Book Title: Jivajivabhigamsutra Part 01
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009335/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S vmummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm FOmmmmm Wititiutiytiji tititivity wity Divisi niyamipriynititis umiuminium jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlAlajI-mahArAja. viracitayA prameyadyotikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM . hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-jiivaabhigmsuutrm // (prathamo bhAgaH) niyojakaH Dominimamimmimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmminimimmmmmmminiummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH Sairmummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmuntaurantummmmummmmmmmmmmmmmmmmmmms prakAzakaH ahamadAvAda nivAsI zreSThizrI-ramaNalAla jIvarAjabhAI pradattadravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH prati 1200 vIra-saMvat vikrama-savat IsavIsan 1971 2497 2027 mUlyam-rU0 25-0-0 W m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmsws pmprmaammmmmmmmmmmm mmmmmmmmmmy m Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM zrI a, bhA. 9 sthAnakavAsI jainazAstroddhAra samiti, LThe gareDiyA kUvA reDa, 2243, ( saurASTra) Publishec by : Shri Akhil Bharat S S. Jain Shastroddhara Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W Ry, India ye nAma kecidiha naH prathayantyajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 247 vikrama saMvata 2027 isavIsana 1971 bhUkSya: 3 25300 mudra: svAmI zrI tribhuvanadAsajI zAstrI zrI rAmAna da prinTiMga presa, kAMkarIyA roDa, amadAvAda-22 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramAGka jIvAbhigamasUtra bhA0 1 kau viSayAnukramaNikA viSaya prathama pratipatti 1 maGgalAcaraNa 2 jIvAbhigama ke viSayo kI avataraNikA 3 jIvAjIvAbhigama adhyayana kI prarUpaNA 4 ajIvAbhigama ke svarUpakA nirUpaNa 5 jIvAbhigama ke svarUpa kA nirUpaNa 6- sasArasamApanaka jIvAbhigama kA nirUpaNa 7 dvipratyAvatAra nAmakI pratipatti kA nirUpaNa 8 zarIrAdi teIsa dvArokA kathana 9 pahalA zarIra dvArakA nirUpaNa 10 dUsarA avagAhanA dvArakA nirUpaNa 11 tIsarA saMhanana dvArakA nirUpaNa 12 cauthA saMsthAna dvArakA nirUpaNa 13 pAMcavAM kaSAya dvArakA nirUpaNa 14 chaThA saJjJAdvArakA nirUpaNa 15 sAtavA lezyAdvAra kA nirUpaNa 16 AThavAM indriyadvAra kA nirUpaNa 17 nauvAM samuddhAta dvArakA nirUpaNa 18 dasavAM sajJidvArakA nirUpaNa 19 gyArahavAM vedadvArakA nirUpaNa 20 bAharave paryAptidvAra kA kathana 21 jIvoke dRSTyAdi dvAro kA kathana 22 teharaveM dRSTidvArakA kathana 23 caudahave darzanadvAra kA nirUpaNa pRSTha 1 2-9 10-23 24-34 34-44 45-48 48-58 59-60 60 - 64 64-65 65-66 67 68-69 69 70 71-73 73-76 77-81 82 83 84-85 85-89 89-90 90-92 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pandrahave jJAnadvAra kA nirUpaNa kathana 25 solahave yogadvAra kA 26 satrahave upayogadvAra kA nirUpaNa ..27 aThAharave AhAradvAra kA nirUpaNa 28 unnIsave utpAtadvAra kA nirUpaNa 29 bIsave sthitidvAra kA nirUpaNa 30 ekavIsave samudghAtadvAra kA nirUpaNa 31 bAvIsave cyavanadvAra kA nirUpaNa 32 tevIsave gatyAgatidvAra kA nirUpaNa 33 bAdara pRthvIkAya jIvo ke bhedo kA nirUpaNa 34 vAdara pRthvIkAyiko ke avagAha Adi dvAroM kA nirUpaNa 35 apakAdika jIvo ke garIrAdidvAro kA nirUpaNa 36 pratyeka vanaspatikAya jIvo ke zarIrAdidvAro kA nirUpaNa 37 sAdhAraNa vanaspatikAya jIvo ke kA nirUpaNa 38 sakAya Adi jIvo ke garIrAdidvAro kA nirUpaNa 39 audArika trasa jIvo kA nirUpaNa 40 trIndriya evaM caturindriya jIvoM kA nirUpaNa 41 paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 42 sammUrcchima jalacarAdi tiryak paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 43 sammUrcchima sthalacara paJcendriya jIvo kA nirUpaNa 44 sthalacara catuSpadAdi paJcendriya tiryagyonikoM kA nirUpaNa 45 garbhavyutkrAntika paJcendriya tiryagyonika jIvoM kA nirUpaNa 46 garbhavyutkrAntika sthalacara jIvo kA nirUpaNa 47 garbhavyutkrAntika khecara jIvokA nirUpaNa 48 garbhavyutkrAntika manuSyo kA nirUpaNa 49 devo kA nirUpaNa 50 sthAvarabhAva aura trasabhAva kI bhavasthiti evaM kAlamAna kA nirUpaNa 92-93 94 94-96 96-117 117-121 121-122 122 123-125 125-126 127-131 132-138 139-147 147-162 162-169 169-186 187-197 198-204 204-225 225-239 249-249 249-274 274-291 291-302 302-307 '307-322 322-347 347-358 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhA nAmaka dUsarI pratipatti 51 trividha pratipatti meM saMsAra samApannaka jIvo kA nirUpaNa 52 khiyo ke bhavasthitimAna kA kathana 53 devastriyo ke bhavasthitimAnakA nirUpaNa 54 striyo ke strIpane se avasthAnakAlakA nirUpaNa 359-374 374-393 393 401 401-428 429-437 338-453 453-458 58 tiryaD manuSya aura deva puruSo ke bhedo kA nirUpaNa 459-462 59 puruSo ke bhedo kA nirUpaNa 463-486 60 puruSo ke antarakAla kA nirUpaNa 486-497 61 pahalA sAmAnyarUpa se tiryaD manuSya aura deva puruSo ke alpabahutva kA nirUpaNa 498-522 62 puruSaveda kI bandhasthiti kA nirUpaNa 522-524 63 nAraka - tiryaca aura manuSyayonika tIna prakAra ke napuMsako kA nirUpaNa 525-533 533-555 55 striyo ke antarakAla kA nirUpaNa 56 sAmAnyataH tiryaD manuSya aura devasiyo ke alpabahutva kA nirUpaNa 57 strIveda karmakA sthitimAna kA nirUpaNa 64 napuMsako ke sthitimAna kA nirUpaNa 65 napuMsako ke aMtarakAla kA nirUpaNa 66 nAraka tiryak manuSya napuMsako ke alpabahutva kA nirUpaNa 67 napuMsako ke veda karma bandhasthiti kA nirUpaNa 68 sAmAnya prakAra se pA~ca alpabahutva kA nirUpaNa 69 vizeSa prakAra se tiryagAdi viSayaka chaThe alpabahutva kA nirUpaNa 70 vizeSa ko lekara sAtave evaM AThave alpabahutvakA nirUpaNa 71 vizeSataH tiryak manuSya strI puruSa napuMsaka tathA devastrIpuruSa evaM nAraka napuMka viSayaka samizra navave alpabahutva kA nirUpaNa 72 strIpuruSa eva napuMsako ke sthitimAna kA nirUpaNa anukramaNikA samApta 555-564 565-586 587-589 589-598 598-604 604-617 617-635 635-640 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrImAn zeTha zrI jIvarAja bhAInA pavitra jIvanane beMka paricaya jJAna dhyAna ane vratanu satata zraddhApUrvaka ArAdhana karI peAtAnA jIvanane pavitra ane Adarza banAvanAra paramapadanA adhikArI kevaLa jJAnApAsaka dharma jIvI zeTha. zrI jIvarAja bhAi mULacaMdanA janma cAturmAsanA dharmoMmaya vAtAvaraNamAM saMvata 1931nA Ase su 5 sane 1875nA oDAMbara mAsanI pAMcamI tArIkhe saurASTra bhUminA ItihAsamAM prasiddha evA dhrAMgadhrAmAM thayA hatA H' Fin temanA pitA zrI mULaca'dabhAi paNa dharmAnurAgI pavitrAtmA heAvA uparAMta eka sArA vyApArI sad gRhastha hatA. temaja sarva jIvA para premALa evA ane nAmane anurUpa guNavALA premAbhAi nAmanA temanA mAtuzrI hatA ubhaya da patInuM... gArhasthyajIvana japa tapa rUpa dharmanI ArAdhanA pUrvaka parama zAtI pUrNAMka nu hatu A rIte parama dharmAnurAgI mAtA pitA ane anya dharma prANa kuTubIjaneAnA uttama dharma saMskArAthI ane vyavahArika nItimattAne lai zrI jIvarAja bhAInu bhautika jIvana samRddhimaya banyuH ane jema jema samRddhinA AvirbhAva thayA tema tema temanA aMge aMgamAM ja nahI paNa aMganA aNue aNumA japanapatrata ane jJAna dhyAna pratyenI zraddhA vadhune vadhu dRDha banI. mAlyAvasthAthIja dhArmika saskArInA siMcana ne lai temanI dharmabhAvanAnI utkaTa prakhaLatAne lIdhe tee bhautika vidyAnA abhyAsamA dho. 7 thI AgaLa vadhI na zakayA. ane eja rIte pUrNa rIte zita ane savarDa hovA chatA vArasAmAM maLelA vyApAra dhaMdhA pratye emanI rUcI echI hatI kAraNa ke teo mAnatAM ke sathA vyavahAra karma baMdhananuM kAraNa che. ane tethI ja AtmaciMtavana ane dharma, pratye emanI bhAvanA apratima hatI khalyakALathI ja emaNe aneka pUjya vidvAna sAdhuonA sAMsaga ane tenA dharmAMpadezanA pravacana sAMbhaLIne tathA tene manana ciMtvana karIne jainadharmAMnA rahasyane nima paricaya meLaLyeA hateA ane e upadezela viSayAnuM dharmagraMtha dvArA vAMcana paNa karI sArI rIte sazaya rahita khanI gayA hatA. vaLI jaina dharmanA AgamanuM ja nahIM paNa anya suprasiddha graMthAnuM paNa temaNe sArI rIte vAMcana kahyuM hatuM, temane bhagavatI sUtra pratye khAsa anurAga hateA. ane tethI tenuM vAMcana temaNe anekavAra karelu. parama pUjya ma. sA. kezavalAlajI ma. sA. nA dharmAMdeza zravaNu ane temanA sagaraMgamAM teo khUba raMgAyA hatA ane temanA paramabhakata banyA hatA tethI tee jyAre jyAre dhrAMgadhrA padhAratA tyAre teo mahArAja zrInI sevA mATe amadAvAdathI dhrAMgadhrA - acUka pahoMcI jatA. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrIyut jIvarAja bhAInA jIvanamAM DekIyuM karatAM jaNAya che ke teonuM samagra jIvana jaina dharmanA suprasiddha dharmagraMthanA adhyayana vAMcana manana ane tenA rahasyanuM grahaNa karavAmAM ja racyuM pacyuM rahetuM hatuM. temaNe pita nA A durlabha jIvana ane nazvara zarIrane dharmAcaraNa tathA sthAnakavAsI jaina dharmopAsaka sAdhu sAdhvIjIonI nisvArtha sevAmAM ja samarpita karyuM hatuM. Azare daseka varSathI emaNe amadAvAdane ja pitAnuM nivAsasthAna banAvyuM hatuM. jIvanamAM chellI vakhate ja emane hRdayaroganI moTI bImArI lAgu paDI hatI. te bImArIne lIdhe tenI mahAvedanA hovA chatAM samAdhi pUrvaka traNamAsa paryanta tene sAmane karIne saM. 2017nA dharmamaya evA cAturmAsanA bhAdaravA vada 7 sAtama sane 1960nA akaTobaranI pahelI tArIkhe svargastha thayA. A rIte tamane prAdurbhAva janma ane tibhAva-maraNa bane cAturmAsanA dharmamaya vAtAvaraNamAM ja thayela che. teo bAlyakALathI ja dharmArAdhanamAM pravRtta thayA hatA. ane tethI dharmArAdhanamAM teo eka aThaMga yogInI jema maraNanI chellI ghaDI paryanta jarA paNa DagyAM vinA avicaLa rahyA hatA emanuM dharmAcaraNa eTaluM badhuM zuddha, daDha ane niyamita hatuM ke-jIvananA chellA divase paNa emaNe sAmayika ane pratikramaNa cheDayuM nahIM A temanA jIvananI urdhva gAmitAne pratyakSa purAve che. emanuM aMtaHkaraNa eTaluM badhuM zuddha, pavitra ane adhyAtmamaya hatuM keemane potAnA aMtakALanI jANa agAuthI thaI gaI hatI eTale emanA suputrane A mAhitI. savArathI ja temaNe ApI dIdhI hatI. ane pote svasthatA jANavI rAkhIne navakAra maMtranuM uracAraNa paNa saMpUrNa sabhAna avasthAmAM karyuM hatuM. ane A rIte A dharmaparAyaNa jIve | bhautika dehano tyAga karyo hate. AjIvana dharmopAsaka tarIke paMkAyela tathA aneka pATha vrata niyama jJAna dhyAna tapa ane pacakhANothI jIvanane urdhvagAmI banAvanAra yazasvI puNyazALI zrI jIvarAja bhAI pratye dhrAgadhrAnA sthAnajaina moTA saMghane pahelethI ja khUba mAna zraddhA ane pUjyabhAva hatAM ja tethI e saMcita lAgaNI vyakta karavA khAtara saMghe teo zrInuM ghaNuM ja sanmAna ane gaurava karyuM hatu. teo pitAnA dharmakarma ane pavitra AcaraNane jagatamAM pravartAvavA khAtara ja pitAnI pAchaLa eka dharmAtmA udAra evuM vizALa kuTuMba mUktA. gayA che. jeone sAmAnya paricaya nIce mujaba che. emanA dharma mAgane AgaLa dhapAvanAra emanA suputra zrIramaNa lAla bhAI jIvarAja zAha pitAnA pitAnA badhA ja guNothI alaMkRta hoI temanAmAM rahelI atyaMta tIvra dharmabhAvanAne lIdhe teo samAjamAM khUba pratiSThita che teo uttama, dakSa, buddhi parAyaNa ane dayALu che. teo jJAna, dayAnA sUkSma vicArane varelA che. tathA svabhAvanA khUba ja dayALu ane maLatAvaDA che. teo khUba ja udAra hRdayanA che emanA unnata saMskArathI emanuM samagra kuTuMba paNa dharmAnurAgI ja hoya temAM kahevA paNuM ja na hoya. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna ramaNalA lanA suputra. zrIramaNu lAlanA suputrIe ramaNalA lanA pautro " emanAM vizALa kuTuMkhane batAvatu A temanu vaMzavRkSa che " sva. zrI jIvarAjabhAi mULacaMda zAha zrImAn zrI ramaNalAla jIvarAja zAha. zrIca'drAbena 8 zrInIleSabhAI zrIrasikabhAi zrIpramAdabhAi. zrIdhanendrabhAI mahendrabhAi zrInI Lamena, zrIamItabhAI zrIvipulabhAI zrIutpalabhAI zrIkamalezabhAI zrIkhAbhubhAi. zrI ramaNalAlabhAInA A kuTu'bIe paNa peAtAnA pUrvajonI mAphaka zuddha zraddhAvAna ane khUba ja udAra, dharmaprANa, sadbhAvI ane tAnI rUcIvAlA che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L S na thAya '. I ka e e - sva. zeTha zrI jIvarAjabhAI mULacaMdabhAI janma saMvat 1971 A su. 5 tA. 5-10-1875 dhrAMgadhrA maraNa saMvat 2017 nA bhAdaravA vada 7 tA. 1-1-1960 amadAvAda, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyamurabbIzrIe (1.) rozrI hakheMcada kAlIdAsa vAi bhANavaDa (stra ) zeThazrI dinezabhAi kAMtilAla zAhu amadAvAda. (sva.) zeTha rgajIbhAI mAhanalAla zAhu amadAvAda. zrI vinedakumAra vIrANI zeThazrI jesi'gabhAI pAcAlAlabhAi sva. zeThazrI AtmArAma mANeklAla amadAvAda amadAvAda Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TAT / AdhamurabbIzrIo - 2 - : zeTha zrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI amadAvAda, (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhA vIrANI-rAjakoTa * .* ' ja -- 8 che, * 4. - * - tamAma ane * --- sva, sudhIrabhAI jayaMtIlAla jhaverI muMbaI (sva) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra amadAvAda, : TET nAma che.. - East A pa : - :: : ; ; " E zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI virANu-rAjakoTa, vacce beThelA lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci mahetAbacandrajIsA. nAnA - anilakumAra jaina (dattA) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhamurabbIzrIe zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakoTa. Bar Bar zeThazrI mizrIlAlajI lAlacaMdrajI sA. luNiyA tathA rozrI jevatarAjajI lAlacadajI sA. (1.) ro zrI dhArazIbhAi jIvaNalAla bhAsI koThArI haragAviMda jecadrabhAI rAjakAya. roDha prabhudAsabhAi mulajIbhAi dAki rAjakATa sva. zrImAna zeThazrI munacaMdajI sA mAliyA pAlI mAravADa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo * * - - - - - E sva. zeThazrI harilAla anopacaMda zAha 4. roDa tArAcaMdranI sAhebe khaMbhAta, drAsa, '' - :!' t 1 -~-~- jha' : ** zrImAna zeTa sA. vamanasTADhanI sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle (saparivAra) zeTha kIzanalAlajI phulacaMda sAo be galeravALA * * : vacce beThelA moTAbhAI zrImAnuM mUlacaMdajI zrImAn seThazrA javAharalAlajI baraDiyA ke 2 bAjumAM beThelA bhAImigrIlAlajI baraDiyA rAmara sA. saMsthA ke ubhelA sauthI nAnAbhAI pUnamacaMda baraDiyA '' che, e Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTela DAsAbhAI gApAladAsa mu. sANaMda ( jI. amadAvAda) AdhamurabbIzrIe zahAjI zrI moDIlAlajI galunDiyA C 10 roja mANekacaMdra . nemacaMda mAMgalavALA ( * su'baI' ) 1 amIcaMdabhAI tathA 2 gIradharabhAI khAMTaviyA svastha nyAyamUrti ratIlAlabhAI bhAyacaMdabhAI mahetA zrImAna zeTha sA. zrI kAnugA dhigaDamalajI sAba Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya namaH zrI jainAcArya - jainadharma divAkara--pUjyazrI ghAsIlAlavrativiracitayA prameyadyotikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam 1 // zrIjIvAbhigamasUtram // prathamA pratipattiH maGgalAcaraNam vIraM praNamya bhAvena gautamaM gaNanAyakam | jainIM vAcamupAdAya prayate'haM yathAmati // 1 // jIvAbhigamasUtrasya TIkA prameyadyotikA / ghAsIlAlena muninA tanyate sukhabodhaye // 2 // jIvAbhigamasUtra kA hindI anuvAda prathamapratipatti maGgalAcaraNa 'vIraM praNamya bhAvena' ityAdi (aham ) maiM (bhAvena) bhAvapUrvaka (vIram ) antima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhu ko aura (gaNanAyakam) gaNadharo ke nAyaka - netA ( gautamam ) zrI gautama ko (praNamya ) praNAma karake - vandanA namaskAra karake (yathAmati ) mati ke anusAra (jainIM vAcam upAdAya) jinendra deva kI vANI ko hRdayaMgama kara (prayate) isa zAstra kI TIkA - vyAkhyA karane kA prayatna karatA hU~ - ataH ( sukhabodhaye) isa zAstra meM kathita viSaya acche prakAra se samajhA jA sake isake liye (ghAsIlAlena muninA ) mujha ghAsIlAla muni ke dvArA (jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA jIvAbhigaasUtrane gujarAtI anuvAda pahelI pratipatti magalAcaraNu "vIraM praNamya bhAvena" tyAhi- 12 ( aham ) hu ( bhAvena ) lAvapUrva ! ( vIram ) antima tIrtha 52 bhahAvIra prabhune bhane ( gaNanAyakam ) dharonA nAya (gautamam) gautabhane ( praNamya ) prazAbharIne- vaha nabhasara rIne (yathAmati) bhArI bhati anusAra (jainIM vAcam upAdAya) nanendra hevanI vANIne hRhayaMgabharIne (prayate) yA zAstranu vivezana ukhAne prayatna rI rahyo chu (sukhabodhaye) mA zAstramAM pratipAdita viSayane sArI zete samala zAya te hetuthI (ghAsIlAlena muninA ) bhArA dvArA dhAsIdAsa bhuni dvArA - ( jIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikA TIkA) mAlavA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram iha khalu rAgadvepAbhibhUtena sAMsArikajIvena asahyazArIramAnasaduHkhasaMpIDitena tAdRza duHkhapraharaNAya heyopAdeyapadArthaparijJAnAya prayatnaH kartavyaH sa ca viziSTa vivekamantareNa na saMbhavati viziSTa vivekazca prAptAzeSAtizayakalAprAptopadezamantareNa na saMbhavati Aptazca rAgadvepAdidoSANAmAtyantikakSayAdeva bhavati, sa ca dopANAmAtyantikaprakSayo'hata eva, ataH prArabhyate'haMdvacanAnuyogaH / tatra yadasti tRtIyAGgasya sthAnanAmnaH rAgavipaparamamantrasvarUpaM dvepAnalasalilapUranibhaM timirAdityabhUtaM bhavAbdhiparamasetumahAprayatnagamyaM mokSaprAptyavandhyazaktikaM jIvAjIvAbhigamanAmakatRtIyamupAjhaM mandamatInAM sukhabodhAya Atanyate / yadyapi pUrvAcAryaH vyAkhyAnaM kRtaM tathApi TIkA) yahAM jIva zabda se ajIva kA bhI grahaNa ho jAtA he ataH jIvAjIvAbhigamasUtra kI prameyadyotikA nAmakI TIkA (tanyate) kI jAtI hai / isa saMsAra meM jitane bhI jIva haiM ve saba rAgadvepa kI pariNati se malina bane hue haiM aura isI kAraNa ve rAta dina asahya zArIrika evaM mAnasika duHkhoM se pIr3ita hote rahate haiM ataH aise duHkhoM ko naSTa karane ke liye evaM heya aura upAdeya kA jJAna prApta karane ke liye unhe prayatna karanA cAhiye / aisA yaha prayatna vinA viziSTaviveka ke ho nahIM sakatA hai. viziSTaviveka bhI azeSa atizayoM ko jinhone prApta kara liyA hai aise Apta ke-sarvajJa ke upadeza ke vinA nahIM ho sakatA hai. Apta, jaba taka rAgadveSa mAdi sarvathA naSTa nahIM ho jAte haiM-taba taka nahIM ho sakatA hai. rAgadveSa Adi doSoM kA Atyantika kSaya arhanta bhagavanta ke hI hotA hai / ataH arhadvacanAnuyoga prArambha kiyA jAtA hai usameM sthAnAMga nAma kA jo tRtIya aGga hai so usa aGga kI vyAkhyA ke bAda mai isake upAMgabhUta isa jIvAjIvAbhigama nigama sUtranI prameyadhoti nAmanI llnI (tanyate) zyanA 42vAma mAvI che. (maDI 01 pada vaDe ajIvanuM paNuM grahaNa thaI jAya che) A saMsAranA saghaLA ja rAgadveSanI pariNati (vRtti)thI malina thayelAM che, ane te kAraNe teo rAtadina asadA zArIrika ane mAnasika duHkhothI pIDAyA kare che evAM du khAne nAza karavAne mATe tathA heya ane upAdeyanuM jJAna meLavavAne mATe temaNe prayatna karavo joIe. viziSTa viveka vinA e prayatna thaI zakatuM nathI, ane jemaNe azeSa atizayAnI prApti karI lIdhelI che evA AptanA (sarvajJanA) upadeza vinA viziSTa vivekanI prApti thaI zakatI nathI. rAgadveSa Adi doSono sarvathA nAza na thAya tyAM sudhI manuSya Apta (sarvajJa) thaI zakate nathI rAgadvepa aAdine AtyaMtika kSaya (saMdatara nAza) te ahaMta bhagavAnone ja thayelo hoya che tethI ahaMkacanAnuyogano prAraMbha karavAmAM AvI rahyo che. temAM sthAnAMga nAmanuM je trIjuM aMga che tenI TIkA lakhIne have tenA upAMgarUpa A jIvAbhigama nAmanA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 aadimananhnkhudhmirmannarkkamuna pre. 1 viSayAvataraNikA tasyAtigambhIratayA'jpAkSaratayA ca mandamatInAM na tathA sukhabodhaH, tatra yadvastu prayojanAdirahitaM na tasya prArambhAya prekSAvAn pravartate kaNTakazAkhAmardanavat , tathaiva jIvAjIvAbhigamAdhyayanaprArambhaprayAso'pi ayuktaeva prayojanAdi rahitatvAdityAzaGkAmapanetuM prayojanAdikaM vaktavyameva, taduktam pekSAvatAM pravRtyarthaM phalAdi tritayaM sphuTam / maGgalaJcaiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye // 1 // iti nAmaka tIsare upAMga kA mandamativAloM ko isakA sucAru rUpa se bodha prApta ho jAya isa abhiprAya se vyAkhyAna karatA huuN| yaha upAMga rAgarUpa viSa (jahara) ke utArane ke liye sarvotkRSTa mantra jaisA hai. dveSarUpa agni ke dAha kI zAMti karane ke liye salila ke jaisA hai. ajJAna rUpa gADha andhakAra ko dUra karane ke liye Aditya ke samAna hai aura saMsArasamudra se pAra utArane ke liye uttama setu-pula ke samAna hai / yadyapi isakA vyAkhyAna pUrvAcAryoM ne kiyA hai. parantu phira bhI unake dvArA kiyA gayA vaha vyAkhyAna bahuta hI gambhIra hai evaM alpa akSaroM vAlA hai. ataH mandamatijana samyagU rUpa se usakA artha samajha nahIM sakate hai / isaliye isakA vAstavika artha mandamati vAle jana bhI samajha jAveM isa abhiprAya ke vazavartI hokara hI mai isakA yaha navIna vyAkhyAna karatA hU~ / zaMkA--"jo vastu kaNTaka zAkhA ke mardana ke jaisI prayojanAdi se rahita hotI hai buddhimAna vyakti usake prArambha karane meM pravRtti nahIM karate hai" isa niyama ke anusAra yadi trIjA upAMganuM, maMda mativALA jIvone sAre bedha prApta karAvavAnA uddezathI, vivecana 42 // 2hyo chu rAga rUpa jherane utAravAne mATe A upAMga sarvottama maMtra samAna che, TheSa rUpa agninA dAhanuM zamana karavAne mATe A upAMga zItaLa jaLa samAna che, ajJAna rUpI gADha aMdhakArane dUra karavAne mATe te sUrya samAna che, ane saMsAra samudrane pAra karavAne mATe te uttama setu (pula) samAna che. jo ke mArI pahelAM thaI gayelAM ghaNuM AcAryoe tenuM vive. cana kareluM che, paraMtu temanA dvArA karAyeluM vivecana eTaluM badhuM gaMbhIra ane a5 akSarovALuM -saMkSiNa-che ke maMda mativALA le ke tene artha barAbara samajI zakatA nathI evA leke paNa tene vAstavika artha barAbara samajI zake, e hetuthI prerAIne huM tenuM navIna vivecana karavA taiyAra thayo chuM. 1 zaMkA-"je vastu kaMTaka zAkhAnA mardananI jema prajanAdithI rahita hoya che tene prAraMbha karavAne buddhimAna mANasa pravRtta thatuM nathI." A niyama anusAra A chavAchavA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrIjIvAbhigamasUtram tatra prayojanamanantaraparamparabhedAd dvividham punastatprayojanamekaikaM dvividham- kartRgataM zrotRgatazca tatra dravyArthikanayamata vicAraNayA Agamasya nityatvAt karturabhAva eva / taduktam- 'eyaM dutrAlasaMgaM gaNIpiTagaM na kayAvi nAsI, na kayA vi na bhavai na kAvina bhavissa dhuvaM NiccaM sAsayaM' iti etad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM na kadAcinnAsIt na kadAcinna bhavati na kadAcinna bhaviSyati dhruvaM nityaM zAzvatam ityAdi / paryAyArthikanayamataparyA yaha jIvAjIvAbhigamasUtra bhI yadi prayojanAdi se rahita hai / to usake prArambha kA prayAsa karanA bhI ayukta hI hai - anucita hI hai -- ataH isame aucitya prakaTa karane ke liye prayojanAdi kA kathana sarvaprathama Apako karanA cAhiye / aisI hI bAta 'prekSAvatAM pravRtyartha' ityAdi / isa zloka dvArA puSTa kI gaI hai / uttara - zaGkAkAra kI aisI yaha zaGkA ucita hai / parantu yahAM para prayojanAdi se rahitatA nahIM hai / isI bAta kA samarthana karate hue TIkAkAra kahate hai ki anantara aura parampara ke bheda se prayojana do prakAra kA hotA hai / aura ye anantara prayojana aura parampara prayojana bhI do do prakAra kA hotA hai / eka kartRgata aura dUsarA zrotRgata yadyapi dravyArthika naya ke matAnusAra vicAra kiyA jAya to kartRgata prayojana banatA nahIM hai / kyoMki isa naya kI mAnyatA se Agama nitya hai aura isa nityatA ke sAmane usake kartA kA abhAva hone se kartRgata prayojana siddha nahIM hotA hai / kahA bhI haiM-- 'eyaM duvAlasa~gaM gaNipiTagaM na kayAvi nAsI na kayAvi na bhavai, na kayAvi na bhavissai. dhuvaM NiccaM sAsayaM' ,, bhigama sUtra paNa jo prayeAjanAdithI rahita hAya, tA tenA prAraMbha karavAne prayatna paNa anucita ja gaNI zakAya, tethI tenuM aucitya prakaTa karavAne mATe Ape sauthI pahelAM pracAjanAdinuM kathana karavu. joIe, eja vAta nIcenA zleAka vaDe puSTa karavAmAM AvI che - "prekSAvatAM pravRtyarthaM tyAhi uttar-zakAkAranI A zaMkA ucita ja che, paraMtu ahIM... prayeAjanAdinuM kathana karavAmAM na AvyuM hAya, evI vAta nathI eja vAtanuM samarthAMna karatAM TIkAkAra kahe che ke--prayAjananA be bheda che (1) anantara prayeAjana ane (2) paraspara prayAjana anantara ane parampara pratyeAjananA paNa nIce pramANe mambe bheda paDe che-(1) kagata ane (2) zrotRgata. jo ke drabyArthika nayanA mata pramANe vicAra karavAmAM Ave te kaIM gata pratyeAjana sa bhavI zakatuM nathI, kAraNa ke A nayanI mAnyatA anusAra Agama nitya che ane A nityatAnI sAme tenA kartAnA abhAva hovAthI kaIMgataprayeAjana siddha thatuM nathI kahyuM paNa che ke "yaM duvAlasa~ga gaNipiTagaM na kayAvi nAsI, na kayAvi na bhavadda, na kayAvi na bhavissara, dhuvaM NiccaM sAsayaM" Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 viSayAvataraNikA locanAyAM cAgamasyAnityatvAd Avazyakastasya kartA kazcit tattvaparyAlocanAyAM cAgamasya sUtrArthobhayarUpatvAt arthApekSayA nityatvAt sUtrApekSayA cAnityatvAt kathaJcit kartA siddhayati tatra karturanantaraprayojana bhUtAnugraha. paramparAprayojanaM mokSaH / tadarthapratipAdane tIrthakarasya katarat prayojanam , na kiJcit tIrthakarANAM kRtakRtyatvAt / tarhi "prayojanamanuddizya na mando'pi ___ isakA tAtparya yaha hai ki yaha dvAdazAGgagaNipiTaka pUrvakAla meM nahIM thA yaha bAta nahIM hai-pUrvakAla meM bhI thA, vartamAna meM bhI vaha hai aura bhaviSyat kAla meM bhI vaha rahegA-kyoki yaha to dhruva, nitya zAsvata hai / isa prakAra dravyArthika naya ke matAnusAra gaNipiTakarUpa dvAdazAMga Agama-evaM yaha jIvAjIvAbhigamarUpa sUtra dhruva, nitya zAzvata hone se kartA ke abhAva vAlA pramANita hotA hai aura isase yaha kartRgata prayojana se rahita ho jAtA hai| parantu phira bhI paryAyArthika naya kI mAnyatAnusAra Agama meM gaNipiTakarUpa dvAdazAMga meM evaM jIvAjIvAbhigama sUtra meM-anityatA bhI AtI hai / ekAntataH dhruva, nitya zAzvatatA nhiiN| ataH anityatA ke Ane se yaha Avazyaka ho jAtA hai ki isakA kartA koI hai / aura isase isameM kartRgata prayojanavattA bhI siddha ho jAtI hai / tattvataH vicAra karane para AgamasUtra, artha aura sUtrArtharUpa hotA hai / artha kI apekSA vaha nitya aura sUtra kI apekSA vaha anitya mAnA gayA hai ataH kathaJcit vaha sakartRka hai aisA mAnane meM koI Apatti nahIM hai / ataH kartA kA anantara prayojana to sAkSAt bhUtAnugraharUpa hai aura paramparA prayojana mokSarUpa hai / tene bhAvArtha e che ke-A dvAdazAMga gaNipiTaka pUrvakALe na hatuM evI koI vAta nathIpUrvakALe paNa te hatuM vartamAna kALe paNa te che ane bhaviSyamAM paNa tenuM astitva rahevAnuM ja che, kAraNa ke te te dhruva, nitya ane zAzvata che. A prakAre dravyArthika nayanI mAnyatA pramANe gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga Agama-ane A jIvAjIvAbhigama rUpa sUtra dhava, nitya ane zAzvata hovAthI kartAnA abhAvavALuM siddha thAya che, ane te kAraNe te koMgataprayojanathI rahita thaI jAya che, paraMtu paryAyArthika nayanI mAnyatA pramANe AgamamAM-gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga ane jIvAjIvAbhigama sUtramAM anityatA paNa rahelI che, ekAntataH dhruvatA, nityatA ane zAzvatatA nathI A prakAre anityatA svIkAravAmAM Ave te tene kaI kartA paNa mAnavo ja paDe A prakAre temAM karNAgata projana yuktatA paNa siddha thaI jAya che, - tAtvika daSTie vicAra karavAmAM Ave te Agama sUtra, artha ane sUtrArtharUpa hoya che. arthanI apekSAe tene nitya mAnavAmAM Ave che ane sUtranI apekSAe anitya mAnavAmAM Avela che. tethI tene amuka dRSTie sakatRka mAnavAmAM koI vAMdho nathI. tethI kartAnuM anantara prayajana te sAkSAt bhUtAnugraharUpa che ane parasparA prajana mekSarUpa che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram pravartate" iti nyAyAt prayojanamantareNa arthapratipAdanAya pravRttirna syAt iti kathaM tIrthakarasya tatra pravRttiH / iti cenna arthapratipAdanasya tIrthakRnnAmakarmavipAkodayaprabhavatvAt taduktam-taM ca kahaM veijjai ? agilAe dhammadesaNAe u' tacca kathaM vedyate aglAnyA dharmadezanayaiva / iti / tacca tIrthakaranAmakarma kathaM vedyate ? iti prazne uttaramAha-aglAnabhAvato dharmadezanayaiva tIrthakaranAmakarmaNo vedanaM bhavatItyatastasya tatra svataH pravRttirbhavatItyetadevAtra prayojanamavaseyam / zaMkA- jaba artharUpa se karttA tIrthaMkara mAne jAte haiM to phira unameM prayojanavattA siddha hotI hai / parantu ve kRtakRtya hone se yaha prayojanavattA uname banatI nahIM hai / aura prayojana ke binA koI vyakti kAma karatA nahIM haiM "prayojanamanuddizya na mando'pi pravataMte" ataH tIrthakara ko bhI saprayojana mAnanA paDegA / nahIM to artha pratipAdana karane meM unakI pravRtti hI nahIM ho skegii| tAtparya isa zaMkA kA aisA hai ki jaba tIrthakara artharUpa se Agama kA pratipAdana karate hai to ve kisI prayojana ko lekara hI karate hai / parantu mohanIya ke abhAva se unameM prayojanavattA siddhAntakAro ne mAnI nahIM hai / ataH prayojanavattA ke abhAva meM unameM arthapratipAdakatA kaise mAnI jA sakatI hai / isa zaMkA kA samAdhAna aisA hai ki tIrthaMkara jo arthapratipAdana meM pravRtta hote haiM vaha kisI prayojana ke vazavartI hokara nahIM hote hai kintu tIrthakara nAmakarma kI prakRti kA hI yaha vipAka hai jisase unhe artha kA pratipAdana karanA par3atA hai / kahA bhI hai "taM ca kaI veijjai agilAe dhammadesaNAe u" arthAt AlAnabhAva se dharmadezanA dvArA hI unake tIrthakara nAmakarma kA vedana hotA hai / unakA yahI prayojana hai aisA jAnanA caahiye| 1 zaMkA- artharUpe tIrthakarane kartA mAnavAmAM Ave te AgamA projana yuktatA siddha thAya che, paraMtu teo kRtakRtya (jemanA badhAM prajane siddha thaI gayela che evAM) hevAthI temanAmAM prayojanayuktatA saMbhavI zakatI nathI, ane projana vinA keI vyakti 4 42tI nathI, 'prayojanamanudizya na mando'pi pravartate" mA 4thana anusAra tItha zene navA paDaze je evuM mAnavAmAM na Ave to artha pratipAdana karavAnI temanI pravRtti ja saMbhavI zake nahIM ! A zaMkAnuM tAtparya e che ke jo tIrthakara artharUpe AgamanuM pratipAdana karatA hoya, to teo kaI prajanane lIdhe ja ema karatA hoya. paraMtu mehanIyanA abhAvane kAraNe siddhAnta kArae temanAmAM projana yuktatA mAnI nathI; te pachI prajAvattAnA abhAvane lIdhe temanAmAM arthapratipAdakatA kevI rIte mAnI zakAya A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-tIrthakaro artha pratipAdananI je pravRtti kare che te kaI prajAne adhIna rahIne karatA nathI, paraMtu tIrthakara nAmakarmanI prakRtine ja A vipAka che tethI temane arthanuM pratipAdana karavuM paDe che kahyuM paNa "taM ca kahaM veijjai agilANa dhammadesaNApa u" meTa saksAna bhAvabhazanA dvArA ja teo tIrthakara nAmakarmanuM vedana kare che, temanuM eja prayajana che ema samajavuM 3 07 paNacha: Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 viSayAvataraNikA zroturanantaraM prayojanaM vivakSitAdhyayanArthaparijJAnam paramparaprayojanantu mokSaprAptiH vivakSitAdhyayanasamyagarthAvagamAt saMyame pravRttyA sakalakarmakSayasaMbhavAt / tadetat siddhaM bhavati jIvA - jIvAbhigamAdhyayanaprArambhaprayAsaH prayojanavAniti / abhidheyamatra jIvAjI vasvarUpam / sambandhazca dvividhaH upAyopeyabhAvarUpaH guruparvakramarUpazca tatra vacanasvarUpaM prakaraNamupAyaH, upe - yazca tatparijJAnam / dvitIyastu sambandhaH kevalazradvAnusAriNaM prati tathAhi - arthato bhagavatA tIrthakareNa jIvAjIvAbhigamaH proktaH, sUtrato dvAdazAGgeSu gaNadharairgrathitaH / tadanantaraM mandamatInAmanugrahAya atizayajJAnibhiH caturdazapUrvadharaiH sthAnAGganAmakatRtIyAGgAdAkRSya pRthagadhyayanatvena zrotA kA anantara prayojana vivakSita adhyayana ke artha kA parijJAna honA hai aura paramparA prayojana mokSa kI prApti honA hai / kyoki vivakSita adhyayana ke sacce artha ke avagama ho jAne para saMyama meM pravRtti ke bala se jJAtA ko sakala karmoM ke kSaya hote hI mokSa prApti ho jAtI hai | ataH yaha bAta acche prakAra se isa uparyukta puSTa pramANa se siddha ho gaI hai ki jIvAjIvAbhigama adhyayana ke prArambha karane kA jo yaha prayAsa hai vaha prayojanavAlA hai / jIvAjIva svarUpa kA kathana yahAM abhidheya hai / upAyopeyabhAvarUpa aura guruparvakramarUpa se sambandha do prakAra kA hotA hai / inameM vacanasvarUpa prakaraNa upAya hai aura isa prakaraNa kA jo jJAna hai vaha upeya hai / guruparvakramarUpa sambandha kevala zradvAnusArI ke prati hai - jaise - artha kI apekSA yaha jIvAjIvAbhigama bhagavAn tIrthakara ne kahA hai aura sUtra kI apekSA dvAdazAGgo meM gaNadharoM ne kahA hai isake bAda mandamativAle janoM ke hita ke lie atizaya jJAnavAle caturdaza pUrvadharo ne sthAnAMganAmaka tRtIya ahna se lekara pRthak adhyayana ke rUpa meM isa jIvAjIvAbhigama vivakSita adhyayananA anu... rijJAna thavuM. e zrotAnu' anantara prayeAjana che ane meAkSanI prApti thavI te paramparA prayeAjana che, kAraNake vivakSita adhyayananA sAcA anuM jJAna thai jAya tyAre sayamamAM pravRtta thaIne jJAtA samasta karmIne kSaya karIne meAkSa prApta kare che. tethI uparyukta puSTa pramANunI madadathI e vAta siddha thai jAya che ke jIvAjIvAbhigama adhyayayananA prArabha karavAnA A je prayAsa che te prayeAjanayukta ja che. jIva ane ajIvamAM svarUpanuM kathana ahIM' abhidheya che sabadha e prakAranA hAya che --(1) upAyeApeyabhAva rUpa ane (2) gurupakrama rUpa A bannemAM vacana svarUpa prakaraNu 'upAya' che ane A prakaraNanuM je jJAna che, te upeya' che gurupakrama rUpa saMbaMdha mAtra zraddhAnusArI sAthe che. jema ke-anI apekSAe A jIvAjIvAbhigama tIrthaMkara bhagavAne kahyuM che ane sUtranI apekSAe gaNudharIe khAra aMgamAM tenu kathana karyu. che. tyAra bAda maMda mativALA janAnA hitane mATe atizaya jJAnavALA-cauda pUrvadharAe sthAnAMga nAmanA trIjA aMgathI laIne alaga adhyayana rUpe A jIvAjIvAbhigamanuM kathana karyuM che ane tene Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram jIvAjIvAbhigama ukto vyavasthApitazca atastRtIyopAGga iti kathyate etAdRzameva sambandhamanucintya sthavirA bhagavantaH prajJApitavanta iti kathayiSyati // idaJca jIvAjIvAbhigamAkhyamadhyayanaM samyag jJAnakAraNatvena paramparayA siddhipadaprApakatvAt zreyo bhUtam tatra mAbhUt ko'pi vighnaH iti sakalavighnopazAntaye ziSyANAM maGgarabuddhiparigrahAya ca vastuto maGgalarUpe'pi prakRtagranthe maGgalaM pradarzyate - tanmaGgalamAdimadhyAvasAnabhedena trividham tatrAdimaGgalam 'iha khalu jiNamaya' ityAdi atra paramapAvana jinanAmakathana meva maGgalam maGgalaM dvividhaM dravyato bhAvatazca tatra dravyamaGgalaM davyakSatAdikaM bhAvamaMgalantu sUtrarUpam atra bhAvamaGgalAdhikAraH, adhikantu bhagavatyAH prameyacandrikAyAM draSTavyamiti // 8 kA kathana kiyA hai aura use vyavasthApita kiyA hai / ataH yaha tRtIya upAMgarUpa se kahA gayA hai / aise hI sambandha kA vicAra kara sUtrakAra ne prathama sUtrapATha meM "therA bhagavaMto" sthavira bhagavantoM ne isa adhyayana ko kahA hai" isa se bhUtakAlika kriyA kA prayoga kiyA hai / yaha jIvAjIvAbhigama nAma kA adhyayana samyagjJAna kA kAraNa hone se paramparArUpa se siddhipada ko prApta karAne vAlA hai ataH yaha kalyANa svarUpa hai / phira bhI isa meM koI bhI vighna na Ave isa bhAva se vighna kI zAnti ke liye aura ziSyoM meM maMgala buddhi kA grahaNa ho isake liye vastutaH yaha maMgalasvarUpa hone para bhI isa prakRta zAstra meM maMgalAcaraNa dikhalAyA jAtA hai AdimaMgala, madhyamaMgala aura avasAnamaMgala ke bheda se yaha maMgala tIna prakAra kA kahA gayA hai " iha khalu jiNamayaM" ityAdi rUpa se jo kathana hai vaha A maMgalarUpa hai | kyoki paramapAvana jinanAma kA kathana hI maMgalarUpa hotA hai / dravyamaMgala aura bhAvamaMgala ke bheda se maMgala meM dvividhatA bhAtI hai / dadhi akSata Adi ye saba dravyamaMgala hai | vyavasthita karyuM che, tethI tene trIjA upAMgarUpa gaNyuM che. A prakAranA saMbadhanA vicAra purIne sUtrAre prathama sUtrAbhA (therA bhagavaMto ) sthavira lagava tome mA adhyayananu kathana karyuM che," A prakAranI bhUtakAlika kriyAnA prayAga karyo che. A jIvAjIvAbhigama nAmanuM adhyayana sabhyajJAna prApta karAvanAra hAvAthI paramparA rUpe siddhi padanI prApti karAvanAru che. tethI te kalyANa svarUpa ja che. chatAM paNa temAM kAI paNa vighna na Ave e hetuthI, vighnanI zAMti mATe ane ziSyeAmAM magaLabuddhi Ave te hetuthI--A adhyayana te ja magaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstramAM maMgaLAcaraNu khatAvavAmAM Ave che A magaLanA traNa bheda che (1) Adi ma`gaLa, (ra) madhyama gaLa ane (3) asya bhauMgaNa. " iha khalu jiNamayaM" tyAhi uthana ho te hi bhagaNa 35 che, araba he parabha pavitra jinanAmanuM, kathana ja magaLarUpa hoya che. magaLanA be prakAra nIce pramANe che-(1) draSyama gaLa ane (2) bhAva magaLa. dahI, akSata Adi dravyamagaLa che. sUtra bhAvama gaLa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 viSayAvataraNikA 9 madhyamaGgalaM dvIpasamudrAdisvarUpakathanam dvIpasamudrAdikAnAM nimittazAstre paramamagalatayopanyAsAt / taduktam- 'jo jaM pasatthamatthaM pucchai tassa'ttha saMpattI' ityAdi / yo yaM prazastamarthaM pRcchati tasyArthasaprAptiH / antimamaGgalazca - 'dasavihA savve jIvA' ityAdi rUpam etasya sarvajIva parijJAnakAraNatvena mAGgalikatvAditi / tadeva prayojanAdikaM maGgalacopadizyAnuyogaH kathyate - kazvAsau anuyogaH ' anu sUtropapAdAnantaraM sUtrasya arthena saha yogo'nuyogaH / sUtrAdanantaraM tadarthakathanamitibhAvaH / athavA anukUlo'virodhI sUtrasyArthena saha yogo'nuyoga iti // etadviSaye upAsakadazAGgasyAgAradharmasaMjIvinI TIkA draSTavyA, tatredamAdimaM sUtram -- 2 sUtra bhAvamaMgala hai | yahAM bhAvamaMgala kA adhikAra hai / isa viSaya meM vizeSa jijJAsuo ke liye bhagavatI kI prameyacandrikA TIkA dekhanI cAhiye / dvIpa samudra Adi ke svarUpa kA jo kathana hai yaha madhyamaMgala hai | kyoMki nimitazAstra meM dvIpAdikoM ko paramamaMgalarUpa se kahA gayA hai / kahA bhI hai " jo jaM pasatthamatthaM pucchara tassattha saMpattI" ityAdi / 1 antimamaMgala "dasavihA sacce jIvA" ityAdi sUtrarUpa hai / kyoki sarva jIvo ke parijJAna kA kAraNa hone se isameM mAMgalikatA hai / isa prakAra prayojanAdika aura maMgala kA kathana karake aba anuyoga kA kathana karate haiM - sUtropAdAna ke bAda sUtra kA artha ke sAtha jo yoga hai vaha anuyoga hai aisI anuyoga zabda kI vyutpatti hai / isakA niSkarSArtha yahI hai ki sUtra kathana ke bAda jo usake artha kA kathana hai vaha anuyoga hai / athavA - anukUlatArUpa se che. ahIM bhAvama gaLanA adhikAra che, A viSayamAM adhika jANavAnI IcchAvALA jijJAsuone bhagavatInI prameyacandrikA TIkA vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che dvIpa, sasudra AdimAM svarUpanuM je kathana che, te madhyamagaLa che, kAraNa ke nimittazAstramAM dvIpAdikane parama magaLarUpa kahyA che. kahyu paNa che ke " jo jaM pasatthamatthaM pucchara tassattha saMpattI" tyAhi "dasavihA savve jIvA " tyAhi sUtra antima magaLarUpa che, kAraNa ke samasta jIvAnA parijJAnamAM kAraNabhUta hAvAthI temAM mAMgalikatA che. A prakAre prayeAjana, magaLa vagerenuM kathana karIne have sUtrakAra anuyAganu kathana kare che. anuceAganA bhAvAtha nIce pramANe che--sUtropAdAna (sUtrane grahaNu karavAnI kriyA) khAda sUtranA ardhAMnI sAthe je cAga thAya che, tenu nAma anuyAga che eTale ke sUtranuM kathana karyA bAda tenA anu je kathana karAya che, tenu nAma anuyAga che athavA anukULa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram jIvAnIvAbhigama ukto vyavasthApitazca atastRtIyopAGga iti kathyate etAdRzameva sambandhamanucintya sthavirA bhagavantaH prajJApitavanta iti kathayiSyati // idaJca jIvAnIvAbhigamAkhyamadhyayanaM samyag jJAnakAraNatvena paramparayA siddhipadaprApakatvAt zreyo bhUtam tatra mAbhUt ko'pi vighnaH iti sakalavinnopazAntaye ziSyANAM magalabuddhiparigrahAya ca vastuto maGgalarUpe'pi prakRtagranthe maGgala pradazyate tanmagalamAdimadhyAvasAnamedena trividham tatrAdimaGgalam iha khalu jiNamayaM' ityAdi atra paramapAvanajinanAmakathana meva maGgalam magalaM dvividhaM dravyato bhAvatazca, tatra dravyamaGgalaM dadhyakSatAdikaM bhAvamaMgalantu sUtrarUpam atra bhAvamaGgalAdhikAraH, adhikantu bhagavatyAH prameyacandrikAyAM draSTavyamiti / / kA kathana kiyA hai aura use vyavasthApita kiyA hai / ataH yaha tRtIya upAMgarUpa se kahA gayA hai| aise hI sambandha kA vicAra kara sUtrakAra ne prathama sUtrapATha meM "therA bhagavaMto" sthavira bhagavantoM ne isa adhyayana ko kahA hai" isa se bhUtakAlika kriyA kA prayoga kiyA hai / yaha jIvAjIvAbhigama nAma kA adhyayana samyagjJAna kA kAraNa hone se paramparArUpa se siddhipada ko prApta karAne vAlA hai ataH yaha kalyANa svarUpa hai / phira bhI isa meM koI bhI vighna na Ave isa bhAva se vighna kI zAnti ke liye aura ziSyo meM maMgala buddhi kA grahaNa ho isake liye vastutaH yaha maMgalasvarUpa hone para bhI isa prakRta zAstra meM maMgalAcaraNa dikhalAyA jAtA hai AdimaMgala, madhyamaMgala aura avasAnamaMgala ke bheda se yaha maMgala tIna prakAra kA kahA gayA hai "iha khalu jiNamayaM" ityAdi rUpa se jo kathana hai vaha Adi magalarUpa hai / kyoMki paramapAvana jinanAma kA kathana hI maMgalarUpa hotA hai| dravyamaMgala aura bhAvamaMgala ke bheda se maMgala meM dvividhatA mAtI hai / daghi akSata mAdi ye saba dravyamaMgala hai / vyavasthita karyuM che, tethI tene trIjA upAMgarUpa gayu cheA prakAranA saMbaMdhane vicAra 4zana sUtrasare prathama sUtrAmA (therA bhagavato) sthavira satAye 2 adhyayananu kathana karyuM che," A prakAranI bhUtakAlika kriyAne prayoga karyo che. A jIvAjIvAbhigama nAmanuM adhyayana samyajJAna prApta karAvanAra hovAthI paramparA rUpe siddhi padanI prApti karAvanAruM che. tethI te kalyANa svarUpa ja che. chatA paNa temAM kaI paNa vidana na Ave e hetuthI, vinanI zAMti mATe ane ziSyamAM maMgaLabuddhi Ave te hetuthI-A adhyayana pite ja maMgaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstramAM maMgaLAcaraNuM batAvavAmAM Ave che. A magaLanA traNa bheda che (1) Adi maMgaLa, (2) madhyamaMgaLa mana (3) matya bhagaNa. 'iha khala jiNamayaM" tyAhi 24thana chete mAha bhagaNa 35 cha, 12 52ma pavitra jinanAmanu, kathana ja ma gaLarUpa hoya che. maMgaLanA be prakAra nIce pramANe che-(1) dravyamaMgaLa ane (2) bhAva magaLa. dahI, akSata Adi dravyamaMgaLa che. sutra bhAvama gaLa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 viSayAvataraNikA 9 madhyamaGgalaM dvIpasamudrAdisvarUpakathanam dvIpasamudrAdikAnAM nimittazAstre paramamagalatayopanyAsAt / taduktam- 'jo jaM pasatyamatthaM pucchai tassa'tya saMpattI' ityAdi / yo yaM prazastamarthaM pRcchati tasyArthasaprAptiH / antimamaGgalazca - 'dasa vidA savve jIvA' ityAdi rUpam etasya sarvajIva parijJAnakAraNatvena mAGgalikatvAditi / tadeva prayojanAdikaM maGgalazcopadizyAnuyogaH kathyate - kazcAsau manuyogaH anu sUtropapAdAnantaraM sUtrasya arthena saha yogo'nuyogaH / sUtrAdanantaraM tadarthakathanamitibhAvaH / athavA anukUlo'virodhI sUtrasyArthena saha yogo'nuyoga iti // etadviSaye upAsakadazAGgasyAgAradharmasaMjIvinI TIkA dravyA, tatredamAdimaM sUtram - sUtra bhAvamaMgala hai | yahAM bhAvamaMgala kA adhikAra hai / isa viSaya meM vizeSa jijJAsubho ke liye bhagavatI kI prameyacandrikA TIkA dekhanI cAhiye / dvIpa samudra Adi ke svarUpa kA jo kathana hai yaha madhyamaMgala hai| kyoMki nimitazAstra meM dvIpAdikoM ko paramamaMgalarUpa se kahA gayA hai| kahA bhI hai " jo jaM pasatthamatthaM pucchara tassattha saMpattI" ityAdi / antimamaMgala "dasavihA sacce jIvA" ityAdi sUtrarUpa hai / kyoMki sarva jIvo ke parijJAna kA kAraNa hone se isameM mAMgalikatA hai / isa prakAra prayojanAdika aura maMgala kA kathana karake aba anuyoga kA kathana karate haiM - sUtropAdAna ke bAda sUtra kA artha ke sAtha jo yoga hai vaha anuyoga hai aisI anuyoga zabda kI vyutpatti hai / isakA niSkarSArtha yahI hai ki sUtra kathana ke bAda jo usake artha kA kathana hai vaha anuyoga hai / athavA - anukUlatArUpa se che. ahIM bhAvama gaLanA adhikAra che. A viSayamAM adhika jANavAnI IcchAvALA jijJAsuone bhagavatInI prameyacandrikA TIkA vAMcI javAnI bhalAmaNu karavAmAM Ave che. dvIpa, samudra AdimAM svarUpanuM je kathana che, te madhyama gaLa che, kAraNa ke nimittazAstramAM dvIpAdikane parama magaLarUpa kahyA che. kahyu paNa che ke-- "jo jaM patthamatthaM pucchara tassattha saMpattI" tyAhi "dasavihA savve jIvA " tyAhi sUtra antima maMgaLarUpa che, kAraNa ke samasta jIvenA parijJAnamAM kAraNabhUta hAvAthI temAM mAMgalikatA che A prakAre pratyeAjana, magaLa vagerenu kathana karIne have sUtrakAra anuceAgatu kacana kare che. anuyAganA bhAvAtha nIce pramANe che--sUtropAdAna (sUtrane grahaNa karavAnI kriyA) khAda sUtranA arthanI sAthe je caiAga thAya che, tenuM nAma anuyAga che eTale ke sUtranu kathana karyA bAda tenA anu je kathana karAya che, tenu nAma anuyAga che athavA--anukn 2 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram mUlam -- iha khalu jinamayaM jiNANumayaM jiNANulomaM jiNappaNIyaM jiNa parUviyaM jiNakkhAyaM jiNANucinnaM jiNappaNNattaM jiNadesiyaM jiNapasatthaM aNuvIsya taM saddahamANA taM pattiyamANA taM royamANA therA bhagavaMtA jIvAjIvAbhigamaNAmamajjhayaNaM paNNava su" // sU0 1 // 10 chAyA - iha khalu jinamatam, jinAnumatam, jinAnulomam, jinapraNItam, jinaprarUpitam, jinAkhyAtam, jinAnucIrNam, jina prAptam, jinadezitam, jinaprazastam, anuvicintya tat zraddadhAnAH tat pratIyamAnAH tadrocayanta sthavirA bhagavanto jIvAjIvAbhigamanAmaka madhyayanaM prAjJApayan // sU0 1 // 'iha khalu' iha - etasmin pravacane khalla zabdo'vadhAraNe tathAca - etasminneva jinapravacane natvasmin zAkyAdipravacane, athavA iha-asmin manuSyaloke khalu zabdo vAkyAlaGkAre / 'jiNa avirodharUpa se sUtra kA jo artha ke sAtha - yoga - sambandha hai vaha anuyoga hai / isake viSaya meM upAsakadazAGgasUtra kI agAradharmasajIvanI TIkA dekhanI cAhiye / TIkArtha - sUtra meM "kha" yaha zabda avadhAraNa meM yA vAkyAlaGkAra meM prayukta huA hai / jaba avadhAraNa meM prayukta huA ise mAnA jAyagA taba " iha khalu" kA artha hotA hai isI jinapravacana meM, zAkya Adi ke pravacana meM nahIM, kyoMki jinamata to jinapravacana meM hI jinA - numata Adi vizeSaNoM vAlA hogA, anya zAkya Adi pravacanoM meM nahIM / aura jaba ise vAkyAlaMkAra ke rUpa meM prayukta huA mAnA jAyagA taba " iha khalu' kA artha hotA hai isa manuSyaloka meM / manuSyaloka mAnuSottara parvata ke pahile 2 Adhe puSkara dvopataka hai ataH vahIM taka yaha jinamata jinAnumata Adi vizeSaNoM vAlA hai / isake bAhara jo asakhyAta dvIpa aura rUpe-avirAdha rUpe-sUtrane! arthAMnI sAthe je cAga (sa ba dha) che, tenu nAma anuyeAga che A viSayanA vadhu spaSTIkaraNa mATe upAsaka dazAMgasUtranI agAra dharma saMjIvanI TIkA vAMcI javI. " iha khalu jiNamayaM jiNANumayaM" tyAhi TIartha - sUtrabhAM "khalu" bhI yaha avadhAraNubhAM athavA vAJjyAdA aramAM vaparAyu cho le tene avadhArayabhAM vayarAyeSu mAnavAmAM Ave to "iha khalu" mA phne| artha bhA jinapravacanamAM ' mAnavA paDaze, zAkaya Adi pravacanene ahI grahaNa karavA joI e nahIM, kAraNa ke jinamata teA jinapravacanamAM ja jinAmRta Adi vizeSaNAvALA hAI zake --zAya Adi anya pravacanAmA nahI. ane jyAre tene vAkayAlakAramAM vaparAyeluM mAnavaamaaN Avaze, tyAre teneo artha ( " iha khalu" to artha ) "A manuSya sobhAM thaze mnussyleAka mAnuSAntara patathI puSkara dvIpa sudhI Avela che, tethI tyAM sudhI te jinamata, jinAnumata Adi vizeSaNAvALA che, tenI bahAra je asaMkhyAta dvIpA ane svayaMbhUramaNu pa Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 11 mayaM jinamatam jinasya varddhamAnasvAmino matamiti jinamatam rAgAdizatran jayatIti jinaH, yadyapi chadmasthavItarAmo'pi bhavati jinastathApi chadmasthavItarAgasya tIrthapravartakatvaM nAsti, kintu samutpannakevalajJAnastIrthakRt eva jinazabdena vyavahIyate tatrApi varddhamAnasvAmI evAtra gRhyate jinapadena, tasya vaImAnasvAmino vartamAnatIrthAdhipatitvAt tasya jinasya zrIvarddhamAnasvAmino matam arthato vardvamAnasvAminaiva praNItatvAt mAcArAdidRSTivAdaparyantaM dvAdazAGgaM gaNipiTakamiti / / kathaMbhUtaM zrIvarddhamAnasvAmijinamatam , tatrAha-'jiNANumayaM' jinAnumatam , jinAnAvijitarAgAdizatraNA tIrthapravartakAnAm atItAnAgatavartamAnAnAm upabhapadmanAbhasImandharaprabhR. samdra svayaMbhUramaNataka hai ki jahAM tiryaJcoM kA hI AvAsa hai vahAM yaha nahIM hai| virodhiyoM para vijaya pAne vAlA manuSya jainasiddhAnta kI AdhyAtmika dRSTi meM vijayI nahIM mAnA gayA hai| kintu rAgAdika jo AtmA ke antaraGga zatru hai unapara hI vijayapAne vAlA manuSya vijayIjina-mAnA gayA hai| aise jina yahA varSamAnasvAmI jo ki antima tIrthakara hue haiM liye gaye hai / yadyapi jina saMjJA jo udmastha vItarAga hotA hai usameM bhI pracalita hai parantu vaha tIrtha kA pravartaka nahIM hotA hai tIrtha kA pravartaka to kevala jJAnazAlA AtmA hI hotA hai- aisI __ AtmAe~ yahAM 24 huI hai / parantu unako yahAM grahaNa na karake kevala eka vardhamAnasvAmI kA hI jo grahaNa kiyA gayA hai usakA kAraNa vartamAna meM pracalita zAsana kA unakA aghipati honA hai| mata zabda se AcArAga Adi se lekara dRSTivAdataka kA jo samasta dvAdazAgarUpa gaNipiTaka hai vaha gRhIta huA hai kyoMki artharUpa se vardhamAna svAmI dvArA hI yaha praNIta huA haiM / "jinAnumatam" Adi jo "jinaprazastaM" taka ke pada haiM ve saba isI jinamata ke vizeSaNarUpa hai / inameM jinAnumatapada jinamata meM aisI vizeSatA prakaTa karatA haiM ki yaha jo tanA samudro che, temAM virya nA ja AvAso che, tyAM tene sadbhAva nathI. jenA siddhAMtanI AdhyAtmika dRSTie virodhIo para vijaya prApta karanAra manuSyane vijayI mAnavAmAM AvatuM nathI, paraMtu AtmAnA zatruo rU5 rAgAdika para vijaya prApta karanAra manuSyane ja vijayI -jina-mAnavAmAM Ave che. vardhamAna svAmI ke jeo atima tIrthaMkara thaI gayA temane ja ahIM evA jina mAnavAmAM AvyA che je ke chagha0 vItarAgamAM paNa jinasaMjJA pracalita che, paraMtu te tIrthanA pravartaka hotA nathI, kevaLajJAnI AtmA ja tIrthanA pravartaka thaI zake che evAM 24 tIrthakaro thaI gayA che. paraMtu te badhAM tIrtha karIne ahIM grahaNa karavAmAM Avela nathI, ahI te mAtra vardhamAna svAmIne ja grahaNa karavAmAM AvyA che, kAraNa ke vartamAna samayamAM pracalita zAsananA teo adhipati che. "mata" pada vaDe AcArAgathI laIne dRSTivAda payaMtanuM samasta dvAdazAMga 5 gaNipiTaka grahaNa karAyuM che, kAraNa te artha 32 bhAvA2 svAmI hA te praNIta vayu cha. "jinAnumatam" thIne "jina prazastaM" sudhInAM je pade che, te jinamatamAM evI vizeSatA prakaTa kare che ke vardhamAna havAmIne Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zrIjIvAbhigamasUtram tInAm anumatam - AnukUlyena saMmatam vastutatvaM mokSamArga prati cepadapi visaMvAdAbhAvAditi jinAnumatam / etAvatA sarveSAmeva tIrthakarANAM parasparamavisaMvAdivacanatA abhivyaJjiteti / punaH kathaM bhUtaM jinamataM tatrAha - 'jiNANulomaM' jinAnulomam - jinAnAm - avacyA dijinAnAm anulomam- anukUlam anuguNamiti bhAvaH / jinapratipAditazAstrAdhyayanAdeva teSAm avadhyAdi jinatvaprAptisaMbhavAt tathAhi yathoktamidaM jinamatam AsevamAnA munayo'vadhimanaH paryavakevalajJAnaM prApnuvantyeveti / tathA - 'jinappaNIyaM' jinapraNItam jinena vijitarAgAdizatruNA samavAptakevala vardhamAnasvAmI kA mata hai vaha samasta jinoM kI prarUpaNA ke hI anukUla hai / unakI prarUpaNA se pratikUlatA kI thor3I sI bhI gandha isameM nahIM hai kyoki jitane bhI jina hue haiM, hoMge aura haiM ve saba siddhAnta kI aisI hI prarUpaNA karate haiM / ataH bhUtakAla meM RSabha Adi, anAgata kAla meM padmanAbha Adi aura vartamAna meM videhakSetrastha sImaMdhara Adi jitane bhI jina hue haiM, hai aura hoge una sabako prarUpaNA ke hI anurUpa yaha jinamata hai / kyoki mokSamArga kI prarUpaNA ke prati kisI ke bhI visavAda - matabheda nahIM hai ataH isa vizeSaNa se samasta tIrthekaroM meM paraspara - avisaMvAdi vacanatA abhivyaJjita huI hai / "jinAnulomam" yaha pada jinamatarUpa apane vizeSya meM yaha bAta prakaTa karatA hai ki jitane bhI avadhijJAnavAle Adi jina hue haiM unake liye yaha jinamata bahuta hI adhika upakAraka huA hai- kyoMki isI jinapratipAditazAstra ke adhyayana se ho unameM avadhijina, mana paryavajina ityAdi jinapane kI prApti bhavita huI hai / yaha to nizcita bAta hai ki yathokta rUpa se isa jinamata kA Asevana karane vAle munijana avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna prApta kara lete hai / "jinamaNItaM" pada A je mata che te samasta jinAnI prarUpaNane anukaLa che temanAM prarUpaNA ane vamAna svAmInI prarUpaNAmAM bilakula pratikULatA (virodhAbhAsa) nathI, kAraNa ke jeTalA jina thai gayA che, ane thavAnA che, te sau siddhAMtanI A prakAranI prarUpaNA ja karatA hatA, kare che ane karaze bhUtakALamAM RSabha Adi je tIrthaMkarA thayA che, bhaviSyamAM padmanAbha Adi je tItha karo thavAnA che ane vartImAna samaye videha kSetramAM sIma dhara Adi je tIrthaMkaro birAje che, te saunI prarUpaNAne anurUpa ja A jinamata che, kAraNa ke me kSamAnI prarUpNAnA viSayamAM temanI vacce koI paNa prakArane visaMvAda matabheda nathI. A vizeSaNanA pratyeAga dvArA samasta tIrthaMkarAnI prarUpaNAmAM avisavAditA vyakta karavAmAM bhAvI che, "jinAnulomam" bhI yaha ninabhata 35 potAnA vizeSyabhAM me vizeSatA praTa kare che ke avadhijJAna AdithI yukta jeTalA jina thayA che, temane mATe A jinamata ghaNuM ja upakAraka nivaDaseA che, kAraNa ke A jinapratipAdita zAstranA adhyayanane lIdhe ja teo avadhijina, mana pavajina AdRi jinapaNAnI prApti karI zakayA hatA e vAta teA nizcita ja che ke zAstramAM kahyA anusAra jinamatanuM sevana karanAra munijane avadhi, ane kevaLajJAna prApta karI zake che Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanagrarUpaNam 13 jJAnena bhagavatA zrIvardvamAnasvAminA praNItaM sakalArthasaMgrAhakamAtRkApadatrayapraNayanAt jina praNItamiti kathyate sa khala varddhamAnasvAmI kevalajJAnaprApyanantaram AdAveva bIjabuddhitvAdiguNaparikalitAn gautamAdigaNadharAn prati etanmAtrikApadatrayaM kathitavAn // "utpanneDa vA nigamei vA dhuvei vA' enatpadatrayaM bIjarUpeNa tIrthakaramukhAt mAsAdya vinayamUladravyArthikaparyAyArthikaskandhapaJcamahAvatazAkhAsyAdvAdapratizAkhA dvAdazabhAvanApatrakevalajJAnapuppamokSaphalasannaddhapAdapamiva amuM dvAdazAjhaM viracitavanto gautamAdayo gaNadharAH / tato bhavantye vaitat jinamataM jinapraNInamiti / jinapraNItatvakathanAt AgamamAtrasya sUtrarUpeNa paurupeyatvama bhivyajitam sUtrasyAkSaravinyAsarUpatvena vacanAnAJca puruSavyApAramantareNa uncAraNA. saMbhavAt , nahi puruSavyApAramanAdRtya kutrApi zabda upalabhyate / AgamAnAM sUtrarUpataH pauru. peyatvapratipAdanena AgamApaurupeyavAdinA mImAMsakAnAM mataM nirastaM bhavati iti / yathA'smAkayaha prakaTa karatA hai ki rAgAdi zatruo ko jaba zrIvardhamAna svAmI ne jIta liyA-taba kevalajJAna kI unhe prApti huI aura usase unhone sakalArtha saMgrAhaka tIna mAtRkApado kA praNayana kiyA arthAt varddhamAna svAmI ne kevalajJAna prApti ke anantara hI sarvaprathama vIjabuddhi Adi rUpa guNoM se yukta gautamAdi gaNadharo ke prati isa tIna mAtRkApadoM kA kathana kiyA-uppanneha vA, vigamei vA, dhuvei vA" ina tIna mAtRkApado ko bIjarUpa se tIrthakara ke mukha se prApta karake unake gautamAdi gaNadharo ne dravyArthika paryAyArthikanayarUpa skandhavAle, pAMca mahAvratarUpa zAkhAo evaM syAdvAdarUpa pratizAkhAo vAle, dvAdazabhAvanAoM rUpa patro vAle, kevalajJAnarUpa puSpavAle aura mokSarUpa pake hue phala vAle vRkSa ke jaise isa dvAdazAga kI racanA kI ataH yaha jinamata isa prakAra se jinapraNIta vizeSaNa se viziSTa prakaTa kiyA gayA hai| isa kathana se jo AgamoM ko-vedoM ko apauruSeya mAnate haiM aise mImAMsako kI mAnyatA kA "jinapraNItaM" mA vizeSa se vAta 48 areche-yAre 1mAna svAmI raamaadika zatruone jItI lIdhA, tyAre ja temane kevaLajJAnanI prApti thaI, ane tyAre ja temane sakalArtha saMgrAhaka traNa mAtRkApadanuM kathana karyuM. eTale ke vardhamAna svAmIne kevaLajJAnanI prApti thaI, tyAra bAda temaNe gautamAdi gaNadharanI samIpe bIja buddhi Adi 35 guNAthAyata mAtra bhAtApahonu thana yu "upanneha vA vigame yA dhuvedavA" A traNa mAtRkApadane bIja rUpe tIrthakaranA mukhe zravaNa karIne, gItamAdi gaNadharoe temane vyArthika paryAyArthika naya rU5 dhADa)vALA, pAMca mahatarUpa zAkhAo ane syAdvAdarUpa upazAkhAo vALA, bAra bhAvanAo rUpa pa vALA, kevaLajJAna rUpa puSpavALA ane mekSarUpa pakava phaLavALA vRkSa jevA A hAdazAMganI racanA karI, A prakAre A jinamanane je jinapraNIta vizeSa lagADayu che, te egya ja che. Agamane-videne je mImAMsake aparupeya, mAne che, temanI mAnyatAnuM pas A kathana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram menAgrakaraNama avijJAtArthakaM tathaiva tattvataH sAkSAtsarvajJATa pi enatprakaraNasya zravaNe sarvajJavidhamAyA apratyakSandhana grahaNAmA vivakSitabdArthapratyayAmAvAta kevalaM mlecchvAgavat AcAyoM tArthamya anuvAdamAtramevetana , tadaktam- AcAryAmiprAyamanAvA mlacchavAgayogatunyatA / sarvajJApi hi zrItumtadamyasyArthadagana" hanImA bAmapanetumAha-'jiNapparavirya' jinapramapitam jinena bhagavanA zrIvarddhamAnasvAminA zrotuH yathA tattvArthAdhigamo bhavet tathA sayamk nirasana ho jAtA hai| kyoMki mAgama mAtra sUtrarUpa hote haiN| isase unameM pauruSeyatA kI hI abhivyakti hotI hai / apomayayatA kI nahIM, mRtra akSara vinyAsa rUpa hotA hai aura vacanoM kA puruSavyApAra ke binA uccAraNa honA asaMbhava hai| puruSatryApAra kI paravAha na karake kahIM para bhI mApAtmaka zabda upalabdha nahI hotA hai| isa prakAra bhAgoM meM sUtrarUpa hone ke kAraNa paumpayatA hI mAtI hai / yahI pratipAdana jina praNItavizeSaNadvArA yahAM samarthita huA hai| "jiNAparUviya" paTa hama zaMkA kA nirasana karatA hai jo kisI ne isa prakAra se kI hai"jisa prakAra yaha prakaraNa hama avijJAta artha vAlA hai usI prakAra sAkSAta sarvajJa se bhI isa prakAra ke" sunane para yaha avijJAta artha vAlA hI banA rhegaa| kyoMki apratyakSa hone se mana kI vivakSA kA grahaNa to hotA nahIM hai| aisI sthiti meM usa vivakSA ke viSayamUta zabda ke artha meM pratyaya-vizvAsa jamegA nahIM ataH yaha AcAyoktA artha kA anuvAda mAtra hI mAnane meM AvaMgA, jinaprarUpita pada se isa zaMkA kA nivAraNa ho jAtA hai kyoMki zrI vaDhe mAnaravAmI ne hama prakaraNa ko hama rupa se pramApina kiyA hai ki jisase zrotA ko tattvArtha - tArA khaMDana thaI jAya che, kAraNake Agama mAtra svarUpa ja hoya che, tethI temAM pauruSeyatAnI ja abhivyakti thAya che, apa thatAnI nahIM, mUtra akSaravinyAsa rUpa hoya che ane puravyApAra vinA vacananuM uccAraNa thavuM te asaMvAvita che paraghavyApAra vinA bhASAtmaka zabdanI utpatti ja sa bhavI zakatI nathI A rIta ArAma atrarUpa rahevAne kAraNe temanAmAM piyitA ja rahelI che, eja vAtanuM jinapraNIta vizeSaNa vaDe pratipAdana thaI jAya che. "jiNappama ciya" mA 56 nI zAdI anu nigA 43 2-24 1 9rajI ApabrA mATe avinAta arthavALuM che, e ja pramANe sAkSAt sarvananI samIpe sAMbhaLavA chatAM paNa te avijJAna arthavALuM ja rahe che, kAraNa ke je vastu apratyakSa hAtha che. tenuM sarvasa dvArA varNana karavAmAM Ave te paNa thayu thaI zakatuM nathI. evI paristhitimAM te vivazrAnA viSaya rUpa zabdanA artha mAM pratyaya-vizvAsa ja nAmaze nahIM, tethI tene AcAryota arthane mAtra anuvAda ja mAnavAmAM Avaze? jinaprarUpita viroSaNanA prAga vaDe A zAkanu nivAra thaI jAya che, kAraNa ke zrI vardhamAna mahAvIra svAmIe A prakaraNanI evI rIte prapaNa karI che ke zretAone tatvArthane bodha ghaNI sArI rIte thaI jAya che, A kathanane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyadhotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 15 praNayana kriyAnivartanena prarUpita - prarUpaNaM kRtam ayaM bhAva-yadyapi parakIyavivakSAyA apratyakSatvAta zrotA bhagavato vivakSAM vastuto na jAnAti pratyakSataH, tathApi anAdiraya zabTo vyavahAra. sAkSAdvivakSAgrahaNamantareNApi anumAnAdinA vakturvivakSAM jJAtvA sadetasahakAreNa bhavatyeva zabdAdarthAvagrahaH, bAlAdInAM zabdAdarthAdagamadarzanAt anyathA-zAndavyavahAra eva samucchidheta bhanekArthakA api zabdAH saindhavAdikA bhagavataiva saketitAH prakaraNAdi nA'vadhRtatAparyAH taM ta niyatamartha pratipAdayanti tato'nekArthazabdazravaNe'pi bhavatyeva yathAvasthitArthAvagamaH, tato gaNadharANAM sAkSAta taditarANAM cAcAryANAM tu paramparayA bhavatyeva yathAvasthitArthAvagama iti nedaM kA acche rUpa se adhigama ho jAve, tAtparya yaha hai-yadyapi parakIya vivakSA apratyakSa hotI hai isase zrotA bhagavAn kI vivakSA ko vastutaH pratyakSa se nahIM jAnatA hai phira bhI yaha gAvda vyavahAra anAdi hai ataH sAkSAt vivakSA ke grahaNa kiye vinA bhI anumAna Adi dvArA vaktA kI vivakSA jAna lI jAtI hai / vivakSA ko jAnakara phira saGketa kI sahAyatA se zrotA ko zabda se artha kA avagamahohI jAtA hai / yadi aisA na ho to phira zAvda vyavahAra hI dhvasta ho jAyagA parantu aisA to nahIM hai / bAlako ko bhI zabda se artha kA avagama hotA huA dekhane meM AtA hai| jahAM saindhavAdika jaise aneka arthavAle zabda prayukta hote hai, ve bhI bhagavAn ke dvArA hI saMketita hote hue prakaraNa Adi ke vaza se apane artha ko nizcita karAne vAle hote hai| isIliye ve niyata artha kA pratipAdana karate hai / isa prakAra aneka arthavAle zabda ke sunane para bhI zrotA ko yathAvasthita artha kA avagama hotA hai / ata yaha mAnanA cAhiye ki gaNagharoM ko yathAvasthita artha kA avagama sAkSAt hotA hai aura inase bhinna AcAryoM ko paramparA se yathAvasthita martha kA avagama hotA hai / isaliye yaha prakaraNa avibhAvArtha e che ke-je ke parakIya vivakSA apratyakSa hoya che ane tethI zrotA bhagavAnanI vivakSAne vAstavika rUpe pratyakSa anubhava karI zakAto nathI, chatAM paNa A zAda vyavahAra anAdi che, tethI sAkSAta vivakSAne grahaNa karyA vinA paNa anumAna Adi, dvArA vakatAnI vivekSA jANI zakAya che. vivakSAne jANIne saMketanI sahAyatAthI zrotAne zabda dvArA arthane be dha thaI jAya che je evuM banatuM na hoya te zAbdavyavahAra ja naSTa thaI jAya paratuM evuM banatu nathI. bAlakomAM paNa zabda vaDe arthane bodha thato jovAmAM Ave che java Adi aneka arthavALA zabdone prayoga jyAM karavAmAM Avyo hoya, tyAM paNa bhagavAna dvArA ja saMketita thAya tyAre prakaraNa Adine AdhAre te zabdano artha pa nizcita thaI jAya che tethI teo niyata arthanuM pratipAdana kare che. A rIte aneka arthavALe zabda sAMbhaLavA ne paNa zrotA tene sAcA arthane samajI jAya che tethI e vAtane svIkAra karavo paDaze ke gatadharone yathAvasthita (sAcA, niyata) ane sAkSAt avagama (bodha) thAya che, paNa temanA karatAM bhinna evA AcAryone paraspara dvArA yathAvasthita ane baMdha thAya che. tethI A Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjovAbhigamasUtram prakaraNamavijJAtArthakamiti / anyetu evaM kathayanti yat tIrthakaro hi bhagavAn na pravacanArtha prayAsaM karoti kintu tIrthakRtAM puNyaprabhAvAdeva zrotRNAM pratibhAso jAyate yathA-bhagavatedaM tattvamitthaM pratipAditamiti / taduktam tadAdhipatyAdAbhAsaH, satvAnAmupajAyate svayaM tu yatnarahita zcintAmaNiriva sthitaH // 1 // etanmatanirAsArthamAha-'jiNakkhAyaM' jinAkhyAtam jinena bhagavatA varddhamAnasvAminA prakRSTatarapuNyavipAkodayata stathA vyApArayogenAkhyAtaM kathitamiti jinAkhyAtam / tataH saphalameva idaM jinAkhyAtamityAvedayannAha 'jiNANuciNaM' jinAnucIrNam atra jinAH hitApratipAtiyogasiddhAH 'to jiNA paNNattA, taM jahA-ohinANajiNA-maNapajjavanANa jiNA, kevalanANajiNA' iti sthAnAGgasUtravacanAt jinazabdenAtra gaNadharA gRhItAH / tadayajJAta arthavAlA nahIM hai| koI 2 isa viSaya meM aisA kahate haiM-ki tIrthaMkara bhagavAn pravacana ke liye prayAsa nahIM karate haiM, kintu tIrthakaro ke puNyaprabhAva se hI zrotAjano ko pratibhAsa hotA hai / taduktam-'tadAdhipatyAdAbhAsaH' ityAdi / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoM ki "jiNakkhAyaM" pada yaha prakaTa karatA haiM ki bhagavAn varddhamAnasvAmI ne hI prakRSTatara puNya vipAka ke udaya se-tIrthakara nAmakarma kI prakRti ke udaya se-hI yaha prakaraNa svayaM arthataH kahA hai / isa 'jinAkhyAta' vizeSaNako saphala prakaTa karaneke liye sUtrakArane 'jiNANuciNNaM' yaha vizeSaNa kahA hai| jina tIna prakAra ke kahe gaye haiM jaise-'tao jiNA paNNattA taM jahA-ohi nAgajiNA, maNapajjavanANajiNA, kevalanANajiNA' aisA sthAnAMgasUtra meM kahA hai| eka avadhijJAnIjina, dUsare manaH paryayajJAnIjina, aura tIsare kevalajJAnIjina, yahAM jina zabda se kevala prakaraNa avijJAta arthavALu nathI. kaI kaI zAstrakAre A viSayamAM evuM paNa kahe che ke -tIrthakara bhagavAna pravacanane mATe prayAsa karatA nathI. paranta tIrthakaronA paccaprabhAvathI ja zrotAone e pratibhAsa thAya che, kahyuM paNa che ke - "tadAdhipatyAdAbhAsaH" ityAdi-52tu se mAnyatA payeyita nathI, 1265 hai"jiNakkhAyaM" 241 56 ye pAta 48.42 cha bhAvAna va bhAn svAbhIme 1 aTata2 puNyavipAkanA udayathI-tIrthakara nAmakarmanI prakRtinA udayathI-ja A prakaraNanA arthanuM te ja pratipAdana karyuM che ma "nibhyAta" vizeSAnI sAtA bhATe sUtrasare "jiNANuciNaM" vizeSatA prayAsa dhyacha lina 3prajAnA hyA cha sthAnAMgasUtramA 54] ghucha 3-"tao jiNA paNNattA-tajahA-ohinANajiNA, maNapajjavanANajiNA kevalanANajiNA' jina traNa prakAranA che - (1) bhavadhijJAnI lina, (2) bhana; paya yajJAnI lina mana (3) vijJAnI lina bhanina pada dvArA mAtra gaNadharane ja grahaNa karavAmAM Avela che, kAraNa ke gaNadharomAM mana paryAya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TokA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 17 marthaH-jinairhitApratipAtiyogasidergaNadharairanucIrNa samyak tadarthAvagamenA'saMgazaktigarbhitA nivartakasamabhAvaprAptyA samAdhirUpeNa pariNamitamiti jinAnucIrNam // athavA jinAnucIrNamiti, jine - ratItakAlikairanantaiH sAmAnya kevalyA dibhiranucIrNam - Asevitam tadanusevanAdeva teSAM jinatvaprApteH // ataeva tAdRgamamAdhibhAvataH saMprAptAtizaya vizeSaprabhAveNa gaNavarANAM tAdRzI sUtrakaraNazaktirbhavatIti darzayannAha - jiNappaNNattaM' jinaprajJAm, jinairhitApratipAtiyogibhirgaNadharaiH prajJaptam khetarajIvAnugrahAya sUtrarUpeNa AcArAyaGgopAGgAdibhedena racitamiti jinaprajJatam taduktam gaNadharoM kA hI grahaNa kiyA gayA hai / kyoki gaNadharo ke manaH paryayajJAna hotA hai, ataH ye mana:paryayajJAnI jina kahalAte haiM / ye gaNavara hita se apratipAtiyoga se siddha hote hai / arthAt aise yoga se ye siddha hote haiM yo inheM hita se pratipAta karAne vAlA pIche haTAne vAlA koI nahIM hotA hai / unake dvArA yaha jinamata samAdhirUpa se pariNamita huA hai yA samAdhi unheM samabhAva kI prApti se prApta hotI hai| samabhAva kI prApti unheM jinamata ke yathArthajJAna se prApta asaMgazakti kI prApti se hotI hai / ataH isase vaha samabhAva unakI AtmA se phira kabhI chUTatA nahIM hai / athavA - jinAnucIrNa zabda kA aisA bhI artha hotA hai ki atItakAla meM jitane bhI sAmAnya kevalI Adi jina ho cuke hai unake dvArA yaha jinamata Asevina huA hai / kyoMki isI ke anusevana se hI unheM jinatva kI prApti huI hai / ataeva aise samAdhibhAva se prApta atizaya vizeSa ke prabhAva dvArA gaNadharoM meM aisI sUtra karane kI zakti A jAtI hai ki jisase ve 'jiNappa - NNattaM' apane se itara jIvoM ke anugraha ke liye sUtrarUpa se AcAra Adi maGgopAGga Adi ke bheda se isa jinamata kI racanA karate haiM / - jJAnane sadUbhAva hoya che. A gaNudharA evA ceAgathI siddha thAya che ke je cega temane hitanA mArgomAM kadI paNa pAche haThAvatA nathI. A prakAranA hitanA mArgomAM ja dRDha rAkhanArA cegane apratipAtiyeAga kahe che. temanA dvArA A jinamata samAdhi rUpe parimita thaye che samabhAvanI prApti thavAne lIdhe A samAdhi temane prApta thAya che. jinamatanA thAya jJAna dvArA prApta thayela asa'gazakti dvArA temane A samabhAvanI prApti thAya che, tethI A samabhAva temanA AtmAmAMthI kadI paNa nIkaLI jatA nathI athavA 'jinAnuco '' padanA A prakArane apaNu thaI zake che- bhUtakALamA jeTalA sAmAnya kevaLI Adi jina thayA che temanA dvArA A jinamatanu sevana thayu che, ane tenA sevanane ladhe ja temaNe nivanI prApti karelI che tethI evA samAdhibhAvathI saMpanna atizaya vizeSanA prabhAva dvArA gadha romA pazu sUtra rathavAnI mevI zakti bhAvI laya he thI tethe "jiNappaNNastaM" anya jIvA par anugraha karavAne mATe sUtra rUpe-AcArAga Adi aMgopAMga rUpe-jinamana -- 3 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtram 'atthaM bhAi arihA muttaM gaMdhati gaNaharA niuNA' ityAdi, arthaM bhASate arhan sUtraM grathnanti gaNadharA nipuNA iticchAyA / idaM ca zAstraM hitapravRttAdirUpebhyo jinebhya eva kathanIya teSAmeva samyag vineyayogabhAvato hitApratighAtakaraNAt etadeva darzayannAha - chUTa 'jiNa desiya' jinadezitam, atra jinAhitapravRttagotra vizuddhopAyAbhimukhApAya vimukhAdayaH zuzrUSAzravaNecchA sapannA ste jambUsvAmyAdayaH parigRhyante tebhyo jinebhyo hitapravRttAdirUpebhyaH zramaNecchAzuzrUSAdibhivyaktabhAvebhyo dezitaM kathitaM gaNavarairiti jinadezitam / kahA bhI hai- 'atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthati gaNaharA niraNA' ityAdi / 'jinadesiya' yaha vizeSaNa isa jinamata meM yaha vizeSatA prakaTa karatA hai ki yaha zAstra hita meM pravRtta ho cuke jivoM ke liye - jambUsvAmI AdikoM ke liye hI kathanIya- kahane yogya hai / kyoMki unhoMne hI acche prakAra se vineyayoga ke bhAva se hita ke vighAta karane vAle vivAdo kA aniSToM kA nivAraNa kiyA hai / arthAt Atmahita karane meM jitane bhI bAdhaka the una sabakA apanA hita karake unhoMne nirasana kiyA hai, ataH sacce rUpa meM jinamata ke prati vineyayoga aise ho jinarUpa jIvo se sAdhita huA hai arthAt gaNadharo ne yaha jinamata unhIM jambUsvAmI Adi jiyo ke liye upadiSTa kiyA hai ki jinake bhAva isake sunate kI icchA se evaM guru AdikoM kI zuzrUSA se isake prati vyakta the aura isI kAraNa jo apane hita karane Adi meM lage evaM vaMzaparamparA se vizuddha upAyoM kI ora jo abhimukha rahe aura apAya anartharUpa aniSTo se vimukha hue / adRzaH zAkhonI rathanA che, "" che" atthaM bhAsaha arihA, suttaM gati gaNaharA niuNA " tyAhi " jiNadesiya A vizeSaNu jinamatamAM evI vizeSatA prakaTa kare che ke-A zAstra hitamAM pravRtti thai cukelA jinAne mATe ja-jammUsvAmI Adine mATe ja kahevA ceAgya che, kAraNa ke temaNe ja sArI rIte, vineyayeAganA bhAva sahita hitane vidyAta karanArA vivAdonu "aniSTanu-nivAraNa karyuM che eTale ke Atmahita karavAnI ADa je je vighAtaka animpTA hatAM, temanu nivAraNa karIne temaNe AtmahitanI sAdhanA karI hatI. eTale ke evAM ja jinarUpa jIvAe jinamata pratye vineyayeAga sAcA arthamAM sAdhyA hatA eTale ke gaNudharIe ja bhUsvAmI Adi evI vyaktionI pAse A jinamatanu" kathana karyu. hatu ke jee guru AdinI zuchyA karatA thatA A jinamatanu zravaNu karavAne atyaMta utkaTa IcchAthI yukta hatA ane A prakAre potAnuM Atmahita sAdhavAne tatpara thayelA teo sadA vizuddha upAye1mAM pravRtta rahetA hatA ane apAyAthI (anatha rUpa aniSTAthI) dUra rahetA hatA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARAM - prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIyAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 19 nanu yadIdaM prakaraNaM svabhAvata evAti sundaraM tadA yathA jinebhya upadizyate tathA majinebhyaH kathaM nopadizyate iti cet tatrAha-ajinAnAM svato'bhavatayA'narthopanipAtasabhavAt , dRSTazca svataH sundaramapi vastu pAtrAsundaratayA asundaraM bhavati yathA ravikiraNAdhuTukAditAmasajantUnAm anarthAyaiva bhavati taduktam payaH pAnaM bhujagAnAM kevalaM vipavarddhanam / upadezo hi mUrkhANAM prakopAya na zAntaye // iti // etasyaivArthasya darzanAyAha-'jiNappasatyaM' jinaprazastam , ninAnAM gotravizuddhopAyAbhimukhApAyavimukhahitapravRttAdibhedabhinnAnAM prazastam-ucitasevanayA hitam iti jinapraga zaMkA- jaba yaha prakaraNa svabhAva se hI atisundara hai to phira yaha jinoM ke liye kyoM upadiSTa huA he ajino ke liye kyoM nahIM ? uttara-ajinoM ke liye yaha isa kAraNa se upadiSTa nahIM huA hai ki ve svataH mabhadra hote hai isase unake dvArA anarthoM kA upapAta honA yahA saMbhavita ho sakatA hai / dekho-jo vastu svataH sundara hotI hai vahI vastu pAtra ke doSa se-usakI asundaratA seasundara bana jAtI hai jaise-ulUkAdi tAmasa jantuo ko ravikiraNa Adi-anartha ke liye hI hotI hai| taduktam-'payaH pAnaM bhujaMgAnAM' ityAdi dUdha jaisI sundara vastu sAMpa ke dvArA pI lI jAne para vaha usameM viparUpa se hI pariNata hotI hai| isI prakAra se diyA gayA upadeza bhI mUoM meM anartharUpa se prakopa Adi rUpa se-pariNati kA kAraNa bana jAtA hai| isI prakAra kAna meM gaye hue jala ke jaisA gurvAdika kA upadeza abhadra ke liye azAnti kA kAraNa bana jAtA hai| isI bAta kI puSTi ke liye 'jiNappasatdha' yaha - zaMkA-A prakaraNa svAbhAvika rIte ja ati suMdara hovA chatAM paNa zA mATe jinene upadiSTa karAyuM che, ajinene zA mATe upadiSTa karAyuM nathI ? uttara-ajinene anulakSIne A prakaraNa upadiSTa karAyuM nathI kAraNa ke teo svabhAvataH abhadra hoya che, tethI temanA dvArA ahIM upapAta thavAno saMbhava rahe che. evuM jovAmAM Ave che ke svAbhAvika rIte ja suMdara hoya evI vastu paNa patranA dezathI tenI asuMdara, tAthI asuMdara banI jAya che. jema ke ghuvaDa Adi tAmasa jaMtuone sUryanA kiraNe lAbhane badale hAni ja kare che "payaH pAna bhujaGgAnAM" tyAha- vI muM12 12tu sApane pizavapAmAMgAve te tene lIdhe tenA viSanI ja vRddhi thAya che. A rIte ayogya pAtra dvArA sevana thavAne kAraNe dUdha jevI suMdara vastunuM paNa vizvamAM pariNamana thaI jAya che. e ja pramANe anya pAtrane mUrkha janane upadeza devAmAM Ave, te te anartha rUpe-prakopa Adi rUpe-pari. me che. jema kAnamAM pesI gayeluM jaLa pIDAkArI thaI paDe che, e ja pramANe ane mATe paNa guru Adine upadeza azAntinuM kAraNuM banI jAya che. e ja vAnanA samardhana mATe Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrIjIvAbhigamasUtram stam / nIrUjapathyAnnavat etAdRzajinamatam jinapravacanam 'aNuvvIiya' anuvicintya autpattikIpAriNAmikyAdibuddhayA vicintya--paryAlocya 'taM' tat jinamatam 'sadahamANA' zraddadhAnAH-jinamate zradvAM kurvantaH / yadyapi kAlavaipamyAt medhAdiguNahInAH prANinaH tathApi svalpamapi adhigataM mASaparimitacintAmaNivat kalpavRkSADkuravadvA aniSTaM vinAzya svargApavargasukhaprAptaye bhavatItyAIcittatayA manyamAnA iti bhAvaH / tathA-'taM' tat jinamatameva 'pattiyamANA' prIyamANAH asaGgaprItyA vizvAsa kurvANAH athavA paramaprIti jinavacane kurvANAH paramAnurAgatayA pazyantaH pathyopadhivat / tathA 'taM' tat jinamatameva 'royamANA' rocayantaH amRtamiva svAtmarUpeNAnubhavantaH, pada diyA gayA hai| yaha zAstra jo gotra vizuddha upAya meM abhimukha evaM anarthoM se vimukha hue Adi jinoM ke-jambUsvAmI Adi jinoM ke liye yathAvidhi sevita kiye jAne para hitAvaha hai| jaisA-nIroga ko-pathyAhAra bhaviSya meM Ane vAle rogo ko rokane vAlA hone se hitAvaha hotA hai, aisA jo yaha jinamatarUpa jinapravacana haiM usakA 'aNuvyIiya' autpattikI pAriNAmikI mAdi vuddhi dvArA parizIlana karake 'taM sadahamANA' use apanI zraddhA kA viSaya banA karake yaha samajha karake ki yadyapi kAla kI viSamatA se prANI medhAdiguNoM se hIna ho gaye hai parantu phira bhI unake dvArA adhigata humA thor3A sA bhI yaha pravacana bhASAparimita cintAmaNi ke jaisA athavA kalpavRkSa ke aMkura ke jaisA aniSTa kA vinAza kara unheM svarga evaM apavarga ke sukha kI prApti ke liye hotA hai aisA vizuddhabhAvarUpa rasa se AI (gole) hue citta se svIkAra karake tathA-'taM pattiyamANA' use pUrNarUpa se vizvAsa meM lekara ke athavA jinapravacana para pathyopadhi ke jaisA parama anurAga rakhakarake 'taM royamANA' amRta ke jaisA use apanI raga raga meM pariNamA karake 'therA bhagavaMto' dharmapariNati se " jiNappasatya" 54no prayAsa 42||yech ma vizuddha pAya (mAtmahitano bhAga) AcarI rahyA che ane anarthothI dUra rahevA prayatna kare che evA ja bUsvAmI Adi jine dvArA vidhi anusAra jenuM sevana karavAmAM AveluM hatuM ane jenA sevana dvArA temanuM hita sadhAyuM hatuM evuM A zAstra pacyAhAranI jema bhaviSyanA duHkhethI rakSA karanAruM hovAthI hitAvaha cha meI 2 mA jinamata 35 avayana cha tanu " aNuccIi ya" mItpattiDI pArivAmilI mAhi muddhi dvArA parizAsana zana. "taM saddahamANA"tenA pratye zraddhA rAkhIne-evuM samajIne ke kALanI viSamatAne lIdhe mANase medhA (buddhi) Adi guNothI rahita thaI gayA che, chatAM paNa je temanA dvArA A pravacanane cheDe sarakho aza paNa grahaNa karavAmA Ave, te aDadanA dANu jevaDA cintAmaNinI jema athavA kalpavRkSanA aMkuranI jemaaniSTane vinAza karIne temane svarga ane mokSanI prApti karAve che. evA vizuddha lA35 2sathI mAyedA citta paDe strI12 4zana tathA tanA pratye "pattiya. mANA" pUra 3 vizvAsa rAmAna. mathavA minayana pratye 5thya auSadhinA 2 52ma Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 21 iSTabhojanavat, ke itthaM bhUtA statrAha - 'therA' iti 'therA bhagavaMto' sthavirA: bhagavantaH tatra dharma - pariNatyA pariniSThitamatayaH sthavirA iva sthavirA: jJAnasthavirA: pariNatasAdhubhAvAH AcAryA ityarthaH zrutaizvaryAdisabandhAt bhagavantaH 'jIvAjIvAbhigamaNAmaM' jIvAjIvAbhigamanAma jIvAnAm - ekendriyAdInAm ajIvAnAM dharmAstikAyAdInAm abhigamaH paricchedo yasmin tat jIvAjIvAbhigamaM nAmnA ? kiM tat 'ajjhayaNaM' adhyayanam adhIyate - paThyate iti adhyayanaviziSTArthadhvanisamudAyAtmakam 'paNNacaIsu' prAjJApayan prajJApitavantaH - prarUpitavantaH // sU0 1 // mUlam - 'se kiM taM jAvAjIvAbhigame, jIvAjIvAbhigame duvi pannatte, taMjahA - jIvAbhigame ya ajIvAbhigame ya' // sU0 2 // chAyA - atha ko'sau jIvAjIvAbhigamaH, jIvAjIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathAjIvAbhigamazca ajIvAbhigamaca // sU0 2 // TIkA- 'se kiM taM jIvAjIvAbhigame' atha ko'sau jIvAjIvAbhigamaH, idaM ca prazna pariniSThita matavAle sthavira - sthaviroM kI taraha sthaviroM ne jJAnasthavize ne pariNata sAdhu bhAvavAle AcAryoM ne zrutirUpa aizvarya se sapanna hone se bhagavantoM ne arthAt sthavira bhagavanto ne 'jIvAjIvAbhigamaNAmaM' jIvAjIvAmiganAmakA 'ajjhayaNaM' adhyayana 'paNNava iMsu' prarUpita kiyA hai / isameM ekendriyAdi jIvoM kA evaM dharmAstikAyAdika ajIvo kA pariccheda-bodha hai ataH isa prakaraNa ko 'jIvAjIvAbhigame' ima sArthaka nAma se viziSTa kiyA gayA hai tathA yaha viziSTa artha - dhvani ke samudAyarUpa hai isaliye ise 'adhyayana' isa nAma se bhI kahA gayA hai // sU0 1 // 'se kiM taM jIvAjIvAbhigame ' - ityAdi / TIkArya - he bhadanta ! 'se kiM taM jIvAjIvAbhigame' - atha ko'sau jIvAjIvAbhigama . ' anurAga rAjIne "ta royamANA " abhRtanI prema tene potAnI ra 2 mAM tArIne " therA bhagavaMto " dharmaparizuti vaDe pariniSThita bhativANA sthaviroze -jJAna sthavirone, parizuta sAdhulAvavAjA mAyAye zruta35 bhaizvaryathI sauMpanna sevA sthavira bhagavanto " jIvAjIvAbhigamaNAmaM " vAlavAligama nAbhanu " ajjhayaNaM' adhyayana " paNNavasu " pra3pita karyuM che. temAM ekendriya Adi jIvAnu ane dharmAstikAyAdi ajIvAtu pratipAdana karavAmAM AvyuM che. tethI A prakaraNane 'jIvAjIvAbhigama ? A sAka nAma ApavAmAM AvyuM che, tathA viziSTa adhvaninA samudAya rUpa hAvAne kAraNe Ane " adhyayana " nAma paNa ApavAmAM AvyuM che. sU. 15 " se kiM taM jIvAjIvAbhigame " ityAhi- TIDArtha" se kiM taM jIvAjIvAbhigame " - atha ko'sau jIvAjovAbhigamaH ? " Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrIjIvAbhigamasUtram sUtram, etatsUtramAdau upanyasyannidaM sUcitaM bhavati praznaM kurvato madhyastharaya buddhimataH zrImadahadupadiSTasyaiva tattvaprarUpaNA kartavyA nAnyasyeti / atra 'se' zabdo magadhadezaprasiddho nipAto'tha zabdasya arthe vidyate atha zabdazcAbhidheyapadArthavAcaka', taduktam-atha prakriyApraznAnantaryamagalopanyAsaprativacanasamuccayepu vidyate iti / eteSu atha zabdArtheSu prakRte atha zabda upanyAse, ki zabdazca paraprazne, tathA ca atha kiM tajjIvAjIvAbhigamaH paryavasitaH / . athavA-'se ki taM' ityasya prAkRtazailyA abhidheyavat liGgavacanAni bhavantIti nyAyAt kiM tat iti ko'sau ityasminnarthe draSTavyam tatazcAyamarthaH sapadyate ko'sau jIvAjIvAbhigama iti praznaH, evaMprakAreNa sAmAnyataH kenacit prazne kRte sati bhagavAn guru ziSyavacanAnurodhena ziSyasyAdarArtha he ziSya ' iti samodhanaM pratyuccAryAha-'jIvAjIvAbhigame' ityAdi, 'jIvAjIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAjIvabhigama:-jovAjIvaviSayako bodhaH dvividhaH dviprakArakaH prajJapta:kathitastIrthakaragaNadharairiti / prakArabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-sa jIvAjIvAbhigamo yathA dviprakArako bhavati tathopanyasyate iti bhAvaH / ___'jIvAbhigame ya ajIvAbhigame ya' jIvAbhigamazca ajIvAbhigamazca atra vidyamAnau ca zabdaujIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA kyA svarUpa hai ? yaha prazna sUtra hai, ise Adi meM rakhane vAle sUtrakAra ne yaha sUcita kiyA hai ki jo prazna karane vAlA ziSya buddhimAn evaM madhyastha hotA hai usake prati hI zrImadahadupadiSTa tattva kI prarUpaNA karanI cAhiye anya ke liye nahIM / yahAM he bhagavan yaha jIvAjovAbhigama kyA hai' aimA praznArtha ho jAtA hai, isa prakAra sAmAnya rUpa se kisI ziSya ke dvArA prazna kiye jAne para bhagavAn guru ziSya ke vacana ke anusAra usake pUchane ke anusAra usakA Adara karate hue 'he ziSya' isa prakAra se sambodhana karake usase kahate haiM-'jIvAjIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAjIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai| taM jahA' jaise'jIvAbhigame ya ajIvAbhigameya' eka jIvAbhigama aura dUsarA ajIvAbhigama / yahAM jo do 'ca' - "he bhagavana ! jIvAbhigama ane ajavAbhigamanuM svarUpa kevuM che ?" A prazna sUtra che. prAraMbhamAM thI A praznasUtra lakhIne sUtrakAre e sUcita karyuM che ke prazna pUchanAra je ziSya buddhizALI ane madhyastha hoya tenI samakSa ja ahaMta bhagavAna dvArA prarUpita prarUpaNa karavI joIe--anyanI samakSa karavI joIe nahI. "he bhagavan! jIvAjIvAbhigama zu che ?" evuM praznasUtra ahIM ApavAmAM AvyuM che. A prakAre kaI ziSya dvArA sAmAnya rUpe prazna pUchavAmAM aAve che, tyAre guru "he ziSya !" A prakAranA saMbodhana dvArA tene Adara karIne praznane anurUpa javAba Ape che. ahIM te javAba nIce pramANe ApavAmAM mAvyA cha-"jIvAjIcAbhigame duvihe pannatte" bhigama me prA2nI ho che. "taMjahA" te prsaa| nIya prabhArI cha-"jovAbhigame ya, ajIvAbhigame ya" (1) 040nigama bhane (2) mAligama. mahIne me "ca" ne prayAsa 2vAmA maavy| cha, te Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 jIvAjIvAbhigamamadhyayanaprarUpaNam 23 vastutattvamaGgIkRtya dvayorjIvAbhigamAjIvAbhigamayoH samAnarUpatAM darzayataH dvAvapi padArthoM pradhAno eva na tu eko mukhyo'parazca gauNa iti / na tu praznasUtre jovAbhigamAjIvAbhigamaH sambalita evakathitastathaiva uttaravAkye'pi militayoreva jIvAbhigamAjIvAbhigamayoruccAraNamuttare'pi Ava__zyakam asambalite sambalitavidhAnasya ayuktatvAditi cedatrocyate-praznasUtre'pi asambalitayoreva jIvAbhigamAjIvAbhigamayoreva upanyAsAditi praznasUtre'pi kaH jIvAbhigamaH kazcAjIvAbhigamaityevaM rUpeNa pArthakyenaiva praznaH samarthanIyaH // sU0 2 / / yadyapi yathodezastathA nirdeza iti nyAyena uddezasUtre jIvasya prAthamyAt nirdezasUtre'pi jIvAbhigamasyaiva nirdezo yukta stathApi ajIvAbhigame alpataravaktavyatvAt prathamataH jIvAbhigama kathayituM kA pATha AyA hai vaha isa bAta kA pradarzaka hai ki jIvAbhigama aura ajIvAbhigama ye dono vAstavika padArtha hai| isaliye ye dono hI pradhAna hai / aisA nahIM hai ki eka pradhAna hai aura dUsarA gauNa hai| zaMkA-praznasUtra meM 'jIvAjIvAbhigame' aisA milA huA hI pATha kahA gayA hai aura uttaravAkya meM bhI 'jIvAjIvAbhigame' aisA hI milA huA pATha kahA hai, parantu Apake uttara se to yaha pratIta hotA hai ki yaha pATha savalita (milA huA) nahIM hai asaMvalita-judAjudA hai, to phira asaMbalita meM sambalita kA vidhAna karanA ucita nahIM hai ? uttara-- prazna sUtra meM bhI asaMbalita jIvAbhigama aura ajIvAbhigama kA hI pATha hai aisA nAnanA cAhiye, arthAt jIvAbhigama kyA hai ? aura ajIvAbhigama kyA hai ? aisA bhinna bhinna rUpa se hI prazna pUchA gayA hai, aura uttara vAkya meM bhI aisA hI uttara diyA gayA hai| ataH asaMbalita meM sambalita kA vidhAna nahIM kiyA gayA hai, aisA hI jAnanA cAhiye / sU0 2 // e vAta prakaTa kare che ke jIvAbhigama ane achavAbhigama, A banne vAstavika padArtho che tethI te bane pradhAna ja che te bannemAM kaI eka pradhAna che ane koI eka gauNa che, me nathI. zaMkA-praznasUtramAM te "jIvAjIvAjIvAbhigama" saMmilita pATha ja che uttarasUtramAM paNa "jIvAjIvAbhigame" e saMmilita pATha ja Ape che. paraMtu ApanA uttarathI te ahIM evuM lAge che ke A pATha ahIM saMmilita nathI, paNa alaga alaga che. te zuM A prakAre saMmilitane badale asaMmilitanuM vidhAna karavuM te ucita che kharuM ? uttara-pratisUtramAM paNa asaMmilita (alaga alaga) jIvAbhigama ane ajIvAbhigamane ja pATha che, ema samajavuM joIe eTale ke "jIvAbhigama zuM che? ane achavAbhigama zuM che?, evA bhinna bhinna prazna ja ApavAmAM AvyA che. tethI asaMmilitamAM saMmilitanuM vidhAna thayuM nathI, evuM ja samajavuM jAI e. e sUtra 2 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 maniSTAnyAyena dharmasUtramA 'seki taM ajIvAbhigameM' ityAdi / mUlam--'se ki taM ajIvAbhigame ajIvAbhigame duvihe pannate. taM jahA saviajIvAbhigame va aviajIvAbhigame ya // sR0 3 // se ki avivAbhigame ! avi ajIvAbhigame dasavihe pana taMja dhammavikAe evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUvi ajIvAbhigame // sR0 4 || se kiM taM ruvi ajIvAbhigame ruvi ajIvAbhigame ucca pannatte taM jahA saMdhA saMdesA dhapa sA paramANuAgalA. te samAna paMcavihA pannattA. taM jahA - vaNNapariNayA pariyA pariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA evaM te paMca jahA paNNA senaM viajIvAbhigame se taM ajIvAbhigame // sU0 5 // prAya -- atha kosI ajIvAbhigamaH, ajIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH tadyathAnigama rupa ajIvAbhigamanca | sU0 3 // atha ko'sau arUpi yajIruSivAbhigamo dazavidhaH prApta. tadyathA-dharmAstikAya evaM yathA yAvat so'yamapi ajIvAbhigamaH || sU0 2 || atha ko'sau rUpi ajIvA. kavivAbhigamaH caturdidhaH prApta., tayathA-skandhAH skandhadezAH skandhapradeza pramANa ne samAsataH paJcavidhAH prAptAH tadyathA-varNapariNatAH, gandhaparizitAH, sparzapariNatA sasthAnapariNatAH, evaM te paJca yathA pramApajApAna so'yaM namo'yamajIvAbhigamaH / sU0 5 // grAmi zrIjIvAbhigamasUtram 4 A yayaya hotA hai mAhI nirdeza hotA hai aisA niyama hai-ata isa niyama ke anusAra se me bhI nigama kA ho nirdeza pahile karanA cAhiye thA parame patA hone se nikAlanyAya ke anusAra nIvAbhi17254 zrI zani karate hai kA na nuM kAnu nirdeza devI, mane hariza pahelA katra thaI te ramata che. vana De pahelI maLyA che paraMtu jIvabhigamamAM vaktavyanA pAda yAnusAra mana naparI - trAbhigamanu niyama hai. A ta Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 25 TIkA-'se kiM taM ajIvAbhigame' atha ko'sau ajIvAbhigamaH ke arUpi ajIvA iti praznaH uttarayati-'ajIvAbhigame duvihe pannatte' ajIvAbhigamo dvividho-dviprakArakaH prajJaptaH kathitaH prakArabhedameva darzayati-taM jahA tadyathA-'rUvi ajIvAbhigame ya arUvi ajIvAbhigame ya rUpi ajIvAbhigamazca arUpi majIvAbhigamazca rUpaM kAlanIlAdivoM vidyate yeSAM te rUpiNaH atra rUpapadaM gandharasasparzAnAmapi upalakSakam gandhAdInAmabhAve rUpasyAsaMbhavAt anyo'nyamilitAH sarve sarvatra gAmino bhavanti pratiparamANuvarNagandharasasparzA bhavantyeveti taduktam kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaligazca / iti // 'se kiM taM ajIvAbhigame'--ityAdi / / sU0 3-5 // TIkArtha-'se kiM taM ajIvAbhigame' he bhadanta ! ajIvAbhigama kyA hai-arthAt ajIvAbhigama kA kyA svarUpa hai ? uttara meM prabhu kahate hai-'ajIvAbhigame duvihe pannatte' he gautama | ajIvAbhigama do prakAra kA kahA gayA hai 'taM jahA' -jaise-'rUviajIvAbhigame ya arUvi ajIvAbhigame ya' rUpi ajIvAbhigama aura arUpI ajIvAbhigama, jinameM kRSNa, nIla Adi varNa rahate haiM-ve rUpI hai yahAM rUpapada gandha, rasa, sparza inakA bhI upalakSaka hai| kyoki gandhAdika ke abhAva meM svatantratarUpa se rUpa kA sadbhAva kahIM bhI nahIM pAyA jAtA hai| paraspara meM ye saba milakara hI sarvatra jAne ke svabhAva vAle hai| yahAM taka ki hara eka paramANu meM varNa, gandha, rasa aura sparza hote haiM-kahA bhI hai-'kAraNameva tadantyam' ityAdi / " se kiM taM ajIvAbhigame" yA sU. 3.. 5 ___ - UR "se ki taM ajIvAbhigame ?" hai sAvan ! mAniAmanu 135 cha 1 tena uttara mApatA prabhu / che -"ajIvAbhigame duvihe paNNatte taMjahA" hai gItama! mAnizamanA nIce prabhArI meM prA2 4dyA cha-"rUvi ajIvAbhigame ya, arUvi ajIvAbhigame ya" (1) 35 ligama bhane (2) bha3pI mavAbhigama. mAM kRSNa, nIla Adi varNano sadubhAva hoya che, teo rUpI che. ahI rUpa pada gaMdha, rasa, ane sparzanuM paNa upalakSaka che, kAraNa ke gaMdhAdine abhAva hoya te svataMtrarUpe rUpane sadUbhAva kadI paNa saMbhavI zakatuM nathI gaMdha, rasa, sparza ane varNa A cArene parasparanI sAthe sa roga thAya tyAre ja te rUpI padArthamAM sarvatra gamana karavAnuM lakSaNa saMbhavI zake che. pratyeka paramANumAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza bhAva ja hoya che. kahyuM paNa che ke - "kAraNameva tadantyam" tyAdi Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrIjIvAbhigamane etAvatA bhinnA eva rUpaparamANavo bhinnAzca rasAdiparamANavaH, iti yeSAM kathanaM tannirAkRtaM bhavati pratyakSabAdhAt tathAhi-yatraiva ghaTAdau rUpaparamANavaH pratIyante teSveva sarvepvapi sparzo'pi upalabhyate eva, evaM yatraiva ghRtAdau rasaparamANavaH karpUrAdigandhaparamANavo vA samupalabhyante teSveva ghRtakapUrAdipu nairantaryeNa rUpa sparzazca upalavdhiviSayo bhavatyeva, anyathA ekasya sattve'parasyAsattve sAntarAste pratIyeran na ca sAntarAste rUpAdayaH pratIyante tasmAdapi atirekaH parasparaM rUpAdInAmiti / rUpiNazca te ajIvAzca iti rUpyajIvA stepAmabhigamo rUpya. jIvAbhigamaH pudgalarUpA jIvA iti bhAva / pudgalAnAmeva rUpAdimattayA upalambhAditi / rUpi etAvatA-jo aimA kahate hai ki rUpa paramANu se bhinna haiM, rasAdi paramANu bhinna haiN| so yaha unakA kathana nirAkRta ho jAtA hai| kyoMki isa prakAra ke kathana meM pratyakSa pramANa se bAdhA AtI hai| isakA spaSTa vivecana isa prakAra se hai - jisa ghaTAdi meM rUpaparamANu pratIta hote haiM unhIM samasta paramANuo meM sparza bhI upalabdha hotA haiM, isI prakAra jisa ghRta Adi padArtha meM rama paramANu athavA kapUra Adi meM gandha paramANu pAye jAte hai unhI paramANuo meM vahAM rUpa aura sparza bhI upalabdhi kA vipaya hotA hai| jo aisA na mAnA jAya aura aisA hI mAnA jAya ki eka ke sadbhAva meM Upara kA asadbhAva rahatA hai to unakI pratIti sAntara rUpa se honI cAhiye, parantu rUpAdiko kI sAntararUpa se pratIti to hotI nahIM hai narantaryarUpa se hI pratIti hotI hai ataH aisA hI mAnanA cAhiye ki jahAM eka kA sadbhAva hai vahAM zepa tIna kA bhI sadbhAva hai| rUpI jo ajIva haiM ve rUpya jIva padArtha haiN| inakA jo abhigama hai vaha rUpyajIvAbhigama hai| aisA yaha rUpya A kathana dvArA "rUpa paramANu bhinna che, rasAdi paramANu bhinna che," A prakAranI mAnyatA dharAvanArA lokenI mAnyatAnuM khaDana thaI jAya che, kAraNa ke A prakAranuM kathana svIkAravAmAM Ave, te pratyakSa pramANamAM ja bAdhA AvI jAya che, tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-je ghaTAdimAM rUpa paramANu vidyamAna hoya che, te saghaLA paramANuomAM sparzane paNa sadubhAva hoya che. e ja prama Ne dhI Adi padArthomAM rasaparamANu vidyamAna hoya che. ane kapUra AdimAM aMdhaparamANu vidyamAna hoya che, te padArthonA eja paramANuomA rUpa ane sparzane paNa sadbhAva hoya che. je evuM na mAnavAmAM Ave, ane evuM ja mAnavAmAM Ave ke keI ekane dubhAva hoya tyAre anyane asadubhAva hoya che, te temanI pratIti sAntara rUpe thavI joIe; paranta rUpAdikanI sAntararUpe pratIti te thatI nathI, nairantaya rUpe ja pratIti thAya che. tethI evuM ja mAnavuM paDaze ke jyAM eka sadbhAva hoya tyAM bAkInA traNene sadbhAva ja hoya che. rUpI padArtho ke je ajIva che, temane rUpyajIva padArtho kahe che. temano je abhigama che tene rUpyajIvAbhigama kahe che. e A rUpyajIvAbhigama pudgala ajIva rUpa hoya che. eTale ke pugala rUpa ajIva ja - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 27 bhinnA arUpiNo dharmAstikAyAdayaH te ca te ajIvAzceti arUpyajIvA steSAmabhigamo'rUpyajIvAbhigama iti / sU0 3 / arUpiNo'jIvA dharmAstikAyAdayaH kevalamAgamapramANasavedyA stattvata iti prathamato'rUpyajIvAbhigamaviSayakameva praznasUtramAha-se kiM taM' ityAdi 'sekiMtaM arUvi ajIvAbhigame' athako'sau arUpyajIvAbhigama iti praznaH, uttarayati-arUvi ajIvAbhigame dasavihe pannatte' arUpyajIvAbhigamo dazavidhaH dazaprakArakaH prajJaptaH-kathitaH tameva dazavidhabhedaM darzayitumAha-taM jahA' ityAdi 'taMjahA' tadyathA 'dhammasthikAe' dharmAstikAyaH 'evaM jahA paNNavaNAe jAva settaM arUvi ajIvAbhigame eva yathA prajJApanAyAM yAvat so'yamarUpyajIvAjIvAbhigama pudgala ajIva rUpa hotA hai / arthAt pudgalarUpa ajIva hI rUpyajIva hai| kyoki rUpa, rasa, gandha aura sparza ina guNo se yukta pudgaloM kI hI upalabdhi hotI hai| anya dravyo kI nhiiN| pula se bhinna jo arUpI dharmAstikAya Adi haiM, ve arUpI ajIva hai| inakA jo abhigama hai vaha ampyajIvAbhigama hai // sU0 3 // ye arUpI ajIva dharmAstikAyAdika kevala Agama pramANa se hI savedya hai-ataH sUtrakAra ne arUpyajIvAbhigama viSayaka hI praznasUtra sarvaprathama kahA hai-isameM prazna kartA ne yahI pUchA hai 'se kiMtaM arUvi ajIvAbhigame' he bhadanta / arUpI ajIvAbhigama kyA hai ? arthAt arUpI ajIvAbhigama kitane prakAra kA hai ? uttara meM kahA gayA hai-'arUvi ajIvAbhigame dasavihe pannatte' arUpI ajIvAbhigama daza prakAra kA hai-taM jahA" jaise 'dhammatthikAe evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUvi ajIvAbhigame' dharmAstikAya ityAdi -isa daza prakAra ke ajIvAbhigamakA kathana jisa rUpa se prajJApanA meM kiyA gayA hai ? usI rUpa se yahA~ para bhI yAvat 'se taM arUvi ajiivaarUpyajIva (rUpI ajIva) che, kAraNa ke rUpa, rasa, gaMdha ane sparze A guNothI yukta pudgalenI ja upalabdhi thAya che-anya dravyonI nahIM. pudagalathI bhinna evAM je dharmAstikAyA Adi arUpI padArtho che, temane arUpI ajIva kahe che. temane je abhigama che tene '2535ii mAligama' cha. / / sU0 3 // A dharmAstikAya Adi arUpI ajIno anuga AgamapramANa vaDe ja thaI zake che. tethI sUtrakAre arUpI achavAbhigama viSayaka prazna sUtranuM sauthI pahelAM pratipAdana karyuM che mA viSayane manusakSIne meve prazna yAmAM maaye| cha -"se ki taM arUvi ajIvAbhigame ?" bhagavana / ma3pI mAbhigamana 2135 cha ? meTale tanA keTalA prakAra kahyA che? uttara-"arUvi ajIvAbhigame dasavihe pannatte-taM jahA" ma0pI nigama isa akssrn| yo cha re / nIya pramANe che-"dhammatthikAe, evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM arUvi ajIvAbhigame" yAstiya sAhasa prA2na ma3pI mAnizamanu prajJApanAsUtramAre 4thana 42vAmA mAyuM che, 4 4thana gaDI 595 'se taM arUvi Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrIjIvAbhigamasUtra bhigama iti evam uktaprakAreNa yathA yena rUpeNa prajJApanAyAM kathitaM tathA tenaiva rUpeNa matrApi vaktavyaM tAvatparyanta yAvat 'setta' so'yam arUpyajIvAbhigamaH iti, prajJApanAprakaraNaM caivam'dhammatthikAe dhammatthikAyassade se dhammatthikAyassa paemA, adhammatthikAe adhammatthikAyassa dese adhammatthikAyassa parasA, AgAsatthikAe AgAsatvikAyassa dese AgAsatthi - kAyassa parasA addhA samae' dharmAstikAya. dharmAstikAyasya deza. dharmAstikAyasya pradezAH adharmAstikAyaH adharmAstikAyasya deza: avarmAstikAyasya pradezAH, AkAzAstikAya AkAzAstikA yasya dezaH AkAzAstikAyasya pradezA. addhAsamaya iticchAyA tatra jIvAnA pulAnAM ca ravamAvata eva gatipariNAmapariNatAnAM tatsvabhAvadhAraNAt poSaNAt gatisAhAyyAdvA dharmaH, astaya. pradezA bhigame" prajJApanA ke isa pATha taka kathana kara lenA cAhiye / prajJApanA kA prakaraNa isa prakAra se hai 'dhammatthikAe, dhammatthikAyasta dese, dhammatthikAyassa parasA, adhammatthikAe, adhammatthikAyarasadese, adhammatthikAyassa parasA, AgAsatthikAe, AgAsatyikAyassadese AgAsatthikAyassa parasA, addhAsamae' dharmAstikAya dharmAstikAyadeza, dharmAstikAya pradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAyadeza adharmAstikAya pradeza AkAzAstikAya, AkAzAstikAyadeza, AkAzAstikAya pradeza aura addhA samaya / svabhAvataH jIva aura pudgala ye jaba gati kriyA meM pariNata hote haiMarthAt cha dravyo meM jIva aura pudgala ye do dravya hI aise haiM no gatizIla he--ata inameM naba gatikriyA hotI hai, taba dharmadravya usa kriyA meM inheM sahAyaka hotA hai| tathA yaha asaMkhyAta pradezoM vAlA hai isIse ise dharmAstikAya dravya kahA gayA hai| yahI bAta 'tatsvabhAvadhAraNAt popaNAt gatisAhAyyAdvA dharmaH' ityAdi paMktiyoM dvArAspaSTa kI gaI hai / asti nAma pradezoM kA ajIvAbhigame" mA sUtrapAThe paryaMta 425 leI se ajJAyanAsUtrabhAM mA viSayane anusakSIne yA prabhArI dhuM che- "dhammatthikApa, dhammatthikAyassa Dhese, dhammatthikAyassa papasA, adhammatthikAe, adhammatthikAyassa dese, adhammatthikAyassa papasA, AgAsatthi kApa, AgasatthikAyassa dese, AgAsatthikAyassa papasA, addhAsamae ' arUpI ajIvAbhigamanA 10 prakAra nIce pramANe che-(1) dharmAstikAya, (2) dharmA stiThAya heza, (3) dharmAstijaya pradeza, (4) adharmAstipraya, (4) adharmAstiAya heza, (1) adharmAstiprAya pradeza, (7) mAzAstiAya, (8) AazAstriSyadeza, (E) bhAjazAstiatha pradeza bhane (10) addhAsabhaya (Aja) cha dravyeAmAMthI jIva ane pudgala, A e dravye evAM che ke je gatizIla che. A mane dravyeAnI gatikriyAmAM dhadravya sahAyaka thAya che te dravya asaMkhyAta pradezeAvALuM hovAne sIdhe 4 tene dharmAstiprAya aDevAmAM Avyu mevAta "tatsvabhAvadhAraNAt poSaNAt gatisAhAyyAhA dharmaH" ityAdi sUtrapATha dvArA spaSTa zvAsAM bhAvI che yasti eTale pradeze. A pradezeAnA samudAyane astikAya kahe che. dharmAstikAyanA je avibhAjya Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 29 steSAM kAyaH -- saMghAtaH samudAyaH dharmAstikAyasya pradezAH prakRSTA dezA iti pradezAH nirvibhAgA aMzA ityarthaH teSAM cAsaMkhyAtalokAkAzapradezapramANatvAtte asaMkhyAtAH / evaM dharmAstikAyasya vipakSos - dharmAstikAyaH sa ca jIvAnAM pudgalAnAM ca sthitipariNAmapariNatanAM tadIyapariNAmasyopaSTambhakosmUrtto'saMkhyAtapradezAtmakaH / etasyApi dezapradezAH dharmAstikAyasya dezapradezavadeva cintanIyAH / tathA AsamantAt sarvANyapi dravyANi jIvAdIni kAzante - dIpyante yatretyAkAzaH astayaHpradezAH teSAM kAyaH -samudAyaH ityastikAya AkAzazca astikAyatha ityAkAzAstikAyaH AkAzAstikAyasya dezapradezAH dharmAstikAyasya dezapradezavadeva vicAraNIyAH kintu AkA - zAstikAyasya pradezA anantA bhavanti alokA kA zasyAnantatvAditi / tathA addhAsamaya iti addheti kAlasya nAma addhAcAsau samayazca iti addhAsamayaH athavA addhAyAH samayo nirvibhAgo hai / ina pradezoM ke saMghAta samudAya kA nAma astikAya hai / dharmAstikAya ke jo prakRSTa deza hainirvibhAga aMza hai ve dharmAstikAya pradeza hai / aise pradeza isameM asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai ataH ve asaMkhyAta hai / dharmAstikAya kA vipakSa adharmAstikAya hai / sthitirUpa pariNAma se pariNata jaba jIva aura pudgala dravya hote haiM - taba yaha adharmadravya unhe usa kriyA meM sahAyaka hotA hai yaha amUrta haiM / tathA asaMkhyAta pradezoM vAlA hai / dharmAstikAya ke jaisA isake bhI deza pradeza hote hai / samasta jIvAdika dravya jisameM prakAzita hote hai -rahate hai- vaha AkAza hai yaha AkAzadravya bhI astikAya kahA gayA hai kyoki yaha bhI pradezoM kA samudAya rUpa eka dravya hai / isake bhI deza aura pradeza dharmAstikAya ke jaise hI hote hai / isake do bheda kahe gaye hai--eka lokAkAza, aura dUsarA AlokAkAza, jIvAdika chaha dravyoM kA nivAsa lokAkAza meM hI hai AlokAkAza me nahIM / ataH lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza kahe gaye hai aura AlokAkAza ke ananta pradeza kahe gaye haiM / kyoMki alokAkAza ananta hai / addhA nAma 1 M aMze che. temane dharmAstikAyapradezeA kahe che temAM evA pradezo asaMkhyAta leAkAkAza pradeza pramANu che, tethI teo asakhyAta che. dharmAstikAyathI viparIta lakSaNavALuM dravya adharmAstikAya che. jyAre jIva ane pudUMgala dravya sthiti rUpa pariNAmamAM pariNata thAya che tyAre adharma dravya tene te kriyAmAM sahAyaka mane che. te amUta che ane asaMkhyAta pradezovALu che. dharmAstikAyanI jema tene paNa deza ane pradezo heya che. samasta krika dravya jemAM rahe che, te AkAza che. te AkAza dravya paNa pradezeAnA samudAyarUpa eka dra hAvAthI tene paNa dharmAstikAyanI jema deza ane pradezo hoya che tenA be bheda kahyA che. (1) leAkAkAza ane (2) aleAkAkAza jIvAddika cha dravyAnA nivAsa leAkAkAzamAM ja hAya che, AleAkAkAzamAM hAtA nathI, tethI leAkAkAzanA asakhyAta pradezoThyA che. aleAkAkAzanA anaMta pradezo kahyA che, kAraNa ke aleAkAkAza anata che. 'addhA' nAma kALanuM vAcaka che. addhA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhojIvAbhigamasye * nAmamama / nanu yathA dharmAstikAyAdharmAstiphAyayordezapradezau kathitI tathA pradezo kara nIma iti 7 manobhyate ekasyaiva vartamAnakAlasya paramArthataH 1. tAnAganAlayontu vinaSTAnusanna vAt tataH kAya vasyAbhAvena dezapradezakalpanAya, bhavani, iti / manu kA lokaprasiddhavAn svIkananyo, marmAstikAyAdharmAstikAyau tu lokaprasiddhacavimAna manna yA viti cet mayam dharmAstikAyAdharmAstikAyayorapratyakSatayA pratItifaspi nadIkAryamya ganinthinirUpanya sarvasamatAvena tadadvArA tatkAraNayordharmAstimAmA / sAmpa jo mamaya yaha manAmamaya hai athavA adA kA jo samaya vaha adA samAna / samaya nirdiAga bhAga -pa hotA hai| - jisa prakAra Apane dharmAstikAya evaM adhamarmAstiphAya ke deza aura pradeza kahe prakAra banAmamaya ke deza aura pradeza kyoM nahIM kheN| utara- 'pamA meM eka hI vartamAna kAlakA matva hai| vaha vartamAna kAla eka samaya hotaa| mana aura anAganakATa vinaSTa eva anutpanna hone se sacca rUpa nahIM hai| de pA abhAva meM deza pradeza kalpanA kAla ke nahIM hotI hai| kA... aura AkAra ye to loka meM pramida hai-isa liye ye to mAne jA sakate wriERE aura amana kAya ye loka meM prasira nahIM hai| ataH loka meM inakI Fluit , mAyAMga ko mAnA jA sktaa| uttara--- pakAnA kara, mAstikAya aura adharmAstikAya yadyapi pratyakSa se pratIti | RJ monikAya aura adhArita kAya ke phArya jo gatisthiti meM hetu honA je kamaLa bane chAsamaya kara che athavA addhAne je samaya te addhAsamaya che. nimA 55 - pa ma pAstikAya ane adhamastikAyanA deza ane pradezo kahyA, MARCHbhayanA ne zo EPL nI ? 12 mAnAnusa (mati4). te patamAna samaya 3. sa ha ka ne dila vinai ane anupana javAne kAraNe saravarUpa .. .... mana mA pradeza salInA nathI. - 25:46, 2% ne tIna, tethI tamanA mastitvanI .: 1 . 5.. .yasane mAmalAya na mai agittal. - - 5. 1.4- A u ne mAniyana anya nAma .. - - mana ane rilimAM madada rUpa thavAnuM temanuM kahyuM te sa. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 31 kAyAdharmAstikAyayorapi anumAnena jJAtuM zakayatvAt yathA cakSurAdIndriyANAmapratyakSatve'pi rUpAdi vijJAnarUpakAryeNa cakSurAdInAM jJAnaM bhavati tathaiva jIvAnAM pudgalAnAM ca gatisthitipariNAmaparigatAnAM gatisthityoH kAraNatayA dharmAstikAyAdharmAstikAyayorapi siddhirbhavatyeveti bhAvaH / anena krameNa arUpi ajIvadravyANi dharmAdharmAstikAyAkAzAstikAyadezapradezaviziSTa kAlAkhyAni nirUpitAni yathAzAstram / tadatropasaMhAravAkayam 'se taM avi ajIvAbhigame' iti // ___ arUpyajIva nirUpya rUpyajIvaM nirUpayituM praznayannAha-' se kiM taM rUvi' ityAdi, 'se kiM taM rUvi ajIvAbhigameM' atha ko'sau rUpyajIvAbhigamaH, iti praznaH, uttarayati-rUvi' ityAdi 'rUvi ajIvAbhigame caubihe paNNatte' rUpyajIvAbhigamazcaturvidhaH catuHprakArakaH prajJaptaH-kathitaH rUpa hai ve sarva saMmata haiM / ataH inake dvArA unakA anumAna pramANa dvArA sattva mAnA gayA hai / jisa prakAra se cakSu Adi indriyoM kA apratyakSa hone para bhI rUpAdi ke jJAna hone rUpa kArya se sadbhAva mAnA jAtA hai| usI prakAra se dharmAdharmAdi dravyoM kA gatisthiti svabhAva vAle jIva aura pudgaloM kI gati aura sthiti meM hetu hone rUpa kArya se anumAnapramANa dvArA sadbhAva mAnA gayA hai / isa krama se zAstrAnusAra arUpi ajIva dravya kA dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya kA aura inake deza pradeza kA evaM kAla dravya kA kathana kiyA-aba upasaMhAra karate haiM-'se taM arUvi ajIvAbhigame' sa epa arUpyajIvAbhigamaH, yaha arUpIajIvAbhigama kahA gayA hai| __arUpI majIva davyakA nirUpaNa karake aba rUpI ajIva dravya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai --'se ki taM rUvi ajIvAbhigame' he bhadanta ! rUpI ajIva dravya kitane prakAra kA hai ? uttara-rUvi ajIvAbhigame cauvihe pannatte' rUpI ajIvAbhigama cAra prakAra kA hai / saMmata che. tethI A temanA kAryo dvArA anumAna pramANathI temanuM sava (astitva) vIkAravAmAM AvyuM che jema cakSu Adi Indriya apratyakSa hovA chatAM paNa rUpAdinuM jJAna thavA rUpa kArya dvArA temane sadabhAva mAnavAmAM Ave che, e ja pramANe dharma ane adhama dravyane, gatisthiti svabhAvavALA che ane pudgalenI gati ane sthitimAM kAraNarUpa hovAthI kArya ne lIdhe anumAna pramANa dvArA sa dvAva mAnavAmAM AvyA che. A prakAre zAstrAnusAra arUpI ajIva dravyanuM-dharmAstikAyanuM, adharmAstikAyanuM, AkAzAstikAyanuM ane temanA deza pradezonuM tathA kALadravyanuM kathana karavAmAM AvyuM. have sUtrakAra 75 DA242di cha8-"seta arUvi ajIvAbhigame" 241 ranu ma3pI mavAbhigamana svarUpa che. eTale ke tenA dasa prakAranuM varNana ahIM pUruM thAya che arUpI ajIva dravyanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra rUpI ajIva dravyonuM nirUpaNa 4re che .-"se ki taM rUvi ajIvAbhigame ?" lagavan ! 3pI mala dravyanu 135 Bche ? te uttara 2mA pramANe sApAmA mAvyA cha-"rUvi ajIvAbhime cauvihe Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zronIvAbhigamastre rUpyajIvAnAM catvAro bhedA bhavataHti bhAvaH / prakaraNabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'sadhA khaMdhadesA khaMdhappaesA paramANupoggala' skandhAH avayavinaH sthUlAH, skandhadezAH skandhapradezAH paramANupudgalAH avayavarUpAH sUkSmAH skandhA ityatra bahuvacanaM pudgalaskandhAnAmantaratvaM jJApanAya / taduktam -'davyao NaM puggalasthikAe aNate' dravyato dravyarUpeNa khala pugdalAstikAyaH ananto bhavatIticchAyA / skandhAnAmeva skandhatvapariNAmamaparityajatAM kevalavuddhiparikalpitA dvacAdi pradezAtmakA vibhAgAste eva skandhadezA iti kathyante / ihApi bahuvacanamanantapradezika skandheSu skandhadezAnAmanantatvajJApanAyeti / skandhapradezAH, skandhAnAmeva skandhatvapariNAmamatyajatAM ye prakRSTA dezA nirvibhAgA bhAgAste eva skandhapradezAH paramANava ityarthaH, paramANupudgalAH skandhatvapariNAmarahitAH kevalAH paramANavaH iti / 'te samAsao paMcavihA pannattA' te uparidarzitAH skandhaskandhadezaskandhapradezaparamANavaH taM jahA"-jaise -'khaMdhA khaMdhadesA khaMbappaesA paramANupoggalA' skandha 1 skandhadeza 2 skandha pradeza 3 aura paramANupudgala 4 ina meM jo sthUla avayavI hai ve skandha haiM tathA avayava rUpa jo sUkSma pudgala haiM ve paramANu haiM / skandho meM anantantA prakaTa karane ke liye skandha isa rUpa se bahuvacana kA prayoga kiyA hai| ___kahA bhI hai-davvao NaM puggalatthikAe ANatte' skandharUpa pariNAma kA tyAga kiye binA hI kevala buddhi se parikalpita jo skandhoM ke dvayAdi pradezAtmaka vibhAga haiM ve skandhadeza haiN| ye skandhadeza bhI skandhoM meM ananta hote hai| skandharUpa pariNAma kA tyAga kiye binA hI jo skandhoM ke nirvibhAga bhAga hai ve skandhapradeza haiM-skandhatva pariNAma se rahita jo kevala paramANusvarUpa dravya hai / vaha paramANupudgala haiN| paNNatte" 3thI maligama yA2 prAranA 4hyo che. "taMjahA" te prasanIya prabhArI cha(khaMdhA, khaMghadesA, khadhappaesA, paramANupoggalA" (1) 24.dha, (2) 24.yaza, (3) 24.3. pradeza ane (4) paramANu pudgala je sthUla avayavI che temane skandha kahe che, avayava rUpa 2 sUkSma pugato cha tabhane 52bhAra che. 24-dhAmA manatatA 48 42vAne bhATa "skandhA" maarne| mahuvAyanavANA prayAsa 42||ye| cha. 55 cha-"davyamoNaM puggalasthikAe aNate" 245 35 pariNAmI tyAsa ryA vinA mAtra muddhithI 4 465vAbhA mAtA skalpanA be, traNe Adi pradezovALA je vibhAga che, temane skandhadeza kahe che. skamAM te skandhadeza paNa anaMta hoya che skanda rUpa pariNAmane tyAga karyA vinA ja skadhonA je nivibhAga bhAgo paDe che, temane kanyapradezo kahe che. skandhatva pariNAmathI rahita evuM ravaNa paramANu 35 dravya DAya cha, tana paramANuY 57 cha. "te samAsao pacavihA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 ajIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 33 samAsataH - saMkSepeNa paJcavidhAH - paJcaprakArakAH prajJaptAH kathitAH prakArabhedameva darzayati- 'taMjahA ' tadyathA 'vaNNapariNayA gaMdhapariNayA rasapariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA' varNapariNatAH, gandhapariNatAH, rasapariNatAH, sparzapariNatAH, saMsthAnapariNatAH, 'evaM te paMca jahA paNNavaNAe ' evaM te upari darzitAH paJca yathA yena rUpeNa prajJApanAyA prathamapade pradarzitA stathaivAtrApi jJAtavyAH tathAhi 'tattha NaM je te vaNNaparigayA te paMcavihA paNNattA' tatra khalu ye varNapariNatAH skandhAdaya ste paJcavidhAH - paJcaprakArakA bhavanti 'taM jahA ' tathathA 'kAlavannapariNayA 1, nalavInnapariNayA 2, lohiyannapariNayA 3, hAlidavanna pariNaya 4, sukkilLavannapariNayA 5, kAlavarNapariNatAH nIlavarNapariNatAH, raktavarNapariNatAH, pItavarNapariNatAH zuklavarNapariNatAH 5 / madhurAdi paJcarasa - pariNatA, gandhadvayapariNatAH, karkazAdayaSTavidhasparzapariNatA ityAdInAM prajJApanAprakaraNakathi 'te samAsao paMcavihA pannattA" ye skandha skandha deza skandha pradeza aura paramANu saMkSepa se pA~ca prakAra ke kahe gaye hai- 'taM jahA " jaise 'vaNNapariNayA gaMdhapariNayA rasapariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA' varNa pariNata gandhapariNata rasa pariNata sparza pariNata aura saMsthAna pariNata ' evaM te paMca jahA paNNavaNAe" isa prakAra jisa rUpa se ye pA~ca prajJApanA meM prakaTa kiye gaye haiM usI rUpa se yahA~ para bhI jAnanA cAhiye arthAt 'tattha NaM je vaNNapariNayA te paMcavihA pannattA" inameM jo varNa paritaNata skandha Adi haiM / ve kRSNavarNapariNata nIlavarNapariNata raktavarNapariNata, haridvarNa pariNata evaM zuklavarNapariNata ke bheda se pA~ca prakAra ke haiM / rasa pariNataskandha Adi madhurarasa pariNata Adi ke bheda se pA~ca prakAra ke haiN| gaMdha pariNata skandha do prakAra ke haiM / sparzapariNata skandha Adi karkazasparzAdi ke bheda se ATha prakAra ke hai / ityAdi saba prajJapanA sUtrakA kathana yahA~ saMgRhIta huA hai / 'se taM rUvi ajIvAbhigame ' pannaptA" | 24ndha, 24ndhaheza, andhapradeza bhane paramANunA sakSitabhA yAMca amara hyA che. "taMjahA" nevAM The...... "vaNNapariNayA, gaMdhapariNayA, rasapariNayA, phAsapariNayA, saMThANapariNayA" (1) vAyu parizuta, (2) gaMdhaparizuta, ( 3 ) rasaparita, (4) sparza parita ane (4) saMsthAnaparita "evaM te paMca jahA paNNavaNApa" prajJAyanAsUtrabhAM yA cathinI jevI prarUpaNA karavAmAM AvI che, evI ja prarUpaNA ahIM paNa karavI joIe. eTale ke " tasya NaM je vaNNapariNayA te pacavidyA pannattA' temAM ne varSAparita 46 Adi che tebhanA nIce pramANe pAMya le che - ( 1 ) SNuva parizruta, (2) nIsavarSa pariyuta, (3) 24tvaNu pariNata, (4) zukalavaNuM pariNata ane (5) haritava pariNata rasapariNata skandha AdinA madhurarasapati Adi pAMca bheda che, gaMdhapariNata skandha AdinA sugaMdhapariNata ane durgaM dhapariNata rUpa e bheda che sparza pariNata ska Mdha AdinA kazaspaza parijIta Adi ATha bhai che. mA aAranu prajJApanAsUtra thana sahIM khule. "se ttaM ruvi ajIvA 5 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtra 'tInAM saMgrahaH kartavya iti / idAnI prakaraNArtham upasaMharannAha-"se taM rUvi ajIvAbhigame ' so'yaM rupyajIvAbhigamaH / 'se taM ajIvAbhigame' so'yamajIvAbhigamaH kathita iti sU0 5|| ' ajIvAbhigamaM sakSepavistArAbhyAM nirUpya samprati jIvAbhigamaM nirUpayitumAha-se kitaM jIvAbhigame' ityAdi, mUlam -'se kiM taM jIvAbhigame, jIvAbhigame duvihe pannatte, taM jahAM saMsArasamAvannaga jIvAbhigame ya asaMsArasamAvannaga jIvAbhigame ya / se kiM taM asaMsArasamAvannagajIvAbhigame, asaMsArasamAvannagajIvAbhigame duvihe pannatte, taM jahA-aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame yaM, paraMparasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya / se kiM taM aNaMtarasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame, aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame paNNarasavihe pannatte taM jahA titthasiddhA jAva aNegasiddhA se taM aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame se kiM taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame, paraMparasiddhAsaMsArasazrAvannaMgajIvAbhigame aNegavihe pannatte-taM jahA-padamasamayasiddhA0 dusamayasiddhA0 jAva aNaMtasamayasiddhA0, se taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajAvAbhigame, se ta asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' // sU0 6 // chAyA-atha ko'sau jIvAbhigamaH ? jIvAbhigamo dvividhaH prabhAtaH tadyathA-saMsArasamApannakajIvAbhigamazca asaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, matha ko'sau asaMsArasamApanaka jIvAbhigamaH, asaMsArasamApannakajIvAbhigamo dvividhaH prajaptaH, tadyathA-anantarasiddhA. saMsArasamApannakajIvAbhigamazca, paramparasiddhAsaMsArasamApanna kajIvAbhigazca / atha ko'sau anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH anantarasiddhAsaMsArasamAvannakajIvAisa prakAra yaha rUpI ajIvAbhigama hai|" se ttaM ajIvAbhigame" isa prakAra se yahA~ takamajIvAbhigama kA kathana kiyA / sU0 3-4-5 // bhigame' mA prA2nu 35ii mAlizabhanu 135 cha. "se tta ajIvAbhigame ahIM sudhI sUtrakAre achavAbhigamanuM nirUpaNa karyuM che ke sUTa 3-4-5 / prAre Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA paM. 1 jovAbhigamasvarUpanirUpaNam 35 bhigamaH paJcadazavidhaH prazapta stadyathA-tIrtha siddhA yAvat anekasiddhAH / so'yamanantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH / atha ko'sau paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamA, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamo'nekavidha. prajJaptaH tadyathA-prathamasamayasiddhA, dvitIyasamayasiddhA0 yAvadanantasamayasiddhA.0, so'yaM paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigama / so'yamasaMsArasamApannaka jIvAbhigamaH // suu06|| TIkA- ajIvAbhigamaM nirUpya saprati jIvAbhigamaM nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM ityAdi 'se kiM taM jIvAbhigame' atha ko'sau jIvAbhigamaH kiM jIvasya lakSaNaM kiyantabdha bhedA iti praznaH uttarayati-'jIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAbhigamo dvividhaH prajJaptaH yasya kasyApi padArthasya yAvallakSaNaM na kriyate tAvattadvibhAgo na sabhavati vibhAgaM prati sAmAnyadharmajJAnasya kAraNatvAdataH prathamato jIvAnAM lakSaNaM karttavyam lakSaNena jIvasvarUpe'dhigate sati tadanantaraM tadIyavibhAgaviSayakajijJAsAsabhavAt tatropayogavatvaM jIvatvam idaM ca lakSaNamekendriyAdArabhya siddhaparyanta jIvavRtti tAdRzo jIvo dvividho dviprakArakaH prajaptaH-kathita iti prakArabhedameva darzayati taM jahA' saMkSepa vistAra se majIvAbhigama kA nirUpaNa karake aba jIvAbhigamakA sUtrakAra varNana karate haiN| 'se kiM taM jIvAbhigame'----ityAdi sUtra 6 TIkArtha-'se ki taM jIvAbhigame' he bhadanta ! jIvAbhigama kA kyA lakSaNa hai aura kitane isake bheda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'jIvAbhigame duvihe pannatte' jIvAbhigama do prakAra kA hai| jaba taka kisI bhI padArtha kA lakSaNa nahIM kiyA jAtA hai taba taka usakA vibhAga nahIM hotA hai, kyoki vibhAga ke prati sAmAnya dharmajJAna kAraNa hotA hai| ataH sarvaprathama jIvoM kA lakSaNa kahanA cAhiye jaba lakSaNa se jIvasvarUpa adhigata ho jAtA hai tabhI usake vibhAga ke sambandha kI jijJAsA utpanna hotI hai| jo upayoga vAlA hotA hai vaha jIva hai| yaha jIva kA lakSaNa hai / yaha lakSaNa ekendriya se lekara siddha taka ke samasta jIvoM meM pAyA jAtA achavAbhigamanuM saMkSiptamAM nirUpaNa karIne have sUtrakAra jIvAbhigamanuM nirUpaNa 42 cha-"se ki taM jIvAbhigame" ityAhi....sUtra TI -"se kiM taM jIvAbhigame ?' san ! niyamanu sakSazu cha? sane tenA Tasa se che ? maDAvI2 prbhune| uttara-'jIvAbhigame duvihe pannatte'' ligamanA be prakAra kahyA che jyAM sudhI koI paNa padArthanuM lakSaNa jANavAmAM na Ave, tyA sudhI tenA vibhAga pADI zakAtA nathI kAraNa ke sAmAnya lakSaNanuM jJAna ja vibhAga pADavAmAM madadarUpa bane che. tethI sauthI pahelAM jInA lakSaNanuM kathana thavuM joIe jyAre lakSaNa dvArA jIvanA svarUpane jANuM levAmAM Ave che, tyAre ja tene vibhAga viSayaka jijJAsA utpanna thAya che upaga jIvanuM lakSaNa che. A lakSaNa ekendriyathI laIne siddha paryatanA samasta jIvomAM jovAmAM Ave che. A prakAre jIvanuM lakSaNa prakaTa karIne sUtrakAra Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrIjIvAbhigamasUtre ityAdi taM jahA ' tadyathA 'saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' ya sasArasamApannakajIvAbhigamazca asamArasamApannakajIvAbhigamazra sasArI asasArI iti bhedena jIvo dvibhedastatra saMsaraNaM saMsAraH nArakatiryadmanuSyAmarabhavabhramaNalakSaNastAdRgaM sasAra samyagekIbhAve nAptAH- prAptA ye jIvAste saMsArasamApannakAH sasAravarttina ityarthaH sasArasamApannakAzca te jIvA iti sasArasamApannakajIvAstepAM sasArasamApannakajIvAnAmabhigama iti saMsArasamA - pannakajIvAbhigamaH / tathA na saMsAro'saMsAraH sasArazca nArakatiryagnarAmarabhavabhramaNalakSaNastadvirodhI asaMsAraH atra sasAreNa samasya mAnasya na zabdasya virodho'rthaH tathA ca saMsArapratipakSabhUto'saMsAro mokSa ityarthaH taM mokSAparaparyAyam asaMsAraM samApannakAH samyagekIbhAvena prAptA itya saMsArasamApannakAH asaMsArasamApannakAzca te jIvAcetyasa sArasamApannakajIvAsteSAM jIvAnAmabhigamo'sasArasamApannaka jIvAbhigamaH / atrobhayatrApi vidyamAnaM cakAraya saMsArasamA - pannakrAsaMsArasamApannakobhayepAmapi jIvAnAM jIvatvarUpasAmAnyadharmaM prati tulyatvaM darzayati hai / jIvAbhigama ke do prakAra ye haiM 'saMsArasaMmApannagajIvAbhigame ya asaMsArasamApannaga jIvAbhigameya' sasArasamApannaka jIvAbhigama aura asaMmArasamApannaka jIvAbhigama saMsArI aura asasArI ke bheda se jIva do prakAra kA kahA gayA hai / inameM jo nAraka tiryazca manuSya aura deva isa rUpa sasAra meM acchI taraha prApta hai bhramaNa kara rahe haiM ve saMsArI jIva haiN| isa saMsArI jIvoM kA jo abhigama hai vaha saMsArasamApannakajIvAbhigama hai / caturgati rUpa saMsAra se jo pratipakSa hai vaha asaMsAra hai / yaha asasAra mokSa rUpa hai / isa mokSa rUpa asaMsAra meM jo jIva prApta hai ve asasArasamApannaka haiM / inakA jo abhigama hai vaha saMsArasamApannaka jIvAbhigama haiM / yahA~ sUtra meM do cakAro kA pATha AyA hai vaha saMsArasamApannaka jIvoM meM aura asaMsArasamApannaka jIvoM meM donoM meM jIvatvarUpa sAmAnyadharma ke prati tulyatA vAbhigamanA nIce prabhA me prabhara jatAye che - "saMsArasamApannagajIvAbhigame ya, asaM sArasamApannagajIvAbhigame ya" (1) sauMsAra sabhAyanna vAligama bhane (2) asa'sAra samApannaka jIvAbhigama. eTale ke sa`sArI ane asaMsArInA bhedathI e prakAranA jIvA kahyA che. nAraka tiyatha, manuSya ane deva rUpa sa`sAramAM bhramaNa karanArA jIveAne sasArI jIvA kahe che. A saMsArI jIvAnA je abhigama che. tene sa`sAra samApannaka jIvAbhigama kahe che. cAra gatirUpa sasAranA pratipakSanuM nAma asaMsAra che. A asa'sAra meAkSarUpa che. A meAkSarUpa asa'sAramAM pahAMcI cukelA jIvAne asa'sArasamApannaka kahe che. temanA je abhigama che tenu nAma asa'sArasamApanaka jIvAbhigama che A sUtramAM be vAra ' nA prayAga karIne sUtrakAre sasArasamApannaka jIvAmAM ane asa'sAra samApanaka jIvAmAM-khannemA-jIvasvarUpa sAmAnya dharmanI khAkhatamAM tulyatA prakaTa karI che. 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA . pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 37 ayaM bhAvaH upayogavatvalakSaNajIvatvaM yathA-saMsArijIveSu vidyate tathA-muktajIveSvapi vartate eveti upayogavattva lakSaNajIvatvamubhayatrApi samAnarUpameveti / saMsAryasasAriNorubhayorapi jIvayorupayogavattvAtmaka jIvatvasya samAnatayA kathanena bauddhamataM nyAyamataM ca pratikSipta bhavati tathAhi- bauddhohi kSaNikavijJAnarUpaM jIvamabhyupagacchati yAvatsaMsAra kSaNikavijJAnadhArAsantAnarUpeNa pravahati tattvajJAnena yadA sA dhArA vicchidyate tadA vijJAnadhArA samucchedarUpA muktirbhavati muktajIve vijJAnaM na bhavati iti tanmataM nirAkRtamAcAryeNa ubhayorekarUpatvakathanena yadA upayogamAtraM jIvasyasvarUpam tadA ko hi buddhimAn puruSa svavadhAya prayatnaM kuryAt sarvo'pi karmasaMprAptaduHkha nivartayitu yatate na tu svakIyasvarUpavinAzAya ka.prekSAvAn svavicchedAya kuThAraM vyApArayati yadi mokSe sva prakaTa karatA hai / arthAt upayoga lakSaNa yuktatA jIvatva kA sAmAnya lakSaNa hai / yaha lakSaNa jisa prakAra se sasArI jIvoM meM pAyA jAtA hai usI prakAra se vaha mukta jIvo meM bhI pAyA jAtA hai / ata' lakSaNa kI tulyatA donoM meM hai / isa upayoga lakSaNa kI tulyatA ke kathana se cauddhamana aura nyAyamata-naiyAyika matakA nirasana ( khaNDana ) ho jAtA hai-jaise-bauddha ne "kSaNika vijJAna rUpa jIva hai" aisA mAnA hai / jabataka sasAra hai-taba taka kSaNika vijJAna dhArAsantAna rUpa se calatI rahatI hai| tattvajJAna se vaha dhArA jaba vicchinna ho jAtI hai taba vijJAna dhArA ke samuccheda hone rUpa mukti jIva kI ho jAtI hai / mukti meM mukta jIva ko jJAna nahIM rahatA hai / isa bauddha kI mAnyatA meM asamIcInatA kahate hue AcArya kahate hai ki jIva kA lakSaNa ho jaba upayogarUpa hai to kauna buddhimAn puruSa apane hI vadha ke liye prayatna karegA-samasta jIva karmasaMprApta duHkha ko dUra karane ke liye prayatna karate hai apane svarUpa ko naSTa karane ke liye prayatna nahIM karate haiN| yadi mokSa meM sva-svarUpa hI naSTa ho jAtA ho to eTale ke upaga lakSaNasaMpanatA jIvatvanuM sAmAnya lakSaNa che. A lakSaNane jema saMsArI jImAM sabhAva hoya che, e ja pramANe muktajIvomAM paNa sadbhAva hoya che. A rIte banemAM lakSaNanI samAnatA che A upagalakSaNanI tulyatAnA kathana dvArA bauddhamata ane naiyAyikamatanuM khaMDana thaI jAya che. bauddho evuM mAne che ke "kSaNika vijJAna rUpa jIva che." jyAM sudhI saMsAra che tyAM sudhI kSaNika vijJAnadhArA santAnarUpe cAlu rahe che. tatvajJAna vaDe jyAre te dhArA vichinna thaI jAya che, tyAre vijJAnadhArAnA samucchedarUpa muktinI jIvane prApti thAya che. mukti prApta karyA bAda mukta jIvamAM jJAna rahI zakatuM nathI. bauddhonI A mAnyatA barAbara nathI evuM pratipAdana karavA nimitte AcArya kahe che ke-jema jIva upagarUpa lakSaNavALo che, te kaye buddhimAn puruSa pitAnA ja vadhane, mATe prayatna karaze? samasta jIva karmanA udayane lIdhe je dukha AvI paDe che. temane dUra karavA prayatna kare che--kaI paNa jIva potAnA svarUpane nAza karavAno prayatna kare nathI. je mokSamAM svasvarUpane ja nAza thaI jatuM hoya, te tenI prApti mATe prayatna Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre svarUpameva nazyet tadA kathaM kepAmapi mokSAya prayatnaH syAditi / evaM naiyAyikA api AtmaguNAnAM navAnAM buddhisukhadu khecchAdveSaprayatnadharmAdharma saskArANAmatyantocchedArtha kathaM ko'pi jIva. prayatnaM kariSyati evaM krameNa ubhayorapi bauddhanaiyAyikayormatam AcAryeNa sasAnarUpatayA kathanena khaNDitamiti etadviSaye vizeSavicArastu anyatra draSTavyaH sUtravyAkhyAnamAtrapravRttena mayA vizeSato nAtra vicAra' kRta iti atrasUtre kevalAn ajIvAn jIvAzcAnucAr2yAMbhigamazabdasabalita prazno'bhigamamantareNa pratipatte rasaMbhavAt jIvAjIvAdInAmabhigamagamyatAdharmajJApanAya phira kyoM usakI prApti ke liye prayatna kiyA jAya ?-jIva isakI prApti ke liye prayatna karate dekhe jAte hai-ataH yadi tumhArI mAnyatAnusAra vahA~ sva-AtmA kA svarUpa-vijJAna naSTa ho jAtA ho to phira kauna buddhimAn apane svarUpa ke vinAza ke liye prayatna kregaa| isI prakAra se naiyAyikoM kA bhI aisA hI siddhAnta hai ki buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nau AtmaguNoM ke atyanta uccheda hone para mukti prApta hotI hai so yaha siddhAnta bhI vicAra sagata nahIM hai| kyoMki jJAnAdi jIva ke nija svarUpa hai-| bhalA, isake uccheda ke liye kyoM koI jIva prayatna karegA ? isa prakAra jaba sasArI jIva aura mukta jIva meM upayoga rUpa lakSaNa se samAnatA hai to phira bauddha evaM naiyAyika mata saMmata mAnyatA samIcIna nahIM haiM-yahI bAta prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM do cakAroM kA prayoga kiyA hai / isa sambandha meM kiyA gayA vizeSa vicAra anyatra hai ataH vaha vahIM se jAna lenA cAhiye yahAM to maiMne kevala sUtra ke sambandha meM hI vyAkhyA rUpa se vicAra kiyA hai| vizeSa rUpa se nahIM / isa sUtra meM kevala -ajIvoM kA aura kebala jIvo kA uccAraNa kiye ja zA mATe karavAmAM Ave? paraMtu tenI prAptine mATe prayatna karatA jI jovAmAM Ave che. tamArI mAnyatA anusAra je tyAM sva-AtmAnA svarUpa-vijJAnane ja nAza thaI jate hoya, te kaye buddhimAna mANasa potAnA svarUpanA vinAzane mATe prayatna karaze ? eja pramANe niyAyikenI evI mAnyatA che ke buddhi, sukha, duHkha, IcchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, ane saMskAra A nava AtmaguNane sadaMtara nAza thavAthI mukti prApta thAya che A mAnyatA paNa sa gata lAgatI nathI, kAraNa ke jJAnAdi guNe jIvana nijasvarUpa che zu tenA ucchedane mATe kaI paNa jIva prayatna kare khare? A prakAre saMsArI jIva ane muktajIvamAM upayAgarUpa sAmAnya lakSaNanI apekSAe samAnatA che. tethI bauddha ane taiyAyikamatanI uparyukta mAnyatA buddhigamya nathI. eja vAta prakaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM be cakArone prayoga karyo che. A viSayane anulakSIne vistRta vivecana anya zAstromAM karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu vAcakee te tyAMthI vAMcI levuM ahIM te meM mAtra sUtranI sAthe saMbaMdha dharAvatI vAtanuM ja vivecana saMkSipta rUpe karyuM che. ahIM vizeSa vivecana karyuM nathI. A sUtramAM jIvanuM ane mAtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 39 kRtaH / ayaM bhAva - jIvAjIvayorjJAnaviSayatvajJApanAya ubhayatrApi abhigamazabdo yojitaH etAvatA jIvo jJAnaviSayo na bhavatIti advaitavAdinAM vedAntinAM mataM nirAkRtaM bhavati yadi jIvo jJeyo na bhavet tadA tadIya svarUpasyAjJAtatvAt saMsAra nivRttiniratizayAnandaprAptyAtmakamokSaM prati kasyApi pravRttireva na syAt tatazca mokSAdi zAstrapraNayana nairarthakayamAsAdayediti, ato'bhigamazabdo yojita' vastutastu jIvasya prakaraNAt jIvAjIvabheda eva sarvatra jJAtavyaH, asaMsAra 1 vinA hI unake sAtha abhigama zabda ko yukta karake jo prazna kiyA gayA hai vaha abhigama ke binA unako pratipatti nahIM ho sakatI hai isI abhiprAya se jIvAjIvAdikoM meM abhigama gamyatA rUpa dharma ke samajhAne ke liye prazna kiyA gayA hai ' tAtparya yaha hai- jIva aura ajIva meM jJAna viSayatA samajhAne ke liye donoM meM abhigama zabda yojita huA hai / etAvatA jIva jJAna ko viSaya nahIM hotA hai" aisA jo advaitavAdI kA mata hai - vedAntiyo kA kathana hai- vaha nirAkRta ho jAtA hai / kyoMki yadi jIva ko jJeya na mAnA jAya - jJAna kA vaha viSaya hotA haiMaisA svIkAra na kiyA jAya to usakA jo svarUpa hai vaha jJAta nahIM ho sakatA hai / svarUpa jJAta hue vinA saMsAra ko nivRtti rUpa evaM niratizayAnanda kI prApti rUpa jo mokSa hai usake prati kisI bhI jIva kI pravRtti hI nahIM ho sakegI / phira mokSAdi kI prApti ke nimitta jo zAstra kI racanA karane meM AI hai vaha nirarthaka ho jAvegI / ataH vaha vyartha na ho isaliye jIva aura ajIva ke sAtha abhigama zabda ko yojitakara unheM jJAna kA viSaya bhUta kahA gayA hai / vastutaH--to jIva kA prakaraNa hai / isaliye sarvatra jIva aura ajIva ke bheda hI jAnanA cAhiye / ajavAnuM uccAraNa karyA vinA ja temanI sAthe abhigama zabdane mukta karIne je prazna karavAmAM Avye che tenuM kAraNa e che ke abhigama vinAM temanI pratipatti (sAcuM jJAna) thaI zakatI nathI jIva-ajIvAdikezamAM abhigamyatA rUpa dhama ne samajAvavAne mATe temanI sAthe abhigama zabdanA pratyeAga karavAmAM Avye che. A kathananA bhAvArtha e che ke jIva ane 'ajIvamAM jJAnaviSayatA samajAvavAne mATe ja bannenI sAthe abhigama zabda joDavAmAM Avyo che. tethI jInna jJAnanA viSaya nathI,' A prakAranA advaitavAdIo-vedAntIonA "je mata che tenu N khaMDana thaI jAya che. kAraNa ke jo jIvane jJeya-jJAnanA viSaya rUpa na mAnavAmAM Ave, te tenuM je svarUpa che te jANI zakAya nahIM. ane tenA svarUpane jANyA vinA sa'sAranI nivRtti rUpa ane niratizayAnantanI prApti rUpa meAkSanI prApti mATe kaI paNa jIva pravRtti ja na kare teA pachI meAkSAdinI prAptine mATe je zAstranI racanA karavAmAM AvI che, te paNa nirarthaka banI jAya, te nirarthaka nakhanI jAya te mATe jIva ane ajItranI sAthe abhigama zabdane cAjita karIne temane jJAnanA viSayarUpa prakaTa karavAmAM Avela che. vastutaH te jIvanu' ja A prakaraNa che, tethI 'satra jIva ane jIvanA bheda samajavA joIe. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInIvAbhigamasUtre prathamopasthitamapi saMsArasamApannakajIvAbhigamaM sUtraM parityajya prathamato'saMsArasamApannakanIvAbhigamaM darzayituM praznayannAha - 'se kiM taM asaMsAra' ityAdi 'se kiM taM asaMsArasamAvannagajI vAbhigame' atha ko'sau asaMsArasamApannakajIvAbhigamaH asasArasamApannakA jIvAH kiyanto bhavantIti prazna, uttarayati 'asaMsArasamAvannagajIvAbhigame duvipannatte' asaM sArasamApannakajIvAbhigamo dvividhaH - dviprakArakaH prajJaptaH - kathita iti dvaividhya - meva darzayati-'taMjaddA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA - 'aNaMtarasiddhA saMsArasamAnnagajIvAbhigame ya' paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame ya' anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamazca, anantarasamaye siddhim - mokSaM prAptA ye te anantara - siddhAH, tathA paramparasiddhA tathAca - anantarasiddha paramparasiddhabhedena asaMsArasamApannakA jIvA dviprakArakA bhavantIti / tatrAnantarasiddhAH kiyanta iti praznayannAha - ' se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM 40 samApannakajIvaviSaye'lpavaktavyatvAt sUtra meM "saMsArasamApannaka jIvAbhigama aura asaMsArasamApannakajIvAbhigama" isa rUpa se hI bheda pradarzita kiye gaye haiM / sA Age kI vaktavyatA isI krama se honI cAhiye thI parantu saMsArasamApannaka jIvAbhigama sUtra ko chor3akara jo sUtrakArane pahile asaMsArasamApatraka jIva ke viSaya meM prazna karavAne ke hetu se aisA kahA hai ki - " se kiMta asaMsArasamApannajIvAbhigame' so vaha asaMsAra samApannaka jIvake viSaya meM vaktavyatA alpa hone se hI kahA hai - he bhadanta ' asaMsArasamApannaka jIvAbhigama kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMsArasamApannakajIvAbhigame duvihe pannatte" he gautama 2 asaMsArasamApannaka jIvAbhigama do prakAra kA hotA hai / 'taM jahA' jaise 'anaMtara siddhA'bhaMsArasArasamAvannagajIvAbhigame ya paraMpara middhA'saMsAra samAvannagajIvAbhima ya' anantarasiddha asaMsAra samApannaka jIvAbhigama aura paraparasiddha asaMsAra samApannaka jIvAbhigama anantara samaya meM jo sutramAM--sa sAra samApannaH jIvAbhigama ane asaMsAra samApannaka jIvAbhigama' 1 prakAranA bhedo prakaTa karavAmAM AvyA che. tethI pahelA sa*sAra samApanaka jIvAtu kathana thavuM joItu hatuM, chatAM paNa ahIM asa sAra samApannaka jIveAnI prarUpaNA pahelAM karavAnuM kAraNa e che ke saMsAra samApannaka jIvAnI vaktavyatA karatAM asa'sAra samApannaka jIvAnI vaktavyatA TUMkI che prazna- "se kiM taM asaMsArasamApannakajIvAbhigame ?" De lagavan ! asaM sAra sbhaapunnaka jIvAbhigamanuM svarUpa kevu che?-tenA keTalA prakAra che ? mahAvIra alunA uttara- " asaM sArasamApannagajIvAbhigame duvihe pannante" he gautama ! asa sAra sabhAyanna4 vAligama meM amarano hyo che " tajahA" te akSaro nIthe abhAai che.- " aNaMtara siddhA'saMsArasamAvannagajIvAbhigame ya jIvAbhigame ya" ( 1 ) anantara siddha asa sArasabhApanna paraMparasiddhA'saMsArasamAvannagAvAligama ane (2) paraMpara Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 41 'aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame' atha ko'sau anantarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhimaga iti prazna uttarayati 'aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigameM pannarasavihe pannatte' anantarasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH paJcadazavidhaH paJcadazaprakArakaH prajJapta'--kathita iti / paJcadazabhedameva darzayati-taMjahA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA 'titthasiddhA jAva aNegasiddhA' tIrthasiddhA yAvadanekasiddhAH atra yAvatpadena 'atitthasiddhA titthagarasiddhA atitthagarasiddhA sayaMbuddhasiddhA, patteyabuddhasiddhA buddhavohiyasiddhA ithiliMgasiddhA purisaliMgasiddhA, napusagaliMgasiddhA, saliMgasiddhA, annaliMgasiddhA, gihiliMgasiddhA, egasiddhA, matIrthasiddhAH, tIrthakarasiddhAH atIrthakarasiddhAH svayamvuddhasiddhA. pratyekabuddhasiddhA. buddhabodhikasiddhAH strIliGgasiddhAH puruSaliGgasiddhAH napuMsakaliGgasiddhAH svaliGgasiddhAH anyaliGgasiddhAH gRhiliGgasiddhA ekasiddhAH ete anantarasiddhA'saMsArasamApannakA jIvA bhavanti teSAmabhigama iti / tatra tIrthakarazAsane pravRtte sati ye siddhAH mokSa ko prApta ho cuke hai-ve anantara siddha hai / aura jo paramparA se mokSa ko prApta hue haiM ve paramparasiddha haiN| "se kiM taM aNaMtarasiddhA asaMsArasamApannakajIvAbhigame" he bhadanta ? anantara siddha asaMsAra samApannakajIvAbhigama kitane prakAra kA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM"aNaMtarasiddhAsaMsArasamAvanagajIvAbhigame pannarasavihe pannatte" he gautama ? anantara siddha asaMsArasamApannaka jIvA bhigama pandraha prakAra kA kahA gayA hai-"taM jahA" jo isa prakAra se hai-"titthasiddhA jAva aNegasiddhA" tIrtha siddha yAvat aneka siddha yahAM yAvat zabda se "atitthasiddhA titthagarasiddhA, atitthagarasiddhA, sayaMbuddhasiddhA, patteyabuddhasiddhA, buddhavohiyasiddhA, ithiliMgasiddhA, purisaliMgasiddhA napuMsaliMgasiddhA, saliMgasiddhA, annaliMga siddhA, gihiliMgasiddhA egasiddhA" isa pATha kA saMgraha huA hai / tIrthaMkara ke zAsana ke pravRtta siddha asaMsAra samApanaka jIvAbhigama anantara samayamAM jemaNe mekSanI prApti karI lIdhI" che evAM jIvone anasUra siddha kahe che. ane parasparAthI jemaNe mokSa prApta karyo che evA jIne paraspara siddha kahe che, prala-"se kiM taM aNaMtarasiddhA asaMsArasamAvannagajIvAbhigame sagavan ! anatara siddha arasaMsArarasamApanaka jIvAbhigama keTalA prakAranA che ? utta2-"aNatarasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame pannarasavihe pannatte" 3 gautama! manantasiddha masa sA2sabhA5- navanigama 562 prAranA hyA cha "taMjahA" te maare| nAye pramANe cha-"titthasiddhA jAva aNegasiddhA' tAtha siddhathI sana mana: siddha 5 tanA 512 praa| mahI ghaDa 421. na . sahI yAvat (paryanta)" 56 5 nAyanA sUtrapA aDa 42 naye-"atitthasiddhA 2, titthagarasiddhA 3. atitthagarasiddhA 4, sayaMbuddhasiddhA 5, patteyabuddhasiddhA 6, vuddhavohiyasiddhA 7, ithiliMgasiddhA 8, purisaliMgasiddhA 9, napuMsagaliMgasiddhA 10, saliMgasiddhA 11, annaliMgasiddhA 12, gihiliMgasiddhA 13, egasiddhA 14" Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtra siddhi prAptA bhavanti te tIrthasiddhAH kathyante / matIrthasiddhAH-tIrthAnutpannA ye siddhA jAtAH te atIrthasiddhAH kathyante / tIrthakarasiddhAH tIrthakarapadaprAptyanantaraM ye siddhA bhavanti te tIrthaGkarasiddhAH kathyante iti tRtIyaH / atIrthakarasiddhAH tIrthakarapadamaprAptyaiva ye siddhA bhavanti te matIrthakarasiddhAH kathyante te ca kevalinaH / svayambuddhasiddhAH ye paropadezamantareNa svayameva jJAnamavApya siddhA bhavanti te svayambuddhasiddhAH kathyante / yathA tIrthakara mahAvIrAdaya iti pnycmH| pratyekabuddhasiddhAHyasya kasyApi vastuvizeSasya saMyoga prApya anityAdi bhAvanayA siddhA bhavanti te pratyekavuddhAH kathyante iti SaSThaH / buddhabodhitasiddhA.-ye gurUpadezAdinA bodhaM prApya siddhA bhavanti te buddhabodhitAH siddhA' kathyante iti saptamaH / strIliGgasiddhAH-dravyarUpeNa strIliGge vartamAnA ye jIvAH siddhi prApnuvanti te strIliGgasiddhAH kadhyante yathA mallinAthaH ityaSTamaH purupaliGgasiddhAH dravyarUpeNa puruSaliGge vartamAnAH bodhamavApya siddhA bhavanti te purupaligasiddhAH kathyante iti navamaH / hone para jo sidvi ko prApta ho cuke haiM ve tIrthasiddha haiM tIrtha meM utpanna nahIM hokara jo siddha hue haiM ve atIrtha siddha hai / tIrthakara pada kI prApti ke anantara jo siddhi pada ko prApta hue haiM tIrthakara siddha haiM / jo tIrthakara pada ko prApta hue vinA hI siddha hue haiM ve atIrthaMkara siddha hai-jaise kevalI bhagavAn / jo dUsaroM ke upadeza ke vinA svayaM hI jJAna ko prApta kara siddha hote haiM ve svayaM vuddha siddha hai| jaise-tIrthakara mahAvIra Adi jisa kisI vastu vizeSa ke saMyoga ko prAptakara jo anityAdikI bhAvanA se siddha hote haiM ve pratyeka vuddha siddha hai / jo guru ke upadeza Adi se prabuddha hokara siddha hote haiM ve buddha bodhita siddha hai / jo dravya rUpa se strIliGga meM vartamAna jIva siddha hote haiM ve strIliGga siddha hai| se-mallinAtha / dravyarUpa se purupaliga meM vartamAna jo jIva siddha hote haiM ve puruSaliGgasiddha hai| napuMsakaliGga meM vartamAna jo jIva (1) tIrtha42-tIya 42nu zAsana pravRtta thayA mAremA siddhi pAbhyA cha, bhane tIrthasiddha kahe che (2) atIrthasiddha-tIrthamAM utpanna thayA vinA jemaNe siddhi prApta karI che temane atIrthasiddha kahe che (3) tIrtha karasiddha-tIrthakara padanI prApti karyA bAda jeo siddhi pAmyA che temane tIrthaMkarasiddha kahe che (4) atIrthaMkara siddha-tIrthaMkara padanI prApti karyA vinA ja siddhi prApta karanArane atIrthakara siddha kahe che-jemake kevalI bhagavAna (5) svayaM buddha siddha-bIjanA upadeza vinA, potAnI jAte ja jJAna prApta karIne siddhipada meLavanArane svaya buddha siddha kahe che jema ke tIrthakara mahAvIra Adi. (6) pratyeka buddha siddha-kaI vastu vizeSanA sAgathI anitya Adi bhAvanA vaDe jeo siddha thAya che temane pratyeka buddha siddha kahe che. (7) buddha badhita siddha-jeo gurunA upadeza AdithI siddha thAya che, temane buddhAdhita siddha kahe che. (8) strIliMgasiddha-dravyarUpe strIliMgamAM rahelA je jIvo siddha thAya che, temane strIliMgasiddha kahe che jemake mallInAtha (9) puruSaliMgasiddha-dravya rUpe purUSaliMgamAM utpanna thaIne siddhipada prApta karanAra jIvane Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 jIvAbhigamasvarUpanirUpaNam 43 napuMsakaliGgasiddhAH napusakaliGge bodhamavApya siddhA bhavanti te napuMsakaliGgasiddhAH kathyante iti dazamaH / svaliMgasiddhAH-svasya-sAdhoryat sadorakamukhavastrikArajoharaNAdiliMgaM tatra vartamAnA ye siddhA bhavanti te svaliGgasiddhAH kathyante ityekAdazaH / anyaliGgasiddhAH-anyasya sAdhvatiriktasya parivrAjakAdaliGge vartamAnAH siddhAH ye bhavanti te anyaliMgasiddhAH kathyante iti dvAdazaH / gRhiliMgasiddhAH-gRhiNAM liDne vartamAnA ye siddhimAsAdayanti te gRhiliGgasiddhA kathyante ititrayodazaH / ekasiddhAH-ekasmin samaye eke eva ye siddhA bhavanti te ekasiddhAH kathyante iti caturdazaH / anekasiddhAH--ekasmin samaye sahaiva aneke siddhAH ye bhavanti te anekasiddhAH kathyante iti paJcadazaH / etadviSaye vizeSavicAro nandIsUtraTIkAyAM jJAnacandrikAyAM draSTavya iti / prakaraNArthamupasaMharati-'settaM' ityAdi, 'settaM aNaMtarasiddhA te ete anantarasiddhA saMsArasamApannakAH paJcadazamedabhinnAH kathitA iti / / 'se ki taM paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame' atha ko'sau paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAbhigamaH, paramparasiddhAsaMsArasamApannakajIvAH kiyantaH kiM lakSaNAzceti praznaH, siddha hote haiM ve napuMsakaliGgasiddha hai / jo jIva sAdhu ke liGga meM-sadorakamukhavatrikA, rajoharaNa Adi liGga meM-vartamAna hokara siddha hote haiM ve svaliGgasiddha hai / sAdhuveSa se atirikta parivrAjaka mAdi veSa meM vartamAna hokara jo jIva siddha hote hai ve anyaliGga siddha hai| gRhastho ke veSa meM rahakara jo siddha hote hai ve gRhi liMga siddha hai ekasamaya meM jo eka hI siddha hote hai ve ekasiddha hai aura jo ekasamaya meM sAtha 2 aneka siddha hote hai ve aneka siddha hai / isa viSaya meM vizeSa vicAra merI racI huI nandIsUtra kI-jJAnacandrikA nAma kI TIkA meM kiyA gayA hai ataH vahAM se jAnalenA cAhiye 'se taM aNaMtarasiddhA' isa prakAra se anantarasiddha asaMsArasamApannaka jIva pandraha prakAra ke kahe gaye hai| - puruSaliMga siddha kahe che (10) napuMsakaliMgamAM utpanna thaIne je jIva siddha thAya che tene napusakaliga siddha kahe che. (11) je jIve sAdhu paryAyamAM rahIne sadaraka muhapattI, rajoharaNa Adi sAdhunA ciha dhAraNa karIne-siddhi prApta kare che, temane svaligasiddha kahe che (12) sAdhu veSa sivAyanA parivrAjaka Adi veSa dhAraNa karIne je ja siddhipada prApta 42 cha bhane anyati siddha 4 cha (13) 'gihiliMgasiddhA' gRhastha avasthAmA siddha thAya che te gRhi liga siddha che. (14) ekasiddha-eka samayamAM je eka ja siddha thAya che, evAM siddhone eka siddha kahe che. (15) aneka siddha -eka samayamAM eka sAthe ja aneka jIvo siddha thAya che temane aneka siddha kahe che. A viSayanuM vistRta vivecana meM lakhelI nandIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI TIkAmAM karavAmAM AvyuM che, te tyAMthI te vAcI khevAnI lAbhAya 42vAmAM Ave che "se taM aNaMtarasiddhA" mA gare 542 prAra! anaMtara siddha asaMsAra samApanaka jIvonuM kathana ahIM pUruM thAya che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre uttarayati--'paraMparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame aNegavihe pannatte' paramparasiddhAsaMsAra samApannakajIvAbhigamo'nekavidho'neka prakAraka prajJaptaH kathitaH / anekavidhatvameva darzayannAha 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'paDhamasamayasiddhA dusamaya siddhA jAva aNegasamayasiddhA prathamasamayasiddhA dvitIyasamayasiddhA yAvadanantasamayasiddhA, yAvatpadena tricatuHpaJcamapaTsaptamASTamanavamadazama saMkhyAtA saMkhyAtasamayasidvAnAM saMgraho bhavati, tathA ca prathamasamayasiddhAdAramya ananta samayasiddhabhedena paramparasiddhA saMsArasamApannaka jIvA anekaprakArakA bhavantItibhAvaH / paramparajIvamupasaMharannAha-'se taM paramparasiddhA saMsAra samAvannagajIvAbhigameM' so'yaM paramparasiddhA saMsArasamApannakajIvAbhigama iti / 'settaM asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' so'yaM saMkSepavistArAbhyAm asaMsArasamApannakajIvAbhigama kathita iti bhAvaH / sU0 6 // TaMka " se kiM taM paraMparasiddhA saMsAra samAvannagajIvAbhigame " he bhadanta / paramparasiddha asasArasamApannakajIcAbhigama - paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIva - kitane haiM aura unakA kyA lakSaNa hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'paramparasiddhAsaMsArasamAvannagajIvAbhigame aNega vihe paNNatte' he gautama 'paramparasiddha asaMsArasamApannakajIvAbhigama aneka prakAra kA kahA gayA hai "taM jahA" jaise- 'paDhamasamayasiddhA dusamayasiddhA jAva anaMtasamayasiddhA' prathama samaya meM siddha dUsare samaya meM siddha yAvat ananta samaya meM siddha yahA~ yAvatpada se trisamaya siddha catuH samaya siddha paMcama samaya siddha paSTa samaya siddha, saptama samaya siddha aSTama samaya siddha navama samaya siddha dazama samaya siddha saMkhyAta samaya siddha asaMkhyAta samaya siddha ina siddhoM kA grahaNa huA hai| tathA ca prathama samaya siddha se lekara ananta samaya siddhoM taka ke meda se paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIva aneka prakAra ke hote haiM / " se taM parampara siddhA'saMsArasamAvannaga jIvAbhigame' isa prakAra se yaha paramparasiddha asaMsAra samApannaka jIvAbhi prazna- "se kiM taM paramparasiddhA saMsArasamAvannagajIvAbhigame ?" huM bhagavan ! parampara siddha sa sAra samApannaka jIvAbhigama-parampara siddha asa'sArI jIveAnA keTalA prakAra che ? ane temanu lakSaNa kayu che ? mahAvIra alunA uttara- "parampara siddhAsaMsArasanAvannagajIvAbhigame aNegavihe paNNatte" huM gautama ! paraspara siddha asaMsArasamApannaka chavAbhigama aneka prakAranA kahyo che. "tana' te prahAro nIce pramANe che - " paDhamasamayasiddhA, dukhamayasiddhA, sAva aNaMtasamaya siddhA". (1) prathama samayamAM siddha (2) dvitIya samayamAM siddha, ItyAdi ana ta samaya siddha paryaMtanA vahIM " yAvat (paya ta ) yaha vaDe" trisamayasiddha, aturthI samaya siddha paMthama sabhaya siddha, SaSTha samaya siddha, saptama samaya siddha, aSTama samaya siddha, navama samaya siddha, dazama samaya siddha, sakhyAta samaya siddha, ane asa MkhyAta samaya siddha" ATalA prakAranA siddhonA saMgraha thayA che. A rIte prathama samaya siddhathI laIne anaMta samaya siddha sudhInA bhedanI apekSAe paraspara siddha asaMsAra samApannaka jIvA aneka prakAranA kAya che, " se ta paraMparasiddhA'saMsArasamAvannagajIvAbhigame" mA prAstu parasparasiddha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 saMsArasamApannakajIvAbhigamanirUpaNam 45 samprati-saMsArasamApannakajIvAbhigamaM pratipAdayituM praznayannAha - 'se kiM taM saMsArasamAvannaga' ityAdi, mUlam --' se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame, saMsArasamAvannaesu NaM jIvesu imAo Nava paDivattIo evamAhijjaMti, taM jahA - ege evamAhaMsu duvihA saMsArasamAvannagajIvA pannattA, ege evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvannagajIvA pannattA, ege evamAhaMsu cauvvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA, ege evamAhaMsu paMcavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA eeNaM abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' // sU0 7 // chAyA -- atha ko'sau saMsArasamApannakajIvAbhigamaH, saMsArasamApanna keSu khalu jIveSu imA nava pratipattayaH, pacamAkhyAyante, tadyathA - paMke evamAhuH, dvividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH, eke pavamAhu, trividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH, eke evamAhaMsu - caturvidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH, eke patramAhuH, paJcavidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptA etenAbhilApena yAvaddazavidhAH saMsArasamApannakA jIvA prajJaptA // su0 7 // TIkA - 'se kiM taM saMsArasamAvanagajIvAbhigame' atha ko'sau saMsArasamApannakajovAbhigama iti praznaH, uttarayati - 'saMsArasamAvannaesa' ityAdi, 'saMsArasamAvannae NaM jIvesu gama hai / 'settaM asaMsArasamAvannagajIvAbhigame' yahA taka saMkSepa aura vistAra se asaMsAra samApannaka jIvAbhigama kahA hai | sU0 6 // aba saMsArasamApannaka jIvAbhigama ko pratipAdana karane ke liye kahate hai'se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame ' - ityAdi // sU0 7 // TIkArtha - bhadanta ! . ' se ki taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame' vaha saMsArasamApannaka jIvAbhigama kyA hai ? uttarameM prabhu kahate hai " saMsArasamAvannarasu NaM jIvesu imAo Nava paDiva - asaMsAra sabhApanna vAliganu sva35 che. "se tta asaMsArasamAvannagajIvAbhigame" ahIM sudhImAM asaMsArasamApannakajIvAbhigamanuM svarUpa spaSTa karavAmAM AvyuM che!sU0 dhA have sUtrakAra saMsArasamApannaka jIvAbhigamanA svarUpanuM pratipAdana kare che-se kiM taM saMsArasamAvannagajIvAbhigame" tyAhi TIartha -- gautama svAmI mahAvIra alune bhevo prazna pUche che hai-" se kiM taM saMsArasamAvannaga jIvAbhigame ?" he bhagavan ! sa MsArasabhApannaH lIvAli bhanu sva35 Thevu che ? pradyotikA kA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kada zrIjIvAbhigamasUtre imAo ra pavittIo evamAdijjaMti' saMsArasamApannakeSu khalu jIvepu imA nava pratipattayaHvakSyamANanavasakhyAkapratipattayaH - dvipratyayatAramAdau kRtvA tato dagapratyavatAraM yAvat ye nava pratyavatArAH tadrUpA ityartha, evaM vakSyamANaprakAreNa AkhyAyante pUrvAcAryairiti / atra nava pratipattIti kathanena praNAlikayA arthAkhyAnaM draSTavyam, pratipattau satyAmeva zabdArthaM pravRttikaraNAditi / praNAlikayA arthAbhidhAnameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'ege evamAha duvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke AcAryAH evamAkhyAtavanta', yat dvividhAH-dviprakArakAH sasArasamApannakA jIvAH prajJaptAH kathitA iti, sasArasamApannakajIvA dviprakArakA bhavantIti kasyApyAcAryasya matam, 'ege eva mAhaMsu - tivihA saMsArasamAnnagA jIvA pannattA' eke AcAryAH eva mAkhyAtavanto yat trividhAH - triprakArakAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH-kathitA iti / 'ege evamAhaM caunvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke AcAryA evamAkhyAtavanto yat caturvidhAH- catuHprakArakAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptA' tIo eva mAhijjati" he gautama 2 sasArasamApannaka jIvoM meM ye nau prattipattiyAM mAnyatAe~ - dvipratyavatArako Adi meM karake daza pratyavatAra taka pUrvAcAryoM ne kahIM hai jo isa prakAra se haiM- ege emA- dubihA saMsArasamAnnagajIvA pannattA' koI koI AcArya aisA kahate haiM ki saMsArasamApannaka jIva do prakAra ke hote hai - 'ege evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' koI 2 AcArya aisA kahate haiM ki sasArasamApannaka jIva tIna prakAra ke hote hai / ' ege evamAhaMsu caunviddA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' koI 2 AcArya aisA kahate hai ki saMsArasamApannaka jIva- saMsArIjIva cAra prakAra ke hote hai / 'ege emAsu - paMcatrihA saMsArasamAvannagAjIvA paNNattA' koI 2 AcArya aisA mahAvIra prabhunA uttara- ' saMsArasamAvannapasu NaM jIvesu imAo Nava paDivattIo evamAhijjaMti" he gautama! sasAra samApannA lavonA akSara viSe nava bhAnyatAo - (tebhanA e prakArathI laIne dasa paryaMtanA prakAra hAvAnI mAnyatAe pUrvAcAryAe prakaTa karI che.) che ne nava bhAnyatAo nIce prabhAthe he "page evAmAhaMsu duvihe saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" ardha mAyArya mevu che haiM sasAra sabhAyanna vo me prakAranA hoya che. "ege evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" artha artha mAyArya mebu uDe che } sauMsAra samApanna kavotra aAranA hoya che. "ege evAmAhaMsu cauvivahA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" artha megha AyArya mevu Ahe che ! saMsAra sabhAyannahu~ chavo yAra aAranA hoya che. "ege evamAhaMsu paMcavidA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA" artha ardha mAyArya mevu he chesa sAra samApannA va pAMya aThAra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ prameyadhotikA TIkA pra. 1 saMsArasamAvannagajIvAbhigamanirUpaNam 47 kathitA iti, 'ege evamAiMsu paMcavihAsaMsArasamAvannagA jIvA pannattA' eke AcAryAH eva mAkhyAtavanto yat paJcavidhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH-kathitA iti, 'eeNaM abhilAvaNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA' etena abhilApena-prakAreNa yAvad dazavidhAHdazaprakArakAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAH-kAthatAH, atra yAvatpadena SaDvidhAH prajJaptAH, saptavidhAH prajJaptAH, aSTavidhAH prajJaptAH, navavidhAH prajJaptAH, eteSAmabhilApAnAM saDgraho bhavatIti / atra eke AcAryA iti na darzanAntarIyAH pRthagumatAvalambina iva kecida ye AcAryAH kintu ye eva pUrva dvipratyavatAravivakSAyAM vartamAnA evamuktavanto yathA dvividhAH saMsArasamApannakA iti te eva tripratyavatAravivakSAyAmapi vartamAnA nAnye dvipratyavatAravivakSApekSayA tripratyavatAravivakSAyAH bhinnatvAt vivikSAvatAM tu kathaJcibhedAdanyatvaM jJAtavyam / ataH pratipattaya iti paramArthato'nugogadvArANi iti kahate hai ki saMsArasamApannaka jIva pAMca prakArake hote hai / "eeNaM abhilAveNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagAjIvA pannattA' isa abhilApase isa prakArase dasa prakAra taka sasArasamApannaka jIva kahe gaye hai| yahAM yAvat zabda se 'pavidhAH prajJaptAH saptavidhAH prajJaptA aSTavidhAH prajJatAH, navavidhAH prajJaptAH' ina prakAroM kA saMgraha huA hai| yahAM 'ege' jo aisA kahA hai so usase bhinna matAvalambI AcAryoM kA grahaNa nahIM huA hai kintu jainamatAbalambI hI bhAcAryoM kA grahaNa huA hai| kintu inakI mAnyatAe~ pRthag 2 hai isaliye inheM pRthag matAvalambI jaisA kahA gayA jAnanA cAhiye / ataeva jo AcArya-dvipratyavatAra kI vivakSA meM vartamAna hai aura aisA kahate haiM ki saMsArasamApannakajIva do prakAra ke hai unase bhinna ve AcArya hai, jo saMsArasamApannaka jIva tIna prakAra ke hai aisA kahate haiN| vivakSA kI bhinnatA se-dvipratyavatAravivakSA kI bhinnatA se tripratyavatAravivakSA meM bhinnatA AjAtI hai| isaliye vivakSAvAloM meM bhI kathaMcit bhinnatA A jAtI hai 'pratipatti yaha paramArtha se anuyogadvAra rUpa nA DAya che gaepaNaM abhilAvaNaM jAva dasavihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" mA are sasAra samApana yonA isa paryantana praa| sama pA. mahIM 'jAva'-5 ta 565 "paDUvidhAH, prAptAH, saptavidhA , prajJaptAH, aSTavidhAH prAptAH, navavidhAH prajJaptAH" A sUtrapATha grahaNa thaye che eTale ke kaI kaI AcAye saMsAra samApanaka jIvonA cha prakAra kahyA che, keIe sAta keIe ATha, keIe nava ane keIe dasa prakAra kahyA che. mahI "ege" mA 54Azanabhatane bhaannaa| mAyAyani mata 54Ta thye| cha, anya matavAdI AcAryonI A mAnyatA nathI, ema samajavuM. parantu janamatAvalaMbI AcAryonI mAnyatAo paNa judI judI che, tethI temane ahIM judA judA matAvala bI jevAM kahyA che. tethI je AcAryo vipratyavatAramAM (jInA be prakAramAM) mAne che teo evuM kahe che ke saMsArasamApanaka cha be prakAranA che. bIjA kaI kaI AcAce evI bhinna mAnyatA dharAve che ke saMsArasamApanaka jIve traNa prakAranA che vivakSAnI bhinnatAne lIdhe mAnyatAmAM bheda hovAne kAraNe)-dvipratyavatAra (dvividhatA)nI vivikSA karatAM tripratyavatAramAM bhinnatA havAne lIdhe vivikSAvALAomAM (A prakAranI mAnyatA dharAvanArAomAM) paNa theDI bhinnatA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtra jJAtavyam / atra ye eva dvividhAste eva trividhAste eva caturvidhA iti teSAM jIvAnAmanekatvabhAvatayA tat tat dharmabhedena tathA tathA'bhidhAnatA saMbhavati nAnyathA, ekAntataH teSAM jIvAnAmeva svabhAvatve vaicitryAbhAvAt dvitrAthabhidhAnapravRttireva na syAt iti // sU0 7 // samprati- etA eva pratipattoH krameNa kathayituM prathamataH prathamAM pratipatti vibhAvayipuridamAha'tattha gaM' ityAdi, ___ mUlam-'tattha NaM je eva mAhaMsu-duvihA saMsArasamAvannagA jovA pannattA te evamAhaMsu taMjahA tasAceva thAvarA ceva / se kiM taM thAvarA ? thAvarA tivihA pannattA taM jahA-puDhavokAiyA ya 1 AukkAiyA ya 2 vaNassaikkAiyA ya 3 se kiM taM puDhavIkAiyA, puDhavIkAiyA duvihA pannattA taMjahA-suhamapuTavIkAiyA ya bAyarapuDhavIkAiyA ya / se kiM taM suhamapuDhavI kAiyA ? suhumapuDhavIkAiyA duvihA pannattA taMjahA-pajjattagA ya apajjattagA ya / / suu08|| chAyA-tatra khalla ye pavamAha -dvividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prAptA ste pavamAhuH stadyathA-sA eva sthAvarA eva / atha ke te sthAvarAH, sthAvarAtrividhAH prajJaptA, tadyathA-pRthivIkAyikAzca 1, apkAyikAzca 2, vanaspatikAyikAzca 3 // atha ke te pRthivIkAyikAH ? pRthivIkAyikA dvividhAH pranaptAH tadyathA sUkSmahI haiM jinheM eka AcArya do bheda rUpa se kahatA hai unheM hI dUsarA koI AcArya tIna bheda rUpa se kahatA hai-so isakA kAraNa yaha hai ki jIvoM ke aneka svabhAva hai-ataH una una svabhAvoM ke meda ko lekara isa prakAra kI mAnyatAe~ unameM sabhavita hotI hai / yadi ekAnta rUpa se jIvo ko eka svabhAva vAlA hI mAnA jAve to isa mAnyatA meM bhinnatA A hI nahIM sakatI hai-ataH dviprakAratA triprakAratA Adi ke kathana meM pravRtti hI nahIM banatI hai / sU0 7 // - mApI taya cha. "pratipatti" mA mAnyatA 52mAthanI apekSA anuyAgavAra 351 cha, jemane eka AcArya be bheda rUpe prakaTa kare che ane bIjA keI AcArya temane ja traNa bheda rUpe prakaTa kare che. A prakAre mAnyatAmAM bheda paDavAnuM kAraNa e che ke jenA aneka svabhAva (lakSaNa) (ya che, tethI A prakAranA svabhAvabhedone lIdhe A prakAranI judI judI mAnyatAo saMbhavI zake che. je ekAntataH jIvone eka svabhAvavALA mAnavAmAM Ave, te A mAnyatAmAM bhinnatA saMbhavI zake ja nahIM, ane dvividhatA, trividhinA AdinuM kathana ja thaI zake nahIM. sU0 7 che Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipratinirUpaNam 49 pRthivIkAyikAzca, yAdarapRthvIkAyikAzca, atha ke te sUkSmapRthivIkAyikA sUkSmapRthvIkAyikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptakAzca aparyAptakAzca // sU0 8 // ____TIkA-'tattha NaM' tatra khala-tatra-teSu navasu pratipattiSu madhye 'je evamAiMsu-duvihA saMsArasamApannagA jIvA pannattA' ye dvipratyavatAravivakSAyAM vidyamAnAH evamAkhyAtavantaH dvividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptA iti, 'te evamAsu' te evam-vakSyamANaprakAreNa dvividhatva bhAvanArtham AkhyAtavantaH, kimAkhyAtavantastatrAha-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'tasAceva thAvarA ceva' trasAzcaiva sthAvarAzcaiva tatra trasanti-nidAghAdi saMtaptA; svasthAnAt sthAnAntaraM chAyAdi sevanArtha gacchantIti trasA sacariSNavo jIvAH, anayA vyutpattyA trasAH sanAmakarmodayavartino jIvAH parigRhItAH bhavanti / athavA trasanti-Urdhvamastiryag calantIti trasAH-tejo ava sUtrakAra unhIM AcAryoM kI jIva sambandhI do Adi mAnyatAoM meM se prathama jo dvipratyavatAra sambandhI pratipatti hai use prakaTa karane ke liye sUtra kahate hai_ "tattha NaM je evamAhaMsu duvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA-ityAdi / sU0 8 // TIkArtha-'tattha NaM' una nau pratipattiyo ke bIca meM 'je evamAhaMmu' jo AcArya aisA kahate hai ki saMsArasamApannakajIva do prakAra ke haiM-'te evamAiMsu' ve isa dRSTi ko sAmane rakha kara vahA~ dvividhatA kA kathana karate hai-'tasAceva thAvarAceva' vaha dRSTi hai sajIva aura sthAvarajIva sambandhI arthAt trasajIva aura sthAvarajIva ke bheda se saMsArasamApannakajIva do prakAra ke hai-jo apanI icchA se calate phirate haiM / garmI Adi se santapta hokara eka sthAna se chAyA Adi ke sevana karane ke liye dUsare sthAna para jAte haiM ve sajIva haiM / isa prakAra trasanAmakarma ke udayavAle jIva trasajIva kahe gaye hai| athavA U~ce nIce aura tirache jo calate hai ve trasajIva hai / isa prakAra ke kathana se teja vAyu aura dvondriyAdikajIva saba trasajIva te AcAryonI jIvanA prakArone viSe-bethI laIne dasa sudhInA prakAre havA viSe-je mAnyatAo che temAMthI je dvipratyavatAra saMbaMdhI pratipatti che (be prakAra hovAnI mAnyatA che) tenuM sUtrakAra have pratipAdana kare che- "tattha NaM je pavamAsu duvihA saMsArasamApannagA jIvA paNNattA"-sU08 TI -tattha NaM" nava prtiptti| (mAnyatA) bhAMnI, "je evamAha su" mAyAyanI vAre mAnyatA cha , sasArasamApanna vAnA meM prA2 cha, 'te evamAsu" tamA ma prA2nI mAnyatAne sIdhe lavAna se praa| 4 cha--"tasA ceva thAvarA ceva" temanI daSTie saMsArasamApanaka jIvonA A be bheda paDe che-(1) trasa ane (2) sthAvara. - je je potAnI IcchAnusAra halanacalana karI zake che-garamI AdithI trAsIne chAyA e dinu sevana karavA mATe bIje sthaLe jaI zake che, temane trasa jIve kahe che. A rIte tra nAmakarmane udayavALA jIne trasajI kahevAya che, athavA-je je UMce, nIce ane Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. zrIjovAbhigamasUtre 'vAyavo dvIndriyAzceti / sthAvarAstu uSNAghabhitApena abhitaptA api svakIya sthAnaM parityajya anyatra gantumasamarthAH santaH svasthAne eva tiSThantItyevaM zIlAH ye te pRthivyapavanaspatayaH iti / 'tasA ceva thAvarA ce' ityatra ubhayatrApi ca zabdo svagatAnekabhedasamuccayArthI, ubhayatrApi ''evakArau avadhAraNArthako, ataeva ime saMsArasamApannakA jIvAH, etavyatirekeNa saMsAriNo'bhA. vAditi / trasajIvApekSayA sthAvarepu alpavaktavyatvAt prathamataH sthAvarajIvAn pratipAdayituM praznayannAha-'se ki taM ityAdi, 'se ki taM thAvarA' atha ke te sthAvarajIvAH kiyantazceti prazna', uttarayati-thAvarA tivihA pannattA' sthAvarA jIvA trividhA:-triprakArakA prajaptA:-kathitAH / traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'puDhacIkAiyA AukAiyA vaNassai. hai| sthAvarajIva ve haiM jo uSNatA Adi se santapta hone para bhI apane sthAna ko chor3akara anyatra jAne meM sarvathA asamartha bane hue haiM aura apane hI sthAna para Thahare hue haiM aise jIva ekendriya pRthivIkAyika, apakAyika vanaspatikAyikajIva hai / 'tasA ceva thAvarA ceva' isa prakAra se jo yahAM do cakAro kA prayoga kiyA gayA hai vaha apane 2 bhedo ko samuccaya karane ke liye kiyA gayA hai| tathA jo donoM ke sAtha evakAra kA prayoga kiyA gayA hai vaha avadhAraNa ke liye kiyA gayA hai| ataH inake sivAya aura bheda saMsArI jIvoM ke nahIM hai| aisA inhIM bhedoM meM samasta sasArIjIva samAviSTa ho jAte haiM / trasajIvo kI apekSA sthAvara jIvoM meM vaktavyatA alpa hone se pahile aba sthAvara jIvo kA pratipAdana karane ke nimitta sUtrakAra 'se ki taM thAvarA' aisA sUtra kahate hai-isase aisA pUchA gayA hai ki sthAvara jIva kitane prakAra ke hote hai-uttara meM kahA gayA hai 'thAvarA tivihA' sthAvara jIva tirachAM cAle, temane trasa kahe che. A kathanane bAdhAre teja, vAyu ane dvIndriyAdika badhA jIvene trasajI kahe che. garamI AdithI dukhI thavA chatA paNa je je pitAnuM sthAna choDIne bIje sthAne jaI zakavAne asamartha che, ane te kAraNe pitAne sthAne ja paDayAM rahe che evAM jene sthAvara jI kahe che ekendriya paccIkAyika, apUkAyika ane vanaspitayiAne mA prAranA sthA12 / 49 cha "tasA ceva thAvarA ceva' ! prakAre ahIM je be "a" kArane pravega karavAmAM Avyo che, te pitapitAnA bhedane samuvyy 42vAna bhATe 42vAmAM maa0ye| cha. tathA bhanna 5honI sAthe "eva" pahanI prayoga karavAmAM AvyuM che, te avadhAraNane mATe karAve che. A kathananuM tAtparya e che, ke saMsArI jInA A be prakAra sivAya kaI prakAra nathI samasta sa sArI jIne A be prakAramAM samAveza thaI jAya che trasa jI karatAM sthAvara jInI vaktavyatA kI hovAne kAraNe sUtrA2 paDadA sthApa27vAnu pratipAIna re che prazna--"se ki ta thAvarA?" ulagavan! sthAvara jInuM svarUpa kevuM che-temanA keTalA prakAra che? tta2-"thAvarA tivihA-taMjahA" sthAva2 vAnA nIye pramANe 1 2 57 cha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipattinirUpaNam 51 kAiyA' pRthivIkAyikAH apkAyikAH vanaspatikAyikAH / tatra pRthivIkAyaH-zarIraM yeSAM te pRthivIkAyAH te eva pRthivokAyikAH, Apo jalAni tA eva kAyaH-zarIra yeSAM te apkAyAste evApkAyikAH, vanaspatirlatAdiH sa eva kAyaH-zarIraM yeSAM te vanaspatikAyAste eva vanaspatikAyikA iti / sarvatra-pRthivIkAyAdiSu bahuvacanaM tat teSAM jIvAnAM bahutvajJApanAya, atra sarvabhUtAnAmAdhAraH pRthivIti prathamataH pRthivIkAyikAnAM grahaNam / tadanantaraM pRthivIpratiSThitApkAyikAnAM kathanaM kRtam / tadanantaram 'jattha jalaM tattha vaNaM' iti saiddhAntikavastu pratipAdanArtha vanaspatikAyikAnAmiti kathanaM kRtam / atra trividhatvaM sthAvarANA tejo vAyUnA labdhvA sthAvarANAmapi satAM gatitraseSvantarbhAvavivakSaNAt , tathA cAnyatrApi kathitam , "pRthivyamvuvanaspatayaH, sthAvarAH" tejo vAyudvI tIna prakAra ke hote hai-taM jahA' jaise 'puDhavIkAiyA AukkAIyA vaNassaikAIyA' pRthivI kAyika akAyika aura vanaspatikAyika jinajIvo kA pRthivI hI zarIra hotA hai ve pRthivIkAyika hai, jina jIvoMkA jala hI zarIra hotA hai ve apkAyika hai / vanaspati latA Adi rUpa hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vanaspatikAyikajIva hai / ina pratyeka pado meM jo bahuvacana kA nirdeza huA hai vaha unameM pratyeka meM bahutA ke prakaTa karane ke liye huA hai, samasta bhUto kA AdhAra pRthivI hai isI bAta ko lekara sabase pahile pRthivIkAyiko kA grahaNa kiyA gayA hai| isake bAda pRthivI pratiSThita apkAyikokA aura phira 'jattha jalaM tattha vaNaM' jahAM jala hotA hai vahA~ vana hotA hai isa saiddhAntika vastu ke pratipAdana ke nimitta vanaspatikAyikoM kA kathana kiyA gayA hai| ___ yahA sthAvaro meM jo trividhatA kA kathana kiyA gayA hai vaha tejaskAyika aura vAyukAyikajIvoM ko gati kI apekSA trasa mAnakara kiyA gayA hai / arthAt tejaskAyika aura, "puDhavIkAiyA, AukkAiyA, vaNassaikAiyA" (1) pRthvAyira, (2) mayi mana (3) vanaspatikAyika. pRthvI ja jemanuM zarIra che, evAM jIvene pRthvIkAyika kahe che. jaLa ja jenuM zarIra che, evA jIvone aprakAyika kahe che vanaspatirUpa ja jemanuM zarIra hoya che, evAM jIne vanaspatikAyika kahe che. A pratyeka padamAM bahuvacananuM rUpa ApavAnuM kAraNa e che ke A pratyeka prakAranA jIvonI saMkhyA ghaNuM ja vadhAre che. samasta bhUtAne (jIvana) AdhAra pRthvI che, tethI ja sauthI pahelAM pRthvIkAyikenI vAta karI che, tyArabAda pRthvIprtisstthit mAyinI pAta :rI che. "jattha jalaM tattha varNa" cyA 11 DAya che tyA vana hoya che, A saiddhAMtika vastunA pratipAdanane mATe apakAyikanuM kathana karyA bAda vanaspatikAyikanuM kathana karavAmAM AvyuM che ahI sthAvaromAM je vividha paNanuM kathana karavAmA AvyuM che te tejaskAyika ane vAyukAyika jIvane gatinI apekSAe trasa mAnavAmAM AvyA che, tethI ja ahIM trasa jIvonA traNa ja prakAra batAvavAmAM AvyA che A kathanane bhAvArtha e Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtra ndriyAdayazca trasAH iti / ' tatra yathodiSTaM nirdeza iti niyamAt tripu pRthivIkAyikA dapu prathamataH pRthivIkAyi. kapratipAdanAyAha-'se ki taM puDhacIkAiyA' ityAdi, 'se ki puDhavIkAiyA' matha ke te pRthivIkAyikA iti praznaH, uttarayati-'puDhavIkAiyA duvihA pannattA' pRthivIkAyikA dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, daividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-muhumapuDhavIkAiyA ya vAyarapuDhavIkAiyA ya' sUkSmapRthivIkAyikAzca bATarapRthivIkAyikAzca / tatra sUkSmanAmakarmodayAt sUdamA iti kathyante, tathA-bAdaranAmakarmodayAt bAdarA iti kathyante, sUkSmatvaM bAdaratva ca karmodayajanitam , na tu vadarAmalakavat ApekSikaM sUkSmatvavAyukAyika ye yadyapi labdhikI apekSA sthAvara haiM phira bhI inheM gatiko apekSA trasa mAnA gayA hai aura unameM hI unake antarbhAva honeko vivakSA huI hai anyatra bhI aisA hI kahA gayA hai 'pRthivyamvuvanaspatayaH sthAvarAH tejovAyudvIndriyAdayAdayazca trasAH' jaisA uddeza hotA hai vaisA hI nirdeza hotA hai isa niyama ke anusAra aba sUtrakAra sava se pahale tIna pRthivI Adi ko meM se pRthivIkAyika kA pratipAdana karate hai-se ki ta puDhavI kAiyA' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-he bhadanta ? pRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'puDhavIkAiyA duvihA pannattA' he gautama ? pRthivIkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM-'taMjahA' jo isa prakArase haiM 'muhumapuDhabIkAiyA ya vAyara puDhavI. kAiyA ya' sUkSma pRthivIkAyika aura vAdara pRthivIkAyika sUkSmanAmakarma ke udaya se jIvasUkSma aura vAdara nAmakarma ke udaya se jIva vAdara kahalAtA hai / jIvoM meM sUkSmatA aura vAdaratA che ke tejaskAyike ane vanaspatikAyike je ke labdhinI apekSAe sthAvara che, chatA paNa temane gatinI apekSAe trasa mAnavAmAM AvyA che, tethI temano samAveza trasajIvomA karavAmAM Avyo che anyatra paNa evuM ja kahyuM che ke "pRthivyambuvanaspatayaH sthAcarAH, tejovAyudvIndriyAdayazca trasAH" je uddeza hoya che e ja nirdeza hoya che, A niyama anusAra have sUtrakAra sauthI pahelAM pRthvIkAyika Adi traNa prakAranA sthAvaramAthI pRthvIkAyikanuM pratipAdana prazna-"se kiM taM puDhavIkAiyA ?" u magavan! pR2vIyi4 DeTamA jAna cha? tanA uttara mApatA mahAvIra prabhu 4 cha 4-"puDhavIkAiyA duvihA paNNattA" 3 gautama! pRthvIyi va me mAranA che. 'ta jahA" 2 prs| nIye prabhArI cha"suhumapuDhavIkAiyA ya vAyarapuDhavIkAiyA ya" (1) sUkSma pRthvIya bhane (2) mAhara pRthvIkAyika. sUkSama nAmakarmanA udayathI jIva sUkSma kahevAya che ane bAdara nAmakarmanA udayathI jIva bAdara kahevAya che jemAM sUkSmatA ane bAdaratA karmodayajanita hoya che. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipattinirUpaNam 53 bAdaratvam sUkSmAzca te pRthivIkAyikAzcate iti sUkSmapRthivIkAyikAH, bAdarAzca te pRthivI kAyikAzca iti bAdarapRthivIkAyikA., ubhayAtrApi ca zabdo svagatAnekabhedasUcanAya nirdiSTI, tatra sUkSmAH sakalalokavarttino bhavanti bAdarAstu lokaikadezavartino bhavantIti bhAvaH / tatra sUkSmapRthivIkAyikAn darzayitumAha-'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM muhumapuDhavIkAiyA' atha ke te sUkSmapRthivIkAyikAH iti praznaH, uttarayati-'sahumapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' sUkSma pRthivIkAyikA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, dvaividhyameva darzayati - 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pajjattagA ya apajjagA ya' paryAptakAzca aparyAptakAzca, tatra paryAptitA dharmaviziSTA paryAptAH paryAptirnAma AhArAdipudgalagrahaNapariNamanaheturjIvasya zaktivizeSaH / sa ca zakti - karmodayajanita hai / badara-bera aura AMvale kI sUkSmatA vAdaratA ke jaisI vaha ApekSika nahIM hai / tathA ca sUkSmanAmakarma ke udaya vAle jo pRthivIkAyika hai ve sUkSmapRthivIkAyika haiM aura bAdara nAmakarma ke udaya vAle jo pRthivIkAyika haiM ve bAdara pRthivIkAyika haiN| yahAM jo do cakAroM kA prayoga huA hai vaha svasvagata aneka medo ko sUcita karane ke liye huA haiN| inameM jo sUkSmajIva hai-ve to sakalalokavyApI hote hai / aura jo bAdarajIva haiM ve loka ke ekadezavartI hote hai / 'se kiM taM muhumapuDhavI kAiyA' sUkSma pRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke hote hai ! uttara meM prabhu kahate haiM "muhumapuDhavI kAiyA duvihA pannattA" sUkSmapRthivIkAyikajIva do prakAra ke hote haiM-"taMjahA" ve inake do prakAra ye hai-"pajjattagA ya apajjatagA ya" eka paryAptakasUkSma pRthivI kAyika aura dUsare aparyAptaka sUkSma pRthivIkAyika, jo paryAptitA dharmaviziSTa hai-ve paryApta hai ahArAdipudgalo ko grahaNa karane kI evaM usase khala rasa bhoga rUpase pariNamAne kI jo jIva kI zakti vizeSa bera ane AmaLAnI sUkSmatA bAdaratAnI jema ApekSika nathI. A prakAre sUkSma nAmakarmanA udayavALA je pRthvIkAyiko che, temane sUkSma pRthvIkAyike kahe che, ane bAdara nAmakarmanA udayavALA je pRthvIkAyike che, temane bAdara pRthvIkAyike kahe che. ahIM je be cakArane pravega thaye che te pratyekanA aneka bhede darzAvavAne mATe thaye che je sUkSma pRthvIkAyika jIve che, teo te sakaLa lekavyApI hoya che. je bAdara pRthvIkAyika che, teo lekanA ekadezavatI hoya che, gautama svaamiin| prazna-"se kiM taM suhamapuDhavIkAiyA ?" 3 bhagavan ! sUkSma pRthviikAcikenA keTalA prakAra che? ___mahAvIra prabhunA uttara--"suhumapuDhavIkAiyA duvihA paNNattA-taMjahA" 3 gautama! sUkSma pR2vIyi vana nIya pramANe me prA2 hyA cha-"pajjatagA ya apajjattagA ya" (1) paryAptaka sUkSmapRthvIkAyika ane (2) aparyAptaka sUmapRthvIkAyika AhArAdi pudgalene grahaNa karavAnI ane tenu khala rasa bhega rUpe pariNamana karavAnI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre vizeSa' pudgalAnAmupacayAjjAyate, ayaM bhAvaH-utpattidezamAgatena jIvena prathamato ye pudgalA gRhItA steSAM gRhItapudgalAnAM tathA anyeSAmapi pudgalAnAM pratisamayaM gRhyamANAnAM jIvasapattittadUpatA jAtAnAM yaH zaktivizeSa mAhArAdipudgalakhalarasarUpatApAdanakAraNaM yathodarAntargatAnA pudgalavizeSANAmAhArapudgala vizeSANAmAhArapudgalakhalarasarUpatApariNamanahetuH sA paryApti. padaprakArA bhavati tadyathA-AhAraparyAptiH 1, zarIraparyAptiH 2, indriyaparyAptiH 3, prANApAnaparyAptiH 4, bhASAparyAptiH 5, mana.paryAptiH 6, tatra yayA zaktyA bAhyamAhAramAdAya khalarasarUpatayA pariNamayati sAhAraparyAptiH prathamA 1, yayA zaktyA rasIbhUtamAhAraM rasAsRgmAMsamedo'sthimajjAzukralakSaNasaptadhAtusvarUpatayA pariNamayati sA zarIraparyAptirdvitIyA 2, yayA dhAturUpatayA pariNamitamAhAramindriyatayA pariNamayati sA indriyaparyAptistRtIyA 3 / yayA punarucchvAsaprAyogya hai usakA nAma paryApti hai / jIva ke yaha zakti vizeSa pugaloM ke upacaya se hotA hai / bhAva yaha hai- ki utpatti sthAna meM Aye hue jIva ke dvArA jo pahile se pudgala gRhIta hue hote tathA aura jo pudgala prati samaya gRhIta hote rahate hai. evaM jIvake saMparka se jo tattadrUpameM pariNata ho cuke hote hai unameM se AhArAdipudgaloM ko jo khala rasa bhAgarUpa se pariNamAne kI jIva kI zakti vizepa hai vahI paryApti hai / yaha paryApti chaha prakAra kI hotI hai-ahAraparyApti 1, zarIraparyApti 2, indriyaparyApti 3, prANApAnaparyApti 4, bhApAparyApti 5, aura manaH paryApti 6, jisa zakti vizeSake dvArA bAhya AhArako grahaNa karake jIva use jo khala rasa rUpase pariNamAtA hai vaha AhAraparyApti hai / jisa zaktise rasIbhUta AhArako jIva rasa rUpa-khUna-mAMsa meda,-carvI jIvanI je viziSTa zakti che, te zaktinuM nAma paryApti che. A paryAtinA dharmavALA jIvane paryAptaka kahe che pudgalenA upacaya vaDe jIvamAM A zaktivizeSa utpanna thAya che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-utpatti sthAnamAM AvelA jIvanA dvArA je pudgale pahelethI grahaNa karAyelAM hoya che, tathA bI je pudgale pratisamaya gRhIta thatAM rahe che, tathA jIvana sa pakathI je pudgale te te rUpe (rasa Adi rUpe) pariNata thaI cukelAM hoya che, temAMthI AhArAdi pudgalene je khala rasa bhAga rUpe pariNAvavAnI je jIvanI zaktivizeSa che, tenuM ja nAma paryAmi che te paryAptinA nIce pramANe cha prakAra hoya che-(1) AhAra paryApti, (2) zarI2 5ille, (3) indriya pAsi, (4) prAyatipAta, (5) sApA 5yAti bhane (6) mana:payAmi je zaktivizeSa vaDe bAhya AhArane grahaNa karIne jIva tene khala rasa rUpe pariNumAve che, te zaktivizeSanu nAma AhAraparyApti che. je zakti vaDe rasIbhUta AhArane jIva rasa rUpe-lohI, mAMsa, meda caba, asthi majajA ane zukra rUpa sAta dhAtuomAM pariNamA che, te zaktine zarIra paryAmi kahe che. je zaktivizeSa vaDe jIva dhAtu rUpe pariNumita Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipattinirUpaNam 55 vargaNApudgalAn AdAya ucchvAsasvarUpatayA pariNamayya Alamvya ca muJcati sA ucchavAsaparyAptizcaturthI 4 / yayA tu bhASAprayogyAn pudgalAnAdAya bhASAtvena pariNamayya Alamcya ca parityajati sA bhASAparyAptiH pazcamI 5 / yayA punarmanaHprayogyavargaNAdalikamAdAya manastvena pariNamayya Alamvya ca muzcati sA manaHparyAptiH SaSThI 6 / tA etAH paryAphyAM yathAkramam ekendriyANAM saJjhivarjAnAM dvIndriyAdInAM saMjJinAM ca catuHpaJca SaT sakhyakA bhavanti / utpattiprathamasamaye eva ca tA etAH paryAptayo yathAyatha sarvA api yugapannippAdayitumArabhyante, parantu krameNa cemAH pUrNatAM yAnti-tathAhi-prathamamAhAraparyApti stadanantaraM zarIraparyAptiH, tadanantaramindriyaparyAptiH, tadanantaraM prANApAnaparyAptiH, tadanantaraM bhASAparyAptiH, tato manaHparyAptiriti / etAsu asthi, majjA, aura zukra rUpa sAtadhAtuoM meM pariNamAtA hai vaha garIraparyApti hai / 2 jisa zakti vizeSa se jIva dhAtu rUpase pariNamita AhAra ko jo indriyarUpa se pariNamAtA hai vaha indriyaparyApti hai 3, jisa zakti vizeSase ucchvAsa prAyogyavargaNApudgaloM ko grahaNa karake aura ucchvAsa rUpase pariNamA karake use chor3atA hai vaha ucchvAsa paryApti hai 4. jisa zakti ke dvArA jIva bhASAyogyapudgalo ko grahaNa karake aura bhASArUpa se pariNamA karake jo unheM choDatA hai vaha bhASAparyApti hai 5. jisa zakti ke dvArA manaH prayogyamanovargaNA ke daliko ko grahaNa karake manarUpa se pariNamAkara ke chor3atA hai vaha manaHparyApti hai 6. ina chaha paryAptiyoM meM se ekendriya jIva ke cAra paryAptiyAM hotI haiM do indriyase lekara asaMjJI paJcendriyake pAMca paryAptiyAM hotI haiN| aura saMjJIjIvoke chaha paryAptiyAM hotI hai| ina paryAptiyoM meM se jina jina jIvoM ke jo 2 paryAptiyAM hotI hai ve jIva una 2, apanI 2 yogya paryAptiyo kA eka sAtha hI niSpAdana karanA prArambha karate haiM / parantu pUrNatA inakI krama 2 se hI hotI hai / / jaise-prathama AhAra paryApti, bAda meM zarIra paryApti, phira indriya paryApti, phira zvAsocchvAsa AhArane Indriya rUpe pariNAve che, te zaktinuM nAma Indriya paryApta che. je zaktivizeSa vaDe jIva ucchavAsaprAgya vargaNApudgalene grahaNa karIne ane ucchavAsa rUpe parigumAvIne temane je cheDe che, te zaktinuM nAma ucchavAsa paryApti che je zakti vaDe jIva bhASAgya pudgalene grahaNa kare che ane temane bhASArUpe pariNAvIne temane cheDe che, te zaktine bhASA paryApti kahe che je zakti vaDe jIva mana prAgya mane vargaNAnA dalikene grahaNa karIne temane mana rUpe pariNAvIne cheDe che, te zaktinuM nAma mana paryApti che. A cha paryAtiomAMthI cAra paryAptione ekendriya jIvomAM sadbhAva hoya che, dvIndriyathI laIne asaMjJI paMcendriya paryantanA jImAM pAMca paryAptione sadbhAva hoya che. ane sannI paMcendriya jIvomAM cha paryAptione sadbhAva hoya che. A paryAptiomAMnI je je paryAptione je je jIvemAM sadabhAva kahyo che, te jIvo pita pitAnI yU paryAptionuM eka sAthe ja niSpAdana karavAne prAraMbha kare che, paraMtu krame krame temanI pUrNatAe pahoce che. jemake pahelAM AhAra paryApti, tyAra bAda zarIra paryApti, tyAra bAda Indriya paryApti, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIyAbhigamasUtre paryAptiSu AhAraparyAptiH, prathama samaya eva niSpadyate, etadanyAH paryAptayastu pratyekamantarmuhartakAlena niSpannAH bhavantIti / AhAraparyAptiH prathamasamaye eva niSpadyate iti jJApanAya prajJApanAyAmAhArapade dvitIyodezake itthaM pratipAditam 'AhArapajjattIe apajjattaeNaM bhaMte ! kiM ahArae aNAhArae, goyamA ! no aNAhArae AhArae' iti, tata AhAraparyAptyA aparyApto vigrahagatAveva upapadyate natpamAnakSetramAgato'pi upamAnakSetre bhAgatasya prathamasamaye eva AhArakatvAt tata eka sAmayikI AhAraparyApti nivRttiriti yadi punarupapAtakSetramAgato'pi AhAraparyAptyA aparyApta eva bhavettadA evaM sUtraM paThet 'siya AhArae siya aNAhArae' yathA zarIrAdiparyAptipu 'siya AhArae siya aNAhArae' iti // paryApti, phira bhASAparyApti aura isake bAda manaH paryApti isa krama se ye pUrNa hotI hai / ina paryAptiyoM meM se sarvaprathama prathama samaya meM hI AhAraparyAptirniSpanna hotI hai / isake bAda zarosadi paryAptiyoM meM se pratyeka paryApti eka 2 antarmuhurta meM niSpanna hotI hai / AhAraparyApti prathama samaya meM hI niSpanna hotI hai / isa bAta ko samajhAne ke liye prajJApanA ke AhAra pada me dvitIya uddezaka meM isa prakAra se kahA gayA hai-"ahArapajjattIe apajjattae NaM bhaMte kiM AhArae ANAhArae, goyamA / No aNAhArae AhArae" AhAra paryApti se aparyApti huA jIva jaba vigraha gati meM hI utpanna hotA hai / tava to vaha anAhAraka hI hotA hai / aura jaba vaha upApAt kSetra meM A jAtA hai taba usake prathama samaya meM hI AharakatA rahatI hai isaliye AhAraparyApti kI nirvRtti eka samayakI hotI hai / yadi vaha upAta kSetra meM Ane para bhI AhAraparyApti se aparyApta hI hotA hai taba sUtra yA pATha isa prakAra se paDhanA cAhiye - "siya AhArae siya annaahaare"| tyArabAda zvAsocchavAsa paryApti, tyArabAda bhASA paryApti ane tyArabAda mana:paryApti, A kame te pUrNa thAya che. A paryAptiormAnI sauthI pahelI paryAptinuM-AhAra paryAptinuM niSpAdana prathama samayamAM ja thAya che tyArabAda zarIrAdi pratyeka paryAptinuM nipAdana eka eka antarmuhUrtamAM thAya che AhAraparyAptinuM niSpAdana prathama samayamAM ja thAya che, A vAtane samajAvavA mATe prajJApanA sUtranA dvitIya uddezakanA AhArapadamAM A pramANe 4yucha-"AhArapajjattIe aejjattapaNaM bhaMte kiM AhArapa aNAhArapa, goyamA ! No aNAhArae AhArae" mADA2paryAptinI mapekSA maryAta hazAvANI nyAre viyagatimA ja utpanna thAya che, tyAre te te anAhAraka ja hoya che, ane jyAre te upapAta kSetramAM AvI jAya che tyAre tenA prathama samayamAM ja AhArakatA rahe che, tethI AhAraparyAptinI nivRtti eka samayanI hoya che. je te upapAtakSetramAM AvavA chatAM paNa AhAraparyAtinI apekSA mArata 1 27tA DAya, tasUtrano pA4 mA are vaya -"siya AhArae siya aNAhArae" - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 dvipratyavatArapratipattinirUpaNam 57 sarvAsAmeva paryAptInAM paryApti-samAptikAlo'ntarmuhUrttapramANaka eva bhavatIti / paryAptayo vidyante yeSAM te paryAptAH paryAptA eva paryAptakAH / ye punaH svayogyaparyAptiparisamAptivikalAste aparyAptAH, aparyAptAH eva aparyAptakAH / te aparyAptakA dvidhA bhavanti labdhyA karaNaizca tatra ye aparyAptakA eva mriyante te labdhyA aparyAptakAH. ye punaH karaNAni zarIrendriyAdIni na tAvannivartayanti tatkAle, kintu kAlAntare avazyameva nivartayiSyanti te karaNaparyAptAH / samprati zeSavaktavyatAsaMgrahArya gAthAdvayaM bhavati 'sarIro'gAhaNa saMghayaNaM saMThANa kasArya taha ya huMti sanyAo le sidiyasamugghAe' sanI" veaiya pajjattI // 1 // diTTIdaMsanANe" joguvaoge" tahA kimaahaare| uvAya ThiI samugdhAai cavaNeMgairAgaiI ceva // 2 // samasta hI paryAptiyoM kA paryApti -samAptikAla eka antarmuhUrta kA hI hotA hai / jinake paryAptiyAM hotI haiM ve paryApta hai| paryApta hI paryAptaka hai / jinake apane 2 yogya paryAptiyoM kI pUrNatA nahIM hotI hai ve aparyApta hai| aparyApta hI aparyAptaka haiN| ye aparyAptaka do prakAra ke hote haiM-eka labdhise aparyAptaka aura dUsare karaNa se aparyAptaka / jo apAryAptaka avasthA hI marajAte hai ve labdhi se aparyAptaka haiM / tathA jinakI abhI to koI bhI zarIra indriya Adi paryAptiyAM pUrNa nahIM huI haiM kintu bhaviSyameM niyama se ve pUrNa ho jAveMgI aisA jIva karaNa se apAryApta hai| aba zeSa vaktavyatA ko saMgraha karanevAlI ye do gAthAeM hai "sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANakasAya taha ya hu~ti snnaao| lesidiyasamugyAe sannI vee ya pajjattI // 1 // saghaNuM paryAptione paryAptisamAptikALa eka AntarmuhUrtane ja hoya che je jImAM paryAptio hoya che, temane paryApta kahe che. paryAptane ja paryAptaka kahe che. je jemAM pita pitAne yogya paryAptionI pUrNatA hotI nathI, te jIvo aparyApta gaNAya che. aparyAptane ja aparyAptaka kahe che. te aparyAptaka cha be prakAranA hoya che-(1) labdhinI apekSAe aparyAptaka ane (2) karaNanI apekSAe aparyAptaka. je jI aparyAptaka avasthAmAM ja marI jAya che, temane labdhinI apekSAe aparyAptaka kahe che, je jIvonI zarIra indriya Adi keI paNa paryAptie pUrNa thaI cukelI nathI, paNa bhaviSyamAM te paryAptio avazya pUrNa thavAnI che, evA jIvane karaNanI apekSAe aparyAptaka kahe che. bAkInI vakatavyatAne saMgraha karanArI be gAthAo nIce pramANe che sarIrogAhaNa saMghayaNa saMThANakasAya taha ya hu~ti sannAo / lesidiyasamugghAe sannI vee ya pajjattI // 1 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre ____ ayamartha.-prathamataH sUkSmapRthivIkAyikAnAM zarIrANi vaktavyAni' tadanantaramagAhanA, tataH saMhananam tataH saMsthAnam, kapAyA', tadantaram , kati saJjA', bhavantIti vaktavyam tato lezyAH, tadanantaram indriyANi vaktavyAni, samudghAtAH', tataH kiM sajJino vA asajina iti vaktavyam". tato vedo vaktavyaH", tataH paryAptayo vaktavyAH, aparyAptayazca / tato dRSTiH3, tato darzanam", tato jJAnam, tato yoga.", tata upayogaH", tathA-kimAhArayanti pRthivIkAyikAH 15, iti vaktavyam , tata upapAto vaktavyaH 15, tataH sthitiH ", tataH samudghAtaH 21, tatazcyavanam 21 tato gatyAganI 22. iti, sarvANi etAni. trayoviMzati dvArANi bhavanti / / sU0 8 // diTTIdaMsaNanANe joguvaoge tahA kimAhAre / uvavAya ThiI samugyAe cavaNagairAgaI ceva // 2 // ___ artha isakA aimA hai-ima gAthAoM dvArA yahAM sUnmajIvoM ke teIsa dvAra kahe gaye haiM - jo isa prakAra se hai sUkSma pRthivIkAyika jIvoM kI zarIra sambandhI vaktavyatA 1, inakI avagAhanA kI vaktavyatA 2 saMhananakI vaktavyatA 3, saMsthAnakI vaktavyatA 4, kapAyo kI vaktabhyatA 5, saMjJA sambandhI vaktavyatA 6, lezyA sambandhI vaktavyatA 7, inakI indriya sambandhI vaktavyatA 8, samudghAta sambandhI vaktavyatA 9 saMjJI asaMjJI sambandhI vaktavyatA 10, veda sambandhI vaktavyatA 11, paryApti kI vaktavyatA, aparyAptikI vaktavyatA 12, dRSTikI vakanyatA 13, darzanakI vaktavyatA 14, jJAnakI vaktavyatA 15, yogakI vaktavyatA 16, upayogakI vaktavyatA 17, pRthivIkAyika, kyA AhAra karate haiM aisI vaktavyatA 18, upapAta kI vaktavyatA 19, sthitikI vaktavyatA 20 samudghAta kI vaktavyatA 21, cyavanakI vaktavyatA 22, aura gati Agati kI vaktavyatA 23 / sUtra ||8|| diTThI daMsaNanANe joguva yoge nahA kimAhAre / uvavAya ThiI samugghAe cavaNagairAgaI ceva / / 2 / A gAthAone bhAvArtha nIce pramANe che - A ga thAo dvArA sUma nA 23 dvAra ahIM prakaTa karavAmAM AvyAM che, je nIce pramANe che-(1) sUkSmapRthvIkAyika jIvanA zarIranI vaktavyatA, (2) temanI avagAhanAnI paratavyatA, (3) sahanananI patavyatA, (4) saMsthAnanI paratavyatA, (5) pAyAnI tavyatA, (6) sajJAviSaya: 4ztavyatA, (7) lezyA viSaya: patavyatA, (8) bhanI chandriya samAdhI 1tavyatA, (e) samunadhAta samadhI 1tavyatA, (10) sajJI asazI samAdhI paratavyatA, (11) 31 samadhI tavyatA (12) 5yAti255yApti sadhI paratavyatA, (13) STinI paratavyatA, (14) zananI patavyatA, (15) jJAnanI paratalyatA, (16) yAnI paratavyatA, (17) upayoganI 14tavyatA, (18) pRthvI yinI bhADA2 sadhI tavyatA, (18) B5pAtanI tavyatA, (20) sthitinI tavyatA, (21) samuddhAtanI tavyatA ane (23) gati AgatinI vakatavyatA. sUtra 85 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 zarIrAditrayoviMzatidvArANi 59 tatra prathamadvAramadhikRtyAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi, mUlam-'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA ? goyamA ! tao sarIrA pannattA, taM jahA-orAlie teyae kammae 3 / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA, goyamA ! jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM! tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIraMgA ki saMghayaNA pannattA goyamA ! chevaTTasaMghayaNA pnnttaa| tesiNaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA ? goyamA ! masUracaMdasaMThiyA pnnttaa| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI kasAyA pannattA ? goyamA ! cattAri kasAyA pannattA / taM jahA-kohakasAe 1, mANakasAe 2, mAyAkasAe 3, lobhakasAe 4) tesi NaM aMte ! jIvANaM kai saNNA pannattA ? goyamA ! cattAri saNNA pannattA, taM jahA-AhArasannA 1, jAva pariggahasannA / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannattAo? goyamA ! tinni lessAo pannattAo, taM jahA-kaNhalessA 1 nIlalessA, 2, kAulessA 3, tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyAiM pannattAiM? goyamA! ege phAsidie pnnte| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai samugdhAyA pannattA ? goyamA ! tao samugghAyA pannattA, taM jahA-veyaNAsamugghAe 1, kasAyasamugghAe 2, mAraNaMtiyasamugghAe 3 / te NaM bhaMte ! jIvA ke sannI asannI ? goyamA! no sannI asannI / te Na bhaMte ! jIvA kiM itthiyaveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA ? goyamA ! no itthiyaveyagA no purisaveyagA npuNsgveygaa| tesi NaM bhaMte !jIvANaM kai pajjattIo pannattAo ? goyamA ! cattAri pajjattIo pannattAo, taM jahA-AhArapa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 VAAA zrIjIvAbhigamasUtra jjattI 1, sarIrapajjattI 2, iMdiyapajjattI 3,ANApANupajjattI / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai apajjattIo pannattAo ? goyamA / cattAri apajjattIo pannattAotaM jahA-AhAraapajjattI 1, jAva ANApANu apajjattI 4 // sU0 9 // chAyA-teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prazatAni ? gautama ! trINi zarIrANi prakSatAni, tadyathA-audArika taijasaM kArmaNam / teSAM svala bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama! jaghanyenAMgulAsaMkhyeyabhAgam , utkarpaNApi aMgulAsaMkhyeyabhAgam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni prajJaptAni, gautama ! sevArtasaMhananAni praaptaani| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni prajJaptAni, gautama! masUracandrasaMsthitAni prajJaptAni / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati kaSAyAH prajJaptAH ? gautama ! catvAraH kapAyAH prazaptAH tadyathA-krodhakapAyo mAnakaSAyo mAyAkapAyo lobhakaSAyaH 4 / tepAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati sajJAH prAptAH ? gautama ! catasraH saJjJAH prajJaptAH, tadyathA-AhArasaMzA yAvat prigrhsjhaa| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati lezyAH prAptAH? gautama! tisro lezyAH prAptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA 3 / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati indriyANi prajJaptAni ? gautama ! ekaM sparzanendriyaM prazaptam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnA kati samudghAtAH prajJaptAH ? gautama! prayaH samudghAtAH prajJaptAH, tadyathA-vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtaH 3 / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM sazino'saMzinaH? gautama! no sajJino'sajJinaH / te khalu bhadanta ! jIvAH ki strIvedakAH, purupavedakAH, nasakavedakAH ? gautama! no strIvedakAH no puruSavedakAH, npuNskvedkaaH| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati paryAptayaH prajJaptA.? gautama! catasraH paryAptayaH prAptAH 4, tadyathA-AhAraparyAptiH, zarIraparyAptiH indriyaMparyAptiH, aanpraannpryaaptiH4| teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati aparyAptayaH prAptAHgautama ! catasraH aparyAptayaH prAptAH, tadyathA-AhAraparyAptayo yAvat AnaprANaparyAptaya // sU0 9 // TIkA-(1) zarIradvAram-'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM' teSAM sUkSmapRthvIkAyikAnAM 'Na' skhala vAkyAlaGkAre jIvAnAM bhadanta ! paramakalyANayogin / 'kai sarIrayA pannattA' kati (1) prathamadvAra kahate hai 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA'-ityAdi / sU0 9 (1) ve prathama vA2nu 4thana 46vAmA mAve cha - "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIrayA paNNattA'' tyAha- sUtra 8 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 prathamaM zarIradvAranirUpaNam 61 zarIrANi prajJaptAni- kathitAni iti gautamasya praznaH, uttaraM ca bhagavato mahAvIrasyeti nirvacanasUtrAt pratIyate, yadyapi caturdazAnAM pUrvavidAM na kiJcidapi aviditaM bhavati gautamasya tu vizeSataH sarvAkSarasannipAtinaH sabhinnazrotasaH sarvotkRSTalabdhisamanvitasya tatkathamayaM prazno gautamasyeti kathyate tathApi ziSyAnugrahAya, tathAhi-jAnanneva bhagavAn gautamaH tIrthakarebhyo jJAtvA ziSyAn bodhayati tIrthakareSu tasyAtizayazraddhotpAdanAyeti / athavA-sambhavati gautamasya svalpo'nAbhogaH chadmasthatvAdato bhagavantaM pRcchati-taduktam "nahi nAmAnAbhogazchadmasthasyeha kasyacinnAsti, jJAnAvaraNIyaM hi jJAnAvaraNaprakRtikarma" iti / ___TIkAtha-he bhadanta / "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM' una sUkSmakAyike jIvoke "kai sarIrayA pannattA" kitane zarIra hote hai ? aimA yaha prazna gautama kA hai aura uttara bhagavAn mahAvIra kA hai aisA nirvacana sUtra se jJAta hotA hai / yadyapi caudaha pUrvAdharoko kucha bhI avidita nahIM hotA hai jo ki gautama svAmI vizeSarUpa se sarvAkSarasannipAtI the saMbhinnazrotolabdhivAle the, sarvotkRSTalabdhi se samanvita the, to phira yaha gautama kA prazna hai aisA Apa kaise kahate ho ? zaMkA ThIka hai, parantu aisA hama isaliye kahate hai ki jAnate hue bhI bhagavAn gautama ne tIrthakaroM se jAnakara ziSyoM ko samajhAne ke liye aisA pUchA hai-isakA bhI kAraNa yaha hai ziSyoM kI tIrthaMkaroM meM atizaya zraddhA utpanna ho jAve / athavA-gautama meM chamastha hone se thoDA sA bhI anAbhoga saMbhavita ho sakatA hai| isaliye unhone bhagavAn se pUchA hai| kahA bhI hai An:-"tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrA paNNattA" 3 gavan ! te sUkSmAyi chene keTalAM zarIra hoya che? gautama svAmIne A prazna che ane tene uttara ApanAra mahAvIra prabhu che, evuM pratyuttara dvArA jANI zakAya che. zaMkA-cauda pUrva dharAne koI paNa vAta avidita hotI nathI gautama svAmI cauda pUrvadhara hatA, teo vizeSa rUpe sarvAkSarasanipAtI hatA, saMbhinna zrotelabdhivALA hatA, sarvotkRSTa labdhithI saMpanna hatA chatAM gautama svAmI A prazna pUche che evuM Apa kevI rIte kahe che ? samAdhAna-zaMkA barAbara che. chatAM zaMkAne khulAse A pramANe samajavo-praznamAM pUchavAmAM AvelI vAtane gautama svAmI jANatA hatA , chatAM paNa tIrthaMkara pAsethI ja A praznonA javAba meLavIne ziSyane samajAvavA mATe A prazna pUcha che. ziSyane tIrthakaromAM atizaya zraddhA utpanna thaI jAya, evo paNa uddeza che athavA-gautamasvAmI chadmastha hatA, te kAraNe temanAM jJAnamAM apUrNatA saMbhavI zake che, tethI temaNe sarvajJa tIrthakarane A prazna pUche che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni -kathitAni bhedameva darzayati-- ' taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasa kArmaNam / tatrodAraM pradhAnam prAdhAnyaccAsya tIrthakara - gaNadhara zarIrANyadhikRtya, tato'nyasyAnuttaradevazarIrasyApi anantaguNahInatvAt yadvA udAraM sAtireka yojanasahasrapramANatvAt-itarazarIrApekSayA bRhatpradhAnam bRhatvaMcAsya vaikriyaM prati bhavadhAraNIyasahaja dare ' nahi nAmAnAbhogaichasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM dijJAnAvaraNaprakRtikarma // 1 // arthAt-chamastha ko Anabhoga ( ajAnapanA) na ho aisA nahIM hai / kyoMki chadmasthatA ke kAraNa kahIM kahIM vismRti ho hI sakatI hai kAraNa ki jJAnAvaraNIya karma jJAnAvaraNa prakRti janya hotA hai ' "sUkSmakAmiko ke kitane zarIra hote haiM ?" isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! " tao sarIragA pannattA" sUkSmakAyika jIvo ke tIna zarIra hote hai / 'taM jahA " jo isa prakAra se hai - orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra udAra nAma pradhAna kA hai. pradhAna jo zarIra hai vaha audArika zarIra hai. audArika zarIra meM pradhAnatA jo kahI gaI hai vaha tIrthaMkara aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA lekara ke kahI gaI hai kyoki inake maudArika zarIra hotA hai / tathA anutara devoM kA jo isa zarIra se bhinna vaikriyagarIra hotA hai vaha isase ananta guNa hIna hotA hai / yadvA udAra zabda kA artha sAtireka hai. audArika zarIra meM jo sAtirekatA kahI gaI hai vaha isake pramANa ko lekara kahI gaI hai. kyoMki isameM sAtirekatA svayaMbhUramaNasamudra meM rahe pache ! -"nahiM nAmA'nAbhogazchadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIya hi jJAnavaraNa prakRtikarma" // 2 // eTale ke chadmasthamAM anAlega (jJAnanI apUrNatA) hoI zake che, kAraNa ke chadmasthatAne kAraNe kayAreka vismRti paNa thaI jAya che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya kamA~ jJAnAvaraNa prakRtijanya hAya che. sUkSmakAyikAne keTalA zarIra hAya che?" A praznanA uttara ApatA mahAvIra aluche hai- 'tao sarIragA paNNattA" he gautama! sUkSmaayi lavAne trAyu zarIra DAya che. "taMjahA " te traSu zarIza nIce pramANe sabhavA- 'orAlie, teyae, kammae" (1) mohArie, zarIra (2) tainasa zarIra bhane (3) 4. zarIra. hAra se pradhAna (mukhya) zarIra pradhAna hAya che tene audArika zarIra kahe che. audArika zarIramAM je pradhAnatA kahI che te tItha kara ane gaNadharAnAM zarIranI apekSAe kahI che, kAraNa ke temane audArika zarIra hAya che. A zarIra karatA bhinna evu je anuttara devonuM vaikriyazarIra hAya che, te tenA karatAM aneka gaNu hIna hAya che athavA-udAra zabdanA artha sAtireka paNa thAya che audArika zarIramAM je sAtikatA kahI che te tenA pramANanI apekSAe kahI che kAraNa ke svayaMbhUramaNu samudramAM rahetA mahAmatsyanA eka hajAra ceAjana karatAM paNa adhika pramANu Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramerdyotikA TokA pra. 1 prathamaM zarIradvAranirUpaNam 63 zarIrApekSayA anyathottaravaikriyazarIraM yojanalakSapramANamapi labhyate / udArameva audArikam tAdRzaMca taccharIra ca ityaudA rikazarIraM pradhAnam / taijasaM tejaH pudgalAnAM vikArastaijasam tata uSNatAnumeyaliGgabhuktAhArapariNamanakAraNam tatazca viziSTatapaHsamutpannalabdhivizeSasya pudgalasya tejolezyA''virbhAvo'pi bhavati, taduktam - 'savvassa umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // sarvasyauSmyasiddhaM rasAdhAhArapAkajanakaM ca / tejolabdhinimittaM ca taijasaM bhavati jJAtavyamiticchAyA // tathA karmaNA jAtaM zarIraM kArmaNam, ayaM bhAvaH - karmaparamANava evAtmapradezaiH saha kSIranIra audArika zarIra kI apekSA hue mahAmatsya ke kucha adhika eka hajAra yojana ke pramANavAle se haiM / athavA - udAra zabda kA artha bRhat bhI hai. yaha zarIra bhavadhAraNIya vaikiya zarIra kI apekSA bRhat hai / uttaravaikriyazarIra kI apekSA nhiiN| kyoMki uttaravaikiya zarIra kA pramANa eka lAkha yojana kA hai / audArika yaha prathama zarIra hai. tejaH pudgalo kA jo vikAra hai taijasazarIra hai / yaha zarIra meM uSNatA se anumeya hotA hai, tathA mukta AhAra ke pacAne meM kAraNa hotA hai. tathA viziSTa tapasyA ke prabhAvase jisa sAdhuke labdhi vizeSa utpanna ho gayA hai. aise sAdhujana ko isI zarIra ke prabhAva se tejolezyA bhI prakaTa ho jAtI hai kahA bhI hai" savvasta umhasiddhaM rasAi AhArapAkajaNagaM ca / teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // jo zarIra karma ke dvArA utpanna hotA hai vaha kArmaNa zarIra hai tAtparya isakA yaha hai ki kSIra nIra ke jaisA AtmapradezoM ke sAtha paraspara meM sambaddha hue karma paramANu hI zarIra vALA audArika zarIra karatAM paNa atikatA rahelI che athavA udAra zabdanA artha bRhat (vizALa) paNa thAya che. audArika zarIramAM bhadhAraNIya vaikriya zarIranI apekSAe vadhAre vizALatA che, uttaravaikriya zarIranI apekSAe vizALatA nathI, kAraNa ke uttaravaikriya zarIranuM pramANu eka lAkha caiAjananu hAya che. A prakAranuM A audArika zarIra nAmanuM pahelu zarIra che. tejanApudgaleAnA je vikAra che, te taijasa zarIra che. zarIranI uSNatA vaDe tenA anubhava thAya che, tathA je AhAra khAvAmAM Ave che tenA pAcanamAM te madadarUpa thAya che. tathA viziSTa tapasyAnAM prabhAvathI je sAdhumAM labdhi vizeSanI utpatti thaI gaI hAya che, evA sAdhumAM A zarIranA ja prabhAvathI teolezyA prakaTa thaI jAya che. kahyuM paNa che ke " savvassa umhasiddhaM rasAi AhAra pAkajaNagaM ca / teyagaladdhi nimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // 1 // je zarIra kamanA dvArA utpanna thAya che, te zarIranu" nAma kANuzarIra che, eTale ke kSIra nIranI jema AtmapradezeAnI sAthe paraspara lAgelA ka paramANue ja zarIra rUpe pira Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zrIjIvAbhigamane vad anyonyAnugatAH santaH zarIrarUpatayA pariNatAH karmajaM kArmaNaM zarIraM kathyate karmaNo vikAra: kArmaNamiti, taduktam - 'kammavikAro kammaNamaTTaviha vicittakammanipphannaM / savvesi sarIrANaM kAraNabhUyaM muNeyavyaM' // 1 // karmavikAra. kArmaNa maSTavidhavicitrakarmaniSpannam / sarveSAM zarIrANAM kAraNabhUtaM jJAtavyamiticchAyA // (1) zarIrANi paJca bhavanti audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAkhyAni, eteSAM paJcAnAM zarIrANAM madhye trINi zarIrANi audArikataijasakArmaNAkhyAni bhavanti sUkSmapRthivIkAyikAnAm etAni trINi vivicya darzitAni vaikriyAhAraketu zarIre sUkSmapRthivIkAyikAnAM na saMbhavataH, bhavasvabhAvata eva sUkSmapRthivIkAyikAnAM vaikriyAhAra kazarIradvayalabdhirahitatvAditi zarIradvAraM samAptam / (2) athAvagAhanAdvAramAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta ? jIvAnAM kiyanmahatI rUpa se jo pariNata ho jAte hai. ve hI kArmaNa zarIra kahalAte hai / "karmaNo vikAraH kArmaNam" ataH yaha kArmaNa zarIra karma kA hI eka vikAra hai-kahA bhI hai kammavigAro kammaNamaTThaviha vicittakammanipphannaM, sanvesiM sarIrANa kAraNabhUyaM muNeyavyaM // 1 // zarIra audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ke bheda se pAMca hote hai inameM se sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke audArika, taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra hote haiN| vaikriya AhAraka ye do zarIra inake nahIM hote haiM kyoMki bhavake svabhAva ko lekara inameM vaikriya aura AhAraka zarIra kI labdhi nahIM hotI hai / zarIradvArasamApta // (2) avagAhanA dvAra-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA he bhadanta | ina sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI same cha, bhane bhane samaya zarI2 4 cha. 'karmaNo vikAraH kArmaNam" mA Aera zarIra kamane ja eka vikAra che kahyuM paNa che ke - "kammacigAro kammaNamaTTavihacittakammanipphannaM, savvesiM sarIrANaM kAraNabhUyaM muNeyadhvaM // 1 // dArika, vaikriya, AhAraka, tejasa ane kAmaNa A pAMca prakAranAM zarIro hoya che. sUkSmapRthvIkAyika jIvone audArika, taijasa ane kAmaNa, A traNa zarIra hoya che. temane vaikriya ane AhAraka zarIro hotA nathI, kAraNa ke bhavanA evA svabhAvane lIdhe temanAmAM kriya ane AhAraka zarIranI labdhi hotI nathI. zarIradvAra samAsa nA (2) magAinI dvA2-"tesiNaM bhNte| jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?" he bhagavana! A sUkSma pRthvIkAyika jIvonA zarIranI avagAhana keTalI moTI kahIM che ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra. 1 saMhananadvAra nirUpaNam 65. zarIrAvagAhanA prajJaptA- kathiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga ukkoseNa vi aMgulAsaMkhejjaibhAgaM' jaghanyenAhulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aGgulA saMkhyeyabhAgam jaghanyotkRSTAbhyAM zarIrAvagAhanAgulAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / d 2 (3) gatamavagAhanAdvAra samprati tRtIyaM saMhananadvAramAha 'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM sarIrA ki saMghayaNA pannattA' teSAM khalu bhadanta ? sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni - kIdRzasaMhananayuktAni prajJAni - kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : 'chevahasaMghayaNA pannattA' sevArttasaMhananAni prajJaptAni - kathitAni, saMhananaM nAmAsthinicayarUpam tat poDhA, tadyathA-vajraRSabhanArAcam RSabhanArAcam nArAcam arddhanArAcam kIlikAsevArttaca vajraRSabhanArAcAdisahananAnAM lakSaNaMtu yathAzAstramadhigantavyam, sevArttasaMhananasyedaM lakSaNam - sevAma- asthisaMyogamAtrarUpAm ArttaM prAptam, yadvA sevayA RtaM vyAptaM hai ? uttara - meM prabhu kahate hai - "goyamA !" he gautama / " jahanneNaM aMgulA saMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulA saMkhejjaibhAgaM " sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke zarIra kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa dono rUpa se agula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa kahI gaI hai / avagAhanA dvAra samApta |2| saMhananadvAra - " tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNA pannatA" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke zarIra kaise saMhananavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM"gomayA" he gautama! "chevaTThasaMghayaNA paNNattA" inake zarIra sevArtta saMhananavAle hote haiM / haDDiyoM kA nicayarUpa saMhanana hotA hai / yaha saMhanana vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlikA aura sevArtta ke bheda se cha prakAra kA hotA hai. inakA lakSaNa zAstro ke anusAra jAnanA cAhiye - isakA artha- jo sevA arthAt haDDiyo ke sambandha rUpa sevA ko mahAvIra alunA uttara- " goyamA !" he gautama / "jahanneNaM aGgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa bi aMgulA saMkhejjaibhAgaM " sUkSma pRthvI ayi lavonA zarIranI mochAbhAM AchI avagAhanA AgaLanA asakhyAtamAM bhAgapramANa kahI che ane vadhAremAM vadhAre avagAhanA paNa AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa kahI che. avagAhanAdvAra samApta rA (3) saMhananadvAra ' tesi NaM bhate ! jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNA paNNattA ?" hai lagavan ! A sUkSmapRthvIkAyika jIvanA zarIra kevAM sahananavALAM hAya che ? tene uttara ApatA mahAvIra alu uhe che De-" goyamA ! " he gautama / "cheSaTThasaMghayaNA paNNattA" tebhanAM zarIra sevATM saMhananavALAM hAya che ? hADakAnAM nicayarUpa sahanana hAya che te sahananA nIce prabhA cha aAra che - (1) 102 RSalanArAya, (2) RSalanAzaya, (3) nAzaya, (4) adha nArAca, (5) kIlikA ane (6) sevAtta A sahananA lakSaNe anya zAstromAMthI vAMcI levA. sevAnta sa MhananuM lakSaNa A pramANe che--hADakAonA saba dharUpa sevAthI yukta evA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sevArtam / athavA 'chevI' ityasya chedavRttam iticchAyA, prAkRte dakAralopadarzanAt , tatra chedAnAm-asthiparyantabhAgAnAM vRttaM parasparaM saMbandhaghaTTanAlakSaNaM vartana vRttiryatra tat chedavRttam / idamitthaM svarUpakam- yatrAsthIni parasparaM chedena vartante na kIlikAmAtreNApi teSAM bandho bhavet tat chedavRttam / idaM paSTaM sevArtasaMhananaM sUkSmapRthivIkAyikajIvazarIrasya bhavatIti / ayaM bhAvaH-yadyapi sUkSmapRthivIkAyikAnAmasthyAdikaM na bhavati tathApi audArikazarIravatAmasthyAtmakasahananena yaH zaktivizeSa upajAyate sa eva zaktivizeSaepAmapi jAyate tato'sau upacArAt sahananamiti kathyate, sa ca zaktivizeSo'tyantamalpIyAn sUkSmapRthivIkAyikAnAmapi asti audArikazarIritvAt, jaghanyazca zaktivizeSaH sevArtasaMhananavipaya iti sUkSmapRthivIkAyikAnAmapi sevArtasaMhananaM kathitamiti, gataM saMhananadvAra tRtIyam 3 iti // prApta ho vaha sevArta kahalAtA hai| athavA 'cheva' zabda kI chedavRtta chAyA bhI hotI hai usakA artha-chedoM kA haDDiyo ke paryanta bhAgo kA paraspara saMbandha rUpa vartana jahAM ho vaha chedavRtta kahalAtA hai / isa saMhananakA svarUpa isa prakAra se hai-jisa zarIra meM haDDiyAM Apasa meM cheda se yukta hotI hai. kIlikAmAtra se bhI bandha nahIM hotA hai vaha chedavRtta saMhanana hai chaha sahanano meM se chaThA sevArta-chedavRtta saMhanana sUkSmapRthivIkAyika jIvoMke hotA hai, tAtparya yaha hai-yadyapi sUdamapRthivIkAyika jIvo ke asthi Adika nahIM hote hai kintu audArika zarIra vAloM ke asdhyAtmaka sahanana hone se jo zaktivizeSa hotA hai vaha zaktivizeSa inake bhI hotA hai, ataH upacAra se sahanana kahA jAtA hai yaha zakti vizeSa atyanta alpa yahAM hotA sananana nAma sevAta sanana che. athavA "checa?" mA zanI chAyA 'chavRtta' thAya che tene atha A pramANe che- chedana-hAMDakAnI aMdaranA bhAgonA parasparane saMbaMdharUpa vatana jyAM hoya che te saMhananane chedavRtta athavA sevArtA saMhanana kahevAya che. A saMhanananuM svarUpa A prakAranuM che - je zarIramAM hADakAmAM arasparasa chedayuktatA hoya che -kIlikA (khIlI) vaDe paNa te hADakAMono baMdha thatuM nathI, te prakAranA saMhananane chedavRtta sahanana kahe che. cha prakAranA sahanamAMthI chaThuM chedavRtta saMhanana sUkSmapRthvIkAyika jIvene hoya che. jo ke sUphamapRthvIkAyika jIvanamAM hADakAM Adine sadbhAva hote nathI, paraMtu dArika zarIravALA jIvomAM asthiyukta saMhanana hovAthI. je zaktivizeSane sadabhAva hoya che, te zaktivizeSane sUkamapRthvIkAcikemA paNa sadbhAva hoya che. tethI opacArika rUpe tene ahIM saMhanana rUpa kahevAmAM Avela che. te zakita ahI atyaMta alpa pramANamAM hoya che, paraMtu temane paNa dArika zarIra te hoya che ja. tethI sevA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyItikA TIkA pra.1 saMsthAnadvArakaSAyadvArayozca nirUpaNam 67 (4) samprati-caturtha saMsthAnadvAra mAha - 'tesi NaM bhaMte !' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte jIvANaM sarIragA ki saMThiyA pannattA' teSAM khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM zarI rANi kiM saMsthitAni - kIdRzasasthAnayuktAni prajJaptAni - kathitAni iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'masUracaMda saMThiyA pannattA' masUracandrasaMsthitAni sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM zarIrANi prajJaptAni, masUrAkhyasya - dhAnyavizeSasya yat candrAkRtidalaM tadvat sasthitAni masUradalacandravat golAkArasaMsthAnasaMsthitAnItyarthaH / ayaM bhAvaH - atra ca jIvAnAM SaT saMsthAnAni bhavanti tAni ca samacaturasrAdIni vakSyamANalakSaNAni teSAmAdyAni paJcasaMsthAnAni masUracandrAkAre na saMbhavati / tallakSaNayogAbhAvAt, tata idaM masUracandrAkAraM saMsthAnaM huNDanAmAkhya jJAtavyam / sarvatrAsa sthitatvarUpaM tallakSaNasadbhAvAt teSAM jIvAnAM saMsthAnAntarAbhAvAcceti saMsthAnadvAram / gataM caturthaM sasthAnadvAram hai, kyoki inake audArikazarIra hotA kahA gayA hai / isIliye sevArttasaMhanana viSayaka jaghanya zaktivizeSa inake hotA hai ataH inake bhI sevArttasahanana kahA gayA hai, sahananadvArA samApta ||3|| (4) sasthAnadvAra--"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke kaunasA sasthAna kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai -- "goyamA ! masUracaMda saMThiyA pannattA" he gautama ' inakA zarIra masUra aura caMdra kA jaisA AkAra hotA hai vaise hI AkAra vAlA hotA hai candra ke AkAra tathA masUra kI dAla kA AkAra gola hotA hai usIke AkAra kA inake zarIra kA saMsthAna hotA hai, tAtparya yaha hai-saMsthAna samacaturasra Adi ke bheda se cha prakAra ke hote hai inakA lakSaNa sUtra - kAra svayaM kahane vAle hai inameM Adike pAMca saMsthAna masUracandrAkAra ke nahIM hote hai kyoMki inakA sahanana viSayaka jaghanya zakti vizeSanA temanAmAM paNa sAva hAya che tethI ja temane sevAnta sahananavALA kahevAmA AvyA che. sahananadvAra samAsa 5gA ' (4) saMsthAnadvAra - "tesiNa bhaMte ! jIvANaM saroragA kiM saMThiyA pannatA ?" De laga vana A sUkSmapRthvIkAyika jIvA kevA sasthAna (AkAra)vALA hoya che ? mahAvIra aluna uttara - 'goyamA / he gautama! "masUracaMdasaMThiyA paNNattA" tebhanA zarIranA AkAra masUra ane candranA jevA DAya che. masUranA AkAra goLa hoya che, candranA AkAra paNa masUra jevA ja hAya che. sUkSmapRthvIkAyika jIveAnA zarIranA AkAra paNa temanA jevA ja gALa hAya che sasthAnanA cha prakAra kahyA che samacaturasa, Adi cha prakAre ahIM samajavA temanAM lakSaNA sUtrakAra pote ja AgaLa khatAvaze A cha mAMthI pahelAM pAMca saMsthAna masUra ane candranA jevAM AkAranA nathI, kAraNa ke temanu koI khAsa niyata lakSaNa nathI, sUkSma Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre (5) samprati - pazcamaM kapAyadvAramAha - 'tesi NaM bhaMte' ityAdi / ' tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai kasAyA pannattA' teSAM khalu bhadanta / sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM kati kaSAyAH prajJaptAH - kathitAH, tatra kaSAyA nAma kaSyante - hiMsyante parasparamasmin jIvA iti kapaH saMsAraH tAdRzasaMsAramayante-gacchanti ebhiH prANina iti kaSAyAH krodhAdayo jIvAnAM pariNAma vizepAsteSAM kati bhavantItipraznaH, 'bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / ' cattAri kasAyA pannattA' catvAraH - catuH saMkhyakAH kapAyAH prajJaptAH - kathitAH / cAturvidhyameva kapAyANAM darzayati- 'taM jahA' ityAdi 'taM jahA ' tadyathA - 'kohakasAe mANakasAe mAyA kasAe lobha kasAe' 4, krodhakaSAyo mAnakapAyo mAyAkapAyo lobhakapAyaH 4 / tatra krodhaH apratIti 68 koI khAsa niyata lakSaNa nahIM hai, ataH inake zarIra kA saMsthAna masUra candrAkAra jaisA huMDasaMsthAna hotA hai, huNDasaMsthAna kA kahIM bhI koI khAsa niyata lakSaNa nahIM hotA hai, aniyata lakSaNa hotA hai / una jIvo ke sevArtasaMsthAna ko choDakara dUsarA sasthAna nahIM hotA hai / saMsthAnadvAra samApta // 4 // (5) kapAyadvAra - " te siNaM bhaMte ! jIvANaM kai kasAyA pannattA" he bhadanta ina sUkSma pRthivIkAyika jIvoM ke kitanI kapAyeM hotI kahI gaI hai ! jo AtmA ke svabhAvakA ghAta karatI hai ve kaSAyeM hai / athavA jisameM jIva ApasameM eka dUsare kI hiMsA karate haiM vaha kaSa hai, aisA kaSa saMsAra hai, aise saMsAra meM jinake dvArA jIva prApta hote hai ve kaSAya haiM / ye kapAyeM jIvoM ke krodhAdirUpa pariNAma vizeSa hai / ye kaSAyeM ina jIvoM ke cAra hotI hai-jaise - krodha kaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya, aura lobhakapAya yahI bAta - _44 goyamA ! cattAri kasAyA pannattA taM jahA- kohakasAe, mANakasAe, mAyAkasAe, lohakasAe " pRthvIkAyika jIveAnA zarIranA AkAra (sasthAna) masUra caMdrAkAra jevu... 'huMDasaMsthAna' kAya che. huMDa sasthAnanuM kyAya paNlR kAI niyata lakSaNa hAtuM nathI-aniyata lakSaNa hAya che. te jIvAne sevAta sa'sthAna sivAyanuM kAi sasthAna hAtuM nathI. sa sthAna dvAra samApta // 4 (4) svAyadvAra - "tesi NaM jIvANaM kaha kasAyA pannattA" he agavan ! yA suukssmpRthvIkAyika jIvAmAM keTalA kaSAya che ? kaSAyanA a--je AtmAnA svabhAvanA ghAta kare che, temanu nAma kaSAya che athavA-jemA jIvA aMdara eka bIjAnI hiMsA kare che, tenu' nAma 'kaSa' che, evA kaSa A sa sAra che. evA saMsAramAM jenA dvArA jIvanu bhramathu thAya che, te vastunu nAma kaSAya che. jIveAnA krodhAdi pariNAma vizeSA rUpa A kaSAyA che. A jIvAmAM koSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya ane lAbhakaSAya, AcAre kaSAyeA hoya che. eja vAta sUtrAre nIthenA sUtra dvArA sabhalavI che - "goyamA ! cattAri kasAyA pannantAtaMjA - kohakasApa, mANakasApa, mAyAkasAe, lohakasAe" aprIti 35 parilAbha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 saMjJAdvAranirUpaNam 69 pariNAmavizeSaH, mAno garvapariNAmaH, mAyA paravaJcanAtmikA, lobho gAdvaryalakSaNaH / ime ca krodhAdayazcatvAra eteSAM mandapariNAmatayA anupadarzitabAhyazarIravikArA evAnAbhogatastathA tathA vaicitryeNa bhavanto jJAtavyAH / gataM paJcamaM kaSAyadvAram / (6) atha SaSThaM sajJAdvAramAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesiNaM bhaMte ?' jIvANaM kaI sannA pannatA' teSAM khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM katisajJAH prajJaptA:-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'cattAri sannAo pannattAo' catatraH saMjJAH prajJaptAH-kathitA., cAturvidhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'AhArasannA jAva pariggahasannA' AhArasaMjJAH yAvat parigrahasaMjJAH, yAvatpadena bhayamaithunasajJayoH parigrahaH / tatra sajJAnaM saJjJA sA ca dvividhA-jJAnarUpA anubhavarUpA ca, tatra jJAnarUpA saJjJA isa sUtra pATha dvArA samajhAI gaI hai / aprIti pariNAma vizeSa kA nAma krodha hai garva pariNAmakA nAma mAna hai / para ko vaJcana karane kA jo pariNAma hai-vaha mAyA hai / gRddhatA rUpa jo pariNAma hai vaha lobha hai / ye kapAye ina jIvo meM manda pariNAmarUpa meM hotI hai ataH unameM ye bAhara meM zarIrAdi vikAra ko prakaTa nahIM karatI hai| kintu anAbhogarUpa se hI ye vahAM nAnAkArI kI vicitratA rUpa se hotI rahatI hai / kaSAyadvAra samApta / __(6) saMjJAdvAra-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI sannAo pannattAo" he bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvoM ke kitanI sajJAeM kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! cattAri sannAo pnnnnttaao| he gautama | cAra sajJAe~ kahI gaI haiN| "taM jahA" jo isa prakAra se hai-AhArasannA jAva pariggahasannA" AhArasajJA yAvat parigrahasajJA yahIM yAvat pada se bhayasaMjJA aura maithunasaMjJA ina do sajJAo kA grahaNa huA hai| sajJA do prakAra ko hotI hai-eka jJAnarUpa Ara dUsarI anubhava rUpa, jJAnarUpasajJA, matijJAna zrutajJAna, avvizeSanuM nAma krodha che, gava pariNAmane mAna kahe che. ane chetaravA rUpa je pariNAma che tenuM nAma mAyA che ane lAlasA rUpa je pariNAma che tenuM nAma lebha che. sUramapRthvIkAyika jemAM A cAre kaSA maMda pariNAma rUpe hoya che, tethI temanA A kaSA bAhya zarIrAdi vikArane prakaTa karatA nathI, paraMtu anAga rUpe ja teo tyAM vividha prakAranI vicitratA rUpe vidyamAna rahe che. pAna (6) saMjJAhAra--"tesi NaM bhaMte ! kai sannAo pannattAo?, 3 sagavan ! suukssmpasvIkAyika mAM keTalA prakAranI saMjJAo hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-"goyamA !" gautama! "cattAri sannAo paNNattAo" sajJAmA yAra hI che. "taMjahA' ta nIya pramANe cha-"AhArasannA jAva pariggahasannA" (1) mAhA2 saMjJA, (2) bhaya sajJA, (3) bhaithuna sasA mana (4) pariyaDa sajJA, (mahI yAvata' padathI bhaya saMjJA ane maithuna saMjJA grahaNa karavAmAM Avela che). saMjJA be prakAranI kArya che-(1) jJAna 35 bhane (2) manusa 35. jJAna 35 sajJAna pAya se che-bhatijJAna, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w 70 zrIjovAbhigamasUtre matizrutAvadhimanaHparyayakevalabhedAt paJcaprakArA bhavati, tatra kevalasaJjJA kSAyiko tadanyAstu kSAyopazamikyaH / anubhavasajJAtu svakRtAsAtAvedanIyAdikarmavipAkodayajanitA iha prayojanamanubhavasaMjJayA, jJAnasAyAstu prayojanadvAreNaiva parigraho bhavatIti / catasRSu sajJAsu AhArasaMjJA nAma AhAravipayiNI abhilApA kSudvedanIyaprabhavA AtmapariNAmavizeSarUpA eSA hi AhArasA asAtAvedanIyodayAdupajAyate / bhayasaJjA- bhayamohavedanIyodayajanita trAsapariNAmarUpA / maithunasaJjJA vedodayaprabhavA maithunAbhilASarUpA parigrahasaJjJA-lobhamohanIyodayajanitamU pariNAmarUpA iti etA api sajJAH sUkSmapRthivIkAyikAnAmavyaktarUpA eva pratipattavyA iti SaSThaM saJjAdvAram / / dhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke bheda se pAMca prakAra kI hotI hai inameM kevalajJAna sajJA kSAyikI hai aura bAkI cAra saMjJAe~ kSAyopazamikI hai / apane dvArA kiye gaye AsAtAvedanIya Adi karma ke vipAkodaya se anubhava saMjJA utpanna hotI hai yahA~ prayojana anubhava sajJA se hotA hai / tathA prayojana dvArA hI jJAna saMjJAkA parigraha hotA hai / AhAra viSayaka jo abhilASA hai vaha jo ki kSudhAvedanIya karma ke udaya se hotI haiM aura AtmapariNAma vizeSarUpa hotI hai yaha AhArasaMjA hai| yaha AhArasaMjJA asAtAvedanIya karma ke udaya se hotI hai| bhayasaMjJA bhaya moha vedanIya ke udaya se hotI hai aura yaha trAsa pariNAmarUpa hotI hai / maithunasajJA veda ke udaya se hotI hai aura yaha maithunasevana karanekI abhilASArUpa hotI hai / parigrahasaMjJA-lobha mohanIya ke udaya se hotI he aura yaha mUrchA pariNAmarUpa hotI hai / ye saMjJAe~ sUkSmapRthivI kAyika jIvoM ke avyakta rUpameM hI hotI hai / saMjJAdvAra samApta / thatajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna ane kevaLajJAna. A pAMcamAMnI kevaLajJAna saMjJA kSAyikI che ane bAkInI cAra saMjJAo kSApazamikI che pitAnA dvArA karAyelA asAta,vedanIya Adi karmanA vipAkedayane lIdhe anubhava saMjJA utpanna thAya che. ahIM prayojana anubhava saMjJA sAthe che. tathA projana dvArA ja jJAna saMjJAno parigraha thAya che AhAra viSayaka abhilASA ke je sudhAvedanIya karmanA udayathI utpanna thAya che ane je AtmapariNAmavizeSa rUpa hoya che, tenuM nAma AhAra saMjJA che. A AhAra saMjJA asAtAdanIya karmanA udayathI utpanna thAya che. bhaya mehadanIyanA udayathI bhaya saMjJA thAya che ane te trAsapariNAma rUpa hoya che mithuna saMjJA vedanA udayathI thAya che ane te maithuna sevana karavAnI abhilASA rUpa hoya che. parigraha saMjJA lebhamehanIyanA udayathI utpanna thAya che, ane te mUcchI (lAlasA) pariNAma rUpa hoya che. A cAre sa jJAo sUmapRthvI kAyika jImAM avyakta rUpe rahelI hoya che saMjJAdvAra samAsa dA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 lezyAdvAranirUpaNam 71 (7) atha saptamaM vezyAdvAramAha - ' tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM kailessAo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhavanta / jIvAnAM katilezyAH prajJaptAH - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'gomayA' ityAdi,' goyamA' he gautama 'tinni lessAo pannattAo' tisro lezyAH prajJaptAH - kathitAH 'taM jahA' tadyathA 'kaNhalessA nIlalessA kAulessA' kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA, lizyati - rilapyate karmaNA sahAtmA anayA iti lezyA kRSNAdi dravyasAhAyyAdAtmanaH zubhAzubhapariNAmAtmikA / taduktam - kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH pravartate // iti / sA ca lezyA SaT prakArA bhavati tadyathA - kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zuklalezyA ca 6 / etAsAM lezyAnAM svarUpaM jambUphalabhakSakaSaTpuruSadRSTAntena jJAtavyam / . (7) lezyAdvAra kathana - " tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai lessAo pannatAo " he bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvo ke kitanI lezyAeM kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! tinni lessAo pannattAo "he gautama! ina jIvo ke Adi kI tIna lezyAeN hotI haiM- "taMjahA" jo isa prakAra se haiM-" kaNhalessA, nIlalessA kAulessA" kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA jisake dvArA AtmA karma ke sAtha bandhAyA jAtA hai vaha lezyA hai yaha lezyA Adi dravya kI sahAyatA se sphaTika maNikI taraha AtmAke zubha azubha pariNAmarUpa hotI hai - kahA bhI hai- 'kRSNAdi dravyasAcivyAt' ityAdi yaha lezyA cha prakAra kI hotI hai - kRSNalezyA, nolalezyA kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / ina vezyAoM kA svarUpa jAmunako khAnevAle cha puruSo ke dRSTAntase jAnA (7) bezyAdvAra "tesi NaM bhaMte! jIvANaM kaha lessAo pannatAo ?" he bhagavan ! sUkSmapRthvIkAyika jIvAne keTalI lezyAe hAya che ? mahAvIra alunA uttara - "goyamA / tinni lessAo pannatAo-taMjahA - kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA' he gautama! te bhaveobhAM nIce prabhASenI RNu bezyAmono sahulAva hoya che - (1) sRRSTyusezyA, (2) nIsasezyA, (3) prayota sezyA. jenA dvArA AtmAnA kamanI sAthe samadha thAya che, tene lezyA kahe che--te lezyA kRSNa Adi dravyanI sahAyatAthI sphaTika maNinI jema AtmAnA zubhaazubha pariNAma rUpa hAya che che - "kRSNAdi dravyasAcivyAt" ityAhi mA bezyAnA nIce prabhA cha prAro che (1) druSTNuvezyA, (2) nIsasezyA, (3) prayota bezyA, (4) tele bezyA, (5) padma lezyA ane (6) zukala lezyA. A lezyAonu svarUpa jAMbu khAnArA cha puruSonA dRSTAMtathI jANI zakAya che te dRSTAMta nIce pramANe che---- Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrIjIvAbhigamasUtre 'paMthAo paribhaTTA chappurisA aDavImajjhamAgaMmi / jaMbUtarussa heTThA paropparaM te viciMte ti' // 1 // nimmUlakhaMdhasAlA gocche pakkeya paDiya paDiyAI / jaha eesi bhAvA taha lessAo vi nAyavvA // 2 // chAyA-pathaH paribhraSTAH paTpurupA aTavI madhyabhAge / jambUtaroradhastAt parasparaM te vicinvanti // 1 // nirmUlaM skandhaM zakhAn prazAkhAn gucchAn (chitvA) pakvAni patitazaTitAni (bhakSayAmaH) yathaiteSAM bhAvA stathAlezyA api jJAtavyA icchiAyA / eke vadanti samUlo vRkSaH chettavyaH iti, anyaH skandhamAtra chettavyam , tadanyaH-zAkhA chettavyA, gucchachettavyamiti tadanyaH pakvaM patita bhakSaNArthamiti SaSTho vadati etadRSTAntena lezmA jA sakatA hai jaise-'paMthAo paribhaTThA chappurisA' ityAdi / koI cha puruSa rAstA bhUlakara kisI eka jaMgalameM Aye / vahAM para ve eka jAmuna ke vRkSa ke nIce baiTha gaye aura Apasa meM isa prakAra se bAta-cIta karane lage jAmuna phalo se ladA huA hai-ataH eka kahane lagA-isa vRkSako jar3amUla se ukhADa denA cAhiye tAki manamAne jAmuna khAye jA sake , dUsarA kahane lagA pUrA vRkSa ukhAr3ane meM kyA phAyadA hai-ise skandhabhAga se hI kATa denA cAhiye tAki zAkhAeM-prazAkhAeM saba gira jAvegI aura unameM lage hue jAmuna yatheccha khAye jA sakeMge 2, tIsarA kahane lagA-skandha se kATane meM apane ko koI lAbha nahIM hai-jinazAkhAo meM jAmuna lage hue hai unheM hI kevala kATa lenA cAhiye isase apane manoratha kI siddhi ho jAvegI 3 / cauthA kahane lagA- zAkhAeM vyartha meM kyo kATI nAve kevala jAmuna ke jo gucche laTaka rahe hai unheM hI kATa liyA jAve aura khUba jAmuna khAyA "paMthAo paribhaTTA chappurisA" tyAha-- bhUlA paDelA kaI cha puruSo kaI eka jaMgalamAM jaI pahoMcyA. tyAM temaNe eka jAMbunuM jhADa joyuM. teo te jhADanI nIce besIne A pramANe vAta karavA lAgyA-jAMbu para khUbaja jAMbu pAkayAM che eke kahyuM-A jhADane jaDamULamAMthI ukheDI nAkhavuM joIe, te ja ApaNe tRpti thAya eTalAM jAMbu khAI zakazuM" bIjA puruSe kahyuM-"A jhADane jaDamULamAMthI ukheDavAnI zI jarUra che? tene thaDamAMthI ja kApI nAkhavuM joIe. ema karavAthI tenI zAkhAo ane prazAkhAo paDI jaze ane temanI upara lAgelAM jAbuM ApaNe IcchA anusAra khAI zakazuM." - trIjA puruSe kahyuM--athaDane kApavAnI zI jarUra che? je zAkhAo para jAbu lAgyAM che, te zAkhAone kApI nAkhavAthI ApaNI abhilASa siddha thaze" cethA puruSe kahyuM--"zAkhAone kApavAnI zI jarUra che? jAMbunAM je gura che DALIo para lAgyAM che, temane kApI levAthI paNa ApaNe te jAbuM khAI zakIza." Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 indriyadvAranirUpaNam 73 jJAtavyeti-eteSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAmatisaMkliSTapariNAmatvAd devAnAM sUkSmeSu anutpAdAccAdyA eva tisro lezyAH kRSNanIlakApotAkhyA bhavantIti saptamaM lezyAdvAram // gataM saptama lezyAdvAram , athASTamamindriyadvAramAha-'tesi NaM bhaMte' jIvANa, mityAdi / 'tesi NaM bhaMte jIvANaM kai iMdiyAI pannattAI teSAM khalu bhadanta / sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM katIndriyANi prajJaptAni-kathitAnIti, tatrendriyaM nAma indanAdindraH AtmA sarvopalabdhirUpaparamaizvaryayogAt tasya Atmano liGgaM cinheM bodhakamiti indriyam , tadindriyaM paJcaprakArakam jAve | 4, pAMcavAM kahane lagA-gucche hI kyo kATe jAve- usameM jo pake hue jAmuna lage haiM ve hI girAkara khA liye jAveM 5, chaThA kahane lagA pake hue jAmuno ko girAnese to kacce jAmuna bhI gira jAyeMge ataH jo ye pake 2 jAmuna nIce par3e hue haiM unheM hI uThAkara khA lenA cAhiye 6, isa dRSTAnta se pariNAmo kA jJAna ho jAtA hai aura isI se lezyAo ke svarUpa (bhAva) bhI jJAta ho jAte hai / ye sUkSmapRthivIkAyika jIva atisaMkliSTa pariNAmavAle hote haiM / devo kI inameM utpatti nahIM hotI hai| isaliye yahA~ Adi kI ye tIna-kRSNa, naula, kApota-lezyAe hotI haiM / lezyAdvAra samApta / (8) indriyadvAra-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyAI pannattAI" he bhadanta ! ina sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke kitanI indriyAM hotI haiN| indra nAma AtmA kA hai-kyoMki sarvopalabdhirUpa aizvarya kA isake yoga hai / isaliye 'indanAt indraH' aisI vyutpatti isameM ghaTita hojAtI hai / usa AtmA kA jo liGga-cihna-hai vaha indriya haiM yaha indriya pAMca pAMcamA puruSe kahyuM-jAMbunA gucchAo kApavAnI zI jarUra che? gucchAomAMthI mAtra pAkAM jAMbune ja teDI levA joIe - chaThThA puruSe kahyuM -"pAkAM jAMbune nIce pADavA jaIzuM, te kAcAM jAMbu paNa nIce tUTI paDaze, te karatAM jamIna para paDelA pAkAM jAMbuM ja ApaNe vINIne khAvAM joIe." A daSTAMta dvArA pariNAmonuM jJAna thaI jAya che ane tenA dvArA lezyAonuM svarUpa (bhAva) paNa jANI zakAya che A sUkSma pRthvIkAyika che ati sa kilaSTa pariNAmavALA hoya che. devalokamAMthI evelA jIvonI temAM utpatti thatI nathI. tethI A jIvomAM pahelI traNa-kRSNa, nIla ane kApota-lezyAone ja saddabhAva hoya che vezyA dvAra samApta (8)ndriyadvAra-tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai iMdiyAiM pannatAI ?' 8 bhagavAn ! A sUphamapRthvIkAyika ane keTalI Indriyehoya che? Indra eTale AtmA, kAraNa ke sapi3i5 zyaya thI te saMpanna cha tathA 'indanAt indraH' mA saranI tanI vyutpatti thAya.cha. te mAtmAnu-2 Ci'-() cha, tamAma chandriya che. dhAndrayanA nAtha 11 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre zrotrendriyaM cakSurindriyaM rasanendriyaM ghrANendriyaM sparzanendriyaM ca punarapi indriyamekaikaM dviprakArakaM dravyendriyaM bhAvendriyaM ca dravyendriyamapi dviprakArakaM nirvRttirUpamupakaraNarUpaM ca tatra nirvRttirnAma prativiziSTaH saMsthAnavizeSaH / nirvRttirapi dvidhA vAhyAbhyantarA ca tatra bAhyA karNaparyaTikAdirUpA sA ca vicitrA na pratiniyatarUpatayA nirdeSTuM zakyA tathAhi - manuSyasya zrotre netrayorubhayapArzvabhAvinI, bhruvau coparitanazravaNa bandhApekSayA same / vAninAM zrotre netrayo rupari tIkSNAgrabhAgayukte bhavataH ityAdi, AbhyantarA nirvRttistu sarvepAmekarUpaiva, AbhyantarAM nirvRttimadhikRtyaiva etAni sUtrANi bhavanti 'soidie NaM bhaMte! kiM saMThANasaMThie pannatte ? goyamA / kalaMbuyA saMThANasaMThie pannatte, cakkhidi 74 prakAra kI hai - zrotrendriya, cakSurindriya, prANendriya rasanendriya aura sparzanendriya / inameM bhI eka 2 indriya dravyendriya aura bhAvendriya ke bheda se do do prakAra kI hai / dravyendriya bhI nirvRtti aura upakaraNa ke bheda se do prakAra kI haiM / prativiziSTa saMsthAna vizeSa kA nAma nirvRtti hai / nirvRtti bhI vAhya nirvRtti aura Abhyantara nirvRtti ke bheda se do prakAra kI hotI hai / kAna kI jhillI Adi rUpa bAhya nirvRtti hotI hai / yaha bAhya nirvRtti nAnA prakAra kI hotI hai / mataH pratiniyata rUpa se yaha kahI nahIM jAsakatI hai / jaise - manuSya ke zrotra aura usake netra kI donoM tarapha kI bhauheM ye dono kAna ke uparitana bandhakI apekSA samAna hotI hai / aura ghor3oM ke kAna unake donoM netro ke upara tIkSNa agrabhAgavAle hote haiM / ityAdi Abhyantara nirvRtti saba jIvoM kI samAna - eka rUpa hI hotI hai / ye sUtra Abhyantara nirvRtti ko lekara hI kahe gaye haiM--"soiMdie NaM bhaMte ! kiM saMThANasaMThie paNNatte" he bhadanta ! zrotrendriya kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? "goyamA ! kalaMcyA saMThANasaMThie pannatte" he gautama ! kadambapuSpa ke 1 prabhAai yAMtha akSara che- ( 1 ) zrotrendriya (2) yakSurindriya, (3) prASendriya, (4) rasanendriya, (5)sparzendriya, te pratyeka indriyanA dravyendriya ane bhAvendriya nAmanA khae bheda paDe che draSyendriyanA nIce pramANe e bheda kahyA che-(1) nivR*tti ane (2) upakaraNa prativiziSTa sa'sthAvizeSanuM nAma nivRtti che. nivRttinA pakSu nIce pramANe e bheda che--(1) khAtu nirvRtti, (2) mAlyantara nivRttinA, ananI jihisI ( ) Adi rUpa khAdghanivRtti hoya che. te mA nivRtti vividha prakAranI hAya che, tethI tene kAi cAkkasa rUpe vadhyuM vI zakAya tema nathI. jema ke mANasanA kAna ane tenI AMkheAnI banne taraphanI bhamarA, A banne kAnanA uparinA anyanI apekSAe samAna hAya che, ane gheADAnA kAna tenI banne AMkhA upara tIkSNa agrabhAgavALA hAya che. saghaLA jIvAnI Abhyatara nivRtti eka sarakhI jAya che. AsUtrA Abhyatara nivRttinuM ja pratipAdana kare che. zItabhasvAbhIno prazna- "soiMdipa NaM bhaMte / kiM saMThANasaMThie paNNate ?" he bhagavan ! Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIka pra. 1 indriyadvAranirUpaNam 75 evaM bhaMte / kiM saMThANasaMThie pannatte goyamA masUracaMda saMThANasaMThie pannace ghArNidie NaM bhaMte kiM saMThANasaMThie pannatte / goyamA / aimuttaThA saMThie pannatte jibhidie Na bhaMte kiM saMThANasaMThie pannatte, goyamA khurappasaMThANasaMThie pannatte phArsidie NaM bhaMte ki saMThA saMThie pannatte goyamA nANAsaMThANasaMThie pannatte' iti // atra sparzanendriyasya bAhyAbhyantarabhedo nAsti / upakaraNaM nAma svasthAnIyAyAH bAhyanirvRtte ryA khaDgadhArA sthAnIyA svacchatarapudgala samudAyarUpA Abhyantara nirvRttistasyAH zaktivizeSaH / idaM copakaraNarUpaM dravye - ndriyamAntaranirvRtteH kathaMcid bhinnaM zaktizaktimatoH kathaJcid bhedAt kathaJcid bhedastu ittham - vidyamAnAmapi tasyAmAntaranirvRttau dravyAdinopakaraNasyopaghAtadarzanAt, tathAhi - vidyamAnAyAmapi kadambapuSpAdyAkArarUpAyAmAntaranirvRttau kaThorataraghanagarjanAdinA zaktivinAze zabdaparicchedAdarzanAditi / bhAvendriyamapi dvidhA - labdhiH upayogazca tatra labdhiH zrotrendriyAdiviSayakaH samAna zrotrendriyakA saMsthAna kahA gayA hai / " cakkhidie NaM bhaMte ! ityAdi / cakSurindriya se lekara sparze-ndriya takake sUtroM kA artha spaSTa hai / khaDgasthAnIya bAhya nirvRti kI jo khaDgadhArAsthAnIya svaccha tara pudgalarUpa Abhyantara nirvRtti hai / usakA jo zaktivizeSa hai / vaha upakaraNa dravyendriya hai / yaha upakaraNarUpa dravyendriya Antara nirvRtti se kathaJcit bhinna hotI hai / kyoMki zakti aura zakti mAna meM kathaJcit bhinnatA hotI hI hai / usameM kathaJcit bheda isa prakAra se hai -kadamba puSpAdi ke AkAra rUpa Antara nirvRtti ke hote hue bhI atyanta kaThora ghanagarjanAdi se zravaNa zakti kA nAza ho jAne para zabdajJAna kA abhAva dekhA jAtA haiM / bhAvendriya bhI labdhi aura upayoga ke bheda se do prakAra kI hotI hai / unameM labdhibhAvendriya zrotrendriyAdiviSayaka aura tadAvaraNa kSayopazamarUpa hotI hai / aura apane apane viSaya meM labdhike anusAra AtmA zrotrendriyanA AkAra kevA kahyo che ? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! kalaMbuyA saMThANasaMThipa paNNatte" he gautama! zrotrandriyanA AkAra ka kha puSpa samAna kahyo che. prazna - 'cakhidipaNaM bhaMte!' ityAdi yakSudhandriyathI saI ne sparzendriya sudhInAM sUtrono aya spaSTa che khagasthAnIya khAAnivRttinI je khaDgadhArAsthAnIya svacchatara pudgala rUpa Abhyantara nivRtti che tenI je zaktivizeSa che, tenu nAma upakaraNa drabsendriya che. A upakaraNa rUpa dravyendriya AntaranivRtti karatAM saheja bhinna heAya che, kAraNa ke zakti ane zaktimAnamAM saheja bhinnatA hAya che. temAM saheja bheda A pramANe che-kada bapuSpanA AkAravALI bAhyanivRttinA sadbhAva hAvA chatAM pNa atyaMta kaThAra meghagajanA Adi vaDe zravaNuzaktinA nAza thaI javAne lIdhe zabdajJAnanA abhAva thaI jatA hoya che bhAvendriya paNa labdhi ane upayAganA bhedathI e prakAranI hAya che temAMnI labdhibhAvendriya zrondriya Adi viSayaka ane tadAvaraNu kSApazama rUpa hoya che, pAta peAtAnA viSayamAM labdhi pramANe Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre tadAvaraNakSayopazamarUpaH, upayogaH svasvaviSaye labdhyanusAreNAtmanaH paricchedavyApAraH / tatra yadyapi dravyabhAvabhedenendriyamanekaprakArakaM bhavati tathApi atra bAhyanirvRttirUpamindriyameva prazna viSayaH tadevAdhikRtya vyavahArapravRttidarzanAt tathAhi - vakulAdayo vRkSavizeSAH paJcendriyA iva bhAvendriyapaJcakavijJAnasamanvitA anumAnataH pratIyante, tathApi bakulAdInAM paJcendriyavyavahAro na bhavati bAhyendriya paJcakAbhAvAditi / 76 " uktaJca - 'paMciMdio u vbaulo, narocca savcavisa ovalaMbhAo / havana bhaNNai paMcidiyatti vajjhidiyA bhAvA' // 1 // chAyA - paJcendriyastu bakulo nara iva sarvaviSayopalambhAt / tathApi na bhaNyate paJcendriya iti bAhyendriyAbhAvAt // 1 // iti bAhyendriyaviSayaka eva praznaH, dravyendriyamadhikRtyaiva uttarayati bhagavAn - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'ege phArsidie pannatte, ekaM sparzanendriyameva sUkSmapRthivIkAyikAnAM prajJataM kathitamiti aSTamamindriyadvAram // kA jo jJAnavyApAra hai vaha upayoga bhAvendriya haiM / unameM yadyapi dravyarUpa aura bhAvarUpa isa - prakAra indriya aneka prakAra kI hotI hai to bhI yahA~ bAhyanirvRtti rUpa indriya viSaya kA hI prazna hai ataH usoko adhikRtakarake vyavahAra pravRtti dekhI jAtI hai / jaise bakulAdivRkSa vizeSa meM paJcendriya prANI manuSya kI taraha pAMcoM bhAvendriyo kA vijJAna anumAna se pratIta hone para bhI unameM pAMca bAhyendriyo kA abhAva hone se paJcendriyatva kA vyavahAra nahIM hotA hai jaise kahA hai- 'paMcidio u' ityAdi / isaliye yahAM bAhyendriya viSayaka ho prazna hai / dravyendriya ko hI adhikRta karake bhagavAn uttara dete hai / - " goyamA" ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'ege phArsidie paNNatte' una sUkSma pRthivIkAyika jIvo ke kevala eka sparzendriya hI kahI gaI hai yaha indriyadvAra samApta huA / AtmAnA je jJAna vyApAra che, te upayAga bhAvendriya che, jo ke dravyarUpa, bhAvarUpa Adi prakAre IndriyA aneka prakAranI hAya che, parantu ahIM aa khAdghanivRtti rUpa IndriyanA sa baMdhamAM ja vAta cAlI rahI che, tethI tene ja anulakSIne vyavahAra pravRtti jovAmAM Ave che. jemake akulAdi vRkSa vizeSomA paoNMcendriya prANI manuSyanI jema pAMce bhAvendriyAnuM' vijJAna anumAna dvArA anubhavI zakAtuM hAvA chatAM paNa temanAmAM pAMca khAndriyanA abhAva hAvAthI paMcendriyanA vyavahAra thatA nathI. kahyu paNa che ke "pacidio u" tyAhi, tethI sahI mAhAI ndriyaviSaya na prazna pUchavA mAvyA che, sema samanvu dravyendriyane 4 anusAkSIne mahAvIra alu uttara Aye che - "goyamA !" tyAhi " goyamA / " he gautama! 