Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
vmummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm FOmmmmm Wititiutiytiji tititivity wity Divisi niyamipriynititis
umiuminium
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालालजी-महाराज. विरचितया प्रमेयद्योतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं .
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम् ॥श्री-जीवाभिगमसूत्रम् ॥
(प्रथमो भागः)
नियोजकः
Dominimamimmimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmminimimmmmmmminiummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
Sairmummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmuntaurantummmmummmmmmmmmmmmmmmmmmms
प्रकाशकः
अहमदावाद निवासी श्रेष्ठिश्री-रमणलाल जीवराजभाई प्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन
अ० भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्तिः प्रति १२००
वीर-संवत्
विक्रम-सवत्
ईसवीसन् १९७१
२४९७
२०२७
मूल्यम्-रू० २५-०-०
W m mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmsws பம்பரமாம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்
ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ம்ய
ம்
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું શ્રી અ, ભા. 9 સ્થાનકવાસી
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, Lઠે ગરેડિયા કૂવા રેડ,
२२४३, ( सौराष्ट्र)
Publishec by : Shri Akhil Bharat S S. Jain Shastroddhara Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra), W Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैप यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૭ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૭ ઇસવીસન ૧૯૭૧
भूक्ष्य: ३ २५300
मुद्र: સ્વામી શ્રી ત્રિભુવનદાસજી શાસ્ત્રી શ્રી રામાન દ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ,
કાંકરીયા રોડ, અમદાવાદ–૨૨
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रमाङ्क
जीवाभिगमसूत्र भा० १ कौ विषयानुक्रमणिका विषय
प्रथम प्रतिपत्ति
१ मङ्गलाचरण
२ जीवाभिगम के विषयो की अवतरणिका ३ जीवाजीवाभिगम अध्ययन की प्ररूपणा
४ अजीवाभिगम के स्वरूपका निरूपण
५ जीवाभिगम के स्वरूप का निरूपण
६- ससारसमापनक जीवाभिगम का निरूपण ७ द्विप्रत्यावतार नामकी प्रतिपत्ति का निरूपण
८ शरीरादि तेईस द्वारोका कथन
९ पहला शरीर द्वारका निरूपण १० दूसरा अवगाहना द्वारका निरूपण ११ तीसरा संहनन द्वारका निरूपण १२ चौथा संस्थान द्वारका निरूपण १३ पांचवां कषाय द्वारका निरूपण १४ छठा सञ्ज्ञाद्वारका निरूपण १५ सातवा लेश्याद्वार का निरूपण १६ आठवां इन्द्रियद्वार का निरूपण १७ नौवां समुद्धात द्वारका निरूपण
१८ दसवां सज्ञिद्वारका निरूपण १९ ग्यारहवां वेदद्वारका निरूपण २० बाहरवे पर्याप्तिद्वार का कथन २१ जीवोके दृष्ट्यादि द्वारो का कथन
२२ तेहरवें दृष्टिद्वारका कथन २३ चौदहवे दर्शनद्वार का निरूपण
पृष्ठ
१
२-९
१०-२३
२४-३४
३४-४४
४५-४८
४८-५८
५९-६०
६० - ६४
६४-६५
६५-६६
६७
६८–६९
६९ ७०
७१-७३
७३–७६
७७-८१
८२
८३
८४-८५
८५-८९
८९-९०
९०-९२
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ पन्द्रहवे ज्ञानद्वार का निरूपण
कथन
२५ सोलहवे योगद्वार का २६ सत्रहवे उपयोगद्वार का निरूपण
..२७ अठाहरवे आहारद्वार का निरूपण
२८ उन्नीसवे उत्पातद्वार का निरूपण
२९ बीसवे स्थितिद्वार का निरूपण ३० एकवीसवे समुद्घातद्वार का निरूपण ३१ बावीसवे च्यवनद्वार का निरूपण
३२ तेवीसवे गत्यागतिद्वार का निरूपण
३३ बादर पृथ्वीकाय जीवो के भेदो का निरूपण
३४ वादर पृथ्वीकायिको के अवगाह आदि द्वारों का निरूपण
३५ अपकादिक जीवो के गरीरादिद्वारो का निरूपण
३६ प्रत्येक वनस्पतिकाय जीवो के शरीरादिद्वारो का निरूपण ३७ साधारण वनस्पतिकाय जीवो के का निरूपण
३८ सकाय आदि जीवो के गरीरादिद्वारो का निरूपण
३९ औदारिक त्रस जीवो का निरूपण
४० त्रीन्द्रिय एवं चतुरिन्द्रिय जीवों का निरूपण
४१ पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण
४२ सम्मूर्च्छिम जलचरादि तिर्यक् पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण ४३ सम्मूर्च्छिम स्थलचर पञ्चेन्द्रिय जीवो का निरूपण
४४ स्थलचर चतुष्पदादि पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों का निरूपण ४५ गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों का निरूपण
४६ गर्भव्युत्क्रान्तिक स्थलचर जीवो का निरूपण
४७ गर्भव्युत्क्रान्तिक खेचर जीवोका निरूपण
४८ गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यो का निरूपण
४९ देवो का निरूपण
५० स्थावरभाव और त्रसभाव की भवस्थिति एवं कालमान का निरूपण
९२-९३
९४
९४-९६
९६-११७
११७-१२१
१२१-१२२
१२२
१२३-१२५
१२५-१२६
१२७-१३१
१३२-१३८
१३९-१४७
१४७-१६२
१६२-१६९
१६९-१८६
१८७-१९७
१९८-२०४
२०४-२२५
२२५-२३९
२४९-२४९
२४९-२७४
२७४-२९१
२९१-३०२
३०२-३०७
'३०७-३२२
३२२-३४७
३४७-३५८
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिविधा नामक दूसरी प्रतिपत्ति
५१ त्रिविध प्रतिपत्ति में संसार समापन्नक जीवो का निरूपण
५२ खियो के भवस्थितिमान का कथन ५३ देवस्त्रियो के भवस्थितिमानका निरूपण
५४ स्त्रियो के स्त्रीपने से अवस्थानकालका निरूपण
३५९-३७४
३७४-३९३
३९३ ४०१
४०१-४२८
४२९-४३७
३३८-४५३
४५३-४५८
५८ तिर्यड् मनुष्य और देव पुरुषो के भेदो का निरूपण
४५९-४६२
५९ पुरुषो के भेदो का निरूपण
४६३-४८६
६० पुरुषो के अन्तरकाल का निरूपण
४८६-४९७
६१ पहला सामान्यरूप से तिर्यड् मनुष्य और देव पुरुषो के अल्पबहुत्व का निरूपण ४९८-५२२
६२ पुरुषवेद की बन्धस्थिति का निरूपण
५२२-५२४
६३ नारक - तिर्यच और मनुष्ययोनिक तीन प्रकार के नपुंसको का निरूपण
५२५-५३३
५३३-५५५
५५ स्त्रियो के अन्तरकाल का निरूपण
५६ सामान्यतः तिर्यड् मनुष्य और देवसियो के अल्पबहुत्व का निरूपण
५७ स्त्रीवेद कर्मका स्थितिमान का निरूपण
६४ नपुंसको के स्थितिमान का निरूपण
६५ नपुंसको के अंतरकाल का निरूपण
६६ नारक तिर्यक् मनुष्य नपुंसको के अल्पबहुत्व का निरूपण
६७ नपुंसको के वेद कर्म बन्धस्थिति का निरूपण
६८ सामान्य प्रकार से पाँच अल्पबहुत्व का निरूपण
६९ विशेष प्रकार से तिर्यगादि विषयक छठे अल्पबहुत्व का निरूपण ७० विशेष को लेकर सातवे एवं आठवे अल्पबहुत्वका निरूपण ७१ विशेषतः तिर्यक् मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसक तथा देवस्त्रीपुरुष एवं नारक नपुंक विषयक समिश्र नववे अल्पबहुत्व का निरूपण
७२ स्त्रीपुरुष एव नपुंसको के स्थितिमान का निरूपण
अनुक्रमणिका समाप्त
५५५-५६४
५६५-५८६
५८७-५८९
५८९-५९८
५९८-६०४
६०४–६१७
६१७-६३५
६३५-६४०
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીમાન્ શેઠ શ્રી જીવરાજ ભાઈના પવિત્ર જીવનને
બેંક પરિચય
જ્ઞાન ધ્યાન અને વ્રતનુ સતત શ્રદ્ધાપૂર્વક આરાધન કરી પેાતાના જીવનને પવિત્ર અને આદર્શ બનાવનાર પરમપદના અધિકારી કેવળ જ્ઞાનાપાસક ધર્મ જીવી શેઠ. શ્રી જીવરાજ ભાઇ મૂળચંદના જન્મ ચાતુર્માસના ધર્મોંમય વાતાવરણમાં સંવત ૧૯૩૧ના આસે સુ ૫ સને ૧૮૭૫ના ઓÐાંબર માસની પાંચમી તારીખે સૌરાષ્ટ્ર ભૂમિના ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ એવા ધ્રાંગધ્રામાં થયા હતા
ܚܐ
Fin
તેમના પિતા શ્રી મૂળચ’દભાઇ પણ ધર્માનુરાગી પવિત્રાત્મા હેાવા ઉપરાંત એક સારા વ્યાપારી સદ્ ગૃહસ્થ હતા. તેમજ સર્વ જીવા પર પ્રેમાળ એવા અને નામને અનુરૂપ ગુણવાળા પ્રેમાભાઇ નામના તેમના માતુશ્રી હતા ઉભય દ પતીનું... ગાર્હસ્થ્યજીવન જપ તપ રૂપ ધર્મની આરાધના પૂર્વક પરમ શાતી પૂર્ણાંક નુ હતુ
આ રીતે પરમ ધર્માનુરાગી માતા પિતા અને અન્ય ધર્મ પ્રાણ કુટુબીજનેાના ઉત્તમ ધર્મ સંસ્કારાથી અને વ્યવહારિક નીતિમત્તાને લઇ શ્રી જીવરાજ ભાઈનુ ભૌતિક જીવન સમૃદ્ધિમય બન્યુઃ અને જેમ જેમ સમૃદ્ધિના આવિર્ભાવ થયા તેમ તેમ તેમના અંગે અંગમાં જ નહી પણ અંગના અણુએ અણુમા જપનપત્રત અને જ્ઞાન ધ્યાન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વધુને વધુ દૃઢ બની. માલ્યાવસ્થાથીજ ધાર્મિક સસ્કારીના સિંચન ને લઇ તેમની ધર્મભાવનાની ઉત્કટ પ્રખળતાને લીધે તેએ ભૌતિક વિદ્યાના અભ્યાસમા ધો. ૭ થી આગળ વધી ન શકયા. અને એજ રીતે પૂર્ણ રીતે શિત અને સવર્ડ હોવા છતા વારસામાં મળેલા વ્યાપાર ધંધા પ્રત્યે એમની રૂચી એછી હતી કારણ કે તેઓ માનતાં કે સથા વ્યવહાર કર્મ બંધનનું કારણ છે. અને તેથી જ આત્મચિંતવન અને ધર્મ, પ્રત્યે એમની ભાવના અપ્રતિમ હતી
ખલ્યકાળથી જ એમણે અનેક પૂજ્ય વિદ્વાન સાધુઓના સાંસગ અને તેના ધર્માંપદેશના પ્રવચન સાંભળીને તથા તેને મનન ચિંત્વન કરીને જૈનધર્માંના રહસ્યને નિમ પરિચય મેળળ્યેા હતેા અને એ ઉપદેશેલ વિષયાનું ધર્મગ્રંથ દ્વારા વાંચન પણ કરી સારી રીતે સશય રહિત ખની ગયા હતા. વળી જૈન ધર્મના આગમનું જ નહીં પણ અન્ય સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથાનું પણ તેમણે સારી રીતે વાંચન કહ્યું હતું,
તેમને ભગવતી સૂત્ર પ્રત્યે ખાસ અનુરાગ હતેા. અને તેથી તેનું વાંચન તેમણે અનેકવાર કરેલુ. પરમ પૂજ્ય મ. સા. કેશવલાલજી મ. સા. ના ધર્માંદેશ શ્રવણુ અને તેમના સગરંગમાં તેઓ ખૂબ રંગાયા હતા અને તેમના પરમભકત બન્યા હતા તેથી તેએ જ્યારે જ્યારે ધ્રાંગધ્રા પધારતા ત્યારે તેઓ મહારાજ શ્રીની સેવા માટે અમદાવાદથી ધ્રાંગધ્રા – અચૂક પહોંચી જતા.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. શ્રીયુત્ જીવરાજ ભાઈના જીવનમાં ડેકીયું કરતાં જણાય છે કે તેઓનું સમગ્ર જીવન જૈન ધર્મના સુપ્રસિદ્ધ ધર્મગ્રંથના અધ્યયન વાંચન મનન અને તેના રહસ્યનું ગ્રહણ કરવામાં જ રચ્યું પચ્યું રહેતું હતું. તેમણે પિત ના આ દુર્લભ જીવન અને નશ્વર શરીરને ધર્માચરણ તથા સ્થાનકવાસી જૈન ધર્મોપાસક સાધુ સાધ્વીજીઓની નિસ્વાર્થ સેવામાં જ સમર્પિત કર્યું હતું. આશરે દસેક વર્ષથી એમણે અમદાવાદને જ પિતાનું નિવાસસ્થાન બનાવ્યું હતું. જીવનમાં છેલ્લી વખતે જ એમને હૃદયરોગની મોટી બીમારી લાગુ પડી હતી. તે બીમારીને લીધે તેની મહાવેદના હોવા છતાં સમાધિ પૂર્વક ત્રણમાસ પર્યન્ત તેને સામને કરીને સં. ૨૦૧૭ના ધર્મમય એવા ચાતુર્માસના ભાદરવા વદ ૭ સાતમ સને ૧૯૬૦ના અકટોબરની પહેલી તારીખે સ્વર્ગસ્થ થયા.
