयितुं मुनीनाम् । कृत्वाऽन्यथाद्वारमुपाश्रयस्य,
संपूर्णकामस्त्रिदिवं जगाम ॥१५॥ मत्वाऽऽयुरन्तं भगवानपि स्वं,
श्रीकालकार्योऽनशनं विधाय । विहाय कायं विधिवद् विधिज्ञ---
त्रिविष्टपस्याभरणं बभूव ॥९॥ श्रीजिनप्रभसूरीन्द्रः, स्वाङ्कपर्यकलालितः । जग्रन्थैतां कयां श्रीमबिनदेवमुनीश्वरः ॥९॥
इति श्रीकालिकसरिकथानकं समाप्तम् ।
[२०] श्रीमाणिक्यसूरिविरचिता कालकाचार्यकथा ॥
वन्दारुहरिमन्दारूममरीपिञ्जरक्रमम् । श्रीवर्द्धमानमानम्य, वक्ष्ये पर्युषणास्थितिम् ॥१॥ येन पर्युषणापर्व, चतुर्थीवासरे कृतम् । श्रीकालिकगुरोस्तस्य, कथ्यते मथिता कथा ॥२॥ जम्बूद्वीप इह द्वीपे, क्षेत्रे चात्रैव भारते । पुरमस्ति धरावासं, घरामण्डलमण्डनम् ॥३॥ आरामिकमिवाऽऽराम, पितेव निजसंततिम् । वैरिसिंहमहीपालस्तत्र पालयति प्रजाः ॥४॥ रोहिणीव शशाङ्कस्य, व्योमगङ्गेव वारिधः । भूचिशीलमियाऽऽलापा, मियाऽऽस्या(स्य) सुरसुन्दरी ॥५॥ सुमारः सुकुमाराङ्गः, कुमार इव विक्रमी । कालक्रमेण धर्मज्ञः, कालकाऽऽख्यस्तयोरभूत ॥६॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । नीरधेरपि गम्भीरो, धीरो मो(मे)रुगिरेरपि । सोमादपि महासौम्या, प्रतापी तपनादपि ॥७॥ उदारस्फारशारः, परनारीसहोदरः ।। सत्यवाक् शरणाऽऽयातवजपारसंनिभः ॥८॥ विभिर्विशेषकम् ॥ कुमारोऽन्येशुरुधाने, गतः क्रीडाप्रसङ्गतः । गुणाकराचार्यगिरं, भुश्राव श्रवणामृतम् ॥९॥ अपारे भवकान्तारे, प्राणिनां भ्रमतां सताम् । कर्मलायवतोऽनया, जायते मानुषी गतिः ॥१०॥ इन्द्रजालोपमे जीवितव्ये द्रव्ये विनश्चरे । मतिर्भवति चारित्रे, केषाश्चिदपि धीमताम् ॥११॥ एवमादि गुरोवा(वा)णी, तूर्णमाकर्ण्य स व्रतम् । सरखत्या महासत्या, भगिन्या सममग्रहीत् ॥१२॥ गीतार्थो गुणसंयुक्ता, श्रीगुणाकरमूरिमिः ।। क्रमात् हरिपद(देऽ)स्थापि पापिनामपि बोधकत् ॥१३॥ तपो निष्कपटं कुर्वन् , भव्याली स विबोधयन् । विहरन् वसुधापीठे, जगामोजयिनी पुरीम् ॥१४॥ तस्योपवनसंस्थस्य, समायान्ति पुरीजनाः । धर्मवाणी रसेनाऽऽद्री, गीति श्रोतुं मृगा इव ॥१५॥ इतश्च देवयोगेन, तदा साध्वीसमागमः ।। बभूव तत्र जायेत, नान्यथा भवितव्यता ॥१६॥ अन्यदा बहिरुघाने, साक्षादिव सरस्वतीम् । सरखती सती प्रेक्ष्य, कामं कामलिताऽऽशयः ॥१७॥ ममाऽन्तःपुरयोग्येयमित्युक्त्वा मालवेश्वरः । गर्दभिल्लनृपो मिल्लसमानोऽशुभकर्मभिः ॥१८॥ दीनां चिल्लीमिर श्येनो, जानकीमिव रावणः । तामचाहरदन्यायपथपान्यः स पाषधी[:] ॥१९॥ विहला विललापे(पै), सती तेन हता सती । हा वीतरागसर्वज्ञ!, हा देव ! किं भविष्यति ॥२०॥ हा श्रीगुणाकराचार्य !, हा कालकसहोदर ।। हा तात वैरिसिंहाऽऽख्य !, हा मातः सुरमुन्दरि! ॥२॥ मदीयं चरणद्रव्यं, हरन्तं पश्यतोहरम् । निवारयति सर्वेऽपि, गर्दभिल्लं कुभूपतिम् ॥२२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमाणिक्यसरिविरचिता
हाहारचं तमाकर्ण्य, ज्ञासोदन्तो मुनीश्वरः । नरेश्वरमुपागम्य, सम्यग् वाक्यमदोऽवदत् ॥२३॥ आकाशं स्फुटितं चेत् स्यानरेन्द्र ! किमु सीव्यते ।
त्यं कुतो यदि भवेश्चन्द्रादङ्गारवर्षणम् ॥२४॥ मलो वा यदि माणिक्ये निर्मलत्वं तदा कुतः । रक्षा कुतोऽस्ति कौष्माण्डिफलानि वृत्तिरेव चेत् ॥२५॥ तपोवनानि राजेन्द्ररक्षितानि भवन्ति यत् । व त्वमेव कथं देव !, कुरुषे धर्मगर्हितम् ॥२६॥ एवमुक्तस्तु नाऽमुश्चद्, यावच्चञ्चललोचनाम् । गर्दभिल्लोऽपि तल्लुन्धो, ल(लुब्धको हरिणीमिव ॥२७॥ सूरिभिः प्रहितः संघस्तावत् तद्बोधहेतवे । तेन कामैकदासेन, न सोऽपि गणितस्ततः ॥२८॥ श्रीमत्संघं जिनान्यं, परिज्ञायावमानितम् । निर्ममे निर्ममोऽप्येष, प्रतिज्ञामिति दुस्तराम् ॥२९॥ गर्दभिल्लं कुराजेन्द्रगजेन्द्र इव गर्दभम् । राज्यामोन्मूलयाम्येनं, चेन्नाई कालकस्तदा ॥३०॥ भूयन्तां लोकपाला दिगधिपतियुता ग्रामयक्षादयश्च,
' सामन्ता मन्त्रिणोऽमी घटमुभटभटाः श्रेष्ठिनः सार्थवाहाः । शालेनेव वेण्या कपिमिव कुनृपं राज्यतो गर्दभिल्लं,
धृत्वा नोत्पाटयेऽहं स्फुटमिह न तदा कालकाचार्य एषः ॥३॥ गच्छं विहाय स्वच्छन्द, भ्रमन्तं विकलाकतिम् । तं वीक्ष्य सचिवा राशः, पुरः प्रोचुरिदं वचः ॥३२॥ निजां खञ्जय मा कीति, स्वकुलं मा कलङ्कय । मा सेवस्वासतां मार्ग, मुश्च मुञ्च तपश्चि(स्विनीम् ॥३३॥ नृपो मेने न तद्वाक्यं, हस्तीवाशमुन्मु(न्म)दः । मर्यादां लङ्घयभब्धिरथवा केन वार्यते ? ॥३४॥ कुतोऽपि सातवृत्तान्तो, नगरीतो विनिर्गतः । क्रमालक्ष्मीलतामूलं, शककूलं मुनिर्गतः ॥३५॥ तत्र सामान्यराजानः, शाखिनः शतशाखिनः । तेषां शाखानुशाखीव, चक्रवर्ती प्रकीर्त्यते ॥३६॥ एकस्य सविवेकस्य, समीपे शाखिनः स्थिताः । गुरवः सोऽपि तैर्मन्त्रतत्वैरावर्जितो नृपः ॥३७॥ शाखानुशाखिनो दूतस्तस्यान्येधुर्महीभुजः । चरिको ढोकयामास, यमजिहामिवापराम् ॥३८॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
कालिकाचार्यकथा । पाखी विषादमापनस्तां पश्यन् श्यामकाऽऽननः । कपोलन्यस्तहस्तोऽस्थाद्, विहस्तो ध्वस्तसंमद[:] ॥३९॥ राजाऽऽदिष्टैनरैदि(दि) , स्याने ते स्थिते सति । सूरिः पप्रच्छ ते हर्षस्थाने शोक[:] कथं नृप ! ॥४०॥ राजोवे मुनिराजेन्द्र !, मम हर्षपदं कुतः ? । यतोऽस्मान(क) पुरस्वामी, रुष्टो दुष्टोऽन्तकादपि ॥४१॥ पहेयमात्मनश्छित्वा, शिरः क्षुरिकयाऽनया । अन्यथा कुलसंहारो, हा व्याघ्रो हन्त दुस्तटी ॥४२॥ तवैवैकाकिनः कि भो !, कोपाऽऽटोपः प्रभोरभूत् । इति पृष्टो मुनीन्द्रेण, जगाद जगतीपतिः ॥४३॥ धुरिका पन्न(ण)वत्यङ्केनाङ्कितेयं विलोक्यते । मन्ये पन्न(ण)वते राज्ञां, चुकोपोपरि भूपतिः ॥४४॥ गुरुर्जगौ न भेतव्यं, जानीहि नृपतीन् नृप ! । ताश्च राजाऽपृच्छत् कुत्र, गन्तव्यं सोऽपि चै(प्यची) कयत् ॥४५॥ भूपो गुरूपदेशेन, तानाहूय स्वदेशतः ।। चलितः सिन्धुमुत्तीर्य, मुराष्ट्रां विषयं ययौ ॥४६॥ विभज्य भूभुजो देश, ते तस्थुर्जलदानने(ऽऽगमे) । सरध(द)पि समायाति, न चेलुः संपलं विना ॥४७॥ कळावान् कालिकाचार्यः, पयि पायहेतवे । सौवर्णमिष्टिकापाक, चक्रे चूर्णमयोगतः ॥४८॥ दातैव देवतालोके, तत्सदादेशकारिणः । अखण्डितमयाणैस्ते, ययुमाळवमण्डलम् ॥४९॥ विज्ञाय गर्दभिल्लोऽपि, परचक्रमुपागतम् । पाचालीदथ युद्धार्थ, संक्रुद्धो गर्वपर्वतः ॥५०॥
शाखिभिः समराऽऽरम्भे, बले भग्ने महाबलेः । विवेच मालवेशः स्वं, नगर कीटिकाऽऽळीवत् ॥५१॥ बेष्टयित्वा जवादुग्रं, वीरवर्गों निर्गकः । शराशरि व्यधाद् युद्धं, प्रति मातः परस्परम् ॥५२॥ शाखिसेनाचरा दुग, तं दृष्ट्वा शून्यमन्यदा । विस्मयस्मेरवदना गुरवे च न्यवेदयन् ॥५३॥ प्रभुः प्राहाऽटमी वाऽध, मन्ये साधयतीह तत् । प्रबला गर्दभीविद्यामयमुज्जयिनीपतिः ॥५४॥ रासभीरूपमाधाय, तुष्टा प्रादुर्भविष्यति । यः शृणोति स्वरं तस्यास्तस्य मृत्युरसंशयम् ॥१५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
श्रीमाणिक्यसूरिविरचिता सैन्यमावास्यतां पश्चात् , ततो व्याधुव्य वेगतः । अष्टोत्तरशतं योधा मत्पार्च ते तु साऽऽयुधाः ॥५६॥ ते राजभिस्तथा चक्रे, नूनं वक्रेतराऽऽशयैः । सप्तमेश्यभवत् साक्षाइ, गर्दभिल्लस्य गर्दभी ॥५७॥ यदा विकाशयामास, मुखं शब्दाय सा तदा । तैः शब्दवेषिभिर्बाणैस्तूणीर इव पूरितम् ॥५॥ विद्या विधाय विष्मूत्रे, व्योममण्डलमुघयौ । जीवग्राहं गृहीत्वा ते, योधाः सूरेस्तमार्पयन् ॥५९॥ सोऽमाणि मरिणा, साध्वीशीलरत्नमनिम्लुच । । संघाचमानदानाऽऽख्यक्षस्यैष सुमोद्गमः ॥६॥ कुलाजार ! दुराचार !, निर्विचार ! विकारवान् । भ्रमन्नपारसंसारे, परत्र फलमाप्स्यसि ॥६१॥ पापीयानित्यवध्योऽयं, मुनिस्तं निरवासयत् । स्थितिज्ञः स्थापयामास, मूलस्थानेऽथ शाखिनम् ॥६२॥ शेखशाखिक्षितीशेभ्यो, भूमिखण्डान्यखण्डरुक् । आलोचनां सरस्वत्या ददावानन्दमेदुरः ॥६॥ शककूलाद् यदायाताः, शकास्ते मथितास्ततः । जित्वा तान् विक्रमाकोऽत्राभूत् पुनः शकभूपतिः ॥६४॥ मसकादिदमाख्यातं, वत्सरज्ञानहेतवे । कथ्यते मूलसंवन्धः, सत्यसंघमहात्मनः ॥६५॥ खाधारोपमं धीरो, दान्तः शान्तस्तपोनिषिः । चित्रं चरति चारित्रं, वृत्तं वा वेत्ति का सताम् ॥६६॥
(२)
इतश्च भृगुकच्छेस्तो(चौ), भागिनेयो महामुनेः । बलमित्र-भानुमित्रा(त्रौ), पृथ्वीनाथौ सहोदरौ ॥१७॥ तयोर्भग्नी च भानुश्रीर्षलभानुस्तदानः । अन्यदा तद्गुरोर्वृत्तं, मगुकच्छाधिपोऽशृणोत् ॥६॥ अकुण्ठोत्कण्ठितस्वान्तवकमित्रनृपान्पया(पो ययौ) । उज्जयिन्यां मयातेन, मविसागरमन्त्रिणा ॥६९॥ शाखिनं समनुज्ञाप्य, परमादरपूर्वकम् ।। भृगुकच्छमगात् सार्द, सूरि (भ)रिमुषाऽऽयः ॥७०॥ [म्या ] बलभानुः गुरोः पार्थे, साग्रहो व्रतमग्रहीद । तदा जनः समस्त्रोऽपि, जिनधर्मरवोऽवति ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
निरुत्तरीकृतो वादमिच्छँस्तुच्छमतिः क्षणात् । गुरुभिर्गुरुरोषोऽपि स्वं भक्तमिव दर्शयन् ॥७२॥ पुरोधाः माह भूपाळं, पूज्य साधुपदाङ्किते । मार्गे न युज्यते गन्तुं भवेदाशातना यतः ॥७३॥ युग्मम् ॥ ये ध्रुवं ध्रुवपदं गमिनोऽयी, ये जिनाश्च वश (शि) नां परमेशाः । आत्मकर्मफलभोगजस्ते, मादृशाः कथय के परवन्तः ॥ ७४|| ईदृक् तद्वाक्यविभ्रान्त[:], राजाऽऽज्ञामधिगत्य सः । अकारयत् पुरे साधुयोग्यां रसवतीं नवाम् ॥ ७५ ॥ आधाक परिज्ञाय, ततो पर्युषितेऽपि हि । सूरयोऽगुर्महाराष्ट्र, प्रतिष्ठान पुरं वरम् ॥७६॥
( ३ )
जिनपादाब्जरोलम्बसातवाहनभूभुजाः ( जा ) । प्रदत्ते साधवस्तस्थुः साधुयोग्य उपाश्रये ॥ ७७ || अथ पर्युषण पर्वसमये समुपस्थिते । गुरून् विज्ञापयामास, सोल्लासं भूमिवासवः ॥७८॥ अस्मिन् देशे च पञ्चम्यामिन्द्रयात्रामहोत्सवः । कुया पयुषणापर्व, षष्ठयां तु भवदाज्ञया ॥ ७९ ॥ बभाषे मथुरेवं चेन्मेरोश्चकति चूलिका । नातिक्रामति पञ्चम्या रात्रिं पर्युषणा पुनः ॥८०॥ राजाऽवोचच्चतुर्थ्यां तत् करोमि करुणाssकरः (र!) । अवकि ( श्यं) पर्युषितव्यं, गुरुणोक्तं भवत्विति ॥८१॥ सर्वसंघानुमत्याऽभूवतुर्थीवासरे तदा । पर्युषण पर्व सर्वोत्तमं श्रीजिनशासने ||२२||
( ४ )
कालान्तरेण दुःशिष्यदुर्विनीत्वदुःखतः । एकाकी कालकाचार्यों, निःससार महानिशि ॥८३॥ स्वशिष्याचा पट्टाब्जम राकस्य शनैः शनैः । व्रजन् सागरचन्द्राऽऽरूयसूरेः स्थानमियाय सः ॥८४॥ स्थविरः कोऽप्यसावेवमवज्ञां नाटयन्नयम् । अभ्यागत पुरोश्चक्रे, नाभ्युत्थानादिसत्क्रियाम् ॥८५॥ श्रीmrosaरोमें वा, व्याख्यानं रुचिरं मुने: (ने!) | इति सागरचन्द्रेण पृष्टः प्रभुरभाषत ॥८६॥
"Aho Shrutgyanam"
ર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
श्रीमाणिक्यसूरिविरचिता
ते ।
सुवेव स्वादु सद्धर्मरचनं वचन (नं) क कालकगुरोर्वाचो, गताकृति-वयः स्मृतेः ॥८७॥ इतः शय्यातरश्राद्धाद्, गुरुथुद्धिमवाप्यते ।
तत्र जग्मुस्त्वराः शिष्याः, खे द्रुमो दुर( दुत ?) मानसाः (१) ॥८८॥ परिवारं तमायान्तं वीक्ष्य सागरसूरयः । उत्थातुकामा स्तन्मुख्यैर्निषिद्धाः साधुसाधुभिः ॥८९॥ सूरिं नत्वा यथास्थानमासीनेषु महात्मसु । बहिर्भूमेः क्षणात् तावत् कालकाचार्य आययौ ॥९०॥ अभ्युत्थानक्रियापूर्वं जन्मापूर्वमिवाऽऽदरात् । गुरुं गुरुमुदो नेमुर्मुनयो बहुमानतः ॥ ९१ ॥ ज्ञात्वा सागरचन्द्रोऽपि मुनीन्द्र araatfore | क्षमयामास सद्भक्तिव्रीडावनतकन्धरः ॥९२॥ बालुकाकणदृष्टान्ताद्, गुणहानिं प्रदर्शयन् । प्रबोध्य सागरचन्द्राऽऽयं, विजहारान्यतो गुरुः ॥९३॥
( ५ )
सौधर्मेन्द्रोऽन्यदाऽपृच्छत् सीमन्धर जिनेश्वरम् । निगोदजीवव्याख्यानं, जिनेनापि निवेदितम् ॥९४॥ पमच्छेवं पुनः शक्रो, भगवन् ! कोऽपि भारते । एवंविधं निगोदानां व्याख्यानं वेत्ति किं न वा ? ॥ ९५ ॥ जिनेन्द्रः स्माsse, देवेन्द्र ! सांप्रतं कालकाभिधः । जानाति जिनधर्मैकधीरो गणधर स्त्विदम् ॥९६॥ जराजर्जरितं विमरूपं कृत्वा पुरन्दरः । तत्परीक्षार्थमायासीत्, कालकाचार्य संनिधौ ॥९७|| तत्प्रनतो निगोदानां व्याख्यानमकरोद् गुरुः । विस्मयादथ विमोऽयममाक्षीदायुरात्मनः ॥ ९८ ॥ श्रुतज्ञानोपयोगेन, परिज्ञाय कुशाग्रधीः । भवान् भास्वान् सूरेन्द्रैव (ष), जगादेति जि(य) तीश्वरः ॥९९॥ तुष्टाव तं स्फुटीभूय देवराजोऽतिरञ्जितः ।
कलिकालस्तु (ले तु) सर्वज्ञ [:] कालकाचार्य ! ते नमः ॥ १०० ॥ तं त्वाssनम्य सौधम्मै, सौधर्माधिपतिर्ययौ । अन्तेऽनशनमापन्न [ : ], माप सूरिस्त्रिविष्टपम् ||१०१ || यो गर्दभिल्लं जगदेकमलं समूलमुन्मूलयति स्म राज्यात् । आनीतवान् पर्युषणाsssयपर्व, दिने चतुर्थ्याः स गुरुः श्रिये वः ॥ १०२॥ इति श्रीमाणिक्यसूरिविरचिता कालकाचार्यकथा |
" Aho Shrutgyanam"
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
चित्र ८०
Fig. 80
चित्र ८१
Fig 81
Fast 2
Fig. 82
चित्र ८३
T
Fig. 83
Plate XXXV
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२१] श्रीदेवकलोलमुनिविरचिता कालिकाचार्यकथा।
[ रचनासंवत् १५५]
स्वकीयं गुरुमानम्य, पुनः श्रीश्रुतदेवताम् । तयोः प्रसादमासाघ, कालिकाचार्य(कार्य)कयां ब्रुवे ॥१॥ अस्तीह भारते वर्षे, धारावासं पुरं महत् । वापी-कूप-प्रपाऽऽराम-सरोवरविराजितम् ॥२॥ श्रीमहेभ्य-महाराज-समाजसमलङ्कृतः । वैरिसिंघो(हो) नृपस्तत्र, वैरिवारनिवारणः ॥३॥ तस्य पत्नी सती रम्भासुन्दरी सुरसुन्दरी । सचरित्रस्तयो पुत्रः, संजातः कालिकाभिधः ॥४॥ विचाराऽऽचारचतुरः, सुभगो विनयी नयी ।। पियंवदो नाऽभिमानी, प्रजापालोऽतिसाहसी ॥५॥ सोऽन्यदा निर्गतो वाह्योधाने क्रीडितुमादरात् । निर्विनो(प्णो)ऽभूदसौ चाह्यतुरङ्गाँस्त्वरगान् नृपः ॥६॥ सहकारतरोमूले, निविष्टो राजमूः स्वयम् । पश्यनितस्ततः स्वैरं, सोऽश्रू(नौ)पीन्मधुरध्वनिम् ॥७॥ सेवकं प्रेक्ष(ष्य) विज्ञाय, गत्वा तत्र समुत्सुकः । मुनिभिः भविकैः सार्द, ददर्श स गुरुं तदा ॥८॥ स तं प्रदक्षिणीकृत्योपविश्योचितभूतलम् । श्रीमद्गुणन्धराऽऽचार्यदेशनामशृणोदिति ॥९॥ असारः सर्वसंसारः, कोऽपि फस्य न वल्लमः । पिता माता स्वसा भ्राताऽऽसन् ते ते स्वार्थवल्लभाः ॥१०॥ इत्येतस्य गुरोर्वांचं, श्रुत्वा वैराग्यमाप्तवान् । पितॄनापृच्छय तत्कालं, कुमारो व्रतमग्रहीद ॥११॥ कालेन कियता विद्वान् , संजातः कालिको यतिः । आयः गुणन्धराचार्य:, स्वपदे स्थापितो मुदा ॥१२॥ ततः श्रीकालिकाचार्याः, साधु-साध्वी समन्विताः । विजई (इ.) प्रतिबोधार्थः(थ) मुजेणी नगरी प्रति ॥१३॥
७
"Aho Shrutgyanam"
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
श्रीदेवकल्लोलमुनिविरचिता
गर्दभिल्लो नृपस्तत्र, परस्त्रीरूपलालसः । प्रपालयति साम्राज्यं, दुम्मधर्षः परंदमः ॥१४॥ अन्यदा कालिकाचार्यः, स्वसार श्रीसरस्वतीम् । राजमार्गेऽमिगच्छन्ती, गुरुवन्दनहतवे ॥१५॥ एनामन्तःपुरे शीघ्र, भो ! भो ! नयति(त) निर्भयो । इत्युक्ते तेन भूपेन, सेवकैस्तैस्तयाकृतम् ॥१६॥ हा भ्रात ! कालिकाचार्य !, रक्ष मां करुणानिधे । । त्वां विनाऽहं कथं तिष्ठे, पादं विलपतीत्यसौ ॥१७॥ मध्येपुरं जनरेतत् , श्रुत्वा हाहारवः कृतः । सूरिणाऽपीति विज्ञाय, संघश्चाऽऽकारितस्ततः ॥१८॥ स्ववृत्तान्तोऽस्य तैः प्रोक्तः, प्रत्युक्तं श्रावकैरिति । तत्रैकशो वयं यामो, राजवेभनि सद्गुरो ! ॥१९॥ उपभूपं गतः श्रादैविज्ञप्तस्तैर्धराधवः । भूपनि(नि) टिता बाई, रिपाचे समेऽन्वगुः ॥२०॥ स [ततः सरिरुत्याय, सशिष्यो नृपसमनि । गत्वा भूपालमाचक्षे, सुधामधुकिरा गिरा ॥२१॥ यदि चन्द्रमसो वलिः, भानुतश्चेत् तमो भवेत् । सीमालोपः समुद्रात स्थान , मजायास्तहि का गतिः ? ॥२२॥ तपोवनानि रक्षन्ति, राजानो ज्ञा(न्या)यमार्ग(गि)णः । यथा कृषीव(ब)ला हर्षात, स्वक्षेत्राणि प्रयत्नतः ॥२॥ अतस्त्वं लोकपालोऽसि, दैहि साध्वी कृपां कुरु । इत्युक्ते भूपसंकेतात् , पुभिर्निवा (वा)सितो मुनिः ॥२४॥ कोपेन पौषधागारमायातः संघमाहयत् । भतिज्ञां सोऽकरोदेना, गर्दभिल्लं नृपं यदि ॥२५॥ नोत्खनामि समूलं तं, जगतों पस्पि(श्य)तां सताम् । तदा पापात्मनां यामि, गतिं दुस्सहदुःखदाम् ॥२६॥ [ युग्मम् ] । उदित्वे(वै)वं ततः सरि[:], स्वसामोल्वणं वचः । परिवारं च वर्षे च, संघहस्ते समर्पयत् ॥२७॥ वेषान्तरं विघायाऽथ, तदानी प्रय(प्रथिोलोऽभवत् । एवं वदन् स पनाम, महापयचतुष्पथे ॥२८॥ चेर् गर्दभिल्लो भूपाला, समर्थः सर्वदिग्पतिः । अहं भिक्षाचरोऽस्म(स्मी)ति, तदा कि जातमेव हि ॥२९॥ किचिद् विचिन्त्य चिसे स्वे, नगरानिगरा(रंगा) बहिः । कियद्भिदिवसर, शकलं ययौ यतिः ॥३०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
arcai afterाने, कुमाराः (राणां- बाळानां १ ) शकभूपतेः । पपात कन्दुकः कूंपे, ततस्ते यज्वु (ज) राकुलाः ॥३१॥ ज्ञातोदन्तेन तेनैभ्यो, धतुः कृत्वा करे निजे । शरं वरेण संयोज्य कर्षितः कन्दुकोऽवटात् ॥ ३शी इत्कृत्य तमानीय कुमारेभ्यो ददौ मुनिः । तेनेत्थं यत् कृतं तैस्तत् (द), गत्वा भूपे निवेदितम् ॥ ३३ ॥ समाहूयाऽवधूतं तं सत्कृत्य स्व भक्तितः । स जगौ हर्षपूरेण, किमर्थं त्वमिहागतः १ ॥ ३४ ॥ तेनोक्तं मिळनार्थं ते, नापरं कार्यमस्ति मे । स मुनिस्तेन भूपेन, स्थापितो निजसंनिधौ ||३५|| fauraaraarपेन, प्रस्तावाऽऽपनवार्त्तया ।
तूं तथा रञ्जयन् सोऽपि न तिष्ठेत् तं विना यथा ||३६|| नृपं चिन्ताकुलं वीक्ष्यान्यदा सूरिरुवाच तम् ।