'ege phArsidie paNNatte" mA sUkSmapRthvI ayi bhAM mAtra eka sparzendriyanA ja sadbhAva hoya che. IndriyadvAra samApta UMDA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 samudghAtadvAranirUpaNam 77 atha navamaM samudghAta dvAramAha-'tesi NaM bhaMte jIvANaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte jIvANaM kaIsamugdhAyA pannattA' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khala bhadanta / jIvAnAM 'kai samugdhAyA pannattA, teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta / kati-kiyatsaMkhyakAH samudghAtAH prajJaptAH kathitAH, tatra samudghAtAH sapta bhavanti, tathAhi-vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH 2, mAraNAntikasamudghAtaH 3, vaikriyasamudghAtaH 4, tejasasamudghAtaH 5, AhArakasamudghAtaH 6, kevalisamudghAtazca 7 / tatra vedanAyAH samudghAto vedanAsamudghAtaH so'yaM samudghAto'sAtA vedanIyakarmAzrayaH / kaSAyeNa-kaSAyodayena samudghAtaH kaSAyasamudghAtaH sa ca kaSAyacAritramohanIyakarmAzrayaH / maraNe bhavo mAraNaH sa cAso samudghAtazca mAraNasamudghAtaH / vaikriye prArabhyamANe samudghAto vaikriyasamudghAtaH sa ca vaikriya zarIranAmakarmAzrayaH / taijasena kAraNabhUtena samudghAtaH tejasa samudghAtaH taijasazarIranAmakarmAzrayaH / AhArake prArabhyamANe samudghAtaH AhArakasamudghAtaH sacA (9) aba samudghAtadvAra kahate hai-"tesi gaM" ityAdi / 'tesi NaM bhaMte jIvANa kai samudghAyA paNNattA' he bhagavan una sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke kitane samudghAta hote hai / / samudghAta sAta hote hai jaise-vedanAsamudghAta 1, kaSAyasamudghAta, 2, mAraNAntikasamudhAta 3, vaikriyasamudghAta 4, tejasasamudghAta 5, AhArakasamudghAta 6, aura kevalisamudghAta 7 / unameM vedanA kA samudghAta vedanAsamudghAta kahA jAtA hai yaha samudghAta AzAtA vedanIyakarma ke Azraya vAlA hotA hai ? | kapAya ke udaya se jo samudghAta hotA hai vaha kaSAyasamudghAta hai, vaha kaSAya cAritramohanIya karma ke Azraya se hotA hai 2 / maraNa samaya meM honevAlA mAraNAntikasamudghAta hai 3 / caikriya ke prAraMbha hone para jo samudghAta hotA hai vaha vaikriyasamu. dghAta hai, yaha vaikriya zarIra nAmakarma ke Azraya se hotA hai 4 / tejasa ke kAraNa se jo samudghAta hotA hai vaha taijasasamudghAta hai, yaha taijasa zarIra nAmakarma ke Azraya vAlA hotA hai 5 / (9) samuddhAta dAra-"tesi NaM" tyAha prazna-tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai samudghAyA paNNattA! 8 bhagavan ?" mA sUkSma. pRthvIkAyika jemAM keTalA samughAta hoya che ? samudraghAta sAta prakAranA kahyA che-(1) vedanA samudraghAta, (2) kaSAya samudraghAta, (3) bhArati samudhAta, (4) vaizya samuddhAta, (5) tesa samuddhAta, (6) mA 21 samudhAta mana (7) vasi samuddhAta. vedanA rUpa je samudraghAta che, tene vedanA samudaghAta kahe che A muddaghAta azAtAvedanIya karmane kAraNe thAya che kaSAyanA udayathI je samudaghAMta thAya che, te kaSAya samughAta che kaSAyacAritra mohanIya karmane adhIna hoya che maraNa samaye thanArA samudaghAtane bhAratika samudaghAta kahe che vaikiyane prAraMbha thatA je muddaghAta thAya che tene vaikriya samuddaghAta kahe che, te vaikriya zarIra nAmakarmane adhIna hoya che taijasane kAraNe je samuddaghAta thAya che, tene taijasa samudaghAta kahe che. te tejasa zarIra nAmakarmane adhIna hoya che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigama haarkshriirnaamkrmaashryH| kevalini antarmuhUrta bhAviparamapade samudghAtaH kevalisamudghAtaH / samiti ekIbhAve ut prAbalye ekIbhAvena prAbalyena ghAta iti samudghAtaH, kena saha ekIbhAvagamanam tatro - cyate vedanAdibhiH saha / yadA AtmA vedanAdisamudraghAtagato bhavati tadA vedanAdyanubhavajJAnapariNata eva bhavati nAnyajJAnapariNataH / prAbalyena ghAtaH kathaM bhavati tatrocyate - vedanAdisamudghAtapariNata AtmA bahUn vedanIyAdi karmapudgalAn kAlAntarAnubhavayogyAn udIraNAkaraNenAdAya (AkRSya) udayAvalikAyAM nikSipya anubhUyAnubhUya nirjarayati AtmapradezebhyaH zAtayati / tatra prathama vedanA samudghAta gato jIvo vedanIyakarmaparamANuparizAtaM karoti, tathAhi - vedanAkalita AtmA svaprade 78 AhAraka zarIra ke prAraMbha hone para jo samudghAta hotA hai vaha AhAraka samudghAta hai, yaha AhAra zarIra nAmakarma ke Azraya se hotA hai 6 / antarmuhUrta meM prApta hone vAle paramapada mokSake samaya jo samudghAta hotA hai vaha kevalisamudghAta hai 7 / sam - ekIbhAva se ut-prAvalya se jo ghAta hai vaha samudghAta kahalAtA hai / yaha ekIbhAva kisake sAtha hotA hai, so kahate hai vedanA Adi ke sAtha hotA hai / arthAt AtmA jaba vedanA Adi samudghAta ko prApta hai taba vaha ekIbhAva se kevala vedanA Adi ke anubhava jJAna meM hI pariNata hotA hai kintu usa samaya vaha AtmA anya anubhava jJAna meM pariNata nahIM hotA hai / prAbalya se ghAta kaise hotA hai ? usake uttara meM kahate hai -- vedanA Adi samudghAta pariNata AtmA bahutara vedanIyAdikarmapudgalo jo ki Age kAlAntara meM anubhavanIya - anubhava meM AnevAle haiM abhI nahIM una vedanIyAdi karmapudgalo ko udIraNAdvArA khIMca kara udayAvalikA meM lAkara anubhava karake AhAraka zarIrane prAraMbha thatA je samuddAta thAya che, tenu' nAma AhAraka samuddAta che, ane te AhAra zarIra nAmakarmane AdhIna heAya che. aMtarmuhUtamAM prApta thanAra paramapada meAkSane samaye je samudlAta thAya che, tene keli samuddAta kahe che "sam' atha lAvathI, "ut" bhramaNatA pUrva ? ghAta thAya che, tenuM nAbha sabhu dUdhAta che. A ekAgrabhAva kaiAnI sAthe thAya che, te prakaTa karavAmAM Ave che--te ekAgrabhAva vedanA ArdinI sAthe thAya che. eTale ke AtmA jyAre vedanA Adi samudlAtathI yukta thAya che tyAre te ekAgra bhAvathI mAtra. vaidyanA AdinA anubhava jJAnamAM ja pariNata thAya che, eTale ke tyAre te AtmA anya anubhava jJAnamA pariNata thatA nathI. prakhaLatA pUrvaka ghAta kevI rIte thAya che, te have samajAvavAmAM Ave che-- vedanA Adi samruddhAta pariNata AtmA, kALAntare anubhavanIya (hAlamAM jetu vedana karavAnuM nathI paNa amuka kALa vyatIta thayA bAda jenu vedana karavAnu che evAM) vedanIya Adi karma pudgalAne udIraNA dvArA khecIne udayAvalikAmAM lAvIne temanu vedana karIne temaneA ghAta (nAza) karI nAkhe che-temane AtmapradezeAmAMthI alaga karI nAkhe che. tenu nAma ja prabaLatA pUrvakanA ghAta che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww prameyadhotikA TIkA pra.1 samudghAtadvAranirUpaNam 79 zAnantAnantakarmaparamANupariveSTitAn zarIrAdvahirapi prakSipati taizca pradezairvadanajaghanAdi chidrANi karNaskandhAdhantarAlAni ca paripUryya AyAmato vistaratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApya antarmuhUta yAvadavasthito bhavati tasminnantarmuhUrtapramANakAle bahUnAmasAtAvedanIyakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti / kaSAyasamudghAtasamudghAtaH kaSAyAkhyacAritramohanIyakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti tathAhi-kaSAyodayasamAkula AtmA svadezAn vahirnikSipya taivedanodarAdichidrANi karNaskandhAdhantarAlAni ca praUyAmato vistaratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApya tiSThati tathAbhUtazca prabhUta unakA ghAta-parizAtana kara detA hai Atmapradezo se alaga kara detA hai yahI yahAM prAbalya se ghAta karanA hai / aba vedanA Adi samudghAto kA vivaraNa karate hai-unameM vedanAsamudghAta meM rahA jIva vedanIya karmapudgalokA parizAtana karatA hai, jaise-vedanA se karAlita-vyApta AtmA anantAnanta karmaparamANuo se pariveSTita apane pradezo ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura una pradezoM se vadana jaghana Adi ke chidro ko karNa aura skandha Adi ke antarAloM ko bhara detA hai / bhara kara phira vaha AyAma aura vistAra se zarIra mAtra kSetra ko cAro ora se vyApta karake eka antarmuharta taka avasthita rahatA hai / usa antarmuhUrta pramANa kAla meM vaha bahuta hI asAtAvedanIya karma pudgaloMkI nirjarA kara detA hai| kaSAyasamudghAtase samavahata huA jIva kaSAya nAmaka cAritra mohanIya karmapudgaloM kI nirjarA karatA hai| jaba AtmA kaSAyodaya se samAkula ho jAtA hai taba vaha apane Atmapradezo ko zarIra se bAhara nikAlatA hai aura una pradezo se vadana evaM udara Adi ke chidroM ko evaM karNa skandha mAdike antarAloM ko bhara detA hai / bhara kara phira vaha AyAma aura vistAra kI apekSA zarIra pramANa kSetra ko cAroM ora se vyAptakara ke have sUtrakAra vedanA Adi samudaghAtanuM varNana kare che - vedanA samughAtathI yukta thayelo jIva vedanIya karma pudgalenuM parizATana kare chetemane AtmapradezamAMthI alaga kare che A kriyA A rIte thAya che-vedanAthI vyAsa thayele AtmA anaMtAnaMta karmapugadathI vIMTaLAyelA pitAnA pradezane zarIramAMthI bahAra kADhe che ane te pradezo vaDe vedana, jAMgha AdinA chidrone tathA karNa, skandha AdinA aMtarAlene bharI de che. tyAra bAda te AyAma ane vistAranI apekSAe zarIra pramANa kSetrane cAre taraphathI vyApta karIne eka aMtamuhUta paryanta avasthita rahe che. te aMtarmuhUrta pramANu kALamAM te AtmA ghaNuM ja asAtAdanIya karmayuganI nirjarA karI nAkhe che. kaSAya samudraghAtathI yukta thayelA jIva kaSAya nAmaka cAritra mehanIya karmapudagalanI nirbhara kare che. jyAre AtmA kaSAyanA udayathI vyApta thAya che, tyAre te potAnA Atmapradezane zarIramAMthI bahAra kADhe che ane te pradezo vaDe vadana, udara AdinAM chidrone tathA karNa, skandha AdinA antarAlane bharI de che. bharI daIne AyAma ane vistAranI apekSAe zarIra pramANa kSetrane cAre tarapha vyAsa karI daIne te tyAM avasthita thaI jAya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamasUtre kapAyakarma pudgalaparizAtaM karoti / evaM maraNasamudaghAtagatamAyuH karma pulaparizAtaM karoti / vaikriyasamudghAtagato jIvaH svapradezAn zarIrAdvahirniSkAsya zarIraviSkambhabAhulyamAnamAyAmataH saMkhyeyayojanapramANaM daNDaM nisRjati, nisRjya yathAsthUlAn vaikriyazarIranAmakarmapudralAn prAgvadvAn zAtayati / taijasAhArakasamudraghAtau vaikiyasamudghAtavadeva jJAtavyau / navaraM taijasasamudghAtagato jIvaH taijasazarIranAmakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti AhArakasamudghAtagatastu jIvaH AhAraka zarIranAmakarmapudgalAnAM nirjarAM karoti, kevalisamudghAtasamudghAtastu kevalI sadasadvedanIyazubhAzubhanAmoccanIccairgotrakarmapudgalAnAM parizAtaM karoti / AdhA :- paT samudrddhAtAH pratyekamAtra mauhUrttikAH, kevalisamudghAtastu aSTasAmayiko bhavati / taduktaM prajJApanAyAm - vahA~ avasthita ho jAtA hai / isa sthitivAlA banA huA vaha jIva bahuta adhika kaSAya karmoM kI nirjarA kara detA hai / isI prakAra maraNa samudghAtagata jIva Ayu karma pudgaloM kI nirjarA karatA hai / vaikriyasamudghAta gata jIva apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara unheM zarIra kI cauDAI aura moTAI pramANa banAtA hai tathA lambAI meM saMkhyAtayojanapramANa daNDa ke rUpa meM banAtA hai / banAkara phira vaha prAgbaddha yathAsthUla vaikiyazarIranAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA karatA hai / tainasa aura AhAraka samughAta vaikriyasamudghAta ke jaise hI hote haiM / parantu - tu-tainasa samudUdhAta se samavahata huA jIva taijasa zarIranAmakarmake pugaloM kA nAza karatA hai / aura AhAraka samudghAta se samavahata huA jIva AhAraka zarIranAmakarma ke pugalo kI nirjarA karatA hai / tathA kevalisamudghAta se samavahata huA jIva- kevalI - sAtA asAtA vedanIya ke zubhAzubha nAmakarma ke ucca nIca gotra karma ke pudgaloM kA vinAza karatA hai / Adi ke 6 samudghAtoM meM se pratyeka samudghAta kA samaya eka 2, antarmuhUrtta kA hai / aura kevalisamudghAta kA samaya ATha samaya kA 1 I 80 che. A prakAranI paristhitimAM mukAyelA te jIva bahu ja kaSAya ka pudgaleAnI nirjarA karI nAkhe che e ja pramANe mAraNAntika samudaghAtathI yukta thayeleA jIva Ayuka pudagalAnI nirjarA ii nAkhe che. vaikriyasamuddhAta yukta cha peAtAnA Atmapradezane zarIramAMthI bahAra kADhIne temane zarIranI paheALai ane jADAI pramANe anAve che tathA lakhAinI apekSAe sakhyAta caiAjanapramANu daDarUpa banAve che. tyAra bAda te pUrve upArjita karelAM yathA sthUla vaikriyazarIra nAmaka nAM pudgaleAnI nirA kare che. tejasa ane AhAraka samudaghAta vaikriya samudaghAtanI jema ja thAya che. paraMtu viziSTatA eTalI ja che ke taijasa sammudaghAtathI yukta thayelA jIva tejasa zarIra nAmakarmAMnAM puddagaleneAnAza kare che ane AhAraka samruddhAtathI yukta thayelA jIva AhAraka zarIra nAmakamanAM puddagalAnI nirA kare che, kevali samughAtathI yukta thayelA jIva (kevaLI) sAtA asAtA vedanIyanAM zubhAzubha nAmakramanAM ane ucca nIca gAtrakamanAM puddagalAnA vinAza kare che. pahelAM cha samuddAmAMnA pratyeka samudaghAtane samaya eka eka antarmuhUtanA che ane kelisamrudhdhAtanA samaya Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 pra. samudghAtadvAranirUpaNam 41 'veyaNAsamugdhAe NaM bhaMte ! kai samaie pannate ? goyamA ! bhasaMkhejjasamaie aMtomuhutte evaM jAva AhAragasamugghAe / kevalisamugdhAeNaM bhaMte ! kara samaie pannatte ? goyamA ! advasamaie pannatte' -vedanAsamudghAtaH khalu bhadanta ! katisAmayikaH prajJaptaH ? gautama ! asaMkhyeyasAmayiko'ntarmuhUrtaH, evaM yAvadAhArakasamudghAtaH / kevalisamudghAtaH khallu bhadanta / katisAmayikaH prajJaptaH / gautama ! aSTasAmayikaH prajJaptaH iticchAyA // evamanekaprakArakasamudghAtasaMbhave sUkSmapRthivIkAyikAnAM katamaH samudghAta ityAzayena praznaH kRto gautameneti pUrvapakSAzaya iti bhagavAnAha-'goyamA ! ityAdi 'goyamA ! he gautama / 'tao samugghAyA pannattA' sUkSmapRthivIkAyikAnAmAdhAstrayaH samudghAtAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA- 'veyaNA samugghAe kasAyasamugyAe mAraNaMtiyasamugyAe' vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAtazcetyete traya eva samudghAtA bhavantIti navamaM samudghAtadAram / . hai / prajJApanA meM aisA hI kahA hai-"veyaNAsamugghAe NaM bhaMte / kaisamaie pannatte ! goyamA / asaMkhejjasamaie aMto muhutte evaM jAva AhArasamugyAe kevalisamugghAe NaM bhaMte kai samaie pannatte ? goyamA asamaie pannatte" isa prakAra aneka prakAravAle samudghAta ke saMbhava hone para sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke kitane samudghAta hote haiM ! aise Azaya ko lekara hI gautama ne yaha prazna kiyA hai| aisA pUrva pakSa kA Azaya hai| __ isa prazna ke uttara meM prabhu ne aisA kahA hai ki 'goyamA' he gautama ! "to samugghAyA pannattA" sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke Adi ke tIna samudghAta hote haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'veyaNAsamugdhAe, kasAyasamugyAe mAraNaMtiyasamugdhAe' vedanA samudghAta kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta / samudghAtadvAra samApta / ATha samayano che. A viSayane anulakSIne prajJApanA sUtramAM A pramANe kahyuM che "yaNAsamugghAe NaM bhaMte! kaha samaie papaNate ? goyamA! asaMkhejjasamaie aMto muhutte evaM bhAva AhArasamugghAe / kevalisamugghAe NaM bhaMte ! kai samaie paNNate ? goyamA ! aTThasamApa paNNatte" A prakAre cha prakAranA je samuddaghAne che, temAMthI sUkSmapRthvIkAyika jIvamAM keTalA samuddaghAtA hoya che, te jANavA mATe gautama svAmIe pUchelA praznane uttara ApatA mahAvIra prabhu 4 cha -'goymaa| tao samugghAyA paNNattA-taMjahA'' gItamA sUkSma pRthvIya vAmAM nIya pramANe samuddhAtAnA 1 sahasA ho cha- "veyaNAsamugyAe, kasAyasamugyAe, mAraNaMtiyasamugghAe" (1) vahana samuhadhAta, (2) 4AyasamuhadhAta ane (3) mAraNatikasamudaghAta. samudaghAtadvAra samAsa lo Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvAbhigamasUtre (10) gataM navamaM samudghAtadvAram / atha dazamaM saMjJihAramAha- 'teNaM ityAdi 'te NaM bhate ! jIvA kiM sannI asannI' te sUkSmapRthivIkAyikAH jIvAH khala bhadanta / kiM saMjino'saMjJino vA, tatra saMjJAna saMjJA atItAnAgatavartamAnabhAvasya paryAlocanaM sA vidhate yeSAM te saMjJinaH viziSTasmaraNAdirUpamanovijJAnavanta ityarthaH / yathoktamanovijJAna vikalA asaMjJina iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, goyamA ! he gautama ! 'no sannI asannI' no sajhina ime jIvAH kintu asajJinaH vilakSaNamanolabdherabhAvAt-hetuvAdopadezenApi na saMjJinaH abhisandhAraNapUrvikAyAH karaNazakterabhAvAt / no saMjJinaH etAvanmAtra kathanenaiva asaMjJitvasiddhau asaMjJina iti - kathana pratipedhapradhAno vidhiriti jJApayitum, prati pAdyasya sUkSmapRthivokAyikasya svabhAvata eva sAvadyatvAditi dazamaM saMnidvAram, "Tera (10) saMjJidvAra - 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM sannI asannI ' he bhadanta ! sukSmapRthivIkAyika jIva kyA sajJI hote hai yA masajJI hote hai ? atIta anAgata aura vartamAna bhAva kI 'jo paryAlocanA hai usakA nAma saMjJA hai, yaha saMjJA jinako hotI hai ve sajJI hai / viziSTa smaraNAdirUpa jo manovijJAna hai usa manovijJAnavAle jo jIva hai ve saMjJI haiM / aura jo isa manovijJAna se vikala haiM ve asaMjJI haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA no sannI asannI' he gautama / ye sajJI nahIM hote hai kintu asanI hote haiM / manolabdhi kA abhAva rahatA hai / hetuvAda ke upadeza se bhI saMjJAvAle nahIM hote hai kyoMki abhisandhAraNa pUrvaka kAraNa zakti kA inameM abhAva rahatA hai / zaMkA- 'no saMjJinaH' itane mAtra kahane - se hI inameM asaMjJitva kI siddhi ho jAtI hai phira asaMjJinaH aisA kathana kyoM kiyA ? kyoMki inameM vilakSaNa ; (10) saMjJAdvAra - " teNaM bhaMte / jIvA kiM sannI asannI ?" he bhagavan ! samapRthvIkAyaka jIvA sajJI hoya che, ke asaMjJI hoya che? atIta, anAgata ane vartamAna bhAvanI je paryAlAcanA che, tenuM nAma saMjJA che. A sajJAnA jemanAmAM sadbhAva hoya che temane sa"nI kahe che. viziSTa smaraNAdvirUpa manAvijJAnavALA je jIve che, temane sa'nI kahe che, ane 1 manAvijJAnathI rahita je jIvA che, temane asanI kahe che. gautabhasvAbhInA praznano uttara bhApatA mahAvIra alu he che hai - " goyamA ! no sannI asannI" he gautama! sUkSma pRthvIzrayi vA saMjJI hotA nathI, pazu tethe masajJI ja hAya che, kAraNa ke temanAmAM viziSTa manelabdhinA abhAva hoya che hetuvAdanA upadeza anusAra paNa temane saMjJAvALA kahI zakAtA nathI, kAraNa ke abhisaMdhAraNa pUrvaka karaNazaktinA temanAmAM abhAva hAya che 'za'-"no saMjhinaH" "saMjJI hotA nathI" mAsu' 4 hevAthI tebhanAbhAM asaMjJitva siddha ya laya che, chatAM payu "bhasaMjJitaH" "asaMjJI hoya che" mA aAranu prathana zA bhATe yu che ? Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyadhotikA TIkA pra. pra. 1 ghedavAranirUpaNam 83 (11) gataM dazama sajJidvAram / athaikAdazaM vedadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM ithiveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kiM strIvedakAH puruSavedakAH napuMsakavedakA vA, striyA vedo yeSAMte strIvedakAH evaM puruSavedakAH napuMsakavedakA api, tatra striyAH puruSe abhilASaH strI vedakaH, puruSasya striyAmabhilASaH puruSavedakaH, ubhayorapi abhilASo napuMsakavedakaH, iti prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / no ithiveyagA no purisaveyagA napuMsaga veyagA' no strIvedakA no puruSavedakAH kintu napuMsakavedakAH saMmUchimajIvatvAt , nAraka saMmUchimA napuMsakavedakA iti bhagavadvacanam iti ekAdazaM vedadvAram // 11 // / , uttara--aisA jo kathana kiyA hai vaha vidhipratiSedha pradhAna vAlI bAta hotI hai isa bAta ko samajhAne ke liye kiyA hai / yahA~ pratipAdya jo sUkSmapRthivIkAyikajIva hai vaha svabhAvataH ho sAvadhayoga vAlA hotA hai / ataH-vaha asaMjJI hI hotA hai, saMjJidvAra samApta / (11) vedadvAra-'te Na bhaMte jIvA kiM itthIveyagA purisaveyagA napuMsagaveyagA' he bhadanta / ve -sUkSmapRthivIkAyika jIva-kyA strIvedavAle hote haiM yA puruSa vedavAle hote haiM ? yA napuMsaka vedavAle hote hai ? jisa veda ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha strI veda hai aura jisa veda ke udaya se strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha puruSa veda hai aura jisa veda ke udaya meM strI aura puruSa dono ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai vaha napuMsaka veda hai isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai 'no ithiveyagA no purisaveyagA napuMsakaveyagA' he gautama ye sUkSmapRthivIkAyika jIva na strI vedavAle hote hai, na puruSa vedavALe uttara--evuM je kathana karavAmAM AvyuM che te vidhi pratiSedha pradhAne vALI vAta hoya che, te vAtane samajAvavA mATe karavAmAM AvyuM che ahI je jIvonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te sUphamapRthvIkAyika jI svabhAvaH ja sAvadyogavALA hoya che, tethI teo asaMjJI ja DAya cha, sazIdAra sabhAta [10] (11) 2662-"te NaM bhaMte ! jIvA kiM itthIceyagA. purisaveyagA, napuMsagaveyagA!" he bhagavan! sUphamapRthvIkAyika jI strIvedavALA hoya che, ke puruSadavALA hoya che, ke napuMsaka vedavALA hoya che? je vedanA udayathI puruSanI sAthe ramaNa(saMjoga) karavAnI IcchA thAya che, te vedavuM nAma strIveda che je vedanA udayathI strInI sAthe ramaNa karavAnI IcchA thAya che, te vedanuM nAma puraSada che je vedanA udayathI strI ane puruSa baMnenI sAthe ramaNa karavAnI IcchA thAya che, te vedanuM nAma napuMsaka che gautama svAmInA A praznane uttara ApatA mahAvIra prabhu cha hai-"no itthiveyagA, no purisapeyagA, napuMsakaveyagA' gItama! te sUphamapRthvIkAyika jI strIvedavALA paNa hotA nathI, puruSa vedavALA paNa hotA nathI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIvAbhigamane (12) gatamekAdazaM vedadvAram / atha dvAdazaM paryApnidvAramAha-'tesiNa' ityAdi, 'te siNaM bhaMte ! jIvANaM kai pajjattIo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khala bhadanta / jIvAnAM kati paryAptayaH prajJaptAH-kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'cattAri pajjattIo pannattAo' catasraH, paryAptayaH prajJaptA:-kathitA iti, 'ta jahA' tadyathA-'AhArapajjattI' AhAraparyAptiH, 'sarIrapajjattI' zarIraparyAptiH 'iMdiyapajjatI' indriyaparyAptiH 'ANApANupajjattI' AnapAnaparyAptiH tA etAzcatasraH paryAptayo bhavanti / ___ atha paryAptidvArAntargatAM paryAptivirodhinI maparyApti darzayituM praznayannAha-'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI apajjattIo pannattAo' teSAM sUkSmapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta / hote haiM, kintu napuMsaka vedavAle hote haiN| kyoMki ye sammUrchima jIva hai| nArakajIva aura samUchima janmavAle-jIva niyama se napuMsaka veda vAle hI hote haiM aisA bhagavAn kA Adeza hai| 11 vAM vedadvAra samApta / '. (12) paryAptidvAra-"tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai pajjattIo pannattAo" he bhadanta ina sUkSmapRthvIkAyikajIvoM ke kitanI paryAptiyAM hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! gautama ! 'catAri pajjatIo pannattAo" inake cAra paryAptiyAM hotI hai / 'taM jahA" jo isa prakAra se haiM- "AhArapajjattI" AhAraparyApti 'sarIrapajjattI' zarIra paryApti "iMdiyapajjattI" indriyaparyApti "ANapANupajjattI" AnapAna-zvAsocchavAsaparyApti / "tesi NaM bhate ! jIvANaM kai apajjattIo pannatAo" he bhadanta ! paryAptidvAra ke antargata jo paryApti virodhinI aparyAptiyAM haiM ve yahAM kitanI hotI hai ? uttara meM paranta napuMsakadavALA ja hoya che, kAraNa ke teo samRchima jIvo che nAraka che ane samUcchima janmavALA jIvo niyamathI ja napuMsakadavALA hoya che, e bhagavAnane Adeza che. 11 muM vedadvAra samApta (12) patidvAra-"tesiNaM bhaMte ! jIvANa kaha pajattIo pannattAo" lagavAn mA sUkSma pRthvIya lobha dI paryAtiyA DAya cha ? uttara-"goyamA! cattAri pajjattIo pannatAo" u gautama! tamanAmA yAra pAstimA DAya cha, "taMjahA",2 nAye pramANe the-"AhArapajjattI" (1) mADA2 payApti, "sarIrapajjattI' (2) zarIra paryApti "iMdiyapajjattI" (3) Undriya pArita bhane "ANapANu pajjattI" (4) mAnA (vAsA. vAsa) paryApti "prazna-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai apajjattIo pannattAo ! 7 san ! pyaastidvAramAM jemane samAveza thAya che evI paryApti vidhinI aparyAptie, te sUmapUrvIkAyikamAM keTalI hoya che ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. 1 paryAptihAranirUpaNam 85 jIvAnAM kati aparyAptayaH prajJaptAH kathitA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA ! he gautama / 'cattAri apajjattIo pannattAo' catasro'paryAptaya. prajJaptAH-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'AhAraapajjattI jAva ANApANu apajjattI' AhArAparyApti ryAvat AnapAnAparyAptiH, yAvatpadena zarIrAparyAptIndriyAparyAtyorgrahaNam, tathAcaitAzcatasro'paryAptyo, bhavanti, iti dvAdazaM paryAptidvAram // 12 // sU0 9 // mUlam-teNaM bhaMte ! jIvA kiM sammaTThiI micchA diTThI sammA micchAdiTThI ? goyamA! no sammadiTThI micchAdiTThI no sammA micchA ditttthii| te NaM bhante ? jIvA kiM cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI ohi daMsaNI kebaladaMsaNI ? goyamA ! no cakkhudasaNI acavakhudaMsaNI no ohIM daMsaNI no kevaladaMsaNI / te NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI ? goyamA ! no nANI annANI niyamA du annANI taM jahA-mai annANI suya annANI ya / teNaM bhaMte ! jIvA kiM maNayogI vayajogI kAyayogI? goyamA ! no maNajogI no vayajogo kAyajogI / teNaM bhaMte ! jIvA kiM sAgArAvauttA aNAgArAvauttA ? goyamA! sAgArAvauttA vi aNAgArAvauttA vi / te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhAramAhareti ? gAyamA ! davvao aNaMtapaesAiM khettao asaMkhejjapaeso gADhAI kAlao annayarasamayahiiyAI bhAvao vaNNamaMtAI gaMdhamaMtAI prabhu kahate haiM-he 'goyamA' he gautama ! "cattAri apajjattIo pannattAo" inake cAra aparyAptiyAM hotI hai "jahA' jo isa prakAra se hai-"AhAraapajjattI jAca ANApANuapajjattI AhArAparyApti yAvat AnapAnAparyApti, yahAM yAvatpada se zarIrAparyApti aura indriyAparyApti ina do kA grahaNa huA hai / 12 bArahavAM paryAptidvAra samApta / uttara-"goyamA !" gautama'cattAri apajjattIo pannattAo"tabhanAbhA yAra sapA timI hAya cha, "taMjahA" 2 nIce pramANa cha--"AhAraapajjattI jAva ANApANuapajjattI" (1) mA.2 255yati, (2) 122 15yAsti, (3) ndriya a5yAni bhane (4) zvAsocchavAsa aparyApti [bAramu paryAptidvAra samApta Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zrIjIvAbhigamasUtre rasamaMtAI phAsatAI | jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAI ki ega vaNNAI AhAreMti, duvaNNAI AhAreMti tIvaNNAI AhAreMti cau vaNNAI AhAreMti paMca vaNNAI AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca ega vaNNAI piduNAI pativaNNAI pi cauvaNNAI pi paMca vaNNAI pi AhAreMti, vihANamaggaNaM paDacca kAlAI pi AhAreMti jAva sukilAI pi AhAreti / jAI vaNNao kAlAI AhAreti tAI kiM egaguNakAlAI AhAraiti jAva anaMtaguNakAlAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNakAlAI pi AhAreMti jAva anaMtaguNakAlAI pi AhAreMti, evaM jAva sukilliI / jAI bhAvao gaMdhamaMtAI AhAreti tAI kiM egagaMdhAI AhAraiti durgaMdhAI AhAreMti ? goyamA ! ThANamaggaM paDucca egagaMdhAI pi AhAreMti dugaMdhAI pi AhAreti vihANamaggaNaM paDucca subhagaM - dhAI pi AhAreti dummigaMdhAI pi AhAreMti / jAIM gaMdhao survibhAgaMdhAI AhAreti tAI kiM egaguNasubhigaMdhAI jAva anaMtaguNasubhigaMdhAI AhAreMti ? goyamA ! egaguNasubhigaMdhAI pi AhAreMti- jAva aNaMtaguNasubhigaMdhAIpi AhAreMti / evaM dubbhigaMdhAIpi / rasA jahA vaNNA // jAIM bhAvao phAsamaMtAI AhAreMti tAI kiM egaphAsAI AhAreMti, jAva aTThaphAsAI AhAraiti ? goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca NA egaphAsAI AhAreMti no duphAsAI AhAreMti no tiphAsAI AhAreMti cau phAsAIM AhAreMti paMca phAsAI pijAva aTTha phAsAI pi AhAreMti, vihANa maggaNaM paDucca kakkhaDAIM pi AhAreMti jAva lukkhAI pi AhAreMti / jAIM phAsao kakkhaDAI AhAreMti tAIM ki egaguNakakkhaDAI AhAraiti jAva anaMtaguNakakkhaDAIM AhAreMti ? goyamA ! egaguNakakkhaDAI pi AhAreti jAva anaMtaguNakakkhADAIM pi AhAreMti, evaM jAva lukkhA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA pra. 1 jIvAnAM dRTayAdidvAranirUpaNam 87 yavvA || tAiM bhaMte! kiM puTThAI AhAreMti apuTThAI AhAraiti ? goyamA puTThAI AhAraiti no apuTThAI AhAreti / tAI bhaMte ? ki ogADhAI AhAreti aNogADhAI AhAreti ? goyamA ! ogADhAI AhAreti / No aNogADhAIM AhAraiti ? tAI bhaMte! kiM aNaMtarogADhAI AhAraiti paraMparogADhAI ahAreti ? goyamA ! aMtaro gADhAIM AhAreMti no paraM parogADhAI Ahereti / tAI bhaMte kiM aI AhAreti bAyarAI AhAreMti ! goyamA ! aNUI pi ahAreti bAyarAI pi ahAreti / tAI bhaMte! kiM uDDha AhAraiti ahe AhAreti tiriyaM ahAreti ? goyamA ! uDDU pi AhAreti ahe vi AhAreti tiriyaM pi ahAreti / tAI bhaMte ki AI ahAreti ! majjhe ahAreti pajjavasANe ahAreMti ? goyamA AI pi AhAreti majjhe va AhAreMti pajjavasANe vi AhAreMti / tAI i ! kiM savisae AhAreMti avisae ahAreMti ? gA~yamA ! savi sa AhAreMti no avisae AhAreMti / tAI bhaMte! kiM ANu puvvi . AhAraiti aNANupuvi AhAreMti ? goyamA ! ANupuvvi AhAreti no aNANupuvvi AhAraiti / tAiM bhaMte! kiM tidisi AhAreti ca disiM AhAraiti paMca disaM AhAraiti chaddisiM AhAraiti ? goyamA ! nivvaghA - eNaM chaddisi vAghAyaM pacca siya tidisi siya cauddisa siya paMcadisi / ussaNNaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlAI nIlAI jAva sukilAI, gaMdhao subhigaMdhAI dubhigaMdhAI, rasao titta jAva mahurAI, phAsao kakkhaDa mauya jAva niddha lukkhAiM te sa porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNevi pariNAmittA paripAlaittA paDasADaittA parividdhaMsattA aNNe apavve baNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarI ogADhe pogale savvaSNayA AhAramAhAreti // sU0 10 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjIyAbhigamasUtre ~~~~~~~mmmmmmmmmmmmmmmmm chAyA-te khalu bhadanta ! jIvAH kiM samyagdRSTayo mithyApTayaH samyagamithyAdRSTayaH gautama ! no samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH no samyaga mithyAdRSTayaH / te salu bhadanta ! jIvA kiM cakSadarzanino'cakSudarzanino'vadhidarzaninaH kevaladarzaninaH ? gautama ! no cakSurdaninaH acakSudarzaninaH no adhidarzanina no kevldrshninH| te khalu bhadanta ! jIvAH kiM zAnino'jJAninaH ? gautama ! no zAnina azAninaH, niyamAdyapAninaH tadyathAmatyamAninaH zrutAzAninazca / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM manoyogino vacoyoginaH phAyayogina ? gautama ! no manoyogino, no vacovoginaH, kAyayoginaH / te khalu bhavanta jIvAH kiM sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAH ? gautama ! sAkAropayuktA api anAkAro. payuktA api / te khalu bhadanta / jIvAH kimAhAramAharanti ? gautama ! dravyato'nantapradezikAni kSetrato'saMkhyeyapradezAvagADhAni kAlato'nyatarasamayasthitikAni bhAvato varNavanti gandhavanti rasavanti sparzavanti / yadA bhAvato varNavanti Aharanti tadA kim ekavarNAni Aharanti dvivarNAni haranti vivarNAni thAharanti caturvarNAni thAharanti paJcavarNAni Aharanti ? gautama ! sthAnamANa pratItya ekavarNAnyapi dvivarNAnyapi trivarNAnyapi caturvarNAnyapi paJcavarNAnyApa Aharanti / vidhAnamArgaNa pratItya kAlAnyapi bAharanti yAvat zuklA. nyapi Aharanti / yadi varNataH kAlAna Aharanti nadA kim ekaguNakAlAni Aharanti yAvadanantaguNakAlAni Aharanti ? gautama ! ekaguNakAlAnyapi Aharanti yAdanantaguNa. kAlAnyapi Aharanti evaM yAvat zuklAnyapi / yadi bhAvato gandharvanti Aharanti tadA kimekagandhAni Aharanti dvigandhAni Aharanti 1 gautama ! sthAnamArgaNa pratItya pakagandhAnyapi Aharanti dvigandhAApa Aharanti, vidhAnamArgaNaM pratItya surabhigandhAnyapi AharrAnta dura bhigandhAnyapi Aharanti / yadi gandhataH surabhigandhAni Amaranti tadA kim ekaguNasura. bhigandhAni mAharanti yAvadanantaguNasurabhigandhAni Aharanti ? gautama ! ekaguNasurabhigandhAni Aharanti yAvadanantaguNasurabhigandhAni Aharanti / evaM durabhigandhAnyapi / rasA yathA varNAH yadA bhAvataH sparzavanti Aharanti tadA kim eka-sparzAni yAharanti yAvadpTasparzAni ahAranti ? gautama ! sthAnamArgaNaM pratItya no ekasparzAni thAharanti, no dvisparzAni Aharanti no trispAni Aharanti catu:spAni Aharanti paJcasparzAni yAvadaSTasparzAni Aharanti / vidhAnamArgaNaM pratItya karkazAnyapi Aharanti yAvadkakSANyapi thAharanti / yadA sparzataH karkazAni Aharanti tadA kimekaguNakarkazAni Aharanti yAvadanantaguNakarkazAni Aharanti evaM yAvadrakSANi netavyAni / tAni bhadanta ! kiM spRSTAni Aharanti aspRSTAni Aharanti ? gautama ! spRSTAni Aharanti no aspRSTAni Aharanti ? tAni bhadanta ! kim avagAr3hAni Aharanti anavagADhAni Aharanti ? gautama ! avagADhAni Aharanti no anavagADhAni Aharanti / tAni bhadanta ! kim anantarAvagADhAni Aharanti paramparAvagADhAni Aharanti gautama ! anantarAvagADhAni thAharanti no paramparAvagADhAni Aharanti tAni bhadanta ! kim ani Aharanti vAdarANi Aharanti ? gautama ! aNUnyapi Aharanti vAdayaNyapi Aharanti tAni bhadanta ! kim UrcamAharanti, adha Aharanti, tiryagAharanti ? gautama ! Urdhvamapi Aharanti adho'pi Aharanti tiryapi Aharanti / tAni bhadanta ! kimAdau Aharanti madhye Adaranti paryavasAne Aharanti ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIko pra. 1 dRSTidvAranirUpaNam 89 gautama ! AdAvapi Aharanti, madhye'pi Aharanti paryavasAne'pi Aharanti / tAni bhadanta ! kiM saviSayANi Aharanti aviSayANi bhAharanti ? gautama ! saviSayANi Aharanti no avipayANi Adaranti / tAni bhadanta ! kimAnupUrvyA Aharanti anAnupUrvyA Aharanti ? gautama AnupUA Aharanti no anAnupUA Aharanti / tAni bhadanta ! ki tridizi Aharanti caturdizi Aharanti paJcadizi Aharanti padizi Aharanti ? gautama! niyAghAtena padizi Aharanti, vyAghAtaM pratItya syAt tridizi syAt caturdizi syAt paJcadizi / utsaNNa kAraNa pratItya varNataH kAlAni nIlAni yAvat zuklAni, gandhataH surabhigandhIni, durabhigandhoni, rasataHtikta yAvatmadhurANi, sparzataH karkazamRdukasnigdha ruukssaanni| teSAM purANAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn vipariNamayya paripAlya parizAtya parividhvasya anyAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAdya AtmazarIrarAvagADhAn pudgalAn sarvAtmatayA ahAramAharanti ||suu0 10 // TIkA-atha trayodazaM dRSTidvAramAha-'te NaM bhaMte' / ityAdi, 'te NaM bhaMte' ? jIvA ki 'sammaddiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kiM samyagdRSTayaH, samyak-samIcInA aviparItA dRSTiH sarvajJapraNItavastutattvaviSayiNI pratipatti ryeSAM te samyagdRSTaya. kim, athavA-mithyAdRSTayaH, mithyA-viparItA viparyastA dRSTiH-pratipatti yeSAM te mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTayo vA ekAntasamyagurUpamithyA. rUpapratipattirahitA vA sUkSmapRthivIkAyikA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / 'no sammaddiTTI' sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH samyagdRSTayo na bhavanti kintu 'micchAdiTTI' mithyAdRSTaya ime bhavanti, eteSA sAsvAdanasamyaktvasyApi asaMbhavAt samya (13) dRSTidvAra - 'teNaM bhaMte ! jIvA kiM sammadiTThI micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI, he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA samyagdRSTi hote hai-samIcIna-aviparIta hai dRSTisarvajJa praNIta vastutatvaviSayaka prattipatti jinho kI aise hote hai ? yA mithyAdRSTi, viparIta hai dRSTi pratipatti jinhoM kI aise hote haiM ? yA mizradRSTi hote haiM ? ekAnta samyag rUpa aura midhyArUpa pratipatti se rahita hote hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA no sammadiTTI" he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika ekendriyajIva samyagdRSTi nahIM hote hai 'no sammAmicchAdiTThI' mizra dRSTi nahIM hote haiM kintu "micchAdidvI. ye niyama se midhyAdRSTi hI hote hai| (13) haridvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA kiM sammaTThiI, micchAdiTThI sammAmicchAdihI!" bhagavan! sUkSmapRthvIkAyika jIve zuM samyaga daSTivALA hoya che, misyA daSTivALA hoya che, ke samyamicyA daSTivALA (mizradaSTi hoya che ! sarvajJa prarUpita vastutatva viSayaka aviparIta samajaNathI yukta jIvone mithyAdaSTi kahe che jeo ekAntata. samyaga rUpa pratipattithIsamajaNathI rahita hoya che, temane mizradaSTi kahe che. ___mahAvIra prabhunA utta2-"goyamA!" gautama ! 'no sammadihI' sUkSma vIyi mehendriya va sabhya dRSTi paDatA nathI, "no sammAmicchAdiTTI" temA bhiSTa pae DAta nathI, parantu "micchAdihI" niyamayI mithyASTi DAya che. 12 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gdRSTitvasya pratiSedhaH / sAsvAdanasamyaktvavatAM sUdamapRthivIkAyikepUtpAdAbhAvAt / ete hi atisaMkliSTapariNAmavanto bhavanti sAsvAdanasamyaktvapariNAmastu kizcit zubho bhavatIti sUkSmakAyikamadhye sAsvAdanasamyaktvavatAmutpAdo na bhavati / kimadhikena / teSAM nirantarasaMkliSTapariNAmasadbhAvAt samyagamithyAdRSTitvapariNAmo'pi notpadyate nApi samyagmidhyAdRSTiH san sUkSmakAyikamadhye samutpadyate mizradRSTyavasthAyAM jIvasya kAlAsaMbhavAt , uktazca- 'na samma miccho kuNai kAlaM' iti, na samyamithyAdRSTiH san jIvaH kAlaM karoti, ityata mAha-'no samma micchAdihi' no samyamithyAdRSTayo-mizradRSTayo'pi ete na bhavanti, iti dRSTihAram // (14) atha caturdazaM darzanadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA ki cakkhudasaNI-acakravudasaNI-ohiMdasaNI kevaladaMsaNI' te sUkSmapRthivIkAyikA tAtparya yaha hai-sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ko sAsvAdanasamyaktva kI saMbhAvanA hone se inake samyaktva kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki sAsvAdana samyaktvavAle jIvoM ko yahAM utpatti hI nahIM hotI hai| ye sUkSmapRthivIkAyika jIva ati saMkiSTa pariNAma vAle hote haiM aura sAsvAdana samyaktva pariNAma kucha zubha hotA hai isaliye sUkSmapRthivIkAyikajIvoM meM sAsvAdana samyaktva vAlo kI utpatti nahIM hotI hai| adhika kyA kahA jAya-inake nirantara saMkliSTa pariNAmo kA sadbhAva hone se samyaDmiyAdRSTipanekA arthAt mizradRSTi panekA pariNAma bhI utpanna nahIM hotA hai aura na ina meM pUrvabhava meM samyaD mithyAdRSTi - hotA humA vahAM se kAlakara ke utpanna hotA hai / kyoki mizradRSTi avasthA meM jIvakAla hI nahIM karatA hai jaise-kahA hai-"no sammamiccho kuNai kAlaM" isaliye sUtrakArane kahA haiM ki 'na sammAmicchadiDI' sUkSmapRthivIkAyika jIva samyaDmiyAdRSTi bhI nahIM hote hai| dRSTidvAra samApta (13) A kathanane bhAvArtha e che ke sUkSma pRthvIkAyika jIvane sAsvAdana samyakatvanI asaMbhAvanA hovAne lIdhe temanAmAM sAmyatva sa bhavI zakatuM nathI tenuM kAraNa e che ke sAsvAdana samyaktvavALA jInI sUkSamapRthvIkAcikemAM utpatti ja thatI nathI, sUkSmapRthvIkAyika jIve ati saMkilaSTa pariNAmavALA hoya che, ane sAsvAdana samyakatva pariNAma zubha hoya che, tethI sAsvAdana samyakRtvavALA jIvanI utpatti sUmapRthvI kAyikAmAM thatI nathI, A bAbatamAM adhika zuM kahuM ! temanAmAM nirantara sa kilaSTa pariNAmane sadbhAva rahetuM hovAthI, samyaga mithyAdRSTivamizradaSThitva pariNAma paNa utpanna thatuM nathI, ane pUrvabhavamAM samyagu. mithyAdaSTi sa panna hoya e jIva paNa tyAM utpanna thatuM nathI, kAraNa ke mizradaSTi avasthAmA cha / pAmatI nathI 4dhu 54 cha hai - 'no sammamiccho kuNai kAla" tathA / sUtradhAre 4hyu cha "no sammAmicchAdiTTI" sUkSmapRthivIjayi sabhya mithyASTi paNa hotuM nathI, ke daSTidvAra samAsa 13 che Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 darzanadvAranirUpaNam 91 khala bhadanta ! jIvAH kiM cakSurdarzaninaH athavA acakSurdazaninaH avadhidarzanino vA kevaladarzanino vA ? darzanaM nAma sAmAnyavizeSobhayAtmake jIvAdipadArthe sAmAnyAvabodhaH tadarzanaM catuHprakArakam-cakSurdazanam acakSurdarzanam avadhidarzanaM kevaladarzana ca, tatra sAmAnyavizeSobhayAtmake vastuni cakSuSA darzana rUpasAmAnyaparicchedazcakSurdarzanam / acakSuSA cakSurvajazeSendriyamanobhirjanitaM darzanamacakSurdarzanam , avadhireva darzanam-rUpipadArthaviSayakaM sAmAnyagrahaNamavaghidarzanam, kevalameva darzanam -- sakalajagadgAvivastusAmAnyaparicchedarUpaM kevaladarzanamtadatra eteSu darzaneSu madhye katamaddarzana sUkSmapRthivIkAyikAnAM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha (14) darzanadvAra "te NaM bhaMte / jIvA kiM cakdasaNI acakkhudaMsaNI ohidasaNI kevaladasaNI" he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA cakSurdarzanavAle hote hai ? yA acakSardazanavAle hote hai ? yA avadhidarzanavAle hote hai ? yA kevala darzanavAle hote hai ? jIvAdi padArtha. sAmAnya vizeSa donoM dharmAtmaka hai so inakA jo sAmAnyAtmaka bodha hotA hai vaha darzana hai yaha darzana 'cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana' ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai sAmAnya vizeSarUpa ubhayadharmAtmaka vastu meM jo cakSudvArA rUpasAmAnya kA grahaNa hotA hai vaha cakSurdarzana hai cakSu indriya ke sivAya zeSa indriyo dvArA aura manadvArA jo sAmAnya bodha hotA hai vaha acakSurdarzana hai / rUpI padArtha ke viSaya meM jo avadhijJAna hone ke pahile sAmAnya avalokana hotA hai vaha avadhidarzana hai| sampUrNa jagat kI vastuoM kA jo sAmAnya rUpa se jJAna hotA hai vaha kevaladarzana hai| ina cAra prakAra ke darzanoM meM kauna sA darzana sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ke hotA hai aisA yaha prazna hai isake (14) zanA2 te NaM bhate! jIvA kiM cakkhudaMsaNI, acakkhudaMsaNI, ohidasaNI kevaladasaNI ?" bhagavan ! sUkSmapRthvIjaya 04 yakSuzanavANI DAya cha? bhykssudezanavALo hoya che? ke avadhidaizinavALo hoya che ? ke kevaLardazanavALo hoya che ? jIvAdi padArthamAM sAmAnya ane vizeSa, A bane dharmane sAva hoya che. temanA viSe ja sAmAnya bodha thAya che, tenu nAma dazana che, te dazananA nIce pramANe cAra prakAra che-(1) yakSu zana, (2) mazina, (3) avadhi zana, mana (4) upasa zana. sAmAnya vizeSa rUpa bane dharmavALI vastunA sAmAnya rUpanuM cakSu dvArA je grahaNa thAya che, tenuM nAma cakSudarzana che. cakSuIndriya sivAyanI Indriyo dvArA ane mana dvArA je sAmAnya bodha thAya che, tenuM nAma avadhidarzana che rUpI padArthonA viSayamAM avadhijJAna thayA pahelAM je sAmAnya avalokana thAya che, tenuM nAma avadhidarzana che. AkhA jagatanI vastuonuM je sAmAnya rUpe jJAna thAya che tenuM nAma kevaLadazana che. ahIM evo prazna pUchavAmAM Avyo che ke A cAre prakAranAM darzanemAMthI kayAM kayAM dazanene sUmapRthvIkAyika jIva mAM sAva hAya che 1 / prazna uttara mApatA mahAvIra prabhu 47 cha -"goyamA" gautama ! Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jIvAbhigamasUtre 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'no cakkhudasaNI' no cakSurdaninaH-sUkSmapRthivIkAyikAzcakSurdarzanavanto na bhavanti cakSurindriyAbhAvAt , kintu-'acavakhudaMsaNI' acakSudarzaninaH-acakSurdarzanavanto bhavanti sUkSmapRthivIkAyikAH, acakSurdanitvametepu sparzanendriyApekSayA bhavatIti / 'no ohidasaNI no kevaladasaNI' no-na vA avadhidarzanino bhavanti, no-na vA kevaladarzanino vA bhavanti sUkSmapRthivIkAyikasvabhAvatvAdeveti gataM caturdazaM darzanadvAramiti // 14 // (15) atha pazcadazaM jJAnadvAramAha-te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI' te sUkSmapRthivIkAyikajIvAH kiM jJAnino bhavanti ajJAnino vA bhavantIti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'no nANI annANI' sUkSmapRthivIkAyikAH no jJAnino bhavanti kintu ajJAnina eva bhavanti iti / anAnitvaM caiteSAM matyajJAnazrutAjJAnApekSayA bhavati, tadeva darzayati-'niyamA du annANI' niyamAt dvayanAninauttara meM prabhu kahate haiM "goyamA ! no cavakhudaMsaNI, no ohidasaNI no kevala. dasaNI acakkhudaMsaNI" he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva na cakSurdarzanavAle hote haiM, na avadhi darzanavAle hote he aura na kevaladarzanavAle hote haiM kintu acakSadarzanavAle hote haiN| kyoki inake kevala eka sparzana indriya hI hotI hai ataH isI apekSAse inameM acakSurdarzana kA honA kahA gayA hai / drshndvaarsmaapt| (15) jJAnadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA ki nANI, annANI" bhadanta ! ye sUkSma pRthivIkAyika jIva kyA jJAnI hote hai ? yA ajJAnI hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA! no NANI annANI "he gautama ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva jJAnI nahIM hote hai kintu niyama se ajJAnI hI hote hai| iname ajJAnitA matyajJAna aura zrutAjJAna ki apekSA se hai| yahI bAta "niyamA duannANI, taM jahA maiannANI muya annANI "no cakkhudasaNI, no ohidasaNI, no kevaladasaNI, acakkhudasaNI" sUkSmapRthvIzayi jIve cakSurdazanavALA paNa hotA nathI, avadhi dazanavALA paNa hotA nathI kevaLa dazanavALA paNa hotA nathI paraMtu acakSudrzanavALA ja hoya che. tenuM kAraNa e che ke te jIvene mAtra sparzendriyane ja sadabhAva hoya che te dRSTie ja te jIvomAM acakSudarzanane sadbhAva kahyo che. cadam dazanadvAra samApta che (15) zAnadAra "te Na bhaMte ! jovA kiM nANI, annANI ?" sasavan ! sUkSmathvI kAyika jIva zuM jJAnI hoya che ? ke ajJAnI hoya che ? - mahAvIra prbhune| utta2-"goyamA.! no NANI, annANo" gautama ! sUkSma pRthviikAyika che jJAnI hatA nathI, teo niyamathI ja ajJAnI hoya che temanAmAM matyajJAna ane kRtAjJAnanI apekSAe ajJAnatA hoya che eja vAta nIcenA sUtrapATha dvArA samajAvaam mAvI cha-"niyamA du annANI, taMjahA mai annANI, suyaannANI" mAhI bhati Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 zAnadvAranirUpaNam 93 ete bhavanti, ajJAnadvayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'mai annANI' suya annANI' matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti etadapi matyajJAnaM zrutAjJAnaM ca zeSa jIvabAdarAdirAzyapekSayA atyantamalpIya iti jJAtavyam / taduktam sarva nikRSTo jIvasya dRSTa upayogo hi vIreNa / sUkSmanigodA paryAptAnAM sa ca bhavati vijJeyaH // 1 // tasmAtprabhRti jJAnavivRddhi dRSTA jinena jIvAnAm / / labdhinimittaiH karaNaiH kAryendriyavAgmano dRgbhiH // 2 // iti gataM paJcadazaM jJAnadvAram // 15 // - - "isa sUtrapAThadvArA samajhAI gaI hai| yahA~ matyajJAna aura zrutAjJAna zeSa jIva bAdara Adi rAzi kI apekSA se atyanta alpa hotA hai-kahA bhI hai "sarvanikRSTo jIvasya dRSTaupayogo hi vIreNa / ityAdi / arthAt bhagavAnne sabase jaghanya alpa upayoga sUkSmanigoda aparyApta jIvo ke dekhA hai, isaliye unase lekara Age Age ke jIvoM ke kramaza. jJAna kI abhivRddhi bhagavAnane dekhI hai vaha abhivRddhi labdhinimittakakAya indriya vANI mana aura dRSTi ina karaNoM-sAdhano ko lekara kramazaH adhika-adhika hotI hai| jaise -kevala kAyalabdhi vAloM ko jitanA upayoga (sabase alpa) hotA hai unase kucha adhika abhivRddhi indriyalabdhivAlo ko hotI hai| indriya vANI mana aura dRSTi labdhi vAloM ke liye bho kramazaH adhikAdhika abhivRddhi samajhalenI cAhiye // 2 // jJAnadvAra samApta / ajJAna ane zrutajJAna sivAyanA cha bAdara Adi rAzinI apekSAe atyata alpa DAya che. yu 55 che haiM "sarvanikRSTo jIvasya dRSTaupayogo hi vIreNa" ityAdi A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-sUma nigoda aparyApta jemAM bhagavAne sauthI alpa pramANamAM upayoga lakSaNane sadUbhAva je che. tyAra bAdanA-dIndriya AdijImAM kramazaH jJAnanI abhivRddhi bhagavAne dekhI che. te abhivRddhi lablinimittakakAya Indriya, vANI, mana, ane dRSTi, A kAraNe (sAdhana)nI apekSAe kramazaH adhikane adhika hoya che jemake mAtra kAyikalabdhivALA jemAM sauthI alpa mAtramAM upaga lakSaNane sadbhAva hoya che temanA karatAM adhika abhivRddhi indriyalabdhivALAmAM hoya che, ane indriya, vANI, mana ane dRSTilabdhivALA jemAM kramaza vadhArene vadhAre abhivRddhi samajI levI paMdaramuM jJAnadvAra samAsa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre (16) atha poDazaM yogadvAramAha- te Na bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA kiM maNajogI vayajogI kAyajogI' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta ? kiM manoyogino bhavanti athavA vacoyogino bhavanti kAyayogino vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama / 'No maNajogI' 'no vayajogI kAyajogI' no manoyoginaH sUkSmapRthivIkAyikA bhavanti, no-na vA vacoyogino bhavanti kintu kAyayogina eva kevalamete bhavanti, yujyate jIvaH karmaphalopabhogAya yena sa yogaH sa ca trividho manovAkkAyabhedAt tadeteSu yogeSu madhye kAyayogamAtraM sUkSmapRthivIkAyikAnAM bhavati na tu Adyau dvau yogo iti, gataM SoDazaM yogadvAram // 16 // (17) atha saptadazamupayogadvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te NaM bhaMte ? jIvA ki sAgArovauttA aNAgArovauttA' te sUkSmapRthivIkAyikAH khala bhadanta / jIvAH kiM sAkA (16) yogadvAra- " te Na bhaMte ! jIvA kiM maNajogI, vayajogI kAyajogI" he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA manoyoga vAle hote haiM ? yA vacoyogavAle hote haiM ? yA kAyayogavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai- "goyamA" / he gautama ! ve "no maNajogI , no vayajogI kAyajogI" na manoyogavAle hote haiM na vacana yogavAle hote hai kintu kAyayogavAle hI hote haiN| karmaphala ke upabhoga karane ke liye jIva jisake dvArA yukta hotA hai vaha yoga hai arthAt mana vacana kAya kI jo kriyA hai usakA nAma yoga hai| yaha yoga tIna prakAra kA hotA hai / manoyoga vacanayoga aura kaayyog| inameM sUkSmapRthivIkAyika jIvoM ko kevala kAyayoga hI hotA hai| Adi ke do yoga nahIM hote| yogadvAra samApta / (17) upayogadvAra-" te Na bhaMte ! jIvA kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA sAkAropayogavAle hote hai ? yA anAkAropa (16) yogA2-"te Na bhaMte ! jIvA ki maNajogI, vayajogI, kAyajogI ?" bhagavAna ! A sUkSmapRthvIkAyika jIve zuM mAgavALA hoya che ? ke vacanagavALA hoya ? ke kAgavALA hoya che? mahAvIra prasunI upayoga-"goyamA !" u gautama ! no maNajogI, no vayajogI, kAyajogI" teya! manAyogavA pay jAta nathI, kyanayAnA paDatA nathI, paraMtu kAgavALA ja hoya che karmaphaLane upabhega karavAne mATe jIva jenA dvArA yukta hoya cha, tenu nAma yA cha. mA yo traya prazAranI hoya che-(1) manoyoga, (2) kyanayoga ane (3) kAyayoga sUphamapRthvIkAyika jIvamAM mAtra kAyasegane ja sadbhAva hoya che, bAkInA be vegane sadbhAva hotA nathI soLamuM gadvAra samApta che (17) 65yogavAra-"te Na bhaMte ! jIvA kiM sAgArova uttA. aNAgArovauttA "Da bhagavanuM ! te sUkSma pRthvIkAyika jI zuM sAkArapagavALA hoya che ? ke anAkAro Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayogadvAranirUpaNam 95 ropayuktAH-sAkAropayogavanto bhavanti athavA-anAkAropayuktAH-anAkAropayogavanto bhavanti, upayujyate karmaphalabhogAya AtmA yena sa upayogaH sa ca dvividhaH sAkAro'nAkArazca, tatrAkAraH prativastu pratiniyato grahaNapariNAmaH 'AgAro u viseso' (AkArastu vizeSaH) iti vacanAt , saha AkAro yasya yena vA sa sAkAraH-jJAnapazcakamajJAnatrikam , uktAkArarahito'nAkAraH, sa cakSurdarzanAdiko darzanacatuSTayAtmakaH, taduktam - jJAnAjJAne paJca trivikalpe so'STadhA tu sAkAraH / cakSuracakSuravadhike bala dRgaviSayastvanAkAra iti // tadetayorupayogayomadhye sUkSmapRthivIkAyikAnAM ka upayogo bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi' sUkSma pRthivIkAyikajIvAH sAkAropayuktAH-sAkAropayogavanto'pi bhavanti, tathA'nAkAropayuktAHyoga vAle hote hai ? AtmA kA caitanyAnuvidhAyI jo pariNAma hai usakA nAma upayoga hai| yaha upayoga sAkAropayoga aura anAkAropayoga ke bheda se do prakAra kA hotA hai / pratiniyata vastu kA jo grahaNa karane rUpa vyApAra hai vaha sAkAra upayoga hai kyoMki "AgAro u viseso" AkAra hI vizeSa hai / aisA siddhAnta kA vacana hai / jJAnopayoga ATha prakAra kA kahA gayA hai-- matijJAna Adi pAMca jJAna aura tIna ajJAna, kahA bhI hai - "jJAnAjJAne paJcatrivikalpe, ityAdi / darzanopayoga cAra prakAra kA hai| cakSurdarzana acakSurdarzana avadhidarzana aura kevaladarzana yahI abhiprAya -" cakSuracakSuravidhi" isa zlokArdha kA hai / isa prakAra jaba upayoga do prakAra kA hotA hai to phira inake bIca meM sUkSmapRthivIkAyikajIvoke kaunasA upayoga hotA hai aisA yaha prazna hai| isake uttara meM prabhu kahate hai "goyamA" ! sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi" he pagavALA hoya che ? AtmAnuM caitanyAnuvidhAyI je pariNAma che, tenuM nAma upaga cha. te upayoganA nAya prabhAe me 12 59che-(1) sA12 rupayA! mana (2) mnaa||2upayoga. pratiniyata vastunuM grahaNa karavA rUpa je vyApAra (pravRtti) che, tenuM nAma sAkAraupyog che, 4 / 29 "AgAro u vise so" "mA2 4 vizeSa che" me siddhAntanu 4thana che. jJAnapaga ATha prakArano kahyo che--matijJAna Adi pAMca jJAna rUpa pAMca prakAra ane traya bhajJAna 35 3 42 4yuM 5 cha ?--"jJAnAzAne paJcatrivikalpe" tyahi zanopayoga yAra prAranA hyo cha--(1) yakSazana, (2) ayakSuzana (3) avdhidarzana ane (4) kevaladarzana eja vAta nIcenA kelekArdhamAM prakaTa karavAmAM AvI che-- "cakSuracakSuravadhi" gautama svAmInA praznanu tAtparya se cheme prA2na 6payogamAthA sUkSamapRthvIkAyika jImAM kayA upagane sadbhAva hoya che ? mahAvIra prabhu nA sattara mApatA 4 cha -"goyamA!" 7 gautama ! "sAgArovauttA vi anAgArovauttA vi" sUkSbhapRthvIyi sA1275yogakA 59] DAya cha bhane Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre anAkAropayogavanto'pi bhavantIti tatra sAkAropayuktAH matyajJAnazrutAjJAnApekSayA, manAkAropayuktAstu acakSurdarzanopayogApekSayeti gataM saptadazamupayogadvAram // 17 // (18) athASTAdazamAhAradvAramAha-'te NaM bhaMte' ityAdi, 'te Na bhaMte ? jIvA kiM AhAramAhareMti' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH kim mAhAram-kIdRzamAhAra mAharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'davvao aNatapae sAI dravyato-dravyasvarUpaparyAlocanAyAm anantaprAdezikAni dravyANi Aharanti, anantAnAmeva grahaNaM bhavati anyathA-grahaNAsabhavAt , nahi sakhyAtapradezAtmakA asakhyAtapradezAtmakAH skandhA jIvasya grahaNaprAyogyA bhavantIti / 'khettao asaMkhejjapaesogADhAI kSetrato'sakhyAtagautama ! sUkSmapRthivIkAyikajIva sAkAropayogavAle bhI hote hai aura anAkAropayoga vAle bhI hote hai / ina jIvoM ke matyajJAna aura zrutAjJAna hote hai yaha bAta pahale kahI jA cukI hai| ataH inhIM do ajJAno kI apekSA se unameM sAkAropayoga kA sadbhAva kahA gayA hai / tathA inameM cakSurdazana hotA nahIM hai- acakSurdazana hotA hai / ataH isa apekSA ye anAkAropayogavAle bhI hote hai // upayogadvAra samApta // (18) AhAradvAra-"te NaM bhaMte ! kiM AhAramAhareMti" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kaisA AhAra karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai--"goyamA ! davaoM aNaMtapaesAiM davAi AhAraiti" ve dravya kI apekSA anantapradezovAle dravyoM kA AhAra karate hai isa kathana se ve saMkhyAta pradezovAle yA asakhyAta pradezovAle dravyoM kA AhAra nahIM karate hai aisA jAnanA cAhiye kyoki jIva ke grahaNaprAyogya saMkhyAtapradezavAle skandha aura asaMkhyAtapradezavAle skandha hote hai / "khetto asaMkhejjapaesogADhAI" anAkAra upayogavALA paNa hoya che A jamA matyajJAna (mati ajJAna) ane zrutaajJAna hoya che, A vAta te pahelAM kahevAmAM AvI cukI che tethI A be ajJAnanI apekSAe temanAmAM sAkAra upagane sadbhAva kahyo che. temanAmAM cahyuzana hotuM nathI, paNa acakSurdazana hoya che te kAraNe temane anAkAra upagavALA kahevAmAM AvyA che. e sattaramu upacagadvAra samApta che (18) mAhAradvAra--"te NaM bhate ! jIcA ki AharamAhareti ?" bhagavan / sUkSbhapRthvIya vA mADA2 42 cha ? maDAvI2 prbhune| uttara- "goyamA! davvao aNaMtapaesAi davvAiM Aharaiti" 7 gotama! dravyanI apekSA tayA manAta pradezakA dravyone AhAra kare che A kathana dvArA e vAta spaSTa thAya che ke teo saMgyAta pradezevALA athavA asaMkhyAta pradezavALAM dravyone AhAra karatA nathI, kAraNa ke jIvanA dvArA grahaNa karavA yogya saMkhyAta pradezavALA skandha ane asaMkhyAta pradezavALA skanyA DAya che. "khetto asaMkhejjapapasogADhAI" kSetranI apekSA taya! 25 jyAta zamI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 97 pradezAvagADhAni dravyANi Aharanti, 'kAlao annayarasamayaTThitiyAI' kAlataH-kAlApekSayA anyatarasamayasthitikAni-jaghanyasthitikAni madhyamasthitikAni utkRSTasthitikAni dravyANi Aharanti, sthitiriti AhArayogyaskandhapariNAmatve'vasthAnaM jJAtavya miti / 'bhAvao vaNNa maMtAI gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI bhAvato varNavanti gandhavanti rasavanti sparzavanti dravyANi Aharanti, pratiparamANvekaikavarNagandharasadvisparzasadbhAvAditi / 'jAI bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti' yAni dravyANi bhAvato varNavanti Aharanti 'tAI ki egavaNNAI AhAreMti' tAni kiM eka varNAni Aharanti, athavA-'duvaNNAI AhAreMti' dvivarNAni-dvivarNavanti dravyANi Aharanti, athavA-'tivaNNAI AhAreMti' trivarNAni-varNatrayopetAni dravyANi Aharanti, athavA-'cauvapaNAiM AhAreMti' caturvarNAni-varNacatuSkayuktAni dravyANi Aharanti, kiM vA 'paMcavaNNAI AhAreMti' pazcavarNAni- varNapaJcakopetAni dravyANi Aharanti sUkSmapRthivIvIkAyikA iti praznaH, bhagakSetra kI apekSA asakhyAta pradezoM meM avagADha hue dravyoM kA ve AhAra karate hai "kAlao annayarasamayahiiyAI" kAla kI apekSA kisI eka samaya kI sthitivAle, yA jaghanyasthitivAle, yA madhyamasthitivAle yA utkRSTasthitivAle dravyoM kA ve AhAra karate haiM / AhAra ke yogya skandharUpa pariNAma meM jo avasthAna hai vaha sthiti hai / "bhAvao vaNNamaMtAI, gaMdhamaMtAI rasamaMtAI phAsamaMtAI" bhAva kI apekSA varNavAle gandhavAle, rasavAle aura sparzavAle dravyoM kA ve AhAra karate haiM kyoMki hara eka paramANu meM eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do sparzI kA sadbhAva rahA karatA hai "jAiM bhAvao vaNNamaMtAI AhAreMti tAI ki egavaNNAI AhAreMti" bhAvakI apekSA jina varNavAle dravyo kA ve AhAra karate hai ve kyA eka varNavAle hote hai "davaNNAI AhAreti tivaNNAI AhAraiti' yA do varNavAle hote haiM ? yA tIna varNavAle hote hai, yA "cauvaNNAI" cAra varNavAle hai ? yA "paMcavaNNAI" pAMca varNavAle hote haiM / arthAt sUdamapRthivIkAyika jIva bhAvakI mAda (2DasA) thayeA dravyAnA mA 2 42 cha "kAlao annayarasamayadvitiyAI" janA apekSAe teo kaI eka samayanI sthitivALA, athavA jaghanya sthitivALAM, athavA madhyama sthitivALA athavA uSTa sthitivALAM dravyono AhAra kare che AhArane egya skanya rU5 pariNAmamA 2 512thAna cha, tenu nAma sthiti che. 'bhAvo vaNNamaMtAi gaMdhamaMtAi rasamaMtAI phAsamatAI' sAvanI apekSA tethe va , gavAjai, 2savANAM mane 25zavANA dvAne ahiAra kare che, kAraNa ke pratyeka paramANumAM eka varNa, eka gadha, eka rasa ane be spaze sadUbhAva rahe che prazna-"jAI bhAvao vaNNamaMtAI thAhAreti tAi kiM egavaNNAi AhArati" bhAvanI apekSAe je varNavALAM dravyane teo AhAra kare che, te zuM eka varNavALAM hoya che, "duvaNNAI AhArati, tivaNNAI AhAreti, cauvaNNAi AhArati, paMcavaNNAI AhAreMti ? 3 me yuvA DAya che ? 3 va vANAM DAya cha ? 3 2 vAja 13 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www jIvAbhigamasUtre vAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAiMpi' sthAnamArgaNaM pratItya ekavarNAnyapi Aharanti, tiSThanti vizeSaparyAyalakSaNAni asminnitisthAnamsAmAnyamekavarNa dvivarNamityAdi, tasya sAmAnyAtmakasthAnasya mArgaNam-anveSaNamiti sthAna mArgaNam tatpratItya-tadAzritya sAmAnyacintAmAzrityetyarthaH / ekavarNAnyapi-ekavarNaviziSTAnyapi dravyANi Aharanti te jIvA stathA 'duvaNNAiMpi' dvivarNAnyapi-varNadvayaviziSTAnyapi Aharanti AhAraM kurvanti, tathA-'tivaNNAiMpi' trivarNAnyapi-varNatrayaviziSTAnyapi dravyANi Aharanti tathA-'cauvaNNAI pi paMcavaNNAiMpi AhAreMti' caturvarNAnyapi paJcavarNAnyapi dravyANi sthAnamArgaNamAzrityAharanti iti / AhiyamANAnAmanantaprAdezikaskandhAnAmekavarNatvaM dvivarNatvamityAdi kathana vyavahAranayamatApekSayA kathitam , nizcayamatA'pekSayA anantaprAdezikaskandhoapekSA jina varNavAle dravyoM kA AhAra karate haiM so kyA ve eka varNavAle dravyoM kA AhAra karate hai ? yA do varNavAle dravyoM kA ahAra karate haiM yA tIna varNavAle dravyo kA ve AhAra karate he ? yA cAra varNavAle dravyo kA ve AhAra karate haiM yA pAMca varNavAle dravyo kA ve AhAra karate hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai---"goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egavaNNAiMpi" he gautama / ve sUkSmapRthivIkAyika jIva sAmAnya cintana kI apekSA se ekavarNaviziSTa dravyo kA bhI mahAra karate haiM -tathA 'duvaNNAiMpi' varNadvayaviziSTa dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM "tivaNNAiMpi" varNatrayaviziSTadravyoM kA bhI ve AhAra karate hai tathA "cauvaNNAiMpi paMcavaNNAipi AhAreMti" cAra varNaviziSTa evaM pAMca varNa viziSTa dravyo kA bhI ve AhAra karate hai| yahAM mAhiyamANa (haraNa kiye jAnevAle) jo ananta pradezo vAle dravya haiM ve eka varNavAle do varNavAle tIna hoya che ? ke pAMca varNavALAM hoya che? eTale ke sUkamapRthvIkAyika ja bhAvanI apekSAe je varNavALAM dravyane AhAra kare che te zuM eka varNavALAM hoya che eTale ke teo zuM eka varNavALAM dravyane AhAra kare che ? ke be varNavALAM dravyane AhAra kare che ? ke traNa varNavALAM draSyane AhAra kare che ? ke cAra varNavALAM dravyane AhAra kare che ? ke pAMca Ratni dravyAne mahA242 cha? tana sattara mApatA mahAvIra prabhu cha8-"goyamA! ThANamaggaNaM paDhacca egavaNNAI pi, 8 gautama! sAmAnya STiya viyAra 42vAmAM bhAva to te sUkSmazviAzayi 73 me 1 vAjai yAnI 4 pADA2 re cha, 'duvaNNAiMpi' me qgni dravyAnI 54 mA 2 42 cha, "tivaNNAI pi, cauvaNNAI pi, paMcavaNNAi pi thAhAreMti" qj ani dravyAno 54 mA 2 re , yA pANai dravyAno pAya AhAra kare che ane pAMca varNavALAM dravyone paNa AhAra kare che. ahIM je anaMta pradezovALAM AhiyamANa (grahaNa karAtAM dravya che, teo eka varNavALA, be varNavALAM, traNa varNavALAM, cAra varNavALA athavA pAMca varNavALAM hoya che, A prakAranuM je kathana che te Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 99 'lpIyAnapi paJcavarNa eva bhavatIti jJAtavyamiti // 'vihANamaggaNaM paDucca' vidhAnamArgaNaM pratItya vi-viviktam--itaravyavacchinnaM dhAnaM-poSaNaM svarUpasya yat tad vidhAnam , tatpratItya-tadAzritya vizeSacintAmAzrityetyarthaH, kRNNo nIla ityAdi pratiniyato varNavizeSa iti yAvat tasya mArgaNamanveSaNaM tatpratItya-tadAzritya kAlavarNAnyapi mAharantItyAdinA agrimatanena sambandhaH, 'kAlAI pi AhAreMti jAva sukkillAI pi AhAraiti' kAlavarNAnyapi Aharanti yAvacchuklavarNAnyapi dravyANi Aharanti-atra yAvatpadena nIlaraktapItAnAM saMgraho bhavatIti / kAlavarNAnyapi ityAdi kathanaM vyavahAranayamatApekSayA jJAtavyam nizcayamatAnusAreNa tu paJcavarNAnyeva tAni dravyANi bhavantIti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'jAI vaNNao kAlAI tAI ki egaguNakAlAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAI AhAreMti he bhadanta / varNato yAni kAlAni-kRSNAni AhavarNavAle, cAra varNavAle aura pAMca varNavAle hote haiM aisA jo kathana hai vaha vyavahAra nayakI apekSA se hai| nizcaya nayako apekSA se to jo ananta pradezovAlA skandha hotA vaha atizaya alpa bhI hotA hai aura pAMcoM varNavAlA hI hotA hai aisA jAnanA caahiye| "vihANamaggaNaM paDucca" tathA vidhAnamArgaNa kI vizeSacintana kI-apekSA karake-kRSNa' nIla ityAdi pratiniyati varNa vizeSa kI apekSA karake-sUkSmapRthivIkAyika jIva kAle varNavAle dravyo kA bhI AhAra karate hai yAvat zuklavarNa vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai| yahAM yAvat zabda se nIla rakta-lAla aura pIta inavarNoM kA grahaNa huA hai| "kAle varNavAle dravyoM kA AhAra karate hai| ityAdirUpa se jo kahA gayA hai vaha vyavahAranaya ke anusAra kahA gayA hai / kyoMki nizcayanaya ke anusAra to pAMco hI varNoM vAle ve dravya hote hai aisA jAnanA caahiye| gautama pUchate haiM "jAiM vaNNo kAlAI tAI ki egaguNakAlAI AhArati jAva aNaMtaguNakAlAI AhAreMti" yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva vyavahAranayanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. nizcaya nayanI apekSAe te je ana ta pradezevALe skandha hoya che, te atizaya alapa paNa hoya che ane pAce varSovALA ja hoya che, sebha sabhA 'vihANamagANaM pahucca" tathA vidhAna bhAganI apekSAye-vizeSa ciMtananI apekSAeto te sUphamapRthvIka yika jIvo ka LA varNava LAM dravyone paNa AhAra kare che, nIla varNavALAM dravyane paNa AhAra kare che, lAla varNavALA dravyone paNa AhAra kare che, pILA varNavALAM dravyone paNa AhAra kare che ane zukala varNavALA dravyone paNa AhAra kare che. kALA varNavALA dravyone AhAra kare che", ItyAdi je kathana karavAmAM AvyuM che te vyavahAra nayanI apekSAe karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke nizcaya naya anusAra te te dravya pAMce varNanAM hoya che, ema samajavuM joIe gautama svaamiin| prazna-"jAI vaNNao kAlAi tAI kiM pagaguNakAlAI AhArati jAva aNaMtaguNakAlAI AhAreMti ?" lagavan ! ta sUkSma2414 wo panI - Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jIyAbhigamasUtre ranti tAni kimekaguNakAlAni Aharanti yAvadanantaguNakAlAni Aharanti, atra yAvatpadena dvitrAdhArabhyAsaMkhyAtaguNakAnItyetatparyantagrahaNaM bhavatIti prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'egaguNakAlAI pi AhAreMti jAca aNaMtaguNakAlAI pi AhAreMti' ekaguNakAlAnyapi Aharanti yAvadanantaguNakAlAnyapi AhAranti atra yAvatpadena dviguNakAlAdArabhya asakhyAtaguNakAlAntagrahaNaM bhavati iti / 'evaM jAva sukillAiMpi' eva yAvat zuklAnyapi ekaguNanIlAnyapi Aharanti, evamanantaguNanIlAnyapi Aharanti, ekaguNaraktAnyapi Aharanti, yAvadanantaguNaraktAnyapi Aharanti, ekaguNapItAnyapi Aharanti yAvadanantaguNapItAvarNa kI apekSA kRSNa varNa vAle dravya kA AhAra karate haiM to kyA ve eka guNa vAle-eka gune kAla varNa viziSTa dravyo kA AhAra karate hai ? yA yAvat anantaguNita kAla varNa viziSTa dravyoM kA AhAra karate haiM ? yahA~ yAvat pada se 'dvitri Adi guNita kRSNa varNa vAle dravyoM se lekara asaMkhyAta guNita kRSNa varNa vAle dravyoM kA AhAra karate haiN| aisA pATha gRhIta huA hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM ? " goyamA! ega guNakAlAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakAlAi pi AhAraiti" he gautama / ce eka guNavAle kRSNavarNaviziSTa dravyo kA bhI AhAra karate haiM yAvat anaMta guNita kRSNa varNa viziSTa dravyoM kA bhI AhAra grahaNa karate haiM / yahA~ yAvat pada se "dviguNa kAla se lekara asaMkhyAta guNa kAla viziSTa dravyoM kA bhI ve AhAra grahaNa karate haiM" aisA pATha samajhAyA gayA hai "evaM jAva mukkillAiM" isI prakAra se eka guNa nIla se lekara yAvat anantaguNa nIla se yukta dravyo kA bhI AhAra grahaNa karate haiM eka guNarakta: vaNe se lekara yAvat anantaguNa rakta se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra grahaNa karate hai eka guNa pIta se lekara yAvat ananta guNa pIta se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM, aura eka apekSAe kALA varNavALAM dravyono AhAra kare che, te zuM teo eka gaNI kALAparNanAM dravyone AhAra kare che, ke bethI laIne daza gaNa kALA varNavALAM dravyone AhAra kare che, sakhyAta, asaMkhyAta ene anatagaNu kALA varNavALAM dravyone AhAra kare che ? ___ mahAvIra prasuna! utta2-"goyamA ! egaguNakAlAI pi AhAreMti, jAva aNaMtaguNa kAlaI pi AhAraiti" Da gautama ! to ye gae! mari drvyon| 59 mADA2 kare che, bethI laIne dasa gaNuM, saMkhyAta gaNA. asaMkhyAta gaNuM ane anaMta gaNuM kALAvaNuMvALAM dravyone paNa AhAra kare che. A rIte ahIM e vAta spaSTa karavAmAM AvI cha / tayA me taTadA ! ragaini drvyaane| mAhAra pahue 42 cha "evaM jAva sukillAI' se pramANe ty| me thI sana manatama nIrA drvyon| 4 mAhAra grahaNa kare che, e ja pramANe eka gaNA rAtAvarNavALA dravyothI laIne anaMta gaNA rAtAvarNa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 101 nyapi Aharanti, ekaguNazuklimAnyapi Aharanti yAvadananta guNazuktrimAnyapi Aharanti / 'jAI bhAva gaMdhamaMtAI AhAreMti tAIM ki egagaMdhAI AhAreMti- dugaMdhAI AhAreMti' yAni dravyANi bhAvato gandhavanti Aharanti tAni kimekagandhAni Aharanti athavA - dvigandhAnigandhadvayaviziSTAni AharantIti prazna, bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'ThANa maggaNaM paDucca egagaMdhAIpi AhAreMti dugaMdhAI pi AhAreMti' sthAnamArgaNaM pratItya sAmAnyacintAmAzritya ekagandhAnyapi Aharanti, dvigandhAnyapi - gandhadvaya viziSTAnyapi AharantIti / etadvyavahAranayamatAnusAreNa kathitam nizcayanayamatAnusAreNa sarvasyApi dravyasya dvividhagandhavattvAditi / 'vihAramaggaNaM paDucca summigaMdhAI pi AhAreti dubhigaMdhAI pi AhAreMti' vidhAnamArgeNaM pratItya - vizeSa cintAmAzriya tu surabhigandhAnyapi Aharanti, tathA - durabhigandhA guNa zukla se lekara yAvat ananta guNa zukla se yukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate hai / " jai bhAvao gaMdhamaMtAI davbAI AhAreMti, tAI kiM egagaMdhAI AhAreti, dugaMdhAI AhAreMti, " yadi bhAva kI apekSA ve gaMdha yukta dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve eka gaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate haiM ? athavA do gaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai| uttara meM prabhu kahate haiM " goyamA ! ThANamaggaNaM paDucca egagaMdhAI pi AhAreMti, dugadhAI pi AhAreti " he gautama ! sAmAnya vicAra kI apekSA se ve eka gandha vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai aura do gandha vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM / yaha kathana vyavahAranaya ke mata ke anusAra hai / nizcayanaya ke mata ke anusAra to samasta hI dravya do prakAra kI gaMdha vAle hote hai / " vihANamaggaNaM paDucca subhigaMdhAI pi AhAreMti, dubbhagaMdhAI pi AhAreMti," "vizeSa vicAra kI apekSA se ve surabhigandhayuktadravyoM kA bhI AhAra karate hai / aura durabhigandhayukta dravyoM kA bhI ve AhAra karate haiM / "ja vALA drabyAne! paNa AhAra grahaNa kare che, eja pramANe eka gaNAthI laI ne anaMta gaNA pILAvaNu vALAM dravyonA AhAra paNa tee gratuNu kare che, ane eka gaNAthI laI ne ana te gaNA zukalatAvALA dravyonA pazu AhAra grahaNa kare che gautama svAmInI prazna - ' jai bhAvao gadhamatAI davbAI AhAreMti, tAI kiM pugagaMdhAI AhAreMti, dugadhAI AhAraiti ?' le tethe lAvanI apekSA gaMdhayukta dravyonA AhAra kare che, teA zu' tee eka gaMdhavALA dravyone AhAra kare che ? te e gadha vALA dravyAne AhAra kare che ? mahAvIra aluna! uttara - "goyamA ! ThANamaggaNa paDucca egagaMdhAI pi AhAreMti, dugaMdhAI pi AhAreMti" he gautama ! sAmAnya dRSTiye viyAravAmAM Ave to tethe| ye gadhavALAM dravyonA paNa AhAra kare che, ane e gadhavALAM dravyonA AhAra paNa kare che. A kathana vyavahAra nayanA mata anusAra karavAmA AvyuM che, nizcaya nayanA matAnusAra te adhA dravyoM meM ahAranA gaMdhavAnI hoya he "viANamaggaNaM paDucca subhigaMdhAi pi AhAreMti, dubhigaMdhAI pi ahAreMti" vizeSa viyAranI dRSTi to tethe surali gaMdha vANAM (sugaMdhayukta) drabyAnA paNa AhAra kare che, ane durabhiga dhavALAM (duga dhayukta) drabyAnA paNa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jIvAbhigamasUtre nyapi dravyANi AharantIti 'jAI gaMdhao subhigaMdhAI AhAreMti tAI kiM egaguNasubhigaMdhAI AhAreMti jAna anaMtaguNasubhigaMdhAI AhAreMti' yAni gandhataH surabhigaMdhAni tAni kimekaguNasurabhigandhAni Aharanti yAvat anantaguNa surabhigandhAni Aharanti atra yAvatpadena ekaguNasurabhigandhAdArabhya asakhyAta guNasurabhigandhaparyantasya sagraho bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA ! he gautama ' egaguNasubhigaMdhAI pi AhAreMti anaMta guNasugaMdhAI pi AhAreMti' egaguNasurabhigandhAnyapi Aharanti yAvadanantaguNasurabhigandhAnyapi dravyANi Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikA jIvAH, atra yAvatpadena dviguNasurabhigandhAdArabhya asakhyAtaguNa surabhigandhAntasya sagraho bhavatIti / ' evaM durabhigaMdhAI pi' eva surabhigandhaprakaraNe yathA kathitaM tathaiva durabhigandhamAzrityApi vaktavyam, tathAhi--yadi gandhato gaMdhao subhagaMdhAI AhAreMti, tAI ki egaguNasubhagaMdhAI AhAreti, jAva aNaMguNasuvbhigaMdhAI AhAreMti, " yadi ve gaMdha kI apekSA surabhigaMdha yukta dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve ekaguNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai yA yAvat ananta guNa surabhi gaMdha se yukta dravyo kA AhAra karate haiM ? yahA~ yAvatpada se ekaguNa surabhigandha se lekara asaMkhyAtaguNa surabhigandha se yukta dravyoM kA AhAra karate hai / aisA pATha gRhIta huA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - " goyamA ! guNasubhigaMdhAi pi AhAreMti, jAva anaMtaguNasubhigaMdhAI pi AhAreti," "he gautama ! ve ekaguNa surabhigaMdha vAle dravyoM kA bhI AhAra karate hai aura yAvat ananta guNa surabhigadhavAle dravyoM kA bhI AhAra grahaNa karate hai / yahA~ yAvatpada se " dviguNa surabhigaMdha se lekara asaMkhyAtaguNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA AhAra grahaNa karate haiM | aisA pATha saMgRhIta huA hai " evaM dubhigaMdhAI pi " surabhigaMdha ke prakaraNa AhAra 1re che, gautama svAmInA prazna "nai gaMdhao suvibhagadhAi AhAreMti, tAI ki pagaguNasubhigaMdhA AhAraiti, jAva aNataguNasubhigadhAi AhAreti" le tetheo gadhanI apekSAe surabhiga dhavALAM cenA AhAra kare che te zu teo eka gaNI gadhavALA surabhiga dhavALAM drabyAnA AhAra kare che, ke bethI laIne dasa gaNI, sakhyAta gaNI, asakhyAta gaNI, ke anaMta gaNI surabhiga dhavALAM dravyAnA AhAra kare che ? 2 ega mahAvIra aluto uttara- " goyamA ! pagaguNasubhigaMdhAi pi AhAraiti, jAva aNaMtaguNa suSbhigadhAI pi AhAre ti" he gautabhA tetheo me gaNI suraligaM dhavAnAM dravyAnA pAlu AhAra kare che, ethI laI ne dasa gaNI surabhiga dhavALA drabyAnA pazu AhAra kare che, sakhyAta gaNI surabhiga MdhavALAM dravyeAnA paNa AhAra kare che, asakhyAta gaNI surabhivALAM dravyAnA pazu AhAre kare che ane anata gaNI surabhivALAM dravyAne paNa AhAra kare che. vaM dubhigadhAi pi" mevuna thana huraligaM dhavAnAM dravyonA viSe yA samala sevu bheTate hai " Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 103 durabhigandhAnyapi Aharanti tAni kimekaguNadurabhigandhAnyapi Aharanti yAvadanantaguNadurabhigadhAnyapi AharantIti bhAvaH / 'rasA jahA vaNNA' rasA yathA varNA', varNavadeva rase'pi sarvA vaktavyatA bhaNinavyA / tathAhi-he bhadanta ? yAni bhAvato ramavanti Aharanti tAni kim eka rasAni Aharanti yAvatpaJcarasAni Aharanti, gautama ? sthAnamArgaNaM pratItya eka rasAnyapi dvirasAmyapi yAvatpaJcarasAnyapi Aharanti vidhAnamArgaNa pratItya tiktAnyapi madhurAdInyapi Ahame jaisA kahA gayA hai vaisA hI kathana isa durabhigaMdha ko Azrita karake bhI kahalenA caahiye| yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva gandha kI apekSA durabhigandha vAle dravyo kA grahaNa karate hai to kyA ve eka guNa vAle durabhigandha se yukta dravyo kA AhAra karate hai ? yA yAvat anantaguNavAle durabhigandha se yukta dravyo kA AhAra karate hai ? to isa sambandha meM prabhu kahate hai he gautama / ve eka guNa vAle durabhigaMdha se yukta dravyo kA bhI AhAra karate hai / yahAM para bhI yAvat zabda se "dviguNa surabhi gaMdha se lekara asaMkhyAta guNa surabhigaMdha se yukta dravyoM kA ve AhAra karate haiM,, aisA pATha sagRhIta huA hai "rasA jahA vaNNA" varNa ke savandha meM jaisI vaktavyatA kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA rasa ke sabandha meM bhI kahalenI cAhie jaise he bhadanta ! yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva bhAva kI apekSA rasa viziSTa dravyo kA AhAra karate haiM to kyA ve eka rasa vAle dravyo kA AhAra karate hai yA yAvat pAMca rasa vAle dravyoM kA AhAra karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! sAmAnyatayA vicAra karane kI apekSA se to ve eka rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM aura do rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate hai tIna rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate hai, jo teo durabhigaMdhavALAM dravyone AhAra grahaNa kare che, te zu eka gaNI durabhigaMdhavALAM dravyane AhAra grahaNa kare che, ke be thI laIne anaMta paryata durabhigadhavALAM dristhAne AhAra grahaNa kare che ? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! teo eka gaNI darabhiga dhavALAM dravyane paNa AhAra kare che, bethI laIne dasa gaNI durabhigaMdhavALA dravyane paNa AhAra kare che, saMkhyAta asaMkhyAta, ane anaMta gaNI durabhigaMdhavALAM dravyane paNa AhAra grahaNa kare che. 'rasA jahA vaNNA" varNana samayamA ra 4thana 42vAmA mAvyu che, me 4 4thana rasanA viSayamAM paNa samajI levu rasanA viSayamAM A prakAranA praznottaro banaze gautama svAmIne prazna-he bhagavAna ! je te sUma pRthvIkAyika jIve bhAvanI apekSAe rasayukta dravyane AhAra karatA hoya, te zuM teo eka rasavALAM dravyane AhAra kare che, ke be rasavALAM, ke traNa rasavALAM, ke cAra rasavALAM, ke pAMca rasavALAM dravyone AhAra kare che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! teo sAmAnya dRSTie vicAravAmAM Ave, te eka rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, be rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che, traNa rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, cAra rasavALA dravyone paNa AhAra kare che ane Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jIvAbhigamasUtre - ranti, he bhadanta ? yAni tiktAdIni mAharanti tAni kim ekaguNatiktAdIni yAvadanantaguNatiktAdIni Adipadena kaTukapAyAmlamadhurarasepvapi jJAtavyam iti / 'jAI bhAvo phAsamaMtAI AhAreti tAI ki egaphAsAI AhAreMti jAva aTThaphAsAI AhAraMti' he bhadanta ? yadA sUkSmapRthivIkAyikA jIvA', yAni bhAvataH sparzavanti dravyANi Aharanti tAni kim ekaspa iina Aharanti yAvadapTasparzAni mAharantIti praznaH, bhagabAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA ! cAra rasa vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM aura pAMca rasa vAle dravyoM kA bhI AhAra karate haiN| tathA-jaba vizepa kI apekSA se vicAra kiyA jAtA hai to tikta rasa vAle dravyo kA bhI ve AhAra karate hai , kaTu rasa vAle kapAya rasa vAle amla-khaTTe rasa vAle aura madhura rasa vAle dravyoM kA bhI ve AhAra karate hai| he bhadanta jina tiktATi rasa viziSTa vyoM kA ve AhAra karate haiM ve dravya kyA eka guNa tiktAdi rasa vAle hote haiM yA yAvat ananta guNa tikta aura rasavAle hote hai ? to isa sambandha meM jaisA uttara eka guNa kRSNa Adi varNa vAle AhAra ke prakaraNa meM diyA gayA hai vaisA hI vaha saba kathana yahAM para bhI samajhalenA cAhie isI prakAra pra'na aura uttara eka guNa kaTu rama Adiraso vAle AhAra ke sambandha meM jAna lenA cAhie / "jAI bhAvo phAsamaMtAI AhAreMti, tAI kiM egaphAsAI jAva aTTaphAsAi" he bhadanta ! jaba sUkSma pRthivIkAyika jIva bhAva kI apekSA jina sparza vAle dravyoM kA AhAra grahaNa karate hai ve kyA eka sparza vAle hote hai yA yAvat ATha sparza vAle hote hai / uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA ! pAMca rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che je vizeSanI apekSAe vicAra karavAmA Ave, te teo tita (tIkhA) rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che, kaTu (kaDavA) rasavALAM dravyone paNa AhAra kare che, kaSAya (tarA) rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che, khATA rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che ane madhura rasavALAM dravyane paNa AhAra kare che gautama svAmIne prazna he bhagavana ! je tikatAdi rasayukta dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zu eka gaNa tikta Adi rasayukta hoya che, ke bethI laIne anaMta gaNAM tiktAdi rasa yukata hoya che ? mahAvIra prabhunA uttara-eka gaNI kALAza Adi varNavALA AhAranA saMba dhamAM je uttara ApavAmAM Avyo che, e ja uttara tikatAdi rasanA viSayamAM paNa samajI le joIe. eTale ke teo eka gaNIthI laIne anaMta gaNu tikatA, kaTutA, kaSAyatA, khaTAza ane madhuratAvALA dravyone AhAra kare che. gautama svAbhInI prazna-'jAiM bhAvao phAsamaMtAha AhAraiti, tAi ki pagaphAsAI jAva aTTa phAsAi !" bhagavan ! sUkSma pRthvIjayi va mApanI mApekSAye 250vALAM dravyone AhAra grahaNa kare che, te dravyo zuM eka spezavALAM hoya che, ke bethI laIne ATha parvatanA spazevALAM hoya che ? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 105 he gautama ? 'ThANamaggaNaM paDucca' sthAnamArgaNaM pratItya-sAmAnyacintAmAzritya 'no egaphAsAI AhAreMti no duphAsAiM AhAreMti no tiphAsAI AhAreMti' no ekasparzaviziSTadravyANi Aharanti, no - navA dvisparzayuktadravyANi Aharanti, na vA trisparzayuktadravyANi Aharanti kintu 'cauphAsAI pi AhAreMti, paMcaphAsAI pi AhAreMti jAva ahaphAsAI pi AhAreMti' catuH sparzAnyapi Aharanti, paJcasparzayuktadravyANyapi Aharanti, yAvadaSTasparzayuktAnyapi Aharanti, atra yAvatpadena SaTsaptamayo grahaNaM bhavati, 'vihANamaggaraM paDDacca kakkhaDAI pi AhAreMti' vidhAnamArgaNaM pratItya tu karkazAnyapi Aharanti 'jAva lukkhAI pi AhAreMti' yAvad rUkSANyapi Aharanti, atra yAvatpadena mRdugurulaghuzItoSNasnigdhAnA sagraho bhavati, iti bhAvaH / ThANasaggaNaM paDucca', sAmAnya vicAra kI apekSA to ve "no egaphAsAiM AhAreti no duphAsAI AhAre ti, no tiphAsAIAhAreti" he gautama ! na eka sparza vAle hote hai na do sparza vAle hote haiM aura na tIna sparza vAle hote hai arthAt ve na eka sparza se yukta dravyoM kA AhAra karate hai na do sparzI se yukta dravyo kA AhAra karate hai aura na tIna sparzI se yukta dravyo kA AhAra karate haiM, kintu "cauphAsAI pi ahAreMti paMca phAsAI pi AhArati jAva aTThaphAsAI pi ahAreMti" ve cAra spoM se yukta dravyo kA AhAra karate haiM pAMca spazI se yukta dravyoM kA bhI AhAra karate hai yAvat mATha sparzoM se yukta dravyo kA bhI AhAra karate hai| yahAM yAvatpadase "chaha sparzo se evaM sAta sparzoM se yukta dravyoM kA AhAra karate haiM" aisA kahA gayA hai| "vihANamaggaNa paDucca kakkhaDAI pi AhAreMti' vidhAna mArgaNA ko Azrita karake karkazasparza vAle pudgaloM kA bhI ve AhAra karate hai "jAva lukkhAI pi AhAreMti" yAvat rUkSasparzavAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / yahAM yAvatpada se mRdu guru laghu zIta, uSNa aura mahAvIra prasunA uttara-"goyamA ! ThANamaggaNa puDacca' sAmAnya viyAnI apekSA to teyo "no pagaphAsAi AhAraiti, no duphAsAI AhAreMti, no tiphAsAI AhAreti" me 25zavAjai 5 tai nathI, me 25zavANAM pa tai nathI, 3 25zavAjai paNa hotAM nathI, eTale ke teo eka, be athavA traNa spazavALAM dravyone AhAra karatA nathI, paraMtu "cauphAsAi pi AhAreMti, paMca phAsAipi AhAreti, jAva aTTha phAsAI pi AhAraiti" tamo yA2 25i dravyonI paY mADA2 42 cha, pAMya 25i dravyono paNa kare che, cha sparzevALAM dravyone AhAra paNa kare che, sAta sparzIvALAM dravyone 59 mA2 42 che bhane 2mA spA dravyonI pAya mADA2 42 che "vihANamaggaNaM paDacca phakkhaDAi pi AhAraiti" vizeSa dRSTi viyA2 42vAmA mAye, to to 442 25zavAjai purAnI mAhA2 59 42 cha, "jAva lukkhAI pi AhAreMti" bhRDha 25zaqni, guru sparzavALAM, laghusparzavALAM, zIta sparzavALAM, uSNa spazavALAM, snigdha spazavALAM ane rUkSa sparzavALAM pulane AhAra paNa kare che. 14 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jIvAbhigama 'jAI phAsao kakkhaDAI AhAreMti tAI ki egaguNakakkhaDAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti' he bhadanta ! yAni sparzataH karkazAni Aharanti tAni kim ekaguNa karkazAni Aharanti yAvadanantaguNakarkazAni Aharanti, atra yAvatpadena dviguNakarkazAdArabhya asakhyAtaguNakarkazaparyantAnAM saMgraho bhavati iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'egaguNakakkhaDAiM pi AhAreti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI pi AhAreMti' ekaguNakarkazAnyapi Aharanti yAvadanantaguNakarkazAnyapi Aharanti, atra yAvatpadena dviguNakarkazAdArabhyAsakhyAtaguNakarkazAntAnAM sagraho bhavatItyuttaram , 'evaM jAva lukkhA neyavA' evam-karkazavadeva yAvadrUkSANyapi jJAtavyAni, atra yAvatpadena mRdgurulaghuzItoSNasnira dhAnAM snigdha ina sparzI kA grahaNa huA hai / jAI phAsao kakkhaDAI AhArati tAI ki ega. guNakakkhaDAI AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhAreMti" yadi ve sparza kI apekSA karkaza sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM to kyA eka guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA mAhAra karate hai yA yAvat anantaguNa karkaza sparza vAle dravyo kA AhAra karate haiM ? yAvat pada se dviguNa karkaza sparza se lekara asaMkhyAta guNakarkaza sparga taka kA grahaNa huA hai / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM / "goyamA egaguNakakkhaDAI pi AhAreMti jAva aNaMtaguNakakkhaDAi pi AhAreti' he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva eka guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA bhI AhAra karate haiM yAvat ananta guNa karkaza sparza vAle dravyoM kA bhI mAhAra karate haiN| yahAM yAvatpada se dviguNa karkaza sparza se lekara asaMkhyAta guNa karkaza sparza se yukta dravyoM kA grahaNa huA hai| 'evaM jAva lukkhA neyavA' karkaza sparza ke jaise hI yAvat rUkSa sparza kA bhI kathana kara lenA cAhiye / yahAM yAvatpada se mRdu guru laghu, gIta, uSNa, snigdha ina sparzI kA saMgraha huA hai / sparza kI apekSA gautama svAmInA prazna-'jAi phAsao kakkhaDAI AhAreMti, tAI ki egaguNakakvaDAI thAhAti, jAva aNaMtaguNakakkhaDAI AhArati ?' 25zanI apekSAye 440 25zavALA je dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zuM eka gaNuM karkaza sparzavALA hoya che, ke bethI laIne ana ta gaNuM karkaza sparzavALAM hoya che ? bhADAvIra prabhunA utta2-"goyamA ! egaguNakavalaDAI pi AhAreMti, jAva aNaMtaguNaphakkhaDAi pi AhAraiti" gautama ! sUkSma pRthvIya ! ye ga 44225zavAjai dravyone paNa AhAra kare che, bethI laIne dasa gaNuM karkaza sparzavALAM dravyone paNa AhAra kare che, saMkhyAta gaNuM karkaza sparzavALAM dravyone paNa AhAra kare che, asaMkhyAta gaNAM karkaza pazivALAM dravyone paNa AhAra kare che ane anaMta gaNuM karkaza sparzavALAM dravyone 5 mA 52 42 che "pava jAva lukkhA neyavyA"4225za nAre 4thana bhUDa, gurudhu zIta, uSNa, sinagdha ane rakSa spazenA viSayamAM paNa samajI levuM jema ke prazna-spazanI ape. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 107 saMgraho bhavati, he bhadanta ? yAni sparzataH mRdUni Aharanti tAni kim ekaguNamRdUni yAvadanantaguNamRdUni Aharanti he gautama ! ekaguNamRdUnyapi Aharanti, yAvadanantaguNamRdUnyapi Aharanti, evaM gurulaghuzItoSNasnigdharUkSeSvapi jJAtavyamiti / 'tAI bhaMte ! kiM puTThAI AhAreMti apuTThAI AhAreMti' he bhadanta ? yAni pUrvoktAni ekaguNakarkazAdIni yAvat-anantaguNakarkazAdIni cAharanti sUkSmapRthivIkAyikA stAni kiM spRSTAni AtmapradezasparzaviSayANi Aharanti athavA aspRSTAni AtmapradezasparzAviSayANi AharantIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'puDhAI AhAreMti no apuTThAI AhAreMti' spRSTAni AtmapradezasparzaviSayANyeva jina eka mRdu sparza vAle dravyoM kA ve AhAra karate hai to kyA ve eka guNa mRdu sparza vAle dravyoM kA AhAra karate haiM ? yA yAvat ananta guNa mRdu sparza vAle dravyoM kA mAhAra karate haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! ve eka guNa mRdu sparza vAle dravyo kA bhI AhAra karate haiM yAvat anantaguNita mRdu sparzavAle dravyo kA bhI ve AhAra karate haiN| isI prakAra guru laghu zIta uSNa snigdha rUkSa sparzI meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / he bhadanta ! yadi ve sUkSmapRthivIkAyika jIva pUrvokta eka guNita karkazAdi sparza vAle dravyoM ko yAvat ananta guNita karkazAdi sparza vAle dravyoM ko AhAra rUpa se grahaNa karate haiM to "tAI bhaMte ki puTThAI AhAreMti apuTThAI AhAreMti" he bhadanta ! pUrvokta ve kyA unake AtmapradezoM se spRSTa hote haiM taba ve unheM AhAra rUpa se grahaNa karate hai ? yA ve unake Atmapradezo se spRSTa nahIM hote hai taba unhe ve AhAra rUpa se grahaNa karate haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! puTThAI AhAreMti no apuTThAI AhAraiti' he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva jina eka kSAe je eka mRdu sparzavALAM dravyone teo AhAra kare che, te dravyo zuM ekagaNuM mRdu sparzavALAM hoya che, ke bethI laIne anaMta gaNa mRdu sparzavALAM hoya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! teo eka gaNuM mRdu spazavALAM dravyone AhAra paNa kare che, bethI laIne dasa gaNuM mRdu spazavALAM dravyone paNa aMhAra kare che ane asaMkhyAta ane anaMta mRdu spazavALA dravyone paNa AhAra kare che, evuM je kathana gurU, laghu, zIta, uNu snigdha ane rUkSa sparzenA viSe paNa samajI levuM gautama svAmIne prazna-he bhagavana ! je te sUkSma pRthvIkAyika jI eka gaNAthI laIne anaMta gaNuM karkazAdi sparzavALA dra0yAne mADA2 31 aDa 4re the, to "tAI bhaMte ! kiM puTThAi AhAreMti, ApuTThAI AhAreti ?" * nyAre te dravyo tamanA maatmprsh| mAthe 28 jAya, tyAre tasA bhane AhAra rUpe grahaNa kare che ? ke jyAre te dravyo temanA Atmapradeze sAthe skRSTa na hoya, tyAre temane AhAra rUpe kare che ? Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zrIjIvAbhigamasUtra Aharanti no aspRSTAni AharantIti / AtmapradezaiH saMsparzanam AtmapradezAvagADhakSetrAvahirapi saMbhavatI yataH puna. praznayannAha-'tAI bhaMte ? ogADhAI AhAreMti aNogADhAI AhAreti' yAni bhadanta : spRSTAni Aharanti tAni kim avagADhAni-AtmapradezaiH sahakakSetrAvasthAyIni athavA anavagADhAni AtmapradezakSetrAda bahiravasthitAni AharantIti prazna , bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : ogADhAI AhAreMti no aNogADhAI AhAreti' avagA DhAni Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikA. no-na tu anavagADhAni AtmapradezAvagAhakSetrAda , cahiravasthitAni AharantIti / 'tAI bhaMte ! ki aNaMtarogADhAI AhAreMti paraMparogADhAI AhAreMti' yAni bhadanta ? dravyANi avagADhAni Aharanti, tAni kima anantarAvagADhAni AhaguNita karkazAdi sparNa vAle yA yAvat anantaguNita karkazAdi sparza vAle dravyo kA AhAra karate haiM ve eka guNita karkazAdisparzavAle dravya yA yAvat ananta guNita karkazAdi sparzavAle dravya unake AtmapradezoM se spRSTa hote hai aspRSTa nahIM hote haiM "tAI bhaMte ogADhAI AhAreMti aNogADhAI Aharati' he bhadanta ! jo AtmapradezoM ke sAtha saMspRSTa hote hai unakA rahanA AtmapradezAvagADha kSetra se bAhara bhI saMbhavita ho sakatA hai ataH isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta / jo karkazAdisparzavAle dravya spRSTa hote hai aura unakA ve AhAra karate haiM to kyA ve dravya AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvasthAyI rUpa se avagADha hote haiM ? athavA-AtmapradezAvagAhI kSetra se bAhara avasthita hote hai : uttara meM prabhu kahate hai 'goyamA ogADhAI AhAreMti No aNogADhAi AhAraiti" he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyikajIva pUrvokta vizeSaNavAle avagADha dravyoM kA hI AhAra karate haiM anavagADha dravyoM kA AhAra nahIM karate hai / "tAI ki tene uttara bhApatA mahAvIra pramu 4 cha 'goyamA puTThAI AhAreMni, mo apuTThAI AhArati" he gautama / te sUkSma pRthvIjayi 72 4 zuzita zAha 25i athavA bethI laIne anaMta guNita karkazAdi sparzavALAM dravyane AhAra kare che, te eka guNitathI laIne anaMta guNita paryatanA karkazAdi sparzavALAM dravyo temanA ane tmapradezanI sAthe pRTa hoya che, aspaSTa hotAM nathI je dravyo AtmapradezonI sAthe saMskRSTa hoya che, temanuM rahevAnuM sthAna AtmapradezAvagADha zretranI bahAra paNa saMbhavI zake che. tethI have gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che -"tAI bhaMte ! yogADhAI AhAreti'' yaNogADhAI mAdareti' gavan ! zAhi-5 vAjaidavyo spR hAya che tamaMnA tamA je AhAra kare che, te zuM te dravyo AtmapradezonI sAthe eka kSetrAvasthAyI rUpe avagADha AtmapradezAvagAhI daranI bahAra avasthita (rahelAM) hoya che ? tn| uttara AtA mahAvIra prabhu che -"goyamA ! ogADhAi AhAreMti, No aNogADhA thAhAraiti' he golabha ! te sakSma pRthvInAyi 4 pUrvokRta vizeSa vANAM avagADha dravyone ja AhAra kare che, anavagADha dravyone AhAra karatA nathI. gautama sva Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvAranirUpaNam 109 ranti, paramparAva gADhAni AhAranti ayamarthaH-yeSu AtmapradezeSu yAni dravyANi avyavadhAnenAvagADhAni-sthitAni tarAtmapradeza stAnyeva dravyANi Aharanti, athavA-paramparAvagADhAni-eka dvitrAdyAtmapradezai rvyavahitAnyapi dravyANi AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'aNaMtarogADhAI AhAreMti no paraMparogADhAI AhAreti' anantarAvagADhAni Aharanti no-natu paramparAvagADhAni AharantIti / 'tAI bhaMte ! ki aNi AhAreMti vAyarAiM AhAreti' yAni bhadanta ! anantarAvagADhAni Aharanti tAni bhadanta ! anantaprAdezikAni dravyANi kim ani-stokAni Aharanti athavAbAdarANi-pramUtapradezopacitAni AharantIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' maMte ! aNaMtarogADhAiM AhAreMti paraMparogADhAI AhAreMti" he madanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIva jina avagADha hue dravyo kA AhAra karate hai ve dravya anantarAvagADha hokara unake AhAra ke viSaya banate hai ? yA paramparAvagADha hokara unake AhAra ke viSaya vanate hai ? tAtparya aisA hai ki jina Atmapradezo meM jo AharaNIya dravya avyavadhAna rUpa se sthita hote hai unhoM AtmapradezoM se vyavahita hote hai unakA bhI jo AharaNa karanA hai vaha paraMparAvagADha AharaNa hai| isa prakAra ke isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai-goyamA ! aNaMtarogADhAI Ahareti no paraMparogADhAI AhareMti' he gautama ! jo dravya anaMtarAvagADha hote hai unhe hI ve AhAra rUpa se grahaNa karate hai paramparAvagAda dravyo ko AhArarUpa se ve grahaNa nahIM karate hai / "tAI bhaMte ki azaiMpi AhAreMti nAyarAI AhAreMti' he bhadanta ! jina anantarAvagADha dravyoM kA ve AhAra karate hai ve ananta pradezika dravya kyA aNu thoDe rUpa meM AhAra rUpa se unake dvArA gRhIta hote haiM ? yA prabhUta pradezopacita dravya AhAra rUpa se gRhIta hote haiM ? bhInA prazna-"tAI kiM bhaMte ! aNaMtarogADhAi AhAreMti, paraMparogADhAI AhAraiti ?" hai bhagavAna ! sUkSma pRthvIkAyika che je avagADha thayelAM dravyano AhAra kare che, te zuM anantarAvagADha dravyone AhAra kare che ? ke paramparAvagADha dravyano AhAra kare che ? anantarArvagADha AhiraNano artha nIce pramANe che-je AtmapradezamAM je AharaNIya dravya (AhAra karavA gya pravya) adhyavadhAna rUpe raheluM hoya che, eja Amapradezo dvArA eja dravyanuM je A haraNa (grahaNa) karAya che, tenuM nAma anantarAvagADha haraNuM che ane je eka be Adi Atmapradeze vaDe vyavahita hoya che, temanu je AharaNa karAya che, tenuM nAma 52 52 // mADara cha, mA prazna uttara bhAMpatA mahAvIra prabhu 4 che -"goyamA ! aNaMtarogADhAi AhareMti, no paraMparogADhAI Ahareti" 3 gautama ! 2 dravyA mnntvagADha hoya che, temane ja teo AhAra rUpe grahaNa kare che paraMparAgaDha dravyane grahaNa karatA naMthI gautama svAmI prazna-"tAI bhate ki aNUI AhAraiti, vAyarAI AhArati ?" sNgna je anantarAvagaDha drAne teo AhAra kare che, te ananta pradezika dravya zuM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VvvvvvvvvVVVVVVVV vvvv vvvvvvvvvvvvv 110 jIvAbhigamasye he gautama ! 'aNUIpi AhAreMti bAyarAiMpi AhAreMti' agani-stokAnyapi Aharanti athavAbAdarANi-prabhUtadezopacitAnyapi Aharanti, ihANutvavAdarasvakathanaM teSAmevAhArayogyAnAM skandhAnAM pradezastokabAhulyApekSayeti jJAtavyamiti bhAvaH // 'tAI bhaMte ! ki uDDhe AhAreMti ahe AhAreMti tiriya AhAreMti' yAni bhadanta ! anyapi Aharanti vAdarANyapi Aharanti tAni bhadanta ! kimUrdhvam-UrdhvapradezasthitAni Aharanti athavA-adhaH- adhaHpradezasthitAni AharantIti-athavA tiryagpradezasthitAni Aharanti, atro dhastiryaktvaM yAvati kSetre sUkSmapRthivIkAyiko'vagADhastAvatyeva kSetre tadapekSayA adhistiryaktvaM jJAtavyamiti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'uDdapi AhAreMti bahevi AhAreMti, tiriyapi uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! aNiMpi AhAreMti bAyarAiMpi AhAreMti" he gautama ! thor3e rUpa meM bhI ve dravya unake dvArA gRhIta hote haiM aura prabhUta pradezopacita dravya bhI unake dvArA gRhIta hote haiM / yahAM jo aNutva aura cAdaratva kA jo kathana kiyA gayA hai vaha unhIM AhAra yogya skandhoM ke pradezoM kI stokatA aura bAhulyatA kI apekSA se kahAgayA hai aisA jAnanA cAhiye "tAI ki uihaM AhAreMti ahe AhArati tiriyaM AhAreMti" he bhadanta ! aNurUpa meM aura bAdara rUpameM jina dravyoM ko ve AhAra ke rUpa meM grahaNa karate hai ve kyA Urdhva pradeza meM sthita hote haiM ? yA adhaH pradeza meM sthita hote haiM ! yA tiryak pradeza meM sthita hote haiM ? yahAM UrdhvAdhastiyaktA jitane kSetra meM sUkSmapRthivIkAyika avagADha haiM utane hI kSetra meM usa apekSA se jAnanI cAhiye / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA uDDaMpi AhAreMti ahe vi AhAreMti tiriyapi AhAreMti" he gautama / Agra rUpetheDA ja pramANamAM temanA dvArA AhAra rUpe grahaNa karAya che ? ke bAdara rUpeadhika pramANamAM-temanA dvArA AhAra Ape bahaNa karAya che ? mahAvIra prabhune uttara"goymaa / aNUha pi AhAreMti, vAyarAi pi AhAre ti" 3 gautama / drvye| tamanA dvArA alpa pramANamAM paNa grahaNa karAya che ane prabhUta pradezo pacita dravya paNa temanA dvArA grahaNa karAya che ahIM je agratva (alpatva) ane bAdaravA (adhikatva)nuM kathana karavAmAM AvyuM che te eja AhAra yogya skAnA pradezonI alpatA ane bahutAnI apekSAe karavAmAM AvyuM che, ema samajavuM joIe. gautama svAmInA prazna- tAi ki uiDhaM AhAre ti, ahe AhAre ti, tiriyaM AhAreti" mahanta ! 2565 32 athavA madhi322 dravyAnA taya mA2 42 cha, te dravya Urdhva pradezamAM rahelA hoya che ? ke adhaH pradezamAM rahelAM hoya che? ke tiryapha pradezamAM rahelAM hoya che ? ahI jeTalAM kSetramAM sUma pRthvIkAyiko avagADha che, eTalA ja kSetramAM e apekSAe Grva adhaH ane tiryakatA samajavI joIe gautama svAmInA prazna uttara yatA mahApaura prabhu 43 cha -'goyamA ! uDdapi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. 1 AhAradvArAnarUpaNam 111 AhAreMti' Urdhvamapi maharanti urdhvapradezAvagADhAnyapi AharantItyarthaH, adho'pi Aharanti adhaH pradezAvagADhAnyapi AharantItyarthaH, tiryagapi Aharanti tiryak pradezAvagADhAnyapi AharantIti bhAvaH // 'tAI bhaMte ! kiM AI AhAreMti majjhe AhAreMti pajjavasANe AhAreMti' yAni bhadanta ! Urdhvamapi Aharanti adho'pi Aharanti / tiryagapi Aharanti tAni khalu bhadanta ! Adau Aharanti madhye Aharanti paryavasAne Aharanti, ayamarthaH sUkSmapRthivIkAyikA jIvA anantaprAdezikAni dravyANi antarmuhUrttakAlaM yAvadupabhogopacitAni gRhNAnti tatra kimupabhogopacitakAlasyAntarmuhUrtta pramANasya Adau - prathamasamaye Aharanti athavA - madhya me - madhyamasamaye Aharanti - yadvA paryavasAne - paryavasAnasamaye Aharantauti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'Ardipi ' ve arUpa meM yA bAdara rUpa meM rahe hue AhAra yogya dravya Urdhvapradeza sthita bhI hote hai adhaH pradeza sthita bhI hote haiM aura tiryak pradeza sthita bhI hote hai / ataH aise hI una dravyoM kA ve AhAra karate haiM / " tAI bhaMte ! kiM AI AhAreMti majjhe AhAreMti pajjavasANe AhAreMti" he bhadanta ! jina urdhvapradezAvagADha adhaHpradezAvagADha aura tiryak pradezAvagADha dravyoM kA ve sUkSmapRthivIkAyika jIva AhAra karate hai so kyA ve unakA Adi meM AhAra karate hai ? yA madhya meM AhAra karate hai ? yA anta meM AhAra karate haiM ? tAtparya isa kathana kA aisA hai ki - sUkSmapRthivIkAyika jIva ananta pradezoM vAle dravyoM ko eka antarmuhUrta kAla taka grahaNa karate hai / so yaha upabhogopacita dravyoM ko grahaNa karane kA kAla eka antarmuhUrta pramANa kA hotA haiM - ataH una dravyo ko ve usa kAla ke Adi meM - prathama samaya meM Ahata karate hai athavA madhya meM Ahata karate hai yA anta samaya AhAraiti, Ahe va AhAraiti, tiriyaMpi AhAraiti" he gautama! te Ayuzya athavA bAdara rUpe rahelu AhAra ceAgya dravya Urdhva pradezamAM paNa rahelu hoya che. adhaH pradezamAM paNa rahetu hoya che ane tiya pradezamAM paNa rahelu hAya che tethI evAM ja te tryAnA teo AhAra kare che. gautama svAmIno prazna " tAI bhaMte ! kiM Ai AhAraiti, majjJe AhAraiti, pajjacasANe AhAraiti / " he labhavan / ke ava pradezAvagADha, adhaH pradezAvagADha bhane tirya pradezAvagADha drabyAnA te sUkSmapRthvIkAyikA AhAra kare che, te AhAra zu te AdimAM (prArabhe) kare che, ke madhyamAM AhAra kare che, ke ante AhAra kare che ? A praznanuM tApa nIce pramANe che-sUkSmapRthvIkAyika jIvA anata pradezAvALAM dravyAne eka antamuhUtakALa sudhI grahaNa kare che. eTale ke te AhAra ceAgya dravyAne grahaNa karavAnA kALa eka antarmuhUta pramANu hAya che. tA ahI evA prazna pUchavAmAM Avye che ke tee te dravyeAne A antamuhUta-pramANa kALanI AdimAM-prathama samayamAM-grahaNa kare che ? ke madhya samayamAM grahaNa kare che ? ke anta samayamAM grahaNa kare che ? Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jIvAbhigamasUtre AhAreti majjhevi AhAreMti pajjavasANe vi AhAreMti' AdAvapi - upabhogopacitakAlasyaantarmuhUrtta pramANasya AdAvapi samaye Aharanti / madhye'pi manyasamaye'pi maharanti / paryavasAne'pi - upabhogopacitakAlasyAntarmuhUrtta pramANasyAntimasamaye'pi vyAharantIti bhAvaH / ' tAI bhaMte ! kiM savi sae AhAreMti avisae AhAroMti' yAni bhadanta ! AdAvapi manye'pi paryavasAne'pi Aharanti, tAni bhadanta ! kiM svavipayANi - svocitAhArayogyAni Aharanti, athavA aviSayANi - svocitAhArAyogyAni AharantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' savisae AhAreMti no avisae AhAreMti' svaviprayANi- svocitAddArayogyAni Aharanti no aviyANi-svocitAhArAyogyAni AharantIti || ' tAI bhaMte / kiM aNupuvi AhAreti aNApuvi AhAreMti' yAni bhadanta ! svavipayANi Aharanti / tAni bhadanta ! kim AnupUrvyA Aharanti meM Ahata karate hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! Adi pi AhAreMti majjhevi AhAreMti pajjavasANe va AhAreMti' he gautama ! ve upabhogocita dravyoM ke grahaNa karane ke kAla ke--eka antarmuhUrta ke prathama samaya meM bhI madhya ke samaya meM bhI aura anta ke samaya meM bhI una dravyoM kA AharaNa karate hai / 'tAI bhaMte ! kiM savisae AhAreMti asie AhAreMti' he bhadanta ! jina dravyo kA ye antarmuhUrta ke Adi-madhya aura anta meM AharaNa karate hai ve dravya kyA svocita AhAra ke yogya hai isalie ve unakA AharaNa karate hai ? yA ve jo svocita AhAra ke yogya nahIM hai aise bhI dravyo kA AharaNa karate hai ? uttara meM prabhu kahate hai 'oyamA ! savisae AhAreMti no aksie AhAreMti' de gautama 1 ve svocita AhAra ke yogya hue hI dravyoM kA AharaNa karate haiM, svocita AhAra ke ayogya hue dravyo kA AharaNa nahIM karate hai / "tAI maMte ! kiM ANuputri AhAreMti agANupucci AhAreMti" hai - madanta ! ve una svocita AhAra ke yogya hue dravyoM mahAvIra pralunA uttara- goyamA ! Adipi AhAreMti, majjhe vi AhAreMti, pajjavasANe vi AhAraiti" he gautama ! tethe te upalogocita dravyAne graha azvAnA aNanA ~eka antarmuhUta pramANu kALanA prathama samayamAM paNa te draScAne grahaNa kare che. madhya samayamAM paNa grahaNa kare ane antima samayamAM paNa grahaNa kare che. gautama svAmIno prazna- " tAI bhaMte / kiM savisae AdhArati, avisae AhAreMti ? ' huM bhagavan ! je dravyene tee antarmuhUtanA Adi madhya ane antima samayamAM grahaNu kare che, te drabyA zu svAcita AhArane cegya hAvAne kAraNe temanA dvArA grahaNa karAya che, ke svAcita AhArane ceAgya na heAya evA dravyeAne paNa tee grahaNa kare che? bhaDAvIra prbhune| uttara-"gogramA / savisa AhAreMti no avisa AhArati" he gautama ! te svAcita AhArane yAgya dravyeAne ja caDhuNa kare che, svAcita AharanA dravyAne ja grahaNa kare che, svAcita AhArane cAkya na hoya evAM dravyeAne tee grahaNa karatA nathI. " Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA. pra AhAradvAranirUpaNam 113 --, athavA anAnupUrvyA Aharanti 'aNANupundhi' iti sUtre dvitIyA tRtIyAvibhakteratheM jJAtavyA prAkRtatvAditi praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA, he gautama ! 'ANupuci AhArati no aNANupuci AhAreti' AnupUrvyA Aharanti no-na tu anAnupUrtyA Aharanti te sUkSmapRthivIkAyikAstAni dravyANIti bhagavata uttaram , AnupUA evorcatiryag adhodizi vA yathAsannamAharanti natu anAnupUrvyA Urdhvamastiryag vA dizi AharantIti bhAvaH || 'tAI bhaMte ! kiM tidisiM AhAreMti caudisiM AhAreMti paMcadisi AhAraiti chaddisiM AhAreMti' yAni bhadanta | AnupUrtyA Aharanti tAni bhadanta / kiM tridizi / tisro dizAH samAhRtA iti tridik tatra vyavasthitAni dravyANi Aharanti kim ? athavA caturdizi paMcadizi padizi vyava__kA jo AharaNa karate haiM so kyA ve unakA AnupUrvI-se AharaNa karate haiM ? yA anAnupUrvI se AharaNa karate hai ? / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-"ANupundhi AhAreMti No aNANupunni AhAreMti" he gautama ! ve una dravyoM kA AharaNa AnupUrvI se karate hai anAnupUrvI se nahIM karate hai / AnupUrvI-arthAt yathA''sanna-jaisA jaisA najadIka ho vaisA-vaisAkramazaH pAsa-pAsa kA AharaNa karate hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ve sUkSmapRthivIkAyika jIva Urdhvapradezasthita aghaH pradezasthita evaM tiryak pradezasthita svocita AhAra ke yogyadravyoM kA AharaNa AnupUrvI se hI karate hai anAnupUrvI se nahIM karate haiN| "tAI bhaMte ki tidisi AhAreMti caudisiM AhAreti-paMcadisi AhAreMti chadisi AhAreMti" he bhadanta ! jina dravyo kA ve AnupUrvI se AharaNa karate hai kyA ve dravya tIna dizAo meM vyavasthita hote haiM ? yA cAra dizAo meM vyavasthita hote hai ? yA pAMca gautama svAbhImA prazna-"tAiM bhaMte ! kiM ANupuci AhAreMti aNANupubdhi AhAreMti ?' 3 mAvan ! tase te svAcita 2mA2ne yoya vyAnu zumAnupUvI thI mA. 2 (a ) are che 1 hai manAnupUvI thI mA 251 42 cha ? maDAvIra prbhune| uttara 'ANupuci AhAreMti, No aNANupuci AhAraiti" gautama! teo AnupUvI anusAra ja te dravyanu AharaNa kare che, anAnupUvI anusAra temanuM teo AharaNa karatAM nathI. AnupUvI anusAra grahaNa karavAno artha A pramANe che - "yathA''sanna" 57sAM sIthI pAsenA dravyAnu, tyA2 5chI dravyAnI pAsenA dravyAnu, A rIte kramazaH pAse pAsenAM dravyanuM AharaNa kare che-A kathananuM tAtparya e che ke sUkSmapRthvIkAyika che Udharva, adhaH ane tiya pradezamAM rahelAM cita AhArane cagya drAnuM AharaNa AnupUvathI ja kare che, anAnupUvIMthI karatA nathI, gautama svAbhInI prazna-"tAI bhaMte / kiM tidisiM Ahare ti caudisiM AhArati, paMcadisiM AhAra ti, chadisi AhAre ti !" sAvan / 2 dravyAnusI pAnubhUtI thI AharaNa kare che, te drae zuM traNa dizAomAM rahelAM hoya che? ke cAra dizAomAM rahelAM 15 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 114 sthitAni Aharanti kiM ? iha lokaniSkuTaparyante jaghanyapade'pi nIvAvagAhakSetra tridig vyava sthitameva prApyate na tu dvidig vyavasthitamekadig vyavasthitaM vA atastridizyA ramyaiva praznaH kRta iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'nivvA ghAeNaM chaddirsi' nirvyAghAtena Sadizam / vyAghAto nAma pratibandhaH sacAtrAlokA kAna pratiskhalanam - vyAghAtasyAbhAvo nirvyAghAtam / nirvyAghAte sati paddizamyAghAtAbhAve niyamAt padigi vyavasthitAni SaDbhyo digbhyaH samAgatAni dravyANi Aharanti 'vAghAyaM paDDucca' vyAghAtaM pratItya pratibandhe alokAkAzena prApte tu - 'siya tidisi' syAt - kadAcit tridizi tridigbhya AgatAni dravyANi Aharanti 'siya caudisi siya paMcadisiM' syAt caturdiga syAt paJcadizi / atreyaM bhAvanA - atra khalu lokaniSkuTe paryante avasya pratarAgnyeyakoNAdizAoM meM vyavasthita hote haiM yA chaha dizAmoM meM vyavasthita hote haiM ? jaghanya pada meM bhI jIvAvagAha kSetra tIna dizAo meM vyavasthita huA hI prApta hotA hai / do dizAo meM vyavasthita yA eka dizA meM vyavasthita huA prApta nahIM hotA hai isaliye praznakArane tIna dizA ko lekara hI aisA prazna kiyA hai / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - " goyamA ! nivvAghANaM chaddisiM" he gautama ! yadi pratibandha kA abhAva rahatA hai to usa sthiti meM ye jIva tIna se chahoM dizAoM meM sthita dravya ko AhAra rUpa se grahaNa karate haiM / "vAghAyaM paDuccasiya tidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM" tathA vyAghAta kI apekSA se ye kadAcit tIna dizAoM se kadAcit cAra dizAo se aura kadAcit pAMca dizAoM se Agata dravyoM ko AhAra rUpa se grahaNa karate hai / yahA isa kathana kI bhAvanA isa prakAra he ! koI sUkSmapRthivokAyika jIva loka niSkuTa ke paryantabhAga adhastana meM pratara kI Agneya koNa meM sthita haiM / taba vahAM usake nIce alokAkAza se vyApta hone se vahAM agho hAya che ? ke pAMca dizAomAM rahelA hoya che ? ke cha dizAomAM rahelAM hAya che ? ochAmAM ochu' traNa dizAmAM ja jIvAvagAha kSetra vyAsa thayelu jovAmAM Ave che, te eka dizAmAM athavA e dizAmAM vyApta thayeluM jovAmAM AvatuM nathI, tethI ahIM traNa Adi dizA nAsa madhamAM ja prazna pUchavAmA Avela che, bhaDAvIra aluno uttara- "goyamA ! nivvAghApaNaM chaddisi " he gautama / le ati dhanA abhAva rahetA hAya, te te sthitimAM jIva cha e dizAmAM rahelAM dravyene AhAra rUpe Dare che " vAghAya paDucca siya tidisi, siya caudisi, siya, paMcadisi " pAzu vyAghAtanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te kayAreka traNa dizAomAMthI, kayAreka cAra dizAomAMthI, ane kayAreka pAca dizAomAMthI maLatAM dravyeAne AhAra rUpe grahaNa kare che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-- keAI sUkSmapRthvIkAyika jIva leAka niSkuTanA panta bhAgamAM adhastana prataranA agnikANumAM rahe che tyAre tenI nIcene bhAga alAkAkAzathI vyAsa hAvAne kAraNe tyAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotiko TIkA. pra AhAradvAranirUpaNam 115 vasthito yadA sUkSmapRthivIkAyiko vartate tasyAdhastAt alokena vyAptatvAta adhodik pudgalAnAmabhAvaH AgneyakoNAvasthitatvAt pUrvadik pudgalAbhAvo dakSiNadik pudgalAbhAvazca, evamadhaHpUrvadakSiNarUpANAM tisaNAM dizAmalokena vyAptatvAt tA 'dizo'pAsya yAH pariziSTA UrdhvapazcimottarArUpAH dizastu avyAhatAH nAlokena vyAptA iti, tAbhya AgatAna pudgalAn Aharanti / yadA puna' sa evaM sUkSmapRthivIkAyiko jIvaH pazcimAM dizamanusRtya vartate tadA pUrvadizA'pi adhikA jAtA dve ca dizau dakSiNAdhastyarUpe alokena vyAhRte iti sa caturdigbhya AgatAn mulAnAharanti / yadA punaH sa eva pRthivIkAyiko jIva Urdhva dvitIyAdi prataragatapazcimadizamavalambya tiSThati tadA adhastyApi dig adhikA prApyate kevalaM dakSiNaivaikA dik paryantavartinI alokena vyAha dik sambandhI pudgalo kA abhAva hai| tathA Agneya koNa meM avasthita hone se pUrva dizA ke aura dakSiNa dizA se bhI pudgalo kA abhAva hai / isa prakAra adho dizA pUrvadizA aura dakSiNa dizA ye tIna dizAe~ aloka se vyApta hone ke kAraNa ina tInoM ko chor3akara bAkI jo Urva pazcima aura uttara dizAyeM haiM ve aloka se vyApta nahIM hai / ataH ina tIna dizAo se Aye hue pudgaloM kA AhAra karatA hai / aura jaba phira vahI sUdamapRthivIkAyika jIva pazcima dizA meM vartamAna hotA hai taba vahAM usake pUrva dizA aura adhika ho jAtI hai aura dakSiNa dizA aura adhodizA ye do dizAe~ alokAkAza se vyAhata ho jAtI hai isake kAraNa vaha kevala cAra dizAo se UrdhvadizA, pUrva dizA, pazcima dizA aura uttara dizA ina cAra dizAo se AhAra pudgalo ko grahaNa karatA hai / tathA-java phira vaha pRthivIkAyika jIva Upara ke dvitIyAdi pratara gata pazcima dizA ko Azraya karake rahatA hai- taba usake adho adizA saMbaMdhI mudrane abhAva hoya che tathA agnikeNumAM te jIva rahele hevAne kAraNe pUrva dizAnA ane dakSiNa dizAmAM pulene paNa abhAva rahe che, A rIte adizA, pUrva dizA ane dakSiNa dizA, A traNa dizAo alekathI vyApta hovAne kAraNe A traNe dizAo sivAyanI je dizAo bAkI rahe che te dizAo-Urva, pazcima ane uttara dizAo alekathI vyApta nathI, tethI teo te traNa dizAomAMthI AvelAM palene AhAra kare che, ane jyAre eja sUkSmapRthvIkAyika jIva pazcima dizAmAM sthita (rahele) hoya che, tyAre te uparanI traNa dizAo uparAMta pazcima dizAmAMthI AvelAM pudgalene paNa AhAra kare che. te sthitimAM dakSiNa dizA ane adizA, A be dizAo alakAkAzathI vyApta thaI jAya che, tethI te mAtra cAra dizAomAMthI Urdhva dizA. pUrvadizA, pazcima dizA ane uttara dizAmAMthI-AhArane yogya pudgalene grahaNa kare che tathA jyAre te pRthvIkAyika jIva uparanA dvitIyAdi prataragata pazcima dizAne Azraya karIne rahe che tyAre uparanI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jIvAbhigamaste teti paJcadigAgatAn pudgalAnAharantIti // 'ussaNaM kAraNaM paDucca' 'usaNNaM' iti dezIyaH zabdaH tataH 'ussaNaM' iti prAyeNa kAraNavizeSaM pratItya-Azritya 'vaNNao kAlAI nIlAI jAva mukkillAI' varNataH-varNApekSayA kAlAni nIlAni yAvacchuklAni / kAlAdArabhya yAvacchuklavarNavizi STAni dravyANi / tathA-'gaMdhabho mubhigaMdhAI dubhigaMdhAha' gandhataH surabhigandhIni durabhigandhIni 'rasao titta jAva mahurAI' rasataH tikta yAvanmadhurANi, tathA-"phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAI' sparzataH karkazamRduka yAvat snigdharUkSANi tathA- tersi' teSAmAhAryamANAnAM pudgalAnAm / 'porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe' purANAn-pUrvasthitAn varNaguNAn dizA eka adhika ho jAtI hai, kevala eka paryantavartinI dakSiNa dizA hI maloka se vyA rahatI hai ataH vaha jIva aisI sthiti meM cAra pahale kI aura pAMcavIM aghodizA, isa prakAra pAMca dizAoM se arthAt UrdhvadizA se pUrva dizA se pazcima dizA se uttara dizA se adhodizA se Aye hue pudgaloM ko grahaNa karatA hai / / ___"ussaNNaM kAraNaM paDucca" 'ussaNNaM yaha dezI zabda prAyaH artha meM AyA hai isa liye 'ussaNaM' prAyaH karake kAraNa "vizepa ko lekara ve jIva' "vaNNao" varNa se "kAlAI nIlAI jAca sukkillAI' kRSNa, nIla yAvat rakta pIta zukla varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM / tathA "gaMdhao" gaMdha-se "mubhigaMdhAI danbhigaMdhAI" surabhigaMdha vAle evaM durabhigaMdha vAle pudgalo kA AhAra karate hai| "rasao titta jAva mahurAI" rasa setikta yAvat kaTuka, kaSAya, amla madhura rasa se yukta pudgaloM kA-AhAra karate haiM / "phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAI" sparza se karkaza mRduka yAvat guru laghu zIta uSNa snigdha rUkSa sparza vAle pudgalo kA AhAra karate hai / tathA-"tesiM porANe vaNNaguNe" cAra dizAo uparAta adizAmAMthI AvelA pudgalene paNa te grahaNa kare che A sthitimAM te mAtra paryanavartinI dakSiNa dizA ja ekathI vyAhata rahe che, tethI A paristhitimAM te jIva Urva, pUrva, pazcima, uttara ane adha dizAmAMthI AvelAM pudgalene grahaNa kare che. ____ 'usaNaM kAraNaM paDhucca" ussaNaM" mA dezI gAmahI zav prAya:-dhAra 4zana se sabhA mAvesa cha, 'ussaNNa' ghaY 4Ine 26 vizeSa satata ne 'vaNNao' varSa thI 'kAlAI nIlAI jAva sukillAi' ? 4 nIsa, yAvat, dAda pIja ghANA vargavAsa pudavAnA mA.2 42 cha tathA gaMdho' madhathI 'subhigaMdhAI dunbhigaMdhAi' sugavANA bhane dudhavA purAno mADA2 42 che 'rasao titta jAva madhurAi 24thI tita yAvata 414pAya bhansa, bhane madhura 2sathI yuta yuddhonI mA2 re che phAsao kakkhaDamauya jAva niddhalukkhAi 25za thI 44degza, bhRDha yAvat zu3 sadhu zIta, Sury sni bhane 3325 pAsa puratonI ma 2 42 cha tathA 'tesiM porANe vaNNaguNe' tamana 35 guyAne, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA. pra. AhAradvAranirUpaNam 117 gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn 'vipariNAmaittA paripAlaittA parisADaittA parividdhaMsainA' pariNamayya paripAlya parizAtya parividhvasya etAni catvAryapi padAni ekArthakAni vinAzArthapratipAdakAni vibhinnadezajavinayAnugrahArthAyopAttAni, etAn varNAdiguNAn AhiyamANapudgale vartamAnAn vinAzya 'anne apuvve vaNNaguNe gaMdhaguNe jAva phAsaguNe uppAittA anyAn-pUrvAvasthitavarNAdiguNabhinnAn apUrvAn-vilakSaNAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAdya 'AttasarIrogADhA' AtmazarIrAvagADhAn svazarIrakSetrAvasthitAn pudgalAn 'savyapaNayAe' sarvAtmatayA sarvairevAtmapradezaiH, 'AhAramAhAreMti' AhAram-AhArarUpAn pudgalAnAharanti te sUdamapRthivIkAyikA iti / gatamaSTAdazamAhAradvAram // sU0 10 // athaikonaviMzatitamamutpAdadvAramAha-'te NaM bhaMte ! jIvA ityAdi / mUlam -'te NaM bhate jIvA kaohiMto uvavajjaMti, kiM neraie hiMto uvavajjaMti / tirikkhamaNussadevehito uvavajjati ? goyamA ! no neraiehito uvavajjati / tirikkhajoNiehiMto uvavajjati / maNusse hiMto uvavajjaMti, no devehiMto uvavajjaMti / tirikkhajoNiya pajjattAinake varNa rUpa guNoM ko, gandharUpa guNoM ko rasa rUpa guNoM ko aura sparza rUpa guNo ko "vipariNAmaittA' paripAlaittA, parisADaittA parividdhaMsaittA" vizeSarUpa se pariNamA karake arthAt AhiyamANa pudgaloM meM ina vartamAna varNAdi guNoM ko naSTa karake aura "anne apugve vaNNaguNe' gaMdhaguNe phAsaguNe uppAittA" ina se bhinna anya apUrva-vilakSaNavarNa guNo ko, gaMdha guNo ko rasa guNoM ko-evaM sparza guNo ko unameM utpanna karake" "AttasarIrogADhA" unheM svazarIra rUpa se pariNamAne ke lie "savapaNayAe" samasta AtmapradezoM dvArA "AhAramAhAraiti" AhArarUpa se grahaNa karate hai / 18 vAM AhAradvAra samApta // gaya35 guyAne rasa 35 zuzane mane 25za 35 gune 'vipariNAmahattA, paripAlahattA, parisA'hattA, parividdhaMsahattA' vizeSa 32 paribhAjIna marthAt mAhIya bhAe pugatAmA ma patabhAna vAhizuzAno nAza na mAne 'anne apugve vaNNa guNe gandha guNe phAsaguNe uppAitA' tenAthI ! mI ma-vilakSay- qAyana saguna 2saezane bhane 25za zuzAne tenAmA 5-na za2. 'AttasarorogADhA' tene svazarI2 pAthI paribhASa bhATe 'saca spRNa vANa' saghaNA bhAtma pradeza dvArA 'AhAramAhAre ti mADA2 pAthI grahaNa kare che, aDhAramuM AhAra dvAra samAsa - Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jIvAbhigamasUtra pajjattehito asaMkhenjavAsAuyavajjehiMto uvavajjaMti / maNussehito akammabhUmigaasaMkhejjavAsAuyavajjehito uvvjjNti| vakaMtI uvavAo bhANiyavyo / tesiNaM bhaMte / jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pnnttaa| goyamA / jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aMtomuhattaM / / teNaM bhNte| jAvA mAraNaMtiyasamugghAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti / goyamA / samohayA vi maraMti, asamohayA vimati / te NaM bhaMte / jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjati ki neraiesu uvavajjati tirikkhajoNiesu uvavajjati / maNussesu uvavajjaMti devesu uvvjjNti| goymaa| nA neraiesu uvvjjti| tirikkhajoNiesu uvavajjati maNussesu uvavajjaMti, no devesu uvavajjati / kiM egidiesu uvavajjati jAva pA~cadiesu uvvjjti| goyamA ! egidiesu uvavajjati jAva paMciMdiya tirikkhajoNiesu uvavajjati asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati maNussesu akammabhUmiga aMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati // te Na maMte ! jIvA kaigaiyA kai AgaiyA pannattA / goyamA / dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA samaNAusA! settaM suhumapuDhavIkAiyA' ||suu0 11 // chAyA- te khalu bhadanta ! jIvA. kuta utpadyante kiM nairayikebhya utpadyante tiryaGmanuNyadevebhya utpadyante ! gautama ! no nairayikebhya utpayante tiryagyonikebhya utpadyante, manuSyepa utpandhante / no devebhya utpadyante tiryagyonikaparyAptAparyAptebhyo'saMkhyeyavarpAyuekavarjebhya utpadyante manuSyebhyo'karmabhUkiAsaMkhyeyavarSAyuSkavajebhya utpadyante vyutkrA nyupapAto bhaNitavyaH / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prazaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhattam utkaNApi antarmuharttam / te khalu bhadanta ! jIvAH mAraNAntikasamudghAtena kiM samavahatA mriyante asamavahatA niyante ? gautama ! samavahatA api Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marwarrrrrrrrrrrorammar prameyadhotikA TIkA pra. upapAtadvAranirUpaNam 119 niyante / asamavahatA api niyante / te slu bhadanta ! jIvAH anantaramuddhRtya kutra gacchanti kutrotpadyante kiM nairayike pUtpadyante tiryagyoniketRtpadyante manuSyepUtpadyante deveSutpadyante gautama ! to nairayikepatpadyante tiryagyonikepatpadyante manuSyepatpadyante no deveputpadyante / kimekendriyepatpadyante yAvatpaJcendriye etpadyante ? gautama ! ekendriyeputpadyante yAvatpaJcendriyatiryagyonike pUtpadyante, asaMkhyeyavarpAyuSkavajeMpu paryAptAparyAptakepUtpadhante manuSyeSu akarmabhUmikAntaradvIpakAsaMkhyeyavarSAyuSkavajepu paryAptAparyAptake pUtpadyante / te khalu bhadanta ! jIvAH katigatikAH katyAgatikAH prajJaptAH ? gautama ! dvigatikAH dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJaptAH zramaNAyuSman ! te pate sUkSmapRthivIkAyikAH // 11 // TIkA - gatamaSTAdazamAhArarUpam. adhunA ekonaviMzatitamamupapAtadvAraM darzayannAha'te Na' ityAdi, 'te Na maMte' / jIvA kamohito uvavajjati' te khalu bhadanta / sUdamapRthivIkAyikA jIvAH kutaH-kebhyo jIvebhya uddhRtya sUkSmapRthivIkAyikatayA utpadyante 'kiM neraiehi to uvavajjati tirikkhamaNussadevehito uvavajjati' kiM nairayikebhya uddhRtyotpadyante athavA tiryagyonikebhya uddhRtya manuSyebhyo vA devebhyo vA uddhRtya sUkSmapRthivIkAyikatayA samutpadyante iti praznaH, bhagavAnAnaha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no nerai ehito uvavajjati' no nairayikebhya Agatyotpadyante nArakANAM tatrotpAdAbhAvAt , (19) vAM utpAtadvAra-"teNaM bhaMte / jIvA kaohito uvavajjati-ityAdi sUtra 11 TIkArtha - he bhadanta ! ye sUkSmapRthivIkAyikajIva sUkSmapRthivIkAyikarUpa se kahAM se mara karake utpanna hote haiM ? "kiM neraIehito uvavajjaMti, tirikkhamaNussadevehiMto uvavajjati" kyA nairayika jIva marakara-sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA tiryagyonikajIva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA manuSya marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM ? yA deva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! ogaNalamu upapAta dvAra 'te NaM bhate ! jIvA kamohito uvavajjati' tyA TIkAtha-he bhagavana A sUmapRthvIkAyika ja sUma-pRthvIkAyika paNAmAM kayAMthI bharIne utpanna yAya cha 1 'kiM neraiehito uvavajjati tirikkhamaNussadevehiMto uvavajjati" zuM nairayika che marIne sukSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che ? athavA tiryAnika jIva marIne sUkSma pRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che ? athavA manuSya marIne sUkSama pRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che ? athavA deva marIne sUmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya cha 1 mA praznAnA ttaramA prabhu 49 cha hai-"goyamA ! no neraipahiMto uvavajjati" Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrIjIvAbhigamasUtre kintu 'tirikkhajoNierhito uvavajjati maNussehiMto uvavajrjjati' tiryagyonikemya Agatyotpadyante manuSyebhyo vA''gatyotpadyante 'no deverhito uvavajjaMti' no devebhya Agatya sUkSmapRthivI kAyikarUpeNotpadyante iti devAnAM tanmadhye utpAdAbhAvAta iti, 'tirikkhajoNiya pajjattApajjatte hito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjaMti' yadA tiryag yonikebhya Agatyotpadyante tadA tiryagyonikaparyAptakAparyAptakebhyo'sakhyeyavarSAyuSkavarjebhya evotpadyante yadA manuSyebhyaH sUkSmapRthivIkAyikA utpadyante tadA 'maNusserhito akrammabhUmigaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjaMti' manuSyebhyo'karmabhUmi kAsa rUyeya varSAyuSkavarjebhya eva te sUkSmapRthivIkAyikAH samutpadyante 'cakkaMtI unavAo bhANiyantro' vyukAntyu no nershiMto uvavajjaMti" he gautama ! nairayika marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai kintu "tirikjoNiehiMto uvavajjaMti, maNussehiMto uvavajjaMti" tiryagyonika jIva marakara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM aura manuSya marakara sUkSmapRthivokAyika rUpa se utpanna hote haiM kintu "no devehiMto uvavajjaMti' deva cyava kara sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai "tirikkhajoNiyapajjattApajjattehiMto asaMkhejjavAsAuyavajje hito uvavajjaMti" jaba sUkSmapRthivIkAyikarUpa se tiryaJca yonika jIva marakara utpanna hote hai to unameM jo asakhyAtavarSa kI Ayu vAle bhogabhUmi ke tirthazca hai ve marakara sUkSmapRthivI kAyika rUpa se utpanna nahIM hote haiM / kintu karmabhUmija tiryaJca hI cAhe ve paryAptaka hoM cAheM aparyAptaka ho marakara sUkSmapRthivI - kAyikarUpa se utpanna hote hai / tathA maNussehiMto akammabhUmiyaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto uvavajjaMti" jaba manuSyoM meM se marakara nIva sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM - taba vahAM para bhI akarmabhUmi ke antara dvIpa ke aura asakhyAna varSa Ayu vAle he gautama narayi bharIne sUkSmapRthvI ayi padyAthI utpanna thatA nathA paraMtu "tirikkhajoNihito uvavajjaMti maNussehiMto uvavajjaMti" tiryagyeAniva bharIne sUkSmapRthvIayi pAyAthI utyanna thAya che, parantu 'no devehiMto ughavajjaMti" deva bhyavIne sUkSmapRthvI ayi pAthI utpanna thatA nathI "tirikkhajoNiya pajjattA pajatterhito asaMkhejjavAsAjyaghajjerhito uvavajjati" nyAre sUkSmapRthvI ayi pAthI tirythye| nimlava bharIne utpanna thAya che, te teemAM je asakhyAta vaSa~nI AyuSya vALA bhAga-bhUminA tiya ca che, teo marIne sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thatA nathI paraMtu kamabhUmi ja tiya cA ja cAhe te paryAptaka hAya cAhe aparyAptaka hoya marIne sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che tathA "maNusserhito akammabhUmiya asaMkhejjavAsA uyavajjeddito uvavajjaMti' jayAre manuSyomAMthI marIne jIva sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che, tyAre tyAM pazu ka bhUminA aMtaradvIpanA ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA kama bhUminA manuSyAne Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra. sthitidvAranirUpaNam 121 papAto bhaNitavyaH, vyutkrAntyAM prajJApanAsUtrasya paSThe vyutkrAntipade ya upapAtaH proktaH so'trApi bhaNitavyaH / prajJApanAprakaraNasyAyaM bhAvaH-sUkSmapRthivIkAyikajIvAH asaMkhyAtavarSAyuSkAn tirazco varjayitvA anyebhyaH paryApnebhyo'paryAptebhyo vA tiryagbhya Agatya samutpadyante manuSyebhya itiakarmabhUmijAna antaradvIpajAn asaMkhyAtavarSAyuSkarmabhUmijA~zca manuSyAn varjayitvA zeSebhyaH paryAptebhyo'paryAptebhyo vA manuSyebhya Agatya sUkSmapRthivIkAyikAH samutpadyante iti / ekonaviMzatitamamupapAtadvAram // 11 // gatamekonaviMzanitamamupapAtadvAram , adhunA viMzatitamaM sthitidvAramAha-'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM' ityAdi, 'tesi Na bhaMte ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' teSAM khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJatA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vi atomuhuttaM' jaghanyenAkarma bhUmi ke manuSyoM ko chor3akara zeSa paryAptaka ho cAhe aparyAptaka ho dono prakAra ke manuSyoM se Akara sUkSmapRthivIkAyarUpa se utpanna hote hai arthAt akarmabhUmi ke aura antaradvIpa ke tathA asaMkhyAta varSa Ayu vAle karmabhUmi ke manuSya sUkSmapRthivIkAyika rUpa se utpanna nahIM hote hai| "cakkaMtI uvavAo bhANiyanyo" isa prakAra se jaise ki prajJApanA sUtra ke vyutkrAnti pada se kahA gayA haiM vaisA hI yahAM para bhI kaha lenA cAhiye / / 19 vA upapAtadvAra samApta / / (20) vAM sthitidvAra- "tesi NaM bhate ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ! una sUkSmapRthivIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kaho gayI hai ? uttara meM prabhu kahate hai -"goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM" he gautama ! ina jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI eka antarmuharta kahI gaI hai aura utkRSTa cheDIne bAkInA paryAptaka hoya athavA aparyAptaka hAya banne prakAranA manuSyomAMthI marIne sUkSmapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che arthAta akarma bhUminA ane aMtara dvIpanA tathA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA karmabhUminA manuSya sUkSma pRthvIkAyika paNAthI utpanna thatA nathI. 'vanaMtI uvavAo bhANiyabo' mArIta sabha prajJApana sUtranA 67mAM bukAMti padamAM kahevAmAM Avela che. e ja pramANe ahiyAM paNa kahevuM joIe 19 mu upapAtadvAra samApta sU. 10 vIsa muM sthiti dvAra- "tesi NaM bhate ! jIvANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" tyahi he bhagavana te sUkSmapRthvI kAyika jIvonI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ? ma. 5nanA uttaramA prabhu 49 che :-"gAyamA jahanneNa ato muhutta ukkoseNa vi aMto muhurtta' gautama ! mAlavAnI sthiti nyathA bhane 4thI 555 me matabhutAnA 16 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jIvAbhigamasUtra ntarmuhUrtapramANA sthitirbhavati sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAm tathotkarpaNApi antarmuhUrttapramANaiveti / yadyapi ubhayatrApi antarmuhatta kathitam , tathApi-jaghanyapadAt utkRSTapadamadhikaM jJAtavyam iti / ___ gataM viMzatitamaM sthitidvAram / athaikaviMzatitamaM samavahatadvAraM vicintayitumAha-'te NaM bhaMte ! jIvA mAraNatiyasamugyAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti' te khalu bhadanta ! sUkSmapRthivIkAyikA. jIvAH kiM mAraNAntikasamudghAtena samavahatA. santaH mriyante athavA mAraNAntikasamudghAtenAsamavahatA eva mriyante iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 2 samohayAvi maraMti, asamohayA vi maraMti' samavahatA api mriyante, te sUkSmapRthivIkAyikA stathA asamavahatA api mriyante, eteSAmubhayathApi maraNasabhavAdityekaviMzatitama samudghAtadvAram // se bhI eka antamuhUta kI kahIM gaI hai / isa prakAra se jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hI kahI gayI hai parantu phira bhI usa antarmuharta meM jaghanya pada se utkRSTa pada adhika jAnanA caahiye| (20) vAM sthitidvAra samApta / (21) vAM samuddhAtadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugyAeNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva kyA mAraNAtikasamudghAta se samavahata hokara marate haiM-yA vinA mAraNAntika samudghAta kiye marate haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM "goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti" he gautama ! ve mAraNAntikasamudghAta karake bhI marate hai aura mAraNAntikasamudghAta kiye vinA bhI marate haiN| kyoMki ina kA maraNa donoM prakAra se bhI ho sakatA hai / 21 vAM samudghAtadvAra samApta / kahelI cheA rIte jaghanya ane utkRSTasthiti eka atimuhUrtanI ja kahevAmAM AvI che. te paNa te aMtarmuhUrtamAM jaghanya padathI utkRSTapada adhika samajavuM 20 vasamuM sthitidvAra samApta che ekavIsa 21 muM samudraghAta dvAra "te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhApaNaM kiM samohayA marati asamohayA marati" maga te sUkSmapRthvIjayi vo zubhArati samudhAtathI samapAta yana mare che ? ke mAraNAnika samuddaghAta karyA vinA mAre che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe cha-"goyamA ! samohayA vi marati asamohayA vi maraMti" hai gautama! tamA mAraNatika samuddaghAta karIne paNa mare che, ane mAraNatika samuddaghAta karyAvinA paNa mare che kemake-teonuM maraNuM banne prakAre thaI zake che. ra1 ekavIsamuM samudraghAta dvAra samApta che Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. cyavanadvAranirUpaNam 123 gatamekaviMzatamaM samavahatadvAram ! adhunA dvAvizatitamaM cyavanadvAramAha-'te NaM bhaMte ! ityAdi, 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvyaTTittA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjaMti' te sUkSmapRthivIkAyikAH khalu bhadanta ? jIvA. anantaramuvRtya-niHsRtya ka gacchanti-kAM gatiM prApnuvanti tathA ka-kutrAdhikaraNe utpadyante, etAvatA jIvasya gamanadharmakatA paryAyAntaramAzrityotpattidharmakatAca pratipAditA, tena the jIvasya vyApakatvamanutpattidharmakatvaJcaikAntena abhyupagacchanti te nirAkRtAbhavanti, sarvathA vyApakatve'nutpattidharmakatve ca Atmana etAdRzapraznAnAM sabhavAditi, 'ki neraiesu uvavajjati, tirikkhajoNiesu uvavajjaMti, maNussesu uvavajjati, devesu uvavajjati' kiM sUdamapRthivIkAyikebhya udvRttya nairaMyikepRtpadyante athavA tiryagayonikevRtpadyante, athavA manuSyepUtpadyante, yahA devepUtpadyante iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'no neraiemu uvavajjati' te sUkSmapRthivIkAyikA jIvA stata udRtya no nairayikepRtpadyante kintu 'tirikkhajoNiemu uvavajjati maNussesu uvavajjati' tiryagyonikepUtpadyante tathA manuSyepUtpadyante (22) vAM cyavanadvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvyadvittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjati" he bhadanta ! ve sUkSmapRthivIkAyikajIva sUkSmapRthivIkAyikaparyAya ko chor3a kara kahAM utpanna hote hai arthAt kisa gati ko prApta karate hai ? isa prakAra ke praznase jova kI gamana dharmakatA rUpa paryAyAntara ko Azrita karake evaM utpatti rUpa dharmakatAkA pratipAdana karane se jo jIvako ekAntase vyApaka aura anutpattidharmavAlA mAnate haiM vaha unakI mAnyatA nirAkRta ho jAtI hai kyoMki sarvathA vyApakatA meM evaM anutpatti dharmakatA meM aisA prazna AtmA ke sambandha meM UTha hI nahIM sakatA / kyA ve sUkSmapRthivIkAyikajIva "neraiemu uvavajjati" nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA "tirikkhajoNiemu uvavati" tiryagyoniko meM utpanna hote hai ? yA-"maNussesu , uvavajjati manuSyoM meM utpanna hote hai ? yA "devesu uvavajjaMti" devoM meM utpanna hote hai ? bAvIsamuM 22 cyavana dvAra "te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM ubvaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavati" B mante sUkSmapRthvIkAyika jIva-sUmapRthvIkAcikaparyAyane cheDIne kyAM utpanna thAya che ? arthAt kaI gati prApta kare che? A rItanA praznathI jIvanA gamana dhamaka 5NArUpa paryAyAntarane Azraya karIne ane utpattirUpa dharmapaNAnuM pratipAdana karavAthI jeo jIvane ekAntarUpathI vyApaka ane anutpatti -(utpanna na thavuM te) rUpa dharmavALo mAne che, te teonI mAnyatA parAsta thaI jAya che. kemake-sarvathA vyApaka paNAmAM ane anutpatti dharmapaNAmAM AtmAnA saMbaMdhamAM Ave prazna ja uThI zakto nathI. zute sUkSmapRthvIjayi "neraiesu uvavajjati" naiyimA 5nna thAya cha ? mayA 'tirikkhajoNipasu uvavajjati" tiya yonimA 64-1 thAya cha ? athavA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrIjIvAbhigamastre 'no devesu uvavajjati' no devepUtpadyante 'kiM egidiemu uvavajjati jAva paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjati' he bhadanta ? te sUkSmapRthitrIkAyikA stata uddhRtya yadi-tiryagyonikepUtpadyante, tadA kimekendriyepRtpadyante yAvatpaJcendriyatiryagrayonikeputpadyante, yAvatpadena dvIndriyAdi caturindriyAntAnAM sagraho bhavati, iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'egidiesu uvavajjati jAva paMciMdiyatirikkhajoNiesu uvavajjati' te sUkSmapRthivIkAyikA jIvA stata uddhRtya ekendriyepUtpadyante dvIndiyatrIndriyacaturindriya yAvatpaJcendriyatiryagyoniketpadyante kathabhUteSu yAvatpaJcendriyepRtpadyante tatrAha-'asaMkhejjavAsAuya isake uttara meM prabhu kahate hai-goyamA ! no neraiemsa, uvavajjaMti" he gautama ! ve sUkSmapRthivIkAyika jIva marakara nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiM kintu "tirikkhajoNiema uvavanaMti" tiryagyoniko meM utpanna hote haiM / "maNussesu" manuSyo meM utpanna hote haiM / "no devesu uvavajjati" ve sUkSmapRthivIkAyikajIva mara kara devoM meM utpanna nahIM hote haiM / "kiM egidiesu uvavajjati jAva paMcidiyatirikkhajoNiemu uvavajjati" he bhadanta ! yadi ye sUkSmapRthivIkAyika jIva marakara tiryagyonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ve ekendriyatiyaJco meM utpanna hote hai ? yA doindriyatiryaJco meM utpanna hote haiM ' yA teindriyatiryaJcoM meM utpanna hote hai ? yA cauindriyatiryaJco meM utpanna hote haiM ? yA paJcendriyatiryaJcoM meM unna hote hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM--he gautama | ve sUkSmapRthivIkAyika "maNussesu uvavajjati" manuSya -1 thAya che ? "devesu uvavajjaMti" hevAmA utpanna thAya cha ? 2mA prazna uttabhA prabhu 4 cha:-"goyamA! no neraiesu uvavajjo '' he gautama ! te sUphamapRthvIkAyika jIvo marIne nairavikemAM utpanna thatA nathI paraMtu "tirikkhajoNiNsu uvavajjati" tiya ya yonimA panna thAya cha "maNussesu" manuSyAmA utpanna thAya che. "no devesu uvavajjati' tathA ta sUkSmapRthvI thiyo bharIna vimA S5-na zratA nathI. "kiM pagidiNsu uvadhajjati jAva pacidiyatirikkhajoNiesu uvavajjati" he bhagavana je A rakamapRthvIkAyika jIvo marIne tiryaMca dhanikomAM utpanna thAya te "maNussetu" bhanuSyomA utpanna thAya che. "no devesu uvavajjati te sUkSmapRthvI(43 wo bharIva vAmAM panna yatA nathI "kiM pagidipasu uvavajjati jAva paMciditirikkhajaNiopasu ubavajjati" sagavan le mA sUkSmapRthvIyi va bharIne tiya nikamAM utpanna thAya che, te zuM teo ekendriya tiryamAM utpanna thAya che? athavA be Indriya tiyAmAM utpanna thAya che? ke te Indriya nircomAM utpanna thAya che? ke cI Indriya tiryamAM utpanna thAya che athavA paMcendriya timAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama te sUkSmapRthvIkAyika jIva marIne asaMkhyAta Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA gatyAgatidvAranirUpaNam 125 vajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati' asaMkhyAtavarSAyuSkavarjeSu paryAptakAparyAptakeSu yAvat paJcendriyatiyagyoniketRtpadyante, te sUkSmapRthivIkAyikA stata uddhRtyeti / he bhadanta ? yadi manuSyepUtpadyante tadA-'maNussesa akammabhUmigaaMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaemu uvavajjati' manuSyeSu akarmabhUmikAntaradvIpakAsakhyAtavarpAyuSkavarjepu paryAptAparyAptakepu samutpadyante iti gataM dvAviMzatitamaM cyavanadvAramiti // 22 // (23) trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAramAha -'te NaM bhaMte' ityAdi, te bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA' te khala bhadanta ? sUkSmapRthivIkAyikA jIvA kati gatikAH, kati gatayo yeSAM te kati gatikAH, tathA-katyAgatagatikAH, katibhyojIva marakara masaMkhyAtavarSAyuSka bhogabhUmi ke tiryaJco ko chor3akara paryApta aparyApta ekendriya tiryagyonikoM se lekara paJcendriyatiryagyonikoM meM utpanna hote hai| yadi sUkSmapRthivIkAyikajIva marakara yadi manuSyoM meM utpanna hote hai to "maNussesa akammabhUmigaaMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjesa pajjattA pajjattaema uvavajjati" asaMkhyAta varSa kI AyuvAle akarmabhUmija manuSyoM ko chor3akara akarmabhUmi ke tathA- antara dvIpake aura asakhyAtavarSa AyuvAle bhogabhUmi ke manuSyoM ko chor3akara anya paryAptaka aparyAptaka manuSyo me utpanna hote haiM arthAt ye akarmabhUmijamanuSyo meM evaM mantara dvIpaja manuSyo meM tathA asakhyAta varSAyuSkabhogabhUmija manuSyo meM utpanna nahIM hote hai kintu paryApta aparyApta sakhyAtavarSa AyuvAle karma bhUmija manuSyo meM hI utpanna hote hai / 22vAM cyavanadvAra samApta / (23) vAM gatyAgati dvAra-"te NaM bhaMte ! jIvA kaigaiyA kaha AgaiyA pannattA" he bhadanta / sUkSmapRthivIkAyika jIva kitanI gativAle aura kitane Agati vAle hote hai ? uttara meM varSanI AyuSya vALA bhegabhUminA tiryaMne cheDIne paryApta aparyApta eka Indriya vALA tiya"canikethI laIne pAca IndriyavALA (paMcendriya) tirthaM ca nikamAM utpanna thAya che pharIthI gautama svAmI pUche che ke-he bhagavana je sUkSmapRthvIkAyika jIva marIne je bhanuSyobha tpanna thAya che, to "maNussesu akammabhUmiga aMtaradIvaga asakhejjavAsAuyavajesu pajjattApajjattapasu uvavajjati" masabhyAta varSanI mAyuSyavANA 25bhUmimA utpanna thanArA manuSyane cheDine akarma bhUminA tathA aMtaradvIpanA ane asaMkhyAta varSanI - AyuSya vALA bhegabhUminA manuSyone choDIne bIjA paryAptaka aparyAptaka manuSyamAM utpanna thAya che arthAta teo akarma bhUmimAM utpanna thavAvALA manuSyomAM tathA aMtara dIpamAM utpanna thavAvALA manuSyamAM tathA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA bhegabhUmimAM utpanna thavAvALA manuSyamAM utpanna thatA nathI, paraMtu paryApta aparyApta saMkhyAta varSanI AyuSyavALA karmabhUmimAM utpanna thavAvALA manuSyamAM te utpanna thAya che A che 22 bAvIsamuM yavana dvArA samApta che tevIsa 23muM gatyAgatikAra-- "te NaM bhaMte ! jIvA kaI gaiyA kai AgaiyA pannattA" u mAvan te sUkSmapRthvI Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAbhigamasUtre 126 gatibhya AgatiH - AgamanaM yeSAM te gatyAgatikAH prajJaptAH kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ! ityAdi, 'goyamA' he gautama ' 'du gaiyA du AgaiyA pannattA' dvigatikA dayAgatikAH prajJaptA - kathitA, tatra dvigatikA - tiryaGmanuSya rUpagatidvayagamanazIlAH, tata uddhRtAnAM narakagatau devagatau cotpAdAbhAvAditi / dvayAgatikA' - tiryaG manuSyarUpagatidvayAdAgamanazIlAH narakagate rdevagatezcAgatAnAM sUkSmapRthivIkAyikepUtpatterabhAvAt / ' parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' 'parittA' pratyekazarIriNaH asakhyeyA asaMkhyAta lokAkAzapramANa tvAt prajJaptAH kathitAH, mayA anyaizcApi tIrthakaraiH, he zramaNa ' he AyuSman ? gautama ' 'settaM suputrIkAiyA' te ete sUkSmapRthivI kAyikAH kathitA iti / iti trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAram ||23 sU0 11 // prabhu kahate haiM--- "goyamA ! du gaiyA du AgaiyA pannattA' he gautama ! ye sUkSmapRthivI - kAyika jIva do gati vAle hote haiM arthAt tiryaJcagati aura manuSya gati ina do gati vAle hote hai arthAt ina do gatiyo meM jAnevAle hote hai kyoki narakagati aura devagati meM vahAM se nikale hue sUkSmapRthivIkAyiko kA utpAda nahIM hotA hai isaliye ve dvigatika kahe gaye hai tathA sUkSmapRthivIkAyika jIva kA narakagati aura devagati se AnA hotA nahIM hai ve tiryaJca aura manuSya gati ina do gatiyo se hI bhAte hai / isaliye ve dvimAgatika kahe gaye hai / "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso " he zramaNa he AyuSman gautama / ye pratyeka zarIravAle hote haiM / asakhyAta lokAkAza pradeza pramANa hone se asakhyAta kahe gaye hai / 'se ttaM muhumapuDhatrIkAiyA' isa prakAra ke ye sUkSmapRthivIkAyika hai | yaha teisavAM gatyAgatidvAra samApta 23 yaha sUkSmapRthivIkAyika kA prakaraNa samApta // sU0 10 // kAyika jIvA keTalI gativALA ane keTalI AgativALA hAya che ? uttaramA prabhu kahe che F- - " goyamA ! du gaiyA du AgaiyA pannattA" he gautama yA sUkSmapRthvI ayi vA e gativALA hAya che arthAt tiya cagati ane manuSyagati A be gativALA hoya che. eTale ke A e gatiemAM janArA haiAya che. kema ke tyAMthI nIkaLelA sUkSmakAyikAnA utpAta (utpatti) narakatimA ane deva gatimAM thatA nathI tethI teo e gativALA kahe. vAya che. tathA sUmapRthvIkAyika jIvanuM naraka gati ane devagatithI Avavu thatuM nathI tee tiya iMca ane manuSya gati A begatimAMthIja Ave che. tethI tee "ddhi Agati' vAjA uhevAya che, "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso" he zramaza he AyuSman gautama ! A jIveA pratyeka zarIravALA hAya che. asa khyAta leAkAkAza pradeza pramANa vALA hovAthI asa cyAna sA che se ta suhumapuDhavIkAiyA" bhAvA prabhAranA bhI sUkSma pRthvI kAyikA che AsU 10nA A tetrIsa 23mu gatyAgatidvAra samApta 5 A rIte A sUkSmapRthvIkAyikAnuM prakaraNa samApta !! Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdarapRthvIkAyanirUpaNam 17 wwwwwwwww uktAH sUkSmapRthivIkAyikA', ataH paraM bAdarapRthivIkAyikAn darzayituM praznayan Aha'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA' ityAdi / mUlam-'se kiM taM vAyarapuTavIkAiyA, bAyarapuTavIkAiyA duvihA pannattA, taM jahA-saNhavAyarapuTavAkAiyA ya khavAyarapuDhavIkAiyA ya / se kiM taM sahavAyarapuDhavIkAiyA ? sahavAyarapuDhavIkAiyA sattavihA pannattA, taM jahA-kaNhamaTTiyA-bheo jahA-paNNavaNAe jAva te samAsao duvihA pannattA,taM jahA pajjattagA ya apjjttgaay| tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIramA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA, taM jahA-orAlie teyae kammae, taM ceva savvaM, navaraM cattAri lessAo avasesaM jahA- suhamapuTavIkAiyANaM, AhArA jAva niyamA chadisiM, uvavAo tirikvajANiyamaNussadevehito, devehiM jAva sAhammesANehito, ThiI jahanneNaM aMto muhatta, ukkoseNaM vAvIsa vAsasahassAiM / teNaM bhaMte ! jIvA maraNaMtiyasamugghAeNaM kiM samohayA bharaMti asamohayA maraMti ? goyamA ! samohayAvi maraMti asamohayA vi mrNti| teNaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjati kiM neraisu uvavajjati ? pucchA, n| neraiesu uvavajjati, tirikkhajoNiesu uvavajjati maNussesu uvavajjati no devesu uvavajjati taM ceva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjesu / te NaM bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA ? goyamA ! du gaiyA ti AgaiyA parittA asaMkhejjA ya samaNAuso ! settaM vAyarapuDhavIkAiyA / settaM puDhavIkAiyA |suu0 12 // chAyA-atha ke te vAdarapRthivIkAyikA, bAdarapRthivIkAyikA dvividhAH prazaptAH, tadyathA - zlakSNavAdapRthivIkAyikAzca kharavAdarapRthivIkAyikAzca / atha ke te Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jIvAbhigamasUtre zlakSNayAdarapRthivokAyikAH, zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH saptavidhAH prazaptA , tadyathAkRSNamRttikA medo yathA prazApanAyAM yAvat teM samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathAparyAptakAvAparyAptakAza / teSAM khalu bhadanta / jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA-audArika tejarsa kArmaNam , tadeva sarvam / navaraM catasro lezyAH, avazeSaM yathA sUkSmapRthivIkAyikAnAm AhAro yAvat niyamAt padizi / upapAtastiryagyonikamanuSya devebhyaHdevebhyo yAvat saudharmezAnebhyaH / sthitiH jaghanyenAntamuhUrtam utkaSaNa dvAviMzativarSasahastrANi / te khalu bhadanta ! jIvAH mAraNA. ntikasamudghAtena kiM samavahatAH niyante asamavahatA mriyante / gautama ! samavahatA api niyante asamabahatA api niyante / te khalu bhadanta ! jIvA anantaramutya kva gacchanti kvotpadyante kiM nairayike pUtpadyante ? pRcchA, no nairapikeStpadyante tiryagyonikeStpadyante manuSyeSapadyante no devevRtpadyante, tadeva yAvat asaMkhyeyavarSAyuSkavarjeSu / te khalu bhadanta / jIvAH katigatikAH, katyAgatikAH prAptAH 1 gautama ! dvigatikAH myAgatikAH parItA arsakhyeyAzca zramaNAyuSman ! te pate pAdarapRthivIkAyikA te pate pRthivIkAyikAH / suu012|| TIkAH-'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA' atha ke te bAdarapRthivIkAyikAH bAdarapRthivIkAyikAnAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati-'vAyarapuDhavIkAiyA duvihA pannattA' bAdarapRthivIkAikA dvividhAH prajJaptAH-kathitAH, bhedadvayameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tayathA 'saNDavAyara puDhavIkAiyA ya kharaboyarapuDhavIkAiyA ya' zlakSNabAyarapRthivIkAthikAca kharavAyarapRthivIkAikAca, tatra zlakSNA cUrNitaloSTAdisamAnA mRdupRthivItatsva aba sUkSmapRthivIkAyikoM kA kathana karake sUtrakAra bAdarapRthivIkAyikoM kathana karate hai'se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA'-ityAdi / sUtra 11 // he bhadanta / bAdarapRthivIkAyikoM ke kitane bheda hote hai ! uttara meM prabhu kahate haiM"vAyara puDhavIkAiyA duvihA paNNattA " he gautama ! bAdarapRthivIkAyika do prakAra ke hote hai- "taM jahA" jaise-" saNhabAyarapuDhavIkAiyA ya khara bAyaraputvIkaiyA ya" ilakSaNavAdarapRthivIkAyika aura kharavAdarapRthivokAyika ina meM jo cUrNita loSTAdi ke samAna mRda pRthivI tadrUpa jo jIva hai ve ilakSNa bAdarapRthivIkAyika jIva hai| yadyapi cUrNita have sUmapRthvIkAyikanuM kathana karIne sUtrakAra bAdarapRthvIkAyikonuM kathana kare che"se kiM taM vAyarapuDhavIkAiyA" tyA. he bhagavana bAdara pRthvIkAyikenA keTalA bheda hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu cha -yAyarapuDhavIkAiyA duvihA pannattA // OM gautama | maarpiiyi| ye nA khAya cha, taM jahA // te mA prabhArI cha,-"saNhavAyarapuDhavIkAjhyA ya kharavAyarapuDhayokAiyA ya' smaarpii|thi bhane 52||425viiyi mA 2 hajetA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 pRthivIkAyamedanirUpaNam 129 rUpA jIvA api lakSaNayA zlakSNA iti kathyante, zlakSNAzca te bAdarapRthivIkAyikAzceti zladaNabAdarapRthivIkAyikAH, yadvA zlapaNA cAsau bAdarapRthivI ceti zlakSNavAdarapRthivI, sA kAyaH-zarIraM yeSAM te zlavAdarapRthivIkAyAste eva zladaNabAdarapRthivIkAyikAH / kharA nAma pRthivIsaMghAtavizeSa kAThinyavizeSa vA prAptA, tadAtmakajIvA api lakSaNayA kharA iti vyapadizyante, kharAzca te bAdarapRthivIkAyikAzceti kharabAdarapRthivIkAyikAH / tadevaM bhedadvayaM bhavati bAdarapRthivIkAyikAnAmiti / tatra zlakSNavAdarapRthivIkAyi kAnA bhedaM jJAtuM praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM sahavAyarapuDhavIkAiyA' atha ke te zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH, teSAM kiyanto bhedA iti praznaH, bhagavAnAha-'sattavihA pannattA' saptavidhAH-saptaprakArakAH prajJaptAH-kathitAH zlakSNabAdarapRthivIkAyikAH, taM jahA' tadyathA-'kaNhamaTiyA' kRSNamRtikA kRSNarUpA mRtikA evaM nIlamRtikA eva lohitahAridrazuklabhedA api vaktavyAH / 'bheo jahA paNNavayAe' eteSAM jIvAnAM loSTAdi ke jaisI mRdu pRthivI hotI hai aisI pRthivI jina jIvoM kA kAya hotI hai ve jIva bhI lakSaNA se lakSNavAdarapRthivIkAyika kaha diye gaye haiM / jo saMghAtavizeSa aura kAThinyavizeSa ko liye huI pRthivI hai vaha kharapRthivI hai yaha kharapRthivI jina jIvoM kA kAya hai ve kharavAdarapRthivIkAyika jIva hai / yahAM para bhI jo svara pRthivIkAya vAle jIvo ko khara bAdarapRthivIkAyika jIva kahA gayA hai vaha bhI lakSaNA se kahA gayA hai aisA jAnanA caahiye| ava gautama glakSNabAdarapRthivIkAyikoM ke bhedo ko jAnane ke liye prabhu se aisA pUchate haiM -- " se kiM taM sahavAyarapuDhavIkAiyA" he bhadanta ! zlakSNabAdarapRthivIkAyika jIva kitane prakAra ke hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM " sattavihA pannattA" he gautama ? ye sAta prakAra ke hote haiM "taMjahA" jaise-"kaNhamaTiyA" kRSNamRtikA " bheo leSTa kahetA patthara sarakhA mRdu-kamaLa pRthvI-tarUpa je jIva che, te laNabAdarapRthvIkAyika jIva che. jo ke daLelA para vigerenA jevI ke maLa pRthvI hoya che evI pRthvI je jIvenI kAya-kAyA zarIra hoya che, te ja paNa lakSaNathI zlaNabAdarapRthvIkAyika kahyA che je saMghAtavizeSa ane kAThinya-kaThaNa paNa vALI pRthvI che te khara pRthvI che. A khara pRthvI je jInI kAyA-zarIra rUpa che teo kharabAdarapRthvIkAyika jIva che ahiMyAM paNa je khapRthvIkAyavALA jene khara bAdara pRthvIkAyika che e pramANe kahyA che, te paNa lakSaNathI kahyA che tema samajavuM - have gautama svAmI zlekaNabAdarapRthvIkAyikonA bhedane jANavA mATe prabhu ne pUcha cha -"se ki ta saNhavAyarapuDhavIkAiyA" bhagavana kSaya mAha2 pRthvIya 7 DeTA 2 // 4aa che 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA ! sattavihA paNNattA'' hai gautama ! 28 mA pRthvIyi vo sAta 12nA 4vAbhAM mAvyA cha, "taM jahA" 1 mA pramANe samanarebha--"kaNhamaTTiyA" 0 bhRtti Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamalane yathA prajJApanAyAM bhedaH kathitaH tathaiva ihApi bhedo jJAtavyaH / kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva te samAsao duvihA pannattA taM jahA pajjattagA ya apajjattagA ya' yAvatte samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca, etadantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyam , prajJApanAprakaraNaM cettham -'kiNhamaTTiyA nIlamaTiyA lohiyamaDiyA hAlidamaTiyA mukkillamaTTiyA paMDDamaTTiyA paNagamaTTiyA settaM sahavAyarapuDhavIkAiyA / se ki taM kharavAyarapuDhavIkAiyA ? kharavAyaravuDhavIkAiyA aNegavihA pannattA taM jahA puDhavI ya sakarA vAluyA ya uvale silA ya loNase / taMvA ya tauya sIsaya ruppa suvaNNe ya bayare ya // 1 // hariyAle hiMgulae, manosilA sAsagaMjaNapavAle / abhapaDalabbhavAlaya vAyarakAe maNividANA // 2 // gomejjae ya ruyae, aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / maragaya masAragalle, bhujamoyage iMdanIle ya // 3 // caMdaNa geruya haMse, pulae sogaMdhie ya boddhavve / caMdappama verulie jalakaMte sUrakaMte ya // 4 // je yAvaNNe tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA-pajjattagA ya apajjattagA ya' / / kRSNamRttikA nIlamRttikA lohitamRttikA hAridramRttikA zuklamRttikA pANDumRttikA panakamRttikA tadete zladaNavAdarapRthivIkAyikA. / atha ke te kharavAdarapRthivIkAyikAH ? kharavAdarapRthivIkAyikA anekavidhA prajJaptAH tadyathAjahA paNNavaNAe" inake bheda jaise prajJApanA meM " jAva te samAsao duvihA pannattA taMjahA pajjatagA ya apajjattagAya " yAvat ve sakSepa se paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se do prakAra ke haiM, isa sUtra taka kahe gaye hai vaise hI ve sava yahAM para bhI sUtra kaha lenA cAhiye / vaha prajJApanAprakaraNa isa prakAra se hai-" kaNhamaTiyA" ityAdi TIkA se samajha lenA cAhiye / ina sUtroM kI TIkA prajJApanA sUtra se hI jAna lenA cAhiye, tAtparya isa kathana kA yahI hai ki zlakSNa ajI bhaTivANA vije2 "meo jahA pannavaNApa" prajJApanAsUtramA 241 kSaya mAha2 pRthvI yihInA sehorezate 4 // cha rebha-"jAva te samAsao duvihA paNNattA taM jahA pajattagA ya apajjattagA ya" yAvat tayA sapathI paryAta bhane aparyAtanA sahathI me prakAranA che, A sUtrapATha sudhI je rIte varNavyA che e ja pramANe te badhAM bheda ahiyAM 5 sUtra32 4aa na ta prajApanA sUtranu 425 mA nAce prabhArI cha-"kaNha maTiyA' ityAdi" 4thana TIthI samavaj, mAsUtrAnI TI prajJApanAsUtramAthI samovI. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 pRthivI kAya bhedanirUpaNam 131 pRthivI ca zarkarA vAlukA ca upalaH zilA ca lavaNam UpaH / tAmrazca trapu sIsakaM rUpyaM suvarNazva vajrazca // 1 // haritAlo higulako manaHzilA sAsakamaMjanaM pravAlaH / abhrapaTalamabhravAlukA vAdarakAye maNividhAnAni // 2 // gomedakazca rucako'GkaH sphaTikazca lohitAkSazca / marakato masAragallo bhujamocaka indranIlaca ||3|| candano gairuko haMsaH pulakaH saugandhikazca voddhavyaH / candraprabho vaiyyaiH jalakAntaH sUryakAntazca // 4 // ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAstadyathA - paryAptakAzcAparyApta kAzceti chAyA / prajJApanAprakaraNasthasUtrANAM TIkA atra na kRtA, pAThakai. prajJApanA eva draSTavyA / tadayamarthaH zlakSNavAdarapRthivIkAyikAH saptaprakArakA bhavanti te ca kRSNamRttikAdyAH panakamRttikAntAH / tatra kRSNAdimRttikAH kRSNAdimRttikArUpAH pANDumRtikA nAma dezavizepe yA ghUlIrUpA satI pANDU iti prasiddhA tadAtmakA jovA api abhedopacArAt pANDumRttikA ityuktAH / panakamRttikA--panako nAma nadyAdipUraplAvite deze nadyAdipUre'pagate sati yo bhUmau zlakSNamRdurUpo jalamalosparaparyAya. paGkaH sa iti / tadAtmakA jIvA api upacArAt tattadrUpA iti / kharabAdarapRthivI kAyikAzcAnekaprakArA bhavanti te ca prajJApanAsUtrato jJAtavyAH / etadAzayenaiva kathitaM bhedo yathA prajJApanAyAmiti / bAdarapRthivIkAyika jIva kRSNa nIla lohita hAridra zukla pADu aura panakamRttikA ke bheda se sAta prakAra ke hai aura khara bAdarapRthivIkAyika jIva aneka prakAra ke hai / zarkarA vAlukA Adi sUryakAnta maNi taka sUtra meM kahe gaye hai phira bhI inake sivAya isa prakAra ke dUsare svaravAdarapRthivIkAyika haiM ve saba sakSepa se paryApta aparyApta ke bheda se do prakara ke hote haiM / prajJApanA sUtra meM kahA gayA hai ataH isI Azaya se " bhedo yathA majJApanAyAm " aisA sUtrakAra ne kahA hai vaha saba vahA~ se jAna leve / A kathananu tAtparya eja che ke-lakS mAdara pRthvIkAyika jIveA kRSNa, 1 nIla, 2 sohita (sAsa), hAridra (pIjA )4, zubhsa (saha)ya, pAMDu 6, ane namRtti 7 nA tethI sAta prakAranA thAya che ane kharakhAdarapRthvIkAyika jIvA aneka prakAranA che, te zarkarA tAlukA vigere sUryakAnta maNi sudhI sUtramAM kahyA che te paNa te sivAya A rIte khIjA paNa kharakhAdarapRthvIkAyikA che, te badhA sakSepathI paryAptaka ane aparyAptakanA bhedathI be prakAranA hAya che te badhA bhedonu kathana prajJApanAsUtramAM sUtrakAre kahela che tethI ja "bhedo yathA prajJApanAyAm" mA prabhASe maDiyAM sUtrAre aDesa che. tethI te tabhAbha leho jIjJAsuoe tyAMthI samajI levA. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 132 jovAbhigamasUtre samprati- bAdarapRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvAviMzatidvArakalApaM darzayitumAha-'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA' teSAM zlakSNakharavAdarapRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni / iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-orAlie teyae kammae' audArikam taijasaM kArmaNametaccharIratrayaM bhavati vAdarapRthivIkAyikAnAmiti / 'taM ceva savvaM' tadeva sarvaM sUkSmapRthivIkAyikAnAM yadevAvagAhanAdikaM yathA kathitaM tathaiva sarvamavagAhanAdikaM SaSThasaMjJidvAraparyantaM bAdarapRthivIkAyikAnAmapi jJAtavyamiti / kevalaM sUkSmapRthivIkAyikApekSayA saptame lezyAdvAre yadvailakSaNyamasti bAdarapRthivIkAyikAnAM tadarzayati'navaraM' ityAdinA, 'navaraM cattAri lessAo' navaraM kevalamatra bAdarapRthivIkAyikAnAM catasrolezyAH-kRSNanIlakApotatejorUpA bhavantIti jJAtavyAH / / ava sUtrakAra bAdara pRthivIkAyikajIvoM ke avagAhanA Adi rUpa ina sabakA vivecanarUpa zeSa bAIsa dvAroM kA kathana karate haiM--isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaI sarIrA pannatA" he bhadanta ! una lakSaNa evaM khara bAdara pRthivIkAyikajIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate hai "goyamA ! to sarIrA pannattA" he gautama ! una lakSNa evaM khara bAdara pRthivIkAyiko ke tIna zarIra kahe gaye haiM / "taM jahA" jaise-"orAlie, teyae, kammae" audArika taijasa aura kArmaNa zarIra "taMceva savvaM" tathAsUkSmapRthivIkAyiko kA jo avagAhanA-Adi sajJAdvAra taka ke chaha dvAro kA varNana jaisA kahA hai usI prakAra se vaha saba avagAhanAdika bAdarapRthivIkAyikoM ke bhI jAnalenA cAhie / 'aba sAtavAM leNyAdvAra kahate haiN| 'navaraM cattAri lessAo" parantu vizeSatA kevala aisI hai ki vAdarapRthivIkAyikajIvo kI cAra lezyAe~-kRSNalezyA, nIlalezyA, have sUtrakAra bAdara pRthvIkAyika jIvenI avagAhanA Adi A badhAnA vivecanarUpa bAkInA bAvIsa kAranuM kathana kare che. A saMbaMdhamAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM cha 4-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIsa paNNattA' 3 mAvana saya bhane bha2 bAdara pRthvIkAyika jIvonA keTalA zarIre kahelA che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke"goymaa ! tao sarIrA paNNatA" 3 gItama ! te sAkSya bhane 52 mA pRthvI. yionA ey prAranA zarIra hAya che "taM jahA" mema-"orAlipa" teyapa, kammae' mo2i4 tAsa ane bhaya zarI2 'taM caiva sace' tathA sahamapRthvIjayinI bhvgAhanA vigere sattA dvAra sudhInA cha dvArenuM varNana je rIte karela che eja pramANe te avagAhanA vigere saghaLuM kathana bAdarapRthvI kAyikAnuM paNa samajavuM. ve sAtamA vezyAdvA2nu thana 42vAmAM mAya cha -"navara cantAri lessAo" paraMtu vizeSa kevaLa eTaluM ja che ke-bAdarapRthvIkAyika jIne cAra lesthAo eTale ke Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pRthivI kAyikAnAmavagAhanAdini0 133 kathamatra tejolezyA bhavatIti cet ittham - vyantarAdaya IzAnaparyantadevA bhavanavimAnAdau atimUrcchayA svakIyaratnakuNDalAdau api samutpadyante te ca devAstejolezyAvanto bhavanti yAdRzalezyAyAM jIvo mriyate tAdRzalezyAvatyagre'pi utpadyate 'jallesse marai tallesse uvavajjai' iti vacanAt, ratnakuNDalAdayazca pRthivIrUpAH, tataH kiyatkAlaparyantam aparyAptAvasthAyAM tejolezyAvanto'pi bhavApyante iti cAdarapRthivIkAyikAnAM catasro lezyA bhavantIti kathitamiti // 'avasesaM jahA suhumapuDhavIkAiyANaM' avazeSaM lezyAtiriktASTamendriyadvArAdArabhya saptadazopayogadvAraparyantaM dvArajAtaM yathAsUkSmapRthivIkAyikAnAM kathitaM tathaiva sarvamatrApi jJAtavyam / (18) aSTAdazamAhAradvAramAha - ' AhAro jAva niyamA chaddisiM' AhAro yAvat niyamAt Sadizi vAdarapRthivIkAyikAnAM lokamadhye evopapAtasaMbhavena AhAro niyamataH kApotalezyA aura tejolezyA hotI hai / yahAM tejolezyA kaise hotI hai ? aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki vyantarAdika deva tathA IzAna devaloka taka ke deva bhavana vimAna Adi meM atimUrcchA ke vaza se vyavakara apane hI ratnakuNDala Adiko meM bhI utpanna ho jAte haiMjaisI lezyA meM jIva maratA hai vaisI lezyA vAle meM vaha Age bhI utpanna hotA hai - "jallesse marai tallesse uvavajjai" aisA siddhAnta kA kathana hai / ratnakuNDala Adi pRthivIrUpa hai / isase kuchakAla taka tejolezyA vAle bhI aparyAptAvasthA meM pAye jAte hai / isa prakAra bAdarapRthivIkAyikoM ke cAra lezyAe~ hotI hai aisA kahA gayA hai / "avasesaM jahA suhumapuDhavIkAiyANaM" isa lezyAkathana se atirikta aura sabaindriya samudghAta se lekara upayoga paryanta satraha dvAro kA kathana sUkSmapRthivokAyiko ke jaisA hai vaisA jAnanA cAhie / aThArahavAM AhAra dvAra hai - jaise - " AhAro jAva niyamA chaddisiM " pR'SNu, bezyA 1, nIsa bezyA 2, ayota lezyA 3, ane tene bezyA 4. mA yAra tezyAo hAya che te ahiyA to lephsA kevI rIte thAya che ? A rItanI zakA karavI nahI', kemake vyantara vigere de| tathA IzAnadeva leAka sudhInA deva, bhavana, vimAna vigeremAM atimUrchA vazAt cyavIne peAtAnAja ratnakuMDala vigeremAM paNa utpanna thaI jAya che jevI lezyAmAM va bhare che, mevI bezyA vANAbhAM te utpanna thAya che. "jallesse marai tallesse uvavajjadda' A pramANe siddhAMtakAranuM kathana che. ratnaku'Dala vigere pRthvIrUpa che tethI kaIka kAlasudhI aparyoJAvasthAmAM tejalezyAvALA paNa hAya che. A rIte khAdara pRthvIkAyikAne cAralezyAe hoya che, tebha vAmAM Ayu che. "avasesaM jahA sumapuDhavIkArayANaM" mA bezyA sauMdhI prathana sivAyanu mADInu Indriya samudghAtathI laine upayoganA kzana sudhInA sattara 17 dvArAnu kathana sUkSmapRthvI kAyihAnI prema tema samanvu aDhArabhu mAhAradvAra che. bhare - " AhAro jAva niyamA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jIvAbhigamasUtre padigbhyaH AgatAnAM pudgalAnAM bhavati, sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNe kiM spRSTAni AhAranti aspRSTAni Aharanti ? ityAdikaM kathitaM tatsarvaM yAvatpadalavdhamihApi vaktavyameva, tathAhispRSTAni Aharanti no aspRSTAni AharantItyAdikam kevalametadeva vailakSaNyam yata tatra vyAghAtAbhAve sati padigbhya AgatAnAm pudgalAnAmAhAro bhavati, vyAghAte sati tridizi caturdizi paJcadizi AharantItyAdikaM, tatra lokacaramAnte'pi sUkSmapRthivIkAyikAnAmutpAdasabhavAt , ana tu tathA na vaktavyamiti // (19) ekonaviMzatitamamupapAtadvAram-'uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadevehito' upapAto bAdarapRthivIkAyikAnAM tiyagyonikamanuSyadevebhyo bhavati, 'devehito jAva sohammeinakA AhAra niyama se chaha dizAo se Agata pudgala dravyo kA hotA hai / kyoki bAdara pRthivIkAyiko kA upapAta loka ke madhya meM hotA hai / ataH yahA~ vyAghAta kA sadbhAva nahIM ho sakatA hai / sUkSmapRthivIkAyikajIvo ke prakaraNa meM "ve spRSTa pudgala dravyoM kA AhAra karate hai ? yA aspRSTa pudgala dravyoM kA AhAra karate haiM ? ityAdi saba kathana jaisA kahA gayA hai vaisA hI vaha saba yahA~ para bhI kara lenA cAhiye yahI bAta yahA~ yAvatpada se prakaTa kI gaI hai tathA ca-ye spRSTa pudgala dravyo kA hI AhAra karate hai-aspRSToM kA nahIM sUkSmapRthivIkAyikajIvo kA utpAda loka ke caramAnta meM bhI saMbhavita hotA hai isalie ve vyAghAta ke abhAva meM chaha dizAo se bhI Agata pudgaladravyo kA AhAra karate hai, tathA vyAghAta ke sadbhAva meM kadAcit tIna dizAo se kadAcit cAra dizAo se kadAcit pAMca dizAo se AhAra karate haiM para yahAM para yaha bAta nahIM hai| unnIsavAM upapAta dvAra-tiryagyoni se mare hue jIva, manuSya yoni se mare hue jIva evaM devayoni se ghyave hue jIva bAda pRthivIkAyika rUpa se utpanna ho sakate haiMchadisiM" memanI mA2 niyamathI cha hizAyAthI sAvatA pusa dravyAnI 1ya cha kemake--bAdara pRthvIkAyikono upakhAta-utpattI lokanI madhyamAM hoya che. tethI ahiyAM vyAghAtane saMbhava haI zakatuM nathI. sUmapRthvIkAyika jIvenA prakaraNamAM teo spaSTa pudala dravyane AhAra kare che ItyAdi saghaLuM kathana tyAM jevI rIte kahevAmAM Avela che. eja pramANe te saghaLuM kathana ahiyAM paNa kahI levuM joIe. eja vAta ahiyAM yAtpada thI pragaTa karavAmAM AvI che, jemake-teo pRSTa pula dravyane AhAra kare che aspR. ne nahIM sUma pRthvIkAyika jIvane utpAta-kSatti lekanA aramAntamAM paNa saMbhavita hoya che tethI teo vyAghAtanA abhAvamAM cha dizAomAMthI AvelA pudgala dravyono paNa AhAra kare che tathA vyAghAta hoya tyAre kaI vAra traNa dizAomAMthI kaI vAra cAra dizAomAMthI kaI vAra pAMca dizAomAMthI AhAra kare che. paraMtu ahiyAM A vAta nathI. ogaNIsamuM u5pAta- utpatti dvAratiyonimAMthI marelA che, manuSyanimAMthI marelA che, ane devayonimAthI racavelA jI bAdara pRthvI kAyika paNAthI utpanna Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvArani0 135 sANehiM yadi devebhyo bAdarapRthivI kAyikAnAmupapAto bhavati tadA vyantarAdArabhya yAvat saudharmezAnaparyantebhyo bhavatIti vaktavyam || viMzatitamaM sthitidvAram - 'ThII jahanneNaM aMtomuhuttaM' bAdarapRthivIkAyikAnAM jaghanyA sthitirantarmuhUrtamAtrapramANA bhavati, 'ukkoseNaM bAvIsaM vAsasaissAI utkarSeNa dvAviMzatirvarSasahasrANi dvAviMzativarSasahasrapramANotkRSTA sthitirbhavati bAdarapRthivI - kAyikAnAm, sUkSmapRthivIkAyikAnAM tu jaghanyotkRSTAbhyAM sthitirantarmuhUrtapramANaiva kathitA, iha tUtkarSapade vailakSaNyamata ubhayoH prakaraNayorvailakSaNyamiti / ekaviMzatitamaM samudghAtadvAram - 'te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhAraNaM kiM samohayA maraMti asamohayA maraMti' 1 bAdarapRthivIkAyikAH khalu bhadanta / jIvAH ki mAraNAntikasamudghAtena kiM samavahatAH santo mriyante, athavA asamavahatA eva mriyante ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti' te bAdarapRthivI kAyikA devo meM bhI saba deva nahIM kintu "jAva sohammesANehiMto " vyantara se lekara sAdharma aura IzAna taka ke deva hI cyava kara bAdara pRthivIkAyika rUpa se utpanna ho sakate haiM isIliye inakI utpatti devo se tiryaJco se aura manuSyo se kahI gaI hai| vIsavAM sthiti dvAra - "ThiI jahanneNaM aMtomuhRttaM" sthiti inakI jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura "ukko seNa bAvIsaM vAsasahassAI " utkRSTa se 22 hajAra varSa kI hai / sUkSmapRthivIkAyika jIvo kI to utkRSTa sthiti eka hI antarmuhartta kI kahI hai / aura jaghanyasthiti bhI eka hI antarmuhUta kI kahI gaI hai / ikkIsavAM samudghAtadvAra - 'te NaM bhaMte ! jIvA mAraNaMtiyasamugdhAeNaM kiM samohayA maraMti, asamohayA maraMti' he bhadanta ! ye bAdara pRthivIkAyikajIva kyA mAraNAntikasamudghAta se samavahata hokara marate hai athavA mAraNAntika samudghAta se asamavahata hokara marate haiM ? uttarameM prabhu kahate hai - 'goyamA ! samo yaza che devobhAM pazu saghanA hai| nahIM paraMtu " jAva sohammesANehiMto" vyantara devathI laI ne saudhama ane IzAna deva sudhInA daivaja cavIne bAdarapRthvIkAyika paNAthI utpanna thai zake che tethIja temanI utpatti devAmAMthI tiya cAmAMthI ane manuSya mAMthI kahelI che vIsabhu' sthiti dvAra - "ThiI jahaNaNeNaM aMtomuhutta" tethonI sthiti dhanyathI yeU atabhutanI che bhane "ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassA " STathA 22 mAvIsa Dalara varSanI che sUkSmapRthvIkAcikavAnI utkRSTa sthiti to ekaja atarmuhUta'nI kahI che. vIsabhu samuddadhAta dvAra -- " te NaM bhaMte jIvA mAraNaMtiyasamugdhApaNaM kiM samoyA marati asamohayA maraMti" he bhagavan mA gAharapRthvI ayi ko zu bhArazAnti samudlAtathI samahata thaI ne eTale ke-samuddhAta karIne mare che ? athavA mAraNAntika samuddhAtathI asamavahata-arthAt samughAta karyA vinA mare che ? Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jIvAbhigamasUtre mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante asamavahatA api mriyante ubhAbhyAmapi teSAM maraNaM bhavati nAtra sUkSmapRthivIkAyikA'pekSayA kimapi vailakSaNyamiti bhAvaH / ___ dvAviMzatitamaM cyavanadvAram - 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvyaTTitA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjaMti kiM neraiesa uvavajjati pucchA' te khala bhadanta | bAdarapRthivIkAyikajIvA anantaramuhRtya ka gacchanti kotpadyante kiM nairayikepUtpadyante yadvA tiryagyonikepRtpadyante yadvA manuSye pUtpadyante deveSu vA samutpadyante ! iti pRcchA sagRhyate iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no neraiesu uvavajjati' bAdarapRthivIkAyikA ita uddhRtya no nairayiketRtpadyante-nArakagatiM na prApnuvantItyarthaH, kintu ita uvRttAH santaH 'tirikkhajoNiesu uvavajjati maNussesu uvavajjati' tiryagyonikeSu samutpadyante hayA vi maraMti, asamohayA vi maraMti' he gautama ! ye bAdarapRthivIkAyikajIva mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura mAraNAntikasamudghAta se asamavahata hokara bhI marate haiM / isI prakAra se sUkSmapRthivIkAyikajIva bhI marate haiM / vAIsavAM cyavanadvAra- 'te NaM bhaMte ! jIvA aNaMtaraM uvaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajjati' he bhadanta ! ye vAdarapRthivIkAyikajIva marakara kahAM jAte haiM ? kahA~ utpanna hote hai / kyA ye nairayikoM meM utpanna hote haiM ' yA tiryagyonikoM meM utpanna hote hai ! yA manuSyoM meM utpanna hote hai ? yA devoM meM utpanna hote hai / uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! no neraiema uvavajjaMti' he gautama ! ye bAdara pRthivIkAyikajIva marakara narayikoM meM utpanna nahIM hote haiM, 'no devesa ubavajaMti' devoM meM utpanna nahIM hote hai kintu-'tirikkhajoNiemu uvavajaMti maNussemu uvavajjati' tiryazcoM meM utpanna hote hai aura manuSyoM meM utpanna hote haiM / 'taM ceva jAva mA praznanA uttaramA pramuDa che --"goyamA ! samohayA vi maraMti asamohayAvi maraMti" 3 gautama ! mA mAhapRthvIyi bhArAnti samuddhAtathA sbhvhutsamudavAta karIne paNa mare che, ane mAraNablika samudaghAta karyA vinA paNa mare che, eja pramANe sUkSmapRthvIkAyika jIve paNa mAraNunika samughAta karIne tathA karyA vinA ema banne prakArathI mare che. ___vIsa yavanA2-"teNaM bhaMte ! jIvA aNataraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti kahi uvavajjati" he sagavan mA mA252vIya: / bharIne jyAM naya cha ? bhane 4yAM utpanna thAya che ! zuM teo narayikomAM utpanna thAya che ? athavA tiryaMgyanikamAM utpanna thAya che ? athavA manuSyamAM utpanna thAya che ? athavA devAmAM utpanna thAya che? yA prazna uttaramA prabhu 4 cha-"goyamA ! no nerahaNsu uvavajjaMti" gautama ! mA 42vIjayi ch| bharIna. nayama 64na yatA nathI. 'no devesu upayajaMti" vobhA SH-na yatA nathI. 52'tu "tiriktrajoNiesu uvavajjaMti" tiya yAmA S5-na thAya che. ane manuSyobhA 4-1 thAya che. "taM ceva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjehiM Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA pratiH 1 pRthivIkAyikAnAmavagAhanAdidvArani0 137 manuSyeSu vA samunpadyante, 'no devesu uvavajjati' no-na vA devepUtpadyante bAdarapRthivIkAyikA ita uddhRtya nArakagati devagati vA na prApnuvanti kintu tiryagUgati vA manuSyagati vA prApnuvantItyAzayaH / 'taM ceva jAva asaMkhejjavAsAuyavajjesu' tadeva yAvat asaMkhyeyavarSAyuSka varjepu 'taM ceva' iti tadeva yathA sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNe kathitaM tadvadevAtrApi bodhyam / tatprakaraNaM cettham-'jai tirikkhajoNiemu uvavajjati' kiM egidiesu ucavajjati jova paMciMdiesu uvavajjati ? goyamA ! egidiesu uvavajjati jAva paMciMdiyatirikkhajoNiemu uvavajjati asaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavajjati maNussesu akammabhUmaga aMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjesu pajjattApajjattaesu uvavati // ayaM bhAvaH-yadi tiryagRyoniketRtpadyante tadA kimekendriyepUtpadyante dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyeSuvotpadyante gautama ! ekendriyeSu dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriye pRtpadyante asaMkhyAtavarSAyuSkavarjeSu paryAptakepu aparyAptakepu samutpadhante yadi manuSyepUtpadyante tadA akarmabhUmikAntaradvIpakAsakhyAtavarSAyupkavarjepu paryAptAparyAptakepu samutpadyante iti / trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAram-'te NaM bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA' te khala bhadanta ! cAdarapRthivIkAyikA jIvAH kati gatikAH kati AgatikAH kepu keSu sthAneSu eteSAM gamana bhavati, kasmAt kasmAt sthAnAdetepAmAgamanaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' asaMkhejjavAsAuyavajjehi taM ceva' vaha usI prakAra hai jaisA sUkSmapRthivIkAyika meM kahA hai jaise-asaMkhyAta varSa AyuvAle bhoga bhUmika manuSyo ko chor3akara anya paryApta aparyApta sava manuSyoM meM utpanna hote hai / teIsavAM gatyAgatidvAra-"te NaM bhaMte ? jIvA kai gaiyA kaI AgaiyA' he bhadanta ? ve bA~dara pRthivIkAyikajIva katigatika marakara kitanI gatiyo meM jAne vAle hote haiM aura kati Agatika kitanI gatiyo se AnevAle hote hai arthAt marakara kisa 2 gatimeM jAte hai ? aura kisa 2 gati se Akara yahA~ utpanna hote hai ? isake uttara - - taM ceva"2 pramANe sUkSmapRthvIyi vana samadhamA 4thana 42vAmA mAvyu cha, merI pramANenuM kathana samajavuM arthAt asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA bhega bhUminA manuSyone cheDIne bAkInA bIjA pakSaka athavA aparyAptaka badhA manuSyamAM utpanna thAya che. tevIsabhu satyAgAtivA2-"te Na bhaMte ! jIvA kai gaiyA kai AgaiyA" u mAn te bAdara pRthvIkAyika jIva marIne keTalI gatimAM javAvALA hoya che ? ane keTalI gatimAMthI AvavAvALA hoya che ? arthAt marIne kaI kaI gatimAM jAya che ? ane kaI kaI gatimAMthI AvIne ahiyAM utpanna thAya che? 18 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nIdyAbhigamasUtre ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'dugaiyA' dvigatikAH dvayoH sthAnayo gatirvidyate yeSAM te dvitikAH, cAdarapRthivIkAyikata udvRtya tiryaDmanuSyeSveva gamanAt 'ti AgaiyA' tryAgatikAH tribhyaH sthAnebhya stiryaDmanuSyadevebhya AgamanAt tryAgatikAH bAdarapRthivIkAyikA bhavantIti // 'parittA asaMkhejjA ya samaNAuso' he zramaNa ' he AyuSman parItya - pratyekazarIriNo'saMkhyeyAzca-asaMkhyeyalokAkAzapramANatvAditi / ' se taM vAyarapuDhavIkAiyA' te ete bAdara pRthivI - kAyikAH sakSepavistarAbhyAM kathitAH / ' se ttaM puDhavIkAiyA' te ete pRthivIkAyikA : sUkSmavAdarapRthivIkAyikAH pratipAditA iti // sU0 12 // kathitAH pRthivIkAyikAH ataH param aSkAyikAn darzayitumAha - 'se kiM taM AukkAiyA' ityAdi, mUlam :- 'se kiM taM AukAiyA, AukAiyA duvihA pannattA' taMjA-suma AukAiyA ya vAyara AukkAiyA ya suma AukkAiyA meM prabhu kahate hai - 'gomA ? dugaiyA ti AgaiyA' he gautama ' ye bAdarapRthivI kAyikajIva marakara tiryaJcagati, aura manuSyagati meM jAte haiM - kintu naraka gati aura devagati meM nahIM jAte hai isaliye ye dvigati kahalAte haiM aura tIna gatiyo se marakara jIva yahA~ - bAdarapRthivIkAyika rUpa se utpanna hote haiM-arthAt tiryaggati se, manuSyagati se aura devagati se marakara jIva yahAM janma lete haiM isaliye ye tryAgatika - tIna AgativAle kahalAte haiM / 'parittA asaMkhejjA ya samaNAuso' he zravaNa ' AyuSman ! pratyeka zarIra asaMkhyAta lokAkAza pramANa hone se asaMkhyAta hai | 'settaM vAyara puDhavIkAiyA' isa prakAra sakSepa aura vistAra se bAdara pRthivI kAyikoM kA varNana kiyA, 'settaM puDhavIkAiyA' ve ye pRthivIkAyikajIva hai arthAt yaha sUkSma aura bAdara pRthivIkAyika kA varNana samApta huA | sUtra // 12 // 2 2 yA praznamA uttaramA ache -- "goyamA ! du gaiyA ti AgaiyA" he gItabha A khAdara pRthvI kAyika jIva marIne tiryaMcagati ane manuSyagatimAM jAya che. para Mtu narkagati ane devagatimAM jatA nathI tethIja tee dvigati aTale ke e gativALA kahevAya che. ane traNa gaticaiAthI marIne jIva ahiyAM khAdarapRthvIkAyika paNAthI utpanna thAya che. arthAt tiya gati, manuSyagati ane devagatithI marIne jIva ahiMyAM janma le che. tethI 'prayAgati' trayu prahAranI yA gati-bhAvavAnI gativAjA aDevAya he ujA ya samaNAuso' he zrama ma. yuSman atyeSTha zarIra vANA bhavanA soprAza prabhANu hovAthI asaMkhyAta hyA che " se taM vAyarapuDhavIkArayA" mA rIte sakSeya gAne vistArathI mAharapRthvIzrayionu varSAna yuche "se kAyika jIva che arthAt A sUkSma ane khArapRthvIkAyikanu "parittA asaMkheahethe asaNyAta 005 'te mA pRthvI Hthyu. sU. 11 2 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 apkAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 139 duvihA pannattA taMjahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrayA pannattA goyamA ! tao sarIrayA pannattA taM jahA orAlie teyae kammae jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM / navaraM thibugasaMThiyA pannattA sesaM taM ceva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA / settaM suhama AukkAiyA / se kiM taM bAyara AukkAiyA, bAyara AukkAiyA aNegavihA pannattA taMjahA-osAhime jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA- pajjattA ya apajjattA ya taM ceva savvaM, navaraM thiyugasaMThiyA cattAri lessAo AhAro niyamA chadisiM, uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadevehiM, ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM sattavAsasahassAiM, sesaM taM ceva jahA vAyarapuDhavIkAiyA jAva dugaiyA ti AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso ! settaM bAyara AukAiyA / sattaM AukkAiyA' / sU0 13 // chAyA-atha ke te apkAyikAH, apkAyikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmAkAyikAzca bAdarApkAyikAzca / sUkSmApkAyikA dvividhA. prazaptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni, ? gautama ! trINi zarIrANi prAptAni tadyathA-audArikaM taijasaM kArmaNaM yathaiva sUkSmapRthivIkAyikAnAm / navaraM stivukasaMsthitAH prAptAH zeSaM tadeva yAvad dvigatikAH vyaagtikaaH| parItA asaMkhyeyAH prakSaptAH, te pate sUkSmApkAyikAH / atha ke te vAdarAkAyikAH vAdApkAyikAH anekavidhAH prajJaptA stadyathA-avasyAyaH himaM ca ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prAptAH tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca, tadeva sarvam / navaraM stivukasaMsthitAH, yatasro lezyAH, AhAro niyamAt SaDdizi, upapAta stiryagUyonikamanuSyadevebhyaH / sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa saptavarSasahasrANi zeSaM tadeva yathA vAdapRthivIkAyikAH yAvad dvigatikAH dvayAgatikAH parItA asaMkhyeyA prajJaptAH zramaNAyuSman ! te pate bAdarApakAyikAH / te pate apakAyikAH // sU0 13 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre TIkA - 'se kiM taM AukkAiyA' atha ke te aSkAyikAH jIvA iti praznaH, bhagavAnAha - 'AukkAiyA duvidhA pannattA' apkAyikA dvividhAH prajJaptAH - kathitAH, dvaividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'suhuma AukkAiyA ya vAyara AukkAiyA ya' sUkSmAkAyikAzca vAdarAkAyikAzca tatra sUkSmA kAyikAH sUkSmanAmakarmodayAt ime ca sarvalokavyApinaH, vAdarAtkAyikAH vAdaranAmakarmodayAt vAdarAH vAdarAkAyikA ghanodadhyAdi bhAvinaH, 'muhuma mAukkAiyA duvihA pannattA' sUkSmA kAyikA dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tathathA- 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca 'tesi NaM bhaMte 2 kai sarIrA pannattA' teSAM - sUkSmAkAyikAnAM khalu bhadanta ! kati kiyatsakhyakAni zarIrANi prajJaptAni - 140 - pRthivIkAyikoM kA varNana karake ava aSkAyiko kA varNana kiyA jAtA hai'se kiM taM AukkAiyA - ityAdi // sU0 13 // TIkArya - he bhadanta 1 apkAyika jIva kitane prakArake hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'AukkAyA duvihA pannattA' he gautama ? aSkAyika jIva do prakAra ke hote hai, 'taM jahA' jaise-'muhumaAukkAiyA ya vAyaraAukkAiyA ya" sUkSmaaSkAyika aura bAdara apkAyika, jina apkAyika jIvo ke sUkSma nAma karma kA udaya hotA hai ve sUkSmaaSkAyika aura jina akAyikajIvo ke bAdara nAmakarmakA udaya hotA hai ve bAdara akAyika jIva kahalAte hai / sukSmaaSkAyikajIva sarvaloka vyApI hote haiM aura bAdara akAyikajIva ghanodadhi Adiko meM rahate haiM / inameM 'muhuma AukkAiyA duvidhA pannattA' sUkSma aSkAyika jIva do prakAra ke kahe gaye hai 'taM jahA' jaise - sUkSma paryApta aura sUkSma aparyApta ' te siNaM bhaMte ! kai sarIrA pannattA' he bhadanta ' sUkSma aSkAyika jIvo ke kitane zarIra kahe gaye pRthvIkAyikAnu varNana karIne have akAyika jIvanu varNana karavAmAM Ave che--hai kiM taM ukkAiyA" ityAdi. TIkAtha--gautama svAmI prabhune pUche che ke--he bhagavan asUkAyika jIva keTalA prakA ranA hoya che ? yA praznanA uttaramA prabhu gautama svAbhIne he che - "AukkAiyA dubihA pannattA" he gautama mAvi me prajharanA hoya che. 'taM jahA " te bhA prabhA che. - "suhuma AukkAiyA ya vAyara AukkAiyA ya" sUkSma mAthi bhane bAhara yuukAyika--eTale ke je aprakAyika jIveAnA sUkSma nAma karmanA udaya hAya che te sUkSma aAyikA che ane je apUkAyika jIvaeNAnA khAdara nAmakarmanA udaya hAya che, teo khAdara akAyika jIva kahevAya che. sUkSma apRkAyika jIvA sarva leAkamAM vyApelA hoya che. ane NAhara madhUAyi! lavo dhanavidhi vigerebhA rahe hai tamobhAM "suhuma AuvakAiyA duvihA pannattA" sUkSma mAthi chatra meM prAranA bhI khAyA hai. "taM jahA" prema Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ prameyayotikA TokA prati0 1 apkAyikAnAM zarIrAdvidvAranirUpaNam 145 kathitAnIti zarIradvAre praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'to sarIrA pannattA' trINi zarIrANi sUkSmApkAyikAnAM jIvAnAM prajJaptAni kathitAni, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNaM ceti triprakArakaM zarIraM sUkSmApkAyikAnAM bhavatIti / 'jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM' yathaiva sUkSmapRthivIkAyikajIvAnAmavagAhanAdidvArANi kathitAni tathaiva sUkSmApkAyikAnAmapi tAni dvArANi tenaiva rUpeNa vaktavyAnIti / sUkSmapRthivIkAyikApekSayA yadvailakSaNyaM sUkSmAekAyikAnAM taddarzayati-'navaraM' ityAdinA, 'navaraM thiyugasaMThiyA pannattA' navaraM stivukasasthitAH-buddasaMsthAnasasthitAH-sUkSmApkAyikAH-sUkSmapRthivIkAyikAnA masUracandrasaMsthAnaM kathitametasya sUkSmApkAyikasya stivukasaMsthAnametAvAnevobhayo bhedaH, 'sesaM taM ceva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA paNNattA' 'sesaMta ceva' zeSam-etadanyat zarIrAvagAhanA saMhananakapAya saMjJAlezyendriyasamudghAta saMjJivedaparyAptidRSTidarzanajJAnayogopayogAhAropapAtasthitihaiM : uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ? to sarIrA pannattA' he gautama -- sUkSma mapkAyika jIvoM ke tIna zarIra kahe gaye hai-'taM jahA'-jaise-'orAlie, teyae, kammae' audArika taijasa aura kArmaNa 'jaheva suhumapuDhavIkAiyANaM' sUkSmapRthivIkAyikajIvo ke jaiseavagAhanAdidvAra kahe jA cuke hai vaise hI ve sUkSma apkAyikajIvo ke bhI kahalenA cAhiye, "navaraM ThiyugasaMThiyA pannattA' parantu unakI apekSA inake sasthAna meM antara hai vaha isa prakAra se hai ki sUkSma pRthivIkAyiko kA saMsthAna masUra aura candra ke jaisA gola kahA gayA hai parantu isa sUkSma akAyiko kA saMsthAna-stivuka-budbuda-ke jaisA kahA gayA hai| bAkI kA aura saba avagAhanA 2, saMhanana 3, kapAya 5, saJjJA 6, lezyA 7, indriya 8, samudghAta 9, saMjJI 10, veda 11, paryApti 12, dRSTi 13, darzana 14, jJAna 15, yoga sUkSma paryAsa bhane sUkSma aparyAta "tesiM the bhaMte ! kai sarIrA pannattA" lagavan sUkSma mAyivAna dA shrii| DA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha-goyamA ! to sarIrA pannattA" gautama ! sUkSma mAthi 7vAna RNa shrii| udA che. "taM jahA" te mA prabhArI cha.bhaDe-"morAlie, teyae kammae" mohori tesa bhane bhaya "jaheva suhamapuDhavIkAiyANaM" sUkSmapRthvIyi vAnI sAnA dvArA 2 pramANe kahevAmAM AvyA che. e ja pramANenA avagAhanAdi apUkAyika jIvone paNa samajavA, 'navaraM ThivugasaMThiyA pannattA" 52 tamanA 42tAM ma! mayi savAnA sasthAnadvAramA aMtara paDe che te A pramANe che. sUmapRthvIkAcikenuM saMsthAna masUra ane caMdranA jevuM goLa kahela che. paraMtu A sUkSma apUkAyikonuM saMsthAna-stibuka-budu buda eTale ke pANInA parapoTA jevuM kahela che bAkInA avagAhanA vigere eTale ke avagAhanA 1, saMhanana 2, 4Aya 3, sajJA 4, vezyA 5, dhandriya 6, samuddhAta 7, sajJI 8, 366 payAti 10, 2 11, 6zana 12, zAna 13, yA 14, 6payoga 15, mAhA2 16,05yAta 17, sthiti Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovAbhigamasUtre skara samavaitacyavanagatyAgatidvAraparyantaM sarvamapi tadeva-sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / kiyatparyantaM sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, yAvat dvigatikAHyAgatikAH parItAH pratyekazarIriNo'sakhyAtAH prajJaptA:-kathitA iti paryantam / 'se taM suhama AukkAiyA' te ete sUkSmA kAyikAH zarIrAdi gatyAgatidvArAntadvArairvivicya kathitA iti // sUkSmApkAyikAnnirUpya bAdarApkAyikAnnirUpayituM praznayannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se ki taM vAyaraAukkAiyA' atha ke te bAdarApkAyikA bAdaranAmakarmodayAt bAdarAste kiyanta iti praznaH, uttarayati --vAyara AukkAiyA aNegavihA pannattA' bAdarApkAyikA 16, upayoga 17, AhAra 18, upapAta 19, sthiti 20, samavahata 21, cyavana 22, gatyAgati, ina dvAro sambandhI kathana jaisA sUkSma pRthivIkAyiko ke prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI inake sambandha meM bhI kahalenA cAhiye, yahI bAta "sesaM taM ceva jAva dugajhyA du AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai-ki sasthAna dvAra se atirikta aura saba avagAhanAdi dvAragata yahAM sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNa ke jaise hI hai| ye bhI dvigatika aura dviAgatika hote hai / pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote hai / 'setaM suhama AukkAiyA' isa prAkara se sUkSma apkAyika jIvo kA yaha kathana samApta humA / sUkSma apkAyika jIvo kA nirUpaNa karake aba bAdara apkAyika jIvo kA nirUpaNa sUtra kAra karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'se kiM taM vAdaraAukkAiyA' he bhadanta ? bAdara nAmakarmodayavAle ve bAdara akAyika jIva. kitane prakAra ke haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'vAyara AukkAiyA aNegavihA pannattA' he gautama ? bAdara apkaa18, samavahata 19, yavana 20 gatyAgati 21 A dvAre saMbaMdhI kathana sUphamapRthvIkAyike nA prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANenuM kathana A apUkAyika sUkSma jIvAnA samayamA paya samasayu yA vAta-'sesaM ta ceva jAva dugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' mA sUtra' 48vaa2| 47 che. 4-saMsthAna dvAranA 4thana sivAya mAhInA avagAhanA vigere tamAma dvAra saMbaMdhI kathana ahiya sUphamapRthvIkAyikanA prakaraNamAM kahyA anusAra ja che, A sUkSama apakAyika jIvapaNa be gatimAMthI AvavA vALA hoya che pratye4 zazI asabhyAta DAya che.' se taM suhuma AukkAiyA' yA pramANe sUkSma aprakAyika jIvonuM kathana che. sUphama aplAyika jenuM nirUpaNa karIne have bAdara aplAyika jIvananirUpaNuM sUtrakAra 42 cha -mAmA gautama svAbhIme prabhune me pUchyu cha hai-"se kiM taM yAdara Au. pakAiyA" 3 mApana 2 nAma bhIyavA te mAha2 mayi4 vaTasA asaranA che 1 mA prazna uttaramA prabhu -"yAyara mAuphkArayA aNegavihA paNNatA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 akAyikAnAM zarIrAdidvAra nirUpaNam 143. anekavidhAH-anekaprakArAH prajJaptAH - kathitA iti / anekavidhatvameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdinA 'taM jahA ' tathathA - 'osA hime jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA' avazyAyo himaM yAvad yecAnye tathAprakArAste samAsataH - saMkSepeNa dvividhAH - dvipra kArakAH prajJaptAH - kathitAH - 'taM jahA' tathathA - 'pajjattagA ya apajjattagA ya' paryApta kAzcAparyAptakAzca / atra yAvatpadena - 'mahiyA karage harata suddhodae sIodae khaTTodae khArodae avilodae lavaNodae varuNodae khorodae khobhodae rasodae' eteSAM saMgrahaH karttavyaH, tatra 'osA' avazyAyaH 'hime' himam - ( barapha ) iti loka prasiddham, 'mahiyA' mahikA pauSAdi meghagarbhamAseSu vASpavatsUkSmavarSaNam 'karage' kaTako ghanopalaH (olA) iti lokaprasiddhaH 'harataNU' haratanuH yaH khalu pRthivImudbhidya zAlyAdyaDkuratRNAmAdipu baddho vindu yikajIva aneka prakAra ke kaha gaye hai ' // 'taM jahA' jaise- 'osA hime jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvidhA pannattA' avasthAya - osa, hima, yAvat isI prakAra ke aura bhI jo hai ve saba bAdara apkAyikajIva haiM--ye bAdara akAyikajIva saMkSepa se do prakAra ke haiM - 'taM jahA' - jaise 'pajjattagA ya apajjattagAya' paryAptaka aura aparyAptaka yahA~ 'osAhime jAva' meM jo yaha yAvatpada AyA hai usase 'mahiyA, karage, harataNU suddhodae, sIodara, khaTTodae, khArodae, aMbilodae, lavaNodae, khorodae, khoodae, rasodae' ina saba apkAyiko kA saMgraha huA hai, inameM avazyAya nAma osakA hai, himanAma barpha kA hai, megha pauSAdi garbha mAsa meM bApa-bhApa ke jaisI jo sUkSmavarSA hotI hai usakA nAma mahikA (dhUMbhara ) hai ole kA nAma karaka hai jo pRthivI ko phor3akara zAlI Adi ke aMkura para aura tRNAdike agrabhAgapara jo vindu jaisA baMdha jAtA hai usakA nAma haratanu hai, megha se varSA huA gautama ! mahara macchAmi bhavA bhane ajharanA uDelA che "taM jahA " te mA prabhAle che "osA hime jAva je yAvanne taha pagArA te samAsabha duvihA pannattA" vyavasthAya --esa, hima, cAvat e pramANenA khIjA paNa jee che, te badhA khAdara adhUkAyika jIvA che. mAmAhara gAyikA saMkSepathI me ajharanA che, "taM jahA', maTThe "pajjattagAya apajjanttagAtha" paryA ne aparyApta mahiyAM "osA hime jAva" mA vAuyabhAM ka e yA yAvat yaha Ave che. tenAthI "mahiyA, karage, harataNU, suddhodapa, sIoodapa khaTTopa, khArodara, avilodara, lavaNodae, khIrodara, khoodae, rasodae," bhA tabhAbha ayUyiSThono saMgraha thayA che. temA avazyAya eTale esa, hima eTale khapha thAya che . meghane pASa vigere gaNa mAsamAM khAY--mApha varALanA jevA ghummala je sUkSma jINA varSAda thAya che ghummalA tene mahikA kahe che, AlA-varSAda sAthe je karAze paDe che tene karakA kahe che, zAlI vigerenA akura, upara ane tRNu-ghAsa vigerenA agra bhAga para je pANInA TI*pA jevuM khanI jAya Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jIvArmiMgamasUtre khi upajAyate 'muddhodae' zuddhodakaM meghavinirmuktaM nadyAdi gataM vA / etacca rasasparzAdi bhedAdanekaprakArakaM bhavati, tadeva anekabhedatvaM darzayati- 'sIodae' zItodakaM yathA himAlayAdi - parvatagatam / 'khaTTodae' khaTTodakam svabhAvata eva ISadamlodakaM yathA dhAtrIphalAdigata jalam 'khArodae' kSArodakam IpallavaNa pariNAmaM yathA kvacit kUpAdau 'aMbilodae' amlodakam / svabhAvata eva atIvAmlapariNAmam - yathA jambIrAdi jalam | 'lavaNodae' lavaNodakaM yathA lavaNasamudre | 'varuNodae' varuNodakam - vAruNodadhi janham 'khIrodae' kSIrodakaM yathA kSIrasamudre 'khoodae' kSododaka mikSurasasamudre / 'rasodae' rasodakaM puSkaravarasamudrAdiSu, ye cAnye tathAprakArAH rasasparzAdimedAt ghRtodakAdayo bAdarApakAyikA ste sarve'pi bAdarAkAyikatayA jJAtatryAH te ca saMkSepato dviprakArakAH paryAptAzcAparyAptAzca bhavantIti jJAtavyam / 'taM caiva saccaM ' tadeva sarvam / bAdarApkAyikajIvAnAM khalu bhadanta ! kati zarIrANItyAdi athavA tAlAba Adi meM rahA huA jo jala hai vaha zuddhodaka hai, yaha rasa aura sparza Adi ke bheTa se aneka prakAra kA hotA hai, jaise- zItodaka - himAlaya Adi parvata kA jala, khaTTIdaka-khaTTAjala-svabhAvataH kucha-kucha amlarasa vAlA jala jaise A~vale Adi kA rasa rUpa nala, khArodaka - khArApAnI khAre kuSmA Adi kA jala, bhaMglodaka svabhAvataH atIva amlapariNAmavAlA jala jaise-nambIra mAdikA rasa rUpa jala, lavaNodaka - lavaNa samudra ke jaisA khArAjala, varuNodaka vAruNasamudrakAjala, kSIrodaka- kSIra samudra kA jala, kSodoTaka 'ikSurasasamudra ko jala, rasodaka - puSkaravara samudra Adi kA nala ye saba jala tathA isI prakAra ke jo aura bhI rasasparga Adi ke bheda se ghRtodaka Adi jala hai ve saba bAdara apkAyika haiM / ye bAdara apkAyika bhI sakSepa se paryAptaka aura apayarpataka ke meda se do prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM caiva savveM' inakA saba kathana bAdarapRthivIkAyika ke jaisA hI jAnanA cAhiye - arthAt 'vAdara apakAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM' ityAdi zarIra che, tene haratanu kahe che. meghamAMthI paDela varSAda athavA talAva nadI vigeremAM rahelA pANIne zudhdhAdakA kahe che. A pANI rasa ane spanA bhedathI aneka prakAranu hAya che, jemake-- zIteAdaka-himAlaya vigere parvatamAMthI nIkaLatuM pANI, DaMDu pANI, baTToTaka-khATu' pANI-svabhAvathI ja kaMIka kaMIka khaTAza rasa mizrita pANI, jemake AMmaLA vigerenA rasarUpapANI khArAikakhArUM pANI, khArA kuvA vigerenuM pANI, amlAdaka--svabhAvathI atyaMta amla-khaTAzavALu pAyI bhaTThe-mIra sIdhU vigerenAM rasa35 pANI sava64 - savasamudranA me bhAu pAlI, 13oTa vAyu samudranu pAthI, bhIroha:- kSIrasamudranA nevu pANI, kSoho64 - kSui (zesaDI) rasanA jevu' mIThuM pANI, raseAdaka-puSkara samudra vigerenuM pANI, A badhA prakAranuM pANI tathA AvA prakAranuM khIjuM je dhRtAdaka vigere prakAranu pANI che. te badhu khAdara aAyika kahevAca che. A bAdara aAyika paN sa kSepathI paryAptaka ane aparyAptakanA bhedrathI e prakAranu hela "taM caiva savvaM" mA saMdhI sadhaNu prathana mAhara pRthvIzrayinA sandhabhAM ke thana pahelAM karyuM che, e ja pramANe samajavuM, arthAt "khAdara apUAyika jIvAne keTalA zarIra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 apakAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam zarIrAdidvArANAM prastAve vAdarapRthivIkAyikAnAM yathA zarIradvArAdArabhya gatyAgatidvAraparyanta kathitaM tathaiva sarvaM dvArajAtamihApi bAdarAkAyike'pi vaktavyam, tathAhi - zarIrANi kati praznasya trINi audArikataijasakArmaNAni, ityuttaram / evamavagAhanAdikamapi tathaiva vaktavyamiti pUrvApekSayA yadvailakSaNyaM taddarzayati- 'navaraM' ityAdi, navaram - kevalam - saMsthAnalezyA - sshAro - papAtasthitiSu vailakSaNyaM vartate, tadeva darzayati'thivugasaMThiyA' ityAdi, 'thivugasaMThiyA' stivuka saMsthAnasa sthitAni bAdarAkAyikAnAM zarIrANi, tatra bAdarapRthivI kAyikAnAM masUracandrasaMsthAnam iha tu stibukasasthAnam / ' cattAri lessAo' catasraH - kRSNanIlakApotataijamAkhyA lezyA bhavanti bAdarAkAyikAnAmiti / AhAro niyamAt padizi paidigbhya AgatAn pudgalAn Aharanti lokamadhye eva bAdarAkA - dvAroM ke prastAva me cAdara pRthivIkAyiko ke jaisA - jaisA zarIradvAra se lekara gatyAgati dvAra taka kahA gayA hai vaisA 2 saba dvAroM kA kathana bAdara apkAyiko ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / jaise zarIra inake kitane hote haiM ? to isa prazna ke uttara meM aisA kahanA cAhiye ki inake audArika taijasa kArmaNa ye tIna zarIra hote hai / isI prakAra se avagAhanA Adi ke sambandha meM bhI kathana kahA gayA jAnanA cAhiye / parantu ina bAdara akAyiko ke kathana meM jo bhinnatA hai vaha " navaraM" isa zabda dvArA dikhalAI jAtI hai arthAt vAdara pRthivIkAyikoM kI apekSA inameM saMsthAna lezyA AhAra upapAta aura sthiti, ina dvAro meM bhinnatA hai vahI dikhalAyA jAtA hai - "ThivugasaMThiyA " inake zarIra kA saMsthAna pAnI ke bulabulA ke jaisA hai / " cattAri lessAo" inake kRSNa, nIla kApota aura taijasa ye cAra lezyAe~ hotI hai "AhAro niyamA chaddirsi " ! 145 hAya che ?' ItyAdi zarIra dvAranA kathanamAM khAdara pRthvIkAyikAnA kathana pramANe zarIra dvArathI laIne gatyAgati dvAra sudhI kahela che, eja pramANe bIjA badhA ja dvArAnuM kathana apa kAyikAnA saMbaMdhamAM paNa samajavu jemake-pAdara akAyikajIveAnA zarIra keTalA prakAranA che ? te A praznanA uttaramA evuM kahevuM oi e ke--tene audArika taijasa, ane kAmaNu e rIte traNa prakAranA zarIre he,ya che. eja pramANe avagAhanA vigerenA saMbaMdhamAM paNa mAdara pRthvIkAyakanA sakha dhamA kahyA pramANe mAdara aAyikAnuM kathana paNa samajavu" paraMtu bhA bAhara ayUTThAyiGAnA athanabha ne luhA yAgu che, te "navara" yA zabda dvArA vAmAM Avela che arthAt bAdara pRthvikAyikA karatAM A mAdara aAyikAmAM sasthAna, lezyA AhAra, upapAta (utpattI) ane sthiti A pAMca dvArAnA kathanamAM vizeSa paNa che, te ja vibhAgAve - "ThivugasaMThiyA" mAhara pUjayinA zarIratu sasthAna pAlInA juhU TopazyoTA vu che, "cattArI lessAo" bAhara aAe bhane kRpaya nIsa, ayota, mane taisA yAra tezyAma hoya che, "AhAroM niyamA chahisiM , 19 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jIvAbhigamasUtre yikAnAM sthiteH / 'uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadevehito' upapAtaH tiryagayonika manuSyadevebhyaH, trigatibhya etasyAgamana bhavatIti / ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattavAsasahassAI' sthitirjaghanyenAntarmuhUrttamutkarSeNa saptavarSasahasrANi / 'sesaM taM ceva jahA vAyarapuDhavIkAiyA' zeSam-sasthAnalezyA''hAropapAtasthitivyatiriktaM tadeva-yathA bAdarapRthivIkAyikAnAM tathaiva sarva jAtavyam kiyatparyantam , tatrAha-jAva dugaiyA tiAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' yAvad dvigatikA dhyAgatikA' parItA asakhyeyAH prajJaptAH, bAdarApkAinakA AhAra niyama se cha dizAoM se Agata pudgaladravyoM kA hotA hai / kyoki inakA sadbhAva loka ke madhyameM hI kahA gayA hai / uvavAo tirikkhajoNiyamaNussadeve hitoM" inakA utpAda tiryaggatimanuSyagati evaM devagati ina tIna gatiyo se hotA hai / arthAt isa tIna gatiyo ke jIva bAdara apkAyika rUpa se utpanna hote haiM / "ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM sattavAsasahassAI" inakI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTasthiti sAta hajAra varSa kI hotI hai / isase atirikta aura saba kathana bAdara pRthivIkAyiko ke hI jaisA hai / yahI bAta-"sesaM taM ceca jahA vAyarapuDhavIkAiyA" isa sUtra dvAsa prakaTa kI gaI hai / isa prakAra bAdara pRthivIkAyikajIvo ke kathana se ina bAdara apkAyikajIvoM ke kathana meM sasthAna lezyA AhAra upapAta aura sthiti ko lekara antara hai| bAkI ke kathana meM antara nahIM haiN| ora saba kathana bAdara pRthivIkAyiko ke jaisA hI hai / kahAM taka so kahate hai "jAva dugaiyA ti AgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA" yAvat ye bAdara sapkAyika jIva dvigatika aura tryAgatika hote haiM / ye pratyeka garIrI asakhyAta hai / bAdara apkAyika temane AhAra niyamathI cha dizAomAMthI AvelA pujhala dravyano hoya che kemake-temane samAva-vidyamAna pA sonI madhyamA 4 usa cha "uvavAyo tirikkhajoNiyamaNussa devehiMto" tamana! Sul (utpattI,) tIrtha ya gati, manuSyati mana devamati mAtra gati. cimAMthI thAya che. arthAt A traNagatie vALA jI bAdara aprakAyika paNAthI utpanna thAya che. 'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNa sattavAsasahassAI' yAnI dhanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI hoya che, ane utkRSTasthiti sAtahajAra varSanI hoya che, A kathana sivAyanu bAkInu bIju saghaLuM kathana bAda pRthvIkAyikanA kathana pramANe ja che. e ja vAta "sesaM taM ceva jahA vAyarapuDhavIkAiyA' mA sutrA6 dvArA pragaTa 42 che. mAza bAdara pRvIkAyika jInA kathanathI A bAda 2 apakAyika jIvanA kathanamAM saMsthAna, lezyA, AhAra, upapAta ane sthitinA sabaMdhamAM pheraphAra che, bAkInA kAronA kathanamAM kaMI ja pheraphAra nathI eTale ke bAkInuM saghaLuM sthAna bAdara pRthvIkAcikenA kathana pramANe ja che. kayA sudhinuM kathana bAdara pRvIkAyikenI barAbara che ? e bAbatamAM sUtrakAra kahe che ke - Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 147 yikata uddhRtyatiryaGmanuSyeSveva utpadyante ato hi dvigatikAH tiryaDmanuSyadevebhya AgatyAtrotpadyante'tarUyAgatikAH pratyekazarIriNo'sakhyAtAzcaite prajJaptAH 'samaNAuso' he zramaNa / he AyuSman ! 'settaM vAyara AukkAiyA' te ete bAdarApkAyikA kathitAH 'sattaM AukkAiyA' te ete apkAyikAH ||suu0 13 // ___ uktA apkAyikAH samprati vanaspatikAyikAn abhidhAtuM praznayannAha 'se kiM taM vaNassaikkAiyA' ityAdi / mUlam-'se kiM taM vaNassaikAiyA, vaNassaikkAiyA duvihA pannattA taMjahA suhumavaNassaikkAiyA ya, bAyaravaNassaikkAiyA ya / se ki taM suhumavaNassaikAiyA suhusavaNassaikkAiyA duvihA pannattA, taM jahApajjattagA ya-apajjattagA ya, taheva, navaraM aNitthatthasaMThANasaMThiyA, duMgaiyA duAgaiyA aparittA aNaMtA, avasesaM jahA suhamapuDhavIkAiyANaM, se te suhumvnnssikaaiyaa| se kiM taM vAyaravaNassaikAiyA ? bAyaravaNassaikAiyA duvihA pannattA, taMjahA-patteyasarIkhAyakhaNassakAiyA ya sAhAraNasarIkhAyakhaNassaikAiyA y| se ki taM patteyasarIkhAyarase marakara jIva tiryaJca aura manuSyo meM hI utpanna hotA hai| isaliye inheM dvigatikakahA gayA hai / tathA-tiryaJca, manuSya aura deva ina tIna se Akarake jIva inameM utpanna hotA hai ataH ye tryAgatika kahe gaye hai| isa prakAra he-zramaNa ! AyuSman ! yaha bAdara apkAyiko ke sambandha meM kathana hai / isa kathana se "se taM AukkAiyA" apkAyikajIvo ke sambandhakA kathana samApta ho jAtA hai / sUtra 13 // "jAva dugaiyA ti AgacyA parittA asaMkhejjA pannattA" yAvat mA mA2 ma1thi: 04 dvizati:- tivANA meTa meM gatimA savAvAmA bhane 'tryAgatika' ! gatimAthI AvavAva LA hoya che. A pratyeka zarIrI asaMkhyAta che, bAdara akAyika paNAmAMthI marIne jIva tiyaya ane manuSyamAMja utpanna thAya che. tethI temane "Dhigatika be gativALA kahelA che tathA tiryaca, manuSya, ane deva A traNa gatimAMthI AvIne jIva bAda aSkAyika paNuthI utpanna thAya che, tethI teone bacAgatika" traNa gatithI AvavA vALA kahelA che. A rIte he zramaNa Ayuzmana ! A bAdara apnAyikAnA saMbaMdhamAM 4thana yuche. "se AukkAiyA" mA prabhAyonA mAmAha2 mAyina sa5 kathana jANavuM. sU0 13 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigayasUtre vaNassaikAiyA ? patteyasarIkhAyaravaNassa ikAiyA dubAlasavihA pannattA, taMjahA- rukkhA gucchA gummA latA ya vallI ya, pavvagA ceva ! 148 taNavalayahariyaosahi jalaruhakuhaNAya boddhavvA ||1|| se kiM taM rukkhA rukkhA dubihA pannattA, taMjahA- egaTTiyA ya bahubIyAya / se kiM taM egaTTiyA ? egaTTiyA aNegavihA pannattA, taM jahA - nibaMdha jaMbu jAva puNNAgaNAgarukkhasIvaNi tahA asoge ya / je yAvanne tahappa - gArA, etesiNaM mUlAvi asaMkhejjajIvayA, evaM kaMdA khadhA tathA sAlA pavAlA pattA patte jIvA, pupphAI aNegajIvAI, phalA egaDiyA, settaM egaTTiyA / se kiM taM bahuvIyA, bahuvIyA aNegavihA pannattA, taM jahA asthiya teMduyauMvarakaviTThe AmalakaphaNasadADimaNaggohakA uMbarI - tilayalauyaloddhe dhave, je yAvanne tahappagArA etesi NaM mUlAvi asaMkhejjajIvayA jAva phalA bahuvIyagA settaM bahuvIyagA, settaM rukkhA / eva jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM / jAva je yAvanne tahappagArA settaM kuhaNA, " nANA vihasaTANA, rukkhANaM egajIvayA pattA | dho vi egajIvo, tAlasaralanAlIerINaM" // 1 // jaha sagalasarisavANaM patteyasarIraMgANaM0 gAhA // 2 // "jahavA tilasakaliya" 0 gAhA // 3 // se taM patteyasarI vAyaravaNassaikAiyA " || sU0 14 // chAyA-atha ke te vanaspatikAyikAH ? vanaspatikAyikAH dvividhAH prazaptAHtadyathA sUkSmavanaspatikAyikAzca bAdaravanaspatikAyikAzca / atha ke te sUkSmavanaspatikAyikAH ? sUkSmavanaspatikAyikAH dvividhA prajJaptAH tadyathA paryAptakAzcAparyAptakAzca tathaiva | navaramanitthaMsthasaMsthAnasaMsthitAH, dvigatikAH dvayAganikAH aparItAH anantAH, avazeSaM yathA sUkSmapRthivIkAyikAnAm te pate sUkSmavanaspatikAyikAH || Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 149 ___ atha ke te vAdaravanaspatikAyikAH ? cAdaravanaspatikAyikA dvividhAH prakSaptAH tadyathA pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAzca sAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAyikAzca / atha ke te pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAH ? pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAH dvAdazavidhAH prazaptA. tadyathA vRkSA gucchA gulmA latAca vallyapraca, parvagAzcaiva / tRNavalayaharitauSadhijala ruhakuNAzca yoddhavyAH // atha ke te vRkSAH ? vRkSAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-ekAsthikAzma bahuvIjAzca / atha ke te ekAsthikAH, ekAsthikA anekA anekavidhA prAptAH, tadyathA-nimyAghrajambu yAvat punnAganAgavRkSAH zrIparNI tathA'zokaraca, ye cAnye tathAprakArAH eteSAM mUlAnyapi asaMkhyeyajIvakAni, evaM kandAH skandhAH tvaca zAlAH pravAlAH patrANi pratyekajIvAH, puSpANyanekajIvAni, phalAni ekAsthikAni, te ete ekaasthikaaH| atha ke te vahuvojIra, vahuvIjA anekavidhAH prajJaptA. tadyathAAsthikatenduka-udumbarakapitthAmalakaphanasadADimanyagrodhakA kodumbarItilakalakuca lodhrA ghava , ye cAnye tathAprakArAH, eteSAM khalu mUlAnyapi asaMkhyeyajovakAti yAvat phalAni vahuvIjakAni, te pate bahuvIjakAH te ete vRkSAH / evaM yathA prajJApanAyAM tathA bhaNitavyam , yAvat ye cAnye tthaaprkaaraaH| te pate kuhaNA nAnAvidhasaMsthAnA vRkSANA mekajISakAni patrANi / skandho'pi ekajIva stAla saralanArimolAnAm // 1 // yathA sakalasarpapANAM pratyekazarIrakANAM gAthA // 2 // yathA vA tilazakulikA0 gAthA // 3 // te pate pratyekazaroravAdaravanaspatikAyikA // sU0 14 // TIkA-'se kiM taM vaNassaikAiyA' atha ke te vanaspatikAyikAH, vanaspatiHharitakAyaH-tRNavRkSagucchagulmalatAdiH sa eva kAyaH-zarIraM yeSAM te vanaspatikAyA ste eva vanaspatikAyikA ste kIdRzAH kriyadvedaprabhedavantaH ? iti praznaH uttaramAha-'vaNassaikAiyA duvihA' apkAyiko kA kathana kara aba sUtrakAra vanaspatikAyiko kA kathana karate haiM'se kiM taM vaNassokkAiyA' ityAdi / ||suutr-14|| TokArtha---haritakAya tRNa, vRkSa, guccha, gulma, latA Adi kA nAma vanaspati hai| yaha vanaspati hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vanaspatikAya hai| ye vanaspati kAya hI vanaspatikAyika haiN| ye vanaspatikAyajIva kitane bheda prabheda bAle hote hai ? aisA yaha prazna hai| - mayitu 4thana 4Ine have sUtrA2 vanaspanihAyiaunu thana 42 cha-"se ki taM vaNassaikAiyA" tyA. TI ----haritAya tRSya, vRkSa, guru, zubha, satA, vigeretu nAma vanaspati che. m| vanaspatIja je jIve nA zarIra rUpe hoya che, tenuM nAma vanaspatikAya che. A vanaspatikAya ja vanaspatikAyika kahevAya che. A vanaspati vika keTalA prakAranA bheda-prabheda vALA hoya che? A pramANene prazna gautama svAmIe bhagavAna mahAvIra prabhune pUchavAthI tenA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jIvAbhimasUtre pamnattA' vanaspatikAyikajIvA dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptA - kathitA iti / dvaividhyameva darzayati'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'suhumavaNassaikAiyA ye vAyaravaNassa ikAiyA ya' sUkSmavanaspatikAyikAzca bAdaravanaspatikAyikAzca, sUkSmatvaM sUkSmanAmakarmodayAt bAdaratvaM bAdareMnAmakarmodayAt na tu sUkSmatvamalpatva bAdaratvaM ca sthUlatvaM bAdarakapitthayoriveti / 'se kiM taM suhumavaNassakAiyA' atha ke te sukSmavanaspatikAyikAH, iti praznaH, uttarayati - 'muhumavaNassai kAiyA duvidhA pattA ' sUkSmavanaspatikAyikA dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, 'taM jahA ' tadyathA - pajjattagA ya apajjatagA ya paryAptakAzca aparyAptakAJca 'tadeva' tathaiva - anya - isake uttara meM prabhukahate hai- "vaNamsaikAiyA duvihA pannattA" he gautama ! vanaspatikAyikajIva do prakAra ke kahe gaye hai- "taM jahA " jaise "muhumavaNassaikAiyA ya, vAyaravaNassaikAiyA ya" sUkSma vanaspatikAyika aura vAdaravanaspatikAyika jina vanaspatikAyika jIvoM ke sUkSma nAmakarma kA udaya hotA hai ve sUkSmavanaspatikAyika hai aura jinavanaspatikAyiko ke bAdara nAmakarma kA udaya hotA hai ve vAdara vanaspatikAyika haiM / yaha sUkSmato alava aura bAdaratA sthUlatA badara aura kapittha ke jaisA sApekSa nahIM hai | kintu sUkSmatva aura bAdaratva nAma karma ke adhIna hai / 'se kiM taM sudumavaNassa ikAiyA " he bhadanta / sUkSmavanaspatikAyikajIvoM ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai - "suhumavaNa saikAiyA duvihA pannattA" sUkSmavanaspatikAyika jIva do prakAra ke kahe gaye haiM / "taM jahA " jaise - "pajjattagA ya apajjattagA ya" paryAtaka aura aparyAptaka "tava" isa sambandha me zarIra Adi dvAroM kA kathana sUkSma pRthivIkAyika ke prakaraNa ke jaisA hI jAnanA cAhiye ! sUkSma pRthivIkA 1 uttarabhA lagavAn bhahAvIra prabhu che--vaNassaikAiyA, 'duvidhA paNNattA'-De autabha vanaspatikAcika jIve e prakAranA kahevAmAM AvelA che. tuM nanhA te be prakArA A pramANe subhavA - "suhumavaNassaiyA ya, bAyaravaNassaikAiyA ya" sUkSmavanaspati ayi mane mAdaravanaspatikAyika je vanaspati kAyika jIvAne sUkSma nAma kama nA udaya hAya che, teo sUkSma vanaspatikAyika kahevAya che ane je vanaspatikAyika jIvAne khAdara nAma karmanA udaya thAya che, teo khAdara vanaspatika cika kahevAya che zmA sUkSmapaNuM, apapaNuMane bAdara jI-sthUlapaNu era ane kapittha-kAThAnI jema apekSA vALu hAtu nathI paraMtu sUkSmatva ane khAdatva nAmaka ne AdhIna che "se kiM taM sumaghaNassaikAiyA" he bhagavan sUkSma vanaspatiAyie banA DeTalA prAranA / sA hai ? mA prazna uttaramA prabhu che - suhumavaNasmaikAiyA duvihA paNNattA" zukSma vanaspati prAranA DelA he "taM jahA" te yA prabhAva che"pajjatagA ya apajjattagA ya" paryAsa mane aparyAsa" taddeva" yA sUkSmavanaspatiH kI vanA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaSpatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 151 sarva zarIrAdicyavanaparyantadvArajAtaM tathaiva-sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNavadeva bodhyam , kevalaM sUkSmapRthivIkAyikApekSayA sUkSmavanaspatikAyikAnAM sasthAne ya? lakSaNyaM tatsvayameva darzayati sUtrakAraH-'NavaraM aNitthatthasaMThANasaMThiyA' navara kevalam eSA zarIrANi anitthaMsthasaMsthAnasasthitAni, itthaM tiSThatIti itthaMsthaM na itthaMsthamiti anitthaMstham , aniyatAkAramityarthaH, taccasaMsthAnamiti anitthasthasasthAnaM tena yuktAni-iti anitthaMsthasaMsthAnasasthitAni teSAM zarIrANIti / saMsthAnAtiriktaM sarva dvArajAtaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyamiti / 'dugaiyA duAgaiyA aparittA aNaMtA' dviganikAH sUkSmavanaspatikAyikata. uddhRtya tiryaDmanuSyagatau eva gamanAd dvigatikAH sUdamavanaspatikAyikAH, dvayAgatikA:-dvAbhyAM tiyeDmanuSyAbhyAmAgati'AgamanaM yeSAM te dvayAgatikA', tiryaDmanuSyAbhyAmevAna sUkSmavanaspatikAyikeSvAgamanAyika jIvo kI apekSA inake sasthAna meM kevala yahI vizeSatA hai ki inake zarIra kA saMsthAna anitthaMstha hotA hai / arthAt inake zarIra kA niyata saMsthAna nahIM hotA hai aniyata AkAravAle inake zarIra hote hai / kyoMki jisameM yaha aise hI AkAra vAlA hai isa prakAra niyata AkAra vattA kI pratIti hotI hai vaha itthaMstha saMsthAna hai| isase viparIta anitthaMstha saMsthAna hai / isa saMsthAna vAle sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke zarIra hote haiN| saMsthAna ke atirikta bAkI ke saba dvAroM kA kathana sUkSmapRthivIkAyika ke prakaraNa meM jaisA kiyA hai vaisA hI hai| "dugaiyA duAgaiyA aparittA aNaMtA" sUkSmavanaspatikAyika se marakara jIva tiryaJca aura manuSya ina do meM hI utpanna hote haiM / ataH ye dvigatika hai / tathA ina sUkSmavanaspati kAyikoM meM tiryaJca aura manuSya gati se hI Aye hue jIvo kA utpAda hotA hai ataH ye saMbaMdhamAM zarIra vigere dvAronuM kathana sUkSmapRthvIkAyika jIvanA saMbaMdhamAM kahyA pramANe ja samajI levuM sUmapRthvIkAya vALA jI katAM A sUkSma vRtikAyanA saMsthAna dvAramAM kevaLa eja vizeSatA che ke-A sUma vanaspatikAyika jIvanuM saMsthAna "aniyaMstha hoya che. arthAta A sUma vanaspati kAyikanuM saMsthAna keI niyata-nizcita hotuM nathI aniyata AkAra vALa temanA zarIra hoya che. kemake jemAM te praveze tevA ja AkAravALA teo hoya che A prakAre niyata AkAranI pratIti - khAtrI thAya che, te kaMI thaMstha" saMsthAna kahevAya che ane AnAthI bhinna hoya te "anighaMsthA saMsthAna hoya che. sUkSma pRthvIkAyika jInA zarIre A Itthastha" saMsthAna vALA hoya che saMsthAna dvAranA kathana sivAya bAkInA saghaLA dvArenuM kathana sUmapRvIkAyikanA samayamA prabhArI uvAmAM mAvesa cha, merI prabhAga cha, "dugaDyA duAgaiyA aparittA aNaMtA" sUkSma vana-5tithi: 04 bharIne tiya bhane mana manuSya mA ma timI Girna thAya che tethI tayAne "dvigatika" gatimA wazavat BhA cha tathA 20 sUkSma vanaspatikAcikemAM tiryaMca ane manuSya gatimAMthI AvelA junIja utpattI thAya che, tathA tamyA ne 'dayAgatika" meM gatimAthI mApa vA sA che. 'aparittA" 20 sUkSma Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jovAbhigamasUtre diti // 'aparittA' apratyekzarIriNaH anantakAyikA ityarthaH, ataeva 'aNaMtA' anantAH prajaptA. he zramaNa ! he AyuSman 'avasesaM jahA puDhavIkAiyANaM' avazeSa yathA pRthivIkAyikAnAm , avazeSam-'navaraM' ityAdinA yat kathitaM tadatiriktaM zarIrAdidvArajAtaM tat sarva yathA pRthivIkAyikAnAM kathitaM tathaiva sUkSmavanaspatikAyikAnAmapi / 'se taM sahamavaNassaikAiyA' te ete sUkSmavanaspatikAyikAH bhedArAdibhizca nirUpitA iti // se ki taM vAyaravaNassaikAiyA' atha ke te bAdagvanaspatikAyikAH bAdaravanaspatikAyikA kiM rUpakA kiyar3he dAveti praznaH, uttarayati 'vAyaravaNassaikAiyA duvihA pannattA' bAdaravanaspatikAyikAH dvividhA:-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / dvaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-patteyasarIkhAyaravaNassaikAiyA ya sAdhAraNasarIravAyaravaNamsaidvayAgatika-do Agati vAle hote haiM "aparittA' ye apratyeka garIrI hai ataeva inheM ananta kahA gayA hai / he zramaNa ! AyuSman ' "avasesaM jahA puDhavIkAiyANaM" jaisA sUkSmapRthivIkAyika jIvo ke sambandha meM kahA gayA hai / vaisA hI bAkI ke saba zarIrAdi dvAroM kA kathana ina sUkSma vanaspatikAyiko ke sambandha meM jAnanA cAhiye / 'saMta suhamavaNassai kAiyA" isa prakAra se ina sUkSma vanaspatikAyikoM ke medo ko lekara aura dvAro ko lekara kathana kiyA gayA hai / "se kiM taM vAyaravaNassaikAiyA" he bhadanta ! bAdaravanaspatikAyikoM ke kitane bheda hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"bAyara vaNassaikAiyA duvihA paNNattA" he gautama / bATara vanaspatikAyika do prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise-"patteya sarIravAyaravaNassaikAiyA ya sAhAraNamarIvAyara vaNassaikAiyA ya" pratyeka zarIra bAdara vanaspatikayika jIva -apratyeka zarIrI hoya che. pratyeka zarIra hotA nathI. athati A sUkSmavanaspatikAyika jIvo anaMta kAyavALA hoya che tethI ja teone anaMta DasA cha Da zrama ! mAyuSman ! "avasetaM jahA puDhavIkAiyANaM" sUkSma vIyi jIvonA saMbaMdhamAM je pramANenuM kathana karela che, eja pramANe A sUkSmavanaspatikAyika javAnI sAdhanA zarIra vige3 saghakA dArAtu 4thana sabhA. 'se taM suhamavaNassaikAjhyA" 20 prabhArale 2sUkSma vanaspatayi vAnA ho saghI mana haare| saMbadhI kathana karyuM che, "se ki taM vAyaravaNassaikAiyA" gautama svAbhI pUche cha / sAvana mAha2 vanaspati kAyikonA keTalA bhede kahyuM che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke'baayrvnnrlikaaiyaa duvihA paNNattA" 3 gautama ! mA62 vanaspatiyi vo me anA 4aa cha "taM jahA" te 21 abhAva cha --patteyasarIrayAyaravaNassaikAiyA ya sAhAraNa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam kAiyA ya / pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikAzca sAdhAraNazarIrabAda ravanaspatikAyikAzca ubhayatrApi va-- zabdau svagatAnekabhedabodhakau tatra pratyekazarIrAste yeSAM zarIraM vibhinnam, sAdhAraNazarIrAzca te yeSAmanekeSAmekameva zarIraM vyavasthitaM bhavediti / 'se kiM taM patteyasarIvAyaravaNassa ikAiyA' atha ke te pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikA iti praznaH, uttarayanti 'patteyasarIvAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA' pratyeka zarIrabAdaravanaspatikAyikAH dvAdazavidhA: - dvAdazaprakArAH prajJaptAH kathitA iti, dvAdazabhedAneva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathArukkhA gucchA gummA, latA ya vallI ya pannagA cetra / taNavalaya hariyaosahi-jalaruhakuhaNA ya boddhavvA // 1 // chAyA - vRkSA gucchA gulmAni latAzra vallIya parvakA caiva / tRNavalaya haritopadhijalaruhakuraNAca boddhavyAH // 2 // 153 tatra vRkSA anta sAravantaH AmrAdayaH, gucchA:-vRtAkI prabhRtayaH gulmAni-navamAlikA prabhRtIni, latA:- campakalatAdayaH, yeSAM skandhapradeze vivakSitordhvazA svAvyatirekeNAnyat zAkhAntaraM vanaspatikAyika aura sAdhAraNa zarIra bAdara vanaspatikAyika / yahAM sUtra meM jo do cakAroM kA prayoga kiyA gayA hai vaha svagata aneka bhedo ko prakaTa karane ke liye kiyA gayA hai / jinake zarIra bhinna 2 hote haiM ve pratyeka zarIrI haiM / aura jinakA eka hI zarIra hotA hai - arthAt aneka jIvoM kA jo eka zarIra hotA hai aise ve jIva sAdhAraNa zarIrI haiM / inameM bhadanta / pratyeka zarIra cAdara vanaspatikAyika jIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- "patteyasarI ravAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA" hai gAtama ! pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika bAraha prakAra ke kahe gaye haiM taM jahA" jaise - "rukkhA gucchA, gummA, layA ya, ityAdi / bhotara meM jinake sAra hotA hai aise sarIravAyaravaNassaikAiyA ya pratyeka zarIra khAdara vanaspatikAyika ane sAdhA raNu zarIra khAdara vanaspatikAyika ahiyAM sUtramAM je e cakArAne prayAga karyA che, te tenA aneka prakAranA bhedo batAvavA karela che. tema samajavu' jeonA bhinna bhinna zarIra hAya che, teo pratyeka zarIrI kahevAya che ane jeenu zarIra ekaja hAya che. arthAt aneka jIvAnu je ekaja zarIra hAya che evA te jIvA sAdhAraNa zarIrI kahevAya che gautama svAmI pUche che ke-he bhagavan AmAM pratyeka zarIrI bAdara vanaspatikAyika jIva keTalA prakAranA kahelA che ? A azvanI uttaramA anu uhe che --' patteyasarIradhAyaravaNassaikAiyA duvAlasavihA pannattA" he gautama / atyeka zarIra mAhara vanaspati ayi 12 pyAra aAranA hyA che "taM jahA " te yA pramANe sabhavA--"rukkhA, gucchA, gummA yA ya, " tyAhi jenI aMdara sAra rahela DrAya evA mAMkhA vagerene vRkSa' zabdathI grahaNa karela che, 20 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww .naire wwwwwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww vi - jIvAbhigamasUtra na nirgacchanti tA latA iti vyavahiyante yathA campakAdayaH, vallyaH-kuSmANDaprabhRtayaH, parvakAHIkSvAdayaH, tRNAni-kuzakAzAdoni, valayAni-kadalyAdIni yeSAM tvam bhavet layAkAreNa vyavasthi tAni tAni valayAni, haritAni tandulIyakavastulapramRtIni 'tAMdaliyA' bathuA, iti lokaprasiddhAni oSadhayaH phalapAkAntA. phalapAkena ye zuSyanti te yathA-zAligodhUmAdayaH, jale ruhantIti jalaruhA', udakAvakapanakAdayaH kamalajAtIyAH pratyekazarIravanaspativizeSAH na tu panaketi nIlaNaphUlaNanAmnA pramiddhA vanaspatiH, tasyAH sAdhAraNazarIravatvAt , kuhaNA bhUmisphoTAbhidhAnAH Ama Adi vRkSa zabda se gRhIta hue hai / vRntAkI Adi jo vanaspati hai ve guccha zabdase, navamAlikA Adi vanaspati gulma zabda se, campakalatA Adi vanaspati latA zabda se, jinake skandha pradeza meM vivakSita urvazAkhA ke sivAya aura zAkhAe~ nahIM nikalatI ve latAe~ haiN| kuSmANDa Adi vanaspatiyA~ vallI zabdase, IkSu Adi vanaspati parvaka zabda se, kuza, kAza Adi tRNa zabda se, kadalI-kele Adi vanaspati valaya zabda se, jinakI chAla kalaya ke AkAra se vyavasthita hotI hai ve valaya hai| tAndalIyA vathumA kI bhAjI Adi vanaspati harita zabda se, zAli godhUma Adi oSadhi zabda se, jalameM UganevAlI vanaspati jalaruha zabda se aura bhUmi ko phor3akara jo svataH svabhAva se utpanna hone vAlI vanaspati hai ve kuhaNa zabda se lI gaI hai| ina meM jalaruha kA artha udaka- avaka panaka kiyA gayA hai| ye saba kamala jAti ke pratyeka zarIra vanaspati vizeSa hai| panaka se jo nIlaNa phUlaNa lI jAtI hai vaha artha yahAM nahIM liyA jAyagA kyoMki nIlaNa phUlaNa sAdhAraNa zarIra vanaspati hai vaha pratyeka zarIra vanaspati nahIM hai| kuhaNA kA artha bhuumivaMtAkI-rIMgaNuM vigere je vanaspati che te "gucchA zabdathI caMpakalatA vigere vanaspati "latA" zabdathI jenA kaMdha pradezamAM eka udgha zAkhA sivAya bIjI zAkhAo nIkaLatI nathI te latAe kahevAya che kRSmAMDa (keLuMvigere vanaspati vallI zabdathI, IkSu, (zelaDI) vigere vanaspati parvaka zabdathI kuza, kAza vigere vanaspati tRNa zabdathI kudalI keLa vigere vanaspatiyo "valaya zabdathI jenI chAla valayanA AkArathI vyavasthita hoya che te "valaya' kahevAya che. tAMdalIyA "bathuvA nI bhAjI vigere vanaspati "harita zabdathI zAlI (DAMgara) godhUma (ba) vigere "oSadhi zabdathI pANImAM ugavAvALI vanaspati jala rUha' zabadathI ane jamInane phADIne je pitAnI meLe ja utpanna thavAvALI vanaspati che, te kuDaNa' zabdathI grahaNa karela che. AmAM jalarUha ne artha-udaka, avaka ane panaka e pramANe karela che, A badhI kamala jAtanI pratyeka zarIranI vanaspati vizeSa che panaka zabdathI je "nIla kulaNa, levAya che, te artha ahiyAM levAmAM AvatA nathI kemake--nIlaNa, phUlaNa, sAdhAraNa zarIra vanaspati che. te pratyeka zarIra vanaspati nathI, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 155 AyakAyaprabhRtayaH, na tu bhUmisphoTazabdena chatrAkam (saoNpa kA chatra) gRhyate tasya sAdhAraNazarIravattvAt / 'se kiM taM rukkhA' atha ke te vRkSAH keSAmabhidhAnaM vRkSa iti kiyajhedAzca vRkSA bhavantIti praznaH, uttarayati-'rukkhA duvihA pannattA' vRkSA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAHkathitAH / bhedadvayameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'egaDiyA ya bahuvIyo ya' ekasthikAzca bahubIjAzca, tatra yasya phalasyAbhyantare ekameva bIjaM bhavet tasyaikAsthita iti nAma bhavati yathA nimbAdiH, yasya ca phalasyAbhyantare anekAni bIjAni bhavanti tasya vahubIjaka iti nAma bhavati yathA-asthikatindukaprabhRtayaH- 'se kiM taM egaTTiyA' atha ke te ekAsthikAH, uttarayati-'egaTThiyA aNegavihA pannattA' ekAsthikA vRkSAH anekavidhAHanekaprakArakAH prajJaptAH-kathitA anekavidhabhedAneva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-ni vajaMbu jAva puNNAgarukkhA, sIvaNNI tahA asoge ya // 1 // sphoTa kiyA hai arthAt bhUmi ko phor3akara nikalanevAlA jo sApa kA chatra kahalAtA hai vaha artha yahAM nahIM liyA jAyagA kyoki vaha bhI sAdhAraNa zarIra vanaspati hai| yaha to pratyeka zarIra vanaspatikAya hai jo AyakAya Adi nAma se kahalAtA hai / "rukkhA "duvihA pannattA" vRkSa do prakAra ke kahe gaye hai-"taM jahA" jaise-"egaTThiyA ya bahuvI. yA ya" jinake phala ke bhItara kevala eka bIja hotA hai aise phalavAle vRkSa ekAsthika hai-jaise-nImakA vRkSa Adi tathA jinake phalo ke bhItara aneka vIja hote hai aise phala vAle vRkSa bahubIja hai-jaise-asthika tinduka Adike vRkSa"se ki taM egaTTiyA" he bhadanta / ekAsthika vRkSa kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai- "ega dviyA aNegavihA paNNattA" he gautama ! ekAsthika vRkSa aneka prakAra ke hote haiM "taM jahA,, jaise 'nivaMva jaMbu jAva puNNAganAgarukkhA sIvaNNI tahA asoge ya" nImakA vRkSa, AmakA rahaNa no artha bhUmiTana e pramANe karyo che. arthAta jamInane uDIne nIkaLavA maLI vanaspati ke je sApanuM chatra e pramANe kahevAya che, te artha ahiyAM levAmAM AvatuM nathI kemake te paNa sAdhAraNa zarIra vanaspati che A te pratyeka zarIra vanaspatikAyanuM kathana cAle che. "AyakAya" e nAmathI kahevAya che "rukkhA duvihA pannattA" meM prA2 ||che "taM jahA" te mA prabhA samapA"paTiyA ya vahavIyA yAnAsanI maravAyA sIsAya tevA vA vRkSe ekathika che. jemake-lImaDAnA vRkSo vigere. tathA jenA phalenI aMdara aneka bI he ya tevA phaLavALA vRkSone bahu bIjaka-bahu bIvALA kahe che jevI rIte asthika, teMduka vigere vRkSa vizeSe. ___ "se kiM taM pagaDiyA" lagavana sthira vRkSo DeTA prAranA Doya cha ? mAnanA uttaramA prabhu 4 cha --"egaTThiyA aNegavihA paNNattA" gautama / sthira vRkSI bhane na hoya che. "taM jahA' maDe--nivaMbavU jAva puNNAganAgarukkhA sivapiNa. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jIvAbhigamatre nimbAmrajambu yAvat punnAgavRkSAH, zrIparNI tathA azokazca // 1 // tatra nimvavRkSaH prasiddha, AmravRkSo'pi prasiddha eva jambuvRkSa prasiddhaH, yAvatpadena kozAmrAdAyaH prajJApanoktA grAhyA, punnAgaH - puSpavRkSavizeSaH, nAgavRkSo'pi puSpavRkSavizeSa eva, 'sIvaNNI' zrIparNI ayaM vRkSaH 'tahA' tathA - asoge ya' azokazca vRkSavizeSaH prasiddha eva, taduktaM gAthAtrayaM prajJApanoktam - " nibaMva - jaMbu - kosaMva-- sAla - aMkurala -- pIlU - selU ya / sallai-moyai-mAluya- vaula - palAse - karaje ya // 1 // puttajIvaya'rihe, vihelae hariue ya bhillAe / uMbe-nariyA - khIriNi- bodhavve bhAyar3a - piyAle ||2|| pUyanikaraMje suhA taha sIsavAya asaNe ya / punnAga- nAgakrukhA sIvaNNI tahA asoge ya" || 3 || iti AsAmarthaH prajJApanAyAmeva draSTavya' / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH nimbAdivRkSasadRzA ste'pi ekAsthikavRkSarUpatayA pratyetavyAH / 'eesi NaM mUlA vi asaMkhejja jIvayA', eteSAM nimbAdivRkSANAM mUlAnyapi asakhyeyajIvakAni sakhyeyajIvaviziSTAni bhavantIti / ' evaM kaMdA khaMdhA tayA sAlA pavAlA' evaM nimbAdivRkSANAM kandAni skandhAH tvak-zAkhAH vRkSa . jAmunakA vRkSaM, yAvat punnAga kA vRkSa, nAgavRkSa aura azoka vRkSa ye saba vRkSa puSpa vRkSa vizeSa hai | yahA yAvatpadase - kozAmra se lekara asana vRkSa taka jo TIkA meM tIna gAthAoM meM kahe gaye hai ve yahA gRhIta hue haiM jo prajJApanA sUtra meM kahe gaye hai tathA isI prakAra se "je yAvanne tahappagArA" aura bhI isI prakAra ke ki jina vRkSoM ke phaloM meM eka hI guThalI nikalatA hai aise phala vAle vRkSa bhI ekAsthika pada se gRhIta ho jAte hai / 'eesa mUlA ci asaMkhejjajIvayA" ina nIma Adi vRkSoM ke mUla - jar3e - asakhyAte jIvoM se viziSTa hote haiM / tathA " evaM kaMdA, khaMdA, tathA sAlA, pavAlA" ina vRkSoM ke kanda skandha tahA asoge ya" sI jaDAnu Au, mAMjA kArDa, namunA Au yAvat punnAganA Au, nAgavRkSa, ane azeka vRkSa A badhA puSpa vRkSa vizeSa che ahiyA cAvat padathI keAzAstra thI laIne asana vRkSa sudhInA TIkAmA traNa gAthAothI kahyA che, te badhA vRkSo ahiyAM grahaNa karAyA che tathA prajJApanA sUtrabhAM ? asA che te tathA 'je yAvanne tahaSpagArA" khIjA paNu je evA prakAranA ke je vRkSAnA phaLAmAM ekaja gADhalI nIkaLe evA phaLavALA vRkSo paNa ekasthika padathI grahaNa karAyA che "pasaNaM mUlAvi asaMkhejjajIvayA" mA sI bhaDA vigere ADonA bhUja pazu asa - dhyAta chavovANA hoya he tathA "evaM kaMdA, saMdhA, sAlA pavAlA," me prabhA bhA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam pravAlA asaMkhyeyajIvAH 'pattA patteyajIvA' patrANi ca pratyekajIvAni - ekaikajIva viziSTAni bhavanti 'pupphAI aNegajIvAI' puSpANi' anekajIvAni 'phalA egaDiyA' nimnAmrAdivRkSANAM phalAni ekAsthIni bhavanti, eteSAM phale ekameva bIjaM bhavati iti / ' se ttaM egaTTiyA' te te nimbAdayo vRkSA ekAsthikA kathitA iti / 157 'se kiM taM bahuvIyA' atha ke te bahubIjA - anekabIjavanto vRkSAH ke iti praznaH, uttarayati - 'bahuvIyA aNegavidyA pannattA' bahubIjAH - anekabIjabanto vRkSAH anekavidhAHanekaprakArA prajJaptAH-kathitAH / ' taM jahA ' tathA 'asthiya teMduya uMbara kaviTThe' asthikaH tendukaH udumbara. kapitthaH sarve ete vRkSavizeSA. lokaprasiddhAH 'AmalagaphaNasadADimaNaggodhakAuMvarIyatilayalauyaloddhe dhave' AmalakapanasadADimanyagrodha kAkodumbarIya tilakalakucalodhA dhava.. te ime bahubIjavRkSavizeSA 'lokaprasiddhAH atra bhAmalakazabdena 'AmalA' iti loka tvacA zAkhA, pravAla (kopala ) ye saba asaMkhyAta jIvo vAle hote haiM / aura 'pattA patte ya jIvA' inake patte pratyeka jIva vAle hote hai arthAt inake eka 2 patra meM alaga 2 eka-eka jIva hotA hai aise hote haiM / tathA-" - "puphphAI aNegajIvAI" puSpa aneka jIvo se yukta hote hai | "phalI egaTTiyA" inake phalo meM kevala eka guThalI hotI hai "settaM egaTTiyA', isa prakAra se nimba Adi vRkSa ekAsthika kahe gaye haiM " se kiM taM bahuvIyA" he bhadanta / bahubIja vRkSa kauna 2 se hai gautama / " bahuvIyA aNegavihA pannattA " bahuvIja vRkSa aneka prakAra ke kahe gaye hai "taM jahA " jaise - 'atthiya teduMya aMvara kaviTTe" asthika, tendu uMbara kaitha / ye vRkSa aneka hai jinake phaloMmeM aneka bIja hote hai / aise isI prakAra se Amalaka, panasa dAr3ima-anAra nyagrodha-vaTa kA vRkSa kAkodumbarIya, tilaka, lakuca aura lodhra ye saba vRkSa bhI bahubIjaka vRkSa haiM / tathA vRkSonA huncha, 24dha, (thaDa) tvayA (chAla) zAkhA (DAja ) avAja ( paNa ) A adhA asabhyAta vo vAjA hoya che tebhana "pattA patteya jIvA" tenA patra - pAna pratyeka lava vAjA hoya che. arthAt tenA eka eka pAnamAM jUdA jUdA eka jIve hAya che tevA hoya che. "phalI pagaDiyA" tenA iNAbhAM Devalamena gohUsI - mI hoya che tathA 'pupphAI aNega jIvAI" tenA puSpA ne vo pApA hoya he "se ttaM gaDiyA" bhI prabhArI sImAnA vRkSa vigerene ephasthika kahyA che. eka "se kiM taM bahuvIyA" he bhagavan mahumIvANA vRkSI tathA myA che 'goyamA he gautama | vahucIyA aNegavidyA pannattA" huNI vANA vRkSo gane prAranA DelA che. "" d-"afua a'ga, dat afag" multus la'gs, @ursi, Fisi vigere. A vRkSo jenA phaLAmA aneka bIjo hAya che tevA eTale ke aneka khIvALA hoya hai. me 4 prabhA tenA nevA mahumIvANA AbhA, panasa, (iesa) hAubha, anAra (drAkSa) vaunu ATha aahubhNarIya, (vRkSavizeSa) tisaha, samuya bhane bodha (zahaDo) mA gadhA vRkSA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 / jIvAbhigamasUtre prasiddhavRkSo na grAhyaH asya ekAsthikatvAt ataH Amalakazabdena bahubIjavRkSavizeSastadanyo gRhyate (lakuca) (vaDahala) iti prasidvo gRhyate, ayamapi bahubIjavRkSavizeSaH, 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArA. kapitthAdi sadRzA vRkSA upalabhyante te'pi bahavIjavRkSatayaiva pratipattavyAH / 'eeMsi NaM mUlAvi asaMkhejjajIviyA jAva phalA bahavIyagA' eteSAm asthikatendukAdInAM vRkSANAM mUlAnyapi asaMkhyeyajIvAdhikaraNAni bhavanti yAvatpadena kandAdArabhya puSpaparyantA. saMgRhyante te pUrvavad vAcyAni, tathAhi-kandAdayaH pravAlAntA asaMkhyeyajIvA bhavanti, patrANi pratyekajIvAni se taM bahuvIyagA' te ete vahavIjakA vRkSA. kathitAH / 'se ttaM rukkhA' te ete vRkSAH sAmAnyataH kathitA iti / 'evaM jahA "dhave" dhava nAma kA vRkSa vigepa bhI bahuvIja vRkSa hai / yahAM Amalaka zabda se loka prasiddha mAmale kA vRkSa nahIM liyA jAtA hai kyoMki yaha ekAsthika-eka vIja vAlA hotA hai / yaha Amalaka eka bahuvIja vRkSa vizeSa hai / isI prakAra lakuca zabda se lokaprasiddha (lIcI) nAma ke phala vAlA vRkSa nahIM liyA jAtA hai lakuca ko baDahala kahate haiM ataH yahAM baDahala nAma kA vRkSa liyA jAtA hai| isI prakAra "je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI inhIM vRkSoM ke jaise vRkSa hote hai ve saba bhI vahubIja vRkSo meM gine gaye haiM "eesi mUlA vi asakhejjajIviyA jAva phalA bahuvIyagA" ina bahubIja vRkSo ke mUla masaMkhyAta jIvoM se adhiSThita hote hai yAvat inake phala bahuta bIja vAle hote hai / yahAM yAvatpada se kanda se lekara pravAla paryanta-kanTa, skandhatvak, zAkhA pravAla taka - ke pada gRhIta hue hai / ataH ye satra asaMtyAta jIva vAle hote haiM aura patra eka jIva vAle hote haiN| 'settaM bahuvIyagA" isa prakAra se ye vahubIna vRkSa kahe gaye hai| 'setta rukkhA,, dono prakAra ke vRkSoM kA bheda bahabIjavALA hovAthI bahabIjaka kahevAya che ahiyAM Amalaka e zabdathI loka prasiddha AmaLAnuM jhADa grahaNa karela nathI. kema ke te ekArika-eka bIjavALA hoya che A Amalaka te eka bahubIjavALuM vRkSa vizeSa che eja pramANe lakuca zabdathI kaprasiddha lIcI' nAmanA phalavALA vRkSane grahaNa karela nathI lakuSyane baDahalA kahe che. tethI ahiyAM 'ya' 25-4thI 17 nAmanu vRkSa yaDa 42 che the pramANe "je yAvanne tahappagArA" RL 652 vaNavasa vRkSA sivAyanA mIta 2 mA vRzAnA 21 vRkSA hAya cha ta mA 1 garamI vRkSAmA gaNatA cha "epasi mUlAvi asaMkhejjIjaviyA jAva phalA bahuvIyagA" mA parajIvANA vRzAna bhUta asaNyAta vAthI vyApta DAya che yAvat tenA phale bahu bIjavALA heltha che ahiyAM cAvat padathI kadathI laIne pravAla paryaMta 245, 245, 1 (kha) mA (6) pravAsa (55) sudhInA phe| haY 42yA che. tethI ye mayA sasa cyAt pAya cha bhane pAna 4 vANA DAya che "setaM bahuvIyagA" 107 gA gaI vA vRkSanu 4thana yuche "se taM rukkhA" mA rIte eka bIja, ane bahubIja banne prakAranA vRkSanA bheda sAthe ahiyAM kathana Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vanaspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM jAva je yAvanne tahappagArA se taM kuhaNA' evaM yathA-yena rUpeNa prajJApanAyAM bhedAstathA bhaNitavyAH, kiyatparyantaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva je yAvanne tahappagArA se taM kuhaNA' yAvat , atra yAvatpadena gucchagulmalatAvallI parvakatRNavalayaharitauSadhijalaruhANAM saMgraho bhavati eteSAM vRkSagucchagulmAdInAM savistaraM varNanaM prajJApanAyAH prathamapade vilokanIyam , ye cAnye tathAprakArAH gucchagulmAdisadRzAH pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikA bhaveyu ste'pyatra saMgrAhyA. / 'setaM kuhaNA' kuhaNA prakaraNAntaM vaktavyamiti / eSAM pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAnAM kIdRzaM saMsthAnamiti prazna , uttarayati gAthAbhiH-'NANAvihasaMThANA' ityAdi 'NANAvihasaMThANA rukkhANaM' nAnAvidhasaMsthAnAni-anekaprakArakANi saMsthAnAni bhavanti vRkSANAmiti, 'tAlasaralanAlierINaM' tAlasaralanArikelInAM vRkSANAm 'egajIvayA pattA' patrANi ekajIvAni patrANAm eka eva jovo bhavatItyarthaH / 'khaMdhA vi egajIvA' skandhA api eka jIvAH, keSAmityAha - 'tAlasaralanAlierINaM' tAlasaralanArikelAnAm eSAM vRkSe ekajIvastadIyaskandho'pi sahita svarUpa yahA~ taka pratipAdita huA hai / 'evaM jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavvaM jAva je yAvanne tahappagArA settaM kuhaNA" isa prakAra inake prajJApanA sUtra meM savistara bheda kahe gaye hai so guccha gulmalatA vallI parvaka tRNavalayaharita oSadhi jalaruha haNA kuprakaraNa taka ke ghe saba bheda yahAM para bhI kaha lenA cAhie / isI prakAra inhIM vRkSo ke sadRza aura bhI jo vRkSa ho ve saba inhIM pratyeka zarIra vanaspatikAyika vRkSoM meM garbhita kara lenA cAhie "NANAvihasaMThANA rukkhA NaM" ina vRkSajIvoM ke saMsthAna aneka prakAra ke hote haiM / 'egajIviyA pattA" ina vRkSoM ke patte eka jIva vAle kahe gaye haiM / arthAt hara eka vRkSa kA judA 2 eka 2 jIva hotA hai / 'khaMdhA vi egajIvA" skandha meM bhI eka jIva hotA hai kina vRkSo kA so kahate haiM "tAla saralanAlierIeNaM" tAla sarala nArikela / ina vRkSoM kA 4yu cha "NvaM jahA pannavaNAe tahA bhANiyacaM jAva je yAvanne tahappagArA se taM kuhaNA" yA pramANe mA vRkSAnA seho prajJApanAsUtramA savista2 rI Desa cha, te mehe| zu27, zubha, satA, pakSI, 564, tReksaya harita mauSadhI, rasa, muhe|, nA prakaraNa sudhInA te badhA ja bhede ahiyA paNa samajI levA Aja rIte A vRkSonI sarakhA bIjA paNa je vRkSo hoya te badhA Aja vRkSonI tulya pratyeka zarIra vanaspatikAya vRkSomAM samAveza 4 // savA. 