Jjain Tattva Pruchha

Author(s): Parasmal Chandalia
Publisher: Shamji Velji Virani Sthanakvasi jain Dharmik Shikshan Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032362/1

Page #1

नाणस्स सव्वस्त पगासणाए ।
જેઠા તવ-પૃચ્છા.
(નવતત્ત્વનાં મનનીય પ્રશ્નોત્તર)
F
– સંગ્રાહક અને સંપાદક :શ્રી પારસમલ ચંડલિયા
- B. Sc.
–
અનુવાદક :–
ધીરજ રીર : મણિઓર છે
જશે રસોરાષ્ટ્ર)
F
-: પ્રકાશક :–
શ્રી શામજી વેલજી વિરાણી સ્થા. - જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સંઘ. ક ૧, દિવાનપર બીરાલાબિાન્દ્રાજકોટ-૩૬૦૦૦૧.

Page #2

All IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIuuuuuuuuuuN
જૈન તત્ત્વ-પૃચ્છા
* પ્રકાશન સ્મૃતિ *
વીર સંવત : ૨૫૦૮ નિઝમ સ વત : ૨૦૩૮ તા. ૫-૧૧-૮૧
IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
IIIIIIL
પ્રથમ આવૃતિ : પ્રત : ૨૦૦૦
IIIIIIIIIIIIII
પડતર કિંમત છે ? જ્ઞાન પ્રચારાર્થે
(અર્ધમૂલ્ય) રૂા. ૧૨-૦૦
રૂા. ૬-૦૦
મુદ્રક : શ્રી જયંતિલાલ મણિલાલ શાહ.
ધી નવપ્રભાત-પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રેડ. અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
SIMULTAN MUHIMMHIMIHHHHMMHNAIINIHA MWNHINNIH MIT

Page #3

રાજકોટ નિવાસી ધર્માનુરાગી સુશ્રાવિકા પૂ. માતુશ્રી સમરતબેન રામજીભાઈ વીરાણું
દેહ વિલય : શ્રાવણ વદ ૮ : : સંવત ૨૦૩૭ તા. ૨૨-૮-૮૧ શનિવાર (રાજકોટ)

Page #4


Page #5

પ્રથમાવૃત્તિ (હિન્દી-પ્રકાશન) પ્રસગે—
સપાદકીય વક્તવ્ય
જ્યારે આત્મામાં જ્ઞાનની નિર્મળ જ્ગ્યાતિ પ્રગટ થાય છે, ત્યારે અજ્ઞાનના અંધકાર નાશ પામે છે અને હિતાહિતનું વિવેકજ્ઞાન પ્રગટે છે. તે હેય, જ્ઞેય અને ઉપાદેયને સમજી શકે છે. જે રીતે વિષમ ખાડામાં પડી ગયેલી વ્યક્તિ લત્તા આદિના સહારા–મદ પામીને બહાર નીકળી શકે છે, તે રીતે સસારરૂપી ખાડામાં પડેલી વ્યક્તિ પણ જ્ઞાનાદિની મદદ લઇને માક્ષસુખને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જ્યાં સુધી જીવ નવતવાનુ. યથાર્થ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા નથી ત્યાં સુધી સત્યશ્રદ્ધારૂપ સમ્યક્ત્વ ગુણુ ખીલતા નથી. એટલે કે જે જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બુધ અને મેાક્ષ એ નવતત્ત્વના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણું છે, તે જ સમ્યગ્દૃષ્ટિ બને છે. સમિતિ મેાક્ષરૂપી મહેલની સીડીનુ પ્રથમ સાપાન છે. સમકિત વિના મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી. માટે અક્ષય, અવ્યાબાધ સુખના ઈચ્છુક સુમુક્ષુ આત્માઓએ જીવાદિ નવત્તત્ત્વનું જ્ઞાન મેળવીને તેના યથાર્થ સ્વરૂપને સમજી તેના પર દૃઢ શ્રદ્ધા કરવી પરમાવશ્યક છે.
સ્થાનકવાસી જૈન સમાજના ચિર પરિચિત સુલેખક, તત્ત્વમનીષી, આગમવેત્તા, સુશ્રાવક શ્રીમાન રતનલાલજી રાશીના સાનિધ્યમાં રહીને કાર્ય કરવાનું સૌભાગ્ય મને પ્રાપ્ત થયું.

Page #6

પ્રસ્તુત પુસ્તકના સંકલનમાં આપે અમૂલ્ય સમય: ભોગ આપીને પણ તેનું સાંગોપાંગ અવલોકન કર્યું, તે રીતે પણ આપ માર્ગદર્શક અને પ્રેરક બન્યા. મારા માટે લેખનને પ્રથમ જ પ્રયાસ હતું. તેથી આપે જે ભૂલે. વગેરે તરફ મારું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને આવશ્યક સંશોધન, પરિવર્ધન તથા પરિવર્તન પણ કર્યું. તે રીતે આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું સંપૂર્ણ શ્રેય પરમ ઉપકારી, પરમ શ્રદ્ધય. શ્રી ડેશી સાહેબને ફાળે જાય છે.
આશા છે....તત્ત્વજ્ઞાન રસિક ધર્મપ્રેમી ભાઈ-બહેનોને. આ પુસ્તક લાભદાયક બનશે. ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં પણ સ્વાધ્યાયી તથા શિબિરાર્થીઓને માટે પણ આ પુસ્તક પ્રામાણિક તથા મનનીય સિદ્ધ થશે.
આ પુસ્તકના સંકલનમાં જૈનાગમ–તવ દીપિકા. જૈનતત્ત્વ પ્રશ્નોત્તર (ગુજરાતી), જૈન પ્રશ્નોત્તર કુસુમાવલી, શાળોપયોગી જૈન પ્રશ્નોત્તર, જૈન શિશુબોધ, સુબોધ જૈન પાઠમાળા ભાગ ૧-૨, નદી સૂત્ર, ઉવવા સૂત્ર આદિ પુસ્તકની સહાયતા લેવામાં આવેલી છે. તે બધાના લેખકે. તથા પ્રકાશકોને હું હૃદયથી આભાર માનું છું.
આજના વિલાસમય, ભૌતિક વાતાવરણમાં આ. પુસ્તક તત્વપ્રેમી આત્માઓને માટે જનધર્મ પર દઢશ્રદ્ધા કરાવી, જ્ઞાન આરાધનાની રૂચિ જાગૃત કરાવવામાં વિશેષ ઉપાગી બની રહે એજ શુભેચ્છા. સેલાના (મ. પ્ર.)
| વિનીતતા. ૧–૧૧–૧૯૭૯
પારસમલ ચંડાલિયા,

Page #7

अपनी बात સમાજમાં ધાર્મિક-શિક્ષા-પ્રચારના પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે. શિક્ષણ શાળાઓમાં તાત્ત્વિક વિષયો ભણાવવામાં આવે છે. થડા વર્ષોથી શિક્ષણશિબિરનું આયોજન કરીને વિશેષ પ્રકારે વિદ્યાર્થીઓને પ્રશિક્ષિત કરવામાં આવે છે. આ બધામાં ધાર્મિક સાહિત્યની આવશ્યક્તા તે હતી જ અને તેની વ્યવસ્થા પણ થાય છે. અધ્યાપકે તેના અર્થ અને મર્મ સમજાવે છે. જીવાદિ તત્વના અર્થના પ્રતિપાદક પુસ્તકે પણ ઘણું સ્થાનેથી પ્રકાશિત થયેલ છે અને તેમાંથી કેટલાય અપ્રાપ્ય છે. એટલા માટે આવા પુસ્તકની આવશ્યકતા હતી જેમાં તને વિશદરૂપથી સમજાવવામાં આવ્યા હોય.
મારા મનમાં કેટલીયે વાર તાત્વિક પ્રશ્નોત્તર વિશેષ રૂપથી સ્પષ્ટીકરણ સહિત લખવાનો વિચાર ઉત્પન્ન થયેલ અને તેમાં શ્રી પારસમલજ ચંડાલિયાને સહગ મળવાથી આ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ સંશોધન માટે પં. શ્રી મહેશચંદ્રજી શાસ્ત્રી તથા તસ્વાનુભવી, સુશ્રાવક શ્રીમાનું ધીંગડમલજી સા. પાસે પણ મોકલાવવામાં આવ્યું.
મારી સમક્ષ અનેક ઉલઝને આવી, જેને પોતાની બુદ્ધિ અનુસાર સુલઝાવતા થકા આ પુસ્તકનું સંશોધન કરેલ છે. આમાં પણ કઈ ભૂલ હોઈ શકે છે. વાચક પ્રબુદ્ધજન આવી ભૂલેની જાણકારી કરાવશે તે આભાર સાથે તેના પર ગ્ય વિચાર કરવામાં આવશે.
શ્રી પારસમલજીને માટે આ નવું કાર્ય છે, છતાં પણ તેમણે નિષ્ઠાપૂર્વક પૂરૂં કરેલ છે. આશા છે કે આવા કાર્યમાં તેઓ રૂચિ રાખીને આગળ વધશે તે સમાજ અને ધર્મ–સાહિત્યની સારી સેવા કરી શકશે. સૈલાના તા. ૩૧–૧૦–૭૯
–રતનલાલ ડોશી

Page #8

પ્રકાશકીય સંસ્થાનું
નમ્ર...નિવેદન
જતદન એટલે પરિપૂર્ણ દર્શન. જેનદર્શનનાં
તત્ત્વા એટલે સજ્ઞ ભગવ`તાના જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત પૂ સત્ય. પ્રભુએ કેવલજ્ઞાન દ્વારા જાણી જગત સમક્ષ આત્મતત્ત્વની એળખાણ કરાવવા માટે અને મનુષ્ય જીવનની સાકતા માટે જીવ અને અજીવ તત્ત્વનું અમૃત પીરસી દીધું. જીવનમાં તત્ત્વજ્ઞાનની સમજ આવ્યેથી જ જીવાત્મા હેય-જ્ઞેય અને ઉપાદેયના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણી શકે છે. જીવનમાં દુઃખ ત્યાં સુધી જ છે, જ્યાં સુધી જ્ઞાનના દિપક પ્રગટયા નથી ! આધ્યાત્મિક મહર્ષિ આએ ઠીક જ કહ્યુ છે.
अज्झप सुज्जे पसरत तेप, मणपुराप परिभासमाणे । कत्तो तमो सुसइ पंक भोए, सीग्घ पलायंति कषाय चोरा ॥
અધ્યાત્મ જ્ઞાનરૂપી સૂર્યનું તેજ પ્રસરતાં મનરૂપી નગરી પ્રકાશિત થઈ જાય છે, પછી ત્યાં અંધકાર તેા કયાંથી હાઈ શકે ? ભાગરૂપી કાઢવ સૂકાઈ જાય છે અને કષાય રૂપી ચારા શીઘ્ર પલાયન થઈ જાય છે.
સમાજમાં તત્ત્વજ્ઞાનને લગતાં ઘણાં પુસ્તકાનું પ્રકાશન થયેલ છે, પરંતુ જૈનાએ જેનું જ્ઞાન કરવું અતિ

Page #9

આવશ્યક છે તેવા સમ્યક્ત્વ રત્ન પ્રાપ્તિનાં પાયા રૂપ જીવાદિ નવ તત્તનાં પ્રશ્નોત્તરીને સરળ અને સુંદર રીતે સંગ્રહ કરવા બદલ ઉત્સાહી, નવયુવક શ્રી પારસમલજી ચંડાલિયાને ધન્યવાદ ઘટે છે. સાથેસાથે તેમના ઉત્સાહને વેગવંતે બનાવવા “અ. ભા. સાધુભાગી જન સંસ્કૃતિ– રક્ષક સંઘ” સિલાનાએ હિન્દીમાં પ્રકાશિત કરેલ છે તે માટે સંસ્કૃતિ રક્ષક સંઘ અને તેના કાર્યકર્તાઓને આભાર માનવ અસ્થાને નહિ જ ગણાય.
શ્રી. શા. વે. વિરાણી શિક્ષણ સંઘ-રાજકોટ તરફથી છેલ્લાં ૨૫ વર્ષથી જ્ઞાન પ્રચારાર્થે સર્વોપયોગી ઘણું પુસ્તકનું પ્રકાશન થયેલ છે. અને ભવિષ્યમાં પણ થતુ રહેશે તેવી ભાવના છે. સંસ્થાનું મુખ્ય ધ્યેય સારાયે જન સમાજમાં જ્ઞાનની રૂચિ વર્ધમાન બને એ જ છે. અને સમ્યકજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારા પુસ્તક-પ્રકાશનને સુઅવસર સંસ્થાને મળતા રહે તેવી શુભાભિલાષા છે. સંસ્થાના બંધારણ મુજબ પ્રાયઃ કરીને બધા પુસ્તકે જ્ઞાન પ્રચારાર્થે અર્ધમૂલ્યથી જ વેચવામાં આવે છે.
આશા છે કે સંસ્થાનું પ્રસ્તુત નવ્ય સંસ્કરણ પણ જ્ઞાનપિપાસુ ભાઈ–બહેનેને માટે ઉપયોગી બની રહેશે.
પુસ્તક પ્રકાશનના મંગલકાર્યને જેફ ઉંમરે પણ સ્થા. જૈન પાક્ષિક પત્રના તંત્રી શ્રી જીવણલાલભાઈ સંઘવીએ તમામ જવાબદારી લઈને પૂર્ણ કરેલ છે તે બદલ

Page #10

તેમના તથા પ્રુફ વંચાવવામાં અભ્યાસી કુ. પ્રવીણામહેન સી. શાહ (અમદાવાદ)નાં સક્રિય સહકાર બદલ આભારી છીએ.
વાચક વર્ગને મુદ્રણુદોષ સુધારીને વાંચવા વિન`તિ છે. ક્ષતિ રહી જવા પામી હાય તા અમારૂ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા નમ્ર વિનતિ કરીએ છીએ.
લિ. સચાલકો
શ્રી નગીનદાસ રામજીભાઇ વિરાણી પ્રમુખ
શ્રી મેાહનલાલ કસ્તુરચંદ શાહ શ્રી નરભેરામ પાનાચંદ મહેતા શ્રી મગનલાલ પેાપટલાલ કામદાર ઉપ પ્રમુખે
શ્રી શા. વે. વિરાણી સ્થા. જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સઘ
શ્રી કાંતિલાલ ખીમચંદ મહેતા શ્રી ભુપતલાલ વૃજલાલ શાહ શ્રી ચ'પકલાલ ટાલાલ મહેતા માનદ મંત્રી

Page #11

અ.નુવાદકની કલમે....
સ્થાનકવાસી જૈન સમાજમાં છેલ્લાં કેટલાક વર્ષોથી ધાર્મિક શિક્ષણ શિબિરોનુ વિવિધ ક્ષેત્રામાં આયેાજન થઈ રહેલ છે. જ્ઞાનરૂચિ પ્રગટ કરાવવા માટે આવા પ્રયાસા પ્રશંસનીય જ નહિ, પરંતુ અનુકરણીય છે. શિબિરામાં પ્રાથમિક અભ્યાસને અનુરૂપ સાહિત્ય તા મળી જ રહે છે. પરંતુ જ્યારથી ‘સ્વાધ્યાયી પ્રશિક્ષણ શિબિર' દ્વારા વ્યાખ્યાતાઓને પ્રશિક્ષિત કરીને પર્યુષણુ મહાપના દિવસેામાં ધર્મારાધના માટે બહારના ક્ષેત્રામાં મેાકલાવવાની વ્યવસ્થા ‘સુધર્મ પ્રચાર મ’ડળ' તરફથી શરૂ કરવામાં આવી. ત્યારથી એવી એક વિચારણા ખની કે–નવતત્ત્વ સંબંધી વિશેષ જાણકારી સરલ રીતે મળી રહે, તેવું પુસ્તક તૈયાર કરાવવુ જોઇએ, પરંતુ તે કાર્ય ગતિમાન બન્યું નહિ.
ઉનાળુ વેકેશનમાં સુધર્મ પ્રચાર મ`ડળ ગુજરાત શાખા દ્વારા સરદારનગર-રાજકોટમાં પ્રશિક્ષણ શિબિરનું આયેાજન કરવાની વિચારણા ચાલી રહેલ હતી. તે સમયે ધમ પ્રિય, પરમસ્નેહી શ્રી પ્રદીપભાઇ શેઠે તરફથી સૂચન મળ્યું કે સ`સ્કૃતિ-રક્ષક સંધ-સલાના તરફથી પ્રકાશિત ‘તત્ત્વ પૃચ્છા” પુસ્તકમાં ‘નવતત્ત્વ’ સબંધી સરલ અને રોચક શૈલીથી જે પ્રશ્નોત્તરી (એક હજાર સા ચૌદ)

Page #12

૧૦
આપવામાં આવેલછે,તે સ્વાધ્યાયીઓને તેમજ તત્ત્વ પ્રેમીઓ ઉપયાગી બની રહેશે. તેમની પ્રેરણા થતાં તેનું સૂચન વધાવી, ગુજરાતી અનુવાદનું કાર્ય શરૂ કર્યુ. પુતક તૈયાર થયેથી કઇ રીતે પ્રકાશિત કરવું વગેરે વિચારણા ચાલી રહી હતી તેવામાં શિબિર સબધી શિક્ષણ સંઘના પ્રમુખ શ્રી નગીનદાસભાઈ વિરાણી સાથે લંડન પત્ર વ્યવહાર થતાં તેઓને પુસ્તક સંબંધી થોડી જાણકારી લખવામાં આવી.. તેએના પ્રત્યુત્તર આવ્યા કે અનુવાદ જલ્દીથી તૈયાર કરી શિક્ષણ સઘને માકલાવા. જેથી પુસ્તક નજીકના ભવિષ્યમાં જ પ્રગટ થઈ શકે. તે તરફથી સ્વીકૃતિ મળતાં અનુવાદનુ કાર્ય ગતિશીલ બન્યું અને આજે સમાજના કરકમલેામાં મૂકતાં હર્ષ અનુભવું છું....
પુસ્તકમાં અમુક ભૂલા રહી જવા પામી હતી, તે સ'ખ'ધી પત્રવ્યવહાર કરતાં તત્ત્વમનીષી, પ્રિયધમી, શ્રીમાન રતનલાલજી ડેાશી તથા નવયુવક સંપાદક શ્રી પારસમલજી ચ’ડાલિયાએ સુધારા-વધારા સાથે સશાષિત પ્રતિ મેાકલાવેલ તે માટે તેઓના ખૂબ-ખૂબ આભારી છું. અમુક પ્રશ્નોત્તર સંબધી શ્રાવકવર્ય શ્રી જશવંતલાલભાઈ શાહ, માટુંગા તરફથી પણ જે સમાધાન, સ`શેાધન મળેલ. છે, તે બદલ તેઓશ્રીના પણ ખૂબ-ખૂબ આભાર માનુ છું.
શ્રી શા. વે. વિરાણી સ્થા. જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સધ–રાજકેટ દ્વારા પ્રસ્તુત ‘જૈન તત્ત્વ પૃચ્છા’ પ્રકાશિત

Page #13

થઈ રહેલ છે અને તે પડતર કિંમતથી જ્ઞાન પ્રચારાર્થે અર્ધમૂલ્યથી વેચવામાં આવે છે. તે માટે શિક્ષણ સંઘની જ્ઞાનદાનની પ્રવૃત્તિ ખૂબ જ આવકારદાયક છે.
પુસ્તકના અનુવાદ માટે સહર્ષ સંમતિ પ્રદાન કરવા . બદલ સંપાદક શ્રી પારસમલજી ચંડાલિયા તથા પ્રકાશક શ્રી અ. ભા. સાધુમાળી જૈન સંસ્કૃતિ-રક્ષક સંઘ-સેલાના (મ.પ્ર.) ને પણ ખૂબ-ખૂબ આભારી છું.
પુસ્તકને અનુવાદ કરતી વખતે જ્યાં જ્યાં જરૂર જણાઈ છે, ત્યાં ત્યાં અમુક સુધારા-વધારા કરતાની સાથે . સાથે શક્ય તેટલે ઉપગ રાખી આગમપ્રમાણ જાળવવાને પ્રયત્ન કરેલ છે, છતાં પણ છદ્મસ્થ ભૂલને પાત્ર છે, જ્ઞાનની અલ્પતાને કારણે કયાંય પણ જિનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ ઓછું, અધિક કે વિપરીત લખાયેલ હોય તે અરિહંત ભગવાનની સાક્ષીથી મિચ્છામિ દુક્કડમ્.
–ધીરજકુમાર મણિઆર :

Page #14

મહોભાવળા...
હાજ્ઞાની મહાપુરૂષોએ મહામૂલો માનવજીવનને - સફળ બનાવવા માટે તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસની અત્યંત આવશ્યકતા બતાવી છે.
આપણા શરીરને ટકાવવા માટે જેમ હવા, પાણી અને ભેજન વગેરેની જરૂરીયાત રહે છે, તેવી જ રીતે આપણું આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવને જાણીને તેને પ્રગટ કરવા માટે - સમ્યફજ્ઞાન-શ્રદ્ધા-વિવેક અને સદવર્તનની ખૂબજ - આવશ્યકતા છે.
તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસમાં પ્રથમ “નવતત્ત્વનું જ્ઞાન મેળવવું જરૂરી છે. તેના અભ્યાસથી સમગ્ર વિશ્વનાં સૂક્ષ્મ રહસ્યમય પદાર્થોનું સત્ય સમજાય છે. જીવન જીવવાની સાચી કલા પ્રાપ્ત થાય છે. અને સારી યા વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ આત્મા સ્થિર, શાંત અને આનંદમય રહી - શકે તેવું પ્રેરક બળ પ્રાપ્ત થાય છે.
જીવતત્ત્વ એ મૂલતત્ત્વ છે. જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર અને * તપ એ ગુણ છે. તે ગુણેની પૂર્ણતા એજ મેક્ષ છે. તે
ગુણેના વિકાસમાં સહાય કરનારા પુણ્ય, સંવર અને નિર્જરા ત આદરણીય છે. તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એજ જીવનનું કર્તવ્ય છે. આત્મગુણેના વિકાસમાં અવરોધ કરનારા પાપ, આશ્રવ અને બંધ ત એ સર્વથા ત્યાજ્યહેય છે, તેની પ્રવૃત્તિ કરવાથી આત્માનું અહિત થાય છે.
જગતના સર્વજને સુખ પ્રિય છે, દુઃખ અપ્રિય

Page #15

૧૩
છે. મને જેમ જીવવું ગમે છે તેમ બધાને જીવવું ગમે છે.. મરવું કેઈને પણ ગમતું નથી. માટે સર્વજીને પોતાના સમાન સમજી તેઓની અનુકંપા અને રક્ષા કરવી જોઈએ.
અજીવતત્વ એ જીવનું વિરોધી તત્ત્વ છે. આ દારિક શરીર વગેરે અજીવ પુદ્ગલનું બનેલું છે. તેની સાથે આત્માને સંગ અનાદિથી હોવા છતાં તે કદીયે જડ મટી ચેતન બની શકતું નથી. માટે તેને સ્વરૂપને. જાણી જડ પ્રત્યેની આસક્તિ–મમતા ઘટાડવી જોઈએ.
પુણ્ય-પાપ તત્ત્વનાં ઉદય જનિત મળતાં સુખ-. દુ:ખ એ શુભાશુભ કર્મનું જ ફળ છે. તેથી તે સુખમાં લીન કે દુ:ખમાં દીન ન બનતાં સમભાવ રાખ.
સુખ, શાંતિ અને પૂર્ણ આનંદ તે આત્મામાં જ છે. માટે તેને મેળવવા આશ્રવ-બંધની પ્રવૃત્તિ છોડી. સંવર અને નિજ તત્વમાં દર્શાવેલ સદ્દઉપાયેનું આચરણ. કરવું આવશ્યક છે.
મેક્ષ આત્માનું નિજસ્વરૂપ છે. - મેક્ષના ઉપાયો જ્ઞાન-દર્શન-ચરિત્ર અને તપ. છે. આ ચાર બેલની સમ્યક્ પ્રકારે ઉત્કૃષ્ટ આરાધનાથી જ જીવને “મોક્ષ થાય છે.
આ રીતે દરેક તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓએ નવતત્વાદિના અભ્યાસથી જિન દર્શનનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમ્યક્ પ્રકારે સમજી જીવનમાં તેનું યથાશક્તિ પાલન કરી આ અમૂલ્ય માનવ. જીવનને સફલ બનાવવું જોઈએ. .
અંતમાં. આત્માના સ્વરૂપને સમજી કર્મરૂપ અજીવથી જડથી મુક્ત બની પાપથી અટકી સંવર, નિર્જરા દ્વારા સહુ જ મોક્ષને પામે....શુભ ભવતુ...
–વિસણી પરિવાર :

Page #16

ઘર ઘરમાં વસાવો....
no
સમર્થ સમાધાન ભાગ-૧
રૂ. ૪-૦૦
રૂ. ૪-૦૦ by -૩ જન જ્ઞાનસાગર
રૂ. ૫-૦૦ શ્રાવક ધર્મ યાને મેક્ષ પ્રાપ્તિને ઉપાય- રૂ. ૧૦-૦૦ સિદ્ધ પ્રભુ અને જુગલનાં સુખની વ્યાખ્યા- રૂ. ૦–૭૫ ૫, સમિતિ, ૩, ગુપ્તિ, ૬ લશ્યાનું સ્પષ્ટીકરણ રૂ. ૧–૫૦ અનાથી મુનિનું જીવન ચરિત્ર
રૂ. ૧–૧૫ ધર્મ એટલે શું ?
રૂ. ૧-૦૦ રાત્રિ ભેજનકંદમૂળ ત્યાગ તામલી તાપસનું જીવનચરિત્ર
રૂ. ૦–૭૫ આધ્યાત્મિક પ્રવચને
રૂ. ૪-૦૦ શ્રાવકની આલોયણું છકાયના બેલ, નવતત્વ
રૂ. ૦–૧૫ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર સાથે
રૂ. ૦-૫૦ સામાયિક સૂત્ર સાથે
રૂ. ૦–૧૦ પચ્ચકખાણ પારવાની બુક
રૂ. ૦-૨૫ દ્રિૌપદી જીવન ચરિત્ર
રૂ. ૧-૯૦
૨. ૧૦૦
૨. ૦-૩૦

Page #17

જિન પાઠાવલી ભાગ-૧
* * છ -૨
1 1 ? ? ?
* -૫ , -૬ » –૭.
* * » છે » પ્લાસ્ટીક માળા મુહપતિ પુઠ્ઠી સાથે જૈન તત્ત્વ પૃછા
રૂ. ૦-૫૦ ૨. ૧-૫૦ રૂ. ૨-૦૦ ૩. ૧-૨૫ રૂ. ૧-૫૦ રૂ. ૧-૭૦ રૂ. ૧-૭૦ રૂ. ૦-૫૦ રૂ. ૦-૩૦ રૂ. ૬-૦૦
બહારગામ માટે પિસ્ટેજ ખર્ચ અલગ છે.
પ્રકાશક :–શ્રી શા. વે. વિરાણી સ્થા. જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સંધ. ૧, દિવાનપરા, “વિરાણી વિલા”
રાજકેટ ૩૬૦.૦૦૧

Page #18

અહલુક્રમણિકા.
વિષય :
પૃષ્ઠ : ૧. જીવતત્વ
૨-૬૩. (૧) ઉર્વકમાં વૈમાનિક દેવ
૪૩–૫૧. (૨) અધોલકમાં ભવનપતિ દેવ
૫૨-૫૬ (૩) ત્રિછાલકમાં જોતિષી દેવ
પ૭–૧૯. (૪) છ વ્યંતર દેવ
૬૦-૬૩ ૨. અજીવ તત્ત્વ
૬૪-૯૨ ૩. પુણ્ય તત્ત્વ
૯૩–૯. ૪. પા૫ તત્વ
૧૦૦-૧૦૩ ૫. આશ્રવ તત્વ
૧૦૪-૧૧૫. ૬ સંવર તત્વ
૧૧૬–૧૮૧, (૧) સમ્યક્ત્વ
૧૩૩–૧૪૬ (૨) પરમ આરાધ્ય-દેવ
૧૪૭–૧૫૩.
૧૫૪–૧૭૩ (૪) ધર્મ (શ્રાવકધર્મ)
૧૭૪–૧૮૧ ૭. નિજ તત્ત્વ
૧૮૨–૧૯૭ ૮. બંધ તત્ત્વ- (કમ–પ્રકૃતિ) ૧૯૮-૨૫૦ ૯ મેક્ષ તસ્વ
રપ૧-૨૬૧ (૧) સમ્યજ્ઞાન
૨૬૧-૨૭૯(૨) પ્રમાણ, નય, નિક્ષેપ અને સપ્તભંગી ૨૭૯-૨૯૪ (૩) ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૨૯૪-૩૨૦.

Page #19

તત્વ–પૃચ્છા
જ્ઞાન એ આત્માને વિશિષ્ટ ગુણ છે. જ્ઞાનની શક્તિથી જ આત્મા હિતાહિતને જાણી શકે છે. જિનેશ્વર ભગવંતોએ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર અને તપ એ ચાર પ્રકારના ધર્મમાં જ્ઞાનને સર્વ પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે. જાણવાની શક્તિ તે. સર્વજીમાં છે. પરંતુ હિત–અહિતને વિવેક બધા જ માં સંભવી શકતું નથી. આત્માને પરમાત્મા બનાવવાનું સમ્યજ્ઞાન જિનેશ્વર ભગવંતોએ નવતત્વમાં બતાવેલ છે. પરંતુ તને સમજવાથી અને તેના સ્વરૂપને હૃદયંગમાં કરવાથી જ સમ્યકજ્ઞાન વિકસીત થાય છે. સમકિતમાં દઢતા આવે છે અને આત્મા ઉન્નત થતા થતા પરમાત્મા–પથ પર અગ્રેસર થાય છે.
આ તત્વજ્ઞાન રાગરૂપ વિષને ઉતારવાને માટે સર્વોત્તમ મંત્ર છે. ઠેષરૂપ અગ્નિના દાહનું શમન કરવાને માટે શીતળ જળ છે. અજ્ઞાન રૂપી ગાઢ અંધકારને ફૂર કરવાને માટે તે સૂર્ય સમાન છે અને સંસાર સમુદ્રને પાર કરવાને માટે તે ઉત્તમ સેતુ (પુલ) સમાન છે.
આ પુસ્તકમાં તત્વજ્ઞાનને સરળતાથી સમજાવવાને માટે પ્રશ્ન અને ઉત્તરના રૂપમાં પ્રસ્તુત કરવામાં આવેલ છે.

Page #20

તત્ત્વ પૃચ્છા
૧. જીવતત્ત્વ પ્રશ્ન ૧ જીવ કેને કહેવાય?
ઉત્તર-જેમાં ઉપયોગ અર્થાત્ ચિતન્ય શક્તિ હોય, જે દ્રવ્યપ્રાણ અને ભાવપ્રાણેને ધારણ કરે, તેમજ જે સુખ-દુખને અનુભવ કરે છે તેને જીવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨-દ્રવ્ય પ્રાણ કેને કહેવાય? અને તે કેટલા છે?
ઉત્તર-જેના સંગથી સંસારી જીવ જીવિત રહે છે અને જેના વિયોગથી મૃત્યુને પ્રાપ્ત થાય છે, તેને દ્રવ્યપ્રાણ કહેવાય છે. તેને દશ ભેદ છે. ૧. પાંચ ઈન્દ્રિયના પ્રાણ, ૨. ત્રણ બલ પ્રાણ ૩. શ્વા છુવાસ પ્રાણુ અને ૪. આયુષ્ય પ્રાણ
પ્રશ્ન ૩-પાંચ ઈન્દ્રિયના પ્રાણ કયા કયા છે?
ઉત્તર સ્પર્શનેન્દ્રિય (ત્વચા) ૨. રસનેન્દ્રિય (જીભ) ૩. ધ્રાણેન્દ્રિય (નાક) ૪. ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) ૫. શ્રોતેન્દ્રિય (કાન)
પ્રશ્ન ૪-ત્રણ બલ પ્રાણ કયા ક્યા છે?
ઉત્તર–મન બલપ્રાણ–વિચાર કરવાની શકિત ૨. વચન બલપ્રાણ–બલવાની શકિત ૩. કાયબલ પ્રાણશરીરની શકિત.
પ્રશ્ન પશ્વાસ છુવાસ બલ પ્રાણ કોને કહેવાય?
ઉત્તર-હવાને શરીરમાં ગ્રહણ કરવાની અને બહાર કાઢવાની શક્તિને શ્વાસ મારબલ પ્રાણ કહે છે.

Page #21

જીવ તવ
vvvvv
પ્રશ્ન ૬-આયુષ્યપ્રાણ કોને કહેવાય છે?
ઉત્તર-જેના સંગથી એક શરીરમાં અમુક સમય જીવ રહે છે અને જેના વિયેગથી તે શરીરથી જીવ નીકળી જાય તેને આયુષ્ય પ્રાણ કહે છે.
પ્રશ્ન છ-ભાવપ્રાણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-આત્માના નિજ ગુણેને ભાવપ્રાણ કહેવાય છે. તે ચાર છે ૧. જ્ઞાન ૨. દર્શન ૩. સુખ અને ૪. શક્તિગુણ.
પ્રશ્ન ૮-જીવના મુખ્ય કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-જીવના મુખ્ય બે ભેદ છે–સંસારી અને સિદ્ધ. પ્રશ્ન ૯-સંસારી જીવ કેને કહે છે?
ઉત્તર–ચાર ગતિમાં રહેલ જીવોને સંસારી જીવ કહેવાય છે. જે જીવ સિદ્ધ નથી, તે બધા સંસારી છે.
પ્રશ્ન ૧૦-ગતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ગતિ નામ કર્મના ઉદયથી થતી જીવની પર્યાય વિશેષને અથવા જીવની સંસારી અવસ્થાને ગતિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-ચાર ગતિ કઈ કઈ છે?
ઉત્તર-(૧) નરક ગતિ (૨) તિર્યંચ ગતિ (૩) મનુષ્ય ગતિ (૪) દેવગતિ તે પ્રશ્ન ૧૨-નરકગતિમાં જવાના કારણે કયા કયા છે?

Page #22

તત્વ પૃચ્છા
w
ઉત્તર-ચાર કારણેના સેવનથી જીવ નરકમાં જાય છે. ૧. મહા આરંભ કરવાથી ૨. મહા પરિગ્રહ રાખવાથી ૩. મદિરા-માંસનું સેવન કરવાથી ૪, પંચેન્દ્રિય જીવને વધ કરવાથી.
પ્રશ્ન ૧૩-તિર્યંચગતિમાં જવાના કારણે કયા કયા છે?
ઉત્તર–ચાર કારણેના સેવનથી જીવ તિર્યંચગતિમાં જાય છે. ૧. માયા કરવાથી ૨. નબીડ–ગાઢ માયા કરવાથી ૩. અલિક વચન–અસત્ય બોલવાથી ૪. બેટા તેલ, માપ કરવાથી.
પ્રશ્ન ૧૪-મનુષ્યગતિમાં જવાના કારણે ક્યા ક્યા છે?
ઉત્તર–ચાર કારણેના સેવનથી જીવ મનુષ્યગતિમાં જાય છે.
(૧) પ્રકૃતિની ભદ્રતાથી (૨) પ્રકૃતિની વિનીતતાથી (૩) દયા–ભાવ રાખવાથી (૪) મત્સર (ઈર્ષા) ભાવથી રહિત હેવાથી.
પ્રશ્ન ૧૫. દેવગતિમાં જવાના કારણે કયા ક્યા છે?
ઉત્તર : ચાર કારણેના સેવનથી જીવ દેવગતિમાં જાય છે. ૧. સરાગ સંયમ (સર્વવિરતી ધર્મના પાલનથી, ૨. સંયમસંયમ (દેશવિરતી ધર્મના પાલનથી), ૩. અકામ નિર્જરાથી, ૪. બાલતપથી.
પ્રશ્ન ૧૬-સિદ્ધના જીવ કેને કહેવાય?
ઉત્તર–જે જન્મ-મરણ, રોગ-શોક, ભૂખ-તરસ, કર્મ અને શરીરથી તથા ચાર ગતિઓનાં ગમનાગમનથી મુક્ત

Page #23

જીવ તત્વ
થઈ ને લાકના અગ્રભાગે સિદ્ધક્ષેત્રમાં સ્થિર થઈ ગયા છે. જે અનંત જ્ઞાન–અનત-દર્શન-અનંત સુખ–અનંત શક્તિ આદિ અનંત ગુણાની પૂર્ણતાને પામેલ છે, જે સાચે સ્વસુખમાં લયલીન છે, તેને સિધ્ધના જીવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭–સ’સારી વાનાં કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર–સ'સારી જીવાના બે ભેદ છે. ત્રસ અને સ્થાવર. પ્રશ્ન ૧૮–વસ-સ્થાવર વેનાં ચૌદ ભેદ કયા કયા ? ઉત્તર-૧ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય, ૨ ખાદર એકેન્દ્રિય, ૩ એઈન્દ્રિય, ૪ તૈઈન્દ્રિય, ૫ ચઉરિન્દ્રિય, ૬ અસંજ્ઞીપ`ચેન્દ્રિય અને ૭ સન્ની પચેન્દ્રિય. આ સાતના અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા મળીને કુલ ચૌદ ભેદ થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯–ત્રસ કાને કહે છે ?
ઉત્તર–ત્રસ નામ–કનાં ઉદ્ભયથી જે જીવ શરદી, ગરમી આદિનાં દુઃખાથી બચવાને માટે ગમનાગમન કરી શકે, તેને ત્રસ જીવ કહે છે.
પ્રશ્ન ૨૦-સ્થાવર કોને કહેવાય?
ઉત્તર-જે જીવ સ્થાવર નામ–કર્મના ઉદયથી ગમનાગમન કરી શકતા નથી. જેમ કે એકેન્દ્રિય-પૃથ્વી, પાણી વગેરેનાં જીવા.
પ્રશ્ન ર૧-એકેન્દ્રિય જીવ કાને કહેવાય છે ! ઉત્તર-જેને સ્પર્શીન (શરીર) રૂપ એક ઈન્દ્રિય હાય તેને એકેન્દ્રિય જીવ કહેવાય છે.

Page #24

તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન રર-સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય કેને કહેવાય છે?
ઉત્તર-સૂક્ષમ નામ કર્મના ઉદયથી જે એકેન્દ્રિય જીનું શરીર શસ્ત્ર, જલ–અગ્નિ, વાયુ-વિષ આદિથી નાશ પામતું નથી, અર્થાત્ જે એકેન્દ્રિય જીવો હણ્યાહણાતા નથી. બાળ્યા–બળતા નથી. જે છ% (આપણે) જીની નજરે આવતા નથી, સર્વજ્ઞ ભગવંત જ જેને જાણે છે અને દેખે છે. જે અત્યંત સૂકમ શરીસ્વાળા છે, તેવા જીવોને “સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩-આદર એકેન્દ્રિય કેને કહેવાય છે?
ઉત્તર–બાદર નામકર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત જે એકેન્દ્રિય જીનું શરીર-શસ્ત્ર-અગ્નિ-વિષ આદિથી નાશ પામે છે. જેને છદ્મસ્થ પણ જાણી શકે છે. તેને “બાદર એકેન્દ્રિય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪-ઈન્દ્રિય કોને કહેવાય છે?
ઉત્તર-જીવને ઓળખવાનું ચિહ્ન અથવા જેની ઉપસ્થિતિમાં જીવની અભિવ્યક્તિ થાય. “આ શરીરમાં જીવ છે” એવો ખ્યાલ આવે છે, તેને ઈન્દ્રિય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૫-ઇન્દ્રિયના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર : સામાન્ય રૂપથી ઈન્દ્રિયના બે ભેદ છે. (૧) દ્રવ્યેન્દ્રિય અને (૨) ભાવેન્દ્રિય. પ્રશ્ન ૨૬-દ્વબેન્દ્રિય કોને કહેવાય છે?
ઉત્તર : ઈન્દ્રિય નામકર્મના ઉદયથી પુદ્ગલ દ્રવ્યની રચના વિશેષને દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે.

Page #25

જીવ તત્ત્વ
ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય.
પ્રશ્ન ૨૭-દ્રવ્યેન્દ્રિયના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-બે લે છે. ૧. નિવૃત્તિ ચેન્દ્રિય અને ૨.
પ્રશ્ન ૨૮-નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય કોને કહેવાય છે ? ઉત્તર-ઈન્દ્રિયની રચના વિશેષને નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૯–નિવૃત્તિ ફ્રેન્ચેન્દ્રિયના કેટલા ભેદ છે ? અને તે કાને કહેવાય છે ?
,,
ઉત્તર : એ ભેદ ૧. બાહ્ય નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય ૨. અભ્યતર નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય, ઇન્દ્રિયાના બાહ્ય ભિન્નભિન્ન આકારને ખાદ્ય નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે. અને ઇન્દ્રિયાના અંદરના આકારને આભ્યંતર નિવૃત્તિ દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે તથા અંદરના આકાર બધા પ્રાણીએને એક સરખા જ હાય છે, જેમકે શ્રોતેન્દ્રિયના આકાર કદંબના ફુલ જેવા, ચક્ષુના ચંદ્ર મસુર જેવા, ઘ્રાણુના તલ ચા અતિમુક્તકના પુષ્પ જેવા, જીભના અસ્રા જેવા અને સ્પર્શીનેન્દ્રિયના આકાર વિવિધ પ્રકારના. તે તેના શરીરના આકારે જ હોય છે.
પ્રશ્ન ૩૦-શ્રોતેન્દ્રિય આદિ ઇન્દ્રિયો કેાને કહેવાય છે ? ઉત્તર
જેનાં દ્વારા શબ્દનુ જ્ઞાન થાય તે શ્રોતેન્દ્રિય.
99
O
” રૂપનું જ્ઞાન થાય તે ચક્ષુરિન્દ્રિય.
ગ’ધનુ જ્ઞાન થાય તે પ્રાણાન્દ્રિય.
99

Page #26

તત્ત્વ પૃચ્છા છ છ રસનું જ્ઞાન થાય તે રસનેન્દ્રિય.. છે છે સ્પર્શનું જ્ઞાન થાય તે સ્પર્શનેન્દ્રિય. છે , ચિંતન-મનન-સ્મરણ વગેરે થાય, તે ને-ઈન્દ્રિય
એટલે કે મને કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૩૧-સ્થાવરનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–મુખ્ય પાંચ ભેદ–૧. પૃથ્વીકાય ૨. અપકાય ૩. તેઉકાય ૪. વાયુકાય અને ૫. વનસ્પતિકાય.
પ્રશ્ન ૩ર-કાય કેને કહેવાય?
ઉત્તર–ત્રણ સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી જીવ જે શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય તેને “કાર્ય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૩–પૃથ્વીકાય કોને કહે છે?
ઉત્તર-પૃથ્વી (માટી) જ જે જીવનું શરીર છે, જેમ કે માટી, પત્થર, હિંગળ, હડતાળ, ખાણમાંથી નીકળતી વસ્તુઓ–સોનું, ચાંદી, હીરા, પન્ના, સ્ફટિક, મણિ, રત્ન, લેટું, ખડી, ગેરૂ વગેરે પૃથ્વીકાયની સાત લાખ નિ છે. પ્રશ્ન ૩૪-પૃથ્વીકાયનું વિશેષ સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર : પૃથ્વીકાયનું આયુષ્ય જઘન્ય અંતમુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ર૨ હજાર વર્ષનું છે. પૃથ્વીની નાનામાં નાની કણમાં (એક કંકરમાં) અસંખ્યાતા છ શ્રી ભગવંતે ફરમાવ્યા છે. પૃથ્વીને વર્ણ પીળ, સ્વભાવ કઠેર અને

Page #27

જીવ તત્ત્વ
સંડાણ મસૂરની દાળ તથા ચંદ્રમાના આકારે છે. તેનાં કુલ ૧૨ લાખ ક્રેડ છે.
પ્રશ્ન ૩પ-અપકાય કેને કહે છે?
ઉત્તર–અપ (પાણી) જ જે જીવનું શરીર છે, જેમકે તળાવનું પાણી, કુવા–નદીનું પાણી, વરસાદનું પાણી, બરફ, એસ, ઝાકળનું પાણી ઈત્યાદિ અપકાયની સાત લાખ ચોનિ છે.
પ્રશ્ન ૩૬-અપકાયનું વિશેષ સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર–અપકાયનું આયુષ્ય જઘન્ય અંતમુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ૭ હજાર વર્ષનું છે. પાણીનાં એક ટીપામાં ભગવાને અસંખ્યાત છવ કહ્યા છે. અપકાયનો વર્ણ લાલ, સ્વભાવ મદુ, સંડાણ પાણીના પરપોટા જેવું છે, તેનાં કુલ ૭ લાખ કોડ છે.
પ્રશ્ન ૩૭-તેઉકાય કેને કહે છે?
ઉત્તર : અગ્નિ જ જે જીવેનું શરીર છે. જેમકે વીજળી, ચકમકની અગ્નિ, કાષ્ટની અગ્નિ, વાંસની અગ્નિ આદિ તેઉકાયની સાત લાખ યોનિ છે.
પ્રશ્ન ૩૮ઃ તેઉકાયનું વિશેષ સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર : તેઉકાયનું આયુષ્ય જઘન્ય અંતમુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ અહેરાત્રિનું છે. અગ્નિનાં એક તણખામાં અસંખ્યાતા છવ શ્રી ભગવંતે કહ્યા છે. તેઉકાયને વર્ણ સફેદ છે. સ્વભાવ ઉષ્ણ અને સંઠાણ સોયના ભારા સમાન છે. તેનાં કુલ ૩ લાખ કોડ છે.

Page #28

૧૦
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૩૯-વાઉકાય કેને કહેવાય છે?
ઉત્તર-પવન (હવા) જ જે જીવેનું શરીર છે. જેમકે ઘનવાત-તનવાત-પૂર્વને વા-પશ્ચિમને વા–ગુંજતે વાયુમાંડલિયો વાયુ-ઉદ્ધલિયે વાયુ વગેરે. વાઉકાયની સાત લાખ નિ છે.
પ્રશ્ન –વાઉકાયનું વિશેષ સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તરવાઉકાયનું આયુષ્ય જઘન્ય અંતર્મુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ હજાર વર્ષનું છે; એક ફૂંક માત્રથી અસં
ખ્યાતા વાયરાના જીવોની હિંસા થાય છે, તેમ શ્રી ભગવતે કહ્યું છે. વાયુકાયને વર્ણ—લીલે, સ્વભાવ-ચલન, સંડાણ ધ્વજાના આકારે છે. તેનાં કુલ ૭ લાખ કોડ છે.
પ્રશ્ન કી-વનસ્પતિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-વનસ્પતિ જ જે એનું શરીર છે. વનસ્પતિને વર્ણ કાળે, સ્વભાવ અને સંહાણ નાના પ્રકારના છે.
પ્રશ્ન કર-વનસ્પતિનાં કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-વનસ્પતિનાં બે ભેદ છે. (૧) સૂક્ષમ (૨) બાદર.
પ્રશ્ન કરૂ-સૂક્ષ્મ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-સૂક્ષ્મ નામ કર્મના ઉદયથી સૂક્ષ્મ શરીરમાં રહે છે. અર્થાત્ જે હણ્યા હણાતાં નથી. છેલ્લા દાતા, નથી, ભેદ્યા ભેદાતા નથી. અગ્નિમાં બળતા નથી. સામાન્ય

Page #29

જીવ તવ છાની દષ્ટિમાં આવે નહિ. જે માત્ર કેવળજ્ઞાની ગમ્ય હોય છે. તે સૂક્ષ્મ છે.
પ્રશ્ન ૪૪–બાદર કેને કહે છે?
ઉત્તર–બાદર નામકર્મના ઉદયથી જે બાદર શરીરમાં રહે છે અર્થાત્ જે હણ્યા હણાય, છેદ્યા છેદાય, ભેદ્યા ભેદાય, અગ્નિથી બળે તથા છત્રસ્થની દષ્ટિમાં આવે તેને બાદર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૫–બાદરના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર–બે ભેદ છે (૧) સાધારણ અને (૨) પ્રત્યેક પ્રશ્ન કદ સાધારણ કેને કહેવાય છે?
ઉત્તર–એક શરીરને આશ્રય કરીને અનંતાજી જેમાં રહે છે અર્થાત એક શરીરને આશ્રિત રહેલ જે જીનાં સમાન આહાર, આયુ, શ્વાસોચ્છવાસ આદિ હોય. જેમકે બટાટા, લસણ, ડુંગળી, ગાજર, રતાળુ, સકરકંદ, કેમળ ફળ, અંકુર વગેરે–તેને સાધારણ કહેવાય છે. સાધારણ વનસ્પતિની નિ ૧૪ લાખ છે. આયુષ્ય જઘન્યઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહુર્તનું છે.
પ્રશ્ન ક૭-નિગદ કેને કહે છે?
ઉત્તર-અનંત જીવોને રહેવાના જે શરીર છે તેને. નિગાટ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૮-નિગોદનાં કેટલા ભેદ છે?

Page #30

તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-બે ભેદ (૧) સૂક્ષ્મ અને માદર. માદર નિગેાદમાં સાધારણ વનસ્પતિ છે, જેમ કે બટાટા, રતાળુ, લીલફુગ વગેરે અને સૂક્ષ્મનિગેાદ આખા લેાકમાં ઠાંસી– ઠાંસીને ભર્યાં છે. સૂક્ષ્મનિંગાઢમાં (૧) વ્યવહાર રાશિ અને (૨) અવ્યવહાર રાશિ મને છે.
૧૨
પ્રશ્ન ૯-વ્યવહાર રાશિ કેાને હું છે ?
ઉત્તર-જે જીવ એકવાર પણ નિગાનુ સ્થાન છેડીને પૃથ્વીકાયાદિમાં આવ્યા છે. તેને “ વ્યવહાર રાશિવાળા જીવા કહેવાય છે.
""
પ્રશ્ન ૫૦—અવ્યવહાર રાશિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે જીવ અનંતકાળથી નિગેાદમાં જ પડયા છે, જેણે કયારેય નિગેાદનું સ્થાન છેડયું નથી તેને “ અવ્યવહાર રાશિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પ1-સાયના અગ્રભાગ ઉપર આવે એટલા નિગાદમાં કેટલા જીવ છે ?
ઉત્તર—સાયના અગ્રભાગ ઉપર આવે એટલા નિગેાદમાં અસંખ્યાતા પ્રતર છે, એક એક પ્રતરમાં અસંખ્યાત શ્રેણીઓ છે, એક એક શ્રેણીમાં અસંખ્યાત ગાળા છે, પ્રત્યેક ગાળામાં અસંખ્યાત શરીર છે અને પ્રત્યેક શરીરમાં અનતા જીવ છે.
પ્રશ્ન પર-પ્રત્યેક વનસ્પતિ કોને કહે છે?

Page #31

જીવ તત્વ
૧૩.
ઉત્તર-જે વનસ્પતિમાં પ્રત્યેક જીવનું પૃથક-પૃથક શરીર હોય છે. દા. ત. ફળ, ફૂલ, કેરી, ધાન્ય વગેરેની ૧૦ લાખ યોનિ છે. આયુષ્ય જઘન્ય અંતર્મુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૦ હજાર વર્ષનું છે. વનસ્પતિનાં કુલ ૨૮ લાખ કોડ છે.
પ્રશ્ન પ૩-ત્રસ જીવોનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ચાર ભેદ છે. ત્રણ વિકલેન્દ્રિય અને થે પંચેન્દ્રિય.
પ્રશ્ન પ૪-વિલેન્દ્રિય કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જેને પાંચ ઇન્દ્રિયે પુરી ન મળી હેય. તેના. ત્રણ ભેદ છે-(૧) બેઈન્દ્રિય (૨) તેઈન્દ્રિય (૩) ચઉરિન્દ્રિય
પ્રશ્ન પપ-બેઇન્દ્રિય કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે જીને સ્પર્શન–રસના (કાયા-જીભ) એ બે ઈન્દ્રિયે હેય તેને બે ઇન્દ્રિય કહે છે. દા. ત. શંખ, છીપ, કેડી, ઈયળ વગેરે.
પ્રશ્ન પતેઇન્દ્રિય કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે જેને સ્પશન, રસના, ઘાણ એ ત્રણ ઇન્દ્રિયે હેય. દા. ત. જૂ, લીખ, કીડી, મકડા માંકડ, વગેરે
પ્રશ્ન પ૭– ચઉરિન્દ્રિય કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે જીને સ્પર્શન–રસના-ધ્રાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઈન્દ્રિયે હેય. દા. ત. વીંછી, ભમરા, માખી, મચ્છર, ડાંસ, તીડ, પતંગીયા, કરેલીયા વગેરે

Page #32

"૧૪
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન પ૮-પચેન્દ્રિય કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે જીને સ્પર્શન-રસના–ધ્રણ–ચક્ષુ અને કાન એ પાંચ ઈન્દ્રિયે પરિપૂર્ણ હોય તેને પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. તેના ચાર ભેદ છેઃ (૧) નારકી (૨) તિર્યંચ (૩) મનુષ્ય અને (૪) દેવ.
પ્રશ્ન ૫૯-સંજ્ઞી કોને કહે છે?
ઉત્તર–જેને દીર્ઘકાલીન સંજ્ઞા હાય અર્થાત્ ભૂતભવિષ્યને વિચાર કરી શકે તેવું મન મળેલ હેય તેને સંજ્ઞી” કહેવાય.
પ્રશ્ન ૬૦-અસંશી કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે જીવને “મન” નથી હોતું અને જે માતા-પિતાના સંયોગ વિના જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેને અસંશી” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૧-સંજ્ઞી–અસંજ્ઞી જીવ ક્યા ક્યા છે?
ઉત્તર–માત્ર પંચેન્દ્રિયમાં જ સંસી (મન–સહિત) અને અસંજ્ઞી (મન-રહિત) બન્ને પ્રકારના જીવ છે. બાકીનાં બધા (એકેન્દ્રિય વગેરે) અસંજ્ઞી જ છે.
પ્રશ્ન ૬૨-પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–આહારાદિ પુદ્દગલે ગ્રહણ કરીને તેને શરીરાદિ રૂપમાં પરિણમવાની જીવની પૌદ્દગલિક શક્તિવિશેષને પર્યાપ્તિ” કહેવાય છે.

Page #33

જીવ તત્વ
૧૫ પ્રશ્ન ૬૩-પર્યાપ્તિ કેટલી છે અને તેના નામ શું છે?
ઉત્તર-૧. આહાર પર્યાપ્તિ ૨. શરીર પર્યાપ્તિ ૩. ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ ૪. શ્વાસેઙ્ગવાસ પર્યાપ્તિ પ. ભાષા પર્યાપ્તિ અને ૬. મનઃ પર્યાપ્તિ. એમ કુલ ૬ પર્યાપ્તિ છે.
પ્રશ્ન ૬૪–આહાર પર્યાપ્તિ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે શક્તિથી જીવ આહારના મુદ્દગલોને ગ્રહણ કરીને ખલ-રસ ભાગમાં પરિણમાવે છે, તે શકિતવિશેષને આહાર પર્યાપ્તિ કહે છે.
પ્રશ્ન ૬પ-શરીર પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે શકિત દ્વારા જીવ રસ–રૂપમાં પરિણત આહારને રસ-લેહી-માંસ-ચરબી-હાડકાં–મજજા અને વિર્ય એ સાત ધાતુઓમાં બદલાવે છે, તેને શરીરપર્યાપ્તિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૬-ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–શરીરરૂપે પરિણમેલા પુદગલોને જે ઈન્દ્રિ રૂપે પરિણમન કરવાની શક્તિ વિશેષને ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૭-શ્વાસે છુવાસ પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જેનાં દ્વારા શ્વાસ-ઉચ્છુવાસને યોગ્ય પુદ્ગલેને શ્વાસરૂપે ગ્રહણ કરી ઉચ્છવાસ રૂપે છેડવાની શક્તિવિશેષને શ્વાસે છુવાસ પર્યાપ્તિ કહેવાય છે.

Page #34

તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૬૮-ભાષા પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–ભાષા વર્ગણના મુદ્દગલને ગ્રહણ કરી ભાષા રૂપે પરિણુમાવીને છોડવાની શક્તિ વિશેષને ભાષા પર્યાપ્તિ યા વચન પર્યાપ્તિ કહેવાય છે,
પ્રશ્ન મન પર્યાપ્તિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-મનને એગ્ય મને વગણના પુગલને ગ્રહણ કરી મનરૂપે પરિણુમાવી છોડવાની શક્તિ વિશેષને (વિચાર કરવાની શક્તિ વિશેષ) મન પર્યાપ્તિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૦ કયા જીવમાં કેપ્લી પર્યાપ્તિ હોય છે?
ઉત્તર–એકેન્દ્રિય જીવેમાં આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય અને શ્વાસેચ્છવાસ એ ચાર. વિકલેન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી. પંચેન્દ્રિયમાં ઉપરની ચાર તથા ભાષા એ પાંચ અને સંસી પંચેન્દ્રિયમાં મન સહિત છ પર્યાપ્તિ હોય છે.
પ્રશ્ન ૭૧-અપર્યાપ્તિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર : જે જીવેમાં જેટલી પર્યાપ્તિ હોય છે. તેટલી પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કરી ન હોય તે “અપર્યાપ્તિ જીવ” કહેવાય છે. અપર્યાપિત અવસ્થામાં જવ અંતર્મુહુર્તથી વધારે કાળ રહેતું નથી.
પ્રશ્ન ૭૨-પર્યાપ્તિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે જીવ પોતાની યોગ્ય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કરી ચૂક્યો છે, તેને પર્યાપિત છવ કહે છે.

Page #35

જીવ તત્વ
પ્રશ્ન ૭૩નારકી કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે જીવને નરક ગતિ નામ કર્મને ઉદય હોય છે તેને નારકી કહેવાય છે. જે જીવ અત્યંત પાપકર્મ કરે છે તે મરીને નરકમાં જાય છે. તે નરક સાત છે.
પ્રશ્ન ૭૪-સાત નરક પૃથ્વીનાં નામ શું છે ?
ઉત્તર-૧. ધમ્મા, ૨. વંશા, ૩. શિલા, ૪. અંજના, ૫. રિા, ૬. મઘા, ૭. માઘવતી.
પ્રશ્ન ૭૫–સાત નરકનાં ગોત્ર ક્યા છે?
ઉત્તર–૧, રત્નપ્રભા, ૨. શર્કરા પ્રભા, ૩. વાલુકા પ્રભા, ૪. પંક પ્રભા, ૫ ધૂમ પ્રભા, ૬. તમઃ પ્રભા, ૭. તમઃ તમઃ પ્રભા.
પ્રશ્ન ૭૬-તિર્યંચ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે જીવને તિર્યંચગતિ નામ કર્મને ઉદય હેય. જે જીવ છેટું બોલે છે. છલ-કપટ કરે છે. વ્યાપાર આદિમાં છેતરપીંડી કરે છે. તે મરીને એકેન્દ્રિય આદિ તથા પશુ-પક્ષી આદિ તિર્યંચભવમાં જાય છે. પ્રશ્ન ઉ૭-શું બધા તિર્યંચ પચેન્દ્રિય હોય છે?
ઉત્તર-ના. એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય, એ પાંચ પ્રકારના તિર્યંચ હોય છે.
પ્રશ્ન ૭૮-તિયચના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-૪૮ ભેદ-પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય અને

Page #36

તવ પૃચ્છા વાઉકાય. તે પ્રત્યેકના ૪-૪ ભેદ સૂકુમ, બાદર, અપર્યાપ્તિ અને પર્યાપ્તિ કુલ ૧૬ ભેદ. આ વનસ્પતિકાયના ૬ ભેદ ૧. સૂક્ષમ ૨. સાધારણ ૩. પ્રત્યેક. એ ત્રણના અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા.
ત્રણ વિકલેન્દ્રિયના ૬ ભેદ–બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિયના અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા.
એ રીતે ૧૬ + ૬૦ + ૬ = ૨૮ ભેદ થયા.
તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયના ૨૦ ભેદ–જળચર, સ્થળચર, બેચર, ઉરપરિસર્પ, ભુજપરિસર્પ એ પાંચના અસંજ્ઞી અને સંજ્ઞી, અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા ૫ ૪૨ ૪૨ = ૨૦ ભેદ થયા.
ઉપરોકત ૨૮ + ૬૦ = ૪૮ ભેદ તિર્યંચના થયા.
પ્રશ્ન ૭૯-મનુષ્ય કોને કહે છે?
ઉત્તર–મનુષ્ય–ગતિ નામકર્મવાળા જીવને મનુષ્ય કહેવાય છે. જે જીવ સ્વભાવથી ભદ્ર, વિનીત, દયાળુ તથા બીજા કેઈની ઈર્ષા કરતા નથી તેવા મરીને પ્રાયઃ મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન મનુષ્યના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-૩૦૩ ભેદ-૧૫ કર્મભૂમિ, ૩૦ અકર્મભૂમિ અને પ૬ અંતરદ્વીપ એ ત્રણે મળીને ૧૦૧ સંજ્ઞી મનુષ્યના અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તાના ભેદ કરતાં ૨૦૨, તથા એ

Page #37

૧૯
જીવ તત્ત્વ
૨૦૨ ભેદના અશ્િચના ચૌઢ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થનારા ૧૦૧ અપર્યાપ્ત સંમૂ`િમ મનુષ્ય. એમ બધાં મળીને કુલ ૩૦૩ ભૈગ્ન થયા.
પ્રશ્ન ૮૧-અંતરદ્વીપ કેટલા અને કયાં છે? ઉત્તર-અંતરદ્વીપ લવણુસમુદ્રમાં આવેલા છે. જંબુદ્વિપમાં આવેલા ચૂલહિમવંત અને શિખરી પતની ચારે વિદિશાઓમાં ૭-૭ અંતરદ્વિપ હોવાથી એક પર્યંતની પાસે ૨૮ એમ બન્ને પવ તાનાં મળી ૫૬ અતરદ્વીપ થાય છે. પ્રશ્ન ૮૨–કમ ભૂમિ કાને કહે છે ?
ઉત્તર-જે ક્ષેત્રોમાં અસિ (હથિયાર) મસિ (વ્યાપાર, વાણિજ્ય) કૃષિ (ખેતી)ના વ્યવહાર હાય છે અથવા જ્યાં માક્ષમાર્ગ પ્રવતા હાય તે ક્ષેત્રને કમભૂમિ કહેવાય છે. તેનાં ૧૫ ભેદ છે.
પ્રશ્ન ૮૩–કર્મ ભૂમિના પંદર ભેદ કયા કયા છે ? ઉત્તર-પાંચ ભરત, પાંચ અરવત અને પાંચમહાવિદેહ (૫+૫+૫=૧૫) કુલ ૧૫ ક્ષેત્રો ક ભૂમિનાં છે. તેમાં રહેનાર મનુષ્યાક ભૂમિનાં મનુષ્યા કહેવાય છે. આ ક્ષેત્રમાં તીથકર, ચક્રવર્તી, સાધુ-સાધ્વી વગેરે હોય છે. પ્રશ્ન ૮૪-અકર્મ ભૂમિ કોને કહે છે?
ઉત્તર જે ક્ષેત્રોમાં અસિ, મસિ, કૃષિ આદિની પ્રવૃત્તિ હોતી નથી. તથા જે ક્ષેત્રોમાં યુગલિકપણાના વ્યવહાર હાય છે તે અક ભૂમિ કહેવાય છે. આ ક્ષેત્રોમાં

Page #38

તવ પૃચ્છા wwwvwwwvvvvvvvvv
v vvvvv પુરુષ સ્ત્રીનું યુગલ સાથે જન્મે છે. યુવાવસ્થામાં પ્રવેશતા તે પતિ-પત્ની તરીકે થાય છે અને અંતે છ માસ આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે એક યુગલને જન્મ આપી છીંક, બગાસાદિ પૂર્વક, પીડા રહિત મૃત્યુ પામીને દેવલોકમાં જ જાય છે. યુગલિકેનાં પુણ્ય પ્રભાવે તે ક્ષેત્રોમાં કલ્પવૃક્ષે હોય છે. તેની પાસેથી તેમને આહાર, વસ્ત્ર, પાત્ર, આભૂષણ વગેરે સર્વ વસ્તુઓ મળી જાય છે. આ ક્ષેત્રમાં તીર્થકર આદિ ઉત્પન્ન થતા નથી તથા ધર્મ પણ પ્રવર્તતે નથી.
પ્રશ્ન ૮૫-અકર્મભૂમિના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-નીચે પ્રમાણે ૩૦ ભેદ છે. ૫ દેવકુરૂ, ૫ હરિવર્ષ ૫ હેમવય ૫ ઉત્તરકુર, પ રમ્યકવર્ષ ૫ હિરણ્યવય=૩૦ પ્રશ્ન ૮૬-મનુષ્ય ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? ઉત્તર-મનુષ્ય અઢીદ્વીપમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રશ્ન ૮૭અઢીદ્વીપ ક્યા ક્યા છે ?
ઉત્તર-જંબુદ્વીપ, ઘાતકીખંડ, અર્ધ પુષ્કરદ્વીપ, એ અઢીદ્વીપ અને વચ્ચે લવણ સમુદ્ર અને કાલોદધિ સમુદ્ર એ બે સમુદ્ર છે.
પ્રશ્ન ૮૮–અહીદ્વીપને ૪૫ લાખ મિજનને વિસ્તાર કઈ રીતે થાય?

Page #39

જીવ તત્વ ઉત્તર–જંબુદ્વિીપ ૧ લાખ યજન બે બાજુ થઈને
લવણસમુદ્ર ૪ , , બે બાજુ થઈને
ધાતકીખંડ ૮ , ઇ » કાલેદધિ સમુદ્ર ૧૬ , , અર્ધ પુષ્કરદ્વીપ ૧૬ » »
કુલ ૪૫ લાખ યોજન અઢીદ્વીપ ક્ષેત્રને વિસ્તાર છે.
પ્રશ્ન ૮૯-અકર્મભૂમિ અને અંતરદ્વીપમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યોનાં નામ શું છે ?
ઉત્તર-તે ક્ષેત્રોનાં મનુષ્યને ગુગલિક (જુગલીયા) કહેવાય છે, કારણ કે તે સ્ત્રી-પુરૂષ સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રશ્ન ૯૦-દેવ કોને કહેવાય છે ?
ઉત્તર-દેવગતિ નામ કર્મના ઉદયથી દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થયેલાને દેવ” કહેવાય છે.
જે જીવ શ્રાવકના વ્રત, સાધુનાં વ્રતનું પાલન કરે છે તથા જે બાલતપ અને અકામનિર્ભર કરે છે, તેઓ દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રશ્ન ૯૧-દેવના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર–મુખ્ય ચાર ભેદ છે–૧. ભવનપતિ, ૨. વાણવ્યંતર, ૩. જ્યોતિષી અને ૪. વૈમાનિક.

Page #40

તવ પૃચ્છા, પ્રશ્ન ૯૨-ભવનપતિના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-૨૫ ભેદ છે– ૧. અસુરકુમાર ૪. વિદ્યુસ્કુમાર ૭. ઉદધિકુમાર ૨. નાગકુમાર પ. અગ્નિકુમાર ૮. દિશાકુમાર ૩. સુવર્ણકુમાર ૬. દ્વીપકુમાર ૯પવનકુમાર
૧૦. સ્વનિતકુમાર
એ ૧૦ ભેદ અસુરકુમારાદિ ૧. અંબ ૬. મહારૌદ્ર ૧૧. કુંભ એ ૧૫ ભેદ ૨. અંબરિષ ૭. કાલ ૧૨. વાલુકા પરમાધામીનાં ૩. શ્યામ ૮. મહાકાલ ૧૩. વૈતરણી ૧૦+૧૩=૨૫ ૪. શબલ ૯. અસિપત્ર ૧૪. ખરસ્વર ૫. રૌદ્ર ૧૦. ધનુષ ૧૫. મહાઘોષ " પ્રશ્ન ૯૩–વાણવ્યંતર દેવાના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-વાણુવ્યંતર દેના ૨૬ ભેદ છે. ૮, વ્યંતર દેવે ૮, વાણ વ્યંતરદેવે (જાભક ૧૦) ૧. પિશાચ ૧. આણપને ૧. અન્ન ભક ૨. ભૂત ૨. પાણપને ૨. પાણ ૩. યક્ષ ૩. ઈસિવાઈ
૩. વસ્ત્ર ૪. રાક્ષસ ૪. ભૂયવાઈ ૪. લયન ૫. કિન્નર
૫. શયન ૬. કિં પુરુષ ૬. મહાકંદ ૬. પુષ્પ , ૭. મહારગ ૭. કૂષ્માંડ
૭. ફળ ,

Page #41

જીવ તત્વ
wwvvw
૮. ગંધર્વ ૮. પયંગદેવ ૮. પુપફળ છે
૯. વિદ્યા છે
૧૦. અવિયત્ત , પ્રશ્ન ૯૪-એ બધાને ભિક શા માટે કહે છે ? ઉત્તર-કારણ કે એ સદા કીડામાં લીન રહે છે. પ્રશ્ન ૯૫-તિષી દેવના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-દશ ભેદ છે.
(૧) ચંદ્ર (૨) સૂર્ય (૩) ગ્રહ (૪) નક્ષત્ર (૫) તારાચંદ્રાદિ આપણે જે જોઈએ છીએ તે તેના વિમાને છે.. તેમાં દેવે રહે છે અને પિતાના પુણ્યાનુસાર સુખને ભેગવે છે.
ચર : અઢીદ્વીપમાં રહેલા ચંદ્ર આદિના જ્યોતિષી. વિમાને મેરૂ પર્વતની ચારે બાજુ પરિભ્રમણ કરે છે તેને ચર કહેવાય છે.
અચર : ચંદ્ર આદિ પાંચે મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર રહેલા જ્યોતિષી વિમાને સ્થિર હોય છે, તેને અચર કહેવાય છે. એમ કુલ ૧૦ ભેદ થયા.
પ્રશ્ન ૯૬ વૈમાનિક દેવનાં કેટલાં ભેદ છે ?
ઉત્તર-(૧) કલ્પપપન્ન (૨) કપાતીત એમ બે ભેદ છે. પ્રશ્ન હ૭-કપાપપન્ન કેને કહે છે? ઉત્તર-જ્યાં ઈન્દ્ર, (રાજા) સામાનિક, ત્રાયઅિંશક

Page #42

તવ પૃચ્છા સેનાપતિ, સભા વગેરે પ્રકારની વ્યવસ્થા હોય છે તેને કલ્પપપન્ન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯૮-કપાતીત કોને કહે છે?
ઉત્તર–અહમિન્દ્રોને અર્થાત્ જ્યાં નાના-મોટાના ભેદ નથી, તેને કલ્પાતીત કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯ કલ્પપપત્નના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–૧૨ ભેદ છે. ૧. સૌધર્મ ૨. ઈશાન ૩. સનસ્કુમાર ૪. મહેન્દ્ર ૩. બ્રહ્મલેક ૬. લાંતક ૭. મહાશુક ૮. સહસ્ત્રાર ૯ આણત ૧૦. પ્રાણત ૧૧. આરણ ૧૨. અય્યત.
પ્રશ્ન ૧૦૦-કિવિષિક દેવ કયાં રહે છે?
ઉત્તર–પ્રથમ કિલ્વિષિક દેવ–પહેલા બીજા દેવલોકની નીચેનાં પ્રતર ભાગમાં જ્યોતિષીની ઉપર રહે છે. તે ત્રણ પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા છે.
બીજા કિશ્વિષિક દેવ-ત્રીજા-ચોથા દેવલોકની નીચેનાં ભાગમાં અને પહેલા-બીજા દેવલોકની ઉપર રહે છે તે ત્રણ સાગરની સ્થિતિવાળા છે.
ત્રીજા કિલ્વિષિક દેવ–પાંચમા દેવલેકની ઉપર અને છઠ્ઠા દેવલોકની નીચેના ભાગમાં રહે છે. તે તેર સાગરની સ્થિતિવાળા છે.
પ્રશ્ન ૧૦૧-કપાતીત કેટલા પ્રકારનાં છે ?

Page #43

જીવે તરવ
ર૫
ઉત્તર–બે પ્રકારનાં છે. નવ ગ્રેવેયક અને ૨. પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી.
પ્રશ્ન ૧૦૨-ચૈવેયકના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર–નવ ભેદ છે–૧. ભરે ૨. સુભદ્દે ૩. સુજાએ ૪. સુમાણસે ૫. સુદંસણે ૬. પ્રિય દંસણ ૭. આમાણે ૮. સુપડિબદ્ધ અને ૯ જશેઘરે
પ્રશ્ન ૧૦૩-અનુત્તર વિમાનનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-પાંચ ભેદ છે. ૧. વિજય ૨. વૈજયંત ૩. જયંત ૪. અપરાજિત અને ૫ સર્વાર્થસિદ્ધ. પ્રશ્ન ૧૦૪–લેકાંતિક દેવોના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર– કાંતિક દેનાં નવ ભેદ છે. ૧. સારસ્વત ૪. વરૂણ ૭. અવ્યાબાધ ૨. આદિત્ય ૫. ગૉય ૮- આગ્નેય ૩. વન્ડિ
૬. તુષિત
૯. અરિષ્ઠ. આ લોકાંતિક દેવે પાંચમા બ્રહ્મ દેવલોકમાં રહે છે. પ્રશ્ન ૧૦૫–બધા મળીને દેવોના કેટલા ભેદ થયા ? ઉત્તર–૨૫ ભવનપતિ
+ ૧૬ વાણવ્યંતર તેની અપર્યાપ્તા + ૧૦ જુભક
અને પર્યાપ્ત + ૧૦ જતિષી મળીને ૧૯૮ ભેદ + ૩૮ વૈમાનિક દેવના થયા.
કુલ-૯૯

Page #44

vvvvvvvvvv
તત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૦૬–ભાવેન્દ્રિય કેને કહે છે ? - ઉત્તર–લબ્ધિ અને ઉપયોગને ભાવેન્દ્રિય કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૧૦૭-લબ્ધિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થવા વાળી શક્તિને લબ્ધિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૮-ઉપગ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–પદાર્થને જાણવાના જ્ઞાન–વ્યાપારને ઉપયોગ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૯-જીવની ઓળખાણ કેટલા લક્ષણથી કરી શકાય?
ઉત્તર–જીવની ઓળખાણ કરવાના મુખ્ય લક્ષણ નવ છે.
૧. જીવ સદા કાળ જીવરૂપથી કાયમ રહે છે. ૨. ઉપયોગવત યાને જ્ઞાન દર્શનધારી છે. ૩. અરૂપી- જે ઈન્દ્રિયેથી જાણું ન શકાય, જેમાં
રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ નથી. ૪. કર્મને કર્તા છે. ૫. કર્મને ભકતા-કર્મોના ફળને ભેગવનાર છે. ૬. પિતાના શરીર પ્રમાણ રહેવાવાળે છે. ૭. સંસારી યાને શરીરધારી છે. ૮. સિદ્ધ અશરીરી છે. ૯. ઉંચે જવાને જેને સ્વભાવ છે.