આ રીતે તમને પ્રાદુર્ભાવ જન્મ અને તિભાવ-મરણ બને ચાતુર્માસના ધર્મમય વાતાવરણમાં જ થયેલ છે.
તેઓ બાલ્યકાળથી જ ધર્મારાધનમાં પ્રવૃત્ત થયા હતા. અને તેથી ધર્મારાધનમાં તેઓ એક અઠંગ યોગીની જેમ મરણની છેલ્લી ઘડી પર્યન્ત જરા પણ ડગ્યાં વિના અવિચળ રહ્યા હતા એમનું ધર્માચરણ એટલું બધું શુદ્ધ, દઢ અને નિયમિત હતું કે–જીવનના છેલ્લા દિવસે પણ એમણે સામયિક અને પ્રતિક્રમણ છેડયું નહીં આ તેમના જીવનની ઉર્ધ્વ ગામિતાને પ્રત્યક્ષ પુરાવે છે. એમનું અંતઃકરણ એટલું બધું શુદ્ધ, પવિત્ર અને અધ્યાત્મમય હતું કેએમને પોતાના અંતકાળની જાણ અગાઉથી થઈ ગઈ હતી એટલે એમના સુપુત્રને આ માહિતી. સવારથી જ તેમણે આપી દીધી હતી. અને પોતે સ્વસ્થતા જાણવી રાખીને નવકાર મંત્રનું ઉરચારણ પણ સંપૂર્ણ સભાન અવસ્થામાં કર્યું હતું. અને આ રીતે આ ધર્મપરાયણ જીવે | ભૌતિક દેહનો ત્યાગ કર્યો હતે.
આજીવન ધર્મોપાસક તરીકે પંકાયેલ તથા અનેક પાઠ વ્રત નિયમ જ્ઞાન ધ્યાન તપ અને પચખાણોથી જીવનને ઉર્ધ્વગામી બનાવનાર યશસ્વી પુણ્યશાળી શ્રી જીવરાજ ભાઈ પ્રત્યે ધ્રાગધ્રાના સ્થાનજૈન મોટા સંઘને પહેલેથી જ ખૂબ માન શ્રદ્ધા અને પૂજ્યભાવ હતાં જ તેથી એ સંચિત લાગણી વ્યક્ત કરવા ખાતર સંઘે તેઓ શ્રીનું ઘણું જ સન્માન અને ગૌરવ કર્યું હતુ.
તેઓ પિતાના ધર્મકર્મ અને પવિત્ર આચરણને જગતમાં પ્રવર્તાવવા ખાતર જ પિતાની પાછળ એક ધર્માત્મા ઉદાર એવું વિશાળ કુટુંબ મૂક્તા. ગયા છે. જેઓને સામાન્ય પરિચય નીચે મુજબ છે.
એમના ધર્મ માગને આગળ ધપાવનાર એમના સુપુત્ર શ્રીરમણ લાલ ભાઈ જીવરાજ શાહ પિતાના પિતાના બધા જ ગુણોથી અલંકૃત હોઈ તેમનામાં રહેલી અત્યંત તીવ્ર ધર્મભાવનાને લીધે તેઓ સમાજમાં ખૂબ પ્રતિષ્ઠિત છે તેઓ ઉત્તમ, દક્ષ, બુદ્ધિ પરાયણ અને દયાળુ છે. તેઓ જ્ઞાન, દયાના સૂક્ષ્મ વિચારને વરેલા છે. તથા સ્વભાવના ખૂબ જ દયાળુ અને મળતાવડા છે. તેઓ ખૂબ જ ઉદાર હૃદયના છે એમના ઉન્નત સંસ્કારથી એમનું સમગ્ર કુટુંબ પણ ધર્માનુરાગી જ હોય તેમાં કહેવા પણું જ ન હોય.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમાન રમણલા લના
સુપુત્ર.
શ્રીરમણુ
લાલના
સુપુત્રીએ
રમણલા લના પૌત્રો
“ એમનાં વિશાળ કુટુંખને બતાવતુ આ તેમનુ વંશવૃક્ષ છે ” સ્વ॰ શ્રી જીવરાજભાઇ મૂળચંદ શાહ
શ્રીમાન્ શ્રી રમણલાલ જીવરાજ શાહ.
શ્રીચ'દ્રાબેન
८
શ્રીનીલેષભાઈ
શ્રીરસિકભાઇ શ્રીપ્રમાદભાઇ. શ્રીધનેન્દ્રભાઈ મહેન્દ્રભાઇ
શ્રીની ળમેન,
શ્રીઅમીતભાઈ
શ્રીવિપુલભાઈ
શ્રીઉત્પલભાઈ
શ્રીકમલેશભાઈ
શ્રીખાભુભાઇ.
શ્રી રમણલાલભાઈના આ કુટુ'બીએ પણ પેાતાના પૂર્વજોની માફક શુદ્ધ શ્રદ્ધાવાન અને ખૂબ જ ઉદાર, ધર્મપ્રાણ, સદ્ભાવી અને તાની રૂચીવાલા છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
L
S
ન થાય
'.
ઈ
ક
એ
એ
- સ્વ. શેઠ શ્રી જીવરાજભાઈ મૂળચંદભાઈ
જન્મ સંવત્ ૧૯૭૧ આ સુ. ૫ તા. ૫-૧૦-૧૮૭૫
ધ્રાંગધ્રા
મરણ સંવત્ ૨૦૧૭ ના ભાદરવા વદ ૭ તા. ૧-૧-૧૯૬૦
અમદાવાદ,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
(૧.) રોશ્રી હખેંચદ કાલીદાસ વાિ ભાણવડ
(સ્ત્ર ) શેઠશ્રી દિનેશભાઇ કાંતિલાલ શાહુ
અમદાવાદ.
(સ્વ.) શેઠ ર્ગજીભાઈ માહનલાલ શાહુ
અમદાવાદ.
શ્રી વિનેદકુમાર વીરાણી
શેઠશ્રી જેસિ’ગભાઈ પાચાલાલભાઇ સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેક્લાલ
અમદાવાદ
અમદાવાદ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
- TAT / આધમુરબ્બીશ્રીઓ
-
૨
-
:
શેઠ શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
અમદાવાદ,
(સ્વ) શેઠશ્રી શામજીભાઈ વેલજીભા
વીરાણી–રાજકોટ
*
.*
'
જ
--
8
છે,
*
૪. -
*
-
તમામ અને * ---
સ્વ, સુધીરભાઈ જયંતીલાલ ઝવેરી
મુંબઈ
(સ્વ) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ
ભાવસાર અમદાવાદ,
:
TET
નામ છે..
-
East
A પ
:
-
::
:
;
;
"
E
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ
વિરાણુ-રાજકોટ,
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદજી સા. જોહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ મહેતાબચન્દ્રજીસા. નાના – અનિલકુમાર જૈન (દત્તા)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધમુરબ્બીશ્રીએ
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ રાજકોટ.
Bar Bar
શેઠશ્રી મિશ્રીલાલજી લાલચંદ્રજી સા. લુણિયા તથા રોશ્રી જેવતરાજજી લાલચદજી સા.
(૧.) રો શ્રી ધારશીભાઇ જીવણલાલ ભાસી
કોઠારી હરગાવિંદ જેચદ્રભાઈ રાજકાય.
રોઢ પ્રભુદાસભાઇ મુલજીભાઇ દાકિ રાજકાટ
સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી મુનચંદજી સા માલિયા પાલી મારવાડ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
*
*
-
- -
-
-
E
સ્વ. શેઠશ્રી હરિલાલ અનોપચંદ શાહ
૪. રોડ તારાચંદ્રની સાહેબે
ખંભાત,
દ્રાસ,
''
- :!'