स्वत्समीपे सनामाङ्का, क्षुरिका पुटिका कथम् ? ||३७| ततस्तमुचे मत्स्वामी, मामित्थं ज्ञापयत्यसौ । farea arni arreा, पीत्वा च पुटिकाविषम् ||३८|| चतुर्नवतिभ्रूपानामन्येषामपि माहशाम ! इत्यादेशं प्रदत्तेऽसौ तेन चिन्ताऽऽतुरोऽस्म्यहम् ||३९|| सूरिर्जगाद हे राजन् ! मा चिन्तां कुरु सर्वथा | यूयं मिलत सर्वत्र, यथाऽहं वच्मि किश्चन ॥ ४० ॥ aarter [a] त्वरितं तेन, मिलिताः सकलाः शकाः । भो ! सर्वथा न मेतव्यमित्युक्तत्वे (ते) व मुनिस्ततः ॥ ४२ ॥ areer परिकरं सर्वमहाssयान्तु समुत्सुकाः । सर्वैः संभूय भूयो यद्, गम्यते मालवं प्रति ॥४२॥ इत्थं कृते शकाः सर्वे, समाजग्मुः ससैन्यकाः । पुरस्कृत्यावधूतं तं लुस्ते भयविहाः ॥ ४३ ॥ अब (वि)च्छिन्नमयास्ते, गताः सौराष्ट्रमण्डलम् | तदाऽऽजगाम वर्ष:, प्रवासगमनापहः ॥४४॥
सफीर
मेघा गर्जन्ति गाढं दस (श) दिशि चपलोद्योतते विद्युदेषा,
esed चन्द्र-सूर्यावहनि न निश्चि नो भूतळं पूर्णमद्भिः । आवासे से (शे) रते ते सुधनिन इतरे बाह्यभूमौ भ्रमन्ते, aarest refore घरभितलं कृष्ण (?) हर्षाद् वपन्ते ॥ ४५ ॥
"Aho Shrutgyanam"
સર્જ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
ta
श्रीदेव कल्लोलमुनिविरचिता
सई (ह) समानसानन्दी, साधूलासी सुसंस्कृत् । पन्थानः सुगमा ईदृक्, शरत्कालः समागमत् ||४६ ॥ परं तेनाsयतो यान्ति, ततः श्रीरिणाऽन्यदा । दासी पृष्टा सती ब्रूते, तमेवं कालिकं प्रति ॥४७॥ कथमग्रेऽभिगच्छन्ति यदेषां नास्ति शम्बलम् । तदा तेन शकाः पृष्टाः, शंबलाभावमब्रुवन् ॥४८॥ मा कुरुध्वं मनाक् चिन्तामित्युक्त्वा सूरयोऽवदन् । ज्ञाप्यतामिष्टिकावाहः, प्रज्वलमत्र कुत्रचित् ॥ ४९ ॥ तेनेष्टिवाहक स्वर्ण, क्षित्वा स्वर्णमयः कृतः । विभज्य दत्वा तत् तेषां, [ मग ? ]तास्ते ततोऽग्रतः ॥ ५० ॥ चतुर्णवतिभूपानामदैन्यं सैन्यमप्रतः ।
गत्वा प्रयाणैस्तै, द्रागन्ती संनिधौ स्थितम् ॥५१॥ निर्गच्छति बिलान्नागो, यथा धूमसमाकुलः । दुर्गतो निर्गतस्तद्वद्, गर्दभिल्लो नरेश्वरः ॥५२॥ रणः प्रवव (ते) ते घोरः, शक- हिन्दुकसैन्ययोः । रणतूर्यादिवाद्योयैः सुरासुरभयङ्करः ॥५३॥ गोपेनैकेन नीयन्ते, धेनवो वाट यथा । गर्दभिल्लो रिसैन्येन, दुर्गे क्षिप्तस्तथा तदा ॥५४॥ दुर्गमात्य streथुरुभयोर्दलयोरपि । रण [:] संजायते नित्यमन्योऽन्यमतिदारुणः ॥ ५५ ॥ अष्टमीदिवसे दुर्गमध्ये ब्रूते न को यदा: (दा) । सूरि[:] पृष्टोऽथ यवनैः किमेतत् सांप्रतं वद ॥५३॥ साघयेद् गर्दभीविद्यां गर्दभिलोऽद्य कुत्रचित् । सा गर्दभी यदा शब्द, करिष्यति खरस्वरम् ॥५७॥ ये श्रोष्यन्त्यथ तत् शब्दं, ते भविष्यन्त्य चेतना [:] | मयभ्रान्ता अभी जाता [:], तत् श्रुत्वा सकलाः शकाः ॥५८॥ भो ! गव्यूतिद्विकं पश्वाद्, गत्वा तत्राभितिष्ठत । Tagोत्तरं शब्दtest मम संनिधौ ॥५९॥
"
तथाकृते तैरित्येतत् नू (शु)राः सूरिमुखाः क्रमात् । उच्चस्थाने स्थिताः सर्वे, धनुष्यारोप्य मार्गणान ॥ ६० ॥ एकदेशे गर्दभिल्लं, गर्दभीसहितं च तम् । पश्यन्ति तावता साऽपि शब्दितुं मुखमावृणोत् ॥ ६१॥ तावत् स ( स ) कास्तदास्यं तेऽपूरयन् भवत् परैः । ततो नृपमुखे कृत्वा विमत्रे सा ययौ दिवि ॥६२॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
अस्पाऽभूदियती शक्तिर्दलमानाथ भो भटाः । । नृपं लात तथा कृत्वा, ते दुर्गे चक्रुरात्मा [द] ॥६३॥ भूपं बद्धवा मणस्य ( श्य) न्तं, सूरेः पादतलेऽक्षिपन् । सूरिणाssळापितः सोऽथ, पाप ! जन्म वृथा तव ॥ ६४ ॥ शीलभतस्त्वया साध्या [:], कृतो वृक्षोऽधिरोपितः । संघापमानपयसा, श (स) क्तः पुष्फो ( पो ) मो वयम् ॥६५॥ फलं तु दीर्घसंसारं, लप्स्यसि त्वं न शं (सं) शयः । अद्यापि न गतं किञ्चित्, तावकीनं विचिन्तय ॥६६॥ सर्वपापहरीदीक्षां भजत्वं स्वहितं कुरु ।
तेन वचसा दूनो, के मिष्टे क्षारजन्तुत्रत् ॥६७॥ ततो निष्कासितो देशाद, गर्दभिल्लो नराधमः । स्वीकृत्यान्यपुर - प्रामान्, मुख्योऽवन्त्यामभूच्छकः ॥ ६८ ॥ शककूलात् समाजग्मुः, कथ्यन्ते तेन ते शकाः । गर्दभलान्वये जातो, विक्रमार्को महीपतिः ||६९|| शकानुच्छ (च्छि )ध तरसा, मही येनाऽनृणी कृता । पश्चत्रिंशत् शते वर्षे, गते जातः पुनः शकः ॥७०॥ सोऽपि दाताऽभवद् भूपो, जगतीतळवत्सलः । अङ्कितो वत्सरस्तेन, मासङ्गिकमिदं वचः ॥ ७१ ॥ ( २ )
वेषं चाssलोचनां छात्वा, साध्वीं संस्थाप्य संयमे । वेलस्ते साधुभिः सार्द्धं, भृगुकच्छपुरं प्रति ॥७२॥ तत्र राज्यं प्रकुर्वाते, भागिनेयो नयाधिको । बळ मित्र- भानुमित्रौ, भ्रूपत्यपरभूपती ॥७३॥ तौ सम्मुखं समागस्य, प्रवेश्य स्वपुरान्तरा । मधुरं तद्गुरोर्वाचं, सभामापूर्य शृण्वतः ॥७४॥ एतयोर्भगिनी पुत्रो, बलभानुर्विरागवान् । संसारासारतां मत्रा, गुरुपार्श्वेऽग्रहीद् व्रतम् ॥ ७५ ॥ राजप्रधानपुरुषः, तं दृष्ट्वा दुर्जनायते । स(सं) क्लेशो यत्र जाए (ये)त, तत् स्थानं दूरतस्त्यजेत् ॥ ७६ ॥
( ३ )
मतस्थुः गुरवस्तस्म (स्मा) त्, प्रतिष्ठानपुरं प्रति ।
कुर्याद् राज्यं नृपस्तत्र, श्रावकः शालिवाहनः ॥७७॥
४८
" Aho Shrutgyanam"
१८९
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
श्रीदेवकल्लोलमुनिविरचिता
कृत्वा प्रवेशं गुरवः, स्थापिता [] पौषाये । प्रत्यहं समो भूपः शृणोति गुरुभाषितम् ॥७८॥ सोऽन्यदाऽवददस्माकं पञ्चम्यां कौमुदीमहः ।
,
तस्माद् विधीयतामेतं (त) व पर्व षष्ठीदिने प्रभो ! ॥७९॥ पश्चिमायामुदेत्यर्कः, शीतो वह्नि [ : ] मरुत् स्थिरः । कदाचिदेतद् भवति न कल्पः पञ्चमीं विना ॥८०॥ उक्त यदागमेऽपीति —
वर्षाकालीनपञ्चाशदि (दि) नैर्यातैर्दयोदयैः ।
तदा पर्युषणापर्व, कुरुते ज्ञातनन्दनः ॥ ८१ ॥
1
तस्य गच्छाधिपस्तद्वत् स्थविरा: साधवस्तथा । अर्वाक् पर्युषितं युक्तं, सिद्धान्तविधिनाऽधुना ॥ ८२ ॥ तच्चतुर्थ्यां पञ्चमीतः कृतं पर्व जिनोदितम् । तदाकर्ण्य हृदा तुष्टो नृपतिः शालिवाहनः ॥८३॥ तच्चक्रुः कालिकाचार्याः, सर्वसंघेन मानितम् | साधुपूजाsपरं नाम, पर्वणोऽस्य तदाऽभवत् ||८४ ॥ (*) गते काले कियत्यस्य, शिष्या जाताः ममादिनः । कर्मबन्धभयात् शिष्यान् मुक्त्वा शय्याखरं गताः ॥८५॥ तदग्रे शिष्यवृत्तान्तं सर्वे प्रोत्वा तथा वयम् | यास्यामः सागरं सूरि, शिष्यशिष्यं विचक्षणम् ॥८६॥ जग्मुः सागरसूरीणां पार्श्वस्तदुपाश्रये । तद्वयाख्यां छृणुयादेष, साधु सामान्यवेषभाक् ॥८७॥ देशनां स्वां समापय्य, समेत्य गुरुसंनिधौ जरद्रच ! श्रुता मे गी[:], संदेहं पृच्छहृद्गतम् ॥८८॥ धर्ममर्म स तैः पृष्टो, दातुमुत्तरमक्षमः । बाह्ये गत्वा समायामि, दास्ये पश्चात् तवोत्तरम् ॥८९॥ अयं बृहत्तरः सूरि[:], विद्यते किमु वा मुनिः । एवं विचिन्तय (यं) वित्ते, सूरियबद् बहिर्गतः ॥९०॥ श्रीकालिकविनेया हि तावत् ते साधवोsमिलन् । तैरुक्तं स्पष्टमस्माकमपराधेन दुमिता [ : ] ॥९१॥ युष्माकं संनिधौ प्राप्ता [:], सांप्रतं सुरयो न वा । इति श्रुत्वाऽभवत् सरिर्लज्जितश्च स्वचेतसि ॥९२॥ युग्मम् ॥ किं कर्तुमथ युक्तं नो विष्टमिति तत्र तैः । ततः संभूय भूयोऽपि, पेतुस्ते गुरुपादयोः ॥९३॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
१९१
क्षमध्वं कृतमस्माभिरपराध महत्तमम् । वालुकामस्थदृष्टान्तं, जगुस्तेषां पुरोऽथ ते ॥१४॥ गुरूणां वचनं श्रुत्वा, सुधामधुसहोदरम् । संयताः भूरिभक्ताय, संजातास्ते विशेषतः ॥९॥
इसश्च श्रीजिनं ब्रूते, विदेहे मघवाज्यदा । निगोददेशनां श्रुत्वा, सीमन्धरजिनोदिताम् ॥१६॥ विद्यते भरते कोऽपीहर निगोदविचारवान् । सन्तीति कालिकाचार्या[:], तदाकण्य मुदं दधौ ॥९७॥ स इन्द्रो विप्ररूपेणाचार्यपार्षमुपाययौ । पूज्या निगोदजीवानां, विचार कश्यतां मम ॥९८॥ जिनोक्तमिव तद्वाक्य, श्रुत्वा इपितमानसः ।। प्रादुःकृत्य स्वकं रूपमपतत् पादयोः गुरोः ॥१९॥ नत्वा गुरुं दिवं गच्छन् , मरिणा वारितः स च । वास्यन्ति कथमायान्तं, मषिष्यास्त्वां पुरन्दरम् ॥१०॥ अन्यदा तं करिष्यन्ति, मुनयोऽधिकधम्मिणः । . शालाद्वारं पराठत्य, गुरुन् नत्वा तिरोदधे ॥१०१॥ संपूर्णः स्वायुषः प्रान्ते, गृहीत्वाऽनशनवतम् ।। जग्मुः श्रीकालिकाचार्या, देवलोकं समाधिना ॥१०२॥ श्रीमदकेशगच्छीयाः, कर्मसागरपाठकाः । तच्छिष्यो देवकलोलोऽकार्षीत् हर्षात कथामिमाम् ॥१०॥ श्रीविक्रमनृपात् षट्पट्पचकमिति(१५६६) वच्छ(त्स)रे । जाता कथेयं मुनिभिर्वाचिता चन्दिता चि(चि)रम् ॥१०४॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा संपूर्णा ॥ शुभं भवतु ॥
कल्याणमस्तु ॥ श(शिवमस्तु चतुर्विधसंघस्य ।। A भादर्श प्रान्तोळेखः
सं. १५७६ वर्षे श्रीबृहद्गच्छे वा० श्रीदेवसागरछात्रबीजा-मेरा-रतनादिसहितेन लिखिता श्रीकालिकाचार्यकथा डभोकमामे । श्री॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२] अज्ञातसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा॥
॥ ॐ नमः । श्रीजीरापल्लिपार्श्वनाथाय नमः ॥ श्रीवर्द्धमानपदपद्ममरालदेवं, श्रीवर्द्धमानमभिनम्य जिनेन्द्रदेवम् । किञ्चित् कथामुभयथा समयार्थभामां, वक्ष्याम्यहं मुगुरुकालिकसूरिराजाम् ॥१॥ अत्रैव माति नगरं भरतेऽलकामं, धारादिवासमिति पुण्यजनाप्तशोभम् । श्रीवैरिसिंह इति तत्र नृपः सुरीतिः, सत्याभिधाऽस्य दयिता सुरसुन्दरीति ॥२॥ तमन्दनोऽजनि सुकालिकनामधेयः, सन्नन्दनोज्ज्वळकलापटलैरमेयः । स क्रीडयन्नुपवनेऽन्यदिने, तुरङ्ग, द्वेधा गुणाकरमवाप गुरुं सरजम् ॥३॥ तद्देशनामृतरसं स रसान्निपीय, संपृच्छय सौवपितरौं' भवतो निरीय । संसेवितो नृपतनूद्भवपश्चशत्या, रणादुपायत चरित्ररमा विरत्या ॥४॥ पुण्योल्लसन्नवसुवर्णकपाश्मपट्टे, संस्थापितः मुगुरुणा गुरुणाऽऽत्मपट्टे । कुर्वन् क्रमेण विविधेव विहारमाला, सरिः समागमदिमां नगरौं विशालाम् ॥५॥ तत्रैव सूरेरनुजा सरस्वती, समाययो कर्मगतेमहासती । यान्ती बहिः स्थण्डिळमण्डलेऽन्यदा, साऽलोकि मालध्यमहीभुजा मदात् ॥६॥ हा शासनाधीश्वर ! हा सहोदर !, श्रीकालिकार्येति बहुपलापिनी । श्येनैरिबोडीननवीनमल्लिका, सान्तापुरेऽक्षेपि नृपेण पूरुषैः ॥७॥ श्रुत्वेति सौवाश्रयशैलगहराव, समेत्य सूरीश्वरकेशरी जवात् । तं मत्तमातङ्गमिवोल्लसन्मदं, नृपाधम माह नयद्रुमच्छिदम् ॥८॥ शशी यदि स्याद् विषदृष्टिमादधिर्मेरां चिमुश्चेत स चेदपानिधिः । अन्यायभाजो यदि भूभुजां व्रजास्तिष्ठन्ति जीवन्ति तदा कथं मजाः ? ॥९॥ महासती मुश्च कलङ्कपादपं, मा सिञ्च भूपानघवारि निक्षिपन् । महेशलङ्केशनरेश्वरादिवन्मा मा भव त्वं भवयुग्मनाशकृत् ॥१०॥ इतीरितं मूरिवचो नियत्याऽगलन्नृपे छिद्रकरेऽम्बुगत्या । अभाणि संघस्य तदा मुखेन, संघोऽपि नाऽमानि दुराशयेन ॥११॥ अमानितं संघवचो निशम्य, सर्वाङ्गरम्यः कृतिभिः प्रयम्यः । सिद्धान्तसारं मनसाऽधिगम्य, चित्ते गणी चिन्तयति स्म सम्यक् ॥१२॥ ये मत्पनीका अनघेऽपि सके, उड्डा[न?]कोपेक्षकदूषकाश्च ।
तेषां गति यामि कुगर्दमिल्लं, राज्यच्युतं चेन करोमि भिल्लम् ॥१३॥ 1 स्वीयपितरौ ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । इति प्रतिज्ञाय गुरुः प्रदाय, गच्छे च गीतार्थमुनिव्रजाय । विधाय वेष ग्रहिलानुकारमिति ब्रुवाणः पुरि संचचार ॥१४॥ स गर्दभिल्लक्षितिपस्ततः किं, चेद् रम्यमन्तःपुरमस्य तत् किम् ? । जनः सुवेषो यदि वाऽस्य तत् किं, भिक्षामटाटये विजने ततः किम् ? ॥१५॥ इत्यादि जल्पन्तमनल्पमालमालं तदा मूरिवरं विलोक्य । पौरा नृपावर्णपरा बभूवुरूचुस्तदेत्थं सचिवाश्च भूपम् ॥१६॥ सुरुपरम्यासु नृपाङ्गजासु, प्राणमियासु घुतिभासुरासु । साध्वीमिमां कामयसे नु कामं, हणीयसे कि न धरेश ! नाम ॥१७॥ तदा कृशानुई विषेव सिक्तः, कोपारुणो भूमिपतिपयुक्त । रयातयात स्वगृहे प्रदत्त, शिक्षां स्वपित्रोः पुरतोऽभिधत्त ॥१८॥ मत्वा मुनीन्द्रो नृपरायमाना (१), श्रव्यानशेषानिति मन्त्रिणोऽपि । चचाल कूले सकनाममूले, जगाम तत्रैककसाहिधाम ॥१९॥ कलाभिरावजि सजिताभिः, सूरेः सतस्तत्र मुखासिकामिः । निवेदितो द्वारभुजाऽय दूतः, साहानुसाहेरपरेधुरागात् ॥२०॥ तेनाग्रतस्तां क्षुरिकां विमुक्तां, कच्चोलकेनाकलितां विलोक्य । स सासहिः सर्वभरस्य चापि, साहिर्मुखे म्लानिमुवाह वेगात् ॥२१॥ पपच्छ मूरिः किमतुच्छदुःखखानिविलक्षाशय ! लक्ष्यसे त्वम् ? । स चक्रवन्नाथ ! रविप्रसादोदये श्रिताः प्रीतिपरा भवन्ति ॥२२॥ साहिबमाष न विभो ! प्रसादः, किन्तु प्रभोः कोपकदुचनादः । नामाङ्ककबोलकयुक्तशस्त्री, सस्यागता सेवकशीर्षहन्त्री ॥२३॥ तवैकल्टोऽन्यतरस्य कस्यापि वा स राजा गुरुणेति पृष्टः । स आह मत्पञ्चकयुभवत्या, मितेषु भूपेषु स रोषतुष्टः ॥२४॥ श्रीकालिकाचार्यगुरूपदेशाद, देशाभिजाते निखिलक्षमेशाः । उत्तीर्य सिन्धु लधु नामसिन्धु, पापुः सुराष्ट्र मुक्तैकबन्धुम् ॥२५॥ संवीक्ष्य वर्षाः प्रकटप्रकर्षास्ते तत्र वासं विदधुः सहर्षाः । घनात्यये तान् निजगाद सूरिः, किं वोऽभियोगा उदयीति भूरिः ॥२६॥ मोऽथ तैनाथ ! न नोऽस्ति अम्बलं, येनापनीपत्ति जनो भृशं बलम् । [ततः] मुवर्णीकृतभास्वादिष्टिकास्तेभ्योऽदिता नो गुरुाहितेष्टिकाः ॥२७॥ ततः सुराष्ट्राविषयादशेषाचमूर्महीयोमहिमाविशेषाः । मचेलिवांसो गुरुणा सरेखास्ते लाटदेशान्त उदारवेषाः ॥२८॥ श्रुत्वा यतस्तानथ मालवेशः, स्ववेचसीमाकृतसंनिवेशः । तस्यौ स्थिरः सर्ववलैरुपेतः, कृत्वा सको रिपुषु स्वचेतः ॥२९॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
श्रीअज्ञातसरिविरचिता
कुन्तासिवाणप्रमुखस्य युद्धं, सैन्यद्वयस्याप्यजनि वित् ? ] प्रसिद्धम् । निजं बलं होनबलं विमृश्य, विवेश वर्म नृपतिः कुरश्यः ॥३०॥ शाले रिपूणां निकरण रुद्धे, प्रवर्त्तमानेऽथ सदैव युद्धे । सूरेः पुरः साइजनो जजल्प, प्रमोदकोट्टो ननु शून्यकल्पः ॥३१॥ आचार्यवर्याः स्वविदाऽवधार्य, मोचुस्तदा कार्यमिदं विचार्य ।। अधाष्टमीमाप्य स गर्दभिल्लो, विधां ध्रुवं साधयति स्वमल्लः ॥३२॥ दृष्ट्वा खरी सहचरी नृपतेः सुबोधैः, सरेरभाणि सहसा सह साहियोधैः । अष्टोसरं मटशवं लघुशब्दवेधि, संस्थाप्य सूरिवचनादितरन्यषेधि ॥३३॥ संपूरिते सुचिटते सरधोरणीभिः, खर्या मुखे रिपुभटैरसुचोरणीभिः । विद्धास्य मूर्द्धनि च मूत्रमलं दधाना, दृष्टा न केन कुपिता प्रपलायमाना ॥३४॥ स गर्दभिल्लोऽथ इतममावः, साहिमवीरेरशुभस्वभावः । निबध्य निन्ये सुगुरोः सकाशे, मलिम्लुचौपम्यधरश्वकाशे ॥३५।। रे धृष्ट ! दुष्टाधम ! पोपनिष्ठ, निकृष्ट । संघेन मयाऽवशिष्टः । तदा न कि चेतितवानसि स्वं, रेऽधापि तस्वं शृणु भाक्तत्वम् ॥३६॥ महासतीशीलविघातसवाऽपमानदानद्रुमपुष्पमेतत् । अनन्तसंसारपथमचारफलपकारस्तव भाव्यपारः ॥३७॥ आयुरिति प्रमाणितोऽपि कृपाईचित्तैर्दनः पुरातनवैरशुभैनिमित्तैः । पापः स एव निरवास्यत देशमध्यात् , साध्वी च सारचरणा विदधे विशुद्धया ॥३८॥ आलोच्य सर्वमपि दुष्कृतकमकार, मूरिर्वभार निजकं गुरुगच्छभारम् । ते साइयोऽपि गुरुपादपयोजइंसाः, कुर्वन्ति राज्यमनघं प्रथितपशंसाः ॥३९॥ समूलमुन्मूलितशाकवंशः, क्रमादभूद् विक्रमभूपतंसः । येनात्र यक्षाप्तवरत्रयेण, चक्रेऽनृणत्वं जगतोऽचिरेण ॥४०॥ संवत्सरोऽयं बढ़ते यदीया, शाकक्षितीशामपि(शस्य च) स द्वितीयः । तदेतदेवं प्रकृतं स्वरूपं, मसक्तोऽमण्यत भाविरूपम् ॥४१॥
आमन्त्रिता श्रीबलमित्र-भानुमित्राधिपाभ्यां भगिनीसुताभ्याम् । ययौ पुरं श्रीभृगुकच्छनाम, मूरीश्वरोऽयोज्ज्चलकीरिधाम ॥४२॥ श्रीकालिकाचार्यमुखारविन्दादापीय पुण्योक्तिमहामरन्दान् । दीक्षां पपेदे गुरुभागिनेयीभानुश्रियः श्रीबलभानुसूनुः ॥४३॥ नृपादिलोकं जिनधर्मलीनं, दृष्ट्वा गुरुपास्तिरसेन पीनम् । . क्रोधं पुरोधा बहुधा दधानः, सभासमक्षं गिरमाततान ॥४४॥ श्वेताम्बरा दर्शनबाबतत्त्वा वेदत्रयाचारनिवारकत्वात् । म्लेच्छादिवञ्चैव मुमुक्षुपक्षं, श्रुत्वा जगौ मूरिरितोऽअपलम् ॥४५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९५
कालिकाचार्यकथा । प्रत्यक्षतस्तेऽत्र विरुद्ध एप, पक्षस्तथा हेतुरसिद्ध एव । वेदोक्तहिंसाकरणेन नूनं, दृष्टान्तकं भावदसाधनोनम् ॥४६॥ एवं प्रकारैः स कृतो निरुत्तरः, पुरोहितः मूरिषु पाद्यसादरः । वहनसूयां नगरेऽप्यनेषणामचीकरत् तामवबुध्य तत्क्षणात् ॥४७॥
आर्या महाराष्ट्रमहीविभूषणे, ययुः प्रतिष्ठानपुरेऽस्तदूषणे । तत्रास्ति भूमीपतिसालवाहना, सदाईतो विक्रममेघवाइना ॥४८॥ समागते पर्युषणाभिधाने, पर्वण्यथासन्नतरे प्रधाने । श्रीकालिकाचार्यपुरो विशेष, विश्वापतिविज्ञपयत्यशेषम् ॥४९॥ नभस्यमासोज्वळपञ्चमीदिने, शक्रोत्सवोऽत्र ग्रथितोऽखिले जने । षष्ठयां ततः पर्युषणा विधीयतां, ममैष मानः सुगुरो ! प्रदीयताम् ॥५०॥ विज्ञाय विज्ञप्तिमिमां नरेशितुः, स्मृत्वाऽऽह सूरिस समय जिनेशितः । न बध्यते पर्युषणाख्यवासरस्तां पञ्चमी चेचलतीह मन्दरः ॥५१॥ कुर्यात् तदागिति गा मुराजः, श्रुत्वा चतुर्थ्यामथ पर्वराजः । गणाधिपैस्तस्य महोपरोधादाधायि सिद्धान्तविधिमबोधात् ॥५२॥