Page #45

જીવ તત્વ
પ્રશ્ન ૧૧૦-જીવને સ્વભાવ ઉંચે જવાને કેવી.
રીતે છે? ઉત્તર–જેવી રીતે તુંબડાને સ્વભાવ પાણી ઉપર તરવાને છે. જે તેના પર માટીને લેપ કરવામાં આવે તે ડુબવા લાગે છે. તે રીતે જીવને સ્વભાવ તો ઉપર જવાને છે, પરંતુ રાગ-દ્વેષ મેહરૂપી કર્મમલના કારણે તે જીવ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડુબી જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૨-જીવને જીવ એ પ્રમાણે શા માટે કહે છે ?
ઉત્તર-જ્ઞાન-દર્શન–સુખ અને શક્તિ એ ચાર ભાવપ્રાણ અર્થાત્ નિશ્ચયપ્રાણેથી સદા જીવિત રહે છે. કયારેય. નાશ થતું નથી. તેથી તેને “જીવ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૨-આપણા અને પરમાત્માના ભાવ પ્રાણમાં. - શું અંતર છે ?
ઉત્તર–આપણું ભાવપ્રાણ અશુદ્ધ અને પરમાત્માના. ભાવ પ્રાણ શુદ્ધ છે.
પ્રશ્ન ૧૧૩-શુદ્ધ ભાવ પ્રાણ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જેમાં અંશ માત્ર પણ મલિનતા ન હોય. અને પરિપૂર્ણ હોય. જેમ કે અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવાનના જ્ઞાન-દર્શનાદિ નિર્મળ અને પ્રતિપૂર્ણ છે.
પ્રશ્ન ૧૧૪-અશુદ્ધ ભાવપ્રાણ કોને કહે છે? ઉત્તર–જે મલિન અથવા અલ્પ હોય, જેના પર:

Page #46

૨૮
તત્ત્વ પૃચ્છા
અજ્ઞાન, માહ આદિ મેલ છપાયેલ હાય, તે બધા સંસારી જીવાને હાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૫-ભાવપ્રાણ અશુદ્ધ કેવી રીતે થાય છે ? ઉત્તર-હિ’સા, ઈન્દ્રિયાનાં ભાગ અને રાગદ્વેષથી ભાવપ્રાણુ અશુદ્ધ—મલિન થાય છે.
૧. અનંત જ્ઞાન શિત મલિન થવાથી પુજ્ઞાન અથવા અલ્પ જ્ઞાન થાય છે.
અન"ત દન શિકત મલિન થવાથી કુર્દન અથવા અલ્પ દર્શન થાય છે.
અનંત આત્મિક સુખ-દુઃખના અનુભવ અથવા અલ્પ આત્મિક સુખ થાય છે.
૪. વીની અનંત શક્તિ આવરિત થવાથી અલ્પશક્તિ થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૬-જીવને દુઃખી થવાનું મૂળ કારણ શું છે ? ઉત્તર-હિંસાદ્વિ પાપ, ઈન્દ્રિયાના ભાગ અને રાગદ્વેષ કરવાથી ચાર ભાવ પ્રાણ મલિન થાય છે અને તેથી જીવ દુ:ખી થાય છે.
3.
પ્રશ્ન ૧૧૭–જીવને સુખી થવાનું મૂળ કારણ શું છે? ઉત્તર-હિંસાદિ પાપ, ઈન્દ્રિયાના ભાગ અને રાગ– દ્વેષ જેટલા પ્રમાણમાં ઘટે છે, એટલા પ્રમાણમાં ચારે ભાવપ્રાણ શુદ્ધ થાય છે અને જીવને સુખ મળે છે. જેએએ

Page #47

જીવ તત્ત્વ
૨૯:
સÖથા પ્રકારથી હિંસાદિ પાપ, ઈન્દ્રિયાના ભાગ અને રાગ દ્વેષના ત્યાગ કરીને ચાર ભાવપ્રાણુ શુધ્ધ કરેલાં છે, તેને અનંત અવિનાશી સુખ મળે છે. આ પરમાત્મઅવસ્થા છે.
પ્રશ્ન ૧૧૮–શુધ્ધ જીવ (પરમાત્મા)ના નામ શુંશું છે ? ઉત્તર-અજર, અમર, સિદ્ધ, બુદ્ધ, પરમપુરૂષ, પરમેશ્વર, પરમન્ત્યાતિ, પરમ બ્રહ્મ (પ્રધાન આત્મા) અનાદિ અનંત, અવિનાશી, મુક્ત, નિરંજન, નિરાકાર, સર્વજ્ઞ, સન્નુશી, સ શુદ્ધ અને ભગવાન આદિ શુદ્ધ જીવનાં અનેક નામ છે.
પ્રશ્ન ૧૧૮-૪ જીવ અજર, અમર, અવિનાશી ઈ અપેક્ષાએ છે ?
ઉત્તર-જીવમાં ભાવપ્રાણુ સદાયે સ્થિર રહે છે. તે. અપેક્ષાએ જીવ અજર, અમર, અવિનાશી છે.
પ્રશ્ન ૧૧૯–જીવ જન્મ-મરણ કઇ અપેક્ષાથી કરે છે? ઉત્તર-જીવ દ્રવ્ય પ્રાણની પ્રાપ્તિથી જન્મ લ્યે છે અને દ્રવ્ય પ્રાણનાં નાશથી મરણ પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્રશ્ન ૧૨૦–સિધ્ધ, બુધ્ધ, અજર, અમર વગેરે પર-માત્માના નામ જપવાથી શું લાભ મળે છે ? ઉત્તર-ચિત્તને શાંતિ મળે છે, ભાવની શુધ્ધિ થાય છે. જેવી રીતે અગ્નિની પાસે બેસવાથી શરદી દૂર થાય છે, તે રીતે પરમાત્માના નામ જપવાથી દુ:ખ દૂર થઈ
જાય છે.

Page #48

તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૨૧-જીવ અજર અમર અવિનાશી છે, તે કોઇ જીવને મારવામાં પાપ કેમ લાગે છે ?
૩૦
ઉત્તર-જીવને મારવાથી યા કષ્ટ દેવાથી તેનાં દ્રવ્ય પ્રાણાને હાની થાય છે અને તેનાથી જીવને દુઃખ થાય છે, તે પાપ છે.
દુ:ખ થવાથી તે જીવને રાગ-દ્વેષ થાય છે, તેનાં જ્ઞાનાદિ ભાવપ્રાણ મલિન થાય છે તે ભાવહિ'સા છે. બીજાને દુઃખ આપવાને માટે પોતાના ભાવપ્રાણ (જ્ઞાનાદિ) મલિન થાય છે. તે ભાવહિંસા છે, બીજાને દુઃખ આપવાને માટે સ્વય' ક્રોધાદિ કષાય અને ભાગ–લાલસાને વશ થઈ ને પેાતાના ભાવ પ્રાણુ (જ્ઞાનાદિ) મલિન કરીને પાપકમ એકત્રિત કરે છે. તે સ્વયંની ભાવહિ'સા છે. માટે મન-વચન કાયાથી કાઈને દુઃખ આપવુ. તે પેાતાને માટે દુઃખની સામગ્રી સ'ચય કરવા ખરાખર છે.
પ્રશ્ન ૧૨-સૂક્ષ્મ બાદર શરીરધારી જીવા કયા છે? ઉત્તર-એકેન્દ્રિય જીવામાં જ માત્ર સૂક્ષ્મ—બાદર
· અને પ્રકારના જીવ છે. બાકીના બધા જીવ ખાદર શરીરધારી જ છે.
પ્રશ્ન ૧૨૩–સૂક્ષ્મ જીવાનુ... આયુષ્ય કેટલું' હોય છે ? ઉત્તર- અંત મુદ્યુત', આછામાં ઓછુ આયુષ્ય હોય તા એ ઘડી (૪૮ મિનિટ) માં વનસ્પતિનાં જીવા ૬૫,૫,૩૬ વાર જન્મ-મરણ કરી શકે છે. તે જીવાને જન્મ-મરણનુ અન'ત દુઃખ સદા ભાગવવુ પડે છે,

Page #49

જીવ તત્ત્વ
૩૧
પ્રશ્ન ૧૨૪–રૂપી કાને કહે છે ?
ઉત્તર–જેમાં વણુ, ગંધ, રસ અને તે રૂપી’ કહેવાય છે. જે ઈન્દ્રિયાથી જાણી દૃશ્યમાન રૂપી’ છે.
પ્રશ્ન ૧૨પ-અરૂપી કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શી ન હોય, જે ઈન્દ્રિયાથી જાણી ન શકાય તે અરૂપી' છે.
સ્પર્શ હાય, શકાય છે તે
પ્રશ્ન ૧૨૬-જીવ રૂપી છે કે અરૂપી ?
ઉત્તર–(૧) નિશ્ચય નયથી તેના શુધ્ધ સત્યસ્વરૂપના વિચાર કરવાથી જીવ ‘અરૂપી’ છે. જ્ઞાન-દશ ન-સુખ-વીર્યાદિ ગુણાના સમૂહ છે.
(૨) વ્યવહાર નયથી, કના સ'યેાગથી બનેલ જીવની અશુદ્ધ અવસ્થાના વિચાર કરતા જીવ ક થી યુક્ત હાવાથી રૂપી છે, શરીરધારી છે.
પ્રશ્ન ૧૨૭–જીવ કાના કર્તા છે ?
ઉત્તર-જીવ વ્યવહારનયથી આઠ દ્રવ્યકમ ના કર્તા છે. અશુદ્ધ નિશ્ચય નયથી અશુદ્ધ ચૈતન્ય રૂપ, રાગ દ્વેષ માહાદિ ભાવક ના કર્તા છે.
''
પ્રશ્ન ૧૨૮-લાકમાં જેટલા જીવ છે, તેટલા જ રહે છે અથવા તેમાં ઘટાડા-વધારા થાય છે ?
ઉત્તર અનાદિકાળથી જેટલા જીવ છે, તેલા જ

Page #50

૩ર.
તત્વ પૃચ્છા અનંતકાળ-સદા રહેશે. તેમાં એક પણ ઓછો કે અધિક થશે નહિ.
પ્રશ્ન ૧૨૯-સિદ્ધ પરમાત્મા કેટલાં છે અને સંસારી જીવ કેટલાં છે ?
ઉત્તર-સિદ્ધ અને સંસારી-બને અનંત છે
પ્રશ્ન ૧૩૦-સિદ્ધ પરમાત્મા અને સંસારી બને બરાબર છે ?
ઉત્તર-ના. સિદ્ધથી સંસારી અનંતગુણ અધિક છે. સંસારી જીથી સિદ્ધ પરમાત્મા અનંતમા ભાગે છે.
પ્રશ્ન ૧૩૧-સિદ્ધ ભગવાન અને સંસારી ની સંખ્યામાં વધ-ઘટ થાય છે ?
ઉત્તર-હા. સંસારી જીવ કર્મબંધનથી જેટલા મુક્ત થતા જાય છે, તેટલા ઓછા થતાં જાય છે અને સિદ્ધ પરમાત્મા વધતા જાય છે. સિદ્ધ ભગવાન ઓછા થતાં નથી.
પ્રશ્ન ૧૩ર-બધા સંસારી જીવો શું સિદ્ધ થઈ જશે?
ઉત્તર-ના, સંસારી જીમાં ભવ્ય અને અભવ્ય એવા બે ભેદ છે. જેમાં અભવ્ય જીવોની મુક્તિ કયારેય થશે જ નહિ અને ભવ્ય જેમાંથી જે કર્મને ક્ષય કરશે. તે મેક્ષ પામશે. પરંતુ સંસાર ભવ્યજીવાથી ક્યારેય ખાલી. નહિ થાય. અનંતકાળ પછી પણ ભવ્યજીવો સિદ્ધાથી અનંતગુણ અધિક જ રહેશે.
પ્રશ્ન-૧૩૩ ભવ્ય અને અભાવ્યને અર્થ શું છે?

Page #51

જીવ તરવ
(
૩૪
ઉત્તર-ભવ્ય એટલે સિદ્ધ થવાની ચેગ્યતાવાળા અથવા મેક્ષ મેળવનારા અને અભવ્ય એટલે સિદ્ધ થવાની યેગ્યતા વગરના અથવા ક્યારેય મેક્ષમાં નહિ જનારા.
પ્રશ્ન ૧૦૪ભવ્યજીવોમાં સિદ્ધ થવાની યોગ્યતા છે. તે કયારેક બધા ભવ્યજીવોની મુક્તિ થઈ જશે. જે એમ થાય તો સંસારમાં માત્ર અભવ્ય જીવ જ રહી જાય ને?
ઉત્તર-ના. એમ ક્યારેય પણ થશે નહિ. રાજા થવાની ગ્રતાવાળા બધાં જ રાજા થઈ જાય એવો નિયમ નથી. પ્રશ્ન ૧૩૫-કેઈ ઉદાહરણ આપીને સમજાવે.
ઉત્તર–જેવી રીતે માટી અને રેતીમાં સ્વભાવથી જ ભેદ છે કે માટીથી ઘડે બની શકે છે. પરંતુ રેતીથી બની શકતું નથી. એવી જ રીતે ભવ્ય અને અભિવ્યમાં સ્વભાવથી જ ભેદ છે કે ભવ્ય જીવ કર્મથી મુક્ત થઈ શકે છે. અભવ્ય જીવ નહિ. સંસારની બધી માટીમાંથી ઘડા બની શકે છે. પરંતુ જે માટીને કુંભાર, ચાકડે. આદિને વેગ મળે છે તે માટી ઘડા રૂપ થઈ શકે છે. તે રીતે જે ભવ્ય જીવોને સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મને વેગ મળે છે તે જીવ સમ્યકજ્ઞાન–સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યકચારિત્રથી કર્મબંધનને તેડીને મુક્ત થઈ શકે છે. બધા જ નહિ. . પ્રશ્ન-૧૩૬ લોકમાં ભવ્યજીવો વધારે છે કે અભવ્ય?
ઉત્તર–અભવ્ય જીથી ભવ્યજી અનંતગુણ અધિક છે.

Page #52

AAAAA
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૩૭–અભવ્યજીવ જૈન ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકે છે ?
ઉત્તર-કેટલાક અભવ્ય છે પણ શ્રાવક અને સાધુઓનાં વ્રત ધારણ કરે છે. સૂત્ર–સિદ્ધાંત ભણે છે, તથા અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ પણ કરે છે. પરંતુ તેઓને સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યક્રચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જ્ઞાનીની દષ્ટિમાં તે અજ્ઞાની અને મિથ્યાત્વી છે. તેના ચારિત્રનું પાલન શુભબંધનું કારણ બને છે.
પ્રશ્ન ૧૩૮–અભવ્યજીવ ધર્મનું પાલન કરે છે, તે શું તેનું ફળ તેને નથી મળતું ?
ઉત્તર-હા. સારી કરણીનું સારૂં ફળ અને માઠી કરણીનું માઠું ફળ તેને પણ મળ્યા વિના રહેતું નથી. અભવ્યજી પણ સાધુના વ્રતનું પાલન કરીને નવરૈવેયક સુધી જઈ શકે છે.
પ્રશ્ન-૧૩૯ જીવને બંધન કેટલા છે? ઉત્તર-બે, (૧) રાગ અને (૨) દ્વેષ.
પ્રશ્ન ૧૪૦–જીવ ક્યાં સાધનોથી અપરાધ કરીને દંડિત થાય છે ?
ઉત્તર–મન, વચન અને કાયાના (ગ) સાધનથી દંડને પાત્ર બનીને દંડિત થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૧-ગજ અને સંમૂર્ણિમ મનુષ્યમાં શું ભેદ છે ?
ઉત્તર-સ્ત્રી-પુરૂષના સંગથી જે ઉત્પન્ન થાય છે,

Page #53

૩૫
જીવ તત્ત્વ તે ગર્ભજ છે અને જે મનુષ્યનાં મળ-મૂત્ર આદિ અશુચિના સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે મનુષ્ય “સંમૂરિષ્ઠમ હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-સંમૂરિઈમ મનુષ્યને ઉત્પન્ન થવાના કેટલા અને ક્યાં કયાં સ્થાન છે ?
ઉત્તર-ચૌદ સ્થાન છે. (૧) ઉચ્ચાર (વિષ્ટા), (૨) મૂત્ર, (૩) ખેલ–બળ (૪) નાકને મેલ (શ્લેષ્મ) (૫) વમન, (૬) પિત્ત, (૭) પરૂ, (૮) રૂધિર, (૯) વીર્ય, (૧૦) સુકાઈ ગયેલ અશુચિના પગલે ફરીથી ભીના થાય તેમાં (૧૧) મનુષ્યનાં કલેવરમાં, (૧૨) સ્ત્રી-પુરૂષનાં સંગમાં (૧૩) નગરની ખાળમાં, (૧૪) મનુષ્યનાં સર્વ અશુચિ સ્થાનમાં, સંમૂરિછમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રશ્ન ૧૪૩-મૂર્ણિમ મનુષ્ય આપણને દેખાય છે?
ઉત્તર–ના. તે એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે ચર્મચક્ષુઓથી દેખાતા નથી.
પ્રશ્ન ૧૪૪-માટી અને પાણીના યોગથી કયા જેવો ઉત્પન્ન થાય છે?
ઉત્તર-માટી અને પાણીના વેગથી વનસ્પતિના તથા બેઈન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીનાં જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ તે બધા સંમૂર્ણિમ ગણાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૫–બધા જીવો મૂળ સ્વરૂપમાં સમાન છે કે નાના-મોટા?
ઉત્તર-મૂળ સ્વરૂપમાં તે સર્વ જી સમાન છે. પરંતુ કર્મરૂપ ઉપાધિથી નાના-મોટા ગણાય છે.

Page #54

તત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૪૬-જીવન કેઈ ઘાત કરવા ઈચ્છે તે થઈ શકે કે નહિ ?
ઉત્તર-જીવ અમર છે, તે કદી મરતું નથી. તેથી તેની ઘાત કેઈ કરી શકે નહિ.
પ્રશ્ન ૧૪૭-જીવ મરતો નથી તે પાપ કેવી રીતે લાગે?
ઉત્તર-જીવના અત્યંત પ્રિય પ્રાણને નષ્ટ કરી દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાથી પાપ લાગે છે.
પ્રશ્ન ૧૪૮–બધા જીવો સમાન છે તો પછી એકેન્દ્રિયને મારવાથી એછું અને મનુષ્યને મારવાથી અધિક પાપ કેમ લાગે છે ? - ઉત્તર-જીની પ્રાણાદિ શક્તિઓના વિકાસમાં તારતમ્યતા હોવાથી પાપમાં અંતર હોય છે. મારવાવાળાના અજ્ઞાન અને કષાયિક ભાવે પાપના બંધમાં મુખ્ય છે. વસ પ્રાણીઓની ઘાતમાં ભાવની મલિનતા પ્રાયઃ અધિક હેય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૯-જીવને કેવી રીતે જાણી શકાય?
ઉત્તર-જીવ ચેતના લક્ષણ અને ઉપગ ગુણવાળે છે. એકેન્દ્રિય જીવેમાં વનસ્પતિનું વધવું, ફળ આવવા, ફૂલ થવા, વિકસિત થવું, મુરઝાવું આદિથી પ્રત્યક્ષ જીને જાણી શકાય છે.
એવી રીતે પૃથ્વી, પાણી, તેલ, વાઉમાં પણ છવ છે. ખાણમાં પથ્થર વધે છે. શાસ્ત્રકારોએ વનસ્પતિની જેમ

Page #55

જીવ તરવ
nnnnnnnnnnnnnnnnnnn
૩૭
ઉપર
- અધિક મન પ્રાણીઓ
તેમાં પણ જીવ બતાવ્યા છે. અને વિજ્ઞાનિકેએ પરીક્ષણસંશોધન કરીને પણ તેમાં જીવ સિદ્ધ કર્યા છે. બેઈન્દ્રિયાદિ તે પ્રત્યક્ષ જીવે દેખાય જ છે.
પ્રશ્ન ૧૫-જીની ઓળખાણ કરીને તેની સાથે કે વ્યવહાર રાખવો જોઈએ ?
ઉત્તર–પિતાનાથી નીચેની કેટિનાં બધા જીવો ઉપર દયા રાખવી તથા પોતાના સમાન પ્રાણીઓની સાથે સમભાવ રાખ અને અધિક શક્તિવાળા મહાન ઉપકારી પુરૂષની સાથે પૂજ્યભાવ રાખવો જોઈએ. પ્રશ્ન ૧૫૧-જાતિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-અનેક વ્યક્તિઓમાં એકપણાની પ્રતીતિ કરાવનારા સમાન ધર્મને “જાતિ” કહેવાય છે અથવા જ્યાં જીવને જન્મ થાય તે સમાન ઈન્દ્રિયે વાળા જીવોના સમૂહને જાતિ કહે છે.
પ્રશ્ન ૧૫ર-જાતિઓ કેટલી અને કઈ-કઈ છે?
ઉત્તર-જાતિઓ પાંચ છે. (૧) એકેન્દ્રિય (૨) બેઈન્દ્રિય (૩) તેન્દ્રિય (૪) ચઉરિન્દ્રિય અને (૫) પંચેન્દ્રિય.
પ્રશ્ન ૧૫૩-જીવાજોનિ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જીનાં ઉત્પન્ન થવાનાં જુદાં-જુદાં સ્થાનોને છવાજેનિ” કહેવાય છે.

Page #56

૯ ૦ ૦ ૦
૩૮
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૫૪-જીવોને ઉત્પન્ન થવાની જીવ-યોનિ કેટલી છે?
ઉત્તર-જીવનિ ૮૪ લાખ છે. ૭ લાખ પૃથ્વીકાય, ૨ લાખ બેઈન્દ્રિય,
છે અપકાય, ૨ ,, તેઈન્દ્રિય. ૭ છે તેઉકાય,
૨ ચઉરિન્દ્રિય. | ૭ - વાઉકાય,
૪ દેવતા. , પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય, ક , નારકી. છે સાધારણ ) , ૪ ) તીર્થંચ પંચેન્દ્રિય
૧૪ , મનુષ્ય.
૮૪ લાખ જીવ–ોનિ છે. પ્રશ્ન ૧૫૪ (4)–જીવનાં બીજા પણ કોઈ નામ છે ?
ઉત્તર–પ્રાણ, ભૂત, સત્વ, આત્મા આદિ અનેક નામથી. જીવ ઓળખાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૫-જીવની મુક્તિ ક્યા ભવમાં થાય છે ?
ઉત્તર-જીવની મુક્તિ એક માત્ર મનુષ્યભવમાં જ થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૬-જીવ મરતો નથી, તો મૃત્યુ થયા પછી કયાં જતો હશે ?
ઉત્તર-જીવનમાં જેવું શુભાશુભનું આચરણ કર્યું હોય તે પ્રમાણે શુભાશુભ કર્મને સંચય કરે છે. અને તેવા સ્થાનમાં જઈને ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૭-એક જીવના પ્રદેશ કેટલા છે?

Page #57

જીવ તત્વ
૩૮
ઉત્તર–કાકાશના પ્રદેશ સમાન અસંખ્યાતા છે. પ્રશ્ન ૧૫૮-તે પ્રદેશ જુદા જુદા થાય છે કે નહિ ?
ઉત્તર–ના, એક પ્રદેશ, બીજા પ્રદેશથી કયારેય જુદાં. થતાં જ નથી.
પ્રશ્ન ૧૫૯-જીવ મોટામાં મોટું રૂપ ધારણ કરે તે કેવડે થઈ શકે ?
ઉત્તર–પિતાના આત્મ પ્રદેશને વ્યાપક બનાવીને ચૌદ રાજલક (સમસ્ત સંસાર)માં સમાવેશ થઈ શકે તેટલે મોટે થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૬-આટલા મોટા પ્રમાણુવાળે છે, તો કીડી, આદિનાં શરીરમાં કઈ રીતે રહી શકે છે? શું તેને કટ નહિ થતું હોય?
ઉત્તર-જીવન સંકેચ-વિસ્તારને સ્વભાવ છે. જેટલા પ્રમાણનું શરીર તેને મળે છે, તેમાં તે રહી શકે છે. જેવી રીતે એક મેટા ઓરડામાં વીજળીને બલ્બ પ્રકાશ આપે છે, પરંતુ તેના ઉપર કઈ પાત્ર ઢાંકી દેવામાં આવે તે તેમાં તેને પ્રકાશ સમાઈ જાય છે. તે રીતે જીવ શરીર પ્રમાણે રહી શકે છે. એ જ તેને સ્વભાવ છે. અને તે રીતે રહેવાથી તેને કાંઈ કષ્ટ થતું નથી. કારણ તે અરૂપી છે.
પ્રશ્ન ૧૬૧-જીવ શરીરના કયા ક્યા ભાગમાં રહે છે?
ઉત્તર–સંપૂર્ણ શરીરમાં જીવ રહે છે. જેવી રીતે તલમાં તેલ અને દૂધમાં ઘી રહે છે.

Page #58

કo
તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૬-જીવને કર્મ કયારથી લાગેલા છે? ઉત્તર-અનાદિકાળથી જીવ અને કર્મ સાથે જ છે.
પ્રશ્ન ૧૬૩–જીવ જ્યારે સ્થૂળ દેહથી જ થાય છે ત્યારે તેની સાથે શું શું રહે છે?
ઉત્તર-તેજસ અને કામણ, આ બે શરીર સાથે રહે છે.
પ્રશ્ન ૧૬૪-શરીર કોને કહે છે?
ઉત્તર–જેમાં પ્રતિક્ષણ જીર્ણ–શીર્ણ થવાને સ્વભાવ હેય અને જે શરીર નામકર્મથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય અથવા આત્મા જેના દ્વારા પૂર્વ સંચિત કર્મોને ભેગવે છે તેને શરીર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬પ-શરીર કેટલા પ્રકારનાં છે?
ઉત્તર–શરીરનાં પાંચ પ્રકાર નીચે મુજબ છે. (૧) ઔદારિક શરીર (૨) વૈક્રિય શરીર (૩) આહારક શરીર (૪) તેજસ શરીર અને (૫) કાર્પણ શરીર,
પ્રશ્ન ૧૬૬-દારિક શરીર કેને કહે છે?
ઉત્તર-(૧) દુધમય અને સડી જવાના સ્વભાવવાળું, લેહી, માંસ, હાડકા આદિથી બનેલું શરીર, (૨) સર્વશ્રેષ્ઠ સાર પુદ્ગલથી બનેલ શરીર; જેમ કે તીર્થકરે, ગણધરનું શરીર, (૩) વૈક્રિય અને આહારકની અપેક્ષાએ અસાર પુદગલેથી બનેલું શરીર, જેમ કે સામાન્ય તિર્યંચ

Page #59

જીવ તત્વ
૪૧
મનુષ્યનું શરીર, (૪) અવસ્થિતરૂપથી સર્વથી મેટી અવગાહના (કદ, લંબાઈ, જાડાઈ, ઉંચાઈ) વાળું ઉઢાર (મેટું) શરીર, દા. ત. વનસ્પતિનું શરીર. (૫) પ્રદેશ ઓછા પરંતુ અવગાહના મેટી એવું શરીર દા. ત. ભીંડાની સિંગ.
પ્રશ્ન ૧૬૭વૈયિ શરીર કેને કહે છે?
ઉત્તર-(૧) સુરૂપ–કુરૂપ, એક–અનેક, નાના–મેટા, હલકું-ભારે, દશ્ય–અદેશ્ય આદિ અનેક રૂપમાં પરિણત થવાવાળું શરીર, (૨) દુર્ગધમય અને સડવાવાળા લેહી– માંસ, હાડકા આદિથી રહિત શરીરને વકિય શરીર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૮-આહારક શરીર કેને કહે છે?
ઉત્તર-(૧) અન્યત્ર બિરાજમાન કેવળી ભગવાનની પાસે પ્રશ્ન પૂછવાને માટે અથવા તેઓનાં અતિશય જેવાને માટે યા પ્રાણું–રક્ષા તથા એવાં જ અન્ય પ્રજનથી બનાવવામાં આવતું શરીર, (૨) સ્ફટિક સમાન અત્યંત સ્વચ્છ, ઉત્તમ પુદ્ગલોથી બનેલું તથા મૂંઢા હાથથી લઈને એક હાથની અવગાહના વાળાં શરીરને આહારક શરીર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૯-તૈજસ શરીર કોને કહે છે?
ઉત્તર-(૧) આહારને પચાવવાવાળું અને શરીરમાં ઉષ્ણતા રાખવાવાળું શરીર (૨) તેલબ્ધિથી તેજલેશ્યા છોડવામાં કારણભૂત શરીરને તેજસ શરીર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૦-કામણ શરીરની પરિભાષા શું છે?

Page #60

४२
તત્વ પૃચ્છા ઉત્તર-(૧) આત્મા ની સાથે બાંધેલા કર્મોથી બનેલું કર્મરૂપ શરીર. (૨) પચેલા ભેજનના રસાદિને યથાસ્થાને પહોંચાડવાવાળું શરીર-કાશ્મણ શરીર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૧-કર્મ કેને ચોંટે છે, જીવને કે કર્મને? ઉત્તર-કર્મધારી જીવને જ કર્મ લાગે છે. પ્રશ્ન ૧૭ર-જીવ માત્ર સુખ ઈચ્છે છે, તે સુખ કયાં છે?
ઉત્તર-સુખ જીવની પાસે જ છે. જે સંતેષ ધારણ કરે અને પરની ઈચ્છા-આકાંક્ષા તથા આશા ન કરે તે દુઃખ થાય નહિ.
પ્રશ્ન ૧૭૩-સુખ પિતાની પાસે જ હેય તે જીવ સુખ અન્યત્ર શા માટે શોધે છે ?
ઉત્તર–પિતાની અજ્ઞાનતા અને આશા–તૃષ્ણાને કારણે જીવ અન્યત્ર સુખને શોધે છે.
પ્રશ્ન ૧૭૪-જીવ સ્વતંત્ર છે કે પરતંત્ર?
ઉત્તર-જ્યાં સુધી જીવ કર્મના બંધનથી મુક્ત ન થાય ત્યાં સુધી પરતંત્ર છે અને કર્મના બંધનથી મુક્ત થઈ જવાથી સ્વતંત્ર છે.
પ્રશ્ન ૧૭૫-એક જીવની પાસે કમરૂપી કેટલા પરમાણું પુદ્ગલ હોય છે ?
ઉત્તર-એક જીવની પાસે અનંતાનંત પરમાણું પુદ્ગલ હોય છે.

Page #61

જીવ તત્ત્વ
૪૩.
પ્રશ્ન ૧૭૬–જીવ એક સમયમાં કેટલા પરમાણુ પુદ્દગલ . આવે છે અને છેડે છે ?
ઉત્તર-અનંત પરમાણુ પુદ્દગલ બાંધે છે અને છેડે છે. પ્રશ્ન ૧૭૭–જીવ જ્યારે સ્થૂળ શરીરથી નીક્ખીને બીજી ગતિમાં જાય છે, ત્યારે તેની ગતિ વક્ર હોય છે કે સીધી ?
ઉત્તર-ઋજુ (સીધી) અને વક્ર (વાંકી) બંને પ્રકારની ગતિ હાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૮-કાઇ જીવને મજબૂત કાચની કે લેાઢાની કાડીમાં પુરી દેવામાં આવે તે પણ જીવ નીક્ળી શકે ?
ઉત્તર-હા. સ્થૂળ શરીરને છેડીને તેનું નીકળી જવું ઘણું સરળ છે.
પ્રશ્ન ૧૭૯–એ સૂક્ષ્મ શરીર અને કના મોટા જથ્થા સાથે હોવા છતાં બંધ કાઢીમાંથી જીવ કેવી રીતે નીકળી શકે?
ઉત્તર-જીવનાં કમ અને બે શરીર * એટલા સૂક્ષ્મ હાય છે કે કાઇ પણ ઘન અને પ્રવાહી પદાર્થ માંથી એવી ધારણા છે કે કર્મથી ઉત્પન્ન શરીર કાણુ શરીર છે. અને તે તેજસ શરીરની સમાન છે. કમ લિક તે! આવે અને જાય છે. કાણુ શરીર નાશ થવાથી મુક્તિ થાય છે. કાણુ શરીર ભાજન (આશ્રય)રૂપ છે. માટે આ પ્રશ્નમાં કર્મ અને કાણુ શરીર એ બંને અલગ બતાવેલા છે.
*

Page #62

તત્ત્વ પૃચ્છા નીકળી શકે છે. અગ્નિ બાદર હોવા છતાં પણ લોઢામાં પ્રવેશ કરી જાય છે. આ તે અગ્નિથી પણ અત્યંત સૂમ છે. વા જેવી મજબૂત કઠીમાં રહેલા છિદ્ર આપણું ચર્મચક્ષુથી જોઈ શકાતાં નથી. પરંતુ જીવ તે છિદ્ર વિના પણ નીકળી જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૯–બીજી ગતિમાં જતાં જીવને રોકવામાં કેઈ બાધક છે કે નહિ ?
ઉત્તર-ના. જીવ અને તેની સાથે રહેલા સૂકમ શરીર અત્યાધિક સૂક્ષમ છે. તેને વાની ભીતિમાંથી નીકળવામાં પણ કેઈ કઠીનતા નથી:
પ્રશ્ન ૧૮–જીવ જ્યારે કમ બાંધે છે, ત્યારે તે કામ કયાંથી આવે છે ?
ઉત્તર-જીવ પોતાની અત્યંત નજીકમાં રહેલી કામણવગણને ગ્રહણ કરે છે અને તે કર્મરૂપ બને છે.
ઉર્વ લોકમાં વૈમાનિક દેવ
પ્રશ્ન ૧૮૦ ૪-ઉધ્વલિકમાં કેલ્કી ગતિ છે ? ઉત્તર-બે (૧) દેવગતિ અને (૨) તિર્યંચગતિ. પ્રશ્ન ૧૮૧-વૈમાનિક દેવ ક્યા લેકમાં રહે છે? ઉત્તર-ઉદ્ઘલેકમાં યાને ઉંચા લેકમાં રહે છે. પ્રશ્ન ૧૮૨-ઉમાનિક દેવોના ૭૬ ભેદ કયા કયા છે?

Page #63

જીવ તત્ત્વ
ઉત્તર- વૈમાનિક દેવેની ૩૮ જાતિ છે. ૧૨ દેવક ૩ કિલ્વિષી
૩૮નાં અપર્યાપ્તા ૯ લેકાંતિક
અને ૯ શૈવેયક
પર્યાપ્તા (૩૮૪૨) પ અનુત્તર વિમાન = ૭૬ ભેદ દેના થયા.. 3८ પ્રશ્ન ૧૮૩-ઉર્ધ્વલિકમાં ૧૨ દેવલોક કઈ જગ્યાએ છે?
ઉત્તર–અહીંયાથી (સમપૃથ્વીથી ૧ાા રાજુ યાને અસંખ્યાતા જન ઊંચા જવા પર પહેલું અને બીજુ દેવલોક આવે છે. બંને મળીને ચંદ્રમા સમાન ગાળ છે. જેમાં દક્ષિણ તરફથી અર્ધો ભાગ તે પહેલું “સૌધર્મ ” દેવલેક અને ઉત્તર તરફથી બીજો અર્ધોભાગ તે “ઈશાન” દેવલેક છે. જે પ્રથમ દેવલોકથી હથેળીના તળીયાની જેમ ઊંચું છે. ત્યાંથી અસંખ્યાતા જન (રા રાજુ) ઊંચે ત્રીજું અને ચોથું દેવલોક ચંદ્રમા જેવા ગળાકારે છે. જેમાં દક્ષિણ દિશામાં “સનકુમાર” દેવલેક છે. અને ઉત્તર દિશામાં માહેન્દ્ર” દેવલોક છે, ત્યાંથી અસંખ્યાતા યોજના (૩ રાજુ) ઉપર પાંચમું “બ્રહ્મ” દેવલેક છે. તે પરિપૂર્ણ ચંદ્રમાને આકારે છે. ત્યાંથી અસંખ્યાત જન (૩ રાજુ) ઉપર છઠું “લાંતક' દેવક છે. તે પણ ચંદ્રમા જેવું ગોળાકારે છે. ત્યાંથી અસંખ્યાતા જન (૩ાા રાજુઉપર સાતમું “મહાશુક” દેવલોક છે. તે પણ પૂર્ણ ગેળ છે.

Page #64

૪૬
તત્ત્વ પૃચ્છા
'
'
ત્યાંથી અસ ખ્યાતા ચાજન ઉપ૨ (૪ રાજુ) આઠમુ " સહસ્રાર • દેવલાક છે. તે પણ પૂગેાળ છે. ત્યાંથી અસંખ્યાતા ચેાજન ઉપર (૪ રાજુ) નવમું ‘આણુત અને દશમું ‘ પ્રાત' એ એ દેવલેાક જોડાજોડ છે. બને મળીને ચંદ્રમા સમાન ગેાળ છે. દક્ષિણ દિશામાં નવમુ અને ઉત્તર દિશામાં દશમુ દેવલાક છે. ત્યાંથી અસંખ્યાત ચેાજન ઉપર (૫ રાજુ) અગીયારમું · આરણુ ’ અને ખારમુ • અચ્યુત' દેવલાક છે. બ'ને મળીને ચંદ્રમાને આકારે છે. દક્ષિણ તરફ આરણ અને ઉત્તરમાં અચ્યુત છે.
6
પ્રશ્ન ૧૮૪-દેવલાક કેટલા મેાટા છે ? લખાઇ–પહેાળાઈ
ઉત્તર-દેવલાકની
ચેાજનની છે.
અસ ખ્ય
પ્રશ્ન ૧૮૫-પ્રત્યેક દેવલાકમાં કેટલા વિમાન છે ? ઉત્તર- પહેલા દેવલાકમાં ૩૨ લાખ, ખીજામાં ૨૮ લાખ, ત્રીજામાં ૧૨ લાખ, ચેાથામાં ૮ લાખ, પાંચમામાં ૪ લાખ, છઠ્ઠામાં ૫૦ હજાર, સાતમામાં ૪૦ હજાર, આઠમામાં ૬ હજાર, નવમા—દેશમામાં મળીને ૪૦૦ અને અગીયાર–બારમામાં મળીને ૩૦૦ વિમાન છે. નીચલી ત્રિકમાં ૧૧૧, મધ્યમ ત્રિકમાં ૧૦૭, ઉપલી ત્રિકમાં ૧૦૦, અને અનુત્તર વિમાનનાં ૫ વિમાન. કુલ મળીને ૮૪, ૯૭, ૦૨૩ વિમાના થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૬-પ્રત્યેક દેવલાકનાં દેવાની ઓળખાણ કેવી રીતે સ’ભવિત છે ?
C

Page #65

જીવ તરી
૪૭
ઉત્તર–સૌધર્મ (પહેલા) દેવલોકનાં દેવોના મુકુટમાં મૃગનું ચિન્હ, ઈશાનમાં મહિષી (ભેંસ)નું, સનસ્કુમારમાં વરાહ (સૂઅર)નું, માહેન્દ્રમાં સિંહનું, બ્રહ્મ દેવલોકમાં બકરાનું, લાંતકમાં ઢંકનું, મહાશુકમાં ઘડાનું, સહસ્ત્રારમાં હાથીનું, આણતમાં ભુજંગનું, પ્રાણતમાં મેંઢાનું, આરણમાં બળદનું અને અશ્રુતમાં બિડિમ (એક પ્રકારનું મૃગ) નું ચિન્હ હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૭–અહીંથી કેઈ દેવ સીધા ઊંચા ચડે તે વચ્ચે કેટલા અને કયા કયા દેવલોક આવે છે?
ઉત્તર–પહેલું, ત્રીજુ, પાંચમું, છડું, સાતમું, આઠમું, નવમું અને અગિયારમું એ રીતે કુલ આઠ દેવક સીધી લાઈનમાં આવે છે.
પ્રશ્ન ૧૮૮-ત્રિછાલકની મધ્યમાં રહેલ મેરૂ પર્વતની ઉત્તર તરફના અર્ધા ભાગમાંથી કે દેવ ઊંચે જાય તો કેટલા અને ક્યા ક્યા દેવલોક આવે છે?
ઉત્તર-બીજું, એથું, પાંચમું, છઠું, સાતમું, આઠમું, દશમું અને બારમું. આ રીતે આઠ દેવલોક સીધી લાઈનમાં આવે છે. આ પ્રશ્ન ૧૮૯-વૈમાનિક દેવામાં આયુ-રિદ્ધિ-સિદ્ધિ અને સુખ સમાન હોય છે કે ન્યુનાધિક?
ઉત્તર-સમાન નથી, જૂનાવિક છે. સર્વથી ઓછું આયુ-ઋદ્ધિ વગેરે પહેલા દેવલોકમાં, તેનાથી વધારે બીજા

Page #66

४८
તત્વ પૃચ્છા
માં–ત્રીજામાં એ રીતે ઉત્તરોત્તર વધતા થકા ૧૨મા દેવલોકનું સહુથી વધારે આયુષ્ય વગેરે છે.
પ્રશ્ન ૧૯૦–ત્રણ કિવિષિક દેવ ક્યા ક્યા છે?
ઉત્તર-(૧) કિવિષિક દેવેની સ્થિતિ ત્રણ પાપમની છે. તે ‘ત્રિપલ્યોપમિક' (ત્રણ પલીયા) કહેવાય છે (૨) જેની સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની છે તે “ત્રિસાગરિક (ત્રણસાગરીયા) કહેવાય છે અને (૩) જેની સ્થિતિ તેર સાગરોપમની છે તે (તેર સાગરીયા) કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-ત્રણ કિવિષિક દેવ કયાં રહે છે? ઉત્તર-ત્રણ પલિયા કિવિષિક દેનાં વિમાન જ્યોતિષી દેવોની ઉપર અને પહેલા–બીજા દેવલોકની નીચેના પ્રતર ભાગમાં છે. (૨) ત્રણ સાગરીયા કિવિષિક દેવ બીજા. દેવલોકથી ઉપર, ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકની નીચેનાં પ્રતર ભાગમાં રહે છે. (૩) તેર સાગરીયા દેવના વિમાન ૬ઠ્ઠા દેવલોકની નીચેનાં પ્રતર ભાગમાં રહે છે.
પ્રશ્ન ૧૯ર-કિલિવણિક દેવામાં પ્રાયઃ કેવા જીવ ઉત્પન્ન. થાય છે?
' ઉત્તર-જિનેશ્વર દેવેની વાણીનાં ઉથાપક, તીર્થકર, દેવની આશાતના કરવાવાળા, જિનાજ્ઞાના વિરાધક, તપસંયમની ચોરી કરવાવાળા, આચાર્ય ઉપાધ્યાયનાં અવર્ણવાદ બાલવાવાળા જ “કિવિષિક દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૯-કિવિષિક દેવોના માન-સન્માન કેવા હેય છે?

Page #67

જીવ તત્ત્વ
ઉત્તર-અહીંયા જેવી રીતે ભંગી–ચાડાલ આદિના. માન-સન્માન નથી, તેમ તેને માન-સન્માન થતા નથી. તેઓ નજીકના દેવોની સભામાં આમંત્રણ વિના જાય છે. અને દર બેસે છે. તેની ભાષા કેઈ ને સારી લાગતી નથી. અને છતાં પોતે વચ્ચે બોલે તે “માભાષ દેવા” એમ કહીને તેને બેલતા અટકાવી દે છે.
પ્રશ્ન ૧૯૪-નવલકાંતિક દેવ ક્યાં રહે છે?
ઉત્તર–પાંચમા બ્રહ્મ દેવલેકનાં રિષ્ટ નામના પ્રતરમાં રહે છે.
પ્રશ્ન ૧લ્પ તેને લોકાંતિક શા માટે કહે છે?
ઉત્તર-પાંચમા બ્રહ્મ દેવલેકના તિર્યગૂ અંતમાં અર્થાત્ બાજુમાં રહે છે. માટે તેને લોકાંતિક કહે છે " અથવા લેકઔદયિક ભાવરૂપ સંસાર, તેનાં અંતે રહેલા છે માટે લેકાંતિક કહેવાય. અર્થાત્ તેના સ્વામીદેવ પ્રાયઃ એક ભવાવતારી હોય છે. એટલા માટે તેને કાંતિક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૬-લોકાંતિક દેવોના માન-સન્માન કેવા
- ઉત્તર-લે કાંતિક દેના માન-સન્માન ઘણા જ હોય છે. તેના મુખ્ય દેવ સમ્યક દષ્ટિ જ હોય છે. તીર્થકર દેવને દીક્ષા લેવાને સમય નજીક આવે છે ત્યારે લોકાંતિક દે. મનુષ્ય માં આવીને તેને પ્રાર્થના કરે છે હે ભગવાન!

Page #68

uo
તત્વ પૃચ્છા આપ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરે અને જગત જેનાં કલ્યાણને માટે ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરે. જો કે તીર્થકર દે તે સ્વયંસંબુદ્ધ જ હોય છે. છતાં લેકાંતિક દેને આ પ્રકારને જીતાચાર છે.
પ્રશ્ન ૧૯૭-નવ વેયક દેવોના વિમાન ક્યાં છે ?
ઉત્તર–શૈવેયક દેવાના વિમાન આરણ અને અશ્રુત નામના ૧૧-૧૨મા દેવલોકથી અસંખ્યાતા જન ઉપર છે અને ત્રણ ત્રિકમાં વિભક્ત છે.
પ્રશ્ન ૧૯૮-તેને પૈવેયક શા માટે કહે છે?
ઉત્તર–કને આકાર પુરૂષાકારે મનાય છે. તેમાં આ દેવોનાં વિમાન ગ્રીવા-ગળાના ભાગમાં રહેતા હોવાથી તેને શૈવેયક દેવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯-પ્રત્યેક ત્રિકમાં કેટલા વિમાન છે?
ઉત્તર-(૧) ભ, (૨) સુભદ્, (૩) સુજાએ—એ ત્રણની પહેલી ત્રિકમાં ૧૧૧ વિમાન છે. તેના ઉપર (૪) સુમાણસે, (૫) સુદંસણ, (૬) પ્રિય દંસણે એ ત્રણની બીજી ત્રિકમાં ૧૦૭ વિમાન છે અને તેનાં ઉપર (૭) આમેહે, (૮) સુપડિબદ્ધ (૯) જશાધરે આ ત્રણની ત્રીજી ત્રિકમાં ૧૦૦ વિમાન છે. કુલ મળી ત્રણ વિકના ૩૧૮ વિમાન થાય છે.
* પ્રશ્ન ર૦૦–પાંચ અનુત્તર વિમાન કયાં છે ? - ઉત્તર-નવ ગ્રેવયાની ઉપલી ત્રિકથી અસંખ્યાતા રોજન ઊંચે “અનુત્તર વિમાનમાં આવેલા છે.

Page #69

જીવ તત્વ
૫૧
~
~~
~~
~
~
~~
પ્રશ્ન ર૦૧-તે વિમાનને “અનુત્તર વિમાન શા માટે કહેવામાં આવે છે ?
ઉત્તર–તે વિમાન અનુત્તર અર્થાત્ સર્વોત્તમ છે. આ વિમાનમાં રહેવાવાળા દેના શબ્દ, રૂ૫, ગંધ, રસ, અને
સ્પર્શ સર્વશ્રેષ્ઠ હોય છે. તેથી તે વિમાનેને “અનુત્તર વિમાન કહે છે. આ વિમાનમાં રહેનારા બધા દેવ સમ્યફૂદષ્ટિ જ હોય છે. પ્રથમ ચાર અનુત્તર વિમાનના દેવ જઘન્ય એક ભવમાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૩ ભવમાં+મુકિત પામે છે. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવ એક ભવ કરીને મોક્ષે જનારા હોય છે. અનુત્તર વિમાનના દેવેનું સુખ બધા દેવનાં સુખથી અધિક હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૦૨- વૈમાનિક દેવામાં કેટલા ઈ છે ?
ઉત્તર-પ્રથમના આઠ દેવલોકમાં એક-એક ઈન્દ્ર છે, નવમા–દશમામાં એક અને અગીયાર–બારમામાં એક એ રીતે બાર દેવલોકમાં કુલ ૧૦ ઈન્દ્ર છે.
પ્રશ્ન ૨૦૩-નવવેચક તથા પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં કેટલા ઈન્દ્ર છે ?
ઉત્તર-આ બધા દેવે સ્વતંત્ર છે. પ્રત્યેક દેવ સ્વયં ઈન્દ્રની સમાન છે. તે માટે બધા “અહમેન્દ્ર ગણાય છે.
જઘન્ય આરાધનાવાળા ઉત્કૃષ્ટ ૧૩ ભવ ૧૫ ભવમાંથી મનુષ્ય અને અનુત્તર વિમાનનાં ભવને છોડીને કરી શકે છે. સંખેય ઈન્દ્રિઓ પ્રાપ્ત કરવાને મૂળપાઠમાં પણ ઉલ્લેખ છે.

Page #70

પર
તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૨૪-ત્યાં દેવીએ હોય છે કે નહિ ? ઉત્તર-તે દેવાને વિષયભાગની મલિન ઈચ્છા હાર્ડી નથી તેથી ત્યાં દેવીએ હાતી નથી.
પ્રશ્ન ૨૦પ-દેવીઓ કેટલા દેવલાક સુધી ઉત્પન્ન થાય છે ?
ઉત્તર-બીજા દેવલાક સુધી દેવીએ ઉત્પન્ન થાય છે. અધેાલાકમાં ભવનપતિ દેવ
પ્રશ્ન ૨૦૬-અધાલાકમાં કેટલી ગતિએ છે? ઉત્તર-અધાલાકમાં ચારેય ગતિ છે.
પ્રશ્ન ૨૦૭ લેાકનાં ત્રણ વિભાગમાંથી કયા કયા વિભાગમાં દેવ રહે છે ?
ઉત્તર-ત્રણે લાકમાં દેવ રહે છે.
અધેાલાકમાં ભવનપતિ દેવ રહે છે. ત્રિચ્છાલેાકમાં વાણવ્યંતર અને જ્યાતિષી તથા ઉર્ધ્વ લાકમાં વૈમાનિક દેવ રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૦૮-ભવનપતિ દેવ દ્યાલાકમાં કયાં રહે છે ? ઉત્તર-પ્રથમ રત્નપ્રભા નામની નરકનાં ૧૩ પાથડા અને ૧૨ આંતરા × છે. તે ૧૨ આંતરામાંથી પ્રથમનાં
જે રીતે કાઈ ભવનમાં ઉપર–નીચે ઘણા ખંડ હોય છે, તે રીતે નરકમાં પાથડા ઉપર-નીચે છે. જે મકાનના માળની સમાન હાય છે. તેને પાથડા' કહે છે.
મે પાથડાની વચ્ચે જે સ્થાન હોય છે તેને આંતરા' કહે છે.

Page #71

જીવ તત્વ
૫૩
બે આંતરા ખાલી છે. બાકીનાં ૧૦ આંતરામાં દશ જાતિના ભવનપતિ દેવ જુદા-જુદા રહે છે.
પ્રશ્ન ર૦૯-ભવનપતિ દેવ અને પહેલી નરકના નારકી શું સાથે જ રહે છે ?
ઉત્તર-ના. ભવનપતિ દેવ તે પાથડાની ઉપરના ભાગની પોલાણમાં (જેને ભવન કહે છે) રહે છે તથા નારકીના જીવ પાથડાના મધ્યની પિલાણમાં રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૧૦-પ્રત્યેક પાથડાની લંબાઈ, પહોળાઈ અને ઊંચાઇ કેટલી છે ? અને તેનો આકાર કે છે? - ઉત્તર–લંબાઈ અને પહેળાઈ અસંખ્યાત જનની તથા ઊંચાઈ ૩૦૦૦ જનની છે. તેનો આકાર ઘંટીના પડ જે હોય છે.
પ્રશ્ન ર૧૧-પાથડાની વચ્ચે પિલાણ કેટલી છે ? ઉત્તર–એક હજાર એજનની પિલાણ છે. પ્રશ્ન ર૧ર-તે દેવને “ભવનપતિ શા માટે કહે છે?
ઉત્તર-તે દેવ પ્રાયા ભવનમાં રહે છે, તેથી તેને ભવનપતિ અથવા ભવનવાસી દેવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩-ભવનપતિ દેવાનાં કેટલા ભવન છે?
ઉત્તર-સાત કરેડ, બોત્તેર લાખ (૭,૭૨.૦૦,૦૦૦) ભવન છે.

Page #72

૫૪
તવ પુછા
પ્રશ્ન ર૧૪-દશ જાતિનાં ભવનપતિ દેવામાં સર્વથી અધિક બળવાન અને ઋદ્ધિવાન કેણુ છે
ઉત્તર-અસુરકુમાર જાતિનાં દેવે અધિક બળવાન અને ઋદ્ધિવાન છે.
પ્રશ્ન ર૧પ-ભવનપતિમાં કેટલા ઇન્દ્ર છે?
ઉત્તર-પ્રત્યેક જાતિના ઉત્તર અને દક્ષિણના એવા બે-બે ઈન્દ્રો મળી કુલ વીસ ઈન્દ્ર છે.
પ્રશ્ન ૨૨૬-જીવનાં પ૬૩ ભેદમાં ભવનપતિનાં કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-પ૦ ભેદ છે. (૧૦ ભવનપતિ અને ૧૫ પરમાધામી = કુલ ૨૫નાં અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા મળીને)
પ્રશ્ન ર૧૭-પરમાધામી દેવ ભવનપતિનાં દશ ભેદમાંથી કયા ભેદમાં છે ?
ઉત્તર–અસુરકુમારના ભેદમાં છે. પ્રશ્ન ર૧૮-પરમાધામી કોને કહે છે ?
ઉત્તર-ઘેર પાપાચરણ કરવાવાળા અને કૂર પરિણામવાળા અસુર જાતિના દે, જે ત્રીજી નરક સુધી નારકીના જીને વિવિધ પ્રકારના દુઃખ આપે છે, તેને પરમાધામી કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૧૯–પરમાધામી દેવોના નામ અને તેનું શું શું કાય છે ?

Page #73

જીવ તત્વ
'પપ'
ઉત્તર-પરમાધામી દેવોનાં નામ અને કાર્ય ની મુજબ છે.
૧. અંબ–નારક ને ઊંચે આકાશમાં લઈ જઈને એકદમ નીચે પછાડે છે.
૨. અંબરીષ-નારકી જવાના છરી આદિથી નાના–નાના ટુકડા કરીને ભઠ્ઠીમાં પકાવવા ગ્ય બનાવે છે.
૩. શ્યામ-દોરડાથી યા લાત આદિથી નારકી જીને પીટે છે અને ભયંકર સ્થાનમાં ફેંકી દે છે.
૪. શબલ–શરીરના આંતરડા, નસે અને કાળજી આદિને બહાર ખેંચી છે.
પ. રૌદ્ર-ભાલા આદિ શસ્ત્રોમાં નારકીના જીવને પાવે છે.
૬. મહારૌદ્ર-નારકીના અંગોપાંગને તેડી નાખે છે.. ૭. કાળ-નારકી જીવોને કડાઈ આદિમાં પકાવે છે.
૮. મહાકાળ-નારકી જીવનાં માંસના ટુકડે ટુકડા. કરી નાખે છે અને તેને ખવડાવે છે.
૯. અસિપત્ર-વૈક્રિય શક્તિ દ્વારા તલવારના આકારવાળા પાંદડાથી યુક્ત વનની વિમુર્વણું કરીને તેમાં બેઠેલા. નારકી જીવ ઉપર તલવાર જેવા પાંદડાને ઉપરથી ફેંકીને. તલ–તલ જેટલા નાના-નાના ટુકડા કરી નાખે છે.
૧૦. ધનુષ–વિકુવણાથી બનાવેલ ધનુષ્યથી બાણ છેડીને નારકી જેના કાન આદિ કાપે છે.

Page #74

- ૧૬
તવ પૃછા
૧૧. કુંભ-તલવાર આદિ દ્વારા કાપેલા નારકી ને કુંભીઓમાં પકાવે છે.
૧૨. વાલુકા-વૈકિય શક્તિ દ્વારા બનાવેલ કદમ્બ પુષ્પના આકારવાળી અથવા વજસમાન વેળુ-રેતીમાં નારકી જીવોને ચણાની જેમ ભૂજે છે–શકે છે.
૧૩. વૈતરણી-વૈકિય શક્તિથી ગરમ કરેલા માંસ, રૂધિર, રસી, તાંબુ, સીસું વગેરે પદાર્થોથી ઉકળતી નદીમાં નારકી ને ફેંકીને તરવાને માટે કહે છે.
૧૪. ખરસ્વર–વજસમાન કાંટાવાળા શામલી–વૃક્ષ ઉપર નારકી જીને ચઢાવીને કઠેર અવાજ કરતા થકા અથવા કરૂણ રૂદન કરતા થકા નારકી છાને ખે ચે છે.
૧૫. મહાઘોષ–ડરથી ભાગતા થકા નારકી જાને પશુઓની જેમ વાડામાં પુરી દે છે. અને જોરથી ખીજાતા થકા તેઓને ત્યાં જ રોકી રાખે છે.
પ્રશ્ન ૨૨૦-ભવનપતિ દેવ કુલ કેટલા છે? ઉત્તર-અસંખ્યાતા ભવનપતિ દેવ છે. પ્રશ્ન ૨૨૧-ભવનપતિમાં દેવ વધારે છે કે દેવી? ઉત્તર-દેવો કરતાં દેવી સંખ્યાત ગુણ છે. પ્રશ્ન ૨૨૨-ભવનપતિ દેવ મરીને ક્યાં જાય છે? ઉત્તર-મનુષ્ય અને તિર્યચ. એ બે ગતિમાં જાય છે. પ્રશ્ન ૨૩-આપણે ક્યારેય ભવનપતિ થયા છીએ કે
ઉત્તર-હા. અનંતીવાર દેવ અને દેવી થયા છીએ.

Page #75

જીવ તત્વ
ત્રિચ્છા લોકમાં જયોતિષી દેવ
પ્રશ્ન રર૪-જન શાસ્ત્રાનુસાર સૂર્ય શું છે? ઉત્તર દેવનું વિમાન છે. પ્રશ્ન રરપ-આ વિમાન કઈ વસ્તુનું છે? ઉત્તર–સ્ફટિક રત્નનું છે. પ્રશ્ન રર૬-આ પ્રકાશ ક્યાંથી આવે છે? ઉત્તર-સૂર્યના વિમાનથી પ્રકાશ આવે છે.
પ્રશ્ન ર૨૭–સૂર્યમાં રહેવાવાળા દેવને કેવા દેવ કહે છે?
ઉત્તર–તિષી દેવ કહેવાય છે. પ્રશ્ન રર૮-જ્યોતિષી દેવ કેટલા પ્રકારનાં છે?
ઉત્તર–૧. ચંદ્ર, ૨. સૂર્ય, ૩. ગ્રહ, ૪. નક્ષત્ર, અને ૫. તારા. પાંચ પ્રકારનાં છે. '
પ્રશ્ન રર૯-કુલ દેવ કેટલા છે? : ઉત્તર–અસંખ્યાત દેવ છે.
પ્રશ્ન ર૩૦-જ્યોતિષીમાં દેવેની સંખ્યા વધારે છે કે દેવીની?
ઉત્તર–દેવોની સંખ્યા વધારે છે.
પ્રશ્ન ર૩૧-જીવનાં પ૬૩ ભેદમાંથી જાતિષી દેવનાં કેટલા ભેદ છે?

Page #76

૫૮
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા એ પાંચ ચર અને પાંચ અચર મળીને ૧૦ ભેદ થયા. તેનાં અપર્યાપ્તા. અને પર્યાપ્તા મળીને કુલ ૨૦ ભેદ થયા.
પ્રશ્ન ર૩ર-જ્યોતિષી દવ કથા લોકમાં છે? ઉત્તર-ત્રિચ્છા લોકમાં છે.
પ્રશ્ન ર?—આપણે જે વિમાનને જોઈએ છીએ તે. બધા ચર છે કે અચર?
ઉત્તર–ચર છે અને નિરંતર પૂર્વથી દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તરદિશામાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે અર્થાત માનષેત્તર પર્વત સુધી અઢીદ્વીપમાં રહેલાં જ્યોતિષી દેવ સદા મેરૂ પર્વતની પ્રદક્ષિણા કરતાં ફરતાં રહે છે.
પ્રશ્ન ર૩૪-અચર (સ્થિર) વિમાન ક્યાં છે? ઉત્તર-અઢીદ્વીપ (મનુષ્ય ક્ષેત્ર)ની બહાર છે. પ્રશ્ન ર૩પ-જ્યોતિષીમાં કેટલા ઇન્દ્ર છે?
ઉત્તર-ચંદ્ર અને સૂર્ય બંને તિષી દેના ઇન્દ્ર મનાય છે. અને તે અસંખ્યાત છે.
પ્રશ્ન ર૩૬-તેઓને તિષી શા માટે કહે છે? ઉત્તર–તે પ્રકાશ કરે છે, માટે જ્યોતિષી કહેવાય છે. પ્રશ્ન ર૩૭-એક ચંદ્રને કેટલે પરિવાર છે?
ઉત્તરે એક ચંદ્રના પરિવારમાં ૨૮ નક્ષત્ર, ૮૮ ગ્રહ અને ૬૬૯૭૫ ક્રેડા-કેડી તારા છે.

Page #77

જીવ તત્વ
પલ
પ્રશ્ન ૨૩૮-અઢીદ્વીપમાં ચંદ્ર અને સુર્ય કેટલાં છે?'
ઉત્તર–જબુદ્વીપમાં ૨ ચંદ્ર, ૨ સૂર્ય, પ૬ નક્ષત્ર, ૧૭૬ ગ્રહ અને ૧,૩૩,૯૫૦ કોડા ફોડી તારા છે. લવણસમુદ્રમાં ૪, ધાતકીખંડ દ્વીપમાં ૧૨. કાલેદધિ સમુદ્રમાં કર અને અર્ધપુષ્કર દ્વીપમાં ૭૨ ચંદ્ર સૂર્ય છે. આ રીતે અઢીદ્વીપમાં કુલ ૧૩૨ ચંદ્ર અને ૧૩૨ સૂર્ય પરિવાર સહિત ચર છે.
પ્રશ્ન ૨૨૯ સમતલ ભૂમિથી તારા કેટલા ઊંચા છે? ઉત્તર-૭૯૦, જન ઊંચે તારા છે. પ્રશ્ન ર૪૦-સૂર્ય કેટલી ઊંચાઈ પર છે?
ઉત્તર-તારા મંડળથી ૧૦ એજન (૮૦૦ એજન ઉપર છે.
પ્રશ્ન રી-ચંદ્રનું વિમાન કેટલું ઉપર છે? ઉત્તર-૮૮૦ એજન ઉપર છે. પ્રશ્ન ર૪ર-નક્ષત્ર મંડળ કેટલું ઊંચું છે ?' ઉત્તર-૮૮૪ જન ઊંચે છે. પ્રશ્ન ર૪૩–બુધ કેટલી ઊંચાઈએ છે ? ઉત્તર-૮૮૮ જનની ઊંચાઈએ છે. પ્રશ્ન ૨૪૪–શુક્ર કેટલી ઊંચાઈએ છે ? ઉત્તર-૮૧ જન ઊંચાઈએ છે. પ્રશ્ન ર૪પ-બુહસ્પતિ (ગુરૂ) કેટલો ઉપર છે?

Page #78

૬૦
તવ પૃચ્છા
ઉત્તર-૮૯૪ જન ઉપર છે. પ્રશ્ન રદ-મંગળ કેટલો ઉપર છે ? ઉત્તર-૮૯૭ યેાજન ઉપર છે. પ્રશ્ન ર૭-શનિશ્ચર કેટલે ઉપર છે ? ઉત્તર-૯૦૦ એજન ઉપર છે.
પ્રશ્ન ર૪૮-બધા જ્યોતિષી મળીને ઊંચાઇમાં કેટલા ક્ષેત્રમાં છે?
ઉત્તર-ત્રિછાલેકમાં મેરૂ પર્વતના સમભૂમિ ભાગથી ૭૯૦ જનથી ૯૦૦ જન સુધી એટલે ૧૧૦ જનની ઊંચાઈમાં જતિષી દેનાં વિમાન છે. વિષ્ણુ ક્ષેત્ર તે અસંખ્યાત યોજન છે.
ત્રિચ્છી લોકમાં વ્યંતર દેવ પ્રશ્ન ર૪૯-ત્રિછા લોકને આકા૨ કે છે ? ઉત્તર-ઘંટીના પડ જેવો-ગોળ છે.
પ્રશ્ન ર૫-ત્રિછા લેકની લંબાઈ અને ઊંચાઇ કેટલી છે?
ઉત્તર–લંબાઈ અને પહોળાઈ એક રાજુ (અસંખ્યાત જિન)ની છે અને ઊંચાઈ ૧૮૦૦ જનની છે.
પ્રશ્ન ર૫૧-વિચ્છા લોકમાં કેટલી ગતિઓ હોય છે?
ઉત્તર-૧. તિર્યંચ ર. મનુષ્ય અને ૩. દેવ. એ ત્રણ ગતિઓ હોય છે...?

Page #79

૬૧.
જીવ તરી
પ્રશ્ન ર૫ર–આપણું નીચે કેટલા જન સુધી ત્રિો લેક કહેવાય છે ?
ઉત્તર-આપણું નીચે ૯૦૦ જન સુધી ત્રિચ્છક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રપ૩-૯૦૦ યોજનમાં શું શું છે ?
ઉત્તર-અહીંયાથી નીચે ૧૦ એજન સુધી માટીને. પિંડ છે. ત્યાર પછી ૮૦ જનની પિલાણ આવે છે. તેમાં ૧૦ જાતિનાં જાંભક દેવ રહે છે. તેની નીચે ૧૦
જનને માટીને પિંડ છે. એ બધા મળીને ૧૦૦ એજન. થયા. તેની નીચે ૮૦૦ જનની પિલાણમાં વ્યંતર દેના અસંખ્યાત નગર છે. આખા ત્રિછાલકમાં અસંખ્ય દ્વીપની. નીચે વ્યંતર દેવેનાં અસંખ્ય નગર રહેલાં છે.
પ્રશ્ન ર૫૪-અસંખ્યાત સમુદ્રની નીચે વ્યંતર દેવાના. નગર છે કે નથી ?
ઉત્તર–નથી. લવણ સમુદ્ર સિવાય બીજા બધા સમુદ્રની. ઊંડાઈ ૧૦૦૦ જનની બધી જગ્યાએ હોય છે. તે ૧૦૦૦
જનની ઊંડાઈમાંથી ૯૦૦ જન ત્રિચ્છાકમાં અને ૧૦૦ એજન અધલેકમાં ગણવામાં આવે છે. તે ૧૦૦૦
જન પછી તુરત જ પહેલી નરકને પ્રથમ પાથડે આવે. છે, જેથી ત્યાં વ્યંતર દેવના નગર હેતા નથી.
પ્રશ્ન ર૫૫-વાણુવ્યંતર દેવના કુલ કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-૧૬ ભેદ છે. (પિશાચાદિ ૮ વ્યંતર, આણુપને આદિ ૮ વાણુવ્યંતર અથવા ગંધર્વ) -

Page #80

તવ પૃછા
પ્રશ્ન ૫૬ તે દેને વાણવ્યંતર કેમ કહે છે ?
ઉત્તર-આ દેવે ત્રિચ્છાલમાં રહે છે અને તેનું સ્થાન, પર્વત, ગુફા, વૃક્ષ, સ્મશાન અને ઉજ્જડ ભૂમિમાં છે. તેઓ કુતૂહલ પ્રિય હોય છે. તેથી વનમાં રહેવું પસંદ " કરે છે. તેથી વાણવ્યંતર” કહેવાય છે. વિવિધ અંતમાં રહેવાને કારણે તેને વ્યંતર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૫૭-જુભક દેવ કેટલા પ્રકારનાં છે ?
ઉત્તર-જંભક દેવ દશ પ્રકારના છે. ૧. અન્ન ભિક –ભજનના પરિમાણને વધારવું. ઘટાડવું
સરસ–નિરસ કરવું આદિ શક્તિવાળા. ૨. પાણ 9 –પાણીને ઘટાડવા-વધારવાવાળા દેવ. ૩. વસ્ત્ર છે –વસ્ત્રને ઘટાડવા-વધારવાની શક્તિ
વાળા દેવ. ૪. લયન ઇ –ઘર આદિની રક્ષા કરવાવાળા દેવ. -પ. શયન , –શય્યા આદિની રક્ષા કરનારા દેવ. ક. પુષ્પ » –ફૂલોની રક્ષા કરનારા દેવ. ૭. ફળ છે –ફળોની રક્ષા કરવાવાળા, ૮. પુષ્પફળ, –ફૂલ અને ફળની રક્ષા કરવાવાળા. ૯ વિદ્યા છે –વિદ્યાઓની રક્ષા કરવાવાળા.. ૧૦. અવિયત્ત –સામાન્યરૂપથી બધા પદાર્થોની રક્ષા
ન કરવાવાળા દેવ. - પ્રશ્ન ર૫૯-આ દેવ ત્રિજભક કેમ કહેવાય છે ?

Page #81

૬૩
ઉત્તર-તે સદા ક્રીડામાં લીન રહે છે અને દિવસ અને રાત્રિના ત્રણે કાળમાં ક્રે છે, તેથી તેને ત્રિ-જ ભક ક્રેહવાય છે.
જીવ તત્ત્વ
પ્રશ્ન રપ૯-વાણવ્યંતર્ અને જલક દેવ કુલ કેટલા છે? ઉત્તર-અસ`ખ્યાત દેવા છે.
પ્રશ્ન ૨૬૦-વાણવ્યંતરમાં ધ્રુવ વધારે છે કે દેવી ? ઉત્તર-દેવીએ વધારે છે.
પ્રશ્ન ૨૬૩-વાણવ્યંતર દેવાનુ આયુષ્ય કેટલુ છે ? ઉત્તર-જઘન્ય-૧૦ હજારવ, ઉત્કૃષ્ટ એક પત્યેાપમનુ’ આયુષ્ય હાય છે.
પ્રશ્ન ૨૬૨-વાણવ્યંતરદેવ મરીને કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે ?
ઉત્તર-મનુષ્ય અને તિય ́ચ. બે ગતિમાં જાય છે.
પ્રશ્ન ૨૬૩ વાણવ્ય તરના ભવનોમાં સૂર્યના પ્રકાશ "કેવી રીતે પહોંચતા હશે? કે ત્યાં ધાર અધકાર રહે છે ?
ઉત્તર-ત્યાં નગરામાં રત્ન જડિત મોટા મોટા નિવાસ સ્થાન છે. તે બધા સૂર્ય સમાન દૈદીપ્યમાન હોય છે તથા દેવ–દેવીઓનાં આભરણાદિકના પણ અત્યંત પ્રકાશ હાય છે. જેથી ત્યાં અંધકાર હાતા નથી.
પ્રશ્ન ર૬૪-જીવના ૫૬૩ ભેમાંથી વાસ્થ્ય તરનાં કેટલા ભેદ છે?

Page #82

૪
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-પર ભેદ છે. (૧૬ વાણવ્યંતર અને ૧૦ જભક એ ૨૬ ના અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા (૨૬૪ર)
મળી પર ભેદ થાય છે.
પ્રશ્ન ૨૬૫–વાણવ્યંતર દેવામાં ઇન્દ્ર કેટલા છે? ઉત્તર-૩૨ ઇન્દ્રો. (દરેક જાતિના ઉત્તર અને દક્ષિ છુના એ–એ ઈન્દ્ર હોય છે.)
પ્રશ્ન ૨૬૬ઇન્દ્ર કોને કહે છે ? અને કુલ કેટલા હોય છે ? ઉત્તર-દેવાના અધિપતિને ઇન્દ્ર' કહેવાય છે. અને તે કુલ ૬૪ છે.
જ્યાતિષીમાં અસંખ્ય ઈન્દ્ર છે, પરંતુ અહી યા સમુચ્ચય એ જ ઇન્દ્ર ગણવામાં આવ્યા છે.
૨. અજીવ તત્ત્વ
પ્રશ્ન ૧-અજીવ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે ચૈતન્યથી રહિત જડ લક્ષણથી ચુક્ત હાય. જેને સુખ દુખનેા અનુભવ ન થતા હોય તેને અજીવ (જડ) કહે છે.
પ્રશ્ન ૨-અજીવ દ્રવ્યના કેટલા ભેટ છે? ઉત્તર-(ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩)

Page #83

આકાશાસ્તિકાય, (૪) પુદગલાસ્તિકાય અને (૫) કાળ. આ પાંચ અજીવ દ્રવ્યના ભેદ છે.
પ્રશ્ન ૩-અસ્તિકાય કોને કહે છે? ઉત્તરપ્રદેશના સમૂહને અસ્તિકાય કહે છે."
પ્રશ્ન –અસ્તિકાયે કેટલા છે? - ઉત્તર-(૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) જીવાસ્તિકાય અને (૫) પુદગલાસ્તિકાય. આ પાંચ અસ્તિકાય છે. નિરવયવ હેવાથી કાળને અસ્તિકાય કહેલ નથી.
પ્રશ્ન પ-ધર્માસ્તિકાય કેને કહે છે?
ઉત્તર-ગતિ કરવામાં પરિણત થયેલા જીવ અને પુદગલેની ગતિમાં જે સહાયક હેય. જેમ કે પાણીમાં માછલી. માછલીની ગતિમાં પાણુ સહકારી થાય છે.
પ્રશ્ન અધર્માસ્તિકાય કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે સ્થિતિમાં પરિણત થયેલા જીવ અને પુદ્રગલની સ્થિતિમાં સહકારી થાય. જેમ કે-થાકેલા પથિકને વૃક્ષની છાયા. પથિકની સ્થિતિ (સ્થિર રહેવા) માં છાંયે સહકારી કારણ છે.
પ્રશ્ન –આકાશાસ્તિકાય કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે જીવ અને પુદગલેને અવકાશ (સ્થાન) આપે તે આકાશાસ્તિકાય છે. જેમ કે દૂધમાં સાકર, આકાશમાં વિકાસ-જેવી રીતે દીવાલમાં ખીલી. "
:
:
'
d
મા
કે

Page #84

તવ પુછા પ્રશ્ન ૮–લેક કેને કહે છે?
ઉત્તર-ઢોવરે નિ હો ” અર્થાત્ જેમાં ધર્મસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, જીવ આદિ દ્રવ્ય હેય તેને લેક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન –અલેક કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જેમાં આકાશ સિવાય કેઈ દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ ન હોય તેને અલેક કહેવાય છે. આ પ્રશ્ન ૧-લેકનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) અધોલેક (૨) મલેક અને (૩) ઉધ્ધ લેક એ ત્રણ ભેદ લેકનાં છે. આ પ્રશ્ન ૧૧-લકનો આકાર કેવો છે?
ઉત્તર-અને બાજુએ કેડે હાથ રાખીને તથા બે પગ પહેળા કરીને ઉભેલા પુરૂષના સમાન લેકને આકાર છે. અથવા તે ત્રિ-શરાવ સંપુટ આકાર એટલે કે સુપ્રતિષ્ઠિત સાવલાને આકારે છે. જેમ કે એક શરાવ (કેડિયું) ઊંધું રાખીને, તેના ઉપર એક સવળું રાખી, તેના ઉપર ફરી પાછું એક ઊંધું શરાવ ગોઠવવાથી જેવો આકાર બને છે, તે જ આકાર લેકને છે.
પ્રશ્ન ૧ર લેક કેટલે મેટો છે?
ઉત્તર-ચૌદ રાજુ પ્રમાણ છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ, પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં મૂળ ભાગમાં પહોળાઈ ૭ રાજુ છે. પછી કમથી

Page #85

જીવ તત્વ
ઘટતાં ઘટતાં ઠીક મધ્યભાગમાં ૭ રાજુની ઊંચાઈ પર એક રાજુની પહોળાઈ છે. પછી કમથી વધતાં વધતાં ૧૧ રાજુની ઊંચાઈ પર પાંચ રાજુ છે. પછી ક્રમશઃ ઘટતાં-ઘટતાં અંતમાં ૧૪ રાજુની ઊંચાઈ પર ૧ રાજુની પહોળાઈ છે. એ પ્રમાણે સંપૂર્ણ લોક નીચેથી ઉપર સુધી સીધે ૧૪ રાજુ લાંબે છે. ઘનાકારના માપથી ૩૪૩ રાજુ પરિમાણ છે. (અર્થાત્ સંપૂર્ણ લેકના વિષમસ્થાનને સમ કરવાથી ચરસ ૭ રાજુ લાંબા, ૭ રાજુ પહોળા અને ૭ રાજુ ઊંચા એ પ્રમાણે ૭૪૭૪૭=૩૪૩ રાજુ થાય છે.) તાત્પર્ય એ છે કે જે એક રાજુ લાંબા, એક રાજુ પહેલા અને એક રાજુ ઊંચા ખંડની કલ્પના કરવામાં આવે તે સંપૂર્ણ લોકના બધા ખડે ૩૪૩ થાય છે.
લકની વિશાળતાનું ઉદાહરણ અસત્ કલ્પનાથી આપેલ છે. જેમ કે મેરૂ પર્વતની ચૂલિકા ઉપર ચારે દિશાએમાં છ દેવ ઊભા રહે, નીચે ચાર દિશાકુમારીએ હાથમાં બલિપિંડ લઈને ઊભી રહે. તે એકી સાથે ચારે દિશાઓમાં બલિપિંડ કું કે, તે સમયે તે દેવે બલિપિને નીચે પડ્યા પહેલાં જ પકડી એ. એટલી શક્તિવાળા દેવ પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, ઉર્ધ્વ અને અદિશામાં તીવ્ર ગતિથી જાય. તે સમયે એક ગૃહસ્થીને ઘરે એક હજાર વર્ષના આયુવાળા પુત્રને જન્મ થાય. અને તે પોતાનું આયુ પૂર્ણ કરી લે, એ રીતે હજાર વર્ષની આયુની તેમની સાત પેઢીએ સમાપ્ત થઈ જાય, તેમના નામ પણ મટી

Page #86

તવ પુઓ જાય એટલા કાળ સુધી દેવ ચાલતા જ રહે, તે પણ લોકોને અંત ન આવે. આટલે મેટે લેક છે.
પ્રશ્ર ૧૩-રાજુનું પરિમાણુ શું છે?
ઉત્તર-એક હજાર ભારને ગળે ઉદ્ધકથી ઈન્દ્ર યા કેઈ દેવ જેરથી નીચે ફેંકે, તે ૬ માસ, ૬ દિવસ, ૬ પ્રહર, ૬ ઘડી, ૬ પલમાં જેટલું અંતર કાપે તેટલા ક્ષેત્રને એક રાજુ ક્ષેત્ર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-ભારનું પરિમાણ શું છે?
ઉત્તર-૩, ૮૧, ૧૨, ૮૭૦ (ત્રણ કરેડ એક્યાસી લાખ, બાર હજાર, નવસે સીત્તેર) મણને એક ભાર થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫-અલક કયાંથી શરૂ થાય છે?
ઉત્તર–મેરૂપર્વત પાસેની સમભૂમિથી ૯૦૦ જન નીચેથી અધિક શરૂ થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬-ઉર્વલકને કયાંથી પ્રારંભ થાય છે?
ઉત્તર-મેરૂપર્વત પાસેની સમ ભૂમિથી ૯૦૦ જન 'ઊંચેથી ઉદ્ઘલેકની શરૂઆત થાય છે. . પ્રશ્ન ૧૭-મધ્યલક (ત્રિચ્છાલક) કયાં છે? - ઉત્તર-ઉદ્ઘલેકથી નીચે અને અલેકથી ઉપર ૧૮૦૦ જનની ઊંચાઈ વાળે એક રાજુ લાંબ–પહેબે ત્રિછાલક છે. . .
. આ પ્રશ્ન ૧૮–અધોલેરાાં કોણ રહે છે? .. ..