'NANAvihasaM ThANA rukkhANa" mA' 'vRkSa3pI vanaspatiya vAnu sasthAna bhane prA2nu DAya cha "egajIviyA pannattA" // vRkSAna pAna 4 // hA cha. arthAta 434 vRkSAnA pAnamA yarayal me4 me 1 DAya che. "khaMdhA vi pagajIcA' mA 56 me pAya che. yA vRkSAnA 24 ghamAM se 04 ya cha 1 me Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ekajIva iti / nanu yadi vRkSAdInAM mUlAdayo yadi pratyekamanekapratyekajIvAdhiSThitA stataH kathamekakhaNDazarIrAkAza upalabhyante tatrAha - ' jaha' ityAdi 'jaha sagala sarisavANaM' patteya sarIrANaM0 gAhA0 iyaM gAthA sapUrNA yathA 'jaha sagalasarisavANaM silesamismANaM vaTTiyAvahI / patteyasarIrANaM tada hauti sarIrasaMghAyA " // 1 // yathA sakalasarpapANAM ilepamizrANAM valitAvarttI / pratyekazarIrANAM tathA bhavanti zarIrasaMghAtAH ||2|| yathA zleSadravya mizritAnAM sakalasarpapANAM vartI- ekarUpA - ekAkArA bhavati tathaivaanayaiva upamayA pratyekagarIriNAM jIvAnAM zarIrasaghAtAH pRthak pRthak svatvAvagAhanAvanto pratyeka kA eka 2 jIva hotA hai aura inake skandha kA bhI eka 2 jIva hotA hai / zaMkAyadi vRkSAdiko ke mUlAdika pratyeka, aneka pratyeka jIvoM se yukta hai to phira ye eka akhaNDazarIrAkAra rUpa se kyoM pratIta hote hai ? aneka khaNDa zarIrAkAra rUpa meM pratIta honA cAhie / uttara- meM prabhu dRSTAnta kahate haiM 'jahasagalasarisavANaM patteyasarIrANaM' yaha gAthA isa prakAra hai - 'jahasagalasarisavANaM silesamissANaM baTiyAvahI / patteyasarIrANaM taha hoMti sarIrasaMghAyA // 1 // jisa lepa dravyase mizrita hue sarpapoM kI golI eka rUpa - eka AkAra vAlI hotI hai| usI prAkara se pratyeka zarIra jIvo ke zarIrasaMghAta pRthak pRthak sva-sva avagAhanA vAle hote haiM / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se aneka saraso ke dAne snigdha dravya se jaba milakara eka laDna Adi ke rUpa meM ho jAte hai taba ve ekapiNDa hokara bhI apanI 2 avagAhanA meM usameM 160 0 1 saMdhyadhamA sUtraarache hai- 'tAlasaralanAliparINaM" tAsasarasa, nArINa-nArImerI A pratyeka vRkSeAmAM eka eka jIva hoya che ane tenA skAmAM paNa eka eka jIva hoya che zaMkA-----jo vRkSAdikAnA mUla vigere pratyeka aneka pratyeka jIvAthI yukta hoya che te pachI eka akhaMDa zarIrAkAra paNAthI kema dekhAya che ? aneka khaMDa zarIrAkAra paNAthI te dekhAvA joI e uttara-- praznanano uttara mApatAM alu dRSTAMta sAthai uhe che savANaM, patteyasarIrANaM" yA gAthA mA nIce prabhA che "jaha sagalasarisavANaM silesa missANaM vaTiyA vaTTI / patteyasarIrANaM, tahahoMti sarIrasaMghAyA" // 1 // - "jahasagalasari avagAhanA je zleSa drabya padAthathI mizrita thayela savAnIgALI eka rUpa ane eka AkAravALI hAya che, eja pramANe pratyeka zarIrI jIveAnA zarIrasa'ghAta jUdA jUdA sva sva vALA hAya che. A kathananu tAtpa e che ke--je rIte aneka sarasavAnA dANA snigdhacikaNA padArthamAM maLIne eka lADu, vigere prakArathI eka rUpa khanI jAya che, tyAre te eka piMDa rUpa hovA chatAM paNa pAta peAtAnI avagAhanamAM temAM judA judA dezavALA thaI ne rahe Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA prati0 1 naspatikAyikAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 161 bhavanti, ayaM bhAvaH yathA aneke'pi sarpapAH snigdhadravyeNa mizritA ekapiNDavAcyA bhavanto'pi sarve'pi sarpapAH tasmin piNDe bhinna-bhinnadeze tiSThanti tathA piNDAtmakaikavRkSe rAgadveSopacitaM tathAvidhaM svakarmazleSadavyasthAnIyam, pratyekazarIrAH sakalasarSapasthAnIyAH, pRthak pRthak vRkSadeze skandhamUlAdau tiSThanti tathA ca anekatra vidyamAnA api ekAkAreNAbhAnti, 'sagala sarisavANaM' ityatra sakalapadagrahaNaM viviktatvapratipattyA pRthak-pRthak svasvAvagAhavatAM pratyekazarIrANAM viviktatvapratipattyarthamiti / atraiva dRSTAntamapi bhavati 'jahavA tilasakkuliyA gAhA' yathA vA tilazaSkulikA, tilaparpaTikA, ityapi pAThaH, yathA tilapradhAnA piSTamayI apUpikA 'tilapApaDI' iti prasiddhA bahubhistilaiH saMhatA saMghAtamApannA satI pRthak-pRthak sva bhinna 2 deza vAle hokara rahate haiM usI prakAra piNDAtmaka eka vRkSa meM pratyeka zarIra vAle nAnA jIva rAgadveSa se upArjita apane 2 karmarUpa zleSa dravya se yukta hokara pRthak 2 skandha mUlA - dirUpa vRkSa deza meM rahate hai / isa prakAra se yadyapi ve aneka jagaha rahate haiM phira bhI eka AkAra se pratItipatha meM jAte haiM / dUsarA dRSTAnta bhI isa prakAra se hai - "jaha vA tilasakkuliyA" jaise - tila pradhAna piSTamayI apUpikA- tilapapar3I aneka tilo se mizrita hotI huI bhI eka kahalAtI hai parantu phira bhI usameM tila alaga 2 apanI 2 avagAhanA me rahe hue hai isI prakAra pratyeka zarIra jIvo ke zarIra saMghAtabhI kathaJcit eka rUpa ho kara bhI pRthak 2 apanI 2 avagAhanA meM rahate haiM 'dugaiyA ti AgaiyA" ye yahAM se mara kara tiryaJca aura manuSya gati meM hI jAte hai isalie dvigatika - do gati vAle kahe gaye haiM tathA tiryaJca manuSya aura deva gati se nikalakara yahAM utpanna hote hai isaliye ye tryAgatika-tIna Agati vAle kahe gaye hai, yahAM puSpAdi zubha sthAno meM deno kI bhI utpatti hotI hai / " parittA asaMkhejjA, che. e ja pramANe piDarUpa eka vRkSamA pratyeka zarIravALA aneka jIvA rAgadveSathIupArjIta peAta peAtAnA kama rUpa zleSa-drazya-padArthathI yukta thaIne pRthak pRthak skaMdha mUla, vigere rUpe vRkSadezamAM rahe che. eja pramANe jo ke teo aneka sthaLe rahe che te paNa eka AkArathI giAcara thAya che. have A sakha dhamAM khIjuM dRSTAMt khatAvatAM sUtrakAra kahe cheDe - " jA vA tilasakkuliyA" nevIrIte tasa adhAna soTavAjI yUpiDA-tasacAyaDI, te jema aneka tala thI maLelI hAya che te paNa ekaja kahevAya che chatAM paNa temAMnA tala judAjudA pAta peAtAnI avagAhunAmAM rahelA che eja pramANe pratyeka zarIrI jIve nA zarIrasa ghAta paNa kathaMcit eka rUpa thaIne paNa pRthak pRthak pAtapAtAnI avagAha nAma rahe che "dugaiyA ti AgaiyA" teyo mahithI bharIne tiryaya bhane manuSya gtimA ja jAya che, tethI dvigatika-be gativALA kahelA che. tathA tiryaMca manuSya ane deva e traNa gatimAthI nIkaLI ne ahiyAM utpanna thAya che, tethI teone yAgatika traNa Agati vAjA hyA che, mahiyA puSpa vigere zulasthAnAmAM devonI pazu utpattI thAya che, "parittA 21 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre svAvagAhatilAtmikA bhavati, tilaparpaTikA nAmnA kathaJcidekarUpA ca, tathA'nayaiva upamayA pratyeka zarIriNAM jIvAnAM zarIrasaMghAtAH kathaJcidekarUpA pRthak-pRthak svasvAvagAhanAvantazca bhavantIti ||suu0 14 // pratyekavanaspatikAyikA jIvA nirUpitAH, samprati sAdhAraNavanaspatikAyikajIvAn pratipAdayitumAha,- 'se kiM taM sAhAraNa.' ityAdi, / mUlam-'se kiM taM sAhAraNasarIkhAyakhaNassaikAiyA ! sAhAraNasarIkhAyakhaNassaikAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA-Alue mUlae siMgavere hirili sirili sissirili kiTThiyA chiriyA chIravirAliyA kaNhakaMde vajjakaMde sUraNakaMde khallUDe kimirAsi bhaddamotthA haridA lohiNI NIhU (thIraha) thibhugA assakaNNI sIhakaNNI siuMDhI mUsaMDhI je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pnnttaa| taM jahA-pajjattagA ya / apajjattagA ya / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pnnttaa| goyamA ! tao sarIraMgA pannattA, taM jahA orAlie teyae kammae / taheva jahA vAyara puDhavIkAiyANaM, navaraM sarIrogAhaNA jahanleNa aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAiregajoyaNasahassaM, sarIramA annitthNthsNtthiyaa| ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasavAsasahassAI jAva dugaiyA tiAgaiyA parittA asaMkhejjAaparittA aNaMtA pannattA samaNAuso! / se taM sAhAraNabAyaravaNassai kAiyA / se taM vAyara vaNassaikAiyA / se taM thAvarA' // sU0 15 // ye pratyeka zarIrIasaMkhyAta hote hai / "se te patteyasarIravAyaravaNassaikAiyA" isa prakAra se yahA taka ye pratyeka zarIra vAle bAdara vanaspatikAyika jIva pratipAdita hue hai / / suutr13|| asaMkhejjA" / pratyezarIra masa syAt DAya cha, "se taM patteyasarIravAyaravaNassaha kAiyA" mA pramANe maDi sudhInA mA pratye zarI21 mA2 vanaspatiya4 7vAnu pratipAdana karyu che, pasUtra 13 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sAdhAraNa vanaspatikAyikajIvanirUpaNam 163 chAyA- atha ke te sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAH ? sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikA anekavidhAH prajJaptAH, tadyathA-Alukam mUlakam zRGgaveraM hiriliH siriliH sissiriliH, kiTTikAkSIrikA kSIraSiDAlikA kRSNakandam vajrakandam sUraNakandam khallaTam kRmirAziH, bhadramustA haridrA lauhI, snuhiH, stibhukA, azvakarNI, siMhakarNI, siuMDhI, mubI ye bAnye tathAprakArA te samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA-paryAptakAzcAparyAptakAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA - audArikam taijasam kArmaNam tathaiva yathA - vAdarapRthivIkAyikAnAm / navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenAMgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa sAtirekayojanAsahasram | zarIrANi anitthaMsthasaMsthitAni / sthitirjaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa dazavarSasahasrANi / yAvad dvigatikAH jyAgatikA parItA asaMkhyeyAH, aparItA anantAH prazaptAH zramaNAyuSman ! te pate sAdhAraNavAdaravanaspatikAyikAH te pate vAdara vanaspatikAyikAH / te pate sthAvarAH / / sU0 15 / / TIkA- 'se kiM taM sAdAraNasarIra vAyaravaNassaikAiyA' atha ke te sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAH, eteSAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati - 'sAhA - raNasarIra vAyaravaNassaikAiyA aNegavihA pannattA' sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikA bhanekavidhAH-anekaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH, sAdhAraNazarIrakhA daravanaspatinAmakarmodayAt sAdhA aba sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikajIvo kI prarUpaNA kI jAtI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- " se kiM taM sAhAraNasarIra 0" ityAdi / 'se kiM taM sahAraNasarIravAyaravaNassaikAiyA' - ityAdi / TIkArtha - " se kiM taM sAdhAraNa sarIra vAyaravaNassaikAiyA " he bhadanta ! jo sAdhAraNa zarIra vAdaravanaspatikAyika jIva haiM unakA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "sAhAraNasarIravAyaravaNassaikAiyA aNegavihA pannattA" he gautama ! sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikajIva aneka prakAra ke ka have sAdhAraNa zarIra khAdara vanaspatikAyika jIvo nuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, A samaMdhabhAM gautama svAbhIye asune yevu pUchayu che se kiM taM sAhAraNasarIra" ityAdi "se kiM taM sAdhAraNasarIra vAyaravaNassa ikAiyA " tyAhi TIartha - "se kiM taM sAdhAraNa sarIravAyaravaNassaikAiyA " // dhatyAdi he bhagavAn ne sAdhAraNu zarIra khAdara vanaspati jIva che temanA zu' lakSaNo che ! ane tenA keTalA bhe che ? yA prazna nA uttara bhAM alu Ahe che - "sAhAraNasarIra vAyaravaNassaikAiyA aNegavidyA pannattA" he gautama ! sAdhAraNuzarIra mAhazvanaspati ayi lava ne praaranA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jIvAbhigayasUtre raNazarIrabAdaravanaspatikAyikA stecAnekaprakArakA ityuttaram / anekaprakArameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA--'Alae' Alukam 'mUlae' mUlakama 'siMgavere' zRGgaverakam , 'hirili' (adarakha) iti lokaprasiddham kandam , 'sirili' ityapi tathaiva 'sissirili' sissiriliH, 'kiTiyA' kITikA, 'chiriyA' kSIrikA 'chiriyavirAliyA' kSIraviDAlikA 'kaNhakaMde' kRSNakandam 'bajakaMde vajrakandam 'sUraNakaMde sUraNakandam , 'khallUDe' khalluTam 'kimirAsI' kRmirAzi. / 'bhaddamotthA' bhadramustA 'haridA' haridrA 'lohiNI' lauhI 'NIha' snuhiH 'thibhu' stibhuH 'assakaNNI' azvakarNI 'sIhajhaNNI' siMhakarNI, 'siuMDhI' sikuNThI 'musaMDI' mUpaMDhI, etannAmakAH sAdhAraNavanaspatikAyikabhedAH kecana loke prasiddhAH kecana dezavizeSaprasiddhatvAta svayameva jnyaatvyaaH| 'je yAcanne tahappaNArA te samAsao vihA pannattA' ye cAnye-AlukAdibhinnAH tathAprakArAH-mAlakAdisadRzA ste'pi sAdhAraNazarIravAdakhanagaye hai / ina jIvo ke sAdhAraNa zarIra bAdaravanaspatinAmakarmakA udaya hotA hai ataH ye sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikajIva kahalAte hai| "taM jahA" ye aneka prakAra ke isa prakAra se haiM- "Alue, mUlae, " Ala, mUlA, "siMgavere" adarakha, "hirili" hirilI "sirili" sirilI "sissirili" sirassirilI "kiTTiyA" kiTikA "chiriyA" kSIrikA, "chiravirAliyA" kSIraviDAlikA, "kaNhakaMde" kRSNananda "vajjakaMde" vajrakanda "sUraNakaMde" sUraNakanda 'khalluDhe" khalluTa "kimirAsI" krimirAzi bhadamotthA, bhadramothA "ilidA" "haldI" "lohiNI" lohI. "NIhU" snuhi-thuvara, "thibhu" stibhu, "assakaNNI" azvakarNI, siMhakaNNI, "siMhakarNI" "siuMDhI, "mRsaMDhI" mUpaMDhI, ye sava sAdhAraNavanaspatikAyika ke bheda hai-inameM kitaneka to loka meM prasiddha hai aura kitaneka bhinna 2 dezo meM prasiddha haiM / "je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA" isI prakAra se jo aura bhI inhIM ke samAna ho ve bhI grahaNa kara lenA cAhiye / kahelA che, A one sAdhAraNa zarIra bAdara vanaspati nAmakarma ne udaya thAya che, jethI ye sAdhArale zarI2 mA2 vanaspati thi: vo upAya cha, 'taM jahA' mA bhane praa2| mA prabhArI samAya1, 24-"Apa, bhUla' mAsu (maTa11) bhUNA "siMgavere" mAI 'hirili' haRAN, 'sirili' siEiRel, 'sissirili' sissiriti kiTTiyA' & 'chiriyA' kssii27| 'chiravigaliyA kSIvilixt 'kaNhakaMda' 4 'vajjakaMde' 4 'sUraNakaMde' 12 nalluDe' maduTa 'kimirAsI' bhizI, 'bhaddamotthA' madramAyA halihA' sa.2 'lohArI' sohI, 'NIha' nuhi thupa2' thibhu' (tanu 'assakaNNI' ma 'sIhakANI sipI 'sIuMThI sIlI mUsaMDhI' bhUpaTI 241 dhA sAdhA2Y vanaspativinA ho che, AmAM keTalAka to lekamAM prasiddha che, ane keTalAka jUdA judA dezomAM prasiddha che, je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA' me prabhAra olon pare mAnAvA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra 1 sAdhAraNadhanaspatikAyikajIvanarUpaNam 165 spatikAyikatayA jJAtavyAH / te AlukAdayaH sarve'pi sAdhAraNazarIravanaspatikAyikAH samAsataH saMkSepeNa dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH - kathitAH / prakAradvayaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA pajjattagA ya apajjattagA ya' paryAptakAzcAparyAptakAzca tatra paryAptiviziSTAH paryAptAH tadrahitA aparyAptakA iti / sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrAdiddAracintanAya praznayannAha - 'tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM' saMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA' taiSAM sAdhAraNazarIravAdaravanaspatikAyikAnAM skhalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAnIti prazna', bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ' 'tao sarIragA pannatA' trINi zarIrANi prajJaptAni- kathitAni, traividhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA'orAlie teyae kammara ' audArikaM taijasa kArmaNazca zarIratritayaM bhavatyeSAmiti / ' taheva jahA vAyara puDhavIkAiyANaM' tathaiva yathA cAdarapRthivIkAyikAnAM zarIrAdidvArANi yathA vAdarapRthivIkAyikajIvAnAM kathitAni tathaiva - tenaiva rUpeNa bAdaravanaspatikAyikAnAmapi tAni sarvANi ye sAdhAraNa vanaspatikAyika sakSepa se do prakAra ke kahe gaye hai - "taM jahA " jo aise hai "pajjantagA ya apajjattagA ya" eka paryAptaka aura dUsare aparyAptaka jo paryApti se yukta hote haiM ve paryApta aura jo paryApta nahIM hote hai ve aparyAptaka haiM / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA he bhadanta ! ina sAdhAraNa vanaspatikAyikoM ke kitane zarIra kahe haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! tao sarIragA pannatA' he gautama ! ina sAdhAraNa vanaspatikAyikoM ke tIna zarIra kahe gaye haiM- 'taM jahA' jo isa prakAra se hai- orAlie, teyae, kammae, audArika, taijasa aura kArmaNa " tadeva jAva vAyarapuDhavIkAiyANaM" jisa prakAra se zarIrAdidvAra bAdara pRthivIkAyikajIvo ke prakaraNa meM kahe gaye hai, usI prakAra se ve saba bAdaravanaspatikAyiko ke bhI kaha lenA cAhiye yahAM lezyAdvAra meM hoya tepaNu sAdhAraNa vanaspatikAyamAM grahaNa karIlevA, A sAdhAraNa vanaspatikAyika sa kSe pathI me akSaranA mahelA che, 'taM jahA' bhemA pramANe che - 'pajjattagA ya apajjattagA ya' me paryAptaka ane bIjA aparyAptaka paryAtithI yukta je hAyate paryAptaka ane je paryApta na hoya jeTale pUrA paryApta na hoya te paryApta ' tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIraMgA pattA ' he bhagavan A sAdhAraNa vanaspatikAyikAne keTalA zarIra hAya che ? A praznanA uttaramAM alu che ! - 'goyamA ! to sarIraMgA pannattA' he gautama ? yA sAdhAraNa vanaspatiH ayi bhanA bhAyu aAranA zarIro DelA che, 'taM jahA' te mA prabhANe sabhavA, 'orAlie, teyapa, kammae' mohAri, terasa, bhane arbha 'taheva jAva vAyarapuDhavIkAiyANaM' mahara pRthvIkAyikAnA prakaraNamAM khAdarapRthvIkAyikAnA zarIra vigere dvArotu je pramANe kathanakayu* che, eja pramANe te saghaLA dvAronu kathana A khAdaravanaspatikAyikAnA sabaMdhamA paNa samajI levA tApa e che, ke ahiyAM lezyAdvAramAM sAdhAraNu zarIra mAdara vanaspatikAyikAne Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jIvAbhigamasUtre " dvArANi jJAtavyAnIti / atra lezyAdvAre sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM lezyAstisra eva bhavanti, pratyekazageravAdaravanaspatikAyikAnAM paryAptAvasthAyAM lezyAstisra eva bhavanti kintu aparyAptAvasthAyAM devAgamanasabhavAccatasro lezyA api bhavantIti vivekaH / bAdarapRthivIkAyikApekSayA yadvailakSaNyaM tatsvayameva darzayati- 'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM' navaraM kevalam avagAhanAsaMsthAnasthitipu vizeSa - trailakSaNya vartate tadeva darzayati- sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAiregajoyaNasahassaM, bAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenADgulasyAsaMkhyeyabhAgam / utkarSeNa sAtirekayojanasahasram / tacca sAtirekayojana sahasramavagAhanAmAnaM pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikApekSayA jJAtavyam, tacca - ekasya jIvasya bAhyadvopeSu vallyA dInA, samudragotIrtheSu padmanAlAdInAM bhavati / jaghanyotkarSAbhyAmaDgulA - khyeyabhAgapramANA sAtirekayo janasahasrapramANA ca zarIrAvagAhanA pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAyikAnAmeva bhavati eSAM sAdhAraNazarIravanaspatikAyikAnAM tu zarIrAvagAhanA jaghanyata utka sAdhAraNa zarIra bAdaravanaspatikAyikoM ko tIna hI lezyAe~ hotI hai pratyeka zarIra vanaspati ko paryAptAvasthA meM to tIna hI lezyAe~ hotI haiM kintu unake aparyAptAvasthA meM devoM ke Agamana kI sabhAvanA se cAra lezyAe~ hotI haiM yaha tAtparya hai / ' gavaraM' parantu 'sarIrogAhaNAjanneNaM aMgula asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAirega joyaNasahassa" bAdarapRthivIkAyikajIvoM kI apekSA inake kathana meM yaha vizeSatA hai ki bAdaravanaspatikAyikoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se agula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se kucha adhika eka hajAra yojana kI hotI hai / yaha utkRSTa zarIrAvagAhanA pratyeka zarIra bAdaravanaspati kAyika kI apekSA se jAnanA cAhiye yaha jo eka jIva kI kahI hai so vaha bAhya dvIpo ke jo ballI Adi hai unakI apekSA kahI gaI hai tathA samudra gotIrthoM meM jo padmanAlAdika hai unakI traNaja lezyAe hoya che pratyekazarIra vanaspatikAyikAne aparyAptAvasthAmAM devAnA Aga mananI sabhAvanAthI cAra lezyAe hAya che, 'NavaraM' jAhara pRthvI DAyinAM DaratA mA bAdara vanaspatikAyikAnA kathanamAM je vizeSa te tAvatAM sUtra che sarIrogAhUNA japaNeNaM aMgulasla asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM sAiregajoyaNasaharsa' jAhara pRthvI ayi lavonA sthanatI bhI mAhara vnspatikAyika jIveAnA kathanamAM e vizeSatA che hai-mAdaravanaspatikAyikAnA zarIranI avagA hunA jadhanyathI AMgaLanA asakhyAtamAM bhAgapramANanI hAya che ane utkRSTathI kaMIka vadhAre eka hajAra ceAjanahAya che--A UtkRSTa zarIranI avagAhanA pratyeka zarIra khAdara vanaspatikAyikAnI apekSAe samajavI, je A avagAhanA eka jIvanI kahI che, te bAhyadvIpAnI je vallI-vela vigere che, tenI apekSAthI kahI che, tathA samudra gAtIrthAMmAM je padmanAla vigere che, tenI apekSAethI kahe Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 pra. 1 sAdhAraNaSanaspatikAyikajIvanirUpaNam 167 rSatazcApi aGgutvasyAsaMkhyeyabhAgapramANaiva bhavati nAdhiketi bhAvaH / tathA - 'sarIragA aNitthaMsthasaMThiyA' zarIrANi anitthaMsthasaMsthitAni - bAdaravanaspatikAyikAnAM zarIrANi anithaMsthasaMsthAna yuktAni bhavantItyarthaH 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM dasavAsasahassAI' bAdara vanaspatikAyikAnAM sthitiH jaghanye nAntarmuhUrtta pramANA bhavati - utkarSeNa tu dazavarSasahasrapramANA bhavatIti / iyaM sthitirapi pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyikApekSayaiva jJAtavyA, sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyikAnAM sthitirjaghanyotkRSTA'ntarmuhUrtapramANaiva bhavatIti tAtparyArthaH / 'jAva dugaiyA ti AgaiyA' yAvadadvigatikA tryAgatikAH bAdaravanaspatikAyikA jJAtavyAH, yAvatpadena zarIrA apekSA kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye / bAkI sAdhAraNa zarIravanaspatikAyikoM ko avagAhanta to jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hI hotI hai isase adhika nahIM hotI hai aisA bhAva hai "sarIgA aNitthaMtthasaMThiyA" bAdaravanaspatikAyika jIvoM ke zarIra haiM ve anitthaMstha saMsthAna vAlA hai - niyata saMsthAna vAle nahIM haiM / "ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkosaNaM dasavAsa sahassAI " sthiti inakI jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dasa hajAra varSa kI hai yaha sthiti bhI pratyeka zarIra vanaspatikAyakI apekSA jAnanI cAhiye isa sAdhAraNa zarIra vanaspatikAyakI sthiti to kyA jaghanya kyA utkRSTa donoM prakAra se antarmuhUrttapramANa hI hotI hai, yaha tAtparya hai " jAva dugaiyA tiAgaiyA" ye tiryaJca aura manuSyo meM utpanna hote hai ataH dvigatika tathA tiryaJca manuSya aura devagati se Akara jIva inameM utpanna hote haiM isaliye ye tryAgatika tIna Agatika vAle kahe gaye haiM / kyoMki puSpAdi zubhasthAnoM meM devo kI utpatti hotI hai / yahAM bhI yaha jo tIna gati se aneka rUpa che tema samajavu. bAkI sAdhAraNa zarIra vanaspati kAyikAnI avagAhanA tA jaghanya ane utkRSTa ane prakArathI AMgaLInA asa'khyAtamAM bhAgapramANuja hoya che. tenAthI vadhAre hAtI nathI. tevA bhAva samajavA "sarIragA aNitthaMttha saMThiyA" bAhara vanaspatiprayi vonA ? shriire| che, te manitthaMstha saMsthAna vAjA che bheTale ! niyata saMsthAnavANA hotA nathI. "ThiI jahanneNaM aMtomuddattaM uphkoseNaM dasavAsasahassA" tethonI sthiti dhanyathI the! atabhutanI che. ane utkRSTathI dasa hajAra vaSaeNnI che A sthiti paNa pratyeka zarIra vanaspatikAyika jIvanI apekSAthI jANavI. A sAdhAraNu zarIra vanaspatikAyikAnI sthiti jaghanya athavA utkRSTa ema banne prakAranI aMtarmuhUta pramANuja hoya che. A kathananu eja tAtpaya che. "jAya dugaiyA ti AgaiyA" mA mahara vanaspati ayi bhavAnI utpattI tIrthaya ane manuScAmAM thAya che. tethI tene dvigatika eTale ke e gativALA kahelA che temaja tiya ca manuSya ane deva gatimAMthI AvIne jIve A mAdara vanaspatikAyikAmAM utpanna thAya che. tethI tene "jyAgatikA traNa gatithI AvavAvALA kahyA che. kemake puSpa vigere zubha Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jovAbhigamasUtre bagAhanA-saMsthAna-sthiti dvArAtiriktAni sarvANyapi dvArANi saMgrAhyANi tAni bAdarapRthivIkAyikavadeva jJAtavyAni, gatyAgatidvAraM tu svayameva darzitam , tatra dvigatikAH tiryaGmanuSyagatau gamanAta , tryAgatikAH tiryaGmanuSyadevebhya AgamanAt puSpAdizubhavanaspatiSu devAnAmapyutpattirbhavatIti / idaM tryAgatikatvaM pratyekazarIravAdaravanaspatikAyikAnadhikRtyaiva proktam , anyathA--sAdhAraNazarIravanaspatikAyikeSu devAnAmAgamanAbhAvAd ete dvayAgatikA eva bhavanti tiryaDmanuSyeti gatidvayAdevAgatyAtra samutpadhante / sUtre tu pratyeka- sAdhAraNeti dvayamadhikRtya vivakSitamiti bhAvaH / 'parittA asaMkhejjA aparittA aNaMtA pannattA samaNAuso' parItAH pratyeka zarIriNaH asaMsyeyAH aparItA apratyekazarIriNo'nantAH prajJaptA: he zramaNa ? he AyuSman ? upasaMharannAha--'setta' ityAdi, 'se taM sAhAraNasarIravAyaravaNamsaikAiyA' te ete sAdhAraNazarIra vAdara vanaspati - kathana hai vaha bhI pratyekagarIravanaspati ko lekara hI kathana kiyA hai anyathA sAdhAraNa zarIravanaspati meM deva ke Ane kA niSedha hai isase yaha sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya tiryaJca manuSyarUpa do gati se Ane vAle hone ke kAraNa ye do Agati vAle hI hote haiN| sUtra meM pratyeka zarIvanaspatikAya aura sAdhAraNazarIravanaspatikAya ina donoM ko sAtha lekara vivakSA kI hai| yahA~ yAvatpada se zarIra avagAhanA saMsthAna aura sthitidvAra ke sivAya saba hAra saMgRhIta hote haiM, ve sarva dvAra vAdarapRthivIkAyika ke prakaraNa meM jisa rUpa se kahe gaye haiM vaise hI yahAM para bhI kahalenA cAhiye devo kI utpatti puSpa Adi zubhavanaspati meM hI ho jAtI hai isa kAraNa unheM vyAgatika prakaTa kiyA gayA hai / "parittA asaMkhejjAaparittA aNaMtA paNNattA" ye pratyeka zarIra asaMkhyAta aura apratyeka zarIra anaMta kahe gaye haiN| he zramaNa / AyuSman / 'se taM sAhAraNasarIravAyaravaNassaikAiyA" isa prakAra sthAmAM devenI paNa utpatti hoya che. ahiyAM paNa je A traNa gatithI aneka paNAnuM kathana che, te paNa pratyeka zarIra vanaspatine laIne ja kathana karela che anyathA sAdhAraNa zarIra vanaspatimAM devanI utpatti thatI nathI ane tethIja A sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya tiryaMca ane manuSya be gatithI AvanArA hevAthI teo be AgativALA ja hoya che sUtramAM pratyeka zarIra vanaspatikAya ane sAdhAraNa zarIra vanaspatikAya A bannenI eka sAthe vivakSA karI che ahiyAM yAtpadathI zarIra, avagAhanA, saMsthAna, ane sthiti dvAra zivAya badhA ja kArene saMgraha thayelo che. e badhA dvAre bAdara pRthvIkAyikenA kathanamAM je pramANe kahyA che. e ja pramANe ahiyAM paNa kahevA joIe. devenI utpatti puSpa vigere zubha vanaspatimAM yAya . tathI mAne "yAtisay gatithI bhAvanA pramANe 4 cha "parikSA asarojjA aparittA aNaMtA paNNacA" pratye4 zarI2 masabhyAta ane. mapratye4 zarI2 manAta 49sA cha, 8 zramAyupyaman "se taM sAhAraNasarIra vAyaravaNaslai kAiyA" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www prameyadyotikA TIkA prati01 prasakAyikajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 169 ___ kAyikA nirUpitA: / 'settaM vAyaravaNassaikAiyA' te ete bAdaravanaspatikAyikAH kathitAH / ___ 'se taM thAvarA' te ete sthAvarajIvAH nirUpitA iti ||suu0 15 // pRthivyavanaspatikAyikarUpAn sthAvarAn nirUpya trasapratipAdanArtha praznayannAha___'se ki taM tasA' ityAdi / mUlam-'se kiM taM tasA ? tasA tivihA pannatA taM jahA-teu___ kAiyA vAukkAiyA orAlA tasA pANA / se kiM taM teukkAiyA, teu kkAiyA duvihA pannattA, taM jahA-suhumateukkAiyA ya bAyarateukkAiyA ya / se kiM taM suhumateukAiyA suhumateukAiyA jahA suhumapuDhavikAiyA / navaraM sarIraMgA suuiiklaavsNtthiyaa| egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA, ses taM ceva, settaM suhamateukkAiyA se kiM taM bAyarateukkAiyA, bAyarateukkAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA-iMgAle jAle mummure jAva sUrakaMtamaNinissie, je yAvannetahappagArA te samAsao duvihA pannattA. taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y| tesi Na bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA, goyamA ! tao saroragA pannattA, taM jahA-orAlie, teyae kammae, sesaM taM ceva sarIraMgA sUIkalAvasaMThiyA, tinni lessA, ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI tiriyamaNussehito uvavAo sesaM taM ceva egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA. setaM teukkAiyA, ||suu0 16 // se yaha sAdhAraNa zarIra vAdara banaspatikAyika kA varNana huA 'se taM vAyaravaNassaikAiyA' isa prakAra vAdaravanaspatikAyika bhI nirUpita kiye gaye hai| "se taM thAvarA' inake nirUpita hone para sthAvaroM kA nirUpaNa ho gayA / ||suu0 15 // bhI zata BAL sAdhAraNa zarI2 mA62vanaspatiyaanupANuna thayu, "se tta vAyaravaNassaikAiyA" mArIta mA2 vanaspatiya vAnu ni350 42vAmA mAnche "se taM thAvarA" ane me pramANe sthAvara vanaspatiya4 vA 5 (356 sa : ||suu.15|| 22 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasye chAyA-atha ke te trasAH, prasAstrividhAH prAptAH tadyathA-tejaskAyikAH vAyukAyikA audArikAstrasAH prANAH / atha ke te tejaskAyikA tejaskAyikAH chividhAH prAptAH, tadyathA-sUkSmatejaskAyikAzca pAdaratejaskAyikAzca / atha ke te sUkSmatejaskAyikAH, ? sUkSmate. jaskAyikA ythaasuukssmpRthiviikaayikaaH| navaraM zarIrANi sUcIkalApasaMsthitAni / ekagatikA sudhAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJAptAH, zeSa tadeva / te ete sUkSmatejaskAyikAH / atha ke te bAdaratejaskAyikAH, vAdaratejaskAyikAH anekavidhAH prAptAH, tadyathA-akArI jvAlA murmuro yAvat sUryakAntamaNinithitaH ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prAptAH tadyathA-paryAptakAzcAparyAptakAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prakSaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prazaptAni, tadyathA-audArikaM taijasaM kArmaNam zeSa tadeva / zarIrANi sUcokalApasaMsthitAni, tisro lezyAH / sthitiH jaghanyenAntarmuham utkarpaNa trINi rAtridivAni, tithaMGmanuSyebhya upapAtaH, zepaM tadeva, ekagatikA yAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prAptAH / te pate tejaskAyikAH // sU0 16 // TIkA-'se kiM taM tasA' atha ke te trasAH, trasanti-abhisandhipUrvakaM vA Urdhvamaghastiryag vA calantIti trasAH-sanAmakarmodayavartino jIvAste kiyanta iti praznaH, uttarayati'tasA tivihA pannattA' trasAH-trasanAmakarmodayavartino jIvAstrividhAH triprakArakAH prajJaptAHkathitAH / vaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'teukkAiyA vAukAiyA orAlA tasA, tejaskAyikAH vAyukAyikAH, udArA.-audArikAstrasAH prANA, tejaH-agnireva pRthivI apa aura vanaspatikAyika rUpa sthAvaroM kA nirUpaNa karake aba trasa jIvoM kA kathana karane ke liye gautama ne prabhu se aisA pUchA hai___ 'se ki taM tasA-ityAdi / TIkArthaH-"se kiM taM tasA" he bhadanta ! ve usa jIva kitane prakAra ke haiM / tathA trasa jIva kinhe kahate haiM ? uttara meM prabhu-kahate haiM-jo apanI icchA ke anusAra athavA vinA icchAke Urva adhaH tiryak calate hai ve trasa haiM aise ye trasa jIva "tivihA pannattA" tIna prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' jaise 'teukkAiyA, vAukkAiyA orAlA tasA pANA' tejaskAyika, vAyukAyika aura audArika basa prANI jina jIvoM pRthvI, apu ane vanaspatikAyika rUpa sthAvanuM nirUpaNa karIne have trasajInuM kathana 42vA mATe gautama svAmI prasune ye pUcha cha hai-"se ki taM tasA" tyAhi. - "se ki taM tasA" magavan sv| 21 prA2nA hA cha ? // praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke jeo pitAnI icchA vinA ja udarva--upara adhaH-nIce mana tiya -aisyu yAra cha, te salavI upAya che. mAvA mA / "tivihA" paNNatA" 3 mAranA uvAmI mAvyA che "taM jahA" te 2' prabhA cha "ukkAiyA, vAuphphAiyA, morAlA tasA pANA" teyi , vAyuAyi, bhane mI2i4 sa prA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 1 prasakAyikajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 171 zarIraM yeSAM te te skAyAH tejaskAyA eva tejaskAyikAH, evaM vAyureva zarIra yeSAM te vAyukAyikAH udArAH-sphArAH, udArA eva AdArikAH pratyakSata eva spaSTatrasatvanibandhanAbhisandhipUrvakagatiliGgatayA samupalabhyamAnatvAt , trasAH, trasanti-uSmAghabhitaptAH santo vivakSitasthAnAt udvijanti gacchanti ca chAyAdyAsevanArthaM sthAnAntaraM ye te trasAH, prANAH dvIndriyAdayo jIvAH kathyante te trasA dvIndriyAdayaH audArikatrasAH kathyante / trividhatraseSu prathamataH tejaskAyikapratipAdanAyA''ha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM teukkAiyA' atha ke te tejaskAyikAH, tejaskAyikAnAM kiM lakSaNa kiyantazca bhedA iti prazna', uttarayati 'teukkAiyA duvihApannattA' tejaskAyikA jIvA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitAH / prakAradvayameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'muhumateukkAiyA ya ghAyarateukkAiyA ya' sUkSmatejaskAyikAzca bAdaratejaskAyikAca, tatra sUkSmatvaM bAdaratvaM ca sUkSmanAmakarmodayAt kA zarIra taijasa rUpa hotA hai ve taijaskAyika hai isI prakAra se vAyukAyiko ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye ye trasa nAmakarma ke udayavartI hote hai audArika trasa pratyakSa se hI spaSTa rUpa se trasatva kI kAraNabhUta jo abhisadhi pUrvaka gati rUpa liGga hai usase pratIti koTi meM Ate hai / jo uSmA Adi se duHkhita hokara jo vivakSita sthAna se chAyA Adi ke sevana karane ke liye dUsare sthAna para jAte hai ve trasa haiM / ye audArika prasa prANa dvIndriyAdi jIva kahe jAte haiM / dvIndriya se lekara paJcendriya taka ke samasta jIva audArika trasa prANa kahe gaye haiM / "se kiM taM teukkAiyA" he bhadanta ! taijaskAyika kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-"teukkAiyA duvihA pannattA" he bhadanta ! taijaskAyika do prakAra kahe gaye hai-"taM jahA" jaise-'suhuma teukkAiyA ya vAyarateukAiyA ya" sUkSma tejaskAyika aura vAdara tejaskAyika, inameM sUkSmanAmakarma je jIvanA zarIra taijasa rUpa hoya che, teone taijaskAyika kahyA che. A jIvo trasanAma kamanA udayavati hoya che. audArika trasa pratyakSa thIja-spaSTa paNAthI trasatvanA kAraNabhUta je abhisaMdhi pUrvakanI gatirU5 liga (cihna) che tenAthI pratIta thAya che. jeo uSmAgaramI vigerethI dAkhI thaIne vivakSita sthAnamAMthI chAyA vigerenuM sevana karavA mATe bIjA sthAna para jAya che te trasajI kahevAya che. A audAMrika trasa prANa hIndriyAdi jIva kahe vAya che eTale ke be Indriya vigere cha trasa prANa kahevAya che. be indrIya vALA jIne dArika trasa prANa kahyA che. ____ "se kiM taM teukkAiyA" mAvan te424Ayi: vAnu zu sakSa] cha ? bhane tanA 2sA ho yA cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha-"teukkAiyA duvihA pannatto" 3 gItama ! teyiva meM prA2nA hA cha "taM jahA" 2mA pramANe che "suSumate ukAiyA ya yAyarateukkAiyA ya" sUkSma yi bhane maataayika temAM sUkSma nAmakarmanA udayathI sUkSamapaNuM, ane bAdara nAmakarmanA udayathI bAdarapaNuM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jIvAbhigamasUtre vAdaranAmakarmodayAcca na tu sUkSmatvam-alpatvam , bAdaratvaM ca sthUlatvaM vadarAmalakavat / ubhayatrApi ca-zabdau svagatAnekabhedasUcakAviti 'se ki taM muhumateukkAiyA' atha ke te sUkSmatejaskAyikAH iti praznaH, uttarayati-pUrvAtidezena-'muhumateukkAiyA jahA suhumapuDhavIkAiyA' sUdamatejaskAyikAH yathA-yena rUpeNa sUkSmapRthivIkAyikAH kathitAstenaiva rUpeNa jJAtavyAH / sasthAnadvAre sUkSmapRthivIkAyikApekSayA yad vailakSaNyaM tatsvayameva darzayati-'navaraM' ityAdinA, 'navaraM sarIragA sUIkalAvasaMThiyA' navaraM kevalaM sUkSmatejaskAyikAnAM zarIrANi sUcIkalApasasthAnasasthitAni bhavanti / etadatiriktaM sarvamapi sahananAdikaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / cyavanadvAre sUkSmapRthivIkAyikAH anantaramuDhtya tiryakSu manuSyeSu ca utpadyante, ke udaya se sUkSmatA aura bAdaranAmakarma ke udaya se vAdaratA hai sUkSmatA-alpatA aura vAdaratA-sthUlatA, badara aura Amalaka kI jaisI inameM nahIM hai / yahA~ do cakAra apane 2 aneka bhedo ko sUcana karane ke liye prayukta hue hai / 'se ki taM suhumateukkAiyA' he bhadanta / sUkSma taijaskAyiko kA varNana-kaisA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! "mRhumateukkAiyA jahA puDhavIkAiyA" jisa rUpa se sUkSmapRthivIkAyikoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai usI rUpa se inakA bhI nirUpaNa jAnanA cAhiye saMsthAnadvAra meM hI sUkSmapRthivIkAyikoM kI apekSA aisI bhinnatA hai ki "navaraM saroragA sUikalAvasaMThiyA" inake zarIra sUcikalApa (sUiyoM kA piNDa) ke jaise sasthAna vAle hai / isa antara ke atirikta aura saba sUkSmapRthivIkAyika ke jaisA ho jAnanA caahiye| cyavanadvAra meM sUkSmapRthivIkAyika vahA~ se udvartita hokara tiryazca aura manuSyoM meM utpanna hote hai, aisA kahA hai kintu isa prakaraNa kahyuM che. sUkSamatA-alpapaNuM ane bAdaratA-sthUla paNuM, bera ane AmaLAnI mAphaka AmAM nathI. sUtramAM becakArakahyA che, te pota potAnA aneka bhedonuM sUcana karavA mATe prayukta karyA che "se ki ta suhumateupakAiyA" sagavan sUkSma ta yihAnu 'vana cha ? arthAta sUma tejaskAyikanA keTalAda kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne 4 cha hai-"suhumateukkAiyA jahA puDhavIkAiyA" re prabhArI sUkSma pRthvI thihIna 4thana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe A sUkSma tejaskAyika jIvanuM paNa kathana samajI levuM kevaLa sasthAna dvAranA kathanamAja sUkSama pRvIkAyikajIvana kathana karatA vizeSatA che te savI zata-"navaraM sarIragA sUhakalAvasaMThiyA" tamanA zarI2 sUyisA5 (sanA gucchA) jevA saMsthAna vALA che. A aMtara sivAya bIjuM badhu ja kathana sUmapRthvIkAcikenA kathana pramANe ja samajavuM. cyavana kAramAM-sUmapRthvIkAyika tyAMthI utita thaIne eTale ke--tyAMthI nIkaLIne tiya ca ane manuSyamAM utpanna thAya che. tema kahyuM che. paraMtu A prakaraNamAM sUma tejaskA yika kevaLa tiryaMca gatimAja utpanna thAya che kemake-te skAyika ane vAyukAyika mAMthI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 sakAyikajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 173 ityuktam atra tiryaggatAveva sUkSmatejaskAyikAH samutpadyante na tu manuSyeSu samutpadyante, te jIvAtebhyo niHsRtAnAM manuSyagatau utpAdaniSedhAt / taduktam- "sattamimahineraiyA teU vAU aNaMtaruvvaTTA / navi pAve mANussaM taheva asaMkhAuyA savve" // 1 // chAyA--saptamImahInairayikAstejo vAyuranantaroghRttAH / _ naiva prApnuvanti mAnuSyaM tathaivAsaMkhyAyuSkAH sarve ||iti chAyA, gatyAgatihAraM svayameva darzayati-'egagaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA' ekagatikAH yAgatikAH pratyekagarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH / sUkSmatejaskAyikAH mRtvA tiryaggatAveva utpadyante ata sUkSmatejaskAyikA ekagatikAH kathyante, ekaiva tiryagarUpaiva gatiryeSAM te ekagatikA.. ghyAgatikAH tiryamanuSyebhya Agatya sUkSmatejaskAyikepUtpAdAt 'sesaM taM zepam ceva' saMsthAnacyavanAtirikta sarve tadeva- sUkSmapRthivIkAyikaprakaraNavadeva jJAtavyamiti / meM sUkSmatejaskAyika kevala tiryaggati me ho utpanna hote hai kyoki teja aura vAyu se nikale hue jIvoM kA manuSya gati meM jAne kA niSedha hai-kahA bhI hai-"sattami mahi neraiyA' ityAdi arthAt sAtavIM narakabhUmi se udbata hue nairayika tathA taijaskAyika Ara vAyukAyika tathA asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya ye saba marakara manuSya paryAya ko prApta nahIM karate hai 'egagaiyA, duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA" ye sUkSma tejaskAyika jIva eka gativAle hI hote hai arthAt sUkSmatejaskAyika se marA huA jIva kevala eka tiryaJca gati meM hI utpanna hote haiM isalie ye eka gatika-eka hI gati meM jAne vAle kahe gaye hai| tiryaJca aura manuSya ina do gatiyoM meM se Akara ke jIva ina sUkSmatejaskAyika rUpa se utpanna hote hai| isaliye inhe dUyAgatika-do gatiyo se Ane vAlA kahA gayA hai / "sesaM taM ceva" saMsthAnacyavana ina se vyatirikta aura saba kathana sUkSmapRthivIkAyika ke prakaraNa ke jaisA hI hai "se tta muhumateukkAiyA" yaha saba kathana sUkSmatejaskAyikoM ke sambandha meM kahA hai| nIkaLelA jIvo manuSya gatimAM jatA nathI. tema niSedha kare che. kahyuM paNa che ke'sttmi mahi neraiyA tyA arthAt sAtamI na24bhUbhI thI nIxNesA nayi tathA tejaskAyika ane vAyukAyike tathA asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA manuSya A mayA bharIne manuSya paryAya prApta 42tA nathI. 'egagaiyA, du AgaiyA parittA asaMkhejjA paNNattA / sUkSma tayi 1 me gativANa hAya cha arthAta sUkSma tejaskAyikamAMthI jIva kevaLa eka tiryaMca gatimAM ja utpanna thAya che. tethI teo ekagatika ekaja gatimAM javAvALA e pramANe kahela che tiryaMca ane manuSya e be gatiyamAMthI AvIne jIva A sUkSma tejaskAcika paNuthI utpanna thAya che. tethI teone dvayA gati me gatiyomAthI mAvAvA se prabhArI Desa cha. "sesaM taM ceva" sasthAnadAra ane yavana dvAra, nA kathana sivAyanuM bIjuM badhuM ja kathana sUkSma pRthvIkAyanA prakaraNamAM je - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 jIvAbhigamasUtre upasaMharannAha- se taM' ityAdi, 'se ttai' muhumate ukkar3iyA' te ete sUkSmatejaskAyikA nirUpitI iti bhAvaH // ___sUkSmatejaskAyikAnnirUpya bAdaratejaskAryikAn nirUpayituM praznayana Ahe-'se ki taM' ityAdi, se kiM taM vAryarateukkAiyA' atha ke te bAdaratejaskAyikA iti praznaH, uttarayati-'vAyarateukkAiyA aNegavihA paNNattA' bAdaratejaskAyikA anekavidhAH-anekaprakArakAH prajJaptAH- - kathitA., anekavidhatvameva darzayati 'taM jahA~' ityAdinA, 'taM jahA' tadyathA -'iMgAle jAlemummure jAva sUrakaMta maMNinissite' iMgAlaH (maGgagaro vA) jvAlA murmuro yAvatsUryakAntamaNinizritaH, bhatra yAva padenaiteSAM grahaNaM tathAhi-'iMgAle jAle mummure accI alAe suddhAgaNI ukkA vijjU asaNI nigyAe saMgharisasamuTThie' aGgAro jvAlA murmuro'rciglAtaM zuddhAgnirulkA vidyudazanirnirdhAtaH sarpa mamutthitaH iticchAyA / tatra aGgAro vigatadhUmajAlo'tizayena jAjvalpamAnaH kaassttaadi| ___ sUkSmatejaskAyikoM kA varNana karake avai vAdarataijaskAyikoM kA varNana kiyA jAtA hai"se ki taM vAyarateukkAiyA he bhadanta ! vAdarataijaskAyikoM kA kyA svarUpa hai aura ye kitane prakAra ke hai '-uttara meM prabhu kahate hai-"vAyarateukkAiyA aNegavihA paNNattA" he gautama bAdaratejaskAyika-aneka prakAra ke kahe gaye hai / "taM jahA" jaise-"iMgAle, jAle, mummure, jAva sUrakaMtamaNinissie" aGgAra, jvAlA, murmurAvasthApanna agni, yAvata sUryakAntamaNi se nirgata agni yahA~ yAvat pada se ina bAdara tejaskAyiko kA grahaNa huA hai "iMgAle jAle, mummure, maccI alAe, muddhAgaNI ukkA vijjU asaNI nigyAe saMgharisasamuTThie" inameM jo agni dhUma se rahita hotI haiM aura bilakula jAjvalyamAna hotI hai vahI aMgAra rUpa se kaho gayI hai vahni kI jo zikhA hai vaha athavA dIpa kI jo zikhA prabhArI ghucha te prabhAthe sabhA se taM suhumateukkAiyA' mA prabhAya mA saMgha kathana sUkSma tejaskAyikonuM kahyuM che. sUkSma tejaskAyikenuM varNana karIne A bAdara tejaskAyikenuM varNana karavAmAM Ave cha.-"se kiM taM vAyarate ukkAiyA" mahanta ! mA2 yi heTasA prA2nA cha? bhI prazana uttaramA prabhu gautama svAmI 4 -'vAyarateukkAiyA aNegavihIM paNNattA" hai gautama! mAha2 tathi : / mana nA 4aa cha "taM jahA" tamA prabhAko sabhA "gAle, jAle, mummure, jAva sUrakatamaNinissipa" manA2, pATI, surmarAvasthAvALA agni vAva, sUryakAnta maNimAMthI nIkaLela Ani ahiyA yAvata padethI bhAnIya nAmAM AveTa 'mA2 te42yi| zraya 42rAyA cha, "iMgAle jali, mammure, accI, alAe. suddhAgaNI, ukkA, vijjU , asaNI, nigdhApa, saMgharisasamuTThie," AmAM dhumADA vinAnI je agni hoya che, ane ekadama tejasvI hoya che tene aMgAra rUpadhI kahI che agninI je zikhA che, te athavA divAnI je zikhA che, te javAlA kahe Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA pra0 1 sakAyikAdijIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 175 'jAle' jvAlA - bahnisabaddhazikhA dIpazikhA vA 'mummure' murmuraH - malinIbhUte'gnau bhasmAnvito vAhnikaNa: 'accI' arciH-bahrayasaMbaddhA jvAlA 'alAeM' alAtamulmukam jvalatkASThamityarthaH / 'suddhAgaNI' zuddhAgniH, tApitAyaHpiNDAdau / ' ukkA' ulkA - vilakSaNatRNapuJjagatA ekadizAtI digantaraM prati gacchantI vilakSaNatejomAlA vA / 'vijjU' vidyut anindhanA meghAdijanitA / 'asaNI' azaniH - indravajra iti lokarUDhaH 'nigdhAe' nirghAto vaikriyAzanipAtaH / 'saMgharisasamuhie' saMgharSasamutthitaH araNyAdikASThanirmathanajanitaH / 'sUrakaMtamaNinissie' sUryakAntamaNinizritaH prakhara sUryakarasparau sati sUryakAntamaNeH sakAzAt jAyamAno'gniH sUryakAntamaNi - niHzrita iti / 'je yAvanne taha pagArA' ye cAnye bhaGgArAdyatiriktAH tathAprakArA aGgArAdisadRzA - hai vaha jvAlA hai bhasmayukta agni ke bhItara jo agnikaNa hotA hai vaha murmurabAdara agnikAyika hai, jo jvAlA bahni se saMbaddha nahIM hotI hai vaha arci hai kisI kASThakhaNDa meM agnilagAkara jo use cAroM tarapha phirAne para gola cakkara sA pratIta hotA hai vaha ulmuka hai| tApita ayaHpiNDa Adi meM praviSTa agnizuddhAgni hai tRNa puJja ke bhItara silagatI huI jo agni hai vaha athavA eka dizA se dUsarI dizA kI aura jAtI huI jo vilakSaNa tez2omAlA haiM vaha ulkA hai vinA indhana ke mena Adi se janita jo prakAzapuMja jaisI agni hai vaha vidyuta hai, indravajra kA nAma azani hai vikriyAjanya jo azanipAta hai vaha nirghAta hai / ragar3a se jo agni utpanna hotI hai- araNi kASTha Adi kI ragar3a se jo agni jaMgala Adi meM utpanna ho jAtI hai vaha saMgharSa samutthita agni hai / prakhara sUrya kI kiraNoM ke sparza hone para jo sUryakAntamaNi se agni nikalatI hai vaha sUryakAntamaNinizrita agni hai tathA - ' - 'je yAvanne - vAya che. bhasmavALA agninI aMdara je agnikaNu hAya che, tene mumu'ra khAdara agnikAyika kahela che. je javAlA agninA sa`khadha vALI na DAya tene arci kahevAya che. keAI lAkaDA nA TukaDAmAM agni lagAvIne tene cAre tarapha pheravavAthI je gALa - cakakara jevu dekhAya che, te umuka kahevAya che. tapAvelA lekhaDanA pi'Da vigeremAM pravezela agni zuddhAgni kahe. vAyu che. ghAsanA DhagalAmAM saLagatI je agni che, te athavA eka dizAmAMthI khIjI dvizA mAM jatI evI vilakSaNa je teomALA che, tene ulkA kahevAya che. khaLataNu vinA megha vigeremAMthI utpanna thayela prakAza samUha jevI je agni che, te vidyuta (vIjaLI) kahevAya che. IndranA vajranu nAma 'azanI' che. vikriyAthI je anipAta thAya che, te nirbhrAta kaheDrAya che, ragaDavAthI eTale ke vastunA ghasavAthI je agni utpanna thAya che, jemake cakamaka athavA aNuinA kASTane ghasavAthI jaMgala vigeremAM je agni utpanna thAya che, te saMgha thI thayela agnine sa`gha samrutthita agni kahevAya che. prakhara sUryanA kiraNeAnA sparzathI sUryakAnta maNi vigeramAMthI je agni nIkaLe che, te sUryakAnta maNi nizrita agni kahevAya che. tathA "je yAvanne tahappagArA" A usa agninA leho sivAya ke bhAvA sAranI agni Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jIvAbhigamasUtre ste'pi bAdaratejaskAyikatayA pratipattavyAH / ' te samAsao duvihA pannattA' te uparyuktA aGgArAdayaH tathA aGgArAdibhinnA aGgArAdisadRzAzca tejaskAyikAste sarve samAsataH saMkSepeNa dvividhA. - dviprakArakA prajJaptAH kathitAH / prakAradvayameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'pajatAya apajjatA ya' paryAptAzcA paryAptAzca, paryAptadharmaviziSTA aparyAptatadharma viziSTAzcetyarthaH / bAdaratejaskAyikAnAM zarIrAdidvArajAtaM nirUpayituM praznayan Aha - ' tesi NaM' ityAdi, 'tesiNaM bhaMte! jIvANa kai sarIraMgA pannattA' teSAM vAdaratejaskAyikAnAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni - kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gAtama 'tao sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni traividhyameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA tadyathA - orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNaM ca 'sesaM taM ceva' zeSam - zarIradvAgatiriktamavagAhanA saMhananadvAraM tadeva pRthivI kAyikaprakaraNavadeva jJAtavyam / pRthivIkAyikApekSayA yadaMze vailakSaNyaM tatsvayameva darzayati - 'sarIragA sUikalAvasaMThiyA ' tahappagArA" jo aura bhI ina se atirikta isI prakAra ko agniyA~ hai ve saba agniyA~ bhI vAdara taijaskAyika hai ye bAdara tejaskAyika " te samAsao duvihA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye hai / ye bAdara tejaskAyika, cAhe aMgArAdirUpa hoM cAhe unase bhinna prakAra ke hoM ye saba praryApta aura aparyApta ke bheda se do bhedavAle kahe gaye haiM- tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaisarIragA pannattA' he bhadanta / ina bAdaratejaskAyiko ke kitane zarIra hote haiM ? - uttara meM prabhu kahate hai - " goyamA ! tabho sarIraMgA pannattA" inake tIna zarIra kahe gaye haiM- "taM jahA" jaise - " orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, taijasazarIra, aura kArmaNazarIra, "sesaM taM ceva" zarIradvAra se atirikta avagAhanA aura sahanana dvAra pRthivI - kAyika ke prakaraNa jaise hI hai, parantu inakA zarIra aura saMsthAna judA prakAra kA hotA hai| hAya te tamAma agniyo paNa khAdara tejaskAyika agni kahevAya che. A mAra tennsAri ani "te samAsabho duvihA pannattA" saMkSepathI me aAranA usa che, mA khAdara tejakAyika cAhe aMgAra vigere rUpe hAya athavA tenAthI bhinna prakAranA hAya te sadhaNA paryApta bhane paryAsanA lehathI meM adhAranA | che "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kara sarIragA paNNattA" he bhagavan mA jAhara telasthAyine aisA zarIro hoya che ? yA praznanA uttarabhAM prabhu che - "goyamA ! tao sarIragA paNNattA" he gautama! mA bAhara tensthAyinA aAranA zarIre hyA che " tajahA" te mA prabhA he "orAlie, teya, kammae", mohArie, zarIra, taiksa zarIra bhane abhyu zarIra, "sersa taM ceva" zarIra dvAranA kathana sivAya avagAhanA dvAra ane sahunanadvAranuM kathana pRthvIkAyikAnA prakaraNamAMpramANe samajavu . paraMtu A khAdara tejaskAyikAnA zarIradvAra ane sa'sthAna dvAra pRthvIkAyi Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA pra. 1 trasakAyikAdijIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNam 177 bAdaratejaskAyikAnAM zarIrANi sUcIkalApasaMsthitAni, sUcIkalApaH-sUcIpuJjaH tadvat saMsthitAni -sUcIkalApasaMsthAnayuktAni bhavanti / tinni lessA' tisro lezyAH- kRSNanIla kApotAkhyA bhavanti bAdaratejaskAyikAnAm / 'ThiI jahanneNaM atomuhutvaM ukkoseNaM tanni rAI dii' bAdaratejaskAyikAnAM sthitiH-AyuSyakAlo jaghanye nAntamuhUrta bhavati utrSekaNa tu trINi rAtriMdivAnI, pRthivIkAyikAnAM tu jaghanyotkarSAbhyAM sthitirantamuhUrtapramANaiva kathitA atratUtkarSA ze bhedo bhavati, iti 'tiriyamaNussehito uvavAo' bAdaratejaskAyikAnAmupapAtastiryaD manuSyebhyo bhavati tiryaDmanuSyAbhyAmuvRttyA'tra gacchantItyarthaH / 'sesaM taM ceca' zeSam -saMsthAnasthityupapAtAtiriktaM dvArajAtaM sarvamapi tadeva yathA bAdarapRthivIkAyikAnAM kathitaM tenaiva rUpeNa jJAtavyam 'egagaDayA duAgaiyA' ekagatikA yAgatikA bAdaratejaskAyikA bhavanti, itauvRtya kevalaM tiryagatAveva gacchanti manuSyagatau gamanaM na bhavati / yata itauddhRtyaikasyAmeva tiryaggatau gacchanti jaise "sarIragA sUIkalAvasaMThiyA' bAdaratejaskAyiko ke zarIra sUcikalApa nAmaka saMsthAna se yukta hote hai / phira lezyAsthiti aura upapAta meM bhI vilakSaNatA hai jaise-"tinnilessAo" inameM kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyAe~ hotI hai "ThiI jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI" inakI sthiti jaghanya eka antarmuhUrta ko hotI hai aura utkRSTa se tIna rAta dina kI hotI hai| sUkSma pRthivokAyikajIvoM kI sthiti to jaghanya aura utkRSTa se kevala eka antarmuhattaM kI hI kahI gaI hai / parantu yahA~ utkRSTa aMza meM bheda haiN| "tiriyamaNusse hito uvavAo" vAdara tejaskAyiko kA utpAda tiryazca aura manuSya gati se mara kara Aye hue jIvo se hI hotA hai / "sesa taM ceva" lezyAsthiti aura upapAta se atirikta sava dvAra jaise vAdara pRthivIkAyika ke prakaraNa meM prakaTa kiye gaye haiM vaise hI yahA~ para bhI jAnanA cAhiye / ye "egagaiyA duAgaiyA" ekagatika hote hai thI / prA2nuhoya che.bhale- "sarIragA sUI kalAvasaMThiyA'2 tAyinu zarIra sUcikalApa-soInA bhArA-muchI nAmanA saMsthAna vALuM hoya che. A sivAya lezyAdvAra, sthitidvAra, bhane 5pAta (utpattI) dvAramA 5 minnatA cha bha-"tinni lessA" ! mA2 tAyihIna 10, nIsa, mane apAta me zyAma DAya che. "ThiI jahaNNe paMaMtomuhutta ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI" yAnI sthiti dhanyathA me4 mata itanI - hoya che, ane utkRSTathI traNa rAtri divasanI hoya che paraMtu pRthvIkAyika jIvanI sthiti to jaghanya ane utkRSTathI kevaLa eka atimuhUtanI ja kahelI che paraMtu ahiyAM utkRSTa bha zabhA me che "tirikkhamaNussehiMto uvavAo" mA yinaG5pAta-utpattI tiya ya bhane manuSya atithI bhazana sAvatA mAthI DAya cha "senaM taM ceva" vezyA dvAra sthitidvAranA kathana sivAyanuM badhAjadvAranuM kathana bAdara pRthvIkAyikenuM je pramANe 4thana yuche, te pramANenu sabhAmA "pagagaiyA duAgaiyA" me atibhai valvALA eTale ke teo marIne kevaLa eka tiryaMca gatimAM vA vALA hoya che. manuSya Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jIvAbhigamasUtre ata ekagatikA ime kathyante iti bhAvaH / dvayAgatikAH dvAbhyAM tiryaDa manuSyAbhyAmAgacchantItyato dvayAgatikAH, bAdaratejaskAyikAstiryaDamanuSyagatita ihA gacchantIti / 'parittA asaM khejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH kathitA iti / prakaraNamupasaMharannAha'settaM ityAdi, 'settaM teukkAiyA' te ete bAdaratejaskAyikA kathitA stathA samAnyatastejaskAyikA nirUpitA iti ||suu0 16 // kathitAstejaskAyikA samprati vAyukAyikAnabhidhAtumAha-se kiM ta' ityAdi / mUlam -se kiM taM vAukkAiyA ? vAukkAiyA duvihA pannattA. taM jahA suhumavAukkAiyA ya. bAyakhAukkAiyA ya / suhuma vAukkAiyA jahA-teukkAiyA. navaraM sarIrA paDAgasaMThiyA. egagaiyA duAgaiyA. parittA asaMkhejjA pannatA / settaM suhumavAukkAiyA / seki taM vAyaravAukkAiyA ? bAyaravAukAiyA aNegavihA pannattA, taM jahA pAINavAe paDINavAe, evaM je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagAya / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarAragA pannattA ? goyamA ! cattAri sarIragA pannattA taM jahA-orAlie vauarthAt ye marakara kevala eka tiryaJca gati meM hI jAte haiM manuSya gati meM nahIM kyoMki"sattami mahi neraiyA" ityAdi, Agama kA vacana pahale kahe gaye haiM / ataH ye kisI hI eka tiryaggati meM jAte haiM isaliye inhe ekagatika kahA gayA hai / dvayAgatika ye isaliye kahe gaye haiM ki ye isa rUpa se tiryaJca aura manuSya gati se Aye hue jIvoM meM se utpanna hote hai / "parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiM / 'settaM teukkAiyA" isa prakAra se vAdara teskAyiko kA nirUpaNa huA isa kI samApti hote hI sAmAnya rUpa se tejaskAyiko kA nirUpaNa samApta huA | sUtra // 16 // pratibhA patA nabA. bha-"sattammi mahi neraiA" ityAhi mAgabhanu kyana pahelA kahyuM che tethI e Agamavacana pramANe teo koIpaNa eka tiryaMca gatimAM jAya che tethI teone "ekagatika kahelA che. prayAgatika-teone be gatithI AvanArA e mATe kahyA che ke-teo tiryaMca ane manuSya A be gatimAMthI AvelA che bhAMthI utpanna thAya cha, "parittA asaMkhejjA pannattA" pratye: zarIrI masabhyAta hyA cha. "se taM yA ukkAiyA" mA prabhArI mAha2 te424||yionu ni35 jyu cha mA mAhara tejaskAyinA kathananI samApti thatAM ja sAmAnya paNAthI tejaskAyikanuM kathana samApta yayu. sa. 16 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 vAyukAyikajIvanirUpaNam 179 vie, teyae, kammae, sarIragA paDAgasaMThiyA, cattAri samugghAyA, veynnaasmugghaae| kasAyasasugghAe mAraNAMtiyasasugghAe veuvviya samugghAe / AhAro nivAghAeNaM chadisi, vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisi siya paMcadisi / uvavAo devamaNuyaneraiesu ntthi| ThiI jahanneNaM ato muhuttaM-ukkoseNaM tinni vAsasahassAI, sesaM taM ceva, egagaiyA du AgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso ! settaM bAyara vAukkAiyA, settaM vAukkAiyA" |nU0 17|| chAyA-atha ke te vAyukAyikAH ? vAyukAyikAH dvividhAH pratAH, tadyathAsUkSmavAyukAyikAzca vAdavAyukAyikAzca / sUkSmavAyukAyikAH yathA tejskaayikaaH| navaraM zarIrANi patAkAsaMsthitAni ekagatikA dvathAgatikAH pratyeke asaMkhyeyAH prakSaptAH / te pate sUkSmavAyukAyikAH / atha ke te bAdaghAyukAyikAH ? bAdaravAyukAyikA anekavidhAH prAptAH, tadyathA-prAcInavAtaH pratIcInavAtaH, evaM ye cAnye tathAprakArAH, te samAsato dvividhAH prAptAH paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prAptAni gautama! catvAri zarIrANi prazatAni, tadyathA-audArikaM vaikriyaM, tejarsa kArmaNaM, zarIrANi patAkAsaMsthitAni / catvAraH samudghAtAH, vedanAsamudghAtaH, kapAyasamudghAto mAraNAntikasamudghAto vaikriyasamudghAtaH / AhAro nirvyAghAtena paidizi, vyAghAtaM pratItya syAt tridizi, syAt caturdizi, syAt paJcadizi / upapAto devamanujanairayikepu naasti| sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINa varSasahasrANi / zeSaM tadeva / ekagatikA dhAgatikAH parItA asaMkhyeyAH prajJaptAH zramaNA yuSman / te pate yAdavAyukAyikAH / te pate ghAyukAyikAH // sU0 17 // TIkA:-'se ki taM bAukkAiyA' atha ke te vAyukAyikAH, vAyukAyikAnAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-'vAukAiyA duvihA pannattA' vAyukAyikajIvAH tenaskAyikoM ko kaha kara ana vAyukAyikoM kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM vAukkAiyA-ityAdi / sUtra 16" 'se kiM taM vAukkAiyA' he bhadanta / vAyukAyikoM kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda haiM ? uttara-meM prabhu kahate hai-"vAukkAiyA duvihA pannattA" he gautama / vAyu 424AyihAnu thana 4za sUtra2 pAyuyinu ni35 42 cha-"se kiM taM vAukkAiyA' yAdi. ___ -- "se ki taM vAukkAiyA' 3 gavan mA vAyuAyitu zu sakSA cha ? ane teonA keTalA bheda hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jIvAbhigamasUtre dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH kathitA, vAyureva kAyaH zarIra yeSAM te vAyukAyAH vAyukAyA eva vAyukAyikA ste ca dviprakArakA bhavantItyuttaram / dvaividhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - suhumavA ukkAiyA ya vAyaravAukAiyA ya' sUkSmavAyukAzca bAdaravAyukAyikAzca sUkSmatvaM bAdaratvaM ca tAdRzanAmakarmodayAt / tatra sUkSmavAyukAyikAn darzayitumAha - 'suhuma 0' ityAdi, 'sukumavAukAiyA' jahA mRhumate kAiyA' sUkSmavAyukAyikA yathA sUkSmatejaskAyikAH, yathA sUkSmatejaskAyikAnAM zarIrAdi cyavanAntadvArANi kathitAni tathaiva sUkSmavAyukAyikAnAmapi tAni dvArANi tathaiva vaktavyAni / kevalaM yadaMze vailakSaNyaM taddarzayati'NavaraM' ityAdi, 'NavaraM sarIrA paDAgasaMThiyA' navara kevalaM sUkSmavAyukAyikAnAM zarIrANi patAkAsasthAnayuktAni bhavantIti jJAtavyam / anyatsarvaM sUkSmapRthivIkAyikavadeva jJAtavyam / 'egagaiyA duAgaiyA' ekagatikA dayAgatikAH, sUkSmavAyukAyikAt udavRttya tiryaggatimAtre gamanAdekagatikA', tathA tiryaDmanuSyagatibhya udvRttya sUkSmavAyukAyike AgamanAduddyAgatikAH kAyika do prakAra ke kahe gaye haiM- vAyu hI jina jIvo kA zarIra hotA hai ve vAyukAya haiM aura vAyukAya hI vAyukAyika haiM / ye isa prakAra se do prakAra ke haiM- "muhumavAukkAiyA ya vAyara vAukkAiyA ya" sUkSma vAyukAyika aura bAdara vAyukAyika yahAM para bhI sUkSmatA aura bAdaratA sUkSma aura bAdara nAmakarma ke adhIna hai inameM 'humavAukAiyA jahA suhutekakAiyA" sUkSmavAyukAyikoM kA varNana sUkSma tejaskAyikoM ke jaisA hI hai. ataH sUkSmatejaskAyikoM ke jisa prakAra se zarIrAdi cyavanAnta dvAra varNita hue haiM. usI ' prakAra se inake bhI ye dvAra varNita kara lenA cAhiye / parantu " sarIrA paDAgasaMThiyA" inake zarIra patAkA ke jaise AkAra vAle hote haiN| bAkI kA aura saba kathana sUkSmapRthivIkAyikoM ke jaise hI hai | "egagaiyA duAgaiyA" ye jIva eka gatika hote haiM, kyoMki sUkSma vAyukAyika se udghRta hue jIva kevala eka tiryaggati meM hI utpanna hote haiM / tathA tiryaJca aura manuSya gati se "vAkayA duvidyA paNNattA" gautama vAyuAya kavA me prAranA che, "taM jahA " te me prAro bhA prabhAai che "suhuma vAukkAiyA ya vAyara vA ukkAiyA ya" sUkSma vAyuAyi ane bAdara vAyukAyika ahiyAM paNu sUkSma paNu ane khadara pazu sUkSma ane khAdara nAmakama ne adhIna hai tebha sabhavu tebhAM "suhuma vAuphphAiyA jahA suhuma ukkAiyA" sUkSma vAyukAyikAnuM vaNu na sUkSma tejaskAyikAnA kathana pramANe ja che. tethI sUkSma teja kAyikAnA zarIra dvArathI laIne cyavanadvAra sudhInu je pramANe kathana karyuM" che, eja pramANe A sUkSma vAyuAyinA te madhAna dvArA sthana sabhanna paraMtu "sarIrA paDAgasaMThiyA" tetheonuM zarIra patAkA-katrajAnA AkAra jevu heya che te A kathana sivAya bAkInu saghaLuM kathana sUkSma pRthvIaya chonA sthana prabhAche dekho "pagagaiyA duAgazyA" mA vo the! gtivALA hoya che, kemake sUkSma vAyukAyikA mAMthI nIkaLelA jIvA kevaLa eka tiya gatimAM ja Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 vAyukAyikajIvanirUpaNam 181 sUkSmavAyukAyikAH kathyante iti / 'parittA asaMkhejjA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH sUkSmavAyukAyikAH prajJaptAH / sUkSmavAyukAyikAnupasaMharannAha-'settaM' ityAdi, 'settaM suhamavAukAiyA' te ete sUkSmavAyukAyikAH kathitA iti // sUkSmavAyukAyikAnnirUpya vAdaravAyukAyikAnnirUpayituM praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM vAyaravAukAiyA' atha ke te bAdaravAyukAyikAH, bAdaravAyukAyikAnAM kiM lakSaNaM kiyantazcabhedA iti praznaH, uttarayati-'vAyaravAukAiyA' aNegavihA pannattA' bAdaravAyukAyikAH jIvA anekavidhA:-anekaprakArakAH prajJaptAH-kathitAH / anekavidhatvameva darzayati'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pAINavAe paDINavAe' prAcInavAtaH pratIcInavAtaH 'evaM je yAvanne tahappagArA' evam-prAcInAdivAtavadeva ye cAnye-prAcInavAtasadRzAstathA prAcInavAtabhinnA ye vAyavaH te sarve'pi bAdaravAyukAyikatayA jJAtavyAH, yathA-dakSiNavAtaH, uttaravAta ityAdi, 'te samAsao duvihA pannattA' te pUrvoktAH prAcInAdivAtA. samAmataHuddhRtta hue jIva hI isa avasthA meM Akara utpanna hote hai| isaliye inheM dvayAgatika kahA gayA hai / "parittA asaMkhejjA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiN| "settaM suhamavAukkAiyA isaprakAra se yaha sUkSma vAyukAyikoM kA nirUpaNa hai| bAdara vAyukAyikoM kA nirUpaNa isa prakAra se haiM-"se kiM taM vAyaravAukkAiyA" he bhadanta ! bAdaravAyukAyikoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda hai ! uttara meM prabhu kahate haiM -- vAyaravAukkAiyA aNegavihA pannattA" he gautama ! bAdaravAyukAyika jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise 'pAINavAe paDINavAe" prAcIna vAyu pratIcIna vAyu isI prakAra "je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI prAcIna Adi vAyu ke jaise tathA prAcIna ' Adi vAyu se bhinna vAyu hai ve saba bAdara vAyukAyika rUpa se hI mAne gaye haiM / jaise --- dakSiNavAyu, uttara vAyu ityAdi. "te samAsao davihA pannattA" ye saba vAyu sakSepa se do prakAra ke utpanna thAya che, tathA tiryaMca ane manuSya gatimAthI nIkaLelA jIvoja A avasthAmA AvIne utpanna thAya che, tethI teone "DhayAgatika be gatimAMthI AvavAvALA kahelA che. 'pariptA asaMkhejjA' pratyezI masa dhyAtAya che "se taM suhama vAukkAiyA" mA prabhArI A sUma vAyukAyika jIvenuM nirUpaNa che. pA2 vAyuAyiTanu ni359 mA pramANe che.- 'se kiM taM vAyaraMvAukkAiyA" gautama svAmI prabhune pUche che ke he bhagavana bAdara vAyukAcika jIvanuM zuM lakSaNa che? ane tenAsA ho cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 3 -"bAyara vAukkAiyA aNegavihA paNNattA" gautama ! mA42 vAyuAyi va mana: 54||2naa sA che "taM jahA" te 2 // prabhAra cha pADINavApa paDINavAe" prAcIna vAyuM pratIyIna vAyu vigaire "je yAvanne tahappagArA" mIan my hai. prAcIna vAyu vigairenA yA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sakSepeNa dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH- kathitAH ! 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca paryAptAparyAptabhedena dvividhA bhavantItyarthaH bAdaravAyukAyikaviSaye prajJApanAyAmevaM kathitam tathAhi-'se kiM taM vAyaravAukkAiyA ? bAyaravAukAiyA aNegavihA pannattA taM jahA pAINAvAe paDINavAe dAhiNavAe udINavAe ukkAvAe ahevAe tiriyavAe vidisivAe vAubhAme vAukaliyA maMDaliyAvAe ukkaliyAvAe guMjAvAe jhaMjhAvAe saMvaTTagavAe ghaNavAe taNubAe suddhavAe je yAvanne tahappagArA' te samAso duvihA pannattA / taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA ya ityAdi, / eSAM vyAkhyA-'pAINavAe' yo vAyuH pUrvadiza samAgacchati, sa prAcInavAta., eva pazcimadizAta Agacchati yaH sa pratIcInavAtaH, dakSiNadizAtaH Agacchati yaH sa dakSiNavAta., ya uttaradizAta Agacchati sa udIcInavAtaH, Urdhvamudgacchan yo vAti sa UrvavAta , evamadhovAtavAtAvapi tiryag vaktavyo / vidigbhyo kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise-"pajjattA ya apajjattA ya" paryApta vAyukAyika aura aparyApta vAyukAyika bAdara vAyukAyika ke sambandha meM prajJApanA sUtra meM aisA kahA gayA hai-"se kiM taM vAyaravAukkAiyA" vAyaravAukjhAiyA aNegavihA pannattA "taM jahA-pAINavAe, paDINavAe, dAhiNavAe udINavAe, uhavAe, ahevAe, tiriyavAe' vidisivAe, bAunbhAme, vAukkaliyA, maMDaliyAvAe, ukkaliyAvAe, guMjAvAe, jhaMjhAvAe' saMvagavAe, ghaNavAe, taNuvAe, suddhavAe, je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pattA-taM jahA pajjattagAya apajjattagA ya" jo vAyu prAcI-pUrva dizA se AtA hai vaha prAcIna vAyu hai, isI prakAra jo vAyu pratIcI-pazcima dizA se AtA hai vaha pratIcIna vAyu hai / jo vAyu dakSiNa dizA se AtA hai vaha dakSiNa vAyu hai, jo uttara dizA se AtA hai vaha udIcIna vAyu hai / jo vAyu Upara paNa prAcIna vAyuthI bIjA prakAranA vAyuo che, te badhAne khAdara vAyu kAyika paNAthI ja bhAnetAcha ma dakSiNa pAyu, utta2 vAyu vigaire "te samAsao duvihA paNNatA" mA madha vAyu sa 25 thI meM prAranA 4aa cha "taM jahA" te me // 21 mA prabhAra samarat 'pajjattA ya apajjattA ya" 5yAta vAyuyasana saparyApta vaayu|yi mAha2 vAyuyi nA samayamA prajJApanAsUtramA 4thucha 4-"se kiM taM ghAyara pAupakAiyA, ghAyara vAukAiyA saNegavihA paNNatA" taM jahA" pAINayApa, paDINavApa, dAhINavAe, udINavAe, uDDhavAe ahevApa ghidisivAe, vAubhAme, ghAukkaliyA, maMDaliyAvAe, upakraliyAvAe, guMjAvAe, jhaMjhAvApa, saMvagavAe, ghaNavAe taNuvApa, suddhavAe, je yAvaNNe tahappagArA te samAsao duvidA paNNattA-'taM jahA' pajjatagA ya apajjattagA ya" mAbhA gautama svAmI prasune pache che ke- he bhagavana bAdara vAyu kAyikanu zuM svarUpa che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che. ke he gautama! bAdaravAyukAyika aneka prakAranA kahyA che, te prakAro A pramANe che je vAya prAcI kahetA pUrva dizAmAthI Ave che, te prAcIna va yu kahevAya che ane eja pramANe je vAyu pratIcI-pazcima dizAmAMthI Ave che, te vAyuM pratIcIna vAyu che je vAyu dakSiNa dizAmAthI Ave che te vAyu dakSiNavAyu kahevAya che. je vAyu uttara Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramedyotikA TIkA prati0 1. 382 ghAyukAyikajIvanirUpaNam ya Agacchati sa vidigvAtaH / 'vAubhAme' vAtodrAmaH, anavasthito vAtodrAmaH, 'vAukkaliyA' vAtotkalikA yo nIcairgacchati sa vAyurvAtotkalikA kathyate, 'maMDaliyAvAe' maNDalikAvAtaH-mUlata Arabhya pracuratarAbhirmaNDalikAbhirmizrito maNDalAkAro vAtaH, 'guMjAvAe' guJjAvAtaH yo guJjan zabdaM kurvan vAti sa0 tathA, 'jhaMjhAvAeM' jhaMjhAvAta', sadRSTiko vAtaH azubha niSThurau vA vAta, 'saMvaGgavAe' saMvarttakavAtaH tRNAdisaMvartanasvabhAvo vAtaH, yugAntakAla - bhAvI vA vAtaH pralayakAlabhAvItyarthaH 'jugaMta sarisaM saMvadhavAyaM viuviUNa' iti vacanAt 'ghaNavAe' ghanavAta - ghanapariNAmo vAto ratnaprabhA pRthivyAdyadhodeze vidyamAnaH / 'taNuvAe' tanuvAtaH viralapariNAmaH ghanavAtasyAdhaH sthitaH / 'suddhavAe' zuddhavAto mandastimitaH 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH, ye vAyavaH uparoktavAyubhinnAH uparokta vAtasadRzAzca te meM bahatA hai vaha Urdhva vAyu hai, jo vAyu nIce kI aura bahatA hai vaha adhovAyu hai / jo vAyu tirA bahatA hai vaha tiryag vAyu hai| vidizAoM se jo vAyu bhAtA hai vaha vidigvAyu hai / no vAyu avasthita hotA hai vaha vAtodbhrama vAyu hai nIce kI ora jAtA huA vAyu utkalikAvAta hai pracura maMDalikAoM se mizrita hokara maNDalAkAra jo vAyu hai vaha maNDalikAvAta hai / zabda karatA huA jo vAyu bahatA hai vaha guJjAvAta hai / vRSTi ke samaya jo vAyu calatA hai vaha vRSTi se mizrita bAyu jhaMjhAvAta hai | yuga ke anta meM pralayakAla meM jo vAyu calatA hai vaha saMvartaka vAyu hai - jaise kahA hai- 'jugatasarisaM saMvahavAyaM viuvviUNaM' iti ratnaprabhA pRthivI Adi ke aghodeza meM no ghanapariNAma vAlA vAta hai vaha ghanavAta hai / ghanavAta ke aghodeza meM rahA huA vaha tanuvAta hai / mandastimita vAyu kA nAma zuddha vAta hai / tathA isI prakAra ke jo jo bAta hai aura bhI dizAethI Ave che, te vAyu udIcIna vAyu hevAya che je vAyu upara vAya te vAyu kahevAya che ane je vAyu nIcenI tarapha vAya che, te vAyu adhA vAcu kahevAya che je vAyu tirache! (vAMke cuke!) vAya che, te tigu vAyu kahevAya che. vidizAomAMthI je vAyu Ave che te vici vAyu kahevAya che je vAyu anavasthita-asthira hAya che te vAyu vAtAddazyamavAyu kahevAya che. nIcenI tarapha jatA vAyu utkAlikA vAyu kahevAyache. aneka maDalikAethI mizrita thaine maMDalAkAra je vAyu vAya che, tene maMDalikA vAcu kahevAya che. zabda karate thatA je vAcu vahe che, te puMjAvAta kahevAya che va nA samaye je vAyu cAle che, te vadathI mizrita thayele vAyu jhu MjhavAta kahevAya che. yuganA aMtamAM eTale prayANamAM ne vAyu yAjhe che, te saMvarta' vAyu ahevAya che, ma u che -- "jugaMtasarisaM saMvaTTavAyaM viuvviUNaM" iti ratna alA vigere pRthvInA madhe lAgabhAM dhana pariNAma vALA je vAyu che te ghanavAta kahevAya che. ghanavAtanA nIcenA pradezamAM rahelA je vAyu che, te tanuvAta kahevAya che. manda-stimita vAyunuM nAma zuddha vAyu kahevAya che, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LOK jIvAbhigamasUtre sarve vAyukAyikatayA pratipattavyA: / ' te samAsao duvihA pannattA taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya' te uparoktA vAtAH samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - paryAptakAzcAparyA'tAkAzca // samprati bAdaravAyukAyikAnAM zarIrAdi dvAracintanAya praznayannAha - ' tesi NaM bhaMte ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni kathitAnIti zarIradvAre praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' cattAri sarIragA pannattA' catvAri zarIrANi prajJaptAni - kathitAni 'taM jahA ' tadyathA - 'orAlie veDandie teyae kammae' audArikaM vaikriyaM taijasaM kArmaNaM ca, etaccharIracatuSTayaM bAdaravAyukAyikAnAM vaikiyazarIrasyAdhikasyApi sabhavAditi / 'saroragA paDAgasaMThiyA' zarIrANi bAdaravAyukAyikAnAM patAkA saMsthAnasaMsthitAni bhavanti / ' cattAri samugdhAyA, veyaNAsamugdhAe kasAyasamugdhAe maraNAMtiyasamugdhAe veuntriya samugdhAe' 'bAta hai tathA inase bhinna jo aura bhI vAyu hai ve saba vAyukAyika hai / ye - vAyukAyika jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / - aba bAdara vAyukAyikoM ke zarIrAdi dvAroM ke viSaya meM gautama svAmI prabhu se aisA pUchate hai"te siNaM bhaMte " ! jIvANaM kai sarIragA pannattA" he bhadanta ! ina bAdara vAyukAyikoM ke kitane zarIra hote haiM ' aisA yaha zarIradvAra meM gautama kA prazna haiM-- isake uttara meM prabhu kahate haiN| "goyamA ! cattAri sarIragA pannattA" he gautama ! bAdara vAyukAyikoM ke cAra zarIra hote haiN| "taM jahA" jaise- "orAlie veunvie teyae, kammae" audArika, vaikriya, taijasa, aura kArmaNa yahAM cAdara vAyukAyika jIvoM ke eka vaikriya zarIra adhika kahA gayA hai / kyoMki usakI yahAM sabhAvanA hai / " sarIragA paDAgasaMThiyA': ina bAdara vAyukAyika jIvoM ke zarIra sasthAna patAkA ke jaisA hotA hai / " cattAri samugdhAyA" inake cAra samudaghAta hote haiM jinake - A kahela prakArathI bIjA paNa je vAyue hAya che ta badhA vAyukAyikA ja kahevAya che. A vAcu kAyikajIvA, paryApta ane aparyAptanA bhedathI e prakAranA thAya che have khAdara vAyukAcikAnA zarIra vigere dvArAnA sakhadhamAM gautama svAmI prabhune pUche che -- "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIraraMgA pannattA" he bhagavan mA mohara vaayukAyikAnA keTalA zarIrA hoya che ? A pramANe A zarIra dvAranA sabaMdhamAM gautama svAbhiinaa prazna hai, yA praznanA uttarabhAM pralu gautama svAmIne cha che hai--"goyamA ! cattAri sarIraMgA paNNattA" he gautama ! nAhara vAyuAyione yAra zarIra hoya che "taM jahA " te yA prabhAye che. ?maThe- "ozalie, veDavvie, teyara, kammae," bhauhAra, vaiyi, tensa ane kANu. ahiyAM mAdara vAyukAyika jIvAne eka vaikriya zarIra adhika kahela che. kemake maDiyAM tenI saMbhAvanA che. "saseragA paDhAgasaMThiyA" bhA bAdara vAyukAyika jIvane zarIratu saMsthAna patAr3A-ghalanA nevu hoya che. "cattAri samugdhAyA" mA vAyu zrayi lavAne Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 vAyukAkijIvanirUpaNam 185 bAdaravAyukAyikAnAM catvAraH samudghAtA bhavanti tadyathA-vedanAsamudghAtaH prathamaH 1, kaSAyasamudghAto dvitIyaH 2, mAraNantikasamudghAta stRtIyaH 3, vaikriyasamudghAtazca caturthaH 4, / 'AhAro nivvAdhAeNaM chadirsi' bAdaravAyukAyikAnAmAhAro niyAdhAtena SaDdizi lokamadhye sthitatvAt / 'vAghAyaM paDucca siya tidisiM siya caudisi piya paMcadisiM' vyAghAtaM pratItya-vyAghAtamapekSya tu syAt-kadAcit tridizi, tridigbhyaH AgatAn pudagalAnAharanti, syAt-kadAcit caturdizi, syAt-kadAcita paJcadizi vyAghAto lokaniSkuTarUpaeva, bAdaravAyukAyikAnAM lokaniSkuTAdau api sabhavAditi / uvavAo devamaNuyaneraiesu Nasthi' vAdaravAyukAyikAnAmupapAto devamanujanairayi keSu nAsti na bhavati, kevalaM tiryag gatAvevopapAto bhavatIti // 'ThiI jahanneNaM aMtomuttaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAI' sthitiH AyuSkAlo bAdaravAyukAyikAnAM jaghanyenAntarmuhUrta mutkarSaNa trINi varSasahasrANi bhavatIti / 'sesaM taM ceva' zeSa nAma ye haiM-vedanA samudghAta, kapAyasamudghAta, mAraNAtikasamudghAta aura vaikriya samudghAta "AhAro nivvAghAeNaM chaddisiM" ina cAdara vAyukAyika jIvoM kA mAhAra vyAghAta ke abhAva meM chaho dizAoM meM se Agata pudgala dravyoM kA hotA hai / kyoMki ye loka ke madhya meM sthita hote haiN| "vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisi, siya paMcadisiM' aura jaba vyAghAta hotA hai usa samaya inakA mAhAra kadAcit tIna dizAmoM se kadAcita cAra dizAoM se, aura kadAcit pAMca dizAmo meM se mAgata pudgala dravyoM kA hotA hai| vahAM vyAghAta loka niSkuTa rUpa hI hai| kyoMki bAdaravAyukAyika lokaniSkuTa Adi meM bhI pAye jAte haiM / "uvavAo devamaNuyaneraiesu natthi" inakA utpAda deva, manuSya aura nairayika inameM nahIM hotA hai| kevala tiryaggati meM hI hotA hai| "ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tinni vAsasahassAI" ina bAdara vAyukAyika jIvo kI sthiti janya se eka antarmuhUtta kI hotI hai aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI hotI hai / "sesaM taM ceca" zarIra, saMsthAna, samudghAta, cAra samudraghAta hoya che, jenA nAme A pramANe che vedanA samudraghAta 1, kaSAya samudaghAta 2, bhArati samudhAta 3, mane vaizyi samuhaMdhAta "AhAro nivAghApaNa chaddirsi" ! bA vAyakAyika jIne AhAra vyAghAtanA abhAvamAM cha e dizAomAMthI AvelA pudgala drayAnA hAya che. bhale-mA sonI madhyamA 29sA cha "vAdhAyaM pahucca siya tidisiM siya caudisi, siya paMcadisiM" mana yA vyAdhAta thAya cha, te mate abhanI mAhAra keI vAra traNa dizAothI ane koI vAra cAra dizAomAMthI ane koI vAra pAMca dizAomAMthI AvelA pudagala dravyano hoya che tyAM vyAghAtanA leka niSphaTa rUpaja che. kemake mA12 pAyuyo niSThuTa virebhA pA bhaNI mAve che. uvavAo devamaNuya neraipasu natthi' mAnI utpAha-utpattI heva, manuSya, bhane naiyiAmAM thA nathI ThevaNa tiyatima ya cha "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni vAsasUhassAI" A bAdara vAyukAyika jIvonI sthiti jaghanyathI eka aMtamuhUrtanI hoya che, ane utkRSTa thI ra 2 vaSanI DAya che. "sesa taM ceSa" zarI2, saMsthAna, samuddhAta mADA2, 24 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre zarIrakapAyasaMsthAnAhAropapAtasthitivyatiriktAni sarvANyapi dvArANi sUkSmavAyukAyikavadeva jJAtavyAni iti / 'egagaiyA duAgaDayA' ekagatikA dvayAgatikA bAdaravAyukAyikA bhavanti, kevalaM tiryaggatAveva gacchanti, Agacchanti ca tiyaD manuSyagatibhyo'ta eva ekagatikA vyAgatikA bhavantAni / 'parittA asaMkhejjA samaNAuso' pratyekazarIriNo'saMkhyeyA. prajJaptA' bAdaravAyukAyikA', he zramaNa | he AyuSman ! iti / samprati-prakaraNArthamupasaMharannAha 'se taM' ityAdi, se taM vAyaravAukkAiyA' te ete anantarotA bAdaravAyukAyikA jIvA nirUpitAH / 'se taM vAMukkAiyA' te ete sAmAnyato vAyukAyikA nirUpitA iti ||suu0 17 // // samAptaM tejaskrAyikavAyukAyikaprakaraNam // . AhAra utpAda aura sthiti, inake sivAya sava dvAroM kA kathana yahAM sUkSma vAyukAyika ke prakaraNa meM kahe gaye hAge ke jaisA hI hai| ye "ega gaiyA, duAgaiyA" eka gatika aura dvayAgatika hote haiM / kyoki ye isa paryAya se chUTane para sIdhe eka tiyaJcagati me hI janma lete haiM / aura vahAM tiryaJca aura manuSya gati ina do gatiyo se sIdhe Akara janma dhAraNa karate haiM / "parittA asaMkhejjA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman / pratyeka zarIrIvodara vAyukAyika asaMkhyAta hai| aba isa prakaraNa kA upasahAra karate hue prabhu kahate haiM-"se taM vAyaravAukkAiyA" he gautama ! isa prakAra se ye vAdara vAyukAyika nirUpita hue haiM / isake nirUpita ho jAne para "se taM vAukkAiyA" sAmAnya rUpa se vAyukAyika nirUpita ho jAte haiM // sUtra 16 // // tejaskAyika aura vAyukAyika kA prakaraNa samApta / / - utpAda ane sthiti ATalA sivAya bAkInA bIjA tamAmaDhAronuM kathana A bAdara vAyu kAyikAnA sa baMdhamAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe sUkSma vAyukAcikenA saMba dhamAM paNa samanyu mAmA vAyuyi pagagaiyA, duAgaiyA" se gativAsana diyaagatika-eTale ke eka gatimAM janArA tathA be gatimAMthI AvavA vALA hoya che kemake teo A paryAyathI chUTayA pachI sIdhA eka tiryaMca gatimAMja janmele che. ane A bAdara vAyukAyika paNamAM tiryaMca ane manuSyagati A be gatimAMthI sIdhA ja bhAvIne ma dhA29 42 cha "parittA asaMkhejjA samaNAuso" zrama ! mAyuHbhan pratyeka zarIrI bAdara vAyukAyika basaMkhyAta che have mA 42guna DAra 42tAM prabhu cha-"se haM yAyarayAukkAiyA" gautama ! mAzane mA 42vAyuyAnuni3555 4yu cha mA ni35 thavAthI "se taM cAukkAiyA" mA sAmAnya 33 vAyumayinu ni35 sapU thAya che. // sU0 16 // tejaskAyika ane vAyukAyikanuM prakaraNa samApta che Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 audArika sajIvanirUpaNam 187 nirUpitA vAyukAyikAstrasAH samprati audArikatrasajIvAnabhidhAtuM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi / mUlam --' se kiM taM orAlA tasA pANA ? orAlA tasA pANA cauvvihAM pannattA taMjahA - beMdiyA teMdiyA cauridiyA pAMcadiyA | se kiM taM beMdiyA ? veMdiyA aNegavihA pannattA taMjahA - pulAkimiyA jAva samuhalikkhA je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA - pajjattA ya apajjattA ya / 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIrA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA taMjahA - orAlie kammae / tesa te ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM bArasajoyaNAI / chevaTTasaMghayaNA | huMDasaMThiyA / cattAri kasAyA / cattAri saNNAo / tinni lessAo / doiMdiyA / taosamugdhAyA / veyaNA kasAyA mAraNaMtiyA / no sannI asannI / NapuMsagaveyagA / paMcapajjattIo paMca apjjttiio| sammadiTThI vimicchA diTThi vi| nosammAmicchA diTThI / no ohiMdaMsaNI No cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI | No kevaladaMsaNI / te NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI ? goyamA ? nANI vi annANIvi je nANI te niyamA duNNANI, taMja- AbhiNibohiyanANI suyanANI ya / je annANI te niyamA. duannANi mai annANI ya suya annANI ya / No maNajogA vayajogI kAyajogI, sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / AhAro niyamA chaddisaM / uvAo tiriyamaNussesu neraiyadeva asaMkhejjavAsAuya vajjesu / ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM bArasasaMvaccharAI / samo yA vimati asamohayA vimati / kahiM gacchati neraiya deva asaMkhe Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ 288 jIvAbhigamasUtre jja vAsAuyavajjesu / dugaiyA duaagiyaa| parittA asaMkhejjA settaM beMdiyA' ||suu0 10 // chAyA-atha ke te udArA nasAHprANAH 1 udArA strasAH prANAzcaturvidhAH prakSaptAstadyathA-dIndriyo strIndriyAzcaturindriyAH pnycendriyaaH| atha ke te dvIndriyAH, hIndriyA anekavidhAHprajJaptA pulAkakRmikA yAvat smudrlikssaaH| ye cAnye tthaamkaaraaH| te samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prakSaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prakSaptAni tadyathA-audArikaM tejasaM kArmaNam / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prakSaptA ? gautama ! jaghanyenAMgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dvAdazayojanAni / sevArtasaMhananAni, huNDasaMsthitAni, catvAraH kapAyAH, catana' saMjJAH / timro leshyaaH| indriye / trayaH samudghAtAH, vedanAkapAyamAraNAntikAH / no saMjhina , asaMzinaH, npuNskvedkaaH| paJcaparyAptayaH paJcAparyAptayaH / samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'pi no samyagamithyAdRSTayaH / no avadhidarzaninaH no cakSurdarzaninaH acakSurdazanino no kevaladarzaninaH / te khalu bhadanta ! jIvAH ki zAnio'zAninaH, gautama ! zAnino'pi ajJAnino'pi / ye zAninaste niyamAt dvizAninaH tadyathA-AbhinivodhikazAninaH zrutazAninazca / ye akSAninaste niyamAt dvayakSAninaH, matyazAninaH, zrutAzAninazca / no manoyoginaH vacoyoginaH kAyayIginaH / sAkAropayuphtA api anAkAropayuktA api / AhAro niyamAt Saidizi / upapAtastiryag manuSyepu nairyikdevaasNkhyaatvrssaayukvrjepu| sthitirjaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa dvAdazasaMvatsarAn / samavahatA api niyante asamavahatA api niyante / kca gacchanti nairayikadevAsaMkhyAtavarSAyuSkavarjepu gcchnti| dvigatikAH dvayAgatikAH, parItA asaMkhyAtA te pate dIndriyAH // 0 18 / / TIkA-se ki taM orAlA tasA pANA' atha ke te audArikAstrasAH prANA-jIvAH, tatrodArAH, udArA evaudArikAH basAH prANAH, etAdRzanAmakarmodayAt te kiyantaH kiM lakSaNaM vAyukAyikoM kA nirUpaNa karake aba audArika trasa prANiyoM kA nirUpaNa kiyA jAtA haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"se kiM taM orAlA tasA pANA-ityAdi / / 2019 / / TIkArthaH- "se ki taM orAkA tasA pANA" he bhadanta ! jo audArikazarIra nAmakarma ke udayavAle audArika trasa jIva haiM ve kitane haiM aura inakA kyA lakSaNa vAyukAyikenuM nirUpaNa karIne have dArika trasa prANinuM nirUpaNa karavAmA Ave cha. sAdhamA gautamasvAmI prasuna me che che :-"se ki taM orAlA tasA pANA" ItyAdi he bhagavana jeo dArika zarIra, nAma kamanA udayavALA eka trasa jIve che te keTalA prakAranA che ? ane tene zuM lakSaNa che ? A praznanA uttaramA prabhugautama Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra. 1 audArika trasajIvanirUpaNam 189 ca teSAmiti praznaH, uttarayati-'orAlA tasA pANA cauvvihA pannattA' audArikA khasAH prANAzvaturvidhAH prajJaptAH-kathitAH / cAturvidhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA'veMdiyA teMdiyA cauriMdiyA' paMciMdiyA' dvIndriyAstrasAH trIndriyAtrasAH, caturindriyA strasAH, paJcendriyAtrasAH / tatra dve sparzanarasanarUpe indriye yeSAM te dvIndriyAH kRmigaNDolakAdayaH, trINisparzanarasanaprANarUpANi indriyANi yeSAM te trIndriyAH pipIlikAdayaH / catvAri - sparzanarasana ghrANacakSu rUpANi indriyANi yeSAM te caturindriyAH mazakamakSikAdayaH / pazca sparzanara sanaprANacakSuH zrotrarUpANi indriyANi yeSAM te paJcendriyAH manuSyapazvAdayaH / tatra dvIndriyAn vizeSataH pratipAdayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM veiMdiyA' atha ke te dvIndriyAH dvIndrayANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-'veiMdiyA aNegavihA pannattA' dvIndriyatrasajIvA anekavidhAH-aneka prakArakAH prajJaptA. - kathitA iti / anekavidhatvameva darzayati- 'ta hai ' isake uttara meM prabhu kahate haiM- " orAlA tasA pANA cauntrihA pannattA" he gautama ! audArikAsa - jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM- " taM jahA " jaise- "veMdiyA teMdiyA cauriMdiyA paMciMdiyA" doindriya, teindriya cauindriya, aura paJcendriyatrasa, doindriyajIvoM ke sparzana aura rasanA ye doindriyAM hotI hai kRmi gaNDolaka Adi dvIndriyajIva haiM / sparzana, rasanA aura ghrANa ye tIna indriyA~ jina jIvoM ko hotI haiM ve teindriyajIva hai jaise- ciuTI Adi sparzana, rasanA, ghrANa, aura cakSu ye cAra indriyAM jina jIvoM ko hotI haiM ve - cauindriyajIva haiM, jaise-macchara, makkhI Adi / spargana, rasanA, ghANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ jina jIvoM ko hotI hai ve paMcendriya jAva haiM jaise - manuSya pazu Adi " se kiM ta veiMdiyA " he bhadanta ! do indriyajovo kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- " veiMdiyA aNegavihA paNNattA" he gautama ! dvIndriyatrasajIva aneka prakAra ke hote svAbhIne he che - "orAlA tasA pANA cauvvihA paNNattA" he gautama! mohAri salavo thAra aAranA hevAbhAM bhAvyA che. "taM jahA " te yA prabhAye samavA "baraM diyA, teiMdiyA, caDariMdiyA, paMcidiyA" me iMdriya, te indriya, yo indriya mane yathedriya trasa, meM dvidhandriya vALA jIvAne spazana ane rasanA A che indriyA hoya che, kRmi, gaDAlaka vigere indriya jIvA kahevAya che, spana, rasanA, ane ghrANu (nAka) A traNa indriyA je jIvAne hAya che, teo traNa indriya vALA jIvA kahevAya che. jemake--kIDI vigere sparzana, rasanA, ghrANu (nAka) ane netra A cAra indriyA je jIvAne hAya che, tee cau indriya jIvA kahevAya che bha-bha22, bhAbhI, vagere tathA sparzana, rasanA, ghorA, netra bhane ana yA yAMce indriyo je jIvAne hAya che, teo pacendriya jIvA kahevAya che. jemake--mANasa, pazu vigere "se kiM taM beiMdiyA" he bhagavan me indriya vAjA lavonA zu lakSaNa che ? mane tenA TasA lehe! che ? yA praznanA uttaramAM alu che - "iMdiyA aNegavidyA paNNattA" Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jIvAbhigamasUtre jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'pulA kimiyA jAva samuhalikkhA' pulAkRmikA yAvat samudra likSAH, atra yAvatkaraNAt itthaM paripUrNapATho vijJeyaH-'pulA kimiyA kucchikimiyA gaMDUlagA golomA neurA somagalA vaMsImuhA sUimuhA, gojaloyA jaloyA jalAuyA saMkhA saMkhaNagA ghullA khullAgulayA khaMdhA varADA sottiyA kalluyA kasA egatovattA duhato vattA naMdiyAvattA saMbukkA mAivAhA sippi saMpuDA caMdaNA samuhalikkhA' iti, tatra 'pulAkimiyA' pAyupradezodbhavAH kRmayaH 'kucchikimiyA' kukSau samutpannAH laghukRmayaH 'gaMDlagA gaNDolakAH, tatraiva samutpannAH kiJcid bRhatkAyAH kRmaya. 'guDolA' iti prasiddhAH 'golomA' gavAM lomni saJjAtA golomakAH / 'neurA' ityata Arabhya samudralikSAntAH sarve'pi dvIndriyA yathAzAstraM vividhya svayameva vijJeyA. / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH, uparyuktadvIndriya haiM- "taM jahA" jaise-"pulA kimiyA jAva samuhalikkhA' pulA kRmikA yAvat samudralikSA / yahA~ yApatpada se aisA prA pATha gRhIta huA jAnanA cAhiye-"pulAkimiyAM, kucchikimiyA, gaNDUlagA, golomA, neurA, somagalA, vaMsImuhA, suimuhA, gojaloyA, jaloyA, jalAuyA, saMkhA, saMkhaNagA, dhullA, khullA, varADA, sottiyA, mottiyA, kalluyA, vAsA, egatovattA, duhatovattA, naMdiyAvattA, saMvukkAmAivAhAsippisaMpuDAcaMdaNA samudalikkhA" pAyu pradeza meM - gudA pradeza meM jo kRmi utpanna hote hai ve "pulAkimiya" zabda se gRhIta hue hai |jo laghukRmi udara meM utpanna hote haiM ve kucchikimi" hai / gaNDolaka udara meM hI utpanna honevAle kucha baDe kRmi jo--gaMDolAnAma se prasiddha haiN| jo gAyo ke roma meM jIva utpanna ho jAte haiM ve golomaka haiM / ye saba dvIndriyajIva haiM / "neura" se lekara tathA "samudra likSA" taka ke samasta jIva bhI dvIndriya haiM aura inakA varNana zAstrAnusAra jAnalenA cAhiye / isI prakAra ke jo aura bhI jIva haiM jo inhIM do indriya jIvoM ke jaise hote haiM jaise-mRtaka gautama ! mendriyame pAsa ! mane pracarana DAya cha "taM jahA" 2 mA pramANe cha - "pulAkimiyA jAva samuhalikkhA" yAbhi: yAvat samudra sikSa, mahiyAM yAvatyaha mA nA pramANena sa 6 ghaDI 42rAye che. tebha samA "pulAkimiyA, kucchi kimiyA, kaNDUlagA golomA, neurA, somagalA, vaMsImuhA, suimuhA, gojaloyA, jaloyA jalauyA, saMkhA, saMkhaNagA, dhullA, khullA, varADA, sottiyA, gottiyA, mottiyA, kalluyA, vAsA, pagatotattA, duhatovattA. nadiyAvattA, saMpukkAbhAhavAhA, sipi saMpuDA caMdaNA, samuddalikkhA" vAyu pradezamA-guhAzamA 2 bhiyA rAtpanna thAya cha, tana "pulA iikayA 4 // OM 28mAre sadhu mi 4-1 thAya cha, ta 'kucchikimii' upAya che mAM / atpanna yA vANA bhane prANamA yA pa 44 bhATA ibhine gaMDolaka" nAmayI 49 che pAyAnA rAmamAre 11 4-1 thAya cha, tane "golomaka" upAya cha bhAgadhA mendriya 7 7||che "neura" thI bane tathA samudralikSA' sudhInA badhA ja jI kIndriya jI kahevAya che. ane te badhAnuM varNana zAstra pramANe samajI levuM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramedhotikA TIkA prati0 1. audArikatrasajIvanirUpaNam 191 samAnAH mRtakazarIrasamudbhUtakRmyAdayaste sarve dvIndriyatayA jJAtavyA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te-dvIndriyAH samAsataH--sakSepeNa dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcApayAptAzceti / samprati zarIradvAramadhikRtyAha-'tesiM NaM' ityAdi, 'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' teSAM dvIndriyANAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'to sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajJaptAni-kathitAni 'ta jahA' tadyathA-'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kAmaNam / 'tesiNaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAiNA pannattA' teSAM khalu bhadanta ! dvIndriyajIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJapteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahannaNa aMgulAsaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM vArasajoyaNAI'jaghanyenAMzarIra Adi meM kRmi hote haiM ve saba bhI do. indriyajIva haiM / ye dvIndriyajIva sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM--"pajjattagA ya appajjattagA ya" eka paryAptakadvIndriyajIva aura dUsare aparyAptaka dvIndriya jIva "tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIggA paNNattA" he bhadanta ! ina dIndriyajIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ! uttara meM prabhu kahatehaiM-goyamA! to sarIragA pannatA' he gautama ! dvIndriyajIvoM ke tIna zarIra kahe gaye haiM-taM jahA" jaise"orAlie, teyae, kammae" audArika zarIra, taijasazarIra aura kArmaNazarIra "tesiNaM maMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA" he' bhadanta / ina dvIndriyajIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ! "goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ukkoseNaM vArasajoyaNAI" he gautama ! inake zarIra kI avagAhanA jaghanya se joIe. Aja pramANe AvA prakAranA bIjA paNa je jIve hoya, ke jeo AvAja be Indriya jIvanI jevA hoya che, jemake--marelA zarIra vigeremAM kRmi hoya che, te badhA be Indriya jIva kahevAya cheA be indriya jIva saMkSepathI be prakAranA kahevAmAM AvelA che. te meM 2 mA pramANe che. "pajjattagA ya apajjattagA ya' me paryApta dIndraya vA bhane bhAnta aparyAptIndraya va 'tesiM NaM bhaMto jIvANaM kai sarIragA paNNatA" gautama svAmI pUche che ke-he bhagavana A hIndriya jIne keTalA prakAranA zarIre kahelA 7 1 mA prazna uttarabhA prabhu gautama svAmIna cha8--"goyamA ! tao sarIragA paNNattA" he gautama / mendriya vANA vAna ! shrii| sA che. "taM jahA" bho -orAlie, teyae kammae," moR4, zarI2, terasa zarIra, mana abhaya zarIra, "tesi NaM bhaMte / jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA" hai sAvana mAhIndriya paNa vAnI zazAnI manamAnA TasI moTI hI cha 1 goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaha bhAgaM ukkoseNaM bArasajoyaNAha" gautama ! mAnA zarIranI Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre gulasyAsakhyeyabhAgamutkarSeNa dvAdazayojanAni etatpramANA zarIrAvagAhanA bhavati-dvIndriyANAmiti / 'chevaTTasaMghayaNA' teSAM dvIndriyajIvAnAM zarIrANi savArttasaMhananayuktAni mavantIti / 'huMDasaMThiyA' teSAM dIndriyajIvAnAM zarIrANi huNDasaMsthAnasaMsthitAni bhavantIti / huNDasamthanaMca avyavasthitA GgAvayave prasiddham 'cattAri kasAyA' catvAraH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAkhyA bhavanti dvIndriya jIvAnA miti / 'cattArisannAyo' teSAM dvIndriyajIvAnAM timraH sajJAH-AhArabhayamaithuna parigrahAkhyA bhavanti / leNyAdvAre 'tinni lessAo' teSAM dIndriyajIvAnA tisro lezyAH kRSNa nIla kApotAkhyA bhavanti / indriyadvAre-'do iMdiyA' teSAM dvIndriyajIvAnAM dve sparzanarasane indriye bhavata iti / samudghAtadvAre-'tao samugghAyA veyaNA kasAyamAraNaMtiyA' teSAM dvIndriyajIvAnAM trayaH dghaddhAtAH vedanAkaSAyamAraNAntikA bhavantIti / sajidvAre-'nosannI asannI' te dvIndriyajIvAH no saMjino bhavanti kintu asajino bhavantIti / vedadvAre-'NasagaveyagA' te dvIndriyajIvA: no strI vedakAH aGgula ke asakhyAta ve bhAga pramANa aura utkRSTa se bAraha yojana pramANa kahI gaI hai| "chevadasaMghayaNA" inakA sahanana sevArtta hotA hai| "iMDasaMThiyA" ye dvIndriyajIva huMDakasasthAnavAle hote haiN| jinake aMgoM ke avayava ThIka nahIM hote hai unako huDasaMsthAna vAle kahA jAtA hai "cattArikasAyA" inake krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye cAra kapAyeM hotI hai / "cattAri sannAo" inake cAra saMjJAe, AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha--ye cAra sajJAe~ hotI haiM / lezyAdvAra meM inake "tinni lessAo" tIna lezyAe~ hotI hai / do indriyA~ hotI haiM / "tao samugyAyA" vedanA kapAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta hote haiM / "No saNNI asaNNI" ye do indriyajIva sajJI nahIM hote haiM kintu asaMjJI hote haiM / vedadvAra meM ye-"NapuMsagaveyagA" napuMsakavedavAle hI hote haiM / strI vedavAle aura puruSa veda vAle nahIM avagAhanA jaghanyathI AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANanI ane utkRSThathI bAra ejana pramANunI 4DadA cha "chevaTTha saMghayaNA" tabhanu sahanana sevAta DAya che "huMDasaMThiyA" mA dvInidraya jI haMDaka saMsthAna vALA hoya che. jemanA zarIra avaya barAbara na hoya ta sasthanANA upAya che. "cattAri kasAyA" temAne jodha, bhAna, bhAyA bhane bAla mA yAra pAyo ya cha "cattAri sannAmo" tamAna bhADA2, laya, bhaithuna, bhane pariyaDa mA prAranA yA sahAyA hAya che. vezyAdvAramA tamAna "tinni lessAo" azyAcyA hAya medriye DAya che. "to samugghAyA" vahanA, pAya, bhane bhaa21|nti4 mA Rya samudhAta tAna DAya che. "No sapaNI asaNNI" mame driya vANA jI saMsI hotA nathI paNa asaMsI hoya che. vahanAvAramA-"NapuMsagaveyagA" nasa46 pAsa 1 DAya che. zrIvANA bhane Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 audArika sajIvanirUpaNam 193 navA puraSavedakA bhavanti kintu kevalaM napuMsakavedakA eva bhavantIti / paryAptidvAre - 'paMca pajjattIo paMca apajjattIo' paJca paryAptayaH paJcAparyAptayo bhavanti dvIndriyANAmiti / dRSTidvAre - 'sammaTThIvimicchAdiTThi vi no sammAmicchAdiTThI' te dvIndriyajIvAH samyag dRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti na tu samyag mithyAdRSTayaH (mizradRSTayaH ) bhavantIti / bhatraivaM jJAtavyam-yathA ghaNTAyAM vAditAyAM mahAn zabdaH saMjAyate tata uttarakAlaM kramazo hIyamAno'nte lAlAmAtraM bhavati / evaM ghaNTAlAlAnyAyena avasAne kiJcitsAsvAdanasamyaktvamavaziSTaM bhavet tAdRzAH santaH kecit dvIndriyeSu samutpadyante teSAmaparyAptAvasthAyAM kiyatkAlamAsvAdanamAtra sAsvAdanasamyaktvaM saMbhavet ataste samyagdRSTaya ityuktam, zeSakAle midhyAdRSTisteSA mato mithyAdRSTaya ityuktam tathAbhavasvabhAvatayA tAdRzapariNAmAyogAt tena samyag . mithyA hote hai / "paryAptidvAra meM - "paMca pajjattIo paMca apajjattIo" ye pAMca paryAptivAle hote haiM aura pAMca aparyAptivAle hote hai / dRSTidvAra meM - " sammadiTThI vimicchAdiTThI vi" ye dvIndriyajIva samyagdRSTi bhI hote haiM aura midhyAdRSTi bhI hote haiM / para "no sammAmicchAdiTTI" ye mizradRSTi nahIM hote hai / yahA~ aisA jAnanA cAhiye - jaise ghaNTA ke bajane para mahAn zabda hotA hai, vaha usake uttara kAla meM krama 2 se hIyamAna hotA huA anta meM vaha zabda ghaMTA kI lAlA - laTakaNa taka hI raha jAtA hai, isa prakAra ghaMTA lAlAnyAya se avasAna meM - mRtyu samaya meM jIva ke AsvAdana mAtra sAsvAdana samyaktva avaziSTa raha jAtA hai, aisI avasthA meM marakara kaI eka jIva dvIndriya meM utpanna ho jAte haiM ataH unake aparyAptAvasthA meM kucha kAla taka - sAsvAdana samyaktva rahatA hai, isaliye ve samyagSTi kahe gaye hai / zeSakAla meM ve midhyAdRSTi hote hI hai ataH ve midhyAdRSTi bhI kahe gaye haiM kintu usa prakAra ke bhavasvabhAva se, tathAvidha pariNAmoM kA unako yoga nahIM hotA hai isa kAraNa se ve samyag - puraSavedya vAjA hotA nathI. paryAptidvArabhAM 'paMcapajjattIo paMca apajjantIo" tethe yAMca paryAptiyovAjA hoya che, ane pAMya paryAsiyovANA hoya che dRSTidvArabhAM - " sammadiTThI vimicchAdiTThI vi" mA me indriyavAlA vo sabhyahaSTivANA yAgu hoya che. ane mithyAdRSTivANA hoya che paraMtu "no sammAmicchAdiTThI" tethe mizra dRSTivANA hotA nathI. ahiMyA evuM samajavuM joIeke--jema ghaTa vAgatA pahelAM mATA avAja thAya che te tenA pachInA samayamAM krama kramathI ghaTatA ghaTatA chevaTe e zabda ghaMTanI lAlA-laTakaNu sudhI ja rahIjAya che. A rIte 'ghauMTa lAlA" nyAyathI avasAna samaye eTale ke maraNakALe jIvanA AsvAdana mAtra sAsvAdana samyaktva khAkI rahe che. evI avasthAmAM marIne keTalAkajIvA e iMdriyamAM utpannathaI jAya che. tethI teenI aparyAptAvasthAmAM keTalAka kALa sudhI sAsvAdana samyaktva rahe che. tethI teone samyagdaSTi kahelA che. zeSa pachInA kALamAM mithyASTi hAya che. tethI teone mithyAdRSTi paNa kahelA che. paraMtu tevA prakAranA bhava 25 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jIvAbhigamasUtre dRSTayaH, ityuktam , samyag mithyAdRSTiH san jIvA na tatrotpadyante tadavasthAyAM jIvasya maraNAsaMbhavAt , taduktam-'na sammamiccho kuNai kAlaM' iti vacanAt / darzanadvAre-'no ohidasaNI no cakkhudaMsaNI acakkhadaMsaNI no kevaladasaNI' te dvIndriyajIvA no avadhidarzanino bhavanti na vA cakSurdanino bhavanti kintu acakSurdarzaninaH sparzanarasanendriyApekSayA bhavanti tathA no kevaladarzanino bhavantIti / jJAnadvAramAha-'te NaM bhaMte ' jIvA kiM nANI annANI' te dvIndriyajIvAH khalu bhadanta ! ki jJAnino bhavanti ajJAnino vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'NANI vi aNNANI vi' te dvIndriyajIvA jJAnino'pi bhavanti sAsvAdanasamyaktvApekSayA tathA ajJAnino'pi bhavantIti / 'je gANI te niyamA duNNANI' ye jJAnino bhavanti te niyamAt dvijJAnino bhavanti, 'taM jahA' tadyathA'AbhiNiyohiyanANI suyanANI ya' AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAninazca / aparyAptAvasthAyAM matimithyAdRSTi mizradRSTi hote hue vahAM utpanna nahIM hote hai, samyagamithyAdRSTi avasthA meM jIva kI mRtyu hI nahIM hotI hai kyoMki zAstra meM usakA niSedha hai jaise-"na sammamiccho kuNaikAlaM" samyagRmithyAdRSTi jIva kAla nahIM karatA hai| darzanadvAra meM ye "no ohidasaNI no cakkhudaMsaNI, acakkhudaMsaNI no kevaladasaNI" na bhavadhidarzanI hote haiM, na cakSu darzanI hote haiM, kintu acakSudarzanI hote haiN| isI se ye kevaladarzanI bhI nahIM hote haiM inheM jo acakSudarzanI kahA hai--vaha sparzana aura rasanA ina do indriyo kI apekSA se kahA hai / he bhadanta ! ye jJAnadvAra meM ve kyA "nANI annANI" jJAnI hote hai ? athavA ajJAnI hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"NANI vi aNNANI vi" he gautama ! ye jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM jJAnI hote haiM to ve niyama se do jJAnavAle hote hai-"taM jahA' jaise-"AbhiNivohiyanANI svabhAvathI tathAvidha pariNAme emane ema thatuM nathI. A kAraNathI teo samyamithyAdRSTi-eTaleke mizradaSTi rUpe tyA utpanna thatAnathI. samyamiAdaSTi avasthAmAM jIvanuM mRtyu / yatu nathI. bha zAstramA tana nibaMdha cha 2 -"na sammamiccho kuNA kAlaM" samyAbhadhyASTivANA 42tA nathI. arthAta bha295 pAmatA nathI. zanivAramA-tamyA "no ohidasaNI no cakkhudasaNI acakkhudaMsaNI no kevaladasaNI' avadhI zana vANa lAtA nathI tathA yaza navA 55 hAta nathI paraMtu acakSudarzanI hoya che. tathA teo kevaLadazanavALA paNa hotA nathI. teone je "acakSu dazanI kahA che te spazana ane rasanA A be IdriyonI apekSAthI kahelA che have gautama svAmI nAnadAna samayamA prasune pUche che ,-"nANI annANI" maga tanmajJAnI hoya che? ke ajJAnI hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke - "NANI vi aNNANi vi" gautama ! tayA jJAnI 5 jAya cha bhane majJAnI 5 saya 2. "je NANI te NiyamA duNNANI'le tanmo jJAnI jAya to taya niyamayI me zAnavAyA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. audArikatrasajIvanirUpaNam 195 zrutajJAnadvayamAtrasyaiva bhAvAt 'je annANI te niyamAduannANI' ye tu dvIndriyA ajJAnina ste tu niyamAt dvayajJAnino bhavanti tadyathA-'maiannANI ya suyaannANI ya' matyajJAninazca zrutAjJAninazca bhavanti matizrutAkhyA jJAnadravyasyaiva bhAvAt / yogadvAre-'No maNajogI vayajogI kAyajogI' te dvIndriyajIvA no manoyogino bhavanti kintu vacoyoginaH suvyaktavacoyogasadbhAvAt tathA kAyayoginazca bhavanti / athopayogadvAre -'sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi' te dvIndriyajIvAH sAkAropayogavanto'pi bhavanti tathA anAkAropayuktA api-anAkAropayogavanto'pi bhavantIti bhAvaH AhAradvAre-'AhAro niyamA chadisi' dvIndriyajIvAnAmAhArastu niyamAt padizi SaDbhyo digbhya AgatAn pudgalAnAharanti sanADyA madhye eva dvIndriyANAM sadbhAvAditi / upapAtadvAre suyanANI ya" mAbhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI Abhinibodhika aura zruta ina do jJAnoM se yukta hote haiN| 'jeNANI te NiyamA dugNANI / yadi ye jJAnI hote hai to ve niyama se do jJAna vAle hote hai-"taM jahA" jaise "AbhiNiyohiyanANI suyanANI ya" bhAbhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI Abhinibodhika aura ta ina do jJAnoM se yukta hote hai / so ye do jJAna inake aparyAptAvasthA meM hote hai / "je annANI te niyamA duannANI" jo ye do ajJAnavAle hote haiM to ye usa samaya "mai annANI ya muya annANI ya" matyajJAna aura zrutAjJAnavAle hote hai / yogadvAra meM ye "No maNajogI vayajogI kAyajogI' manoyogI nahIM hote haiM kintu vacanayogI-inake vacoyoga kA avyaktarUpa se sadbhAva hotA hai aura kAyayogI hote haiN| upayogadvAra meM ye-sAgAropauttA vi aNAgArovauttA vi" sAkAropayogavAle bhI hote haiM Ara anAkAropayogavAle bhI hote hai / AhAradvAra meM ye--'AhAro niyamA chadisiM" niyama se chaha dizAmo meM se Agata pudgala dravyoM kA AhAra karate haiM / -kyoki dvIndriyo kA sadbhAva trasa nAmoM ke madhyameM kahA gayA hai| DAya cha "taM jahA" rebha"AbhiNiyohiyanANI suyanANI ya" mAminimodhita jJAnI bhane zrutajJAnI. arthAt teo Aminibedhika jJAna ane zrutajJAna A be jJAnavALA hoya che. mA meM jJAna tayAnI bhAsAvasthAmA DAya che. "je annANI te niyamA duannANI' le majJAnavANA Aya cha, ta a me bhajJAnavANA hoya che. sabha:-"mai annANI ya suya bhannANIya" bhAta bhajJAna sana zruta majJAna sA meM mAnavANA hAya che yogadAramA "No maNajogI vayajogI kAyajogI" to manAyAgavADAtA nathI. 52tu kyAna yogA eTale ke teomAM vacana yogane avyakta rUpe sadabhAva hoya che, tathA kAyayegavALA hoya che. rupayogabAramA tame"sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi" sAropayAgavANA 54Y hoya che ane anAkArapagavALA paNa hoya che ___maasaa2|2maa "AhAro niyamA chadisiM" niyamathI ye zAyAmAMthA mAtA pudgala dravyo ne teo AhAra kare che kema ke dvIndriyano saddabhAva trasa jIvamAM kahe che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jIvAbhigamasUtre 'uvavAo tiriyamaNusse neraiya devaasaM khejjavAsAuyavajje su' dvIndriyajIvAnAmupapAta stiryaGa- manuSyeSu nairayikadevA saMkhyA varSAyuSkavarjeSu bhavati tiryamanuSyagatAveva dvIndriyA utpadyante na tu nArakadevAsaMkhyAtavarSAyuSkeSu dvIndriyANAmutpattirbhavatIti bhAvaH / sthitidvAre - 'ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vArasasaMbaccharAI sthitiH - AyuSyakAlaH dvIndriyajIvAnAM jaghanyena antamuhUrtamAtraM bhavati utkarSeNa tu dvAdazasaMvatsaraparyantaM bhavatIti / samahatadvAre - 'samohayA vi maraMti asamohayA vi maraMti' te dvIndriyajIvAH mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante tathA asamavahatA api mriyante iti / cyavanadvAre - 'kahiM gacchati' he bhadanta / te dvIndriyajIvAH dvIndriyagatitaH anantaramuduvRttya ka - kasmin sthAne gacchanti ? uttarayati - 'neraiya deva asaMkhejjavAsAuya vajjesu gacchaMti' nairayikadevAsaMkhyAtavarSAyuSkavarjeSu tiryaGmanuSyeSu gacchanti, upapAtadvAra meM "uvatrAo tiriyamaNusse neraiyadevaasaM khejjavAsA uyavajjesu" ina do indriyajIvoMkA upapAta - janma - tiryazva aura manuSyoM meM- ina do ho gatiyoM meM hotA hai nAraka aura deva meM nahIM hotA hai, manuSyoM meM bhI asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM meM inakA janma nahIM hotA hai " sthitidvAra meM - " ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vArasa saMvaccharAi ' inakI sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hotI haiM aura utkRSTa se bAraha varSa kI hotI haiM / samavahatadvAra meM - ye samavahatA vi maraMti asamavahatA vi maraMti" mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate hai aura mAraNAntikasamudghAta se asamavahata hokara bhI marate hai / " cyavanadvAra me kahiM gacchaMti" he bhadanta ! ye dvIndriyajIva dvIndriya gati se udvRtta hokara kisa sthAna para jAte haiM ! uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! "neraiya deva asaMkhejjavAsA uyavajjesu gacchaMti" ye dvIndriyajIva hIndriyagati se udvRtta hokara nairayikoM meM devoM meM aura asakhyAta varSa kI "1 upapAtadvArabhAM "uvavAo tiriyamaNussesu neraddaya deva asaMkhejjavAsAuya vajjesu" Akhe indriya vALAjIveAnA upapAta-utpattI tiya ca ane manuSyeAmAM arthAt A e gaticeAmA ja hAya che nAraka ane devAmAM temanI utpatti haiAtI nathI tathA manuSyamAM paNa asaMkhyAtavarSanI AyuSya vALA manuSyeAmAM teonA janma thatAM nathI. sthitidvArabhAM - "ThiI jahaNaNeNaM aMto muddattaM ukkoseNaM vArasasaMvaccharAI" teyonI sthiti jaghanyathI te eka aMtarmuhUrtInI hAya che. ane utkRSTathI bAravanI hAya che. sabhavahutadvArabhA - 'samavahUtA vi maraMti asamvaddatAvi maraMti" tethe| bhArayAnti samudghAta karIne-samavahata thaine paNa mare che, ane mAraNAntika samudUdhAtathI asamavahata eTale ke mAraNAntika samudghAta karyA vanA paNa mare che. bhyavanadvArabhAM--"kahiM gacchati" Delagavan mA me indriyaM vAjA vo me indriyapayAthI marIne kayAsthAna parAya che ? A praznanA vANamAM alu uDe che De- "goyamA ! neraiya deva asaMkhejjavAsArayavajjesu gacchaMti" mA mendriya vAjA vo me indriya Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 audArikatrasajIvanirUpaNam 197 dvIndriyata uddhRtya dvIndriyajIvA stiryaGmanuSyagatiSveva utpadyante iti bhAvaH / gatyAgatidvAre'dugaiyA duAgaiyA' dvIndriyajIvAH dvigatikAH dvayAgatikAzca bhavanti, dvIndriyato mRtvA tiryaDmanuSyagatiSu gacchanti ato dvigatikAH, tathA-tiryaDmanuSyebhyo mRtvA dvIndriyeSu Agacchanti mato TyAgatikA iti bhAva. / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' pratyeka zarIriNo'saMkhyAtAH, ghanIkRtalokasya yA UrdhvAdhaH AgatA ekaprAdezikyaH zreNayo'saMkhyeyayojanakoTikoTI pramANAkAzasUcIgatapradezarAzipramANAH tAvatpramANatvAt asaMkhyAtA ityuktamiti bhAvaH / prajJaptAH-kathitA. hezramaNa ! he AyuSman / prakaraNArthamupasaMharannAha-se taM veiMdiyA' te ete dvIndriyajIvA nirUpitA iti // sU0 18 // Ayu vAle manuSyo meM janma nahIM lete hai kintu tiryaJca gati aura saMkhyAta varSavAlI manuSyagati, ina do gatiyoM meM hI utpanna hote hai / gatyAgati dvAra meM- ye doindriyajIva "dugaiyA duAgaiyA dvigatika hote haiM arthAt dvIndriya se udvRtta hokara ye tiryaJca aura manuSya ina do gatiyoM meM hI jAte hai aura dvayAgatika hote hai arthAt-tirthaJca aura manuSya ina do gatiyo se Akara hI jIva iname utpanna hotA hai / "parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman ye pratyeka zarIrI asakhyAta hote haiN| kyoki ghanIkRta lokakI jo urva adha Ayata eka pradezo vAlI zreNiyA~ hai ve asakhyAta yojana koTAkoTI pramANa AkAza sUcigata pradezarAzipramANa hai so ye pratyeka zarIrI itane pramANa hai / isaliye asakhyAta kahe gaye hai, prakaraNArtha kA upasaMhArakarate hue aba sUtrakAra kahate haiM- "se taM ceiMdiyA" isa prakAra se he gautama ! dIndriyajIva nirUpita hue hai ||suutr 18 // gatimAMthI nIkaLI ne merayikamAM dezamAM ane asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAM janmaletA nathI. paraMtu tiryaMca gati ane saMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSyamAM A be gatimAM ja utpana thAya che. tyAgatihAramA-mAme driyavANA / "dugaiyA duAgaiyA" me gativANA heya che. arthAta be indriya paNAthI nIkaLIne A tiryaMca ane manuSya A be gatimAM ja jAya che. ane prayAgatika hoya che. arthAta tiryaMca ane manuSya A be gatimAMthI bhAvIna 71 mIndriya 5mA ma che "paritA asaMkhejjA pannattA samaNAuso" zrama mAyusman mA pratye: zarIrI masaNyAta DAya cha bha-ghana 3 resA lekanI je u-uparanI adha -nIcenI Ayata pradezovALI zreNIco che. te badhI asa khyAta jana keTAkoTI pramANe AkAza sUcigata pradeza rAzi pramANa che. te e pratyeka zarIra ATalA pramANuvALA che tethI teone asaMkhyAtu kahyA che. ___ 42zA no BUR2 42 have sUtra2 49 cha - 'se taM beiMdiyA" mArIta hai gatama dviIndriya jIva ku nirUpaNa karyuM che sU0 18 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre nirUpitA dvIndriyajIvAH, atha trIndriyacaturindriyAn nirUpayitumAha-'se ki taM teiMdiyA' ityAdi / ___ mUlam-- 'se kiM taM teiMdiyA teiMdiyA aNegavihA pannattA, taM jahA ovaiyA rAhiNiyA jAva hatthisoMDA, je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA pajjattagA ya apajjattagA ya / taheva jahA beiMdiyANaM, navaraM sarIrogAhaNA, ukkoseNaM tinni gAuyAiM / tinni iMdiyA, ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa egUNa paNNa rAiMdiyA, sesaM taheva dugaiyA duAgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA, setaM teiNdiyaa|| se kiM taM caridiyA cauridiyA aNegavihA pannattA taMjahA-aMdhiyA puttiyA jAva gomayakIDA je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taMjahA pajjattA ya yapajjattA ya / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarAragA pannattA goyamA ! tao sarIragA pannattA taMceva / NavaraM sarIrogAhaNA ukkAseNaM cattAri gAuyAiM / iMdiyA cattAri / cakkhudasaNI acakkhudaMsaNI / ThiI ukkoseNaM chammAsA / sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA pannattA, settaM cauridiyA" ||suu0 19 // chAyA-atha ke te trIndriyAH, trIndriyA anekavidhAH prazatA tathA ovatikA rohiNikA yAvat hastizuNDAH ye cAnye tathAprakArA te samAsato dvividhAH prakSaptA, tadyadhA paryAptakAzcAparyAptakAzca / tathaiva yathA dvIndriyANAm navaraM zarIrAvagAhanA utkarSaNa tino ganyatayaH / trINi indriyANi / sthiti jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa pakonapaJcAzadvAtriMdivam / zeSaM tathaiva, dvigatikA dvathAgatikAH, parItA asaMkhyeyAH prAptAH / te pate triindriyaaH|| atha ke te caturindriyAH, caturindriyA anekavidhAH prazaptA , tadyathA-andhikAH puttikAH yAvad gomayakITAH, ye cAnye tathAprakArA ste samAsato dvividhAH prAptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prAptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajAtAni tadeva / navaraM zarIrAvagAhanA utkarpaNa catasro gaka. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 1. zrIndriyacaturindriyajIva nirUpaNa 199 tayaH / indriyANi catvAri / cakSurdarzanino'cakSurdaninaH / sthitirutkarSeNa SaNmAsAn / zeSaM yathA trIndriyANAM yAvadasaMkhyayeyA prazaptAH / te ete caturindriyAH || sU0 19 || TIkA- 'se kiM taM ter3a diyA' atha ke te trIndriyAH, trIndriyANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttaramAha - 'te iMdiyA aNegavihA pannattA' trIndriyAH anekavidhA. - aneka prakArAH prajJaptAH - kathitA' / anekavidhatvameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tathA 'ovaiyA rohiNiyA jAva itthisoDA' yAvatpadena trIndriyANAM prakArastu prajJApanAyAM draSTavyaH tathAhi - 'kuMthUpivIliyA uddesagA uddehiyA ukkaliyA uppAyA uppADA - taNAhArA kaTThAhArA pattAhArA bhAluyA taNaveMTayA pupphaveMTayA phalaveMTayA vIyaveMTayA teMburaNamiMjiyA tausImiMjiyA kappAsaTThimiMjiyA hilliyA jhilliyA jhiMgirA kiMgiriyA vAhuyA lahuyA subhagA sovatthiyA, suyaveMTA iMdakAiyA iMdagovayA turutuMvagA kotthalavAhagA jUyA hAlAhalA pisuyA sayavAiyA gamhI itthisoMDA | iti / ete ca trIndriyAH kecida ati prasiddhAH keciddezavizeSato jJAtavyAH 'je yAvanne taha pagArA' ye cAnye tathAprakArA:aba sUtrakAra teindriya aura cauindriyajIvoM kA nirUpaNa karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM teiMdiyA - ityAdi / sUtra // 18 // -- TIkArtha "se kiM taM te iMdiyA" he bhadanta / teindriya jIvoM kA kyA lakSaNa hai ? aura inake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - "teiM diyA aNegavihA paNNattA" he gautama ! teindriya jIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM, "taM jahA " jaise - "ovaiyA, rohiNiyA, jAva itthisauDA " yahAM yAvatpada se prajJApanA sUtra kA pATha inake viSaya meM jAna lenA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA hai / "ovaiyA, rohiNikA " se lekara hastizuNDa taka ke jIva teindriya jIva haiM / inameM kitaneka prasiddha haiM aura kitaneka dezavizeSa se jAna lene ke hai / "je yAvanne tapagArA te samAso duvihA pannattA" tathA inake hI jaise aura bhI havesUtrakAra te indriya ane cauiMdriya jIvA nu nirUpaNa kare che.-AmAM gautamasvAmI alu ne me pUche che - " se kiM taM te iMdiyA" tyAhi TIDArtha "se kiM taM teiMdiyA" he bhagavAna te indriya vAnu zu kSaNa che ? bhane tenA keTalA bherRkahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svImI ne kahe che ke"teiNdiyaa aNegavihA paNNattA" he gautama te driya va mane! ahAra nA uDelA che, "taMjahA " te sapramAye che, "ovazyA, rohiNiyA, jAgh hatthisoMDA" aDiyAM yaavtydathI A viSayane prajJApanA sUtrapATha samajalevA ke je pATha AsUtranI TIkAmAM ApavaamaaN mAyA che te pAha "bhavaiyA, rohiNikA " thI saha ne hastizueDanA sthana sudhInA jIva teSAdriya jIva che ane temAM keTalAka prasiddha che, ane keTalAka dezavazeSa thI samajI sevA. "je yAvanne tahappagArA te samAsao duvidhA paNNattA" tathA mAnAna nevA jI. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jIvAbhigamasUtre etatsadRzA anye'pi trIndriyAH, 'te samAsao duvihA pannattA te upayuktA strIndriyA. sarve'pi samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH prajJAtAH, 'taM jahA' tadyathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzca taheva jahA diyANaM' tathaiva yathA dvIndriyANAm zarIradvArAdArabhya gatyAgatidvAraparyantaM tathaivAtrApi nirUpaNIyama yathA-dvIndriyajIvaprakaraNe nirUpitamiti / kintu TIndriyaprakaraNApekSayA trIndriyaprakaraNe yadvailakSaNyam taddarzayati-'navaraM' ityAdinA 'navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM tinni gAuyAI' navaraM trIndriyajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAnulAsaMkhyeyabhAgapramitA dvIndriyavadeva utkarSeNa tu timro ganyUtayaH / 'tinni iMdiyA' trIndriyajIvAnAM sparzanarasanaghrANarUpANi trINIndriyANi bhavantIti / ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM egaNapaNNarAIdiyA, trIndriyajIvAnAM sthiti.-AyuSyakAlo jaghanyenAntarmuhUtam utkarSeNa tu ekonapaJcAzadrAtridivaM bhavatIti / 'sesaM taheva' zepam avagAhanendriyasthi jo jIva haiM ve saba teindriya jIva sakSepa se do prakAra ke haiM, "taM jahA" jaise-"pajjattA ya apajjattA ya" paryAptaka aura aparyAptaka "taheva jahA diyANaM" zarIradvAra se lekara gatyAgati dvAra taka kA inakA varNana jaisA dvIndriya ke prakaraNa meM kiyA gayA hai vaisA hI kara lenA cAhie, parantu dRndriya ke prakaraNa kI apekSA trIndriya ke prakaraNa meM jo vilakSaNatA hai vaha prakaTa karate haiM--"navaraM" ityAdi / "navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM timigAuyAI" dvIndriyajIvoM kI taraha ina teindriyajIvoM kI jaghanya avagAhanA aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA inakI tIna kozakI hai / "tinni iMdiyA" inake sparzana, rasanA aura prANa ye tIna indriyAM hotI haiM / "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egRNapaNNarAiMdiyA" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuharta kI hotI hai aura utkRSTa se 49 unacAsa dina rAta kI hotI hai / "sesaM taheva" avagAhanA, indriya aura paNa je jIve che, te saghaLA teI driya jIva samajavA teIdriya I saMkSepa thI be mAranA che. "taM jahA" te me prdh| mApramANe che. 'pajjattA ya apajjattA ya" pati mana. apAMta, "taheva jahA yeiMdiyANaM" zarI2 dvArathI sAIna atyAmati dvArasudhArnu teonuM varNana je pramANe dIndriyanA prakaraNamAM kayuM che. e ja pramANenuM samajI levuM paraMtu be Idriya jIvonI apekSAe A tendriya nA prakaraNamAM je vilakSaNapaNuM hA te tAyatA sUtra.2 49 cha -navaraM sarIrogAhaNA unoseNaM tinni gAuyAI" be IMdriya jInI jema A traNaIdriya vALA jInI jaghanya avagAhanA AMgaLanA asaMkhyAnamAM bhAgapramANanI che ane tenI utkRSTa avagAhanA traNakesanI che ___"tinni iMdiyA" tammAna 25 2sanA, (EOI) mane prAya (118) mA R diye| hAya cha "ThiI jahaNNeNaM aMto muhRttaM ukkoseNaM pagUNapaNNarAiMdiyA" temanI sthiti Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 zrIndriyacaturindriyajIvanirUpaNam 201 tyatiriktaM sarva tathaiva-dvIndriyaprakaraNavadeva jJAtavyamiti / 'dugaiyA duAgaiyA' trIndriyajIvAH dvigatikA dvayAgatikA bhavanti tiryaDmanuSyagatau gacchanti tathA tiryaDmanuSyebhya eva AgacchantIti 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH / trondriyaprakaraNamupasaMharanAha-'se taM teiMdiyA' te ete trIndriyA jIvA nirUpitAH, iti / / nirUpitAstrIndriyajIvA', samprati caturindriyajIvAn nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se ki taM cauridiyA' atha ke te caturindriyajIvA iti praznaH, uttarayati'cauridiyA aNegavihA pannattA' caturindriyajIvA anekavidhAH-anekaprakArakAH prajJaptA:kathitA iti / anekavidhatvameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-aMdhiyA puttiyA sthiti ke atirikta aura jo zarIra, saMhanana Adi dvAra haiM ve saba dvIndriya ke prakaraNa ke jaise hI haiM / ye teindriya jIva "dugaiyA, duAgaiyA" dvigatika aura dyAgatika hote hai / kyoki ye isa paryAya se jaba udbata hote haiM to tiryaJca gati yA manuSya gati ina do hI gatiyo meM jAte hai / tathA inameM tiryaJca gati aura manuSya gati se Aye hue jIva hI utpanna hote haiM isaliye ye dUdhAgatika hote hai / "parittA asaMkhejjA pannattA" ye pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiM / isa prakAra teindriyajIvo kA kathana karake aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karate haiM--"se taM teiMdiyA" isa prakAra se teindriyajIvoM kA yaha nirUpaNa kiyA hai| ava cauindriyajIvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai-"se kiM taM cauridiyA" he bhadanta ! cauindriyajIvoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-gautama ! "cauridiyA aNegavihA paNNattA" cauindriyajIva aneka prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise-"aMdhiyA puttiyA, jAva gomayakIDA" andhikA, putrikA yAvat, gomjaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI hoya che. ane utkRSTathI 49 ogaNa pacAsa rAtadivasanI DAya cha 'sesaM taheca" mAnA driya. mane sthitivAranA 4thana sivAya mAhInA zarIra saMhanana. vigere dvAre che. te badhA be IMdriyavALA jInA kathana pramANe ja che. mA tendriya "dugaiyA duAgaiyA" dvigati mana dayAti DAya che. bha-ta A payIyamAMthI jyAre nIkaLe che, te tiryaMcagati ane manuSyagati A beja gatimAMthI Avela jIva ja utpanna thAya che tethI temane prayAgatika kahelA che. "parittA asaMkhejjA pannattA" mA pratye: zazaza masabhyAta DAya cha |prmaanne - chadriya vA 4thana za2 ve sUtradhAra maane| yasa hA2 42 che. "settaM te iMdiyA" A rIte te indriya jInuM A nirUpaNa karyuM che - have cauIdriya jIvonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che A saMbaMdhamAM gautamasvAmI prabhune pUche che4-"se kiM taM curidiyaa| bhagavan yo driya vAnu zu kSa cha 1 mana tenA sadA seho 4sA cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 4 cha -8 gautama / "cau. ridiyA aNegavihA papaNattA" yaundriya mane prAranA 4aa cha.-"taM jahA" te - Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jIvAbhigamasUtre jAva gomayakIDA, andhikAH putrikA yAvad gomayakITAH, atra yAvatpadena-prajJApanoktAH sarve grAhyAH, tathAhi-gAthA-'aMdhiyaputtiyamacchiya-masagA kIDe tahA payaMge y| ___ DhaMkuNakukkaDakukkuha, naMdAvatteya siMgiraDe // 1 // pattA nIlapattA lohiyapattA hAliddapattA sukkillapattA cittapakkhA vicittapakkhA ohaMjaliyA jalacariyA gambhIrA NIliyA taMtavA acchiroDA acchi pehA sAraMgA neurA dolA bhamarA bharilI jarulA tohA vicchuyA pattavicchayA chANavicchyA jalavicchuyA piyaM gAlA kaNagA' etadantAnAM prajJApanoktAnAM saMgraho bhavati, tatra 'macchiyA' makSikAH mazakAH koTAH pataGgAH ,kuNAH kukkuTAH kukkuTAH nandAvartAH siMgiriTAH kRSNapatrAH nIlapatrAH hAridrapatrAH zuklapatrAH citrapakSA. vicitrapakSAH oghAJjalikAH jalacArikAH gambhIrAH nIlikAH taMtavAH akSiroDAH akSi prekSAH sAraMgAH, nUpurAH, dolAH bhramarAH bharilayaHjarulA toTTAH vRzcikAH patravRzcikAH gomayavRzcikAH jalavRzcikA priyaGgalAkanakAH, iti, yathAdezamavagantavyAH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathA prakArA:-andhikAdijIvasadRzAH andhikAdijIvabhinnAzca te sarve caturindriyA jJAtavyA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te uparyuktAzcaturindriyajIvAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA. 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / samprati-zarIrAdidvAramadhikRtya praznayannAha-'tesi NaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM kaisarIragA pannattA' teSAM caturindriyANAM khalu bhadanta ? jIvAnAM kati garIrANi prajJayakITa yahAM yAvatpada se-prajJApanA kA pATha jAna lenA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA haiandhikA putrikA makSikA-mazaka Adi gomayakITa paryanta ke jIva jo prajJApanA meM kahe gaye haiM ve saba cauindriyajIva haiM / inameM kitaneka nAma to ati spaSTa hai aura kitaneka nAma deza videza se jAnane yogya haiN| tathA isI prakAra ke jo ora bhI jIva hai ve tathA jo inase bhinna hai saba hI cauindriyajIva "samAsao duvidA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiN| "taM jahA" jaise - "pajjattA ya apajjattA ya" praryApta aura aparyApta "tesi Na mate ! jIvANaM kaha sarIragA pannattA" he bhadanta ! ina cauindriyajIvoM ke kitane zarIra mA prabhAya che "aMdhiyA, puttiyA. jAva gomayakIDA", maGiE1, putriI yAvat gamaya kIDA ahiyAM yAvatpadathI prajJApanA sUtramAM A viSayamA kahele pATha samajI le ke je pATha saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela che. adhikA, putrikA, makSikA (mAkhI) mazaka-macchara vigere gomaya kITa sudhInA che ke je prajJApanA sUtramAM kahelA che, te badhA cauiMdriya . che. temAM keTalAka nAma ghaNuM ja spaSTa che. ane keTalAka nAme deza-videza thI samajI levA. tathA A pramANenA bIja paNa je jIvo che, te badhAja cauIdriya jIve che badhA yaundriya 73-"samAso duvihA paNNattA" sapathI me prAranA DAche."taM jahA" te mA prabhAye samanapA "pajjattagA ya, apajjattagA ya' paryAli mana aparyAta "tesi - Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA naM 1. zrIndriyaMcaturindriyajIvanirUpaNam 203 ptAni--kathitAnIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ' 'tao sarIragAM pannattA' caturindriyajIvAnAM trINi zarIrANi prajJaptAni 'taM ceva' tadeva - dvIndriyavadeva audA - rikaM taijasaM kArmaNam / avagAhanAdidvAre vailakSaNyaM vidyate taddarzayati- 'navaraM' ityAdinA, 'navaraM sarIrogAhaNA ukkoseNaM cattAri gAuyAI' navaraM kevalaM zarIrAvagAhanA caturindriyajIvAnAM catasro nyUtayaH, jaghanyA zarIrAvagAhanA tu aMgulAsaMkhyeya bhAgapramANaiveti / 'iMdiyA cattAri ' indriyANi sparzanarasanAghrANacakSurUpANi catvAri bhavanti caturindriyajIvAnAm ataeva eteSAM caturindriya iti nAma bhavati / darzanaha re - 'cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI' cakSurindriyajIvA cakSurdarzanino'pi bhavanti acakSurdarzanino'pi bhavantIti / sthitidvAre - 'ThaI ukkoseNaM chammAsA' caturindriyajIvAnAM sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa tu SaNmAsAn iti / 'sesaM jahA teIdiyANaM jAva asaMkhejjA pannattA' zepam - zarIrAvagAhanendriyadarzana sthitidvArAtiriktaM sarva saMsthAnAdidvArajAtaM yathA trIndriyANAM kathitaM tathaiva caturindriyANAmapi jJAtavyam kiyatparyantaM hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai - he gautama ! inake "tao sarIragA pannattA" tIna zarIra hote haiM "taM ceva" ve tIna zarIra audArika, taijasa aura kArmaNa haiM / avagAhanA dvAra meM inake zarIrakI avagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se cAra koza pramANa hotI hai / "iMdiyA cattAri" inake indriyAM - sparzana, rasanA, ghANa aura cakSu isa prakAra se cAra hotI hai / isI kAraNa inakA nAma cauindriyajIva aisA huA, hai | darzanadvAra meM inake do darzana hote haiM-cakSu darzana bhI hotA hai aura acakSu darzana bhI hotA hai / sthitidvAra meM "ThiI ukkoseNaM chammAsA" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti inakI chahamAsa kI hotI hai / " sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA pannattA' isa prakAra zarIra avagAhanA indriya darzana sthiti 2 NaM bhaMte jIvANaM kaha sarIragA paNNattA" he bhagavan yA yaudhadriya lavAne DeMTalA zarIze hoya che ? yA praznanA uttaramA anu che - he gautama! temAne "to sarIraMgA pannattA" zu zarIre | hoya he "taM ceva" te ahAra - mohArie zarIra, tainsa bhane kAmaNu e pramANenA che. avagAhanA dvAramAM teenA zarIranI avagAhanA jaghanya thI te gaLanA asakhyAtamAM bhAga pramANanI che ane utkRSTathI cAra kaiAsa pramANanI che "iMdiyA cattAri" teyonI 'diye| sparzana rasanA, prANu bhane yakSu A abhAyAra hoya che. teja kAraNathI teenuM nAma cauindriya jIva e pramANenu che. da nadvAramAM--teone cakSudaCna ane acakSudana A pramANenA e danA hoya che sthitidvAramAM "ThiI ukkoseNaM chammAsA" tethonI sthiti dhanyathI kheDa atarbhutanI hoya che mane utkRSTathI tethonI sthiti chabhAsanI hoya che 'sesaM jahA teiMdiyANaM jAva asaMkhejjA paNNattA" bhI pramANe zarIra, avagAhanA' driya, darzana sthiti yAdvArerA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jIvAbhigamasUtre trIndriyavad jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, yAvad asaMkhyAtAH prajJaptAH atra yAvatpadena saMDananAdidvArajAtasya grahaNaM bhavatIti / trIndriyavadeva etAni sarvANi dvArANi vivicya vaktavyAnIti / prakaraNArthamupasaMharannAha-'settaM cauridiyA' te ete caturindriyajIvA nirUpitA iti // sU0 19 // uktAzcaturindriyAH samprati paJcendriyAn pratipAdayitumAhamUlam-'se kiM taM paMciMdiyA, paMciMdiyA caubvihA pannattA, taMjahAneraiyA tirikvajoNiyA maNussA devA / se kiM taM neraiyA neraiyA sattavihA pannattA taMjahA-rayaNappabhApuDhavI neraiyA jAva ahesattamapuDhavI nerajhyA, te samAsao duvihA pannattA, taMjahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA? goyamA ! tao sarIraMgA pannatA, taMjahA-veubie teyae kammae / tesi NaM maMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA !duvihA sarIrogAhaNA pannattA taMjahA-bhava dhAraNijjA ya uttaraveubbiyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjo bhAgo-ukkoseNaM paMcadhaNusayAI / tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgaM ukkoseNa dhaNusahassaM / tesiNaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNI ina dvAroM ke sivAya aura jo saMsthAna Adi dvAra hai ve saba pratyeka zarIrI paryanta teindriyajIvoM ke prakaraNa meM jisa rUpa se pratipAdita kiye gaye hai vaise hI isa cauindriya ke prakaraNa meM bhI pratipAdita kara lenA cAhiye, ye pratyeka zarIrI asaMkhyAta hote haiN| aba prakaraNArtha kA upasaMhArakarate hai "se taM cauridiyA' isa prakAra se ye cauindriyajIva nirUpita'' hue haiM / sUtra // 19 // nA kathana sivAya bIjA je saMsthAna vigere dvAro che, te badhA pratyeka zarIrI piyata sei priya janA prakaraNamAM je pramANe pratipAdana karyA che, e ja pramANe A cauI diyAnA prakaraNamAM paNa pratipAdana karI levuM. A pratyeka zarIrI je asaMkhyAta hoya che have sUtrA2 mA ne| 6 2 42di cha-"se taM cauridiyA" / pramANe A cauI priya chenuM nirUpaNa karyuM che pasUtra 1lA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 paJcendriyajIvanirUpaNam 205 pannattA ? goyamA ! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI NevaTThI, Neva chirA va pahAru Neva saMghayaNamathi je poggalA aNiTThA akaMtA appiyA asuhA amaNuNNA amaNAmA tese saMghAtattAe pariNamaMti / tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiMsaMThiyA pannattA ? goyamA ! duvihA pannattA taMjahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveubbiyA ya , tattha Na je te bhavadhAraNijjA te haMDasaMThiyA / tattha NaM je te uttarateubbiyA te vi huMDasaMThiyA pannatA / cattAri kasAyA / cattAri sannAA / tinni lessaao| paMciMdiyA / cattAri sasugghAyA aaillaa| sannI vi asannI vi / NapuMsagaveyagA / cha pajjattIo cha apjjttiio|tivihaa ditttthii| tinnidaMsaNA / NANI vi annANI vi, je nANI te niyamA tinnANI, taMjahA-AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANo, je annANI te atthegaiyA duannANI, atthegaiyA tiannANI, je ya duaNNANI te niyamA mai annANI suya annANI ya je ti annANI te niyamA mai annANI ya suya annA NIya vibhaMga nANI ya |tivihe joge| duvihe uvjoge| chadisi AhAro osaNNaM kAraNaM paDucca vaNNao kAlAiM jAva AhAramAhAreti / uvavAo tiriyamaNusse hito / liI jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / duvihA maraMti / uvvaTTaNA bhANiyavvA jao AgayA, NavaraM saMmucchimesu paDi seho / dugaiyA duAgaiyA parittA asaM khejjA pannattA samaNAuso ? se te neraiyA" // sU0 20 // chAyA-atha ke te paJcendriyAH ? paJcendriyAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathAnairayikA stiryagyonikA manuSyA devaaH| atha ke te nairayikAH ? nairayikAH saptavidhAH prakSaptAH , tadyathA-ratnaprabhApRthivInairayikA yAvat adhaHsaptamapRthivI nairayikA, te Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tar samAsato dvividhAH prajJaptAH tadyathA paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni tadyathA- vaikriyaM taijasaM kArma Nam teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prazaptA ? gautama ! dvividhA zarIrAvagAhanA prajJatA, tadyathA - bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyikI ca tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeya bhAgam, utkarSeNa paJcadhanuHzatAni / tatra khalu yA sA uttaravaikrayikI sA jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgamutkarpeNa dhanuHsahastram / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMhananAni prajJaptAni ? gautama ! paNNAM saMhananAnAmasaMhanina naivAsthIni naiva zirAH naiva snAyUni naiva saMhananamasti / ye punalA aniSTA akAntA apriyA azumA amanojJA amano'mAH, -teSAM zarIrasaGghAtatayA pariNamanti / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni prajJaptAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA bhavadhAraNIyAni uttaravaikrayikANi ca tatra - khalu yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni, tatra khalu yAni tAni uttaravaikrayikANi tAnyapi huNDasaMsthitAni prajJaptAni / catvAraH kaSAyAH / catasraH saMjJAH / tisrolezyAH / paJcendriyANi / catvAraH samudghAtA AdimAH / saMjJino'pi asaMjJino'pi, napuMsakavedakAH, paparyAptayaH pai aparyAptayaH / trividhA dRSTayaH / trINi darzanAni / zAnino'pi jJAnino'pi ye jJAnina ste niyamAt trijJAninaH, tadyathA AbhinivodhikajJAninaH zrutajJAnina avadhijJAninaH / ye ajJAnina ste astyeka ke dvayajJAninaH, astyekake yajJAninaH ye ca dvayajJAninaste niyamAnmatyajJAninaH zrutAjJAninazca ye tryajJAninaste niyamAnmatyazAninazca zrunAzAninazca vibhaGgajJAninazca / trividho yogaH / dvividha upayogaH / para dizi AhAraH, 'asaNaM' - prAyaH kAraNaM pratItya varNata kAlAn pudgalAn yAvadAhAra mAhAranti / upapAtastiryaGa manuSyebhya sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa traya stritsAgaropamANi / dvividhA mriyante / udvarttanA bhaNitavyA yata AgatAH, navara saMmUchimeSu pratiSedhaH / dviganikA yAgatikAH parItA asa khyAtAH prAptAH zramaNAyuSman ! te pate nairayikAH ||sU0 20|| TIkA- 'se kiM taM paMcidiyA' atha ke te paJcendriyAH, paJcendriyANAM kiM lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati - 'paMciMdiyA cauccihA pannattA' paJcendriyAzcaturvidhAH aba paJcendriya jIvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai "se kiM taM paMciMdiyA, ityAdi / sUtra ||20|| TIkArtha - 'se kiM taM paMcidiyA' he bhadanta / paJcendriyoM kA kyA lakSaNa hai aura 2 vAmAM Ave che. - "se kiM taM paMcidiyA " have yathendriya vonu ni ItyAdi TIDArtha -"se kiM taM paMcidiyA" he bhagavAn yathendriya vonu zu sakSAya he - 1 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w prameyadhotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 207 catuHprakArakAH prajJaptA:-kathitAH, paJca-sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrAtmakAni paripUrNAni indriyANi yeSAM te paJcendriyajIvAH kathyante / teSAM caturvidhatvameva darzayati-'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA-'NeraiyA' nairayikAH, tatra ayati-prApnoti iSTaphalaM karma tat nirgataM yebhyaste nirayAH-narakAvAsAH teSu narakAvAseSu bhavA iti nairayikAH sarvataH kaSTaphalabhoktAraH / 'tirikkhajoNiyA' tiryagyonikAH-tiryag yonisamudbhavAH 'maNussA' manuSyAH 'devA' devAH dIvyanti iti devAH / teSu nairayikAn pratipAdayitu praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi 'se ki taM neraiyA, matha ke te nairayikA iti praznaH, uttarayati-'neraiyA sattavihA pannattA' nairayikAH saptavidhAH saptaprakArakA. prjnyptaaH| taM jahA tadyathA-'rayaNappabhA puDhavI neraiyA jAva ahesattama inake kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama / paMciMdiyA caumcihA pannattA" paJcendriyajIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyAM hotI haiN| isI kAraNa ye paJcendriya kahalAte hai / isake cAra prakAra aise haiM-"NeraiyA' nairayikajIva, "tirikkhajoNiyA" tiryagyonika jIva, "maNussA" manuSya jIva aura "devA" deva inameM jo narakAvAsoM meM rahate haiM ve naiyika hai / jahAM se iSTa phala saMpAdaka karma nirgata ho gayA hotA hai arthAt sukhakA leza bhI jahAM hotA nahI haiM aise sthAnakA nAma nirayahai / ina narakAvAsa rUpa nirayoM meM jo hote haiM-rahate haiM-ce nairayika jIva haiN| ye nairayika saba prakAra se kaSTaprada phaloM ke hI bhoktA hote hai / jo jIva tiryaJcagati meM janma dhAraNa karate hai ve tiryagyonika jIva hai / manuSya aura deva prasiddha hai| ina meM prathama nairayikoM kA nirUpaNa karate hai-"se ki taM neraiyA" ityAdi"se kiM taM neraiyA" he bhadanta / narayika jIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate hai-he gautama ! "neraiyA sattavihA pannattA' nairayika sAta prakAra ke hai "taM jahA" jaiseane tenA keTalA bheda che? A pramANenA gautamasvAmInA praznanA uttaramAM prabhu kahe che 2- gautama "paMciMdiyA caubdhihA paNNattA" payandriyAne 5zana. 2sanA, prANa cakSu ane kAna A pramANenI pAMca Idriye heya che, tethI ja teo paMcendriya kahevAya che tanA yAra paare| ma prabhA cha -"NeraiyA" naithi: "tirikkhajoNiyA" tiya. yoni:, "maNussA' bhanuSya cha bhane 'devA" patabhA yA na24AvAsomA 29 che, te narayika kahevAya che jyAMthI ISTaphala saMpAdaka karma nigata thaI gayuM hoya che tenuM nAma niraya che, A narakAvAsa rUpa niramAM je hoya che. arthAt rahe che, te narayika jIve che. A sekaci ke adhArIta chapada kalene e gavanArA hoya che. jo tira*ca rAtimAM janma dhAraNa kare che, teo tiyaca yoni vALA jIve che manuSya ane deve prasiddha ja che. mAmA pahelA narathinu ni35 42vAmAM Ave che.-"se ki taM neraiyA" ityAdi gautamasvAmI prasuna pUche ch| maMgavAn "se ki ta neraiyA" naiyi / TA prakAranI che ? ane teno zuM bheda che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che 3- gautama ! "nerajhyA sattavihA paNNattA" naiyi: / sAtA2nA sA che. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jIvAbhigamasU puDhacI neraiyA' ratnaprabhApRthivInairayikA yAvat adhaH saptamapRthivI nairayikAH, atra yAvatpadena zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaH prabhA pRthivInArakANAM sagraho bhavatIti / 'te samAsao duvihA pannattA, te saptApi nArakAH samAsataH saMkSepeNa dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA ' tadyathA - ' pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca paryAptAzceti / nArakajIvAnAM dvArANi pradarzayituM praznayannAha - te si NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAnIti prathamazarIradvAre praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tao sarIragA pannattA' trINitriprakArakANi zarIrANi nArakajIvAnAM prajJaptAnIti / traividhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'veuntrie teyae kammae' vaikriyaM tainasa kArmaNaM cetyetaccharIratritayaM bhavatIti bhavapratyayAdeva vaikriyazarIra bhavati natvaudArikaM bhavati taijasa kArmaNaM tu sarvajIvasAdhAraNaM tadasyApi bhavatyeveti prathamaM zarIradvAram || 'rayaNappabhApuDhavI neraiyA jAva AhesattamapuDhanIneraiyA' ratnaprabhApRthivI nairayika yAvat adhaH saptama pRthivI nairayika / yahAM yAvat zabda se zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA ina pRthiviyo ke nArakoM kA sagraha huA hai| ye sAtoM hI nAraka "samAsabha duvidA pannattA" sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- " taM jahA " jase - " pajjantA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta " tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA paNNattA" he bhadanta ! ina nAraka jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - " goyamA ! tao sarIragA pannattA" he gautama | inake tIna zarIra kahe gaye haiM-- ' taM jahA" ve tIna zarIra ye haiM- "veuccie teyae, kammae" vaikriya zarIra, taijasazarIra, aura kArmaNa zarIra / inake bhavapratyaya se vaikriya zarIra hotA hai / maudArika Adi zarIra nahIM hote hai / tathA taijasa aura karmaNa ye do zarIra sarva jIva sAdhAraNa hote hai isaliye inake bhI hote haiM / avagAhanA "taM jahA " te sAtaprA mA prabhA che.- " rayaNappabhA puDhavI neraiyA jAva ahe sattama puDhavI nerahayA" ratnaprabhA pRthvI nairayi yAvat adha saptabhI pRthvI nairayi aDiyAM yAvat zabdathI zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paprabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA A pRthvIyAnA nArakAnA saMgraha thayo che mA sAte nArI- "samAsao duvihA paNNattA" saMkSepathI me prAranA DelA che "taM jahA" te me akssre| yA pramANe he "pajjattA ya apajjattA ya" paryApta bhane aparyApta "tesi NaM bhaMte jIvANaM kaha sarIragA paNNattA" he bhagavAn bhI nAra vo ne TasA zarIrA sA hai ? bhI praznamA uttaramA luchee - "goyamA ! tao sarIramA paNNattA" he gautama! temAne zarIre helA che, "taM jahA" te tra zarIza mA prabhAe~ge che "veucie, teyapa, kammae, vaiDiya zarIra, taiksa zarIra, ane zraNu zarIra, teone bhavapratyayathI vaikriya zarIra hAya che. audArika vigere zarIra hAtA nathI tathA tejasa ane kANu A be zarIra sarva jIva sAdhAraNa hAya che.tethI te temane paNa hoya che. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 209 - atha avagAhanAdvAramAha-'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJapteti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA sarIrogAhaNA pannattA' dvividhA-dviprakArakA zarIrAvagAhanA nArakajIvAnAM prajJaptA kathitA, dvaividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhavadhAraNIyA ca uttaravaikrayikI ca, tatra bhavo janma dhAryate yayA avagAhanayA sA bhavadhAraNIyA bhavapratyayikI utpAdasamayabhAvinItyarthaH aparA tubhavAntaravairinArakapratighAtanArthamuttarakAle yA vicitrarUpA vaikrayikI avagAhanA sA uttaravaikrayiko / 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' tatra dvayomadhye khalu yA sA bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA 'sA jahanneNaM agulassa asaMkhejjaibhAgo' sA jaghanyenAMgulasyAsakhyeyabhAgadvAra meM-gautama ne prabhu se aisA pUchA haiM-"tesi NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA pannattA" he bhadanta ? ina jIvoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA pannattA" he gautama ! zarIrAvagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai "taM jahA" jaise-'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' "eka bhavadhAriNIya zarIrAvagAhanA aura dUsarI uttaravaikrayikI zarIrAvagAhanA / jisa-avagAhanA ke dvArA janma dhAraNa kiyA jAtA hai-vaha bhavadhAraNIya bhava ke prabhAva se hone vAlI arthAt utpAda samaya meM hone vAlI avagAhanA hai / aura uttaravaikriyakI avagAhAnA jomavAntara ke vairIbhUta nAraka ko mArane ke liye uttarakAla meM dhAraNa kI jAtI hai vaha hai| yaha vicitra rUpA hotI hai / "tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgo" bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA-jaghanya se aDgula ke asakhyAtave bhAga pramANa samAnAdvAra samayamA tabhasvAmI prabhune me pUchayu cha hai-'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA" bhagavan mA vAne zarIranI bhagAunAlI moTI DAya cha ? 2mA prazna ttaramA prabhu cha 4-"goyamA ! duvihA sarIrogAhaNA paNNattA" hai gautama ! manI zarIrAvAnA meM prA2nI sI che "taM jahA" te mA pramANenA che. "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya" me sbdhAraNIya zarIravagAhanA ane bIjI uttarakriya zarIrAvagAhanA je avagAhanA dvArA janma dhAraNa karavAmAM Ave che. te bhavadhAraNIya bhavanA prabhAvathI thavAvALI arthAt utpAda-u5ttinA samaye thavAvALI avagAhanA che. ane uttarakriyanI avagAhanA je bhavAntaranA vairI rU5 nArakane mAravA mATe uttarakALamAM dhAraNa karavAmAM Ave che te che. A avagAhanA viyitra 35 DAya che. "tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM agulassa asaMkhesjada bhAgo" avadhAraNIya zarIrAvAnA dhanyathA mAMganA masajyAta mo mAgapramANa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jIvAbhigamasUtre pramANA sA copapAtakAle jJAtavyA tathA prayatnabhAvAt, 'ukkoseNaM paMcadhaNusayAI' utkarSeNa sA zarIrAvagAhanA paJcadhanu. zatAni / idaJcotkarSataH pramANaM saptama pRthivImadhikRtya jJAtavyam, pratipRthivyutkRSTA'vagAhanA pramANaM tvevaM jJAtavyam (1) prathamapRthivyAM SaDgulAdhikAni pAdonASTadhanUMSi (2) dvitIya pRthivyAM sArddhapaJcadazadhanUMSi / ( 3 ) tRtIyasyAM sapAdaikatriMzaddhanUMSi / (4) caturthyAM sArddhadvASaSTiH dhanUpi / (5) paJcamyAM sapAdazatadhanUMSi / ( 6 ) SaSThyAM sArdvadvizatadhanUMSi / (7) saptamyAM paJcadhanuHzatAnIti sUtre proktameva / nairayikANAM bhavadhAraNIyazarIrasyotkRSTAvagAhanAkoSTakamidam pRthivIsa yA 5 6 11111 | | | dhanu pramANam 15 // 12aM. 31 / 62 // 125 250 500 'tattha NaM jA sA uttaraveucciyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga' tatra dvayoravagAhanayormadhye yA sA uttaravaikrayikI dvitIyAvagAhanA sA jaghanyenAGgulasya saMkhyeyabhAgapramANA 3 4 7 1 hotI hai / aura " ukkoseNaM paMca dhaNusayAI" utkRSTa se pAMca sau dhanuSa pramANa hotI hai / jaghanya avagAhanA upapAtakAla meM hotI hai / aura utkRSTa avagAhanA saptama pRthivI meM hotI hai / haraeka pRthivIgata nairayika jIvoM kI bhavadhAraNIya zarIra kI utkRSTa avagAhanA kA pramANa isa prakAra hai-prathamapRthivI meM nairayikoM kI utkRSTa avagAhanA paune ATha dhanuSa aura chaha aMgula ko hotI hai |1| dUsarI pRthivI meM sADhA pandraha dhanuSa aura bAraha aMgula kI hotI hai 2, tIsarI pRthivI meM savAikatIsa dhanuSa kI hotI hai 3, cauthI pRthivI meM sADAbAsaTha dhanuSa kI hotI hai 4, pAMcavIM pRthivI meM savAsau dhanuSa kI hotI hai 5, chaThI pRthivI meM DhAI saudhanuSa kI hotI hai 6, aura sAtavIM pRthivI meM pAMcasau dhanuSa kI hotI hai jo sUtra hI kahI gaI 7, " tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM " vANI hoya che, mane "ukkoseNaM paMca ghaNusayAI" uddhRSTathI pAyaseo dhanuSa prabhANuvAjI hAya che ja dhanya avagAhanA upapAta kALamAM hoya che. ane utkRSTa avagAhanA sAtamI pRthvImA hoya che. dareka pRthvImAM rahela nairaki jIvAnI bhavadhAraNIya zarIranI utkRSTa avagAhanAnuM pramANu A pramANe che-prathama pRthvImAM nairayikAnI utkRSTa avagAhanA pANA A dhanuSa ane cha AgaLanI hoya che. 1aa khIjI pRthvImA sADA paMdara dhanuSa ane khAra AgaLanI hAya che ArA trIjI pRthvImAM savA ekatrIsa dhanuSanI DAya che. paNa ceAthI pRthvImAM sADA bAsaTha dhanuSanI hoya che. 4aa pAMcamI pRthvImA savAseA dhanuSanI DAya che, pa, chaThThI pRthvImAM aDhIsA dhanuSanI hAya 6aa ane sAtamI pRthvImA pAMcase dhanuSanI hAya che. ke je sUtramAja kahI de. ' tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahaNaNeNaM maMgulassa saMkhejjaibhAgaM" uttaravaiTiyiDI zarIrAvagAhanA dhanyathI AgaNanA saMkhyA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIva nirUpaNam rDa natvasaMkhyeyabhAgapramitA tathAsvabhAvasadbhAvAt / ' ukkoseNaM dhaNusahassaM' utkarSeNa uttaravaikrayikI zarIrAvagAhanA dhanu sahasrapramANA bhavati, iyamapi saptamapRthivImadhikRtya jJAtavyA / pratipRthivyA utkRSTA uttaravaikrayikI zarIrAvagAhanAtvevaM jJAtavyA - ( 1 ) prathamapRthivyA dvAdazAMgulAdhikAni paJcadazadhanUMSi / (2) dvitIyapRthivyAM sapAdaikaviMzaddhanUMSi / ( 3 ) tRtIyasyAM sArddha dvisssstthidhnuussi| (4) caturthyAM sapAdazatadhanUMSi / (5) paJcamyAM sArddha dvizatadhanUMSi / ( 6 ) SaSThayAM paJca dhanuH zatAni / (7) saptamyAM dhanuHsahasramiti sUtre proktameva // nairayikANAmuttaravaikrayikazarIrasyotkRSTAvagAhanA koSThakamidam 2 3 2|| 125 | 2 62 // atha tRtIyaM saMhananadvAramAha - ' tesi NaM bhaMte ? jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNI pannattA' teSAM nArakANAM khalu bhadanta / jIvAnAM zarIrANi kiM sahananAni - kIdRzasaMhananayuktAni prajJaptAni iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'chaNDaM saMghayaNANa asaMgha pRthivIsaMkhyA ghanu. sakhyA 1 15 ||12a. 31 / 6 250 500 7 000 / uttara vaikriyikI, zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai, asakhyAta bhAga pramANa nahIM hotI hai / kyoMki isa avagAhanA kA aisA hI svabhAva hotA hai / "ukko seNaM dhaNusahassaM" aura utkRSTa se sAtavIM pRthivI meM yaha eka hajAra dhanuSa pramANa hotI hai / zeSa pRthiviyo ke nairayikoM kI uttara vaikrayikI utkRSTa avagAhanA isa prakAra haiprathama pRthivI meM sADhA pandraha dhanuSa aura bAraha aMgula 1, dUsarI meM savA ikatIsa dhanuSa 2, tIsarI meM sAr3hA bAsaTha dhanuSa 3, cauthI meM ekasau pacIsa dhanuSa 4, pAMcavIM meM DhAI sau dhanuSa 5, chaThI meM pAMca sau dhanuSa 6, aura sAtavIM pRthivI meM eka hajAra dhanuSa kI nairayikoM kI uttara vaikriyika zarIra kI utkRSTa avagAhanA hotI hai - vaha sUtra meM hI kahI gaI hai 7, "tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM sarIrA kiM saMghayaNI paNNattA" he bhadanta ? una nAraka jIvo ke zarIra tabhAM lAgaprabhANunI hoya che. asabhyAtalA gaprabhANu vANI hotI nathI. "ukkoseNaM dhaNusadassaM" bhane utsRSTathI sAtabhI pRthvIbhAM bhI avagAhanA me sunnara dhanuSa prabhANunI hAya che bAkInI pRthvIyAnA nairAyikAnI uttara vaiyika utkRSTa avagAhanA A pramANe che pahelI pRthvImAM sADA paMdara dhanuSa ane khAra AMgaLa bIjI pRthvImAM savA ekatrIsa dhanuSa, trIjI pRthvImA sADA mAsaTha dhanuSa 3 ceAthI pRthvImA ekase pacIsa dhanuSa 4, pAMcamI pRthvImA aDhIsA dhanuSa, pa, ThThImAM pAMcase dhanuSa, ane sAtamI pRthvImAM eka hajAra dhanuSanI nairayikAnA uttara vaikriya zarIranI utkRSTa avagAhanA hoya che e vAta sUtramAM hI che. "tesi NaM bhaMte ! jIvANa sarIrA kiM saMghayaNI paNNattA" he bhagavat te nAraka jIvAnA zarIra kayA saMhanana vALA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jauvAbhigamasUtre yaNI' ghaNNAM saMhananAnAmanyatamenApi saMhananena nArakajIvAnA zarIrANi asaMhananAni-saMhanana rahitAni teSAM zarIrANi bhavantItyarthaH sUtre 'saMghayaNI' ityarthaH puMstvanirdezaH prAkRtatvAt / kasmAt saMhananarahitAni teSAM zarIrANi bhavantIti cettatrAha-'NevaTTI' ityAdi, teSAM nArakazarIrANAm asthIni naiva bhavanti 'Neva chirA' naiva zirAH-nADyo na bhavanti tadIyazarIre 'Neva hAru' naiva snAyavaH-asthivandhanI zirAH snAyuH kathyate tA api na bhavanti iti, 'Neva saMghayaNamatthi' naiva saMhananamasti, ayaM bhAvaH-asthinicayAtmakameva saMhananam ato'sthyAdhabhAvAt saMhananarahitAni nArakazarIrANi bhavanti / mukhyavRttyA'sthinicayAtmakameva sahananaM bhavati kintu yadapi pUrvamekendriyajIvAnAM kisa saMhanana vAle hote hai-uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA.? chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI' he gautama ! nAraka jIvoM ke zarIra chaha saMhanano meM se kisI bhI sahanana vAle nahIM hote hai| arthAt inake zarIra saMhanana rahita hote hai / inake zarIra saMhanana rahita isaliye hote hai ki inameM har3iyAM nahIM hotI hai yahI bAta "NevaTI" sUtrAMza dvArA prakaTa kI gaI hai / "Neva chirA" inameM zirAe~ nADiyAM bhI nahIM hotI.. hai "Neva hArU" isameM snAyue~-haDDiyoM ko bAMdhane vAlI nADiyAM bhI nahIM hotI haiN| isIliye "Neva saMghayaNamasthi" unake zarIra ko saMhanana vihIna kahA gayA hai / tAtparya aisA haiasthiyoM ke samUha kA nAma hI saMhanana hai / parantu yaha saba nAraka jIva ko hotA nahIM hai / isI kAraNa inheM asaMhanana vAle kahA gayA hai| mukhya vRtti se asthiyoM kA nicaya rUpa hI sahanana hotA haiparantu phira jo pahile ekendriya jIvoM ko sevAtta sahanana vAlA kahA gayA hai vaha audArika cha,-"goyamA ! chaha saMghayaNANaM asaMghayaNI" hai gautama | nA24 7vAnA zarIra cha sahunanemAMthI koI paNa saMhanana vALA hotA nathI. arthAta teonA zarIra sahanana rahita hoya che. teonA zarIra saMhanana vinAnA hovAnuM kAraNa e che ke teomAM hADakA hotA nathI. merI vAta "NevaTThI' yA sUtrAMza dvArA pragaTa 42vAmA mAvI cha "Neva chirA" tamAmA zizamA paTale naahiiye|5] tI nathI, "Ne vaNhAru" tamAmA snAyumA-DAune mAdhapAvANI nADIyA hAtI nayI tethI "Neva saMghayaNamasthi" tayAnA shrii| 2. sahanana vinAnA kahela che. kahevAnuM tAtparya e che ke asthi-hADakAnA samUhanuM nAmaja saMhanana che. paraMtu te badhA nAraka jIne hAtA nathI. teja kAraNathI teone asaMhanana vALA kahyA che. mukhya vRttithI asthi-hADakAnA nicaya-samUha rUpaja saMhanA hoya che. te paNa pahelAM eka Indriya vALA jIvone sevA sahanana vALA ja kahyA che, te audArika zarIranA saMbaMdhanA sada bhAvathI kahela che. tethI temAM sahananapaNuM aupacArika ja che. vAstavika nathI tathA prajJApana Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati01 paJcendriyajIvanirUpaNam 213 sevArtasaMhananaM kathitaM tadapi audArikazarIrasambandhamAtramapekSyaupacArikameva / devAnAmapi yatprajJApanAdau vajrasaMhananavattvaM kathyate tadapi gauNavRttyaiva, tathAhi-atra khalu manuSyaloke cakravAde viziSTavaRSabhanArAcasaMhananavataH sakalazeSamanuSyajanAsAdhAraNA yAdRzI zaktiH tato'dhikatarA devAnAM parvatotpATanAdiviSayA zaktiH zrUyate na ca teSAM zarIrasaMkleza. / ityevaM te devA api vajasaMhananisAdRzyena vajrasaMhananinaH kathitAH na puna paramArthato devAste sahananino bhavanti, satre asthinicayAtmakameva sahananamityabhidhAnAt iti, tato nArakANAmasthyAdyabhAvAt sahananA'bhAva eva bhavati / yadyevaM tarhi saMhananAnAmabhAve zarIrabandhaH kathamupapadyate ? upabhogAyatanatvena zarIranyavahArasyopalambhAditi / zarIra ke sambandha ke sadbhAva se kahA gayA hai ataH unameM saMhananavattA aupacArika hI hai-vAstavika nhiiN| tathA jo prajJApanA Adi meM devoM ko vaja-saMhananavAlA kahA gayA hai vaha bhI gauNa. vRtti se hI kahA hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa manuSya loka meM vana RSabhanArAca saMhanana vAle cakravartI Adi kI jo zakti hotI hai vaha samasta zeSa manuSyo kI apekSA asAdhAraNa hotI hai| parantu inakI apekSA bhI parvato ko ukhADa ne rUpa adhika zakti devo kI hotI hai aisA sunA jAtA hai tathApi unako zrama nahIM hotA hai| isalie vajrasaMhanana kI sahazatA ko lekara devoM ko vajra saMhananI kaha diyA gayA hai, vAstava meM ve saMhanana vAle nahIM hote hai / kyoki zAstra meM asthinicaya ko hI saMhanana kahA hai / nArako ke bhI asthi Adi ke abhAva se saMhanana kA abhAva hI hotA hai| yahAM aisA kahanA cAhiye ki sahanana ke abhAva meM zarIra bandha kaise ho sakatA hai / kyoki upabhoga kA Ayatana hone se hI zarIra kA vyavahAra hotA hai / yahA~ uttara meM kahate haiM-isame koI doSa nahIM hai| tathAvidha-usa prakAra sUtra vigeremAM je dene A saMhanana vALA kahelA che, te paNa gauNa vRttithIja kahelA che. tenuM kAraNa e che ke-A manuSya lekamAM vajI jhASabha, nArA saMhanana vALA cakravarti vigerenI je zakti hoya che. te saghaLA zeSa manuSyonI apekSAthI asAdhAraNa hoya che. paraMtu-teonI apekSAthI paNa parvatane ukhADavArUpa adhika zakti devonI hoya che. tema sAMbhaLavAmAM Ave che te paNa teone zrama thatuM nathI tethI vRja sa hanananI samAnatA ne laIne de ne vaja saMhananI-vaja saMhanana vALA kahelA che. vAstavikarIte teo saMhanana vALA hotA nathI kema ke zAstramAM asthinicaya-hADakAnA samUhane ja saMhanana kahela che. nArakane paNa hADakA vigerenA abhAvathI sa hanane abhAvaja hoya che. ahiyA evuM kahevuM joIe ke-saMhanana nA abhAvamAM zarIra ba dha kevIrIte thaI zake che ? kema ke, upaganA AvavAthI ja zarIrane vyavahAra thAya che. A praznano uttara ApatA prabhu kahe Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jovAbhigamasUtre ___ atrAha-na kazciddoSa', tathAvidhapudgalaskandhavat zarIrabandha upapadyate eva ataevAha-'je poggalA aNihA arkatA appiyA amubhA amaNuNNA amaNAmA' ye pudgalA aniSTA:-mana sa icchAmatikrAntAH tatra kizcit kamanIyamapi keSAMcidaniSTaM bhavati ata Aha-'akaMtA' akAntAH na kAntA ityakAntAH-akamanIyAH atyantAzubhavarNayuktatvAt / ataeva apriyAste pudgalA darzanApAtakAle'pi na priyavuddhimutpAdayantIti bhAvaH / azubhAH azubharasagandhasparzAtmakatvAt / amanojJA:-manasa AhlAdahetavo na bhavanti, vipAkato duHkhotpAdakatvAditi / amanosmAH, na kadAcidapi te upabhogyatayA jIvAnAM manAMsi praapnuvntiityrthH| tesiNaM saMghAyattAe pariNamaMti' te itthaMbhRtA aniSTatvAdidurguNopetAH pudgalA. teSAM nArakajIvAnAM zarIrasaghAtatayA tathArUpazarIrapariNatibhAvena pariNamanti-pariNAma prApnuvantIti teSAM zarIrabandhopapattirbhavatIti saMhananadvAram / ke pudgala skandha kI taraha zarIra baMdha ho hI jAtA hai, isaliye sUtrakAra kahate haiM-"je puggalA aNihA, akaMtA, appiyA, asubhA, amaNuNNA, amaNAmA" jo pudgala aniSTa haiM-manakI icchA ke bAhara hai, akAnta hai-suhAvane nahIM hai, akamanIya haiM- atyanta azubhavarNa se yukta haiM / eta eva apriya hai-dikhate hI jo priya buddhi ke utpAdaka nahIM hai, azubha rasa gaMdha sparza vAle hai, amanojJa hai-mana ko Ananda dAyaka nahIM hai kintu vipAka kAla meM duHkhotpAdaka hai, amano'ma hai-jantuo ko upabhoga ke liye jo kabhI bhI unake mana ko rucikara nahIM haiM aise ve pudgala "tesi NaM saMghAyattAe pariNamaMti' una nAraka jIvoM ke zarIra saghAta rUpa se -usa prakAra ke zarIra kI pariNati ke rUpa se--pariNAma ko prApta ho jAte haiN| isa prakAra unakA zarIra baMdha ho jAtA hai / sahananadvAra samApta, che ke-temAM kaI paNa doSa nathI, tathAvidha-tevA prakAranA pudgalaska nI jema zarIrane 55 27 taya che. tethI sUtrA2 4 cha hai-"je puggalA, aNihA, akaMtA, appiyA, asubhA, amaguNNA, amaNAmA" 2 gatI maniSTa cha, meTale bhananI chAnI mahAra che akAnta che eTaleke sohAmaNA nathI, akamanIya che. eTale ke atyaMta azubha varNa vALA che. ane tethIja apriya che eTale ke-dekhatAM ja je priyabuddhi janaka nathI. azubharasa gaMdha sparza vALA che manejJa che manane AnaMdadAyaka nathI paraMtu vipAka kALamAM duHkha upana karAvanArA che. amanoDama che - eTale ke-ja tuone upabhega bhATe yA a 55 mate teyAnA manane 3yi42 nathI. mevA ta pugata 'tesiM NaM saMghAyattAe pariNamaMti' se nA24 vAnA zarIranA saghAta35thI arthAta tavA bharanA zarIranI pariNatinA rUpamAM pariNAmane prApta thaI jAya che. ArIte teone zarIra ba dha thaI jAya che A saMhananadvAra samApta Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 215 atha caturthaM sasthAnadvAramAha - ' tesi NaM' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte ? jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA' teSA nArakANAM khalu bhadanta jIvAnAM zarIrANi kiM saMsthitAni - kIdRzasaMsthAnayuktAni prajJaptAni iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'duvihA pannattA' dvividhAni zarIrANi prajJaptAni 'taM jahA ' tadyathA - 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhavadhAraNIyAni ca zarIrANi uttara vaikurvikANi ca, 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te huMDasaMThiyA' tatra - tayordvayoH zarIrayormadhye khalu yAni tAni zarIrANi bhavadhAraNIyAni tAni huNDa saMsthitAni - huNDasaMsthAnayuktAni bhavanti / tathAhi - bhavadhAraNIyAni teSAM nArakANAM zarIrANi eva nirmUlavilupta pakSotpATitasakalagrIvAdi romapakSizarIra kavadatibIbhatsahuNDa bhavasvabhAvata saMsthAna dvAra kahate hai " tesi NaM bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA he bhadanta ! ina nAraka jIvo ke zarIra kaise saMsthAna se yukta hai ? uttara meM prabhu kahate haiM"gomA ! duvihA pannattA, he gautama nAraka jIvo ke zarIra do prakAra ke kahe hai"taM jahA jaise- 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' eka bhavadhAraNIya zarIra, aura dUsarA uttara vaikriyika zarIra, ina meM "je te bhavadhAraNijjA" jo bhavadhAraNIya zarIra hai "te huMDa saMThiyA" ve saba huNDaka saMsthAna vAle hote hai / kyoki una nArakoM ke ye bhavadhAraNIya zarIra svabhAva se hI usa pakSI ke zarIra kI taraha hote hai ki jinakI donoM paMkha bilakula mUla se ukhAr3a liye gaye ho aura grIvA roma Adi jisake zarIra se nikAla diye gaye hoM aisA pakSI jaise dekhane meM ati vIbhatsa lagatA hai isI prakAra se ye nArakI bhI zarIra meM aise hI bIbhatsa pratIta hote haiM / inake zarIra kI racanA isa saMsthAna meM bilakula beDola hotI hai / have sasthAnadvAranuM kathana karavAmAM Ave che--temA gautama svAmI prabhune pUche che - "tesi Na bhaMte ! jIvANaM sarIragA kiM saMThiyA pannattA" he bhagavan mA nArazukavAnA zarIra ThevA saMsthAna vAjA hoya che ? yA praznamA uttaramA alu uDe che - "goyamA ! duvihA paNNattA" he gautama ! nAravAnA zarIra me aAranA uDevAmAM AvelA che "taM jahA" te bhA prabhAye che. " bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya" me avadhAraNIya zarIra mI uttara vaiDiya zarIra tebhA ? " je te bhavadhAraNijjA" ne lavadhAraNIya zarIra che, 'te huMDasaMThiyA" te madhA huOM saMsthAna vANA hoya che ubhaDe-te nAraanu mAlava dhAraNIya zarIra svabhAvathI ja te pakSInA zarIra jevu... hAya che, ke jenI khanne pAMkhA bilkula mULamAMthI ukhADIlevAmA AvI hAya temaja grIvA rema vigere jenA zarIramAMthI kahADInAkhavAmAM AvelA hAya evA pakSi jovAmAM jema atyanta bibhatsa-kharAma bihAmaNA lAge che, teja pramANe A nArakIce paNa zarIrathI evA ja khIhAmaNA dekhAya che. temonA zarIranI rathanA yA saMsthAnabhAM mila merAja hoya che. tathA ne "uttaraveuniyA te Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jIvAbhigamasUtre www sasthAnvantIti / 'tattha NaM je te uttaraveubdhiyA te vi huNDasaMThiyA pannattA' tatra slu yAni tAni uttaravaikurvikANi tAnyapi huNDasasthitAni uttaravaikurvikANi zarIrANi yadyapi zubhAnyeva vayaM vikurviSyAma ityabhiprAyeNa vikurvitumArabhante tathApi teSAM tAni zarIrANi atyantAzubha tathAvidhanAmakarmodayAt atIva zubhatarANyeva bhavantItyataratAnyapi huNDasaMsthitAnyeveti gataM caturthaM saMsthAnadvAram // atha paJcamaM kapAyadvAramAha-'cattAri' ityAdi, 'cattAri kasAyA' nArakajIvAnAM krodhamAnamAyAlobhAkhyAzcatvAraH kaSAyA bhavantIti gataM paJcamaM kaSAyadvAram // atha paSTa saMjJAdvAramAha-cattAri sannAo' nArakajIvAnAM catasraH AhAramayamaithunaparigrahAkhyAH saMjJA bhavantIti gataM sajJAdvAram / / tathA-jo 'uttaraveTaviyA te vi iMDasaMThiyA pannattA' jo uttaravaikriya zarIra hotA hai vaha bhI huMDaka saMsthAna vAlA hI hotA hai yadyapi uttaravaikriyika zarIra kI jaba ye vikurvaNA karate hai taba ye aisA hI vicAra kahate hai ki hama zubha hI vikriyA kareMge parantu atyanta tathAvidha azubha nAma karma ke udaya se inake isa zarIra kI atIva azubhatara hI vikriyA hotI hai| ataH ye bhI huNDaka saMsthAna vAle hote haiM / saMsthAnadvAra samApta / pAMcavAM dvAra-cattAri kasAyA' nAraka jIvoM ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kapAye hotI haiM / kaSAyadvArasamApta / chaThA saMjJA dvAra-'cattAri sannAo' ina nAraka jIvoM ke AhAra bhaya maithuna aura parigraha ye cAra sajJAe~ hotI haiM / sajJAdvAra samApta / vi haDasaMThiyA pannattA" ttavayi zarIravANA hAya cha, ta 5 4 sasthAnavAon hoya che. jo ke-uttara kriya zarIranI jyAre teo vidurvaNu kare che, tyAre teo e ja vicAra kare che ke-ame zubha vikriyA ja karIzuM. paraMtu atyaMta tathAvidha azubha nAma karmanA udayathI teonA A zarIranI atyaMta azubhatara vikiyA ja hoya che. tethI teo paNa huMDaka saMsthAnavALa hoya che, saMsthAnadvAra samApta pAMyamA cAyavA2nu 4thana 42tAM prabhu 4 cha -"cattAri kasAyA" nA247vAne krodha, mAna, mAyA, ane lebha A cAra kaSAce ja hoya che, kaSAyadvAra samApta thayuM sajJAhA2-"cattAri sannAyo" mA nA247vAne mAhAra, maya, bhaithuna bhane pariyaDa mA cAra saMjJAo hoya che saMjJAdvAra samApta, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 217 saptamaM lezyAdvAramAha-'tinni lessAoM' nArakajIvAnAM tisro lezyAH kRSNanIlakApotAkhyA bhavantIti / tatra AdyayordvayoH ratnaprabhAzarkarAprabhApRthivyoH kApotalezyA bhavati, tRtIyAyAM nArakapRthivyAM keSucinnarakAvAseSu kApotalezyA bhavati keSucinnarakAvAseSu nIlalezyeti kApotanIletilezyAdvayaM bhavati, caturthyA nArakapRthivyAM nIlalezyA bhavati, paJcamyAM nArakapRthivyAM keSucinnarakAvAseSu nIlalezyA bhavati, keSucinnarakAvAseSu kRSNalezyeti nIlakRSNeti leNyAdvayaM bhavati / SaSThayAM nArakapRthivyAM tamAbhidhAnAyAM kRSNalezyA bhavati / saptamyAM nArakapRthivyAM tu paramakRSNalezyA bhavatIti taduktaM vyAkhyAprajJaptau 'kAuya dosa taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe / paMcamiyAe mIsA kaNhA tatto paramakaNhA' // 1 // iti / chAyA-kApotI ca dvayoH tRtIyasyAM mizrA nIlA ca caturthyAm / paJcamyAM mizrAH kRSNAH tataH paramakRSNA iticchAyA iti saptamaM lezyAdvAram / sAtavA lezyA dvAra-'tinni lessAo' nAraka jIvoM ke kRSNa, nIla aura kApota ye tIna lezyAeM hotI haiN| inameM mAdi kI jo ratnaprabhA aura zarkarAprabhA pRthivI hai vahAM kApota lezyA hotI hai| tIsarI nAraka pRthivI meM kitanekanarakAvAso meM kApota lezyA hotI haiM aura kitaneka narakAvAso meM nIlalezyA hotI hai / caturtha nAraka pRthivI meM nIla lezyA hotI hai / pAMcavI pRthivI meM kitaneka narakAvAso meM nIlalezyA hotI hai, aura kitaneka narakAvAso meM kRSNalezyA hotI hai| chaThI nAraka pRthivI tamA nAma kI usa meM kRSNa lezyA hotI hai aura sAtavIM nAraka pRthivI meM parama kRSNalezyA hotI hai vyAkhyAprajJapti meM kahA hai 'kAuya dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe' ityAdi / lezyAdvAra samApta / sAta vezyAdvA2-"tinni lessAo" nA24vAna kRSNa, nI bhane apAta mA traNa ja vezyAo hoya che. temAM AdinI je ratanaprabhA ane zarkarA prabhA pRthivIve che, tyAM kApatalezyA hoya che trIjI nAraka pRthvImAM keTalAka nArakAvAsamAM kApalezyA hoya che ane keTalAkamAM nIlezyA hoya che. jethI nAraka pRthvImAM nIlalezyA hoya che. pAMcamI pRthvImAM keTalAka nArakAvAse mAM nIlalezyA hoya che. ane keTalAka nArakAvAsamAMkRSNalezyA hoya che chaThThI tama nAmanI nArakapRthvImAM kRSNa lesyA hoya che ane sAtamI nAraka pRthvImAM parama kRNa lehyA hoya che vyAcyAprajJaptimA hyu cha -"kAuya dosu taimAe mIsiyA nIliyA" cautthIe' tyA. ___ vazyAvAra samApta 28 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre aSTamamindriyadvAramAha- 'paMciMdiyA' teSAM nArakajIvAnAM paJca-ra - sparzanarasanaprANacakSuH zrotrAkhyAni paJcendriyANi bhavantIti gatamindriyadvAram / navamaM samudghAtadvAramAha-'cattAri samugvAyA AdillA' catvAraH samudghAtAH AdhAH, 'vedanA kaSAyamAraNAntikavaikriyAkhyA : - nArakajIvAnAM bhavantIti samudghAtadvAram || dazamaM saz2iddhAramAha 'sannI vi asannI vi' te nArakajIvAH saMjJino'pi bhasaMjJino'pi, tatra garbhavyutkrAntikebhyo ye samutpannAste saMjJinaH, ye tu saMmUhimebhya AgatyotpannAste asaMjJinaH / te cAsaMjJinaH ratnaprabhAyAmeva samutpadyante na tu parato narakAntare anAzayAzubhakriyAyA dAruNAyA adhyanantaravipAkinyA etAvanmAtra phalakatvAt ataevoktam 218 AThavAM indriyadvAra --'paMciMdiyA' ina nAraka jIvo ke spargana, rasanA, prANa cakSu aura karNa ye pAMca indriya hotI hai / indriyadvAra samApta / samudghAta dvAra--'cattAri samugdhAyA AdillA' / nAraka jIvoM ke Adi ke cAra samudghAta hote haiM - unake nAma ye haiM - vedanA, kaSAya, mAraNAntika, aura vaikriya / samudghAtadvAra samApta / dasavAM saMjJidvAra - 'sannIvi asannI - vi' ve nArakajIva saMjJIbhI hote hai aura asajJI bhI hote haiM, inameM jo garbhaja jIvoM se marakara nArakI hote haiM ve sajJI hote hai aura jo sammUrcchana - jIvoM se AkAra utpanna hote haiM, ve asaMjJI hote haiM / ye asaMjJI ratnaprabhA meM hI utpanna hote 1 haiM / usake Age anya narakoM meM nahIM / kyoMki vinA Azaya ke jo azubha dAruNa kriyA bhI hotI hai usakA vipAka etAvanmAtra phala vAlA hotA hai, arthAt ratnaprabhA taka hI le jAne mAThabhu' 'ndriyadvAra--"paMcidiyA " ma nAravAne sparzanaM, rasanA, ghANu kSu, ane kahyu` A pAMca IndriyA hAya che indriyadvAra samApta samudghAtadvAra - " cattAri samugdhAyA AdillA" nArambhavAne mAhinA yAra sabhudda -, ghAtA hoya che. tenA nAme A pramANe che. vedanA samuddAta 1 kaSAya samuddhAta 2 mAraNAntika samRghAtaka ane vaikriyasamuddAta 4, samudlAtadvAra samApta. isa saMjJidvAra - "sannivi asanni vi" te nArambhavo sajJI yA hoya che, bhane asa'jJI paNa hAya che, temAM jee gaja jIveAmAMthI marIne nArakI thayela hAya che, tee sannI kahevAya che. ane jee sampUna jIvAthI AvIne utpanna thAya che, teo asa'nI kahevAya che. A asa'jJIjIvA ratnaprabhA pRthvImAM ja utpanna thAya che tenI AgaLanA khIjA narakAmAM utpannathatA nathI. jaeNke Azaya vinA je azubha dAruNa kriyA paNa hoya che, tenA vipAka mAtra evA phaLavALe ja hoya che. arthAt ratnaprabhA pRthvI paya...taja laI Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. paJcendriyajIvanirUpaNam 219 'asannI khalu paDhama doccaM va sarIsavA taiyaM pakkhI / sIhA jaMti cautthi uragA puNa paMcami puDhaviM // 1 // chaDiM ya itthiyAo macchA maNuyA ya sattarmi puDhavi / eso paramovavAo voddhavyo narayapuDhavIsu // 2 // chAyA-asazina khalu prathamAM dvitIyAM ca sarIsRpAstRtIyAM pakSiNaH / siMhA yAnti caturthI muragA. puna. paJcamI pRthivIm // 1 // SaSTI ca striyaH matsyAH manuSyAzca saptamI pRthivIm / eSa parama utpAdo voddhavyo narakapRthivISu // 2 // ' iti sajJidvAram // ekAdazaM vedadvAramAha-'NapuMsagavedA' nArakajIvA napuMsakavedA bhavanti na tu puruSavedAH strIvedA vA bhavantIti vedadvAram // dvAdazaM paryAptidvAramAha-'cha pajjattIo cha apajjattIo' teSAM nArakajIvAnAM SaTparyAtaya SaDaparyAptayazca bhavantIti paryAptidvAram // trayodazaM dRSTidvAramAha-'tivihA diTThI' te nArakajIvA nivighadRSTayo bhavanti tadyathAsamyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyamithyAdRSTayazceti dRSTidvAram / vAlA hotA hai-Age nahIM / so hI kahA hai-"asannI khalu paDhamaM" ityAdi / saMjJidvAra smaapt| gyArahavAM vedadvAra-'NapuMsagavedA' nArakajIva kevala napuMsaka vedavAle hI hote hai puruSaveda aura strI vedavAle nahIM hote hai / vedadvAra samApta / bArahavA~ paryAptidvAra 'cha pajjattIo cha apajjattIo' ye nArakajIva chaha paryAptivAle aura chaha aparyApti vAle hote hai / paryAptidvAra samApta // terahavAM draSTidvAra- 'tivihA dihI' ina nArakajIvo ke tIna prakAra kI dRSTiyA~ hotI haiM jaise-eka samyagdRSTi, dUsarI mithyAdRSTi aura tIsarI mizradRSTi / tAtparya kahane kA pApA DAya cha. tanAthI 2mA nahI 4yu cha - 'asanni khalu paDhama, ityAdi saMsIdvAra samApta che jiyArabhu devA--"NapuMsagavedA" nA247ve va nasa va DAya che. puruSa ane strIdavALA hotA nathI vedadvAra samApta ! ___mA yAtA2-- "cha pajjattIo cha apajjattIo' mA naa2473|75yaaptiaa ane cha aparyAptivALA hoya che paryAptidvAra samApta. tebhuSTidvA2-"tivihA diTThI' mA nA24 / netra 42nI dRSTimA DAya che, jema ke-eka samyagadaSTi, bIjI miyAdaSTi, ane trIjI mizraSTi kahevAnuM tAtparya Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 220 mISAbhigamasUtre atha caturdaza darzanadvAramAha-'tinni dasaNA' teSAM nArakajIvAnAM trINi darzanAni bhavanti tadyathA-cakSurdazanam acakSurdarzanam avadhidarzanam ceti darzanadvAram // paJcadazaM jJAnadvAramAha-'NANI vi annANIvi' te nArakajIvA jJAnino'pi bhavanti, ajJAnino'pi bhavantIti / 'je NANI te niyamA tinnANI' tatra ye nArakA jJAninaste niyamAt trijAnino bhavanti / jJAnatrayavattvameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'AbhiNivohiyanANI' AbhinivodhikajJAninaH / 'suyanANI' zrutajJAninaH, 'ohinANI' avadhijJAnina ceti 'je annANI te atyaMgaiyA duannANI atthegaiyA tiannANI' tatra ye nArakA ajJAninazca astyekake dRya jJAnino'styekake vyajJAninaH, 'je ya duannANI te niyamA maiyaha hai ki ye nArakajIva samyagdRSTi bhI hote hai / mithyAdRSTi bhI hote hai aura mizradRSTi bhI hote haiM / dRSTidvAra samApta / caudahavA darzanadvAra--'tinni dasaNA' una nArakajIvoM ke tIna darzana hote hai-jaise-- cakSudarzana, acakSudarzana, aura avadhidarzana, darzanadvAra samApta / ___ pandrahavA~ jJAnadvAra- 'NANI vi annANI vi' ve nAraka jIva jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote hai 'je nANI te niyamA tinnANI' jo nAraka jJAnI hote haiM unake niyama se tIna jJAna hote hai 'taM jahA" jaise-AbhiNivohiyanANI' bhAbhinibodhika jJAna, 'suyanANI' zrutajJAna 'ohinANI' avadhijJAna-isa prakAra ina tIna jJAnoM se ye vijJAnI hote hai / 'je annANI te atthegaiyA duannANI, atthegaiyA tiannANI" jo ye ajJAnI hote haiM to koI 2 do ajJAnavAle hote haiM aura koI 2 tIna ajJAnavAle hote haiM / e che ke-nAraka che samagadaSTivALA paNa hoya che. mithyAdaSTivALA paNa hoya che. ane mizradRSTivALA paNa hoya che daSTidvAra samApta, yobhuzanadvAra-"tinni dasaNA" mA nA24 lAne zani hAya che. te traya darzane A pramANe che cakSudarzana 1, acakSudazana 2 ane avadhidarzanaka, darzanadvAra samAsa. 5129 jAnA2-'NANI vi annANI vi' te nA24 jJAnI paya khAya cha, bhane gazAnI 555 DAya che. 'je nANI te niyamA tinnANI' 2 nA24 / jJAnI DAya cha, ta niyamathI nA jAna pa DAya cha. 'taM jahA' te mA prabhAra cha. 'Abhiniyohiya nANI' mAlinimAdhi jJAna 1 'suyanANI' zrutajJAna 'ohinANI' madhijJAna mAzate mA nArI taya jJAnavA DAya che 'je annANI te atthegA duannANI' atthegarayA tiannANI' 2 mAmA majJAnI hAya che tebhA meM ajJAnavANa hAya cha, bhane trayu majJAnavANA DAya che 'je ya duannANI te niyamA maiannANI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 221 annANI suyaannANIya' tatra ye ca nArakA asaMjJinaste'paryAptAvasthAyAM niyamAdddvayajJAninaH matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti / 'je ti annANI te niyamA maiannANI ya suyaannANIya vibhaMganANIya' tatra yeca nArakAH tryajJAninaste niyamAnmatyajJAninazca zrutAjJAninazca vibhaGgajJAninazca bhavanti / atrAryaM bhAvaH--ye nArakA asaMjJinaste aparyAptAvasthAyAM dvayajJAninaH asajJibhyo hi utpadyamAnAnAM teSAM tathAvighabodhamAndyAd aparyAptAvasthAyAmavyaktAvadherapi prAptyasadbhAvAt / paryAptAvasthAyAM tu tryajJAninaH, sajJinastUbhayAvasthAyAmapi tryajJAnina eveti jJAnadvAram || SoDzaM yogadvAramAha--'tivihe joge' nArakajIvAnAM trividho yogo bhavati, tadyathAmanoyogo vAgu yoga. kAyayogazceti, yogadvAram // "je ya duannANI te niyamA maiannANI suyaannANI ya" jo nAraka do ajJAnavAle hote haiM ve niyama se matyajJAnavAle aura zrutabhajJAnavAle hote haiM / aura jo naraka tIna ajJAnavAle hote haiM ve -- ve niyama se matyajJAnavAle, zrutabhajJAnavAle aura vibhaMgajJAnavAle hote haiM / tAtparya yaha hai ki jo nAraka asajJI hoMte hai ve aparyAptAvasthA meM do ajJAnavAle hote hai / kyoMki asajJiyo se Akara utpanna hone vAle jo nAraka hote haiM unake tathAvidhabodha kI mandatA se aparyAptAvasthA meM avyakta avadhi kI bhI prApti nahIM hotI hai isaliye ve aparyAptAvasthA meM do ajJAna vAle kahe gaye hai aura paryAptAvasthA meM asaMjJI tIna ajJAnavAle hote haiM / saMjJI nArakI to paryAptA'paryApta donoM avasthAoM meM bhI tIna ajJAnavAle hI hote hai / jJAnadvAra samApta / solahavAM yogadvAra - 'tivihe joge' nAraka jIvoM ko tIna prakAra kA yoga hotA jaise - manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga | yogadvAra samApta / suyaannANI ya" ? nAro me ahAranA ajJAnavANA hoya che. tethe niyamathI bhati ajJAnavALA ane zrutAjJAnavALA hoya che. ane je nArakaiA traNa ajJAnavALA hoya che teo niyamathI mati ajJAnavALA zruta ajJAnavALA ane vibhaga jJAnavALA hAya che kahevAnu tAtparya e che ke--je nArakeA asanI hAya che. tee aparyAptAvasthAmAM e ajJAnavALA hAya che. kema ke-asa`nicAmAMthI AvIne utpanna thavAvALA je nArake hAya che, teone tathAvidha khAdhanI mahattAthI aparyAptAvasthAmAM avyakta avadhinI paNu prApti thati nathI. tethI teo aparyAptAvasthAmAM ke ajJAnavALA kahelA che ane paryAptAvasthAmAM asa'jJI traNa ajJAnavALA hoya che, sa'jJI nArakI te paryApta ane aparyApta ane avasthAmAM traNa ajJAnavALA ja hoya che, jJAnadvAra samAsa, soNa yogadvAra - 'tivihe joge' nA24 kone tra amarano yoga hoya hai. prema phai-manAyeAga, vacanayAga ane kAyayoga, cAMgadvAra samApta, Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvAbhigamasUtre saptadazamupayogadvAramAha-duvihe uvajoge' nArakajIvAnAM dvividha upayogo bhavati, tadyathAsAkAropayogaH anAkAropayogazcetyupayogadvAram // aSTAdazamAhAradvAramAha--'chadisi AhAro' nArakajIvAnAM SaDdizi AhAro bhavati, lokamadhye nArakajIvAnAmavasthAnena lokaniSkuTarUpapratibandhakAbhAvAt paDdiAbhyaH AgatAn pudgalAnAharanti nArakA iti / 'osanna kAraNaM paDucca' osannaM' iti prAyo'theM dezIzabdastena prAyeNa-sAmAnyena kAraNaM pratItya-Azritya 'vaNNao kAlAI jAva AhAramAhAreti' varNataH kAlAni yAvadAhAramAharanti atra yAvatpadena prajJApanAsUtrasyASTAdazAhArapadaprathamoddezakapATho grAhyaH, sa cettham-'nIlAI gaMdhao dubbhigaMdhAI, 'rasao tittakaDuyAI' phAso kakkhaDaguruyasIyalukkhAI, tesiM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vipariNAmaittA paripIlaittA parividdhaMsaittA aNNe apuvva vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIrakhettogAde poggale savapaNayA' iti saMgrAhyAm / ayaM bhAvaH-nArakAH sAmAnyena kAraNamAzritya varNataH varNamA satrahavAM upayoga dvAra--"duvihe uvajoge' nAraka jIvo ke do prakAra kA upayoga hotA hai sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga / upayogadvAra samApta / maThArahavAM AhAradvAra-'chaddisi AhAroM' nAraka jIvoM kA AhAra chaha dizAoM meM se Agata pudgala dravyoM kA hotA hai kyoMki nArakajIvoM kA avasthAna loka ke madhya meM hotA hai isase lokaniSkuTarUpa pratibandhaka kA abhAva rahatA haiM-ataH ve chaha dizAoM se Agata pudgaloM kA AhAra karate haiM / "osannaM kAraNaM paDucca" prAyaH kAraNa ko Azrita karake ve 'vaNNao kAlAI jIva AhAramAhAreti' varNa se kAle varNavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM yahAM yAvat zanda se yahA~ prajJApanA ke aThAisavAM AhAra padake pahale uddeza kA pATha grahaNa karanA cAhiye jo TIkA meM diyA gayA hai usakA artha-nArakajIva varNa se sattabhupayogabAra-'duvihe uvajoge' nA24 vAna sA2 6paye mana mnaakAra upayoga A be prakArane upaga hoya che. 6payogadAra sabhAsa. ___DhArabhu mAhAravAra-"chadisi AhAro" nA24 vAnI mAhAra chAyAmAthI AvelA pudgala dravyone hoya che. kemake nAraka jIvonuM avasthAna-raheThANa lekanI madhyamAM hoya che. tethI leka niSphaTarUpa pratibaMdhakane abhAva rahe che. tethI teo cha dizAomAMthI mAvesA pugatAno mAhA2 4rai cha. 'osanna kAraNaM pahucca' prAyaH // 26] / mAzraya 4zana tayo 'vaNNamao kAlAI jAva AhAramAhAraiti' qthI ajA vANA pugatA ne AhAra kare che. ahiyA yAvatuM zabdathI prajJApanA sUtranA aThayAvIsamAM AhAra padanA pahelA uddezAne pATha grahaNa karavo joIe. ke je pATha TakAmAM ApavAmAM Avela che. tene artha-nAraka jIva varNathI kALA ane nIla varNa ema be varNavALA AhArapudgale Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyopratikA TIkA prati0 1 paJcendriyajIvanirUpaNam 223 zrityakAlAn nIlAn pudgalAn / Aharanti / gandhamAzritya durabhigandhAn rasamAzritya tiktakaTukAn, sparzamAzritya karkaza-gurukazIta - rUkSAn pudgalAn Aharanti / zeSo'rthaH pUrvavat / ityAhAradvAram || 1 ekonaviMzatitamamupapAtadvAramAha-- 'ubavAo tiriyamaNusserhito' nArakajIvAnAmupapAtaH tiryaG manuSyebhyaH tatra paryAptapaJcendriyatiryaG manuSyebhyo'sakhyAtavarSAyuSkavarjebhya iti vaktavyami tyupapAtadvAram // viMzatitamaM sthitidvAramAha - 'ThiI jahanneNaM dasavAsa sahassAI' nArakajIvAnAM sthitiH kAle aura nIce ina do varNa vAle AhAra pudgalo kA grahaNa karate haiM isI prakAra gandha kI apekSA durabhi gandhavAle rasa kI apekSA tikta kaTuka, sparza kI apekSA karkaza guru zIta aura rUkSa ina cAra sparzavAle AhAra pudgaloM kA grahaNa karate hai una gRhIta AhAra pudgaloM meM purAne varNagandha rasa aura sparza ke guNa hote haiM unako anya pariNAmavAle banAkara dUra kara parizaTita kara aura unakA vidhvaMsakara - nAzakara unameM anya apUrva, varNa guNa, gandha guNa, rasa guNa, aura sparza guNoM ko utpanna karake apane zarIra kSetra meM avagAha aise AhAra pudgaloM kA sarvAtmA se AhAra karate haiM | AhAradvAra samApta | unnIsavAM upapAta dvAra - 'uvavAo tiriyamaNussehito' nAraka jIvo kA upapAta tiryaccoM se aura manuSyoM se hotA hai / arthAt paJcendriya paryApta tiryaJca manuSyo se hotA hai / parantu asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaJca manuSyoM meM se nahIM hotA hai / upapAtadvAra samApta | grahaNa kare che. eja rIte gandhanI apekSAthI durabhIga dha-eTale ke hu dhavALA, rasanI apekSAthI tIkhA, kaDaveA, spazanI apekSAthI karkaza, gurU zIta mane rUkSa A cAra prakAranA sparzIvALA AhArapudgale| grahaNa kare che. te grahaNa karelA AhAra pudgalAmAM junA va, ga Mdha rasa ane spardhAnA guNu hAya che temane khIjA piraNAma vALA banAvIne eTaleke dUra karIne piraziTeka karIne ane tenA vidhvaMsa nAza karIne temAM bIjA apUrva vaghu guNu, gaMdha guNu, rasadguNu, ane 5 guNNAne utpanna karIne peAtAnA zarIramAM avagatievA AhAra pudgalenA savaprakArathI AhAra kare che. aa AhAradvAra samApta ! bhogalIsa upayAtadvAra - 'uvavAo tiriyamaNussehito' nA24 vAno 5pAta tiya cAmAMthI ane manuSyeAmAMthI hAya che . arthAta paoNMcendriya paryApta tiya ca manuSyAmAMthI tA hoya che. paraMtu asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA, tiya c manuSyamAMthI thatA nathI // upapAta dvAra samAsa ! Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre --zrAyuSyakAlaH jaghanyena dazavarSasahasrANi, 'ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' utkarSeNa trayatrizatsAgaropamANi // 224 ekavizatitamaM samavahatadvAramAha - - ' duvidhA maraMti' dvividhA mriyante ime nArakajIvAH, mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api triyante tathA - asamavahatA api mriyante iti sthitidvAram / dvAvizatitamaM cyavanadvAramAha - 'uvvaTTaNA bhANiyavvA jao AgayA' udvartaneti cyavanaM sA bhaNitavyA yata AgatAH prajJApanAyAH SaSThe vyutkrAntipade yathA nArakANAmudvartanA kathitA tathaivAtrApi vaktavyA, narakAduddhRtya saMjJipaJcendriyatiryaDmanuSyeSvasaMkhyAtavarSAyuSkavarjiteSu - bIsavAM sthiti dvAra - 'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAIM' nAraka jIvoM kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa ko hotI hai aura 'ukkoseNaM' utkRSTa se ' tettIsa sAgarovamAI' taiMtIsa sAgaropama kI hotI hai / sthiti dvArasamApta | ikkIsavAM samavahata dvAra - ' - 'duvihA maraMti' ye nAraka jIva mAraNAntika samudghAta se samavataha hokara bhI marate hai aura asamavahata hokara bhI marate hai / samavahatadvAra samApta / bAIsavAM udvartanA - (cyavana ) dvAra - 'uccaTTaNA bhANiyanvA' prajJApanA ke chaThaveM vyutkrAnti pada meM jaisI - nArakoM kI udvarttanA kahI gaI hai usI prakAra se vaha yahAM para bhI kaha lenI cAhiye / tAtparya yaha hai ki nAraka paryAya se nikala kara nAraka jIva asaMkhyAta varSAyuSka tiryaJca aura manuSyoM ko chor3akara saMjJI paJcendriya tiryaJca aura manuSyoM meM hI utpanna hote hai / 'navaraM vIsabhu sthitidvAra- "ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI" nAra4 kuvonI sthiti dhanyathI hasaDalara varSAnI hoya he mane utsRSTathI 'uphkoseNaM tettIsa sAgazevamAhU~" tetrIsa saagre|pamanI hAya che // sthitidvAra samAsa // me'vIsabhu sabhavahutadvAra - 'duvidhA maraMti' A nA24 bhavo bhArasAntiH samudghAtathI samavadyutathaIne paNa mare che ane asamavahata thaI te paNa mare che. arthAt samuddhAt karIne paNa mare che ane samudyAt karyA vinApaNu mare che, bhAvIsabhu udvarttanAbhyavana) dvAra - 'uccaTTaNA bhANipavvA" prajJApanA sUtranA chahA vyutkrAMtikapamAM nArakeAnI uddatanA je rIte kahela che, eja pramANe te ahiyAM paNa samajI levI. kahevAnuM tAtpaya' e che ke nAraka paryAyathI nIkaLI te jIva asa khyAta vanI AyuSyavALA, tiryaMca ane manuSyane cheDIne saMjJI 'cendriya tiya ca ane manuSyeAmAM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 samUcchimajalacaratiryapaJcendriyajIvanarUpaNam 225 gacchantItibhAvaH / 'navara saMmucchimesu paDisiddho' navaraM kevalaM saMmUchimeSu pratiSedho vaktavya iti (udvartanA-dhyavanadvAram) / trayoviMzatitamaM gatyAgatidvAramAha- 'dugaiyA duAgaiyA' dvigatikAH dvayostirya manuSyayonArakajIvAnAM gatirbhavatItyato dvigatikAH, dvayAgatikAH dvAbhyAM tiryamanuSyAbhyAM narakagatau AgamanaM bhavatItyato dvayAgatikAH / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' pratyekazarIriNo'saMkhyAtA'-prajJaptAH he zramaNa | he AyuSman ! iti ! prakaraNamupasaMharannAha'settaM' ityAdi, 'settaM neraiyA' te ete nairayikAH zarIrAdidvArairnirUpitA iti // sU0 20 // kathitA nArakAH saMprati tiryapaJcendriyAn vaktumAha- 'se kiM taM ityAdi / mUlam--'se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA ? paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA, taM jahA-samucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ya gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyA ya / se kiM taM saMmusammucchimesu paDisiddho' parantu saMmUchimamanuSyo meM utpanna hone kA niSedha hai arthAt samUchimoM meM nAraka jIva utpanna nahIM hote hai / udvartanA-cyavanadvAra samApta / ___ gatyAgatidvAra--- 'dugaiyA duAgaiyA' tiryaJca aura manuSyoM meM hI nAraka jIvoM kI utpatti hotI hai isaliye ye dvigati hai, tathA ye nAraka tiryaJca aura manuSyo meM se hI bhAkara janma dhAraNa karate hai isaliye ye ghyAgatika haiM / 'parittA asaMkhejjA pannattA samaNAuso' he zramaNa ! AyuSman ! pratyeka zarIra asaMkhyAta kahe gaye haiM / aba prakaraNArtha kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate hai ki 'se taM neraiyA' isa prakAra se yaha nArakoM ke sambandha meM zarIrAdi dvAro ko lekara vivecana kiyA gayA hai| sUtra // 20 // 14 4-1 thAya che. "navaraM saMmucchimesu paDisiddho" 52 tu sa bhUmichama manuSyAmA utpanna thavAne niSedha che arthAtu na mUcchimAM nAraka che utpanna thatA nathI uetanA-2yavanadvA2 sabhAsa! tyAzatinA2-"dugaiA duAgaiyA" tiya ya mane manuSyAmA 1 nA24 vAnI utpattI thAya che tethI teo dvigatika-be gativALa kahevAya che tathA, A nAraka che tiryaMca ane manuSyamAMthI ja AvIne janma dhAraNa kare che tethI teo dvayAgatika-be zatithI mAvAvA. 4vAya che. "parittA asaMkhejjA paNNattA samaNAuso' le zramAya ! *pAyuSman ! pratye: zarI2 masacyAta sA che. ve prArthanA sahA2 42tA sUtra2 4 cha- "seta neraiyA" mA zata mA nArakenA saMbaMdhamAM zarIra vigere dvAronA saMbaMdhamAM vivecana karyuM che ke sU0 20 || Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamaMsUtre 226 cchima paMciMdiyatirikkhajoNiyA ? saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA taM jahA - jalayarA thalayarA khahayarA / se kiM taM jalayarA ? jalayarA paMcavihA pannattA taM jahA - macchagA kacchabhA magarA gAhA suMsumArA / se kiM taM macchA ? evaM jahA paNNavaNAe jAva suMsumArA egAgArA pannattA, je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA, taM jahA pajjattA ya apajjattA ya / tesi NaM bhaMte! jAvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! tao sarIraMgA pannattA taM jahA - orAlie teyae kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / chevaTTasaMghayaNI / huDasaMThiyA / cattAri kasAyA | sannAo cattAri / lessAo tini / iMdiyA paMca / samugdhAyA tinni | No sannI asannI / NapuMsagaveyagA / pajjattIo apajjattIo ya paMca / do diTThIo / do daMsaNA / do nANA do annANA | duvihe joe duvihe uvajoe / AhAro chaddisiM / uvavAo tiriyamaNusserhito no devehiMto no neraie hito tirie rhito asaMkhejjavAsAjyavajjerhito akammabhUmaga aMtaradIvagaasaMkhejja vAsAuyavajjehiMto maNussehiMto TiI jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI | mAraNaMtiyasamugdhAeNaM duvihA vi maraMti / anaMtaraM uvvahittA karhi0, neraiesu vi tirikkhajoNiesu vi maNussesu vi devesu vi| nerasee syaNappabhAe, sesesu paDiseho / tiriesu savvesu uvavajjaMti, saMkhejja'vAsAuesu vi asaMkhejjavAsAuesu vi, cauppaesu pakkhI vi massesu savve vi, kammabhUmisu no akammabhUmiesu, aMtaradIvaesu Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati0 1. saMmUcchimajalacaratiryakpaJcendriyajIvanirUpaNam 227 vi saMkhejjavAsAuesu vi asaMkhejjavAsAuesu vi, devesu jAva vANamaMtarA / caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pnnttaa| se taM jalayarasaMmucchima paMciMdiya tirikkhA // sU 21 // chAyA-atha ke te paJcendriyatiryagyonikAH, paJcendriyatiryagyonikA dvividhAH prazatAH, tadyathA-saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAzca garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH, saMmRcchimapaJce- . ndriyatiryagyolikA strividhAH prajJaptA , tadyathA-jalacarAH sthalacarAH khecarAH / atha ke te jalacarA, jalacarAH paJcavidhAH prajJaptAH, tadyathA-matsyAH kacchapA makarAH pAhAH zizu. maaraaH.| atha ke te matsyAH , pavaM yathA prajJApanAyAM yAvat zizumArA ekAkArAH prakSaptAH, ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAptAzcAparyAptAzca / teSA~ khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prazatAni, tadyathA-audAripha taijasaM kArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAgulasyAsaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa yoz2anasahasram / sevArtasaMhananinaH / hunnddsNsthitaaH| catvAraH kaSAyAH / saMkSA api catasraH, lezyA stinaH, indriyANi paJca / samudghAtAtrayaH / no sNjhino'sNkssinH| napuMsakodA / paryAptayo'paryAptayaca paJca / dve dRSTI / dve darzane / dve zAne, mahAne / dvividho yogaH / dvividha upayoga / AhAraH SaD dizi / upapAtastiyaH manuSyebhyo no devebhyo no nairayikebhyaH, tiryagbhyo'saMkhyeyavarSAyuSkavarjebhya / akarmabhUmikAntaradvIpakAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyo manuSyebhyaH / - sthiti dhanyenAntarmuhUttam utkarSeNa pUrvakoTiH / mAraNAntikasamudghAtena dvividhA api mriyante / anantaramudaH vRtya ka0, nairayikeSvapi tiryagyonikeNvapi manuSyeSvapi deveSvapi / nairayikeSu ratnaprabhAyAma, zeSeSu pratiSedhaH / tiryagakSu sarveSvapi utpadyante saMkhyeyavarpAyuSkeSu api asaMkhyeyavarSAyuSkepvapi catuSpadepu pakSipvapi manuSyeSu sarveSu api karmabhUmikepu no akarmabhUmikeSu antaradvIpakeSvapi saMkhyeyavarSAyukapvapi asNkhyeyvrssaayusskessvpi| deveSu yAvadvAnavyantarAH / caturgatikA , dvayAgatikAH, parItAH asaMkhyAtAH prajJaptA / te pate jalacarasaMmUcchimapaJcendriyatiryaJcaH // sU0 21 // TIkA- 'se ki taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te paJcendriyatiryag yonikA jIvA iti praznaH, uttarayati- paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA' paJce Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ndriyatiryagyonikAH dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH kathitA iti dvaividhyameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tayathA - 'saMmucchimapacidiyatirikkhajoNiyA ya' saMmUcchi mapaJcendriyatiryagyonikAca 'gavbhavakkaMtiya paMcidiyatirikkhajoNiyA ya' garbhavyutakAntika paJcendriyatiyagyonikAzca, tatra samUrcchanaM saMmUrcchaH - mAtApitRsaMyogamantareNaiva yaH prANinAmutpAdastena samutpannA iti saMmUcchimAH, saMmUrcchimAzca te paJcendriyatiryagyonikAceti saMmUrcchima pazcendriyatiryagyonikAH tathA mAtApitRsaMyogAdutpattiryeSAM te garbhavyutkrAntikAH, garbhavyutkrAntikAzca te paJcendriyatiryagyonikA iti garbhavyutkrAntika paJcendriya tiryagyonikA iti / tatra samUcchima paJce 228 nArakoM kA varNana karake aba paJcendriya tiryaJcoM ke sambandha meM kahate hai -- " se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyA" ityAdi / sU0 20 TIkArtha - " se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyA " he bhadanta paJcendriya tiryazcoM kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- "paMciMdiyatirikkhajo - NiyA duvidhA pannattA" he gautama ! paJcendriyatiryagyonikajIva do prakAra ke kahe gaye haiM "taM jahA "jaise "saMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA ya gavbhavavakaMtiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA ya" samUcchimapaJcendriyatiryagyonika aura garbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyonika mAtA pitA ke saMyoga ke vinA hI jo prANiyoM kA utpAda hai vaha saMmUcchima hai isa saMmUrcchana se jo utpanna hote haiM me saMmUcchima haiM / aise saMmUcchima jo paJcendriyatiryagyonika haiM ve saMmUcchima paJcendriyatiryagyonika haiM tathA mAtA pitA ke saMyoga se jinakI utpattihotI hai ve garbhavyutkrAntika hai garbhavyutkrAntika jo paJcendritiryagyonika haiM ve garbhacyuTakA - nArakAnuM varNana karIne have sUtrakAra pacendriya tiya cAnA satramA kathana kare che che - " se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyA " hatyAhi TIDArtha "se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyA " De lagavan yathendriya tiryayAnu zu lakSaNu che. ? ane tenA keTalA bhedo che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-- 'paMcadiyatirikkhajoNiyA duvidhA paNNattA" he gautama! yathendriya tiryaya lava me ahAranA DelA che "taM jahA" te me akSaro bhA prabhAgu che - saMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA ya, gambhavakkaMtiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA ya" sa bhUrcchibha yathendriya tiya ya caiAnika ane gavyutkrAntika pacendriya tiya caiAnika mAtA pitAnA sacAga vinAja je prANiyAnI utpattI thAya che, te ma`sUcchi`ma kahevAya che. A sa`bhUmithI je jIva utpanna thAya che, te sa'bhUmi kahevAya che. evA sa mUkima je pa Mcendriya tiya ca AnikA che. tee samUmipa Mcendriyatiya caiAnika che. tathA mAtApitAnA sacegathI jemanI utpatti thAya che, tee garbhavyutkrAntika kahevAya che. jee gabhavyutkrAMtika pacendriya tiya ya cenika jIvA che, teo gala bukrAMtika pacendriya niyaMca ceAnika kahevAya che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotaka TIkA prati0 1. saMmUcchijalacaratiryak paJcendriyajIvanirUpaNam 239 ndriyatiryagyonikA nAha - 'se kiM taM saMmucchima 0 ' ityAdi, 'se kiM taM samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA' atha ke te saMmUcchima paJcendriya tiryagyonikA iti praznaH, uttarayati'samucchimapaMcidiyatirikkhanoNiyA tivihA pannattA' saMmUcchima paJcendriyatiryag yonikA strividhAH--triprakArakAH prajJatAH kathitA iti bhedatrayameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - 'jalayarA' jalacarA', jale caranti - gacchanti ye te jalacarA'-matsyAdayaH 'thalayarA' sthalacarAH- gomahiSyAdayaH 'khahayarA' khecarAH - kapotAdipakSiNaH / jalacarAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM jalayarA' atha ke te jalacarAH, jalacarajIvAnAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati - 'jalayarA paMcavihA pannattA' jalacarajIvAH paJcavidhAHpazcaprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / 'taM jahA' tathathA 'macchagA kacchabhA magarA gAhA suM sumArA' matsyakAH kacchapAH makarAH grAhA. zizumArakAH / ' se kiM taM macchA' atha paJcasu ntika - paJcendriyatiryagyonika haiM / " se kiM taM samucchima paciMdiyatirikkhajoNiyA "he bhadanta ! saMmUcchima paJcendiyatigyonika jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA" he gautama ! saMmUcchimapaJcendriyatiryagyonika jIva tIna prakAra ke hote hai "taMjahA" jaise "jalayarA, thalayarA, khahayarA" jalacara, thalacara aura khecara jo jala meM calate hai ve jalacara hai jaise - matsya Adi sthala meM jo calate haiM ve sthalacara hai jaise- gAya bhaisa Adi AkAza meM jo calate hai ve khecara haiM jaise kapota Adi pakSI " se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacarajIvoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane unake bheda haiN| uttara meM prabhu kahate hai "jalayarA paMcaviho pannattA" he gautama ! jalacara jIva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM- "taMjahA" jaise "macchagA kacchabhA magarA gAhA suMsumArA" "se kiM taM saMmucchimapaMcidiyatiriSakhajoNiyA " bhagavan samUcchima paMcendriya tiryagyoni vasA prahAranA DelA che ? yA praznanA uttaramA ache - "saMbhucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA" he gautama ! sabhUmi cayendriya tiryaya yeoniva yu aaranA uDayA che 'taM jahA' te tra akssre| mA prabhAve che, 'jalayarA, thalayarA, khahayarA" sayara, thAyara, bhane meyara ne vo pAlIbhAM yAte che. teo jalacara kahevAya che jema ke-mAchalA vigere sthalamAM eTale ke jamIna para je jIvA cAle che teo sthalacara kahevAya che jema ke--gAya, bheMsa vigere, tathA AkAzamAM je jIvA cAle che. teo khecara jIvA kahevAya che jema ke--kabUtara vigere pakSI gautabhasvAbhI pUche che hai - "se kiM taM jalayarA" he bhagavan 4saya2 vA nAM zu lakSaNA che ? ane tenA bhedaeNA keTalA kahelA che A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-- "jalayarA paMcavidyA paNNattA" he gautama ! sara vo pAMca akSaranA udyA che, 'taM jahA' te yAMnya aAre yA pramANe che " macchagA, kacchabhA, magarA, gAhA suMsumArA " Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jauvAbhigamasUtra jalacarepu madhye ke te matsyAH , iti praznaH, uttarayati prajJApanAtidezena- 'evaM jahA' ityAdi, evaM jahA paNNavaNAe jAva' evam-uktaprakAreNa matsyAdInAM zizumAraparyantAnAM jalacarANAM bhedo yathA prajJApanAyAM-prajJApanAnAmakasUtrasya prathamapade kathitastathaiva ihApi vaktavyaH, kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' tAvat paryantaM vaktavyaM yAvat 'muMhamArA egAgArA paNNattA se taM susumArA' iti paryantam , prajJApanAprakaraNaM cettham'macchA aNegavihA paNNattA taM jahA-saNhamacchA khavallamacchA juMgamacchA vijhaDiyamacchA heliyamacchA magarimacchA rohiyamacchA halIsAgarA gAgarA vaDA vaDagarAgalbhayA timItimigilA NakkA taMdulamacchA kaNikkamacchA salisatthiyA macchA laMbhaNamacchA paDAgA paDAgAipaDAgA. je yAvanne tahappagArA se taM macchA / se kiM taM kacchabhA ? kacchamA matsya kacchapa magara grAha aura zizumAraka "se kiM taM macchA" he bhadanta pAMca jalacaroM ke bIca , meM matsyoM ke kitane meda hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "evaM jahA paNNavaNAe jAva se taM musumArA" prajJApanA ke prathama pada meM jisa rUpa se matsya ,kacchapa, magara, grAha zizumAroM ke bheda kahe gaye hai usI rUpa se una pAMcoM jalacaroM ke bheda yahAM para bhI kaha lenA cAhiye 'jAva' yAvat 'se ta suMsumArA' ima pada taka vaha prajJApanA prakaraNa pUrA TIkA meM diyA gayA hai'macchA' usakA artha isa prakAra hai-matsya aneka prakAra ke kahe gaye hai-jaise snigdhamatsya, khavallamatsya, juMgamatsya, vijjhaDiMka matsya, helitamatsya, magarImatsya' rohitamatsya, halIsAgaramatsya, gAgarA vahA, vaTakarAgabhayamatsya, timi tathA timiMgalamatsya, Nakamatsya, tandulamatsya, kaNikamatsya, sAlisvastikamatsya, patAkAmatsya, patAkAtipatAkAmatsya, inakA svarUpa matsya, 4275 (nyamI) 42-bhagha2 zrADa mane sisubhA24 "se ki taM sacchA' sA. vAna pAMca prakAranA jalacaro paikI monA keTalA prakAra nA bheda kahelA che? A praznanA uttaramA prabhu 4 cha hai-"pavaM jahA paNNavaNAe jAva se taM susumArA" prajJApana sUtranA pahelA padamAM je prakArathI matsya, mAchalA, kachapA-kAcabA, maghara grAha ane zizumAMranA bhede kahyA che, eja pramANe te pAMca prakAranA jalacaranA bhedo ahiyAM kahevA jaIe. 'jAgha" yAvat 'se tta suMsumArA" * 56 sudhInA syre| prahaya 42vA te prajJApanA sUtranuM prakaraNa saMskRta TIkAmAM Apela che. "macchA" sA pahane! artha mA prabhAra cha. bhasya mana: prA2nA sA che. 2ma ke-snigdha matsya-avala mAsya jugamasya, vijajhaDimamasya, hilita matya, magarImasya, rohitamasya, halIsAgaramasya, gAgarA vaTA, vaTakarA gabhayamasya, timi tathA timiMgalamasya, kamasya, taMdulamasya, kaNikamasya sAlisvastikamasya patAkAmasyA patAkAti patAkAmasya, A badhA monuM svarUpa ane nAme lekavyavahArathI ja samajI levA. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 1 saMmUhimajalacaratiryakU paJcendriyajIvanirUpaNam 231 duvihA pannattA taM jahA - advikacchabhA ya maMsalakacchabhA ya se ttaM kacchabhA / se kiM taM gAhA ? gAhA paMcavidyA paNNattA, taM jahA, dillI, veDhagA, mudayA, pulayA, somAgArA settaM gAhA, / se kiM taM magarA ? magarA duvihA paNNattA, taM jahA- soMDamagarA ya maTTamagarA ya, settaM magarA / se kiM taM suMsumArA ! susumArA egAgArA paNNattA se taM suMsumArA' iti / aura nAma loka se hI jAnalenA cAhiye / 'je yAvanne tahappagArA' tathA jo ina matsyoM ke jaise haiM evaM ina matsyoM se bhI jo bhinna haiM ve saba bhI matsya hI haiM aisA jAnanA cAhiye / yaha matsyoM kA varNana huA / he bhagavan kacchapa kitane prakAra ve hote haiM- prabhu kahate haiMkacchapa, asthikacchapa aura mAsalakacchapa aise do prakAra ke hote hai yaha kacchapoM kA varNana huA / gautama pUchate haiM, he bhagavAn prAha kitane prakAra ke hote hai ? bhagavAn kahate haiM - grAha dilI, veSTaka, mUrddhaja, pulaka aura sImAkAra aise pA~ca prakAra ke hote haiM / yaha prAhoM kA varNana huaa| phira gautama pUchate haiM, he bhagavAn magara kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai magara do prakAra ke kahe gaye hai jaise - soMDa (zuNDA) magara aura maTTha (mRSTa) magara ? yaha magaroM kA varNana huaa| atra gautama sisumAroM ke sambandha meM pUchate haiM - he bhagavAn siM mAra kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama siMdhumAra ekAkAra - eka hI prakAra ke kahe 'je yAvanne taha pagArA" tathA bIna pada ? yA bhAchasAmonI nevA hAya magara A matsyAthI jUdA prakAranA Aya, te badhAja matsyAja che. tema samajavuM. A matsyAnu varNana purU thayuM have gautamasvAmI kAcakhAonA bheda jANuvAnI icchAthI tenA saMkhAdhamAM prabhune pUche che ke he bhagavan kacchapa -kAcA keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramA prabhu kahe che ke - kAcabAe asthi kacchapa ane mAMsakacchapa erIte e prakAranA DAya che, A kAcabAonuM kathana pUrNa thayuM pharIthI gautamasvAmI braha' nA saMbaMdhamAM prabhune pUche che, ke- he bhagavan grAha keTalA prakAranA hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--grAha, dilIveSTaka, mUja pulaka, ane sImakAra A pramANe pAca prakAranA hoya che. grAhAnuM varNana purU' thayuM. pharIthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke--magharA keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--huM gautama ! madharA seAMDazuMDA maghara ane maTTha maghara e pramANenA be bhedavALA hAya che . A magharAnu varNana thayuM have gautamasvAmI sijhumArAnA sa`adhamAM prabhu ne pUche che ke-he bhagavan si'sumAra keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke--ke gautama ! si...smAr ekAkAra-ekaja prakAranA hoya che. "A si~sumAranu kathana thayuM." Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jIvAbhigamastre eteSAM vyAkhyA prajJApanAto'vagantavyA iti / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH kathitasadRzAH jalacarasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikA bhavanti te samAsao duvihA pannattA' te sarve samA sataH-saMkSepeNa dvividhAH, prajJaptAH-kathitAH / 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / samprati-jalacarasamUchimapaJcendriyatiryagayonikAnAM zarIrAdidvAramabhidhAtumAha- 'tesi Na' ityAdi, 'tesi Na bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA-- pannattA' teSAM jalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM khala bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJaptAni, iti prazna , bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'taosarIrA pannattA' trINi zarIrANi teSAM jalacarANAM prajJaptAni kathitAnIti 'taM jahA' tadyathA'orAlie teyae kammae' audArikaM taijasaM kArmaNamiti zarIratritayaM bhavati / 'sarIrogAhaNA' gaye haiM yaha sisumAroM kA kathana huaa| ina saba jalakara saMchimapaJcendriya tiryagyonika jIvoM kA varNana savistara prajJApanA sUtra ke prajJApanA nAmaka prathama pada ke isa prakaraNa kI TokA meM dekha lenA cAhiye / "je yAvanne" jo isa prakAra ke dUsare bhI jalacara jIva hai / "te samAsaoduvihA pannattA" ye saba matsyAdi jalacara saMkSepa se do prakAra ke hote haiM- "taM jahA" jaise"pajjattA ya, apajjattA ya' eka to paryApta aura dUsare aparyApta / aba jalacara samUrchimapaJcendriyatiryagyonikoM ke zarIrAdidvAroM kA kathana karate haiM"tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA paNNattA" he bhadanta ! una jalacara saMmUpichama paJcendriya tiryagyonika jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? uttara-meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! tao sarIragA paNNatA" he gautama | una jalacaroM ke tIna zarIra kahe gaye haiM-"taM jahA" jo isa prakAra se haiM-"orAlie, teyae, kammae / audArika, tejasa aura kArmaNa "sarIro A badhA jalacara saMmUchima paMcendriya tiryAnika ivenuM varNana prajJApanA sUtranA prajJApanA nAmanA pahelA padamA savistara Apela che je prajJA panA sUtrane pAka sa skRta TIkAmAM Ave che, te temAMthI samajI levuM "je yAvanne' mA prA2nA ll pa2 saya27 cha, "te samAsao duvihA pannatA' mA yA matsya vigere saya2 sapathI me bharanA hoya cha 'ta jahA' ta me / mA prabhAra cha ---"pajjattagA ya apajjattagA ya" ye paryAsa mane mAna aparyAptaka. have jalacara saMmUrNima paMcendriya tiryaniko nA zarIra vigere dvAronuM kathana karavaamaaN mAve che-'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM kaha sarIragA paNNatA" sagavan recara saMmUrNima paMcendriya tiyonika jInA keTalA zarIro kahelA che ? A praznanA uttaramA prabhu gItama svAmIna 49 cha 4-'goyamA! to sarIrA paNNatA" 8 gautama! rAyarezana zarIrI sA che 'taM jahA' 2 mA prabhArI cha. "orAlipa, teyara Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prameyayopratIkA TIkA prati0 1 saMmUcchimajalacaratiryak paJcendriyajIvanirUpaNam 233 teSAM jalacarajIvAnAM zarIrAvagAhanA 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanyanAGgulasyA'saMkhyeyabhAgam, 'ukkoseNaM' utkarSeNa 'joyaNasahassa' yojanasahasram sahasrayojana parimitA utkRSTA'vagAhanA teSAM matsyA dijalacarANAmiti bhAvaH / 'chevaTTasaMghayaNI' sevArttasaMhananinaH jalacarajIvAnAM zarIrANi sevArttasaMhananayuktAni bhavantIti bhAvaH / 'huMDasaMThiyA ' huNDasaMsthitAni * jalacarANAM zarIrANi huNDasaMsthAnayuktAni bhavantIti / 'cattAri kasAyA' jalacarANAM krodhamAnamAyAlobhAkhyA zcatvAraH kaSAyA bhavantIti / 'saNNAo cattAri' saMjJA AhArabhaya maithuna pari grahAkhyAzcatastro bhavantIti / 'lessAo tinni' lezyAstisraH kRSNanola kApotAkhyAH 'iMdiyA paMca' indriyANi sparzanarasanaprANacakSuH zrotrAtmAkAni paJcApi bhavantIti / 'samugdhAyA tinni' samudghAtAtrayaH jalacarasamUrcchimapaJcendriyatiryagyonikAnAM vedanAkaSAyamAraNAntikAkhyAstrayaH samudghAtA bhavantIti bhAvaH / 'no sanno asannI' ete saMmUrcchimajalaca gAhaNA' he gautama ina jalacara jIvoM ke zarIra kI avagAhanA " jahanneNaM aMgulassa asaMkhejna bhAgaM' jaghanya se aMgula ke - asakhyAtave bhAga pramANa aura 'ukkoseNaM joyaNamahassaM' utkRSTa se eka hajAra yojana pragANa hotI hai / 'chevaTTasaMghayaNI" ye sevArtta saMhanana vAle hote haiM "huMDasaMThiyA" inake zarIra huNDaka saMsthAna vAle hote hai " cattAri kasAyA' inake krodha, mAna, mAyA aura lobha inako cAra kaSAyeM hotI haiM / " saNNAo cattAri AhAra bhaya maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAe~ hotI haiN| 'lessAo paMca' inake kRSNa nIla kApota teja padma, ye pA~ca lezyAyeM hotI hai / "iMdiyA paMca' indriyA~ pAMca hotI haiM, sparzana, rasanA, ghrANa cakSu aura 'karNa' ye pA~coM hI indriyA~ hotI hai / 'samugdhAyA tini' ina jalacara samUcchima jIvoM ke vedanA, kapAya aura mAraNAntika ye tIna samudaghAta hote haiM / 'to' kammae" sauhArika, taiksa, bhane arbhaNu "sarIrogAhaNA" a jalacara jIvAnA rI ronI avagAnA "jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' 4dhanyathI me sAMgaNanA asjyAta lAga prabhANunI uhI che bhane "uphphoseNaM joyaNasahasaM" utsRSTathI meDa inbhara ceAjana pramANanI hoya che "chevaTTasaMghayaNI" tetheo sevArta sAMDunanavANA hoya che. 'huMDasaMThiyA' temanA zarIra huDa saMsthAnavANA hoya che 'cattAri kasAyA" teyAne zedha, bhAna, bhAyA mAne jholo yAra upAya hoya che. "saNNAoM cattAri' tethene bhADAra, laya, maithuna, mane parigraha me thAra saMjJAo hoya che. 'lessAo paMca" teone SNu, nIsa, Ayata, tensa, ane padma be pAMca prakAranI vezyAe hAya che. "dadiyA paMca" tekhone pAMca 'driyo hoya he sparzana, rasanA, dhAtu (nA4) netra, gane zrotra. (ana) me yAMya 'driyo hoya che. "samugdhAyA timni' mA jalacara sa'sUSTima jIvAne vedanA, kaSAya, ane mAraNAntika A traNa samrudhAto hoya 30 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmmmmmmmmmmmm 234 jIvAbhigamasUtre 'paJcendriyatiryagyonikajIvAH nosaMjJino bhavanti saMmUrchimatayA samanaskatvAbhAvAt apitu asaMjinI bhavanti / 'NapuMsagaveyA' napuMsakavedA hame bhavanti, na tu strIpuruSavedA iti // 'pajjattIo apajjattIo ya paMca' eteSAM paryAptayo'paryAptayazca paJca, paJca bhavanti manaHparyApterabhAvAt / 'do didvIo' dve dRSTI, samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavantIti bhAvaH / 'do dasaNA' dve darzane ete cakSurdarzanino'cakSurdarzaninazca bhavantIti bhAvaH / 'do nANA' Tre jJAne bhavataH matijJAninaH zrutajJAninazcaite bhavantIti bhAvaH 'do annANA' hai ajAne, te matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavantIti bhAvaH / 'duvihe joge' dvividho yogaH vAgyoga kAyayogazcateSAM bhavantIti bhAvaH / 'duvihe upaoge' dvividha upayogaH, sAkAropayogAnAkAropayogadyavanta aite bhavantIti bhAva 'AhAro chadisi' AhAraH SaD dizi amanI' ye saMjJI nahIM hote chamajI hote haiM asajI hone ke kAraNa inakA saMmUcchima honA hai| kyoki saMmUrchima jaMvoM ke mana nahIM hotA hai| 'NapuMsagaveyA' ye saba napuMsaka veda vAle hI hote hai / strI veda vAle aura puruSa veda vAle ye nahIM hote haiN| 'pajjattIo apajjattIo paMca' ina jalacara saMmUrchima jIvoM ke pAMca paryAptiyA~ aura pAca aparyAptiyAM hotI haiM / unake mana.paryAptikA abhAva rahatA hai "do diTThIo' ye jalacare saMmUcchima jIva samyagdRSTi bhI .. hote hai aura midhyAdRSTi bhI hote hai| "do daMsaNA' inake cakSurdarzana aura acakSurdarzana ye do darzana hote hai| "do nANA' matijJAna aura zrutajJAna aise do jJAna inake hote haiM / "do anANA' do ajJAna matyajJAna aura zrunAjJAna-aise do anAna inake hote haiM-"duvihe joge' kAya yoga aura vacana yoga aise do yoga inake hote haiM / "duvihe uvajoge' ye sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga ina-do upayogo vAle hote haiM / "AhAro chadisiM" inakA mAhAra chaha dizAmoM cha 'no sannI asannI" tavyo sanI hAtA nathI 56bhasI DAya che. sasasI ddaavaanAkaNe teonuM saMmUrNima paDyuM che kemake saMmUrNima jIvane mana hotuM nathI ja jana" teo badhA napusaka vedavANAja hoya che. teo strIdavALA ane purUSa devA tA nathI 'pajjattIbho apajjattIo paMca' 2 saya2 sa bhUmi vAne pAtha paryApti ane pAca apapti hoya che. teone mana:paryAtine abhAva hoya se 'do viDIyo mAya2 sa bhUribha va sabhyaSTi vANA DAya che mana bhithyAhaTivANA para do dasaNA' temAne yakSuzana bhane sanyAzana se prabhArI nAzinI DAyacha 'To NANA" bhatijAna, mane zrutajJAna meM prabhAdhenA meM jJAna tamana hAya cha 'no annANA' temane bhAta mazAna mana zrutAjJAna me zata me majJAna hAya cha 'duvihe joge' bhane paaythe| mane kyanayA meM prabhAganA meM yogI hAya che. 'duvihe uvajoge' tnme| sA2 75ye| mane maanaa|2 65 me prabhArI nA me 65. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 1 saMmUcchimajalacaratiyaka paJcendriyajIvanirUpaNam 235 lokamadhye eva eteSAmavasthAnAt Sadigbhya mAgatAn pudgalAnAharantIti bhAvaH / 'uvavAo tiriyamaNussehito' upapAtastiryaDmanuSyebhya AgatyAtra samutpadyante iti , bhAva. 'no devehito no neraiehito' no devebhyo no nairayikebhyaH, devanArakAbhyAmutya atra notpadyante iti bhAvaH / tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto yadi tiryagbhya upa. pAtastadA asakhyeyavarSAyuSkavajebhyastiryagmya evAtropapAto bhavatIti / 'akammabhUmagaaMtaradIvAasaMkhejjavAsAuyavajJahito maNussehito' akarmabhUmikAntaradvIpAsakhyeyavarSAyuSkebhyo manuSyebhyaH, yadi saMmUchimajalacarajIvAnA manuSyebhya upapAto bhavati tadA makarmabhUmikAntaradIpakAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyo manuSyebhya upapAto bhavatItyeva vaktavyamiti / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhutta' jalacarasamUchimapaJcendriyajIvAnAM sthitirjaghanye-- nAntarmuhUrtam / 'ukkoseNaM puvakoDI' karpaNa pUrvakoTI / 'mAraNatiyasamugdhAeNaM duvihAse Agata pudgala dravyo kA hotA hai| kyoMki ye loka ke madhya meM hI rahate hai| "uvavAo tiriyamaNusse hito" tiryazca aura manuSyo meM se Aye hue jIva ina jalacaroM meM utpanna hote hai| no devehito no neraie hito' inameM devoM se aura nairayiko meM se Aye hue jIva utpanna nahIM hote haiN| 'tiriehito asaMkhejjavAsAuyavajjemu' jo tiryaJcoM se Ate hai ve asaMkhyAta varSAyuSkatiryaJcoM se Aye hue jIva yahAM utpanna nahIM hote haiM / 'akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejavAsAuyavajjehiMto maNussehito' isI prakAra yadi manuSyo meM se Aye hue vo se inakA upapAda hotA hai to inameM akarma bhUmika antaradvIpa ke manuSya jo ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hote hai utpanna nahIM hote haiN| 'ThiI jahanneNaM aMto muhattaM' ina jalacara saMmUchimajIvo kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura 'ukoseNaM putrakoDI' utkRSTa se eka pUrvakoTikI hotI hai / 'mAraNaMyogavA hAya cha. 'AhAro chaddisi' gAnA mADA2 chahizAmAmAthI pAvasA, kasA dravye nA jAya che. bha tamA sonI madhyamA 27 che. 'uvavAo tiriyamaNussehiMto" tiya ya ma manuSyA mAthA mAsA ! mA sayaromA pana thAya cha. "no devehiMto no neraipahito" tamAmA hevAmAthI mane naiyiAmAthI mArasAyana thatA nathI 'tiripahito asaMkhejjavAsAuyavajjesu' reyA tiya"yomAthI mA cha tes| masaNyAta yu tiya yomAthI mAtA / mAyA Surna thA nathI. 'akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehiMto maNusse hito' me prabhArI ne bhanu. mAM thI AvelA jIvomAthI teone upapAta-utpatti thAya to te akarmabhUmija aMtaradvIpanA manuSya ke jeo asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA hoya che. temAMthI thatI nathI. 'ThiI jahaNNeNaM aMtomuhatta' mA saya2 sa bhUmichama &vAnI sthiti nyathA me matabhuta nI hAya che. mane "uphkoseNaM puvakoDI' thI ye pUrva dinI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jIvAbhigamasUtre maraMti' mAraNAntikasamudghAtena dvividhA api mriyante--ime jalacarasamUcchimA mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api niyante asamavahatA api niyante iti bhAvaH / cyavanadvAramAha'aNaMtaraM uccaTTittA kahi' anantaramuddRtya ka0 he bhadanta ! ime jalacarasaMmUrchimAH ita udRtya kva gacchanti kotpadyante kiM nairayikeSu tiryagkSu manuSyeSu deveSu vA gacchantIti praznaH, uttarayati 'neraiesa vi' ityAdi, 'neraiesa vi' he gautama ! jalacarasaMmUchimA ita udRtya nairayikevapi gacchanti tathA 'tirikkhajoNiesa vi' tiryagyonikeSvapi gacchanti 'maNussesu vi' manuSyeSvapi gacchanti, 'devesu vi' deveSvapi gacchantIti bhAvaH / 'neraiesu rayaNappabhAe' jalacarasamUcchimA ita uddhRtya yadi narakepu gacchanti tadA ratnaprabhAnarake eva gacchanti nAnyatra narake - tiyasamugyAeNaM duvihA maraMti' ye jalacara saMmRcchima jIva mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura asamavahata hokara bhI marate hai| 'aNataraM ughaTitA karhi' ye jalacara saMmanchima jIva jalacara paryAya ko chor3akara kahA utpanna hote hai ? kyA ye nairayikoM meM utpanna hote haiM ? athavA tiryagyonikoM meM utpanna hote hai ? athavA manuSyo meM utpanna hote hai ? athavA devoM meM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! ye saMmUcchima jalacara jIva marakara "neraiesa vi" nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM / "tirikkhajoNiemu vi" tiryagyonikoM meM bhI utpanna hote haiM / "maNussesu vi" manuSyo me bhI utpanna hote hai / "devemu vi" aura devoM meM bhI utpanna hote haiN| ye samUcchima jalacara jIva jalacara kI paryAya ko chor3akara yadi narako meM utpanna hote haiM to 'neraiesu rayaNappabhAe" vahA ve ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM hI utpanna hote hai anya dvitIyAdi narako meM utpanna nahIM hote haiN| arthAt asajJI hoya che. "mAraNaMtiyasamugdhApaNaM duvihA maraMti' mA Aya2 sa bhUchi bhvbhaa2zAnika samudaghAtathI samAvahata-arthAta samuddaghAta karIne paNa mare che, ane mAraNunika samuddhAtathI asabhavata mAghAta AtA [panA bhare the. 'aNaMtaraM uvyATTittA karhi . cara saMmarNima jIva jalacara paryAya ne cheDI ne kayA utpanna thAya che ? zuM teo niraciMkamAM utpanna thAya che ? athavA tiryAnikomAM utpanna thAya che ? athavA manuSyomAM utpanna thAya che ? athavA demAM utpanna thAya che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che - gautama ! ma sa bhUbha saya 71 marIna neraipasu vi' nayimA pay utpanna thAya che. 'tirikkhajoNipasuvi' tiya yonimA paSpanna thAya che. 'maNussesu vi' manuSyAmA 59 utpanna thAya che 'devesu vi" hevAmA 59 pana thAya che. mA sa bhUmi jalacara jIvo jalacaranI paryAyane cheDIne je narakamAM utpanna thAya che, te 'naepasu rayaNappamAe' tyA tasA 2lapramA nAmanA paDasA na24mAM 164nna thAya che. anya bIjA vigere narakamAM utpanna thatA nathI. arthAta asaMsI jIva prathama naraka Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 1 saMmUcchimajalacara tiryakpaJcendriyajIvanirUpaNam 237 gacchanti ata evocyate ' sesesu paDiseho' zeSeSu ratnaprabhAnara kAtiriktanarakeSu pratipedho vaktavyaH, ita uddhRtya narake gacchati tadA ratnaprabhAyAmeva kevala nAnyatreti bhAvaH / 'tirie savvesu uvavajjaMti' jalacarasaMmUcchimA ita udvRtya yadi tiryagkSu utpadyante tadA sarveSvapi tiryagkSUtpadyante na kutrApi pratiSedha ityartha / 'saMkhejjavAsAuesa vi' saMkhyeyavarSAyukatiryagvapi utpadyante 'asaMkhejjavAsAuesa vi' asaMkhyAtavarSAyuSvapi tiryagkSu jalacarasaMmUcchimA samu tpadyante iti / 'cauppaesu vi' catuSpadeSvapi utpadyante, pakkhIsu vi' pakSiNyapi ime jalacarasaMmUrcchirmAH ita samuddhRttA' santaH samutpadyante / 'maNussesu savveSu kammabhUmisu' ime jalacarasaMmUcchimA ita uddhRtya yadi manuSyeSu utpadyante tadA sarveSvapi karmabhUmikamanuSye pUtpadyante 'no kammabhUmiesa' na akarmabhUmikeSu manuSyepUtpadyate / 'aMtaradIvasu vi' antaradvIpeSvapi * jIva prathama naraka taka hI jA sakate hai / yahI bAta "sesesu paDiseho " isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai / isa prakAra ratnaprabhA se atirikta narako meM isakA utpAda nahIM hotA hai / " tiriesa savve vi uvajaMti" tiryaJcoM meM saba prakAra ke tiryaJco meM utpanna hote haiM tiryaJcoM meM kahIM para bhI utpanna hone kA pratiSedha nahIM hai / ataH ye samasta tiryaJco meM utpanna hote 'haiM / "saMkhejjavAsAuesu vi" sakhyAta varSa kI Ayu vAle tiryo meM bhI utpanna hote haiM / "asaMkhejjatrAsAuesR vi" asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiryaJco meM bhI utpanna hote hai "cauppaesa vi" catuSpado meM bhI utpanna hote hai - "pakkhIsu vi" pakSiyo meM bhI utpanna hote haiM " maNussesu savve kammabhUmisu" samastakarmabhUmi ke manuSyo meM utpanna hote hai / para "no akammabhUmisu" ye jalacara saMmUcchima jIva akarmabhUmi ke manuSyoM meM utpanna nahIM hote haiM / "aMtaradIva vi" aMtara dvIpaja manuSyo meM ye utpanna hote hai | cAhe ve sakhyAta varSa sudhIrdha ze che se vAta 'sesesu paDiseho' yA sUtradvArA agara rIche bhA rIte ratnaprabhA zivAyanA narakAmAM tenA utpAda-utpatti thate nathI ritu savvetu vi uvavajjati' tithaM yayonibhAM dhAna praznI tiya zobhAM utpanna thAya che tiyayabhI kayAMya paNa utpanna thavAnA niSedha karela no, tethI tee saghaLA tiya cAmAM upa-na thAya che 'saMkhejjavAsa upasu vi' saMkhyA varSAMnI AyuSyavANA tiyayobhA pazu utpanna 'thAya che. 'asaMkhejjavAsAupasu vi' asabhyAt varSAMnI AyuSyavANA tiryayAmAM pazu utpanna thAya he 'caupapasu vi' yatuSyahomA pazu utpanna thAya che "pakkhIsu vi" pakSIyeomAM pazu utpanna thAya che 'magussesu savveSu kammabhUmisu" saghaNA urbha bhUminA manuSyAbhAM utpanna thAya che ' no akasmabhUmisu" mA 4sayara sabhUmi va kama lUminA manuSyobhAM utpanna thatA nathI "a MtaradIvarasu vi" a MtaradvIpaka manuSyobhI tee utpanna thAya che . cAhe te tee sakhyAta varSanI AyuSyavALA hoya ke asa dhyAta varSAMnI AyuSyavANA hoya te vAta matAvatAM sUtrabhara uDeche - "saMkhijjavAsA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jIvAbhigamasUtre manuSyeSu utpadyante / 'saMkhijjavAsAuesa vi' saMkhyAtavarSAyuSkeSvapi manuSyeSu samutpadyante / 'asaM khijjavAsAuesa vi' asakhyAtavarSAyuSkeSvapi manuSyeSu samutpadyante / yadi eteSAM manuSyeSu bhavati upapAtastadA kevalamakarmabhUmikamanuSyaM paritya sarvamanuSyeSvevopapAto bhavatIti bhAvaH // deve jAva vANamaMtarA' yadi jalacarasaMmUcchimajAvAnAM devetpattirbhavati tadA yAvad vAnavyantaradeveSvevotpattirbhavati yAvatpadamAhAtmyAt bhavanavAsiSu vAnavyantaradeveSUtpattirbhavatIti bhAvaH / gatyAgatidvAre - caugaiyA' caturgatikA nArakatiryamanuSyadeveSu ete gantAro bhavantItyatazcaturgatikA iti kathyante / 'duAgaiyA yAgatikAH, niryaDmanuSyebhya eva kevalaM jalacara Agamana bhavati ityato dvAgatikA iti kathyante iti bhAva | 'parittA asaMkhejjA pannattA' kI asakhya'tavarSa kI Ayu vAle ho isI ko kahate haiM- 'saMkhijjavAsAuesa vi" sakhyAta varSa kI AyuvAle manuSyoM meM bhI ye utpanna hote hai / " asaMkhijjavAsAuesu vi" asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM meM bhI ye utpanna hote hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi manuSyoM meM utpanna hote haiM to kevala ye akarmabhUmi ke manuSyoM ko chor3akara sarva manuSyo meM hI utpanna hote hai | "devesu jAva vANamaMtarA" yadi ye jalacara saMmUrcchima jIva devo meM to ye bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM | aura vAnavyantaro meM utpanna ho sakate haiM inake vi Upara ke devoM meM nahIM jA sakate haiM kyoMki vahAM asaMjJI Ayu kA abhAva hai / gavyAgati dvAra meM ye jaLacara saMmUcchimanIva 'caturgatikAH" cAro gatiyo meM jA sakate haiM / narakagati meM bhI jA sakate hai, tiryaJca gati meM bhI jA sakate haiM, manuSyagati meM bhI jA sakate haiM aura deva meM bhI jA sakate haiM / tathA - ' dvayAgatikA:" inakA Agamana tiryaJca aura manuSya ina do meM se hI Akara ke utpanna hote haiM / isaliye ye dvayAgatika kahalAte haiM / "parittA asaMupasu yi' sAta varSAMnI AyuSyavAjA manuSyobhAM paNa tethe utpanna thAya che "marsakhejjavAsa upasu vi" asaM jyAta varSAMnI AyuSyavANA bhanuSyobhAM yA tethe utpanna thAya che. I utpanna hote haiN| / kahevAnuM tAtpa e che ke--jo manuSyeAmAM utpanna thAya che, teA kevaLa te kama lUminA manuSyone choDIne mAtra manuSyobhAM utpanna thAya che 'devesu jAva vANamaMtarA' ne te jalacara samUcchi`ma jIva devAmAM utpanna thAya che, te tee bhavanavAsI devAmAM ane vAnanyatara devAmAM utpanna thAya che te zivAya nA bIjA devAmAM thaI zakatA nathI kema ke--tyAM asI Ayune abhAva che gatyAgatihAramA mA sayara sa bhUrcchibha va caturgatikAH' yAre gatiyobhAM zake che arthAt tiryaMcagatimAM jaI zake che, narakagatimAM paNa jaI zake che, manuSya gatimAMzu za che bhane devagatimAMzu zaDe he tathA tethe 'dvadyAgatikA' teenuM Agamana tiryaMca ane manuSya e kheti mAthIja hAya che, arthAt e be mAMthI AvIne jalacara sa'mUrchima paNAthI utpanna thAya che. tethI teo yAgatika kahevAya che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 saMmUchimasthalayarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 239 pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH he zramaNa / he AyuSman ! 'se taM jalacarasaMmucchimapaMcidiyatirikkhA' te ete jalacarasamUchimapaJcendriyatiryagyonikAH, bhedaprabhedAbhyAM dvAraizca yathAyathaM nirUpitAH // sU0 21 // saMmUchimajalacarapaJcendriyatiryagyonikAH kathitAH samprati saMmUchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAn pradarzayitumAha-'se kiM taM' ityAdi / mUlam-'se kiMtaM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA, thalayarasaMmucchima paMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA taM jahA-cauppayathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA, parisappathalayarasamucchima paMciMdiyatirikkhajoNiyA / se kiM taM thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajANiyA ? thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajANiyA caubvihA pannattA, taM jahA egakhurA dukhurA gaMDIpayA saNapphayA jAva je yAvanne tahappagArA, te samAsao duvihA pannattA taM jahA-pajjattA ya apajjattA ya / tao sarIraMgA ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM gAuyapuhuttaM / ThiI jahanne] aMtomuhattaM ukkoseNaM caurAsItivAsasahassAI, sesaM jahA jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA setaM thalayaracauppayasamucchimapaMcediyatirikvajoNiyA' // sU0 22 // khejjA pannattA" yahA pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiN| he zramaNa | AyuSman / "se taM jalayarasaMcchima paMciMdiyatirikkhA" isa prakAra se ye jalacara saMmUchimapaJcendriyatiryagyonika jIva bheda prabheda sahita zarIrAdi dvAgeko lekara nirUpita kiye gaye haiM / / sU0 21 // 'parittA asaMkhejjA paNNattA' mahiyAM pratye4 zarIrI-masabhyAta ram che. zrama mAyuSman 'se taM jalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhA' mA prabhAva mA saya2 sbhuuchima paMcendriya tiryaMgyanika jInA bheda prabheda sAthe zarIrAdi dvAronuM nirUpaNa karyuM che sU0 21 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 . . . . . . . jIvAbhigamasUtre / chAyA-atha ke te sthalacarasaMbhUcchimapaJcendriyatiyagyonikA, sthalacarasaMbhUcchimapaJcendriyatiryagyonikA dvividhAH ' prazaptAH / tadyathA-catuSpadasthalacarasaMbhacchimapaJcendriyatiryagyonikAzca parisarpasthalacarasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAzca / atha ke te sthalacaracatuSpadasamUcchimapaJcendriyatiyaMgyonikAH, sthalacaracatuSpadasaMbhU cchimapaJcendriyatiryagyonikAzcaturvidhAH prazaptAstadyathA ekakhurA dvikhurA gaNDIpaTAH sanakhapadAH yAvad ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhA prAptAstadyathA paryAptApracAparyAptAzca / zrINi zarIrANi, avagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkarSaNa gavyati pRthaktvam / sthitirjaghanyena antarmuhUrtam-utkarSeNa caturazItivarSasahasrANi / zeSa yathA-jalacarANAM yAvat caturgatikAH dvayAgatikAH pratyeke'saMkhyAtAH prAptAH / te pate sthalacaracatuSpadasaMmUcchimatiryagyonikAH // sU0 22 // 1 TIkA-'se ki taM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te sthala. - carasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikA iti prazna, uttarayati-'thalayarasamucchimapaMciMdiya tirikkhajoNiyA duvihA pannattA' sthalacarasamuchimapaJcendriyatiryagyonikAH dvividhA --- dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti 'haividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA''cauppayathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' catuSpadasthalacarasamUcchimapaJcendriyati ava sUtrakAra samUcchima sthalacara paJcendriyatiryagyoMnikoM kA kathana karate haiM- . "se ki taM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" inyAdi / / / sU0 21 // TIkArtha-"se kiM taM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta ! sthalacara samUcchimapaJcendriyatiryAyonikajIva kitane prakAra ke hai ? uttara meM prabhu kahate hai"thalayarasamucchimapaMcidiyatirivakhajoNiyA duvihA pannattA" he gautama | sthalacara samUchimapaJcendriyatigyonikajIva do prakAra ke hai ? "taM jahA" jaise- 'cauppayathalayarasamucchipaMciMdiyatikkhajoNiyA" catuSpadathalacara samUchimapaJcendriyatiryagyonika jIva, have sUtrakAra saMmUrNima sthalacara pacendriya tirya cAnikonuM nirUpaNa karatA nIce prabhAnu sUtra 4 cha-'se ki taM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' tyA ___ -se kiM taM thalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' 7 mApan sthalacara saMmUrNima paMcendriya tigenika jI-keTalA prakAranA kahyA che? A praznanA uttaramA pramuDa cha -'thalayarasamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA duvihA paNNattA' gautama ! sthalacara saMmUchima paMcendriya tiryanika jIva be prakAranA kahelA che. je / jahA' ta / mA prabhAva cha -'ca uppayathalayarasamucchimapaMcidiyatirikta joNiyA' yatuSpada-sthAya2 sa bhUmi 5 nyandriya tiya-yoni mane 'parisappa thala Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. saMmUcchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 241 yaMgyonikAH tathA-'parisappathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' parisarpasthalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAzca, tathA ca catuSpadaparisarpabhedAt sthalacarA dvividhA bhavantIti bhAvaH / 'se kiM taM thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' atha ke te sthalacaracatuSpadasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikA iti catuSpadAH kiM lakSaNAH kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-thalayaracauppayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA caunvihA pannattA' sthalacaracatuSpadasamUchimapaJcendriyatiryagayonikAzcaturvidhAH catuHprakArakAH prajJaptAHkathitAH, iti / cAturvidhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'egakhurA dukhurA gaMDIpayA saNaphayA jAva' ekakhurA dvikhurA gaNDIpadAH sanasvapadA yAvat / atra yAvatpadena prajJApanAprakaraNaM saMgRhItaM bhavati, prajJapanAsUtrasya prathamapade catuSpadasthalacarasya yathA bhedo varNitastathaiva atrApi sa bhedo varNayitavya, tathAhi-'egakhurA dukhurA gaMDIpayA aura "parisappathalayarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" parisarpasthalacarasaMmUrchimapaJcendriyatiryagyoMnikajIva, isa catuSpada aura parisarpa ke bheda se sthalacarapaJcendriyatiryagyonikajIva do prakAra ke hote hai| "se ki taM thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' he bhadanta ! ye sthalacara catuSpada samUchimapaMcendriyatiryagyonikajIva kitane bheda vAle hote haiM uttara meM prabhu kahate hai-"thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA cau cihA paNNattA" he gautama / sthalacara catuSpadasamUcchimapaMcendriyatiryagyonika jIva cAra prakAra ke kahe gaye hai / "taM jahA" ve isa prakAra se hai-"egakhurA, dukhurA, gaNDI. payA, saNaphayA jAva" eka khuravAle, do khuravAle, gaNDIpada, aura sanakhapada yahAM yAvatpada se prajJApanA kA prakaraNa saMgRhIta huA hai / ataH prajJApanAsUtra ke prathama pada meM catuSpada sthalacara, ke bheda jisa prakAra se varNita hue haiM usI prakAra se yahA~ para grahaNa kara lenA cAhie / vaha prajJApanA kA prakaraNa TIkA meM sagraha kiyA gayA hai unakA artha isa prakAra se hai-inameM yarasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' parisa sthalaya2 sa bhUribha payandriya tinika jIva A catuSpada ane parisarSa nA bhedathI sthalacara paMcendriya tiryanika jIva be prakAranA kahyA che ___ 'se kiM taM thalayaracauppayasamucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' bhagavan mA sthalacara catuSpada saMmUrchAima paMcendriya tiryaMca jIve nA keTalA bhede kahelA che ? prazna nauttaramA prasu.43 cha -'thalayaracauppayarsamucchimapacidiyatirikkhajoNiyA caunvihA paNNattA' gautama ! sthAyara yatu054 sa bhUrichabha pathandriya tiyayAni cha yAra prA2nA 4DadA che. 'taM jahA' te yA2 542 mA pramANe che. 'paNa khurA, dukhurA, gaMDipayA, saNapphayA jAva' memarI pANA, me bharIvA, 156 bhane sakhapade, ahiyAM yAvata padathI prajJApanA sUtrane A prakaraNa ne lagate pATha saMgrahIta - Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 joSAbhigamasUtre saNapphayA, se kiM taM egakhurA egakhurA aNegavihA pannattA, taM jahA-assA assatarA ghoDagA gaddamA gorakkharA kaMdalagA sirikaMdalagA AvattagA je yAvanne tahappagArA se taM egkhuraa| se kiM taM dukhurA dukhurA aNegavihA pannattA taM jahA uDhA goNA gavayA rojjhA, pasayA mahisA miyA saMvarA varAhA ayA elagarurUsarabhacamarakuraMgagokaNNamAi, je yAvanne tahappagArA settaM dukhurA / se kiM taM gaMDIpayA, gaMDIpayA aNegavihA pannattA taM jahA hatthI hatthipUyaNayA, maMkuNahatthI khaggI gaMDA je yAvanne tahappagArA, 'settaM gaMDIpayA / ' se kiM taM saNapphayA saNapphayA aNegavihA pannattA, taM jahA, sIhA vagdhA dIviyA acchA taracchA parassarA siyAlA viDAlA suNagA kolamuNagA kokaMtiyA sasagA cittagA cillalagA je yAvanne tahappagArA, se ttaM saNapphayA ekakhurA dvikhurA gaNDIpadA. sanakhapadA. / atha ke te ekakhurAH, ekakhurA anekavidhAH prajJaptAstadyathA-azvA azvatarA ghoTakAH gaIbhAH gorakSarAH kandalakAH zrIkandalakA bhAvartakAH, ye cAnye tathAprakArAH, te ete ekakhurAH / atha ke te dvikhurAH, dvikhurA anekavidhAH prajJaptAstadyathA--uSTrA goNA gavayA varAhAH ajailakaharuzarabhacamarakuraGgagokarNAdayaH ye cAnye tathAprakArAH te ete dvikhuraaH| atha ke te gaNDIpadAH, gaNDIpadA anekavidhAH prajJaptAstadyathA-hastino hastipUtanakAH matkuNahastinaH khaGgina gaMDA (geMDA) ye cAnye tathAprakArAH, te ete gnnddiipdaaH| atha ke te sanakhapadAH, sanakhapadA anekavidhAH prajJaptAH tadyathA siMhAH vyAghrAH dvIpikA acchAstarakSAH parAsarAH zagAlAH biDAlA zunakAH, kolazunakAH kokantikAH zazakAH citrakAH cillalakAH, ye cAnye tathAprakArAH, te ete sanakhapadAH, iticchAyA // tatra pratipadameka eva khuro yeSAM te ekakhurA azvAdayo jJAtavyAH, eteSAmekakhuratvAt / pratipadaM dvau khurI yeSAM te dvikhurAH yathAuSTra-go-vaya-mahipAdayaH. eteSAM pratyekapadaM dvau dvau khurau bhavataH gaNDIva--suvarNakArasyopakaraNa jinake eka khura hote haiM ve eka khuravAle jAnavara azva Adi hote haiN| jinake do khura hote haiM ve dvikhuravAle jAvanara U~Ta, gAya, rojha mahiSa Adi haiM / jinake paira gaMDI-suvarNakAra ke eraNa jaisA-gola AkAra vAle hote haiM ve gaNDIpada jAnavara hasti Adi haiN| jinake lamve 2 tIkSNa thayela che tethI prajJApanA sUtranA pahelA padamAM catuSpada sthalacara jI nA bhede jerIte varNavavAmAM AvelA che. e ja pramANe te badhA bhede ahiyAM samajI levA A prajJApanA sUtranuM prakaraNa sa skRta TIkAmAM ApavAmAM Avela che tene artha A pramANe che. teomAM jene eka kharI hoya che, teo eka kharIvALA jAnavara kahevAya che. jema ke gheDA vigere eka kharIvALA hoya che. jeone be kharI hoya che te be kharI vALA jAnavara kahevAya che. jema ke-gAya, bheMsa, uMTa, vigere jeonA paga gaMDI-eTale ke sonI nI eraNa jevA goLa AkAranA hoya che, teo gaMDIpada jAnavara kahevAya che. jema ke hAthI vigere Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. saMmUcchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 243 vizeSaH / ( eraNa ) iti bhASAprasiddhaH tadvat golAkArapAdau yeSAM te gaNDIpadAH yathA hastiprabhRtayaH / sanakhau - dIrghadIrghatastIkSNa nakhayuktau pAdau yeSAM te sanakhapadAH yathA siMhavyAghrA - dayaH. sanakhasUtre dvIpakacitrakAdayaH AraNyakapazuvizeSA jJAtavyA. etadanye lokato jJAtavyAH // sUtrasthAH yAvatpadagrAhyAstathAprakArA anye'pi ca sarve nirUpitAH ataH paraM sUtrAkSarANyeva vivRNuvaH 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye ekakhurAdibhinnA ekakhurAdisadRzAzca te sarve'pi ekakhurAdivadeva catuSpadatvena pratyetavyAH / ' te samAsao duvihA pannattA' te ekakhurAdayaH saMkSepeNa dvividhAH --dviprakArakAH prajJaptAH -- kathitAH 'taM jahA' tadyathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca // athaiteSAM zarIrAdidvAraviSaye kathayati - 'tao sarIragA' trINi zarIrANi audArikatejasa - kArmaNAkhyAni 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' avagAhanA jaghanyena nakha yukta paira hote hai ve sanakhapada jAnavara siMha vyAghra Adi hai / sanakhapada sUtra meM dvIpaka citraka Adi jo jAvanara kahe gaye hai ye hai ye jagalI jAnavara haiM / tathA inase bhinna jo aura jAnavara haiM ve loka se jAna lenA cAhiye tathA " je yAvanne tahappagArA" isI prakAra se no aura bhI eka khuravAle jAnavara ho-jo ki ina parigaNita eka khuravAle jAnavaroM ke jaise hI hoM tathA inase bhinna ho eka khurAdivAle jaise ho to ve bhI eka khurAdivAloM ke jaise hI catuSpada meM hI antarbhUta kara lenA cAhiye "te samAsao duvihA pannattA" ye eka khurAdikacatuSpada saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " jaise "pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta aba inake zarIra Adi dvAroM kA kathana karate haiM inake "tao sarIragA' sIna zarIra hote haiM-jinake nAma audArika, taijasa aura kArmaNa haiM "ogAhaNA jahanneNaM che. tathA jeenA paga lAmA lAkhA nakhavALA hAya che, tee sanakhapada jAnavara kahevAya che, jema ke--si'huM, vAgha vagere. sUtramAM sanakhapada jAnavareAmAM dvIpaka--dvIpaDe citraka vigere kahyA che. A badhA jaMgalamAM rahenArA jagalI jAnavare che. tathA A upara kahyA zivAyanA ne bIla lanavaro che te borDa vyavahAra thI samakala sevA tathA 'je yAvanne taha - pagArA' pramANe jIna yara ? meravAjA lanavara hoya bhemo mA upara gaNAvelA ekapura jAnavarAnI jevAja hAya tathA teethI judA prakAra nA hoya paNa eka kharavALA hAya tA te paNa eka puravALA jAnavaranI jemaja catuSpadomAMja samAvI sevA leho 'te samAsao duvihA paNNattA' mA me jurAhi pazu sakSeyathI me amaranA ahesA che 'taM jahA' te me amaro bhA prabhASe nA sabharavA - 'pajjattA ya apajjatAya' me paryAsa bhane jIle aparyApta have teyonA zarIra vigere dvArA sthana 42vA bhATe sUtra che - 'tao sarIragA' teyAne trayu aAranA zarIrI hoya che. te sohArisa, tainsa, ane abhaya se Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jIvAbhigamasUtre aGgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA, 'ukkoseNaM gAuyapuhutta' utkarSeNa gavyUtapRthaktvam-dvikozAdArabhya navakozaparyantam / 'ThiI jahanneNaM aMto muhutta' sthitirjaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM caurAsIivAsasahassAI utkaNa caturazotivarSasahasrANi / 'sesaM jahA jalayarANaM' zepam-avagAhanAsthitivyatiriktaM sarva dvArajAtaM cyavanadvAraparyantaM yathA jalacarANAM jalacarasaMmUnchimapaJcendriya tiryagyonikAnAM prakaraNe yathA kathitaM tathaivAtrApi jJAtavyam , kiyatparyantamityAha -'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvat gatyAgatyAgatidvAram caturgatikA yAgatikA ete sthalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagayonikA bhavantIti / tAni sarvANi dvArANi atra pradAnte to sarIragA' trINi zarIgaNi-audArikataijasakAmaNAni saMmUchimacatuSpadasthalacarANAM bhavantIti // aMgulassa asaMkhejjAbhArga' avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura 'ukkoseNaM gAuyapuhuttaM' utkarSa se samUTrimacatuSpadasthalacarajIvo kI avagAhanA gavyUta' pRthaktva arthAt do gavyUta-do koza se lekara naukoza pramANa kI hotI hai| "ThiI jahaNNeNaM yaMto muhattaM inakI sthiti-AyuSyakAla jaghanya se to antarmuharta kI hotI hai kintu "ukkoseNaM caurAsIivAsasahassAI' utkRSTasthiti caurAsI hajAra varSoM kI hotI hai| 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSa-vAkI ke avagAhanA aura sthitike sivAya saba zarIra Adi dvArasamUha dhyavanadvAraparyanta jalacarasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikoM ke prakaraNa meM jaisA kahA hai vaisA hI yahA~ para bhI samajhalenA cAhiye ye 'cauggaiyA duAgaiyA' cAragati vAle aura do AgativAle hote haiM, ava zarIrAdi saba dvAra yahA~ pradarzita kiye jAte haiM inake zarIra dvAra meM audA pramAnA shrii| sabharavA. 'ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjara bhAgaM' tasAnI sapanA dhanyathI ye mAMganA masacyAta mAsa pramANunI DAya che. mana 'uphkoseNaM gAuyapuSTuttaM' GuthI sabhUmi yatupa sthalaya2 7vAnI mAnA gayUti pRyava mathAt me thI sana nava gAvasudhInI DAya che. "ThiI jahaNNeNaM aMto muhat' yAnI sthiti (mAyuSyA) dhanyathI ye matabhuta nI jAya cha, bhane 'ukko. seNaM caurAsIivAsasahassAha, sthiti (mAyuSya 45) yAAsI DAravarSa sudhInI DAya che. sesaM jahA jalayarANa' mA 4thana zivAya aTale avAhanA mana sthiti dvAranA kathana zivAya bAkInA zarIra vigere saghaLA dvArA te vana dvAra paryata jalacara saMmUrNima paMcendriya tiryAnikena prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANe ahiyAM paNa sama sevA mA yatupa 'cauggaiyA duyAgahayA' yAra tivANA mana me bhaagtivALA eTale ke-cAra gatimAMjavAvALA ane be gatithI AvavA vALA hoya che have zarIra vigere saghaLA dvAranuM kathana karavAmAM Ave che.