t
1
-~-~-
ઝ'
:
**
શ્રીમાન શેટ સા. વમનસ્ટાઢની સા. ऋषभचंदजी सा. अजीतवाले (सपरिवार)
શેઠ કીશનલાલજી ફુલચંદ સાo
બે ગલેરવાળા
*
*
:
વચ્ચે બેઠેલા મોટાભાઈ શ્રીમાનું મૂલચંદજી श्रीमान् सेठश्रा
જવાહરલાલજી બરડિયા કે ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈમિગ્રીલાલજી બરડિયા રામર સા. સંસ્થા કે ઉભેલા સૌથી નાનાભાઈ પૂનમચંદ બરડિયા '' છે, એ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટેલ ડાસાભાઈ ગાપાલદાસ મુ. સાણંદ ( જી. અમદાવાદ)
આધમુરબ્બીશ્રીએ
शहाजी श्री मोडीलालजी गलुन्डिया
C
૧૦ રોજ માણેકચંદ્ર . નેમચંદ માંગલવાળા ( · સુ’બઈ' )
૧ અમીચંદભાઈ તથા ૨ ગીરધરભાઈ ખાંટવિયા
સ્વસ્થ ન્યાયમૂર્તિ રતીલાલભાઈ ભાયચંદભાઈ મહેતા
श्रीमान शेठ सा. श्री कानुगा धिगडमलजी साब
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवीतरागाय नमः
श्री जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर--पूज्यश्री घासीलालव्रतिविरचितया
प्रमेयद्योतिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् 1 ॥ श्रीजीवाभिगमसूत्रम् ॥
प्रथमा प्रतिपत्तिः
मङ्गलाचरणम्
वीरं प्रणम्य भावेन गौतमं गणनायकम् | जैनीं वाचमुपादाय प्रयतेऽहं यथामति ॥ १ ॥ जीवाभिगमसूत्रस्य टीका प्रमेयद्योतिका । घासीलालेन मुनिना तन्यते सुखबोधये ॥२॥ जीवाभिगमसूत्र का हिन्दी अनुवाद प्रथमप्रतिपत्ति
मङ्गलाचरण
'वीरं प्रणम्य भावेन' इत्यादि
(अहम् ) मैं (भावेन) भावपूर्वक (वीरम् ) अन्तिम तीर्थंकर श्री महावीर प्रभु को और (गणनायकम्) गणधरो के नायक - नेता ( गौतमम् ) श्री गौतम को (प्रणम्य ) प्रणाम करके - वन्दना नमस्कार करके (यथामति ) मति के अनुसार (जैनीं वाचम् उपादाय) जिनेन्द्र देव की वाणी को हृदयंगम कर (प्रयते) इस शास्त्र की टीका - व्याख्या करने का प्रयत्न करता हूँ - अतः ( सुखबोधये) इस शास्त्र में कथित विषय अच्छे प्रकार से समझा जा सके इसके लिये (घासीलालेन मुनिना ) मुझ घासीलाल मुनि के द्वारा (जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिका
જીવાભિગઅસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ પહેલી પ્રતિપત્તિ
મગલાચરણુ
"वीरं प्रणम्य भावेन" त्याहि- १२
( अहम् ) हु ( भावेन ) लावपूर्व ! ( वीरम् ) अन्तिम तीर्थ ५२ भहावीर प्रभुने भने ( गणनायकम् ) धरोना नाय (गौतमम्) गौतभने ( प्रणम्य ) प्रशाभरीने- वह नभस्अर रीने (यथामति) भारी भति अनुसार (जैनीं वाचम् उपादाय) ननेन्द्र हेवनी वाणीने हृहयंगभरीने (प्रयते) या शास्त्रनु विवेशन उखाने प्रयत्न री रह्यो छु (सुखबोधये) मा शास्त्रमां प्रतिपादित विषयने सारी शेते समल शाय ते हेतुथी (घासीलालेन मुनिना ) भारा द्वारा धासीदास भुनि द्वारा - ( जीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिका टीका) मालवा
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् इह खलु रागद्वेपाभिभूतेन सांसारिकजीवेन असह्यशारीरमानसदुःखसंपीडितेन तादृश दुःखप्रहरणाय हेयोपादेयपदार्थपरिज्ञानाय प्रयत्नः कर्तव्यः स च विशिष्ट विवेकमन्तरेण न संभवति विशिष्ट विवेकश्च प्राप्ताशेषातिशयकलाप्राप्तोपदेशमन्तरेण न संभवति आप्तश्च रागद्वेपादिदोषाणामात्यन्तिकक्षयादेव भवति, स च दोपाणामात्यन्तिकप्रक्षयोऽहत एव, अतः प्रारभ्यतेऽहंद्वचनानुयोगः ।
तत्र यदस्ति तृतीयाङ्गस्य स्थाननाम्नः रागविपपरममन्त्रस्वरूपं द्वेपानलसलिलपूरनिभं तिमिरादित्यभूतं भवाब्धिपरमसेतुमहाप्रयत्नगम्यं मोक्षप्राप्त्यवन्ध्यशक्तिकं जीवाजीवाभिगमनामकतृतीयमुपाझं मन्दमतीनां सुखबोधाय आतन्यते । यद्यपि पूर्वाचार्यः व्याख्यानं कृतं तथापि
टीका) यहां जीव शब्द से अजीव का भी ग्रहण हो जाता हे अतः जीवाजीवाभिगमसूत्र की प्रमेयद्योतिका नामकी टीका (तन्यते) की जाती है ।
इस संसार में जितने भी जीव हैं वे सब रागद्वेप की परिणति से मलिन बने हुए हैं और इसी कारण वे रात दिन असह्य शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से पीड़ित होते रहते हैं अतः ऐसे दुःखों को नष्ट करने के लिये एवं हेय और उपादेय का ज्ञान प्राप्त करने के लिये उन्हे प्रयत्न करना चाहिये । ऐसा यह प्रयत्न विना विशिष्टविवेक के हो नहीं सकता है. विशिष्टविवेक भी अशेष अतिशयों को जिन्होने प्राप्त कर लिया है ऐसे आप्त के-सर्वज्ञ के उपदेश के विना नहीं हो सकता है. आप्त, जब तक रागद्वेष मादि सर्वथा नष्ट नहीं हो जाते हैं-तब तक नहीं हो सकता है. रागद्वेष आदि दोषों का आत्यन्तिक क्षय अर्हन्त भगवन्त के ही होता है । अतः अर्हद्वचनानुयोग प्रारम्भ किया जाता है उसमें स्थानांग नाम का जो तृतीय अङ्ग है सो उस अङ्ग की व्याख्या के बाद मै इसके उपांगभूत इस जीवाजीवाभिगम
निगम सूत्रनी प्रमेयधोति नामनी llनी (तन्यते) श्यना ४२वाम मावी छे. (मडी ०१ પદ વડે અજીવનું પણું ગ્રહણ થઈ જાય છે)
આ સંસારના સઘળા જ રાગદ્વેષની પરિણતિ (વૃત્તિ)થી મલિન થયેલાં છે, અને તે કારણે તેઓ રાતદિન અસદા શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી પીડાયા કરે છે એવાં દુ ખાને નાશ કરવાને માટે તથા હેય અને ઉપાદેયનું જ્ઞાન મેળવવાને માટે તેમણે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. વિશિષ્ટ વિવેક વિના એ પ્રયત્ન થઈ શકતું નથી, અને જેમણે અશેષ અતિશયાની પ્રાપ્તિ કરી લીધેલી છે એવા આપ્તના (સર્વજ્ઞના) ઉપદેશ વિના વિશિષ્ટ વિવેકની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. રાગદ્વેષ આદિ દોષોનો સર્વથા નાશ ન થાય ત્યાં સુધી મનુષ્ય આપ્ત (સર્વજ્ઞ) થઈ શકતે નથી રાગદ્વેપ અાદિને આત્યંતિક ક્ષય (સંદતર નાશ) તે અહંત ભગવાનોને જ થયેલો હોય છે તેથી અહંકચનાનુયોગનો પ્રારંભ કરવામાં આવી રહ્યો છે. તેમાં સ્થાનાંગ નામનું જે ત્રીજું અંગ છે તેની ટીકા લખીને હવે તેના ઉપાંગરૂપ આ જીવાભિગમ નામના
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
aadimananhnkhudhmirmannarkkamuna
प्रे. १ विषयावतरणिका तस्यातिगम्भीरतयाऽज्पाक्षरतया च मन्दमतीनां न तथा सुखबोधः, तत्र यद्वस्तु प्रयोजनादिरहितं न तस्य प्रारम्भाय प्रेक्षावान् प्रवर्तते कण्टकशाखामर्दनवत् , तथैव जीवाजीवाभिगमाध्ययनप्रारम्भप्रयासोऽपि अयुक्तएव प्रयोजनादि रहितत्वादित्याशङ्कामपनेतुं प्रयोजनादिकं वक्तव्यमेव, तदुक्तम्
पेक्षावतां प्रवृत्यर्थं फलादि त्रितयं स्फुटम् ।
मङ्गलञ्चैव शास्त्रादौ, वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥१॥ इति नामक तीसरे उपांग का मन्दमतिवालों को इसका सुचारु रूप से बोध प्राप्त हो जाय इस अभिप्राय से व्याख्यान करता हूँ।
यह उपांग रागरूप विष (जहर) के उतारने के लिये सर्वोत्कृष्ट मन्त्र जैसा है. द्वेषरूप अग्नि के दाह की शांति करने के लिये सलिल के जैसा है. अज्ञान रूप गाढ अन्धकार को दूर करने के लिये आदित्य के समान है और संसारसमुद्र से पार उतारने के लिये उत्तम सेतु-पुल के समान है । यद्यपि इसका व्याख्यान पूर्वाचार्यों ने किया है. परन्तु फिर भी उनके द्वारा किया गया वह व्याख्यान बहुत ही गम्भीर है एवं अल्प अक्षरों वाला है. अतः मन्दमतिजन सम्यगू रूप से उसका अर्थ समझ नहीं सकते है । इसलिये इसका वास्तविक अर्थ मन्दमति वाले जन भी समझ जावें इस अभिप्राय के वशवर्ती होकर ही मै इसका यह नवीन व्याख्यान करता हूँ ।
शंका--"जो वस्तु कण्टक शाखा के मर्दन के जैसी प्रयोजनादि से रहित होती है बुद्धिमान व्यक्ति उसके प्रारम्भ करने में प्रवृत्ति नहीं करते है" इस नियम के अनुसार यदि
ત્રીજા ઉપાંગનું, મંદ મતિવાળા જીવોને સારે બેધ પ્રાપ્ત કરાવવાના ઉદ્દેશથી, વિવેચન ४२॥ २ह्यो छु
રાગ રૂપ ઝેરને ઉતારવાને માટે આ ઉપાંગ સર્વોત્તમ મંત્ર સમાન છે, ઠેષ રૂપ અગ્નિના દાહનું શમન કરવાને માટે આ ઉપાંગ શીતળ જળ સમાન છે, અજ્ઞાન રૂપી ગાઢ અંધકારને દૂર કરવાને માટે તે સૂર્ય સમાન છે, અને સંસાર સમુદ્રને પાર કરવાને માટે તે ઉત્તમ સેતુ (પુલ) સમાન છે. જો કે મારી પહેલાં થઈ ગયેલાં ઘણું આચાર્યોએ તેનું વિવે. ચન કરેલું છે, પરંતુ તેમના દ્વારા કરાયેલું વિવેચન એટલું બધું ગંભીર અને અ૫ અક્ષરોવાળું –સંક્ષિણ-છે કે મંદ મતિવાળા લે કે તેને અર્થ બરાબર સમજી શકતા નથી એવા લેકે પણ તેને વાસ્તવિક અર્થ બરાબર સમજી શકે, એ હેતુથી પ્રેરાઈને હું તેનું નવીન વિવેચન કરવા તૈયાર થયો છું.