अथान्यदा दुविनयं विनयजं विलोक्य प्रभुरेवमूचे । तपो निरर्थ किल कूलवाल-पाश्चालिकाजीवमहासतीवत् ॥५३॥ इत्यादिदृष्टान्तपरम्पराभिः, शिष्यानबुद्धानवबुद्धय ताभिः । एकः प्रभुस्तं निजशिष्यशिष्यं, सूरिं ययौ सागरचन्द्रकाख्यम् ॥५४॥ धर्मोपदेशं दिशतोऽस्य पाढे, श्रीकालिकार्योऽभिदधाति गादम् । नास्तीह धर्मों भुवि भूरिसत्तः, पञ्चप्रमाणाविषयात्मकत्वात् ॥५५॥ स्वपुण्यवन्ध्यातनयादिदृष्टदृष्टान्तभावै रसभाव इष्टः । अजातपुत्रस्य यथा न नाम, नासिद्धधर्मस्य तथाऽस्ति धाम ॥५६॥ श्रुत्वेति तां कर्कशतवाचं, विस्तारयन्तं मुनिवृद्धमेतम् । अहो! अयं कालिकसरितुल्यो, विचिन्तयन् सागरचन्द्र ऊचे ॥५॥ नेत्याश्रितोऽस्तीति पदमयोगः, पदद्वयस्यास्य विरोधयोगः । इत्युत्तरैः स्थापितधर्मक्षा, स सागरः माह फलैः समक्षम् ॥५८॥ श्रीसागरायो विहितस्वरूपः, सुवर्णभुष्यस्ति स सूरिभूपः । शय्यातरमापितसर्वभावाः, शिष्याः समागुः पुनरत्र भावात् ॥५९॥ गच्छस्य संगादवगम्य सूरिमसौं गुरुं क्षामयति स्म भूरि । स वालुकामस्थनिदर्शनेन, श्रीसूरिणाऽयोधि च सागरेन्द्रः ॥३०॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीअज्ञातसूरिविरचिता
अथान्यदाऽऽनम्य मुदा जिनेन्द्र, सीमन्धरं तीर्थकरं सुरेन्द्रम् । पमच्छ सौधर्मपतिर्लिंगोदविचारणाकर्णनसममोदः ॥६१॥ विभोऽधुनाऽऽस्ते भरतेऽपि कश्चिनिगोदतत्त्वार्थविदे विपश्चित् । जिन घरोऽप्याह स कालिकार्यो, वेविद्यते सर्वविचारवर्यः ॥६२॥ विमस्य रूपेण समेत्य शक्रो, वेदं बदनात्मनि दम्भवक्रः । संभश्नयामास निगोदजीवविचारमेवं गुरुरुच्चचार ॥६३॥ एकैकशोऽसंख्यनिगोदभाजां, गोला असंख्या अखिलेऽपि लोके । जानीहि चैकैकनिगोदमध्ये, जीवाननन्तानिति सरिराह ॥६४॥ विज्ञाय पृष्टायुरथामरेन्द्रः , संभाषितः स्वीकृतस्वीयरूपः । सूरिं नमस्कृत्य तदालयस्य, द्वारं परावय जगाम धाम ॥६५॥ गीतार्थशिष्यं स्वपदं प्रदाय, समाधिना योऽनशनं विधाय । घामाप संघाय चतुर्विधाय, सः कालिकः सूरिवरः शिवाय ॥६६॥ इत्यं कालिकसरिराजचरितं सम्यकथाया मया,
वृद्धाया(देभ्यो?) अवगम्य रम्यमहिमं संक्षेपतो भाषितम् । ये कल्पागमवाचने सविजया व्याख्यान्ति वर्षे प्रति, श्रीमन्तो विबुधवजे तिलकतां लब्ध्वा शिवं यान्ति ते ॥६॥
(शार्दूलविक्रीडितवृत्तम् ) ॥ इति श्रीकालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् ॥ मंगलमस्तु श्रीसंघस्य छ|| श्री ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
Plate XXXVI
चित्र ८४
Fig.84
"Aho Shrutgyanam"
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२३] उपाध्याय श्री समय सुन्दरगणिविरचिता
कालिकाचार्यकथा |
[ रचनासंवत् १६६६ ]
प्रणम्य श्रीगुरुं गद्य-पद्यवार्ताभिरदद्भुतम् । कालिकाचार्य संबन्धं, वक्ष्येऽहं शिष्यहेतवे ॥१॥
rs पूर्व स्थविरावली व्याख्याता, तत्र श्रीकालिकाचार्योऽपि महाप्रभावकः स्थविरो बभूव तेन तस्यापि संबन्धः कथ्यते—
तत्र कालिकाचार्याः त्रयः स्थविरा जाताः । तन्मध्ये एकः श्रीकालिकाचार्यः श्रीमहावीरदेवनिर्वाणात् सं० ३७६ वर्षे श्रीश्यामाचार्यनामा श्रीप्रज्ञापनासूत्रकर्ता पूर्वविदां वंशे श्री सौधर्मस्वामित आरभ्य त्रयोविंशतितमः पुरुषो जातः } येन ब्राह्मणीभूतसौधर्मेन्द्रात्रे निगोदविचारः कथितः । अत्र केचिद् वदन्ति---
:
सिरिवीर जिणंदाओ, तिभिसए वरिसबीसवोळीणे ।
कालयसूरी जाओ, सको पडिबोहिओ जेण ॥२॥
इति गाथादर्शनात् । ३२० वर्षे निगोद विचारकथकः श्रीकालिकाचार्यो जातः । केचिद् वदन्ति
तिसय- पणवीस इंदो, चउसय-विपन्न सरस्सई गहिया ।
नवसय - विनवs वीरा, चउत्थिए जो काळगायरिया || ३ ||
इति निर्मूलप्रायगाथादर्शनात् ३२५ वर्षे जातः ॥
केचिद् वदन्ति -- चतुर्थ्यां पर्युषणापर्वप्रवर्त्तक एव निगोदविचारव्याख्याता, यथाश्रुतं बहुश्रुता विदन्तीति (१) । द्वितीयस्तु कालिकाचार्यः श्रीवीरनिर्वाणात् सं० ४५३ वर्षे सरस्वती भ्राता गर्दमिहोच्छेदको बलमित्र - भानुमित्रनृपयोच मातुलो जातः । कुत्रापि तुर्यश्चतुथ्यीं पर्युषणापर्वप्रवर्त्तकः कालिकाचार्यः स तयोर्मातुलः प्रोक्तोऽस्ति, यद् अस्ति तत् प्रमाणम् (२) । तृतीयस्तु श्रीकालिकाचार्यः श्रीवीरनिर्वाणात सं०९९३ वर्षे श्रीविक्रमसंवत्सराच सं० ५२३ वर्षे जातः । येन श्रीवीरवाक्यात् पर्युषणापर्व भाद्रपदसुदिपञ्चमीत: चतुर्थ्यामानीतम् (३) । एवं श्रीकालिकाचार्याः त्रयः पृथक् पृथग् जाताः, परं नामसादृश्याद द्वयोस्त्रे तयोः कालिकाचार्थयोः एकीभूतैव संलग्ना कथा कथ्यते । अतो अत्र पूर्व गर्द भिलोच्छेदक श्रीकालिकाचार्यसंबन्धः कथ्यते—
अस्मिन् जम्बुद्वीपे भरतक्षेत्रे घारावासं नाम नगरमभूत् । परं तन्नगरं कीदृशमस्ति । यस्मिन् नगरे अङ्गदेश -वन्नदेश-मिलनदेश-कलिङ्गदेश- वराङ्गदेश-प्रयागदेश-- सुयागदेश-मुरुण्डदेश- पुलिन्ददेश- सुरेन्द्रदेश- समुद्रदेश -चित्रकूटदेश- लाटदेश-घाटदेश- नाट्यदेश - विराटदेश के लिवाट देश - भारदेश-वाटदेश- कुण्टदेश- बुटदेशघोडादेश-घाटदेश--मेदपाटदेश-मगधदेश- सोरठदेश- कच्छदेश- गूर्जरदेश- मालवदेश-काश्मीरदेश- काबलिदेश-भुटं तदेश- बदकसानदेश- बंगालदेश- कोकणदेश - पञ्चभर्तृदेश-श्रीराज्यदेश- परतकालदेश- हबसीदेश- फिरङ्गीदेश-
"Aho Shrutgyanam"
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता पठाणदेश-जलमानसदेश-मरुस्थलदेश-पञ्चालदेश-सिन्धुदेश-दक्षिणदेश-पूर्वदेश-पश्चिमदेश-उत्तरदेश(५२)-प्रमुखनानादेशवास्तव्यन्यवहारिणो विविधवस्तुक्रयाणकानि लात्वा आगत्य च व्यापारं कुर्वन्ति । पुनरिद नगर अष्टाविंशद्(२८) चकारैः शोमितं वर्त्तते । ते चामी----
वापी-वप्र-विहार-वर्ण-वनिता वाग्मी वनं वाटिका,
वैद्य-ब्राह्मण-वेश्य-धादि-विबुध-वेश्या वणिग् वाहिनी । विद्या-वीर-विवेक-वित्त-विनयो वाचंयमो पल्लिका,
वस्त्रं चारण-वाजि-वेसर-वरं (२८) चैभिः पुरं शोभितम् ॥४॥ पुनः यस्मिन् नगरे एवंविधा स्थितिः
यस्यां देवगृहेषु दण्डघटना (१) स्नेहक्षयो दीपके
प्वन्तर्जालिकालयं द्विरसना खड्गेषु मुष्टियेथा (२-३) । वादस्तर्कविचारणामु (४) विपणिश्रेणीषु मानस्थितिः (५),
बन्धः कुन्तलवल्लरीषु (६) सततं लोकेषु नो दृश्यते ॥५॥ इत्यादिऋद्धिसमृद्धिसहितं सुरलोकसदृशं [नगरं] ज्ञेयम् ।
अथ तस्मिन् धारावासनामनगरे वज्रसिंहनामा राजा राज्य प्रतिपालयति । परं स राजा कीदृशोऽस्ति ! । शूरवीरविक्रान्तप्रतापीक-साहसिक-अनेकदेशनायक-न्यायसत्याख्यायक-अमोघसायक-पुरोधासमानपायक-सौम्यमूर्ति-देदीप्यमानस्फूर्ति-अखण्डप्रताप- अमृतसममधुरालाप- साक्षात्कन्दकन्दर्पावतार-याचकजनाधार-दुष्टनिग्राहक-शिष्टजनप्रतिपालक-न्यायनीतिप्रधान-सर्वगुणनिधान-सेवकजनवत्सल-हारविराजमानवक्षःस्थल-परनारीसहोदर--रूपपुरन्दर-परदुःखभजन-वाचकाछनिष्कलङ्क-निराकृतातङ्क-गौरवर्ण-लम्बकर्ण-प्रलम्बभुजादण्ड-प्रौढाज्ञाचण्ड–उपराठीरोमराय–सुवर्णकाय-'पातालभो कडि. नउ लांक, नही कोइ वांक, हृदये श्रीवत्स अत्यन्तस्वच्छ पायपन सौभाग्य सथ, हस्ते चक्र साक्षात् शक' एवंविधो राजा वजसिंहः ।
अथ तस्य राज्ञः सुरसुन्दरीति नान्नी पट्टराज्ञी वर्तते । परं सा कीदृशी अस्ति !।
'सर्व अंतेउरमांहि प्रधान, सर्वगुणनिधान, भरिनी भक्त, धर्मनइ विषद रक, राजानइ प्रेमपात्र, सुंदर गात्र, शीलगुणविभूषित, सर्वथा अदूषित, कमलनेत्र पुण्यक्षेत्र, जेहनी मीठी वाणी सगली जाणी, रूपवतमाहे वखाणी, पणुं स्यु इंद्राणी पिणि जे आगइ आणइ पाणी, वली जेहनइ अंग ओलगू दासीनउ परिवार वर्त्तइ छइ, कुण कुण कस्तूरी १, कपूरी २, जवाधि ३, मलयागिरी ४, लीलावती ६, पद्मावती ६, चन्द्रावती ७, चंद्राउलि ८, चांपू ९, सांप् १०, सरस्वति ११, गोमति १२, गंगाधरी १३, दीवाधरी १४, रामगिरी १५, हंसली १६, बगुली १७, हरिबोली १८ प्रमुखाः 1'
अथ तस्याः सुरसुन्दर्याः शुभस्वप्नसूचितः कालककुमारः पुत्रो जातः, सरस्वतीनाम्नी एका पुत्री च । परं स कुमारः कीदृशोऽस्ति । महारूपवान् सर्वपुरुषलक्षणशोभितः सर्वजनवल्लभो विशेषतो माता-पित्रोः जीवत्प्राणो महासौभाग्यवान् मातृ-पितृभिः पाल्यमानश्चन्दकलेव वर्धमानोऽष्टवार्षिको जातः । तस्मिन् समये मात--पितृभ्यां विचारितम्
माता वैरी पिता शत्रुः, बाळो येन न पाठितः । न शोभते सभामध्ये, हंसमध्ये पको यथा ॥६॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
१९९
पुनरपि
पुत्रोऽतिमूखों विधवा च कन्या, शठं च मित्रं चपलं कलत्रम् ।
विलासकाले च दरिद्रता च, विनाऽग्निना पञ्च दहन्ति देहम् ॥७॥ पुनरपि ज्ञानेन विना मानवः पशुरेव, यतः
आहार-निद्रा-भय-मैथुनानि, सामान्यमेतत् पशुभिर्नराणाम् ।
ज्ञान विशेषः खलु मानवानां, ज्ञानेन हीनाः पशवो मनुष्याः ॥८॥ ततः फलाचार्यसमीपे कलाग्रहणार्थ मुक्तः । कुमारोऽपि स्तोककालेन द्वासप्ततिकला(७२) जग्राह । तत्रापि विशेषतोऽश्वपरीक्षायां बाणकलायां च निपुणो जातः । अथ कालिककुमारः सर्वविद्यावान् मातृपितृभक्तोऽत्यन्तस्नेहक्त्या निजभगिन्या सरस्वत्या युक्तः सन् सुखेन कुमारपदवी भुनन् आस्ते ।
अथान्यदा श्रीवप्रसिंहराजः छत्रे धारयन् चामरैः वीज्यमानः सभामण्डपमागत्य सिंहासने उपविष्टः । तत्र कीशी सभा निविष्टाऽस्ति । यथा- अनेकगणनायक दण्डनायक मण्डलीक महामण्डलीक सामन्त महासामान्त चउरासीया मुहता मुग(कु)टवर्धकसंधिपाल दूतपाल सइगरणा वइगरणा देवगरणा यमगरणा संधिविग्रही परविग्रही सेठ सेनापति सार्थवाह व्यवहारिया संगरक्षक पुरोहित वृत्तिनायक भारवाहक थईयायत पडुपडियायत टाकटमाली इंद्रजाली फूलमाली मन्त्रवादी तन्त्रवादी यन्त्रवादी धर्मवादी ज्योतिर्वादी धनुर्वादी दण्डधर खड्गधर धनुर्धर छत्रधर चामरघर दोबाधर पुस्तकधर प्रतीहार खबरदार गजपाल अश्वपाल अङ्गमर्वक आरक्षक साचाबोला कथाबोला गुणबोला समस्याबोला साहित्यबंधक लक्षणबंधक छन्दबंधक अलंकारबंधक नाटकबंधक गीतबंधक ' इत्यादि वर्णकविराजिता।
तदवसरे राज्ञः खुरसाणदेशादनेके अश्वाः प्राभृते कृते भागताः । परं कीदृशाः सन्ति ! । वर्णतः केऽपि 'नीलडा पीलडा कंबोजडा रातडा सबजिया अबजिया किवलीया धवलिया किहाडा किरडिया हरणिया मेषवरणिया काल्या धुसरा हांसला' लक्षणतोऽपि एवंविधाः----
निर्मासं मुखमण्डले परिमितं मध्ये लघु कर्णयो:,
स्कन्धे बन्धुरमप्रमाणमुरसि स्निग्धं च रोमोद्गमे । पीनं पश्चिमपार्षयोः पृथुतरं पृष्ठे प्रधान जवे,
राजा वाजिनमारुरोह सकलैयुक्तं प्रशस्तैर्गुणैः ॥९॥ इत्यादि । ततो राज्ञा कालिककुमारस्य कथितम्-अहो कुमार ! बहिर्गत्वा एतेषां तुरङ्गमाणां परीक्षा क्रियताम् । ततः कुमारः तथेति प्रतिपद्य हृष्टः सन् सदृशवयस्कसेवकपश्चशतीयुतं तरलतरं तुरङ्गममेकमारुह्य क्रीडावने जगाम । परं तद् वनं कीदृशमस्ति ? । 'अंब निम्ब केलि कंकेल्लि वल्लि कणबीर करीर कुरबक आमलक केतकी केवडा कोविदार कचनारि कल्हार कउठ कंदूरी कर्मदा किंशुक ककच काकोदुम्बरि कर्कन्धू करन कपिकच्छू कमल कैरव कुवलय कोकनद कुरुविन्द करणा वरणा अशोक आंविली अखोड अगर तगर अरडूसउ अर्जुन अखरोट एरंड उंबर भरणी साग नाग पुन्नाग नारिंग पाडल पारिजात जांबू निंबू जंभीरी नालेरी फोग खेजडा वणखडा ताल तमाल सदाफल नागरवेलि वाल:वेउलि जाइ जूही दमणउ मख्यउ मोगरउ मचकुंद चांपउ' प्रमुखनानाविधवृक्षावलीविराजितम् । तस्मिन् वने बहुवेला अचवाहनिकां कृत्वा श्रमातुरः सन् कुमारः सपरिवारः सहकारतरोः छायायां तुरङ्गमादुत्तीर्य विशश्राम ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता तस्मिन् प्रस्तावे तत्र वने अनेकसाधुपरिवारवृताः श्रीगुणाकरसूरयो यथार्थनामानः समवसृताः सन्ति । परं ते कीदृशाः सन्ति !-'पडिरूवो तेयस्सिणो जुगप्पहाणागमो महुरवक्को गंभीरो धीइमंतो उवएसपरो अपरिस्साविणी सोमपइगणो, संगहसीलो अभिग्गहमइणो अविकत्थणो अचवलो पसंतहियया खंतिजुया महवजुया अजवजुया मुत्तिजुया तवस्सिणो, संजमपालगा सञ्चजुया सोयजुया अकिंचणा बंभचेरवासिणो अणिञ्चाइदुवालसभावणाभावगा' एवं ३६ षटत्रिंशत्सूरिगुणैः शोभमाना। पुनः कीदृशास्ते ?--जियकोहा जियमाणा जियमाया जियलोहा जियपरीसहा जियभया जियनिद्दा जियविगहा संसारपारगामिणो परमसंविग्गा संसारभवउब्विगा सुयसायरा करुणानिहिणो सन्वजीवसुहेसिणो दोहदंसिणो कुक्खिसंबला संपुण्णसुयबला निम्ममा निब्भमा निरहंकारा निम्विकारा मिच्छत्ततिमिरनासगा निरवज्जवासगा समत्तरयणदायगा गच्छनायगा' किं बहुना सर्वसाधुगुणसंपूर्णा । तेषां मेघगर्जितगम्भीरव्याख्यानध्वनि श्रुत्वा कुमारः केकीव हर्षितः सञ्जातविस्मयःअहो ! क ईदृग्मधुरध्वनिना धर्ममाख्याति !, तत्र गत्वा श्रूयते तदा चारु । ततो जातविवेकातिरेकः समुत्थाय तत्र गत्वा • सूरिगुरुं विनयेन नत्वा उचितस्थाने समुपविष्टः । राजपुत्रा विनयं कुर्वन्त्येव, यत उक्तम्----
विनयं राजपुत्रेभ्यः, पण्डितेभ्यः सुभाषितम् ।
अनृतं धुतकारेभ्यः, स्त्रीभ्यः शिक्षेत कैतवम् ॥१०॥ अथ च समृद्धः पुमान् विनयं कुर्वन् मृ(मि)टो लगति, यदुक्तम्--
पाई पढइ पढाई वखाणइ रूपवंतनई गाई जाणइ ।
रिद्धिवंतनइ विनय पउहइ सकरिसत्ये घेवर लुट्टइ ॥११॥ ततः श्रीसूरिभिः धर्मोपदेशः प्रारब्धो यथा-अहो कुमार ! इयं राज्यलक्ष्मीः चञ्चला दृश्यते, यदि न त्यज्यते तदा आरम्भपापपङ्कमग्नत्वेन दुर्गतौ गम्यते, यदुक्तम्----
गयफनचंचलाए, अपरिचत्ताई रायलच्छीए ।
जीवा सकम्मकलिमलभरियभरा तो पदंति अहे ॥१२॥ पुनरपि बुद्धिमतो मनुष्यस्य बुद्धेः तदेव फलं यत् पुण्यपापादौ तत्वविचारणा क्रियते, यत बाह--
बुद्धेः फलं तत्त्वविचारणं च, देहस्य सारं व्रतधारणं च ।
अर्थस्य सारं किल पात्रदानं, वाचा फलं मीतिकरं नराणाम् ॥१३॥ पुनरपि शरीरादि सर्वमनित्यं ज्ञात्वा विवेकिना दीर्घदर्शिना मनुष्येण धर्मस्यैव संग्रहः कर्तव्यः, यत उक्तम्
अनित्यानि शरीराणि, विभवो नैव शाश्वतः ।
नित्यं संनिहितो मृत्युः, कर्तव्यो धर्मसंग्रहः ॥१४॥ तथा धर्मस्यापि पण्डितेन सुवर्णस्येव परीक्षा कार्या । यदवादि
यथा चतुर्भिः कनक परीक्ष्यते, निघर्षण-च्छेदन-ताप-ताडनैः ।
तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपो-दयागुणैः ॥१५॥ तत्रापि विंशतिविशोषकदयामयो जरामरणादिच्छेदकः चक्रवतितोऽप्यधिकसुखस्वरूपः संसारसमुद्रतारकः अजरामरशाश्वतसुखदायकः पञ्चमहानतरूपो यतिधर्म एव सर्वधर्मोत्तमः । एवं श्रीगुरुवचनश्रवणात् संसारस्यासारतां ज्ञात्वा संजातवैराग्यो भाग्यवान् श्रीकालिककुमारः प्रतिबुद्धः सन् करद्वयं संयोज्य विज्ञपयति स्म; हे भगवन् ! हे परोपकारवन् ! भवद्वचनेन अहं प्रतिबुद्धोऽस्मि, अथ यावन्निजगृहे गत्वा माता-पित्रोरनुमति लात्वा युष्मत्समीपे नायामि, तावत् श्रीगुरु
"Aho Shrutgyanam'
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । मिरचैव वने स्थातव्यम् , इति प्रतिज्ञाय स्वगृहे. गत्या माता-पित्रोः उवाच-मया गुरुदेशनया संसारोऽसारो ज्ञातः, अहं दीक्षां लास्यामि, ममादेशं दत्त । ततो माता-पितरौ तद्दुःखेन मोहेन च मूर्छामापतुः । पुनः न्यजनादिवातोपचारैः लब्धचेतनौ एवमूचतुः-रे पुत्र ! त्वं बालोऽसि, यौवनावस्थोऽसि, सुकुमारोऽसि, कामभोगार्होऽसि, अतो राज्यधुराभाराङ्गीकरणेन पूरय मासा-पिनोमनोरथान् । पुनः परिणतवयस्को दीक्षा गृहणीयाः, परं सांप्रतं दीक्षाग्रहणं नैव, पुनः संयममार्मोऽतिदुःखकरोऽस्ति, तत्र यावजी अनामता १, भूभिशयनं २, लोचकरणं ३, देहस्याप्रतिकर्मता ४, गुरुकुलवासेन गुरुशिक्षायां स्थातव्यं ५, क्षुधादिद्वाविंशत्परीषहाः सोढव्याः ६, देवाधुपसर्गे चाक्षोभ्यता ७, लब्धालन्धे समभावना ८, भट्टार(अष्टादश)सहस्रशोलारवधारिता ९, बाहुभ्यां समुद्रतरणं १०, तीक्ष्णखड्गधारोपरि चलनं ११, ज्वलदग्निज्वाला पादाभ्यां विधापयितव्या १२, निःस्वादवालुकायाः कवलभरणं १३, गङ्गाप्रतिस्रोतसा गन्तव्यं १४, तुलायो मेरुः तोलयितव्यः १५, एकाकिना कर्मारिमहाबले जेतव्यं १६, राधावेवेन चक्रस्थितपूतलिका वेधयितव्या १७, त्रिभुवनजयपताका गृहीतव्याः १८ इत्यादि । एवं दुष्करतायां दर्शितायमपि कुमारः प्रवर्द्धमानवैराग्यः प्राह-हे माता-पितरौ ! एषा या दीक्षायां दुष्करता सा सत्या। तथैव परं कातराणां कापुरुषाणां ज्ञेया, न शूरवीराणां सत्पुरुषाणाम् , ततोऽहमवश्यं दीक्षा ग्रहीष्यामि, ममादेशं दत्त । या वार्ताकरणेऽपि क्षणवेला याति सा ममायुर्मध्ये त्रुटति, भकृतार्था च वाति । सतो मातृपितृभ्यां 'याता नियमाणश्च न केनापि रोढुं शक्यते' इति बिचार्यानुमतिर्दता । ततः श्रीकालिककुमारेण कृतपितृमहामहोत्सेवेन महताऽऽडम्बरेण निजसेवकपञ्चशतीसहितेन सहनपुरुषवाहिनी शिविकामारुह्य गीतगानसानमानदानसन्मानवाघनिर्धायपूर्वमपूर्वरीत्या वने गत्वा गुरोः समीपे वीक्षा जगृहे। सरस्वत्यपि तद्भगिनी भ्रातृस्नेहातिरेकात् पृष्ठे दीक्षां जग्राह । माता-पितरौ अपि, हे पुत्र ! एषा तव भगिन्यस्ति, अस्या रक्षा बह्वी कार्या, इति शिक्षा दत्त्वा विमनस्कौ सन्तो स्वगृहे गतौ।
अथ कालिककुमारमुनिः स्तोककालेन सुबुद्धित्वाद् गुरुसेवाप्रसादाद् व्याकरण १- तर्क २- छन्दो ३-ऽलङ्कार ४-- काव्य ५-- नाटक ६- शाटक - ज्योतिष ८- वैद्यक ९- नैमित्तिक १०- मन्त्र ११- तन्त्र १२- यन्त्र १३अङ्ग १४-- उपाङ्ग १५-छेदग्रन्थ-१० पयत्ना-४ मूलसूत्र-नन्दी १- अनुयोगद्वार २- एवं १५ पञ्चचत्वारिंशदागमाः सपा सूत्र-नियुक्ति-भाष्य-पूर्णि-वृत्ति प्रकरणादि स्वसमय-परसमयशालपारगामी जाप्तः । ततो गुरुभिः योग्यतां ज्ञात्वाऽs चार्यपदे स्थापितश्च ।
अथ श्रीकालिकाचार्या अनेकसाधुपरिवृता प्रामानुप्रामं विहरन्तो भन्यजीवान् प्रतिबोधयन्तो मालवकदेशे श्रीउज्जयिन्यां पुयीं बहिरुघानवने समवसृताः । सर्वेऽपि लोका बन्दनार्थ तत्र यान्ति । धर्म च सदा शम्वन्ति । सरस्वती साध्वी अपि अनेक साध्वोपरिवारपरिवृता उज्जयिन्यां श्राविकापाचे उपाश्रयं मार्गयित्वा स्थिताऽस्ति ।