-zarIra kAramAM-teonA zarIra audArika tejasa, ane kArmaNa A traNa prakAranA hoya che. 16 avagAhanA dvAramAM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyopratikA TIkA prati0 1 samUcchimasthalacarapaJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 245 avagAhanAdvAre-jalacara prakaraNAd vizeSaH sa cettham-ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga' zarIrAvagAhanA jaghanyenADgulasyAsaMkhyeyabhAgaM bhavati saMmUchimacatuSpadasthalacarANAm , 'ukkoseNaM gAuyapuhutta' utkarSeNa tu zarIrAvagAhanA catuSpadasthalacarANAM gavyUtapRthaktvaM dvigavyUtAdArabhya navagavyUta (kroza ) paryantamiti // ___saMhananadvAre-sevArtasaMhananaM* bhavati jalacaravat // saMsthAnadvAre-huNDasaMsthAnasaMsthitAni catuSpadAnAM zarIrANi bhavanti // kaSAyadvAre-catvAraH krodhamAnamAyAlobhAkhyAH kaSAyA bhavanti / saMjJAdvAre--AhArabhayamaithunaparigrahAkhyAzcatasraH saMjJA bhavanti // lezyAdvAre--kRSNanIlakApAtAkhyA rika taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra hote hai 1 avagAhanAdvAra meM vilakSaNatA hai vaha isa prakAra saMmUchima ina catuSpadasthalacaro kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se gavyUta pRthaktva- dvigavyUta (do kosa ) se lekara nau gavyUta taka kI hotI hai 2 / sahanana dvAra meM inake sevAta sahanana hotA hai 3 / saMsthAnadvAra meM inake zarIra huNDa saMsthAnavAle hote haiM 4 / kaSAyadvAra meM inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM hotI hai 5 / saMjJAdvAra meM ina saMmUchima catuSpada sthalacaroM ko mAhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra saMjJAe~ hotI hai 6 lezyAdvAra meM inake kRSNa, nIla, kApota ye tIna lezyAe~ hotI haiM 7 / indriyadvAra meM inake sparzana rasanA, ghrANa cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ hotI hai 81 samuddhAta dvAra meM ina saMmUchima catuSpado ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika ye tIna samudghAta hote hai 9 / saMjJAdvAra meM ye saMjJI nahIM hote hai kintu asaMjJI hote haiM kyoMki inako mana nahIM hotA hai 10 1 vedadvAra meM-ye niyama se napuMsaka vedavAle hI vilakSaNa paNuM hoya che. te A pramANe che. saMmUrNima sthalacara catuSpadanI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa vALI hoya che ane utkRSTa avagAhanA gabRta pRthaphatva arthAt dvigabhUta-be gAuthI laIne navagacUta nava gAusudhInI hoya che. 2, saM hanana dvAramAM-teone sevA saMhanana hAya che. 3, sa sthAna dvAramAM teonA zarIra haMDa saMsthAna vALA hoya che. 4, kavAya dvAramAM-teone kodha, mAna, mAyA, ane le A cAra kaSA hoya che. 5, saMjJA dvAramAM A saMmUrNima sthalacarone AhAra, "bhaya, ethana ane parigraha A cAra saMjJAo hoya che , leNyAdvAramAM teone kRSNa, nIla kApata e pramANenI traNa lezyAo hoya che 7, IdriyadvAramAM teone sparzana, zrautra-cakSu dhrANa rasanA A pAMca prakAra nI Idriyo hoya che. 8, samudraghAta dvAramAM A saMmUcchima catuSpadAne vedanA, kaSAya, ane mAraNAnika e traNa samuddaghAte hoya che. 9, saMjJAdvAramAM teo saMjJI hotA nathI. paraMtu asaMsI hoya che. kema ke teone manahotuM nathI. 10' vedadvAramAM teo niyamathI napu Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jIvAbhigamasUtra stisro lezyA bhavanti / indriyadvAre--paJca--sparzanarasanaghANacakSuHzrotrAtmakAni indriyANi bhavanti / samudghAtadvAre-vedanAkaSAyamAraNAntikAstrayaH samudghAtA bhavanti saMjJAdvAre-no saMjJino bhavanti saMmUrchimacatuSpadAH, apitu asaMjJino bhavanti manaso'bhAvAditi // vedadvAre-napuMsakavedA bhavanti, iti / paryAptidvAre- pazca paryAptayaH paJcAparyAptayazca bhavanti // ___dRSTidvAre- samyagdRSTayo'pi bhavanti mithyAdRSTayo'pi bhavanti iti / darzanadvAre-dve darzane bhavataH-cakSurdarzanino'cakSurdarzaninazca bhavanti saMmUrchimacatuSpadasthalacarA iti // jJAnadvAredve jJAne-dve ajJAne -matijJAninaH zrutajJAninastathA matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti / yogadvAre dvividho yogo bhavati vAgyoginaH kAyayoginazca bhavanti // upayogadvAre-dvividha upayogo bhavati sAkAropayogazcAnAkAropayogazca / / ____ AhAradvAre-AhAro niyamAt SaD dizi-SaDU digbhya AhRtAn pudgalAn Aharanti / iti || upapAtadAre-catuSpadAnAmupapAtastiyaDamanuSyebhyo no devebhyo na vA nairayikebhyaH, tatra yadi hote haiM 11 / paryAptidvAra meM ye pA~ca paryAptivAle aura pA~ca aryAptivAle hote hai 12 / dRSTidvAra meM ye catuSpada samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI hote haiM 13 / darzanadvAra meM-inake cakSudarzana aura acakSudarzana ye do darzana hote haiM-14, jJAnadAra meM-inake matijJAna aura zrutajJAna ye do jJAna hote haiM / ajJAna meM inake matyajJAna aura zrutAjJAna ye do ajJAna hote hai-15, yogadvAra meM inake vAg yoga aura kAyayoga ye do yoga hote haiM-16, upayogadvAra meM inake sAkAra upayoga Ara anAkAra upayoga ye do upayoga hote hai-17, AhAradvAra meM inakA AhAra niyamataH chaha dizAoM se Agata pudgaladravyoM kA hotA hai-18, upapAtadvAra meM ina catuSpadoM kA upapAta tiryazca aura manuSyoM meM se hotA hai devoM meM se aura nairayikoM meM se nahIM hotA haiM / yadi tiryavoM meM se hotA hai to saka vedavALA ja hoya che 11, paryAsidvAramAM teo pAMca paryApta vALA ane pAMca aparyAsi vALA hoya che. 12. daSTidvAramAM A catuSpade samyagadaSTivALA paNa hoya che ane mithyAdaSTiLALA paNa hoya che. 13, dazanadvAramAM-teone cakSudarzana ane acasudarzana ema be dazana heya che 14, jJAnadvAramAM-teone matijJAna ane zrutajJAna e be jJAna hoya che. ane ajJAnamAM teone mati ajJAna ane zruta ajJAna e be ajJAna hoya che 15, gadvAramAM teone vAkyoga ane kAya cega e be coga hoya che 16, upayoga dvArA teone sAkAra upaga ane anAkAra upaga e be upaga hoya che. 17, AhAra dvAramAM teone AhAra niyamathI cha e dizAomAMthI AvelA pudgala divyane heya che 18, upapAta dvAramAM- A catuSpada jIvone upapAta-utpatti tica ane manuSya mAthI hoya che. devomAMthI ane nairayikamAMthI hetI nathI je tiya emAMthI Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati01 samUcchimajalacaratiryapaJcendriyajIvanirUpaNam 247 tiryagbhya stadA asaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH / yadi manuSyebhya stadA akarmabhUmikAntaradvIpakAssakhyeyavarSAyuSkavarjebhya AgatAnAM saMmUrchimacatuSpadAnAmupapAto bhavati, // sthitidvAre-jalacarApekSayA vailakSaNyaM svayameva sUtrakAreNaiva pradarzitam , tathAhi-sthitiAyuSyakAlaH, saMmUchimacatuSpadasthalacarANAM jaghanyenAntarmuhUrtamAtram , utkarSeNa sthitizcaturazIti varSasahasrANi // samavahatadvAre-ete mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api niyante asamavahatA api priyante / cyavanadvAre-itaH uddhRtya nairayikeSu tiryakSu manuSyeSu deveSvapi gacchati / yadi nairayikeSu gacchanti, tadA ratnaprabhAyAmeva nAnyatra dvitIyAdipRthivISu ataeva jalacaraprakaraNe kathitam'sesesu paDiseho' iti / tirthakSu sarvatra saMkhyeyAsaMkhyeyavarSAyuSkeSvapi, catuSpadeSu pakSiSvapi asakhyAta varSa kI AyuvAle tiryazcoM meM se nahIM hotA hai, vAkI ke saba tiryazco meM se hotA hai yadi manuSyoM meM se hotA hai to akarmabhUmika, antaradvIpaka asaMkhyAtavarSAyukta manuSyo meM se nahIM hotA hai / zeSa manuSyoM meM se hotA hai-19, sthitidvAra-meM jalacara jIvoM kI apekSA jo vilakSaNatA hai vaha isa prakAra hai inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti caurAsI hajAra varSa kI hotI hai-20, cyavanadvAra-meM saMmUrchima sthalacaracatuSpadapaMcendriyatiyagyonika jIva mAraNAntikasamudghAta se samayahata hokara bhI marate haiM asamavahata hokara bhI marate haiM-21, inameM se uvRtta hue jIva nairayiko meM tiryamcoM meM manuSyoM meM aura devoM meM jAte haiN| yadi naraka meM jAte haiM to ratnaprabhA nAma ke prathama naraka meM hI jAte haiM / anya dvitIyAdi narakoM meM nahIM jAte haiN| yadi ye tiryaJco meM jAte haiM to samasta tiryaJcoM meM saMkhyAta asaMkhyAta varSa AyuvAlo meM donoM meM bhI jAte haiN| aura catu hoya che. te asaMkhyAta varSanI AyuSya vALA tiryamAMthI hotI nathI. bAkInA saghaLA tiyAmAMthI thAya che je tenI utpatti manuSyamAMthI hoya che, te akarmabhUmija, aMtaradvIpa ja asaMkhyAta varSAyuSka manuSyamAMthI hotI nathI. 19 sthitihAramAM-jalacara jInI apekSAo je vilakSaNapaNuM che, te A pramANe che -temanI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI hoya che. ane utkRSTa sthiti coryAzI hajAra varSanI hoya che. 20. cava nadvAramAM--saMmUcchika sthalacara catuSpada paMcendriya tiyaconika jIva mAraNAnika samada. ghAtathI samavahata thaIne paNa mAre che ane samavahata-eTale ke AghAta prApta karyA vinA paNa mare che. 21. temAMthI uduvRta (nIkaLelA) thayelA jIvo narayikema, tiyAmA. manamAM ane devomAM jAya che je narakamAM jAya te te ratnaprabhA nAmanA pahelA narakamAM jAya che. te sivAyanA bIjA, trIjA, vigere narakamAM jatA nathI. jo teo tiryamAM jAya che, te saghaLA niyAmAM eTale ke saMkhyAta ke asa khyAta varSanI AyuSyavALAmAM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jIvAbhigamasUtra samutpadyante, manuSyeSu tadA karma bhUmikeSu sarveSu, no akarmabhUmikeSu / antaradvIpeSu saMkhyeyavarSA yupkeSvapi asaMkhyeyavarSAyuSkeSvapi samutpadyante / yadi devepUtpadyante tadA bhavanapativANamantareSu eva, tataHparaM notpadyante bhavanapativAnavyantarAtirikteSu deveSu asaMjJAyuSkasyAbhAvAt / 'cauggaiyA' caturgatikAH sthalacaracatuSpadA bhavanti iti, catasRpu nArakatiryaDmanuSyadevagatiSu samUchimacatuSpadAd uddhRtya gamanAt caturgatikA iti kathyante / 'duAgaiyA' dvayAgatikAH saMmUchimasthalacaracatuSyadA, tiryaDmanuSyebhya evaM uddhRtya atra saMmUrchimasthalacaracatuSpadayonau AgamanAt dRyAgatikA iti kathyante / 'parittA asaMkhejjA pannattA', pratyekazarIriNo'saM khyAtAH prajJaptA:-kathitA iti // 'se taM thalayaracauppayasaMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA, padoM meM tathA pakSiyo meM bhI jAte haiM / yadi ye manuSyo meM jAte hai to ye karmabhUmika manuSyoM meM hI jAte haiM akarmabhUmika manuSyoM meM nahIM / antaradvIpoM meM bhI saMkhyAtavarSa kI AyuvAloM meM bhI aura asakhyAta varSa kI AyuvAloM meM bhI jAte haiN| yadi devoM meM jAte haiM to bhavanavAsI devo meM aura vAnavyantaradevoM meM hI jAte hai, inase atirikta Age ke devaloMkoM meM nahIM jAte haiM kyoMki vahA~ asajJI AyuSka kA abhAva hai-22, gatyAgatidvAra meM ye sthalacaracatuSpada jIva "caugaiyA" ye yahAM se nikalakara nAraka tiryak manuSya aura deva, ina cAroM gatiyoM meM jAte haiM isaliye, ye caturgatika kahalAte haiM / "duAgaiyA" sthalacara catuSpada dvayAgatika hote haiM-arthAt tiryaJca aura manuSyoM meM se uvRtta hokara jIva yahA~ saMmUchima sthalacara catuSpada yoni meM Ate haiM-23, "parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI inameM masakhyAta kahe gaye haiM / "settaM thalayaracauppayasaMmRcchimapaMcidiyatirikkhajo ema banemAM jAya che. ane cArapagAomAM ane pakSiAmAM paNa jAya che je teo manuSyamAM jAya te teo karmabhUmivALA manuSyamAM ja jAya che akarmabhUmika manuSyamAM nahi. aMtaradvIpamAM paNa saMkhyAta varSanI AyuSyavALAomAM paNa jAya che, ane asaM. khyAta varSanI AyuSyavALAomAM paNa jAya che je teo demAM jAya che, te bhavanavAsI devAmAM ane vAnavyantara devAmAM ja jAya che te zivAyanA AgaLanA devalokamAM jatA nathI, kemake-tyAM asaMsI AyuSyano abhAva che 22 gatyAgatikAramAM-A sthalacara yatu pahala "caugaiyA' tm| mahithI nIjI na24gati, tiya yAti, manuSyati bhane haivAti mA yAre gatiyobhA ya che. tethI tamA ' yati pAya che. "du AgaiyA" sthasaya2 yatuSpa ch| yAti-me gatithI mAvA jaya arthAta tamA tiya ane manamAMthI uddata thaIne-nIkaLIne ahiMyAM A saMmUchima sthalacara catuSpadonImAM Ave che. 23 "parittA asaMkhejjA pannattA" pratye4 zazaza tamAma asabhyAta 4aa cha. 'se thalayaracauppayasamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" // zata mA sthalaya2 yatu yaha sabhU. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyadyotikA TokA pra0 1 sthalacaraparisarpasaM mUrhichama paM0 ti0 jIvanirUpaNam 249 te ete sthalacaracatuSpadasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH ekakhuradvikhuragaNDI padasanakhapadAntAzcatvAraH sarvadvArairnirUpitA iti ||suu0 21 // sthalacaracatuSpadasaMmUrcchimapaJcendriya tiryagyonikAn nirUpya sthalacaraparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAn nirUpayitumAha- 'se kiM taM' ityAdi / sUtram -- 'se kiM taM thalayaraparisappa saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? thalaparaparisappa saMmucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pannattA. taM jahA - uragaparisappasaMmucchimA bhuyagaparisappa saMmucchimA ya / se kiM taM uragaparisappasamucchimA ? uragaparisappasaMmucchimA cauvvihA pannattA taMjahA ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA / se kiM taM ahI ? ahI duvihA pannattA taM jahA davvIkarA mauliNo ya / se kiM taM davvIkarA ? davvIkarA aNegavihA pannattA-taM jahA AsI visA jAva se taM davvI karA / se kiM taM mauliNo mauliNo aNegavihA pannattA taMjahA divvA goNasA jAva setaM maliNo, setaM ahii| se kiM taM ayagarA ? ayagarA egAkArA pannattA / se agarA / se kiM taM AsAliyA ? AsAliyA jahA paNNavaNAe settaM AsAliyA / se kiM taM mahoragA ? mahoragA jahA paNNavaNAe settaM mahoraMgA / je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA, taMjahA-pajjattA ya appajjattA ya taMceva / NavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNapuhutaM / ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkoMseNaM tevaNaM vAsasahassAiM / sesaM jahA jalayarANaM / jAva cau NiyA" isa prakAra se ye sthalacara catuSpada samUcchima paJcendriya tiryagyonika eka khura se lekara sanakhapada taka cAra prakAra ke sarvadvAro dvArA nirUpita kiye gaye haiM || sU0 21 // cchi`ma poMcendriya tiyaaiAnika eka purathI laI ne sanakhapada sudhInA cAre prakAranA badhA dvArAthI nirUpita karyAM che. Asa0 21aa 31 ( Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 wwwm. jIvAbhigamasUtra gaiyA duAgaiyA, parittA asaMkhejjA pannattA / setaM urgprisppaa|| se kiM taM bhuyagaparisappasaMmUcchimathalayarA ? bhuyagaparisappasaMmucchimathalayarI aNegavihA pannattA taM jahA-gohA NaulA jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA / taM jahA-pajjattA ya apajjAttA ya / sarIrogAhaNA :jahanneNaM aMgulAsaMkhajjaibhAgaM, ukkoseNaM dhaNupuhattaM / ThiI ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI / sesaM jahA-jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaiyA / parittA asaMkhejjA pannattA, seM taM bhuyagaparisappasaMmucchimA, se taM thlyraa| sekiMtaM khahayarA ? khahayarA caubihA pannattA taM jahA cammapakkhI, lomapakkhI samuggapakkhI vittpkkhii| se kiM taM cammapakkhI ? cammapakSI aNegavihA pannattA taM jahA vaggulI jAva je yAvanne tahappagArA, settaM cmmpkkhii| se kitaM lomapakkhI lomapakvIaNegavihA pnnttaa|tN jahA-DhaMkA kaMkAje yAvanne tahappagArA, settaM lomapasvI / se kiM taM sasuggapakvI ? samuggapakkhI egAgArA pannattA jahA paNNavaNAe / evaM vitatapakkhI jAva je yAvanne tahappagArA, te samAsao durvihA pannattA taM jahA-pajjattA ya apajjattA ya / NANattaM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM / ukkoseNaM ghaNupuhattaM / ThiI ukkoseNa vAvattari vAsasahassAI, sesaM jahA jalayarANaM jAva caugaiyA duAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA / settaM khahayarasamucchimatiriktajoNiyA / settaM samucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA // sU0 22 // chAyA-atha ke te sthalacaraparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH 1 sthala: caraparisarpasaMmUcchimapaccendriyatiryagyotikA dvividhAH prahaptAH, tadyathA urasparisarpa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " healfant aier prati0 1 sthalacara parisarpamUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 251 saMmUcchimAH, bhujaparisarpasaMmUcchimAH / atha ke te uraH parisarpamUcchimA ? uraH parisarpamUcchimAzcaturvidhAH prajJaptA stadyathA - ahayaH, ajagarAH, AsAlikAH, mahoragAH atha ke te ahaH ? aho dvividhAH prajJaptA stadyathA - davakarAH mukulinazca / atha ke te davakarAH 1 davakarA anekavidhAH prazaptA stadyathA AzIviSAH yAvat te pate darvIkarAH / artha ke te mukulinaH 1 mukulino'nekavidhAH prajJaptAH tadyathA- - divyA goNasA yAvat te patte mukulinaH / te pate ahayaH / atha ke te ajagarAH ? ajagarA ekAkArAH prajJaptAH, te pate ajagarAH / atha ke se AsAlikAH ? AsAlikA yathA prajJApanAyAm / te pate AsAlikAH || atha ke te mahoragAH ? mahoragA yathA prajJApanAyAm / te ete mahoragAH / ye cAnye tathAprakArA te samAso dvividhAH prajJaptA, tadyathA - paryAptAzcAparyAptAzca tadeva | navaraM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulA saMkhyeyabhAgam, utkarSeNa yojanapRthaktvam / sthiti jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa trivaJcAzadvarSasahasrANi / zeSaM yathA, jalacarANAm, yAvaccaturgatikA dvayAgartikAH parItA asaMkhyAtAH prajJaptAH, te pate uraH parisarpAH / atha ke te bhujaparisarpasaMmUcchimasthalacarAH ? bhujaparisarpa saMmUcchimasthalacarA anekavidhAH prajJaptAH tadyathAgodhA nakulA yAvad yecAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-paryAtacAparyAtAzca / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulA saMkhyeyabhAgam utrSeNa dhanuH pRthaktvam / sthiti rutkarSeNa dvicatvAriMzadvarSasahasrANi / zeSaM yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA dvAgatikAH / / parInA asaMkhyAtAH prajJaptAH, te pate bhujaparisarpa saMmUcchimAH / te te sthalacarAH / atha ke te khecarAH ? khecarAzcaturvidhAH prazaptAH, tadyathA carmapakSiNAH, lomapakSiNaH samudrakapakSiNaH citatapakSiNaH / atha ke te carmapakSiNaH, carmapakSiNo'nekavidhAH prajJaptAH, tadyathA-vaggulino yAvadyecAnye tathAprakArA, te ete carmapakSiNaH // atha ke te lomapakSiNaH ? lomapakSiNo'nekavidhAH prajJaptA tadyathA - DhakA kaMkAH ye cAnye tathAprakArAH te pate lomapakSiNaH / atha ke te samudgakapakSiNaH ? samudrakapakSiNa ekAkArAH prajJaptAH yathA prajJApanAyAm / pavaM vitatapakSiNo yAvad ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH prazaptA, tadyathA - paryAptAzcAparyAptAzca / nAnAtvam zarIrAvagAhanA jaghanyenAgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHpRthaktvam / sthiti rutkarSeNa dvAsaptati varSasahasrANi zeSaM yathA jalacarANAm / yAvat caturgatikA dvadyAgatikAH parItA asaMkhyAtAH prajJamAH / te pate khecarasaMmUcchimatiryagyonikAH, te pate saMmUcchima paJcendriya tiryagyonikAH ||22|| TIkA- 'se kiM taM thalayara parisappa saMmucchimapaMciMdiya tirikkha joNiyA' atha ke te sthalacaraparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH ? iti prazna, uttarayati - 'thalayara parisappa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jIvAbhigamasUtre saMmucchimA duvihA pannattA' sthalacaraparisarpasamUcchimajIvAH dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptAH kathitAH, dvaivivyaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA ' tathathA - 'ura parisappasaMmucchimA ' uraHparisarpasaMmUrcchimA', urasA - vakSasthalena parisarpanti - gacchanti ye te uraH parisarpAH sarpAdayaH / 'bhuyaparisappa saMmucchimA' bhujaparisarpasa mUrcchimAH, bhujAbhyAM parisarpanti gacchantIti bhujaparisarpA stAdRzAzca te samUcchimA iti bhujaparisarpasaMmUrcchimAH godhAdayaH, tathA ca- uraH parisarpabhujaparisarpamedena sthalacara parisarpasaMmUrcchimAH dvividhA bhavantIti bhAvaH / ' se kiM taM uragaparisappasamucchimA' atha ke te uraH parisarpasaMmUcchimAH iti praznaH, uttarayati 2 - - sthalacara catuSpadoM kA nirUpaNa karake aba samUrcchimasthalacaraparisarpo kA nirUpaNa karate haiM--" se kiM taM thalayaraparisappasamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" ityAdi // TIkArtha - " se kiM taM dhalayaraparisappasaMmucchima paMcidiyatirikkhajoNiyA " de bhadanta ! sthalacara parisarpa saMmUcchimapaMcendriya tiryagyonika jIva kitane prakAra ke kahe haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"thalayara parisappa samucchimA duvidhA pannattA" he gautama ! sthalacara parisarpa paMcendriya tiryagyonikajIva do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " jo isa prakAra se hai, ' uraparisappasaMmucchimA bhuyaparisappa samucchimA" eka uraH parisarpasaMmUrcchima paJcendriya aura dUsare bhujaparisarpa saMmUcchima paJcendriya jo chAtI se saraka kara calate haiMarthAt chAtI ke bala para calate hai aise ve uraH parisarpa saMmUrcchima tiryagpaMcendriya jIva haiM / tathA jo hAthoM ke sahAre se calate haiM ve bhujaparisarpasaM mUcchimatiryagUpaMcendriya jIva haiM / "se" kiM taM uraparisappa samucchimA" he bhadanta ! ve uraH parisarpasamUrcchimapaJcendriyatiryagyo sthalacara catuSpadonu nirUpaNu karIne have samUcchiSma sthalacara parisa'nu nirUpaNu vAmAM Ave che " se kiM taM thalayaraparisappa saMmucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA" ityAdi. TIartha - " se kiM taM thalayaraparasamparsamucchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA " tyAhi. he bhagavan sthalacara parisapa samUmi paMcendriya tiya caiAnikajIva keTalA aThAranA che ? yA praznanA uttarabhAM prabhu gautamasvAbhIne he che - "thalayara parisappa saMmucchimA duvidyA paNNattA" he gautama! sthasayara parisarpa yendriya tiryagyoni4lavame aAranA DelA che. "taM jahA " te me prAre A abhAye che. "ura parisappasamucchimA bhuyaparisappa samucchimA" me 2H parisarpa sabhUrichasa yathendriya mane jIna luka pari sa sa sUrcchima paMcendriya. jee chAtIthI sarakIne cAle che, arthAta chAtInA baLathI cAle che tevA jIvA uraH parisapa samUmitiya 5 zendriya jIva che. tathA jee hAtheAnI sahAyathI yA che, tethe parisUrya sabhUmi tiryavyayendriya che, "se kiM taM uraparisappasaMmucchimA" se lagavan te 2: parisarpa sabhUbhi yazandriya tiryagyoni va DeTalA abharanA hoya che ? A praznamA uttaramA alu Ahe che - uragaparisappa samucchimA cau Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 shrrrrater der prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 253 'uraparisappamucchimA caunvihA pannattA' uraH parisarpasaM mUcchimAzcaturvidhA catuprakArakA : " prajJaptAH- kathitAH / caturbhedAn darzayati- 'taM jahA' ityAdi 'taM jahA' tadyathA - 'aho ayagarA AsA liyA mahoragA' ahayaH - sarpavizeSAH, ajagarAH - sthUlakAyAH sarpavizeSAH, bhAsAlikAHsarpavizeSA eva, mahoragA api sarpavizeSA eveti / maheH svarUpaM bhedaM ca jJAtuM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM ahI' atha ke te ahayaH ? iti praznaH, uttarayati - ' ahI duvA pannattA' yo dvividhAH - dviprakArakAH prajJatAH kathitAH, dvaividhyaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'davvIkarA mauliNIya' darvIkarAH mukulinazca tatra darvI - phaNA tatkaraNazIlA ye te darjIkarAH, tathA mukulam phaNAvirahayogyA zarIrAvayavavizeSAkRtiH sAvidyate yeSAM te mukulinaH phaNAkaraNazaktirahitA ityarthaH / 'se kiM taM davvIkarA' atha ke tedavakarA iti - praznaH, uttarayati - 'davvIkarA aNegavidyA pannattA' darvIkarAH sarpA anekavidhA:anekaprakArakAH prajJaptAH- kathitAH, anekamedaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tathathA - 'AsIvasA jAva settaM dadhvIkarA' AzIviSA yAvat te ete davakarAH atra yAvatpadena nika jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara - meM prabhu kahate haiM- "uraparisappasamucchimAuvvA pannattA" he gautama / uraH parisarpasaMmUcchimatiryagyonika jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA " ve unake cAra prakAra ye haiM- "ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA" ahi- sarpavizeSa, ajagara - sthUla zarIra vAle sarpa vizeSa, bhAsAlika - sarpa vizeSa aura mahoraga " se kiM taM ahI" he bhadanta ! sarpavizeSa rUpa jo ahi haiM ve kitane prakAra ke hote haiM ? "ahI duvihA pannatA" he gautama! sarpavizeSa rUpa ahi do prakAra ke hote hai / "taM jahA " jaise " davvIkarA mauliNo ya" darvIkara aura mukulI inameM jinako phaNA hotI hai ve dardIkara aura jinako phaNA nahIM hotI haiM ve mukulI haiM / "se kiM taM davvIkarA" he bhadanta | darvIkara sarpa ke kitane bheda hai ? " davvIkarA aNegavihA pannattA " he gautama ! darvIkara ke aneka bheda hai / "taM jahA " jaise -- "AsIvisA jAva se taM dvtriijiMdA vaLattA hai gautama ! ura:parisasabhUmitiya caiAnika jIvA cAra prakAranA hAya che "taM jahA " te yAra prhaare| AA prabhA che, "ahI, ayagarA, AsAliyA, mahoragA" DisarpavizeSa managara, sthUla zarIravANe sarpa vizeSa mAsAdi-sarpa vizeSa, bhane mahoraga, "se kiM taM ahI" bhagavan savizeSamAM je ahi nAmanA sapa che, te keTalA prakAranA hoya che ? " ahI duvihA paNNattA" he gautama! sarpavizeSa35 sahI me akSaranA hoya " 'taM. mahA" te yA pramANe che. "davvIkarA, maulINAya" me havI 12 maneM mIla bhuThusI, temAM jeone kuNA hAya che teo navI kara kahevAya che. ane jemane kaNA hAtI nathI tee mukulI vAya che. "se kiM taM davvIkarA" he bhagavan havI ra sarpanA DeTalA leho uDelA hai ? "Goatna aNegavidyA paNNattA" he gautama ! havIra aDi bhane ajharanA DAya che.. "taM jahA " te bhA prabhA che, 'AsIvilA jAva secaM davvIkarA" mAsIviSa vigere 1 E Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jIyAbhigamasUtra prajJApanAyA. prathamaM jIvaprajJApanAprakaraNaM draSTavyama , tathAhi-'AsIvisA', diTThIvisA, uggavisA, bhogavisA, tayAvisA lAlAvitA, nissAsavisA, kaNhasappA, seyasappA, kAgodarA dumbhapupphA kolAhA selesayA' / AzIviSA dRSTiviSA upaviSA bhogaviSAH tvaviSAH lAlAviSAH niHzvAsaviSAH kRSNasarpAH zvetasarpAH kAkodarAH durabhipuSpAH kolAhAH zailezayA iticchAyA / tatra AzIviSA:-Azyo daMSTrA. tAsu viSaM garalaM yeSAM te AzIviSAH, taduktam ___ 'AsIdADhA taggayavisA AsIvisA muNeyavyA' AzI daMSTrA 'stadgataM vipaM yeSAM te AzIviSA unnetanyAH / zeSe sarva prajJApanAto'vaseyam / darvIkarAH mAzIviSAdayaH sarpAH kathitA / / 'se kiM taM mauliNo' atha ke te mukulinaH ? iti praznaH, uttarayati-'mauliNo pharA' AsIvipaAdi yahA yAvatpada se prajJApanA kA samasta prakaraNa isa sambandha kA grahaNa huA hai-vaha TIkA meM diyA gayA hai usakA artha isa prakAra se haiM-AzIviSa-jinakI dADha meM vipa hotA hai aise marpa AzIviSa kahalAte haiM jaise-kahA hai-"AsI dADhA taggayavisI AsIvisA muNeyavvA" AzI nAma dADhA hai unameM jinako viSa hotA hai unheM AzIviSa jAnanA cAhiye / dRSTiviSa-jinakI dRSTi meM viSa hotA hai ve sarpa / ugraviSa-jinakA viSa bahuta adhika ugra-jaharIlA-hotA hai aise sarpa / bhogaviSa-jinake zarIra meM viSa bahuta adhika ugra-jaharIlA hotA hai aise sarpa, tvag viSa-jinakI camar3I meM vipa hotA hai ve sarpa, lAlA viSa-jinakI lAra meM vipa hotA hai aise sarpa, niHzvAsa vipa jinakI zvAsa meM viSa hotA hai aise sarpa tathA-kRSNasarpa, zvetasarpa, kAkodara, durabhipuSpa, kolAha aura zailezya ye saba darvIkara sarpa ke bheda haiN| ina. medoM ko lekara darvIkara / sarpa ke aneka bheda ho jAte haiN| "se kiM taM mauliNo" he bhadanta mukulIsarpa ahiyAM yAvat padathI prajJA panA sUtrane saghaLe pATha A viSayane lagate grahaNa karyo che. ane te pATha TIkAmAM batAvavAmAM AvyA che. tene artha A pramANe che -AzIviza-jenI hAmA vi5 DAya cha, tavA sapA mAzIvi5 4upAya che. rema-"AsIdADhA taggayavisA, . AsIvisA muNeyavyA" mAzInAmada cha teDhamA rayAna 2 DAya cha, tamyA maashiiviSa kahevAya che daSTiviSa-jeonI dRSTimAM viSa hoya tevA sarpo, ugraviSa eTale ke jemanuM viSa ghaNuM vadhAre hoya ane jherIluM hoya evA sarpo, bhogaviSa-jeonA zarIramAM ghaNuM vadhAre viSa hoya evA sapaeN bhega viSa kahevAya che tyaviSa-jeonI cAmaDImAM viSa hoya che. evA sarpo vaga viSa kahevAya che lAlAviSa-jeonI lALamAM viSa hoya che, evA sarSe lAlAviSa kahevAya che "niHzvAsa viSa-jeonA zvAsamAM viSa hoya che. evA sarSe . nizvAsa kahevAya che. tathA kRSNasa5, sarpa, kAkodara, durabhipuSya, kalAha ane zailezya A badhA dIkarA sapane bheda che A bhedone laIne davAkara sarSe aneka prakAranA upAya che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 1 sthalagharaparisarpasamUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 255 aNegavihA pannattA' mukulinaH-sarpavizeSA anekavidhAH-anekaprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA-'divyA goNasA jAca settaM mauliNo' divyA goNasA yAvat te ete mukulinaH kathitAH, atrApi yAvatpadena prajJApanAprakaraNamunneyamiti 'se taM ahI' te ete ahayaHsarpavizeSAH kathitA iti // aherbhedAn nirUpya ajagarabhedAn nirUpayitu praznayannAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se ki taM ayagarA' atha kete ajagarAH ? iti praznaH; uttarayati-'ayagarA' egAgArA pannattA' ajagarA ekAkArA ekaprakArakA eva prajJaptAH-kathitA iti te ete ajagarA nirUpitA iti / 'se ki taM AsAliyA' atha ke te AsAlikAH 1 iti praznaH, uttarayati'AsAliyA jahA paNNavaNAe' AsAlikA yathA prajJApanAyAM kathitA ratathaiva jJAtavyAH, tatrahikitane prakAra ke hote hai ? "mauliNo aNegavihA pannattA" he gautama ! mukulI sarpa aneka prakAra ke hote haiN| "taM jahA" jaise-divvA goNasA. jAva se taM mauliNo" divya, gonasa Adi, yahA~ yAvatpada se prajJApanA kA prakaraNa isa sambandha meM gRhIta huA hai| "se taM ahI" isa prakAra se yahA~ taka kA kathana saba "ahI" ke sambandha meM kahA gayA jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra ajagara ke bhedoM ko prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pachA hai-"se ki taM ayagarA" he bhadanta / anagara kitane prakAra ke hote haiM ? "ayagarA egAgArA, pannattA" he gautama ! ajagara eka prakAra ke hI hote haiN| "se ki taM AsAliyA" he bhadanta ! AsAlika sarpa kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"AsAliyA jahA paNNavaNAe" he gautama ! prajJApanA prakaraNa meM jaisA kahA gayA haivaisA hI yahA~ ina sAlikoM ke sambandha meM kaha lenA cAhiye / usa prakaraNa kA bhAva aisA ___"se kiM taM mauliNo" u magavan bhutI sapaTasA prAranA DAya cha ? "mauliNo aNegavihA paNNattA' gautama ! mumukSIsa mane prAranA DAya che. "ta jahA" te mI pramANe cha-'divvA goNasA jAva se taM mauliNo" 60ya, gonasa, vigaire mADiyAM cAspadathI prajJApanA sUtranuM A sabaMdhane lagatuM prakaraNa grahaNa karAyuM che. ___ "se taM ahI" ! rI mAsA sudhAnusaghaNu 4thana 'ahI' nA samayamA Dasa che. tema samajavuM have sUtrakAra "ajagara' nA bhede prakaTa kare che A saMbaMdhamAM gautama svAmI prabhune pUche cha8-"se ki taM ayagarA' sAvana ma02 2 ghAnA hAya cha 1 mA prasanA uttaramA prabhu 4 cha ,-"ayagarA egAgArA paNNatA" 3 gItama! magara 44 prAranA jaya che. zathI gautama svAbhI pUche che :-"se kiM taM AsAliyA" bhagavana AsAlika sarSa keTalA prakAranA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke "AsAliyA jahA paNNavaNAe" gautama ! ajJApana sUtramA 2 viSayamA 2 prmaannekahela che, e ja pramANe ahiyAM A AsAlikAnA saMbaMdhamAM samajI levuM te prakaraNa ne Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 . jIvAbhigamasUtre mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm prajJApanAprakaraNam 'se kiM taM AsAliyA ? kahi NaM bhaMte ! AsAliyA saMmucchaMti' ityAdi pAThaH prajJApanAto'vaseyaH, tadarthazcettham ___ete AsAlikAH antarmanuSyakSetre arddhatRtIyepu dvIpeSu nirvyAghAtena vyAghAtahetukaM suSamAdirUpa duSpamaduppamAdirUpaM ca kAlaM varjayitvA paJcadazasu karmabhUmipu, vyAghAtaM pUrvoktarUpaM pratItya vyAghAtamAzritya paJcasu mahAvideheSu etAvatA triMzatsu akarmabhUmipu-haimavata-harivarSa-ramyakavarSahairaNyavarNottarakurudevakururUpeSu ete AsAlikA notpadyante, iti vijJeyam / tathA-cakravartinaH baladevAH vAsudevAH mANDalikAH mahAmANDalikAH, eteSAM skandhAvArepu sainyazibireSu grAmanagarakheTakarvaTamaDambadroNamukhapattanAkarAzramarAjadhAnInAM nivezeSu prAmAdInAM janasamUhasthAneSu eteSAM hai-he bhadanta ! AsAlikA kA kyA svarUpa hai aura vaha kahA~ saMmUchita hote hai ? he gautama ! ve AsAlika DhAIdvIpa rUpa manuSyakSetra ke bhItara saMmUcchita hote hai-arthAt saMmUrchana janma se utpanna hote haiM-nirvyAghAtAbhAva ko lekara arthAt vyAghAta supamasuSamAdirUpa tathA duppama duppamAdi rUpa kAla usake abhAva meM ve pandraha karmabhUmiyoM meM saMmUchita hote haiM / arthAt pAMca bharata pAMca airavata aura pAMca videha ina pandraha karmabhUmiyoM meM utpanna hotI hai| evaM pUrvokta rUpa vyAghAta ko lekara ve supamasuSpama dupamaduppama Adi kAla rUpa vyAghAta kI apekSA se ve pAMca mahAvidehoM meM tathA cakravartI ke skandhAvAroM meM-kaTakoM meM, baladeva ke skandhAcAroM meM, vAsudeva ke skandhAvAro meM mANDalika ke skandhAvAroM meM, mahAmANDalika ke skandhAvAroM meM (senAkApaDAva) grAmanivezoM meM gAma ke janasamUha ke paDAva meM nagara meM kheTa meM karbaTa meM maDamba me, droNamukhameM, pacananivezoM meM, Akara-khAnameM AzramameM, rAjadhAnI meM aura inhIM ke nivezoM meM, bhAva A pramANe che. gautama svAmI pUche che ne-ke bhagavana AsAlika nA keTalA bhede che ? ane teo kayAM saMmUchita thAya che ? AnA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe che ke-he gautama te AsAlike DhAI dvIparUpa manuSya kSetranI aMdara saMmUcchita thAya che. arthAta saMmUcchana paNAthI utpanna thAya che. nirvAghAta bhAvane laIne athata vyAghAta suSama suSamAdirU5 tathA duSama duSamArirUpa kAla nA abhAvamAM teo paMdara karmabhUmimAM saMmati thAya che arthAta pAMya bhArata, pAMca airavata, ane pAMca videha A paMdara karma, bhUmimAM utpanna thAya che. tathA pahelAM kahela vyAghAta ne laIne teo suSama sudhyama duSaNa duSpama vigere kALa rUpa vyAghAtanI apekSAthI teo pAMca mahAvidehomAM tathA cakra. vatinA apAvAmAM eTale ke kaTakamAM tathA baladevanA skaMdhAvAmAM, vAsudevanA skaMdha vAramAM mAMDalikenA aMdhAvAromAM grAmanivezemAM grAmanA jana samUhanApaDAvamAM nAra nizemAM kheTa nivezamAM karbaTa nivezomAM, maDamba nivezamAM, droNamukha nivezamAM. pattana nivezamAM, Akara-khANanA nivezamAM Azrama nivezomAM, rAjadhAnInA nivezamAM, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati01 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 257 svalveva vinAzepu vinAzasamayeSu atra khalu AsAlikAH saMmUrcchanti, te jaghanyena aGgula. syAsaMkhyeyabhAgamitayA'vagAhanayA iyamavagAhanA, eSAmutpatteH prathamasamayaviSayA jJAtavyA, utkaNa dvAdazayojanapramitayA avagAhanayA tadanurUpaM ca khalu viSkambhabAhalyena bhUmi dalitvA tatra saMmUrcchanti, ata. asaMjJino mithyAdRSTayaH, eteSAM sAsvAdanasamyaktvasyApi abhAvAt / ajJAninaH-matizrutAdijJAnarahitAH, antarmuhUrtAddhAyuSa eva kAlaM kurvanti, ete AsAlikAH etAdRzasvarUpAH kathitA iti / 'se AsAliyA' te ete mAsAlikAH samyag nirUpitA iti prajJApanAprakaraNArthaH // ___ AsAlikAn nirUpya mahoragAna nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM mahoragA' atha ke te mahoragAH ? iti mahoragaviSayakaH praznaH, uttarayati-'mahoragA jahA paNNavaNAe' mahoragA yathA prajJApanAyAm , prajJApanAyAM yathA mahoragANAM medAdi nirUpitaM tathaivAtrApi mantavyam , prajJApanAprakaraNaM cettham--'se kiM taM mahoragA mahoragA aNegavihA pannattA taM jahA-atthegaiyA arthAt vinAza kI upasthitimeM AsAlikA saMmUrchita hote haiM, arthAt ina saba sthAnomeM AsAlika saMmUcchina janma se utpanna hotA hai| isakI avagAhanA jaghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| yaha avagAhanA inake utpAdana ke prathama samaya kI hai aura utkRSTa se bAraha yojana kI hotI hai| apane anurUpa hI viSkambha aura vAhalya se-lambI caur3I bhUmi ko vidAraka vahAM ve saMmUJchita hote hai ye asajJI hote haiM mithyAdRSTi hote haiN| aura ajJAnI hote haiM ve eka antarmuhUrta kI Ayu ko lekara saMmUcchita hote haiM ye AsAlikA garbhaja nahIM hote haiM kintu saMmUrchana janmavAle hI hote haiN| manuSya kSetra ke bhItara hI. ye saMmUchita hote hai| manuSyakSetra ke bAhara nahIM / manuSyakSetra meM bhI yaha sarvatra utpanna nahIM hote kintu aDhAIdvIpa meM hI utpanna hote hai etAvatA yaha lavaNasamudra meM aura kAlodaghisamudra meM utpanna nahIM hote haiM aisA jAnanA caahiye| ane tenAja vinAzamAM arthAta vinAzanI upasthitimAM AsAlike saMmacchita thAya che. arthAta A saghaLA sthAnamAM AsAlika samUIna janmathI utpanna thAya che tenI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANunI hoya che A avagAhanA temanA utpAda-utpattInA prathama samayanI che. ane utkRSTathI teonI avagAhanA bAra jananI hoya che pitAne anurUpa viSka ane bAhalyathI-vizALa bhUmine vicArIne tyAMthI saMmUcchita thAya che. teo asaMsI hoya che. miyAdaSTi vALA hoya che ane ajJAnI hoya che teo eka aMtarmuhUrtanI AyuSyane laIne saMmUcchita thAya che A AsAlike gaja hotA nathI. paraMtu sa mUcchane janmavALA hoya che. manuSya kSetranI aMdara ja teo saMmUchita thAya che. manuSya kSetranI bahAra nahIM. manuSyakSetramAM paNa teo badhe ja utpanna thatA nathI paraMtu aDhAI dvIpamAM ja utpanna thAya che tethI teo lavaNasamudramAM ane kAledadhi samudramAM utpanna thatA nathI. tema samajavuM. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jIvAbhigamasUtre aMgulaM pi aMgulapuhuttayA vi vihatdhi pi-vihatthipuhuttayA vi syaNi pi-rayaNipuhuttayA vi kucchi pi kucchipuhuttayA vi dhaNuhaM pi dhaNuhapuhuttayA vi gAuyaM pi gAuyaghuhuttayA vi 'joyaNaM pi joyaNapuhuttayA vi joyaNasayaM pi joyaNasayapuhuttayA vi te NaM thale jale jAyA jale vi caraMti te Nasthi iha' vAhiraesa dIvasamuddesu havaMti je yAvanne tahappagArA" atha ke te mahoragA, mahoragA anekavidhAH prajJaptAH tadyathA-santyekake aGgulamapi agulapRthakUtvakA api vitastirapi vitastipRthaktvakA api ranirapi ratnipRthaktvakA api, kukSirapi kukSipRthaktvakA api ghanurapi dhanu pRthaktvakA api, gavyUtamapi gavyUtapRthaktvakA api yojanamapi yojanapRthaktvakA api, yojanazatamapi yojanazatapRthaktvakA api, te khalu sthale jale jAtAH jale'pi carrAnta, te na santIha, bAhyeSu dvIpasamudrepu bhavanti, ye cAnye tathAprakArAH, te ete mahoragA iticchAyA / atha vyAkhyA 'se ki ta mahoragA' atha ke te mahoragAH, uttarayati-'mahoragA aNega vihA pannattA' mahoragA:-anekavidhA:-anekaprakArakAH prajJaptAH- kathitAH, mahAntazca te uragA iti... mahoragAH, vizAlakAyasarpAhatyarthaH, tepAmanekatvaM darzayati-taM jahA' tadyathA-'atthegaiyA aMgulaM pi' astyekake aMgulamapi kecana mahoragA itthaMbhUtA ye aMgulamapi aMgulaM yAvadapi pramANena, atra 'api' zabdena aMgulapramANAt-kecinnyUnA api bhavantIti bhAvaH, aMgulapramANA api ityarthaH, zarIrA aba mahoraga kA varNana karate haiM-"se ki taM mahoragA" ityAdi / "se ki ta maho. ragA" he bhadanta ! mahoraga kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -"mahoragA jahA paNNavaNAe" he gautama ! prajJApanA meM mahoraMgoM kA bheda dvArA jaisA-nirUpaNa kiyA gayA hai vaisA hI vaha yahA para bhI kara lenA cAhiye / prajJApanA kA vaha prakaraNa TIkA meM diyA gayA hai usakA artha hama prakAra se hai- - gautama ne jaba prabhu se aisA pUchA ki he bhadanta ! mahoraga-kitane prakAra ke hai ? tathA- inakA svarUpa kyA hai ? uttara-meM prabhu kahate hai- he gautama ! mahoraga aneka prakAra ke haiM, baDe baDe jo sAMpa haiM unakA nAma mahoraga haiN| inakA zarIra bahuta hI vizAla hotA haiM / inameM kitane mahoraga aise hote hai jo eka aGgula kI avagAhanA vAle hote haiN| yahAM va satrA2 bhA225 sapanu pani 42 cha. tamA gautamapAbhI pUche che - "se ki taM mahoragA" bhagavan mahA sanA khA leha che 1 241 praznanA uttaramA ajItamayAmIna -"mahoragA jahA paNNavaNApa" OM gautama ! prajJApanA sUtramA maheronA bheda batAvatA je pramANenuM nirUpaNa karela che e pramANe te saghaLuM nirUpaNa ahiyAM samajI levuM prajJApanA sUtranuM te prakaraNa TIkAmAM ApavAmAM Avela che tene artha A pramANe che -gItAmavAmI e jayAre prabhune evuM pUchyuM ke he bhagavana mahera keTalA prakAranA che ? tathA tenuM zuM svarUpa che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama ! mahArage aneka prakAranA hoya che. moTAmAM moTA je sarpo hoya che, tene mahArago kahevAya che. teone zarIre ghaNu ja vizALa hoya che. te paikI keTalAka mahArage evA hoya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati0 1. sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 259 vagAhanayA bhavantItyarthaH / atrAmulam ucchAyAGgulaM jJAtavyam zarIrapramANasyAgre vakSyamANatvAt / 'aMgulapuhuttayA vi' kecana mahoragA aGgulapRthaktvakA api dvacagulAdArabhya navAGgulaparyantapramANe pRthaktvazabda' pAribhASikaH, aGgulapRthaktvaM zarIrAvagAhanA yeSAmasti ityaGgulapRthaktvakAH, kecid ekAGgulAdupari navAGgalapramANAvagAhanAvanto'pi bhavantIti bhAvaH, 'bihatthi pi' vitastirapi vitasti yAvat pramANena kecana mahoragA vitastipramANA api zarIrAvagAhanayA bhavanti vitastidazAGgulapramANA bhavatIti / 'vihatthipuhuttayA vi' kecana vitastipRthaktvakA api zarIrAvagAhanayA bhavanti, 'rayaNi pi' ratnimapi, kecana ranimapi ratnipramANA, api zarIrAvagAhanayA bhavanti, dvivitastipramANA raniriti / 'rayaNipuhuttayA vi' ratnipRthaktvakA api kecana / 'kuJchi pi' kukSimapi kuci yAvat pramANena, kukSipramANAH kecana mahoragAH zarIrAaGgula se ucchAyAgula jAnanA / kyoki zarIra kI pramANa svayaM sUtrakAra Age kahane vAle haiM / kitaneka mahoraga aise hote hai, jinake zarIra kI do aGgula se lekara nau aGgula taka kI avagAhanA hotI hai / pRthaktva zabda pAribhASika hai / yaha do aMgula se lekara nau agula taka kI avagAhanA kA yahAM bodhaka hai / kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA vitasti dvAdaza agula pramANa hotI hai| kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA vitasti pRthaktva do vitasti se lekara nau vitasti taka kI hotI hai-kitaneka mahoraga aise hote haiM ki jinakI zarIrAvagAhanA eka ranipramANa hotI hai kitaneka mahoraga aise hote hai ki jinakI zarIrAvagAhanA do ratna se lekara nau ratni taka kI hotI hai / ratni do vitasti 24 aGgula kI hotI hai arthAt eka hastapramANa kA nAma ralli haiM / kitaneka mahoraga aise bhI hote haiM jo zarIrAvagAhanA se kukSi pramANa-do hAtha ke hote haiM / kitaneka mahoraga che ke je eka AgaLanI avagAhanAvALA hoya che. ahiyA AgaLathI uchAya AgaLa samajavuM kemake zarIranuM pramANa sUtrakAra pote ja AgaLa kaheze keTalAka mahoro evA hoya che ke-jeonA zarIranI avagAhanA be AgaLathI laIne nava AMgaLa sudhInI hoya che. pRtha0 zabda pAribhASika che A pRthakRta zabda be AMgaLathI laIne nava AMgaLa sudhInI avagAhanA ne ahiyAM badha karAve che keTalAka mahorago evA hoya che, ke jenA zarIranI avagAhanA vitasti eTale ke bAra AMgaLa pramANunI hoya che keTalAka mahora evA hoya che ke-jeonA zarIranI avagAhanA vitasti pRthaphatva eTale ke be vitastithI laIne nava vitati sudhInI hoya che keTalAka mahoro evA hoya che ke-jeonA zarIranI avagAhanA eka patni pramANu hoya che. keTalAka mahoro evA hoya che ke-jemanA zarIranI avagAhanA be rAtnithI laIne nava rani sudhInI hoya che. rani be vitati eTale ke covIsa AgaLanI hoya che. arthAt eka hAtha jeTalA pramANunuM nAma rani che. keTalAka mahoro evA paNa hoya che, enA zarIranI avagAhanA kukSipramANa eTale ke be Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jIvAbhigamasUtre vagAhanayA bhavanti, kukSidihastapramANA bhavati / 'kucchipuchattayA vi' kukSipRthakatvakA api kecana mahoragA bhavantIti, 'dhaNuhaMpi' kecana mahoggA dhanupi zarIrAvagAhanayA bhavantIti, hastacatuSTayapramANaM dhanurbhavatIti / 'dhaNuhapuhanayA vi' canu pRthak vakA api kecana mahoragA / 'gAraMvi' gavyUtamapi kecana mahoragAH zarIrAvagAhanayA bhavanti, dvidhanuH sahamapragaNaM ganyUtam / 'gAuyapuhattayA vi' gavyUtapRthaktvakA api kecana mahoragA bhavannIti, 'joyaNa pi' yojanapi yojanapramANA api kecana mahoragA zarIgavagAhanayA bhavanti, catvAri gavyUtAni yojanaM bhavati / joyaNapuhattayA vi' yojanapRthakatvakA api kecana mahoggA bhavantIti, 'joyaNamayaMpi' yojanazatamapi kecana mahoragA zarIrAvagAhanayA bhavanti / 'joyaNasayapuhattayA vi' yojanazatapRthaktvakA aise hote haiM jo kukSipRthaktva taka kI avagAhanA vAle hote haiM / "dhaNuiMpi" kitaneka mahoraga aise hote hai jo eka dhanupa cAra hasta-ke hote hai / cAra hAtha kA eka dhanupa hotA haiM / "ghaNuddaputtiyA vi" kitaneka mahoraga aise hote haiM jo do dhanuSa se lekara nau ghanupa taka kI avagAhanA vAle hote hai / kitaneka mahoraga aise hote hai jo 'gArDa vi' eka koza kI avagAhanA vAle hote hai / do hajAra ghanupa kA eka koza hotA hai kitaneka mahoraga aise hote hai jo do koza kI avagAhanA se lekara no koza taka kI avagAhanA vAle hote haiM / kitaneka mahoraga aise hote hai jo eka yojana kI avagAhanA vAle hote haiM / cAra koza kA eka yojana hotA hai / kitaneka mahogga aise bhI hote haiM jo do yojana kI avagAhanA se lekara nau yojana taka kI avagAhanA vAle hote haiN| kitane mahoraga aise bhI hote hai jo ekaso yojana kI avagAhanAvAla hote hai| evaM kitaneka mahoraga aise hote haiM jo doso yojanakI avagAhanA se lekara nau so yojana hAthanA hoya che. keTalAka mahorago evA hoya che, ke jeo kuTira pRtharva sudhInI avagaaunaavaannaa hoya che. "ghaNuhaMpi" heTasATa bhaage| mevA hoya che 4-sAnA zarIranI avagAhanA eka dhanuSa arthAta cAra hAthanI hoya che. cAra hAthanu eka dhanuSa pramANahela cha. "dhaNuhapuhattiyA vi" TalA mhaarge| mevA aAya -romA meM ghanupathI bana nava dhanuSa sudhInI avagAhanAvALA hoya che. keTalAka maharago evA hoya che ke jeo "gAuMvi" mesa-me gAlanI bhavagAhanAvADAya mera2 ghanu5 abhAlanA me kesa thAya che. keTalAka mahArago evA hoya che ke-jeo be kesanI avagAhanAthI laIne nava kesa sudhInI avagAyanavALA hoya che. keTalAka mahArago evA hoya che ke jeo eka ejananI avagAhanAvALA hoya che cAra kesane eka jana kahevAya che. keTalAka mahArage evA paNa hoya che ke-jee be jananI avagAhanathI laIne navajana Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 1 sthalacara parisarpasaM mUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 261 api kecana mahoragA bhavantIti 'te NaM thale jAyA' te pUrvoktAH khalu mahoragAH sthaLe - pRthivyAM jAtA'- samutpannAH santaH 'jale vi caraMti' jale'pi caranti - gacchanti 'thale vicaraMti' sthale'pi caranti tathA svabhAvatvAditi / yadyevaM vidhAste mahoragA stadA kathamiha na dRzyante tatrAha - 'te Natthi iha ' te - pUrvoktA mahoragA iha - manuSyakSetre na santi - na vidyante kintu - 'bAhirae dIvasamuddesu havaMti' bAhyeSu - manuSya kSetrAdatirikteSu dvIpasamudreSu bhavantyato'tra na dRzyate iti / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH - etadanye'pi - etanmahoraga sadRzA bhaveyu ste'pi grAhyA' / 'se ttaM mahoragA' te ete mahoragA nirUpitA iti / 'te samAsao duvihA pannattA' te uktA ahyAdayo mahoragAntAH samAsataH - sakSepeNa dvividhAH - dviprakArakAH prajJaptA--kathitA' paryanta ko avagAhanA vAle hote hai / ye mahoraga yadyapi "thale jAyA vi' sthala meM - pRthivI meM utpanna hote hai phira bhI ye "jale vi caraMti" jala meM bhI calate hai ' thale vicaraMti" aura thala meM bhI calate haiM / kyoMki ina kA aisA hI svabhAva hotA hai / "te Natthi ihaM - bAhirae dIvasamuddesu havaMti" isa prakAra ke ye kSetra meM nahIM dikhate hai usakA kAraNa unakA yahA para nahIM honA hai kSetra se atirikta bAhyadvIpa aura samudro meM hote haiM yaha prajJApanA ke pATha kA artha huA / aba sUtrastha pATha kahA jAtA hai - " se taM mahoragA" isa prakAra se yahAM taka mahorago ke sambandha meM yaha kathana kiyA / isI prakAra se "je yAvanne tahappagArA" jo aura bhI ahi Adi ke jaise sarpa hoM ve bhI ahi Adi rUpa se hI jAnanA cAhiye / ye ukta ahi Adi "samAsao duvihA" saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA" jaise- pajjattA ya apajjattA sudhInAM avagAhanAvALA hAya che keTalAka maheArage evA heya che ke jee ekasA ceAjananI avagAhanAvALA hoya che. tathA keTalAka maheArage evA paNa hAya che ke jee khase caiAjanathI laIne navaseA ceAjana pacantanI avagAhanAvALA hoya che A mahArA jo ke "thale jAyAni" sthasabhAM - pRthvImAM utpanna thAya che to paNa tethe "jalai vicaraMti" sabhAM pazu thAve che. "thale vi caraMti" ane sthaNamA yA yA bhayAne! svabhAva 4 sevA aJjAranA hoya che, "te Natthi ihaM- bAhirapasu dIvasamuddesu havaMti" bhAvA prakAranA A mahArA ke jeo A manuSya kSetramAM dekhAtA nathI tenuM kAraNa temanuM tyAM avidyamAna paNuM che. kemake-AtA manuSya kSetrathI khIjA khAAdvIpa ane samudromAM hoya che. A pramANe A prajJApanA sUtranA pAThanA atha che have sUtrastha pATha kahevAmAM Ave che 6 se ttaM mahoragA " mA prabhArI bhoragonu athana resa che. me 4 rIte "je yAvanne taha pagArA" mInapazu ke mahi vigere nI levA sadhaiM hoya te ahi vigere 3ye samanvA yA upara usa aDi vigere "samAsao duvihA paNNattA" saMkSepathI me aAranA DelA che "taM jahA " te me hA prabhASa che " pajjattA ya apajjantA ya" zo paryApta ane jIna aryApta paryApta zuyu viziSTa aDi mahoraga jo isa manuSya kyoki ye to manuSya Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jIvAbhigamasUtre 'taM jahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptA" ceti / 'taM ceva' tadeva, yada bhedAdikaM yasya kathitaM tadatirikta zarIrAdidvArajAtaM tadeva jalacarajIvAnAM yena rUpeNa zarIrAdi dvArajAta kathitaM tatsarvaM tathaiva-uraHparisarpasamUchimasthalacarapaJcendriyANAmapi jJAtavyam / jalacarApekSayA yadvailakSaNya tadarzayati-'NavaraM' ityAdinA, 'NavaraM sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAgaM' navara kevalam ura.parimarpasthalacagaNA zarIgavagAhanA jaghanyenADhgulAsakhyeyabhAgam 'ukkoseNaM joyaNapuhattaM' utkarpaNa zarIrAvagAhanA yojanpRthaktvama / dviyojanAdArabhya navayojanapramANA zarIrAvagAhanA bhavatIti bhAva / 'ThiI jahanneNaM aMto muhattaM' sthiti-AyuSkAla epAmura parisANA jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkomeNa tevaNNa vAsasahassAI utkaNa tripazcAzadarpamahakhANi 'sesaM jahA jalayarANa' zepaM- zarIrAvagAhanA sthinimyA matirikta zarIrAdicyavanadvAraparyanta dvArajAta yathA jalacarANA kathitaM tathaiva sarva mihApi vakaya" paryApta aura aparyApta, paryApta guNa viziSTa ahi mAdika, paryApta aura aparyAptatA guNa viziSTa ahi Adika aparyApta kahe jAte hai "taM ceva NavaraM sarIrogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNapuhattaM" jisa rUpa se jalacara jIvoM ke prakaraNa meM zarIrAdi dvAroM kA kathana kiyA gayA hai, usI rUpa se ura.parisarpa samUcchimasthalacarapaJcendriyo ke sambandha meM bhI vaha saba zarIrAdi dvArakathana kara lenA cAhiye, parantu jalacara prakaraNa kI apekSA jo isameM bhinnatA hai vaha aisI hai ki uraHparisarpa sthala cara jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se yojana pRthaktva-do yojana se lekara nau yojana taka kI hotI hai "ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM" sthiti- AyuSka kAlainakA-ura parisau kA-jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura 'ukkoseNaM tevaNNaM vAsasahassAI" utkRSTa se tepana 53 hajAra varSa kI hai "sesaM jahA jalayarANaM jAva caugga iyA duAgaDayA" isa prakAra zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta cyavanadvAra paryanta ke saba vigaire paryAta bhane aparyAta gue viziSTa aDi vigare apakSa 42vAya cha "taM ceva NavaraM sarIrogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNa joyaNapuhuttaM" ya2. chonA prakaraNamAM je pramANe zarIra vigere dvArenuM kathana karela che, eja pramANe uraH parisarpa saMmUrNima sthalacara paMcendriyo nA saMbaMdhamAM paNa te zarIra vigere saghaLA dvArA nuM kathana samajIlevuM paraMtu jalacaronA prakaraNukaratAM AmAM je bhinnapaNuM che, te evI ratanu che ke-ura parisarSa sthalacara jInA zarIranI avagAhanA jaghanyathI eka AMgaLanA asaMkhyAtamAbhAga pramANanI che, ane utkRSTathI jana pRthaphava arthAta be ejanathI laIne navayAnasudhAnI jaya cha, "ThiI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM" yAnI sthiti-mAyuSya 12 parisapAnI dhanyathA ye matabhuitanI cha bhane "ukkoseNa tevaNaM vAsasahaslAI" thI tapana // 2 varSanI che "sersa jahA jalayarANaM jAva cauggaiyA duAgaiyA" Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra01 sthalacaraparisapasaMJchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 263 vyam / kiyatparyantaM jalacaraprakaraNamatra anusandheyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvaccaturgatikA yAgatikAH, uraHparisabhya udRtya catasRSvapi gatiSu nArakatiryaGmanuSyadeveSu gamanAccaturgatikAH, tathA-tiryaGmanuSyebhya uddhRtya ura parisapeSu AgamanAd dvacAgatikA iti / 'parittA asaMkhejjA pannattA' parItAH pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptA:kathitAH / 'se taM uragaparisappA' te ete ura parisarpAH sthalacarAH samUcchimA nirUpitA iti / uraHparisarpasamUchimasthalacarAnnirUpya bhujaparisarpasaMmUchimasthalacarAnnirUpayituM praznayannAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM bhuyaparisappasaMmucchimathalayarA' atha ke te bhujaparisarpasaMmUrchimasthalacarA , mujAmyA parisarpanti-gacchanti ye te bhujaparisarpAH te kiM lakSaNAH dvAra jaise jalacaro ke kahe gaye hai vaise hI ve saba yahAM para bhI kaha lenA cAhiye / "ye cAra gatika aura do Agatika hote haiM-kyoki uraH parisapI se marakara jIva cAroM gatiyo meM naraka gati meM tiryaggati meM manuSya gati meM aura devagati meM janma dhAraNa karasakate haiM tathA tiryaJca aura manuSyo meM se marakara AyA huA jIva uraHparisarpo meM janma lete haiM" isa gatyAgati dvAra taka kathita kara lenA cAhiye / "parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye haiM / "se taM uragaparisappA' isa prakAra se uraHparisarpa sthalacara saMmRchimanirUpita kiye haiN| __aba sUtrakAra ura.parisarpa saMmUchimasthalacaroM kA nirUpaNa karake bhujaparisarpa saMmUchimo kA nirUpaNa karate hai "se kiM taM bhujagaparisappa" ityAdi / - "se kiM taM bhujagaparisappasaMmucchimathalayarA' he bhadanta ! jo bhujAoM se sarakate haiM-calate hai-ve godhAnakulAdi bhujaparisarpasaMmUrchimasthalacarajIva kitane prakAra ke haiM ! tathA A rIte zarIranI avagAhanA ane sthitinA kathanazivAya cyavanadvArasudhInA badhA ja dvAranuM kathana jalacaronA prakaraNamAM je pramANe kahela che, eja pramANe te tamAmaThAro ahiyAM paNa samajIlevA. teo cAra gatika-eTaleke cAra gatimAM javAvALA ane be Agatika-be gatithI AvavAvALA hoya che. kemake-ura5risarSothI marIne jIva narakagatimAM, tiryagatimAM, manuSyagatimA, ane deva gatimAM ema cAre gatimAM janma dhAraNa karI zake che. tathA tiryaMca ane manuSyamAMthI mArIne AvelA jIva ura parisaramAM janma le che. A gatyAgati dvAra sudhI 4thana samana "parittA asaMkhejjA paNNattA" pratye zarIrI masa. jyAta 4DasA che. "se ttaM uragaparisappA" mA pramANe / 2. 52sa sthAya2 sa bhuurimenu nirUpaNa karela che. - have sUtrakAra uraH parisarSa sa mUrchAima sthalacaronuM nirUpaNa karIne bhujaparisarpa saMmUribhaanu ni3555 42 cha -' se kiM taM bhujagaparisappa" tyAhi gaurabhasvA bhI supara sapanA samayamA prabhuna pUche che / -se kiM taM bhujagaparisappasamucchimathalayarA" 8 bhagavad jeo bhujAothI sarake che, eTaleke cAle che, tevA godhA-ghe nakula,-neLiyA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaamaan ranwr jIghAbhigamasUtre 264 kiyabhedAzceti praznaH, uttarayati-'bhujaparisappasaMmucchimathalayarA aNegavihA pannattA' bhunaparisarpasaMmUrchimasthalacarA bhanekavidhAH-anekaprakarakAH prajJaptA:-kathitAH 'taM jahA' tadyathA-'gohA naulA jAva' godhA nakulA yAvat / atra yAvatpadena prajJApanAyA ye medAH kathitAH 'saraDA' ityAdaya ste evehApi vaktavyAH / atra godhAkhyasthalacaro jantuvizeSaH (goha) iti prasiddhaH nakulA. prasiddhAH, anye saraTAdayo lokAd dezavizeSAdvA jJAtavyAH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye tathAprakArAH ye'pi godhA nakulAdibhinnAH tatsadRzAH inakA kyA lakSaNa hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"bhujaparisappasamucchimathalayarA aNegavihA paNNattA" he gautama / bhujaparisarpasaMmUrchimasthalacara jIva aneka prakAra ke kahe gaye hai, "taM jahA" jaise "gohA naulA jAva" godhA, nakula Adi yahAM yAvaspada se prajJApanA meM jo bheda kahe gaye hai ve hI saba yahAM vaktavya hue haiM / prajJApanA ke pATha kA bhAva isa prakAra se haiM-godhA-goha yaha sthalacara jantu vizeSa haiM nakula-nevalA yaha prasiddha sthalacara vizeSa jIva hai sarpa kA aura isakA Apasa meM janmajAta vaira hotA hai yaha sarpa ko dekhate hI use pakar3a letA hai aura usake TukaDe TukaDe kara detA hai| __ saraTa ko hindI meM giradhaulA kahate haiM yaha baiThe baiThe apane mastaka ko hilAyA DulAyA karatA hai / yaha per3a Adi para cipakA rahatA hai-"gharoliyA" yaha dezavizeSa kA prasiddha zabda hai, gujarAta meM ise khisakolI kahate haiM aura hindI meM ise gilaharI kahate hai / "vipaMbhara" ko hindI meM "visabharA" kahate hai / yaha makAna meM dIvAla para cipakA rahatA hai / rAtri meM prakAza ke pAsa Aye hue pataMgAdiko kA yaha bhakSaNa karatA haiM inake atirikta aura jo zabda vigere bhujaparisarpa saMmUrichama sthalacara jIva keTalA prakAranA kahelA che? tathA tenA sakSache 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha -"bhujaparisappasaMsucchimathalayarA aNegavihA paNNattA" gautama! suparisa5 sabhUricha bhastharayara mana prasana! - sAche. "taM jahA" te mA prabhArI cha. "gohA naulA jAva" ghA, nAjiyA vigaire. makhiyAM yAvaspadathI prajJApanA sUtramAM je bhede kahelA che, te tamAma bheda samajI levAM prajJApanA sUtranA pAThane bhAvArtha A pramANe che-godhA-gho A sthalacara jatavizeSa che. nakula-naLIyA A paNa prasiddha sthalacara vizeSajIva che. sapane ane A naLIyAne janmathIja vera hoya che. sarpane dekhIneja A nALIye, tene pakaDI le che. ane sarSanA TukaDe TukaDA karI nAkhe che saraTa-kAcaMDe, A kAMcaDe beThA beThA mAthuM halAve che, ane te jhADa vigere 52 yAMTI 2 cha. gharoliyA' mA deza vizeSamA prasiddha za6 cha, zuzatamA bhisadI che, ane hasIma tane taharI' 4 cha "viSabhara" 2 hidImA "viSabharA ra cha bhane te bhAnanI havAsI-sItAbha yATirahecha bhane zubhazatAmA 'dharAsI' kahe che. te rAtre prakAzathI Avela pataMgo vigerene khAI jAya che. A sivAyanA bIjA je Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jIvanirUpaNam 265 loke upalabhyante te sarve bhujaparisarpasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikatayA veditavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA' te godhAnakulAdayo bhujaparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagayonikAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH dviprakArakAH prajJatA:- kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti / bhujaparisarpasaMmUchimasthalacarajIvAnAM bhedopabhedAnupadarya zarIrAdidvArakalApaM darzayitumAha-'sarIrogAhaNA' ityAdi, godhAnakulAdibhujaparisarpasaMmUchimajIvAnAM 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhArga' zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati 'ukkoseNaM dhaNupuhutta' utkarSaNa godhAdijIvAnAM zarIrAvagAhanA dhanuHpRthaktvam / dvidhanuSorArabhya navadhanuHpramANA zarIrAvagAhanA bhavatIti / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM' sthitiH--AyuNyakAlaH jaghanyenAntarmuhartam 'ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI' utkarSeNa sthiti dicatvAriMzadvarSasahasrANi bhavantIti / hai ve lokabhASA se yA dezavizeSa se jAne jA sakate haiN| "je yAvanne tahappagArA' tathA-inase aura bhI jo jIva bhinna haiM, para ve nakulAdi jaise haiM to ve saba bhI bhujaparisarpa saMmUcchima paJcendriyatiryagyonika rUpa se hI jAnanA cAhiye / "te samAsao duvihA pannattA" ye jo godhA nakula Adi bhujaparisarpa saMmurchima paJcendriya tiryagyonika jIva haiM ve saMkSepa se do prakAra kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise- "pajjattA ya apajjattA ya" eka paryApta aura dUsare aparyApta isa prakAra se bhujaparisarpa saMmUchimasthalacarajIvoM ke bhedoM ko aura upamedoM ko dikhalA kara aba sUtrakAra inake zarIrAdi dvAroM ko prakaTa karane ke liye kahate haiM-"sarIrogAhaNA" ityAdi inakI zarIrAvagAhanA-jahannaNaM aMgulAsaMkhejjaibhAga" jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM aura 'ukkoseNaM dhaNupuhuttaM' utkarSa se dhanuSa pRthaktva hai-do dhanuSa se lekara nau dhanuSa taka kI hai / "ThiI jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI zamhaDiya bhASAthI athavA dezavizeSathI sabha sevA "je yAvanne tahappagArA" tathA AnAthI je bhinnajIvo che, paNa te nakula-naLIyA jevA hoya to te badhA ja bhuja parisarpa sabhUmi payandriya tiyayAni pAthI / sabhA. "te samAsao duvihA paNNattA" je A ghe, neLIyA vigere bhuja parisarpa saMmUrchAima paMcendriya tiyanika jIva che, tamA sapathI ye mAranA 4khasA che. "taM jahA" te 2 mA prabhArI samAvA. "pajjattA ya apajjAttA ya" me paryApta mane bhI aparyApta mAza bhuparisa smuuriSThama sthalacara jInA bhedo ane upabhede batAvIne have sUtrakAra teonA zarIra vigere dvAzanu thana 42i 3 cha -"sarIrogAhaNA" pratyAhitamAna zazaranI mAnA / agulAsakhajjahabhAga" dhanyathA ma mAgaNanA asabhyAta mAga pramANunI cha. bhane "uphkoseNaM dhaNupuhuttaM" BSTathI dhanuSa pRthatva cha. meTale me dhanuSathI dhana nava dhanuSa sudhInI che "ThiI jahANeNaM atomuhuttaM, unakoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI" bhanI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t 'jIvAbhigamasUtre 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam - zarIrAvagAhanAsthitivyatiriktaM sarvaM dvArajAtam / yathA jalacarANAm / nalacarasaMmUrcchimAnAM yathA kathitaM tathaiva bhujaparisarpasaMmUcchima godhAna kulAdInAmapi jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaravat jJAtavyaM tatrAha - 'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvaccaturgatikA dvAgatikAH gatyAgatidvAraparyantaM jalacaravadeva bhujaparisarpasthala carANAmapi jJAtavyamiti / 'caugaiyA' caturgatikAH, bhujaparisarpasthalacarebhya uddhRtya nArakatiryaGmanuSyadevagatiSu gamanAt / 'du AgaiyA' dvayAgatikAH tiryaGmanuSyebhya uddhRtya bhujaparisarpeSu AgamanAt / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNo bhujaparisarpa godhAnakulAdayo'saMkhyAtAH " yahAM sthiti jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se bayAlIsa hajAra varSa kI hai / 'sesaM jahA jalayarANaM' isa prakAra zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta zarIrAdi dvAroM kA kathana jalacara samUrcchima jIvo ke prakaraNa meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI ina bhujaparisarpa saMmUcchima godhA nakula Adiko ke sambandha meM bhI hai jalacara jIvoM kA prakaraNa yahAM " jAva caugaiyA, duAgaiyA' isa sUtra taka kA grahaNa karanA cAhiye, ataH jalacara novoM ke gatyAgati dvAra paryanta yaha prakaraNa gRhIta huA hai to ye bhujaparisarpa sthalacara jIva apanI isa paryAya ko chor3a kara jaba gatyantara meM jAte haiM to ye sIdhe cAro gatiyoM meM jA sakate haiM- narakagati meM bhI ye nA sakate haiM tiryaJcagati meM bhI ye jA sakate haiM manuSyagati meM bhI ye jA sakate haiM aura deva gati meM bhI ye jA sakate haiM isalie ye caturgatika kahalAte haiM tathA tiryaJca aura manuSyoM meM se udavRta huA jIva sIdhA yahAM dUsarA janma le sakatA hai / isa prakAra ye dvayAgatika bhI kahe | " parittA asaMkhejjA pannattA" pratyeka zarIrI jo godhAnakula Adi bhujaparisarpa sthala sthiti dhanyathI 4 tartanI che, bhane STathI meM tAlIsa Dalara varSAMnI che. "sersanahA jalapurANaM' yA rIte zarIranI avagAhunA gane sthitidvArA uthana zivAya zarIra vigere dvArAnu kathana jalacara samUoima jIvA nA prakaraNamAM je pramANe kahela che teja pramANe A bhuja parisarpa samUcchima ghA, nALiyA, vigerenA saMbaMdhamAM samajI levu' ane te sara vonuM prabhu maDiyAM "jAva caugaiyA du AgazyA" mA suutrpATha sudhI te kathana grahaNa karavu jethI jalacara jIvAnA gatyAgatidvAra sudhI A prakaraNu grahaNu cala che tema samajavu A bhujaparisarpa sthalacara jIva A paryAyane cheDIne jyAre gatyattara-khIjIgatimAM jAya che. te tee sIdhA cAre gatiyAmAM jaI zake che manuSyagatimAM paNa jai zake che. ane devagatimAM paNa jaI zake che. tethI teo cAra gativALA kahevAya che. tathA tiryaMca ane manuSyeAmAMthI nIkaLIne jIva sIdhA A bhujaparisoMmAM janma le che. A rIte A dvayAgatika-be gatithI AvavAvALA e pramANe paNa vAya che, "parittA asaMkhejjA - paNNattA" pratye zarIrI hai ? gho nojIyA vigere su , Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1. sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam .267 prajJaptAH kathitA iti / saMprati prakaraNArthamupasaMharannAha-se taM' ityAdi, 'se taM bhuyaparisappasaMmucchimA' te ete bhujaparisarpasaMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAH nirUpitA iti / 'se taM thalayarA' te ete sthalacarajIvA bhujaparisAntA nirUpitA iti // atha khecarAnnirUpayitumAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM khahayarA' atha ke te khecarA jIvAH iti praznaH, uttarayati-'khahayarA caubdhihA pannattA' khecarA jIvAzcaturvidhAHcatuSprakArakAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-cammapakkhI' carmapakSiNaH carmamayau pakSau vidyate yeSAM te carmapakSiNaH 'lomapakkhI' lomapakSiNaH-lomayuktau pakSau iti lomapakSau tau vidyate yeSAM te loma pakSiNaH-haMsa mayUrAdayaH / 'samudgakapakkhI' samudgakapakSiNaH samudgavat saMpuTavat pakSau yeSAM te tathA gacchatAmapi pakSau saGkucitau eva tiSThataH tAdRzapakSavantaH samudgapakSiNaH 'vitatapakkhI' cara jIva hai ve asaMkhyAta kahe gaye hai| "se taM bhuyaparisappasaMmucchimA" isa prakAra se yaha varNana bhujaparisarpasaMmUcchimapaJcendriyatiryagyoniko kA kahA gayA hai| isa varNana ke samApta hone para 'se taM thalayarA' yaha sthalacara catuSpada aura sthalacara parisarpa ina mukhya do bhedoM dvArA sthalacaro kA nirUpaNa ho gyaa| __ jalacaroM aura sthalacaro kA varNana karake-aba sUtrakAra khecaro kA nirUpaNa karate hai___ 'se ki taM khahayarA' he bhadanta ! khecara jIva kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'khahayarA cauvihA pannattA' he gautama ! khecara jIva cAra prakAra ke hote haiN| 'taM jahA' jaise- 'cammapakkhI ' carmapakSI-jinake pakha carma rUpa hI hote haiM ve carmapakSI kahe gaye haiM, 'loma pakkhI' lomapakSI-jinake paMkha roma yukta hote haiM ve loma pakSI hai / 'samudagapakkhI' ur3ate hue bhI jina pakSiyo ke dono paMkha saMkucita rahate hai aise pakSI samudgaka pakSI kahalAte hai / 'vitata parisa5 sthAyara 1 cha, 2 asaNyAta DasA cha. "se ta bhuyaparisappasamucchimA" irIte A bhuperisarpa sa mUrchAima paMcendriya tiryaMca eNnimenu varNana karela che. "se te thalayarA" mA te mA sthataya2 yatu054 mane sthAya2 parisa5 mA bhubhya meM bhede dvArA sthalacarenuM nirUpaNa samApta thayuM ? jalacare ane sthalaceranuM nirUpaNa karIne heve sUtrakAre khecara jenuM nirUpaNa kare cha.-22 samadhI 4thana pAnI chAyI gautama svAmI prabhune che che 3-"se ki ta khahayarA" sapana y2-11||bhii vo seal ti DasA cha ? i praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna 4 cha -"khahayarA cauvihA paNattA" hai gotama ! meyara cha yAra nA hAya che. "taM jahA" te mI pramANe cha. "cammapakkhI" yA pakSI nI ma ya 35 25 DAya cha, te yama pakSI 4DevAya cha. "lomapakkhI' vAma 5kSI ramAnI pANI 3 vATara pANI ya che ta vAmapakSI pAya che. "samudgapaktI" tA tA 52 pakSiyAnI manna pANa, samunyAta 2 cha tavA pakSIyA samudra pakSI pAya che "vitatapakkhI" bhanI bhane 5in hamezA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 260 vitatapakSiNaH, vitatau- nityamasaMkucitau pakSau vitatapakSI to vidhete yeSAM te vitatapakSiNaH 'sarvadA prasAritapakSavantaH ityartha iti / tatra sarvaprathamaM carmapakSiNo nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM cammapakkhI' atha ke te carmapakSiNa iti praznaH, uttarayati - 'cammapakkhI' 'aNegavihA pannatA' carmapakSiNo'nekavidhAH prajJaptA - kathitA iti / 'taM jahA ' tathA 'vaggulI jAva je yAvanne tahappagArA' valgulino yAvat ye cAnye tathA prakArAste sarve'pi carmapakSirUpatayA pratipattavyAH atra yAvatpadenAtrApi prajJApanAprakaraNaM paTita vyam / eteSA svarUpaM lokata evAvagantavyamiti || ' se taM cammapakkhI' te ete upari darzitA valguliprabhRti pakSiNazcarmapakSirUpatayA jJAtavyA iti // atha lomapakSiNo nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM lomapakkhI' atha ke te lomapakSiNa iti praznaH, uttarayati - 'komapakkhI aNegavidyA pannattA' lomapakSiNo'nekapakkhI' tathA jinake donoM paMkha hamezA phaile hue rahate hai-kabhI sakucita nahIM hote hai-ve vitatapakSI haiM isa prakAra khecara pakSiyoM ke sambandha meM sAmAnya rUpa se jAnakArI prApta kara aba gautama isI viSaya meM vizeSa rUpa se jAnakArI prApta karane ke liye prabhu se aisA pUchate haiM- "se ki taM 'cammapakkhI' he bhadanta ! ve carmapakSI kitane prakAra ke hote haiM-uttara meM prabhu kahate haiM 'cammapakkhI aNegavidyA pannattA" he gautama ! carmapakSI aneka prakAra ke kahe gaye haiM- "taM jahA ' jaise - 'vaggulIjAva je yAvanne taDhappagArA' valgu - yAvat aura bhI isI prakAra ke aneka jIva ho, yahA yAvatpada se 'jaloyA aDillA' bhAruMDapakkhI jIvajIvA samudavAyasA kaNNattiyA pakkhi virAliyA" ina prajJApanA paTita khecara jIvoM kA saMgraha huA hai| ina saba kA svarUpa loka se hI jAnane ke yogya hai 'se ttaM cammapakkhI " isa prakAra kA yaha saba kathana carmapakSiyoM ke sambandha meM kahA hai / 'se kiM taM lomapakkhI' he bhadanta ! lomapakSI kitane prakAra hai ? uttara meM pramu phelAvelI rahe che teo vitatapakSI kahevAya che. A rIte khecara-AkAzamA pharanArA pakSiyanA sabadhamAM sAmAnya paNAthI samajaNumeLavIne have gautama svAmI A sabadhamAM vizeSa pAyAthI samanyubhejavavA bhATe prabhune me pUche the - "se ki naM cammapakkhI" he lagavan te garbhapakSIya beTA prahAranA hoya he 1 mA praznanA uttaramA pralu he che hai- "khamma parat agavA paNNattA" he gautama ! pakSI ane prahAranA usA che. "taM jahA' te mA prabhA . " vaggUlo jAva je yAvanne tahappaggArA" vagutI yAvat jInna pa manA devA bhane vo hoya te madhA samalasevA aDiyAM yAva-pAthI "jaloyA, aDilA, bhAruM upakalI, jIvajIvA, samudavAyasA kaNNatiyA pakkhivirAliyA" bhI prajJApanA bhUtrabhAM kahelA pATha pramANe khecara-AkAzagAmI IvAnA sa graha thayA che. A tamAma pakSIceAnuM stra3ya bAhavyavahArathI samacha sevu "se taM cammapaksI" mA prabhASenu' mA tamAma IMdhana cama pakSIonA sabaMdhamAM kahyu che have leAmapakSInA sabadhamAM gautama svAmI pUche che hai- "se kiM taM lomapavitra" he lagavan kheobhapakSI DeTA prahAranA usA che, ? yA praznanA Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyopratikA TokA prati0 1 sthalacaraparisa mUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 269 vidhAH - anekaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH atra lomayuktau pakSau iti lomapakSau tau vidyate yeSAM te lomapakSiNa iti anekavidhatvaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA - ' DhakA kaMkA je yAvanne tahapparagArA' DhakkA kaGkAH ye cAnye - daGkakaGkAtiriktA tathA prakArAH daGkAdisadRzAste sarve'pi lomapakSitayA jJAtavyAH / lomapakSiviSaye'pi prajJApanAprakaraNamanusmaraNIyam / 'se taM lomapakkhI' te ete DhaGkAdayo lopapakSiNo nirUpitA iti // kahate haiM-'loma pakkhI aNegavihA paNNattA' he gautama | lomapakSI aneka prakAra ke kahe gaye hai / 'taM jahA ' jaise - " DhaMkA, kaMkA, je yAvanne tahappagArA' Dhaka, kaka, gRddha pakSI - tathA isI prakAra ke aura bhI pakSI ye saba lomapakSI rUpa se jAnanA cAhiye / lomapakSiyoM ke sambandha meM prajJApanA prakaraNa jo TIkA meM diyA gayA usakA bhAva isa prakAra se hai"DhaGka, kaGka - gIdha, kurara-pakSivizeSa vAyasa kauvA cakravAka - cakavA haMsa kalahaMsa- catakha rAjahaMsa - haMsa Adi - batakakI jAta, soDI - baka- bagalA - vAriplava - jalakAga balAgA - bagalekI eka jAti krauJca-sArasa. masara - masUra. mayUra saptahasta. gahara puNDarIka kAga baDA kauvA kArmijuya vaMjulaka. tItara varttaka- baTera lAvaka baTera ko eka jAti kapota- kabUttara kapiJjala cAtaka pArAvata--kabUtara vizeSa. citraka vizA. kukkuTa - murgA zuka- totA. barhI- mayUra kI jAti, madana zAlAkA - maiMnApakSI kokila aura zlakSNa varillaka Adi inameM kitaneka loma pakSI to prasiddha haiM aura kitaneka deza vizeSa se jAnane ke haiM / 'se taM lomapakkhI' isase yaha saba kathana lomapakSI ke sambandha meM kiyA gayA hai / 1'huM gautama ! leAmapakSI aneka che.- " DhUMka kaka je yAvaNNe bIla pakSIya mAmadhA pkssiiye| samadhamAM prajJApanAsUtranuM je leAma pakSI tarIke sabhavA. lAmapakSionA prakaraNa TIkAmAM Apela che. tene bhAva mA prabhA che, Dhaka kaDU- gIdha pakSI. 22- pakSivizeSa vAyasa - agaDe, aDavA, pakSivizeSa iMsa, uDusa, batakha mata, rAsa cotaDusa, mADamatanIlata, soDI, magalA, vArisava-pAthI bhAMraDenAra agaDI, jayAjA-jajasAnI khela tha, sArasa, bhasara-bhasUra, bhayUra - bhora, saptahasta, gahura puMDarIma, bhAgabhoTo agaDA, abhinaya, vanusa, tItara-tetara, vatta-yakSi-vizeSa, sAya-TeranI - lata, jyota-myUtara, unisa yAta, pArAvata- aNUtaranI senata, citra, vizA, humDuTabharaghA, zum poTa, mahi - bhAranImeDalata, bhahanazalAa-bhenA, aThisa - ayasa bhane sakSama vallika vigere AmAM keTalAka lemapakSita prasiddha ja che. ane keTalAka dezavizeSathI sabhalasevA. "settaM lomapaktro" bhArIte mA saghaNu sthana se bhapakSInA sa'madhamAM aretu che uttarabhAM alu he che - "lomapakkho aNegavihA paNNattA aAranA udyA che. 'taM jahA " te yA pramANe tahappagArA" DhaMga 44- gIdha pakSI tathA khAnAlevA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 270 samudgapakSiNAM svarUpaM darzayituM praznayannAha-se ki taM' ityAdi, 'se ki taM samugga pakkhI' atha ke te samudgapakSiNa iti prazna', uttarayati-'samuggapakkhI egAgArA pannattA jahA paNNavaNAe' samudgapakSiNaH ekAkArA-ekaprakArakA eva prajJatA:-kathitA yathA prajJApanAyAm / tathA ca prajJApanAprakaraNam-'se kiM taM samuggapakkhI? samuggapakkhI egAgArA pannattA / te NaM natthi ihaM vAhiraema dIvasamuddesu bhavaMti se taM samuggapakkho' atha ke te samudgapakSiNa' ? samudgapakSiNa ekAkArA. prajJaptAH, te khalu na santi iha / bAhyaSu dvIpasamudreSu te bhavanti te ete samudgapakSiNo nirUpitA iti // vitatapakSiNo nirUpayitumatidizati- 'evaM' ityAdi, 'evaM vitatapakkhI jAva' evaM yathA samudgakapakSiNa' prajJApanAprakaraNAnnirUpitA stathaiva vitatapakSiNo'pi nimpayitavyA. prajJApanAsUtrapAThastu itthaM tathAhi-'se ki taM vitatapakkhI ? vitatapakkhI egAgArA pannatA samudgakapakSI ke sambandha meM kathana isa prakAra se hai ? 'se kiM taM samuggapakkhI ' he bhadanta ! samudgakapakSI kitane prakAra ke haiM - uttara meM prabhu kahate hai-he gotama ! 'samugNapakkhI -egAgArA paNNattA jahA paNNavaNAe' samudgaka pakSI prajJApanA ke kathanAnusAra eka hI prakAra ke kahe gaye hai-prajJApanA kA vaha prakaraNa isa prakAra se hai-'se ki taM saMmugApakkhI ? samuggapakkhI egAgArA pannattA, te NaM nasthi ihaM vAhiraesa dIvasamuddemu bhavaMti' ye samudgaka pakSI eka hI prakAra ke hote haiN| aura ye yahAM manuSya kSetra meM nahIM hote haiM-kintu vAhara ke dvIpasamudro meM hote hai| isa prakAra se samudgaka pakSikA kathana kara ke aMba sUtrakAra vitata pakSiyo kA nirUpaNa karate haiM-'evaM vitatapavakhI jAva' jisa prakAra se prajJApanA kA prakaraNa ko lekara samudgaka pakSikA nirUpaNa kiyA gayA hai-usI prakAra se vitatapakSiyo kA bhI nirU ' paNa karalenA cAhiye0 prajJApanA sUtra kA pATha isa prakAra se haiM - "se ki taM vitatapakkhI ? have samugaka pakSInA sa baMdhamAM kathana karavAmAM Ave che A saMbaMdhamAM gautama svAmI prabhune pUche cheTe-se ki taM samuggapakkhI" sagavan samuhagaDa pakSI TeTatA mAranA hyA cha ? yA prazna uttaramA prabhu gautabhasvAmI ne cha / gautama ! "samu. gapakUkhI egAgArA paNNattA' jahA paNNavaNAe" samupakSI prajJApana sUtramA 4aa prabhArI me0 prAranA DasA cha prajJAyanAsUtranu ta 425 2mA prabhArI che "se ki taM samuggapakkhI samuggapakkhI pagAgArA paNNattA' te NaM Natthi iha vAhirapasu dIvasamuddesu bhavaMti" A samudragaka pakSiye eka ja prakAranA hoya che ane te ahiyA manuSyakSetramAM hotA nathI, paraMtu bahAranA dvIpasamudromAM hoya che. A rIte samudragapakSinuM kathana karIne have sUtrakAra vitata pakSiyAnu ni3595 42 cha 'evaM vitatapakkhi jAva" 2 prabhArI prajJApana sUtranA prakaraNamAM samudga pakSonuM nirUpaNa karavAmAM Avela che, e ja pramANe vitata pakSiAnuM ni355 55] sama yu. prajJAyanAsUtra te 18 mA prabhAe cha.-"se kiM taM vitata Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1. sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti jIvanirUpaNam 271 te NaM nasthi ihaM, bAhiraesu dIvasamuddesu bhavaMti se taM vitatapakkhI' atha ke te vitatapakSiNaH, vitata pakSiNaH ekAkArAH-ekaprakArA' prajJaptAH- kathitA, te khalu vitatapakSiNo na santi iha-manuSyakSetre, kintu bAhyeSu-manuSyakSetrAtirikteSu dvIpasamudraSu bhavanti te ete vitatapakSiNaH / 'je yAvanne tahappagArA' ye cAnye / tathAprakArA statsadRzA ste sarve'pi khecarAzcarmapakSyAdi rUpatayA pratipattavyAH / 'te samAsao duvihA pannattA' te pUrvoktA ime sarve pakSiNaH samAsataHsaMkSepeNa dvividhA.-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti, 'taM jahA' tadyathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzceti / carmapakSilomapakSisamudgapakSi vitatapakSiNAM zarIrAdi cyavanAntadvArANi jalacaravadeva jJAtavyAni, kevalaM zarIrAvagAhanAsthiti jalacarApekSayA vilakSaNe jJAtavye vitatapakkhI egAgArA pannattA-te NaM natthi iI, bAhiraesa dIvasamuddesa bhavaMti, se taM vitatapakkhI ' isa kA sArAMza aisA hai ki jaba gautama ne prabhu se aisA pUchA kihe bhadanta / vitatapakSI kitane prakAra ke haiM-taba prabhu ne unase aisA kahA ki he gautama ! vitatapakSI eka hI prakAra ke haiM-aura ye yahAM manuSya kSetra meM nahIM hote haiM kintu bAhara ke dvIpa aura samudroM meM hI hote haiM / tathA-"je yAvanne tahappagArA" inhIM ve jaise jo aura bhI pakSI ho ve saba bhI pakSiyoM meM hI parigaNita ho jAte haiN| 'te samAsao duvihA pannattA' ye pUrvokta samasta pakSI sakSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jaise-pajjattA ya apajjattA ya' paryApta aura aparyApta ye carma pakSI, loma pakSI samudgaka pakSI aura vitatapakSI paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke hote haiM inake zarIradvAra se lekara cyavana dvAra taka kA samasta dvAroM kA kathana jalacara jIvoM ke prakaraNa ke jaisA hI hai aisA jAnanA cAhiye / parantu jalacara jIvoM ke prakaraNa kI apekSA-inake prakaraNa kathana meM jo bhinnatA hai vaha inakI zarIrAvagAhanA meM aura sthiti meM hai jo isa prakAra se hai-'NANataM-sarIrogAhaNA pakstrI vitatapakkhI egAgArA paNatA te NaM natthi iha, bAhirapasu dIvasamuddesu bhavati se taM vitatapaklI' mA pani sArAMza mA pramANe che nyAre gautamasvAmI prabhu se pUchayuM ke he bhagavana vitatapakSI keTalA prakAranA kahyA che? tyAre A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmIne kahyuM ke-he gautama! vitatapakSI ekaja prakAranA kahela che ane te ahiyAM manuSyakSetramAM hotA nathI para tu bahAranA dvipa ane samudramAM ja hoya che. tathA "je yAvanne taha pagArA" mA vitatapakSInA bhI pakSiyA jAya ta saMghamA pakSiya nI triImA bhAvI taya che " te samAsao duvihA paNNattA" mA paIsA Dala sajA pkssiy| sapathI meM rAnI sA che "taM jahA" meM 2 mA abhAva samasa! "pajjattA ya apajjatA ya" paryAta bhane mA4. bhA yabha pakSI, saampakSI, samudagakapakSI ene rvitatapakSI, paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranA hoya che. teonA zarIradvArathI laIne cyavanadvAra sudhInA badhA ja dvAranuM iyana sayavAnA mI hyA pramANe sabhA "52 sayaraLavA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jIvAbhigamaste tadeva darzayati-'NANattaM' ityAdi, 'NANa' nAnAtvaM medaH jalacarApekSayA zarIrAvagAhanA sthityoH 'sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjabhArga' zarIrAvagAhanA khecarANAM jaghanye. nADgulAsaMkhyeyabhAgam 'ukkoseNaM dhaNupuhatta' utkaNa dhanuHpRthakatvam / dvidhanurArabhya navadhanuHparyantam / 'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM' sthitiH-mAyuSyakAlo jaghanyenAntamuhartam 'ThiI ukkoseNaM vAyattari vAsasahassAI' khecarANAmutkarSeNa sthitiH-AyuSyakAlaH dvAsaptati varSa sahasrANi / avagAhanAsthityo vipaye yathAkrama gAthAdvayaM darzayati 'joyaNa sahassa gAuya, pudatta tatto ya joynnpuhtto| doNDaMpi dhaNupuhattaM samucchimaviyayapakkhI NaM // 1 // samucchapuncakoDI caurAsII bhave sahassAI / te vaNNA vAyAlA vAvattari meva pakkhI NaM // 2 // vyAkhyA-saMmUrchimAnAM jalacarANA mutkRSTA zarIrAvagAhanA yojanasahanapramANA bhavati saMmUrchimAnAM catuSpadAnAM gavyUtapRthaktvaM bhavati, tata uraHparisarpANAmutkRSTA zarIrAvagAhanA yojanajahanneNaM aMgulAsakhejjaibhAga, ukkoseNaM dhaNupuhuttaM' yahA~ nAnAtva-bheda isa prakAra se hai-zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asalyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthktva hai-do dhanupa se lekara 9 nau dhatupa taka hai 'ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vAyattari vAsasahassAI' sthiti isakI jaghanya se eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa se vahattara hajAra varSa kI hai / isa viSaya meM-do gAthAe~ 'joyaNasahassa' ityAdi / 'saMmuccha puvyakoDI' ityAdi / inakI vyAkhyA-saMmUcchima jalacara jIvoM kI utkRSTa se zarIrAvagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai / saMmUrchima catuSpadoM kI utkRne prakaraNa karatAM A prakaraNamAM je bhinna paDyuM che, te tenA zarIradAra avagAhanA dvAramAM bhane sthiti dvAramA cha 2 mA prabhAva cha.-"NANatsarIrogAhaNA jahanneNaM agulAsaMkhejjabhAgaM uphkoseNaM ghaNupuhutta" mADiyAM nAnAtva- pAramA prabhArI cha. mA pkssicenA zarIranI avagAhanA jaghanyathI AgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanI che ane thI dhanuStha va cha meTa -se dhanuSathI 2 nava dhanuSa sudhAnI cha. "ThiI jahapaNeNaM ato muhutta upakoseNa thApattari vAsasahassAI bhanI sthiti dhanyathI me mata. muMhatanI che, ane utkRSTathI terahajAra varSanI che. A sa ba dhamAM be gAthAo nIce prabhArInI 4usa 2-joyaNasahassa" tyAhi "saMmugchapuvvakoDI" tyAhi tanI vyAbhyA A pramANe che. -sa mUrNima jalacarajInA zarIranI avagAhanA utkRSTathI eka hajAra ejananI hAya che sa mUriSThama catuSpadenI avagAhanA gabhUta pRthakRtva hoya che. ura parisarponI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaghopratikA- TIkA prati0 1 sthalagharaparisarpasaMmUcchima paM0 ti0 jodhanirUpaNam 273 pRthaktvapramANA bhavati-'doNhapi' dvayAnAM -saMmUchimabhujagapakSiNAM-saMmUchimabhujaparisarpapakSirUpANAM pratyekaM dhanuH pRthaktvamutkRSTA zarIrAvagAhanA bhavatIti / tathA saMmUcchimAnAM jalacarANAmutkRSTA sthitiH pUrvakoTipramANA bhavati, samUcchimAnAM catuSpadAnAM caturazItivarSasahasrANi, uraHparisarpANAM tripazvAzadvarSasahasrANi bhunaparisarpANAM dvAcatvAriMzadvarSasahasrANi, pakSiNAM dvAsaptativarSasahasrANi bhavatIti / 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam zarIrAvagAhanAsthityatirikta sarva zarIrAdicyavanAntadvArajAtam , khecarANAM jalacaravadeva jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaravad jJAtavyaM tatrAha-'jAba' ityAdi, 'jAva' yAvat 'caugaiyA duAgaiyA' caturgatikAH dvayAgatikAH, ete khecarAH nArakatiryaDmanuSyadeveSu gamanAccaturgatikAH tiyeDmanuSyebhya udRtya khecareSvAgamanAd dvayAgatikA iti / STAvagAhanA gavyUta pRthaktva hotI hai| uraHparisau kI utkRSTa se zarIrAvagAhanA yojana pRthakva hotI hai| tathA saMmUchima-bhujaparisapo kI aura khecaroM kI utkRSTa zarIrAvagAhanA pratyeka kI dhanuHpRthaktva hotI hai| saMmUchima jalacaro kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi pramANa hotI hai / saMmUchima catuSpadoM kI caurAsI hajAra varSoM kI hotI hai| uraHparisapo kI tepana hajAra varSoM kI hotI hai| bhujapariso kI bayAlIsa hajAra varSoM kI hotI haiM aura pakSiyoM kI bahattara hajAra varSoM kI hotI hai / 'sesaM jahA jalayarANa' zarIrAvagAhanA aura sthiti se atirikta samasta zarIrAdicyavanAntadvAra taka kA kathana ina khecaroM ke prakaraNa meM jalacara jIvoM ke jaisA hI jAnanA cAhiye / 'jAva caugaiyA duAgaiyA' yAvat cAragatika aura do Agatika hote hai| khecara jaba apanI paryAya se chUTate hai to ye sIdhe narakagati meM bhI jA sakate hai, tiryaJcagati meM bhI jA sakate hai, manuSyagati meM bhI jA sakate haiM aura devagati meM bhI jA sakate hai| isaliye caturgatika haiN| tathA-tiryaJca aura manuSyoM meM se bharA huA jIva sIdhA khecara jIvoM meM utkRSTathI zarIravagAhanA jana pRthaphavanI hoya che. tathA saMmUriSTha ma bhujaparisarponI ane becarAnI utkRSTa avagAhanA darekanI dhanuSpaBtvanI hoya che saMmUrchAima jalacaranI utkRSTa sthiti pUrvakeTi pramANu hoya che. saMmUrNima catuSpade nI caryAzI hajAra varSonI hoya che uraperisanI tepahajAra varSonI hoya bhujaparisarponI betAlIsahajAra varSanI hoya che ane pakSiAnI sthiti tera hajAra varSonI hoya che. "sesaM jahA jalayarANaM" zarIrAbAInA bhane sthitinA yana '2di saadaa| mettleke zarIradvArathI laIne cavanadvAra sudhInuM A khecara saMbaMdhI kathana jalacarajInA saMbaMghmaa hyA pramANenusamana "jAva caugaiyA duAgaiyA" yAvata yAra tivA bhane be AgativALA hoya che kheMcare jyAre potAnI paryAyathI chUTe che. tyAre teo sIdhA narakagati mAM paNa jaI zake che, tiryaMcagatimAM paNa jaI zake che, manuSyagatimAM paNa jaI zake che, ane devagatimAM paNa jaI zake che. tethI teo caturgatika kahevAya che tathA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mIvAbhigamasUtre 27 tatazca gatyAgatiparyantaM sarvamapi dvArajAtaM jalacaravadeva khecarANAmapi jJAtavyamiti / 'parittA asakhejjA pannattA, pratyekazarIradhAriNa ime khecarA asaMkhyAtAH prajJaptA -kathitA iti // 'se taM khahayarasaMmRcchimatirikkhajoNiyA' te ete khecarasamUchimatiryagyonikA nirUpitAH / 'me ta saMmucchimapaMciMdiyatirikakhajoNiyA' te ete saMmUchimapaJcendriyatiryagyonikAH bhedaprabhedai nirUpitA iti / / sU0 23 // ___ nirUpitA' samUcchimapaJcendriyatiryagyonikAH samprati garbhavyutkrAntikAn paJcendriyatiryagyonikAna nirUpayitu praznayannAha-se kiM taM gambhavadaMtiyaH' ityAdi / mUlam-'se kiM taM gambhavakaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? ganbhavatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattAtaM jahA-jalayarA, thalayarA, khahayarA / se kiM taM jalayarA jalayarA paMcavihA pannattA taM jahAmacchA, kacchabhA, magarA, gAhA, susumArA, savvesiM bhedo bhANiyabbo taheva jahA paNNavaNAe jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA taM jahA-pajjattA ya apajjattA ya / tesiNaM bhaMte ? jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! cattAri sarIragA pannattA taM jahA-orAlie vaubie teyae kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM joyaNasahassaM / chavihasaMghayaNI pannattA taM jahA-cairosabhanArAyasaMghayaNA, usabhanArAyasaMghayaNI, nArAyasaMghayaNI, addhanArAyasaMghautpanna ho sakatA hai / isa prakAra ye vyAgatika kahe gaye haiM / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyeka zarIradhArI ye khecara asaMkhyAta kahe gaye haiN| 'se taM sahayarasamucchimatirikkhajoNiyA' isa prakAra se khecara samUchima tiryagyonika jIvoM kA nirUpaNa kiyA hai 'se ttaM saMmacchimapaMcidiyatirikkhajoNiyA' inake nirUpita ho jAne para yaha bheda prabhedoM sahita saMmUchimapaMcendriyatiryagyonika prakaNa samApta huA ||suu0 22 // tiryaMca ane manuSyamAthI marIne sIdhA A khecara chamAM utpanna thAya che tethI temAne yAti: 4aa cha "parittA asaMkhejjA paNNattA' pratye zarIradhArI bhI mey| masajyAta 4aa che "setta khayarasamucchimatiriksajoNiyA" mAthI aya2 sa bhUribha tivyaniwAnu ni35 4yu cha. "setta saMmucchimapaMciMdiya tirikkhajoNiyA" Aza le praha! sahita sabhUmi 5yendriya tiyayayoni4. jInuM nirUpaNa thayuM che. sUrA - Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TokA prati0 1. garbhavyutkrAntika paM. ti. jIvanirUpaNam 275 yaNI, kIliyAsaMghayaNI sevaTTasaMghayaNI / chavvihasaMThiyA pannattA, taMjahA - samacauraMsa saMThiyA NaggodhaparimaMDala saMThiyAsAisaMThiyA khujjasaMThiyA vAmaNasaMThiyA huMDasaMThiyA / cattAri kasAyA, saNNAo cattAri cha lesAo paMca iMdiyA, paMca samugdhAyA AdillA / sannI no asannI, tivihaveyA cha pajjattIo cha apajjattIo, diTThI tivihAvitiSNi daMsaNA NANI va annANI vi je nANI te atthegaiyA duNNANI atthegaiyA tinnANI, je dunnANI te niyamA AbhiNibohiyanANI yasuyanANI ya, je tinnANI te niyamA AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANI / evaM annANI vi, jogo tiviho / uvaoge duvihe | AhAro chaddirsi uvavAo neraiehito jAva ahe sattamA, rahito tirikkhajoNierhito savverhito asaMkhejjavAsAjyavajje hiMto maNusse hito akammabhUmaga aMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehito deve hiMto jAva sahassArA / ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI duvihA vi maraMti / anaMtaraM ubvaTTittA neraiesu jAva asattamA, tirikkhajogiesu maNussesu savvesu devesu jAva sahassArA / caugaiyA cauAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA, se taM jalayarA " // sU0 24 // chAyA -- atha ke se garbhavyutkrAntikapaJcendriya tiryagyonikAH ? garbhavyutkrAntika paJcendriyatiryagyAnikA strividhAH prajJaptAH, tadyathA - jalacarAH sthalacarAH khecarAH / atha ke te jalacarAH, jalacarAH paJcavidhAH prazaptAH, tadyathA matsyAH kacchapAH makarAH grAhAH zizumArAH sarveSAM bhedo bhaNitavya stathaiva yathA prajJApanAyAM yAvat ye cAnye tathAprakArAste samAsato dvividhAH praptA stadyathA paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM katizarIrANi prajJaptAni 1 gautama / catvAri zarIrANi prajJaptAni tadyathA - audArikaM vaikriyaM - taijasaM kArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanasahasram / SaDavidhesahana ninaH prajJaptA tadyathA-vajraRSabhanArAcasaMhaninaH, RSabhanArAcasaMhananina. nArAcasaMhananinaH, arddhanArAcasaMhananinaH, kIlikAsaMhananina, sevArttasaMdananina / paividha Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jIyAbhigamasUtra saMsthitAH prakSaptAH, tadyathA samacaturasrasaMsthitAH, nyagrodhaparimaNDalasaMsthitAH, sAdisaMsthitA kunjasaMsthitA vAmanasaMsthitAH, huNDasaMsthitAH / catvAra pAyA,, saMhAzvatannaH / lezyAH SaT / paJcendriyANi / paJca samudghAtAH mAdyA', saMzino no asaMjhina , trividhavedA., SaT paryAptayaH paDaparyAptaya. haya strividhA api, trINi darzanAni, jhAnino'pi abhAnino'pi ye zAnina ste santyekake dvizAnina', santyekake nizAnina., ye dvizAninaste niyamAt AbhiniyodhikazAninaHzca . zrutakSAninagdha / ye nizAninaste niyamAt AminighodhikajJAnina. zrutazAninaH avadhizAninaH / evamazAnino'pi yoganiSidhaH, upayogo vividhaH / AhAraH paidizi, upapAto nairayikebhyo yAvaddha saptamI , nairayikebhyaH tiryagyonikebhyaH sarvebhca. asaMkhyeyavarSAyukavajeMbhya. manuSyebhya akarmabhUmikAntaradvIpakA. saMkhyeyavarSAyuSmavarjebhya. devebhyo yAvat sahannArA. / sthiti jaghanyenAntarmuham utphaNa pUrvakoTiH, dvividhA api niyante anantaramuddhRtya nairayikeSu yAvadadha saptamI, tiryagyonikepu manuSyeSu sarveSu deveSu yAvat sahasrArA., caturgatikA. caturAgatikA parItA asaMkhyAtA prAptAH, te pate jalacarA // sU0 24 // ___TIkA-'se ki taM gambhavakaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' matha ke te garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH ! garbhavyutkAntikapaJcendriyatiryagyonikAnAM ki lakSaNaM kiyantazca medA iti praznaH, uttarayati-'gabhavatiyapaMcidiyatirikAsajoNiyA tivihA pannattA' garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH trividhA khiprakAmakA. prajJaptA:-kathitAH 'taMjahA' tadyathA '- saMmUchima paJcendriyatiryagyoniko kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garmajapaMcendriyatiryayonikoM kA nirUpaNa karate haiM 'se ki taM gambhavakkaMtiya paMciMdiyatirikkhajoNiyA-ityAdi |mu0 23 // TokArtha-"se ki taM gambhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" he bhadanta ! garbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyoniko kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-"gabhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA'' he gautama | garbhana paJcendriyatiryagyonikajIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" jo isa prakAra saMmUrNima cendriyatiyAnikenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra garbhaja paMcendriya tiyayena vAtu ni35 42 cha.-"se ki taM gambhavakkaMtiyapaMcidiyatiriktrajoNiyA tyA Ta:-" se kitaM gabhavatiyapaMcidiyatirikkhajoNiyA" hai magavan plvyutkrAMtika paMcendriya tiryAnikajInuM zu lakSaNa che? ane tenA bhedo keTalA kahelA che ? mA prazna uttaramA prabhu 4 cha hai-'gambhavakkatiyapaMcidiyatiriksajoNiyA tiSihApaNNatA" gautama 1 5ndraya timyA mitra 412nA 4aa cha. taM mahA" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaghopratikA TokA prati0 1 garbhavyutkrAntika paM. ti. jIvanirUpaNam 277 'jalayarA thalayarA khahayarA' jalacarAH sthalacarAH khecarAH, tatra jale caranti-gacchantIti jalacarAH, evaM sthalacarAH khecarA api jJAtavyAH 'se ki taM jalayarA' atha ke te jalacarAH / iti praznaH, uttarayati-'jalayarA paMcavihA pannattA' jalacarAH paJcavidhAH paJcaprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-'macchA' matsyAH 'kacchabhA' kacchapAH kUrmAH 'magarA' makarA. 'gAhA' pAhAH 'musumArA' zizumArAH te ete pazca jalacarAH / 'savvesiM bhedo bhANiyanvo taheca jahA paNNavaNAe' sarveSAM matsyakacchapamakaragrAhazizumArANAmavAntaramedo bhaNitavya stathaiva tenaivaprakAreNa yathA prajJApanAsUtra kathitaH / ete matsyAdibhedA atraiva saMmUcchimajalacaraprakaraNAjjJAtavyA iti // kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNamatrAdhyetavyaM tatrAha sUtrakAraH 'jAva' ityAdi, 'jAva je yAvanne tahappagArA' yAvad ye cAnye tathAprakArAH-kathita matsyAdi sadRzAste sarve'pi mAsyAdijalacaratayA prati se haiM-"jalayarA, thalayarI, khayarA" jalacara, sthalacara, aura khecara jo jala meM rahate haiM ve jalacara, jo sthala para calate hai ve sthalacara aura jo AkAza meM ur3ate haiM ve khecara haiN| "se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacara kitane prakAra ke haiM ? "jalayarA paMcavihA paNNattA" he gautama ! jalacara pAMca prakAra ke hai "taM jahA" jaise-"macchA kacchabhA, magarA, gAhA, susumArA" maccha, kacchapa, makara, grAha aura zizumAra "savvesiM bhedo bhANiyaco taheva jahA-paNNavaNAeM" prajJApanA meM ina sabakA-matsya, kacchapa, makara, grAha aura zizumAra ke bheda kA jaisA kathana kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kahalenA cAhiye / ye saba matsyAdike bhedaM yahAM para saMmUchima jalacara prakaraNa se jAna lenA cAhiye aura prajJApanAsUtra kA isa sambandha meM prakaraNa "jAva je yAvanne tahappagArA" isa sUtra taka kA hI yahAM grahaNa' karanA cAhiye / matsyAdi ' jalaMcara rUpa se mAne gaye garbhaja jIva ,samAsao te traya prArI yA pramANe che. "jalayarA, thalayarA, khahayarA" sayara, sthAyara, mana becara. je jalamAM rahe che tevA jIvo jalacara kahevAya che. sthaLa kahetA jamInapara je jIvo rahe che, te sthalacara kahevAya che ane je cha AkAzamAM uDe che, tevA cha khecara kahepaay che. 'se ki taM jalayarA" mavAn dAyara TA2nA 4 cha mA prazna uttaramA prA Da cha hai- 'jalayarA paMcavihAM paNNattA" gautama! saya2 & pAMya 512 / DAche "taM jahA" te 2mA pramANe che. "macchA, kacchabhA, magarA, gAhA suMsumArA," bha7-bhAdA 275-anyamA, bha42-bhadhara, pAra bhane sisubhA2 "savesiM bhedo bhANiyavvo taheva jahA paNNavaNAe" prajJApana sUtramA mA matsya, 4275, ma42, brAha ane siMcumAra ebadhAnA je pramANe bheda kahyA che, e ja pramANe ahiyAM paNa te tamAmabheda samajIlevAM A matsya vigerenA bhede ahiyAM sa mUriUma jalacara prakaraNamAMthI samalavA. mane prajJApanAsUtranumA samadhanu 54265 "jAva je yAvanne tahappagArA" 4thana paryaMta ja ahiyA grahaNa karavuM. matsya vigere jalacara paNAthI mAnelA gAbha ja che Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamastre 278 pattavyA., 'te samAsao duviDA pannattA' te matsyAdayaH samAsata. -~-saMkSepeNa dvividhA... dviprakArakAH prajJaptA:- kathitA / 'taM jahA' tathA 'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzca // garbhavyutkrAntikajalacarajIvAnA zarIrAdidvArajAtaM darzayituM praznayannAha-'tesi NaM bhaMte' hatyAdi. 'tesi NaM bhate ? jIvANaM' teSAM garbhavyutkrAntikajalacarANAM khalu bhadanta / matsyAdijIvAnAm kA sarIragA pannattA' kati--kiyasaMkhyakAni zarIrANi prajJaptAniiti prazna ? bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! cattAri sarIragA pannattA catvAri zarIrANi prajJaptAni kathitAni, "taM jahA' tadyathA-'morAlie veunvie teyae kammae' audArikaM vaikriyaM garbhavyutkrAntikAnAM vaikriyazarIrasyApi sabhavAt , taijasa kArmaNaM ceti catvAri zarIrANi bhavantIti 1 / duvihA panattA" saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye hai "taM jahA" jaise-"pajjattA ya apajjattA ya" paryAptagarbhajajalacara aura aparyApta garbhana jalacara / jinake apanI 2 yogya paryAptiyAM pUrNa ho jAtI hai ve paryApta aura jinake koI bhI paryApti pUrNa nahIM hotI hai ve aparyApta kahalAte hai / inake zarIrAdi dvAro ko jAnane ke liye gautama prabhu se pUchate haiM"tesi NaM bhaMte jIvANaM kai sarIragA paNNattA ?" he bhadanta / ina garbhavyutkrAntika jalacara jIvoM ke kitane zarIra hote haiM / bhagavAn kahate haiM-"goyamA ! cattAri sarIragA paNNattA" ina garbhaja jalacara jIvoM ke cAra zarIra kahe gaye haiM-"taM jahA" jaise-'orAlie, beu. bie teyae, kammae" audArika, vaikriya taijasa aura kArmaNa garbhaja sthalacara jIvoM ke vaikriya zarIra bhI sabhavita ho sakatA hai| isalie yahA vaikriya zarIra ko lekara cAra zarIra prakaTa - "samAso duvihA paNNattA" sapathA me prA2nA sA che. taM jahA" re ye re| yA prabhArI che. "pajjattA ya apajjattA ya' paryApta mana saya2 sane mapati zarmA jalacara jene pita pitAnI yegya paryAmi pUrNa thaI jAya che teo paryApta kahevAya che, ane jeone paryApti pUrNa hotI nathI. teo aparyApta kahevAya che. have tenA zarIra vigaire dvArAne taNukA mAra gautabhasvAmI prasu ne pUche che -"tesi NaM bhate! jIvANaM kaisaroragA paNNattA" bhagavan 2mA gamayuti: raya2 vAnarasA shrii2| Deya cha 1 mA mananA uttaramA prabhu 43 che -"goyamA! cattAri sarIragA paNNattA" mA sa saya2 vAne yA shrii| 4aa che "taM jahA" te mA pramANe che. "orA lie, ubdhipa, teyapa, kammae,' mohA2i4, vaiThiya, tesa, mana Abhaepa, gama sthalayara jIne vaikriyazarIra paNa saMbhavI zake che. tethI ahiyAM vaikiya zarIrane laIne cAra zarIre Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntika paM0 ti0 jIvanirUpaNam 279 avagAhanAdvAre - 'sarIrogAhaNA. jahanneNaM aMgulAsaM khejjaibhAgaM' garbhavyutkrAntika jalacara jIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramitA bhavati 'ukkoseNaM joyaNa sahassaM' utkarSeNa zarIrAvagAhanA yojanasahasraparimitA bhavati iti saMhananadvAre - 'chavviha saMghayaNI pannattA' SaDUvighasaMhananinaH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA'vairo sabhanArAyasaMghayaNI' vajraRSabhanArAcasaMhananinaH 1, 'usabhanArAyasaMghayaNI' RSabhanArAcasaMhananina' 2, 'nArAya saMghayaNI' nArAcasaMhananinaH 3, 'addhanArAya saMghayaNI' arddhanArAca saMhananinaH 4, 'koliyAsaMghayaNI' kIlikA saMhananinaH 5, 'sevaTTa saMghayaNI' sevArtta saMhanana' 6, evaM SaT saMhananinaH garbhavyutkrAntikajalacarA bhavantIti | 6 | eteSAM SaNNAM saMsthAnAnAM nAmasvarUpapratipAdike dve gAthe procyete -- 'vajjarasahanArAyaM 1, paDhamaM bIyaM ca risahanArAyaM 2 | nArAya3, madanArAyaM 4, kIliyA 5 taha ya chevahaM 6, // 1 // iti // saMhanana vAle hote haiM / kiye gaye hai / avagAhanAdvAra meM isake " sarIrogAhaNA"" zarIra kI avagAhanA " jahanne NaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgA" jaghanya se aDgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / tathA - " - " ukko seNaM" utkRSTa se " joyaNasahassaM" eka hajAra yojana pramANa hotI hai / saMhanana dvAra meM - "chavvihA saMghayaNI pannattA" ye chaha prakAra ke "taM jahA " - jaise- ye "vairosamanArAya saMghayaNI" vajra RSabha nArAca haiM / "usabhanArAya saMghayaNI" RSabhanArAca sahanana vAle bhI hote haiM nArAca saMhanana vAle bhI hote haiM / " addhanArAya saMghayaNI" arddhanArAca haiM / "kIliyA saMghayaNI" kolikA sahanana vAle bhI hote haiM aura sevArta saMhanana vAle bhI hote haiM / isa prakAra se ye garbhaja jalacara jIva chaha saMhanana vAle hote haiM / ina saMhananoM ke svarUpa ko kahane vAlI ye do gAthAe~ haiM saMhanana vAle bhI hote " nArAya saMghayaNI" saMhanana vAle bhI hote "sevana saMghayaNI" udyA che. avagAhanA dvArabhAM tethAne "sarIrogAhaNA" zarIranI bhavagAhanA "jaddaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgA" dhanyathI mAMgajanA asa jyAtamAM lAgaprabhANunI hoya che. tathA "ukkoseNaM" STathI 'joyaNasahassa" meDa Dalara yeonna abhAvanI hoya che, saDananadvArabhAM "chAvivahA saMghayaNI paNNattA" tethe cha aAranA sAMDunanavAjA hoya che, "taMjahA " te cha aAromA abhAge che.- " vairosabhanArAyasaMghayaNI" vana, RSabha nArAya saMhananavAjA pazu hoya che, "usabhanArAyaNasaMghaNI" RSabha nArAya sahananavANA pAtha hoya che. " nArAya saMghayaNI" nArAya sAMDunanavANA hoya che "addhanArAyasaMghayaNI" ardhanArAya sAMDunanavANA yA hoya che. "kIliyAsaMghayaNI" DIsI saDunanavANA pazu hoya che bhane "sevaTTasaMghayaNI" sevArta sAMDunanavANA pAtha hoya he bhA rIte mA garbha 4sayara vA cha sahunanavALA hoya che. A sahananAnu svarUpa khatAvavAvALI e gAthAo nIce pramANenI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamaste 280 risaho ya hoi paTTo, vajaM puNa kIliyA muNeyavvA / ubhayo maGkaDa vaMdho, nArAyaM taM viyANAhi' // 2 // iti // chAyA-vajraRSabhanArAcaM prathama dvitIyaM ca RSabhanArAcam / nArAcamarddhanArAcaM, kIlikA tathA ca sevArtam // 1 // RSabhazca bhavati paTTo, vajra punaH kIlikA jJAtavyA / ubhayato markaTa bandha' nArAcaM tad vijAnIhi // 2 // iti / / "vajjarisaha0' ityAdi, 'risaho ya' ityAdi / jisake dvArA zarIra pudgala dRDhatA ko prApta karate haiM usakA nAma saMhanana hai yaha saMhanana har3iyoM kI racanA vizeSa rUpa hotA hai athavA zakti vizepa rUpa hotA hai| yaha saMhanana chaha prakAra kA kahA gayA hai| unake nAma isa prakAra se hai-pahalA-1 vajra RpabhanArAca saMhanana (1), isa saMhanana meM vajranAma kI har3I kIlaka ke AkAra kI hotI hai aura isake Upara eka har3I aisI hotI hai jo pariveSTana paTTa kI AkRti ke jaisI hotI hai, isakA nAma Rpabha hai| tathA donoM tarapha jo markaTa bandha hotA hai usakA nAma' nArAca haiM, tathA ca donoM tarapha jo markaTabandha se baMdhI huI evaM paTTakI AkRti jaisI tRtIya ijhI se pariveTita huI aisI do har3iyoM ke Upara jo ina tIno haDDiyoM ko bahuta adhika dRDha karane ke liye kIle kI jaisI gaDhI huI haDDI rahatI hai ki jisakA nAma vajra asthi hai aisI vizeSa racanA jisa zarIra meM hotI hai vaha vajraRSabhanArAca saMhanana hai / tAtparya isa kathana kA kevala yahI hai ki jisa zarIra ke veSTana cha.-"vajjarisaha" tyA "risaho ya" tyAnAthI zarI2 pugasa hamane tenu nAma saMhanana che A saMnana hADakAnA racanA vizeSa rUpa hoya che. athavA zakti vizeSa rUpa hoya che, A saMhananA cha prakAra kahevAya che. tenA nAme A pramANe che pahelA saMhanAnanuM nAma vajaRSabhanArAMca che. bIjI saMhanananuM nAma rASabhanArA che trIjA saMhanananuM nAma nArAca che. cethA saMhanananuM nAma ardhanArI che. pAMcamAM saMhanananuM nAma kIlakA" che, ane chaThThA saMhanananuM nAma sevA saMhanana che. A cha saMhanane che. A sahanane zabdArtho A pramANe che-bhASabha e nAma paTTanuM che, kAlikA e nAmanuM vastra che, ane je bane bAjuthI markaTa baMdhavALuM hoya che tenuM nAma "nArAcI che. pArA A rIte je sa hanana hoya te vajI RSabhanAra,ca saMhanana che tathA banne bAju markaTanA ba dhathI baMdhAyela ane paTTanI AkRtI je trIjA hADakAthI vIMTaLAyela evA be hAkakAupara je e traNe hADakAne ghaNuM vadhAre majabUta karavA mATe khIlAnI jema lAgela rahe ke jenuM nAma vaja che A rItanI vizeSa racanA je zarIramAM hoya te vajASabha nArAcasaMhanana che tAtparya A kathananuM e che ke-je zarIranuM veSTan khIlA ane hATakA vajI maya hoya che. eja vaja Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 281 -- saMsthAnadvAre-'chabihAH saMThiyA pannattA' garbhavyutkrAntikajalacarAH SavidhasaMsthitAH Saividhena-SavighasaMsthAnena sasthitAH prajJaptA:-kathitAH / Savidhatvameva darzayati-taM jahA! kIleM aura haDDiyA~ vajramaya hotI hai vahI vanaRSabhanArAca saMhanana hai| vyavahAra meM bhI jisaprakAra do kASTho ke phalakoM ko jor3ane ke liye pahile to lohe kI paMca se unheM jakar3a diyA jAtA hai aura usa paca ke Upara vizeSa majabUtI ke liye kIleM Thoka dI jAtI hai| isa prakAra kI racanA jisa zarIra meM haDDiyoM kI hotI hai vahI vaRSabhanArAca saMhanana haiN| ___dUsarA saMhanana-RSabhanArAca saMhanana hai-isa saMhanana meM vajranAma kI asthi nahIM hotI hai| kevala RSabha aura nArAca hI hote haiM. tRtIya saMhanana nArAca hai-isa..saMhanana meM :vajra aura RSabha ye donoM nahIM hote hai kevala nArAca-umayataH makeMTabandha-hI hotA hai| caturthasaMhanana ardhanArAca hai-isa saMhanana meM eka tarapha to nArAca hotA hai aura dUsarI ora vana rahatA hai| pAMcavAM-saMhanana hai kIlikA-isa saMhanana meM haDDiyAM, vaja nAma kI kIlikA mAtra se baMdhI huI rahatI hai / chaTA-saMhanana hai sevArta-isa saMhanana meM haDDiyAM eka dUsarI haDDI ke kone se milI julI rahatI haiM yaha saMhanana taila lagAnA, taila se mAlIsa karanA thakAvaTa hone para vizrAma karanA Adi rUpa parizIlatA kI apekSA rakhatA hai / isa prakAra se yaha chaha saMhananoM kA varNana haiN| ___ saMsthAnadvAra meM-'chavihA saMThiyA pannattA" garbhaja jalacara jIvo ke chahoM prakAra ke rASabhanArAcasaMhanana kahevAya che vyavahAramAM paNa je rIte bekASTa khaMDene jAvA mATe pahelAM lokhaMDanA paMcathI tene jakaDI levAmAM Ave che ane te paMca upara vadhAre prakAranI majabUtI mATe khIlA mAravAmAM Ave che. AvA racanA je zarIranA hADakAnI hoya che eja vajAtrASabhanArAcasaMhanana kahevAya che. ? bIjuM saMhanana koSabhanArA cheA saMhanAmAM vajI nAmanuM hADakuM hotuM nathI kevaLa rASabha - ane nArAca ja hoya che trIju saMhanA nArAca che A saMhanAmAM vA ane rASabha e ane hetA nathI. kevaLa nArAca-ubhayata markaTa baMdha ja hoya che. ce saMhanana ardhanArA che. A saMhananamAM eka-tarapha nArAja hoya che ane bIjI tarapha ja hoya che. pAMcamAM saMhanananuM nAma kIlIkA che. A saMhananamAM hADakA vA nAmanA khIlAthI baMdhAI rahe che chaTha saMhanana sevA che A saMhananasAM hADakA eka bIjAnA khUNAthI maLIne rahe A saMhanana tela lagAvavuM tela mAlIsa karavI thAka lAge tyAre ArAma karavA rUpa parizIlatAnI apekSA rAkhe che. A rIte A cha saMhanananuM varNana che saMsthAnadvAramA "chavihA saMThiyA paNNatA" or rAR ! 7 mAranA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jIvAmigamasUtre ityAdi, 'taM jahA ' tathathA - 'samacauraMsasaMThiyA' samacaturasra saMsthitAH samAH yathAvasthitapramANA'visavAdinyazvatasro'strayazcaturdigavibhAgopalakSitAH catuSkoNazarIrAvayavarUpAH yatra tat samacaturanaM saMsthAnaM prathamaM tena saMsthitAH / 'NaggodhaparimaMDaLasaMThiyA' nyamoghaparimaNDalasaMsthitAH nyagrodhavat parimaNDalaM yasya tannyagrodhaparimaNDalam yathA nyagrodhavRkSa upari sampUrNa - pramANo'ghastu alpapramANaH, tathA yat saMsthAnaM nAbherupari saMpUrNa nAbheradhastu na saMpUrNa apitu hInaM tat nyagrodhaparimaNDalaM dvitIyaM saMsthAnaM tena saMsthitAH / 'sAisaMThiyA' sAdisaMsthitAH, AAdirutsedhAkhyo nAmeradhastano dehabhAgaH, AdinA - nAmeradhastanadehabhAgena yathoktapramANalakSaNena saha vartate iti sAdiH utsedha bahulamityarthaH, 1 atra yadyapi sarvameva zarIramAdinA saha vartate eva tathApi sAditvavizeSaNasya sArthakyAnyathAnupapattyA vilakSaNa eva kazcit pramANalakSaNopapannabhAdiriha gRhyate, ataevotsedhabahulamiti saMsthAna hote haiM / jaise- "samacauraMsasaMThiyA" samacatusra saMsthAna vAle 1, "naggodhaparimaMDala saMThiyA " nyagrodha parimaNDalasaMsthAna vAle 2, "sAisaMThiyA" sAdi saMsthAna vAle 3 " khujjasaMThiyA " kubja saMsthAna vAle 4 " vAmaNa saMThiyA" vAmana saMsthAna vAle 5 "aura huMDa saMThiyA" huNDaka saMsthAna vAle hote haiM, 6 jisa saMsthAna meM zArIrika vyavayava catuSkoNa yathAvasthita pramANa ke anusAra hote haiM vaha samacaturasra saMsthAna hai / jisa saMsthAna meM zarIra kA AkAra nyagrodha vaTa vRkSa ke jaise Upara meM to sampUrNa pramANopeta hotA hai aura nIce meM hIna pramANa vAlA hotA hai aisA vaha saMsthAna nyAmogha parimaNDala saMsthAna hai, isa saMsthAna meM nAbhi se Upara taka to avayava sampUrNa mAkAra vAle hote haiM aura nIce ke avayava tIna hote haiM |2| nAbhi se nIce kA jo bhAga haiM vaha Adi hai | isa nAbhi se nIce ke deha bhAga rUpa Adi se jo zarIra kA AkAra yukta hotA hai vaha sAdi saMsthAna hai / yadyapi vicAra kiyA jAya to samasta zarIra ho Adi se yukta hai / ataH saMsthAnavANA hoya he nebhaDe - "samacauraMsasaMThiyA" sabhayaturasra saMsthAnavAjA "naggodhaparimaMDalasaMThiyA" nyagrodha paribhausa saMsthAnavANA 2, "sAhasaThiyA" sAhi saMsthAnavANA 3, "khujjasaMThiyA" pu04 saMsthAnavANA 4, "vAmaNa saMThiyA" vAbhana sa MsthAnavAjA the, gAne "huMDarsaThiyA" huDa sasthAnavANA 6, hoya che ne saMsthAnabhAM zarIranA avayava catuSkALu yAvasthita pramANu anusAra hAya che, 'te samacaturasa sasthAna kahevAya che 1 je sasthAnamAM zarIranA AkAra nyagrodha kahetAM vaDanA jhADanA jevA upara teA sapUrNa pramANavALA hoya ane nIce hIna-ochA pramANuvALA hoya tevA sasthAnane nyagrodha parima'Dala" sasthAna kahevAya A saMsthAnamAM duMTIthI upara sudhInA avayaveAte sapUrNa AkAravALA hAya che, ane nIcenA avayave! hIna-nyUna hAya che. 2 nAlIthI nIcenA je bhAga che, te Adi che. A nAbhIthI nIcenA deha bhAgarUpa AAthiI je zarIranA AkAra yukta hAya che, te sAdika sa'sthAna che, je ke vicAra karavAmAM Ave te Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati. 1 sthalacara parisarpasaMmUcchima paM0ti. jIvanirUpaNam 283 kathyate, ayaM bhAvaH-yat saMsthAnaM nAbheradhodeze pramANopapannamupari ca hInaM tat tRtIyaM sAdisaMsthAnaM tena saMsthitAH / 'khujjasaMThiyA' kujasaMsthitAH, yatra ziro grIvAhastapAdAdikaM ca yathoktapramANalakSaNopetaM bhavet ura udarAdikaM ca maNDalam-avanatonnataM bhavet tat kunjasaMsthAna caturtha tena saMsthitAH // 'vAmaNasaMThiyA' vAmanasaMsthitAH yatroraH udarAdikaM pramANalakSaNayukta bhavet hastapAdAdikaM tu hIna hasvaM ca bhavati, tad vAmanaM paJcamasaMsthAnaM tena saMsthitAH / 'huMDa saThiyA' huNDasaMsthitAH, yatra sarve'pi zarIrAvayavAH, svasvalakSaNarahitA bhaveyu stad huNDasaMsthAnaM SaSThaM tena saMsthitA iti, atra saMsthAnAnAM nAmalakSaNapratipAdakaM gAthAdvayaM procyate-- isa sAditva vizeSaNa kI sArthakatA kI anyathA upapatti na hone ke kAraNa vilakSaNa hI pramANa lakSaNa vAlA Adi yahAM grahaNa kiyA jAtA hai yahAM aisA kathana jAnanA cAhiye ki jo saMsthAna nAbhi se adho deza meM to pramANopeta hotA hai aura nAbhi se Upara meM hona arthAt nyUnAdhika hotA hai aisA jo saMsthAna hotA hai vaha sAdi saMsthAna hai, isa saMsthAna meM nAbhi se nIce ke avayava vistRta hote haiM aura nAbhi se Upara ke avayava saMkucita hote haiM / 3 / 'kujjhasaMThiyA' isa saMsthAna meM zira aura grIvA evaM hAtha pAMva Adi avayava to yathokta pramANopeta hote hai para chAtI aura peTa mAdi avayava maNDala rUpa-yathokta pramANo peta nahIM hote haiM / arthAt isa saMsthAna meM chAtI yA pITha meM kUbar3a nikala AtI hai| aise sasthAna ko kuJja saMsthAna kahA gayA hai 4 / jisa saMsthAna meM chAtI aura peTa mAdi avayava to pramANopeta hoM para hAtha paira Adi pramANopeta na ho-hIna-ho vaha bAmana sasthAna hai 5 / jisa saMsthAna meM zArIrika samasta avayava apane 2 lakSaNa se vihIna hoM-vaha huNDaka sa pUrNa zarIra ja AdithI yukta che, tethI A sAhitya vizeSaNanuM sArthaka paNuM anyathA utpanna na thavAne kAraNe ahiyAM vilakSaNa ja pramANa lakSaNavALuM Adi grahaNa karavAmAM Ave che ahiyAM evuM kathana samajavuM ke-je saMsthAna nAbhinA nIcenA bhAgamAM te pramANapata hoya ane nAbhInI upara hIna-arthAt jUnAdhika hoya evA sasthAnane sAdisaMsthAna kahevAya che. A saMsthAnamAM nAbhInI nIcenA avayave vistRta-vistAravALA hoya che ane nAbhInI uparanA avayava saMkucita hoya che. 3, - "khujjasaMThiyA" 004 sasthAnamA mAthu mane gaNu tathA hAtha, 5 // vigaire avayava te barobara pramANayukta hoya che, paraMtu chAtI ane piTa vigere avayavo maMDalarUpa-barobara pramANuvALA hotA nathI, arthAta A saMsthAnamAM chAtI agara vAMsAmAM kubaDa-khU dha nIkaLI Ave che, tevA saMsthAnane "kujja saMsthAna kahevAmAM Ave che ke, je saMsthAnamAM chAtI ane piTa vigere avayavo barobara pramANayukta hoya, paraMtu hAtha, paga vigere avaya barAbara pramANayukta na hoya arthAtu hIna-nyUnAdhika hoya tevA saMsthAnane "vAmana saMsthAna kahevAya che 5. je saMsthAnamAM zarIranA saghaLA avaye pitapotAnA lakSaNathI hIna hoya Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 'samacauraMsaM naggohapaDi maMDale sAikhujjavAmaNae / huMDe viya saMThANe jIvANaM chammuNeyacyA ' // 1 // tullaM vitthaDabahulaM, ussehavahuM ca maDaha koI ca / heThilla kAyamaDaIM santratthA saMThiyaM huMDaM ||2| chAyA - samacaturasraM nyagrodhaparimaNDalaM sAdikujaM vAmanam huNDamapi ca saMsthAnaM jIvAnAM paD jJAtavyAni // 1 // tulyaM vistarabahula mutsedhacahulaM ca maDaha koSThaM ca / adhastana kAyamahaM sarvatrA saMsthitaM huNDam | 11 || iticchAyA etaiH SaDbhireva saMsthAnaiH saMsthitA garbhavyukkAntikajalacarajIvA bhavantIti saMsthAnadvAram // 4 // kapAyadvAre - ' cattAri kasAyA' catvAra kapAyAH krodhamAnamAyAlobhAkhyA bhavantIti kapAyadvAram ||5|| saMjJAdvAre --' saNNAo cattAri' saMjJAzvatatra AhArabhayamaithunaparigrahAkhyA bhavantIti saMjJAdvAram ||6|| lezyAdvAre - 'chalessAo' lezyAH paT- kRSNanIla kApoteja sapadmazuklAlyA bhavantIti lezyAdvAram // 7 // Pos 1 jIvAbhigamasUtre saMsthAna hai 6 / ye garbhavyutkrAntika jalacara jIva ina chahoM saMsthAna vAle hote hai yahAM saMsthAnoM ke nAma aura lakSaNa ko pratipAda karane vAlI do gAthAe~ haiM- "samacauraMsa" ityAdi / 'tullaM vitthaDa ' ityAdi / inakA artha upara AcukA hai / kapAyadvAra meM - cattAri kasAyA" ina garbhaja jalacara jIvoM ko krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kapAyeM hotI haiM / sajJAdvAra meM " saNNAo cattAri " inako AhAra, 'bhaya, maithuna aura parigraha ye cAra sajJAe~ hotI hai / ThekyAhAra me - "cha lessAo" inako tevA saMsthAnane 'huDaka' saMsthAna kahevAya che. 6, A gabha ja vyutkrAtika jalacara jIvA A chae saMsthAnavALA hAya che. A sasthAnA ane tenA nAmeA khatAvanArI e gAthAo A nIce prabhAainI . - "samacauraMsa" tyAhi "tullaM vitthaDa ' ityAhi mA gAthA mono artha uparanA kathanamAM AvI jAya che. upAyadvArabhAM - "cattAri kasAyA" bhAga 4 sayara lavAne aMdha, bhAna, bhAyA, ane leAla A cAra kaSAye! hAya che * saMjJAdvArabhAM'saNNAo cattAri" tethene AhAra, bhaya, maithuna, bhane parigraha bhA yAra 'sajJAmI hoya. bezyAdvAramA - "chalessAo" tethAne pRSNu, nIsa, ayota, taiksa, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati. 1 sthacaraparisarpasaMmUchima paM. ti jopanirUpaNam 285 indriyadvAre--- 'paMca iMdiyA' paJca-zrotracakSurghANarasanasparzanAkhyAni indriyANi bhavantIti indriyadvAram // 8 // . samudghAtadvAre--'paMca samugghAyA AdillA' samudghAtAH paJca AdyA. vedanAkaSAyamAraNAntikavaikriyataijasAkhyA bhavantIti samudghAtadvAram / / 9 / ___saMjJidvAre- 'saNNI no asaNNI' garbhavyutkrAntikajalacarajIvAH saMjJino bhavanti natvasaMjJino bhavanti teSAM manasaH sadbhAvAt , iti saMjJAdvAram // 10 // vedadvAre-'tivihaveyA' ime jalacarajIvA trividhavedA striprakArakavedavantaH strIpunapuMsakavedA bhavantIti vedadvAram // 11 // paryAptidvAre-'chappajjattIo cha apajjattIo' jalacarajIvAnAM SaT paryAptayaH SaT aparyAptayazca bhavantIti paryAptidvAram / 12 / dRSTidvAre-dihI tivihA vi' dRSTayastrividhA api samyagadRSTimithyAdRSTirmizradRSTizceti tisro'pi dRSTayo bhavantIti dRSTidvAram // 13 // darzanakRSNa, nIla, kApota, tejasa, padma aura zukla ye chaho lezyAe~ hotI haiN| indriya dvAra meM inako "paMca iMdiyA" karNa, cakSu, ghANa, rasana, sparzana-ye pAMca indriyAM hotI haiM / samudghAta dvAra meM "paMca samugyAyA AdillA" inake Adi ke vedanA, kaSAya mAraNAntika, vaikriya aura taijasa ye pAMca samuddhAta hote haiM / sajJidvAra meM ye 'saMNNI no asaNNI' sajJI hI hote hai asaMjJI nahIM hote haiN| kyoMki garbhaja jalacara jIvoM ko mana kA sadbhAva hotA hai| vedadvAra meM "tivihA vedA" ye jalacara jIva tIno veda vAle hote hai-strI vedavAle bhI hote hai, aura puruSa veda vAle bhI hote haiM, napuMsaka veda vAle bhI hote haiN| paryAptidvAra meM-inako "cha ppajjattIo, cha apajjatIbho" chaha paryAptiyAM hotI hai aura chaha aparyAptiyAM hotI haiN| apanI apanI yogya paryAptikI hI pUrNatA nahIM honI yahI aparyAptatA hai| dRSTidvAra meM "diTThI tivihA vi" ye samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote hai aura mizra 4 bhane zusa mA 7 vezyAmA DAya che. chandriyadvAramA tamAna "paMca iMdiyA" Ana, yakSu, prA-4, 2sanA, 25zana mA pAya dhandriya DAya che. samuddhAtAramA-"paMcasamugghAyA AdillA" tabhane mAhinA vanA, 4Aya, bhAratis, yi, ana tesa mA pAMya samudhAta hAya cha sazivAramA "saNNI no asaNNo" sajJI 4 DAya cha, masajI hotA nathI. bha- or reA2 vAna 'bhana DAya che dvArabhA-"tivihA vedA" A jalacara jI traNa vedavALA hoya che eTale ke-strIvedavALA paNa hoya che, puruSa vedapnn pAya cha bhane napusa vahANA 5 DAya che paryAptiAbhAM-tamAna "chapa-jjattIo cha apajjattIo" cha yAtiyA DAya cha, mana cha maryAptiyoDAya cha, pAta pAtAne yogya paryApti pUrNa na ya ta mAlita upAya che. TidAbhAM-"diTThItividA vi" tazA sabhya Tapa 55 DAya cha, mithyA dRSTipAmA 59 DAya che. mane sabhyazmathyA daSTivALA paNa hoya che. eTale ke traNe prakAranI daSTivALA hoya che. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama dvAre-'tiNNi dasaNA' trINi darzanAni-cakSuracakSuravadhyAkhyAni bhavantIti darzanadvAram // 14 // jJAnadvAre-'nANI vi annANI vi' ime jalacarajIvA jJAnino'pi bhavanti ajJAnino'pi bhavanti, tatra 'je nANI te atthe gaiyA dunnANI' ye jalacarajIvAH jJAninaste santyekake vijJAnino bhavanti, 'atthegaiyA tinnANI' santyekake vijJAninaH avadhijJAnasyApi kepAJcitsadbhAvAt / 'je dunnANI te niyamA AbhiNibohiyanANI ya muyanANI ya' tatra ye dvijJAninaste niyamAt AbhinibodhikajJAninazca bhavanti zrutajAninazca bhavantIti / 'je tinnANI te niyamA AbhiNiyohiyanANI muyanANI ohinANI' tatra ye trijJAninaste niyamAt AminikodhikajJAninaH zrutajJAninaH bhavadhijJAninazca bhavantIti / 'evaM annANI vi evamajJAnino''pi bhavantIti, tatra ye majAninaste kecana dvayajJAnino bhavanti santyekake. vyajAnino bhavanti kepAJcid vibhaGgasyApi sabhavAt tatra ye jJAninaste niyamato matyajJAninaH zratAjJAnino vimaGgajJAninazca dRSTi bhI hote haiM / darzanadvAra meM "tiNNi dasaNA" isako cakSurdarzana, acakSudarzana aura avaghidarzana ye tIno darzana hote haiM , jJAna dvAra meM- nANI vi annANI vi' ye jJAnI bhI hote hai aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te atyaMgaiyA dunnANI" yadi ye jJAnI hote haiM to inameM kitaneka matijJAnI aura zrutajJAnI aise do jJAna vAle hote haiM aura kitaneka "tinnANI" trijJAnI-matijJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI aise tIna jJAnavAle hote haiM kyoMki kinhIM 2 garbhaja jalacara jIvo ko avadhijJAna kA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai / yahI vAta-"je dunnANI te niyamA AbhiNivohiyanANI ya suyanANI ya, je vinnANI te niyamA AbhiNivohiyanANI, suyanANI ohinANI" ina sUtrapAThoM dvArA prakaTa kI gaI / "evaM annANI vi" isI prakAra se jo garbhaja jala vara jIva ajJAna vAle hote haiMto ina meM kitaneka do ajAna vAle--matimajJAnavAle aura zrutamajJAna vAle-hote haiM aura kitaneka tIna ajJAna vAle-matiajJAna vAle, zrutamajJAna vAle aura vibhaMga jJAna vAle hote haiM / zinadvArabhA-"tinni daMsaNA" tamAna yakSazana, anyAzana, mana madhizana se naze zana DAya che. jJAnadAramAM-"nANI vi annANI vi" tamyA jJAnI 5y hAya cha, bhane ajJAnI 5 ya cha "je nANI te atthegaiyA dunnANI atthegaiyA tinnANI" tasA jJAnI DIya cha taTasA bhatijJAna bhane zrutajJAna se me jnyaanvALA hoya che. ane keTalAka matijJAnavALA, zratajJAnavALA ane avadhijJAnavALA ema traNa jJAnavALA hoya che, kemake kaI kaI garbhaja jalacara ne avadhijJAnane samaya ya cha / pAta "je dunnANI te niyamA AbhinivohiyanANI ya suyanANI ya, je tinnANI te niyamA AbhiNiyoTiyanANI, suyanANI, ohinANI" mA sUtrapA dvArA 48 42pAmA mAvasa che."evaM aNNANI ci" mA prabhAga 2 sayara jIva ajJAnavALA hoya che, te temAM keTalAka mati ajJAna, ane zrutajJAna e be Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati.1 sthalacaraparisarpasaMmUcchima paM. ti. jIvanirUpaNam 287 bhavantIti / atrAvadhivibhaGgau ca samyagdRSTimithyAdRSTimedena jJAtavyo samyagdRSTevadhiH, mithyAdRSTezca vibhaGga iti viparIto'vadhireva vibhaGgaH procyate samyag dRSTe ni mithyAdRSTeviparyAsaH" iti // 15 // yogadvAre-'joge tivihe' yogaH-kAyayogo vacanayogo manoyogazceti trividho'pi jalacarANAM yogo bhavatIti yogadvAram / 16 // upayogadvAre-'uvajoge duvihe' upayogo dvividho'pi sAkAropayogazca anAkAropayogazceti upayogadvAram / // 17 // AhAradvAre-'AhAro chadisiM' AhAraH padizi jalacarajIvAnAM lokamadhye vidyamAnatvena Sadigamya AgatAn AhArapudgalAn AharantIti AhAradvAram // 18 // upapAtadvAre-'uvavAo neraiehito jAva ahe sattamA' jalacarajIvAnAmupapAto nairayikebhyo yAvadadha saptamI pRthivI varttate tAvatparyantebhyo nairayikebhyo bhavati / ayaM bhAvaH-garbhavyuyahAM jo sabhyagdRSTi hote haiM unako avadhijJAna hotA hai aura jo mithyAdRSTi hote haiM unako vibhaMga jJAna hotA hai jaise-kahA hai-sagdRSTe niM mithyAdRSTe viparyAsa:"-yogadvAra meM 'joge tivihe" garbhaja jalacara tiryazcoM ko manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga yaha tInoM prakAra kA yoga hotA hai| upayogadvAra meM-"uvajoge duvihe" donoM prakAra kA upayoga inako hotA hai-sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai / AhAra dvAra meM-"AhAro chadisiM" inakA AhAra chaha dizAoM se Agata pudgaloM kA hotA hai| kyoMki garbhana jalacara jIva loka ke madhya meM hI vidyamAna hote haiM-isaliye ve chaho dizAoM meM se Agata pudgaloM kA AhAra karate haiN| upapAta dvAra meM (utpanna honA) pahalI naraka se lekara sAtavIM naraka taka se utpanna hote haiM, "uvavAo neraiehito jAva ahe sattamAe" jalacara jIvoM kA upapAta nairayikoM se lekara yAvat sAtavIM pRthivI taka ajJAnavALA hoya che, ane keTalAka mati ajJAna, kRtaajJAna ane visaMga jJAna ema traNa prakAranA ajJAnavALA hoya che, teone avadhijJAna hoya che. ane jeo mithyAdiSTivALA hAya cha, tamAna vijJAna DAya cha ghucha 8-"samyaraSTeni mithyAdRSTeviparyAsaH, yogadAramA-"joge tivihe" Ter saya2 tiyazyAne manAyoga, kyanayo mana AyayAsa mebha ra mAranA yosa DAya che. pAzavAramA "uvajoge duvihe" tyAne banne prakAranA upaga hoya che. eTale ke-sAkAra upaga paNa hoya che, ane anAkAra upaga paNa hoya che mAhavAramA-"AhAro chadisiM" tamAna mADA2 me hizAmyAmAMthA bhAvanA pudgalene hoya che. kemake-garbhaja jalacara jIvalekanI mayamAM ja vidyamAna che. tethI teo cha mAmAMyA bhAvasA puzakhAnA mAhA2 42 cha. 65pAtadArabhA-"upavAo neraie hito jAva ahesattamApa" saya2 vAna 55ta-tpatti netithI bane theTa 3 pahelA narakathI laIne yAvatuM sAtamAM naraka sudhA kahela che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre krAntikajalacaranIvA' sarvagatibhya Agatya atrotpadyante tatra yadi nairayikebhya upapAtastadA ratnaprabhAta Arabhya tamastamA pRthivI paryantebhyaH saptapRthivIbhyo'pi upapAto bhavatIti / 'tirivakhajoNiehiMto samvedito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto' tiryagyonikebhyaH sarvebhyo'saMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH, yadi tiryagyonikebhya upapAto bhavati tadA asaMkhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH sarvebhya eva tiryagyonikebhya upapAto bhavatIti / 'maNusserhito akramma bhUmaga-aMtaradI vagabhamakhejjavA sAuyavajjerhito' manuSyebhyaH akarma bhUmikAntaradvIpakA sakhyeyavarSAyuSkavarjebhyaH, yadi jalacarANAM manuvyebhya upapAto bhavati tadA karmabhUmi kAntaradvIpa kA saMkhye ya varSAyuSkavarjitamanuSyebhya evIpapAto bhavatIti / 'deverhito jAva sahassArA' devebhyo yAvat sahasrArAH yAvat sahasrAradevalokadevA varttante tAvatparyantadevebhya ityartha', yadi devebhya upapAto bhavati tadA saudharmAdAramya 288 se hotA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai-garbhaja jalanara jIva- sarva gatiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM-yadi ye nairayikoM meM se Akarake utpanna hote hai to ratnaprabhA se lekara tamastamA jo sAtavIM pRthivI hai, vahAM ke nairayikoM meM se inakA utpAda hotA hai / yadi tiryag yonika jIvoM meM se inakA utpAda hotA hai to 'tirikjogie hiMto savvairhito asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto' asaMkhyAta varSAyuSkatiryagyonikoM ko chor3a kara bAkI ke samasta karmabhUmija tiryazvoM meM inakA utpAda hotA hai / yadi manuSyoM meM se inakA utpAda hotA hai to "maNusserhito akammabhUmagaaMtaradIvagaasaM khejjavAsA uyavajjehiMto' akarmabhUmi ke evaM antaradvIpoM ke manuSyoM meM se inakA utpAda nahIM hotA hai kyoMki ye saba asaMkhyAta - varSa kI AyuvAle hote haiM asaMkhyAtavarSa kI bhAyuvAloM meM se inakA utpAda honA niSiddha kahA gayA hai | ataH inake sivAya aura saba manuSyoM meM se inakA utpAda hotA hai "devehiMto jAva sahassArA" yadi devoM meM se inakA utpAda hotA hai to saudharma se lekara sahasrAra taka A kathananu tAtparya e che ke - gA~ja jalacara jIva badhI ja gatiAmAMthI AvIne *utpanna thAya che, ratnaprabhA pRthvIthI laine tamastamA ke je sAtamI pRthvI che, tyAMnA naiyikAmAMthI tenA utpAta-utpatti thAya che jo tiya jgyAnikeAmAMthI teonA utpAda utpatti hoya to "tirikkhajoNipachi to, saveddito asaMkhejjavAsA uyavajje hito" asakhyAta varSAyuSya tiyacAne cheDIne khAkInA kamabhUminA saghaLA tiya "cAmAM teone utpAta hoya . "maNussehito aphammabhUmaga aMtaradIvaga asaMkhejjavAsAuyavajjehito" akamabhUminA ane aMtaradvIpAnA manuSyeAmAM temanA utpAta--utpatti thatA nathI. kemake A khadhA asakhyAta vaSa~nI AcuSyavALA hoya che, asaMkhyAta vaSa~nI AyuSyavALA AmAMthI temanA utpAta thavAnA niSedha karela che. tethI tenA zivAcanA khAkInA saghaLA bhanuSyaiAbhAMthI tebhne| utyAta utpatti thAya che. "deveddito nAva sahassArA" le vAmAM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhAta jalacarajIvanirUpaNam 289 L prameyopratikA TIkA prati0 1 sahasrAraparyantebhyaH saudharmezAnasanatkumAra mAhendra brahmalAntaka mahAzukasaha ssarityaSTabhyo devebhya AgatAnAM jIvAnAM garbhavyutkrAntijalacareSu upapAto bhavati, tataH paramAnataprANatAdidevAnAmatrotpAtaH, tataH parasparadeveSu pratiSedho jJAtavyaH, iti upapAtadvAram // 19 // sthitidvAre - 'ThiI jahaNNeNaM ato muhutaM' jalacarajIvAnAM sthitiH AyuSyakAlo jaghanyenAntamuhUrttaM bhavati / 'ukkoseNaM punnakoDI' utkarSeNa pUrvakoTipramANA bhavatIti sthitidvAram // samavahatadvAre - duvihA vi maraMti' dvividhA api mriyante jalacarajIvAH mAraNAntikasamuvAtena samavatA api mriyante asamavahatA api mriyante iti samavahatadvAram // 21 // dhyavanadvAre--'aNaMtaraM uccaTTittA neraiesa jAva ahe sattamA' jalacarajIvA jalacarebhya uddhRtya catasRSvapi gatiSu gacchanti tatra yadi nairayikeSu gacchanti tadA ratnaprabhAta Arabhya yAvadadhaH arthAt saudharma 1, IzAna 2, sanatkumAra 3, mAhendra 4, brahma 5, lAntaka 6, mahAzukra aura 7, sahasrAra 8, ina ATha devaloko ke devo meM se inakA utpAda hotA hai Age ke mAnata prANata Adi devalokoM ke devoM meM se nahIM hotA kyoMki Age ke devoM se inakA utpAda honA niSiddha kahA gayA hai / sthitidvAra meM -- ThiI jahanneNaM aMto muhusaM" ina jalacara jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura " ukkoseNaM puvvakoDI " utkRSTa se eka pUrvakoTi kI hotI hai / ye "duvihA vi maraMti" donoM prakAra se-mAraNAntika samudbhata se samavahata hokara bhI aura nahIM samavahata hokara bhI marate haiM / *yavana dvAra meM - "anaMtaraM uccaTTittA neraiesu jAva asattamAe" ye garbhaja nalacara jIva jaba jalacara jIva kI paryAya se udavRta hokara yadi ye nairayikoM meM janma lete haiM to prathama temanA utpAta thAya che, teA saudhama devalAkathI laine sahusAra devalAkasudhI arthAt saudhama 1 IzAna 2, sanatkubhAra 3, bhADendra 4, brahma 5, sAnta 6, mahAzu 7, bhane sahakhAra 8, A ATha daivaleAkanA devAmAMthI temanA utpAta thAya che tethI AgaLanA eTale ke Anata, prAdyuta vigere devalAkamAMthI temanA utpAta thatA nathI kemake-upara kahela saudhama thI sahuAra devalAkanI mAgaLanA deleAkamAMthI temanI utpattinA niSedha karela che. sthitidvAramAM "ThiI nahaNeNaM aMtomuhutaM" mA sayara bhuvAnI sthiti dhanyathI me atabhutanI hAya che bhane "ukoseNaM punnakoDI" utsRSTayA goDa pUrva aTInI hoya che " duvihA vi mareti" tee mAraNAntika samuddAta thI samavata thaine ane samavahata. thayA vinA ema banne prakArathI mare che. eTale ke mAraNAntika samudghAtathI AghAta prApta karIne paNa mare che, ane AghAta prApta karyA vinA paNa mare che, yyavanadvArabhAM-"aNaMtaraM uvvaTTittA neraiNsu nAva ahe sattamA" mA galana seyara jIva jyAre jalacara paryAyathI uvRtta thaine eTale ke temAMthI nIkaLIne jo teo nairiyakAmAM janma dhAraNa kare che, tA pahelI pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nairiyekemAM janma 37 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www . 290 - jIvAbhigamasUtra saptamI pRthivIparyantanArakepu gacchantIti / 'tirikkhajoNiema' jalacarajIvAH yadi ita udRtya tiryagyonikeSu gacchanti tadA sarveSvapi tiryag yonikeSu gacchantIti / 'maNussesa samvesa' manuSyeSu sarveSu jalacarajIvA ita uvRtya gacchantIti / 'devesa jAva sahassAre' deveSu yAvat sahasrAraH, yadi jalacarajIvA ita udRtya devagati gacchanti tadA saudharmAdAramya sahasrAradevaparyantepu maSTavidhadeveSveva gacchanti na tataHparamAnataprANatAdideveSu // gatyAgatidvAre----'caugaiyA cauAgaiyA' caturgatikAzcaturAgatikA', ita uddhRtya caturpu nArakatiryaD manuSyadeveSu gamanaM bhavatIti atazcaturgatikAH, catubhyo nArakatiryaDmanuSyadevebhya uddhRtyAtrAgamanaM bhavatItyatazcaturgatikAH, catubhyo nArakatiryaTmanudhyadevebhya uddhRtyAtrAgamanaM bhavatItyatazcaturAgatikAH jalacarAH kathyante iti / 'parittA asaMkhejjA pannattA' parIttA asaMkhyAtAH prajJaptAH, pratyekazarIriNa ime asaMkhyAtAH prajaptA:-kathitAH, pRthivI se lagAkara sAtavIM pRthivIM taka ke nairayikoM meM janma le sakate hai "tirikkhajoNiema maNussesu samvesu" yadi tiryagyonika jIvoM meM ye janma lete haiM to samasta tiryagyonikajIvoM meM ye janma le sakate hai aura yadi ye manuSyoM meM janma lete haiM to samasta manuSyo meM janma le sakate hai / tathA yadi ye devoM meM janma lete haiM to "devesu jAva sahassAro" saudharma devaloka se lekara sahanAra AThave deva-loka taka ke-devoM meM ye janma le sakate haiN| isase Age ke Anata prANata Adi devalokoM meM inakA janma niSiddha kahA gayA haikyoMki sahasrAradevaloka se Age inakA gamana nahIM hotA hai| "caugaiyA cauAgaiyA" ye garbhaja jalacara jIva marakara nAraka tiryaJca, manuSya aura deva ina cAroM gatiyoM meM jA sakate hai / tathA-cAro gatiyoM meM se Aye hue jIvoM kA garbhana jalacara jIva rUpa se utpAda ho sakatA hai / isa prakAra ye caturgatika aura caturAgatika hote haiM / "parittA asaMkhejjA dhA265 za zache "tirikkhajoNiesu maNussesu savvesutiya yoni: vAma tayA janma le che, te saghaLA tiryaMgyanikesa janma dhAraNa karI zake che ane je manuSyamAM janma le te saghaLA manuSyamAM janma laI zake che tathA je teo devAmAM janma le che, to 'pevesu jAva sahassAro" saudhama vAthI sa42 sahasA2 aTo mAmA vA sudhInA devAmAM teo janma le che tethI AgaLanA Anata, prANata, vigere devalekamAM teone janma thavAne niSedha karela che kemake sahastrAra devakathI AgaLa teonuM gamana thatu nathI "cau gaiyA cau AgaiyA" mA 1 322 / bhazana nA24, tiya the, manuSya ane deva A cAre gatimAM jaI zake che tathA-cAre gatiyomAMthI AvelA jIne gabha ja jalacara jIva paNAthI utpAda-utpatti-thaI zake che. A rIte teo yani-mane yaturAgAta paDatAcha "parittA asaMkhejjA paNNattA" maDiyA pratye zarI Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 291 he zramaNa ! he mAyuSman ! iti / upasaMhAramAha-'se te' ityAdi, 'se taM jalacarA' te ete garbhavyutkrAntikAlacarajIvAH lakSaNamedAbhyAM nirUpitA iti bhAvaH ||suu023|| garbhavyutkAntikajalacarajIvAn sabhedAn nirUpya saMmprati garbhavyutkrAntikasthalacarajIvAn tathaiva nirUpayituM praznayannAha-'seki taM' ityAdi / __ mUlam-'se kiM taM thalayarA ? thalayarA duvihA pannattA taMjahA-cauppayA ya parisappA yAse kiM taM cauppayA? cauppayA caubihA pannattA taMjahA egakhurA soceva bhedo jAva je yAvanne tahappagArA te samAsao duvihA pannattA, taMjahA-pajjattA ya apajjatA yA cattAri sarIrA, ogAhaNA jaha nneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga ukkoseNaM chagAuyAI, ThiI ukoseNaM tinni paliovamAI / navaraM uvvaTUiTattA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti sesaM jahA jalayarANaM jAva caugAiyA cauAgaiyA parittA asaMkhejjA pannattA setaM cauppayA / se kiM taM parisappA ? parisappA duvihA pannattA taMjahA uraparisappA ya bhuyaparisappA y| sekiMtaM uraparisappA? uraparisappA taheva AsA liyavajjo bhedo bhANiyabvo tinni sarIrA ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa __ asaMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM joynnshssN| ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM ukoseNaM puvkoddii| uvaTittA neraiesu jAca paMcamaM puDhaviM tAva gacchaMti tirikkhamaNussesu savvesu devesu jAva sahassArA / sesaM jahA jalayarANaM jAva cau gaiyA cau AgaiyA parittA asaMkhejjApannattA, setaM uraparisappA / se kiM taM bhuyaparisappA bheo taheva cattAri sarIraMgA ogAhaNA jahannepannattA" pratyeka zarIra asaMkhyAta kahe gaye hai / isa prakAra se he zramaNa ! AyuSman ! garbhaja jalacara jIvoM kA nirUpaNa unake lakSaNa aura bhedoM ko lekara ke kiyA hai ||suu0 23 // kahevAya che ane asaMkhyAta kahyA che ArIte he zramaNa AyuSyan garbhaja jalacara jIvonuM nirUpaNa tenA lakSaNo ane bheda batAvIne karavAmAM AvyuM che. sU0 23 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhAbhigamasUtre 292 NaM aMgulAsaMkhejjai bhAga ukkoseNaM gAuyapuhataM, TiI jahanneNaM aMtomuhurtta ukoseNaM puvvakoDI sesesu ThANesu jahA uraparisappa, NavaraM doccaM puDhavi gacchati, setaM bhuyaparisappA pannattA setaM thalayarA' | sU024 // chAyA-atha ke te sthalacarAH 1 sthalacarA dvividhAH pratRptAH, tadyathA catuSpadAzca parisarpAzci / atha ke te catuSpadAH, catuNyadAsvaturvidhAH prajJaptAH tathathA - ekakhurA sa pa bhedo yAvad ye cAnye tathAprakArA te samAsato dvividhA prAptA stadyathA-paryAptAcA paryAptA / catvAri zarIrANi avagAhanA jaghanthenAGgulasyAsaMstheya bhAgam utkarSeNa pavyUtAni, sthitiH utkarSeNa trINi palyopamAni, navaramuddhRtya nairayikeSu caturthI pRthivIM gacchanti zeSaM yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA caturAgatikAH parAtA asaMkhyeyA prazaptAH, te pate catuSpadAH / atha ke te parisarpAH ? parisarpA dvividhAH prajJaptA, tadyathA - uraH parisarpAca bhujaparisarpAzca / atha ke te ura parisarpa ? uraH parisarpAstathaiva, AsAlikavarjI medo bhaNitavyaH / trINi zarIrANi avagAhanA naghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojana sahasram / sthitirjaghanyenAntarmuharttam utkarSaNa pUrvakoTiH, uddhRtya nairayikeSu yAvat paJcamIM pRthivIM tAvad gacchanti tiryagkSu manuSyeSu sarveSu deveSu yAvatsahasrAra, zepa yathA jalacarANAM yAvaccaturgatikA caturAgatikAH parItA asaMkhyeyA. prakSaptA, te pate uraH parisarpA / atha ke te bhujaparisarpAH ? medastathaiva catvAri zarIrANi, avagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgamutkarpaNa gavyUtapRthakatvam sthiti jaghanye nAntarmuhUrttam, utkarSeNa pUrvakoTiH, zepepu sthAneSu yathora. parisarpA, navaraM dvitIyAM pRthivIM gacchanti, te te bhujaparisarpA, prajJaptA, ve patte sthalacarAH // sU 24 // > TIkA - 'se kiM taM thalayarA' atha ke te sthalacarA garbhavyutkrAntikA iti praznaH, uttarayati - 'thalayarA duvidhA pannattA' garbhavyutkrAntikasthalacarajIvAH dvividhA dviprakArakAH prajJaptAH / sabheda garbhaja jalacara jIvo kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garbhaja sthalacara jIvoM kA nirUpaNa karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai se kiM taM thalayarA "ityAdi / sUtra" 24" TIkArtha - "se kiM thalayarA" he madanta / garbhajasthalacaroM kA lakSaNa kyA hai maura unake bheda kitane haiM ? uttara meM prabhukahate hai - "thalayarA duvihA pannattA" he gautama ! grbhjbheda sahita gaja jalacara jIvAtu nirUpaNu karIne have sUtrakAra gaja sthalacara jIvAnu nirUpaNa kare che. temAM gautamasvAmI prabhune pUche che ke "se kiM taM thalavarA" ityAdi sthalayara TIartha "se ki taM thalaya" he bhagavan ! garla che ? ane tenA TasA leho uDesA hai ? yA praznamA uttaramA prabhu lavonA zuddha takSa che - "thalayarA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 293 bhedadvayaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'cauppayA ya parisappA ya' catuSpadAzca parisazci, catvAraH pAdAH yeSAM te catuSpadAH urasA bhunAbhyAM parisarpanti te parisaH 'se ki taM cauppayA' atha ke te catuSpadAH catuSpadAnAM ki lakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH, uttarayati-'cauppayA caunvihA pannattA' catuSpadAzcatuvidhAzcatuSprakArakAH- prajJaptAH kathitAH / cAturvidhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'ega khurA' ekakhurAH eka eva khuro yeSAM te ekakhurA azvAzvatarAdayaH 'so ceva bhedo' sa eva bhedaH prakAro jJAtavyaH, yo hi saMmUchimasthalacarANAM kathitaH / saMmUrchimasthalacaraprakaraNaM sarva matra vAcyamiti bhAvaH / ___kiyatparyantaM saMmUchimasthalacaracatuSpadaprakaraNamatra jJAtavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi, 'jAvaje yAvanne tahappagArA' yAvad ye cAnye tathAprakArAste sarva'pi catuSpadatayA pratipattavyAH, etatparyantaM saMmUchimasthalacaracatuSpadaprakaraNamiha jJAtavyamiti / te samAsao dubihA pannattA' sthalacara jIva do prakAra ke kahe gaye hai "taM jahA-" jaise-"cauppayA ya parisappA ya" catuSpada aura parisarpa jinake cArapAda hote hai ve catuSpada hai| aura jo chAtI se yA dono mujAoM se calate hai ve parisarpa haiM / "se ki taM cauppayA" he-bhadanta ! catuSpado kA kyA lakSaNa hai aura inake kitane bheda hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"cauppayA cauvihA pannattA" he-gautama ! catuSpada cAra prakAra ke kahe gaye hai| taM jahA" jaise-"eka khurA, so ceva bhedo" eka khuravAle jaisA bheda kathana samUcchima sthalacaroM kA kiyA jA cukA hai vaisA hI bheda kathana yahAM para bhI karalenA cAhiye kahAM taka kathana karanA cAhiye ? usapara kahate haiM-"jAva" ityAdi yAvat yahAM taka ki-"je yAvanne tahappagArA" ina se bhinna isa duvihA paNNattA" gautama ! 4 20152 ch| me 12nA 4aa cha "taM jahA" te 2 2 mA pramANe cha-"cauppayA ya parisappA ya sa yatu054 bhane bhI parisa che ene cAra paga hoya che teo catuSpada kahevAya che. ane jeo chAtInA baLathI athavA ganna sunamAthI yA cha, tayA parisaya 4vAya che. "se ki ta cauppayADa bhagavad catuSpada jInA zuM lakSaNa che ? ane tenA keTalA bheda kahelA che ? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmI 4 cha ?-"ca uppayA caubdhihA paNNattA" gautama ! yatu54 / yAra mAranA DeTA che. "taM jahA" te yA2 prdh| mA prabhArI cha - "egakhurA so ceva bhedo" se bharIvANA vigere mahAnu prabhAra sabhUmichabha sthAyarAnA prakaraNamAM kathana karyuM che, eja pramANenA bhede ahiMyAMpaNa samajI levA. te samU{2bh sthalayanu 4thana 4 // sudhI aDae 427 nama te bhATa 49 cha -"jAva" tyAhi yAvat tyo sudhA ke "je yAvanne tahappagArA" mAnAthI l 5 mA 2nA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jIvAbhigamamaH te ime pUrvoktAH sabhedA zcatuSpadAH samAsata--saMkSepeNa dvividhAH-hiprakArakAH prajJatA:-kathitA iti / samAsato dvaividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'pajjatA ya apajjatA ya' paryAptAzcAparyAptAzceti // samprati-gabhavyutkrAntikasthalacaracatuSpadajIvAnA zarIgadidvArajAtaM darzayannAha-'cattAri sarIrA' ityAdi, 'cattAri sarIrA' garbhavyutkrAntikasthala cara jIvAnAM catvAri yaudArikavaikriyataijasakArmaNAkhyAni zarArANi bhavantIti zarIradvAram / avagAhanAdvAre- 'ogAhaNA jahanneNa agulassa asaMkhejjai bhAga' garbhavyutkrAntikasthalacaracatuSpada jIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam 'ukkoseNaM cha gAuyAI prakAra ke dUsare bhI sthalacara catuSpada jIva haiM ve bhI inhoM meM jAnalenA cAhiye "te samAso duvidA pannattA" ve sthalacara catuSpada jIva sakSepa se do prakAra ke pratipAdita hue haiM "taM jahA"-jaise - "pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta paryAptinAmakarma ke udayavAle jIva paryApta aura aparyApti nAma karma ke udaya vAle jIva aparyApta kahegaye haiN| aba sUtrakAra garmavyutkrAntika sthalacara catuSpada jIvoM ke zarIrAdi dvArakA nirUpaNa karate haiM isameM gautama ne prabhuse aisA pUchA hai ki he bhagavan / hana garbhavyutkrAntika sthalacara catuppadajIvoM ko kitane zarIra hote haiN| uttara meM prabhu kahate haiM-'cattAri sarIrA' ityAdi / praudArika-vaikriyataijasa-aura kArmaNa ke bhedase cAra prakAra ke zarIra inakA kahe gae haiN| yaha zarIrahAra hai| 'ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga' zarIrAvagAhanA inakI jaghanya bIjA paNa sthalacara catuSpada jI hoya, teo paNa AnA jevAja samajI levA joIe "te samAsao duvihA paNNattA" ta sthalAya2 yatu054 ko sapathI ye nA DasA cha, "taM jahA" te me / mA prabhAeM samApA, "pajjattA ya apajjattAya" paryAta ane aparyApta paryAmi nAmakarmanA udayavALA jI paryApta kahevAya che, ane aparyAmi nAmakarma nA udaya vALA jI aparyApta kahevAya che. have sUtrakAra garbhavyutkAtika sthalacara catuSpada jIvenA zarIra vigere dvArenuM nirUpaNa kare che temAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-he bhagavana! A garbhavyutkAtika sthalacara catuSpada jIvane keTalA zarIre hoya che? A praznanA uttaramAM prabhugautama svAmIne kahe che -cacAri sarIrA' yA mohori hiya tesana bhae nA methI tamAne yAra prakAranA zarIra kahelA che. A rIte A zarIradvAranuM kathana samApta thayuM che. mAsanAdvAra--'mogAhaNA jahaNeNa agulassa asaMkhejjaibhAgaM' tayAnA 02|2nii avagAhanA jaghanya thI eka AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANunI hoya che. tathA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 295 utkarSeNa zarIrAvagAhanA SaDgavyUtapramANA bhavatItyavagAhanAdvAram iti / / sthitidvAre-'ThiI ukkoseNaM tinni paliovamAI' sthalacara vatuSpadajIvAnAM sthitiH-AyuSkAlo jaghanyenAntamuhUrtam ___utkarSeNa tu trINi palyopamAni bhavatIti sthitidvAram // 'navara unvaTTittA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti' navaraM jalacarApekSayA sthalacarANAmetadvailakSaNyaM yat ita uddhRtya narakeSu gacchanti tadA caturthapRthivIparyantameva gacchanti, na tataH parataH / 'sesaMjahA jalayarANaM' zeSaM zarIrAvagAhanAsthityudvartanAtiriktaM samavahataparyantaM dvArajAtaM yathA garbhavyutkrAntikajalacarajIvAnAM kathitaM tathaiva sthalacagaNAmapi jJAtavyam / kiyatparyantaM jalacaraprakaraNamiha jJAtavyaM se eka aGgula ke asakhyAtave bhAga pramANa hotI hai, tathA-'ukkoseNaM cha gAuyAI' utkarSa se inakI zarIrAvagAhanA chagavyUna pramANa hotI hai, yaha avagAhanAdvAra hai / Thii ukkoseNaM timni paliovamAI' inakI sthiti-AyuSkAla jaghanyase anta muhUrta pramANa kI hotI hai, utkarSase to tIna palyopamakI hotI hai, yaha sthiti dvAra hai / 'navaraM uvvaTTittA neraiesu cautthapuDhavaM gacchaMti' jalacara kI apekSA sthalacaroM meM yahI vilakSaNatA hai ki ye yahA~ se nikala kara narakoMmeM jAte hai to caturtha pRthivI taka hI jAte haiM, kintu unase Age nahIM jAte haiN| _ 'sesaM jahA jalayarANa' zeSa-zarIradvAra -avagAhanA dvAra-sthiti dvAra-udvartanAnikalanA dvAra ke atirikta aura sava dvAroM kA kathana garbhavyutkrAntika jalacarajIvoM ke jaisA sthalacaroMko bhI samAna samajhanA cAhie / 'uphkoseNaM cha gAuyAI' kRSTayA tnme| nA zarIra nI bhADanA 70yUta amAnI hoya che. A rIte avagAhanAdvAranuM kathana che. sthiti-'ThiI ukkoseNaM tinni paliovamAI' tamAnI sthiti-mAyu dhanya thI aMtamuhUta pramANunI hoya che utkRSTathI traNa pApamanI hoya che. A rIte sthitidvAra kahela che. ___E nAra 'navaraM ughaTTittA neraiesu cautthapuDhaviM gacchaMti' ya2 vAnI bhyekSAe sthalacara mAM eja vilakSaNapaNu-judAI che ke A sthalacaro ahithI nIkaLI ne nArakamAM jAya te cethI pRthvI sudhI ja jAya che paraMtu tenAthI AgaLa jatA nayI 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSa-zarI262 a nAdvAra sthitidvA2 amRta nAvAra shivaayanA bIjA badhA ja kAranuM kathana garbhavyutka tika jalacara nA kathana pramANe A sthalacara jIve paNa samajavA. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jIvAmigamasUtra wwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmwwwmmm tatrAha-'jAva' ityAdi, jAva caugaiyA cauAgahayA' yAvaccaturgatikAzcaturAgatikA iti gatyAgatidvAraparyantamiha jJAtavyamiti / 'caugaiyA cauAgaiyA' caturgatikAH sthalacagjIvA stathA caturAgatikAzceti nArakatiryaDmanuSyadevepu gamanAt caturgatikA', tathA nArakatiryamanuSyadevebhya uddhRtyAtrAgamanAt caturAgatikA bhavantIti / 'parittA asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptA'-kathitA iti / catuppadaprakaraNamupasaMharannAha-'se te' ityAdi, 'se taM cauppayA' te ete catuSpadA bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / sthalacarANAM prathamamedaM catuSpadaM nirUpaya dvitIyabhedaM parimapaM nirUpayitu praznayan mAha'se ki ta' ityAdi, se kiM taM parisappA' atha ke te parisarpAH / iti prazna , uttarayati-pari kiyatparyanta jalacara prakaraNa yahA~ lenAcAhie, vahI bAta kahate haiM 'jAva' ityAdi / 'jAva caugaiyA cauAgaiyA' yahAM taka-gatyAgatidvAraparyanta jalacara prakaraNa samajhanA cAhie / 'caugaiyA cauAgaiyA' ye sthalacara jIva, nAraka niryaD manuSya deva ina cAro lokameM gamana karane ke kAraNa caturgatika kahalAte haiN| tathA-nAraka tiryaD manuSya deva ina cAroM loka se nikala kara yahAM Ate hai isalie caturAgatika kahalAte haiN| 'parittA asaMkhejjA pannattA' ye sthalacara pratyeka zarIrI jIva, asaMkhyAta kahegaye haiN| catuSpada prakaraNa kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM 'se taM cauppayA' ye catuSpada jIva, bheda prabhedoM se nirUpita kie / aba sUtrakAra sthalacaroM ke prathasa bheda rUpa catuSpada kA nirUpaNa karake dvitIya bheda jo parisarpa hai isakA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai "se ki taM parisappA" he bhadanta ! parisI kA lakSaNa kyA hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"parisappA e jalacara prakaraNa kayAM sudhInuM ahiM grahaNa karavuM joIe? e prazna nA uttaramAM sUtrA2 'jAva' tyAdi sUtranu 4thana 42 che te mA prabhArI cha. 'jAva caugaiyA caumAgaiyA' mA sthly2073| nA24, tiyaya, manuSya mana he mA yAtibhA sapA vALA hovAthI caturgatika kahevAya che tathA nAraka tiryaMca manuSya ane deva A cAra gati thI nAumIna mahIyAM bhAva pANADAvAcI 'yaturAgati' upAya cha 'parittA asaMkhejjA pnnnnrA' A sthalacara jIvo pratyeka zarIrI asa khyAta kahyA che. have catuSpada prakaraNa ne upashaa2 42di sUtrA2 49 che se taM cauppayA' mA zata leha prathI yatu:56 vArnu nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra sthalacaronA pahelA bheda rUpa catuSpada jIvenuM nirUpaNa karIne tene bIje bheda je parisaryuM che. tenuM nirUpaNa kare che. temAM gautama svAmI prabhune evuM pUche che hai-"se ki taM parisappA" magavan parisacAnA zu pakSI cha 1 mA prazna uttaramA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } garbhakAntikasthalacarajIvanirUpaNam 297 meghautikA TIkA prati0 1 prazna sappA duvidhA pannattA' parisarpAH dvividhAH dviprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / bhedadvayameva darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathathA - uraparisappA ya bhujaparisappA ya' uraH parisarpAzca bhujaparisarpAzca tatra - urasA - uro hRdayabalena ye parisarpanti - gacchanti te uraH parisarpAH tathA bhujAbhyAM parisarpanti ye te bhujaparisarpAH / tatra prathamam uraH parisarpa vizeSato nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM' uraparisappA' atha ke te UraH parisarpAH iti Uttarayati - 'saMmUcchimoraH parisarpAtidezena - 'uraparisappA taheva' UraH parisarpAstathaivatenaiva rUpeNa nirUpaNIyAH yathA - saMmUrcchimoraH parisarpaprakaraNe nirUpitAH / samUcchimaprakaraNAt yad vailakSaNyaM taddarzayati - AsAliyavajjo bhedo bhANiyanbo' AsAlikavarjI bhedo bhaNitavyaH, tatrora parisarpANAm AsAliko'pi kathitaH, atra tu AsAlikamedo na varNayitavyaH, duvihA pannattA he gautama ! parisarpa do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se hai "uraparisappA ya bhujaparisappA ya" eka uraH parisarpa aura dUsare bhujaparisarpa ina meM jo chAtI ke bala se calate haiM ve uraHparisarpa haiM aura jo bhujoM ke bala se calate hai veM bhujaparisarpa haiM hai bhadanta ! " se kiM taM uraparisappA" uraH parisarpa kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ' saMmUcchima uraH parisarpa ke atideza dvArA unake bheda kahate hai - " uraparisappA taheva " he gautama ! saMmUrcchama uraH parisarpa prakaraNa meM jisa rUpa se uraH parisarpa nirUpita hue haiM usI rUpa se yahAM para bhI ina garbhana ura. parisapoM kA nirUpaNa karalenA cAhiye parantu "AsALiyavajjo bhedo bhANiraat" usa prakaraNa se isa prakaraNa meM jo vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM para AsAlika kA varNana nahIM karanA kyoMki AsAlika - samUcchima hI hote hai / garbhana nahIM horte AsAlika yaha uraHparisarpoM kA eka bheda hai isI kAraNa use yahAM varjita kahA gayA hai / prabhu gautamasvAbhIne he che - "parisappA duvidhA paNNattA" he gautama ! parisarpa me aAranA uDelA che, "taM jahA " te me aara A abhA che. "uraparisappA ya bhujprishavA tha" eka ura:parisapa` ane khIjA bhujaparisa, temAM je chAtInA khaLathI cAle che, teo ura parisapa che, ane je hAthanA khaLathI cAle che, te bhujaparisape cha. lagavan "se kiM taM uraparisappA" 2H parisarpanA zu dakSa che ? mane tenA keTalA bhedo kahelA che ? samUcchi mau:parisarpanA atideza dvArA prabhu kahe che ke "uraparisappA taheva" he gautama! sa bhUmi u2:parisarpa nA azzubhAM ne prabhA ur.parisarpanuM nirUpaNa karavAmAM Avela che, eja pramANe ahiyAM paNa A gabhaja u2: parisapenu niSANu samala bebu paraMtu "AsAliyavajjo bhedo bhANiyavvo" te anA kathana karatAM A prakaraNamAM vizeSa paNa che. te eTalu ja che ke--ahiyAM AsAlikanu varNana karavAnu nathI kema ke--AsAlikA samUmi ja hoya che gaja hAtA nathI mAsAlika e 'ura pasarisarponA eka bheda che teja kAraNathI tene ahiM varjIta kahela che. 18 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jIyAbhigamasUtre yata AsAlikaH samUcchima eva bhavati na tu kadAcidapi mAsAliko garbhajo bhavatIti / saMm chimoraHparisarpaprakaraNAd yad vailakSaNyaM tadarzayati-'cattAri sarIragA' ityAdi, garbhavyutkAntikora.parisarpANAm 'cattAri sarIragA' catvAri audArikavaikriya tejasakArmaNAni zarIrANi bhavantIti zarIradvAram / ___avagAhanAdvAre-'avagAhanA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhArga' garbhajoraHpari. sarpANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAdgulasyAsaMkhyeyabhAgaM bhavati tathA-'ukkoseNaM joyaNasahassaM' UtkaNa yojanasahasraM bhavatItyavagAhanAdvAram // sthitidvAre-'Thii jahanneNaM aMtomuhattaM' garbhajora.parisarpANAM sthitiH-mAyupyakAlo jaghanyenAntarmuhUttaM bhavatIti / 'ukkoseNaM punyakoDI' U'karSaNa pUrvakoTi , garbhajora.parisaNAmAyuSyakAla. utkarSega pUrvakoTI parimito bhavatIti sthitidvAram // udvartanAdvAre'pi jalacarApekSayA vailakSaNyaM darzayati-'uccaTTittA neraiesu jAva paMcami puDhavi gacchati' ime garbhajasthaLacarora parisA ita UdvRtya nairayikepu yadA gacchanti tadA ratnaprabhAkSya prathamapRthivIta Arabhya yAvatpaJcamI pRthivIM dhUmaprabhAnAmnI tAvatparyantaM gacchanti / 'tirikkhamaNussema samvemu' aba inake zarIrAdi dvAroM kA kathana karate hai-"cattAri sarIragA" garbhaja ura pariso ke audArika vaikriya taijasa aura kArmaNa ye cAra zarIra hote haiM "ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM" avagAhanA inakI jaghanya se eka aDagula ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai tathA "ukkoseNaM joyaNasahassaM" utkarpa-utkRSTa se eka hajAra yojana kI hotI hai 'ThiI jahanneNa aMto muhattaM ukkoseNaM punakoDI" inakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka pUrva koTikI hotI hai utanA dvArameM bhI jaJcaroM kI apekSA vilakSaNatA aisI hai ki ye "udhvahitA neraiesu jAva paMcami puDhavi tAva gacchaMti" ye sthala nara uraHparisapeM apanI isa paryAya ko jaba chor3ate haiM aura jaba narayiko meM jAte haiM to yaha prathama pRthivI se lekara pAMcavIM pRthvI taka ke nairayiko meM jAte haiM have tayAnA zarIra vigaire dvArA prathana 42vAmA mAve che. "cattAri sarIragA" garbhaja ura parisarpone-dArika, vaikriya, tejasa, ane kAmaNa A cAra zarIre hoya agulassa asaMkhejjaibhAga" tamAnI avagAhanA dhanyathI me mAMganA asabhyAtamA bhAgapramANunI DAya che. tathA "ukkoseNaM joyaNasahassa" GTathI me4 // 2 yAnanI DAya cha "ThiI jahaNNeNaM aMto muhattaM, uphkoseNaM puvvakoDI" tabhanI sthiti dhanyathA ye matabhuitanI mana Seeii se pUrva TInI sAya cha. tanAdvAramA 5 saya2 7vAnA 2tA meyu minnA-nuhA cha -"utpattiA neraipasu jAva paMcami puTviM tAva gacchati' mA sthalaya2 12. parisapa nyAre pAtAnA A paryAyane cheDe che, ane jyAre narayikamAM jAya che, te teo pahelI pRthvI thI laI ne pAMyamI pRthvI sudhInA nayiSThImA laya che. te pchiin| nAmA ta 'nathI. "tiriklA mA yAra shrii| DAya me jahaNaNa aMgulassa asaMkheja Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 299 ime jIvA garmajora parisA ita UvRtya yadi tiryaggatiSu manuSyagatiSu ca gacchanti tadA sarveSu tiryakSu sarveSu ca manuSyeSu gacchanti na kutrApi pratiSedhaH / 'devesu jAva sahassArA' deveSu yAvat sahasrArAH, ime garmajasthalacaroraHparisarpA ita UbRtya yadi deveSu gacchanti tadA sahasrAradevaparyantadeveSveva gacchanti na tataH parata AnataprANatAdiSu gamanaM bhavatIti / 'sesaM jahA jalayarANaM' zeSam-zarIradvArAvagAhanAdvArasthitidvArodvartanAdvArAtiriktaM sarva dvArajAtaM garbhajajalacarajIvavadeva jJAtavyamiti // kiyatparyantaM jalacaraprakaraNavadatra jJAtavyaM tatrAha'jAva caugaiyA' ityAdi / 'jAva caugaiyA cau AgaiyA' yAvaccaturgatikAzcaturAgatikAete UraHparisarpA ita UvRtyA nairayika tiryaG manuSya devagatiSu gacchantItyatazcaturgatikAH, tathA nArakatiryamanuSyadevebhya uvRtyAtra AgacchantItyatazcaturAgatikA. kathyante iti / 'parittA Age ke narako meM nahIM jAte hai / 'tirikkhamaNussesu samvesu' aura ye saba tiryagyoniko meM jAte hai to samasta tiryagyonikoM meM jAte hai, aura jaba ye manuSyoM meM jAte hai to samasta manuSyoM meM jAte haiM yahAM kahIM para bhI inake jAne meM pratibandha-niSedha nahIM hai / "devenu jAva sahassArA" aura jaba ye devoM meM jAte haiM to prathama devaloka se lekara sahasrAra taka ke arthAt AThaveM devaloka taka ke devoM meM jAte hai Age ke devoM meM nahIM jAte / "sesaM jahA jalayarANaM" isa prakAra zarIradvAra avagAhanAdvAra, sthitidvAra aura udvartanA (nikalanA) dvAra ke atirikta aura saba dvAro kA kathana yahAM garbhaja jalacara jIva ke prakaraNa meM jaisA inakA kathana kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye 'jAva' yAvat "cau gaiyA cau AgaiyA" ye caturgatika, aura caturAgatika hote haiN| ye uraHparisarpa yahAM se uddhRtta hokara nairayiko meM bhI jA sakate haiM, tiryagyoniko meM bhI jA sakate haiM, manuSyoM meM bhI jA sakate haiM aura devo meM bhI jA sakate haiM / maNussesu savve" ananyAre tamA tiya jyonimAlaya cha, ta smaatiyyaanikemAM jaI zake che ane jyAre teo manuSyamAM jAya che, te saghaLA manuSyamAM jAya cha. maDiyA, yAMya 52 tamana vAnI pratima-niSedha thayesa nathI. "devesu jAva sahassArA" mana nyAre tnm| vAmainya cha, to paDasAvAthI sAdhana sasA2 sudhiin| arthAta AThamA devaleka sudhInA devAmAM jAya che tethI AgaLanA devomAM jatA nathI, "sesaM jahA jalayarANaM" ma te zarIrA2, avagAhanAvAra, sthitivAra mana tanA dvAranA kathana zivAyanA bAkInA badhA dvArenuM kathana garbhaja jalacara jIvonA prakaraNamAM je pramANe kahela che, e ja pramANenuM kathana ahiyAM samajI levuM. ___"jAva" yAvat "caugaiyA cauAgaiyA" mA yAragati vAmana yAra maagtivALA hoya che. A uraH parisa ahiMthI eTaleke uraH parisapa paNuthI uddavRtathatine-nIkaLIne nairayikamAM paNa jAya che, tiryanikemAM paNa jAya che, manuSyamAM paNa jAya che, ane devAmAM paNa jaI zake che. A rIte cAre gatimAnA jIve ahiMyA AvI zake che. Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama asaMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNa ime'saMkhyAtAH prajJaptAH kathitA iti / samprati garbhanasthalacaroraH parisarpaprakaraNamupase hannAha - ' se taM uraparisappA' te ete garbhavyutkrAntikoraH parisarpA lakSaNabhedAbhyAM nirUpitA iti bhAvaH // 300 UraH parisarpAn nirUpya bhUjaparisarpAn nirUpayituM praznayannAha - ' se kiM taM ityAdi, 'se kiM taM bhUyaparisappA' atha ke te bhujaparisarpAH bhujAbhyAM parisarpaNazIlA ye te bhujapari sarpAste kiyantaH : iti praznaH, Uttarayati - saMmUrcchimabhuja sarpAtidezena - 'bhedo taheva' iti, bhedastathaiva yathA saMmUrcchimabhujaparisarpANAM bhedaH kathita stainaiva rUpeNa garbhajasthalacarabhujaparisarpANAmapi bhedo jJAtavya iti // samprati- bhujaparisarpANAM zarIrAdidvArANi darzayati- ' cattAri' ityAdi, tatra prathamataH prathamaM zarIradvAramAha - ' cattAri sarIragA' catvAri zarIrANi garbhajasthalacarabhuja parisarpANAM catvAri audArikavaiyitaijasa karmaNazarIrANi bhavantIti zarIradvAram // isI prakAra se cAro gatiyoM ke jIva yahAM A sakate haiM / "parittA asaMkhejjA pannattA" yahA~ pratyeka zarIrI asaMkhyAta kahe gaye hai / " se taM uraparisappA" isa prakAra se yahAM taka kA yaha prakaraNa garbhana uraH parisarpo kA nirUpita huA hai / uraH parisarpoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra bhujaparisarpoM kI prarUpaNA karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai " se kiM taM bhuyaparisappA" he bhadanta / bhujaparisarpoM kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake bheda haiM ? uttara meM mUtrakAra kahate hai - "bhedo taheva " jisa rUpa se saMmUrcchima bhujaparisarpoM kA meda kahA hai usI rUpa se garbhajasthalacara bhujaparisarpoM kA bhI bheda jAnalenA cAhiye / " cattAri sarIragA" zarIra, vaikriya zarIra, ava bhujaparisarpoM ke zarIrAdi dvAroM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai ina bhujaparisarpoM ke zarIradvAra meM cAra zarIra hote kahe gaye hai- audArika "parittA asaMkhejjA paNNattA" mA pratye asaMkhyAta zarIravAjA asA che. "se taM ura parisappA" A rIte ahiM sudhInu mA sthana garla 32. parisarpoMnA sadhamAM usa che. ura.parisaperrAnu nirUpaNu karIne have sUtrakAra bhuxpasiperrAnu nirUpaNa kare che.--A lumparisarpoMnA saNa dhamAM gautamasvAmI prasane pUche che -"se kiM taM bhuyaparisappA" he bhagavanabhujaparAnuM zuM lakSaNa che ? ane tenA keTalA bhede che ? A praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne he "bhedo' taheva" ne prabhAye sabhUmi lubhyari sarpanA bhedonu kathana karyuM che, eja pramANe gaja sthalacara bhujaparisaperyAMnu kathana paNa samajI levuM have lubhyarisanA zarIra vigere dvArAnu ni3 42vAmAM Ave che. "bacAri sarIragA" mA lu parisapanA zarIradvArabhAM teone yAra zarIro hoya che. te yA prabhASe samajavA, audArika zarIra 1, vaiSkriya zarIra 2, taijasa zarI2 3, ane kA`Nu zarIra 4, Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati 1 garbhavyutkrAntikasthalacarajIvanirUpaNam 301 avagAhanAdvAramAha-'ogAhaNA jahanneNaM aMguLAsaMkhejjaibhAgaM' garbhajabhujaparisarpajIvAnAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAMgulA saMkhyeyabhAgapramANA bhavatIti / 'ukkoseNaM gAuyapuhattaM' utkarSeNaH zarIrAvagAhanAgavyUta pRthaktvaM dviganyUtAdArabhya navagavyUtaparyantaM bhavatIti bhavagAhanAdvAram || sthitidvAramAha- 'ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM' sthitiH - AyuSyakAlo bhujaparisarpANAM jaghanyenAntarmuhUrttam 'ukkoseNaM' puvvakoDI' 'utkarSeNa pUrva koTipramANA sthitirbhavatIti sthitidvAram / zarIrazarIrAvagAhanA sthitidvArAtiriktadvAreSu garbhajabhujaparisarpANAM garbhajora. parisarpavadeva jJAtavyamityAzayenAha - ' sesesu' ityAdi, 'sesesa ThANesu jahA uraparisappA' zeSeSu - zarIrazarIrAvagAhanA sthitidvArAtiriktasthAneSu gatyAgatiparyanteSu yathora. parisarpAH yena prakAreNora:parisarpANAmetAni dvArANi kathitAni tathaiva bhujaparisarpANAmapi tAni dvArANi jJAtavyAnIti // kevalaM bhujraparisarpANAm uraH parisarpApekSayA yad udvarttanAdvAre vailakSaNyaM bhavati tat svayameva darzayati- 'navara' ityAdi, 'NavaraM docca puDhaviM gacchati' navaraM garbhajabhujaparisarpA ita tejasa zarIra aura kArmaNa zarIra avagAhanAdvAra meM inakI "ogAhaNA jahanneNaM aMgulA saMkhejjaibhAga" zarIrAvagAhanA jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa se " gAuya puhattaM " gavyUta pRthaktva hotI haiM-do koza se lekara nau koza taka kI hotI hai / sthitidvAra meM inakI sthiti "jahanneNaM aMto muhuttaM" jaghanya se eka antarmuhUrta kI hotI hai aura "ukko seNaM puvvakoDI" utkRSTa se eka pUrva koTikI hotI hai / 'sesesu ThANesu jahA ura parisappA' isa prakAra zarIra, zarIrAvagAhanA eva sthiti, ina dvAro ke sivAya saba dvAro kA kathana ' jaisA garbhaja uraH parisarpa ke prakaraNa meM kiyA gayA haiM - vaisA hI yahA~ para bhI ina garbhana sunA parisarpoM ke sambandha meM kara lenA cAhiye uraH parisarpoM kI apekSA jo ina bhuja parisarpoM ke udvarttanA (nikalanA) dvAra meM bhinnatA hai vaha isa prakAra " navaraM doccaM puDhaviM gacchaMti" bhujaparisarpa apanI avagAhunAdvArabhAM-"ogAhaNA jahaNaNeNaM aMgulA saMkhejjaibhAgaM" teyonA zarIranI avagAhunA dhanyathI se mAMgajana asaNyAtamAM lAganI hoya che, bhane utsRSTathI "gAuya- puhuptaM gavyUta pRthagbhUtnI hoya che bheTate the gavyUtithI sahane nava gavyUta sudhInI Doya chaH sthitidvAramAM tethonI sthiti "jahanneNaM ato muhuttaM" dhanyathI ye tartanI hoya che, bhane "ukkoseNa puvvakoDI" utkRSTathI se pUrva aTInI hoya che. "sesesu ThANesu jahA uraparisappA" bhI rIte zarIra, zarIrAvagAhanA bhane sthiti yA dvAronA kathana: zivAya badhA ja dvArAnuM kathana ahiyAM je rIte gaja ura.parisanA prakaraNamAM karavAmAM Avela che, eja pramANe ahiyAM paNu-A garbhaja bhuparisaperyAMnA sa`kha dhamAM samajI levu!' ura parisa! karatAM A bhujarisonA uddanAdvAranA kathanamA je judAI che, te yA prabhAonI che. "navaraM doccaM puDhaviM gacchati" supariyoM nyAre potAnI paryAya Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasUtre 302 udvRtya dvitIyAM zarkarAprabhApRthivIM gacchanti, uraH parisarpAH narake pacarmI pRthivIM gacchanti, bhujaparisarpAstu narake dvitIyAmeva pRthivIM gacchanti ityanayorbhedaH / anyatsarvaM bhujaparisarpANAmuraH parisarpavadeva bhavatIti / bhujaparisarpaprakaraNamupasaMharannAha - 'settaM bhuyaparisappA pannatA' te ete bhujaparisarpAH bhedaprabhedAbhyAM prajJaptAH - prarUpitA iti / sthalacaramupasaMharannAha - ' se taM thalayarA' te ete sthalacarA bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti ||suu0 24|| garbhavyutkrAntikAn jalacarAn sthalacarAMtha nirUpya samprati - garbhavyutkrAntikAn khecarAn nirUpayitu praznayannAha - 'se kiM taM khahayarA' ityAdi, mUlam --' se kiM taM khahayarA ? khahayarA cauvvihA pannattA taM jahA - campakkhI, tadeva bhedo, ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhattaM / ThiI jahanneNaM atomuhutta ukkoseNaM palio - vamassa asaMkhejjaibhAgo ! sesaM jahA jalayarANaM / navaraM jAva taccaM puDhavi gacchaMti jAva se taM khahayarA ganbhavakkatiyapaMcidiyati rikkhajoNiyA / settaM tirikkhajoNiyA | sU0 25|| paryAya ko jaba chor3ate haiM aura jaba narakoM meM jAte haiM to ye dvitIya jo zarkaMga pRthivI hai vahIM taka jAte haiM Age nahIM jAte haiM / uraH parisarpato paJcamI pRthivI taka jAte haiM / isa prakAra ina donoM meM kevala naraka gati meM jAne kI apekSA - bhinnatA hai aura saba prakaraNa uraH parisarpoM ke jaisA hI hai isa prakAra se " se taM bhuyaparisappA pannattA" yahAM taka kA yaha prakaraNa bhuja parisarpo kA unake bheda prabhedoM ko lekara kahA hai / " se taM thalayarA" isa prakaraNa kI samApti - hote hI sthalacara jIvoM kA unake bheda prabhedoM sahita vaha prakaraNa samApta ho jAtA hai ||m024|| cheDe che, ane jyAre nArakAmAM jAya che, teA te khIccha je zarkarA pRthvI che, tyAMnA nArakeAmAM jAya che, tethI AgaLa jatA nathI ura parisaryAM te pAcamI pRthvI sudhI jAya che. pA rIte A khannenA kathanamA kevaLa narakagatimAM javAnI khAkhatamAM judA paNu` kahela he mADInu tathAbha uthana u2parisayonA uthana prabhAche, mA rIte " se taM bhuyaparisappA paNNattA" mA uthana sudhInu bhA aNu suparisapanA leTa alohA sahita uDela che. "setta thalayarA" mA prabhAo sthAyara lavonA lete| mane aseho sahitanu tebhanA sauNdhatu A prakaraNa samApta thayuM. zAslR0 245 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 1 garbhavyutkrAntikakhecarajIvanirUpaNam 303 chAyA-atha ke te khecarA ? khecarAzcaturvidhAH praznaptAsta thA carmapakSiNa stathaiva bhedaH / avagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuH pRthaktvam / sthiti. jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa ptyopmsyaasNkhyeybhaagaa| zeSaM yathA jalacarANAm / navaraM yAvat tRtIyAM pRthivIM gacchanti, yAvatte pate khecaragarbhavyutkrAntikapadhendriyatirthagUyonikA / te pate tiryagyonikAH ||s0 25 // TIkA-'se ki te khahayarA' atha ke te khecarAH . garmavyutkrAntikakhecarANAM kilakSaNaM kiyantazca bhedA iti praznaH uttarayati-'khahayarA caunvihA pannattA' khecarajIvAzcaturvidhAH catuHprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / caturvidhabhedameva darzayati-saMmUcchimakhecarAtidezena 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'cammapakkhI taheva bhedo' carmapakSiNa stathaiva meda', yathA saMmUrchimakhecarANAM catvAraH-carmapakSi-lomapakSi-samudgapakSivitatapakSirUpA bhedAH pradarzitA stathaiva garbhavyutkrAntikakhecarANAmapi catvAro bhedA jJAtavyAH / garbhavyutkrAntikakhecarajIvAnAM zarIrAdidvAranirUpaNaM garbhavyutkrAntikajalacaravadeva jJAtavyam / garbhajajalacarApekSayA yadaMze vailakSaNyaM garbhaja jalacaroM evaM sthalacaro kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra garbhaja khecaroM kA nirUpaNa karate haiM-isa meM gautamane prabhu se pUchA hai-"se kiM taM khayarA' ityAdi / sUtra // 25 // TIkArtha-"se kiM taM khahayarA" he bhadanta ! garbhaja khecaro kA kyA lakSaNa hai aura kitane inake meda haiM ? saMmUchima khecaroM ke atideza se sUtrakAra kahate haiM-"khahayarA caunvihA pannattA" he gautama ! khecara jIva cAra prakAra ke kahe gaye hai-"taM jahA" jaise-"cammapakkhI taheva bhedo" carmapakSI Adi pahile saMmUcchima khecaroM ke cAra prakAra aura unake meda prakaTa kiye jA cuke hai usI prakAra se garbhaja khecaroM ke bhI ve hI cAra prakArake med hote haiM aisA jAnanA caahiye| aba ina garbhaja khecara jIvoM ke zarIrAdi dvAroM kA varNana, garbhajanalacarajIvo ke praka garbhaja jalacare ane sthalacarenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra garbhaja becaranuM nirUpaNa kare che. AmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke"se ki taM sahayarA" tyAha --"se kiM taM sahayarA" 8 sAvan ga4 meyaronA zu cha 1 bhane tenA bhede keTalA kahelA che ? A praznanA uttaramAM saMmUpicchama khecara jInA atidezathI prabhu cha-"khahayarA cauvvihA paNNattA" gautama ! y27| nyAra prahAra DiyA cha.-"taM mahA" rabha-"cammapakstrI taheva bhedo" ya pakSI vipadA sa bhUmi meya. renA cAra prakAro ane tenA bhede pragaTa karyA che, eja pramANe gaja khecaronA paNa cAra prakAranA bheddA hoya che tema samajavuM. A garbhaja becara jIvonA zarIra vigere dvArenuM varNana, garbhaja jalacara jIvana Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jIvAbhigamana tAvanmAnaM darzayati-'ogAhaNA' ityAdi, 'ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM' garbhavyutkrAntikakhecarANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAdgulasyAsadayeyabhAgapramANA bhavati / 'ukoseNaM dhaNupuhat' utkarSeNa dhanuHpRthaktvam , dvidhanurAramya navadhanuH paryantA saskRSTAvagAhanA bhavatIti zarIrAvagAhanadvAram // sthitidvAre-'ThiI jahanneNaM aMtomuhattaM' sthitirjaghanyena garbhajakhecarANAM bhavati antarmuhUrttam, 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo' utkarSeNa palyopamasyAsakhyeyabhAgapramANotkRSTA sthitiH-AyuSyakAlo bhavatIti / avagAhanA sthityorviSaye ime dve gAthe bhavataH'joyaNasahassa chaggAuyAi tattoya joyaNasahassaM / gAuyapuhattabhuyage dhaNuyapuhutta ca pakkhI // 1 // gambhami puncakoDI tinniya paliovamAI paramAuM / urabhuyaga puncakoDI paliya asaMkhejjabhAgo ya // 2 // raNa meM jaisA ina dvAroM kA varNana kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye parantu garbhaja malacaroM kI apekSA jitane aMza meM bhinnatA hai vaha "ogAhaNA' Adi sUtra dvArA yahAM pradarzita kI gaI hai-jaise-'ogAhaNA" ityAdi / "ogAhaNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaDabhAgaM" avagAhanA yahA~ jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura "ukkoseNaM dhaNupuhutta" utkRSTa se dhanuSa pRthaktva hotI hai arthAt do dhanupa se lekara nau dhanupa taka hotI hai. sthitidvAra meM-ThiI jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgo" yahAM sthiti jaghanya se eka anta. muhUrta kI hotI hai aura utkRSTa se palyopama ke amakhyAnaveM bhAga pramANa hotI hai| - prakaraNamAM je pramANe zarIra vigere dvArenuM kathana karela che, e ja pramANe samajavuM. paraMtu gala sayAnA 42di 220 mazabhA hA pAche, te "ogAhaNA" vigaire sUtrAMza dvArA ahiyA batAvavAmAM Avela che, te nIce pramANe che ogAhaNA jahANeNaM aMgulassa asaMkhejjAbhArga" avagAhanA maDDiyAM dhanyathI / mAMgajana asaNyAtamA mA prabhAthanI ya che. sane "uphkoseNaM dhaNupuhuta" thI dhanuSa pRthaphavanI hoya che. eTale ke be dhanuSathI laIne nava dhanuSa sudhInI hoya che. sthitidvArabhA-"ThiI jahaNNeNaM aMtomuhutta" ukkoseNaM palimovamassa asaMkhejjahabhAgoM" sthiti jaghanyathI eka A tamuhUrtanI hoya che, ane utkRSTathI palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANunI hoya che. avagAhanA ane sthitidvAranA sa baMdhamAM ahiyAM A nIce pramANenI be gAthAo kahI che. ' Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA prati. 1 garbhavyutkrAntikakhecarajIvanirUpaNam 305 " yojanasahasraM par3agavyUtAni tatazca yojanasahasram / gavyUtapRthaktvaM bhujage dhanuH pRthaktvaM ca pakSiSu // 1 // garbhe pUrvakoTiH trINi ca palyopamAni paramAyuH / uro bhujagapUrvakoTiH palyopamAsaMkhyeyabhAgAzva // 2 // iticchAyA, gAthayorayamartho bodhyaH- garbhavyutkrAntikAnAmeva jalacarANAmutkRSTAvagAhanA yojanasahasram catuSpadAnAM SaDgavyUtAni, uraH parisarpANAM yojanasahasram bhujaparisarpANAM gavyUtapRthaktvam, pakSiNAM dhnuHpRthktvm| tathA garbhavyutkrAntikAnAM jalacarANAmutkRSTA sthitiH pUrvakoTiH, catuSpadAnAM trINi palyopamAni uragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTiH, pakSiNAM paMlyopamAsaMkhyeyabhAgamiti || ' se saM jahA jalayarANaM' zeSam - avagAhanAsthivyatiriktaM zarIrasaMhananAdidvArajAtaM yathA garbhajajalacarANAM kathitaM tathaiva sarvamihApi jJAtavyam | 'navara jAva taccaM puDhavi gacchaMti' navaraM - kevalaM yAvat avagAhanA aura sthiti ke viSaya meM yahAM ye do gAthAeM haiM "joyaNa sahassa" ityAdi / 'gansaMmi' ityAdi / ina do gAthAoM kA artha isa prakAra se hai - garbhajajalacaroM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hotI hai. catuSpadoM kI chaha gayUti pramANa hotI hai uraH parisarpoM kI eka hajAra yojana kI hotI hai bhujaparisarpoM kI gavyUta pRthaktva hotI hai. pakSiyoM kI dhanuH pRthaktva hotI hai / tathA garbhaja jalacaroM kI utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hotI hai. catuSpadoM kI tIna palyoMpama kI hotI hai. uraH parisarpo kI evaM bhujaparisarpoM kI pUrvakoTikI hotI hai aura pakSiyoM kI palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai. "sesaM jahA jalayarANaM" isa prakAra avagAhanA aura sthiti ke atirikta zarIra saMhanana vyAdi dvAroM kI prarUpaNA yahAM garbhaja jalacaroM ke jaisI hI kara lenA cAhiye "navaraM jAva" vizeSatA yaha hai ki garbhajajala "joyaNasahassa'" tyAdi ' gavrbhami" ityAdi. A e gAthAnA atha A pramANe che.--gabha`ja jalacarAnI utkRSTa avagAhanA eka hajAra ceAjananI hAya che catuSpadmavALA jIvAnI avagAhanA cha gagRti pramANanI hAya che. ura parisape)nI avagAhanA eka hajAra cAjananI hAya che. bhujaparisarponI avagAhanA gabUta pRthakRtvanI hoya che. pazcimanI avAhanA dhanupRthanI hAya che. tathA gaja jalacarAnI utkRSTa sthiti eka pUrva TinI hAya che catuSpadonI avagAhanA traNa patyepamanI hAya che. ura parisaoNnI ane bhujaparisarpAnI avagAhanA eka pUrva kATinI hAya che. mane pakSiyonI avagAhanA paDhyo bhanA asaM jyAtamAM loga prabhANunI hoya . "sesaM jahA jalayarANaM" mA rIte avagAhanA bhane sthitidvAranA sthana zivAya shriirdvaar-saaNddunndvAra vigere saghaLA dvArAnuM kathana ahiyAM gabha`ja jalacara jIvAnA kathana pramANenu sama org. "navaraM jAva" vizeSatA ThevaNa bheTasI 4 hai-garla 4sayaravo mahithI hUvRtta 39 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 fterbhigamasUtre tRtIyAM pRthivIM gacchanti / ayaM bhAvaH - ptepAmudvartanA tRtIyapRthivyA Aramya mahasrAradevaparyantam bhavati etanmadhye sarveSu jIvasthAneSu samutpAdo bhavatIti / narakepUtpAdaviSaye gAthAdvayam, tathAhi'asaNNI khalu paDhamaM doccaM ca sarosavA taiyaM pakkhI / sIhA jaMti cauthi, uragA puNa paMcamiM puDhavi' // 1 // chaci itthiyA u, macchA maNuyA ya sattamiM puDhavi // eso paramuvAoM, boddhavvo narayapuDhavI " ||2|| asaMjJinaH khalu prathamAM dvitIyAM ca sarIsRpA svatIyAM pakSiNaH / siMhA yAnti caturthI bhujagAH punaH paJcamIM pRthivIm // 1 // paSThIM ca striyaH matsyA manujAzca saptamIM pRthivIm / epaH paramopapAto coddhavyo narakapRthivISu // iticchAyA || arthachAyAgamyaH // 'jAva' yAvat atra yAvatpadena gatyAgatidvAraparyantasya sagrahaH / tacca gatyAgatidvAram t cara yahAM se udvRta hokara naraka meM prathama pRthivI se lekara sAtavIM pRthivI taka jAte haiM aura ye " taccaM puDhaviM gacchaMti" thalacara udvRtta hokara prathama pRthivI se lekara tRtIya pRthivI taka hI jAte haiM Age nahIM jAte haiM / narako meM utpAdake viSaya meM ye do gAthAeM haiM "asaNNI" ityAdi / 'chaTTi ca' ityAdi / ina do gAthAo kA artha isa prakAra se hai - asajI jIva prathama naraka taka jAte haiM. sarIsRpa dvitIya naraka taka jAte haiM pakSI tRtIya naraka taka jAte haiM siMha caturtha naraka taka jAte haiM | bhujaga pAMcaveM naraka taka jAte hai - strI chaTaveM naraka taka jAtI hai. matsya tandulamatsya - aura manuSya sAtaveM naraka taka jAte hai / " jAva" yAvat yahAM yAvatpada se gatyAgati dvAra taka kA saMgraha huA hai. yaha gatyA - thaine eTale ke-gA~ja jalacara paNAmAMthI nIkaLIne pahelI pRthvIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA narambhAM laya che bhane mA sthAyara 'taccaM puDhavi gaccheti" sthasayara pathAbhAMthI niiLIne pahelI pRthvIthI laIne trIjI pRthvI sudhI ja jAya che. tethI AgaLa jatA nathI. narakAmAM utpAda-utpatti thavAnA saMba MdhamAM A nIce jaNAvela e gAthA che' asaNNI " chatyAhi "chaTThiI ca" ityAdi. kahI * A banne gAthAne atha A pramANe che-asaMgIjIva pahelA naraka sudhI jAya che. sarisRpa-sarpa khIjA naraka sudhI jAya che. pakSI trIjA naraka sudhI jAya che. sihu ceAthA naraka sudhI jAya che bhujaga pAMcamAM naraka sudhI jAya che. strI chaThThA naraka sudhI jAya che. matsyatandulamatsya ane manuSya e sAtamA naraka sudhI jAya che 'jAva" yAvat ahiM yAvatpathI gatyAgatidvArano saMgraha thayesa che. yA gatyAgati Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 307 jalacaravadeva bhAvanIyam , caturgatikAH caturAgatikAH 'se taM khahayaragambhavakkatiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA' yAvat te ete khecaragarbhavyutkrAntikapaJcendriyatiryagyonikAH nirUpitAH pratyekazarIriNo'saMkhyAtAH prajJaptAH prakaraNArthamupasaMharati-'se taM tirikkhajoNiyA' te etetiryagayonikAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti // sU0 26 // paJcendriyatiryagyonikajIvA nirUpitAH, samprati manulapratipAdanAya-mAha-se ki maNussA' ityAdi, mUlam-'se kiM taM maNussA ? maNussA duvihA pannattA, taM jahA-saMmu. cchimamaNussA ya gambhavakkaMtiyamaNussA ya / kahi NaM bhaMte ? saMmucchimamaNussA saMmucchaMti goyamA! aMto maNussakhette jAva kareMti / tesi NaM bhaMte! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA! tinni sarIragA pnnttaa| taM jahA-orAlie teyae kamsae, settaM smucchimmnnussaa| se kiM taM gambhavakkaMtiyamaNussA ? gamavakkaMtiyamaNussA tivihA pannattA / te jahA kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvayA / evaM maNussa bhedA bhANiyavo jahA paNNavaNAe tahA NikhasesaM bhANiyavvaM jAva chaumasthA ye kevalI ya te samAsao duvihA pannattA, taM jahA pajjattA ya gatidvAra bhI yahAM jalacara jIvoM ke jaisA hI bhAvita karanA cAhiye. isa prakAra ye garbhaja khecara jIva caturgatika aura caturAgatika hote hai / "se taM khahayaraganbhavatiya paMciMdiyatirikkhajoNiyA" isa prakAra se ye khecara garbhaja tiryagpaMcendriya nirUpita kiye gaye haiM. yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiM / "se taMtirikkhajoNiyA" isa prakAra se ye tiryagyonika jIva bheda aura prabhedo se yahAM taka nirUpita kiye gaye hai| sUtra // 25 // - dvAra paNa ahiyAM jalacarajInA kathana pramANe samajI levuM A rIte A garbhaja khecara 7. yA2 gatibhA naa2| male pyAra gatithI mAvAvA hAya che. 'settaM khahayaragambhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyA" mA zata ya2 ma tiya ya 5'yendriya pArnu na35 yu cha. mahiyAM pratye zarIradhArI asaNyAta 4aa cha "se tirikkhajoNiyA" A pramANe ahiM paryanta bheda prabhede sAthe tiryanika jIvonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sU0 2pA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jIvAbhigamasUtra apajjattA ya tesi NaM bhaMte ! jIvANaM kai sarIraMgA pannattA ? goyamA ! paMca sarIrA pannattA / taM jahA-orAlie jAva kammae / sarIrogAhaNA jahanneNaM aMgulAsaMkhejjaibhAge, ukkoseNaM tinni gAuyAI / chacca vi saMdhayaNA / cha saMThANA / te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI jAva lobhakasAI akasAI ? goyamA ! sabve vi / te NaM bhaMte ! jIvA ki AhArasannovauttA jAva lobhasannovauttA nosannovauttAgoyamA ! savve vi| teNaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessA ya jAva alessA? goyamA ! savve vi| soiMdiyovauttA jAva no iMdiyovauttA viM, satta samugghAyA, taM jahA-veyaNAsamugghAe jAva kevlismugghaae| sannI vi no sannI no asannI vi, itthiyaveyA vi jAva aveyA vi, paMca pajjattI, tivihA vi diTThI, cattAri daMsaNA, NANIvi annANI vi / je nANI te atthegaiyA duNNANI, atthegaiyA tinnANI, atthegaiyA cauNNANI, atthegaiyA ega NANI, je duNNANI te niyamA AbhiNivohiyaNANI suyaNANI ya / je tiNNANI te AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI ya ahavA AbhiNibohiyanANI suyanANI maNapajjavanANI ya, ye cauNNANI te niyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohi nANI maNapajjavanANI ya, je eganANI te niyamA kevalanANI evaM annANI vi duannANI ti annANI / maNajogI vi vai jogIvi kAyajogI vi, ajogI vi, duvihe uvaoge / AhAro chadisi uvavAo neraiehiM ahe sattama vajjehiM tirikkha jo NiehiM uvavAo asaMkhejjavAsAuyavajjehiMto maNuehito akammabhUmagaaMtaradIvagaasaM Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyukrAntikamanuSyanirUpaNam 309 khejjavAsAu ya vajjehito devehito ThiI jahanneNaM aMto muhattaM ukkAseNaM tinni paliovamAiM, duvihA vi maraMti, uvvaTittA neraiyAdisu jAva aNuttarovavAiesu, atthegaiyA sijhaMti jAva aMtaM kareMti / te NaM bhaMte !jIvA kai gaiyA kai AgaiyA pannattA ? goyamA ! paMca gaiyA cau AgaiyA / parittA saMkhejjA pannattA se taM maNussA ||suu0 27 // chAyA-atha ke te manuSyAH ? manuSyA. dvividhAH prajJaptAH tadyathA-saMmUcchimanu ___pyAzca garbhavyutkrAntikamanuSyAzca / kutra khalu bhadanta ! saMmUchimamanuSyAH saMmUrcchanti ? gautama ! antarmanuSyakSetraM yAvatkurvanti / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prajJa tAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni / tadyathA-audArikaM jasaM kArmaNaM ca / te pate saMmUcchimamanuSyAH / atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH ? garbhavyutkrAntikamanuSyA strividhA. prajJaptAstadyathA-karmabhUmakA akarmabhUmakA antaradvIpajAH / evaM manuSyabhedo bhaNitavyo yathA prajJApanAyAM tathA niravazeSaM bhaNitavya yAvat chadmasthAzca kevalinazca / te samAsato dvividhAH prajJaptA stadhathA paryAptAzcAparyAptAzca / teSAM khalu bhadanta ! jIvAnAM kati zarIrANi prazaptAni ? gautama ! paJca zarIrANi prajJaptAni tadyathA-audArikaM yAvatkArmaNam / zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa trINi gavyUtAni / SaDapi saMhananAni, pai saMsthAnAni / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM krodhakaSAyino yAvallobhakaSAyino'kaSAyina. ? gautama ! sarve'pi / te khalu bhadanta ! jIvAH kimAhAra saMzopayuktA yAvat lobhasaMzopayuktAH no saMjJopayuktAH, gautama ! sarve'pi / te khalu bhadanta ! jIvAH kiM kRSNalezyAzca yAvadalezyAH / ? gautama ! sarve'pi / zrotrendriyo payuktA yAvanno indriyopayuktA api / sapta samudghAtAH tadyathA-vedanAsamudghAto yAvatkevalisamudghAtaH / saMzino'pi no saMzinoasaMzino'pi / strIvedakA api yAvadavedakA api, paJca paryAptayaH / trividhA api dRSTayaH / catvAri darzanAni / jJAnino'pi akSAnino'pi, ye jJAninaste astyekake dvijJAninaH, astyekake nizAninaH, astyekake caturzAninaH, astyekake ekajJAninaH / ye dvizAnina ste niyamAt Abhiniyodhika zAninaH zrutakSAninazca / ye vijJAnina ste AbhinivodhikakSAninaH zrutazAninaH ava dhizAninazca / athavA AbhinibodhikajJAninaH zrutazAnino manaHparyavajJAninazca / ye caturzAninaste niyamAt AbhinivodhikazAninaH zrutazAnino'vadhijJAnino mana paryapahAninazca / ye ekamAninaste niyamAt kevalakSAninaH / evamamAnino'pi / dvayakSA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jIvAbhigamasUtra nina syachAninaH / mano yogino'pi vaco yogino'pi kAyayogino'pi / ayogino'pi / dvividha upyog.| AhAraH pai dishi| upapAto nairayikebhyo'dhaH saptamavarnebhyaH, tiryagyonikesya upapAto'saMkhyeyavarghAyuSphavarjebhyaH' manuSyebhyo'karmabhUmikAntaradIpakA saMkhyeyavAyuSkarjanyaH, devebhyaH sarvebhyaH / sthiti jaghanyenAntarmuhartamutkarSaNa trINi palyopamAni / dvividhA api niyante / uddhRtya nairayijJAdipu yAvadanuttaropapAtike pu, aratyekake sidhyanti yAvadantaM kurvanti / te khalu bhadanta ! jIvAH katigatikAH katyA gatikAH prajJaptAH ? gautama ! paJcagatikAzcaturAgItakAH parItAH saMkhyAtAH prakSaptA, te pate manuSyAH ||suu0 27 // TIkA- 'se kiM taM maNussA' atha ke te manuSyAH kati prakArakAH manupyA bhavantIti praznaH, uttarayati-'maNussA duvihA pannattA' manuSyA dvividhAH-dviprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / dvaividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tayathA-'saMmucchimamaNussA ya' samUchimamanuSyAzca 'gambhavakkaMtiyamaNussA ya' garbhavyutkrAntikamanupyAzca, tathA ca-samUchimagarbhaja medena manuSyA dvividhA bhavantItyarthaH / samUchimamanuSyANAmutpattidipaye praznayannAha'kahi NaM bhaMte ! ityAdi, 'kahi NaM bhaMte' ka-kutra-kasmin sthAne khaca bhadanta ! 'saMmucchimamaNussA saMmucchaMti' samUcchimamanuSyAH samUchenti-samutpadyante iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'aMto maNussakhette jAva kareMti' antarmanuSya paJcendriya tiryagyonika jIvo kA nirUpaNa samApta karake aba sUtrakAra manuSyoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"se kiM taM maNussA-ityAdi (sUtra // 26 // TIkArtha -"se ki taM maNussA" he bhadanta ! manuSya kitane prakAra ke hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"maNussA duvihA paNNattA" he gautama ! manuSya do prakAra ke hote he. "taM jahA" jaise-"samucchimamaNussA ya gavsavakkaMtiyamaNussA ya" eka samUchima manuSya aura dUsare garmaja manuSya "kahiM NaM bhaMte ! saMmucchimamaNussA saMmucchaMti" he bhadanta ! samUchima manuSya kahAM para saMmUchita-utpanna hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"aMto maNussa pacendriya tiryaMgyanika jIvonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra manuSyanuM nirUpaNa kare cha. 2mA 25 ghamA gautamasvAmI prasune ye pUchyu -"se ki taM maNussA' tyAdi TI---"se ki taM maNussA" lagavan mnussy| sAnA hAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu 49 che 8-"maNurasA duvihA paNNattA' gautama ! mnussy| ye mAranA DAya cha "taM jahA' te 2mA pramANe cha 'samUcchimaraNussA ya gambhavakkaMtiyamaNussA ya" me sabhUribha manuSya mane mAga Mor manuSya 'kahiM NaM bhaMte ! saMmUcchimamaNussA' saMmucchaMti lagavan samubhi manuSya 4yA sa bhUrichata-pa-na thAya cha ? mA praznanA. uttaramA prabhu cha - "aMtomaNussakhette jAva kareMti" maDiyAM yAvatpathI saMpUrNa Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati. garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 311 kSetre yAvatkurvanti atra yAvatpadena-itthaM saMpUrNaH pATho jJAtavyaH, 'aMto maNussakhette paNalIsAe joyaNasayasahassesu aDDhAijjesu dIvasamuddesu pannarasasu kamma bhUmisu' tIsAe akamma bhUmisu' chappaNAe' aMtaradIvesu gambhavatiyamaNussANaM ceva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelesu vA siMghANaesa vA vaMtesu vA pittesu vA soNiesu vA mukkesu vA sukkapoggalaparisADesu vA vagayajIvakalevaresu vA itthIpurisa saMjogesu vA nagaraniddhayaNesu vA savvesu ceva asuiTANesu' ettha NaM samucchimamaNussA saMmucchaMti aMgulassa asaMkhejjaibhAgamettAe ogAhaNAe asannI micchaTThiI savvAhi pajjattIhi apajjattagA aMtomuhuttAuyA ceva kAlaM kareMti iti, // (antarmanuSyakSetre paJcacatvAriMzati yojanazatasahakSeSu ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSu paJca dazasu karmabhUmiSu trizatyakarmabhUmipu paT paJcAzati antaradvIpeSu garbhavyutkrAntikamanuSyANAmevoccArepu vA prasravaNeSu vA kheDepu vA siMghANakeSu vAtepu vA pitteSu vA zoNitepu vAzukraSu vA zukrapudgalaparizATepu vA kugatajIvakalevareSu vA strIpuruSasaMyogeSu vA nagaranAlikAsu vA sarveSvevAzucisthAneSu atra khalu saMmUchimamanuSyAH saMmUrcchanti agulasyA khette jAva kareMti'' yahAM yAvatpada se sapUrNa pATha gRhIta huA haiM-vaha pATha TIkA meM sagraha kiyA gayA hai usakA artha isa prakAra hai-paitAlIsa lAkha yojana pramANa yaha manuSya loka hai. isameM aDhAI dvIpa samudra pramANa jo yaha manuSya kSetra haiM usameM hI ye samUcchima manuSya utpanna hote haiM jaise pandraha karmabhUmiyoM meM tIsa akarmabhUmiyo chappanna antara dvIpo meM ye saMmUchima manuSya utpanna hote haiN| ye garmaja ke uccAra 1 mala meM prasavaNa 2 pezAva meM, khela-kapha meM.3 siMghANa-nAka ke maila meM, 4 vamana meM, 5 pitta meM, 6 zoNita-khUna meM, 7 zukra-vIrya meM, 8 zukra pudgalo, ke parisaTana 9 meM, 10 mare hue jIva ke kalevaro meM, 11 strI puruSa ke sayoga meM, 12 nagara kI nAliyo meM, 13 evaM samasta azucisthAno meM, 14 ye saMmUchima manuSya utpanna pATha grahaNa thayela che. te pATha TIkAmAM Apela che tene artha A pramANe che.-pistALIsa lAkha jana pramANe A manuSya loka eTale ke madhyaka che temAM aDhAI dvIpa samudra pramANa je A manuSyakSetra che, temAM ja A saMmUcchima manuSya utpanna thAya che. jemake pAdara karma bhUmimA trIsa akarmabhUmimAM, chapana aMtadvIpamAM A saMmUrNima manuSya utpanna thAya che. 24 TAAL pyAra-bhAbhI, prasapA-pesAmA 2, pesa-mAM 3, sidhA - nAkanA melamAM 4 vamana-ulaTImAM 5, pittamAM 6 zoNitamAM 7, zuka-vIryamA 8, zukrapudgalonAM parizaTanamAM 9, paMcendriya marela jIvonA kalevaramAM 10, strIpuruSanA sogamAM 11, nagaranI naLImAM 12, ane badhA ja azuci-apavitra sthAnemA 13, A saMmUrichama Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 312 saMkhyeyabhAgatayA zarIrAvagAhanayA asajJino mithyAdRSTayaH sarvAbhiH paryAptibhiraparyAptakA antarmuhurttAyuSkA eva kAlaM kurvantIticchAyA) // teSAM saMcchimamanuSyANAM zarIrAdidvArajAtaM darzayituM praznayannAha-'tesiNaM bhaMte' ityAdi, 'tesi NaM bhaMte teSAM samUnchimAnAM khalu bhadanta ? 'jIvANaM kai sarIragA pannattA' jIvAnAM manuSyANAM kati--kiyatsaMkhyakAni zarIrANi prajJaptAni--kathitAnIti zarIradvAre prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tinni sarIragA pannattA' trINi zarIrANi prajAtAni, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'orAlie teyae kammae' audArika taijasaM kArmaNam , etaccharIratrayameva bhavati saMmUchimamanuSyANAM saMmUrchimatvAdeveti zarIrahAram / zarIrAvagAhanA jaghanyotkarpAbhyAmagulAsaMkhyeyabhAgapramANA / hote haiN| unakI zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI haiM. ye asaMjI-mana rahita-hote haiM mithyAdRSTi hote hai cha paryAptiyo meM se koI bhI paryApti inakI pUrNa nahIM hotI haiM ataH ye aparyApta hI hote haiM inakI Ayu eka antarmuhUrta kI hI hotI hai isake bAda ye mara jAte haiN| inheM ladhyaparyAptaka kahA gayA hai| ina saMmUcchima manuSyo ke zarIrAdidvAra isa prakAra se hai "tesiNaM bhaMte ! jIvANaM kai surIraMgA pannattA" he bhadanta ! ina saMmUchima manuSyoM ke kitane zarIra hote haiM ! tava pramu ne gautama se kahA-"goyamA ! tinni sarIragA pannattA" he gautama ! ina samUchima manuSyoM ko tIna zarIra hote hai "taM jahA" jaise-"orAlie, teyae, kammae" audArika tejasa aura kArmaNa inakI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai saMhanana saMsthAna kapAya, lezyA, ye dvAra yahAM vIndriya prakaraNa meM jaise ye pratipAdita manuSya utpanna thAya che teone zarIranI avagAhanA eka AMgaLanA asaMkhyAta bhAga pramANunI hoya che. teo asaMjJI mana vinAnA hoya che. mithyA STivA hoya che. teone cha paryApti paikI eka paNa paryAmi pUrNa hotI nathI tethI teo aparyApta ja hoya che. tenuM AyuSya eka aMtamuhUrtanuM ja hoya che, te pachI teo marI jAya che teone ladhya paryAptaka kahelA che. eTale ke labdhi-aparyAptaka kahyA che. mAsa bhUmi manuSyAnA zarI2 vigaire ho| mA prabhArI cha-"tesiM Na bhaMte ! jIvANaM kai sarIragA paNNattA" bhagavan ! ma sa bhUribha manuSyAne TA shsh| DAya cha ? mA praznanA ttarabha prabhu gautabhasvAbhAna he cha-"goyamA ! tinni sarIragA pannattA" hai gautama ! mA sa bhUmichabha manuSyAne zarIre DAya che. "taM jahA" mA prabhAra cha-'orAlipa, teyaNa, kammara" mora, tesa bhane maNa, tamAnA zarIranI bhvaahanA jaghanya ane utkRSTathI eka AMgaLanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANunI hoya che saMhanana, saMsthAna, kaSAya, lehyA, A kAranuM kathana je pramANe be IndriyavALA jenA prakaraNamAM kahyuM che. e ja pramANenuM ahiyAM paNa samajI levuM. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 313 saMhanana saMsthAna kaSAya lezyAdvArANi yathA dvIndriyANAm / indriyadvAre paJcendriyANi / saMjJidvAraM vedadvAraM ca dvIndriyavadeva | paryAptidvAre - paJcA paryAptayaH 1 dRSTidarzanajJAnayogopayogadvArANi yathA pRthivI - kAyikAnAm / AhAro yathA - dvIndriyANAm / upapAto nairayikadeva tejovAyvasakhyAta varSA - yuSkavarjebhyaH / sthitirjaghanyotkarSAbhyAmantarmuhUrttamAtrapramANA navaraM jaghanyapadAdutkRSTamadhikaM jJAtavyam | mAraNAntikasamudghAtena samavahatA api mriyante asamavahatA api mriyante / anantaramudvRtya nairayikadevAsaMkhyeyavarSAyuSkavarjeSu zeSeSu sthAneSu utpadyante, gatyAgatidvAre -- dayAga hue hai vaise hI jAnanA cAhiye / indriyahAra meM inake pAMco indriyAM hotI haiM / saMjJidvAra aura vedadvAra hIndriya prakaraNa meM kahe anusAra yahAM jAnanA cAhiye / paryAptidvAra meM pAMca aparyApti vAle hote haiM / dRSTidvAra, darzanadvAra jJAnadvAra, yogadvAra, aura upayogadvAra ye saba dvAra pRthivIkAyika jIvoM ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra yahAM jAnanA cAhiye AhAradvAra meM inakA AhAra dvIndriya jIvo ke jaisA hotA hai / upapAta inakA nairayika, deva, teja, vAyu aura asaMkhyAta varSAyuSka inakoM chor3akara zeSa jIvoM se hotA hai sthiti - inakI jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrtta kI hI hotI hai parantu jaghanya ke antarmuhUta kI apekSA utkRSTa kA anta rmuhUrtta adhika hai | ye mAraNAntika samudraghAta se samavahata hokara bhI marate haiM aura usase nahIM samavahata hokara bhI marate haiM / ye apanI paryAya chor3akara nairayika, deva aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle sthAnoM ko chor3akara zeSa sthAno meM utpanna hote haiM / gatyAgati dvAra meM - ye tiryaJca indriyadvAramAM teone pAMce indriyA hAya che, sannidvAra ane vedadvAranuM kathana e indriyavALA jIvAnA prakaraNamA kahyA pramANe samajavu. arthAt asaMjJI hoya che. ane vedamAM napuMsaka veDhavALA hAya che. paryAptikadvAramAM-te pAMca apayAptivALA DAya che. dRSTidvAra, danadvAra, jJAnadvAra ceAgadvAra, ane upayAgaDhAra A dvArAnu` kathana pRthvIkAyika jIvanA prakaraNamAM kahyA pramANe ahiyAM samajI levu. AhAradvAramAM--teonA AhAra e indriyavAjA kavAnA nevA hoya che. tethona upayAta- utpatti nairayi, heva, tela, vAyu, ane asaMkhyAta varSanI AyuSya vALa eTalAne cheDIne bAkInA jIvamAMthI thAya che. temanI sthiti jaghanya ane utkRSTathI eka aMtarmuhUtanIja hoya che paratu jaghanya aMtarmuhUtanI apekSA. utkRSTa Atama hata adhika che. te mAraNAntika samud ghAtathI samavaData thaine eTale ke AghAta prApta karIne paNa mare che, ane samavata thayA vinA eTale ke AghAta prApta karyA vinA paNa mare che tee peAtAnI paryAyane cheDIne nairiyaka, deva, ane asakhyAta varSanI AyuSyavALA sthAnane cheDIne khAkInA sthAnAmAM utpanna thAya che, gatyA 40 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIyAbhigamasUtre 314 tikA dvigatikAstiyaTmanuSyagatyapekSayA / pratyekazarIriNo'saMkhyeyAH prajJaptA iti ! upasaMharanAha-'se taM samucchimamaNussA' te ete saMmUchimamanuSyAH merizca prarUpitA iti samaSTima manuSyaprakaraNam / saMmUcchimamanuSyAn nirUpya garbhavyutkrAntikamanuSyAn nirUpayituM praznayannAha-'se ki taM gambhavakkaMtiyamaNussA' atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH garbhajamanuSyAH kIdRzAH kiyantazca bhavantIti praznaH, uttarayati-'ganbhavatiyamaNussA tivihA pannattA' garbhavyu(krAntikamanuSyA trividhAH-triprakArakAH prajJaptAH- kathitA iti / traividhyaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kammabhUmayA' karmabhUmakAH-karma bhUmI samutpadyamAnAH karmabhUmakA iti tatra karma-kRSi vANijyAdi, yadvA karma mokSAnuSThAnam / karma pradhAnA bhUmiryeSAM te karmabhUmAH evaM manuSya ina do gati aura do hI Agati kI apekSA se dvigatika aura do Agatika hote haiN| yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiM / "settaM samucchimamaNussA" isa prakAra se saMmUchima manuSyo kA dvAroM ko lekara nirUpaNa kiyA hai| samUchima manuSya prakaraNa samApta aba sUtrakAra garbhaja manuSyoM kA nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pachA hai"se ki taM gambhavakkaMtiyamaNussA" he bhadanta ! garbhaja manuSya kaise aura kitane hote haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM--"gabhavatiyamaNussA tivihA pannattA" he gautama! garbhaja manuSya tIna prakAra ke hote haiM-"taM jahA" jaise---'kammabhUmayA akammabhUmayA, aMtaradIvajA" karma mUmika, akarmabhUmika, aura antara dvIpaja jo manuSya karmabhUmi meM utpanna hue haiM ve karmabhUmika manuSya hai / kRSi vANijyAdi kA nAma karma hai / athavA mokSa kI prApti kA jo anuSThAna hai vaha gatidvAramAM-teo tiryaMca ane manuSya A be gati ane beja AgatinI apekSAthI be gatika eTale ke be gatimAM javAvALA ane kathAgatika eTale be gatithI AvavAvALA DAya che mA pratye4 asabhyAta zarIrI 49 // cha, "se taM saMmucchimamaNussA" mA zate samUciIma manuSya sabaMdhI kathana kAra sahita kahyuM che. saMmUrNima prakaraNa samApta have sUtrakAra garbhaja manubenuM nirUpaNa kare che, AmAM gautamasvAmI prabhune evuM pUche che 4-"se kiM taM gambhavatiyamaNussA" 8 sAvan ma mnussye| 48tA mane 34 31ya cha ? mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAbhAna cha hai-gambhavakkaMtiya maNusmA tivihA paNNattA" 8 gautama ! ma bhanudhyA trae prAranA 4DayA cha. "taM jahA" aa prAmA pramANe che. "kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvajA" bha. bhUmika, akarmabhUmika, ane aMtaradvIpaja je manuSya karmabhUmimAM utpanna thayA che, te karma bhUmi ja manuSya kahevAya che kRSi-kheti, vANijya vyApAra vigerenu nAma karma che. athavA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 315 te eva karmabhUmakAH 'ammabhUmayA' akarmabhUmakAH akarmabhUbhyAM jAtA ityartha, evaM karma - kRSivANijyAdi, mokSAnuSThAnaM vA tAdRza karmavikalA bhUmi vidyate yeSAM te akarma bhUmAste eva akarmabhUmakAH / 'aMtaradIvajA ' antaradvIpajAH, atra antarazabdo madhyavAcI tathA cAntare-lavaNa samudrasya madhye yedvIpA ste'ntaradvIpA : antara dvIpe jAtAH - samutpannAH ye te antaradvIpajA manuSyA iti te ete triprakArakA garbhajamanuSyAH / ' evaM maNussa bhedo bhANiyanvo' evamuktaprakAreNa manuSyANAM garbhajAnAM bhedaH - prakAra H bhaNitavyo vaktavya, bhatra kutratyo manuSya bhedo'tra bhaNitavyaH : tatrAha - 'jahA paNNavaNAe tahA niravasesaM bhANiyantra' yathA prajJApanAyAM garbhajamanuSyabhedAH kathitAstathaiva tenaiva rUpeNa niravazeSaM yathA bhavet tathA bhaNitavyaM vaktavyamiti / kiyatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyam / tatrAha - ' jAva' ityAdi, 'jAva chautthAya kevalI ya' yAvat chadmasthAzca kevalinazcaitatparyantaM prajJApanAprakaraNaM vaktavyamiti / prajJApanAprakaraNaM ca garbhajamanuSya sambandhikaM prajJApanAyAmeva draSTavyam / vistRtatvAnnAtra vivikarma haiM jina jIvo kI aise karmoM kI pradhAnatAvAlI bhUmi hai ve karmabhUmika manuSya hai / karmabhUmi ke sivAya jo akarma bhUmi meM utpanna hue hai ve jIva vyakarma bhUmaka hai akarma bhUmi meM kRSi vANijyAdi rUpa karma athavA mukti prApti ke yogya karma nahIM hotA hai / antara zabda madhyavAcI hai| tathA ca antara meM - lavaNasamudra ke madhya meM jo dvIpa haiM ve antaradvIpa haiM ina antaradvIpoM meM jo manuSya utpanna hue haiM ve antaradvIpaja hai / isa prakAra se garbhaja manuSya 3 tIna prakAra ke hote haiM "evaM maNussa bhedo-bhANiyacco" isa prakAra se garbhaja manuSyoM ke bheda " jahA paNNavaNAe tahA niravasesaM bhANiyantra" jaise ki ve prajJApanAsUtra meM kahe gaye hai vaise hI yahAM saMpUrNa rUpa se kaha lenA cAhie yAvat "chaumatthA ya kevalI ya" yAvat ve chamastha aura kevalI hote haiM isa prajJApanA sUtra ke prakaraNa taka prajJApanA sUtra kA garbhajamanuSya saMbandhI prakaraNa vahIM prajJApanA mekSa prApti mATe je anuSThAna-ArAdhanA che te kama che. AvA karmanI pradhAnatAvALI je jIvAnI bhUmi che, te kama bhUmija manuSya che. kamabhUminA zivAya jee akama bhUmimAM utpanna thayA che. te jIvA akama bhUmija kahevAya che. eka bhUmimAM kRSi-vANijaya rUpa kama, athavA mukti prApta karavAne cainya kama nA abhAva hoya che. aMtara zabda madhya vAcaka che. aMtaramAM eTale ke-lavaNusamudranI madhyamAM je dvIpA che, te a`taradvIpa kahevAca che, AvA -aMtaradvIpAmAM je manuScA utpanna thAya che. te a'tadvIpaja kahevAya che, A rIte manuSyo yu aAranA hoya che. "evaM maNusla medo bhANiyavvo" yA prabhA garbha manuSyonA ho "jahA paNNavaNApa tahA niravasesaM bhANiyanvaM" ne prabhA prjnyaapanA sUtramA kahela che, eja pramANe saMpUrNa rItanu kathana ahiyA paNa samajI levu', yAvat "chautthAya kevalI ya" tetheo chadmastha bhane ThevalI hoya che. prajJAyanA sUtranA thA uthana puta prajJApanA sUtranuM gabha ja manuSya sabaMdhI prakaraNa tyAM prajJApanA sUtramAM joI levuM, Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jodhAbhigamasUtre tikA dvigatikAstiryamanuSya gatyapekSayA / pratyekazarIriNo'saMkhyeyAH prajJaptA iti ! upasaMharannAha - 'settaM samucchimamaNussA' te ete saMmUrcchimamanuSyAH bhedairdvAraizca prarUpitA iti saMmUmi manuSyaprakaraNam / samUcchimamanuSyAn nirUpya garbhavyutkrAntikamanupyAn nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM bhavavakaMtiyamaNussA' atha ke te garbhavyutkrAntikamanuSyAH garbhajamanuSyAH kIdRzAH kiyantatha bhavantIti praznaH, uttarayati - 'ganbhavakkaMtiyamaNussA tivihA pannattA' garbhavyutkrAntikamanuSyA strividhAH- triprakArakAH prajJaptAH - kathitA iti / traividhyaM darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kammabhUmayA' karmabhUmakAH - karma bhUmau samutpadyamAnAH karmabhUmakA iti tatra karma-kRSi vANijyAdi, yadvA karma mokSAnuSThAnam / karma pradhAnA bhUmiryeSAM te karmabhUmAH evaM manuSya ina do gati aura do hI bhagati kI apekSA se dvigatika aura do Agatika hote haiM / yahAM pratyeka zarIrI asakhyAta kahe gaye haiM / "settaM saMmucchimamaNussA" isa prakAra se saMmUcchima manuSyoM kA dvAroM ko lekara nirUpaNa kiyA hai / saMmUrcchima manuSya prakaraNa samApta aba sUtrakAra garbhaja manuSyo kA nirUpaNa karate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai"se kiM taM gavbhavakkaMtiyamaNussA" he bhadanta ! garbhaja manuSya kaise aura kitane hote haiM ! uttara meM prabhu kahate haiM -- " gavbhavakkaMtiyamaNussA tividyA pannattA" he gautama! garbhaja manuSya tIna prakAra ke hote haiM- "taM jahA " "jaise --' kammabhUmayA akammabhUmayA, aMtaradIvajA" karma bhUmika, akarmabhUmika, aura antara dvIpaja jo manuSya karmabhUmi meM utpanna hue haiM ve karmabhUmika manuSya hai / kRSi vANijyAdi kA nAma karma haiM / athavA mokSa kI prApti kA jo anuSThAna hai vaha gatidvAramAM-tee tiryaMca ane manuSya A e gati ane eja AgatinI apekSAthI e gatika eTale ke e gatimAM jayAvALA ane cAgatika eTale e gatithI AvavAvALA hoya he mA pratye! asaNyAta zarIrI musA che, " se ptaM saMmucchimamaNussA" bhA rIte samUoima manuSye samadhIkathana dvArA sahita kahyuM che. samUIima prakaraNa samApta have sUtrakAra gaja manuSyAnuM nirUpaNa kare che,--AmAM gautamasvAmI prabhune evuM che che 4 - " se kiM taM gavbhavakkaMtiyamagussA " he bhagavan gala manuSyo TasA ane devA hoya che ? praznamA uttaramA alu gautamasvAbhIne he che - gambhavakkaMtiya massA tivihA paNNattA" he gautama ! garlana manuSyo trapu aAranA hayA che. "taM jahA" te tra prahAro yA pramANe che. "kammabhUmayA, akammabhUmayA, aMtaradIvA bhUmika, akarma bhUmika, ane aMtaradvIpaja je manuSya kama bhUmimAM utpanna thayA che, te kama bhUmija manuSya kahevAya che kRSi-kheti, vANijaya,-byApAra vigerenuM nAma kama che. athavA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 317 avagAhanAdvAre-'ogAhaNA. jahanneNaM aGgulassa asaMkhejjaibhAga' garbhajamanu___SyANAM zarIrAvagAhanA jaghanyenAGgulasyAsaMkhyeyabhAgapramANA bhavati 'ukkoseNaM tinni gAuyAI' utkarSeNa trINi gavyUtAni garbhajamanuSyANAM zarIrAvagAhanotkarSeNa trigavyUtapramANA bhavatItyarthaH / sahananadvAre-'chacceva saMghayaNA' SaDeva vaRSabhAdi saMhananAni bhavantIti // saMsthAnadvAre 'chassaMThANA' SaT sasthAnAni samacaturasranyagrodhAdIni bhavanti / kaSAyadvAre-'te NaM bhaMte !' ityAdi, 'te Na bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta ! garbhaja manuSya jIvAH 'kiM kohakasAI jAva lohakasAI aphasAI' kiM krodhakaSAyiNo yAvat taijasazarIra aura kArmaNa zarIra ye pAMca zarIra hote haiM / kyoMki manuSyoM meM sarvabhAvo ke hone kI sambhAvanA rahatI hai| avagAhanA dvAra meM-"ogAiNA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM' ina garbhaja manuSyoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aGgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura "ukkoseNaM tinni gAuyAI" utkRSTa se tIna koza taka kI hotI hai| saMhanana dvAra meM-chacceva saMghayaNA" inake vajaRSabha Adi chahoM saMhanana hote haiM / saMsthAna dvAra meM-"cha saMThANA" samacaturasra Adi chaho saMsthAna hote haiN| kaSAya dvAra meM ina garbhaja manuSya ke krodha kaSAya bhI hotA hai, mAna kaSAya bhI hotA hai mAyA kaSAya bhI hotA hai, aura lobha kaSAya bhI hotA hai / yahI bAta yahAM para "te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI 'jAva lobha kasAI akAsAI" isa sUtrapATha dvArA isa prakAra se pUchI gaI hai ki he bhadanta ! ve garbha manuSya kyA krodha kaSAya vAle hote hai ' yAvat lobha kaSAya vAle hote hai ? yA kaSAya se rahita traNe zarIre grahaNa karAyA che. A rIte garbhaja manuSyanA audArika zarIra, kriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, ane kAmaNa zarIra A pAMca zarIra hoya che kemake manudhyAmA smaav| vAnI samApana DAya che. mAnAdvAramA "ogAhaNA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga" mA Tor bhanupyanA zarI2nI mAhanA dhanyathA ye bhAMgajana - masabhyAtamA mAsa pramANunI DAya che. sane "ukkoseNaM tinni gAuyAI" aSTathA yA sudhInI DAya che. sahananavArabhA-"chacceva saMghayaNA" mAne 100 apana, vigaire chaye sahanana DAya che, . _ 'sasthAnadArabhA-'cha saMThANA" sabhayatu2kha vigere chaye sasthAnI DAya . paaydvAramAM-A garbhaja manuSyane krodha kaSAya paNa hoya che, mAna kaSAya paNa hoya che, mAyo upAya 56 DAya cha, anesAsaSAya 5 rAya cha / pAta maDiyAM "te NaM bhaMte ! jIvA kiM kohakasAI jAva lobhakasAI, akasAI" mA suutr54||21 mA prabhArI puuchvAmAM Avela che.-he bhagavana te garbhaja manuSya zu krodha kaSAyavALA hoya che ? yAvatu labha kaSAyavALA hoya che . athavA kaSAya vinAnA hoya che ? ahiyAM cAvatpadathI mAna Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre mAnamAyAlobhakrapAyiNo'kapAyiNo vA bhavanti ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi. 'goyamA' he gautama! 'savve vi' sarve'pi - ete sarvakapAyavanto bhavanti, ayaM bhAva - garbhajamanuSyAH krodhakaSAyavanto'pi bhavanti yAvat lobhakapAyavanto'pi bhavanti tathA akapAyiNo'pi vItarAga - manuSyANAmakaSAyitvAditi kAyadvAram // saMjJAdvAre - ' te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhArasannovauttA jAva lobhasannovauttA nosannovauttA' te khalu bhadanta / jIvAH kimAhArasaMjJopayuktA yAvad lobhasaMjJopayuktA no saMjJopayuktAH he bhadanta | garbhajamanuSyAH kimAhArasaMjJopayuktA bhavanti kiMvA bhymaithunprigrhkrodhmaanm|yaalobhsNjnyopyuktaa bhavanti / no sajJopayuktA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'sabve vi' sarve'pi te garbhajamanudhyA AhArasaMjJopayuktA api bhavanti yAvat lobhasaMjJopayuktA api bhavanti / tathA no saMjJopayuktA api bhavantIti / tatra no saMjJopayuktAzca nizcayatayA vItarAgamanuSyAH vyavahAratastu sarve eva cAritradhAriNaH, lokottaracitta 318 1 hote haiM ? yahAM yAvatpada se mAna, mAyA ina do kapAyoM kA grahaNa humA haiM uttara meM prabhu ne kahA hai "goyamA ! savvevi" he - gautama ! garbhaja manuSya krodhakapAyavAle bhI hote hai, yAvatlobha kaSAyavAle bhI hote haiM - tathA kapAya se rahita bhI hote hai- kyoMki vItarAga manuSyoM ke kapAya kA abhAva ho jAtA hai / saMjJAdvAra meM - " te NaM bhaMte ! jIvA kiM AhArasannovautsA jAva lobhasannovauttAnosanovauttA " gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ! ye garbhajamanuSya kyA AhArasajJopayukta hote haiM ? yAvat lobhasaMjJopayukta hote hai ? prabhu ne isa viSaya meM aisA uttara diyA hai - " goyamA ! savve vi" ye garbhaja manuSya jaba saMjJA vAle hote haiM AhAra sajJopayukta bhI hote haiM, bhaya sajJopayukta bhI hote hai maithuna saMjJopayukta bhI hote haiM / aura krodhamAna mAyA lobha saMjJopayukta bhI hote haiM / nizcayanaya se jo vItarAga manuSya haiN| 2 ane mAyA A e kaSAyA grahaNa karAyela che. A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke-- "goyamA ! savvevi" he gautama! garla manuSya odha SAyavAjA pAyu hoya che, yAvat lAbha kaSAyavALA paNa hAya che. ane kaSAya vinAnA paNa hAya che. kema ke-vItarAga manu vyAne uSAyano malAva hoya che. saMjJAdvArabhAM - "te NaM bhate ! jIvA ki AhArasannova uttA nAva lobhasannova uttAno sannovauttA" mA viSayabhAM gItabhasvAbhIme alune me pUcha che ke-he bhagavan Aga ja manuSyA zu AhArasa jJApayukta hAya che ? yAvata lAbha sajJopayukta hoya che ? yA prazna uttara bhAtAM aluche -' goyamA ! savvevi ' A garbhaja manuSyA jayAre sajJAvALA hoya che, tyAre AhAra saMjJAvALA paNa hoya che, bhaya saMjJA vALA paNa hAya ne, maithuna saMjJAvALA paNa hoya che. ane krodha, mAna, mAyA ane leAbha saMjJAvALA paNa hoya che. nizcaya nayathI je vItarAga manuSyeA che, te Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TokA prati0 1 garbhavyakrAntikamanuSya nirUpaNam 319 lAbhAt te moghaloketi saMjJAdvayaM cAzritya dazabhiH saMjJAbhirapi vipramuktA bhavantIti vipramuktatvAt iti / taduktam- 'nirvANasAdhakaM sarvaM jJeyaM lokottarAzrayam / saMjJAH lokAzrayAH sarvA bhavAGkurajalaM param // 1 // iti / LezyAdvAre - 'te NaM bhaMte !' ityAdi, 'te NaM bhaMte / jIvA kiM kaNhalessA ya jAtra alessA' te khalu bhadanta ! jIvAH kiM kRSNalezyAzca yAvad alezyA:, atra yAvatpadena nIla kApotatejaHpadmazuklalezyAnAM saMgrahastathA ca-he bhadanta / ime manuSyAH kiM kRSNalezyA bhavanti, nIla lezyA vA, kApotalezyA vA, taijasalezyA vA, padmalezyA vA, zukla nahIM hote haiM / tathA vyavahAra kI apekSA se jitane bhI cAritradhArI haiM ve saMjJopayukta nahIM hote haiN| kyoMki inheM lokottara - alaukika - citta - jJAna kA lAbha ho jAtA hai - ye cAritradhAro oghasaMjJA aura lobha saMjJA ko milAkara daza 10, prakAra kI bhI saMjJA se vipramukta - sarvathA rahita hote haiM / taduktam "nirvANa sAdhakaM sarva jJeyaM lokottarAzrayam, saMjJA lokAzrayAH sarvA bhavAGkurajalaM param // 1 // " jitane bhI nirvANasAdhaka anuSThAna hai vaha saba alaukika hotA hai aura saMjJAe~ lokAzrita hotI hai ataH cAritradhArI vyavahAra se saMjJopayukta nahIM mAne gaye hai / lezyAdvAra meM - prabhu se gautama ne aisA pUchA hai - " te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessA ya jAva alessA" he bhadanta ! ve garbhaja manuSya kyA kRSNalezyA vAle hote haiM yA yAvat alezyA vAle hote haiM ? yahAM yAvatpada se nIla kApota, teja, padma aura zukla ina lezyAoM kA grahaNa huA hai tathA ca he bhadanta ! ye garbhaja manuSya kyA kRSNalezyA vAle saMgopayukta hAtA nathI tathA vyavahAra nayanI apekSAe je kAI cAritradhArI che. tee sajJopayukta hotA nathI. kema ke-teone leAkeAttara-alaukika citta-jJAnanA lAbha thaI jAya che. A cAritradhArI eghasa`jJA, ane leAbha sajJA e be sajJAe meLavIne daze prakAranI sajJAothI vipramukta eTale ke sarvathA rahita hAya che. "tadukta - nirvANasAdhakaM sarve jJeyaM lokotarAzrayam saMjJA lokAzrayAH sarvA, bhavAGkura jalaM param // 1 // nirvANu kahetAM mAkSa sAdhaka je keAI anuSThAnA che, te badhA alaukika hAya che, ane sa'jJAe lokAzrita hAya che. ataH cAritra dhArIne vyavahArathI sa'zoSayukta mAnavAmAM bhAnyA nathI. lezyAdvArabhAM - gautamasvAbhIme alune me pUchayu che ! - te NaM bhaMte ! jIvA kiM kaNhalessAya va alessA" he bhagavan te jala manuSyo zuddha pRRSNusezyA vAjA hoya che ? athavA cAvatA alezyAvALA hAya che ? ahiyAM yAvapadathI nIla, kApAta, teja, padma ane zukala A lezyAe grahaNa thayela che. aTale ke--gautamasvAmI pUche che ke he bhagavan Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre lezyA vA / lezyArahitA vA bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' de gautama 1 savve vi' sarve'pi sarvalezyAvanto'pi manuSyAH kRSNalezyAvanto'pi bhavanti / nIlalezyAvanto'pi bhavanti kApotalezyAvanto'pi bhavanti / tejolezyAvanto'pi bhavanti / padmazyAvanto'pi bhavanti / zuklalezyAvanto'pi bhavanti / alezyA :- lezyArahitA api bhavanti / tatrAlezyAH siddhAH paramazukladhyAyino'yogikevalina iti lezyAdvAram || 320 indriyadvAre - 'soiMdiovauttA jAva no iMdiovauttA ci' manuSyA' zrotrendriyo - payuktA yAvat no indriyopayuktA api yAvatpadena - rasanamrANacakSuHsparzanendriyANAM saMgrahaH tathA ca paJcendriyayuktA api bhavanti / no indriyayuktA api bhavanti / tatra no indriyopa 2 hote hai ? yA nIlalezyA vAle hote 1 yA kApotalezyA vAle hote haiM ? yA tejasalezyA vAle hote hai ? yA padmalezyA vAle hote haiM ? yA zuklalezyA vAle hote haiM / yA lezyArahita hote haiM uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA ! savve ci" ye samasta garbhaja manuSya kRSNalezyA vAle bhI hote haiM nIlalezyA vAle bhI hote haiM, kApotalezyA vAle bhI hote haiM tejolezyA vAle bhI hote haiM padmalezyA vAle bhI hote hai, zuklalezyA vAle bhI hote hai mora ledayArahita bhI hote haiN| inameM alezyAvAle siddha hote hai, aura paramazukla dhyAnavAle ayogi kevalI bhI alezya hote haiM / indriya dvAra meM ye garbhaja manuSya - " soiMdiovauttA jAva noiMdiyovauttAvi" zrotrendriyoM se yukta bhI hai yAvat noindriya se yukta bhI hote hai yahAM yAvatpada se "rasana-prANa- cakSu-sparzana - ina cAra indriyoM kA grahaNa huA hai tathA ca ye garbhaja manuSya pAMcoM indriyoM se yukta bhI hote haiM aura no indriya se yukta bhI hote haiM / inameM no indriyo - A gabhaja manuSya. zu kRSNAlezyAvALA hoya che ? ke nIla vezyAvALA DhAya che athavA kApeAtika lezyAvALA hoya che ke taijasa lesyAvALA hoya che ? athavA padmalezyAvALA hoya che? athavA zukala lesyAvALA hAya che ? ke lezyAvinAnA eTale ke alezya hAya ? mA praznanA uttaramAM pralu gautama svAmIna Ahe che - " goyamA ! savvevi" he gautama sAdhaNA gaja manudhyeA kRSNalezyAvALA paNa hAya che nIlalesyAvALA paNa hAya che. kApAtalezyAvALA paNa hAya che te vaizyAvALA paNa hAya che. padmalezyAvALA hAya che. zukalalezyAvALA paNa hoya che. ane lesyAvinAnApaNu haoNya che temAM siddha purUSa! alezya-eTale ke lesyA vinanA hoya che ane parama zukaladhyAnavALA aAgI kevalIyApaNu lezyAvinAnA hoya che. indriyadvArabhAM - bhAgala manuSyo "sohaMdiyovauttA jAva noidiyovauttA vi" zrIAndriyavALA paNu hAya che, cAvata nAIndriyavALA paNa hoya che. ahiyAM yAvata padathI rasanA-kula, ghAyu-nA, yakSu, sparzana mA yAra indriyo grahaNa rAI che. yA garla manuSya pAMceindriyavALA, paNu hoya che, ane neiMdriyavALA paNa hoya che. A gabhaja Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 321 yuktAH kevalinaH, yadyapi kevalinAmapi siddheH pUrvamindriyANi bhavantyeva tathApi tadupayogAbhAvena te kevalino no indriyopayuktA eva bhavantIti indriyadvAram // samudghAtadvAre-- 'satta samugghAyA' sapta samudghAtA bhavanti 'taM jahA' tadyathA- 'veyaNA samugyAe jAva kevalisamugghAe' vedanAsamudghAto yAvat kevalisamudghAtaH, atra-yAvatpadena kaSAyamAraNAntikavaikriyAhArakataijasasamudghAtAnAM saMgraho bhavatIti / samudghAtasaMgrAhikA ceyaM gAthA 'veyaNakasAyamAraNaMtie ya veuvie ya AhAre / teyakevali ya samugyAe, sattasasugghAyA ime bhaNiyA' // 1 // vedanAkapAyomAraNAntikazca / vaikriyakazcAhArakaH / taijasaH kevalinaH samudrAtaH sapta samudaghAtA ime bhaNitAH iticchAyA // iti samudghAtadvAram // sajJidAre-'sannI vi no sannI no asannI vi' manuSyAH saMjino'pi bhavanti no payukta kevalI hote hai / yadyapi kevaliyoM ke bhI siddhi prajJapti se pahile indriyAM to hotI hI haiM phira bhI ve inakA kucha bhI upayoga nahIM karate haiM ataH inheM noindriyopayukta kahA gayA hai| samudghAtadvArameM satta samugghAyA "samudghAta sAta hote hai-"veyaNAsamugghAe jAca kevalisamugyAe" vedanA samudghAta yAvat kevalisamudghAta yahAM yAvatpada se kaSAya, mAraNAntika, vaikriya AhAraka. taijasa ina samudghAtoM kA grahaNa huA hai / samudghAta ko kahanevAlI yaha gAthA hai-' 'veyaNakasAyamAraNatie ya' ityaadi| ___ arthAt samudghAta sAta isa prakAra se haiM-vedanAsamudghAta 1, kaSAyasamudghAta 2, mAraNAntikasamudghAta 3, vaikriyasamudghAta 4, mAhArakasamudghAta 5, taijasa samudghAta 6, aura kevalisamudghAta7, saMjJI dvAra meM-"sannI vino sannI no asannI vi" ye garbhaja manuSya saMjJI manuSyamAM kevalIye noIdriyavALA hoya che ke kevalIne paNa siddhi prAptinI pahelAM Indriye to hoya che, te paNa teo tene kaI paNa upayoga karatA nathI tethI teone nAindriyANA 4aa cha samuddhAtadvArabhA-"satta samugghAyA" teyAna sAta samuddhAta kAya che "veyaNAsamugghAe jAva kevalisamugdhApa" vahanA samuddhAta yAvat vasi samuddhAta ahiyAM yAva5dathI kaSAya, mAraNAnika vakila, AhAraka, tejasa A samudyA grahaNa karAyA che. mayA samuddhAtanA sabhA samuddhAtAnA DAvAjI gAthA cha -'veyaNakasAyamAraNaMtipaya" tyAhi. arthAta sAta samuhadhAtA mA prabhArI cha.-behanA samuddhAta 1 SAya samudraghAta 2, mAraNatika samudraghAta 3 vaikriya samudughAta 4. AhAraka samudugha ta 5, tasa samuddhAta , manapatisamuddhAta 7, sajJIdvArabhA--"sannIvi nosanno no asannA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jIvAbhigamasare saMjJino no asajino'pi bhavanti tatra no sajino asaMjJinaH kevalina iti saMjJidvAram / / ____ vedadvAre- 'itthiyAvi jAva aveyA vi' strI vedA api yAvat purupavedA api napuMsakavedA api avedakA api bhavantIti / tatra avedAH sUkSmasaparAyAdi guNasthAnavartina iti vedadvAram / / paryAptidvAre-'paMca pajjatI' paJcaparyAptayo bhavanti manuSyANAM tathA paJcAparyAptayo'pi bhavanti, bhASAmana paryAptyorekasbena vivakSaNAditi paryAptihAram // dRSTidvAre- 'tivihA vi diTTI' trividhA api dRSTayo bhavanti tadyathA-kecit samyag dRSTayaH kecinmithyAdRSTayaH kecit samyamithyAdRSTaya ini dRSTidvAram / / bhI hote haiM aura nosajI noasajI bhI hote haiM / no saMjJI no asaMjo aisA jo kahA gayA hai vaha kvaliyoM kI apekSA se kahA gayA hai / vedadvAra meM ye garbhaja manuSya "itthiveyA vijAva aveyAvi" strI vedavAle bhI hote hai, puruSavedavAle bhI hote haiM aura napuMsaka vedavAle bhI hote hai tathA vinA veda ke bhI hote haiN| veda kA udaya nauve guNasthAna taka rahatA hai dasaveM sUkSma saMparAya Adi guNasthAno meM veda kA udaya nahIM rahatA hai isaliye yahAM avedaka bhI hote haiM aisA kahA gayA hai "paryAptidvAra meM ye garbhaja manuSya 'paMca panjattI' pAMca paryAptivAle hote hai tathA pAMca aparyApti vAle bhI hote haiM / paryAptiyAM yadyapi chaha prakAra kI hotI hai, para yahAM jo pAMca paryAptiyoM vAle hote hai-aisA jo kahA gayA hai vaha bhApA aura manaparyApti meM eka sAtha bAMdhanemeM ekatA hai isa vivakSA se kahA gayA hai| dRSTidvAra meM ye garbhaja manuSya "tivihA vi diTThI" tIno prakAra ke dRSTi vAle hote haiM jaise koI 2 samyagdRSTi bhI hote haiM koI 2 mithyAdRSTi bhI hote haiM aura koI 2 mizradRSTi bhI hote "i A garbhaja manuSya saMnI paNa hoya che, ne saMsI paNa hoya che ane te asa grI paNa hoya che. ne saMDI ane noasaMnI evuM kathana kahyuM che, te kevaliyonI apekSAe kahela che vAramA-mA Ama manuSya "ithiveyA vi jAva aveyA vi' sIvehavANA 55 DAya che. purUdavALA paNa hoya che ane napuMsaka vedavALA paNa hoya che tathA veda vinAnA paNa hoya che. vedano udaya navamA guNasthAna sudhI rahe che. dasamA sUmasaMparAya vigere guNasthAnamAM vedane udaya rahetuM nathI, tethI ahiyAM avedana paNa hoya che. evuM kahevAmAM Avela che. yAMtidvAramA ma bhanuSya "paMca pajattI' pAya paryAptikA DAya che. mane pAca aparyAptivALA paNa hoya che je ke paryApta cha prakAranI hoya che, paraMtu ahiyA pAca paryAptivALA hoya che Ama je kahevAmAM AvyuM che te bhASAparyApti ane mana paryAptimAM abhedanI vivakSAthI tema kahela che haridvAramA ma la manuSya "tivihA vi diTThI" sabhyaSTi, mithyA, mane samyakRmithyASTi ema traNe prakAranI dRSTivALA hoya che Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyukrAntikamanuSyanirUpaNam 323 darzanadvAre--'cattAridasaNA' manuSyANAM catvAri darzanAni bhavanti tadyathA-cakSurdarzaninaH, acakSurdarzaninaH, avadhidarzanina', kevaladarza ninaste bhavantIti darzanadvAram // / jJAnadvAre-~NANI vi annANI vi' manuSyA jJAnino'pi bhavanti ajJAnino'pi bhavantIti / 'je nANI te atthegaiyA dunnANI' tatra ye manuSyA jJAninaste astye kake dvijJAninaH, 'atyegaiyA tiNNANI' astyekake vijJAninaH, 'atthegaiyA cauNNANI' astyekake caturjAnina', 'atthegaiyA egaNANI' atyekake ekajJAninaH / 'je duNNANI' tatra khalu ye vijJAninaH 'te niyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ya' ye dvijAnino manuSyAste niyamAt AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAninazca bhavantIti 'je tinnANI te AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI tatra khalu ye manuSyA strijJAnino jJAnatrayavantaste niyamataH AbhinibodhikajJAninaH, zrutajJAnino'vadhijJAninazca bhavanti, 'ahavA AbhiNiyohiyanANI suganANI maNapajjavanANI ya' athavA haiN| darzanadvAra meM ye garbhaja manuSya-"cattAri dasaNA" cAra darzana cakSurdazanavAle bhI hote haiM bhacakSudarzanavAle bhI hote hai, avadhidarzanavAle bhI hote haiM / aura kevaladarzanavAle bhI hote haiM / jJAnadvAra meM ye garbhaja manuSya "NANI vi annANI vi" jJAnI bhI hote hai. aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te atthegaiyA dunnANI" yadi ye jJAnI hote haiM / to inameM kitaneka do jJAnavAle hote hai kitaneka "tiNNANI" tIna jJAnavAle hote hai "atthegaiyA cauNANI" kitaneka cAra jJAnavAle hote hai "atthegaiyA egaNANI" aura kitaneka eka jJAnavAle hote haiN| inameM jo "duNNANI" do jJAnavAle hote hai ve niyama se Abhinibodhika jJAnI aura zrutajJAnI hote haiM "je tiNNANI te AbhiNiyohiyanANI, suyanANI ohinANI" jo tIna jJAna vAle hote haiM ve Abhinibodhika jJAnavAle zrutajJAnavAle aura avadhijJAnavAle hote hai| 'ahavA-'AbhiNiyodiyanANo. muyaNANI, maNapajjavanANI' athavA A bhenibodhika jJAnavAle zAnadvAramA ! 4 manuSya-"cattAri daMsaNA" yakSuza navA 59 DAya cha, acakSudarzanavALA paNa hoya che, ane avadhidazanavALA paNa hoya che jJAnadvAramAM A gama bhanuSyA-"NANI vi annANI vi" jJAnI. 55 DAya cha, mane ajJAnI para lAya cha 'je nANI te atthegaiyA dunnANI" tamAmA re jJAnI DAya che tamA TasA me jJAnava mana heTasA "tinnANI" tra jJAnavA DAya cha "atthegaiyA ca unANI" tathA TamA yAra jJAnavANA hAya che. mane "atthegaiyA eganANI' TadA se jJAnavANA hAya che. ana tesomAyA "dugNANo" me jJAnavANA DAya che, teyA niyamathI mAninimA4i jJAnavANI mane zrutajJAnavA DAya cha, "je tinmANI te AbhiNiohiyanANI, suyanANI, ohinANI"-yA tra jJAnavANA hAya cha tes| mAminimAdhi jJAnavANA, zrutajJAnavANa, bhane bhavadhi zAnadANA DAya che "ahavA-AbhiNivohiyanANI, suyanANI, maNapajjavanANo" 1241 bhAminimAdhi jJAnavANA zrutajJAnavANa mana mana:55. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jIvAbhigamastre ye manuSyA strijJAninaste AbhinibodhikajJAninaH zrutajJAnino mana.paryavajJAninazca bhavantIti, avadhijJAnamantareNApi manaHparyavajJAnasya sabhavAditi / 'je cauNNANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI maNapajjavanANI ya' ye tu manuSyAH catuoninaste niyamAt AbhinivodhikajJAnino bhavanti zrutajJAnino bhavanti avadhijJAnino bhavanti tathA manaHparyavajJAninazca bhavantIti / 'je eganANI te niyamA kevalanANI' ye manuSyA ekajJAninaste niyamataH kevala. jJAnina eva bhavanti kevalajJAnasadbhAve taditarajJAnApagamAt kevalAlokaprAdurbhAva taditarakSudAlokAnAM matyAdInAmabhAva eva bhavatIti, ata eka jJAnavAneva sa bhavatIti, / nanu kevalajJAnotpattI kathaM matyAdijJAnAntarANAmabhAva' yAvatA yAni matyAdijJAnAni svIyasvIyAvaraNakSayopazamena zrutajJAnavAle aura manaHparyayajJAnavAle hote haiM / kyoMki avadhijJAna ke binA bhI manaH paryayajJAna ho jAtA hai / " je cau NANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohiNANI maNapajjavanANI ya" jo garbhaja manuSya cAra jJAnavAle hote haiM ve niyama se Abhinivodhika jJAnavAle hote hai, zruta jJAnavAle hote haiM, avadhijJAnavALe hote hai, aura manaHparyaya jJAnavAle hote haiM / "je eganANI te niyamA kevalanANI" jo eka jJAnavAle hote hai ve niyama se eka kevala jJAnavAle hI hote haiM / kyoki kevala jJAnavAle ke sadbhAva meM dUsare jJAno kA sadgAva nahIM rahatA hai ve vilIna ho jAte haiN| usI prakAra kevalAloka ke prAdurbhAva hone para usase bhinna kSudrAlokavAle matijJAna Adi jJAnoM kA abhAva hI ho jAtA hai isaliye kevalI kevala eka kevala jJAnavAlA hI hotA hai| zaMkA- kevalajJAna kI utpati hone para matyAdi rUpa dUsare jJAnoM kA abhAva kaise ho sakatA hai kyoki jo matyAdi jJAna apane 2 AvaraNa ke kSayopazama se utpanna hote hai ve matyA -- vajJAnavALA hoya che. kemake avadhijJAna prAptajJAna vinA paNa mana paryavajJAna thaI jAya che. 'je ca unANI te NiyamA AbhiNivohiyanANI suyanANI ohinANI maNapajjavanANI ya" je garbhajamanuSya cArajJAnavALa hoya che, teo niyamathI abhinibadhika jJAnavALA hoya che zrutajJAnavALA hoya che avadhi jJAnavALA hoya che ane mana paryaya jJAnavALA paNa hoya che merIta yAra jJAnavANa hAya che. "je paganANI te niyamA kevalanANI" 2 me eka jJAna vALA hoya che, teo niyamathI eka kevaLa jJAnavALA ja hoya che. kemake kevaLajJAna nA astitva paNAmAM bIjA jJAnenuM astitva paNuM rahetuM nathI arthAta, te temAM vilIna thaI jAya che e ja pramANe kevalAlaka ne prAdurbhAva thAya tyAre tenAthI judA kSudrAlevALA matijJAna Adi jJAnene abhAva ja thaI jAya che tethI kevalIo kevaLa eka kevaLa jJAnavALA ja hoya che. zaMkAkevaLa jJAna utpanna thAya tyAre matijJAna vigere bIjA jJAnane abhAva kevIrIte thaI jAya che? kema ke je atyAdijJAna potapotAnA AvaraNanA kSapazamathI utpana Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 325 prAdurbhavanti tAni matizrutAdIni svasva samastAvaraNavilaye sutarAmeva prAdurbhaveyuzcAritrapariNAmavat , taduktam-'AvaraNadesavigame, jAiM vijjati maisuyAINi / AvaraNasavvavigame phaha tAI na hoti jIvassa' // 1 // AvaNadezavigame yadi tAni bhavanti matizrutAdIni / sarvAvaraNavigame kathaM tAni na bhavanti jIvasyeticchAyA / iti ced atrocyate-yathA jAtyasya marakatA dimaNe malopetasya yAvatparyantaM samUlamalApagamo na bhavati tAvatparyantaM yathA yathA dezato malApagama stathA tathA dezatastasya maNe rabhivyakti rjAyate sA cAbhivyaktiH kvacitkadAcit kathaJcid bhavatItyanekaprakArA bhavati tathaiva vijJAna apane apare samasta AvaraNoM ke vilaya ho jAne para apane Apa hI cAritra pariNAma ke jaise prakaTa hoMge hI jaise kahA hai-"AvaraNadesavigame" ityAdi / arthAt dezataH jJAnAvaraNa ke vigama hone para jaba matyAdi jJAna prakaTa hote haiM to phira jaba pUrNa rUpa se apane apane AvaraNo kA vigama ho jAvegA to phira ve kyoM nahI jIva ke raheMge avazya rahege, uttara-aisI yaha AzaMkA ThIka nahIM hai-kyoMki jisa prakAra svabhAvataH zuddha bhI marakata Adi maNi malAdi paryAya se yukta huA azuddha avasthAvAlA rahatA hai aura kAlAntara meM jaisA 2 usakA maila aMzataH dUra hotA jAtA hai vaise 2 vaha apanI AMzika 2 nirmalatA meM AtA rahatA hai aura jaba vaha malAdi paryAya se sarvathA rahita ho jAtA hai to vaha apanI pUrNa nirmalatA meM jo ki usako svabhAva rUpa hai A jAtA hai| yahAM jo AMzika nirmalatA abhivyakti hai vaha eka prakAra kI nahIM hai kintu aneka prakAra kI hai parantu svabhAvika jo nirmalatA thAya che, tema tyAdijJAne pitApitAnA saghaLA AvaraNa ne vilaya thaI jAya tyAre pite pAtAnI bheNe yAstri pariNAmanI bha pragaTa thaze .bha yu cha ,-"aavrnndesviche" ityAdi arthAta dezataH jJAnAvaraNanI samApti thatAM jyAre matijJAnavigere pragaTa thAya che, te pachI pUrNarIte pitA potAnA AvaraNanI samApti thaI jaze te pachI teo jIvane kema nahIM rahe? arthAta avazya raheze. uttara--A upa2 pramANenI zaMkA yogya nathI kemake-jema svabhAvathI zuddha evA marakata vigere maNi mala vigere paryAyavALA thatAM azuddha avasthA vALA bane che. ane kAlAntare jema jema aMzataH te mela dUra thatuM jAya che, tema tema te potAnI AMzika AMzika nirmaLa paNa mAM AvatA rahe che. ane jyAre te malAdi paryAyathI biskUla chUTijAya che tyAre te pitAnA pUrNa nirmalapaNAmAM ke je tenA svabhAva siddha che, temAM AvI jAya che arthAta mela dUra thatAM te svAbhAvika zuddha rIte spaSTa dekhAI che. ahiMyAM je AMzika nirmaLatA kahI che te eka prakAranI nathI paraMtu aneka prakAranI hoya che. paraMtu Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jIvAbhigamasatre jIvasyApi sakalakAlakaTAkalApAvalambi sakalapadArthasArthapariccheda karaNekapAramArthikasvarUpasyApi karmAvaraNamaLapaTalatirohitasya yAvatparyantaM na sakalakarmAtmakamalavinAzastAvatparyantaM yathA yathA dezataH karmamalApagamo bhavati tathA tathA tasya jIvasya padArthavijJaptirudbhavati, sA ca kadAcit kathaJcid anekaprakArA bhavati / taduktam --'malaviddhamaNe vyakti yathA'nekapakArataH / karmaviddhAtmavijJapti stathA'nekaprakArataH // 1 // sAcAnekaprakAratA matizrutAdibhedarUpA'vaseyA, tatazca yathA marakatAdimaNeH sakala malApagame sakalAspaSTadezavyaktivyavacchedena parisphuTarUpA ekAbhivyaktiH samupajAyate, evameva jIvasyApi hai vaha eka hI prakAra kI hai isI prakAra jIva kA bhI sasAra bhara ke samasta padArtho ko hastAmalakavat yugapat jAnane kA svabhAva hai yahI usakI paramArthika zuddhatA hai parantu zuddhatA rUpa svabhAva karmAvaraNa rUpa mala se tirohita ho rahA hai-malina ho rahA hai-so jaba taka sakala karmarUpa malakA vinAza nahIM ho jAtA hai taba taka yaha samasta padArthoM kA yugapat hastAmalakavat jJAna nahIM bana pAtA hai ataH jisa kisI nimittAdi ke vaza se jaise 2 usa karmarUpa AvaraNa kA malakA-aMzataH 2 vigama hotA rahatA hai vaisA 2, isa jIva ko aMzataH aMzataH padArtha prakAzaka vijJapti utpanna hotI rahatI hai yaha vijJapti eka prakAra kI nahI hotI hai aneka prakAra kI hotI hai kabhI yaha vijJapti umako matijJAna rUpa kahalAtI hai kabhI zrutajJAnAdirUpa kahalAtI hai jaise -kahA hai-"malaviddhamaNe vyakti" ityAdi / ___ ata. yaha mAnanA cAhiye ki-jisa prakAra se malopeta maNikI aMzataH malApagama meM aMzataH abhivyakti hotI hai aura pUrNarUpa se malApagama meM pUrNa abhivyakti hotI hai usI prakAra svAbhAvika je nirmalatA che, te eka ja prakAranI che e ja pramANe saMsAra bharanA saghaLA padArtho ne hastAmalakata ekI sAthe jANI levAne jIvane paNa svabhAva che eja tenI pAramArthika zuddhatA che paraMtu zuddhatArUpa svabhAva karmAvaraNa rUpa maLathI DhaMkAI jAya che arthAta malIna thaI jAya che te jyA sudhI sakalakarmarUpa malane vinAza thato nathI, tyA sudhI A saghaLA padArthone ekI sAthe hastAmalakavat jANI zakAtA nathI. tethI kaMIpaNa nimitta vazAt jema jema e karma rUpa AvaraNane-malano a zata nAzathatuM jAya che tema tema A jIvane aMzata aMzataH padArthane prakAza karanAra vijJapti jJAna utpanna thatI rahe che. A vijJapti eka prakAranI hotI nathI paNa aneka prakAranI hoya che kaI vakhata A vijJapti tanA bhatijAna33 upAya che vAra zrutanAnAhi35 4upAya cha 2 4dhu cha ?-"malaviddhamaNervyakti" tyAdi tathA ye mAnavuna -2ma masANA maNuinA mata bhara darathavAthI aMzataH spaSTatA thAya che, ane saMpUrNa paNuthI mala dUra thavAthI saMpUrNa zuddhatA Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 327 jJAnadarzanacAritraprabhAveNa niHzeSAvaraNapraNAzAvazeSade zajJAnavyavacchedarUpA'pi parisphuTA sakalavastuparyAyaprapaJcasya hastAmalakavat sAkSAtkAriNI vijJaptirudbhavati / ati parisphuTaikarUpAbhivyaktitvenaiva-(ekajJAninaH) ityuktam / taduktam---'yathA jAtyasya ratnasya niHzepamalahAnitaH / ___sphuTakarUpA'bhivyakti vijJapti stadvadAtmanaH // 1 // iti // 'evaM annANI' evaM jJAnivadeva majJAnino'pi 'du annANI ti annANI' dvayajJAnina syajAninaH, tatra ye dvayajJAnina ste niyamato matyajJAninaH zrutAjJAninazca bhavanti ye tu vya jJAninaste matyajJAninaH zrutAjJAnino vibhagajJAninazca bhavantIti / / yogadvAre-'maNajogI vi vayajogI vikAyajogI vi ajogI vi' ime manuSyA se jJAnadarzana caritra aura tapa rUpa ratna catuSTaya ke prabhAva se jaba sampUrNa AvaraNa kA vinAza ho jAtA hai tava bAkI ke padArtha ke ekadeza ko jAnane vAle matyAdi jJAno kA vyavaccheda vilInIkaraNa-ho jAtA hai-imase ati parisphuTa aura sakalavastu paryAya prakAzaka vijJapti-jJAnakaivalya-udbhUta ho jAtI hai| jaise kahA hai-- "yathA jAtyasya ratnasya" ityAdi / "evaM annANI" garbhaja manuSya jisa prakAra jJAnI hote kahe gaye haiM usI prakAra ve ajJAnI bhI hote haiM / "du annANI ti annANI" ye do ajJAnavAle bhI hote haiM aura tIna ajJAnavAle bhI hote haiN| jo do ajJAnavAle hote haiM ve niyama se mati ajJAnavAle aura zrutaajJAna vAle hote hai aura jo tIna ajJAnavAle hote haiM ve mati ajJAnavAle, zruta ajJAnavAle aura vibhaMgajJAnavAle hote hai | yogadvArameM -ye garbhaja manuSya "saNajogI vi, vayajogI vi, kAya jogI vi, ajogI vi" manoyogI bhI hote haiM, vacana yogI bhI hote hai aura kAya yogI bhI hote haiM tathA thAya che. e ja pramANe jJAnadazane cAritra ane parUpa ratnacatuSTayanA prabhAvathI jyAre saMpUrNa AvaraNane nAza thaI jAya che, tyAre bAkInA padArthanA eka dezane jANanArA matyAdi jJAnane vyavacheda-vilInIkaraNa thaI jAya che. tethI atyaMta zuddha ane sakalavastu paryAyane 4242 nA2 viti -jJAna marthAta vaNajJAna satpanna taya cha re 49 che 3-"yathA jAtasya ratnasya" tyAdi "evaM annANI" 2 pramANe mI manuSyana jJAnI DAvAnuyuche, me pramANe to majJAnI55 DAya che "duannANI ti annANI" tasA ajJAnavANa 55 DAya cha, ane traNa ajJAnavALA paNa hoya che jeo be ajJAnavALA hoya che, teo niyamathI matiajJAnavALA ane zrI ajJAnavALA hoya che ane jeo traNa ajJAnavALA hoya che. teo mati ajJAna, kRta ajJAna, ane visaMga jJAnavALA hoya che yazadvAramA- ma bhanuSya "maNajogI vi vayajogI vi, kAyajogI vi ajogI vi" mAgavALA paNa hoya che, vacanagavALA paNa hoya che ane kAyayegavALA paNa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 328 manoyogino'pi bhavanti tathA vacoyogino'pi bhavanti kAyayogino'pi bhavanti / kecana ayogino'pi bhavantIti / tatra ye cAyoginaste zailezImavasthA pratipannA jJAtavyA iti yogadvAram // upayogadvAre- 'duviho uvajoge' dvividho upayogaH manuSyANAM garbhanAnAM sAkAropa yogo'pi bhavati anAkAropayogo'pi bhavatIti, upayogadvAram // ____ AhAradvAre- 'AhAro chaddisiM' AhAraH padizi, garbhajamanuSyANAM lokamadhye evAvasthAnena lokaniSkuTarUpAhArapratibandhakAbhAvAt niyamataH paDUbhyo digbhya AgatAhArapudgalAnAM grahaNaM bhavatIti bhAvaH / upapAtadvAre-'uvavAo neraiehi ahe sattamavajjehi ra papAto nairayikebhyo'dha saptamavarjebhyaH, manuSyANAmupapAtazcaturgatibhya eva bhavati / tatra yadi koI 2 ayogI bhI hote haiM-ayogI ve hI hote haiM jo zailezI avasthA ko prApta karate haiM / upayogadvArameM-"duvihe uvajoge" ina garbhaja manuSyo meM sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai AhAradvArameM ina garbhaja manuSyoM kA AhAra chaha dizAo meM se Agata pudgaladravyoM kA hotA hai kyoki ye garbhaja manuSya loka ke bIca meM hI hote haiM isaliye inheM mAhAra ko prApti meM kisI bhI prakAra kA pratibandha-aloka kA pratibandhanahIM hotA hai usakA abhAva rahatA hai| isaliye niyamataH chahoM dizAoM se Agata AhArapudgaloM kA inake grahaNa hotA rahatA hai| upapAtadvArameM "uvavAo neraiehi ahe sattamavajjehiM" ina garbhaja manuSyoM ke utpAda sAtavI pRthivIM ke narayikoM ko chor3akara zepa cha narakoM ke nArakiyo meM se hotA hai tAtparya kahane kA yaha hai ki manuSyoM kA utpAda caturgati ke jIvoM meM se hotA hai jaba yaha nairayiko meM se hotA hai to sAtavIM naraka ke nairayikoM se hoya che tathA kaI kaI agI paNa hoya che agI teo ja hoya che ke jeo zIlekI avasthAne prApta kare che yogadArabhai -"duviho uvajogo" ! 