Page #87

અજીવ તત્ત્વ
mm ઉત્તર-ભવનપતિદેવ અને નારકી રહે છે. . પ્રશ્ન ૧૦-ઉલકમાં કેણ રહે છે? ઉત્તર-વૈમાનિક દે રહે છે. પ્રશ્ન ૨૦ત્રિછાલને આકાર કે છે?
ઉત્તર-પૂર્ણિમાના ચંદ્રમા જે તથા થાળી જેવો ગોળાકાર છે. તેમાં અસંખ્યાતા દ્વીપ અને સમુદ્ર છે. ત્રિચ્છા લોક્ના મધ્યભાગમાં ૧લાખ જનને લાંબ–પળે વિસ્તારવાળે જંબુદ્વિીપ છે, તેની મધ્યમાં ૧લાખ જનનો મેરૂ પર્વત છે. જે ૧ હજાર જન પૃથ્વીમાં છે અને હજાર રોજન ઊંચે છે. ૪૦ જનની ચિટી (શિખા) છે. જંબુદ્વિીપમાં પૂર્વથી પશ્ચિમમાં લાંબા, મેરૂથી ઉત્તર અને દક્ષિણમાં ૬ પર્વત છે. તેમાંથી દક્ષિણમાં ૧. ચુલહિમવંત, ૨. મહા હિમવંત ૩. નિષધ પર્વત અને ઉત્તરમાં ૧. શિખરી, ૨. રૂપી અને ૩. નીલવત પર્વત છે.
પ્રશ્ન ર–જનનું પ્રમાણ શું છે?
ઉત્તર–પ્રત્યેક યુગના પ્રમાણે પેત પુરૂષના જે આંગુલ હોય છે તે ગુલથી ૧૨ આંગુલની વેત અને ૨૪ આંગુલને એક હાથ. ૯૬ આંગુલને ધનુષ્ય, ૨૦૦૦ ધનુષ્યને એક ગાઉ, ૪ ગાઉને એક એજન થાય છે.
આ એક સાધારણ પ્રત્યેક યુગનું માપ છે. પ્રત્યેક યુગના સાચા માપની જાણકારી માટે ભગવાને ત્રણ પ્રકારનાં
ગુલ બતાવ્યા છે.

Page #88

તત્ત્વ પુછા
ww
પ્રશ્ન રર-ત્રણ પ્રકારનાં આંગુલ કયા કયા છે?
ઉત્તર-(૧) આત્માગુલ (૨) ઉત્સાંગુલ (૩) પ્રમાણુગુલ.
પ્રશ્ન ૨૩–ત્રણેય આંગુલમાં પરસ્પર વિભિન્નતા શું છે? તેને વ્યવહાર ક્યા માપથી થાય છે?
ઉત્તરભરત આદિ ક્ષેત્રના પ્રમાણે પેત મનુષ્યના ગુલને “આત્મ–આંગુલ' કહે છે. તે આંગુલ સદાકાળ સરખું હોતું નથી. તે આત્માંગુલથી તે કાલના મનુષ્ય દ્વારા કૂવા, તળાવ, વન, પ્રાસાદ, રથ, પાત્ર વગેરેનું માપ કરવામાં આવે છે.
ચકવતના કાકણ રત્નની એક એક કર જેટલી પહેલી હોય છે તેટલા માપને “ઉસેધ–આંગુલ કહે છે. તે ઉસેધાંગુલ ભગવાન મહાવીરના આંગુલથી અધું હેય છે. તેનાથી ચારે ગતિના જીવોની અવગાહના માપવામાં આવે છે.
ઉભેંઘાંગુલને હજાર ગુણ કરવાથી પ્રમાણ આંગુલ” થાય છે, તેનાથી રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વીકાંડ, પાતાળ કળશ, ભવન, નારકાવાસ, દેવક, વિમાન, વિજય, ભરતાદિ દ્વીપસમુદ્રાદિની લંબાઈ, પહોળાઈ આદિનું માપ કરવામાં આવે છે. જે વસ્તુ પ્રમાણ–આંગુલથી ૧ જનની છે, તે વસ્તુ ઉસેધ–આંગુલથી હજાર જનની હોય છે. અર્થાત્ પ્રમાgશુંલના ચાર ગાઉનો એજન થાય છે. તે જ ઉધાંગુલી ચાર હજાર ગાઉને જન થાય છે. પરંતુ તે ૪ હજાર

Page #89

આઝવ વાવ
૭૧
ગાઉ પ્રમાણુગુલથી સમજવા નહિ. તેનાથી તે માત્ર ૪ (ચાર) ગાઉ જ સમજવા. - શાશ્વત વસ્તુઓના માપને માટે ૪ હજાર ગાઉને, ૧ જન સમજ. તેનું કારણ એ છે કે શાશ્વત વસ્તુએને માપવાનું જન પ્રમાણગુલથી લેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૪-જંબુદ્વીપમાં કેટલા ક્ષેત્ર છે?
ઉત્તર-નવ ક્ષેત્ર છે. ૧. ભરત ૨. અરવત ૩. મહાવિદેહ, ૪. દેવકુરૂ, ૫. ઉત્તરકુર, ૬. હરિવાસ ૭. રમ્યક- . વાસ, ૮. હેમવય, ૯. હિરણ્યવય.
પ્રશ્ન ૨૫-જબુદ્વીપમાં મુખ્ય નદીઓ કેટલી છે?
ઉત્તર–૧. ગંગા, ૨. સિધુ, ૩. રોહિતા, ૪. રેહિતાંશા પ. હરિત, ૬. હરિકાન્તા, ૭. સીતા, ૮. સીતાદા, ૯. નારી, ૧૦. નરકાન્તા, ૧૧. સુવર્ણકૂલા, ૧૨. રૂપાકૂલા ૧૩. રક્તા, ૧૪. રક્તવતી. આ રીતે મુખ્ય ૧૪ નદીઓ છે.
પ્રશ્ન ર૬-જબુદ્ધીપની બહાર શું છે?
ઉત્તર–જંબુદ્વીપની ચારે તરફ બે લાખ જન વિસ્તારવાળે લવણ સમુદ્ર ખાઈની માફક સ્થિત છે. ત્યાર પછી ચાર લાખ યેજનના વિસ્તારવાળે ધાતકીખંડ દ્વિીપ છે. તે લવણસમુદ્રની ચારે તરફ ઘેરાયેલું છે. ધાતખંડની ચારે તરફ આઠ લાખ એજનના વિસ્તારવાળે કાલેદધિ સમુદ્ર છે. કાલેદધિ સમુદ્રને ચારે તરફથી ઘેરાયેલ ૧૬ લાખ યોજનાના વિસ્તારવાળે, પુષ્કરવાર દ્વીપ છે. પુષ્કર

Page #90

૭૨
-
તત્વ પૃથ્વી વર દ્વીપની મધ્યમાં માનુષત્તર પર્વત છે. તે પર્વત બેઠેલા સિંહના આકારનું છે. સત્તરસે એકવીસ (૧૭૨૧) .
જન ઊંચે, ચારસે સવા તેવીસ (૪૨૩) રોજન ઊંડે, એક હજાર બાવીસ (૧૦૨૨) જન મૂળમાં પહોળો, સાતસે તેવીસ (૭૨૩) જન મધ્યમાં પહેળા, ચારસે ચોવીસ (૪૨૪) જન ઉપર પહેળે છે. માનુષેત્તર પર્વત સુધી (૧+૪+૮+૧૬+૧૨=૪૫ લાખ) પીસ્તાલીસ લાખ જનનું મનુષ્ય ક્ષેત્ર છે. તેને “સમય ક્ષેત્ર પણ કહે છે. તેનાથી આગળ એક દ્વીપ, એક સમુદ્રના ક્રમથી બમણું–બમણું વિસ્તારવાળા અસંખ્ય દ્વીપ–સમુદ્ર છે. અંતમાં સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્ર છે. મેરૂ પર્વત સિવાય જેટલા શાશ્વતા પર્વત છે, તેને એક ભાગ પૃથ્વીમાં અને ચાર ભાગ ઉપર હોય છે. તે હિસાબથી માનુષેત્તર પર્વત ભૂમિમાં ૪૩૦ જન હવે જોઈએ.
પ્રશ્ન ર૭-ઉદલાકમાં સૌથી ઉપર (લોકને જ્યાં અંત થાય છે ) શું છે?
ઉત્તર-ઉર્વીલોકમાં સૌથી ઉપર સિદ્ધ ભગવાન છે. સિદ્ધશીલાથી ઉપર એક જન લેક છે. તેના અંતિમ ગાઉના ઉપરના છઠ્ઠા ભાગમાં સિદ્ધ ભગવાન છે.
પ્રશ્ન ૨૮-પુદગલાસ્તિકાય કેને કહે છે?
ઉત્તર-સડન, પડન, વિધ્વંસન, જુદા થવાના સ્વભાવવાળા અજીવ પદાર્થો જે પુદ્ગલ છે અને પુદગલેને

Page #91

અજીવ તત્ત્વ
B
સમૂહ તે પુદ્દગલાસ્તિકાય છે. તે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શી યુક્ત છે.
વાદળાંનું દૃષ્ટાંતવાદળાની જેમ મળે છે અને વિખરાય છે.
પ્રશ્ન ૨૯-પુદ્ગલના મુખ્ય ભેદ કેટલા છે ? ઉત્તર-૧. સ્કંધ, ૨. સ્કંધ દેશ, ૩. પ્રદેશ અને ૪. પરમાણુ. એ ચાર ભેદ છે.
પ્રશ્ન-૩૦-ક ધ કોને કહે છે?
ઉત્તર-પરમાણુના સમૂહને ‘સ્કંધ’ કહેવાય છે, અથવા અનેક પ્રદેશવાળા એક પુરા દ્રવ્યને ‘સ્કંધ’ કહેવાય છે, જેમ અનેક દાણાએથી (કણાથી) અનેલ એક લાડવા.
પ્રશ્ન ૩૧-કધ દેશ કોને કહે છે?
ઉત્તર-અનેક પ્રદેશાવાળા એક દ્રવ્યના સ્કંધમાં રહેલ એક ભાગને સ્કંધ દેશ’ કહેવાય છે. જેમ અનેક કણાવાળા લાડવાના એક ભાગ,
પ્રશ્ન ૩૨-પ્રદેશ કાને કહું છે?
ઉત્તર-કંધ યા દેશમાં મળેલ અતિ સૂક્ષ્મઅંશ અથવા તા અનેક પ્રદેશાવાળા દ્રવ્યના સ્કધમાં રહેલ સૌથી નાના ભાગ (એક પ્રદેશ)ને સ્ક'ધ પ્રદેશ કહેવાય છે. જેમ અનેક કણવાળા લાડવાના એક કણ.
.
પ્રશ્ન ૩૩-પરમાણુ કોને કહે છે?

Page #92

—
—
તવ પૃચ્છા - vvvvvvvvv
ઉત્તર–સ્ક ધ યા દેશથી પૃથક થયેલ નિવિભાજ્ય સૂફમતમ અંશને “પરમાણુ કહેવાય છે. અથવા અનેક પ્રદેશથી રહિત સૌથી નાના–જેના બે ભાગ ન થઈ શકે તેવા પુદગલ દ્રવ્યને “પરમાણુ” કહેવાય છે. જેમ કે-લાડુમાંથી જુદો પડેલ લાડુને એક સૂક્ષમ કણ, પરમાણુ અને પ્રદેશ પરિમાણની અપેક્ષાએ એક છે. સ્કંધમાં સાથે મળેલ હોય તે પ્રદેશ અને સ્કંધથી અલગ–જુદી પડેલ હોય તે તેને જ પરમાણુ કહેવાય છે,
પ્રશ્ન ૩૪-પરમાણુ કેટલે સૂક્ષ્મ હોય છે?
ઉત્તર-અનંત સૂક્ષ્મ પરમાણુ મળવાથી એક બાદર પરમાણુ, અનંત બાદર પરમાણુ મળવાથી એક ઉષ્ણ પરમાણુ આઠ ઉષ્ણ પરમાણુથી એક શીત પરમાણુ, આઠ શીતપરમાણથી એક ઉર્ધ્વરેણુ, આઠ ઉર્ધ્વરેણુથી એક ત્રસરેણુ, આઠ ત્રસરેણુથી એક રથરેણ, આઠ રથરેણ બરાબર દેવકુરૂ–ઉત્તરકુરના મનુષ્યને એક વાલાગ્ર થાય છે. દેવમુરૂ ઉત્તરકુરૂનાં ૮ વાલાથી હરિવાસ, રમ્યવાસના મનુષ્યને એક વાલીગ્ર થાય. હરિ વાસ, રમ્યક વાસના મનુષ્યના ૮ વાલાથી હેમવય, હિરણ્યવયના મનુષ્યને એક વાલા થાય. હેમવય, હિરણ્યવયના મનુષ્યનાં આઠ વાલાગ્રથી મહાવિદેહક્ષેત્રના મનુષ્યના શિરને એક વાલાગ્ર થાય છે. તે આઠ વાલાથી ભરતક્ષેત્રના મનુષ્યના શિરને એક વાલાગ્ર થાય છે. તેના આઠ વાલાચ=એક લીંખ, આઠ લીખ= એક જ, આઠ જૂ=એક જવ મધ્ય. આઠ જવ મંધ્ય=એક આંગુલ, ૧૨ આંગુલ=એક વેંત, બે વેંત=૧ હાથ. બેહાથ

Page #93

અજીવ તત્વ
પ.
• www w
=એક કુક્ષિ, બે કુક્ષિ=એક ધનુષ્ય. બે હજાર ધનુષ્ય એક ગાઉ, ચાર ગાઉ=એક એજન.
પ્રશ્ન ૩પ-પરમાણુમાં વદિ કેલા હોય છે ? ઉત્તર–એક વર્ણ, એક રસ, એક ગંધ અને બે સ્પર્શ
કાળ-દ્રવ્ય
પ્રશ્ન ૩૬-કાળ દ્રવ્ય કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે દ્રવ્યોના પરિણમનમાં સહકારી હોય અર્થાત્ જે નવાને જીણું કરે અને જીર્ણને નષ્ટ કરે. દા. ત. કાતર અને કાપડ. જેવી રીતે કાતર વસ્ત્રનું પરિવર્તન કરવામાં સહકારી થાય છે. તેવી રીતે ધર્માસ્તિકાય આદિ પાંચે દ્રવ્યનાં પરિવર્તનમાં કાળ” સહાયક છે.
પ્રશ્ન ૩૭–મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચંદ્ર, સૂર્ય આદિ ચર હોય છે. તેનાથી શું લાભ થાય છે ?
ઉત્તર-દિવસ અને રાત્રિ થાય છે અને તેથી કાળનું પરિમાણ થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન ૩૮-કાળનું પરિમાણ એટલે શું ?
ઉત્તર-કાળના પરિમાણમાં ઘડી, પલ, મિનિટ, દિવસ, પક્ષ, માસ, વર્ષ આદિની ગણના થાય છે.
પ્રશ્ન ૩૯-અહે રાત્રિ કોને કહે છે? ઉત્તર-દિવસ અને રાત્રિને અહેરાત્રિ કહેવાય છે.

Page #94

તત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૪૦-એક અહોરાત્રિમાં કેટલી ઘડી હોય છે ?. ઉત્તર-૬૦ ઘડી (૨૪ કલાક = ૩૦ મુહુર્ત) પ્રશ્ન ૪૧-એક ઘડીનું માપ કેટલું છે ? ઉત્ત૨-૨૪ મિનિટની એક ઘડી થાય છે. પ્રશ્ન કર-એક મુહૂર્તની ઘડી કેટલી ? ઉત્તર-બે ઘડીનું એક મુહૂર્ત થાય છે. પ્રશ્ન ૪૩-સમય કેને કહે છે ?
ઉત્તર-કાળને અત્યંત સૂક્ષમ અંશ—જેના વિભાગ ન થઈ શકે તેને “સમય” કહે છે. અથવા એક આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગને પણ “સમય” કહેવાય છે.
પ્ર. ૪૪-સમય કેટલો સૂક્ષ્મ હોય છે?
ઉત્તર–આંખ બંધ કરીને ઉઘાડવામાં અસંખ્યાતા સમય વ્યતીત થઈ જાય છે. તે અસંખ્ય સમયની એક આવલિકા થાય છે. એવી ૨૫૬ આવલિકામાં નિગેદના જીવને એક ભવ થઈ જાય છે. એવા ૧૭ થી ૧૮ ભવને એક શ્વાસોચ્છવાસ થાય છે. એવા ૭ (સાત) શ્વાસે શ્વાસને એક તૈક થાય છે. એવા સાત સ્તંક = ૧ લવ થાય અને ૭૭ લવનું એક મુહુર્ત થાય છે. આ પ્રશ્ન ૪૫ આવલિકા કેટલા સમયની હેાય છે ? * ગણનાના હિસાબથી ૧ળા ભવ થાય છે. પરંતુ ભવ તે પુરે.
જ થાય છે. આથી ૧૭ અથવા ૧૮ કહેવું ઉચિત છે.

Page #95

અજીવ તત્ત્વ
*ele
ઉત્તર—અસંખ્યાત સમયની એક આવલિકા થાય છે..
પ્રશ્ન ૪૬-મુહુ કોને કહે છે ?
ઉત્તર—એક કરોડ, સડસઠ લાખ સીતાતેર હજાર, અસા સાળ (૧, ૬૭, ૭૭, ૨૧૬) આવલિકાનું એક મુર્હુત (એ. ઘડી = ૪૮ મિનિટ) થાય છે.
પ્રશ્ન ૪૭-૫ક્ષ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-૧૫ પંદર દિવસના એક પક્ષ થાય છે.
પ્રશ્ન ૪૮–માસ કાને કહે છે ? ઉત્તર—એ પક્ષ (પખવાડીયા)ના એક માસ થાય છે.. પ્રશ્ન ૪૯ કેટલા માસની એક ઋતુ થાય છે ? ઉત્તર–બે માસની એક ઋતુ થાય છે.
પ્રશ્ન ૫૦ એક વર્ષની કેટલી ઋતુ થાય છે? ઉત્તર-૧. હેમત, ૯. શિશિર, ૩. વસત, ૪. ગ્રીષ્મ ૫. વર્ષો અને ૬. શરદ. એમ કુલ ૬ ઋતુ થાય છે.
પ્રશ્ન ૫૧–અયન કાને કહે છે ?
ઉત્તર-અયન અર્થાત્ સૂર્યનું ઉત્તર યા દક્ષિણમાં જવું. છ માસના એક અયન થાય છે.
પ્રશ્ન પર-એક અયન કેટલી ઋતુના થાય છે ? ઉત્તર-ત્રણ ઋતુના એક અયન અને એ અયનનુ એક વર્ષ થાય છે..
પ્રશ્ન પ૩-એક વર્ષ કેટલા માસનુ થાય છે ?

Page #96

'૮
તવ છા
ઉત્તર-આર માસનું એક વર્ષ થાય છે. " પ્રશ્ન પ૪-યુગ કેટલા વર્ષોને થાય છે ? - ઉત્તર-પાંચ વર્ષને એક યુગ થાય છે. પ્રશ્ન પપ-પલ્યોપમ કોને કહે છે? ઉત્તર–અસંખ્યાત પૂર્વને એક પત્યે પમ થાય છે. એક જિન લાંબા-પહોળો અને ઊંડે ગોળાકાર કુ ખીચેખીચ જુગલીયાના વાળથી ભરો. તેમાંથી ૧૦૦ વર્ષે એક વાળ કાઢો, એ રીતે કાઢતાં–કાઢતાં જ્યારે કુ ખાલી થાય ત્યારે એક પલ્ય થાય. પલ્ય (પાલા)ની ઉપમાથી જે કાળ ગણવામાં આવે તેને “પાપ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પદ-પૂર્વ કેને કહે છે?
ઉત્તર-૮૪ લાખ વર્ષને એક પૂર્વાગ અને ૮૪ લાખ પૂર્વાગને એક “પૂર્વ થાય છે, અર્થાત્ સીત્તેર લાખ, છપ્પન હજાર કરોડ (૭૦,૫૬,૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦) વર્ષને એક પૂર્વ થાય છે.
પ્રશ્ન પ૭–સાગરોપમ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-દશ ક્રિોડા-ક્રોડ પલ્યોપમને એક સાગરેપમ થાય છે.
પ્રશ્ન ૫૮-ક્રોડાકોડ કેને કહે છે ?
ઉત્ત૨-એક કરોડને એક કરોડ વડે ગુણવાથી જેટલી સંખ્યા આવે છે, તેને કેડાડ કહેવાય છે.

Page #97

જીવ તેવ
પ્રશ્ન ૯–પવૃક્ષ કોને કહે છે ? તેના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-અકર્મ ભૂમિમાં થવાવાળા ચુગલિકા માટે જે ઉપભાગ રૂપ હોય. મનાવાંછિત પદાર્થાની પૂતિ કરાવવાવાળા વૃક્ષને કલ્પવૃક્ષ' કહેવાય છે. તેનાં દેશ ભેદ છે.
मतंगया य भिंगा, तुडिभंगा दीव जोइ चितंगा ! चित्तरसा मणिअंगा, गेह गारा अनिगिणाय ॥
૧. મત્ત ગયા—શરીરને માટે પૌષ્ટિક રસ દેવાવાળા. ૨. ભિંગા—સુવર્ણ રત્નના વાસણ (પાત્ર) આપનારા. ૩. તુડિય ગા—વાજીંત્ર આપનારા.
૪. દીવ—દીપક સમાન પ્રકાશ આપનારા.
૫. જોઈ-સૂર્યની સમાન પ્રકાશ આપનારા. ૬. ચિત’ગા—વિવિધ પ્રકારનાં પુષ્પ દેવાવાળા, ૭. ચિત્તરસા—વિવિધ પ્રકારનાં રસવાળા ભેાજન
આપનારા.
૮. મણિઅગા—રત્નજડત સુવર્ણના આભૂષણુ દેવાવાળા. ૯. ગેહાગારા—વિવિધ પ્રકારનાં ભવનામાં પરિણત થવાવાળા કપવૃક્ષ (મકાનની જેમ આશ્રય દેનારા.) ૧૦. અનિગિણા–ઉત્તમાત્તમ વજ્ર દેનારા.
પ્રશ્ન ૬૦–ઉત્સર્પિણી કાળ કાને કહે છે ?
ઉત્તર–જે કાળમાં જીવાના સંધયણુ અને સસ્થાન ક્રમશઃ અધિકાધિક શુભ થતાં જાય, આયુષ્ય, અવગાહના વધતી જાય, તથા ઉત્થાન, કર્મ, મળ, વીર્ય, પુરૂષકાર અને

Page #98

૮૦
તવ પૃચ્છ પરાક્રમની વૃદ્ધિ થતી જાય, તે “ઉત્સર્પિણી કાળ છે. આ કાળમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ પણ ક્રમશ શુભ થતા જાય છે. તે દશ કોડાક્રોડી સાગરોપમને હોય છે.
પ્રશ્ન ૬૧ અવસર્પિણી કાળ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કાળમાં શરીરની અવગાહના, બળ, આયુષ્ય આદિ ઘટતા જાય તથા ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય, પુરૂષકાર અને પરાક્રમ ઓછા થતા જાય તે “અવસર્પિણી કાળ છે. તે દશ કોડા-કોડી સાગરોપમને હોય છે..
પ્રશ્ન દર-અવસર્પિણી કાળના કેટલા આરા છે?
ઉત્તર-૧. સુષમ, સુષમ. ૨. સુષમ, ૩ સુષમ દુષમ, ૪. દુષમ સુષમ, ૫. દુષમ, ૬. દુષમ-દુષમ.
પ્રશ્ન ૬૩-ઉત્સર્પિણી કાળના કેટલા આરા છે?
ઉત્તર-તેના પણ છ આરા છે. પરંતુ અવસર્પિણી કાળના આરાથી ઉલટા કમથી સમજવા. - ૧, દુષમ-દુષમ, ૨. દુષમ, ૩, દુષમ-સુષમ, ૪, સુષમ, દુષમ, પ, સુષમ અને ૬, સુષમ સુષમ..
પ્રશ્ન ૬૪-કાળચક કેને કહે છે?
ઉત્તર-૧૦ કોડાકોડ સાગરોપમને એક ઉત્સર્પિણી કાળ અને ૧૦ ક્રોડાકોડ સાગરોપમને એક અવસર્પિણી કાળ મળીને ૨૦ ક્રોડાકોડ સાગરોપમને એક કાળચક થાય છે. કાળથકના કુલ ૧૨ આરા છે.”

Page #99

N
અજીવ તાવ
પ્રશ્ન ૬પ-પુદગલ પરાવર્તન કેને કહે છે?
ઉત્તર-અનંત કાલચક વીતી જવા પર એક પુદગલ પરાવર્તન થાય છે. (૧૫ અહોરાત્રિ=૧પક્ષ ૨ પક્ષ=૧ મહિને. ૧૨ મહિના=૧ વર્ષ, પવર્ષ=૧ યુગ, ૮૪લાખ વર્ષ=૧પૂર્વાગ ૮૪ લાખ પૂર્વાગ=૧પૂર્વ, અસંખ્ય પૂર્વ=ન પલ્યોપમ, ૧૦ કોડાકોડ પાપમ1 સાગરોપમ, ૧૦ ક્રોડાકોડ સાગરેપમ =૧ અવસર્પિણી કાળ, ૧૦ કોડાકોડ સાગરેપમ=1 ઉત્સપિણ કાળ. બંને મળીને ૨૦ ક્રોડાકોડ સાગરોપમને એક કાળચક થાય છે. એવા અનંત કાળચકોને એક પુદગલપરાવર્તન થાય છે.)
પ્રશ્ન ૬૬-પુદગલ પરાવર્તનના ભેદ કેટલા છે?
ઉત્તર–૧. ઔદારિક પુદગલ પરાવર્તન ૨. વૈકિય પુદગલ પરાવર્તન ૩. તૈજસ પુદગલ પરાવર્તન ૪. કાર્પણ પુદગલ પરાવર્તન ૫. ભાષા પુદગલ પરાવર્તન ૬. શ્વાસે
છુવાસ પુદગલ પરાવર્તન ૭. મનપુદગલ પરાવર્તન એ સાત ભેદ છે.
પ્રશ્ન ૬૭-આપણું જીવે સંસારમાં જન્મમરણ કરતા કેટલા પુદગલ પરાવર્તન કર્યા હશે?
ઉત્તર–અનંત પુદગલ પરાવર્તન. પ્રશ્ન ૬૮-એક કાળચકમાં કુલ કેટલા આરા હોય છે?
ઉત્તર-અવસર્પિણી કાળના ૬ અને ઉર્પિણી કાળના ૬ એમ મને મળી કુલ ૧૨ આશ લાગી છે. આ

Page #100

૮૨.
N
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૬૯-બાર આર કયાં વર્તે છે અને તેના ભાવ
ઉત્તર-પાંચ ભરત અને પાંચ એરવતના = ૧૦ ક્ષેત્રોમાં ૧૨ આરા વતે છે. ઉત્સર્પિણી કાળમાં વર્ણ–ગંધ-રસ અને સ્પર્શ તથા જીનું આયુષ્ય, અવગાહના આદિ ક્રમશ: વધતા જાય છે. અવસર્પિણી કાળમાં કમશઃ ઘટતા જાય છે.
પ્રશ્ન ૭૦–અવસર્પિણું કાળના ૬ આરાનું કાળપરિમાણ શું છે?
ઉત્તર-અવસર્પિણી કાળને ૬ આરા. જેમાં પ્રથમ આરે ૪ ક્રોડાકોડ સાગરોપમને, બીજે આરે ૩ કોડાકોડ સાગરોપમને, ત્રીજે આરે ૨ ક્રોડાકોડ સાગરોપમને, ચેથે આરે ૧ કોડાકોડ સાગરોપમમાં ૪૨ હજાર વર્ષ ઓછા, પાંચમે આર ૨૧ હજાર વર્ષને, છઠ્ઠો આરે ૨૧ હજાર વર્ષને = કુલ ૧૦ કેડાકોડ સાગરોપમના ૬ આરા થાય છે.
પ્રશ્ન ૭૧–ઉત્સર્પિણી કાળના આરાનું પરિમાણુ
ઉત્તર-પ્રથમ આરે ૨૧ હજાર વર્ષને, બીજે આરે ૨૧ હજાર વર્ષનો, ત્રીજે આર ૧ કોડાકોડ સાગરોપમમાં હજાર વર્ષ એ છા, એથે આર ૨ ક્રોડાકોડ સાગરોપમ, માંસામે આ ક્રોડાકોડ સાગરેપસને

Page #101

અજીવ તત્ત્વ
૮૩
છઠ્ઠો આરો ૪ ક્રોડાકોડ સાગરોપમના હાય છે. આ રીતે ૧૦ ક્રોડાક્રોડ સાગરાપમના ૬ આરા હાય છે.
પ્રશ્ન -પ્રત્યેક આરાના મનુષ્યના સુખ-દુઃખ કેવા હાય છે ?
ઉત્તર-પાંચ ભરત અને પાંચ અરવતના મનુષ્યને અવસર્પિણીના પ્રથમ આરાની આદિમાં અને ઉત્સર્પિણીના છઠ્ઠા આરાના અંતમાં દેવકુર, ઉત્તરકુ? ક્ષેત્રના યુગલિક જેવું ઉત્કૃષ્ટ સુખ હાય છે. ૩ પત્યેાપમનું આયુષ્ય અને ૩ ગાઉનું દેહમાન હાય છે.
અવસર્પિણીનાં પ્રથમ આરાના અંતમાં અને ખીજા આરાના પ્રારંભમાં તથા ઉત્સર્પિણીના પાંચમા આરાના અંતમાં અને છઠ્ઠા આરાના પ્રારંભમાં હરિવાસ, રમ્યવાસ ક્ષેત્રના યુગલિક જેવું સુખ–આયુષ્ય અને દેહમાન હોય છે.
અવર્પિણીના ખીજા આરાના અંતમાં અને ત્રીજા આરાના પ્રારભમાં તથા ઉત્સર્પિણીના ચાથા આરાના અંતમાં અને પાંચમાના પ્રારંભમાં હેમવય-હિરણ્યવય જેવું સુખ–આયુષ્ય અને દેહમાન હોય છે.
અવસર્પિણીના ત્રીજા આરાના અતમાં અને ચેાથા આરાના પ્રારંભમાં તથા ઉત્સર્પિણીના ત્રીજા આરાના અંતમાં અને ચાથા આરાના પ્રારંભમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રના મનુષ્ય જેવું સુખ હાય છે.
અવસર્પિણીના ચાથા આરાના અંતમાં અને પાંચમા આરાના પ્રારંભમાં તથા ઉત્સર્પિણીના બીજા આરાના અંતમાં

Page #102

તવ પૃચ્છા અને ત્રીજા આરાના પ્રારંભમાં દુઃખ ઘણું અને સુખ ડું હોય છે.
અવસર્પિણીના પાંચમા આરાના અંતમાં અને છઠ્ઠા, આરાના પ્રારંભમાં તથા ઉત્સર્પિણીના પ્રથમ આરાના અંતમાં અને બીજા આરાના પ્રારંભમાં દુઃખ વધારે હોય છે.
અવસર્પિણના છઠ્ઠા આરાના અંતમાં અને ઉત્સપિણીના પ્રથમ આરાના પ્રારંભમાં દુ:ખ, દુઃખ, દુઃખ. એકલું દુઃખ હોય છે.
અવસર્પિણીને છઠ્ઠો આરો પૂરે થતાં જ ઉત્સર્પિણી કાળને પ્રથમ આરાને પ્રારંભ થાય છે.
પ્રશ્ન ૭૩ અત્યારે કયે આરે પ્રવતી રહેલ છે ?
ઉત્તર-અવસર્પિણકાળને પાંચમે “દુષમ' નામને. આરે પ્રવતી રહેલ છે.
પ્રશ્ન ૭૪-પર્યાય કોને કહે છે ?
ઉત્તર-પર્યાય = જે અવસ્થા પલટાતી રહે છે, ગુણના વિકારને પર્યાય કહે છે. અર્થાત જે દ્રવ્યની જેમ સદા સ્થિર ન રહેતાં, ભિન્ન-ભિન્ન રૂપમાં પરિણત થાય છે.
પ્રશ્ન ૭૫-પર્યાયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) યુગ૫૬ ભાવી = એક સાથે થવાવાળી અને (૨) ક્રમભાવી = કમથી થવાવાળી, એ રીતે એ ભે છે.

Page #103

અજીવ તત્વ
પ્રશ્ન ૭૬-ગુણ અને પર્યાયમાં શું ભેદ છે?
ઉત્તર-ગુણ કેવલ દ્રવ્યાશ્રિત હોય છે અને પર્યાય ઉભયાશ્રિત–ગુણ અને દ્રવ્યમાં મળેલી હોય છે, પરંતુ કોઈ અપેક્ષાએ ગુણને પણ પર્યાય” કહેવામાં આવેલ છે. પર્યાય કમભાવી છે–ગુણ સહભાવી છે.
પ્રશ્ન ૭૭-પર્યાયના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-(૧) વ્યંજન પર્યાય અને (૨) દ્રવ્યપર્યાય. પ્રશ્ન ૭૮-વ્યંજન પર્યાય કોને કહે છે?
ઉત્તર–ત્રિકાલ–સ્પશી પર્યાયને વ્યંજન પર્યાય કહેવાય છે. જેમકે-માટીની ઘટ–પર્યાય.
પ્રશ્ન ૭૯-વ્યંજન પર્યાયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–(૧) સ્વભાવ વ્યંજન-પર્યાય (૨) વિભાવ વ્યંજન-પર્યાય.
પ્રશ્ન ૮૦–સ્વભાવ વ્યંજન પર્યાય કેને કહે છે?
ઉત્તર–બીજા કેઈ કારણ વિના જ જે વ્યંજન પર્યાય હેય. જેમકે-જીવની સિદ્ધ અવસ્થા.
પ્રશ્ન ૮૧-વિભાવ વ્યંજન પર્યાય કોને કહે છે?
ઉત્તર-બીજા કારણથી જે ગતિ આદિમાં પરિવર્તન થાય. જેમકે-જીવની દેવ–મનુષ્ય–નારકી આદિ પર્યાયનું
હેવું.
પ્રશ્ન ૮૨-દ્રવ્ય પર્યાય (અથપર્યાય) કેને કહે છે?

Page #104

તવ પૃચ્છા
ઉત્તર–એક પ્રકારને અનુગત (સમાન) આકાર રહેવા છતાં પણ તે આકારમાં અવસ્થા ભેદ હોય. તેને દ્રવ્યપર્યાય” કહેવાય છે. જેમકે–શરીરની બાળ-યુવા–વૃદ્ધ અવસ્થા.
પ્રશ્ન ૮૩-સત કોને કહે છે?
ઉત્તર-ઉત્પાદ, વ્યય (વિનાશ) અને ધ્રૌવ્યયુક્ત દ્રવ્યને “સત’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૪-ઉત્પાદ કોને કહે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યની નવીન પર્યાયની ઉત્પત્તિને ઉત્પાદ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૫-વ્યય કેને કહે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યની પૂર્વ પર્યાયને નાશ, તેને વ્યય યાને વિનાશ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૬-ધ્રૌવ્ય કેને કહે છે?
ઉત્તર-પર્યાયે બદલાતી રહેવા છતાં પણ કેઈ રૂપમાં દ્રવ્યનું નિત્ય ટકી રહેવું તેને વ્ય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૭–ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યની વિશેષતા–જે દ્રવ્યને આશ્રિત હોય અર્થાત્ દ્રવ્યના બધા અંશે તથા દશાઓમાં સ્થિર રહે તેને ગુણ” કહેવાય છે.

Page #105

અજીવ તાવ
પ્રશ્ન ૮૮-ગુણ કેટલા પ્રકારનાં છે?
ઉત્તર–ગુણ બે પ્રકારનાં છે. (૧) સામાન્ય ગુણ (૨) વિશેષ ગુણ.
પ્રશ્ન –સામાન્ય ગુણ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે સામાન્યતયા બધા દ્રામાં રહે. જેમકે– અસ્તિત્વ.
પ્રશ્ન ૯૦-વિશેષ ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે બધા દ્રવ્યોમાં ન રહે, કેઈ વિશેષ દ્રવ્યમાં જ રહે. જેમકે-જીવમાં જ્ઞાનગુણ.
પ્રશ્ન હલ-સામાન્ય ગુણ કેટલા છે ?
ઉત્તર-સામાન્ય ગુણ અનેક છે, પરંતુ મુખ્ય ૬ છે. (૧) અસ્તિત્વ (૨) વસ્તૃત્વ (૩) દ્રવ્યત્વ (૪) પ્રમેયત્વ (૫) અગુરુલઘુત્વ અને (૬) પ્રદેશત્વ.
પ્રશ્ન ૯૨-અસ્તિત્વ ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેના કારણે દ્રવ્ય સદા શાશ્વત રહે તેને કયારેય નાશ ન થાય.
પ્રશ્ન ૯૩-વસ્તુત્વ ગુણ કોને કહે છે? ઉત્તર–જે ગુણના કારણે વસ્તુમાં અર્થ ક્રિયાકારિત્વ હેય પ્રશ્ન ૯૪-દ્રવ્યત્વ ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે ગુણને કારણે દ્રવ્ય એક સરખું ન રહેતા સદા બદલાય કરે.

Page #106

તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૯૫–પ્રમેયવ ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે ગુણને કારણે દ્રવ્ય કેઈપણ જ્ઞાનને વિષય થાય.
પ્રશ્ન ૯૬-અગુરુલઘુ ગુણ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે ગુણના કારણે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યરૂપે પરિણત ન થાય. એક ગુણ બીજા ગુણ રૂપ ન બને તથા એક દ્રવ્યના અનેક ગુણ ભિન્ન ભિન્ન ન થઈ જાય. વળી જે ગુરૂ પણ ન હોય અને લઘુ પણ ન હોય, તેને “અગુરુલઘુત્વ” ગુણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન હ૭-પ્રદેશ કોને કહે છે?
ઉત્તર-રૂપી દ્રવ્યના રૂપીપણાથી અને અરૂપીના અરૂપીપણાથી લંબાઈ પહેળાઈ આદિ આકાર પ્રદેશત્વ વિના થઈ શક્તા નથી. આથી વસ્તુના નિરશ અંશને “પ્રદેશત્વ ગુણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯૮-છ દ્રવ્યોનાં વિશેષ ગુણ કયા કયા છે?
ઉત્તર-પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં વિશેષગુણ પણ અનેક છે, પરંતુ મુખ્ય આ પ્રકાર છે. જીવ દ્રવ્યમાં ચેતના, જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર આદિ પુદગલ દ્રવ્યમાં વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શ આદિ, ધર્મ દ્રવ્યમાં ગતિ હેતુત્વ, અધર્મ દ્રવ્યમાં સ્થિતિ હેતુત્વ, આકાશમાં અવગાહના હેતુત્વ, કાલ દ્રવ્યમાં પરિણમન ગુણ આદિ.

Page #107

અજીવ તત્વ
પ્રશ્ન ૨૯-વર્ણના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર-૧ કાળો. ૨. લીલો, ૩. પીળો, ૪. લાલ, ૫. સફેદ એ પાંચ વર્ણના પ્રકાર છે.
પ્રશ્ન ૧૦૦-ગંધના કેટલા પ્રકાર છે ? ઉત્તર–૧. સુરભિગંધ અને ૨. દુરભિગંધ. પ્રશ્ન ૧૦૧–રસના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર–૧. તીખો, ૨. કડ, ૩. કસાયેલે, ૪. ખાટ અને ૫. મીઠે એ પાંચ પ્રકાર રસનાં છે.
પ્રશ્ન ૧૦ર-સ્પર્શના કેટલા પ્રકાર છે ?
ઉત્તર–સ્પર્શ આઠ પ્રકારના ૧. ગુરૂ. ૨. લઘુ, ૩. મૃદુ, ૪. ખરબચડે, ૫. શીત, ૬. ઉષ્ણ, ૭. સ્નિગ્ધ અને
પ્રશ્ન ૧૦૩-રૂપી દ્રવ્યના કેટલા પ્રકાર છે? ઉત્તર-બે ભેદ છે. આઠ સ્પર્શરૂપી અને ચાર સ્પર્શી
રૂપી.
પ્રશ્ન ૧૦૪-આઠ સ્પશી કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જેમાં પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને આઠ સ્પર્શ તથા પાંચ સંસ્થાન હોય તેને રૂપી “આઠ સ્પેશી કહેવાય છે.

Page #108

તવ પૃચ્છા. પ્રશ્ન ૧૦૫-ચાર સ્પશી કેને કહે છે ?
ઉત્તર–૫ વર્ણ, ૨ ગંધ, પ રસ અને શીત, ઉષ્ણ, નિષ્પ તથા રૂક્ષ એ ચાર સ્પર્શ હોય તેને ચાર સ્પર્શ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૬-શરીરમાં આઠ સ્પર્શ કઈ રીતે સમજવા?
ઉત્તર–શરીરમાં હલકા માથાના કેશ, ભારે હાડકાં, ઠંડી-કાનની બુટ, ઉષ્ણ છાતી, સ્નિગ્ધ આંખની કીકી, રૂક્ષ-જીભ, ખરસટ-પગના તળીયા, સુંવાળુ-ગળાનું તાળવું.
પ્રશ્ન ૧૦૭-સામાન્ય રૂપથી અજીવ તત્ત્વના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-અરૂપી અજીવના ૧૦ ભેદ અને રૂપી અજીવન ૪ ભેદ = ૧૪ ભેદ અજીવ તત્વના છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય, એ ત્રણના સકંધ, દેશ, પ્રદેશ મળીને (૩ ૪ ૩ = ૯) નવ અને દશમે કાળ. દશ ભેદ અરૂપી અજીવના થયા.
રૂપી અજીવના ૪ ભેદ. ૧. સ્કંધ, ૨. દેશ, ૩ પ્રદેશ અને ૪. પરમાણુ પુદ્ગલ. (૧૦+૪ = ૧૪ભેદ)
પ્રશ્ન ૧૦૮–વિશેષરૂપથી અજીવતત્ત્વના કેટલા ભેદ. ગણ્યા છે?
ઉત્તર–અજીવ રાશિને પ૬૦ ભેદ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે.

Page #109

અજીવ તત્ત્વ
૯૧.
[1] રૂપી અજીવના ૫૩૦ ભેદ :-૧. પરિમંડલ, ૨. વૃત, ૩. વ્યસ્ત, ૪. ચતુરસ્ર, ૫. આયત. આ પાંચ સસ્થાનના પાંચ વષ્ણુ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને આઠ સ્પર્શપૂર્વોક્ત પાંચ સંસ્થાનના પ્રત્યેકના વર્ણાદિ ૨૦ ભેદથી કુલ ૨૦૪૫ = ૧૦૦ ભેદ થયા.
કાળા, નીલા, લાલ, પીળેા અને સફેદ. આ પાંચ. વના પ્રત્યેક વણુ માં ૫ રસ, ૨ ગધ, ૮ સ્પર્શી અને ૫ સ'સ્થાન એમ ૨૦૪૫=૧૦૦ ભેદ થયા.
સુરભિગધ અને દુર્વાભગ ધ—પ્રત્યેક ગંધમાં ૫ વર્ણ,. ૫ રસ, ૮ સ્પર્શ અને ૫ સંસ્થાન એ ૨૩×૨=૪૬ થયા. પાંચ રસ–તેના પ્રત્યેક રસમાં ૫ વર્ણ, ૨ ગંધ, ૮ સ્પર્શ અને ૫ સસ્થાન. એ ૨૦૪૫=૧૦૦ ભેદ થયા. આઠ સ્પર્શીમાંથી પ્રત્યેક સ્પમાં ૫ વણુ, ૫ રસ, ૨ ગંધ, ૬ સ્પ અને ૫ સસ્થાન એ ૨૩. આ રીતે ૮ સ્પશીનાં ૮૪૨૩=૧૮૪ ભેદ થયા.
આ રીતે ૧૦૦ સંસ્થાનના લે
૧૦૦ વર્ણના
૪૬ ગંધના
૧૦૦ રસના
૧૮૪ સ્પના
99
99
99
99
કુલ ભેદ : ૧૩૦ રૂપી અજીવના થયા.
આઠ સ્પર્શીમાં એક સ્વયં અને એક વિરાધી એ સ્પર્શીને છેડીને..

Page #110

તવ પૃચ્છા
[] અરૂપી અજીવના ૩૦ ભેદો - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ, આ ચારેનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણ. પ્રત્યેકના પાંચ ભેદકુલ ૨૦ ભેદ થાય છે. પૂર્વોક્ત ૧૦ ભેદ (અરૂપી અજીવના) મળીને કુલ અરૂપી અજીવના ૩૦ ભેદ થાય.
પ્રશ્ન ૧૦૯–અજીવ રાશિ કોને કહે છે?
ઉત્તર–અજીવના ભેદોના સમૂહને “અજીવ રાશિ કહે છે.

Page #111

૩. પુણ્ય તત્વ
પ્રશ્ન ૧-પુણ્ય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે આત્માને પવિત્ર કરે, જેની પ્રકૃતિ શુભ હોય, જે મેળવવામાં કઠિન પરંતુ ભેગવવામાં સુખકારી હય, જેનું ફળ મીઠું હોય. પુષ્ય ધર્મમાં સહાયક પણ થાય છે.
પ્રશ્ન ર-પુણ્ય કેટલા પ્રકારે બંધાય છે?
ઉત્તર-નવ પ્રકારે બંધાય છે. ૧. અન્ન પુણ્ય-અન્નનું દાન દેવાથી, ૨. પાણુ પુણ્ય–પાણીનું દાન દેવાથી, ૩. લયન પુણ્ય સ્થાન (જગ્યા) આપવાથી, ૪. શયન પુણ્યશય્યા, પાટ, પાટલા આદિ આપવાથી, ૫. વસ્ત્ર પુણ્ય–વસ્ત્રનું દાન દેવાથી, ૬. મન પુણ્ય-મનને શુભ રાખવાથી, અર્થાત્, દાન, શીલ, તપ, ભાવ અને દયારૂપ શુભ મન રાખવાથી ૭. વચન પુણ્ય-મુખથી શુભ વચન બાલવાથી, ૮. કાય પુણ્ય-કાયા દ્વારા દયા પાળવી, સેવા, વિનય, વૈયાવચ્ચ. કરવાથી, ૯. નમસ્કાર પુય–ગુણીજનેને વારંવાર નમસ્કાર કરવાથી

Page #112

તત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૩-પુણયની પ્રકૃતિએ કેટલી છે ?
ઉત્તર-પુણ્યની ૪ર પ્રકૃતિઓ છે. સાતા વેદનીય, ઉચ્ચ ગોત્ર, મનુષ્ય ગતિ, મનુષ્યાનુપૂર્વી, દેવગતિ, દેવાનુપૂર્વી, પંચેન્દ્રિય જાતિ, ઔદારિક, વૈકિય, આહારક, તેજસ અને કામણ એ પાંચ શરીર, તથા તેને અંગે પાંગ, વ્રજઋષભનારાચ સંઘયણ, સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન, શુભવણ, શુભ ગંધ, શુભ રસ, શુભ સ્પર્શ, અગુરુલઘુ, પરાઘાત, શ્વાસ
છુવાસ, આતપ, ઉદ્યોત, શુભ-વિહાગતિ, નિર્માણ, ત્રસ-દશક, (ત્રસનામ, બાદર પર્યાપ્ત, સ્થિર, શુભ સૌભાગ્ય, સુસ્વર, આદેય, યશકીર્તિનામ) દેવાયુ, મનુષ્યાયુ, તિર્ય. ચાયુ અને તીર્થકર નામકર્મ.
પ્રશ્ન ૪-મનુષ્યાનુપૂવી કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી મનુષ્યની આનુપૂર્વી મળે. જેમ કે આ ભવમાં જે જીવે હવે પછીના ભવમાં જન્મ લેવાને યોગ્ય કર્મ બાંધી લીધું છે. પરંતુ મરણ સમયે તે શરીરને છોડીને વિગ્રહગતિથી બીજી ગતિમાં જવા લાગે છે, ત્યારે મનુષ્યાનુપૂર્વ કર્મ જીવને ખેંચીને મનુષ્યગતિમાં લઈ જાય છે. આનુપૂવી નામકર્મ બળદની નાથ સમાન છે. તેવી જ રીતે દેવાનુપૂર્વીનું સ્વરૂપ પણ સમજી લેવું. " પ્રશ્ન પ-અંગોપાંગ નામકર્મ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી અંગ, ઉપાંગ અને અંગપાંગ મળે, તેને “અંગોપાંગ” નામ કર્મ કહેવાય છે.

Page #113

પુણ્ય તવ
num
પ્રશ્ન –અંગ, ઉપાંગ અને અંગોપાંગ શું છે ?
ઉત્તર-ઘૂંટણ, સાથળ, હાથ, મસ્તક, પીઠ આદિ અંગ છે, આંગળી વગેરે ઉપાંગ છે અને આંગળીઓની પર્વરેખા વગેરે અંગોપાંગ છે. આ અંગોપાંગ તૈજસ અને કાર્પણ શરીરને હોતા નથી.
પ્રશ્ન ૯-ત્રજષભનારાંચ સંઘયણ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે સંઘયણમાં બંને તરફથી મર્કટબંધથી જોડાયેલા બે હાડકા ઉપર ત્રીજે પટ્ટાને આકારે હાડકાને પાટે હોય અને આ ત્રણે હાડકાને ભેદનારી વજી નામની હાડકાની ખીલી હોય, તેને “વજ8ષભનારાચ” સંઘયણ કહે છે.
પ્રશ્ન ૮-સમચતુરન્સ સંસ્થાન કેને કહે છે ?
ઉત્તર–સમને અર્થ છે = સમાન. ચતુર = ચાર અને અસ્ત્ર = ખૂણે. પલાંઠી વાળીને બેસવાથી જે શરીરના ચારે ખૂણા સમાન થાય. શરીરને સંપૂર્ણ આકાર સુંદર હોય. તેને “સમચતુરસ' સંઠાણ કહેવાય છે. છ સંઠાણ (સંસ્થાન) માં પ્રથમનું આ સંઠાણ સર્વશ્રેષ્ઠ છે.
પ્રશ્ન ૯-શુભવર્ણ નામકમ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવના શરીરમાં હંસ આદિની જેમ સફેદ આદિ શુભ વર્ણ હોય, તે “શુભવણું નામકર્મ કહેવાય છે. અપેક્ષાથી ત્રણ વર્ણ શુભ છે.– ૧. લાલ ૨૦ પીછે અને ૩. સફેદ.

Page #114

તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૦-સુરભિગંધ નામકમ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવને શરીરમાં કમલ, ફૂલ વગેરે જેવી શુભગંધ હોય તેને સુરભિગંધ “સુરભિગંધ નામકર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-શુભરસ નામકર્મ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવનાં શરીરમાં કેરી આદિના જે મધુર રસ હોય. ખાટ, મીઠે અને તુર એ ત્રણ શુભ રસ છે.
પ્રશ્ન ૧ર-શુભસ્પર્શ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવના શરીરમાં સ્નિગ્ધ આદિ શુભ સ્પર્શ હોય. શુભસ્પર્શ 8 છે–૧. સ્નિગ્ધ, ૨. ઉષ્ણ, ૩. મૃદુ, ૪, લઘુ.
પ્રશ્ન ૧૩-અગુરુલઘુ નામકર્મી કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવનું શરીર ને તે લેઢા જેવું અતિ ભારે હોય કે ન તે અર્કલ (આકડુલીયા) રૂના જેવું હલકું હેય. પરંતુ મધ્યમ કક્ષાનું હોય, તેને અગુરુલઘુ નામકર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-પરાઘાત નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવ અન્ય બળવાનની દષ્ટિએ અજેય ગણાય છે. પિતાના પ્રભાવથી બીજાને પ્રભાવિત કરનાર હોય, તેને “પરાઘાત નામકર્મ કહેવાય છે.

Page #115

પુણ્ય તત્વ
vvvvvv
પ્રશ્ન ૧૫ આતપ નામકર્મ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવનું શરીર ઉષ્ણ ન લેવા છતાં પણ ઉષ્ણ પ્રકાશ આપે. સૂર્યના મંડળમાં રહેવાવાળા. પૃથ્વીકાયના જીવનું શરીર આ પ્રકારનું જ છે. તેને આપ નામકર્મનો ઉદય છે. તે સ્વયં ઉષ્ણ ન હોવા છતાં બીજાને. ઉષ્ણ પ્રકાશ આપે છે.
પ્રશ્ન ૧૬-ઉદ્યોત નામકમ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવનું શરીર શીતલ પ્રકાશ. આપે. ચંદ્રમંડળ, જ્યોતિષ ચક, રત્ન પ્રકાશ, પ્રકાશ આપનારી ઔષધિઓ અને લબ્ધિથી વક્રિયરૂપ ધારણ કરનાર શરીર, આ બધામાં ઉદ્યોત નામકર્મને ઉદય છે..
પ્રશ્ન ૧૭–શુભ વિહાગતિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવની ચાલ હંસ, હાથી. તથા વૃષભની જેમ શોભનીય હેય.
પ્રશ્ન ૧૮-નિર્માણ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવના અંગે પાંગ, નિયત. સ્થાન ઉપર જ હેય. જેમ કે ચિત્રકાર, ચિત્રના યથાયોગ્ય સ્થાને માં અવયવ બનાવે છે, તે રીતે નિર્માણ નામકમ પણું શરીરના અવયને વ્યવસ્થિત કરે છે.
પ્રશ્ન ૧૯-ત્ર-દશક નામકર્મ કોને કહે છે ?

Page #116

તવ પૃછા
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવને દશ પ્રકારની વિશેષતા પ્રાપ્ત થાય.
પ્રશ્ન ર૦-રાસ-દશકની પ્રકૃતિએ કઈ કઈ છે ? ઉત્તર-નીચે પ્રમાણે દશ પ્રકૃતિઓ છે.
૧. ત્રસ–જે કર્મના ઉદયથી જીવને ત્રસનું શરીર મળે. ૨. બાદર-છ છે જીવનું શરીર યા શરીર
સમુદાય છઘરથની દષ્ટિમાં દેખાય તેટલું સ્થળ હેય.
૩. પર્યાપ્તિ-જે કર્મના ઉદયથી જીવ પોતાની પર્યાપ્તિથી
પૂર્ણ હોય. ૪. પ્રત્યેક-જે કર્મના ઉદયથી એક શરીરને સ્વામી
એક જ જીવ હોય. ૫. સ્થિર-જે કર્મના ઉદયથી જીવના દાંત, હાડકા,
અવયવ દઢ હોય. ૬. શુભ – જે કર્મના ઉદયથી નાભિથી ઉપરને ભાગ - શુભ હોય. ૧૭. સૌભાગ્ય–જે કર્મના ઉદયથી જીવ બધાને પ્રિય
હોય. ૮. સુસ્વર - જે કર્મના ઉદયથી છવનો સ્વર મધુર હોય.

Page #117

પુણ્ય તત્ત્વ
૯૯
૯. આદેય—જે કર્મના ઉદ્દયથી જીવનુ વચન લેાકેાને આદરણીય લાગે, લેાકેા જેની આજ્ઞા પાળે.
૧૦. યશ-જે કર્મના ઉદયથી લેાકેામાં યશ અને કીતિ હાય.
પ્રશ્ન –તીકર નામકમ કેને કહે છે ?
ઉત્તર જે કર્મના ઉયથી જીવ ૩૪ (ચાત્રીસ) અતિશયેાથી યુકત અને સંઘ રૂપી તીની સ્થાપના કરી ધર્મનું પ્રવત્તન કરીને ત્રિલેાક પૂજ્ય અને છે, તેને તીથ કર નામકર્મ કહેવાય છે.

Page #118

૪-પાપ તત્વ પ્રશ્ન ૧–પાપકર્મ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે આત્માને મલિન કરે, જે બાંધતા સમયે તે સુખકારી લાગે, પરંતુ ભેગવતી વખતે દુખકારી હોય. તેને “પાપકર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન –પાપ કેટલા પ્રકારથી બંધાય છે ? * ઉત્તર–પાપ અઢાર પ્રકારે બંધાય છે—૧. પ્રાણાતિપાત ૨. મૃષાવાદ, ૩. અદત્તાદાન, ૪. મિથુન, પ. પરિગ્રહ, ૬. કેપ, ૭. માન, ૮. માયા, ૯. લેભ, ૧૦. રાગ, ૧૧. દ્વેષ, ૧૨. કલેશ, ૧૩. અભ્યાખ્યાન, ૧૪. પશુન્ય, ૧૫. પર પરિવાદ, ૧૬. રતિ–અરતિ, ૧૭. માયા મૃષાવાદ અને ૧૮. મિથ્યાદર્શનશલ્ય.
પ્રશ્ન ૩-પ્રાણાતિપાત કેને કહે છે ? ઉત્તર-જીવન પ્રણને વિનાશ કરે–હિંસા કરવી. પ્રશ્ન અ-મૃષાવાદ કેને કહે છે?
ઉત્તર-અસત્ય બોલવું તથા કડવું–સત્ય બોલવું. જેથી સાંભળનારને દુઃખ થાય.
પ્રશ્ન પ-અદત્તાદાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-ગ્રામ, નગર, વન આદિમાં રહેલ સચિત્ત, અચિત્ત, અલ્પ, ઘણી, અણુ, સ્થળ વગેરે વસ્તુ તેના સ્વામીની–માલિકની આજ્ઞા વગર લેવી.

Page #119

પાષ તત્વ
૧૦૧ પ્રશ્ન ૬-થુન કેને કહે છે ? અને કેટલા પ્રકારથી હેય છે ?
ઉત્તર-સ્ત્રી-પુરૂષનાં સહવાસને “મૈથુન કહેવાય છે. દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી મૈથુન ત્રણ પ્રકારનું છે.
પ્રશ્ન ૭-પરિગ્રહ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-ક્ષેત્ર, ઘર, ધનધાન્ય, આભૂષણ, વસ્ત્ર, વાહન, દાસ-દાસી, કુટુંબ-પરિવાર આદિ વસ્તુને સંચય કરે તેના ઉપર મમત્વ રાખવું તે “બાહ્ય”પરિગ્રહ છે અને ક્રોધ, માન, માયા તથા લોભ “આત્યંતર પરિગ્રહ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮-કોધ કેને કહે છે?
ઉત્તર–મેહનીય કર્મના ઉદયથી થવાવાળે કેાઈનાં ઉપર રોષ. કૃત્ય-અકૃત્યના વિવેકને દૂર કરનાર, પ્રજવલન સ્વરૂ૫ આત્માના પરિણામને “ધ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯-માન કોને કહે છે ?
ઉત્તર–મેહનીય કર્મના ઉદયથી જાતિ આદિ ગુણેમાં અહંકાર બુદ્ધિ રૂપ આત્માના પરિણામને “માન” કહેવાય છે,
પ્રશ્ન ૧૦-માયા કોને કહે છે ?
ઉત્તર–મેહનીય કર્મના ઉદયથી મન-વચન-કાયાની કુટિલતાથી પરવંચના (બીજાની સાથે ઠગાઈ) કપટરૂપ આત્માના પરિણામને “માયા” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-લોભ કેને કહે છે ?

Page #120

૧૦૨
તવ પૂછે ઉત્તર–મેહનીય કર્મના ઉદયથી ધન આદિ વિષયક ઈચ્છા, મૂચ્છ, મમત્વભાવ, અને તૃષ્ણારૂપ-આત્માના પરિણામને લેભ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧ર-રાગ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-માયા અને લેભ જેમાં અપ્રગટરૂપથી વિદ્યમાન હય, એવા. આસક્તિ રૂપ જીવના પરિણામને “રાગ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩-દ્વેષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કોધ અને માન જેમાં અપ્રગટ રૂપથી વિદ્યમાન હાય, એવા અપ્રીતિરૂપ જીવના પરિણામને “” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-કલહ એટલે શું ? ઉત્તર-લડાઈ-ઝઘડા કરવા તે કલહ-કલેશ છે. પ્રશ્ન ૧૫–અભ્યાખ્યાન કોને કહે છે?,
ઉત્તર–પ્રગટરૂપથી અવિદ્યમાન દોષનો આરોપ લગાવવો (ખોટું કલંક લગાવવું.) તેને “અભ્યાખ્યાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬-પૈશુન્ય શું છે ?
ઉત્તર–પીઠ પાછળ કેઈના દોષ પ્રગટ કસ્વા (તે દોષ તેનામાં હોય કે ન હોય) તેને પશુન્ય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭-૧રપરિવાદ કેને કહે છે ? ઉત્તર-બીજાની નિંદા કરવી તે “પપરિવાદ છે.

Page #121

પાપ તત્વ
૧૦૩
પ્રશ્ન ૧૮-રતિ–અરતિ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-ઇન્દ્રિયોને અનુકુળ વિષયોની પ્રાપ્તિમાં મેહનીય કર્મના ઉદયથી ચિત્તમાં જે આનંદરૂપ પરિણામ. ઉત્પન્ન થવા તે “રતિ કહેવાય છે.
સંયમ, તપ આદિ (પ્રતિકૂળ) વિષયમાં અરૂચિ, ઉદ્વેગ થવે તે “અરતિ” છે.
પ્રશ્ન ૧૯-માયા-મૃષાવાદનો આશય શું છે?
ઉત્તર-માયા (પટ) પૂર્વક ખોટું બોલવું. તે “માયામૃષાવાદી છે. બે દોષોના સંયોગથી તે પાપસ્થાન માનવામાં આવેલ છે.
પ્રશ્ન ૨૦-મિથ્યાદન-શલ્ય કોને કહે છે ?
ઉત્તર-સુદેવ, સુગુરૂ, સુધર્મ અને તત્વમાં સુશ્રદ્ધા ન હેવી અથવા વિપરીત શ્રદ્ધા હેવી તે મિથ્યાદર્શન છે.
જેવી રીતે શરીરમાં ખેંચી ગયેલ શલ્ય સદા કષ્ટ આપે છે. એ પ્રકારે મિથ્યાદર્શન પણ આત્માને દુઃખી. બનાવી દે છે. તેથી તેને “શલ્ય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રી-ઉપરોક્ત ૧૮ પ્રકારથી બાંધેલ પાપનું ફળ કેવી રીતે ભેગવવું પડે છે ?
ઉત્તર–પાપકર્મની ૮૨ પ્રકૃત્તિઓ છે. ફળ પણ ૨. પ્રકારથી ભાગવાય છે. તે ૮૨ પ્રકૃત્તિઓ આ પ્રકારે છે. જ્ઞાનાવરણીયની પ, દર્શનાવરણીયની ૯, વેદનીયની ૧. મેહનીયની ૨૬, આયુષ્યની ૧, નામકર્મની ૩૪, ગાત્રકર્મની ૧. અને અંતરાય કર્મની ૫. એ બધી મળીને ૮૨ પ્રવૃત્તિઓ પાપની છે. એક
* વિશેષ વિવરણ માટે “૮. બધાન્ત પ્રસ્થ જુએ.
-

Page #122

૫. આશ્રવ તત્વ - પ્રશ્ન ૧-આશ્રવ તવ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જીવની શુભાશુભ ગની પ્રવૃત્તિથી આકર્ષાઈને કર્મ–વગણનું આવવું, જીવ રૂપી તળાવમાં પુણ્ય-પાપ નરૂપી પાણી આવ્યા કરે છે. તે આગમનને આશ્રવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન -આશ્રવ કેટલા છે?
ઉત્તર–૧. મિથ્યાત્વ, ૨. અવ્રત, ૩. પ્રમાદ, ૪. કષાય અને ૫. યોગ. આ પાંચ આશ્રવ છે.
પ્રશ્ન ૩-મિથ્યાત્વ કેને કહે છે?
ઉત્તર-મેહનીય કર્મના ઉદયથી તસ્વાર્થમાં શ્રદ્ધા ન થવી, યા વિપરીત શ્રદ્ધા થવી તે “મિથ્યાત્વ છે.
પ્રશ્ન ૪-મિથ્યાત્વના ૨૫ પ્રકાર કયા-કયા છે? ઉત્તર-પચીશ પ્રકારના મિથ્યાત્વ નીચે પ્રમાણે છે.
૧, જીવને અજીવ શ્રદ્ધ તો મિથ્યાત્વ-જીવતત્વ જ ન માનવું અથવા જડથી જીવની ઉત્પત્તિ માનવી. તથા સ્થાવરકાય અને સંમૂર્ણિમ આદિમાં જીવ નથી તેમ માનવું. તે પ્રથમ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ.
૨. અજીવને જીવ શ્રદ્ધ તે મિથ્યાત્વ-જેમાં જીવ નથી તેમાં જીવ માન. વિશ્વને ભગવરૂપ માનવું, સૂર્યાદિને મૂર્તિ તથા ચિત્રાદિને ભગવાન માનવા.

Page #123

રાજ તરફ
Poથ ૩. ધર્મને અધમશ્ર તો મિથ્યાત્વ-સમ્યફ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ ધમને અધમ સમજ.
૪. અધર્મને ધર્મ શ્રદ્ધ તો મિથ્યાત્વ-હિંસાદિ કાર્યોમાં ધર્મ માન, સંવર અને નિર્જરા રહિત લૌકિક કાર્યોમાં ધર્મ માનવો.
૫. સાધુ ને અસાધુ શ્રદ્ધે તે મિથ્યાત્વ-જેની શ્રદ્ધા, પ્રરૂપણું શુદ્ધ છે, જે મહાવ્રતાદિ શ્રમણ ધર્મના પાલન કરનાર છે, એવા સુસાધુને કુસાધુ સમજવા.
દ. અસાધુને સાધુ શ્રદ્ધતો મિથ્યાત્વ-જે પાંચ મહાવ્રત, સમિતિ, ગુપ્તિ આદિથી રહિત છે, જેની શ્રદ્ધા, પ્રરૂપણું બેટી છે, જેનું આચરણ સુસાધુ જેવું નથી. તેને લૌકિક વિશેષતાના કારણે અથવા સાધુવેશ જઈને સુસાધુ સમજવા.
૭. મોક્ષના માર્ગને સંસારનો માર્ગ શ્રદ્ધ તે મિથ્યાત્વ-સમ્યફ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપને યા સંવર, નિર્જરાને અથવા દાન, શીલ, તપ, ભાવને સંસારને માર્ગ માન.
૮. સંસારના માર્ગને મેશને માર્ગ શ્રદ્ધે તો મિથ્યાત્વજે પ્રવૃત્તિથી જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતે રહે છે. તે બધા સંસાર-માગે છે. આવા માર્ગને મુક્તિને માર્ગ માન.
૯ મુક્તને અમુક્ત શ્રદ તે મિથ્યાત્વ-મુક્ત

Page #124

૧૦૬
તત્ત્વ પૃચ્છા આત્માને સંસારમાં લેપાયેલે સમજે, અરિહંત-સિદ્ધને કર્મ મુક્ત સુદેવ ન માનવા.
૧૦. અમુક્તને મુક્ત શ્રદ્ધે તે મિથ્યાત્વરાગી–ષીને મુક્ત સમજવા. બીજા પંથને દેવે જે રાગકેષથી યુક્ત છે. અજ્ઞાનવશ તેવાઓને મુક્ત સમજવા.
૧૧. અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ-તત્વની પરીક્ષા કર્યા વગર જ પક્ષપાતપૂર્વક કઈ તત્ત્વને પકડી રાખવું અને અન્ય પક્ષનું ખંડન કરવું.
૧ર. અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ-ગુણદોષની પરીક્ષા કર્યા વગર જ બધાં પક્ષેને સમાન સમજવા.
૧૩. આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ–પિતાના પક્ષને અસત્ય સમજવા છતાંયે દુરાગ્રહ પૂર્વક તેની સ્થાપના કરવી.
૧૪. સાંશયિક મિથ્યાત્વ-દેવ આ સ્વરૂપવાળા છે કે બીજા સ્વરૂપવાળા ? આ રીતે ગુરૂ, ઘર્મ, જીવાદિ તત્ત્વના સ્વરૂપમાં સંદેહ રાખવો.
૧૫. અનાભોગિક મિથ્યાત્વ-વિચાર-શૂન્યતા, મેહ-મૂઢતા, આ મિથ્યાત્વ એકેન્દ્રિયાદિ અસંસી જેને તથા જ્ઞાન-વિકલ જીવોને હોય છે.
૧૬. લૌકિક મિથ્યાત્વ–જેમાં વિતરાગતા, સર્વજ્ઞતા તથા હિતોપદેશકતાના ગુણ નથી—એવા રાગી, કેવી, છદ્મસ્થ અને મિશ્યામાર્ગ–પ્રવર્તક-સંસારમાર્ગના પ્રણેતાને દેવ માનવા, સંવરના લક્ષણથી યુક્ત-સમ્યફ

Page #125

આશ્રવ તત્ત્વ
૧૦૭ ચારિત્ર રૂપ પાંચ મહાવ્રત તથા સમિતિ, ગુપ્તિથી રહિત, નામધારી સાધુ અથવા ગૃહસ્થીને ગુરૂ માનવા. અધર્મ=જેમાં સમ્યફ જ્ઞાનાદિને અભાવ છે તથા જે લૌકિક ક્રિયાકાંડથી ? ચુક્ત છે, તેને ધર્મ માન. તીર્થયાત્રા, સ્નાન, યજ્ઞાદિ. સાવદ્ય પ્રવૃત્તિમાં ધર્મ માન, એ લૌકિક મિથ્યાત્વ છે.
૧૭. લેકોત્તર મિથ્યાત્વ-વિષય-કષાયની પૂતિ માટે વીતરાગ દેવની આરાધના કરવામાં આવે,
નિની . સેવા, માંગલિક શ્રવણ, સામાયિક, આયંબિલાદિ તપ, ભૌતિક સ્વાર્થ ભાવનાથી કરવામાં આવે, આ લોકોત્તર મિથ્યાત્વ છે. આનો બીજો અર્થ ગૌશાળક જેવાને દેવ, નિત્પવાદિને ગુરૂ તથા શુભબંધની ક્રિયાને લોકોત્તર ધર્મ માનવે તે પણ લો કેત્તર મિથ્યાત્વ છે.
૧૮. કુટાવચનિક મિથ્યાત્વ-નિગ્રંથ પ્રવચન સિવાય અન્ય કુકાવચનિક–મિથ્યા પ્રવચનના પ્રવર્તક, પ્રચારક અને મિથ્યા પ્રવચનને માનવું.
૧૯. વન મિથ્યાત્વ-જિનમાર્ગને ન્યૂન શ્રદ્ધતવના સ્વરૂપમાં ઓછું માનવું. એકાદ તત્વ તથા તેનાં. કેઈપણ ભેદમાં અવિશ્વાસી થવું.
ર૦, અધિક મિથ્યાત્વ-જિન-પ્રવચનથી અધિક માનવું, મિથ્યાત્વ છે. બીજા કુદેવ, કુગુરૂ, કુધર્મમાં ડી. પણ વિશેષતા સમજવી અથવા દિગબરત્વ આદિની અધિક પ્રરૂપણું કરવી.

Page #126

૧૦૮
તત્વ પૃચ્છા ૨૧. વિપરીત મિથ્યાત્વ-જિન-માર્ગથી વિપરીત શ્રદ્ધ–જૈન દેવ, ગુરૂ અને ધર્મથી કંઈક પણ વિપરીત શ્રદ્ધાપ્રરૂપણ કરવી તે વિપરીત મિથ્યાત્વ છે.
રર. અકિયા મિથ્યાત્વ-સમ્યક ચારિત્રની ઉત્થાપના કરતા થકા એકાંતવાદી બનીને આત્માને અકિય માનવ તથા ચારિત્રવાનને “કિયા જડ' કહીને તેને તિરસ્કાર કર.
૨૩. અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ-જ્ઞાનને બંધ અને પાપનું કારણ માનીને અજ્ઞાનને જ શ્રેષ્ઠ માનવું. “જ્ઞાન વ્યર્થ છે.” “જાણે તે તાણે” ભેળાના ભગવાન છે તેમ કહેવું.
૨૪. અવિનય મિથ્યાત્વ-પૂજનીય દેવ, ગુરૂ અને ધર્મને વિનય ન કરતાં તેને અવિનય કરે. તેની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરવું, તેને અસત્ કહેવું વગેરે....
૨૫. આશાતના મિથ્યાત્વ-દેવ, ગુરૂ અને ધર્મની આશાતના કરવી. તેના પ્રત્યે એવે વ્યવહાર કરે કે જેથી જ્ઞાનાદિ ગુણે અને જ્ઞાનીઓને ધક્કો પહોંચે.
પ્રશ્ન પ–મિથ્યાત્વ પ્રતિપાદનને ઉદ્દેશ શું છે? " ઉત્તર–અરિહંત ભગવાને જે મિથ્યાત્વનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેને ઉદ્દેશ એ જ છે કે–ભવ્ય જીવ સુખપૂર્વક મેક્ષમાં જાય. (૧) હિંસાદિ રૂપ કુમાર્ગ, (૨) હિંસા મિશ્રિત કુમાર્ગ તથા (૩) લૌકિક સુખપ્રદ પુણ્યમાર્ગમાં ભટકી ન જાય યા અન્ય તેને ભટકાવી ન દે.
પ્રશ્ન -અવિરતિને અર્થ શું છે?

Page #127

આશ્રવ તત્ત્વ
૧ce ઉત્તર-પ્રાણાતિપાત આદિ પાપથી નિવૃત્ત ન થવું– ત્રત પ્રત્યાખ્યાનથી રહિતપણું.
પ્રશ્ન ૭-પ્રમાદ કેને કહે છે?
ઉત્તર-શુભ કાર્યમાં ઉદ્યમ ન કરવો “પ્રમાદ કહેવાય છે. અથવા સમ્યજ્ઞાન, દર્શન અને સચચારિત્ર રૂ૫. મક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ ન કરતાં મઘ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, અને પાપ પ્રવૃત્તિમાં રચ્યા-પચ્યા રહેવું.
પ્રશ્ન ૮-કષાય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે શુદ્ધ સ્વરૂપવાળા આત્માને કલુષિત કરે,. કષ = કર્મ અથવા સંસાર, આય = પ્રાપ્તિ અથવા વૃદ્ધિ જેનાથી થાય તેને કષાય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯-ગ કેને કહે છે?
ઉત્તર–મન, વચન, કાયાની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિને વેગ. કહે છે.
આ પ્રશ્ન ૧–શુભ ગ કોને કહે છે? . ઉત્તર-મન, વચન, કાયાને શુભ કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત. કરવા તેને શુભ યોગ કહેવાય છે. શુભ ગને વ્યવહારથી. સંવર પણ માનવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન ૧૩-અશુભ યોગ કોને કહે છે? " ઉત્તર-મન, વચન અને કાયાને હિંસા, મૃષા આદિ ખરાબ કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત કરવા.

Page #128

૧૧૦
તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૨-શુભ આશ્રવ કેાને કહે છે ? ઉત્તર-શુભ યાગથી શુભ કર્માંધ થાય છે, તેને
- પુણ્ય અથવા શુભ આશ્રવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩–અશુભ આશ્રવ કોને કહે છે ? ઉત્તર-અશુભ યાગથી અશુભ કર્મ બંધ થાય છે, તેને ‘પાપ' અથવા અશુભ આશ્રવ કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૧૪-આશ્રવ આત્માને હિતકારી છે કે અહિત- કારી?
ઉત્તર-આશ્રવ અહિતકારી અને ત્યાગ કરવા
:ાગ્ય છે.
પ્રશ્ન ૧૫-આશ્રવના સાધારણપણે કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર–આશ્રવના ૨૦ ભેદ નીચે પ્રમાણે છેઃ ૧ મિથ્યાત્વનું સેવન કરવું, ૨. અવ્રત–પાપના ત્યાગ ન કરવા, ૩. પાંચ પ્રકારના પ્રમાદનું સેવન કરવુ, ૪. ૨૫ કષાયાનુ સેવન, પ. અશુભ યાગ પ્રવર્તાવવા, ૬. પ્રાણાતિપાત, ૭. મૃષાવાદ, ૮. અદત્તાદાન, ૯. મૈથુન, ૧૦. પરિગ્રહ, ૧૧. શ્રોતેન્દ્રિયને વશમાં ન રાખવી, ૧૨. ચક્ષુઇન્દ્રિયને · વશમાં ન રાખવી, ૧૩. ઘ્રાણેન્દ્રિયને વશમાં ન રાખવી. ૧૪. રસનેન્દ્રિયને વશમાં ન રાખવી, ૧૫. સ્પર્શેન્દ્રિયને • વશમાં ન રાખવી, ૧૬. ૧૭. ૧૮. મન, વચન, કાયાને • વશમાં ન રાખવા, ૧૯. ભંડ–ઉપકરણ અયતનાથી લેવા— મૂકવા, ૨૦. સાય–કુશાગ્ર માત્ર અયતનાથી લેવા-મૂકવા.