____ अथान्यदा सरस्वती साध्यपि निजभ्रासरं कालिकाचार्य वन्दित्वा यापन्निजोपाश्रयमागच्छति वर्मनि तावदुजयिनीनगरीस्वामिना गर्दभिलेन सा दृष्टा, चिन्तितं च तेन-एषा का ! एतादृशी सरूपा किं देवी वा किं विद्याधरी वा ! अथवा किनरी वा ! । इति संदेहेन निजपाचवचिसेवकाः पृष्टाः । तैरुक्तम्-हे महाराज ! एषा वसिंहराज्ञः पुत्री सरस्वतीनाम्नी कुमारिका सती निजभ्रातृस्नेहातिरेकात् साप्पी जाता। ततो गर्दभिलेन विधारिसम् अहो ! अनया तपसा कायः शोषितः, तथापि सुरूपत्वं न याति, यतः--
"काली सउही कस्तूरी, थोडी तउही तेजनतूरी । सूकी सउही बेउल सिरी, तूटी तउही मोती सिरी । भागउ तउही वराह, सुरउ तउही साह । निबलउ तउही गह, निर्गुण तउही नाह । पूरउ तउही साकर, निबलउ तउही ठाकुर ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता
तपान्यो तउही कांचण, घस्यउ तउही चंदण ! लहुडउ तउही सीह, धुंधलउ तउही दीह । नान्ही तउही नागिणी, निरसी तउही सोहागणी'।
ततो यदि एतामितोऽपहृत्य ममान्तःपुरे मुश्चामि, स्नान-मज्जनादि सम्यगुपचरामि, मनोज्ञाहारादिना पोषयामि, तदा मम स्त्रीरत्नं भविष्यति । एतां विना च मम राज्यश्रीरपि निष्फला, मम जीवितं च वृथा ज्ञेयम्-इत्येवं तां कामप्रहप्रस्तेन गर्दभिल्लेन श्येनेन चटकेव निजसेवकपार्वाद् नानाविधं विलपन्तीमुत्पाटयित्वा निजान्तःपुरे क्षिप्ता । विलापस्त्वेवम् हे बान्धव ! हे सुगुरो ! हे अनेकगुणप्रधान ! हे चतुरबुद्धिनिधान ! हे जिनशासननायक ! हे भव्यजीवसुखदायक ! हे जिनशासनशृङ्गार ! हे गच्छाधार ! हे भागमस्याकर ! हे करुणासागर ! हे भ्रातः ! हे कालिकाचार्य ! गर्दभिल्लेन राज्ञा पापिष्ठेन शीलस्वण्डनेच्छानिष्ठेन मम सर्वथाऽप्यनिष्टेन मामनाथामिवापहरन्ती रक्ष रक्ष इति । तदा अन्या अपि साध्व्यः पूकारं चक्रुः । लोका अपि हाहाकार वितेनिरे । ततो महाकोलाहलो जातः । ततः शीघ्रं साध्वीभिः सर्वोऽपि वृत्तान्तः श्रीकालिकाचार्यस्य निवेदितः-भवदीयभगिनी सरस्वती साध्वी गर्दभिल्लेनापहत्य निजान्तःपुरे क्षिप्ताऽस्ति । न ज्ञायतेऽथ क भविष्यति ।
ततः श्रीकालिकाचार्याः कोपाकान्ताः कतिपयशिष्यः सहिता राजपाचे जग्मुः । सौम्यशीतलन्यायवचनैः प्रोक्तम्हे राजन् ! एषा साध्वी मम भगिनी, तत्रापि शीलवती, तत्रापि पश्चमहानतधारिणी, एतस्या वैमनस्यकरणे महाकर्मबन्धो भविष्यति । अपि चान्योऽपि नगरमध्ये दुष्टमतिः दुःशीलश्च भविष्यति स तव निवार्यों भविष्यति, परं यदि त्वमेवान्याय करिष्यसि तदा तव निवारकः को भविता ! अपि च यत्र नगरे राजैव चौरोऽन्यायो च तत्र लोका नगरं मुत्क्वा वनमेव भजन्ति । यदुक्तम्
यत्रास्ति राजा स्वयमेव चौरो, भाण्डीवहो यत्र पुरोहितश्च ।।
वनं भजध्वं ननु नागरा भो !, यतः शरण्याद् भयमत्र जातम् ॥१६॥ इति । पुनः कालिकाचार्यैः प्रोकम्-हे राजन् ! अन्तःपुरे बहल्यो रूपक्त्यश्चातुर्यकलावत्यो युक्त्यो रमणीयाः सन्ति, तासामुपरि संतोष कुरु, परं माऽनयाऽस्थिमात्रया मलमलिनगात्र्याऽतिजीर्णवख्या साध्या समं किं सुखमनुभविष्यसि । ततो मुश्चनां यथा धर्मशालायां गत्वा एषा संयम पालयिष्यति । एतादृशानि श्रीकालिकाचार्यवचनानि श्रुत्वा गर्दभिल्लो मौनमाधाय श्रुतमप्यश्रुतं कृत्वा स्थितः, समुत्थाय चान्तःपुरे गतः । ततः श्रीकालिकाचायश्चिन्तितम्-अथ कोऽपि नवीन उपायः क्रियते । ततः श्रीकालिकाचार्या उपाश्रयमागत्य सहाने सर्वस्वरूपं प्रोक्तवन्तः । ततः सङ्केन चिन्तितम्-आचार्यवचनं न मानितम्, परमस्मद्वचनं मानयिष्यति । ततः प्रभूतं प्राभृतं लात्वा सङ्घोऽपि भूपाने गतः । राज्ञा पृष्टम्-कथं भो ! महाजनैः समागतम् !, कि कार्यम् !! संघेनोक्तम्-वं मालयकदेशस्वामो तवेदृशं कुकर्म कर्तुं न युक्तम् । यतो राजा पितेव प्रजाः प्रतिपालयति, विशेषतो दर्शनिनां तपस्विनां वर्गम्, ततो मुञ्चेमां साध्वीम्, इत्यादि बहुतरं प्रोक्तम्, परं स कुकर्मा कामी राजा न मुञ्चति । ततः संधेन यथागतेन तथाऽऽगतेन श्रीसूरीणां प्रोक्तम् । ततः श्रीकालिकाचार्येण कोपाक्रान्तेन संघाने प्रोक्तम्-अहं समर्थः सन् जिनशासनप्रत्यनीकानां यदि शिक्षा न दनि तदा जिनाजाविरोधकत्वेन दुर्गतिकः स्याम् । यदुक्तम्---
ये प्रत्यनीका जिनशासनस्य, संघस्य ये चाशुभवर्णवाचः ।
उपेक्षकोडाइकरा धरायां, तेषामहं यामि गति सदैव ॥१७॥ ततः प्रतिज्ञा चक्रे यदाऽहं गर्दभिल्लं सराज्य नोन्मूलयामि तदाऽहं न कालिकाचार्यः । ततः स्वगच्छभारं गीतार्थेषु स्थापयित्वा स्वयमाथिलोऽपि प्रथिलीभ्य कर्दमादिना गात्रमनुलिम्पन्, नगरमध्ये भ्रमन् , वक्ति-यदि गर्दभिल्लो
"Aho Shrutgyanam"
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
२०३ राजा ततः किम् !, यदि तस्य नगरं महत् तर्हि किम् ?, यदि गर्दभिल्लस्य अन्तःपुरस्रियो बहळ्यः ततः किम् !, यदि राज्ञो भाण्डागार-कोष्ठागार-हस्ति-तुरङ्गम-रथ-पदातयो बयः ततः किम् ?, यदि राजा प्राज्यं साम्राज्यं भुनक्ति तदा मम किम् ! । इत्येवं प्रलपन्तं प्रतिमार्ग प्रतिगृहं भ्रमन्तं कालिकाचार्य दृष्ट्वा नगरवासिनो लोकाः सामन्त-श्रेष्ठि-सेनापतिमन्त्रिप्रमुखा एकीभूय राज्ञः समीपे गत्वा एवं प्रोक्तवन्त:-हे राजेन्द्र | अयं महापुरुष आचार्यों निजभगिनीस्नेहाद प्रथिलो जातः ततः कृपां कृत्वा साध्वी मुश्च यथाऽयं सजो भवति । इत्यादिवचनानि श्रुत्वा कुपितो राजा वक्तुं प्रवृत्तः-रे लोकाः ! यात यात मम दृष्टितः, एवंविधां शिक्षा निजगृहे निजमातृ-पितृ-भ्रातृ-कलत्रादीनां दत्त । ततः सामन्तादयो लोका विलक्षीभूय स्वगृहं जग्मुः। श्रीआचार्यैरपि श्रुतं यत् ' सामन्तादिवचनमपि न मानितम् ', अथ यदि तेनाधमेनातितानित तर्हि त्रुटत्येव, यतः
अतिताण्युं त्रुटइ, अतिभयुं फुटइ ।
अतिखाधुं खूटइ, अतिढीली गांठि छूटइ ॥१८॥ तस्मात् किश्चिद् वैरूप्यं कर्तव्यम् । अत्रापि न स्थातव्यं च, कुत्रापि देशे गत्वा कमप्युपायं करोमि, इति निश्चित्य श्रीकालिकाचार्याः सिन्धुनदीतटे पश्चिमदिशि एकः पार्श्वकूलो देशोऽस्ति, तत्र गताः, तत्र देशे ये राजानस्ते सर्वेऽपि 'साखी' इति कथ्यन्ते । तत्रैकस्य साखीभूपस्य नगरसमीपे महात्मवेषेण गताः । तस्मिन् प्रस्तावे तत्रैका कृषिका वर्तते । तत्पाचतो बहवः कुमारा भ्रमन्तो दृष्टाः, पृष्ट च-भो । किं विलोक्यते । ते प्राहुः-भो परदेशिन् ! अस्माकं रममाणानां मणिमयकन्दुकः कूपिकायां पतितः, प्रवेष्टुं न शक्यते, बहिःस्थितानां च न निस्सरति । ततो क्यं विलक्षीभूताः सन्त इतस्ततो भ्रमामः । आचार्या प्राहुः-भो कुमाराः ! गृहाद् धनुर्बाणानानयत यथा फन्दुकं निष्कास्य ददामि । ततस्तैस्तथा कृतम् । तत आचार्यैः आर्द्रछगण-वेष्टन-ज्वलत्तृणक्षेपणपूर्व धनुराकृष्यैकेन बाणेन कन्दुको विद्रः, द्वितीयेन बाणेन प्रथमो बाणो विद्धः, एवं तृतीयेन द्वितीयः, इत्येवं परम्पस्या विद्धबाणप्रयोगेन कूपकण्ठस्थितैरेव कन्दुको निकास्य कुमाराणां दत्तः । सर्वेऽपि कुमारा हर्षिताः सन्तो विस्मयमादधानाः स्वस्वगृहं गस्खा एवं प्रोचुः-हे तात ! अधैकः कोऽपि परदेशी परदेशात् कलावान् समेतोऽस्ति, तेनास्माकं कूपे पतितः कन्दुको निष्कास्य दत्तः । सर्वोऽपि वृत्तान्तः कथितः ।
ततः तन्नत्यसास्त्रीभूपैः निजपुत्रान् मुत्तवा सादरं स्वगृहे श्रीकालिकाचार्याः सामनीताः । ततः सूरिभिराशीर्वादो राज्ञे दत्तो यथा
चिरं जीव चिरं नन्द, चिरं पालय मेदिनीम् ।
चिरमाश्रित्यलोकानां, भपूरय मनोरथान् ॥१९॥ पुनरपि
पौषमासे निराहारा बवाहाराच कार्तिके ।
चैत्रमासे गुदाहारा भवन्तु तत्र शत्रवः ॥२०॥ ततः साखीराजेनापि विद्याकलाचातुर्यचमत्कृतेनातिबहुमानसन्मानादि दत्वा निजपाचे रक्षिताः । विद्यावन्तो हि पूज्यन्ते, यदुक्तम्
विद्वत्वं च नृपत्वं च, नैव तुल्यं कदाचन । स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥२१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता
पुनरपिविधा नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्मगुप्तं धनं,
विद्या भोगकरी यशामुखकरी विद्या गुरूणां गुरु । विधा बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवत,
विया राजमु पूज्यते न हि धनं विद्याविहीना पशुः ॥२२॥ अपि च विधावता परदेशोऽपि स्वदेशः, यदाह
कोऽतिभारः समर्थानां, किं ट्रे व्यवसायिनाम् ।
को विदेशः सुविद्यानां, कः परः प्रियवादिनाम् ॥२३॥ अथ कालिकाचार्यास्तत्र तिष्ठन्ति । प्रत्यहं साखीराजस्य समीपे यान्ति, नानाविधचेतश्चमत्कारकारिज्योतिर्निमितादिविधया राज्ञश्चित्तं रखयति । राजापि अत्यन्तहृष्टतुष्टमनस्को गुरूणामतिबहुमान दत्ते । एवं च सति गतानि कियन्ति दिनानि । तदवसरे एकदा एको दूत एक कचोलकं छुरिकासहितं लेख चाने मुक्त्वा राज्ञः प्रणम्य सन्मुखं स्थितः । ततः साखीराजो लेखं वचायित्वा तद् विलोक्य च श्याममुखो बभूव । ततः श्रीकालिकाचार्यैरुक्तम् भवतां स्वामिप्राभृतं समागतम् , तत्र हों विलोक्येत, ततो हर्षस्थाने विषादः कथम् ? । राजा प्राह-अहो महापुरुष ! अद्यास्माकं मरणरूपं महाभयं जातम् । मरणादप्यधिकं भयं किमपि नास्ति, यतः
पंथसमा नत्यि जरा, दारिदसमो पराभवो नत्ति ।
मरणसमं नत्यि भयं, खुडासमा वेयणा नस्थि ॥२४॥ ततः सूरिभिः पृष्टम्-किं तद् भयम् ? । राजा प्राह-हे भगवन् ! योऽस्माकं कुद्रः स्वामी स साहानुसाही वर्तते, सेन कुपितेन लिखित पर्सते, 'यदुतानया छुरिकया निजमस्तकं छित्त्वाऽस्मिन् कच्छोलके क्षिप्वा शीघ्रं मोच्यम्, नोचेत् तब सकुटुम्बस्य क्षयो भावी'। यथा मम तथाऽन्येषामपि मम तुल्यानां ९५पश्चनवतिसाखीराजानां दूतो मुक्तोऽस्ति । अतो महाभयम् । किं क्रियते !, कुत्र गम्यते !, कथं छुट्यते । ततः श्रीकालिकाचार्यः विचारितम्-अयमवसरः, मम च कार्यम् । ततः साखीराजाय प्रोक्तम्-हे राजन् ! मा त्रियस्व, मा चिन्तां कुरु, जीवन् नरो भद्रशतानि पश्यति । यथा दृष्टान्तः
भानुश्च मन्त्री दयिता सरस्वती, मृति गा सा नृपकैतवेन ।
महातटस्थां पुनरेव लेभे, जीवन् नरो मद्रनवानि पश्येत् ॥२५॥
अत्र समये सति दृष्टान्तो वाच्यः । ततः पञ्चनवतिसाखीराजानः भवान् च सर्वेऽपि एकीभूय मया साधै चलन्तु । यथा हिन्दुकदेशे गत्या गर्दभिल्लपमुच्छेद्योज्जयिनीराज्य विभज्य भवतां समर्प्यते । ततः सूरिवचने प्रतीतिं कृत्वा लेखप्रेषणपूर्व सर्वान् ९५ राज्ञ आइयैकत्र मिलित्या प्रयाणढक्कां दापयित्वा सर्वेऽपि ९६साखीराजानः श्रीकालिकाचार्यसहितास्खलिताः, अने गच्छन्तः सिन्धुनदीमुत्तीर्य, सौराष्ट्रदेशमध्ये सुखेन समागताः । तदवसरे वर्षाकाल: प्रादुर्बभूव । स कीदृशः ! -
" आयो वर्षाकाल चिहुं दिसि घटा उमटी ततकाल । गडहाट मेह गाजइ, जाणे नालिगोला वाजइ । कालइ आमइ वीजलि झबकइ, विरहणीना हीया द्रवकइ, पपीहा बोलइ वाणिया धान वेचषा क्वार खोलइ, बोलइ मोरे, दादुर करइ सोर, अंधार घोर पइसइ चोर । कंदर्य करइ जोर, मानिनी स्त्रीभरिनइ करइ-निहोर, चंद्रसूरिज वादके छाया, पंथिजन
"Aho Shrutgyanam"
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा। बाप आपणा घरनइ भाया । राजहंस मानसरोवर भणी चाल्या, लोके वस्तुवाना वखारमइ पाल्या | बगपंगति सोहइ, इंद्रधनुष चित्त मोहइ । आम थयो रातउ, मेह थयो मातउ । मोटी छांट आवइ, लोकानइ मन भावइ । झडी लागी करसणीरी भाग्यदसा जागी । मूसलधारह मेह वरसइ, पृथिवी अर्थपूर्ण करिवानइ तरसइ । वहइ प्रणाल, खलखलइ खाल, चूयह ओरा, भीजइ वस्तुवाना बोरा । टबकइ परसाल, चिंच्यइ बाल । नदी आवी पूर कडणिरा रुख भांजी करइ चकचूर वहह वाहला, लोक थया काहला । जूना ढूंढा पडइ, लोक ऊंचा चडइ । हालीए क्षेत्र खड्या, वाडिसुं सेढा जव्या । मारग भागा, जे जिहां ते तिहां रहिवा लागा । प्रगट्या राता ममोला, धान थया सुंहगा मोला, नीली हरी डहडही, पणा हूया दूधनइ दही । नीपना घणा धान, सांभर्या धर्म नइ ध्यान । गयउ रोर, लोक करइ बकोर, गयउ दुकाल, आयउ दंदू सुकाल" ॥
ईदृशे वर्षाकाले न कोऽपि गन्तुं शक्नोति । ततः श्रीकालिकाचार्यवचसा सर्वेऽपि साखीराजानः ९६ निजनिजपटकुली विस्तार्य स्थित्वा(ताः)। एवं मासचतुष्टयस्थित्या वर्षाकाले श्रीकालिकाचार्यैः प्रोक्तम्-भो राजानः ! मार्गाः समीचीना जाताः, अथाने चलन्तु यथा भवतां स्वेप्सितं सिद्धयति । तदा ते प्रोचुः-हे श्रीगुरो ! कथं प्रस्थितिः भवति ! बहुकालविलम्बनेनास्माकं द्रव्यं सर्वं निष्टितम् ; शम्बलं च क्षीणम् , क्षुधातुराणामस्माकं सर्वं विस्मृतम् ।
" तो बोजा नइ खाण, जां जिमइ जासक पान, तां भट्टारक भगवान, जां जीमइ जासक धान, तां गीत मइ गान, जां जीमइ जासक धान, तां तान नइ मान, जां जीमइ जासक धान, तां चीवाह नइ जान. जां जीमह जासक धान, तां फोफल नइ पान, जां जीमइ जासक धान. तां धर्भ नइ ध्यान, जां जीमइ जासक धान, तां तप नइ उपधान, जां जीमइ जासक धान, तां आदर नइ मान, जां जीमइ जासक धान, तां लग सखा कान, जां जीमइ जासक धान, तां लग मुहडइ वान, जां जीमइ जासक धान, जां पेट न पडइ रोटीयां,
तां सब्वेहि गल्ला खोटीयां " ॥२६॥ ततः श्रीआचार्यैः विचारितम्-सत्यमेते वदन्ति । कोऽपि द्रव्योपायः कार्यः यथा संबलं भवति । सैन्यं चलति, कार्यसिद्धिर्भवति, परं किं कर्त्तव्यमिति चिन्तया निशि निद्रा न (ना)याति । तावत् शासनदेवता प्रगटीभूय प्रोवाच हे 'भगवन् ! चिन्ता मा क्रियताम् , एषा चूर्णकुम्पिका गृह्यतां यदुपरि वासः करिष्यते तत् सर्वं स्वर्ण भावि, इत्युक्त्वा गता। प्रभाते जाते श्रीसूरिभिः सर्वेऽपि राजान माहूताः, प्रोक्तं च-भो ! कुत्रापि एक इष्टवाहको विलोक्यताम् । तैरासन्नस्थाने विलोकयद्भिः दृष्टः, गुरूणां दर्शितश्च । गुरुभिः विद्याबलेन देवेनादत्तचूर्णवासक्षेपप्रक्षेपणेन च सर्वोऽयीष्टवाहः स्वर्गीकृतः, पश्चाद विभज्य सर्वेषां साखीराज्ञां प्रत्येकं स्वर्णेष्टिका दत्ता । ततो हर्षिताः संजातसंबलबलाः ते प्रयाणढकां दत्वा मालवकदेशं प्रति प्रचेलुः । अग्रे गच्छद्धिः लाटदेशस्वामिनो श्रीआचार्यभागिनेयो बलमित्र-भानुराजौ अपि साथै गृहीतौ । सतो यावता श्रीकालिकाचार्यसैन्यं मालक्कसोम्नि आगतं तावता गर्दभिल्लोऽपि राजा स्वसैन्यं मेलयित्वा प्रयाणढक्का दापयित्वा सम्मुखमागत्य पतितः । अथ आदित्यवारे द्वयोरपि सैन्य प्रयाणढकावादनपूर्व च सम्मुखं चलितम् । तत्र केन प्रकारेण युद्ध जातं तत् श्रयताम् ----
" आम्हा साम्हा कटक आव्या चडी, फोजइ फोज अडी । बगतर नइ जीन साल, सुभटे पहिर्या तत्काल । माथा घर्या टोप, सुभट चड्या सबल कोप, पांचे हथियार बांध्या, तीरे तीर सांध्या, अमल पाणि कीधा, भ घोडे घाली पास्वर, जाणे माडा श्राया भाखर, आगइ कीया गज उपरि फरहरइ धज, हमामे दीधी घाई, सूरवीर आया धाई, रणतूर वागइ, ते पिणि सिंधू [भइ] डारा गइ । ठाकुर वपु कारइ, वडवडा बापारा बिरुद संभारइ । छुटइ नालि निपट
गगरीज रासस लाथा।
"Aho Shrutgyanam"
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता
थोडी विचाली, वहइ गोला लोक न्यइ ओला, छूटइ कुहक बाण, कायरांरा पडइ प्राण, काबिली मीर नांवई तोर, मारह भालारां बिच्चाबिच्चि लागइ, वगतर मेदीनइ विच्चाविच्चि लागद, खडगारी खडाखडि वागी, भडाभडी गर्दभिल्लरी फोज भागी, सबल लीक लागी। हूंतउ जे सेनानी ते तउ धुरथी थयो कानी, जे इंतउ कोटवाल ते तड नासउ ततकाल, जे हूंतउ फोजदार तिणरइ माथे पडी मार, जे इंता वागिया ते पिण भाजी(गी) गया अभागिया, जे इंता मुहता ते नासी घरे पहुता, जे इंता चउरासीया तीए दांते त्री(तृणां लीया, जे हूंता खवास तीए मूकी जीवारी आस, जे हूंता कायर, तिणनइ सांभरइ आपणी बायर । जे चडता वाहर ते हथियार छोडी थया काहर, जे ढोलरइ ढमकइ मिलता ते गया पासइ टलता, जे बांधता मोटी पाघडी ते उभा न रह्या एका धड़ी, जे हूंता एकएकडा तिणरे नाम दिया बेकडा, जे माथइ धरता आंकडा ते मुहडा कोया बोकडा, जे वणा(जा)वता सारंगी वांकी, तीए तउ रणभूमिका पण पाकी, जे बांधता बिहूं पासे कटारी, तीयांनइ नासतां भूमि भारी, जे पहिरता लांबा साडा तीए नासिते कोडि कीया पवाडा । गर्दभिल्ल नाठउ, बोल घणउ माठउ, गढमहि जई पइठउ, चिंता करइ बैठउ, पोलि ताला जड्या, कालिकाचायेंना कटक चहुं दीसी विटी पड्या ॥