૧ શંકા–“જે વસ્તુ કંટક શાખાના મર્દનની જેમ પ્રજનાદિથી રહિત હોય છે તેને પ્રારંભ કરવાને બુદ્ધિમાન માણસ પ્રવૃત્ત થતું નથી.” આ નિયમ અનુસાર આ છવાછવા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
तत्र प्रयोजनमनन्तरपरम्परभेदाद् द्विविधम् पुनस्तत्प्रयोजनमेकैकं द्विविधम्- कर्तृगतं श्रोतृगतश्च तत्र द्रव्यार्थिकनयमत विचारणया आगमस्य नित्यत्वात् कर्तुरभाव एव ।
तदुक्तम्- 'एयं दुत्रालसंगं गणीपिटगं न कयावि नासी, न कया वि न भवइ न काविन भविस्स धुवं णिच्चं सासयं' इति एतद् द्वादशाङ्गं गणिपिटकं न कदाचिन्नासीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति ध्रुवं नित्यं शाश्वतम् इत्यादि । पर्यायार्थिकनयमतपर्या
यह जीवाजीवाभिगमसूत्र भी यदि प्रयोजनादि से रहित है । तो उसके प्रारम्भ का प्रयास करना भी अयुक्त ही है - अनुचित ही है -- अतः इसमे औचित्य प्रकट करने के लिये प्रयोजनादि का कथन सर्वप्रथम आपको करना चाहिये । ऐसी ही बात 'प्रेक्षावतां प्रवृत्यर्थ' इत्यादि । इस श्लोक द्वारा पुष्ट की गई है ।
उत्तर - शङ्काकार की ऐसी यह शङ्का उचित है । परन्तु यहां पर प्रयोजनादि से रहितता नहीं है । इसी बात का समर्थन करते हुए टीकाकार कहते है कि अनन्तर और परम्पर के भेद से प्रयोजन दो प्रकार का होता है । और ये अनन्तर प्रयोजन और परम्पर प्रयोजन भी दो दो प्रकार का होता है । एक कर्तृगत और दूसरा श्रोतृगत यद्यपि द्रव्यार्थिक नय के मतानुसार विचार किया जाय तो कर्तृगत प्रयोजन बनता नहीं है । क्योंकि इस नय की मान्यता से आगम नित्य है और इस नित्यता के सामने उसके कर्ता का अभाव होने से कर्तृगत प्रयोजन सिद्ध नहीं होता है । कहा भी हैं—
'एयं दुवालसँगं गणिपिटगं न कयावि नासी न कयावि न भवइ, न कयावि न भविस्सइ. धुवं णिच्चं सासयं'
,,
ભિગમ સૂત્ર પણ જો પ્રયેાજનાદિથી રહિત હાય, તા તેના પ્રારંભ કરવાને પ્રયત્ન પણ અનુચિત જ ગણી શકાય, તેથી તેનું ઔચિત્ય પ્રકટ કરવાને માટે આપે સૌથી પહેલાં પ્રચાજનાદિનું કથન કરવુ. જોઈએ, એજ વાત નીચેના શ્લેાક વડે પુષ્ટ કરવામાં આવી છે - "प्रेक्षावतां प्रवृत्यर्थं त्याहि
ઉત્તર્–શકાકારની આ શંકા ઉચિત જ છે, પરંતુ અહીં... પ્રયેાજનાદિનું કથન કરવામાં ન આવ્યું હાય, એવી વાત નથી એજ વાતનું સમર્થાંન કરતાં ટીકાકાર કહે છે કે—પ્રયાજનના બે ભેદ છે (૧) અનન્તર પ્રયેાજન અને (૨) પરસ્પર પ્રયાજન અનન્તર અને પરમ્પર પ્રત્યેાજનના પણ નીચે પ્રમાણે મમ્બે ભેદ પડે છે-(૧) કગત અને (૨) શ્રોતૃગત. જો કે દ્રબ્યાર્થિક નયના મત પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવે તે કઈં ગત પ્રત્યેાજન સ ભવી શકતું નથી, કારણ કે આ નયની માન્યતા અનુસાર આગમ નિત્ય છે અને આ નિત્યતાની સામે તેના કર્તાના અભાવ હોવાથી કઈંગતપ્રયેાજન સિદ્ધ થતું નથી કહ્યું પણ છે કે
"यं दुवालसँग गणिपिटगं न कयावि नासी, न कयावि न भवद्द, न कयावि न भविस्सर, धुवं णिच्चं सासयं"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ विषयावतरणिका लोचनायां चागमस्यानित्यत्वाद् आवश्यकस्तस्य कर्ता कश्चित् तत्त्वपर्यालोचनायां चागमस्य सूत्रार्थोभयरूपत्वात् अर्थापेक्षया नित्यत्वात् सूत्रापेक्षया चानित्यत्वात् कथञ्चित् कर्ता सिद्धयति तत्र कर्तुरनन्तरप्रयोजन भूतानुग्रह. परम्पराप्रयोजनं मोक्षः । तदर्थप्रतिपादने तीर्थकरस्य कतरत् प्रयोजनम् , न किञ्चित् तीर्थकराणां कृतकृत्यत्वात् । तर्हि "प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि
___ इसका तात्पर्य यह है कि यह द्वादशाङ्गगणिपिटक पूर्वकाल में नहीं था यह बात नहीं है-पूर्वकाल में भी था, वर्तमान में भी वह है और भविष्यत् काल में भी वह रहेगा-क्योकि यह तो ध्रुव, नित्य शास्वत है । इस प्रकार द्रव्यार्थिक नय के मतानुसार गणिपिटकरूप द्वादशांग आगम-एवं यह जीवाजीवाभिगमरूप सूत्र ध्रुव, नित्य शाश्वत होने से कर्ता के अभाव वाला प्रमाणित होता है और इससे यह कर्तृगत प्रयोजन से रहित हो जाता है। परन्तु फिर भी पर्यायार्थिक नय की मान्यतानुसार आगम में गणिपिटकरूप द्वादशांग में एवं जीवाजीवाभिगम सूत्र में-अनित्यता भी आती है । एकान्ततः ध्रुव, नित्य शाश्वतता नहीं। अतः अनित्यता के आने से यह आवश्यक हो जाता है कि इसका कर्ता कोई है । और इससे इसमें कर्तृगत प्रयोजनवत्ता भी सिद्ध हो जाती है ।
तत्त्वतः विचार करने पर आगमसूत्र, अर्थ और सूत्रार्थरूप होता है । अर्थ की अपेक्षा वह नित्य और सूत्र की अपेक्षा वह अनित्य माना गया है अतः कथञ्चित् वह सकर्तृक है ऐसा मानने में कोई आपत्ति नहीं है । अतः कर्ता का अनन्तर प्रयोजन तो साक्षात् भूतानुग्रहरूप है और परम्परा प्रयोजन मोक्षरूप है ।
તેને ભાવાર્થ એ છે કે-આ દ્વાદશાંગ ગણિપિટક પૂર્વકાળે ન હતું એવી કોઈ વાત નથીપૂર્વકાળે પણ તે હતું વર્તમાન કાળે પણ તે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ રહેવાનું જ છે, કારણ કે તે તે ધ્રુવ, નિત્ય અને શાશ્વત છે. આ પ્રકારે દ્રવ્યાર્થિક નયની માન્યતા પ્રમાણે ગણિપિટક રૂપ દ્વાદશાંગ આગમ-અને આ જીવાજીવાભિગમ રૂપ સૂત્ર ધવ, નિત્ય અને શાશ્વત હોવાથી કર્તાના અભાવવાળું સિદ્ધ થાય છે, અને તે કારણે તે કોંગતપ્રયોજનથી રહિત થઈ જાય છે, પરંતુ પર્યાયાર્થિક નયની માન્યતા પ્રમાણે આગમમાં–ગણિપિટક રૂપ દ્વાદશાંગ અને જીવાજીવાભિગમ સૂત્રમાં અનિત્યતા પણ રહેલી છે, એકાન્તતઃ ધ્રુવતા, નિત્યતા અને શાશ્વતતા નથી આ પ્રકારે અનિત્યતા સ્વીકારવામાં આવે તે તેને કઈ કર્તા પણ માનવો જ પડે આ પ્રકારે તેમાં કર્ણાગત પ્રોજન યુક્તતા પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે, - તાત્વિક દષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે આગમ સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્રાર્થરૂપ હોય છે. અર્થની અપેક્ષાએ તેને નિત્ય માનવામાં આવે છે અને સૂત્રની અપેક્ષાએ અનિત્ય માનવામાં આવેલ છે. તેથી તેને અમુક દૃષ્ટિએ સકતૃક માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. તેથી કર્તાનું અનન્તર પ્રયજન તે સાક્ષાત્ ભૂતાનુગ્રહરૂપ છે અને પરસ્પરા પ્રજન મેક્ષરૂપ છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् प्रवर्तते" इति न्यायात् प्रयोजनमन्तरेण अर्थप्रतिपादनाय प्रवृत्तिर्न स्यात् इति कथं तीर्थकरस्य तत्र प्रवृत्तिः । इति चेन्न अर्थप्रतिपादनस्य तीर्थकृन्नामकर्मविपाकोदयप्रभवत्वात्
तदुक्तम्-तं च कहं वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाए उ' तच्च कथं वेद्यते अग्लान्या धर्मदेशनयैव । इति ।
तच्च तीर्थकरनामकर्म कथं वेद्यते ? इति प्रश्ने उत्तरमाह-अग्लानभावतो धर्मदेशनयैव तीर्थकरनामकर्मणो वेदनं भवतीत्यतस्तस्य तत्र स्वतः प्रवृत्तिर्भवतीत्येतदेवात्र प्रयोजनमवसेयम् ।
शंका- जब अर्थरूप से कर्त्ता तीर्थंकर माने जाते हैं तो फिर उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्ध होती है । परन्तु वे कृतकृत्य होने से यह प्रयोजनवत्ता उनमे बनती नहीं है । और प्रयोजन के बिना कोई व्यक्ति काम करता नहीं हैं "प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवतंते" अतः तीर्थकर को भी सप्रयोजन मानना पडेगा । नहीं तो अर्थ प्रतिपादन करने में उनकी प्रवृत्ति ही नहीं हो सकेगी। तात्पर्य इस शंका का ऐसा है कि जब तीर्थकर अर्थरूप से आगम का प्रतिपादन करते है तो वे किसी प्रयोजन को लेकर ही करते है । परन्तु मोहनीय के अभाव से उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्धान्तकारो ने मानी नहीं है । अतः प्रयोजनवत्ता के अभाव में उनमें अर्थप्रतिपादकता कैसे मानी जा सकती है ।
इस शंका का समाधान ऐसा है कि तीर्थंकर जो अर्थप्रतिपादन में प्रवृत्त होते हैं वह किसी प्रयोजन के वशवर्ती होकर नहीं होते है किन्तु तीर्थकर नामकर्म की प्रकृति का ही यह विपाक है जिससे उन्हे अर्थ का प्रतिपादन करना पड़ता है । कहा भी है
"तं च कई वेइज्जइ अगिलाए धम्मदेसणाए उ" अर्थात् आलानभाव से धर्मदेशना द्वारा ही उनके तीर्थकर नामकर्म का वेदन होता है । उनका यही प्रयोजन है ऐसा जानना चाहिये। 1 શંકા- અર્થરૂપે તીર્થકરને કર્તા માનવામાં આવે તે આગમા પ્રોજન યુક્તતા સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ તેઓ કૃતકૃત્ય (જેમના બધાં પ્રજને સિદ્ધ થઈ ગયેલ છે એવાં) હેવાથી તેમનામાં પ્રયોજનયુક્તતા સંભવી શકતી નથી, અને પ્રોજન વિના કેઈ વ્યક્તિ ४ ४२ती नथी, 'प्रयोजनमनुदिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते" मा ४थन अनुसार तीथ शेने
નવા પડશે જે એવું માનવામાં ન આવે તો અર્થ પ્રતિપાદન કરવાની તેમની પ્રવૃત્તિ જ સંભવી શકે નહીં ! આ શંકાનું તાત્પર્ય એ છે કે જો તીર્થકર અર્થરૂપે આગમનું પ્રતિપાદન કરતા હોય, તો તેઓ કઈ પ્રજનને લીધે જ એમ કરતા હોય. પરંતુ મેહનીયના અભાવને કારણે સિદ્ધાન્ત કારએ તેમનામાં પ્રોજન યુક્તતા માની નથી; તે પછી પ્રજાવત્તાના અભાવને લીધે તેમનામાં અર્થપ્રતિપાદકતા કેવી રીતે માની શકાય આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય–તીર્થકરો અર્થ પ્રતિપાદનની જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે કઈ પ્રજાને અધીન રહીને કરતા નથી, પરંતુ તીર્થકર નામકર્મની પ્રકૃતિને જ આ વિપાક છે તેથી તેમને અર્થનું પ્રતિપાદન કરવું પડે છે કહ્યું પણ
"तं च कहं वेइज्जइ अगिलाण धम्मदेसणाप उ" मेट सक्सान भावभशना દ્વારા જ તેઓ તીર્થકર નામકર્મનું વેદન કરે છે, તેમનું એજ પ્રયજન છે એમ સમજવું
3 ०७
पणछ:
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ विषयावतरणिका
श्रोतुरनन्तरं प्रयोजनं विवक्षिताध्ययनार्थपरिज्ञानम् परम्परप्रयोजनन्तु मोक्षप्राप्तिः विवक्षिताध्ययनसम्यगर्थावगमात् संयमे प्रवृत्त्या सकलकर्मक्षयसंभवात् । तदेतत् सिद्धं भवति जीवा - जीवाभिगमाध्ययनप्रारम्भप्रयासः प्रयोजनवानिति । अभिधेयमत्र जीवाजी वस्वरूपम् । सम्बन्धश्च द्विविधः उपायोपेयभावरूपः गुरुपर्वक्रमरूपश्च तत्र वचनस्वरूपं प्रकरणमुपायः, उपे - यश्च तत्परिज्ञानम् । द्वितीयस्तु सम्बन्धः केवलश्रद्वानुसारिणं प्रति तथाहि - अर्थतो भगवता तीर्थकरेण जीवाजीवाभिगमः प्रोक्तः, सूत्रतो द्वादशाङ्गेषु गणधरैर्ग्रथितः । तदनन्तरं मन्दमतीनामनुग्रहाय अतिशयज्ञानिभिः चतुर्दशपूर्वधरैः स्थानाङ्गनामकतृतीयाङ्गादाकृष्य पृथगध्ययनत्वेन
श्रोता का अनन्तर प्रयोजन विवक्षित अध्ययन के अर्थ का परिज्ञान होना है और परम्परा प्रयोजन मोक्ष की प्राप्ति होना है । क्योकि विवक्षित अध्ययन के सच्चे अर्थ के अवगम हो जाने पर संयम में प्रवृत्ति के बल से ज्ञाता को सकल कर्मों के क्षय होते ही मोक्ष प्राप्ति हो जाती है | अतः यह बात अच्छे प्रकार से इस उपर्युक्त पुष्ट प्रमाण से सिद्ध हो गई है कि जीवाजीवाभिगम अध्ययन के प्रारम्भ करने का जो यह प्रयास है वह प्रयोजनवाला है ।
जीवाजीव स्वरूप का कथन यहां अभिधेय है । उपायोपेयभावरूप और गुरुपर्वक्रमरूप से सम्बन्ध दो प्रकार का होता है । इनमें वचनस्वरूप प्रकरण उपाय है और इस प्रकरण का जो ज्ञान है वह उपेय है । गुरुपर्वक्रमरूप सम्बन्ध केवल श्रद्वानुसारी के प्रति है - जैसे - अर्थ की अपेक्षा यह जीवाजीवाभिगम भगवान् तीर्थकर ने कहा है और सूत्र की अपेक्षा द्वादशाङ्गो में गणधरों ने कहा है इसके बाद मन्दमतिवाले जनों के हित के लिए अतिशय ज्ञानवाले चतुर्दश पूर्वधरो ने स्थानांगनामक तृतीय अह्न से लेकर पृथक् अध्ययन के रूप में इस जीवाजीवाभिगम
વિવક્ષિત અધ્યયનના અનુ... રિજ્ઞાન થવું. એ શ્રોતાનુ' અનન્તર પ્રયેાજન છે અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે પરમ્પરા પ્રયેાજન છે, કારણકે વિવક્ષિત અધ્યયનના સાચા અનું જ્ઞાન થઇ જાય ત્યારે સયમમાં પ્રવૃત્ત થઈને જ્ઞાતા સમસ્ત કર્મીને ક્ષય કરીને મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી ઉપર્યુક્ત પુષ્ટ પ્રમાણુની મદદથી એ વાત સિદ્ધ થઇ જાય છે કે જીવાજીવાભિગમ અધ્યયયનના પ્રારભ કરવાના આ જે પ્રયાસ છે તે પ્રયેાજનયુક્ત જ છે.