Page #129

આશ્રવ તત્વ
પ્રશ્ન ૧૬-આશ્રવના વિશેષ ભેદ કેટલા છે?
ઉત્તર–અન્ય પ્રકારે આશ્રવના ૪૨ ભેદ પણ થાય છે.—પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષય, ચાર કષાય, ત્રણ અશુભ ગ, પચ્ચીશ ક્રિયા, પાંચ અવત, તે રીતે કર ભેદ પણ છે.
પ્રશ્ન ૧૭-રપ ક્રિયાઓ કઈ કઈ છે?
ઉત્તર–૧. કાયિકી, ૨. આધિકરણીકી, ૩. પ્રાષિકી, ૪. પારિતાપનિકી, ૫. પ્રાણાતિપાતિકી, ૬. આરંભિકી, ૭. પારિગ્રહિકી, ૮. માયા પ્રત્યયિકી, ૯. અપ્રત્યાખ્યાનિકી, ૧૦. મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિક, ૧૧. દષ્ટિકી, ૧૨. સ્મૃષ્ટિકી, ૧૩. પ્રાતીચિકી, ૧૪. સામજોપનિપાતિકી, ૧૫. નેશસ્ત્રિકી, ૧૬. સ્વસ્તિકી, ૧૭. આજ્ઞા પનિકી, ૧૮. વૈદાણિકી, ૧૯. અણગિકી, ૨૦. અનવકાંક્ષા પ્રચયિકી, ૨૧. પ્રાયોગિકી, ૨૨. સામુદાયિક, ૨૩. પ્રેમપ્રત્યયા, ૨૪. કેવ પ્રત્યયા અને ૨૫. ઈપથિકી કિયા.
પ્રશ્ન ૧૮-કાયિકી કેને કહે છે?
ઉત્તર-અવિરતિ અથવા પ્રમાદપૂર્વક શરીરના હલનચલન આદિથી લાગવાવાની ક્રિયા.
પ્રશ્ન ૧૯-આધિકરણિકી કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે સાધનથી જીવ પાપકારી ક્રિયા કરે છે. જેમ કે ચાકુ, છરી, બંદૂક, તલવાર આદિ વાતક શસ્ત્રોને અધિકરણ કહે છે. આવા શસ્ત્રોને બનાવવા અને સંગ્રહ, કરવાની પ્રવૃત્તિ “આધિકરણીકી' કહેવાય છે.

Page #130

૧૧૨
તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ર૦-પ્રાદ્ધેષિકી ક્રિયા કોને કહે છે ? ઉત્તર-જીવ અથવા અજીવ ઉપર દ્વેષ કરવાથી લાગવા
વાળી ક્રિયા.
પ્રશ્ન 1-પારિતાપનિકી કાને કહે છે ?
ઉત્તર-બીજા જીવાને પીડા પહોંચાડવાથી તથ પેાતાના જ હાથથી પેાતાનું મસ્તક, છાતી આદિ પીટવાથી જે ક્રિયા લાગે છે, તે તે
પ્રશ્ન રર-પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા કાને કહે છે ! ઉત્તર-બીજા પ્રાણીઓના પ્રાણના વિનાશ કરવાથી તથા આત્મઘાત કરવાથી લાગનારી ક્રિયા પ્રાણાતિપાતિકી. કહેવાય છે.
પ્રશ્ન -આરંભિકી કોને કહે છે ?
ઉત્તર-ખેતી, ઘર આદિના કાર્ય માં હળ, કેાદાળી. આદિ ચલાવવા જેનાથી જીવાના નાશ થાય છે.
પ્રશ્ન ર૪-પારિહિકી કોને કહે છે ? ઉત્તર–દાસ-દાસી, પશુ આદિ જીવા તથા ધન, વસ્ત્ર, આભૂષણ, ઘર આદિ અજીવ પાર્થાના સગ્રહ કરવાથી અને તેનાં ઉપર મમત્વ કરવાથી જે ક્રિયા લાગે તે. પ્રશ્ન ૨૫–માયા-પ્રત્યયિકી ક્રિયા કાને કહે છે ? ઉત્તર્—છલ કપટ કરીને ખાને છેતરવાથી તથા કષાયાદયથી જે ક્રિયા લાગે તે.

Page #131

આશ્રવ તત્વ
૧૧૩
પ્રશ્ન ૨૬–અપ્રત્યાખ્યાનિકી ક્રિયા કેને કહે છે ?
ઉત્તર–ત્યાગ–પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરવાથી લાગવાવાળી ક્રિયા.
પ્રશ્ન ર૭–મિથ્યાદશન પ્રત્યાયિકી ક્રિયા કેને કહે છે?
ઉત્તર-જિનેશ્વર ભગવાનના વચનથી વિપરીત શ્રદ્ધા તથા અશ્રદ્ધાને “મિથ્યાત્વ' કહે છે. તેનાથી લાગવાવાળી કિયા.
પ્રશ્ન ર૮-દષ્ટિકી ક્રિયા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-રાગદ્વેષ યુક્ત કોઈ જીવ યા અજીવ પદાર્થને જેવાથી લાગવાવાળી કિયા.
પ્રશ્ન રસ્મૃષ્ટિકી ક્રિયા કોને કહે છે?
ઉત્તર-રાગાદિથી યુક્ત જીવ અને અજીવ વસ્તુને સ્પર્શ કરવાથી અથવા મલિન ભાવનાથી જે પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે તેને સ્મૃષ્ટિકી કિયા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૦–પ્રાતીયિકી કોને કહે છે ?
ઉત્તર–જીવ અને અજીવ વસ્તુ, બાહ્ય વસ્તુનાં નિમિત્તથી રાગ-દ્વેષ કરવાથી જે ક્રિયા લાગે .
પ્રશ્ન ૩૧-સામન્તોપનિ પાતિકી કોને કહે છે !! H
ઉત્તર–પિતાના વૈભવ અથવા કૃતિ આદિનકેથી કરવામાં આવતી પ્રશંસા સાંભળીને પ્રસન્ન થવાથી અથવા ઘી, તેલ આદિનાં પાત્ર ખુલ્લાં રાખવાથી તેમાં પારિજ

Page #132

તવ પૃચ્છા જીવ પડીને વિનાશને પ્રાપ્ત થાય છે, તેનાથી જે ક્રિયા લાગે તે.
પ્રશ્ન ૩ર-નૈશ્વિકી ક્રિયા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-રાજા આદિની આજ્ઞાથી યંત્રો દ્વારા કૂવા, તળાવ આદિથી પાણી કાઢીને બહાર ફેંકવાથી, ફૂવારા ચલાવવાથી, ગોફણ આદિ દ્વારા પત્થર, ધનુષ્યથી બાણું આદિ ફેંકવાથી સ્વાર્થવશ યેગ્ય શિષ્ય યા પુત્રને બહાર કાઢી મુકવાથી, શુદ્ધ એષણક ભિક્ષા લેવાથી પણ નિષ્કારણ તે પરઠી દેવાથી જે કિયા લાગે છે.
પ્રશ્ન ૩૩–સ્વસ્તિકી ક્ષિા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-કઈ જીવને પોતાના હાથમાં લઈને ફેંકવાથી પછાડવાથી, મારવાથી જે કિયા લાગે છે.
પ્રશ્ન ૩૪–આજ્ઞાનિકી યિા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જીવ અથવા અજીવથી સંબંધિત આજ્ઞા દેવાથી અથવા બીજાથી સજીવ-નિર્જીવ વસ્તુ મંગાવવાથી જે ક્રિયા લાગે છે.
પ્રશ્ન ૩પ-વેદારણિકી ક્રિયા કેને કહે છે?
ઉત્તર–જીવ અને અજીવ પદાર્થોને ચીરવા-ફાડવાથી અથવા ખરાબ અને નકલી વસ્તુને અસલી તેમજ સારી બતાવવાથી જે ક્રિયા લાગે છે.
પ્રશ્ન ૩૬-અનાગિકી કિયા કોને કહે છે ?
ઉત્તર-અનુપગથી ચીને ઉપાડવાથી, રાખવાથી અને અનુપગપૂર્વક ચાલવા-ફરવાથી જે ક્રિયા લાગે છે.

Page #133

આશ્રવ તત્વ
૧૧૫
પ્રશ્ન ૩૭–અનવકાંક્ષા પ્રત્યાયિકી કેને કહે છે ?
ઉત્તર-સ્વ પર હિત-અહિતને વિચાર ન કર તથા આ લોક અને પરલકની પરવા કર્યા વિના બંને લોક વિરોધી હિંસા, અસત્ય આદિ તથા આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન કરવાથી લાગવાવાળી કિયા.
પ્રશ્ન ૩૮-પ્રાયોગિકી ક્રિયા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-આર્તધ્યાન રૌદ્રધ્યાન કરવું, સાવદ્ય વચન બોલવું તથા પ્રમાદપૂર્વક આવવું-જવું, હાથ-પગ ફેલાવવા, સંકેચવા આદિથી તથા મન, વચન, કાયાના વ્યાપારથી લાગવાવાળી કિયા.
પ્રશ્ન ૩૦-સામુદાયિકી ક્રિયા કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે પાપકર્મ દ્વારા સમુદાયરૂપમાં આઠે કર્મોનું" બંધન થાય તથા સામુહિક રૂપથી અનેક જીવોને એક સાથે કર્મબંધ થાય.
પ્રશ્ન ૪૦–પ્રેમ પ્રત્યયા કેને કહે છે ?
ઉત્તર–રાગથી લાગવાવાળી અને માયા તથા લાભપૂર્વક વ્યવહાર કરવાથી થવાવાળી કિયા.
પ્રશ્ન ૪૧દ્વેષ–પ્રત્યયા ક્યિા કેને કહે છે ?
ઉત્તર-ઈર્ષા–ઠેષ કરવાથી તથા કોધ અને અભિમાન કરવાથી જે કિયા લાગે છે.
પ્રશ્ન કર-ઈપથિકી કેને કહે છે ?
ઉત્તર-૧૧, ૧૨ અને ૧૩માં ગુણસ્થાનમાં રહેલાં વીતરાગ ભગવંતને કેવલ યોગના કારણે લાગવાવાળી કિયા.

Page #134

૬. સંવર તત્ત્વ
પ્રશ્ન ૧-સંવર કેને કહે છે?
ઉત્તર–આશ્રવને અટકાવી તેને “સંવર' કહેવાય છે. જીવરૂપી તળાવમાં આશ્રવરૂપી નાળાથી કર્મરૂપી પાણી આવે તેને વ્રત રૂપી પાળ દ્વારા રોકવા “સંવર' કહેવાય છે.
પ્રશ ૨-સંવરના મુખ્ય કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર–૧. દ્રવ્યસંવર અને ૨. ભાવસંવરબે ભેદ છે. પ્રશ્ન ૩-દ્રવ્ય-સંવર કેને કહે છે ? ઉત્તર-કર્મ પુદ્ગલને આવતા અટકાવવા તે દ્રવ્યસંવર. પ્રશ્ન -ભાવ-સંવર કોને કહે છે?
ઉત્તર-નવા કર્મોને આવતા રોકવાવાળા આત્માના પરિણામને ભાવસંવર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પ–સામાન્યરૂપથી સંવરના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-સંવરના ૨૦ ભેદ નીચે પ્રમાણે છે. ૧. સમકિતને ધારણ કરવું, ૨. વ્રત–પ્રત્યાખ્યાન કરવા, ૩. પ્રમાદ ન કરે, ૪. કષાય ન કરે, ૫. શુભગ પ્રવર્તાવ, ૬. પ્રાણાતિપાત વિરમણ, ૭. મૃષાવાદ વિરમણ, ૮. અદત્તાદાન વિરમણ, ૯. મિથુન વિરમણ, ૧૦. પરિગ્રહ વિરમણ, ૧૧થી ૧૫. પાંચે ઈન્દ્રિયને વશમાં રાખવી.

Page #135

સંવર તત્વ
૧૧૭
૧૬, ૧૭, ૧૮. મન-વચન-કાયાને વશમાં રાખવા. ૧૯ ભંડ-ઉપકરણ યતનાથી લેવા અને મુકવા, ૨૦ સેય-કુશાગ્ર માત્ર યતનાથી લેવા અને મુકવા.
પ્રશ્ન -સંવરના પ૭ ભેદ કઈ અપેક્ષાએ છે ?
ઉત્તર-સંવરના પ૭ ભેદ આ રીતે છે–પ સમિતિ, ૩ ગુપ્તિનું પાલન કરવું, ૨૨ પરીષહાને જીતવા, ૧૦ યતિધર્મ, ૧૨ ભાવનાનું ચિંતન કરવું અને ૫ ચારિત્રનું પાલન કરવું.
પ્રશ્ન ૭-સમિતિ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–આવશ્યક કાર્યને માટે યતનાપૂર્વક સમ્યક પ્રવૃત્તિને “સમિતિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮-સમિતિના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–૧. ઈસમિતિ, ૨. ભાષા સમિતિ, ૩. એષણા સમિતિ, ૪. આદાન ભંડ માત્ર નિક્ષેપના સમિતિ, ૫. ઉચ્ચાર પ્રસવણ ખેલ સિંઘાણ જલ પરિસ્થાનિકા સમિતિ.
પ્રશ્ન ૯-છ સમિતિ કને કહે છે?
ઉત્તર-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના નિમિત્તે આગમેક્ત કાળમાં યુગ પરિમાણ ભૂમિને એકાગ્ર ચિત્તથી જેતે થકે યતના પૂર્વક ગમનાગમન કરવું તે “ઈસમિતિ” છે.
પ્રશ્ન ૧૦–ભાષા સમિતિ કોને કહે છે?

Page #136

૧૧૮
તત્ત્વ પૃચ્છા ઉત્તર–આવશ્યકતા લાગવાથી સત્ય, હિત, મિત, નિર્દોષ અને અસંદિગ્ધ ભાષા બોલવી તે ભાષા સમિતિ છે.
પ્રશ્ન ૧૧-એષણ સમિતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ગવેષણા, ગ્રહણ અને પરિભેગેષણ સંબંધી દેથી રહિત આહાર–પાણી આદિ ગ્રહણ કરવું તે એષણ સમિતિ” છે. પ્રશ્ન ૧૨ આદાન-ભંડ-માત્ર નિક્ષેપના સમિતિ કને
ઉત્તર-આસન, શસ્યા, સંસ્તારક, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ઉપકરણોને ઉપયોગ પૂર્વક જોઈને, પેજને, લેવા અને મૂકવા તે આદાન-ભાંડ–માત્ર નિક્ષેપન સમિતિ છે.
પ્રશ્ન ૧૩-ચાર – પ્રસવણ –ખેલ- સિંઘાણ- લ પરિસ્થાનિકા સમિતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ઈંડિલના દોષને વઈને, પરડવવાને યોગ્ય લઘુનીત, વડીનીત, થુંક, કફ, નાકને મેલ આદિ નિર્જીવ સ્થાનમાં યતના પૂર્વક પરઠવ તે પરિસ્થાનિકા સમિતિ છે.
પ્રશ્ન ૧૪-ગુતિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-મન, વચન, કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિઓને રોકવી અને શુભ પ્રવૃત્તિ કરવી તેને ગુપ્તિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫-ગુપ્તિના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર–૧. મન ગુપ્તિ, ૨. વચન ગુપ્તિ અને ૩. કાય ગુપ્તિ.

Page #137

સવર વત્ત્વ
૧૧૯
પ્રશ્ન ૧૬–મન ગુપ્તિ કાને કહે છે ?
ઉત્તર-આત્ત ધ્યાન, રૌદ્ર ધ્યાન, સર'ભ, સમારંભ, આરંભ સંબંધી સકલ્પ ન કરવા, ધર્મ ધ્યાન સ`ખધી ચિંતન કરવુ', મધ્યસ્થભાવ રાખવા, શુભ-અશુભ યાગાને રોકીને યાગનિરોધ અવસ્થામાં થવાવાળી અંતરાત્માની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવી તે ‘મન ગુપ્તિ' છે.
પ્રશ્ન ૧૭-વચન ગુપ્તિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–વચનના અશુભ વ્યાપાર અર્થાત્ સંરભ, સમારંભ અને આરંભ સંબંધી વચનના ત્યાગ કરવા, વિકથા ન કરવી અને મૌન રહેવુ તે વચન ગુપ્તિ' છે.
પ્રશ્ન ૧૮-કાય ગુપ્તિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-ઊઠવું, બેસવું, ઊભા રહેવું આદિ કાયિક પ્રવૃત્તિ ન કરવી, યત્નાપૂર્વક કાયાની પ્રવૃત્તિ કરવી અને અશુભ પ્રવૃત્તિના ત્યાગ કરવા તે કાયગુપ્તિ' છે.
પ્રશ્ન ૧૯–બાવીસ પરિષહુ કયા કયા છે ?
ઉત્તર-૧. ક્ષુધા પરિષહ, ૨. પિપાસા, ૩. શીત, ૪. ઉષ્ણુ, પ. શમશક, ૬. અચેલ, ૭. અતિ, ૮. સ્રી, ૯. ચર્ચા, ૧૦. નિષદ્યા, ૧૧. શય્યા, ૧૨. આક્રોશ, ૧૩. વધ, ૧૪. યાચના, ૧૫. અલાભ, ૧૬. રાગ, ૧૭. તૃણુસ્પર્ધા, ૧૮. જલ, ૧૯. સત્કાર–પુરસ્કાર, ૨૦. પ્રજ્ઞા, ૨૧. અજ્ઞાન અને ૨૨. સમ્યકૃત્વ પરિષહ.
પ્રશ્ન ૨૦–ખાવીસ પરિષહોનુ વિશેષ સ્વરૂપ શુ' છે !

Page #138

૧૨૦
તવ પૃચ્છા
ઉત્તર-૧, ક્ષુધા પરિષહ–સાધુની મર્યાદાનુસાર એષણીય આહાર જ્યાં સુધી ન મળે, ત્યાં સુધી ભૂખને સહન કરવી.
૨. પિપાસા પરિષહ-જ્યાં સુધી નિર્દોષ અચિત્ત પાણી ન મળે ત્યાં સુધી પ્યાસ-તૃષાને સહન કરવી.
૩. શીત પરિષહ-ગમે તેટલી ઠંડી પડતી હોય તે પણ પિતાની પાસે મર્યાદિત અને પરિમિત વસ્ત્ર હોય તેનાથી જ પિતાને નિર્વાહ કરવો અને સમભાવપૂર્વક ઠંડીને સહન કરવી.
૪. ઉષ્ણુ પરિષહ-અત્યંત ગરમી પડતી હોય તે પણ સ્નાનની ઈચ્છા ન કરવી, પવન ન નાખવે અને ગરમીને સમભાવપૂર્વક સહન કરવી.
પ. દેશમશક પરિષહ-ડાંસ, મચ્છર, માંકડ આદિનાં કરડવાથી જે વેદના થાય છે તેને સમભાવપૂર્વક સહન કરવી.
૬. અચેલ પરિષહ-આગમેત સાધુની મર્યાદાનસાર જેટલા વસ્ત્ર રાખવાની આજ્ઞા છે તેટલા જ વસ્ત્ર રાખવા, બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર રાખવા નહિ. જે કાંઈ વસ્ત્ર હોય તેમાં સંતેષ રાખ.
૭. અરતિ પરિષહ-મનમાં અરતિ અર્થાત્ ઉદાસીનતાથી થનારૂં કષ્ટ. સંયમમાં મન ન લાગે, તેને પ્રતિ અરૂચિ ઉત્પન્ન થાય, તો ધૈર્યપૂર્વક સંયમમાં મન લગાવીને અરતિને દૂર કરવી.

Page #139

સંવર તત્વ
૧૨૧ ૮ સ્ત્રી પરિષહ–સ્ત્રીઓનાં અંગ, ઉપાંગ, આકૃતિ, હાસ્ય, કટાક્ષ આદિમાં ધ્યાન ન આપવું, વિકાર દષ્ટિથી તેના તરફ જેવું નહિ, બ્રહ્મચર્યમાં દઢ રહેવું.
૯ ચર્યા–પરિવહ–વિહારને પરિશ્રમ અને વિહારના કષ્ટો સહન કરવા.
૧૦. નિષદ્યા પરિષહ–સ્મશાન, શૂન્યઘર, સિંહની ગુફા આદિમાં ધ્યાન કરવાના સમયે વિવિધ ઉપસર્ગ આવવાથી, કામલુપ સ્ત્રીઓનાં અનુકૂળ ઉપસર્ગ થવાથી અને હિંસક પ્રાણીઓના પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ આવવાથી સમભાવપૂર્વક સહન કરવા, પરંતુ નિષિદ્ધ ચેષ્ટા ન કરવી.
૧૧. શય્યા પરિષહ–રહેવાનું સ્થાન અને સુવાને માટે ઊંચી-નીચી-કઠોર આદિ કષ્ટપ્રદ ભૂમિને વેગ મળેથી થનારૂં કષ્ટ અને નિદ્રામાં ડખલ પહોંચતી હોય તે પણ મનમાં ઉદ્વેગ લાવ નહિ.
૧૨. આક્રોશ પરિષહ કેઈ ગાળ આપે કે કટુ વચન કહે, તેનાથી થનારા કષ્ટને સહન કરે.
૧૩. વધુ પરિષહ– કોઈ દુષ્ટ મારે, પીટે અથવા પ્રાણ રહિત કરી નાખે તે પણ કોઇ ન કરતા સમભાવપૂર્વક સહન કરવું.
૧૪. યાચના પરિષહ–સ્વયં ભિક્ષા યાચીને સંયમયાત્રાને નિર્વાહ કરે, યાચવાથી કેઈ અપમાન કરે તે ખોટું ન માનવું અને ભિક્ષા યાચવામાં લજજાને અનુભવ ન કરો.

Page #140

તવ પૃચ્છા.
૧૫. અલાભ પરિષહ–આગમત મર્યાદાનુસાર ગોચરીને માટે જવાથી નિર્દોષ આહાર ન મળે અથવા જે વસ્તુની આવશ્યકતા છે, તે દાતાની પાસે હોવા છતાં પણ દાતા ન આપે, તે પિતાના લાભાંતરાય કર્મને ઉદય સમજીને સમભાવપૂર્વક સહન કરવું.
૧૬. રોગ પરિષહ–રોગ થાય ત્યારે આર્તધ્યાન ન કરે. પોતાના કરેલાં કર્મોનું ફળ સમજીને વેદનાને. સમભાવપૂર્વક સહન કરે.
૧૭. તૃણ–સ્પર્શ પરિષહ-દર્ભ (ડાભ) આદિ તૃણની પથારીમાં સાધુને સુવું પડે અને કઠોર તૃણોના સ્પર્શથી વેદના થાય, ખુજલી આવે ત્યારે ઉદ્વિગ્ન ચિત્ત ન કરતા સમભાવ પૂર્વક સહન કરે.
૧૮. જલ્લ (મેલ) પરિષહ-શરીર અને વસ્ત્ર પરસેવાથી અને ધૂળથી મલિન થાય તે બેદિત ન થાય તથા સ્નાનની ઈચ્છા ન કરે.
૧૯. સત્કાર–પુરસ્કાર પરિષહ-લોકસમુદાય, રાજા-મહારાજા આદિ દ્વારા આદર-સત્કાર થાય તે પોતાના મનમાં અભિમાન ન કરે અને આદર-સત્કાર ન મળવાથી મનમાં દુઃખી ન થાય.
૨૦. પ્રજ્ઞા પરિષહ–બહુશ્રુત, ગીતાર્થ થવાથી ઘણા લેકે પ્રશ્ન પૂછે છે, કેઈ ચર્ચા-વિવાદ કરવા આવે. તેનાથી ખિન્ન થઈને જ્ઞાનને દુખપ્રદ અને અજ્ઞાનને

Page #141

m
સંવર તત્વ
* ૧૨૩,
wmmwuun. સુખદાયક ન માનતા સમભાવથી સહન કરે, પ્રખર વિદ્વત્તા હોવા છતાંયે પણ અભિમાન ન કરવું.
૨૧. અજ્ઞાન પરિષહ–ઘણે પરિશ્રમ કરવા છતાં પણ પાઠ યાદ ન થાય અને જ્ઞાન ન ચડે તે ખિન્ન ન થવું, પરંતુ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉદય સમજીને પિતાના. ચિત્તને શાંત કરે.
૨૨. સમ્યક્ત્વ પરિષહ–અનેક કષ્ટ–ઉપસર્ગ આવવા છતાં પણ જિનેશ્વર ભાષિત ધર્મથી વિચલિત ન. થવું, શાસ્ત્રીય સૂક્ષ્મ અર્થ સમજમાં ન આવે તે ઉદાસીન થઈને વિપરીત ભાવ ન લાવે, અન્ય મતિઓના ચમત્કાર, આડંબર જોઈને મહિત ન થાય.
પ્રશ્ન ૨૧-શ્રમણ ધર્મના ૧૦ ભેદ કયા કયા છે? ઉત્તર-શ્રમણ ધર્મના ૧૦ ભેદ આ પ્રકારે છે -
૧. ક્ષમા–ધ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરે, ક્રોધનું કારણ ઉપસ્થિત થવા છતાં પણ શાંતિ રાખવી. તે ક્ષમાધર્મ છે.
ર. માર્દવમાનને ત્યાગ કરવો. જાતિ, કુળ, રૂપ,. ઐશ્વર્ય, તપ, જ્ઞાન, લાભ અને બળ. આ આઠમાંથી કેઈને મદ ન કરવ માર્દવ કહેવાય છે.
૩. આજવ–કપટ રહિત થવું. માયા, દંભ, ઠગાઈ" આદિને સર્વથા ત્યાગ કરવો તથા સરળ બનવું.

Page #142

તત્ત્વ પૃચ્છા
૪. મુક્તિ—àાભ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવા. પૌગલિક વસ્તુઓ ઉપર આસક્તિ ન રાખવી.
૧૨૪
૫. તપ—ર્છા નિોધસ્તવઃ 'ઇચ્છાને રાકવી અને ૧૨ પ્રકારનું તપ કરવું.
૬. સંયમ—મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિ ઉપર અંકુશ રાખવા. અશુભ પ્રવૃત્તિ ન થવા દેવી, પાંચે ઇન્દ્રિયાને વશમાં રાખવી, ચાર કષાયાને જીતવા, પ્રાણાતિપાત આદિ પાપાથી નિવૃત્ત થવું. એ ૧૭ પ્રકારના સંયમ છે.
૭. સત્ય—અધા જીવાને માટે સુખકારી, હિત, મિત, સત્ય અને નિર્દોષ વચન બેલવું.
---
૮. શૌચ—કોઈપણ પ્રાણીને કષ્ટ ન થાય એવા વર્તાવ કરવા; મન, વચન અને કાયાના વ્યવહારને પવિત્ર
શખવા.
૯. અકિંચનત્વ—કાઈ વસ્તુ ઉપર મૂર્છા ન રાખવી, પરિગ્રહના ત્યાગ કરવા.
૧૦. બ્રહ્મચય —નવવાડ સહિત પૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય નુ પાલન કરવું.
પ્રશ્ન રર-બાર ભાવનાઓ કઈ કઈ છે ?
ઉત્તર-૧૨ ભાવના આ પ્રકારે છે:

Page #143

સંવર તત્વ
૧૫.
૧. અનિત્ય ભાવના ૭. આશ્રવ ભાવના ૨. અશરણ છે ૮. સંવર ૩. સંસાર , ૯. નિર્જરા ,, ૪. એકત્વ , ૧૦. લોક ૫. અન્યત્વ , ૧૧. બોધિ ,, ૬. અશુચિ , ૧૨. ધર્મ ભાવના. પ્રશ્ન ર૩-અનિત્ય ભાવના એટલે શું?
ઉત્તર-સંસાર અનિત્ય છે, બધી વસ્તુઓ પરિવર્તન-- શીલ અને નશ્વર છે. આ રીતે ધન, યૌવન, કુટુંબ, શરીર આદિ સંસારના બધા પદાર્થ અનિત્ય છે, એ વિચાર કરવો, “અનિત્ય ભાવના છે. આ ભાવના ભરત ચકવતીએ. ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ર૪ અશરણ ભાવના એટલે શું ? એ ભાવના. કેણે ભાવી હતી ?
ઉત્તર–જન્મ, જરા, મરણ, વ્યાધિ, પ્રિયને વિયેગ, અપ્રિયને સંગ, દારિદ્રય આદિ દુમાં પડેલા પ્રાણીને વીતરાગ પ્રરૂપિત ધર્મ સિવાય અન્ય કઈ રક્ષક નથી. એવું ચિંતન કરવું. આ ભાવના અનાથી મુનિએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન રપ-સંસાર ભાવનાને શે વિષય છે?
ઉત્તર–સંસારની વિશાળતા અને તેમાં જન્મ-મરણ. કરતા થકા અનાદિકાળથી જીવ ચાર ગતિ, ચોવીસ દંડક અને ૮૪ લાખ જીવનમાં દુઃખ ભોગવી રહ્યો છે
આ
છે

Page #144

vvvv
૧૨૬
તત્વ પૃચ્છા ઈત્યાદિ સંસારની અવસ્થાને વિચાર કરો. આ ભાવના ભગવાન મલ્લિનાથે ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૨૬-એકત્વ ભાવનાનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર–આ આત્મા એકલે ઉત્પન્ન થાય છે અને એકલો જ મરે છે. કર્મોને કર્તા અને ભક્તા પણ એક આત્મા જ છે. જન્મ–જરા-વ્યાધિ-મૃત્યુ આદિથી ઉત્પન્ન થયેલ દુઓને દૂર કરવા કેઈ સ્વજન, પરિવાર વગેરે સમર્થ નથી. એવો નિરંતર વિચાર કરવો. એકત્વ ભાવના નમિરાજર્ષિએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ર૭-અન્યત્વ ભાવના એટલે શું?
ઉત્તર–“હું કેણ છું?” માતા-પિતા આદિ પરિવાર મારાથી ભિન્ન છે. આ શરીર પણ મારાથી ભિન્ન છે. હું આત્મા છું. બધા સંગને વિયાગ થવાનું છે. આ પ્રમાણે ચિંતન કરવું. આ ભાવના મૃગાપુત્રે ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ર૮-અશુચિ ભાવનાને વિષય શું છે?
ઉત્તર–આ શરીર રજ અને વીર્ય જેવા ઘણિત પદાર્થોના સંગથી બનેલ છે. ઉત્તમ, સ્વાદિષ્ટ અને રસવાળા પદાર્થોને આહાર પણ શરીરમાં જઈને અશુચિમાં પરિણત થાય છે. આ પ્રકારે શરીરની અશુચિતાને વિચાર -કર. આ ભાવના સનકુમાર ચક્રવતીએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૨૯-આશ્રવ ભાવનાનું સ્વરૂપ શું છે?

Page #145

સંવર તત્ત્વ
૧૨૭
ઉત્તર-આશ્રવ દ્વારા આત્મામાં કર્મરૂપી પાણી આવે છે અને આ કર્મથી આત્મા મલિન થાય છે. આ રીતે આશ્રવના સ્વરૂપનું ચિંતન કરતા ઈન્દ્રિયે તથા કષાયેનું શમન કરવું. આશ્રવનું સ્વરૂપ અને પરિણામનું ચિંતન કરવું. આઝવભાવના સમુદ્રપાન મુનિએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૩૦-સંવરભાવના એટલે શું?
ઉત્તર–સંવર દ્વારા નવા કર્મોની આવક અટકી જાય છે. અને આત્મા નિર્વિનરૂપથી મુક્તિ તરફ આગળ વધે છે અને સંવર કિયાઓનું આચરણ કરતા થકા સિદ્ધપદના અધિકારી બને છે. સંવરના સ્વરૂપનું ચિંતન કરવું. આ ભાવના હરિકેશી મુનિએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૩૧-નિર્જરા ભાવનાનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર-જે કર્મ આત્માની સાથે ચાટેલાં છે, તેને નાશ કરવાના ઉપાયો (૧૨ પ્રકારના ત૫)નું ચિંતન કરવું. નિર્જરા ભાવના અજુન અણગારે ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૩ર-લોક ભાવનાનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર–લેકના સંસ્થાન અને લેકમાં રહેલા દ્રવ્યોના ગુણ–પર્યાય આદિનું ચિંતન કરવું. આ ભાવના શિવરાજ ઋષિએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૩૩-બધિદુર્લભ ભાવના એટલે શું?
ઉત્તર–ધિને અર્થ છે-જ્ઞાન. સમ્યજ્ઞાન અને આત્મવિશુદ્ધિ કારક તનું જ્ઞાન તથા તેના ઉપર શ્રદ્ધા

Page #146

૧૨૮
તવ પૃચ્છા
થવામાં કઠિનતા, મુકેલી, બાધક કારણ આદિને વિચાર કરો. આ ભાવના ભગવાન ઋષભદેવના ૯૮ પુત્રોએ ભાવી હતી.
પ્રશ્ન ૩૪– ધર્મભાવનાનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર-જિનેશ્વર ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત કૃત–ચારિત્ર તથા શ્રાવક–સાધુ ધર્મનું ચિંતન કરવું. ધર્મ સત્ય છે, પ્રાણીઓને માટે પરમ હિતકારી છે, એ પ્રકારે ચિંતન કરવું. ધર્મભાવનાથી આત્મા ધર્મથી ચુત થતો નથી. આ ભાવના ધર્મચિ અણગારે ભાવે હતી.
પ્રશ્ન ૩પ-ચારિત્ર કેને કહે છે?
ઉત્તર–ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ક્ષય–ઉપશમ અને ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ સર્વવિરતિનાં પરિણામ સંયમ
અનુષ્ઠાન. જે આઠ કર્મોને ચૂર્ણ કરી નાશ કરી નાખે તેને “ચારિત્ર' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૬-ચારિત્રના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–૧. સામાયિક ચારિત્ર ૨. છેદો પસ્થાપનીય ચારિત્ર ૩. પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર ૪. સૂક્ષ્મ સંપરાય. ચારિત્ર ૫. યથાખ્યાત ચારિત્ર. આ રીતે પાંચ ભેદ છે.
પ્રશ્ન ૩૭–સામાયિક ચારિત્રના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-સામાયિક ચારિત્રના ૨ ભેદ છે. ૧. ઇવરકાલિક સામાયિક અને ૨. યાવસ્કથિક સામાયિક

Page #147

સંવર તત્ત્વ
૧૨૯: પ્રશ્ન ૩૮-ઈવરકાલિક સામાયિક કેને કહે છે?
ઉત્તર-ઈવરકાલિક સામાચિકને અર્થ-અલ્પકાળ અર્થાત્ વડી દીક્ષા વખતે છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર રૂ૫ પંચમહાવ્રતનું આરોપણ કરવાથી સામાયિક ચારિત્રને કાલ પુરો થઈ જાય છે. માટે તેને અલ્પકાલિન સામાયિક ચારિત્ર. કહેવામાં આવે છે.
ઈવર સામાયિક ચારિત્ર જઘન્ય ૭ દિવસ, મધ્યમ. ૪ માસ, ઉત્કૃષ્ટ ૬ માસનું હોય છે. આ ચારિત્ર ભરત, એરવત ક્ષેત્રના પ્રથમ અને અંતિમ તીર્થકરોના શાસનમાં. આપવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન ૩૯-યાવતકથિક સામાયિક કોને કહે છે?
ઉત્તર-ચાવત જીવનની સામાયિકને યાવત્રુથિક સામાયિક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૦- છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર કોને કહે છે?
ઉત્તર-પૂર્વ–પર્યાયને છેદ કરીને જે મહાવ્રત આપવામાં આવે છે, તેને છેદે પસ્થાપનીય ચારિત્ર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૧-એપસ્થાપનીય ચારિત્રના કેટલા ભેદ છે?: ઉત્તર–બે ભેદ છે. ૧. નિરતિચાર, ૨. સાતિચાર.
પ્રશ્ન કર-નિરતિચાર છપસ્થાપનીય ચારિત્ર કેને કહે છે?
ઉત્તર-ઈવર–સામાયિકવાળા શિષ્યને અને એક તીર્થકરને તીર્થથી બીજા તીર્થકરના તીર્થમાં જવાવાળા