मथ उज्जयिनीनगरीमध्ये गर्दभिल्लो, बहिस्थात् श्रीकालिकाचार्यसैन्यम्-एवं कतिचिद् दिनेषु गतेषु साखीराजस्य सुभटा दुर्गस्य चतुर्दिक्षु भ्रमन्तो विलोकयन्ति परं दुर्गशीर्षोपरि तदीयं सुभटमात्र न पश्यन्ति । ततस्तैरागत्य श्रीकालिकाचार्याणां विज्ञप्तम्-हे भगवन् ! अद्य दुगोपरि न कोऽपि सुभटो दृश्यते, न कोऽपि युद्धयति च, तत् कथम् ! । तेन ततः कालिकाचायः सूपयोगं दत्वा, ज्ञात्वा च तेषां प्रोक्तम्-भो ? अघ कृष्णाष्टमी वर्त्तते, तेन गर्दभिल्लो गर्दभी विद्या साधयन्नस्ति । यूयं पश्यत, यदि कुत्रापि दुर्गोपरि बहिर्मुखा गर्दभी स्थिता भवति, तदा सत्यम् । तैः विलोकयद्भिः सा तथैव दृष्टा । तत आगत्य प्रोक्तं च-हे भगवन् ! भवतां बचनं सत्यं जातम् , अस्माभिः सा तथैव दृष्टा । ततो गुरुभिः प्रोक्तम्-शृण्वन्तु एतत्परमार्थम्, एषा विद्या संपूर्णा सिद्धा भविष्यति तदा सा गर्दभी शब्दं करिष्यति, तच्छब्दं ये शत्रवः श्रोष्यन्ते, ते मुखाद् रुधिरं वमन्तो भूमौ पतिष्यन्ति मरिष्यन्ति वा । एतां वाती श्रुत्वा साखीराप्रमुखा भयभ्रान्ता विज्ञपयन्ति स्म-हे भगवन् ! कोऽप्युपायः कर्तव्यः येन तद्विद्या न प्रभवति । ततः श्रीकालिकाचार्यः प्रोक्तम्-सर्वमपि निजसैन्य कोशपञ्चकं दूरे स्थापयन्तु, मम च पावे शब्दवेधिसुभटानामष्टोत्तरशतं सावधानीभूय तिष्ठतु । यदा चैषा रासभी शब्दकरणाय मुखं प्रसारयति तदा समकालमष्टोत्तरशतबाणैस्तूणीरवत् तस्या मुखं पूरणीयम् , यथा सा शब्दं कर्तुं न शक्नोति, विद्या च न प्रभवति । ततो गुरुवचः प्रमाणयद्भिस्तैस्तथैव चके । उच्चस्थाने स्थित्वाऽऽकर्णान्तबागानाकृष्य शब्दकरणसमये तस्या मुखं परितम् । ततः सा रुष्टा सती गर्दभिल्लमस्तके विष्ठां कृत्वा लत्तां दत्वाऽऽकाशे उत्पत्य गता । ततो सुभटाश्च प्रतोली भक्त्वा मध्ये गत्वा गर्दभिल्लं वामबाहुभ्यां बवा श्रीकालिकाचार्याने मुक्तवन्तः सोऽप्यधमो नीचे मौ वीक्षते स्म । ततो गुरुभिः प्रोचे-रे दुष्ट ! पापिष्ठ ! निकृष्टबुद्धे । किं ते कुकर्माचरितम् ।। दुरात्मन् ! महासतीशीलचरित्रमङ्गपापद्रुमस्येदमिहास्ति पुष्पम् , पर फलं तु परत्र नरकादिदुःखं प्राप्स्यसि । अरे वराक ! अद्यापि किमपि विनष्टं नास्ति, सर्वपापक्षयकरं चारित्रं गृहाण, यथा सुखी भविष्यसि, इत्यादि बहव उपदेशाः सूरिभिर्दताः, परं पापात्मा न प्रतिबुद्धयते, यतः
उवएससहस्सेहि वि, बोहिज्जतो न बुज्झइ कोई ।
जह बंभदत्तराया, उदायिनिय मारउ चेव ॥२७॥ अथवा काको धौतो दुग्धेनापि धवलतां न प्राप्नोति, अथवा मुद्गशैलः पुष्करावर्तमेघप्लावितोऽपि नाद्रीभवति, अथवोषरक्षेत्रे उप्तान्यपि बीजानि नोद्गच्छन्ति, अथवा कर्मकायः प्रहारशतैरपि न भेत्तुं शक्यते, अथवा बधिरस्य ग्रन्थकोटिश्रवणेऽपि नावबोधो जायते, अथवा विषममृतमिश्रितमपि न मृष्टं भवति, अथवा लशुनं करवासितमपि न सुगन्धं स्यात्,
"Aho Shrutgyanam"
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
२०७ चन्ध्याया वा बहूपचारैपि न संतानप्राप्तिः, खलो वा सत्क्रियमाणोऽपि न मैत्रीभावं भजते । एवं गर्दैभिलो गुरुकर्मवाद नह प्रतिबोध्यमानोऽपि न धर्म धत्ते स्म । ततो भूपैः मार्यमाणोऽपि गुरुभिः कृपया देशत्यागं कारितः ।
ततः कालिकाचार्या यस्य गृहे उषिता आसन् तस्योज्जयिनीराज्यं दत्तम् । अन्येषां च ९५ पञ्चनवतिभूपानां मादेशो विभज्य यथार्ह दत्तः । ततः सरस्वती साध्वी अपि आलोचनां दत्वा तपः कारयित्वा गच्छमध्ये आनीता । स्वयमपि कालिकाचार्याः स्वारम्भपापमालाच्य निरतिचाराः सन्तः स्वगच्छमारं बिभराश्वः । न च वाच्यमेतादृशमहारम्भकरणेन तेषां विराधकत्वम् । यत उक्तं सिद्धान्ते-
संघाइयाण कज्जे, चुण्णिज्जा चक्कत्रट्टिसिनं पि ।
कुविओ गुणी महप्पा, पुलाहलद्वीर संपन्न ||२८||
अथवा विष्णुकुमारेणापि साधुप्रत्यनीको नमुचिः हतः (१) । अपि चाचार्यरक्षां कुर्वद्भिः रात्रिप्रतिजागरिकैश्चतुि साधुभिः यामचतुष्टये चत्वारः सिंहा व्यापादिताः ( २ ) । अथवा साधुभिः परस्परं क्रियमाणमत्स्योत्पत्त्याम्नायवार्तां श्रुत्वा प्रभूतमत्स्योत्पादकं मात्सिकं वैकियसिंहेन हतवन्तः साधवः ( ३ ) | पुनरपि आगामिभवे सुमङ्गलसाधुः साधु प्रत्यनीक विमलवाहनं वाहनं भस्मसात् करिष्यति मोक्षं च यास्यति ( ४ ) - इत्यादयो बहवो दृष्टान्ता वाच्याः, इति जिनशासनप्रत्यनीकोच्छेदनेन महाप्रभावकाः श्रीकालिकाचार्याः संजाताः ||
( २ )
अथ तस्मिन्नवसरे भृगुकच्छनगरे श्रीकालिकाचार्य भागिनेयो बलमित्र - भानुमित्रराजौ स्तः । ताभ्यां निजसेवकान् मुक्त्दा श्रीगुरूणामेवं विज्ञप्तम् - हे भगवन् । श्रीमद्भिः कृपां कृत्वाऽत्र समागम्यताम्, बहुजीवप्रतिबोवेन महान् लाभो भविष्यति । ततः श्रीपूज्या विज्ञप्तिमवधार्य लाभं च विभाव्य, प्रामानुग्रामं विहरन्तो भृगुकच्छ नगराभ्यर्णे समाजग्मुः । बलमित्र - भानुमित्राम्यामपि सम्मुखमागत्य महताऽऽडम्बरेण प्रवेशोत्सवं कृत्वा धर्मशालायामुत्तारिताः । अथ राजा प्रत्यहं जैनधर्ममर्माणि शृणोति, हृष्टः सन् मध्येसभायां जिनधर्मं प्रशंसति, वक्ति च- अहो ! अथ काले बहवो धर्माः सन्ति, परं हिंसादिदोषदुष्टत्वात् पाखण्डरूपाः परं जिनधर्मसमानो न कोऽपि दयामयो धर्मः - इत्यादि जिनधर्मप्रशंसां श्रुत्वा पुरोहितमस्तके शूलमुत्थितम्, विचारितं चानेन - अहो | राजा मा जैनधर्मी भवतु, तथा च सति मम वृत्तिभङ्गो भविष्यति । ततो वादं कृत्वा [एनं] मानभ्रष्टं करोमि इति सभासमक्षं वादे कृते गुरुभिः जीवादितत्त्वप्रश्नोत्तरैः निरुत्तरीकृतः । परमन्तर्दुष्टो जानाति - कथमप्ययमाचार्य इतो विद्वत्यान्यत्र याति तदुपायं करोमि - इति विचार्य राज्ञोऽमे प्रोवाच- हे राजन् ! एते आत्मीया महन्तो गुरवः एतेषामरसविरसायाहारो न देयः, यतः पापं लगति । ततः श्रावकानाहूय प्रच्छन्नं वाच्यम्, यदुत गुरूर्णा क्षीर-खाण्ड - घृत-मोदक - घृतपूर - कुण्डलाकृतिप्रभृतिभिष्टानपानाहारो देयः । यद् विलोक्यते (युज्यते) सद् मम भाण्डागाराद गाधम् । ततो राज्ञाऽपि परमभक्तेन तथैव कारितम् ।
अथान्यदा यतयो गोचरीं गच्छन्ति तदां प्रतिगृहं श्रावका मृष्टान्नपानैः प्रतिलाभयन्ति । एकदा गोचरीगतान् साधून् प्रति बालकाः प्रोचुः-भो यतयः 1 यूयं वरमिहागताः, चिरं च स्थातव्यम्, भवदर्थं क्रियमाणमृष्टान्नपानेनास्माकमपि मुखं मृष्टं जायते । अथ श्रीगुरुभिरपि उपयोगो दत्तः, सांप्रतं कथं श्रावका विशेषपर्वं विनाऽपि मृष्टानपानादि प्रयच्छन्ति ! | ततो ज्ञातं जैनद्वेषिणा पुरोहितेनैषाऽनेषणा व्यधायि । ततः “ संकिलेसकरं ठाणं दूरओ परिवज्जए " इति विचार्य भृगुकच्छपुराद् विहृत्यान्यत्र देशेषु संयमं प्रतिपालयन्ति स्म । अत्रैकस्यां संस्कृतकथायां " मगहेसु " [ अस्मन्नेव संग्रहे ५२ पृष्ठे श्रीधर्मघोषसूरिकृतायां पञ्चमी ] कथायां च बलमित्र - भानुमित्रयोः सम्बन्ध एवम् उज्जयिन्यां वलमित्र
"Aho Shrutgyanam"
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
श्रीसमयसुन्दरगणिविरचिता भानुमित्रराजानौ बभूवतुः । सदामहात् श्रीकालिकाचार्याश्चतुर्मास्यां तत्र तस्थुः । तत्र च स्वभगिन्याः पुत्र्याः पुत्रं ततो भागिनेयं च बलभानुनामानं तयोरनुमति विनाऽपि प्रदाजयामासुः । ततो बलमित्र-भानुमित्रादयो विमनस्का जाताः । अग्रे सम्बन्धः सदृश एव, परं तत्वं तत्वविदो विदन्तीति-इत्युक्ता एके श्रीकालिकाचार्याः ।
अथ ये श्रीकालिकाचार्याः श्रीधीरनिर्वाणात् ९९३ वर्षे जातास्ते विहरन्तो दक्षिणदेशे प्रतिष्ठानपुरे जग्मुः । तत्र शालिवाहननामा राजा जैनः परमश्रावको यतिभक्तो राज्यं करोति । गुर्वागमनं श्रुत्वा दृष्टः सन् गुरोः समीपे गत्वा वन्दित्वाऽत्याग्रहं कृत्वा गुरवश्चतुर्मास्यां स्थापिताः । अथ राजा सदा धर्मोपदेशं शृणोति, गुरुभक्ति च करोति, देवगृहेषु स्नात्रमहोत्वाः क्रियन्ते । एवं च सति श्रीपर्युषणापर्वन्यासन्नं समागतम्, तदा राजा पृष्टम्-हे भगवन् ! श्रीपर्युषणापर्व कदा भावि ? । तदा गुरुभिः प्रोचे-भाद्रपदसुदिपश्चम्यां भविष्यति । तदा राजा प्राह-हे स्वामिन् ! पश्चम्यामस्माकं कुलक्रमागतः इन्द्रमहोत्सवः, स त्ववश्यं कर्तव्य एव । एकस्मिन् दिने तु पर्वद्वयं कर्तुं न शक्यते, परस्परं भिन्नाचारत्वात् । ततः प्रसादं कृत्वा श्रीपर्युषणापर्व षष्ठयां क्रियते । तथा पूजास्नात्र-पोषधादीनि धर्मकृत्यादीनि प्रभूतानि भवन्ति । ततो गुरुभिः प्रोचे-हे राजेन्द्र ! पञ्चमीरात्रिमुल्लङ्ग्य न कदापि पर्युषणा भवति । यदुक्तम् -
अवि चलइ मेरुचूला, मूरो वा उमामेइ अवराए ।
न य पंचमीइ रयणि, पज्जोसवणा अइकमइ ॥२९॥ कम्पसूत्रेऽपि
___“नो से कप्पइ तं स्यणि उवाइणावित्तए "
ततो राज्ञा प्रोक्तम् हे पूज्य ! तर्हि चतुर्थी क्रियताम् । ततः श्रीकालिकाचार्य:-"अंतरा वि य से कप्पइ"इति श्रीकल्पसूत्राक्षरदर्शनेन सातवाहनराजाग्रहाच्च पञ्चमीतश्चतुभ्यों पर्युषणापर्व प्रवर्तितम् । तदशेन च चतुर्मासिकं चतुर्दश्यां जातम्, अन्यथाऽऽगमोक्कं पञ्चदश्यामासीत् । तदानी तेन समस्तसंघेनापि प्रमाणीकृतम् । यदुक्तं तीर्थोदगालिप्रकीर्णके
तेणउ य नवसरहिं, समइकतेहि बद्धमाणाओ । पज्जोसवणचउत्थी, कालिगसूरीहि तो ठविया ॥३०॥ बीसहि दिणेहिं कप्पो, पंचगहाणी य कप्पठवणा य । नवसयतेणउएहि, वुच्छिन्ना संघाणाए ॥३१॥ सालाहणेण रन्ना, संघाएसेण. कारिओ भयवं । पज्जोसवणचउत्थी, चाउम्मासं चउद्दसिए ॥३२॥ चउमासपडिक्कमणं, पक्खियादिवसम्मि चउविहो संघो ।
नक्सयतेणउएईि, आयरणं तं पमाणंति ॥३३॥ पुनरपि स्थानाङ्गवृत्तौ-" एवं च कारणेणं अज्जकालगायरिएहि चउत्थीए पज्जोसवणं पवत्तियं समचसंवेण य अणुमभियं, सबसेण य पक्खियाई वि घउद्दसीए आयरियाणि, अन्नहा आगममुत्ताणि पुण्णिमाए ति"। न च तस्मिन्नेव वर्षे सातवाहनजीवनावधि वा तत् पर्युषणापर्व चतुर्थी कृतम्, पश्चात् पुनरपि पश्चम्यामेवाभवदिति वाध्यम् । " इयाणि कहं च अपव्वे चउत्थी पजोसविज्जइ" इति शिव्यपृच्छायां गुरुवचनावसरे “ एवं च जुगप्पहाणेहि चउत्थी कारणे पवत्तिया सा चेव अणुमया सव्वसाहूणं" इति श्रीकालिकाचार्यानन्तरं पश्चात्कालभावि
"Aho Shrutgyanam"
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
666
"Aho Shrutgyanam
चित्र ८६
Fig. 86
चित्र ८५
Fig. 85
Plate XXXVII
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । लिशोथर्णिकमरोलदशमोदेशकचूर्णिवचनाद् भाद्रपदसुविचतुमिव पश्चादपि श्रीपर्युषणापर्वाभूत् । तत्परम्परया च सांप्रतमपि चतुया क्रियमाणमस्ति-इति सम्यक् समाधानम् ॥
अथ श्रीकालिकाचार्याः सुखेन संयम पालयन्तस्तत्र तिष्ठन्ति, परं कालवशेन शिष्याः प्रमादिनो जाताः। गुरुभिः बहुप्रेरिता अपि गलितगाव इव न क्रियानुष्ठानादिकं कुर्वन्ति । ततः श्रीकालिकाचार्याः शय्यातरश्रावकस्य सवी वाती कथयित्वा शिष्यान् सुप्तानेव मुक्त्वा स्वयमेकाकिन एव स्वर्णपुरे नगरे सागरचन्द्राचार्यस्य निजपौत्रस्य प्रशिष्यस्योपाश्रये गत्वैकदेश मार्गेयित्वा तस्थुः । परं न केनापि उपलक्षिताः । प्रभाते सागरचन्द्रेण सभापतो विशेषतो नानारागालापेन मधुरध्वनिना महताऽऽडम्बरेण व्याख्यानं कृत्वा पृष्टम्-अहो वृद्ध ! कथय मया कीदृशं सभारञ्जन(क) व्याख्यानं कृतम् । ततः कालिकाचार्यैः प्रोक्तम्--भव्यं कृतम् । ततः सागरचन्द्रेण साहङ्कारेण प्रोक्तम्-अहो वृद्ध ! तव कोऽपि सिद्धान्ते यदि संदेहो भवेत् तदा पृच्छ । तदा कालिकाचार्यैः प्रोक्तम्-धर्म श्रद्दधानैरपि तद्गर्वोत्तारणार्थम्-धमोऽस्ति किं वा नास्ति -[इति पृष्टम्] । तेनोक्तम्-धर्मोऽस्ति । कालिकाचार्यैः प्रोक्तम्-धर्मो नास्ति । अत्र द्वयोरपि महान् तर्कवादो जातः । धर्मस्थानपनोत्थापनयोरनेकशो युक्तयः सन्ति, ताः तार्किकैः स्वयं वायाः । मया प्रन्थगौरवभिया न लिखिताः । [अत्र स्थाने बृहत्खरतरगच्छीयसाधुभिः परस्परं तर्कवादो विधीयते, कृते श्रुते च तस्मिन् वर्ष यावत् परमश्रेयो भवति, इति प्रवर्तमानपरम्परा दृश्यते । तथाकृते वादे श्रीकालिकाचायः सागरचन्द्रो जितः । ततस्तेन ज्ञातम्-नायं वृद्धः सामान्यः, किन्तु कोऽपि सातिशयी वर्तते ।
इतश्च पृष्ठतः प्रमादिनः शिष्याः दिनोदये सुप्तोत्थिताः स्वगुरुमपश्यन्तो विलक्षणा: सन्तः परस्परं पृच्छन्ति । तदवसरे शय्यातरश्रावकेणोक्तम्-रे कुशिष्याः यूयं गुरुशुद्धिमपि न जानीथ ! तदात्याग्रहेण पृष्टेन शय्यातरश्रावकेण प्रोकम्-गुरुवः सागरचन्द्रपार्वेस्वर्णपुर्या गताः। ततः सर्वेऽपि शिष्याः संघाटकत्रयं कृत्वा स्वर्णपुरं प्रतिचलिताः, पथि लोकाः पृच्छन्ति- क श्रीकालिकाचार्य: । पृष्ठगा वदन्ति-अग्रे, अप्रगा वदन्ति-पृष्ठे समाग छन्ति । एवं ते तत्र प्राप्ताः । सागरचन्द्रोऽपि गुर्वागमं श्रुत्वा सम्मुखं चलितः, पृष्टं च-क गुरवः ! ! तैरुक्तम्-ते तु तव पावें पूर्वमागताः सन्ति । ततो ज्ञातम्-हुं ते एव । ततः सर्वशिष्यैः सागरचन्द्रेण तत्रागत्य वन्दिताः क्षामिताश्च । अत्र सर्वेऽपि सुखेन संयम पालयन्तस्तिष्ठन्ति ॥
अथ तदवसरे श्रीसीमन्धरस्वामिपावें गत्वा निगोदविचारान् श्रुत्वा प्रोवाच-हे स्वामिन् । एतादृशं निगोदविचारं कोऽपि भरतक्षेत्रे जानाति । भगवता प्रोक्तम्-भरतक्षेत्रे प्रतिष्ठानुपुरे कालिकाचार्यः । तत इन्द्रो ब्राह्मणरूपं कृत्वाऽगत्य पृच्छति स्म-हे भगवन् ! निगोदविचारं वदत। गुरुभिः प्रोक्तम्--
गोला प असंखिज्जा, असंस्खनिग्गोयओ इवइ गोलो ।
इक्विकम्मि निगोए, अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥३४॥ इत्यादिसूक्ष्मविचारगहनं श्रुत्वेन्द्रो हर प्राप्य हस्तं दर्शितवान हे भगवन् ! ममायुः कियदस्ति ? । स्तोकं स्यात् तदा मरणं साधयामि । ततो गुरुभिः विलोकितम्-वर्षशतात् सहनालक्षात् कोटितोऽप्यधिकम् । ततो सागरोपमत्त्वरूपं दृष्ट्वा उक्तम्-है इन्द्र ! धर्मलामोऽस्तु ! तत इन्द्रः प्रकटीभूय दशदिश उद्योतयन् वन्दित्वाऽस्तवीत् । हे पूज्य ! सीमन्धरस्वामिना स्वं निगोदविचारपारगः कथितः, स प्रत्यक्षं दृष्टः, इत्युक्त्वा गच्छन् गुरुणोक्त:-गोचरीगताः शिष्या आगच्छन्ति तावत् तिष्ठ, तेऽपि त्वां सहर्ष पश्यन्ति । इन्द्रेणोक्तम्-मद्रूपमोहिता मा निदानं करिष्यन्ति । उपाश्रयद्वारं परावृत्य देवलोकं
"Aho Shrutgyanam"
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
श्री अज्ञात सूरिविरचिता
गतः । शिष्या आगता द्वारमपश्यन्तः शब्दं कुर्वन्तो नव्यद्वारेण गुरुणा प्रवेशिताः । शिष्यैः विज्ञप्तम्- कथमेतत् १ | गुरुभिः सर्वमिन्द्रस्वरूपं निवेदितम् ।
ततः श्रीकालिकाचार्याश्चिरं निर्मलं चारित्रं प्रतिपाल्य प्रान्तेऽनशनं विधाय समाधिना देवलोकं प्राप्ताः । ततः श्रीकालिकाचार्या महाप्रभावकाः स्थवि बभूवुः । तेष सम्बन्ध उक्तः ।
अथ प्रभाते साधुसामाचारी वक्ष्यते सा वर्त्तमानयोगेनैवम् एके दानं ददति, एके शीलं पालयन्ति, एके तपस्तपन्ति, एके भावनां भावयन्ति, स विधिचैत्यालयपूज्यमानश्री शान्तिनाथशासनाधीश्वर श्रीवर्धमानतत्पानुक्रमेण श्रीसुधर्मस्वामो तावद् यावद् युगप्रधान श्री जिनचन्द्रसूरि - श्रीजिनसिंहसूरीणां प्रसाद:, तेषामाज्ञया च श्रीसंघः प्रवर्त्तताम् ॥ श्रीमद्विक्रमसंवत, रस-ई- शृङ्गारसंख्यके सहसि (१६६६) । श्रीवीरमपुरनगरे, राउलनृपतेजसी राज्ये ॥३५॥ श्री बृहत् खरतरगच्छे, युगमधानसूरयः । जिनचन्द्रा जिनसिंहाथ, विजयन्ते गणाधिपाः || ३६ || तच्छिष्यः सकलचन्द्रः शिष्यः समयसुन्दरः । कर्या कालकसूरीणां चक्रे बालावबोधिकाम् ||३७॥
इति श्रीकालिकाचार्यकथा समाप्ता ॥ प्रन्थाप्रम् - ४४१ ॥
[२४] अज्ञातसूरिविरचिता कालिकाचार्यसंक्षिप्तकथा ॥
THE CONTINE
जीयात् स कालकाचार्यः, प्रभावकशिरोमणिः । पञ्चमीततुर्थ्यां चक्रे पर्युषणामिमाम् ॥१॥ पुरा पुरे धरावासे, विस (शु) द्धासव (शय)वद्वशी । वैरिसिंहो नृपोऽस्य स्त्री, शचीव सुरसुन्दरी ॥२॥ कलानिधिः शशीवासीत्, तत्पुत्रः कालकाहयः । सरस्वतीव (च) तत्पुत्री, प्रत्यक्षेत्र सरस्वती ॥३॥ निवृत्तो बाइकेलीतो, योधपश्चशतीयुतः । वने गुणाकरं सूरिं, सत्याख्यं स निरक्षत ॥४॥ उपाविशद् गुरुर्जीवयौवनस्नेहसंपदः । कुशाग्रजळवल्लोळा, ज्ञात्वा स्वोचितमाचर ||५॥ वद्देशना सुधापानशान्ताज्ञानगरन्यथः । सरस्वती भटान्वितः, कालकोऽकलयद् व्रतम् ॥६॥
" Aho Shrutgyanam"
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
श्रुतान्धिपारदृश्यत्वं, तस्यामृश्य गुरोरिव । चकाराचार्यकं सरिः, सत्पात्रं को हि नाईवि ? ॥७॥ विहरन् स क्रमात् भाप, गुरुरुजयिनी पुरीम् । घनागमाद् बहिणवत् , संघः प्रीतस्तदागमा(मोत् ॥८॥ गुरुं नत्वा स वसति, संश्रयन्ती सरस्वतीम् । दृष्ट्वा फामान्धलो गर्दभिल्लो भिल्ल इवाहरत् ॥९॥ तद्रूपमूदः सोऽध्यासीत् , कामो नूनं न जीवसि । कुतोऽन्यथाऽसौ मात्राजीद् , रूपाद् रतिरिवापरा ॥१०॥ तपस्विनीममुश्चन्तं, संघोक्याऽपि नृपं विदन् । तन्मूलनमाध्याय, शकदेशाश्रितः प्रभुः ॥११॥ तस्मात् तत्सैन्यमानीय, सूरिः कनकतोषितम् ।
तेनाजूहवद् गर्दभिलं मल्लं जगत्यपि ॥१२॥ पागावाणि खड्गाखड्गि, कुन्ताकुन्ति गदागदि । यष्टायष्टि मुष्टामुष्टि, योधा युयुधिरे क्रुषा ॥१३॥ धौः शितैथूर्णपेष, पिबन्ता(तां) द्विषतां मिथः । रणाद्रेः प्रासरन् रक्तसरितः कुलमुहाः ॥१४॥
गुरु गुपुरं प्राप्तः, स्वभाग्नेयनृपाग्रहात् । मात्राजयद् बलभानुकुमार मारसत्रिभम् ॥१५॥
ततः प्रतिष्ठानपुरे, शातवाहनवाक्यतः । पत्रमीतश्चतुर्थ्यहि, प्रभुः पर्युषणां व्यधात् ॥१६॥ अन्वमन्यत संघोऽपि, गीवाथैवीर्णमित्यदः ।
शिष्यापमाननाद सूरि, सामरेन्दं गुरुगतः ॥१७॥ अखर्वगः तं मूरि, विद्याराजादिपूजनात् । पहा प्रबोषयामास, सिकतामस्थदर्शनात् ॥१८॥
प्रतिष्ठानपुरं माप्तो, निगोदानां स्थिति श्रुतात् । उक्त्वा अक्राय गतवान् , स्वर्ग कालकसरिरा ॥१९||
___ इति श्रीकालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् ॥७॥ १-बारावासनगरे वैरसिंहो राजा । एतस्य सुरसुन्दरीभार्या । कालककुमारः सरस्वती पुत्री ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिता
२- एकदा उद्यानवने श्रीगुणाकरसूरिसमीपे कुमारेण नतं जग्रहे सरस्वतीस्वस्था सह ।
३- - खज्जयिन्यां गर्दभिल्लराजा 1.