4 bhnussy| bha. sA42 rupaye para hoya che, ane anAkAra upaga paNa hoya che. AhAradvAramAM-A garbhaja manuSyo ne AhAra chae dizAomAMthI AvelA pudgaladravya ne hoya che. kemake A garbhaja manuSya leka nI madhyamAM ja hoya che. tethI teone AhAra prApta karavAmAM kaI paNa prakArane pratibaMdha-aTale ke-aloka saMbaMdhI pratibaMdha-rUkAvaTa thato nathI. tene abhAva rahe che tethI niyamataH chae dizAomAMthI AvelA AhAra muddagale teone grahaNa thatA rahe che. upapataamaaN-"uvvaao nerahapahiM ahe sattamavajjehiM" ma ma bhanudhyAna pA (pati) sAtamI pRthvInA nairayikene cheDIne bAkInA chae narakanA nArakiye mAMthI thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke manuSyane utpAda-utpatti cAragativALA jemAMthI thAya che jyAre nicikemAthI utpAda thAya che, tyAre sAtamI narakanA nairayikene cheDIne bAkI nA chae nara Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSyanirUpaNam 329 nairayikebhya upapAto bhavati tadA saptamanarakavarjebhya eva bhavati, taduktam-.. 'sattamamahineraiyA, teUvAUaNaMtaruvvadvA! .. navi pAve mANussaM taheva asaMkhejjAvAsAuyA svve|| . saptamamahInairayikAH tejaskAyikA vAyukAyikA anntrvRttaa| naiva prApnuvanti mAnuSyaM tathaivAsakhyeyavarSAyuSkA sarve / / iticchAyA yadi manuSyANAmupapAtastiya'yonikebhyo bhavati 'tirikkhajoNiehito uvavAo' tiryagayonikamyo manuSyANAmupapAtastadA-'asaMkhejjavAsAuyavajjehiM' asakhyeyavarSAyuSkavarjebhya eva tiryagayonikebhyo bhavatIti / 'maNussehiM akammabhUmagaaMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuyavajjehiM yadi manuSyebhya eva upapAto bhavati manuSyANAM tadA-akarmabhUma kAntarainakA utpAda nahIM hotA hai kyoki sAtavIM naraka kA nArakI marakara niyama se tiyezca kI paryAya meM janma letA hai sohI kahA - "sattamamahineraiyA" ityAdi / . sAtavI naraka kA nArakI tathA tejaskAyika evaM vAyukAyika marakara manuSya nahIM hotA hai tathA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSya evaM tiryaJca bhI manuSya gati meM utpanna nahIM hote haiM yadi "tirikkhajoNiehitI uvavAo" manuSyo kA utpAda tiryagyonika jIvo meM se hotA hai to "asaMkhejjavAsAUyavajjehi" asakhyAta varSa kI AyuvAle bhoga bhUmiyA tirthag jIvoM meM se nahIM hotA hai kyoMki ye jIva saba marakara deva gati meM hI janma lete haiM bAkI ke tiryagyonikajIvoM meM se inakA utpAda hotA hai 'maNusse hiM" yadi manuSyo meM se inakA utpAda hotA hai to asakhyAta varSa kA AyuvAle akarmabhUmi bhoga bhUmi ke manuSyoM meM se evaM antara dvIpaja manuSyoM meM se inakA utpAda nahIM hotA hai kevala karmabhUmija manuSyoM meM se kenA narayikomAMthI thAya che. eTale ke sAtamI narakanA narayika mAMthI teonI utpatti manuSyamAM thatI nathI. kemake-sAtamI narakanA nArakIya marIne niyamathI tiryaMca nIparyAya bhAMga-bhase che. kothucha hai-"sattamamahineraiyA" chatyAdi sAtamA narakane nIrakI tathA tejasakAyika ane vAyukAyika e traNa marIne manuSya thatA nathI. tathA asaMkhyAta varSanI AyuSyavALA manuSya ane tiyaca paNa manuSya gatimAM G4-1 yatA nayI ne "tirikkhajoNipahito uvavAo" manuSyAnI utpatti tiya yo niyamAMdhI thAya to "asaMkhejjavAsAuthavajjehiM" asabhyAta varSa nI mAyuSyavANA bhegabhUmiyA tiryaMga chamAMthI thatI nathI kemake-e imarIne devagatimAM ja janma le che. eTale ke-tezivAyanA bAkInA tiryanivALA jemAMthI temanI utpatti thAya che "maNussehi" ne mnussye| bhAthI tmn| tyA- tyatti thAya to masa jyAta vaSanI maayuthavALA akarmabhUmi bhaMgabhUminA manuSyamAthI tathA a taraDhIpaja manuSyamAMthI temane upadi-utpatti thatuM nathI kevaLa karmabhUmivALA manuSyomAthI teo nI utpatti thAya che, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ movAbhigamasse 330 dvIpakAsa khyAtavarSAyu'kavarne yo manuSyezya eva bhavatIti / 'devehiM savvehi devenyaH sarvebhyaH, yadi devebhya upapAto bhavati manuSyANAM tadA sarvadevebhyo'nuttaropapAtikadevaparyantebhyo bhavatItyupapAtadvAram // sthitidvAre--'ThiI jahanneNaM aMto muhuttaM' manuSyANAM sthitiH-AyuSyakAlo jaghanyena antarmuhUrtapramANA bhavati, 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSeNa trINi palyopamAni-tripalyopamapramANA sthiti bhavatIti sthitidvAram // 'duvihA vi maraMti' samudghAtamadhikRtya maraNacintAyAM mAraNAntika samudghAna samavahatA api mriyante asamavahatA api mriynte| udvartanAdvAre- 'udhvahitA neraiyAdisu jAva aNuttarovAiesa' anantaramudvRtya nairayikAdiSu, yAvadanuttaropapAtikeSu / ita uddhRtya sarveSu nairayikeSu sarveSu tiryag yoni-. keSu sarveSu manuSyeSu sarveSu deveSu anuttaropapAtikaparyavasAneSu gacchantItyarthaH, 'atthegaiyA inakA utpAda hotA hai| "devehi samvehi" yadi devoM meM se inakA utpAda hotA hai to samasta devoM meM se inakA utpAda hotA hai sthitidvAra meM- ina garbhaja manuSyoM kI sthiti "jahanneNaM ato muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI" jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai samavahata dvAra se ye garbhaja manuSya "duvihA vi maraMti" mAraNAntika samudghAta se samavahata hokara bhI marate haiM, aura mAraNAntika samu dghAta se nahIM samavahata hokara bhI marate haiM / udvarttana nikalanA dvAra meM-ye garbhaja manuSya "unnahittA neraiyAdima jAva aNuttarovavAiema" jaba apanI paryAya ko chor3akara paragati meM janma dhAraNa karate hai to ye narakoM meM bhI janma dhAraNa kara. sakate haiM samasta tiryagyonikoM meM bhI janma dhAraNa kara sakate haiM, sarva manuSyo meM bhI janma dhAraNa kara sakate haiM aura anuttaropapAttika ke samastadevo meM bhI janma dhAraNa 'devehiM savvehi" ne bhanI utpatti mAthI thAya cha, to sapA vAmAMthI tAnI utpatti thAya che. sthitivAramA- bhA gama bhanuSyanI sthiti "jahaNNeNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAi" bhanyathI me matabhuitanI cha, bhane sthAna pakSyApabhanI che sabhapatavArabhA-20 ma manuSya "duvihA vi maraMti" bhArAnti samuddhAtathI samavahata thaIne eTaleke AghAta prApta karIne paNa maTe che. ane mAraNAnika samudaghAtathI samavahata thayA vinA eTaleke AghAta prApta karyAvinA paNa kare che. udvartanadvAramAM-A garbhaja manuSya "upaTTittA neraiparapsu jAva aNuttarovavAhapasu" nyAre pAtAnI paryAyana choDI manya gatimAM janma dhAraNa kare che, te teo nArakemAM paNa janma dhAraNa kare che, saghaLA tirya nikamAM paNa janma dhAraNa karI zake che. sarva manuSyamAM paNa janma dhAraNa karI zake che, - Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 garbhavyutkrAntikamanuSya nirUpaNam 331 sijyaMti jAva aMta kareMti' astyekake sidhyanti yAvadantaM kurvanti, atra yAvatpadena 'bujjhati - muccati parinivvAyati savvadukkhANaM' budhyante mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmityatasya grahaNaM bhavati, tathA ca mastyekake siddhayanti - pariniSThitArthA bhavanti siddhi prApnuvantItyarthaH budhyante - nirAvaraNatvena samastapadArthajAtabodhayuktA bhavanti, mudhyante - aSTavidhakarmabhi muktA bhavanti / parinirvAnti - karma santApApagamena zItalIbhUtA bhavanti, ataeva sarvaduHkhAnAM zarIramAnasabhedAnAmantaM- vinAzaM kurvanti iti / gatyAgatidvAre -- 'te NaM bhaMte ! jIvA' te khalu bhadanta / jIvAH -- garbhajamanuSyAH 'kaI gaiyA kai AgaiyA pannattA' katigatikAH katyAgatikAH prajJaptAH - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'paMca gaiyA caurAgaiyA' ime manuSyAH kara sakate haiN| "atthegaiyA sijjhati jAva aMta kareMti" kitaneka manuSya aise bhI hote hai jo usI bhava se siddha hojAte haiM yAvat samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM yahAM yAvatpada se "cuti, muccati, parinivvAyaMti, saJcadukkhANaM" ina padoM kA saMgraha huA hai / ina padoM kA artha aisA hai ki kitaneka garbhaja manuSya aise hote haiM ki jo usI bhava se "sijjhaMti" siddhiko prApta karalete haiM arthAt kRta-kRtya ho jAte hai "buddhayante" nirAvaraNa honese kevalA - loka se samasta - padArthoM ko jAnate haiM', mucyante" jJAnAvaraNIyAdisamasta karmoM se chUTa jAte haiM "parinirvAnti" karmAgni ke saMtApa se rahita hokara zItalIbhUta ho jAte haiM / ataeva the zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM kA anta - vinAza kara dete haiM / gatyAgati - dvAra meM-ye garbhaja manuvya kaise hote hai - isa bAta ko gautama ne prabhu se kaigaiyA kaI AgaiyA pannattA" isa sUtra dvArA - pUchA hai - he bhadanta / ye "atthegayA sijjhati jAva aMtaM kareMti' DeTalA manuSyo' sevA eja bhavamAM siddha thaI jAya che. yAvat samasta du:khAne ata-nAza karIde che. ahiyAM yAvatpathI "vujAMti, muccaMti, parinivvAyaMti, sanvaduHkhANaM" mAya honA saMgraha thayo che. "te NaM bhaMte " ! jIvA garbhaja manuSya kati hoya he lego A padonA atha evA che ke--keTalAka manuSyA evA hoya che ke--jee Aja bhavamAM sijyaMti siddhine prApta kurI se che arthAt dhRtahRtya ya laya che, "budhyante" nirAvara hovAthI ThevalAsothI saghaNA pahArthane lasIle che, "mucyante" jJAnAvaraNIya vigere saghaNA thI chuTilaya che. "parinirvAnta" 35 agninA satAyathI rahitatha ne zItasIbhUta thaI jAya che ataeva zArIrika ane mAnasika samastadu khAnA aMta-nAza karI de che. gatyAdidvAramAM----A gabha ja manuSya kevA heya che ? e vAta gautamasvAmIe prabhune "te NaM bhaMte jIvA kaiyA kara AgaiyA pannattA" bhI sUtradvArA pUche che. gautabhasvAmI pUche che!he bhagavan A garbha ja manuSya kRtigatika' eTale ke keTalI gatimAM javAvALA ane kati Agatika eTale ke keTalI gatimAMthI AvavAvALA hAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phera jIvAbhigamasUtre paJcagatikAH manuSyebhya udavRtya nArakatiryaGmanuSyadeva siddhirUpAsu paJcasu gatiSu gamanAt / tathA - caturyo nArakatiryaGmanuSyadevebhya udavRtya manuSyeSu AgamanAt paJcagatikAzcaturAgatikAH kathyante / 'parittA saMkhejjA pannattA' pratyekazarIriNaH saMkhyAtA:- saMkhyAtakoTi pramANatvAt prajJaptAH - kathitA iti / samprati garbhajamanuSyaprakaraNamupasaMharannAha se taM maNussA' te uparyuktAH garbhajamanuSyAH zarIrAdi gatyAgatidvArairnirUpitA iti ||sU0 27|| garbhajamanuSyAn nirUpya devAn nirUpayitumAha-- ' se kiM taM devA' ityAdi / mUlam --' se kiM taM devA ? devA cauvihA pannatA, taM jahA - bhavaNavAsI / vANamaMtarA - joisiyA / vemANiyA / se kiM taM bhavaNavAsI ? bhavaNavAsI dasavihA pannattA / taM jahA asurA jAva thaNiyA / se taM bhavaNavAsI / se kiM taM vANamaMtarA ? vANamaMtarA devabhedo savvo bhANiyanvo jAva te sAmasao duvihA pannattA / taM jahA - pajjattA ya apajjattA ya / gatika aura katibhAgatika hote hai / uttara meM prabhuna kahA hai- "goyamA ! paMca gaiyA caurAgaiyA" ye garbhaja manuSya pAcagatiyoM meM jAne vAle hote haiM aura cAra gatiyoM se Aye hue hote haiM "pAMca gatiyoM meM jAne vAle hote haiM" isakA bhAva aisA hai ki ye nArakatiryazva, manuSya deva aura siddhigati meM jAte haiM / aura yahAM ye nArakatiryazva, manuSya aura deva gatirUpa cAra gatiyo se Akara janmalete haiM isalie caturAgatika hote haiM / "parittA saMkhejjA panmattA" pratyeka zarIrI saMkhyAta koTi pramANa hone se sakhyAta kaDegaye haiM / "settaM maNussA" isa prakAra se zarIrAdi se lekara gatyAgati dvAroM taka kahA gayA yaha manuSyoM kA prakaraNa samApta huA | sU0 26 // ache "goyamA ! paMca gaiyA caurAgadhyA" A garla manuSya cIya gatiyoMbhA vA vALA hAya che, ane cAra gatiyAmAMthI AvavAvALA hAya che pAMca gatiyAmAM javAvALA hAya che' ene bhAva e che ke te nArakagati, tiya cagati, manuSyagati, devagati ane siddhigatimAM jAya che. ane nAraka, tiryaMca manuSya ane devagatirUpa cAra gattiyAmAthI bhAvIne yA garbha manuSyAmanbha se che. tethI khAne aturAjati khA che. 'paritA saMkhejjA pannatA" pratyeka zarIrI saMkhyAta bheTi prabhAvAjA hovAthA sabhyAta uDelA che. "se ptaM maNussA" mA pramANe zarIradvAra vigere dvArAzI sahane pratyAgatidvAra sudhI uhesa A manuSya sabadhI prakaraNa saMpUrNa thayuM. zAs0 265 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TokA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 333 tao sarIrA, vebbae teyae kammae / ogAhaNA duvihA- bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM / ukkoMseNaM satta rayaNIo / uttaraveuvviyA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasayasahassaM / serIraMgA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI / vaTTI Neva chirA / va hArU va saMghayaNamatthi / je poggalA iTThA kaMtA jAva tesi saMghAyattAe pariNamati / kiM saMThiyA ? goyamA ! duvihA pannattA / taM jahAbhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya / tattha NaM je te bhavadhAraNijjA / te NaM samacauraMsasaMThiyA pannattA / tattha NaM je te uttaraveuvA te NaM nANAsaMThANasaMThiyA pannatA / cattAri kasAyA, cacAri saNNA, chalessAo, paMcaiMdiyA, paMcasamugdhAyA, sannI vi asannI vi / itthaveyA vi / purisaveyA vi | No NapuMsagaveyA / apajjattI pajjatIo paMca / diTThI tinni, tinni daMsaNA NANI vi | annANI vi / je nANI te niyamA, tiNANI annANI bhayaNAe / tivihe joge, duvihe uvaoge, AhAro niyamA chaddirsi, osannaM kAraNaM paDucca vaNNao hAliddasukkillAI jAva AhAramahAreMti / uvavAo tiriyamaNusse hiM / TiI jahanne - NaM dasavAsa sahassAIM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI | duvA maraMti / uvvaTTittA no neraiesa gacchaMti tiriyamaNussesu jahAsaMbhavaM, no deve gaccheti / dugaiyA duAgaiyA / parittA asaMkhejjA pannattA / se taM devA, setaM paMceMdiyA / se taM orAlA tasA pANA || sU0 28 || Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 234 chAyA-atha ke te devAH ? devAzcaturvidhAH prahaptA stadyathA-bhavanavAsinaH pAna. vyantarA jyotipkAH vaimAnikAH / atha ke te bhavanAsinaH, bhavanavAsino dazavidhA prajJaptA stadyathA-asurA yAvatstanitAH / te pate bhvnvaasinH| atha ke te vAnavyantarAH, vAnavyantarAdidevabhedassarvo'pi bhaNitavyo yAvat te samAsato dvividhA. prazAptA. tadyathAparyAptAzcAparyAptAzca / trINi zarIrANi-vaikupikaM tejasaM kArmaNam / avagAhanA dvividhA bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyikI ca / tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasyAsaMkhyeyabhAgam , utkarpaNa sapta ratnayaH / uttaravaikriyikI jaghanyena guDagulAsarayeya bhAgam , utkarSeNa yojanazatasahasram / zarIrANi paNNAM saMhananAnAmasaMhananAni, naivAsthIni naiva zirAH neva snAyavaH, naiva saMhanamasti / ye pudgalA iTA. kAntAH yAvattepAM saMghAtatayA pariNamanti / ki saMsthitAni ? gautama ! dvividhAni prAptAni, tadyathA-bhavadhAraNIyAni ca uttara vaikriyikANi ca / tatra khalu yAni tAni bhavadhAraNIyAni tAni svalu samacaturasrasaMsthitAni prazatAni / tatra khalu yAni tAni uttaravaikriyikANi skhalu tAni nAnAsaMsthAnasaMsthitAni prazatAni / catvAraH kapAyAH, catanaH saMzAH, pailezyAH, paJcendriyANi, paJca samudghAtA', saMzino'pi, asaM zino'pi / strIvedA api purupayedA api| no napuMsakavedAH / paryAptayo'paryAptayaH paJca / dRshystinH| ghoNi darzanAni, bhAnino'pi, azAnino'pi, ye zAninaste niyamAt trijJAninaH, azAnino bhajanayA / trividho yogaH, dvividha upayogaH, AhAro niyamAt paDdizi / avasannaM kAraNaM pratItya varNato hAridrazuphlimAni yAvadAhAramAharanti / upapAtastiryaDmanuSyebhyaH sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi, utkaNa prayastriMzat sAgaropamANi / dvividhA api niyante, udRtya no nairayikepu gacchanti tiryaGmanuSyepu yathAsambhavam , no devepu gacchanti / dvigatikAH dhAgatikA / parItA asaMkhyAtAH prasaptAH / ete devA / te pate paJcendriyAH, te pate audArikA strasAH prANAH ||suu0 28 // TIkA-se kiM taM devA'atha ke te devAH ? devAnAM kiyanto medA iti prazna , uttarayati-'devA caucihA pannattA' devAzcaturvidhAH-catuSprakArakAH prajJatA , dyotanAt vilakSaNa garbhaja manuSyoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra devoM kA nirUNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "se kiM taM devA" ityAdi / sUtra // 27 // TIkArthaH- "se ki ta devA" he bhadanta ! devo ke hitane bheda haiM / uttara meM prabhu kahate hai-"devA caubihA pannattA" he gautama ! devo ke cAra bheda kahe gaye hai| jinakA garbhaja manuSyanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra devonuM nirUpaNa kare che. temA gautamasvaamii prasune yevu 57yuche 4-'se ki taM devA" tyAha TA:-"se ki taM devA' sapana! hevAnA hocha ? yA prazna uttaramA prabhu 49 cha hai-"devA cauvihA paNNattA" : gautama ! vAnA yAra ho DasA cha Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 335 prakAzavatvAt zobhamAnA ye bhavanti te devAH, te ca devAzcatvAra iti, bheda catuSTayameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemANiyA' bhavanavAsinaH vAnavyantarAH jyotiSkAH vaimAnikAH, tathA ca bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkavaimAnika maidena devAzcaturvidhA bhavantIti / tatra prathamoddiSTabhavanavAsimedajJAnAya praznayannAha-'se ki taM' ityAdi 'se ki taM bhavanavAsI' atha ke te bhavanavAsino devAH 1 iti prazna', uttarayati-'bhavaNavAsI dasavihA pattA' bhavanavAsino devAH davidhAH- dazaprakArakA prajJaptA:- kathitA iti / taddazavidhatvaM darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'amurA jAva thaNiyA' asurAH- asurakumArA. 1 yAvat stantiAH stanita kumArA: 10, yAvatpadeNa nAgavumArA.2, suvarNakumArA.3, vidyutkumArAH 4, agnikumArAH 5, dvopakumArAH 6, udadhikumArAH 7, dikkumArAH 8, vAyukumArAH 9, eteSAM dvitIyAdArabhya navamaparyantAnAmasarakumArANAM saMgraho bhavatIti / / bhavanavAsinamupasaharan Aha-'se taM bhavanavAsI' te ete asurakumArAdayo bhavanavAsidevA nirUpitA iti / vAnavyantarAdikatrividhadevamedAn nirUpayituM praznayannAha--'se kiM taM' zarIra vilakSaNa prakAzavAlA hotA haiM aura kAnti yukta hone se jo sundara lagate haiM ve deva haiN| ina devoM ke "taM jahA" ve cAra bheda isa prakAra se hai-"bhavaNavAsI vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA" bhavanavAsI 1, vAnavyantara 2, jyotiSka 3, aura vaimAnika 4, "se ki taM bhavaNavAsI" he bhadanta ! bhavanavAsI devoM ke kitane bheda hai / uttara meM prabhu kahate haiM"bhavaNavAsI, dasavihA paNNattA" hai gautama / vanavAsI daza prakAra ke kahe gaye hai"taM jahA" jaise-"amurA jAva thaNiyA" asurakumAra yAvat stanitakumAra yahA~ yAvatpada se nAgakumAra 2, suparNakumAra 3, vidyutkumAra 4, agnikumAra 5, dvIpakumAra 6, udadhikumAra 7, dikkumAra 8, vAyukumAra 9, ina kA grahaNa huA hai| isaprakAra se "se taM bhavaNavAsI" bhavanavAsI devoM kA yaha nirUpaNa hai 1 se kitaM vANamaMtarA" jemanuM zarIra vilakSaNa prakAzavALuM hoya che, ane kAMti yukata hovAthI je suMdara lAge che, temA va vAya cha ta / yAra mAranA che. "taM jahA" te yAra leho mA prabhAe che. "bhavaNavAsI vANamaMtarA joisiyA vemANiyA" savanavAsI 1' vAnavyata2 2, nyati 3 mana vaimAni 4, "se ki taM bhavaNavAsI" sAvana savanavAsI vAna TadA ho 4 cha, uttaramA prabhu cha cha hai-"bhavaNavAsI dasavihA paNNattA" gautama! savanavAsI isa prA2nA yA che. "ta jahA" mA pramANe che.-"asurA jAva thaNiyA" sasurazubhAra cAvat svanitakumAra ahiyAM yAtpadathI nAgakumAra 2, suparNakumAra 3, vidyakumAra 4, agnikumAra pa, dvIpakumAra , udadhikumAra 7, dizAkumAra 8, vAyukumAra 9, ATalA grahaNa rAyA cha "se taM bhavaNavAsI' mA zata panavAsI devAnu ni356 dhyu che "se ki Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra ityAdi, 'se kiM taM vANamaMtarA' atha ke te vAnavyantarAH vane bhavA vAnAH vAnAzca te vyantarA. zceti vAnavyantarAste kiyanta iti praznaH, utta 'yati-'deva bhedo sayo bhANiyavyo' deva medaH sarvo'pi bhaNitavyo yathA prajJApanAsUtre kathita stathaiva atrApi vaktavyaH, kiyatparyantaM prajJApanA prakaraNaM vaktavyam / tatrAha-'jAca' ityAdi. 'jAva' yAvat-yAvat paryantaM vAnavyantarAdArabhya vaimAnikaprakaraNaM paripUrNa paThyate tAvatparyantamityarthaH vAnavyantarAH kinnarakiMpurupamahoragagandharvayakSarAkSaptabhUtapizAcabhede nASTavighAH, / evaM jyotiSkA. pazvavidhAH candrasUryagrahanakSatratArA rUpAH / vaimAnikA. dvividhAH kalpopapannAH kalpAtItAzca / tatra kalpopapannAH saudharmAdyacyutAntadevalokasamvandhino dvAdazavidhAH / kalpAtItA dvividhAH aveyakA anuttaropapAtikAzca / aveyakA aghastanAghastanAdibheda bhinnA navavidhAH / anuttaropapAtikA vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddhamedAt paJcavidhA iti / 'te samAso duvidhA pannattA' te mamAmano dvi he bhadanta ! vAnavyantara deva kitane prakAra ke hai ? he gautama ! "vANamaMtarAdibhedo sabbo bhANiyavyo" vAnavyantara se lekara vaimAnika deva paryanta ke meda mamasta jaisA pranApanA sUtra meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kahanA cAhiye / jase- pizAca 1 bhUta 2 yakSa 3 rAkSasa 4 kinnara 5, kiMpuruSa 6, mahoraga 7, gandharva 8, isa prakAra ATha prakAra ke hote hai|| 2 / jyotiSika deva candra 1, sUrya 2, graha 3, nakSatra 4, tArArUpa 5, isa prakAra pAMca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote hai, unameM kalpopanna deva saudharma se lekara acyuta paryanta bAraha prakAra ke hote haiN| kalpAtIta deva praiveyaka aura cha nuttagaipapAtika ke bheda se do prakAra ke hote haiN| una meM graiveyaka deva adhastanAdhastana Adike bheda se nau prakAra ke hote haiN| aura anuttaraupapAtika deva-vijaya vai jayantajayanta aparAjita aura sarvArthasiddha ke bheda se pAMca prakArake hote haiM 4 / isa prakAra bhavanataM vANamaMtarA" 8 sasavan vAnanyantaravA prAranA cha 19 gautama ! "vANamaMtarAdi medo savvo bhANiyacoM" vAnavya-tathI sAna vaimAni va payatanA samasta bhede ke je pramANe prajJApanA sUtramAM kahela che eja pramANe ahiMyAM paNa kahevA naye. rebha-ni2 1, (135 2, bhaDA271 3, 1gharSa 4, yakSa 5, rAkSasa 6, bhUta 7, ane pizAca 8. A pramANe vAnavaMtara deve A ATha prakAranA hoya che. tiSikadeva-caMdra 1, sUrya 2, graha 3, nakSatra 4, tArA 5, A rIte pAMca prakAranA hoya che vaimAnikadeva kalpapapannaka ane kalpAtItanA bhedathI be prakAranA hoya che. temAM kalpapapannakadeva saudharmakalapathI laIne azrutakalpa paryantanA bAra prakAranA hoya che kapAtIta deva raiveyaka ane anuttarapapAtikanA bhedathI be prakAranA hoya che. temAM raiveyakadeva adhastanAdhastana vigerenA bhedathI nava prakAranA hoya che, ane anuttarapapAtikadeva vijayauja Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati devasvarUpanirUpaNam 337 vidhAH prajJaptA, te bhavanavAsita Arabhya vaimAnikaparyantA devAH samAsataH-saMkSepeNa dvividhAH-dvi prakArakAH prajJaptAH- kathitAH dvaividhyaM darzayati- 'taM jahA' ityAdi, 'taMjahA' tadyathA-'pajjattA ya apajjattA ya' paryAptAzca aparyAptAzceti / devAnAmaparyAptatvamutpattikAle eva jJAtavyaM na tu aparyAptinAmakarmodayAt , taduktam 'nArayadevAtiriya maNuyagambhajA je asaMkhejjavAsAu / ee u apajjattA, uvavAe ceva boddhavyA' // 1 // iti, nArakA devA stiryaDmanujA garbhajA ye asakhyeyavarSAyuSkAH / ete tvaparyAptA upapAte eva boddhavyAH, iticchAyA // samprati- teSAM devAnAM zarIrAdidvArANi nirUpayituM prathamaM zarIradvAramAha-'tao sarIrA' ___ ityAdi, .'to sarIrA' trINi zarIrANi teSAM bhavanavAsipramRtivaimAnikAntadevAnAM trINi pati Adike bheda se cAra prakAra ke devoM kA prajJApanokta varNana samajha lenA cAhiye kahAM taka ! isake liye sUtrakAra kahate haiM-"jAva" ityAdi, "jAva" yAvat yahAM taka arthAt cAra prakAra ke devo ke varNana paryanta kahanA cAhiye / aba sUtrakAra ina devoM ke bheda ke viSaya meM kahate haiM-"te samAso davihA pannattA" bhavanavAsI Adi deva jo saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM-"taM jahA" ve isa prakAra se haiM-"pajjattA ya apajjattA ya" paryApta aura aparyApta devoM meM aparyAptatA utpattikAla meM hI jAnanI cAhiye kintu aparyAptinAmakarma ke udaya se nahIM jaise kahA hai-"nArayadevAtiriya" ityAdi / nAraka, deva, tiryazca, manuSya garbhaja aura asakhyAta varSa kI AyuvAle akarmabhUmike manuSya ye saba upapAta kAla meM hI aparyApta jAnanA cAhiye // 1 // aba sUtrakAra ina devoM ke zarIrAdi dvAroM kA varNana karate haiM-ina devoM ke "tao yanta-jayanta aparAjIta ane sarvAtha siddhanA bhedathI pAMca prakAranA hoya che. 4 A rIte bhavanapati vigerenA bhedathI cAra prakAranA devenuM varNana prajJApanA sUtramAM kahyA pramANenuM sabha sa te 4thana yAM sudhIna ahe| 42 te bhATe sUtrA2 che hai-"jAva" yA "jAva" yAvata mA 4thana sudhI mAta yA2 prA2nA havAnA vana paryanta samala. ve sUtrA2 mA vAnA honA sadhamA cha -'te samAsao duvihA paNNattA" sanapati mA sapathI meM prA2nA 4aa cha "taM jahA" te 2mA pramANe che.-"pajjatA ya apajjattA ya" paryAta bhane saparyAta hevAmA paryApta pAtpatti samanyu paratu aparyApta naambhn| yathI nathI ma 4yuche -"naarydevaatiri4" ItyAdi nAraka, deva, tiryaMca, manuSya, garbhaja ane asa khyAta varSanI AyuSyavALA akarmabhUminA manuSya A badhA utpatti kALamAM aparyApta samajavA. have sUtra2 mA vAnA zarI2 (vagere dvArAnuna 42 cha.--mA hevAne "tamo Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvA bhigamasUtre 338 1 trINyeva zarIrANi bhavantIti / kAni trINi zarIrANi tatrAha - 'veuccie' ityAdi, veuccie teyae kammae' vaikiyakam - lagdhyAdivikriyA janitamekaM zarIram tenasam kArmaNam tathA ca - vaikiyataijasakArmaNabhedAt trividhaM zarIraM devAnAM bhavatIti zarIradvAram / avagAhanAdvAre -- 'ogAhaNA duvihA' avagAhanA zarIrAvagAhanA devAnAM dvividhA - dviprakArakA prajJaptA kathitA tadyathA- 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' bhavadhAraNIyA prathamA'vagAhanA, dvitIyA uttaravaikriyikI ca / 'tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA' tatra tayo ravagAhanayormadhye khalu yA sA-bhava dhAraNIyA zarIrAvagAhanA, 'sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM sA jaghanyenAgulasyA saMkhyeyabhAgam agulAsaMkhyeya bhAgapramANetyarthaH / ' ukko seNaM sattarayaNIo' utkarSeNa saptahastapramANA bhavatItyarthaH / uttaraveubviyA jahanneNaM aMgula saMkhejjaDabhAgaM' uttara vaikriyikI zarIrAvagAhanA jaghanye nADgula saMkhyeya bhAgapramANA bhavati / 'ukkoseNaM joyaNasayasahassa' sarIrA" tInahI zarIra hote haiM / " veuvvie teyae, kammae" vaikriya, tejasa aura kArmaNa labdhyAdi vikriyA se utpanna jo zarIra hai vaha vaikiya zarIra hai / avagAhanAdvAra meM - ina devoM kI zarIrAvagAhanA " ogAhaNA duvihA" ke anusAra do prakAra kI hotI hai / "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuctriyA ya" eka bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA aura dUsarI uttara vaikriyikI zarIrAvagAhanA " tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA" inameM jo bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA hai vaha 'jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga " jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtarve bhAga pramANa hotI hai | aura "ukko seNa" "utkRSTa se 'satta rayaNIo' sAta hAtha pramANa hotI hai / "uttaraveubviyA jahanneNaM aMgula saMkhejjaibhAgaM" uttara vaikriyikI jo zarIrAvagA - hanA hai vaha jaghanya se aMgula ke sakhyAtaveM bhAga pramANa hai / aura " ukkoseNaM joyaNasayasahassaM" utkRSTa se eka lAkha yojana pramANa hai / " saMhananadvAra meM - " sarIragA chaNDaM , sarIrA" bhalu aAranA zarIrA hoya he "veutrie teyapa, kammae," vaizyi, taithsa, ane kANu labdhI ligere vikriyAthI utpanna thayela je zarIra che, te naiSkriya zarIra kahevAya che. avagAhanAdvArabhAM - AA hevAnA zarIranI avagAhanA "ogAhaNA duvidhA " mA dhana prabhA me prAznI hoya che te me aAro mA pramANe samanvA "bhavadhAraNijjA ya uttaraveucciyA ya" me bhavadhArikSIya zarIrAvagAhanA bhane mIla uttaravaiDiya zarIrAvagAhunA " tattha Na jA sA bhavadhAraNijjA" temAM ne lavadhAraNIya zarIrAvagAhanA che te "jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM" dhanyathI mAMgaNanA asaNyAtamAM lAgaprabhANunI hoya che ane "ukko seNaM" sRSTathI "satta rayaNIo" sAta hAtha prabhANu hoya che. "uttaraveugviyA jahaNaNaM aMgula saMkhejjaibhAga" uttaravaiiiyaDI ne zarIrAvagAhanA che, te dhanyathI mAMgajunA sabhyAta lAga prabhANuvAjI he sane "ukkoseNaM joyaNasayasahassa" uddhRSTathI Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 339 utkarSeNa yojanazatasahasram uttaravai kriyikI zarIrAvagAhanA utkarSato lakSayojana pramANA bhavatoti avagAhanA dvAram // , saMhananadvAre --' sarIragA chan saMghayaNANaM asaMghayaNI' devAnAM zarIrANi SaNNaM saMhananAnAM madhye saMhananAni - saMhanana rahitAni bhavantItyarthaH / kuto devAnAM zarIrANi saMhananarahitAni bhavanti tatrAha - 'NevaTThI' ityAdi, 'NavaTThI' naivAsthIni 'Neva chirA' naiva zirAH 'Neva hArU' naiva snAyavaH, atasteSAm 'Neva saMghayaNamatthi' naiva saMhananamasti yato devAnAM zarIreSu na vidyante'sthIni naiva vidyante zirAH, nApi snAyavaH saMhanamasthinicayAtmakamevAto'sthyAdInAmabhAvAt na devazarIre sahananAni bhavantIti bhAvaH / nanu asthyAdivilakSaNasamudAyasyaiva zarIramiti sajJA bhavati tadatrAsthyAdyabhAvAt kathaM devAnAM zarIramiti vyapadezaH tatrAha - 'je poggalA' ityAdi, 'je poggalA 'hA kaMtA jAva te tersi saMghAyattAe pariNamaMti' ye pudgalA iSTA: manasa icchAmApannAH, tatrA saMghaNANaM asaMghayaNI" devoM ke zarIra chaha saMhanano se ho rahita hote hai / isaliye asahananI kahe gaye hai / inake zarIra saMhananoM se rahita isaliye hote haiM ki ye "NevaTThI" haDDI se vihIna hote hai | "Neva chirA" ina meM zirAe~ nahIM hotI hai' 'Neva hArU" inameM snAyue~ nahI hotI hai / isaliye "Neca saMghayaNamatthi " inameM asthiyo ke nicaya rUpa jo saMhanana hai vaha nahIM hai / zaMkA-joM asthi AdikoM kA vilakSaNa samudAya rUpa hotA hai usI kI zarIra aisI saMjJA hotI hai / to phira naba devoM ke asthi haDDI - Adi kA samUha hI nahIM hotA phira unake zarIra hai aisA vyapadeza kaise ho sakatA hai / to isa zaMkA ko dUra karane ke liye sUtrakAra kahate hai - " je poggalA, iTThA, kaMtA jAva te tesiM saMghAyattAe pariNamaMti" no pudgala iSTa- manakI icchA ko rucate hai- arthAt ekalAkha ceAjana pramANunI che. A eka lAkha caiAjana avagAhanAvALA AbhiceAgya jAtinAdeva jyAre airAvata hAthInu rUpa dhAraNa kare che. tyAranI apekSAthI kahela che. " saMDunanadvArabhAM | "sarIragA chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI" hevAnA zarIra cha sahanA vinAnA ja DAya che. tethI teone asahananI kahyA che. teonA zarIra sahananA vinAnA eTalA mATe kahela che ke temane NevaTThI" DAuDalA hotA nathI. "Neva chirA" teyobhA zirAmI bheTakhe nADIyo hotI nathI. "Neva pavArU" temAne snAyugo hotA nathI. tethI "Neva saMghayaNamatthi" tesobhAM asthi tAM DAunA sabhUya ne sAMDunana hoya che, te hotu nathI. za kA--hADakA vigerenA vilakSaNa samudRAya rUpa je hAya che, tene zarIra evI sa'jJA kahela che. te pachI tene zarIra che, evA vyapadeza kevI rIte thaI zake che? AzAnA sabhAdhAna bhATe sUtrAra ache - 'jo pogalA, iTThA, kaMtA, nAva te tersi saMghAcA pariNamaMti" 2 pugI STi, bhananI ne ithe cha, arthAt chAna Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 340 kAntamapi keSAMcidiSTaM bhavati tatrAha - kAntAH pudgalAH kAntAH - kamanIyAH zubhavarNopetatvAt yAvatpadena - 'piyA maNunnA maNAmA' priyA manojJA mano'mA eteSAM saMgraho bhavati, tatra yata eva kAntAste pudgalA ata eva priyAH sadaivAtmani priyabuddhimutpAdayanti tathA zubhAste pudgalAH zubharasagandhasparzAtmikatvAt manojJA vipAke'pi sukhajanakatayA manaHprahlAdahetutvAt mano'mAH sadaiva bhojatayA jantUnAM manAMsi amanti - ApnuvantIti itthabhUtAste pudgalAsteSAM devAnAM saMghAta - tathA zarIrarUpeNa pariNamanti, ayaM bhAvaH - yadyapi asthyAdInAM zarIra kAraNAnAmabhAvAt na zarIrotpAdasaMbhAvanA tathApi devazarIrAvacchedena karmopasthApitabhogAnyathAnupapattyA iSTatvAdiguNAnvitAH pudgalAH devazarIrAkAratayA pariNatA bhavantIti // evaM zubhavarNapita hone se jo kamanIya hote haiM, yAvat jo aura manoma hote hai aise pudgala una devoM ke zarIra rUpa se pari te haiM / ve pudgala jisa kAraNa se kAnta hote hai isI kAraNa se ve priya-sadA AtmA meM priya buddhike utpAdaka hote haiM, tathA zubha gandha, zubha rasa, aura zubha sparzAtmaka hone se ve pudgala zubha hote haiM / manojJa ye isaliye hote haiM - ki vipAka ke samaya meM bhI ye sukhajanaka hone se mana ko Ananda dAyaka hote hai / mano'ma ye isaliye hote haiM ki ye sadaiva bhogya hone se devo ke mana ko rucikara hote haiM / yaha hai - zarIra ke kAraNabhUta asthi AdikoM kA devo ke zarIra meM yadyapi abhAva haiM ataH vahAM zarIra ke utpAda kI saMbhAvanA nahIM ho sakatI hai / parantu phira bhI deva zarIra ke dvArA vahAM karmopasthApita bhogoM kI anyathAnupapatti dvArA arthAt karmopasthApita bhAgoM kI upapatti anyathA na ho isase mAnA jAtA hai ki iSTatvAdiguNopeta pudgala hI devoM ke zarIra rUpa se pariNata hote haiM- deva apanI 2, paryAya meM zubhAzubha karma ke anusAra bhogoM ko bhogate hai aura yaha bhogoM kA bhoganA binA zarIra viSayabhUta hAya che, ane zubha varghAthI yukta hAvAthI je kamanIya arthAta suMdara hoya che, yAvata je priya hAya che, manAra hAya che, ane mAma hAya che, evA pudgalA te devAnA zarIrarUpe pariName che. te pudgale je kAraNathI kAnta hoya che eja kAraNathI te priya sadA AtmAmAM priya buddhine utpanna karanAra hoya cha tathA zubha gadha zubha rasa, ane zubha sparzAtmaka hAvAthI te pudgaleA zubha hAya che te manejJa e mATe hAya che ke-vipAkanA samaye paNa A sukha janaka hovAthI manane AnaMda denAra hAya che te manema e mATe hAya che ke-te hamezAM bhAgya hAvAthI devAnA manane rucikara hAya che zarIranA kAraNabhUta hADakA vigerenA devAnA zarIramAM joke abhAva che, tethI tyAM zarIranA utpanna thavAnI saMbhAvanA thaI zakatI nathI paraMtu devazaoNradvArA arthAt krame pasthApita bhAgAnI upapatti anyathA na thAya tethI mAnavAmAM Ave che ke-STi tatva vagere guNuAvALA pudgale ja devAnA zarIrarUpe pariName che. deva pAtapeAtAnI paryAyamAM zubhAzubha karmonusAra bhAgAne icchA ke viSayabhUta hote haiM priya hote hai manojJa hote hai, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 1 devasvarUpanirUpaNam 341 ___saMsthAnadvAre-'ki saMThiyA' kiM saMsthitAni he bhadanta / devAnAM zarIrANi kIdRzasaMsthAnasaMsthitAnIti praznaH, bhagavAnAha -'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ) 'duvihA pannattA' dvividhAni zarIrANi prajJaptAni / zarIradvaividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya' bhava dhAraNIyAni cottaravaikriyikANi ca / "tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' tatra-tayordvayoH zarIrayormadhye khalu yAni tAni zarIrANi bhavadhAraNIyAni 'te Na samacauraMsasaMThiyA pannattA' tAni khalu bhavadhAraNIyAni zarIrANi samacaturasrasaMsthAnasaMsthitAni-samacaturasranAmaka saMsthAnena yuktAni bhavantIti / 'tattha NaM je te uttaraveubbiyA' tatra khala yAni tAni zarIrANi uttaravaikriyikANi 'te NaM nANA saMThANasaThiyA pannattA' vAni khalu zarIrANi nAnA saMsthAnasasthitAni anekaprakArakasaMsthAnayuktAni prajJaptAni-kathitAni devAnAm icchAvazata evAnekaprakArakazarIraprAdurbhAvAditi sasthAnadvAram / / ke hotA nahIM hai ataH yaha mAnanA cAhiye ki vahAM zarIra ke kAraNabhUta asthyAdiko ke abhAva meM bhI iSTatvAdi guNAnvita pudgala saMghAta hI unake zarIra rUpa se pariNata hote hai| ___ saMsthAnadvAra meM-"kiM saMThiyA" he bhadanta ! devoM ke zarIra kisa saMsthAna vAle hote haiM ? he gautama ! devoM ke zarIra "duvihA pannattA" do prakAra ke kahe gaye haiM 'taM jahA" jaise-"bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya" bhavadhAraNIya zarIra aura uttaravaikriya zarIra "tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' ina meM jo bhavadhAraNIya zarIra haiM ve to "samacauraMsasaMThiyA pannattA" samacaturasrasaMsthAna vAle kahe gaye hai aura jo "uttaraveuvviyA ya" uttara vaikriya zarIra hai "te Na NANAsaMThiyA" ve aneka prakAra ke saMsthAnavAle haiN| kyoMki devoM kI icchA ke vaza se hI aneka prakAra ke zarIroM kA prAdurbhAva ho jAyA karatA hai / isaliye inakA niyata saMsthAna nahIM hotA hai| bhagave che ane A bhegonu bhogavavuM te zarIra vinA banatuM nathI. tethI ja ema mAnavuM joIe ke-tyAM zarIranA kAraNabhUta hADakA vigerenA abhAvamAM paNa ItyAdi guNothI yukata pudgala sa ghAta ja temanA zarIrarUpe pariName che. saMsthAnadvArabhA- "kiM saMThiyA" 7 bhagavan devAnA shrii| dhyA saMsthAnavANA DAya cha ? uttaramA prabhu 49 che 2-3 gautama | devAnI shriire| "duvihA pannattA" me prAranA yA che. "taM jahA" te me maare| ma pramANe che. "bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya" bhadhArazIya zarI2 bhane utta2 vaizya zarI2, 'tattha NaM je te bhavadhAraNijjA" tabhA 2 ma. dhAraNIya zarI2 cha, tato "samaca uraMsasaMThiyA pannattA"samayatu2kha sasthAnavANAsa che. bhane 2 uttaraveubdhiyA ya" 6tta2 vaizyi zarIra che, "te NaM NANAsaMThiyA' ta sane prakAranA saMsthAnavALA che kemake devAnI IcachAne vaza thaIne ja aneka prakAranA zarIrane prAdurbhAva thaI jAya che. tethI tenuM niyata saMsthAnA hetu nathI Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIcAbhigamasUtre kaSAyadvAre - 'cattAri kasAyA' catvAraH krodhamAnamAyAlo bhAkhyAH kapAyA devAnAM bhavantIti kaSAyadvAram || saMjJAdvAre - 'cacAri sannA' catasraH - AhAra bhayamaithunaparigrahAkhyAH saMjJA devAnAM bhavantIti sajJAdvAram / / lezyAdvAre-chalessA SaT - kRSNanIlakApotataijasapadmazuklAkhyA lezyA bhavanti devAnAmiti lezyAdvAram || indriyadvAre - 'paMca idiyA' pazrca - sparzanarasanatrANacakSuH zrotrAtmakAnIndriyANi bharvAnta devAnAmitIndriyadvAram || samudraghAtadvAre - 'paMca samugdhAyA' pazca samudghAtAH devAnAM vedanAkaSAyamAraNAntikavaikriyataijasasamudghAtasabhavAditi samudghAtadvAram // saMjJidvAre -- 'sannI vi asannI vi' te devA: saMjJino'pi bhavanti atha cAsajino'pi nairayikavad bhavantIti saz2idvAram // mAna, mAyA aura lobha vedadvAre - 'ithiveyA vipurisaveyA vino napuMsakaveyA' te bhavanti puruSavedakA api bhavanti no napuMsaka vedakA bhavantIti vedadvAram || kaSAya dvAra meM - " cattAri kasAyA" ina devoM ke cAroM krodha, kapAyeM hotI haiM | saMjJAdvAra meM " cattAri sannA" inake AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAge hI saMjJAe~ hotI haiM / lezyAdvAra meM - "chalessA" inake kRSNa, nIla, kApota, taijasa, padma, aura zukla ye chaha lezyAe~ hotI haiM / indriyadvAra meM - inake "paMca iMdiyA" karNa-cakSughrANa - rasanA - sparza ye pAMcoM indriyA~ hotI hai / samudghAtadvAra meM - inake "paMca samugdhAyA" pAMca-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya, taijasa - samudghAta hote haiM / saMjJidvAra meM ye "sannI vi asannI vi" sajJI bhI hote hai aura asaMjJI bhI hote hai arthAt kitaneka utpattikAla meM asajJI hote haiM / vedadvAra meM - ye " itthiyaveyA vi purisaveyA vi no napuMsakaveyA" strI veda vAle bhI hote haiM, puruSa veda vAle bhI hote haiM, para napuMsaka vedavAle nahIM hote haiM - phera devA khIvedakA vyi paryAptidvAre - 'pajjatI uSAyadvArabhA - "cattAri kasAyA" te hevAne adha SAya 1, bhAnanuSAya 2, bhAyAuSAyA 3, mane bolaSAya 4, mA yAre uSAyo hoya che, saMjJAdvArabhAM - "cattAri sannA" teone AhAra saMjJA, bhayasa'jJA, maithunasa'jJA, ane parigrahasa nA A cAre sa'jJAe hoya che bezyAdvAramA - "chalessA" tetheone pRRSNukhezyA, nIsasezyA, ayotasezyA, taiksabezyA padmavezyA, ane zubhsasezyA bhA cha bezyA o hoya che indriyadvAramA teyone "paMca iMdiyA" - 4.na, yakSu, dhAlu-nAI, rasanA kalAne sparza yA pAMya indriyo hoya che sabhudghAtadvArabhAM - paMca "samugdhAyA" vehanA samudghAta, puSAya samudghAta, bhArazAnti samudghAta, vaikriya samudghAta, ane taijasa samuddAta A pAMca samughAtA tene hAya che, saMjJidvAramA - tethe "sannI vi asannI vi" sajJI ya hoya che, mane asajJI pazu hoya che vedddvArabhAM--tethe "itthiyavegA vi purisaveyA vi no napusagaveyA" strIveddavANA paNa hAya che, purUSavedavALA pazu DAya che. paraMtu napuMsakaveTTavALA hAtA nathI. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratIkA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 343 apajjatIo paMca' devAnA paca paryAptayo bhavanti paJca cAparyAptayo bhavantIti paryAptidvAram || dRSTidvAre - 'diTThI tinni' dRSTayamtisraH kecana devAH samyagdRSTayo bhavanti kecana mithyAdRSTayo bhavanti kecana samyag midhyAdRSTayo bhavantIti dRSTidvAram || darzanadvAre - tinni daMsaNAtrINi darzanAni cakSurdarzanAni acakSurdarzanAni avadhidarzanAni ca devAnAM bhavantIti darzanadvAram || jJAnadvAre - 'NANI vi annANI vi' te devA jJAnino'pi bhavanti, ajJAnino'pi bhavantIti / ayaM vikalpo'saMjJimadhyaviSayo bhavati / 'je nANI te niyamA tiSNANI aNNANI bhayaNayA' tatra ye jJAninaH te niyamAt trijJAninaH, ajJAninazca bhajanayA, ayaM bhAvaH- ye jJaninaste niyamAt trijJAnina stadyathA - abhinibodhika jJAninaH zrutajJAnino'vadhijJAninazca / tathA tatra ye ajJAninaste astyeka ke dvayajJAnina, astyekake tryajJaninaH tatra ye dvayajJAninaste niyamAnmadhyajJAninaH, zrutAjJAninazca ye tryajJAninaste niyamAt matyajJAninaH zrutAjJAnino vibhaGgajJAninazca, paryAptidvAra meM - "pajjattI apajjattIo paMca" ye pAMca paryApti vAle aura pAMca aparyApta vAle hote haiM / yahAM bhASA aura manaHparyApti meM abheda kI vivakSA kI gaI hai / isaliye "pAMca paryApti" aisA kahA hai / dRSTidvAra meM - " diTThI tinI" kitaneka deva samyagdRSTi hote haiM, kitaneka deva mithyAdRSTi hote hai, kitaneka deva mizradRSTi hote haiM / darzanadvAra meM - " tinni daMsaNA " inake cakSudarzana, acakSu darzana aura avadhidarzana ye tIna darzana hote haiM / jJAnadvAra meM - "NANI vi annANI vi" ye jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiM / "je nANI te niyamA viSNANI aNNANI bhayaNayA" inameM jo jJAnI hote haiM to ve niyama se tIna jJAnavAle hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tIna jJAna inako hote haiM / aura jo inameM bhajanA se ajJAnI hote haiM 1 1 paryAptidvAramA' pajjantI apajjattIo paMca" tethe pAMya paryAptivAjA ane pAMya aya caryAptivALA hoya che. ahiyAM bhASA ane mana paryAptimAM abhedyanI vivakSA kahI che tethI ja 'cAMya paryApti' tebha uDesa che, dRSTidvAramA - "diTThI tinnI" DeTA hevA sabhya dRssttivALA hAya che, keTalAka devA mithyAdRSTi vALA hAya che, ane keTalAka deve mizra dRSTivALA hAya che harzanadvArabhAM - "timni daMsaNA " temAne yakSu darzana ayakSuharzana bhane avadhidarzana mAtra darzana! hoya che. jJAnadvArabhAM 'NANI vi aNNANI vi" tetheo jJAnI pazu hoya che, ane ajJAnI hoya che. "je gANI te niyamA tiSNANI aNNANI bhayaNayA " temAM jee jJAnI hAya che, tee niyamathI mati jJAna, zrutajJAna ane avadhijJAna, e traNa jJAna vALA hAya che. ane je ajJAnI hAya che teomAM bhajanathI keTalAka ajJAna vALA hoya che, ane keTalAka be ajJAna vALA hAya che. jee be ajJAna vALA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAN m 344 jIvAbhigamasUtra ayaM ca dvayajJAninazca yajJAninazceti vikalpaH asajJimadhyAd ye devA utpadhante tAn Azritya jJAtavyam iti jJAnadvAram // yogadvAre-'tivihe joge' trividho yogaH devAnAM manovacanakAyAtmakastriprakArako'pi yogo bhavatIti yogadvAram / / upayogadvAre- 'duvihe upajoge' dvividha upayogaH, devAnAM sAkAropayogazca bhavati tathA'nAkAropayogazcApi bhavatItyupayogadvAram / / AhAradvAre-'AhAro NiyamA chaddirsi' devAnAmAhAro niyamAt padizi, lokamadhye'vasthAnAt / 'osannaM kAraNaM paDacca caNNao hAlimukillAI jAva AhAramAhareti' mosannaM prAyaH kAraNaM pratItya-prAyaza. kAraNamAzritya varNato hAridrazuklAna AhArapudgalAn yAvadAhAramAharanti devAH,yAvatpadena-gaMdhao subhigaMdhAiM, rasao avilamahurAI. phAsao mauya inameM kitaneka do ajJAnavAla aura kitaneka tIna ajJAna vAle hote hai| inameM jo do ajJAnavAle haiM ve niyama se matyajJAna zrutajJAna vAle hote haiN| aura jo tIna ajJAna vAle hote haiM ve niyama se matyajJAna vAle zruta ajJAna vAle aura vibhaMgajJAna vAle hote haiN| aisA yaha jo ajJAnI hone kA do prakAra kA vikalpa hai vaha jo deva asaMjiyoM meM se Akara ke utpanna hote haiM unakI apekSA se haiM / yoga dvAra meM-"tivihe joge" inake manoyoga vacanayoga aura kAyayoga aise tInoM yoga hote haiN| upayoga dvAra meM-''duvihe uvajoge" inako dono prakAra kA upayoga hotA hai / sAkAra upayoga bhI hotA hai aura anAkAra upayoga bhI hotA hai AhAra dvAra meM--"AhAro niyamA chadisiM'' inakA mAhAra niyama se loka ke madhya meM inheM sthita hone ke kAraNa chaho dizAmao meM se Agata pudgalo kA hotA hai| "osanna kAraNaM paDucca vaNNaoM hAlimukillAI jAva AhAramAhareMti prAyaH kAraNa ko lekara ye varNakI apekSA hAridravarNa vAle zukla varNa vAle pudgaloM kA hoya che teo mati ajJAna ane zruta ajJAna vALA hoya che, ane jeo traNa ajJAnavALA hoya che, teo mati ajJAnavALA kRta ajJAna vALA ane vibhAga jJAna vALA hoya che evI rIte ajJAnI hovAnA sabaMdhamAM je A be prakArane vikalpa che, te je deva asaMkSibhaaNthii mAvIna. tpanna thAya cha, tamAnI apekSAthI ra cha yogAbhA-"tivihe joge" teone manega, vacanoga, ane kArya yoga, evA traNe vega hoya che. upagAramAM"duvihe upajoge tamAma sA42 rupaye! bhane mnaa|2 payogasama meM prasana1 64. yo| DAya cha 2mA 26ArabhA-"AhAro niyamA chahisi" tmaan| mADAra niyama lakanI madhyamAM teo rahelA hovAthI cha e dizAomAMthI AvelA pudagalone hoya che. "osannaM kAraNaM paDhucca vaNNao hAlidasukillAi jAca AhAmAhareMti" prAya: arathune laIne teo varNanI apekSA hAlidra-kahetA pILA varNavALA, zukala varNavALA pudgalene AhAra kare che. ahiyAM yAvatpathI je yAdane sa ha thAya che, te pATha TIkAmAM batAvyA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 devasvarUpanirUpaNam 345 lahuya-nirdhaNhAI poggalAI, te siM porANe vaNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe vipariNAmaittA paripIDaittA parisADaittA parividdhaMsaIttA aNNe apugve caNNaguNe gaMdhaguNe rasaguNe phAsaguNe uppAittA AyasarIrakhettogADhe poggale saccappaNayAe' ityeSaH pATha. sagrAhyaH / ayaM bhAvaH-- gandhataH surabhigandhAn , rasato'mlamadhurAn , sparzato mRduka-laghuka-snigdhodhyAn pugdalAn teSAM purANAn varNaguNAn , gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn vipariNamayya paripIDya parizAtya parividhvasya anyAn apUrvAn varNaguNAn gandhaguNAn rasaguNAn sparzaguNAn utpAdya AtmazarIrakSetrAvagADhAn pugdalAn sarvAtmatayA AhAramAharanti, iti AhAradvAram / / upapAtadvAre-'uvavAo tiriyamaNussehi' upapAto devAnAM tiryaDmanuSyebhyo devAnAmupapAta. saMzyasajJipaJcendriyatiryag garbhajamanuSyebhya eva bhavati na tu zeSasthAnebhya ityartha ityupapAtadvAram / / AhAra karate haiN| yahA~ yAvatpada se sagraha kiyA jAne vAle pATha kA TIkA meM sagraha kiyA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki-deva varNa kI apekSA haridavarNa aura zukla varNa vAle AhAra pudgaloM kA grahaNa karate haiM evaM gaMdha kI apekSA surabhi gaMghavAle, rasa kI apekSA khaTTe aura madhura rasa vAle, sparza kI apekSA mRdu laghu snidha aura uSNa sparza vAle AhArapudgalo kA grahaNa karate haiM, phira ve deva unake pahale vAle varNa gaMdha rasa aura sparza ke guNo kA vipariNamana paripIDana parizATana aura parividhvaMsana karake arthAt pahale ke varNAdi ko vinaSTa karake anya varNa gandha rasa sparza ke guNoM ko utpanna karake apane zarIra ke kSetra meM avagADha-rahe hue pudgalo kA sarvAtmapane se AhAra karate haiM / upapAta dvAra meM inakA upapAta "tiriyamaNusse" saMjJI, paJcendriyatiryaJco meM se aura garbhaja manuSyoM meM se hI hotA hai bAkI ke sthAnoM se nahIM hotA / che, tene artha e che ke-deva, vaNanI apekSAthI haridrA-pILA varNavALA, ane zukala varNavALA AhAra pudagalone grahaNa kare che. ane gaMdhanI apekSAthI surabhi eTale ke sugaMdha vALA, 2sanI apekSAthI khATA ane madhura rasa vALA, spazanI apekSAe mRda, laghu sinagdha ane usNa spazavALA AhAra pudagalene grahaNa kare che pachI te deva temanA pahelAnA varNa, gaMdha, rasa ane spazanA guNonuM vipariNamana, paripIDana, parizATana ane parivivaMsana karIne arthAta pahelAnA varNa vigerene vinAza karIne anya varNa, gaMdha rasa ane pazinA guNone utpanna karIne potAnA zarIranA kSetramAM avagADha-rahelA pugalene utpanna karIne potAnA zarIranA kSetramAM avagADha-rahelA pudgalene sarvAtmapaNAthI eTale ke sarva prakArathI AhAra kare che. 65paataarbhaa-yaan| pAta-'tiriyamaNusse" sabhI, samajI pandraya tiyaH comAMthI ane gabhaja manuSya mAMthIja thAya che bAkInA sthAnamAMthI thatuM nathI sthiti 4STa Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasa sthitidvAre-'ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI' devAnAM sthitiH-pAyupyakAlo jaghanyena dazavarSa mahasrANi 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI utkaNa trayastriMzatsAgaropamANi jaghanyoskarSAbhyAM sthitirdazavarSasahasrapramANA trayastriMzatsAgarapramANA cetyarthaH, iti sthitidvAram / / ___ samavahatadvAre 'duvihA vi maraMti' dvividhA api mriyante mAraNAntika mamudghAtena samavahatA api asamavahatA api iti bhAvaH // iti samavahatadvAram // udvartanAdvAre-'udhvaTTittA no neraiesa gacchaMti' ime devAH devebhya uddhRtya no nairayikeSu gacchanti, kintu 'tiriyamaNussesa jahAsaMbhavaM' tiryaDmanuSyepu yathAsabhavaM gacchanti devAH, 'no devesa gacchaMti' no-na vA devepu gacchanti, ayaM bhAvaH-devA devebhya uddhRtya yathAsaMbhavaM tiryakSu manuSyeSveva gacchanti na tu nairayikepu veti, deveSu veti udvartanAdvAram / / gatyAgatidvAre-'dugaDayA duAgaiyA' dvigatikA dvayAgatikAH tiryaDmanuSyeSveva gamanAt dvigatikAH, tiryagbhyo manuSyebhyazcAgamanAt dvayAgatikA' bhavanti devAH / 'parittA asaM. sthitidvAra meM-"ThiI jahanneNaM dasavAsasahassAI" unakI sthiti jaghanya se daza hajAra varSa kI hotI hai aura "ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI" utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI hotI hai / samavahatadvAra meM-"duvihA vi maraMti" ye mAraNAntika samudghAt se samavahatahokara bhI marate haiM, samavahata nahIM hokara bhI marate hai, "udhvaTTittA no neraiemu gacchaMti" udvartanAdvAra meM ye deva, deva paryAyase udvRtta hokara nairayikoM meM nahIM jAte hai kintu "tiriyamaNussesa jahAsaMbhavaM" kintu yathAsabhava tiryazca aura manuSyoM meM jAte haiM / "no devesu gacchaMti" deva marakara devoM meM utpanna nahIM hote haiM / tAtparya yaha hai ki-deva marakara yathAsabhava manuSya aura tiryazcoM meM hI utpanna hote hai nairayika evaM devoM meM utpanna nahIM hote haiN| gatyAgatidvAra meM ye deva "dugaiyA duAgaiyA" dvigatika hote haiM aura vyAgatika hote hai arthAt do gati se Ate haiM aura dvAramA "ThiI jahaNNeNa dasavAsa sahassAI" yAnI sthiti 4 dhanyathI isa sa2 varSanI DAya cha bhane "ukoseNaM tettIsaM sAgarovamAi, 2thI trIsa 33 saapre|pmnii DAya che sabhapaData vAmAM-"duvihA vi maraMti" tevyA bhArAnti samuhadhAtathI samapAta thaIne 5 bhare cha, bhane sabhapAta thayA vinA 56y bhare cha. "uvyaTTittA no neraisu chaM" udvatanA dvArA e deva, devaparyAyathI udavRtta thaIne eTale ke devapaNAmAMthI nIjIne nairayimai or nathI, paraMtu "tiriyamaNussesu jahAsaMbhavaM' yathAsa lava tiya" mane manuSyAmA taya che. "no devesu gacchati" heva 'bhazana hevAmapanna thatA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-deva marIne yathAsaMbhava maLyo ane niyAmAM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 347 khejjA pannattA' pratyekazarIriNo devA asaMkhyAtAH prajJaptAH kathitA iti // devAnupasaMharannAha - 'se taM devA' te ete bhedaprabhedabhinnA devA nirUpitA iti / paJcendriyAnupasaharannAha 'se taM paMciMdiyA' te ete paJcendriyanairayikatiryaG manuSyarUpacatuSTayabhedayuktA nirUpitA iti / ' orAlA tasA pANA' te ete audArikA strasAH prANA nirUpitA iti / / sU0 27 samprati-sthAvarabhAvasya trasabhAvasya ca bhavasthitikAlamAnapratipAdanArthamAha- 'thAvarassa NaM bhaMte' ityAdi / mUlam -- 'thAvarassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI ThiI pannattA / tasasaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI TiI pannattA / thAvare NaM bhaMte thAvaratti kAlao kevacciraM hoi, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM aNataM kAlaM atAo usappiNIosappiNIo, kAlao, khettao, do gati meM jAte haiM tiryazca aura manuSya kI paryAya meM hI deva vyava kara jAte haiN| tiryazca aura manuSyoM meM se Aye hue jIva hI yahA~ deva kI paryAya se utpanna hote haiM isalie dvigatika aura dvayAgatika kahe gaye hai / " parittA asaMkhejjA pannattA " yahA~ pratyeka zarIrI deva asakhyAta hote haiM / " se ttaM devA" isa prakAra yahA~ taka meda prabheda sahita devoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai " se taM paMciMdiyA" isa nirUpaNa samApta hote hI paJcendriya jIvoM kA nirUpaNa bhI pUrA ho tasA pANA" isa prakAra se ye audArika trasa jIva kahe jAtA haiM / " se taM orAlA gaye haiN| sUtra " 27 ja utpanna thAya che. nairiyaka ane devAmAM utpanna thatA nathI gAgatidvAramAM A deve "dugaiyA du AgaiyA" dvigati hoya che, bhane yAgati hoya che. arthAt me gatibhAMthI Ave che, ane e gatimAM jAya che deva cyavIne tiyA~ca ane manuSyanI paryAya mAMja jAya che, ane tiyA~ca ane manuSyAmAthI AvelA jIvAja A devanI paryAyathI utpanna thAya che. che tathA dvigati bhane iyAgati uhyA che. "parittA asaMkhejjA pannatA' yA pratye heva asabhyAta zarIravANA hoya che. "se taM devA" yA rIte ahiM sudhI leha praleha sAthai hevAnu N niiyA yu' che, "saM ttaM paMcidiyA" mA ni3yayu sabhApta thatA yathendriya lavAnu nizcala thu3 thAya che. " se ttaM orAlA tasA pANA" mA rIte mohAri trasa bhavAnu kathana karavAmA Avyu che ! sU. 27 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jIvAbhigamasUtre anaMtA loyA, asaMkhejjA puggalapariyaTTA, te NaM puggalapariyaTTA AvaliyA asaMkhajjaibhAgo | tase NaM bhaMte ! tasatti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao khettaA asaMkhejjA loyA / thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? jahA tasasaMciTThaNAe / tasassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukko seNaM vaNassaikAlo / eesi NaM bhaMte ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA ? goyamA ! sAvvatthovA tasA, thAvarA anaMtaguNA, setaM duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvApannattA / duviha paDivattI samattA || sU0 28|| 1 chAyA - sthAvarasya khalu bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA 1 gautama 1 jaghanyenAntarmuharttam, utkarSeNa dvAviMzatirvarSasahasrANi sthitiH prAptA // sasya khalu bhadanta ? kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ? jaghanyenAntarmuharttam | utkarSeNa trayatrizatsAgaropamANi sthitiH prajJaptA / sthAvaraH khalu bhadanta ? sthAvara iti kAlataH kiya ciraM bhavati 1 gautama 1 jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNAnantaM kAlam / anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'nantA lokA asaMkhyAtA pudgalaparAvarttAH / te khalu puhalaparAvarttA AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH / trasaH khalu bhadanta ? trasa iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gotama ! jaghanyenAntarmuhartam / utkarSeNAsaMkhyeyaM kAlam | asaMkhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH, kAlataH, kSetrato'saMkhyatA lokAH || sthAvarasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM savati ? yathA trasasaMsthitau trasasya khalu bhadanta ? kiyantaM kAlamantara bhavati ? gautama ? jaghanyevAntarmuharttam utkarSeNa vanaspatikAlaH / patepAM khalu bhanta ? trasAnAM sthAvarANAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA, tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA svasAH sthAvarA anantaguNAH / te pate dvividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptAH / dvividhapratipattiH samAptA / sU0 28|| sthAvarasya - sthAvaranAmakarmodayApannasya jIvasya khalu kiyantaM kAla sthiti - AyuSyakAla, prajJaptA-kathiaba sUtrakAra sthAvara bhAvakI aura trasa bhAva kI bhavasthitirUpa kAlamAnakA prati have sUtrakAra sthAvara bhAvanI ane sabhAvanI sthitirUpa kAlamAnanuM pratipAdana TIkA - 'thAvarassa NaM bhate !' bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 349 teti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAiM TiI pannattA' utkarSeNa dvAviMzati varSa - sahasrANi sthitiH prajJaptA kathitA, sthiterdvAviMzativarSasahasrakathanaM tu pRthivIkAyikamadhikRtya jJAtavyam, aSkAyikAdeH sthAvara kAyasyotkarSata. etAvatyA bhavasthiterabhAvAditi || ' tasassa NaM bhaMte' trasasya khalu bhadanta ! sasya- trasanAmakarmodayayuktasya jIvasya khalu bhadanta ! " ke iyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH - bhavasthitiH prajJaptA - kathiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' ! he gautama ! ' jahanneNa aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrttam, 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI ThiI pannattA' utkarSeNa trayatriMzatsAgaropamANi sthitiH prajJaptA - kathitA, etacca sthitikAlakathanaM devanArakApekSayA jJAtavyam, anyasya trasakAya pAdana karane ke liye sUtrakAra kahate hai - 'thAvarassa NaM bhaMte' ityAdi / thAvarassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA0 ityAdi ||0 28|| TIkArtha - gautamane prabhu se aisA pUchA hai - "thAvarassa NaM" bhaMte!, sthAvara" nAma karma ke udayavAle sthAvara jIva kI " kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM " goyamA" he gautama ! " jahanneNaM aMtomuhutaM" sthAvara jIva kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura " ukko seNaM" natkRSTa se "vAvIsaM vAsasaha - ssAIM" bAisa hajAra varSa kI kahI gaI hai, yaha utkRSTa sthiti pRthivIMkAyika ko lakSya karake kaho gaI hai, kyoMki apkAyika Adi sthAvara jIvo kI utkRSTa sthiti itanI nahIM hai "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! trasa jIva kI trasa nAma karma udaya vAle jIva kI--bhavasthiti kitanI kahI gaI hai ? "goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNa tettIsa sAgarovamAI" he gautama ! sanAma karma ke udayavAle trasa jIva kI bhavasthiti jadhanya ! ke ravA bhATe sUtra uDe che. 'thAvarassa NaM bhaMte ! " ityAdi. TIDArtha -- gautama svAmI prabhune yevu pUchayu hai- "thAvarasta NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" sthAvara nAbharbhunA udhyavAjA sthAvara bhavAnI DeTA ajanI sthiti uhI che ? yA praznanA uttarabhAM alu che - "goyamA" he gautama "jahaNNeNa aMtomuhuttaM" sthAvara bhavAnI sthiti dhanyathI zeDa atarbhuhUrtanI bhane "ukkoseNaM" utkRSTathI 'vAvIsaM vAsasahassAI" jAvIsa hunnara varSAMnI uDDI che, ma utsRSTa sthiti pRthvIzrayiS ne uddezIne kahevAmAM AvI che. kemake--aprakAyika vigere sthAvara jIvAnI utkRSTa sthiti bheTasI nathI. "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" he bhagavan trasa lavanI - trasa nAbha bhaMnA uddayavAjA bhavanI lava sthiti DeMTalA ajanI uhI che ? "goyamA jahaNaNeNaM aMto muhuptaM ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI" he gautama / trasa nAma rbhAnA uddayavAjA chavanI bhasthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUtanI ane utkRSTa sthiti tetrIsa sAgarApamanI kahe Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre tanAvapramANakabhavasthiterasa bhavAditi / ata paraM sthAvaratrasajIvayoreva kAya sthiti - phalamAha - 'thAvareNa bhane' iyAdi, 'dhAvareNaM bhaMte' sthAvarajIva khalu bhadanta | 'thAvara ti Ratai hoti' sthAvara iti sthAvara ityanena rUpeNa sthAvaratveneti bhAva yi bhavatIti prastaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahanneNaM aMtonaM' jayanyenAntarmuhartamAtraM sthAvaratvena rUpeNa sthAvaro bhavatIti / 'unako seNaM kAlataH kAno'nanta kAlam / amumanantaM kAlaM kAlakSetrAbhyAM nirUpayati- 'aNatAo upapi zramapiNIo kAlao' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlata', 'khettao aNaMtA locA' kSetro'nantA TokAH ayaM bhAva-yathA kalpanayA ananta lokeSu yAvanta AkAzapradezA Y=100 ! se eka muhUrta kI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| itanI bar3I sthiti kA devabhava aura nArakabhava kI apekSA se kathana kiyA gayA hai / manuSyabhava aura tiryazva bhavako apekSA se nahIM kyoMki vahAM itanI sthiti utkRSTa manuSyatiryaJca kI nahIM hotI hai. sesthiti kevala tona ho panyopama kI hotI haiM / sthAvara evaM trasa jIva kI kArasthiti kathana karate haiM-" thAvare NaM bhaMte ! yAvarati kAlao kevacciraM hoI" yaha jIva myAvara hai isa rUpa se kitane kAla taka rahatA hai ? " goyamA ! jahaneNaM aMto muddattaM unakose anaMta kAle" gautama ! jaghanya se to yaha jIva sthAvara rUpa meM eka aha taka rahatA hai aura utkRSTa se ananta kAla taka rahatA hai / yaha vanaspatikAsmini kA pekSA se kathana hai. isa utkRSTa kAryasthiti meM 'aNaMtAo ussa piNImapiNao" ananta sarpiNI kAla aura ananta avasarpiNI kAla vyatIta ho jAte hai / "senI aNaMtA loyA" tathA kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki svAdara jIva sthAvarakA meM itane kAla taka raha sakatA hai. kSetra kI apekSA thamAM vI che. ATalI meTI sthitinuM kathana devabhava ane nAraka bhavanI apekSAthI karela , avanI ane niyaM ca bhavanI apekSAthI karela nathI, kemake--tyAM eTalI meTI uttara pati manuSya ane niyaMcanI hotI nathI. tyAM te utkRSTa sthiti kevaLa traNa yobhana doSa hai "bhaMte / thAvarati kAlayo kevacciraM ho" re bhagavan para hai, kSaNa sudhI rakhe the ? "goyamA ! jahaNaNeNaM atomukhaM nepAla" se gautama | dhanyathI to yA chapathAvara pAcAyI 4 kuMnamana sI ra che. aneka utkRSTathI anata kALa sudhI rahe che. A kathana vanaspati sthiti yAdRSTasthitiyAM "zraNaMtAoM usapiNIofrit nA pilI kALa ane anata avasapaoi kALa vItI jAya che. 'yA" tathA vanI apekSAthI goSTa samApta tha laya hai, Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati01 sthAvarabhAvaprasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 351 steSAM pratisamayamekaikApahAreNa yAvatyo'nantA utsapiNyavasarpiNyo bhavanti tAvatya iti / etAsAmeva pudgalaparAvartato mAnamAha-'asaMkhejjA puggalapariyaTTA' asaMkhyAtAH pugdala. parAvartA. asaMkhyeyeSu pudgalaparAvatteSu kSetrata iti padasAnnidhyAt kSetrapudgalaparAvartepu yAvatyaH saMbhavanti anantA utsarpiNyavasarpiNyaH tAvatya iti bhAvaH / iha asaMkhyeyam asaMkhyeyabhedAtmakam ataH pudgalaparAvartagatamasakhyeyatvaM nirdhArayati-'te NaM' ityAdi, 'te NaM puggalapariyahA Ava. liyAe asaMkhejjai bhAgo' te khalu pudgalaparAvataH AvalikAyA asakhye yo bhAgaH, Avali ananta loka samApta ho jAte haiM isakA bhAva yaha hai ki ananta loko meM jitane AkAza pradeza hote haiM una pradezoM kA eka eka samaya meM AhAra karane para jitanI ananta utsapiNiyAM aura ananta avasapiNiyAM hotI haiM utanI ananta utsarpiNiyo avasarpiNiyoM taka yaha jIva sthAvarakAya meM rahatA hai / ina ananta utsarpiNiyoM meM aura avasarpiNiyoM meM "asaMkhejjA puggalapariyahA" asakhyAta pugdala parAvarta ho jAte haiM. yahAM kSetra kI apekSA pugdala parAvarta gRhIta hue hai / isa prakAra kSetra pudgala parAvartI meM jitanI ananta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyA~ sabhavita hotI hai utanI ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM taka sthAvara jIva sthAvarakAya meM raha sakatA hai| "asaMkhyAta pudgala parAvarta ho jAte hai' isakA tAtparya aisA haiM ki 'te NaM puggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote hai itane pudgala parAvatai una ananta utsarpiNiyoM meM aura avamarpiNiyo meM hote hai| yaha kathana vanaspati kahevAnuM tAtparya e che ke-sthAvara jIva sthAvarakAyamAM eTalA kALa sudhI rahI zake che. kSetranI apekSAe anaMtaka samApta thaI jAya che ! ema kahevAne hetu e che ke - ana ta lokamAM jeTalA AkAza pradeza hoya che. te pradezono eka eka samayamAM apahAra karavAmAM Ave te jeTalI anaMta utsapiNi ane anaMta avasarpiNi hoya che, teTalI anaMta utsapiNi apasapiNi sudhI A jIva sthAvara kAyamAM rahe che. mA sanata utsapiyamA bhane saksapiyomA "asaMkhejjA puggalapariyahA" asa khyAta pugala parAvarta grahaNa thayela che ahiyAM kSetranI apekSA mugala parAvata grahaNa thayela cheA rIte pudagala parAvartAmAM jeTalI anaMta utsapiNi ane asapiNi saMbhavita hoya che, teTalI anaMta utsarpiNI ane avasapiNi sudhI sthAvara jIva sthAvara kAyamAM rahI zake che. asaMkhyAta pudagala parAvartana thaI jAya cha, tema 4vAnu tAtparya me che "te NaM puggalapariyaTThA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalA samaye hoya che, teTalA pudagala parAvarta te anaMta utsapiNimAM ane avasapiNimAM hoya che. A kathana vanaspati jIvanI kAya Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jIvAbhigamasUtre kAyA asaMkhyeyatame bhAge yAvantaH samayAH tAvatpramANA ityarthaH / etacca kathanaM vanaspatikAyasthitimaGgIkRtya jJAtavyam na tu pRthivyapkAyasthitimapedaya, pRthivyapkAyikayoH kAyasthiteH utkagheNApi masaMkhyeyotsapiNyavasarpiNIpramANatvot / tathAcoktaM prajJApanAyAm-'puDhavIkAieNaM bhaMte ! puDhavIkAiyatti kAlao kevaccira hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM asaMkhejjAo usappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA loyA evaM AukkAie(pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! pRthivIkAyika iti kAlata. kiyaccira bhavati / gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarpaNAsaMkhyeyaM kAlam asaMkhyeyA utmapiNyavasarpiNyaH kAlata, kSetrataH asaMkhyeyA lokAH / evamakAyike'pi iticchAyA) atra-jIvAbhigame vanaspatikAyasya yA kAyasthiti kathitA tadanurUpaiva kAyasthiti prajJApanAyAmapi kathitA // uktaM ca tatra- 'vaNassaikAiNNaM bhaMte ! vaNassaikAyatti kAlo kiyacciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM, aNaMtAo umsappiNIosappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhijjA puggalapariyaTTA AvaliyAe, asaMkhe. jIva kI kAyasthiti kI apekSA se jAnane kA haiM. pRthivIkAyika aura apkAyika jIva kI sthitikI apekSA se nhiiN| kyoki pRthivIkAyika aura apkAyika jIvokI kAyasthiti utkRSTa se bhI asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI pramANa kahI gaI hai. prajJApanA sUtra meM aisA hI kahA gayA hai-"puDhavIkAieNaM bhaMte" ityAdi he bhadanta ! pRthivIkAyikajIva pRthivIkAyikarUpa se kitane kA taka rahatA hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki he gautama ! pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyika rUpa se jaghanya se to eka antarmuharta taka rahatA hai aura utkRSTa se masakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla taka rahatA hai| tathA kSetra kI apekSA asakhyAta loka taka rahatA hai isI prakAra kA kathana apkAyika meM bhI jAnanA cAhiye / yahA jIvAbhigama meM vanaspatikAyikoM kI jo kAyasthiti kahI gaI hai| isIke anurUpa kAyasthiti prajJApanA meM bhI kahI gaI hai. jaise-"vaNassaikAieNaM bhaMte'' ityAdi artha pUrvokta hI hai jo yaha vanaspati.. sthitinI apekSAthI samajavAnuM che. pRthvIkAyika ane akAyika jIvanI sthitinI apekSAthI samajavAnuM nathI kemake pRvIkAyika ane apUkAyika jInI kAyasthiti utkRSTathI paNa asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI pramANanI kahela che prajJApanA sUtramAM eja prabhAsa cha "puDhavIkAiyANaM bhaMte" tyAhi lagavan pRthvIjayi pRthvIya paNAthI keTalA kALa sudhI rahe che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke- gautama! pRvIkAyika jIva pRthvIkAyapaNAthI jaghanyathI te eka a tamuhUta sudhI rahe che ane utkRSTathI asaMkhyAta utsarpiNuM ane asaMthAta avasarpiNI kALa sudhI rahe che tathA kSetranI apekSAe asaMkhyAta leka sudhI rahe che Aja pramANenuM kathana apUkAyikanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM ahiyAM A jIvAbhigamamAM vanaspatikAyika jIvanI je kAyasthiti hI che, merI pramANunI Ayasthiti prajJApana sUtramA 545 49 che. rebha-"vaNassaikAi Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafant TIkA prati. 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 353 (jjai bhAgo) iti cchAyAspaSTaiva / yo'yaM vanaspatikAyasya kAya sthitikAlaH kathitaH sa sAMvyavahA1 rikajIvAnadhikRtya jJAtavyaH, asAMvyavahArikajIvAnAM tu kAyasthitiranAdireva jJAtavyA tathA-- coktam- 'atthi aNaMtA jIvA jehi na patto tasAi pariNAmo / te vi aNatANatA nigoyavAsa aNuvasaMti' // santyanantA jIvA yairna prAptastrasAdi pariNAmaH / tepyanantAnantA nigodavAsamanuvasanti // iticchAyA sApi teSAM sAMvyavahArikarA zijIvAnAmanAdiH kAryasthitiH keSAJcidanAdiranantA ye jIvAH kadAcidapi asAMvyavahArikajIvarAzau na nipatiSyanti / keSAMcidiya kAyasthitiH anAdiH sAntA, ye jIvAH asAMvyavahArikajIvarAze rudvRtya sAMvyavahArikajIvarAzau samAgamiSyantIti // kAyikoM kA kAyasthiti kAla kahA hai vaha sAMvyavahArika jIvo ko lekara kahA gayA hai / aisA jAnanA cAhiye kyoMki asAMvyavahArika jIvoM kI to kAryasthiti anAdirUpa hI hotI hai tathA coktam - "asthi aNatA jIvA" ityAdi / aise bhI anantAnantajIva abhItaka hai ki jinhoMne sAdi paryAya ko prApta nahIM kiyA hai arthAt nityanigoda se jo abhI taka vyavahArarAzi meM nahIM Aye haiM, aise jIva hI yahAM asAMvyavahArika padase prakaTa kiye gaye hai / inakI anAdirUpa kAyasthiti hai / para yaha anAdirUpa kAyasthiti kitaneka jIvoM kI aisI hotI hai ki jinako anAdi anantarUpa hotI hai aura kitanekajIvoM kI aisI hotI haiM ki jinakI yaha anAdi sAntarUpa hotI hai anAdi anantarUpa sthiti jinakI hotI hai aise ve jIva to kabhI bhI usa asAMvyavahArika jIvarAzi se nikalakara vyAvahArika jIvarAzi meM nahIM AyeMge / tathA jinakI anAdi sAntarUpa sthiti hotI hai ve nitya nigoda se asAMvyavahArika jIvarAzi se nikalakara niyama se vyAvahArika jIva rAzi meM AveMge / yANaM bhaMte!" tyAhi AnA artha paDelA hyA pramANe che. A vanaspati ayi lavAno je kAyasthitine kALa kahyo che, te sAMvyavahArika jIvAne laIne kahela che. tema samajavu'. }bhe-asAMvyavahAri bhavAnI ayasthiti to manAhizya hoya che, tathAcoktam"asthi aNatA jIvA " chatyAhi sevA yA mana tAnata va atyAra sudhI che, } nemothe trasAhi paryAya prAsa karela nathI arthAta nitya nigeAdathI jee atyAra sudhI vyavahAra razimAM AvyA nathI, evA jIvAja asa'vyAvahArika' padathI pragaTa karyA che. tenI kAyasthiti anAdirUpa che. paraMtu A anAdipa kAyasthiti keTalAka jIvAnI evI hoya che, ke jenI anAdi anaMtarUpa hoya che. ane keTalAka jIvA evA hoya che, jenI A kAyasthiti anAdi sAtarUpa hAya che. jenI sthiti anAdi ana tarUpa hoya che evA te jIvA kAI 56 asAMvyAvahArika jIvarAzimAMthI nIkaLIne vyAvahaki jIvarAzimAM Avaze nahI' tathA jenI sthiti anAdi sAMtarUpa hAya che, tee nitya nigeAdathI asAMvyAvahArika jIvarAzimAMthI nIkaLIne niyamathI vyavahArika jIvarAzimAM Avaze. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jImAbhigamasye samprati-prasakAyasya jIvasya kAyasthitimAha-'tase NaM bhaMte' ityAdi, 'tase NaM bhaMte ! tasatti kAlao kevazciraM hoI' prasaH khalu bhadanta ! saiti-trasaityevaM rUpeNa kAlataH kiyaciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM ato muhatta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM' utkarpaNA'saMkhyeyaM kAlam 'asaMkhejjAo ussappiNImosappiNI kAlao' asaMkhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH 'khetto asaMkhejjA logA' kSetrato'sakhyeyA lokAH, asatye yeSu lokepu yAvanta AkAzapradezA vidyante teSAM pratisamayamekaikApahAre yAvatyo'saMkhyeyA utsapiNyavasapiNyo bhavanti tAvatya iti bhAvaH / etAvatpramANA kAyasthitigatitrasaM tejaskAyika vAyukAyikaM cAdhikRtya jJAtavyA, / uktaJca prajJApanAsUtre -'teukkAie NaM bhaMte? teukkAietti kAlao kevacciraM aba trasakAyika jIvakI kAyasthiti prakaTa kI jAtI haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"tase NamaMte ! tasatti kAlao kevacciraM hoI" he bhadanta ! sajIva trasakAya meM kitane kAlataka rahatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-',goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa asaMkhejja kAlaM" he gautama ! jIva trasakAya meM kama se kama eka antarmuharta taka aura adhika se adhika asaMkhyAta kAlataka rahate haiM isameM "asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao" asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM samApta ho jAtI haiN| tathA kSetra kI apekSA asaMkhyAta loko meM jitane pradeza hote haiM unheM eka eka samaya meM eka eka nikAlane para jitanI asaMkhyAta utsarpiNiyAM aura avasapiNiyAM hotI hai utane kAlataka yaha jIva sakAya meM raha sakatA hai| itanI yaha kAyasthiti gatitrasa tejaskAyika aura vAyukAyika ko lakSyakarake kahI gaI hai / aisA jAnanA cAhiye jaise-prajJApanA sUtra meM kahA hai-"teukkAie NaM bhaMte ! ityAdi - have trasakAyika jInI kAyasthiti pragaTa karavAmAM Ave che. A saMbaMdhamAM gautama svAmI prabhune me pUchayu cha hai-"tase NaM bhaMte ! tasatti kAlao kevaccira hoi" bhavan sa saya 5 mA Tasa sudhI 27 cha 1 mA praznanA uttarabhAM prabhu 49 cha -"goyamA / jahaNNeNaM ato muhutta uphkoseNaM asaMkhejja kAlaM'' gautama jIva trasakAyApaNAmAM ochAmAM ochuM eka aMtamuhUrta paryata ane vadhAremAM vadhAre asajyaat 65 paryata 23 cha. tamA "asaMkhejjAo ussappiNIyosappiNImo kAlo" asaMkhyAta utsarpiNI ane apasarpiNI samApta thaI jAya che tathA kSetranI apekSA thI asaMkhyAta lekamAM jeTalA pradeza hoya che, tene eka eka samayamAM eka eka bahAra kahADavAmAM Ave tyAre jeTalI asaMkhyAta utsapiNi ane avasapiNi hoya che, eTalA kALa sudhI A jIva trasakAya paNAmAM rahI zake che. ATalI A kAyasthiti gatitrasa te skAyika ane vAyukAyika jIvane uddezIne kahevAmAM Avela che tema samajavuM. 2bha prajJApana sUtramA 4ghucha 4-"teukkAIe NaM bhaMte"! tyA mAno artha Bai Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 1 sthaavrbhaav|sbhaavsy bhavasthitikAlamAnam 355 hoi ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logA / evaM vAukkAiyAvi' arthaH pUrvavadeva, kintu na labdhitrasamadhikRtya, labdhitrasajIvasya kAyasthiterutkarSato'pi sAtirekasAgaropamasahasradvayapramANatvAt / taduktaM prajJApanAsUtre labdhitrasaviSaye-'tasakAe NaM bhaMte ? tasakAyatti kAlo kiyaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamabbhahiyAI' (trasakAyaH khalu bhadanta ! sakAya iti kAlataH kiyacciraM bhavati, gautama 2 jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa sAgaropamasahasradvayaM saMkhyeyavarSAbhyadhikam ) iti || samprati-sthAvaratvasyA'ntaramAha-'thAvarassa NaM bhaMte ! ityAdi, 'thAvarassa Na bhaMte " sthAvarajIvasya khalu bhadanta ? punaH sthAvarabhavagrahaNe 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi' kiyantaM kAlamantaraM-vyavadhAnaM bhavatIti praznaH, uttarayati-'jahA' ityAdi, 'jahA tasasaMciTThaNAe' yathA trasasaMsthitau, jaghanyenAntarmuhartamantaraM bhavati utkarSeNa kAlato'saMkhyeyA utsarpiNyavasarpiNyaH, kSetraartha pahale AcukA hai| kintu labdhitrasa ko lakSya karake nahIM kahI gaI haiN| kyoMki labdhitrasajIva kI kAyasthitikA utkRSTakAla sAtireka-kucha adhika do hajAra sAgaropama kA kahA gayA hai jaise prajJApanA sUtra meM kahA hai-"tasakAe NaM bhaMte ! tasakAyatti kAlao kevacciraM hoi ? ityAdi / isakA artha pUrva meM AcukA hai| ___aba sUtrakAra sthAvarajIvakA antara-viraha-kAla prakaTa karate haiM-"thAvarassaNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-sthAvara jIva ke phira sthAvaratvakI prApti meM kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"jahA tasasaMciTThaNAe" he gautama ! jaisA trasa ko saMsthiti meM jaghanya se eka antarmuhUrta kA antara hotA hai aura utkRSTa se kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI aura bhavasarpiNI kA antara hotA hai tathA kSetra kI apekSA kahevAmAM AvI gayela che. paraMtu labdhi trasane uddezIne kahela nathI kemake-labdhi trasa jIvanI kAyasthitino utkRSTa kALa sAtireka-eTale ke--kaMIka adhika be hajAra sAga25bhnii hevAmA mAvasa cha. bha prajJApanA sUtramA 4yu cha - "tasakAe NaM bhaMte ! tasakAyati kAlo kiccirahoI" ityAdi maan| ma paDasA vAmAM mAnI gaye che. have sthAvara jIvanA aMtara-viraha-kALa saMbaMdhI kathana karavAmAM Ave che. AmAM gautama pAbhAsa prasune yevu chayache-'thAvarassa NaM bhaMte kevaiya kAla atara hoI" sthAvara 1nA punaH sthAvaraMpaNanI prAptimAM keTalA kALanuM aMtara hoya che ? A praznanA uttara bha! prabha gautama svAmIna cha-"jahA tasasaMciTThaNAe" ke gautama ! ma sanI patimAM jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara hoya che, ane utkRSTathI kALanI apekSAthI * khyAta utsarpiNI ane avasarpiNInuM aMtara hoya che, tathA kSetranI apekSAthI asaM. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na jIvAbhigamasUtre yeyA lokA., tAvatpramANamantaraM tejaskAyikavAyukAyikamadhyagamanenAvasAtavyam ganyatra manAnAdanapramAgamyAntarasyAsaMbhavAditi // 'tasassa Na bhaMte ! sasya skhala bhadanta ! jIvasya gunayamabhavado kevaDayaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyantaM kAlamantara bhavatIti praznaH, uttarayadi-jahanna aMno muhatta' vamasya jayanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM vaNassaikAlo, kareMja vanaspati kAlo bacha.vya , sanavam-'ukkoseNa aNaMtamaNatAo ussappiNIosappiNIyo kAlabho, kheta yo aNaMtA logA, asaMkhejA poggalapariyaTA, te NaM poggalaparivahA pAvaliyAe asNkhejddbhaago| ( mAnanAnantA usapiNyava papiNya. kAlataH, kSetrato'nantA lokAH asakhyeyAH pugdalamAna logoM meM jitana pradeza hote haiM unheM eka 2 samaya meM nikAlane para jitanI asaMhamAna pigiyA aura avasarpiNiya hotI hai utane kAla kA antara hotI hai itanA adhika jo banA sahA prakaTa kiyA gayA hai vaha tejaskAyika aura vAyukAyika ke bIca meM inake nA kA nayA premA jAnanA cAhiye kyoMki inake dUsarI jagaha jAne para itane adhika pranAgavAlA antarakAla samavita hai| "tasassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" he 25.2 ! zramamA kA kitana kATa kA mantara hotA hai ? arthAt prasaparyAya ko chor3akara punaH upaprama payAMya kA prApti ke kitane sAla kA samaya lagatA hai / uttara meM prabhu kahate hai-"jahaneNaM aMto murUna uyakomeNaM vaNassaikAlo" he gautama ! yahAM jaghanya se antara eka mantainAdAtA, aura ura meM antara vanaspati kAla pramANa hotA hai vaha isa meM-"ukomaNa agatamagatAoM" nyaadi| utkarSa / anantAnanta utsarpiNI avpspi| ko mAho jAtA hai, aura kSetra ko apekSA ananta loka pramANa unameM masa. kavAna .kemAM ja pradara hoya che. tene eka eka samayamAM bahAra kahADavAmAM jeTalI asaMviDana pi iane avasapiNi thAya che. eTalA kALanuM atara hoya che. khoTanuM pika anara kiyA banAvyuM che, te te jAyika ane vAyuAyikanI vacamAM teonA jethI kAMti che. tema samajavuM. kemake-teo bIje sthaLe jAya te ATalA adhika pramANa 12012 mani. "namassagaM bhaMte ! vAya phAlaM aMtara ho" san ne " kAnuM rahe che ? adhata vasapayayane cheDIne pharIthI te trapaSa prama karavA TeTA ne samaya lAge che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 2. Pirl muga upakoNa yaNamsAkAlo" gautama ! apiyAM manyathI nama:- aMnA kaMtha che ane uTathI A tara vanaspati kALa pramANa 6. 5. 4,-"35kosepaM tamaNatAmotyAdayAna Earenii rana paMDa sapivi kALanI apekSAthI thaI jAya che, ane tranI khaMDa: maiTa prama, ke jemAM asaMkhyAta pudgala parAvatuM thaI jAya che. te Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratIkA TIkA prati0 1 sthAvarabhAvatrasabhAvasya bhavasthitikAlamAnam 357 parAvartAH / te khalu pudgalaparAvartA AvalikAyAH asaMkhyeyabhAga iti // etAvatpramANaJcAntaraM vanaspatikAyamadhyagamanena jJAtavyam / anyatra gatAvetAvato'ntarasyAlabhyamAnatvAditi / / samprati-eteSAmalpabahutvamAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta 'tasANaM thAvarANa ya' trasAnAM trasanAmakarmodayApannAnAM sthAvarANAM sthAvaranAmakarmodayApannAnAM ca 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH 'appA vA bahuyA vA' alpA vA bahukA vA 'tullA vA visesAhiyA vA' tulyA vA vizeSAdhikA vA etayo strasasthAvarajIvayormadhye kasyApekSayA kasyAlpAdhikattvamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA tasA' sarvastokAH,trasAH-trasajIvAH sarvApekSayA alpAH / asaMkhyAtatvamAtrapramANatvAt trasAnAmiti khyAta pudgalaparAvarta ho jAte haiM ve pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgameM jitane samaya hote hai utane pramANa ke hote haiM yaha vanaspati kAla ke prakaraNa meM spaSTa kara diyA gayA hai| itane pramANa kAla kA yaha antara use vanaspatikAyika jIvako paryAya prApti karalene se ho jAtA hai| kyoMki aura dUsarI paryAya kI prApti meM itanA adhika antara alabhya hotA hai-nahIM AtA hai| aba sUtrakAra inake alpa bahutvakA kathana karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"eesi bhaMte ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" he bhadanta ! ina trasa aura sthAvara jIvo ke bIca meM kauna jIva kinakI apekSA alpa hai ? kauna kinakI apekSA bahuta haiM ! kauna kinakI apekSA tulya barAbara haiM ? aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! savvatthovA tasA he gautama ! sabase kama to basa jIva haiN| kyoMki trasajIvoM kA pramANa kevala asaMkhyAta yugala parAvarta AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgamAM jeTale samaya hoya che, eTalA pramANanuM hoya che. A vanaspatikALanA prakaraNamAM spaSTa karavAmAM Avela che. eTalA pramANu kALanuM A aMtara tene vanaspatikAyika jIvanI paryAya prApta karI levAthI thaI jAya che kemake-bIjI kaI paryAyanI prAptimAM ATaluM adhika aMtara alabhya hoya cha --marthAt mAsu mata2 sAvanathI, have sUtrakAra teonA alpa bahatva paNAnuM kathana kare che. temAM gautama svAmI prabhune Ayu pUche che -"epasiNaM bhate ! tasANaM thAvarANa ya kayare kayarehito! appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" asAvana mAsa bhane sthA12 yAnI kyamA dhyAve kayA chanI apekSathI alpa che ? kayA nI apekSAthI vadhAre che ? kayA cho kayA jIvAnI apekSAthI tulya-barAbara che? ane kayA jI kayA jIvAnI apekSAthI vizeSA(54 cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 cha -"goyamA ! savvattho vA tasA' he gItama! sIthA mAchA sv| che. ma--sAnu prabhAe uqNa asa Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra W bhAvaH / 'thAvarA anaMtaguNA' sthAvarajIvA anantaguNAH, sApekSayA sthAvarajIvA anantaguNA adhikA bhavantItyarthaH / ajaghanyotkRSTAnantAnantasakhyAparimANatvAditi // samprati prakaraNamupasaharannAha-'settaM' ityAdi, 'settaM duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA' te ete dvividhAH dviprakArakAH sthAvaratrasabhedabhinnAH saMsArasamApannakAH saMsAritvadharmayuktAH jIvAH prajJaptAH-nirU. pitA iti ||suu0 28 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadallabha--prasiddhavAcaka-paJcadazabhApAkalitalalitakalAlApaka-pravi zuddhagadyapadhAnaikagranthanirbhApaka-vAdimAnamardaka zAhucchatrapati kolhApurarAnapradattajainazAstrAcArya, padabhUSita-kolhApurarAjaguru bAlabrahmacArI-jainazAstrAcArya-jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlativiracitajIvAbhigamasUtrasya prameyadhoti kAkhyAyAM vyakhyAyAM dvividhA nAma prathamA pratipatti. samAtA // 1 // hI kahA gayA hai| inakI apekSA "thAvarA anaMtaguNA" sthAvara jIva ananta guNe adhika haiN| kyoMki ye ajaghanyotkRSTa rUpa se anantAnanta saMkhyAvAle kahe gaye haiN| aba prakaraNa kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-"setaM duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNattA" isa prakAra pUrvokta kathana ke anusAra saMsArasamApanaka jIva sasArI jIva-trasa aura sthAvara ke bheda se do prakAra ke kahe gaye hai inhIM kA prathama pratipatti meM spaSTa rUpa se nirUpaNa kiyA hai / isa prakAra se jovAjovAbhigamasUtra kI yaha do prakAra kI pratipatti samApta huii| ___ zrIjaina zAstrAcArya-jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita 'jIvA bhigamA sUtra kI prameyadhotikA vyAkhyA meM 'dvividhA nAmakI prathama pratipati samApta // 1 // jyAta 1 Dasa cha tanA 42di "thAvarA anaMtaguNA" sthA12 71 mana tayA madhi cha kemake-e ajaghAkRSTa paNAthI anaMtAnaMta saMkhyAvALA kahyA che. have 426ne| S5sa DA2 42di sUtrA2 4 cha ?--"se ta duvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA paNNatA" mA pramANa pUrvAta 4thana manusAra sasA2 samApana 04-me ke-saMsArIjIva-trasa ane sthAvaranA bhedathI be prakAranA kahevAmAM AvyA cheprathama pratipattimAM A badhAnuM ja spaSTa paNe nirUpaNa karavAmAM Avela che. A pramANe jIvAjIvAbhigama sUtranI A be prakAranI pratipattI samApta thaI zrI jaina zAstrAcArya-jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita "jIvAbhigama' sUtranI prameya ghotikA nAmanI vyAkhyA mAM "dvividhA nAmanI prathama pratipatti samAsa nA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha trividhAkhyA dvitIyA pratipattiH / dvividhA pratipattirnirUpitA, samprati trividhA pratipattirArabhyate, tatra cedamAdimaM sUtramtatthaM je te evamAhaMsu' ityAdi / - mUlam-- 'tattha je te evamAhaMsu tivihA saMsArasamAvaNNagAM jIvA pannattA, te eva mAhaMsu taM jahA - itthI purisA NapuMsagA se kiM taM itthIo? itthIo tidhAo pannattA, taM jahA - tirikkhajoNiFata maNussitthao devitthIo! se kiM taM tirikkha joNitthIo ? tirikkhajoNitthIo tivihAo pannattA taM jahA - jalayarIo thala yarIo khahayarIo / se kiM taM jalayarIo ? jalayarIo paMcavihAo pannattAo taM jahA macchIo jAva suMsumArIo se kiM taM thalayarIo / thalayarIo duvihAo pannattAo taM jahA cauppadIo ya parisappiNIo ya se kiM taM caupadIo ? cauppadIo cauvvihAo pannattAo, taM jahA egakhurIo jAva saNaphaIo se kiM taM parisappiNIo parisappiNIo duvihA pannattA taM jahA - uraparisappiNIo ya bhuyaparisappiNIo y| se kiM taM uraparisappiNIo ? uraparisappiNIo tivihAo pannattAo, taM jahA - ahIo ayagarIo mahoragIo, settaM uraparisappiNIo / se kiM taM bhuyaparisappiNIo ? bhuyaparisappiNIo aNegavihAo pannattAo taM jahA - gohIo NaulIo sedhAo selIo saraDIo serighIo sasAo khArAo paMcaloiyAo cauppaio mUsiyAo musiyAo gharoliyAo golhiyAo jAnhi - yAo viracirAliyAo settaM bhuyaparisappiNIo / se kiM taM khahayarIo ? Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mISAbhigamane 1 khahayarIo cauvihAo pannattAo, taM jahA cammapakkhiNIo jAva viyayapakkhiNIo se ttaM khahayarIo / se ttaM tirikkhjonnitthiio| se kiM taM maNussitthIo maNussitthIo tivihAo pannattA taM jahA - kammabhUmiyAo akammabhUmiyAo aMtaradIviyAo / se kiM taM aMtaradIviyAo ? aMtaradIviyAo aTThAvIsaivihAo pannattAo taM jahA - egUrUpAo AbhAsiyAo jAva suddhadaMtIo se taM aMtaradIviyAo / se ki taM akammabhUmiyAo ? akammabhUmiyAo tIsavihAo pannattAo taM jahA - paMcasu hemavaesu paMcasu eraNNavasu paMcasu harikhAsesu paMcasu smmagavAsesu paMcasu devakurAsu paMcasu uttarakumArAsu / se ttaM akammabhUmiyAo / se kiM taM kammabhUmiyAo ? kammabhUmiyAo paNNarasavihAo pannattAo taM jahA - paMcasu bharahesu paMcasu evaesa paMcasu mahAvidehesu / se ttaM kambhabhUmagamaNussitthIA setaM maNussitthao | se kiM taM devisthIo, devitthao cauvvihA pannattA taM jahA bhavaNavA side vitthao vANamaMtaradevitthIo, joisiyadevitthao vemaanniydevitthiio| se kiM taM bhavaNavAsidevitthIo ? bhavaNavAsi devitthI dasavihA pannatA taM jahA asurkumaarbhvthnniykumaarbhvnnvaasideviitthiio| jAva vAside vitthIo settaM bhvnnvaasidevitthiio| se kiM taM vANamaMtaradevitthIo ? vANamaMtaradevitthao aTTha vihAo pannattAo taM jahA -pisAyavANamaMtaradevitthao jAva gaMdhavvavANamaMtara devitthIo se taM vANamaMtara 360 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 361 O devisthao | se ki taM joisiyadevitthAo ? joisiya devisthIo paMcavihAo paNNattA taM jahA caMda vimANajoisiyadevitthIo sUra0gaha0nakhata* tArAvimANajoisiyadevitthao | se taM joisiyadevitthIo kiM taM vAyade vitthIo? vemANiyadevisthIo duvihAo pannattA taM jahA- sohammakappavemANiyadedinthIo IsANa kappa vemANiya devisthI - o settaM vaimANiyade vitthao || sU0 1 // se chAyA - tatra ye te evamAhu stridhAH saMsArasamApannakA jIvAH prajJaptAste pavamAhu stathA striyaH puruSA napuMsakAH atha kAstA striyaH ? striya strividhAH prAptAH, tadyathA - tiryagyonika striyaH manuSyastriyo devastriyaH / atha kAstA stiryagyonikastriyaH ? tiryagyonikastriyaH vividhAH prannantAH tadyathA jalacarya. sthalacarya khecaryaH / atha kAstA jalacarya ? jalacarya paJcavidhAH prajJaptA stadyathA - matsyo yAvat zizumAryaH / atha kAstAH sthalacaryaH ? sthalacaryo dvividhAH prajJaptA stadyathA catuSpadyazca parisarpiNyazca / atha kAzcatuSpadya ? catuSpaturvidhAH prajJaptA, tadyathA pakakhurya yAvat arave | atha kAstAH parisarpiNya ? parisarpiNyo dvividhA prajJaptA stadyathA - ura. parisarpiNyazca bhujaparisaviNyazca / atha kAstA uraH parisaviNya. 1 uparisarpiNya sthividhA. prajJaptA tadyathA - ahA ajagaryo mahoragya, tA patA ura parisarpiNya atha kAstA bhujaparilapiNya ? bhujaparisarpiNyo'nekavidhA prajJaptA stadyathA - godhikA nakulyaH sedhA zailakya saraTya sairandhyaH zazA khAro paJcalaukikAzcatuSpadikA mUSikAH muguMsikA gRhagodhikA golhikA yodhikA viracirAlikA, tA patA bhujaparisarpiNya / atha kAstA' khecarya' 1 khecaryazvatuvidhA prajJaptA tadyathA carmapakSiNyo yAvat vitatapakSiNyastA patAH khecarya. tA enA stiryagyonikA / atha kAstA manuSyastriya ? manuSya striya strividhA prajJatA karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakAH atha kAstA antarIfoot ? antarapikA aSTAviMzatividhaH prajJedanAH pakohakikA mAsikA yAvat zuddhatA tApatA antaradvIpikA | atha kAstA akarmabhUmikAH ? akarma bhUmikA stridvidhA. prajJatAH tadyathA paJcasu haimavateSu paJcasu peraNyavateSu paJcasu harivarSeSu paJcasu ramyakavarSeSu paJcasu devakuruSu paJcasUtarakuruSu tA patA akarmabhUmikAH / atha kAstAH karmabhUmikAH 1 karmabhUmikA. paJcadazavidhA prAptAH, tadyathA - paJcasu bharateSu, paJcasu racaneSu paJcasu mahAvideheSu / tANtAH karmabhUmikamanuSya striyaH / tA patA 46 2 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamastra mapriya racanA devapriya ? deyastriyAturvidhA' pramatAH, tathA bhavanavA. mimi mAnadeyantriyaH, jyotirakadestriyo caimAnikadevastriyaH / yaca kAstA gaganamAmidetriya. ! bhayanayAgnidevastriyo dazavidhAH prAptAH, tapadhA-zasurakumArabhara. agApiriyo pApana snanima kumAra.maniyAsidevasniyaH / tA patA bhavanavAmideva frau.! - kAsnA bAnayanaradeva striyaH / nAnavyantaradeva striyo'vidhA pratAH gApisAnAsannaradevanmiyo yAn gandhavAnadhyAra devambhiraH nA patA cAna gi / mAtA yonidevamniyaH jyotiSa devastriyaH paJcavidhAH Hinaa mAvimA yonidevagniya sUrya graha nakSatraH tArArimAnajyoti r: IT patA goniyantriyaH dhayAnA vaimAnikadevastriya.? dhaimA. niyojimA pratA: nagamA sodharma-kalpa mAnikaTavastriyaH, IzAnakalA maniyama kA panA baigAnikadeva striya iti ||suu0 // TIrA -- landha ne pavamAnatA. teSu-navayu pratipattiSu ye te bhAcAryA , evaM vakSyaHART I kAryAnA tamAha- 'tivihA saMsArasamAvanagA jIyA pannA iraat mamApanakA -- esa mAriNo jIvA prajabhAH kathitAH / 'te e AmanAyAM sadA kasyanti 'taM jahA tayathA - 'zndhI purisA NapuMsagA' liya. - - - - vividha nAmakI hinIya pratitti mA meda meM do prasAramAvAlI prathama pratipatti kA karana karake aba no. dinAra piti ko prA se hai-- ___ " je ne ekamAI" nyaattiN| sUtra // 1 // TIje paramA" nI pratipattiyoM meM jina jAnAyoM meM jo aigA nikitA mAramamAvanagA jIvA pannacA" ga sAga jIva tIna prakAra ke mA.y" ' ma sima mA gapanA abhiprAya prakaTa kiyA it her mam" i pugabora mApaka dame mamArI gaura nIna dhi nAmanI bIjI pina __..23.59 prI parI nidhana rAnA a. .. . . . . " ja ne Timg sells, :- Rur sarit" 15 pratimAnAzAyayu infat karana Art" 11.54 kara diyA *, - Ram S , liprAya mA -famfret rji, 5, mana nA nA , rximmmmmmmmmmnaam ___ Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 363 puruSA napuMsakAH, strIrUpaH prathamo medaH, puruSarUpo dvitIyo bhedaH, napuMsakarUpazca tRtIyo bhedH| tatra yA strIvedodayayuktA stanAdi strIcihnaparikalitA strI / puruSavedodayayuktaH zmazruprabhRticihopetaH purussH| strIpuruSobhayacinhabhAvAbhAvayuktaM napuMsakam / tatra yathoddezaM nirdeza itinyAyAt prathamataH strIvaktavyatAmAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM itthIo' atha kAstAH striyaH, strINAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati-'itthIo tivihAo pannattAo' striyastrividhAH-triprakArakA. prajJamA:-kathitAH 'ta jahA' tadyathA-'tirikkhajoNitthIo' tiryag yonikastriyaH 'maNussitthIo' manuSyastriya. 'devitthIyo' devastriyaH, tathA ca tiryaD manuSya devastrobhedAt striyaH striprakArikA bhavantIti // 'se kiM taM tirikkhajoNitthIo' atha kAstA stiryagyonikastriyaH tiryagyonikastrINAM kiyanto bhedA iti prazna., uttarayati-'tirikkha prakAra ke haiN| inameM jisake strIveda kA udaya hotA hai aura isI se jo stanAdi strI cihnoM se yukta hotI hai ve strI hai puruSa veda ke udaya se jinake zmazru-dADhI-Adi cihna hote haiM vaha puruSa hai jo strI aura puruSa ina donoM ke cinho se rahita ho stana mAdi tathA zmazru- dADhI Adi - cinhoM ke sattA asattA se yukta hotA hai vaha napuMsaka hai| uddezake anusAra nirdeza hotA hai isa niyama ke anusAra sUtrakAra aba strI ke sambandha meM apanI vaktavyatA prakaTa karate haiM--ipameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-"se kiM taM itthIo he bhadanta ! striyAM kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-"itthIo tivi. hAo pannattAo" he gautama ! striyAM tIna prakAra ko kahI gaI haiM "taM jahA" jaise "tiri khajoNitthIo maNurisatthIo devitthIo" tiryagyonikastrI, manuSyatrI, aura devastrI isa prakAra tiryaJca manuSya aura deva kI striyoM kebheda se striyAM tIna prakAra kI kahI haiN| "se ki traNa prakAranA che temAM jeone strI vedano udaya thAya che ane tethI ja jeo strI cihnothI yukta hoya che, te strI kahevAya che purUSadanA udayathI jeone dADhI vagere cihno hoya che, te purUSa kahevAya che je strI ane purUSa e baMnene dADhI vigere cihnonA bhAvAbhAvasattA asattAthI cukata hoya che te napusaka che uddezAo pramANe nirdeza karavAmAM Ave che A niyama anusAra sUtrakAra have strInA sabaMdhamAM pitAnuM kathana pragaTa kare che temAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchyuM cha I--"se ki taM itthIo" Apana khiye| idA jAnI upAbhA mA cha 1 mA prazzana 12mA prabhu gautama svAmI 4 cha -"itthIo tivihAo paNNattAo". gautama ! liye| jaya prA2nI upAmA mAvadA cha. "taM jahA" te m| prabhArI cha -'tirikkhajoNisthIo, maNussitthIo, devisthAo' tiya yAni strI, manuSya strI, mane devatA mA zata tiyaya, manuSya mana devanI liyonI thI liye mAranI hI che. "se ki ta tiriksajoNitthImo" 8 rApan tiyayAni khiye| 32 sanI ? "goyamA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 wwwwwww jIvAbhigamasUtre joNiitthIo tivihAo pannattAo' tiyara yonikatriya trinidhAH-triprakArakA prjaataa:kthitaaH| 'taM jahAM tadyathA-'jalayarIno' jalacaryaH jale caranti-gacchanti bhavanti vA yAstA jala caryaH, thalayarIo' sthalacaryaH sthale caranti bhavanti vA yAstA. sthaLacarya. / 'khahayarIo' khecaryaH khe-AkAze caranti paribhramanti yAstAH gve crc.| 'se kiM taM jalayarIyA' atha kAstAH jalacarya., jalacarINAM kiyanto bhedA iti prazna , uttagyati 'jalayarImo paMcavihAnI pannattAo' jalacaryaH jalacarastriyaH paJcavidhAH-paJcAkArikAH prajJaptAH - kathitA / taM jahA' tadyathA--'macchIo jAva susumArIo' masyo yAvata zizumAryaH, matsyasya strI mAma DIpapatyaye ya lope midvayati, tasyAH prathamAbahuvacane matsya iti rUpam / atha yAvatpadena kacchapamakara mAhastrINA saMgraho bhavati, tathA ca-matsya kacchapama karagrAizizugArastrIbhedAt paJcaprakArakA jalacarastriyo bhavantIti // 'se ki taM thalayarIo' atha kAratA sthalacaryaH sthAcageNA kiyanto bhedA iti pramA, uttarayatitaM 'tirikkhajoNitthIo" he bhadanta ! tiyAyonika striyA kitana prakAra kI haiM / "niri - kkhajoNisthI bho tivihAo pannattAbho" he gautama tiryagyonikastriyA tIna prakArakI kahA~ gaI haiM-"taM jahA" jaise -"jalayarIo, thalayarIbhI, khayarIo" jalacarI, tharacarI aura khecarI, jo jala meM calatI hai yA hotA hai ve jalacarI haiM, no sthala meM calatI haiM yA hotI haiM ve sthalacarI hai no AkAza meM calatI haiM-ur3atI hai-ve khecarI hai / "se ki taM jalaparIo" he bhadanta ! jalacara striyo ke kitane prakAra bheda haiM ? gAtama ! 'jalayariyo paMca vihAyo pannattAo" jalacara miyo ke pAMca bheda haiM- "taMjahA" jase-"macchio jAva muMsumArio triliGgavAlI machalo yAvat supamArI yahA~ yAca pada se kacchapI makarasvI, grAhastrI ina tona jala carastriyoM kA saMgraha huA he isa prakAra matsyatrI, kUrmastrI, makAstrI grAhasrI aura zizumArastrI ke bheda se gAMca prakAra kI jalacarastriyAM hotI haiM / "se ki taM thalayario" thala carastriyAM he bhadanta ! kitane prakAra ko hotI hai ? gautama ! "thalacario davihAo tirikkhajoNisthIyo tivihAyo paNNatAo" gautama! tiya yonisiyo trae AnI 4vAmA mAvasa che "taM jahA" te pramANecha "jalayarIo, thalayarIo, khahayarIo" yI, sthalacarI ane khecarI je jaLamAM cAle che, agara jaLamAM rahe che, te jaLacara kahevAya che je sthalamAM cAle che, agara rahe che, te sthalacarI kahevAya che je AkAzamAM cAle che-uDe che tayarI DAya che "se ki ta jalayarIo" bhagavan ya2 liyonI sA ho 46 cha ? "goyamA ! jalacarIo paMcavihAo paNNattAo" 3 gautama ! ya2 zriyAnA payaleha sA che. "ta jahA'' te pramANe cha "macchImo jAva suMkumArIo" strI cinha vAlI mAchalIo, kAcabIo, magharI, gre strI arthAt grAhI, ane su sumArI eTale . ke mesya strI, kRma strI, makara strI, grAha strI, ane suimAre strI, A rItenA bhedathI pAMca 2 saya2 liyA jAya 'se kiM taM thalayarimo" he nAva stharAyakhiyo saTo thvI 52 yasavA pANI striyAnA Tasa mehe| DesI che ? "goyamA ! thalayarIo Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prameyadyotikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpaNam 365 'thaLayarIo duvidhAo pannattAo' sthalacaryo dvividhA:- dviprakArikAH prajJaptA -kathitAH, 'taM jahA tadyathA 'cauppadIo ya parisa ppiNIo ya' catuSpadyazca parisarpiNyazca ! 'se ki taM cauppadIo' atha kAstAzcatuSpadyaH, catuSpadastroNAM kiyanto bhedA bhavantIti prazna', uttarayati- "cauppaIo cauvihAo pannattAo' catuSpadya.--catuSpadastriyaH caturvidhAH prajJAptAH -kathitA iti / 'taM jahA' tadyathA-'egakhurIo jAca saNapphaIo' ekakhuryo yAvat sanakhapadyaH, atra yAvatpadena dvikhugADI padastrIyograhaNaM bhavati, tathA ca-ekakhuradvikhuragaNDopadamanarUpadastrIbhedAt catuSpadastriya zcatuSprakArA bhavantIti / 'se kiM taM parisa ppiNIo' atha kAstAH parisapiNya iti prazna , uttarayati-'parisappiNIo duvihA pannattA' parisarpiNyo dvividhA:-dviprakArikA prajJaptA.-kathitAH 'taM jahAM tadyathA--'utpAdisappiNIoya bhuyaparisappiNIo ya ura parigarpiNNazca bhujaparisapiNyazca pannattAo" sthala carastriyA~ do prakAra kI hotI haiM "taM jahA" jaise "cauppadIo ya parisappiNIo ya" catuSpadI khiyA~ aura parisarpiNI liyA~ "se ki taM cauppadIoM' he bhadanta ! catuSpadAstriyo ke kitane bheda haiM ? gautama ! "cauppadIo caucihAmo paNNattAo" catuppa. dIstriyAM cAra prakAra kI kahI gaI hai "taM jahA" jaise-"egakhurIo jAva saNapphaIo" eka khura vAlI striyAM yAvat sanakhapadavAlI striyA~ yahAM yAvatpada se do khura vAlI striyAM aura gaNDI pada striyAM ina do kA saMgraha huA hai ataH eka khurI dvikhurI gaNDIpadI aura sanaskhapadI ke bheda se catuSpada striyA~ cAra prakAra kI ho jAtI hai| "se tiM parimappiNIo' he bhadanta ! parisarpiNI striyAM kitane prakAra kI hotI hai| gautama ! "parisappiNIo duvihA pannatAo" parisapiNIstriyAM do prakAra kI hotI hai "taM jahA" jaise--"uraparisappiNIo ya bhuyaparisappiNIo ' ura parisarpiNI jo chAtI ke bala se calatI haiM, bhujaparisarpiNI jo mujAo se duvihAo pannattAo" sthalaya2 siye| ye praranI hAya che. "taM jahA" te / pramANe cha "caupapadIo ya parilappiNIo ya" yatuhI khiyo, bhane parisaNI siyo "se ki taM ca upadIo" he sagavan yatuSpahA striyAnA TasA ho DasA che. "goyamA! caupapadIo caucihAo paNNattAo' hai gautama ! yatuppahI biye| yAra prA2nI huvAmA mAvasa cha "taM jahA" te ! bhArI cha. "pagakhurIo jAva saNappha vyo" eka kharI vALI yAvatu sanakhapadavALI brica ahiyAM yAspadathI be kharI vALI stri, ane gaMDIpadavALI Dhine saMgraha thayela che eTale ke-eka kharI vaLI, be kharI pANI, 154ii sana sanama se mahathI yatuSpaha riyo yAra aranI cAya che. "se kiM taM parisappiNIo" 3 san parisa (yo sA mAranI DesI che ? "goyamA! parisapiNIo duvidyA paNNatA" hai gautama ! 5risapI ziyA meM sAranI thAya che. "taM jahA" te mA prabhAra cha 'uraparimapipaNIo ya bhuyaparisappiNIo ya" 12 parisapI se re| 7.tIna thA yA chete tathA sura pari Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jIvAbhigamasUtra urasA hRdayena parisarpanti-calanti yAstAstathA / bhujaparisarpiNyazca bhujAbhyAM yAH parisarpanti-calanti tAstathA / 'se ki ta uraparisappiNIo' atha kAstA uraHparisarpiNyaH ? bhagavAnAha-uraparisappiNIo tivihAo pannattAo' ura parisarpiNyastrividhAH prajAtAH 'taM jahA' tadyathA-'ahIo' ahyaH-- ahistriyaH 'ayagarIo ajagarya:-ajagarastriyaH 'mahoragAo' mahogyo mahoragastriyaH / 'se taM uraparisappiNIo' tA etA ahicyAdaya uraHparisarpiyo nirUpitA iti / / 'se ki taM muyaparisappiNIo' atha kAstA bhujaparisarpiNya iti praznaH, uttarayati-bhuyapagsippiNIo aNegavihAo pannattAo' bhuja parimarpiNyo'nekavighA:-anekaprakArakAH prajJaptA:-kathitAH, 'taM jahA' tadyathA-'gohIo' godhikAH 'NaulIo' nakulyaH 'sedhAo' sedhA. 'selIo' zailyakA. 'saraDIo' saraTya. 'leridhIo' sairindhyaH 'sasAo' azAH 'khArAo' khArAH 'paMcaloiyAo' paJcalaukikAH 'cauppayAio' catuSpadikA. 'mUsiyAo' mUpikAH muguMmIo mugumikA. dIrgharoma calatI hai| inameM 'se ki ta uraparisappiNIo' ura parisarpiNI kitane prakAra kI hotI hai isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM "goyamA" he gautama ! 'uraparisappiNIo tivihAo paNNattAo' ura parisapiNI tIna prakAra kI hotI hai 'taM jahA' jaise-"ahIo ayagarIo, mho| ragIo" mahistrI sAmAnya sarpastrI, ajagarastrI, gaura mahoragastrI ' se taM pasiviNIo" isa prakAra se ye parisarpiNIyoM striyAM kahI haiM "se kiM taM bhuyaparisappiNIo' he bhadanta ! bhujaparisapiNiyo ke kitane bheda hote haiM / gautama ! "bhuyaparisappiNIo aNegavihAo paNNattAo" bhujaparisarpiNiyo ke aneka bheda hote haiM "taM jahA" jaise-"gohIo" godhikA "NaulIo" nakulI 'sedhAgo,' sedhA "selAo" selA "saraDIo"-saraTI-giragiTastrI "sasAo" zazakI-kharaMgosastrI "khArAo' khoga 'paMcaloIyAo' paMcalaukika-bhujaparisarpa kI eka jAti sarpiNI eTale ke jeo bhuja --hAthanA baLathI cAle che te A pramANe parisarpiNI biyAnA me seho 4sA che. 'se ki taM uraparisappiNIyo" sasavan 62 parisapie 48 prajAnI hAya cha ? "goyamA' gautama | "uraparisappiNIo tivihAo paNNatAo" 92: parisapijI striye 1 mAranI hAya cha "taM jahA' te emA / mA pramANe che. "ahIo ayagarIyo, mahoragIo" maDisI-merale 4 sAmAnya sanI strI, makara sI, mana bhAralI, "se tta parisavipaNIo" / prabhAe~ / parisa. piMkI rikyAnA hA "se ki ta bhuyaparisapNIo" usasavan supa parisapI niyAnA heTasA ho 4aa cha ? "goyamA! bhuyaparisappiNImo aNegavihAbho paNNatAo" he gautama | bhusa parisalIgAnA mane mett| thAya cha, 'ta jahA" mA prabhA "gohAo' dhi- "NaulIyo" nadI-nANIyAnI strI "sedhAo" seghA zAvaDI nA zarIramai siel usaya che "se lAo' sesA 'saraDIo' yahI "sasAo" asalI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati03 trividhapratipattinirUpaNama 367 imm bahulapucchA bhujaparisarpajAtIyAH 'TAlI' iti bhASA prasiddhA', teSAM striyaH / 'gharoliyA'gRhagodhikAH 'chiyakalI' visaMbharI iti bhASA prasidvA. / 'golhiyAo johiyAo viracirAliyAo' golihakAH yodhikA. viracirAlikAH, ete dezato lokatazca vijJeyAH se taM suyaparisappiNIo' tA etA bhujaparisapiNyo nirUpitA iti / 'se ki taM khahayarIo' atha kAstAH khecarya khecara strINAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati-'khahayarIo cauvihAo pannattAo' khecaryazcatuvidhA:-catuSprakArikA prajJAtA.-kathitA. caturvidhatvameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA !cammapavikhaNIo jAva viyayapakkhiNIo se taM khahayarIo' carmapakSiAyo yAvad vinatapakSiNyaH, tA etAH khecayaH, atra yAvatpadena-lomapakSiNI samudgapakSiNInAM sNgrh.|| samprati-tiryagyonikastrIsva rupaMsaMharannAha-'se taM' ityAdi, 'se taM tirikkhanoNi tthIo' tA etA stiyegUyonikAH striyo bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / / "cauppayAio" catuSNadikA, "mUsiyAo" mUSikA-cuhiyA "muguMsIo gharoligAo, golhiyAo jovhiyAo viracirAliyAo" mugusiyA, gharoliyA mAdi ye saba strIliGga bhujaparisarpiNiyAM deza se aura lokase-dezakI bhinna 2 bhASA se aura loka ke bhinna vyavahAra se-jAne jA sakate haiM / "se ki taM khahayarIo" he bhadanta ! khecara striyoM ke kitane bheda haiM / gautama ! "khahayarIo caundhihAo paNNattAo" khecarastriyoM ke cAra bheda hai| "taM jahA" jaise-"cammapakSiNIo jAva viyayapakkhiNIo settaM khahayaroo" carma pakSI triyAM vAgulI, camagAdara mAdi yAvat vitata pakSiNiyAM yAvatpada se lomapakSI striyA aura samudgaka pakSI striyAM inakA saMgraha huA hai| "se taM tirikkhajoNio" isa prakAra se tiryagyoni kastriyoM kA yaha bheda prabheda sahita kathana kiyA hai| "khArAo" maa2|" paMcaloIyAo" 5'yadI-suparisapa nI menana "cauppayAio" yatu 'musiyAo" bhUSi-6 62 "mugusIo' gharoliyAo, jolhiyAo viracirAliyAo" bhuzusiyA-nANIyAnI me natI nivizeSa, gharANI vigaire mA tamAma bhujaparisapiNo deza bhedathI tathA lekabhedathI-eTale ke dezanI judI judI bhASAthI ane sana | Ve! vyavahArathI sama zAya che. "se ki taM khahayanIyo" bhagavan meyara striyonA sA maha hA cha ? "goyamA ! khayarIo, ca ubihAo paNNattAo" gautama ! 22 striyA yA2 aranI vAmAM mAvesa cha "taM jahA" mA prabhAra che.-"cammapatrINImo jAva viyayapakkhiNIo se taM khayarIo" pakSinI strInA jAte-eTale ke vAgeLa-cAmAcIDiyAM vigere yAvata vitata pakSiNI ahiMyA yAvatpadathI lema pakSInI strI eTale ke rUMvATA vALA pakSInA strio ane samudgaka pazinI sarI jato ne| sapADa thye| cha, "se taM tirikkhanoNIo" 0 zata tiya yoni riyAnuna prabheda sahita karyuM kathana che Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamana samprati-manuSya strI nispayituM prazcayannAha-'se ki taM' ityAdi se kiM taM maNussitthInI atha kAstA manuSyastriyaH, manuSyastrINAM kiyanto bhedA iti : uttaragati-maNussitthIo' tivihAo' paNNattAo manuSyastriya. trividhAH-niprakArakA prajJaptA'- RssitaaH| vaividhyameva do. yati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kamsamRmiyAo' karma bhUmikA:- karmabhUmisaMjAta manuSyastriyaH 'akammamamiyAo' akarma bhUmikA. ---akarmabhUmisaMjAtamanuSyastriya. 'aMtaradIviyAo' antaradIpikA:--antaradvIpasaMjAtamanuSyAlayaH, tathA ca-karmabhUmikA'karmabhUmikA untaradvIpikA bhedena manuSyastriya. -- trividhA bhavantIti bhAvaH mantaradIpikA: strI. nirUpayituM praznaHyannAhaM 'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM ataradIviyAo' atha kAstA antadIpikAH, antaradvIpajAtamanuSyastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttagyati --'aMtaradIviyAo bhanAvIsaivihAo pannattAo' antaraddIpikAH-antaradvIpajamanuSyastriyaH aSTAviMzatividhA.aSTAviMzatiprakArAH prajantA -kathitAH / tAhA bhedameva darzayati---'ta jahA' ityAdi, 'taM jahA tadyathA-'egorUviyAo' ekohakikA' ekorUka nAmakadvIpastriyaH / 'AbhAsiyAoM' mAsikAH-AbhAsadvIpajamanuSyastriya' 'jAva muddhadaMtIo' yAvat zudvadantikA. zudvadantadvIpajamanuSyaH, atra yAvatpadagrAhyAH sarvA api antaradvApajA manupyA prajApanAyAH prathame jIva gama isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-se ki taM maNustitthIo' he bhadanta ! manuSyantriyoM ke kitane bheda haiM / gautama ! 'maNussitthIo tivihAo pannattAyo' manuSya triyoM ke tIna bheda hai| "taM jahA" jaise-'kammabhUmiyAo, asmabhUmiyAo aNtrdiiviyaao| karmabhUmija striyA~ 1 akarmabhUmikastriyA 2, evaM antaradvIpajastriyA 3, "se ki taM aMtaradIviyAo" he bhadanta ! antaradvIpaja striyoM ke kitane bheda hai / gautama ! 'aMtaradIviyAo aTThAvIsaivihAo pannattAo' antara dvopaja striyoke aTThAisa bheda haiN| "taM jahA' lo isa prakAra se haiM- "egorugiyAo, AbhAsiyAo, jAya muddhadaMtIo" ekoruka nAmaka dvIpakI manuSya striyAM, bhAbhApa nAmaka dvIpakI manuSya striyAM, yAvat zuddha dantanAmaka dvIpakI manuSya striyA, have manuSya strinuM kathana karavAmAM Ave che - AmA gotama svAmIe asuna me pUchyu cha --"se kiM taM maNussitthIo" sAvana manuSya priyA nA keTalA bheda kahyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che. ke-- "goyamA ! maNussitthIyo tivihAya paNNattAo" manuSya strIyAnA e ho 4aa cha, "taM nahA" teja ho / prAya cha "kasmabhUmiyAmI akammabhUmiyAge, aMtaradIvi yAo" bhabhUmi liyo 1 mabhUmiA striyo 2, mane matadvIpa liye! 3 "se kiM taM aMtaradIviyAyo" magana mata2654 striyAnA TasA ho yA "goymaa| aMtara dIviyAo aTTAvIsaivihAo paNNattAo" OM gautama ! matadIpa siyA vIsa mAranI 4hIche 'ta jahA te 24yAvIsa prAranA leho ma prabhArI cha "egoru giyAo AbhAsiyAmao, jAva suddhadaMtIo" me 24nAmanadIpanI bhatuSyastriyA, mAlApa nAmanA dvIpanI manuSyastri kAvatta zuddha data nAmanA dvIpanI manuSyastra aWyA cAva Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 2 trividhapratipattinirUpam 369 prajJApanApade draSTavyAH, teSAM striyaH antaradvIpikAH antaradvIpajamanuSyastriyo'STAviMzati,vidhA vijJeyA iti / 'se taM aMtaradIviyAo' tA etA ekorukadvIpikAthAH striyo'ntaradvIpajA nirUpitA iti / antaradvIpikAH strAH nirUpyAkarmabhUmikAH nirUpayituM praznayan Aha- 'se kiM taM' ityAdi. 'se ki ta akammabhUmiyAo' atha kAstA. akarmabhUmikAH, akarmabhUmika stroNAM kiyanto medA iti prazna , uttarayati-'akarmabhUmiyA tIsadihAo pannattAo' akarmabhUmekA striMza dvidhAH-triMzatprakArakAH prajJaptA iti / trizadbhedameva darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'paMcasu hemavaesa' paJcasu hemavateSu 'paMcasu eraNNa vaesu' paJcasu airaNya. vateSu 'paMcasu harivAsesu' paJcasu harivarSeSu 'paMcasu rammagavAse su' paJcasu ramyakavarSeSu 'paMcasu devakurAsu' paJcasu devakuruSu paMcasu uttarakurAsu paJcasu uttara kuraruSu, eteSu haimatavAdiSu triMzatsu akarmabhUmivarSeSu samutpannAnAmakarmabhUmijAnAM manuSyANA striyo'karmabhUmikA striMzadvidhA bhavantIti bhAvaH / 'settaM akammabhUmiyAo' tA patA striMzad akarma bhUmikA. striyaH nirUyahAM yAvatpada se prajJApanA sUtra meM kathita samasta antaradvIpaja striyoM kA sagraha huA hai / ataH vaha pATha vahIM se dekhalenA cAhiye "se taM aMtaradIviyAo" isa prakAra se nirUpita ye ekorUka nAmaka dvIpa AdikI striyAM antaradvIpaja striyAM haiN| 'se ki ta akammabhUmiyAo" he bhadanta ! akarmabhUmijatriyo ke kitane bheda hote hai / goyamA ! "akasmabhUmiyAo tIsavihAo pannattAo" he gautama / akarmabhUmija striyo ke tIsa bheda hote hai| "taM jahA" jaise'paMcasu hemavaesu" pAMca haimavata kSetrome utpanna huI "paMcasu eraNNavaema' pAMca airaNyavata kSetroM meM utpanna huI, 'paMcasu harivAsesu' pA~ca harivarSa kSetro meM utpanna huI 'paMcarasmagavAsesu' pAMca ramyaka varSa kSetra meM, utpanna huI 'paMcadevakurAsu" pAMca deva kuruoM meM utpanna huI, "paMcasu uttarakurAma" evaM poca uttara kuruoM meM utpanna huI isa prakAra se ye 'akasmabhUmiyAo' tIsa akarma bhUmijastriyAM haiN| "se ki ta kammabhUmiyAo" he bhadanta ! karmabhUmija striyAM dathI prajJApanA sUtramAM kahela aMtaradvIpanI saghaLo striyone saMgraha thaye che. tethI te yA tyAMthI na samajha le. "se taM aMtaradIviyAo" 2 // pramANe mA 34 nAmanA dIpanI striyo, mane. 25 tarakhI504 striyotu ni3544 42 cha "se ki ta akammabhUmiyAo' lagavan mama bhUmi riyAnA TadA leho hA cha 1 "goyamA ! akammabhUmiyA tIsavidAo paNNattAo" gautama ! ma bhUmikA striyAMnA trAsa leho ! che. 'taM jahA" trIsa leha! ma prabhArI cha --'paMcasu hemavaesu" pAMya bhakta kSetrImA utpanna thayeTI striyo, "paMcasu eraNNavaesu' pAya au25yakta kSetramA utpanna thayehI liyo "paMcasu harivAsesu" pAMya harivaSa kSetramA latpanna thaye striyA, "paMca rammagavAsesu" pAya 2bhya kSetramA pani thayesI liyo, "paMca devakurAsu" pAya vazamyAmA utpanna thayatA striyA "paMcasu uttarakurAsu" tathA pAMya uttara purAvyAmai S4-1 thayAtriyo / 47 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra pitA iti / 'se kiM taM kammabhUmiyA' atha kAstAH karmabhUmikAH striyaH karmabhUmikAH strINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayati 'kammabhUmiyA paNNarasavidAo pannattAoM' karmabhUmikAH striyaH paJcadazavidhAH - paJcadazaprakArakAH prajJaptAH - kathitAH / 'taM jahA ' tathA 'paMca bhara'su' paJcasu bharatakSeSu 'paMcasu ekhae ' paJcasu airavateSu paMcasu mahAvideham' paJcam mahAvideheSu, eteSu paJca paJcasu bharatairavatamahAvidehAkhyeSu karmabhUmikSetreSu samutpannAnAM manuSyANAM striyaH karmabhUmikAH pazcadazaprakArakA bhavantIti bhAvaH / ' se ttaM kammabhUmigamaNussityoo' tA etAH karmabhUmikA manuSya striyaH iti / manuSyastrIrUpasaMhannAha - 'setaM maNastitvIo' tA etA manuSyastriyo nirUpitA iti // kramaprAptAH devatrIH nirUpayituM praznayannAha - 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM devitthayAo' atha kAstA devastriyaH - devastrINAM kiyanto bhedA bhavantIti praznaH, uttarayati - 'devityIo cavivhA pannattA' devastrIyazcaturvidhAzcatuSprakArakA prajaptA - kathitA iti prakAramedameva darzakitane prakAra kI kahI gaI hai ' 'goyamA' he gautama! "kammabhUmiyA pannarasavihAo pannattAo" karmabhUmi striyAM pandraha prakAra kI kahI gaI hai "te jahA " jaise- "paMca bharahena" pAMca bharata kSetroM kI, "paMcasu eravaesu" pAMca aivata kSetro kI "pacasu mahAvidehesa" pA~ca mahA videhoM kI aise pandraha kSetroM kI striyAM pandraha prakArakI hotI hai, 'se taM kamma bhUmagamaNussitthI o' isa prakAra se ye pandara striryAM karmabhUmija striyA~ kahI gaI haiN| 'se taM maNussitthIo' manupyastriyA~ kA yaha prakaraNa samApta huA / 370 aba sUtrakAra kramaprApta devastriyoM kA nirUpaNa karate haiM isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - " se kiM taM devitthIo" he bhadanta | devastriyoM ke kitane meda hai ? gautama ! "devitthao cautrihA pannattA" devastriyoM ke cAra bheda haiM / "taM jahA" jo isa prakAra se haiM- " bhavaNavAsi detritthIo vANamaMtara devitthIo, joisiyadevitthIo, vaimANiya rIte yA zrIsa aAranI "akamma bhUmiyAo" arbha bhUbhinna striyo che. "se ki taM kammabhUmiyAo" he bhagavAn urbhabhUmi striyeoTisA aAranI aisI che ? "goyamA kammabhUmiyApannarasa vihAo pannatAo' he gautama ! urbha bhUmi striyo 'hara prAznI 4Desa che. "taM jahA " te yA prabhA che, "paMcasu bharahesu" pAtha bharata kSetramAM utpanna thayesI striyo, "paMca paravapasu" pAMtha bhairavata kSetrobhAM utpanna thayesI striyeo, "paMcasu mahAvidehesu" yAMya bhA videhAmAM utpanna thayelI kriye! A pramANe pAra kSetromAM padara prakAranI stri thAya che. "seta kammabhUmigamaNussitthIma" mA prabhA mA pahira aAranI striyAne urbha bhUmi manuSya striye| hevAmAM Ave che. "se taM manussitthIo" yA prabhA bhanuSya striyonA bhedo kahyA che havesUtrakAra kramAgata devanI zriyAnuM nirUpaNa kare che AmAM gautama svAmI prabhune me pUche che hai- "se kiM ta devitthIo" he bhagavan deva striyAMnA bheTalA le| sA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyadyotikA TIkA prati0 2 vividhapratipattinirUpaNam 371 yati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tathA 'bhavaNavAsidevitthIo' bhavanavAsidevastriyaH 'vANamaMtaradevitthIyo' vAnavyantaradevastriyaH, 'joisiyadevitthIo' jyotiSkadevastriyaH, vemANiyadevitthIo' vaimAnikadevastriyaH tathA ca bhavanavAsinyo vAnavyantaryo jyotiSkyo vamAnikyazcatasro devatriyo bhavantIti / tatra prathamopAcAH bhavanavAsidevastrIH nirUpayitumAha'sa kiM taM bhavaNavAsidevitthIo' atha kAstAH bhavanavAsidevastriyaH bhavanAsidevastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayati-'bhavaNavAsidevitthIo dasavihA pannattA' bhavanavAsidevastriyaH dazavighAH dazaprakArakAH prajJaptAH-kathitA prakArabhedameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA'tadyathA 'asurakumAra bhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevisthIo' asura kumArabhavanavAsidevastriyo yAvatstanitakumArabhavanavAsidevastriyaH, atra yAvatpadena nAgakumArAdInAM saMgrahaH tathA ca bhavanavAsidevAnAM dazavidhatvAt te ete dazavidhA:-asura nAga suvarNa-vidyudagni devitthIo" bhavanavAsI devastriyAM, vAnavyantara devastriyAM, jyotiSya devastriyAM aura vaimAnika devastriyAM / "se ki taM bhavaNavAsidevitthIo" he bhadanta ? bhavanavAsI devastriyoM ke kitane bheda hai / gautama ! "bhavaNavAsidevitthIo dasavihA paNNattA" bhavanavAsi devoM ke 10 meda hone se unakI striyo ke bhI dazabheda hai / "taM jahA" jo isa prakAra se hai| "amarakumArabhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevitthIo" asurakumAra bhavanavAsi devastriyAM yAvat stanitakumAra bhavanavAsi deva striyAM / yahA~ yAvatpada se anya samasta bhava navAsI devoM ke bheda dasa hai jo isa prakAra se hai-bhavanavAsI devoM kI striyoM kA saMgraha huA hai| jaise-ke asurakumAra to mUla meM hI kaha diye gaye haiM, aura dasavAM stanitakumAra bhI sUtrapATha meM kaha diye haiM bAkI ke ATha nAma isa prakAra se haiM-nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra, cha 1 "goyamA ! devisthIo caumvihA paNNatA" : gautama ! heknI liyo yAra AratI 4hI che, "taM jahA" tayAra prAmA prabhAko che.- "bhavaNavAsidevitthIo, pANamantaradevitthIo, joisiyadevisthImo vemANiyadevitthIo" savanavAsI panI liyo pAnavyanta2 hevanI liyo, jyoti panI striyo mana vaimAni: vAnI siyo "se kiM ta bhavaNavAsidevitthIo" lagavan savanavAsIvanI liyona sAhaDasA cha ? "goyamA ! bhavaNavAsidevitthIo dasavihA paNNatA" ke gautama ! savanavAsI vo dasa prakAranA hovAthI teonI striyonA paNa dasa bhede kahyA che ra =" te A pramANe che , "asurakumArabhavaNavAsidevitthIo jAva thaNiyakumArabhavaNavAsidevitthImo" sasura kumAra bhavanavAsi devanI sri yAvat svanitakumAra bhavanavAsI devanI stri. ahiM cAspadathI bAkInA saghaLA bhavanavAsI devanI strine saMgraha thaye che bhavanavAsI de dasa prakAranA che je A pramANe che.-asura ke je mUlamAMja kahela che. ane dasamAM svani Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamana rU72 dvIpo-dadhi-dizA-vAyu-stanitakumArA steSAM niyo'pi dazavidhA bhavantIti / / 'setaM bhavaNavAsi devitthiyAo' tA etA dazaprakArA bhavanavAsideva striyo nirUpitA iti // 'se ki taM vANamaMtaradevitthIo' atha kAstA vAnavyantaradevastriyaH, vAnavyantaradevastrINAM kiyanto bhedAH, iti praznaH, uttarayati-vANamaMtaradevisthIo aTThavihAo pannattAo' vAnavyantaradevastriyo'STavidhAH aSTa prakArakAH prajJaptA -kathitA', tadevAha-'taM jahA' tadyathA-'pisAyavANamaMtaradevitthIo jAva gaMdhavyavANamaMtaradevisthIo' pizAcavAnavyantaradevastriyo yAvadgandharvavAnavyantaradevastriyaH, atra yAvatpadena bhUta -yakSa-rAkSasa-kinnara-kiMpuruSa-mahoragavyantaradevastrINA saMgrahaH' 'se taM vANasaMtaradevitthIo' tA etA vAnavyantaradevastriyaH 'se kiM taM joisiyadevitthIo' agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra / bhavanavAsI daza prakAra ke hone ke kAraNa inakI striyA bhI dasa prakAra kI kahI gaI hai| "se taM bhavaNavAsidevitthIo isa prakAra se yaha bhavanavAsi devastriyoM kA kathana samApta huA "se kiM taM vANamaMtaradevitthI mo, he bhadanta ! vAnavyantaradevastriyAM kitane prakAra kI hotI hai ? he gautama ! "vANamaMtaradevitthIo ahavidAo paNNattAo" vAnavyantara devastriyAM vAnavyantaroM ke ATha prakAra hone ke kAraNa ATha prakAra kI hotI hai| vAnavyantaroM ke ATha prakAra aise hote haiM-pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, ji puruSa, mahoraga aura gandharva yahI bAta 'pisAyavANamaMtaradevisthIo jAva gaMdhavva vANa mataradAvatthoo' isa sUtrapATha dvArA spaSTa kI gaI hai ataH pizAcastriyAM bhUtastriyAM yakSastriyAM rAkSasastriyAM kinnarastriyAM kiMpuruSastriyAM aura gandharvastriyAM yAvat pada se ina ATha pizAca smAdikoM kA striyoM kA grahaNa huA hai / "se kiM taM joisiyadevisthIo" he bhadanta ! takumAra paNa sUrA pAThamAM kahela ja che, bAkInA ATha nAma A pramANe che-nAgakumAra suvarNakumAra vikumAra agnikumAra dvIpakumAra udadhikumAra, dizAkumAra ane vAyukumAra A rIte bhavanavAsI devo daza prakAranA hovAthI teonI stri paNa dasa prakAranI ja 4 che "se taM bhavaNavAsidevitthIo' mI pramANe mA sanavAsI devAnI niyonu ni3595 42sa cha 'se ki ta vANamaMtara devitthIo" magavan ! pAnavyata2 hevAnI khiyo sA aranI DAya cha 1 "goyamA! vANamaMtaradevi sthIo avihAo paNNattAo" gautama ! pAnavyanta2 heknI niyo, pAnavyanta2 hevA ATha prakAranI hovAthI ATha prakAranI hoya che, vAna vyastaranA ATha prakAre A pramANe che pizAya, bhUta, yakSa, rAkSasa, 2535, mahAra1, bhane dharva me pAta "pisAya vANa maMtaradevisthAA jAva gadhavyavANamaMtaradevitthIo" mA sUtrapA dvArA spaSTa 42 cha tathI (52 (khayA, sUta niyo, yakSasiyo, rAkSasakhiyo, 2 liyo, & purUSastri ane gaMdharva stri yAvata padanI A ATha pizAca stri grahaNa karavAmAM Avela cha. "se kiM taM joisiyadevitthIo" 3 sagavan jyoti hevanI liyo TA prAranI Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 vividhapratipattinirUpaNam 373 atha kAstAH jyotiSkadevastriyaH ? jyotiSkadevastrINAM kiyanto medA iti praznaH uttarayati-'joisiyadevitthIo paMcavihAo pannattAo' jyotiSkadevastriyaH paJcavidhAH-paJcaprakArakAH prajJaptA:kathitA. prakAra bhedameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'caMdavimANajoisiya devisthIo' candravimAnajyotiSkadevastriyaH 'sUra0' sUryavimAnajyotiSkadevastriyaH 'maha' grahavimAnajyotiSkadevastriyaH 'nakhatta0' nakSatravimAnajyotiSkadevastriyaH, 'tArAvimANajoisiyadevisthIo' tArAvimAnajyotiSkadevastriyaH, tathA ca candrasUryagrahanakSatratArAvimAna strI bhedAt paJcaprakArakA jyotiSkadevastriyo bhavantIti bhAva / 'se taM joisiyadevitthIo' tA etA paJcaprakArA. jyotiSkadevastriyo nirUpitA iti / 'se ki taM vemANiyadevitthIyo' atha kAstA vaimAnikadevastriyaH, vaimAnikadevastrINAM kiyanto bhedA iti praznaH uttarayati 'vemANiyadevisthIo duvihA pannattA' vaimAnikadeva striyo dvividhA -dviprakArakAH prajJaptA. kathitA jyotiSka deva striyAM kitane prakAra kI hotI hai / he gautama | "joisiyadevitthIo paMcavihAo" jyotiSkadevastriyAM pAMca prakAra kI kahI gaI hai-kyoki jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiN| inakI striyo ke nAma isa prakAra se haiM-"caMda vimANajoisiyadevitthiIo" candra vimAna jyotiSka devastriyAM, "sUra" sUrya vimAnajyotiSkadevastriyAM "yaha." graha vimAna jyotiSka devastriyAM "nakkhatta0 nakSatra vimAnajyotiSka devastriyA "tArAvimANajoisiya devitthIo" tArA vimAna jyotiSka devastriyAM tathA-candra,sUrya, graha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiM--- ataH inakI striyAM bho pA~ca prakAra kI kahI gaya haiM 'settaM joisiyadevitthIo' isa prakAra se ye jyotiSka devastriyA nirUpita huI / "se ki taM vemANiyadenitthIo" he bhadanta ! vaimAnika deva striyAM kitane prakAra kI hotI hai ? he gautama "vemANiyadevitthIo duvihA pannattA" vaimAnika devastriyAM do prakAra kI hotI haiM / 4ii cha "goyamA! joisiyadevitthIo paMcavihAo pannattAo" jyoti vAnI liyA pAca prakAranI kahI che kemake jyotiSka deve pAMca prakAranA che temanI skrinA nAmo A pramANe cha- "cadavimANajoisiyadevisthIo" yadra vimAna yAti hevanI liyA "sUra0" sUrya vimAna jyoti panI liyo, "gaha." vimAna yoti heknI khiyo "naksatta0" nakSatra vimAna yAti panI striyo "tArAvimANajoisiyadevitthIo" tArA vimAna jyotiSka devanI stri A pramANe caMdra, sUrya, graha, nakSatra ane tArAvimAnane bhedathI jyotiSka deva pAMca prakAranA thAya che tethI teonI striyo paNa pAMca prakAranI kahI che. "se joisiyadevitthIo" mA pramANe mA jyoti hevonI liyonu ni3595 42sa cha "se ki ta vemANiyadevisthIo" usasavana vaimAni vAnI striyo TA 412nI 44ii che 1 "goyamA / vemANiyadevitthIo duvihA paNNattA" gautama ! vaimAni vAnI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jIvAbhigamasUtre iti 'taM jahA' tathathA - 'sohammakappavemANiya devitthIo' saudharmakalpa vaimAnikadevastriyaH 'IsANa kappavemANiya devatthIo IzAnakalpavaimAnikadevastriyaH tataH paraM devInAmutpatterabhAvAt / upasaMharati--'se ttaM vemANiyadevitthIo' tA etA vaimAnikadevastriyo nirUpitA iti // | sU0 1 || samprati strINAM bhavasthitimAnapratipAdanAyAha- 'itthINaM' ityAdi, mUlam - itthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! egeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtosuhutta ukkoseNaM paNapannaM palio - mAI, egeNaM AeseNaM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukoseNaM Navapalio mAI, egeNaM AeseNaM atomuhuttaM, ukkoseNaM satta palio mAI, egeNaM AeseNaM jahaneNaM aMto muddattaM ukkoseNaM paNNAsaM palio mAI // tirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM tiSNi palio mAI / jalayatirikkhajoNi tthI bhaMte! kevaithaM kAlaM ThiI pannatA goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI | ca upayathalayaratikkhijoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA ? jahA tirikkhajoNitthINaM ! goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tiNi palio mAI / uraparisappathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA ? goyamA ! jahaneNaM atomuttaM ukkoseNaM puvvakoDI / evaM bhuyaparisampatirikkha "taM jahA" jo isa prakAra se hai - 'sohamma kappavemANiyadevItthIo IsANakappavemANiya devi tthIo' saudharma kalpa vaimAnika devastriyAM, aura IzAna kalpa vaimAnika devastriyAM inase Age ke devalokoM meM deviyoM kI utpatti nahIM hotI hai / " se ttaM vemANiyadevitthIo" isa prakAra se ye do prakAra kI vaimAnika devastriyAM kahI hai || sU0 1 // striyo meM ahAranI usa che. "taM jahA" te me aromA prabhAye che. 'sohammakappavemA Niya devitthao IsANakapavemANiyade vitthIo' saudharbha ya vaibhAni devanI striyo ane IzAna kalpa vaimAnika devanI striyA AnAthI AgaLanA devaleAkeAmAM vicezanI utpatti thatI nathI. 'setaM vemANiyadevitthIo' mA prabhA mA se amaranI vaibhAni hererAnI zriyAnuM nirUpaNa karyu" che. sU. 15 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TokA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 375 joNitthINaM / evaM khahayaratirikkha joNitthINaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaago| maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaMThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtosuhattaM ukkoMseNaM desUNA puvakoMDI / kammabhUmiya maNussitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkAseNaM tinni paliovamAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM deraNA pubbakoDI / bharaheravayakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ? khettaM paDucca jahanneNaM , aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni pliovmaaiN| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM atomuhattaM ukoseNaM desUNA puvakoDI / puvvavidehaavaravideha kammabhUmiga maNussitthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvakoDI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtAmuhutta ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannA ! goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM tinni paliovamAiM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA pUrvakoDI / hemavayaeraNNavae jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM paliovarma paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM, ukkoseNa paliovamaM, saMharaNaM paDucca jahannaNaM atomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvkoddii| harivAsarammagavAsa akamma Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAbhigamasUtre 205 maga massitya te ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA ? goyamA ! jamma panca jahante deNAI do paliobasAI palio massa asaMkhejjaDa bhAgeNa UNagAI. ukkoseNaM do palio mAI | saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMnomuhutaM ukkoseNa desRNA puvvakoDI | devakuruuttarakuru bhUmismatthI saMte ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA ? gomA ! jammaNaM pacca jahanneNaM desRNAI tinni palio mAI paliomana asaMkhejjaibhAgeNa UNayAI ukkoseNaM tinni palio mAI | saMharaNaM paJcca jahanneNaM atomuhutta ukkoseNaM desUNA puvvakoDI | aMtaradIvarAjakamma bhUmaga maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM TiI pannattA goyamA ! jammaNaM paJcca jahanneNaM desRNaM paliokmassa asaMkhejjaibhAgaM enTio asaMkhejjaibhAgeNa UNayaM ukkoseNa palio massa asaMkhejjaDabhAgaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNa desRNA putrakoDI" ||02|| cAyAntrINAM madanna ! kiyanna kAla sthitiH praptA ? gotama ekenAdedona yA bharatI, paJcAzatpatyopamAni / pakenAdezena jaghanyena antarmuham panayatyogamAni evenAdezena jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa sapta patyopamAni nAdezena yanyenAnnamArNama utkarSeNa paJcAzatpatyopamAni // nirvagyonikastrINAM pAsthitiH pratA? gautama jaghanyenAntarmuharttam utkarSeNa trINi niyaMgyonikastrINAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH pradIptA karpaNa pUrvakoTi | catuSpadasthacaraniryagyonikamahanta vanapAla sthitiH pratnA ? yathA niryagyonikakhoNAma gautama ! pIti tyAgamAni / uparisthalacara tiryagyonikasyoSAM sthiti mA ? gonama ? jayanyena antarmumuka pazupatiryagyoniyarINAmayi / vayaM paratiryagyonikastrINAM aparAnha patyopasyAnyeyabhAgaH / manuSyastrINAM bhavanta ! kiyantaM | pUrvakoTi moma 1 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 377 kAlaM sthiti. prajJaptA 1 gautama 1 kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa trINi palyopamAni / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntamuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / karma bhUmikamanuSya strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJAptA / gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa trINi palyopasAni dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkapeNa dezonA pUrvakoTiH // bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama | kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhvattemutkarSeNa trINi palyopamAna, dharma caraNa pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / pUrvavidehAparavideha karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH 1 dharmacaraNaM gratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH akarmabhUmikamanuSya strINAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama / ma pratItya jaghanyena dezonaM palyopasaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam utkarSeNa trINi palyopamAni saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrta - mutkarSeNa dezonA pUrvakoTi / haimavatairaNyavatayorjanmapratItya jaghanyena dezona palyopamaM palyopamasyAsaMkhyayebhAgenonakam utkarSeNa palyopamam / saMharaNaM pratItya jaghanyenAnta muhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / harivarSa ramyakavarSA'karmabhUmikamanuSya strINAM bhadanta / kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA 1 gautama ! janma pratItya jaghanyena dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena une, utkarSeNa dve palyopame / saMharaNaM pratItya jagha - nyenAntamuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / deva kurUttarakurva karmabhUmikamanupyastrIrNA bhadanta / kiyanta kAlaM sthitiH prajJAptA ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezonAni trINi palyopamAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAge nonakAni, utkarSeNa trINi palyopamAni / saMharaNaM pratItya jaghanye nAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH | antaradvIpakAkarma bhUmika manuSyastrINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezonaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAga palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena Unakam | utkarSeNa palyopama syAsaMkhyeyabhAgam, saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH // 02 // TIkA- ' itthINaM bhaMte!' strINAM bhadanta / 'kevaDyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH - AyuSya kAlaH prajJaptA - kathitA iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyasA !' ityAdi, striyoM kI bhavasthiti kA kathana karate haiM - "itthI gaM bhate / ityAdi || sU0 2 // TIkArtha - gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta ? " itthI NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" striyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? " goyasA ! 'egeNaM Ade huve sUara striyonI avasthitinu uthana re che 'ittho NaM TI artha - gautama svAmIye asune yevu pUchayu che ! - hari kAla ThiI paNNattA" striyonI lavAsthiti aisA ajanI 48 bhate chatyAhi lagavan " itthI NaM bhaMte ! usa che ? yA praznan Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jIvAbhigamasane 'goyamA' he gautama ! 'egeNaM AdeseNaM' ekenAdezena-atrAdezazabdaH prakAravAcI 'Adesotti pagAro' iti vacanAt , tathA cakena prakAreNa eka prakAramadhikRtya-ekApekSayetyarthaH / 'jahanneNaM aMto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam jaghanyenAntarmuhUrtapramANA sthiti rityarthaH, etacca tiryaGamanuSyasyapekSayA kathitam manyatraitAvatpramANasya jaghanyasthiterasaMbhavAt iti / 'ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI' utkarSeNa paJcAzatpalyopamAni etacca izAnakalpAparigRhItadevyapekSayA kathitamiti / 'egeNaM AdeseNaM' tathA ekenAdezena-ekena prakAreNa ekaM prakAramadhikRtya ityarthaH / 'jainneNaM aMto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta strINAM sthitiH, etattathaiva tiryaGmanuSya ruyapekSayA,kathitam 'ukkoseNaM Nava paliocamAI" utkarpaNa navapalyopamAni strINAM sthitiriti, etat izAnakalpaparigRhItadevyapekSayA kathitamiti / 'egeNaM AdeseNa jainneNaM aMto muhattaM' tathA ekenAdezena-ekena prakAreNa tu jaghanyenAntarmuhUrtam , prAgvat , 'ukkoseNaM satta seNaM jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM paNapannapaliovamAI' eka prakAra se arthAt ekaapekSA se striyoM kI bhavasthiti jaghanya to eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa pacapana palyopamakI kaho gaI hai| yahAM jo jaghanya sthiti eka antarmuharta kI kahI gaI hai vaha tiryazca trI aura manuSya strI kI apekSA lekara kahI gaI hai kyoMki ora jagaha itanI kama jaghanya sthiti striyoM ko nahIM banatI hai| aura jo pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti kahI gaI hai vaha IzAnakalpa kI aparigRhIta deviyoM kI apekSA se kahI gaI hai / "egeNaM AdeseNaM-jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM Nava paliovamAI" eka dUsarI apekSA se-striyoM kI bhavasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se nau palyopama kI hai yaha kathana IzAna kalpa meM parigRhIta deviyoM kI apekSA se kiyA gayA haiM 'egeNaM AdeseNaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM uttaramA prabhu gautama svAbhAna / che ?-goyamA ! pageNaM AdeseNaM jahANeNaM aMto mut ukkoseNa paNapannapaliocamAI' sArathI marthAt ye apekSAthI khiyAnI bhavasthiti jaghanyathI te eka aMtarmuhUrtanI kahevAmAM Ave che. ane utkRSTathI , 55 paMcApana pApamanI kahela che ahiMyAM je jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI kahI che, ane utkRSTa sthiti paMcAvana palyopamanI kahI che te tiryaMca strI ane manuSya strInI apekSAthI kahevAmAM Avela che. kemake-anya sthaLe strinI jaghanya sthiti ATalI ochI banatI nathI ane pa5 paMcAvana palyopamanI je utkRSTa sthiti kahela che, te IzAna 485nI 25525 vAyonI apekSAthI 49sa cha "pageNaM AdeseNaM jahaNNeNaM ato muhuttaM ukkoseNa NapalioghamoDa" mI0 me apekSAthI striyAMnI lapasthiti nyathA to eka aMtarmuhUtanI che, ane utkRSTathI nava palyopamanI che. A kathana IzAna kalpamAM aDaera 42 heviyAnI apekSAthI 42yAmAM mAvesa cha. 'pageNaM' bhI apekSAthI dRSTI na pakSyApama "pageNa AdeseNaM jahaNNeNaM aMtomuhurta ukako Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 379 paliovamAI' utkarSeNa sapta palyopamAni, etat saudharmakalpaparigRhItadevIradhikRtya kathitamiti / tathA 'egeNa AdeseNaM jahanneNaM aMto muhatta' ekenAdezena-ekena prakAreNa jaghanyenAntarmuhUrtam , 'ukkoseNaM pannAsaM paliovamAI' utkarSeNa paJcAzat palyopamAni, patattu saudharmakalpA'parigRhItadevyapekSayA kathitamiti / taduktam saparigaheyarANa sohammIsANa paliya-sAhIyaM / ukkosasattapannA navapaNapannA ya devINaM // 1 // saparigrahetarANAM saudharmazAnAnA palyopamaM sAdhikam / utkRSTataH saptapaJcAzannava paJcapaJcAzacca palyopamAni devInAmiti || evam-uktaprakAreNa samuccayataH strINAM jaghanyata utkarSatazca sthitimAnaM kathitam samprati tiryak ruyAdi medAnAzritya sthitimAnaM kathiyituM praznayannAha-'tirikkhajoNitthINaM satta paliovamAI" eka tIsare prakAra kI apekSA se striyoM kI bhavasthiti jaghanya se to antarmuharta kI hai-aura utkRSTa se sAta palyopama kI haiN| yaha saudharmakalpa meM parigRhIta deviyo kI apekSA se kathana kiyA gayA haiM "egeNaM AdeseNaM jahanneNaM aMto mahattaM ukkoseNaM pannAsaM paliovamAiM" tathA-eka caturtha prakAra kI apekSA se jaghanyasthiti to striyoM ki ekaantarmuhUrta kI haiM aura utkRSTa sthiti pacAsa palyopama kI haiM yaha kathana saudharmakalpa meM aparigRhIta deviyo kI apekSA se kiyA gayA hai| __ taduktam -'sapariggaheyarANaM sohammIsANa paliyasAhIyaM / ukkosasattapannA nava paNapannA ya devINaM" pUrvokta jo utkRSTa sthiti meM antara kahA gayA haiM usI ke sambandha meM yaha gAthA prakAza DAlane ke liye kahI gaI hai isa prakAra sAmAnyataH striyoM kI jaghanya aura utkRSTa se bhavasthiti kA pramANa kahakara aba sUtrakAra tiryakatrI Adi ke bheda ko Azrita kara seNaM satta paliovamAi" trAla me prA2nI apekSAthI striyonI saba sthiti nya thIte aMtamuhUrtanI che, ane utkRSTathI sAta patyepamanI che. A kathana saudharma ka95mAM parigRhIta-2 hevIyAnI apekSAthI 42vAmAM mAvela cha, "egeNaM AdeseNaM jahanneNaM ato muhut ukkoseNaM pannAsaM paliovamAI" tathA me yAthA AranI apekSAthI dhanya sthiti te strinI eka antarmuhartAnI che, ane utkRSTa sthiti pacAsa patye pamanI che. A kathana saudharma kalpamAM aparigrahIta deviyenI apekSAthI kahevAmAM Avela che. taduktam "sapariggaheyarANa sohammIsANa paliyasAhiyaM ukkosalattapannA navapaNapaNNA ya devINaM" pUrvatiTa sthitimA mata2 vAmAM Avesa cha, tanA samayamA prakAza karavA mATe A gAthA kahevAmAM Avela che A rIte sAmAnyata. strinI jaghanya ane utkRSTathI bhavasthitinuM pramANuM kahIne have sUtrakAra tiryastrI vigerenA bhedane Azraya karIne sapasthitinu prabhAera 4 --2mAmA gautama svAmI prabhune 57yu cha :-tirikkhajoNi Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N jIvAmigamatra 380 bhaMte' tiryagayonistrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAkathiteti praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI' jaghanyenAntarmuhUrtam utkaNa trINi palyopamAni jaghanyotka bhyAmantamuhUta palyopamatrayaM ca sthitikAlaH tiryagyonikastrINA bhavatIti / utkarpatatrINi palyopamAni, iti kathanaM tu devakurvAdipu catuSpadastrIradhikRtya kathitamiti / sAmAnyatastiryag yonikastrINA sthitikAlaM nirUpya vizeSatastiryagyonikAstrINA sthitikAlaM kathayati-"jalayara' ityAdi, 'jalayaratirikkhajoNitthINa bhaMte' jalacara tiryagyonikastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAla sthiti:-AyuNyakAla. prajaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMto muhatta' jaghanyena jalacarI NAM sthiti rantamuhUrtam antarmuhUrtapramANA bhavatItyarthaH 'ukkoseNaM puvakoDI' utkarpaNa pUrvake bhavasthiti kA pramANa kahate haiM-isameM gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai-"tirikkhajoNitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM-ThiI paNNattA' he bhadanta / tiryagyonistriyoM kI bhavasthiti kitane kAlakI kahI gaI haiM / "goyamA / jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliocamAI tiryagyonika striyoM kI bhavasthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se tIna palyopama kI kahI gaI haiN| yahAM jo yaha tIna palyopama kI utkRSTa sthiti kA kathana kiyA gayA haiM vaha devakurU Adi meM catuSpadastriyo kI apekSA lekara kiyA gayA haiN| isa prakAra sAmAnyataH tiryAyo nikastriyo kI sthiti kA kAla kahakara aba sUtrakAra vizeparUpa se tiryagyonika striyoM kI sthiti kA kAla kahate haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"jalyaratirikkhajoNitthINaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ! jalacara tiryagyonikastriyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gai hai ? uttara meM pramu kahate hai-moyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sthINa bhaMte ! kevayaM kAla ThiI paNNattA' magavan ti yAni striyAnI lapasthiti 48sA ajanI 4uvAmA mAvasa cha ? uttaramA prabhu 49 cha :-"goyamA ! jahaNNeNaM bhato. muhattaM ukkoseNaM tinni palimopamAI" tiya yoni striyAMnI mapasthiti dhanyathA A tamuhUrtanI ane utkRSTathI traNa pApamanI kahevAmAM Avela che ahiMyAM A traNa pratyepamanI utkRSTa sthiti kahI che, te devakupha vigeremAM catuSpadasviyenI apekSAthI kahevAmAM Avela che. A rIte sAmAnyataH tiryanika striyone ritikALa kahIne have sUtrakAra vizeSa prakArathI tiryaMcenika strinA sthitikALanuM kathana kare che AmA gautamasvAmIe prabhune meSu pUcyu cha - "jalayaratirikkhajoNitthoNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhagavana jalacara tiryanika striyonI vyavasthiti keTalA kALanI kahevAmAM Avela che? mA praznanA uttaramA prabhu 49 cha hai- "goyamA ! jahaNNeNaM atomuhutta upakoseNaM puTava Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 'strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 381 koTipramANotkarSataH sthitirbhavati jalacarINAmiti / 'cauppayathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte' catuSpadasthalacaratiryayonikastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ,ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahA tirikkhajoNitthIo' yathA tiryagyonikastrINAM sthiti stenaiva rUpeNa catuSpadasthalacarINAmapi sthiti tivyA jaghanyenAntarmuhUrtapramANA utkarSatastrINi palyopamAnItyarthaH / 'uraH parisappathalayaratirikkhajoNitthINaM bhaMte ! uraHparisarpasthalacaratiryagyonikastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptaH-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jahanne] aMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM pubbakoDI' utkarSeNa pUrvakoTiH, pUrvakoTipramANA utkarSataH sthiti bhavati uraH parisarpasthalacarINAmityarthaH / evaM bhuyaparisappa0' evam uraHparisarpa sthalacarINAmiva punyakoDI he gautama ! jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI haiN| "cauppayathalayaratirikkhajoNitthINa bhate !"he bhadanta ! catuSpada sthalacara tiryAyonika striyo kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI haiM ! 'goyamA! jahA tirikkhajoNitthIyo' he gautama ! jaisI bhavasthiti samuccaya tiryagyonikastriyoM kI jaghanya se antamuhUrta kI aura utkRSTa se tIna palyopama kI kahI gaI haiM-vahI bhavasthiti catuSpada sthalacara tiryagyonika striyoM kI hotI hai aisA jAnanA cAhiye "uraparisappathalayaratirikkhajoNisthINa bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta / uraHparisape sthalacara tiryagyonistriyo kI kitane kAla kI bhavasthiti kahI gaI haiM ? 'goyamA jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM puncakoDI' gautama ? jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI hai| 'evaM bhuyaparisappa0' ura.parisarpasthalacara striyoM kI bhavasthiti jaisI kahI gaI haiM koDI" gautama ! dhanyathI me mata itanI mane TathA pUrva Ti 2mA prabhA. ainI sthiti vAma mAvI cha "cauppayathalayaratirikkhajoNitthINa bhate!" bhagavan yatu054 sthAya2 tirthayAni striyAnI avasthiti 21 janI usa cha "goyamA ! jahA tirikkhajoNitthIbho" gautama ! 2 pramAnI mavasthiti samucyaya tiyaanika strinI jaghanyathI aMtamuhUrtanI ane utkRSTathI traNa palyopamanI kahI che, e ja prabhAznI mapasthiti yatpa4 sthAyara ticyAniliyonI che, ma sabha"uraparisappa thalayara tirikta joNitthINaM bhatte ! kevaiyaM kAlaM ThiI papaNattA" bhagavan ! 62. parisa5 sthAya2 tiyayAni striyonI savasthiti sadA nI vAmAM mAvata cha ? "goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa puvakoDI" hai gautama ! dhanyathA me mata itanI sana thA se pUrva TinI tayAnI mapasthiti vAma mAvI che. 'evaM bhuyapari Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u8ra * jIvAbhigamasUtre bhujaparisarpa sthalacarINAmapi sthitirjaghanyenAntarmuhUrtam utkarpataH pUrvakoTipramANA bhavatIti bhaavH| 'evaM khahayaratirikkhajoNitthINaM' evaM khecaratiryagUyonikastrINAm 'jahanneNaM aMto muhatta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM palibhovamassa asaMkhejjaibhAga' utkaNa palyopamasya asaMkhyeyabhAgaH, palyopamasyAsaMkhyeyabhAgapramANA sthitirbhavati khecarINAmiti // 'maNu ssitthINaM bhaMte' manuSyastrINAM bhadanta ! 'kevayaM kAla ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya kSetrAzrayaNenetyartha. 'jahanneNaM aMto muddatta' jaghanyenAntamuhartA sthitirbhavati 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSeNa trINi panyopamAni manuSyastrINI devakurvAdiSu bharatAdiSvapi ekAntasuSamAdikAle yugalikApekSayA palyopamapramANA sthitirbhavatIti / 'dhammacaraNaM vaisaM. hI mujaparisarpa sthalacaratriyoM kI bhI bhavasthiti jAnanI cAhiye "evaM khaiyaratirikkhajoNitthINa-jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo" khecaratiryagyonikastriyoM kI bhavasthiti jaghanya se eka antarmuharta kI hai-aura utkRSTa se palyopamake asakhyAtaveM bhAga pramANa hai / "maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta | manuSyastriyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? "goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa tinni paliovabhAI" kSetrakI apekSA lekara jaghanya sthiti to inakI eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopamakI kahI gaI hai "kSetra kI apekSA lekara" aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki jaba bharatAdi kSetroM meM utkRSTa bhoga bhUmi kA samaya hotA hai taba yugaliyoM kI apekSA se aura devakuru Adi ko kI striyoMkI apekSAse kyoMki yahAM para utkRSTa bhogabhUmi hone se ekAntataH supamasuSamA kAla kA sadbhAva sappa" 72: parisaya sthalaya2 striyAMnI sthiti 2 pramANe hI cha / prabhAra sura parisa sthalaya2 liyonI sapasthiti 5 sama devI, "evaM khahayaratirikkha joNisthINaM-jahaNNeNaM-aMtomuhuttaM ukkoleNaM palibhovamassa asaMkhejjara bhAgo" 22 tirtha nika strinI bhavasthiti jaghanyathI eka aMtarmuhartAnI che, ane utkRSTathI 5tyAmanA masayatamA mAga prabhAera che "maNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kola ThiI paNNatA" hai sAvan manuSya striyAnI mapasthiti janA uvAmA bhAvI cha ? 'goyamA ! khettaM paDacca jahaNNaNa aMtomuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI" kSetranI mapekSAthI tabhanI dhanya sthiti to ye mata itanI 4uvAmA Avela che. ane utkRSTa sthiti paNa palyopamanI kahI che "kSetranI apekSaoNthI e pramANe je kahevAmAM AvyuM che, tenuM tAtparya evuM che ke-jyAre bharatAdi kSetromAM utkRSTa bhegabhUmine samaya hoya che, tyAre yugaliyenI apekSAthI, ane devarU vigerenI vizvanI apekSAthI-kemake-ahiMyAM utkRSTa bhegabhUmi hevAthI ekAntata- suSamA suSa mAkALanuM astitva Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 383 paDucca' gharma' caraNaM pratItya- cAritradharma sevanamAzritya ' jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyena antarmuhUrttam, etacca tadbhavasthitAyA eva pariNAmavazAt pratipAtApekSayA jJAtavyam, ca traft maraNamantareNApi tadbhave savaistokatayA'pyetAvanmAtrakAlAvasthAnabhAvAta, tathAhi-- kAcit strI tathAvidhakSayopazamabhAvataH sarvaviratiM pratipadya tAvanmAtra kSayopazamabhAvAdantarmuhUrtAnantaraM bhUyo'pi avirata samyagraSTitvaM midhyAtvaM vA pratipadyate / athavA cAritrasvIkArAnantaraM maraNe'pi apramattasaMyataguNasthAne etAvatpramANaH kAlastu sabhavatyeveti / 'ukko seNaM desUNA puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavati, manuSyastrINAM caraNadharma sevanApekSayA utkarSato dezona rahatA hai aura isa kAla meM utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai-- isaliye yahAM inakI itanI utkRSTasthiti kahI gaI hai tathA " dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtImuDuttaM ukko seNaM deNA pucakoDI" cAritra dharma ke sevana ko Azrita karake jaghanya se eka antarmuhUrtta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrva koTi kI inakI sthiti kahI gaI hai isakA tAtparya aisA hai ki kisI strI ne tathAvidha kSayopazama bhAva se cAritra mohanIya karma ke kSayopazama se sarva viratirUpa cAritra dharma ko svIkAra kara liyA taba usI bhava meM kama se kama eka antarmuhUrtta ke bAda vaha phira pariNAma vaza se prati patita hokara avirata samyagdRSTi avasthA vAlI bana gaI yA mithyAtva guNasthAna vAlI banagaI to isa cAritra dharma kA usane eka antarmuhUrttakAla taka hI pAlana kiyA vyataH isa apekSA usakI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai athavA cAritra svIkAra karane ke bAda mRtyu bhI ho jAya to bhI apramatta saMyama guNasthAna meM antarmuhUrtta kAlakI saMbhAvanA hai hI / "utkRSTa se inakI sthiti dezaUna kuchakama eka pUrvakoTi kI hotI hai" aisA " rahe che, ane A kALamAM utkRSTa sthiti traNa patye pamanI hAya che. tethI ahi~cAM teyonI bhATasI utSTa sthiti uDevAmAM bhAvI che tathA "dhammacaraNaM paDacca jahanneNaM atomuttaM ukkoseNaM deNaM puNvakoDI" yAritra dharmanA sevnne| Azraya urIne dhanya thI eka aMtarmuhUta nI ane utkRSTathI kaika echI eka pUrva kATinI tenI sthiti kahela che. kahevAnu tApa e che-keAI strie tathAvidha kSApazama bhAvathI- cAritra mAhanIya kA~nA kSayApazamathI savirati rUpa cAritra dhanA svIkAra karI lIdhe hAya, te eja bhavamAM kamathI kama eka aMtarmuhUta khAdate pAchA pariNAma vazathI pratipatita thaine avi rata samyagdaSTi avasthAvALI banI gai ke mithyAtvaguNu sthAna vALI banI gaI, te A cAritra dhanu teNe eka aMtarmuhUta kAla sudhIja pAlana karyuM" tethI A apekSAthI tenI sthiti jaghanya eka a tamurhutanI kahevAmAM AvI che, athavA cAritrane svIkAra karyA pachI mRtyu paNa thaI jAya te paNu apramatta saMyama gusthAnamAM aMtarmuhUta kAlenI saMbhAvanA cheja. "utkRSTI teonI sthiti dezana kaika ochI eka pUrva kArTinA hAya che." evu je kahe Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 384 pUrvakoTipramANA sthitirbhavati; aSTavArSikyAzcaraNadharmaprAptestataHparaM caramAntarmuhUrtaparyantamapratipatitapariNAmasadbhAvAditi / pUrvaparimANaM cedam -- puvassa u parimANaM, sayariM khalu hoti koDilakkhAo / chappaNNasahassA, bauddhavyA vAsakoDINaM // 1 // chAyA- pUrvasya tu parimANaM saptati. svala bhavanti koTilakSANi / SaT pazcAzacca sahasrANi boddhavyAni varSakoTInAm // (70,56000,0000000) etAvatpramANamekaM pUrva bhavati / etAvatpramANamekaM pUrvamAzritya pUrvANAM koTiH pUrvakoTirucyate, sA ca dezonA dezena kividvAgena- aSTavarparUpeNa UnA bhavasthiti manuSyastrINAM caraNadharmamAzritya prokteti bhAvaH / 'kammabhUmiyamaNussitthI NaM maMte' jo kahA gayA hai so usa kA tAtparya aimA hai ki manuSya striyA~ cAritra dharma kA pAlana adhika se adhika dezona pUrvakoTikAla taka kara sakatI hai| pUrvakoTi meM no deza-Una kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki koI strI AThavarSa kI avasthA meM cAritra svIkAra kare kyoMki ATha varSa kI avasthA ke pahale cAritra dharma grahaNa karane kA niSedha hai, phira tadanantara usake Ayu ke antima antarmuhUrta taka apratipatita pariNAmoM kA sadbhAva rahane se cAritragrahaNa ke AThavarSoM kI UnatA raha jAtI hai isaliye dezaUna kahA gayA hai| pUrva kA parimANa isa prakAra haiM "puvvassa u parimANaM" ityAdi / sattara (70) lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a (70,56000,0000000 sattara chappana aura daza zUnya) varSoM kA eka pUrva hotA hai| itane praNAma ke eka pUrva ko Azraya karake aise deza Una karor3a pUrva kI cAritra dharmakI apekSA se striyoM kI sthiti hotI hai / "kammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI vAmAM Avela che, tenuM tAtparya evuM che ke-manuSya striye cAritra dharmanuM pAlana vadhAremAM vadhAre dezanA pUrvakeTi kAla sudhI karI zake che. pUrva keTimAM je deza-una kahevAmAM Avela che, tenuM tAtparya e che ke--ke strI ATha varSanI avasthAmAM cAritrane svIkAra kare-kemake "AThavarSanI avasthAnI pahelAM cAritradharma aMgIkAra karavAno niSedha che. te pachI tenA AyuSyanA chellA aMtarmuhUna sudhI apratipatita pariNAmane sadabhAva rahevA thI cAritra grahaNa karavAmAM ATha varSanI nyUnatA rahI jAya che. tethI deza una kahevAmAM mAvesa che. paDasAnu pariNAma mA prabhArI cha. "puvvassa u parimANaM" tyA sira (70) 04 4217 mana chapana 2 4 (70, 56000,0000000 sattara chana bhane dasa zUnya) varSone eka pUrva kahevAya che. ATalA pramANavALA eka pUrvane Azraya evA deza una kareDa pUrvanA cAritra dharmanI apekSAthI sitranI sthiti hoya che. "kammabhUmigamaNussitthINa bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" bhagavan bhabhUmikA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 385 karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! 'keciyaM kAlaM, ThiI panattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAkuthiteti prazna , bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA', he gautama / khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhune kSetraM pratItya Azritya karmabhUmija. sAmAnyalakSaNamadhikRtyetyartha., jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM tinni paliovamAI utkarSeNa ANi palyopamAni, karmabhUmikamanuSyastrINAM kSetramAzritya jaghanyato'ntarmuhUrtama, utkarSatastrINi palyopamAni, eSAM sthitirbharatairavateSu suSamasuSamAlakSaNe Arake jJAtavyeti bhAvaH / 'dhammacaraNa paDucca dharmacaraNaM-caraNadharma pratItya-Azritya caraNadharmAzrayaNenetyartha 'jahanneNaM aMtomuhutta' jaghanye nAntamuhUrtA sthiti. 'ukkoseNaM deraNA puvakor3I' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH dezonapUrvakoTipramANA sthitirityarthaH / bharaheravayakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte' bharatairavata karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAla sthiti. prajJaptA-kathiteti prazna, bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama aNNattA" he bhadanta ! karmabhUmi manuSyastriyoM kI bhavasthiti ! kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomahattaM" he gautama ! kSetra kA Azraya karake sAmAnya se karma bhUmi rUpa kSetra kI apekSA lekara karmabhUmi manuSyastriyoM kI bhavasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura 'ukkoseNaM tinni paliovamAI utkarSa se tIna palyopama kI kahI gaI hai yaha tIna palyopama kI sthiti bharata aura airavata kSetra meM jaba suSamasuSamA nAmakA Araka hotA hai taba hotA hai| tathA-"dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM desUNA putrakor3I" cAritra dharma ko aMgIkAra karane kI apekSA se ina karmabhUmika striyoM kI jaghanya sthiti to eka antarmuhUrta kI hotI hai aura utkRSTa sthiti dezAna kucha kama eka pUrva koTikI hotI hai / "bharaheravayakammabhUmigamaNussitthINa bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ? bharata evaM airavata kSetrarUpa karmabhUmikI manuSyastriyoM manuSya strinI sthiti keTale kALanI kahevAmAM Avela che ? A praznanA uttaramAM prabhu hecha - 'goyamA ! kheta paDucca jahanneNaM aMtomuhatta' gautama kSetra sAmAnyathA karmabhUmirUpa kSetranI apekSAthI karmabhUmi ja manuSya strinI bhavasthiti jaghanyathI te eka mata hatanI hI che. ane. "ukkoseNa tinni paliovamAi" rathI pkssyaa5manI kahevAmAM Avela che, A traNa palyopamanI sthiti bharata ane ravata kSetramA yAre suSama suSamA nAmanAM mAre thAya che tyAre thAya che. tathA-"dhammacaraNaM pahucca jahaNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM desUNAM puvakoDI" yAratra dharma aMgIkAra karavAnI apekSAthI A karmabhUminI siyAnI jaghanya sthiti te eka aMtarmahata nI DAya cha bhane jasTa sthiti zAna- mAchI me pUTinI DAya che. "bharaheravaya kammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI prANattA bhagavana sata bhane eravata kSetrarUpe karmabhUminI manuSya cinI bhavasthiti keTalA kALanA kahevAmAM Avela che? Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 jIvAbhigamasUtra 'khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM'kSetraM pratItya -Azritya jaghanyenAntarmuhUrttA sthitiH, utkarSaNa trINi palyopamAni sthitirbhavatIti / 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNa caraNadharma pratItya Azritya tu 'jaha. nneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM deraNA puncakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTipramANA sthitirmavatIti / 'puccavidehaavaravidehakammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / 'kheta paDucca' kSetraM pratItya Azritya 'jahanneNaM aMtomuhutta' jaghanyena anta muhUrtam 'uvakoseNaM dekhaNA puncakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH, 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNaMpratItya Azritya 'jahanneNaM aMtomuhutta' jaghanyena antamuhUta 'ukkoseNaM desUNA puvakoDI' kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? "goyamA / khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM0" he gautama / kSetra kI apekSA lekara to inakI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI kahI gaI haiM aura utkRSTa sthiti tIna palyomakI kahI gaI haiM "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvakoMDI" dharma cAritra dharmasvIkAra karanekI apekSA jaghanya se eka antarmuhUta kI aura utkRSTa se kuchakama eka pUrvakoTi kI inakI bhavasthiti kahI gaI hai / 'pubvavideha avara videha kammabhUmigamaNussitthINa bhate / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! pUrvavideha aura aparavideha rUpa kama bhUmikI manuSyastriyo kI bhavasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ! uttara meM prabhu kahate haiM-"khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM puncakoDI" he gautama ! kSetra kI apekSA lekara inako jaghanya sthiti to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrvakoTI kI hai kyoMki yahA~ para utkRSTa sthithi itanI hI kahI gaI hai tathA "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM-- "goyamA ! khettaM paDucca jahaNeNaM aMtomuhatta" hai gautama ! kSetranI apekSAthI to temanI jaghanya sthiti eka aMtarmuhartAnI kahevAmAM AvI che, ane utkRSTathI traNa patyepbhnii sthiti 48 "dhammacaraNaM paducca jahaNNeNaM atomuhattaM ukkoseNaM deraNA puvakoDI" yAti-dharma pI12 42vAnI apekSA se dhanyathI se mata itanI ane utkRSTathI kaMIka ochI eka pUrvakeTinI teonI bhavasthiti kahevAmAM Avela che. 'puvvavidehaavaravidehakabhabhUmigamaNussitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" he bhagavana pUrva videha ane apara videha rUpa karmabhUminI manuSya strinI bhavasthiti keTasnii 4AmA AvI cha ! mA prazna uttaramA prabhu 4 cha 4-'khettaM paDhacca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvakoDI" gautamA kSetranI apekSAthI teyAnI dhanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI che ane utkRSTathI eka pUrva keTinI kemake-ahiMyAM utkRSTa sthiti eTalI ja 42 cha. tathA "dhammacaraNaM paDacca jahaNNeNe aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvakoDI" Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati02 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 387 utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH pUrvApara videhakarmamikamanuSyastrINAM kSetradharmacaraNAzrayaNena jaghanyotkarSAbhyAmantarmuhUrtapUrvakoTi-dezonapUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti bhAvaH / vizeSacintAcettham-bharataravateSu trINi patyopamAni suSamamuSamAyAm , pUrvavideheSu kSetrataH pUrvakoTiH, vana tathA kSetrasvAbhAvyAttata UrdhvamAyuSo'saMbhavAt iti|| karmabhUmikamanuSyatrINAM sthiti nirUpya akarmabhUmikamanuSyatrINAM sthiti nirUpayituM praznayannAha-'akammabhUmiga' ityAdi, 'aphammabhUmigamaNussisthINa bhaMte' akarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jammaNaM desUNA puncakoDI" dharma dhAraNa karane kI apekSA lekara inakI jaghanya sthiti eka antarmuharttakI hai aura utkRSTa sthiti kucha kama eka pUrvakoTi kI hai bharatakSetra aura airavata kSetra kI karma bhUmija manuSya striyokI bhavasthiti suSamasuSamA nAmake prathama Are meM kSetra kI apekSA se utkRSTa rUpa meM tIna palyopama kI hotI hai pUrva videha meM kSetra kI apekSA se eka pUrvakoTi kI hotI hai kyoMki bharata aikhata aura pUrvavideha ke kSetra kA tathAvidha svabhAva ke kAraNa bharata airavata ke suSamasuSamA kAla meM tIna palyopama se adhika tathA pUrva videha meM kSetra kI apekSA pUrva koTi se adhika AyukA saMbhava nahIM hai ____ karmabhUmika striyoM kI sthiti kA nirUpaNa karake aba akarmabhUmika striyoM kI sthiti kA nirUpaNa karate haiM__isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhate kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! akarmabhUmika manuSya striyoM kI sthiti kitane dharmAcaraNa karavAnI apekSAthI temanI jaghanya sthiti eka aMtamuMhatanI che. ane utkRSTa sthiti kaMIka ochI eka pUrvakeTinI che bharatakSetra ane aravata kSetranI karmabhUmi ja manuSyastrinI bhAvasthiti suSama suSamA nAmanA pahelA ArAmAM kSetranI apekSAthI utkRSTa rUpathI traNa palyopamanI thAya che. pUrva videhamAM kSetranI apekSAthI eka pUrvakeTinI hoya che kemakebharata, airAvata ane pUrva videhanA kSetrane tathAvidha svabhAvanA kAraNe bhArata ane airAvatanA suSama suSamakALamAM traNa pApamAMthI vadhAre tathA pUrva videhamAM kSetranI apekSAe pUrvakeTithI vadhAre Ayune saMbhava nathI karmabhUmika yinI sthitinuM nirUpaNa karIne have sUrakAra akarmabhUmi yeinI sthitinuM nirUSaNa kare che ___ mAmA gItama. svAmI prabhune mej 57yu cha hai-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI papaNatA" 8 sAvana mabhUmi manuSya siyonI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che ?" A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 joyAbhigamasUtra paDucca' janma pratItya-akarmabhUmijanmAzrayaNena 'jahanneNaM desUrNa paliovamaM' jaghanyato dezonaM palyopamam-taccASTabhAgAdanyUnamapi dezonaM bhavati, tato vipalyApanAyAha-'paliovamassa asaM. khejaDa bhAgaUNagaM' palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam etacca haimavataraNyavatakSetrApekSayA dRSTavyama, tatra jaghanyata. sthite retAvatpramANAyAH saMbhavAt / 'ukkoseNaM tiNi paliyovamAI utkarpata strINi palyopamAni sthitirbhavatIti, epA tripasyopamapramANA sthiti devakurUttarakurukSetrApekSayA jJAtavyeti 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya, saharaNaM nAma karmabhUmijAyA khiyo'karmagamiSu nayana tatpratItya tadAzritya 'jahanneNaM aMtomuhutta' jagha-no'ntarmuhunaga 'ukkoseNe deraNA kAla kI kahI gaI hai "goyamA jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNaM palibhovamaM paliyovamassa asaMkhejjaibhAga UNagaM ukkoseNaM tiNi palibhovamAi" he gautama ! akarma bhUmirka manuSya striyoM kI sthiti janma kI apekSA lekara ke jaghanya se deza una kucha kama 'eka palyApama kI kahI gaI hai, palyApama meM dazonatA to AThaveM bhAga Adi se nyUna hone para bhI mAjAtI hai parantu aisA UnatA yahA vivakSita nahIM huI hai isI bAta ko prakaTa karane ke liye kahate haiM-"paliovamassa asaMkhajjahabhAgaUNagaM" vaha UnatA yahAM panyopama ke asakhyAtaveM bhAga rUpa samajhanA cAhiye, yaha kathana haimavata aura hegNyavata kSetra kI apekSA se jAnanA cAhiye / kyoMki yahAM para itane hI pramANa ko jaghanya sthiti kA sabhava hai| "ukkoseNaM tiNNi paliocamAiM' tathA akarmabhUmika manuSya striyoM kI sthiti utkRSTa se tIna palyopama kI kahIM gaI hai / yaha sthiti devakurU aura uttara kuru kSetra kI apekSA se kahI gaI jAnanI cAhiye / "saMharaNaM paDucca" saharaNa-karmabhUmikI strI ko harakara akarma bhUmimeM lejAne kI apekSA akarma bhUmika manuSya striyoMkI bhavasthiti "jahanneNa aMtomuhattaM" jaghanya "goyamA ! jammaNaM paDacca desUrNa palimovamaM palimovamassa asakhejjaibhAgaUNagaM ukkoseNa tinni paliocamAI" 7 gautama ! ma bhUbhinana bhanuSya siyonI sthiti bhanI apekSAe jaghanyathI deza una-kaI ochI eka palyopamanI kahela che pApamamAM dezonapaNuM te AThamA bhAga AdithI nyUna thAya tyAre paNa AvI jAya che. paraMtu evuM nyUna paNuM maDiyA vivakSita thayo nayA. me pAta 2 pragaTa 42vA bhATe 4 cha -"palimo. ghamassa asaMkhejaibhAgaUNaga" ta nyUna pA mahiyA pakSyA 5manA manyAta bhA bhaagrUpa samajavuM. A kathana hekavatA ane haraNyavata kSetranI apekSAthI samajavuM. kemake-ahiyAM meTasA pramANunI dhanya sthiti sa la che. "ukkoseNaM titanni paliovamAI, tathA akarma bhUmika manuSya strinI sthiti utkRSTathI traNa palyopamanI kahI che. A sthiti hevA3 bhane utta243 kSetranI apekSAthI 47 7. ma sabhA 'saMharaNaM pahucca' sa 2karmabhUminI strIne harIne , akarmabhUmimAM laI javAnI-apekSAthI akarmabhUmi ja manuSya zriyAnI sapasthiti "jahaNNeNaM aMtomuhuttaM" dhanyathI to me4 mata itanI cha, bhane Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA prati0 2 strINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 386 puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH, mayaM bhAvaH-iha karmabhUmikApi strI akarmabhUmiSu saMhRtA akarmabhUmiketi vyavahiyate akarmabhUmikakSetrasambandhAt yathA loke kazcinmagadhAdidezAt saurASTra prati prasthito girinagarAdiSu nivAsa kalpayitukAmaH surASTraparyantaprAmaprAptaH san samutpadya mAneSu tathAvidhaprayojaneSu saurASTra iti vyavahiyate tadvat karmabhUmijA'pi strI akarmabhUmiketi kathyate tatra ca saMhRtA satI kAcidantamuhUrta jIvati, tathA kAcit jIvitA satI tato'pi vA bhUyo'pi saMhiyate tadA vratagrahaNASTavArSikakAlanyUnapUrvakoTyAyuSkA sA yAvajjIvamapi tatrAvatiSTate, tato jaghanyato'ntarmuhatta proktam utkRSTato dezonA pUrvakoTiriti / nanu bharatairavatAnyapi kSetrANi karmabhUmau vartante tatra caikAntasuSamAdikAle trINyapi palyopamAni sthitirasyA bhavati saMhase to eka antarmuhUrta kI hai aura "ukkoseNaM " utkRSTa se ' dekhaNA puvakoDI" dezona pUrvakoTi kI hai / tAtparya yaha hai ki karmabhUmika strI bhI jaba akarma bhUmi meM haraNa karake le AI jAtI hai taba vaha akarmabhUmika kSetra ke sambandha se akarmabhUmikA rUpa se vyavahRta hone lagatI hai| lokavyavahAra meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai -jaba koI manuSya magadhAdideMza se saurASTra meM jAkara rahane lagatA hai -to loga use saurASTra kA nAgarika kahane laga jAte haiM / karmabhUmi se haraNa kara akarmabhUmi meM lAI gaI koI 2 strI to eka antarmuhUrta taka hI jIvita rahatI haiM phira vaha vahAM se vApisa karmabhUmi meM le AI jAtI hai phira vaha vahAM se punaH vApisa saMhRta karake le AIjAtI hai to eka koTi pUrvakI Ayu vAlI vaha bhI eka koTi pUrva taka vahAM jIvita rahatI hai| isa prakAra jaghanya se akarma bhUmika strI kI Ayu saMharaNa kI apekSA eka antara muhUrtakI aura utkRSTase dezona eka koTi pUrva kI kahI gaI jAnanI cAhiye, zaMkA -bharata aura airavata kSetra bhI karmabhUmi meM hai yahAM jaba ekAnta suSamAdikAla hotA hai "ukkoseNa" ScthI 'desUNA putvakoDI" zAna pUTinI che 4vAnu tAt5ya meM cha ke--karmabhUmi ja strI paNa jyAre akarmabhUmimAM haraNa karIne lAvavAmAM Ave che. tyAre A akarmabhUmika kSetranA saMbaMdhamAM akarmabhUmika rUpathI vyavahAra thavA lAge che, leka vyavahAramAM paNa evu ja jovAmAM Ave che ke jyAre ke manuSya magadhavigere dezamAMthI saurASTramAM jaIne rahevA lAge che. te leke tene saurASTrane nAgarika kahevA lAge che karmabhUmimAMthI haraNa karIne akarmabhUmimAM lAvavA mAM Avela kaI kaI strI te eka aMtamuharta sudhI ja jIvatI rahe che te pachI te tyAMthI karmabhUmimAM laI AvavAmAM Ave che pachI te tyAthI pharIthI pAchI sa haraNa karIne laI AvavAmAM Ave che te eka kaTipUrvanI AyuSyavALI te paNa eka ke TipUrva sudhI tyAM jIvatI rahe che. ArIte jaghanyathI akarmabhUmika strInI Ayu saMharaNanI apekSAthI eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTathI dezona eka kaTipUrvanI kahevAmAM AvI che. tema samajavuM Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jIyAbhigamasUtre raNaM cApi saMbhavati, tatkathaM dezonA pUrvakoTi riti kathyate iti cet atrobhyate - karmabhUmikAla vivakSayaitat kathanaM jJAtavyam, tasya ca karmabhUmikAlasyaitAvanmAtratvAt iti // 'hemavya eraNNavae jammaNaM paDucca' haimavatairaNyavatA karmabhUmikamanuSyastrINAM janma pratItya janmAzrayaNena 'jahanneNaM deNaM paliotramaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagaM' naghanyena dezonaM palyopama N palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam 'ukkoseNaM paLiovamaM' utkarpataH paripUrNa pasyopamamiti 'saMharaNaM paTucca jahanneNaM aMtomuhatta ukkoseNaM deNA pRJcakoDI' saMharaNaM pratotya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirAsAM bhavati, bhAvanA pUrvavaditi 'harivAsarammayavAsa akammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' harivarSaramyakavarSAkarmabhUmikamanuSya taba tIna palyopama taka kI sthiti bhI striyoM kI ho jAtI hai, aura isa sthiti meM unakA saMharaNa bhI ho sakatA hai, to phira saMharaNakI apekSA dezona pUrva koTisthiti inakI kaise kahI gaI hai to isakA uttara aisA hai ki aisI lambI jo yahAM inakI sthiti kahI gaI hai vaha karmabhUmi kAla ko vivakSA se kahI gaI hai, vaha karmabhUmi kAla itane pramANa kA hotA hai / "hemavaya eraNNavae jammaNaM paDucca" haimavata airaNyavata akarmabhUmika manuSya striyoM kI bhavasthiti janmakI apekSA 'jahanneNaM deNaM palibhovamaM paliocamamsa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM' jaghanya se palyopama ke asakhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kI hai aura " ukko seNaM palioma', utkRSTa se pUrNa eka palyopama kI hai " saharaNa paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa dekhaNA puncakoDI " saharaNa kI apekSA se inako bhavasthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi kI hai / "harivAsaramma - zaMkA--bharata ane airavata kSetra paNa kamabhUmimA che. ahiyAM jyAre ekAnta suSamA vigere kAI hAya che, tyAre traNa patyeApama sudhI sa huNu paNa thai zake che.-te pachI saharaNanI khapekSAe dezeAnapUrva kATinI sthiti tenI kevIrIte kahevAmAM Avela che ? A praznanA uttara evA che ke--evI lAMkhI sthiti ka bhUmikALa eTalA pramANanA hAya che. tethI ahiyAM kahevAmAM AvI che, "hemavaya paraNava jammaNa paducca" bhavata, bhairaeyavata amabhUmi manuSya striyonI lavasthiti bhanbhanI apekSA zrI 'jahaNNeNaM deNaM paliovamaM paliocamassa asaMkhejjara bhAgeNa UNagaM,, 4dhanyathI paDhyopabhanA asabhyAtamA lAgayA bhochI me pahayeo yamanI hai. ane 4 "ukkoseNaM paliocamaM,' utSTathI pUrA me pahayeoyabhanI te "saMharaNaM paduckha nahaNNeNaM aMto muddattaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, saDurasunI apekSAthI temanI lavasthiti 4dhanyathI the! a MtarbhutanI che, bhane utsRSTathI 444 sochI pUrva meTinI che 'harivAsarammag2avAsa akambhabhUmigamaNussitthINa bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNa " he bhagavan ! Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www prameyadhotikA TIkAprati0 2 stro / bhavasthitimAnanirUpaNam 391 strINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAla sthitiH prajJatA kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama : 'jammaNaM paDucca' janma pratItya janmAzraNe netyarthaH 'jahanneNaM desUNAI do paliovamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNAI' jaghanyena dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyemAgone 'ukkoseNa do paliovamAi' utkarSeNa paripUrNe dve palyopame sthitirAsAM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya-saMharaNa mAzritya 'jahanneNaM aMtomuhutta' jaghanyena antarmuhUrtam 'ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' utkarSaNa dezonA pUrvakoTiharivarSaramyakavarSakAkarmabhUmikastrINAM sthitirbhavatIti / "devakuru uttarakuruakammabhUmagamaNussitthINaM bhaMte' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha-goyamA ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jammaNaM paDucca' janma pratItya-janmAzritya-'jahanneNaM desUNAI gavAsa akammabhUmiga maNussitthINaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA " he bhadanta ! harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyoM kI bhavasthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNa desUNAI do palibhovamAI pali ovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNAI" he gautama ! janma kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa kI manuSya striyoM kI sthiti kucha kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga. se hIna do palyopama kI hai aura 'ukkoseNaM do paliovamAI " utkRSTa se paripUrNa do palyopama kI hai " saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puncakoDI" saharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi ko inakI sthiti hai "devakuruuttarakurubhakambhabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! devakuru uttarakuru rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desaNAI harivarSa ane ramyaka varSarUpa akarmabhUminI manuSya zvinI bhavasthiti keTalA kALanI che. 'goyamA! jambhaNa pahucca jahanneNaM desUNAI do paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNAI,' gautama ! manI apekSA vivarSa bhane 2bhyaSa nI manuSya triyAnI sthiti kaMIka ochI 55manA asaMkhyAtamAM bhAgathI ochI be palyopamanI che, ane "uSakoMseNaM do paliovamAi,' utkRSTa yI sa pUY me pakSyA5bhanI che "saMharaNaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhutta ukkoseNaM desUNA pucakoDI" sanI apekSA 45nyathA matabhutano mane thI. 454 mAchI se pUTinI mAnI sthiti cha. 'devakuru uttarakurukammabhUmigamaNussitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA, 3 mAvana hevkurU uttarakurU, rUpa akarmabhUminI manuSya strionI sthiti keTalA kALanI kahevAmAM AvI che 1 mA prazna uttaramA prabhu 4 cha "gothamA ! jammaNaM paDucca, jahaNNeNaM desUNAI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 jodhAbhigamasUtra tinni paliocamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa uNAi' jaghanyena dezonAni-dezato hInAni trINi palyopamAni palyopamasya asaMkhyeyabhAgenonAni sthitirbhavatIti / 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkaNa paripUrNAni trINi palyopamAni sthitirAsAM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNa pratItya-saMharaNamAzritya 'jahanneNaM aMto muhattaM ukko seNaM desUNA pucakoDI' jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpaNa dezonA pUrvakoTiH sthiti bhavatIti / 'aMtaradIvagaakammabhUmagamaNussitthINa bhaMte' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAla ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya-janmAzritya 'jahanneNaM deNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM' jaghanyena dezonaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaH yAvata , sa ca dezonapalyopamAsakhyeya bhAgaH 'paliovamassa asakhejjaibhAgeNa UNagaM' palyopamasyAmaMkhyAtabhAgena Uno hIna iti / atronatA hetuH palyopamabhyAmanyeyo bhAgo'tIva stoko vijJeya iti / tinni paliovamAi paliovamassa asakhejjai mAgeNa UNAI "he gautama ! janma kI apekSA se devakuru uttarakuru kI manuSya striyoM kI sthiti jaghanya se palyopama kI hai aura "ukkoseNaM tinni paliocamAI " utkRSTa se paripUrNa tIna palyopama kI hai| 'saMharaNaM paDacca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM dekhaNA pucakoDI "saharaNa kI apekSA se inakI sthiti eka antamuhUrta kI aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTi kI hai / / "aMtaradIvaga akambhabhUmigamaNusitthINaM bhaMte " he bhadanta / antara dvIpa rUpa akarma bhUmi kI striyo kI sthiti kitane kAla kI hai ? "goyamA jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM " he gaitama janma kI apekSA lekara to jaghanya se kucha kama palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hai, aura "ukkoseNa paliovamassa asaMtimni paliovamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNAI" gautama ! -nI apekSAthI devakurUnI manuSya striyonI sthiti jaghanyathI palyopamana asaMkhyAtamA bhAgathI sAchI pakSyA pAnI cha. ma "ukkoseNaM tinna paliovamAi" utkRSTathI. sa pUrNa e! paDhyopabhanI che. "saMharaNaM paDucca jahaNNeNaM atomuhattaM uphkoseNaM desUNA puvakoDo" saMharaNanI apekSAthI teonI sthiti eka aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI kaMIka ochI me pUTinI che. "ataraTIvaga akambhamUmigamaNussitthINaM bhaMte ! bhagavan matadvI535 mabhamUbhinI manuSya striyAnI sthiti DeTasA bajanI vAma mAvI cha 1 "goyamA! jammaNaM paDucca jahaNNeNa desUNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAga" : gautama ! manI apekSA laIne jaghanyathI kaMIka kama palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANunI che ane 'ukoseNa paliovamassa asaMkhejjabhArA' aSTathI pkssy| 5manA 2sa dhyAtamA mAga pramAthanI cha. tathA 'saMharaNa pahucca sa nI apekSA 'jahaNeNaM atomuhattaM ukkoseNa desUNA Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 393 'ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga' utkarSeNa paripUrNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvat palyopamasya paripUrNA'saMkhyeyabhAgapramitA sthiti bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA tu 'jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puncakoDI' jaghanyena antamuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti ||suu02|| karmAkarmabhUmikamanuSyastrINAM sthitimAnaM pradarzya devastrINAM sthitimAnaM pradarzayituM praznayannAha- 'devitthINaM bhaMte' ityAdi , ___mUlam-'devisthINa bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI ! bhavaNavAsi devitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAiM paliovamAiM / evaM asurakumArabhavaNavAsidevitthIe nAgakumArabhavaNavAsidevitthIe, jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM, evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM / vANamaMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovamaM / joisiyadevisthINaM bhaMte ? kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM paliovamaM aTThabhAgaM-ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / caMdavimANajoisiyadevitthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM taM ceva / sUravimANajoisiyadevisthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehimabbhahiyaM / gahavimANajoisiyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM / 'NakvattavimANajoi. siyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM caubhAgapali khejjahabhAga" utkRSTa se palyApama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA "saMharaNaM paDucca" saMharaNa kI apekSA lekara "jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI" jaghanyase inakI sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTase kucha kama eka pUrvakoTikI hai| sUtra // 2 // puvakoDo" dhanyathA tamAnI sthiti me matabhuitanI cha bhane uSTathI 3 mAhI ekaparva kATinI che. I Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __jIvAmigamale ovamaM mAiregaM / nAgavimANa joisiyadevitthIe jahanneNaM aTThabhAgaeliAvamaM. ukkomeNaM mAiraMga aTThabhAgapaliovamaM / vemANiyadevitthIga jahannaNa paliovamaM unakoseNaM paNapannaM pliovmaaiN| sohamma kapatramANiya devinthINa bhane ! kevaDayaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jaha naNaM paliovama ukkosaNaM satta pliovmaaii| isANadevitthINaM jahanneNaM mADagaM paliAvamaM unakosaNaM NavaliovamAI // sU0 3 // . chAyA-yantrINAM bhadanta ! yinna kAla sthitiH prAptA ! gautama ! jaghanyena ghAyalabANi maga panapancAhAn ptyopmaani| bhavanavAsiTevastrINAM bhadanta yi kAla dhini mAmA ! gaunama ! jaghanyena dazavarSasahannAgi, utkarSeNAI. rAyamAni panyopamAni / paramAyumArabhavanavAsidevastriyAH nAgakumArabhavanavAsiresiyA jAyegamAyA sammANi, karSaNa dezonaM palyopamam' pacaM pANAmapi pApAninapumAgAna / yAnavyantarINAM jaghanyena dazavarSasAcANi utkaNAI pApanam / jyoniyantrI bhadanta ? kiyanta phAla sthiti prakSatA ? gautama ! ra yopamamamAgam utphaNApalyApama paJcAzatA varSasahanarabhyadhikam / pravimAna yonidevaniyAH savayana caturbhAgapatyopamam utkaNa tadeva / sUrya rimAmayogiera dezaniprayA gadhanyena canubhAMgapalyopamama utkaNArddhapalyoparma cabhiradhAma / adhimAnajyoti devastriNAM jayanyena caturbhAgapatyo. ma. sAmAnyoramamakSavipAra vyAniSkaTevastrINAM jaghanyena caturmAga panyAsamAra panumAyopara mAni rekama / tArAbimAnajyonipyAdecastriyA janma mAmamaratpamam namAniyamAbhAgapalyopamama / mAnidevariyA jaghanyena yori pannAtAzapalyApamAni / saudharmavatpamAnikadevantrINAM bhadanta / vipa kA cini. pramA: gonama ! AAP palyopamama utkaraNa mapta patyopamAni Harti jAna mAniye payopanam utraNa nana palyopamANi // 8 // TIyA-'deviyoga bhI devatA mAnna : 'kevaTayaM kAla TiI pannatA' kiyanna infor writaire nimAna divAkara nAma nakAra devaritrayoM ke sthiti. ko "deviyANaM bhane ! nyAdi / natra // 3 // TImA - RAP vidhI manavAyaMkAlaThiI pannatA" ba, vimAna nona ve sarakAra devInA ritimAna 2 dariyA le ! " * 5 5. cinI bhaMte yA kArya mund Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaghopratikA TIkA prati0 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 366 kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti sAmAnyato devastrINAM sthitiviSaye praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM dasavAsasahassAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi devastrINAM sthitikAlo bhavatIti, tAni ca bhavanapatistrIH vyantarastrIradhikRtya jJAtavyAnIti / 'ukkoseNaM paNapanna paliovamAI' utkarSeNa paJca paJcAzat palyopamAni sthitirbhavati devastrINAmiti, etAni cezAnadevIradhikRtya jJAtavyAnIti / tadevaM sAmAnyato devastrINAM sthiti pradarzya vizeghato devastrINAM sthiti darzayituM praznayannAha-'bhavaNavAsidevisthINaM' ityAdi, bhivaNavAsidevitthINaM bhaMte' bhavanavAsidevastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kolaM sthitiH prajJapteti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM dasavAsasahassAI' jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitirbhavati bhavanavAsidevastrINAm , 'ukkoMhe bhadanta ! devastriyo kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai / aisA yaha prazna sAmAnya se devastriyoM kI sthiti ke viSaya meM hai-uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM paNapannaM paliokmAI" he gautama ! jaghanya se ina kI sthiti to daza hajAra varSa kI hai aura utkRSTa se pacapana palyopama kI hai| jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti kA kathana bhavanapati aura vyantara devastriyoM kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| tathA pacapana palyopama kI utkRSTa sthiti kA kathana IzAna devatriyoM kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya se devastriyoM kI sthiti kA kAla prakaTa karake aba sUtrakAra vizeSa rUpa se bhinna bhinna devastriyo kI sthitikAla prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haiM "bhavaNavAsidevitthINaM aMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhadanta ! bhavanavAsI devastriyoM kI sthiti kA kAla kitanA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahanneNaM ThiI paNNattA" mAvan vAMganAnI sthiti 489l sinnI DipAmA bhAvI cha 1 mA pramANe no A prazna sAmAnya paNAthI devAMganAnI sthitinA saMbaMdhamAM pUchela che A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna ha cha -"goyamA! jahaNNeNa dasavAsasahassAI ukkoseNa paNapaNaM paliovamAI" 3 gotama! dhanyathA tayAnI sthiti daza 2 vaSanI 4uvAmA AvI che. ane utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamanI kahela che. jaghanyathI daza hajAra varSanI sthitinuM kathana bhavanapati ane vyataradeva strinI apekSAthI kahevAmAM Avela che, tema samajavuM tathA 55 paMcAvana palyopamanI utkRSTa sthitinuM kathana IzAna devasiyonI apakSAthI kahevAmAM AvyuM che tema samajavuM. ArIte sAmAnya paNAthI devAMganAne sthitikALa batAvIne have sUtrakAra vizeSa paNAthI jUdI jUdI devastriyonA sthiti kAlane batAve che. mAmAM gautamasvAmI prabhune me pUchayu cha hai-'bhavaNavAlidevisthINa bhaMte kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" magavan bhavanavAsIvIyAnI sthiti / vAmAM mAvesa cha1 mA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIvAmigamasUtre seNaM addhapaMcamAI paliocamAI' utkarNeNa bhaI pAcamAni-sA ni catvAri panyopamAni sthiti bhavati bhavanavAsidevastrINAm idaJca bhavanavAsivizeSAsurakumArastroradhikRtya jJAtavyamiti 'evaM amarakumArabhavanavAsidevisthIe' evam sAmAnyato bhavanavAsidevastrIvadeva bhamarakumAra bhavanavAsidevastriyAmapi jaghanyena dazavarSasahasrANi sthiti rutkarSataH sAIcatvAri palyopamAni sthiti bhavatIti bhAvaH / 'nAgakumArabhavaNavAsidevitthIe jahanneNaM dasavAsasahassAI' nAgakumArabhavanavAsidevastriyAH sthitirjaghanyena dazavarSasahasrANi bhavati, 'ukkoseNaM desUrNa paliovamaM' utkarSeNa dezonaM dezato hIna palyopamapramANA sthitirbhavatIti / 'evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM' evaM zeSANAmapi bAvat stanitakumArANAm , nAgakumArabhavanavAsi devastrIvadeva zeSANAm , suvarNavidhu-dagni-dvIpo-dadhi-dig-vAyu-stanitakumArabhavanavAsidevastrINAmapi jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitirbhavati, utkarpato dezonapalyopamapramANA sthiti bhavatIti bhAvaH // "vANamaMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI' vAnavyantarINAM-vAnavyantaradeva dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaMcamAiM palibhovamAI" he gautama ! bhavanavAsI deva striyoMkI sthitikA kAla jaghanyase to dasa hajAra varpakA kahA gayA hai aura utkRSTase sADhA cAra palyopama kA kahA gayA hai / yaha sthitikAla bhavanapati ke meda jo asura kumAra hai so unakI striyoM ko lekara kahA gayA hai / "nAgakumAra bhavaNavAsidevisthINaM jahanneNa dasavAsasahassA ukkoseNaM desUrNa paliovarma" nAgakumAra bhavanavAsI devoM kI striyoM kI bhI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa kI haiM aura utkRSTa se dezona kucha kama eka palyopama kI hai "evaM sesANa vi jAva thaNiyakumArANaM " ' isI prakAra se suvarNakumAra vidyutkumAra agnikumAra dvIpakumAra udadhikumAra dikkumAra vAyukumAra aura stanitakumAra, ina bhavanavAsI devoM ke striyoM kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se kucha kama praznanA ttaramA prabhu gautama svAbhIne 4 cha 4-"goyamA! jahaNNeNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaMcamAiM palioSamAI" gautama ! manavAsI vastriyAnI sthiti nyayI te daza hajAra varSanI kahela che, ane utkRSTathI sADAcAra pepamanI kahI che. A sthitikALa bhavanapatinA bhedamAM je asurakumAra bhavanapati che, teonI strinI apekSAthI kahevAmAM mAvasa che. "nAgakumArabhavaNavAsivitthINaM jahanneNaM dasavAsasassAI ukkoseNa desUrNa paliovamAI" nAgabhAra vanavAsI hevAnI striyonI sthitipaya dhanyathA zahara varSanI cha, mana thA zAna- mAchI me pkssye|5mnii cha "evaM sesANa vi bhAva thaNiyakumArANaM' ko pramANe suvarNa bhA2, vidhubhAra, manabhAra, dvIpabhA2, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane svanitakumAra ATalA bhavanavAsI devAnI cinI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI ane utkRSTathI kaMIka ochI eka palyopamanI che. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 devastrINAM bhavasthitimAvanirUpaNam 397 strINAM jaghanyato dazavarSasahasrANi sthiti bhavati 'ukkoseNaM addhapaliovamaM' utkarSeNArddha palyopamapramANA sthiti bhavati sAmanyavyantaradevatrIvadeva vizeSavyantaravizeSapizAcAdideva strINAmapi jaghanyato dazavarSasahasrANi utkarSato'rddhapalyopamapramANA sthitiH veditavyeti / 'joisiyadevisthINaM bhaMte !' jyotiSkadevastrINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM paliovamaaTThabhAgaM jaghanyena palyopamamaSTabhAgam ekasya palyopamasyASTama--- bhAgaparimitA sthitirbhavatIti bhAvaH, 'ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehi abbhaDiyaM' utkarSeNArddha palyopamaM paJcAzadvarSasaharabhyadhikam , sthiti bhavati jyotikadeva strINAmiti // tadevaM sAmAnyataH jyotiSkadevastrINAM sthiti pradarya vizeSato jyotiSkadeva eka palyApama kI hai "vANa maMtarINaM jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovama" vAnavyantara devoM kI no deviyAM hai unakI sthiti jadhanya se dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI haiM jisa prakAra se yaha sAmAnya rUpa se vyantara deviyoM kI sthiti kahI kaI hai usI prakAra se vyantara devoM ke bheda rUpa pizAca devo ke deviyo kI bhI yahI sthiti hai aisA jAnanA cAhiye / arthAt pizAca Adi vyantaraM devoM ke deviyoM ko saba kI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSa ko hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI hai / "joisiyadevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! jyotiSika devo ke deviyoM kI sthiti kitane kAla ko kahI gaI hai ? "goyamA ? jahanneNaM paliovamaaTThabhAgaM ukkesiNaM addha paliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abhaDiyaM" he gautama ! jyotiSka devoM ke deviyoM kI jaghanya sthiti eka panya ke AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti Adhe palyApama kI hai isameM utkRSTa sthiti meM-pacAsa hajAra varSa aura adhika haiN| isa "vANamaMtarINa jahaNNeNaM dasavolasahassAI ukkoseNaM acapalibhovama" vAnavya ta2-devAnI je devi che, temanI sthiti jaghanyathI dasahajAra varSanI che, ane utkRSTathI ardhAmanI che. je pramANe A sAmAnya paNAthI vyaMtaradeviyanI sthiti kahI che. e ja pramANe vyaMtaradevAnA bhedarUpa pizAcano deviyanI sthiti paNa eja pramANenI che tema samajavuM arthAta-pizAca vigere vya tara devenI badhIja deviyanI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI cha, bhane thI mI pasyopabhanI che. "joisiyadevisthINa bhNte| kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" magavan ! nyota vAnI jiyonI sthiti sA ajanI pAma bhAvI cha ? "goyamA ! jahaNNeNaM paliovamaaTThabhAga ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abhahiyaM" gItama! jyoti devAnI devIyAnI dhanya sthiti eka pa5manA AThamAbhAga pramANunI che. ane utkRSTa sthiti ardhA pApamanI che. AmAM-utkRSTasthitimAM--bIjA pacAsa hajAra varSa vadhAre che. A rIte pacAsa hajAra varSa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h h h h h h h h h h w y ywnn bh bbwnh nh bwh fy w 398 jIvAbhigamana strINAM sthiti darzayitumAha-'caMdavimANa' ityAdi, 'caMdavimANajoisiyadevitthIe' candravimAnajyotiSkadevastriyAH 'jahanneNaM caubhAgapaliovama' jaghanyena caturbhAgapalyopamam , palyopamasya caturthabhAgapramANA sthitirityarthaH, 'ukkoseNa taM ceva' utkarpeNa tadeva candravimAnajyotiSkadevastrINAmutkarSeNa sthitiH arddhapalyopamaM paJcAzatA varSasahasrairabhyadhikamiti / / sUravimANajoisiyadevitthIe' sUryavimAnajyotiSkadevastriyAH 'jahanneNaM caubhAgapaliovarma' jaghanyena caturbhAgapalyopamam sUryadevastrINAM jaghanyA sthitiH palyopamasya caturbhAgaparimitA bhavati, tathA 'ukkoseNaM addhapaliovama paMcahi vAsasaehi amahiya' utkaNAI palyopamaM pazcabhirvarSazatairabhyadhikam paJcazatAdhikArddhapalyopamapramANotkRSTA sthiti bhavati sUryavimAnajyotiSkadevInAmiti / 'gaha vimAnajoisiyadevitthINa' grahavimAnajyotiSkadevastrINAm jahanneNaM caumAgapaliovamaM' jaghanyena caturbhAgapalyopamam 'ukkoseNaM prakora pacAsa hajAra varSa adhika Adhe palyopama kI utkRSTa sthiti jyotiSka devo ko deviyo kI hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra kA yaha kathana sAmAnya rUpase jyotiSka devoMkI deviyoM ke sambandha meM kahA gayA hai| aba jo jyotiSka devoM ke meda candra Adi hai unakI deviyoM kI kyA kyA sthiti hai-yaha prakaTa kiyA jAtA hai / "caMdavimANajoisiyadevitthIe" candra vimAna jyotiSka deva striyoM kI "jahanneNaM caubhAgapaliovamaM" sthiti jaghanya se eka palyopama kA cauthA bhAga aura "ukkoseNaM taM ceva" utkRSTa se pacAsa hajAra varSa adhika Adhe palyopama kI hai "sUravimAnajoisiyadevitthIe jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcadi vAsasaehimabhaDiyaM" sUryavimaoNna jyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanyase palyopamake cauthe bhAga pramANa hai aura utkRSTa se pAMcasau varSa adhika Adhe palyopamakI hai / "gahavimANajoi siyadevitthINaM jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukkose adhika ardhApopamanI utkRSTasthiti tiSka devonI aiyanI che. tema samajavuM. A rIte A uparokta kathana sAmAnyapaNuthI tiSka devonI deviyenA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela che. have jyotiSka devonA bhedomAM caMdra vigere che, temanI deviyonI kaI kaI sthiti che. te batAvavA sUtrakAra kahe che "caMdavimANajoisiyadevitthIe" ya dravimAna jyoti devanI liyonI sthiti "jahaNNeNa caubhAgapalimovama" dhanyathA 4 pakSyApabhanA yAthA mAganI jana "ukkoseNaM taM ceva" TathA payAsa 12 vaSa madhi madhApalyA manI cha "sUravimANa joisiya devisthIe jahaNNeNaM caubhAgapaliocamaM uphkoseNaM addhapaliovamaM paMcarhi vAsasapahimambhaDiyaM" sUrya vimAna jyotiSka strinI sthiti jaghanyathI palyopamanA cothA bhAga pramANunI che, bhane 4.4thI pAMyasa varSa padhAre mApalyA5manI che. 'gahavimANajoisiyadevitthINaM Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 399 addhapaliovama' utkarSeNArddhapalyopamam , bhaumAdi graha jyotiSka devInAM jaghanyA sthitiH palyopamasya caturthabhAgapramANA bhavati tathotkRSTA sthitirarddhapalyopamapramANA bhavatIti bhAvaH / 'NakkhattavimANajoisiyadevisthINaM' nakSatravimAnajyotiSkadevastrINAm 'jahanneNaM caubhAgapaliovama' jaghanyena caturbhAgapalyopamam palyopamasya caturthabhAgapramitA sthitirityarthaH / 'ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAireMga' utkarSeNa caturbhAgapalyopamaM sAtirekam sAtirekapalyopamacaturthabhAgapramitA sthitirityarthaH / 'tArAvimANajoisiyadevitthIe' tArAvimAnajyotiSkadevastriyAH 'jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM' aSTabhAgapalyopamaM palyopamasyASTamabhAga pramitA sthitirityarthaH 'ukkoseNaM sAiregaaTThabhAgapaliovama' utkarSeNa sAtirekASTabhAga palyopamam , sAtirekapalyopamASTamabhAga pramANotkRSTA sthitistArAvimAnadevInAmiti / NaM addhapaliovamaM" grahavimAnajyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se Adhe palyopama kI hai maMgalamaAdi graha jyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyApama ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se Adhe palyopama pramANa hai| "NakkhattavimANajoisiyadevitthINaM " nakSatra vimAna jyotiSka devastriyoM kI sthiti "jahanneNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAiregaM" jaghanya se eka palya ke caturtha bhAga pramANa hai aura utkRSTa se kucha adhika palyopamake caturthabhAga pramANa hai, "tArAvimANajoisiyadevitthIe jahanneNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM sAiregaM aTThabhAgapaliovamaM" tArAvimAnajyotiSka devastriyoM kI sthiti jaghanya se palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTase kucha adhika palyopamake AThave bhAga pramANa hai| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa rUpase jyotiSka deviyoMkI sthiti prakaTa kara aba sUtrakAra sAmAnya rUpase pahale jahanneNaM caubhAgapalibhovamaM, ukkoseNaM addhapaliovama" vibhAn jyoti hevanI strinI sthiti jaghanyathI pApamanA cothA bhAga pramANunI che. ane utkRSTathI adhapatyopamanI che. tiSka devamAM maMgaLa vigere grahonI striyonI sthiti jaghanyathI pApamanA yAthAmA amAnI che, mana GBthI aApalyA5ma pramANunI che "NakhattavimANa joisiyadevatthINaM"nakSatra vibhAna jyoti heknI liyonI sthiti "jahaNNeNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM sAirega" dhanya 4 58yanA yAthAlA pramANu che. mana vRSTayA padhAre 5tyApabhanA yAthAmA prabhAenI che. "tArAvimANajoisiyade vitthIe jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovama ukkoseNa sAirega aTThabhAgapaliovama" tArA vimAna tiSka devanI sTiyanI sthiti jaghanyathI pApamanA AThamAbhAga pramANunI che. ane utkRthI kaMIka vadhAre palyopamanA AThamA bhAga pramANunI che, Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 javAbhigamasUtre jyotiSkadevastrINAM sAmAnyato vizeSatazca sthitiM pradarzya sAmAnyato vaimAnikadevastrINAM sthiti darzayitumAha-'vemANiyadevitthIe' vaimAnikadeva striyA 'jahanneNa paliovamaM' jaghanyena palyopamaM sthiti', ukkoseNaM paNapannaM paliovamAI utkarpaNa paJcapaJcAzata palyopamAni sAmAnyato vaimAnikadevInAM jaghanyataH palyopamapramANotkRSTataH pazcapazcAzat panyopa pramANA sthiti bhavatIti bhAvaH / 'sohammakappavemANiyadevitthINaM bhaMte !' saudharma kalpa vaimAnikadevastrINAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA-kathiteti praznaH, 'bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM paliovarma' jaghanyena palyopamam 'ukkoseNaM sattapaliovamAI' utkaNa saptapalyopamAni jaghanyotkarSAbhyAmekapalyopama saptapanyopamapramANA saudharmakalpa devInAM sthiti bhavatIti / atreyaM sthitiH parigRhItadevyapekSayA proktA / aparigRhotadevInAM tu sthiti jaghanyena palyopamapramANA, utkarSeNa paJcAzatpalyopamapramANeti / 'IsANadetthiINaM jahanneNaM sAirega paliopama' IzAna kalpavaimAnikadevastrINAM jaghanyena sAtirekapalyopamam / 'ukkoseNaM Nava palizrocamAi' utkaNa nava palyopamAni sthiti vaimAnika deviyoMkI sthiti prakaTa karate hai| "vemANiyadevitthIe jahanneNaM paliovarma ukkoseNaM paNapanna paliovamAI" vaimAni deviyoM kI sthiti jaghanyase to eka palyopamakI hai aura utkRSTase pacapana palyopamakI hai / "sohammakappavemANiyadevitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! saudharmakalpa vaimAnika striyo kI sthiti kitane kAla kI hotI hai " goyamA jahanneNaM paliovama ukkoseNaM satta paliovamADa " he gautama ! saudharma kalpavaimAnika striyoM kI sthiti" jaghanya se to eka palyopama kI hotI hai aura utkRSTa se sAta palyopama kI hoto "isAna devitthiNaM jahanneNaM sAIregaM paliovama ukkoMseNaM Nava paliocamAI' IzAna kalpa vaimAnika devoM kI striyo kI sthiti jaghanya se to A rIte sAmAnya ane vizeSa paNathI tideviyonI sthiti pragaTa karIne have sUtrakAra sAmAnya paNAthI vaimAnika deviyanI sthiti pragaTa kare che - "vemANiyadevisthIpa jahANeNaM palimovamaM ukkoseNaM paNapanna palimovamAi" vaibhA. nika deviyenI sthiti jaghanyathI te eka patyemanI che ane utkRSTathI 55 paMyApana pasyo bhanI che "sohammakappadhemANiyadevitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA" he bhagavana saudharma kaha5nA vaimAnika devanI strinI sthiti keTalAkaLanI hoya che ? "goyamA jahaNNeNaM paliocama uskoseNa satta paliovamAI' gautama saudharma 485nA vaimAnika devenI yinI sthiti jaghanyathI te eka pApamanI hoya che, ane utkRSTathI sAta pakSyAyamamA DAya che. "IsANadevitthINa jahaNNeNaM sAirega palibhokma ukkoseNaM Nagha paliovamAI" zAna 485nA vaimAni devAnI siyonI sthiti dhanyathI ' Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam .401 rbhavatIti / atreyaM sthiti 'parigRhItadevInAM jJAtavyA, aparigRhItadevInAM tu jaghanyataH sAtirekaM. palyopamamutkarSataH paJcapaJcAzat palyopamAnIti ||suu0 3 // strINAM sthiti pradarya samprati strI, nairantaryeNa strI bhAvamaparityajantI kiyantaM kAlamavatiSThate iti jijJAsAyAM sUtrakArastakAlApekSayA ye pancAdezAH pravartante tAn darzayitumAha'itthI NaM bhaMte' ityAdi, ___ mUlam -'itthI NaM bhaMte ! itthittikAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM dasuttaraM paliovamasayaM puvbakoDipuhuttamabhahiyaM / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aTThArasapaliomAI puvvakoDi puhuttamabbhahiyAiM 2 / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM cauddasapaliovamAiM puvvakoDi puhutta manbhahiyAI 3 / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamabhahiyaM / ekkeNaM AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamapuhuttaM puvvakoDI puhuttamamahiyaM 5 / tirikkhajoNitthI NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthItti kAlao keva ciraMhoi ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI puvakoDIpuhuttamabhahiyAiM / jalayarIe jahanneNaM aMtomuhuttaM ukko seNaM puvakoDI puhattaM / cauppaya thalayaratirikkhajoNitthIe jahA ohi kucha adhika eka palyopama kI hotI hai aura utkRSTa se nau palyopama kI hotI haiN| yaha sthiti ko parimANa parigRhItadeviyoM kA kahA jArahA hai| nahIM to jo aparigRhIta deviyAM haiM unakI sthiti jaghanya se kucha adhika eka palyopama kI aura uskRSTa se pacapana palyopama kI kahI gaI hai ||suutr 3 // vadhAre eka pApamanI hoya che. ane utkRSTathI nava palyopamanI hoya che. A sthitinuM parimANa-pramANamA5 parigrahIta-devi che, teonA saMbaMdhamAM kahela che. nahI te jeo aparigrahIta-devi che, teonI sthiti jaghanyathI kaIka vadhAre eka palyopamanI ane utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamanI kahela che. masUtra 3 51 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jIvAbhigamasUtra yAe tirikkhjonnitthiie| uraparisappibhuya parisappitthINaM jahA jalayaroNaM khahayaratirikkhajoNitthINa jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseNaM paliovabhassa asaMkhejjai bhAgaM puvvakoDi puhuttamabhahiyaM / maNussitthINaM bhaMte ! maNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNa tinni paMliovamAI puvakoDi puhuttamabhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukkAseNaM desUNA puvvakoDI / evaM kammabhUmiyAvi, bharaheravayAvi,NavaraM khettaM paDucca jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNa puvvakADI abbhahiyAI,dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa desUNA pubbkoddii| pubbavideha avaravidehitthINaM khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI puhutta, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA pubakoDI / akamma bhUmiga maNussitthINaM bhaMte ! akammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desRNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM tinni pliovmaaiN| saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desRNAe puvvakoDIe abbhahiyAI / 'hemavayaeraNNavaya akammabhUkiga maNussitthINaM bhaMte ! hemavayaeraNNavaya akammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa-UNagaM ukkoseNaM paliovamaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM paliovamaM desUNAe Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA TIkA prati02 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 403 puvakoDIe abbhahiyaM / harivAsarammayavAsaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! harikhAsarammayavAsaakammabhUmigaNussisthitti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI do paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNagaM, ukkoseNaM do paliovamAiM / saharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM do paliovamAiM desUNapubakoDImabhahiyAI / devakurUttarakurUNaM, jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNAI tinni paliovamAiM paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNaM UNagAI, ukkoseNaM tinni paliovamAI / saMharaNaM paDucca jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe puvvakoDIe abbhahiyAiM / aMtaradIvagAkammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! aMtaradIvagAkammabhUmigamaNussisthiti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM deNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM / saMharaNaM paDucca jahanneNaM, aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM desUNAe puvakoDIe abbhahiyaM devitthoNaM bhaMte ! devitthiti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! jacceva bhavaTiI sacceva saMciTThaNA bhANiyavvA / / sU0 4 // . chAyA-strI khalu bhadanta ? strIti kAlataH kiyaccira' bhavati ? gautama ? ekenA''dezena jadhanyenaika samayamutkarSeNa dazottara palyopamazata pUrvakoTipRthaktvA bhyadhikam 1 // ekenAdezena jadhanyenaika samayam utkarSeNASTAdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / ekenAdezena jaghanyenaika samayamutkarSeNa caturdaza palyopamAni pUrvakoTipRthakatvAbhyadhitAni 3 / pakenA''dezana jaghanyekaM samayam utkaNa palyopamazata pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam 4. ekenA''dezena jaghanyenaika samayam Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAAAAAAA 404 jIyAbhigamasatra utkarSeNa palyopamapRthaktvaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam 5 / tiryagyonikastrINAM bhadanta ? tiryagyonistrIti kAlata kiyaccira bhavati ? gautama? jaghanyenAntamuMhatam utkarveNa trIni palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / jalacaryAH jaghanyena antarmuharcam utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam / catuSpadasthalacaratirthagayonikastriyA yathA audhikyA stiryaNyonikaHstriyA / uraHparisarpabhujaparisarpastrINAM yathA jalacarINAm / khecaratiryagyonikastrINAM jaghanyenAntarmuhartamutkarSeNa palyopamasyAsaM khyeyabhAga pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikam / manuSyasthINAM bhadanta ! manuSyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama / kSetrapratItya jaghanyenAntamuhattam utkarSeNa trINi palyo. pamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni dharmacaraNa pratItya jaghanyena eka samayamutkaraNa dezonA pUrvakoTi / ' eva karmabhUmikA api bharatairavatyo'pi, navara kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi palyopamAni dezonapUrvakoTyabhyadhikAni, dharmacaraNa pratItya jaghanyena eka samayam uskaNa dezonA pUrva koTiH / pUrva videhApara videha strINAM kSetra pratItya jaghanyenAntamuhUrtam utkaNa pUrva koTipRthaktvam / dharmacaraNa pratItya jaghanyenaikaM samayam utkarveNa dezonA pUrvakoTi. // akarmabhUmikamanuSyastrINAM bhavanta ! akarmabhUmiphamanuSyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati gautama ! janma! pratItya jaghanyena dezona' palyopama lyopasyAsaMkhyeyabhAgenonam utkarSeNa trINi palyopamAni saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarpaNa trINi palyopamAni / dezonayA pUrvakoTayA'bhyaghikAni / haimavatairaNyavatA'karmabhUbhikamanuSyastrINAM bhadanta / haima ghatairaNyavatA'karmabhUmikamanuSyastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezona palyopamaM palyopamasyA'sakhyeyabhAgenonam, utkarpaNa patyopamam / saMharaNa pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkaNa palyopamaM dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhi. kam / harivarSa ramyakavA'karmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! harivI ramyakavA'karmabhUmikamanuSyastrIti kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezone he palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenone utkarpaNa dve palyopa mam / sa haraNa pratItya jaghanyenAntarmuhartamutkarSaNa ve palyopame dezonapUrvakoTayabhyadhike / devakuruttarakurUNAM, janma pratItya jaghanyena dezonAni trINi palyopamAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonAni ! utkaNa trINi plyopmaani.| saharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa trINi palyopamAni dezonayo pUrvakoTayA adhikAni / antaradvipakAkarmabhUmikamanuSyastrIrNA bhadanta ! antaradvIpakA'karma bhUmikastrIti kAlataH kiyaccira bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dezona palyopamasyAsaMkhyeyabhAga palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiya_tikA TIkA prati0 2 strINAM strIvainAvasthAnakAlanirUpaNam 405 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm utkarSeNaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam / saMharaNa pratItya jaghanyenA'ntarmuhUrtam utkarSaNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhikam devastrINAM bhadanta ! devastrIti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! yaiva bhavasthitiH saiva saMsthitiH bhaNitavyA su0|| ., TIkA-itthI NaM bhaMte !' strI khalu bhadanta ! 'isthitti kAlao kevacciraM hoi' strIti strI ityevaM rUpeNa kAlataH kiyacciraM bhavati, he bhadanta ! iyaM strI strIrUpeNa kiyatkAlaparyantaM strI bhavatIti praznaH,, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'ekkeNaM AdeseNaM' ityAdi, ayaM bhAvaH-striyAH strIrUpeNAvasthAne sati paJca AdezA apekSArUpAH santi, pratyAdezaM vibhinnakAlaparyantaM strIrUpeNAvasthAnaM bhavatIti darzayiSyate tatra prathamAdezamadhikRtya bhagavAnAha 'ekkeNaM AdeseNaM' ityAdi, ekkeNaM AdeseNaM' ekena Adezena ekayA'pekSayA 'jahanneNaM ekkaM samaya' jaghanyenaikaM. samayaM strI bhavati 'ukkoseNaM. dasuttaraM paliovamasayaM puvekoDi huttamabhahiyaM' : utkarSato dazottarapalyopamazataM pUrvako TipRthakUtvAmyadhikam / tatra . isa prakAra se striyoM kI sthiti prakaTa karake aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki strI strIparyAya ko nahIM chor3atI huI lagAtAra strIparyAya meM kitane kAla paryanta rahatI hai / aisI jijJAsA hone para usakAla kI apekSA se isa kathana meM jo pAMca Adeza-apekSAeM haiM-unheM pahile sUtrakAra kahate haiM - " itthI NaM bhaMte" ityAdi / , TIkArtha-gautamane prabhu se aisA,pUchA hai ki-he bhadanta ! "itthI NaM, bhaMte ! itthIti kAlo kevacciraM hoi" strI strIparyAya meM kitane kAla paryanta rahatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA ekkeNa AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM damuttaraM paliovamasayaM puncakoDipuhuttamanbhahiyaM ,, he gAtama ! striyoM ko strIrUpa se hone meM pAMca Adeza-apekSAe~ -sUtrakAroM ne kahe haiM-unameM se eka mAdeza - apekSA-aisA hai ki yadi strI strIrUpa se lagAtAra A pramANe strionI sthiti pragaTa karIne have sUtrakAra e pragaTa kare che ke--strI, strIparyAyane choDayA vinA lAgaTha strIparyAyamAM keTalAkALa sudhI rahe cheA rIte jIjJAsA thavAthI te kALanI apekSAthI A kathanamAM je pAMca Adeza-apekSAo che, te sUtrakAra paDA 4 cha 'itthI NaM bhaMte ! isthiti" tyAha --gItama spAbhI asuna pUchayu' ke 2-3 sapana itthI NaM isthiti kAlao kevacciraM hoI" strI, sIyAyamA sudhI. 29 cha 1 mA praznanA uttaramA pramuche 4-"goyamA! ekkeNa AdeseNaM jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM dasuttaraM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamabhahiyaM" he gautama | liye| sI pamA hevAmA pAMca Adeza-apekSAo sUtrakAroe kahela che temAthI eka Adeza-apekSA e che ke - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jIyAbhigamasUtra strINAmekasamayamavasthAnaM kena rUpeNa bhavatIti tatrocyate kAcit strI upazamazregyAM vedatrayopazamanAt bhavedakatvamanusya tata upazamazreNItaH pratipatantI strIvedodayamekaM samayamanubhavati tato dvitIyaptamaye kAlaM kRtvA devepUtpadyate tatra ca tasyAH puruSatvameva bhavati na tu strItvaM bhavatItyato jaghanyataH strItvaM samayamAnaM bhavatIti / pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikadazottarapalyopamazataM yAvadavasthAnaM strIrUpeNa kathaM bhavatIti tatrocyate kazcijjIvaH manuSyastrIpu tiryaklIpu vA pUrvakoTyAyuSkAsu paJcapaDU vA bhavAnanubhya tadantaramIzAnakalpe paJcapaJcAzatpalyopamapramANotkRSTAyuSkAsvaparigRhItadevISu madhye devItvenotpadyate tataH svAyupaH kSaye tasmAt sthAnAt punarapi manuSya strISu tiryaklISu vA pUrvakoTyAyuSkaH punarapi samutpannaH tato bhUyo dvitIyavAram IzAnadevalokepaJca pazcAzat palyopamapramANotkRSTAyuSkAsu aparigRhItadevIpu madhye devItvenotpannastataH parama hotI rahe to vaha kama se kama eka samaya taka aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika eka sau dasa 110 palyopama taka hotI rahe. isa kathana kA tAtparya aisA hai ki koI strI upazama zreNI para mArUr3ha huI vahA~ usane vedatraya kA upazamana kara dene se mavedakatA kA anubhavana kiyA, bAda meM vaha vahA~ se patita ho gaI to eka samaya taka vaha straM veda meM rahI aura dvItIya samaya meM kAla kara vaha devaparyAya se utpanna ho gaI vahAM usakA strItva rUpa na rahakara puruSatva rUpa ho jAtA hai, isa prakAra se jaghanya se strItva kA kAla eka samayamAtra kahA gayA hai| tathA utkRSTa se jo strIrUpa se avasthAna hone kA kAla kahA gayA hai / vaha isa prakAra se kahA gayA hai, ki koI jIva pUrva koTi kI AyuvAlI manuSya striyoM meM athavA tiryag striyoM meM utpanna ho jAya aura vaha vahA~ pAMca athavA chaha bAra utpanna hokara IzAna kalpa kI apari gRhIta deviyoM ke bIca meM ki jinakI sthiti utkRSTa pacapana palyopama kI hai devIrUpa se utpanna je strI strIpaNAthI lAgaTha rahyA kare che te kamathI kama eka samaya sudhI ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthaphatva adhika ekaso dasa 110 papama sudhI thatI rahe A sthAnanuM tAtparya evuM che ke keI strI upazama zreNI para ArUDha thaIne tyAM teNe vedatrayane upazama karI devAthI adakapaNuno anubhava karyo te pachI te tyAMthI patita thaI jAya te eka samaya sudhI te strI vedamAM rahI ane bIjA samayamAM kola karIne te devaparyAyathI utpanna thaI jAya tyAM tenA strI paNa rUpe na rahIne puruSapaNu rUpe thaI jAya che. A rIte jaghanyathI ApaNAne kALa eka samaye mAtra kahela che tathA utkRSTathI strIpaNuthI rahevAno kALa je kahela che, te A pramANe che. ke- kaI jIva pUrva keTinI AyuSyavALI manuSya striyomAM athavA tiryakastriyomAM utpanna thaI jAya ane te tyAM pAMca athavA cha, vAra, utpanna thaIne IzAna kalpanI aparigrahIta deviyanI madhyamAM ke jeonI sthiti utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamanI che, devIrUpe utpanna thaI jAya ane te pachI AyuSyano kSaya thaI jAya tyAre Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkAprati0 2 strINAM strItvenAghasthAnakAlanirUpaNam 407 pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikadazottarapalyopamazata vazyavedAntaramavagacchati - evaM rItyA dazottaraM palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikamavasthAnaM striyaH strIrUpeNa labhyate, atra ko'pi zaGkate - atra pramANotkRSTA sthitiH striyAH strIrUpeNa kimiti proktA vastuto'dhikAyA api sthiteH samupalabhyamAnatvAt, tathAhi - yadi strI devakurUttarakurvAdiSu palyopamatrayasthitikAsu strISu madhye janma gRdvAti tadA tato'dhikA'pi strIvedasyAvasthiti bhavitumarhati / ayuktametat kathanam, abhiprAyAparijJAnAt, tathAhi - na tAvat devIbhyazcyutA satI asakhyeyavarSAyuSkA strISu madhye strI bhUtvA samutpadyate, ho jAve, phira dvitIya bAra bhI vaha IzAna devaloka meM pacapana palyIpama pramANa AyuvAlI aparigRhIta deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho jAve, vahAM se AyukSaya ke bAda jaba yaha cyavatA hai to phira vaha avazya hI vedAntara puruSAdi koI veda ko prApta kara letA hai / isa prakAra se eka sau dasa 110 palyopama jo ki pUrvakoTi pRthaktva adhika kahA gayA hai sampanna ho ho jAtA hai ataH jIva utkRSTa rUpa se arthAt pUrvakoTi pRthaktva adhika (110) palyopama taka strIpanA ko prApta karatI rahatI hai / itane kAla taka isa prakAra se strIrUpa se lagAtAra ho sakatA hai / yahA~ para koI aisI zaMkA karatA hai ki strI kA strIrUpa se avasthAna jo pUrva koTi pRthaktva adhika ekasau dasa palyopama kA kahA gayA hai so itanA hI kyoM kahA ? isase adhika bhI to milatA haiM jaise koI jIva devakuru uttarakuru Adi kSetro meM tIna palyopama AyuvAlI strIrUpa se janma leM, taba isase adhika bhI strI veda kA avasthAna ho sakatA hai ? uttara meM kahate haiM ki yaha tumhArA kahana / prayukta haiM kyoMki Apane isakA abhiprAya ThIka se nahIM jAnA hai, dekho - prathama to devI ke bhava se vyavita devI kA jIva asakhyAta varSAyu te sthAnathI cavIne te krIthI pUTinI AyuSyavALI manuSyakriyAmAM athavA tiya`gnicAmAM utpanna thaI jAya, pachI mIjI vAra paNa te izAnadeva lAkamAM 55 5cAvana palyopama pramANu AyuSyavALI aparigrahIta devIcemAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya ane tyAMthI AyuSyanA kSaya thayA pachI jyAre te cave che, tyAre te avazyaja vedAntara eTale ke strI vaidyanA tyAga karIne purUSa vigere kAI veda prApta karI le che. A pramANe 110 ekaso dasa paEApama ke je pUrva keATa pRthatva vadhAre kahevAmAM Avela che, tenAthI yukata banI jAya che tethI jIva utkRSTapaNAthI arthAt pUrva kaTi pRthatva adhika 110 ekasA dasa patyeApama sudhI A prakArathI srIpaNAthI lAgaDha thai zake che ahiyAM kAi evI zaMkA kare ke-- strInu strIpaNAthI avasthAna--rahevuM je pUrva kATi pRthasUtva adhika ekasAisa patyeApacatu kahyuM che, tA te eTaluMja kema kahyu ? tenAthI adhika paNa male che jema keAi jIva devakurU uttarakurU vigere kSetromAM traNa palseApama AyuSyavALI strIpaNAthI janma le tyAre AnAthI vadhAre pazu strIvedanu'' rahevuMsa bhave che? A zaMkAnA samAdhAna nimitte kahe che ke--A pramANe tamAruM' kahevu* cegya nathI. kemake Apa AnA abhiprAya samajyA nathI tema Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jIvAbhigamale mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm devabhavAcyutAnAmasaMkhyeyavarSAyuSkepu madhye utpAdasya pratiSedhAt , nApicAsaMkhyeyavarSAyuSkA 'satI utkRSTAyuSkAsu devIpu samutpadyate, uktaJca-'jato asaMkhejjavAsAuyA ukkosiyaM TiIna pAvei' iti, yato'saMkhye yavarpAyuSkA utkarpiko sthitiM na prApnoti, iticchAyA / tasmAt kAraNAt pUrvoktapramANaiva strI vedasyotkRSTA'vasthiti rlabhyate iti kRtaM prasaGgeneti, iti prathamAdezaH // 1 // dvitIyAdezena strI vedAvasthiti darzayati-'ekkeNAdeseNa jahanneNaM ekkaM samayaM' ekenA dezena jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM aTThArasapaliovamAI pubbakoDipuhRttamamahiyAI utkarpaNASTA dazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strINAM strIrUpeNAvasthAnaM ' bhavati / jaghanyatAmAzritya samayabhAvanA pUrvavadeva / uskRSTAvasthAnabhAvanAtvevam-kazcijjIvo manuSyastrISu tiryaklISu vA pUrva koTipramANAyuSkAsu madhye paJcapaD bhavAnanubhya tataH pUrvoktaprakAvAlI striyoM meM strI hokara utpanna nahIM hotI hai aura na vaha asaMkhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa Ayu vAlI deviyoM meM janma le sakatI haiM / isa viSaya meM anyatra kahA hai-'jato asaMkhejjavAsAuya ukkosiyaM ThiI na pAvei., arthAt asakhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa sthiti ko nahIM pA sakatI hai to phira pUrvokta avasthAna parimANa se adhika abasthAna pramANa kaise ho sakatA hai? isaliye pUrvokta pramANa hI strI veda kA utkRSTa avasthAna ThIka se baiThatA hai / yaha prathama Adeza-vivakSA hai / / dvitIya Adeza isa prakAra se hai-'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aTThArasapaliovamAiM puvakoDipuhuttamabhahiyAiM isakI apekSA strI rUpa se eka jIva kA avasthAna kama se kama eka samaya taka aura jyAdA se jyAdA pUrvakoTi pRthaktva adhika lAge che juo pahelAM te devIpaNuthI cyavatI devIne jIva asaMkhyAta varSanI AyuSya vALI striomAM strI thaIne utpanna thatI nathI. ane te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALI strI utkRSTa ayuiSyavALI devImAM janma laI zaktI nathI A saMbaMdhamAM anyatra kahyuM che ke"jto asaMkhejjavAsAuya uphkosiyaM ThiI na pAveI" arthAta asaNyAta varSa nI mAyuSya. vALI strI utkRSTa sthitine pAmI zakatI nathI te pachI pUrvokta avasthAna nA parimANathI adhika avasthAna pramANa kevI rIte thaI zake? tethI pUrvokta pramANuja strIvedanuM utkRSTa avasthAne ThIka jaNAya che. A pahele Adeza-vivikSA che. jenA ' bIna mAheza mA prabhArI cha.-"ekkeNAdeseNaM jahaNNeNa eka samaya ukkoseNaM aTThArasapaliovamAi puvakoDipuhuttamamahiyAI" mA apekSAthI zrIpAthI me parnu avasthAna kamathI kama eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre pUrva ke8i pRthakatva adhika aDhAra palyopama sudhI rahe che Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 409 reNa IzAna devaloke vAradvayamutkRSTasthitikAsu devISu madhye samutpadyamAno niyamataH parigRhItAsu eva utpadyate nAparigRhItAsu tata evaM dvitIyAdezavAdimatena strIvedasyotkRSTamavasthAnaM pUrvakoTi pRthaktvAmyadhikASTAdazapalyopamapramANaM bhavatIti dvitIyAdezaH / / 2 / / - atha tRtIyAdezaM darzayati-ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samaya' ekenAdezena tRtIyA dezavAdimatenetyarthaH, jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati iti, 'ukkoseNaM cauddasapaliovamAI punakoDipuhuttamabhahiyAI' utkarSeNa caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strIrUpeNAvasthAnaM bhavati iti ! kathamiti cedittham-kazciddevo manuSyastrISu tiryakatrISu pUrvakoTipramANAyuSkAmu madhye pazcaSaD vA bhavAnanubhUya pUrvaprakAreNa saudharmadevaloke parigRhItadevISu aThAraha palyopama taka rahatA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jIva pUrvakoTi pramANa kI AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tiryag striyoM meM pAMca yA chaha bAra utpanna ho jAtA hai aura phira vahA~ se vaha IzAna devaloka meM do bAra utkRSTa sthitivAlI parigRhIta deviyo meM utpanna ho jAtA hai-aparigRhIta deviyoM meM nahIM / isa prakAra se strIveda kA utkRSTa avasthAna pUrvakoTi pRthaktva se adhika aThAraha palyopama kA siddha ho jAtA hai / yaha dUsarA Adeza hai / 2 / tRtIya Adeza aisA hai-" ekkeNAdeseNaM jahanneNaM evakaM samayaM ukkoseNaM cauddasapaliovamAI. puncakoDipuhuttamabbhahiyAI" isameM jaghanya se strIveda kA avasthAna eka samaya kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama kA haiM--yaha isaprakAra se haiM-koI jIva pUrvakoTi pramANa AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tiyaMga striyo meM pAMca yA cha bAra utpanna ho jAve, isake bAda vaha saudharma devaloka meM sAta palyopama kahevAnu tAtparya e che ke-jIva pUrvakeTi pramANanI AyuSyavALI manuSya strImAM athavA tiryastrimAM pAMca athavA che, bAra, utpanna thaI jAya che. ane te pachI tyAMthI te IzAnadevalekamAM bevAra utkRSTasthitivALI parigrahIta devImAM utpanna thaI jAya cheaparigrahIta devImAM utpanna thatA nathI. A pramANe strIvedanuM utkRSTa avasthAna pUrva keTi pRthakatvathI vadhAre aDhAra palyopamanuM siddha thaI jAya che. - ma bhAna mAheza che. // 2 // zrI mAheza mA pramANe cha -"ekkeNAdeseNaM jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamAi puvakoDipuhuttamabhahiyAI' Amai dhanyathA strIvahana bhavasthAna me samayanuM che ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthaphatva vadhAre cauda popamanuM che -te A prakAre thAya che - kaI jIva pUrva koTi pramANunI AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tirya strimAM pAMca athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane te pachI te saudharmadeva 52 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamale devabhavAccyutAnAmasaMkhyeyavarSAyuNkeSu madhye utpAdasya pratipedhAt , nApicAsaMkhyeyavarSAyuSkA satI utkRSTAyuSkAsu devISu samutpadyate, uktaJca-'jato asaMkhejjavAsAuyA ukkosiyaM TiIna pAveI' iti, yato'saMkhye yavarSAyuSkA utkarpiko sthitiM na prApnoti, iticchAyA / tasmAt kAraNAt pUrvoktapramANaiva strI vedasyotkRSTA'vasthiti labhyate iti kRtaM prasaGgeneti, iti prathamAdezaH // 1 // dvitIyAdezena strI vedAvasthiti darzayati-'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM' ekenA dezena jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM aTThArasapaliovamAI pubbakoDipudduttamanmahiyAI' utkarpaNASTA dazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni vINA strIrUpeNAvasthAna bhavati / jaghanyatAmAzritya samayabhAvanA pUrvavadeva / utkRSTAvasthAnabhAvanAtvevam-kazcijjIvo manuSyastrISu tiryastrIpu vA pUrva koTipramANAyuSkAsu madhye paJcapaD bhavAnanubhUya tataH pUrvoktaprakAvAlI striyoM meM strI hokara utpanna nahIM hotI hai aura na vaha asaMkhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa mAyu vAlI deviyoM meM janma le sakatI haiM / isa viSaya meM anyatra kahA hai-'jato asaMkhejjavAsAuya ukkosiyaM ThiI na pAvei., arthAt asakhyAta varSAyuvAlI strI utkRSTa sthiti ko nahIM pA sakatI hai to phira pUrvokta avasthAna parimANa se adhika avasthAna pramANa kaise ho sakatA hai ? isaliye pUrvokta pramANa hI strI veda kA utkRSTa avasthAna ThIka se baiThatA hai / yaha prathama Adeza-vivakSA hai / / dvitIya Adeza isa prakAra se hai-'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukAseNe aTThArasapaliovamAI punakoDipuhuttamabhahiyAiM isakI apekSA strI rUpa se eka jIva kA avasthAna kama se kama eka samaya taka aura jyAdA se jyAdA pUrvakoTi 'pRthaktva adhika lAge che juo-pahelAM te devIpaNuthI cyavatI devIne jIva asaMkhyAta varSanI AyuSya vALI striyAmAM strI thaIne utpanna thatI nathI. ane te asaMkhyAta varSanI AyuSyavALI strI utkRSTa ayuiSyavALI devImAM janma laI zakatI nathI. A saMbaMdhamAM anyatra kahyuM che ke"jto asaMkhejjavAsAuya uphkosiyaM ThiI na pAveI" arthAt masacyAta nI maayudhyvALI strI utkRSTa sthitine pAmI zakatI nathI. te pachI pUrvokta avasthAna nA parimANathI adhika avasthAna pramANa kevI rIte thaI zake? tethI pUrvokta pramANaja strIvedanuM utkRSTa avasthone ThIka jaNAya che. A pahale Adeza-vivikSA che. 1 mIna mAheza mA pramANe che.-"ekkeNAdeseNaM jahaNNeNa eka samaya ukkoseNaM aTThArasapaliovamAi puvakoDipuhuttamamahiyAI" mA apekSAthI zrIpAthA me parnu avasthAna kamathI kama eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre pUrva keSTi pRthakatva adhika aDhAra palyopama sudhI rahe che Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 409 reNa IzAna devaloke vAradvayamutkRSTasthitikAsu devISu madhye samutpadyamAno niyamataH parigRhItAsu eva utpadyate nAparigRhItAsu tata evaM dvitIyAdezavAdimatena strIvedasyotkRSTamavasthAnaM pUrvakoTi pRthaktvAbhyadhikASTAdazapalyopamapramANaM bhavatIti dvitIyAdezaH // 2 // atha tRtIyAdezaM darzayati-ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samaya' ekenAdezena tRtIyA dezavAdimatenetyarthaH, jaghanyenaikaM samayamavasthAnaM bhavati iti, 'ukkoseNaM cauddasapaliovamAiM pundhakoDipuhuttamabhahiyAI' utkarSeNa caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni strIrUpeNAvasthAnaM bhavati iti / kathamiti cedittham-kazciddevo manuSyastrISu tiryakrastrISu pUrvakoTipramANAyuSkAsa madhye pazcaSar3a vA bhavAnanubhUya pUrvaprakAreNa saudharmadevaloke parigRhItadevISu aThAraha palyopama taka rahatA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jIva pUrvakoTi pramANa kI AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tiryag striyoM meM pAMca yA chaha bAra utpanna ho jAtA hai aura phira vahA~ se vaha IzAna devaloka meM do bAra utkRSTa sthitivAlI parigRhIta deviyo meM utpanna ho jAtA hai-aparigRhIta deviyoM meM nahIM / isa prakAra se strIveda kA utkRSTa avasthAna pUrvakoTi pRthaktva se adhika maThAraha palyopama kA siddha ho jAtA hai / yaha dUsarA Adeza hai / 2 / ___ tRtIya Adeza aisA hai-" ekkeNAdeseNaM jahanneNaM evakaM samayaM ukkoseNaM caudasapaliovamAI puvakoDipuhuttamabbhahiyAI" isameM jaghanya se strIveda kA avasthAna eka samaya kA hai aura utkRSTa me pUrvakoTi pRthaktva adhika caudaha palyopama kA haiM--yaha isaprakAra se haiM-koI jIva pUrvakoTi pramANa AyuvAlI manuSya striyoM meM yA tithaMga striyo meM pAMca yA cha bAra utpanna ho jAve, isake bAda vaha saudharma devaloka meM sAta palyopama kahevAnuM tAtparya e che ke-jIva pUrva keTi pramANanI AyuSyavALI manuSyastrImAM athavA tiryastrimAM pAMca athavA cha, bAra, utpanna thaI jAya che ane te pachI tyAMthI te IzAnadevalekamAM bevAra utkRSTasthitivALI parigrahIta devImAM utpanna thaI jAya che.aparigRhIta devImAM utpana thatA nathI. A pramANe strIvedanuM utkRSTa avasthAna pUrva keTi pRthakRtvathI vadhAre aDhAra palyopamanuM siddha thaI jAya che. A bIjo Adeza che para zrI mAheza mA prabhA cha -"ekkeNAdeseNaM jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamAi puvakoDipuhuttamambhahiyAI' mAmA dhanyathA strIvahana bhavasthAna se samayanuM che ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthaphatva vadhAre cauda pAmanuM che -te A prakAre thAya che.-kaI jIva pUrvakeTi pramANanI AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tirya strimAM pAMca athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane te pachI te saudharmadeva Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jIvAbhigamasne saptapalyopapramANotkRSTAyuSkAsu madhye vAradvayaM samutpayate tata evaM tRtIyAdezavAdimatena strI vedasyotkRSTamavasthAnaM caturdazapalyopamAni pUrvakoTipRthaktvaM ca bhavatIti tRtIyAdezaH // 3 // atha caturthAdezaM darzayati-'ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM' ekenAdezena caturthAdezavAdimatena jaghanyenaikaM samayaM strItvenAvasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM pakiovamasayaM puncakoDipuhuttamabhahiyaM' utkarSeNa palyopamazata pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM kAlaM yAvat strItvenAvasthAnaM bhavatIti / kathamevaM bhavatIti cettatrocyate manuSyastrIpu tirazcIpu vA pUrvakoTyAyuSkAsu paJcapaDbhavAnanubhUya vAradvayaM saudharmadevaloke paJcazatpalyopamapramANotkRSTAyupkAmu aparigRhItadevIpu madhye devIvenotpadyate tataH evaM caturthAdezavAdimatena palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhika bhavatIti caturthAdezaH // 4 // pramANa kI AyuvAlI parigRhIta deviyoM ke bIca meM devIrUpa se do vAra utpanna ho jAve, isa prakAra isa vivakSA meM strIveda kA utkRSTa avasthAna nikala AtA hai| yaha tIsarA Adeza haiM // 3 // caturtha Adeza aisA hai-"ekkeNAdeseNaM jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamabhahiya, isameM strIveda kA avasthAna jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika sau palyopama kA kahA gayA hai, jo isa prakAra se samajhanA cAhiye-kaoNI jIva pUrvakoTipramANa AyuvAlI manuSya striyoM meM yA' tiryag striyoM meM pAMca athavA chaha bAra utpanna ho jAve aura do bAra pacAsa palyopama pramANa kI utkRSTa AyuvAlI saudharmasvarga kI aparigRhIta deviyoM meM devIrUpa se utpanna ho jAve, to isa caturthAdeza se kathita kAla nikala jAtA hai|4| lekamAM sAta palepama pramANunI AyuSyavALI aparigraha devimAM devIpaNAthI bevAra utpanna thaI jAya A rIte A vivakSAmAM strIvedanuM utkRSTa avasthAmAM maLI Ave che. te A rIte A trIje Adeza che chellA yaa| mAheza mA pramANe cha.-"ekkeNodeseNa jahaNNeNa ekka samaya unakoseNa paliovamasaya putvakoDipuhuttamabhahiya" mAmA khIva bhavasthAna dhanyathA me samayanuM ane utkRSTathI pUrva TipRthakva adhika eka palyopamanuM kahela che te A pramANe samajavuM ke jIva pUrvakeTi pramANu AyuSyavALI manuSyacimAM athavA tirya strimAM pAMca, athavA che, athavA bAra utpanna thaI jAya ane be vAra pacAsa 55ma pramANunI utkRSTa AyuSyavALI saudharma svarganI aparigrahIta devImAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya che te A cethA AdezathI kahela kALa AvI jAya che ! Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 . strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 411 ... atha paJcamAdezaM darzayati-'ekkeNa AdeseNaM' ityAdi 'ekkeNa AdeseNaM' ekena Adezena paJcamAdezenetyartha 'jahanneNaM ekkaM samayaM' jaghanyenake strotvenAvasthAnaM bhavati 'ukkoseNaM paliovamapuhuttaM puncakoDipuhuttamabhahiyaM' utkarSeNa palyopamapRthaktvaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikamavasthAnaM bhavati, tathAhi-manuSyastrISu tirazcISu vA pUrvakoTyAyuSkAsu madhye saptabhavAnanu bhUyASTame bhave devakurvAdiSu tripalyopamasthitikAsu strISu madhye strItvena samutpadyate, tato mRtvA saudharmadevaloke jaghanyasthitikAsu devISu madhye devItvenopajAyate tadanantaramavazyaM vedAntaramadhi gacchati tataH paJcamAdezavAdimatena strIvedasyAvasthAnaM pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaM palyopama pRthaktvaM bhavatIti paJcamAdezaH / svasvApekSAgamyA ete paJcApi AdezAH samIcaunA eveti bhAvaH / tadevaM sAmAnyataH strI strIbhAvaM nairantaryeNAparityajantI yAvatkAlaM tiSThati tAvatkAlapramANaM paJcabhirAdezaiH kathitam , samprati-bikstriyAH tiryakrastrItvamaparityajantyAH kAlamAnaM darzayitu. paMcama Adeza isa prakAra se haiM-"ekkeNa AdeseNaM jahanneNaM ekkaM samaya ukkoseNaM paliovama puhuttaM puvakoDipuhuttamabhahiyaM, isameM strIveda kA avasthAna strIveda rUpa se rahanA-kama se kama ekasamaya kA aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika palyAmapapRthatva kA kahA gayA hai / yaha isa prakAra se samajhanA cAhiye-jaise kAI jIva pUrvakoTi kI Ayu vAlI manuSya striyoM meM yA tiryagyonika striyo meM sAta bhava karake AThaveM bhava meM tIna palya kI , utkRSTa sthitivAlI devakuru AdikokI striyo meM strIrUpa se utpanna ho jAve / phira vahAM se marakara vaha jaghanya sthitivAlI deviyoM ke bIca meM saudharma devaloka meM devIrUpa se utpanna ho jAve to isa prakAra se yaha kathita Adeza bana jAtA hai, kyoMki isake bAda vaha vedAntara . ko prApta kara letA hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se strI strIbhAva kA nirantararUpa se apa. rityAga karatI huI jitane kAlataka strIveda meM rahatI haiM utane kAla kI apanI apanI pAMyamA mAheza mA prabhArI cha.-"ekkeNa AdeseNaM jahaNNeNaM pakkaM samaya ukkoseNa paliovamapuhuttamabhahiye' mAmA zrIvahana avasthAna-meTale strIva pAthI yuta ochAmAM ochuM eka samaya ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakatva adhika palyopama pRthakRtva kahevAmAM Avela che. te A pramANe samajavuM jemake--kaI jIva pUrvakeTinA AyuSyavALI manuSyastrimAM athavA tiyakjhimA sAta bhava karIne AThamA bhavamAM traNa palyopamanI utkRSTasthitivALI devamurU vigerena sTimAM strIpaNAthI utpanna thaI jAya te pachI tyAMthI marIne te jaghanyasthitivALI devIni vacamAM saudharma devalokamAM devIpaNAthI utpanna thaI jAya te A rIte A kahela saghaLe Adeza banI jAya che kemake te pachI te anya vedane prApta karI le che. A rIte sAmAnyapaNuthI strI, strIbhAvane niraMtarapaNAthI tyAga na karatI thakI jeTalA kALa sudhI strIvedamAM eTalA kALanI pitApitAnI apekSAthI A Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412, jIvAmigataMtra wwwwwwwwwwwwwwwwsunnmamiwwwaaniwwwwwwwwww mAha-'tirikkhajoNitthI gaM' ityAdi, 'tirikkhajoNityI NaM bhaMte !' tiryagyonikastrI khalu bhadanta! 