Page #148

~
~
~~~
તત્વ પૃચ્છા સાધુઓને જે વ્રત આરોપણ કરવામાં આવે છે તે નિરતિચાર છેદપસ્થાપનીય ચારિત્ર છે. તેને “વડી દીક્ષા” પણ કહેવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન સ૩-વડી દીક્ષા કયારે આપવામાં આવે છે?
ઉત્તર-વડી દીક્ષા સાત દિવસે, ચાર મહિને અને ઉત્કૃષ્ટ છ મહિને આપવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન ૪૪-સાતિચાર દેપસ્થાપનીય કોને કહે છે?
ઉત્તર-મૂળ ગુણેને ઘાત કરનાર સાધુને ફરીથી જે વિતેનું આરોપણ કરવામાં આવે છે તે સાતિચાર છેદપસ્થાપનીય ચારિત્ર કહેવાય છે. તે પ્રશ્ન ક૫-પરિહાર વિશુદ્ધ ચરિત્ર કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે ચારિત્રમાં પરિહાર તપ વિશેષથી કર્મ, નિર્જરા રૂપ શુદ્ધિ થાય છે. આ પ્રશ્ન ક૬-પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્રના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્રના બે ભેદ છે-૧. નિર્વિશ્યમાન અને ૨. નિર્વિષ્ટ કાયિક.
પ્રશ્ન ક૭-નિવિશ્યમાન પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર કોને કહે છે? - - ઉત્તર-તપ કરવાવાળા પારિવારિક સાધુ “નિર્વિશ્યમાન” કહેવાય છે. અને તેનું ચારિત્ર નિર્વિશ્યમાન પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર' કહેવાય છે.

Page #149

સંવર તત્ત્વ
૧૩૧ પ્રશ્ન ૪૮-નિવિષ્ટકાયિક પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર કોને
ઉત્તર–તપ કરીને વૈયાવચ્ચ કરવાવાળા આનુપારિહારિક સાધુ તથા તપ કરીને ગુરૂ પદે રહેલ સાધુ નિર્વાિષ્ટકાયિક કહેવાય છે અને તેનું ચારિત્ર “નિર્વિષ્ટકાયિક પરિહાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૯-સૂક્ષ્મ સંપરય ચારિત્ર કેને કહે છે?
ઉત્તર-સંપાયને અર્થ કષાય થાય છે. જે ચારિત્રમાં સૂક્ષ્મ-સંપાય અર્થાત્ સંજવલન લેભાને સૂક્ષમ અંશ ઉદયમાં રહે છે.
પ્રશ્ન ૫૦–સૂક્ષ્મ સંપરાય ચારિત્રના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–સૂકમ સંપરાય ચારિત્રના બે ભેદ છે-૧. વિશુધ્યમાન અને ૨. સંકિલશ્યમાન.
પ્રશ્ન પ૧-વિશુધ્યમાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-ક્ષપકશ્રેણી યા ઉપશમશ્રેણીએ ચઢનાર સાધુના પરિણામ ઉત્તરોત્તર શુદ્ધ રહેવાથી તેનું સૂક્ષમ સંપરાય ચારિત્ર “વિશુધ્યમાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પર-સંકિલશ્યમાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-ઉપશમ શ્રેણીથી પડતા સાધુના પરિણામ સંકલેશ યુક્ત હોય છે. તેથી તેનું સૂક્ષમ સંપરાય ચારિત્ર સંકિલશ્યમાન કહેવાય છે.

Page #150

૧૩૨
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન પ૩- યથાખ્યાત ચારિત્ર કેને કહે છે?
ઉત્તર–આ ચારિત્રમાં કષાયને ઉદય સર્વથા ન હેવાથી અતિચાર–રહિત અને પારમાર્થિક રૂપથી વિશુદ્ધ અને પ્રસિદ્ધ ચારિત્રને યથાખ્યાત ચારિત્ર કહેવાય છે. અથવા અકષાયી સાધુનું યથાર્થ ચારિત્ર “યથાખ્યાત ચારિત્ર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પક-સંવરના મુખ્ય કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-સંવરના મુખ્ય પાંચ ભેદ છે. ૧. સમક્તિ, ૨. વિરતિ, ૩. અપ્રમાદ, ૪. અકષાય, ૫. શુભગ.
પ્રશ્ન પ–વિરતિ કોને કહે છે? તેના લાભ શું છે?
ઉત્તર–પ્રાણાતિપાત (જીવહિંસા), મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મેથુન, પરિગ્રહ, રાત્રિ ભેજન આદિ પાપાશ્રવથી વિરત થઈને–ત્યાગ કરીને પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી અવિરતિરૂપ આશ્રવ દ્વાર બંધ થાય છે.
પ્રશ્ન પદ-વિરતિના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-૧. દેશવિરતિ અને સર્વ વિરતિ. પ્રશ્ન પ૭-દેશવિરતિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે પોતાની શક્તિ અનુસાર વ્રત–પ્રત્યાખ્યાન કરે છે અને ઉપગ સહિત પાળે છે, તેવા શ્રાવક-શ્રાવિકા એને દેશવિરતિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પ૮-સર્વવિરતિ કૈને કહે છે?

Page #151

સંવર તત્તવ
૧3.
ઉત્તર–બધા પાપેને સર્વથા ત્યાગ કરનારા સાધુસાવીઓને “સર્વવિરતિ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૫૯-અપ્રમાદ કેને કહે છે?
ઉત્તર–પાંચે પ્રમાદને છોડવા તે અપ્રમાદ. તેથી પ્રમાદરૂપ આશ્રવ દ્વાર બંધ થાય છે.
પ્રશ્ન ૬૦-પાંચ પ્રમાદ કયા ક્યા છે?
ઉત્તર–૧ મદ, ૨ વિષય, ૩ કષાય, ૪ નિદ્રા, ૫ વિકથા.
પ્રશ્ન ૬૧–અકષાય કોને કહે છે?
ઉત્તર-ક્રોધ, માન, માયા અને લેભરૂપ કષાયને ત્યાગ કર. અકષાયથી કષાય રૂપ આશ્રવ દ્વાર બંધ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન કર-શુભયોગ કોને કહે છે?
ઉત્તર-મન, વચન, કાયાને જીવની સાથે સંબંધ થ “ગ” કહેવાય છે. રોગનું હિંસાદિ પાપમાં પ્રવૃત્ત થવું તે અશુભ ગ અને સંયુક્ત થવું તે શુભગ છે.
સમ્યકત્વ પ્રશ્ન ૬૩-સમ્યકત્વ કેને કહે છે?
ઉત્તર–સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મ તથા જીવાદિ તો ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી તે “સમ્યક્ત્વ” છે.

Page #152

૧૩૪
તત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૬૮-સમ્યક્ત્વના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર–૧. વ્યવહાર સમકિત અને ૨. નિશ્ચય સમક્તિ. પ્રશ્ન ઉપ- વ્યવહાર સમકિત કેને કહે છે?
ઉત્તર-સુદેવ, સુગુરૂ, સુધર્મ તથા જિનાગ ઉપર શ્રદ્ધા કરવી વ્યવહાર સમકિત છે,
પ્રશ્ન ૬૬-નિશ્ચય સંમતિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-દેવ, આત્મા, ગુરૂ, જ્ઞાન, ધર્મ, ચતન્ય એમાં નિઃશંક અને અડોલ શ્રદ્ધા હોવી તે–નિશ્ચય સમકિત છે. વસ્તુતઃ નિજ આત્મા જ દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ છે.
પ્રશ્ન ૬૭-સમકિત કેવી રીતે જાણી શકાય?
'ઉત્તર-સમકિત પાંચ લક્ષણેથી જાણી શકાય છે૧. શમ, ૨. સંવેગ, ૩. નિવેદ, ૪. અનુકંપા અને પ. આસ્તિતા (આસ્થા)
પ્રશ્ન ૬૮-રામ કોને કહે છે ? ઉત્તર-અનંતાનુબંધી કષાયેનું શમન કરવું. પ્રશ્ન સંવેગ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-ધર્મમાં રૂચિ અને મોક્ષની અભિલાષા કરવી સંવેગ છે.
પ્રશ્ન ૭–નિવેદનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર-ભોગ અને સંસારમાં અરૂચિ રાખવી, સંસારને કેદખાનું (જેલ) સમજવું અને વૈરાગ્ય ભાવ રાખવે તે નિવેદ છે.

Page #153

સંવર તત્વ
- ૧૩૫
પ્રશ્ન ૭૧-અનુકંપા કેને કહે છે?
ઉત્તર-દુખી જીવને જોઈને દયા લાવવી, તેનું દુખ દૂર થાય તેવી ભાવના રાખવી.
પ્રશ્ન ઉર-આસ્થા કેને કહે છે?
ઉત્તર-ધર્મ, પુષ્ય, પાપ, આત્મા, પરક, સ્વર્ગ, નરક અને મેક્ષ આદિને માન્ય કરવા.
પ્રશ્ન ૭૩-સમક્તિના ૧૦ ભેદ કયા-કયા છે?
ઉત્તર-૧. નિસર્ગરૂચિ, ૨. ઉપદેશ રૂચિ, ૩. આજ્ઞા રૂચિ, ૪. સૂત્ર રૂચિ, ૫. બીજ રૂચિ, ૬. અભિગમ રૂચિ, ૭. વિસ્તાર રૂચિ, ૮. ક્રિયા રૂચિ, ૯. સંક્ષેપ રૂચિ અને ૧૦. ધર્મ રૂચિ.
પ્રશ્ન હ૪-નિસ રૂચિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-બીજાના ઉપદેશ વિના પોતાની મેળાએ જાતિસ્મરણ આદિ જ્ઞાનથી જાણીને સમકિત થાય.
પ્રશ્ન ૭૫-ઉપદેશ રૂચિ કેને કહે છે? ઉત્તર-ગુરૂ આદિના ઉપદેશથી સમતિ થાય. પ્રશ્ન ૭૬ આજ્ઞારૂચિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જિનેન્દ્રદેવ અને ગુરૂની આજ્ઞાપાલનથી જે સમકિત થાય.
પ્રશ્ન ૭૭-સૂત્ર રૂચિ કોને કહે છે? ઉત્તર-સૂત્ર (આગમ) ભણવાથી જે સમતિ થાય.

Page #154

૧૩૬
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૭૮-બીજ રૂચિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–પાણીમાં તેલના ટીપાની જેમ ડું શીખવાથી પણ બહુરૂપમાં પરિણત થઈને જે સમકિત થાય.
પ્રશ્ન ૭૮-અભિગમ રૂચિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે સમ્યફદર્શન ૧૧ અંગ, ૧૨ ઉપાંગ આદિ શાસ્ત્રોને અર્થ સહિત ભણતા ભણતા થાય.
પ્રશ્ન ૮૦-વિસ્તાર રૂચિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–ધર્માસ્તિકાય આદિ છે દ્રવ્ય, નવતત્વ, સાત નય, નિક્ષેપ, હેય-ય–ઉપાદેય આદિને વિસ્તારપૂર્વક જાણવાથી જે સમકિત થાય.
પ્રશ્ન ૮૧-ક્રિયારૂચિ કેને કહે છે?,
ઉત્તર-જે સમક્તિ સમિતિ-ગુપ્તિ, પ્રતિલેખના આદિ સાધુ-શ્રાવકની ક્રિયાઓથી ઉત્પન્ન થાય.
પ્રશ્ન ૮ર-સંક્ષેપરૂચિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જેને કઈ પ્રકારનો કદાગ્રહ નથી તેમજ જૈનધર્મમાં પ્રવિણ પણ નથી, એવી સ્થિતિમાં જે સંક્ષિપ્ત જ્ઞાનયુક્ત સમકિત થાય.
પ્રશ્ન ૮૩-ધર્મરૂચિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-મૃતધર્મ અને ચારિત્રધર્મની આરાધના કરતા જે સમતિ થાય.
પ્રશ્ન ૮૪-અનાદિકાલીન મિદષ્ટિને સમક્તિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે?

Page #155

૧૩૭
સંવર તત્વ
ઉત્તર–કાલલબ્ધિ પામીને યથાપ્રવૃત્તિકરણ, અપૂર્વ કરણ અને અનિવૃત્તિકરણ કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રશ્ન ૮૫-કાલ-લબ્ધિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-આત્માને જે મુક્ત થવાને સ્વભાવ દબાયેલ છે, જે અનાદિકાળથી અજ્ઞાનરૂપ મહાન અંધકારમાં ભટકી રહેલે છે અને અનાદિ મિથ્યાત્વરૂપ કાલિમાથી ઘેરાયેલ છે, એવા આત્માને ભવ્યવરૂપ સ્વભાવ પ્રગટ થવાને કાળ નજીક આવવાનું હોય ત્યારે તે આત્મા ઉપરથી મિથ્યાત્વની કાલિમા ઓછી થતાં–થતાં જ્યારે ઉજજવલતા આવે છે ત્યારે તે કૃષ્ણપક્ષીમાંથી શુકલ પક્ષી થાય છે, તેને કાલલબ્ધિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૬-કૃષ્ણપક્ષીથી શુકલપક્ષી થવામાં સરળતાથી સમજમાં આવે એવું ઉદાહરણ આપે.
ઉત્તર–જેમ-કઈ પથ્થર નદીના પ્રવાહમાં વહેતેટકરાત, ટકરાતે ઘણા કાળે ગોળમટોળ થઈ જાય છે. એ રીતે આ જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતે થકે અનંત જન્મ-મરણ કરતે કરતે અને અકામ નિર્જરા કરતેકરતે જેટલા સમય બાદ મિથ્યાત્વ ત્યાગ કરવા યેગ્ય થાય છે, તે કાળને “કાલલબ્ધિ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૭-કરણ કોને કહે છે? કેટલા પ્રકારનાં છે?
ઉત્તર-આત્માના પરિણામ વિશેષને કરણ કહેવાય છે. તે કરણ ત્રણ પ્રકારનાં છેઃ ૧. યથાપ્રવૃત્તિકરણ, ૨. અપૂર્વકરણ અને ૩. અનિવૃત્તિકરણ.

Page #156

૧૩૮
તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૮૮-યથાપ્રવૃત્તિકરણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-આયુકર્મ સિવાય શેષ સાત કર્મોમાં પ્રત્યેકની સ્થિતિને અંતઃ કટાકોટિ સાગરોપમ પ્રમાણ રાખી બાકીની સ્થિતિને ક્ષય કરી દેવાવાળા સમકિતને અનુકૂળ આત્માના અધ્યવસાય વિશેષને યથાપ્રવૃત્તિકરણ કહેવાય છે.
અંત: કોડા–કોડ સાગરને આશય–એક કોડાકોડ સાગરમાં પત્યે મને અસંખ્યાતમે ભાગ ન્યૂન સ્થિતિથી છે.
પ્રશ્ન ૮૯-અપૂર્વકરણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-થા પ્રવૃત્તિકરણથી અધિક વિશુદ્ધ પરિણામથી રાગ-દ્વેષની તીવ્રતમ ગાંઠને તેડવા રૂ૫ આત્મ પરિણામને અપૂર્વકરણ કહેવાય છે. આ પ્રકારના પરિણામ પૂર્વમાં કયારેય પણ થયા ન હતા. આથી તેને અપૂર્વકરણ કહેવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન ૯૦-અનિવૃત્તિકરણ કે તે કહે છે?
ઉત્તર-અપૂર્વકરણથી પણ અધિક વિશુદ્ધ આત્મપરિણામ, જેનાથી મિથ્યાત્વની ગાંઠ તૂટવાથી સમકિતની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને અનિવૃત્તિકરણ કહેવાય છે. અનિવૃત્તિકરણ કરનાર છવ સમકિતને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરી લે છે.
પ્રશ્ન ૯૧-સમતિના ૮ આચાર કયા ક્યા છે?
ઉત્તર-૧. નિઃશક્તિ, ૨. નિકાંક્ષિત, ૩. નિર્વિ ચિકિત્સક, ૪. અમૂઢદષ્ટિ, પ. ઉવછંહણ (ઉંવઘૂહ), ૬. સ્થિરિકરણ, ૭. વત્સલતા અને ૮. પ્રભાવના.

Page #157

૧૩૯
સંવર તત્ત્વ
પ્રશ્ન ૯ર-નિશકિત કેને કહે છે?
ઉત્તર–સૂક્ષ્મ તત્ત્વ સમજમાં ન આવે તે પણ જિનવચનમાં સંદેહ ન કરવો, જિનેશ્વર ભગવંતના વચનમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા કરવી “નિઃશંકિત છે.
પ્રશ્ન ૯–નિ કાંક્ષિત કેને કહે છે?
ઉત્તર-કુતીથિઓના તપ, આડંબર, પૂજાદિ જોઈને અન્ય મતની ઈરછા ન કરવી, “નિ:કાંક્ષિત” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪-નિર્વિચિકિત્સક કેને કહે છે?
ઉત્તર-ધર્મ-કિયા, સંયમ–તપના ફળમાં સંદેહ ના કર, ત્યાગી સાધુ-સાધ્વીઓનાં શરીર, વસ્ત્રાદિ મલિન જોઈને તેનાથી ઘણી ન કરવી, તે નિર્વિચિકિત્સક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯૫-અમૂદદષ્ટિ એટલે શું?
ઉત્તર-કુતીથિંઓના તપ-આડંબર પૂજાદિની પ્રશંસા અને બાલ તપસ્વીને અતિશય જેઈને પણ જિન-ધર્મ ઉપર અરૂચિ ન લાવવી અને અટલ શ્રદ્ધા રાખવી, તેને અમૂઢદષ્ટિ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ક૬-ઉવખૂહ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જ્ઞાનાદિ ગુણોથી ધર્મ દીપાવ “ઉવખૂહ” છે. સમકિતીઓની પ્રશંસા અને વિયાવૃત્ય કરીને તેને પ્રોત્સાહિત કરવા અને સ્વયં પણ સમકિત આદિને પુષ્ટ કરવા,
પ્રશ્ન ૯૭-સ્થિરીકરણ શું છે?

Page #158

૧૪૦
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-ધમ થી ડગતા થકા પ્રાણીઓને જિનશાસનમાં સ્થિર કરવા. તેને સ્થિરીકરણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯૮-વત્સલતા કોને કહે છે ? ઉત્તર-ચતુવિ ધ સોંઘ, સાધર્મિકોની સાથે વત્સલત! (પ્રેમભાવ) રાખવી.
પ્રશ્ન ૯૯-પ્રભાવના કાને કહે છે ? ઉત્તર-બહુશ્રુતાદિ ૮ બેલેથી જિનશાસનની પ્રભાવના સરે. જિન–માના પ્રભાવ ચારે તરફ ફેલાવે.
પ્રશ્ન ૧૦૦-સમકિતનાં કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-૧. સારવાદન, ૨. ક્ષાયેાપમિક, ૩. ઔપશમિક, ૪. વેઠક અને ૫. ક્ષાયિક સમક્તિ.
પ્રશ્ન ૧૦૧–સાસ્વાદન કાને કહે છે ? ઉત્તર-ઉપશમ સક્તિથી પડીને મિથ્યાત્વની તરફ જતા, મધ્યની પતનમુખી અવસ્થા. જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ ન પામ્યા હોય, તે સમયના જીવન પરિણામને ‘સાસ્વાદન સમકિત’ કહેવાય છે. તેમાં સકિતનુ આસ્વાદન માત્ર રહે છે.
પ્રશ્ન ૧૦૨-ક્ષાયાપશમિક સક્તિ કાને કહે છે? ઉત્તર-મિથ્યાત્વ માહનીય અને અન ́તાનુખ ધીના ઉદયપ્રાપ્ત દલિકાના ક્ષય અને અનુતિના ઉપશમથી અને સમકિતમાહનીયના ઉયથી આત્માંમાં થવાવાળા પરિણામ (શ્રદ્ધા) વિશેષને ‘ક્ષાયેાપશમિક સમકિત' કહેવાય છે.

Page #159

સવર તત્ત્વ
પ્રશ્ન ૧૦૩-ઔપમિક સક્તિ કોને કહે છે ?
૧૪૧
ઉત્તર-અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, સમકિત મેહનીય, મિથ્યાત્વ માહનીય અને મિશ્ર માહનીય, આ સાત પ્રકૃતિના ઉપશમથી થવાવાળા જીવના પરિણામ– વિશેષને ઔપશમિક સમકિત' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૪-વેદક સમક્તિ કોને કહે છે ?
ક્ષાયેાપમિક સમકિતી જીવ જ્યારે સમકિત માહનીય સબધી અંતિમ પુદ્ગલના રસના અનુભવ કરે છે, તે સમયે થવાવાળા જીવના પરિણામને અર્થાત્ ક્ષાયિક સમકિતના અંતર રહિત પૂર્વ ક્ષણવતી પરિણામ વિશેષને • વેઢક સમિતિ ’કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૫-ક્ષાયિક સમક્તિ કોને કહે છે?
ઉત્તર અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, મિથ્યાત્વ માહનીય, મિશ્ર માહનીય અને સમકિત માહનીય, આ સાત પ્રકૃતિના સવથા ક્ષય થવાથી જે સકિતઃ થાય તેને ક્ષાયિક સમકિત” કહેવાય છે.
6
પ્રશ્ન ૧૦૬-જીવના અસાધારણ પારિણામિક ભાવ કેટલાં છે?
ઉત્તર-પારિણામિક ભાવના અર્થ છે—જીવ સ્વભાવ, સ્વરૂપમાં પરિણત થતા રહેવું. જીત્રના અસાધારણ પારિણામિક ભાવ ત્રણ છે—૧. જીવત્વ, ૨. ભવ્યત્વ અને
૩. અભવ્યત્વ.

Page #160

૧૪૨
તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૦૭-જીવત્વ ગુણ કેાને કહે છે ? ઉત્તર-આ શાશ્વત સ્વાભાવિક ગુણ છે, જે સદાસદા રહે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ અને સિદ્ધાવસ્થામાં પણ. આ જ જીવત્વ, ગતિ, જાતિ, પ્રાણ આરૂિપ પરિણામથી પરિણત થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૮–ભવ્યત્વ ગુણ કેાને કહે છે?
જે શક્તિથી આત્મા મુક્ત થઈને પરમાત્મ દશાને પામી શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૦૯–અભવ્યત્વ ગુણ કેાને કહે છે ? ઉત્તર-જેને લીધે આત્મા અનાદિ અનંત સંસારમાં ભટકતા રહે.
પ્રશ્ન ૧૧-વિભાવ ગુણ કોને કહે છે?
ઉત્તર—જે ગુણુ ખીજા દ્રવ્યના સમધથી હાય, સ્વાભાવિક ન હોય, તેને વિભાવ ગુણ કહેવાય છે, જેમકેરાગ-દ્વેષ આદિ.
પ્રશ્ન ૧૧૧–ધમના પાયા શુ છે?
ઉત્તર-ધર્મના પાયા સમ્યક્ત્વ છે.
પ્રશ્ન ૧૧ર-સમકિત વિના જીવ માક્ષ પામી શકે કે નહિ ?
ઉત્તરના. સમકિત વિના આત્માત્થાન થઈ શકતુ જ નથી અને માક્ષ પામી શકાતા નથી.

Page #161

સંવર તત્વ
૧૪૩
VVVV
પ્રશ્ન ૧૧૩–સમકિતની ઓળખાણ માટે કેટલા સંકેત છે અને તે ક્યા ક્યા છે?
ઉત્તર-૬૭. ચાર શ્રદ્ધાન, ત્રણ લિંગ, દસ વિનય, ત્રણ શુદ્ધિ, પાંચ લક્ષણ, પાંચ દૂષણ, પાંચ ભૂષણ, આઠ પ્રભાવના, છ આગાર, છ યતના, છ સ્થાન અને છ ભાવના ૪+૩+૧ +૩+૫+૩+૫+૮+૬+૬+૪+૬ ૬૭ ,
પ્રશ્ન ૧૧૪-શ્રદ્ધાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેમ પર્વતાદિમાં ધુંવાડાને જોઈને ત્યાં અગ્નિ હોવાને વિશ્વાસ થાય છે, તેવી જ રીતે જે કાર્યોથી “આ પુરૂષમાં સમતિ” છે.—એવો વિશ્વાસ છે, તેને સમકિતનું શ્રદ્ધાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૫-સમકિતનું લિંગ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેમ કેરીના બહારના પીળા રંગથી તેમાં રહેલ મધુર રસનું અનુમાન થાય છે, તેવી જ રીતે બહારના ગુણથી “આ પુરૂષમાં સમકિત છે.”—એવું અનુમાન થાય, તેને સમકિતનું લિંગ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૬-વિનય કેને કહે છે?
ઉત્તર-સમકિત ઉત્પન્ન થવાથી સમક્તિી ધર્મદેવ આદિને જે વંદન, ભક્તિ, બહુમાન, ગુણ વર્ણન આદિ કરે છે, તેને સમકિતીને વિનય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૭-સમકિતીની શુદ્ધિ શું છે? * વિશેષ જાણકારી માટે “સમક્તિના ૬૭” બોલને થેકડો જુઓ.

Page #162

તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર–જેમ આંખમાં કમળ, મેતીયા વગેરેનું ન હવું દષ્ટિની શુદ્ધિ છે, તેવી રીતે સમકિતની દષ્ટિમાં દેવ, ગુરૂ અને ધર્મના સંબંધમાં અશુદ્ધિ ન હોય તે સમકિતીની શુદ્ધિ છે.
પ્રશ્ન ૧૧૮-લક્ષણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેમ ઉષ્ણતાથી અગ્નિની પીછાણ થાય છે તેવી રીતે જેના અસાધારણ અંતરંગગુણ થી સમકિતની પીછાણ થાય, તેને સમક્તિનું લક્ષણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૯-દૂષણ એટલે શું?
ઉત્તર-જેમ રજથી રન મલિન થાય છે તેવી રીતે જેનાથી સમક્તિરૂપી રત્ન દૂષિત (મલિન) થાય તેને સમતિ દૂષણ' (અતિચાર) કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૨૦-ભૂષણ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે ગુણ અથવા કાર્યથી સમકિતની શોભા વધે તેને સમકિતનું ભૂષણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૨૧-પ્રભાવના કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે ગુણ, લબ્ધિ અથવા ક્રિયાથી લોકોમાં જૈનધર્મને પ્રભાવ વધે તેને સમકિતની પ્રભાવના કહેવાય છે. અને સમકિતની પ્રભાવના કરવાવાળાને “પ્રભાવક કહેવાય છે..
પ્રશ્ન ૧ર-કાગાર કેને કહે છે ?

Page #163

સંવર તત્વ
૧૪૫ ઉત્તર–સમકિતની યતના સુરક્ષા)ને માટે ધારણ કરાતા અભિગ્રહ (નિશ્ચય) માં રાખવામાં આવતી છૂટને “સમક્તિને આગાર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧ર૩-યતના કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે સંસર્ગથી બચવાથી સમકિતીના સમ્ય-- કૃત્વની રક્ષા થાય તેને “સમક્તિની યતના” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧ર-સ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે સૈદ્ધાંતિક સત્ય માન્યતાના હેવાથી જ સમકિત ટકી રહે, તેને “સમક્તિના સ્થાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૫-ભાવના કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે ભાવનાથી સમક્તિ પુષ્ટ બને, તેને સમક્તિની ભાવના' કહેવાય છે. -
પ્રશ્ન ૧૨૬-સમકિતના કેટલા પ્રકાર છે? ઉત્તર-સમકિતના ત્રણ પ્રકાર નીચે મુજબ છે – ૧. કારક–જે ધર્મકિયા કરે. ૨. રોચક–ધર્મક્રિયાની રૂચિ રાખે, પરંતુ કરે નહિ.
૩. દીપક–ધર્મક્રિયા કરે નહિ, રૂચિ પણ રાખે નહિ, કેવલ પોપદેશ કરે. - પ્રશ્ન ૧ર૭-સાધુ અને શ્રાવકમાં સમકિત ન હોય તે તે કઈ ગણત્રીમાં આવે? 1 ઉત્તર-દ્રવ્ય (નામ માત્ર), શ્રાવક યા સાધુ ગણાય છે. .

Page #164

તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૨૮–સમ્યક્દષ્ટિની વિશેષતા શુ છે ? ઉત્તર—સમ્યક્દૃષ્ટિ સાત સ્થાનના આયુષ્યના નવા અધ કરતા નથી.
૧૪
પ્રશ્ન ૧૨૯–સાત સ્થાન કયા-કયા છે ?
ઉત્તર-નારક, તિય†ચ, સ્ત્રી, નપુ’સક, ભવનપતિ, વાણવ્યંતર અને જ્યાતિષી-આ સાત સ્થાનાના સભ્યષ્ટિ
બંધ કરતા નથી.
પ્રશ્ન ૧૩૦-સમકિત પ્રાપ્ત થયા પછી સ્થિર રહે, તે તે જીવ કેટલા ભવ કરી ચક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે?
ઉત્તર-જઘન્ય ૩ ભવ, ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ભવ કરી મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
પ્રશ્ન ૧૩૧-સમકિત આવ્યા પછી, તેનુ વમન થઈ જાય તેા તે જીત્ર કયારે મેક્ષ પામે છે ?
ઉત્તર-જઘન્ય-અંતર્મુહૂત્ત, ઉત્કૃષ્ટ અર્ધ-પુદ્દગલ પરાવર્તનમાં પુન: સમકિત અને ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરી મુક્ત થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩૨-અમુક મનુષ્ય સમકિતી છે યા નહિ ? તે કેવી રીતે જાણી શકાય?
ઉત્તર-સમકિત આત્માના ગુણ હાવાથી અરૂપી છે. જેને જ્ઞાની જ જાણી શકે છે. ‘તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનામ્ સભ્યશનમ્ ।' જેમાં સમિતના પાંચ લક્ષણ જોવામાં આવે છે, તે સમકિતી છે, એમ અનુમાનથી કહી શકાય છે.

Page #165

સંવર તત્ત્વ
પ્રશ્ન ૧૩૩-સમક્તિની પ્રાપ્તિથી જીવને શું લાભ થાય?
ઉત્તર-સમકિતી જીવ સંસાર સમુદ્રથી કરીને મેક્ષના અનંત સુખ પ્રાપ્ત કરવામાં સમર્થ થાય છે. તે ધર્મરૂપ નાવમાં બેસીને સંસારના દુઃખમાંથી પાર થઈ જાય છે. સમતિ ગુણ જન્મ મરણને નાશ કરીને મેક્ષના અનંત સુખ પ્રાપ્ત કરવામાં બીજ સમાન છે.
પરમ આરાધ્યદેવ પ્રશ્ન ૧૩૪-દેવ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે એ અહંન્ત પદ યા સિદ્ધ પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે, તે જૈન ધર્મમાં પૂજ્ય દેવાધિદેવ છે.
પ્રશ્ન ૧૩પ આ દેવોને શરીર હોય છે કે નહિ?
ઉત્તર–દેવ શરીર સહિત અને શરીર રહિત પણ હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૩૬-શરીર સહિત દેવ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જેઓએ ઘનઘાતિ ચાર કર્મોને નાશ કરીને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે, એવા અરિહંત જે શરીર સહિત દેવ છે.
પ્રશ્ન ૧૩૭-કેવલજ્ઞાની કેટલા પ્રકારનાં છે?

Page #166

૧૪૮
તવ પૃચ્છા
ઉત્તર–૧. સામાન્ય કેવલી અને ૨. તીર્થકર કેવલી. પ્રશ્ન ૧૩૮-સામાન્ય કેવલી કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે હળુકમ મનુષ્ય સદ્ધ પ્રાપ્ત કરીને પરમ પુરૂષાર્થ દ્વારા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, તેને “સામાન્ય કેવલી” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩૯-તીર્થકર કેવલીની ઓળખાણ શું?
ઉત્તર-જગત ઉદ્ધારક આ મહાપુરૂષોને જન્મ અમુક (નિશ્ચિત) સમયમાં જ થાય છે, અન્ય મનુષ્યોની અપેક્ષા આ મહાપુરૂષોમાં અપૂર્વ સામર્થ્ય, અપૂર્વ તેજ, અપૂર્વ જ્ઞાન, અપૂર્વ શક્તિ અને અપૂર્વ પ્રભાવ હોય છે. તેઓનું શરીર અને વાણી અતિશય યુક્ત હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૦-તીર્થકરને દીક્ષા કૅણ આપે છે?
ઉત્તર-તેઓને ગુરૂની અપેક્ષા રહેતી નથી, તેઓ સ્વયં દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે.
પ્રશ્ન ૧૪૧-દીક્ષા ગ્રહણ કર્યા પછી તેઓ શું કરે છે?
ઉત્તર-પૂર્વકૃત સંચિત કર્મોનો ક્ષય કરવાને માટે તપશ્ચર્યા કરે છે. હંમેશા નિર્જન પ્રદેશમાં રહે છે અને પ્રાયઃ ધ્યાનસ્થ રહે છે. જ્યાં સુધી કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થતું નથી, ત્યાં સુધી કેઈને ઉપદેશ આપતાં નથી.
પ્રશ્ન ૧૪ર-કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી સર્વપ્રથમ શું કરે છે ?

Page #167

સંવર તાવ
૧૪૯
-
-
--
--
-
-
ઉત્તર–કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી ધર્મોપદેશ આપે છે અને સાધુ-સાધવી, શ્રાવક-શ્રાવિક રૂપ તીર્થની સ્થાપના કરે છે. તે માટે તીર્થકર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૩-તીર્થકર મુખ્ય કયા ધર્મનું પ્રતિપાદન
ઉત્તર-(૧) આગાર (ગૃહસ્થ) ધર્મ અને (૨) અણુગાર (ત્યાગી) ધર્મનું પ્રતિપાદન કરે છે.
પ્રશ્ન ૧૪૪-પ્રભુ અશરીરી કયારે થાય છે?
ઉત્તર–વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર આ ચાર કર્મોનો ક્ષય થાય ત્યારે શરીરથી મુક્ત થઈને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે અને અશરીરી બને છે.
પ્રશ્ન ૧૪૫–અશરીરી કેવલી પ્રભુ ક્યા નામથી ઓળખાય છે?
ઉત્તરસિદ્ધ પરમાત્માના નામથી ઓળખાય છે. પ્રશ્ન ૧૪૬-સિદ્ધિને આકાર હોય છે કે નહિ ?
ઉત્તર-ના. તે નિરંજન, નિરાકાર, અરૂપી અને પરમજ્ઞાનમય હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૭-નિરંજન, નિરાકારનો અર્થ શું?
ઉત્તર-નિરંજન અર્થાત્ કર્મરૂપી મેલથી રહિત અને નિરાકાર અર્થાત્ આકાર રહિત.
પ્રશ્ન ૧૪૮-આપણા દેવ સુદેવ છે કે કુદેવ?

Page #168

૧૫૦
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-આપણા દેવ સુદેવ (અરિહ'ત) છે.
પ્રશ્ન ૧૪૯-કુદેવ કોણ છે ?
ઉત્તર–જે દેવ રાગ-દ્વેષથી ચુક્ત છે. હિંસાકારી શસ્ર રાખે છે. જેનામાં વિષયવાસના છે. અને જે દેવ એકનુ ભલું અને બીજાનું પુરૂં કરવા તૈયાર છે. જે ગાવું—મજાવવું, નાટક આદિમાં માહિત રહે છે. જે અજ્ઞાન, નિદ્રાદિ દોષયુક્ત છે, જેનું ચિત્ત સ્થિર નથી, તેવા દેવાને ‘દેવ’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૦-કુદેવાને માનવાથી શું થાય ?
ઉત્તર-જે કુદવાને દેવ માને છે તે મિથ્યાષ્ટિ (ખાટી માન્યતા વાળા) છે.
પ્રશ્ન ૧૫૧-સુદેવ કોને કહે છે?
ઉત્તર–રે રાગ-દ્વેષથી રહિત છે, અઢાર દોષ રહિત, ખાર ગુણે કરી સહિત છે, ક્ષમા અને દયાના સાગર છે, સજ્ઞ, સદશી છે. જેનાં કથન અને કરણીમાં ભેદ નથી. જેની વાણીમાં જીવાનુ એકાંત હિત છે, તે જ પરમ આરાધ્ય પરમેશ્વર છે. સુદેવ તે દેવાનાં પણુ દેવ છે. ત્રણ લેાકના પૂજનીય છે, ભવ રૂપ સાગરથી તારવાવાળા છે તથા કેમ રૂપ ભાવ શત્રુએના નાશ કરવાવાળા હાવાથી અરિહંત' છે.
પ્રશ્ન ૧૫૨-૧૮ દ્વાષ ક્યા કયા છે ?

Page #169

સવર તત્ત્વ
૧૫
ઉત્તર–૧૮ દોષ આ પ્રમાણે છે. (૧) દાનાંતરાય, (૨) લાભાંતરાય, (૩) ભેગાંતરાય, (૪) ઉપભેગાંતરાય, (૫) વીર્યંતરાય, (૬) મિથ્યાત્વ, (૭) અજ્ઞાન, (૮) અવિરતિ, (૯) કામ, (૧૦) હાસ્ય, (૧૧) રતિ, (૧૨) અરતિ, (૧૩) શેક, (૧૪) ભય, (૧૫) જુગુપ્સા, (૧૬) રાગ, (૧૭) હૈષ અને (૧૮) નિદ્રા (“સત્તરિસયઠાણું વૃત્તિ ગાથા ૧૯૨–૧૯૩).
પ્રશ્ન ૧પ૩-અરિહંત પ્રભુના આ દેષ કયા-કયા. કર્મોના ક્ષયથી દુર થાય છે?
ઉત્તર-જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષય થવાથી અજ્ઞાનની. સર્વથા નિવૃત્તિ થાય છે. દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષય થવાથી નિદ્રા દોષ દૂર થાય છે. અંતરાય કર્મના ક્ષય થવાથી દાનાંતરાય આદિ પાંચ દોષની નિવૃત્તિ થાય છે અને મેહનીય કર્મના ક્ષયથી બાકીના ૧૧ દોષની નિવૃત્તિ. થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૪–બાર ગુણ કયા-કયા છે?
ઉત્તર-(૧) અશોકવૃક્ષ (૨) સુરપુષ્પવૃષ્ટિ (૩) દિવ્યધ્વનિ (૪) ચામર (૫) સિંહાસન (૬) ભામંડલ (૭) દુન્હભિ.
આ પ્રકારાન્તરથી અઢાર દેષ આ પ્રમાણે છે (૧) અજ્ઞાન, (૨) ક્રોધ. (૩) મદ, (૪) માન, (૫) લેભ, (૬) માયા, (૭) રતિ, (૮) અરતિ, () નિદ્રા, (૧૦) શેક, (૧૧) અસત્ય, (૧૨) ચોરી, (૧૩) મત્સર, (૧૪) ભય, (૧૫) પ્રાણવધ (હિંસા), (૧૬) પ્રેમ, (૧૭) ક્રીડા (બેગ, (૧૮) હાસ્ય. (પ્રવચન સારોદ્ધાર દ્વાર ૪૧)

Page #170

૧૫૨
તવ પૂછી (૮) આતપત્ર (૯) અપાયાપરામ (૧૦) જ્ઞાનાતિશય (૧૧) પૂજાતિશય અને (૧૨) વાણી અતિશય.
પ્રશ્ન ૧૫૫-અનંતબલવીર્યથી શું અભિપ્રાય છે?
ઉત્તર-તેને સમજવાને માટે નિમ્ન પરિમાણ આપવામાં આવે છે–૧૨ દ્ધાઓનું બળ=૧ બળદમાં. ૧૦ બળદનું બળ= ઘેડામાં. ૧૨ પૈડાઓનું બળ=૧ ભેંસમાં. પ૦૦ ભેંસોનું બળ=૧ હાથીમાં. ૫૦૦ હાથીનું બળ=1 કેશરી સિંહમાં. ૨૦૮૦ કેશરી સિંહનું બળ= અષ્ટાપદમાં. અષ્ટાપદ = આઠ પગવાળું જંગલી પશુ, ૧૦ લાખ અષ્ટાપદનું બળ=૧ બળદેવમાં, ૧૯ લાખ અષ્ટાપદનું બળ=1 પ્રતિવાસુદેવમાં. ૨૦ લાખ અષ્ટાપદનું બળ=1 વાસુદેવમાં. ૨ વાસુદેવનું અળ=ચકવતમાં. કરોડ ચકવતીનું બળ= દેવમાં, કરોડ દેવતાઓનું બળ=૧ ઈદ્રમાં. એવા અનંત ઈન્દ્ર મળીને પણ તીર્થંકર પ્રભુની કનિષ્ટ (ટચલી) આંગળીને પણ નમાવી શકતા નથી.
પ્રશ્ન ૧૫૬-અરિહંતાનું મૃત્યુ થાય છે?
ઉત્તર–અરિહંત-સગી કેવલી નામના ૧૩ મા ગુણસ્થાનવતર કહેવાય છે. ૧૩ મું ગુણસ્થાન અમર છે. અર્થાત્ ૧૩ મા ગુણસ્થાનમાં મૃત્યુ થતું નથી. ૧૪ મા ગુણસ્થાનના અંતમાં મૃત્યુ થાય છે. તે અંતિમ મૃત્યુ છે. તેથી શરીર અને કર્મ—મલ છૂટી જાય છે અને આત્મા પૂર્ણ પવિત્ર થઈને શાશ્વત જીવન–પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરી લે છે.

Page #171

સંવર તત્ત્વ
૧૫૩
પ્રશ્ન ૧૫૭–અરિહંતનું વિચરણ ક્યાં થાય છે? ઉત્તર-અરિહંત જનપદમાં વિચરે છે. પ્રશ્ન ૧૫૮-સિદ્ધ ભગવાનના આઠ ગુણ કયા-કયા છે?
ઉત્તર-(૧) અનંતજ્ઞાન, (૨) અનંતદર્શન, (૩) અનંત અવ્યાબાધ સુખ, (૪) ક્ષાયિક સમક્તિ, (૫) અક્ષય સ્થિતિ, (૬) અરૂપીપણું, (૭) અગુરૂ લઘુ અને (૮) અનંત આત્મશક્તિ.
પ્રશ્ન ૧૫૯-અરિહંત ઉપકારની દૃષ્ટિથી માયા છે, આમિક ગુણાની દૃષ્ટિથી તે સિદ્ધ મોટા છે, તે પછી અરિહંતના ગુણ અધિક શા માટે ? અને સિદ્ધના ગુણ ઓછા કેમ?
ઉત્તર-અરિહંતના જે બાર ગુણ છે, તેમાં પ્રથમના ચાર ગુણ જ આત્મિક ગુણ છે, બાકીના ગુણ તે પૌદ્દગલિક (ઉપકાર સંબંધી) છે. જ્યારે સિદ્ધના બધા (આઠ) આત્મિક ગુણ છે. અરિહંતના આત્મિક ગુણોથી સિદ્ધના આત્મિક ગુણ અધિક જ છે, ઓછા નથી.
પ્રશ્ન ૧૬૦-સુદેવને દેવ કેણ માને છે?
ઉત્તર-સુદેવને દેવ માને તે સમકિતી છે, સત્ય સમજવાળા છે.
પ્રશ્ન ૧૬૧-દેવ ગમે તેવા હેય, શ્રદ્ધાથી સ્મરણ કરનારને શું સમકિતી કહેવાય?
ઉત્તર-ના. જેમ કેઈ કાચ અને હીરાની પરીક્ષા

Page #172

૧૫૪
તત્વ પૃચ્છા
કરી શકતા નથી તે ઝવેરી કહેવાતું નથી. તે રીતે સુદેવ અને કુદેવને જે સમજી શકતા નથી તેને સમકિતી કહી શકાય નહિ.
પ્રશ્ન ૧દર-કુદેવને પરમેશ્વર માનવામાં શી હાનિ છે? - ઉત્તર-જે કુદેવને સુદેવ સમજીને પૂજે છે, તેને અવશ્ય હાનિ થાય છે. જેમ-કઈ મૂર્ખ મનુષ્ય ઝેરને અમૃત સમજીને સેવન કરે તે શું તેના પ્રાણ નાશ થશે નહિ? એ રીતે કુદેવને સુદેવ માનવાથી આત્મિક ગુણને નાશ થાય છે. કારણ કે જેનું તે સ્મરણ કરે છે, તે તે થવા ઈચ્છે છે. જે દેવ કર હોય, હિંસક હય, કપટી હોય, કામી, લેભી, અન્યાયી હોય તેનું સ્મરણ કરનારમાં પણ તેવા દોષો કેમ ન આવે? જરૂર આવે જ છે. માટે શાશ્વત સુખને અભિલાષી જીએ આવા કુદેવને માનવા જોઈએ નહિ.
ગુરૂ પ્રશ્ન ૧૬૩-ગુરૂ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ગુરૂ બે પ્રકારના છે. લૌકિક ગુરૂ અને લકત્તર ગુરૂ.
લૌકિક ગુરૂ તે અનેક પ્રકારના હોય છે, પરંતુ

Page #173

સંવર તત્વ
૧૫૫
લકત્તર ગુરૂ તે માત્ર જિનેશ્વર દેવની આજ્ઞાના પાલક આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓ લકત્તર ગુરૂ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૪-કુગુરૂ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે સ્ત્રી, પુરૂષ આદિના પરિગ્રહમાં ફસાયેલા છે, જે ગૃહવાસી છે, આરંભ-પરિગ્રહ ચુકત છે. જેને ભઠ્ય-અભક્ષ્યનો વિચાર નથી, જે વિષય-વિકારેમાં લુબ્ધ છે. મિથ્યા ઉપદેશ આપનારા છે, તે બધા કુગુરૂ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬પ-સારા અને પ્રખર વક્તા ગુરૂ ન થઈ શકે ?'
ઉત્તર-જેનું ચારિત્ર નિર્દોષ નથી, તે તે સ્વયં ડૂબે છે, તે બીજાઓને કેવી રીતે તારી શકે? જે સ્વયં દરિદ્રી. છે, તે બીજાને ધનવાન કેવી રીતે બનાવી શકે? દુર્ગુણેને સેવનારા કુગુરૂ પિતાના દુર્ગુણને સદગુણે મનાવવાની કેશીષ કરે છે. જેમ કેઈ કહે છે કે–સ્ત્રીઓની સાથે પ્રેમ કર્યા વગર પ્રભુની સાથે પ્રેમ થઈ શકતું નથી. કેઈ કહે છે કે –“પુત્રી નિતિ –પુત્ર વગરનાને સ્વર્ગ મળતું. નથી. આ આ અસત્યને ઉપદેશ દઈને અજ્ઞાન, પામર અને ભેળા લોકોને ભરમાવે છે. આવા ગુરૂ સ્વયં ઉલ્ટા રસ્તે જાય છે અને બીજાઓને પણ પિતાની પાછળ પાછળ લઈ જાય છે. એટલા માટે કુગુરૂઓની સંગતથી સદા દૂર રહેવું જોઈએ.
પ્રશ્ન ૧૬૬-સુગુરૂ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેઓએ હિંસા, જૂઠ, ચેરી, સ્ત્રીસંગ અને ' પરિગ્રહને સર્વ પ્રકારથી છેડીને પાંચ મહાવ્રત ધારણ

Page #174

૧૫૬
તત્ત્વ પૃચ્છા
કરેલા છે; જે ત્રણ કરણ અને ત્રણ યાગથી તેનું પાલન કરે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયાને વશીભૂત રાખે છે, ક્રોધાદિના વિજેતા છે. ભિક્ષાચરીથી નિર્દોષ આહારપાણી લાવીને પોતાના જીવનનિર્વાહ કરે છે. જે સમભાવથી ચુકત છે, સત્ય ધર્મોપદેશ દેનારા છે, તેને સુગુરૂ કહેવાય છે. આવા સુગુરૂ સ્વયં સંસાર-સાગરથી તરે છે અને ખીજાઓને પણ તારે છે.
પ્રશ્ન ૧૬૭-હિતાપદેશ કરનારા ગુરૂની સેવા કરવાથી શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે ?
ઉત્તર-સદ્દગુરૂ અપૂર્વ જ્ઞાનદાન આપીને આપણી અનાદિની અજ્ઞાન દશા ટાળવાના નિમિત્તરૂપ બને છે. સદ્ગુના સત્સ`ગથી આપણી બ્રાંતિ ટળે છે, માન ગળી જાય છે, મિથ્યાત્વના નાશ થાય છે અને અંતમાં આત્મકલ્યાણ કરીને પરમ સુખને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૮-મે ક્ષમાગ ઉપર ચાલનારા મહાત્માઓનાં વ્રત-નિયમાદિ શુ છે ?
ઉત્તર-અહિંસા આદિ પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરવું, બાહ્ય અને આભ્યંતર બંને પ્રકારના પરિગ્રહ અને માહ તથા ક્રોધાદિ કષાયાથી દૂર રહેવું. ક્ષમાદિ દશ-શ્રમણ ગુણ્ણાનું પાલન કરવું, વિષયકષાયથી વિરકત રહેવું અને આત્મ સાધનામાં લીન રહેવું. પ્રશ્ન ૧૬૯-અહિંસા મહાવ્રત કોને કહે છે ?

Page #175

સંવર તત્વ
૧પ૭ ઉત્તર-ત્રણકરણ, ત્રણગથી હિંસાનો ત્યાગ કર. પ્રશ્ન ૧૭૦–સત્ય મહાવ્રત કેને કહે છે? ઉત્તર-ત્રણકારણું, ત્રણગથી અસત્યને ત્યાગ કરે. પ્રશ્ન ૧૭૧-અદત્તાદાન ત્યાગ મહાવત કોને કહે છે?
ઉત્તર-વણકરણ, ત્રણગથી નહિ દીધેલી–અકલ્પનીય. વસ્તુને ત્યાગ કરવો.
પ્રશ્ન ૧૭ર-બ્રહ્મચર્ય મહાવત કોને કહે છે? ઉત્તર-ત્રણકારણ, ત્રણગથી કુશીલને ત્યાગ કરપ્રશ્ન ૧૭૩-પરિગ્રહ ત્યાગ મહાવ્રત કોને કહે છે?
ઉત્તર-વણકરણ, ત્રણ યેગથી બાહ્ય અને આત્યંતર સચિત્ત-અચિત્ત પરિગ્રહને ત્યાગ કરે.
પ્રશ્ન ૧૭૪-ત્રણ કરણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-(૧) સ્વયં કરવું, (૨) બીજાથી કરાવવું અને. (૩) કરનારની અનુમોદના કરવી.
પ્રશ્ન ૧૭૫-ગ કેને કહે છે?
ઉત્તર–મન, વચન અને કાયાની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિને ગ કહેવાય છે. ચેગ ત્રણ છે–મયેગ, વચનગઅને કાયાગ.
પ્રશ્ન ૧૭૬-આચાર કેને કહે છે? ઉત્તર-જ્ઞાનાદિ આચારોનું પાલન કરવું. '

Page #176

- ૧૫૮
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૭૭-આચાર કેટલો છે?
ઉત્તર-(૧) જ્ઞાનાચાર, (૨) દર્શનાચાર, (૩) - ચારિત્રાચાર, (૪) તપાચાર અને (૫) વીર્યાચાર એ પાંચ - આચાર છે.
પ્રશ્ન ૧૭૮-સંરંભ કેને કહે છે?
ઉત્તર–મનમાં પાપ કરવાનો સંકલ્પ કરે તે સંરંભ છે.
પ્રશ્ન ૧૮ સમારભ કોને કહે છે? ઉત્તર–પાપ કરવાની સામગ્રી એકઠી કરવી સમારંભ છે. પ્રશ્ન ૧૮૦-આરંભ કોને કહે છે? ઉત્તર-પ્રાણાવધ રૂપ કાર્ય કરવું તે આરંભ છે. પ્રશ્ન ૧૮૧-એષણા કેટલા પ્રકારની છે?
ઉત્તર-એષણા ત્રણ પ્રકારની છે–(૧) ગવેષણ= - આહારનાં અન્વેષણમાં વિશુદ્ધિ, (૨) ગ્રહણૂષણ લેવામાં વિશુદ્ધિ, (૩) પરિભેગૅષણ આહારને ઉપભેગ કરતી વખતે વિશુદ્ધિ.
પ્રશ્ન ૧૮ર-આહારના કેટલા દોષ છે?
ઉત્તર-૪૭ દોષ છે. ૧૬ ઉદ્દગમનાં દેષ (ગૃહસ્થ દ્વારા સાધુને લાગતાં દષ), ૧૬ ઉત્પાદના દોષ (સાધુથી જ લાગતાં દેષ), ૧૦ એષણાના દોષ (સાધુ અને દાતા

Page #177

સંવર તત્વ
૧૫૯
બંને તરફથી લાગતાં દોષ) ૫ માંડલાના દોષ (આહારને ઉપભોગ કરતી વખતે સાધુથી લાગતા દોષ).
પ્રશ્ન ૧૮૩-ઉદ્દગમના ૧૬ દોષ કયા છે?
ઉત્તર-(૧) આહાકમે. (૨) ઉદ્દેશીય, (૩) પૂઈકમે, (૪) મસજાએ (૫) ઠવણ, (૬) પાહડિયાએ, (૭) પાઓઅર, (૮) કીએ, (૯) પામિ. (૧૦) પરિયટ્ટએ, (૧૧) અભિહ, (૧૨) ઉભિને, (૧૨) માલાહડે, (૧૪) અચ્છિજજે, (૧૫) અણિસિડે, (૧૬) અઝેયરએ.
પ્રશ્ન ૧૮૪–આહાકએ (આયાકર્મ) કેને કહે છે ?
ઉત્તર–કેઈપણ ખાસ સાધુના નિમિત્તે બનાવેલ આહારાદિ આધાકમી કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૫– ઉદ્દેશીક કેને કહે છે?
ઉત્તર-એક સાધુ માટે બનાવેલ આહાર, બીજા કઈ સાધુ લે, તે તેમના માટે તે ઉદ્દેશક બની જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૬-પૂઈકમે દેષ શું છે?
ઉત્તર-વિશુદ્ધ આહારમાં આધાકર્માદિને અંશ માત્ર પણ ભળી જાય, તે આહારને દેવો “પૂતિકર્મ દેષ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૭-મીસજાએ (મિશ્ર જાત) કેને કહે છે?
ઉત્તર-સાધુ અને ગૃહસ્થ બંને માટે ભેગો બનાવેલ આહાર તે “મિશ્રજાત આહાર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૮-કવણા (સ્થાપના) દેષ શું છે?

Page #178

૧૬૦
તત્વ પૃચ્છા ઉત્તર–સાધુના નિમિત્તે રાખેલા આહારાદિ દેવા તે ઠવણું દોષ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૯–પાહુડિવાએ (પ્રાભૂતિયા) કોને કહે છે?
ઉત્તર–સાધુને આહાર દેવાને માટે મહેમાનોના સમયને, જમણવારને આગળ-પાછળ કરીને તૈયાર કરેલ આહાર દે.
પ્રશ્ન ૧૯૦-પાઓઅર (પ્રાદુષ્કરણ) કોને કહે છે? ઉત્તર-અંધકારમાં પ્રકાશાદિ કરીને આહાર દે. પ્રશ્ન ૧૮૧-કીએ (કીત) દોષ કેને કહે છે? ઉત્તર-સાધુને માટે ખરીદી લાવીને આપેલ આહારપ્રશ્ન ૧૦ર-પામિ (પ્રાકૃત્ય) કેને કહે છે? ઉત્તર-સાધુના નિમિત્તે ઉધાર લઈને આહારાદિ દે. પ્રશ્ન ૧૮૩-પરિયટએ (પરાવૃત્ય) કેને કહે છે?
ઉત્તર-સાધુને માટે સરસ–નીરસ વસ્તુની અદલબદલ કરીને આહારાદિ દે.
પ્રશ્ન ૧૯૪-અભિહs (અભ્યાત) કેને કહે છે?
ઉત્તર-કેઈ અન્ય-ગ્રામ અને ઘર આઢિથી મુનિને સામે લાવીને આહારાદિ દે.
પ્રશ્ન ૧લ્મ-ઉભિને (ઉભિન્ન) દોષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-વાસણ, પાત્ર વગેરે સારી રીતે મારી આદિથી લીલું, પેક કરેલું, સીલ કરેલું તેને ખેલીને આહારાદિ દે.

Page #179

સંવર તત્ત્વ
૧૬૧
પ્રશ્ન ૧૯૬-માલાહડે દોષ ને કહે છે?
ઉત્તર-નીસરણ વગેરે ઉપર ચઢીને કઠિનતાથી ઉતારી શકાય તેવી વસ્તુ આપવી, તેવી જ રીતે ખૂબ નીચેથી પણ કષ્ટપૂર્વક નીકળી શકે તેવા આહારાદિ દેવા તે “માલાહ!” દેષ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૭-અછિજે (અછિદ્ય) દોષ શું છે? ઉત્તર-નિર્બળથી છીનવીને આહારાદિ દેવો. પ્રશ્ન ૧૯૮-અણિસિડે કેને કહે છે?
ઉત્તર-ભાગીદારીની વસ્તુ ભાગીદારને પૂછયા વિના તેની ઈચ્છા વગર આપે.
પ્રશ્ન ૧૯૯-અયએ કોને કહે છે?
ઉત્તર–પિતાના માટે બનાવેલ વસ્તુમાં સાધુને માટે થેલી સામગ્રી વધુ નાખીને બનાવેલ આહાર આપવો.
પ્રશ્ન ર૦૦-ઉત્પાદના ૧૬ દોષ ક્યા-ક્યા છે?
ઉત્તર-(૧) ઘાઈ, (૨) દુઈ, (૩) નિમિત્તે, (૪) આવે, (૫) વણમાગે, (૬) તિગિ છે, (૭) કહે, (૮) માણે, (૯) માયે, (૧૦) લેલે, (૧૧) પુન્કિંપચ્છા સંવે, (૧૨) વિજા, (૧૩) મતે, (૧૪) ચુણ (ચુર્ણ), (૧૫) જેગે, (૧૬) મૂલકમે.
પ્રશ્ન ર૦૧-ધાઈ (ધારી) કોષ કેને કહે છે? ૧૧

Page #180

૧૬૨
તવ પૃચ્છા ઉત્તર–ગૃહસ્થના બાળકને ધાઈમાતાની જેમ રમાડીને આહાર લે.
પ્રશ્ન ૨૨-૬ઈ (દૂતી દેષ કેને કહે છે?
ઉત્તર-ગૃહસ્થના ગુપ્ત કે પ્રગટ સંદેશ તેના સ્વજન વગેરેને કહીને આહાર લે.
પ્રશ્ન ૨૩-નિમિત્તે નિમિત્ત) દેષ શું છે?
ઉત્તર-ગૃહસ્થને નિમિત્ત દ્વારા લાભ-અલાભ આદિ બતાવીને આહાર લે.
પ્રશ્ન ૨૦ આજીવે (આજીવિકા) દેષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-આ જાતિ અમારી છે યા કુળ છે.” એ પરિચય આપીને આહાર લેવો.
પ્રશ્ન ર૦૫-વણીમગે (વીપક) દેાષ કેને કહે છે?
ઉત્તર-ભિખારીની જેમ દીન વચન બોલીને આહાર લે.
પ્રશ્ન ૨૦૬-તિગિ (ચિકિત્સા) દોષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-વાની જેમ જવર આદિની ઔષધિ-ઉપચાર બતાવીને આહારાદિ લેવા.. - પ્રશ્ન ર૦૭–કહે (ક્રોધ-પિંડ) શું છે?
ઉત્તર-ગૃહસ્થને ડરાવીને, શાપ આપીને આહારાદિ લેવા.
પ્રર૦૮-મણે (માન-પડો દાવ કેને કહે છે?

Page #181

સંવરે તરવ
૧૬૩ ઉત્તર-હું લબ્ધિવાન છું, તમને સરસ આહાર લાવીને આપીશ”—સાધુઓને એમ કહીને આહાર લઈ આવો, માન–પિંડ દોષ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૦૯-માયે (માયા-પિંડ) દોષ શું છે? ઉત્તર-છલ-કપટ કરીને આહાર લે. પ્રશ્ન ૨૧૦-લોહે (લભ-પિંડ) દોષ શું છે? ઉત્તર–લોભથી અધિક આહાર લેવો.
પ્રશ્ન ર૧૧-પુલિંપછાસંથવ (પૂર્વ-પશ્ચિાત સંસ્તવ) કોને કહે છે?
ઉત્તર–આહાર લીધા પહેલા અથવા આહાર લીધા પછી દાતાની ભાટ-ચારણની જેમ પ્રશંસા કરવી તે “પુધ્વિપચ્છા સંથવ” દેષ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૧૨-વિજા(વિદ્યા-પિંડ) કેને કહે છે?
ઉત્તર–વિદ્યાને પ્રવેગ કરીને અથવા ચમત્કારિક વિદ્યા શીખવીને આહારાદિ લેવા
પ્રશ્ન ૧૩-મંતે (મંત્ર) દોષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-મેહન–મારણ મંત્ર સાધીને અથવા ગૃહસ્થીને આપીને આહારાદિ લેવા.
પ્રશ્ન ર૧૪-ચુણે (ચૂણાગ) દેષ કેને કહે છે?
ઉત્તર–અદશ્ય થવાની કે મોહિત કરવાનું અંજને આદિ આપીને આહારાદિ લેવા. . . . *

Page #182

તવ પૃથ પ્રશ્ન ર૧પ-ગે ગ–પિંડ) કેને કહે છે? ઉત્તર-વશીકરણ આદિની સિદ્ધિ બતાવીને આહારાદિ.
લેવા.
પ્રશ્ન ર૧૬-મૂલકમે (મૂલકર્મ) દોષ શું છે?
ઉત્તર-ગર્ભસ્તંભન, ગર્ભપાત યા ગર્ભધારણને ઔષધી બતાવીને અથવા પુત્રાદિ જન્મના દુષણનું નિવારણ કરવા માટે, દુષ્ટ નક્ષત્રોની શાંતિને માટે મૂલ–સ્થાન આદિ. બતાવીને આહારાદિ લેવા.
પ્રશ્ન ૨૧૭-એષણાના ૧૦ દોષ ક્યા-ક્યા છે? ઉત્તર–એષણના ૧૦ દોષ આ પ્રમાણે છે.
(૧) સંકિય (અંકિત)-ગૃહસ્થ અને સાધુને લેતાદેતા સદોષ હોવાની શંકા હોવા છતાં તે આહારાદિ લેવા.
(ર) મખિય (મૈક્ષિત)-દાતા, દાનનું પાત્ર અથવા દાન દેવાની વસ્તુ સચિત્ત પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ અને વનસ્પતિથી સંઘઠ્ઠાયુક્ત હોય તે તે દાતાથી, દાનના પાત્રથી તે વસ્તુ લેવી.
(૩) નિખિય (નિક્ષિપ્ત)–સચિત્ત વસ્તુ ઉપર રાખેલ આહારાદિ લેવા.
(૪) પિહિય (પિહિત–સચિત્ત વસ્તુથી ઢાંકેલા આહારાદિ લેવા.
(૫) સાહરિય (સાહત)-જે પત્રમાં ક્રતિ વસ્તુ

Page #183

સંવર તત્ત્વ
૧૬૫
પડી હોય. તેમાંથી દૂષિત વસ્તુને અલગ કરીને તે વાસણથી દેવું.
(૬) દાયગ (દાયક)–ઘંટી ચલાવતા, સાંબેલાદિથી ખાંડતા, ચરખાથી કાંતતા ઈત્યાદિ આરંભના કાર્ય કરતા હેય તેની પાસેથી આહાર લેવો તથા જે દાન દેવાને રોગ્ય ન હોય, તેનાથી આહાર લે. જેમકે–આંધળા, ભૂલા, લંગડા અન્યની સહાયતા વગર દાન આપે, તેનાથી આહાર લે અને ગર્ભવતી સ્ત્રી ઉઠીને–બેસીને આહાર આપે તથા સ્તનપાન કરાવતી માતા બાળકને છોડીને આહાર આપે, તેવા આહારાદિ લેવા.
(૭) ઉમ્મીએ (ઉમિશ્ર)-સચિત્ત-અચિત્ત-મિશ્રિત વસ્તુ લેવી. જેમ-દાળ વગેરેમાં લીલા પાંદડા, અપરિપક્વ શાક વગેરે. .
(૮) અપરિણય (અપરિણત)–જેમાં શસ્ત્ર પૂર્ણ રૂપથી પરિણત થયેલ ન હોય, પુરૂં અચિત્ત થયેલ ન હોય, તેવા આહારાદિ. જેમકે–તુરતનું બેવણ આદિ. | (૯) લિસ (લિપ્ત)–સચિત્ત માટી, પાણી આદિથી તત્કાળ લીધેલી ભૂમિ ઉપર ચાલીને આહારાદિ આપે તે લેવા અથવા જે વસ્તુનાં લેવાથી હાથ–પાત્ર ખરડાય, જેમકે-દૂધ, દહીં, ઘી આદિ હાથમાં અથવા વાસણમાં રહી જવાથી તેને ધોવા પડે છે, તેનાથી પશ્ચાત્ કર્મ આદિ દેષ લાગે છે.

Page #184

གནན་
૧૬૬
તત્વ પૃછા (૧૦) ડ્રિય (છદિત)-ઘૂંટણ ઉપરથી બંદ, કણ આદિ નીચે પડતા થકા આપે તથા ચમચી વગેરે તેટલે ઊંચેથી પડે અને આહારાદિ આપે તે લેવા.
પ્રશ્ન ૧૮-મંડલના પાંચ દોષ કો કયા છે ?
ઉત્તર-(૧) સં જના-વિષય લુપતાના કારણે કેઈ દ્રવ્યમાં મનોજ્ઞ રૂપ, ગંધ, રસ (સ્વાદ), સ્પર્શ ઉત્પન્ન કરવાને માટે તેમાં અન્ય દ્રવ્યોને ભેળવીને વાપરવા.
(૨) અપમાણે (અપ્રમાણ)-જેટલી ભૂખ હોય. તેનાથી વધારે, પ્રમાણથી ઉપરાંત આહારાદિ ભેગવવા.
(૩) ઈગાલે (અંગાર)-સરસ આહાર ભગવતી વખતે વસ્તુ યા દાતાની પ્રશંસા કરવી.
(૪) ધર્મ (ધૂમ)–નિરસ આહાર કરતી વખતે અપ્રસન્નતાપૂર્વક, દ્વેષપૂર્વક દાતા યા વસ્તુની નિંદા કરતાં આહારાદિ ભેગવવા.
(૫) અકારણે (અકારણ)–કારણ વિના આહાર કર યા કારણ વિના આહાર છોડો.
પ્રશ્ન ૨૬૯-આહાર કરવાના કારણે કયા કયા છે?
ઉત્તર-(૧) વેયણ (વેદના)-સુધા વેદનીયને શાંત કરવાને માટે આહાર કર.
(૨) વૈયાવચ્ચે (વૈયાવૃત્ય)-આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શૈક્ષ, ગ્લાન, તપસ્વી, સ્થવિર (વૃદ્ધ) આદિની વૈયાવચ્ચ કરવાને માટે.

Page #185

સંવર તત્ત્વ
૧૭ (૩) ઈરિય (ઈર્યા) ઈર્ષા સમિતિ શોધવાને માટે. (૪) સંજમ (સંયમ)-સંયમના નિર્વાહ માટે. (૫) પાણુ (પ્રાણ)–પ્રાણની રક્ષાને માટે
(૬) ધમ્મચિંતા (ધર્મચિંતા)–સ્વાધ્યાય, ધ્યાન આદિ કરવાને માટે આહાર કરે. '
પ્રશ્ન ૨૨૦આહાર ત્યાગવાના ૬ કારણ ક્યા ક્યા છે?
ઉત્તર-(૧) આયંકે (આતંક)–શરીરમાં રોગાદિ ઉત્પન્ન થવાથી આહારને ત્યાગ કરે.
(૨) ઉવસગ્ગ (ઉપસર્ગ)-ઉપસર્ગ યા પરિષહ ઉત્પન્ન થવાથી આહાર ત્યાગે.
(૩) બંભર્ચરગુણી (બ્રહ્મચર્યગુપ્તિ-બ્રહ્મચર્યની રક્ષાને માટે આહાર ત્યાગે.
(૪) પાણિદયા (પ્રાણ દયા–પ્રાણ, ભૂત, જીવ, સત્ત્વની રક્ષા માટે આહાર ત્યાગે.
(૫) તવ (૫)–ઉપવાસાદિ તપ કરવાને માટે આહાર ત્યાગે.
(૬) શરીર વેચય (શરીર વ્યવચ્છ)-સંલેખનાસંથારા સહિત સમાધિમરણને માટે આહારનો ત્યાગ કરે.
પ્રશ્ન રર-મુનિનાં મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણ ક્યાકયા છે ?
ઉત્તર-પાંચ મહાવ્રત મૂલગુણ કહેવાય છે. અને દશ પ્રત્યાખ્યાન આદિ ઉત્તર ગુણ છે.

Page #186

૧૬૮
તરવ પૃચ્છા
પ્રશ્ન રરર-શિક્ષા કેટલા પ્રકારની છે? ઉત્તર-(૧) આસેવની અને (૨) ગ્રહણી. પ્રશ્ન રર૩-આસેવની શિક્ષા કેને કહે છે?
ઉત્તર-પડિલેહણ (પ્રતિલેખના) આદિ ઉત્તરગુણની કિયાઓને ઉપદેશ આપવો તે આસેવની શિક્ષા છે.
પ્રશ્ર રર૪-ગ્રહણી શિક્ષા કેને કહે છે?
ઉત્તર–મહાવ્રતાદિ વિષય સંબંધી ઉપદેશને ગ્રહણ શિક્ષા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રરપ-જૈન મુનિઓની રહેણી-કરણ-આચારવ્યવહાર કેવા પ્રકારનાં હોય છે?
ઉત્તર-જૈન મુનિ બે પ્રકારનાં હોય છે—(૧) જિનકલપી અને (૨) સ્થવિરકલ્પી.
એમાં જિનકલ્પી ગચ્છમાંથી નીકળીને કેવલ ઉત્સર્ગ (કઠેર) માર્ગમાં જ ચાલે છે અને તે પાંચમા આરામાં હોતા નથી. તે માટે સ્થવિરકલ્પીઓનાં વિષયમાં નીચે લખેલી વાતો સમજવી–(૧) મુખવસિકા બાંધવી (૨) શ્વેત વસ્ત્ર (૩) રજોહરણ ગ્રહણ (૪) લાકડા, માટી, તુંબડા-ત્રણ પ્રકારમાંથી કઈ એક પ્રકારના પાત્રનું ગ્રહણ કરવું. (૫) નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ, (૬) નિરવધ મકાનમાં વિશ્રામ. (૭) માસ કમ્પાદિ વિહાર. (૮) વ્રત–નિયમાદિ તથા સમિતિગુપ્તિનું યથાવિધિ પાલન.
પ્રશ્ન રર૬-મુખ વસિક કેને કહે છે ?
આ

Page #187

૧૬૯
-૧૧૧,૧
/
સંવર તર૧
ઉત્તર-આઠ પડના પ્રમાણે પેત દોરા સહિત વેત વસ્ત્રનું એક ધાર્મિક ઉપકરણ વિશેષ, જે દોરાથી કાનમાં લગાવીને વાયુકાયની રક્ષા માટે, ધાર્મિક ચિહ્ન માટે મુખ પર બાંધવામાં આવે છે, તેને મુખ વસ્ત્રિકા (મુહપત્તિ) કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૨૭–મુહપત્તિ મુખ પર શા માટે બાંધવામાં આવે છે?
ઉત્તર-સંસારમાં નાના-નાના અદશ્ય જો હંમેશા ફરતા રહે છે. તે જીવો એટલા સૂક્ષમ અને કોમળ હોય છે કે, મુખમાંથી નીકળતા ગરમ વાયુથી મરી જાય છે. તેમજ વાયુકાયના જીની પણ હિંસા થાય. તે જીના રક્ષણ માટે મુહપત્તિ મુખ પર બાંધવામાં આવે છે. અને સભ્યતાની દષ્ટિથી પણ મુખ પર વસ્ત્ર રાખવું આવશ્યક છે. જ્યારે કેઈ પુરૂષ કેઈ મોટા પુરૂષની સામે જઈને વાત કરે છે, તે મુખની આડે રૂમાલ રાખીને વાત કરે છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે ધાર્મિક દષ્ટિએ તે તે પરમાવશ્યક અને સુપ્રસિદ્ધ છે જ. તેની સાથે નૈતિક વ્યાવહારિક આદિ દષ્ટિથી પણ મુખની આડું વસ્ત્ર રાખવું તે આવશ્યક છે. વિજ્ઞાન અને સ્વાથ્યની દૃષ્ટિથી પણ મુખની આડું વસ્ત્ર રાખવું આવશ્યક છે, કારણ એક માણસના મુખની વાયુ, સીધા બીજા માણસના મુખમાં જઈને અનેક રોગનું કારણ બને છે.
પ્રશ્ન ૨૨૮-મુહપત્તિ રાખવાનું વિધાન શું જેન– શાસ્ત્રોમાં છે?

Page #188

૧૭s.
તવ પૃચ્છા.
ઉત્તર-હા. જૈન શાસ્ત્રોમાં ઘણા સ્થાને પર મુખવસ્ત્રિકા રાખવાનું વિધાન છે.
પ્રશ્ન રર૯-મુહપત્તિ મુખ પર બાંધવી શું કહ્યું છે ?
ઉત્તર-હા, મુખ પર બાંધ્યા વિના મુખવસ્ત્રિકાને અર્થ જ ઘટિત થતું નથી. હાથમાં રાખવાથી તે હાથવસ્ત્રિકા (હાથપત્તિ) ગણાય છે. જેમ કેઈ કહે કે-“સાધુને ચલપટ્ટક (નીચે પહેરવાનું વસ્ત્ર) રાખવાનું કહ્યું છે. પરંતુ પહેરવાનું કહ્યું નથી, એટલા માટે અમે તે ચરોટ હાથમાં. જ રાખશું. આ કથન યોગ્ય નથી. કારણ કે જે ઉપકરણ જે અંગને માટે કહ્યું છે, તે એ જ અંગ પર ધારણ કરવું ઉચિત છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-“લજજા, દયા, સંયમ, બ્રહ્મચર્ય” એટલે ચલપટ્ટક લજજા માટે કહેલ છે. જે તેનાથી લજજા ન રાખે અને સામે પ્રતિવાદ કરે કે ચોલપટ્ટો પહેરવે નહિ તે આ અનુચિત છે. કારણ કે જેમ લપટ્ટક પહેર્યા વગર લજજા રહેતી નથી તેમ મુહપત્તિ બાંધ્યા વિના વાયુકાયના જીવોની સમ્યક પ્રકારથી યતના થઈ શકતી નથી. ભગવંતે કહ્યું છે કે “ઉઘાડે મુખથી બોલનારની ભાષા સાવદ્ય હોય છે અને યત્નાપૂર્વક બોલનારની ભાષા નિરવદ્ય હોય છે.
જેમ કોઈ રાજ્ય કર્મચારી રાજ્યને જે યુનિફોર્મ (ગણવેશ) મળ્યા હોય તેને ઉપયોગમાં ન લેતાં ઘરમાં રાખી મુકે તે તેને કેવી રીતે ઓળખી શકાય કે તે રાજ્યકર્મચારી છે. યુનિફેમ વગર એની કેઈ અસર પડતી

Page #189

સવર તત્ત્વ
૧૭૧
નથી અને આળખી પણ શકાતા નથી. તે રીતે મુહપત્તિ પણ અહિંસાનું પ્રતીક છે અને જૈનધર્મનું સૂચક છે.
પ્રશ્ન ૨૩૦–ર્જોહરણ કોને કહે છે ? તે કેવા અને કઈ વસ્તુઓને અનેલેા હાય છે?
ઉત્તર-સચિત્ત ધૂળ તથા કીડી, મર્કાડા આદિ જીવાની રક્ષાને માટે રજોહરણ રાખવામાં આવે છે. તેના દ્વારા યતનાથી જીવને દૂર કરવામાં આવે છે અને ભૂમિ શુદ્ધ કરાય છે. રજોહરણ પ્રાયઃ ઉનના હોય છે. ઉનની લીઓ બનાવીને તેને દોરીથી બાંધી વસ્રયુક્ત લાકડી પર બાંધીને રજોહરણ બનાવાય છે. તે શ્વેત હાય છે અને તેને સ્પર્શી કેામલ હાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૧-શ્વેતાંબર જૈન સાધુ શુ પહેરે, આઠે અને પાથરે છે?
ઉત્તર-જૈનમુનિ સયમ રક્ષાને માટે આવશ્યક શ્વેત વસ્ત્ર પ્રમાણેાપેત રાખે છે. પેાતાની પાસે રહેલા ચારે તરફ માપીને ૭૨ હાથ (સાધ્વીને ૯૬ હાથ) કપડામાંથી પહેરે, આઢ અને પાથરે છે. તે ગૃહસ્થીનાં પહેરવા, ઓઢવા કે પાથરવાના વસ્ત્રો લેતાં નથી. ગાઢી તકીયા વગેરે કામમાં લેતા નથી. જરૂર પડે તે ઘાસ અથવા લાકડાની પાટ વગેરેના ઉપયાગ કરે છે, પરંતુ ખાટલા, પલગ વગેરેના ઉપયોગ કરતા નથી.
પ્રશ્ન ૨૩૨--શ્વેતાંબર જૈન સાધુ કયાં ઉતરે છે ? ઉત્તર-ગૃહસ્થીએ પેાતાને માટે બનાવેલ ઘર, દુકાન,,

Page #190

(૧૭ર
તવ પૃચ્છા
ધર્મશાળા આદિમાં અથવા પોતાની ધર્મસાધના કરવા માટે - બનાવેલ ધર્મસ્થાનક (ઉપાશ્રયમાં ઉતરે છે. ક્યારેક વૃક્ષની નીચે પણ રહી જાય છે. પરંતુ પિતાને માટે બનાવેલ મકાન, મઠ આદિમાં ઉતરતા નથી કે રહેતાં પણ નથી.
પ્રશ્ન ૨૩૩-જનસાધુ કયાં રહે છે અને કેવી રીતે -યાત્રા (ગમનાગમન) કરે છે ?
ઉત્તર-જૈન સાધુઓને કેઈ સ્થાયી, નિશ્ચિત નિવાસ નથી. વર્ષાકાળમાં અર્થાત્ અષાડ સુદ ૧૫ થી કાર્તિક સુદ ૧૫ સુધી ચાર માસ સાધુતાને યોગ્ય એવા અનુકૂળ ગ્રામનગરમાં રહે છે. શેષ આઠ માસમાં જુદા જુદા સ્થળોમાં વિચરે છે. કેઈ એક ગામમાં નિષ્કારણ અધિક રહેતા નથી. સિદ્ધાંત અનુસાર માસકમ્પાદિ વિહાર કરે છે. સાધુ ૨૯ રાત્રિથી અધિક અને સાદવીજીઓ ૫૮ રાત્રિથી અધિક એક સ્થાનમાં રહેતા નથી. સાધુતાને અનુકૂળ સર્વત્ર ક્ષેત્રોમાં વિચરણ કરે છે. તે પગપાળા અને દિવસમાં જ વિહાર કરે છે. કેઈપણ વાહનને ઉપયોગ કરતા નથી. પગમાં બુટ-ચંપલ વગેરે પહેરતા નથી. અને માથા ઉપર છત્ર પણ રાખતા નથી. પોતાની ઉપાધિ (સામાન) સ્વયં વહન કરે છે.
પ્રશ્ન ર૩૪-શ્વેતાંબર જન સાધુ પાણી કેવું પીએ છે?
ઉત્તર–જેને ગૃહએ પોતાને માટે ગરમ કરેલ છે, યા રાખ આદિથી ધોયેલ વાસણનું પાણી અથવા અન્ય પ્રકારનું પીવાને ગ્ય ધાવણનું પાણુ યા ગરમ પાણી પીએ છે.

Page #191

સંવર તત્વ
૧૭૩
કાચું, સજીવ, નળનું પાણી, કૂવા, તળાવ, નદીનું પાણી. પીતા નથી.
પ્રશ્ન ૨૩૫-શ્વેતાંબર જૈન સાધુઓનાં ભેજનની. વ્યવસ્થા કેવી રીતે થાય છે?
ઉત્તર–રાંધેલ, નિર્જીવ અન્ન, ભિક્ષા દ્વારા પ્રાપ્ત. કરી લે છે, જેને ત્યાં ભોજન બને છે તથા જે ઘરનું ભેજન આર્યજન અનિંદનીય અને અગહણીય સમજે છે, એવા અનેક ઘરથી થોડું–થવું-દાતાઓને કષ્ટ ન થાય, બીજી વાર બનાવવું ન પડે એવું, દીનતા રહિત મધુકરવૃત્તિથી ભોજન પ્રાપ્ત કરે છે. અને પોતાના સ્થાન પર લાવીને બધા સાધુઓ સાથે સંવિભાગ કરીને વાપરે છે. તે પિતાને. માટે હિંસાદિથી બનાવેલ, પસાદિથી ખરીદેલ, બદલાની ભાવનાથી આપેલ ઈત્યાદિ ૪૨ પ્રકારના દોષ સહિત આહારાદિ લેતાં નથી. તે કાચા ફળ, ફૂલ વગેરે પણ ગ્રહણ કરતા નથી.
પ્રશ્ન ૨૩૬-જૈન સાધુઓના મુખ્ય આચાર સંક્ષેપમાં સમજાવો.
ઉત્તર-જૈન સાધુ સમસ્ત પ્રાણીઓ જેવા કે–પૃથ્વી પાણ, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ આદિ જેની પણ રક્ષા. કરે છે. વચનથી સત્યભાષી હોય છે. એક તણખલું પણ કેઈને પૂછયા વિના લેતા નથી. સ્ત્રીને સ્પર્શ પણ થવા - દેતા નથી. એક ફૂટી કેડી પણ પોતાની પાસે રાખતા નથી.

Page #192

“૧૭૪
તત્ત્વ પૃછા કે અન્યની પાસે રખાવતાં નથી. રાત્રિનાં ભેજન કરતાં નથી. ભિક્ષાથી જીવન નિર્વાહ ચલાવે છે.
ગૃહસ્થાએ પિતાને માટે બનાવેલ મકાનમાં ઉતરે છે. મર્યાદિત વેત વસ્ત્ર રાખે છે. લાકડા, તુંબડા કે માટીનાં પાત્ર રાખે છે. ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભેજન કરતાં નથી. ગૃહસ્થીનાં ઘરે બેસતા નથી. ધર્માનુકૂલ સ્થાનમાં રહે છે. ચાવજજીવન સ્નાન કરતા નથી કે દેહવિભૂષા પણ કરતા નથી. સ્વાવલંબી હોય છે. કેશ લુચન કરે છે અને ખુલ્લાં પગે વિચરણ કરે છે.
ધર્મ (શ્રાવકધર્મ) પ્રશ્ન ર૩૭–સુધમકને કહે છે ?
ઉત્તર-અરિહંત દેવ દ્વારા જીવના શાશ્વત સુખના ઉદ્દેશ્યથી બતાવેલી અહિંસાપ્રધાન સાધના તે ધર્મ છે, જે આત્માને સંસારની અશુભ ગતિઓથી બચાવીને મોક્ષમાં લઈ જાય છે. એવા વિશુદ્ધ માગને “સુધર્મ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૭૮-ધર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે ધર્મ કુદેવ અને કુગુરૂઓ દ્વારા સ્થાપિત હોય–ચલાવેલા હેય. જે ધર્મના પ્રવર્તક જ સ્વયં અજ્ઞાની હવાથી ઘર્મનું સમ્યક સ્વરૂપ જાણતા ન હોય, જે એકાંતવાદી છે, જેના ધર્મના સિદ્ધાંત પરસ્પર વિરોધી હોય, જેમાં પશુ-વધાદિ હિંસાને ઉપદેશ હોય, જે ધર્મમાં
કે

Page #193

સંવર તત્વ
૧૫
ત્યાગ, વૈરાગ્ય, બ્રહ્મચર્યાદિ ઉત્તમ તને અભાવ હોય, એવા ધર્મને “કુધર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૮-શ્રાવક કોને કહે છે?
ઉત્તર-“શ્રા” અર્થાત્ શ્રદ્ધાપૂર્વક શાસ્ત્ર શ્રવણ કરે. “વ” એટલે વિવેકથી વ્રતનું પાલન કરે. “ક” દાનાદિ કરણ શુભ ક્રિયાઓ કરે તે જ શ્રાવક છે.
સિદ્ધાંત શ્રવ થા, વિરે વતસ્ત્રાજૂ दानादि करणं सेवा, हि एतत् श्रावकलक्षणम् ॥ પ્રશ્ન ૨૪૦-શ્રાવના વ્રત કેટલા છે?
ઉત્તર-પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત એમ કુલ ૧૨ વ્રત છે.
પ્રશ્ન ર૪૧-ગ્રત કોને કહે છે?
ઉત્તર–પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વક સાવદ્ય ક્રિયાઓને છોડવી અને નિરવદ્ય ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરવી તેને વ્રત કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૪ર-અણુવ્રત કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે મહાવ્રતની અપેક્ષા અણુ અર્થાત્ નાના છે. તે પાંચ છે. જેમકે-(૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ (૨) મૃષાવાદ ત્યાગ (૩) અદત્ત ગ્રહણ ત્યાગ (૪) સ્વદાર સંતેષ વ્રત અને (૫) પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત.
પ્રશ્ન ર૪૩-ગુણવ્રત કેને કહે છે? ઉત્તર–જે આણુવ્રતમાં ગુણ અને લાભ વધારે છે.

Page #194

૧૭૬
તવ પૃચ્છા, અણુવ્રતમાં વિશેષતા ઉત્પન્ન કરનારા તથા પાપથી અધિકબચાવવાવાળા ગુણવ્રત છે.
ગુણવ્રત ત્રણ છે. (૧) દિશા પરિમાણ વ્રત (૨) ઉપભોગ-પરિગ પરિમાણ વ્રત (૩) અનર્થદંડ ત્યાગ વ્રત. આ ત્રણ ગુણવ્રત આત્મામાં ગુણની વૃદ્ધિ કરે છે. આ પ્રશ્ન ર૪૪-શિક્ષાવ્રત કોને કહે છે?
–જે વારંવાર શિક્ષા અર્થાત્ અભ્યાસ કરવા. ગ્ય છે. પાંચ અણુવ્રત અને ત્રણ ગુણવ્રત તે જીવનભર માટે પાલવાડ્યું છે. પરંતુ શિક્ષાવ્રત ચેડા-છેડા સમય માટે અને ક્યારેક-કયારેક કરવામાં આવે છે. ગૃહસ્થોને માટે આનું પાલન આત્મામાં ગુણોને ભંડાર ભરનારું છે. તે ચાર છે (૧) સામાયિક વ્રત (૨) દેશાવગાસિક વ્રત. (૩) પૌષધપવાસવ્રત (૪) અતિથિ સંવિભાગ દ્રત.
પ્રશ્ન ર૪૫-શ્રાવકના ગુણ કેટલા છે? ઉત્તર–શ્રાવકનાં એકવીશ ગુણ આ પ્રમાણે છે.
(૧) અક્ષુદ્ર-જે તુચ્છ સ્વભાવના ન હોય, પણ. ગંભીર હાય.
(૨) રૂપવાન-મનહર આકૃતિવાળા, પરિપૂર્ણ અંગેપાંગ યુકત હોય.
(૩સૌમ્ય પ્રકૃતિ-જે શાંત સ્વભાવવાળા હેય, ઉગ્ર ન હોય.

Page #195

સંવર તત્વ
(૪) લોકપ્રિય-જગતથી વિરૂદ્ધ આચરણ નહિ કરનારા અને જનતાને વિશ્વાસપાત્ર હોય.
(૫) અક્રૂર-કલેશ રહિત, કોમલ સ્વભાવવાળા હોય. (૬) ભીરૂ–પાપ અને દુરાચારથી ડરનારા હોય. (૭) અશઠ-કપટ-છલ–પ્રપંચથી રહિત હેય.
(૮) દાક્ષિણ્ય યુક્ત–પરોપકાર કરવામાં તત્પર. પિતાનું કામ છોડીને પણ બીજાનું કાર્ય કરવામાં તત્પર હોય.
(૯) લજજાળુ-જે દુરાચાર કરવામાં શરમાય છે. સદાચારથી વિપરીત વ્યવહાર કરતા તેને લજજાને અનુભવ થાય છે.
(૧૦) દયાળુ–દુઃખીઓને દેખીને જેનું હૃદય આદ્ર બની જાય છે. જે દુઃખીઓની સેવા કરવામાં તત્પર હોય.
(૧૧) મધ્યસ્થ–પક્ષપાત રહિત મધ્યસ્થ વૃત્તિવાળા હેય.
(૧૨) સૌમ્ય દષ્ટિ–પ્રેમપૂર્ણ દૃષ્ટિવાળા હેય.
(૧૩) ગુણાનુરાગી-ગુણવાનેને પ્રેમ કરનારા. ગુણવાને પ્રત્યે આદર-માન રાખનારા ગુણપૂજક.
(૧૪) સકથક-ધર્મ અને સદાચારની વાત કરનારા તથા ધર્મકથા સાંભળવાની રૂચિવાળા અથવા સુપક્ષ ચુક્તસદા ન્યાયયુક્ત પક્ષને ગ્રહણ કરનારા.’
(૧૫) સુદીર્ઘદશી–પરિણામને પહેલેથી સારી રીતે વિચાર કરીને કાર્ય કરનારા.
૧૨

Page #196

૧૭૮ ,
તવ પૃચ્છા (૧૬) વિશેષ-હિત અને અહિતને સારી રીતે સમજવાવાળા તથા તત્વજ્ઞાનને પણ સારી રીતે સમજનારા.
(૧૭) વૃદ્ધાનુગત-જ્ઞાનવૃદ્ધ અને અનુભવવૃદ્ધ જનેનાં અનુભવને અનુસરનારા. ૧
(૧૮) વિનીત–વડિલ અને ગુણીજનોનો વિનય કરનારા.
(૧૯) કૃત–પોતાના પર બીજાએ કરેલ ઉપકારને નહિ ભૂલનારા. | (૨૦) પરહિતાર્થ બીજાનું હિત કરવામાં તત્પર રહેવાવાળા.
(૨૧) લબ્ધલક્ષ્ય–જેણે પોતાના લક્ષ્યને સારી રીતે સમજીને પ્રાપ્ત કરેલ હોય.
પ્રશ્ન ૨૪૬-મરથ કેને કહે છે?
ઉત્તર–સંસારમાં અનેક પ્રકારની શુભ-અશુભ આકાંક્ષા થયા કરે છે, પરંતુ જે આત્મ-વિકાસને માટે શુભ આકાંક્ષા કરે છે, તેને હિતકારી મને રથ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૪૭-મનોરથના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) પરિગ્રહ ત્યાગવાની ભાવના. (૨) મહાવ્રત (સંયમ) ધારણ કરવાને મને રથ (૨) મૃત્યુસમયની પહેલા જ સંથારો કરવાની ભાવના.

Page #197

સવર તત્ત્વ
m
૩૭૯
દાહા :
આરંભ પરિગ્રહ તજી કરી, પાઁચ મહાવ્રત ધાર, અંત સમય આલેચના, કરુ` સંથારા સાર પ્રશ્ન ૨૪૮-પ્રથમ મનાથ શુ છે ?
ઉત્તર-શ્રાવક પ્રતિદિન એવું ચિંતન કરે કે અહ જિનેશ્વર દેવ ! કયારે હું બાહ્ય અને આભ્યંતર પરિગ્રહના અલ્પ કે અધિક ત્યાગ કરીશ. આ પરિગ્રહ વિષય-કષાયને વધારનાર, દુર્ગતિના દેનાર, રાગ-દ્વેષનું મલ, જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રના નાશ કરનાર, અઢાર પાપને વધારનાર, અનંત સ`સારમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર છે. નિસ્થા દ્વારા નિદનીય છે. આવા પરિગ્રહના ત્યાગ કરીશ તે દિવસ મારા ધન્ય અને પરમ કલ્યાણકારી થશે.
પ્રશ્ન ૨૪૯–મનેરથના બીજો ભેદ શું છે? ઉત્તર-શ્રાવકજી પ્રતિદિન એવું ચિંતન કરે કે-અહા ! જિનેશ્વર દેવ ! કથારે હું. ગૃહસ્થનાં અગારધર્મના ત્યાગ કરી, અણુગાર ધર્માંમાં દ્રવ્ય-ભાવથી મુડિત થઈ દશ પ્રકારના યતિધર્મ, સત્તર પ્રારને સયમ અને વીતરાગ પ્રભુની આજ્ઞાનુસાર ચાલનારા મનુ, તે દિવસ મારા ધન્ય અને પરમ કલ્યાણકારી થશે.
પ્રશ્ન ૨૫૦-મનાથના ત્રીજા ભેદ્રનું ચિંતન કેવી રીતે છે?
ઉત્તર-શ્રાવકજી પ્રતિદિન એવુ ચિંતન કરે કે-અહે

Page #198

૧૮૦.
તત્વ પૃચ્છા જિનેશ્વરદેવ ! સર્વ પાપસ્થાનની આલોચનાપૂર્વક નિઃશલ્ય થઈને બધા જ સાથે ક્ષમાપના કરીને અઢાર પાપ અને ચારે આહારનો ત્યાગ કરીશ તથા અતિપ્રેમથી પાલન-પોષણ કરેલા આ શરીરના મમત્વને હટાવીને, તેને
સિરાવીને અંતિમ શ્વાસોચ્છવાસ સુધી ત્રણ આરાધના અને ચાર શરણું લેતે થકે આયુષ્ય પૂર્ણ કરીશ અર્થાત, પંડિત મરણથી મરીશ. તે દિવસ મારે ધન્ય અને પરમ કલ્યાણકારી થશે.
પ્રશ્ન ર૫૧-મરથનું ચિંતન કરવાથી શું લાભ થાય છે?
ઉત્તર-ત્રણ મને રથનું ચિંતન કરતે જીવ કર્મોની મહાનિર્જરા કરે છે. સંસારને અંત કરે છે, મેક્ષની સન્મુખ થાય છે. અનુક્રમથી બધા દુખોથી છૂટીને મેક્ષના અક્ષય સુખને પામે છે.
પ્રશ્ન રપ-વિસામા (વિશ્રાંતિ) કેટલા છે? ઉત્તર–શ્રાવકના વિસામા ચાર છે?
(૧) ભાર ઉપાડવાવાળે ભારને એક ખંભાથી બીજા ખંભા પર મૂકે તે, પહેલે વિસામે.
તેમ શ્રાવક શીલવ્રત–ગુણવ્રત, અનર્થદંડ વિરમણપ્રત્યાખ્યાન, પૌષધપવાસ ગ્રહણ કરે તે પ્રથમ વિસામે,
(૨) બીજે વિસામે-જેમ ભારને એટલે કે ચિતરે મુકીને કુદરતી હાજતનું નિવારણ કરવા જાય તે.

Page #199

સવર તત્ત્વ
૧૮૧
તેમ શ્રાવક સામાયિક, દેશાવકાસિક વગેરે કરે તે એટલા વખત સુધી સાવધ ત્યાગ રૂપ બીજે વીસામા.
(૩) ત્રીજો વીસામા—ગામ દૂર હાય, રસ્તામાં ધર્મશાળા અથવા યક્ષના મંદિર વગેરેમાં ભાર મૂકી રાત રહે તે.
તેમ શ્રાવક આઠમ-પાણીના પૌષધ કરે તે રાત રહેવા રૂપ ત્રીજો વિસામેા.
(૪) ચેાથા વિસામે-જેમ ભારને નિશ્ચિત સ્થાને પહોંચાડી દે તે.
તેમ શ્રાવક આલેાચના કરી સથારા કરે ત્યારે સવ યાપથી નિવા રૂપ ચાથા વિસામે.

Page #200

૭. નિર્જરા તત્વ
પ્રશ્ન ૧-નિર્જરા કોને કહે છે?
ઉત્તર-આત્મા પર લાગેલા કમરૂપી મળને દેશથી દૂર કરવા તે નિર્જરા છે. અથવા જીવરૂપી કપડાં પર લાગેલા મેલને જ્ઞાનરૂપી પાણી, તપ-સંયમ રૂપી સાબુથી ધઈને દૂર કરે.
પ્રશ્ન ર–નિજારાના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-બાહ્ય તપ ૬ પ્રકારનાં અને આત્યંતર તપ ૬ પ્રકારનાં કુલ મળી ૧૨ ભેટ નિર્જરાનાં છે.
પ્રશ્ન ૩-બાહ્ય તપના છ ભેદ કયા-કયા છે?
ઉત્તર- ૧) અનશન, (૨) ઉદરી, (૩) ભિક્ષાચર્યા, (૪) રસ પરિત્યાગ, (૫) કાયકલેશ અને (૬) વ્યુસર્ગ.
પ્રશ્ન :-અનશન કેને કહે છે?
ઉત્તર-અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ-આ ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કર અથવા પાણીને છોડીને ત્રણ પ્રકારના આહારને ત્યાગ કરે “અનશન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પઅનશનનાં કેટલા ભેદ છે?

Page #201

૧૮૭
નિજ તત્ત્વ
ઉત્તર–અનશનનાં મુખ્ય બે ભેદ છે. (૧) ઈત્વરિક અનશન અને યાત્મથિક અનશન. .
પ્રશ્ર ૬-ઈરિક અનશન કોને કહે છે?
ઉત્તર-અલ્પકાળને માટે કરવામાં આવતાં અનશનને ઈવરિક અનશન કહેવાય છે. તેનાં ચૌદ ભેટ છેઃ (૧) ચતુર્થ ભક્ત, (૨) ષ ભક્ત, (૩) અષ્ટમ ભક્ત, (૪) દશમ ભક્ત, (૫) દ્વાદશ ભક્ત, (૬) ચતુર્દશ ભકત, (૭) ષડશ ભક્ત, (૮) અર્ધમાસિક, (૯) માસિક, (૧૦) દ્ધિ માસિક (૧૧) ત્રિમાસિક, (૧૨) ચાતુર્માસિક, (૧૩) પંચ માસિક અને (૧૪) છ માસિક.
પ્રશ્ન ૭-થાવત્કથિક અનશનનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–છ ભેદ છેઃ (૧) પાદપગમન, (૨) ભક્ત– પ્રત્યાખ્યાન, (૩) ઈગતમરણ આ ત્રણેના નિર્ધારિમ અને અનિહરિમ એમ છ ભેદ થાય છે.
.. પ્રશ્ન ૮-દેપગમન કોને કહે છે?
ઉત્તર–ચારે આહારને ત્યાગ કરીને પોતાના શરીરના કેઈપણ અંગને કિંચિત્ માત્ર પણ ન હલાવતા, વૃક્ષની
ડાળી તૂટીને જમીન પર પડેલી હોય તેની માફક નિશ્ચલ| રૂપથી સંથારો કર “પાદોપગમન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯-ભક્તપ્રત્યાખ્યાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–ચાવતજીવન ત્રણ અથવા ચારે આહારને - ત્યાગ કરીને સંથારો કરે.,

Page #202

૧૮૪
તવ પૃચ્છા આ પ્રશ્ન ૧૦-ઇતિમરણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ચાવજજીવન ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરીને મર્યાદિત સ્થાનમાં હરવા-ફરવાને આગાર રાખીને કરવામાં આવતા સંથારાને ઇગિતમરણ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-ઉદરી કોને કહે છે?
ઉત્તર-ભેજન આદિનું પરિમાણ અને ધાદિના આવેશને ઓછો કરે તેને ઉણાદરી કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧ર-ઉણદરીનાં કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-(૧) દ્રવ્ય ઉદરી અને (૨) ભાવ ઉણે દરી. પ્રશ્ન ૧૩-દ્રવ્ય ઉણદરી શું છે?
ઉત્તર-ભંડ ઉપકરણ અને આહાર -પાણીનું શાસ્ત્રમાં જે પરિમાણ બતાવેલ છે, તેને ઓછું કરવું તથા અતિ સરસ અને પૌષ્ટિક આહારનો ત્યાગ કરે તેને દ્રવ્ય ઉBદરી કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-દ્રવ્ય ઉણાદરીનાં કેટલા ભેદ છે ? - ઉત્તર-(૧) ઉપકરણ દ્રવ્ય ઉણદરી અને (૨) ભક્તપાન દ્રવ્ય ઉદરી એમ બે ભેદ છે.
પ્રશ્ન ૧૫-ઉપકરણ દ્રવ્ય ઉદરીના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) એક પાત્ર (૨) એક વસ્ત્ર અને (૩) જીર્ણ
ઉપધિ.
પ્રશ્ન ૧૬-ભકત-પાન દ્રવ્ય ઉદરીનાં કેટલાં ભેદ છે?

Page #203

નિજ તત્વ
-
૧૮૫
ઉત્તર–તેના સામાન્યતઃ પાંચ ભેદ છેઃ (૧) આઠ કવલ (ગ્રાસ) પરિમાણ આહાર કર, અલ્પાહાર પણ ઉદરી છે. (૨) ૧૨ કવલ પરિમાણ આહાર કરવો તે ઉપાધે ઉણેદરી છે. (૩) ૧૬ કવલ પરિમાણ આહાર કરવો તે અર્ધ ઉણોદરી છે. (૪) ૨૪ કવલ પરિમાણ આહાર કરે તે પા ઉદરી છે. (૫) ૩૧ કવલ પરિમાણ આહાર કરે કિંચિત્ ઉદરી છે અને પુરા ૩૨ (બત્રીસ) કવલ પરિમાણ આહાર કરવો તે પ્રમાણે પેત આહાર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩-ભાવ ઉદરી કોને કહે છે?
ઉત્તર-ક્રોધ, માન, માયા અને લોભને ઓછા કરવા, ઓછું બોલવું, કષાયને વશ થઈને ભાષણ ન કરવું તથા હૃદયમાં રહેલા કષાયને શાંત કરવા “ભાવ ઉદરી” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮-ભિક્ષાચર્યા કોને કહે છે અને તેના કેટલાં ભેદ છે?
ઉત્તર-વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ લઈને ભિક્ષાને સંકેચ કરતાં થકા વિચરવું તે ભિક્ષાચર્યા” તપ છે. તેનાં ૩૦ ભેદ છે. (ઉવવાઈય સૂત્રમાં ભેદેશના વિસ્તાર માટે સૂત્ર ૧૯ જુઓ)
પ્રશ્ન ૧૯-રસ પરિત્યાગ કેને કહે છે?
ઉત્તર-વિકારવર્ધક દૂધ, દહીં, ઘી આદિ વિગ તથા પ્રણીત (ગરિષ્ઠ) ખાન-પાનની વસ્તુઓનો ત્યાગ કરવો. રસના ઈન્દ્રિયને નિગ્રહ કરે અને રસલુપતાના ત્યાગને રસ પરિત્યાગ” કહેવાય છે.

Page #204

૧૮૬
તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૨૦-રસ પરિત્યાગના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–તેને સામાન્યથી નવ ભેદ છેઃ (૧) વિગયત્યાગ-ઘી, તેલ, દૂધ, ગેળસાકર આદિ વિકાર વધારવાવાળી વસ્તુઓને ત્યાગ કરે. (૨) પ્રણુત રસ ત્યાગ–જેમાંથી ઘી વગેરેના ટીપાં પડી રહ્યા હોય, તેવા રસસભર આહારને ત્યાગ કરવો. (૩) આયંબિલ-લુફખી રોટલી, ભાત અથવા શેકેલા ચણા આદિ વાપરવા. (૪) આયામસિક ભેજીઓસામણ આદિની સાથે પડેલા ભાત આદિ લેવા. (૫) અરસાહાર-મીઠું, મરચું આદિ મસાલા વિનાનો રસરહિત આહાર લે. (૬) વિરસાહાર-જેને રસ ચાલ્યા ગયે છે, એવા જુના ધાન્ય અથવા ભાત આદિનો આહાર કર. (૭) અંતહાર-હલકે આહાર-જેને ગરીબ લોકે ખાય છે-એ આહાર લેવે. (૮) પ્રાંતાહાર–ખાધા પછી વધેલા આહાર લઈને વાપરે. (૯) રસાહાર-લુખ-સૂકે, જીભને અપ્રિય લાગે તે આહાર કરે.
પ્રશ્ન ૨૧-કાયકવેશ તપ શું છે?
ઉત્તર-શાસ્ત્ર સંમત રીતિથી શરીર દ્વારા કઠોર સાધના કરવી. ઉગ્ર વિરાસનાદિ આસન લગાવવા, લેચ કરે, શરીરની શોભા-શુષાને ત્યાગ કરવો કાયકલેશ” તપ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૨-પ્રતિ સલીનતા કોને કહે છે? તેનાં મુખ્ય કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-પ્રતિસંલીનતાને અર્થ છે—ગાપન (નિગ્રહ)

Page #205

નિજ તત્વ કરવું. તેના મુખ્ય રૂપથી ચાર ભેદ છે : (૧) ઈન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતા (૨) કષાય-પ્રતિસંલીનતા (૩) યુગ પ્રતિસંલીનતા અને (૪) વિવિક્ત શય્યાસનતા.
પ્રશ્ન ૨૨-ઈન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતા કેને કહે છે? તેના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ઈન્દ્રિયોને પોતાના વિષયની તરફ જતી રોકવી અને ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ કરેલ વિષયમાં રાગ-દ્વેષ ના કરે. તેનાં પાંચ ભેટ છેઃ (૧) શ્રોતેન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતા (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય પ્રતિ સંલીનતા (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય પ્રતિસંસીનતા (૪) રસનેન્દ્રિય પ્રતિ સંલીનતા (૫) સ્પર્શનેન્દ્રિય. પ્રતિસંલીનતા.
પ્રશ્ન ૨૪-કષાય પ્રતિસંલીનતા કોને કહે છે?
ઉત્તર-દધિ, માન, માયા અને લોભને ઉદય થવા ન દે તથા ઉદયમાં આવેલા કષાયને નિષ્ફળ બનાવી દેવા.
પ્રશ્ન રોગ પ્રતિલીનતાના કેટલા ભેદ છે?'
ઉત્તર-(૧) મન પ્રતિસંલીનતા (૨) વચન પ્રતિસલીનતા અને (૩) કાય–પ્રતિસલીનતા.
પ્રશ્ન રદ-મન પ્રતિસલીનતા કેને કહે છે? ઉત્તર-મનની અકુશલ (બુરી–પાપકારી) પ્રવૃત્તિ કવી અને કુશલ (ભલી) પ્રવૃત્તિ કરવી તથા ચિત્તને એકાગ્ર-સ્થિર કરવું.

Page #206

૧૮૮
તત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ર–વચન પ્રતિસલીનતા કોને કહે છે?
ઉત્તર-અશુભવચનને ત્યાગ કરી, શુભ નિર્દોષ વચન બિોલવું, પ્રિય વચન બોલવું.
પ્રશ્ન ૨૮ કાયમ પ્રતિસંલીનતા કોને કહે છે?
ઉત્તર-સારી રીતે સમાધિપૂર્વક શાંત થઈને, હાથપગ સંકુચિત કરીને કાચબાની જેમ ગુપ્તેન્દ્રિય થઈને સ્થિર થવું.
પ્રશ્ન ર૯-વિવિકત શાસનતા કેને કહે છે?
ઉત્તર-સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક રહિત એવા ઉદ્યાન, આરામગૃહ, દેવાલય અને સભા આદિ નિર્દોષ થાનમાં પ્રાસુક અને એષણીક શય્યા–સંથારાને ગ્રહણ કરીને રહેવું તે વિવિત શય્યાસનતા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૦-આત્યંતર તપ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે તપને સંબંધ આત્મભાવથી હોય તેને આત્યંતર તપ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૧-પ્રાયશ્ચિત કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેનાથી મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણ સંબંધી અતિચારે (દોષ)ની શુદ્ધિ થાય. અથવા જે અનુષ્ઠાનથી પાપની વિશુદ્ધિ થાય.
પ્રશ્ન ૩ર-પ્રાયશ્ચિતનાં કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-પ્રાયશ્ચિતનાં દશ ભેદ આ પ્રમાણે છે.

Page #207

નિજ તત્વ
(૧) આલોચનાહ–પોતાના દોષને ગુરૂ અથવા રત્નાધિકની સમક્ષ પ્રગટ કરવાથી થનારું પ્રાયશ્ચિત-આલેચના કરીને શુદ્ધિ કરવી.
(૨) પ્રતિકમણીં–પ્રતિક્રમણ (મિથ્યા-દુષ્કૃતપાપથી પાછું ફરવું)થી થવાવાળું પ્રાયશ્ચિત.
(૩) તદુભયાહ–આલોચના અને પ્રતિક્રમણ બનેથી થનારૂં પ્રાયશ્ચિત.
(૪) વિવેકાહ–ત્યાગ દ્વારા થવાવાળું પ્રાયશ્ચિત.. (૫) વ્યુત્સર્ગોહેં–કાયેત્સર્ગ દ્વારા થનારું પ્રાયશ્ચિત.. (૬) તપાઉં–તપ દ્વારા થનારું પ્રાયશ્ચિત. .
(૭) દાહ–છેદ (દીક્ષા પર્યાયનો છેદ-ઓછી. કરવી) થી થનારું પ્રાયશ્ચિત.
(૮) મૂલાહ-પુનઃ તેની સ્થાપનાથી થનારું પ્રાયશ્ચિત.
(૯) અનવસ્થાપ્યા–પ્રાયશ્ચિતના રૂપમાં આપેલ. અમુક પ્રકારના વિશિષ્ટ તપને જયાં સુધી ન કરી યે ત્યાં સુધી તેને સંબંધ વિચ્છેદ રાખવું અને ફરી દીક્ષા આપવી.
(૧૦) પારંચિતાહ–સંબંધ વિચ્છેદ કરીને તપવિશેષ કરાવ્યા પછી ગૃહસ્થ સમાન બનાવીને વ્રત–સ્થાપનાથી. થનારું પ્રાયશ્ચિત.
પ્રશ્ન ૩૩-વિનય કોને કહે છે? “

Page #208

તત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર–જેના દ્વારા આત્માને કર્મરૂપી મેલથી દૂર કરવામાં આવે તેને વિનય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૪-વિનય તપનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) જ્ઞાન વિનય, (૨) દશન વિનય, (૩) ચારિત્ર વિય, (૪) મન વિનય, (૫) વચન વિનય, (૬) કાય વિનય અને (૭) લોકપચાર વિનય. * પ્રશ્ન ૩પ-વૈયાવૃત્ય તષ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–ગુરૂ, તપસ્વી, રોગ, વૃદ્ધ, નવદીક્ષિત સાધુની સેવા કરવી અને સંયમ પાલનમાં સહાયતા આપવી–તે નવેયાવૃત્ય” તપ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૬-યાવૃત્યના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-દશ ભેદ આ પ્રકારે છે-(૧) આચાર્ય, (૨) ઉપાધ્યાય, (૩) વિર, (૪) તપસ્વી, (૫) ગ્લાન, (૬) શિક્ષ (નવદીક્ષિત) (૭) કુલ * (૮) ગણ, (૯) સંઘ (૧૦) સાધમિકની વૈયાવૃત્ય કરવી.
પ્રશ્ન ૩૭-સ્વાધ્યાય શું છે? તેનાં કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-અસ્વાધ્યાય કાળને છોડીને મર્યાદાપૂર્વક
* એક આચાર્યને ત્યાં એક ગુરૂના શિષ્યોને “કુલ' કહે છેભગ. શ. ૨૫ ઉ. ૭. પ્રશ્ન છુ. ૨ અધ્ય. ૩.
* ગણ સરખી પિયાવાળા ઘણું સાધુઓને સમુદાય. કુલ તે -ત્રણને એક વિભાગ છે.

Page #209

નિર્જરા તત્વ
૧૮૧ શાસ્ત્રનું અધ્યયન-અધ્યાપન આદિ કરવું તે “સ્વાધ્યાય” તપ છે. સ્વાધ્યાયના પાંચ ભેદ છે—(૧) વાચના, (૨) પૃચ્છના, (૩) પરિવર્તન, (૪) અનુપ્રેક્ષા અને (૫) ધર્મકથા.
પ્રશ્ન ૩૮-વાચના કેને કહે છે?
ઉત્તર-શિષ્યને સૂત્ર અને અર્થ ભણાવવા તે વાચના છે.
પ્રશ્ન ૩–પૃચ્છના કેને કહે છે?
ઉત્તર–વાચના ગ્રહણ કરીને તેમાં સંદેહ થવા પર પુનઃ પૂછવું અથવા પહેલા શીખેલા સૂત્રાદિ જ્ઞાનને વિશેષ સમજવાને માટે પ્રશ્ન કરવા તે “પૃચ્છના” છે.
પ્રશ્ન ૪૦-પરિવર્તના કોને કહે છે?
ઉત્તર-ભણેલું જ્ઞાન ભૂલી ન જવાય, તે હૃદયમાં સ્થિર થઈ જાય તે માટે તેની વારંવાર આવૃત્તિ કરવી પરિવર્તના” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૧-અનુપ્રેક્ષા શું છે?
ઉત્તર–શીખેલા સૂત્રોના અર્થનું વારંવાર મનન કરવું-વિચારણા કરવી “અનુપ્રેક્ષા” છે.
પ્રશ્ન કર-ધર્મકથા કેને કહે છે?
ઉત્તર-ઉપરોક્ત ચારે પ્રકારથી શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરીને શ્રોતાઓને શાસ્ત્રનું વ્યાખ્યાન સંભળાવવું, ધર્મોપદેશ આપ.

Page #210

૧૯૨
તત્વ પૃછા પ્રશ્ન ૪૩-ધર્મકથાના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-ધર્મકથાના ૪ ભેદ આ પ્રમાણે છે –
(૧) આક્ષેપની ધમકથા-સંસાર અને વિષયાદિની તરફ જતા શ્રોતાઓના મેહને હટાવીને ધર્મમાં લગાવવાવાળી કથા.
(૨) વિક્ષેપની ધમકથા-શ્રોતાને કુમાર્ગમાંથી હટાવીને સુમાર્ગમાં લઈ જનારી કથા.
(૩) સંવેગની ધમકથા-શ્રોતાઓને સંસારના રાગથી છોડાવી ધર્મ તરફ પ્રેમ ઉત્પન્ન કરનારી કથા.
(૪) નિર્વેદની ધર્મસ્થા–આલેક ભય, પરલેકભય, આદિ અનિષ્ટ પરિણામ બતાવીને સંસારથી વિરક્તિ ઉત્પન્ન કરનારી કથા.
પ્રશ્ર ૪૪–દયાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-એક લક્ષ્ય પર ચિત્તને એકાગ્ર કરવું તે “યાન” છે. તેના ચાર ભેદ છે –(૧) આર્તધ્યાન (૨) રૌદ્રધ્યાન (૩) ધર્મધ્યાન અને (૪) શુકલધ્યાન.
પ્રશ્ન પ-આધ્યાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-આર્ત અર્થાત્ દુઃખના નિમિત્તથી યા ભાવી દુઃખની આશંકાથી થનારું ધ્યાન “આર્તધ્યાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન કદ-આર્તધ્યાનના કેટલા લિંગ છે? ઉત્તર-ચાર લિંગ છે–(૧) આકંદન-ઉંચાસ્વરથી

Page #211

નિર્જરા તરવ
૧૯૩ રડવું, (૨) ચિન-આંખોમાં આંસુ લાવીને દીન ભાવ લાવ, (૩) પરિવેદના-વારંવાર કિલષ્ટ ભાષણ કરવું, વિલાપ કરે, (૪) તપનતા–ટપટપ આંસુ પાડવા. ઈષ્ટ વિયેગ, અનિષ્ટ સંગ અને વેદનાના નિમિત્તથી આ ચાર ચિન્હ થાય છે.
પ્રશ્ન ટ૭-આર્તધ્યાનના કેટલા ભેદ થાય છે?
ઉત્તર-(૧) અમનેઝ સંગના વિયોગની ચિંતા (૨) ઈષ્ટ અવિયેગની ચિંતા (૩) રોગ–મુકિત ચિંતા અને (૪) કામગ અવિયેગ ચિંતા.
પ્રશ્ન ૪૮-રૌદ્રધ્યાન શું છે?
ઉત્તર-ધની પરિણતી અથવા કુરતાને ભાવ જેમાં રહેલ હોય. બીજાને મારવું, પીટવું, ઠગવું અને દુઃખી કરવાની ભાવના, જે ચિંતનનાં મૂળમાં હોય, એવા કુવિચાર યુક્ત ધ્યાનને બૌદ્રધ્યાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન –ૌદ્રધ્યાનના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-ચાર – (૧). હિંસાનુબંધી – હિંસાથી સંબંધિત એકાગ્ર ચિંતન, (ર) મૃષાનુબંધી–અસત્યથી સંબંધિત એકાગ્ર ચિંતન, (૩) સ્નેનાનુબંધી–ચીયકર્મથી સંબંધિત એકાગ્ર ચિંતન અને (૪) સંરક્ષણાનુબંધીધનાદિના રક્ષણથી સંબંધિત ભયંકર ચિંતન અથવા કોઈને બંદી (કેદી બનાવવા આદિ રૂપ ખરાબ ચિંતન.)
પ્રશ્ન પ૦-રૌદ્રધ્યાનનાં કેટલા લક્ષણ છે? ૧૩

Page #212

તવ પૂછી ઉત્તર-રૌદ્રધ્યાનનાં ચાર લક્ષણ કહેલા છે–(૧) એસન્ન દોષ-હિંસા આદિ દોષમાંથી કઈ એક દેષમાં અધિક પ્રવૃત્તિ કરવી. તેનાથી જરા પણ અપ્રીતિ ન થવી. (૨) બહુલ દેશ-હિંસાદિ ઘણા તથા બધા દેશમાં પ્રવૃત્તિ. (૩) અજ્ઞાન દેષ-અશાનથી અથવા મિથ્યા શાસ્ત્રોના પ્રભાવથી અધર્મ સ્વરૂપ હિંસાદિમાં ધર્મબુદ્ધિથી પ્રવૃત્તિ કરવી. (૪) આમરણાંત દોષ-મરણ પર્યત હિંસાદિ કેર કાર્યોને પશ્ચાતાપ ન થ અને હિંસાદિમાં પ્રવૃત્તિ કરતા રહેવી.
પ્રશ્ન પ૧-ધર્મધ્યાનનો શો અર્થ છે?
ઉત્તર-ધર્મના સ્વરૂપના પર્યાલચનમાં મનને એકાગ્ર કરવું.
પ્રશ્ન પર ધર્મધ્યાનનાં કેટલા લક્ષણ છે ?
ઉત્તર-ધર્મધ્યાનના ચાર લક્ષણ આ પ્રકારે છે– (૧) આજ્ઞારૂચિ-વીતરાગની આજ્ઞામાં રૂચિ થવી, શાસ્ત્રોક્ત અર્થ પર શ્રદ્ધા થવી. (૨) નિસરૂચિ-કેઈના ઉપદેશ વિના સ્વભાવથી જ જિનભાષિત ત પર શ્રદ્ધા થવી. (૩) ઉપદેશરુચિ-સાધુ આદિના ઉપદેશથી જિનધર્મમાં રૂચિ થવી. (૪) સ્વરૂચિ-આગમ પ્રતિપાદિત ત પર શ્રદ્ધા થવી.