४- शक कूलदेशे साहाणु साहित्यशाखिनः ९६ सुराष्ट्रायां प्राप्ताः । तत्र सुवर्णसिद्धियोगाद मालवकं प्राप्य गोजितः ।
५- भृगुकच्छे सूरिभागिनेयो द्वौ मित्रभानुमित्रौ नृप-युवराजजातौ । भानुश्रीनाम्मी राजभगिनी, तत्पुत्रो बलभानुः स च सूरिणा दीक्षिता (तः ) || श्रीरस्तु
६- नृपमन्त्री - मतिसागरः स च मिध्यात्वी । प्रतिष्ठानपुरे सातवाहनो राजा तत्सांनिध्यतः पर्युषणापर्वाभवत् चतुर्थ्याम् ।
७- कनकदेशे रत्नाकरसूरिशिष्य सागरचन्द्रसूरिः ।
८- प्रतिष्ठान पुरे श्रीकालकाचार्यं समीपे इन्द्रसमागमः ।
९-इहलोक-परलोके नित्यानित्यलक्षप्रमाणद्वयशुद्धं जिनमतं मन्यमानो द्वितीयप्रभावनां कृतवान् ।
१०- उभयकुलविशुद्धः पुमान् श्राद्धवर्गः सम्यग् भवति ।
१११
११ - " उप्पन्नए वा विगमे वा धुवे वा " इति सिद्धान्तप्ररूपणात् ज्ञानदर्शनचारित्ररत्नमेव सारं तत्प्रास्यर्थ तृतीयां प्रभावनां रचयामास सादरः श्रावकः ।
१२-धम्र्म्मार्थकाममोक्षसाधकाः दानशीलतपोभावनापरायणाः क्रोधमानमायालोभभञ्जनकामाः सन्तश्चतुर्थप्रभावनां कारयन्ति श्रावकाः ॥ श्रीः ॥
१३- क्षायिक क्षयोपशमिक-औपशमिक-औदयिकलक्षण सम्यक्त्व पश्चकं पञ्चश (स) मिति पञ्च महाव्रतपालक - तपोधनानाराषयितुं नराः पश्चम प्रभावनां कुर्वन्ति ॥ श्रीरस्तु ||
[२५] मलधारिहेमचन्द्राचार्यविरचितापुष्पमालान्तर्गतं कालिकाचार्यकथानकम् ॥
सत्यवादिनो द्विघा - लोकोत्तरो लौकिकश्च । तत्राऽऽवसमर्थनार्थ तावदुदाहरणमाह--- मरणे बि समावडिए, जंपंति न अन्नहा महासत्ता ।
जम्नफलं निचपुट्ठा, जह कालगसूरिणो भयवं ॥ श
अक्षरार्थः प्रकट एव ।
के पुनरमी भगवन्तः कालकाचार्याः, कथं च ते यज्ञफलं नृपेण पृष्टा इति कथानकेनोच्यतेsuraणु व सुसिरिया, बहुनर संतोसया सुविलया य । नयरी नामेणं तुरुमिणि त्ति भरहम्पि सुपसिद्धा ॥१॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१३
कालिकाचार्यकथा । जियसत्त तत्य निवो, जलहि ब न दीणभावमणुपत्तो । भाए माहणीए, सुभो य दत्तो तर्हि वसइ ॥२॥ विप्पो वि पियइ मनं, रमइ य वेसासु कीलए ज्यं । खुद्दो रुद्दो भीमो, केवलदोसालओ सो य ॥३॥ ओलग्गिउं पयट्टो, कहमवि सो अन्नया महीनाई । उज्जुअयाए तेण वि, दिवो अइगुरुपसाएण ॥४॥ अहमेहेण वसित्तो, एसो विसपायवो व्च वित्थरिओ । लुटतो पगईओ, जाओ य कमेण सामंतो ॥५॥ तो भेयं दाऊणं, संगहिया तेण सयलसामंता । रजं पि तओ गहियं, अवहत्थेऊण जियसत्तुं ॥६॥
अथवा
उवयरमाणाण वि सज्जमाणाण विइडइ खलो खणद्वेण । दुद्धाइदाणओ पोसिओ वि डसइ च्चिय भुयंगो ||७|| अवयरइ निधियारे वि, सज्जणे दुजणो हयसहावो । अमयमओ वि मयंको, गसिज्जए जं विडप्पेण ॥८॥ पीणेइ सप्पणी जो य, हुयवहो दहइ तं पि हु अणज्जो । अहवा को दुजणविलसियाण जाणिज्ज सीमंतं ॥९॥ निस्सारिऊण मुक्को, अह जियसत्तू वि वयइ अन्नत्य । एसो य कुणइ रज्जं, जण्णे य जयावए बहुए ॥१०॥ तस्स य माउलओ, विहरमाणो कहवि तत्य संपत्तो । कालगसूरी नाम, आयरिओ बहुगुणग्यविओ ॥११॥ नियधम्मेण तवो, राया मंतूण ताण पासम्मि । पुन्छइ मामग! साहमु, जण्णाणं कि फलं होइ ? ॥१२॥ तो तेहिं चितियं ताव, जिणमयं अन्नहा न कहियवं । अवितहकहणे उण, कम्मबंधमेसो बहुं कुणइ ॥१३॥ तावक्खेवो जुत्तो, एत्यं ति विचितिऊण तो भणियं । धम्मस्स फलं नरवइ, सग्गापवग्ग ति सुपसिद्धं ॥१४॥ पुच्छामि न धम्मफलं, जण्णफलं कहसु तेण इति भणिए । पुणरवि भणइ सूरी पंथो निरयाण वि अहम्मो ॥१५॥ को तुममेयं पुच्छइ, जण्णफलं कहसु आइ तह वि गुरू । असुहाण वि कम्माणं, उदओ निरयाइ दुइजणओ ॥१६॥ एवं भणिओ वि पुणो वि पुच्छए सो निवो पयंपंतो। साहिक्खेवं वयणं, दत्तो सूरी वि चिंतेइ ॥१७॥
५४
"Aho Shrutgyanam"
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
श्रीहेमचन्द्रसूरिविरचिता रक्वंति कम्मबंध, परस्स सकं बुहा विना सकं । एसो य निवो भवियव्वयाइ आलिगिओ नणं ॥१०॥ वा साहेमि जहत्यं ति, चितिउं भणइ नरवर सुणेमु ।
पमुघायकारणेणं, जण्णाण फलं महानरया ॥१९॥ यतः प्रोकं व्यासेनः--
"ज्ञानपालिपरिक्षिप्ते, ब्रह्मचर्यदयाम्भसि । स्नात्वाऽतिविमले तीर्थे, पापपङ्कापहारिणि ॥२०॥ ध्यानाग्नौ जीवकुण्डस्थे, दमयारुतदीपिते । असत्कर्मसमिरक्षेपैरग्निहोत्रं कुरुत्तमम् ॥२२॥ कषायपशुभिर्दुधर्मकामार्थनाचनैः । श्रममन्बहुतैर्यज्ञ, विधेहि विहितं बुधैः ॥२२॥ छिन्धि तृष्णाळतागुल्म, भिन्दि संसारपञ्जरम् । सदानन्दसुख नित्यं, ततो व्रज परं पदम् ॥२३॥ माणिघातात् तु यो धर्ममीइते मूहमानसः ।
स वाञ्छति सुधाष्टि, कृष्णाहिमुखकोटरा " ॥२४॥ इत्यादि।
अह कुविओ सो राया, भणइ नरयम्मि मज्म गंतब्दे । को पञ्चओ सि साहमु, भो पध्वइयग विचिते ॥२५॥ तो भणियं सूरीहि, तुममेस्थि वि तत्ततिलकुंभीए । नरवर सचमदियहे, मुणएहि समं खिविज्जहसि ॥२६॥ को पचओ इहं पि हु, तो मणियं चरिणा नुह मुहम्मि । पदम चिय तत्य दिणे, असुईकत्तो चिए विसिहिई ॥२७॥ तो भणइ निवो कुविभो, मरिहसि तं दुट्ट! कस्स इत्पेण । आह मुणी न कस्सइ, सुइरं तु वयं चरिस्सामि ॥२८॥ रुंधाविऊण सूरिं, सव्वत्तो नियनरेहि तो राया । अइकोषमुन्बईतो, गिहं मओ तेण वि समग्गा ॥२९॥ सामंता नियदुहृत्तणेण, उन्वेइया अईवददं । मंतेऊणं तं चिय, ब्नं आणति जियसतुं ॥३०॥ एत्तो य दत्तराया, कोवचरिउ चि सत्तमदिणम्मि । अट्ठमयं ममतो, नीहरइ गिहाउ तुरयगो ॥३॥ सन्देहि वि सामंतेहि, परिगओ जाव थेवदरम्मि । बबइ मुणिवहणत्य, कुविओ ता घोड्यखुरेण ॥३२॥ अई उक्खिता निवाइम्मि पटिया पहम्मि सहस ति। नणं दिणाण भुल्लो, संमंतो चिंति निवई ॥३३॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
कालिकाचार्यकथा । जा वालइ नियतुरयं, भीया ते ताव सयलसामंता । फत्तो वि मंतभेओ, नृणं जाओ ति मन्नंता ॥३४॥ बंधेऊणं घल्लंति तं निवं तत्ततेल्लकुंभीए । गकए य तस्स मुणए, खिवंति तह बंधिउं बहवे ॥३५॥ हेढा य हुयवहं जालयंति ते डझमाणया मुणया । खंडाखंडि निवई, कुणंति सययं चढपाढंता ॥३६॥ अह मरिउ सो दत्तो, निरयं पत्तो अईवदुक्वत्तो । सूरी पुण विहरेणं, सुदरं पच्छा गओ ति दिवं ॥३७॥
इत्यवितजिनमतप्ररूपक-कालिकाचार्यकथानकं समाप्तम् छ।
[२६] श्रीशुभशीलगणिविरचिता भरतेश्वर-बाहुबलीवृत्त्यन्तर्गता कालिकाचार्यकथा।
[ रचनासंवत् १५०९
दत्तेन भूभुजा यागफलं पृष्टोऽन्यदा हठात् ।
कालिकाचार्य आचष्ट, नरकस्य गति स्फुटम् ॥१॥ तथाहि-तुरमिण्यां पुरि कालिको भूदेवो बभूव । तस्य भदाहा सहोदरी जाता । तस्य स्वनीयो दत्त इति नामाऽभूत् । कालिकः क्रमात् गुरूपान्ते धर्मोपदेशमाकण्ये वैराग्यात् संयमश्रियं जग्राह । तं शास्तरं विना दत्तोऽत्यन्तनिर्गलोऽभूत् । क्रमात् सप्तव्यसनासक्तो बभूव । क्रमाद् दुर्दैवयोगाजितशत्रुभूपस्य दत्तः सेवकोऽभूत् । अझेन भूपेन जितशत्रुणा स दत्त: प्रधानपदवी प्रापितः । कमात् सर्वान् सेवकान् वशीकृत्य तं भूपं निर्वास्य दत्त: स्वयं राजाऽभूत् ।
दुर्वृत्तवगव्याल-व्याघ्रमार्जारवहिवत् ।
नोपकारः परिग्रायः, स भूपो विबुधैरपि ॥२॥ ततस्तस्य राज्ञो बुधाः प्रजाश्च विश्वास न कुर्वते विश्वस्तघातकत्वात् । यतः--
ये कुलाचारतो भ्रष्टाः, परलोकादभीरवः ।
तेषां कुर्वीत विश्वास, न कपश्चन मानवाः ॥३॥ आचराज्यं दत्तं पापिनं प्रकृतिर्न विश्वसिति स्म । जितशत्रुरन्यन्त्र प्रच्छमं स्थितः ।
"Aho Shrutgyanam
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
श्रीशुभशील गणिविरचिता
राजचक्रं समाक्रम्य, ददुगू (दुर्दुरू) ढोऽतिमूढधीः । अविनीतः प्रकृत्याभूत्, दत्तो द्वेषस्य भाजनम् ||४||
स दत्तो राजा यागं कारयन् भूरिजीवान् निरन्तरं हन्ति । यथा यथा यागे हन्यमानानां पशूनां रुधिरप्रवाहः प्रससार तथा तथा स दत्तो राजा जहर्ष । अन्यदा श्रीसूरिपदप्राप्तः कालिकाचार्यस्तत्रागात् । तमागतं तत्र सूरिं श्रुत्वा दत्तस्तत्राय । तेन राज्ञाऽन्यदा यज्ञफलं पृष्टो गुरुरुवाच धर्मात् त्रिविष्टपप्राप्तिरधर्मान्तरकप्राप्तिर्ध्रुवम् । ततो भूयोऽपि तेन राजा यज्ञफलं पृष्टो गुरुर्नरकमादिदेश । तव श्वभ्रगतिर्भविष्यति । यतः-
अस्थि वसति रुद्र, मांसे वसति जनार्दनः ।
शुक्रे वसति ब्रह्मा च तस्मान्मासं न मक्षयेत् ||१५|| तिळकसर्वपमात्रं तु, मांसं यो भक्षयेन्नरः ।
स निर्वर्तते नरकं यावचन्द्रदिवाकरौ ||६||
भो राजन् ! सप्तदिनमध्ये यदि तवानने विष्ठालेशः पतिष्यति तदा त्वया ज्ञातव्यं नरकगतिः स्वस्य । तदार्ना रुष् राजाऽवग्-भो मातुल ! तब का गतिर्भविष्यति । गुरुराचष्ट - अहं वतं प्रपात्य स्वर्गे यास्यामि । तदानों दत्तेन स्वसेवकपादसिना हन्यमानोऽपि श्रीकालिकाचार्यो जगौ-यागो नरकाय भवति । उक्तं च---
दत्तेण पुच्छिओ जो, जन्नफलं कालओ तुरमिणीए । समयाहियाहिएणं, सम्मं बुइयं मयतेणं ॥ ७॥
दत्तेन ध्यातं यद्यहं सप्तदिनेभ्यः पुरतो जीविष्यामि तदा कालिकाचार्यममुं हनिष्यामि । ततस्तस्य सुरेरन्तिके स्वसेवकानू मुक्त्वा स दुष्टमतिदत्तः सौधमध्ये सप्तदिनानि स्थातुं स्थितः । इतो जितशत्रुभूपभक्तैौर्जितशत्रुभूपो राज्यदानार्थं प्रकटीच प्रच्छन्नम् । इतो रक्ष्यमाणेषु राजमार्गेषु अशुचिषु वस्तुषु अपसार्यमाणेषु सप्तमे दिने दत्तो राजा दृष्टतुरगारूढोऽष्टमदिन भ्रान्त्या ध्रियमाणातपत्रो राजमार्गे निस्ससार । इतो मालिकः पुष्पपूर्ण करण्डयुतो राजमार्गे समागात् । भेर्यादिनिनादैः श्रुतमात्रैरकस्मात् तस्यात्यन्तं मलोत्सर्गचिन्ताऽभून्मालिकस्य । लोकबाहुल्यादन्यत्र गन्तुमशक्नुवन् षलक्षतया त्वरितं मत्स तत्रैव कृत्वा तस्योपरि पुष्पपुत्रं मुक्त्वा मालिकोऽग्रतो गतः । तदा राज्ञो दत्तस्य तस्मिन् मार्गे गच्छतस्तुरङ्गमखुरोत्खातो विट्लेशो वदनेऽविशत् । स राजा दत्तस्तेन प्रत्ययेन पश्चाद यावद् गृहाभिमुखं समायाति तावन्मन्त्रिनियुक्तैः सेवकैदत्तो हतः । स दत्तो मृत्वा सप्तमं नरकं गतः । स जितशत्रुभूपः स्वराज्ये उपविष्टः । ततस्तं कालकाचार्य भूपो निषेवते स्म, जिनधर्मे चाङ्गीचकार ॥
( २ )
श्रीपुरे प्रजापालभूपस्य राजी पुत्रं प्रासूत । तस्याभिधानं कालिककुमार इत्यभूत् । पुत्री तु भानुश्रीरासीत् । कालिककुमारः श्रीगुरुपार्श्वे धर्म श्रुत्वा दीक्षां ललौ । स च बहुश्रुतोऽभूत्, गुरुभिः सूरिपदं दत्तम् । इतो राज्ञा भानुश्रीभृगुकच्छे जितारिभूपस्य दत्ता । तस्याः सुतौ बालमित्र - भानुमित्रौ । तयोर्भागिनेयो बलभानुरभूत् । एकदा तत्र गुरवः कालिकसूर भागताः । तत्र धर्मोपदेशं श्रुत्वा बालभानुदीक्षां जग्राह । तदा गुरुसत्कैः क्षुल्लकैर्गङ्गाधरः पुरोहितो वादे जितः । एकदा गुरवो विहारं कृत्वा तत्रागताः, बलमित्र - भानुमित्रयोराप्रहाद् गुरवस्तत्र चातुर्मासों स्थिताः । ततो गङ्गाधरपुरोहितस्तान् गुरून् कर्षितुमिच्छन् पूर्ववैराद मूपाने छनं जगौ
देव ! इमे जइपुज्जा, भमंति नहिं तत्थ गच्छरम्मि जणे । गुरुपयअकमणकमा, होइ अवन्ना दुरिअऊ ||८||
"Aho Shrutgyanam"
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
DDDDD
"Aho Shrutgyanam
चित्र ८७
Fig. 87
चित्र ८८
Fig. 88
Plate XXXVIII
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
ठर्फ च
कालिकाचार्यकथा |
"
यत्र देवर्षिपूजादेः क्रियतेऽतिक्रमः कचित् । तच्चेत् संसहते राजा, घोरं तत्र भयं भवेत् ॥९॥
राजाऽवकू - किं क्रियते ! गुरवः सुस्थिताः, तेषां चलनविषये वक्तुं न युक्तम् । पुरोहितोऽवकू - गृहे गृहे नवीना वर्या रसवी कार्यते । यदा साधवो विहर्तुमायान्ति तदोच्यते - श्रीपूज्यपाद कृते रसवती कृताऽस्ति । ततोऽनेषणां ज्ञात्वा गुरवो स्वयमन्यत्र गमिष्यन्ति ॥
इत्यादि ।
( ३ )
भूपेन तथा कारिते गुरवः प्रतिष्ठानपुरे चातुर्मासकमध्ये गताः । प्रवेशमहोत्सवोऽभूत् । तत्र शालिवाहनो भूपः पृथ्वी पालयति स्म । पर्युषणापर्व समीपं समायातम् । तत्र भूपोऽवक्-भगवन् ! पर्युषणापर्व कस्मिन् दिने करिष्यते ! । गुरवो अगुः -- भाद्रसुदिपञ्चम्याम् । तदा भूपोऽवक्र- पश्चम्यामत्रेन्द्रमहोत्सवो भवति, तेन पर्युषणापर्व एकस्मिन् दिने कथं करिष्यते ? । भाद्रसुदिपचम्या अर्वाक् पश्वाद् वा भवति तदाऽहं पर्युषणापर्वणि तपोनियमजिनालयोत्सवादि करोमि । तदा गुरवो जगुःभाद्रसुदिपचम्याः पुरतः प्रहरेऽपि न क्रियतेऽर्वा तु भवति । उक्तं च
" तेणं काणेणं, तेणं समएणं समणे भगवं महावीर वासाणं सवीसइमासे वइकेते वासावासं पज्जोसवंति ” उकं च-आसादपुनिमा, संवच्छरियसामग्गि होइ पोसवणा । ततो सावणपंचमिमाइ असिवाइकारणओ || १०॥
इत्थ य पण पणर्ग, करणीयं जाव वीसई मासो | सुद्धदसमिर ठिआण य, आसादीपुनिमोसरणं ॥ ११॥
२१७
I
इत्यादि । यदि चतुध्यों क्रियते तदा घटते । ततो राजा प्रतिपदिने उत्तरपारणकं चकार । श्राद्धा अपि तथा चक्रुः । ततः सर्वाचार्यसंमतं पर्युषणापर्व श्रीकालिकसूरिभिः कृतम् । ततः सर्वैः सूरिभिस्तथा पर्युषणापर्व चक्रे । यतः -
अविलंबिण कर्ज, जं किंचि वि आयरंति गीयत्था । थोबाबराइबहुगुणं, सव्वेसि तं प्रमाणंति ||१२||
आयरणा बि हु आणा, अविरुद्धा होइ चेव आण चि । इयरा तित्ययरासायण सि तल्लक्खणं चेवं ॥१३॥
अनटेण समाइम्नं, जं कत्थर केणई असावज्जं । म निवारियमम्मे बहुमशुमपमेवमायरिअं ॥ १४ ॥
( ४ )
कदाचिदन्त्यां कालिकसूरयः स्थिताः, तत्र प्रमादपरान् साधून् दृष्ट्वा जगुः --
भो साधो मनाग्र नैव, प्रमादः क्रियते व्रते । प्रमादः पातयत्येव प्रति संसारसागरे ||१५||
५५
"Aho Shrutgyanam"
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीशुभशीलगणिविरचिता
उक्कं च--
चउदसपुवी आहारगा य, मणनाणिवीयरागा य । इंति पमायपरवसा, तयणंतरमेव चउगइआ ॥१६॥ न तं चोरा विलुपंति, न तं अम्गी विणासए ।
न तं जुएण हरिज्जा, जं धम्मम्मि पमत्तओ ॥१७॥ एवं नोदिता गुरुभिः साधवो न प्रमादं तत्यजुः । ततो गुरवो दभ्यु:-अमी साधवः प्रमादिनस्त्याच्या एव ! यतः
छंदेण गओ छदेण आगओ चिट्ठए य छदेण ।
छंदे य वट्टमाणो, सीसो छदेण मोत्तव्यो ॥१८॥ एवं ध्यात्वा साधून प्रमादं त्याजयितुं शय्यातरस्य श्राद्धस्य शिक्षा दत्वा गुरवो रात्रौ छन्नं निर्गत्य सुवर्णभूमौ स्वशिष्यसागरचन्दसमीपे ययुः । तदा वृद्धं साधुमागच्छन्तं दृष्ट्वाऽभ्युत्थाय सागरचन्द्रसूरिः प्राह-अस्मिन् विजने भवद्भिः स्थीयताम् । ततो गुरुवस्तत्र स्थिताः । सागरचन्द्रेण नोपलक्ष्यन्ते । व्याख्यानं कृत्वा सागरचन्द्रसूरिः प्राह-मयाऽय व्याल्यानं कीटक् कृतम् ! । गुरवो जगुः-विशिष्टम् । ततः सागरचन्द्रः स्वव्याख्यानकल्या इष्टः । ततो द्वाभ्यां सरिभ्यां धर्मस्थापनोत्थापनाभ्यां विवादः कृतः । सागरः प्राह---
नेवास्ति धर्मः परलोकशर्मकद , न तावदास्ते परलोक एव सः ।
साक्षादभावात् परलोकिनस्ततः, पुण्यस्य पापस्य भुनक्तु का फलम् ? ॥१९॥ कालिकसूरिराह
अहं सुखी दुःख्यभूवमित्युदित्वरः, संपत्ययः कस्यचनापि जानुचित् । नायं समुन्मीलति भूतसंचयाधिकं विनाऽऽत्मानमवाधयान्वितम् ॥२०॥ आत्माऽस्य संवेदनतः प्रतीयते, स्वाले परान् प्रत्यनुमानतोऽमुतः ।
तथा च सर्वत्र हि बुद्धिपूर्वकोत्यायाः कपाया उपलम्भतः खलु ॥२१॥ इतो यतयः पश्चादात्रावृत्थिता यावद् गुरुन् शन्दयन्ति, तावत् कोऽयुत्तरं न वदति । ततः शून्यचित्ताः शय्यातरं श्रावकं पृच्छन्ति स्म । गुरवः कुत्र सन्ति । स प्राह-अई. किं जाने, यूयमेवात्मनो गुरूणां स्थितिं न जानीथ ।। ततस्ताडिताः शय्यातरेणेति साधवः । गुरवो युष्माननुक्त्वा गताः, गुरूणां स्थितिरुक्ता । ततस्ते साधवः प्रमादं त्यक्त्वा गुरुतविधिना चारित्रं पालयन्ति स्म । गुरुभिवालुकाभिर्भरणिक कृत्वा पुना रिक्तीकृत्य पुनर्मृत्वाऽर्द्धभरणिक बालकानां दर्शयित्वा प्रोकम् -गौतमस्वामिपार्थात् पतन्ती विधा वर्तते वालुकान्यूनदर्शनात् ।।
एकदा कालकसूरिः प्रतिष्ठानपुरे चतुर्मासी स्थिताः सन्ति । तदा प्रथमस्वर्गस्वामीन्द्रो महाविदेहक्षेत्रे श्रीसीमन्धर नन्तुं गतः । तत्र श्रीसीमन्धरोऽकथयत्-भरतक्षेत्रे शत्रुनयतीर्थ सर्वतीर्थेभ्य उत्कृष्टं समस्ति । कालिकसूरिदिशं निगोदस्वरूपं कथयति तादृशोऽन्यः कोऽपि तत्र नास्ति । तत इन्द्रो वृद्धविप्ररूपं कृत्वा सार्दै प्रहरसमये गुरुपार्वे समागात् । गुरुं प्रणम्य विप्रको जगौ-अहं वृद्धोऽभूवम् , ममायुः कियदस्ति । अहमनशनं जिघृक्षुरस्मि । ततो गुरुभिर्विलोक्य ज्ञानेनोक्तम्तव सागरद्वयमितमायुरस्ति । तत इन्द्रेण स्वरूपं प्रकटीकृतम् । निगोदविचारो यादृशः श्रीसीमन्धरस्वामिना प्रोतः सादृशो गुरुणाऽयुक्तः । तत इन्द्रोऽवक्-त्वं शत्रुञ्जयतीय भरते प्रोकं श्रीसीमन्धरस्वामिना [ततस्तुभ्यं] नमः । तत इन्द्रोऽवक्-यावत् साधव आयान्ति तावत् स्थास्याम्यहम् । गुरवो जगुः-तब रूपं दृष्या साधवो निदानं करिष्यन्ति वाधारघई
"Aho Shrutgyanam"
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा ।
२१९ विक्रष्यन्ते । तत इन्द्रः [पाषाणीशालायाः) चतुरशीतिस्तम्भाया द्वारं परावृत्य गतः । साधवो विहृत्यागता द्वारमन्यत्र दृष्टा जगुः-भगवन् ! द्वारमेवं कथमभूत् ।। ततो गुरुभिरिन्द्रागमनादिस्वरूपं प्रोक्तम् । साथवो जगुः-यदीन्द्रोऽस्थास्यत् तदा वयं तं दृष्ट्वा पुण्यं विशेषतोऽकार्म ॥
प्रभावनां वितन्वानो, जिनेन्द्रशासने सदा ।
लभतेऽत्र परप्रापि, मुखं कालिकमूरिवत् ॥२२॥ तथाहि-मगधदेशे धारावासपुरे वज्रसिंहभूपस्य सुरसुन्दरी प्रियाऽभूत् । पुत्रः कालिककुमारोऽभूत् । पुत्री सरस्वती च। एकदा कालिककुमारो राजपुरुषयुतः क्रीडायै वने गतः । तत्र गुणन्धरसूरि वन्दते स्म । तत्रोपदेशः श्रुतः--
माणुस्सखित्तजाई, कुलरूवारुगमाउ बुद्धी ।
सवणग्गहणं सद्धा, संजमो लोगम्मि दुलहाई ॥२३॥ इत्यादि धर्म श्रुत्वा प्रबुद्धो मातापितरौ पर्यवसाप्य सरस्वत्या भगिन्या युतो गुरुपा कुमारो व्रतं ललौ । गुरुपाचे कालिककुमारः पठन् साहित्य-तर्क-लक्षण-छन्दोऽलङ्कार-नाटकाद्यागमशास्त्रकुशलोऽभूत् । श्रीगुणन्धरसूरिभियोग्यं मत्वा कालिकसाधोः सूरिपदं ददे । विहारं भूमण्डले कुर्वन् प्रबोधयति स्म ।
अन्यदा कालिकसूरिरुज्जयिन्यां बहिस्याने समवासार्षीत् । तदा सरस्वती साध्वी प्राप्तप्रवर्तिनीपदा पुरमध्ये यियासुर्गुरून् प्रणम्य पुरद्वारे समागात् । तदा तत्रस्यो गर्दभिल्लो गजा पुराद बहिनिस्सरन् सरस्वती सार्वी वि(प्र)लपन्ती रूपशालिनी वीक्ष्य रागातुरः स्वान्तःपुरे बलात् क्षेपयामास । गुरुणा गर्दभिल्लभूपस्य कृतं ज्ञातम् । ततो गुरुणा श्रीसंघः प्रेषितः । साध्वीयालनार्थ राजपाचे गत्वा प्राह-महासतीय मुच्यताम् । तपोधनाः तपस्विन्यो राज्ञो यस्य भूमौ तपः कुर्वन्ति, तस्य पुण्यविभागो राज्ञः समेति । तेन स्वामिन्नियं मुच्यताम् । त्वं प्रजापालोऽसि । तपस्विनां तु भूप एवाधारोऽस्ति। यतः--
नरेश्वरभुजच्छायामाश्रित्याश्रयिणः सुखम् ।