'tirikkhajoNisthitti' tiryagyonika strI iti 'kAlayo kevacciraM hoI' kAlataH kiyacciraM bhavati kriyatkAlaparyantaM tiryastrI tiryaktrIrUpeNa tiSThatIti praznaH, bhagavAnAi'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtopmuhutta' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM tinni paliovamAiMpuvvakoDI puhuttamambhahiyAI utkarpaNastrINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni. etAvatkAlaparyantaM tiryaklI tiryastrIrUpeNAvatiSThate iti / tatrAntarmuhataM kasyAzcit etAvatpramANAyuSkatayA tadanantaraM mRtvA vedAntarodayAd vilakSaNamanuSyabhavAntarAdhiAmAapekSA se ina pAMca Adezo dvArA sUtrakAra ne kathana kiyA hai / imaliye ye pAMco hI Adeza apanI apanI apekSA se yukta hai| yaha pAcavAM Adeza hai 141 __yaha sAmAnya se strI strIbhAva kA tyAga nahIM karatI huI nirantara lI bhAva meM kitane kAla taka rahatI hai isa bAta ko pAMca AdezoM se prakaTa kiyA / aba tiryag vI rUpase kitane kAla taka usako tyAga nahIM karatI huI rahatI hai isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM. isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"tirikkhajoNitthI NaM bhate / tirikkha joNitthitti kAlao kevacciraM hoi' he bhadanta ! tiryag yonika strI tiryak strI rUpa se kAla kI apekSA kitane kAla taka hotI rahatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tinni paliocamAi puvakoDiputtamambhahiyAI" he gautama tiryak strI tirya gastrIrUpa se kama se kama to eka antarmuhattaM taka rahatI hai aura utkRSTa se tIna palyopama pramANa kAla taka rahatI hai| vaha isa prakAra se koI jIva tiryak strI rUpa se kama se - pAMca Adeza dvArA sUtrakAre kathana karyuM che tethI A pAMce Adeza pitApitAnI apekSAthI cuta che A pramANene A pAMcame Adeza che pA ja te strI sAmAnyapaNAthI strIbhAvane tyAga karyA vinA niraMtara strIpaNAmAM keTalA kALa sudhI rahe che? te vAta uparyukta pAMca Adeza dvArA pragaTa karela che. have tiryaMtrIpaNuthI keTalA kALa sudhI tene tyAga karyA vinA rahe che te vAta sUtrakAra pragaTa kare che--AmAM gautama svAmI prabhune me pUche che 3-"tirikkhajoNitthINa bhaMte ! tirikvajoNisthitti kAlao keccira hoI" bhagavan / tiya yonizrI strIyAthI AnI apekSAthI TakSA Aja sudhI 27 cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna haDache -"goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutta unakoseNa tinni paliovamAI puvakoDipuTuttamabhahiyAI" & gautama! tiryastrI tiyaMgastrI paNa thI ochAmAM ochA eka atarmuhUrta sudhI rahe che. ane utkRSTathI traNa papama pramANa kALa sudhI rahe che. te A pramANe samajavuM - kaI jIva tiryagujhIpaNAthI ochAmAM ochA eka aMtamuharta kALa sudhI rahIne te pachI marIne bIjA vedanA udayanA vilakSaNapaNAthI manuSyabhavAntaranI te prApti karI le che. tethI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 413 dveti / utkarSatastrINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAdhikAnIttham-atra khecarANAM tiryagyonikAnA cotkarSato'STau bhavA bhavanti nAdhikAH 'naratiriyANaM sattaTThabhavA' iti vacanAt , tatra saptabhavAH sakhyeyavarSAyuSkAH, aSTamastu asaMkhye yavarSAyuSka eva, tathAhi-paryApta manuSyA' paryAptasaMjJipaJcendriyatiryaJco vA nirantara yathAsaMkhyaM saptaparyAptamanuSyabhavAn saptaparyAptasaMjJipaJcendriyatiryagU bhavAn vAsamanubhUya yadyaSTame bhave punarapi manuSyaH paryAptasaMjJipaJcendriyatiryaJco vA samutpadyante tato niyamAt asaMkhyeyavarSAyuSa eva na saMkhyeyavarSAyuSo bhavanti, asaMkhyeyavarSAyuSazca mRtvA niyamato devalokeSu samutpadyante, tato navamo'pi manuSyabhava. saMjJipaJcendriyatiryagbhavo vA nintara na labhyate / kama eka antarmuhUrta kAla taka rahakara bAda meM mara kara vedAntara ke udaya se vilakSaNa manuSya bhavAntara kI vaha prApti kara letA hai isaliye jaghanya se antarmuhartta kola kahA hai utkRSTa se pUrvakoTipRthakatva adhika jo tIna palyopama kA kAla kahA hai vaha isa prakAra se hai-yahAM tiryagyonika khecaroM ke utkRSTa se ATha bhava se adhika bhava nahIM hote haiM kyoMki "naratiriyANaM sattaTThabhavA" aisA zAstra kA kathana hai, ina meM sAta bhava to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hote hai aura AThavA bhava asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA hotA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se se hai-~-paryApta manuSya athavA paryApta saMjJipaJcendriyatiryazca nirantara rUpase yathAsaMkhya sAta paryAptamanuSyoM ke bhavoM ko athavA sAta paryAptasaMjJi paJcendriyatiryazca ke bhavoM ko bhogakara yadi AThaveM bhava meM punaH paryApta manuSya rUpa se yA paryApta saMjJi paJcendriyatiryazca rUpa se utpanna hote hai to ve niyama se asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hI utpanna hote haiM saMkhyAta varSa AyuvAle hokara utpanna nahIM hote haiM aura jaba ye asaMkhyAta varSakI bhoyu vAle AThaveM bhavameM marate haiM, to niyamase devalokameM utpanna hote haiM,taba nauvAM bhI mnussyjaghanyathI antamuhUrta kALa kahela che. ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakatva adhika traNa patyemakALa je kahela che, te A pramANe che.ahiyAM tiryanika khecarone utkRSTathI ATha savayI dhArela DAta nathI. -"naratiriyANaM sattabhavA" manuSya bhane tiya yAne sAta ATha bha hoya che. A pramANenuM zAstravacana che temAM sAta jIvato saMkhyAta varSanI AyuSyavALAne hoya che ane AThamo bhava asaMkhyAta varSanI AyuSyavALAne hoya che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che -paryApta manuSya athavA paryApta saMpicendriya tiryaMca nira tarapaNathI yathAsa khya-kamathI sAtaparyApta manuSyanA bhavane athavA sAta saMsI paceMdriya tiryaMcanA bhavone bhegavIne je AThamA bhAvamAM pharIthI te paryApta manuSyapaNAthI athavA paryApta sa zipaMcendriya tiryacapaNAthI upana thaI jAya te teo niyamathI asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALAomAMja utpanna thAya che. saMkhyAtavarSanI AyuSyavALAomAM utpanna thatA nathI ane jyAre A asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA AThamA bhavamAM mare che, te niyamathI devalokamAM utpanna thAya che tyAre navamo manuSyabhava athavA saMjJipaMcaeNkriya Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 jIyAbhigamasUtre ataebha pAzcAtyAH saptabhavA nirantaraM bhavantaH sakhyeyavarSAyuSaH evopapadhante naiko'pi asaMkhyeyavarSAyuH asaMkhyeyavarSAyubhavAntaraM bhUyo manuSyabhavasya tiryagbhavasya vA asaMbhavAt , tatra yadA unkarpatastiryastrIvedasahitAH pAzcAtyAH saptApi bhavAH pUrvakoTyAyupo lamyante, bhaSTamastu bhavo devakurvAdiSu bhavati tadA utkarSatastrINi palyopamANi pUrva koTipRthaktvAbhyadhikAni tiryakUstrItva syAvasthAna jAyate // samuccayatiryastrIbhavasthitimAnaM pradarzya samprati-tiryavizeSANAM bhavasthitimAnaM darzayitumAha-'jalayarIe' ityAdi 'jalayarIe jahanneNaM-aMtomuhutta' jalacaryAH jaghanyenAntamuhUtam 'ukkoseNaM puncakoDipuhuttaM' utkarpataH pUrvakoTipRthaktvam , dvipUrva koTita mArabhya navabhava athavA saMjJipaJcendriyatiryazca kA bhava inheM prApta hI ho jAya aisA koI niyama nahIM hai / kyoMki nirantara rUpa se usakI prApti honA asambhava hai / isa prakAra inake jo pahale ke sAta bhava hai ve nirantara rUpa se hote hue sakhyAta varSa kI AyuvAle hI hokara utpanna hote haiM, inameM se eka bhI asakhyAta varSa kI AyuvAlA nahIM hotA hai / aura jo asakhyAtavarSa kI AyuvAlA AThavAM bhava hotA hai isake bAda punaH manuSyabhava yA tiryagabhava prApta nahIM hotA hai| inameM se java utkRSTa se tiryastro vedasahita pichale sAtoM bhava pUrvakoTi kI AyuvAle hI hote haiM aura AThavAM bhava devakuru Adi meM hotA hai taba utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka tiryastrI kA strIrUpase lagAtAra avasthAna hotA hai| kyoki devakuru meM utkRSTa se tIna palyopama kI Ayu hai isaliye / aba sUtrakAra tiryagavizeSoM kI jo striyA~ hai, unakI bhavasthiti kA pramANa prakaTa karate hai-'jalayarIe jahanneNaM aMtomuttaM ukkoseNaM punyakoDipahattaM' jalacarI jo tiryabhava paNa teone prApta thaI jAya che. e koI niyama nathI kemake-niraMtarapaNAthI tenI prApti thavI asabhavita che A rIte teonA pahelAnA je sAta bhavo che, te niraMtarapaNAthI thaIne saMkhyAtavarSanI AyuSyavALA ja thaIne utpanna thAya che. temAM ekapaNuM asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA hotA nathI ane asaMkhyAtavarSanI AyuSyavALA je AThamo bhava che, te pachI pharIthI manuSyabhava athavA tiryabhava prApta thatuM nathI temAM jyAre utkRSTathI tiryastrInA veda sahita pAchaLA sAtebhava pUrvakeTinI AyuSyavALA ja hoya che, ane AThame bhava devakurU vigeremAM thAya che. tyAre utkRSTa paNuthI pUrva keTi pRthakRtva adhika palyopama sudhI tiryastrI tiryagrastrIpaNAthI lAgaTha rahe che. kemake-devakurUmAM utkRSTa paNathI traNa pApamanuM AyuSya che tethI tema kahela che have sUtrakAra tiya vizenI je stri che, teonI bhavasthitinuM pramANa pragaTa kare cha "jalayarIe jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvakoDipuhuttaM" sayapAthI re Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 istrINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 415 pUrvakoTiparyantam / jalacarastriyAH jalacarastrItvena nirantaraM bhavantyAH jaghanyato'vasthAnamantarmuhUrta - mAtra mutkarSatastu pUrva koTipRthaktvam, yataH pUrvakoTyAyuSkAn saptabhavAnanubhUyAnantaraM jalacarastrINAmavazyaM jalacarastrItvatazcyutirbhavatIti bhAvaH / ' cauppadathalayara tirikkhajoNitthIe jahA ohiyAe tirikkhajoNitthIe' catuSpadasthalacarastriyAH yathA aughikyA stiryak striyA vyavasthAnaM kathitam tathaiva jJAtavyam tathAhi - jaghanyato'ntarmuhUrtaM tadanantaraM sthalacarastrIbhAvasya parityAgasaMbhavAt / utkarSatastrINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni iti // ' uragapari - sappi bhuyaparisapitthINaM jahA jalayarINaM' uraH parisarpibhuja parisarpistrINAM yathA jalacarastrINAmavasthAnaM kathitaM tathaiva jJAtavyam jaghanyataH strIrUpeNAntarmuhUrtamavasthAnam, utkarSataH pUrvakoTi 1 tiryak striyAM haiM unakI bhavasthiti kA kAla jaghanya se to eka antamutta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva hai - do pUrvakoTi se lekara nau pUrvakoTi taka kA hai - tAtparya yaha hai ki jalacara striyAM yadi nirantararUpa se jalacara striyoM ke rUpase hotI hai to ve kama se kama antarmuhUrtta taka hotI haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva taka hotI haiM pUrvakoTi AyuvAle sAta bhavoM ke bAda ve jalacara striyoM ke bhava se avazya hI chUTa jAtI haiM / "cauppada thalayaratikkhijoNitthIe jahA ohiyAe tirikkhajoNitthIe,, catuSpada sthalacara strI kA bhavasthiti kA pramANa jaisA audhika tiryak strI kI bhavasthiti kA pramANa kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye jaghanya se eka antarmuhUrtta kA hotA hai kyoMki usake bAda usakA sthalacara strIbhava chUTa jAtA hai| aura utkRSTha se pUrvakoTi pRthaktva tIna palyopama kA 1 " uragaparisappibhUya parisapitthINaM jahA jalayarINaM" uraH parisarpistriyo kA aura bhujaparisarpistriyoM kA avasthAna- bhavasthiti kA pramANa- jalacara striyoM ke jaisA tiya gayiA che, tenI bhavasthitinA kALa jaghanyathI tA eka atarmuhUtane che, ane utkRSTathI pUrva kAThi pRthatva che eTale ke e pUrva kATithI laIne nava pUrva kATi sudhIne che. tAtpaya e che ke--jalacarastriyA echAmAM echA eka aMtarmuhUta sudhI hAya che. ane utkRSTathI pUrva kArTi pRthaphtva sudhI hoya che. pUrva kATi AyuSyavALA sAtabhaveAnI pachI te sayara striyAMnA lavathI avazyana chUTi laya che. "ca uppadadhalayara tirikkhajoNitthIpa nahA ohiyAe tiriSakhajoNitthIpa" yatuSpahasthasayara strIonI lavasthitinu pramANu ne prabhA audhika tiya gusrInI bhavasthitinuM pramANa kahevAmAM Avyu che, eja pramANe samajavuM eTale ke-jadhanyathI eka mata dbhUta nu hAya che kemake--te pachI tenA sthalacara strIbhava chUTi laya che bhane utsRSTayadyAthI pUrva aTi pRthatvatra paDhyo bhane che. "uragaparisappibhuparisapitthINaM jahA jalayarINaM" 72 parisarpAnI khiyAno bhane luga parisarpanI aiyAnuM bhavasthitinuM pramANa jalacaranI aiceAnI jema samajavuM, jemake-jaghanyathI eka Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jIvAbhigamasUtre pRthaktvaparyantamavasthAnam , kathamiti pUrvavad bhAvanIyam / 'khahayaritthINa jahanneNaM aMtomuhuttaM' khecarastrINAM jaghanyenAntarmuhUrtam avasthAnam 'ukkoseNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM punyakoDipuhuttamambhahiyaM' utkarSataH palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM pUrvakoTipRthaktvAbhyathikaM strIrUpeNAvasthAnaM tataH paraM strIbhAvasya parityAgasaMbhAt iti tiryastrINAmavasthAnakathanamiti // tadeva kathitaM tiryakstrINAM sAmAnyato vizeSatazcAvasthAnamAnam , samprati manuSyastriyA avasthAnamAnaM darzayitumAha-'maNussitthI NaM' ityAdi, 'maNussitthI NaM bhate' manuSyastriyaH khalu bhadanta ! 'kAlao kevacciraM hoI' kAlataH kiyacciraM bhavati he bhadantaH manuSyastriyA manuSyastrI ityevaM rUpeNa kiyakAlaparyantaM strI rUpeNAvasthAnaM bhavatIti prazna: bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khetaM paDuccaM jahanneNa aMtomuhattaM kSetra pratItya kSetrAzrayaNena tu jaghanyato'ntamuMhUrtamAtramavasthAnaM bhavati, 'ukkoseNa tinni paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabhahiyAI' hai| jaise-jaghanya se eka antarmuhUrta aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva hai / kaise ? so isakI bhAvanA pahale jaisI hI samajha lenI cAhie / " khahayaritthINaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgaM puvvakoDipuhuttamabhaDiya' khecara striyA kA strIrUpa se rahane kA pramANa-kAla-jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika palyopama ke asakhyAtaveM bhAgapramANa hai| isake bAda vaha strIbhava kA parityAga kara detI hai| isa prakAra sAmAnya aura vizeSa rUpase tiryak striyoM kA avasthAna kAla kahA aba manuSya striyoM kA avasthAna kAla sUtrakAra prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-"maNussitthINa bhaMte ! kAlao kevacciraM hoI" he bhadanta !, manuSya kA strIrUpa se rahane kA kitanA kAla hai / - uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliovamAI pucakoDipuhuttamabhahiyAi , he gautama !aMtamuhUrta ane utkRSTathI pUrva keTipRthakUva che kevI rIte ? te bAbata pahelA kahyA prabhArInI sabha7 vI. "khahayaritthINa jahaNNeNaM aMto muhutta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM putrakoDIpuhuttamabhahiyaM" meyara viyAnu zrIpAthI,22vAnI pramANa jaghanyathI eka aMtamuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrvakeTipRthakUva adhika palyopamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANe te pachI te strIbhavane tyAga karI de che. A pramANe sAmAnya ane vizeSapaNAthI tiryastriyono avasthAnakALa kahyuM have manuSyastrinuM avasthAnakALa sUtrakAra pragaTa kare che AmAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyu cha hai-"maNussitthINa bhate ! kAlao kevacciraM hoi" bhagavan manuSyazrIna manuSyIpaNAthI rahevAne keTalekALa kahyo che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmane 4che-"goyamA khettaM paDucca jahaNNeNaM atomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliocamAI" puncakoDipuhuttamabhahiyAi' gautama kSetranI apekSA nyathA me matabhuita cha! Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 417 utkarSeNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, kSetrApekSayA'vasthAnaM bhavati manuSyastrINAmiti / etAvatparimANaM kathaM bhavediti bhAvanA tu jaghanyotkRSTatAmAzritya sAmAnyatiryak striyA iva kartavyeti / 'dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puncakoDI' dharmacaraNa-caraNadharma pratItya-Azritya jaghanyenaikaM samayamavasthAnam , utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH // 'evaM kammabhUmiyAvi evam-anenaiva prakAreNa karmabhUmikA api karmabhUmikamanuSyastriyo'pi jJAtavyAH, tathAhi-karmabhUmikamanuSyastriyaH kSetraM pratItya sAmAnyataH karmakSetramadhikRtya jaghanyato'ntamuhUrte tadanantaraM strIbhAvaparityAgasaMbhavAt / utkarSata strINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni satra saptabhavA mahAvideheSu, aSTamo bhavo bharatairavateSu, ekAntasuSamAdau tripalyopamapramANa iti / dharmacaraNaM pratItya-cAritrasevanamAzritya jaghanyenaika samaya, sarvaviratipariNAmasya tadAvaraNakarmakSayo kSetra kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai yaha kaise so isakI bhAvanA sAmAnya tiryaka strI meM jisa prakAra se batAyA hai usI prakAra se yahAM bhI samajha lenA cAhiye, tathA-'dhammacaraNaM paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' dharmacaraNa kI apekSA-cAritra dharma kI apekSA jaghanyase eka samaya aura utkRSTa se kucha kama eka pUrvakoTI 'evaM kammabhUmiyA vi" isI prakAra karmamika manuSya strI ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / jaise-kSetra kI apekSA lekara sAmAnya se jaghanya to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTI pRthakva adhika tIna palyApama kA hai ina meM sAta bhava mahAvideho meM hote haiM aura AThavoM bhava bharata yA aivata kSetra meM ekAnta suSamAdikAla meM tIna palyopamakA hotA hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palya utkRSTa se kahe gaye hai| ane utkRSTathI pUrvakeTipRthakatva adhika traNa pApamakALa che. A kevI rIte? tenA samavadhAna mATe kahe che ke- manuSyastrInI bhAvanA sAmAnya tiyaMgastrImAM je rIte batAvI che. e ja pramANe mahiyAM 55 samalavu tathA "dhammacaraNaM paducca jahaNNeNaM pakkaM samaya ukkoseNaM desaNA puvdhakoDI" yAyanI apekSAthI-gaTa yAstri dhamanI apekSAthI dhanyathA 4 samaya bhane thI. 476 mech| se pUrva che "evaM kammabhUmiyA vi' se pramANe karmabhUmika manuSya strInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. jemake-kSetranI apekSAe sAmAnyapaNathI jaghanyathI te eka aMtamuhUtane che. ane utkRSTathI pUrva koTipRthakatva adhika traNapa pamAne che. temAM sAtabhava mahAvidehamA hoya che ane AThamabhava bharata athavA arAvata kSetramAM ekAMta suSamAdikAlamAM traNa palyopamanuM hoya che. tema samajavuM. A rIte pUrvakeTi pRthakva adhika traNa palyopama utkRSTathI kahela che. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418, ' , jIvAbhigamasUtra pazamavaicitryata ekasyaiva samayasya saMbhavAt tataH maraNena pratipAtasaMbhavAt, utkarpato dezonA pUrvakoTiH, samagracAritrakAlasyotkarSato'pi etAvanmAtrapramANatvAt / bharatairavatyaH striyo'pi evameva,. bharatairavatakSetrastriyAmapi avasthAnamAnamevameva jJAtavyam, kintu sAmAnyakarma bhUmikamanuSyasyapekSayA etAsAM yadvailakSaNyaM tat 'NavaraM' ityAdinA pradarzayati-'NavaraM khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta' navara, vizeSastvayam , yat kSetraM pratItya bharatAdi kSetramevAzritya , naghaH / nyenAntarmuhUrtamavasthAnaM strIrUpeNa, 'ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNaM puncakoDI anma cAritradharma lekara jaghanya se eka samaya kA strI rUpa se avasthAna kahA hai kyoMki sarvavirati pariNAma kA tadAvaraNa karma ke kSayopazama kI vicitratA se eka samayamAtra kAla kA hI sabhava hai, tadantara maraNa ho jAne se sarvavirati pariNAma kA pratipAta ho jAtA hai / aura uskRSTa se dezona pUrva koTI kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki saMpUrNa cAritra kAla kA utkRSTa pramANa itanAhI hotA hai, mATha varSa rUpa deza se nyUna hone se dezona kahA haiM, carama zvAsocchvAsa paryanta' cAritra pAlane ke kAraNa pUrvakoTi kahA hai| "bharaheravayA vi" sAmAnya manuSyatrI kA jo avasthAna kALa pramANa kahA gayA hai vaise hI avasthAna kAla kA pramANa bharata aur| airavata sthita karmabhUmika strI kA bhI jAnanA cAhiye, parantu sAmAnya manuSya strI ke avasthAna kAla kI apekSA isake avasthAna kAla meM jo antara hai vaha "NavaraM' isa sUtrapATha dvArA prakarTa kiyA gayA hai, navara vizeSa yaha hai ki "khettaM paDucca" bharatAdi kSetra kI apekSA isake ava-' sthAnakAla kA pramANa 'jahannaNa aMtomuhuttaM' jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura 'ukkoseNaM tinni paliocamAiM desUrNa pucakoDIamahiyAI utkRSTa se isake avasthAna kAla kA cAritra dharmane laIne jaghanyathI eka samayanuM strI paNuthI avasthAna-strIpaNumAM rahevAnuM kahyuM che. kemake-sarvavirati pariNAmanuM tadAvaraNa karmanA copazamanI vicitratA thI eka samaya mAtra kALaja saMbhave che te pachI maraNa thaI javAthI sarvavirati pariNAmanuM Agamana thaI ja jAya che ane utkRSTathI dezonapUrvakeTi kahela che. tenuM kAraNa e che ke-sa pUrNa cAritra kAlanuM utkRSTa pramANa eTaluM ja hoya che. ATha varSanI avasthA.. mAM cAritra levAmAM Ave che. tethI te AThavarSa rUpa dezathI nyUna hovAthI dezane kahela 2 "bharaheravayAvi" sAmAnya manuSya zrIna re masthAna a Dasa cha mera amAyenA' avasthAnakALanuM pramANa bhArata ane aravatamAM rahela karmabhUminI strInuM paNa samajavuM paraMtu, sAmAnya manuSya strIne avasthAna kALanI apekSAthI AnA avasthAna kALamAM je aMtara cha, "NavaraM" mA sUtrayA dvArA pragaTa 42vAmAM mAvata cha. 'navaraM" vizeSa se che ,4"khettaM pahucca" maratAha kSetranI apekSAthI mAnA bhavasthAnAnu pramANu "jahaNNeNaM atomuhutta" dhanyathA to me matabhuta na che. mane "ukkoseNaM tinni paliMbhodha Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAna kAlanirUpaNam 419 hiyAI' utkarSeNa trINi palyopamAni dezonapUrva koTyabhyadhikAni kathamiti cedittham pUrva - 'videhamanuSyastrI aparavidehamanuSyastrI vA pUrvakoTyAyuSkA kenApi devena vidyAdhareNa vA bharatAdau 'ekAntasuSamAdau saMhRtA, sA ca yadyapi mahAvideha kSetrotpannA tathApi pUrvoktamagadhadeza puruSadRSTAntena atrAnayanAt sA bhAratIyA airavatIyAveti vyapadizyate, tataH sA bhAratyAdivyapadezaM prApya pUrvakoTiparyantaM jIvitvA svAyu kSaye tatraiva bharatAdau ekAnta suSamAprArambhe samutpannA, tataevaM dezonapUrva koTayabhyadhikaM palyopamatrayamavasthAnaM strIrUpeNa bhavatIti / 'dhammacaraNaM paDucca jahaneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa desUNA puvvakoMDI' dharmacaraNaM - cAritradharmaM pratItya - Azritya naghanyenaM ekaM samayamavasthAnam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiparyantaM manuSya striyA manuSya strIrUpeNAvasthA "pramANa dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra haiM- eka pUrvakoTi kI Ayu vAlI pUrvavideha ko manuSya strI ho aura vaha kisI ke dvArA bharatAdi kSetra "meM ekAMta suSamAdikAla ke sadbhAva ke samaya meM apahRta kara AI gaI ho to aisI sthiti meM vaha yadyapi mahAvideha kSetra meM utpanna huI haiM taba bhI vaha bharatAdi kSetra meM le Ane ke kAraNa bharata kSetra kI haiM yA airavata kSetra kI hai isa prakAra se kahI jAne lagegI ava vahA~ vaha eka koTI pUrva kI Ayu taka jIvita rahakara apanI mAyu ke kSaya se marI aura usI bharatAdi kSetra meM ekAnta suSamA di kAla ke prArambha meM vaha manuSya strI rUpa se rahane kA kAla dezonapUrva koTi se adhika tIna palyopama kA AjAtA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA puccakoDI " " cAritra dharma ko lekara isake avasthAna kAla kA pramANa jadhanya se to eka samaya kA hai aura ,, mAi desUNaM puoakoDI anbhahiyAI utsRSTathI AnA avasthAna ajanu prabhANu heshaan-pUrva kATi adhika traNa patyeApamanuM che. A kathananu spaSTIkaraNu A pramANe che--eka pUrva kATinA AsuvAlI pUvidehanI athavA aparavidehanI manuSya strI hAya ane te koinI mAta bharata vigeremAM ekAMta suSamAdikAlanA sadbhAvano samayamAM apahRta-haraNa karIne laI AvavAmAM AvI hAya tA evI sthitimAM te joke--mahAvideha kSetramAM utpanna thai hAya te paNa te bharata vigere kSetramAM lai AvavAnA kAraNe bharata kSetranI che athavA aravatta kSetranI che. tema kahevAmAM cAvaze. have tyAM eka kaTipUrvanI AyuSya sudhI jIvatI rahIne potAnA AyuSyanA kSayathI mare ane eja bharata vigere kSetramAM ekAMta suSamAdikALanA prArambhamAM te manuSya strIpaNAthI utpanna thai jAya te A paristhitimAM tenu manuSya - strIyAMdyAthI rahevAnoaja hezAnapUrva hai|ttithii adhipu tra pasyo bhano bhAvI laya che. "dhamma 'caraNaM' paDhacca jahaNeNaM pakka samayaM ukkoseNaM deNA puvva koDI" yAritra dharmane sarva ne tenA avasthAnakALanuM pramANu jaghanyathI te eka samayanuM che ane utkRSTathI dezeAnapUrva Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra0 jIvAmigasUtre naM bhavati bhAvanA tu karmabhUmikamanuSya striyA iva kartavyeti / 'puvvavideha avaravidehityINaM svataM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM punvakoDipuhutta" pUrvavidehApara videhastrINAM kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvamavasthAnaM bhavatIti 'jammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNa dekhaNA punvakoDI' dharmacaraNaM pratItya Azritya jaghanyenaikaM samayamutkarpeNa dezonA pUrvakoTiH, etAvatkAlaparyantamavasthAnaM strIrUpeNa bhavatIti // sAmAnyato vizeSatazca karmabhUmikamanuSya strI vaktavyatAmabhidhAya sAmpratamakarmabhUmi manuSya strIvaktavyatAM cikIrSuH prathamataH samAnyena tAvadAha - 'akramma bhUmiga' ityAdi, 'akramma bhUmigamassitthINaM bhaMte' akarmabhUmikamanuSyastrI skhalu bhadanta / 'akammabhUmiga maNussitthitti kALao kevacciraM hoI' akarmabhUmikamanuSya strIityeva rUpeNa kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - utkRSTa se dezona pUrvakoTi kA hai isakA kAraNa karmabhUmija manuSya trI ke jaisA samajha lenA cAhiye "pubvavidehaavaravidehitthINaM khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM" pUrvavideha aura apara videha kI manuSya striyoM kA kSetra kI apekSA karake jaghanya se eka antarmuhUrtta taka avasthAnakAla hotA hai aura utkRSTa se pUrva koTi pRthaktva taka avasthAna rahatA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA puvvakoDI" cAritra dharma kI apekSA karake jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se dezona pUrva koTi taka sthAna rahatA hai, isa prakAra sAmAnya aura vizeSa se karma bhUmika manuSya strI ke sambandha meM vaktavyatA kA kathana karake aba sUtrakAra sAmAnya rUpa se dhmakarma bhUmika manuSya strI ko vaktavyatA kA kathana karate haiM -- isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- " akammabhUmiga maNussityINaM bhaMte!" akammabhUmigamaNussitthitti kAlao kevacciraM hoi " he bhadanta / kAla kI apekSA se akarma - meTinu che. tenuM zarayu urbha bhUmi manuSyakhInA uthana prabhASenu sabhaka sevuM "pugvavideha avaravidedditthINaM khetta paducca jahaNaNeNaM aMtomuhutta unakoseNaM puvvakoDI puhuta, pUrva videha ane aparavidehanA striyAnu avasthAna kSetranI apekSAthI jaghanyathI eka atama ta sudhInu hoya che bhane utkRSTathI pUrva TipRthatva sudhInu hoya che " dhammacaraNaM pahuca aNeNaM pakkaM samayaM ukkoseNa dekhaNA puvvakoDI" yAritra dharmAMnI apekSAthI kAnyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI dezezana pUrva kATi sudhInu' avasthAna rahe che. A pramANe sAmAnya ane vizeSa prakArathI ka bhUminI manuSya strInA sabaMdhamAM kathana karIne have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI akama bhUmika manuSyasrInA sabadhamAM kathana kare ke.--AbhAM gautama svAmI prabhune menuM pUchayu che ! - "akammabhUmiga maNussirathInaM bhaMte ! ammabhUmigamaNussitthinti kAlao keryAccaraM hoi' he lagavan / ajanI apekSAbhI Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 421 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janmapratItya tatraivotpattilakSaNajanmApekSayetyarthaH 'jahanneNa desUrNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNaM' jaghanyena dezonaM palyo pamaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam-hInam , 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSaNa prINi palyopamAni akarmabhUmikamanuSyastrINAM strIrUpeNAvasthAnaM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya saMharaNAzrayeNa tu 'jahanneNaM aMto muhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtakAlaM yAvadavasthAnam , antamuhUrtAyuH zeSakAle saMharaNAbhAvat 'ukkoseNaM tinni paliovamAI dekhaNAe puccakoDIe abbhahiyAI utkarSeNa trINi palyopamAni dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikAni-dezonapUrvakoTyabhyadhikapalyopamaM yAvat akarmabhUmikastrINAmutkarSatastAdRzamanuSyastrItvenAvasthAnaM bhavatIti bhAvaH / bhUmika manuSya strI" yaha akarma bhUmika manuSya strI hai "isa rUpa se kitanesamaya taka rahatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM--"goyamA! jammaNaM paDucca" he gautama ! janma kI apekSA se to vaha "jahanneNaM desUNaM paliovama" jaghanya se dezona kucha kama eka palyopama taka rehatI hai vaha dezona "paliovamassa asaMkhejjai bhAgeNa UNa' palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna hotA haiM / "ukkoseNaM tinni paliovamAi" utkRSTa se tIna palyopama taka vaha rahatI hai, utkRSTa bhogabhUmi devakuru AdikoM meM rahane kI apekSA se kahA gayA hai| 'saMharaNaM paDucca" saMharaNa kI apekSA se "jahanneNaM aMto muddattaM' akarma bhUmika manuSya striyoMkA strIrUpa se rahane kA kAla eka antarmuhUrta kA hai yaha antamuhUrta Ayu ke zeSa rahate usakA saMharaNa hone kI apekSA se kahA hai / aura "ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe- pucakoDIe abhahiyAI" utkRSTa se dezona pUrvakoTi se adhika tIna palyopama taka kA hai / avasthAna kA kAla pramANa kaise hotA hai so prakaTa karate hai-jaise koI pUrva videDa akarmabhUmi ja manuSya strI, A akarmabhUmi ja manuSyastrI che. evA prakArathI keTalA samaya saMdhI 29 che ! 2 // praznanA uttama prabhu 49 che 3-'goyamA ! jammaNaM paducca" he gautama! bhanI apekSAthI to "jahaNNeNaM desUNaM paliovama" dhanyathA zani - bha me4 pakSyAbha sudhI 29 che. te zAna "paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa aNaM" pakSyApamanA asabhyAtabhA mAthI nyUna khAya che. "ukkoseNaM tinni paliovamAI" 68. STathI traNa pama sudhI rahe che. te utkRSTabhogabhUmi devakurU vigeremAM rahevAnI apekSAthI 49 che. "saMharaNaM pahucca" sa nI apekSAthI 'jahaNNeNa aMto muhuttaM" ma bhi4manuSya ane ApaNAthI rahevAne kALa eka aMtamuhUrta che. A aMtarmuhUta AyubAkI 2 tyAre tenusa2pathapAnI mayekSAthI usa cha bhane "ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNapapuvakoDIe amahiyAI' thI dezAnapUriyA padhAre 35cyApama sudhIla che A avasthAnakALa pramANa kevIrIte thAya che? te have batAvavAmAM Ave che-jema keI Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre kathametadityAha -- kAcit pUrvavidehamanuSyastrI - apara videhamanuSyastrI vA dezonapUrvapUrvokadRSTAntena devakurvAdivyapadeza koTyAyu samanvitA devakurvAdau saMhiyate, saMhatA ca sA vatI jAtA, tataH sA dezonapUrvakoTiM yAvat jIvitvA tadanantaraM mRtA satI tatraiva tripalyopamAyuSkA janmagRhItavatI, tata evaM dezonapUrva koTyadhikAni trINi palyopamAnIti / anena saMharaNamAzritya jaghanyotkRSTA va sthAnakAlamAnapradarzanena nyUnAntarmuhUrttAyuH zeSAyA garbhasthita striyA vA saharaNaM na bhavatIti pratipAditam anyathA jaghanyato'ntarmuhUrttatA, utkarSataH pUrvakoTyA dezonatA cApi na syAditi / pUrva samuccayA karmabhUmikamanuSyastrINAmavasthAnaM pradarzitam sAmprataM kSetravizeSacintA mAzritya akarmabhUmigatahaimavatAdikSetrasthitAnAM manuSyastrINAM krameNAvasthAnaM pradarzayiSyate, tatra manuSyastrI ho athavA apara (pazcima) videha manuSya strI ho dezona pUrvakoTi AyuvAle deva kurU Adi meM usakA saMharaNa hojAve, saMhata huI strI pUrvokta mAgadhadRSTAnta se devakurU Adi kI strI kahalAne lagatI hai, phira vaha vahA~ dezona pUrvakoTi taka jIvita rahakara phira marakara vahIM tIna palyopama kI Ayu vAlI hokara grahaNa kara leve / isa prakAra dezonapUrvakoTi adhika tIna palyopama kA kAla siddha ho jAtA hai / saMharaNa ko lekara isa jaghanya aura utkRSTa avasthAna kAlamAna pramANadarzita karane 'se kucha nyUna antarmuhUrta Ayu zeSa vAlI strI kA tathA garbhastha strI kA saMharaNa nahIM hotA hai aisA pratipAdita kiyA gayA hai anyathA jaghanya se antarmuhUrtta aura utkRSTa se pUrvakoTi kI dezoM natA hI siddha nahIM ho sakatI hai / 4 yaha samuccaya se akamabhUmika manuSya striyoM kA avasthAna kAla kahA, aba vizeSa rUpa se kSetra kI cintA ko lekara akarma bhUmigata jo haimavata airaNyavata Adi kSetra haiM unameM rahI huI pUvidehanI manuSya srI hoya athavA apara (pazcima) videhanI manuSya srI hAya ane dezazanapUrva kaDiTa nA AyuSyavALA devakurU vigeremAM tenu saMharaNa thaI jAya, saMharaNa thayelI te strI pahelA kahela magadhanA dRSTAMta thI devakurU vigerenI strI kahevAya che. te pachI te tyAM dezeAnapUrva kATisudhI jIvatI rahIne te pachI marIne tyAM ja traNa patyeApamanA AyuSyavALAmAM thaine janma dhAraNa karIle e rIte dezeAna pUrve kaiATi adhika traNa pathaipamanA kALa siddha thaI jAya che. saharaNu ne laIne A jaghanya ane utkRSTa avasthAna kALamAna pramANu dekhADavAthI kaMIka nyUna aMtamuM hUta AyuSya jenu khAkI rahyuM hAya tevIstrInu tathA garbhaCja strInu' saharaNa hAtu nathI e pramANe pratipAdana karavAmAM Avela che. nahAtA jaghanyathI aMtahUta ane utkRSTathI pUva kATinuM dezAna paNuMja siddha thaI zakatuM nathI A samuccayathI akama bhUmika manuSya striyeAneA avasthAna kALa kahyo have vizeSapaNAthI kSetranI ciMtAne laIne akarma bhUmimAM rahela je Daimavata, eraNyavata, harivaramyakavaSa, Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 423 haimavatairaNyavata-harivarSaramyakavarSa-devakurUttarakurvantaradvIpakamanuSyastrINAM sarvAsAM janmApekSayA yA yasyAH sthiti statparimitaM tasyAH strItvenAvasthAnaM kathanIyam , saharaNApekSayA jaghanyato'nta muhUrtamavasthAnaM vAcyam utkarSato yatpramANA yasyA utkRSTA sthitistat pramANaM dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikaM kRtvA tasyA avasthAnaM vAcyamiti saMkSapata iti bhAvaH / atha tadeva ekaikaM kRtvA krameNa darzayitukAmaH sUtrakAraH prathamaM haimavatairaNyavatakSetramanuSyastrINAmavasthAnaM darzayati- hemavayaeraNNavaya' ityAdi, 'hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte !' hemavatairaNyavatAkarma bhUmika manuSyastrINAM bhadanta ! 'hemavayaeraNNavayaakammabhUmiga maNussisthitti kAlao kevacciraM hoi' haiMmavatairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyatrI iti kAlataH kiyaciraM bhavatIti praznaH, manuSya striyoM kA krama se avasthAna kAla dikhalAyA jAyegA vaha saMkSepa se isa prakAra haiM-jaise haiMmavata airaNyavata, harivarSa ramyaka varSa devakurU uttarakurU aura antaradvIpa kSetroM kI samastamanuSya striyo ke janma kI apekSA se jisa strI kI jitane kAlakI sthiti hotI hai usa strI kA avasthAna kAla bhI utane hI kAlakA samajhanA cAhiye / aura saMharaNa kIapekSA jaghanya se anta. muhUrta kA avasthAna kahanA cAhie tathA utkRSTa se jisa strI kA jitanA utkRSTa sthiti kA jo kAla pramANa hai usa kAlapramANa ko dezona pUrvakoTi se adhika karake usa strI kA utanA avasthAna kAla samajha lenA cAhiye yaha saMkSepa se isakA bhAva haiM, aba sUtra kAra isI viSaya ko kramase eka eka karake dikhalAte hue prathama haiMmavata airaNyavata kSetra kI manuSya striyoM kA avasthAna kAla dikhalAte haiM "hemavayaeraNyavaya0" ityaadi| "hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! hemavayaeraNNavayaakammabhUmigamaNussisthitti kAlao kevacciraM hoI" he bhadanta ! jo haimavata aura airaNyavata akarmabhUmiko manuSya striyAM hai unakA akama bhUmika manuSya devakurU, uttarakurU ane aMtarIpa A kSetronI saghaLI manuSya strinA janmanI apekSAthI je strInI jeTalA kALa nI sthiti hoya che, te strine avasthAnakALa paNa eTalA ja kALa ne samaje joIe ane saMharaNanI apekSA e jaghanyathI aMtamuhUrtanuM avasthAna kahevuM joIe. tathA utkRSTathI je strInuM jeTaluM utkRSTasthitinu kALa pramALa che, te pramANane dezanA pUrvakeTathI adhika karIne te strIne teTale avasthAnakALa samajavuM joIe. A saMkSepathI bhAva kahyo che. have sUtrakAra Aja viSayane kramathI eka eka karIne batAvatAthakA pahelAM haimavata, airaNyavata kSetranI manuSya striyAno avasthAna matAve che. 'hemavaya eraNNavaya" tyA "hemavayaparaNNaghaya akammabhUmigamaNussitthINabhaMte ! hemavayaeraNNavaya akammabhUmigamaNussisthiti kAlo kevacciraM hoI" bhagavan ! 2 bhakta bhane arathyata mabha mUbhinI manuSya striyA cha, teonuM akarmabhUminA strI paNuthI rahevAne kALa keTale kaze che ? uttaramAM prabhu gautama Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra4 joSAbhigamasUtre, (mahilA) bhagavAnAha- goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jammaNaM paDucca' tatraiva haimavatairaNyavatayoH, janmapratItya-janmAzrayaNena 'jahanneNa dekhaNaM paliovamaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagaM' jaghanyena dezona palyopamaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonam palyopamasya asaMkhyeya bhAgAtmakadezena UnaM palyopamaM yAvat haimavatAdhakarmabhUmikamanuSyatrINAM tAdRzamanuSyatrIrUpeNAva sthAnaM bhavatIti bhaavH| 'ukkoseNaM paliocama utkarSeNa saMpUrNa palyopamaM yAvadavasthAnamiti 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta' saharaNaM pratItya-saharaNApekSayA tu jaghanyenAntarmuhUrtam antamuhUrttAyuH zepe eva tasyAH saMharaNabhAvAta 'ukkoseNaM paliovamaM dekhaNAe pucakoDIe abhaDiyaM' utkarpaNa dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikamekaM palyopamaM yAvadavasthAnaM bhavati taccAvasthAnamAna dezonapUrvakoTayAyuSkAyAstatra saharaNe tatraiva ca mRtvotpannAyA jJAtavyam / 'harivAsa rammagavAsaakammabhUmigamaNussitthI NaM bhaMte ! harivAsarampagavAsaammamigamaNussi sthiti kAlao kiyacciraM bhavaI' harivarSaramyakavarSAkarmabhUmikama nuSyastrINA bhadanta ! harivaparastriyoM ke rUpa meM rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM desUNa paliovamaM paliovamassa asaMkhejjahabhAgeNaM UNagaM''he gautama! inakA avasthAna kAla jaghanya se to dezona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama kA hai aura 'ukkoseNaM paliovama' utkRSTa se pUrA eka palyopama kA hai adhika se adhika itane samaya taka haimavata aura airaNyavata kI manuSya strI manuSya strI rUpa se avasthita raha sakatI haiM / "saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukko seNa paliovamaM desUNAe puncakoDIe abhahiyaM" saMharaNa kI apekSA antarmuhUrta pramANa mAyu ke zeSa rahate usakA saMharaNa ho jAne ke kAraNa jaghanya se eka antarmuharta taka aura utkRSTa se dezona pUrva koTi se adhika eka palyopama taka rahatI hai yaha pramANa dezona pUrvakoTi Ayu kI strI kA saMhavaNahone para vaha vahIM marakara vahIM utpanna hone vAlI strI kI apekSA se samajhanA cAhiye / "harivAsa rammaga vAsa akamma bhUmigamaNussitthINaM bhate / " he bhadanta ! jo harivarSa aura ramyaka varSa kI AkarSa svAmIna 4 cha-"goyamA ! jammaNaM pahucca jahaNNeNaM desUNaM pAlovamaM palioghamassa asaM. khejahabhAgeNaM UNagaM" gItamA tyaane| bhavasthA dhanyathA zAna pakSyApabhanA bhasa'. bhyAtamA lAgathI.DIna me pakSyA5mana cha bhane "uphkoseNaM paliovamaM thI puure| eka palyopamane che vadhAremAM vadhAre ATalAkALa sudhI haimavata ane araNyavatanI manuSya strI manuSya strI pAthI 24ii zache "saMharaNa paDhacca jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM paliocamaM deraNAe puvakoDIe abhahiya" sa 26nI apekSAthI matabhuita amAnu AyuSya bAkI rahe tyAre tenuM sa haraNa thaI javAnA kAraNathI jaghanyathI eka A tamuhUta sudhI ane utkRSTathI dezona pUrvakeTi thI vadhAre palyopama sudhI rahe che. A pramANa dezanA pUrvekeTinI AyuSyavALI strInuM saMharaNa thAya tyAre te tyAM ja mArIne tyAM ja utpanna thavA vALI strInI apekSAthI samAna. "harivAsarammagavAsa akammabhUmigamaNussitthI NaM bhaMte ! Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAna kAlanirUpaNam 425 myaka varSA karmabhUmikamanuSya strIrUpeNa kiyatkAlamavasthAnaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'jammaNaM' paDucca' janma pratItya jahannaNaM deNAI do paliovamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagAI' jaghanyena dezone dve palyopame palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena Unake, 'ukko seNaM do palio mAI' utkarSeNa saMpUrNe dve palyopame yAvadavasthAnaM tAdRzastrIrUpeNa bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' saMharaNaM pratItya- saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtamAtram 'ukkoseNaM do palio mAI desUNAe puvvakoDIe anmahiyAI' utkarSeNa dve palyopame dezonayA pUrvakoTyA abhyadhike yAvadavasthAnaM bhavati tAdRzastriyAH zrIrUpeNa bhAvanA prAvadeveti / 'devakurUttarakuruakammabhUmie' devakurUttarakurvakarmabhUmi kastrINAmetAdRzastrIrUpeNa kiyatkAlamavasthAna bhavatIti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya - janmApekSayA 'jahanneNaM deNAraM tinni palio mAI paliovamassa asaMkhe bhUmikI manuSya striyAM hai unakA vahA usa rUpa se manuSya strI rUpa se rahanekA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jammaNaM paDucca jahaNNeNaM desUNAI do paliocamAI palionama ssa asaMkhejjaibhAgeNa UNAI" he gautama ! jaghanya kI apekSA lekara to jaghanya kAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa deza se nyUna do palyopamakA hai aura "ukkoseNa do paliovamAI, utkRSTa se pUrA do palyopama kA hai isa prakAra harivarSa aura ramyaka varSakI akarmabhUmika kI manuSyastriyA~ ve manuSya strI rUpa se rahatI hai / "saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do paliomAI dekhAe puntrakoDIe amaDiyA I" saMharaNa kI apekSA se jaghanya kA eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa kAla dezonapUrva koTi se adhika do palyopama kA hai / bhAvanA pUrva kI jaisI samajhaleveM / " devakurUttarakuruakammabhUmie 0" he bhadanta ! devakuru aura uttarakuru kI manuSyatriyo kA vahA~ kI manuSyastrI rUpa se rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM deNAI tinni palio mAI pliovhuM bhagavan jeharava ane ramyakavarSanI akabhUminA manuSya stricA che, teonA tyAM te manuSya strI paNAthI rahevAnAkALa keTalA kahyo che? A praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne 4 -- goyamA ! jammaNa pahucca naddaNNeNa dekhaNAI do paliyopamAI paliocamassa asaMlejjaibhAgeNa UNAi" he gautama / dhanyanI apekSAthI dhanya ANa yasyAbhanA asnnyaatamA bhAgarUpa dezathI nyUna yobhane che bhane "ukkoseNaM do palibhovamAI" utsRSTathI pUrA e patyeApamanA che. A rIte hirava ane ramyaka varSanI akama bhUminI manuSya kriyA bhanuSya strI pAthI rahe che. "saMharaNaM paducca jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM do paliovamA deNAra putrakoDIe amahiyAhU " saharagunI apekSAthI dhanyANa se atsurata nA che. ane utkRSTakALa dezezana pUrva kATithI vadhAre e palyApamanA che. tenI bhAvanA - bheTale akSara paDelA udyA prabhASe samalasevI 'devakurUttarakuruakamma bhUmiva0" he bhagavan devakurU ane uttarakurUnI manuSya siyAnu tyAMnI manuSya A paNAthI ravAnAbhaNa TaseA udyo che ? yA praznanA uttaramA anu che - "goyamA ! jammaNaM paDucca 54 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 - loSAbhigamasUtra jjaibhAgeNaM UNagAI' jaghanyena dezonAni trINi palyopamani palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonakAni palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonakAni trINi palyopamAni yAvat avasthAna janmApekSayA jaghanyato bhavatIti bhAvaH / 'ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSeNa paripUrNAni trINi palyopamAni tAsAM strINAmavasthAnaM bhavatIti / 'saMharaNaM paDucca' saMharaNaM pratItya 'jahanneNaM aMto mRhutta' jaghanyenAntamuIta yAvadavasthAnaM bhavatIti / 'ukkoseNaM tinni paliovamAiM deraNAe puvakoDIe amahiyAI utkarpaNa trINi palyopamAni dezonayA pUrvakoTyA abhyadhikAni saMharaNApekSayotkarpato'vasthAnaM tAdRzamanuSyastriyA iti / 'aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussi. tthINaM bhaMte' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastrINAM bhadanta ! antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastrIrUpeNa kiyatkAlaparyantamavasthAnaM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya, antaradvIpakSetramadhikRtyaiva 'jahanneNa desUrNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNaM' jaghanyena dezonammassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagAI' he gautama ! uttara kurueva devakuru kI manuSya striyoM kA vahAM kI manuSya striyoM ke rUpa se rahane kA kAla janma kI apekSAjaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se kama tIna palyopama kA hai tathA--"ukkoseNaM tinni paliovamAI' utkarSa se pUre tIna palyopama kA avasthAna hotA hai| 'saMharaNaM paDacca jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM desUNAe puncakoDIe abhahiyAI saMharaNa kI apekSA se devakuru evaM uttarakurukI manuSyastriyoM ke rUpa se rahanekA kAla jaghanya se antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrva koTi adhika tIna palyopama kA hai "aMtara dIvagaakammabhUmigamaNussitthINa bhaMte!' he bhadanta ! antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya striyoMkA vahAM kI manuSyastriyoM ke rUpa se rahane kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM--'goyamA / jammaNaM paDucca jahanneNaM desUrNa paliovamassa asaMkhejjaIbhAgaM paliovamassa asaMkhe-, jahaNeNa desUNAI tinni paliocamAI paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNaM UNagAI" gautama! uttarakurUnI priyAnuM tyAMnI manuSya strIpaNumAM rahevAne kALa janmanI apekSAthI dhanyathA pakSyApamanA asaNyAtabhA mAthI ma pakSyA5manA cha tathA "ukko. seNaM tinni paliovamAI" BYthA pUrA ra palyApama avasthAna 2 cha. - "saMharaNaM pahucca-jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI desUNAe puSva. koDIpa abbhahiyAi " sa 21nI apekSAthI va3 mana utta233nI bhanuSya zrI 54thiirahevAne kALa jaghanyathI atimuhUrtane che. ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTi adhika traNe pakSyApamanA che. "aMtaradIvaga akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte !" sAvan ata2654 akarmabhUminI manuSya aine tyAM manuSya strI paNAmAM rahevAne kALa keTalo kahyo che ? bhA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 che hai-"goyamA! jammaNaM pahucca jahaNNe Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM strItvenAvasthAnakAlanirUpaNam 427. dezato nyUnaM palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam tadapi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgenonaM hInamityarthaH tatazca palyopamAsaMdhyeyabhAgahInatvameva dezonatvamityarthaH, 'ukkoseNaM pakiovamassa asaMkhejjaibhArga' utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM yAvadantaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyAstAdRzamanuSyastrIrUpeNAvasthAnaM bhavatItibhAvaH / janmApekSayA jaghanyata utkarSatazca tatra manuSyANAmetAvatpramANasyAyuSaH saMbhavAt , yataste maraNAnantaraM devagatAvutpadhante iti / 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA tu jaghanyenAntamuhUrtam 'ukkoseNaM paliovamassa asaM-' khejjaibhAga dekhaNAe pucakoDIe abbhahiyaM' utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAga dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhikaM yAvadavasthonamantaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyAstAdRzamanuSyastrIrUpeNa bhavatIti bhAvaH, bhAvano pUrvavaditi / sAmAnyato vizeSatazca manuSyastrIvaktavyatA kathitA, samprati devastrIvaktavyatAmAha-'devisthINaM' ityAdi, devitthINaM bhaMte ! devastrI khala bhadanta ! 'devitthitti ibhAgeNa UNaM' he gautama! janma kI apekSA lekara to antara dvIpaka akarmabhUmika manuSyastriyoM kA vahAM kI manuSya striyoM ke rUpa meM rahane kA kAla jaghanya se kucha kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura "ukkoseNaM palimovamassa aMsakhejjaibhAgaM" utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai vahAM jaghanya se tathA utkRSTa se manuSyoM kI itane hI kAla kI Ayu kA saMvama haiM kyoki vahAM se marane bAda ve devayoni meM utpana hote haiN| 'saharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjai bhAgaMdesUNAe puvakoDIe abbhahiyaM" tathA saMharaNa kI apekSA lekara jaghanya se unakA usa rUpa se rahane kA kAla eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi se adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM bhAvanA pUrvavat samajha leve / isa prakAra sAmAnya aura vizeSa rUpa se manuSyastrI ke sambandha meM vaktavyatA prakaTa kI gaI hai| NaM desUrNa paliovamasla asaMkhejjahabhAga paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNaM" hai gautama janmanI apekSAthI te aMtara dvIpaja akarmabhUminI manuSya strine tyAMnI manuSya strI, paNAthI rahevAne kALa jaghanyathI kaMIka ocho palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgathI ochA 5tyApabhanA masabhyAtamA mAgapramAneA cha bhane "ukkoseNaM paliovamasta- asaMkhejjAbhAgaM" 6thI pakSyA5manA masabhyAtamA bhAgapramANuna che. tyAMnadhanyathA bhane 88. khathI manuSyanI eTalAja kALanI Ayu ne saMbhava che. kemake -tyAMthI maryA pachI teo-deva yonimA utpanna thAya che. "saMharaNaM paducca jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM palimovamassa asaMkhejjaibhAgaM desUNAe pucakoDIe mambhaDiya" tathA sahanI apekSAthI nyathA tanA tevA rUpe rahevAne kALe eka aMtarmuhUtane che ane utkRSTathI dezanapUrva keTithI vadhAre papanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANane che. tenI rIte pahelA pramANe samajI levI... Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jIvAbhigamastre kAlao kevacciraM hoI' devastrI iti ityevaM rUpeNa kAlataH kiyacciramavasthAnaM bhavatIti praznaH, devatrINAM tathAbhavasvabhAvatayA kAyasthiterasaMbhavAdAha-'jacceva bhavaTTiI sacceva saMcihaNA bhANiyavvA' yaiva bhavasthitiH saiva saMsthitirbhaNitavyA, yaiva pUrva sAmAnyato vizeSatazca bhavasthitiH kathitA tadevAvasthAna vaktavyam / sAmAnyato devInAM sthitiH jaghanye na dazavarSasahasrANi utkapataH pazcapaJcAzat palyopamAni vizeSato devInAM sthitistu--sthitidvAre pratyekaM yAsAM yAsAM devInAM yAvatI bhavasthiti ruktA tattatpramANena tAsA tAsAM devInAM devItvAvasthAnaM bhAvanIyamiti ||s0 4 // aba devastrI ke sambandha meM jo vaktavyatA hai use sUtrakAra prakaTa karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"devitthINaM bhaMte ? devitthitti kAlo kevacciraM hoi" he bhadanta ! deviyoM kA devatrI rUpa se rahane kA avasthAna kAla kitanA hai ? isake uttara meM -prabhu kahate haiM"jacceva hiI sacceva saMciTTaNA bhANiyabA" he gautama ! tathAbhavasvabhAva hone ke kAraNa deviyoM meM kAyasthiti nahIM hotI hai, isaliye , jo pUrva meM sAmAnya aura vizeSa ko lekara bhavasthiti kahI gaI hai vahI ina kA avasthAna kAla jAnanA cAhie, isa prakAra jaghanya se daza hajAra varSakA aura utkRSTa se pacapana palyopamakA inakA sAmAnya se avasthAna kAla hai aisA jAnanA cAhie tathA vizeSa rUpa se deviyoM kI sthiti kitanI hai ? yaha jAnanA ho to isasthiti dvAra se jAnanA cAhiye arthAt-jina deviyo meM pratyeka devI kI jitanI bhavasthiti kaho gaI hai usa usa pramANa se una una deviyoM kA avasthAna kAla samajhanA caahie| sUtra // 4 // A rIte sAmAnya ane vizeSapaNAthI manuSya strInA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. have devIonA saMbaMdhamAM je vaktavyatA che tene sUtrakAra prakaTa kare che AmAM gItamasvAmI prabhune me pUchayu cha -'devitthI NaM bhaMte! devitthitti kAlo kevaciraM hoI" mAvan deviyAnu hevanI strI pAthI 2pAnI avasthAna tea! cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gItabhasvAmIna cha -"jacceva bhavaDhiI sacceva saMdhiduNA bhANiyavvA" 8 gautama! tevA prAranama svabhAva sAvAnA 122 kyiomA sthiti hotI nathI. tethI pahelAM je sAmAnya ane vizeSa prakArathI bhavasthiti kahI che, e ja temane avasthAnakALa samajo. A rIte jaghanyathI daza hajAravarSa ane utkRSTathI 55 paMcAvana palyopamane temane sAmAnya avasthAnakALa che, tema samajIlevuM tathA vizeSarUpa thI deviyenI sthiti keTalI che? te samajavuM hoya te te sthitidvArathI samajI levuM. arthAta-je je devinA kathanamAM dareka devInI jeTalI bhavasthiti kahI che, te te pramANuthI te te devine avasthAna kALa samajI le sUkA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 2 strINAmantaradvAranirUpaNam 429 sAmAnyato vizeSatazca strItvasyAvasthAna kAlamAnaM kathitaM samprati - strItvasyAntaradvAramAha - ' itthINaM bhate !' ityAdi, 2 mUlam -- 'itthINaM bhaMte! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoi, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMta kAlaM vaNassaikAlo, evaM savvAsi tirikkhatthINaM / maNussitthIe khettaM paDacca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM jAva avaDDapoggalapariyaTaM desUNaM, evaM jAva puvvavidehaavaravidehiyAo / akamma bhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM dasavAsa sahassAIM aMtomuhuttamambhahiyAI ukkoseNaM vaNassaikAlo, saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassai kAlo, evaM jAva aMtaradIvi yAo / devitthINaM savvAsi jahanneNaM ato muhuttaM ukkoseNaM vaNassai kAlo // sU0 5 // chAyA - strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama / jaghanyenAntarmuhUrta - mutkarSeNAnantaM kAlaM vanaspatikAlaH / evaM sarvAsAM tiryaktrINAm / manuSya striyA kSetraM pratItya jaghanye nAntarmuhUrtam utkarSeNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyena eka samayamutkarSeNAnantaM kAlaM yAvad apApudgalaparAvarta dezonam / eva yAvad pUrvavaidehya paravaidehyaH / akarmabhUmi manuSya strINAM bhadanta / kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! janma pratItya jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhUrtAbhyadhikAni utkarSeNa vanaspatikAlaH, saMharaNaM pratItya jaghamyena antarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, evaM yAvadantaradvIpikAH / devastrINAM sarvAsAM naghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH ||sU05|| samAnya vizeSa rUpa se strItva ke avasthAna kAla pramANa prakaTa karake patra inake antaradvAra kA sUtrakAra kathana karate haiM-- ' itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoI ?" ityAdi / sAmAnya ane vizeSa prakArathI srIpaNAnA avasthAnakALanuM pramANu khatAvIne have sUtrabhara teyAnA a MtaradvAra uthana re che. "itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlamaMtaraM hoI" tyAhi Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jIvAbhigamasUtra TIkA-'itthINaM bhaMte !' strINAM bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlam antaraM bhavati kAlataH kiyacciramantaraM bhavati strI ca-maraNena strItvaM tyaktvA punaH kiyatA kAlena strI bhavatItyarthaH, ! bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtam , strINAmantaraM bhavatIti, kathaM jaghanyenAntarmuharna bhavatIticeducyate matra kadAcit strI mRtvA bhavAntare puruSavedaM napuMsakavedaM vA antarmuhartamAtramanubhUya punarapi strItve,. notpadyate tato jaghanyenAntarmuhurtamantaraM bhavatIti / 'ukkoseNaM aNataM kAlaM' utkarpato'nanta kAlaM bhavati anantakAlameva vizadayati-"vaNassaikAlo' vanaspatikAlaH, sacAsaMkhyeyapudgalaparAvartAkhyo vaktavya', tAvatA kAlena strItvasyAmuktau satyAM tataH paraM niyamataH strItvayogAta , - TIkArtha:- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'itthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi" he . bhadanta ! strI ko punaH strI hone meM kitane kAla kA antara-vyavadhAna hotA hai| arthAt strI jaba strI paryAya se mukta ho jAtI haiM to punaH use strI paryAya meM Ane ke lie kitane kAla kA virahahotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA ! jahanneNa aMto muhuttaM ukkoseMNa aNataM kAlaM : vaNassai kAlo" he gautama ! strI paryAya ko chor3ane ke bAda punaH stroparyAya se hone ke liye kama se kama samaya eka antamuhUrta kA hai aura adhika se adhika vanaspanikAla rUpa anantakAla kA hai| itane kAla ke bAda strI punaH strI kI paryAya se utpanna hojAtI hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai -koI strI ne marakara parabhava se eka antarmuharta taka purupaveda -: yA napuMsaka veda kA anubhavana kiyA-bAdameM vaha vahAM se marakara punaH strI paryAya meM AgaI to isa prakAra se jaghanya antara eka antarmuhUrta kA ghaTita hotA hai tathA utkRSTa se jo ananta kAla TArtha-gautamasvAmI prasune ye pUchayu cha ?--"itthINa bhate ! kevaiyaM kAla atara hoI" he bhagavan zrIna zathI strI payAma AvAmA TasAraNa mata2-05-. dhAna hoya che arthAt strI jyAre strI paryAyathI chUTI jAya che, te pharIthI tene strIparyAyamAM AvavA mATe keTalA kALane viraha hoya che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne kahe cha 4-"goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuTuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassahakAlo' gItama! paryAyane cheDayA pachI pharI thI pAchI paryAyamAM AvavA mATe kamathIkama eka aMtamuM chuM tenA samayanuM aMtara kahyuM che ane vadhAremAM vadhAre vanaspatikAlanI apekSAthI anaMtakALa nu aMtara che kAraNa ke-vanaspatimAM nA jI anaMtakALa sudhI rahe che. ATalA kALa pachI strI pharI thI strInA paryAyathI utpanna thaI jAya che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che. keI strIe marIne parabhavamAM eka aMtarmuhUrta sudhI purUSada athavA napuMsakavedane anubhavakaryo te pachI te tyAMthI mArIne pharIthI paryAyamAM AvI jAya te A prakArathI jaghanya aMtara eka aMtarmuhUrtanuM thaI jAya che. tathA utkRSTathI anaMtakALa nuM je vyavadhAna kahela che, te Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhopratikA TIkA prati0 2 strINAmantaradvAranirUpaNam 431 sa ca vanaspatikAlaH' evaM vaktavyastathAhi 'aNaMtAo ussappiosappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggala pariyahA te Na poggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhAgo' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH kSetrato'nantA lokAH asaMkhyeyAH pudgalaparivartAH, te khalu pudgalaparivartAH AvalikAyA asaMkhyeyabhAga iti etAvAn kAlo vanaspatikAlazabdena kathyate, etAvatkAlaparyantaM puruSavedanapuMsakavedasadbhAvAd utkarSataH striyAH strI tvasyAntaraM bhavati tataH para strItvasyAvazyaMbhAvAt / ' evaM savvAsi tirikkhatthINaM' evam audhikastrIvadeva sarvAsAM jalacarasthalacarakhecaratiryakatrINAM tathA-audhikamanuSyastrINAM ca kA vyavadhAna kahA gayA hai vaha ananta kAla kitane pramANa kA hotA hai isa para kahate haiM__ 'vaNassai kAlo vanaspati kAla kI apekSA se kahA gayA haiM aura yaha vanaspatikAla asaMkhyAta pudgala parAvartana rUpa hotA hai, isake bAda punaH niyama se strItva paryAya kI use prApti ho jAtI hai / isa vanaspati kAla rUpa ananta kAla meM 'aNatAo ussappiNIosappiNIo kAlao khetto aNatA logA, asaMkhejjA pogalapariyaTTA" kAlakI apekSA se ananta utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM samApta ho jAtI haiM, kSatra kI apekSA ananta loka AjAte hai aura asaMkhyAta pudgala parAvarta bhI ho jAte haiM / aura ye asaMkhyAta pudgala parAvartta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hote haiM aisA yaha itanA kAla vanaspati zabda se kahA gayA hai| itane adhika kAla taka strItva kA antara vyavaccheda ho jAtA haiM, aura isake vyatIta hone para punaH strI strI rUpa se utpanna ho jAtI hai "evaM sanvAsi tirikkhatthINa" isI prakAra se sAmAnya rUpa se kahe gaye strItva ke viraha kAla ke anusAra hI samasta jalacarasthalacarakhecara tiryag striyoM kA aura audhika mata 8 // prabhAra na DAya cha ? tara bhATa 4 cha ?-"vaNassAhakAlo" vanaspatikALanI apekSAthI kahevAmAM Avela che. ane te vanaspatikALa asaMkhyAta pudagala parAvartarUpa hoya che. te pachI punaH niyamathI ApaNunA paryAyanI tene prApti thaI jAya che. mA vanaspati 135 manamo "aNaMtAo ussappiNIosappiNINIo kAlo khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA" bhajanI apekSAthI mana ta spiliiy| ane anaMta avasarpiNI samApta thaI jAya che kSetranI apekSAthI anaMtaka AvI jAya che. ane asa khyAta pudagala parAvata paNa thaI jAya che. ane A asaMkhyAta pudagalaparAvata AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa hoya che. A rItane ATalekALa vanaspatikALa ezabdathI kahevAmAM Avela che ATalA adhikakALa sudhI strI paNAnuM aMtara-vyavacheda thaI jAya che ** ane te vyatIta thaI jAya tyAre pharIthI strI strIpaNAthI utpanna thaI jAya che. bage samvAsi tirikvatthINaM' me04 pramANe sAmAnya zata 4DapAmA mAda sIpayAnA vi2 kAla anusAraja saghaLA jalacara, sthalacara khecara tiya striyAnuM ane audhika sAmAnya Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jovAbhigamaraNe strItvasyAntara jaghanyata utkarpatazca jJAtavyam tatra jaghanyato'ntarmuhUrtam utkarpato vanaspatikALa yAvadantara strItvasya jJAtavyam iti / karmabhUmikamanuSyastrINAmantaramAha-'maNussitthIe khetvaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo' manuSyastriyAH kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlo vanaspatikAlaM yAvadantaraM strItvasya bhavatIti / 'dhamma caraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM' dharmacaraNaM caraNadharma pratItya jaghanyenaika samayam "ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDDhapoggalapariyaTTa desUrNa' utkarSeNAnantaM kAla yAvadapApudgaLaparAvarta dezonam / ayaM bhAvaH- karmabhUmikamanuSyastriyAH karmabhUmikakSetra pratItya jaghanyenAntamuhUrtamutkarSato'nantakAlavanaspatikAlapramANam dharmacaraNaM pratItya jaghanyena samayeka sarvanagha sAmAnya manuSya striyoMkA punaH strItva kI prApti kA viraha kAla jaghanya aura utkRSTa se jAna lenA cAhie jaghanya se eka antarmuhUrta kA aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa vaha viraha kAla hai aisA jAnanA cAhie, aba karmabhUmika manuSyastriyoM ke viSaya meM kahate haiM-'.maNussitthIe khettaM pahucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM kNassaIkAlo " isI prakAra se kSetrako apekSA lekara karmabhUmika manuSya strI manuSya strI kI paryAya ko chor3akara punaH usI paryAya kI prApti kama se kama eka antarmuhUrta ke vyatIta ho jAne ke bAda aura utkRSTa se vanaspati kAla ke vyatIta ho jAne ke bAda prApta karatI hai "dhammacaraNaM paDacca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMta kAlaM jAva avaDDha poggalapariya desUrNa" dharmAcaraNa-cAritra dharmako lekara jaghanya se antara eka samaya kA aura utkRSTa se antara ananta kAla taka kA yAvat dezona apArgha pudgala parAvarta taka kA hai arthAt prApta kI gaI caraNalabdhi itane samaya manuSya sine pharIthI strIpaNAnI prAptine virahakALa jaghanya ane utkRSTathI vanaspatikAla prabhAra 4 chatabha sabhA. huve bhabhUmikA manuSya siyonA sadhamA sUtrA2 4thana 42 che. "maNussitthIpa khetaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" me prabhAva kSetranI mapekSAdhI karmabhUmi ja manuSyastrI, manuSya strInI paryAyane choDIne pharIthI manuSya strInA paryAyanI prApti ochAmAM ochA eka aMtamuhUta vItyA pachI ane utkRSTathI vanaspatikALa vItI gayA pachI 42 cha "dhammacaraNaM paDucca jahaNNeNa ekaM samayaM ukkoseNa aNataM kAlaM jAva avaipoggalapariyaha desUrNa" rbhAyara -yAritravAna dhanyathA samayanu bhata2 ne utkRSTathI anaMtakAla sudhInuM aMtara yAvat dezena apAI pudgalaparAvarta sudhInuM che. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkApratipa0 2 NAM rItvenAvasthAnakAlanirUNam 433 nyasya / samayamAtrapramANatvAt utkarSeNAnanta kAla dezonam apArddhapudgalaparAvattaM yAvadantara bhavati tataH paramavazya caraNadharmasya pratipAtasaMbhavaH, yata ito nAdhikazcaraNalabdhipratipAtakAlaH, sampUrNasyApi apArdhapugdalaparAvartarUpasya darzanalabdhipratipAtakasya tatra tatra pradeze pratiSedhAditi 'evaM jAva pucavidehaavaravidehiyAo' evaM yAvat pUrvavaidehyaparavaidehyaH. yAvatpadena-bharatairavatamanuSyastriyAH saMgraho bhavati, tathA ca bharatairavatamanuSyastriyAH pUrvAparavidehastriyAzca kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSaNa vanaspatikAla yAvadantaraM bhavati dharmacaraNaM pratItya tu jaghanyata ekaM samayam utkarSeNa dezonamapAIpudgalaparAvata yAvadantaraM bhavatIti / / ___ karmabhUmikamanuSyastriyA antaraM pradarya akarmabhUmikamanuSyastriyAH antaraM darzayitumAha 'akammabhUmiga' ityAdi, 'akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte' akarmabhUmikamanuSyastrINAM paryanta raha sakatI hai isake bAda to vaha niyata pratipatita ho jAtI hai kyoMki saMpUrNa apArtha pudgala parAvarta darzanalabdhi ke pratipAta kA kAla usa usa pradeza meM nahIM mAnA gayA hai, isI kAraNa yahAM dezona apAdhaM pudgalaparAvattaM taka kA antara kahA gayA hai "evaM pucavidehaavaravidehiyAo', isI prakAra se bharata kSetra evaM aivata kSetra kI manuSya striyAM meM evaM pUrvavideha aura apara videha kI manuSyastriyoM meM punaH strItva hone kA antara kSetra kI apekSA jaghanya se to eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa hai tathA cAritradharma ko lekara jaghanya se eka samaya kA haiM aura utkRSTa se dezonaapArgha (argha) pudgalaparAvarta kA hai| isa prakAra se karmabhUmika manuSya striyoM meM punaH strItva rUpa se hone meM antara kA kathana karake aba sUtrakAra akarma bhUmika manuSya striyoM ke antara ko dikhAte haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"akammabhUmigamaNussitthINa bhate ? kevaiyaM kAla aMtaraM hoi" he bhadanta ! akarmabhU arthAt prAsakaravAmA Avela caraNalabdhi eTalA samayasudhI rahI zake che. te pachI te niyata pratipatita thaI jAya che. kemake-saMpUrNa apAdhapudagala parAvata dazanalabdhinA pratipAta kALa te pradezamAM mAnavAmAM Avela nathI. e ja kAraNe ahiyAM dezona apAI pudagala parAta sudhInu bhata2 43 cha, "evaM jAva pucavideha avaravidehiyAo" sAra zata bharata kSetra ane eravatakSetranI manuSya priyAmAM pharIthI strIpaNuM prApta thavAnu aMtara kSetranI apekSAthI jaghanyathIte eka aMtamuhUrtanuM che ane utkRSTathI vanaspatikAla pramANe che tathA cAritradharma ne laIne jaghanyathI aMtara eka samayanuM che. ane utkRSTa dezona apAI- dezana pudagala parAvatanuM che. A rIte karmabhUminI manuSya strimAM pharIthI strIpaNunI prApti thavA mAM aMtaranuM kathana karIne have sUtrakAra akarmabhUminI manuSya striyonuM aMtara batAve che - AmAM gautama svAmIe prajaname 57yu cha 4-"akammabhUmigamaNussitthINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoI" Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . jIvAbhiMgamasce bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyantaM kAlamantaraM bhavati akarmabhUmikastrI bhUtvA tAvat strItvAt bhraSTA satI punaH kiyatA kAlenAkarmabhUmikastrI bhavatIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca jahanneNaM dasarvAsasahassAI aMtomuhuttamabhahiyAI' janma pratItya-janmApekSayA jaghanyena dazavarSasahasrANi antarmuhartAbhyaghikAni tAdRzastrItvasyAntaraM bhavatIti antarmuhAdhikadazavarSasahasraparyantamantaraM kena prakAreNa bhavatIti cedatrocyate iha kAcidakarmabhUmikA strI mRtvA jaghanyasthitikadeveSu samutpannA, tatra deveSu dazavarSasahasrANi AyuH paripAlya tAdRzAyuSaH kSaye devabhavAt vyutvA karmabhUmipu manuSyapuruSatvena manuSya. strItvena votpadyate devebhyo'nantaramakarmabhUmipUtpAdAsaMbhavAt , tatrAntarmuhartena mRtvA punarapi akarmamika manuSya strI apanI akarma bhUmika strI paryAya ko chor3akara yadi punaH vaha akarmabhUmika manuSyastrI kI paryAyavAlI hove to isameM kitane kAlakA antara hotA hai ! isake uttara meM prabhu kahate haiM--- "goyamA ? jammaNa paDucca jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamanbhaMhiyAiM" he gautama ! janma kI apekSA lekara vaha jaghanya se eka antarmuhUrta adhika daza hajAra varSa kA hai vAda punaH vahIM kI strI ho sakatI hai aura "ukkoseNa vaNNassaikAlo" utkRSTa se vanaspati kAla kA hai usake bAda punaH vahAM kI vaha strI ho sakatI hai jaghanya se eka antarmuhurta adhika dasa inAravarSa kA antara isa prakAra se AtA hai jaise-koI akarma bhUmika strI marI aura marakara vaha jaghanya se dasa hajAra varSa kI sthiti vAle devoM meM utpanna ho gaI vahAM vaha dasa hajAra varSa kI Ayu ko bhogakara vahAM se cyavakara aura jadhanya se eka antartuharta kI sthiti vAle karmabhUmike manuSya puruSa meM athavA manuSya strI meM vaha utpanna ho gaI kyoMki devagati se ghyava kara jIva sIdhA akarma bhUmi meM utpanna nahIM hotA hai vahAM vaha antarmuhUrta kI Ayu bhogakara phira vaha makarmabhUmi bhogbhagavana akarmabhUmi ja manuSya strI potAnA strI paryAyane choDIne je pharIthI te akarmabhUminI manuSya strInA paryAyane prApta kare te temAM keTalAkALanuM aMtara kahyuM che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmI 4 cha hai-"goyamA! jammaNaM pahuJca jahaNNeNaM dasavAsasahassAI aMtomuttamambhahiyAI" 8 gautama! manI apekSAthI ta dhanyathA me matabhuta madhi isa 2 'tu che te pachI zathA tyAMnI zrI yaza che. ana "ukkoseNaM vaNassaikAlo" BthI vanaspatine 3 che. te pachI zatha zrI tyAMnI zrI manI jAya che jaghanyathI eka aMtamuhUrta adhika dasa hajAra varSanuM aMtara A rIte Ave che.-jemake keI akarmabhUminI strI marI hoya ane marIne te jaghanyathI dasa hajAra varSanI sthitivALA devomAM utpanna thaI jAya tyAM te dasa hajAra varSanA AyuSyane bhogavI ne tyAMthI AvIne jaghanyathI eka a tamuhartanI sthiti vALA karmabhUminA manuSya purUSamAM athavA manuSya strI mAM te utpanna thaI joya, kemake-devagatithI cavIne jIva sIdho akarmabhUmimAM utpanna thatA nathI, tyAM te atarmuhUrtanuM AyuSya bheLavIne te pachI te akarmabhUmi-bhogabhUmimAM strI Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyadyotikA-TokA prati03 devaNAM bhavasthitimAnanirUpaNam 435 bhUmija strItvenotpadyate iti, bhavati jaghanyato'ntarmuhUrtA'bhyadhikadazavarSasahasrapramANamantaramakarmabhUmikastriyAH punarakarmabhUmikastrItve iti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo'utkarSeNa vanaspatikAlaM yAvadantaraM bhavatyakarma bhUmikasniyA itiH| 'saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta' saMharaNaM pratItya saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtam akarmabhUmikastriyA antaramakarmabhUmikatrItvasya bhavati akarmabhUmikastriyAH karmabhUmiSu saMhRtya antarmuhUrtakAlena tathAvidhabuddhivaiparI yena punarapi. akarmabhUmAveva nayanAd antarmuhUttapramANa eva kAlo'ntaraM bhavatIti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarSaNa vanaspatikAlo'ntaraM bhavati tAvatA kAlena karmabhUmiSu utpattivat saMharaNasyApi niyamato bhAvAt tathAhi-kAcidakarmabhUmikA strI karmabhUmau saMhRtA, sA ca svAyu.kSayAnantaramanantakAlaM vanaspatyAdiSu paribhramya punarapi akarmabhUmau samutpannA tataH kenApi saMhRteti bhavati yathoktasaMharaNasyotkRSTakAlabhUmi meM strI rUpa se utpanna ho gaI-to aisI sthiti meM yahAM punaH akarmabhUmi kI manuSyastrI hone kA antara antararmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA kahA gayA hai / 'saMharaNaM paDucca jahanne atomahattaM" saMharaNa kI apekSA lekara jaghanya se antara antarmuhUrta kA hai aura "ukkoseNaM vaNassai kAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla pramANa hai kyoki karmabhUmi meM utpatti kI jaisA saMharaNa kA bhI niyama se itane hI kAla kA sadbhAva hotA hai saharaNa kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta kA antara isa prakAra se AtA hai ki koI akarma bhUmika strI saMhata hokara karmabhUmi meM - lAI jAve aura yahAM eka antarmuhUrta taka ke kAla meM phira vicAra dhArA ke parivartana ho jAne se vaha vahIM le jAI jAve, isa apekSA se jaghanya eka antarmuhUtta kA antara kahA gayA hai saMharaNa kI apekSA utkRSTa antara vanaspati kAlakA isa prakAra se AtA hai ki koI akarmabhUmikI strI karmabhUmi meM saMhRta hokara AjAve aura apanI Ayu ke kSaya hone ke bAda phira vaha ananta kAla paNuthI utpanna thaI jAya, to A sthitimAM ahiyAM pharIthI akarmabhUminI manuSya strI thavAnuM bhata2 me matabhuta madhisaData2 varSa 4thu che "saMharaNaM pahucca jahaNNeNaM aMtomahattaM " sarasanI apekSAthI dhanyathA ye matabhutanu mata2 che. mane "ukkoseNaM varNassaikAlo" dRSTayA vanaspati sudhInu mata2 4yu cha. ubha-mamamUbhimA 5ttinI jema saMharaNa ne sadbhAva paNa niyamathI eTalA ja kALane kahela che. saMharaNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara A pramANe thAya che- koI akarmabhUminI zrI saMta thaIne eTaleke haraNa thaIne karmabhUmimAM laI AvavAmAM Ave ane tyAM eka atamuMhata sudhInA kALamAM pharI vicAradhArAnuM parivartana thaI javAthI te tyAM ja pAchI laIjavAmAM Ave A apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara kahevAmAM Avela che. sa haraNanI apekSAthI utkRSTa aMtara vanaspatikALanuM AvI rIte Ave che-koI akarmabhUminI strI karmabhUmimAM ' sa hathaIne ArvI jAya ane potAnuM AyuSya kSayathayA pachI te aMtarakAla sudhI vanaspati vigeremAM paribhramaNa karIne te pachI tyAthI keImA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmigamasUtra 1 mAnamiti, evaM jAva aMtaradIviyAo' evam sAmAnyato yathA akarmabhUmikastriyAH strItvasyAntarakAlaH kathitaH stathaiva tenaiva rUpeNa yAvadantaradvIpikAH striya iti, atra yAvatpadena haimavatairaNyavata - harivarSaramyakavartha- deva kurUttarakurustrINAM grahaNaM bhavati, tena haimavata kSetrajamanuSyastrItaAramyAntaradvIpajamanuSyastrINAM grahaNaM bhavati / tataH pUrvoktahaimavatAdikSatrastriyAH strItvasyAntarakAlamAnaM janmApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtAbhyadhikadazavarSasahasrANi utkarSato vanaspati kAlaH saMharaNApekSayA jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikA eveti / samprati-devastrINAmantarapratipAdanArthamAi - 'devitthINaM' ityAdi, 'devitthINaM savvAsi janneNaM aMtomuttaM ukkoseNaM vaNassakAlo' devastrINAM sarvAsAM jaghanyenAntarmuhUrtam utka 436 saMhRta hojAye akarma bhUmi taka vanaspati AdikoM meM paribhramaNa karake phira vahAM se kisI dvArA meM strI ke paryAya se utpanna huI vaha isa prakAra se vaha punaH akarma bhUmika manuSya strI hone meM banaspati kAla ke pramANa kAla se antara vAlI hotI hai / " evaM jAva aMtara dIviyAo" bisa prakAra se sAmAnya akarma bhUmika strI kA punaH vahIM para strI rUpa se hone kA antara kAla kahA gayA hai usI prakAra se yAvatpada se gRhIta haimavata manuSya strIkA hairaNyavata manuSyastrI kA harivarSa manuSya kA ramyaka varSa manuSya strI kA devakurumanuSyastrI kA aura uttara kurumanuSyakhI kA tathA antara dvIpa kI manuSyastrI kA punaH vahIM para manuSyastrI hone kA mantara kAla janmako apekSA lekara jaghanya se eka antarmuhUrta adhika dama hajAra varSaM kA aura utkRSTa vanaspatikAla pramANa kAla kA hai aisA jAnanA cAhiye tathA saMharaNa kI apekSA se jaghanya antarakA eka antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa kAla vanaspati kAla pramANa ananta kAla kA hai / aba sUtrakAra devastriyoM ke antara kAla kA pratipAdana karate hai - isameM gautama ne prabhu aisA pUchA hai - "devitthINa bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" he bhadanta / devastriyoM kA dvArA sa hatathaI jAya te akarma bhUminI manuSya srI thavAmAM vanaspati kAlanA prabhANu asathI a Mtara vANI hoya che ' evaM jAca aMtaradIviyAma ne prabhArI sAmAnya aka bhUminI nu phrI thI tyAMnIja strI thavAnAMtarakALa kahela che, eja pramANe cAvapadathI grahaNakarAyela haimavata manuSya strI nA hairaNyavata manuSyastrIne hariva manuSyasrInA ramyakavarSoMnI manuSya strIne devakuphanI manuSyasrInA ane uttaragurUnI manuSyasrIne! tathA aMtaradvIpanI manuSya srInA pharIthI tyA ja manuSya thavAnA aMtarakAla janmanI apekSAthI jadhanyathI eka a tamuhUta adhika dasahajAra varSanA ane utkRSTathI vanaspatikAla pramANukAlanA che tema samajavu tathA sa haraNanI apekSAthI jaghanya aMtarakAla eka aMtarmuhUta nA che ane utkRSTakAla vanaspatikAla pramANu atarAlanu che have sUtrakAra daiviyenA aMtarakAlanuM pratipAdana kare che. AmAM gautama svAmIe prabhune zovu pUchayu che ! -- "devitthINa bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI " he bhagavan heviyAno Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati. 2 devastrINAM bhavasthitimAnanirUpaNam 437 Na vanaspatikAlaH, AlApaprakArastu ittham-'devitthINa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ! 'goyamA ! jahanneNaM aMtomuhurta ukkoseNaM vaNassaikAlo' devastrINAM bhadanta / kiyanta kAlamantaraM bhavati / bhagavAnAha-he gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAla itichAyA / kasyAzciddevastriyA devIbhavAcyutAyA garbhavyutkrAntikamanuSyeSu utpadya paryAptiparisamAptisamanantaraM tathAdhyavasAyamaraNena punardaivatvenotpattisabhavAt jaghanyato'ntarmuhUrtamevAntaraM bhavati / utkarSato vanaspatikAlaM yAvadantaraM bhavatIti / eva sAmAnyato devastrIvadeva sarvAsAmityanena asurakumAra devyA Arabhya yAvadIzAnadevastrINAM jaghanyamutkRSTaM cAntarametAvadeva vaktavyamiti ||s05|| samprati-sarvAsA tiryagayonikAdistrINAmalpabahutva prastauti tAni cAlpabahutvAni pacca. tatra prathamaM sAmAnyatastiyaMDmanuSyadevastrINAmalpabahutvam 1, vizeSacintAyAM dvitIyaM jalacarasthalacarakhecareti trividhatiryastrINAmalpabahutvam 2; tRtIyaM karmamumyakarmabhumyantaradvIpati trividhamanuSyastrINAmalpabahutvam 3, caturtha bhavanavAsivAnavyantara-jyotiSkavaimAniketi caturvidha devastrINAmalpa bahutvam 4, pazcamaM svasvabhedayuktaM samastamizrastrINAmalpabahutvam // tatra prathama malpabahatvaantara kAla kitanA hai ? uttara meM prabhune kahA hai 'goyamA' he gautamaH''devisthINa savvAsiM jahanneNaM aMtomahattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" mamasta devastriyoM kA antara kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla ke pramANakA ananta kAla kA hai jaghanya se antamuhUtta isa prakAra se hotA hai koI devI devIbhAva se cyava kara garbhaja manuSyoM meM utpanna huI-vahAM vaha paryApti kI pUrNatA ke anantara hI tathAvidha adhyavasAya se mRtyu ko prApta ho gaI aura marakara vahapunaH devI kI paryAya se utpanna ho gaI-isa prakAra se devI kI paryAya chor3akara punaH devI rUpa se utpanna hone meM kama se kama antarakAla eka antarmuhte kAhI AtA hai utkarSase vanaspati kAla prasiddha hI hai / devIstrI ke isa sAmAnya rUpa se kathita jaghanya aura utkRSTa antara kAla ke jaisA hI antarakAla asugkumAra devI se lekara yAvat IzAna devI taka jAnanA cAhiye / suutr||5| mata sa Ta hI cha 1 2mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIna choyamA! ato muhuttaM devisthINa savvAsiM jahaNNeNa ukkoseNaM vaNassaikAlo" saghazI yAnA aMtarakAla jaghanyathI eka aMtamuhUrta che, ane utkRSTathI vanaspatikAnA pramANanuM anaMtakALana che. jaghanyathI A muhUrta A pramANenuM hoya che kaI devI devIbhavathI cyavIne garbhajamana mAM utpana thaI hoya ane tyA te paryAptinI pUrNatA pachI ja tevA prakAranA adhyavasAyathI marI jAya ane marIne te pharIthI devInA paryAyathI utpanathaI jAya te AvI rIte devInA paryAyane cheDIne pharIthI devI paNAthI utpanna thavAmA ochAmAM ochA aMtarakALa eka aMta hatane ja Ave che. ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANe Ave che devIyAnA A sAmAnya ane vizeSa prakArathI kahela jaghanya ane utkRSTa aMtarakALa nI jemaja asarakamAra devIthI laIne yAvata IzAna devI sudhIne A tarakAla samaje. ! 5 che Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANNow W jIvAbhigamasUtre. pratipAdanArthamAha- 'eyAsiNaM' ityAdi; / mUlam-'eyAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM maNussitthINaM devitthINaM kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, ? goyamA ! savvatthovA maNussithIo, tirikkhajoNitthIo asaM khejjaguNAo, devitthIo asNkhejjgunnaao| eyAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINa ya kayarA kayarAhito appA vA bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovAo khahayaratirikkhajoNitthIo, thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjagu NAo, jalayaratirikkhajoNitthIo sNkhejjaagunnaao||eyaasi NaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANa aMtaradIviyANa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkheMjjaguNAo, harikhAsarammayavAsaakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, hemavayaeraNNavayavAsa akammasUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, bharahekhayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, pubavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo sNkhejjgunnaao| eyAsiNaM maMte ! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINa joisiNINaM vemANiNINa ya kayarA kayarAhito appA vA bahayA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovAo vemANiyadevitthIo bhavaNavAsidevitthIo asaMkhajjaguNAo, vANa Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA prati0 2 devINAM bhavasthitimAvanirUpaNam 439 maMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo, joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo / eyAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM maNusitthINa kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM, devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiyANaM vemANiNINa ya kayarAo kayarAhito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo, devakurUttarakuruakamma bhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejja guNAo, harivAsarammagavAsaa kamma bhUmigamaNussitthI o do vitullAo saMkhijjaguNAo, hemavayaeraNNavayavAsaakammabhUmigamaNusitthIo do vi tulAo saMkhejjaguNAo, bharahekhayavAsakamma bhUmiga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, puvvavideha avaravidehavAsakamma bhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo, vemANiyadevitthao asaMkhejjaguNAo, bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo, khahayaratikkhijoNitthIo asaMkhejjaguNAo, thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo, jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejja - guNAo, vANamaMtadevitthao saMkhejjaguNAo, joisiyadevitthIo saMkhejjaguNAo || sU0 6 // chAyA - patAsAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM manuSyastrINAM devastrINAM katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarva stokA manuSyastriyaH, tiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNAH, devastriyo'saMkhyeyaguNAH / etAsAM khalu bhadanta ! tiryag yonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM ca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA 1 gautama ! sarvastokAH khecara tiryagyonikastriyaH, sthalacaratiryagyoni kastriya saMkhyeyaguNAH, jalacara tiryagyonikastriyaH saMkhye yaguNAH / patAsAM khalu Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to javAbhigamasUtre bhadanta ! manuSyastrINAM karmabhUmikA nAma kame bhUmikAnAmantaradvIpikAnAM ca katarAH katarAbhyo' lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA 1 gautama ! sarvastokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyaH, deva kurUttara kurva karmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe, harivarSa ramyakavarSAkarmabhUmika manuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe, haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSya striyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, bharatairavatavarSa karmabhUmikamanuSya striyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, pUrvavidedvAparavidehakarmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe / patAsAM khalu bhadanta ! devastrINAM bhavanavAsinInAM vAnavyantarINAM jyotiSkINAM vaimAnikInAM ca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAvA 1 gautama ! sarvastokA vaimAnika striyaH, bhavanavAsi devastriyo'saMkhyeyaguNAH, vAnavyantaradevastriyo'saMkhyeyaguNAH jyotiSka devastriyaH saMkhyeyaguNA / patAsAM khalu bhadanta ! tiryag yonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM manuSyastrINAM karmabhUmikA nAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpikAnAM devastrINAM bhavanavAsinInA vAnavyantarINAM jyotiSkINAM vaimAnikInAM ca katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA 1 gautama ? sarvastokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSya striyaH, devakuruttara kurvakarmabhUmikamanuSya striyau dve api tulye saMkhyeyaguNe harivarSa ramyakavarSA karmabhUmikamanuSya striyoM dve api tulye saMkhyeyaguNe maraNyavatavarSA karmabhUmikamanuSya striyoM dve api tulye saMkhyeyaguNe, bharatairavatavarSaka bhUmikamanudhyastriyoM dve api tulye saMkhyeyaguNe, pUrvavidehAparavidehavarpakarmabhUmikamanuSyastriyo dve api tulye saMkhyeyaguNe, vaimAnikadeva striyo'saMkhyeyaguNAH, bhavanavAsidevastriyo'saMkhyeyaguNAH, khecaratiryagyonika striyo'saMkhyeyaguNAH sthalacara tiryag yonikastriyaH saMkhyeyaguNA, jalacaratiryagyonika striyaH saMkhyeyaguNAH, vAnavyantaradevastriyaH saMkhyeyaguNA, jyotiSkadevastriyaH saMkhyeyaguNAH // 06 // aba sUtrakAra samasta tiryagyonikAdi striyoM kA palpa bahutva prakaTa karate haiM inameM prathama alpa bahutva kA kathana sAmAnya se tiryak manuSya devI striyoM ko apekSA se kiyA hai ' dvitIya alpa vahutva kA kathana tIna prakAra kI tiryag striyoM kI apekSA se kiyA hai 2, tRtIya alpa bahutvakA kathana tIna prakAra kI manuSyastriyo kI apekSA se kiyA gayA hai 3, aura caturtha alpa have sUtrakAra saghaLI tiryaMcaiAnika vigeranI sriyAnu alpa, bahupaNuM pragaTa kare che. te pAMca prakAranu' hoya che. temAM pahelA alpa, ahupaNAnu' kathana sAmAnyapaNAthI tig manuSya srI tathA devIyeAnI apekSAthI karela che 1, khIjA alpa, bahupaNA nu kathana traNa prakAranI tig srIcAnI apekSAthI karela che.2, trIjA alpa bahupaNA tu' kathana traNa prakAranI manuSya zriyAnI apekSAthI karavAmAM Avela che 3, ane cAthA alpa, bahupaNAnuM kathana Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 441 ___TIkA-'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM sAmAnyastrINAM khalu bhadanta ? 'ttirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm, 'devitthINaM' devastrINAm 'kayarA kayarA hiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'savvatthovA maNussitthIo' sarvastokAH sarvebhyaH strIbhyo'pekSayA manuSyastriyo'lpA bhavanti, tAsAM manuSyastrINAM saMkhyAtakoTikoTipramANatvAt iti / 'tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo' manuSyastrIbhya stiryagyonikastriyo'saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, pratidvIpa pratisamudraM tiryagyonikastrINAmatibahutayA saMbhavAt dvIpasamudrANAM cAsakhyeyatvAttadAzritAnAM bahutva cAra prakAra kI devastriyoM kI apekSA se kiyA gayA hai 4, pacama alpa bahutva apane apane bheda yukta striyo ko milAkara kiyA gayA hai 5 / ina meM prathama prakAra kA jo alpa bahutva hai usake sambandha meM gautama prabhu se aisA pUchate hai "etAsi NaM bhaMte !tirikkhajoNitthINaM maNussitthINaM devIsthINa kayarA kayarA hito appA vAbayA vA tullA vA visesAhiyA vA" he bhadanta / ina tiryak striyo meM aura devastriyoM meM kauna striyAM kina striyoM kI apekSA alpa hai ? kauna striyAM kina striyo kI apekSA bahuta hai kauna striyAM kina striyo kI apekSA barAbara hai aura kauna striyAM kina striyo kI apekSA vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM - "goyamA savvatthovA maNussitthIyo" he gautama ! sabase kama manuSya striyAM hai kyoki inakI saMkhyAta saMkhyA koTi koTi pramANa hI kahI gaI hai / 'tirikkhanoNisthIoasaMkhejjaguNAo' inakI apekSA tiryagyonika striyAM' asakhyAta guNita adhika kahI gaI haiM kyoMki hara eka dvIpa meM hara eka samudra cAra prakAranI deviyonI apekSAthI karela che. 4, pAcamA alpa bahupaNAnuM kathana pitapatAnA bheda vALI stri meLavIne kahela che. A pAMca prakAranA apa, bahupaNAmAM pahelA prakAranuM je alpa, bahupaNuM che, tenA viSayamA gautamasvAmI prasune pUche che hai-"payAsi NaM bhate! tirikkhajoNisthINaM maNustisthINa, devitthINa kayarA kayarAhito. appA vA bahuyAvA tullAvA visesAhiyA vA, smvanuM A tiryaMca striomAM ane deviyAmAM kaI stri kaIsiyo karatA a95 che? kaIstriye kaI sviye karatAM vadhAre che ? ane kaI stri kaI strinI barAbara che? ane kaI zriye kaI striothI vizeSa adhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvAmIne cha - "gothamA ! savvatthAvA maNussitthIo,, u gautama! sauthIbhAchI manuSyanI tri che kemake teonI sakhyA, ' saMkhyAta koTI kaTi pramANanI ja kahI che "tirikkhajoNi tthIo asaMkhejjaguNAo,, tanA 42tA tiya yAni riyo masanyA. tagaNuM vadhAre kahela che. kemake dareka dvIpamA, dareka samudramAM, tibbenika strinu Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra 442 tiryastrINAmapi manuSyasyapekSayA Adhikyasya sutarAmeva siddhatvAditi / 'devitthIo asaMkhejjaguNAo' tiryakUstrIbhyo'pi devastriyo'saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnadevastrINAM pratyekamasaMkhyeyazreNyAkAzapradezarAzipramANatvAditi bhavanti devastriyaH sarvAbhyaH strIbhyo'saMkhyAtaguNA adhikA iti // 1 // __ dvitIyamalpabahutvamAha-'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khalu bhadanta ? strINAm 'tirikkhajoNitthINa jalayarINaM thalayarINaM khahayarINa ya' tiryagyonikastrINAM jalacarINAM thalacarINAM khecarINA ca 'kayarA kayarAhiMto appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, meM tiryagyonika striyo kI ati bahulatA hai aura dvIpa samudra bhI asaMkhyAta kahe gaye haiM ataH inake Azrita rahI huI tiryak striyo meM manuSya striyoM kI apekSA asaMkhyAtatA apane Apa DI siddhahojAtI hai "devitthIo asaMkhejjaguNAo" tiryak striyoMkI apekSA devastriyAM asaMkhyAta guNita adhika kaho gaI haiM / kyoki bhavanavAsI vAnavyantara jyotiSka saudharma aura IzAna ina devoM meM pratyeka deva kI striyAM asaMkhyAta zreNyAkAza kI pradeza rAzi pramANa kahI gaI hai / isalie ina meM samasta striyo kI apekSA se asaMkhyAta guNatA kahI gaI hai| dvitIya alpabahutva kA kathana isa prakAra se hai "eyAsi NaM bhaMte tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINa khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA, visesAhiyA vA" hebhadantAye jo jalacarI, thalacarI, khecarI, tiryastriyAM haiM-so inameM kauna striyAM kina striyose alpa haiM ! kauna striyAM kina striyoMse bahuta hai? kauna striyAM kina striyoM ke barAbara hai ? aura kauna striyAM kinastriyoM se vizeSAdhika hai? pramANa ativizALa che ane dIpa samudrapaNa asaMkhyAta kahela che tethI tenA AzrayathI rahela tiryacaciyamAM manuSyastri karatAM asa khyAta pazu pitAnI meLe ja siddha ya jaya cha "devisthIo asaMkhejjaguNAo,, tiya*ya niyonI 42i kyA asaMkhyAta gaNi kahI che. kemake-bhavanavAsI, vAnarthAta jyotiSka saudharma ane IzAna A devemAM dareka devanI stri asaMkhyAta zreNyAkAzanI pradeza rAzipramANunI kahI che tethI teomAM saghaLI citrA karatAM asaMkhyAta gaNuM kahyuM che. ___ mI 2565 matvanu 4thana mA pramANe cha -"eyA siNaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINa thalayarINaM khahayarINa ya kayarA kayarAhiMto appA vA, pahuyA vA, tullAvA, vise. sAhiyA vA" lagavan re ! sayarI, sthAyarI, meyarI, tiya yoni striyA cha, teomAM kaI stri kaI striI karatAM ala5 nAma ochI che ? kaI striya kaI striyA karatAM vadhAre che? kaI striye kaI siyenI barobara che ? ane kaI siye kaI stri karatAM vizeSAdhika che? Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strINAM prathamamagalpabahutva nirUpaNam 443 Y prameyotikA TokA prati. 2 gomA he gautama ? ' savvatthovAo khadayaratirikkhajoNitthIo' Asu tiryag jalacara sthalacarakhecarastrISu sarvApekSayA sarvastokAH khecaratriyo bhavanti, 'thalayara tirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' khecarIbhyaH sthalacaratiryagyonikastriyaH saMkhye yaguNA adhikA bhavanti, khecarIbhyaH sthalacarINAM svabhAvata eva prAcUryeNa saMbhavAditi, 'jalayaratirikkha joNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacarIbhyo jalacaratiryagyonika striyaH saMkhye yaguNA adhikA bhavanti, lavaNe kAlode svayaMbhUramaNe ca samudre matsyAnAmatiprAcUryeNa bhAvAt svayaMbhUramaNasamudrasya ca zeSasamasta samudrApekSayA'tivizAlatvAdataH sthalacarastryapekSayA jalacaryaH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti bhAvaH // 2 // } kathitaM dvitIyamalpabahutvaM samprati- tRtIyamalpabahutvamAha - 'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsiNaM bhaMte etAsAM khalu bhadanta : ' maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtara isake uttara meM prabhu kahate hai - " goyamA ! savvatthovAo khahayara tirikkhajoNitthIo" he gautama ! saba se kama khecara tiryaka striyA haiM / inakI apekSA "thalayara tirikkhajoNi tthIo saMkhejjaguNAA" sthalacara tiryagayonikastriyAM saMkhyAta guNIta hai kyoMki khecara striyoM kI apekSA sthalacara striyAM svabhAvataH pracuramAtrA meM hotI hai "jalacara tirikkhajoNitthao saMkhejjaguNAo" sthalacara tiryag striyoM kI apekSA jalacara tiryagUyonikastriyAM sakhyAta guNI adhika haiM / kyoki lavaNasamudra me, kAlodadhi samudra meM aura svabhUramaNa samudra meM machaliyo kA sadbhAva bahuta hI adhika pracuramAtrA me pAyA jAtA hai| anya saba samudroMko apekSA svayaMbhUramaNa samudra bahuta vistAra vAlA hai ataH sthalacara striyoM kI apekSA jalacara striyAM saMkhyAta guNI adhika kahI gaI hai |2| aba tRtIya prakAra kA jo alpabahutva hai - sUtrakAra use prakaTa karate haiM " eyA siNaM bhate massitthINaM ! kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya vA kayarA kayarAhiMto yA praznanA uttarabhAM alu gautamasvAmIne u che - "goyamA / savvatthovAo vahayara tiriknoNitthIo" he gautama! sauthI sochI meyara tiryagyoniH striyA che, tenA 42tAM 'thalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo" sthAya2 tiryagyoniH striyA sauMcyAta gaNi che kema ke--precara striya karatAM sthalacarastriyA svabhAvathI ja vadhAre pramANamAM hoya che "jalayara tirikkhajoNitthIo saMkhejja guNAo" sthasayara striyAMnA uratAM sayara tirygyonika striyeA saMkhyAtagaNI vadhAre che kema ke-lavaNa samudramA, kAleAdhi samudramAM ane svayaM bhUramaNu samudramAM mAchalIyAnA sadbhAva mATA pramANamA hoya che khIjA badhA samudro karatAM svayaM bhUramaNa samudra ghaNAvistAra vALe che. tethI sthalacara striAkaratAM jalacarastriye saMkhyAtagaNI vadhAre che. rA have trIjA prakAranuM je alpa bahu paNu' che, tene pragaTa karatAM sUtrakAra kahe che ke-- "payAsi NaM bhaMte! maNussitthINa kammabhUmiyANaM aMtaradIviyANa ya kayarA kayarAhito ! Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre dIviyANa ya kayarA kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' manuSyastrINAM karmabhUmikAnAm akarma bhUmikAnAmantaradvIvikAnAM ca katarA katarAmyopA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA bhavantIti praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'savvatthovAo aMtaradIvaga kammabhUmigamaNussitthIyAo' sarvastokAH sarvAsAM madhye karmabhUmikAkarma bhUmikAntaradvIpakastrINAM madhye stokAH - alpAH antaradvIpakA karmabhUmikastriyo bhavantikSetrasyAlpatvAt tatra sthitAapi alpA eva bhavantIti / 'devakuruuttarakuru akampabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' antaradvIpakA karmabhUmika manuSyastrIrapekSya devakurUttara kurvakarmabhUmikamanuSya striyaH dva gyo'pi tulyAH satya. saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti kSetrasya sakhyeyaguNAdhikatvAt / svasthAne yonAmapi parasparaM prati tulyatvameva samAnapramANakSetratvAt / ' harivAsarammayavAsa akambhUmiga maNussi vIo do vi tulAo sakhejjaguNAo' harivarparamyakavarSAkarmabhUmikamanupyastriyo hayyo'pi appAvA bahuyA vAtullA vA visesAhiyAvA' he bhadanta ye jo karmabhUmika manuSya. striyA akarmabhUmika manuSyastriyA tathA antaradvIpaka manuSya striyAM hai ina meM kauna striyAM kinastriyoM kA apekSA malpa hai ? kauna kinase avika hai kauna kina ke barAbara hai ? aura kauna kinase vizepAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- " gIyamA / savvatthovA aMtaradIvagamakamma bhUmigamaNussitthIyAo" he gautama karmabhUmi akarmabhUmi, antaradvIpa ina tInoM kSetroM kI striyoM meM sabase kama antara dvIpa akarmabhUmi gata manuSya striyAM 2 | kyoM kI antaradvIpa kSetra bahuta alpa hai isaliye unameM rahane vAlI striyA bhI bahuta alpa hai "devakuruuttarakuru aphasmabhUmigamassitthIo do vi tulAo saMkhejjaguNAo" antaradvIpa gata manuSya striyoM kI apekSA devakuru aura uttara kurukI jo manuSya liyA hai ve paraspara meM tulya haiM kintu antara dvIpa striyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika hai | "harivAsarammaappA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA," he bhagavan ke mA bhUmInI manuSya khiyo, arbha bhUminI manuSyastriyo, tathA ataradvIpanI manuSya zriyA che, teemAM kaI striyA, kaI kriyA karatA alpa-ochI che 1 kaI sacA kaI sriA karatAM khadhAre che ? kaI siyA kaI striyA nI kharAkhara che. ane kaI aice kaI sA karatAM vizeSAdhika che 1 A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che - "goyamA ! savvatthovAo aMtaradIvaga akasmabhUmi gamanussitthIyAo" se gItabha kama bhUmi, akamabhUmi, aMtaradvIpa traNe kSetronI ceimA sauthI echI aMtaradvIpa akamA~bhUmimA rahela manuSyanI sace che kemake--aMtaradvIpa kSetra bahualpa-nAma nAnu che. tethI temAM rahevAvALI striye! paNa ghaNI alpa che "deva kurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthao do vitullAyo saMkhejjaguNAo" ataradvIpamA rahesa manuSya khiyo uratA devakurU ane uttarakurU nI je manuSyaaice che, te parasparamAM tulya che, paraMtu te aMtara dvIpa nI striyeA karatA sauMdhyAta gaNI vadhAre he "harivAsarammagavA sabha kammabhUmigama 444 ' Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pratipa0 2 strINAM prathamamalpayahutvanirUNam 445 tulyAH sakhyeyaguNAdhikA', devakurUttarakurumanuSyastryapekSayA harivarSaramyakavarSa manuSyastriyaH sahayeyaguNAH adhikA bhavanti devakurUttarakurukSetrApekSayA irivarSaramyakakSetrasyAtipracuratvAt / svasthAne tu dvayInAmapi parasparaM tulyatvam, kSetrasya samAnatvAt 'hemavayaeraNNavayavAsaakammamibhUga maNu ssitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo dayyo'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, harivarSakaramyakavarSa manuSyastrINAmapekSayA haimavatairaNyavatavarSA karmabhUmikamanuSyastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti yadyapi irivarSaramyakavarSa kSetrApekSayA haimavatairaNyavatakSetrasyAlpatvaM tathApi alpasthitikatayA bahUnAM tAsAM tatra saMbhavAt / svasthAne dvayInAmapi parasparaM tulyataiveti / 'bharaheravayavAsakammamUmigamaNussitthIbho do vi tullAo saMkhejjagu. gavAsa akammabhUmigamaNussityIo do vi tullAo-saMkhejjaguNAo''donoM kSetra samAna pramANa vAle honese harivarSa aura ramyaka varSa ina dono akarmabhUmi kSetro ko striyAM paraspara meM tulya hai parantu devakuru aura uttara kuru kI manuSyastriyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM / kyoMkI devakuru aura uttarakurukSetroM kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa kSetra ati vistRta hai / svasthAna meM jo donoM meM tulyatA prakaTakI gaI hai vaha kSetrakI samAnatA ko lekara kI gaI hai "hemavayaeraNNavayaakasmabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo sakhejjaguNAo" haimavata aura airaNyavata kSetra kI jo manuSya striyAM haiM ve Apasa meM tulya haiMparantu harivarSa aura ramyaka varSa kI striyoM kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM / yadyapi harivarSa aura ramyakavarSa kSetroM kI apekSA haimavata kSetra aura airaNyavata ye dono kSetravistAra meM kama hai parantu yahA para rahane vAlI striyoM kI sthiti alpa hotI hai-ataH aisI striyAM yahAM adhika hotI haiN| "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo NussitthIo do vi tullAo-saMkhejjaguNAo" bhanne kSetrI saramA prabhAva pAca pAthI harivarSa ane ramyakavarSa A bane akarmabhUmi kSetronI striye paraspara samAna che-paraMtu devakurU ane uttarakurU nI manuSya striyonI apekSAthI saMkhyAta gaNI vadhAre che. kemake- devakura ane uttarakurU karatAM harivarSa ane ramakavarSa kSetra atyaMta vistAra vALuM che. ravasthAnamAM je bannemAM samAnapaNuM pragaTa karyuM che, te kSetranA samAnapaNI ne laIne kahevAmAM mAvesa che. "hemavayaeraNNavayanakammabhUmigamaNustitthIo do vi tullAosaMkhejjaguNAo' haiimavata ane airayavata kSetranI je manuSya stri che, teo parasparamA tulya eTale ke samAna pramANavALI che. paratuM harivarSa ane ramyaqrSa nI striyonI apekSAthI sa khyAtagaNI vadhAre che je ke harivarSa ane ramyakavaSa kSetronI apekSA thI hamavata kSetra ane araNyavata kSetra A banne kSetro vistAramAM ochA che. paraMtu ahiyAM rahevAvALI striyAnI sthiti 5 DAya cha tathA mevI striyA tyAM padhAre hAya cha 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' maratakSetra bhane bhairavata kSetra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIvAbhigamasUtre NAo' bharatairavatavarSakarmabhUmikamanuSyastriyo dvayyo'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, haimavatairaNyavata varSAkarmabhUmikamanuSyastryapekSayA bharatairavatavarpakarmabhUmikamanuSyastriyaH saMkhyeya guNA adhikA bhavanti, karmabhUmikatayA svabhAvata eva tatra prAcuryeNa saMbhavAt , svasthAne tu dvayyo'pi paraspara tulyA bhavantIti bhAva / 'puvva videhaavaravideha kammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' bharatairavatamanuSyastrIbhyaH pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti kSetrabAhulyAda jitasvAmikAla iva svabhAvata eva tatra prAcuryeNa bhAvAt svasthAne tu dvayInAmapi parasparaM tulyateti tRtIyamalpabahutvamiti // 3 / ___ atha caturthamalpabahutvamAha-'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte' etAsA khala bhadanta devitthINa bhavaNavAsiNoNaM vANamaMtarINa' devastrINAM bhavanavAsinInAM vAnavyantarINAm 'joisiNINa vemANiNINa ya' jyotiSkInAM vaimAnikInAM ca 'kayarA kayarAhito appA vA, vahuyA vA, saMkhejjaguNAo" bharata kSetra aura aivata kSetra ye karmabhUmike kSetra haiM ataH yahAMkI manuSya striyA haimavata evaM airaNyavata kSetra kI apekSA saMkhyAta guNita adhika haiM-parantu phira bhI ye paraspara meM tulyhaiN| karma bhUmike kSetra hone se yahA svAbhAvika rUpa se striyoM kI adhika utpatti hotI hai| punavidehaavaravidehaakamma bhUmigamaNustitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" pUrvavideha aura pazcimavideha ina do karma bhUmi ke kSatroM kI manuSya striyAM paraspara meM samAna haiM parantu phira bhI bharata kSetra aura airavata kSetra ko manuSya striyoM kI apekSA ye saMkhyAta guNo adhika haiM / kyoMki kSetra kI bahulatA hai / ataH majita svAmI ke kAla ke jaisA svabhAvataH ina kI yahAM pracuratA hai| caturtha prakAra kA malpa bahutva isa prakAra se haiM-"eyAsi bhaMte / devitthINa bhavaNa vAsiNINa vANamatarINa joisiNINaM vemANiNINa ya" he bhadanta | ina bhavanavAsinI vAna vyntrA karmabhUminA kSetro che tethI ahinI manuSya striye haimavata ane araNyavata kSetronI apekSAthI saMkhyAta gaNI vadhAre che paraMtu paraspamAM teo sarakhI che karmabhUminuM kSetra vAthI mahiyAM svAbhAvi papyAthI striyAMnI utpatti padhAre DAya cha "puvavideha avaravidehakammabhUmigamaNussitthIyo do vi tullAo saMkhejjaguNAbho" pUrva viDa mane pazcimavideha A be karmabhUminA kSetronI manuSya striyo parasparamAM sarakhI che paraMtu bharatakSetra ane eravata kSetranI manuSya striyonI apekSAthI teo saMkhyAta gaNI vadhAre che. kema ke-- kSetranuM vizALa zuM che tethI achata svAmInA kALanI jema svabhAva thI ja temanuM ahiyA vizeSa paNuM che A trIjA prakAranuM alpa baha paNa che yathA 42nu 85 pa 5 mA prabhAthe cha - "eyAsi NaM bhaMte ! devitthI NaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarANaM joisiNINa vemANiNo ya"sAvana mA manavAsI vanI kyA, Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 447 tullAvA visesAhiyA vA' katarAH katarAbhyo'lpAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti praznaH bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! savvatthovAo vemANiyadevitthIo' sarvastokA vaimAnikadevastriyaH aMgulamAtrakSetrapradezarAzeya'd dvitIyaM vargamUlaM tasmin tRtIyena vargamUlena guNane kRte yAvAn pradezarAzistAvat pramANAsu ghanIkRtasya lokasyaikaprAdezikIpu zreNIpu yAvanto nabha pradezAH dvAtriMzattamabhAgahInAH tAvatpramANatvAt pratyekasaudharmezAnadevastrINAmiti 'bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo' vaimAnikadevastrIbhyo bhavanavAsi devastriyo'saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti aMgulamAtrakSetrapradezarAzeryat prathama vargamUlaM tasmin dvitIyena vargamUlena guNite yAvAn pradezarAzi stAvApramANAsu zreNISu yAvAn pradezarAzi trizattamabhAgahInastAvajyotiSkI aura vaimAnikI devastriyoM meM "kayarA" kauna devastriyAM "kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tallA vA visesAhiyA vA" kina devastriyAM se kauna alpa haiM ? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kina ke tulya hai / kauna kina se vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM - goyamA savvatthovAo vemANiyadevatthIo" saba devastriyo meM saba se kama vaimAnikadevastriyAM haiM isakA bhAva aisA hai agula mAtra pradeza rAzi kA jo dvitIya vargamUla hai use tRtIya vargamUla se guNita karane para jitanI pradezarAzi AtI hai utane pramANa vAlI dhanI kRtaloka kI hI ekadezavAlI zreNiyoM meM jitane pradeza ho una pradezo ko battIsaveM bhAga hIna kara do phira jo pramANa bace so utanA pramANa saudharma aura IzAna kI devastriyoM kA hai| "bhavaNavAsidevisthIo asaMkhejjaguNAo" vaimAnikadevastriyoM kI apekSA bhavanavAsi devastriyAM asakhyAta guNI adhika hai-tAtparya isakA yaha hai ki aMgula mAtra kSetra kI pradeza rAzi kA jo prathama vargamUla hai use dvitIya varga mUla se guNita karane para jitano pradezarAzi ho pAnavyanta2 vanAviyonyoti devanI diyo, mana vaimAnikI devanI kyAmA "kayarA" chaviyA "kayarAhito appA vA. bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vAhaviyAthI 44 devI alpa che? kenAthI kaIdevi vadhAre che? ke kenI barAbara che? koNa kenAthI vizeSAghi cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautamasvAbhIna cha ?-goyamA ! savvatthovAo vemANiyadevatthImo" samIkyobhA sauthI sAchI vaimAni devanI kyA cha, pAnA tu me cha haiAMgaLamAtra pradeza rAzine je bIje vargamULa che, tene trIjAvargamULa thI guNavAthI jeTalI pradezarAzi Ave che, eTalA pramANuvALI ghanIkRtalokanIja ekadezavALI zreNImAM jeTalA pradezaze hoya te pradeza ne batrIsamAbhAgathI ochA karavAthI je pramANa bace teTaluM pramANa saudharma mana zAna vAnI kyAnu che. 'bhavaNavAsidevitthImo asaMkhejjaguNAo" vaimAni devi karatA bhavanavAsi devi asaMkhyAtagaNI vadhAre che. kahevAnuM tAtparya e che keAMgaLamAtra kSetranI pradeza rAzinu je paheluM vargamULa che, tene bIjA vargamULathI guNavAthI Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 * jIvAbhigamasUtre tpramANatvAt bhavanavAsidevastrINAm, ato vaimAnikadevyapekSayA bhavaNavAminya' asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantItyuktam / 'vANamaMtaradevisthIo asaMkhejjaguNAo' vAnavyantaradevastriyo bhavanavAsidevasyapekSayA asaMravyeyaguNA adhikA bhavantIti, saMkhyeyayojanapramANaikaprAdezika zreNimAtrANi khaNDAni yAvantyekasmin pratare bhavanti tebhyo'pi dvAtriMzattame bhAge'panIte yaccheSamavatiSThate tAvatpramANatvAt vAnavyantarINAmiti / 'joisiyadevisthIo asaMkhejjaguNAo' jyotiSkadevastriyo vAnavyantaradevyapekSayA asaMravyeyaguNA adhikA bhavanti, SaTpazcAzadadhika zatadvayAGgulapramANeva prAdezikazreNimAtrANi rUNDAni yAvantye karimana pratare bhavanti tebhyo dvAtriMzattame bhAge'pasArita yAvAn pradezagazi bhavati tAvatpramANatvAjjyotiSkadevInAm ato vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadeyo'saravyeyaguNA adhikA bhavantIti caturthamalpabahutvamiti // utane pramANa vAlI zreNiyo meM jitanI pradezarAziho usa pradezarAzi ko battIsaveM bhAga karado phira jo pramANa bace so utanA pramANa bhavanavAsi devastriyoM kA hai isa prakAra karane se yaha jJAta ho jAtA hai ki vaimAnika devoM kI striyoM kI apekSA bhavanavAsi devastriyoM ko pramANa asaMkhyAta guNA adhika haiM / "vANamaMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo" vAnavyantara' deviyAM bhavanavAsi deviyoMkI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiN| ise yoM samajhanA cAhie.--- eka pratara meM saMkhyAta yojana pramANa vAle eka pradezoM kI zreNi pramANa jitane khaNDa hoM unameM se battIsavAM bhAga kama karo-aisA karane para jo bAkI rahe utane pramANavAlI vAnavyantara deviyAM haiN| "joisiyadevitthIo asaMkhez2jaguNAo" jyotiSka devoM kI striyo kA pramANa vAnavyantara deviyoM ke pramANa se asaMkhyAta guNA adhika hai| arthAt dosau chappana (256) aMgula pramANa ke jitane khaNDa eka pratara meM hote ho unameM se battIsavA bhAga kama karane para jitane jeTalI pradeza rAzI hoya eTalA pramANa vALI zreNiyomAM jeTalI pradeza rAzI heya e pradeza rAzine batrIsamabhAga karavAthI je pramANe bace eTaluM pramANa bhavanavAsI devAnuM che. A rIte karavAthI e samajAvavAmAM Ave che ke-vimAnika hevAnI viyA 42tA sapanapAsi viyAnu pramANa asaNyAta AdhAre che "vANamaMtaradevitthIo asaMkhejjaguNAo" vAnavya tara heviyo savanavAsI haviya! 42tA asabhyAtagaNI vadhAre che te AvI rIte samajavuM -eka prataramAM saMkhyAtajana pratara pramANa vALA eka pradezanI zreNI pramANunA jeTalA khaDa hoya, temAMthI batrIsa bhAga ocho karatAM je bAkI 24 meTasA pramANapAlI vAnavyantara kyio che "joisiyadevitthIo asakhejjaguNAo" tiSka devanI devInuM pramANa vanavyantara deviyenA pramANathI asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. arthAta 250 baso chappana AgaLa pramANanA jeTalA khaDa eka prataramAM thatA hoya, temAMthI batrIsa bhAga ocho karavAthI jeTalI pradeza rAzi bAkI bace eTalA pramANa Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 449 samAptaM caturthamalpabahutvam idAnIM samastastrIviSayaM pazcamamalpabahutvamAha - 'eyAsi NaM' ityAdi, 'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khalu bhadanta ' 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM' jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAm ' maNussitthINaM ' manuSyastrINAm 'kammamUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM' karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnA mantaradvIpikAnAm 'devitthINaM' devastrINAm 'bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiyANaM mANiNINa ya' bhavanavAminInAM vAnavyantarINAM jyotiSkInAM vaimAnikInAM strINAzca 'kayarAo karAhiMto appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA' katarA katarAbhyo'lpA vA tulyA pradeza rAzi bAkI bacI rahe utane pramANavAlI jyotiSka deviyAM haiM / isa prakAra deviyoM kI apekSA jyotiSka deviyoM kA pramANa asaMkhyAta guNA adhika AtA hai |4| vAnavyantara aba pAMcavAM alpa bahuttva samastastriyoM ko lekara kahate haiM- " eyAsi NaM bhaMte ? tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thaLayarINaM, khahayarINaM maNussitthINaM, kammabhUmiyANaM, akamma. bhUmiyANaM. aMtaradIviyANaM devitthINaM, bhavaNavAsiNINa, vANamaMtarINa joisiNINaM, vemANiNINa ya" isameM bhinna 2 striyoM ke alpa bahuttva ke sambandha meM aisA pUchA gayA hai - ki de bhadanta !'ina niryagyonika strIrUpa jalacara striyoM meM, thalacariyoM meM aura khecariyome manuSya strI rUpa karmabhUmiko striyoM meM vyakarmabhUmiko striyoMme aura antaradvIpa kI striyo meM, aura devastriyoM meM evaM bhavanavAsi devastriyo meM vAnavyantara devastriyoM meM, jyotiSka devastriyoM meM aura vaimAnikadeva striyoM meM "kayarAo kayarAhiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" kauna striyAM kina. striyoM kI apekSA alpa haiM ? kauna striyAM kina striyoM se adhika haiM ? kauna striyAM kina striyoM ke barAbara hai / tathA kauna striyAM kina striyoM se vizeSAdhika haiM ? vALI jyAtiSka daiviyeA che. A rIte vAnanyantara daiviyeA karatA jyAtiSka DhavAnI deviyeAnu pramANu asakhyAta gaNu vadhAre che 545 huve pAyabhu ma hu~ yA saghajI striyo ne sane he che. - "payAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM, khayarINaM maNussitthINa, kammabhUmiyANa, akammabhUmiyANa, aMtaradIviyANaM, devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM mANaNI T" temAM judI judI siyAnA alpa bahupaNAnA sabaMdhamAM evuM pUchavAmAM Avyu che ke-- he bhagavat A tiya caiAnika strI rUpa jalacara spriMcAmAM sthalariyAmAM, ane kheriAmAM manuSya strI rUpa ka bhUminI stricAmAM, akama bhUminI zriyAmA ane aMtara dvIpano strIcAmAM ane devastriyeAmA anebhavanavAsI devAnI daiviyemAM vAnavyaMtara devicezvamAM caiAtiSThadevi mAM ne vaimAni heviyAmA "kayarAo kayarAhito appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" khiyo striyo aratA hai ? 4 striyo ardha striyoratA vadhAre che ? kaI tricA kaI striyAnI kharekhara che ? tathA kaI striye! kaI srA karatAM vizeSAdhika che ? 57 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hmh nmh h w nmwnh y y y y y y y y y y w www 450 jIvAbhigamasUtra vA vizeSAdhikA veti praznaH, bhagavAnAha----'gomayA' ityAdi, 'gomayA' he gautama ! 'savvatyovA taradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo' sarvAbhyaH strIbhyaH stokA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastrIyo bhavanti 'devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo dvayyo'pi tulyAH, antaradvIpakaruyapekSayA saravyAtaguNA adhikA bhavanti, tathA-'harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussitthIo do vi tulkAo saMkhejjaguNAo' harivarparamyakavakarmabhUmikamanuSyastriyo duyyo'pi tulyAH pUrvApekSayA sasyeyaguNA adhikA bhavanti 'hemavayaeraNNavayavAsayakammabhUmiga maNussitthIo do vi sakhejjaguNAo' haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo / dRgyo'pi harivaparamyakavarpakasyapekSayA sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti 'bharaheravayavAsakammabhamigamaNumsitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' bharatairavatavarpakarmabhUmikamanuSyastriyo isa prazna ke uttarameM prabhu gautama se kahate haiM- "gomayA? savvatthovA aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo" saba se kama antaradvIpa rUpa akarmabhUmikI manuSya striyAM hai "devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' devakuru aura uttara kururUpa akarmabhUmikI manuSyastriyAM antaradvIpa kI manuSya striyoM kI apekSA saMkhyAta guNI adhika hai / svakSetra kI apekSA donoM tulya hai "harivAsarammagavAsaakammamUmigamaNussitthIo do vi tulLAo saMkhejjaguNAo" harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarma bhAmekI manuSya strIyAM devakuru aura uttarakuru kI manuSya striyoM kI apekSA paraspara meM tulya hotI huI sakhyAta guNI adhika hai / "hemavayaeraNNavayavAsaakammabhUmimaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo' haimavata aura airaNyavata rUpa akarmamUmikI manuSyastriyoM paraspara donoM samAna haiM kintu harivarpa aura ramyaka varSa kI manuSyastriyoM se sakhyAta guNI adhika haiM / "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do mA praznAnA uttama prabhu gautamasvAmIna 44 cha -"goyamA ! savvatthovA aMtaradI. vagaakammabhUmigamaNussitthImo' sauthI mAchI matada535 sama abhinI manuSyAlayo cha "devakuruttarakuru akammabhUmiga maNussitdhIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" deva. kura ane uttara kurU rUpa akarmabhUminI manuSya priye aMtaradvIpanI manuSya striokaratAM sadhyAtagaNI padhAre che pAtAnA kSetranI apekSA ye mAne samAna cha. "harIvAsarammagavAsaakammabhUmiga maNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" rava, sana 2bhya varSa rU5 akarmabhUminI manuSya striyo devakuphe ane uttarakurUnI manuSya zri karatAM paraspara samAna cha bhane sayAtagaNI padhAre che 'hemavayaparaNNavayavAsa akambhUmigamaNuslitthIodo vi tullAo saMkhejjaguNAo" bhakta mane me29yavata35 bhabhUbhinI manuSya riyo 52252 bane samAna che. paraMtu harivarSa ane ramyaka varSanI manuSya zriyethI saMkhyAta gaNI vadhAre cha. "bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" pUrva Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 451 dvayyo'pi parasparaM tulyA eva bhavanti tathA haimavatairaNyavatadevyapekSayA sakhyAtaguNA adhikA iti / 'puvva videhaavaravidehavAsa kammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejja guNAo' pUrva videhAparavidehavarSa karmabhUmikamanuSya striyo dvayyo'pi bharatairavatastryapekSayA saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / 'vemANiyadevisthIo asaMkhejjaguNAo' vaimAnikadevastriyomanuSyasyapekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, masaMkhyeyazreNyAkAzapradezarAzipramANatvAt tAsAmiti / 'bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevastriyo vaimAnika devyapekSayA asaMkhyAtaguNA adhikA bhavanti, atra yuktiH pUrvoktaiveti / 'khahayaratirikkhajo NityIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevyapekSayA khecaratiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, pratarAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyazreNIgatAkAzaprade zarAzipramANatvAt khecarastrINAmiti 'thalayaratirikkhajoNitthIo saMjjaguNAo' khecarasyapekSayA sthalacaratiryavi tullAmo saMkhejjaguNAo' bharatakSetra evaM airavata kSetrarUpa karmabhUmikI manuSyastriyAM paraspara meM tulya hokara haimavata aura airaNyavata kSetra kI manuSyastriyoM se saMkhyAta guNI adhika haiM / "puvvavidehaavaravidehavAsakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullAo saMkhejjaguNAo" pUrva videha aura aparavideharUpa karmabhUmiko manuSyastriyAM paraspara meM tulya aura bharata kSetra aura airavata kSetra kI manuSyastriyoM se saMkhyAta guNI adhika hai / 'vemANiyadevi tthIo asaMkhajjaguNAo' vaimAnika devastriyAM pUrvavideha aparavideha manuSya striyoM kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiN| arthAt masaMkhyAta zreNyAkAzake jitane pradeza hote haiM utane pramANavAlI haiM "bhavaNavAsi devisthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsi devastriyAM vaimAnikadevastriyoM kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika haiM "khahayaratirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNAo' bhavanavAsI devastriyo kI apekSA khecara tiyega yonika striyAM asaMkhyAta guNI adhika haiN| kyoM ki pratara ke asaMkhyAtave bhAga meM rahe hue asaMkhyAta zreNIgata AkAza ke pradezoM kI jitanI rAzi hotI hai utanI rAzi pramANa khecara striyAM hai / "thalayara tirikkhjonnitthiivideha ane aparavideha rUpa karmabhUminI manuSya stri paramparamAM tulya che, ane bharatakSetra tathA bhairavata kSetranI manuSya khiyothI sadhyAtagaNI vadhAre che. "vemANiyadevitthIo arsakhejjaguNAo" vaimAni viye| pUrva viDa tathA 2052viDa nI manuSya siyo 42di masa khyAta gaNI vadhAre che arthAta asaMkhyAta zreNyAkAza nA jeTalA pradeza hoya che, teTalA amAvANI che. "bhavaNavAsidevitthIo asaMkhejjaguNAo"avanavAsI hevanI haviyA vaibhAni devanI kyo2di masabhyAtAyI vAre cha "khahayaratirikkhajoNisthIo asaM khejjaguNAo" bhavanavAsI havanI haviyA 42tA seyara tiya yoni zriyA madhyAtagaNI vadhAre che kemake prataranA asa khyAtamA bhAgamAM rahela asaMkhyAta zreNI gata AkAzanA prazAnI sI zazi hAya che, meTalI zaziprabhAera seyara liye| che thalayaratirikta. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 jIvAbhigamasUtre gyonikAH striyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti bRhattara pratarAsaMkhyeya bhAgavarNya saMkhyeyazreNigatA kAzapradezarAzipramANatvAt sthalacarINAmiti / 'jalayara tirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacaryapekSayA jalacaratiryagyonikastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti bRhattama - pratarAsaMkhyeyabhAgavatyai sakhye ya zreNigatAkAzapradeza rAgipramANatvAt jalacarINAmiti / 'vANamaMtara - devitthao saMkhejjaguNAo' vAnavyantaradevastriyo jalacaryapekSayA saMkhyeyaguNA adhikAbhavanti, sakhyeyayojanakoTA koTIpramANaikaprAdezika zreNimAtrANi khaNDAni yAvantyekasmin pratare bhavanti tebhyo dvAtriMzattame bhAge apahRte yAvAn rAziravatiSThate tAvatpramANatvAt vyantarINAmiti / 'joisiyadevitthIo saMkhajjaguNAo' vAnavyantagdevyapekSayA jyotiSkadevastriyaH | o saM khejjaguNAo" khecara striyoM kI apekSA sthalacara tiryagyonika striyAM sakhyAta guNI adhika haiM / kyoMki sthalacara striyoM kA pramANa vRhattara jo pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai usa asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI jo asaMkhyAta zreNigata akAza pradeza rAzi hai tatpramANa hai / 'jalaya ra tirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacara striyoM kI apekSA jalacaratiryagyo nika jo striyAM haiM ve saMkhyAta guNI adhika haiN| kyoMki inakA pramANa vRhattama atyantavar3e pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita jo asaMkhyAta zreNigata AkAza pradeza rAzi hai utanA kahA gayA haiM ' vANamaMtara devitthI o saMkhejjaguNAo' jalacara striyoM kI apekSA vAnavyantara devastriyAM saMkhyAta guNI adhika haiM / kyoMki vyantara striyoM kA pramANa - sakhyAta koTA koTI yojana pramANa eka pradezo kI zreNi ke jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM unameM se battIsaveM bhAga ko kama karane para jo rAzi bacatI hai utano kahA gayA hai "joisiyadetritthIo saMkhejjaguNAo" vAnavyantaradevastriyoM kI apekSA jyotiSka devastriyAM saMkhyAta guNI haiM- kaise adhika noNitthao saMkhejjaguNAo" meyara khiyo 4ratAM sthasayara tirya yoniH khiye| sNkhyaatgaNI vadhAre che. kemake--sthalacara zriyAnu pramANa bRhattara ke je prataranA asaMkhyAtamA bhAma che l asa khyAtamAM bhAgamAM rahelI asa khyAta zreNImAM rahela AkAza pradezarAzi che teTa che "jalayaratiriSakhajoNitthIko saMkhejjaguNAo" sthalacara kriyA karatAM jalacara tiyayAnika striyA sakhyAtagaNI vadhAre che kemake--tenuM pramANu bRhattama--atyaMta moTA pratara nA asa`khyAtamA bhAgamAM rahela je asakhyAtashrennibhaaN rahesa mAjhaza aheza rAzi che, bheTasu uDela he " vANamaMtara devitthIo saMkhejjaguNA" sara striyo uratA vAnavyAMtara hevAni deviyo sabhyAtAzI vadhAre he bhtttthevya'tara khriyAnu pramANu-sa`khyAta kaTA kATi ceAjana pramANa eTale ke eka pradezeAnI zreNInA jeTalA khaMDa eka prataramAM hAya che, temAMthI khatrIsamAbhAgane kama karavAthI je rAzi zeSa rahe bheTatu mahesa he "joisiyadevitthAo saMkhejjaguNAo" vAnavyantara hevaaniidaiviyeA karatAM jyeAti devAnI daiviye sakhyAtagaNI che, te kevIrIte...te bhAvanA-prakAra Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutva nirUpaNam 453 sakhyeyaguNA adhikA bhavanti iti pazcamaM samasta strINAmalpabahutvaM pratipAditamiti, samAptamalpa bahutvamiti // 6 // " iha strItvAnubhAvaH strIvedakarmodaya iti strIvedakarmaNo jaghanyata utkarSatazca sthitimAnamAha - ' itthaveyassa NaM bhaMte' ityAdi, malam - itthiveyassa NaM bhaMte! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaThi pannattA, goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa divaDUDho sattabhAgo palio - vamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo, UkkoseNaM paNNarasasAgarovamakoDAko - DIo paNNarasavAsasayAI avAhA - avAhUNiyA kammaThiI kammaNiseo, itthavede bhaMte! ki pagAre paNNatte ? goyamA ! phuMphuaggisamANe paNNatte / settaM itthao ||sU0 ||7| chAyA- strIvedasya khala bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prajJaptA ? gautama! jaghanyena sAgaropamasya dvagharddhaH saptabhAgaH palyopamasyA saMkhyeyabhAgenonaH, utka baiNa paJcadazasAgaropamakoTokoTayaH, paJcadazavarSazatAni abAdhA, avAdhonikA karmasthitiH karmaniSeka / strIvedaH khalu bhadanta! kiprakAraH prazapta 1 gautama ! phumphukAgnisamAna. prajJaptaH, tA patAH striyaH ||sU07 || TIkA -' ithiveyassa NaM bhaMte !' strIvedasya khalu bhadanta ! 'kammassa' karmaNaH 'kevaiyaM hai vaha bhAvanA pahale kaha dI gaI hai| isa prakAra se yaha pAMcavAM samasta striyoM kA alpa vahutva kahA hai | sUtra // 6 // jIva ko strIveda kI prApti strIvedanAmakarmake udaya se hotI hai, ataH atra sUtrakAra strIvedanAmakarma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa prakaTa karate hai - " itthaveyassa NaM bhaMte !0 ityAdi / TIkArtha -- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "itthiveyassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM pahelAM kahevAmA Avela che. A rIte A pAMcamuM saghaLI (srayAnu alpa bahu pazu kahyuM che. ||suu0|| jIvane strIveda nI prApti srIvedana nAmakarmanA udayathI thAya che tethI have sUtrakAra strIveda nAmakarmAMnI jaghanya ane utkRSTa sthitinu pramANu khatAve che.-- " itthaveyassa NaM bhaMte ! // chatyAhi TIartha - gautamasvAbhIme alute me pUchayu che - "itthiveyassa NaMbhate / kammassa Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '14 jIvAbhigamasUtre kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'jahanneNaM sAgarovamassa divaiDho sattabhAgo palio massa asaMkhejjaibhAgeNa UNo' naghanyena sAgaropamasya dvayaH saptabhAgaH dvitIyaH yatra sa dvayaI ' ardhena saha ekaH (1||) etAdRza: saptabhAga ityarthaH, sa ca palyopamasyA saMkhyeyabhAgenono hInaH, kathamityAha - iha strIvedAdInAM karmaNAM svasya svasya utkRSTasthitibandhasya midhyAtvasatkayA utkR STayA sthityA saptatisAgaropamakoTIkoTIpramANayA bhAge hRte yallabhyate tatpalyopamAsaMkhyeyabhAganyUna jaghanya sthiti pratibhAtati / eva sarveSAM jJAnAvaraNIyAdi karmaNAM jaghanyavandhasthitiH paribhAvanAyA, tathAhi - atreya karaNagAthA -- 'agekosaThiNaM, micchatsukkoMsageNa jaM laddhaM / sesANaM tu jahaNaM, paliyAsaMkhejjageNUNaM' ||1|| 1 kAla vaidhaThiI paNNattA' he bhadanta ! strI veda karma kI bandhasthiti kitane kATa taka kI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM / "goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa divaiDho sattabhAgo paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNo' he gautama / jaghanya se stro veda karma kI bandhasthiti to palyo - mANa hai yahAM 1 // pama ke asaMkhyAtave bhAga se hIna sAgaropama ke Der3ha sAtiyA bhAga 7 T AtA jo palyopama ke prasaMkhyAtaveM bhAga se hIna sAgaropama ke Der3ha sAtiyA bhAga pramANa kahA gayA hai- usakA kAraNa aisA hai ki stro veda Adi karmoM kA jo apanI 2 utkRSTa sthiti bandha hai usako midhyAtva karma kI jo sattara 70 koDAkoDI sAgaropama kI sthiti hai usase bhAga dene para jo vacatA haiM vaha palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga se nyUna jaghanyasthiti kA pramANa hai. isI prakAra jJAnAvaraNIyAdi saba karmoM kI jaghanya vandhasthiti kI bhAvanA karalenI cAhie jaise - yahA isake viSaya meM eka karaNa gAthA kahIM gaI hai- vagguko saThiINaM ityAdi ! arthAt haryaM kAla baMdhaThiI paNNattA" he bhagavan strIveha manI madhasthiti DeTalA ANa sudhInI ahI hai ? yA praznamA uttaramAM prabhu gautabhasvAbhI ne he che - "goyamA ! jahaNNeNaM sAgarovamassa viDDho sattabhAgo paliovamassa asaMkhejjaha bhAgeNa UNo" - he gautama dha nyathI strIveda karma nA badha sthiti te pace pamanA asakhyAtamA bhAgathI hIna sAgarApamanA doDha sAtiyAbhAga pramANu ahiyAM je paLyeAmanA asa`khyAtamAM bhAgathI 15 7 hIna sAgaropama nA doDha sAtiyAbhAga pramANu kahela che, tenu kAraNa evu che ke--strIveda vigere karmAnA je pAtapeAtAnA utkRSTa sthitibaMdha che tene mithyAtva kamanI je sittera 70 kADA keADI sAgarApamanI sthiti che, tenAthI bhAgavAthI je zeSa rahe te pacepama nA asakhyAtamA bhAgathI nyUna jaghanya sthitinuM pramANa che eja pramANe jJAnAvaraNIya vigera saghaLA karmInI jaghanya anyasthitinI bhAvanA karIlevI joIe jemake ahiyAM tenA sabhadhabhA me 42Su gAthA uDevAmAM bhAvI che - " vaggukko saThiNaM" ityAdi arthAt bhene Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 455 vargotkarSasthitInAM mithyAtvotkarSakeNa yallabdham / zeSANAM tu jaghanyaM panyA saMkhyeyabhAgenonam // 1 // iticchAyA / zeSaM yasya yasya karmaNaH yo yaH prakRtisamudAyaH sa sa tasya varga ucyate, yathA jJAnAvara - NIya karmaprakRtisamudAyo jJAnAvaraNIyavarga ityucyate / eva sarva karma prakRtisamudAye'pi vijJeyam / evaM karmaNaH svasvavargANAM yA svakIyA svakIyA utkRSTA sthiti stritsAgaropamakoTikoTacAdhikA, tasyA. mithyAtvasambandhinyA utkRSTayA saptatisAgaropamakoTI koTIpramAnayA sthityA bhAge hRte yallabhyate tatpalyopamAsaMkhyeyabhAgena hInaM kriyate tadA tattatkarmaNo jaghanyA sthiti rAyAti / atra prastutaprakaraNe strIvedakarmaNo jaghanyA bandhasthitirjJAtavyA, vartate tata. strIvedasya utkRSTA sthitiH paJcadazasAgaropamakoTi koTipramitA, tasyAH mithyAtvasyo - tkRSTayA sthityA saptati sAgaropama koTikoTipramitayA bhAgo hiyate tatra zUnyAni zUnyaiH jisa jisa karma kA jo prakRti samudAya hai vaha vaha usakA varga kahalAtA haiM, jaise jJAnAvaraNIya karma kA prakRti samudAya jJAnAvaraNIya varga kahA jAtA hai, isI prakAra zeSa matra karmoM ke prakRti samudAya meM bhI samajha lenA cAhie aise karma ke apane apane karma kI jo apanI apanI utkRSTa sthiti jaise jJAnAvaraNIya karma ko tIsa koDAkoDI sAgaropapa kI ityAdi utkRSTa sthiti ko mithyAtva kI utkRSTa sthiti jo sattara 70 sAgaropama koDA koDI kI hai usase bhAga dene para jo zeSa bace usa ko palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karane para jo pramANa hotA hai vaha usa karma kI jaghanya sthiti hai / yahAM strIveda kI jaghanya sthiti nikAlanA hai to strI veda kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDI sAgaropama pramANa kI hotI hai usa pandraha koDAkoDI kA midhyAtva kI sthiti sattara 70 koDAkoDI sAgaropama kI hai, ataH isa sattara 70 koDAkoDI se bhAga haraNa kiyaa| jAve to zUnyoM kA zUnyoM se kama ne! je je kama prakRti samudAya che, te te tene vaga kahevAya che. jemake--jJAnAvaraNIya kanA prakRti samudAya jJAnAvaraNIya varga kahevAmAM Ave che eja pramANe bAkInA badhA karmonA prakRti samudAyanA saMbaMdhamAM paNa samajIlevuM. evA karmonA pAtapAtAnA varganI je pAta pAtAnI utkRSTasthiti-jemake-jJAnAvaraNIya ka*nI trIsa kADAkeADI sAgarApamanI che" ItyAdi utkRSTa sthiti ne mithyAtvanI utkRSTasthiti je 70 sittera sAgarApama kADhAkeADanI che, tenAthI bhAgavAthI je zeSa vadhe tene pacepamanA asaeAtamA bhAgathI hIna karatA je pramANu hAya che te tekanI janya sthiti AvI jAya che ahiyAM strI vaidyanI jaghanyasthiti khatAvavI che teA strI vedanI utkRSTa sthiti paMdara 15 keADA keDI sAgarApama pramANanI che, te para 15 kADAkADInI mithyAtvanI sthiti 70 sittera koDa koDI sAgaropamanI che tethI A cha. sittera kADAkADIthI bhAgavAmA Ave, te zUnyA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 456 1 // pAlyante, sthitAH zeSA ekataH paJcadaza (15) aparataH saptatizca ( 70 ) ityetat saMyAdvayamuparya ghazca sthApanIyaM tata upari paJcadaza, adhastAcca saptatiH (19/70 ) / anayozchedhachedakarAzyo dazabhirapavarttanA kiyate, pUrvoktaM sakhyAdvayaM dazabhirbhAgaM hRtvA nyUnaM kriyate ityarthaH kRtAyAM cApavartanAyAM jAta upari dvayarddhaH- arddhana sahita ekaH, vyadhastAcca sapta ( 3 ) / tata Agata ekasAgaropamasya yarddha' saptabhAga iti / asmizca palyopamAsaMkhyeyabhAgena hone kRte labhyate yathoktA strIvedakamarNo jaghanyA bandhasthiti riti / 'ukkoseNaM paNNarasasAgarovamakoDAkoDIo' utkarSeNa pazcadazasAgaropamakoTI koTaca ' paNNarasavAsasayAI avAdhA' paJcadazavarSazatAni (15) 70 pAta kiyA taba raha gaye Upara pandraha aura nice sattara 2) ina chedya chedaka rAzi kI dasa se apavarttanA kI jAya arthAt ina donoM rAziyoM ko daza kA bhAga dekara parivartita kiyA jAya taba rahanAte haiM, Upara DeDha aura nice sAta (XII) isakA artha yaha huA ki - sAtiyA Der3ha bhAga arthAt eka sAgaropama ke sAta bhAga kiye jAya~ unameM se eka sAtiyA bhAga pUrA aura dUsare sAtiyA bhAga meM se AghA liyA jAya isameM se phira palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hIna karane para jo saMkhyA kA parimANa hotA hai utane kAla kI strIveda karma 70 ghanya se bangha sthiti kahI gaI hai / aura strI veda kI utkRSTa bandhasthiti kA pramANa " paNNarasasAgarotramakoDAkoDIo" pandraha sAgaropama koTI koTI hai pratyeka karma kA udaya avAghAkAla ke bAda hotA hai vaha abAdhA kAla jisa karma ke jitane koDAkoDi pramANa kI sthiti hotI hai utane hI hajAra varSoM kA hotA hai jaise strIvedakarma kI utkRSTa sthiti pandraha koDAkoDi sAgaropamakI hotI hai usakA abAdhAkAla pandraha hajAra varSo kA hotA hai yahI sUtra kAra kahate haiM- " paNNarasavAsasayAI abAdhA" pandraha sau varSa kI avAdhA paDatI haiM nA zUnyAthI cheda karyo tyAre upara- 15 paMdara ane nIce sittera baccA A chedya chedaka rAzI ne dasathI apavatanA karavAmAM Ave arthAt A banne rAziyA ne dazathI bhAgIne parivatana karavAmAM Ave tyAre upara doDha ane nIce sAta rahe che tenA atha e thaye ke-- sAtiyA doDha bhAga arthAt eka sAgaropamanA sAtabhAga karavAmA Ave temAMthI eka sAtiyAbhAga pUrA ane bIjA sAtiyAbhAgamAMthI ardho levAmAM Ave, temAMthI pAche patyepamanA asakhyAtamo bhAga hIna karavAthI je sakhyAnu pariNAma hAya che, teTalA kALanI zrI vedakanI jaghanyathI khaMdhasthiti kahevAmAM AvI che ane strIvedanI utkRSTa khAdhasthitinu pramANu "paNNarasasAgarovamako DAkoDIo" paM.42 saropamanI oTAmeTa ke dareka kama nA udaya amAdhA kALa pachI thAya che te amAyAkALa je kamanI jeTalA kADAkADhI pramANanI sthiti hAya che eTalA ja hajAra varSAnA hoya che. jemake--veda karmAMnI utkRSTa sthiti padarakADA kADhI sAgarApamanI hoya che. tenA akhAdhAkALa p dara hajAra varSAnA hoya che, mevAta sUtradhAra uDe che " paNNarasavAsasayAI abAdhA" paMDharaso varSAMnI samAdhA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA prati0 2 strINAM prathamamalpabahutvanirUpaNam 457 abAdhAH, 'acAhamiyA kammaTiI kammaNiseo' abAdhonA-abAdhA kAla parihIno karmasthitiH karmanipekaH / ayaM bhAvaH-iha sthitidvividhA karmarUpatAvasthAnalakSaNA anubhavayogyA ca, tatro kA sthitiH paJcadazasAgaropamakoTIkoTipramitetIyaM kamarUpatayA'vasthAnalakSaNA'tra jJAtavyA, ayogyA tu karmasthitiH punarabAdhAhInA bhavaMti, sA tu yeSAM karmaNAM yAvatyaH sAgaromodIkoTyasteSAM tAvanti varSazatAni abAdheti niyamAt strovedasyAdhikRtasyotkRSTA sthitiH mogarIpamakoTIkoTyastataH paJcadazavarSazatAni abAdhAtayA UnA kama sthitirbhavati ataeva kathitaM mUle-'abAhUNiyA kammaTTiI kammaniseo' iti etaduktaM bhavati, strIvedakamautkRSTasthitikaM baddhaM sat svarUpeNa paJcadaza varSazatAni yAvajjIvasya svavipAkodayaM nAsAdayati ataH pandraha sAgaropama koTI koTI meM se isa abAdhA kAla ko kama karadene para karma sthiti kA pramANa A jAtA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki sthiti do prakAra kI hotI hai eka to karmarUpatAvasthAnarUpa aura dUsarI anubhava yogya strIveda karma kI jo prandraha sAgaropama koTI koTI pramANa utkRSTa sthiti kahI gaI hai vaha karmarUpatAvasthAna rUpa sthiti hai. tathA isameM jo abodhAkAla ko ghaTAkara sthiti kA pramANa rahatA hai vaha anubhava yogya sthiti hai jina karmoM kI jitane koTi koTi sAgaropama kI sthiti hotI hai usameM utane 2 hI sau varSa kI abAdhA par3atI haiM yahAM adhikRtastrIveda kI utkRSTasthiti prandraha sAgaropama koTikoTi kI kahI gaI hai ata: yahAM para prandrahasau varSa kI abAdhA paDegI, isa abAdhAkAla se hIna karma sthiti hotI hai itane abAdhA kAla ke bAda hI strIveda karma apanA udaya vAlA hogA isake pahile nahIM, isIliye mUlameM sUtrakAra ne aisA kahA hai ki 'avAhUNiyA kammahiI kammaNiseo' isase utkRSTa sthiti vAlA strIveda karma bandha ko prApta huA svarUpa se pandraha sau varSa taka svavipAkodaya ko prApta paDe che. tethI paMdara sAgarepama koDAkoDI mAthI A abAdhAkALane kama karavAthI karma sthitinuM pramANa AvI jAya che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-sthiti be prakAranI hoya che, eka kamarUpatA avasthAna rUpa ane bIjI anubhavayogya strIveda karmanI je paMdara lAgazepama koTA keTi pramANa utkRSTa sthiti kahevAmAM AvI che, te karmarUpatAvasthAna rUpa sthiti che tathA temAM je abAdhA kALane ghaTADIne sthitinuM pramANa rahe che, te anubhava thAga sthiti che. je karmonI jeTalA keTa keTa sAgaropamanI sthiti hoya che, temAM eTalA aTalaja se se varSonI abAdhA paDe che ahiyAM adhikRta strI vedanI utkRSTa sthiti paMdara mArI pama keTI keTInI kahela che tethI ahiyAM paMdara varSanI abAdhA paDaze. A bIjA kALathI hIna karma sthiti hoya che. ATalA akhAdhAkALa pachI ja strIveda karma potAnA mA yatha. tanAthI' patA nahIM thii| bhagabhA satra se cha -"avAhUMmahiI kammaNisemo" tanAthI sthiti vA strIvama dhane prAsa 4zana Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 . jIvAbhigamane tatkAlamadhye dalikaniSekasyAbhAvAditi / tathAcAha-avAhUNiyA' ityAdi, abAdhonA-avAdhAkAlaparihInA karmasthitiH-manubhavayogyeti gamyate, yataH .mabAdhona:-abAghAkAlaparihInaH krmnissek:-krmdlikrcneti|| samprati-strIvedakarmodayajanito yaH strIvedaH sa kiM svarUpa iti darzayitumAha-'itthiveeNaM bhaMte' ityAdi, 'itthivee Na bhaMte' strIvedaH khalu bhadanta ! 'kiM pagAre pannatte' kiM prakAraH kiM svarUpaH prajJaptaH-kathitaH, he bhadanta ! strIvedakarmodayajanitasya strIvedasya kIdRza svarUpamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'phuphuaggisamANe pannateM' phuphukAgnisamAna. karISAgnisadRzaH prajJaptaH, strIprakAramupasaMharannAha-'se taM' ityAdi, 'sensa itthIo' tA etAH-pUrvoktAH striyaH medaprabhedAbhyAM nirUpitA iti ||suu0 7 // - - tadevam-uktaprakAreNa sAmAnyato vizeSatazca striyo nirUpitAH samprati-puruSapratipAdanAya-Aha-se kiM taM purisA' ityAdi, mUlam- 'se kiM taM purisA? purisA tivihA pannattA, taMjahA-tirikkhajoNiyapurisA maNussapurisA devpurisaa| se kiM taMtirikkhajoNiyanahIM karatA hai kyoMki-itane kAla taka vahAM karmanipeka arthAt karmadalikoke racanA kA abhAva rahatA hai abAdhAkAla se hina jo karma sthiti hai vaha anubhava yogya kahalAtI hai. ataH vaha karma niSeka karmadalika racanA abAdhAkAla se hI kahA gayA hai| ___aba sUtrakAra strIveda karmodaya se janita jo strIveda hai vaha kisa svarUpavAlA hai isa bAta ko prakaTa karate haiM - "itthIvee NaM bhaMte ! ki pagAre paNNatte" he bhadanta !'strIveda karmake udaya se janita strI veda kA kaisA svarUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- "goyamA / phuphulaggisamANe pannatte" he gautama ! strIveda phuphuka agni-karISAgni ke (vanakaNDekI agni) samAna hotA, hai "settaM itthIo" isa prakAra bheda prabhedoM dvArA striyoM kA yaha nirUpaNa samApta huA |stra // 7 // svarUpathI padaso varSa sudhI svavipAkedayane prApta karatA nathI. kemake-ATalA kALa sudhI tyAM karmaniSeka arthAt karmadalikenI racanAne abhAva rahe che. abAdhA kALathI hIne je karmasthiti che, te anubhavatha kahevAya che. tethI te karmaniSeka-kamaMdalika 2cane abAdhA kALathI ja kahela che - have sUtrakAra strI veda karmodayathI thavAvALe je strI veda che, te kevA svarUpavALo che, te vAta pragaTa 42 cha. "isthivepaNa bhaMte ! kiM pagAre paNNatte" mgvn| strI vamana yathI thavAvANI strIva sevA prAznA cha 1 mA praznanA - ttaramA prabhu 4 cha-"goyamA phuphu aggisamANe paNNatte" gautama! zrIva 4 mani mathAta 4zapAni samAna DAya che, "se tta itthIo" / pramANe se mane prameha dvArA liyonu ni35 dhyu che. // 207 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSamedanirUpaNam 459 purisA? tirikkhajoNiyapurisA tivihA pannattA' taMjahA-jalayarA thalayarA khahayarA, ithimeo bhANiyavo jAva settaM khahayarA, settaM tirikkhajoNiyA purisA / se kiM taM maNussapurisA? maNussapurisA tivihA pannattA taMjahA-kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA, setaM maNussapurisA / se kiM taM devapurisA? devapurisA cauvvihA pannattA, itthI bhedo bhANiyavvo jAva sabvaTThasiddhA // 8 ___-chAyA-atha ke te puruSAH? puruSA strividhA prakSaptA stadyathA tiryagyonikapuruSAH manuSyapuruSAH devapuruSAH / atha ke te tiryagyonikapuruSAH tiryagyonikapuruSA strividhAH prazaptA stadyathA-jalacarAH sthalacarAH khecarAH stromedo bhaNitaNyo yAvat te pate khecarA, te pate tiryagyonikapuruSAH / atha ke te manuSyapuruSAH ? manuSyapuruSAstrividhAH pranaptAH tadyathA-karmabhUmikA akarmabhUmikA bhantaradvIpikA., te pate manuSyapuruSAH / atha ke te devapuruSA 'devapuruSA zcaturvidhAH prazatAH strImedo bhaNitavyaH yAvat sarvArthasiddhAH / / 08 / / .TIkA--'se kiM taM purisA' atha ke te puruSAH, puruSAH kiyatprakArakA bhavantIti praznaH, uttarayati-'purisA tivihA pannattA' puruSAstrividhAH-triprakArakAH prajJaptAH--kathitAH / traividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'tirikkhajoNiyapurisA' tiryag yonikapuruSAH;. 'maNussapurisI' - manuSyapuruSAH, 'devapurisA' devapuruSAH, tadevaM tiryaG - sAmAnya aura vizeSa rUpa se strI sambandhI nirUpaNa samApta karake aba sUtrakAra puruSa sambandhI nirUpaNa prArambha karate hai- "se kiM taM purisA0-ityAdi / TIkArtha-gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! puruSa kitane prakAra ke hote hai / uttara meM prabhu kahate haiM-"parisA tivihA pannatA" he gautama | puruSa tIna prakAra ke hote "taM jahA, jaise-"tirikkhajoNiyapurisA maNussapurisA devapurisA" tiryagyonika 'samAnya ane vizeSa prakArathI strI saMbadhI nirUpaNa pUrNa karIne have sUtrakAra purUSa madhI ni35 42vAnA prArama 42 cha -"se kiM taM purisA' yAha. ke TIkA_gautamasvAmI e prabhune evuM pUchayuM che ke--he bhagavan purUSe keTalA prakAranA DAya cha 1 mA prazna uttara prabhu gItabharapAbhIne 49 che hai-"purisA tivihA paNNattA" gItama! putra praan| vAmAM mAveta che. "taM jahA" te 3 prre| mApramANe cha.-"tirikkhajoNiyapurisA maNussapurisA devapurisA" tiya-yoni 535 1, manuSya Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jIvAbhigamane manuSyadevamedena trayaH purupA bhavantIti || 'se kiM taM tirikkhajoNiyapurisA' ma ke te tiryag yonikapuruSAH, tiryagyonikapuruSANAM kiyanto medA bhavantIti praznaH, uttarayati'tirikkhajoNiyapurisA tivihA pannattA tiryagyonikapuruSAstrividhAH-triprakArakAH prajJaptAH-kathitAH, traividhyameva darzayati-taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tapathA-'jaLayarA yalayarA khahayarA' jalacarAH sthalacarAH khecarAzceti / 'itthibhedo bhANiyaco' strImedo bhaNitavyaH,, yathAtiryagyonikastrINAM bhedopamedAH kathitA stathaivAtrApi tiryak puruSANAM te bhedA maNitanyAH 'jAva se taM khahayarA' yAvat te ete khecarAH, atra yAvatpadena-'jalacarAH sthalacarAH' iti padadvayaM grAhyam / 'se taM tirikkhajoNiyapurisA' te ete tiryagyonikapuruSAH kathitA iti / / puruSa 1, manuSya puruSa 2, aura deva purupa 3, "se ki taM tirikkhajoNiyapurisA" he bhadanta ! tiryagyonika puruSa kitane prakAra ke hote haiM ? "tirikkhajoNiyapurisA ti. vihA pannattA" gautama ! tiryagyonika puruSa tIna prakAra ke hote haiM, "taM jahA" jaise"jalayarA, thalayarA khahayarA" jalacara tiryagyonika purupa, sthalacara tiryagyonika puruSa aura khecara tiryagyonika puruSa "itthi bhedo bhANiyanco" jisa prakAra se tiryagyonika striyoM ke bheda aura upabheda kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para tiryagyonika puruSoM ke bheda kahachenA cAhiye isa prakAra se bheda aura upabheda "jAva se khAyarA' isa sUtrapATha taka jaise kahe gaye haiM-vaise hI jAnanA cAhiye, yahAM taka arthAt jala cara sthalacara khecara tiryak puruSa sambandhI bhedopabheda prakaraNa jaba samApta ho jAtA hai| isakI samApti hote hI "se taM tirikkhajoNiyapurisA" tiryagyonika puruSa prakaraNa samApta ho jAtA hai / "se ki taM 535 2 bhane va pu35 3, "se ki taM tirikkhajoNiya purisA" sagavan tiyajyA(na535 48kSA prA2nA DAya cha 1 "tirikrajoNiyapurisA tivihA paNNattA" gautama tiya yoni pu35 va 12na DAya che. "taM jahA" te ! / mA prabhAra cha.-- "jalayarA thalayarA sahayarA" saya tiya-yoni 35, 25saya2 tiya yoni: 535, bhane meyara tiya yoni pu35 "itthibhedo bhANiyavyo' re prabhArI tiya yoni: ziyAnA ho ane upa bhede kahevAmAM AvyA che. e ja pramANe ahiyA tiryanika purUSanA bhedo kahevA naye. mAza meha! mane paha! "jAva setta khahayarA" yA sUtrapA8 paryanta arthAt jalacara, sthalacara, ane khecara tiryaMn purUSa saMbaMdhI bhede ane upabheda nuM prakaraNa jyAre sabhAta thAya che. tyA sudhArnu ta 54211 grahaNa 42 4261 samAsa yatair "sesa tirikhajoNiya purisA" tiya yAni puruSanu 4261 samAsa tha taya che. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati02 puruSamedanirUpaNam 461 . atha manuSyapuruSAn nirUpayitumAha-'se kiM taM' ityAdi, 'se kiM taM maNussapurisA' atha ke te manuSyapuruSAH manuSyapuruSANAM kiyanto bhedA iti praznaH, uttarayati'maNussapurisA tividA pannattA' manuSyapuruSAstrividhA striprakArakAH prajJaptAH-kathitA iti / traividhyaM darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA' karmabhUmikAH-karmabhUmijAH, pazcabharata-paJcairavata-paJcamahAvideheti paJcadazavidhakarmabhUmyAM jAtAH, akarmabhUmyAM haibhavata-hairaNyavata-harivarSa-ramyakavarSa-devakurUttara-kururUpAyAM jAtAH akarmabhUmijAH, antaradvIpakAH antaradvIpeSu-SaTpaJcAzadvidhepu samudbhavA iti / 'se taM maNussapurisA' te ete manuSyapuruSAH saprabhedAH kathitA iti // devapuruSAn nirUpayitumAha-'se ki taM' ityAdi, 'se kiM taM devapurisA' atha ke te devapuruSAH 1 devapuruSAH kiyanto bhavantIti praznaH, uttarayati-'devapurisA cauvvihA pannattA' devapuruSAzcaturvidhA zcataH prakArakAH prajJaptAH-kathitAH, 'itthibhedo bhANiyavvo' strIbhedo bhaNitavya', yathA devastrINA medAH kathitAH tathaiva devapuruSANAmapi bhedA bhaNitavyAH, kiyatparyantaM devatrIprakaraNamatra maNussaparisA" he bhadanta ! manuSya puruSa kitane prakAra ke haiM-uttara meM prabhu kahate haiM"maNussaparisA tivihA pannattA" he gautama ! manuSya puruSa tIna prakAra ke haiM-"taM jahA" jaise-"kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradIvagA" pAMca bharata pAMca airavata pAMca mahAvideha kSetra ke bheda se prandrahaprakAra ke karmabhamija manuSya puruSa haimavata hairaNyavata hari varSa ramyaka varSa devakuru uttarakuru rUpa akarmabhUmija manuSya puruSa aura chappana antaradvIpa ke antaradvIpana manuSya puruSa "se taM maNussapurisA' isa prakAra se manuSya puruSa tIna prakAra ke kahe gaye hai| "se kiM taM devapurisA" he bhadanta ! devapuruSa kitane prakAra ke hote haiM : uttara meM prabhu kahate hai - "devapurisA caunvihA pannattA" he gautama / devapuruSa cAra prakAra ke kahe gaye haiM / "ithi bhedo bhANiyanvo" yahAM jisa prakAra se devastriyo ke meda kahe gaye haiM usI prakAra se deva puruSoM ke bhI bheda kahalenA cAhiye / aura yaha deva puruSa sambandhI prakaraNa sarvArtha siddha devapuruSa prakaraNa taka kahanA cAhiye / jaise-devapuruSa "se kiM taM maNussapurilA" lagavan manuSya 135 48sA nA hAya cha / prazna uttarabhAM prabhu cha - "maNussapurisA tivihA paNNattA" gItama! manuSya puruSatra mAranA cha "taM jahA" yA pramANu che. "kammabhUmigA akammabhUmigA aMtaradI pam pAMca bharata, pAMca aravata, ane pAMca mahAvideha kSetranA bhedathI paMdara prakAranA karmabhUmija manuSya puruSa che haimavata, araNyavata harivarSa ramyaka varSa devakurU ane uttarakurU rUpa akarmabhUminA manuSya 35, bhane 75 matadIpanA matadvI54 manuSya 535, "se taM maNussapurisA" mA zata manuSya puraSo trae prAranA 4sA cha- "se kiM taM devapurisA" bhagavan hevapuruSo uTasA prAranA DAya cha 1 mA prazna uttaramA prasu 43 cha - "deva purisA cauvihA paNNattA gautama! deva puruSo yA2 4AranA sai che., isthimedo bhANiyo " je pramANe deviyonA bhede kahyAM che. e ja pramANenA devapuruSonA bhedo paNa kahI levA joIe Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 M - jIyAbhigamasane jJAtavyaM tatrAha-'jAca' ityAdi, 'jAva sacaTThasiddhA' yAvatsarvArthasiddhAH sarvArthasiddhadevapurupa paryanta jJAtavyamiti / tathAhi-devapurupAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathA-bhavanavAsino vAnavyantarA jyotiSkA vaimAnikAca / tatra bhavanavAsino'surakumArAdistanitakumArAnta bhedena dazavidhA-bhavantIti / vAnavyantarAH pizAcabhUta-yakSa-gandharva-rAkSasa-kinnara-kiMpurupa-mahoragamedena aSTaprakArakA bhavanti / jyotiSkAzcandra-sUrya-grahanakSatra-tArAvimAna-bhedena pazcaprakArakA bhavanti / vaimAnikAH kalpopannakalpAtItabhedena dvividhAH, tatra kalpopapannakAH saudharmAdibhedena dvAdazavidhA bhavanti, kalpAtItAstu aveyakAnuttaropapAtikabhedena dvividhA bhavanti / etadAzayenaiva kathitam 'jAva savvadasiddhA' iti ||suu0 8 // cAra prakAra ke kahe gaye hai-bhavanavAsI devapuruSa, vAnavyantara devapurupa, jyotiSka deva puruSa aura vaimAnika deva puruSa inameM bhavanavAsI devapuruSa amura, nAga, suparNa, vidyut, agni, dvIpa, udadhi dizA, vAyu aura stanitakumAradevapuruSa aise dasa prakAra ke hote haiN| vAna vyantara deva puruSa-pizAca devapuruSa 1, bhUta devapuruSa 2, yakSa devapurupa 3, rAkSasa deva puruSa, 4, kinara devapuruSa, 5, kiMpurupa devapuruSa 6, mahoraga devapuruSa 7, gandharva deva puruSa 8, isa prakAra se mATha prakAra ke hote hai| jyotiSka devapurupa candra, sUrya, praha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se pAMca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva puruSa-kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote haiN| inameM kalpopapanna devapuruSa saudharmAdi deva puruSa ke bheda se bAraha prakAra ke hai / kalpAtIta deva puruSa aveyaka aura anuttaropapAtika ke bheda se do prakAra ke hai / imI Azaya ko lekara sUtrakAra ne "jAva savvaTThasiddhA" sarvArtha siddha deva puruSa paryanta aisA pATha kahA hai |suutr 8 // ane A devapuruSa saMbaMdhI prakaraNa sarvArthasiddha devapuruSanA prakaraNa sudhI kahevuM joIe, jemake - devapuruSa cAra prakAranA kahyA che, bhavanavAsI devapuruSa vanavyaMtara deva purUSa, tiSka deva puruSa, ane vaimAnika devapuruSa, AmAM bhavanavAsI devapuruSa, asura, nAga, suparNa, vidyuta, agni, dIpa, udadhi, dizA, vAyu ane svanita kumAra devapuruSa A rIte dasa prakAranA hoya che vanavyaMtara devapuruSa - pizAca deva purUSa, bhUtadevapurUSa yakSa devapurUSa, rAkSasa devapurUSa kinAra deva purUSa, kiparUSa devapurUSa, mahAraga devapurUSa gaMdharva devapu350 mA prabhAe 2418 prA2nA DAya che. nyAti devayu31 - yadra, sUrya, aDa, nakSatra ane tArA vijJAnanA bhedathI pAMca prakAranA hoya che vaimAnika devapurUSa kalpapapanna ane kalpAtIta e bhedathI be prakAranA hoya che. temAM kApapanna devapurUSa saudharmAdi deva purUSanA bhedathI bAra prakAranA hoya che. tathA kalpAtIta devapurUSa - praveyaka ane anuttara5paati nA methI me 42 hAya che mAga aliprAya ne sana sUtradhAre "jApa savya dRsiddhA" sArtha siddha vadhu35 5 mA prmaannune| 48 4 cha. / / sU8 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthitinirUpaNam 463 ... - devapuruSANAM saMkSepa vistArAbhyo medaH kathita sampratipurUSANAM sthiti pratipAdayitumAha-'purisassa Na' ityaadi| ... mUlam---'purisassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| tirikkhajoNiya purisANa maNussANaM jAveva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA / devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahA~ paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA / purise NaM bhaMte! purise tti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ? jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAI puvakoDIpuhuttamabhahiyAI, evaM ceva / - saMciTThaNA jahA itthINaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa saMciTThaNA / maNussapurisA NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoti? goyamA! khetaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM, ukoseNaM tinni paliovamAiM puvvakoDI puhuttamabbhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM desUNA punvakoDI, evaM savvattha jAva puvvavidehaavaravidehaakammabhUmiga-maNussapurisANaM jahA akammabhUmigamaNussitthINaM jAva aMtaradIvagANaM, devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva savvasiddhagANaM" ||suu9|| - chAyA- puruSasya khalu bhadanta! kiyantaM kAlaM sthitiH prazatA? gautama! jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa trayastrizat saagropmaanni| tiryagyonikapuruSANAM manuSyANAM yaiva strINAM sthitiH saiva bhaNitavyA / devapuruSANAmapi yovat sarvArthasiddhAnAmiti // tAvat sthitiyathA vApanAyAH sthitipade tathA-bhaNitavyA // puruSaH skhalu bhadanta! puruSa iti kAlataH kiyacciraM bhavati? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvaM msAtireka / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jIvAbhigamasUtre jJAtavyaM tatrAha - 'jAva' ityAdi, 'jAva savvahasiddhA' yAvatsarvArthasiddhAH sarvArthasiddhadevapuruSa paryantaM jJAtavyamiti / tathA hi- devapuruSAzcaturvidhAH prajJaptAH tadyathA - bhavanavAsino vAnavyantarA jyotiSkA vaimAnikAzca / tatra bhavanavAsino'surakumArAdistanitakumArAnta bhedena dazavidhA - bhavantIti / cAnavyantarAH pizAcabhUta-yakSa- gandharva - rAkSasa - kinnara - kiMpuruSa - mahoragamedena aSTaprakArakA bhavanti / jyotiSkAzcandra-sUrya-grahanakSatra - tArAvimAna - bhedena pazcaprakArakA bhavanti / vaimAnikAH kalpopannakalpAtItabhedena dvividhAH, tatra kalpopapannakAH saudharmAdibhedena dvAdazavidhA bhavanti, kalpAtItAstu graiveyakAnuttaropapAtikabhedena dvividhA bhavanti / etadAzayenaiva kathitam 'jAva savvaTTasiddhA' iti ||sU0 8|| t cAra prakAra ke kahe gaye hai - bhavanavAsI devapuruSa, vAnavyantara devapuruSa, jyotiSka deva puruSa aura vaimAnika deva puruSa inameM bhavanavAsI devapuruSa asura, nAga, suparNa, vidyuta, agni, dvIpa, udaghi dizA, vAyu aura stanitakumAradevapuruSa aise dasa prakAra ke hote haiM / vAna vyantara deva puruSa - pizAca devapuruSa 1, bhUta devapuruSa 2, yakSa devapuruSa 3, rAkSasa deva puruSa, 4, kiMnara devapuruSa 5, kiMpuruSa devapuruSa 6, mahoraga devapuruSa 7, gandharva deva puruSa 8, isa prakAra se ATha prakAra ke hote hai / jyotiSka devapuruSa candra, sUrya, praha, nakSatra aura tArA vimAna ke bheda se pA~ca prakAra ke hote haiM / vaimAnika deva puruSa ---- kalpopapanna aura kalpAtIta ke bheda se do prakAra ke hote hai / inameM kalpopapanna devapuruSa saudharmAdi deva puruSa ke bheda se bAraha prakAra ke hai / kalpAtIta - deva puruSa graiveyaka aura anuttaropapAtika ke bheda se do prakAra ke hai / isI mAzaya ko lekara sUtrakAra ne " jAva savvahasiddhA" sarvArtha siddha deva puruSa paryanta aisA pATha kahA ||suutr 8 // * ane A devapuruSa saMbadhI prakaraNa sarvAsiddha devapuruSanA prakaraNa sudhI kahevuM joIe, jemake -- devapuruSa cAra prakAranA kahyA che, bhavanavAsI devapuruSa vAnanyatara deva purUSa, jyAtiSka deva puruSa, ane vaimAnika devapuruSa, AmAM bhavanavAsI devapuruSa, asura, nAga, suSArtha, vidyuta, agni, dvIpa, udadhi, hizA, vAyu bhane stanita kumAra devayuruSa yA rIte isa prakAranA hAya che. vAnama tara devapuruSa vizAya heva pu3Sa,' bhUtahevacu3Sa, ' yakSa- ' devapurUSa, rAkSasa devapurUSa, kanara deva purUSa, kapurUSa devapurUSa, maheAraga devapurUSa che gadhava devapuSA prabhAbhA prAranA hoya che. jyotiSNu devapu3Sa - thaMdra, sUrya, graha, nakSatra, ane tArA vijJAnanA bhedathI pAMca prakAranA hAya che vaimAnika devapurUSa kalpApapanna ane kalpAtIta e bhedathI e prakAranA heAya che. temAM kalpApapanna devapurUSa saudharmAdi deva purUSanA bhedathI khAra prakAranA hoya che. tathA kalpAtIta devapurUSa -- traiveyaka ane anuttAyyaati nA lehathI me prAranA hoya he mAna abhiprAya ne sahane sUtrAre " nAva savva siddhA" sarvArtha siddha devayuSa paryaMta yA prabhAno pAsa che. // 8 // -- Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyadhotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthitinirUpaNam 463 . devapuruSANAM saMkSepa vistArAbhyo medaH kathita sampratipurUSANo sthiti pratipAdayitumAha-'purisassa Na' ityaadi| mUlam-'purisassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| tirikkhajoNiya purisANa maNussANaM jAveva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA / devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahAM paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA / purise NaM bhaMte! purise tti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ? jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvakoDIpuhattamabhahiyAI, evaM ceva / saMciTThaNA jahA itthINaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa saMciTThaNA / maNussapurisA NaM bhaMte! kAlao kevaccira hoti? goyamA! khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM, ukoseNaM tinni paliovamAiM puvakoDI puhuttamabbhahiyAI, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI, evaM sabvattha jAva puvvavidehaavaravidehaakammabhUmiga-maNussapurisANaM jahA akammabhUmigamaNussitthINaM jAva aMtaradIvagANaM, devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAva savvaH siddhagANaM" ||suu9|| * chAyA- 'puruSasya khalu bhadanta! kiyantaM kAlaM sthitiH prazaptA? gautama! jaghanyenAntamuhUrtam utkarSeNa trayastriMzat saagropmaanni| tiryagyonikapuruSANAM manuSyANAM yaiva strINAM sthitiH saiva bhaNitavyA / devapuruSANAmapi yovat sarvArthasiddhAnAmiti / / tAvat sthitiryathA prakSApanAyAH sthitipade tathA-bhaNitavyA // puruSaH khalu bhadanta! puruSa iti kAlataH kiyacciraM bhavati? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa sAgaropamazatapRthaktvaM msAtireka / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jIvAmigamasne tiryagyonikapuruSa khalu bhadanta / kAlataH kicciraM bhavati? gautama! jaghanyenAntamuhartam ukaNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhiphAni, evaM tadeva, saMsthiti yathA-strINAM yAvat khecaratiryagUyonikapuruSasya saMsthitiH / manuSyapuruSAH khala, bhadanta! kAlataH kiryAccaraM bhavanti ? gautama ! kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhartam, utkarSaNa trINi palyopamAni pUrvakoTipRthakUtvAbhyadhikAni, dharmacaraNa pratItya jaghanyenAntarmuhartam, utkapaNa dezonA pUrvakoTi / evaM sarvatra yAvat pUrva videhAparavidAkarmabhUmikamanuSyapurupANAM yathA' karmabhRmikamanuSyastrINAM yAvadantaradvIpakAnAM devAnAM yaiva sthiti saiva saMsthitiH yAvat sarvArthasiddhakAnAm ||suu09|| TIkA-'purisassa Na bhaMte' puruSasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA- kathiteti prazna', bhagavAnAi-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMtomuhutaM' jaghanyenAntarmuhata yAvata sthitiH puruSasya prajJaptA tata Urca maraNabhAvAditi / 'ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi yAvat sthiti', eSA sthitizcAnuttaravimAnApekSayA jJAtavyA, tadanyasyaitAvatyAH sthiterabhAvAditi / 'tirikkhajoNiyapurisANaM maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI sA ceva bhANiyavvA' isa prakAra sakSepa aura vistAra se devapuruSoM ke bheda kahakara aba sUtrakAra puruSoM kI sthiti kA pratipAdana karate haiM -"purisassa NaM bhaMte0" ityAdi TokArtha- 'purisassa NaM maMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhadanta ! puruSa kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM pramu kahate haiM-"goyamA ! jahanneNaM aMto mahattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI" he gautama | purupa kI sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai / yaha utkRSTa sthiti anuttara vimAnoM kI apekSA se kahI gaI jAnanI cAhiye / kyoMki inase matirikta devoM ko itanI sthiti naha) hai| "tirikkhajoNiyapurisANaM maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI A rAte sakSepa ane vistArathI devapuruSanA bhedo kahIne have sUtrakAra puruSonI sthitinu pratipAna 42 che. "purisassa NaM maMte !" tyAdi TIpa - "purisassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA" samapan 13panI sthiti keTalA kALanI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmI kahe che ke - "goyamA! jahaNNeNaM ato muhutaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAi" gautama ! puruSanI sthiti jadhanyathI te eka a tamuhUrtanI ane utkRSTathI tetrIsa sAgaropamanI kahevAmAM mAvI chama-tenA zivAya hevAnI mArA sthiti nathI.. 'tiriyanajoNiyapurisA maNussANaM jA ceva itthINaM ThiI sAM ceva bhANiyavA" tiya yoni puruSonI mana manuSyAnI Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 465 tiryaggonikapuruSANAmaudhikAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM tathA manuSyANAM ca sthitiH tattattrINAM yA yA sthitiH kathitA sA sA cAtrApi jJAtavyA / tatra manuSyANAM sthiti yathA manuSyapuruSANAm bhaudhikAnAM sAmAnyataH karmabhUmikAnAM manuSyANAM vizeSato haimavatahairaNyavatakAnAM harivarSaramyakasya devakurUttarakurukANAmantaradvIpakAnAM yaiva sva sva sthAne strINAM sthitiH kathitA saiMva puruSaNAmapi vaktavyA, tathAhi-sAmAnya tiryagyonikapuruSANAM jaghanyena sthitiranta muhartamutkarSeNa trINi palyopamAni jalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH pUrva koTiH, catuSpadasthalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni, uraHparisarpasthalacarapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH pUrvakoTiH evaM bhujaparisarpasthalacarapuruSANAmapi jaghanyato'ntamuhartamutkarSataH palyopamAsaMkhyeyabhAgam sAmAnyano manuSyapuruSANAM kSetramA--zritya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni cAritradharmamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtam / etacca bAhyaliGgapravrajyApratipattimaGgIkRtya jJAtavyam / anyathA-caraNapariNAmasyaikasAmayikasyApi sA ceva bhANiyanvA" tiryagyonika puruSoM kI evaM manuSyoM kI sthiti jo inakI striyoM kI sthiti kahI gaI hai vahI kahanI cAhiye / isa prakAra sAmAnyatiryagyonika puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / jalacara puruSoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhartta kI aura utkRSTa se eka koTi pUrva kI hai| catuSpadasthala cara puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai| uraH parisarpa sthalacara puruSoM kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti eka koTi pUrva kI hai / bhujaparisarpa sthalacara puruSoM kI evaM khecara puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| sAmAnya se manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / tathA-dharma caraNa-cAritra dharma kI apekSA lekara jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai| yaha kathana bAhyaliGga vAlI pravrajyA ko dhAraNa karane kI apekSA se jAnanA cAhiye- nahIM sthiti, teonI cinI je sthiti kahela che, e ja pramANanI che tema samajavuM. A rIte sAmAnya tiyonika puruSonI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTa sthiti traNa palyopamanI kahI che. jalacara purUSonI sthiti jaghanyathI eka aMtamuhUrtanI ane utkRSTathI eka pUrva keTinI che. copagAM sthalacara purUSonI jaghanya sthiti eka aMtamuhUrtanI ane ukaSTa sthiti basa palyopamanI che ura parisa sthalacara patrakonI jaya ziti che aMtamuhUrtanI ane utkRSTa sthiti eka pUrva keTinI che bhuja parisarpa sthalacara purUSonI ane khecara purUSonI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTa sthiti pAmanA aMsakhyAtamAM bhAganI che. sAmAnya rIte manuSya purUSonI jaghanya sthiti eka aMtarmuhartAnI ane utkRSTa sthiti traNa pa5manI che tathA- dharmAcaraNa cAritradharmanI apekSAthI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI che. A kathana bAhyalIMgavALI pravrajyA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre saMbhavAdekasamayamapi brUyAt / athavA dezacaraNamadhikRtyAntarmuhUrtamiti vaktavyam / dezacaraNapratipatervahulamaGgatayA jaghanyato'pi antarmuhUrtasaMbhavAt , tatra yadyapi sarvacaraNasaMbhave'pi yaddezacaraNamadhikRtyeti kathitam / tadezacaraNapUrvakaM prAyaH sarvacaraNamiti " jJApanAya taduktam / ' 'sammatami u laddhe paliyapuhutteNa sAvao hoi / / , caraNovasamakhayANaM sAgarovamasaMkhaMtarA hoti // samyaktve tu labdhe panyopamapRthaktve naiva zrAvako bhavati / caraNopazamakSayANAM sAgaropamANi saMkhyAtAnyantaraM bhavatIticchAyA samyaktva prAptyanantare palyopamapRthaktve kSapite mati jIvaH zrAvako bhavati / ayaM bhAvaH-AyurvarjAnAM to cAritra pariNAma eka samaya vAlA bhI hotA hai-ataH samaya kI jaghanya sthiti cAritradharma kI apekSA kahanI cAhiye thI / athavA cAritra dharma kI apekSA jo jaghanya sthiti kahI gaI hai vaha deza cAritra kI apekSA se kahI gaI hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki deza cAritra bhI cAritradharma kA eka aGga hai-ataH vaha jaghanya se eka antarmuharta taka AtmA meM raha sakatA hai / yadyapi AtmA meM sarvacaraNa- sakala-cAritra-bhI sabhavita hotA hai-ataH yahAM jo deza cAritra kI apekSA kI bAta kahI gaI hai vaha isa bAta ko samAjhAne ke liye kahI gaI hai ki sakala cAritra prAyaH deza cAritrapUrvaka hotA hai| taduktam-sammatami ukaddha" ityaadi| isakA artha yaha hai ki samyaktva kI prApti ke anantara palyopama pRthaktva arthAt do palyopama se nau palyopama taka kA kAla kSapita hotA hai taba jIva ko zrAvaka 'panA AtA dhAraNa karavAnI apekSAthI kahela che. tema samajavuM nahiM te cAritra pariNAma eka samayavALuM paNa hoya che tethI samayanI jaghanya sthiti cAritra dharmanI apekSAthI kahevI joItI hatI. athavA cAritradharmanI apekSAe je kahela che te dezacAritranI apekSAthI kahela che, tema samajavuM kemake - deza cAritra paNa cAritra dharmanuM eka aMga che. tethI te jaghanyathI eka aMtamaMhata sudhI AtmAmAM rahI zake che. jo ke AtmAmAM sarva, caraNa - sakala cAritra paNa sa bhave che. tethI tyAM je deza cAritranI apekSAnI vAta kahevAmAM AvI che, te A vAta samajAvavA mATe kahevAmAM AvI che ke sakelacAritra', prAya dezacAritra pUrvaka DAya che. tadUktam- "sammattaMmi ula?" tyAla .. ... . Ane artha e che ke - samyakatvanI prApti pachI papama pRthakRtva arthAt be palyopamathI nava palyopama sudhIne kALa kSapita thaI jAya che, tyAre jIvane AvakapaNa Ave che Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 467 saptAnAmapi karmaNAM svakIya svakIya sthitipramANamadhyAt pratyekamekaikakoTikoTisAgaropamamavaziSTaM syAt / tasmAdapi yadA palyopamapRthakUtvaM kSapitaM bhavet tadA jIvasya zrAvakatvamAyAtIta / atha zrAvakatvaprAMptyanantaraM palyopamapRthaktvanyUnai ka koTikoTisAgaropamapramitazrAvakatvaprApti kAlapramANamadhyAd yadA saMkhyAtAni sAgaropamANi yad AdyaM jaghanyasthitiviSayakaM vyAkhyAnaM manuSyastrIsthiti vicAre kathitaM' tatsarvatra 'puruSasya' jaghanyasthitivicAre'pi vijJeyam / naghenyato'ntarmuhUrttamiti / utkarSato dezonA pUrvakoTiH sthitiH, varSASTakAdUrdhvamutkarSato'pi pUrvakoTyAyuSa eva caraNapratipattisaMbhavAditi // karmabhUmikamanuSyANAM jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSataM trINi palyopamAni, caraNapratipattimaGgIkRtya jaghanyato'nta muhUrtamutkarSato dezonA' pUrvakoTi : ' sthitirbhavati / ' bharatairavatakarma bhUmi ke manuSya puruSANAM kSetraM pratItya hai, tAtparya yaha ki AyuSkarma ko chor3akara 'zeSa' sAta karmoM ko apanI apanI sthiti meM se pratyeka karma ke eka 'eka koDAkoDI 'sAgaropama avaziSTa rahane para usameM se phira jaba palyopama pRthaktva kSapita ho jAtA hai taba jIba zrAvaka banatA hai, tathA tadanantara zrAvakatva ke kAlakI jo pramANa palyopama pRthaktva kama eka koDAkoDI sAgaropamakA hai usameM se jaba saMkhyAta sAgaropama kSapita ho jAtA hai taba nIba ko sarvavirati rUpa cAritra kI prApti hotI hai / cArirtraghama kI apekSA utkRSTa sthiti manuSyaM puruSoM kI dezona pUrva koTi pramANa hai / kyoMki cAritra dharma kI pratipatti utkRSTA se eka pUrvakoTi kI Ayu vAle ke ATha varSa ke bAda hI ho sakatI hai| tathA karmabhUmika manuSyoM kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / tathA cAritra dharma ko dhAraNa karane kI apekSo inakI sthiti eka antarmuhUrta kI jaghanya se hai aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi ko hai| bhArata aura airavata karmabhUmika manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti kSetra kI apekSA eka " + uDevAnu tAtyarya me che e. Acukane cheDIne mAkInA sAta karmonI pAtapeAtAnI sthitimAMthI , dareka karmonA eka eka kADAkeADI sAgarApama zeSa rahe tyAre temAMthI pAchA jayAre patyeApama pRthava kSipata thaI jAya tyAre jIva zrAvaka mane che tathA te pachI zrAvakapaNAnA kALa ke je pApama pRthava kama eka kaDAkArDi sAgarApamA che, temAMthI jyAre sakhyAta sAgarApama ' kSapita thaI jAya che. tyAre 'jIvane sarvavirati rUpa cAritranI prApti thAya che. cAritra dhamanI apekSAe utkRSTasthiti manuSya purUSonI dezeAna pUrva kATI pramANunI che. kemake cAritra dharmanI prApti utkRSTathI eka pUrva kATinI AyucavALAne ATha varSa pachI ja thAya che "tathA kama bhUmi`ja manuSyanI jaghanya sthiti eka aMtarmuhUta nI che ane utkRSTasthiti traNa patyeApamanI che. tathaH cAritradharmane dhAraNa karavAnI apekSAthI-teonI sthiti jaghanyathI eka 'aMtarmuhUtanI che ane utkRSTathI dezeAna pU kATinI che bharata ! ane eNravata karmabhUmi ja manuSya puruSonI jaghanya sthiti kSetranI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ radda jIvAbhigamasatre jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSata strINi palyopamAni, tAni ca suSamamupamArake jJAtavyAni, cAritradharmamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarpato dezonA pUrvakoTi., pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyapurupANAM kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamuskarpaNa dozonA pUrvakoTiH, cAritradharma pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnamekaM palyopamam utkarpatastrINi palyopamAni, saMharaNaM pratItya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSato dezonA pUrvakoTiH pUrva videhAparavidehakasyAkarmabhUmau saMhRtasya jaghanyata utkarpatazca etAvadAyuH pramANasaMbhavAt , haimadatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyANAM janmapratItya jaghanyena palyopamaM palyopamasya asaMkhyeyabhAgena nyUnam, utkarpataH paripUrNa palyopamam antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai / ye tIna palyopama suSama suSamA kAla ke jAnane cAhiye / tathA-cAritra dharma kI apekSA jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti dezona pUrvakoTi kI hai| pUrvavideha apara videha karmabhUmi manuSya puruSoM kI kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se dezona pUrvakoTi kI sthiti hai| cAritra dharma ko lekara jaghanya se antarmuharta aura utkRSTa se dezona / pUrvakoTi kI hai / akarmabhUmika manuSya puruSoM kI sAmAnya rUpa se janma kI apekSA jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona eka palyopama kI hai| aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai| saMharaNa kI apekSA-jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi kI hai| akarmabhUmi meM saMhRta pUrva videha aparavideha manuSya kI jaghanya se tathA utkRSTa se itane hI kAla kI Ayu kA sabhava hai| haimavata aura airaNyavata akarmabhUmika manuSyoM kI sthiti janma kI apekSA jaghanya se palyopama ke asa apekSAthI eka aMtarmuhUrtanI che. ane utkRSTasthiti traNa papamanI che. A traNa patyepama suSama suSamakALanA samajavA jeIe tathA cAritra dharmanI apekSAthI jaghanya sthiti eka a tamuhUta nI ane utkRSTa sthiti dezanA pUrvakeTinI chepUrva videha ane aparavideha karmabhUmi ja manuSya purUSonI jaghanya sthiti kSetranI apekSAe atarmuhUrta ane utkRSTa sthiti dezanA pUrva keTinI che cAritradharmane laIne jaghanyathI aMtamuhUrta ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTinI che akarmabhUmi ja manuSya purUnI sAmAnya paNAthI janmanI apekSAthI jaghanya sthiti palyopamanA asaMkhyAmAM bhAMgathI hIna eka pApanI che. ane utkRSTathI traNa palyopamanI che saharaNanI apekSAthI jaghanya sthiti eka aMtamuMhurtanI che ane utkRSTathI dezanapUrvakeTini che akarmabhUmimAM saMhata pUrvavideha aparavidenA manuSyanI jaghanya thI tathA utkRSTathI eTalAja kALanA AyuSyane saMbhava che haimavata ane airaNyavata nA akarmabhUmi ja manuSyanI janmanI apekSAe jaghanya Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pratipa0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 469 saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhartamutkarSato dezonA pUrvakoTiH kathamiti bhAvanA pUrvavat, harivarSaramyakavarSAkarmabhUmikamanuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanye na dve palyopame palyopamAsaMkhyeyabhAganyUne, utkarSataH paripUrNe dve palyopame, saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyapuruSANAM janma pratItya jaghanyena palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAni trINi palyopamAni, utkarSataH paripUrNAni trINi palyopamAni, saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrta mutkarSato dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti / antaradvIpakAkarmabhUmikamanuNyapuruSANAM janma pratItya jaghanyena dezonapalyopamA saMkhyeyabhAga', utkarSeNa pripuurnnplyopmaasNkhyeybhaagH| saMharaNaM khyAtaveM bhAga se hona eka palyopama kI hai / aura utkRSTa se pUrNa eka palyopama kI hai / tathA saMharaNa kI apekSA se jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti dezonapUrvakoTi ko hai| harivarSa aura ramya kavarSa ke akarmabhUmika manuSya puruSoM kI janma kI apekSA jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hona do palyopama kI hai aura utkRSTasthiti pUre do palyopama kI hai| tathA-saMharaNa kI apekSA se inakI jaghanya sthiti ekaantarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti dezona pUrvakoTi kI hai| devakuru aura uttarakuru ke manuSya puruSoM kI jaghanya sthiti janma kI apekSA to palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga se nyUna tIna palyopama kI hai aura utkRSTa sthiti pUre tIna palyopama kI hai / tathA--saMharaNa kI apekSo jaghanya se eka antamuhUta kI hai aura utkRSTa se dezonapUrvakoTi kI hai / antaradvIpa ke manuSya puruSoM kI janma kI apekSA jaghanya se dezona palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa haiM-arthAt palyopama ke dezona asaMkhyAtaveM bhAga rUpa hai aura utkRSTa se dezona pUrva sthiti pamanA asaMkhyAtamA bhAgathI hIna eka pApamanI che ane utkRSTathI pUrA ekapalyopamanI che. tathA sa haraNanI apekSAthI jaghanya sthiti eka aMtarmuhartAnI che. ane utkRSTasthiti dezanA pUrva keTinI che. harivarSa ene paccakavarSane akarmabhUmija manuSya purUSonI janmanI apekSAe jaghanyasthiti palapamanA asaMvyAtamAM bhAgathI hIna be palyopamanI che. ane utkRSTa sthiti pUrA be palyopamanI che tathA saMharaNanI apekSAthI teonI jaghanya sthiti eka aMtamuhUtanI che ane utkRSTa sthiti dezanA pUrva kenTinI che. devakurU ane uttarakurUnA manuSya purUSonI jaghanya sthiti janmanI apekSAthI te patyepamanA asaMkhyAtamA bhAgathI nyUna traNa pApamanI che. ane utkRSTa sthiti pUrA traNa palyopama che. tathA saMharaNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI che. ane utkRSTathI dezona pUrvakeTinI che aMtaradvIpanA manuSya purUSonI janmanI apekSAthI jaghanyathI dezana patyeyamanA asaMkhyAtamA bhAgarUpa che. arthAta palyopamanA dezona asaMkhyAtamA bhAgarUpa Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jovAbhigamasUtre pratItya jaghanye nA'ntarmuhUrtamutkarSato dezonA pUrvakoTi* sthitiriti manuSyapuruSaprakaraNam / / 'devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavyA' devapuruSANAmapi yAvat sarvArthasiddhakAnAmiti tAvat-amarakumAradevapuruSAdArabhya sarvArthasiddhadevapuruSaparyantAnAM sthitiH yathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade kathitA tathA'trApi devapuruSANAM sthitivaktavyeti, tathAhi-devapuruSANAM sAmAnyato jaghanyena sthitirdazavarSasahasrANi, utkarpaNa trayastriMzatsAgaropamANi, vizeSacintAyAm , asurakumArapuruSANAM jaghanyato dazavarpasahasrANi, utka pata. sAtirekamekaM palyopamam / nAgakumArAdistanitakumAraparyantAnAM navAnA bhavanapatidevapuruSANAM jaghanyato dazavarpasahasrANi utkarpato dezone dve palyopame / vAnavyantarapuruSANAM jaghanyato dazavarSasahasrANi utkarSataH palyopamam / jyotiSkadevapuruSANAM jaghanyataH palyopamasyASTamo bhAgaH koTi rUpa hai / saMharaNa kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi kI sthiti hai / isa prakAra se yaha manuSya prakaraNa samApta huA / "devapurisANa vi jAva savvaTThasiddhANaM ti tAva ThiI" deva puruSo kI bhI yAvat tAvat asurakumAra devapuruSoM se lekara sarvArtha siddha deva puruSoM taka kI sthiti kA kathana "jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA" jaisA- prajJApanA sUtra ke caturtha sthiti pada meM kiyA gayA hai vaisA hI vaha yahAM para bhI kahalenA cAhiye-isa prakAra deva puruSoM kI sAmAnya rUpa se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaro. pama kI hai / vizeSa rUpa se jaba devoM kI sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai to vaha isa prakAra se hai-asurakumAra deva puruSoM kI jaghanya se sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se sthiti kucha adhika eka palyopama kI hai| nAgakumAra se lekara stanitakumAra paryanta nau 9, bhavanapati devapuruSoM kI jaghanya se sthiti dasa hajAra varSoM kI aura utkRSTa se kucha kama do palyopama kI hai / vAnavyantara puruSoM kI jaghanya se dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se che ane utkRSTathI dezanapUrva keTirUpa che saMharaNanI apekSAthI jaghanyathI eka aMtamuharta ane utkRSTathI dezanA pUrva keTinI sthiti che A rIte A manuSya prakaraNa samApta thayuM "deva purisANa vi jAva savvadRsiddhANaM ti tAva ThiI" vapuSAnI 55 yAvat tAvata asurakumAra devapurUSothI laIe savArthasiddha vimAnanA devapurUSo parya tanA devapurUSonI sthitinusthana "jahA paNNavaNApa Thiipae tahI bhANiyacA" prajJApana sUtranA yAthA sthitipadamAM je pramANe kahela che eja pramANenuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM A rIte devapurUSanI sAmAnyarUpathI jaghanya sthiti dasaMhajAra ' varSanI che ane utkRSTa sthiti kaMIka vadhAre eka palyopamanI che nAgakumArathI laIne svanitakumAra parvatanA navanikAya bhavanapati devapuruSonI javanya sthiti dasa hajAra varSanI che ane utkRSTasthiti kaMIka ochI be palyopamanI che vanavyaMtara devapuruSonI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI ane utkRSTa Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 471 utkarSataH paripUrNa patyopamaM varSazatasahasrAmyadhikam / , saudharmakalpadevapuruSANAM jaghanyataH palyopamamutkarSato ve sAgaropame, IzAnakalpadevapuruSANAM jaghanyata. sAdhika palyopamam utkapato dve sAgaropame sAtireke, sanatkumArakalpadevapuruSANAM ca jaghanyato ve sAgaropame, utkarSataH saptasAgaropamANi, mAhendrakalpadevapuruSANAM jaghanyataH sAtireke dve sAgaropame, utkarSataH sAtirekANi saptasAgaropamANi / brahmalokadevapuruSANAM jaghanyataH saptasAgaropamANi utka. pato dazasAgaropamANi / lAntaka kalpadevAnA jaghanyato dazasAgaropamANi utkarSa tazcaturdaza sAgaropamANi / mhAzukrakalpadevapuraSANAM jaghanyatazcaturdazasAgaropamANi utkarSataH saptadaza sAgaropamANi / sahasrArakalpadevapuruSANAM jaghanyataH saptadazasAgaropamANi utkarSato'STAdazaeka palyopama kI hai / jyotiSka devapuruSoM kI jaghanya se sthiti palyopama ke aThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se sthiti eka lAkha varSa adhika eka pUre palyoMpama kI hai / saudharma kalpa devapuruSoM kI sthiti jaghanya se to eka palyopama kI hai aura utkRSTa se do sAgaro pama kI hai / IzAnakalpa devapuruSoM kI sthiti jaghanya se kucha adhika eka palyopama kI hai aura utkRSTa se kucha adhika do sAgaropama kI hai / sanatkumAra kalpa deve puruSo kI sthiti jaghanya se do sAgaropama kI aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI hotI hai| mAhendra kalpa ke deva puruSoM kI sthiti jaghanya se sAtireka do sAgaropama kI hai aura utkRSTa se sAtireka sAta sAgaropama kI hai| brahmaloka devapuruSoM kI sthiti jaghanya se sAta sAgaropama kI aura utkRSTa se dasa sAgaropama kI hai lAntakakalpake devapuruSoM kI sthiti jaghanya se dasa sAgaropama kI hai aura utkRSTa se caudaha sAgaropama kI hai / mahAzukrakalpake devapuruSoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama kI hai / sahasrArakalpa sthiti eka pApamanI che tiSka devapuruSonI jaghanya sthiti palyopamanA AThamA bhAga pramaNanI che ane utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika pUrA eka palyopamanI che. saudharmalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti eka pApamanI che. ane utkRSTasthiti be sAgaropamanI che. IzAna kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti kaMIka vadhAre eka palyopamanI che. ane utkRSTa sthiti kaIka vadhAre be sAgarepamanI che sanata kumAra kalpanA devapuruSonI jaghanyasthiti be sAgaropamanI che ane utkRSTathI sAta sAgaropamano hoya che mahendraka95nA devapuruSonI jaghanya sthiti sAtireka be sAgaropamanI che ane utkRSTathI sAtireka sAta sAgaropamanI che brahmalekanA devapuruSonI jaghanya sthiti sAta sAgaropamanI che ane utkRSTathI dasa sAgaropamanI che. lAntaka kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti dasa sAgaropamanI che ane utkRSTathI cauda sAgarepamanI che. mahAzukakalapanA devapuruSonI jaghanyasthiti cauda sAgaropamanI che ane utkRSTa sthiti sattara sAgaropamanI che. sahastrArakalpanA deva Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jovAbhigamasUtre sAgaropamANi / AnatakalpadevapuruSANAM jaghanyato'STAdazasAgaropamANi utkarpataH ekonaviMzatiH sAgaropamANi, prANatakalpadevapurupANA jaghanyata ekonaviMzatiH sAgAropamANi, utkarpato viMzatiH sAgaropamANi / AraNakalpadevAnAM jaghanyato vizatiH sAgaropamANi utkarpata ekaviMzatiH sAgaropamANi / acyutakalpadevAnAM jaghanyata ekaviMzatiH sAgaropamANi utkarpato dvAviMzatiH sAgaropamANi / adhastanAdhastanauveyakadevapurupANAM jaghanyato dvAviMzatiH sAgaropamANi utkarpata strayoviMzatiH sAgaropamANi / adharatanamadhyamaveyakadevapura pANAM jaghanyata trayoviMzatiH sAgaropamANi utkarpatazcaturvizatiH sAgaropamANi / adhastanoparitanaveyaka devapuruSANAM jaghanyatazcaturvizatiH sAgaropamANi utkarpataH paJcaviMzatiH sAgazepamANi / madhyamAdhastanoveyakadevapuruSANAM jaghanyataH paJcaviMzatiH sAgaropamANi utkarpataH paviMzati. mAgarodeva puruSoM kI jaghanya sthiti satraha 17, sAgaropama ko hai aura utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kI hai / Anata kalpa deve puruSoM kI jaghanya sthiti maThAraha sAgaropama kI hai / aura utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kI hai / prANata kalpa devapuruSoM kI jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti bIsasAgaropama kI hai / pAraNa kalpadeva purupoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama kI hai, aura utkRSTa sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai| acyuta kalpadeva puruSoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI hai. aura utkRSTa sthiti vAIsa sAgaropama kI hai / adhastanAghastana adheyaka deva puruSoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropabha kI hai aura utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama kI hai / adhastana madhya praiveyaka devapurupoM kI jaghanya sthiti teIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama kI hai / adhastanoparitana aveyaka puruSoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti paccIsa sAgaropama kI hai| -madhyamAdhastana graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti paccIsa saagropuruSonI jaghanya sthiti 17 sattara sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti 18 aDhAra sAgara pamanI che, AjatakalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti 18 aDhAra sAgaropamanI che. ane utakRSTa sthiti 19 ogaNIsa sAgaropamanI che prANata kalpanA devapuruSonI jaghanya sthiti 19 ogaNIsa sAgaropamanI che ane utkRSTa sthiti vIsa sAgaropamanI che. AraNaka95nA deva puruSonI jaghanya sthiti 20 vIsa sAgaropamanI che, ane utkRSTa sthiti ekavIsa sAgaropamanI che acuta kalapanA devapuruSanI jaghanya sthiti ekavIsa sAgarepamanI che. ane utkRSTa sthiti bAvIsa sAgaropamanI che. adhastanAdhastana zaiveyakanA deva puruSonI jaghanya sthiti tevIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti evIsa sAgaropamanI che aghastana uparitana veyaka devapuruSonI jaghanya sthiti evIsa sAgaropamanI che ane utkRSTa sthiti pacIsa sAgaropamanI che madhyamAdhastana praveyaka devapuruSonI jaghanya sthiti pacIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTa sthiti chavvIsa sAgarepanI che. madhyama Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 473 pamANi / madhyamamadhyamamaiveyakadeva puruSANAM jaghanyataH SaDviMzatiH sAgaropamANi, utkarSataH saptaviMzatiH sAgaropamANi / madhyamoparitanagraiveyakadevapuruSANA jaghanyataH saptaviMzatiH sAgaro pamANi utkarSato'STAviMzatiH sAgaropamANi / uparitanAghastana maiveyakadevapuruSANAM jaghanyenASTA vizatiH sAgaropamaNi utkarSata ekonatriMzat sogaropamANi / uparitanamadhyamatraiveyaka devapuruSANAM jaghanyena ekonatriMzatsAgaropamANi, utkarSata strizatsAgaropamANi / uparitanoparitanagraiveyaka- devapuruSANAM jaghanyena triMzatsAgaropamANi / utkarSataekatrizatsAgaropamANi vijayavaijayantajayantIpa rAjita mAnade puruSANAM jaghanyena ekatriMzatsAgaropamANi madhyamato dvAtriMzatsAgaropamANi, utkarSa - -tatrayastriMzatsAgaropamANi / sarvArthasiddha mahAvimAnadevapuruSANAm jaghanyotkRSTatatrayastriMzatsAgaropa. mANi / evaM krameNa asurakumArAdArabhya sarvArthasiddhaparyantadevapuruSANAM sthiti rbhavatIti jJAtavyamiti // pama kI hai aura utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama kI hai / madhyamamadhyama graiveyaka deva - puruSoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sogaropama kI hai aura utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaro - parma kI hai / madhyamoparitana graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hai / uparitanAdhastana graiveyaka jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropam kI hai / aura utkRSTa sthiti unatIsa uparitana madhyama graiveyaka devapuruSoM kI jaghanya sthiti unattIsa sAgaropama kI hai / aura utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama kI hai / uparitanoparitana graiveyaka deva puruSoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai / vijaya, vaijayanta jayanta aura aparAjita vimAna gata deva puruSo kI jaghanya sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai aura madhyama 32 sA sAgaropama ko hai / utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai / sarvArthasiddha mahAvimAnanivAsI devapuruSoM kI jaghanya evaM utkRSTa donoM 1 devapuruSoM kI sAgaropama kI hai / 1 4 1 veyaka devapuruSanI jaghanya sthiti chavvIsa sAgarApamanI che. ane utkRSTa sthiti satyAvIsa sAgarApamanI che. madhyamAparitana traiveyaka devapuruSanI jaghanya sthiti satyAvIsa sAgarApamanI che, ane utkRSTa sthiti ayAvIsa sAgarApamanI che. uparitanAdhastana traiveyaka devapuruSonI jadhanya sthiti acAvIsa sAgarApamanI che ane utkRSTa sthiti egaNatrIsa sAgarApamanI che. uparitana 'madhyama praiveyaka deva puruSonI jaghanya sthiti egaNatrIsa sAgarApamanI che. ane f utkRSTa sthiti trIsa sAgarApamanI che uparitane paritana grevecaka devapurUSAnI jaghanya sthiti trIsa sAgaropamanI che. ane utkRSTasthiti ekatrIsa sAgarApamanI che vijya, vaijya ta, 'jayata ane aparAjita vimAnanA devapuruSonI jaghanya sthiti ekatrIsa sAgare - 'pamanI che. ane madhyama khatrIsa sAgareApamanI che tathA utkRSTa sthiti tetrIsa sAgarIpramanI che, savA siddha mahAvimAnamAM rahevAvALA devapuruSonI jaghanya ane utkRSTa sthiti 60 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... jIvAmigamatra 474 puruSANAM bhavasthitimAnaM kathitam , madhunA puruSaH 'puruSatvamamuJcan' kiyanta kAlaM nirantara mavatiSThate / iti nirUpaNArthamAha-'purise 'Na ityATi purise Na' bhaMte puruSaH khalu bhadanta ! 'purisetti kAlao kevacciraM hoi' purapa iti-pugparUpeNa puraSabhAvasyAparityAgenetyarthaH kalita. kiyacciraM kiyantaM kAlaM yAvadvatIti 'praznaH bhagavAnAMha-goyamA' ityAdi, goMyamI hai gautama ! 'jahanneNaM aMto muhattaM jaghanyenAntarmuhartama , tAvatkAlAdUrva 'mRtvA syAdi bhAvaMgamanA 'diti / 'ukkoseNa sAgarovamahattaM sAtirega / utkaNa ' sAgaropamapRthaktvaM sAtirekam dvisAgaropamAdArabhya navasAgaropamaparyantaM' sAmAnyata - stiryag narAmarabhaveSu etAvanta' kAlaM puruSveva bhAvAt sAtirekatA ca 'katipayamanuSyabhavairava / jJAtavyA tata paraM purupanAmakarmodayAprakAra kI sthiti tetIsa mAgaropama kI haiN| isa krama se deva 'puruSoM kI sthiti saMvandhI vakta vyatA asurakumAra se lekara sarvArthasiddha devapuruSoM taka kahalenI caahiye| . ..." puruSoM kI bhavasthiti kA pramANa kahakara aba sUtrakAraM yaha prakaTa karate haiM ki puruSa puruSatva ko kitane kAla taka nahIM chor3akara nirantara purupa hotA hai "purise NaM bhaMte" ityaadi| "purise NaM bhaMte ! purisetti kAlo kevacciraM hoI"he bhadanta ! puruSa apane puruSa bhAva ko kitane kAla taka tyAga nahIM karatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! 'jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNaM sAgarovamapuhuttaM sAtirega" he gautama ! puruSa apane puruSabhAva kA tyAga nahIM kare to vaha jaghanya se eka antarmuhUrta taka nahIM kare aura utkRSTa se vaha kucha adhika do sAgaropama. se lekara 9 nau "sAgaropama taka nahIM kare. kyoMki itane kAla taka vaha nirantara tiryag naraM amara ina bhavoM meM puruSarUpa se hI utpanna hotA rahatA hai, yahAM sAtirekatA kucha adhikatA kahI gaI hai vaha kitaneka" manuSyabhavoMkI apekSA banne prakArathI tetrIsa sAgaropamanI che A krama pramANe deva puruSonI sthiti saMbaMdhI vakatavyatA asura kumArathI laIne savadha siddha deva puruSa sudhI kahevI joIe. puruSonI siddhina abhA hIna, 3. sUtra52 me tAcheratA puruSa, 5 - paNAne sadA // 5 ta chouyA. vinA ni tara puruSa mAnI 29 cha, "purise Na bhaMte ! purisetti kAlao kevacciraM hoI. magavan pu25 pAtAnA purUSapAyarana sudhI tyA42tA, nathI 1 mA praznanA ttama prabhu gItama svAmI the gomA, ! jahapaNeNa aMto muhutta , ukkoseNaM sAgarovamapuhutta) sAtirega" gautama puruSa potAnA puruSapaNAne tyAga na kare te te ja ghasyathI eka atimuhUrta sudhI ane utkarathI te kaMIka vadhAre be sAgaropamathI laIne nava sAgaropama sudhI tyAga karatA nathI, kema ke ATalA kALa - sudhI te nira tara tiryapha nara amara A bhavamAM puruSapaNAthI ja utpanna thatA rahe che ahiyAM sAtirekapaNuM kaMIka adhika kahela che te keTalAka manuSya nI apekSAthI samajI levuM . sa Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 475 bhAvAt niyamata eva tryAdi bhAvagamanAditi, etAvatkAlaparyantaM sAmAnyataH puruSANAM puruSabhAve - "nAvasthAnaM bhavatIti / atha tiryak puruSANAmavasthAnaM darzayituM praznayannAha - 'tirikkhajoNiya' 'ityAdi, 'tirikkhajoNiyapurise NaM bhate sAmAnyatiryagyonikapuruSaH khalu bhadanta | 'kAlao 'kecciraM hoI' puruSabhAvAparityAgena kAlataH kiMyacciraM / kiyantaM kAlaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama sAmAnyatiryagyonika puruSasya ' jahanneNaM atomuhuttaM' 'jaghanyenAntarmuhUrtamAnameMvAvasthAnaM bhavati 'ukko seNaM tinniH palio mAI puNyakoDIpuhuttamahiyAI utkarSeNa trINi palyopamAni pUrva koTipRthaktvAbhyadhikAni / dvipUrvakoTita Arabhya * navaH pUrvakoTi paryantAdhikapalyo pramatrayaM yAvat sAmAnyatastiryagyonika puruSANAmavasthAnaM bhavatIti -bhAvaH / evaM taM ceva' evaM tadeva sthAnaM, yat, etasyaiva strIprakaraNe kathitam 'saMciTTaNA jahA itthINa' saMsthitiryathA tiryaktrINAm kiyatparyantaM tatrAha - ' jAva' ityAdi, jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisassa - saMciTTaNA' yAvat jalacarasthalacarakhe caratiryagyonikapuruSasya saMsthitiH / ' yaha sAmAnya kathana se jAnanA cAhiye / isake bAda puruSa nAmakarmodaya kA usake abhAva ho jAtA hai / 'ataH niyama se stryAdi bhAvoM meM calA jAtA hai / isa prakAra kA hai | vizeSa isa prakAra se hai -- "tirikkhajoNiyapurise NaM bhaMte 'ho' bhan ! lagAtAra tiryaJca puruSa tiryaJca puruSa rUpa se kitane kAla ! 751 kAlao kevacciraM taka banA rahatA hai 2 A Jio = uttara meM prabhu kahate haiM "goyamA ! jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM tinni pali o mAI putrako Dipuhutta pahiyAI" he gautama ! tiryak puruSa tiryaga puruSa rUpa meM kama se kama to eka antarmuhUrtta taka banA rahatA hai' aura adhika se adhika pUrvakoTivered as diagoyopama taka banA rahatA hai yaha tiryagU puruSa kA tiryak puruSa rUpa se " nirantara hote rahane ke kAlakA kathana sAmAnya se hai " evaM taM cetra saMciTTaNA jahA itthINaM "jAva khayara tirikkha joNiyapurisassa" saMcihaNA, isa prakAra se isake strI prakaraNa Buc P , -- joIe. te pachI puruSanAmakarmodayanA tene abhAva thaI jAya che tethI te niyamathI strI "vigere lavobhA yAyA laya he 'yA' zatanu mA sAmAnya uthana che. vizeSa athana A 'aMbhA che. "tirikkhajoNiyapuri seNaM 'bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi" De bhagavan tiryaya puruSapaNAthI lAgaDha keTalA kALa sudhI banyA rahe che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke goyamA jahaNeNa aMtomuhutta ukko seNaM nizi palio mAI puNya koDipuhuttamambhahiyAI'' he gautama! tiryaGga puruSa tiryasya puruSapaNAthI mAchAmA gochA eka e tamuhUta sudhI banyA rahe che ane vadhAremAM vadhAre pUrva kArTi pRthaktva adhika traNa yuyabhibha sudhI, manI rahe che. yA prathena tiryaH puruSatu tirya' puruSapaNAthI niraMtara "manyA ravAnA ajanu sAmAnya rIte 'thana che " evaM taM ceva saMciTThaNA jahA itthINa nAva 'sahaya ra tirikukhajoNiya purisassa saMciTThaNA" mA rIte mAnA strI apuraNubhAM levI rItanI } " , Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 476 ayaM bhAvaH tiryagyonikapurupANAmavasthAnaM yathA tiryagyonikastrINAM kathitaM tathaiva jJAtavyam tathAhi tiryagyonika purupastiryagrapuruSatvamaparityajan jaghanyato'ntarmuhUrtamAtram tadanantaraM mRtvA gavyantare vedAntare vA saMkramAt / utkarSatastrINi palyopamAni -- pUrva koTipRthaktvAbhyadhikAni, tatra pUrvakoTipRthaktvaM saptabhavAH pUrvakoTyAyupaH pUrvavidehAdau trINi palyopamAni aSTame bhave devakurUttarakuruSu / vizeSacintAyAM tu nalacarapurapo jaghanyenAntarmuhUrtam tadanantaram tiryagyonyantaregatyantare vedAntare vA saMkramAt utkarSataH pUrvakoTipRthaktvaM pUrva koTyAyuH samanvitasya bhUyo bhUyameM jaisI saMsthiti kahI gaI hai vaisI sasthiti yahAM para bhI kaha lenI cAhiye, aura yaha saMsthiti prakaraNa nalacara sthalacara khecara tiryagyonika puruSa ke saMsthiti prakaraNataka yahAM kahanA cAhiye, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai -- tiryagyonika puruSa yadi apane tiryagyonika puruSatva kA parityAga nahIM karatA hai to kama se kama vaha eka antarmuhUrttakAlataka nahIM karatA hai, isake bAda vaha marakara dUsarI gati meM dUsare kisI veda meM calA jAtA hai, isa sambandha meM jo utkRSTa vyavasthAna kAla pUrva koTipRthaktva adhika tIna palyopama kA kahA gayA haiso jaba yaha marakara pUrvakoTi kI Ayu ko lekara pUrvavideha Adi meM utpanna ho jAtA hai to isa prakAra se lagAtAra isake sAta bhava vahA dhAraNakara samApta ho jAte haiM- AThaveM bhava meM yaha devakuru yA uttara kuru meM tiryagyonika puruSa kI paryAya se utpanna ho jAtA hai vahAM utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI haiM, isa prakAra tiryak puruSa kI kAyasthiti kA kAla jo kahA gayA hai vaha niSpanna ho jAtA hai vizeSa kI cintA meM nalacara puruSa kI kAya sthiti kA kAla jaghanya se eka antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva hai, jaghanya avasthAna kAla kI samApti ke anantara marakara yaha jIva tiryagyonyantara meM vedaasthiti kahela che. evI ja sthiti A prakaraNamAM paNa khecaratiyak purUSonA sabaMdhamAM pazu samajI levI ane sasthiti prakaraNa jalacara, sthalacara, khecara tiya yunika purUSa nA sasthitiprakaraNa sudhI ahIM samajavI tene spaSTAtha A pramANe che.--tirgyeAnika purUSa je peAtAnA tiya eAnika purUSapaNAne tyAga karatA nathI. te AchAmAM ochA te eka a tamuhUta * kALa sudhI tyAga karatA nathI, te pachI te marIne khIjIgatimAM bIjA koI vedamAM cAlyo jAya che. A sa'dhamAM je utkRSTa avasthAna kALa pUrva kATi pRtha adhika traNa palyApamane kahela che, te jyAre te marIne pUrva kATinA AyuSyane laine pUvideha vigeremAM utpanna thaI jAya che, te e rIte lAgaTha tenA sAtabhava tyAM dhAraNa karIne pachI samApta thai jAya che, ane AThamAM bhavamAM te devakurU athavA uttarakurUmAM tiryaMcAnika purUSanA paryAyathI utpanna thaI jAya che. tyAM utkRSTa sthiti traNa pakScApamanI hAya che A rIte tig purUSanI kAyasthitine kALa je kahevAmAM Avela che, te maLI rahe che. vizeSanI ciMtAmAM jalacara purUSanI kAyasthitinA kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUta nA che. ane utkRSTathI pUrva kATi pRthasUtva kahela che. jadhanya avasthAna kALanI samApti pachI marIne A jIvati eni zivAyanI ceni Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 477 'statraiva dvayAdivArotpattisaMbhavAditi / catuSpadasthalacarapuruSo jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSatastrINi - palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni / tAni sAmAnyatiryak puruSasyeva bhAvanIyAni / uraH parisarpasthalacarapuruSo bhujaparisarpasthalacarapuruSazca jaghanyato'ntamuhUrtarmutkarSataH pUrvakoTipRthaktvam / tasya jalacara puruSasyeva bhAvanIyam / khecarapuruSo jaghanyato'ntarmuhUrtam / antarmuhUrtabhAvanA tu pUrvavadeva utkarSataH pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikaH palyopamAsaMkhyeyabhAgaH, sa ca saptavArAn pUrvakoTisthitiSu samutpadyASTamavAramantaradvIpAdikhecarapuruSeSu palyopamAsaMkhyeyabhAgasthitiSu utpayamAnasya jJAtavyaH, iti tiryagyonikapuruSaprakaraNam // ntara ko prApta kara letA hai, utkRSTa se jo isakA kAyasthiti kA kAla kahA gayA haivaha pUrvakoTi kI Ayu ko lekara vahIM para do tIna Adi bAra utpanna hone kI apekSA se kahA gayA hai / catuSpada sthalacara puruSa kA kAyasthiti kA kAla jaghanya se eka antamuhUrta kA haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai isakI -bhAvanA sAmAnya tiryak puruSa ke jaisI samajhalenI cAhiye ureHparisarpa sthalacara tiryaka puruSa kA aura bhujaparisarpa sthalacara tiryak puruSa kA kAyasthiti kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA haiM aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva haiN| bhAvanA jalacara puruSa ke jaisI jAna leveM / khecara puruSa kA kAyasthiti kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai bhAvanA pahale ke jaisI kara leveM mora utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika palyopama ke asakhyAtaveM bhAga rUpa hai aisA yaha kAyasthiti kA kAla jo khecara puruSa pAta bAra taka pUrvakoTi kI sthiti vAle khecara puruSoM meM utpanna hokara AThaveM bhava meM palyopama ke asakhyAtaveM ane anya vedane prApta karI che utkRSTathI je onI kAyasthitine kALa kahe che, te pUrvakeTinA AyuSyane laIne tyAMja be traNa Adi vAra utpanna thavAnI apekSAthI kahela che. cepanA sthalacara purUSanI kAyasthitine kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUrta che, ane utkRTathI pUvakeTipRthaphatva adhika traNa palyopamane che. AnI samaja sAmAnya tiryaMcapurUSanI jema samajI levI ura-parisapa sthalacara tiyapurUSano ane bhujaparisarSa sthalacara niyaMka puruSane kAyasthiti kALa jaghanyathI eka atarmuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthaktatva che tenI samajaNa jalacara purUSanI jema samajI levI khecara purUSanI kAyaristhatine kALa jaghanyathI eka aMtamuhUrtano che. tenI samajaNa pahelAM kahyA pramANe karI levI ane utkRSTathI pUrvakeTi pRthakatva adhika palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa che AvI rItane A kAyasthitino kALa je khecara purUSa sAtavAra sudhI pUrvakoTinI sthitivALA khecara purUSamAM utpanna thaIne AThamA bhAvamAM Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 / / __ _ jAvAmigamasUtre } i ... . .. . ... ....... - ~ / / atha manuSyapurupaprakaraNamAha-miNussapurisANaM bhaMte' ityAdi, 'maNussapurisA NaM bhaMte ? manuSyapuruSAH khalu bhadanta ! 'kAlao kevaccira hoti' kAlataH kiyapicaraM / bhavanti manuSyapuruSAstAdRzapuruSatvamaparityajantaH |kiyaakaalpryntmvtisstthnte / iti : prazna.. bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama!'khettaM pahucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' kSetra pratItya kSetrAnayaNena jaghanyenAntamuhUrta yAvadavatiSTante. 'ukkoseNaM tinni paliyomAI pudhakoDi puhuttamabhaDiyAI utkarSata strINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni 'dhammacaraNa paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM' dharmacaraNaM - cAritradharma pratItya, z2adhanyenAntarmuhUrtam, 'ukkoseNaM desUNA , puccakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / evaM savvattha' evaM yathA mAmAnyato manuSyapuruSANAmavasthAnaM kathita tathaiva sarvatra sarva puruSANAmapi ,avasthAnaM jJAtavyam tatrAha -- 'jAtra' ityAdi, 'jAva puvva 'bhAga kI sthitIvAle 'antara 'dvIpa Adi ke 'khecara purupoM meM utpanna hotA hai usa kI apekSA se jAnanA cAhiye / tiryagyoni / prakaraNa samApta, / / / "maNussA purisA NaM bhaMte / kAlo kevacciraM hoti' he bhadanta ! manuSya puruSoM kI, kAyasthiti kA kAla kitanA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA khettaM paDucca, jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM tinni. paliovamAI. putrakoDipuhuttamabhahiyAI" he gautama ! manuSya purupoMkI kAyasthiti kA kAla jaghanya se to eka antarmuhUrta kA haiM aura utkRSTa se pUrvakoTi-pRthaktva adhika tIna pakSyopama kA hai| "dhammacaraNaM par3acca jahanneNaM aMtomuhattaM "cAritra dharma kI apekSA karake isakI kAyasthiti kAla jaghanya se to eka antamuharta kA aura 'ukkeseNaM' utkRSTa se "desUNA puvvakoDI" dezona pUrvakoTi kA haiM, "evaM savvattha" isa prakAra se jaisA yaha sAmAnya rUpa se manuSya puruSoM kA avasthAna kAla- kAyasthiti kA kAla kahAM hai vaisAhI sarvatra 'saba puruSoM ko bhI kAyasthitikA kAla jAnanA cAhie palyopamanA asaMkhyAtamA bhAganI sthitivALA aMtarIpa vigerenA pecara purUSamAM utpanna thAya che. te apekSAe samajevuM mazata tiyAna: 425 samAna - 'maNussapurisA Na bhaMte ! kAlao kevacciraM hoMti" asAvana manuSya 53pAnI DAya sthitino kALa keTale kahela che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke'"goymaa ! khettaM paDuca jahANeNaM atomuhutaM ukkoseNa tinni paliovamAiM pucakoDi puhuttamabhahiyAI" he gItama manuSya 53pAnI Ayasthitana 1m dhanyathI se bhabhuitanA cha bhane thI pUrva pRthapa gaghi pakSyApabhanA cha' "dhammacaraNaM paDucca jaha paNeNaM aMtomuhatta" yAstra yamanI apekSAthI, tagAnI Ayasthiti am dhanyathA me matabhuitanA 'ukkoseNaM' mane thI "desUNA puvakoDI" zAna pUTinA cha. "evaM savvatthAmA zatavI zata mA sAmAnya 59||thii manuSya 53vAna avasthAna ANa-meTale ke-kAryasthitine kALa kahyo che e ja pramANe badheja purUSane kAyasthitine kALa samajI levuM. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdinirUpaNam 479 videha avara videha' yAvat pUrvavidehapiravideha puruSANAm' avasthAne tAtparyantamatra vAcyam / yAvatpadena ' bharatairavatakSetrayorgrahaNa bhaveti bhairatairavatapUrvavidehAparavideha purupANI kSetraM pratotya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNe pUrvakoTi pRthakvAbhyadhikIni trINi palyopamAni; dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa dezonA pUrvakoTiriti / akabhabhUmigamaNussaMpurisANaM jahA akambhabhUmigamaNussitthINa" "akarmabhUmikamanuSya puruSANAmevasthAna yathA akarmabhUmikamanuSyastrINAM kathita tathaiva / 'jA' aMtaradIvagANaM' yAvadantaradIpakAnAm antarapikamanuSyapuruSaparyantAnAmavasthAnaM tattat strIprakaraNavadeva-- jJAtavyam / ---atra--yAvatpadena haimavatairaNyakta-hAravarSa ramyakavarSadevakurUttarakurupuruSANAM , grahaNaM " bhavati tathAhi-manuSya puruSANAmavasthAna tathA vaktavyaM yAvat / bharata... airavata, pUrva videha. aura ; apara :, videDa : taka: ke. puruSoM / kii| kAyasthiti, kA bhI kAla -aisA hI jAnanA cAhiye, akammabhUmigamaNussapurisANaM- jahA akammabhUmigamaNussitthINa", akuma bhUmika, manuSya, puruSoM kI: kAyasthiti kA kAla jaisA akarma bhUmika manuSya , liyo kA ,kAyasthiti kAla kahA, gayA hai vaisA hii| jAnanA cAhie aura antara dvIpa rUpa amabhUbhika manuSyA striyoM kI kAyasthiti, kAH kAla ke jaisA hI kAla yAvata antara dvIpaja manuSyo kI kAyasthiti kA bhI jAnanA cAhiye isa prakAra yAvatpada se haimavata hairaNyavata-harivarSa.. samyakavarSa-devakuru. uttarakurU aura antaradIpa akarma bhUmika manuSya puruSoM kI kAyasthiti kA . kAla jaisA 2 vahAMra kI manuSya striyoM kI kAryasthiti kAH kAlA kahA gayA hai vaisA 2 hI , jAnanA cAhiye. aisA isa kathana kA niSkarSArtha hai striyoM kI sthiti : ke jaisA hI avasthAna bhI antaradvIpaja manuSyapuruSoM taka kA jAnanA cAhiye isa kathana kA vadhata. 'ta" bhita airavarta pUrva vidaDI ane apavi. sudhInAM purUnI kAryasthitine paNa prabhAra saMbha aisotisgarh Fi! - 1. ! ! St. In " . . . . . : is "akammabhUmikamaNussapurisANA jahAM akambhabhUmigarmaNussitdhINa" bhabhUmikA maMnuSya puruSanI kAyasthitine kALa jema akarmabhUmike majSya strino kAyasthiti kALa kahevAmA Avela che, eja pramANene samaja ane ataradvIya rUpa"akarma bhUmija - manuSya strinI kAyasthitinA kALa pramANeneja kALa yAvatuM aMtaradvIpaja manuSyanI kAya sthitimA 14 samalava 2 rItA yAvat / / 54thA bhakta; 35yavat-rivarSa, myaka varSa devakurU, uttarakurU, ane aMtaradvIpa akarmabhUminA majhuSya puruSanI kAyasthitine kALa je je rIte tyAM sthAna manuSya zvinI kAyasisthatine kALa kahyo che, e e rIte samajI levA. A pramANene A kathanane bhAvArtha che striyAnI kAryasthiti pramANe ja ava12thaan matahI manuSya puruSa sudhIsabhAg. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 1 yathA manuSyAdistrINAM kathitam tathAhi - sAmAnyato manuSyapuruSasya kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam / tadanantaraM mRtvA gatyantare vedAntare vA saMkramAt / utkarpata strINi palyopamAni pUrvako TipRthaktvAbhyadhikAni tatra saptabhavA: pUrvakoTyAyuSo mahAvideheSu aSTamastu bhavo deva kurvAdipu / dharmacaraNaM pratItyaikasamayamAtraM dvitIyasamaye maraNasaMbhavAt / utkarpato dezonA pUrvakoTi, utkarSeNApi pUrvakoTaghAyuSa evaM varSASTakAdanantaraM caraNapratipatti saMbhavAditi / manuSya vizeSacintAyAM sAmAnyataH karmabhUmika manuSyapuruSaH karmabhUmirUpa kSetramAzritya nagha 480 spaSTIkaraNa isa prakAra hai bharata aikhata antara dvIpa taka ke manuSya puruSoM kA avasthAna vaisA kahanA cAhiye jaisA bharatAdi manuSya striyoM kA kahA gayA hai / so isa kathana ke anusAra sAmAnya se manuSya puruSa kA avasthA na kSetra kI apekSA Thekara jaghanyase to eka antarmuhUrta kA hai- kyoMki isake bAda marakara vaha gatyantara meM yA vedAntara meM saMkramita ho jAtA hai, aura utkRSTa se usakA vyavasthAna kAla pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama kA hai. aura inameM usake pUrvakoTi Ayu ko lekara sAta bhava to mahAvidehoM meM ho jAte haiM aura AThava bhava deva kuru AdikoM meM ho jAtA hai tathA dharmacaraNa - cAritra dharma ko lekara isakA bhavasthAna kAla jaghanya se to eka samaya kA hai- kyoMki dvitIya samaya meM maraNa kI saMbhAvanA hai aura utkRSTa meM avasthAna kAla isakA dezona pUrvakoTi rUpa haiM. kyoMki pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSya ke hI ATha varSa ke bAda cAritra dharma kI prApti ho sakatI hai| manuSya vizeSa vicArakI apekSA meM samAnya se karmabhUmika manuSya puruSa karmabhUmi rUpa kSetra ko Azraya karake A kathananu spaSTIkaraNa A pramANe che.--bharata, aravata, aMtaradvIpa sudhInA manuSya 'puruSanu avasthAna evI rIte kahevuM joIe ke jevI rIte bharata vigere kSetrAnI manuSya kriyAnuM avasthAna kahela che. tA A kathana pramANe sAmAnya rIte manuSya puruSanuM avasthAna kSetranI apekSAthI jaghanyathI teA eka aMtarmuhUtanuM che kemake-te pachI te marIne mIjI gatimAM athavA vedAntaramAM sa kRmita thaI jAya che. arthAt pariNamI jAya che ane utkRSTathI tene avasthAna kALa pUrva kArti pRthatva adhika traNa palyApamanA che ane temAM tenI pU phrATinA AyuSyane laI ne sAta bhava / mahAvidehAmAM thaI jAya che ane AThame bhava deva kurU vigeremAM thaI jAya che. tathA dharmacaraNu--cAritra dhane laIne tene avasthAna kALa jaghanyathI tA eka samayanA che kemake--khIjA samayamAM macchunI saMbhAvanA che ane utkRSTathI tene avasthAna dezeAnapUTi rUpa che. kemake--pUrva kATinI AyuSya vALA manuSyaneja ATha varSa pachI cAritra dhanI prApti thai zake che manuSya vizeSanA vicAranI apekSAthI sAmAnyathI ka`bhUminA manuSya puruSa, karmabhUmirUpa kSetranA Azraya laIne jadhanya Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ao 7 - 2 prameyadhotikA TIkA prati. 2 puruSasthityAdinirUpaNam 481 nye nAntarmuhUrtamutkarSatastroNi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAbhyadhikAni, tatra antarmuhUtta pUrva vadeva, trINi palyopamAni pUrvakoTipRthaktvAmyadhikAni saptavAgan pUrvakoTyAyuHsamanviteSUtpadya aSTama vAramekAntasuSamAyAM bharatairavatayo stripalyopamasthitiSu samutpadyamAnasya bhavatIti jJAtavyam / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenaikaM samayaM sarvaviratipariNAmasyaika sAmayikasyApi saMbha. vAt , utkarSato dezonA pUrvakoTiH samagra caraNakAlasyApi etAvata eva bhAvAditi / bharataira. vatakarmabhUmikamanuSyapuruSasyApi bharatairavatakSetraM pratItya jaghanyenAntarmutim utkarSata strINi pulyopamAni dezonapUrvakoTyabhyadhikAni / tAni ca pUrvakoTyAyuH samanvitasya videDapuruSasya jaghanya se eka antarmuhUrta taka aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka raha sakatA hai itanA avasthAna kAla isakA isa kAraNa se ho sakatA hai ki yaha sAtavAra to pUrvakoTi kI AyuvAle manuSya puruSoM meM utpanna hokara AThaveM bhava meM yaha ekAMta suSamA kAla meM bharata yA aivata kSetra ke tIna palyopamakI utkRSTa sthinivAle manuSya puruSoM meM utpanna ho jAtA hai, cAritra dharma kI pratipatti kI apekSA lekara isakA avasthAna kAla kama se kama eka samaya kA hai kyoMki kama se kama eka samaya taka bhI sarvavirati rUpa cAritra pariNAma isake ho sakatA hai aura adhika se adhika isake sarvavirati rUpa cAritra pariNAma dezona pUrvakoTi taka ho sakatA hai kyoMki sarva virati kA kAla itanA hI hai bharata evaM airavata karmabhUmika manuSya puruSa kA bhI avasthAna kAla bharata aura aivata kSetra kI apekSA lekara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai| itanA yaha kAla pUrvakoTi Ayu yukta videha kSetra kA puruSa jo bharatAdimeM saMhRta hokara thI eka atimuhUrta sudhI ane utkRSTathI pUrva keTi pRthaphatva adhika traNa palyopama sudhI rahI zake che ATale avasthAna kALa tene e kAraNe thaI zake che ke-A sAtavAra sudhI te pUrva keTinA AyuSya vALA manuSya puruSamAM utpanna thaIne AThamA bhavamAM A ekAnta suSamA kALamAM bharata athavA airAvata kSetranA traNa palyopamanI utkRSTa sthitivALA manuSya paramAM utpanna thaI jAya che cAritra dharmanI pratipattInI apekSAthI tene avasthAna kALa ochAmAM ochA eka samayane che. kemake ochAmAM ochA eka samaya sudhI paNa sarvaviratirUpa cAritra pariNAma tene thaI zake che. ane vadhAremAM vadhAre sarvaviratirUpa cAritra pariNAma dezona pUrvakeTi sudhI tene thaI zake che kemake sarve viratine kALa eTale ja che. bhArata ane airAvata, karmabhUmika manuSya puruSane avasthAna kALapaNa bharata, aravata kSetranI apekSA jaghanyathI eka A tamuM huMne che ane utkRSTathI dezanA pUrva koTi adhika traNa palyopamane che ATale A kALa pUrva keTi AyuSya vALA videha kSetranA puruSe je bharata vigeremAM saMharaNa karIne pharI lAvavAmAM Ave Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamane mAda manyAnItasya bharatAdi vAmayogAd bhAratIyo'yamiti bharatAdi pravRttavyapadezasya bhavAyu: kAnapamAprAramne samunmannasya jJAtavyAni / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenaikaM samayam mana dezonA koTiriti / etasya dvayasyApi pUrvavadeva bhAvanA kartavyA / pUrvavidehAparavikarma memanuSyaputpasya kSetrAzrayaNena jaghanyato'ntarmuhartam ukarpataH pUrvakoTipRtha yAne bhavati, tapkSa vAraM vAraM tada saptavArAnutpattimadhikRtya bhAvanIyam , yata stata madanyaM gayantI yonyantare vA tasya saMkramo bhavati / dharmacaraNa pratItya jaghanyene samayato dezonA pUrvakoTiravasthAnana / tathA sAmAnyato'karmamikamanuSyapuruSasya tadbhAva yato pratIya nyanyena panyopamaM palyopamAsaMkhyeyabhAgahInama / utkarpata strINi duma lAmA nAya, dai bharanAdi meM nivAma kiyA isaliye yaha bhAratIya hai aise vyapadeza vAlA hogAvaha apane bhavanaMbandhI Ayu ke kSaya hone para ekAMta supamA kAlake prAraMbha meM utpanna ho jAtA, usako mokSA se jAnanA cAhiye / cAritra dharma kI apekSA lekara inakA bhavasthAna hAta japanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi kA hai| ina jaghanya noTa donoM kI bhAvanA pahale jaimoh| kara lenI cAhiye / pUrva videha aura apara videha mika anuSya puruSa kA kSetra kI apekSA lekara avasthAna kAla jaghanya se eka antarmuhUrta 1 aura 12 se pUrva koTi pRthakva hai yaha avasthAna kAla puna. punaH vahI sAtavAra marAna hone ke kAraNa jAna lenA cAhiye kyoMki yahA se nikalane ke pazcAt avazya gamanA gonyantara meM maMkama ho jAyegA / cAritradharma kI apekSA lekara inakA yasyAna phAla japamA se eka mamaya kA aura utkRSTa se dezona pUrvaka TikA hai / tathA sAmAnya a ki manuSya puruSa kA ga kI apekSA lekara bhavasthAna kAla jaghanya se palyopama - i ( bata. dima nivAsa karyo mATe te bhAratIya che. evA vyapadeza vALa deya che. te " nA 1 baMdhI mAya phAya thAya tyAre ekAnta sAmA kALanA prAraMbhamAM utpanna " " che. te pachI samajavuM. cAritra dharmanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanya 1 . na .2 de TinA che. mAya-ya bhane sananI A papa maLe te pUrva vidaDa ane apara videDa karmabhUmi ja manuSya puruSane ava ." te ja tenI naTarAga jAnyathI eka aMtarmuhane che ane utkRSTathI pUrva TipRthakatva i, namIdavAne * mAnA235-na pAna! yI sabhAvAnA che kema ke , nona pachI bIjIganamAM athavA bIjI penimAM saMkramaNa thaI jAya 6 -- janmara 16 varSa che. vizva banI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanya 1 . na 5 TinA . tayA sAmAnya zata bha. 5. 2015: manI gAyI yA pakSyA5manA masabhyA Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA prati06 puruSasthityAdinirUpaNam 483 palyopamAni yAvadavasthAnam / saMharaNaM pratItya tu jaghanyenAntarmuhUrtam taccAntamuhUrtAyuHzeSasyA karmabhUmiSu saMhRtasya bhavatIti jJAtavyam / utkarSata strINi palyopamANi dezonayA pUrvakoTyA'bhyadhikAni / tAni ca dezonapUrvakoTyAyuHsamanvitasya uttarakurvAdau sahRtasya tatraiva mRtvA samutpannasya bhavantIti jJAtavyam , pUrvakoTyA dezonatA ca garbhakAlikanyUnatvavazAt garbhasthitasya saMharaNapratiSedhAditi // . haimavataharaNyavatAkarmabhUmikamanuSyapuruSasya janmAzrayaNena jaghanyena panyopamAsaMkhyeyabhAganyUna palyopamam utkarSataH paripUrNa palyopamaM yAvadavasthAnam / ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka palyopama taka kA hai, aura utkRSTa se tIna palyopama taka kA hai, saharaNa kI apekSA lekara isakA avasthAnakAla jaghanya se eka antamuhUrta taka kA aura utkRSTa se dezona pUrva koTi se adhika tIna palyopama taka kA hai yahAM jo jaghanya se antarmuhUrta kA samaya kahA gayA hai vaha antarmuhUrta Ayu jisakI zeSa hai aura jisakA akarma bhUmi meM saMharaNa ho gayA hai aise jovakI apekSA se kahA gayA hai. tathA utkRSTa jo samaya kahA gayA haiM vaha dezona pUrva koTi kI AyuvAlA jIva jisakA uttara kuru AdimeM saMharaNa huA hai aura vahA~ marakara vahIM utpanna huA hai usakI apekSA se kahA gayA hai| pUrvakoTi meM jo dezonatA kahI gaI hai vaha garbhakAla kI nyUnatA ko lekara kahI hai kyoMki garbhakAla meM saMharaNa hone kA pratiSedha kiyA gayA hai anyathA dezonatA na kaha kara pUrI pUrva koTi kahI jAtI, haimavata aura hairaNyavata akarmabhUmi ke manuSya puruSa kA avasthAna kAla janma kI apekSA se kama se kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna eka tamA bhAgathIhIna eka palyopamane che ane utkRSTathI traNa popama sudhIno che. saMharaNanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtamuhUrta sudhI ane utkRSTanI dezonapUrva keTithI vadhAre traNa pApamAne che ahiMyAM jaghanyathI je eka aMtamuhUrtane samaya kahyo che, te jenuM AyuSya aMtamuhUrta bAkI hoya ane jenu saharaNa akarmabhUmimAM thayuM hoya evA chavanI apekSAthI kahela che. tathA utkRSTa je samaya kahyo che te dezanA pUrvakeTinA AyuSya vALA jIva ke jenuM saMhara uttarakuru vigeremAM thayuM hoya ane tyAM ja utpanna thayA hoya teonI apekSAthI kahela che. ' pUrvakeTimAM je dezenapaNuM kahyuM che. te garbhakALanI nyUnatAne laIne kahela che. kemake garbhakALamAM saMharaNa thavAne pratibaMdha kahyo che nahitara dezana paNuM na kahIne pUrva pUrvakeTI kahevAmAM Avata haimavata ane airaNyavata akarmabhUminA manuSya puruSane avasthAna kALa janmanI apekSAthI ochAmAM ochA 55manA asa khyAtamAM bhAgathI hIna eka palyopamano Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIvAbhigamasUtra yaha pranIya napanyato'nna maharna mukaga dezonayA pUrvakoTayA'bhyadhikaM palyopamaM yAvadava. dAnaM bhavani ! mana bhAvanA prAgeva svayaM krtvyaa| harivaparamyakarpAkarmabhUmikamanuSya pulaparapa namanAya napanyato hai panyopame panyopamasyAsaMkhyeyabhAganyUne, utkarpataH paripUrNe he popale apayana 3 rganA, natraitAvata AyuSa' saMgavAt / saMharaNaM pratIya jaghanyato'ntaU-nyUnAnIhanA maMhagNAmabhavAna / ukarpato dezonayA pUrvakoTya'bhyadhike dve palyopa, bhAvanA vizva / devapurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyapuruSasya kSetraM pratItya jaghanyataH 5goramAmayayanaganyUnAni noNi pcyopmaani| utkarpataH paripUrNAni trINi palyopamAni, pamyopama kA aura ne paripUrNa eka panyopama kA hai, maharaNa kI apekSA lekara isakI pradAna kATa jaya me to eka antarmuharta kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika eka pa-yopA kA yahA bhAvanA pahale jaisI karalenI cAhie / harivarSa aura ramyaka varSa rUpa aphamAM ke manusa puruSa kA avasyAna kAla janma kI apekSA lekara jaghanya me to palyopana ke jasapyAna bhAga meM nyUna do palyopama tapha kA hai aura utkRSTa se pUre do palyopama hA / jayAya aura uTa meM vahA itane hI Ayu kA saMbhava hai, saMharaNa kI apekSA isakA prasthAna kAla jaganya meM eka annaharta kA hai kyoMki jisako prAyu eka antarmuhUrta se nyUna-ma-honi meM jIvakA saMharaNa nahIM hotA hai, mora utkRSTa se isakA avasthAna kAya dezona pUrvakoTi bharipha do panyopama taka kA hai| bhAvanA pahale jaisI hI hogI / dera aura uttara rUpa meM mRmika manuSya puruSa kA bhavasthAna kAla kSetra kI prakAra nasAya meM no payopama ke asaMtyAta bhAga hona tIna panyo parma kA che. ane kuTadhI para eka popamane che. haraNanI apekSAthI tene avasthAne kALa jaLathI te eka aMnamuM che. ane urdUdhI dezAna pUrvakaeNTi adhika eka palyopamane ja tivA tenI samaja na pahelA pramANe ja samajI levI. harivarSa ane uccaka varSa rUpa maminA manuSya pune aradhAna kALajanmanI apekSAthI jaghanyathI te palsepamenA sarakhyAta ' na be popama gumAne che ane utkRSTathI parA be paLepamane che ja ane karo tyAM ATalAja AyuSyane saMbhava che saMdaranI apekSAthI tenA 21.12 , thail Anj7. bhA-relu AyuSya tathA pUna ka La che e jIvanuM ja thatuM nathI, ane kaTathI teno avasthAna kAja re deTa apa be paLe pama sudhI che. tenI samaja pahelA kahyA pramANe da, de Ane ra ra amibaminA manuSya ane avasthAna kALa kSetranI e japa papamA asaMkhyAmAM bhAgathI hInA traNa pApamAne Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyopratikA TIkA prati0 2 puruSasthityAdi nirUpaNam 485 saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUtamutkarSatastrINi palyopamAni dezonapUrvakoTyA'bhyadhikAni / antaradvIpakamanuSyapuraSasya janma pratItya dezonaM palyopamAsaMkhyeyabhAgamutkarSataH paripUrNa palyopamAsaMkhyeyabhAgam saMharaNamadhikRtya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSataH pUrvakoTyabhyadhikapalyopamAsaMkhyeyabhAga yAvadavasthAnamiti / 'devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTThaNA jAba sacaTThasiddhagANaM' devAnA tu yA pUrva sthiti kathitA saiva sasthiti. kAryasthitirapi vaktavyeti / kiyatparyanta mityAha-yAvatsarvArthasiddhakAnAm-sarvArthasiddhadevapuraSaparyantamityarthaH, atra yAvatpadena-bhavana, pati-vAnavyantara-jyotiSka-vaimAnika saudharmAdito'parAjitavimAnagatadevapuruSANAM grahaNa bhavatIti / . nanu kAyasthitisvanekabhavabhAvAzritA sA kathamekasmin bhave bhavatIti cedatrocyate devapuruSo hai aura utkRSTa se isakA avesthAna kAla pUre tIna palyopama kA hai. saharaNa kI apekSA isakA avasthAna kAla jaghanya se eka antamuhUtte kA hai aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi adhika tIna palyopama kA hai antara dvIpaja manuSya puruSa kA avasthAna kAla janma kI apekSA lekara deza se nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka kA hai aura utkRSTa se isakA avasthAne kAla paripUrNa palyopamaM ke asaMkhyAtaveM bhAMga taka kA hai| saharaNa kI apekSA lekara isakA avasthAna kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se pUrvakoTi adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA haiM / " devANaM jacceva ThiI sacceva saMciTaNA jAva samvaTThasiddhagANaM " bhavanapati devapuruSoM se lekara sarvArthamiddha devapuruSa paryanta devo kI jo pahile bhavasthiti kahI gaI haiM vahI kAyasthiti hai aisA jAnanA cAhiye, zaMkA-kAyasthiti to aneka bhavoke Azrita hotI hai- phira vaha yahAM eka bhava meM kaise ho sakatI hai| ane utkRSTathI tene avasthAne kALa pUro traNa palyopamane che. saMharanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtamuhUtane che ane utkRSTathI dezanA pUrvakeTi adhika traNa pimapa che aMtaradvIpaja manuSya purUSane avasthAna kALa janmanI apekSAthI dezathI nyUna palyopamanA a sa khyAtamAM bhAga sudhI che ane utkRSTathI tene avasthAna kALa pUrA palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAga sudhI che saharaNanI apekSAthI tene avasthAna kALa jaghanyathI eka aMtarmuhUrtane che. ane utkRSTathI pUrva kATi adhika palyopamanA asaM. bhyAtabhA mAganI che, 'devANaM jacce ThiI sacceva saMciTThaNA jAva savvasiddhagANaM" bhavanapatideva purUSothI laIne sarvArtha siddha devapuruSa sudhI pahelAM devenI je bhavasthiti "kahI che eja pramANe kAyasthiti paNa che tema samajavuM * zaMkA-kAyasthiti te aneka bhavanA Azrita hoya che, te pachI te ahiyAM ekamavA mAM kevI rIte thaI zake che ? Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasatre deva puruSatvAparityAgena kiyantaM kAlaM, yAvannirantara bhavatItyevAtra vivakSitama , tatra devaghyutvA AnantaryeNa bhUyo devo na bhavati ataH 'devANaM jacceva ThiI sacceva saciTaNA bhANiyannA' ityatidezaH kRta iti ||suu09|| tadeva puruSANAM nairantaryeNAvasthAnaM kathitaM samprati tepAmantaramAha 'purimassa NaM' ityAdi __mUlam- purisassa Na bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtara hoDa? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samaya, ukoseNaM vaNassai kAlo / tirivakhajoNiya puri sANaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo / evaM jAva khahayaratirikvajoNiyapurisANaM / maNussapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ? khettaM paDacca jahanneNaM ato muhattaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM aNatAo ussappiNI ossappiNIo jAva avaTapoggalapariyaha desUrNa / kammabhUmiyANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesa jahitthINa jAva aMtaradIvagANaM devapurisANaM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo / bhavaNavAsidevapurisANaM tAva jAva sahassAro jahanneNaM ato muhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo| ANayadevapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraMhoi ? goyamA ? jahanneNaM vAsapuhattaM ukoseNaM vaNassai kAlo, evaM jAva gevejjadevapurisassa vi / aNuttovavAiya devapurisassa jahanneNaM vAsapuhattaM ukkoseNaM saMkhejjAiM sAMgarovamAiM sAiregAiM // 10 // uttara- "deva puruSa devapuruSa rUpa se nirantara kitane kAla taka hotA rahatA haiyahI bAta to kAyasthiti meM vivakSita hai-so deva cyava kara kira deva to hotA nahI hai, isI lie yahAM atideza se aisA kahA gayA hai ki "devANaM jA ThiI sA ceva saMciTaNA bhANi 'yabvA" ki devoM kI jo bhavasthiti hai vahA~ kAyasthiti hai| sUtra / / 9 / / uttara-devapuruSa devapurUSa paNAthI satata keTalA kALa sudhI thatA rahe che ? eja vAta tiA vivazata che kemake deva racavIne pAchA deva to banatA nathI tethI - bhatizathI tabha uvAmAM mAvada cha8-devANaM jA ThiI sA ceva saMciThThaNA bhANiyavvA" devonI je bhavasthiti che eja kAyasthiti che tema samajavuM. sU. 9 - Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAla nirUpaNam 487 wwwwwwvvvvvvvvvvvvvvvvv chAyA puruSasya khalu bhadanta! kiyantaM kAlamantaraM bhavati? gautama! jaghanyena eka samaya mutkarSeNa vanaspatikAlaH / tiryagyonikapuruSANAM jaghanyena antarmuhUrtam utkarSaNa vanaspatikAlaH / evaM yAvat khecaratiryagyonikapuruSANAm / manuSyapuruSANAM bhadanta ! kiyanta kAla mantara bhavati? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrta mutkarpaNa vanaspatikAlaH / dharmacaraNaM pratItya jaghanyena eka samayam, utkarSeNAnanta kAlam anantA utsapiNyavasarpiNyo yAvadapArddhapudgalaparAvarta dezonam / karmabhUmikAnAM yAvad videho yAvad dharmacaraNe ekaH samayaH, zeSa yathA strINAM yAvadantaradvIpakAnAm / devapuruSANAM jaghanyenAntarmuhUrta mutkarSeNa vanaspati kAlaH / bhavanavAsidevapuruSANAM tAvad yAvat sahasAraH, jaghanyenAntarmuhartam utkarSeNa vanaspatikAla / AnatadevapuruSANAM bhadanta ! kiyanta kAlamantara bhavati ? gautama ! jaghanyena varSapRthaktva mutkarSeNa vanaspatikAlaH / evaM yAvada aveyakadevapuruSasyApi / anuttaropapAtikadevapuruSasya jaghanyena varSapRthakatvam utkarSeNa saMkhyeyAni sAgaropamANi sAtirekANi ||suu0|| TIkA-'purisassa NaM bhaMte' puruSasya skhalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati-kAlato'ntaraM kiyacciraM-kiyaccirakAlikaM bhavati puruSaH puruSatvAt paribhraSTaH san punaH kiyatA kAlena puruSatvamavApnotIti prazna, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNa 'ekkaM samaya' jaghanyenaikaM samayam samayamAtra vyavadhAnaM bhavatItyartha. / isa prakAra puruSoM kA nairantarya rUpa se avasthAna kahakara aba sUtrakAra unakA antara kahate haiM- "purisassa NaM bhaMte ! ityAdi / sUtra // 9 / / TIkArtha- gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! eka puruSa puruSatva kA parityAga karake phira vaha puruSatva ko prApta kare aisA antara kitane kAla kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahanneNaM ekka samaya ukkoseNaM vaNassai kAlo" he gautama ! puruSa apane puruSatva ko parityAga karake kama se kama phira vaha use eka samaya ke bAda prApta , A rIte satata rIte purUSanA avasthAna kALanuM kathana karIne have sUtrakAra teonA mata2 anu 4thana 42 che "purisassa NaM bhate !" tyAha. . TI -gautamasvAbhInye, prabhune se pUchyu -8 sagavan ! 4 puruSane, puruSa paNanA tyAga karIne pAchA purUSayaNane prApta karavAmAM keTalA kALanuM aMtara hoya che ? bhI prazna uttaramA prabhu ke cha hai-"goyamA / jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM vaNassara kAlo" gautama ! 535 potAnA 5315thAnA tyA zena za 535 54Ane prAsa Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 fter bhagamasUtre tathAhi ; I - yadA khalu kazcitpuruSaH upazamazreNI prApta upazAnte puruSavede samayameka jIvitvA tadanantaraM mriyate tadA asau niyamato devapuruSeSu samutpadyate iti samayamekamantaraM puruSatvasya bhavavIti / 'ukkoseNa vaNassai kAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaH vanaspatikAlaparyantaM purupatvasyAntaraM bhavatIti / vanaspati kAlazcetthaM paThanIya stathAhi - 'aNatAo ussappiNIosappi - fro kAlao khettao anaMtA logA asaMkhejjA poggalaparAyahA te NaM puggalaparAyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo' anantA utmarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrato'nantA lokAH asaMkhyeyabhAgaH, asaMbhAgaparimitAH pudgalaparAvarttA itibhAvaH / uktakrameNa sAmAnyataH puruSatva -1 kara letA hai aura utkRSTa se jitanA vanaspati kA kAla kahA hai usake bAda vaha use punaH prApta karaM letA hai, isa kathana kA tAtparya aisA hai ki nava koI puruSa upagama zreNi para ArUDha hotA hai, to puruSa veda ke upazAnta hojAne para vaha vahAM kama se kama eka samaya taka jIvita rahakara arthAt upazamazreNi meM vartamAna rahakara bAdameM jaba usakA vahAM maraNa ho jAtA hai to niyama se yaha devagati meM jAkara utpanna hotA hai isa prakAra upazAnta hue puruSa veda ko punaH punaH prApta karane meM kama se kama eka samaya kA antara hotA hai aura utkRSTa se jo antar vanaspati kAla pramANa kahA gayA hai- usakA tAtparya aisA hai ki isameM " aNaMtAo ussappaNIosappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalaparAyadyA, NaM puggaparAyaTTA AvaLiyAe asaMkhejjaibhAgo" isake kAla se ananta utsarpiNiyAM samApta ho jAtI hai, kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte hai asaMkhyAta pudgala parAvartta ho jAte haiM aura ye asaMkhyAta pudgala parAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa karavAmAM AchAmAM ochA eka samaya pachI prApta karIle che ane vadhAremA vadhAre vanaspati nA jeTalA kALa kahyo che, teTalA kALa pachI te tene pharI prApta karI le che. A kathananu tAtpaya evuM che ke--yAre keAI purUSa upazama zreNI para ArUDha thAya che, te purUSa vedanu upazAMta thaI javAthI te tyAM echAmAM ochA eka samaya sudhI jIvatA rahIne arthAt upazama zreNImAM vartamAna rahIne te pachI tenu tyAM maraNu thaI jAya che, te niyamanI te devagatimAM utpanna thAya che. A rIte upazAMta thayela purUSavedane krIthI prApta karavAmAM AchAmAM ehuM eka samayanu aMtara hoya che ane utkRSTathI vanaspati kALa pramANanu je aMtara 4hyu N che, tenu N tAtyaya ye che ! - temAM ' aNaMtAo ussappiNI osappiNIo kAlao, khettao, anaMtA logA, asaMkhejjA pogagalaparAyahU, te Na puggalaparAyaTTA AvaliyAe asaMkhejjaibhAgo" tenA aNathI manAta utsarpithiyo bhane mana yasarpi liyo samApta thaI jAya che. asaMkhyAta pudgala parAvata thaI jAya che ane A asa khyAta pudgalaparAvarta AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAga rUpa Aya che. A rIte sAmAnya paNAthI purUSatvanuM Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 2 puruSANAntarakAlanirUpaNam 489 syAntaraM pradarya samprati-tiryak puruSaviSayakapuruSasyAntaramAha-'tirikkhajoNiya' ityAdi, 'tirikkhajoNiyapurisANa jahanneNaM aMto muhutta' tiryagyonikapuruSANAM puruSatvasyAntaraM jaghanyenAntamuhartamAnaM bhavati etAvat kAlasthitikamanuSyAdibhavena / vyavadhAnAt 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkaNa vanaspatikAlo'saMkhyeyapudgalaparAvartAkhyaH / tAvatA kAlena muktayabhAve niyamata puruSatvabhAvAt 'evaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapurisANaM' evaM sAmAnyataH tiryag puruSANAM yathA puruSatvasyAntaraM kathitaM tenaiva rUpeNa vizeSavicAre yAvatpadena jalacarapurupANA tathA khecaratiryakpuruSANAmapi puruSatvasyAntaraM pratyekaM jaghanyotkarSAmyAM kathitaM tadeva sarvamihApi jJAtavyamiti // mamprati manuSyapuruSanva viSayakAntaprAtapAdanArthamAha-'maNussa' ityAdi, 'maNuhote haiN| isa prakAra sAmAnya rUpa se puruSatva kA antara prakaTa kara aba sUtrakAra vizeSa rUpase tiryak puruSa viSayaka puruSatva kA antara prakaTa karane ke lie atideza dvArA isa sambandha meM kahate haiM-" tirikvajoNiyapurisANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" tiryagyonika puruSoM ke puruSatva kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA par3atA haiM aura utkRSTa se vanaspati ke kAla ke pramANa ananta kAla kA par3atA hai aura vanaspati kAla asaMkhyAta pugdala parAvarta rUpa hotA hai / 'evaM jAva khahayaratirikkhajoNiyapuri. sANaM" jaise antara kathana sAmAnya se tiryak puruSo ke puruSatva kA kahA gayA hai usI prakAra vizeSarUpa se jalacara sthalacara, aura khecara ina puruSoM ke puruSatva kA bhI antara kaha lenA cAhie, isa tiryak strI prakaraNa meM jo antara jaghanya aura utkRSTa se kahA gayA hai vahI saba yahA para bhI jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra manuSyapuruSatva viSayaka antara samajhAne ke liye kahate haiM- isa meM gautamane prabhu se aimA pUchA hai-" maNussapurisANaM bhate ' kevaiyaM kAlaM ataraM hoI' he aMtara batAvIne have sUtrakAra vizeSa prakArathI tiryapha purUSa saMbaMdhI purUSa paNAnu aMtara matIcA bhATa mA saMghamA bhatiza dvA24che-tirikkhajoNiyapurisANaM aMtomuhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" tiya yoni 535 pArnu mAta2 dhanyathA ye matabhuitanu hioya che, ane utkRSTathI vanaspatinA kALa pramANana eTale ke anaMta kALanuM aMtara paDe cha. ma pnptin| 1 masaNyAta pahAta rAvata 35 DAya cha 'evaM jAva khahayara. tirikkhajoNiyapurisANaM" pramANa sAmAnya sAthI tiya puruSAnumata2 4hyu che, eja pramANe vizeSa jalacara-sthalacara-ane khecara purUSonA purUSa paNAnuM aMtara paNa samajI levuM arthAta tipha strI prakaraNamAM je atara jaghanyathI ane utkRSTathI kahevAmAM AryuM che, e ja saghaLuM kathana ahiMyAM paNa samajavuM. - have sUtrakAra manuSya paNa saMbaMdhI aMtara samajAvavA mATe kathana kare che-temAM gautama svAbhIme prabhune ye pUchayu cha -"maNussapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ataraM hoi" Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' jIvAbhigamasUtre ssapurisANaM bhaMte' manuSyapuruSANAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati manuSyapuruSo manuSyapuruSatvAt paribhraSTaH san punaH kiyatA kAlena manuSyapuruSatvamavApnotIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya-kSetrAzrayaNena jaghanyato'ntamuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaparyantaM kSetrAzrayaNenotkarSano manuSyapuruSatvasyAntara bhavatItyarthaH / 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNaM caraNadharma pratItya-caraNadharmAzrayaNena 'jahanneNaM ekkaM samaya' jaghanyenaika samayam nadhanyataH samayaikamAtrasyAntaraM bhavatItyartha', yadA kazcinmanuSyapuruSa upazamazreNiM gata upazAnte puruSavede samayamekaM jIvitvA tadanantaraM mriyate . tadA'sau niyamato devapuruSeSu samutpadyate iti bhavati .. samayamekamantaraM manuSyapuruSatvasyeti bhAvaH / 'ukkoseNaM aNaMta kAlaM' utkarSeNAnantaM kAlam. tadevAha-'aNatAo ussappiNIosappiNIo' anantA utsarpiNyavasarpiNyaH bhadanta / manuSya puruSoM ko manuSya puruSatva se parityakta ho jAne para punaH usakI prAptikarane meM kitane kAla kA antara hotA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA ! khettU paDucca jahaNNeNaM aMtomuhuttamaMta" kSetra kI apekSA karake inheM manuSya puruSatva prApta karane meM kama se kama eka antarmuharta kA antara par3atA hai aura jyAdA se jyAdA vanaspati kAla pramANa ananta kAla kA antara par3atA hai "dhammacaraNa paDucca jahanneNa ekkaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM" cAritra dharma kI apekSA karake inheM punaH manuSya puruSatvaprApta karane meM kama se kama eka samaya kA aura adhika se adhika anantakAlakA anantara par3atA hai| koI manuSya puruSa jaba upazama zreNi ko prApta hokara puruSa veda ke upazAnta hone se kama se kama eka samaya taka vahAM jIvita rahatA hai, aura usake bAda marakara vaha niyama se deva puruSoM meM utpanna ho jAtA hai / to isa apekSA yahAM jaghanya se antara eka samaya kA AtA hai aura utkRSTa. he bhadanta ! manuSya purUSane manuSya purUSa paNAthI chUTi javA pachI pharIthI te manuSya purUSa paNAnI prApti karavAnAM keTalA kALanuM aMtara hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama pAmIna 4 cha ?