પ્રશ્ન પ૩-ધર્મધ્યાનરૂપી મહેલ પર ઢવાને માટે કેટલા અવલંબન છે ?

Page #213

નિજ તત્ત્વ
૧૫
ઉત્તર–ચાર આલંબન કહેલા છે–૧. વાચના, ૨. પૃચ્છના, ૩. પરિવર્તન અને ૪. ધર્મકથા.
પ્રશ્ન ૫૪–ધર્મધ્યાનની કેટલી અનપેક્ષાઓ છે?
ઉત્તર-ચાર છે–(૧) અનિત્ય ભાવના, (૨) અશરણ ભાવના, (૩) એકત્વ ભાવના અને (૪) સંસાર ભાવના.
પ્રશ્ન પપ-શુકલધ્યાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-પૂર્વ વિષયક શ્રતના આધારથી ઘાતિકર્મોનો નાશ કરીને આત્માને વિશેષ રૂપથી સ્વચ્છ બનાવનારું પરમધ્યાન અથવા મનની અત્યંત સ્થિરતા અને યોગને નિરોધ શુકલ ધ્યાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પદ-શુકલધ્યાનનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ચાર ભેદ છે–(૧) પૃથફવ-વિતર્ક-સવિચારી, (૨) એકત્વ વિતર્ક અવિચારી, (૩) સૂક્ષમ કિયા અનિવની અને (૪) સમુછિન્ન કિયા–અપ્રતિપાતી.
પ્રશ્ન પ૭-શુકલધ્યાનના ચાર ચાર લક્ષણ કથા કયા છે?
ઉત્તર-(૧) અવ્યથા-દેવાદિના ઉપસર્ગથી ચલિત ન થવું-પીડાની આત્મા પર અસર ન થવી, (૨) અસગ્નેહ-ગહન વિષયમાં અથવા દેવાદિ કૃત છલનામાં સંમેહ ન થ, (૩) વિવેક–આત્માને દેહથી તથા સમસ્ત સાંસારિક સંયોગથી ભિન્ન માન, (૪) વ્યુત્સગ– નિ સંગતાથી દેહ અને ઉપધિને ત્યાગ કર.

Page #214

૧૯૬
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૮-શુકલધ્યાનના કેટલા આલંબન છે?
ઉત્તર–શુકલ ધ્યાનના ચાર આલંબન આ પ્રકારે છે– (૧) ક્ષમા (અક્રોધ-સહિષ્ણુતા) (૨) મુક્તિ (નિર્લોભતા), (૩) આર્જવ (કપટ ત્યાગ), અને (૪) માર્દવ (માન ત્યાગ).
પ્રશ્ન પ૯-શુકલધ્યાનની ચાર અનુપેક્ષાઓ કઈ કઈ છે?
ઉત્તર-(૧) અનંતવનિંતાનુપ્રેક્ષા-ભવ પરંપરાની અનંતતાની ભાવના કરવી.
(૨) વિપરિણામાનુપ્રેક્ષા – વસ્તુઓને વિવિધ પરિણમન પર વિચાર કર.
(૩) અશુભાનુપ્રેક્ષા-સંસારના અશુભ સ્વરૂપ પર વિચાર કર.
(૪) અપાયાનુપ્રેક્ષા-આશ્ર અને કષાયથી જીવને થવાવાળું દુ:ખ તો સંસારવૃદ્ધિના કારણેનું ચિંતન કરવું.
પ્રશ્ન ૬૦-ડ્યુસર્ગને અર્થ શું છે?
ઉત્તર-બુત્સર્ગને અર્થ છે–ત્યાગ. અંતઃકરણથી મમત્વરહિત થઈને આત્મ-સાનિધ્યથી પર વસ્તુને ત્યાગ કર “બુત્સર્ગ” તપ છે. તેના મુખ્યતઃ બે ભેદ છે – (૧) દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ અને (૨) ભાવ વ્યુત્સર્ગ. - પ્રશ્ન -દ્રવ્ય વ્યસર્ગ કેને કહે છે?
ઉત્તર-આત્માથી ભિન્ન દ્રવ્યને ત્યાગ દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ કહેવાય છે. તેને ચાર ભેદ છે-(૧) શરીર વ્યુત્સર્ગ, (૨) ગણ વ્યુત્સર્ગ, (૩) ઉપધિ વ્યુત્સર્ગ અને (૪) ભક્તપાન વ્યુત્સર્ગ.

Page #215

નિરા તત્ત્વ
પ્રશ્ન દુર-શરીર વ્યુસ એટલે શુ? ઉત્તર-મમત્વ રહિત થઈને શરીરના અને દંડની મમતાના વક સાધનાના ત્યાગ કરવા.
પ્રશ્ન ૬૩-ગણ સગ કાને કહે છે ? ઉત્તર-પેાતાના ગણ (ગચ્છ)ના ત્યાગ કરીને જિનકલ્પ સ્વીકાર કરવા. અર્થાત્ નિઃસંગ થઇને આત્મનિર્ભર થઈ જવું. પ્રશ્ન ૬૪-ઉપધિ જ્યુસ એટલે શુ?
૧૯૭
ઉત્તર-ઉપકરણાથી હળવા થવુ’-પેાતાની આવશ્યકતાએને અત્યત એછી કરવી. કાઈ કલ્પ વિશેષમાં ઉપધિના ત્યાગ કરવા.
પ્રશ્ન દુધ-ભકતાન વ્યુત્સ કેાને કહે છે? ઉત્તર-આહારપાણીના અને તેની આસક્તિના ત્યાગ.
પ્રશ્ન ૬૬-ભાવ વ્યુત્સના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-ભાવ વ્યુત્સના ત્રણ ભેદ કહ્યા છે—(૧) કષાય વ્યુત્સંગ-ક્રોધ, માન, માયા અને લેભના ત્યાગ કરવા.
વિપરીત
(ર) સંસાર વ્યુત્સ-આત્મદશાથી પરિણામને ત્યાગ, નરક, તિર્યંચ આદિ ગતિના બંધના કારણેા મિથ્યાત્વ આદિને! ત્યાગ કરવા.
(૩) કમ' વ્યુત્સ-જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્માંના "ધના કારણેાના ત્યાગ કરવા.

Page #216

૮. બંધ તત્વ (કર્મ–પ્રકૃત્તિ)
પ્રશ્ન ૧-કોણ કોનાથી બંધાયેલ છે? ઉત્તર-જીવ કર્મોથી બંધાયેલ છે. પ્રશ્ન ૨-કમ કોને કહે છે?
ઉત્તર-રાગ-દ્વેષના કારણથી કામણ-વર્ગણાના પુગલ જીવની સાથે બંધાય છે તેને કર્મ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩-વગણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-દારિકાદિ સજાતીય પુદ્ગલના સમૂહ વિશેષને વર્ગણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪-કમને કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) દ્રવ્યકમ અને (૨) ભાવકર્મ, પ્રશ્ન પ-દ્રવ્યકમ કોને કહે છે? ઉત્તર-કામણ-વગણને દ્રવ્ય કર્મ કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૬-ભાવ કર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-રાગ-દ્વેષ રૂપ પરિણામને ભાવ કર્મ કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૭-વર્ગણાના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર–મુખ્ય આઠ ભેદ છે–(૧) ઔદારિક વર્ગણા,

Page #217

અત્ર તત્ત્વ
(૨) વૈક્રિય વ`ણા, (૩) આહારક વગ઼ા, (૪) તેજસ્ વણા, (૫) ભાષા વ ા, (૬) શ્વાસેાવાસ વણા, (૭) મનેાવણા અને (૮) કાણુ વ ણા.
પ્રશ્ન ૮-ઔદારિક વણા કાને કહે છે ?
ઉત્તર-ઔદારિક શરીર રૂપે પરિણમન થનારા પુદ્ગલને ‘ઔદ્યારિક વણા’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯-ક્રિય વણા કેાને કહે છે ? ઉત્તર-વૈક્રિય શરીર રૂપ થનારા પુદ્દગલ સમૂહ. પ્રશ્ન ૧૦-માહારક વહેંણા કોને કહે છે ? ઉત્તર-આહારક શરીર રૂપ જે પરિણમે તેને આહારક વણા' કહેવાય છે. અર્થાત્ ચૌદ પૂર્વ ધારી મુનિને તત્ત્વ સંબંધી કેાઈ શકાના સમાધાન માટે કૈવલી ભગવાન પાસે મેકલવા માટે જે એક હાથનુ શુદ્ધ-સ્ફટિક સમાન શરીર બનાવે. તે શરીર રૂપ પરિણમનને ચાગ્ય વાને ‘આહારક વણા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧-તેજસ્ વ`ણા કોને કહે છે ?
ઉત્તર-ઔદારિક અને વૈક્રિય શરીરને કાંતિ દેવાવાળુ અને આહારને પચાવવાવાળુ તૈજસુ શરીર જે વણાથી અને, તેને તેજસ વણા' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૨-ભાષા વણા કોને કહે છે? ઉત્તર-જે વણા શબ્દ રૂપ અને તેવા પ્રકારના પુદ્

Page #218

૨૦૦
દાવ પૂછા ગલ સમૂહ તે ભાષા વર્ગણા. તે જ રીતે ધાસરહૃવાસ, મન તથા કર્મને યોગ્ય પગલસમૂહને ધાસવાસ વણ, મનેવગણ અને કાશ્મણ વર્ગણા કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩-કર્મની પ્રકૃતિએ કેટલી છે? ઉત્તર-મૂલપ્રકૃતિ અને ઉત્તરપ્રકૃતિનાં ભેદથી બે છે. પ્રશ્ન ૧૪-મૂલ પ્રકૃતિ કોને કહે છે? ઉત્તર-કર્મોના મુખ્ય ભેદોને મૂલપ્રકૃતિ કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૧૫-ઉત્તર પ્રકૃતિ કેકને કહે છે? ઉત્તર-કર્મોને અવાંતર ભેદને ઉત્તરપ્રકૃતિ કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૧૬-કર્મથી આખાને શી હાનિ થાય છે?
ઉત્તર-આત્મશક્તિ દબાઈ જાય છે. તેમનું પરમાત્મા સ્વરૂપ ઢંકાઈ જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭-કર્મ કેટલા અને કયા-ક્યા છે?
ઉત્તર-કર્મ આઠ છે—(૧) જ્ઞાનાવરણીયકર્મ (૨) દર્શનાવરણીય (૩) વેદનીય (૪) મેહનીય (૫) આયુષ્ય (૬) નામ (૭) ગોત્ર અને (૮) અંતરાય.
પ્રશ્ન ૧૮-આત્માને ગુણ શું છે? ઉત્તર-આત્માને ગુણ ચેતના છે. પ્રશ્ન ૧૯-ચેતનાનાં પર્યાયને શું કહે છે? ઉત્તર–ચેતનાના પર્યાયને ઉપયોગ કહે છે. પ્રશ્ન ૨૦ ઉપયોગ કેટલા હોય છે?

Page #219

બંધ તત્વ
૨૧
ઉત્તર-બે-જ્ઞાન અને દર્શન. પ્રશ્ન -જ્ઞાન કયા પ્રકારને ઉપયોગ છે? ઉત્તર-જ્ઞાન સાકાર ઉપગ છે. પ્રશ્ન ૨૨-દર્શન કયા પ્રકારને ઉપયોગ છે? ઉત્તર-દર્શન નિરાકાર ઉપગ છે. પ્રશ્ન ર૩-જ્ઞાન કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે ઉપગ પદાર્થોના વિશેષ ધર્મોના જાતિ, ગુણ, ક્રિયા આદિને ગ્રાહક છે, તેને “જ્ઞાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪-દશન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે ઉપગ પદાર્થોના સામાન્ય ધર્મનું અર્થાત ભેદ કર્યા વિના માત્ર સત્તાનું વાહક છે, તેને “દર્શન’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રપ-જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કમ આત્માના જ્ઞાનગુણને ઢાંકી દે, તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૬-જ્ઞાનાવરણીયને સ્વભાવ કેવો છે?
ઉત્તર-તેને સ્વભાવ જ્ઞાનગુણને આવરણ કરવાને છે. જેવી રીતે વાદળથી સૂર્ય ઢંકાઈ જાય છે.
પ્રશ્ન ર૭ દશનાવરણય કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મ આત્માના દર્શન ગુણને આચ્છાદિત (આવરણ) કરે

Page #220

૨૦૨
તવ પૃચ્છા
રાજાન
પ્રશ્ન ૨૮-દશનાવરણીય કર્મ શું કાર્ય કરે છે ?
ઉત્તર-આ કર્મ વસ્તુને દેખવામાં આવરણ કરે છે. જેમ દ્વારપાળ દરવાજા પર ઊભે છે. તે આવનાર વ્યક્તિને બહાર રોકી દે છે, પણ અંદર જવા દેતા નથી, તેથી રાજાના દર્શન કરી શકતું નથી.
પ્રશ્ન ૨૯-વેદનીય કમ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કમ આત્માને સુખ-દુઃખને અનુભવ કરાવે તેને “વેદનીય કર્મ” કહેવાય છે.
દુ:ખરૂપ અનુભવ તે અસાતા વેદનીય છે અને સુખરૂ૫ અનુભવ તે સાતા વેદનીય છે.
પ્રશ્ન ૩૦-વેદનીય કમનું પરિણામ કેવું છે? - ઉત્તર-મધથી ખરડાયેલ (ચે પડેલી) તલવારની ધાર સમાન છે. ચાખવાથી મીઠાશનું સુખ અને જીભ કપાઈ જવાથી દુઃખ. તેમ વેદનીય કર્મ સુખ-દુખને અનુભવ કરાવે છે.
પ્રશ્ન ૩૧-મોહનીય કમ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મ આત્માને મૂઢ બનાવીને સ્વ-પર તથા હિત-અહિતના વિવેકને નાશ કરે છે. સદાચરણમાં બાધક બને છે. અને દુરાચરણમાં પ્રેરિત કરે છે. જે રીતે મદિરા (દારૂ) પીનાર વ્યક્તિ તે વખતે નશામાં ભાનરહિત, જ્ઞાન-શૂન્ય બની જાય છે, તે રીતે મેહનીય કર્મ આત્માને વિવેકશૂન્ય બનાવી દે છે.

Page #221

બંધ તત્વ
૨૦
પ્રશ્ન ૩ર-આયુકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેના ઉદયથી પ્રાણી કઈ શરીરમાં અમુક મુદત સુધી જીવિત રહે છે તથા આયુ ક્ષય થવાથી મરે. છે. જીવને શરીરમાં બંધાઈને રહેવું, તે આયુ કર્મના. કારણે છે.
પ્રશ્ન ૩-આયુ કર્મથી જીવને શી હાનિ થાય છે??
ઉત્તર–મોહ, અજ્ઞાન, અસંયમ અને મિથ્યાત્વથી વૃદ્ધિ પામેલા અનાદિ સંસારમાં આયુકર્મના ઉદયથી જીવ. મનુષ્ય-પશુ આદિ ગતિમાં રેકાઈ રહે છે. જેવી રીતે. અપરાધીને કારાગૃહ (જેલ)માં પુરી દેવામાં આવે તે તે. નિર્ધારિત કાળ સુધી છુટી શકતું નથી. એ રીતે આયુકર્મ જે ગતિમાં શરીરરૂપી કારાગારમાં જીવને ફસાવે છે તે. તેની મુદત સુધી શરીરમાં કેદ રાખે છે. તે જ પરતંત્રતા છે..
પ્રશ્ન ૩૪-નામ કર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવ નરક–પશુ આદિ ગતિ-જાતિ–શરીર અંગોપાંગ, આકૃતિરૂપ-રંગાદિ નાનાપર્યાનો અનુભવ કરે અને જે જીવના અમૂર્તત્વ ગુણને પ્રગટ થવા ન દે તેને નામકર્મ” કહેવાય છે. તે મનુષ્ય પશુ આદિના સારા-નરસા રૂપ ધારણ કરાવે છે. જેવી રીતે ચિત્રકાર ઊંટ, ઘેડા, ગધેડા, સુંદરી વગેરે જુદા જુદાચિત્ર બનાવે છે.
પ્રશ્ન ૩પ-ગોત્ર કમ કોને કહે છે ?

Page #222

૨૦૪
તત્વ પૃછા
ઉત્તર-જે કર્મ આત્માને ઊંચ-નીચ કુળમાં ઉત્પન્ન કરાવે, તેને “ત્ર કર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૬-ગેવ કર્મની શી અસર છે?
ઉત્તર–જે રીતે કુંભાર નાના-મેટ ઘડા બનાવે છે. તેમાં કઈ ઘડામાં ઘી અને મધ ભરવામાં આવે તે તે શુભ ઘડે કહેવાય છે. અને કેઈ ઘડામાં દારૂ ભરવામાં આવે તે તે ઘડે અશુભ કહેવાય છે. તેમ જીવ તે બધા સરખા હોવા છતાં ઉંચ ગાત્રથી ઉંચા-સારા કુળમાં જન્મ થાય છે અને નીચ ગોત્રથી હલકા કુળમાં જન્મ થાય છે.
પ્રશ્ન ક૭-અંતરાય કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મ આત્માની દાન, લાભ, ગ, ઉપભેગ અને વીર્ય–શક્તિઓને ઘાત કરે છે, તેને “અંતરાય કર્મ ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૩૮-અંતરાય કર્મનો સ્વભાવ શું છે?
ઉત્તર-દાતા તથા લેનારની વચ્ચે અંતર ઉત્પન્ન કરે તે અંતરાય છે. રાજાની આજ્ઞા થવા પર ભંડારી દાનપ્રાપ્તિમાં બાધક હોય છે એ રીતે અંતરય કર્મને સ્વભાવ દાન-લાભાદિમાં વિહ્ન ઉત્પન્ન કરે છે.
પ્રશ્ન ૩૦-આત્માને અધિક હાનિ કયા કથી થાય છે?
ઉત્તર-ઘાતિકર્મોથી અધિક હાનિ થાય છે.

Page #223

બંધ તત્ત્વ
૨૦૫.
પ્રશ્ન ૪૦–ાનિ–કમ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મ ઉદયમાં આવતા આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણેને ઘાત કરે તેને ઘાતિકર્મ કહેવાય છે. તે ચાર છે૧. જ્ઞાનાવરણીય, ૨. દર્શનાવરણીય, ૩. મેહનીય અને ૪. અંતરાય.
પ્રશ્ન –અજ્ઞાતિ કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મ ઉદયમાં આવતાં આત્માના મૂળગુણેને ઘાત ન કરે તેને “અઘાતિ કર્મ ” કહેવાય છે, તે પણ ચાર છે–(૧) આયુષ્ય કમ (૨) નામકર્મ (૩) ગોત્રકર્મ અને (૪) વેદનીય કર્મ.
પ્રશ્ન કર-ઘાનિકર્મોથી જીવને શી હાનિ થાય છે?
ઉત્તર-કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શન, અનંતવીર્ય, ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ, ક્ષાયિક ચારિત્ર તથા ક્ષાયિક દાનાદિ આ ક્ષાયિક ભાવને અને મતિ, ચુત, અવધિ, મનઃ પર્યાવજ્ઞાનાદિ. ક્ષાપશમિક ભાવોને નાશ-આવરણ ઘાતિ કર્મ કરે છે. જીવના આ બધા ગુણોને પ્રગટ ન થવા દેવાથી આ કર્મો ઘાતિક ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન કર–આઠ કર્મોમાં અંતર યકર્મ પણ ઘાતિ છે. તો પછી તેને અઘાતિની પાછળ કેમ કહેવામાં આવ્યું?
ઉત્તર-જે કે અંતરાય કમ ઘાતિ છે, તે પણ જીવના સંપૂર્ણ ગુણને નાશ કરવામાં અસમર્થ છે. અને નામ–ગોત્ર–વેદનીય આ ત્રણ કર્મોના નિમિત્તથી તે પિતાનું

Page #224

Re}
તત્ત્વ પૃચ્છા
કામ કરે છે. આ માટે તેને અધાતિની પાછળ કહેવામાં આવેલ છે.
પ્રશ્ન ૪૪–વેદનીય કમ` અઘાતિ છે, તે પણ તેને ઘનઘાતિની વચ્ચે કેમ મૂકવામાં આવ્યુ` ?
ઉત્તર–વેદનીય કર્મ તા માત્ર સુખ-દુઃખના ઉડ્ડય કરાવે છે. પરંતુ સુખમાં રિત (અનુરાગ) અને દુ:ખમાં અતિ (પેઢ)ના અનુભવ માહથી થાય છે. આથી વેનીયન માહનીયથી સબંધ છે.
પ્રશ્ન ૪૫-આયુકતે પહેલા કહીને પછી નામ કમ શા માટે કહ્યુ ?
ઉત્તર-કારણ કે આણુ કર્મની સાથે નામકર્મના ચાર કાર્ય ગતિ, શરીર, આકૃતિ અને રૂપ આદિના સબ`ધ છે.
પ્રશ્ન ૪૬-નામ કર્મીને ગાત્ર કની પહેલાં કેમ મૂકવામાં આવ્યું ?
ઉત્તર-ગતિ, જાતિ, શરીર આદિ પર ઉંચતા અને નીચતા આધારિત છે. તેના વિના ચ-નીચના વ્યવહાર કેવી રીતે થાય ?
પ્રશ્ન ૪૭-જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનાં કેટલા પ્રકાર છે ? ઉત્તર–(૧) મતિ જ્ઞાનાવરણીય, (૨) શ્રુત જ્ઞાના•વરણીય, (૩) અવધિજ્ઞાનાવરણીય (૪) મનઃ પવ જ્ઞાનાવરણીય અને (૫) કેવલ જ્ઞાનાવરણીય.
પ્રશ્ન ૪૮-મતિ જ્ઞાનાવરણીય કાને કહે છે ?

Page #225

બંધ તત્વ
૨૦૭ - ઉત્તર-જે ઇન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન થવાવાળા મતિજ્ઞાનનું આવરણ કરે તેને મતિજ્ઞાનાવરણીય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૯ શ્રત જ્ઞાનાવરણીય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે શ્રુતજ્ઞાન–ભણવા–સાંભળવાથી થવાવાળા જ્ઞાનનું આવરણ કરે તે.
પ્રશ્ન ૫૦-અવધિજ્ઞાનાવરણીય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે અવધિજ્ઞાન–પૌલિક વસ્તુના પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું આવરણ કરે.
પ્રશ્ન પણ-મનઃ પર્યાવજ્ઞાનાવરણીય શું છે?
ઉત્તર–જે મન:પર્યવજ્ઞાન–મને ગત ભાવને જાણનારા જ્ઞાનનું આવરણ કરે.
પ્રશ્ન પર-કેવલજ્ઞાનાવરણીય કોને કહે છે? ઉત્તર–જે કેવલજ્ઞાન (સર્વજ્ઞતા)નું આવરણ કરે. પ્રશ્ન પ૩-દશનાવરણીય કર્મનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-દર્શનાવરણીય કર્મના નવ ભેદ છે. (૧) ચક્ષુદર્શનાવરણીય (૨) અચક્ષુદર્શનાવરણીય (૩) અવધિ દર્શનાવરણીય (૪) કેવલ દર્શનાવરણીય (૫) નિદ્રા (૬) નિદ્રા–નિદ્રા (૭) પ્રચલા (૮) પ્રચલા-પ્રચલા અને (૯) સ્યાનગુદ્ધિ. ,
પ્રશ્ન પ-ચક્ષુદશનાવરણીય કેને કહે છે? ઉત્તર-ચક્ષુઈન્દ્રિયથી મતિજ્ઞાનની પહેલા જે સામાન્ય

Page #226

૨૦૮
તવ પૃચ્છા અવધ રૂપ જ્ઞાન થાય છે. અર્થાત્ આંખેથી જે સામાન્ય પદાર્થનું દર્શન થાય છે. તેને જે આછાદિત કરે તે ચક્ષુ દર્શનાવરણીય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પપ-ચક્ષુદર્શનાવરણીય એટલે શું?
ઉત્તર-ચક્ષુ (આંખ) ને છોડીને બાકીની ઈન્દ્રિયોથી થતું મતિજ્ઞાનની પૂર્વમાં સામાન્ય જ્ઞાન, જેનાથી આવરિત થાય તે અચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન પ૬-અવધિદર્શનાવરણીય કેને કહે છે? ઉત્તર-જેનાં કારણે અવધિદર્શન ન થાય. પ્રશ્ન પ૭-કેવલદર્શનાવરણીય કેને કહે છે? ઉત્તર-જે કેવલદર્શન ન થવા દે તે. પ્રશ્ન પ૮-નિદ્રા કોને કહે છે?
ઉત્તર-સુખેથી સુવે અને સુખેથી જાગે તેવી નિદ્રા અથવા જે નિદ્રામાંથી સહેલાઈથી જાગી જવાય.
પ્રશ્ન પટ-નિકા-નિદ્રા કેને કહે છે?
ઉત્તર–અવાજ દેવાથી નિદ્રા ઉડી જાય, મહેનતથી જાગે તે.
પ્રશ્ન ઉo-પ્રચલા કોને કહે છે? ઉત્તર-બેઠા-બેઠા અથવા ઊભા ઊભા ઊંઘે તે. પ્રશ્ન ૬૧–પ્રચલા–પ્રચલા કોને કહે છે? ઉત્તર-ઘેડા આદિની જેમ ચાલતા-ફરવા ઊંઘે તે.

Page #227

- રટે
imiviminin
બધ તત્વ
પ્રશ્ન ૨-ત્યનગૃદ્ધિ નિદ્રા કેમેં કહે છે?'.
ઉત્તર-દિવસમાં વિચારેલા સાધારણ-અસાધારણ કાર્યને રાત્રે ઉંઘમાં જ કરી લ્ય.
પ્રશ્ન ૬૩–વેદનીય કર્મના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) સાતા વેદનીય અને (૨) અસાતા વેદનીય, પ્રશ્ન ૬૪-સાત વેદનીય કેને કહે છે? ઉત્તર-જેનાથી સુખનું વેદના થાય તે.
પ્રશ્ન ૬પ-અસાતા વેદનીય કેને કહે છે? - ઉત્તર–જેના કારણે દુખને અનુભવ થાય. • પ્રશ્ન ૬૬ મોહનીય કર્મનાં કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર–મુખ્ય બે ભેદ છે—(૧) દશમેહનીય અને ચારિત્ર મેહનીય.
પ્રશ્ન ૬૭–દન મોહનીય કેને કહે છે? ઉત્તર–ચથાર્થ શ્રદ્ધાને જે વિકૃત કરે તે.
પ્રશ્ન ચારિત્ર મેહનીય કેને કહે છે? . ઉત્તર–જેના દ્વારા આત્માનાં ચારિત્ર ગુણેને ઘાત. થાય છે અને આત્મલક્ષી ચારિત્ર ગુણમાં બાધક હેય તેને ચારિત્ર મોહ કહેવાય છે.
પ્રસ, ૬-દર્શન મેહનીયનાં કેટલા લે છે? : - ઉત્તર-(૧) સિચ્યાતાહનીય (ર) મિશ્ર શાહનીય અને (૩) સમ્યફત મેહનીય. ૧૪

Page #228

૨૧૦
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૭૦–મિથ્યાત્વ મોહનીય કેને કહે છે?
ઉત્તર-તત્વમાં અરૂચિ અને અતત્વમાં રૂચિ. જેમ વિષથી વ્યાપ્ત જીવને સાકર આદિ મીઠા પદાર્થો પણ કડવા લાગે છે અને કડવા મીઠા લાગે છે. તે રીતે જે કર્મના ઉદયથી જિન-પ્રણીત તત્વમાં રૂચિ ન હોય, તેને “મિથ્યાત્વ મેહનીય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૧-મિશ્ર હનીય કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવને મિશ્ર રૂચિ હેય અર્થાત્ જેવી રીતે દહીં અને સાકરના મળવાથી ન પુરો દહીને સ્વાદ આવે કે ન પુરો સાકરને સ્વાદ આવે. તેવી જ રીતે ન પૂરી તત્વરૂચિ હોય અને ન પૂરી અતત્વરૂચિ હોય તેને મિશ્ર મહનીય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭ર-સમ્યક્ત્વ-હનીય કેને કહે છે?
ઉત્તર-જેનાથી શાશ્વત, અખંડ, અડગ, શુદ્ધ શ્રદ્ધા થવામાં રૂકાવટ થાય. જેવી રીતે ખાંડેલા કેદ્રવ ધાન્યના ફેતરામાં પૂર્ણ માદક શક્તિ હોતી નથી. પરંતુ સૂક્ષ્મ માદકતા રહે છે. તેવી રીતે કર્મના દ્વારા સમકિત ગુણને પૂર્ણ ઘાત ન થાય, પરંતુ તેમાં ચલદોષ, ચલ અને અગાઢ દોષ ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના હોય.
પ્રશ્ન ૭૩-ચલ દોષ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-સર્વ તીર્થકરમાં સમાન અનંત શક્તિ છે. તે પણ “શ્રી શાંતિનાથજી શાંતિ કરવામાં અને શ્રી પાર્શ્વ

Page #229

મધ તત્ત્વ
સર
--
નાથજી પરચા પૂરવામાં સમથ છે.” આ પ્રકારે અનેક વિષયેામાં સમ્યગ્દષ્ટિ જે દોષ વડે ચલાયમાન થાય તેને ‘ચલદાય' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૪–મલ રાષ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જેમ નિર્મળ સુવણ પણ મેલના કારણે મલિન થાય છે. તેમજ જે દોષના કારણે સમ્યગ્દષ્ટિને છદ્મસ્થપણાના તરંગથી શંકાદિ મલિનતા આવે તેને ‘મલદોષ’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૫-આગાઢ દાષ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જેમ વૃદ્ધ પુરૂષના હાથની લાકડી ક પે છે તેમજ સમ્યગ્દષ્ટિને આ મારા શિષ્ય છે. આ એમના શિષ્ય છે.” ઇત્યાદિ ભ્રમ જે દોષના કારણે થાય તેને અગાઢ દાષ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૬–ચારિત્ર માહનીયનાં કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-(૧) કષાય માહનીય અને (૨) નાકષાય
સાહનીય.
પ્રશ્ન ૭૭–કષાય કાને કહે છે?
ઉત્તર-જે આત્માના ગુણના નાશ કરે અર્થાત્ જે જન્મ-મરણરૂપી સંસારને વધારે તેને કષાય' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૮–નાકષાય કોને કહે છે?
ઉત્તર-માય સહચારી એટલે કષાયને ઉત્તેજીત કર નાસ ગાદિન માંથાય' કહેવાય છે.

Page #230

તત્વ પૃ
- , પ્રશ્ન ૭૯-કષાયના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-કષાયના સોળ ભેદ આ પ્રકારે છે. ૧-૪ અનંતાનુબંધી કોધ, માન, માયા, લેભ. પ-૮ અપ્રત્યાખ્યાની
છે ? ૯-૧૨ પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય , , , , ૧૩–૧૬ સંજવલન
» પ્રશ્ન ૮૦-અનંતાનુબંધી ચેક કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે જીવને અનંતકાળ સુધી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવે તેને “અનંતાનુબંધી ચોક કહેવાય છે. તેના ઉદયથી સમ્યકત્વ ગુણ દબાયેલા રહે છે.
પ્રશ્ન ૮૧-અનંતાનુબંધી કષાયની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર-આ કષાયની સ્થિતિ જીવન-પર્વતની છે. તેના ઉદયથી પ્રાયઃ નરકગતિને ચગ્ય કર્મને બંધ થાય છે.
પ્રશ્ન ૮૨-અનંતાનુબંધી કોધ, માન, માયા અને લેભની કઈકઈ ઉપમાઓ છે ?
ઉત્તર-(૧) અનંતાનુબંધી ક્રોધ-જે પ્રકારે પર્વતમાં પડેલી તિરાડ ફરીથી ભેગી થતી નથી. તે પ્રકારે જે ફોધ કોઈપણ ઉપાયથી શાંત થતું નથી તે અનંતાનુબંધી ક્રોધ છે.
(૨) અનંતાનુબંધી માન-પથ્થરનાં સ્તંભ સમાન. (૩) અનંતાનુબંધી માયા-વાંસના મૂળીયા સમાન

Page #231

() અનંતાનુબંધી લાભ-કિરમચીના રંગ સમાન. - : પ્રશ્ન ૮૩–અપ્રત્યાખ્યાની ચાક કોને કહે છે.
ઉત્તર–જેના ઉદયથી જીવમાં ચારિત્ર-ત્યાગ, પ્રત્યાખ્યાનને ગુણ પ્રગટ થતું નથી. જે થોડી પણ વિરક્તિ ઉત્પન્ન થવા ન દે.
પ્રશ્ન ૮૪-અપ્રત્યાખ્યાની ચોકની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–તેની સ્થિતિ એક વર્ષની છે. તેના ઉદયમાં પ્રાયઃ તિર્યંચ ગતિને કર્મ બંધ થાય છે.
પ્રશ્ન ૮૫–અપ્રત્યાખ્યાની એકને કોની-કેની ઉપમા આપી છે?
ઉત્તર(૧) અપ્રત્યાખ્યાની કોધિતળાવ સૂકાઈ જવાથી તેમાં પડેલી તિરાડ સમાન. જે ફરીથી વરસાદ થવા પર ફરી એકરૂપ (ભળી જાય) થઈ જાય છે, તેવી રીતે જે ક્રોધ ઉપદેશ આદિ વિશેષ પરિશ્રમથી શાંત થઈ જાય છે.
(૨) પ્રત્યાખ્યાની માન–હાડકાના સ્તંભ સમાન, ઘણા પરિશ્રમ અને પ્રબળ ઉપાયથી છૂટવાવાળું અભિમાન.
(૩) અપ્રત્યાખ્યાની માયા–ઘેટાના સીંગડા સમાન. જે માયા ઘણી કઠિનતાથી દૂર થાય.
(૪) અપ્રત્યાખ્યાની લોભ-વસ્ત્ર પર લાગેલાં કીચડ સમાન, જે ઘણા પરિશ્રમથી અનેક પ્રયત્ન કરવા પર ફૂટે છે. .

Page #232

તત્ત્વ પુસ્ત
પ્રશ્ન ૮૬–પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચાક કીને કહે છે? ઉત્તર જે કષાયના ઉચથી આત્માને સવ વિરતિ– ચારિત્રગુણ પ્રગટ થતા નથી,
ર૧૪
પ્રશ્ન ૮૭–પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચાકની સ્થિતિ કેટલી છે? ઉત્તર તેની સ્થિતિ ચાર માસની છે.
પ્રશ્ન ૮૮–પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, માન, માયા, લાભની કઈ-કઈ ઉપમાઓ છે?
ઉત્તર-(૧) પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ-રેતીમાં ખેંચેલી લીટી સમાન જે પવન ચાલવાથી ભૂસાઈ જાય છે. તે રીતે ક્રોધ સાધારણ ઉપાયથી શાંત થઈ જાય છે.
(૨) પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ માન-લાકડાના સ્તંભ સમાન. તેલ આદિના પ્રયાગથી સ્તભ નમી જાય છે તે રીતે માન પણ થાડાક ઉપાાથી છૂટી જાય.
(૩) પ્રત્યાખ્યાનાવરણ માયા-ગૌમૂત્રિકા સૂકાઇ જવાથી નાશ પામે છે. તેવી રીતે માયા સાધારણ પ્રયત્નથી દૂર થઈ જાય છે.
(૪) પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ લાભ-કાજલની સમાન. સરળતાથી છૂટવાવાળા લેાભ.
પ્રશ્ન ૮૯–સંજ્વલન ચાક કોને કહે છે ?
ઉત્તર—જે ચાકના ઉદયથી આત્માનુ' યથાખ્યાત ચારિત્ર પ્રગટ થતુ નથી અને સરાગી મટી વીતરાગ અનાતુ નથી.

Page #233

૧
૪
-
-
-
-
-
-
-
-
બધ તત્વ
પ્રશ્ન ૯૦-સંજવલન ચેકની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–સંજ્વલન કોલની સ્થિતિ ૨ માસ, માનની સ્થિતિ ૧ માસ, માયાની ૧૫ દિવસ અને લેભની અંતમુહૂર્તની છે.
પ્રશ્ન લા-સંજવલન ક્રોધ, માન, માયા અને લેભની કઈ કઈ ઉપમાઓ છે?
ઉત્તર-(૧) સંજ્વલન ક્રોધ-પાણીમાં ખેંચેલી લીટી સમાન. તરત જ શાંત થઈ જાય તે ધ.
| (૨) સંજવલન માન – નેતરના સ્તંભ સમાન સહેલાઈથી નમી જાય તેવું માન.
(૩) સંજવલન માયા-વાંસની છેઈ સમાન. પ્રયત્ન વિના જ સીધી થઈ જાય તેમ શીઘ્ર છૂટી જાય તેવી માયા.
(૪) સંવલન લોભ-હળદરના રંગ સમાનતડકે મૂકે ત્યાં ઉડી જાય. તેમ જલ્દીથી છૂટી જાય તે લેભ...
પ્રશ્ન કર-નોકષાયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–નેકષાય મેહનીયનાં નવ ભેદ છેઃ (૧) હાસ્ય, (૪) ભય, (૭) સ્ત્રીવેદ, (૨) રતિ, (૫) શોક, (૮) પુરૂષદ, , (૩) અરતિ, (૬) જુગુપ્સા, (૯) નપુંસક વેદ. તે પ્રશ્ન હ૩-હાસ્ય કષાય કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેનાં ઉદયથી હસવું આવે. '

Page #234

તત્વ પુરા પ્રશ્ન ૯૪રતિ કેને કહે છે? ઉત્તર-જેના ઉદયથી વિષમાં આસક્તિ થાય. પ્રશ્ન ૯૫-ભય કોને કહે છે? ઉત્તર–જેના ઉદયથી ભય-ડર લાગે. પ્રશ્ન કદ-અરતિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેના ઉદયથી ધર્મસાધનામાં અરૂચિ થાય, અથવા જેના ઉદયથી, કારણથી અથવા વિના કારણ જીવને વસ્તુમાં અરતિ થાય.
પ્રશ્ન ૯૭–શાક નેકષાય એટલે શું ? ઉત્તર–જેનાં ઉદયથી શેક-ઉદાસીનતા ઉત્પન્ન થાય. પ્રશ્ન ૯૮-જુગુપ્સા કોને કહે છે? ઉત્તર-જેના ઉદયથી ઘણા ઉત્પન્ન થાય. પ્રશ્ન -સ્ત્રીવેદ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેના ઉદયથી સ્ત્રીને પુરૂષ સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય.
પ્રશ્ન ૧૦૦-પુરૂષદ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેના ઉદયથી પુરૂષને સ્ત્રી સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય.
પ્રશ્ન ૧૦૧નપુંસક વેદ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જેના ઉદયથી સી અને પુરૂષ બનેની સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય.
; .

Page #235

મુક તત્ત્વ
. પ્રશ્ન ૧૦૨-દ્રવ્યવેદ કેને કહે છે ? .
' ઉત્તર નામ કર્મના ઉદયથી પ્રગટ થયેલા બાચિહું (લિંગ વિશેષ)ને “દ્રવ્યવેદ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૩-ભાવ વેદ કેને કહે છે? ઉત્તર-મૈથુનની ઈરછાને “ભાવવેદ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪-પુરૂષ આદિની કામવાસના કેવા કેવા પ્રકારની હોય છે?
ઉત્તર-પુરૂષની કામાગ્નિ ઘાસના પૂળાની અગ્નિની સમાન શીધ્ર શાંત થવા વાળી.
સ્ત્રીની કામાગ્નિ છાણાની અગ્નિ સમાન. સામાન્ય વિલંબથી શાંત થવાવાળી અને
નપુંસકની કામાગ્નિ નગરદાહની અગ્નિની સમાન ઘણું સમય સુધી ટકી રહેવાવાળી.
પ્રશ્ન ૧૦૫-આય કર્મના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–આચુ કર્મના ચાર ભેદ છેઃ (૧) નરકાયુ, (૨) તિર્યંચાયુ, (૩) મનુષાયુ અને (૪) દેવાયું.
પ્રશ્ન ૧૦૬-નામ કર્મની પ્રકૃતિએ કેટલી છે? * ઉત્તર-નામ કર્મની ૩ પ્રકૃતિઓ છેઃ ૪ ગતિ, ૫ જાતિ, ૫ શરીર, ૩ અંગોપાંગ (દારિક, વૈશ્વિ, આહારક), ૫ બંધન (ઔદારિક, વક્રિય, આહારક, તૈસ.

Page #236

૨૧૮
તવ પૃચ્છા અને કાશ્મણ બંધન), ઉપ સંઘાતન નામકર્મ (ઔદારિક આદિ પાંચ), ૬ સંઘયણ, ૬ સંસ્થાન, ૫ વર્ણ, ૨ ગંધ, ૫ રસ, ૮ સ્પર્શ, ૪ આનુપૂર્વી (દેવાનુપૂર્વી, મનુષ્યાનુપૂર્વી, તિર્યંચાનુપૂર્વ અને નરકાનુપૂર્વ), ૨ વિહાગતિ (શુભ અને અશુભ), ૧ પરાઘાત, ૧ શ્વાસે છુવાસ, ૧ આતપ, ૧ ઉદ્યોત, ૧ અગુરુલઘુ, ૧ તીર્થંકર નામકર્મ ૧ નિર્માણ, ૧ ઉપઘાત, ૧૦ ત્રસ દશક (વસ, બાદર, પર્યાપ્ત, પ્રત્યેક, સ્થિર, શુભ, સુભગ, સુસ્વર, આદય, યશકીર્તિ), ૧૦ સ્થાવરદશક (સ્થાવર, સૂક્ષમ, અપર્યાપ્ત, સાધારણ, અસ્થિર, અશુભ, દુર્ભગ, દુસ્વર, અનાદેય, અયશકીર્તિ)
પ્રશ્ન ૧૦૭-ગતિ નામ કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેના ઉદયથી આત્મા મનુષ્ય આદિ ગતિઓને પ્રાપ્ત કરે તેને “ગતિ નામ કર્મ' કહેવાય છે.
* એક શરીરના પુદ્ગલેની સાથે બીજા શરીરના પુદગલના બંધની અપેક્ષાએ બંધન નામ કર્મને ૧૫ ભેદ છે–(૧) દારિક
દારિક બંધન. (૨) ઔદારિક તેજસ બંધન (૩) દારિક કાર્પણ બંધન () વક્રિય-ક્રિય બંધન (૫) વક્રિય તૈજસ બંધન (?) વિક્રિય કાર્પણ બંધન (૭) આહારક-આહારક બંધન (૮) આહારક તેજસ બંધન (૯) આહારક કાર્પણ બંધન (૧૦) દારિક તૈજસકાર્પણ બંધન (૧૧) વક્રિય તેજસ-કાશ્મણ બંધન (૧૨) આહારક તૈજસ-કામણ બંધન (૧૩) વૈજસ-તૈજસ બંધન (૧૪) તેજસ-કાર્પણ બંધન (૧૫) કાર્મણ-કાશ્મણ બંધન.
બંધ નામ કર્મના આ ૧૫ ભેદ ગણવાથી નામ કર્મની ૧૦૩ પ્રકૃતિઓ પણ થાય છે.
આ

Page #237

મધ તરવ
પ્રશ્ન ૧૦૮-જાતિ નામકમ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જેના ઉદયથી આત્મા એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય થાવત્ પંચેન્દ્રિય જાતિને પ્રાપ્ત કરે.
પ્રશ્ન ૧૦૯ શરીર નામ કેને કહે છે? ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી શરીર બને. પ્રશ્ન ૧૧–અંગોપાંગ નામકમ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી અંગ (હાથ, પગ, મરતક આદિ) ઉપાંગ (આંગળી, નાક, કાન વગેરે) બને.
પ્રશ્ન ૧૧૧–બંધન નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી દારિક આદિ શરીરેના. દલિક પરસ્પર બંધાય-જોડાય.
પ્રશ્ન ૧૧૨-સંઘાતન નામકર્મ કોને કહે છે? : ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી ઔદારિક આદિ શરીરના. પુદગલે વ્યવસ્થિત રીતે મળે-છિદ્ર રહિત એકાકાર હેય.
પ્રશ્ન ૧૧૩-સંવનન નામક કેને કહે છે?
ઉત્તર–શરીરના હાડકાના બંધન (મજબૂતાઈ)ને સંહનન કહેવાય છે. તે છ છે.
પ્રશ્ન ૧૧૪વજઋષભનારા સંઘયણ એટલે શું ?
ઉત્તર-મર્કટબંધથી બાંધેલ બે હાડકા, તેના ઉપર હાડકાનું વર્ણન એટલે ફરતે પાટે અને ત્રણેને ભેદીને રહેલી

Page #238

તવ પૂર્ણ
હાડકાની ખીલી જે સંઘયણમાં હેય. જે અત્યંત મજબૂત રીતે બંધાયેલ હોય તે વાઋષભનારાચ સંઘયણ.
પ્રશ્ન ૧૧૫-ષભનારાચ સ ઘયણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-હાડકા ઉપર મર્કટબંધ, હાડકાને માટે તેના 'ઉપર માત્ર ખીલી ન હોય તે.
પ્રશ્ન ૧૧૬-નારા સંઘયણ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-કેવલ મર્કટબંધ હાડકા રહેલ હોય તેના પર વેણન કે ખીલી ન હેય.
પ્રશ્ન ૧૧૭–અર્ધનારા સંઘયણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-એક તરફ મર્કટબંધ અને એક તરફ માત્ર હાડકાની ખીલી હેય.
પ્રશ્ન ૧૧૮-કાલિકા સંઘયણ કોને કહે છે ? ઉત્તર–જેમાં હાડકાના સાંધા માત્ર ખીલીઓથી જોડાયેલ હેય.
પ્રશ્ન ૧૧૮-સેવાર્તાક (છેવ૮) સંઘયણ કેને કહે છે?
ઉત્તર-માત્ર હાડકાં જ પરસ્પર જોડાયેલ હોય. ખીલી, વેપ્ટન કાંઈ જ ન હોય.
પ્રશ્ન ૧ર૦-સંસ્થાન (સંહાણ) કેને કહે છે?
ઉત્તર-શરીરનાં આકારને સંસ્થાન કહેવાય છે. - પ્રશ્ન ૧ર૧ ચમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન કેને કહે છે?

Page #239

બંધ તવ
રર. - ઉત્તર-પલાંઠી વાળી બેઠેલ વ્યક્તિનું ચારે તરફથી સરખું માપ થાય.
પ્રશ્ન ૧રર-ન્યોધપરિમંડલ સંસ્થાન એટલે શું?
ઉત્તર–શરીરની રચના વટવૃક્ષ જેવી અર્થાત્ નાભિથી. ઉપરના અવયવ વિસ્તૃત અને નીચેના અવયવ નાના હેય.
પ્રશ્ન ૧૨૩–સાદિ સંસ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–નાભિથી નીચેના અવયવ પૂર્ણ અને ઉપરના. નાના નાના હેય.
પ્રશ્ન ૧૨૪–વામન સંસ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-શરીર વામન (ઠીંગણું) હેય. છાતી, પીઠ. વગેરે પૂર્ણ હોય, પણ હાથ, પગ આદિ નાના હોય.
પ્રશ્ન ૧૨૫-કુજ સંસ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે શરીર કુબડું હોય, છાતી પીઠ વગેરે. અવયવે વાંકા હોય, પરંતુ હાથ–પગ ઠીક હોય.
પ્રશ્ન ૧૨૬-હુડક સંસ્થાન કેને કહે છે? ઉત્તર–શરીરના બધા અવય બેઢંગી હાય. પ્રશ્ન ૧ર૭-વર્ણ નામકર્મ કોને કહે છે? ઉત્તર–શરીરને ત–કાળા વગેરે રંગ, પ્રશ્ન ૧૨૮-ગંધ નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર શરીરની સારી-નરસી ગઇ

Page #240

તવ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૨૯-રસ નામ કર્મ કોને કહે છે? ઉત્તર–શરીરને રસ. પ્રશ્ન ૧૩૦-સ્પર્શ નામકર્મ કોને કહે છે? ઉત્તર-શરીરને કેમેલ, રૂક્ષાદિ સ્પર્શ. પ્રશ્ન ૧૩૨-આનુપૂવી નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવ વિગ્રહ ગતિમાં પિતાના (ઉત્પત્તિ સ્થાને પહોંચે.
પ્રશ્ન ૧૩ર-વિગ્રહગતિ કોને કહે છે? ઉત્તર-વકતાપૂર્વક વળાંકવાળી ગતિ. પ્રશ્ન ૧૩૩-વિહાગતિ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જીવની ચાલ હાથી–બળદ વગેરેની જેમ શુભ રહય અથવા ગધેડા, ઊંટ આદિની સમાન અશુભ હોય.
પ્રશ્ન ૧૩૪-પરાઘાત નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવ મિટા-મોટા બલવાનની દષ્ટિમાં પણ અજેય લાગે, પિતાથી અન્યને પ્રભાવિત કરે.
પ્રશ્ન ૧૩પ-પાસે છૂવાસ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-બહારની હવાને શરીરમાં નાક દ્વારા લેવી અને અંદરની હવાને બહાર કાઢવી તે શ્વાસોચ્છવાસ.
પ્રશ્ન ૧૩૬-તપ નામકર્મ કેને કહે છે?

Page #241

બધા તત્વ
શરીર,
ઉત્તર–જેનું શરીર આપ રૂપ પ્રકાશ કરનાર હેય. જેમ સૂર્યમંડલના પૃથ્વીકાયનું શરીર.
પ્રશ્ન ૧૩૭-ઉદ્યોત નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવનું શરીર શીત પ્રકાશ ફેલાવે, જેમ ચંદ્રમંડલ–નક્ષત્રાદિના વિમાનના પૃથ્વીકાયનું શરીર.
પ્રશ્ન ૧૩૮-અગુરુલઘુ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવનું શરીર લેઢા જેવું ભારે ન હોય અને આકડુલીયાના “રૂ જેવું અત્યંત હળવું પણ ન હોય.
પ્રશ્ન ૧૩૮–તીથકર નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે સર્વોત્તમ પુણ્ય પ્રકૃતિના ઉદયથી તીર્થકર પદની પ્રાપ્તિ થાય. ત્રણ લેકના પૂજનીક થાય.
પ્રશ્ન ૧૪૦-નિર્માણ નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–શરીરના અંગ અને ઉપાંગ પોતાના સ્થાને વ્યવસ્થિત બની રહે.
પ્રશ્ન ૧૪૧- ઉપદ્યાત નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી છવ પિતાના જ અવયવ (છી આગળી, ચાર દાંત, પટજીભ)થી દુખી હેરાન થાય.
પ્રશ્ન ૧૨-ત્રસ નામક કેને કહે છે?

Page #242

તત્વ પૃર છે
જે ઉત્તર–જે નામકર્મના ઉદયથી બેઈન્દ્રિય આદિ ત્રસકાયપણુની પ્રાપ્તિ થાય.
પ્રશ્ન ૧૪૩-ભાદર નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-માદર (સ્થલ) કાયની પ્રાપ્તિ થાય. પ્રશ્ન ૧૪-પર્યાપ્ત નામક કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવ પિતાની પર્યાપ્તિઓથી પૂર્ણ–યુક્ત હેય.
પ્રશ્ન ૧૪પ-પ્રત્યેક નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-એક શરીરને સ્વામી એક જીવ હેય. પ્રશ્ન ૧૪૬-સ્થિર નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-દાંત, હાડકા વગેરે શરીરના અવયપતપિતાના સ્થાન પર) સ્થિર હોય.
પ્રશ્ન ૧૪૭-શુભ નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-શરીરના અવયે શુભ-સુંદર હોય. પ્રશ્ન ૧૪૮ સુભગ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-સૌભાગ્ય નામથી બીજા અને તેના ઉપર કારણ વિના પણ પ્રીતિ થાય. * પ્રશ્ન ૧૪૯-સુસ્વર નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર-ગળાને કંઠ મધુર-સારો હેય. પ્રશ્ન ૧૫-આદેય મર્મ કોને કહે છે?

Page #243

બંધ તત્વ
૨૫
-
• ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવનું વચન સર્વમાન્ય
થાય.
પ્રશ્ન ૧૫૧-યશઃ કતિ નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી સંસારમાં યશ અને કીર્તિ ફેલાય. એક દિશામાં ફેલાય તે કીતિ અને ચારેય દિશામાં ફેલાય તે ચશ.
પ્રશ્ન ઉપર સ્થાવર નામકર્મ કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે જીવ સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી ઠંડીગરમી આદિ દુખેથી પોતાને બચાવ કરી ન શકે. પૃથ્વી, પાણી, તેલ, વાયુ અને વનસ્પતિ એ સ્થાવરકાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૩-સૂક્ષ્મ નામકમ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે જીવનું શરીર અત્યંત સૂક્ષમ હોય, જેને ચર્મચક્ષુથી જોઈ ન શકાય, જે કેઈને રોકે નહિ અને જે કેઈથી રેકાય નહિ.
પ્રશ્ન ૧૫૪-અપર્યાદિત નામકર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જીવ પિતાને એગ્ય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ ન કરી શકે. તેનાં બે ભેદ છે-(૧) લબ્ધિ અપર્યાપ્તિ અને (૨) કરણ અપર્યાપ્તિ .
પ્રશ્ન ૧૫૫-લબ્ધિ અપર્યાતિ કોને કહે છે? , ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવ પિતાની પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કર્યા વિના જ મરે.
૧૫

Page #244

૨૨૬
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૫૬-કરણ અપર્યાપ્તિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેના ઉદયથી પિતાને યોગ્ય જેટલી પર્યાપ્તિ છે, તે હજુ પૂર્ણ કરી નથી, પરંતુ અવશ્ય પૂર્ણ કરનાર હેય.
પ્રશ્ન ૧૫૭-સાધારણ નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-જેને એક શરીરમાં અનંત જીવ હેય. પ્રશ્ન ૧૫૮-અસ્થિર નામકમ કોને કહે છે? ઉત્તર-કાન, જીભ આદિ અવયે અસ્થિર હવા. પ્રશ્ન ૧૫૯-અશુભ નામકર્મ કોને કહે છે? ઉત્તર–શરીરનાં પગ આદિ અવય અશુભ હેય. પ્રશ્ન ૧૬–દુભગ નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી બીજા છવ શત્રુતા–વેર ભાવ કરે, દ્વેષ કરે, અપમાનિત કરે.
પ્રશ્ન ૧૬૧-દુસ્વર નામકર્મ કેને કહે છે? ઉત્તર-જીવને સ્વર કર્કશ, કઠોર આદિ અપ્રિય હેય. પ્રશ્ન ૧ર-અનાદય નામકર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવના સારા અને શુભ સત્યવચન પણ ગ્રાહ્ય ન હોય.
પ્રશ્ન ૧૬૩-અયશકીર્તિ નામકમ એટલે શું ?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી દુનિયામાં અપયશ યા અપકીતિ થાય.

Page #245

બંધ તત્વ
૨૭ પ્રશ્ન ૧૬૪-ગોત્ર કર્મના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) ઉચ્ચ ગોત્ર અને (૨) નીચ ગાત્ર. પ્રશ્ન ૧૬૫-ઉચ્ચ ગાત્ર કોને કહે છે?
ઉત્તર–સારા અને ઉચ્ચ આચાર-વિચારવાળા કુળમાં ઉત્પન્ન થાય તેને ઉચ્ચગેત્ર કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૬-નીચ ગોત્ર કેને કહે છે?
ઉત્તર-નીચકુળમાં–હલકા આચાર-વિચારવાળા કુળમાં ઉત્પન્ન થવું.
પ્રશ્ન ૧૬૭–અંતરાય કમના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) દાનાંતરાય (૨) લાભાંતરાય (૩) ભેગાંતરાય (૪). ઉપલેગાંતરાય અને (૫) વીર્યંતરાય.
પ્રશ્ન ૧૬૮-દાનાંતરાય કેને કહે છે?
ઉત્તર-દાનની સામગ્રી તૈયાર હોય, સામે ગુણવાન પાત્ર હોય દાતા દાનના ફળને પણ જાણે છે. છતાં પણ જે કર્મના ઉદયથી જીવને દાન કરવાને ઉત્સાહ થતો નથી તે દાનાંતરાય કમ છે.
પ્રશ્ન ૧૬૯-લાભાંતરાય કોને કહે છે?
ઉત્તર-સામગ્રી હોવા છતાં જે કર્મના ઉદયથી ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે લાભાંતરાય કર્મ છે. જેમકે–દાતા ઉદાર છે. દાનની સામગ્રી વિદ્યમાન છે. લેવાવાળાની પણ લેવાની ભાવના છે, છતાં લાભ મળતો નથી. તેને લાભનંતરાય કર્મ સમજવું. ..

Page #246

- ૨૨૮
તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૭૦-ભેગાંતરાય કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર–ત્યાગ-પ્રત્યાખ્યાન ન હોવા છતાં જે કર્મના ઉદયથી જીવ વિદ્યમાન સ્વાધીન ભેગસામગ્રીને કૃપણતાને વશ અથવા કઈ રોગ આદિ બાધાને કારણે ભેગવી ન શકે તે ભેગાંતરાય કર્મ છે.
પ્રશ્ન ૧૭-ઉપભેગાંતરાય કર્મ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવને ત્યાગ-પ્રત્યાખ્યાન ન હોવા છતાં ઉપભોગની ઈચ્છા હોવા છતાં વિદ્યમાન સ્વાધીન ઉપભેગની સામગ્રીને કઈ રોગાદિને કારણે અથવા તે કૃપણુતા આદિથી ભેગવી ન શકે તેને ઉપભેગાંતરાય કર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૨–વીર્યંતરાય કમી કેને કહે છે?
ઉત્તર–શરીર નિરોગી હેય, તરૂણ અવસ્થા હોય, બલવાન હેય તે પણ જે કર્મના ઉદયથી જીવ પ્રાણશક્તિ રહિત હેય તથા સત્વહીનની જેમ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે વીતરાય કર્મ છે. તેનાં ત્રણ ભેદ છે. (૧) બાલવીયંતરાય (૨) પંડિત વીર્યંતરાય અને (૩) બાલ-પંડિત વિર્યાતરાય.
પ્રશ્ન ૧૭૩-બલ વીર્યાતરાય કોને કહે છે? - ઉત્તર-સમર્થ હોવા છતાં અને ઈચ્છતે હેવા છતાં પણ જેના ઉદયથી જીવ ઈચ્છિત કાર્ય કરી શકે નહિ તેને બાલવીયંતરાય કહેવાય છે. . પ્રશ્ન ૧૭૪-પંડિત વીઆંતરાય કેને કહે છે?

Page #247

અત્ર તત્ત્વ
૨૧૯
ઉત્તર-સમ્યક્દષ્ટિ સાધુ મેાક્ષની ઈચ્છા રાખતા થક પણ જે ક્રમના ઉદયથી મેાક્ષ પ્રાપ્તિ ચેાગ્ય સાધના ન કરી શકે તે પડિત વીર્યંતરાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૫–માલ-પડિત વીર્યા તરાય કાને કહે છે ? ઉત્તર-દેશવરતિ રૂપ ચારિત્રને ઇચ્છતા થકેા પણ જે કર્મના ઉદયથી જીવ શ્રાવકના ત્રતાનુ પાલન ન કરી શકે. તે માલ-પડિત વીર્યા તરાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૬ ભાગ કાને કહે છે ?
ઉત્તર-જે વસ્તુ એકવાર ભાગવી શકાય તેને ભાગ’ કહેવાય છે. જેમ-ફળ-ભાજન વગેરે.
પ્રશ્ન ૧૭૭-ઉપભાગ કાને કહે છે ?
ઉત્તર-જે વસ્તુ વારવાર ભાગવવાના કામમાં આવી શકે તેને ઉપભાગ' કહેવાય છે. જેમકે-ઘર, વસ્ત્ર આદિ. પ્રશ્ન ૧૭૮-સઘાતિ કમ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કમ આત્માના ગુણ્ણાના સંપૂર્ણ રીતે ઘાત કરે તેને સવઘાતિ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૯ શાતિ કોને કહે ?
ઉત્તર-જે કમ આત્માના ગુણ્ણાના એક દેશથી ઘાત કરે.
પ્રશ્ન ૧૮૦–સર્વ જ્ઞાતિ કમની પ્રકૃત્તિઓ કેટલી છે? ઉત્તર-એકવીશ (૨૧) પ્રકૃતિ છે.

Page #248

૨૩૦
તત્ત્વ પૂછા (૧) કેવલ જ્ઞાનાવરણીય (૨) કેવલ દર્શનાવરણીય (૩થી ૭) પાંચ નિદ્રા (૮થી ૧૧) અનંતાનુબંધી કોઈ, માન, માયા, લેભ. (૧૨થી ૧૫) અપ્રત્યાખ્યાની કોધ, માન, માયા, લોભ (૧૬થી ૧૯) પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કોલ, માન, માયા, લોભ (૨૦) મિથ્યાત્વ મેહનીય અને (૨૧) મિશ્ર મોહનીય.
પ્રશ્ન ૧૮૧-દેશવાતિ કર્મ-પ્રકૃતિ કેટલી છે? ઉત્તર-દેશવાતિ કર્મ–પ્રકૃતિએ છવીસ છે.
(૧) મતિ જ્ઞાનાવરણીય (૨) શ્રુત જ્ઞાનાવરણીય (૩) અવધિજ્ઞાનાવરણીય (૪) મનઃ પર્યાવજ્ઞાનાવરણીય (૫) ચક્ષુદર્શનાવરણીય (૬) અચક્ષુદર્શનાવરણીય (૭) અવધિદર્શનવરણીય (૮થી ૧૧) સંજવલન ચોક (૧૨થી ૮) નવા નિકષાય (૨૧) સમક્તિ મેહનીય અને (૨૨થી ૨૬) પાંચ અંતરાય.
પ્રશ્ન ૧૮૨-જીવવિપાકી કર્મ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મનું ફળ શરીરાદિમાં ન હોય, સીધું જીવમાં જ હોય તેને જીવવિપાકી કર્મ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૩-રવિપાકી કર્મની કેટલી પ્રકૃતિઓ છે?
ઉત્તર-અતર (૭૮) પ્રકૃતિઓ છે. જેમકે-(૧-૫) જ્ઞાનાવરણીયાદિ પાંચ (૬થી ૧૪) દર્શનાવરણીયાદિ નવ (૧૫થી ૪૨) મેહનીયની અઠાવીસ (૪૩થી ૪૭) અંતરાયાદિ પાંચ (૪૮-૪૯) ગેત્રની બે (૫૦-૫૧) વેદનીયની

Page #249

૨૩૨ બે (૫૨) તીર્થંકર નામકર્મ (૫૩) ઉચલ્ડ્રવાસ નામકર્મ (૫૪) બાદર (૫૫) સૂક્ષમ (૫૬) પર્યાપ્ત (૫૭) અપર્યાપ્ત (૫૮) સુસ્વર (૫૯) દુઃસ્વર (૬૦) આદેય (૬૧) અનાય (૬૨) યશઃ કીતિ (૬૩) અયશઃ કાતિ (૬૪) ત્રસ (૬૫) સ્થાવર (૬૬) પ્રશસ્ત વિહાગતિ (૬૭) અપ્રશસ્ત વિહાગતિ (૬૮) સુભગ (૬૯) દુર્લંગ (૭૦થી ૭૩) ચાર ગતિ (૭૪થી ૭૮) પાંચ જાતિ.
પ્રશ્ન ૧૮૪-પુદ્ગલ વિપાકી કર્મ કોને કહે છે? ઉત્તર-જેનું ફલ પુદ્દગલ દ્વારા જીવને હેય. પ્રશ્ન ૧૮૫-પુદ્ગલ વિપાકી કમના કેટલા ભેદ છે ? ઉત્તર-પુદગલ વિપાકી કર્મના બાસઠ (૬૨) ભેદ છે.
સર્વ પ્રકૃતિ ૧૪૮માંથી નરકાદિ આયુ , નરકાદિ આનુપૂર્વી ૪ અને જીવવિપાકી કર્મ પ્રકૃતિ ૭૮ એમ કુલ ૮૬ પ્રકૃતિઓ બાદ કરવાથી બાકી રહેલી ૬૨ પ્રકૃતિઓ પુદ્ગલવિપાકી છે.
પ્રશ્ન ૧૮૬-ભવ વિપાકી કર્મપ્રકૃતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે કર્મના ઉદયથી જીવ પ્રાપ્ત ભવમાં રોકાય, તેને ભવવિપાકી કર્મ પ્રકૃતિ કહેવાય છે. તેના ચાર ભેદ છે—(૧) નરકાયુ (૨) તિર્યંચાયુ (૩) મનુષ્યાયુ અને (૪) દેવાયુ.
પ્રશ્ન ૧૮૭–ક્ષેત્રવિપાકી કમી કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે કર્મના ઉદયથી જીવ મરણસ્થાનેથી ઉત્પત્તિનાં સ્થાને પહોંચે, તેને ક્ષેત્રવિપાકી કર્મ કહેવાય છે.

Page #250

ર૩ર,
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૮૮-ક્ષેત્રવિપાકી કર્મના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) નરકાનુપૂર્વી (૨) તિર્યંચાનુપૂર્વી (૩) મનુષ્યાનુપૂર્વી અને (૪) દેવાનુપૂર્વી.
પ્રશ્ન ૧૮–પુણ્ય પ્રકૃતિના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-પુણ્ય પ્રકૃતિના બેતાલીસ (૪૨) ભેદ છે. પ્રશ્ન ૧૯૦-પાપ પ્રકૃતિનાં કેસ્લા ભેદ છે? ઉત્તર–પાપ પ્રકૃતિનાં ૮૨ ભેદ છે. પ્રશ્ન ૧૯૨-અબાધાકાળ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કર્મ બંધ થવાના પ્રથમ સમયથી લઈને જ્યાં સુધી તે કર્મને ઉદય યા ઉદીરણા થતી નથી ત્યાં સુધીને કાલ “અબાધાકાળ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૨-કર્મ સ્થિતિ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જેટલા કાલ સુધી જીવની સાથે કર્મ લાગેલા રહે તેને સ્થિતિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૩-શાનાવરણીય, દશનાવરણીય અને અંતરાય કમની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–ત્રણે કર્મની જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ ૩૦ કોડા-ક્રોડ સાગરોપમની છે.
પ્રશ્ન ૧૯૪-સાતવેદનીયની સ્થિતિ કેટલી છે? ઉત્તર-સાતવેદનીયની જઘન્ય સ્થિતિ ઇર્યાપથિકી

Page #251

બંધ તવ
Kક
કિયાની અપેક્ષા ૨ સમયની અને સંપાયની અપેક્ષા ૧૨" મુહૂર્તની, ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ક્રેડક્રોડ સાગરોપમની છે. '
પ્રશ્ન ૧૯૫-અસતાવેદનીયની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર-અસાતા વેદનીયની જઘન્યસ્થિતિ એક સાગરના સાત ભાગમાંથી ત્રણ ભાગ (૩/૭) અને પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગે ઉણી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦ ક્રોડા કોડ સાગરેપની છે.
પ્રશ્ન ૧૯૬-મેહનીય કર્મની સ્થિતિ કેટલી છે?..
ઉત્તર–મેહનીય કર્મની જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટ ૭૦ ક્રોડા કોડ સાગરોપમની છે.
પ્રશ્ન ૧૯૭–નારકી અને દેવેના આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–નારકી, દેવના આયુની સ્થિતિ જઘન્ય દશ હજાર વર્ષ ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમની છે.
_પ્રશ્ન ૧૯૮-મનુષ્ય અને તિર્યચના આયુકમની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–જઘન્ય અંતર્મુફ્ત, ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પાપમની પ્રશ્ન ૧૯૯નામ અને ગોત્રકર્મની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર-નામકર્મ અને ગેત્ર કમની જઘન્ય સ્થિતિ આઠ મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ ૨૦ ક્રોડાકોડ સાગરોપમની છે.
પ્રશ્ન ર૦૦–આઠે કને અબાધાકલ કેટલો છે?

Page #252

૨૩૪
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-આયુ કર્મને છેડીને શેષ સાત કને અબાધાકાળ જઘન્ય અંતમુહુર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ પોતપોતાની સ્થિતિના દશ કોડાકોડ સાગરોપમ =૧ હજાર વર્ષ થાય છે. દા. ત. મેહનીયની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૦ કોડાકોડ સાગરોપમની છે. તે તેને અબાધાકાલ જઘન્ય–અંતર્મુહુર્ત ઉત્કૃષ્ટ ૭ હજાર વર્ષને થશે.
પ્રશ્ન ૨૦૧-સમુદઘાત કોને કહે છે?
ઉત્તર–વેદનાદિની સાથે તરૂપ થઈને કાલાંતરમાં અનુભવ કરવા યોગ્ય કર્મના અને ઉદીરણા દ્વારા પહેલેથી જ ઉદયમાં લાવીને પ્રબળતાથી ઘાત કરે (નિર્જરા કરવી) તે સમુદઘાત છે. અથવા મૂળ શરીરને છેડ્યા વિના જીવન પ્રદેશનું બહાર નીકળવું તેને સમુદઘાત કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૨-સમુદઘાત કેટલા પ્રકારના છે?
ઉત્તર-સમુદઘાત ૭ છે. (૧) વેદના (૨) કષાય (૩) મારણાંતિક (૪) વેકિય (૫) તૈજસ (૬) આહારક અને (૭) કેવલ સમુદઘાત.
પ્રશ્ન ૨૦૩-વેદના સમુદઘાત કેને કહે છે?
ઉત્તર-વેદનાને લીધે થવાવાળો સમુદઘાત તે વેદના સમુદઘાત કહેવાય છે. તે અસાતા વેદનીય કર્મોને આશ્રિત હેય છે. તાત્પર્ય એ છે કે–વેદનાથી પીડિત છવ અનંતાનંત્ કર્મ સ્કંધથી વ્યાપ્ત પોતાના પ્રદેશને શરીરથી બહાર

Page #253

અધ તત્ત્વ
૩૫.
કાઢે છે. અને તેનાથી મુખ-ઉદર આદિ છિદ્રો અને કાન તથા સ્કંધાદિ અંતરાલાને પૂર્ણ કરીને લંબાઈ-પહોળાઈમાં શરીર પરિમાણ ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થઈ ને અંતર્મુહૂત્ત સુધીરહે છે. તે અંતર્મુહૂત્તમાં ઘણા અસાત–વેદનીય કમ પુદ્ગલાની નિર્જરા કરે છે.
પ્રશ્ન ર૦૪-કષાય સમુદ્વ્રાત કોને કહે છે?
ઉત્તર-ક્રોધાદિ કષાયાના કારણે થવાવાળા સમુદ્રઘાત તે કષાય સમુદ્દાત કહેવાય છે. તે કષાય માહનીયને આશ્રિત હાય છે અર્થાત્ તીવ્ર કષાયના ઉદયથી વ્યાકુળ જીવ પાતાના આત્મપ્રદેશને બહાર કાઢીને તેનાથી મુખ—ઉત્તર આદિના છિદ્રો અને કાન તથા સ્કંધાદિ અંતરાલાને પૂર્ણ કરીને લંબાઈ-પહેાળાઈમાં શરીર પ્રમાણુ ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્ત થઈ ને અંતર્મુહૂત્ત સુધી રહે છે. અને ઘણા કષાય. કર્મ પુદ્ગલાની નિરા કરે છે.
પ્રશ્ન ૨૦૫-મારણાંતિક સમુદદ્દાત કાને કહે છે ?
ઉત્તર-મરણકાળમાં થવાવાળા સમુધાતને મારણાંતિક સમુઘાત કહેવાય છે. તે અંતર્મુહૃત્ત શેષ આચુકને આશ્રિત છે. અર્થાત્ કોઈ જીવ આયુ કમ અંતર્મુહૃત્ત શેષ રહેવા પર પેાતાના આત્મપ્રદેશાને બહાર કાઢીને મુખઃ વગેરે છિદ્રોને પુરીને જાડાઇ-પહેાળાઈમાં શરીર પરિમાણુ અને લખાઇમાં ઓછામાં ઓછા પેાતાના શરીરથી આંશુલના અસખ્યાત ભાગ પરિમાણ અને અધિકમાં
અધિક‘
'

Page #254

તવ છા
એક સ્સિામાં અસંખ્યાત જન ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે છે અને ઘણુ આયુકર્મના પુગલની નિર્જરા કરે છે.
પ્રશ્ન ર૦૬-વૈકિય સમુદઘાત કેને કહે છે?
ઉત્તર-વૈકિય શરીર બનાવતા જે સમુદઘાત થાય છે. તેને વૈકિય સમુદઘાત કહેવાય છે. અને તે વેકિય શરીર નામકર્મને આશ્રિત હોય છે. અર્થાત્ વૈકિય લબ્ધિવાળા જીવ વૈક્રિય કરતી વખતે પિતાના પ્રદેશને પિતાના શરીરથી બહાર કાઢીને જાડાઈ-પહોળાઈમાં શરીર પરિમાણુ અને લંબાઈમાં અસંખ્યાત જન પરિમાણ દંડ કરે છે અને પૂર્વે બાંધેલ વક્રિય શરીર નામકર્મના પુલેની નિર્જરા કરે છે.
પ્રશ્ન ૨૦૭-તૈજસ સમુદઘાત કોને કહે છે?
ઉત્તર-તેલેશ્યા કાઢવાના સમયમાં રહેવાવાળા તેજસ શરીર નામ કમને આશ્રિત છે. અર્થાત્ તેલેગ્યાની સ્વાભાવિક લબ્ધિવાળા કેઈ સાધુ આદિ સાત-આઠ પગલાં પાછળ હટીને પહોળાઈજાડાઈમાં શરીર પ્રમાણ અને લંબાઈમાં સંખ્યાત જન પરિમાણ જીવપ્રદેશને દંડને શરીરથી બહાર કાઢીને કેધના વિષયભૂત જીવાદિને બાળી નાખે છે. અને ઘણું તૈજસ શરીર નામકર્મના પુલની નિર્જરા
પ્રશ્ન ૨૦૮-આહારક સમુદઘાત કોને કહે છે? ઉત્તર-આહારક શરીરને આરંભ કરતી વખતે

Page #255

બંધ તત્વ
૨૩૭ થવાવાળો સમુદઘાત આહારક સમુદઘાત કહેવાય છે. તે આહારક નામકર્મને આશ્રિત છે. અર્થાત્ આહારક લબ્ધિવાળા, સાધુ આહારક શરીરને બનાવવા માટે પહોળાઈ–જાડાઈમાં. શરીર પરિમાણ અને લંબાઈમાં સંખ્યાત જન પરિમાણુ પ્રદેશના દંડને શરીરથી બહાર કાઢીને યથા સ્કૂલ પૂર્વબદ્ધ આહારક નામકર્મને ઘણું પુદ્ગલેની નિર્ભર કરે છે. આ છ સમુદઘાત છદ્મસ્થ જીને હોય છે. તેને કાળ. અંતમુહુર્ત છે.
પ્રશ્ન ૨૯-કેવલી સમુદઘાત કેને કહે છે?
ઉત્તર-અંતમુહૂર્તમાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાવાળા. કેવલીના સમુદઘાતને કેવલી-સમુદઘાત કહેવાય છે. તે. વેદનીય, નામ અને ગાત્ર કમેને વિષય કરે છે. . - અંતમુહૂર્તમાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાવાળા કેઈ કેવલીચાર અઘાતિ કર્મોમાંથી આયુ કર્મની સ્થિતિ ઓછી અને વેદનીય-નામ-શેત્રની સ્થિતિ અધિક રહે છે. તેને સમ. કરવા માટે સમુદઘાત કરે છે.
કેવલી સમુદઘાતમાં આઠ સમય લાગે છે. પ્રથમ. સમયમાં કેવલી આત્મપ્રદેશોને દંડ કરે છે. તે પહેલાઈમાં સ્વશરીર પરિમાણ અને લંબાઈમાં ઉપરથી નીચે લેાકોત. પર્યત વિસ્તૃત હોય છે. બીજા સમયમાં તે દંડને પૂર્વ અને પશ્ચિમ ફેલાવીને ક્વાટ કરે છે. ત્રીજા સમયમાં દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં લોકાંત પર્યત આત્મપ્રદેશને ફેલાવીને મથાત.
જ
ન

Page #256

૨૩૮
તવ પૃચ્છા (ર) કરે છે. એ રીતે કરવાથી લેકને અધિકાંશ ભાગ આત્મપ્રદેશોથી વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ મંથાનની જેમ અંતરાલ પ્રદેશ ખાલી રહે છે. ચેથા સમયમાં અંતરાલને પૂર્ણ કરે અને સમસ્ત લોકાકાશને આત્મપ્રદેશથી વ્યાપ્ત કરી દે છે. કારણ કે કાકાશનાં પ્રદેશ અને જીવન પ્રદેશે બંને સંખ્યામાં બરાબર છે. પાંચમા સમયમાં અંતરાલને સંકેચતે. છઠામાં મંથાનને સંકેચ, સાતમામાં કપાટને અને આઠમા સમયમાં દંડને સંકેચીને આત્મપ્રદેશે પુનઃ મૂળ શરીરસ્થ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન ર૧૦-આવકરણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-અંતમુહૂર્ત પછી મેક્ષ જનારા જીવને થાય છે. જે બાકી બચેલા કર્મને ઉદયાવલિકામાં પ્રક્ષેપણ કરવાની પ્રક્રિયા તેને આવકરણ કહેવાય છે. તે આવઈકરણ મેક્ષગામી જીવને અવશ્ય કરવું પડે છે.
પ્રશ્ન રા-માણા કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે ધર્મોને લઈને જીવ સંબંધ વિશ્લેષણ કરવામાં આવે, જીવનું જ્ઞાન કરવામાં આવે, તે વિશેષ ધર્મો, (દે-વિષ)ને માર્ગણ કહેવાય છે
પ્રશ્ન ર૧ર-માણાના કેટલા ભેદ છે ? - ઉત્તર-માણાના ૧૪ ભેદ છે. (૧) ગતિ (૨) ઈન્દ્રિય (૩) કામ (૪) ચોગ (૫) વેદ (૬) કષાય (૭) જ્ઞાન

Page #257

બંધ તત્વ (૮) સંયમ (૯) દર્શન (૧૦) લેશ્યા (૧૧) ભવ્યત્વ (૧૨) સભ્યફવ (૧૩) સંસીત્વ અને (૧૪) આહાર.
પ્રશ્ન ર૧૩-ભવ્યત્વ માણાના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તર–તેના બે ભેદ છે, (૧) ભવ્યત્વ અને (૨) અભવ્યત્વ.
પ્રશ્ન ૨૧૪–ભવ્ય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જેમાં સંસારી અવસ્થા છોડીને સિદ્ધ થવાને સ્વભાવ હોય,–“હું ભવ્ય છું કે અભવ્ય” તેને નિર્ણય કરવાની જેની અંતરંગ ઈચ્છા હોય તેને ભવ્ય જીવ કહેવાય છે.
. પ્રશ્ન ૨૧૫-અભવ્ય કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે સંસારી અવસ્થાને છેડીને ક્યારેય સિદ્ધ થઈ શકતો નથી. જેનું મિથ્યાત્વ કયારેય છૂટી શકતું નથી. હું ભવ્ય છું કે અભવ્ય ?' તેને નિર્ણય કરવાની જેની અંતરંગ ઈચ્છા ન હોય તે અભવ્ય છે.
પ્રશ્ન ર૧૬-ભવ્યજીવ કેટલા પ્રકારના છે? - ઉત્તર-ભવ્યજીવ ત્રણ પ્રકારના છે. (૧) આસન્ન ભવ્ય જંદી એક્ષ જેવાવાળા). (૨) મધ્યમ ભવ્ય-ડા ભામાં મોક્ષ જવાવાળા). (૩) દુર્ભ-(વણા કાને મોક્ષે જવાવાળા).

Page #258

કo
તત્વ પૃથ્વી
પ્રશ્ન ર૧૭-સંજ્ઞી કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે જીવમાં હિતાહિત જાણવાનું, મનન કરવાનું સાધન દ્રવ્ય મન હેાય તે “સંજ્ઞી છે અને દ્રવ્ય મન ન હેય તે “અસંજ્ઞી” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૧૮-ભાવ મન કેને કહે છે? અને તે કેને હેય છે ?
ઉત્તર-સુખ દુઃખને અનુભવ કરનાર, અને રાગદ્વેષ કરવા રૂપ મન પ્રત્યેક જીવને હોય છે. જેના દ્વારા ભાવલેશ્યાના શુભાશુભ ભાવ થાય છે.
પ્રશ્ન ર૧૦-આહાર વગણના બે ભેદ કયા ક્યા છે?
ઉત્તર-જે આહાર ગ્રહણ કરે તે “આહારક અને જે આહાર ગ્રહણ ન કરે તેને “અનાહારક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રર૦-આહારના કેટલા ભેદ છે? . ઉત્તર–આહાર ત્રણ પ્રકારના છે–(૧) એજ આહાર (૨) લેમ આહાર અને (૩) કવલ આહાર
પ્રશ્ન ર૨૧-એજ આહાર કોને કહે છે?
ઉત્તર-ઉત્પત્તિક્ષેત્રમાં પહોંચીને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તૈજસ અને કાર્માણ શરીર દ્વારા જીવ જે આહારને ગ્રહણ કરે છે, તેને “ઓજ' આહાર કહેવાય છે. - પ્રશ્ન રરર-લેમ આહાર કેને કહે છે?
ઉત્તર-ત્વચા અને રોમથી ગ્રહણ કરાતા આહાર.

Page #259

બંધ તવ
૨૪:
પ્રશ્ન રર૩-કવલ આહાર કોને કહે છે?
ઉત્તરમુખ દ્વારા ગ્રહણ કરેલ અન્ન, પાણું આદિ ચાર પ્રકારને આહાર કવલાહાર” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૨૪-જીવ આહારક અને અનાહારક કયા હોય છે?
ઉત્તર-જીવ એક શરીરને છોડીને બીજા શરીરમાં જાય છે, તે સમયે જે બે સમય લાગે છે, તે એક સમય અનાહારક, જે ત્રણ સમય લાગે તો બે સમય અનાહારક, ચાર સમય લાગે તે ત્રણ સમય અનાહારક, તેનાથી વધારે સમય બીજે સ્થાને પહોંચતા લાગતા જ નથી. અને કેવલીને જ્યારે કેવલ સમુદઘાત થાય છે ત્યારે તેમાં આઠ સમય લાગે છે. તેમાંથી ૩, ૪, ૫ એમ ત્રણ સમય અનાહારક હોય છે. ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં જીવ અનાહારક જ છે. અનાહારકને સમય ઘણો ઓછો છે. આ બંધ કરીને ખેલીએ એટલા વખતમાં તે અસંખ્ય સમય થઈ જાય છે. એમાંથી ત્રણ સમય સંસારી જીવ અનાહારક રહે છે. સિદ્ધ પરમાત્મા તે અનાહારક જ હોય છે. ચૌદમ ગુણસ્થાનમાં અનાહારક હોય છે. તે પછી અનાહારક જ રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૨૫-જીવના અસાધારણ ભાવ કેટલા છે?
ઉત્તર-(૧) ઔયિક (૨) ઔપથમિક (૩) ક્ષાયિક (૪) ક્ષાયે પશમિક અને (૫) પરિણામિક. ૧૬

Page #260

૨૪૨
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન રર૬-ઔદયિક ભાવ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કેઈપણ કર્મના ઉદયથી થવાવાળા ભાવને ઔદયિક' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૭-ઔદયિક ભાવના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-એકવીશ ભેદ છે–ગતિ , કષાય ૪, વેદ ૩, લેશ્યા ૬, મિથ્યાદર્શનશલ્ય ૧૮, અજ્ઞાન ૧૯, અસંયત ૨૦, અસિદ્ધત્વ ૨૧.
પ્રશ્ન રર૮-પશમિક ભાવ કેને કહે છે?
ઉત્તર-મેહનીય કર્મના ઉપશમથી થવાવાળા ભાવ ઔપશમિક કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રર-ઔપશામિક ભાવના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-બે ભેદ છેઃ (૧) ઉપશમ સમકિત અને (૨) ઔપશમિક ચારિત્ર.
પ્રશ્ન ર૩૦-ક્ષાવિક ભાવ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કેઈપણ કર્મના ક્ષયથી થવાવાળે ભાવ ક્ષાયિક ભાવ છે.
પ્રશ્ન ર૩૧-ક્ષાયિક ભાવના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-નવ ભેદ છે– (૧) કેવલ જ્ઞાન (૨) કેવલ દર્શન (૩) ક્ષાયિક સમકિત (૪) ક્ષાયિક ચારિત્ર (૫) દાન (૬) લાભ (૭) લેગ (૮) ઉપભોગ અને (૯) વીર્ય.
પ્રશ્ન ર૩ર-ક્ષાપથમિક ભાવ કોને કહે છે?

Page #261

અધ તત્વ
૨૪૩
ઉત્તર-ચારઘાતિ કર્મના ક્ષપશમથી થવાવાળો ભાવ ક્ષાપશમિક ભાવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૩-ક્ષાપશમિક ભાવના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-અઢાર ભેટ છે- (૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મન:પર્યવજ્ઞાન (૫) મતિઅજ્ઞાન (૬) શ્રુત અજ્ઞાન (૭) વિર્ભાગજ્ઞાન (૮) ચક્ષુદર્શન (૯) અચક્ષુ દર્શન (૧૯) અવધિ દર્શન (૧૧) દાન (૧૨) લાભ (૧૩) ભેગ (૧૪) ઉપભેગ (૧૫) વીર્ય (૧૬) સમકિત (૧૭) ચારિત્ર અને (૧૮) દેશ સંયમ. (શ્રાવકપણું)
પ્રશ્ન ર૩૪-પરિણામિક ભાવ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે ભાવે કર્મનો ક્ષયાદિકની અપેક્ષા રાખ્યા વિના કેવલ જીવને સ્વભાવ માત્ર હોય, તેને પરિણામિક ભાવ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૫–પારિમાણિક ભાવના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-ત્રણ ભેદ છે-(૧) જીવત્વ (૨) ભવ્યત્વ અને (૩) અભવ્યત્વ.
પ્રશ્ન ૨૩૬-ઉદય કોને કહે છે?
ઉત્તર-બાંધેલા કર્મોને અબાધાકાલ પુરો થતાં ફલાભિમુખ થઈ ફલ ભેગવવું તેને “ઉદય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૭-ઉદીરણા કેને કહે છે? ઉત્તર–તપશ્ચર્યા, વેદના આદિથી જે કર્મ સત્તામાં

Page #262

તત્વ પૃચ્છા પડેલ છે, તેની સ્થિતિ પૂર્ણ થયા પહેલા જ ઉદયમાં લાવી ભેગવવા તેને ઉદીરણા કહેવાય છે. અર્થાત્ વહેલા ઉદયમાં લાવવા.
પ્રશ્ન ર૩૮-સત્તા કોને કહે છે?
ઉત્તર-જીવની સાથે જે કર્મ પ્રકૃતિએ કર્મપણે બંધાઈને રહેલી છે. હજુ ફળ આપવા ઉદયમાં આવેલ નથી, તેને “સત્તા” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૯- ક્ષય કેને કહે છે?
ઉત્તર-કમની સર્વથા નિવૃત્તિ થઈ જવી. અર્થાત કર્મ ભગવાઈને ખરી જવું. આત્માના પ્રદેશથી તે કર્મને સગ છૂટી જ, તેને “ક્ષય કહેવાય છે.
જેમ કેઅગ્નિ સંપૂર્ણપણે બુઝાઈ જાય અથવા સોનામાંથી મેલ સર્વથા દૂર થઈ જાય.
પ્રશ્ન રજ-ઉપશમ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કર્મના ઉદયને સર્વથા રોકી દેવે તેને *ઉપશમ કહેવાય છે. જેમ અગ્નિને રાખથી ઢાંકી દેવી. અથવા ડહોળા પાણીમાં ફટકડી ફેરવીને તેને કેળ નીચે બેસાડી દે. તેને ઉપશમ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૪૧-ક્ષપશમ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ઉદયમાં આવેલા કર્મ સ્પદ્ધક (કર્મ વર્ગણાઓને સમૂહ) ને ક્ષય થ અને ઉદયમાં ન આવેલાને

Page #263

२४५
mun
બંધ તત્ત્વ ઉપશમ = તીવ્ર રસ સ્પર્દકની સર્વ ઘાતિની વિપાક શક્તિને
કવી, (પ્રદેશોદય સુધી મર્યાદિત રાખવ) દેશઘાતિના રૂપમાં પરિણમન થવું. એટલે તીવ્ર ફળ દેવાની શકિતને મંદ રૂપમાં પરિણમન થવું તેને “ક્ષપશમ કહેવાય છે. જેમ ફટકડી આદિ દ્રવ્યોના સંગથી મેલનું પાણીમાં એસી જવું અને થોડું પાણીમાં રહેવું.
પ્રશ્ન ર૪૨-આત્માના પ્રદેશ કેટલા છે ? અને તે શરીરમાં કયાં છે?
ઉત્તર-આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. અને તે આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત છે.
પ્રશ્ન ૨૪૩-આત્મામાં કામ કઈ રીતે આવીને ચોંટી જાય છે?
ઉત્તર-શરીરમાં તેલ લગાવીને કોઈ ધૂળમાં આળોટે ત્યારે ધૂળ જેમ તેના શરીર પર ચોંટી જાય છે, તે રીતે મિથ્યાત્વ, અવત, પ્રમાદ, કષાય અને વેગથી જીવન પ્રદેશમાં એક પ્રકારનો પરિસ્પદ હિલચાલ) થાય છે, ત્યારે જે આકાશમાં આત્માના પ્રદેશ છે, તે આકાશપ્રદેશ પર રહેલાં અનંતાનંત કર્મ યોગ્ય પુદ્ગલ જીવના પ્રત્યેક પ્રદેશની સાથે બંધાઈ જાય છે. આ રીતે જીવ અને કર્મને પરસ્પર સંબંધ છે.
પ્રશ્ન રજક-આભા અને કર્મ પરસ્પર કઈ રીતે મળેલાં છે?

Page #264

૨૪૬
તત્ત્વ પૃ.
ઉત્તર-દૂધમાં પાણી, કપડામાં મેલ અને લોઢામાં અગ્નિની માફક પરસ્પર એકમેક છે.
પ્રશ્ન ર૫-આ સંબંધ કયારથી છે?
ઉત્તર-કર્મ અને જીવને સંબંધ અનાદિકાળથી ચાલ્યો આવે છે. પ્રત્યેક સમય જુના કર્મ પોતાનું ફળ દઈને આત્માથી છૂટા થાય છે. અને નવિન કર્મ પ્રતિસમય બંધાતા રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૪-કર્મ અને જીવના સંબંધની આદિ માનીએ તે શો વાંધો આવે ?
ઉત્તર-કર્મ અને જીવના સંબંધની આદિ માનવાથી તે મુક્તજીવોને પણ ફરીથી કર્મબંધ થવાનું માનવું પડે.
પ્રશ્ન ૨૪૩-કર્મ અને જીવને કેટલા પ્રકારને સંબંધ છે?
ઉત્તર-કર્મ અને જીવને અનાદિ-અનંત, અનાદિ સાંત અને સાદિ-સાંત એ ત્રણ પ્રકારનો સંબંધ છે.
(૧) જેને કયારેય મોક્ષ ન થાય તેવા અભવી આત્માઓને કર્મની સાથે અનાદિ અનંત સંબંધ છે.
(૨) અનાદિ સાંત–જેની આદિ તે નથી, પરંતુ અંત છે.—ભવ્ય જીવની અપેક્ષાએ તેઓ કર્મથી અનાદિ બંધાયેલ છે. પણ મુક્ત થઈ શકશે.
(૩) સાદિ સાંત-જેની આદિ પણ છે અને અંત પણ છે. આત્મા જે પર્યાયને પામીને તેનાથી છૂટી જાય, અર્થાત્ જે કર્મ બંધાય અને ઉદયમાં આવીને ભગવાઈ

Page #265

મધ તવ
૨૭
v
જાય તેને સાદિસાંત કહેવાય. તથા એક આયુકર્મને ક્ષય અને અન્ય આયુને બંધ . તેમજ જે જીવને જે કર્મપ્રકૃતિ ક્ષય થઈ જાય, તેને ફરી બંધ કરીને પુનઃ ક્ષય કરે, તેને પણ સાદિ સાત કહેવાય. તે મુખ્ય મે હનીય કર્મમાં થાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪૮-આત્મા કર્મથી જુદો કેવી રીતે થાય છે?
ઉત્તર- જે સમયે વિવેક ઉજજવલ થાય છે, આત્મા અને જડની ભિન્નતાનું જ્ઞાન થાય છે. તપ અને જ્ઞાનની અગ્નિથી કર્મને મેલ બળીને સુવર્ણની માફક આત્મા શુદ્ધ અને નિલેપ થઈ જાય છે, તે જ આત્મા ઈશ્વર પરમાત્મા અને પરબ્રહ્મ છે, જેને આપણે સિદ્ધ પરમાત્મા કહીએ છીએ.
પ્ર. ર૪૯-બંધના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર- બે ભેદ છે-(૧) દ્રવ્ય બંધ (૨) ભાવબંધ:ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષ, રતિ અને અરતિભય, શોક, જુગુપ્સા, વિષયવિકાર, મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનનાં વિચારને “ભાવબંધ” કહેવાય છે. અને કેધાદિ વિચારોથી કર્મ પુદ્ગલ આત્મા સાથે એકરૂપ થાય છે, તેને દ્રવ્યબંધ” કહેવાય છે. એટલે કે ભાવબંધથી દ્રવ્યબંધ થાય છે.
પ્રશ્ન ર૫૦-આઠ કર્મોને બંધ કેટલા પ્રકાર છે? ઉત્તર–બંધના ૪ પ્રકાર છે

Page #266

૨૪૮
તત્વ પૃચ્છા
(૧) પ્રકૃતિબંધ (૨) સ્થિતિબંધ (૩) અનુભાગ બંધ અને (૪) પ્રદેશબંધ
પ્રશ્ન રપ૧-પ્રકૃતિ બંધ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જીવ દ્વારા ગ્રહણ કરેલ કર્મપુદગલમાં ભિન્નઅભિન્ન સ્વભાવ થ.
પ્રશ્ન ર૫ર-સ્થિતિબધ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જીવદ્વારા ગ્રહણ કરેલ કર્મયુદંગલમાં અમુક કાળ સુધી જીવની સાથે રહેવાની કાળમર્યાદા.
પ્રશ્ન રપ૩-અનુભાગ બંધ કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જીવ દ્વારા ગ્રહણ કરેલ કર્મપુલમાં ફળ દેવાની, ન્યૂનાધિક શક્તિ, તેને અનુભાગ બંધ અથવા અનુભવ બંધ યા રસબંધ પણ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રપ-પ્રદેશ બંધ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જીવની સાથે જૂનાધિક પરમાણુવાળા કર્મ સ્કંધને સંબંધ છે તે પ્રદેશબંધ છે.
પ્રશ્ન પેપ-બંધના ચાર સ્વરૂપ ઉદાહરણ આપી સમજાવે,
ઉત્તર–જેમ કેઈ સુંઠ, પીપરીમૂલ આદિથી બનાવેલ (ક) ગળી, કઈ વાયુનાશક હોય છે, કઈ પિત્તનાશક તે કઈ કફનાશક હોય છે, એ રીતે આત્માથી ગ્રહણ કરેલા કર્મપુલેમાંથી કેઈમાં જ્ઞાનગુણને આચ્છાદિત કરવાની શકિત હોય છે. કેઈમાં દર્શન ગુણને રોકવાની,

Page #267

બંધ તત્વ
૨૪૯
કેઈમાં આત્માના આનંદ ગુણને રોકવાની, તે કઈમાં આત્માના અનંત શકિત ગુણને ઘાત કરવાની શકિત હોય છે. આ રીતે ભિન્ન-ભિન્ન કર્મ-પુદગલમાં ભિન્ન પ્રકારની પ્રકૃતિઓનો બંધ થવો તે “પ્રકૃતિબંધ” કહેવાય છે. કેઈ ગોળી એક સપ્તાહ, કેઈ ગેળી–એક પક્ષ, કેઈ એક મહિના સુધી તેને પ્રભાવ બતાવી શકે છે. ત્યારબાદ તે વિકૃત થઈ જાય છે. તે ગોળીની કાળ મર્યાદાની સમાન કર્મોની પણ કાળમર્યાદા હોય છે, તેને “સ્થિતિબંધ” કહેવાય છે. સ્થિતિ પૂર્ણ થવા પર તે આત્માથી પૃથક થઈ જાય છે. કેઈ ગોળી રસમાં અધિક મધુર હોય છે, તે કઈ ઓછી મધુર હોય છે. કઈ રસમાં અધિક કટુ હોય છે તે કઈ ઓછી કટુ હોય છે. તે રીતે કર્મ પુગલમાં શુભાશુભ રસ ઓછી-વધતી માત્રામાં હોય છે. કર્મોમાં તીવ્ર-તીવ્રતર –તીવ્રતમ–અતિ તીવ્ર, મંદમંદતર-મંદતમ-અતિમંદ શુભાશુભ રસેને બંધ થવે તે “સબંધ” છે.
કેાઈ ગોળી પ્રમાણમાં નાની હોય છે, તે કઈ મેટી હોય છે. એ રીતે ભિન્ન-ભિન્ન કર્મ પુદગલમાં જૂનાધિક પરમાણુનું હોવું “પ્રદેશબંધ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ર ર૫૬-ચાર બંધ બાંધવાના ક્યા કારણો છે?
ઉત્તર-પ્રકૃતિ અને પ્રદેશ બંધ થવાનું કારણ મન, વચન, કાયાના પેગ છે. સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધનું કારણ કષાયે કેધ, માન, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષ છે,

Page #268

તત્ત્વ પૃચ્છા
બધા કર્મામાં માહનીય કમ્ પ્રધાન છે. આઠ કર્મોમાં રાજા છે. અને જ્યાં સુધી માહનીય કર્મના ઉદ્દય છે, ત્યાં સુધી કના બંધ થાય છે. જ્યારે દર્શન માહનીયના નાશ થાય છે, ત્યારે જ જીવ મેાક્ષની તરફ અગ્રેસર થાય છે. જ્યારે ચારિત્ર મેાહના ક્ષય થાય છે, ત્યારે જ અનંતસુખ (માક્ષ)ની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ વૃક્ષનુ` મૂળ નાશ પામવાથી વૃક્ષના વિનાશ થઈ જાય છે, તેમ માહનીય કના નાશ થવાથી સ કર્મીના નાશ થઇ જાય છે,
૨૫૦
પ્રશ્ન ૫૭–જીવ કયા પ્રકારના પરમાણુઓના સ્કંધને ગ્રહણ કરે છે?
ઉત્તર–સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અન ંત પરમાણુઆથી બનેલા સ્ક ંધને જીવ ગ્રહણ કરતા નથી, પરંતુ અનંતાનંત પરમાણુથી ખનેલા સ્ક ંધને ગ્રહણ કરે છે.

Page #269

૯. મેાક્ષતત્ત્વ
પ્રશ્ન ૧-જન્મ, જરા, મૃત્યુ અને રેગાદિ દુઃખા આપણે પામીએ છીએ, તેનુ” કારણ શું ?
ઉત્તર-પેાતાના જ કરેલાં પાપ કર્મોના ઉદ્ભયથી જીવ દુઃખ ભાગવે છે.
પ્રશ્ન ૨-બધા દુઃખથી મુક્ત કઈ રીતે થઈ શકાય ? ઉત્તર-જ્યાં સુધી દુ:ખાના મૂળ-કારણ રૂપ કર્યાં છે, ત્યાં સુધી દુ:ખ તા છે જ. પરંતુ કોઈપણ ઉપાયથી ક ખ ધનથી આપણે છુટીએ તા દુઃખથી મુક્ત થઈ શકાય.
પ્રશ્ન ૩-મેાક્ષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-ભુજનાં વિયેજ્ઞા મેક્ષઃ ।'' આત્માના સપૂર્ણ પ્રદેશેાથી બધા કર્મોના ક્ષય થઈને અનંત આત્મિક ગુણ પ્રગટ થઈ જવા તેને મેાક્ષ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪-મેાક્ષના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-બે ભેદ છે– (૧) દ્રવ્યમાક્ષ અને (૨) ભાવમેાક્ષ (૧) રાગ-દ્વેષ રહિત આત્માના શુદ્ધ ઉપયાગ ભાવમેાક્ષ છે અને (ર) કલિકાથી મુક્ત થવું તે દ્રશ્યમાક્ષ છે. સમકિત ગુણુ પ્રગટ થવા પર મિથ્યાત્વથી ભાવમુક્તિ થાય છે અને અનંતાનુબંધી તથા દનમોહનીય કર્મ દલિકાથી મુક્તિ તે દ્રવ્ય મુકિત છે.

Page #270

તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૫–મેાક્ષ પ્રાપ્તિ કયા કારણેાથી થાય છે ? ઉત્તર-(૧) સમ્યગ્ જ્ઞાન (૨) સમ્યગ્દર્શન (૩) સમ્યક્ ચારિત્ર અને (૪) સમ્યક્ તપથી મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે.
૨૫ર
પ્રશ્ન –સમ્યાન કાને કહે છે ?
ઉત્તર-વિશુદ્ધ અને સાચા દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ તથા મિથ્યા દેવ, ગુરૂ અને ધર્મનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું. · જીવ–અજીવ, પુણ્ય-પાપ, આશ્રવ–સંવર, નિજ રા–મધ અને -માક્ષ આ નવતત્ત્વાને સમ્યક્ પ્રકારથી જાણવા, અરિહંત દ્વારા બતાવેલા સમ્યક્ જ્ઞાન, સમ્યક્ દન, સમ્યક્ ચારિત્ર અને સમ્યકૃતપ રૂપ મોક્ષમાર્ગ' ને યથાર્થ જાણવા. તે સમ્યગ્ જ્ઞાન છે. તેનું જ્ઞાન નિય ́થ-ગુરૂથી અને આચારાંગાદિ સૂત્રેાથી થઇ શકે છે.
પ્રશ્ન ૭-સમ્યગ્દર્શન કોને કહે છે ?
ઉત્તર-અરિહત દેવ જ સાચા દેવ છે. અરિહત દ્વારા બતાવેલ મેાક્ષમાર્ગ પર ચાલનારા જૈન સાધુ જ સાચા ગુરૂ છે. તથા અરિહંત દ્વારા પ્રરૂપિત જૈનધર્મ જ સાચે! ધમ છે. અને જિનાગમ જ સાચા શાસ્ત્ર છે, એવી શ્રદ્ધા થવી તે સમ્યક્ દન' છે.
પ્રશ્ન ૮-સમ્યક્ચારિત્ર કોને કહે છે ?
ઉત્તર—સમ્યક્ જ્ઞાન અને સમ્યક્ દન પૂર્વક હિંસા, - અસત્ય, ચારી, મૈથુન અને પરિગ્રહ આદિ પાપાથી સ થા

Page #271

મેક્ષ તરવ
૨૫૩ વિરત થઈને પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ. અને સમાચારી રૂ૫ સાધુધર્મનું સમ્યક્ પાલન કરવું સમ્યફ ચારિત્ર છે. જે એટલી શક્તિ ન હોય તે હિંસાદિ. પાપથી પિતાની શકિત અનુસાર દેશતઃ અવિરત થઈને પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત રૂપ શ્રાવક--- ધર્મનું પાલન કરવું, તે સમ્યફ દેશચારિત્ર છે.
પ્રશ્ન ૯-સમ્યકતપ કેને કહે છે?
ઉત્તર-સમ્યફ જ્ઞાન અને સમ્યક્ દર્શન પૂર્વક અનશન આદિ છ પ્રકારના બાહ્ય તપ અને પ્રાયશ્ચિત આદિ .' પ્રકારના આત્યંતર તપ કરતા થકા આત્મા પર લાગેલ , કર્મમેલને દૂર કરો “સમ્યક્તપ” છે.
પ્રશ્ન ૧૦-પ્રતિદિન સમ્યગ્દર્શનની આરાધના કેવી. રીતે કરવી જોઈએ ?
ઉત્તર-પ્રાત:કાલે ઉઠતા જ સૌથી પહેલા નમસ્કાર મહામંત્રનું ઉચ્ચારણ કરી પરમેષ્ઠી દેવ, ગુરૂ, ઘર્મ પ્રતિ શ્રદ્ધા-કૃતજ્ઞતા તથા પ્રાર્થનાત્મક ભાવપૂર્વક નમસ્કાર કરવાભરત–ક્ષેત્રના આ અવસર્પિણીકાળના પરમપૂજ્ય ઋષભદેવ ભગવાનથી મહાવીરસ્વામી પર્યત ૨૪ તીર્થકર તથા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરવાવાળા સીમંધરસ્વામી આદિ વિહરમાનતીર્થકરનું સ્મરણ કરવું, પરોપકારીનું વારંવાર સ્મરણ કરવાને માટે તેના નામની માળા આદિ ફેરવીને જપ કર.. ચતુર્વિધ સંઘનું સ્મરણ કરવું. યોગ્યતાનુસાર-સભ્યશ્રુતા”. શાસ્ત્રાદિને અભ્યાસ કરવો. સમ્યક્ત્વજ્ઞાન આદિ ચતુર્વિધ .

Page #272

૨૫૪
તવ પૃચ્છા
ધર્મ અને જીવ આદિ નવ ત પર શ્રદ્ધા પુર્ણ કરવી. યથાસમય સાધુ-સાધ્વીઓનાં દર્શન કરવા અને માંગલિક સાંભળવું. માતા-પિતા આદિ વૃદ્ધ પૂજન–જે ધર્મમાં નિમિત્ત થયેલા છે, તેને પ્રણામ કરવા. સાધર્મિક પરસ્પર મળે ત્યારે જય જિનેન્દ્ર” કહીને તેનું સ્વાગત કરવું વગેરે.....
પ્રશ્ન ૧૧-પ્રતિદિન સમ્યજ્ઞાનની આરાધના કેવી રીતે કરવી જોઈએ?
ઉત્તર-સંત આદિ જેઓ ધર્મકથા અને વ્યાખ્યાન ફરમાવે છે, તેમને સાંભળવું, તેમની સાથે ધાર્મિક પ્રશ્નોત્તર કરવા. કાંઈ નવું જ્ઞાન શીખવું, સમજવું, કંઠસ્થ કરવું, આગમાદિ ધર્મગ્રંથનું વાંચન કરવું, શીખેલું જ્ઞાન વારંવાર ફેરવવું, ચિંતન કરવું, જે યોગ્યતા હોય તે બીજાને પણ જ્ઞાન શીખડાવવું. આ રીતે સમ્યફ઼જ્ઞાનની આરાધના કરવી જોઈએ.
પ્રશ્ન ૧૨-પ્રતિદિન સમ્યકૂચારિત્રની આરાધના કેવી રીતે કરવી?
ઉત્તર-નિરપરાધ વસજીવોની હિંસા ન કરવી. મરતા. પ્રાણીની રક્ષા અને દુખી જીવોની અનુકંપા કરવી. હિત -મિત–પથ્ય સત્યવાણી બોલવી. પારકા ધનને માટી, પથ્થર સમાન સમજવું. અન્ય સ્ત્રીઓને માતા–બેન સમાન માનવી. જે પિતાની પાસે હોય, ન્યાયથી મળતું હોય તેમાં સંતોષ રાખવે. દિશાની મર્યાદા કરવી. ખાવા-પીવામાં, વ્યાપાર -વ્યવસાયમાં મર્યાદા–કરવી. રાત્રિભેજન, વિકારી ભજન

Page #273

આઈ રાગ કેદાર
મેક્ષ તત્વ
૨૫૫ ન કરવું. અનર્થ અને વ્યર્થ પાપોથી બચવું. પ્રતિદિન સામાયિક કરવી. ચૌદ નિયમનું ચિંતન કરવું અને સાધુ -સાદવીઓને નિર્દોષ દાન દેવું.
પ્રશ્ન ૧૩-પ્રતિદિન સમ્યક્તપની આરાધના કેવી રીતે કરવી જોઈએ?
ઉત્તર-સૂર્યોદય પછી જ્યાં સુધી નમસ્કાર મહામંત્રને જાપ ન થાય, સામાયિક ન થાય ત્યા સંતદર્શન ન થાય ત્યાં સુધી અન્ન-પાણ ન લેવા. જ્યાં સુધી ભૂખ ન લાગે ત્યાં સુધી ભેજન ન કરવું. ભૂખ લાગે ત્યારે પણ ભૂખથી ઓછું ભેજન કરવું. દેહમાં તથા ઈન્દ્રિયોમાં વિકાર વધે તેવા તથા રોગ ઉત્પન્ન થાય તેવા અતિ ગરિષ્ઠ, અતિ ખાટા, મીઠા, તીખા, મસાલેદાર ભોજન ન કરવા. મનમાં પવિત્ર વિચાર તથા કાયામાં આળસ રહિત રહેવું. નિત્ય પ્રાતઃ કાલે તથા સાયંકાલે પિતાના પાપનું સ્મરણ કરીને તેના સંબંધમાં પશ્ચાતાપ કરવો. સાધુ–સાવીએ તથા ધર્મબંધુઓને વિનય –વૈયા–વૃત્ય કરવા. ઈત્યાદિ પ્રકારથી સમ્યકતપની આરાધના કરવી જોઈએ.
પ્રશ્ન ૧૪–ચાર ગતિમાંથી કઈ ગતિમાં જીવ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે?
ઉત્તર–મનુષ્ય ગતિમાંથી જ જીવ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૫-ચરમ શરીરી મનુષ્ય જ્યારે સર્વ કર્મોથી મુકત થઈ જાય છે ત્યારે ક્યાં જાય છે?

Page #274

૨૫૬
તવ પુરા ઉત્તર-મુક્તિધામ-સિદ્ધશીલાથી પણ ઉપર લેકા તે જીવ પહોંચી જાય છે. જેમ કેઈ તુંબડા પર માટી, રેતી આદિ પદાર્થોના આઠ લેપ લાગેલા હોય તે તે તુંબડું પાણીની અંદર ડુબેલું રહે છે. પરંતુ જે લેપ દૂર કરવામાં આવે તે શીધ્ર તે તુંબડું પાણીની ઉપર આવી જાય છે. એ રીતે આઠકર્મોથી લિપ્ત થઈને સંસાર સમુદ્રમાં ડુબેલા જીવ જ્યારે કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. ત્યારે સ્વાભાવિક રીતિથી લેકના અગ્રભાગે પહોંચી જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬-મોક્ષ પામેલ આત્મા કયાં બિરાજમાન છે?
ઉત્તર-સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનની ધ્વજાથી ૧૨ જન ઉંચે ઉર્ધ્વલકને અંત થાય છે. અને ત્યાંથી અલોક શરૂ થાય છે. અલકમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યને અભાવ હોવાથી જીવ અને પુત્રલ દ્રવ્યની ગતિ અથવા સ્થિતિ થઈ શકતી નથી. જેથી સિદ્ધ ભગવાન લેકના છેલ્લા ચરમત સુધી પહોંચીને ત્યાં સ્થિર થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭-સિદ્ધ ભગવાન અને અલોકની વચ્ચે કેટલું
અંતર છે ?
ઉત્તર–જેવી રીતે તડકા અને છાંયા વચ્ચે અંતર હોતું નથી. તેવી જ રીતે સિદ્ધ ભગવાન અને અલકની વચ્ચે અંતર હેતું નથી.
પ્રશ્ન ૧૮-સિદ્ધ ભગવાન જે ક્ષેત્રમાં બિરાજમાન હેય છે, તે ક્ષેત્રને શું કહે છે?

Page #275

મેક્ષ તરવ
ર૫૭,
ઉત્તર–સિદ્ધક્ષેત્ર-સિદ્ધ શીલા, ઈષપ્રાગભારા નામની પૃથ્વી આદિ ૧૨ નામ છે. સિદધ ભગવાન તેનાથી પણ ઉપર બિરાજમાન હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૯ સિદ્ધક્ષેત્ર કેવું છે?
ઉત્તર–આ પૃથ્વી ૪૫ લાખ જનની લાંબીપહોળી અને એક કરોડ બેતાલીશ લાખ ત્રીસ હજાર બને ઓગણપચાશ (૧, ૪૨, ૩૦, ૨૪૯) જનથી પણ વધારે પરિદિવાળી છે. તે ઈષપ્રાગભારા પૃથ્વી બહુમધ્ય દેશભાગમાં આઠ જન જેટલા ક્ષેત્રમાં આઠ જન જાડી છે. એના પછી થોડી થોડી ઓછી થતાં સૌથી અંતિમ છેડા પર માખીની પાંખથી પણ પાતળી છે. તેના છેડાની જાડાઈ આંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી છે.
પ્રશ્ન ર૦-સિદ્ધ ભગવાન કયાં સ્થિત થાય છે ?
ઉત્તર-ઈષપ્રાગભારા પૃથ્વીનાં તળિયાથી ઉસે ધાંગુલથી એક જન ઉપર લેકાંત છે. તે જનને જે ઉપરને ગાઉ છે, તે ગાઉને છેલ્લે છઠ્ઠો ભાગ છે, ત્યાં સિદ્ધ ભગવાન જન્મ-જરા અને મરણ પ્રધાન વિવિઘ નિઓની વેદના અને સંસારમાં પરિભ્રમણથી થતાં વારંવાર ઉત્પત્તિ, ગર્ભાવાસનાં પ્રપંચથી રહિત બનીને શાશ્વત અનાગત કાલમાં સાદિ અનંત સ્થિત રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૧-એટલા જ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધને રહેવાનું શું
કારણ છે?
૧૭

Page #276

૨૫૮