निर्भयाः सर्वकार्याणि, धर्मादीनि वितन्वते ॥२४॥ एवं श्रीसंघेनोक्तो भूपः प्राह-नाहमिमा मुञ्चे, उपदेशः स्वगृहे दीयते, भूपस्याग्रे न दीयते एवंविधः । ततः गुरुमि*पपाचे गत्वोक्तम्-इयं तपस्विनी मम भगिन्यस्ति तेन मुच्यताम् , त्वं प्रजापालोऽसि त्वमाधारस्तपस्विनाम् । ततो गुरूक्ते यदा राजा न मुश्चति सरस्वती तदा गुरवः स्वस्थानेऽभ्येत्य श्रीसंघमाकार्य प्राह-अयं दुष्टो राजा सरस्वती जहार, अस्य शिक्षा दीयते । यदि सति सामर्थे जिनमतप्रतिकूलं यो न हन्ति तस्य पाराश्चितं पापं लगति । यतः--
देव-गुरु-संघकज्जे, चुन्निज्जा चकवट्टिसिन्नं पि ।
कुविओ मुणी महापा, पुलायलद्धीइ संपन्नो ॥२५॥ इत्याद्युक्त्वा स्ववेषं साधूनां समर्म्य श्रीसंघ मुत्कलाप्य शककूले गतः । तत्र स्वकलां दर्शयित्वा राज्ञो मिलितः । सुमाषितैः भूपं रजयामास । कालिकसूरिणा रञ्जितो राजा जगौ-भवतो यत् कार्य विद्यते तनिगद्यताम् । गुरुः प्राहअक्सरे कथयिष्यते।
एकदा शकभूपतेः सभायामुपविष्टस्य साधनसिंहभूपेन कच्चोलकं क्षुरीयुतं प्रेषितं समागतम् , तदा राजा कृष्णमुखो
"Aho Shrutgyanam"
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
श्रीशुभशीलगणिविरचिता भूत् । तत्कचोलकं मस्तके कृत्वा साधनसिंहस्य सेवकस्य सन्मानं कृत्वोत्तारकं ददौ । ततो रहसि कालिकाचार्यः शकं. पप्रच्छ कचोलकागमनवृतान्तम् । ततो राज्ञोक्तम्-अस्माकं षण्णवतिभूपानामेको मुख्यभूपः साधनसिंहोऽस्ति बली । स च यदास्माकं राज्ययोग्याङ्गजो भवति, तदा स भूपः कच्चोलकं क्षुरीयुतं प्रेषयति, तदा शीर्ष क्षुर्या छित्वा प्रष्यते । ततः सूरिराह-एवं को मूखों निज शिरो दत्ते । जीवद्भिः सुखं लभ्यते । ततो राजावक्-कि क्रियतेऽस्माभिः ? ततः सरिराह-- यदि मम कथितं कियते, तदा यो जीवितं भवति चिरम् । ततो भूपोऽवक्-कथयास्माकं जीवनोपायम्, त्वं तु विज्ञोऽसि । ततः सूरिराह-उज्जयिनी पुरी वस्ति, तत्र षण्णवतिमाः सन्ति, तेन तत्र यूयं सर्व भूपाः मया सार्द्धमागच्छन्तु । भवतामुजयिन्या राज्यं दास्यते मया । आकारयतु भवान् भपान् सर्वान् । ततो विचारं कृत्वा षण्णवतिर्भपाः स्वतुरङ्गमपत्तिकुटुम्बयुताश्चेलुः । वर्त्मनि तेषां वर्षाकाल: समायात् । ततो ढङ्कपर्वतपार्वे सुराष्ट्रामध्यस्थे ते भूपास्तस्थुः । शम्बलक्षीणा भूपा जगुः-भो कालिकावधूत ! शम्बलं विना कथमुज्जयिन्यां गम्यते, तत्रत्यं राज्यं च ग्रहीष्यते ! । सरिः प्राह-स्थिर स्थीयताम्, सर्व वयें भविष्यति । तदा सरस्वत्या आचाम्लतपस्करणस्वरूपं शासनदेल्या प्रोक्तम् । ततः [गुरुणा] पूर्णनेष्टिकानिवाहं स्वर्णीकृत्य सर्वेषां भूपानां विभज्य ददौ सूरिः । ततः सर्वे भूपा सुस्थिता बभूवुः । __ततः सूरिणा शिबिरं चालितम् गुर्जरात्रमध्ये भूत्वोजयिनीपार्वे ययौ । तदा गर्दभिल्लो भूपः संमुखमागत्य युद्धं कुर्वाणं वैरिबलं महद् दृष्ट्वा गर्दभिल्लो विद्या साधयितुमुपविष्टः । तदा सारेभिर्गदेभिल्ली(भी) विद्यां साधयन्तं गर्दभिलं मूपं ज्ञात्वा प्रोक्तम्-असौ भूपोऽप्रेतन्यामष्टम्यां गर्दभिल्ली(भी) विद्या साधयिष्यति । सा च यदा वोपरि चटित्वा शब्दं करोति, तदा
शब्दं श्रोष्यति स मरिष्यति । अतः कारणादष्टोत्तरशतं शब्दवेधिनो मया सह तिष्ठन्तु, शिबिरं गव्यूतद्वये स्याप्यते तदा यदाऽहं बाणं मुश्चामि तदा १०७ बाणवेधिभिर्वाणा मोचनीयाः । गर्दभीविद्यायाः शब्दं कुर्वाणाया मुखं बाणैर्मरिष्यते । ततो रुषा राजानं पदाभ्यां हत्वा मुखे नीतिं कृत्वा गमिष्यति । राजा मरिष्यति, राज्यं प्रहीष्यते । एवं स सरिः शब्दवेध्यादिनरान् मोलयित्वा गर्दभिल्लं जिगाय । शकसाहाय्यादुज्जयिन्या राज्यं वृद्धशकाय सरिर्ददौ सर्वम् । ततः सरिः सरस्वती सुशीलामन्तःपुरादानिनाय । सर्वेषां भूपानां पृथक् पृथग् देशान् विभज्य ददौ सरिः । यस्य राज्ञः पार्वे स्थितस्तस्योज्जयिनीराज्यं ददौ सरिरथवा स्वभागिनेयस्य ददौ । ततो गुरुयाचे गत्या श्रीकालिकाचार्यः प्रायश्चित्तं गृहीत्वा पुनर्वेषं गृहीत्वा चिरं भव्यजीवान प्रबोध्य स्वर्गसुखं प्राप! सरस्वत्यपि चारित्रं प्रपाल्य स्वर्ग गताः ।
इति कालिकसूरिकथा समाप्ता ।।
अन्धकारप्रशस्ति:
श्रीचन्द्रगच्छाम्बरभूषकोऽभूत्, तपागणी भानुरिवोद्धदीप्तिः । प्रबोधयन् भन्यजनाम्बुजाली, स्वगोविलासैरिव साधुचः ॥१॥ तत्राभवन् घरगुणगणमणिरोहणमहीधरपतिमाः । परमगुरुसोमसुन्दरगुरवः संयमरमापतयः ॥२॥ वच्छिष्या मुनिसुन्दरगुरवो जयचन्द्रप्रयोऽभूवन् । पारगतागमजलनिधिपारगता रुचिरगुणनिलयाः ॥३॥ तच्छिष्या विजयन्ते, धतः श्रीसूरिमन्त्रमहिमभरम् । श्रीयुक्तरलशेखरगुरव उदयनन्दिपरिवराः ॥४॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा । लक्ष्मीसागरसूरीशाः, सोमदेवाहसूरयः । विद्यन्ते लसद्विद्यावाधिमन्थनमन्दराः ॥५॥ श्रीमन्मुनीशमुनिसुन्दरमूरिराज
शिष्यः श्रीमन्मुनीशशुमशील इति प्रमुख्यः । एतां कयां वितनुते स्म नवाम्बरेषु
चन्द्रममाणसमये (१५०९) किल विक्रमार्कात् ॥६॥ भरहेस(तेश्वोर-बाहुबलीवृत्तिः शुभशीलविबुधरचितेयम् । शोध्यासुबुद्धिमद्भिर्विबुधैः कूटापसरणतः ॥७॥ अनाभोगादिना किश्चिद, यदत्रोत्सूत्ररोपणम् । चक्रे तदस्तु मे मथ्यातमोऽईदादिसाक्षिकम् ॥८॥
[२७] श्रीधर्मदासगणिविरचिता उपदेशमालाटीकान्तर्गता कालिकाचार्यकथा ॥
जीअं काऊण पणं, तुरमणिदत्तस्स कालिअज्जेण ।
अवि य सरीरं चत्तं, न य भणिअमहम्मसंजुत्तं ॥१०५॥ जीयं इति-स्वकीयं जीवितं पणं कृत्या, तुरमणि त्ति तुरमणिनाम्नि नगरे, दत्तस्स त्ति दत्तनाम्नो राज्ञः, कालिकज्जेण कालिकाचायेंण, च पुनः स्वशरीरमपि त्यक्तम् , मनसा स्वदेहोऽपि त्यक्तः । परं अधर्मसंयुक्तं असत्यं वचनं न भणितं न भाषितम् ॥ १०५ ॥
अथात्र कालिकाचार्यसंबन्धो यथा----
तुरमणिनामनि नगरे जिनशत्रुनामा नृपः । तत्रैक: कालकनामा विप्रस्तस्य भदानाम्ना भगिनी । तस्या दत्तनामा पुत्रः । एकदा कालिकब्राह्मणेन स्वयं बुद्धेन चारित्रं गृहीतम् । क्रमेण आचार्यपदं प्राप्तम् । तद्भागिनेयो दत्तनामा निरङ्कुशो धुतादिव्यसनाभिभूतो नृपसेवां करोति । कर्मयोगेन राज्ञा तस्य मन्त्रिपदं दत्तम् । लब्धाधिकारेण तेन राजानं बहिः निष्कास्य स्वयं राज्यं गृहीतम् । राजापि तद्भयानष्टः प्रच्छन्नं स्थितवान् ।।
अथ सो दत्तनृपो महाकरका मिथ्यात्वमोहितोऽनेकान् यागान् कारयति । तदवसरे कालिकाचार्याः समवसताः । तदा भद्रामातुरुपरोधेन दत्तमन्त्रीश्वरोऽपि वन्दनार्थमागतः । गुरुभिर्देशना दत्ता । यतः
धर्माद् धनं धनत एवं समस्तकामाः, ___ कामेभ्य एव सकलेन्द्रियजं मुखं च ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
श्रीधर्मदासगणिविरचिता कार्यार्थिना हि खलु कारणमेषणीयं,
धर्मों विधेय इति तत्त्वविदो वदन्ति ॥१॥ इति श्रुत्वा दत्तेन यागफलं पृष्टम् । गुरुणोक्तम्-यत्र हिंसा तत्र धर्माभावः । यदुक्तम्
दमो देव गुरूपास्तिर्दानमध्ययनं तपः ।
सर्वमप्येतदफलं, हिंसां चेन्न परित्यजेत् ॥२॥ पुनरपि द्वितीयवारं यागफलं पृष्टम् । गुरुणोक्तम् , हिंसा दुर्गतिकारणं वर्चते । यदुक्तम्---
पा-कुष्टि कृणित्वादि, दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः ।
निरागस्त्रसजन्तूनां, हिंसां संकल्पतस्त्यजेत् ॥३॥ तदा पुनः दत्तेनोक्तम्-कथमित्थमुत्तरं दत्थ ! यादृशं भवति तादृशं सत्यमेव वदत । तदा कालिकाचार्येण चिन्तितम् , यद्यप्ययं राजा यागरक्तोऽस्ति तथापि यद् भाव्यं तद् भवतु । परं मिथ्या न जल्पामि । प्राणान्तेऽपि मिथ्याभाषणं नश्रेयः । यदुक्तम्---
निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु,
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेच्छम् । अधैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा,
न्यायान पथः पविचलन्ति पदं न धीराः ॥४॥ इति विचार्य कथितम् , भो दत्त ! निश्चयेन नरकगतिरेव यागफलम् । यदुक्तम्
यूपं छित्वा पशून् हत्या, कृत्वा रुधिरकर्दमम् ।
यद्येवं गम्यते लोके(स्वर्गे), नरके केन गम्यते ? ||५|| दत्तेनोक्तम् , कथमेतज्ज्ञायते ! । गुरुणोक्तम्, इतः सप्तमे दिवसे घोटकखुरोच्छलिता विष्ठा तब मुखे पतिष्यति । पश्चाल्लोहकुण्डिकायां पतिष्यसि । एतदनुमानेन तवावश्यं नरकगति विनीति ज्ञेयम् । दत्तेनोक्तम्-भवतां का गतिभविष्यति ! । वयं धर्मप्रभावेन स्वर्गे गमिष्याम इति श्रुत्वा समुत्पन्नक्रोधेन दतेन चिन्तितं यदि सप्तदिवसमध्ये एतद्वाक्यं न मिलिष्यति तदेनमवश्यं मारयिष्यामीति स्वसेवकांस्तत्समीपे मुक्त्वा नगरमागत्य नगरवीथिकामशुचिनिष्कासनपूर्वक शोधयामास । सर्वत्रापि पुष्पाणि विकीर्णानि । स्वयमन्तःपुरे स्थितः । षट्दिनानि गतानि । अष्टमदिनभ्रान्या सप्तमदिने क्रोधमाधायाश्चमारुह्य गुरून् हन्तुं यावद् गच्छति, तदवसरे कश्चिद् वृद्धो मालाकारो वृद्धनीतिबाधया पीडितो रथ्यायां विष्ठां कृत्वा पुष्पैरान्छाघ गतोऽस्ति । तदुपरि दत्तनृपाश्वचरणयोः निपतितः समुच्छलन्वस्करांशो नृपमुखे पतितः । समुत्पन्नो विश्वासः । पश्चाद् वलितो दत्तनृपः। एकान्तं ज्ञात्वा राजपुरुषैश्चिन्तितम्, जीवनयं दुःखदायी भविष्यतीति ज्ञात्वा सोहकोष्टिकायां क्षिप्तो बहूनि दिनानि महत्कष्टमनुभवन् , विलपन्, पूत्कारं कुर्वन् , मृत्वा सप्तमनरकावनि प्राप । श्रीकालिकाचार्यास्तु चारित्राराधनेन स्वर्ग गताः । एवं साधुभिः प्राणान्तेऽपि मिथ्याभाषणं न विधेयमित्युपदेशः ।
इति त्रिंशत्तमः संबन्धः ।।
"Aho Shrutgyanam"
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२८] श्रीसोमसुन्दरसूरिविरचिता-उपदेशमालान्तर्गता
कालिकाचार्यकथा । [ रचनासंवत् १४५७-१४९३ ]
तुरमिणी नगरीई दत्त ब्राझणिइं मुहंतई राज्य आपणह वसिं करी आगिल जितशत्रु राजा काढी आपणपई राज्य अधिष्ठिउं । धर्मनी बुद्धि धणा याग यज्या । एक वार दत्तना माउला श्रीकालिकाचार्य गुरु भाणेज राजा भणी तीगई नगरि आविया । मांमु भणी दत्त गुरु कन्हई गयु । यागर्नु फल पूछिवा लागु । गुरे कहिउं-जीवदया लगे धर्म हुई। दत्त कहई-यागर्नु फल कहु । गुरे कहिउँ-हिंसा दुर्गतिनुं हेतु हुइ । पेलं कहइ-आवडलं का कहु, यागनूं फल कहु । गुरे मरण आगमीनई कहिउ-यागर्ने फल दुर्गति कहीइं। दत्त कहई-हूउं नरगि जाएसि। गुरे कहिलं-कुण संदेह ! । सातमई दिहाडई कुंभीमांहिं पचौतओ नरगि जाएसि । किसिङ महिनाण ! । सातमहं दिहाडई ताहरई मुखि विष्टा पडिस्यि-ए महिनाण । दत्ति कहिउँ-[तउं] मरी किहां जाएसि ।। गुरे कहिउँ-देवलोकि बाइसु | तउ दत्तई रीसाविई गुरु पापती जण मुक्या । चीतवइ छई-सातमई दिहाडई गुरु ज मरस्य । इसिउँ चीतवी घरमांहिं पइंसी रहिमओ । राजाई मार्ग चोखलाविया । तिहां पुष्प प्रकर कराविया । एकई मालीइं गाढई काजि ऊपनइ विष्ठा [मार्गमाहि करी ऊपरि फूलनूं डालं लांषिउं । ते दत्त आठमा दिहाडानी भ्रांति सातमई ज दिनि गुरु मारिवा नीसरिउ । घोडानु पग विष्टा ऊपरि पडिओ । विष्टा उछली तेहनई मुहुडइं पड़ी । बीहनु, पाछओ वलिओ । सामंत मंडलीके तेह उपरि विरक्त ईते बांधि कुंभीमाहि पचीतु नरकिं गिओ। सामंते वली आगिल जितशत्रु राजा थापिउ । तीणई श्रीकालिकाचार्य पूज्या । चारित्र आराधी देवलोकि पुहता । जिम कालिकाचार्ये साचउं बोलिडं तिम भनेरई के धर्म साचउंज कहिवें ॥
इति कालिकाचार्यकथा संपूर्णा ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२९] श्रीरामचन्द्रसूरिविरचिता कालिकाचार्यकथा।
नमः श्रीसर्वज्ञाय । उत्पत्ति-विगम-ध्रौव्यत्रिपदी व्याप्तविष्टपम् ।
महेमः श्रीमहावीरं, निरस्तजिनं जिनम् ॥१॥ श्रीमहावीर चरम तीर्थकर, सर्वपाप क्षयंकर, तेह तणा चरणकमल नमस्करी श्रीकालिकाचार्य गुरुतणउं कथानक कहिसु । जे श्रीमहावीर, उत्पत्ति विगम ध्रौव्य इसी छह जे निपदी, तेहनइ प्रमाणि व्याप्त व्यापिउं विश्व सघलउंड छन् । अनइ--
देव-गुरु-संघकज्जे, चुनिज्जा चकवहिसन्न पि ।
कुविओ मुणी महप्पा, पुलाइलद्धीइ संपन्नो ॥२॥ अनइं किवारइं एक जे पापकर्मइ जिनशासन प्रतिइं पाडूई करइ ते पालीनइ जिनशासन रहई, उन्नति करइ, मुहुत चडावई, ते आलोचना प्रतिकमण कीधई हूंतई श्रीकालिकाचार्य गुरुतणी परिई शुद्धमान हुइ । हिवई तेह गुरुतणओ दृष्टांत कहीइ छइ ।
ईणइ जि भरतक्षेत्रि धारावास इसिं नामि नगर छइ । तिहां वैरसिंह इसिं नामि राजा राज्य प्रतिपालइ । तेह तणइ सीलालंकारधारिणी मनोहारिणी प्रिया कलत्र सुरसुन्दरी इसिं नामि प्रवर्तइ । तेह बिहुं भरतार भार्या संभूत कालिक इसिं नामि कुमार छड्। सर्वगुणाधार छ । तेह कुमार तणइ निर्जितदेवांगनारूप सरस्वती इसि नामि बहिन छइ । एक वार यौवनवयि घोडा घेलाविया बाहिर वाडिं वनमाहि गिई इतई श्रीगुणाकरसूरीस्वर दीठा । पंचांग भूमीतलि ऊतरी, प्रणमी, नमस्करी पांचसई राजपुत्र सुभट, मित्रस्युं बहठओ । गुरे धर्मदेशना आरंभी । किसी ते--
विघल्लतानेकपकर्णताललीलायितं चीक्ष्य नरेन्द्रलक्ष्मीः ।
युष्मादृशाः किं च पतन्ति कूपे, भवस्वरूपे मुविवेकिनोऽपि ॥३॥ वीजना झबकारा सरीषउं, हाथीयाना कर्ण सरीपउं, राज्यलक्ष्मी तणउं स्वरूप आणी, तह्म सरीषा भव्य जीव छई जे ते भवि कूपि किम पडई । सुविवेकीया ते जे संसार तृणक्त् छांडी संयम राज्य आदरई । इस्यु सांभली प्रतिबुद्ध हुओ। माता पिता मोकलावी व्रत ग्रहण कीधउँ । पांचसइ क्षत्रीयस्युं सरस्वती बहिनस्युं दीक्षा लीधी। गीतार्थ हुओ। गुरे आपणा गच्छतणओ भार तेहमांहि आरोपिओ। तेह जि पांचसई मुनिस्युं पृथ्वीइं व्याहार क्रम करई । ग्रामि एक राईय, नगरे पंच राईयं । ग्रामि एक रात्रि नगरि पंच रात्रि ।
इम विहार करता हूतां श्रीकालिकाचार्य गुरु मालवकदेशमाहि उज्जयनी नगरीई पुहुता । तिहां गर्दभिल्ल राजा राज्य प्रतिपालइ । एक वार खाडी जातई हुंतई बहिभूमि जातां सरस्वती इसि नामि साध्वी तपोधना परिवारपरिवृत इतां राजा गर्दभिलाई दीठी । तिहां चित्त परावर्त इओ। कामात लेवा मनि धरी । यतः
'Aho Shrutgyanam'
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
कालिकाचार्यकथा । न पश्यति दिवोलूका, काको नक्तं न पश्यति ।
कामान्यः कोऽपि पापीयान् , दिवा नक्तं न पश्यति ॥४॥ घूयड दीहिं न देषई । काग रात्रिं न देषई। पुणि कामांध पापी दीहिं अनइं रात्रि न देषइं । एह कारणतमओ संघ इतई मंतेउरमांहि ते सती सरस्वती भगवती राषी । हा बांधव । हा कालिकाचार्य ! हा तात वैरसिंह !, हा माता सुरसुंदरि !, हा गुरु गुणाकारा सूरि ! माहरउं चारित्रस्न गर्दभिल्लि नृपाधमि लीजतउं राषओ रापओ। सूरीस्वरे तथा श्रीसंघिई, मंत्रीश्वरे, प्रधान पुरुमे कहूं, तूई न मेल्हह । इसिउं कहिउं छह--
यत्रास्ति राजा स्वयमेव चौरो, भाण्डिवहो पत्र पुरोहितश्च
वनं भजचं ननु नागरा भो !, यतः भरण्याद् भयमत्र जातम् ।।५।। जिहां राजा स्वयमेव-आपहणीइ चोरी करइ । जिहां पुरोहित भंड विद्या करह, अहो लोको 1 तो वन सेविओ। जेह तउं पोपउं जोईइ, तेह इंतओ भय हुइ । इमइ सांभलिई इतउं पुणि न मेलई । संघ समु(म)क्ष्य गुरि श्रीकालिकाचाई इसी प्रतिज्ञा कौधी जे, गर्दभिलिई श्रीसंघर्नु कहुं नथी कोधउं अनइ महासतीनई अवज्ञाभाव फीधभो छई। जिनशासनमाहि काई नथी लेषव, तो मुंह कालकाचार्य- कोई नथी मान, तओ पणि तओ प्रमाण जु एह गर्दभिल्ल रहई राज्य थकु उन्मूली नई नांपउँ, चोटी साही मांथा पावती फेरी राज्य थकु काढउं तु जाणिज्यो। जु ए बलवत्तर तु किसुं, एहनइ घणउं सेनि तु किसउ !, एड्नइ गर्दभी विद्यार्नु पराण तु किसउ !, इसां वचन बोलतओ उन्मत्तनी परि भ्रमइ । एहनइ गद, पराण, द्रव्य पराण तु किस ! असउं प्रिथलपणू करतु बोलतु हीडइ । साहित्यस्य वचन बोलतु जाणी लोके राजा गर्दभिल्ल चित्तमाहि निंदिओ। ए राजानइ धिग पडओ, जीणई पापी राजाए गुरु इसी ददिदिशा पाडिओ। पतलई वली महंते राय वीनविओ. पसाओ करि ए साध्वी व्रतस्था महासती मेल्हि रीसाविइ हुंतई तेह मुहतां रहई कहिउं तुझे आपणा मा-बाप रहई जई सीषामण दिओ। इसिउँ रायनउँ वचन साभली ते प्रधान पुरुष मौनि थई रह्या । इसउं स्वरूप सांभली श्रीकालिकाचार्य नगरतमओ वाहिरि नीसर्या । गच्छ गीतार्थ महातमानई मालवी, अवधूतनु वेस करी, ओघओ मुहपती गोपवीनइं पश्चिम दिशि सिंधु नदीनइ पारि शककूल इसिं नामि स्थानकि ग्या । तिहाँ नगरनह परिसरि शाकी कुमर गेडी दडे रमता देषी उभा रह्या । तेह रहई रमता दडओ अवह कूपमाहि पडिओ । सह सचिंत थई रहिउ । गुरे तेहजिना बाण धनुष लेई दृष्टि वेधी दिषाडते इते ते दडओ एक एकनो पूषई वाण संधान फरी ईणी रीतिई दडु काढिउ । सवे शाको कुमार रलीयायत इआ । इसिउं कहिउं छई
मानमुल्लसति यत्पदे पदे, संपदे भवति चाक्यडम्बरः ।
धीमतामभिमतार्थसिद्धये, यदि देशगमना स उत्सवः ॥६॥ जे बुधिवंत छई, जे विद्वांस हुइ, ते जु विदेश जाइं तो हह संपदा। जि हुइ बोलता भाषां काज सीमई, मननउं वांछउँ कार्य सीमइ । एतलई स्यु आश्चर्य सिउं संदेह काई ।
विद्वत्त्वं च नृपत्वं च, नैव तुल्यं कदाचन ।
खदेशे पूज्पते राजा, विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥७॥ विद्वांसपणं अनइं राज्य पदवी सिरीषां न कहांइ काई । विद्वांस जिहां जाई तिहां कला विधानइ चमत्कारि करी मानई । इम तीणे कुमारे मानिओ, पूजिओ, सत्कारिओ। साथिइं लेई मापणा पिता रहई जणाव। चारु वाणी
"Aho Shrutgyanam"
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
श्रीरामचन्द्रसूरिविरचिता दृष्टि वेधी भणा । गुरु अवधूतवेषि तिहां र[ह]ई । ते राजा शाकी मान सन्मान दिइ । महत्व प्रतिष्ठाई ते शाकी बोललं, ऊवर्घइ नही । केतले दिवसे शाखानुशाषी पातसाहिई छन्नूं गयरहई अंकबद्ध लेख मोकलिओ। जिहां गुरु छई तेह रायनइ एक छरी नामांकित अनइं कचोल एतलं आगलि मेहलउं दूतिई । ते देषी राज! कालमुहु हो। ति वारई गुरे पूरिओ तूहं जि रहई कोप छइ के अनेराइ कुणहई रहई कोप छह । राजाइ कहिउं अम्ह सरीषा छन्नूह राइ रहइं एहवओ जि कोप छइ
जलधेरपि कल्लोलाचापलानि कपेरपि ।
शक्यन्ते यत्नतो रोद्धं, न पुनः प्रभुचेतसः ॥८॥ किवारई एकई समुद्रना कल्लोल रूपी सकीई। किवारइं एकई वानरयूँ चपलपणं रूपी सकीई । पुणि ठाकुरनूं चित्त रूंधी न सकीई । तम्हे छन्नू राय एक थामओ। मू साथिई आवओ। जिम तुम्ह रहई निर्विघ्न रूडइ स्थानकि लेई जाउं । तेहे सविहु राए मुरुनूं वचन मानिउँ । मूलगा शाखीनई कहिउँ, छन्नूं राय एकठा मिलो। सघला मिली। गुरु वचन लगइ चाल्या। सिंधुदेशमाहिं सिवनदी ऊतरी सुराष्ट्रदेशमाहिं ज्या । तिहं वर्षा हूउ । जीणइ वर्षाकालि गाउलोअण थाइ । नदी वाहला ऊतरी न सकीई । मास ४ सुरठई रह्या । वर्षा ऊतरिइ गुरे ते बोलाव्या। कहुं चालु । तेहे कहुं किहां भणी चलावओ छओ । तिवारइ गुरे कहिउँ । मालवुकदेश मणी, उज्जयनी नगरी तिहां तमारु निर्वाह इसिइ । सवितुं राजाने कहिउं, ब्रह्मारइ शंबल नथी । गुरे शासनाधिष्ठायिका देवता आराधी । तेहना सानिध्य तु चूर्णकोटि वेधी रस करी, ईटवाह पाचवी साव सुवर्णमय ईट करी, विहची आपी। पछइ मालवा भणी चाल्या। लाडदेशमाहि थई मालवानी सीमई जानइ दसुरण तिहां रह्या जण मोकली कहाव्यउं । अजी काई नथी वणठउं । गर्दभिल्लि कहिउं तु प्रमाण जु जीवता साहउं । मुडि मेलावओ करो आव्या छई। गर्दभिल्ल मंत्र आलोच करी, कटक सज करी, सामहु भाविओ। बिन्हई दल एकत्र मिल्यो । सुमट सज थया प्रधान भाट सांचर्या । संधि न हुई। विग्रह जि मेलि भाव्यु ।