જીવ અને અજીવમાં સ્વરૂપનું કથન અહીં' અભિધેય છે સબધ એ પ્રકારના હાય છે —(૧) ઉપાયેાપેયભાવ રૂપ અને (૨) ગુરુપક્રમ રૂપ આ બન્નેમાં વચન સ્વરૂપ પ્રકરણુ ‘ઉપાય’ છે અને આ પ્રકરણનું જે જ્ઞાન છે, તે ઉપેય' છે ગુરુપક્રમ રૂપ સંબંધ માત્ર શ્રદ્ધાનુસારી સાથે છે. જેમ કે-અની અપેક્ષાએ આ જીવાજીવાભિગમ તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું છે અને સૂત્રની અપેક્ષાએ ગણુધરીએ ખાર અંગમાં તેનુ કથન કર્યુ. છે. ત્યાર બાદ મંદ મતિવાળા જનાના હિતને માટે અતિશય જ્ઞાનવાળા-ચૌદ પૂર્વધરાએ સ્થાનાંગ નામના ત્રીજા અંગથી લઈને અલગ અધ્યયન રૂપે આ જીવાજીવાભિગમનું કથન કર્યું છે અને તેને
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
जीवाजीवाभिगम उक्तो व्यवस्थापितश्च अतस्तृतीयोपाङ्ग इति कथ्यते एतादृशमेव सम्बन्धमनुचिन्त्य स्थविरा भगवन्तः प्रज्ञापितवन्त इति कथयिष्यति ॥
इदञ्च जीवाजीवाभिगमाख्यमध्ययनं सम्यग् ज्ञानकारणत्वेन परम्परया सिद्धिपदप्रापकत्वात् श्रेयो भूतम् तत्र माभूत् कोऽपि विघ्नः इति सकलविघ्नोपशान्तये शिष्याणां मङ्गरबुद्धिपरिग्रहाय च वस्तुतो मङ्गलरूपेऽपि प्रकृतग्रन्थे मङ्गलं प्रदर्श्यते - तन्मङ्गलमादिमध्यावसानभेदेन त्रिविधम् तत्रादिमङ्गलम् 'इह खलु जिणमय' इत्यादि अत्र परमपावन जिननामकथन मेव मङ्गलम् मङ्गलं द्विविधं द्रव्यतो भावतश्च तत्र द्रव्यमङ्गलं दव्यक्षतादिकं भावमंगलन्तु सूत्ररूपम् अत्र भावमङ्गलाधिकारः, अधिकन्तु भगवत्याः प्रमेयचन्द्रिकायां द्रष्टव्यमिति ॥
८
का कथन किया है और उसे व्यवस्थापित किया है । अतः यह तृतीय उपांगरूप से कहा गया है । ऐसे ही सम्बन्ध का विचार कर सूत्रकार ने प्रथम सूत्रपाठ में "थेरा भगवंतो” स्थविर भगवन्तों ने इस अध्ययन को कहा है" इस से भूतकालिक क्रिया का प्रयोग किया है ।
यह जीवाजीवाभिगम नाम का अध्ययन सम्यग्ज्ञान का कारण होने से परम्परारूप से सिद्धिपद को प्राप्त कराने वाला है अतः यह कल्याण स्वरूप है । फिर भी इस में कोई भी विघ्न न आवे इस भाव से विघ्न की शान्ति के लिये और शिष्यों में मंगल बुद्धि का ग्रहण हो इसके लिये वस्तुतः यह मंगलस्वरूप होने पर भी इस प्रकृत शास्त्र में मंगलाचरण दिखलाया जाता है आदिमंगल, मध्यमंगल और अवसानमंगल के भेद से यह मंगल तीन प्रकार का कहा गया है " इह खलु जिणमयं" इत्यादि रूप से जो कथन है वह आ मंगलरूप है | क्योकि परमपावन जिननाम का कथन ही मंगलरूप होता है । द्रव्यमंगल और भावमंगल के भेद से मंगल में द्विविधता भाती है । दधि अक्षत आदि ये सब द्रव्यमंगल है |
વ્યવસ્થિત કર્યું છે, તેથી તેને ત્રીજા ઉપાંગરૂપ ગણ્યું છે. આ પ્રકારના સંબધના વિચાર पुरीने सूत्रारे प्रथम सूत्राभा (थेरा भगवंतो ) स्थविर लगव तोमे मा अध्ययननु કથન કર્યું છે,” આ પ્રકારની ભૂતકાલિક ક્રિયાના પ્રયાગ કર્યો છે.
આ જીવાજીવાભિગમ નામનું અધ્યયન સભ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર હાવાથી પરમ્પરા રૂપે સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ કરાવનારુ છે. તેથી તે કલ્યાણ સ્વરૂપ જ છે. છતાં પણ તેમાં કાઈ પણ વિઘ્ન ન આવે એ હેતુથી, વિઘ્નની શાંતિ માટે અને શિષ્યેામાં મગળબુદ્ધિ આવે તે હેતુથી—આ અધ્યયન તે જ મગળરૂપ હોવા છતાં પણ આ શાસ્ત્રમાં મંગળાચરણુ ખતાવવામાં આવે છે આ મગળના ત્રણ ભેદ છે (૧) આદિ મ`ગળ, (ર) મધ્યમ ગળ अने (3) अस्य भौंगण.
" इह खलु जिणमयं" त्याहि उथन हो ते हि भगण ३५ छे, अरब हे परभ પવિત્ર જિનનામનું, કથન જ મગળરૂપ હોય છે. મગળના બે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દ્રષ્યમ ગળ અને (૨) ભાવ મગળ. દહી, અક્ષત આદિ દ્રવ્યમગળ છે. સૂત્ર ભાવમ ગળ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ विषयावतरणिका ९
मध्यमङ्गलं द्वीपसमुद्रादिस्वरूपकथनम् द्वीपसमुद्रादिकानां निमित्तशास्त्रे परममगलतयोपन्यासात् । तदुक्तम्- 'जो जं पसत्थमत्थं पुच्छइ तस्सऽत्थ संपत्ती' इत्यादि । यो यं प्रशस्तमर्थं पृच्छति तस्यार्थसप्राप्तिः ।
अन्तिममङ्गलश्च - 'दसविहा सव्वे जीवा' इत्यादि रूपम् एतस्य सर्वजीव परिज्ञानकारणत्वेन माङ्गलिकत्वादिति । तदेव प्रयोजनादिकं मङ्गलचोपदिश्यानुयोगः कथ्यते - कश्वासौ अनुयोगः ' अनु सूत्रोपपादानन्तरं सूत्रस्य अर्थेन सह योगोऽनुयोगः । सूत्रादनन्तरं तदर्थकथनमितिभावः । अथवा अनुकूलोऽविरोधी सूत्रस्यार्थेन सह योगोऽनुयोग इति ॥ एतद्विषये उपासकदशाङ्गस्यागारधर्मसंजीविनी टीका द्रष्टव्या, तत्रेदमादिमं सूत्रम् —
2
सूत्र भावमंगल है | यहां भावमंगल का अधिकार है । इस विषय में विशेष जिज्ञासुओ के लिये भगवती की प्रमेयचन्द्रिका टीका देखनी चाहिये ।
द्वीप समुद्र आदि के स्वरूप का जो कथन है यह मध्यमंगल है | क्योंकि निमितशास्त्र में द्वीपादिकों को परममंगलरूप से कहा गया है । कहा भी है
" जो जं पसत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती" इत्यादि ।
1
अन्तिममंगल “दसविहा सच्चे जीवा" इत्यादि सूत्ररूप है । क्योकि सर्व जीवो के परिज्ञान का कारण होने से इसमें मांगलिकता है । इस प्रकार प्रयोजनादिक और मंगल का कथन करके अब अनुयोग का कथन करते हैं - सूत्रोपादान के बाद सूत्र का अर्थ के साथ जो योग है वह अनुयोग है ऐसी अनुयोग शब्द की व्युत्पत्ति है । इसका निष्कर्षार्थ यही है कि सूत्र कथन के बाद जो उसके अर्थ का कथन है वह अनुयोग है । अथवा - अनुकूलतारूप से
છે. અહીં ભાવમ ગળના અધિકાર છે, આ વિષયમાં અધિક જાણવાની ઈચ્છાવાળા જિજ્ઞાસુઓને ભગવતીની પ્રમેયચન્દ્રિકા ટીકા વાંચી જવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે
દ્વીપ, સસુદ્ર આદિમાં સ્વરૂપનું જે કથન છે, તે મધ્યમગળ છે, કારણ કે નિમિત્તશાસ્ત્રમાં દ્વીપાદિકને પરમ મગળરૂપ કહ્યા છે. કહ્યુ પણ છે કે
" जो जं पसत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती" त्याहि "दसविहा सव्वे जीवा " त्याहि સૂત્ર અન્તિમ મગળરૂપ છે, કારણ કે સમસ્ત જીવાના પરિજ્ઞાનમાં કારણભૂત હાવાથી તેમાં માંગલિકતા છે. આ પ્રકારે પ્રયેાજન, મગળ વગેરેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અનુયાગનુ કથન કરે છે. અનુચેાગના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સૂત્રોપાદાન (સૂત્રને ગ્રહણુ કરવાની ક્રિયા) ખાદ સૂત્રના અર્ધાંની સાથે જે ચાગ થાય છે, તેનુ નામ અનુયાગ છે એટલે કે સૂત્રનું કથન કર્યા બાદ તેના અનુ જે કથન કરાય છે, તેનુ નામ અનુયાગ છે અથવા અનુકૂળ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् जीवानीवाभिगम उक्तो व्यवस्थापितश्च अतस्तृतीयोपाङ्ग इति कथ्यते एतादृशमेव सम्बन्धमनुचिन्त्य स्थविरा भगवन्तः प्रज्ञापितवन्त इति कथयिष्यति ॥
इदञ्च जीवानीवाभिगमाख्यमध्ययनं सम्यग् ज्ञानकारणत्वेन परम्परया सिद्धिपदप्रापकत्वात् श्रेयो भूतम् तत्र माभूत् कोऽपि विघ्नः इति सकलविन्नोपशान्तये शिष्याणां मगलबुद्धिपरिग्रहाय च वस्तुतो मङ्गलरूपेऽपि प्रकृतग्रन्थे मङ्गल प्रदश्यते तन्मगलमादिमध्यावसानमेदेन त्रिविधम् तत्रादिमङ्गलम् इह खलु जिणमयं' इत्यादि अत्र परमपावनजिननामकथन मेव मङ्गलम् मगलं द्विविधं द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यमङ्गलं दध्यक्षतादिकं भावमंगलन्तु सूत्ररूपम् अत्र भावमङ्गलाधिकारः, अधिकन्तु भगवत्याः प्रमेयचन्द्रिकायां द्रष्टव्यमिति ।। का कथन किया है और उसे व्यवस्थापित किया है । अतः यह तृतीय उपांगरूप से कहा गया है। ऐसे ही सम्बन्ध का विचार कर सूत्रकार ने प्रथम सूत्रपाठ में “थेरा भगवंतो" स्थविर भगवन्तों ने इस अध्ययन को कहा है" इस से भूतकालिक क्रिया का प्रयोग किया है ।
यह जीवाजीवाभिगम नाम का अध्ययन सम्यग्ज्ञान का कारण होने से परम्परारूप से सिद्धिपद को प्राप्त कराने वाला है अतः यह कल्याण स्वरूप है । फिर भी इस में कोई भी विघ्न न आवे इस भाव से विघ्न की शान्ति के लिये और शिष्यो में मंगल बुद्धि का ग्रहण हो इसके लिये वस्तुतः यह मंगलस्वरूप होने पर भी इस प्रकृत शास्त्र में मंगलाचरण दिखलाया जाता है आदिमंगल, मध्यमंगल और अवसानमंगल के भेद से यह मंगल तीन प्रकार का कहा गया है "इह खलु जिणमयं" इत्यादि रूप से जो कथन है वह आदि मगलरूप है । क्योंकि परमपावन जिननाम का कथन ही मंगलरूप होता है। द्रव्यमंगल और भावमंगल के भेद से मंगल में द्विविधता माती है । दघि अक्षत मादि ये सब द्रव्यमंगल है ।
વ્યવસ્થિત કર્યું છે, તેથી તેને ત્રીજા ઉપાંગરૂપ ગયુ છેઆ પ્રકારના સંબંધને વિચાર ४शन सूत्रसरे प्रथम सूत्रामा (थेरा भगवतो) स्थविर सताये २ अध्ययननु કથન કર્યું છે,” આ પ્રકારની ભૂતકાલિક ક્રિયાને પ્રયોગ કર્યો છે.