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-મનુષ્ય ક્ષેત્ર (અઢી દ્વીપ) ૪૫ લાખ જનનું છે. અઢીદ્વિીપમાંથી કોઈ એવી જગ્યા નથી કે જ્યાંથી સિદ્ધ ન થયાં હય, જે જગ્યાએ મેક્ષગામી જીવ શરીરથી મુક્ત થાય છે, તેની સીધી લીટીમાં એક સમય માત્રમાં તે જીવ સીધે ઉપર ચઢીને લેક્ના અગ્રભાગમાં પહોંચીને સ્થિત થાય છે.
પ્રશ્ન રર-આટલા નાના ક્ષેત્રમાં અનંત સિદ્ધ કેવી રીતે સમાઈ શકે છે?
ઉત્તર-જ્યાં એક સિદ્ધ હોય ત્યાં અનંત સિદ્ધ રહી શકે છે. કારણ કે આત્મા અરૂપી હોવાથી તેમાં કઈ બાધા થતી નથી. જેવી રીતે એક ઓરડામાં એક દીપકને પ્રકાશ પણ સમાઈ શકે છે. અને સે (૧૦૦) દીપકને પ્રકાશ પણ સમાઈ શકે છે, તેવી રીતે આત્મા અરૂપી અથવા જ્ઞાન સ્વરૂપી હેવાથી એક જ સ્થાનમાં અનંત સિદ્ધો રહી શકે છે.
પ્રશ્ન ર૩-સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કેટલી છે?
ઉત્તર-સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ૩૩૩ ધનુષ્ય અને ૩૨ આંગુલની છે.
પ્રશ્ન ૨૪-સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહના કેટલી છે?
ઉત્તર-૪ હાથ અને ૧૬ આંગુલ તે મધ્યમ અવગાહના છે.
પ્રશ્ન રપ-સિદ્ધોની જઘન્ય અવગાહના કેટલી છે? ઉત્તર-જઘન્ય ૧ હાથ અને આઠ આંગુલ અધિક છે.

Page #277

મોક્ષ તત્ત્વ
૨૫૦ પ્રશ્ન ૨૬-સિદ્ધોને શરીર નથી તે અવગાહના કેવી રીતે હોય?
ઉત્તર–સિધ્ધને શરીર નથી. પરંતુ ચરમ–શરીરનાં આત્મપ્રદેશને ઘન ૩ ભાગ જેટલો હોય છે. અને વધારેમાં વધારે ૫૦૦ ધનુષ્યની અવગાહનાવાળા મનુષ્ય મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે એટલે તેની ૨/૩ ભાગ જેટલી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે. અને તે ૩૩૩ ધનુષ્ય અને ૩૨ આંગુલ પ્રમાણ હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૭-સિદ્ધ થવાવાળે જીવ કયા સંઘયણથી સિદ્ધ થાય છે ?
ઉત્તર-વાડષભનારા સંઘયણથી સિદ્ધ થાય છે.
પ્રશ્ન ૨૮-સિદ્ધ થતાં છ કયા સંસ્થાનથી સિદ્ધ થાય છે?
ઉત્તર-છ સંસ્થાનમાંથી કોઈપણ સંસ્થાન (આકાર)માં જીવ સિદ્ધ થાય છે.
પ્રશ્ન ર૯-સિદ્ધ થનાર છવ કેટલી ઊંચાઈવાળે સિદ્ધ ચાય છે ?
ઉત્તર–જઘન્ય ૭ હાથ અને ઉત્કૃષ્ટ ૫૦૦ ધનુષ્યની ઊંચાઈવાળો જીવ સિદ્ધ થાય છે. તીર્થકરેની ૭ હાથ, સામાન્ય કેવલીની અપેક્ષાએ જઘન્ય અવગાહના બે હાથની હોય છે.
પ્રશ્ન ૩૦-સિદ્ધ થતો જીવ કેટલા આયુષ્યમાં સિદ્ધ
થાય છે?

Page #278

તત્વ પૃચ્છા ઉત્તર-જઘન્ય ૮ વર્ષથી અધિક આયુષ્યમાં અને ઉત્કૃષ્ટ કોડ પૂર્વના આયુષ્યમાં સિદ્ધ થાય છે. અર્થાતુ-૮ વર્ષના આયુષ્યથી કોડ પૂર્વ સુધીનાં આયુષ્યવાળા સિદ્ધ થઈ શકે છે. તેનાથી ઓછા કે વધારે આયુષ્યવાળા મનુષ્ય સિદ્ધ થઈ શકતા નથી.
પ્રશ્ન ૩૧-ચૌદ માણાઓમાંથી કઈ-કઈ માગણએથી જીવ મેક્ષ પામે છે ?
ઉત્તર-નીચે મુજબ ૧૦ માર્ગણાઓથી યુક્ત જીવ મેક્ષ પામી શકે છે–(૧) મનુષ્યગતિ (૨) પંચેન્દ્રિય જાતિ (૩) ત્રસકાય (૪) ભવસિદ્ધિક (૫) સંસી (૬) ક્ષાયિક સમકિત (૭) યથા ખ્યાત ચારિત્ર (૮) અનાહારક (૯) કેવલજ્ઞાન (૧૦) કેવલદર્શન, શેષ ૪ માર્ગણાઓમાંથી (કષાય, વેદ, વેગ અને વેશ્યા) યુક્ત જીવ મોક્ષ મેળવી શકતું નથી.
પ્રશ્ન ૩ર-સિદ્ધોને કેટલું સુખ હોય છે?
ઉત્તર–એક સિદ્ધના સુખને ત્રણે કાળથી ગુણતાં જે સુખનો આંક આવે, તેને અનંતવર્ગ વડે ભાગવાથી જે સુખને આંક પ્રાપ્ત થાય છે, તે સુખને આંક સંપૂર્ણ આકાશમાં પણ સમાઈ શકતા નથી.
જેમકે કઈ મલેચ્છ ( જંગલી મનુષ્ય) ઘણી જાતને નગરના ગુણોને જાણવા છતાં પણ ત્યાં નગર તુલ્ય કેઈ પદાર્થ ન હોવાથી નગરના ગુણેને કહેવામાં સમર્થ બની શકતું નથી. તેવી જ રીતે સિદ્ધોનું સુખ અનુપમ છે. તેની સરખામણી કઈ પદાર્થ સાથે થઈ શકતી નથી.

Page #279

મેક્ષ તર૧
૨૬૧ પ્રશ્ન ૩૩-સિદ્ધ ભગવાનને કેટલા ઉપગ છે? ઉત્તર-કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન એમ બે ઉપગ છે. પ્રશ્ન ૩૪-એક સમયમાં કેટલા સિદ્ધ થાય છે?
ઉત્તર–એક સમયમાં જઘન્ય ૧-૨-૩ અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૦૮ સિદ્ધ થાય છે.
સભ્ય જ્ઞાન પ્રશ્ન ૩૫- જ્ઞાનનાં કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર–(૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મનઃ પર્યાવજ્ઞાન અને (૫) કેવલજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૩૬-પાંચ જ્ઞાનના સંક્ષિપ્ત ભેદ કેટલા છે? ઉત્તર-(૧) પ્રત્યક્ષ અને (૨) પરોક્ષ. પ્રશ્ન ૩૭–પ્રત્યક્ષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કેઈપણ બીજા નિમિત્તની સહાયતા વિના સ્વતઃ પિતાની શક્તિથી જાણે તેને પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. તેનાં બે ભેદ છે–(૧) ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને (૨) અનિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ.
પ્રશ્ન ૩૮-ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-અન્યની સહાયતા વિના સ્વ ઈન્દ્રિયથી જાણવું તે “ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ” છે.
પ્રશ્ન ૩૯-અનિષ્ક્રિય પ્રત્યક્ષ કેને કહે છે?

Page #280

૨૬૨
તવ પૃછા
ઉત્તર-ઈન્દ્રિયેની સહાયતા વિના પિતાના આત્માથી જાણવું તે “અનિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ છે.
પ્રશ્ન ૪૦-પરોક્ષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે પોતાને જાણવા-દેખવામાં ન આવે અને બીજાની સહાયતાથી જાણી શકે.
પ્રશ્ન ૪૧-પરોક્ષ જ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) મતિજ્ઞાન અને (૨) શ્રુતજ્ઞાન. પ્રશ્ન ક૨-મતિજ્ઞાનનું બીજુ નામ શું છે ? ઉત્તર-અભિનિબોધિક જ્ઞાન. પ્રશ્ન ૪–આભિનિબેધિક જ્ઞાનને અર્થ શું છે?
ઉત્તર-ઈન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તથી નિયત રૂપથી અરૂપી દ્રવ્યોને જાણવા તે “આભિનિધિક જ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૪૪-મતિજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) શ્રુત-નિશ્રિત અને (૨) અશ્રુત-નિશ્રિત મતિજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૫-શ્રત-નિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે ?
ઉત્તર-(૧) અવગ્રહ (૨) ઈહા (૩) અવાય અને (૪) ઘારણ એ ચાર ભેદ છે.
પ્રશ્ન કદ અવગ્રહ એટલે શું? ઉત્તર-ગ્રહણ કરવું, સંબંધ છે અને જાણવું.

Page #281

૨૬૩ muvuvin
મોક્ષ તત્વ
પ્રશ્ન ૪૭-અવગ્રહના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-(૧) વ્યંજનાવગ્રહ અને (૨) અર્થાવગ્રહ. પ્રશ્ન ૪૮-વ્યંજનાવગ્રહ કેને કહે છે?
ઉત્તર-શ્રોત્ર આદિ ઉપકરણ દ્રવ્ય-ઈન્દ્રિયોની સાથે શબ્દાદિ પુદ્ગલનું વ્યંજન–સંબંધ થવો.
પ્રશ્ન ૪૯-વ્યંજનાવગ્રહના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–શ્રોત્રેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૨) ઘ્રાણેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૩) રસનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ અને (૪) સ્પર્શનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ.
પ્રશ્ન ૫૦–અર્થાવગ્રહ કોને કહે છે?
ઉત્તર-શ્રોત્ર આદિ ઉપકરણ દ્રવ્ય ઈન્દ્રિયોનાં નિમિત્તથી શ્રોત્ર આદિ ભાવ ઈન્દ્રિયો દ્વારા શબ્દાદિ પદાર્થોને અવ્યક્ત રૂપથી જાણવા–અર્થાવગ્રહ છે.
પ્રશ્ન પર–અર્થાવગ્રહના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–(૧) શ્રોત્રેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૪) રસનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૫) સ્પર્શનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ અને (૬) અનિન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ.
પ્રશ્ન પર-ઈહા કેને કહે છે?
ઉત્તર-અવગ્રહ દ્વારા અવ્યક્તરૂપથી જાણેલા પદાર્થની વિશેષ–યથાર્થ વિચારણા કરવી તે ઈહા છે. જેમકે અંધકારમાં

Page #282

તત્વ પૃચ્છા
સપ સમાન દેરડાને સ્પર્શ થવા પર આ દોરડું તેવું જોઈએ, સર્પ નહિ, એવી યથાર્થ સમ્યફ વિચારણા થવી. તેને પણ છ ભેદ છે. પાંચ ઈન્દ્રિય અને છ અનિન્દ્રિય (મન) ઈહા.
પ્રશ્ન પ૩-અવાય શું છે?
ઉત્તર-ઈહા દ્વારા યથાર્થ સમ્યફ વિચાર કરેલા પદાર્થોને નિર્ણય કરે “અવાય છે.
પ્રશ્ન પદ-ધારણા કોને કહે છે?
ઉત્તર-અવાય દ્વારા નિર્ણય કરેલા પદાર્થને જ્ઞાનમાં ધારણ કરવા-સ્મૃતિમાં રાખવા “ધારણા છે.
પ્રશ્ન પપ-કૃત નિશ્રિતના કુલ કેટલા ભેદ થયા?
ઉત્તર–અર્થાવગ્રહના ૬, વ્યંજનાવગ્રહના ૪, ઈહા, અવાય અને ધારણ–પ્રત્યેકના ૬-૬ = કુલ ૨૮ ભેદ થયા.
પ્રશ્ન પ૬–અશ્રત નિશ્રિત આભિનિબાધિક જ્ઞાન
ઉત્તર-જે મતિજ્ઞાન ઉપર પહેલા શીખેલા શ્રુતજ્ઞાનને પ્રભાવ ન હોય, તે મતિજ્ઞાનને “અમૃતનિશ્રિત’ મતિજ્ઞાન કહે છે. તેનું બીજું નામ બુદ્ધિ છે.
પ્રશ્ન પ૭-અશ્રત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ – (૧) ઔત્પાતિકી (૨) નચિકી (૩) કાર્મિકી અને (૪) પરિણામિકી.

Page #283

મક્ષ તરવ
૨૬૫ પ્રશ્ન ૫૮–ૌત્પાતિકી બુદ્ધિ કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે બુદ્ધિ અન્ય કઈ પણ કારણ વિના સ્વતઃ ક્ષપશમ માત્રથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેને “ઔત્પાતિકી” બુદ્ધિ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૫૯–નિયિકી બુદ્ધિ કોને કહે છે ?
ઉત્તર–વંદનીય પુરૂષની પ્રતિ વિનય–વૈયાવૃત્ય આરાધના આદિથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેને નચિકી બુદ્ધિ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૦-કામિંકી બુદ્ધિ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે બુદ્ધિ કામ કરવાથી (અભ્યાસ કરતા થકા) ઉત્પન્ન થાય છે, તેને કાર્મિકી બુદ્ધિ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૧-પરિણામિકી બુદ્ધિ ને કહે છે?
ઉત્તર–જે બુદ્ધિ પરિણામથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ” કહેવાય છે.
જેમ જેમ વય અને અનુભવની વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ તેમ પરિણામિકી બુદ્ધિ વધતી જાય છે.
પ્રશ્ન દુર-જાતિસ્મરણ જ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જેનાથી પૂર્વભવનું સ્મરણ થઈ જાય તે જ્ઞાન - “જાતિસ્મરણ જ્ઞાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૬૩-જાતિસ્મરણગાન ક્યા જ્ઞાનને ભેદ છે?

Page #284

તત્ત્વ પૃચ્છા.
ઉત્તર–મતિજ્ઞાનને ભેદ છે. પ્રશ્ન ૬૪- શ્રતજ્ઞાનને અર્થ શું છે? ઉત્તર–શબ્દજ્ઞાન અથવા શાસ્ત્રજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૬૫-શ્રતજ્ઞાન મતિજ્ઞાન સિવાય કેઈને થઈ શકે છે?
ઉત્તર-ના. મતિજ્ઞાન હોય તેને જ શ્રુતજ્ઞાન હેય છે અને શ્રુતજ્ઞાન હોય તેને જ મતિજ્ઞાન. શ્રુત વિને મતિજ્ઞાન ન હોય અને મતિજ્ઞાન વિના શ્રુતજ્ઞાન ન હોય. બન્ને સહચારી છે.
પ્રશ્ન ૬૬-શ્રુતજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ચૌદ ભેદ છે—(૧) અક્ષર શ્રત (૨) અક્ષર શ્રત (૩) સંજ્ઞી કૃત (૪) અસંજ્ઞી કૃત (૫) સમ્યકૃત (૬) મિથ્યાશ્રુત (૭) સાદિકૃત (૮) અનાદિકૃત (૯) સપર્યવસિત શ્રત (૧૦) અપર્યવસિત શ્રત (૧૧) ગમિક શ્રુત (૧૨) અગમિક મૃત (૧૩) અંગ પ્રવિષ્ટ કૃત અને (૧૪) અંગ બાહ્ય શ્રુત.
પ્રશ્ન ૬૭-અક્ષર શ્રત કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે “એ” કે આદિ વર્ણાત્મક શ્રત છે. તેને અક્ષરગ્રુત કહેવાય છે. તેનાં ત્રણ ભેદ છે. (૧) સંજ્ઞાક્ષર (૨) વ્યંજનાક્ષર અને (૩) લબ્ધિ અક્ષર.
પ્રશ્ન ૬૮-સંગાક્ષર કોને કહે છે!

Page #285

માસ તત્ત્વ
૨૬૭
ઉત્તર–અક્ષરાની આકૃતિને અર્થાત્ લિપિને સંજ્ઞાક્ષર’”
કહેવાય છે.
પ્રશ્ન -વ્યંજનાક્ષર કોને કહે છે ?
ઉત્તર-શ્રોતાને અનું જ્ઞાન થઈ શકે તે રીતે અક્ષરાના સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણને અર્થાત્ ભાષાને વ્યંજનાક્ષર’ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૦-લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત શુ છે ?
ઉત્તર-અક્ષર લબ્ધિવાળા જીવને લબ્ધિ અક્ષર ઉત્પન્ન. થાય છે. ભાવદ્યુતને ‘લબ્ધિ અક્ષર' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૧–અનાર્ શ્રુત કાને કહે છે? ઉત્તર-જે ‘અ' ક’ આદિ વણુ-રહિત શ્રુત છે તેને અનક્ષરશ્રુત' કહેવાય છે. અનક્ષર શ્રુતના અનેક ભેદ્ય છે— ૧ શ્વાસ લેવા, ૨ શ્વાસ છેાડવા, ૩ થૂંકવું, ૪ ખાંસવુ, પ છીંકવુ' વગેરે અનક્ષર શ્રુત' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭ર-સંજ્ઞી શ્રુત કોને કહે છે? ઉત્તર-જે જીવ સંજ્ઞા સહિત છે. તેના શ્રુતને સંશી' શ્રુત' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૩–અસ`જ્ઞીશ્રુત કોને કહે છે ? ઉત્તર-જે જીવ સંજ્ઞારહિત છે, તેના શ્રુતને અસ’શી-શ્રુત' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૪-સમ્યક્ અન એટલે શુ?

Page #286

NvNvvvvvvvvvvvvv...
તત્વ પૃચ્છા ઉત્તર-કેવલજ્ઞાન, કેવલદર્શનના ધારક સર્વા–સર્વ. દશી, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનના જ્ઞાતા, દેવ, દાનવ અને માનવથી વંદિત, કીતિત તથા પૂજિત અરિહંત પ્રભુથી પ્રણીત આ ગણિપિટક-જ્ઞાનને કષ દ્વાદશાંગી સમ્યફકૃત છે.
પ્રશ્ન ૭૫-મિથ્થામૃત કેને કહે છે?
ઉત્તર-કુત્સિત જ્ઞાનીઓ અને મિથ્યાષ્ટિઓ દ્વારા પિતાની સ્વચ્છેદ-આધારહીન બુદ્ધિ દ્વારા વિકલ્પિત પ્રવચન અને આગમ “મિથ્યાત” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૬-સાદિ અને સપર્યવસિત શ્રત શું છે?
ઉત્તર–જે મૃત આદિ સહિત છે, તે સાદિ શ્રુત અને જે અંત સહિત છે તે સપર્યવસિત શ્રત છે. દ્રવ્યથી એક પુરૂષ, ક્ષેત્રથી પાંચ ભરત, પાંચ અરવત, કાલથી ઉત્સર્પિણી– અવસર્પિણીની અપેક્ષા સમ્યકકૃત સાદિ સપર્યાવસિત છે.
પ્રશ્ન – અનાદિ અપવસિત શ્રત કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે મૃત આદિ રહિત છે, તે અનાદિકૃત અને જે શ્રુત અંતરહિત છે તે અપર્યવસિત મૃત અર્થાત્ જેની આદિ અને અંત નથી, એવું શ્રત અનાદિ અપર્યવસિત શ્રત કહેવાય છે. દ્રવ્યથી અનેક પુરૂષની અપેક્ષા, ક્ષેત્રથી– મહાવિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષા, કાલથી-અનુત્સર્પિણ–અનવ-સર્પિણીની અપેક્ષા સમ્યફ શ્રુત “અનાદિ અપર્યવસિત” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૭૮-ગમિક શ્રત કેને કહે છે?

Page #287

મેક્ષ તવ
ઉત્તર-જે શ્રુતના આદિ, મધ્ય અને અંતમાં કાંઈક. વિશેષતાવાળી પહેલાની સમાન–સરખા સૂત્ર પાઠ વારંવાર આવે તે શ્રતને “ગમિકત” કહેવાય છે. દષ્ટિવાદ ગમિક
શ્રત છે.
પ્રશ્ન ૭૯-અગમિક શ્રત કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે શ્રુતમાં ઘણું ભિન્નતાવાળા અસમાન સૂત્રપાઠ આવે છે, તે શ્રુતને “અગમિક કહેવાય છે. કાલિક સૂત્ર અગમિક છે.
પ્રશ્ન ૮૦-અંગ પ્રવિષ્ટ વ્યુત શું છે?
ઉત્તર–જે શાસ્ત્ર અંગભૂત હોય, અથવા જે શ્રત વિભાગનું બધું શ્રુત ગણધર રચિત જ હેય, તે અંગ–. પ્રવિષ્ટ છે.
પ્રશ્ન ૮૧-અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રતના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-બાર ભેદ છે–(૧) આચારંગ (૨) સૂત્રકૃતાંગ (૩) સ્થાનાંગ (૪) સમવાયાંગ (૫) વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતી) (૬) જ્ઞાતાધર્મ કથા (૭) ઉપાસક દશાંગ (૮) અંતકૃત દશાંગ (૯) અનુત્તરપપાતિક (૧૦) પ્રશ્ન વ્યાકરણ (૧૧) વિપાક સૂત્ર અને (૧૨) દષ્ટિવાદ.
પ્રશ્ન અંગબાહ્ય શ્રત કોને કહે છે ?
ઉત્તર-જે શ્રુત વિભાગને કઈ કૃત વિભાગ ગણધર રચિત પણ હોય અને કેાઈ શ્રુત સંકલન આદિની દષ્ટિથી.

Page #288

રહo
તવ પૃછા
પૂર્વધર કૃત–સ્થવિર રચિત પણ હોય તેને “અંગબાહ્ય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૮૩-અંગબાહ્યના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–એ ભેદ છે-(૧) આવશ્યક અને (૨) આવશ્યક વ્યતિરિક્ત.
પ્રશ્ન ૮૪–આવશ્યક કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે કિયાનુષ્ઠાન સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક–શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘને સૂર્યોદય પહેલા અને સૂર્યાસ્ત પછી પ્રતિદિન અને પ્રતિરાત્રિ ઉભયકાલ કરવું આવશ્યક છે તેને
આવશ્યક” કહેવાય છે, અને તેના પ્રતિપાદક સૂત્રને “આવશ્યક સૂત્ર” કહે છે.
પ્રશ્ન ૮૫-આવશ્યકના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-છ ભેદ છે–(૧) સામાયિક (૨) ચતુર્વિશતિ સ્તવ (૩) વંદના (1) પ્રતિકમણ (૫) કાર્યોત્સર્ગ અને (૬) પ્રત્યાખ્યાન.
પ્રશ્ન ૮૬ આવશ્યક વ્યતિરિક્ત એટલે શું?
ઉત્તર–આવશ્યકથી ભિન્ન જેટલા સભ્યશ્રત છે, તે બધી આવશ્યક વ્યતિરિક્ત છે.
પ્રશ્ન ૮૭–આવશ્યક વ્યતિરિક્તના કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર–બે ભેદ છે-(૧) કાલિક અને (૨) ઉત્કાલિક. પ્રશ્ન ૮૮-કાલિક સૂત્ર કેને કહે છે?

Page #289

મોક્ષ તત્વ
૨૭૧
ઉત્તર–અમુક કાલમાં જ ભણવા ગ્ય જે સૂત્ર દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ અને ચોથા પ્રહરમાં જ ભણી શકાય તેને કાલિક સૂત્ર કહેવાય છે. જેમ–ઉત્તરાધ્યયન, દશાશ્રુત સ્કંધ, બૃહકલ્પ, વ્યવહાર, નિશીથ વગેરે.
પ્રશ્ન ૮૦–ઉત્કાલિક સૂત્ર કોને કહે છે?
ઉત્તર-કાલ ઉપરાંત પણ ભણવા ગ્ય જે સૂવ દિવસ અને રાત્રિના બીજા અને ત્રીજા પ્રહરમાં પણ ભણી શકાય તેને ઉત્કાલિક સૂત્ર કહેવાય છે.
જેવી રીતે દશવૈકાલિક, જીવાભિગમ, પ્રજ્ઞાપના, નંદીજી વગેરે.....
પ્રશ્ન ૯૦-અનિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ત્રણ ભેદ છે –(૧) અવધિજ્ઞાન (૨) મનઃ પર્યાવજ્ઞાન અને (૩) કેવલજ્ઞાન.
પ્રશ્ન હા-અવધિજ્ઞાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યઈન્દ્રિય અને દ્રવ્ય મનના નિમિત્ત વિના કેવલ આત્માથી જ રૂપી પુદ્ગલ દ્રવ્યને જાણવું તે અવધિજ્ઞાન છે. આ પ્રશ્ન ૯ર-અવધિજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-બે ભેદ છે–(૧) ભવપ્રત્યય અને (૨) ક્ષાપશમિક.. તે પ્રશ્ન હ૩-ભવપત્યય અવધિજ્ઞાન એટલે શું ?

Page #290

૨૭૨
તવ પૃછા.
ઉત્તર-જન્મની સાથે જ થવાવાળું અવધિજ્ઞાન. તે અવધિજ્ઞાન જન્મથી જ દેવ અને નારકીને હોય છે.
પ્રશ્ન ૯૪-ક્ષાપશમિક અવધિજ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે અવધિજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ– દલિકેના ક્ષેપશમને કારણે ઉત્પન્ન થાય છે, તેને ક્ષાપશમિક અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. તે મનુષ્ય અને તિર્યંચને હોય છે.
પ્રશ્ન ૯૫-ક્ષાપશમિક અવધિજ્ઞાનનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-છ ભેદ છે—(૧) આનુગામિક (૨) અનાનુગામિક (૩) હીયમાન (૪) વર્તમાન (૫) પ્રતિપાતિ અને (૬) અપ્રતિપાતિ.
પ્રશ્ન હ૬-આનુગામિક અવધિજ્ઞાન કોને કહે છે?
ઉત્તરઆનુગામિકને અર્થ-સાથે જવાવાળું જ્ઞાન. જે અવધિજ્ઞાન તેની ઉત્પત્તિ ક્ષેત્રને છેડીને બીજી જગ્યાએ પણ તે આત્માની સાથે જાય અને જવા છતાં પણ કાયમ રહે તે આનુગામિક અવધિજ્ઞાન છે. જેમ આંખે પોતાના
સ્વામીની સાથે જ જાય છે. તેમ આનુગામિક અવધિજ્ઞાન પિતાના સ્વામીની સાથે જ જાય છે.
પ્રશ્ન ૯૭–આનુગામિક અવધિજ્ઞાનનાં કેટલા ભેદ છે? ઉત્તર-બે ભેદ છે–(૧) અંતગત અને (૨) મધ્યગત.

Page #291

મોક્ષ તત્વ
૨૭૩ પ્રશ્ન ૯૮-અંતગત અવધિજ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે અવધિજ્ઞાનથી કેઈ એક દિશાના રૂપી. પદાર્થ જાણી શકાય તેને “અંતગત અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૯૯-મધ્યગત અવધિજ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે અવધિજ્ઞાનથી અવધિજ્ઞાની છએ દિશાઓના રૂપી પુદ્ગલને જાણે તેને “મધ્યગત” અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૦–અનાનુગામિક અવધિજ્ઞાન એટલે શું ?
ઉત્તર-અનાનુગામિકને અર્થ–સાથે નહિ ચાલવાવાળું જે અવધિજ્ઞાન તેના ઉત્પત્તિ સ્થાનને છેડીને અન્ય ક્ષેત્રમાં જતા થકા પિતાના સ્વામીની સાથે ન જાય, તેને અનાનુગામિક અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૧-વદ્ધમાન અવધિજ્ઞાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે અવધિજ્ઞાન પૂર્વ અવસ્થાની અપેક્ષા વર્તમાન અવસ્થામાં પરિણામેની વિશુદ્ધિને કારણે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામે છે તેને વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ અધિક-અધિક ઈંધન નાખવાથી અને વાયુના નિમિત્તથી આગ વધે છે, તેવી જ રીતે વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન ઉત્પત્તિકાલમાં અપવિષયક હોવા છતાં પણ પરિણામની શુદ્ધિ વધવાની સાથે સાથે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ પામે છે. આ પ્રશ્ન ૧૦૨-હીયમાન અવધિજ્ઞાન કેને કહે છે? - ઉત્તર-હીયમાનને અર્થ–ઘટી રહેલ અવધિજ્ઞાન. જે અવધિજ્ઞાન પૂર્વ અવસ્થાની અપેક્ષાએ વર્તમાન અવસ્થામાં ૧૮

Page #292

ર૭૪
તવ પૃચ્છા
અશુભ વિચારોના કારણે ઉત્તરોત્તર ઘટતું રહે, તેને હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ ઈધન અને વાયુની અલ્પતા (અભાવ)થી અગ્નિની જવાલા ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે, તેમ જે અવધિજ્ઞાન ઉત્પત્તિના સમયે અધિક વિસ્તૃત હોવા છતાં પણ પરિણામની શુદ્ધિ ઓછી થવાથી કમશઃ ઘટતું જાય છે, તેને હીયમાન” અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૩-પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-પ્રતિપાતિને અર્થ–પતન પામનારૂં અવધિજ્ઞાન. અર્થાત્ જે અવધિજ્ઞાન થોડે કાળ રહીને સર્વથા નાશ થઈ જાય, તેને પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ તેલના અભાવમાં અથવા વાયુના ઝપાટાથી દીપક
સર્વથા બુઝાઈ જાય છે, તેમ ઉત્પન્ન થયા પછી શીઘ લુપ્ત ' થઈ જાય તે પ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન છે.
પ્રશ્ન ૧૦૪-અપ્રતિપાદિત અવધિજ્ઞાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના પહેલા એક ક્ષણ સુધી વિદ્યમાન રહે તેને અપ્રતિપાતિ” અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૦૫-અવધિજ્ઞાની દ્રવ્યથી કેટલું દેખે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યથી અવધિજ્ઞાની–જઘન્યથી અનંત રૂપી દ્રવ્યોને જાણે-દેખે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી બધા રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે.
પ્રશ્ન ૧૦૬-ક્ષેત્રથી અવધિજ્ઞાની કેટલું દેખે છે?

Page #293

મેાક્ષ તત્ત્વ
૨૭૫
ઉત્તર-જધન્ય આંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટથી સર્વ લેાક અને અલેાકમાં લેકપ્રમાણ અસ`ખ્યાત ખ'ડ જેટલું ક્ષેત્ર જાણે છે અને દેખે છે.
પ્રશ્ન ૧૦૭-કાલથી અધિજ્ઞાની કેટલું જાણી શકે છે ? ઉત્તર-કાલથી જઘન્ય આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટ અતીત, અનાગત, અસ`ખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીનાં કાલચક્રને જાણે છે અને દેખે છે. પ્રશ્ન ૧૦૮–ભાવથી અવિધજ્ઞાની કેટલું જાણે છે ? ઉત્તર-જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અનંત ભાવ (પર્યાય) જાણી
શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૦૯-યથાર્થ જ્ઞાન કાને કહે છે? ઉત્તર-સમ્યજ્ઞાનને યથા જ્ઞાન કહેવાય છે. પ્રશ્ન ૧૧૦-વિપરીત જ્ઞાનનું શું નામ છે ? ઉત્તર-મિથ્યાજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૧૧૧–સમ્યજ્ઞાની જીવની દૃષ્ટિ કઈ હેાય છે? ઉત્તર-એક સભ્યષ્ટિ જ હાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૨-મિથ્યાજ્ઞાનવાળાની દિવ્ય કઈ હોય છે? ઉત્તર-મિથ્યાદષ્ટિ હોય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૩–મિથ્યાદૃષ્ટિના મતિજ્ઞાનને અને શ્રુતજ્ઞાનને શું કહે છે?
ઉત્તર–મતિઅજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન.

Page #294

૨૭૬
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૧૪-મિથ્યાષ્ટિને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તે તેને શું કહે છે?
ઉત્તર-મિથ્યાષ્ટિના અવધિજ્ઞાનને “વિર્ભાગજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૫-મન:પર્યવજ્ઞાન કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે જ્ઞાન દ્વારા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય એની મનની પર્યાયે જાણી શકાય, તેને મન:પર્યવજ્ઞાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૬-મન પર્યવજ્ઞાન કેને થાય છે?
ઉત્તર-મન પર્યવજ્ઞાન અપ્રમત્ત, આત્મ દ્ધિ સંપન્ન સમ્યગ્દષ્ટિ વિશુદ્ધ ચારિત્રવાળા સાધુ મુનિરાજોને થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૧૭-મનઃ પર્યવજ્ઞાનના કેટલા ભેદ છે?, ઉત્તર-બે ભેદ છે-(૧) ઋજુમતિ (૨) વિપુલમતિ પ્રશ્ન ૧૧૮-જુમતિ અનેવિપુલમતિને શું અર્થ છે?
ઉત્તર-જે વિષયને વિપુલમતિ કરતાં સામાન્ય રૂપથી જાણે છે તે ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન છે. અને જે વિશેષ રૂપથી જાણે છે, તે વિપુલમતિ મન ૫ર્યવજ્ઞાન છે.
પ્રશ્ન ૧૧૮-જુમતિ અને વિપુલમતિ મનઃ પર્યાવ જ્ઞાનમાં શું અંતર છે?
ઉત્તર-ઋજુમતિની અપેક્ષા વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાન વિશદ્ધતર હોય છે. કારણ કે ઋજુમતિની અપેક્ષા સૂક્ષમતા અને અધિક વિશેષ ધર્મને સ્પષ્ટપણે જાણી શકે છે. તેના

Page #295

મોક્ષ તત્ત્વ
ર૭૭ સિવાય ઋજુમતિ ઉત્પન્ન થયા પછી કદાચિત્ ચાલ્યું પણ જાય છે, પરંતુ વિપુલમતિ ચાલ્યું જતું નથી. પુરા ભવ સુધી સાથે જ રહે છે.
પ્રશ્ન ૧૨૦-દ્રવ્યથી ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ કેટલું જાણે છે અને દેખે છે?
ઉત્તર-દ્રવ્યથી ઋજુમતિ અનંતપ્રદેશી અનંત સ્કંધને જાણે છે–દેખે છે. અને તેને જ વિપુલમતિ અધિક વિશુદ્ધતાથી અને વિપુલતાથી જાણે છે અને દેખે છે.
પ્રશ્ન ૧ર૧-ક્ષેત્રથી ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ કેટલું જાણે છે અને દેખે છે?
ઉત્તર–જઘન્ય આંગુલને અસંખ્યાતમે ભાગ, ઉત્કૃષ્ણથી નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના અધસ્તન મુકપ્રતર સુધી જાણે-દેખે છે. ઉપર જોતિષીઓના ઉપરના તળીયા સુધી જાણે-દેખે છે. ત્રિછા-મનુષ્ય ક્ષેત્ર સુધી જાણે–દેખે છે તે જ ક્ષેત્રને વિપુલમતિ અઢી આંગુલ અધિકાર અને વિપુલતર જાણે છે અને દેખે છે.
પ્રશ્ન ૧ર-કાલથી જુમતિ, વિપુલમતિ કેટલું જાણે-દેખે છે?
ઉત્તર-કાલથી ઋજુમતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પલ્યઅમને અસંખ્યાતમે ભાગ અતીત અને અનાગત જાણે-ખે છે. તે કાલને વિપુલમતિ અધિકતાથી, વિપુલતાથી, વિશુદ્ધતાથી તથા ઘણી સારી રીતે જાણે છે અને દેખે છે.

Page #296

૨૭૮
તત્ત્વ પૃછા * પ્રશ્ન ૧ર૩-ભાવથી જુમતિ-વિપુલમતિ કેટલું જાણે-દેખે છે ?
ઉત્તરભાવથી ઋજુમતિ અનંત ભાવને જાણે-દેખે છે. સર્વભાવના અનંતમા ભાગને જાણે-ખે છે. તેને જ વિપુલમતિ અધિકતર, વિપુલતર, વિશુદ્ધતર અને ઘણી સારી રીતે જાણે છે.
પ્રશ્ન ૧૨૪-અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાનમાં શું અંતર છે?
ઉત્તર-(૧) મનઃ પર્યવજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનની અપેક્ષા પિતાના વિષયને ઘણું સ્પષ્ટ રૂપથી જાણે છે, એટલા માટે તે તેનાથી વિશુદ્ધતર છે. (૨) અવધિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગથી લઈને આખેલક છે. અને મન પર્યવજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર તે માનુષેત્તર પર્વત સુધીનું જ છે. (૩) અવધિજ્ઞાનના સ્વામી ચારે ગતિવાલા થઈ શકે છે, પરંતુ મનઃ પર્યાવજ્ઞાનનાં સ્વામી ફક્ત સંયતિ મનુષ્ય જ થઈ શકે છે. (૪) અવધિજ્ઞાનને વિષય કેટલાક પર્યાયે સહિત રૂપી દ્રવ્ય છે. પરંતુ મનઃ પર્યાયને વિષય તે ફક્ત તેને. અનંત ભાગ છે. અને તે મનની પર્યાયને જ ગ્રહણ કરે છે. (૫) અવધિજ્ઞાન ભવ પ્રત્યય પણ હોય છે અને ગુણ પ્રત્યય પણ હોય છે, પરંતુ મન : પર્યવજ્ઞાન ગુણ પ્રત્યય જ હોય છે. (૬) અવધિજ્ઞાન તે અજ્ઞાનરૂપ પણ હોઈ શકે છે, પરંતુ મનઃ પર્યાવજ્ઞાન જ્ઞાન રૂપ જ હોય છે.
પ્રશ્ન ૧રપ-છદ્મસ્થને ઉત્કૃષ્ટ કેટલા જ્ઞાન હોઈ શકે ?

Page #297

મોક્ષ તત્વ
ઉત્તર–ચાર (૧) મતિ (૨) કૃત (૩) અવધિ અને (૪) મન : પર્યાવજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૧૨૬-સર્વ શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન કર્યું છે? ઉત્તર-કેવલજ્ઞાન. પ્રશ્ન ૧૨૭-કેવલજ્ઞાન કેને કહે છે?
ઉત્તર–શુદ્ધ, સંપૂર્ણ, પ્રત્યક્ષ, અસાધારણ, અનંત, અખલિત, અપર્યવસિત જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન છે.
પ્રશ્ન ૧૨૮-કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાથી શું દેખાય છે?"
ઉત્તર-દ્રવ્યથી રૂપી–અરૂપી સકલ દ્રવ્ય, ક્ષેત્રથી લોક–અલોક પ્રમાણ સર્વક્ષેત્ર. કાલથી અનંત ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન કાળ રૂપ સર્વકાળ અને ભાવથી સર્વગુણ પર્યાય હસ્તામલકવતું જાણે છે અને દેખે છે.
પ્રશ્ન ૧૨૯-કેવલજ્ઞાન કયા ભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે? ઉત્તર-કેવલજ્ઞાન ક્ષાયિકભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન ૧૩૦–કેવલજ્ઞાન સિવાય અન્ય ચાર જ્ઞાન કંયા ભાવથી આવે છે ?
ઉત્તર–ક્ષાપશમિક ભાવથી આવે છે.
પ્રમાણુ, નય, નિક્ષેપ અને સપ્તભંગી
પ્રશ્ન ૧૩૧–પ્રમાણ કોને કહે છે? ઉત્તર–સ્વ અને પરને નિશ્ચય કરાવનાર સાચા

Page #298

૨૮૦ :
તત્ત્વ પૂછો
જ્ઞાનને “પ્રમાણ” કહેવાય છે. અથવા જે જ્ઞાન વસ્તુના અનેક અંશને જાણે તે “પ્રમાણજ્ઞાન” છે.
પ્રશ્ન ૧૩ર-શું જ્ઞાન જ પ્રમાણ હોય છે?
ઉત્તર-હા, જ્ઞાન સિવાય બીજા ઈન્દ્રિય, મન કે ઈન્દ્રિય અને વિષયને સંગ તે પ્રમાણ નથી.
પ્રશ્ન ૧૩૩-ગાન સ્વપ્રશ્ય છે કે પરપ્રકાશ્ય છે?
ઉત્તર-જ્ઞાન સ્વપ્રકાશ્ય છે, કારણ કે જ્ઞાન પતે પિતાને સ્વયં જ જાણે છે. જેમ-દીપક.
પ્રશ્ન ૧૩૪-પ્રમાણના કેટલા ભેદ છે? . ઉત્તર–ચાર ભેદ છે-(૧) પ્રત્યક્ષ (૨) અનુમાન (૩) આગમ અને (૪) ઉપમાન.
પ્રશ્ન ૧૩૫-પ્રત્યક્ષ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે પદાર્થ સ્પષ્ટતાથી (આકારાદિ વિશિષ્ટતાથી) જાણે. તેનાં બે ભેદ છે-(૧) સવ્યવહારિક અને (૨) પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ.
પ્રશ્ન ૧૩૬-સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કેને કહે છે?
ઉત્તર-જે ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયતાથી વસ્તુને જાણે તેને “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” કહેવાય છે.
" પ્રશ્ન ૧૩૭-ઇન્દ્રિય અને મને પ્રાપ્યારી છે કે અપ્રાકારી છે? - ઉત્તર-ચક્ષુ અને મન, આ બંને અપ્રાકારી છે

Page #299

માક્ષ તત્ત્વ
૨૮૧
–વસ્તુની સાથે સચાગ થયા વિના જ જ્ઞાન કરાવે છે. કારણ કે તેનામાં તેવી જ યાગ્યતા છે. સ્પન, રસન, ઘ્રાણુ અને શ્રોત્ર, આ ચાર ઇન્દ્રિયે! પ્રાપ્તકારી છે—વિષયની સાથે સયેાગ થવાથી જ જ્ઞાન કરાવે છે. કારણ કે તેનામાં તેવી જ ચેાગ્યતા છે.
પ્રશ્ન ૧૩૮-જ્ઞાન પ્રાપ્યકારી છે કે અપ્રાપ્યકારી ? ઉત્તર-જ્ઞાન અપ્રાપ્યકારી છે, કારણ કે તે પોતાના સ્થાનમાં રહીને જ પદાર્થોને જાણી લે છે.
પ્રશ્ન ૧૩૯-પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કેાને કહે છે ? ઉત્તર-જે જ્ઞાન કાઇપણ ઈન્દ્રિય આદિની સહાયતા વગર આત્મા માત્રથી જ પદાને સ્પષ્ટપણે જાણે તેને પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ' કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૮૦-પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષના કેટલા ભેટ છે?
ઉત્તર-બે ભેદ છે–(૧) વિકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ અને (૨) સકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ.
પ્રશ્ન ૧૪૧–વિકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કેને કહે છે ?
જે જ્ઞાન કાઇપણ ઇન્દ્રિય આદિની સહાયતા વાર આત્મા માત્રથી જ રૂપી પદાર્થને સ્પષ્ટપણે જાણે, તેને વિકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. તેના બે ભેદ છે. અવિધજ્ઞાન અને મન:પર્ય વજ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૧૪૨–સકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કાને ઢહે છે ?

Page #300

૨૮૨
તત્ત્વ પૃચ્છા.
ઉત્તર-જે જ્ઞાન કાઇપણ ઇન્દ્રિય આદિની સહાયતા વગર આત્મા માત્રથી જ સ` ક્ષેત્રકાળવતી સર્વ દ્રવ્ય, ગુણુ, પર્યાયને સ્પષ્ટપણે જાણે તેને સકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. અને તે એક માત્ર કેવલજ્ઞાન’ છે.
પ્રશ્ન ૧૪૩–અનુમાન કાને કહે છે ?
ઉત્તર-પ્રત્યક્ષ સાધનથી અપ્રત્યક્ષ સાધ્યના જ્ઞાનને અનુમાન કહેવાય છે. જેમ-ધુમાડા દેખીને થતુ' અગ્નિનુ' જ્ઞાન.
પ્રશ્ન ૧૪૪–સાધ્ય કોને કહે છે ?
ઉત્તર-સાધન વડે સિદ્ધ કરાય તેને સાધ્ય કહેવાય છે. તે સાધ્ય પ્રતિવાદીને ઇષ્ટ ન હોય, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી બાધિત ન હાય અને વાદીને ઈષ્ટ હાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૫–સાધન કાને કહે છે?
ઉત્તર-જેના દ્વારા સાધ્ય સિદ્ધ કરવામાં આવે તેને સાધન કહેવાય છે,
પ્રશ્ન ૧૪૬ અનુમાનના કેટલા ભેદ્ય છે ? ઉત્તર-બે ભેદ છે – (૧) સ્વાર્થાનુમાન અને (૨) પરાર્થાનુમાન.
પ્રશ્ન ૧૪૭-સ્વાર્થાનુમાન કોને કહે છે ? ઉત્તર—સ્વયં સાધન દ્વારા જ સાધનનું જ્ઞાન કરવુ તેને “સ્વાર્થાનુમાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૪૮–પરાર્થાનુમાન કાને કહે છે?

Page #301

મોક્ષ તત્વ
૨૮૩
ઉત્તર-બીજાને સાધનથી સાધ્યનું જ્ઞાન કરાવવા માટે જે વચન બોલવામાં આવે છે તેને “પરાર્થનુમાન” કહેવાય છે. (તે શબ્દ રૂપ હોવાથી અને જ્ઞાનનું કારણ હોવાથી ઉપચારથી જ્ઞાનરૂપ છે.)
પ્રશ્ન ૧૪૯-આગમ પ્રમાણ કોને કહે છે?
ઉત્તર–આપ્ત પુરૂષ-નિર્દોષ અને પરમ માન્ય મહર્ષિઓનાં વચનથી ઉત્પન્ન થતાં જ્ઞાનને આગમ પ્રમાણ કહેવાય છે અને તેના વચનને પણ ઉપચારથી “અજપ્રમાણ” કહેવાય છે,
પ્રશ્ન ૧૫૦-આત કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેનું વચન પ્રમાણથી બાધિત ન હોય. જે વસ્તુ જેવી હોય તેવી જ જાણે અને જેવી જાણે તેવી જ કહે તેને “આસ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫-આગમના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-(૧) સુત્રાગમ (૨) અર્થીગમ અને (૩) તદુભયાગમ.
પ્રશ્ન ઉપર-ઉપમાન પ્રમાણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જેના દ્વારા સદશતાથી ઉપમેય પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે, તેને ઉપમાન પ્રમાણ કહેવાય છે, જેમ કેગવયગાયની સમાન હોય છે. અથવા કઈ પ્રસિદ્ધ અને જ્ઞાત વસ્તુની અપ્રસિદ્ધ તથા અજ્ઞાત વસ્તુની ઉપમા આપવી.
પ્રશ્ન ૧૫૩-ઉપમાન પ્રમાણના કેટલા ભેદ છે?

Page #302

:૨૮૪
તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-તેનાં ચાર ભેદ છે.
(૧) સને સત્ની ઉપમા – વિદ્યમાન વસ્તુને વિદ્યમાન વસ્તુની ઉપમા આપવી. જેવી રીતે વિદ્યમાન તીર્થંકરના વક્ષસ્થલ (છાતી)ને દરવાજાની ઉપમા આપવામાં આવે છે.
(૨) સત્ને અસની ઉપમા વિદ્યમાન પદાર્થોને અવિદ્યમાન પદાની ઉપમા આપવી. જેમકે વિદ્યમાન નારકી દૈવ આદિના આયુષ્ય પડ્યેાયમ, સાગરાપમ પરિમાણુ છે, તેને અવિદ્યમાન યેાજન પિરમાણુ કૂવાની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
(૩) અસહ્ને સત્ની ઉપમા-જે અવસ્થા નષ્ટ થઈ ચૂકી છે, તેને વિદ્યમાન સત્ વસ્તુની ઉપમા આપવી. જેમ કે– વસંતઋતુના નીચે પડી ગયેલા જૂના સુકા પાંદડા નવા ઉગતા કુપલને કહે છે- ભાઈ ! અમે પણ એક વખત તમારી જેમ કેામળ, કાંતિવાળા અને ચીકણા હતા. અમારી આજે જે દશા છે, તમારી પણ એક દિવસ તેવી જ દશા થશે. આ પાંદડાઓના પરસ્પરમાં કાલ્પનિક વાર્તાલાપ તે અસને સત્ત્ની ઉપમા છે.
(૪) અસત્ત્ને અસની ઉપમા : અવિદ્યમાન વસ્તુને અવિદ્યમાન વસ્તુની ઉપમા. જેમ-ગધેડાના શીંગડા આકાશના ફૂલ જેવા છે.
પ્રશ્ન ૧૫૪-પ્રમાણનું ફળ શું છે ?

Page #303

મેક્ષ તત્વ
૨wા
-
ક
ઉત્તર–અજ્ઞાનનું દૂર થવું પ્રશ્ન ૧૫૫-નય કોને કહે છે?
ઉત્તર-પ્રમાણથી જાણેલ અનંત ધર્માત્મક વસ્તુના. એક ધર્મને જાણવાવાળા જ્ઞાનને “નય કહેવાય છે. અથવા કઈ વિષયનું સાપેક્ષ નિરૂપણે તેને “નય કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૬-નયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–એ ભેટ છે (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને (૨) પર્યાચાર્થિક.
પ્રશ્ન ૧૫૭-દ્રવ્યાર્થિક નય કેને કહે છે ?
ઉત્તર–જે દ્રવ્યર્થ = વિશેષને ગૌણ કરીને સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે, તેને “દ્રવ્યાર્થિક નય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૮-પર્યાયાર્થિક નય કેને કહે છે?
ઉત્તર–જે પર્યાયાર્થ = સામાન્યને ગૌણ કરી વિશેષને. ગ્રહણ કરે તેને “પર્યાયાર્થિક નય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૫૯–દ્રવ્ય-અર્થિક નયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર–ત્રણ ભેદ છે-(૧) નિગમ (૨) સંગ્રહ અને (૩) વ્યવહાર.
પ્રશ્ન ૧૬૦-પર્યાયાર્થિક નયના કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-ચાર ભેદ છે-(૧) ઋજુસૂત્ર (૨) શબ્દ (3) સમભિરૂઢ અને (૪) એવંભૂત. - પ્રશ્ર ૧૬૧-ગમ નય કેને કહે છે?

Page #304

૨૮૬
તવ પૃથ્વી જેને એક ગામ = અભિપ્રાય નથી એટલે કે જે અંશ, આરોપ અને વિકલ્પથી વસ્તુને જાણે તથા જે વિચાર લિૌકિક રૂઢિ અને લૌકિક સંસ્કારનું અનુસરણ કરે તેને નિગમ નય કહેવાય છે. જેમ કે-નિગદીયા જીવને સિદ્ધ કહે, ચૌદમાં ગુણસ્થાન વાળાને સંસારી કહે. તે એક અંશને ગ્રહણ કરીને શેષની ઉપેક્ષા કરે છે. લાકડીના ઘડાને ઘડો કહેવો તે આરોપ છે. જેમ રથને માટે લાકડા કાપવા વનમાં જતાં સુથારને કેઈ છે, જ્યાં જાવ છે? તે તે કહે કે રથ લેવા જાઉં છું, તે વિકલ્પ છે.
પ્રશ્ન ૧૬ર-સંગ્રહ નય કોને કહે છે?
ઉત્તર-પિતાની જાતિને વિરોધ ન કરીને અનેક વિષયને જે એકપણાથી ગ્રહણ કરે તેને સંગ્રહનય કહેવાય છે. જેમ-જીવ કહેવાથી બધા જીનું ગ્રહણ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૩-વ્યવહાર નય કોને કહે છે?
ઉત્તર-સંગ્રહનયથી ગ્રહણ કરેલા પદાર્થોને વિધિપૂર્વક જુદા જુદા કરે તેને વ્યવહાર નય કહેવાય છે. જેમ કે –જીવના ત્રસ અને સ્થાવર આદિ ભેદ કરવા. ઉપરોકત ત્રણેય નાની મુખ્યરૂપથી સામાન્ય દષ્ટિ રહે છે. તે માટે તિને “વ્યાર્થિક ન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૪-જસૂત્ર નય કોને કહે છે? ઉત્તર-ઋજુ યાને સરલ અર્થાત્ જે વિચાર ભૂતભવિષ્ય

Page #305

મોક્ષ તત્વ કાળની ઉપેક્ષા કરીને વર્તમાન પર્યાય અને તે પણ પોતાની જ પર્યાય માત્રને ગ્રહણ કરે તેને “ઋજુસૂત્ર નય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૫-શબ્દ નય કેને કહે છે?
ઉત્તર-લિંગ, કારક, વચન, કાલ અને ઉપસર્ગ વગેરેના ભેદથી વસ્તુને ભિન્નપણે ગ્રહણ કરે તેને શબ્દનય કહેવાય છે. જેમકે “દાર, ભાર્યા, કલત્ર” એ ત્રણેય શબ્દ ભિન્ન-ભિન્ન લિંગના એક જ સ્ત્રી પદાર્થના વાચક છે. પરંતુ તે નય સ્ત્રી પદાર્થને લિંગના ભેદથી ભિન્ન-ભિન્ન માને છે. તે રીતે સુમેરૂ હતે સુમેરૂ છે અને સુમેરૂ હશે, ઉપરોક્ત ઉદાહરણમાં શબ્દનય, ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાલના ભેદથી સુમેરૂ પર્વતમાં ત્રણ ભેદ માને છે.
પ્રશ્ન ૧૬૬-સમભિરૂઢ નય કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે પર્યાયવાચક શબ્દોના વ્યુત્પત્તિના ભેદથી અર્થને ભિન્ન ભિન્ન રૂપથી ગ્રહણ કરે. જેમકે-ઈન્દ્ર, શક પુરંદર, તે બધાને એક અર્થ હોવા છતાં પણ તે નય વ્યુત્પત્તિ અર્થના ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન રૂપે ગ્રહણ કરે છે. શબ્દનય ઈન્દ્ર, શક, પુરંદર આ ત્રણ શબ્દોના એક જ વાચ્ય માને છે. પરંતુ સમભિરૂઢ નયના મતથી આ ત્રણે ચની પ્રવૃત્તિ ભિન્ન ભિન્ન છે. તેથી ભિન્ન માને છે. ઈન્દન = અશ્વર્ય ભગવતા હોવાથી ઈન્દ્રને ઈન્દ્ર કહે, શકન = સમર્થ હેવાથી તે શક અને પુરદારણ =નગરોનો નાશ કરવામાં શક્તિમાન હવાથી પુરન્દર કહેવાય છે.

Page #306

૧૮૮
તવ પૂછ.
પ્રશ્ન ૧૬૩-એવંભૂત નય કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે શબ્દને જે ક્રિયારૂપ અર્થ હોય તે કિયા રૂપમાં પરિણત થયેલા પદાર્થને જ જે તે શબ્દથી ગ્રહણ કરે તેને એવભૂત નય કહેવાય છે. એવંભૂત નયમાં ઉપગ સહિત ક્રિયાની પ્રધાનતા છે. આ નયના મતથી વસ્તુ ત્યારે તે નામથી કહેવાય જ્યારે તેને સંપૂર્ણ ગુણ તેનામાં હોય અને યથાવત્ કિયા કરે. એવંભૂતનય ઈન્દન કિયાને. અનુભવ કરતા હોય યાને એશ્વર્ય ભગવતા હોય તે વખતે જ તેને ઇન્દ્ર શબ્દથી બોલાવે. શકન કિયામાં પરિણત હોય ત્યારે જ શકને શક કહે અને પુરદારણ ક્રિયામાં પરિણત હોય ત્યારે જ પુરન્દરને પુરન્દર શબ્દથી સ્વીકારે છે, અન્યથા–બીજી કિયા કરતા હોય તે તે શબ્દને પ્રગ ન કરે. આ નય પૂર્વના બધા નયાથી અત્યંત સૂક્ષ્મ છે.
ઋજુસૂત્ર આદિ ચારે નયે વર્તમાન પર્યાયથી પ્રારંભીને ઉત્તરોત્તર સંક્ષિપ્ત વિષય વાળા છે. તે માટે તે પર્યાયાર્થિક નય” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૬૮-નયવાદ એટલે શું?
ઉત્તર-વિચારોની મીમાંસા. પરસ્પર વિરૂદ્ધ દેખાતા વિચારના મૂળ કારણોને શોધીને તે બધામાં સમન્વય કરવાવાળું શાસ્ત્ર તે નયવાદ છે.
પ્રશ્ન ૧૬-નિક્ષેપ કોને કહે છે ? ઉત્તર-પ્રતિપાદ્ય વસ્તુના સ્વરૂપને સમજવાને માટે

Page #307

નય-નિક્ષેપ
૨૮૯ નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય આદિ ભેદોથી સ્થાપન કરવું તેને બનિક્ષેપ” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૭–નિક્ષેપ કેટલા છે?
ઉત્તર–ચાર છે. (૧) નામ નિક્ષેપ (૨) સ્થાપના – નિક્ષેપ (૩) દ્રવ્ય નિક્ષેપ અને (૪) ભાવ નિક્ષેપ.
પ્રશ્ન ૧૭૧-નામ નિક્ષેપ કોને કહે છે?
ઉત્તર–જીવ અથવા અજીવનું જે નામ હોય, તે નામ નિક્ષેપ” કહેવાય છે. તે વસ્તુ નામના ગુણ સહિત હોય કે રહિત હોય. જેમ લાકડાના ટુકડામાં જીવ શબ્દનો સંકેત કરવામાં આવે તે તેમાં જીવનું લક્ષણઉપયોગ ન હોવાથી તે “નામ” જીવ છે. તે જ રીતે એક વ્યક્તિનું સેવક' નામ રાખવામાં આવ્યું, તેનામાં ભલે સેવક જેવા ગુણે ન પણ હોય, તે પણ તે નામથી સેવક છે તેમજ યથાર્થ વસ્તુનું નામ તે પણ “નામનિક્ષેપ” છે.
પ્રશ્ન ૧૭૨–સ્થાપના નિક્ષેપ કોને કહે છે? તેનાં કેટલા ભેદ છે?
ઉત્તર-કઈ મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિ, મૂતિ અથવા ચિત્રમાં આરોપ કર, તે સ્થાપના નિક્ષેપ છે. તેના બે ભેદ છે-(૧) સદ્દભાવ સ્થાપના અને (૨) અસદ્દભાવ સ્થાપના.
પ્રશ્ન ૧૩ સદ્દભાવ સ્થાપના એટલે શું?
ઉત્તર–કઈ મૂળ વસ્તુની મૂર્તિ બનાવવામાં આવે, અસલ વસ્તુની આકૃતિ બનાવવામાં આવે, અથવા કાગળ૧૯

Page #308

૨૯૦ -
તત્ત્વ પૃચ્છા પાષાણુ યા લાકડાના પાટીયા પર ચિત્ર દોરવામાં આવે, તે તે સદ્દભાવ સ્થાપના છે. જેમ જંબુદ્વિપ આદિને નકશે, દસ્તાવેજ પર ૧,૧૦,૧૦૦ આદિ અંકિત કરવા, સિક્કા ઉપર “એક રૂપિયા આદિ અંકિત કરવા. કઈ નિજીવ મૂર્તિ બનાવવી તે “સદ્દભાવ સ્થાપના” છે.
પ્રશ્ન ૧૭૪–અદભાવ સ્થાપના કોને કહે છે ?
ઉત્તર-મૂળ વસ્તુની આકૃતિ વિના જ કેઈ કાષ્ટને ટુકડે, પથ્થર, ઈંટ આદિ કેઈપણ વસ્તુમાં મૂળ વસ્તુને આરોપ કર. જેમ-શેતરંજના પાસામાં હાથી, ઘેડા આદિને આકાર ન હોવા છતાં હાથી, ઘેડા વગેરે કહેવા તે “અસદ્દભાવ સ્થાપના” છે.
પ્રશ્ન ૧૭૫-દ્રવ્ય નિક્ષેપ કેને કહે છે?
ઉત્તર-ભૂતકાળની થયેલી યા ભવિષ્યકાળમાં થનારી અવસ્થાને વર્તમાનમાં વ્યવહાર કરવો. જેમકે રાજકુમારને રાજા કહે. ડેકટરને અભ્યાસ કરી રહ્યો હોય તેને ડોકટર કહે. અથવા શિક્ષક પદથી નિવૃત્ત થયેલાને શિક્ષક કહે તે “દ્રવ્યનિક્ષેપ” છે.
પ્રશ્ન ૧૭૬-ભાવ નિક્ષેપ કેને કહે છે?
ઉત્તર-વર્તમાનમાં તે ગુણ પર્યાય સંયુકત વસ્તુને ભાવનિક્ષેપ કહેવાય છે. જેમાં રાજ્ય કરનાર પુરૂષને રાજા
કહે.

Page #309

ર૦૧
vvvvvv
નય-નિક્ષેપ
પ્રશ્ન ૧૭૭-સપ્તભંગી કેને કહે છે?
ઉત્તર–તે સાત ભંગ આ પ્રમાણે છે : (૧) સ્વાદુનાસ્તિ (૩) સ્વાદઅસ્તિ નાસ્તિ (૪) સ્વાદ અવકતવ્ય (૫) સ્વાદ અસ્તિ અવકતવ્ય (૬) સ્યાદ્ નાસ્તિ અવકતવ્ય અને (૭) સ્યાદ્ અસ્તિ નાસ્તિ અવક્તવ્ય.
પ્રશ્ન ૧૭૮-સ્યાદ્ અતિ (પ્રથમ ભંગ) નું તાત્પર્ય
ઉત્તર-કથંચિત્ છે કેઈપણ વસ્તુ પોતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ વિદ્યમાન છે. આ ‘સ્યાદ્ર અસ્તિ” નામને પ્રથમ ભંગ છે. જેમ કે જીવ દ્રવ્ય પોતાના ગુણ અને પર્યાની અપેક્ષાએ વિદ્યમાન છે. તેવી રીતે સવ દ્રવ્યોમાં પિત–પિતાનાં ધર્મોની અપેક્ષાથી સર્વ કહેવું તે પ્રથમ ભંગનું તાત્પર્ય છે.
પ્રશ્ન ૧૭૮-સ્યાદ્ નાસ્તિ કોને કહે છે?
ઉત્તર-કથંચિત નથી.” પર-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ વસ્તુ નથી. તે રીતે નિષેધ બતાવનાર ભંગ તે ‘સ્યાદ્ નાસ્તિ” નામને બીજો ભંગ છે. જેમ જીવ દ્રવ્યમાં અન્ય દ્રવ્યોનાં ધર્મ નથી. તેથી જીવ તે ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપક્ષાએ નથી. તે બીજો ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૦-સ્યાદ્ અસ્તિ-નાસ્તિ કેને કહે છે ? ઉત્તર-કથંચિત્ છે અને નથી.” એક જ સમયમાં એક
-

Page #310

૯૨
તત્ત્વ પૃચ્છા
જ વસ્તુમાં પોતાના દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ છે. અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાથી નાસ્તિત્વ છે. તે સ્યાદ અસ્તિનાસ્તિ નામના ત્રીજો ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૧-સ્યાદ્ન અવક્તવ્ય કાને કહે છે ?
ઉત્તર-કથંચિત્ કહી શકાતુ ં નથી.’ત્રીજા ભંગ અનુસાર એક જ સમયમાં એક વસ્તુમાં ‘અસ્તિ-નાસ્તિ’ બંને ધર્માં હાવા છતાં એકી સાથે કહી શકાતા નથી. તેથી સ્યાદ્ અવકતવ્ય નામના ચેાથેા ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૨-સ્વાદ અસ્તિ અવક્તવ્ય કાને કહે છે ?
ઉત્તર-કંચિત્ છે અને અવકતવ્ય છે, વસ્તુ પેાતાના દ્રબ્યાદિથી અસ્તિરૂપ છે, પણ તે જ સમયે અન્ય કૂબ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ હાવા છતાં એકી સાથે તે કહી શકાતા નથી. માટે અવકતવ્ય પણ છે. તેથી અસ્તિઅવકતવ્ય’ નામના પાંચમા ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૩-સ્યાદ્ નાસ્તિ અવકતવ્ય કોને કહે છે! ઉત્તર-કથાચિત્ નથી અને અવકતવ્ય છે.' વસ્તુ પર દ્રષ્યાદિની અપેક્ષા નાસ્તિરૂપ છે, છતાં તે સમયે અન્ય ધર્મી તેમાં હોવા છતાં કહી શકાતા નથી. તેથી અવકતવ્ય છે. માટે સ્યાદ્ નાસ્તિ અવકતવ્ય' નામના છઠ્ઠો ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૪-સ્યાદ્ અસ્તિ-નાસ્તિ અવક્તવ્ય' કાને
કહે છે?

Page #311

vvvvv
નય-નિક્ષેપ
૨૯૩ ઉત્તર-કથંચિત્ છે, કથંચિત્ નથી અને કથંચિત અવકતવ્ય છે.” વસ્તુ સ્વ દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ છે, પર દિવ્યાદિની અપેક્ષાઓ નથી. અને તે ધર્મો એકી સાથે કહી શકાતા નથી. તેથી અપેક્ષાએ અવકતવ્ય છે. તે “સ્યાત અસ્તિ, નાસ્તિ, અવકતવ્ય” નામક સાતમો ભંગ છે.
પ્રશ્ન ૧૮૫-પ્રમાણ વાકય કોને કહે છે?
ઉત્તર-સપ્તભંગીને પ્રમાણ વાક્ય કહે છે. અર્થાત્ અનંત ધર્માત્મક વસ્તુને પ્રધાનપણે કહેનાર વાક્યને પ્રમાણ વાક્ય કહેવાય છે. અને તેને જ “સકલાદેશ” કહે છે.
પ્રશ્ન ૧૮૬-નય વાક્ય કોને કહે છે?
ઉત્તર–અનંત ધર્માત્મક વસ્તુના ઈતર અંશને ગૌણ કરીને એક અંશની પ્રધાનતાથી કહેવાવાળા વાક્યને નયવાક્ય કહેવાય છે. અને તેને “વિકલાદેશ” કહે છે.
પ્રશ્ન ૧૮૭-નિશ્ચય કોને કહે છે?
ઉત્તર–વસ્તુના શુદ્ધ, મૂલ અને વાસ્તવિક સ્વરૂપને નિશ્ચય કહે છે. અર્થાત્ વસ્તુને નિજ સ્વભાવ જે સદા રહે છે, તે નિશ્ચય છે. જેમ કે–નિશ્ચયમાં કોયલના શરીરમાં પાંચ વણું છે. કારણ કે પાંચ વર્ણવાળા પુદ્ગલથી બનેલ છે. નિશ્ચયથી આત્મા સિદ્ધ સ્વરૂપ છે. નિશ્ચયમાં જ્ઞાન પ્રધાન રહે છે.

Page #312

' તવ પૃચ્છા
પ્રશ્ન ૧૮૮-વ્યવહાર કેને કહે છે?
ઉત્તર-વસ્તુના લોકસંમત સ્વરૂપને વ્યવહાર કહેવાય છે. જેમ-કેલ કાળી છે. આત્મા મનુષ્ય-તિર્યંચ રૂપ છે. વ્યવહારમાં કિયાની પ્રધાનતા રહે છે. “નિશ્ચય અને વ્યવહાર એકબીજાના પૂરક છે.”
પ્રશ્ન ૧૮૯-ઉપાદાન કારણ કેને કહે છે ?
ઉત્તર-જે કારણ સ્વયં કાર્યરૂપમાં પરિણત થાય છે, તેને ઉપાદાન કારણ કહેવાય છે. જેમ કે માટી એ ઘડાનું ઉપાદાન કારણ છે. અથવા દૂધ, દહીંનું ઉપાદાન કારણ છે.
પ્રશ્ન ૧૯૦-નિમિત્તકારણ કોને કહે છે?
ઉત્તર-જે કારણ કાર્ય થવામાં સહાયક હોય અને કાર્ય થઈ ગયેથી અલગ થઈ જાય, તેને નિમિત્તકારણ કહેવાય છે.
જેમ–ચાકડે, દંડ, કુંભાર વગેરે ઘડે બનાવવામાં નિમિત્ત કારણ છે.
ગુણસ્થાન સ્વરૂપ પ્રશ્ન ૧૯૧-ગુણસ્થાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જીવના ગુણુવિકાસને અનુસાર આત્માની પદવૃદ્ધિને અથવા મેહ અને યેગના નિમિત્તથી થવાવાળી

Page #313

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૨૯૫
સમ્યફજ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, આદિ આત્માના ગુણોની શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિની ન્યૂનાધિક અવસ્થાને “ગુણસ્થાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯ર-ગુણસ્થાનને આશય સદષ્ટાંત સમજાવો.
ઉત્તર–જેમ કોઈ દૂર સ્થાન પર જવું હોય તો રસ્તાના સ્થાનમાં અથવા સ્ટેશને પર થઈને જવું પડે છે, તથા કેઈ મંઝિલ પર જવું હોય, તે સીડીનાં પગથીયા પર થઈને જવાય છે, તે રીતે જીવને મુકિતરૂપ અચલસ્થાન ઉપર પહોંચવામાં જે જે સ્થાન પાર કરવા પડે છે, તેને ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૩-ગુણસ્થાન કેટલા અને કયા ક્યા છે ?
ઉત્તર-ગુણસ્થાન ૧૪ છે. તેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન (૮) નિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાન (૨) સાસ્વાદન , (૯) અનવૃત્તિ બાદ 55. (૩) મિશ્ર : (૧૦) સૂક્ષ્મ સંપરાય ) (૪) અવિરત સમ્યગૃદૃષ્ટિ (૧૧) ઉપશાંત મેહ ગુણસ્થાન
ગુણસ્થાન (૫) દેશવિરત શ્રાવક (૧૨) ક્ષીણ મેહ ,
ગુણસ્થાન (૬) પ્રમત્ત સંયત્ત (૧૩) સગી કેવલી.
ગુણસ્થાન (૭) અપ્રમત્ત-સંયત (૧૪) અયોગી કેવલી,
ગુણસ્થાન,

Page #314

તત્ત્વ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૧૯૪-મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–મિથ્યાત્વ–મેહનીયના ઉદયથી અદેવ યા કુદેવમાં દેવ, કુગુરૂમાં ગુરૂ, કુતવમાં તત્ત્વ, કુધર્મમાં સધર્મના શ્રદ્ધાન રૂપ આત્માના પરિણામને “મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન કહેવાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં રહેલા જીવની સ્થિતિ ઊંડા કાદવમાં ફસાયેલા મનુષ્ય જેવી છે. તેમાંથી નીકળનાર જ ઉથાન કરી શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૯૫-મિથ્યાત્વમાં એક ગુણ છે, કે જેથી મિથ્યાવને પણ ગુણસ્થાન કહે છે?
ઉત્તર-મિથ્યાત્વમાં પણ આત્મસત્તામાં રહેલા અને કર્મના આવરણથી ઢંકાયેલા જ્ઞાનાદિ ગુણ છે અને એકેન્દ્રિયમાં પણ અક્ષરના અનંતમા ભાગ જેટલું જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપે પ્રગટ-ખુલ્લું છે, અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મિથ્યાત્વમાં કોઈ કઈ જીવને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને વિભંગજ્ઞાન આ ત્રણ અજ્ઞાનને ક્ષયપશમ હોઈ શકે છે. પછી ભલે દષ્ટિ વિપરીત હોવાથી તેને “અજ્ઞાન” કહેવાય. તે પણ ત્યાં જ્ઞાન ગુણ એટલે ખુલ્લો તે હેય છે, માટે આ મિથ્યાત્વને પણ ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૧૯૬–પ્રથમ ગુણસ્થાન વાળામાં પણું સત્ય રહેલું છે, તેઓ પણ ગાયને ગાય, ઘોડાને ઘડે, સોના-ચાંદી આદિને જેમ છે તેમ સત્યરૂપ માને છે, તો પછી તેને મિથ્યાવ-અસત્ય શા માટે માનવામાં આવે છે?
ઉત્તર-ફકત મનુષ્ય, પશુ આદિ પદાર્થોને બરાબર

Page #315

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૨૨૭
જાણી લેવાથી કાઇ સભ્યષ્ટિ થઈ શકતા નથી. જેના દશ નમાહનીય કર્મના ક્ષય-ઉપશમ કે ક્ષયેાપશમ થયેલ છે અને જે આત્માત્થાન કરનાર સત્યધર્મ તથા તત્ત્વમાં શ્રદ્ધા રાખતા હાય, તે જ સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે. તેના અભાવમાં ભૌતિક વિજ્ઞાનવેત્તા અને વિદ્વાન પણ સભ્યસૃષ્ટિ થઈ શકતા નથી. સુધર્મમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોય, તે જ સમ્યક્ષ્ટિ થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન ૧૯૭-સાસ્વાદન ગુણસ્થાન ફેાને કહે છે ? ઉત્તર-ઔપશમિક સમકિતમાં રહેલા જીવ અન તાનુબંધી ચાકડીના ઉડ્ડય થવા પર સકિત રૂપી પતથી પડયા, પરંતુ જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વરૂપી ભૂમિ પર પહેાંચતા નથી, ત્યાં સુધી જીવના ઉત્કૃષ્ટ ૬ આવલિકા રૂપ સ્થિતિ સુધીના પિરણામેાને “સાસ્વાદન” ગુણુસ્થાન કહેવાય છે. સમકિતથી ચૂત થયા પછી અને મિથ્યાત્વની ભૂમિ ઉપર પહેાંચ્યાની પહેલા, વચ્ચેના અંતરકાલ, જેમાં સતિથી ચૂત થવા છતાં હજુ આસ્વાદ રહે છે, તેને સાસ્વાદન કહેવાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં મિથ્યાત્વ માહનીય મિશ્ર માહનીય અને સમકિત માહનીય, આ ત્રણમાંથી એકેયના ઉદય હાતા નથી.
પ્રશ્ન ૧૯૮–એકવાર જેણે સમ્યક્ત્વ પામીને વસી નાખ્યુ છે તેનુ શું ફળ છે?
ઉત્તર—એક વાર થાડા સમયને માટે પણ જે સમકિત

Page #316

૨૯૮
તત્વ પૃચ્છા.
પામી ગયા અને પછી વમી નાખ્યું તે કૃષ્ણપક્ષીથી શુકલપક્ષી થયે. જેમ કેઈ વ્યક્તિ ઉપર ઘણું દેણું હોય, અને તે દેણું દેતા દેતા નજીવું ઘણું જ અ૯પ દેણું બાકી રહે છે, તેમ સમકિત પામીને વમન કરેલ જીવ ભવિષ્યમાં ઉત્કૃષ્ટ કાંઈક ઓછા અધપુગલ પરાવર્તન કાળમાં અવશય. મેક્ષ પામે છે.
પ્રશ્ન ૧૯ મિશ્ર ગુણસ્થાન કોને કહે છે ?
ઉત્તર-મિશ્ર મોહનીયના ઉદયથી સમકિત અને મિથ્યાત્વમાં તટસ્થ આત્મ પરિણામ. જેમ-દહીંમાં સાકર ભેળવવાથી એકલે દહીને સ્વાદ ન આવે અને સાકરને પણ નહિ, તે રીતે સર્વ-પ્રણીત અને અસર્વજ્ઞ પ્રણીત તત્વ અને ધર્મમાં રૂચિ અને અરૂચિ પણ નહિ. તેને મિશ્ર ગુણસ્થાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ૨૦૦–મિશ્ર ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે? , ઉત્તર-મિગ્ર ગુણસ્થાનની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્તની છે. આ ગુણસ્થાનમાં અંતમુહૂર્ત રહીને કાં તે જીવ ઉપર ચડે છે, અને કાં તે નીચે પડીને મિથ્યાત્વમાં જાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં આયુષ્યને બંધ થતું નથી. તેમજ મૃત્યુ પણ થતું નથી.
પ્રશ્ન ૨૦-અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાન કેને
ઉત્તર–જે જિનેન્દ્રકથિત વચને પર શ્રદ્ધાન્ કરે છે,

Page #317

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ પરંતુ કોઈ પ્રકારના વ્રત ધારણ કરતો નથી. એ પ્રકારની અવસ્થાને અવિરત સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાન કહેવાય છે. અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ જે કે સાંસારિક વિષય ભેગને હેય સમજે છે અને દેશ-વિરતિને ઉપાદેય સમજે છે, પરંતુ અપ્રત્યાખાની કષાયના ઉદયથી તે દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિના પ્રત્યાખ્યાન કરતો નથી. જેમ-કઈ સંપત્તિશાળી, ન્યાયશીલ, ઉત્તમકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ પુરૂષ જૂગાર આદિ દુર્વ્યસનના અપરાધથી પકડાઈને જેલમાં જાય છે અને ત્યાં જેલના કર્મચારીઓ દ્વારા અનેક પ્રકારના કષ્ટ-દુ:ખને પામીને તે પોતાના કાર્યને ખરાબ સમજે અને જેલથી બહાર , નીકળવા ઈચ્છે છે પણ રક્ષકના કારણે તે બહાર નીકળી શકતો નથી. તેમ અપ્રત્યાખ્યાનીના ઉદયથી જીવ વ્રત– -પ્રત્યાખ્યાન કરી શકતું નથી.
પ્રશ્ન ૨૦૨-અવિરત-સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે ?
ઉત્તર–તેની સ્થિતિ જઘન્ય અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ તેત્રીશ સાગર ઝાઝેરી છે.
પ્રશ્ન ર૦૩-કેટલી પ્રકૃતિને ક્ષય-ઉપશમ કે ક્ષયોપશમ થવાથી શું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે?
ઉત્તર-અનંતાનુબંધી ચોક, મિથ્યાત્વ મેહનીય, મિશ્ર મેહનીય અને સમતિ મેહનીય. આ સાત. પ્રકૃતિઓને પશમાદિ થાય છે. ત્યારે શું ગુણસ્થાન, પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રકૃતિના નવ ભંગ થાય છે.

Page #318

તત્વ પૃચ્છા
(૧) પ્રથમ મંગ-અનંતાનુબંધી ચિકને ક્ષય અને મિથ્યાત્વ મેહનીય આદિ ત્રણને ઉપશમ કરે. | (૨) બીજો ભંગ-અનંતાનુબંધી ચોક અને મિથ્યાત્વ -મહનીય ક્ષય કરે, અને મિશ્ર મેહનીય તથા સમક્તિમેહનીયને ઉપશમ કરે.
(૩) ત્રીજો ભંગ-અનંતાનુબંધી ચેક, મિથ્યાત્વમેહનીય, મિશ્ર–મેહનીય ક્ષય કરે અને સમકિતમેહનીયને ઉપશમ કરે.
ઉપરોક્ત ત્રણ ભંગ ક્ષપશમ સમકિતના ગણવામાં આવે છે.
(૪) ચોથે ભંગ-અનંતાનુબંધી ચેકને ક્ષય કરે, મિથ્યાત્વ મેહનીય, મિશ્રમેહનીયને ઉપશમ કરે અને સમતિ–મહનીય વેદન કરે.
A (૫) પાંચમે ભંગ-અનંતાનુબંધી ચેક અને મિથ્યાત્વ મેહનીય ક્ષય કરે, મિશ્ર–મેહનીયન ઉપશમ કરે અને સમક્તિ મેહનીયનું વેદન કરે. આ બને ભંગને “ક્ષપશમ વેદક સમકિત કહે છે.
(૬) છઠ્ઠો ભંગ-અનંતાનુબંધી ચેક, મિથ્યાવમેહનીય અને મિશ્ર મેહનીયનો ક્ષય કરે અને સમકિત મેહનીયનું વેદન કરે. આ ભંગને “ક્ષાયિક વેદક સમકિત કહે છે.

Page #319

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૦૧.
(૭) સાતમા ભગ–અનંતાનુબંધી ચાક, મિથ્યાત્વ માહનીય, મિશ્ર માહનીયના ઉપશમ કરે અને સમકિત. મેાહનીયનુ વેદન કરે,
આ ભગને ઉપશમ વેદક સમકિત કહે છે.’ (૮) આઠમા ભંગ–ઉપરોક્ત સાત પ્રકૃતિના ઉપશમ કરે તેને ઉપશમ સમકિત” કહે છે.
(૯) નવમે ભંગ–ઉપરોક્ત સાત પ્રકૃતિના ક્ષય કરે તેને ક્ષાયિક સમક્તિ” કહે છે.
પ્રશ્ન ૨૦૪-ક્ષયાપશમ-સમકિતની સ્થિતિ અને અ ંતર કેટલુ છે ?
ઉત્તર-ક્ષયાપશમ સમકિત ચારેય ગતિમાં પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને હાય છે. તેની સ્થિતિ જઘન્ય અત-મુહૂત્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૬૬ સાગર ઝાઝેરી છે.
તેનુ અંતર દેશે ઉણું અધ પુદ્દગલ પરાવર્તનનું છે.. પ્રશ્ન ૨૦૫–એક જીવને એક ભવમાં ક્ષયાપશમ સમકિત. કેટલી વાર આવે ?
ઉત્તર-ક્ષયાપશમ સમકિત એક જીવને એક ભવમાં જધન્ય–એકવાર ઉત્કૃષ્ટ-પ્રત્યેક હજારવાર આવે છે. અનેક ભવાશ્રિત જઘન્ય એવાર, ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાતવાર આવે છે. પ્રશ્ન ૨૦૬-ઉપશમ સમકિતની સ્થિતિ અને અંતર: કેટલુ* છે ?

Page #320

૩૦૨
તવ પૃચ્છા ઉત્તર-ઉપશમ સમકિત ચારેય ગતિમાં પ્રાપ્ત થાય છે અને હોય છે. તેની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતમું હૂની છે.
તેનું અંતર જઘન્ય-અંતમુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટ-દેશે ઉંણું અર્ધ પુદગલ પરાવર્તનનું છે.
પ્રશ્ન ર૦૭-ઉપશમ સમકિત જીવને કેટલી વાર - આવે છે?
ઉત્તર-ઉપશમ સમકિત એક જીવને એક ભવમાં જઘન્ય-એકવાર ઉત્કૃષ્ટ-બે વાર આવે છે.
અનેક ભવાશ્રિત જઘન્ય-બે વાર, ઉત્કૃષ્ટ-પાંચ વાર આવે છે.
પ્રશ્ન ૨૦૮ ક્ષાયિક સમક્તિ જીવને કયારે આવે છે? તેની સ્થિતિ અને અંતર કેટલું છે?
ઉત્તર–ક્ષાયિક સમતિ મનુષ્ય ગતિમાં જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અને ચારેય ગતિમાં હોય છે. તેનું અંતર નથી. સ્થિતિની આદિ છે, પણ અંત નથી. એકવાર આવ્યા પછી જતું નથી.
પ્રશ્ન ર૦૯-ચોથા ગુણસ્થાન વાળા જીવને શું લાભ થાય છે ?
- ઉત્તર-તે મનુષ્ય અને તિર્યંચ જીવનરક, તિર્યંચ, ' ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી એ પાંચનું આયુષ્ય

Page #321

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૦૩ બાંધતે નથી તથા સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદને બાંધતો નથી. તે એક માત્ર વૈમાનિક દેવનું આયુષ્ય અને પુરૂષદ બાંધે છે.
દેવ અને નારકીને સમક્તિ હોય તે તે મનુષ્યનું આયુષ્ય જ બાંધે છે.
પ્રશ્ન ર૧૦-દેશ-વિરતિ ગુણસ્થાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-અનંતાનુબંધી ચોકને તથા મિથ્યાત્વ મિહનીય ત્રિકને ક્ષય-ઉપશમ કે ક્ષયોપશમ કરે અને
અપ્રત્યાખ્યાની એકને પશમ કરે, તેને દેશવિરતિ ગુણસ્થાન” કહેવાય છે. તે સર્વવિરતિને ગ્રહણ કરી શકતો નથી. પોતાની શક્તિ અનુસાર કેઈ એક વ્રતનું પાલન કરે છે. કેઈ બે વ્રતનું પાલન કરે છે, તો કેઈ શ્રાવકના પુરા બારવ્રતનું પાલન કરે છે. કેઈ એવા ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક પણ હોય છે, જે અગીયાર પડિમાને વહન કરતા થકા સાવદ્ય-કાર્યોમાં અનુમતિ પણ આપતા નથી અને શ્રમણભૂત (સાધુ જેવી) શ્રાવક–પર્યાયનું પાલન કરે છે.
પ્રશ્ન ર૧૧-પાંચમા ગુણસ્થાને કેટલી પ્રકૃતિઓને યોપશમ હોય છે?
ઉત્તર–પાંચમા ગુણસ્થાનમાં પૂર્વોકત સાતનો ક્ષયઉપશમ કે ક્ષયપશમ અને અપ્રત્યાખ્યાની ચોકને ક્ષપશમ હિય છે.
પ્રશ્ન ૨૧ર-પાંચમા ગુણસ્થાનવાળા જીવ કેટલા ભવમાં મેલે જાય ?

Page #322

તત્ત્વ પૃચ્છા
ઉત્તર-પાંચમા ગુણસ્થાનવાળા જીવ જઘન્ય-ત્રીજા ભવે, ઉત્કૃષ્ટ પંદર ભવમાં સાધુપણાનું પાલન કરીને મેક્ષે જાય છે.
૩૦૪
પ્રશ્ન ર૧૩–પાંચમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે ? ઉત્તર-પાંચમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ જઘન્ય-અંતમુહૂત્ત ઉત્કૃષ્ટ દેશે ઉણી ક્રોડપૂની છે.
પ્રશ્ન ૨૧૪–શ્રાવકપણું એક ભવમાં કેટલી વાર આવે? ઉત્તર-શ્રાવકપણુ. એક ભવમાં વધારેમાં વધારે પ્રત્યેક (૨ થી ૯) હજાર વાર આવે છે.
પ્રશ્ન ર૧૫-પ્રમત્ત સયત્ત ગુણસ્થાન કોને કહે છે ? ઉત્તર–અનંતાનુબંધી ચાક તથા મિથ્યાત્વ ત્રિકને ક્ષય–ઉપશમ કે ક્ષયે પશમ, અપ્રત્યાખ્યાની, તથા પ્રત્યા• ખ્યાનાવરણુ ચાક, એ આઠ પ્રકૃતિના ક્ષયાપશમ અને સંજવલન ચાકના ઉદય હાય તેને “પ્રમત્તસંયત” ગુણસ્થાન કહેવાય છે. પરંતુ પ્રમાદ હેાવાને કારણે ‘પ્રમત્તસ યત’ છે.
પ્રશ્ન ૨૧૬-છઠ્ઠા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે? ઉત્તર-જધન્યુ-એક સમય ઉત્કૃષ્ટ દેશે ઉણી ક્રેડપૂની છે.
પ્રશ્ન ર૧૭-પ્રમત્ત સયત ગુણસ્થાનમાં કેટલી પ્રકૃતિઆને ક્ષયાપશમ હોય છે ?
ઉત્તર-છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનમાં પૂર્વોકત ૧૧ અને પ્રત્યા

Page #323

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૦૫
ખ્યાનાવરણીયની ચાર એમ કુલ ૧૧ + ૪ = ૧૫ પ્રકૃતિઓને ક્ષપશમ હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૧૮-પ્રમત્ત સંયત ગુણસ્થાનવાળા કેટલા ભવ
કરે ?
ઉત્તર-છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવતી જઘન્ય તે જ ભવમાં અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ભવમાં મેક્ષે જાય છે.
પ્રશ્ન ૨૧–અપ્રમત્ત-સંયત કોને કહે છે?
ઉત્તર-સંજવલન અને નેકષાયના મદદયથી પ્રમાદને છોડીને સ્વાધ્યાયાદિમાં લીન અને એકરસ એવા સુનિ. અપ્રમત્તસંયત્ત કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર–સાતમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે?
ઉત્તર–સાતમાં ગુણસ્થાનની સ્થિતિ મરણ અપેક્ષા ૧ સમય અન્યથા જઘન્ય–ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્તની છે.
પ્રશ્ન ૨૨૧-સાતમાં ગુણસ્થાનવાળે જીવ કયારે મલે જાય છે ?
ઉત્તર–જઘન્ય–તે જ ભવમાં, મધ્યમ–ત્રીજા ભવમાં અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ભવમાં મેક્ષ પામે છે.
પ્રશ્ન રરર-છઠ્ઠા-સાતમા ગુણસ્થાનમાં કોણ હોય છે?
ઉત્તર-છઠ્ઠી–સાતષ ગુણસ્થાનમાં પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ-સાધ્વીઓ હોય છે.
* ૨૦

Page #324

૩૦૬
તત્ત્વ પૃચ્છા
પ્રશ્ર રર૩-સાધુપણું એક ભવમાં પરિણામ આશ્રી કેટલી વાર આવે છે?
ઉત્તર-સાધુપણું એક ભવમાં પરિણામ આશ્રી ઉત્કૃષ્ટ નવસે વાર આવે છે.
પ્રશ્ન ૨૨૪-નિવૃત્તિ બાદરને અર્થ શું છે?
ઉત્તર-નિવૃત્તિનાદરને અર્થ એ છે કે દર્શનમાહથી સર્વથા નિવૃત્ત. અર્થાત્ મિથ્યાત્વને પ્રદેશદય પણ ન હોય. સાતમા ગુણસ્થાન સુધી તે ક્ષયે પશમ ભાવ હેવાથી દર્શનમોહનીયના ઉદયની ભજના છે. | નિવૃત્તિનાદરને બીજો અર્થ આ પ્રમાણે પણ જેવા મળે છે. જ્યાં બાદર કષાયે સ્થૂળરૂપથી નિવૃત્ત થયા છે.
વળી નિવૃત્તિ એટલે ભિન્નતા. આ ગુણ સ્થાનમાં પ્રવેશેલા જીવોના પ્રતિસમયના અધ્યવસાયમાં તારતમ્યતાભિન્નતા હોય છે. તેથી પણ નિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન રરપ-નિવૃત્તિ બાદરમાં કેટલી પ્રકૃતિને ક્ષય અથવા ઉપશમ હોય છે ?
ઉત્તર–નિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાનમાં ઉપરોક્ત પંદર (૧૫) પ્રકૃતિઓને ઉપશમ અથવા ક્ષય હેય છે. અહીંથી બે શ્રેણને પ્રારંભ થાય છે. (૧) ઉપશમ શ્રેણી અને (૨) ક્ષપક શ્રેણી, ઉપશમ શ્રેણવાળે પૂર્વોક્ત પંદર પ્રકૃતિઓને ઉપશમ કરે છે. અને અંતમાં છ હાસ્યાદિ (હાસ્ય, રતિ,

Page #325

ગુણુસ્થાન સ્વરૂપ
૩૦૭
અતિ, ભય, શાક, જુગુપ્સા) પ્રકૃતિના પણ ઉપશમ કરે છે.
ક્ષપક શ્રેણીવાળા પૂર્વોક્ત પર પ્રકૃતિએ તથા અંતમાં છ હાસ્યાદિ પ્રકૃતિના ક્ષય કરે છે.
આ ગુણસ્થાનની સ્થિતિ મરણ અપેક્ષા એક સમય અન્યથા જધન્ય-ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૃત્તની છે,
પ્રશ્ન ૨૬-આઠમા ગુણસ્થાનવતી છત્ર કેટલા ભવ કરીને મેક્ષે જાય છે?
ઉત્તર જો ક્ષપક શ્રેણી હાય તા તે જ ભવમાં મેક્ષે જાય છે અને ઉપશમ શ્રેણી હાય તા ૯મા, ૧૦મા તથા ૧૧મા ગુરુસ્થાન સુધી ઉપર જઈ ને પાછા ફરે છે, અને પ્રથમ ગુણસ્થાન સુધી પણ કાઈ જીવ પહેાંચી જાય છે. તે ઉત્કૃષ્ટ-અ પુદ્દગલ પરાવર્તનમાં તા અવશ્ય માહ્યે જાય છે.
પ્રશ્ન રર૭-અનિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાન કોને કહે છે ?
ઉત્તર-સ’જ્વલન ક્રોધ, માન, માયા—આ ત્રણના સૂક્ષ્મ ઉદય પણ જ્યાં રહેતા નથી. તેમજ ત્રણ વેદના ક્ષય કે ઉપશમ કરે છે, તેને નવમુ* અનિવૃત્તિખાદર ગુણસ્થાન કહેવાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં સમ સમયવતી બધા જીવાના પરિણામ સમાન જ હાય છે. કારણ કે ત્યાંના જીવાની સમાન શુદ્ધિ છે, આથી તેના પરિણામ પણ એક
જ વર્ગના હાય છે.

Page #326

૩૦૮
તત્વ પૃચ્છા . (૧) અનિવૃત્તિ = પરિણામેની અભિન્નતા. આ રીતે અર્થ થાય છે.
(૨) અનિવૃત્તિ બાદર એટલે કે જ્યાં હજુ બાદર ચારિત્ર મેહ સર્વથા નિવૃત્ત થયેલ નથી.
આઠમા નિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાનમાં સ્થૂળ રૂપથી બાદર કષાયની નિવૃત્તિ થવાની પ્રધાનતા છે અને નવમા. અનિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાનમાં જેટલા બાદર કષાયે. અવશિષ્ટ = બાકી રહ્યા, તેની અપેક્ષાએ છે.
પ્રશ્ન ર૨૮-નવમા ગુણસ્થાનમાં કેટલી પ્રકૃતિઓને ક્ષય અથવા ઉપશમ હોય છે?
ઉત્તર-નવમાં ગુણસ્થાનમાં ઉપરોક્ત એકવીસ અને કમશઃ સંજવલન કોધ, માન, માયા, સ્ત્રીવેદ, પુરૂષદ, નપુંસકવેદ, એમ કુલ ૨૭ પ્રકૃતિએને ક્ષય અથવા ઉપશમ હોય છે.
પ્રશ્ન રર-સૂક્ષ્મ પરાય ગુણસ્થાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-અહિંયા સૂક્ષકષાય (લાભ)ને ઉદય હેવાથી તેને “સૂકમસંપરાય” ગુણસ્થાન કહેવાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં ઉપશમક અને ક્ષેપક અને પ્રકારના જીવ હોય છે.
ઉપશમક જીવ સૂકમલેભને ઉપશમ અને ક્ષપકજીવ સૂક્ષ્માભને ક્ષય આ ગુણસ્થાનના અંતે કરે છે.

Page #327

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૦૯ પ્રશ્ન ર૩૦-દશમાં ગુણસ્થાનમાં કેટલી પ્રકૃતિનો ક્ષય અથવા ઉપશમ હોય છે?
ઉત્તર-પૂર્વોક્ત ૨૭ સિવાય અંતમાં સૂકમલેભ, એ રીતે કુલ ૨૮ પ્રકૃતિઓને ક્ષય યા ઉપશમ હોય છે. મેહનીય કર્મની કુલ ૨૮ પ્રકૃતિઓ છે.
પ્રશ્ન ર૩૧-ઉપશાંત પણ ગુણસ્થાન કોને કહે છે?
ઉત્તર–જે ગુણસ્થાનમાં સૂક્ષમલેભને પણ ઉપશમ થઈ જાય. અર્થાત્ મેહનીયની ૨૮ પ્રકૃતિને ઉપશમ હોય છે. તેને “ઉપશાંત મહ” ગુણસ્થાન કહેવાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં ફક્ત ઉપશમ શ્રેણીવાળા જ જીવ જાય છે. ઉપશાંત અર્થાત્ જેને મેહ સર્વથા દબાઈ ગયેલ છે. જેમ પાણીમાં મેલ નીચે બેસી જાય, અને ઉપર પાણી નિર્મળ દેખાય છે, તેમ અહીં મોહનીય કર્મને ઉપશમ થવાથી અધ્યવસાય નિર્મળ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન કર-અગીયારમા ગુણસ્થાનનું પરિણામ શું છે?
ઉત્તર-આ ગુણસ્થાનમાં જે કાળ કરે તે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય અને જે સ્થિતિ પૂરી થઈ જાય તે નીચે ઉતરી જાય. દશમાથી નીચે ઉતરતા–ઉતરતા પ્રથમ ગુણસ્થાન સુધી પણ જઈ શકે છે.
પ્રશ્ન ૨૩૩-નવમાં, દશમા, અગીયારમા ગુણસ્થાનની સ્થિતિ કેટલી છે?

Page #328

૩૧૦
તવ પૃચ્છા
ઉત્તર–ત્રણે ગુણસ્થાનની સ્થિતિ મરણ અપેક્ષા એક સમય, અન્યથા જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂની છે.
પ્રશ્ન ૨૩૪-અગીયારમાં ગુણસ્થાનમાં કેટલી પ્રકૃતિઓનો ઉપશમ હોય છે ?
ઉત્તર-જે જીવ અનંતાનુબંધી ચોક અને દર્શનત્રિકને ક્ષય કરીને ક્ષાયિક સમકિત પામ્યા અને પછી ચારિત્ર મોહનીયને ઉપશમ કરીને અગીયારમાં ગુણસ્થાનને સ્પર્શ કરે છે, તે જીવને એકવીસ પ્રકૃતિઓને ઉપશમ અને સાતને ક્ષય હોય છે. અને જે જીવ દર્શન સતકને ઉપશમ કરે છે, તેને ૨૮ પ્રકૃતિએને ઉપશમ હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૩૫-ક્ષીણ મોહ ગુણસ્થાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-આ ગુણસ્થાનમાં મેહનીયની ૨૮ પ્રકૃતિઓને ક્ષય થવાથી “ક્ષીણમેહ” ગુણરથાન કહેવાય છે. આત્મા મેહથી રહિત થવાથી વીતરાગ થાય છે.
પ્રશ્ન રહ૬-બારમાં ગુણસ્થાનમાં કેટલી પ્રકૃતિનો ક્ષય થાય છે?
ઉત્તર-પૂર્વોકત મેહનીયની ૨૮ પ્રકૃતિ અને અંતમાં જ્ઞાનાવરણીયની પાંચ, દર્શનાવરણીયની ચાર અને અંતરાયની પાંચ કુલ = ૧૪ પ્રકૃતિઓનો ક્ષય થાય છે. બારમાં ગુણસ્થાનની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુ
હુર્તની છે.

Page #329

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૧૧ પ્રશ્ન ૨૩૭–સયોગી કેવલી ગુણસ્થાન કેને કહે છે?
ઉત્તર-જેઓએ બારમા ગુણસ્થાનના અંત સમયમાં બાકી રહેલા ત્રણ ઘનઘાતિ કર્મોને ક્ષય કરીને તેરમા ગુણસ્થાનના પ્રથમ સમયે લોકાલોક પ્રકાશક અનંત કેવલ જ્ઞાન, કેવલદર્શન પ્રાપ્ત કરેલ છે. અને જે યોગસહિત છે. તે અરિહંત ભગવાનનું “સગી કેવલી” ગુણસ્થાન કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૩૮-છવ તેરમાં ગુણસ્થાનમાં કેટલા સમય સુધી રહે છે?
ઉત્તર-જઘન્ય–અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ દેશે ઉ| કોડ પૂર્વ સુધી રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૩૯-તેરમા ગુણસ્થાનમાં કયા ગુણેની પ્રાપ્તિ થાય છે?
ઉત્તર-તેરમાં ગુણસ્થાનમાં નીચે પ્રમાણે ગુણેની પ્રાપ્તિ થાય છે
(૧) અનંત દાનલબ્ધિ (૬) અનંત જ્ઞાનલબ્ધિ (૨) અનંત લાભલબ્ધિ (૭) અનંત દર્શનલબ્ધિ (૩) અનંત ભેગલબ્ધિ (૮) ક્ષાયિક સમકિત (૪) અનંત ઉપગલધિ (૯) યથાખ્યાત ચારિત્ર
અનંત વીયલબ્ધિ (૧૦) પરમ શુકલ લેશ્યા પ્રશ્ન ર૪ -અગી કેવલી ગુણસ્થાન ને કહે છે?

Page #330

૩૧૨
•
^^^^^^^^^^^
^
તવ પૃચ્છા ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ ઉત્તર–જે કેવલી ભગવાન મનવચન-કાયાના રોગોને નિરોધ કરીને શિલેશીપણાને (પર્વતની જેમ નિશ્ચલતા) પામીને અ-ઈ-ઉ–ઋ–લ, આ પાંચ લઘુ અક્ષરના ઉચ્ચારણ સમયમાં ચાર અઘાતિકર્મોને પણ નાશ કરે છે. તે ચૌદમાં ગુણસ્થાનને “અગી કેવલી ગુણસ્થાન” કહેવાય છે.
પ્રશ્ન ર૪ચૌદમા ગુણસ્થાનથી મુક્ત થઈને જીવ કયાં જાય છે?
ઉત્તર-લોકના અગ્રભાગમાં સિદ્ધ ક્ષેત્રમાં બિરાજમાન થઈને અનંત આત્મસુખને અનુભવ કરતા થકા સાદિ અનંત કાલ સુધી અક્ષય સ્થિતિ પામે છે.
તે સિદ્ધ ગતિમાં જન્મ નથી, મરણ નથી, જરા નથી, રેગ નથી, શોક નથી, દુઃખ નથી, દરિદ્રતા નથી, મેહ નથી, માયા નથી, કર્મ નથી, કાયા નથી, ભૂખ નથી, તરસ નથી, અનંત અનંત આમિક સુખના ભોક્તા બનીને સિદ્ધી રહે છે.
પ્રશ્ન ૨૪ર-ક્યા ક્યા ગુણસ્થાનમાં કયા કયા કર્મોનો બંધ થાય છે ?
ઉત્તર–૧, ૨, ૪, ૫, ૬ અને ૭ મા ગુણસ્થાનમાં ૭ અથવા ૮ કર્મોને બંધ થાય છે. (આયુષ્ય કર્મને બંધ તે જીવનમાં એક જ વાર થાય છે. તેથી તે આયુ કર્મ બંધાતું હોય ત્યારે આઠ અને ન બંધાતું હોય ત્યારે સાત કર્મ બંધાય છે.)

Page #331

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૧૩ ૩, ૮ અને ૯ મા ગુણસ્થાનમાં આયુષ્ય કર્મને છેડીને શેષ સાત કર્મનો બંધ થાય છે. દેશમાં ગુણસ્થાનમાં ૬ કર્મોને (મેહનીય અને આયુ છેડીને) બંધ થાય છે.
૧૧ મા, ૧૨ મા અને ૧૩ માં ગુણસ્થાનમાં એક સાતા વેદનીયને જ બંધ થાય છે.
૧૪ મા ગુણસ્થાનમાં બંધ થતા જ નથી.
પ્રશ્ન ર૪૩-કયા કયા ગુણસ્થાનમાં કયા ક્યા કર્મોને ઉદય હોય છે ?
ઉત્તર–પહેલાથી દેશમાં ગુણસ્થાન સુધી આઠે કર્મોને ઉદય હોય છે.
અગીયારમા, બારમા ગુણસ્થાનમાં મોહનીયને છેડીને સાત કર્મોને અને તેરમા, ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં ચાર અઘાતિકર્મોને ઉદય હોય છે.
પ્રશ્ન ર૪૪–કયા ક્યા ગુણસ્થાનમાં કયા કયા કમની ઉદીરણ થાય છે?
ઉત્તર-૧, ૨, ૪, ૫, અને ૬ ગુણસ્થાનમાં સાત અથવા આઠ કર્મોની (જ્યારે આયુની ઉદીરણા થાય ત્યારે આઠની, નહિ તો સાતની, કારણ કે જ્યારે વર્તમાનભવનું આયુ આવલિકા માત્ર શેષ રહે છે, ત્યારે આયુની ઉદીરણા થતી નથી.) ત્રીજામાં સાત કર્મોની ઉદીરણા કરે, સાતમા,
આઠમા, નવમામાં આવ્યુ અને વેદનીયને છોડીને છ કર્મોની, - દશમામાં આયુર્વેદનીય છોડીને છ કર્મોની અથવા આયુ

Page #332

૩૧૪
તાવ પુછા.
વેદનીય અને મેહનીય છોડી પાંચકર્મોની ઉદીરણું.અગીયારમા માં ઉપરોક્ત (આયુ, વેદનીય અને મેહનીય સિવાય) પાંચની, બારમામાં પાંચની અથવા નામ-શેત્ર બેની ઉદીરણ કરે. તેરમામાં બે કર્મની અથવા ઉદીરણ ન કરે. ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં કોઈ પણ કમની ઉદીરણા થતી નથી. તે કર્મની જ ઉદીરણા થાય છે જે ઉદયમાન હોય. જે ઉદયમાન નથી તેની ઉદીરણા થતી પણ નથી. ઉદયમાનમાંથી પણ જેની સ્થિતિ આવલિકાથી અધિક હોય તેની ઉદીરણ કરે. જે કર્મ આવલિકા માત્ર કાળમાં ઉદય આવનારૂં છે, તે કર્મની ઉદીરણા થતી નથી.
પ્રશ્ન ર૪પ-કયા કયા ગુણસ્થાનમાં ક્યા ક્યા કર્યાની નિજ થાય છે?
ઉત્તર–૧ થી ૧૦ ગુણસ્થાન સુધી આઠે કર્મોની નિર્જરા થાય છે.
૧૧-૧૨માં ગુણસ્થાનમાં મેહનીય છડી સાત કર્મોની.
૧૩-૧૪માં ગુણસ્થાનમાં ચાર કર્મોની નિર્જરા થાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪૬-કયા ગુણસ્થાનમાં કયા ક્યા કર્મોની સત્તા છે?
ઉત્તર-૧થી ૧૧મા ગુણસ્થાન સુધી આઠે કર્મની, બારમામાં સાતની, તેરમા અને ચૌદમા ગુણસ્થાનમાં ચાર કર્મોની સત્તા હોય છે.

Page #333

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
છે ?
૩૧૫.
પ્રશ્ન ૨૪૭–માત્ર પહેલુ ગુસ્થ ન કયાં કયા હાય.
ઉત્તર-એકેન્દ્રિય, અભવ્ય, પરમાધામી અને કિન્નિષિક દેવા, સ`સૂચ્છિમ અને અતરદ્વીપનાં મનુષ્ય, પર્યાપ્ત વિકલેન્દ્રિય અને અસની તિય ચ પચેન્દ્રિય અને સાતમી નરકના અપર્યાપ્તમાં એક માત્ર પ્રથમનું મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન જ હાય છે.
પ્રશ્ન ૨૪૮-ક્રમશઃ બે ગુણસ્થાન કાને હેાય છે ? ઉત્તર-અસ'ની અપર્યાપ્ત અને વિકલેન્દ્રિયના
અપર્યાપ્તમાં.
પ્રશ્ન ર૪૯-ક્રમશ: ત્રણ ગુણસ્થાન કોનામાં ાય છે? ઉત્તર-બે અશુભ ધ્યાનામાં હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૫૦-ક્રમશ: ચાર ગુણસ્થાન કાનામાં હેાય છે ? ઉત્તર-અવ્રતીમાં હોય છે.
પ્રશ્ન ૨૫૧-ક્રમશઃ પાંચ ગુણસ્થાન કોનામાં હોય છે ? ઉત્તર–સંજ્ઞી તિયચમાં હોય છે.
પ્રશ્ન પર-ક્રમશઃ છ ગુણસ્થાન કેનામાં? ઉત્તર-પ્રમાદીમાં કૃષ્ણાદિ ત્રણ અશુભ લેશ્યામાં. પ્રશ્ન ૨૫૩-ક્રમશઃ સાત ગુણસ્થાન કોનામાં? ઉત્તર—તેજલેશ્યા અને પદ્મલેશ્યામાં

Page #334

૩૧૬
તવ પૃચ્છા પ્રશ્ન ૨૫૪-કમશઃ આઠ ગુણસ્થાન કેનામાં હેય?
ઉત્તર-છ હાસ્યાદિમાં (હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શેક અને જુગુપ્સા)
પ્રશ્ન ૨૫૫-કમશ નવ ગુણસ્થાન કેનામાં હેય? ઉત્તર-સવેદીમાં (સ્ત્રી, પુરૂષ, નપુંસકમાં) પ્રશ્ન ૨૫૬-ક્રમશઃ દશ ગુણસ્થાન કોનામાં હેય? ઉત્તર–સકષાયીમાં હોય છે.
પ્રશ્ન ર૫૭-કમશઃ અગીયાર ગુણસ્થાન કેનામાં હોય? ઉત્તર–પડીવાઈ જીવમાં હોય છે. પ્રશ્ન ર૫૮-કમશઃ બાર ગુણસ્થાન કેનામાં હોય છે
ઉત્તર-છદ્મસ્થ જી (જેનામાં કેવલજ્ઞાન ન હૈય) અને સંજ્ઞીમાં હોય.
પ્રશ્ન ર૫૯-કમશઃ તેર ગુણસ્થાન કેનામાં હોય? ઉત્તર–સગીમાં. પ્રશ્ન ૨૬૦-કમશ: ચૌદ ગુણસ્થાન કેનામાં? ઉત્તર-મનુષ્ય અને ભવ્યમાં. પ્રશ્ન ૨૬૧-એક ગુણસ્થાન કોને હોય?
ઉત્તર-એકેન્દ્રિય, અભવ્ય, સાતમી નરકના અપર્યાપ્ત, પરમાધામી, કિવિષિક દેવ, સંમૂચ્છિમ અને અંતરદ્વીપ

Page #335

ગુણસ્થાન સ્વરૂપ
૩૧૭ મનુષ્યમાં (પહેલું), શ્રાવકમાં (પાંચમું), અગીમાં (ચૌદમું) અને અનુત્તર વિમાનમાં (ચેથે). પ્રશ્ન ર૬૨-બે ગુણસ્થાન કોને કોને હોય છે?
ઉત્તર-વિભંગ જ્ઞાનમાં (૧–૩), અપર્યાપ્ત વિકલેન્દ્રિય, અસંશી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયમાં અને છદ્મસ્થ વીતરાગમાં. (૧૧-૧૨), કેવલીમાં (૧૩–૧૪) અને અકર્મભૂમિમાં. (૧–૪)
પ્રશ્ન ર૬૩-ત્રણ ગુણસ્થાન કોને કોને હોય છે?
ઉત્તર-દેવતાના અપર્યાપ્ત અને વાટે વહેતામાં (૧–. ૨-૪), અમર ગુણસ્થાન (૩-૧૨-૧૩) અને અપડિવાઈમાં (૧૨-૧૩–૧૪).
પ્રશ્ન પ૬૪-ચાર ગુણસ્થાન કોનામાં હેય છે?
ઉત્તર-અસંયતિમાં નારકી અને દેવતામાં (૧થી ૪), વીતરાગ અને યથાખ્યાત ચારિત્રમાં (૧૧થી ૧૪ સુધી), સામાયિક અને છેદો પસ્થાપનીયમાં (૬થી ૯) અને ક્ષયે પશમ. સમક્તિમાં (૪થી ૭).
પ્રશ્ન ર૬પ-પાંચ ગુણસ્થાન કેનામાં હેય?
ઉત્તર–અભાષક અને અનાહારકમાં (૧-૨-૪-૧૩-૧૪ શાશ્વત ગુણસ્થાન (૧–૪–૨–૬–૧૩) તીર્થકર દ્વારા અસ્પૃશ્યક (૧-૨-૩-૫-૧૧) તીર્થકર ગેત્ર બાંધવાના (૪ થી ૮ સુધી).

Page #336

--
~
~~~~~~~
~~~
~
~~~~~
~
~~~
~~
~~
~
~
~
~~~
૩૨૮
તવ પૂછા પ્રશ્ન ર૬૬-છ ગુણસ્થાન કેનામાં હોય છે?
ઉત્તર-કૃષ્ણાદિ ત્રણ અશુભ લેશ્યાઓમાં, પ્રમાદીમાં (૧ થી ૬ સુધી) અને અવેદીમાં (૯ થી ૧૪).
પ્રશ્ન ર૬૭-સાત ગુણસ્થાન કોનામાં હોય છે?
ઉત્તર-શુકલધ્યાનમાં (૮થી ૧૪ સુધી), તેજે અને પદ્મલેશ્યામાં (૧થી ૭ સુધી).
પ્રશ્ન ૨૬૮-આઠ ગુણસ્થાન કેનામાં? ઉત્તર-અપ્રમાદીમાં (૭થી ૧૪ સુધી). પ્રશ્ન ૨૬૯-નવ ગુણસ્થાન કેનામાં ? ઉત્તર-સાધુમાં (૬થી ૧૪ સુધી). પ્રશ્ન ૨૭૦-દશ ગુણસ્થાન કોનામાં? ઉત્તર-બતીમાં (પથી ૧૪). પ્રશ્ન ર૭-અગીયાર ગુણસ્થાન કેનામાં? ઉત્તર-ક્ષાયિક સમક્તિમાં (૪થી ૧૪). પ્રશ્ન ર૭ર-બાર ગુણસ્થાન કેનામાં?
ઉત્તર-સંજ્ઞીમાં (૧થી ૧૨), સમ્યગૃષ્ટિમાં (૧-૩ છેડીને)
પ્રશ્ન ર૭૩-તેર ગુણસ્થાન કેનામાં ?
ઉત્તર-એકાંત ભવમાં (રથી ૧૪, આહારકમાં (૧થી ૧૩) અને શુકલ લેગ્યામાં (૧થી ૧૩).