तलि बजई सरणाईयां, पापरीई केकाण । मूरां घरि वधामणां, काइर पडइ पराण ॥९॥ पत्तिः पदाति रथिनं रथेशस्तुरङ्गसादी तुरगाधिरूढम् ।
गजाधिरूनो हि गजं हिनस्ति, घोरो रणः सैनिकयोः प्रवृत्तः ॥१०॥ बिहुँ दले मिले हूंते, पायक पायकस्यु झूमई । रथी रथीसुं, असवार असवारसुं, घोडा घोडामुं, हाथी हाथीसुं । एहवइ घोर रौद्र संग्रामि हूंतइ जेत्रश्री लहि वही सुभट सूरनां अंग ओल्हस्यां । कायर कांपवा लागा। पापतणइ प्रमाणि गर्दभिल राय सैन्य मचकोडिओ । ऊजेणीना गढमाहि जई रोध सज्ज इओ। शाकीए नगरी वीटो रह्या । सदा युध हुइ, ढोआ हुई। एकवार नगरी शून्य सी देषी तेहे शाखी राये गुरु पूछ्या, आज ए सुं कारण नगरी नओ को छतु न जाणीइं । युद्ध को न करई । ति वारई गुरे कहिउं, आज आठमि छइ । ए नृपाधम गर्दभी विद्या साधिसिह । जाप तणइ अति ए गर्दभी विद्या भंकार करती जे सांभलई, वयरी भाजइ । मुहि लोही लांखीनई भुई पडई। एह कारण कटक जोअण पाछउ ऊतारु । अनई सैन्यमाहि इता सत्तोत्तरसओ शम्दवेधी सुभट मुझ कन्हाल राषओ । तेहे तिम कीधं । गुरे तेहं सुभट रहई कहिउँ, जि वारई पेली गर्दभी विद्या भकारइ, ति वारई माहरी परि समकाल एह विधान मुख भाथानी परि भरिवउं । इसी सीषामण देई एक चित्त थई रह्या । ते विद्या प्रस्तावि शब्द करिता आवी । महोत्तरसओ चाण करी तेहन मुह तत्काल भरि । गर्दभी विधा निःप्रताप हुई। राजा प्रप्तिई कुपी मुहि पाटू मारिओ । मस्तकि मल
"Aho Shrutgyanam'
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा |
२२७
मूत्र करी आकासि मंडलि गई । तेहे शाषी पथ्य प्रमाणनु ज्ञाय खगह, ते उज्जयनी भेली माहि पइठा । राजा गर्दभिल जीवत साहिओ | गुरु आगलि आणिओ । गुरे बोलाविमो, अरे पापिष्ट ! जे तई महासती सरस्वतीनु व्रतभंग कीओ, जे श्रीसंघ आपमानिओ, जे हुँ अवगणओ ते पाप वृक्षनुं ए अजी फूल मात्र हूउं छई, फल ते नरकांत हुसिइ । अजी कोई विणठउं नथी । प्रायश्चित्तनी आलोभण लइ, दीप्या लद्द । असई सांभलई हूंतई ऊहण चीतओ देषी देशथिओ - काढिओ । एतलई जे शाखीराय कन्हलि पहिलं गुरु रह्या हूंता, ते सम्राट मूलगु राओ कीधओ । बीजां रहई देश विहंची आपिओ | आज लगइ ते शाकान्वय कही । असी प्रतिज्ञा पूरी आपणी बहिन महासती संयमि आरोपीन आलोयण करो पडिक्कम्या हृता आपणा गच्छमाहि आव्या ॥
( २ )
एतलह अवसरि भारूअछि नगरि गुरुना भाणेज बलमित्र अनई भागमित्र । इसि नामि एक राजा एक युवराजा राज्य पाहूं । तेहे शीघ्र आपणु मुहंतओ मोकली गुरु तेडाव्या । मुहंतई गुरे शाकी राजा मोकलावी भरूभछि पुहता । बालमित्र राजा, भाणुमित्र युवराजा सहित महामहोत्सव करी पहसार कीघओ । गुरे भाणेज बलभानु इसिई नामि प्रतिरोध करी दीया दीधी। राजा भक्ति करी गुरु चओमासि राष्या । तेहे गुरे राय आगलि पुरोहित एक वार वादि करी जीतओ । ते पुरोहित राय आगलि उपाय करी गुरु ऊपर वह वहि । निंदा करइ । सानकूल अ ( उ ) पसर्ग करइ । ते राजानउं मन विप्रतारइ | जीणइ मार्गि गुरु चालई तोणइ मार्गि तुझ भक्त रहईं चालियउं न घटइ, गुरुनां परा भांजई । ए मोटी आसातना हुइ | राजा मुग्धस्वभावि कहिउं, किम कीज ? तु ईणी बाट कही नई हीडवा न दीजई | लोक तीणी वाट न होडई | वही ब्राह्मणि उपाय कहिओ - राजानू ! आपणां गुरुनई लोक साहि तिसउं विहिरावई । तम्हे कहु तु रूड | भोजन विहिरावई । सानकूलपणई नगरमाहि सगले आधाकर्म कराविओ | गुरु आपहिणी नाई । अनेषणा प्रवर्त्ताव 1 गुरे रहिवा अयोग्य जाणी ते नगर छोडी पठाणपुरि नगरि ग्या ।
( ३ )
तिहां राजा श्री शालिवाहन राज्य प्रतिपालइ | श्रावकोत्तम छह । तोणई राज गुरु आव्या जाणी गुरु साहमु ग्यओ । महामहोत्सव करी नगर माहि प्रवेश कीधओ । गुरे राजनई जणावउं -अम्हे पर्युषण पर्व ईहां करिया हीडां छां । नगरमाहि देव वांधा । राजा श्री शालिवाहन प्रमुख गुरुनी पर्युपासना भक्ति करई । क्रमिहि पर्युषणापर्व भावितं । राजा सूरीश्वर बोलाया, असारह भादवा सुदि पांचमि तणइ दिवसि इंद्रमहोत्सव शक्रयात्रा हुइ । लोकनई रूढि महोत्सव कीओ जोई जि | अन श्रीपर्युषणा महोत्सव देववंदना देवपूजा किम हुइ । एह कारण पर्युषणा पर्व छठिहूं करभो । ति चारहं गुरे कहिउँ—
अवि चलs मेरुचूला, सूरो वा उग्गमेइ पच्छिमे भाए ।
त पंचमी रयणी, पजूसत्रणा न अइकमइ ॥११॥
मेरु पर्वतनी चूलिका चलइ किवार समुद्र मर्यादा मेल्हइ । किवार सूर्य पश्चिमई जगह । तहऊए पर्युषण पर्व्व पांचमिनो रात्रि न ओलंबीइ । तभ चमोथिई कीजइ । ए वचन मानिओ । श्रीमहावीरना वचन तओ श्रीसंघनी अनुज्ञा तु जुइसिउं कहिउँ छ ।
नवसयं त्राणउँए ९९३ वर्षे जे कालिका ते बीजु० ॥
जी को तुरिमणि दत्त श्रीजु । ते श्यामाचार्य कालिकाचार्य ने निगोद |
"Aho Shrutgyanam"
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीरामचन्द्रसूरिविरचिता
नवसई तेणऊएहि, समयतेहि वद्धमाणाओ । पज्जोसवणचउत्थी, कालगसूरीहिंतो ठविया ॥१२॥
श्रीमहावीरना निर्माण तु नवसई त्र्याणू वरिसे ग्ये हते पर्युषण पर्व्व श्रीकालिकाचार्य गुरु पंचमी हूंतूं चतुर्थीई आणिसिहं । इस्युं रायनु अनुग्रह कीघओ । अनइ नंदीश्वरनु तप करती राज्ञी तेहनुं पार हुइ । अनइ साधु महात्मा रहई श्रीकल्प प्रत्याख्याननूं ओत्तरवारणउं हुइ । एह कारण चतुर्थी पर्युषण पर्व कौजइ ।
२२८
तत्रा चातुव (f) र्षे यत्, पूज्यन्ते साधवो जनैः ।
तत्र देशे मवृत्तस्तु, साधुपूजालयोत्सवः ॥ १३ ॥
अजी आज लगइ तिहां पयाणपुरि देशमाहि भादवा सुदि पडिवे नंद (नई) दिनि साधुपूजालयोत्सव हुइ ||
४ )
।
एतलई कालना वशेष तु शिष्य प्रमादी जाणी कहिउँ न करई । मनमाहि श्रीकालिकाचार्य चतवई । तेहं शिष्य रहई सीषामणा देवा शिज्जातर श्रावक तेडी तेह आगलि सलीह बात कही । जु शिष्य प्रमादी, रात्रि दीह सूता रहई । शास्त्राभ्यास न करई, कियाकलाप सामाचारी तेहनइ विषइ प्रमाद पर हुआ । तओ एह रहईं किसी शिष्या (क्षा) दीजइ । असे शिष्यनु शिष्य सुवर्णपुरि श्रीसागरचंद्रसूरि इसि नामिई छह, तिहां जईह छइ । जि चारई तुम्ह कन्हलि ture धणु आगर करो पूछई, गाढा हाकली चोयण करीतु । अम्ह रहई श्री सागरचंद्रसूरि कन्हइ ग्या कहिज्यो । शय्यातर रहई जणावीनई रात्रि पाहिली शिष्य सूता जि भुंकी गुरु श्रीकालिकाचार्य एकला जि वाल्या | सुवर्णपुरि नगरि पुहुता । तेहे गुरे अणओलख्या भणी सामा हि न ओलख्या वृद्ध को तपोधन एकला आव्यु छइ । व्याख्यानह नम कउं । साहमी प्रतिपत्ति न कीश्री । तीणइ प्रति श( शिष्य श्री सागरचंद्र पूछउं । हे वडा तपोधन 1 माह व्याख्यान किस्युं ? - कहिनई तई आगई असउं व्याख्यान कही कन्हि सांभलिउँ हूतउँ कि ना ? | गुरु तु कही नई वषोई नही पण मनि चीतवई - शास्त्रलगह अहंकार ऊपजइ । जु भव्य ओत्तम डाहीआर सज्जनई भणिउं हूंतउं अहंकार फेडइ | तेह जि शास्त्र दुर्जन पापी मूर्ष अज्ञान रहई साहम् अहंकार प्रमाद नीपजावइ । जिम श्रीसूर्य देवी घूक घूषा रहई । साहमूं अंधारु थाइ । जे सूर्य ऊहिं देवनां द्वार ऊघडई । गाइना गाला छुटई, स्वैरिणी स्वेच्छाचार टलई, सह कार्यक ( क )म करई । जगचक्षु श्रीसूर्य अंधारां जाई । घूघा रहई सामहूं अंधार थाइ | शाख श्रीसूर्य समान छ । जे अहंकार करई ते घूक समान जाणिवा । पणि मई कालिकाचार्यई वषाणिव जि भलर्भों ( 3 ) वाण करु छउ । ति वारई सागरवंदि कहिउं मुह कन्हई कोई पूछभो । गुरि श्रीकालिकाचार्यि पूछिउँ-कहु संसारमाहि रूड ं सूं छइ । सागरचंद्र सूरि कहिउं । धर्म्म टाली अभ्य(नि) त्य जि देषी । सहइ कोई धर्म उत्तम छ। पितां (ता) मातां (सा) कलत्र मित्र स्वामी राजां भाइए पुत्रे देवताए मंत्रे जंत्रे ऊषधे जे काज न सीशङ्कं ते धर्मि हेलामात्रि सीझइं । दुःख फेडइ । मृत्यु मरणि सार्थि आवइ । ब (बुद्धिवंते धर्म जि करिवउँ । गुरे कहउँ धर्म किम हुई । अहंकारि हुइ । विश्व (वृद्ध) वाकि सांभली रीसाणओ सागरचंद्र । वृद्धत्त सुं जाणइ । संपूर्ण शास्त्र सिद्धांत न जाण, इम वाद करतां ॥
पाछलि प्रमादी शिषे (ष्ये) शिज्जातर श्रावक पूछिओ तेतलई श्रावक बोलिओ, तम्हे गुरु श्रीपूज्यतणी आण लोपी अन नसंप (क) हुआ । मश कन्हइ सिउं पूछओ । तम्हे गुरे छांड्या । माहरी दृष्टि आगलथा परहा जाओ । असउं आकरुं वचन राज्जातरि कहउं । ति वारई तेहे शिषे क्षमावी, अपार पश्चाता (ता ) प धरी शिज्जातर प्रति वली पूछ | एक वार दया करी अहं कहु गुरु किहां पुहता । शिज्जातरि ते क्षमा वली जाणो ओरत्या जाणी कहिउं । गुरु
"Aho Shrutgyanam"
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
कालिकाचार्यकथा।
सुवर्णपुरि शिध्यानुशिष्य श्रीसागरचंद्रसरिनइ स्थानिक पुहता छह । इस्यु सांभली ते सवे भव्य श(शि)प्य रुलीयात्य थ्या । तेइ नगरभणी चाल्यो । केतले दोहे नगरि पुहता । ते सागरचंद्रसूरीस्व(बोरे सांभलिउं जु गुरना गुरु श्रीपूज्य गुरु पाधार छई। ते श(शिष्य प्रष्ट तां वृद्ध भागलि कहिवा लागा। ति बारई वृद्धिइ कहिउं अम्हे पणि सांभलिउँ । पणि ते महात्मा तणओ जि संघात छइ गुरु श्रीकालिकाचार्य आगई आव्या । साहमा जाता पाछा आव्या । ओ(उ)पाश्रिय गुरु(बोहि भूमि तु आव्या देषी ते परिवार शिष्य वर्ग सइ साहम ऊठिउं । ति वारई सागरचंद्रसरि पूछउँ । ए कुण तेहे शिष्ये कहिउँ । एह जि श्रीपूज्य गुरु जाणिवा । सागरचंद्रसूरि पगे लागी गुरु खमाज्या । मई मोटओ भविनय कीघो। अजाणिवइ करी इ भज्ञात मूर्ष(ख) जे मई श्रीपूज्य प्रसाद गुरु न बोलल्या । इसी असमाधि लाज फरिवा लागु । गुरे कहठ संताप म धरि । दुक्स म भाणि । ए ताहरं कारण काई नहीं, ए कलिकालतण । महात्मा इण परी त्रतायुग कलिकाल तु लोक प्रसिद्ध छइ । अनई दूसम समय भागम प्रसिद्ध छह इसिउं कहिउं छछ ।
न देवे देवत्वं कपटपटवस्तापसजना
जनो मिथ्याभाषी विरलतरदृष्टिश्च जलदः । पसको नीचानामवि(क)निपतयो दुष्टमतयो,
जना[:) शि[ष्टा] नष्टा अहह ! कलिकालव्यतिकरु:(रः) ॥१४॥ अहह इसिई खेदिई कालिकाल व्यतिकर रौद्न हुभो। देवमाहि देवायतन कांई नहीं। तापस जन भणीई (अ)षि तेहइ ते कपटु नह विषइ पडवडा इमा। जन लोक मिथ्याभाषी जूठाबोला थ्या। मेहह ते कीहि वरसई किहिं न वरसई । नीचजन दुष्टतणी सिं(सं)गति हुई। राजान दुष्टमतिक हुआ । विशिष्ट उत्तम जन ते नाठा । ईणी परिई दूसम समय दुष्ट देषी(स्वी)इ । ईणइ भावि करी, हो पाचार्य तुझारूं दूषण नहीं, ए प्रमाद दूषण । जीव सके कालनई महात्मि करी प्रमादि पञ्चा रहई । वालक प्रस्थ दृष्टांत तत्र कहो। शिष्यानुशिष्य ते प्रतिबोधी गुरु श्रीकालिकाचार्य प्रतिई विनीत शिष्य हुआ । तेहइं शिष्यं परिवर्या अन्यत्र विहारक्रम कीधमो ॥
एकवार महाविदेह क्षेत्रि यिहरमान जिन श्रीसीमंधरस्वामि कन्हा सौधर्मेन्द्रि इसी पृच्छा कीधी । भगवन(न्) जिनेंद्र ! हवडा जिस्या तम्हे निगोद जीव वखाण्या तिसी निगोद नीवतणी व्याख्यातणा जाण भरतक्षेत्रि को छइ ! इसि इंद्रि पूछिइ इंतइ स्वामी सीमंधरस्वामि केवलज्ञान भास्कर इते सौधर्मेन्द्र आगलि कहिउँ । श्रीकालिकाचार्य नव पूर्वना जाण छइं । ते असी निगोद व्याख्या जाणई ! ए भरतक्षेत्र तणा लोक धन्य ! अद्यापि कलिकालि निस्तीर्थ तीर्थकर रहित केवलज्ञान(नी) रहित संपूर्ण अवि(व)धि ज्ञानइ रहित मनःपर्यवज्ञान अढाईद्वीपतणा संजीया पंचेंद्रिय जीवतणा मनोगत भाव नाणई । इस्यूं मनःपर्यवज्ञान श्रुतज्ञानइ नहीं । एहवइ कालि दूसमि श्रीवीतरागतणा वचन मानई । जे धर्म प्रवर्तावई, जे सिद्धांततणा विचार कहई ते धन्य । इसी स्तुति श्रीसीमंधरस्थामि करई । इंद्र महाराज सांभलीनई भरति क्षेत्रि भाविभो । वृद्ध ब्राह्मण जरा जीर्ण रूप करी आव्यु । अनइ गुरु श्रीकालिकाचार्य कन्हलि पूछिओ स्वामिन् ! निगोद जीव केहवा छई ! केतला एक छई। ति वारई गुरु श्रीकालिकाचार्ये भागम श्रुत निगोद व्याच्या क्रीधी।
संख्यातीताः सन्ति गोलाः, गोलेऽसंख्या निगोदकाः । एकैकस्मिन् निगोदे च, सिदेभ्योऽनन्तजन्तवः ॥१५॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३.
श्रीरामचन्द्रसूरिविरचिता गोमा य असंखिज्जा, भसंखगोला हवा निगोश्रो ।
इकिमि निगोए, अणंतजीवा पुणेयव्वा ॥१६॥ गोला पसंख्याता छई। गोलई गोलई असंख्याता न(नि)गोद छई। इकेका निगोदि सिदह पर अनंता जीव छई। तथा स्वरूप निगोद व्याख्या करी रहिइ इंतइ गुरुं कनहि तीणई वृद्ध प्रामणि आपण मायु पूछि । ई प्रिया(प्रयो)गार्थी छउँ । माहसं आयु केतलं एक छह ! गुरे उपयोग देइ इंद्र महाराज जाणी कहिउँ । भहो ब्राह्मण ! तू सां इंद्र सौधर्म देवलोकनु निहुं सागरोपमतणूं भायु छह । इसीउं सांभली रूप प्रकट कीबूं । गुरु नमस्कर्या । उपाश्रय द्वार फेरवी करी 'अमोघं देवदर्शनम् ' एह भणी एक बिंब सोम कांतिनुं भाप्यउं । ते भावडांना गछि छ। जिम परिवार संघमाहि महिमा जाणीह । गुरुनी स्तुति कीर्चि करी क्षमावी करी स्वर्गि गिओ।
हिव सूरस्व(च)रि आपणू आयु प्रमाण जाणी अंत्य संलेखना करी बाराधना नीपजावीनइ ईणी परि प्रवचन सिद्धांत रहई उन्नति नीपजावी करी अनेकि प्रभावना नीपजावी । अनशनी इता बाराधी स्वर्गि पहुता । एहवा युगप्रधान श्रीकालिकाचार्य गणधरतणं चरित्र पवित्र ईणइ पर्युषणापनि निरंतर कहीइ ! एह श्रीयुगप्रधान तणई नामि करी ऋद्धि वृद्धि तुष्टि पुष्टि शिव शांति मांगलिक नीपजइ । हिव श्रीसंघ रहा अस्यां उत्तमः पुण्य करणीय करतां श्रीज्येष्टपर्व आराधतां निर्विन हेतु एक वर्धापनक अंतरंग शाखनु कहीइ छ ।
नक्षत्राक्षि(क्ष)तपूरितं मरकतस्थालं विशालं नमः,
पीयूषधुतिनालिकेरकलितं चन्द्रमभाचन्दनम् । यावन्मेरुकरे गभस्तिकटके धत्ते धरिभ्यङ्गना,
तावभन्दतु धर्मकर्मनिरतः श्रीसंघभट्टारकः ॥१७॥ पृथ्वी रूपिणी नाय(यि)का, मेर(रु) पर्वत रूपीइ हस्ति चंद्र सूर्य वलय करी शोभायमान, मरकत मणि रत्नमय स्थालि करी, घट जू लई पहरई संझ्या राग रूपीयइ तारायण भट्ठावीस, नक्षत्र भठ्यासी, ग्रह तारां तणी कोडा नि कोडि । तेह रूपीया अष(ख)ड भाषे(खे) चोखा जाणिवा । पीयूषति भणीइ, चंद्रमा रूपी नालिकेर चंद्र ज्योना(स्ना) चंदन जाणिवउं । श्रीसंघनई कारणि वधामणउं करइ । एतावता अंतरंग अर्थ असिउ जाणिवभो । जो लगइ पृथ्वी, जां लगा मेर, जो लगह आकाश, जां चंद्र सूर्य तपयं, जां तारायण उदयवंत तां ए श्रीसंघ नांदमो वाधो विस्तर । श्रीयुगादिनाथ प्रमष(मुख) श्रीवर्द्धमान पर्यंत चतुर्विशतिजिनेंद्र तणइ प्रसादि अनई प()डरीक प्रम(मु)ख अनई भीगौतमस्वामि पर्यंत जे गणधर हुमा तेहई सद्गुरुं प्रसाद अनई जषि(क्ष) गोमष(मुख) [प्रमु]ष(ख) तीर्थ कर] सेवक अधिष्ठायक, जपि(क्षिणी चक्रेस्व(व)री प्रम(मु)ख शासनादेवति प्रसादात् श्रीसंघनई उत्तरोत्तर ऋदि वृदि जो अभि(भ्यु)दयश्च कल्याण मांगलिकमाला विस्तर।
संवत् १५१७ वर्षे मार्गसिर सुदि ९ शुक्रे श्रीमहाहडगच्छे श्रीकमलप्रभसूरिश(श)भ्य-मुनिभासचन्द्रश्रेयः स्यात्, पठनाय लिखितं आपहिणी।
"Aho Shrutgyanam"
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
[३०] श्रीगुणरत्नसूरिविरचिता कालिकसूरिकथा। [ रचनासंवत् ११ शताब्दि]
अंबिका पाय प्रणमेसो, कालिक कवित करेसो । धारावासनयर निरुपम, तीह पुर कुण दीमइ उपम ॥१॥ तीणइ 'पुरि धैरह सिंघ बलवंत, राज करइ जयवंत । सुरसुंदरि तस घरिणी राणी, रति मीतिरूप समाणी ॥२॥ तेह बिहु अछइ कुमार, कालिक इति सविचार । एकवार खेलि रवाडी, कुमर गयु धनवादी ॥३॥ तिहां जोतां मुनिवर दीठा, गुणाकरसूरि बईठा । कुमर आवी गुर पासि, बांदी मनह उलासि ॥४॥ देसणा गरि तव दीधी, तस काया निरमल कीधी। देव-गुर-धरम तिहां जाणी, दीक्षा ऊपरि भाव इति आणी ॥५॥ माय बाप सजन मनाची, कालिक सरसति आवी। गुरु सापि दीक्षा छेई, संयम पालइ ए ई ॥६॥ गुणाकरि विद्या सवे आपी, कालिक निज पाटि थापी । कीधा इ(अ)तिसय प्रमाण. मयण मनावई ए आण ॥७॥ पणि गुण हतु बसह देह. पिसण सयण सम नेह। सबधितण निर्धान, गणधर युगह प्रधान | छेदइ करम अपार, श्रीगुर इति सविचार । ...............गुण नवि कामई ए पार ||९॥ नवकारमंत्र आराधइ, रुषिराज निज काज साधइ । तपनिधि साहसधीर, नमइ निरंतर वीर ॥१०॥ परिचर जगि जयवंत, आवइ क्रम जीपी ररूपंत । कीधुं सफल संसार, महीयलि करइ विहार ॥११॥ गणधर ऊजेणी पहता, तिहां राउ गर्दभिक इंता । सूतउ साप जगावड, रिपु यह सती य पावइ ॥१२॥ गणइ नहीं पाप जि कोइ, छकि बलि लीइ २ लीई । भावी संघ सामंति, राउ प्रति भसिङ कांति ॥१३॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीगुणरत्नसरिविरचिता तुम्ह कुकि इम न कीजइ, सरसति सती य न कीजइ / सीतह कारणि रावण, गयु निरवाणि ए निरगुण // 14 // राजन कहिउँ अकीजइ, सीपी माणि कणई नवि डीजइ मुरष राज म चूकि, सरसति सतीय तूं मुंकि / जिम जिम श्रीय संघ चारह, कोपिई तिम राय घणं गरई // 15 // दाहि म घणी य न कीजइ, अम्ह सीष असी य न दीजइ / राय रोसइ मुभट तेडावइ, गेल इथ धरीय नइ वारइ // 16 // श्रीसंघ गुरु भणी आवइ, सयल समं(संबं)ध जणावइ / सरसति न मेल्डइ ए नरवर, कहु किम कीजइ गणधर // 17 // सरि भणइ मुणु संघ वात, सही हिवें फरीए पात / नीगमं एह तणं राज, सीझतु मन तणं काज // 18 // इम कहीं अवधूत वेसि, गुरु पहुवा शाक तणइ देसि / र(री)जधी राय निवाणं, दल लेई करइ पीया // 19|| आवी स(सो)रठहं देसि, ढांकह रहिया कटक चुमासि / सेनापति गुरुपासि आवी, निरधनपशू य जणावी // 20 // शासनादेवि प्रसादिइं, गणधरमनह आणंदिई / / ईटवा कनकमइ कीधु, वहिची सवे ते य लोधु // 21 // सेनापति कटक चलावइ, ततक्षिणि ऊजेणि आवइ / गर्दभिल मंत्र तव साधइ, गर्दभी विद्या आराधइ / / 22 / / गुरु वेगिडं मुभट तेडावी. गर्दभिल कर जणावी / . अबदचो(वे)धी गुरे लीधा, तेय सवे आगलि कीधा // 23 // तेह मुखि माथु भरीउ, जीपी गर्दभिक धरीउ / एह नृप राज उदाली, सरसति सती य मेल्हावी // 24 // रंगिई गुरु पासि आवी, सयल वृत्तांत. जणावीउ / गुणाकरसूर पाए लागी, गणधर आलोयण मागी // 25 // कालिक छांडी सवे माया, कीधी य निरमल काया / गणधर जगि जयवंता, तप करी मुगति पहुता // 26 // पीपलगच्छि गुर सोहइ, भवीयण जण मन मोहइ / श्रीगुणरयणसूरिंद, हईयडइ परीय आणंद // 27 // कीघउ एह चरित्र रसाल, सुशु बहू बालगोपाल / तेह घरि सयल समृद्धि, पामइ अविहद रखिदि // 28 // इति श्रीकालिकरिनी कथा भास समाप्तः / / संवत् 1740 वर्षे द्वितीय श्रावण शुदि 12 खी दिने लषितः / / माइ वाहालबाई ल(लि)खादी (पित श्रीराजनगरे मध्ये लषितः / श्रीकल्याणमस्तु॥ "Aho Shrutgyanam"