આ જીવાજીવાભિગમ નામનું અધ્યયન સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર હોવાથી પરમ્પરા રૂપે સિદ્ધિ પદની પ્રાપ્તિ કરાવનારું છે. તેથી તે કલ્યાણ સ્વરૂપ જ છે. છતા પણ તેમાં કઈ પણ વિદન ન આવે એ હેતુથી, વિનની શાંતિ માટે અને શિષ્યમાં મંગળબુદ્ધિ આવે તે હેતુથી–આ અધ્યયન પિતે જ મંગળરૂપ હોવા છતાં પણ આ શાસ્ત્રમાં મંગળાચરણું બતાવવામાં આવે છે. આ મગળના ત્રણ ભેદ છે (૧) આદિ મંગળ, (૨) મધ્યમંગળ मन (3) मत्य भगण.
'इह खल जिणमयं" त्याहि २४थन छेते माह भगण ३५ छ, १२ ५२म પવિત્ર જિનનામનુ, કથન જ મ ગળરૂપ હોય છે. મંગળના બે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) દ્રવ્યમંગળ અને (૨) ભાવ મગળ. દહી, અક્ષત આદિ દ્રવ્યમંગળ છે. સુત્ર ભાવમ ગળ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ विषयावतरणिका ९
मध्यमङ्गलं द्वीपसमुद्रादिस्वरूपकथनम् द्वीपसमुद्रादिकानां निमित्तशास्त्रे परममगलतयोपन्यासात् । तदुक्तम्- 'जो जं पसत्यमत्थं पुच्छइ तस्सऽत्य संपत्ती' इत्यादि । यो यं प्रशस्तमर्थं पृच्छति तस्यार्थसप्राप्तिः ।
अन्तिममङ्गलश्च - 'दस विदा सव्वे जीवा' इत्यादि रूपम् एतस्य सर्वजीव परिज्ञानकारणत्वेन माङ्गलिकत्वादिति । तदेव प्रयोजनादिकं मङ्गलश्चोपदिश्यानुयोगः कथ्यते - कश्चासौ मनुयोगः अनु सूत्रोपपादानन्तरं सूत्रस्य अर्थेन सह योगोऽनुयोगः । सूत्रादनन्तरं तदर्थकथनमितिभावः । अथवा अनुकूलोऽविरोधी सूत्रस्यार्थेन सह योगोऽनुयोग इति ॥ एतद्विषये उपासकदशाङ्गस्यागारधर्मसंजीविनी टीका द्रव्या, तत्रेदमादिमं सूत्रम् -
सूत्र भावमंगल है | यहां भावमंगल का अधिकार है । इस विषय में विशेष जिज्ञासुभो के लिये भगवती की प्रमेयचन्द्रिका टीका देखनी चाहिये ।
द्वीप समुद्र आदि के स्वरूप का जो कथन है यह मध्यमंगल है। क्योंकि निमितशास्त्र में द्वीपादिकों को परममंगलरूप से कहा गया है। कहा भी है
" जो जं पसत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती" इत्यादि ।
अन्तिममंगल “दसविहा सच्चे जीवा" इत्यादि सूत्ररूप है । क्योंकि सर्व जीवो के परिज्ञान का कारण होने से इसमें मांगलिकता है । इस प्रकार प्रयोजनादिक और मंगल का कथन करके अब अनुयोग का कथन करते हैं - सूत्रोपादान के बाद सूत्र का अर्थ के साथ जो योग है वह अनुयोग है ऐसी अनुयोग शब्द की व्युत्पत्ति है । इसका निष्कर्षार्थ यही है कि सूत्र कथन के बाद जो उसके अर्थ का कथन है वह अनुयोग है । अथवा - अनुकूलतारूप से
છે. અહીં ભાવમ ગળના અધિકાર છે. આ વિષયમાં અધિક જાણવાની ઈચ્છાવાળા જિજ્ઞાસુઓને ભગવતીની પ્રમેયચન્દ્રિકા ટીકા વાંચી જવાની ભલામણુ કરવામાં આવે છે.
દ્વીપ, સમુદ્ર આદિમાં સ્વરૂપનું જે કથન છે, તે મધ્યમ ગળ છે, કારણ કે નિમિત્તશાસ્ત્રમાં દ્વીપાદિકને પરમ મગળરૂપ કહ્યા છે. કહ્યુ પણ છે કે—
"जो जं पत्थमत्थं पुच्छर तस्सत्थ संपत्ती" त्याहि "दसविहा सव्वे जीवा " त्याहि સૂત્ર અન્તિમ મંગળરૂપ છે, કારણ કે સમસ્ત જીવેના પરિજ્ઞાનમાં કારણભૂત હાવાથી તેમાં માંગલિકતા છે આ પ્રકારે પ્રત્યેાજન, મગળ વગેરેનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અનુચેાગતુ કચન કરે છે. અનુયાગના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સૂત્રોપાદાન (સૂત્રને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા) ખાદ સૂત્રના અર્થની સાથે જે ચૈાગ થાય છે, તેનું નામ અનુયાગ છે એટલે કે સૂત્રનુ કથન કર્યા બાદ તેના અનુ જે કથન કરાય છે, તેનુ નામ અનુયાગ છે અથવા—અનુક્n
२
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
मूलम् — इह खलु जिनमयं जिणाणुमयं जिणाणुलोमं जिणप्पणीयं जिण परूवियं जिणक्खायं जिणाणुचिन्नं जिणप्पण्णत्तं जिणदेसियं जिणपसत्थं अणुवीsय तं सद्दहमाणा तं पत्तियमाणा तं रोयमाणा थेरा भगवंता जीवाजीवाभिगमणाममज्झयणं पण्णव सु" ॥ सू० १ ॥
१०
छाया - इह खलु जिनमतम्, जिनानुमतम्, जिनानुलोमम्, जिनप्रणीतम्, जिनप्ररूपितम्, जिनाख्यातम्, जिनानुचीर्णम्, जिन प्राप्तम्, जिनदेशितम्, जिनप्रशस्तम्, अनुविचिन्त्य तत् श्रद्दधानाः तत् प्रतीयमानाः तद्रोचयन्त स्थविरा भगवन्तो जीवाजीवाभिगमनामक मध्ययनं प्राज्ञापयन् ॥ सू० १ ॥
'इह खलु' इह - एतस्मिन् प्रवचने खल्ल शब्दोऽवधारणे तथाच - एतस्मिन्नेव जिनप्रवचने नत्वस्मिन् शाक्यादिप्रवचने, अथवा इह-अस्मिन् मनुष्यलोके खलु शब्दो वाक्यालङ्कारे । 'जिण
अविरोधरूप से सूत्र का जो अर्थ के साथ - योग - सम्बन्ध है वह अनुयोग है । इसके विषय में उपासकदशाङ्गसूत्र की अगारधर्मसजीवनी टीका देखनी चाहिये ।
टीकार्थ - सूत्र में "ख" यह शब्द अवधारण में या वाक्यालङ्कार में प्रयुक्त हुआ है । जब अवधारण में प्रयुक्त हुआ इसे माना जायगा तब " इह खलु" का अर्थ होता है इसी जिनप्रवचन में, शाक्य आदि के प्रवचन में नहीं, क्योंकि जिनमत तो जिनप्रवचन में ही जिना - नुमत आदि विशेषणों वाला होगा, अन्य शाक्य आदि प्रवचनों में नहीं । और जब इसे वाक्यालंकार के रूप में प्रयुक्त हुआ माना जायगा तब " इह खलु' का अर्थ होता है इस मनुष्यलोक में । मनुष्यलोक मानुषोत्तर पर्वत के पहिले २ आधे पुष्कर द्वोपतक है अतः वहीं तक यह जिनमत जिनानुमत आदि विशेषणों वाला है । इसके बाहर जो असख्यात द्वीप और
રૂપે-અવિરાધ રૂપે-સૂત્રને! અર્થાંની સાથે જે ચાગ (સ બ ધ) છે, તેનુ નામ અનુયેાગ છે આ વિષયના વધુ સ્પષ્ટીકરણ માટે ઉપાસક દશાંગસૂત્રની અગાર ધર્મ સંજીવની ટીકા વાંચી જવી. " इह खलु जिणमयं जिणाणुमयं" त्याहि
टीअर्थ - सूत्रभां "खलु” भी यह अवधारणुभां अथवा वाञ्ज्यादा अरमां वपरायु छो ले तेने अवधारयभां वयरायेषु मानवामां आवे तो "इह खलु” मा पहने। अर्थ भा જિનપ્રવચનમાં ' માનવા પડશે, શાકય આદિ પ્રવચનેને અહી ગ્રહણ કરવા જોઈ એ નહીં, કારણ કે જિનમત તેા જિનપ્રવચનમાં જ જિનામૃત આદિ વિશેષણાવાળા હાઈ શકે —શાય આદિ અન્ય પ્રવચનામા નહી. અને જ્યારે તેને વાકયાલકારમાં વપરાયેલું માનवामां आवशे, त्यारे तेनेो अर्थ ( " इह खलु" तो अर्थ ) "आ मनुष्य सोभां थशे मनुष्यલેાક માનુષાન્તર પતથી પુષ્કર દ્વીપ સુધી આવેલ છે, તેથી ત્યાં સુધી તે જિનમત, જિનાનુમત આદિ વિશેષણાવાળા છે, તેની બહાર જે અસંખ્યાત દ્વીપા અને સ્વયંભૂરમણુ પ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् ११ मयं जिनमतम् जिनस्य वर्द्धमानस्वामिनो मतमिति जिनमतम् रागादिशत्रन् जयतीति जिनः, यद्यपि छद्मस्थवीतरामोऽपि भवति जिनस्तथापि छद्मस्थवीतरागस्य तीर्थप्रवर्तकत्वं नास्ति, किन्तु समुत्पन्नकेवलज्ञानस्तीर्थकृत् एव जिनशब्देन व्यवहीयते तत्रापि वर्द्धमानस्वामी एवात्र गृह्यते जिनपदेन, तस्य वईमानस्वामिनो वर्तमानतीर्थाधिपतित्वात् तस्य जिनस्य श्रीवर्द्धमानस्वामिनो मतम् अर्थतो वर्द्वमानस्वामिनैव प्रणीतत्वात् माचारादिदृष्टिवादपर्यन्तं द्वादशाङ्गं गणिपिटकमिति ।। कथंभूतं श्रीवर्द्धमानस्वामिजिनमतम् , तत्राह-'जिणाणुमयं' जिनानुमतम् , जिनानाविजितरागादिशत्रणा तीर्थप्रवर्तकानाम् अतीतानागतवर्तमानानाम् उपभपद्मनाभसीमन्धरप्रभृ.