Page #337

ગુણસ્થાન વરૂપ
૩૧૯
m
પ્રશ્ન ર૭૪-ચૌદ ગુણસ્થાન કાનામાં?
ઉત્તર-ભવીમાં (૧થી ૧૪ પુરા), સમુચ્ચય જીવમાં.
પ્રશ્ન ૨૭૫-પ્રથમ અને અંતિમના છેાડીને ૧૨ ગુણસ્થાન કાનામાં?
ઉત્તર-સયાગી એકાંત ભવીમાં.
પ્રશ્ન ૨૭૬-પ્રથમના એ અને અતિમના બે છેડીને ૧૦ ગુણસ્થાન કોનામાં?
ઉત્તર એકાંત સન્નીમાં.
પ્રશ્ન ૨૭૭-પ્રથમના ત્રણ અને અંતિમના આઠ ગુણસ્થાન કાનામાં હેાય છે?
ઉત્તર- ઉપશમ સમક્તિમાં.
ત્રણ છેડીને
પ્રશ્ન ૨૭૮-પ્રથમના ચાર અને અતિમના ચાર છેાડીને ગુણસ્થાન કોનામાં હોય છે ?
ઉત્તર–સકષાયી વ્રતીમાં.
પ્રશ્ન ર૭૯-પ્રથમના પાંચ અને અતિમના પાંચ છેડીને ચાર ગુણસ્થાન કોનામાં હોય છે ?
ઉત્તર–સવેદી સ યતિમાં.

Page #338

૩૨૦
તત્ત્વ પુચ્છ
પ્રશ્ન ૨૮૦-પ્રથમના છ અને અતિમના છ છેાડીને એ
ગુણસ્થાન કોનામાં હાય?
ઉત્તર-અપ્રમાદી–છ હાસ્યાદિકમાં.
સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ દિસંતુ
5
જૈન તત્ત્વ–પૃચ્છા સંપૂર્ણ