-"goyamA khetaM pahucca jahaNNeNaM aMtomuhuttamaMtara" kSetranI apekSAthI tene manuSya paNAne prApta karavAmAM ochAmAM ochA eka atamuhUrta nuM aMtara hoya che ane padhArebhA padhAre vanaspati ra pramAnu manAta manu mata2 54 cha "dhammacaraNaM pahucca jahaNeNaM ekkaM samaya ukkoseNa aNata kAlaM" yAtriyabhanI apekSAthI tabhana sAthI manuSya purUSa paNa prApta karavAmAM ochAmAM ochuM eka samayanuM ane vadhAremAM vadhAre anaMta kALanu aMtara paDe che ke I manuSya puruSa jyAre upazama zreNane prApta karIne purUSa vedanA upazAMta thayA pachI ochAmAM ochA eka samaya sudhI tyAM jIvatA rahe che ane te pachI marIne te 'niyamathI deva purUSomAM utpanna thaI jAya che. te A apekSAe ahiyAM jaghanya thI eka samayanuM aMtara Ave che. ane utkRSTathI anaMtakALanuM - Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAntaraM kAlanirUpaNam 491 'jAva aase poragalapariyahaM deNaM' yAvadapArddhapudralaparAvartta dezonam yAvatpadena'kAlao khetao anaMtA logA' kAlataH kSetrato'nantA lokAH, etadantasya grahaNaM bhavatI ti sAmAnyato manuSyapuruSatvasyAntaramiti / 'kamma bhUmigANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao se jahitthINaM jAva aMtaradIvagANaM' karmabhUmikAnAM manuSyapuruSANAM yAvad videho yAvad dharmacaraNe ekaH samayaH zeSaM yathA strINAm yAvadantaradvIpakAnAm, prathamayAvatpadena bharatairavatapUrvAparavidehakSetraparyanta sakalakarmabhUmikamanuSya puruSANAM saMgraha: tathA - dvitIyayAvatpadena makarmabhUmikAnAM haimavatAdantaradvIpaparyantAnAM saMgraho bhavati, tathAca karmabhUmikamanuSyapuruSANAmakarmabhUmikamanuSya puruSANAM ca sarveSAM yathA manuSyastrINAM karma bhUmikA - karmabhUmikAnAmantaraM kathitaM tathaiva yatrApi jJAtavyam / tathAhi--sAmAnyato manuSyasya kSetramAzritya jaghanyato'ntarmuhUrtamantaraM bhavati, tacca se jo antara ananta kAla taka kA honA kahA gayA hai vaha isameM "aNatAo ussappiNIosappiNIo jAva avaDDha poggalapariyahaM dekhaNaM" kAla se ananta utsarpiNiyAM avasa piNiyAM ho jAtI hai yAvat kSetra se - ananta loga ho jAte haiM vaha dezona a - pudgala parAvarta hotA hai" isa abhiprAya se kahA gayA hai "kammabhUmigANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekko samao sesaM jahitthINaM jAva aMtaradIvagANaM" yahAM prathama yAvatpada se bharata airavata pUrvavideha aparavideha samasta karma bhUmi puruSoM kA aura dvitIya yAvatpada se karmabhUmi haimavata hairaNyavata varSa ramyaka varSa devakurU uttarakurU manuSya puruSoM kA grahaNa huA hai isa prakAra karma bhUmike manuSya puruSoM ke puruSatva kA antara apanI 2 striyoM ke prakaraNa meM jaisA ra antara kahA gayA hai vaisA 2 antara hai, naise--sAmAnya manuSya puruSa kA antara kSetra kI apekSA jaghanya se antarmuhUrtta kA hotA tara havA havAbhAvyu che, te sabhAM "aNaMtAo ussappiNI osappiNIo jAva avaDDhapoggala pariyaTTha desuNaM" aNathI anaMta utsarpilAyo bhane avasarpithIyA thA laya hai. yAvatA kSetrathI anaMta leAkeA thaI jAya che. te dezeAna pudgala parAva thAya che e abhiprAyathI che. "kasmabhUmigANaM jAva videho jAva dhammacaraNe ekako samao sersa nahitthINaM nAva aMtaradIvagANaM" sahiyAM paDelA yAvatpathI bharata aravata, puurvvideha para videhanA saghaLA 4 bhUmija purUSo ane bIjA yAvapadathI akama bhUmi ja haimavata haimaNyavata varSI, ramyaka varSI, devakurU, uttarakunA manuSya puruSo grahaNa karAyA che. A rIte kabhUminA manuSya puruSonA puruSapaNAnu ane akamabhUminA manuSya puruSonA puruSapaNAnuM aMtara pAtapAtAnI briyeAnA prakaraNamAM je je pramANenu aMtara vAmAM Ave che. te te prakArathI samajI levuM jemake--sAmAnya anuSya puruSanuM aMtara kSetranI apekSAthI jaghanyathI aMtarmuhUta tu hAya che. te * Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jIvAbhigamasUtre wwwM prAgvat / utkarpato'nantaM kAlaM vanaspatikAlaH / cAritradharmamAzritya jaghanyata eka samayam , yatazcaraNapariNAmAtparibhraSTasya samayAnantaraM kasyacit puruSasya mRyo'pi cAritrapratipattiH saMbhavati / utkarpato dezonamapAIpudgalaparAta yAvadantaraM bhavati / eva vizeSacintAyAM karmabhUmikamaratairavatapUrvavidehAparavidehamanuSyapurupasya janma cAritradharma cetidvayamapi mAzritya pratyeka pUrvavadeva kramazaH jaghanyotkRSTAmyAmekaM samayaM dezonApArddhapudgalaparAvata yAvadantaraM bhavati / sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyapuruSasya janmAzrayaNena jaghanyato'ntaramantamuhUrtAbhyadhikAni dazavarSasahasrANi yataH-akarmabhUmikamanuSyapurupatvAvasthAyAM mRtasya jaghanyasthitikadevepUtpAdo bhavati, tato'pi cyutvA sa karmabhUmipu strItvena puruSatvena votpadyate, hai, kaise hotA hai vaha pUrvavat samajha lenA cAhiye / utkarSa se ananta kAla kA vanaspatikAla paryanta antara hotA hai| cAritra dharma kI apekSA jaghanya se eka samaya kA mantara hotA hai kyoMki cAritra pariNAma se bhraSTa hote hue kisI purupako eka samaya ke bAda phira cAritra prApti kI sabhAvanA hotI hai utkarSa se eka dezanyUna maIpudgala parAvarta payata kA antara hotA hai / isI prakAra vizeSarUpa se vicAraNAmeM karmabhUmika bharata airavata pUrvavideha manuSya puruSa kA mantara janma aura cAritra ina donoM kI apekSA pratyeka kA pahale ke anusAra kama se kama jaghanya aura utkRSTa ko lekara eka samaya kA tathA dezona apAddha pudgalaparAvarta kAla taka kA hotA hai / sAmAnya akarmabhUmika manuSya puruSa kA janma kI apekSA jaghanya se antara antarmaharta adhika daza hajAra varSa kA hotA hai, kyoMki makarmabhUmika manuSya puruSa ko avasthAmeM mare hue akarmabhUmika manuSya puruSa kA jaghanya sthitika devoM meM utpAda hove vahAM se phira cyavakara vaha karmabhUmiyo meM strIrUpa se athavA puruSa rUpa se utpanna ho jAtA hai, vahAM se phira marane para kisI kisI ko phira bhI akarmamamika manuSya purupa rUpa kevI rIte thAya che ? te pahelA kahyA pramANe samajI levuM utkRSTathI anaMtakALanuM vana spati kALa paryaMtanuM aMtara hoya che kemake-cAritra pariNAmathI bhraSTa thayelA keI puruSane esamaya pachI cAritra prApti thavAnI saMbhAvanA hoya che utkRSTathI ekadezathI jUna addhi pudagala parAvarta paryantanuM aMtara hoya che e ja pramANe vizeSa prakAranI vicAraNAmAM karmabhUmi bharata, aravata, pUrva videhanA manuSya puruSanuM aMtara janma ane cAritra A baMnenI apekSAthI darekanuM aMtara pahelA kahyA pramANe kramathI jaghanyathI ane utkRSTathI eka samayanuM tathA dezona aparAdha pugala parAvarta kALa sudhInuM che. sAmAnya akarmabhUminA manuSya puruSanu aMtara janmanI apekSAe jaghanyathI aMtamuhUrta adhika dasa hajAra varSanuM hoya che. kemake-akarmabhUminA manuSya purUSanI avasthAmAM marelAM akarmabhUmi ja manuSya puruSanI jaghanya sthiti vALA devAmAM utpatti thAya, ane pAchA tyAMthI avIne te karmabhUmiyomAM strIpaNAthI athavA puruSa paNuthI utpanna thaI jAya che. tyAMthI pAchA marIne keIkeInI pAchI karmabhUmika manuSya Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ ~ ~ ~ prameyadhotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAlanirUpaNam 493 tato'pi mRtvA kasyacidapi akarmabhUmikatvena bhUyo'pi utpAdAd etAvatkAlamantaraM bhavati, devabhavAccyavanAnantaramakarmabhUmiSvavyavadhAnaM manuSyatvena tiryaksaGkSipaJcendriyatvena vA utpAdI saMbhavAdapAntarAle karmabhUmikeSu janma gRhItvA tato mRtvA akarmabhUmikepUtpAdasya kathanaM kRtamiti / utkarSato vanaspatikAlamantaraM bhavati' / 'saMharaNApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtamantaram, akarmabhUmitaH ' karmabhUmiSu' saMhRtyAntamuharttamAtrakAlAnantara saMhartuM stathAvidhabuddhivaiparItyAdibhAvena bhUyastatraivAnayanasabhavAjjaghanyato'ntarmuhUrtakAlaM pratipAditam' utkarSeNa vanaspatikAlaM 'yAvadantaraM bhavati, yata etAvatkAlAdanantagmakarmabhUmipUtpattivat saMharaNamapi niyamataH sabhavatIti / evaM sAmAnyato'karma bhUmikamanuSyapuruSavat vizeSacintAyAM haimavatairaNyavataharivarSaramyakavarSadevakurUttarakurvantaradvIparUpeSvakarma bhUmiSu jAtAnA manuSyapuruSANAM janmataH saMharaNatazca, jaghanyata utkarSatazcAntaraM sAmAnyA dharma bhUmikamanuSyapuruSANAmiva vaktavyamiti / se. utpatti ho jAtA hai, isa apekSA se itane kAla kA antara kahA gayA hai kyoMki deva bhava se ghyava kara sIdhA vinA vyavadhAna ke karmabhUmiyoM meM, manuSyapane se athavA tiryak saMjJipaJcendriyapane se utpatti nahIM ho sakatI hai isaliye bIca meM eka bhava karmabhUmiyo meM janma le karake phira vahA se marane para akarmabhUmiyoM meM utpanna hone kA kahA hai / utkarSa se vanaspati kAla kA antara hotA hai, saharaNa kI apekSA jaghanya se antarmuhUrta kA antara hotA hai kyoMki kisI puruSa kA koI deva vizeSa saMharaNa karake karma bhUmi meM le jAve phira atarmuhUrta kAla ke bAda usakI buddhi meM parivartana hone se phira use makarmabhUmimeM lAkara rakha deve usa apekSA se jaghanya antara antarmuhatta kA kahA hai / aura utkarSa se vanaspati kAla kA antara hotA hai kyoMki itane kAla ke bAda akarma bhUmi meM utpatti ke jaisA saMharaNa bhI niyama se hotA hai / isI prakAra sAmAnya akarma bhUmika manuSya puruSa ke jaise vizeSa jo haimavata airaNyavata harivarSa ramyakavarSa devakuru uttarakuru antara dvIpa ina akarma bhUmiyoM ke puruSa paNAthI utpatti thaI jAya che A apekSAthI ATalA kALanuM aMtara kahe che kemake devabhavathI cyavIne sIdhA vyavadhAna vinA akarmabhUmimAM manuSya paNuthI athavA tirya saMjJI paMce. ndriya paNAthI utpattI thaI zakatI nathI tethI vacamAM ekabhava karmabhUmimAM janma laIne te pachI tyAthI maryA bAda akarma bhUmimAM utpanna thavAnuM kahyuM che. utkRSTathI vanaspati kALanuM aMtara hoya che. kemake--kaI puruSane keI deva vizeSa saMharaNa karIne karmabhUmimAM laI javAmAM Ave ane te pachI aMtarmuhUrta kALa pachI tenI buddhimAM parivartana thavAthI pAchA tene akarmabhUmi mAM lAvIne rAkhI devAmAM Ave te apekSAthI jaghanya aMtara aMtarmuhUrtanu kahyuM che. ane utkRSTathI vanaspatikALanuM aMtara hoya che kemake-ATalA kALa pachI akarma bhUmimAM utpattinI mAphaka saMharaNa paNa niyamathI thAya che. e ja pramANe eTale ke sAmAnya akarmabhUminA manuSya puruSanI jema vizeSa jeo haimavata, airaNyavata, harivarSa, ramyavarSa, devakura, Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm saprabhedAnAM tiryamanuSyapuruSANAmantaramabhidhAya samprati devapuruSANAmantarapratipAdanArtha mAha - 'devapurisANaM' ityAdi,, 'devapurisANaM' devapuruSANAm, jahanneNaM aMto muhu / jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati. devabhavAt ghyutvA garbhavyutkrAntikamanuSyapuruSeSu samutpadya paryApti samAptyanantaraM tathAvighAdhyavasAyamaraNena bhUyo'pi kasyApi devatvena, utpAdasaMbhavAditi / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' , utkarSeNa vataspatikAlaparyantamantaraM bhavatIti / 'bhavaNavAsidevapurisANaM tAva jAva sahassAro' bhavanavAsideva puruSANAM tAvat manuSya puruSoM kA antara janma kI tathA saMharaNa kA apekSA jaghanya aura utkRSTa se sAmAnya akarmabhUmika manuSya puruSoM ke samAna jAna lenA cAhiye / ___ isa prakAra se saprabheda tiryaJca puruSo kA aura manuSya puruSoM kA antara kaha kara aba sUtrakAra deva puruSo kA antara pratipAdana karate haiM - "devapurisANaM" deva puruSoM kA .. antara "jahanneNaM aMtomuhuta ukkoseNaM vaNassaikAlo" deva puruSoM ko devapuruSatva se chUTane para punaH usa deva puruSatva kI prApti jaghanya se eka antarmuharta ke bAda hotI hai aura utkRSTa se vanaspati kAla-ananta kAla-nikala jAne ke bAda hotI hai, yahAM jaghanya se no mantara eka antarmuharta kA kahA gayA hai-so usakA bhAva aisA hai ki koI deva devabhava se cyuta huA aura vaha garbhana manuSya puruSoM meM jAkara utpanna ho gayA bAda meM paryApti samAti ke anantara usakA maraNa ho gayA to vaha tathAvidha adhyavasAya vAle maraNa se phira bhI kisI deva kI paryAya se utpanna ho sakatA hai| "bhavanavAsi devapurisANaM tAva jAva sahassAro" bhavana vAsi deva puruSoM se lekara sahasrAra taka ke devapuruSoM kA yahAM yAvatpada se daza prakAra ke uttarakura aMtaradvIpa A akarmabhUminA manuSya purUSanuM aMtara janma tathA saMharaNanI apekSAthI jaghanya ane utkRSTa ema banne prakArathI sAmAnya akarmabhUmi ja manuSya purughaanii 2ma sabhala . A rIte bheda pradeza sahita tiryaMca puruSonuM ane manuSya puruSanuM aMtara kahIne have sUtra42 heva 53pAnA matanu pratipAdana 42tA 4 cha-"devapurisANaM" he 3SAnu mAtara "jahanneNa aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassai kAlo" devapuSAne pay3SaNAthI chUTayA pachI pharIthI te devapuruSapaNAnI prApti jaghanyathI eka aMtarmuhUrta pachI thAya che ane utkRchathI vanaspatikALa eTaleke anaMtakALa vItI gayA pachI thAya che. ahIM jaghanyathI je eka aMtamuhUrtanuM aMtara kahyuM che, te tene bhAva e che ke--kaI deva devabhavathI zruta thayA ane te gabhaMja, manuSya purUSomAM utpanna thayA te tathAvidha adhyavasAya vALA maraNathI pAchA paNaI devanI paryAyathI utpanna thaI zake che-- 'bhavanavAsi devapurisANaM tAva jAva sahassAro" bhavanavAsI hevaY3pothI sAdhana sahasAra - - Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya dhotikA TIkA pra0 2 puruSANAmantarakAlanirUpaNam 495 yAvatsaMhavAraH , yAvatpadena-dazavidhibhavanavAsidevapuruSAnantaramaSTavidhavAnavyantarapaJcavidha jyotiSika-vaimAnikakalpopapanna saudharme-1 zAna-2 / sanatkumAra-3 / mAhendra-4 brahmaloka-5 lAntaka-6 mahAzukradevapuruSANAM-7 grahaNaM bhavatIti bhavanavAsidevapuruSAdArabhya sahasrAradevapuruSaparyantAnAmantaraM sAmAnyadevapuruSANAmiva jJAtavyam / . . / tadevAha-'jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyenAntamuhUrtamantaram 'ukkoseNaM vaNassaikAlo, utkarSeNa vanaspatikAlaparyanta mantaraM' mavati,'. 'ANayadevapurisANaM bhaMte' Anatadeva puruSANAM maMdanta ! 'kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI' kiyanta kAlamantaraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha- 'goyamA' ityAdi "goyamA' he gautama !' 'jahanneNaM vAsapuhuttaM' bhavanavAsI deva puruSo ke bAda ATha prakAra ke vAnavyantara pAMca prakAra ke jyotiSI vaimAnikakalpopapanna jo saudharma 1 IzAna 2, sanatkumAra 3, mAhendra 4, brahmaloka 5, lAntaka 6, mahAzukra 7, devapuruSoM se lekara. sahasrAra AThaveM devaloka taka ke devapuruSoM kA antara sAmAnya devapuruSoM ke samAna jAna lenA cAhiye yahI bAta sUtrakAra prakaTa karate hai- "jahanneNaM ato muhuttaM" yahAM jaghanya se eka antarmuhUrta kA antara par3atA hai aura "ukkoseNaM vaNassaikAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla pramANa-ananta kAla kA par3atA hai / isa prakAra asurakumAra se lekara sahasrAra kalpa taka ke devapuruSoM kA antara kaha kara aba navave AnatAdi devapuruSoM kA antara kahate haiM--"ANaya devapurisANaM bhaMte" ityAdi / / ___ "ANaya devapurisANaM bhaMte ! kevaiyaM kALaM aMtaraM hoi" he bhadanta ! Anata deva puruSoM kA Anata devapuruSatva se chaTa jAne para punaH usakI prApti karane meM kitane kAla kA antara hotA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM--"goyamA' he' gautama ! yahAM antara sudhInA devapuruSonuM grahaNa ahiMyA yAvatpadathI thayela che yAvatpadathI daza prakAranA bhavanavAsi devapurUSo pachI ATha prakAranA vAnavyatara pAMca prakAranA jyotika vaimAnika-kalpapapannaka ke je saudharma 1, IzAna 2, sanaskumAra 3, mahendra 4, brahmaloka 5, lAntarka 6, mahAzukra 7, ATalA deva puruSo grahaNa karAyA che. arthAta bhavanapati deva puruSothI laIne sahasAra AThamA devaleka sudhInA deva purUSanuM aMtara sAmAnya deva puruSanI jema samajI levuM eja vAta sUtrakAra prakaTa 42 cha--"jahanneNaM aMtomuhattaM" mahiyAM dhanyathI me mata itanu mata2 paDe cha. "ukkoseNaM vaNassaikAlo" kRSTathI vanasyAtasie pramANa meTa 8-manatAnu ma ta2 paDe che. - A pramANe asurakumArathI laIne sahastrAra kalpa sudhInA devapurUSonuM aMtara kahIne ve navama mAnatA heSabhuSonu mata2 sUtra2 matAva cha "ANaya devapurisANaM bhaMte" chatyAdi. . "ANadeyapurisANa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi" he bhagavan mAnata heva puruSonu Anata devapurUSapaNAthI chUTayA pachI pharIthI tenI prApti karavAmAM keTalA kALanuM aMtara hoya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama bhI 3 2 3- "goyamA!" gautama / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..........aamaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa ___ jIvAbhigamasUtre jaghanyena varSapRthaktvaM dvicarSAdArabhyA navavarSaparyannamantaraM bhavani, kathamityAha -- iha yo garbhasthaH sarvAbhiH paryAptibhi paryApta sa zubhAdhyavasAyopeto mRtaH san AnatakalpAdarvAk ye devAsta pUtpadyante, natvAnatAdiSu, / yatastAvanmAtrakAle. mAnatAdi yogyAdhyavasAyavizuddhirna bhavet, ya AnatAdibhyazcyutvA bhUyo'pi AnatAdiSu utpatsyate / sa niyamAccAritramavApyaivotpatsyate na tu. cAritramanavApya, cAritraM cASTame varSe prApyate na tu tadarvAk, ataevokta jaghanyato varSapRthaktvamiti / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' . utkarSeNa vanaspatikAlaM yAvadantara bhavati iti / 'evaM jAva gevejjadevapurisassa vi evama AnatadevapuruSavadeva. prANatAraNAghyutakalpagraiveyakadevapuruSasyApi . pratyekasya , . jaghanyena varSapRthaktvam utkarSeNa vanaspati kAlaparyantamiti / 'aNuttarovavADayadevapurisamsa' anuttaropapAnikakalpAtItadeva"jahanneNa" jaghanya se 'vAsapuhutta", varSa pRthaktva, do varSa se novarSa taka kA hai-yaha kaise ? so kahate haiM yahAM jo garbhastha koI prANI,saba paryAptiyoM se hotA huA zubha adhyavasAya se mara kara Anata kalpa se pUrvavartI jo deva haiM una meM utpanna hotA hai kintu Anata Adi deva loko meM nahIM utpanna hotA hai kyoM, ki itane mAtra kAla meM mAnata kalpAdike yogya adhyavasAya kI vizuddhi nahIM ho sakatI hai, tAtparya yaha hai ki jo jIva AnatAdikalpa se cyavita hokara yadi phira AnatAdi kalpoM meM utpanna hogA vaha niyama se cAritra lekara hI vahAM utpanna hogA kintu vinA cAritra liye utpanna nahIM ho sakatA haiM / aura cAritra. : AThave varSa meM prApta hotA hai isase pahale nahIM, isaliye jaghanya se varSepRthaktva kA antara kahA hai| "ukkoseNaM" u.kRSTa se, "vaNassaikAlo" vanaspatikAla, anantakAla-taka kA hai / 'evaM jAva - gevejjadevapurisassa vi" Anata deva puruSa ke jaise hI prANata dhAraNa acyuta kalpa ke aura aveyaka ke deva puruSa kA bhI antara jAnanA cAhiye-jaghanya se varSapRthaktva aura utkRSTa se vanaspati kAla taka kA 'aNumaDiyA bhatara "jahaNNeNaM" dhanyathA "vAsapaha" varSa pRthatva meTa -me thI na. varSa sudhInuM che. A kevI rIte ? te bAbatamAM kahe che ke -ahiMyAM je garbhasthA keI prANa badhI paryAptiyothI paryApta thaIne zubha arthavasAyathI marIne Anataka pathI pahelAnA je havA'cha. tamAthI pani thArya cha / 52 sanita vigaire vAmapanna thatA nathI. kemake-eTalA ja kALamAM anaMtaka95 vigerene thegya adhyavasAyanI vizuddhi thaI zakatI nathI. A kathananuM tAtparya e che ke--je Anata vigere kamAMthI avIne jepAchA Anata vigere kalpamAM utpanna thaze te niyamathI cAritra laIne ja tyAM utpanna thaze paraMtu cAritra lIdhA vinA, utpanna thaI zakatA nathI cAritra AThamA varSamAM prApta thAya che tanAthI paDeTa prApta thatu nathI. tethI dhanyathI varSa pRthavarnu mata2 4yuM che. "ukkoseNaM" BSTathI "vaNassai kAlo" vanaspati seTale-manatA sudhInu cha. "evaM jAva geveja devapurisassa vi" mAnataha 53SAnI rebha' prAta, mAra, acyuta, 46panA bhane zaiveyakanA deva purUSanuM aMtarapaNa samajI levuM. te jaghanyathI varSa pRthakatva ane utkRSTathI Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 mmmmmm puruSANAmantarakAlanirUpaNam 497 puruSasya 'jahanneNaM vAsapuhutta' jaghanyena varSapRthakatvam dvitIyAdArabhya navavarSaparyanta mantaraM bhavati 'ukkoseNaM saMkhejjAiM sAgarovamAiM sAiregAI' utkarSaNa saMkhyeyAni sAgaropamANi, sAtirekANi yAvadantaraM bhavati / tatra saMkhyeyAni sAgaropamANi tadanyavaimAnikeSu saMkhyeyavArotpatyA vijJeyAni motirekANi manuSyabhavaibhavantIti / atra yadyapi sAmAnyato'nuttaropapAtikadevapuruSasyAntara kathitaM tathApi aparAjitadevapuruSaparyantasyaitadantaraM jJAtavyam, sarvArthasiddhe sakRdevotpAdena tatrAntarAsaMbhavAta, iti ||suu010|| tadevaM kathitaM puruSANAmantaram samprati-alpabahutva mucyate alpabahutvAni ca paJca bhavanti tapathA-prathama sAmAnyAlpabahutvam dvitIyaM trividhatiryag viSayam tRtIyaM trividhamanuSya puruSaviSayam ttarovavAiyadevapurisassa jahanneNaM vAsapuhuttaM ukkoseNaM sakhejjAiM sAgarovamAI sAtiregAI" anuttaroSapAtika kalpAtIta devapuruSa kA jaghanya se antara, varSa pRthaktva-do varSa se lekara nau varSa-taka kA aura utkRSTa se kucha adhika saMkhyAta sAgaropamakA hai manuttAropa pAtika kalpAtIta deva puruSoM se atirikta vaimAnika devapuruSoM meM sakhyAta vAra isakI utpatti kI apekSA se yahAM saMkhyAta sAgaropama kahe gaye haiM tathA jo kucha adhikatA inameM kahI gaI hai, yaha manuSyabhavoM ko lekara kahI gaI hai, isa prakAra kucha adhika saMkhyAta sAgaropama kA yahAM para sAmAnya se hI anuttaropapAtika deva puruSa kA antara kahA gayA hai taba bhI aparAjita deva puruSa taka kA hI antara jAnanA cAhiye -kyoM ki sarvArtha siddha meM to jIva kI eka bAra ho utpatti hotI haiM isalie vaha antara kathana banatA nahIM hai| isa prakAra deva puruSa kA jaghanya aura utkRSTa se antara samApta huA / sUtra // 10 // vanaspati sudhArnu cha. "aNuttarovavAiyadevapurisassa jahaNNeNaM vAsamuhattaM UkkoseNaM saMkhejAiM sAgarovamAiM sAtiregAI" anuttarAta yAtIta vaSarnu mAta2 dhanya thI varSa pRthakva-eTale ke be varSa thI laIne nava varSa sudhInuM ane utkRSTathI kaMIka vadhAre saMkhyAta sAgarepanuM che. anuttarAyapAtika kalpAtIta deva purUSo zivAyanA vaimAnika deva purUSomAM saMkhyAtavAra tenI utpattinI apekSAthI ahiMyAM saMkhyAta sAgaropama kahyA che. tathA temAM je kaMIka adhika paNuM kahyuM che. te manuSya jene laIne kahelA che. A rIte kaMIka vadhAre saMkhyAta sAgaropamenuM aMtara ahiyAM spaSTa thaI jAya che, je ke ahiyAM sAmAnya paNAthI ja anuttarapapAtika deva purUSonuM aMtara kahela che, te paNa aparAjIta deva purUSo sudhInuM ja atara samajavuM kemake-sarvArthasiddhamAM to jIvanI utpatti ekavAra ja thAya che. tethI te aMtaranuM kathana banatuM nathI. A pramANe devapurUSanA aMtaranuM kathana jaghanya ane utkRSTathI je karyuM te samApta thayuM sUtra 10 63 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 / jIvAbhigamasUtre caturtha devapuruSaviSayam paJcamaM mizrapurupaviSayam tatra prathamaM tAvadAha-'appA bahuyANi'" ityAdi / - mUlam - 'appA bahuyANi jahevitthINaM jAva eesi NaM bhaMte ! devapurisANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ! goyamA ! samvatthovA vemANiyadevapurisA avaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA bANamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA joisiyadevapurisA sNkhejjgunnaa| eesi Na, bhaMte? tirikkhajoNiyapurisANa jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM, maNussapurisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM, devapurisANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM sohammANaM jAva savvaTTha siddhagANa ya kayareM kayarehito appAvA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA aMtaradIvagamaNussapurisA devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, harikhAserammagavAsa akamma bhUmiga maNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, hemavaya. eraNNavaya vAsa akammabhUmiga maNussapurisA do vi tullA sNkhejjgunnaa| bharahesvayavAsa kamma bhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA / puvvavidehAvaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA, anuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA, unarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA, majjhimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA, heTThimagevejjadevapurisA. saMkhejjaguNA, accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA, jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pre02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 499 kappe devapurisA asaMkhejjaguNA jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA sohamme kappe devapurisA asaMkhejjaguNA bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA khahayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA jalayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' ||suu0 11 // chAyA-alpabahutvAni yathaiva.strINAM yAvat pateSAM khalu bhadanta! devapuruSANAM bhavanapAsinAM vAnadhyantarANAM jyotiSkAnAM vaimAnikAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA ghA vizeSAdhikAvA ? gautama! sarvastokA vaimAnikadevapuruSAH bhavanavAsidevapuruSA. asaMkhyeyaguNAH vAtavyantaradevapuruSA asaMkhyeyaguNAH, jyotiSka devapuruSAH saMkhyeyaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! tiryag yonikapuruSANAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM manuSyapuruSANAM karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnA devapuruSANAM bhavanavAsinAM pAna vyantarANAM jyotiSkANAM vaimAlikAnA saudharmANAM yAvat sarvArthasiddhakAnAM ca katare katare. bhyo'lyA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA? gautama! sarvastokA antaradvIpakamanuSyapuruSAH, devakurUttara kurvakarmabhUsikamanuSyapuruSAdvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH / harivarSaramyakava rSAkarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyA saMkhyeyaguNAH / haimavatairaNyavattavarSAkarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH bharatairavatavarSakarmabhUmikamanuSyapuruSA , dvaye'pi tulyAH sNkhyeygunnaaH| pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyapuruSAHdvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, anuttaropapAtikadevapuruSA asaMkhyeyaguNAH, paritananaiveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, madhyamaveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, adhastanauveyakadevapurupAH saMkhyeyaguNAH, acyutakalpe devapuruSAH saMkhyeyaguNAH, yAvadAnata kalpe devapuruSAH saMkhyeyaguNAH, sahanAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNA mahAzukre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNaNaH, yAvanmAhendre kalpe devapuruSAH asaMkhyeyaguNAH, sanatkumAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH IzAna kalpe devapuruSA, asaMkhyeyaguNAH, saudharme kalpe devapuruSAH asaMkhyeyaguNAH, bhavanavAsi devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, khecaratiryagrayonikapuruSA asaMkhyethaguNAH, sthalacara tiryaga yonikapurupAH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikapuruSA asaMkhyeyaguNAH, vAnavyantaredevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, jyotiSkadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH // 11 // . Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 jIvAbhigamasUtre mmammmmmmmmirmwammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm TIkA---'appA bahuyANi jahevitthINaM, purupANAmalpabahutvAni yathaiva strINAm , mAmAnyataH strINAM yathA'lpavahutvAni strIprakaraNe kathitAni tenaiva rUpeNa sAmAnyataH puruSANAmapi alpabahutvAni vaktavyAni kiyatparyantaM strIprakaraNaM vaktavyaM tatrAha 'nAva' ityAdi 'jAva eesiNaM bhaMte ! devapurisANaM' yAvat eteSAM khalu bhadanta! devapurupANAm alpabahutvAni paJca bhavanti, tatra prathama sAmAnyatastiryaGamanuSyadevapuruSANAmalpavahutvam / dvitIya jala carAdi trivighatiryakpurupANAmalpabahutvam 2, tRtIyaM karma mAmakAdi trividhamanuSyapurupANAmalpabahutvam 3, caturtha devapurupANAmalpabahutvam 4, paJcamaM tiyaDmanuSyadevAnAM mizramalpa bahutvam 5 atra yAvatpadena eteSAM paJcAnAmalpa bahutvAnAM madhyAccaturtha-devapurupAlpabahutvAda'ktanAni AdyAni trINi alpabahutvAni saMgrAhyANi / tatra prathamamalpabahutvaM sAmAnyatastiryaDmanuSyadevapuruSaviSayakam 1 dvitIyaM tiryagyonika jala isa prakAra se yahAM taka puruSoM kA antara kahA ava sUtrakAra inakA alpavahutva kahate hai--- 'appA bayA' ityAdi / TIkArtha-'appA vahuyANi jahevitthINaM' samAnya strI prakaraNameM striyoM ke malpa bahutva kA kathana jisa prakAra se kiyA gayA hai usI prakArase sAmAnyata. puruSoM kA alpavahutva kahalanA cAhie / "jAva eesi NaM bhaMte devapurisANaM" aura yahAM para alpavahutvakA prakaraNa yAvat devapuruSoM ke alpavahutvake prakaraNase pahile pahilekA gRhIta huA hai. aisA jAnanA cAhie yaha alpabahutva pAMca prakAra kA hotA hai jisameM pahilA tiryazca Adike saMbandhameM puruSoM kA samAnya alpabahutva hai ? dUsarA tIna prakAra ke tiryacoM kA hai 2, tIsaga tIna prakAra ke manuSya puruSoM ke saMbandhameM hai 3, cauthA devapuruSoM ke saMvandhameM hai 4, aura pAMcavAM alpava hutva tiyeca manuSya deva isa prakAra se milita purupoM ke saMbandhameM haiM 5 / yahA yAvat pada se pAMca prakAra ke alpabahutvoM kA sagraha hotA hai, jaise pahilA sAmAnya tiryazca manuSya devo ka 1, A rIte ahIMparyanta purUSonuM aMtara kahyuM che. have sUtrakAra teonA a5 bahupaNAnuM 4thana 4re che. "appAvahuyANi" tyAha TI-"appA bahuyANi jahevitthINa" sAmAnya strI prabhArI pramANe ma85 miipaNAnuM kathana karavAmAM Avela che, e ja pramANe sAmAnya puruSanu alpa bahupaNuM kahI levu "jAva pasiNaM bhaMte ! devapurisANaM" mane mayi mA 2285 patyAnu 54265 yAvat deva purUSonA a5 bahupaNAnA prakaraNathI pahelA pahelAnuM grahaNa karAyuM che. tema samajavuM A a5 bahupaNu pAMca prakAranuM hoya che. jemAM paheluM tirthaM ca vigere purUSonuM sAmAnya alpa bahupaNuM che. bIjuM traNa prakAranA nircenA saMbaMdhamAM che. 2 trIju traNa prakAranA manuSya purUSonA saMbaMdhamA che 3 ceAthuM deva purUSonA saMbaMdhamAM che. 4, ane pAMcamuM alpa bahupaNuM tiryaMca, manuSya, deva, A rIte maLelA purUSonA saMbaMdhamAM kahyuM che. 5 ahiyAM yAvata parathI pAMca prakAranA alpa bahupaNu mAMthI pahelAnA traNa alapa bahupaNAne sa graha thaye che. jemake Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2. puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 501 carasthalacara-khecarapuruSaviSayakam 2 tRtIyaM karmabhUmikAkarmabhUmikAntaradvIpakamanuSyapuruSaviSayakam 3, etAni trINi alpabahutvAni eteSAmeva strIviSayakAlpabahutvavadeva vyAkhyeyAni, bhedastAva detAvAneva yat-tatra 'eyAsiNa bhaMte! tirikkhajoNitthINaM' ityAdi kathitam atra tu 'eesiNaM bhaMte tirikkhajoNiyapurisANaM. ityAdi vAdhyam AlApakaprakAraH svayamUhanIyaH tathAca sarvastokAH manuSyapuruSAH, tadapekSayA tiryagrayonika puruSA asakhyeyaguNA adhikAH, / tadapekSayA devapuruSA asaMdhyeyaguNAadhikAH / 1) tiryagayonikapuruSeSu madhye sarvastokAH khecarapuruSAH tadapekSayA sthalacarapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikAH / tadapekSayA jalacarapuruSAH sakhyeyaguNA adhikAH // 2 // manuSyapuruSeSu madhye sarvastokAH antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyapuruSastadapekSayA devakuruttarakurvakarmadasarA jalacarAdi tIna prakAra ke jalacaroM kA, tIsarA karmabhUmika Adi tIna prakAra ke manuSyoM kA 3, ye tInoM alpabahutva inakI striyoM ke prakaraNameM jaisA pahale alpabahutva kahA hai vaisA hI ina puruSoM ke alpabahutvameM bhI jAna lenA cAhiye / antara itanA hI hai ki strI prakaraNameM "eyAsi NaM bhaMte tirikkhajoNisthINa ..." ityAdi kahA hai aura yahAM para -- "eesiNaM bhaMte tirikkhajoNiyapurisANa" ityAdi kahanA cAhiye, 'AlApakoMkA prakAra svayaM samajha lenA cAhiye / yAvatpadase gRhIta tIna alpabahutvoM kA artha isa prakAra haiM ___ sabase kama manuSya puruSa haiM, inakI apekSA tiryagyonika puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / tiryagyonika puruSoM kI apekSA devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / yaha pahalA manpabahutva hai 1 // tiryagyonika puruSoM meM sabase kama khecara puruSa haiM, khecara puruSoM kI apekSA sthalacara puruSoM saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, sthalacara puruSa kI apekSA jalacara puraSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / ' yaha dUsarA alpabahutva hai| manuSya puruSoM meM sabase kama antaradvIpake manuSya pahelAM sAmAnya tiryaMca manuSya devenuM 1 bIjuM jalacara vigere traNa prakAranA jalacaranuM 2 trIju karmabhUmija vigere traNa prakAranA manuSyanuM 3 A traNe alpa bahupaNuM teonI stri nA prakaraNamAM je pramANe kahyuM che, eja pramANe A purUSonA alpa bahupaNAmAM paNa samave. 524 meTA cha hai-sI aramAM "payAsi NaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM" tyA ukhu cha bhane mAyA "eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyapurisANaM" tyA kahevuM joIe tenA AlApakone prakAra jJAtAthI samajI le yAvatpadathI grahaNa thayela alapa bahapaNane artha A pramANe che sauthI ochA manuSya purUSa che tenA karatAM tiryanika purUSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che tiryaMcenika puruSo karatAM devapurUSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. A rIte A pahelu alapa bahatva che. 1 tiryagenika purUSomAM sauthI ochA khecara purUSo che khecara purU karatAM jalacara purUSa sakhyAtagaNuM vadhAre hoya che, A bIju alapa bahupaNuM kahyuM che. 2 manuSya purUSamAM sauthI ochA ataradvIpanA manuSya purUSa che atadvIpanA manuSya purU karatA devakurU Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwww www jIvAbhigamasUtre hara bhUmikamanuSyA sakhyeyaguNA adhikA eteSAM dayAnAM parasparaM tulyataiva ! etadapekSayA harivaparamyakavarSAkarmabhUmikapuruSAH sakhyeyaguNA adhikA stathA ime dvaye parasparaM tulyAH / etadapekSayA haimavatairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyAH saMkhyeyaguNA adhikAH parasparamime dvaye tulyAH / bharataira vatavarpakarmabhUmikamanuSyA. pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA parasparamime dvaye tulyAH / pUrva videhApara videTakarmabhUmikamanuSyapuruSAH pUrvApekSayA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti tathA parasparametepAM tulyatA bhavati / 3 // etatparyantamalpabahutvatrayaM yAvatpadena saMgrAhyam / etAni trINi alpa bahutvAni santi' caturthaM devapuruSa viSayakamalapabahutvaM sUtrakAra svayameva darzayati 'eesi NaM maMte deva purisANaM' ityAdi / 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khala bhadanta ! 'devapurisANaM' devapuruSANAM-sAmAnyato devapuruSANAm 'bhavaNavAsINaM' bhavanavAsinAM bhavanavAmi devAnAm 'cANamaMrANa' vAnavyantarANAmpuruSa haiM antaradvopa ke manuSya puruSoM ko apekSA devakuru aura uttara kuruke manuSya puruSa parasparameM donoM samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika haiM / inako apekSA harivarSa aura ramyaka varSa ke manuSya puruSa paraspara meM donoM samAna hote huye saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, inakI apekSA haimavata aura hairaNyavatakSetrake manuSya purupa paraspara meM donoM samAna hote hue asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM, inakI apekSA bhagata aura aigvata kSetrake manuSya puruSa parasparameM samAna hote huai saMkhyAtaguNe adhika hote haiM inakI apekSA pUrvavideha aura apara videhake manuSya puruSa parasparameM samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika hote haiM / yaha tIsaga alpabahutva hai 3 / isa prakAra manuSya puruSa taka ina tIna alpabahutvoM kA yahA yAvatpadase prahaNa huA hai| aba devapuruSoM kA alpabahutva sUtrakAra svaya kahate haiM-- "eesiNaM bhaMte ityAdi ___eesi NaM bhaMte' he bhadanta ! ina 'devapurisANaM' devapuruSoM kA athAt sAmAnya devapuruSoM kA, jinameM 'bhavanavAsINaM' bhavanavAsIdevoMke 'vANamaMtagaNaM' vAnavyantara devoMke ane uttara kurUnA manuSya purUSa ane anya bane sarakhA che ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che. teonA karatA harivarSa ane ramyaka varSanA manuSya purUSa ane parasparamAM sarakhA che. ane sa khyAta gaNuM vadhAre che. tenA karatAM haimavata ane hairaNyavata kSetranA manuSya purU parasparamAM ane samAna che. ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che tenA karatA pUrva videha ane apara videhanA manuSya purUSe parasparamAM samAna che, ane saMkhyAta gaNuM vadhAre che. A trIjuM a95 bahupaNuM che. 3 A pramANe manuSya purUSa sudhI traNa alpa bahupaNAnuM grahaNa ahiMyA yAvat padathI thayela che. ve yAthA hevapuruSAnuma5 mA sUtrapAtematAvatA 49 cha -"eesiNaM bhaMte !" tyAdi "esi NaM bhaMte ! bhagavan mA "devapurisANaM" va 53vAnu arthAta sAmAnya heva 53vAnu bhA bhavaNavAsINaM" sapanavAsI hevAmA bhane "vANamaMtarANaM" pAna0yu Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmapava hutva nirUpaNam 503/ vAnavyantaradevAnAm 'joisiyANaM' jyotiSkANAm jyotiSkadevAnAm 'vemANiyANa ya' vaimAnikAnAM ca 'kare kare hiMto' katare devAH katarebhyo devebhyaH 'appAvA' alpA vA 'bahuyA vA' bahukA vA 'tulA vA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA vA deveSu parasparaM kasyApekSayA kasyAlpatva bahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM veti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama! 'sanvatthovA' mANi devapurisA' sarva stokAH sarvebhyo'lpIyAMso vaimAnikadevapuruSA bhavantIti / 'bhavaNavAsI devapurisA asaMkhejjaguNA' vaimAnikadevapuruSA pekSayA bhavanavAsino devapuruSAH asaMkhyeya guNA adhikA bhavantIti / 'vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA' vAnavyantara devapuruSA bhavanavAsi devapuruSApekSayA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti 'jeisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapuruSApekSayA jyotiSka devapuruSAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti / atra devaprasaGgavazAt kevala devapuruSANA malpabahutvaM pradarzyate-- deveSu sarvastokAH anuttaropapAtika devapuruSAH kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavakAzapradezagazipramANatvAt / anuttaro'joisiyANa' jyotiSka devo ke aura 'vemANiyANaM' vaimAnikadevoM ke 'kayare kayarehiMto' kauna deva kina devoM kI apekSA 'appA vA bahuyA yA tullA vA visesAhiyA vA' alpa haiM kauna bahuta haiM kauna tulya hai aura kauna vizeSAdhika haiM / gautama ke isa prazna ke uttara meM bhagavAn kahate haiM - 'goyamA ! ' he gautama ! 'savvatthovA vaimANiyadevapurisA' sabase kama vaimAnika devapuruSa haiM 'bhavanavAsI devapurisA asaMkhejjaguNA' vaimAnika devapuruSoM kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika hote haiM / 'vANamaMtara devapurisA asaM khejjaguNA' bhavanavAsI devapuruSoM kI apekSA vAnavyantara devapuruSa masaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAmanyantara devapuruSoM kI apekSA jyotiSka deva saMkhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM devoM ke prasaMgavaza se kevala devapuruSoM kA alpabahutva dikhalAyA jAtA haiuntara hevobhA 'noisiyANaM' jyotiSTu hevAbhAM bhane 'vemANiyANaM' vaibhAni hevAbhAM " kayare kayarehiMtoM" yA devA yA devA ratAM "appA vA bahuyA ghA tullA vA visesAhiyA vA" pache ? yAheva syAheva uratA vadhAre che ? yAheva syAddevanI tujhya che ? ane kyAdeva kayAdevathI vizeSAdhika che ? gautama svAmInA A praznanA uttaramA prabhu he che - "goyamA ! he gautama / " savvatthovA vemANiyadevapurisA' sauthI mochA vaibhAni devacu3Sa che. "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA" vaibhAni deva 53SA ratAM lavanavAsI heva pu3Sa asabhyAta gAyA vadhAre hoya che. "vANamaMtaradevapurisA asaMkhejjaguNA" lavanavAsI heva 3SAratA vAnavyantara deva puruSa asa jyAta gAyA vadhAre hoya che "joisiyadevapurisAsaMkhejaguNA" vAnavyantaradeva pu3So ratA nyotiSNu deva pu3Sa sauMdhyAta gayA vadhAre hoya che. ahiyAM devAnA prasa`gathI kevaLa deva purUSAnu ja alpa bahupaNuM. matAvavAmAM Ave che. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jIvAbhigamasUtre papAtikadevapuruSebhya uparitanagraiveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH bahattarakSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgavAkA zapradezagazipramANatvAt nanu kathametajjJAyate yat anuttaropapAtikadevapuruSApekSayA uparitanagraiveyakadevapuruSA saMkhyeyaguNA adhikAH 1 iti cedatrocyate-vimAnabAhulyAt , tathAhianuttaradevAnAM paJcavimAnAni, vimAnazataM tu uparitanagaveyakaprastaTe prativimAnaM cAsaMkhyeyA devAH yathAyathA cA'gho'dhovIni vimAnAni adhikAni bhavanti tathAtathA tatra devA api pracuratayA lamyante, tato jJAyate yat-anuttaravimAnavAsidevapuruSApekSayA bRhattarakSetrapalyopamA'saMkhyeyabhAgavalkAzapradezarAzipramANatvena uparitanauveyakaprastaTe devapuruSAH saMkhyeya guNA adhikA iti / evamuttaratrApi bhAvanA krttvyaa| uparitanapraiveyakadevapuruSApekSayA madhyamagrave devoM meM sabase kama anuttaropapAtika deva hote haiM. kyoki ve kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI jitanI AkAzapradezarAzi hotI haiM utane pramANavAle hote haiN| anuttopapAtika deva puruSoM kI apekSA uparitanapraiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki ye vRhattara kSetrapalyopama ke masaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAzapradezarAzi pramANavAle hote haiN| ____ prazna-yaha kaise jAnA jAya ki manuttaropapAtika devoM kI apekSA se uparitana greveyakadeva saMkhyAtaguNe adhika hote haiM ? ___ uratta-yahAM uparitanapraiveyaka prastaTa meM vimAna adhika hote haiM jaise anuttara devoM ke pA~ca vimAna hote haiM aura uparitanapraiveyaka prastaTa meM sau 100 himAna hote haiM, pratyeka vimAna meM , asaMkhyAta deva hote haiM, jaise jaise nIce nIce rahane vAle vimAna adhika hote hai vaise vaise unameM deva bhI pracura hote haiM isaliye jAnA jAtA hai ki anuttara vimAna devapuruSoM kI apekSA vRhattara kSetra palyopama ke asakhyAtaveM bhAgavartI AkAza pradeza pramANa vAle hote haiM devAmAM sauthI ochA anuttapipAtika deva hoya che kemaketeo kSetra palyopamanA asaMkhyAta mAM bhAgavatI jeTalI AkAza pradezarAzi hoya che eTalA pradezanA hoya che anuttarapapA tika devapurU karatA uparitana veyaka deva purU sa khyAta gaNA vadhAre hoya che kemake- bRhattarakSetra palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgavata AkAza pradezarAzi pramANa vALA hoya che. prazna- vI zate tI zAya OM anuttaro55ti vo 42tA 52tana greveyahe' saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che? uttara-ahiyA uparitana vecaka prastaTamAM vimAna vadhAre hoya che, jemake--anuttara denA pAMca vimAno hoya che ane uparitana zaiveyaka prastaTamAM se 100 vimAne hoya che, dareka vimAnamAM asaMkhyAta de hoya che. jema jema nIce nIce rahevA vALA vimAno vadhAre hoya che. tema tema temAM devo paNa adhika hoya che tethI jANI zakAya che ke-anuttara vimAna devapurU karatAM bRhattara kSetra palyopamanA asaMkhyAtamA bhAgavatI AkAza pradeza pramANe Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 505 kaprastaTadevapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / madhyamagraiveyakadevapuruSApekSayA'pi adhastanapraiveyakaprastaTadevapuruSAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / adhastanauveyakadevapuruSApekSayA acyutakalpadevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, acyutakalpadevapuruSApekSayApi AraNakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / yadyapi AraNAcyutakalpau samAnazreNIko samavimAnasakhyakau ca, tathApi kRSNapAkSikA stathAsvabhAvattvAt Adhikyena dakSiNasyA~ dizi samutpadyante / ato'cyutakalpadevApekSayA ete sakhyAtaguNAdhikA' proktA / uparitanauvekadeva sakhyAtaguNe adhika hote hai / alpabahutva ke viSayameM isI prakAra bhAvanA kara lenI caahiye| uparitanagaveyaka devapuruSo kI apekSA madhyamaveyaka devapurupa sakhyAtaguNe adhika hote hai / madhyamagraiveyaka devapuruSo kI apekSAse adhastanauveyaka prastaTa devapuruSa sakhyAta guNe adhika hote hai / adhastanauveyaka devapuruSo kI apekSA acyutakalpa devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai, acyutakalpa devapuruSo kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / zaMkA--AraNa aura acyutakalpa ye dono samazreNivAle aura samAna vimAna sakhyAvAle hote hai tathApi acyutakalpa kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSoM meM sakhyAtaguNI adhikatA Apa kaise kahate hai ? uttara-yahA~ jo bAta kahI gaI hai, usakA kAraNa yaha hai ki kRSNapAkSika jIva tathAvidha svabhAva se dakSiNadizA meM adhikatA se utpanna hote hai / isalie acyutakalpa ke devapuruSo kI apekSA se AraNakalpa ke devapuruSa adhika kahe gaye hai, vALA hovAthI uparitana deva sa yAtagaNuM vadhAre hoya che a5 bahupaNAnA saMbaMdhamAM A pramANenI bhAvanA karI levI joIe. uparitana veyaka deva purUSa karatAM madhyama jaiveyaka deva purUSa saMyAtagaNuM vadhAre hoya che. madhyama greveyaka devapuruSa karatAM adhatana raiveyaka prastaTanA devapuruSe saMkhyAtagaNo vadhAre hoya che. adhastana veyaka deva purUSo karatAM azruta kalpanA devapuruSe saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che. azrutakalpanA deva purUSo karatAM ArakalpanA deva purUSA saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che zaMkA-AraNa ane ataka5 A bane kapa samazreNI vALA ane sarakhI vimAne nI saMkhyAvALA che. te paNa ayutakalpa karatAM AraNa kalpanA deva puruSomAM saMkhyAtagaNuM adhikapaNuM Apa kevI rIte kahe che ? uttara-ahiyA je vAta kahevAmAM AvI che, tenuM kAraNa e che ke-kRSNapAkSika che tathAvidha svabhAvathI dakSiNa dizAmAM adhika paNuthI utpanna thAya che tethI azrutakalpanA deva purUSo karatAM A AraNa ka95nA devapuruSo vadhAre kahyA che te kRSNa pAkSika keNa che? A - Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ki te kRSNapAkSikAH / iti tatsvarUpaM pradarzyante jIvA dvividhA bhavanti zuklapAkSikAH kRSNapAkSi kAzca, tatra yeSAM kiJcidRno'pArddhapudgalaparAvarttapramitaH saMsAro vartate, te zuklapAkSikA', tdi| tare dIrghasasAriNaH kRSNapAkSikAH, taduktam 'jesimavaDUDho puggalapariyaTTo, sesao ya saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu, ahie puNa kaNhapakkhIyA' // 1 // yepAmapAH pudgalaparAvartaH zepazca sasAraH / te zuklapAkSikAH khalu adhike punaH kRSNapAkSikAH / / 1 / / ata evAlpA eva zuklapAkSikA alpasasArANAM stokAnAmeva sabhavAt / vahavaH punaH kRSNapAkSikAH dIrghasasArANA manantAnantAnAM sabhavAt / / atha kathamida mavagamyate--yat kRSNapAkSikAH prAcuryeNa dakSiNasyAM dizi samutpadyante ? iti, atrocyate-tathA svabhAvatvAt , teSAM tathAsvabhAvatva yathA-kRSNapAkSikAH khalu dIrghasasAra ___kauna ve kRSNapAkSika hai ? isapara kRSNapAkSika kA svarUpa dikhalAyA jAtA hai--jIva do prakAra ke hote hai-eka zuklapAkSika aura dUsare kRSNapAkSika, inameM jinakA sasAra kiJcit Una apApudgalaparAvarttamAtra avaziSTa rahatA hai ve zuklapAkSika hai aura inase bhinna jo dIrgha sasArI jIva hai ve kRSNapAkSika hote hai jaise kahA bhI hai-jesimavaDDho." ityAdi arthAt jinake sasAra arddhapudgalaparAvartta zepa rahatA hai ve zuklapakSika aura isase adhika sasAra zepa rahatA hai ve kRSNapAkSika hote hai| isalie alpasasArI hone ke kAraNa zuklapAkSika alpahI hote haiM kintu kRSNapAkSika adhika hote he kyoki dIrghasasArI anantA nanta hote hai| prazna--yaha vAta kaise jAnI jAve ki kRSNapAkSika pracurata' se dakSiNa dizA meM utpanna hote hai ? sa badhamAM kRSNapAkSikanuM svarUpa batAvavAmAM Ave che-jIva be prakAranA hoya che eka zukalapAkSika ane bIjA kRNu pAkSika, temAM jeone--saMsAra kaIka nyUna apAI pudgala parAvartA mAtra bAkI rahe te zukala pAkSika che ane tenAthI judA je dIrgha saMsArI jevo hoya che, te pAkSiya che. 25 4thu cha -"jesimavaiDho0" tyA arthAt sAnA sa'sAra apAI pudagala bAkI rahe che, teo zukala pAkSika ane tenAthI vadhAre saMsAra bAkI rahe che, teo kRNa pAkSika kahevAya che. tethI alpa saMsArI hovAnA kANe zukala pAkSika cheDAja hoya che paraMtu kRSNa pAkSika vadhAre hoya che. kemake dIgha sa sArI ane tAnata hoya che. prazna--A vAta kevI rIte jANI zakAya ke--kRSNa pAkSika dakSiNa dizAmAM adhika paNAthI tpanna yAyacaM? Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 500 bhAja ucyante, dIrghasasArabhAjazca bahupApodayAd bhavanti, bahupApodayavantazca krUrakarmANo bhavanti, krUrakarmANazca prAyastathA svAbhAvyAt tadbhavasiddhikA api dakSiNasyAM dizi samutpadyante, taduktam 'pAyamiha kUrakammA, bhavasiddhIyA vi dAhiNillesu / neraiyatiriyamaNuyA, murAiThANesu gacchaMti' // 1 // prAya iha krUrakarmANo bhavasiddhikA api dAkSiNAtyeSu / nairayikatiryaDmanujA' surAdisthAneSu gacchanti // 1 // iticchAyA tato dakSiNasyAM dizi prAcuryeNa kRSNapAkSikAnAM sabhavAd acyutakalpadevapurupApekSayA AraNakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNA adhikA iti // AraNakalpadevapuruSApekSayA prANatakalpadevapuruSA saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / prANatakalpadevapuruSApekSayA'pi AnatakalpadevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavantIti / / atredamavaseyam-yat uttaradig devalokasthitadevapuruSA'pekSayA dakSiNadiga devalokasthita uttara unakA aisA hI svabhAva hotA hai kyoki kRSNapAkSika dIrghasaMsArI hote hai, dIrghasaMsArI jIva bahutapApa ke udaya se ho sakate hai' bahuta pApa ke udayavAle jIva krUrakarmA hote hai aura krUrakarmA jIva prAyaH tathAvidha svabhAva se tadbhavasiddhivAle bhI ve dakSiNa dizA meM hI utpanna hote hai jaise kahA bhI hai-"pAyamihakUrakammA0" ityAdi artha upara A cukA hai| dakSiNa dizA meM kRSNapAkSika pracura hone se acyutakalpa ke devapuruSo kI apekSA AraNakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai| kyoki AraNakalpa dakSiNadizA kA devaloka hai| AraNakalpa devapuruSo kI apekSA prANatakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai prANatakalpa ke devapuruSoM kI apekSA Anatakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM aisA jAnanA cAhie ki uttaradizA ke devaloka meM rahe hue devapuruSo kI uttara- teone svabhAvaja e hoya che, kemake--kRSNa pAkSika dIrgha sa sArI hoya che. dIrgha saMsArI jIva ghaNA pApanA udayathI thAya che. ghaNA pApane udayavALA cha krUra karma karavA vALA hoya che ane dUra karma karanArA je prAya tathAvidha svabhAvathI taddabhava siddhi pA 5 dakSiNa dizAmA a5-1 thAya cha ma yuM 5 cha -"pAyamiha kUrakammA0" ItyAdi ane artha uparanA kathanamAM AvI jAya che dakSiNa dizAmAM kRSNa pAkSika jIve ghaNuM hovAthI azruta kalpanA devapurUSo karatAM AraNa kalpanA devapurUSa saMkhyAta gaNuM vadha re hoya che kemake-AraNaka95 dakSiNa dizAnA devaka che. ApaNukalpanA devapurUSa karatA prANatakalpanA devapurUSa saMvyAtagaNuM vadhAre hoya che. prAtakalpanA devapurUSa karatA Anata kalpanA devapuruSa saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che ahiyAM ema samajavuM joIe ke--uttara dizAnA devalekamAM rahelA deva purUSo karatAM Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIvAbhigamasUtre hammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm devapuruSA. sakhyeyaguNA adhikA bhavanti dakSiNasyA digi kRSNapAkSikAnAM prAcuryeNa samutpattisabhavAt , zuklapAkSikApekSayA ca kRSNapAkSikANAM svabhAvataH prAcuryAditi / ete sarve'pi anuttaravimAnavAsyAdayaH pazcAnupUrvyA AnatakalpavAsiparyantadevapurupA. 'ANayapANaya mAI pallassA saMkhabhAgAu' iti vacanAt pratyeka kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavalkAgapradezarAgi pramANA jJAtavyA' kevalaM sakhyeyo bhAgo'tra vicitra iti paraspara yathokte sakhyeyaguNatve na ko'pi virodha iti / AnatakalpadevapurupApekSayA sahasrArakalpavAsidevapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, dhanIkRtalokasyaikaprAdezikyA' zreNerasakhyeyatame bhAge yAvanta AkAgapradegA bhavanti tAvatpramANatvAt sahasrAradevapurupANAmiti, sahasrArakalpadevapurupA'pekSayA mahAzukrakalpavAsidevapuruSA apekSA dakSiNadizA ke devaloka meM rahane vAle devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki TakSiNadizAmeM kRSNapAkSika pracura mAtrA meM utpanna hote hai, aura zuklapAkSiko kI apekSA kRSNapAkSika svabhAvataH adhika hI hote haiN| anuttaravimAnavAsi devo se lekara pazcAnupUrvI se Anatakalpa vAsiparyanta ke devapuruSa 'ANayapANayamAI pallassAsaMkhabhAgAu" isa vacana se pratyeka kalpavAsI deva kSetra palyopama ke asakhyAtabhAgavartI AkAzapradezo kI * rAzi ke pramANa vAle jAnane caahie| kevala bheda itanA hI hai ki yahAM jo sakhyAtabhAga hai vaha nAnAprakAra kA hotA hai isalie paraspara meM kahe gaye sakhyAtaguNatva meM koI virodha nahIM AtA hai / ___ Anatakalpa ke devapuruSo kI apekSA sahasrArakalpavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki dhanIkRtaloka ke eka pradezavAlI zreNi ke asaMkhyAtave bhAgame jitane AkAzapradeza hote hai utane pramANa ke sahasrArakalpake devapuruSa hote hai| sahasrArakalpa ke devapuruSo kI dakSiNa dizAnA devalokamAM rahevA vALA deva purUSa sa khyAta gaNA vadhAre hoya che, kemakedakSiNa dizAmAM kRSNa pAkSika ghaNu pramANamAM utpanna thAya che ane zukala pakSa vALAo karatA kRSNa pakSavALA svAbhAvika rIte ja vadhAre hoya che anuttara vimAnamAM rahevA vALA devethI as 5zvAnupUI thI mAnata5mA rahekA pApa hai| paya-tanA hevapuruSo 'ANayapANayagAI pallassAsaMkhabhAgAu" mA kyanathI 424 465mA 29vAvA hevA kSetra pakSyA5manA masacyAta bhAgavatI AkAza pradezonI rAzi pramANavALA hoya che. tema samajavuM kevaLa bheda eTale ja che ke--ahiyA je sakhyAta bhAga che, te aneka prakArano hoya che. tethI parasaparamA kahelA saMkhyAta guNa paNAmAM kaIpaNa virodha AvatuM nathI. AjatakalpanA devapuruSo karatA sahastrAra kalpamAM rahevA vALA devapuruSe asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake- nItalekanI eka pradeza vALI zreNInA asa khyAtamA bhAgamA jeTalA AkAza pradezo hoya che, eTalA pramANavALA sahastrAra ka95nA deva puruSo hoya che. sahastrArak5nA Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 409 asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / bRhattarazreNyasakhyeyabhAgavAkAzapradezarAzipramANatvAt . mahAzukradevapuruSANAm / kathamittha miticeTAha-vimAnabAhulyAt / tathAhi SaTsahatravimAnAni sahasrArakalpe, catvAriMzatsahasrANi mahAzukre, anyacca-adhovimAnavAsino devA bahubahutarA , uparitanoparitanavimAnavAsina' stokastokatarA stataH sahasrArakalpadevapuruSApekSayA mahAzukrakalpavAsidevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA upapadyante / mahAzukrakalpavAsidevapurupApekSayA lAntakakalpadevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, vRhattamazreNyasakhyeyabhAgavA kAgapradezarAzipramANatvAt / lAntakebhyo'pi brahmalokavAsidevapurupA asakhyeyaguNA , epAapekSA mahazukrakalpa ke devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / kyoki ye bRhattara zreNi ke asakhyAtabhAgavartI AkAzapradeza rAzipramANa ke hote hai / ye kaise adhika hote hai / usame kAraNa ' dikhAlAtehai-sahasrArakalpa kI apekSA mahAzukrakalpa meM vimAna adhika hote hai, jaise sahasArakalpa meM to vimAna chahahajAra hai aura mahAzukrakalpa meM cAlIsa hajAra vimAna hote hai / dUsarI bAta yaha hai ki-nIce nIce ke vimAnavAsI deva bahu bahutara hote hai aura Upara Upara ke vimAnanivAsI deva stokastokatara-thoDe-thoDe-hote hai isa kAraNase sahasrArakalpake deva purupo kI apekSA mahAzukrakalpavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / mahAzukrakalpavAsI devapurupo kI apekSA lAntakakalpavAsI deva puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ye bRhattamazreNi ke asaMkhyAtave bhAgavartI AkAza pradezarAzi ke pramANavAle hote hai| lAntakakalpa ke devapuruSo kI apekSA brahmalokavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki inakA bhI pramANa 'bhUyaH' phira pahale se adhika usI prakAra deva puruSo karatA mahAzuka ka95nA deva purUSo asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake e bahattara zreNInA asa khyAta bhAgavatI AkAza pradeza rAzi pramANana hoya che e vadhAre kevI rIte heya che ? temAM kAraNa batAve che ke-sahastrAraka9pa karatA mahAzukra ka95mAM vimAne vadhAre hoya che jemake--sahastrAra ka95mAM te cha hajAra vimAne che, ane mahAzuka ka95mAM cAlIsa hajAra vimAne hoya che bIjI vAta e che ke-nIce nIcenA vimAnamAM rahevAvALA deve bahu bahuta hoya che. ane upara uparanA vimAnamAM rahevA vALA deva staMka oNkatara thoDA thoDA hoya che te kAraNathI saDasAra ka95nA deva purUSo karatA mahAzukra kalpamAM rahevAvALA devapurUSo asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. mahAzukamAM rahevAvALA deva purUSo karatA lAntaka ka9pamAM rahevA vALA deva purU ara khyAtagaNuM vadhAre hoya che kemake-A bRhattara zreNInA asa khyAtamA bhAgavatI AkAza pradeza rAzi pramANa vALA hoya che lAntaka ka95nA deva purUSo karatA brahmalekavAsI devapurUSe asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake--teonuM pramANa 55 "bhUyaH" izathI paDasAthI vadhAre pramANe meTale (al-ta45mA 2vA vANA va Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 jIvAbhigamasUtre mapi bhUyo vRhattamazreNyasakhyeyabhAgavartyAkAzapradezarAzipramANatvAt / brahmalokavAsidevapurupAspekSayA mAhendrakalpavAsidevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, bhUyastaravRhattamAkAzazreNyasakhyeyabhAgagatAkAzapradezapramANatvAt / mAhendra kalpavAsidevapurupApekSayA sanatkumArakalpavAsideta puruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / vimAnavAhulyAta, tathAhi - sanatkumArakalpe dvAdagagatasahasrANi vimAnAni, mAhendrakalpe tu aSTota sahasrANi / anyanca sanatkumArakalpo dakSiNa digvibhAgArttI, mAhendra cottaradigvartI, dakSiNasyAM ca dizi kRSNapAkSikA bahava samutpadyante, ato mAhendrakalpadevapurupebhyaH sanatkumArakalpavAsidevapuruSA asakhyeyaguNA adhikAH samutpadyante iti / ete ca sarve'pi sahasrArakalpavAsi devapurupata Arabhya sanatkumAra kalpavAsidevapuruSaparyantA. devapuruSAH pratyekaM svasthAne (lAntakakalpavAsI devapuruSo ke jaise ) vRhattama zreNi ke asakhyAta bhAgavartI AkAza pradezo kI rAzi jitanA hotA hai / brahmalokavAsI devapuruSo kI apekSA mAhendrakalpa - vAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / kyoki inakA pramANa- bhUyastara- phiraphira- pahale se adhika bRhattama AkAzazreNike asakhyAtavarttI AkAzapradezarAzi jitanA hotA hai / mAhendrakalpavAsI devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai kyoki yahAM vimAna bahuta hote hai, jaise - mAhendrakalpa meM to AThalAkha hI vimAna hote hai kintu sanatkumArakalpa meM bAraha lAkha vimAna hote hai / dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki mAhendrakalpa uttaradizA kA devaloka hai aura yaha sanatkumArakalpa dakSiNadizAvarttI devaloka hai isakAraNase bhI yahAM kRSNapAkSika jIva bahuta utpanna hote hai isaliye mAhendrakalpa ke devapuruSoM kI apekSA sanatkumArakalpavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika kahe gaye haiM / 1 purUSonI jema) bRhattara zreNInA asakhyAtamA bhAgavatI AkAza pradezeAnI rAzi jeTaluM hoya che. brAleAkamA rahevA vALA deva purUSo karatA mAhendra kalpamA rahevA vALA devapurUSa asa'khyAta gaNA vadhAre hAya che, kemake tenuM pramANu bhUyastara pharI pharI pahelA karatA vadhAre bRhattaramAM AkAza zreNInA asa khyAtavatI AkAza pradeza rAzi jeTaleA hAya che mAhendra kalpamAM rahevAvALA deva purUSo karatA sanatkumAra kalpamAM rahevA vALA deva purUSo asa khyAta gaNuA vadhAre hoya che kemake temA vimAne vadhAre hAya che. jemake-mAhendra kalpamA te ATha lAkhaja vimAna che, paraMtu sanakumAra kalpamA khAra lAkha vimAnA hoya che. khIjuM kAraNa e che ke--mAhendrakalpa uttaradizAnA devalAka che ane A sanatkumA2 kalpa dakSiNa dizAvatI devalAka tenu kAraNa paNa ahiyA kRSNapAkSika jIvA ghaNA utpanna thAya che tethIja mahendrakalpamAM devapurUSo karatA sanatkumAra kalpamA rahenArA devapurUSo asakhyAta gaNA vadhAre kahelA che Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 511 vicAryamANA ghanIkRtalokaika zreNyasakhyeyabhAgagatAkAzapradezarAzipramANA draSTavyAH, kevalaM zreNyasakhyeyabhAgo'sakhyeyabhedabhinno bhavati, tata itthamasaMkhyeyaguNatayA'bhidhIyamAne'lpabahutve na kazcidvirodha iti| sanatkumArakalpavAsidevapuruSApekSayA IzAnakalpavAsidevapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / aGgulamAtra kSetrapradezarANisambandhi dvitIyaM vargamUla tRtIyena vargamUlena guNyate, guNite ca tasmin yAvatparimita pradegarAgirjAyate tAvatsaMkhyAkAsu ghanIkRtalokasya ekaprAdezikI pu zreNiSu yAvanta AkAzapradezA bhavanti tepAM yAvatparimito dvAtriMzattamo bhAga stAvatpramANatvAt ye sabhI---sahasrArakalpavAsI devo se lekara sanatkumArakalpa paryanta ke devapurupa pratyeka (eka-eka kalpa ke deva) svasthAnameM vicAra karane para ve ghanIkRta loka kA eka zreNi ke asaMkhyAta bhAgavartI AkAza pradeza ke pramANavAle hI jAnanA cAhiye, bheda kevala itanA hI hai ki zreNi kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAta prakAra kA hotA hai ataH vaha asakhyAta bhAga sabake eka dUsare kI apekSA alaga alaga samajhanA caahiye| aisA samajhane para asaMkhyAta bhAga kahe jAnevAle alpabahutva meM koI virodha nahIM AtA hai / sanatkumAra -kalpavAmI devapuruSoM kI apekSA IzAnakalpavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM adhikatA kaise hotI hai so kahate hai -- aDgulamAtrakSetra kI pradezarAzi saMbaMdhI jo dUsarA vargamUla hai vaha tIsare vargamUla se guNA kiyA jAve, guNane para jitane pramANakI ( jitanI ) pradezarAzi hotI hai utanI saMkhyA kI ghanIkRtaloka kI eka prAdezikI zreNiyo meM jitane AkAzapradeza hote hai unakA jitane pramANakA battIsavAM bhAga ho utane pramANavAle IzAnakalpa A saghaLA sahasrAra kalpavAsI devAthI laIne sanatkumAra kalpa paryantanA devapuruSo dareka (eka eka kalpanA devA) svasthAnamA vicAra karatA te ghanIkRta leAkazreNInA asa - khyAta bhAgavatI AkAza pradezanA pramANu vALA che. tema samajavu temA bheda kevaLa eTaleA ja che ke--zreNInA asa khyAtamA bhAga asaMkhyAta prakAranA hAya che. tethI te asakhyAtamA bhAga badhAthI eka bIjA karatA judA judA samajavA joI e tema samajavAthI asaMkhyAta bhAgathI kahevAmA AvanArA ahaM bahupaNAmA keIpaNu virAdha AvatA nathI. sanakumAra kalpamAM rahevA vALA devapurUSo karatAM IzAna 5mA rahevA vALA devapuruSo asakhyAta gaNA vadhAre hAya che. ahiyAM adhikapaNu kevI rIte bane che ? te kahe che ke--AgaLamAtra kSetra pradezarAzi sabaMdhI je bIjo vasUla che te trIjA vaga mUlathI guNuvAmA Avetene guNavAthI jeTalA pramANanI (jeTalI) pradeza rAzi hAya che, eTalI sakhyAnI ghanIkRtalAkanI eka pradezavALI zreNiyAmA jeTalA AkAza pradeze! hAya che, tenA khatrIsamA bhAga jeTalA pramANanA hAya eTalA pramANu vALA Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 jIvAbhigamasUtre sanatkumAradevapurupebhya IzAnakalpadevapurupA asakhyeyaguNA iti kathitam / / IzAnakalpavAsidevapuruSApekSayA saudharmakalpavAsidevapuruSA sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, vimAnavAhulyAt tathAhi - IzAnakalpe'STAvizatizatasahasrANi vimAnAni, maudharmakalpe tu dvAtriMgacchatasahasrANi vimAnAni bhavanti / punazca saudharmakalpo dakSiNadigavartI, IzAna kalpazcottaradigvartI, tatazca dakSiNadigavarti devaloke kRSNapAkSikA vahava upapadyante'ta IzAnakalpavAsidevapurupebhya. saudharmakalpavAsidevapurupA' sakhyeyaguNA adhikA' kathitA / nanu yuktiriya pUrva mAhendrasanatkumArakalpayo pi kathitA, paraM tatra mAhendrakalpApekSayA sanatkumArakalpe devA asakhyeyaguNA uktAH, iha tu saudharmakalpe sakhyeyaguNA stadetatkake devapurupa hote hai ataH sanatkumArakalpa ke deva purupo kI apekSA ye asakhyAtaguNe adhika kahe gaye hai| IzAnakalpavAsI devapurupo kI apekSA saudharmakalpavAsI devapurupa sakhyAtaguNe adhika hote haiM kyoki isa kalpa meM IzAnakalpa kI apekSA vimAna bahuta hote hai jaise-IzAnakalpa meM aThAIsa lAkha hI vimAna hote hai kintu isa saudharmakalpa me battIsa lAkha vimAna hote hai isI kAraNa se IzAnakalpa ke devapuruSo kI apekSA saudharmakalpameM devapurupa adhika kahe gaye hai| dUsarI vAta yaha bhI hai ki saudharmakalpa dakSiNadigvartI hai, aura kRSNapAkSika jIva yahAM adhika unpanna hote hai , isa kAraNa bhI IzAnakI apekSA saudharma meM devapuruSa savyAtaguNe adhika hote hai| yahAM koI zaGkA karatA hai ki yaha yukti to pahale mAhendra aura sanatkumAra ina do kalpo meM bhI kahI hai kintu vahAM mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpavAsI IzAna kalpanA devapurUSo hoya che tethI sanakumAra kalpanA devapuruSo karatA A asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahyA che. IzAna kalpamAM rahevAvALA devapuruSo karatAM saudharma kalpanA devapuruSa saMkhyAlagaNA vadhAre hoya che. kemake A kalpamAM IzAna ka9pa karatA vimAne vadhAre hoya che. jema IzAna kapamAM aThayAvIsa lAkha vimAne hoya che, paraMtu A saudharmaka9pamAM batrIsa lAkha vimAno hoya che Aja kAraNathI IzAna kalpanA devapuruSo karatA saudharma kalapanA devapuruSo vadhAre kahyA che bIjI vAta e paNa che ke--saudharmakalpa dakSiNa dizAmAM che, ane temAM kRSNa pAkSika jIve vadhAre utpanna thAya che. e kAraNathI paNa IzAna ka9pa karatA saudharma ka9pamAM devapuruSo asaM khyAtagaNuM vadhAre hoya che. ahiMyAM keI evI zaMkA kare ke-A yukti te pahelA mahendra ane sanaskumAra A be kamA paNa kahela che paraMtu tyAM mAhendra kalpanA deva puruSonI apekSAthI sanakumAra Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M prameyadyotikA TIkA pra02 purupANAmalpavahutva nirUpaNam 513 tham ? atrocyate- tathA vastusvAbhAvyAt, etaccAvasIyate prajJApanAdau sarvatra tathA bhaNanAt / saudharmakalpavAsidevapuruSA'pekSayA bhavanavAsidevapuruSAH asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, aDgulamAtrakSetrapradezarAzisabandhi prathamavargamUlaM dvitIyena vargamUlena guNyate, guNite ca tasmin yAvAn pradezarAzirupajAyate tAvatsakhyAkAsu ghanIkRtalokasya ekaprAdezikISu zreNiSa yAvanta AkAgapradezA bhavanti teSAM yAvatparimito dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAtteSAmiti / bhavanavAsidevapuruSApekSayA vyantaradevapuruSA asakhyeyaguNAH, ekasmin pratare sakhyeyayojanakoTIkoTIpramANaikaprAdezikazreNimAtrANi yAvanti khaNDAni bhavanti teSAM yAvAn dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAtteSAmiti * / vyantaradevapurupebhyo jyotiSkadevapuruSAH sakhyeya devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika kahe hai aura yahAM Akara sakhyAtaguNe adhika kahate hai isameM kyA kAraNa hai ? uttara meM kahate hai ki tathAvidha svabhAva se aisA kahA hai, tathA prajJApanA Adi sUtro meM sarvatra aisA hI kahA jAne se yaha jAnA gayA hai| saudharmakalpavAsI devapuruSo kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki yahAM aGgulamAtra kSetra kI pradezarAzi saMbadhI prathama vargamUla dUsare vargamUla se guNAkiyA jAve, guNAkarane para usameM jitanI pradezarAzi hotI hai utanI saMkhyA kI ghanIkRtaloka kI eka prAdezikI zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote hai unakA jitanA battIsavA bhAga ho utane pramANa vAle ye bhavanavAsI devapuruSa hote hai isaliye saudharmakalpa kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika kahe hai| bhavanavAsI devapuruSo kI apekSA vyantara devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ekapratara meM saMkhyAta karoDAkaroDa yojanapramANavAlI ekaprAdezikI zreNimAtra jitane khaNDa hote hai unakA jitane pramANa kA battIsavAM bhAga hotA hai utane pramANa ke ye vyantara devapuruSa hote hai / kalpamAM rahevA vALA devapuruSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahyA che. ane ahiyAM saMkhyAtagaNuM vadhAre kahe che. temAM zuM kAraNa che? A praznanA uttaramAM kahe che ke-tathAvidha svabhAvathI A jANuM zakAya che. saudharma ka95nA deve karatAM bhavanavAsI devapuruSe asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake - ahiMyA AMgaLamAtra kSetranI pradeza rAzi saMbaMdhI pahela vargamULa bIjA vargamULathI guNavAmAM Ave ane tevI rIte guNatA temAM jeTalI pradezarAzI hoya che. eTalI saMkhyAnI ghanIkRta lekanI eka prAdezikI zreNiyomAM jeTalA AkAza pradeza hoya che. tene batrIsamo bhAga jeTale he ya eTalA pramANa vALA A bhavanavAsI devapuruSo hoya che tethI saudharma kalpa karatAM bhavanavAsI deva puruSe asaMkhyAta gaNuM vadhAre kahelA che. bhavanavAsI devapurUSa karatAM vya tara deva puruSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che kemake eka prataramAM saMkhyAta kareDAkaroDa jana pramANuvAlI eka prAdezika zreNimAtranA jeTalA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhIgamasUtre guNA adhikA bhavanti / ekasmin pratare paTU paJcAzadadhikazatadvayA (256)gulapramANaikaprAdezikAzreNimAtrANi khaNDAni yAvanti bhavanti teSAM yAvAna dvAtriMzattamo bhAgo bhavati tAvatpramANatvAttepAmiti / iti kevalaM devapuruSANAmalpabahutvaM samAptam / sAmprataM prastutaprakaraNamanutriyate, tatra tiryagyonikapurupAdisarvArthasiddhadevapurupaparyantAnA sarvapAM samilitaM paJcamamalpabahutvaM sUtrakAra Aha 'eesi NaM bhaMte' ityAdi eesi NaM bhaMte' ! tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapurupANAm 'jalayarANaM thalayarANaM khahayarANa' jalacarANA sthalacarANA khacarANA puruSANAm 'maNussapurisANaM' manuSyapurupANAm 'kammabhUmigANaM akammabhUmigANaM aMtaradIvagANaM' karmabhU___ vyantaradevapurupo se jyotiSka devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai, kyoki ye eka pratara meM dosau chappana (256) aMgula pramANa kI ekaprAdezikI zreNimAtra-pramANa-ke jitane khaNDa hote hai, unakA jitane pramANa kA battIsavAM bhAga hotA hai utane pramANavAle hote hai isalie ye vyantaradevapurupo kI apekSA jyotiSka devapurupa saMglyAtaguNe adhika hote haiN| yaha kevala devapuruSo kA alpavahutva samApta huaa| ___ aba prastuta cAlU prakaraNa kA samArabha kiyA jAtA hai, vahAM tiryagyonika purupo se lekara sarvArthasiddha devapuruSa paryanta savo kA samilita alpabahutva sUtrakAra kahate hai"eesi NaM' ityAdi / "eesi NaM bhaMte tirikkhajoNiyapurisANa' he bhadanta ! tirthagyonika purupa jo 'jalayarANa thalayarANaM khahayarANaM' jalacara sthalacara aura khecara purupa, tathA 'maNussapurisANa' manuSya purupa jo 'kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM' karmabhUmike akarmabhRmike aura antara khaDa hoya che. ane tene batrIsa bhAga jeTalA pramANane heya eTalA pramANunA A tara deva puruSa hoya che | vyaMtara deva puru karatAM jotiSka deva puru saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake teo eka prataramAM 256) base chappana AgaLa pramANuvALI eka prAdezika zreNImAtra-- pramANanA jeTalo khaDe hoya che tene batrIsa bhAga jeTalA pramANane hoya, eTalA pramANa vALA hoya che. tethI vyaMtara deva puru karatAM tiSka devapuruSa sa khyAtagaNuM vadhAre hoya che A rIte A kevaLa. devapuruSanuM alpa bahupaNuM samApta thayu. - have cAlu prakaraNane Ara bha karavAmAM Ave che-tyAM tiryAnike puruthI laIne sarvAthasiddha devapuruSa paryanta badhAnuM ekI sAthe maLeluM alpa bahupaNuM sUtrakAra kahe che-- "paesi NaM" chatyAdi. ___"eesi NaM bhaMte ! tirikkhajoNiyapurisANaM" magavan tirthayAni4 puruSa 2 "jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM" ya2 sthalaya2 ane meyara puruSa, tathA "maNussapurisANaM" manuSya 5253 re "kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM ataradIvagANaM" ma bhinA Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpabahutva nirUpaNam 516 mikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnAm 'devapurisANaM' devapuruSANAm 'bhavaNavAsiNaM' bhavanavAsinAm 'vANamaMtarANaM' vAnavyantarANAm 'joisiyANa' jyotiSkANAm 'vemANiyANaM' vaimAnikAnAm 'sohammiyANa' saudharmakAnAm 'jAva savvaTTasiddhagANa ya' yAvatsarvArthasiddhakAnAM ca yAvatpadena saudharmAdi dvAdazakalpopannadevAnAM navagraiveyakavijayAdi sarvArthasiddhaparyantapaJcAnuttaradevAnAM ca saMgraho bhavati 'kayare kayarehiMto' katare katarebhya 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? alpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama 'savvatthovA aMtaradIvagamaNussa purisA' sarvastokA antaradvIpakamanuSyapuruSAH kSetrasya sto katvAt tadapekSayA 'devakurUttakuruakamma bhUmigamaNustapurisA do vi tullA dvipake manuSya puruSa, evaM 'devapurisANaM' devapuruSa jo 'bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM mANiyANa' jAva savvaTTa siddhagANa ya' bhavanavAsI asura kumArAdi daza bhavanavAsI deva puruSa, vAnavyantara-- pizAcAdi ATha vAnavyantara devapuruSa, jyotiSka-candrasUryAdipAMca jyotiSka devapuruSa vaimAnika-yAvat-saudharmAdi bAraha kalpopapanna devapuruSa, tathA uparitanagraiveyakAdi nau graiveyakadevapuruSa aura vijayAdi sarvArthasiddha paryanta ke pAca anuttaravimAnavAsI kalpAtIta devapuruSa ina tiryaJca puruSAdi saba prakAra ke jIvo meM 'kayare kayarehiMto appA vA vahuyA vA tulA vA visesAhiyA 'vA ' kauna kauna jIva kina kina jIvoM kI apekSA alpa- thoDe - hai bahuta hai tulya- samAna - hai aura vizeSAdhika hai ' gautama svAmI ke isa praznakA uttara' dete hai-'goyamA' ityAdi, he gautama ! ina tiryaJca puruSo se lekara sarvArthasiddha devapuruSa paryantake jIvo meM 'savvatthovA aMtaradIvagamaNussa purisA' sabase alpathoDe antaradvIpake manuSya puruSa hote hai, kyoki anya kSetro kI apekSA yaha antara dvIpa bhagavAn lUminA bhane ma taradvIpanA bhanuSya35 bhane "devapurisANaM" deva puruSa ne "bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jAva savvahasiddhagANa ya" lavanavAsI asurazubhAra vigere dasa bhavanavAsI deva puruSa. vAnabyaMtara--pizAca vagere ATha prakAranA vAnabhyantara deva puruSa, jyAtiSTha caMdra, sUrya vigere pAMca prakAranA ye tiSka devapurUSa, vaimAnika-yAvat saudhama vigere bAra kalpApapanaka devapuruSa tathA uparitana traiveyaka vigere navagreveyaka devapuruSa ane vijaya, vaijayanta vigere sarvAM siddha paryantanA pAMca anuttara vimAnavAsI kalpAtIta hevayu3Sa mA tiryaya' puruSa vigare jadhA prAranA vobhAM "kayare kyUrehiMto appA vA bahuyAvA, tullA vA visesAhiyA vA" yA uyA ko yA yA va aratAM saha thoDA che ? kayA jIvA kayA jIvA karatA vadhAre che ? ane kANu konI tulya sarakhA che ane kANu konAthI vizeSAdhiche ? gautamasvAmInA yA praznano uttara sAyatAM alu che - " goyamA" ItyAdi. huM gautama ! A tiryaMnca puruSAthI laIne sarvArtha siddhanA devapuruSA sudhInA jIve bhAM "savvatthovA' a MtaradIvagamaNussapurisA" sauthI gochA aMtaradvIpanA manuSya puSa 2 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jIvAbhigamasUye saMkhejjaguNA' antaradvIpakamanuSyapuruSApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyapurupAH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti tathA dvayAnAM parasparaM sakhyeyaguNatvena tulyatA ca bhavati kSetrasya vahutvena samAnatvAt , 'harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' tadapekSayA harivarparamyakavarSAkarmabhRmikamanuSyapurupA dvaye'pi tulyAH saMgnyeyaguNA kSetrasyAti vahutvAt , 'hemavayaeraNNavayavAmaakammabhUmigamaNustapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' harivarparamyakravarpamanuSyApekSayA, hamavatairaNyatratavarSAkarmabhRmikamanuSyapurupAH satyeyaguNA adhikAH kSetrasya alpatve'pi alpasthitikanvena prAcuryeNa labhyamAnavAta / tathAgatepA dvayAnAM kSetrasya samAnatvAt parasparaM tulyatA ca / kSetra choTA hotA hai / 'devakurUttarakuruakammabhUmigamaNustapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' antaradvIpake manuSya puruSo kI apekSA devakura aura uttara kuru ina dono kSetroM ke manuSya purupa dono kSetro kI samAnatA se paraspara samAna hote hue sakhyAta guNe adhika hote hai, kyoMki antaradvIpa kI apekSA ye dono kSetra bar3e haiM / 'harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhajjagaNA' devakuru uttara kuru ke manuSya puruSokI apekSA harivarpa ramyaka varSa ina donoM akarmabhUmi ke manuSya puruSa paraspara samAna hote hue saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki devakuru uttara kuru kSetra kI apekSA ye donoM kSetra adhika vistRta hai, 'hemavayaheraNNavayavAsaakammabhUmigamaNumsapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' harivarpa ramyakavarpa kSetra ke manuSya puruSoM kI apekSA ye haimavata hairaNyavata varSa ina donoM kSetra ke manuSya purupa paraspara salyAme samAna hote hue saMkhyAta guNe adhika hote hai, ina kSetro ke choTe hote hue bhI yh| yahA ke manuSya puruSa alpasthiti vAle hone se -cha, bho-jI kSetra 42tA 241 mata265 / nAnu DAya che "deva kustarakuruakammabhUmigamaNussapurisAdo vi tullA sakhejjaguNA' matIna manuSya puruSa 42tA hava3 ane uttarakuru A banne kSetranA manuSya puru bane kSetronA samAna paNAne laIne paraspara bane sarakhA hoya che. ane saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che kemake-aMtaradvIpa karatAM A bhanna kSetrI bhATI DAya che. "harivAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussapurisA do vi ' tullA saMkhejaguNA' hevaru bhane uttarazurunA manuSya 523 42tA ra ane 2bhya varSa A beu akarma bhUminA manuSya puruSa paraspara samAna hoya che, ane sa khyAta gaNuM vadhAre DAya che. bha?-devaru tta212 kSetra 42tA mA meM kSetra vadhAre vistAravANA cha "hemavaya - heraNNavayavAsa akammabhUmigamaNussapurisAdo vi tullA saMkhepajaguNA" zivarSa bhane 2bhya: 15 kSetranA manuSya puru karatAM A hamavata ane hairaNyavata varSa A banne kSetranAmanuSya puruSa anya anya saMkhyAmAM sarakhA che ane saMkhyAtagaNA vadhAre che. A kSetro nAnA hovA ktAM paNa tyAnA bhanuSya puruSa 2565 sthiti vA pAthI manuSya puru5 padhAre abhAzubhAM bhaje cha "bhara. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 517 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' haimavata hairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyapuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSAH sakhyeyaguNA -adhikA bhavanti, ajitasvAmikAle utkRSTapade * iva svabhAvataH, evAtra manuSyapuruSANAmati prAcuryeNa sabhavAt , dvayoH kSetrayostulyatvAd dvaye'pi parasparaM tulyA / 'puvvavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' bharatairavatakarmabhUmikamanuSyApekSayA pUrvatridehAparavidehakarmabhUmikamanuSyA dvaye'pi tulyA' sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, kSetrabAhulyAt ajitasvAmikAle utkRSTapade iva svabhAvata eva manuSyapuruSANAM pracuratayA sabhavAt / aNuttarovavAiyadevaparisA asaMkhejjaguNA' pUrvavidehA'paravidehamanuSyapuruSApekSayA anuttaropapAtikadevapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, kSetrapalyopamAsakhyeyabhAgavalkAgapradezarAzipramANatvAt / 'uvamanuSyapuruSa-pracura bahuta milate hai / 'bharaheravayavAsakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA haimavata hairaNyavata varSa akarma bhUmi ke manuSya ke purupo kI apekSA bharata airavata ina dono kSetrake manuSya puruSa kSetra kI samAnatA se dono paraspara samAna hote hue saMkhyAta guNe adhika hote hai, kyoki ajita svAmI ke samaya meM utkRSTatA ke jaise svabhAva se hI yahAM manuSya puruSa ati pracura mAtrA meM hote hai / 'puncavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussa purisA do vi tullA saMkhejjaguNA' bharata airavata ina dono kSetro ke manuSya purupo kI apekSA ye pUrvavidera. aparavideha ina dono kSetro ke manuSyapuruSa kSetra kI samAnatA se dono samAna sakhyaka hote hue sakhyAtaguNe adhika hote hai, kyoMki bharata airavata kSetro ke jaise yahAM bhI ajita svAmI ke samaya kI utkRSTatA ke samAna svabhAvase hI yahAM manuSya puruSa pracuramAtrAmeM hote hai| 'aNuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA' pUrvavideha aparavideha ke manuSya puruSoM kI apekSA anuttaropapAtika deva puruSa asakhyAta guNe adhika hote hai, kyoMki ye kSetra heravayavAsakammagabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bhakta bhane 1275 vata varSa akarmabhUminA manuSya puruSe karatAM bhArata ane aravata A beu kSetronA manuSya puruSa kSetranA sarakhApaNuthI paraspara banne sarakhA che ane saMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che. kemake achatasvAmInA samayamAM utkRSTa paNAnI mAphaka svabhAvathI ja ahiyA manuSya puruSa satyata padhAre pramANumA DAya cha, "puvvavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata mane bhairavata mA bhanna kSetronA manuSya puruSA 42tA mA pUrva savaDa apara videha A beu kSetronA manuSya purUSa kSetranA sarakhA paNAthI sarakhI sa khyA vALA che ane sa khyAtagaNuM vadhAre che. kemake - bharata ane aravata kSetranI jema ahiM paNa ajIta svAmI nA samayanA utkRSTa paNAnI jema svabhAvathI ja ahiyAM manuSya purUSa vadhAre pramANamAM hoya che. "aNuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrva qias bhane 2052 vihelanA manuSya puruSa karatA anuttarapapAtika deva puruSa asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che. kemake--teo kSetra 5 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 518 rimage vejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevapurupApekSayA uparitanayaiveyakaprastaTadevapuruSA' sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'majjhimagevijjadevapurisA saMkhejjaguNA' uparitanagraiveyakadevapurupebhyo madhyamagraiveyakadevapuruSAH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / evama -- 'heTima - vijjadevapurisA saMkhejjaguNA' madhyamagraiveyakadevapuruSAkSeyA adhastanayaiveyakadevapuruSA saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti / 'accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA' adharata natraiveyakadevapurupAkSeyA acyutakalpe devapurupAH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / evaM kiyatparyanta sakhyAtaguNatvama ' tatrAha -- 'jAva' ityAdi, 'jAva ANayakappe devapurisA sakhejjaguNA' kRti / yAvatpadena acyutakalpadevapurupato'gre pacAnupUrvyA-AnatakalpadevapuruSaparyanta devapuruSA pUrva pUrvApekSayA agre'gretanA devapurupA' saMkhyAtaguNA iti vyAkhyeyam, tathAhi ---- acyutakalpadevapuruSApekSayA AraNapalyopama ke asakhyAtaveM bhAgavarttI AkAza pradeza kI rANi pramANa vAle hote haiM / 'uvarima vejja devapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtika devarupupo kI apekSA uparita graiveyaka prastaTa ke devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / 'majjhimage vejja devapurisA saMkhejjaguNA' uparikanagraiveyaka devapuruSo kI apekSA madhyamatraiveyaka devapuruSa sakhyAta guNe adhika hote hai / 'Dima vijja deva purisA saMkhejjaguNA, accuyakappadevapurisA saMkhejjaguNA' jAva ANayakappe devapurisA saMkhajjaguNA' madhyama graiveyaka devapurupokI apekSA adhastana graiveyaka devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, athastanagraiveyaka devapuruSoM kI apekSA acyuta kalpake devapuruSa saMkhyAta guNe adhika hote haiM / yAvat Anatakalpa paryanta ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote haiM / aise sakhyAta guNAtva kahA taka kahanA cAhiye ' isa para kahate haiM-'jAva' ityAdi, 'jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA' yahA se arthAt acyuta kalpa va puruSo ke Age pazcAnupUrva se Anatakalpa devapuruSaparyanta pUrvapUrva kI apekSA Age Age ke deva puruSa yamanA asa dhyAtabhA bhAgavata Aza ahazonI rAzi prabhANu vANA hoya che. "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA" anuttaropayAti hevaSaratA upastina zaiveya astaTanA heva thu3SA sauMdhyAta gae|| vadhAre hoya che, "majjimagevejjapurisA saMkhejjaguNA" uparitana thaiveyaH heva yu3poratA madhyama traiveya: deva puruSa sabhyAta gayA vadhAre hoya che. yena prabhAe~] "heTThimagecijjadevapurisA saMkhejjaguNA" 'accuyakappe devapurisA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA' madhyama caiveya deva yuSo atA yAdhastana ve deva pu3Sa saMdhyAta gaNA vadhAre hAya che. adharatana traiveyaka devapurUSA karatAM amruta kalpanA deva purUSa sa khyAta gaNA vadhAre hAya che Avu sakhyAta guNA paNu kayA sudhI kahevu joI e ? A saMbadhamA sUtrakAra kahe che !-' ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA" abhyuta mhapanA heva puruSonI bhAgaNa pazcAnu pUrvithI Anata kalpanA devapurUSa paryanta pahelA pahelAnI apekSAthI pachI pachInA deva purUSA sakhyAta gaNA vadhAre hAya che, A pramANenI vyAkhyA kahevI joI e. jemake-acyuta kalpanA deva purUSA karatAM 8 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 519 kalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAH, AraNakalpadevapuruSApekSayA prANatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAH, prANatakalpadevapuruSApekSayA AnatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNA iti / ito'gre pazcAnupUrvyA aSTamasahasrArakalpadArabhya dvitIyezAnakalpadevapuruSaparyantadevapuruSA yathottaram asaMkhyAtaguNA vyAkhyeyAH, tathAcAha sUtrakAraH-~-'sahassAre kalpe devapurisA asaMkhejjaguNA, mahAmukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, jAva mAhiMde kappe devapurisA asNkhejjgunnaa'iti| AnatakalpadevapuruSebhyaH sahasAre kalpe devapuruSA asakhyAtaguNAH, ebhyo mahAzukre kalpe devapuruSA asaMkhyAtaguNAH, ebhyaH 'jAva mAMhiMde' iti yAvat mAhendraH, yAvatpadena lAntaka-brahmaloka-kalpayorgrahaNaM bhavati, tathAhi mahAzukrakalpadevapuruSebhyo lAntakakalpadevapuruSA asaMkhyAtaguNA' emyo brahmalokakalpadevapuruSA asaMsaMkhyAta guNe adhika hote hai, aisI vyAkhyA karalenI cAhie / jaise-acyuta kalpa kI apekSA AraNakalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hote hai / AraNakalpa ke devapuruSo kI apekSA prANatakalpa ke deva puruSa saMkhyAta guNe adhika hote hai| prANatakalpa ke deva puruSo kI apekSA Anatakalya ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hote hai| isake Age pazcAnupUrvI se hI AThave - sahasrArakalpa se lekara dUsare IzAna kalpake devapuruSa paryanta saba puruSa Age Age ke asaMkhyAtaguNe adhika hote hai, aisA vyAkhyAna kara lenA cAhiye yahI sUtrakAra kahate hai-'sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, mahAsukke kappe deva purisA asaMkhejjaguNAM jAva mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' Anata kalpa ke deva puruSo se sahasrAra kalpa ke deva puruSa asaMkhyAta guNe adhika hote hai| sahasrArakalpake deva puruSoM se mahAzukra kalpa ke deva puruSa asaMkhyAta guNe adhika hote hai| 'jAva mAhi de0' iti yahA~ se Age mAhendra kalpa ke deva puruSo paryanta ke deva purupa eka eka kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hote haiM jaise-mahAzukrakalpa ke deva puruSoM se lAntakakalpa ke deva puruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote hai lAntakakalpa ke devapuruSo se brahmaloka kalpa ke devapurupa asAraNa kalpanA deva puruSa sa khyAta gaNA vadhAre hoya che AraNe kalpanA deva purUSa karatA prANata kalpanA deva purUSo saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che prANuta kalpanA devapurUSo karatAM Anata kalpanA deva puruSe saMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che tenAthI AgaLa pacAnupUrvithI ja AThamA sahastrAra kapathI lai ne bIjA IzAna ka95nA devapurUSa paryanta badhAja devapurUSa pachI pachInA sabhyAta gayA dhAre hAya che. tama samA. sUtrA2 me cha -'sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA jAva mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mAnata 48yanA va 53 // 42di sakhAra 485nA va puruSa misa jyAta gaevadhAre DAya cha "jAva mAhide" iti // AnAthI AgaLa mAhendra kalpanA deva purUSo sudhInA deva purUSo eka ekanI apekSAthI asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che, jemake -mahAzuka kalpanA deva puruSe karatAM lAntaka Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 jIvAbhigamasUtre khyAtaguNA iti / brahmalokakalpadevapurupebhyo mAhendrakalpadevapuruSA asaMkhyAtaguNAH, 'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpadevapurupebhyaH sanatkumArakalpadevapuruSA asaMkhyAtaguNAH, 'IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' ebhyaH sanatkumArakalpadevapurupebhya gAnakalpa- / devapurupA asaMkhyAtaguNA iti / ayaM bhAve. sahasrArakalpAdArabhya IzAnaka paparyantaM devapurupA: pratyekaM yathottaraM kramazaH asaMkhyAtaguNAH santIti / 'sohamme kappe devapUrisA saMkhejjagaNA' IzAnakalpadevapurupebhyaH saudharmakalpe devapuruSAH saMkhyAtaguNA iti / atredamavadheyam---- pazcAnupUrvyA acyutakalpadevapuruSebhya Aramya Anatakalpaparyanta devapurapAH adhastanauveyakadevapurupebhyo yathottaraM saMkhyAtaguNA' santi / tathA evameva pazcAnupUrvyA sahannArakalpadevapurupata Arabhya IzAnakalpadevapurupaparyantaM devapurupA Anatakalpadevapuru pebhyo yathottaram asaMkhyAtaguNA khyAtaguNe kadhika hote hai / brahmalokake deva puruSa se mAhendra kalpa ke deva purapa asaMkhyAta guNe adhika hote haiN| tathA-'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendra kalpa ke deva purapo se sanatkumAra kalpa ke deva purapa asaMkhyAta guNe adhika hote haiM / 'IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' sanatkumAra kalpa ke deva purupoM se IzAna kalpa ke devapurupa asaMkhyAta guNe adhika hote hai| tAtparya yaha hai ki sahasrAra kalpa se lekara IzAna kalpa paryanta ke devapurupa eka eka se Age Age ke deva purupa kramazaH asakhyAta guNe adhika hote hai / 'sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA' IzAna kalpa ke deva purupo se saudharma kalpa ke devapurupa saMkhyAtaguNe adhika hote hai / yahA~ sArAMza yaha hai-pazcAnupUrvI se-acyutakalpake devapuruSo se lekara Anatakalpake devapurupaparyanta adhastana grauveyakadevapurupo se yathottara-ekase Age dUsare devapuruSa sakhyataguNe adhika hote hai, aura isI prakAra pazcAnupUrvI se Anatakalpake devapurupokI apekSA sahavAgkalpase lekara iishaankalpanA deva puruSe asaMkhyAta gaNA vadhAre hoya che lAntaka kalpanA deva purU karatAM brahmaleka kalpanA deva purUSa asa khyAta gaNuM vadhAre hoya che brahmalekanA deva purUSo karatAM mahendra 4panA va 53So asabhyAta padhAre DAya che. tathA "saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjagaNA" mAhendra upanA vapuSA 42tA sanatbhAra 48panA hevapuruSI asaNyAta ge| padhAre hAya che. "IsANakappe devapurisA asaMkhejjaguNA" sanachubhAra 465nA hevapu3ko 42t| , IzAna kalpanA deva purUSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che A kathananu tAtparya e che kesahastrAra ka95thI laIne IzAna ka9pa sudhInA deva purUSo eka ekanAthI AgaLa AgaLanA deva 435o umathI asaNyAta ga vadhAre hAya che "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA" -IzAna kalpanA deva purUSo karatAM saudharma ka95nA deva purUSo sa khyAti gaNuM vadhAre hoya che. Ano sArAMza e che ke--pazcAnupUrvithI-acuta kalpanA deva purUSothI laIne Anata kalpanA deva purUSo sudhI adhastana raiveyaka deva purUSo kramathI eTale ke enAthI bIjA deva purUSI saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che. ane eja pramANe pazcApUvathI Anata kalpanA deva Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 521 iti / tathA saudharmakalpadevapuruSA IzanakalpadevapuruSebhyaH saMkhyAtaguNA iti ca jJAtavyam / tataH 'bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpadevapuruSebhyo bhavanavAsidevapuruSA asaMkhyAtaguNAH / bhAvanAvittham uparyuparisthitadevapuruSebhyo'dho'dhaHsthA devapuruSA adhikA bhavantIti / 'khahayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' , tebhyo bhavanavAsidevapurupebhyaH khecaratiryagyonikapuruSA asaMkhyAtaguNAH, 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyonikapuruSebhyaH sthalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyAtaguNAH, 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' sthalacaratiryagyonikapuruSebhyo jalacaratiryagyonikapuruSA asaMkhyAtaguNA', 'vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA' jalacaratiryagyonikapuruSebhyo vAnavyantaradevapuruSAH sakhyAtaguNAH, kalpake devapuruSaparyanta yathottara arthAt Age Age ke kalpavAsI devapuruSa asakhyAtaguNe adhika hote jAte haiN| aura saudharmakalpake devapuruSa IzAnakalpake devapuruSokI apekSA sakhyAtaguNe adhika hote hai / yaha anuttaropapAtikadevoselekarapazcAnupUrvIse saudharmakalpatakake devo kA alpabahutvA kahA gaya hai / _ 'bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpake devapuruSo kI apekSA bhavanavAsI devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hote haiN| bhAvanA pUrvavat karalenIcAhiye arthAt UparaUparake devapuruSokI apekSA nIce nIce ke devapuruSa kramazaH adhika adhika hI hote hai, 'khahayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsI devapuruSokI apekSA khecaratiryagyonika puruSa asakhyAtaguNe adhika hote hai / 'thalayaratirivakhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyonikapuruSo kI apekSA sthalacaratiryagyonikapuruSa, sakhyAtaguNe, adhika hote hai / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' sthalacaratiryagyonikapuruSo kI apekSA jalacaratiryayagyonikapuruSa asa khyAtaguNe adhika hote hai / 'vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA' jalacaratiryagyonika puruSo kI purUSo karatAM sahasAra kalpathI laIne IzAna kalpanA deva purUSo sudhI cattara arthAta AgaLa AgaLanA ka5 vAsI deva purUSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che ane saudharma kalpanA deva purUSo IzAna kalpanA deva puruSo karatAM saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che, A anuttaropapAtika devAthI laIne pazcAnupUvIthI saudharma ka95 sudhInA devenuM alpabahupaNuM kahyuM che -- "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjarANA sIdharma - 485nA hevapuruSI 42 // sapanavAsI deva purUSo asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che tenI bhAvanA upara kahyA mujaba samajI levI arthAt upara uparanA deva purUSo karatAM nIce nIcenA deva purUSo kramathI vadhAre vadhAreja hoya cha, "khahayaratirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA" apanavAsI va 53So 42tA ya2 tirthayoni 535o asanyAta yA padhAre DAya che. 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' meyara tivyani: 53042tA sthasaya2 tirthasya ni: 535 sadhyAtagae vadhAre DAya cha "jalayaratirikkhanoNiyapurisA asaMkhejjaguNA" sthAya2 tiya yoni 53 // 42 saya2 tiyayAni 531 asa yAta gayA thAre DAya che. "cANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA"reAR Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 jIvAMbhigamasUtre 'jo siyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapurupebhyo jyotiSkadevapuruSAH candrasUryagrahanakSatratArArUpAH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / atredaM paJcamamalpabahutvasya tattvam - --- yat tiryamanuSyadevapuruSANAM sarveSAM madhye sarvebhyo'lpA antaradvIpagatamanupyapuruSAH santi, tathA sarvebhyosdhikA jyotiSkadevapuruSA iti // sU0 11 // // iti tiryaGmanuSyadevapuruSANAM sarveSAM saMmilitamidaM paJcamamatpabahutvam // // alpabahuttvaM samAptam // mUlam -- 'purisaveyassa NaM bhaMte! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdha pannatA ? goyamA ! jahanneNaM aTTha saMvaccharANi, ukkoseNaM dasamAgarovama koDAkoDIo dasavAsasayAI avAhA abAhUNiyA kammaTThaI kammaNiseo / purisavede NaM bhaMte! kiM pagAre paNNatte goyamA ! vaNadavaggi jAla samANe paNNatte se taM purisA || sU0 12 // chAyA -- puruSavedasya khalu bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAlaM vandhasthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenASTau saMvatsarANi utkarSeNa, dazasAgaropamakoTokoTyaH, dazavarSazatAni avAdhAH, abAdhonA karmasthitiH karmanipekaH // puruSavedaH khalu bhadanta ! kiM prakArakaH prajJaptaH ? gautama ! vanadavAgnijvAlAsamAnaH prajJaptaH, te ete puruSAH ||suu0 12 // AA apekSA vAnavyantara devapuruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai 'joisiya devapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyataradevapuruSo kI apekSA jyotiSkadeva puruSa sakhyAtaguNe adhika hote hai / yahAM isa paJcama alpabahutva kA sArAMza yaha hai kI - tiryaJca manuSya aura devapuruSa, ina saboM meM sabase thoDe antaradvIpa ke manuSya puruSa hote haiM aura sabase adhika jyotiSka devapuruSa hote hai / yaha tiryaJca manuSya devapuruSo kA sabakA samilita paJcama alpabahutva samApta huvA || suu011|| [ alpabahutva samApta ] tiryagyoniSAtAM vAnabhyaMtara hevayuSa saMkhyAta gAyA vadhAre hoya che. "joisiya devapurisA saMkhejjaguNA'' vAnavya'tara he 3SA ratAM nyeotiSTha deva pu3So sauMdhyAta gayA vadhAre hoya che ahiyA A pAMcamA alpa bahupaNAne sArAza e che ke--tiryaM`ca manuSya ane deva purUSa A badhAmAM sahuthI echA aMtaradvIpanA manuSya puruSa hAya che ane sauthI vadhAre jye tika deva puruSA hAya che. 1 A tiryaMca, manuSya ane deva purUSAe saghaLAnuM sa milita pAMcamuM alpa bahupaNuM // samApta // Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya bandhasthitinirUpaNam 523 TIkA - 'purisaveyassa NaM bhaMte' puruSavedasya khalu bhadanta ! 'kammassa' karmaNaH 'kevaiyaM kAlaM' kiyantaM kalam 'baMdhaThiI pannattA' bandhasthitiH prajJaptA - kathiteti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi,'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM' jaghanyena 'aTTha saMvaccharAI' aSTau savatsarANi etannyUnasya tannibandhanaviziSTAdhyavasAyasyAbhAvato jaghanyatvenAsabhavAt 'ukkoseNa dasa sAgaro vamakoDAkoDIo' utkarSeNa daza sAgaropamakoTikoTya., iha sthitiH dvidhA bhavati, karma rUpatAvasthAnalakSaNA anubha'vayogyA ca tatreyaM karmarUpatA'vasthAnalakSaNA draSTavyA, anubhavayogyA tu karmasthitirabAdhAhInA bhavati, ataevoktam -- 'dasavAsasayAI avAhA' dazavarSazatAni "purisavedasta Na bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaTTiI paNNattA, ityAdi TIkArtha - " purisaMvedassa NaM bhaMte ! 'kammasa' puruSa vedakarmakI "kevaiyaM kAlaM " kitane kAlakI "baMdhaI pannattA" bandhasthiti kahI gaI hai ' isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! jahanneNaM aTTha saMvaccharAI " he gautama ! puruSaveda karma kI bandhasthiti jaghanya se AThavarSa kI hai kyo ki isase kama puruSaveda ke nibandhana viziSTa adhyavasAya ke abhAva se isake kama jaghanya sthiti kA sabhava nahIM hotA hai / aura "ukkoseNaM dasa sAgarovama koDAkoDIo" utkRSTa seM 10 dasa sAgaropama koTA koTi kI kahI gaI hai. yahAM sthiti do prakAra kI hotI hai - (1) karmarUpa se avasthAna rahanA aura ( 2 ) - anubhava yogya honA. yaha sthiti karmarUpa se avasthAna rahane rUpa kahI gaI hai - tathA anubhava hone yogya rUpa jo karma sthiti hotI hai vaha abAdhA kAla se hIna hotI hai. arthAt jobhI karma udaya meM AtA vaha apanI abAdhA kAla ke bAda hI AtA hai. abAdhA kAla kA hisAba isa prakAra se kahA gayA hai- " dasavAsasayAI' 'abAhA' jisa karma kI utkRSTasthiti jitane sAgaropama koTAkoTi kI hotI hai| "purisavedassa Na bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM baMdhaDiI paNNattA" tyAhi "purisavedassaM NaM bhaMte ! kammassa" se lagavan puruSaH unI "kevaiyaM kAlaM " DeTA ajanI "baMdhaTTiI pannattA" aMdha sthiti uhI he gautama svAmInA yA prazna uttara AyatAM alu Ahe che ! -- "goyamA ! jahaNNeNaM aTTha saMvaccharAi " he gautama! 3Sa benI dha sthiti jaghanyathI ATha varSanI che kemake -tenAthI echA purUSa vedanA madha vALA adhyapsaaynaa lAvathI tene pochI dhanya sthitino bhava hotI nathI. bhane "ukkoseNaM dasasAgarovama koDAkoDIo" sRSTathI 10 isa sAgaropama Ti kATinI kahI che ahiyAM sthiti e prakAranI hAya che (1) kama rUpathI avasthita rahevuM ane (2) anubhava cegya thavuM A sthiti karma rUpathI avasthAna rahevA rUpa kahela che tathA anubhava hevAne cAgya rUpa vALI je kamasthiti hAya che. te khAdhA kALathI hIna hAya che arthAt je kAI karma udayamA Ave che, te peAtAnA akhAdhA kALathI hIna Ave che. abAdhA kALanA hisAba A pramANe -aDesa che.-" dasavAsasayAi avAhA"? unI utkRSTa sthiti bheTalA sAgaropama choTI Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre , abAdhA, sAca yepA karmaNAM yAvatyaH sAgaropamakoTikoTyaH teSAM tAvanti varSazatAni avAdhA, ihaca puruSavedasyAdhikRtasya yA utkRSTA sthitiH dagasAgaropamakoTikoTyaH, tato dagavarpa gatAni abAdhAH / 524 ayaM bhAvaH --- puruSavedakarma utkRSTasthitikaM baddhaM sat svarUpeNa dazavarSazatAni yAvanna 'jIvasya svavipAkodaya mAdarzayati tAvatkAlamadhye dalikanipekasyAbhAvAt tata uktam- 'avAhUNiyA kammaThiI' avAdhonA karmasthitiH avAdhAkAlahInA karmasthitiranubhavayogyeti / 'kamma.Niseo' karmanipekaH yataH abAdhonaH --- abAdhAkAlaparihInaH karmanipekaH karmadalikaracaneti // 'purisavede NaM bhaMte' puruSaveda' khalu bhadanta ! 'kiM pagAre pannatte' kiM prakAraka. kIhA - svarUpaH' prajJaptaH kathita iti prazna: ' bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'vaNadavaggijAlasamANe patte' vanadavAgnijvAlAsamAnaH prajJaptaH, vanadavAgnijvAlAsamAnaH yathA'yaM prArambhe tIvradAho bhavati tathA puruSavedo'pi prArambhe tIvra madanadAho bhavatIti bhAvaH / ' se taM purisA' te ete bhedapramedAbhyAM puruSA nirUpitA iti puruSaprakaraNam ||sU0 12|| 2 10 utane hI sau varSa kI vahAM abAdhA paDatI hai. isa hisAba se yahA~ puruSaveda karma meM abAdhAkAla 000 dasa sau varSa kA hotA hai arthAt 1 hajAra varSa kA hotA hai utkRSTa sthiti ke rUpa meM jaba yaha puruSa veda karma baddha hotA hai to yaha dasa sau varSa taka jIva ko apanA vipAkodaya nahIM dikhAtA hai kyoki itane kAla meM dalika nipeka kA abhAva hotA hai / jaba taka isakA abAdhAkAla samApta nahIM ho jAtA hai taba taka karma vipAka udaya meM nahI AtA hai / avAdhAkAla ke bAda karma kA udaya me AnA isI kA nAma karmanipeka-karma dalikoM kI racanA hai / isIlie kahA hai "avAhuNiyA kammahiI kammaNiseo" abAdhAkAla se nyUna karma sthiti karma nipeka hai / " purisavede NaM bhate ! kiM pagAre pannAtte" he bhadanta ! puruSa veTa kisa prakAra ke svarUpa vAlA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM "goyamA ! vaNadavaggijAlasamANe pannatte" he gautama ! jisa prakAra vana kI davAgni kI jvAlA kA svarUpa hotA hai yaha prArambha meM tIvradAha kATInI hAya che, eTalAja se varSanI tyAM amAdhA paDe che. A hisAkhathI ahiMyA purUSaveda kamAM akhAdhA kALa 1000 isa seA varSoMnA hAya che. arthAt 1 eka hajAra varSanA DAya che. utkRSTa sthitinA rUpamA jyAre A purUSa veda karma baddha thAya che te A se| varSa sudhI jIvane peAtAnA viSAkeya dekhADatA nathI kemake eTalA kALamAM lika niSekanA abhAva hoya che. jyAM sudhI Ane amAdhAkALa samApta thatA nathI tyA sudhI kama vipAkanA udayamAM AvavuM. evuM ja nAma karmAM niSeka arthAt kama dilakAnI racanA che. tethIja kahyu che ke-- " avAhUNiyA kammaThiI, kammaNiseo" samAdhA ajathI nyUna ubhaMsthiti arbha niSe che. "purisavede NaM bhaMte! kiM pagAre paNNatte" he bhagavan ! yu3Saveha ThevA aAranA sva35 vANI usa che ? yA praznanA uttaramA prabhu / gautama svAbhIne che - "goyamA ! vaNadavaggijAlasamANe pannatte" he gautama! ke prabhArthe vananA ivAgnimI bvAkhAnu sva35 hAya che, 1 1 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 525 mUlam--'se kiM taM NapuMsagA? NapuMsagA tivihA pannattA taM jahANeraiyaNapuMsagA tirikkhajoNiyaNapuMsagA maNussajoNiyaNapuMsagA / se ki taM neraiyaNapuMsagA ? negiyaNapuMsagA sattavihA pannattA taM jahA rayaNappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA sakarappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA jAva ahe sattamapuDhavineraiyaNapuMsagA se taM neriynnpuNsgaa| se ki taM tiriktajoNiyaNapuMsagA ? tirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannattA taM jahA egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA cauridiyatirikkhajogiyaNapuMsagA paMciMdiyatirikkha jonniynnpuNsgaa| se ke taM egidiyatirikkha joNi yaNapuMsagA ? egidiyatirivakhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannattA, taM jahA puDhavIkAiyaegiditirikkhajoNiyaNapuMsagA' AukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, teukAiyaegidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA vAukkAiyaegidiyAMtarikkhajoNiyaNapuMsagA, vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, se taM egidiytirikkhjonniynnpuNsgaa| se kiM taM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA ! beiMdiyatirikkhajoNiya NapuMsagA aNegavihA pannattA se taM beiMdiyatirikkha jonniynnpuNsgaa| evaM teiMdiyA vi cauridiyA vi| se ki taM paMcidiyatirikva vAlA hotA hai usI prakAra se puruSa veda kA prArambha tIvrarUpa se hotA hai phira zIva zAnta ho jAtA hai 'settaM purisA' isa prakAra se yaha bheda prabhedo ko lekara puruSo kA nirUpaNa kiyA gayA hai| puruSa prakaraNa samApta / sUtra // 12 // te prAraMbhamAM tIvra dAha vALa hoya che, eja pramANe purUSa veda paNa prAraMbhamAM tIvra hoya che bhane pachI nahI zAnta naya cha "se taM purisA" mA pramANe mAle pramehAne bana purUSanuM nirU raNa karavAmAM AvyuM che. purUSa prakaraNa samApta sU0 12aa Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anshammammine mamminiumar 526 ___ jIvAbhigamasUtre jANiyaNapuMsagA ? paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA tivihA pannattA taM jahA jalayarA thalayarA khahayarA / se kiM taM jalayarI ! soceva puvuttabhedo AsAliyavajjio bhANiyabbo / se taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA / se kiM taM maNussaNapuMmagA! maNussaNapuMsagA tivihA pannattA, taM jahA kammabhUmigA akamprabhUmigA aMtaradIvagA, bhedo jAva bhANi yabo, se taM maNussaNapuMsagA, ||suu0 13|| chAyA atha ke te napusakAH ? napusakA strividhAH prajJaptA stadyathA nairayikanapuMsakAH, tiryagyonikanapuMsakAH, manuSyayonikanapuMsakAH / atha ke te nairayikanapuMsakAH ? nairayikanapuMsakAH saptavidhAH prazaptAH tadyathAratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAH, zarkarAmabhApRthivInairayikanapuMsakAH yAvaddhaH saptamIpRthivInairayikanapuMsakAH / te ete nairyiknpuNskaaH| atha ke te tiryagyonika' napuMsakAH ? tiryagyonikanapuMsakAH paJcavidhAH prajJaptAH tadyathA-kendriyatiryagyonikanapuMsakAH dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH trIndriyatiryagyonikanapuMsakAH, caturindriyatiryagyonikanapuMsakAH paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH / atha ke te ekendriyatIryagyonikanapuMsakAH ? ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paJcavidhAH prAptAH nadyathA-pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH / te ete ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH // atha ke te dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH 1 dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH anekavidhAH - prAptAH te ete dviindriytirygyoniknpuNskaa| evaM trIndriyA api caturindriyA api / atha ke te paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH ? paJcendriyatiryagyonikanapuMsakA strividhAH prajJaptAH tadyathA-jalacarAH sthalacarAH khecraaH| atha ke te jalacarAH / sa eva pUrvoktamedaAsAlikA varjito bhaNitavyaH, te ete paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH / atha ke te manuSyanapusakAH ? manuSyanapuMsakA strividhAH prazaptAH tadyathA-karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakA medo yAvad bhaNitavyaH te ete manuSya napuMsakAH ||suu0 13 // - TIkA-strIpuruSabhedAn nirUpya napuMsakabhedAn nirUpayati-se kiM taM NapuMsagA' ityAdi 'se kiM taM NapuMsagA' he bhadanta ? atha ke te napuMsakAH, napuMsakajIvAnAM -kiyanto medA bhavantIti Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .nnnnnn000 - prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 527 praznaH, bhagavAnAha---'NapuMsagA tivihA pannattA' napuMsakA strividhAH-triprakArakAH prajJaptA kathitA iti, traividhyameva darzayati-'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA-'neraiyanapuMsagA' nairayikanapuMsakA. 'tirikkhajoNiyaNapuMsagA' tiryagyonikanapuMsakAH, 'maNussajoNiyaNapuMsagA' manuSyayonikanapuMsakAH, tathA ca nArakatiryagmanuSyabhedena napuMsakA strayo bhavantIti bhAvaH / teSu trividhanapusakeSu nArakanapuMsakabhedAn nirUpayituM praznayannAha---'se kiM taM neraiyaNapuMsagA' atha ke te nairayikanapuMsakA iti praznaH, uttarayati 'NeraiyaNapuMsagA sattavihA pannattA' nairayikanapuMsakA saptavidhAH saptaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / saptavidhabhedameva darzayati-'taM jahA - ityAdi, 'taM jahA'-tadyathA 'rayaNappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAH, 'sakkarappabhApuDhavineraiyaNapuMsagA' zarkarAprabhA pRthivInairayikanapuMsakAH, 'jAva ahe sattamapuDhavineraiyaNapuMsagA' . yAbadadhaHsaptamIpRthivInairayikanapuMsakAH, yAvatpadena-bAlukApuruSAdhikAra kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra napusakAdhikAra kA kathana karate hai se kiM taM NapuMsagA' ityAdi / TIkArtha-gautamane prabhu se aisA pUchA hai-" se kiM taM NapuMsagA" he bhadanta napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"NapuMsagA tivihA pannattA" he gautama ! napuMsaka tIna prakAra ke hote hai-"taM jahA" jo isa prakAra se hai-" nerayaiyanapuMsagA tirikkhajoNiyaNapuMsagA, maNussajoNiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsaka, tiryagyoMnika napuMsaka, aura manuSya yonika napuMsaka "se kiM taM NeraiyaNapuMsagA" he bhadanta / nairayika-napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? "neraiyaNapuMsagA sattavihA pannattA" gautama ! nairayika napuMsaka sAta prakAra ke hote hai "taMjahA" jaise--'rayaNappabhApuDhavineraiyanapuMsagA sakkarappabhApuDhavIneraiyanapuMsagA jAva ahe sattamapuDhavineraiyanapuMsagA" ratna prabhA pRthivI ke nairayika napuMsaka zarkarAprabhA pRthivI ke nairayika napuMsaka yAvat adhaHsaptama pRthivIM ke nairayika Y3SAdhiAranu ni35 4zana ve sUtrA2 nasAdhAranu 4thana 42 cha-"se ki ta NapuMsagA" tyA sAtha-gautama svAmI prasuna me pUchyu cha hai-"se kiM taM NapusagA" 3 lAgavat napuMsake keTalA prakAranA hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che 3--"NapuMsagA tivihA paNNattA" 3 gItama naso prA2nA DAya cha "taM jahA" te mA prabhAre cha. "neraiyanapu sagA. tirikvajoNiyaNapu sagA, maNussajoNiyaNapuMsagA" 2yi napuMsa, tiyayAni napusa mane manuSya yoni napusa4 'se kiM taM NeraiyaNapuMsagA" bhagavana nauzaya nasoTA prA2nA hAya cha ? "NeirayaNapuMsagA sattavihA paNNattA" gautama [ naiya ns| sAta prA2nA DAya che. "taM jahA" te sAta 2 // mA pramANe che. 'rayaNappabhApuDhavIneraiyanapuMsagA sakkarappabhApuDhavIneraiyaNapuMsagA jAva ahesattamapuDhavIneraiyaNapuMsagA" na pramA pRthvInA ne2yi nasa4, za42 pramA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka28 jIvAbhigamasUtre prabhApakaprabhAdhUmaprabhAtamAnArakapRthivInAM sagraho bhavati tathA ca nArakapRthivInAM saptavidhatvAt tadAzritya nArakanapuMsakA api saptaprakArakA bhavantIti / 'se taM neraiyaNapuMsagA' te eteuparyuktA nArakanapuMsakA nirUpitA iti / tiryagyonikanapuMsakAn nirUpayituM praznayannAha--'se kiM taM tirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te tiryagyonikanapusakA iti praznaH, uttarayati 'tirikkhajoNiyaNApuMsagA paMcaviddA pamnattA' tiryagyonikanapusakAH paJcavidhA. paMcaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / paMcavidhatvaM darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' ekendriyatiryagyonikanapuMsakA 'veiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH, 'teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' trIndriyatiryagyonikanapusakA., 'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' caturindriyatiryagyonikanapusakA', 'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathAcaikendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapacendriyabhedAt napuMsaka yahA~ yAvatpada se bAlukA prabhA, paGkaprabhA dhUmaprabhA aura tamA prabhA ina pRthivIyoM ke naiyika napuMsaka gRhIta hue hai / "se taM neraiyanapuMsagA" yaha nAraka napuMsakoM kA nirUpaNa hai / tiryagyonika napuMsakoM kA nirUpaNa isa prakAra se hai-"se kiM taM tirikkhajoNiyanapuMsagA" gautama ne prabhu se aisA pUchA hai / he bhadanta / tiryagyonikanapuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? uttara meM prabhu kahate hai---he gautama "tiri kkhajoNiyaNapuMsagA" tiryagyonika napuMsaka 'paMcavihA, pannattA' pAMca prakAra ke hote hai "taM jahA - 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA beidiyatirikkhajoNiyanapuMsagA' ekendriya tiryagyonikanapusaka, do indriya tiryayonika napusaka, "tediyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' teindriyatiryagyonika napuMsaka "cauriditirikkhajoNiyaNapuMsagA" cauindriyatiryagyonikanapusaka aura "paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" paJcendriyatiryagyonikanapusaka, ava gautamasvAmI pRthvInA rayika napuMsaka yAvat adhaH saptama pRthvInA nairayika napuMsaka ahiyAM yAspadathI vAlakA prabhA, paMka prabhA, dhUmaprabhA, ane tama prabhA A pRthvInA narasika napusake grahaNa 42zayA cha "se taM neraiyanapuMsagA" mA prabhAva nAya nasatu ni35 ch| tirthayAni nasonu ni35 42vAmA Ave che. "se kiM taM tirikkhajoNiyaNapuMsagA" gautama svAbhIye. prabhune 57yu cha ?-- sAvana tiya yoni naso haiTayA prA2nA DAya cha 1 mA pratanA uttaramA prabhu gautama svAmIna he cha hai--'goyamA ! gautama ! "tirikkhajoNiyaNapuMsagA" niryazyAni napusa "pacavihA paNNattA"-pAMya prAranA Doya che "taM jahA" a pAya 42 mA prabhArI che.- "egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA, vediyatirikkhajoNiyanapuMsagA" ke ndraya vANA tirya-yoni nasa, meNIndriya vALA tiryanika nasa DurxNaya yAna napusa tei ditirikkhajoNiyaNapuMsagA" ee, padriyA vANa tirthayAni napusa "cauriMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" yA2 driya vANA tirthayAni napuMsa ane' "paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" pAMya ndriya pApa tirtha Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwww prameyadhotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 529 paMcaprakArakA stiryagyonikanapuMsakA bhaktIti bhAvaH // tatra 'se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te ekendriyatiryagyonikanapuMsakA iti praznaH, uttarayatiegiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA pannattA' ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paMcavidhAH paMcaprakArakAH prajJaptAH kathitA iti / tAneva paMcabhedAn darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA' 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkha joNiyaNapuMsagA' pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathA 'AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, 'teukkAiyaegidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA' tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH "vAukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH 'vaNassaikAiya egiditirikkhajoNiyaNapuMsagA' vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAH, tathA ca pRthivyaptejovAyuvanaspatibhedAt ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH paMcaprakArakA bhavanti iti / 'se taM egidiyatirikkhajoNiyaNapusagA' te ete pRthivIkAyikAdayaH ekendriyatiryagyonikanapuMsakAH bhedasahitA nirUpitA iti // 'se kiM ekendriyatiryagyonikanapuMsaka ke viSaya meM prazna karate hai " se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' he bhadanta ! ekendriyatirvagyonika napuMsaka kitane prakAra ke kahe gaye hai ? uttara meM pramu kahate hai -"egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA paMcavihA paNNattA" "gautama ! ekendritiryagyonika napuMsaka pA~ca prakAra ke hote hai- " taM jahA" jaise-"puMDhavikA iyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsakA" pRthivIkAyikaekendriya tiryagyoninikapuMsaka "Au0'vAu0 vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" akAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka, taijaskAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka, vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka aura vanaspatikAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka ye pAMcasthAvarakAyikanapuMsaka hai, "se taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" isa prakAra se yaha ekendriya tirycenika napuMsaka AmAM je eka Indriya vALA tirthaMnika napuMsaka che. tenA saba dhamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che - "se kiM taM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" he bhagavana! eka indriya vALA tiryanika napuMsake che. te keTalA prakAranA hoya che? A prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 4 chaThe-"egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA paMcavihA paNNattA gautama ! medriya vAtiya yoni naso pAya prAranA DAya cha. "taM jahA" te pAMya 42 // 2 // pramANe cha.-"puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiya - NapuMsagA" pRthvIya mendriya vANA tiyajyAni napusa "Au0 teu0 vAu0 vaNassai kAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" mayi yondriya tirtha-yAni napusa, tnsakAyika ekendriya tirthagenika napuMsaka, vAyukAyika ekendriya tiryanika napuMsaka ane vanaspti yi sandriya tirthayAni nasa4 mA pAya sthA12 yi nasa cha. "se ki ta egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA" mA prabhAga mA mendriya tiya-yoni napuMsAni35che. 67 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAmimamasUtre 530 , taM gheIdiyati rikkhajoNiyaNa puMsagA' atha ke te dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAH 1 iti praznaH, uttarayati - 've iMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNegavihA pannattA' hIndriya tiryagyonikanapuMsakA anekavidhAH anekaprakArakA prajJaptAH kathitAH 'phulAkimiyA jAva samuhalikkhA' ityAdi prajJApanAyAM prathamapadoktA sarve'tra grAhyAH 'se ta veiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA' te ete dvIndriya tiryagyonikanapuMsakA nirUpitA iti / evaM te iMdiyA vi cauriMdiyA vi evam-dvIndriyatiryagyonikanapuMsakavadeva tendriya tiryagyonikanapuMsakAstathA caturindriyatiryagyonikanapuMsakAH api nirUpaNIyAH, prathamapratipattIyadvIndriyAdiprakaraNa prajJApanAtidezena proktamevAtrAnusandheyamiti / caturindriyatiryagyonikAn nirUpya paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAn nirUpayituM prazna yannAha - 'se kiM taM ' ityAdi, 'se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' atha ke te paMcendriyatiryagyonikanapuMsakA 2 iti praznaH, uttarayati-'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsaMgAgyonika napuMsako kA kathana hai, " se kiM taM iMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" bhadanta / do indriya tiryagyonika napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? he gautama ! "veiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagA aNegavihA paNNattA' do indriya tiryagyonika napuMsaka aneka prakAra ke kahe gaye hai / jaise - " pulAki miyA jAva samuhalikhA " ityAdi prajJApanAke prathama pada meM kahe gaye saba yahA~ samajhalenA cAhiye / ' se taM veiMdiya tirikkha joNiyA ' "isa prakAra se do indriya tiryagyonikanapuMsako ke sambandha kA yaha kathana samApta huA " evaM iMdiyA vi cauriMdiyA vi" dvIndriyatiryagyonika napuMsakoM ke jaise hI te indriya tiryagyonika napuMsaka aura cauindriyatiryagyonika napuMsaka bhI jAnanA cAhiye / paJcendriyatiryagyonika napuMsako kA nirUpaNa kahate hai- " se kiM taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapusagA" he bhadanta ! paJcendriya tiryagyonika napuMsaka kitane prakAra ke hote hai ? 'goyamA' he gautama! "paMciMdiya " se kiM ta beidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" he bhagavan me chadriyo vAjA tiryagyo niH napuMsaThI DeTalA aaranA hoya che ? "goyamA !" De gautama ! 'beiMdiyatirikkhajoNiyapuMsA agavidyA paNNattA" me chU driya vAjA tiryagyoniH napuMsa ne prAranAmyA che. pulAkimi jAva samuha likkhA" ityAdi prajJAyanA sUtranA paDesA pahalA aDevAbhAM yAcyA prabhA] yA saMbaMdhAM tamAma athana maDiyAM samala tevu " se taM beiMdiyatirikkha'joNiyA' mA prabhAho me chadriya vAMjA tiryagyoniGa nayuM sonA samadhanu sthana sabhApta thayu. "eva teiMdiyA vi cauriMdiyA vi" me driya vAjA tiryagyoni napuM sonA athana pramANe ja traNa iMdriyo vALA tizyonika napuMsako ane cAra Idriya vALA tiryaMcyonika napu sAnu nirUpaNu samajI levuM '' have pAMca indriya vALA tiryaMgyAnika napu sakeAnu nirUpaNu kiM taM pacidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA" he bhagavan pAMca napuMsakA keTalA prakAranA kahyA che? A praznanA uttaramAM prabhu karavAmAM Ave che.-- "se iMdriyo vAjA tiryagyoni gautama svAmIne kahe che ke Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratraliant TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 531 tivihA pannattA' paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAstrividhAH - triprakArakAH prajJaptAH kathitA, 'medatrayaM darzayati 'taM jahA' ityAdi, 'taM jahA ' tadyathA 'jalayarA thaLayasa khahayarA' jalacarAH sthalacarA khecarA iti / 'se kiM taM jalayarA' atha ke te jalacarapaMcendriya tiryagyonikanapuMsakAiti praznaH uttarayati "so veva puvyuttabhedo AsAliyavajjao bhANiyavvo' sa eva pUrvoktabheda: prathamapratipattiprokto bheda AsAlikAvarjito bhaNitavyaH sthalacarabhedoktoraH parisarpaprakaraNagatAsAlikAbhedo'tra vaktavya iti bhAvaH / , y dayaH ayaM bhAvaH -- ekendriyA. pRthivyAdi paJcasthAnarakAyikA., dvIndriyapulAkRmikakukSiMkRmikA trIndriyA aupayikaro hiNikakunthupipIlikAdayaH caturindriyA oNndhikapatrikramakSikAmazakAdayaH, paMcendriyatiryagyonikA jalacara- sthalacara- khecarAH, eSAM sarveSAM bhedaprabhedAH prajJApanAyAH prathame pade, tadanusAreNa asyaiva jIvAbhigamasUtrasya prathamapratipattau ca vistarataH proktA 1 tirikkhajoNiyaNapuMsagAtivihA pannattA "paJcendriya tiryagyonika napuMsaka tIna prakAra ke kahe hai / "taMjahA" jaise 'jalayarA, thalayarA, khahayarA' "jalacara, sthalacara aura khecara jalacara napuMsaka, sthalacara napuMsaka aura khecara napuMsaka " se kiM taM jalayarA" he bhadanta ! jalacara pa ndriya tiryagyonika napuMsaka kitane prakAra ke hai ? hai gautama " so ceva puvvuttabhedo AsAliyavajjio bhANiyanbo" isa sambandha meM AsAlikA arthAt jo uraH parisarpa ke bhedoM meM kahe hue AsAlika ke bheda ko choDakara vahI pUrvokta pahale prathama pratipatti meM kahe hue saba bheda yahAM kahanA cAhiye / yahAM para aisA samajhanA cAhiye - ekendriya prathivI Adi pAMca sthAbara kAyika, dvIndriya-pulA kRmi kukSikRmi Adi trIndiya - aupathika rohiNika kundhu pIpIlikA Adi caturindriya-Andhika patrika makkhI macchara Adi, paMcendriya tiryagyonika jalacara sthalacara khecara, ina sabo ke bheda prabheda prajJApanA sUtrake prathama pada meM, aura tadanusAra isI jIvAbhigama jalayarA. "goyamA !" he gautama ! "paMcidiyati rikkhajoNiyaNapuMsagA tivihA paNNattA" yAMthandriyo vAjA tiryagyoni napuMso Rtu prAranA udyA che, "taM jahA " te yA prabhA che.thalayarA, khahayarA, " 4sayara napuMsa sthAyara napuM sa bhane meyara napuMsa, "se kiM taM jalayarA" he bhagavana jalacara paMcendriya tiryaMcaiAnika napusaka keTalA prakAranA hAya che ? A praznanA uttarabhAM abhu gautama svAmIne he che ! - "goyamA" ! he gautama ! "so ceva puvvattamedo AsAliyavajio bhANiyavvo" mA samadhabhAM mAsAdi nAmanA tehane choDine na pahelAM kahela pahelI pratipattimAM kahelA saghaLA bhede ahiyAM kahevA joI e, ahiyAM evu' samajavu' joI e ekendriya pRthvI vagere pAMca sthAvarakiya vALA e idriyA-pulA, kRmi, mukSiSTTabhi vigere zrIndriya-bhopathiGa, rAkhikhi, kunyu, pipIsia (DIDI) vagere yaturiMdriya - bhAMndhi, patrika, bhAMjI, bha272, vigere yathendriya tiryagyoniH sayara, sthalayara, meyara bhA badhAnA bhedo ane prabhedI prajJApanA sUtranA pahelA padamAM ane tadanusAra Aja jIvAbhigamanI Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 jIvAbhigamasUtre ste sarve bhedaprabhedA atra vAcyAH, vizeSa etAvAneva yat tatra uraH parisarpeSu AsAlikarUpastadvedaH kathitaH so'tra na vAcyaH, tasya cakravartyAdiskandhAvArAdipu kacitsaMmUrcchanasaMbhavAt, antarmuhUrttAddhAmAtrAyuSkatvAJcAtra na vivakSita iti / ' se ttaM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' te ete paMcendriyatiryagyonikanapuMsakAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti / atha manuSya napuMsakAn nirUpayituM praznayannAha 'se kiM taM maNussaNa puMsagA' atha ke te manuSyanapuMsakA' ? iti praznaH, bhagavAnAha ' maNussaNa puMsagA tivihA pannattA' manuSyanapuMsakA strividhA. triprakArakAH prajJaptAH, 'taMjahA' tadyathA 'kamma bhUmigA' karmabhUmikAH karmabhUmikamanuSyanapusakA: 'akammabhUmigA' akarmabhUmikA akarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH, 'aMtaradIvagA' antaradvIpakA antaradvIpakamanuSyanapuMsakAH / 'bhedo jAva bhANiyantro' bhedo yAvad bhaNitavya karmabhUmikamanuSyANAmakarmabhU kI prathama pratipatti meM vistAra se kahe gaye hai ve saba meda prabheda yahAM bhI kahalenA cAhiye, bheda kevala itanA hI hai ki vahA uraH parisarpa ke bhedoM me AsAlika eka sarpa kA bheda kahA hai| vaha yahAM nahIM kahanA cAhiye / kyoki vaha cakravartI Adi ke skandhAvAra -- phojokA paDAva DerA Adi meM kahIM kahIM samUcchita hotA hai aura antarmuhUrta kAla mAtra isakI Ayu hotI hai isaliye isakI yahA~ vivakSA nahIM hai / 'se taM paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA' isa prakAra se ye saba paMcendriya tiryagyonika napuMsaka hai / ava manuSya napusako kA nirUpaNakarate haiM - 'se kiM taM maNussaNa puMsagA' he bhadanta ! manuSya napusaka kitane prakAra ke kahe gaye hai? gautama 'maNussa puMsagA tivihA paNNattA' manuSyanapuMsaka tIna prakAra ke kahe gaye hai / 'taM jahA jaise- 'kammabhUmigA' karmabhUmika manuSya napuMsaka 'akammabhUmigA' akarmabhUmika manuSya napuMsaka pahelI pratipattimA vistAra pUrvaka kahevAmAM Avela che. A tamAma bheda prabhedo ahiyA paNu kahevA joIe. AmAM bheda kevaLa eTaleAja che ke--tyAM ura:parisanA bhedomAM AsAlika e eka sapanA bheda kahela che, te bheda ahiyAM kahevAnA nathI kemake--te cakravatI" vigeranA skandhAvAra-----sainyanA paDAva vageremAM karyAMka kayAMka samUti hoya che. ane aMtarmuhUta kAla bhAtratenuM mAyuSya hoya che. tethI maDiyAM tenI vivakSA vAmAM bhAvI nathI, "se taM paMcidiyatirikkhajoNiyaNapu sagA " mA prabhAai mA khadhA pAMca indriyo vALA tiya gyeAnika napuMsakeAnA bhedaeNAnu... nirUpaNa karyuM che. have manuSya napuM sAnu ni35 42vAmAM Ave che.- " se kiM taM maNussaNa puMsagA he bhagavan manuSya napusaka keTalA prakAranA kahevAmAM AvyA che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne he che - "goyamA !" he gautama ! "maNussaNapuMsagA tivihA paNNattA" manuSya napuMsaH trayu aAranA udyAM che, "taM jahA" te trayu praarI mA prabhAye che "kammabhUmigA" bhUbhinA manuSya napuMsaH "akasmabhUmigA" arbha bhUminA manuSya napuMsa hai| "aMta Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sithitinirUpaNam 533 mikamanuSyaNAmantaradvIpakamanuSyANAM ca yAvanto bhedAH kathitAste sarve'pi bhedopabhedA ihApi vaktavyA tathAhi karmabhUmikAH paJcabharatapaJcairavata paMcamahAvidehabhedataH paMcadazavidhAH / akarmabhUmikAH paJcahaimavatapaJcahairaNyavatapaJcaharivarSapaJcaramyakavarSapaJcadevakurupaJcottarakurubhedata striMzadvidhAH, SaTpaMcAzaJcAntaradvIpajA. / ete manuSyanapuMsakA atra vAcyA iti / 'se taM maNussaNapuMsagA' te ete manuSyanapuMsakAH bhedaprabhedAbhyAM nirUpitA iti ||suu0 13 // . napuMsakAnAM bhedaH kathitaH samprati teSAM sthitipratipAdanArthamAha 'napusagassa Na bhaMte' ityAdi, mUlam -'NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMto muhU ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM // neraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, savvesiMThiI jahA paNNavaNAe Thiipae tahA bhANiyavvA jAva ahe sattamA puDhavIneraiyA / tirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM, ukkoseNaM puvakoDI // 'aMtara dIvagA' aura antara dvIpaja manuSya napuMsaka 'bhedo jAva' bhANiyavyo' yahA~ para karmabhUmi ke manuSyo ke akarma bhUmika manuSyo ke aura antaradvIpaja manuSyo ke jitane bheda aura upabheda pahile kahe gaye hai ve saba kaha lene cAhiye. jaise-pA~ca bharata, pA~ca airavata, pAMca mahAvideha, isa prakAra pandraha prakAra ke karmabhUmika manuSya pAca haimavata, pA~ca hairaNyavata pAMca hari varSa, pAMca ramyaka varSa pAca devakuru, pAMca uttara kuru isa prakAra tIsa akarmabhUmika manuSya aura chappana antara dvIpake manuSya ye saba manuSya napuMsaka yahAM kahalenA cAhiye / isa prakAra se bheda aura upabhedo ko lekara manuSya napuMsako kA yahAM taka yaha kathana samApta huA ||suutr-13|| radIvagA" mane mata dIpanA manuSya nayusa'medo jAva bhANiyaco" maDiyAM mUbhi nA manuSyanA akarmabhUminA manuSyane ane aMtaradvIpanA manuSyanA jeTalA bhedo ane upabhede che. ke je pahelA kahevAmAM AvelA che, te tamAma bhede ane upabhedo ahiyA paNa samajI levA. jemake--pAMca bharata, pAca aravata pAca mahAvideha A rIte paMdara prakAranA karmabhUmi ja manuSya pAca haimavata, pAca hairaNyavata, pAMca harivarSa, pAca ramyaka varSa, pAMca devakurU, pAMca uttarakurU, A rIte trIsa akarmabhUminA manuSya ane chappana aMtaradvIpanA manuSyo A badhA napuMsaka manunuM ahiyA kathana samajI levuM. A pramANe bheda ane upabhede sahita manuSya napuMsakenuM ahiyAM kathana samApta thayuM. sU0 13 muM Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 .. jIvAmiNamasUtra egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsa shssaaii| puDhavikkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM atomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAI, savvesiM ' egidiyaNapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA / beiMdiyateiMdiyacauridiyaNapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA / paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pubbakoDI evaM jalayaratirikkhacauppadathalayarauraparisappabhUyaparisappakhahayara tirikkhajoNiya NapuMsagANaM savvesiM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pubakoDI / maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNe puvvakoDI / dhammacaraNaM paDucca jahanneNa aMtomuhuttaM, ukkoseNa desUNA puvakoDI / kammabhUmigabharahekhayapubvavidehaavaravidehamaNussaNapuMsagassa vitaheva / akammabhUmiga maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM viM aMtomuhuttaM, sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM desUNA puvakoDI, evaM jAva aMtara dIvagANaM // 14 // chAyA-napuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prakSaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUtam utkarpaNa prayastriMzatsAgaropamANi / nairayikanapusakasya khalu bhadanta ! kiyanta kAlaM sthitiH prAptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSaNa prayaliMzatsAgaropamANi / sarvepAM sthiti yathA prazApanAyAM sthitipade tathA bhaNitavyA yAvadadhaH saptamI Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 535 pRthivInairayikAH / tiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH praptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUtamutkarSeNa pUrvakoTiH ekendriyatiryagyonikana puMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dvAviMzatirvarSasahasrANi / pRthivIkAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyanta kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrta mutkarSeNa dvAviMzativarSasaha strANi sarveSAmekendriyanapuMsakAnAM sthiti bhaNitavyA / dvIndriyatrIndriyacaturindriya napuMsakAnAM sthiti rbhaNitavyA / paJcendriya tiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prajJAtA ? gautama ! jaghanye nAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH, evaM jalacaratiryakcatuSpadasthalacaroraH parisarpabhujaparisarpakhecara tiryagyonikAnAM sarveSAM jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTiH / manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA / 1 gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa pUrva koTiH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / karmabhUmika bharatairavatapUrva videhApara videhamanuSyanapuMsakasyApi tathaiva / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ! janma pratItya jaghanyenAntarmum utkarSeNApi antarmuhUrtam saMharaNaM / pratItya jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH / evaM yAvadantaradvIpakAnAm ||suu0 14 // 1 TIkA - napuMsagassa NaM bhaMte ! napuMsakasya - sAmAnyato napuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyantaM kAlaM sthitiH ---- AyuSyakAlaH prajJaptA - kathita 'napuMsakasya sthitiviSayakaH praznaH, bhagavAnAha - - ' goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama ! 'jaha - neNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrta sthiti napuMsakasya, etacca tiryaGmanuSyApekSayA jJAtavyamiti, 'ukkoseNa tettIsa sAgarovamAI' utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi sthitirnapuMsakasya, etat isa prakAra se napuMsakoM kA bheda kathana karake aba sUtrakAra unakI sthiti kA kathana karate haiM------'NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannatA' - ityAdi / TIkArtha - gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai - 'puMsagassa NaM bhaMte !" he bhadanta sAmAnya napuMsakakI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kitane kAla kI sthiti - AyuSya kAla kahI gaI hai ? 'goyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI' he gautama / napuMsaka kI A pramANe napusakeAnA bhedonuM kathana karIne have sUtrakAra teonI sthitinu' kathana 42 che -- "NapuMsagassa NaM bhate ! kevaiya kAla ThiI paNNattA" tyAhi. TAartha ---gautama svAmI me alune me pUchayu --' NapuMsagassa NaM bhaMte !" se bhagavan sAmAnya nathu samnI "kevarakAlaM ThiI paNNattA" DeMTalA ajanI sthiti-- AyuSya aNa Desa 4. "goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkosegaM tettIsaM sAgarovamA" he gautama! nayuM - Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 nIvAbhigamasUtre saptamI pRthivInArakApekSayA jJAtavyam / saptamapRthivInArakANAmutkarpata etAvatpramANakasthiteH sabhavAditi, tadevaM sAmAnyato napuMsakasya sthitiH kathitA, samprati -- vizeSato napuMsakasya sthitiM kathayituM prathamata, sAmAnyato vizeSatazca nairayikanapuMsakaviSayAM sthitimAha - 'neraiyaNapuMsagasta NaM bhaMte' sAmAnyato nairayikanapuMsakasya khalu bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyanta kAla sthitiH prajJaptA - kathiteti prazna, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' jahaneNaM dasavAsa saharasAI' sAmAnyasya nArakasya jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitiH, 'ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI' utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi sthitiH / 'sanvesiM ThiI jahA paNNavaNAe tahA bhANiyavyA jAva asattama puDhavI neraiyA' sarveSAM ratnaprabhAdinArakANAM sthitiryathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade tathA vaktavyA yAvatpramANA yatpRthivI - . sthiti jaghanya se to eka antarmuhUrtta kI kahI gaI hai yaha tiryaMca aura manuSyakI apekSA se samajhanA cAhiye aura utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai / yaha utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI sthiti kA kathana saptama pRthivI ke nArako kI apekSA se kiyA gayA hai. kyoMki saptama pRthivI ke nArakoMkI utkRSTasthiti 33 tetIsa sAgaropama kI hotI hai / napuMsaka kI sthiti kA yaha kathana sAmAnya rUpa se kiyA hai aba vizeSa rUpase napuMsaka kI sthiti ko prakaTa karane ke liye prathamataH sAmAnya aura vizeSarUpa se nairayika napuMsakoM kI sthiti prakaTa kI jAtI hai'neraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte!' he bhadanta ! nairayipha napuMsaka kI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' sthiti sAmAnya se kitane kAla kI kahI gaI hai ' goyamA' he gautama ! ' jahanneNaM dasavAsasahassAIM ' sAmAnya nAraka kI jaghanya se- sthiti dasa hajAra varSa kI kahI gaI hai aura 'ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI' utkRSTa se 33 tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai 'savvesi ThiI bhANiyavvA jAva ahe sattamaDhavI neraiyA' yahAM samasta ratnaprabhA Adi nArakoM kI sthiti jinakI jitanI hai - sakAnI sthiti jaghanyathI eka aMtarmuhUta'nI kahI che, A tiryaMca ane manuSyAnI apekSAthI samajavuM. ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApamanI sthitinuM kathana sAtamI pRthvInA nArakAnI apekSAthI karela che. kemake--sAtamI pRthvInA nArakAnI utkRSTa sthiti 33 tetrIsa sAgarApamanI thAya che. A kathana napusakAnI sthitinuM sAmAnya paNAthI kahyuM che. have vizeSa paNAthI napu'sakanI sthiti pragaTa karavA mATe pahelA sAmAnya rIte ane pachI vizeSa paNAthI nairayika napuM sonI sthiti pragaTa 42vAmA Ave che "NeraiyaNapuMsagassa NaM bhaMte / " he bhagavan nairathiGa napuM samenI "kevaiyaM kAla ThiI paNNattA" sAmAnya padyAthI DeMTalA ajanI sthiti - vAmAM bhAvI che ? "goyamA / " he gotama ! "jahaNaNeNaM dasavAsasahassAi" sAmAnya nAraunI sthiti dhanyathI hama innara varSanI aDevAmAM bhAvI che "ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAi " utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApabhanI uhI che. "savvesi ThiI bhANiyavvA jAva ahe sattama puDhaSInerazyA" ahiyA ratnayalA vigere saghaNI pRthvIyonA nAronI sthiti bhenI bheTalI Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 537 nArakANAM sthitirbhavati sa tatpramANA sarvapRthivI nArakANAM sthitiryathA prajJApanAyAM caturthe sthitipade kathitA tathA bhaNitavyA, kiyatparyantaM tatrAha -- -- yAvadadhaH saptamI pRthivI nairayikAH ratnaprabhApRthivI nArakata Aramya tamatamA saptamI pRthivInArakaparyantanArakANAM yAvatI yeSAM sthitirbhavati sA'tra sthitirbhaNitavyA, tathAhi ---- ratnaprabhA pRthivInArakasya jaghanyena sthitirdazavarSa sahasnANi, utkarSeNaikaM sAgaropamam 1, zarkarAprabhApRthivI nArakasya sthitirjaghanyata eka sAgaro - pamamutkarSatastrINi sAgaropamANi 2, bAlukAprabhApRthivI nairayikasya jaghanyena sthitistrINi sAgaropamANi, utkarSataH saptasAgaropamANi 3, paGkaprabhA pRthivIMnairayikanapuMsakasya jaghanyena saptasAgaropamANi sthitiH, utkarSato dazasAgaropamANi 4, dhUmaprabhApRthivI nArakanapuMsakasya jaghanyena daza sAgaropamANi sthitirutkarSataH saptadaza sAgaropamANi 5, tamaH prabhApRthivInAraka napuMsakasya jaghanyena saptadaza sAgaropamANi sthitirutkarSato dvAviMzati sAgaropamANi 6, adhaH vaha yahA~ kahanI cAhiye aura isa prakAra isa sthiti kA kathana sAtavIM tamatamA pRthivI ke nairayiko kI sthiti paryanta karanA cAhiye, krama se nArako kI sthiti isa prakAra hai - ratnaprabhA pRthivI ke nArako kI jaghanya sthiti 10 dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai, zarkarAprabhA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se 1 eka, sAgaropama kI aura utkRSTa se tIna sAgaropama kI hai 2, bAlukAprabhA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se tIna sAgaropama kI hai aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI hai 3, paGkaprabhA pRthivI ke nAraka kI sthiti jaghanya se sAta sAgaropama kI hai aura utkRSTa se daza sAgaropama kI hai 4, dhUmaprabhA pRthivI ke nAraka kI sthiti jaghanya se daza sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 17 satraha sAgaropama kI hai 5 tama. prabhA pRthivI ke nairayikoM kI sthiti jaghanya se 17 satraha sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 22, bAIsa sAgaropama kI hai 6, tathA sAtavIM jo tamatamA pRthivI hai usake hAya, tenI teTalI ahiMyA kahevI joIe ane A pramANe A sthitinu' sAtamI tamatamA pRthvInA naiyikonI sthitinA-kathana paryanta kahevu joIe kramathI nArakAnI sthiti A pramANe che.--ratna prabhA pRthvInA nArakonI jaghanya sthiti 10 dasa hajAra varSanI che, ane utkRSTa sthiti eka sAgarApamanI che1 zarkarA prabhA pRthvInA vairayikAnI jaghanya sthiti eka sAgarApamanI ane utkRSTathI 3 traNu sAgarAnI che 2 vAlukA prabhA pRthvInA naiyikAnI sthiti jaghanyathI traNa sAgare pamanI che ane utkRSTathI sAta saagre| pabhanI che, 3 pakaprabhA pRthvInA nArakeAnI sthiti jaghanyathI sAta sAgazapamanI che, ane utkRSTathI dasa sAgarApamanI che 4 dhUmaprabhA pRthvInA nArakaiAnI jaghanya sthiti dasa sAgareApamanI che. ane utkRSTathI 17 sattara sAgaropamanI che, pa tama prabhA pRthvInA nairayikAnI sthiti jaghanyathI 17 sattara sAgaropamanI che, ane utkRSTathI 22 bAvIsa sAgare pamanI che 6, tathA sAtamI ke je tamatamA pRthvI che, tenA nArakeAnI 68 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre saptatamatamA pRthivInArakana pusakasya jaghanyena dvAtriMzati sAgaropamANi sthitirutkarpatastrayastriMzatsAgaropamANi sthitirbhavatIti 7, 'tirikkhajoNiya NapuMsagassa NaM bhaMte' tiryagyonikanapuMsakasya khalu bhadanta / 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?' kiyatkaM kAla sthitiH prajJaptA ' bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama ! 'jahanneNaM aMto muhuttaM ukko seNaM pucakoDI' sAmAnyatastiryagyonikanapuMsakasya sthitirjaghanyena antarmuhUrtamutkarpataH pUrvakoTi 'egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagasta' ekendriya tiryagyonika napuMsakasya 'kAlaMThiI pannattA' kiyantaM kAlaMsthiti' prajJaptA iti prazna', uttaramAha - ' jahanneNaM aMtomuhuttaM' ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI' sAmAnyata: ekendriya tiryagyonikanapuMsakasya 'kevaDatha kAlaM 'TiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthiti pajJaptA jaghanyenAntamuhUrtamutkarpato dvAviMzati varSa sahasrANi 'puDhavIkAiya egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagassa NaM bhaMte pRthivI kAyikai kendriyatiryagyonika napuMsakasya khalu bhadanta ! ' kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM naraka kI sthiti jaghanya se 22, bAIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa se 33, taiMttIsa sAgaro pama kI hai 7, 'tirikkha joNiya napuMsagassa NaM bhaMte' he bhagavan / tiryagyonika napuMsakakI 'kevaiyaM kAlaM ThiI pamnattA' kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? uttara me prabhu kahate haiM - he gautama jahaNNeNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM puvyakoDI' sAmAnya se tiryagyonika napuMsaka kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hai. 'egiMdIya tirikkhajoNiya puMsagassa NaM' ekendriya tiryagyonika napuMsakI kitane kAlakI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahanneNaM ato muhutta ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassAI sAmAnya se ekendriyatiryag napusaka kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se 22, bAIsa hajAra varSa kI hai 'puDhacI kAiya egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagassa NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' he bhagavan pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM 'jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vAvIsaM vAsasahassAI' vizeSa cintA meM pRthivI sthiti jaghanyathI 22 bAvIsa sAgarApamanI che, ane utkRSTathI 33 tetrIsa sAgarApamanI che. 7 'tirikkhajoNiya napusagassa Na bhate / " he bhagavan tiryagyoni napuMsanI 'kevaiyaM kAla TiI paNNattA" DeTalA apanI sthiti uhI che uttaramA alu uDe che !--"goyamA !" he gautama! " jahaNNeNaM ato muddattaM ukkoseNaM puvvakoDI" samAnyapAyAthI tiryagyoni napu sakanI sthiti jaghanyathI eka a tamuhUta'nI che. ane utkRSTa sthiti eka pUrvakeATinI che. 'dhargidiyatirikkhajoNiyaNapusagassa Na" 4 4'driya vANA tiryagyoniH nayu sahanI sthiti DeMTalA ajanI hevAbhA yAvI he ? yA praznanA uttaramA prabhu gautama svAmIne he che -' jahaNNeNaM aMto muhutta, ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAi" sAmAnya pAyAthI kheDa driyavANA tiryagyoniH napu sakeAnI sthiti jaghanyathI atarmuhUrtanI ane utkRSTathI 22 khAvIsa hajAra varSanI che. 2 538 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 539 sthitiH prajJaptA +- he gautama / vizeSa cintAyAM pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonika napuMsakasya jaghanyena sthitirantarmuhUrtamutkarSeNa dvAviMgati varSa sahasrANi, evam 'savvesiM egiMdiya puMsagANaM ThiI bhANiyavvA' sarveSAM zeSAmaptejo vAyuvanaspatye kendriyanapuMsakAnAM yasya yAvatI sthitirbhavati tasya tAvatI sthitirbhaNitavyA - kathayitavyA, tathAhi --apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSataH saptasahasravarSANi taijaskAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakasya - jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSatastrINi rAtrindivAni, vAyukAyikai kendriya tiryagyonikanapusakasya jaghanyena sthitirantarmuhUrtamutkarSatastrINi varSasahasrANi, vanaspati kAyikaikendriya tiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUtamutkarSato dazavarSasahasrANi / 'beindiya tediya cauridiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA' dvIndriyatrIndriya caturindriyanapuMsakAnAM sthitiryAvatI yasya bhavati tAvatI sthitistasyA bhaNitavyA -- kathakAyika ekendriya jIva tiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bAisa hajAra varSa kI hai, 'savvesiM egiMdiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyancA' bAkI ke jo ekendriyatiryagyonika teja vAyu aura vanaspati napuMsaka hai una sabakI jisakI jitanI sthiti hai vaha yahAM kahanI cAhiye, jaise - akAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakakI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTasthiti sAta hajAra varSa kI hai / tejaskAyika kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna rAta dina kI hai vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI hai / vanaspatikAyika ekendriya napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTasthiti 10 dasa hajAra varSa kI hai. 'beIdiyateiMdiya cauriMdiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA beiMdriya teindriya caturindriyo kI jisakI jitanI sthiti ho vaha yahA~ kahanI cAhiye "puDhavI kAya egidiya tirikkha joNiya puMsagassa Na bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" De bhagavana pRthvI kAyika eka IMdriya vALA tiya caiAnika napu sakAnI sthiti keTalAka kALanI kahevAmA bhAvI che ? "jahaNaNeNaM atomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsa vAsasahassAI' vizeSa amarathI vicAratAM pRthvIkAyika eka iMdriyavALA tiya caiAnika napu saka javAnI jaghanya sthiti eka atabhuhUrtanI che bhane utkRSTa sthiti mAvIsa hunara varSAnI che " savvesi egiMdiya NapuMsagANaM ThiI bhANiyavvA" mADInA meM bhedriya vANA tiryagyoni tesya, vAyuprAe~, mane vanaspati kAyika napusako che te saghaLAnI eTale ke jenI jeTalI sthiti hAya tenI teTalI ahiMyAM samajIlevI jemake kAyika eka IMdriyavALA tiya*gyeAnika napusakonI jadhanyasthiti eka ata dyUta nI che, ane utkRSTa sthiti grAta jAra varSanI che tejaskAyikanI jaghanya sthiti eka atasutanI ane utkRSTasthiti traNa rAtadivasanI che. vAyukAyika ekacha driyavALA, tiya caiAnika napusakanI jaghanyasthiti eka aMtarmuhUtanI che, ane utkRSTasthiti traNa jAra varSanI che vanaspatikAyika eka iMdriyavALA napu sAnI jaghanyasthiti eka aMtarmuhUtanI che, bhane uthRSTasthiti 10 hasannara varSAnI che "beidiyateiMdiyaca uridiyaNapuMsagANaM ThiI bhANi - yavvA" me chadriyavANA, trANa 4driyavAjA yAra diyavAjA, avanI menI bheTalI sthiti hAya tenI teTalI sthiti ahiyAM kahevI joIe. jemake-eindriyavALA tiyagyeAnika napu MsakAnI Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 __ jIvAbhigamasUtre yitavyA, tathAhi-dvIndriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhUtamutkarpaNa dvAdazavarSANi trIndriyatiryagyonika napuMsakasya sthitirjaghanyenAntarmuhUtamutkarpata ekonapaJcAgadvAtriMdivAni / caturindriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntamuhAmutkarpataH paNmAsA. // 'paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassa NaM bhaMte' paMcendriya tiryagyonikanapuMsakasya khala bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyanta kAla sthiti. prajJaptA kathiteti prazna , bhaga. vAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA he gautama ! 'jahanneNa aMto muhutta' sAmAnyata. pacendriya tiryagyonikanapuMsakasya sthitirjadhanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM puncakoDI' utkarpaNa pUrvakoTiH jaghanyotkarpAbhyAmantarmuhUrtapUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti bhAva. / 'evaM jalayaratirikkha ca uppayathalayara urapari sappa bhuyaparisappa khahayara tirikkhajoNiya NapuMsagANa savvesi evaM jalajaise-dvIndriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa sthiti bAraha varSa kI hai. teindriya tiryagnapuMsaka kI jaghanya sthiti 49, unanacAsa dinarAta kI hai. cauindriyatiryagyonika napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhurta kI hai aura utkRSTasthiti 6, chaha mAsa kI hai. ___'paMcidiya tirikkha joNiya NapuMsagassa NaM bhaMte !' he bhaTanta ! jo paJcendriyatiryagyonika napuMsaka hai-usakI sthiti kitane kAlakI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama / 'jahanneNaM aMto muhuttaM' sAmAnyataH paMcendriyatiryagyonikanapuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura 'ukkoseNaM pucakoDI' utkRSTa sthiti eka pUrvakoTi kI hai. 'evaM jalayaratirikkha cauppaya thalayara uraparisappa bhuyaparisappa khahayara tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM savvesiM paMcendriyatiryagyonika napuMsaka jalacara sthalacara aura khecara ke bheTa meM tIna prakAra ke hote haiM / inameM jalacara tiryagyonika napuMsaka ko catuppada sthalacara uraparisarpa bhujaparisarpa tiryagyonika jaghanya sthiti eka aMtarmuhUrtanI che, ane utkRSTasthiti bAravarSanI che. traNa indriyavALA tiryanika napuMsakenI jaghanyasthiti eka atarmuhUrtanI che, ane utkRSTa sthiti 49 ogaNa pacAsa divasarAtanI che. cAra IndriyavALA tiryanika napusakenI jaghanyasthiti eka aMtamhUrtanI che, ane utkRSTa sithiti 6 cha mahinAnI che. "paMciMdiyatirikkhajoNiNapuMsagassa NaM bhaMte" mApana 2 pAya ndriyaannaatiyyonika napusake che, teonI sthiti keTalA kALanI kahI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautamasvaamiin 4 cha hai-goyamA! // gautama ! jahanneNa aMtomuhattaM / sAmAnyata pAya-yavA tirthayAni nasonI -yasthiti me saMta itanI cha bhane "ukkoseNaM puncakoDI Ssthiti se pUTinIche, "evaM jalayaratirikkhacaupAyathalayarauraparisappa bhuyaparisappa khahayaratiriktrajoNiya NapuMsagANaM savvesiM" pAyandriyavA tizyani' naghusa jalacara, sthalacara ane khecaranA bhedathI traNa prakAranA hoya che. temA jalacara tirthanika napuMsakenI cArapagA sthalacara uraparisarpa bhujaparisarSa tiryanika napusake ane khecara tirya Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 541 caratiryag catuSpada sthalacaroraHparisarpa bhujaparisarpa khecaratiryagyonikanapuMsakAnAM sarveSAm 'jahanneNaM aMto muhu~tta'jaghanyenAntarmuhUrta sthitirbhavati 'ukkoseNaM punyakoDI' utkarpaNa pUrvakoTi' sthitirbhavati // tiryagyonikAnAM yathAkramaM sthitiM pradarzya manuSyasya sthiti darzayituM praznayannAha 'maNussa NapuMsagassa NaM bhaMte' manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthiti. prajJaptA kathiteti prazna., bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'khettaM paDucca' kSetraM pratItya Azritya 'jahanneNaM aMto mahattaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM pucakoDI' utkarSaNa pUrvakoTipramANA sthitirbhavatIti / sAmAnyato manuSyanapuMsakasyApi sthiti rjaghanyenAntarmuhUrtamutkarSata. pUrvakoTipramANA bhavati, kSetraM pratItyeti kathitaM tatkarmabhUmika manuSyanapuMsakamapekSya kathitam / 'dhammacaraNaM' paDucca dharmacaraNaM pratItya bAhyaveSaparikaraprayuktanapuMsakakI aura khecara tiryagyonika napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTasthiti eka pUrvakoTi kI hai. ___aba sUtrakAra manuSya napusaka kI sthiti prakaTa karata hai-isameM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai-"maNussa NapuMsagassa gaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" he bhadanta ! manuSya napuMsaka kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA / khettaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM puvakoDI" he gautama / kSetra kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI hai aura "ukkoseNa" utkRSTasthiti 1 eka pUrva koTikI hai| sAmAnya se yahI sthiti manuSya napuMsaka kI hai| yahAM jo kSetra kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI sthiti kahI gaI hai vaha karma bhUmika manuSya napuMsaka kI kahI gaI hai-tathA--"dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM desUNA pucakoDI" cAritra dharma kI apekSA lekara karmabhUmika manuSya napusaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI ni napusakenI jaghanyasthiti eka aMtamuhUrtanI che. ane utkRSTa sthiti eka pUrvakeTinI che - have sUtrakAra manuSya napusakanI sthiti pragaTa karatA kahe che-temA gautamasvAmI prabhune meva prazna pUche che --"maNussa Napusagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' 1van manuSya napusakenI sthiti keTalAkaLanI hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhugItamasvAmI ne 4 che-khettaM paDucca jahaNeNaM aMto muhattaM ukkoleNaM puvvakoDI" gautama ! kSetranI apekSAthI manuSya nadhu sanI dhanya sthiti me mata itanI cha, mane 'ukkoseNa' aSTasthiti 1 eka pUrvakaeNTinI che sAmAnyapaNathI Aja sthiti manuSya napusakenI sthiti kahevAmAM bhAvI che, te bhabhUbhivA manuSya nae sAnI che tathA "dhammacaraNa pahacca jahaNNeNaM aMtomuhurA ukkoseNaM desUNA puvvakoDI' yAtriyabhanI mapekSAthI bhabhUminA manuSya naesonI jaghanyasthiti eka aMtarmuhUrtanI che, ane utkRSTa sthiti dezona eka pUrva koTinI che. ahiyA mA varSamA sayabha prAta 4aa pachI patAsudhI sayama pAga me zAnapAche. "kammabhUmiga bharaheravayavidehAvaraviSeha NapuMsagassa vi taheva" HIRA bhane bhairavatakSetra 35 4mabhU. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre pravrajyAprAptimadhikRtya 'jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyenAntamuhUrtam tata. paraM maraNAdibhAvAt 'ukkoseNaM desUNA puncakoDI' utkarpaNa dezonA pUrvakroTipramANA sthitirbhavati varSApTakAdRya sayamaprApteranantaramAjanmasayamaparipAlanAdezonatvamiti / kammabhUmiga bharaheravayapunvavidehaavaravidehamaNussaNapuMsagassa vi taheva' karmabhUmikabharatairavatapUrva videhAparavideha manuSyanapuMsakasyApi tathaiva, yathA sAmAnyato manuSya napuMsakavadeva / tathAhi- karmabhUmika bharatairavatavidehAparavidehamanuSyanapuMsakasya kSetrApekSayA jaghanyenAntarmuhUtamutkarpaNa pUrvakoTireveti, dharmacaraNApekSayA jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarpato dezonA pUrvakoTiriti // 'akamma bhUmigamaNussa NapuMsagarama NaM bhaMte' akarmabhUmika manupyanapuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaTyaM kAlaM ThiI paNNattA' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA kathiteti prazna , bhagavAnAha-- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'jammaNaM paDucca' janma pratItya-janmApekSayA 'jahanneNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhartam, 'ukkoseNa vi aMtosuhattaM' utkarpaNApi antahai aura utkRSTa sthiti dezona eka pUrva koTikI hai / yahAM ATha varSa meM sayama prApti ke anantara jIvana paryanta sayama pAlanA yahI dezonatA hai / "kammabhUmiga bharaheracayapuvvavidehAvaravidehamaNumsaNapusagassa vi taheva" bharata aura aivata kSetra rUpa karmabhUmika manuSya napuMsaka kI bhI sthiti kSetra kI apekSA evaM cAritra dharma kI apekSA jaghanya se eka antarmuhUrta kI aura utkRSTa se jaisI Upara me kahI gaI hai vaisI hai| tathA pUrvavideha aura pazcima videha ke manuSya napuMsaka kI jadhanya sthiti kSetra kI apekSA eka antarmuharta kI hai aura utkRSTa sthiti eka pUrva koTikI hai / tathA cAritra dharma kI apekSA lekara ina karma bhUmika kSetra ke napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuharta kI hai aura utkRSTasthiti dezona pUrva koTikI hai |-"akmmbhuumig maNusmaNapuMsagassaNaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" gautama ne puna: isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! akarmabhRmika manuSya napuMsaka kI sthiti kitane kAlakI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-"goyamA / jammaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM vi aMto muhattaM" he gautama ! janma kI apekSA lekara akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI jaghanya sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI eka antarmuhUrta kI hai| akrmminA manuSya napuMsakanI sthiti paNa kSetranI apekSAthI ane cAritra dharmanI apekSAe jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI pUrvokta kathana pramANenI samajavI tathA pUrva videha ane pazcima videhanA manuSya napusakenI jaghanya sthiti kSetranI apekSAthI eka a tameM hUrtanI che ane utkRSTasthiti eka pUrva keTinI che tathA cAritradharmanI apekSAthI A karmabhUmi kSetranA napusakenI jaghanya sthiti eka atarmahatanI che, ane utkRSTa sthiti dezanA pUrva keTinI che. "akammabhUmigamaNussaNapusagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" gautabhasvAbhIse pharIthI A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana akarmabhUminA manuSya napusakenI ziyAta 2ainnI 4uvAmAM AvI cha ? yA praznanA uttaramA prabhu cha -'goyamA! jammANaM pahacca jahaNNeNaM aMtomuhatta ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM" 3 gautama ! manI ape. lAthI akamabhUminA manuSya napuMsakenI jaghanya sthiti eka atarmuhUrtanI che ane utkRSTa - Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpabahutvanirUpaNam 543 muhUrtam / akarmabhUmau hi manuSyA napuMsakA samUcchimA eva bhavanti na garbhavyutkrAntikAH, yugaladharmaNAM napuMsakatvAbhAvAt / samUrcchimAzca jaghanyata utkarSato vA'ntarmuhUrtAyuSa eva mriyante, jaghanyAntarmuhUrtApekSayA, utkRSTamantarmuhUrtta bRhattaraM bhavatIti vizeSa: 'sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhuttaM' saharaNaM pratItya karmabhUmikamanuSyanapuMsakaH saharaNenA'karmabhUmau nItastamAzritya jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM desUNA punvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTiH sthitirbhavatIti saharaNAdUrdhvamAmaraNAntaM tatrAvasthAnasabhavAt // ' evaM jAva aMtaradIvagANaM' evaM sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyanapuMsakava deva haivavata hairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya harivarSaka bhUmi meM manuSya napuMsaka samUcchima hI hote hai garbhaja nahIM hote hai / jo akarmabhUmika manuSya garbhaja hote hai ve napuMsaka nahIM huA karate hai kyoMki yugaladharmiyoM meM napuMsakatA kA abhAva hotA hai saMmUrcchima manuSya napuMsaka jaghanya aura utkRSTa se eka antarmuhUrtta kI hI Ava hote hai / tadanantara maraNa dharma ko prApta kara lete hai yahAM jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrtta meM yaha vizeSa hai ki jaghanya ke antarmuhUrtta kAla se utkRSTa kA jo antarmuhUrtta bRhattara hotA hai / "saMharaNaM paDucca jahennenaM aMtomuhuttaM' saharaNa kI apekSA arthAt karmabhUka manuSya napuMsaka saharaNa se akarmabhUmi meM le jAyA gayA ho usakI apekSA akarmabhUmika manuSya napuMsaka jaghanya se eka antarmuhUrtta kI sthiti vAle hote hai aura 'ukkoseNaM deNA putrakoDI' utkRSTa se dezona eka pUrva koTi kI sthiti vAle hote hai / " evaM jAva aMtaradIva - gANaM" sAmAnya se jaisI sthiti akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI kahI hai vaisI hI sthiti janma aura saMharaNa kI apekSA haimavata, hairaNyavata harivarSa ramyakavarSa, devakurU evaM uttarakuru ina sthiti paNa eka aMtarmuhUtanI che akama bhUmimAM manuSya napusake saMmU.ima ja hAya che te napuMsaka hotA nathI kema ke-yugaladhamI yAmAM napu sakapaNAnA abhAva hAya che. samU spriMma manuSya napuMsaka jaghanya ane utkRSTathI eka atanI AyuSyavALA ja hAya che. te pachI maraNudha te prApta karIle che ahiyAM jaghanya ane utkRSTa antarmuhUta'mAM e vizeSa paNa che ke-jaghanyanA a'tamuhUta kALathI utkRSTane je aMtarmuhUtakALa che, te vadhAre moTo eTale , hattara hoya che "saMharaNaM paDucca jahaNaNe aMtomuhuttaM" sa haragunI apekSAthI arthAt urbha - 1 bhUminA manuSya napu Msako saharaNathI aka bhUmimA laI javAmAM Avela hAya te apekSAthI akarma bhUminA manuSya napuMsake| jaghanyathI eka atarmuhUtanI sthitivALA hoya che ane "ukkoseNaM deNA puvvakoDI" utsRSTathI hezona meDa pUrva aTinI sthitivANA hoya che, "evaM jAvabha taradIvagANaM" sAmAnyapaNAthI sambhUminA manuSya napuMsonI ne abhAgonI sthiti kahelI che, eja pramANeAnI sthiti janma ane sa haraNanI apekSAthI haimavata hairaNyavata Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramA ::..:.--:.:::... . .:. :: . . . ri: " .: . jIvAbhigamasne mancanapuMsaranya annadIpaka nane // 10 // ni vayituM pranayanAra .. 'gapuMsa malama-nAma bhane : ghumAeti kAlao kevacciraM hoI ? gogamA 'kanne samayaM ukomaNaM trkaalo| geraiyaNapuMmANaM bhaMte ! zani kAlo kecciA hoI ? goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahamAgomananInaM mAgagevarAI evaM puTavIe TiI bhANiyabvAtiriksa jANiyamA bhane : nimbhivajoNiyaNapuMmaeni kAlao kevacciraM ho : goyamA ! jahannaNaM aMtomuhanaM ugroseNaM vaNastaikAlo, evaM gAgAMdayAmagAra . vaNamyaDakAvyamma vi evameva / sesANaM jahanneNa aMto mahAna cAmeNaM amaMgvajaM kAlaM asaMkhejjAo ussappiNIo. giNI yA kAlao. khanao asaMkhajjAloyA / badiya teiMdiya caumidiyAMmagANa jahannaMga aMtAmaha usakomaNaM sakhejjaM kaalN| pAMcadinaninimajoNiyaNagANa bhane / gA~cadiyatigvijANiyaNapuMsAttikAnamA jAnna hoI : goyamA ! jahannaNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM pucakoTinaM / garne jalayarganagnipatra upayayalayaraumpasippabhuyaparimAyAmA ci // mannAnagarapaNaM bhaMte ! maNummaNapuMsaetti i. . . . . . . .7; nunaka ra aura uE .... gAvisa . .. .. ... Mait 2.2 . . . . . . . ., . g ral - thI treatmyariitri FM Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 545 kAlao kevacciraM hoI ? goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDipuhuttaM, dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM deNA puvvakoDI | evaM kamma bhUmigabharahe vayapuvvavidehAvaravidehesu vibhANiyavvaM / akammabhUmigamaNussaNapuMsaeNaM bhaMte! akammabhUmigamaNussaNa puMsapatti kAlao kevacciraM hoI goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM muhutta puhuttaM sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI / evaM savvesiM jAva aMtaradIvagANaM' // sU0 15 // chAyA - napusakaH khalu bhadanta ! napuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenaikaM samayamutkarSeNa tarukAlaH nairayikanapuMsakaH khalu bhadanta ! nairayikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa trayastriMzatsAgaropamANi ! evaM pRthivyAH sthitirbhaNitavyA ! tiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! tiryagyonikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, evamekendriyanapuMsakasya khalu vanaspatikAyikasyApi evameva / zeSANAM jaghanye nAntarmuhUrtamutka - rSeNAsaMkhyeyaM kAlam asaMkhyAta utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH, kSetrata asaMkhyeyA lokAH dvIndriyatrIndriyacaturindriyanapuMsakAnAM ca jaghanyenAntarmuhUrtamutkarpeNa saMkhyeyaM kAlam / paJcendri yatiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! paJcendriyatiryagyonika iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam / evaM jalacara tiryakcatuSpadasthalacaroraH parisarpabhujaparisarpamahoragANAmapi / manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! manuSyanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati ? gautama ! kSetra pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam / dharmacaraNaM pratItya jaghanyenaika samayamutkarpeNa dezonA pUrvakoTiH, eva karmabhUmikabharatairavata pUrvavidehApara videheSu api bhaNitavyam / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakaH khalu bhadanta ! akarmabhUmikamanuSyanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati gautama ! janmapratItya jaghanyenAntarmuhUrttamutkarSeNa muhUrtta pRthaktvam / saMharaNaM pratItya jaghanyenAntarmuhUrttamutkarSeNa dezonA pUrvakoTi evaM sarveSAM yAvadantaradvIpakAnAm // 15 // 69 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre TIkA-'NapusaeNaM bhante napuMsakaH khalu bhadanta ! 'Napusaetti kAlao kevucciraM hoi napuMsaya iti napuMsakabhAvasyaparityAgena kAlata.kiyacciraM bhavatIti kitkAlaM paryantaM napusako napuMsakarUpeNaiva bhavatIti praznaH bhagavAnAha-goyamA ityAdi, goyamA he gautama ! jaha TIkathA---gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"NapuMsaeNaM bhaMte !" he bhadanta ! napuMsaka yadi apane napuMsaka bhAva kA parityAga nahIM karatA hai to vaha kaba taka nahIM karatA hai ? kitane kAla taka vaha napuMsaka avasthA meM raha sakatA hai ? yaha pahile praTaka kara diyA gayA hai ki bhavasthiti aura kAyasthiti ke bheda se sthiti do prakAra kI hotI hai| koI bhI janma pAkara usameM jaghanya aura utkRSTa se jIva jitane kAla taka jIvita rahatA hai vaha bhavasthiti hai tathA vIca meM kisI dUsarI jAti meM janma na dhAraNa karake kisI eka hI jAti me-paryAya meM-lagAtAra janma dhAraNa karate rahanA yaha kAyasthiti hai / isI sthiti ko lekara yahAM gautama ne prabhu se aisA prazna kiyA hai ki he bhadanta ! napuMsaka yadi lagAtAra napuMsaka avasthA vAlA hI hotA rahe to vaha kaba taka napusaka avasthA vAlA hotA rahatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai "goyamA / jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tarukAlo" he gautama ! napuMsaka kI kAyasthiti jaghanya se eka samaya kI hai aura utkRSTa se vanaspati kAla Ta -gItamapAbhI meM prabhune me pUchayu cha hai-'napusaNaNaM bhaMte' meM lagavan napuMsaka je pitAnA napuMsakabhAvane parityAga na kare te te kayA sudhI tyAga nathI karatA? te keTalAkALa sudhI napuMsaka avasthAmAM rahI zake che? e vAta pahelA prakaTa karI dIdhela che--ke bhavasthiti ane kAyasthitinA bhedathI sthiti be prakAranI hoya che keIpaNa janma pAmIne temAM jaghanya ane utkRSTapaNathI jIva jeTalA kALa sudhI jIvatA rahe che te bhAvasthiti che tathA vacamAM kaI bIjI jAtamAM janmadhAraNa karyA vinA keI eka ja jAtimAM arthAta paryAyamAM lAgaTha janma dhAraNa karatAM rahevuM e kAyasthiti che A rithatine laIne ahiyAM gautama svAmIe prabhune e prazna karyo che ke- he bhagavana napuMsake je lAgaTha napusaka avasthAvALA ja thatA rahe che te kyAM sudhI napu saka avasthAvALA thatA rahe? A prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIne he cha hai- goyamA ! jahaNNeNaMekkaM samaya ukkoseNa to he gautama! napusakenI kAyasthiti jaghanyathI eka samayanI che, ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANu-ana takALanI che A kathananu tAtparya e che ke--koI jIva upazama zreNI para ArUDha thAya ane tyAM teNe napusakavedane upazama karI dIdhuM ane pachI te tyAthI patita thAya Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 547 nneNaM eka samayaM jadhanyenaikaM samayam tatraukaM samayatA upagamazreNIsamAptau satyAmavedakatve sati upazama zreNIta. pratipaMtato napuMsaka vedodayasamayAnantaraM kasya cinmaraNAt tathA mRtasyAvazya devotpAde puMvedodaya sadbhAtAt iti / ukajhoseNaM tarukAlo tarukAlo vanaspatikAlaH, tatra vanaspati kAlaH, AvalikA'saMkhyeya bhAgagatasamayarAzipramANAsakhyeya pudgala parAvarta pramANaH / sAmAnyato nairayikanapuMsakasya kAyasthiti darzayitumAha-- Neraiya0 ityAdi, jeraiya NapusaeNaMbhante nairayikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha goyamA ityAdi, goyamA he gautama ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM jaghanyena dazavarSa sahastrANi nairayikanapusako nairayikanapusakarUpeNa bhavatIti / ukkoseNaM tettIsaM sAgaro vamAI utkarSeNa trayastrizatsAgaropamANi / evaM puDhavIe ThiI bhANiyavvA evaM pRthivyA. sthitirbhaNitavyA. pramANa ananta kAla kI hai / tAtparya yaha hai ki koI jIva upazama zreNIpara ArUDha huAvahAM usane napuMsaka veda kA upagama kara diyA aura phira vaha vahAM se patita huA tava usakA napusaka veda kA udaya ho gayA aura yaha udaya usakA kama se kama eka samaya taka rahA-bAda meM isakA maraNa ho gayA to vaha isa sthiti meM mara kara deva gati meM deva rUpa se utpanna ho gayA-vaha utpanna hone para isake puruSa veda kA udaya ho gayA / yahAM jo utkRSTa se vanaspati kAla pramANa isakA kAla kahA gayA hai vaha AvalikA ke asakhyAtave bhAga meM jitanI samayo kI rAzi hotI hai tatpramANa asakhyAta pudgala parAvarta rUpa hai / isame ananta utsarpiNI anaMtaavasapiNiyAM samApta ho jAtI hai / aba mUtrakAra sAmAnya se nairayika napusaka kI kAyasthiti kA kathana karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'raIya NapuMsaeNaM bhaMte !' he bhadanta ! nairayika napuMsaka kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-goyamA ? jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAi" he gautama ! nairayika napuMsakakI tyAre tene napuMsakavedane udaya thaI gayA ane te udaya tene ochAmAM ochA eka samayasudhI rahe ane pachI tenuM maraNa thaI jAya che te A sthitimAM marIne devagatimAM deva paNuthI utpanna thaI jAya che tyAM utpanna thayA pachI tene purUSa vedane udaya thaI jAya. ahiyAM je utkRSTapaNAthI vanaspatikALa pramANe tene kALa kahyo che, te AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM samayanI jeTalI rAzI hoya eTalA pramANa asaMkhyAta pugala parAvarta rUpa che. temAM anaMtautsapiNuM ane ana taavasapiNI samApta thaI jAya che have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI nairayika napuMsakenI kAyasthitinuM kathana kare che. - AmAM gautamasvAmI prasane se pUchyu cha -"Nera iya napuMsaeNaM bhaMte !" u lagavan ! nayi napuMsakenI kAya sthiti keTalAkALanI che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe 03-"goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAhaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI" u gItama! narayika napuMsakenI kAyasthiti jaghanyathI te dasa hajAra varSanI che, ane utkRSTathI tetrIsa Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vvvvvvv ~ . . .. . . . . jIvAbhigamasUtra atra puDhavIe pRthivyAH, iti jAtAvekavacanam , tena pRthivInAmiti ratnaprabhAdi pRthivI sthitanairayikANAM pUrvasthiti sUtre sthitiH bhavasthitiruktA sA'tra bhaNitavyA-kathayitavyA / ayaMbhAva.-ratnaprabhAditamatamAparyantasaptapRthivIsthanairayikANAM yAvatI yasyAM pRthivyAM sAmAnyato vizeSataH, jaghanyata utkRSTatazca bhavasthitiruktA tAvatI kAyasthititiratra vAcyA, nairayikANA bhavasthitervyatiriktAyA anyasyA kAyasthiterasaMbhavAditi / tathAhi ratnaprabhApRthivI nairayika napuMsakAnA sthiti jaghanyato dazavarpasahanANi, utkarpata eka sAgarI pamam / 1 / evamzarkarAprabhAyA jaghanyata eka sAgaropamamutkarSatastrINi sAgaropamANi 2 / bAlukAprabhAyAM jaghanyatastrINi sAgaropamANi, utkarpataH sapta sAgaropamANi 3, padanabhAyAM jaghanyataH kAyasthiti jaghanya se to dasa hajAra varSa kI hai aura utkRTa se taitIsa sAgaropama kI hai. yahAM jo bhavasthiti hai vahI kAyasthiti ke rUpa meM prakaTa kI gaI hai. kyoki nAraka jIvo meM aura devo meM kAyasthiti nahIM hotI hai| jo vahA bhavasthiti hai vahI kAyasthiti rUpa hotI hai isakA kAraNa yahI hai ki nAraka marakara nAraka nahIM hotA hai aura deva marakara deva nahIM hotA hai. evaM puDhavIe ThiI bhANiyavyA" isI prakAra pRthivIkI sthiti kahanI cAhiye / 'puDhavIe' yahA jAti meM ekavacana hai jisase aisA jAnanA cAhiye ki pRthiviyoM kI arthAna ratnaprabhAdi tamatamA paryanta sAto pRthiyo ke nairayiko kI jisakI jitanI bhavasthiti kahI hai vahI yahA kAyasthiti kaha denI cAhiye, kyoki nairayiko ke bhavasthiti ke atirikta dusarI koI kAyasthiti nahIM hotI hai, unakI jo bhavasthiti hai vahI kAyasthiti hotI hai / vaha sthiti isa prakAra hai-ratnaprabhA pRthivI ke nairayika - napuMsakokI sthiti jaghanya se dasa hajAra varSoM kI utkRSTa se eka sAgaropakI hai, isI prakAra zarkarA pRthivI meM jaghanya se eka sAgaropamakI aura utkRSTa se tIna sAgaropama kI 2, vAlukA prabhA pRthivI meM jaghanya se tIna sAgaropama kI aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI sAgaropamanI che ahiyAM je bhavasthiti eja kAyasthitinA rUpamAM pragaTakaravAmA AvI che. kema ke-nAraka chamAM ane dezamAM kAyasthiti hotI nathI tyA je bhavasthiti che, ejakAyasthiti rUpa hoya che. enuM kAraNa eja che ke-nArake marIne nAraka thatA nathI. ane devabhshn vathata nathA. "evaM puDhavIe ThiI bhANiyavA" merI pramANe pRthvIvihInI sthiti DivI ne "puDhavIe" aDiyA tiyA me kyananI prayoga yA cha tathA pRthvIyAnI tema samajavuM joIe athar ranaprabhA vigere tamatamAM paryanta sAte pRthvIonA nairayikenI eTaleke jenI jeTalIbhavasthiti kahI hoya eja ahiyA kAyasthitimAM kahevuM joIe kemakerayikene bhAvasthiti vinA bIjI koI kAyasthiti hotI nathI. teone je bhavasthiti che, eja kAyasthiti hoya che te sthiti A pramANe che. ratnaprabhA pRthvInA merayika napuMsakenI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSonI che, ane utkRSTa sthiti eka sAgaropamanI che.? eja pramANe zarkarAmabhA pRthvImAM jaghanyathI eka sAgaropamanI ane ukRSTathI traNa sAgaropamanI che. eja pramANe vAlukAprabhA pRthvImAM jaghanyathI traNa sAgaropamanI ane ukRSTathI 7 sAta sAgaropamanI che, 3 paMcaprabhA pRthvImAM jaghanyathI sAta sAgaropamanI ane utkRSTathI dasa sAga Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra02 napusakasvarUpanirUpaNam 549 sapta sAgaropamANi utkarSato daza 4, dhUmaprabhAyAM jaghanyato dazasAgaropamANi, utkarpata. saptadaza 5, tamaHprabhApRthivyAM jaghanyataH saptadazasAgaropamANi utkarSato dvAviMzatiH 6, adhaHsaptamapRthivInairayikanapuMsakAnAM - sthitirjaghanyato dvAviMzatiH sAgaropamANi, utkarpatastrayastriMgatsAgaropamANi iti // sthiti darzayati-'tirikkhajoNiya NapuMsaeNaM bhaMte' tiryagayonikanapuMsakaH khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNiya NapuMsagatti kAlao kevaccira hoi' tiryag yonikanapuMsaka iti kAlataH kiyacciraM bhavati iti prazna., bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ? 'jahanneNaM aMto muhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM vaNassaI kAlo 3, paMkaprabhA pRthivI meM jaghanyasa sAta sAgaropama kI utkRSTa se dasa sAgaropama kI 4, dhUmaprabhA pRthivI meM jaghanya se dasa sAgaropama kI utkRSTa se satraha sAgaropamakI, tamaHprabhA pRthivI meM jaghanya se satraha sAgaropama kI aura utkRSTa se bAIsa sAgaropamaka. 6, aura adhaH saptamo tamatamA pRthivI ke nairayiko kI sthiti jaghanya se bAIsa sAgaropama kI utkRSTa se taitIsa sAgaropama kI hai| isa prakAra saba pRthiviyo kI sthiti yahAM kahanI cAhiye / ____ aba sUtrakAra sAmAnyata. tiryagyonika kI kAyasthiti kA kAlamAna prakaTa karate haiisameM gautamane 'tirikkhajoNiya NapuMsae NaM bhaMte ! tiriya joNiya NapuMsagatti kAlao keciraM hoI" isa sUtra dvArA prabhu se aisA prazna kiyA hai-he bhadanta ! tiryagyonika napuMsaka yaha tiryagyonika napuMsaka hai- isa rUpa se kitane kAlataka hotA rahatA hai ? arthAt tiryagyonika napusaka kI kAyasthiti kA kAlamAna kitanA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai--- 'goyamA ! jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo" he gautama ! tiryagyonika napusaka yadi tiryagyonika napuMsaka rUpa se barAbara hotA rahatA hai to vaha kama se kama eka samaya taka hotA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla pramANa anantakAla pamanI che 4 dhUma prabhA pRthvImAM jaghanyathI dasasAgaropamanI ane utkRSTathI sattarasAgare panI che 5 tama prabhA prathvImAM jaghanyathI sattara sAgaropamanI ane utkRSTathI 22 bAvIsa sAgaropamanI che. 6 ane adhaH saptamI tamatamAM pRthvInA nairayikanI jaghanyasthiti 22 bAvIsa sAgaropamanI ane utkRSTayA 33 tetrIsa sAgaropamanI rithati che A pramANe saghaLI pRthvIenI sthiti ahiyAM kahevI joIe, have sUtrakAra sAmAnyapaNAthI tiryanikanI kAya sthitino kAla mAna vatAve che. gautama samAya tirikkha joNiya napuMsapaNaM bhaMte ! tiriya joNiya NapusagAtti kAlao kevaccira hoI" mA sUtradvArA prasune mevA prazna pUchayA cha ?-- gavan tiryasyena4 nathusa 2mA tirthaMnika napuMsakanI kAya sthitine kALamAna keTaluM che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che 3-"goyamA ! jahaNNeNaM aMtomahattaM ukkoleNaM ghaNassaha kAlo" gautama! tiyayAni saka je tirlagenika napuMsakapaNAthI thatA rahe che te ochAmAM ochA eka samaya sudhI thAya che, ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANa eTale ke ana takALa sudhI thatA rahe che. A Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 550 utkarSeNa vanaspatikAlaH AvalikA'sasyeyabhAgagatasamayarAtripramANa sakhyeya puga parAvarta pramANA. iti || ' evaM egiMdiyaNapuMsagassaNaM' evam, evameva sAmAnyatiryagyonikanapuMsakavaTheva tiyagyonika mRtasya sAmAnyai kendriyanapusakasyApi jaghanyato'ntarmuharttamutkarSato vanaspatikAla pramitaM kAlamAnaM jJAtavyam / tatra vizeSa cintAyAm 'vaNassaI kAIyassa vi evameva' vanaspati kAyikasyApi evameva sAmAnya tiryagyonikanapusaka tulyameva kAryasthitimAna vijJeyam jadhanyato'ntarmuhurttamutkapato vanaspati kAla iti 'senA' pANAmekandriyANA pRthivI kAyikAkAyikatejasskAyikavAyukAyikAnAM kAryasthiti' 'jahanne ato muhutta' jaghanyenAntarmuhUrtama 'ukko - seNaM asaMkhejjaM kAlaM' utkarSeNAsakhyaMya kAlam 'asaMkhajjAo ussappiNIo kAlao' asakhyAtA utsarpiNyavasarpiNya, kAlata, khettao asaMkhajjA loyA' kSetrato'sakhyAtA lokA. / paryanta hotA rahatA hai yaha vanaspati kAla AvalikA ke asakhyAtaveM bhAga meM jitane samayo kI rAzi hotI hai tatpramANa hotA hai. isame asakhyAta pudgala parAvartta ho jAte hai / 'evaM ergidiya puMsagassa NaM" isI prakAra se tiryagyonika napusako meM ekendriya napusaka jIva kI bhI kAyasthiti kA kAlamAna kahA hai - jaghanya se antarmuhUrtta kA hai aura utkRSTa se vanaspatikAla pramANa arthAta anaMtakAla kA hai isameM anata utsarpiNI avasarpiNIM kAla samApta ho jAtA hai / 'vaNasaI kAyassa vi evameva" vizeSa kI apekSA vanaspatikAyika ekendriyanapuMsaka kI bhI kAyasthiti kA kAlamAna sAmAnyata ekendriya kI kAyasthiti ke kAlamAna jaisA hI hai arthAta anantakAla kA hai "sesANaM" zeSa - pRthivIkAyika apakAyika teja kAyika aura vAyukAyika inakI kAyasthiti 'jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM 'asaMkhejjaM kAlaM" jaghanya se eka antarmuhutte kI hai aura utkRSTa se asakhyAta kAla kI hai. asaMkhejjAko ussappiNIo sappiNIo kAlao khetao asaMkhejjA logA" isameM kAlakI apekSA asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI samApta ho jAte hai tathA kSetra kI apekSA asakhyAta loka samApta ho vanaspatikALa AvalikAnA asa`khyAtamA bhAgamA jeTalA samayeAnI rAzi hAya che, eTalA prabhANunI hoya che gAbhA asabhyAta yuddasa parAvarta tha laya che evaM pagidiya NapuMsagassa na" Aja prANe tiryaMcainika napusakAmA eka iMdriyavALA napusaka jIveAnI kAyasthiti nA kALamAna che eTale ke jaghanyathI ata hU~tanA ane utkRSTathI vanaspatikALa pramANu arthAt anaMta aNano che, bhAbhA nata utsarpila avasarpilIANa samApta tha laya che. "vaNassaikAyassa vi Nvameva" vizeSanI apekSAthI vanaspati ayi me driyavANA napuMsaunI kAsthitinA kALamAna prrI sAmAnyataH eka indriyavALAnI kAyasthitinA kAlamAna pramANe 4 arthAta mana aNanoM aNagana he "sesANaM" zeSa pRthvI amiyA, te aSThirAne vAyuprayahonI aya sthiti "jahaNNeNaMtomuddattaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla' dhanyathI me tarbhutanI ne sRSTI asa jyAtaajanI hai, "asaMkhejAo ussa ppiNI osappiNIo kAlao, khettao, asaMkhejA logA" bhAbhA ajanI apekSAthI asabhyAta utsarpiNI ane apasapa NI samApta thaI jAya che. tathA kSetranI apekSA asa khyAtalAka Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meyadyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya bandhasthitinirUpaNam 551 'beiMdiya teiMdiya cauridiya NapuMsagANa ya' dvIndriyatrIndriyacaturindriyanapuMsakAnAJca jahanneNaM ato muhattaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM' utkarSeNa sakhyeyaM kAlam, sa ca saMkhyeya. kAlaH, saMkhyeyAni varSasahasrANIti sakhyeya sahasravarSaparimita. praripattavya iti / / paMciMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsaeNaM maMte' paJcendriyatiryagyonikanapuMsakaH khalu bhadanta paMciMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsaetti kAlao kevacciraM hoI paccendriyatiryagyonika iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama 2 jahanneNaM ato muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrtam 'ukkoseNaM puncakoDipuhutta' utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvam tacca pUrvakoTipRthaktvaM nirantaraM saptabhavAn pUrvakoTyAyupkAn napuMsakatvenAnubhavata. paJcendriya tiryagyonikanapuMsakasya jJAtavyam / tataH paramavazyaM vedAntare vilakSaNabhavAntare sakramaNaM bhavajAte hai / 'bediya tediya cauridiya NapuMsagANa ya jahanneNaM aMto muhUttaM ukkoseNaM saMkhejjaMkAlaM" doindriya teindriya aura cauindriya napuMsako kI kAyasthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se sakhyAta kAla kI hai / yaha sakhyAta kAla saMkhyAte hajAroM varSoM kA hotA hai / paMciMdiyatirikkhajoNiya NapuMsae NaM bhaMte ! paMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsaetti kAlao kevaciraM hoi" gautama ne isa sUtra dvArA paJcendriyatiryagyonika napuMsaka jIva kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? aisA pUchA hai--isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai - "goyamA ! jahanneNaM aMto huttaM ukkoseNaM puncakoDipuhuttaM' he gautama ! paJcendriya tiryagyonika napuMsaka jIva kI kAyasthiti jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva kI hai-do pUrva koTi se lekara nau pUrva koTi taka kI hai / yaha pUrva koTi pRthaktva pUrva koTi AyuSya ke sAta bhava napuMsakapana ke anubhava karane vAle tiryagyonika napuMsaka kI apekSA se samajhanA cAhiye kyoki tadanantara usakA avazya dUsare veda-strIveda athavA samArata 24 naya cha "beiMdiya teiMdiya cauridiya NapuMsagAya jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejja kAla" medriyANA, naradrayavA yAra driyavANA napusaunI aysthiti jaghanyathI eka aMtamuhartanI che ane utkRSTathI asa khyAtakALanA che A asa khyAtakALa sadhyAta 13 vaSanA hAya cha 'paMciMdiya tirikkha joNiya NapuMsaeNaM bhaMte / paMcidiya tirikkha joNiya napuMsaetti kAlao kevacciraM hoi" gautamasvAmIye 2 // suutraa| pAMya I dviyavALA tiryagenika napusaka jInI kAyasthiti keTalAkaLanI che ? A pramANene prazna 57ye| che. 24prazna uttaramA prabhu gautamAmIne 4 cha ---"goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvakoDipuhutta" u gautama ! pAMya 7 driyAmA tina nayu savAnA aysthiti jaghanyathI eka aMtarmahatanI che ane utkaTathI pUrva keTi pRthaphatvanI che eTale ke be pUrvakeTithI laIne navapUrvakeTa sudhInI che A pUrvakeTi pRthava pUrvakeTi AyuSyanA sAta bhava napuMsakapaNAno anubhava karavAvALA tiryanika napusakanI apekSAthI samajavuM joIe. kemake-te pachI tenuM sa kramaNa bIjA vedamAM eTale ke strIveda athavA purUSadamAM athavA kaI judA ja prakAranA bhavamAM avazya thaI jAya che Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jIvAbhigamasUtre tIti / ' evaM jalayaratirikkha cauppayathalayara uraparisappa mahogANavi' evam paJcendriya tiryagyonikanapuMsakava deva jalacaratiryaka catuppadasthalacaroraH parisarpa bhujaparisarpa mahoragANAmapi jaghanyenAntarmuhUrtapramANA utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvapramANA kAryasthitirbhavatIti jJAtavyam 'maNussa puMsagassa NaM 'maMte' manuSyanapuMsakasya khalu bhadanta maNussaNapuMsaetti kAlao ke - cciraM hoI' manuSyanapusaka iti kAlata. kiyaccira bhavati' iti praznaH, bhagavAnAha - goyamA' ityAdi, goyamA' he gautama / 'khattaM' paicca jahanneNaM ando muhutta' kSetraM pratItya kSetrAzrayaNena jaghanyenAntamuhUrttam 'ukkoseNaM puJcakoDipuhutta' utkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM dvipUrvakoTita Arabhya nava pUrvakoTiparyantamityartha. 'dhammacaraNaM paDucca' dharmacaraNa pratItya Azritya tu jahanneNaM ekkaM samayaM puruSa veTa meM athavA kisI vilakSaNa bhava me sakramaNa ho jAtA hai / " evaM jalayaratirikkha cauppadathalayarauraparisappabhuyaparisappa mahoragANavi " paJcendriyatiryagyonika napuMsaka jIva kI taraha hI jalacara tiryak catuSpadasthalacara uraH parisarpabhuja parisarpa, aura mahoraga, ina napuMsakoM kI bhI kAyasthiti jaghanya se eka antarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se pUrva koTi pRthaktva kI hai / "maNusta NapuMsagassa NaM bhaMte ! maNussa NapuMsaetti kAlao kevaciraM hoI" he bhadanta ! manuSya napusaka lagAtAra manuSya napuMsaka avasthA meM kitane kAla taka rahatA hai-arthAt manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kA kAlmAna kitane kAla kA hai ? uttara meM prabhu kahate hai - "goyamA ! khettaM paDucca jahanneNaM ato muhutta" he gautama ! kSetra kI apekSA karake manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kA kAlamAna kama se kama to eka antarmuhUrtta kA hai aura -- "ukko - seNaM puvvakoDi puhutta" utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva kA hai - do pUrva koTi se lekara nau pUrva koTi taka kA hai "dhammacaraNaM paDucca jahanneNaM ekka samayaM ukkoseNaMdesUNA puvvakoDI" ---- "evaM jalayara tirikkha cauppayathalayara uraparisappa bhuyArisappa mahoragANavi" pAya indriyavALA tiya caiAnika napusakajIvanI jema ja jalacara tiya jgyApagA, sthalacara-ura.parisapa bhujaparisa, ane maheAraga A napuMsakonI kAyasthitipaNa jaghanyathI eka atanI che, ane utsRSTathI pUrva aTi pRthaitvanI he "maNussaNapuMsagassa NaM bhaMte / maNussa NapuMsapatti kAlaya kevacciraM hoI" he bhagavan bhanuSya nayusara sAgaha manuSya napuMsayAmA DeTA aja sudhI rahe che? arthAt manuSya napusakanI kAyasthiti ne kALamAna keTalAkALanA hAya che ? yA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAmIne che - "goyamA ! kheta paDhacca jahaNaNeNaM aNtomunnutta'' he gautama! kSetranI apekSAthI manuSya napuMsakaiAnI kAyasthitine kALamAna echAmAM goDo me atarbhuhUrta no che, bhane "ukkoseNa pucakoDI puhutta" utsRSTathI pUrva aTi pRthaitvano che, bheTale De me pUrva atithI sahane navapUrva aTi sudhInA che " dhammacaraNaM paDucca jaha nneNaM pakkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvakoDI " tathA grAstridharmanI apekSAthI manuSya nyuNsakanI kAyasthitinu pramANu jaghanyathI eka samayanuM che, ane utkRSTathI kaMika ochu pU koTi Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 553 jaghanyenaika samayam ukkoseNaM desUNI puvvakoDI' utkarSeNa dezonA pUrvakoTi. ubhayatra bhAvanA prAgvat evaM kammabhUmigaMbharaheravayapuvvavideha avaravidehese vi bhANiyavvaM' evaM sAmAnyato manuSya napuMsakaMvadeva bharatairavatapUrvAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakeSvapi kSetrAzrayaNena adhanyato'ntarmuhUrtamutkarSeNa pUrvakoTipRthaktvaM dharmaracaNa pratItya tu jaighanyena eka samayam utkaSeNa dezonA pUrvakoTi perimitA kAyasthiti riti // __'akammabhUmiga maNussa napusaeNaM bhaMte' akarmabhUmikamanuSyanapuMsakaH khalu bhadanta ? akammabhUmiga maNussaNapuMsaettikAlao kevacciraM hoI' akarma bhUmika manuSya napusaka iti kAlataH kiyacciraM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jammaNaM paDucca taitho-cAritra dharma kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kA pramANa jaghanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se kucha kama pUrva koTi kA hai dono sthAna bhAvanA pUrvavat samajha lenI cAhiye / "evaM kammabhUmigabharaheracayapuvvavidehaavaravidehesu vibhANiya," sAmAnya manuSya napuMsaka kI jaisI hI karmabhUmi ke karmabhUmi ke bharata kSetra, airAvata kSetra, pUrvavideha aura pazcima videha ke jo manuSya napuMsaka hai-unakI bhI kAyasthiti hai / arthAt ina saba karma bhUmigata manuSya napuMsako kI kAyasthiti kSetra kI apekSA jaghanya eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrva koTi pRthaktva kI hai / tathA cAritra dharma kI apekSA se jaghanya eka samaya kI hai aura utkRSTa dezona pUrvakoTi kI hai / akammabhUmiga maNussa NapuMsae NaM bhaMte ! akammabhUmiga maNussa NapuMsaetti kAla o kevaciraM hoi" he bhadanta | akarma bhUmika manuSya napuMsaka lagAtAra akarmabhUmika napuMsake kitane kAla taka hotA hai ? arthAt akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI kAyasthiti kitane kAla kI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhattaM cha. manna sthAnAnI bhAvanA-samaya paDasA hA amAnI samala vI. "evaM kammabhUmiga bharaheravayapubvavideha avaravidehesu ci bhANiyavvaM" sAmAnya nasanI. bhara bhabhUminA eTale ke bharatakSetra, aravatakSetra, pUrva videha ane pazcimavidehanA je manuSya napuMsake che, teonI paNa kAyasthiti paNa samajathI. arthAt A upara kahela tamAma karmabhUmimAM rahevAvALA manuSya napusakenI kAryasthiti kSetranI apekSAthI jaghanyathI eka aMtamuhUrta che, ane utkRSTa thI pUrNa kaTipRthaphatvanI che tathA cAritradharmanI apekSAthI jaghanyathI eka samayanI ane utsubdathI dezanapUrvakeTinI che. ___"akammabhUmiga maNussa NapuMsae NaM bhaMte ! akammabhUmigaga maNussa NapuMsagatti kAlao keyacciraM hoI" he bhagavan bhabhUminA bhanumya nasa 8 mabhUminA napuMsa45pyAthI keTalAkaLa sudhI rahe che arthAt akarmabhUmika manuSya napusakanI kAyasthiti keTalAkaLanI DAya cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAmIna 49 che 3-'goyamA jammaNa paDacca Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre janma pratItya-janmAzritya jahanneNaM anto muhattaM jaghanyenAntarmuhUrtam etAvatkAle'pi asakRdutpAdAt 'ukkoseNaM anto muhuttapuhuttaM' utkapeNAntarmuhUrtapRthaktvam dvacantarmuhUrtAdArabhya navAntamuhUrtaparyantam , tadanantaraM tatra tathArUpeNa utpAdA bhAvAditi / 'sAharaNaM paDucca' saharaNaM pratItya 'jahanneNaM anto muhuttaM' jaghanyenAntarmuhUrttam tataHparaM maraNAdi bhAvAt / 'ukkoseNaM desUNA pubbakoDI' utkaSaNa dezonA pUrvakoTiriti 'evaM savvesiM jAva antaradIvagANaM' evaM sAmAnyato'karmabhUmikamanuSyanapuMsakavadeva haimavataharaNyavataha rivarparamyakavarSadevakuruttarakurvantara dvIpakaukkoseNaM aMtomuhutta puhuttaM" he gautama ! janma kI apekSA lekara inakI kAyasthiti kA kAla mAna kama se kama eka antarmuharta kA hai aura utkRSTa se antarmuhUrta pRthaktva do antarmuharta se lekara nau antarmuhUrta taka kA hai / jaghanya se jo yahA~ kAlamAna kahA gayA hai vaha "itane bhI kAla meM vaha bAra vAra utpanna ho jAtA hai' isa apekSA se kahA gayA hai / tathAutkRSTa kAla jo antarmuhUrta pRthaktva rUpa kahA gayA hai vaha "itane kAla ke bAda phira usa rUpa se vaha vahA~ utpanna nahIM hotA hai" isa bAta ko lekara kahA gayA hai| "sAharaNaM paDucca jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA pUccakoDI" saharaNa kI apekSA lekara, inakI kAyasthiti kA kAla jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai kyoki usake bAda usakI mRtyu Adi ho jAtA hai aura utkRSTa se dezona kucha kama pUrva koTi kA hai / "evaM savvesiM jAva antara dIvagANaM" sAmAnya akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI jaisI kAyasthiti hai vaisI hI sabo kI hai arthAt haimavata manuSya napuMsaka kI, hairaNyavata manuSya napuMsaka kI, harivarSa manuSya napuMsaka kI, rabhyaka varSa manuSya napuMsaka kI, devakurU manuSya napuMsaka kI, uttara kurU manuSyanapuMsaka kI aura antaradIpaja manuSya napuMsaka- kI kAyasthiti jAnanI cAhiye / arthAt ina kSetro ke manuSya napuMsako kI kAyasthiti janma kI apekSA lekara jaghanya se eka antajahaNNeNaM atomudutta ukkoseNaM atosuhatta puhatta" he gautama gansanI apekSAyI tamAnI kAyasthitine kALamAna ochAmAM ochA eka atarmuhane che ane utkRSTathI A tamuhUrta pRthapha-eTale ke be aMtarmuhUrtathI laIne nava aMtarmuhUrta sudhIno che ahiyAM jaghanyathI je kALamAna kahyo che, te "eTalA paNa kALamAM te barAbara utpanna thaI jAya che." e apekSAthI kahela che. tathA utkRSTakALa je aMtarmuhUrta pRthakatvarUpa kahela che, te ATalAkALa pachI pAchA se 35thI te tyA 4-1 yatA nathI. mA pAtane sana hena cha "sAharaNaM paDucca jahaNNeNaM. aMtomuTutta ukkoseNaM desUNA pucakoDI" sa 24nI apekSAthI tesonI yasthiti jaghanyathI eka atarmane che kema ke-te pachI tenuM maraNuvigere thaI jAya che. ane utkRSTa thI zanimeTa 444 mech| pUTinu cha 'evaM samvesiM jAva atara dvIvagANa" sAmAnya akarma bhUminA manuSya napusakenI jevI kAyasthiti che, e ja pramANenA badhAnI ja eTale kehemavata kSetranA manuSya napuMsakanI, ramyaka varSa kSetranA manuSya napuMsonI, devakurUkSetranA manuSya napuranI uttarakurUnA manuSya napusakenI ane ataradvIpanA manuSya napusakenI kAyasthiti Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 555 -- manuSyanapusakAnAM kAyasthitirapi janma pratItya jadhanyenAntarmuhUtrtamutkaSaNa muhUtta pRthaktvam saharaNaM pratItya jadhanyenAntarmuhUrtamutkarSaNa dezonA pUrvakoTi riti samAptA kAyasthiriti ||suu 0 15 // . mUlam-NapuMsagassaNaMbhaMte! kevaiyaMkAlaM aMtara hoi ? goyamA ! jahanneNaMaMtomuhuttaM ukkoseNaM sogarovaMmasayapuhuttaM sAiregaM ! NeraiyaNapuMsagassaNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi ? goyamA ! jahanleNaM aMto muhattaM ukkoseNaM tarukAlo rayaNappApuDhavIneraiyaNapuMsamastajahalleNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tarukAlo, evaM svvesiNjaavahesttmaa| tirikkhajoNiyaNapuMsagasvajahanneNaM aMto huttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagassajahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM dosAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanmahiyAI puTapI Au teuvAUNaM jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo / vaNassaikAiyANaM jahanneNaM aMto. muhattaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM jAvaasaMkhejjAloyA, sesANaM beIdiyANaM jAvakhahayANaM jahanneNaM aMto muhattaM ukkoseNaM vnnslikaalo| maNussaNapuMsagassakhetta paDuccajahanneNaM aMtomuhurA ukkoseNaM vaNassai kAlo dhammacaraNaM paDuccajahanneNaM ekkaM samayaM uskosaNaM aNaMtaM kAlaM jAvaavaDDapoggalapariyaTuMdesUNaM evaM kmmbhuumigstvi.bhrhervyslpubvidehavrvidehkssvi| akasmabhUmigamaNusmaNapuMsagassa NaM saMte kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI ? goyamA ! jammaNaM paDacca jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassaikAlo, saMharaNaM paDDuccajahanneNaM aMto seNaM vaNassaikAlo evaM jAvaaMtaradIvagatti // lU.16 // muhUrta kI hai aura utkRSTa se antarmuhUrta pRthaktva kI hai / tathA saharaNa kI apekSA unakI kAyasthiti jadhanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dezona pUrva koTi kI hai / kAyasthiti kA kathana samApta huaa| sUtra // 15 // isa prakAra napuMsako kI kAyasthiti kA kathana karake ava sUtrakAra inake atara kA kathana karate haijamanI apekSAthI A tamuhUrta pRthavAnI che. tathA sa haraNanI apekSAthI teonI kAyarithati jadhanyathI eka aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI dezonapUrvakeTinI che * kAyarithatinuM kathana samApta sU013 'A pramANe napuMsakonI kAyasthitinuM kathana karIne have sUtrakAra teonA aMtaranuM kathana kare che - Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA-napuMsakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhUrtam , utkaNa sAgaropamazatapRthaktva sAtirekam / nerayikanapusakasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlamannaM bhavati ? gautama ! jaghanyenAntarmuhartam, utkaNatarukAlaH / ratnaprabhApRthivInarayikanapusakasthajaghanyenAntarmuhartam utkarSaNatarukAlaH evaM sarveSAM yAvadadhaH saptamI / tiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntarmuhRtam, utkarpaNa sAgaropamazatapRthaktvaM sAtirekam / ekendriyatiryagyonikanapuMsakasya jaghanyenAntamuhartam utkarpaNa / sAgaropamasahasrasaMkhyeyava. bhyadhike / pRthivyaptejovAyUnAM jaghanyenAntarmuhartam, utkarpaNa vanaspatikAlaH / vanaspatikAyikAnAM jaghanyenAntarmuhUrtam utkaNAsaMkhyeyaM kAlaM yAvadasaMkhyeyA lokAH zepANAM DIndri yAdinAM yAvat khecarANAM jaghanyenAntarmuhUrtamutkaNa vanaspatikAlaH / manupyanapuMsakasya kSetra pratItya jaghanyenAntamuhUrtamutkapeNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNaM pratItya jaghanyenakaM samayamutkaLNAnantaM kAlaM yAvadapAddhepurulaMparAvattaM dezonam / evaM karmabhUmikasyApi bharatairavatasya pUrvavidehAparavidehakasthApi / akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! kiyanta kAlamantaraM bhavati ? gautama ! janmapratItya jaghanyenAntamuharttam, utkaNavanaspatikAlaH / saMharaNaM pratItya 'jaghanyenAntamuhUrtasutkapeNa vanaspatikAlaH, evaM yAvadantaradvIpakaH // sU016 // "NapuMsagassa NaM bhate ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" ityAdi / TIkArtha - he bhadanta ! napuMsaka avasthAko prApta jIva napuMsaka avasthA se chUTakara phira kitane kAla bAda napuMsakaveda vAlA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"gauyamA ! jahanneNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM sAgarocamasayapuhuttaM sAtiraMga" he gautama / napuMsaka jIva ko napusaka veda se chUTane para punaH napusaka hone meM antara kama se kama eka antamuhUrta kA hai aura adhika se adhika kucha adhika sAgaropama zata pRthaktva kA hai / kyoki purupa napuMsakaAdikA kAla itanA hI sabhavita hai / isa viSaya meM isa prakAra kahA hai "purisaNapuMsA saMciTaNaMtare sAgara puddutta" isakA artha aisA hai-nirantara rUpa se rahane kA nAma saciTThaNA hai isakA dUsarA nAma kAyasthiti bhI hai| puruSa aura napuMsaka kI krama se arthAt puruSa kI saMciguNA nirantara se eka sthAna meM rahanA evaM napuMsaka kA antara utkRSTa se sAgaropama zata pRthaktva kA hotA hai|| - "NapuMsagassaNa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI" tyAta TIkAthe_he bhagavana napuMsaka thayele jIva napuMsaka avasthAthI chUTIne te pachI keTalAkALa pachI napusaka veda vALa thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke "godamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM sAgarovamasamapuhutta sAtiregaH' gItama! napuMsaka jIvane napuMsaka vedathI chUTayA pachI pharIthI pAchA na saka thavAmAM kamathI kama eka Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpavahutvanirUpaNam 557 TIkA-NapuMsagassa NaM maMte'' napuMsakasya khalu bhadanta !. 'kevaiyaM kAlaM aMtara hoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati napuMsako bhUtvA napuMsakAt, cyutaH san punaH kiyatA kAlena napuMsako bhavatItyarthaH iti praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati etAvatA puruSAdikAlena napusaktvasya vyavadhAnAditi / 'ukoseNa sAgarovamasaya puhuttaM sAtiregaM' utkarSataH sAgaropamazatapRthaktvam sAtirekam puruSAdi kAlasyaitAvata eva sabhavAt / ___"Neraiya NapuMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" he bhadanta ! nairayika napuMsakra kA kitane kAla kA antara hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tarukAlo" he gautama ! nairayika napuMsaka kA antara jaghanya se eka antara rmuhUrta kA hai aura utkRSTa se tarukAla pramANa-ananta kAla kA hai / jaghanya se jo eka antarmuhUrta kA antara yahAM prakaTa kiyA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki nairayika napuMsaka saptama naraka pRthivI se nikala kara tandulamatsya Adi ke bhavo meM eka antarmuhUrta taka janma dhAraNa karake phira saptama pRthivI kA nairayika napuMsaka ho jAtA hai / tathA vanaspati-kAla pramANa ananta kAla kA utkRSTa antara yahAM kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki nairayika napuMsaka, naraka bhava se nikala kara paramparA se nigodAdi ke bhavo meM Akara ananta kAla taka vahA~ rahatA hai aura phira vaha vahA~ se marakara punaH nairayika napuMsaka ho jAtA hai| yaha antara kathanasAmAnya se nairacikanapuMsaka kA hai "rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagassa" vizeSa kI cintAne aMtaramuhUrtanuM aMtara hoya che. ane vadhAremAM vadhAre kaMIka vadhAre sAgarepama zata pRthaphatvanuM che. kemake-purUSa napuMsaka vigere kALa eTale ja saMbhave che. A saMbaMdhamAM A pramANe 4DevAmA sAvyu cha. "purisaNapuMsA saMcidvaNatare sAgarapuhutta" mAno matha mA pramANe che. -niraMtara paNAthI rahevAnuM mAma saciThThaNa che, AnuM bIjuM nAma kAyasthiti paNa che. purUSa ane napuMsakanI kAya sthiti kramathI arthAt purUSanI saMciThThaNa niraMtarathI eka sthAnamAM rahevuM ane napuMsakanuM aMtara utkRSTathI sAgarepama zata pRthaphatvanuM hoya che, "Neraiya NapuMsagassa Na bhaMte ! kevaIya kAlaM ataraMhoI" isasavan naiyi4 ndhuskene keTalA kALanuM aMtara hoya che ? A praznonA uttaramAM prabhu gautama svAmIne OMche -"goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tarukAle" u gautama ! narayika napusaMkenuM aMtara jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanu che. ane utkRSTathI tarUkALa pramANu eTale ke-anaMtakALanuM che. ahiyAM je jaghanyathI eka aMtaramuhurtanuM aMtara kahyuM che, tenuM tAtparya evuM che ke-narayika napusaka sAtamI naraka pRthvIthI nIkaLIne tala sabhya vigerenA bhAmAM eka aMtamuhUrta sudhI janma dhAraNa karIne te pachI sAtamI Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 jIvAbhigamanane purisaNapuMsagA maMciTThaNaM tare gAgara puhanaM' ini nacanAna purapanaghumakA. saMciTaNAntaraM sAgara pRthaktvam padekadeze padasamudAyopacArAta sAgaropamAnapRthakvamiti murupagya napugnakasya ca yathAkramamiti purupasya saciTThaNA sAtatyenAvamyAna napuMsaka yA na ca karSanaH sAgaropamazatapRthaktvamiti 'Nezya NapugnagaramaNa bhane' nAyikanapuna kamya banda mAnna / 'phevayaM kAlaM ataraM hoda' kiyanta kAlamantara manati nArakanapusakanyati grana bhagAnA --gAyagA' ratnaprabhApRthivI ke narayikanapuMsaka kI sthiti kitana kAla ko honI hamara ujara meM bhagavAna kahate he-he gautama / 'jahanneNa aMtomahattaM jaghanya sa antarmaharna kI sthiti hotI hai aura "ukoseNaM tarukAlo" utkarSa se nAkAla arthAna vanaspati kAla kI hotI hai arthAta ananta kAla kI sthiti hotI hai / "evaM savvesi jAba ahe salamA" isI prakAra kArkaga AgA ke nairayika napuMsaka se lekara sAtavIM pRthivI ke nairayika napuMsakoM kA bhI antara hai / arthAta jaghanya se antara eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa meM annara tarakAla pramANa ananta kAla kA hai "tirikkhajoNiya Napusagamsa jahanneNaM aMtomuhattaM ukoseNaM sAgaroyamayayapadttaM nATaraMga' tiryagyonikanapuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuharta kA hai aura ukaSTa se antara mAtireka kucha adhika sAgaropagazata pRthaktva kA hai| yahIM sAtiraka-kucha adhika jo kahA hai, vaha kitane napuMsaka mavo ko lekara samajhanA cAhiye kyoki unane kAla ke bAda napuMsaka nAma karma ke udaya kA abhAva ho jAna se strI bhAva athavA purUpa bhAva ko prApta ho jAtA hai| "egidiyatiriksanANiya NapuMsagamsa jahanneNaM aMtomulutta ukkoseNa do sAgarovamassAi saMkhejjavAsamamahiyAI, ekandriyatiryaganapuMsaka kA pRthvInA nirayika napusaka thaI jAya che. tathA vanaspati kALa pramANe ana takALanuM utkRSTa aMtara ahiyA kahyuM che. tenuM tAtparya evuM che ke-nairayika napuMsaka naraka bhavathI nIkaLIne paraMmaparA thI nigoda vigerenA mAM AvIne anaMtakALa sudhI tyAM rahe che. ane te pachI te tyAthI marIne pharIthI nirAcika napuMsaka banI jAya che. A aMtara kathana sAmAnyapaNuthI narayika napuMshnu 4Dara cha, rayaNApabhA puDhavInerahaya-napuMsagasya" vizeSa prA2nA 4yanamA 2na pramA pRthvInA nairayika napuMsakenI sthiti keTalAkaLanI hoya che ? A praznanA uttaramAM bhagavAna cha 4-3 gautama ! "jahaNNeNa tomuhatta" dhanyathA gatahataM nI sthiti DAya che. bhane 'ukoseNaM tarukAlo" 48thA ta31 arthAt vanapati apanI uya cha, mero manatanI sthiti DAya che. "pava savvesijAva ahesattamA" me pramANe 41 pramAnA narayika napuMsakathI laIne sAtamI pRthvIne narayika napuMsakenuM aMtara paNa hoya che. arthAta jaghanyathI eka muhUrtanuM aMtara hoya che. ane utkRSTathI tarUkALa pramANa eTale ke anata 47nu bhata2 cha. "tirakkhajoNiya NapuMgassa jahaNeNaM atomuhatta ukkoseNa sAgarovamasaya Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 559 ityAdi, 'goyamA' he gautama 'jahanneNaM aMto muhuttaM jaghanyenAntarmuhUrttam sAmAnyatonArakanapuMsakatyAntaraM bhavati, saptamanarakapRthivItaH uddhRtya tandulamatsyAdi bhavedantarmuhUrta sthitvA punarapi saptamanarakapRthivyA gamanazravaNAditi ukkoseNaM tarukAlo' utkarSeNa tarukAlo vanaspatikAla ityarthaH narakabhavAduddhatya para-parayA nigodeSu gatasya tatrAnantaraM kAlaM yAvadavasthAnAditi 'rayaNappamA puDavIneraiyaNapuMsagassa vizeSacintAyAM ratnaprabhApRthivInarayika napuMsakasya kiyantaM kAlamantaraM antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se sakhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama kA hai. isakA kAraNa yaha hai ki ekendriyatiryagyonikanapuMsaka jIva marakara trasa kAyo meM utpanna hojAve, vahAM usake phira ekendri. yoniya kI prApti meM vyavadhAna karane vAlA trasakAya kA sthiti kAla utkarSa se bhI saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama kA hI hotA hai| yaha ekendriyatiryagyonikanapuMsaka kA antara 'kathana sAmAnya se hai-vizeSa se antara kathana isa prakAra hai-"puDhavI Au teu vAuNaM jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" pRthivI kAyikanapuMsaka kA apkAyika napuMsaka kA taijasa kAyika napuMsaka kA aura voyukAyika kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa se vanaspati kAla pramANa kA hai. "vaNassai kAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM" vanaspati kAyika napuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai aura "ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM jAva asaMkhajjaloyA" utkRSTa se asakhyAta kAla kA yAvat asaMkhyAta loka kA hai. yaha asakhyAtakAla kAlakI apekSA asakhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa hotA hai aura kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka pramANa hotA hai. utsarpiNI avasarpiNI kA asakhyAtapanA isa prakAra se jAnanA cAhiye jaise asakhyAtalokAkAza ke pradezoM meM se prati-samaya- eka eka pradeza kA apahAra karane para jaba samasta pradezo ke samApta hone meM jitanI utsarpiNI avasarpiNI avasarpiNiyA~ vyatIta hoM utanI utsarpiNI avasapiNiyA muhuttaM sAirega" tiyayAni nasAnu mata2 dhanyathA ye matabhuitanu cha. mana -utkRSTathI sAtireka eTale ke kaMIka vadhAre aMtara kahyuM che, te keTalAka napuMsaka bhavAne laIne samajavuM joIe, kemake eTalA kALa pachI napu saka nAma karmanA udayane abhAva thaI javA thI zrI bhAva mth| pu35 mA ne prAta 25 taya che. "egidaya tirikakha joNiya Napusagassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dosAgarovamasahassAi saMkhejavAsamabhahiyAI" eka Idriya vALA tiryaga napusakenuM aMtara jaghanyathI eka atimuhUrtanu hoya che, ane utkRSTathI sa gyAta varSa adhika be hajAra sAgaropamanuM che. tenuM kAraNa e che ke-eka Idriya vALI tiryaMgyanika napu saka jIva marIne trasakAya paNAmAM utpanna thaI jAya tyAM pAchA tene eka Idriya jIvonI ni prApta karavAmAM vyavadhAna karavA vALA trasa kAyane sthiti kALa utkRSTathI paNa saMkhyAta varSa adhika be hajAra sAgaropamane ja hoya che. A eka Idriya vALA tiryaAnika napusakenuM aMtara sAmAnyathI kahyuM che. vizeSa prakArathI aMtaranuM kathana A pramANe che. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 jIvAbhigamasUtre bharati ' bhagavAnAha-- jahannerNa aMto muhuttaM javanyena aMtormuhuttam ukkoseNaM tarukAlo utkarSeNa narakAla vanaspatikAlaparimitamantaraM bhavati / evaM savvesiMjAva ahe sattamA evaM yA mamI ratnaprabhApRthivInArarkanapuMsakavadeva sarveSAM garkarApramAdita AramyAdha samaya nAranapuMsakaparyantAnAmantaraM vaktavyam / 'tirikkha joNiya puMsagasta' niryagyonika napuMsakasya jahanne antomuhUtaM' jaghanyenAntarmuhUrtamantaraM bhavati 'ukkoseNaM sAgarovamasaya pudumA unkarSeNa sAgaropamA pRthakatvaM sAtirekamantaraM bhavati sAtirekatva ca tadupari kanipayanapuraka gAvaivaveditavyam tata paraM napuMsakanAmakarmodayAbhAvato niyamataH strIpuruSabhAvagamanAt asayata kahalAtI hai kyoMki vanaspati ke bhava se nikalakara jaba anyabhavo meM jIva ghUmatA hai vahAM usakA pUrvokta asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNIkAla taka avasthAna hotA hai, usake bAda saMsArI jIva ke niyama se phira vanaspati kAya meM utpatti hotI hai / "sesANaM veiMdiyAdINaM jAvarA" hI taraha zepa dvIndriyanapuMsakoM kA yAvat teindriyanapuMsako kA cauindriya kApacendriya tiryagyonika jalacara napuMsako kA sthalacara napuMsakokA, khecara napuMsako kA antara "jahA~ atomuhu ukkoseNaM vaNassaGakAlo " jaghanya se eka antarmuhUrtta kA hai aura use vanaspatikAla kA pramANa hai. "maNussa puMsagasta" sAmAnya se manuSyanapuMsaka kA antara "khetta pascca" kSetra kI apekSA lekara "jahanneNaM" jaghanya se to "aMto muhutaM eka antarmuhUrta kA hai tathA "ukkomeNaM vaNassakAlo" utkRSTa se vanaspapitakAla taka kA hai " jahannaNaM ekaM samayaM ukkoseNaM aNataM kAlaM " caritra dharma kI apekSA meyara manuSya napuMsaka kA jantara jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se anantakAla kA hai. "jAvopari mU" isa anantakAla meM anta utsarpiNI phAla aura ananta samama ho jAnA hai / tathA kSetra kI apekSA ananta loka samApta ho jAte haiM / "puvI AunevAupaNaM jagaNaM vatomurata udyoseNa vaNassakAloga 'pRthvIzrayiSTha napuskAnuM kAyika napuMzAnuM tejazvAyika napusazAtu ane vAyu kAyika napusakeAnu' a Mtara dhavandhayI manamuTu che neSTI vanaspatikSaNa prabhAnuM tara "vaNasahakAsa" vanaspati aa inayuMbha aMtara dhanyayI ! tarabhuhUta' 'meNa asaM kA jAva asaMtejaloyA" sRSTathI ayamyAta ajanu gyAra thAvat rAkhyAna leAkanu che. asakhyAta kALanI apekSAthI asakhyAta utsarpi zuA ane avApI 75 gya che ane kSetranI apekSAthI asa khyAta leAka pramANu hAya che. ulsaparNa ane vyavasipInuM aAkhyAna patra A pramANuMnuM samajavuM emakeasakhyAta Tega yA pramathI praniyamaya e eka pradezanA apAra karavAthI khAra kaDADavAthI cA mA pradezonA samApta thavAmAM jeTalI pivI ane avasarpiNIyA vItI jAya Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 puruSavedasya vandhasthitinirUpaNam 561 'ergidiyatirikkha joNiya NapuMsagassa' vizeSacintAyAM sAmAnyata ekendriya tiryagyonikanapuMsa kasya napuMsakatvasyAntaraMtu 'jahanneNaM aMto muhuttaM jaghanyenAntarmuhUrtakAlo bhavati antarmuhUrta pramitidvIndriyAdi kAlena vyavadhAnAt / ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI saMkhejjavAsamanbha hiyAI' utkarSeNa dve sAgaropamasahasre bhavataH ekendriyatiryaga yonikanapuMsakasya napuMsakatvasyAntara, mutkarSataH sakhyeyavarSAbhyAdhike dve sAgaropamasahasra bhavataH ekendriyatiryagyonikanapuMsakajIvo bhUtvA trasakAyeSUtpannobhavet tatra tasya punarekendriyatvavyavadhAyakasya trasakAyasthitikAlasyotkarSato'pi saMkhyeyavarSAdhikadvisahasra sAgaropama pramitasyaiva saMbhavAt iti // vizeSata ekendriyanapuMsakAnAM aura degona kucha kama apArdha pudgalaparAvarta kAla bhI samApta ho jAtA hai eva kamma bhUmigassa vi" isI taraha karma bhUmika napuMsaka kA bhI antara kSetra kI apekSA lekara jadhanya se eka antarmuhUrtta kA hai kyoki sarvajaghanya labdhipAtakA kAla eka samaya kA hI hotA hai / aura utkRSTa se vanaspatikAla rUpa hai. tathA cAritra dharma kI apekSA lekara manuSya napuMsaka kA antara jaghanya se eka samaya kA auda utkRSTa se anantakAla kA hai. yAvat dezona apArtha pugala parAvarta kAla eTalI utsarpiNI ane avasarpiNIyA asakhyAta kahevAya che kemake--vanaspatinA bhavathI nIkaLIne jIva jayAre khIjA bhavAmAM phare che, tyA pUrvakti asayAna utsarpiNI zvane apasarpiNIkALa sudhI tenuM avasthAna hoya che te pachI saMsArI jIvanI utpattI niyamathI vanaspti prayamAM thAya che. "sesANaM beiMdiyAdINa jAvakhahayarANa" - pramANe zeSa - e iMdriya vALA napuMsakonuM yAvata, traNa IMdriya vALA napuMsakonu, cAra IMdriya vALA napuMsakeAnuM pAMca indriya vALA tijhyAnika jalacara napusakeAnuM, sthalacara napuMsaketu ane khecara napuM. sonu tara "jahaNaNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNa vaNassa kAlo" 4dhanyathI ye aMtarbhuhUrta nu che, bhane utsRSTathI vanaspati asa prabhANunuM che. "maNussaNapuMsaga ssa" sAmAnyayANA thI manuSya napuM sanu maMtara 'khettaM paDucca" kSetranI apekSAthI "jahaNNeNaM" dhanyathI to " aMto muhuttaM" aMtarbhuhUrta nuM che, tathA "ukkoseNa vaNassaha kAlo" utsRSTathI vanaspati Aja sudhInuM tara che " dhammacaraNapaTucca jahaNaNeNa ekka samayaM ukkoseNaM aNaM taM kAlaM " cAritra dhamanI apekSAthI manuSya napusakonu aMtara jaghanyathI te eka sabhayatu ane utkRSTathI anata kALanuM che 'jAva avaDDha pogAlaparidadaM desUNaM" hezona ardha yuddhagata parAvarta A anatakALamAM anaMta utsarpiNI kALa ane anaMta avasarpiNI kALa samApta thaI jAya che. tathA kSetranI apekSAthI ana taleAka samApta thaI jAya che ane dezAna eTale ke--ka I Ache apAdha pudgala parAvata kALa samApta thai jAya che eTale adha puddagala parAvarta samApta thaI jAya che. 71 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 jIvAbhigamasUtre 'puDhavIAuteuvAUNaM' pRthivyaptejovAyukAyikanapusakAnA napuMsakatvAntarama jahanneNaM aMto muhattaM jaghanyenAntarmuhUrttam 'ukkoseNa utkarpaNa tu vanaspatikAlaH // 'vaNassaikAlo' vaNassaI kAjhyANaM' vanaspatikAyikanapusakAnAm napuMsakatvasyAntaraMtu 'jahanneNaM aMto muhutaM' jaghanyenAntarmuhUrta bhavati ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM jAva asaMkhejjAloyA' utkarpaNAsakhyeyaM kAlaM yAvadasakhyAtA lokaa|, sacAsakhyeyaH kAlaH asakhyAtA utsarpiNyavasarpiNyaH kAlataH kSetrato'sakhyeyAH lokA iti / utsarpiNyavasarpiNInAmasakhyeyatvaM yathA- asakhyeyalokAkAzapradezAnAM pratisamayame kaikapradezApahAreNa samastapradezApahAreNa samastapradezApahAre yAvatya utsapiNyavasarpiNyo vyatItA bhavanti tAvatya utsapiNyavasapiNyo'saMkhyeyAH procyante / vanaspatibhavAtpracyutasyAnyabhavepRtkarpata etAvatakAla paryantabhavasthAna sabhavAt tatpazcAt sasArijIvasya niyamato bhUyo vanaspatikAyika samutpattirbhavediti 'sesANaM veiMdiyA dINaM jAca ravahayarANaM' zeSANAM kathitaikendriyacaturindriya paJcendriyatiyagyonikajalacarasthalacarakhecarANAm 'jahanneNa atomuhattaM jaghanyenAntarmuhUrtam ukkoseNaM vaNassaiMkAlo' utkaNa vanaspatikAlaH dvIndriyanapuMsakata Arabhya khecara napusaka paryantAnA napuMsakatvAntaramutkarSato vanaspatikAlaparimitaM bhavatIti / / 'maNussa gapuMsagassa' sAmAnyato manuSyanapuMsakasya napuMsakatvasyAntaratu 'khettaM paDucca' kSetraM pratItyAzritya jahanneNaM aMto muhutta' jaghanyenAntarmuhurtamAtraM bhavati tathA---'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaM yAvad antaraM bhavati / 'dhammacaraNaMpaDucca' dharmacaraNaM pratItya tu 'jahanneNaMekkaMsamayaM' jaghanyena eka samayam 'ukkoseNaMaNaMtaMkAlaM' utkarpaNa ananta kAlam 'jAva abaDhapoggalapariyahadesUNaM' yAvadapAhapudgalaparivartta dezonam / yAvatpadagrAhyaghaTito'yamartha:-anantA utsarpiNyavasapiNyaH kSetrato'nantA lokA apAIpudgalaparAvarto dezona iti / etAvatkAlaparyantasyotkarpato'ntaraM bhavatIti / 'evaM kammabhUmigassavi' evameva sAmAnyataH karmabhRmikamanuSyanapuMsakatyApi kSetraM pratItya jaghanyenAntarmuhUrtamutkarSeNa vanaspatikAlaH, dharmacaraNa pratItya jaghanyenaikasamayam , labdhipAtasya sarvajaghanyasyaikasAmayikatvAt , utkarpaNAnanta kAlaM yAvadapAIpudgalaparAvarta dezonam 'bharaheravayassavipuvvavidehaavaravidehagassavi' evaM bharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapusakasyApi pUrvavidehAparavidehataka kA hai "bharaheravayassa" bharata aura airAvata kSetra ke manuSya ke manupyanapusakakA mI antara sAmAnya manuSyanapuMsaka ke jaisA hI hai "puvyavideha avara videhassa vi" jisa prakAra sAmAnya karmabhUmika manuSyanapusaka kA antara kahA hai usI prakAra pUrva videha aura pazcima videha ke manupyanapusaka kA bhI antara kSetra aura caritra dharma ko bhI Azrita karake eva kammabhUmigassa vi" me pramANe bhabhUminA napusAnu mata2 55 kSetranI myekSAthI jaghanyathI eka a tarmuhUrtatu che kemake-badhIja jaghanya labdhipatine kALa eka samaya no che. ane utkRSTathI vanaspati kALarUpa che tathA cAritra dharmanI apekSAthI manuSya napusakenuM atara jaghanyathI eka samayanu ane utkRSTathI ana ta kALanu che yAvat dezonA Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napusakAnAM sthitinirUpaNam 563 ~~~~~~vvvvvvvvv kamanuSyanapuMsakasyApi pratyekaM sAmAnyato manuSyanapuMsakavadevAntaraM jaghanyotkarSAbhyAM kSetradharmAzraya-- Nena ca jJAtavyamiti // akammabhUmigamaNussaNapusagarasa NaM bhaMte akarmabhUmikamanuSyanapuMsakasya khalu bhadanta ! 'kevaiyaMkAlaMaMtaraMhoi' kiyantaM kAlamantaraM bhavati napuMsakatvasyeti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi, 'goyayA' he gautama / 'jammaNaM paDucca' janmapratItya-Azritya 'jahanneNaMaMto muhutta' jaghanyenAntarmuhUttam, janmApekSayAjadhanyenAntarmuhUrtamAtramantaram, etAvataiva gatyantarAdikAlena vyavadhAnabhAvAt, 'ukkoseNaMvaNassaikAlo' utkarSeNa vanaspatikAlaMyAvadantaraM bhavatIti / 'saMharaNaMpaDucca' saharaNaM pratItya 'jahanneNaMaMto huttaM' jaghanyernAntarmuhUrtamantaraM bhavati taccaivaM bhavati-ko'pi karmabhUmikamanuSyanapuMsaka' kenApi akarmabhUmau sahRtaH sacAkarmabhUmau sthitimatvAdakarmabhUmika iti kathyate, tataH kiyatkAlAnantaraM tathAvidhabuddhiparAvartanabhAvataH punarapi karmabhUmau sahRtaH tatra cAntarmuhUrta sthApayitvA punarapi, akarmabhUmAvAnIta ityevaM rUpeNa saharaNApekSayA antajaghanya evaM utkRSTa rUpa se jAnanA cAhie, akammabhUmigamaNussaNa puMsagassa NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi" he bhadanta ! akarmabhUmika manuSyanapuMsaka kA antara kitane kAla kA hotA hai ? "goyamA ! jammaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta ukkoseNaM vaNassaikAlo" he gautama ! janma kI apekSA lekara jaghanya se antara eka antarmuhUrta kA hai kyoki isake gatyantarAdiko lekara itane hI kAla kA vyavadhAna paDatA hai aura utkRSTa se antara vanaspatikAla taka hai "saMharaNaM paDucca jahanneNaM aMto muhutta' saMharaNa kI apekSA lekara akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA antara jaghanya se eka antarmuhUrta kA hai yaha aise hai-koI karmabhUmika manuSyanapuMsaka kisI ke dvArA akarmabhUmi meM haraNa kara le jAyA gayA ho vahA~ Thaharane ke kAraNa vaha vahAM akarmabhUmika kahalAyA aba kucha kAla ke bAda tathAvidha buddhi ke parAvartana bhAva se vaha karmabhUmi meM vApisa le AyA gayA yahAM yaha eka antarmuhUrta kAla taka rahA bAda meM punaH usakA akarmabhUmi meM apaharaNa sapA pusa 52vata sudhIna cha. deza ! ma 56 52rAvata ' bharahera vayassa" bharata ane aravata kSetranA manuSya napuMsakenuM aMtara paNa sAmAnya napuMsakanA kathana pramANe 1 cha. "punavideha avaravidehassa vi" ce pramANe sAmAnya bhabhUminA manuSya na sAnu aMtara kahyuM che, eja pramANe pUrva videha ane pazcima videhanA manuSya napusakenuM aMtara paNa kSetra bhane yAstri dharmanI mAzraya 4zana dhanya sameTa pAthI sabhA'. "akmmabhUmi- - gamaNussa NapuMsaMgassa NaM bhaMte ! kevaIyaM kAlaM antaraMhoi" lagavan samabhUbhinA manuSya napuMsakenuM atara keTalA kALanuM hoya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe cha - "goyamA ! janma NaM paDhucca jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vaNassa kAlo" gautama ! janmanI apekSA jaghanyathI eka aMtarmuhUrtanuM aMtara che kemake temanI gayaMtara vigerene laIne eTalA ja kALanu vyavasAna paDe che ane utkRSTathI vanaspati kALanuM aMtara Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - - - - - - 564 jIvAbhigamasane muhUrtakAlamantaraM bhavatIti / / 'ukkoseNaM vaNassaikAlo' utkarpaNa panaspatikAla' / 'evaM jAva aMtaradIvagatti' evaM yAvadantaraTTIpaka iti / yathA sAmAnyato'karmabhRmikamanuSyanapuMsakanyAntaraM kathitaM tathaiva yAvatpadenahaimavataheraNyavataha rivarparamyakadevakuruttarakurvakarmabhRmikaganuSyanapuMsakAnAM tathA antaradvIpakamanupyanapuMsakAnA ca janmApekSayA saMharaNApekSayA ca jadhanyenAntarmuhartamunkarpaNa vanaspatikAlaparimitamantaraM jJAtavyamiti ||suu0 16 // ho gayA-isa apekSA se yahA antaramuhUrta kA kAla jaghanya se kahA gayA hai tathA- ukkoseNa vaNa ssai kAlo" utkRSTa se antara vanaspati kAla taka kA kahA gayA hai "evaM nAva aMtaradIvagatti usI prakAra kA antara yAvat antara dIpaja manuSya napusaka bhI jAnanA cAhie / jaisA antara sAmAnyataH akarmabhUmika manuSya napuMsaka kA kahA hai usI taraha antara haimavata kSetra ke manuSya napusaka kA haraNyavata kSetra ke manuSya napusaka kA harivapa kSetrake manuSya napuMsaka kA ramyaka varSa kSetra ke manupya napuMsaka kA devakuru ke manuSyanapuMsaka kA aura uttara kuru ka manuSyanapusaka kA aura antara dvIpa ke manuSya napusaka ke bhI janma kI apekSA lekara jaghanya se eka antarmuharta taka kA aura utkRSTa se vanaspatikAla taka kA jAnanA cAhie / 13 thAya cha, 'saMharaNa pahucca jahaNeNaM ato muhatta" sanI mAthI ma bhUminA manuSya napusakenuM aMtara jaghanyathI eka A tamuhUrta nuM che, te A pramANe che ke -keI karma bhUminA manuSya napuMsaka keIna dvArA akarmabhUmimAM haraNa karIne laI javAmAM Avela hoya ane tyAM rahevAnA kAraNe te tyAM akarmabhUmika kahevAyA che te pachI kaMI kALa pachI tathA vidha -te prakAranI buddhinA parAvartana-pheraphAranA bhAvathI te karmabhUmimAM pAchA lAvavAmAM AvyA hoya ane tyAM te eka aMtarmuhUrta kALa sudhI rahela hoya ane te pachI pharIthI tenuM apaharaNa akarmabhUmimAM thayu heya A apekSAthI ahiyAM atimuhUrta kALa jaghanyathI kahyo che. tathA "ukkoseNa vaNassahaH kAlo" thI vanaspati Na sudhInu mata2 4thu che. "evaM jAya antaradIva gatti" prabhAnu mata2 yAvat matadvIpanA manuSya naghusAnu 54 samajavu. jevuM a tara sAmAnyapaNAthI akarmabhUminA manuSya napuMsakathI kahyuM che. e ja pramA tuM atara haimavata kSetranA manuSya napusakenuM haraNyavata kSetranA manuSya napusakonu hari kSetranA manuSya napusakonuM, ramyaka vaSa kSetranA manuSya napuMsakonuM devakurane manuSya napuMsakanuM ane uttarakurUnA manuSya napuMsakanuM ane aMtaradvIpanA manuSya napu sonu paNa janmanI ape, kSAthI jeghamthI eka aMtamuhUta sudhInuM ane utkRSTathI vanaspati kALa sudhInuM samajI ve, // suu0.14|| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 565 sAmAnyato vizeSatazca napuMsakAnAmantaraM nirUpya samprati - sAmastyena nArakatiryaGmanupyanapuMsakAnAmalpabahutvamAha - 'eesiNaM' ityAdi, mUlam - 'eesiNaM bhaMte! raiyaNapuMsagANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM masaNapuMsagANayakayarekayare hito jAva visesA hiyAvA ? gomA ! savvatthovAmaNussaNapuMsagANaya kaya re kayare hito jA vavise sAhiyAvA ? goyamA ! savvatthovA maNussaNapuMsagA raiyaNapuMsagAasaMkhejjaguNA tirikkhajoNiyaNapuMsagAaNaMtaguNA / eesiNaM bhaMte! rayaNappabhApuDhavINerayaNapuMsagANaM jAvaahe samapuDhaviNe raiyaNapuMsagANayakayarekaya re hitojA sAhiyAvA ? goyamA ! savvattho vA ahesattama puDhaviNeraiyaNapuMsagA chapuDhaviNeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA jAvadoccapuDhaviNeraiyaNapuMsagA asaMkhejjayuNA / isI sezyaNappabhAepuDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA / eesiNaM bhaMte! tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM puDhavikkAiyajAvavaNassaikAiyae gidiyatirikkhajoNiyaNapuMsa gANaM beidiyateiMdiyacauridiyapaM / cadiyatirikkhajoNiya NapuMsagANaMjalayarANaM thalayarANaM khahayarANayakayare kaya re hitojAva visesA hiyAvA ? goyamA ! savvattho vA khahayara tirikkhajoNiyaNapuMsagA thalayarati rikkhajo - NiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA jalayaratikkhijoNiyaNapuMsagAsaMkhejjaguNA cAreMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsaMgAvisesAhiyA teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA beiMdiyatirikkhajoNiyaNapulagA visesAhiyA te kAya egidiyativikhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA puDhavikkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, AukkAiyae / gediyatirikkhajoNiyaNapuMsagA vise sAhiyA, ukkA iyae gidiyatirikkhajoNiyaNapurAgA visesAhiyA vaNassaiya kAiya egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagA anaMtaguNA // eesi NaM bhaMte ! maNussaNapuMsagANaM kamma bhUmigaNapuMsagANaM akammabhUmigaNapuMsa gANaM aMtaradAvagaNapuMsagaNiya kayare kayarerhito appAvA bahuyA tullAvA vA Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra visesAhiyAvA ? goyA ! savvatthovA aMtaradIvagaakramma bhUmikamaNussa. NapuMsagA devakuruttarakurua kamma bhUmigamaNumaNapuMsagA dovisaM khejjaguNA, evaM jAvapubvavideha avaravidehakamma bhUmigamaNussaNapuMsagA dovisaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte ! NeraiyaNapuMsagANaM syaNappasApuDhavInerayaNasagANaM jAvaahe sattamA puDhavINeraiyaNapuMsagANaM tirikhakhajoNi yaNapuMsagANaM eAdiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM puDhavikkAiya egiMdi yatirikkha jogiyaNa puMsagANaM jAva vnnssikaaiye| gaidiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM, veiMdiyateiMdiyaca uridiyapaMcidiyatirikkhajoyiNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM maNussaNapuMsagANaM kamma bhUmigANaM ammabhUmigANaM aMtaradIvagANayakayarekaya re / hato appAvAvayAcA tullA vA visasAhiyAvA? goyamA ! savvattho vA asattama puDhavIrapuMsagA chaTThapuDhavIraiyaNapuMsagAagaM khejjaguNA jAvadoccapuDhavINeraDyaNapuMsagAasaMkhejjaguNA aMtaradIvagamaNussaNapuMsagAasaMkhejjaguNA devakurUttarakuru akamma bhUmigamaNussaNa puMmagA dovisaMkhejjaguNA jAvapuvvavideha avaravideha kamma sRSigamagussaNapulagA dovisaMkhejjaguNA. svaNappabhApuDhavINeraiNapasagA asaMkhajjaguNA, khahayarapaMcidiyatirikkhajoNithaNapuMsagA asaMkhejja guNA, thalayarapaMcidiyatirikkhajoNiNapasagA saMkhejjaguNA, jalayarapA~cadiyatirikkha joNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA. cauridiyatirikkhajo - NiyaNapuMsagA visesAhiyA, teiMdiyati rikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, veditirikkhajoniyaNapuMsagA visesAhiyA / ukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsanA asaMkhejjaguNA, puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMgA visesAhiyA AukkAiya egiMdiyatirikkhajoNiyapuMsagA vise sAhiyA, vAukAiyae gidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, vaNassaikAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA anaMtaguNA' ||suu. 17 // chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! nairayikanapuMsakAnAM tiryagyonikanapuMsakAnAM manuSya napuMsakAnAM ca katare katarebhyo dvizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyanapuMsakAH nairayika 566 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 567 napuMsakA asaMkhyeyaguNAH tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH / eteSAM khalu sadanta ! ratnaprabhApR. thivInairayikanapuMsakAnAM yAvadadhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakAnAM ca katare katarebhyo yAca dvizeSAdhikA vA? gautama! sarvastokAH adhaH saptama pRthivInarayikanapuMsakAH paSTapRthivInayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH yAvadvitIyapRthivInairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH patepAM khalu bhadanta ! tiryagyonikanapuMsakAnAM pRthivIkAyikayAvadvAnaspatikAyikaikendriyatiryagyoninapusakAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANA ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH khecaratiryajyonikanapusakAH sthalacaratiyaMgyonikanapuMsakAH' saMyekhyaguNAH, jalacaratiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAH, caturindra. yatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH trIndriyatiryagyaunika napuMsakA vizepadhikAH dvIndriyatiryagyonikanapuMsakA. vizeSAdhikAH / tejaskA kAyikaikendriyatiryagrayonikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsavizeSAdhikAH vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH vanaspatikAyikaikendriyatiryagyo nikanapuMsakA anantaguNAH / eteSAM khalu bhadanta ! manuSyanapuMsakAnAM karmabhUmikanapuMsakAnAm akarmabhUmikanapuMsakAnAmantaradvIpakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA? gautama! sarvastokA antaradvIpakAkarmazmikamanuSyanapuMsakAH, devakurUttarakurvakarmabhUmikAdvaye'pi saMkhyeyaguNAH, evaM yAvatpUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAdvaye'pi saMkhyeyaguNAH // eteSAM khalu bhadanta ! narayikanapuMsakAnAratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAM yAvadadhaHsaptama pRthivInarayikanapuMsakAnAM tiryagyonikanapuMsakAnAmekendriya tiryagayonikanapuMsakAnAM pRthivIkAyikaikendriyatiryagUyonikanapuMsakAnAM yAvadvanaspatikAyikanapuMsakAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriya tiryagayonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM necarANAM manuSyanapuMsakAnAM karmasUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnAM ca katarekatarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA? gautama! sarvastokA adhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakAH, papThapRthivInairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAyAM vadvitothapRthivInairayikanapuMsakA asaMkhayeyaguNAH, ataradvIpakamanuSyanapuMsakA asaMkhayeyaguNAH, devakurUttarakurvakarma bhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi saMkhayeyaguNAH,yAvatvipUrvadehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuM. sakAdvaye'pi sNkhyeygunnaaH| ratnaprabhApRthivInarayikanapuMsakAasaMkhyeyaguNAH, khecarapaJcendriyatiryagyonikanapusakAaasakhyeyaguNAHsthalacarapaJcendriyatiryagayonikanapuMsakA alakhayeyaguNAH sthalacarapaJcendriyatiyagyonikanapuMsakAH saMkhayeyaguNAH, jalacarapaJcendriyatiryagayonikanapuM sakoH saMkhyeyaguNAH, caturindriyatiryagayonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, trIndriyatiyagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, dvIndriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, tejaskAyikaikendriyatiryagayonikanapusakA asaMkhyeyaguNAH, pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSA*dhikAH, vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, vanaspatikAyikaikendriya tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH // sU0 17 // isa prakAra sAmAnya aura vizeSa se napusako kA antara nirUpaNa kara aba sUtrakAra nAraka tiryaJca aura manuSya napuMsako kA alpa bahutva kahate hai - A pramANe sAmAnya ane vizeSa prakArathI napa sa kenA a taranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra nAraka, tiryaMca ane manuSya napu sakenA alpa bahupaNu kahe che. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maram wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww 568 jIvAbhigamasUtre TIkA 'ete siNaM bhaMte' etepAm-agre vakSyamANAnAM khalu bhadanta ! 'NeraiyaNapuMsagANaM' nairayika napuMsakAnAm--'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm , 'maNussaNapuMsagANaya' manuSyanapusakAnAM ca sAmAnyAnAM nArakatiryaDmanuSyanapuMsakAnAm 'kayare kayare hiMto' katare katarebhyaH 'jAca visesAhiyAvA' yAvadvizepAdhikA vA yAvatpadena-alpA vA vahukA vA tulyA vetyeSAM sagraho bhavati, tathA ca-he bhadanta / sAmAnyato nArakatiryaDmanuSyanapuMsakepu madhye kasyApekSayA kasyAlpatvaM vahutva, vahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM vA bhavatItyalpabahutvaviSayaka' prathamaH prazna', bhagavAnAha ----'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama / savvatthovA' sarvasto kA-sarvApekSayA nyUnAH 'maNussaNapuMsagA' manupyanapuMsakA bhavatIti / zreNyasakhyeyabhAgavartipradezarAzipramANatvAditi / 'NeraDayaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakApekSayA nairayikanapuMsakApekSayA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, aGgulamAtrakSetrapradegarAgau tadgatapramANavargamUle dvitIyavargamUlena guNite yAvAn pradezarAgirbhavati tAvatpramANasu dhanIkRtasya lokasyaikaprAdezikIpu zreNIyu eesiNa bhaMte ! NeradayaNapuMsagANaM tirikkha joNiya NapuMsagANaM ityAdi sUtra-14 TIkArtha-gautama ne isa sUtra dvArA aisA pUchA hai-he bhadanta ' ina nairayikanapuMsako ke tiryagyonikanapuMsakoM ke aura manuSyanapuMsako ke bIca meM "kayare kayo hito" kauna kina se "jAva visesAhiyA" yAvat alpa hai bahuta hai, tulya hai athavA vizeSAdhika hai ? arthAt -he bhadanta sAmAnya rUpa se nAraka tiryaJja aura manuSyanapuMsakoM meM se kauna kisakI apekSA alpa hai ? kauna kisakI apekSA bahuta hai ? kauna kinakI apekSA varAvara hai ! aura kauna kinakI apekSA vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate hai -"goyamA / savvatthovA maNusta NassaNapuMsagA" he gautama ! saba se kama manuSyanapuMsaka hai kyoki inakA pramANa AkAza zreNI ke asakhyAtave bhAga meM jitanI pradezarAzi hai utanA kahA gayA hai "NeraiyaNapuMsagA' asaMkhejjaguNA" manuSya napuMsako kI apekSA nairayika napusako kA pramANa asakhyAtagunA adhika hai kyoki aMgula mAtra kSetra pradezarAzi jo prathama vargamUla hotA hai usa prathama vargamUla ko dvitIyavargamUla se guNita karane para aMgula mAtra kSetra pradezarAzi meM jitanI pradeza rAzi niSpanna hotI hai utane pramANavAlI ghanI kRta loka kI eka pradezavAlI zreNiyo meM jitane AkAza pradezoM kI saMkhyA ho-utane nairathika "paesiM NaM bhaMte ! NerahayaNapuMsagANaM tirikkha jo NiyaNapuMsagANa" chatyAdi TIkAtha--gautama svAmIe A sUtra dvArA prabhune evuM pUchayuM che ke - he bhagavana A nairayi nasImA, tiya yAni nasabhA bhane manuSya naghu sImA "kayare kayare hito" aura nAthI "jAva visesAhiyA" yAvata ma85 che, nAthI vadhAre che, e jAnA barAbara che? ane koNa konAthI vizeSAdhika che ? arthAta he bhagavana sAmAnya paNAthI nAraka tiyaguya ane manuSya napuMsakema keNa kenAthI alpa che ? koNa konAthI vadhAre che ? ane koNa konI barobara che ? ane koNa kenAthI vizeSAdhiya che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIna De cha ?