सम्द्र स्वयंभूरमणतक है कि जहां तिर्यञ्चों का ही आवास है वहां यह नहीं है। विरोधियों पर विजय पाने वाला मनुष्य जैनसिद्धान्त की आध्यात्मिक दृष्टि में विजयी नहीं माना गया है। किन्तु रागादिक जो आत्मा के अन्तरङ्ग शत्रु है उनपर ही विजयपाने वाला मनुष्य विजयीजिन-माना गया है। ऐसे जिन यहा वर्षमानस्वामी जो कि अन्तिम तीर्थकर हुए हैं लिये गये है । यद्यपि जिन संज्ञा जो उद्मस्थ वीतराग होता है उसमें भी प्रचलित है परन्तु वह तीर्थ
का प्रवर्तक नहीं होता है तीर्थ का प्रवर्तक तो केवल ज्ञानशाला आत्मा ही होता है- ऐसी __ आत्माएँ यहां २४ हुई है । परन्तु उनको यहां ग्रहण न करके केवल एक वर्धमानस्वामी
का ही जो ग्रहण किया गया है उसका कारण वर्तमान में प्रचलित शासन का उनका अघिपति होना है। मत शब्द से आचाराग आदि से लेकर दृष्टिवादतक का जो समस्त द्वादशागरूप गणिपिटक है वह गृहीत हुआ है क्योंकि अर्थरूप से वर्धमान स्वामी द्वारा ही यह प्रणीत हुआ हैं । "जिनानुमतम्" आदि जो "जिनप्रशस्तं" तक के पद हैं वे सब इसी जिनमत के विशेषणरूप है । इनमें जिनानुमतपद जिनमत में ऐसी विशेषता प्रकट करता हैं कि यह जो
તના સમુદ્રો છે, તેમાં વિર્ય ના જ આવાસો છે, ત્યાં તેને સદ્ભાવ નથી. જેના સિદ્ધાંતની આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ વિરોધીઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યને વિજયી માનવામાં આવતું નથી, પરંતુ આત્માના શત્રુઓ રૂ૫ રાગાદિક પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યને જ વિજયી -જિન-માનવામાં આવે છે. વર્ધમાન સ્વામી કે જેઓ અતિમ તીર્થંકર થઈ ગયા તેમને જ અહીં એવા જિન માનવામાં આવ્યા છે જે કે છઘ0 વીતરાગમાં પણ જિનસંજ્ઞા પ્રચલિત છે, પરંતુ તે તીર્થના પ્રવર્તક હોતા નથી, કેવળજ્ઞાની આત્મા જ તીર્થના પ્રવર્તક થઈ શકે છે એવાં ૨૪ તીર્થકરો થઈ ગયા છે. પરંતુ તે બધાં તીર્થ કરીને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી, અહી તે માત્ર વર્ધમાન સ્વામીને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે, કારણ કે વર્તમાન સમયમાં પ્રચલિત શાસનના તેઓ અધિપતિ છે. “મત” પદ વડે આચારાગથી લઈને દૃષ્ટિવાદ પયંતનું સમસ્ત દ્વાદશાંગ ૫ ગણિપિટક ગ્રહણ કરાયું છે, કારણ તે અર્થ ३२ भावा२ स्वामी हा ते प्रणीत वयु छ. "जिनानुमतम्" थीने "जिन प्रशस्तं" સુધીનાં જે પદે છે, તે જિનમતમાં એવી વિશેષતા પ્રકટ કરે છે કે વર્ધમાન હવામીને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
तीनाम् अनुमतम् - आनुकूल्येन संमतम् वस्तुतत्वं मोक्षमार्ग प्रति चेपदपि विसंवादाभावादिति जिनानुमतम् । एतावता सर्वेषामेव तीर्थकराणां परस्परमविसंवादिवचनता अभिव्यञ्जितेति । पुनः कथं भूतं जिनमतं तत्राह - 'जिणाणुलोमं' जिनानुलोमम् - जिनानाम् - अवच्या दिजिनानाम् अनुलोमम्- अनुकूलम् अनुगुणमिति भावः । जिनप्रतिपादितशास्त्राध्ययनादेव तेषाम् अवध्यादि जिनत्वप्राप्तिसंभवात् तथाहि यथोक्तमिदं जिनमतम् आसेवमाना मुनयोऽवधिमनः पर्यवकेवलज्ञानं प्राप्नुवन्त्येवेति । तथा - 'जिनप्पणीयं' जिनप्रणीतम् जिनेन विजितरागादिशत्रुणा समवाप्तकेवल
वर्धमानस्वामी का मत है वह समस्त जिनों की प्ररूपणा के ही अनुकूल है । उनकी प्ररूपणा से प्रतिकूलता की थोड़ी सी भी गन्ध इसमें नहीं है क्योकि जितने भी जिन हुए हैं, होंगे और हैं वे सब सिद्धान्त की ऐसी ही प्ररूपणा करते हैं । अतः भूतकाल में ऋषभ आदि, अनागत काल में पद्मनाभ आदि और वर्तमान में विदेहक्षेत्रस्थ सीमंधर आदि जितने भी जिन हुए हैं, है और होगे उन सबको प्ररूपणा के ही अनुरूप यह जिनमत है । क्योकि मोक्षमार्ग की प्ररूपणा के प्रति किसी के भी विसवाद - मतभेद नहीं है अतः इस विशेषण से समस्त तीर्थेकरों में परस्पर - अविसंवादि वचनता अभिव्यञ्जित हुई है । "जिनानुलोमम्" यह पद जिनमतरूप अपने विशेष्य में यह बात प्रकट करता है कि जितने भी अवधिज्ञानवाले आदि जिन हुए हैं उनके लिये यह जिनमत बहुत ही अधिक उपकारक हुआ है- क्योंकि इसी जिनप्रतिपादितशास्त्र के अध्ययन से हो उनमें अवधिजिन, मन पर्यवजिन इत्यादि जिनपने की प्राप्ति
भवित हुई है । यह तो निश्चित बात है कि यथोक्त रूप से इस जिनमत का आसेवन करने वाले मुनिजन अवधि, मन:पर्यय और केवलज्ञान प्राप्त कर लेते है । "जिनमणीतं" पद
આ જે મત છે તે સમસ્ત જિનાની પ્રરૂપણને અનુકળ છે તેમનાં પ્રરૂપણા અને વમાન સ્વામીની પ્રરૂપણામાં બિલકુલ પ્રતિકૂળતા (વિરોધાભાસ) નથી, કારણ કે જેટલા જિન થઇ ગયા છે, અને થવાના છે, તે સૌ સિદ્ધાંતની આ પ્રકારની પ્રરૂપણા જ કરતા હતા, કરે છે અને કરશે ભૂતકાળમાં ઋષભ આદિ જે તીર્થંકરા થયા છે, ભવિષ્યમાં પદ્મનાભ આદિ જે તીથ કરો થવાના છે અને વર્તીમાન સમયે વિદેહ ક્ષેત્રમાં સીમ ધર આદિ જે તીર્થંકરો બિરાજે છે, તે સૌની પ્રરૂપણાને અનુરૂપ જ આ જિનમત છે, કારણ કે મે ક્ષમાની પ્રરૂપ્ણાના વિષયમાં તેમની વચ્ચે કોઈ પણ પ્રકારને વિસંવાદ મતભેદ નથી. આ વિશેષણના પ્રત્યેાગ દ્વારા સમસ્ત તીર્થંકરાની પ્રરૂપણામાં અવિસવાદિતા વ્યક્ત કરવામાં भावी छे, "जिनानुलोमम्" भी यह निनभत ३५ पोताना विशेष्यभां मे विशेषता प्रट કરે છે કે અવધિજ્ઞાન આદિથી યુક્ત જેટલા જિન થયા છે, તેમને માટે આ જિનમત ઘણું જ ઉપકારક નિવડસેા છે, કારણ કે આ જિનપ્રતિપાદિત શાસ્ત્રના અધ્યયનને લીધે જ તેઓ અવધિજિન, મન પવજિન આદૃિ જિનપણાની પ્રાપ્તિ કરી શકયા હતા એ વાત તેા નિશ્ચિત જ છે કે શાસ્ત્રમાં કહ્યા અનુસાર જિનમતનું સેવન કરનાર મુનિજને અવધિ, અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनग्ररूपणम् १३ ज्ञानेन भगवता श्रीवर्द्वमानस्वामिना प्रणीतं सकलार्थसंग्राहकमातृकापदत्रयप्रणयनात् जिन प्रणीतमिति कथ्यते स खल वर्द्धमानस्वामी केवलज्ञानप्राप्यनन्तरम् आदावेव बीजबुद्धित्वादिगुणपरिकलितान् गौतमादिगणधरान् प्रति एतन्मात्रिकापदत्रयं कथितवान् ॥ "उत्पन्नेड वा निगमेइ वा धुवेइ वा' एनत्पदत्रयं बीजरूपेण तीर्थकरमुखात् मासाद्य विनयमूलद्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकस्कन्धपञ्चमहावतशाखास्याद्वादप्रतिशाखा द्वादशभावनापत्रकेवलज्ञानपुप्पमोक्षफलसन्नद्धपादपमिव अमुं द्वादशाझं विरचितवन्तो गौतमादयो गणधराः । ततो भवन्त्ये वैतत् जिनमतं जिनप्रणीनमिति । जिनप्रणीतत्वकथनात् आगममात्रस्य सूत्ररूपेण पौरुपेयत्वम भिव्यजितम् सूत्रस्याक्षरविन्यासरूपत्वेन वचनानाञ्च पुरुषव्यापारमन्तरेण उन्चारणा. संभवात् , नहि पुरुषव्यापारमनादृत्य कुत्रापि शब्द उपलभ्यते । आगमानां सूत्ररूपतः पौरु. पेयत्वप्रतिपादनेन आगमापौरुपेयवादिना मीमांसकानां मतं निरस्तं भवति इति । यथाऽस्माकयह प्रकट करता है कि रागादि शत्रुओ को जब श्रीवर्धमान स्वामी ने जीत लिया-तब केवलज्ञान की उन्हे प्राप्ति हुई और उससे उन्होने सकलार्थ संग्राहक तीन मातृकापदो का प्रणयन किया अर्थात् वर्द्धमान स्वामी ने केवलज्ञान प्राप्ति के अनन्तर ही सर्वप्रथम वीजबुद्धि आदि रूप गुणों से युक्त गौतमादि गणधरो के प्रति इस तीन मातृकापदों का कथन किया-उप्पन्नेह वा, विगमेइ वा, धुवेइ वा" इन तीन मातृकापदो को बीजरूप से तीर्थकर के मुख से प्राप्त करके उनके गौतमादि गणधरो ने द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकनयरूप स्कन्धवाले, पांच महाव्रतरूप शाखाओ एवं स्याद्वादरूप प्रतिशाखाओ वाले, द्वादशभावनाओं रूप पत्रो वाले, केवलज्ञानरूप पुष्पवाले और मोक्षरूप पके हुए फल वाले वृक्ष के जैसे इस द्वादशाग की रचना की अतः यह जिनमत इस प्रकार से जिनप्रणीत विशेषण से विशिष्ट प्रकट किया गया है। इस कथन से जो आगमों को-वेदों को अपौरुषेय मानते हैं ऐसे मीमांसको की मान्यता का
"जिनप्रणीतं" मा विशेष से वात ४८ अरेछे-यारे १मान स्वामी रामाદિક શત્રુઓને જીતી લીધા, ત્યારે જ તેમને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ, અને ત્યારે જ તેમને સકલાર્થ સંગ્રાહક ત્રણ માતૃકાપદનું કથન કર્યું. એટલે કે વર્ધમાન સ્વામીને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ, ત્યાર બાદ તેમણે ગૌતમાદિ ગણધરની સમીપે બીજ બુદ્ધિ આદિ ३५ गुणाथायत मात्र भातापहोनु थन यु "उपन्नेह वा विगमे या धुवेदवा" આ ત્રણ માતૃકાપદને બીજ રૂપે તીર્થકરના મુખે શ્રવણ કરીને, ગીતમાદિ ગણધરોએ તેમને વ્યાર્થિક પર્યાયાર્થિક નય રૂ૫ ધાડ)વાળા, પાંચ મહતરૂપ શાખાઓ અને સ્યાદ્વાદરૂપ ઉપશાખાઓ વાળા, બાર ભાવનાઓ રૂપ પ વાળા, કેવળજ્ઞાન રૂપ પુષ્પવાળા અને મેક્ષરૂપ પકવ ફળવાળા વૃક્ષ જેવા આ હાદશાંગની રચના કરી, આ પ્રકારે આ જિનમનને જે જિનપ્રણીત વિશેષ લગાડયુ છે, તે એગ્ય જ છે. આગમને-વિદેને જે મીમાંસકે અપરુપેય, માને છે, તેમની માન્યતાનું પs આ કથન