-goyamA ! savvattho vA maNussa NapuMsagA" ke gautama ! sauthI eAchA manuSya napusake che. kemake--teonuM pramANa AkAza zreNInA asaMkhyAta bhAgamAM Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wuwuwuuuu prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 569 yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANakatvAt , nArakanapuMsakAnAmiti / 'tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' tiryagyonikanapuMsakAH manuSyanapuMsakApekSayA anantaguNA adhikA bhavanti nigodajIvAnAmanantAnantatvAditi // sAmAnyato napuMsakAlpabahutvaM pradarya samprati-kevalanairayikanapuMsakaviSayaka dvitIyamalpabahutvaM pradarzayitumAha-'eesiNaM' ityAdi, 'eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta / rayaNappabhApuDhavI jeraiya NapuMsagANaM' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAm, 'jAva ahe sattamapuDhavINeraiya NapuMsagANaya' yAvadadhaH saptamatamatamApRthivI nairayikanapuMsakAnAM ca atra yAvatpa napuMsaka hai / "tirikkha joNiyaNapuMsagA aNaMta guNA" nairayika napusako kI apekSA tiryagyo nika napuMsaka ananta gunAadhika hai| kyoki tiryagyogikanapuMsako meM nigodajIva bhI AjAte hai aura nigoda jIva ananta hote hai / isa taraha sAmAnyarUpa se napuMsako kA alpa bahutva prakaTa karake aba sUtrakAra kevala nairayika napuMsako kA dvitIya alpa bahutva prakaTa karate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"eesiNaM bhNte| rayaNappabhA puDhavI NeraDyA NapuMsagANaM jAva ahe sattamapuDhacI neraiya NapuMsagA Na ya" he bhadanta / ina ratna prabhA pRthivIke nairayika kI pradezazi che, "NerahayaNapuMsagA asakheja guNA" manuSya nghus| 42tA nai254 napusakenuM pramANa asaMkhyAta paNa vadhAre che. kemake--AgaLa mAtra kSetra pradeza rAzi ke je paheluM varga bhUla thAya che e pahelA varga mULane bIjA varga mULathI guNavAthI AMgaLa mAtra kSetra pradeza rAzimAM jeTalI pradeza rAzi thAya che, eTalA pramANa vALI ghanI kRtakanI eka pradeza vALI zreNImAM jeTalA AkAza pradezonI saMkhyA hoya eTalA nairayika napuMsake che. "tirikkha joNiya pu sagA aNaMtaguNA" nai2yi ndhus| 42ai (nayayAni na ske| manata gaNuM che. kemake-- tinika napuMsakomAM nigoda jI paNa AvI jAya che ane nigoda anaMta hoya che. A pramANe sAmAnyapaNAthI napuMsakanuM alapa bahu paNupragaTa karIne have sUtrakAra kevaLa nairayika napuMsakonuM bIjuM alpa bahu paNa pragaTa kare che AmAM gautamasvaamii ko prabhune me pUchyu cha -"eesi NaM bhaMte ! rayaNa-pabhApuDhavI geranayA Napusa Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 jIvA migamasUtre dena zarkarAprabhAvAlukAprabhApaGkaprabhAdhUmaprabhAtamaHprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAM sagraho bhavati 'kare kare hiMto jAva visesAhiyA vA' katare nArakAH katarebhyo nArakebhyo yAvadalpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti dvitIyAlpabahutvavipayako dvitIyaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'savvatthovA' sarvastokA sarvebhyo nArakebhyo'lpAH, 'asattamaDhavIra puMsagA' adhaH saptamatamatamApRthivI nArakanapuMsakAH, abhyantara zreNya sakhyeyabhAgavartitama'pradezarAzipramANatvAditi / 'chaTTapuDhavINeraiya puMsagA asaMkhejjaguNA' tamatamApRthivInArakanapusakebhyaH tama prabhAkhyapaSTapRthivInairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, 'jAba doccapuDhavINerayaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' yAvada dvitIya pRthivIMnera vikanapuMsakA asa khyeyaguNA adhikA bhavanti / napuMsako se lekara yAvat zarkarA prabhA bAlukA prabhA paMka prabhA dhUma prabhA tamA prabhA aura tamatamA adhaH saptama pRthivI ke nairayiko ke bIca meM "kayare kamare hiMto jAva visesAhiyA" kauna nairathi - kanapuMsaka kina nairayikanapuMphakoM se yAvat alpa bahuta tulya aura vizepAdhika haiM ? isa prakAra kA yaha dvitIya alpa bahutva viSayaka prazna hai / isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai - " goyamA / savvatthovA asattama puDhacI raiya NapuMsagA" he gautama ! sabase kama adya saptama pRthivI ke nairayika napuMsaka hai kyoki unakA pramANa abhyantara zreNI ke asakhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza pradeza hote hai utanA kahA gayA hai '-chaTTa puDhavI Neraiya NapuMsagA asaMkhejja guNA sAtavI pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA jo chaThavIM tamA nAma kI pRthivI hai usake nairayika napuMsaka asakhyAtaguNe adhika hai / "jAba docca puDhavINeraiya NapuMsagA asaMkhe gANaM jAva ahe sattama puDhavI nedaiya napuMsagANaya" he bhagavan sA ratna pralA pRthvInA nerhai thiMka napu sakeAthI laI ne yAvat zarkarA prabhA, vAlukA prabhA, paMka prabhA, dhUma prabhA tama prabhA ane tayastabha pralA bheTale he adha - saptabhI pRthvInA nairathimAM "kayare kayare hiMto jAva visesA hiyA" yA nairayi nayusa / utA yAvat mahaya, vadhAre, tujhyAne vizeSAdhi che ? A rItanA A alpa bahupaNAnA sabaMmamAM khIjo prazna che. A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAbhIne he che hai - "goyamA ! savvattho vA ahe sattama puDhavI rahayaNa puMsagA" he gautama ! sauthI ochA adha, saptamI pRthvInA naiyika napusakeA che. kemake~~AmanuM pramANa Abhyantara zreNInA asa khyAtamA bhAgamA jeTalA AkAza pradeze hAya che, eTalu chuche 'chaTTa puDhavIne rahaya NapuMsagA asaMkhejjaguNA" sAtamI karatAM je chaThThA tamA nAmanI pRthvI che, tenA nairayika napusako asaMkhyAta gaNA vadhAre che. "jAva docca puDhavI rahavaNa puMsagA asaMkhejja guNA 'chaThThI pRthvI nairayi yAvat mIla pRthvInA pRthvInA nairayi napuMsa hai| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 puruSANAmalpabahutva nirUpaNam 571 - ayaM bhAvaH - saptamapRthivInArakanapuMsakApekSayA SaSThapRthivInAra kanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti SaSThapRthivInAra kanapuMsakApekSayA paJcamapRthivInArakanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / paJcamapRthivInArakanapuMsakApekSayA caturthapRthivInArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti / caturthapRthivInArakanapuMsakApekSayA tRtIya pRthivInArakanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti / tRtIyapRthivInArakanapuMsakApekSayA dvitIyapRthivInArakanapuMsakA asakhyAtaguNA adhika bhavanti / sarveSAmapi eteSAM nArakanapuMsakAnA pazcAnupUrvyA pUrvapUrvanairayikaparimANahetuzreNyasakhyeyabhAgApekSayA pazcAnupUrvyAgre'gre asakhyeyaguNA sakhyeyaguNazreNyasakhyeyabhAgavarttinama pradezarAzipramANa jjaguNA" chuTTI pRthivI kI apekSA yAvat dvitIya pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA chaThI pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai chaThI pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA pAMcavIM pRthivIM ke nairayika napuMsaka asakhyAtaguNeM adhika hai / pAMcavIM pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA caturtha pRthivI ke nairayikanapusaka asakhyAta guNe adhika hai / caturtha pRthivI ke nairayika napuMsako ko apekSA tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / tRtIya pRthivI ke nairayiko kI apekSA dvitIya pRthivI ke nairayika asaMkhyAta guNe adhika hai / isa taraha ina saba nairayika napuMsako kA pramANa pazcAnu pUrvI se pUrva pUrva nairathiko ke parimANa kA hetubhUta jo zreNikA asakhyAta vAM bhAga hai / usa asakhyAtave bhAga kI pazcAnupUrvI se Age Age kI asakhyAta 2 guNita jo zreNi hai usa zreNikA jo asakhyAtavAM bhAga hai| usa asakhyAtave bhAga meM rahe hue AkAza pradezo kI rAzi ke barAbara hai / isa prakAra se yaha nairayika napuMsakoM kA pramANa saptama pRthivI ke nairayiko kI apekSA chaThavIM pRthivI ke nairayika napuMsakoM kA asakhyAta guNA adhika nikala AtA hai / isa kI apekSA pAMcavIM Adi - pRthiviyoM ke nairayika napuMsako kA asakhyAta guNA 2 adhika nikala AtA hai isI prakAra ' pUrvAnu pUrvI se dvitIya pRthivI ke nairayiko se lekara Age 2 kI pRthiviyo ke nairathiko kA pramANa tairayika napusakA karatAM chaThThI pRthvInA naiyika napusakA karatAM pAMcamI pRthvInA naiyika napusa karatAM mAMthI pRthvInA naiyika napusako asaMkhyAta gaNA vadhAre che. ceAthI pRthvInA nairayika napusakA karatAM trIjI pRthvInA naiyika napu Msake| asa khyAta gaNA vadhAre che. trIjI pRthvInA naiyika napu sakA karatA khIjI pRthvInA naiyika napu sakA asa khyAta gaNA vadhAre che A pramANe A saghaLA naiyikAnA parimANanA hetu rUpa je zreNInA asakhyAtamA bhAga che, e asaMkhyAtamA bhAganI pazcAtu pUrvI thI pachI pachInI asa khyAta asa khyAta asa khyAta gaNI je zreNIyA che. te zreNInA je aMkhyAtameA bhAga che, te asakhyAtamA bhAgamAM rahelA AkAza pradezonI rAzInI kharAbara che, A pramANe anArayika napu sAnuM pramANu sAtamI pRthvInA nairayikA karatAM chaThThI pRthvInA nairayika napu sAnu asaMkhyAta gaNu vadhAre Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jIvAbhigamasUtra tvAditi / 'imIserayaNappamAepuDhavIe' etasyA ratnaprabhAvAH pRthivyA, 'NeraDaya NapuMsagA' nairayikanapuMsakAH 'asaMkhejjaguNA' asakhyAtaguNAH, dvitIyazarkarApRthivInArakanapusakApekSayA ekasyAM ratnaprabhAkhyagrathamapRthivyAM vartamAnA ye nArakanapuMsakAste asagvyAtaguNA adhikA', aGgulamAnakSetrapradezarAgau tadgataprathamavargamUle dvitIyavargamUlana guNite yAvAnpradezarANistAvatpramANAmu dhanIkRtalokasyaikaprAdezikIpu zreNIpu yAvat, AkAzapradeyAstAvanpramANanvAditi / / __ ayaM bhAva-pratipRthivIM ca pazcAnupUrtyA pUrvottaradakSiNadigabhAvino nArakanapumakAH sarvastokAH, tadapekSayA dakSiNadigbhAvino'sakhyeyaguNAH yataH pazcAnupUrvyA pUrvapUrvapRthivIgatadakSiNadigbhAvibhyo'pi agre'gretanapRthivyA pUrvottarapazcimadigbhAvinA nairayikA asakhyeyaguNA bhavanti / asaMkhyAta 2 guNA hIna hotA hai / aisA jAna lenA cAhiye / "imI se rayaNappabhAe puDhavIe" tathA isa ratmabhA pRthivI ke "NeraDya NasagA" nairathika napuMsakA dvitIya zarkarA pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA "asaMkhejjaguNA" asaMkhyAta guNe adhika hai / kyoM ki inakA pramANa, aDgula mAtra kSetra meM jitanI pradeza rAzi meM usameM rahe hue prathama vargamUlako dvitIya varga mUla se guNita karane para jitanI pradezarAzi AtI hai| utane pramANa kI eka pradezavAlI zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote hai / utane pramANa ke ratna prabhA pRthivI ke nairayika hote hai / isa prakAra se yaha dvitIya alpa bahutva hai / pratyeka pRthivI meM pUrva dizA meM uttara diyA ma, aura pazcima dizA meM jo nAraka napuMsaka hai ve saba se kama hai| inakI apekSA dakSiNa dizA meM jo nAraka napusaka he ve asaMkhyAtaguNe adhika hai / pUrva pUrva kI pRthiviyoM kI dakSiNa dizA ke nairayika napuMsako kI apekSA pazcAnupUrvI se Age Age kI pRthiyo meM pUrva uttara aura pazcima dizA meM rahe hue nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / prajJApanA nIkaLI Ave che tenA karatAM pAcamI vigere pRthvInA nirayika napuMsakonuM pramANa asaM khyAta gaNuM pUrvAnupUrvithI bIjI pRthvInA nairayikothI laIne pachI pachInA pRthvInA naira(4haanu prabhAya masa jyAta pADIna-mAdhu DAya che. tebha samA. "imIse rayaNappabhAe puDhavIe" tathA mA 2tnamA pRthvInA "NerahayaNa puMsagA" naya4 nasame mI0 zaza prama zvInA ne2(54 ns| 42tA "asaMkhejjaguNA" manyAta in qdhAre DAya cha kemake-tenuM pramANa AMgaLa mAtra kSetramAM jeTalI pradeza rAzimAM rahelA pahelA varga mULane bIjA vargamULathI guNavAthI jeTalI pradeza rAzi Ave che, eTalA pramANanI eka pradeza vALI zreNImAM jeTalA AkAza pradeza hoya che, eTalA pramANanA ratnaprabhA pRthvInA nairayike hoya che. A pramANe A bIjA alpa bahupaNAnuM kathana che. dareka pRthvImAM pUrva dizAmA uttara dizAmAM ane pazcima dizAmAM je nAraka napuMsaka che, teo sauthI ochA che. tenA karatAM dakSiNa dizAmAM je nAraka napuMsake che. teo asaMkhyAta napuMsake karatAM pacAtu Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 573 taduktam prajJApanAyAm--disANuvAeNaM salvatthovA, ahesattamapuDhavInerajhyApurasthimapaccatthimauttareNa, dAhiNeNaM asakhejaguNA / dAhiNe hito AhesattamapuDhavINeraiehiMto chaTThAe tamAepuDhavImeNera iyApurasthimapaccatthimauttareNaMasakhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejaguNA, dAhiNillehito tamApuDhavINeraiehito paMcamAe puDhavIe NeraDyApurasthima paccatthimauttareNaM asakhejjaguNA, dAhiNeNaM asavejaguNA / dAhiNillehiMto dhUmappabhApuDhavINeraiehiMto cautthIe paMkappabhAe puDhavIe NeraDayApurasthimapaccatthimauttareNa asakhejja guNA, dAhiNeNaMasakhejjaguNA / dAhiNillehito paMkappabhA puDhavIneraiehito taiyAe vAlayappabhAe puDhavIe neraiyA purathima paccatthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejjaguNA / dAhiNillehito bAlayappabhA puDhavIneraie hiMtoduiyAe sakkarappabhAe puDhavIe NeraDyA purasthima paccatthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejjaguNA / dAhiNillehito sakkarappabhApuDhavINeraiehito imIse rayaNappabhAe puDhavIeNei iyA purathima paccatthima uttareNaM asakhejaguNA, dAhiNeNaM asakhejaguNA' iti // sUtra meM aisA hI kahA hai ---"disANuNAeNaM" ityAdi pATha TIkA meM saMgRhI hai vahAM dekhalenA cAhie, usakA artha isa prakAra hai --'dizA ke anupAta se arthAt dizA kI apekSA ko lekara adhaH saptama pRthivI ke nairayika pUrva pazcima aura uttara dizA meM sabase kama hai / pUrva pazcima uttara dizA ke nairayikoM kI apekSA kSaNi meM asaMkhyAta guNe adhika hai // 1 // adha. saptama pRthivI kI dakSiNa dizA ke nairayiko kI apekSA chaThI pRthivI ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asaMkhyAta guNe hai, unakI apekSA vahAM dakSiNa dizA meM asaMkhyAta guNe hai // 2 // tamA pRthivI ke dakSiNAtya nairayiko kI apekSA pAMcavIM dhUma prabhA ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asaMkhyAta guNe hote hai, aura unakI apekSA dakSiNa meM asakhyAta guNe hote hai / 3 / pAMcavI dhUma prabhA ke dakSiNAtya nairathiko kI apekSA cauthI paMka prabhA pRthivI ke pUrva pazcima uttara dizA ke nairayika asakhyAta guNe hote hai / unakI apekSA vahAM dakSiNa dizA pUrI thI AgaLa AgaLanI pravAmAM pUrva, uttara, ane pazcima dizAmAM rahelA nairayika napuM. samasa jyAta ge| padhAre che prajJApana sUtramA 4 pramANe [cha "disANuvAeNa" ityAdi pATha TakAmAM saMgraha karela che. te te pATha tyAMthI joI le. tene artha A pramANe che dizAnA anupAtathI arthAta dizAnI apekSAthI adha saptamI pRthvInA nairayika pUrva pazcima ane uttara dizAmAM sauthI ochA che. pUrva, pazcima ane uttara dizAnA nairayike karatAM dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. 1] adhA saptamI pRthvInI dakSiNa dizAnA rayikenI apekSA chaThThI pRthvInA pUrva, pazcima, uttara dizAnA nairacike asa khyAta gaNuM che. tenA karatAM tyAM dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta gayA che // _ adha saptamI pRthvInA dakSiNa dizAnA narayikonI apekSA chaThThI mRthvInA pUrva, pazcima, uttaradizAnA narayike asaMkhyAta gaNuM che. tenA karatAM tyA dakSiNa dizAmAM asaMkhyAta gr| cha. // 2 // Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre chAyA - dizAnupAtena sarvastokA adhaH saptamapRthivInairayikA paurastyapAzcAtyottara, dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyaH adhaH saptamapRthivIMnarayikebhyaH paSThayAM tamAyAM pRthivyAM nairayikAH paurastyapAzcAtyottara asaMkhyeyaguNAH, dakSiNe asalyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyastamA pRthivInairayikebhyaH paJcabhyAM pRthivyAM nairayikA: paurastyapAzcAtyottara asakhyeyaguNA, dakSiNe asaMkhyeyaguNA' / dAkSiNAtyebhyo dhUmapramApRthivI nairayikebhyazcaturthyAM padmaprabhAyA pRthivyA nairayikA paurastyapAzcAtyo - ttare asakhyeyaguNAH, dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhyaH pramApRthivI nai rayikebhyastRtIyAyAM vAlukApramAyAM pRthiyA nairathikAH paurastyapAzcAtyottara asaMkhyeyaguNA, dakSiNe asakhye - guNA / dAkSiNAtyebhyo vAlukAprabhApRthivInairayikebhyo dvitIyAyA garkarApramAyAM pRthivyA nairayikAH paurastyapA/cAtyottare asalyeyaguNA', dakSiNe asakhyeyaguNAH / dAkSiNAtyebhya' zarkarApramApRthitrInairayikebhya' asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH paurastyapAzcAtyottare asaMkhyeyaguNA', dakSiNe asakhyeyaguNAH iti / 578 meM asakhyAta guNe hote hai |4| cauthI paMka prabhA pRthivI ke dakSiNAtya nairayiko kI apekSA tIsarI vAlu kA prabhA pRthivI ke nairayika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe haiM unakI apekSA vahAM dakSiNa meM asaMkhyAta guNe haiM |5| tIsarI vAla kA prabhA pRthivI ke dakSiNAtya nairayikoM kI apekSA dUsarI zarkarA prabhA pRthivI ke nairayika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe hai, vahAM unakI apekSA dakSiNa meM asaMkhyAta guNe haiM | 6 | dUsarI zarkarA prabhA pRthivI ke dAkSiNAtya naiyiko kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivI ke nairathika pUrva pazcima uttara meM asaMkhyAta guNe haiM, unase bhI vahAM dakSiNa meM nairayika asaMkhyAta guNe adhika haiM, una se bhI vahA dakSiNa meM naira tamA pRthvInA dakSiNAtya naiyikA karatAM pAMcamI dhUma prabhAnA pUrva pazcima uttara dizA nA nairayike asa khyAta gaNA haiAya che. ane tenA tenA karatA dakSiNamAM asa khyAta gaNA hoya che, // 3 // pAMcamI dhUma prabhAnA dakSiNa dizAnA nairayikA karatA ceAthI paMka prabhA pRthvInA pUrva pazcima uttara dizAnA naiyike asaMkhyAta gaNA hAya che tenA karatAM tyA dakSiNa dizAnA naiyikA asakhyAta gaNA hAya che. cAthI paka prabhA pRthvInA dakSima dizAnA nairayikA karatA trIjI vAlukA prabhA pRthvInA nairayikA pUrva pazcima ane uttaramA asakhyAta gaNA hoya che. tenA karatAM tyAM dakSiNamAM asaMkhyAta gaNA che. pappA trIjI vAlukA prabhA pRthvInA dakSiNa dizAnA naicikA karatAM bIjI zakeMza prabhA pRthvInA naiyikA pUrva, pazcima uttaramAM asa khyAta gaNA hAya che. ane tyAM tenA karatAM dakSiNamAM asaMkhyAta gaNA che, // 6 // khIcha zarkarA prabhA pRthvInA nairayike pUrva pazcima, uttaramAM asaMkhyAta gaNA che. tenAthI pazu tyAM dakSiNa dizAmAM asakhyAta gaNA vadhAre nayikA che. chA Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 575 atha tRtIyaM tiryagyonikanapuMsaka viSayakamalpabahutvaM darzayati---' eesiNa bhaMte' etepAM khalu bhadanta | 'tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm / 'ergidiyatiriksajoNiyaNa puMsagANaM' ekendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm / 'puDhavIkAiyajAvavaNassa ikAiya egiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' pRthivIkAyikayAvat, atra yAvatpadena aSkAyikatejaskAyikavAyukAyikatiryagyonikanapuMsakAnAM vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm / 'veI diyate iMdiyaMca uridiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm, 'jalayarANaM' jalacaratiryagyonikanapusakAnAm 'thalayarANaM' sthalacaratiryagyonikanapuMsakAnAm 'khahayarANaya' khecara tiryagyonikanapusakAnAM ca ' kayarekayarehiMtojAvavisesA hiyAvA' katare katarebhyo yAvadalpA vA bahukA vA tulyAvA vizeSAdhikA vA bhavantIti yika / 7 / tRtIya alpabahutva isa prakAra se hai -- " ete siNaM bhaMte ! tirikkha joNiya puMsagANaM" he bhadanta ! ina tiryaggonika napuMsako ke, "egiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke, "puDhavI jAva" pRthivI kAyika napuMsako keyAvat-apkAyika napuMsakoM ke, taijasa kAyika napuMsako ke, vAyu kAyika napuMsako ke "vaNaFasarta egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" vanaspatikAyika napuMsako ke " veiMdiya tediya - cauridiya paMceMdriya tirikkha joNiya NapuMsagANaM" doindriya napuMsako ke, tei - ndriya napuMsakoM ke, cauindriya napuMsako ke, paJcendriya tiryagyonika napuMsako ke, "jalayarANaM" jalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsako ke "thalayarANaM" sthalacara tiryagyonika napuMsako ke "khahayarANaya" khecara tiryagyonika napuMsako ke bIca meM "kayare kayare hiMto " kauna kina se appA vA alpa hai ? kauna kinase " bahukA vA " adhika hai ? kauna kinase " tullA vA " barAbara hai ? aura kauna kinase "visesA hiyA vA" vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate hai - have trIjA prakAranA alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM Ave che. "eesi NaM bhate ! tirikkhajoNiya NapuMsagA NaM" he bhagavan mA tiryagyoni napuMsa sabhA "egeMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagA Na" me iMdriya vAjA tiryagyoni napusa / bhA" puThavI jIva" pRthvA ayi napuM sobhA yAvat ayAyi nayu samAM tainAyi nayu - sobhA vAyuayi nayu sabhAM "vaNassai kAiya pagiMdiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" vanaspati ayibhAM "bei diya te iMdiya - cauridiya -paMcediya tirikkha joNiya Na puMsagA NaM" medhadriya vAjA napuMsobhAM trAgu hadriya vAjA napuM samAM, yAMya chadriya vAjA tiryagyoniGa nayu sImA- "jalayarANa" 4sayara yayendriya tiryagyoniH napusabhAM "thalayarANa" sthasayara tiryagyoniH nayu sobhAM "khahayarANaya" meyara tiryagyo niH napuM sabhAM "kayare kayare hiMto " aNu nAthI "appA vA" mahapa he ? Azu anA thI "bahukA vA" vadhAre he ? Ae anAthI "tullA vA tulya-samAna che ? ane kANa " Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jIvAbhigamasUtre bhAgavarttyasakhyeyazreNIgatAkAzapradeza rAgipramANatvAt praznaH, bhagavAnAha --'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! 'savatthovA' sarvastokAH 'khahayara tirikkhajoNiyaNapuMgA' khecaratiryagayonikanapusakAH pratarAsaMkhyeya bhAgavartya sasyeyazreNIgatanabhaHpradezarAzipramANatvAditi / gvevara tiryagyonikanapunakApekSayA 'thalayatirikkhajogiyaNa puMsagAsa khejjaguNA' sthalacaratiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNAvikAH vRhattarapratarAsakhyeyabhAgavatyasaMkhyeyazreNIgatAkAzapradezarANipramANatvAditi / jalayara tirikkhajogiyaNapuMsagA saMkhajjaguNA' sthalacaranapuMsakApekSayA jalacara tiryagyonikanapusakA sakhyeyaguNAdhikAH bRhattamapratarAsakhyeya 'cauridiyatiriksa joNiya NapuMsagA visesAhiyA' jalacaranapuMsakApekSayA caturindriyatiyagyonikanapusakA vizepAdhikA, asakhyayoja "goyamA ! savvattho vA khahayara tirikkha joNiya puMsagA" he gautama / saba se kama khecara tiryagyonika napuMsaka hai / kyoki inakA pramANa, pratara ke asaMkhyAta bhAga vartI joasaMkhyAta zreNiyA~ hai una zreNiyo meM jo AkAza pradeza rAzi hai usake barAbara hai | ina khecara tiryagyonika napuMsako kI apekSA jo "thalayara tiriksa joNiya NapuMsagAsaMkhejja guNA " sthalacara tiryagyonika napuMsaka hai ve saMkhyAta guNeM adhika hai / kyoMki inakA pramANa vRhattara jo pratara hai-usa pratara ke asaMkhyAtave bhAgavata jo asakhyAta zreNiyA hai una zreNiyo meM jo AkAza pradeza rAzi hai usake barAbara hai | sthalacara napusako kI apekSA "jalayara tirikkha joNiya NapuMsagA saMkhejja guNA " jo jalacara tiryagyonika napusaka he ve saMkhyAta guNe adhika hai / kyoki inakA pramANa vRhattamajo pratara hai usa pratara ke asaMkhyAtave bhAgavartI jo asaMkhyAta zreNiyAM hai una zreNiyo kI AkAza pradeza rAzi ke barAbara hai / "cauriMdiya tirikkha joNiya puMgA vi sesAThiyA " jalacara napuMsako kI apekSA cauindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoki inakA pramANa asaMkhyAta yojana koTA koTi pramANa AkAza " nAthI "visesAhiyA vA" vizeSAdhiH che / sA praznamA uttaramA prabhu gautama svAmIne Ahe che- "goyamA ! savvattho vA khahayara tirikkha joNiya NapuMsagA" he gautama! sauthI echA khecara tiryaMnyeAnika napuMsako kemake tenuM pramANa prataranA asakhyAta zreNIyA che, te zreNiyAmA je AkAza pradeza rAzi che, tenI kharAkhara che A khecara tiyaiAnika napuMsrtaa "thalacara tirikkha joNiya NapuM sagA saMkhejjaguNA' sthasayara tiryagyoni napuM sI che, tee sa khyAtagaNA vadhAre hoya che. kemake--tenu pramANa je bRhattara pratara che, te prataranA asa khyAta bhAgavatI je asaMkhyAta zreNiyA che, te zreNiyAmA je AkAza pradezarAzI che, tenI mareAJara che. sthalacara napusake karatA " jalacara tirikkha joNiyaNapuMsagA saMkhejja: guNA" ne nabhayara tiryagyoni napuMso che, tethe sadhyA vadhAre hai prema - tenu pramANa je bRhattara pratara che, te prataranA asaMkhyAtamA bhAgavatI je asa khyAta zreNiyA che, te zreziyonA Amaza pradeza rAzInI marAmara hai, " cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagAvisesahiyA" 4sayara npuNs| ratA yAra driyavANI tiryagyoni nayu so vizeSAdhiH che. Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 577 janakoTikoTipramANAkAzapradezarAzipramANAsu ghanIkRtasya lokasya ekaprAdezikIpu zreNiSu yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANatvAditi 'te iMdiyatirikkha joNiyaNapuMsagA visesAhiyA' caturi ndriyatiryagyonikanapuMsakApekSayA trIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatara zreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'beiMdiyatirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA trIndriyatiryagyonikanapuMsakApekSayA dvIndriyatiryagayonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatama zreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'te uGkAiyaegidiyatirikkhA asaMkhajjaguNA' dvIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyikaikendriyatiryagnapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti sUkSmavAdarabhedabhinnAnAM tejaskAyikanapuMsakAnAmasakhyeyalokAkAzapradezapramANatvAditi // 'puDhavIkAiyaegidiya tirikkha joNiyA' tejaskAyikaikendriyatiryaganapuMsakApekSayA pRthivIkAyikaikendriya tiryagyoni kI jo pradeza rAzi hai| usa pradeza rAzi pramANa jo ghanIkRta loka kI eka pradeza vAlI zreNiyAM hai una zreNiyo meM jitane AkAza ke pradeza hai utane hai "teiMdiya tirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" cauindriya tiryagyonika napuMsako kI apekSA teindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatara zreNigata AkAza pradeza rAzi ke barAbara hai / "beiMdiyatirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" teindriya tiryagyonika napuMsako kI apekSA jo do indriya tiryagyonika napuMsaka hai ve vizeSAdhika hai kyoki inakA pramANa prabhUtatama zreNigata AkAza kI pradeza rAzi ke barAbara hai| teukkAiya egidiya tirikkhA asaMkhejaguNA" dvIndriya napuMsako kI apekSA tez2askAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika hai / kyoki-sUkSma aura bAdara tejaskAyika napusako kA pramANa asaMkhyAta lokAkAza pradezo ke barAbara kahA gayA hai| "puDhavIkAiyaegidiya tirikkha joNiyA" taijaskAyika ekendriya tiryagyonika napusako kI apekSA pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika kemake -tenuM pramANa asa khyAta jana keTakaTi pramANa AkAzanI je pradeza rAzi che te pradeza pradeza rAzi pramANa ghanIkRta lekanI eka pradezavALI je zreNio che, te zubhAmA resAmanA prsh| che, meTamA cha "teiMiiyatirikkha joNiya NapuMsagAvisesAhiyA" yAra chadriyavAtiya yoni nasIratA driya pANA tiya jyoni napusake vizeSAdhika che kemake-tenuM pramANa prabhUtatara zreNimAM rahela AkAza pradeza rAzinI bharAma2 che "beiMdiya tirikkha joNiya NapuMsagA visesAhiyA" 1 chadriyavA tiyyenika napusake karatA be Idriya vALA je tiryaMcenika napuMsake che, teo vizeSAdhika che. kemake temAnu pramANu prabhUtatama zreNimA 298 mAzanI pradeza zinI sami2 cha. " teukAiyaegidiyatirikkhA asaMkhejjaguNA" medriya vA naso 72i v5454 medriya vALA tiryagenika napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. kemake-sUkSama ane bAdara tejaskAyi 73 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 jIvAbhigamasUtre kanapuMsakA. 'visesAhiyA' vizeSAdhikA bhavanti prabhUtAsakhyeyalokAkAzapradezapramANatvAditi / 'evaM AUvAU' evam-evameva pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakavadeva apkAyikA vAyukAyikAH, yathottaraM vizeSAdhikA bhavanti tathAhi-pRthivIkAyikaikendriyatiryagayonikanapuMsakApekSayA apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti prabhUtatarAsaMkhyeyalokAkAgapradezapramANatvAt / apkAyikanapusakApekSayA vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, prabhUtatamAsaMkhyeyalokAkAzapradezarAzipramANatvAt / 'vaNassaikAiya egidiyatirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA' vAyukAyikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA anantaguNA adhikA bhavanti anantalokAkAzapradezarAzipramANatvAditi tRtIyamalpabhahutvam / napuMsaka "visesAhiyA" vizeSAdhika hai / kyoMki inakA pramANa prabhUta asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai / "evaM AUvAU egidiya tirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" pRthivI kAyika ekendriya tiryagyonika napusaka vizepAdhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatara asaMkhyAta lokAkAza ke pradezo ke barAbara kahA gayA hai / apkAyika napusako kI apekSA vAyukAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / kyoMki inakA pramANa prabhUtatama asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzi ke barAbara hai "vaNassaikAiya egidiya tirikkha joNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" vAyukAyika napusako kI apekSA vanaspati kAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka ananta guNe adhika hai / kyoMki inakA pramANa ananta lokAkoza ke pradezoM ke barAbara kahA gayA hai / isa prakAra se yaha tiryagyonika napuMsako kA tRtIya alpabahuttva hai| 4Anu pramANa asaNyAta zanA prazAnI ma212 havAmAM Ave che 'puDhavIkAiya egidiyatirikkhajoNiyA' teya medriya paNA tirthayAni na sahI 42tA pRthvI hAyimedriya tivyani napusa "visesAhiyA" (vazeSAdhi cha bho tenu pramANa prabhUta masa jyAta zanA prazAnI sama2 che. " evaM AU vAU egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA aNaMtaguNA" pRthvI yi me diyavA tiryasyAni napusa vishessaadhika che. kemake teonuM prama Nu prabhUtara asaMkhyAta kAkAzanA pradezonI barAbara che apakAyika napuMsake karatA vAyukAyika eka Idriya vALA tiryanika napusake vizeSAdhika che. kemake-teonuM pramANa prabhUtatama asaMkhyAta lekAkAzanA pradezanI rAzinI barobara che " vaNassaiya kAiya egidiyatirikkha joNiya NapuMsagAaNanaguNA" vAyuyi na sInA karatA vanaspatikAyika eka IdriyavALA tiryanika napuMsake ana tagaNuM vadhAre che. kemake- teonuM pramANa anaMtakAkAzanA pradezanI barAbara che A pramANe A tiryanika napuMsonuM trIjuM a5 bahupaNuM kahela che Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIko pra0 2 napuMsakasvarUnirUpaNam 579 samprati-manuSyanapuMsakaviSayakaM caturthamalpavahutvamAha-'eesi NaM' ityAdi, eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta / 'maNussaNApuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'kammabhUmiga NapuMsagANaM' karmabhUmikanapuMsakAnAm 'akammabhUmigaNapuMsagANaM' akarmabhUmikanapuMsakAnAm 'aMtaradIvagANaya' antaradvIpakAnAM ca 'kayare kayarehito katare katarebhyaH appAvA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA alpAvA bahu kA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti prazna', bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama | savvatthovA sarvastokA', antaradIvaga akammabhUmiga maNussanapuMsagA antara dvIpakAkarmabhUmikamanuSya napuMsakAH, ete ca samUrcchanajA jJAtavyAH, garbhavyutkrAntikamanuSyanapuMsakAnAmantaradvope'saMbhavAt garbhavyutkrAntikanapuMsakA yadi tatra bhaveyustadA te karmabhUmijA' saMhRtA eva labhyante na tu tatrotpattimanta iti devauttarakurU akammabhUbhigA dovitullA sakhejaguNA antara dvIpakamanuSyanapuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti __ manuSya napuMsaka viSayaka caturtha alpa bahutva isa prakAra se hai-.-"eesiNaM bhaMte ! maNussaNa sagANaM kammabhUmigaNapuMsagANaM akasmabhUmigaNapuMsagANaM aMtara dIvagANaya kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyAvA" isameM gautama ne prabhu se aisA *pUchA hai-he bhadanta ! manuSya napuMsako ke, karmabhUmika manuSya napuMsasako ke,akarmabhUmika manuSya napuMsako ke, aura antaradvIpaja manuSya napuMsakoM ke bIcameM kauna manuSya napuMsaka kina manuSyanapuMsako se alpa hai ? kauna kinase adhika hai ? kauna kinake barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? uttarameM prabhu kahate hai--"goyamA ! aMtara dIvaga akasma bhUmiga maNussa NapuMsagA" he gautama ! antara dvIpaja jo manuSya napuMsaka hai-ve "savvatthovA" sabase kama hai- ye antaradvIpaja manuSya napuMsaka saMmUrchana janmavAle hote hai. kyoki garbhajamanuSya napuMsako kI antaradvIpameM sabhAvanA nahIM hai. antaradvIpameM jo garbhaja manuSya napuMsaka ho to ve karmabhUmi se saharaNa karake ve manuSya nasonA sabhA yAthu ma65 maI yA 4DapAmA mAve che "eesiNa bhaMte maNussa NapuMsaMgANa kammabhUmigaNapuMsagANa akammabhUmiga NapuMsagANaM aMtara dIvagANayakayarekayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" mAmA gautama svAmI prabhune evuM pUchyuM che ke--he bhagavana manuSyanapuMsakamAM, akarma bhUminA manuSya napuMsamAM ane aMtaradvIpanA manuSya napuMsakamAM kayA manuSya napusake kyA manuSya napuMsakethI alpaochA che? koNa kenAthI vadhAre che? koNakenI barobara che? ane kaNa kenAthI vizeSAdhika cha 1 mA prazna uttaramA prabhu gautama svAbhIne 4hecha - "goyamA! aMtara dIvaga akammabhUmigamaNussa puMsagA savvatthovA" he gautama / matadIpanAre manuSya naghusI cha, tnme| sauthI ochA che A cama taradvIpanA manuSya napusake sa mUriSThama janmavALA hoya che kemake garbhaja manuSya napuMsakenI ataradvIpamAM sa bhAvanA nathI. aMtaradvIpamAM je garbhaja manuSya Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 jIvAbhigamasUtre devakuruttarakurugatagarbhajamanuSyANAmantaradvIpajagarbhajamanuSyebhyaH sakhyeyaguNatvAt tathA garbhajamanuSyANA muccArAdyAzrayaNena saMmUchimamanuSyANAmutpAdAt sakhyeyaguNatvaM bodhyam svasthAne tu devakuruttara kuruvAsittayAnAmapi svasthAne parasparaM tulyataiveti 'evaM NAya pucavideha avara videha kammabhUmiga maNussa NapuMsagAdovi tullA saMkhejjaguNA evaM yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanupyanapuMsakA dvaye'pi saMkhyeyaguNA / yAvatpadena devakurUttarakurUmanuSyanapuMsakApekSayA harivarparamyakavarSAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAH svasthAne tu harivarparamyakavapanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tebhyo'pi haimavata hairaNyavatavarSAkarmabhUmikamanuSyAH saMkhyeyaguNAH svasthAne tu parasparaMdvaye'pitulyA., tebhyo bharatairavatavarpa karmabhUmikamanuSyanapuMkAH sakhyeyaguNAH, svasthAnedvaye'pi parasparaM tulyAH tebhya lAye hue hote hai kintu vahA ke janame hue nahIM ho sakate / "deva kurUttara kuru akammabhUmigAdovi tullA saMkhejja guNA" deva kuru aura uttara kuru rUpa akarmabhRmija manuSya napuMsaka antaradvIpaja manuSya napuMsakokI apekSA sakhyAta guNe adhika hai / kyoMki akarmabhUmigata manuSya antara dvIpajagarbhaja manuSyo se sakhyAta guNe adhika hai / garbhaja manuSyoM ke una uccAra prasravaNa Adi malake sambandha se vahAM samUchita manuSyo kA utpAda honese ve asalyAta guNe deva kuru ke aura uttara kurU ke manuSya napuMsaka paraspara Apasa meM tulya hai "evaM jAva puvva videhAvara videha kammabhUmika maNussa NapuMsagA dovi tullA saMkhejja guNA" deva kuru uttara kuru akarmabhUmika manuSya napuMsaka kI apekSA harivarpa aura ramyakavarSa ke manuSya napusaka sakhyAta guNe adhika haiM para ye svasthAna meM samAna hI hai- inakI apekSA bhI haimavata kSetra ke aura hairaNyavata kSetra ke jo manuSya napuMsaka hai ve sakhyAta guNe adhika haiM-para inameM bhI ApasameM tulyatA hai-inakI apekSA bharata airAvata kSetra ke manuSya napuMsaka sakhyeya guNe adhika hai aura paraspara meM tulya inakI apekSA pUrva videha aura pazcima videha ke jo karma bhUmika manuSya napuMsaka napuMsake hoya te teo karmabhUmimAMthI saMharaNakarIne lAvavAmAM AvelA hoya che. paraMtu tyAMnA sameta 3AtA nathI "devakurUttarakuruthakammabhUmigA dovi tullA saMkhejjaguNA" he 13 ane uttara kurU rUpa akarmabhUminA manuSya napu sake aMtaradvIpanA manuSya napuMsake karatA aMkhyAtagaNuM vadhAre hoya che kemake akarma bhUmimAM rahelA manuSya aMtaradvIpanA garbhaja manuSya karatAM saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che. garbhaja manuSyanA uccAra, prastravaNa vigere malanA saMbadhathI tyA saMmUrNima manuSyane utpAda thavAthI teo asaMkhyAta gaNA che deva73 bhane utt243n| manuSya ns|| 52252mA samAna cha 'evaM jAva punvavidehAvara videha kammabhUmaNussaNa NapuMsagA dovi tullA saMkhejjaguNA" vi3 utta243 24 bhUminA manuSya napuMsake karatA harivarSa ramyaka varSanA manuSya napuMsake saMkhyAta gaNA vadhAre hoya che paraMtu teo saMsthAnamAM sarakhA ja hoya che. tenA karatAM paNa hemavata kSetranA ane hairayavata kSetranA Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 581 tebhyaH pUrvavidehApara videha karmabhUmika manuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAH svasthAne tu daye'pi parasparaM tulyatA eveti caturtha malpabahutvamiti // ___ samprati-paJcamaM nArakatiryaDmanuSyaviSayamalpabahutvamAha --'eesiNaM' ityAdi 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'NeraiyaNapuMsagANaM nairayikanapuMsakAnAm 'rayaNappabhA puDhavINerai yaNapuMsagANaM' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAm / 'jAva ahe sattama puDhavineraiyaNapuMsagANaM' yAvadadhaHsaptamapRthivI nairayikanapuMsakAnAm 'tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakA nAm 'egidiyatirikkha joNiyANaM' ekendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'puDhavIkAiyaegi diyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' pRthivIkAyikaikendriya tiryagayonikanapusakAnAm 'jAva vaNassa ikkAiyaegidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAvadvanaspatikAyikaikendriyatiryagyokanapuMsakAhai ve saMkhyAta guNeM adhika hai. parantu svasthAna meM ye dono tulya hai. isa prakAra se yaha manuSya napuMsaka viSayakA caturtha alpa bahutva hai| ____ aba nAraka aura tiryaJca aura manuSyo ke sambandha ko lekara pAMcavA alpavahutva pradarzita karate hai-"eesiNaM bhaMte! NeraiyaNapuMsagANaM" isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA haihe bhadanta ! ina nairayika napuMsako ke-"zyaNappabhANeraiyaNapuMsagANaM" ratna prabhAnairayika napuMsako ke "jAva ahe sattama puDhavineraiyaNapuMsagANaM" ratna prabhA yAvat adhaH saptama pRthivI ke nairayika napuMsakoM ke "tirikkha joNiyaNapuMsagANaM" tiyagyonika napuMsako ke "puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyANaM" pRthivIkAyika ekendriyartiyagyonika napuMsako ke "jAva vavassaiyaegidiyatirikkhajoNiya NapuMsagANa" yAvat vanaspatikAyika ekendriyatiryagyonika napuMsako ke-yAvat padase apkAyika ekendriya tiyagyonika napuMsakoM ke tejaskAyika ekendriya je manuSya napuMsaka che teo saMkhyAta gaNuM vadhAre che. paraMtu temAM paNa parasparamAM samAna paNuM che tenA karatAM bharata aravakSetranA manuSya napuMsaka saMkhyAta gaNA vadhAre che. ane parasparatulya che tenA karatAM pUrva videha ane pazcima videhanA je karmabhUminA manuSya napuMsaka che. teo saMkhyAta gaNA vadhAre che paraMtu svAsthAnamAM A beu sarakhA che. A pramANe A manuSya napuMsaka saMbaMdhamAM cothu alapa bahu paDyuM che. have nAraka, tiryaMca ane manuSyono saMbaMdha laIne pAMcamAM alpa bahapaNAnuM kathana kare che "eesiNa bhaMte ! Neraiya NapuMsagANaM" m| sUtrathI gautamasvAmI prabhuna ge pUche che hai sapana mA nairayi nasalImA "rayaNappabhA raiyaNapuMsagANaM" ratnaprabhA pRthvInA nai2. ya: nasImA "jAva ahesattamapuDhavi neraiya NapuMsagANa' yAvat adhaH sabhI pRthvInA 2ya nasabhA "puDhavIkAiya egidiyatirikkha joNiyANaM" pRthvIya me driya pAtiya jyAna napuMsImA "jAva vaNassaikAiya egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagANaM" Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ ~ ~ -- --- - - - - - -- - - - - - - - - ~~~ - - ~ in wwwwwwwww-------- jIvAbhigamasUtre nAm atra yAvatpadena apkAyika tejaskAyika vAyukAyikaikendriyaniryagyonikanapuMsakAnAM saMgraho bhavati vediyateiMdiyacauridiya paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM' dvIndriyatrIndriya caturindriya paJcendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm jalayarANaM jalacaranapuMsakAnAm 'thalayarANaM' sthalacaranapuMsakAnAm 'khahayarANaM khecaranapuMsakAnAm "maNussaNapuMsagANaM manuSyanapusakAnAm kammabhUmigANaM karmabhUmika manuSyanapusakAnAtha 'akasmabhUmigANaM akarmabhUmika manuSyanapuMsakAnAm aMtara dIvagANaya antaradvIpakAmanuSyanapupakAnAM ca etepa madhye kayare kayo hito katare katarebhya appAvA alpAvA vahuyAvA bahukA vA tulyA vA tulyA vA 'visesAhiyAvA vizeSAdhikA vA bhavatIti praznaH bhagavAnAha goyamA ityAdi goyamA he gautama ! 'savvatthovA' sarva stokA-sarvebhyo'lpiyAMsa. 'ahesattamapuDhavINeraiyaNapusagA' adhaH saptamapRthivInairayikanapuMsakA:-saptamatamatamApRthivInairayikanapusakA bhavanti saptamanArakanapuMsakApekSayA, chaTapuDhavINeraiya NapuMsagA asaMkhajjaguNA SaSTha pRthivInAraka napusakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti jAva docca rtiyagyonika napuMsakoM ke, vAyukAyika ekendri tiryagyonika napusako ke tathA "veiMdiya teiMdiya cauridiya paMciMdiya tirikkha joNiya NapaMsagANaM" doindriyatiryagyonika napuMsako ke teindriyatiryagyonika napusako ke cauindriyatiryagyonika napuMsako ke aura paMcandriyartiyagyonika napusako ke "jalayarANaM" jalacara napuMsako ke "thalacarANaM" sthalacara napuMsako ke "khaya rANaM" "khecaranapusako ke maNussa NapusagANaM" manuSyanapusakoM ke "kammabhUmigANaM" karma bhUmika manuSya napuMsako ke "aMtaradIva gANaya" antara dvIpaka manuSya napuMnasako ke bIca meM "kayare kayarehito appAcA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyAvA" kauna manuSyanapusaka kina manuSyamapuMsako se alpa hai ? kauna kinase bahuta hai 8 kauna kinase tulya hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM / isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai-"gauyamA ! savvatthovA ahe sattama puDhavInerajhyaNapuMsagA" he gautama ! sabase kama adha saptama pRthivI ke nairayika napuMsaka thAvata vanaspatikAyika eka iMdriya vALA tirthanika napusakemAM cAvata padathI apakAyika eka iMdriyavALA tiryaMgenika napusake mA tejaskAyika eka IdriyavALA tiryanika napuM. sImA vAyuyi medriya vANa tiya-yoni nasabhA "beiMdiya teiMdiya-cauridiya paMcidiya tirikkha joNiya NapuMsagANa" me driya pApa, traya driyANA tiya zya. nika napuMsakemAM cAra IdriyavALA tiya genika napuM sakAmAM ane pAMca IdriyavALA tirya ni nasabhA 'jalayarANa" ya2 nasImA "thalayazANaM" sthAya2 nasabhA "khaha yarANa" meyara nasImA "maNussaNasagANa" bhanuSya nasabhA 'kammabhUmigANaM" - bhUminA manuSya napuMsAmA "aMtaradIvagANaM" mana mabhUminA manuSya nasabhA 'kayare kayare hitoappA vA bahuyA vA tullAvA visesAhiyA vA" 4yA manuSya napusa 4yA manuSya napuMsake karatAM a9pa che? keNa kenAthI vadhAre ? koNa konI barAbara che ane koNa konAthI vizeSa adhi4 cha ? gautama svAmInA mA prazna uttaramA prabhu 4 cha - "goyamA ! Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra02 napuMsakasvarUpanirUpaNam 583 puDhavINeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' yAvad dvitIyazarkarAprabhApRthivInairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA bhavanti, yAvatpadasagrAhyasyAyamartha paSTapRthivInAra kanapuMsakApekSayA paJcamapRthivInArakanapuMsakA' asakhyeyaguNA adhikA bhavanti, tadapekSayA caturthapRthivInArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, tadapekSayA tRtIyapRthivInAra kanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, tape - kSayA ca dvitIyazarkarApRthivInArakanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavantIti / dvitIyanArakapRthivInairayikanapuMsakApekSayA 'aMtaradIvagamaNussaNa puMsagAasaMkhejjaguNA' antarahI pakamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti, garbhajAnAmuccArAdisamutpannasa mUrcchimamanuSyApekSayA teSAmasakhyeyaguNatvaM bodhyam tatra teSAmasakhyeyaguNatvena samUrchanasabhavAt, antaradvIpajamanuSyanapusakA hai / "chapuDhacI rayaNaM sagA asaM khejjaguNA " saptamanAraka ke napuMsako kI apekSA chaThImA pRthivI ke jo nairayika napusaMka hai ve asaMkhyAta guNe adhika hai. " jAva docca puDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" yAvat dvitIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / yAvatpada se yahAM yaha artha sagRhIta karake prakaTa kiyA gayA hai-- chaThavIM pRthvI ke nairayika napuMsako kI apekSA paMcama pRthivI ke jo nairika napuMsaka haiM ve asakhyAta guNe adhika hai. paMcama pRthivI ke nairathika napuMsako kI apekSA caturtha pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsaka asakhyAtaguNe adhika hai tRtIya pRthivI ke nairayika napuMsako kI apekSA dvitIya pRthivI ke jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAta guNo adhika haiM / tathA dvitIya pRthivI ke nArako kI apekSA jo " aMtara dvIvaga maNussa NapuMsagA asaMkhejjaguNA " antara dvIpaja manuSyanapuMsaka hai ve asaMkhyAtaguNo adhika hai / ye garbhaja manuSyo ke uccAra prasravaNa-malamUtra Adi zarIra ke malo meM utpanna hone ke kAraNa samUcchima manuSya asakhyAta guNe adhika hote hai. kyoMki vahAM itane samUcchita hote hai antara dvIpaja manuSyanapuMsako kI apekSA savvatyo vA ahe sattama puDhavI neraiyaNapuMsagA" he gautama! sauthI sochA adha. saptabhI pRthvInA nairayi! npus| che "chaDapuDhavI NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" sAtabhA naraJjanA napu MsakA karatAM chaThThI tamA nAmanI pRthvInA je naiyika napusake che te asa khyAta gaNA padhAre che "jAva docca puDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" yAvat bhIla pRthvInA nairyika napusako ayAta gaNA vadhAre che. arthAt ahiyAM yAvata pada thI A nIca pramANe nA artha saMgraha karIne batAvela che--chI pRthvInA naiyika napuMsako karatAM pAcamI pRthvInA je nairiyaka napusake che, tee asakhyAta gaNA vadhAre che. pAMcamI pRthvInA naiyika napu Msako karatAM cAthI pRthvInA nairayika napu MsakA asaMkhyAta gaNA vadhAre che. ceAthI "pRthvInA nairayika napu MsakA karatA trIjI pRthvInA naiyika napu Msaka sakhyAtagaNA vadhAre che. trIjI pRthvInA nairayiSTha napusa / uratA gola pRthvInA nairayi npuNske| puratA ? "aMtaradIvagamaNussa puM Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 jIvAbhigamasU pekSayA 'devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNumsaNa puMsagA dovillAsaMkhejjaguNA' devakuruttarakurvakarmabhUmikamanuSya napuMsakAH sasyeyaguNA adhikA bhavanti svasthAne tu ye'pi ete parasparaM tulyA bhavanti / 'jAvapuvvavideha avara videhakamma bhUmigamaNumsaNa puMsagAdovi tulyAsaMkhejjaguNA' yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhRmikamanuSya napusakA dvaye'pi tulyA saMkhyeyaguNAH, abhAva' deva kurUttara kurva karmabhUmikamanupyanapuMsakApekSayA harivarparamyakavarSA karmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne ye'pi parasparaM tulyA' etadapekSayA haimavataharaNyavatA karmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA svasthAne haye'pi parasparaM tulyA bhavanti etadapekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanupyanapusakAH satyeyaguNAdhikA bhavanti, svasthAne ye'pi parasparaM tulyA bhavanti, etadapekSayA'pi pUrvavidehApara videhakarmabhUmikamanuSya napuMsakA sakhyeyaguNAdhikA, svasthAne parampara tulyAzca bhavantIti / pUrvavidehAparavidehA'karmabhUmikamanupyanapusakApekSayA 'raNApabhApuDhavINeraDa "deva kurUttarakurU akarmabhUmigamaNussa NapuMsagA dovi tullA saMkhejja guNA " devakula aura uttara ke jo manuSya napuMsaka hai ve sakhyAta guNito adhika hai parantu ye dono svasthAna maM tulya hai / 44 'jAva punvavideha avaravideha kamma bhUmigamaNussa NapuMsagA dAvi saMkhejja guNA " ' yAvat ' yAvatpada se devakurU aura uttara kurUke manuSyanapuMsako kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa ke jo manuSyanapuMsaka hai ve sakhyAta guNita hai / para ye dono paraspara meM tulya hai / inakI apekSA haimavata aura hairaNyavata kSetra ke jo manuSyanapusaka haiM ve samyAta guNito haiM - para ye donoM Apasa meM tulya hai / inakI apekSA bharata kSetra aura airAvata kSetra ke jo manuSyanapuMsaka haiM ve saMkhyAta guNita adhika hai - aura svasthAna meM tulya hai / tathA inakI apekSA jo pUrva videha aura pazcima videha ke karma bhUmika manuSyanapuMsaka hai ve sakhyAta gaNita hai / para ye bhI svasthAna meM tulya 1 hai sagA asaMkhejjaguNA" aMtara dvIpanA bhanuSya naghusI che, tethe asaM jyAta gayA vadhAre che. A garbhaja manuSyanA uccAra, prasavaNu-masUtra vigere zarIranA maLathI utpanna thavAnA kAraNe sa`mU.ima manuSya asaMkhyAtagaNA vadhAre hAya che, kemake- -tyA meTalA maMbhUrcchita hoya che. aMtaradvIpa manuSya nayu so astAM 'devakurUttara kuru akarmabhUmiga magussaNaMsagA dovi tullA saMkhejjaguNA" heva3 ane uttara 33 mAne manuSya napuMsaka che, tethe saMkhyAtA vadhAre che paraMtu yA manne svasthAnamA tujhya che. "jAva puvtravideha avaravideha kammabhUmiga masta NapuMsagA saMkhejjaguNA" aDiyA yAvatyadhthI hevaDu3 yAne uttarakunA manuSya napusakAnA apekSAthI rivaSa ane ramyakavanA je manuSya napu sake che, tee sakhyAta gaNA vadhAre che. paraMtu A banne parasparamA sarakhA che tenA karatAM bharatakSetra ane eravata kSetranA je manuSya napusake che, tee sa khyAtagaNA vadhAre che ane svasthanamAM tulya che. tathA tenA karatAM pUrva videha ane pazcima videhanA karma bhUmija je manuSya napu sake che, teo sakhyAtagaNuA che. paraMtu teo paNa svasthAnamAM tulya che karma bhUmi ja pUrvavideha ane Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 17 napuMsakAnAM sthitinirUpaNam 585 yaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' ratnaprabhApRthivInairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / ratnaprabhAnapuMsakApekSayA'pi 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti, khecaranapuMsakApekSayA'pi 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti sthalacaranapuMsakApekSayA'pi 'jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' jalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti jalacaranapuMsakApekSayA 'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' caturindriyatiryagayonikanapuMsakA vizepAdhikA bhavantIti caturindriyanapuMsakApekSayApi-'teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAkarmabhUmika pUrva videha aura pazcima videha ke manuSyanapuMsako kI apekSA " rayaNappabhApuDhavINeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" ratnaprabhA pRthivI ke jo nairayika napuMsaka hai ve asaMkhyAta guNeM adhika hai / inakI apekSA "khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" khecarapaJcendriyatiryag yonika napuMsaka asaMkhyAta guNeM adhika hai / ina khecaranapuMsako kI apekSA " thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA " sthalacarapaJcendriyatiryag yonikanapuMsaka saMkhyAta guNe adhika hai / ina sthalacaranapuMsako kI apekSA--" jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" jalacara paJcendriyatiryagayonikanapuMsaka saMkhyAta guNe adhika haiN| ina jalacara napuMsako kI apekSA "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" cauindriyatiryagyonikanapuMsaka vizeSAdhika hai. cauindriyanapuMsakokI apekSA "teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" teiMndriyatiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai. cauindriyanapuMsako pazcima vihe na / manuSya napusa / 42tA "rayaNappabhApuDhavI jeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" ratna prabhA pRvInA je nairayika napusake che. teo asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. tenA karatAM "khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejaguNA" meya2 payandriya tirtha jyoni nstthe| asa yAtagaNa! padhAre cha. mA meya2 napusa 2tA "thalayara paciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejaguNA" sthAya2 payandriya tiya yAni naso sadhyAtamA dhAre cha. 2mA syasaya2 napusa / 42i "jalayara paciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejaguNA" jalacara pacendriya tiyanika napuMsake saMkhyAtagaNuM vadhAre che. A jalacara napuMsako 42di "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" yA2 driyavANA tayajyoni: nasA vizeSAdhi cha - yAra / driyA napuMsI 42tA "teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" 3 4 driyA taya jyAna napuMsa vizeSAdhi cha. driyANA tiya yoni naso 42di "beiMdiyatirikkha joNiyaNapusagA visesAhiyA" me chadriyANA tivyani npus| vizeSAdhi cha medriyANA tiyayAni ns| 42di "teukA Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... .. . .. .. ..... ..... 586 jIvAbhigamasUtre hiyA' trIndriyatiryagayonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti trIndriyanapusakApekSayA'pi-'iMdiyatirikkhajoNiyaNapusagA visasAhiyA' hIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizepAdhikA bhavantIti / dvIndriyanapuMsakApekSayApi 'teukkAiyaegidiyatirikkhoNiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA' tejaskAyikaikendriyatiryagayonikanapuMsakA asakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / tejaskAyikApekSayApi'puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' pRthivIkAyikaikendriyatiryanyonikanapuMsakAvizeSAdhikA bhavantIti pRthivIkAyikaikendriyanapuMsakApekSayApi 'AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' apkAyikaikendriyatiryagayonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti apkAyikanapusakApekSayA'pi 'bAukkAiyaegidiyatirivakhANiyaNapuMsagA cisesAhiyA' vAyukAyikaikendriyatiryagUyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti vAyukAyikanapuMsakApekSayA'pi 'vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA' vanaspatikAyikaikendriyatiryagayonikanapuMsakA anantaguNA adhikA bhavantIti paJcamamanpabahutvam / samAptaM napuMsakAnAmalpavahutvaprakaraNam ||suu0 17 // kI apekSA "teiMdiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" teindriyatiryagyonika napusaka vizeSAdhika haiN| teindriya tiryagyonikanapuMsakoM kI apekSA 'iMdiyatirikkhajoNiyaNapusagA visesAhiyA" doindriyatiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / dvIndriya niryagyonika napuMsako kI apekSA "teukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" taijasakAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asakhyAtaguNe adhika hai / tejaskAyika napuMsakoM kI apekSA "puDhavIkADhayaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napusaka vizeSAdhika hai / pRthivIkAyika napuMsako kI apekSA 'AukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" apkAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka vizeSA. dhika hai / apkAyika napuMsakoM kI apekSA 'vAukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapusagA visesAhiyA" vAyukAyika ekendriyatiryagyonikanapuMsaka vizaMpAdhika hai / vAyukAyika napuMsakoM kI apekSA 'vaNassaikAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapusagA aNaMtaNA" vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonika napusaka anantaguNe adhika hai ? isa prakAra se pAMcavAM nairayika tiryaJca manuSya sambandhI alpa bahutva hai / napusakoM kA alpa bahutva-prakaraNa samApta huA / sUtra 17 // iNa egidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA asakhejjaguNA" saya medriyANA tiya dhyAna npuNs| asayAta padhAre che. tereya npuNs| 42di 'puDhavIkAiyapagidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthvI thi: gendriya tiya yAni vizeSAdhi4 cha pRthvajayi nadhusa 42tA 'AukAiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" a54||y me diyavA tayayAni napuMsa vizeSAdhi che. ayi naso 42tA 'vAukkAiyaegidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA visesAhiyA" vAyudhi4 me driyANa tirthayAninasa vizeSAdhi cha vAyuyi4 ns| 42di "vaNassaikAiyAgidiyatirikkhajoNiyaNapusagA aNataguNA" vanaspati Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 18 napuMsakarma vedakarmavandhasthitinirUpaNam 587 samprati-napuMsakavedakarmaNo bandhasthitiM napuMsakavedasya prakAraJca darzayitumAha-'NApuMsagabedassa Na bhaMte' ityAdi, __. mUlas-'NapuMsagavedassa NaM bhaMte ! kammarasa kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannatA ? goyamA ! jahanneNaM sAgarAvamassa donni sattamAgA paliovamassa asaMkhejjaimAgeNa uunngaa| ukoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, doNNi ya vAlasahassAI abAdhA abAhUNiyA kammaDiI kmmnnisego| NapuMsagavadeNaM bhaMte ! ki pagAre panlatte ? goyamA ! mahANagaradAhasamANe panlatte samaNAuso ! selaM NapuMsagA' // sU0 18 // chAyA-napusakavedakasya khalu bhadanta ! karmaNaH kiyantaM kAla bandhasthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamasya asaMkhyeyabhAgenonako utkarSaNa viMzatisAgaropamasya koTikoTayaH, dve ca varSasahastre avAdhA, avAdhonA karmasthitiH karmaniSekaH / napuMsakavedaH khalu bhadanta ! kiMprakArakaH prajJaptaH ? gautama ! mahAnagaradAhasamAnaH prazaptaH zramaNAyuSman ! te ete napuMsakAH ||suu0 18|| aba sUtrakAra napuMsaka veda karma kI bandhasthiti aura napuMsaka veda kA prakAra prakaTa karate-"NapuMsagavedassa NaM bhaMte ! kammassa kevaiyaM kAlaM vaMdhaThiI pnnttaa-ityaadi| ___TIkArtha-yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- "napuMsakavedassa NaM bhaMte ! kammassa" he bhadanta ! nasapuMka veda karma kI "kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannattA" bandhasthiti kitane kAla kI kahI gayI hai ? uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA ! jahanneNaM sAgarovamassa donni sattabhAgApaliauvamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagA" he gautama ! napuMsaka veda karma kI bandhasthiti jaghanya se sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se do sAtiyA bhAga pramANa kAyika eka IdriyavALA napuMsako anaMtaguNa vadhAre che A pramANe A pAcamuM nairAyaka, tiryaMca ane manuSya saMba dhI alapa bahupAzuM kahyuM che. A rIte A napuMsakenuM alapa bahu paNAnuM prakaraNa samApta thayuM sU017 have sUtrakAra napuMsaka vedakarmanI baMdhasthiti ane napuMsaka vedane prakAra pragaTa kare che. - "NapuMsagavedassa bhate ! kammassa kevaiyaM kAlaM vaidhaThiI paNNattA" tyAha tha----maDiyAM gotabhavAbhIya prabhune me pUchyu cha ?--"napuMsakavedassa Na bhaMte ! kammasla" bhagavan nasa va bhanI kevaiya kAlaM baMdhaThiI paNNattA" madhasthiti Taal4janI avAma mAvI cha ? 2 praznanA uttaramA prasugautama svAmIne 4 cha hai-"goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamassa donni sattabhAgA paliovamassa asaMkhejjaibhAgeNa UNagA" gautama! napusaka vedakarmanI baMdhasthiti jaghanyathI sAgaropamanA sAtabhAgamAMthI palyopamanA asa Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ' TIkA -- "puMsagavedassa NaM bhaMte " napuMsakavedasya khalu bhadanta / 'kammassa' karmaNaH kevaiyaM kAlaM baMdhaThiI pannattAH kiyantaM kAlaM bandhasthitiH prajJaptA kathiteti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA ' ityAdi 'goyamA' he gautama! ' jahanneNaM' jaghanyena "sAgarovamassa' sAgaropamasya 'donni sattabhAgA' dvau saptabhAgau 'paliovamassa' palyopamasya 'asaMkhejjaibhAgeNa UNagA' asakhyeyanabhAgenonakA hInA ityarthaH, sAgaropamasya saptabhAgAH karaNIyAH teSu dvau bhAgau tau ca palyopamasyAsakhyena bhAgena hInau tathA "ukkoseNaM" utkarSeNa "vIsa sAgarovamakoDAkoDIo" viMzatiH sAgaropama kATikoTyaH "donni ya vAsasahassAI avAdhA' dve ca varSasahasre abAdhA dvisahasravarSaipramito'trabAdhAkAla: "avAhUNiyA kammahiI" avAdhonA-- avAdhAkAlena hInA karmasthitiH 'kammaNiseko' karmaniSekaH karmadalikaracaneti // 588 haiM. tathA-" ukkoseNaM vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo" utkRSTa se 20 bIsa sAgaropama koTA koTa kI hai | "donniya vAsasahassAI avAdhA" isameM do hajAra varSa kI avAdhA hai 'vAhUyA " avAdhA kAla se hIna karma sthiti "kammaNisego" karma niSeka karma daliko kI racanA hai. "NapuMsagavee NaM bhaMte ! ki pagAre pannatte" he bhadanta ! napuMsaka veda kaisA kahA gayA hai ? " goyamA ! mahAnagaradAhasamANe pannatte" napuMsaka veda mahAnagara ke dAha ke samAna kahA gayA hai / kyo ki samasta bhI avasthAoM meM madana dAha arthAt kAma vikAra mahAnagara ko jalAne ke jaisA hI hotA hai / isa veda ke udaya meM strI aura puruSa dono kI abhilASA hotI hai. ata' ise mahAnagara ke jalAne vAle dAhake jaise dAhavAlA kahA gayA hai / "samaNAuso" he zramaNa ! AyuSman ! "settaM NapuMsagA" isa prakAra bheda aura prabhedoM ko lekara napuMsakoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai. napuMsaka prakaraNa samApta huA / sUtra - 18 dhyAtamAM lAgathI me sAtiyAlAga prabhANunI he tathA "ukkoseNa vIsa sAgarovamakoDAkoDIo" utsRSTathI 20 pIsa sAgaropama choDA choDInI chedonniya vAsasahassAI avAdhA" bhAbhAM meM hantara varSAMnI samAdhA Aja he " avAhUNiyA kammaTThiI" gaNAdhA ajathI hIna 4bha sthiti "kammaNisego" ubhaM niSe:- urbha hasionI racanA che. "NapusagaveSaNaM bhaMte! kiM pagAre paNNatte" he bhagavan napuMsadhve devA ajharanA usa che ? yA praznamA uttaramA pralu --" goyamA ! mahANagaradAhasamANe paNNatte" napuMsaH veha bhaDAnagaranA hA prabhAainA kahela che. kemake--sadhaLA evI avasthAomAM madana dAhe arthAt kAmavikAra mahAnagarane khALavA jeveAja hAya che. A vedanA udayamAM strI ane purUSa bannenI abhilASA thAya che. tethI tene mahAnagarane mANavAnAhI nevo ne hAI tenA vA hADavANI uDesa che "samaNA uso" he zrama AyuSman "setaM NapuMsagA" yA rIte leha bhane alehAne sAne napuM sonuM niiyAzu karavAmA Avela che. A rIte A napuMsaka prakaraNa samApta pras. 185 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 589 'NapuMsagavee NaM bhaMte' napuMsakavedaH khalu bhadanta ! 'kiM pagAre pannatte' kiM prakAra. - kIdRzaH prajJaptaH-kathita iti praznaH bhagavAnAha-goyamA' ityAdi "goyamA' he gautama ! 'mahANagaradAhasamANe pannatte' mahAnagaradAhasamAnaH; sarvAsvapi avasthAsu madanadAho mahAnagaradAhasamAna eva strIpuruSobhayAbhilASaviSayaH prajJaptaH--kathitaH 'samaNAuso' zramaNAyuSman ! he zramaNa ! he AyuSman / "settaM NapuMsagA' te ete upari pradarzitA bhedaprabhedAbhyA napusakA nirUpitA iti napuMsakaprakaraNam ||suu0 18 // samprati-sakalastrIpuruSanapuMsakaviSaye nava alpabahutvAni vaktavyAni tathAhi-prathama sAmAnyataH strIpuruSanapuMsakaviSayakamalpabahutvam // 1 // samAnyatastiryagyonikastrIpuruSanapuMsakaviSayakaM dvitIyam / 2 / evaM sAmAnyato manuSyastrIpuruSanapuMsakaviSayakaM tRtIyam // 3 / sAmAnyato deva strIpuruSanArakanapuMsakaviSayakaM caturtham // 4 / sAmAnyatastiryagmanuSyastrIpurupanapuMsaka-devastrI puruSanArakanapuMsaka-viSayakaM saMmizraM paJcamam // 5 / vizeSatastiryagyonikastrIpuruSanapuMsakaviSayakaM SaSTham / 6 / , vizeSato manuSyastrIpuruSanapu sakaviSayakaM saptamam / 7 / vizeSato devastrIpuruSanArakanapuMsakaviSayakamaSTamam 8) vizeSatastiryagmanuSyastrIpuruSanapuMsaka-devastrIpuruSa-nArakanapuMsakaviSayakaM samizraM navamam / 9 / tatra paJcAlpabahutvAni sAmAnyatiryagAdi sambandhIni / 5 / catvAri ca vizeSati ___ aba sUtrakAra nau alpa bahutva ke sambandha meM vaktavyatA prakaTa karate hai-inameM sAmAnya se strI puruSa napuMsaka ke viSaya meM prathama alpa bahutva hai 1 / sAmAnya se tiryagyonika strI, puruSa aura napuMsaka ke viSaya meM dvitIya alpa bahutva hai| 2 / isI prakAra sAmAnya se manuSya strI, puruSa aura napuMsaka viSayaka tRtIya alpa bahutva hai 3 / sAmAnya se deva strI puruSa aura nAraka napuMsaka viSayaka caturtha alpa bahutva hai / sAmAnya se samasta se milA huA paccama alpa bahutva hai 5 / isake Age vizeSa kI apekSA se tiryagyonika strI puruSa napuMsakoM kA chaThA alpa- . bahutva hai / vizeSa se manuSya strI puruSa napuMsakoM kA sAtavA alpa bahutva hai 7/ vizeSa se deva strI puruSa nAraka napuMsakoM kA AThavA alpa bahutva hai 8 tiryaJca manuSya strI puruSa napuMsaka aura deva strI puruSa nAraka napuMsaka, ina sabavijAtIyavyaktiyo kA samizra nauvA alpa bahutva hai 9 / isa have sUtrakAra nava alapa bahupaNAnA sa ba dhamAM kathana pragaTa kare che-temAM sAmAnya paNAthI strI, puruSa ane napu sakenA sa ba dhamAM paheluM alpa bahupaNuM che 1 sAmAnya paNathI tiryanika strI, purUSa ane napuMsakanA saMba dhamAM bIju a95 bahu paNa che 2 eja pramANe sAmAnyapaNAthI manuSya strI, purUSa, ane napusakanA saMbaMdhamAM trIjuM alpa bahupaNuM che3. sAmAnyapaNAthI deva strI, purUSa ane nAraka napuMsakenA saMbaMdhamAM cothuM alpa bahu paNuM che. sAmAnya prakArathI saghaLAthI maLeluM pAMcamuM a85 bahupAzu che 5 pachI vizeSanI apekSAnI tiryanika strI, purUSa ane napusakenuM chaThuM alpa bahupaNuM che 6 vizeSa prakArathI manuSya strI, purUSa napusakenuM sAtamu alpa bahupaNuM che. vizeSathI deva strI, purUSa, nAraka napuMsakonuM AThamuM alpa bahupaNu che.8 - Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sasthAna pani navAdi natra nAvat prathamaM paJcasAmAnyAcpabahutvAni pradadante "ityAdi. 1,10 sula- 'eesa NaM te! itthIrNa purisANaM NapuMsagANa ya karakayarahito appA vA bahuyA vA tulA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savyatthovA puriyA. ityIo saMkhejjaguNA, NapuMsagA aNataguNA // aMte ! tirikkhajoNiya itthINaM tirikkhajoNiya purANaM nikhikhajoNiya puMsagANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tulA vA viseyAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA nikvijoNiyapuriyA tikhakha itthIo asaMkhejjaguNA, tirikvajogiyA anaMtaguNA // // eesi NaM bhaMte! maNussitthINaM mammapurANaM maNussaNapuMsagANa ya kayare kayarerhito appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA maNumnapuriyA. maNusmitthIo saMkhejjaguNA saNusmaNapuMsagA asaMkhejjaguNA || || miNaM saMta ! devisthINaM devapurisANaM NeraiyaNapuMsagANa kare to appA vA bahuyA vAtullA vA visesA - hiyA vA ? goyamA ! savvatthovA NeraiyaNapuMsagA devapurisA asaMgvejjaguNA. devitthao saMgvejjaguNAo || 4 || eesi NaM bhaMte ! prakAra meM ye sAmAnya aura cAra aise ye nau anya bahutva haiM / inameM se suprathana pani sAmAnyako karate hai maine ityaNaM parimANaM napuMsagANa ya' ityAdi // sU 18 // kema karI purUSa ane deva karI purUSanapuMsaka A saghaLI vijAtIya vyaktionuM mana 1 H bahula 9 bhA pramA A sAmAnya prakAthI pAca ane vizeSa prakAra zrI kA hai. gAbhAvI sUtrabhara paDatAnA pAya sAmAnya adhya meIrNa purisANaM NapunagANa ya - Tupa 73 ItyAdi Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra 2 sU0 19 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 591 tirikkhajoNitthINaM tirivakhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM maNussitthINaM aNussapurisANaM maNusmaNapuMsagANaM devitthINaM devapurisANaM NeraiyaNapuMsagANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA maNussapurisA maNussitthIo saMkhejjaguNA | maNurasaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, geraiyaNapuM. sagA asaMkhejjaguNA, tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA tiri. kkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNA, devapurisA asaMkhejjaguNA devitthiyAo saMkhejjaguNA, tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' ||suu0 19 // chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! strINAM puruSANAM napuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH puruSAH, striyaH saMkhyeyaguNAH, napuMsakA anantaguNAH // 1 // eteSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM tiryagyoninikapuruSANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM ca katarekatarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vize. pAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAstiryagyonikapuruSAH, tiryagyonikastriyo'saMkhyeyaguNAH, tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH // 2 // eteSAM khalu bhadanta ! manuSyastrINAM manuSyapurupANAM manuSyanapuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA, tulyA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyapuruSAH, manuSyastriyaH saMkhyeyaguNAH, manuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH // 3 // eteSAM khalu bhadanta ! devastrINAM devapuruSANAM nairayikanapuMsakAnAM ca katare katarebhyaH alpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH nairayikanapuMsakAH, devapurupA asaMkhyeyaguNAH devastriyaH saMkhyeyaguNAH // eteSAM khalu bhadanta ! tiryagyonikastrINAM tiryagyonikapuruSANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM manuSyastrINAM manuSyapuruSANAM manuSyanapuMsakAnAM devastrINAM devapuruSANAM nairayikanapuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA, vahukA vA, tulyA vA, vizepAdhikA vA ? gautama ! sarvastokA manuSyapuruSAH, manuSyastriyaH saMkhyeyaguNAH, manuSyanapusakA asaMkhyeyaguNAH, nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, tiryagyonikapuruSA asaMkhyeyaguNAH, tiryagyonikastriya saMkhyeyaguNAH, devapurupA asaMkhyeyaguNAH, devastriyaH saMkhyeyayaNAH tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH sU0 19 // TIkA-"eesi NaM maMte' eteSA vakSyamANAnAM prANinAM madhye strINAM sAmAnyata. strINAm - "purisANaM' purupANAm, sAmAnyataH puruSajAtIyAnAm 'NapuMsagANa ya napusakAnAM ca napusakajAtI Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 jIvAbhigamasUtre yAnAma 'kayare kayarehito' katare katarebhya. eteSAM madhye kepAmapekSayA ke ityarthaH / 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' alpA vA vahukA vA tulyA vA vizeSAdhikAveti mAmAnyana bIpurupanapuMsakAnAmalpabahutvAdiviSayaka prathama. praznaH, bhagavAnAha--'goyamA' ityAdi "goyamA" he gautama ! "savvatthovA purisA' sarvastokAH purupAH puruSAH sarvebhya. tInapuMsakebhyo'npA bhavantIti / 'itthIo saMkhejjaguNA' puruSApekSayA striyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavantIti 'Na puMsagA aNaMtaguNA' stryapekSayA'pi napuMsakA anantaguNA adhikA bhavantIti vanaspatimapetya napuMsakAnAmanantaguNatvamiti prathamamalpabahutvam / 1 / TIkArtha-- gautama ne prabhu se aisA pachA hai-he bhadanta ! ina sAmAnya se 'itthINaM' striyo ke purimANaM' sAmAnya purupa jAtiyo ke 'NapuMsagANa ya' evaM sAmAnya se napusakoM ke bIca meM 'kayare kayarehito' kauna kina se 'appA vA' alpa hai / kauna kina se 'vahuyA vA' adhika haiM ? kauna kina ke 'tullA vA' barAbara hai aura kauna kina se 'visesAhiyA vA' vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate hai-'goyamA' he gautama ,savvatthovA purisA' sabase kama purupa hai-arthAt striyo aura napusako kI apekSA purupa bahuta thoDe hai / inakI apekSA'indhIo saMkhejjaguNA' puruSo kI apekSA striyA sakhyAta guNita adhika hai 'NapuMsagA aNaMta guNA' striyoM kI apekSA napusaka ananta guNita adhika hai / vanaspati kI apekSA se inakA anantaguNatva kahA gayA hai. yaha prathama alpa bahutva hai| dvitIya alpabahutva isa prakAra se hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'eesiNaM TIkAthe-gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana sAmAnyapaNAthI " itthINa " zrIyAmA "purisANaM" sAmAnya pu35 jatiyomA "NapusagANa ya" mane sAmAnya yI nadhu sabhA "kayare kayarehito" hAnAthI "appA vA" 285 cha 1 hai| anAyA "yaDayA vA" padhAre che ? hAnI "tullA vA" tukSya cha 1 ana Aera hAnAthA "visesAriyA vA" viSaya hai ? gautama svAbhAnA mAnanA uttaramA pramuDe -"goyamA" gautama "savvatthovA purimA" bhauthI ch| 535o cha mAtariyo bhane napusa 42tA 53 / dhArA mch| che. "inthIyo saMrojaguNA" puruSI 42tA liyo yAtagaNI yA3 cha, "NapuMsagA aNataguNA" priye karatA nayko ana tagaNuM vadhAre che vanaspatinI apekSAthI temanuM ane tagaNa paNuM kAnuM cheA rIte A paheluM a95 bahupaNu kahyu che. 1 bIjI ba95 bahupaNuM A pramANe che-AmA gItama svAmIe prabhu ne evuM pUchayuM che 1- 'pasi Na bhaMte ! tirimana joNisthINaM niriksa joNiyapurisANaM tiripuMkkhajoNiya Na Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA 2 sU019 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 593 ___ atha dvitIyamalpabahu tvamAha-'eesi' NaM ityAdi 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonika puruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANa ya' tiryagayonikanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH keSAmapekSayA ke ityarthaH 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA' alpAvA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA veti dvitIyAlpa bahutva viSayakaH praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA' tiryagyonikastrIpuruSanapuMsakeSu sarva stokAH tiryagyonikapuruSA bhavantIti / 'tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA' tiryagyonika puruSApekSA tiryagyonikastriyo'sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti "tirikkhajoNiyaNapuMsagA' aNaMtaguNA' tiryagyonikanapuMsakA stiryagyonikasyapekSayA anantaguNAdhikA bhavanti vanaspatimapekSya eSAmanantaguNatvamiti dvitIyamalpabahutvam / 2 / atha tRtIyamalpabahutvamAha-"eesiNaM' ityAdi 'eesi Na bhaMte' eteSA khalu bhadanta / 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm 'maNussa purisANaM' bhate ? tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANa ya' he bhadanta ! ina tiryagyonika striyo ke tiryagyonika puruSo ke aura tiryagyonika napuMsakoke bIca meM 'kayare kayarehito appA vA' vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' kauna kina se alpa hai ? kauna kina se adhika hai ? kauna kinake barAbara hai kauna kinase vizeSAdhika hai ? isa prazna ke uttarameM prabhu kahate-"goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA" he gautama ! sabase kama tiryagyonika puruSa hai ,tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA' tiryagyonika striyAM tiryagyonika puruSo kI apekSA asaMkhyAta guNI adhika hai| "tirikkhajINiyaNapuMsagA aNaMtaguNA" tiryagyonika striyo kI apekSA tiryagyonika napuMsaka vanaspati jIvo kI anantAnantatA kI apekSA ananta guNe adhika haiM / isa prakAra se yaha dvitIya alpa bahutva sagANa ya" mAvana mA tiya yoni striyAmA tiyayAni puSobhI, ana tiyayAni nayusImA "kayare kayarehito appA vA bahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" | kenAthI alpa che ? keNa tenAthI vadhAre che ? koNa kenI barobara che ? ane keNu kenAthI vizeSAdhika che. gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke -"goyamA ! savvatthovA tirikkhajoNiyapurisA" u gautama ! sauthI maach| tiya. yoni 535 cha "tirikkhajoNitthIo asaMkhejjaguNA" [tayajyoni striyo tiyayAni: 53SA 42ai Av-yAta mI dhAre che "tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA" tiy:genika stri karatAM tiryAnika napuMsake vanaspati nI anaMtAnaMtatAnI apekSAe anaMtagaNuM vadhAre che. A rIte A bIjuM alpa bahupaNuM A kahyuM che 2 alag 2585 pA 2pramANe cha. "eesi NabhaMte ! maNussitthINa maNussapurisANaM magussa NapuMsagANa ya kayare kayarahito appAvA, bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" gautama svAbhIme 75 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre ganu purANAma 'maNamsaNApuMmagANa ya manupyanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarehito' katare katarebhya phagAzyA ke ityartha appA vA yahayA vA tullA vA visesAhiyA vA' alpA vA vahukA vA tulyAvA vigegApikA ti pragna. bhagavAnAha-'goyamA ityAdi 'goyamA' he gautama! 'savvatthovA' sarvastokAH 'maNumapurinA' manuSyapuragA. manuSyaripurupana puMsakeSu stokA bhavantIti 'maNussitthIo saMkhajja' guNA' manutiyo manuSyapumyApekSayA sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'maNussaNapuMsagA asaMkhe jagaNA' manuSyantryapekSayA manuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavanti zreNyasakhyeyabhAgagatapradeza gi pramANatvAditi tRtIyamalpabahutvam // 3 // atha caturthamanpahuncamAha-eesi NaM' ityAdi, 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khala bhadanta 'deviyINa' devIgA devInAmityarthaH 'devapurisANaM' devapurupANAM pujAtIyakadevAnAm -NeraiyaNapuMgagANa ya' nAyikanapuMsakAnA ca 'kayare kayarehito' katare katarebhyaH kasyApekSayA ke rayartha 'appA vA janpA vA 'bayA bA' bahukA vA 'tullA vA' tulyA vA 'visesAhiyA kahA gayA hai| tRtIya alpa bahuba isa prakAra se hai-"eesi NaM bhaMte ! maNussitthINaM maNusa purimANaM maNumataNapuMsagANa ya kayarekayarahito appA vA bahuyA vA tullA vA visemAhiyA vA" gonama ne aimA paTho hai ki he bhadanta ! ina manupya striyoM ke manuSya punago ke, aura manuSya napuMsakoM ke bIca kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahutahai ? kauna kiyA gayA hai aura kona phina se vizeSAdhika hai / uttara meM prabhu ne kahA hai-'goyamA ? savvatyoyA maNugmapurisA' ke gautama ! sabase kama manuSya-purupa hai --'maNussitthIo saMkheja guNA' manu riTayAM manuSya puruSoM kI apekSA sakhyAta guNI adhika haiM / 'maNussa gapuMsagA asaMgajagaNA' manuSya striyA kI apekSA manuSya napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM---yaha Fire. manuSyoM kI jamenA ne kahA gayA hai| aisA yaha tRtIya alpa bahutva hai| ma anya vArasa prakAra se egasi NaM bhaMte ! devitthIgaM devapurisANaM, jeraiyamagANa ya kAya tyahino apA vA bahuyA cA tulA vA visenAhiyA vA ? isameM gautama Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIko pra2 sU019 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 595 vA' vizeSAdhikA vA ityalpabahutvaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH 'jeraiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsakAH sarvebhyo devastrIpuruSebhyo nairayikanapuMsakA alpA bhavanti / aMgulamAtrakSetrapradezarAzau svaprathamavargamUlena guNite yAvAn pradezarAzi bhavati tAvatpramANAsu ghanIkRtasya lokasya ekaprAdezikISu zreNISu yAvanto nabhaHpradezAstAvatpramANatvAditi / 'devapurisA asaMkhejjaguNA' nArakanapuMsakApekSayA devapuruSA asakhyAtaguNA adhikA bhavanti, asakhyeyayojanakoTikoTI pramANAyAM sUcau yAvanto nabhaH pradezAstAvatpramANAsu dhanIkRtasya lokasyaikaprAdezikISu zreNISu yAvanta AkAzapradezAstAvatpramANatvAditi / 'devitthIo saMkhejjaguNAo' devapuruSApekSayA devastriyaH sakhyeyaguNAdhikA, bhavanti dvAtriMzadguNAdhikatvAditi caturthamalpabahutvamiti // ne prabhu se aisA pUchA hai--he bhadanta ! ina devastriyoM ke, deva puruSo ke aura nairayika napuMsako ke bIca meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahuta hai ? kauna kinake varAvarahaiM ? aura kauna kina se vizeSAdhika hai isake uttara meM prabhu ne aisA kahA hai goyamA ! he 'gautama' / 'savvatthovA' sabase kama 'NeraiyaNapuMsagA' nairayikanapuMsaka hai| kyoki inakA pramANa aDgulamAtra kSetra meM jitanI pradeza rAzi hai usako usIke prathamavargamUla se guNita karane para jitane pradeza rAzi AtI hai utanI ghanIkRta lokakI eka pradeza vAlI zreNiyo meM jitane AkAza pradeza hote haiM utanA hai / "devapurisA asaMkhejjaguNA" nAraka.napuMsako kI apekSA devapuruSa asakhyAta guNe adhika haiN| kyoki inakA pramANa asakhyAta yojana koTAkoTi pramANa sUci meM jitane AkAza pradeza hote hai itanI ghanIkRtalokakI eka pradeza vAlI zreNiyo meM jitane AkAza pradeza haiM utanA kahA gayA hai. "devitthIo saMkhejjaguNAo" devastriyA~ devapuruSo kI apekSA saMkhyAta guNI adhika haiN| kyoki deviyo kA pramANa devoM se battIsa guNA adhika kahA gayA hai / isa svAmIe A saMbaMdhamAM e prazna karyo che ke--he bhagavana A devIyomAM, devapurUSomAM ane nairayika napusakemAM keNa kenAthI alpa che ? ke jenAthI vadhAre che ? ke kenI barobara che? ane keNu kenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhue gautama svAmIna me 4yu "goyamA" gautama ! "savvatthovA" sIthI maach| "NeraiyaNapuMsagA" narayika napuMsake che. kemake -teonuM pramANa AMgaLa mAtramAM jeTalI pradeza rAziyo che, tene tenAja pahelA vargamULathI guNatA jeTalI pradeza rAzI Ave che, eTalI ghanIkRta lekanI me pradezavAjI zreNiyomA reTamA PALAA prsh| DAya che. meTadA che. "devapurisA asaM. khejjaguNA" nA24 napusa 42tA hevapuruSo asaM jyAta gA dhAre DAya che. bha-tanu pramANa asaMkhyAta yojana kaTAkoTi pramANa seImAM jeTalA AkAza pradeza hoya che, jeTalI dhanIta sonI pradezavAjI zreNiyomA reTa mA pradeza cha, seTa 43 cha, "devisthIo saMkhejjaguNAo" hevastriyo-hevIyo heva yu35o 42ta se jyAta gayI vadhAre cha. ubha -deviyonuM pramANa dethI batrIsa gaNuM vadhAre kahela che. A rIte A cothuM a5 bahu Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jIvAbhigamasUtre samprati-sAmAnyataH sakalasamizrapaJcamamalpabahutvamAha-'eesi NaM' ityAdi, 'eesi Na bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! tirikkhajoNitthINaM' tiryagyonikastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagUyonikapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagayonikanapusakAnAm 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm 'maNussapurisANaM' manuSyapurupANAm 'maNumsaNapuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'devitthINaM' devastrINAm 'devapurisANaM' devapuruSANAm 'NeraiyaNapuMsagANa ya' nairayikanapuMsakAnAM ca 'kayare kayarehito' katara katarebhyaH 'appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' alpA bA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA veti paJcamAlpavahutvaviSayakaH paJcamaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA maNussapurisA' sarvastokA manuSyapuruSA* 'maNussitthIo 'saMkhejja prakAra se yaha caturthaalpa bahutva hai. sAmAnya kI apekSA saba se samizra paMcama alpa vahutva isa prakAra se hai-"eesi NaM bhaMte tirikkhajoNitthINaM tirikkhajoNiyapurisANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" gautama ne isameM aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina tiryagyonikrastriyo ke, tiryagyonika puruSo ke, tiryagyonikanapuMsakoke, "maNussitthINaM" manuSyastriyoke, "maNussa purisANaM" manuSya puruSo ke "maNussaNapuMsagANaM" manuSyanapusako ke 'devitthINaM" devastriyoM ke, "devapurisANaM" deva purupo ke eva "NeraiyaNapuMsagANa ya" nairayikanapuMsako ke bIca meM "kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" kauna kinase alpa hai ? kauna kina se bahuta hai ? kauna kinake barAbara hai ? aura kauna kinase vizepAdhika hai ? aisA yaha prazna pazcama alpa bahutva ko lekara gautama ne kiyA hai. isake uttara meM prabhu gautama se kahate hai-"goyamA ! savvatthovA maNussapurisA" he gautama ! saba se kama manuSya puruSa haiM / "maNussitthiyAo saMkhejjaguNA" manuSya puruSo kI apekSA manuSya striyAM sakhyAta guNI adhika paNuM kahela che. sAmAnyanI apekSAthI badhAthI maLeluM pAcamu alpa bahupaNu A pramANe che. --"eesi Na bhaMte ! tirikkhajoNitthINa tirikkhajoNiyapurisANa, tirikkhajoNiya NapuMsagANaM' gautama svAbhIme 2 // sUtra dvArA meSu 57yu cha 3-- (tayoni striyAmA tiryasyAniTa 53SAmA bhane tirya-yoni napuMsa mA "maNussitthINaM" bhanuSya striyomA "maNustapurisANaM" manuSya 53SomA "maNussaNapuMsagANaM" bhanuSya nasIma "devItthINa" hevAnI striyAmA "devapurisANaM" va 53SomA bhane "geraiya NapuMsagANa ya" nai2yi nasabhA 'kayare kayarehito appA vA, vahuyA vA, tullA vA visesAhiyA vA" o honAthI 185-maach| che ? DonAthI vadhAre che ? hoya konI tulya che? koNa kenAthI vizeSAdhika che. A pramANe A pAMcamA alpa bahupaNAnA saMbaMdhamAM gautama svAmIe prazna pUche che tenA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che. hai-"goyamA ! savvatthovA maNussapurisA" 3 gautama / sauthI mech| manuSya 535 che. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra 2 sU019 sAmAnyataH paJcAlpavahutvanirUpaNam 597 guNA' manuSyapuruSApekSayA manuSyastriya' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'maNussaNasagA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakAH manuSyastryapekSayA'pi asakhyeyaguNAdhikA bhavanti samUZimamanuSyApekSayA 'NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' manuSyanapuMsakApekSayA nairayikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti / asaMkhyeyazreNyAkAzapradezarAzi pramANatvAditi / 'tirikkhajoNiyapurisAasaMkhejjaguNA' nairayikanapuMsakApekSayA tiryagyonikapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti pratarAsaMkhyeyabhAgavaha~sakhyeyazreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi 'tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' tiryagyonikapuruSApekSayA tiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti triguNAdhikatvAditi / 'devapurisA asaMkhejjaguNA' tiryagyonikastrayapekSayA devapurupA asakhyeya guNA aghikA bhavanti, prabhUtatarapratarAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyazreNIgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi / / hai "maNussaNapuMsagA asaMkhejja guNA" manuSyanapuMsaka manuSya striyo kI apekSA asaMkhyAta guNA adhika haiM / yaha kathana samUrchima manuSyo kI apekSA se hai| kyoki samUrchima manuSya niyama se napuMsaka hI hote hai / "NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" samUchimamanuSyanapuMsako kI apekSA nairayika napuMsaka asakhyAta guNe adhika hai. kyoki inakA pramANa asakhyAta zreNIke AkAza pradezo kI rAzike barAvara kahA gayA hai. "tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' nairayika napuMsako kI apekSA tiryagyonika puruSa asaMkhyAta guNe adhika hai| kyoki inakA pramANa pratara ke asakhyAtave bhAga meM rahane vAlI jo asakhyAta zreNiyAM hai una zreNiyo meM jo AkAza pradezarAzi hai usake barAbara kahA gayA hai| "tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo tiryagyonika puruSo kI apekSA tiryagyonika striyA~ sakhyAtaguNI adhika hai| kyoki inakA pramANa puruSo kI apekSA tigunA kahA gayA hai. "devapurisA asaMkhejjaguNA" tiryagyonikastriyoM kI apekSA devapuruSa asakhyAta guNe adhika hai / kyoki inakA pramANa prabhUtatarajju 'maNussitthIo asaMkhejjaguNA' manuSya puruSo 42tA manuSyastriyA sadhyAta gaNI vadhAre che. ',maNussa NapuMsagA asaMkhejjaguNA" manuSya nathusI manuSya striyo 42di yasa bhyAta gaNuM vadhAre che. A kathana sa mUrNima manuSyonI apekSAthI kahela che. kemake--saMmUcchima manuSya niyamathI napusa DAya cha 'NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" sa bhUribha manuSya napu sako karatAM narayika napu sake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. kemake--temanuM pramANa asaMkhyAta zreSNInA mA pradezAtI zazinI 5252 4 cha. "tirikkhajoNiyapurisA asaMkhenjaguNA' nai2yi nasaDI 42i tirthayAni pu3|| masa dhyAtA dhAre cha. bha-tamAna pramANa prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahevAvALI je asa khyAta zreNiyo che, e zreNiyomAM 2 mA pradezazi cha. tanI mraa||2 498 che. "tirikkha joNitthiyAo sakhejjaguNAo" tiyegenika purUSa karatAM tiryaMgyonika striyo saMkhyAtagaNuM vadhAre che, kemake--temanuM pramANa puruSo 42ding apAmA mAvesa cha. "devapurisA asaMkhejjaguNA" (taya yoni striyo Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 'devitthiyAo saMkhejjaguNAo' devapuruSApekSayA devastriya sakhyeyaguNA adhikA bhavanti, dvAtriMgadguNatvAditi 'tirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA' devyapekSayA tirthagayonikanapusakA anantaguNA adhikA bhavanti, nigodajIvAnAmanantatvAditi paJcamamalpavahutvamiti ||suu0 19 // pUrva sAmAnyaviSayakANi paJcAlpabahutvAni prarUpitAni, sAmprataM vizeSamadhikRtya zepANi catvAri alpavahutvAni pradarzayan vizepastiryagyonikaviSayakaM paSThamalpabahutvamAha-'eyAsi NaM bhaMte / tirikkha0' ityaadi| mUlas-'eyAsi NaM bhaMte ! tirikakhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurimANa jalayarANaM thalayagaNaM khahayarANa tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM jAva vaNassaikAiyaegiditirikkhajoNiyaNapuMsagANaM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM teiMdiyatirikakhajoNiyaNapuMsagANaM cauridiyadirikkhajoNiyaNapuMsagANaM paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANe khahayarANaM kayare kayarahito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai, usa asakhyAtave bhAga meM rahI hui jo asaMkhyAta zreNiyAM hai, una zreNiyoM meM sthita AkAza pradeza rAzi ke barAvara kahA gayA hai / "devitthiyAo saMkhejjaguNAo" devastriyA~ devapurupo kI apekSA saMkhyAta guNI adhika hai. kyoki inakA pramANa devapuruSo kI apekSA 32 vattIsa guNA adhika kahA gayA hai. "tirikkhajoNiyaNapusagA aNataguNA" devastriyo kI apekSA tiryagyonika napusaka anantagune adhika hai--yaha aghikatA kA kathana nigodajIvo ke anantAnanta hone se kahA gayA hai-isa prakAra se yaha paMcama alpavahutva kA kathana hai |5|||suu019|| karatA devapurUSo asaM khyAtagaNI vadhAre che. kemake--temanuM pramANa prabhUtatara prataranA asaMkhyAta mA bhAganuM che, te asaMkhyAtamA bhAgamAM rahelI je asa khyAta zreNiyo che te zreNiyomAM rasa mA pradeza 2||shinii 2 // 2 Dasa cha "devitthiyAo asaMkhejaguNAo" hevAnI striyo devapurUSo karatA asa khyAta gaNI vadhAre che. kemake-tenuM pramANa deva purU karatAM 32 batrIsa padhAre uDada cha. "tirikkhajoNiyaNapuMsagA" va striyo 42tA tizyoni nadhusI anaMta gaNuM vadhAre che A adhikapaNAnuM kathana narakanigoda jI anaMtAna ta hevAthI kahela che A rIte pAcamu alpa bahupaNuM kahevAmAM Avela che sU0 19 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 0 20 vizeSata stiyagAdisambandhipaTampatyama 599 savvatthovA khahayaratikkhijoNiyapurisA, tthiyAo saMkhejjaguNAo khahayaratikkhijoNi thalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA, thalayarapaMciMdiya tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA, jalayaratikkhijoNitthi - yAo saMkhejjaguNAo, khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA. thalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA, saMkhejjaguNA, jalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA cauriMdiyatiri kkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, teiMdiya0NapuMsagA, visesAhiyA, beIdiya0 puMsagA visesAhiyA, teukAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, puDhavIkAiyae gidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, AukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA, vAukkAiyae gitirikkhajoNiya NapuMsagA visesAhiyA, vaNassa ikAiya ergidiyatirikkhajoNiya NapuMsagA aNaMtaguNA' | sU0 20|| chAyA - etAsAM khalu bhadanta / tiryagyonikastrINAM jalacarINAM sthalacarINAM khecarINAM tiryagyonika puruSANAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM tiryagyonikanapuMsakAnAM - mekendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAnAM yAvadvanaspa tikAyikaikendriyatiryagyonikAnAM dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAM trondriyatiryagyonika napusakAnAM caturindriyatiryagyonika napuMsakAnAM paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM jalacarANAM sthalacarANAM khecarANAM ca katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH khecatiryagyonikapuruSAH khecaratiryagyonika striyaH saMkhyeyaguNAH, sthalacarapaJcendriyatiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAH, sthalacara paJcendriyatiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonika puruSAH saMkhyeyaguNAH, jalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH, khecara paJcendriyatiryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNAH sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH, jalacarapaJcendriya tiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH, caturindriyatiryag yoni napuMsakA vizeSAdhikAH, trIndriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, dvIndriya Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhagamasU 600 tiryagyonikanapusakA vizeSAdhikAH, tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeya guNAH, pRthivIkAyikaikendriyatiryagRyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, vAyukAyikaikendritaryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikAH, vanaspatikAyikaikendriyatiryagayonikanapuMsakA anantaguNAH // 10 20 // atha vizeSatastiryagAdisambandhiSaSThamalpabahutvamAha-'eyAsie NaM aMte' ityAdi / TIkA-'eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khalu bhadanta ! 'tirikkhajoNitthINaM' tiryag yonikastrINAm 'jalayarINaM' jalacarINAm-jalacarastrINAm 'thalayarINaM' sthalacarINAM sthalacarastrINAm 'khahayarINaM' khecarINA khecarastrINAm 'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapuruSANAm 'jalayarANaM' jalacarANAM jalacarapuruSANAm 'thalayarANaM' sthalacarapuruSANAm 'khahayarANaM' khecarANA khecarapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' tiryagUyonikanapusakAnAm 'egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' ekendriyatiryagayonikanapuMsakAnAm 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkha joNisagANaM' pRthivIkAyikaikendriyatiyagayonikanapuMsakAnAm / tathA-'jAva vaNassajhyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAvadanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapusakAnAm / atra yAva - ___ aba vizeSa se tiryaMcAdi sambandhI chaThA alpabahutva kahate hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"eyAsi NaM bhaMte ? tirikkhajoNitthINa" he bhadanta ! ina tiryagyonikastriyoM ke "jalayarINaM" jalacarastriyoMke, "thalayarINaM" sthalacarastriyoke, 'khahayarINaM" khecara striyoM ke "tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonika puruSo ke "jalayarANaM jalacara puruSo ke 'thalayarANaM' sthalacara puruSo ke 'khahayarANaM' khecara puruSoM ke tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM tigyonikanapuMsako ke "egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM ekendriyatiryagyonika napuMsako ke, "puDhavIkAi egidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke tathA--'jAvava NassaikAiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' yAvat apkAyika, tejaskAyika vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsako ke-vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonikanapuM have vizeSa prakArathI tiryaMca vigerenA saMbaMdhamAM chaThThI alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM mAva cha.-mAma gautama svAmI prasune pUchyu cha hai- "eyAsiM NaM bhaMte ! tirikkha joNitthINa" he bhavan mAniyana striyAmA "jalayarINaM' saya2 striyAmA "thalayarINa" 2thasayara striAyomA "khahayarINa' meyara striyAmA "tirikkha joNiya purisANa" tiryjye| ni: 53yAmA "jalayarANaM" are Y3SImAthalayarANa" 20152 53pAmA "khahayarANa' ya2 53SobhA 'tirikkhajoNiyaNapuMsagANa" tina na somA "egidiya tirikkhajoNiya NapuMsagANa" medriyavANa tiryasyani napusImA tathA-- -"jAva vaNastaikAiya tirikkhajoNiya NapuMsagANaM" yAvat 155, 42yi, vAyuyaDa, medriya vAtiya yoni nasabhA--vanaspatiya4 medriya vANa tiya yoni nayusImA-'beiMdiya Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA pra0 2 sU0 20 vizeSatastiryagAdisambandhipaSThamalpabahutvam 671 upadena apkrAyikatejaskAyikavAyukAyikaikendriyatiryagUyonikanapuMsakAnAM grahaNaM bhavati / 'beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' dvIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'teiMdiyatirikkhaz2oNiyaNapuMsagANaM' trIndriyatiryagyonikanapuMsakAnAm 'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' caturindriyatiryagyonikranapuMsakAnAs 'paMciMdiyatirikkhaz2oNiyaNapuMsagANaM' paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAnAn 'jalayarANaM' garbhavyutkrAntikajalacarANAm 'thalayarANaM' garbhajasthalacarANAm 'khahayarANaM' garbhajakhecarANAm 'kayare kayarehiMto' katare katarebhyaH 'jAva visesAhiyA' yAvadvizeSAdhikAH, atra yAvatpadena alpA vA bahukA vA, tulyA vetyeteSAM grahaNaM bhavatIti SaSThAlpabahutvaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ! ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH sarvebhyo'npIyAMsaH 'khahayaratirikkhajoNiyapurisA' khecaratiryagyonikapuruSA bhavantIti, 'khahayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' khecaratiryagyonikapuruSApekSayA khecaratiryagyonikastriyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti triguNatvAt / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyapurisAsakoM ke, "veiMdiyatirikkhoNiyaNapuMsagANaM' do indriyatiryagyonikanapuMsako ke "teiMdiyatirikkhajoNayaNapuMsagANaM" te indriyatiryagyanikanapuMsakoM ke "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" cauindriyatiryagyonikanapuMsakoM ke, 'paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' paJcendriya tiryagyonikanapuMsakoM ke, "jalayarANaM' garbhajajalacaroke, "thalayarANaM' garbhajasthalacaro ke evaM 'khahayarANaM' garbhajakhecaro ke bIca meM "kayarekayarehiMto jAva visesAhiyA' kauna kinase alpa hai kauna kinase bahuta hai ? kauna kinake barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ? savvatthovA khahayara tirikkhajoNiyapurisA'.he gautama ? saba se kama khecara tiryagyonika puruSa hai 'khahayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAgo' khecara tiryagyonika puruSoM kI apekSA khecara tiryagyonikastriyA~ saMkhyAta guNI adhika hai kyoki puruSo kI apekSA tigunI hotI hai| 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratriyo kI tirikvajoNiya NapuMsagANaM" medriyavANAtiya yAni nasabhA "teiMdiyatirikkhajoNiya pApuMsagANa" RNandriya qil tiya yoni nasabhA "cauridiyatirikkhajoNiya puMsagANaM" yA ndriyo vA tiya yoni napu sImA "paMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" pAya driyo tiyaM yAni nasabhA "jalayarANa" or arsayarAma thala yarANaM" zamana sthalamA sane "khahayarANaM" gadeg07 jeyarAmA "kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA' nAthI 165 cha ? Aya DInAthI vadhAre cha ? at anI bharAbhara cha ? ane koNa jenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che ke"goymaa ! samvatthovA khahayaratirikkhajoNiyaparisA" "gItamA sauthI sauchA meyara tirya yoni puruSa che. 'khahayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" meyara tiya yoni purUSo karatA khecara tiryonika striyo saMkhyAta gaNI vadhAre che. kemake purUSo karatAM striyonuM premA dhAre che "thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA meyara 77 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 . mana .............. jAvAbhigamasUtra 'saMkhejjaguNA' khecarastryapekSayA sthalacalapaJcendriyatiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' sthalacarapurupApekSayA sthalaMcarapaJcendriyatiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti triguNitatvAditi / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhajjaguNA' sthalacarastryapekSayA jalacaratiryagyonikapuruSA. sakhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'jalayaratirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacarapuruSApekSayA jalacaratiryagyonikastriyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti / purupApekSayA triguNAdhikatvAt iti / 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' jalacarastryapekSayA khecarapaJcendriyatiryagyo nikanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMgvejjaguNA' khecaranapuMsakApekSayA sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH sakhyeyaguNAadhikA bhavanti / 'jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacaranapuMsakApekSayA jalacarapaJceapekSA sthalacara paJcendriyatiryagyonika puruSa sakhyAtaguNe adhika hai| 'thalacarapaMciMdiyatirikkha joNitthiyAo saMkhejjaguNAo' sthalacara purupo kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika striyA~ saMkhyAta guNI adhika hai / kyoki purupo kI apekSA striyA~ tigunI hotI hai / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA sakhejjaguNA' sthalacara striyoM kI apekSA jalacaratiryagyonikapurupasaMkhyAtaguNe adhika hai "jalacaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacara purupo kI apekSA jalacaratiryagyonikastriyA~ saMkhyAta guNI hai |kyoki purupo kI apekSA striyoM kA pramANa tigunA kahA gayA hai / 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' jalacarastriyo kI apekSA khecara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM / "thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsagA saMkhijjaguNA' khecara paMcendriyatiryagyonika napuMsaka kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka sakhyAtaguNe adhika hote hai / "jalayarapaMciMstriyo 42tA sthasayara pa yandriya tiya yoni puruSI sadhyAtasA padhAre cha. "thalacara parci diyatirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" sthalaya2 53SI 42tA sthasayara pAMca diyo pANI striyo sabhyAta mI badhAre cha bha-53SI 42tA striyo traya gANI DAya che. 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" sthasa2 triyo ratai reA2 tirya dhyAna puruSo saNyAta gae! kyAre cha "jalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejaguNAo" reya2 pu3So karatAM jalacara tiryanika stri saMkhyAta gaNI che kemake-purUSo karatA strionuM pramANa traNajgaar upAmA mAvesa cha, "khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapu sagA asaMkhejjaguNA" yara stri karatAM khecara pAMca Idriya vALA tiryonika napusake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. "thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" meyara pAMya driya ptiygenika napuMsake karatAM sthalacara pAca Indriya vALA tiyAnika napuMsake saMkhyAta gaNA dhAre hAya cha "jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyanapuMsagA saMkhejjaguNA" 25saya2 na. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU020 vizeSatastiryagAdisavandhiSaSThamalpavahutvam 603 ndriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNA adhikA bhavanti, 'cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' jalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakApekSayA caturindriyatiryagyonikanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / 'teiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA' caturindriyanapuMsakApekSayA trIndriyatiryagyonikanapuMsakA , vizeSAdhikA bhavantIti / 'veiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA' trIndriyanapuMsakApekSayA dvIndriyanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'teukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' dvIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA' tejaskAyikanapuMsakApekSayA pRthivIkAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'AukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyapuMNasagA visesAhiyA' pRthivIkAyikanapuMsakApekSayA apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti iti / 'vAukkAiya egidiyadiyatirikkhajoNiyanapuMsagA saMkhejjaguNA' sthalacara napuMsako kI apekSA jalacara paMcendriyatiryagyonika napuMsaka saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| "cauridiyatirikkhajoNiyanapuMsagA visesAhiyA" jalacara napuMsakoM kI apekSA cauindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika haiM / "teiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" cauindriyanapuMsako kI apekSA teindriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika haiM / 'beiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" teindriyanapuMsako kI apekSA dvIndriyanapuMsaka vizeSAdhika haiM / "teukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' dvIndriya napuMsako kI apekSA tejaskAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika haiM / "puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka tejaskAyikanapuMsako kI apekSA vizeSAdhika hai| "AukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika napuMsako kI apekSA apkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / "vaaukkaaiegiNdiytirikkhjonniynnsake karatA jalacara paMcaMdriya tiryAnika napuMsaka sa khyAta gaNuM vadhAre hoya che. "cauridiyatirikkhajoNiyanapuMsagA visesAhiyA" 52 nasa 42tAM yAra chadriyavA tiya-yoni ns| vizeSAdhi cha, "teiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" cAra IdriyavALA tiryaSyAnika napusake karatA traNa idriya vALA napuMsako vizepaadhi cha "beiMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" trae chadriyA napusa 42tA medriya jAna sa! vizeSAdhi4 cha. 'teukkAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" medriya napusa / 42tA taya4 medriya vAtiyajyAni na / masabhyAta gaNa dhAre cha. "puDhavIkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthvIya me diyA tiyayAni napusa 24Ayi4 npus| 42tA vizeSAdhi cha "AukkAiya egidiya tikkhijoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthviikAyika napuMsake karatA apUkAyika eka Idriya vALA tiryanika napuMsake vizeSA- * Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 64 jIvAbhigamasUtre tirikkhajoNiyaNapuMsagA visesA hiyA' apkAyikanapuMsakApekSayAM vAyukAyikaikendriyatiryagyo nikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti / 'vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' vAyukAyikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA anantaguNAdhikA bhavantIti / paSThamalpavahutvam ||suu0 20 // samprati vizeSataH saptamASTamAlpabahutvamAha-'eyAsi NaM bhaMteM ! massitthIrNa' ityAdi. mUlam-'eyAsiNaM maMte! maNusitthINa kammabhUmiyAMNaM akammabhUmiyANaM aMtaradIviyANaM maNussapurisANaM kammabhUmiyANa akammabhUmiyANa aMtaradIvagANaM maNussaNapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ye kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vo visesAhiyA vA ? goyamA ! aMtaradIviyA maNussitthiyAo maNussapurisA ya eteNaM dunniyatullA vi savvatthovA devakuMru uttarakuru akammabhUmigamaNussiMtthiyAo maNussapurisA ya eteNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA, harikhAsarammagavAsaakammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eteNa donni vi. tullA saMkhejjaguNA, hemavayaheraNNavayaakammabhUmigamaNussitthiyAo maNussa-purisA ya eteNaM do vitullA saMkhejjaguNA, bharahekhayakammabhUmigamaNussa. purisA do vitullA saMkhejjaguNA, bharahekhayakammabhUmigamaNussitthiyAo do vitullA saMkhejjaguMNA / puvvavidehAvaravidehakammabhUmigamaNussaipurisA. do vi tullA saMkhejjaguNA / puvvavidehaavaravidehakaeNmmabhUmigamaNussipuMsagA visesAhiyA" vAyukAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka apkAyika napuMsako kI apekSA vizeSAdhika hai| "varNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA" vAyukA yika napuMsako kI apekSA vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonika napuMsake ananta guNe hai suutr20|| piche "cAukAiyagiditirikkhajoNiyaNapuMsagAM visesAhiyo" pAthuAdhi me chadriya jAtiya yAni: nasI mAyanA ns| 42tI vizeSAdhi cha 'vaNa. skAiya egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNataguNA" vAyuyanA npuNs| ratI vnspati kAyanA eka Idriya vALA tiryanika napuMsake anantagaNuM che. sUra che ' Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikA TIkA pra0 2 sU0 21. vizeSataH saptamApTamAlpabahutvanirUpaNam 605 tthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA / aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA,devakuru uttarakuruakammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA, taheva jAva punvavidehaavaravidehakammabhUmigamassaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA 7 // eyAsi NaM bhaMte ! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINaM devapurisANaM bhavaNavAsINaM jAvavemANiyANaM sohammagANaM jAva gevejjagANaM aNuttarokvAiyANaM NeraiyaNapuMsaMgANaM, rayaNappabhApuDhavINeraiyaNapuMsagANaM jAva ahesattamapuDhavINeraiyANa ye kayarekayarehito appA vA bahuyA vaoN tullA vA visesahiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA, uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNoM, taM ceva jAva ANAe kappe devapurisA saMkheMjjaguNA / ahe sattamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, sahassArai kappe devapurisA asaMkhejjaguNA / mahAsukke kappe devapurisA asaMkhajjaguNA paMcamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA, laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsa~gA asaMkhejjaguNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, taccAe puDhavIe NeraiyeNapuMsaMgA asaMkhejjaguNA, mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNI, saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA, doccAe puDhavIe NeraiyA asaMkhejjaguNo, IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devisthiyAo saMkhejjaguNAo, sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA, sauhammeM kappe devatthiyAo saMkhejjaguNAo, bhavarNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA / bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo, imIse Page #628 -------------------------------------------------------------------------- Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadhotikATIkA pra2 sU0 21 vizeSataH saptamASTamAlpabahutvanirUpaNam 607 TIkA-samprati-vizeSato manuSyastrInapuMsakaviSayakaM saptamamalpavahutvamAha-"eyAsi NaM bhaMte, ityAdi "eyAsi NaM bhaMte' etAsAM khala bhadanta ! 'maNussitthINaM' vizeSato manuSyastriNAm "kammabhUmiyANa' karmabhUmikAnAm "akammabhUmiyANaM' akarmabhUmikAnAm "aMtaradIviyANaM' antaradvIpikA nAm tathA "maNussapurisANaM' manuSyapuruSANAm "kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM' aMtaradIvagANa ya' karmabhUmikAnAmakarmabhUmikAnAmantaradvIpakAnAm tathA, 'maNussa NapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya' manuSyanapuMsakAnAM karmabhUmikAnAmakarmabhUmikA nAmantaradvIpakAnA ca 'kayare kayarehito, katare katarebhya. 'appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, alpA vA bahukA vA tulyAvA vizeSAdhikA veti saptamAlpabahutvaviSayakaH aba sUtrakAra vizeSa ko lekara sAtavA jo alpabahutva hai unhe prakaTa karate hai 'eyAsi NaM bhaMte / maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM' .--ityAdi / TIkArtha- "eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINaM" ityAdi rUpa se yaha gautama ne sAtaveM alpabahutva ko lekara prazna kiyA hai-isameM aisA pUchA hai-- "eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANaM' he bhadanta ! ina manuSyastriyo ke-karmabhUmikamanuSyastriyo ke, akarmabhUmikamanuSyastriyo ke evaM antaradvIpaja manuSyastriyo ke "maNussapurisANaM kammabhUmiyANaM, akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya" manuSya puruSa jo karmabhUmikamanuSya puruSoM ke, akarmabhUmika manuSya puruSoM ke aura antara dvIpajamanuSya puruSo ke tathA"maNussaNapuMsagANaM' kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvagANa ya" manuSyanapuMsako ke, karmabhUmijamanuSya napuMsako ke, akarmabhUmija manuSya napuMsako ke evaM antaradvIpaja manuSya napuMsako ke bIca meM-"kayare kayarehito appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" kauna kina se alpa hai ? kauna kina se bahuta hai ? kauna kina ke barAbara hai ? aura kauna kina have sUtrA2 [vazeSanI apekSAthI sAtamA 585 mapAna 4thana 42 cha,--"eyAsiNaM bhaMte ! maNussitthINaM kammabhUmiyANa akammabhUmiyANa" tyA TI---24 viSayamA "eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthINaM' tyA prArathI gautamasvAmI me sAtabhA 265 maIpaNAne zIne prazna puuchye| cha tebhA me pUchayu cha --"eyAsi NaM bhaMte ! maNussitthoNa kammabhUmiyANa akammabhUmiyANa aMtaradIvagANaM" lagavan 2mA manuSya triyomAM-karmabhUminI manuSya strimAM akarmabhUminI manuSya strimAM ane ataradvIpanI bhanuSya striyAmA "maNussa purisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANa aMtaradIvagANa ya" manuSya puruSa ke je karmabhUminA manuSya hoya che teomAM, akarmabhUminA manuSya purUSomA, ane tarakIpnaa manuSya puruSomA tathA "maNussa NapuMsagANa kammabhUmiyANa akammabhUmiyANaM ataradIvagANa ya" manu nasabhA mana matadIpanA manuSya nasabhA "kayare kayarehito appA vA, yahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' nAthI 65 cha / nAthI vadhAre cha anI kharekhara che ane keNa kenAthI vizeSAdhika che. praznanA uttaramAM prabhu gautama svAmIne kahe che Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 Juuru vuuuu .. jovAbhirAmasUtre praznaH bhagavAnAha 'goyamA' ityAdi goyamA' he gautama ! 'aMtaradIvagA maNussitthiyAo maNussapurisA yo antaradvIpakA manuSyastriyaH manuSyapurupAzca 'eesi NaM dunni ya tullA vi savvatthovA' ete khalu dvaye'pi tulyAH sarvastokAH bhavanti tathA ete dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyA bhavanti antaradvIpakastrIpurupANA yugaladharmopetatvA dityarthaH 'devakurUttarakuru akamkabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca "ee NaM donni vi tullA sakhejjaguNA' ete khalu dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA. antaradvIpakramanuSyastrIpurupApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikastrIpuruSAH saMkhyAtaguNA bhavanti svasthAne ete dvaye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / etadapekSayA 'harinAsarammagavAsa akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya' harivarpara myakavarSA karmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca "eeNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA' ete khalu haye'pi tulyAH saMkhyeyaguNA devakuruttarakurustrIpuruSApekSayA harivarparamyakavarpakastrIpuruSAH saMkhyeyaguNaH adhikA bhavanti tathA harivarSakaramyakavarpakastrIpuruSAstu parasparaM tulyA eva bhavantInyarthaH / se vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai - "goyamA ! aMtaradIvagA maNussitthIo maNussapurisA ya" he gautama ! antaradvIpajamanuSyastriyAM aura antara dvIpaja manuSya puruSa "eeNaM dunni ya" ye do "tullA vi savvatthovA" paraspara me samAna hai aura sabase kama hai / kyo ki antaradvIpaja strI-puruSa yugalika dharmopeta hote hai| "devakurUttarakuru akammabhUmigasaNussitthiyAo maNussapurisA ya eeNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA" devakuru evaM uttarakuru rUpa akarmabhUmi kI manuSya striyA aura manuSya puruSa ye dono paraspara me samAna hai parantu antara dvIpaja manuSya-striyoM aura puruSo kI apekSA sakhyAta guNe adhika hai / "hari vAsarammagavAsa akammabhUmiga maNussisthiyAo maNussapurisA ya" harivarpa aura ramyaka varSa rUpa akarmabhUmikI manuSyastriyAM aura manuSya puruSa "eteNaM donni vi tullA saMkhejjaguNA" ye dono svasthAna meM to tulya hai parantu devakuru eva uttarakuru kI manuSya striyoM 'goyamA ! 'aMtaradIvagA maNussitthIo saNussapurisA ya gautama | matadIpanI manuSya striy| bhane matadIpanA manuSya pu31) "eeNaM dunniya' mA bhanne 'tullA vi savatthovA' paraspara samAna che ane sauthI ochA che. kemake-ataradvIpanA strI puruSo yugalika dharma pAya cha "devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthiyAo maNussapurisA ya eeNa donni vi tullA sakhejjaguNA" 53 sane 243 35 25 minI manuSya khiyo bhane manuSya purUSa A banne sarastharamA sarakhA che paraMtu aMtaradvIpanI manuSyatri ane puruSa 42di sabhyAta padhAre che "haribAsarammagavAsa akammabhUmiga maNussitthiyAo maNussa purisAya" 72 mate 2254qSa 35 254ma bhUminI manuSya striyo bhane manuSya puss| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TokA pra 2 sU021 vizeSataH saptamASTamAlpavahulvanirUpaNam' 609 'hemavaya heraNNavaya akammabhUmigamaNussasthio maNussapurisA ya' haimavata haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca 'do vi tullA saMkhejjaguNA' dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA. harivarSaramyakavarSastrIpuruSApekSayA haimadatahairaNyavatastrIpuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti tathA-svasthAne ete parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vitullA saMkhejjaguNA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastrI puruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi tulyAH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti // 'bharaheravayakammabhUbhiga maNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA' karmabhUmikamanuSyapuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastriya. duyyo'pi parasparaM tulyAH satyaH sakhyeyaguNA adhikA bhavanti tatra manuSyApekSayA strINAM saptaviMzatiguNAdhikatvAditi / * "punvavidehaavaravidehakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA". bharatairavatamanuSyastryapekSayA pUrva videhAparavidehakarmabhUmikamanuSyapuruSAH aura manuSya puruSo se sakhyAtaguNe adhika hai| "hemavayaheraNNavaya akammabhUmiga maNussitthiyAo manustapurisA ya" haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmikI manuSya striyAM aura manuSya puruSa "do vi tullA" dono Apasa meM tulya hote hue harivarSa ramyakavarSa ke strI puruSo kI apekSA "saMkhejjaguNA" sakhyAta guNe adhika hai| "bharaheravayakammabhUmiga maNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharatakSetra aura aivata kSetra rUpa karmabhRmi ke manuSya puruSa haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmi ke manuSyastriyA~ evaM manuSya purupo se saMkhyAta guNe adhika hai / parantu ye dono bhI paraspara meM samAna hai / "bharaheravayakammabhUmiga maNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra ke manuSya puruSo kI apekSA yahA ke manuSya striyAM paraspara meM samAna hotI huI sakhyAta guNI adhika hai / kyoki yahAM striyAM puruSo kI apekSA sattAIsa guNI adhika hotI hai / "punavideha-avaravidehakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" pUrvavideha aura aparavideha rUpa karmabhUmi "eeNaM donni tullA saMkhejjaguNA" mA bhanna sthAnamAtA tulya cha, paraMtu hevA3 bhane utta243nI manuSya (2trayo bhane manuSya 53SAthI sabhyAta vadhAre cha. 'hemavaya heraNNavaya akammabhUmiga magussitthiyAo maNussaparisA ya" vaibhavAta bhane 25yakta 35 abhinI bhanuNya striyA mane manuSya 53 / 'do vi tullA' bhanne 52252mA sa2mA cha bhane DAravarSa bhane 2bhyazvaranA stri3|| 42ai "saMkhejjaguNA" sadhyAtamA dhA3 cha. "bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharatakSetra bhane bhairavatakSetra 35 bhabhUminA manuSya purUSe haimavata ane hairaNyavata rUpa akarmabhUminI manuSya stri ane manuSya purUSa 42tA sadhyAna dhAre cha paraMtu mA sanna 55 52252mA saramA che. "bharaheravayakammabhUmiga maNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata bhane bharavata kSetranA manuSya pu35|| karatAM tyAnI manuSya stri parasparamAM samAna che ane saMkhyAtagaNuM vadhAre che kemake -- maDiyA 53 // 42 tAtriyo satyAvIsagaNI vadhAre che "puvvavideha avaravideha kammabhUmiga maNu stapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" pUrva videDa mane a52vi 354ma bhUminA manuSya 535 // Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ jIvAbhigamasUtre -dvaye'pi parasparaM tulyA. saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti "puvyavidehaavaravidehakammabhUmigamaNu ssisthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo" pUrvAparavidehamanuSyapuruSApekSayA purvavidehAparavideha karmabhUmika manuSyastriyo dvayyo'pi parasparaM tulyAH satyaH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti saptaviMzatiguNatvAt ! 'aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" pUrvavidehAparavidehamanuSyasyapekSayA antaradvIpakamanuSyanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavanti zreNyasaMkhyeyabhAgatAkAzapradezarAzipramANatvAditi / "devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" antaradvIpaka manuSyanapusakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhRmikamanuSyanapuMsakAH dvaye'pi parasparaM tulyAH santa' saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'taheva jAva puvvavideha avara videhakammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA sakhejjaguNA' tathaiva yAvat pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi ke manuSya puruSa paraspara me samAna hote hue bharata kSetra evaM airavata kSetra kI manuSyastriyo se sakhyAta guNe adhika hai / tathA-"pucavideha-avaravideha kammabhUmigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo" pUrvavideha aura pazcima videha ke manuSya puruSo kI apekSA vahAM kI manuSya striyA paraspara meM samAna hotI huI sakhyAta guNI adhika haiM / kyoki yahAM striyAM sattAIsa guNI adhika hai| "aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" pUrvavideha aura pazcima videha kI manuSyastriyo kI apekSA antaradvIpa ke manuSya napuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM kyoki ye zreNiyo ke asakhyAtabhAgavartI AkAza rAzi pramANavAle hote hai / "deva kurUttarakuru akammabhUmiga maNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" devakuru aura uttarakuru rUpa akarmabhUmi ke manuSya napuMsaka paraspara meM samAna hote hue antaradvIpaja manuSyanapuMsako kI apekSA sakhyAta guNeM adhika hai / "taheva jAva puvvavidehaavaravideha kammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" isI prakAra yAvat devakuru aura parasparamAM samAna che, ane bharatakSetra ane aravatakSetranA manuSya stri karatAM saMkhyAtagaNuM padhAre che tathA-"pucavideha avaravidehakammabhUmigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNAo' pUrva viTeDa mane pazcima vinA manuSya pu3|| 42tA tyAMnI manuSya striye 52sparamAM sarakhI che, ane saMkhyAtagaNuM vadhAre che kemake--ahiyAM triA satyAvI sagaNI padhAre che "aMtaradIvagamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" pUviDa bhane pazcimaviTeDa nI manuSya triA karatAM ataradvIpanA manuSya napuMsake asaMkhyAtagaNuM vadhAre che kemake-- temAliyAnA madhyAtamAgavatA mA pradeza rAzi pramANa vANA DAya cha 'devakurUttarakuru akammabhUmiga maNussaNapuMsagA" do vi tullA saMkhejjaguNA" hek3 bhane utta273 rUpa akarmabhUminA manuSya napusake parasparamAM sarakhA hetAthakA aradvIpanA manuSya napuMsake 42tA sadhyAtamA dhAre che. 'taheva jAva puvvavideha avaravideha kammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" mA pramANe yApata pa3 bhane utta273nA manuSya napusa 42di Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU0 21 vizeSataH saptamASTamAlpabahutvanirUpaNam 611 tulyAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti atra yAvatpadena deva kurUttaraM kurumanuSyanapuMsakApekSayA harivarpa - ramyakavarSA'karmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNAdhikA bhAvanti etadapekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH iye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti etadapekSayA'pi bharataivatakarmabhUmikaMmanuSyanapuMsakA dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti etatparyantaM pUrvaprakaraNasya saMgraho bhavati tathA bharatairavatakarmabhUmika mainuSyanapuMsakApekSayA pUrvavidehAparavideha karmabhUmikamanuSyanapuMsarkAH dvaye'pi parasparaM tulyAH santaH saMkhyeyaguNAM, dhikA bhavantIti / saptamamalpabahutvam // 7 // athASTama vizeSato devakhtrIpuruSanArakanapuMsakaviSayakamalpabahutvamAha " eyAMsi NaM maMte' ityAdi " yAsi NaM bhaMte! devitthINa" etAsAM khalu bhadanta ! devastriINAm 'bhavagavAsiNINa' bhavanavAsinInAm "vANamaMtarINaM" vAnavyantarINAn "joisiNINa" jyoti kInAm 'vemANi - uttara kuru manuSya napuMsako kI apekSA harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya napuMsaka dono samAna rUpa se saMkhyAta guNa adhika hai / isI prakAra harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya napuMsakoM kI apekSA haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya napuMsaka donoM samAna pane se saMkhyAta guNe adhika haiM / haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya napuMsako kI apekSA bharata kSetra aura airavaMta kSetra ke manuSya napuMsaka paraspara meM samAna hote hue sakhyAta guMNe adhika hai--inakI apekSA pUrvavideha aura pazcimavideha rUpa karmabhUmi ke manuSya napuMsaka paraspara meM saMmAna hote hue saMkhyAta guNe adhika haiM / yaha sAtavAM alya bahutva hai / aba vizeSa ko lekara deva strI puruSa nAraka napuMsaka viSayaka AThaveM alpa bahutva kA kathana karate haiM-isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai - " eyAsi NaM bhaMte! devitthINaM bhavaNavAsi NaNaM vANamaMtarINaM joisiNINaM vaimANiNINaM' he ' bhadanta / ina deva strIyoke - bhavanavAsI devastriyoMke vAnavyantara devastriyo ke jyotiSka devastriyoM ke vaimAnika devastriyoM ke evaM "devapuri hariva ane ramyakavarSanA manuSya napusake) banne samAnatAvALA hAtAthakA sakhyAtagaNA vadhAre che Aja pramANe harivaSaeN ane ramyakavarSa nA manuSya napu saMkA karatAM haimavata ane hairaNyavata kSetranA manuSya napusakeA ane samAna heAtAthakA saMkhyAtagaNA vadhAre che. haimavata ane hairaNyavata kSetranA nanuSya napuMsakA karatA bharatakSetra ane airavatakSetranA manuSya napusaka parasparamA sarakhA hAtA thakA sa khyAtagaNA vadhAre che tenA karatAM pUrva videha ane pazcimavideha rUpa karma bhUminA manuSya napu sako parasparamAM sarakhA hotA thakA saMkhyAtagaNA vadhAre che A rIte A sAtamu alpa bahuM paNuM che. chA have vizeSane laine devonI triyA, purUSa, ane nAraka napusakeAnA saMbaMdhamAM A oThamAM alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM Ave che--AmA gautamasvAmIe prabhune evu' pUchyuM che - "payAsi NaM bhate ! devitthINaM bhavaNavAsiNINaM, vANamaMtarINa, joisiNINa vaimANiNINa" bhagavat A devastriyAmA, bhavanavAsi devastriyAmA vAnanyantara devastriyAmAM, jyAtiSka Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ 612 jIvAbhigamasUtre Commonwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww NINaM" vaimAnikInAm "devapurisANaM' devapuruSANAm "bhavaNavAsiNa" bhavanavAsinAm 'jAvavemANiyANa" yAvadvaimAnikAnAm atra yAvatpadena vAnavyantarANAM jyotiSkAnAM sagraho bhavati 'sodhammakANaM" saudharmakAnAm "jAva gevejjakANaM" yAvadmaveyakAnAm IzAnAdArabhya aveyakadeva paryantAnA devAnAm tathA hi IzAnadevAnAM sanatkumAradevAnAM mAhendrANAM brahmadevAnAM lAntakAnA mahAzukrANAM sahasrArANAmAnatAnA prANatAnAm AraNAnAm acyutAnAM |veyakAnAm tathA "aNuttarovavAiyANa' anuttaropapAtikAnAm "NeraiyaNapusagANaM" nairayikanapuMsakAnAm "rayaNappabhApuDhavINeraiyaNapusagANaM" ratnaprabhApRthivInarayikanapuMsakAnAm "jAva ahesattamaNeraiyaNapuMsagANa' yAvat zarkarAprabhA-bAlakaprabhA-paGkaprabhA-dhUmaprabhA-tamaHprabhA adhaHsaptamatamastamApRthivInairayikanapuMsakAnAm "kayare kayare hito" katare katarebhyaH 'appA vA' alpAvA "vahuyA vA" bahukA vA "tullAvA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA vA bhavantIti sANaM' devapuruSo ke 'bhavaNavAsiNaM' bhavanasAsidevo ke 'jAva vemANiyANaM' yAvat vaimAniko ke yAvat padagrAhya-vAnavyantaroM ke jyotiSko ke "sohammagANaM' saudharmako ke "jAva gevejjagANaM" yAvata aveyako ke IzAnakalpa se lekara graiveyaka paryanta ke devo ke jaise--IzAna sanatkumAra, mAhendra brahmaloka, lAntaka, mahAzukra sahasrAra Anata prANata, AraNa acyuta aura graiveyaka devo ke tathA "aNuttarovavAiyANa' aNuttaropapAtiko ke 'NeraiyaNapuMsagANaM' nairayika napuMsakoM ke-'rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagANa' ratnaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke 'jAva ahesattamaNeraiyaNapuMsagANa' yAvat yAvatpadagrAhya-zarkarAprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke pakaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsako ke dhUmaprabhA pRthivI ke nairayika napusako ke. tama prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke-tathA-adhaH saptama pRthivI ke nairayiko ke bIca meM "kayare kayarehito appA vA vahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA' kauna kinase alpa hai ? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kina ke barAbara hai ? aura kauna kinase vizeSAhavastriyAmA, vaimAniH vastriyAmA - "evaM devapurisANaM" mane vadhuvAmA "bhavaNavAsiNaM" sapanapAsihevAmA "jAva vemANiyANa' yAvata vaimAnimA "sohammagANaM" sIdhamA "jAva gevejjagANaM" yAvat thaiveyaramA zAna85thI sAdhane ve55 paryantanA hevAmA bhiDe-zAna, sana bhA2, bhAundra, praha, sAnta2 mAzu, sakhA2, mAnata, prANata, bhA25], acyuta, bhane greveya4 vomA tathA- aNuttarovavAiyANa' anuttre| 55timA 'NeraiyaNapuMsagANaM" naiyi napusamA 'rayaNappabhApuDhavI neraiyanapuMsagANaM" 29namA pRthvInAM naiyinasImA "jAva ahesattamaNeraiyaNapuMsagANa" yAvat 54thI zazimalA pRthvInA naiyi nasImA, vAlukAprabhA pRthvInA nairayika napu sakomA, paMkaprabhA pRthvInA nairayika napuMsakamAM, dhUmaprabhA pRthvInA nairayikanapusake mA, tamaprabhA pRthvInA nirayika napuMsakamAM tathA adha saptamI pRthvI nA 32yi nasamA "kayare kayarehiMto appA vA, vahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" koNa tenAthI alpa che? koNa konAthI vadhAre che? keNukanI barobara che? ane keNukenAthI Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayotikA TIkA pra0 2 sU0 21. vizeSataH saptamASTamAlpavahutvanirUpaNam 613 praznaH bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokAH sarvebhyo'lpIyAMsaH "aNuttarovavAiyadevapurisA' anuttaropapAtikadevapuruSAH; anuttaropapAtikadevapuruSAH sarvebhyo'lpA bhavantItyarthaH / "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevapuruSApekSayA uparitanagaveyakadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'taM ceva jAva ANate kalpe devapurisA saMkhejjaguNA' tadeva yAvadAnate kalpe madhnamauveyakAdArabhya pazcAnupUrvyA AnatakalpaparyantakAH devapuruSAH yathottaraM sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, . ayaM bhAvaH---uparitanauveyakadevapuruSApekSayA madhyamaveyakadevapuruSA' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti madhyamaveyakadevapuruSApekSayA adhastanauveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti adhastanapraiveyakadevapuruSApekSayA acyutakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikAbhavanti acyutApekSayA AraNadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti AraNadevapuruSApekSayA prANatadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti. prANatakalpadevapuruSApekSayA AnatakalpadevapuruSAH sakhyAtaguNAdhikA bhavantIti / / dhika hai| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai --'goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA' he gautama | sabase kama anuttaropapAtika devapuruSa hai / 'uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtika devapuruSo kI apekSA uparitana greveyaka devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai / "taM ceca jAva ANae kappe devapurisA saMkhejjaguNA' isI prakAra madhyama graiveyaka se lekara pazcAnupUrvI se Anata kalpaparyanta ke devapuruSa Age Age sakhyAtaguNe hote haiM jaise uparitana grevayaka devapuruSokI apekSA madhyama graivayaka devapurupa sakhyAta guNe adhika hai madhyama graiveyaka devapuruSoM kI apekSA adhastana graiveyaka deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai / adhastana graiveyaka deva puruSoM kI apekSA acyuta kalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai acyutakalpa ke devapuruSoM kI apekSA AraNa kalpa ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai| AraNa kalpa ke devapuruSo kI apekSA prANata kalpa ke devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai| prANatakalpa deva puruSo kI apekSA Anatakalpa ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai| aba asaMkhyAta guNavAlo vizeSAdhi cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu gautamasvAbhAna cha -"goyamA ! samvatthovA aNuttarovavAiyadevapurisA" u gautama ! sauthI mech| anuttapipAti va pu3ko cha "uvarimagevenjadevapurisA saMkhejjaguNA'' mnuttre|55ti 153 / 42tai S52nA zreya hevY3|| saNyAta vadhAre che "taM ceva jAva ANae kappe devapurisA saMkhejjaguNA" me pramANe madhyama zreyathI laIne pazcAnupUvathI Anatakalpa sudhInA devapurUSa pachI pachInA sA khyAtagaNuM vadhAre hoya che. jemake-uparitana veyakadevapurUSe karatAM madhyama greveyaka devapurU saMkhyAlagaNa vadhAre hoya che madhyama vaiveyaka devapurU karata adhastana zaiveyaka devapurU saMkhyAtagaNuM vadhAre che. adhastana vaiveyaka devapurUSa karatAM ayyarakalpanA devapurUSa sa khyAtagaNa vadhAre che azrutakalapanA devapurUSe karatA AraNaka95nA devapurUSa saMkhyAlagaNA vadhAre che ArakalpanA devapurUSe karatAM prANutakalpanA devapurUSe saMkhyAtagaNu vadhAre che. prANutakalpanA devapurUSe karatAM Anata95nA devapurUSa saMkhyAtagaNu vadhAre che Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 jIvAbhigamasUtre __athAne yathottaramasaMkhyAtaguNAH pradarzyante "ahesattamAe puDhavIe' adha.saptamyAM pRthivyAM tamastamAbhidhAnAyAm "NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, AnatakalpadevapuruSApekSayA saptamanArakanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / saptamanArakanapuMsakApekSayA 'chaTTie puDhavIe NeraiyaNapuMsaMgI asaMkhejjaguNA' paSTayA~ tamAyAM nArakapRthivyAM ye nairayikanapuMsakAH santi te asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'saMhassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" paSThapRthivInArakanapuMsakAMpekSA sahasrArakalpe ye devapurupAH santi te asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' sahasrArakalpadevApekSayA mahAzukre kalpe devapurupA asakhyeyaguNA adhikA bhavantIti ,paMcamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpadevApekSayA paJcamyAM dhUmaprabhAyAM pRthivyAM ye nairayikanapuMsakA' te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'laMtae kappe devA asaMkhejjaguNA' paJcamapRthivInArakanapuMsakA ko kahate hai-ahesattamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' Anatakalpa ke devapuruSo kI apekSA adhaHsaptamI tamatamA nAmakI pRthivI meM nairayika napuMsaka asaMkhyAta guMNe adhika hai / "chaTThIe puDhavIe NeraDyaNapuMsagA asakhejjaguNA" sAtavIM pRthivI ke nairayikanapuMsakoM kI apekSA chaTThI pRthivI meM nairayikanapuMsaka asaMkhyAta guNe adhika haiM / "sahassAre kappe devapurisA asakhejjaguNA' chaThavI pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA sahasrAra kalpa meM jo devapuruSa hai ve asakhyAta guNe adhika hai "mahAsukke kappe devA asakhejjaguNA' sahasrAra kalpake devapuruSo kI apekSA mahAzukrakalpameM jo devapuruSa hai ve asakhyAta guNe adhika hai "paMcamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpake devo kI apekSA pAMcamI dhUmaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika hai / "laMtae kappe devA asaMkhejjaguNA' pAcavIM pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA lAntaka kalpa ve asa jyAta zuzuvANA vAtu thana 42pAmA mAva cha--'ahe sattamAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" mAnatanA vdhu32|| 42t| sabhI tamAstamA nAmanI pRthvImA nayi nasa asaNyAta madhAre che "chAchoe puDhavIe raiyanapuMsagA asekhejjaguNA" sAtamI pRthvInA nayi ns| 42di cha pRthvInA yi nasa asa - jyAta vadhAre che "saMhassAre kappe devapurisI asaMkhejjaguNA" hI pRthvInA naiyi ns| 42tA sahasA2485nA hevpu3|| mama yAtayA padhAre cha "mahAsukke kappe devA asaMkhejjaguNA" samA2465nA hevY3|42taa bhAzusa 485nA va535asacyAta padhAre che "paMcamAe puDhavIe NeraiyaNapusagA asaMkhejjaguNA" mAzu 485nA 153 / 42di pAyabhI dhUmapramA pRthvInA ya na sahI masabhyAtamA dhAre che. "laMtae kappe devA asakhejjaguNA" pAyabhI pRthvInA ne[48 nasI 42di alrds 465nA pu3 asaNyAta dhAre cha. "cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" sAnta: 465nA hevaY36 42tA Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU021 vizeSataH saptamASTamAlpavahutvanirUpaNam 615 pekSayA lAntakakalpadevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti "cautthIe puDhavIe NeraiyaNa puMsagA asaMkhejjaguNA' lAntakakalpadevApekSayA caturthapRthivIpaGkaprabhAnairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / "vaMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" caturthapRthivInArakanapuMsakApekSayA brahmaloke kalpe ye devapuruSA ste asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'taccAe puDhavIe poraiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" brahmalokadevApekSayA tRtIyasyAM bAlukAprabhAyA pRthivyAM ye nArakanapuMsakA' santi te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti |"maahide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIyapRthivInArakanapuMsakApekSayA mAhendrakalpe ye devapuruSAH santI te asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpadevapuruSApekSayA sanatkumArakalpe ye devapurupA bhavanti te asakhyAtaguNA adhikA bhavantIti / "doccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA apaMkhejjaguNA' sanatkumAradevApekSayA dvitIyasyAM zarkarApRthivyAM ye nArakanapuMsakAH santi te asaMkhyAtaguNA adhikA bhavantIti "IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' dvitIyapRthivI nArakApekSayA ke devapuruSa asakhyAta guNe adhika hai| 'cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' lAntaka kalpa ke devapuruSoM kI apekSA caturthI paMkaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika haiM "baMbhaloe kappe devaparisA asaMkhejjaguNA' caturtha pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA brahmaloka kalpa ke devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika hai / "taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' brahmaloka kalpake devapuruSo kI apekSA tRtIya vAlukA prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsaka asakhyAta guNe adhika hai "mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIya pRthivI ke nAraka napuMsako kI apekSA mAhendra kalpake devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika haiM 'saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumArakalpake devapuruSa asaMkhyAta guNe adhika haiM / "doccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" sanatkumAra kalpake devapuruSoM kI apekSA dvitIya zarkarAprabhA pRthivI meM jo nairayika napuMsaka hai ve asakhyAta guNe adhika hai / "IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' dvitIya pRthivIke nairayikanapuMsakokI yAthI 5 mA nA narayi napusa masabhyAtAyA dhAre vibhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" yAthI pRthvInA naiyi nasI 42di brahmAsa 46panA vapuSA asaNyAta ge| dhAra che "taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" brahmA 46panA hevapuravA 42ta trI vAsumA pRthvInA nayi npuNs| mama jyAta padhAre che 'mAhide kappe devapurisA asarakhejjaguNA" zrI pRthvInA nA26 naso 42i bhADe-485nA hevaY3SA asaNyAtagayA vadhAre cha. "saNaMkumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA" bhAundra485nA hev53|| 42tAM sanamA2 46panA vapuSA madhyAtamA dhAre che "doccAe puDhavIe Neraiya NapuMsagA asaMkhejjaguNA" sanalabhAra 485 hek53|| 42tA mIla za421 mA pRthvInA nai24 ns| masabhyAtAyaqdhAre che. "IsANe kappe devapurisA asaMkhejaguNA" mIla Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 - - . jIvAbhigamasUtre IzAnakalpe ye devapuruSA ste asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti ete sarve yathottaramasakhyAtaguNA iti| 'IsANe kappe devatthiyAo saMkhojjaguNAo' IzAnakalpadevapuruSApekSayA IzAnakalpadevastriyaH sakhyAtaguNA adhikA bhavanti dvAtriMzadguNatvAt 'sodhamme kappe devapurisA saMkhojjaguNA IzAnadevyapekSayA saudharmakalpadevapuruSAH saMkhyAtaguNA adhikA bhavanti dvAtriMzatguNatvAt 'sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharmadevapuruSApekSayA saudharmakalpadevastriyaH saMkhyeyaguNA bhavanti dvAtriMgadguNatvAt "bhavaNavAsidevapurisA asojjaguNA' saudharmakalpadevyapekSayA bhavanavAsidevapuruSA asakhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsiTevatthiyAo saMkhejjaguNAo' bhavana vAsidevastriya' saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti dvAtriyadguNatvAt "imIse rayaNappabhA puDhavIe gehaiyA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsidevyapekSayA etasyAM ratnaprabhApRthivyAM nairayikanapuMsakA asakhyeyaguNA dhikA bhavantIti "vAnamaMtaradevapurisA asaMkhejaguNA' ratnaprabhApRthivInArakanapuMsakApekSayA vAna apekSA IzAna kalpa me jo devapuruSa hai ve asakhyAta guNe adhika hai yahAM paryanta asakhyAtaguNe kahe hai / 'IsANe kappe devitthayAo sakhejjaguNAo' IzAnakalpa ke deva guruSo kI apekSA izAna kalpa meM devastriyAM sakhyAta guNI adhika hai| kyoki devoM kI apekSA devastriyoM kA pramANa battIsa gunA adhika kahA gayA hai / "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA' izAnakalpa kI devastriyoM kI apekSA saudharmakalpa ke devapuruSa sakhyAtaguNe adhika haiM / "sohamme kappe devitthiyAo saMkhajjaguNAo" saudharmakalpa ke devapurupo kI apekSA saudharma kalpa meM deva striyAM sakhyAta guNI adhika hai 'bhavaNavAsi devapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpakI deviyo kI apekSA bhavanavAsi devapuruSa asakhyAta guNe adhika hai| 'bhavanavAsi vevitthiyAo saMkhajjaguNAo' bhavanavAsI devoM kI apekSA bhavanavAsi devastriyAM saMkhyAta guNI adhika hai| imIse rayaNappabhApuDhavIe NeraiyA asaMkhejjaguNA" bhavanavAsi deviyo kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivIke jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAta guNe adhika hai "vANamaMtara devapurisA asaMkhejjaguNA' - pRthvInA nairayika napuMsake karatAM IzAna ka95nA devapurUSe asaMkhyAtagaNA vadhAre che A kathana paryanta asabhyAtAyAnu 4thanayu cha. "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" shaan:95nA devapurU karatA IzAnaka95nI devastridevI sa khyAtagaNI vadhAre che kemake-devakaratA hevayAnu prabhAera matrIsa AdhAre Dasa che "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA" zAna 485nI piiye| 42tAM saudharma 465nA vidhu3|| sabhyAta padhAre cha sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharma 485nA hevapuSA 42tAM sauvabha65nI pastriyA-vAyA sadhyAtagaNI padhAre cha 'bhavaNavAsidevapurisA asaM khejjaguNA" saudharma 85na heviy| 42di sapanavAsI 535 // asaNyAtagaNa vadhAre che. "bhavaNavAsi devitthiyAo sakhejja guNAo" savanavAsI deva4i2di sapanavAsI devAnI striyA--hevImA sabhyAtagaNI vadhAre che. Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~-~~-~~- ~ ~- - ~ ~ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU022 vizeSatastiryagAdInAM saMmiznaM navamamalpavahutvam 617 vyantaradevapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti "vAnamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevapuruSApekSayA vAnavyantaradevatriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti 'joisidevapurisA sakhejjaguNA' vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'joisiyadevatthio. saMkhojjaguNAo' jyotiSkadevapuruSApekSayA jyotiSkadevastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti devApekSayA devInAM dvAtriMgadguNAdhikatvAdityaSTamamalpabahutvam ||suu0 21 // saMprativizeSatastiryaDmanuSyastrIpuruSanapuMsaka-devastrIpuruSa-nArakanapuMsakaviSayakaM samizraM navamamalpabahutvamAha - "eyAsi NaM bhaMte ! ityAdi, mUlam -'eyAsiNaM bhaMte ! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINaM khahayarINaM tirikkhajoNiyapurisANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayarANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM egidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM AukAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM jAva vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM beiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM teiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM cauridiyatirikvajoNiyaNapuMsagANaM paMciMdiyatiriprathama nAraka pRthivI ke nairayikanapuMsako kI apekSA vAnavyantaradevapuruSa asakhyAta guNe adhika hai / "vANamaMtara devitthiyAo saMkhejjaguNAo' vAnavyantara devapuruSo kI apekSA vAnavyantara devastriyA~ sakhyAtaguNI adhika hai| 'joisiya devapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantara deviyo kI apekSA jyotiSka devapuruSa sakhyAta guNe adhika hai| "joisiyadevitthiyAo saMkhejja guNAo' jyotiSka devapuruSo kI apekSA 'jyotiSka devastriyo saMkhyAta guNI adhika hai / kyoki devoM kI apekSA deviyo kA pramANa battIsa gunA adhika kahA gayA hai| kyoki jyotiSka deva puruSo kI apekSA jyotiSka deviyAM battIsa guNI adhika hotI hai| suutr--||21|| "imIse rayaNappabhApuDhavIe, NerajhyA asaMkhejaguNA" savanavAsi haviyo 42 mA ratna pramA pRthvInA ? naiyara napuMsache, mA masaNyAtamA dhAre che. "vANamaMtara devapurisA asaMkhejaguNA,, paDelI nA24 pRthvInA nayi naghusa 2tA vAnavyanta2 va puss| misa jyAta padhAre che "vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejaguNAo" vAnavyanta2 hev53|| 42 // vAna-yanta vastriyA sadhyAtagaNI vadhAre che "joisiyadevapurisA sakhejaguNA" pAnavyantara hakye 42tA jyoti vadhu sabhyAtaga dhA3 cha "joisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNAo" jyoti va 53 42tA jyoti vonI striyaadevIyA saMkhyAtagaNuM vadhAre che. kemake-deve karatA devInuM pramANa batrIsagaNuM vadhAre kahayuM che. eTale ke-tiSka devapurUSa karatA jyotiSka devi batrIsagaNI vadhAre che. sU. rarA Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra kkhajoNiyaNapuMsagANaM jalayarANaM thalayarANaM khahayagaNaM maNusmitthINaM kammabhUmiyANaM akasmabhUmiyANaM aMtaradIvIyANaM maNupurisANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANa aMtaradIvayANa saNusmaNapuMsagANaM kammabhUmiyANaM akammabhUmiyANaM aMtaradIvayANaM deviyoNaM bhavaNavAmiNINa vANamaMtarINaM joisiNINaM vemANiNINaM devapurisANaM bhavaNavAsiNaM vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM sodhammagANaM jAva gevejagANaM aNutagevavAiyANaM NeraiyaNaghumagANaM rayaNappabhApuDhavINeraDayaNapuMnagANaM jAva ahesattamapuDhavINeiyaNapuMmagANa ya kayare kayarehitoappA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! 'aMtaradIvagaakammabhUmigasaNussitthiyAomaNussapurisA ya,ee NaM do vi tullA. savvatthovA-devakuruuttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo maNussapurisA ya, ee NaM do vitullA saMkhejjagaNA evaM hariyAsarasmagavAsaakammabhUmigamaNussitthIo maNussapurimA ya ete NaM do vitullA saMkhejjaguNA, evaM hemavayaheraNNavayaakammabhUmigamanussitthIo manussapurisA ya ee NaM do vi tullA saMkhejjaguNA bharahegvayakammabhUmigamaNussa purisA do vi tullA saMkhejjaguNA bharaheracayakammabhUmigamanussitthIo do vitullA saMkhejjaguNA, puvvavidehaavaravidehakammabhUmigamanusmapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA anuttarokvAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devapurisA saMkhejjaguNA ahesattamAe puDhavIe NeraDaNapuMsagA asaMkhajjaguNA chaTThIe puTavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA sahassAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA mahAsukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA paMcamAe puDhavIe geraiNapuMsagA Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyotikA TIkA pra0 2 0 22 vizeSatastiryagAdinAM saMmizraM navamamalpabahutvam 619 asaMkhejjaguNA laMtara kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, cautthIe puDhavIe rahaNapuMsagA asaMkhejjaggNA, baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, tacA puDhavI raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA mAhide kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, saNakumArakappe devapurisA asaMkhejjaguNA, doccAe puDhavIe raiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA aMtaradIvagaakamma bhUmigamaNussa puMgA do vitullA saMkhejjaguNA devakuru uttarakuru akammabhUmiga massa puMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA evaM jAva videhati IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA, IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo sodhamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo bhavanavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA, bhavaNavA sidevitthiyAo saMkhejjaguNAo imI se syaNappabhApuDhavIe rahaNapuMsagA asaMkhejjaguNA. khahayaratikkhijoNiyapurisA saMkhejjaguNA khahayara tirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo, thalayaratikkhijoNiyapurisA saMkhejjaguNA thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo jalayara tirikkhajoNiyapugsiA saMkhejjaguNA jalayaratikyijoNitthiyAo saMkhajjaguNAo, vANasaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA vANamaMtarade vitthiyAo saMkhejjaguNAo jo isiyadevapurisA saMkhejjaguNA, joisiyadevitthiyAo saMkhejjagaNAo, khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA, thalayara0NapuMsagA saMkhejjaguNA jalayara0 NapuMsagA, saMkhejjaguNA cauridiyaNapuMsagA visesAhiyA teIdiyaNapuMsagA visesAhiyA veIdiyaNapuMmagA visesAhiyA te ukkAiyagidiyatirikkhajoNiyaNapuMmagA asaMkhejjaguNA puDhavI kAiyae giMdiya Page #642 -------------------------------------------------------------------------- Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikATIkA pra 2 sU0 22 vizeSata stiryagAdInAM saMmizraM navamamalpabahutvam 621 ndre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH sanatkumAre kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, dvitIyasyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH antaradvIpakA karmabhUmikamanuSya napuMsakA asaMkhyeyaguNAH devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakA dvaye'pi tulyAH saMkhyeyaguNAH, evaM yAvadvidehaiti IzAne kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, IzAne kalpe devastriyaH saMkhye yaguNAH saudharme kalpe devapuruSA saMkhyeyaguNAH saudharme kalpe devastriyaH saMkhyeyaguNAH, bhavanavAsi devapuruSA asaMkhyeyaguNAH, bhavanavAsidevastriyaH saMkhye yaguNAH etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH khecara tiryagyonikapuruSA saMkhyeyaguNAH khecara tiryagyonika striyaH saMkhyeyaguNAH sthalacaratiryagyonikapuruSAH sakhyeyaguNAH sthalacaratigyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH jalacaratiryagyonika puruSAH saMkhyeyaguNAH jalacara tiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAH vAnavyantaradevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, vAnavyantara deva striyaH saMkhyeyaguNAH jyotiSkadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH jyotiSkadevastriyaH sakhyeyaguNAH khecara paJcendriyatiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNA sthalacara paJcendvitiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNA jalacarapaJcendriya tiryagyonikanapuMsakAH saMkhyeyaguNAH caturindriyanapusakAH vizeSAdhikAH trIndriyanapuMsakAH vizeSAdhikAH hIndrinapuMsakAH vizeSAdhikAH tejaskAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAH, pRthivIkAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAH vizeSAdhikAH apakAyikai kendritiryagyonikanapuMsakAH vizeSAdhikAH vAyukAyikaindriyatiryagyonikanapuMsakAH vizeSAdhikAH vanaspatikAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakA anantaguNAH ||suu0 22|| TIkA - 'eyAsi NaM bhaMte / " etAsAM khalu bhadanta / 'tirikkhajoNitthINaM' tiryagyo nikastrINAm, tathA--'jalayarINaM' jalacara tiryagyonikastrINAm, tathA 'thalayarINaM' sthalacarINA sthalacaratiryagyonikastrINAm, tathA - 'khahayarINaM' khecarINAm khecaratiryagyonikastrINAm, tathA'tirikkhajoNiyapurisANaM' tiryagyonikapuruSANAm. 'jalayarANaM' jalacarapuruSANAm 'thalayarANaM' aba sUtrakAra vizeSa ko lekara tiryaJcastrI puruSanapuMsaka, manuSyastrI puruSanapuMsaka devatrI 'puruSa aura nAraka napuMsaka ina sabo kA samilita nauvAM alpabahutva kahate hai - 'yAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINaM jalayarINaM thalayarINa - ityAdi / TIkArtha - he bhadanta / ina tiryagyonika striyo ke jalacaratiryagyonika striyoM ke, "thalayarINaM" sthalacara tiryagyonikasiyo ke, tathA - "khahayarINaM" khecara tiryagyonika striyo ke tathA have sUtrakAra vizaSane laIne tiryaM ca strI, purUSa ane napusaka manuSya strI, purUSa napusaka, deva, strI purUSa ane nAraka napusaka A badhAnu sa`milita navamuM alpa bahupaNu u che. - "payAsi NaM bhaMte! tirikkhajoNitthINa jalayarINaM thalayarINa" tyAhi. TIkA-huM bhagavan A tiya caiAnika striyeAmAM jalacara tiya gyeAnika triyAmAM, 'thalayarINa" sthAyatiryagyoni striyAM, tathA "khahayarINa" meyara tiryagyoniH striyo Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre sthalacarapuruSANAm. 'khahayarANaM' khecarapuruSANAm 'tirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' tiryagyonikanapuMsakAnAm 'egiMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsakANaM' ekendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm. 'puDhavIkAiyae giMdiyatirikkha joNiyaNa puMsagANaM' pRthivI kAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm. 'AukkAiyae giMdiyatirikkhajoNiyaNapusagANaM' apkAyikai kendriya tiryagyonikanapuMsakAnAm 'jAva vaNassa ikAiya ergidiya tirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' yAvadvanaspatikAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakAnAm / atra yAvatpadena tejaskAyikai kendriyatiryagyonikanapuMsakAnAM grahaNaM bhavati / tathA 'caiI diyati rikkhajoNiyaNapuMsagANaM' hIndriyatiryagyonikanapusakAnAm tathA --- 'teidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' zrIndriyatiryagyonikanapuMsakAm, tathA cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM' caturindvitiryagyonikanapuMsakAnAm tathA paMcidiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM' "tirikkhajoNiyapurisANaM" tiryagyonika puruSo ke "jalayarANa" jalacara puruSo ke, "thalayarANaM" sthalacara puruSo ke, "khahayarANaM" khecara puruSo ke "tirikkhajANiyaNapuMsagANaM" tiryagyonika napuMsako ke "e giMdiyati rikkha joNiyaNapusagANaM" ekendriyatiryagyonikanapuMsako ke - arthAt - " puDhavIkAiyae giMdiyati rikkhajoNiyaNapuMsagANaM" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonikanapusako ke tathA "AukkAiyaegiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM" apkAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsako ke, "jAva vaNassaikAiyae giMdiyatirikkhajo - NiyaNapuMsagANaM" yAvat--- tejaskAyikaekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke, vAyukAyika ekendriya tiryagyonika napuMsakoM ke vanaspatikAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsako ke, tathA - " veiMndiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" do indriya vAle tiryagyonikanapuMsako ke, tathA - "teiMdiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM" teindriya tiryagyonika napusakoM ke tathA - "cauridiyatirikkhajoNiyaNa puMsagANaM" cauindriyatiryagyonikanapusako ke, tathA----"yaciMbhA tathA "tirikkhajoNiyapurisANaM" tiryagyoniGa puraSomA 'jalayarANa" 4sayara SomAM "thalayarANaM" sthasayara puraSobhA "khahayarANaM' meyara puraSosA "tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" tiryagyonim nayu sabhA " pagidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" me ndriyavAnA tiryagyoniH napu sobhA "puDhavIkA vyapargidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANa" pRthvIzrayi ye hai driyavAjA tiryagyoni napusobhA tathA "AukAiyapagidiyatirikkhajo piyaNapuMsagANaM" ayi me driyavANA tiryagyoni napuMsajhemA ''jAva vaNassaikAiyapagidyitirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yAvat tesA me driyamANA tiryagyonim nayu sImA, vaayukAyika eka indriyavALA tiryaMgyAnika napusakema, vanaspatikAya vALA ekaRdriyavALA tirthIjyoni napuM sabhA tathA " veiMdiyatirikkhajoNiya puMsagANaM" me driyavAjA tiryagyoniGa napusabhA tathA "teI diyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" RNa edriyavANA tiryagyoni napunapuMsamebhA tathA - "cauridiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" yA24 driyavAjA tiryagyoni nathu sabhA tathA - "paMcidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagANaM" pAya indriyovANA tiryagyoniGa 622 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 22 vizeSatastiryagAdInAM saMmizraM navamamalpava hutvam 423 paJcendritiryagyonikanapuMsakAnAm 'jalayarANaM' jalacarANAm. 'thalayarANaM' sthalacarANAm 'khahayarANaM' khecarANAm 'maNussitthINaM' manuSyastrINAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikAnAm karmabhUmisamutpannastrINAm evamagre'pi / 'akammabhUmiyANaM' akarmabhUmikastrINAma 'aMtaradIviyANaM' antaradvIpakamanuSyatrINAm / 'maNussapurisANaM' manuSyapuruSANAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikAnAM manuSyapuruSANAm. 'akammabhUsiyANaM' akarmabhUmikamanuSyapuruSANAm 'aMtaradIvayANaM' antaradvIpakamanuSyapuruSANAm / tathA--'maNussaNapuMsagANaM' manuSyanapuMsakAnAm 'kammabhUmiyANaM' karmabhUmikamanuSyanapuMsakAnAm 'avAsmabhUmiyANaM' akarmabhUmikamanuSyanapuMsakAnAm 'aMtaradIvagANaM' antaradvIpakamanuSyanapuMsakAnAm tathA-'devisthINaM' devastrINAm 'bhavaNavAsaNINaM' bhavanavAsinIdevInAm 'vANamaMtarININaM' vAnavyantarINAm 'joisiNINaM' jyotipkInAM devInAm 'vemANiNINaM' vaimAnikInAM devInAm 'devapurIsANaM' devapuruSANAm. 'bhavaNavAsiNaM' bhavanavAsinAM devapuruSANAm diyatirikkhajoNiyaNasagANaM" paJcendriyatiryagyonikanapuMsako ke-"jalayarANaM, thalayarANaM", jalacaro ke sthalacaro ke, khecaro ke "maNussitthINaM" manuSyatriyo ke arthAt"kammabhUmiyANaM" karmabhUmi meM utpanna huI manuSya striyoM ke, "akammabhUmiyANaM" akarmabhUmimeM utpanna huI manuSya striyo ke, "aMtaradIviyANaM" antara dvIpa meM utpanna huI manuSya striyo ke, "maNussapurisANaM" manuSyapuruSo arthAt- "kammabhUmiyANaM" karmabhUmi meM utpanna hue manuSyapuruSo ke "akasmabhUmiyANaM" akarmabhUmi meM utpanna hue manuSya puruSo ke "aMtaradIvayANaM" antaradvIpa meM utpanna hue manuSya puruSoM ke, tathA "maNussaNapuMsagANaM" manuSya napuMsakoM ke arthAt "kammabhUmiyANaM" karmabhUmika manuSyanapuMsakoM ke, "akasmabhUmiyANaM" akarmabhUmika manuSya napuMsako ke "aMtaradIvagANaM" antara dvIpakamanuSyanapuMsako ke tathA-"devitthINaM" devatriyo ke arthAt "bhavaNavAsiNINaM" bhavanavAsi devatriyo ke, "vANamaMtarINaM" vAnavyantara devastriyo ke, "joisiNI]" jyotiSka devastriyo ke, "vemANiNINaM" vaimAnika devastriyoM ke "devapurisANaM" nathu sImA, "jalayarANa thalayarANaM" sy|maa, sthasa-yazabhA, mey|maaN "magussitthINa" manuSyastriyAmA arthAta 'kammabhUmiyANa" bhabhUmimA panna thayeTI manuSya striyAmA "aka 'mmabhUmiyANaM" mabhUmimA utpanna yetI bhanu05 striyAmA "aMtaradIviyANa" 24 tadIyamA utpanna yetI manuSyastriyomA "maNussapurisANa" manuSya 53SAmA arthAt 'kammabhUmiyANa' 4ma bhUmimA 5-na thayo manuSya pu3SobhA "akammabhUmiyANa" mama bhUmimA utpannathayesA bhanuSya 53SAMbhA "ataradIvagANaM' matadIpamA utpanna thayesA manuSya 53dhAmA tathA "devitthoNaM' vastriyAmA arthAt "bhavaNavAsINa" bhavanavAsi vomA-saTase bhavanavAsi vastriyAmA "vANamaMtarINaM" yanta2 vastriyAmA "joisiNINa" jyoti he striyomA "vemANiNINaM" vaimAni pastriyAmA "devapurisANaM" heva 53mA Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa. jIvAbhigamasUtre 624 'vemANiyANaM' vaimAnikAnA devapuruSANAm / 'sohammagANaM' saudharmakAnAm 'jAva gevejjagANaM' yAvadgreveyakAnAm yAvatpadena IzAnasanatkumAramAhendralAntakamahAzukrasahasrArA''nataprANatAraNAcyutaparyantAnAM devAnAm, tathA--'aNuttarovavAiyANa anuttaropapAtikAnAm, 'NeraiyaNapuMsagANaM' nairayikanapuMsakAnAm 'rayaNappabhApuDhavINeraiyaNa sagANaM jAva ahesattamapuDhavINeraiyaNapuMsagANa ya' ratnaprabhApRthivInairayikanapusakAnAM yAvadadhaHsaptamapRthivInairayikanapusakAnAM ca. atra yAvatpadena zarkarAprabhAvAlakAprabhApaGkaprabhAdhUmaprabhAtamaHprabhApRthivInairayikanapuMsakAnAM sagraho bhavatIti jJeyam 'kayare kayare hito' katare katarebhyaH 'appA vA' alpAvA 'vahuyA vA' bahukA vA 'tullA vA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA veti praznaH, bhagavanAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he devapuruSoM ke arthAt "bhavaNavAsiNaM" bhavanavAsidevo ke bhavanavAsi devapurupo ke "vemANiyANaM" vaimAnika deva puruSoM ke, "sohammagANaM" saudharmaka devapurupoM ke "jAva gevejjagANaM" yAvat IzAn, sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta inakalpoM ke devapuruSo ke tathA graiveyaka devapuruSo ke, tathA--"aNuttarovavAiyANaM" anuttaropapAtika deva puruSo ke, tathA--"NeraiyaNapuMsagANaM" nairayikanapuMsakoM ke arthAt "zyaNappabhA puDhavINeraiyaNapuMsagANaM" ratnaprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke-yAvat-zarkarA prabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke, vAlukA prabhA pRthivI ke nairayikanapusako ke, pacaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsako ke, dhUmaprabhA pRthvI ke nairayika napusakoM ke tamaHprabhA pRthivI ke nairayikanapuMsako ke aura adhaH saptama pRthivI ke nairayika napuMsako ke bIca meM "kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA" kauna kina se alpa hai ? kauna kinase bahuta hai kauna kinake barAvara haiM ? aura kauna kina se vizeSAdhika hai ? uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! mAt 'bhavaNavAsiNa" savanavAsi vomAM-sanavAsi va 53SAmA "vemANiyANa" vaimAni 153yAmA "sohammakANaM" saudhana va53SAmA "jAva gevejjANaM" yAktU zAna, sanabhA2, mADandra, praha, sAnta, bhaDAzudra, sasAra, mAnata, prAti, mA2 atyuta m| yAnA vadhuSobhA tathAavaya hek53SAmA tathA "aNuttarovavAiyANa" manu ta5pAti 53SAmA tathA "NeraiyaNapuMsagANaM" naiyi nasamA arthAt "rayaNa ppabhApuDhavINeraiyaNa sagANa" 29namA pRthvInAM naiyi nayu sImA, yAvat 142 // pramA pRthvInA nairAcika napuMsakomAM vAlukAprabhA pRthvInA narayika napuMsakamAM, paMkaprabhA pRthvInA narayika napusakema, dhUmaprabhA pRthvInA nairayika napuMsakamA, tama:prabhA pRthvInA 2thi nasamA bhane asatabhI pRthvInA nAya nasabhA" kayare kayarehito appA vA, vahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA" ByAnAthI 2585 ch| cha ? koNa konAthI vadhAre che? ke kenI barobara che? ane keNa kenAthI vizeSAdhika che ? sA prazna uttaramA prabhu gautamasvAmIna. 4 cha ?--"goyamA! aMtaradIvagaakammabhU Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU0 22 vizeSatastiryagAdInAM samizra navamamalpavahutvam 625 gautama ! 'aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussitthIo maNussapurisA ya' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca 'ee NaM do vi tullA savvatthovA' ete khala striyA puruSAzca dvaye'pi tulyAH sarvastokAH, he gautama ! sarvastokAH, sarve'bhyo'lpAH antaraddIpakamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca bhavanti tathA ete dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyAzca yugaladharmopetatvAditi / antaradvIpakamanuSyastrIpuruSApekSayA 'devakurUttarakuru akammabhUmiga maNussitthIo maNussapurisA ya' devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca 'saMkhejjaguNA' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, tathA-'eeNaM do vi tullA' svasthAne ete khala dvaye'pi paraspara tulyA bhavantIti / 'evaM harivAsarammagavAsa.' evam-pUrvavadeva devakurvAdimanuSyastrIpuruSApekSayA harivarSaramyakavarSAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA ime parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'evaM hemavayaheraNNavaya akammabhUmiga maNussitthIo maNussapurisA ya saMkhejjaguNA' harivarSaramyakavarSastrIpuruSApekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastriyo manuSyapuruSAzca saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA, svasthAne haimavatahaiaMtaradIvagaakammabhUmigaNusitthIo maNussapurisA ya" he gautama ! antaraddIpaka manuSya striyAM aura antara dvIpaka manuSya puruSa "ee NaM do vi tullA savvatthovA" sabase kama hai aura ye donoM svasthAna meM barAbara haiN| kyo ki inakA yugalika dharma hai / antara bhUmika manuSya strI aura puruSo kI apekSA "devakurUttarakuruakammabhUmigamaNussitthIo maNussapurisA ya saMkhejjaguNA eteNaM do vi tullA" devakuru aura uttara kuru rUpa akarma bhUmi kI manuSya striyAM aura manuSya puruSa saMkhyAta guNe adhika hai / tathA ye donoM paraspara meM tulya haiN| "evaM harivAsarammagavAsa0" isI prakAra devakuru uttarakuru manuSya strI aura manuSya puruSo kI apekSA harivarSa aura ramyaka varSa rUpa akarmabhUmi kI manuSya striyAM aura manuSya puruSa saMkhyAta guNe adhika hai aura svasthAna meM ye Apasa meM barAbara hai / "evaM hemavayahairaNNavaya0" isI prakAra harivarSa aura ramyaka varSa kI manuSya striyo evaM puruSo kI apekSA haimavata aura hairaNyavata rUpa akarmabhUmi migamaNussitthIo maNustapurisAya" gautama | matadIpanI manuSyastriyo bhane mAtara dvIpanA mnussypuss| "ee NaM do vi tullA savvatthovA" se bhanne svasthAnamA masa2 cha kemake--teo yugalika dharmavALA che ane aMtaradvIpanI manuSya stri ane purUSa karatA sauthI mAchA cha "devakurUttarakuru akammabhUmigamaNussitthIo maNussapurisAya saMkhejjaguNA ete NaM do vi tullA" 3 mana uttara3335 mamabhUminI manuSyastriyA mana manuSya 13SA se jyAta padhAre 4hyA cha bhane 52852 se ganne s25|| che. "evaM harivAsarammagavAsa." se prabhArI vA3 bhane uttara 13 manuSyastriyo bhane manuSya 53 // 42tAM harivarSa ane ramyakavarSa rUpa akarmabhUminI manuSya stri ane manuSya purUSe saMkhyAta gaNA dhAre cha. mane svasthAnamA tayA 52252mAM tulya che. "evaM hemavayaheraNNavaya0" mera pramANe harivarSa ane ramyakavarSanI manuSyastri ane manuSya purU karatAM haimavata ane Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 jIvAbhigamasUtre raNyavatakSetrasthA ime parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejaguNA' haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyastrIpuruSApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyapuruSA dvaye'pi sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA saMkhejjaguNAo' bharataira vatamanuSyapuruSA pekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuvyastriyo dvayyo'pi sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / tathA svasthAne parasparaM tulyAzca bhavanti / 'pucavideha avaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA' bharatairavatakarmabhUmikamanuSyastryapekSayA pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyA bhavantIti 'puvva videhAvaravidehakammabhUmigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA' pUrvavidehAparavidehamanuSyapurupApekSayA pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyastriyaH dvayyo'pi saMkhyeyaguNAdhikAH kI manuSya striyA aura manuSya purupa sakhyAtaguNe adhika hai tathA svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai "bharaheravayakammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata kSetra aura airavata kSetra rUpa karmabhUmi ke manuSya purupa haimavata aura hairaNyavatarUpa akarmabhUmi kI manuSya striyAM evaM manuSya puruSo kI apekSA saMkhyAta guNe adhika haiN| aura svasthAna meM ye Apasa meM samAna hai "bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra ke manuzya puruSo kI apekSA yahAM kI manuSya striyAM sakhyAta guNI adhika haiM tathA svasthAna meM ye paraspara meM tulya hai "pucavideha avaravideha kammabhUmigama NussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharata aura airavata kSetra kI manuSya striyoM kI apekSA pUrva videha aura apara videha rUpa karma bhUmi ke manuSya puruSasakhyAta guNeM adhika haiM / tathA ye svasthAna meM paraspara meM tulya hai 'puvvavidehAvaravideha kammabhUmigamaNussitthiyAo. dovi tullA saMkhejjaguNA" pUrvavideha aura aparavideha rUpa karmabhUmika puruSoM kI apekSA hairazyata rUpa akarmabhUminI manuSyastri ane manuSya purUSa sa khyAtagaNu vadhAre cha. tathA svasthAnamA-52252mA tusya che. "bharaheravayakammabhUmigamagussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" bharatakSetra bhane bhairavatakSetra 35 bhabhUminA manuSya purUSe haimavata ane heraNyavata rUpa akarmabhUminI manuSyastri ane manuSya purU 42di sadhyAtama padhAre bhane 21sthAnamA tem| 52252mA tulya che "bharaheravayakammabhUmigamaNussitthIo do vi tullA sakhejjaguNA" bharata mane meravata kSetranA manuSya 5342di tyAMnI manuSya striya saMkhyAtagaNI vadhAre che. tathA svasthAnamAM e paraspara tulya che. "puvavideha avaravideha kammabhUmigamaNussapurisA do vi tullA saMkhejjaguNA" marata Ane aravata kSetranI manuSyanna karatA pUrva videha ane aparavideha rUpa karmabhUminA manuSya yu32|| sadhyA padhAre cha. tathA tamA svasthAnamA 52252 tulya cha "pulvavidehAvaravibhUdehakammamigamaNussitthiyAo do vi tullA saMkhejjaguNA" pUpiDa mane 552 viTeDa 35 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VUUUUUUU prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 22 vizepatastiryagAdInaM saMmizra navamamalpabahutvam 627 saptaviMzatiguNatvAt , svasthAne tu parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'aNuttarovavAiyadevapurisA asaMkhejjaguNA' pUrvavidehAparavidehamanuSyastryapekSayA anuttaropapAtikadevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavanti atrata uparitanatraiveyakAdArabhya pazcAnupUrvyA'gretanA AnatakalpaparyantA devapuruSA yathottaraM sakhyAtaguNAH, tathAhi-'uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA' anuttaropapAtikadevApekSayA uparitanapraiveyakadevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikAstebhyo 'jAva ANatakappe devapurisA / saMkhejjaguNA' madhyamapraiveyakadevapuruSAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'dhastanauveyakadevapuruSA saMkhyeyaguNA, tebhyo'cyutakalpadevapurupAH sakhyeyaguNAH, tebhya AraNakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAH, tebhyaH prANatakalpadevapuruSAH sakhyeyaguNAH, pUrva videha aura pazcima videha rUpa karmabhUmi kI manuSyastriyAM saMkhyAta guNI adhika hai kyoki ye yahAM ke manuSyo kI apekSA 27 satAIsa guNI adhika hotI hai. yathA svasthAna meM ye paraspara meM tulya hai "anuttarovavAidevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrvavideha aura pazcima videha kI manuSya striyo kI apekSA anuttaropapAtika deva puruSa asakhyAta guNe adhika haiM / "uvarimagevejjadevapurisA saMkhejjaguNA" uparitana aveyaka ko lekara pazcAnupUrvI se Anata kalpake deva puruSa sakhyAta guNe haiM, jaise-anuttaropapAtika deva puruSo kI apekSA uparitana aveyaka ke jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika hai| "jAva ANatakappe devapurisA saMkhejjaguNA" yAvat Anata kalpa meM jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika haiM / bhAva isakA aisA hai-anuttaropapatika devo kI apekSA uparitana aveyaka deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai| inakI apekSA madhyama praiveyaka ke deva puruSa sakhyAta guNe adhika hai. inakI apekSA adhastana graiveyaka ke jo devapuruSa hai ve sakhyAta guNe adhika hai| inakI apekSA acyutakalpa ke jo devapuruSa hai . ve sakhyAta guNe adhika hai| inakI karmabhUminA purUSe karatA pUrva videha ane pazcima videha rUpa karmabhUminI manuSya sviye saMkhyAtagaNI vadhAre che. kemake teo tyAMnA manuSyo karatA 27 satyAvIsa gaNI vadhAre hoya che tathA 21sthAnamA tamA 52252 tukSya *che "aNuttarovavAyadevapurisA asaMkhejjaguNA" pUrva videha ane pazcima videhanI manuSya striyA karatA anuttaropapAtika devapurUSa asaMkhyAta gA padhAre "uvarimagevejadevapurisA saMkhejjaguNA" paritana peya ne sana pshcaanupUvathI AnatakalpaparyAnA deva purUSo saMkhyAlagaNA vadhAre che. jemake-anuttaropapAtika deva 53 // 42diparitana deyanA 2 hekyuSo cha, tes| sayAta vadhAre cha. "jAva ANata. kappe devapurisA saMkhejjaguNA" yAvat mAnata 465mA 2 vY3| cha, tamA saatgaa| vadhAre che. A kathanane bhAva e che ke--anuttaropAtika deve karatA uparitana zaiveyaka devapurU sa khyAtagaNuM vadhAre che tenA karatA madhyama veyaka devapurU saMkhyAtagaNA vadhAre che. tenA karatAM adhastana raiveyakana je deva purUSa che, teo sakhyatigaNuM vadhAre che. tenA karatAM azruta Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jIvAbhigamasUtre tebhya AnatakalpadevapuruSA sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / athAgre - asaMkhyAtA' pradarzyante -- 'ahemattamAe puDhacI rayaNapuMsagA saMkhejjaguNA' AnatakalpadevapuruSApekSayA adha' saptamyAM pRthivyAM nairayikanapurakA asaMkhyAnaguNAdhikA bhavantIti / 'chaTTIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' samamapRthivInAra kanapuMsakApekSayA paSThyAM tama prabhApRthivyAnArakanapuMsakA asaMkhyAtaguNA adhikA navantIti / 'mahassAre kappe devapurisA asaMkhajjaguNA' tamApRthivInArakanapuMsakApekSayA sahasrAradevakraye devapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'mahAsukke kappe devapurisA asakhejjaguNA' mahatrArakanpadevapuruSApekSayA mahAzukrakalpadevapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti | 'paMcamI puvI saNa puMsagA asaMkhejjaguNA' mahAzukrakalpadevapuruSApekSayA paJcamyA pRthivyAM apekSA AraNakapa ke jo deva puruSa haiM ve saMkhyAta guNe adhika hai / inakI apekSA prANatakapa ke jo deva puruSa hai ve sakhyAta guNe adhika he aura inakI apekSA jo Anata kalpa ke deva puruSa hai ve saMkhyAta guNe adhika haiM / yahAse Age asakhyAta guNeM kahate haiM'ahe sattamA puDhavIe NeraDayaNapuMsagA asaMkhejjaguNA " Anata kalpa ke devapuruSoM kI apekSA agha saptamI pRthivI meM jo nairayika napuMsaka hai ve asaMkhyAta guNe adhika haiM / "DIe, puDhavIe NeraDayaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" chaThI pRthivI ke jo nairayika napusaka he va saptamanAra kanapuMsakoM kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hai " sahassAre kappe-devapuriyA asaMkhejjaguNA" sahasrArakalpa meM jo deva puruSa hai ve chaThavIM pRthivI ke nairayikanapusakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika haiM / "mahAmukke kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mahAzuka kapa meM jo deva puruSa haiM ve sahasrArakalpa ke deva puruSoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai| "paMcamI puDhavIe rayaNa puMsagA asaMkhejjaguNA" pAMcavIM pRthivI meM jo nairayika kalpanA je devapuruSa che, tee sa khyAtagaNA vadhAre che tenA karatAM AraNu kalpanA je deva. purUSa che. teo sakhyAtagaNA vadhAre che, tenA karatAM prANata kalpanA je deva purUSo che, tee saMkhyAtagaNA vadhAre che. ane tenA karatAM AnatakalpanA devapurUSA che, te saMkhyAtagaNuA badhAre he adidhI Aga adhyAyAnu udhana re che " bhadde sattamA puDhavIpa NerayA ajjaguNA" Anana upanA hevA 42tA saptabhI pRthvImA ne nari na te mayA padhAre he chaTTIpa, puDhavINa Neralaya NapuMsagA assejjjunA'' chaThThI pRthvInA teyika napuMsakA mAtamI pRthvInA nAgyuM napuMsakeA karatAM asa MkhyAta ta "sahamAre kappe devapurisA amaMsejjaguNA" sahasAra yUnA va zrI pRthvInA negayi nayusa tAM asaMkhyAta gAyA vadhAre "mahApa devapurisA asaMsejjaguNA" mahAzuka 45mAM je deva purUSaSa che samara kalpanA devapurUSo karatAM asa MkhyAtagaNA vadhAre che "paMcamIpa puDhavIpa 'pAMgI pRthvInA ne napuMma bhI udayanA hevapuSo rayaNa Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pre 2 sU021 vizeSatastiryagAdInAM saMmizra navamamalpavahutvam 629 nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' paJcamapRthivInArakanapuMsakApekSayA lAntakakalpe devapuruSA asakhyeguNAdhikA bhavantIti / 'cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhajjaguNA' lAntakadevapuruSApekSayA caturthI pRthivyA nArakanapuMsakA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'baMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' caturtha pRthivInArakanapuMsakapekSayA brahmaloke kalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavanti iti / 'taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' brahmalokadevapuruSApekSayA tRtIyasyAM pRthivyAM nairayikanapuMsakA asaMkhyeyaguNA adhikA bhavantIti / 'mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' tRtIyapRthivInairayikanapuMsakApekSayA mAhendre kalpe devapuruSA asakhyeyaguNA adhikA bhavanti / 'saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' mAhendrakalpadevapuruSApekSayA sanatkumArakalpe devapuruSA' asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'doccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' sanatkumArakanapuMsaka hai ve mahAzukrakalpa ke deva puruSo kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika hai "laMtae kappedevapurisA asaMkhejjaguNA" lAntaka kalpa meM jo deva puruSa hai ve pA~cavIM pRthivI ke nAraka napuMsakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai| "cautthIe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' lAntaka kalpake devapuruSoM kI apekSA caturthI pRthivI ke jo nAraka haiM ve asakhyAtaguNe adhika haiM / "vaMbhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" brahmaloka kalpa meM jo deva puruSa haiM ve caturthI pRthivI ke nArakoM kI apekSA asakhyAtaguNe adhika hai / 'taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" brahmalokakalpa ke devapuruSo kI apekSA tRtIya pRthivI meM jo nairayika napuMsaka haiM ve asaMkhyAtaguNe adhika haiN| "mAhiMde kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" tRtIya pRthivI ke nArako kI apekSA mAhendrakalpa ke devapuruSa asaMkhyAtaguNe adhika hai "saNaMkumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" mAhendrakalpa ke devapuruSo kI apekSA sanatkumAra kalpa meM jo deva puruSa haiM ve asakhyAtaguNe adhika hai / "doccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asakhajja42tA asabhyAtazaya vadhAre che "laMtae kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" sAnta: 485nA he 53the| pAyabhI pRthvInA nA24 napuMsI 42di sasa yAta! vadhAre cha. "cautthIe puDhavIe raiyaNapuMsagA asakhejjaguNA" sAnta 46panA 1353 // 42tAM yAthI pRthvInA naa2hai| asacyAta vadhAre cha. "vabhaloe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" prayo kalpamAM je devapurUSe che, teo cethI pRthvInA nairayika karatA asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. "taccAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" prazasa 45nA heva53Sa! 42tA zrI pRthvInA narayi nasa! asa syAtaga dhAre che. "mAhiMde kappe devapurisA asaMkhe. jjaguNA" trI pRthvInA nA 42tA bhADandra 485nA kSu3ko asabhyAtaga dhAre che. "saNakumAre kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" bhADendra 485nA va 53 // 32tAM sanamA2 465nA hevaY3So 2masa jyAta! vadhAre che "doccAe puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtra lpadevapuruSApekSayA dvitIyasyAM pRthivyAM nArakanapuMsakAH asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' dvitIyanArakanapuMsakApekSayA antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / ato'gre videhaparyantaM sakhyAtAH pradayante-'davakuru uttarakuru akammabhUmiga maNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA' antaradvIpakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhRmikamanuSyanapuMsakA sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA ime svasthAne parasparaM tulyAzca bhavanti / 'evaM jAba videhatti' evaM yAvadvideha iti, ayaM bhAvaH-antaradvIpakamanuSyanapuMsakApekSayA devakurUttarakurvakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA-ime dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyA eva bhavanti, evaM harivarparamyakavarSakAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH devakuruttarakurumanuSyanapuMsakApekSayA sakhyeyaguNAdhikA bhavanti, guNA" sanatkumAra kalpa ke devo kI apekSA dvitIya pRthivI meM jo nairayikanapuMsaka hai ve asakhyAtaguNe adhika hai "aMtaradIvagaakammabhUmigamaNussaNapuMsagA asaMkhajjaguNA" dvitIya pRthivI nairayika napuMsakoM kI apekSA antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya napuMsaka asaMkhyAtaguNe adhika haiM / __aba devakurUttarakuru se lekara videha paryanta ke saMkhyAtaguNe kA kathana karate hai-"devakuru uttarakuruakammabhUmigamaNussaNapuMsagA do vi tullA saMkhejjaguNA" antara dvIpaka akarmabhUmika manuSya napuMsakoM kI apekSA devakuruttarakuru rUpa akarmabhUmi ke manuSyanapuMsaka sakhyAtaguNe adhika haiM / tathA ye svasthAna meM paraspara tulya hai "evaM jAba videhatti" isI prakAra videha taka jAnanA cAhie isakA bhAva aisA hai -devakuru uttarakuru ke manuSyanapuMsaka antara dvIpaka manuSyanapuMsako kI apekSA sakhyAtaguNe adhika haiM, tathA--ye dono svasthAna meM paraspara meM tulya hai| isI prakAra harivarpaka aura ramyaka varSaka akarmabhUmikamanuSyanapuMsaka devakUrvAdi manuSyanapuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai / tathA ye donoM Apasa meM svasthAna kI asaMkhejjaguNA" sanamA2 465na / 42di mIla kAnA nairthinyus| masabhyAta bhI padhAre che 'ataradIvagaakammabhUmiga maNussaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" jI pRthvInA narayika napuMsaka karatAM aMtaradvIpa ja akarmabhUminA manuSya napuMsaka asaMkhyAtagaNuM vadhAre che. ' have devakurU ane uttarakurUthI laIne mahAvidehaparyantanA saMkhyAtagaNanuM kathana karavAmAM Ave che.- "devakuru uttarakuru akammabhUmigamaNussaNapusagA do vi tullA saMkhejjaguNA" aMtaradvIpanA akarmabhUminA manuSyana, saka karatA devakurU ane uttarakurU rUpa akarma bhUminA manuSya napuMsake saMkhyAtagaNuM vadhAre che tathA teo svasthAnamAM parasparatulya che. 'evaM jAva videhatti" me prArathI (4 paryantanu 4thana sabhAmA 4thananA bhAva e che ke-devakurUane uttarakurUnA manuSyanapuMsake aMtaradvIpanA manuSyAnapuMsaka karatAM saMkhyAtagaNuM vadhAre che ne te banne svasthAnamAM paraspara tulya che eja pramANe harivarSa ane ramyakavarSa akarmabhUminA manuSyanapuM ke, devakurU vigere manuSya napuMsaka karatAM Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra 2 sU022 vizeSatastiryagAdInAM saMmizra navamamalpabahutvam 631 tathA ime dvaye'pi svasthAne parasparaM tulyAzca bhavantIti / tathA-harivarSaramyakavarSamanuSyanapuMsakApekSayA haimavatahairaNyavatAkarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti, svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / tathA-haimavatahairaNyavatamanuSyanapuMsakApekSayA bharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti svasthAne ime dvaye'pi parasparaM tulyAzca bhavanti / tathAbharatairavatakarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA svasthAne ime parasparaM tulyAzca bhavantIti / 'IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA' pUrvavidehAparavidehakarmabhUmikamanuSyanapuMsakApekSayA IzAnakalpe devapuruSA asaMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' IzAnakalpadevapuruSApekSayA IzAnakalpe devastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'sohamme kappe devapUrisA saMkhejjaguNA' IzAnakalpadevastryapekSayA saudharmakalpe devapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo' saudharmakalpadevapuruSApekSayA saudharmakalpe devastriyaH sakhyAtaguNAapekSA tulya hai haimavata evaM hairaNyavata akarmabhUmika manuSya napuMsaka harivarSa aura ramyaka varSa ke manuSya napuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai evaM svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai / bharatakSetra aura -airavata kSetra ke jo manuSya napuMsaka haiM ve haimavata aura hairaNyavata manuSya napuMsako kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai aura svasthAna meM ye Apasa meM tulya hai bharatakSetra evaM airavata kSetra ke manuSya napuMsako kI apekSA pUrvavideha aura aparavideha ke jo manuSya napuMsaka hai ve saMkhyAtaguNe adhika hai / tathA svasthAna meM ye donoM paraspara tulya hai "IsANe kappe devapurisA asaMkhajjaguNA" IzAna kalpa meM jo devapuruSa hai ve pUrva videha aura pazcimavideha ke manuSyanapuMsako kI apekSA asaMkhyAtaguNe adhika hai / "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" IzAna kalpa meM jo devastriyA~ hai ve IzAna kalpa ke devapuruSoM kI apekSA saMkhyAtaguNI adhika hai / "sohamme kappe devapurisA saMkhejjaguNA" saudharmakalpa meM jo deva puruSa hai ve IzAna kalpa kI saMkhyAtagaNuM vadhAre che tathA te beu parasparamAM tulya che. haimavata ane TheraNyavata akarma bhUminA manuSyanapuMsaka harivarSa, ane ramyaka varSanA manuSya napuMsako karatAM saMkhyAlagaNA vadhAre che. ane svasthAnamAM teo parasparamAM tulya che bharatakSetra ane eravatakSetranA manuSya napuMsake karatA pUrva videha ane aparavideDanA je manuSya napu sake che, teo saMkhyAtagaNa padhAre che tathA svasthAnamA mA bhanna tulya che. 'IsANe kappe devapurisA asaMkhejjaguNA" IzAna kalpanA devapurUSo, pUrva videha ane pazcima videhanA manuSya napuMsake karatAM asaM. dhyAta5 dhAre cha. "IsANe kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" zAnadayanI pastriyo zAna 485nA vapuSA 42al sabhyAtagaNI vadhAre che. "sohamme kappe devapurisA saMkhe jjaguNA" saudha 465mA 2 1535o cha teso zAna panI upastriyo 42ta sabhyAtaA padhAre che "sohamme kappe devitthiyAo sakhejjaguNAo" sIdhama 45mA 2 deva Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigamasUtre 632 dhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA' saudharmakalpadevastryapekSayA bhavanavAsidevapuruSA asakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo' bhavanavAsidevapuruSApekSayA bhavanavAsideva striyaH sakhyAtaguNAdhikA bhavanti / 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA' bhavanavAsidevastryapekSayA etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nArakanapuMsakA asakhyAtaguNAdhikA bhavantIti, 'khahayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' ratnaprabhAnArakanapuMsakApekSayA khecaratiryagrayonikapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'khahayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' khecaratiyagayonikapuruSApekSayA khecaratiryagayonikastriyaH sakhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' khecaratiryagyonikasyapekSayA sthalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayaratirikkhajodevastriyoM kI apekSA saMkhyAtaguNe adhika hai / sohamme kappe devitthiyAo saMkhejjaguNAo" saudharma kalpa meM jo devastriyA~ hai ve saudharma kalpa ke devapuruSo kI apekSA saMkhyAtaguNI adhika hai / "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA" saudharmakalpa kI devastriyo kI apekSA bhavanavAsI devapurupa asaMkhyAtaguNe adhika hai / "bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo" bhavanavAsI devastriyA~ bhavanavAsI devapuruSo kI apekSA sakhyAtaguNI adhika haiM / "imIse rayaNappabhAepuDhavIe NeraiyapuMsagA asaMkhejjaguNA" bhavanavAsi devastriyo kI apekSA isa ratnaprabhA pRthivI meM jo nArakanapuMsaka hai ve asaMkhyAtaguNe adhika hai| "khahayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" ratnaprabhA pRthivI ke nairayika napuMsakoM kI apekSA vecaratiryagyonika puruSa saMkhyAtaguNe adhika haiN| "khahayaratirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo" khecaratiryagyonika puruSo kI apekSA khecarati ryagyonika striyA~ sakhyAtaguNI adhika haiN| 'thalacaratirikkhajoNiya purisA saMkhejjaguNA" khecaratiryagyonika striyo kI apekSA sthalacaratiryagyonika puruSa sakhyAtaguNe adhika hai| "thalacaratirikkhajoNitthiyAo saMjjaguNAo" sthalacara tiryagyonika striyA cha, tamA sIdhabhayanA hevapuSA 42tA sadhyAtagaNI vadhAre cha. "bhavaNavAsidevapurisA asaMkhejjaguNA" saudhama 485nI pastriyA 42 // sapanapAsiva 53pI asaNyAtadhAre cha. "bhavaNavAsidevitthiyAo saMkhejjaguNAo" sapanA pAsI vstry| sapanapAsi heva 535o 42tA sabhyAtI padhAre cha. "imIse rayaNa ppabhAe puDhavIpa NeraiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" bhavanavAsI devastriyA 42tA sA ratna pramA pRthvImA re naa24ns| cha, tyo asaNyAnani, qdhAre che "khahayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" 2tnamalA pRthvInA ne2yi4 ns| 42di meyaratiya yoni 531 sadhyAta! vadhAre cha. "khahayaratirikkhajoNiyatthiyAo saMkhejjaguNAo" ya2tiya-yoni 53|42t meyara tiyayAni striyA - sadhyAtagaNI padhAre che "thalayara tirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' yatiya yoni striyo- 42tA sthAyara tiya yoni Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIko pra0 2 sU022 vizeSatastiryagAdinAM saMmizra navamamalpavahutvam 633 NitthIo saMkhejjaguNAo' sthalacaratiryagayonikapuruSApekSaNA sthalacaratiryagyonikastriyaH saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA' sthalacarastryapekSayA jalacaratiryagyonikapuruSAH saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA-'jalayaratirikkhajoNitthIo saMkhejjaguNAo' jalacaratiryagyonikapuruSApekSayA jalacaratiryagyonika striya. saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'vANamaMtaradevapurisA saMkhejjaguNA' jalacarastryapekSayA vAnavyantaradevapuruSAH sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / tathA-'vANamaMtaradevitthIyo saMkhejjaguNAo' vAnavyantaradevapuruSApekSayA vAnavyantaradevastriya' saMkhyAtaguNAdhikA bhavantIti / 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantaradevyapekSayA jyotiSkadevapuruSA' saMkhyeyaguNAdhikA bhavanti tathA-'joisiyadevitthIo saMkhejjaguNA' jyotiSkadevapuruSApekSayA jyotiSkadevastriyaH saMkhyAtaguNAdhikA bhavanti / 'khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjagaNA' jyotiSkadevyapekSayA khecarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA saMkhyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'thalayaraNapuMsagA saMkhejjaguNA' khecaranapusakApekSayA sthalacarapaJcendriyatiryagyonikanapuMsakA' sakhyeyaguNAdhikA bhavanti / 'jalayaraNapuMsagA saMkhepuruSo kI apekSA sthalacara tiryagyonika striyA~ saMkhyAtaguNI adhika hai / "jalacara tirikkhajoNiyapurisA asaMkhejjaguNA' sthalacarastriyo kI apekSA jalacara tiryagyonika puruSa sakhyAta guNe adhika hai / 'jalacaratirikkhajoNiNitthiyAo saMkhejjaguNAo' jalacaratiryagyonika puruSo kI apekSA jalacara tiryagyonika striyA~ saMkhyAtaguNI adhika hai| 'vANamaMtaradevapUrisA saMkhejjaguNA' jalacarastriyo kI apekSA vAnavyantara devapuruSa saMkhyAtaguNe adhika hai / 'vANamaMtaradevitthiyAo saMjjjaguNAo' vAnavyantara devo kI apekSA vAnavyantara devastriyA~ sakhyAtaguNI adhika hai / 'joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA' vAnavyantara deviyo kI apekSA jyotiSka deva puruSa sakhyAtaguNe adhika hai / "joisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNA" jyotiSika devastriyA~ jyotiSika devapuruSoM kI apekSA sakhyAtaguNI adhika hai| "khayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA saMkhejjaguNA" jyotiSka deviyo kI apekSA khecara tiryagyonikanapuMsakasaMkhyAtaguNeM adhika hai / "thalayaraNapuMsagA 53So sabhyAtA dhAre cha. thalayaratirikkhajoNitthiyAo saMkhejjaguNAo" sthAyara tiya zyani5 53SoratA sthasaya tiya yoni striyA se jyAtagaNI padhAre cha "jalayaratirikkhajoNiyapurisA saMkhejjaguNA" sthalayastriyo 42tA ya2 tiya yoni pu3kSA sadhyAtarANA padhAre cha "jalayaratirikkhajoNiNi tthiyAo saMkhejjaguNAo" reA2 tiya yoni 53So 42di saya2 tiya jyoni striyA sadhyAtI padhAre che "vANamaMtaradevitthiyAo saMkhejjaguNAo" vAnavya-ta2 va 535o 42 // pAnavya-tara devAnAstriyo sabhyAtagaNI padhAre che "joisiyadevapurisA saMkhejjaguNA" pAnadhya-ta2 vAyo420 nyoti va 53So samayAta vadhAre cha "joisiyadevitthiyAo saMkhejjaguNA" jyotiS vastriyA jyoti va 53 42tA sidhyAtagaNI vadhAre meM khayarapaciMdiyatirikkhajoNiya. purisA saMkhejjaguNA" syAta devAstriyA 42tA meyaratiya jyAni nasarapu3ko sabhyAta Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A rAAAAAA jovAbhigamasUtre ..........................romararuramaram ujAguNA' sthalacaranapusakApekSayA lacaranapusakA. manyeyaguNAdhikA bhavantIti / 'cauridiyaNapuMmagA visesAhiyA' janTacagnapuMsakApekSayA caturindriyanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / 'iMdiyaNapaMsagA visemAhiyA' caturindriyanapumakApekSayA trIndriyanapusakA vizeSAdhikA bhavanti / tathA-'veDaMdiyaNapuMsagA visemAhiyA' trIndriyanapusakApekSayA dvIndriyanapusakA vizepAdhikA bhavantIti / 'ukkAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA ayaMkhejjaguNA' dIndriyanapuMsakApekSayA tejaskAyikaikendriyaniryagyonikanapuMsakA asakhyeyaguNA bhavantIti / 'puDhavIkAiyAgidiyaniriksajoNiyaNapuMsagA vimesAhiyA' tejaskAyikanapusakApekSayA pRthivIkAyi kainTiniryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavanti / tathA-'AukkADaya egidiyatirikkhajoNiyaNapaMsagA visemAhiyA' pRthivIkAyikanapuMsakApekSayA apkAyikaikendriyatiryagyonikanapuMsakA vizeSAdhikA bhavantIti / nathA---'vAukkAiyaegidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA saMgvejjagaNA" ucagnapuMsako kI apekSA sthalacara paJcendriya tiryagyonika napuMsaka sakhyAtaguNe adhika hai| "jalayagNasagA saMmajjaguNA' sthalacaranapuMsako kI apekSA jalacara napuMsaka sakhyAta gaNa adhika hai| "caDariMdiyaNasagA visesAhiyA" jalacara napusako kI apekSA cauindriyanapuMsaka vizeSAdhika hai| "teDaMdiyaNapuMsagA visemAhiyA" cauTandriya napuMsakoM kI apekSA teDandriyanapugaka vizeAdhika hai / "vedaMdiyaNapuMsagA visesAhiyA" tehandriya napusako kI apekSA dvIndriyanapugaka vizeSAdhika haiM / "neukkAiya egidiyatirikkhajANiyaNapuMsagA asaMkhejjaguNA" zrIndriyanakoM kI apekSA najaskAyika ekendriyaniryagyonika napusaka asakhyAta guNe adhika hai / 'padavIkAiya egidiya niriksajoNiyaNapuMnagA visemAhiyA" tejankAyikanapusako kI jA pRthiyokAyika ephendriyanigyonika napuMsaka viropAdhika hai / "AukATya egidiya gAnA vadhA cha "thalayaranapuMnagA saMrojaguNA" meya2 nae sonA sthasaya pacAndraya ( yonina ma / / 21 cyAta padhAre che "jalayaraNapuMsagA saMkhejjaguNA" sthalayara nayI 42 saya2 naya3 yAtAya vAre che 'caridiyaNapuMnagA visesAhiyA' 2 namI 12tA zrI.CAnAnasI vizeSApi "teiMdiyaNapuMnagA vise. mAriyA' zAdiyA nae bhAratai ardriyavAna vidhi cha vedi. gaNapaMmagA bisenAhiyA" yA nasameta diya vA naema vivAda 2. ' yAriyatirikapanANiyaNapulagA amaMgne jagaNA' diyaavaansika tejogika eka iMdriyavALAtirtha genika napuMsaka asa khyAtagaNu vadhAre 7. 'puDhIpAyagidiyanirikapanoNiyaNapulagA vilemAhiyA" teyi nayI 42tA 21181 ni: nathuma vizeSAdhi . "AmAdhyAgidiya viniyamAnApiyAmamA vinesAdiyA". 2Iya me diyavA tayayoni nasake karana eka iTAvALA niyaMkhonika napuMsa vizeSAdhika 7. 'pApakArayAganiyanirimanajoNiyaNapuMnagA vimesAdiyA , 52 gola diyvALa! nikoni nA kanA vAyukAyika enidraya nigenika napuMsaka vizeSAdhika Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www-~~~~ VVVVVVVVVVVvvvv prameyadyotikATIkA pra2 sU0 22 strIpuMnapuMsakAnAM sthitimAnanirUpaNam 635 visesAhiyA' apkAyikanapuMsakApekSayA vAyukAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA vizeSAdhikA bhavanti iti / tathA-'vaNassaikAiyaegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA' vAyukA'yikanapuMsakApekSayA vanaspatikAyikaikendriyatiryagyonikanapusakA anantaguNAdhikA bhavantIti nigodajIvAnAmanantAnantatvAditi, navamamalpabahutvam ||suu0 22 // // ityalpabahutvaprakaraNaM samAptam / / samprati- - strIpuruSanapuMsakAnAM bhavasthitimAnaM kAyasthitimAna ca krameNa abhidhAtumAha'itthI NaM bhaMte' ityAdi / ___mUlam-'itthI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA ! egeNaM AeseNaM jahA pubbi bhaNiyaM0 evaM purisassa vi NapuM. sagassa vi saMciTThaNA puNaravi tiNhapi jahA pubi bhaNiyA, aMtaraM tiNhaM pi jahA pubbi maNiyaM tahA neyavaM' sU0 23 // chAyA strINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! ekena Adezena yathA pUrva bhaNitam / evaM puruSasyApi napuMkasakasyApi saMciTThaNA (kAyasthitiH) punarapi trayA___NAmapi yathA pUrva bhaNitA / antaraM trayANAmapi yathA pUrva bhaNitaM tathA netavyam ||0suu023 TIkA-'itthI NaM bhaMte' khINAM khalu bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM' kiyantaM kAla kiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" pRthivIkAyika ekendriya tiryagyonika napusako kI apekSA apkAyika ekendriya tiryagyonika napuMsaka vizeSAdhika hai / "cAukkAiyaegidiya tirikkhajoNiyaNapuMsagA visesAhiyA" apkAyika napuMsako kI apekSA vAyukAyika ekendriya tiryagyonikanapuMsaka vizeSAdhika haiM tathA - "vaNassaikAiegidiyatirikkhajoNiyaNapuMsagA aNaMtaguNA" vAyukAyika napuMsako kI apekSA vanaspatikAyika ekendriyatiryagyonika napuMsaka ananta guNe adhika hai / kyoki nigoda jIva ananta hote hai / sUtra // 22 // "nauvAM alpavahutva samApta" "alpavahutva prakaraNa samApta" aba sUtrakAra strI, purupa aura napuMsaka inakI bhavasthiti aura kAyasthiti kA pramANa kramazaH kahate hai --'itthI NaM bhate ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' ityAdi cha. tayA "vaNassakAiyagidiyatirikkhajoNiyaNapusagA aNataguNA" vAyuya5 na5 s| karatAM vanaspati kAyika ekaI driya vALA tiryanika napu sako anaMtagaNuM vadhAre che. kemake - nigoda jIve ana ta heAya che lAsUvararA navamA alpa bahu paNAnuM kathana samApta alpa bahupaNAnuM prakaraNa samApta have sUtrakAra strI purUSa, ane napusakenI bhavasthiti ane kAyasthitinuM pramANa kramaza: ____ cha - "itthI NaM bhaMte ! kevaiya kAlaM ThiI pannattA" tyA Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama sUtre tkAlaparyantam 'ThiI pannattA' sthitiH - AyuSyakAlarUpA prajJaptA - kathitA iti praznaH 'bhagavAnAha -- 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama | 'egeNaM AdeseNaM jahA puci bhaNiyaM' ekenAdezena yathA pUrvaM bhaNitam / srINA sthitiH kiyatkAlaM bhavatIti, strIprakara eva kathitA atastata eva ihApi vijJeyA / nanu yadi pUrvameva kathitA tadA'tra punaHsUtroccAraNe punarukti. kathaM neti cenna, pUrva stryAdInAmadhikAre pRthakpRthagrUpeNa svasvAdhikAre sthityAdikaM pratipAditamiha tu samudAyarUpeNa pratipAdanAt / ' evaM purisassa vi NapuMsagassa ci' eva puruSa - syApi napuMsakasyApi yathA strINAM sthiti strIprakaraNe kathitA tathA puruSanapuMsakayorapi sthiti' tattatprakaraNe kathitA tato jJAtavyeti / 'saMcidvaNA puNaravi' kAyasthitiH punarapi 'tipi ' trayANA strIpuruSanapuMsakAnAmapi 'jahA putri bhaNiyA' yathA - yena prakAreNa pUrvam stryAditattatpra 636 TIkArtha---isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - "itthI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA" he bhadanta ! striyo kI Ayu kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA ! egeNaM AdeseNaM jahA puvviM bhaNiyaM " he gautama ! eka Adeza se jisa prakAra se pahile-strI prakaraNa meM sthiti kahI gaI hai / yahA~ para bhI vahI sthiti kahalenI caahiye| yadi strI prakaraNa meM yaha bAta kaha dI gaI hai to phira se yahA~ ise sUtra rUpa se udbhAvita karane meM punarukti doSakI Apatti kyo nahIM mAnI jAvegI / so aisI AzaGkA ThIka nahIM hai, kyoki strIprakaraNa meM to stryAdikokI pRthaka 2 rUpa se sthiti AdikA pratipAdana kiyA gayA hai. parantu yahAM samudAyarUpa se sthiti Adi kA pratipAdana huA hai ataH punarukti doSa kI Apatti nahIM AtI hai. isI prakArase evaM "purisassa viNapuMsagassa vi" puruSa aura napuMsakakI bhI sthiti una 2 ke pahile kahe gaye prakaraNa se jAna lenI cAhiye "saMciTThaNA" kAyasthiti bhI ina tIno kI strI-puruSa aura napuMsaka kI -- "jahA puci bhaNiyA " jaisI kAyasthiti pahile una unake prakaraNa meM kaha dI gaI hai vaisI hI yahA~ para bhI kaha lenI cAhie, "aMtaraMpi" strI, puruSa aura TIDArtha -mA sUtra dvArA gautabhasvAmI me prabhune me pUchyu che -" itthI NaM bhaMte! kevaiya kAla ThiI pannattA" he bhagavan striyonu AyuSya DeTA ajanu che ? mA praznanA uttarabhAM alu gautama svAmIne he che - " goyamA ! egeNaM AdeseNaM jahA puvviM bhaNiyaM" he gautama ! eka AdezathI je pramANe pahelAM strI prakaraNamA sthitinuM kathana karyu che. eja pramANenI sthitinu kathana ahiyAM paNu samajUvu za kA-- jo strI prakaraNamA A vAta kahevAmA AvI gaI che, teA pachI ahiyA sUtrarUpe kahevAmAM punarUkti doSa kema nahI manAya ? uttara--A pramANenIza kA karavI ThIka nathI kema ke--strI prakaraNamAM te strI vigerenI jUdI jUdI sthiti vigerenuM kathana karavAmAM Avela che, paraMtu ahiyA samudAyarUpathI sthiti vigere pratipAdana yu che tethI yuti hoSAyattito salava nathI " eva purisassa viNapuM, sagassa vi" 53Sa ne napuM sonI sthiti pAzu tenA tenA sabhAM paDe havAmA mAvesa prabhAthI samala devI 'saMciTThaNA' A trAnI prayasthiti pazu meToDe strI, 53Sa bhane napuM sonI ayasthiti "jahA puvviM bhaNiyA" ne pramANe te te praraNubhA pahelA Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 sU0 23 strIpuMnapuMsakAnAM sthitimAnanirUpaNam 637 karaNe bhaNitA-kathitA tathaivAtrApi jJAtavyA / 'aMtaraMpi' strItvapuruSatvanapuMsakatvAnAmantaramapi 'tiNhaMpi' trayANAM strIpuruSanapuMsakAnAmapi 'jahA puTviM bhaNiyaM' yathA pUrva strIpuruSanapuMsakaprakaraNe antaraM bhaNitaM-kathitam 'tahA' tathaiva ihApi 'NeyavvaM' netavya jJAtavyamiti / alpavahutvamapi pUrvavadevajJAtavyam tathAhi___ 'eyAsi NaM bhaMte ? itthINaM purisANaM NapuMsagANa ya kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, savvatthovA purisA itthIo saMkhejjaguNAo NapuMsagA aNaMtaguNA' chAyA--etAsAM khala bhadanta | strINAM puruSANAM napuMsakAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? sarvastokAH puruSAH stryAdito hInasakhyatvAt puruSApekSayA striyaH sakhyeyaguNAdhikAH, stryapekSayA napuMsakA anantaguNA, ekendriyANAmanantasakhyopetatvAditi ||suu0 23 // napusaka ina tIno kA aMtara bhI "jahA pubbi bhaNiyaM tahA NeyavvaM" jaisA pahile inake prakaraNa meM kaha diyA gayA hai vaisA hI yahA~ para bhI vaha jAna lenA cAhie. tathA--alpa bahutva bhI pahale ke jaisA hI inakA jAnanA cAhie. jaise-"eyAsi NaM bhaMte ! itthINaM purisANaM NapuMgANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuthA vA tullA vA visesAhiyA vA savvatthocA purisA itthIo saMkhajjaguNAo, NapuMsagA aNaMtaguNAo" gautama ne isa prakaraNa dvArA jaba aisA pUchA-he bhadanta | ina strI. puruSa aura napuMsako ke bIca meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinase adhika hai ? aura kauna kinake barAbara haiN| aura kauna kinase vizeSAdhika hai ? taba prabhune gautama se aisA kahA hai---he gautama / inameM sabase kama to puruSa hai aura puruSo kI apekSA striyA~ sakhyAta guNI adhika hai. aura striyo kI apekSA napusaka ananta guNeM adhika Desa cha, merA pramANe ta maDiyA pANa sama sevI "aMtaraM pi" zrI 535 mana nasonu mAta25 "jahA pusviM bhaNiyaM tahA yavvaM" pramANe paDasA tabhanA pra42emA vAmAM mAveza cha, me08 pramANe maDiyA 59 sama se rebha.-'eyAsi Na bhaMte ! itthINa purisANaM NapuMsagANa ya kayare kayarehito appA vA, bahuyA vA tullA vA, vilesAhiyA vA, savvatthovA purisA itthIo saMkhejaguNAo NapuMsagA aNataguNAo" gautama svAbhIme A prakaraNa dvArA jyAre AvuM pUchayuM ke--he bhagavad A strI, purUSa ane napuMsakamAM koNa kenAthI alpa che ? koNa konAthI vadhAre che ? keNa kenI barobara che? ane keNa tenAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhue gautamasvAmI ne kahyuM ke he gautama ! AmAM sauthI ochA te purUSo che ane purUSo karatAM tri sa khyAtagaNI vadhAre che ane stri karatAM napuMsaka aMtaragaNuM vadhAre che kemake-eka iMdriyavALA jI napusakeja hoya che. ane teo saMkhyAmAM vanaspatinI apekSAe anantAnanta kahyA che. sU023 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 jIvAbhigamasUtre mUlam-tirikkhajoNitthIotirikkhajoNiyapurisehito tiguNA o tirUvAhiyAo maNussitthIo maNussapurisehito sattAvIsaiguNAo sattAvIsairUvAhiyAo devitthIo devapurise hito battIsaiguNAo vattIsairUvAhiyAo / se taMtivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA gAhA-tivihesu hoi bheo, ThiI ya saMciTThaNaMtarappabahattaM / veyANa ya baMdhaThiI, veo taha ki pagAro u // 1 // settaM tivihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pannattA' |sa. 24 // bIiyA paDipattIsamattA chAyA-tiryagyonikastriyaH tiryagyonikapurupebhyastriguNA strirUpAdhikAH / manuSyastriyo manuSyapurupebhyaH saptaviMzatiguNAH saptaviMzatirUpAdhikAH / devastriyo devapurupebhyo hAtrizadguNA dvaatriNshdruupaadhikaaH| te ete trividhAH saMsArasamApannakA jIvAH prazaptAH // gAthA strividheSu bhavati bhedaH, sthitizca ciTThaNA'ntaramalpavahutvam / vedAnAM ca vandhasthitirvedastathA ki prakArastu // 1 // te ete trividhAH saMsArasamApannakAH jIvAH prajJaptAH // 9028 // // dvitIyA pratipattiH samAptA / / TIkA-purupebhyaH striya. sakhyeyaguNA iti kathitam tatra kA. striya' svajAtipuruSApekSayA katiguNA iti praznAvakAzamAzritya tannirUpaNArthamAha-'tirikkhajoNitthIo' ityAdi, 'tirikkhajoNitthIo tirikkhajoNiyapurisehito' tiryagyonikaliyaH tirygyonikpuruhai| kyoki ekendriyajIva napuMsaka hI hote hai aura ve sakhyA meM vanaspati kI apekSA anantAnanta kahe gaye hai / suutr-23||| yahA~ pahale sUtra meM kahA hai ki puruSo kI apekSA striyA~ sakhyAta guNI adhika hai-so kauna striyA~ kina svajAtIya purupo se kitane guNI adhika hai ? isa prazna ke avakAza meM kahate hai.---"tirikkhajoNitthiyAo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNAo tirUbAhi pahelAnA sUtramAM ema kahevAmA Avela che ke-puruSo karatA triya sa khyAtagaNI vadhAre che te kaI stri kyA svajAtIya puruSo thI keTalAgaNI vadhAre che? A praznanA saMdammaa 4AmA mAve che hai--"tirikkhajoNitthiyAo tirikkhajoNiyapurisehito tiguNAo tirUvAhiyAo" mAmA tiya jyoni striyA cha, tayA tiya yoni 53|42taa ey gaNI padhAre cha mero -tamA tri3pAdhi cha "maNussitthiyAo sattAvIsaiguNAoM' manuSya genika je stri che teo manuSya purUSo karatA satyAvIsagaNI vadhAre che. arthAt sattAvIsa3pAdhi cha. "devitthiyAo devapurisehiMto vattIsaiguNAo" hevaliyA va 53So Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadyotikA TIkA pra0 2 0 24 strINAM svajAtipuruSApekSayA katiguNAdhikatvam 639 SebhyaH, 'tiguNA u tirUvAhiyAo' triguNAstu trirUpAdhikAH, 'maNussitthIo' manuSyastriya 'maNussa purisehiMto' manuSya purupebhya., 'sattAvIsa guNAo' saptavizatiH guNAH 'sattAvIsaharUvAhiyAo' saptaviMzatirUpAdhikA bhavantIti / 'devisthIo devapurisehiMto' devastriyo devapuruSebhya' 'battIsaiguNAo battIsaIrUvAhiyAoM' dvAtriMzadguNA' dvAtriMgadrUpAdhikAH, uktamanyatrApi - 'tiguNA tikhvAhiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavvA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANa tadahiyA caiva // 1 // vattIsaguNA battIsarUvaahiyA u hoMti devANaM / devIo paNNattA jiNehiM jiyarAgadosehiM // 2 // chAyA - 'triguNA strirUpAdhikA stirAM striyo jJAtavyA / saptaviMzatirguNAH punarmanujAnA tadadhikAzcaiva // 1 // dvAtriMzadguNA dvAtriMgadrUpAdhikAstu bhavanti devAnAm / devyaH prajJaptA jinairjitarAgadveSaiH // 2 // yAo" inameM jo tiryagyonika striyA~ hai ve tiryagyonika puruSo kI apekSA tigunI hai - isI kA bhAva hai--ki ve trirUpAdhika hai / 'maNussitthiyAo sattAvIsa guNAo" manuSyayonika striyA~ hai ve manuSya puruSo kI apekSA sattAIsa gunI adhika hai arthAt sattAIsarUpAdhika hai / "devitthiyAo devapurisehiMto battIsa guNAo" deva striyA~ devapuruSo kI apekSA battI gunI adhika hai-- tIsa rUpAdhika hai / aisA hI anyatra kahA hai- " tiguNA tirUvAhiyA tiriyANaM itthiyA muNevvA / sattAvIsa guNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsa guNA battIsarUvaahiyA u hauti devANaM // devIo paNNattA jiNehiM jiyarAgadosehiM // 2 // aba pratipatti kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate hai - " se taM tivihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA" isa prakAra se sasAra samApannaka jIva tIna prakAra ke kahe gaye hai isa adhikRta pratipatti ke arthAdhikAra kI saMgraha gAthA jo isa prakAra se kahI gaI "hai -- "tivihesu" ityAdi karatA batrIsagaNI vadhAre che. eTale ke khatrIsarUpAdhika che eja pramANe bIjepaNa kahyu che ke "tiguNA tirUvAhiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavvA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // 1 // battIsaguNA vattI sarUvaahiyA u hoMti devANaM // devIo paNNattA jiNehiM, jiyarAgadosehi ||2|| mAjIka pratipattino upasa hArapuratA sUtrAra he che samAvaNNagA jIvA paNNattA" yA pramANe sasAra sabhAyanna AvyA che. A adhikRta pratipattinA adhikAranI saMgrahagAthA "tivihesu" dhatyAhi -- " se taM tivihA saMsArava vAyu prArathI hevAmAM A pramANe kahI che.- Ane atha A pramANe che ~~A traNe veDhDhAne nirUpaNa karavA strI, purUSa, ane napu Msaka e pramANe traNa vedAnuM kathana karavAmA Avela che. pahelA adhikAra vALI prattipattimAM Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAbhigama samprati-- pratipattimupasaharannAha - ' se taM' ityAdi, ' se ttaM tivihA saMsArasamAvannagAjIvara pannattA' te ete trividhA striprakArakA sasArasamApannakAH jIvAH prajJatA - kathitA iti / samprati-adhikRtapratipattyarthAdhikAra sagrahagAthAmAha - 'tivihem' ityAdi, 'tivihemu' trividheSu vaktavyeSu strIpuruSanapusakavedepu 'hoi' bhavati 'bheyo' bhedanAmAka' prathamo'dhikAro bhavatIti / 'ThiIya' sthitizca tadanantaraM dvitIyo'dhikAraH sthiteH / tadanantaram 'saMciTTaNA' sAtatyenAvasthAnam, tadanantaram 'aMtaraM' antaraM virahakAlakathanam, tadanantaram 'appavahu~' alpabahutvam, tadanantaram -'beyANa ya' vedAnAca 'baMdhaThiI' bandhasthiti' / tadanantaram ' veo tahA kiM pagAro u' vedastathA kiM prakArastu / veda kiM prakArako bhavatIti kathanamiti || ' se ttaM ' te ete 'tivihA' trividhA triprakArakAH 'saMsArasamAvannagA' sasArasamApannakAH sasAre vartamAnA ityarthaH ' jIvA' jIvA' - prANA' 'pannattA' prajJaptAH kathitA iti ||24|| iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabha- prasiddhavAcaka- paJcadazabhApAkalitalalitakalApAlApakapravizuddhagadyapadyAnaikagranthanirmApaka - vAdimAnamardaka zAhucchatrapati kollApurarAjapradatta jainazAstrAcArya - jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAla - prati viracitajIvAbhigamasUtrasya prameyadyotikAkhyAyAM vyAkhyAyAM trividhAnAmadvitIyA pratipattiH samAptA // 2 // 640 isakA artha isa prakAra se hai - isa vedatraividhya nirUpaka pratipatti meM strI, puruSa aura napuMsaka aise tIna veda kahe gaye hai. ina tIna vedo meM bheda nAmakA prathama adhikAra hai. arthAt ina tIno vedo ke tIna 2 bheda kahe gaye hai. bAda meM inakI vedo kI sthiti ke sambandha meM dvitIya adhikAra hai. isake bAda saciTTaNA - ina vedo kI kAyasthiti kA kAla kahA gayA hai phira antara - viraha kAla inakA kahA gayA hai, phira inake sambandha meM alpa bahutva kahA gayA hai / ina vedo kI bandhasthiti kitanI kyA hai yaha samajhAyA gayA hai / tathA inakA prakAra kaisA hotA hai yaha bhI prakaTa kiyA gayA hai isa prakAra se saMsAra kA samApanna saMsAra meM vartamAna tIna prakAra ke jIvo ke sambandha meM yaha dvitIya pratipatti kahI gaI hai | || sUtra ||24|| "jainazAstrAcArya jainadharmadivAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAjaviracita 'jIvAbhigama' sUtra kI prameyotikA vyAkhyA meM trividhAnAmaka dUsarI pratipatti samApta // 2 // A traNa vedomA traNa traNa bhedo kahyA che te pachI A veDhenI sthitinA sa ma dhamA khInne adhikAra kahyo che te pachI sa cidraNA-A vedonI kAyasthiti ne kALa kahyo che. te pachI aMtara-virahakALa kahyo che te pachI tenA sa baMdhamAM alpa bahupaNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che A vedonI anya sthiti keTalI ane kaI kaI che ? te samajAvavAmAM AvyuM che tathA tenA prakAra kevA hAya che ? e paNu prakaTa karavAmA Avela che. A rIte sa sAra samApanna-sa'sAramAM rahelA traNa prakAranA vAnA saMbaMdhamAM A zrIjI pratipatti kahevAmA Avela che. sU0245 jaina zAsrAcArya jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita jIvAbhigama' sUtranI prameyadyotikA nAmanI vyAkhyAmAM trividhA nAmanI mIjIprativRtti samApta rA Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha prAptAzeSAtizayakalA prApto padezamantareNa gaNIpiTagaM navasmin sayamk karIzakAta nathI hitanAmamAM kadIpaNu pAcha sunate jantuAM jAvA jIvAbhigame jIvAjIvAjIvabhigame paramANupAggalA samAsaA AgasatthikAyassa sthitipariNAmapariNatanAM paramANupoggala manantaratvaM navIna pariNayA paritaNata sasArasamAvannaga jAvAbhigame jIvAbhigazca sA jIvAbhigamasUtrakA zuddhipatra zuddha prathamA pratipattiH 1 aNaMtarasiddhA'bhaMsAra, "" / 25 " prAptAzeSAtizaya . kalA AptopadezamantareNa gaNipiTaga natvanyasmin samyak zatAnathI hitanAmaga mAthI uhI pazupAchA sunane jantuo jIvAjIvAbhigame jIvAjIvAbhigame 'paeNragANupoggalA samAsao AgAsatthikAyassa sthitipariNAmapariNatAnAM paramANupoggalA manantatvaM nIlavana pariNayA pariNata pRSThAGka jIvAbhigamazca so : aNaMtarasiddhA'sasAra, 4 10 14 15 2 2. a 17 18 24 24 28 29 32 32 33 33 sasArasamAvannagajIvAbhigame 34 34 40 40 19 21 23 'paMkti " 3 10. 51.. 21 20 14 14 6 7 23 v 22. w Do c.com 15 20 12 18 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha napusaga sAddha parasparasiddha sauMsAra dukhamaya siddhA khAva jIsu dvIndriyAdayAdayazca jo prANAtipAta bhASAprayogyAn punarmanaH prayogya, jhavanAM ahArae ANAhArae upAta ajjatena saMgrahAryaM aparyAptaka "" saghaNI tadanantaramagAhanA naha sahenana tesiNaM jINaM lokasAe gakhAn icchAyA pazu uparinA zuddha napuMsa siddhi para'parasiddha, asaMsAra dusamaya siddhA jAva jIvesu dvIndriyAdayazca luu' prANApAna bhASAprAyogyAn punarmanaH prAyogya, saJjivanAM AhArae aNAhArae upapAta apajjatteNaM sagrahArthaM aparyAptaka "" saghaLI tadanantaramavagAhanA naha sahanana 'tesiM NaM bhaMte ! jIvANaM lohakasAe zAkhAn ticchAyA paNa uparanA pRSThAGka 41 43 44 44 44 45 52 54 54 55 55 55 56 56 56 56 57 57 19 57 58 62 dara 68 68 72 72 74 74 paMkti 6 23 22 26 26 23 11 M 18 25 2 5 3 14 & no no 18 25 6 14 TI 17 21 19 29 23 30 7 8 22 26 1 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agudd' zuddha pRSThAGka AzAtA azAtA 77 77 AhArI kevalI samudghAtasamudghAtastu samughAdta vaha bhate ! vayajogAA tIvaNNA sukkillii A hAraka kevalI samuddhAtasamavahatastu samudghAta venu bhate / vayajogI tivaNNAI sukkillAi NA No 6 gA~yamA 87 ahAranti 88 89 m hm lh AtmazarIrarAva0 ahAramAharanti avadhidRrzana Apate mAtramAM lekArdhamAM AharamAhareMti ahAra pratiniyati AhAranti 96 goyamA Aharanti AtmazarIrAva. AhAramAharanti avadhidarzana ApatAM mAtrAmAM zlokArdhamAM AhAramAhareMti AhAre pratiniyat Aharenti gaNuM ane vihANamaggaNaM AhAreMti ekaguNa dubhigadhAI 99 100 100 ene vihAramaggaNaM / 101 101 ahAreMti 102 egaguNa durabbhigaMdhAI 102 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / azuddha gautamA AhAre kA tikRtA ahAreMti ahAreMti pRSThAGka . paMkti 102 102 30. 103 27. 5. : gautama! AhAra . ko ..titatA AhAreti AhAreti / / 104 or 13 / Ahareti tAiM kiM bhate / aNaMtaro Ahareti - AhAreti tAI bhaMte / kiM aNaM. AhAreti 105 107 108 12 108-9 18-19 26 109 109 17 109 20 109, 28 108 aNuiMpi tAI kiM bhate! Ahareti gRhNanti Ahe svAcita aNuiM tAI bhaMte ! kiM AhAreti gRhNanti ahe cita caturdizi AhAreti caDadisiM 111 19 112 1138. 113 29 catudizi 0 0 0 0 0 MExcxwwwFA ohareMti caudisiM 30- 0 kI 115 / / 8 vyAha dunbhigaMdhAha vyAha 'dunmigaMdhAi vyAhata vyA . jIvane ahAra viparimANahattA - paripAlahattA / / parisA'hattA , . AhAra '- viparimANaittA paripAlaitA parisADaittA 116 117 117 117 .22 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha savvaspRNavANa bhate jAvA bhagavAnAnaha egaNIlamu pRthivAkAyika yonaka bhate 67 bhA muhurtta antamuhUrta kaha ekaviMzatamaM uvavajjAM katyAgatagatikAH kaha gavyAgatikAH puDhavAkAiyA 1 11 AhArA tirikkhajANiya sAhamme maraNaMtiya nA sAdharma zravaNa ThivugasaThiyA } svarabAdarapRthidhIkAyikAH zuddha savappaNayAe bhaMte jIvA bhagavAnAha ogaNIsamuM pRthivIkAyika yonika bhaMte 6 muhutta antarmuhUrtta kahIM ekaviMzatitamaM uvavajjati katyAgatikAH kai katyAgatikAH puDhavIkAiyA AhAro tirikkhajoNiya sohamme mAraNaMtiya no svarabAdarapRthivIkAyikA - saudharma zramaNa thivugasaMThiyA pRSThAGka 117 117 118 119 119 120 120 121 121 121 122 125 126 127 127 127 127 127 127 129 paMkti 27 10 135 138 141 5 14 122 10 123 1 124 18 125 8 23 12 15 17 24 31 10 18 1 4 10 11 12 13 m ww g 16 5 12 17 16 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha .. zuddha pRSThAGka paMkti jIvone 141 143 avazyAya aparyAptaka gatyAgatidvAraparyanta 144 145 jIne 1 kapa jIne avazyAya apayarpataka gatyAgatidvAraparyanta jIvene -sAlA bahubIjIH -zAlA bAdarakapitthayoriveti suhumavaNassaiyA 148 149 sAkhA bahubIjAH zAkhA badarakapitthayoriveti suhumavaNassaikAiyA vALA 149 11 149 1504 150 151 vALa setta 152 153 153 154 - 10 2 155 saMttaM vallIyazca tRNavalayaharitopaghi layAkAraNa ekasthikAzca vaLI ekatyika ekacchika sAlA --asana khaMdA asana -ekacchika -phalI aMbara -phalI sakaMdha vallIca tRNavalayaharitauSadhi valayAkAraNa ekAsthikAzca vALI ekAsthika ekAsthika sAkhA azoka khaMdhA azoka ekAsthika phalA 155 27 155 156 . 15 156 1 . 156 25 28 156 157 157 157 157 158 / ubara phalA skaMda Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha rAgadveSathI sahAraNasarIra hai DaDe avagAhanta AdArikAH jAjvalpamAnaH vigera aparyA gAtama prakaraNamAM rA dii vau evamadhovAtavAtAvapi tiryak rmaNDalikAbhirbhizrito utkAlikA tAkAzca maraNAMtiya samugdhAe antarmuhUtta khA vAyukAyika kAyayIgina' jalauyA egato tattA sapukkA bhAhavAhA paryAptAzcApayAptAzceti savArtasaMhananayuktAni dvidviyajIvAnAM zuddha rAgadveSathI sAhAraNasarIra ke kahI avagAhanA audArikAH jAjvalyamAnaH vigere aparyAptadharma gautama' prakaraNa rAI diyA veDa utkalikA ptakAzca mAraNAMtiyasamugdhAe antarmuhUrtta mAdara vAyukAyika kAyayoginaH jalAuyA egovattA pRSThAGka 177 177 178 evamadhovAtatiryakUvAtAvapi 182 'rmaNDalikAbhirmizrito 183 183 savukkAmAivAhA paryAptAzcAparyAptAzceti sevArtasahananayuktAni dvIndriyajIvAnAM 161 163 166 166 197 171 174 175 176 176 176 184 184 185 185 190 191 paMkti 20 192. 192 19 26 31 8 10 " 30 4 9 30 4 14 10 23 10 30 188 16 190 24-25 190 26 26 24 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gundra pRSTAda mamuraghAtA. mamyagASTi 193 rata 195 18 198 0 198 1 198 sAgArovaDattA rodviNiyA maragA punikA. svAmI payAMyamAMthI paryAptaka mannAmo phani 199 m770 201 202 205 208 208 MY kaal pagulAdhikAni bhaenana gabhA 0 . 212 217 221 222 . 223 223 parizarita vagAyita paroiTo padilelI 225 pAyayogika Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha jaghanyenAGgulasyA- kAryeAga manuSyAM prakAranI tiya cAmAM uhA kRSNanIlakApAtAkhyA. dAkosa paryA savALA tiya rahyu namasvAtavarSAyukta narakAM ane samavata ' mauligoya " dubbhapupphA bhAgaviSAH AzIviza niHzvAsa ThevA che. nirUpayitu kaTakAM gAu~vi gAu~vi gAu~vi medAdirka apajjAntAya atomuhuttaM yasa bAhyaSu vitatapabakhI E zuddha jaghanyenAGgulasyA - kAyayoga manuSyoM prakAranA tiya cAmAM kRSNanIlakApotAkhyA do kosa paryAptavALA ti kSu asaMkhyAta varSAyuSka zy naraka ane asamavaheta mauliNAya' 39 dubbhipuphA bhogaviSAH AzIviSa ni:zvAsaviSa kahevAya che. nirUpayituM .. kaTako gAuyaMvi gAuyaMvi gAuyaMvi bhedAdikaM ajjatAya ict aMtormuhuttaM" ye che. bAhyeSu vitataM pakkhI pRSThAGka 233 234 237 237 237 242 245 245 246 247 247 247 247 253 "7 254 254 254 254 255 256 260 260 260 262 265 265 206 270 27. paMkti 1 ~ 22 7 9 o a 29 18 22 25 7 10 21 - 11 18 26 60 19 3 21 28 4 15 3 12 25 2 26 31 25 5 5 18 = Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgulAsaMkhejjaDa bhAgaM dhanuH pRthaktvam pRthaktva jjahabhAgaM doNhaMpi khahayarasamucchima veTatriprakArakAH saMmUchima pRSThAGka paMkti 272 / / 2 . 272 , 3. 272 15', 272 22 / 273 1 2743 274 14 276 .. 17 277 277 278 28 279 azuddha aMgulAsakhejjabhAgaM . dhanuH pRthakatvam , pRthktva jjabhAgaM doNhapi khahayarasamUcchima varatriprakAmakAH saMmRcchima mAtsyAdi kagmae chAvihA kolakA hAkakAupara jAvA AvA nyathA sAisaThiyA kuja para heya che teone avadhijJAna hoya che. E MMom 2 matsyAdi kammae 2 280 17 chanvihA ale hADakAupara joDavA AvI nyagrodha sAisaMThiyA kunja 280 281 281 282 282 2 283 52 " . 283 286 287 24. 22 // 289 sudhA jalacarapu caugAiyA aMtomuhutte gavyUtapRthakatvam .. utkarpaNa agulassa .. DAya cha, / jeo samyaka dRSTi hoya che. teone avadhijJAna hoya che. sudhI jalacareSu cagaiyA aMtomuhuttaM. ganyUtapRthaktvam utkarSaNa aMgulassa.. 287 289 291 292 292 292 294 / 32 2, 11... .... 17, 180 2.4 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha ukRtta nAdvAra garbha vyutkrutika udavRtyAM vRta ne. prajJaptAsta medA ukkA thA samUrcchimamA yojanazata sahakSeSu * miAdraSTivA aMtaradIvajA aMtaradIvajA aMtaraMdIvajA akAsAI nosanovauttA nahIM hote hai saMjJA. saMjJA svAmIna Tag vALa aMta 15 AthaLA vinanA prajJapti samuddhAtAnA asannA prAptajJAna jAtasya asaMkhejjAvA sAuyA anantaravRttAH [". Title 2 4 AR ! {" 1 zuddha urdutta nAdvAra gabha'vyutkrAMtikra udvRtya uddhRta thaI prajJaptAstadyathA medo, 11 "6 CAL Thi ',', saMmucchimamaNussA yojanazatasahasreSu mithyAdaSTivALA ukko 309 310 311 312 314 314 315 317 no sanno uttA 318 " ve saMjJopayukta nahIM hote hai / 319 319 319 320 320 320 321 321 321 324 327 329 329 329 331 1 : aMtaradovayA * aMtaradIvayA aMtaradIvayA 'asAI FR sajJAH saMjJAH svAmInA saghaLA vinAnA prApti samuddhAtAne asannI prApta thayA !, - jAtyasya asaMkhejjavAsAuyA anantarodavRttAH pRSThAGka paMkti 295 27 295 28 299 8 299 28 303 1 307 13 vAjA aMtaM 15 28 9 21 16 28 5' 1 16 16 8 13 25 22 22 , 26, 1.3 27 30 20 24 4 26 1.0 phe Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha manuSya zItalIbhUta prabhuna bhavanAsinaH saMhanamasti yAvatpadeNa kArmaNam sahanamavtha bhojatacA cha NANA saMThiyA NANA saMThiyA kana itthiyavegA bhajanathI upajoge AhAmAhareMti pAdana duviha apasapiNiyA usappiNI vaNassaikAiNaM hotI massitthIA devitthIA supArI uraH parisapiNNazca "sairindhyaH 1. +3. 12 zuddha manuSya zItalIbhUta prabhune : NANAsaMThANasaMThiyA - NANAsaMThANasaMThiyA t 1 bhavanavAsinaH 'saMhananamasti yAvatpadena kArmaNam saMhananamatthi bhogyatayA che. kAna ithiyaveyA bhajanAthI uvajoge I 99 AhAramAhareMti pAThanA duvihA avasiSa cA hotA dUsarI pratipattI ussappiNI varNassaikAieNaM massitthIo devitthIo susumArI uraH parisarpiNyazca sairindhayaH pRSThAGka paMkti 331 18 331 I 26. 332 13 334 334 335 338 339 34. ' 340 341 341 342 342 343 344 "" 344 344 348 351 352 352 356 360 360 364 / / 365 366 T " " 1. 997. 11 2 } 2 5 24 18 29 / 26 30 25 28 30 10 21 10 1 12. 16 1.8 " 1 P 811 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuda chiyakalI prabhede yu 4thana che. kammamUmiyAo akammamUmiyAmo kuraruSu gAyamA sa kiM taM mataradAvatthIo . chipakalI. prabhede 4thana yu che. kammabhUmiyAMo akammabhUmiyAo pRSThAka 367 367 367 368 368 369 370 372 puvakoMDI goyamA ! se ki taM maMtara devitthIo puvakoDI' ukkoseNaM aMto muhuttaM utkarSeNa / kiyantaM kAlaM 375 375 376 ukkAseNaM aMtA muhutta . utkarSaNa kiyantaM kiyantaM mutkaSaNa bhavAsthiti ukako 376 mutkarSeNa - 376 377 bhavasthiti ukkodesUNA ." dezona __31 desUrNa 383 desUNAM / / 385 dezAna desUrNA sthithi spIkAra karmabhUmiga bharataravateSu aravata ndrabhAva palyApama thayale hekavata titanni sthiti svIkAra - kammabhUmiga bharatairavateSu eravata svabhAva palyopama thayela hemavata tini 386 386 386 387 387 387 388 388 388 388 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha eraNavae akammabhUmiga jambhaNaM ambhabhUmiga tinna akambha bhUmiga khejjaibhAga paJcarazalpalyopamAni utkarNeNa paJcapazcAzat palyApamamAM ukkAseNaM puSakADI akammabhUmigaNussitthitti saharaNaM pRthakRtvAbhyaSitAni jaghanyekaM jaghanyenAntarmuhuttam. jaghanyenAntamuhUrttam * gAtama paLyeApamanu mAra mAra jIathavAkhAra sAtajIvatA ataebha gautamasvA mane arAvata uskRSTa tamuttano che, ' zuddha eraNNavae akammabhUmiga jammaNaM, akammabhUmiga tinni zv 14 14 // " ammabhUmiga khejjaibhAgaM 11 paJcAzatpalyopamA ni 11 utkarSeNa k pucakoDI 31 paJcapaJcAzat palyeApamanI ukkoMseNaM +1 vAra vAra is -1 akammabhUmigamaNussitthitti saMharaNaM pRthaktvAbhyadhikAni " jaghanyenaikaM jaghanyenAntarmuhUrttam jaghanyenAntarmuhUrttam gautama ! palyApamanuM. ataeva vAra sAtabhavata t gautamasvAmIne aravata utkRSTa aMtamuhUttanA che. " 1 pRSThAGka paMkti 390 24 390 391 392, 392 392 393 394 396 400 400 402 402 403 403 403 403 404 404 405 407 409 409 410 413 7- 1 414 412 417 418 418 30 23 17 23 26, 22 21. 1 4 29 Ti #1 1 22. 22 8. 13 1, & 8 m ~ 8V & 19 27 20 raha 1 CH 27 1 23" 28 T 1304 19th Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha yAvara AyuvAlI hokara grahaNa kara leveM makamabhUmika saMkSapata : akarSa jahannaNaM asaMkhe utta273nI / rIte samAnya kSatra - antatairta 22 s kSetra mata 1. pRSThAka paMkti mAze.... 416. 24 mAyuvAlI hokara janma grahaNa kara leveM 422 akarmabhUmika 422 .19 saMkSepata!! 423 // 4 akarma 424 22 jahannaNaH 425 , 2 . asaMkhenja' 426 21 uttarakurI ane devaranI 426 9 23 AAT : - 427 / 30 / sAmAnya / 429 431 13.. antarmuhUrta .. 434 17. anaMtakAlane 46 .28 437 23 , tirikkhajoNitthIo 441 / 188 saMkhejaguNAo kammabhUmiyANa akammabhUmiyANaM aMtaradI0 443 MusiqdhAre / akammamUmiga 445 445 vemANiNINaya 446 DazI / jyotiSkadevyo 448 ' '''9' vemANiNINa 449 / / 24 goyamA, 1 450 saMkhejjaguNAmo 452 guNAmo 452 27.. jAya, 1 // 456 461 karmabhUmija saghaLI 443 saghaNI tirikkhanoNitthIo saMkhejjaguNAA"" kammabhUmiyANaM aMtaradI0 badhAre makammamibhUga " toe vemANiNIya pradezaze jyotiSkadeSyo vemANiNI goyamA ? saMkhajjaguNAo: guNAA jArya haibhavata karmabhamija teyo hemavatA Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha kalpopannakalpAtIta vijJAnanA vistArAbhyA puruSANA muhUttam mUsA tireka jadhanya thI puruSANAmapi jaghanyato'ntamuhurtta jA bhaira kAlakI cAritradhama puruSAM savvasiddhANaM paJcavizatiH dvAtrizatsAgaropamANi unatIsa ukkeseNaM puca akammabhUmi akambhamUmi0 antamuhUrtta bharatAdA puna zeSa paNAnA hona se jhUhu 4 O Apha 16 zuddha kalpopapannakalpAtIta vimAnanA vistArAbhyAM puruSANAM muhUttam sAtirekam :: jAnya thI * puruSANAmapi jo aura jaghanyato'ntarmuha kAlakA cAritradharma puruSoM savvaTTasiddhANaM paJcaviMzatiH dvAtriMzatsAgaropamANi " unatIsa * ukkoseNaM " ! pahucca akammabhUmi 0 kammabhUmi 0 antarmuharta bharatAdau punaH zeSaM """, pAna * honese sudu " pRSThAGka 462 462 463 463 463 463 464 465 465 465 465 467 * 467 468. 470 472 473 473 478 478 479 479 480 482 482 487 487 490 494 paikti 6 28 1 1 20 23 28 5 "!} 12 20 12 14 14 24 7 15. 18 26 8 21 10 18 4 7 '18 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha vataspatti 0 kA dazavidhibhavana bhyo'lyA asaMkhyeyaguNA devAmAM bahattara kSetra vadhare 0 ANayapANayagAI: adhika zreNi maNanAt sarvAsiddha dvAdazakalpopanna devakurutarakuru pUrvavidera 1 adhastanagraiveyakadevapuruSAkSeyA majjhimavejjapurisA srArakalpadArambha pachI pachInA saMkhyAtagaNA gaya ha pannAtte cAuridiya 0 beidiyatiri0 napusaka egadiyatirikkhajoNiya napusaka egidiya Au se kiM taM 3 zuddha vanaspati kI 17 1 dazavidhabhavana 0 bhyo'lpA, asaMkhyeyaguNA devomAM vRhattara kSetra 0 vadhAre ANayapANayamAI adhika, zreNiSu T bhaNanAt : sarvArtha siddha dvAdazakalpopapanna devakurUttarakuru pUrvavideha. nArakalpAdArabhya pachIpachInAasa khyAtagaNuA gayA hai pannatte P cAuridiya. iMdiyatiri0 napu saka egiMdiyatirikkha joNiyanapuMsagA pRSThAGka 494 494 egiMdiya Au, u se taM 495 499 499 502' 504 507 508 510 511 513 514 515 516 20 517 16 2 adhastanatraiveyakadevapuruSApekSayA 518 5 , majjhimagevejjadevapurisA 518 23 519 519 521 524 525 528 para8 529 529 529 paMkti 5 529 7 1 15 M 26 31 1 l 28 24 12 wov 1 27 4 3 26 12 20 8 18 30 11 13 11 31 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha trigIya puvvuttamedo aMto muhu sa sahasrANi Asthitinu sAtamI kAlaM ThiI 14 kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA napuMsaka kI kitane muhutta antarmuhurtta bheda meM cauppAya muhuMta sthiti napuMsakAnI sthiti bharaheravaya videhAvara karmabhUmi bharataivatapUrvaM maNurumaNapusagassa bhate maNussaNapusagassa utkRSTamantarmuha yugaladharmiyo te napu Msaka hA' nathI pramANeAnI 18 zuddha trIndriya puttabhedo aMto muhutta sA y sahasrANi A sthitinuM kathana sAtamI hasi kAlaM Thi ( yaha adhikachapA hai ) (yaha adhika chapA hai) napuMsaka kI sthiti kitane muhutaM antarmuhUrtta bheda se C cauppaya muhuttaM sthiti' napuMsakAnI che. ahiyAM je kSetranI apekSA laine manuSya napuMsakAnI sthiti bharaheravayapuvvavidehAvara karmabhUmika 'bharatairavatapUrvamaNussaNapuMsaMgassa bhaMte ! ! maNussaNapuMsagassa utkRSTamantarmuhUrta 211 ALT pRSThAGka paMkti 531 81651 531 25. 533 / / 537 537 137 538 538 538 538 538 540 540 540 541 541 541 541 542 542 542 542 543 50 543 yugaladharmiyo gabha ja hAtA nathI je akama bhUminA manuSyA gabha ja hAya che, teo napu saka hAtA nathI, 543 pramANenI 543 C " T 3 15.155 21 6 17 185 12 1' 9 ' 29 " 17 ' 27 ' '32'''' 14 203 1385 01 OC 2 153770 71 20 / / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha urapasippa napUMsaeNaM napuMsagassa kAlaso eva / bhante : Napusaetti NapuMsaya iti kitkAlaM praTakaH napusaka NapuMsaNaNaM 546 samaya tatraika NapusaeNaM bhante / mUtrakAra anaMtautsapiNI anaMta avasarpiNI dasavAsasahassAha.. / tettIsa pUrvasthiti sUtre - zuddha pRSThAGka paMkti - uraparisappa 544 , 17 NapuMsaeNaM. 544 . 22 NapuMsaeNaM . 544 kAlamao 544 27 evaM . 545 bhaMte / 5461 NapuMsaetti 546 1 NapuMsaka iti 546 2 kiyatkAla: 546 2 pragaTa / 546 napuMsaka 546 NapuMsaeNaM samaya 546 24 tatraika 547 NapuMsaeNaM bhaMte ! 5476 sUtrakAra 547 18 anaMtautsarpiNI 547 26 anaMta avasarpiNI 547 dasavAsasahassAI 547 31 tettIsaM 547 31 pUrvasthitasUtre 548 2 5486 kevacciraM 549 batAve 549 .NapuMsagatti tiyegenika napuMsaka che, ArIte keTalAkALa sudhI thatA rahe che, arthAta tiryonaka napuMsakanI pa49 tiryag 550 3 ekaM , kevacira patA / NapuMsagAtti tiyaMgyanikanapusakanI 522 tiyA Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha kAyasthitimAnaM asaMkhejjAo aMto pratipattavya pRSThAGka paMkti 5505 550 19 551 2 551 551 551 aMto 551 / 21 552 552 :1 552 552 azuddha kAyasthittimAna asaMkhejjAko atoparipattavya ato muhUttaM NapuMsagAya mahogANa vi kavecira ekka pagA khetta / muhutta puhutta utkaSeNa napusaeNaM napusaka airAvata kevaciraM 5! samanathI / akammabhUmigaga , napuMsagatti ... utkaSaNa aMtomuhutta ato muhutta puhutta utkaSTathI aMtamuhatta atara dvIvagANaM / / mutkaSaNa 27 / 28 .. muhuttaM NapuMsagANaya mahoragANa vi kevacciraM ekkaM / copA khettaM muhuttaM . puhutta - , utkarSeNa, napuMsaeNaM napuMsaka airavata kevacciraM paNa samajavI akammabhUmiga NapuMsaeti utkarSaNa aMtomuhuttaM ato muhuttapuhutta 552 552 553 553 553 553. 553 28 553 . 553 554 utkRSTathI 554 / / 21 554: ! 22. 554 28 / antarmuhUrta aMtaradIvagANaM mutkarSaNa Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mutkarSaNa 3. ptti mutkarSaNa maNussa napuMsagassakhetta aMto muhuttaM . kAlaman / jaghanyenAntarmuhUtam jaghanyenAntamuttam yApadapAddhe purulaM 'parAvarta jaghanyenAntamuhUrtam zuddha pRSThAGka 555 2 maNussa-napuMsagassa khettaM aMto muhuttaM __ 555 19 kAlamantaraM 556 jaghanyenAntarmuhUrtam jaghanyenAntarmuhUrtam 556 'yAvadapArddhapudgalaparAvarta jaghanyenAntarmuhUrtam bhaMte ! 556 aMtaraM goyamA ! 556 / / 19 556 bhate , ataraM gauyamA! antamuhUrta antarmuhUrta .. purisaNapuMsagA purisaNapuMsA godamA ! 556 557 557 goyamA! sAgarovamasaya puhuttaM bhaMte ! * napuMsakatvasya antarmuhUrtakA nairayikanapuMsakakA aMtamuhUrta purisaNapuMsagA saMciTThaNaMtare sAgarovamasamapuhutta maMte. napusakatvasya .. antara muhUrttakAH / nairacirunapuMsakakA . bhata2 bhutaH . purisaNapuMsA saMcidvaNaMtare 557 18 557 557 21 nAma 557 papa7 557 557 mAma Na 25 26 praznanAnA tarukAle aMtamuhUrta aMtamuhUrta aMtomuhUttaM praznanA tarukAlo aMtamuhUrta amuhUrta aMtomuhuntaM 557 557 557 '30 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha kitane sAgarovamassAiM . paramaparA nareya napuMsagasya eka muhUrtanuM Napugassa bhadedantarmuhUrta ekendri yoniya asaMkhejja loyA avasarpiNI avasarpiNiyAM muhattaM kaMIka vadhAre aMtara kahyuM che zuddha pRSThAGka paMktiH kitaneka 558 15.. sAgarovamasahassAI 15581. 18 paraMparA 558 / / .20 neraiya 558 .23, napuMsagassa 558 . . 23.. ye4, mantabhuitanu 558 . . 28. NapuMsagassa 558 30 bhave antarmuhUrta ekendriya yonika 5598 asaMkhejjA loyA 559 15 avasarpiNiyAM 559 559 // * kaMIka vadhAre sAgarepama 559 ' re2 - 'zatapRthaka nu che. mahiyAM / sAtireka-kaMIka vadhAre ema puhuttaM tirikakha tiyayAni aMto muttam / / vanaspapitakAla' . anta vAueNaM vaNassaikAloga asaMkhejjaloyA saMkhyeyavarSAbhyAdhika vaNassa kAlo vaNassaha ekka pogAlaparididaM , utsapiNyavasapiNyos tirikkha tiryanika antarmuhUrtam vanaspatikAla anantaH vAuNa '' vaNassaikAlo asaMkhejjA loyA saMkhyeyavarSAbhyadhike baNassaI kAlo vaNassai 559 24 pa59 31 560 / 1. 560 16 560 / / 19 560 21. 560 / 21 560 25. 19 . 0 - ekkaM 561 561 561 561 562 poggalapariyaTuM utsarpiNyavasarpiNyos 23 25 . ! Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 eva / jagmaNaM. hari 564 565 565 " aMtaradAvaga .. azuddha pRSThAGka paMkti . ravaiyarANaM khahayarANaM :: : 562 , 10 airAvata airevata . 562 24 evaM ,, 562 / 28 jammaNaM / / . . 563 / 28 vaNassa vaNassai vyavasAna vyavadhAna 563 30 vaNassaMhaH vaNassai 564 22 hariva goyamA !-visesasAhiyA (sampUrNa duvArA huI hai) sasahiyAvA .. visesAhiyA vA " aNtrdiivg| " 565 26 visasAhiyAvA - visesAhiyAvA / 566 11 NapusaMgA-NapasagA " NapuMsagANapuMsagA 566 15 joNiyaNapuMsagA' joNiya NapuMsagA joNiNapasagA / " joNiya NapuMsagA 566 katare katarebhyo dvizeSAdhikAvA katare katarebhyo yAvadvizeSAdhikAvA 566 tiryagyoni napuMsakAnAM tiryagyonika napuMsakAnAM saMyekhya saMkhyeya 567 caturindra caturindri trindriyatiryagyoni trindriyatiyegyonika tejaskA kAyikaikendriya ... tejaskAyikaikendriya napuMsavizeSAdhikA' '' ' '' !' napuMsakA vizeSAdhikA 567 masaMkhyeyaguNAyAM vad dvototha ...' asaMkhyeyaguNA yAvad dvitIya ' 567 asaMkhayeya . asaMkhyeya 567 saMkhayeya saMkhyeya aasakhyeyaguNA asaMkhyeyaguNAasaMkhayeya . asaMkhyeyaguNA 567 saMkhayeya saMkhyeya 567 sakoH 567 566 / 567 567 ' sakAH Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 568 568 568 NapuMsagA , azuddha, pRSThAGka tiyagyonika tiryagyonika / / bahutvaM bahutvaM .. bahutvaM / napuMsakA pekSayA , napuMsakAH tAvatpramANasu / tAvatpramANAsu.. maNussa Nassa / / maNussa / / 568 Nerahaya Neraiya . 568 vizeSAdhiya vizeSAdhira pa68 31, tiryagyogika napuMsakoM tiryagyonika napuMsako 569 8.. NeraiyA - , - Neraiya, . , . / 569 11. Nerahaya NapuMsagA , NeraiyaNapuMsagA , , 569 13, puMsagA 569 ,18 geranayA NeraiyA / 569, 22, nairayikanapuMphako .. nairayikanapuMsako 5706, 13. adhaH adhaH .. / nedaiya neraiya , 570 / 19 kakanAM saMgI sabamamAM / rahaya __ NeraDaya : 570 24 Nerahaya Neraiya : 570 Nerahava Neraiya ... 570 29 / pRthvInA nairapi ns| 42di cha 'pRthvInA neyi nasa " , sanyAya padhAre cha. chaTTI! / / thvInA nayinisa 42ta 571. / / 22 pAMcamI pRthvInA narayika napuMsaka pAMcamI pRthvInA nerayika napuMsaka tai bhAMthI' ' ' 42i yAthI 571 22-23" asaMkhyA asaMkhyAta asaMkhyAta asaMkhyAta asaMkhyAta pa71 127 / napuMsakA napuMsaka / 572 ratmabhA ratnaprabhAH 572 , ' : 10 : NerayaM NeraDya , 572 23 / teo asaMkhyAta napuMsake karatAM teo asa khyAtagaNI vadhAre che pahelIpahelI pRthvInI dakSiNa dizA nA nairacinapusake karatAM pa72 36 ' ratA 570 . 570 / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha salvatthovA Ahe tamAe puDhavI hayA disANuNAe saMgRhI kSaNi tyAMthA pRthvI prabhA 2 satyavA nupa'sako kemake prataranA asaMkhyAta zreNiyeA che, jabhacara visesahiyA napuMsakako ukAiya te pradeza pradeza te iMDiya dAyika prabhUtara 25 dakSima puThavI traNa driyavALA napu sapheAmAM pAMca-traNai driyavALA napusakeAmAM, cAra iMdriyavALA napuMsakAmAM pAMtha vaNarasaikAiya akama bhUmimanuSya napu samAM zuddha sanvatthovA ahe tamAe 'puDhavIe raiyA disANuvAraNaM sagRhIta dakSiNa tyAMthI 'pRthvI' zarkarAbhA dakSiNa puDhavI savvatthavA napuMsakeA che, kemake prataranA asa khyAta bhAgavati je asa khyAta zreNiyA che jalacara vi napusake te ukkAiya te pradeza iMdiya pRSThAGka paMkti 573 573 573 573 573 573 573 573 573' 574 574 575 575 576 576 576 576 577 577 577 kAyika prabhUtatara vaNassa ikAiya kama bhUminA manuSyanapusakAmAM aphama bhUminA manuSyanapuMsakeAmAM 579 178 1 578 578 N 10 12 12 2 x x & x 15 24 31 9 24 24 27 1 23 576 31-32 576 m u n m w x 2 x 2 23 29 32 6 22 23 21 24 27 24 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka paMkti " 7. 5806. 24 582 azuddha kuruvAsittayAnAmapi kuruvAsidvayAnAmapi 580 580 / 3. NAva jAva harivarparamyakavarSAkarmabhUmikamanuSya napuM- (yaha paMkti adhika hai / ) sakAH saMkhyeyaguNAH svasthAne 580 5-6 parasparaM parasparaM tulyAH airAvata airavata 580 A khyAtagaNuM sa khyAtagaNuM 580 tiyagyonika tiryagyonika 581 165 ekendriyatiyagyonika ekendriyatiryagyonika 581 17 vavassai ghaNassai 581 tiyagyonika tiryagyonika 581 napunasakAnAtha napuMsakAnAm tulyA vA tulyAvA tullA vA tulyAvA ___ 582 7 thalacarANa thalayarANaM 582 15 napuMnasako ke napuMsako ke 582 , 17 gauyamA goyamA 582 , 20 thalayajJANaM thalayarANaM * 582 27 saMbhUmi saMmUrchima 583 7 paMcama pRthvoke nairayika napuMsakoM kI paMcama pRthvIke nairayika napuMsakoM apekSA caturtha kI apekSA caturtha pRthvIke naira yika napuMsaka asaMkhyAta guNe adhika hai caturtha 583 dvIvaga dIvaga asakhyAtaguNo amakhyAta guNe sabhUcchima saMmRmi / 583 sannatyovA savvatthovA bIjI pRthvInA merayika napuMsake karatA ja-bIjI pRthvInA merayika napuM. . . sake che te asaMkhyAta gaNA vadhAre che. "mIla pazvImA / , ... / narayika napusake karatAM je 583 30 583 583 1.8 . 583 21 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 27 azuddha akarmabhUmiga do vi sakhejjaguNA guNito airAvata gaNita. guNita mamUrNita akarmabhUmiga khahayarapaMcidiya 586 paciMdiya visasAhiyA aNaMtaNA AukkAiyatirikkha NapuMsagavadeNaM . pRSThAGka paMkti - 'akamma 'bhUmiga 584 : 11 do vi tullA saMkhejjaguNA 584 guNita 584 airavata 584 584 saMmUcchita 584 akammabhUmiga 584 khahayarapaMciMdiya 585 585 paMciMdiya 585 visesAhiyA aNaMtaguNA 586 23 AukkAiya egidiyatirikkha 586 NapuMsagavedeNaM 588 tirikkhajoNiyaNapuM 592 katare .. asaMkhyAtagaNI eyAsi NaM 600 ya NapuMsagANaM tirikkhajoNiyaNapuMsagANaM 601 13 tirikkhajoNiya purisA saMkhenaguNAo 602 25 kammabhUmigamaNussa NapuMsagA aNuttarovavAiyA 605 sthiyAo 605 akammabhUmiga 608 maNussitthiyAmao saghaLa saghaLI 596 ,587 , w tiripuMkkhajoNiyaNa katara saMkhyAtagaNI eyAsie NaM sagANaM tirikkhajoNayaNapuMsagANaM tirikkhajoNiyaparisA sakhejaguNAmo kammabhUmigamassaNapuMsagA aNuttarAvavAiyA tthiyAA akamkabhUmiga maNussasthio w w 609 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha pRSThAGka paMkti 610 611 613 614 614 615 616 azuddha - zreNyasakhyeyabhAgatAkAza nanuSya madhnama chaTThAe mahAzukala caesakhyAta dAccAe sakhajjaguNAmo asaMkhejjagaNA saMkhejagaNAo sakhyeyaguNAH napusakAH vizaSane bhavaNavAsaNINaM bhavaNavAsINa NeraiyaNasagANaM peyaka puruSApekSaNA jalayaratirikkhajoNiNitthiyAo zreNyasakhyebhAgagatAkAza manuSya madhyama chaTTIe . mahAzukra asaMkhyAta doccAe saMkhejjaguNA asaMkhejjaguNA saMkhejjaguNAo saMkhyeyaguNAH napuMsakAH vizeSane 'bhavaNavAsiNINaM bhavaNavAsiNINaM NeraiyaNapuMsagANaM 'zaiveyakane puruSApekSayA jalayaratirikkhajoNitthiyAo 621 621 Urur wrwww ru or wrr N" Mr. mr or conomMMMM... . urr vr m20 127 633 633 napuMkasakasyApi vaNassakAiya vadoM napuMsakasyApi "vaNassaikAiya / vedoM 64. 19 samApta