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् मेनाग्रकरणम अविज्ञातार्थकं तथैव तत्त्वतः साक्षात्सर्वज्ञाट पि एनत्प्रकरणस्य श्रवणे सर्वज्ञविधमाया अप्रत्यक्षन्धन ग्रहणामा विवक्षितब्दार्थप्रत्ययामावात केवलं म्लेच्छ्वागवत् आचायों तार्थम्य अनुवादमात्रमेवेतन , तदक्तम्- आचार्यामिप्रायमनावा म्लच्छवागयोगतुन्यता । सर्वज्ञापि हि श्रीतुम्तदम्यस्यार्थदगन" हनीमा बामपनेतुमाह-'जिणप्परविर्य' जिनप्रमपितम् जिनेन भगवना श्रीवर्द्धमानस्वामिना श्रोतुः यथा तत्त्वार्थाधिगमो भवेत् तथा सयम्क्
निरसन हो जाता है। क्योंकि मागम मात्र सूत्ररूप होते हैं। इससे उनमें पौरुषेयता की ही अभिव्यक्ति होती है । अपोमययता की नहीं, मृत्र अक्षर विन्यास रूप होता है और वचनों का पुरुषव्यापार के बिना उच्चारण होना असंभव है। पुरुषत्र्यापार की परवाह न करके कहीं पर भी मापात्मक शब्द उपलब्ध नही होता है। इस प्रकार भागों में सूत्ररूप होने के कारण पौम्पयता ही माती है । यही प्रतिपादन जिन प्रणीतविशेषणद्वारा यहां समर्थित हुआ है। "जिणापरूविय” पट हम शंका का निरसन करता है जो किसी ने इस प्रकार से की है"जिस प्रकार यह प्रकरण हम अविज्ञात अर्थ वाला है उसी प्रकार साक्षात सर्वज्ञ से भी इस प्रकार के" सुनने पर यह अविज्ञात अर्थ वाला ही बना रहेगा। क्योंकि अप्रत्यक्ष होने से मन की विवक्षा का ग्रहण तो होता नहीं है। ऐसी स्थिति में उस विवक्षा के विषयमूत शब्द के अर्थ में प्रत्यय-विश्वास जमेगा नहीं अतः यह आचायोक्ता अर्थ का अनुवाद मात्र ही मानने में आवंगा, जिनप्ररूपित पद से इस शंका का निवारण हो जाता है क्योंकि श्री वढे मानरवामी ने हम प्रकरण को हम रुप से प्रमापिन किया है कि जिससे श्रोता को तत्त्वार्थ
-
તારા ખંડન થઈ જાય છે, કારણકે આગમ માત્ર સ્વરૂપ જ હોય છે, તેથી તેમાં પૌરુષેયતાની જ અભિવ્યક્તિ થાય છે, અપ થતાની નહીં, મૂત્ર અક્ષરવિન્યાસ રૂપ હોય છે અને પુરવ્યાપાર વિના વચનનું ઉચ્ચારણ થવું તે અસંવાવિત છે પરઘવ્યાપાર વિના ભાષાત્મક શબ્દની ઉત્પત્તિ જ સ ભવી શકતી નથી આ રીત આરામ અત્રરૂપ રહેવાને કારણે તેમનામાં પિયિતા જ રહેલી છે, એજ વાતનું જિનપ્રણીત વિશેષણ વડે પ્રતિપાદન થઈ જાય છે.
"जिणप्पम चिय" मा ५६ नी शादी अनु निगा ४३ 2-24 1 9રજી આપબ્રા માટે અવિનાત અર્થવાળું છે, એ જ પ્રમાણે સાક્ષાત્ સર્વનની સમીપે સાંભળવા છતાં પણ તે અવિજ્ઞાન અર્થવાળું જ રહે છે, કારણ કે જે વસ્તુ અપ્રત્યક્ષ હાથ છે. તેનું સર્વસ દ્વારા વર્ણન કરવામાં આવે તે પણ થયુ થઈ શકતું નથી. એવી પરિસ્થિતિમાં તે વિવશ્રાના વિષય રૂપ શબ્દના અર્થ માં પ્રત્યય-વિશ્વાસ જ નામશે નહીં, તેથી તેને આચાર્યોત અર્થને માત્ર અનુવાદ જ માનવામાં આવશે? જિનપ્રરૂપિત વિરોષણના પ્રાગ વડે આ શાકનુ નિવાર થઈ જાય છે, કારણ કે શ્રી વર્ધમાન મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રકરણની એવી રીતે પ્રપણ કરી છે કે શ્રેતાઓને તત્વાર્થને બોધ ઘણી સારી રીતે થઈ જાય છે, આ કથનને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयधोतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १५ प्रणयन क्रियानिवर्तनेन प्ररूपित - प्ररूपणं कृतम् अयं भाव-यद्यपि परकीयविवक्षाया अप्रत्यक्षत्वात श्रोता भगवतो विवक्षां वस्तुतो न जानाति प्रत्यक्षतः, तथापि अनादिरय शब्टो व्यवहार. साक्षाद्विवक्षाग्रहणमन्तरेणापि अनुमानादिना वक्तुर्विवक्षां ज्ञात्वा सदेतसहकारेण भवत्येव शब्दादर्थावग्रहः, बालादीनां शब्दादर्थादगमदर्शनात् अन्यथा-शान्दव्यवहार एव समुच्छिधेत भनेकार्थका अपि शब्दाः सैन्धवादिका भगवतैव सकेतिताः प्रकरणादि नाऽवधृततापर्याः तं त नियतमर्थ प्रतिपादयन्ति ततोऽनेकार्थशब्दश्रवणेऽपि भवत्येव यथावस्थितार्थावगमः, ततो गणधराणां साक्षात तदितराणां चाचार्याणां तु परम्परया भवत्येव यथावस्थितार्थावगम इति नेदं का अच्छे रूप से अधिगम हो जावे, तात्पर्य यह है-यद्यपि परकीय विवक्षा अप्रत्यक्ष होती है इससे श्रोता भगवान् की विवक्षा को वस्तुतः प्रत्यक्ष से नहीं जानता है फिर भी यह गाव्द व्यवहार अनादि है अतः साक्षात् विवक्षा के ग्रहण किये विना भी अनुमान आदि द्वारा वक्ता की विवक्षा जान ली जाती है । विवक्षा को जानकर फिर सङ्केत की सहायता से श्रोता को शब्द से अर्थ का अवगमहोही जाता है । यदि ऐसा न हो तो फिर शाव्द व्यवहार ही ध्वस्त हो जायगा परन्तु ऐसा तो नहीं है । बालको को भी शब्द से अर्थ का अवगम होता हुआ देखने में आता है। जहां सैन्धवादिक जैसे अनेक अर्थवाले शब्द प्रयुक्त होते है, वे भी भगवान् के द्वारा ही संकेतित होते हुए प्रकरण आदि के वश से अपने अर्थ को निश्चित कराने वाले होते है। इसीलिये वे नियत अर्थ का प्रतिपादन करते है । इस प्रकार अनेक अर्थवाले शब्द के सुनने पर भी श्रोता को यथावस्थित अर्थ का अवगम होता है । अत यह मानना चाहिये कि गणघरों को यथावस्थित अर्थ का अवगम साक्षात् होता है और इनसे भिन्न आचार्यों को परम्परा से यथावस्थित मर्थ का अवगम होता है । इसलिये यह प्रकरण अविભાવાર્થ એ છે કે-જે કે પરકીય વિવક્ષા અપ્રત્યક્ષ હોય છે અને તેથી શ્રોતા ભગવાનની વિવક્ષાને વાસ્તવિક રૂપે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરી શકાતો નથી, છતાં પણ આ શાદ વ્યવહાર અનાદિ છે, તેથી સાક્ષાત વિવક્ષાને ગ્રહણ કર્યા વિના પણ અનુમાન આદિ, દ્વારા વકતાની વિવેક્ષા જાણી શકાય છે. વિવક્ષાને જાણીને સંકેતની સહાયતાથી શ્રોતાને શબ્દ દ્વારા અર્થને બે ધ થઈ જાય છે જે એવું બનતું ન હોય તે શાબ્દવ્યવહાર જ નષ્ટ થઈ જાય પરતું એવું બનતુ નથી. બાલકોમાં પણ શબ્દ વડે અર્થને બોધ થતો જોવામાં આવે છે જવ આદિ અનેક અર્થવાળા શબ્દોને પ્રયોગ જ્યાં કરવામાં આવ્યો હોય, ત્યાં પણ ભગવાન દ્વારા જ સંકેતિત થાય ત્યારે પ્રકરણ આદિને આધારે તે શબ્દનો અર્થ પ નિશ્ચિત થઈ જાય છે તેથી તેઓ નિયત અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. આ રીતે અનેક અર્થવાળે શબ્દ સાંભળવા ને પણ શ્રોતા તેને સાચા અર્થને સમજી જાય છે તેથી એ વાતને સ્વીકાર કરવો પડશે કે ગતધરોને યથાવસ્થિત (સાચા, નિયત) અને સાક્ષાત્ અવગમ (બોધ) થાય છે, પણ તેમના કરતાં ભિન્ન એવા આચાર્યોને પરસ્પર દ્વારા યથાવસ્થિત અને બંધ થાય છે. તેથી આ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजोवाभिगमसूत्रम् प्रकरणमविज्ञातार्थकमिति । अन्येतु एवं कथयन्ति यत् तीर्थकरो हि भगवान् न प्रवचनार्थ प्रयासं करोति किन्तु तीर्थकृतां पुण्यप्रभावादेव श्रोतृणां प्रतिभासो जायते यथा-भगवतेदं तत्त्वमित्थं प्रतिपादितमिति । तदुक्तम्
तदाधिपत्यादाभासः, सत्वानामुपजायते
स्वयं तु यत्नरहित श्चिन्तामणिरिव स्थितः ॥१॥ एतन्मतनिरासार्थमाह-'जिणक्खायं' जिनाख्यातम् जिनेन भगवता वर्द्धमानस्वामिना प्रकृष्टतरपुण्यविपाकोदयत स्तथा व्यापारयोगेनाख्यातं कथितमिति जिनाख्यातम् । ततः सफलमेव इदं जिनाख्यातमित्यावेदयन्नाह 'जिणाणुचिणं' जिनानुचीर्णम् अत्र जिनाः हिताप्रतिपातियोगसिद्धाः 'तो जिणा पण्णत्ता, तं जहा-ओहिनाणजिणा-मणपज्जवनाण जिणा, केवलनाणजिणा' इति स्थानाङ्गसूत्रवचनात् जिनशब्देनात्र गणधरा गृहीताः । तदयज्ञात अर्थवाला नहीं है। कोई २ इस विषय में ऐसा कहते हैं-कि तीर्थंकर भगवान् प्रवचन के लिये प्रयास नहीं करते हैं, किन्तु तीर्थकरो के पुण्यप्रभाव से ही श्रोताजनो को प्रतिभास होता है । तदुक्तम्-'तदाधिपत्यादाभासः' इत्यादि । सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है क्यों कि "जिणक्खायं" पद यह प्रकट करता हैं कि भगवान् वर्द्धमानस्वामी ने ही प्रकृष्टतर पुण्य विपाक के उदय से-तीर्थकर नामकर्म की प्रकृति के उदय से-ही यह प्रकरण स्वयं अर्थतः कहा है ।
इस 'जिनाख्यात' विशेषणको सफल प्रकट करनेके लिये सूत्रकारने 'जिणाणुचिण्णं' यह विशेषण कहा है। जिन तीन प्रकार के कहे गये हैं जैसे-'तओ जिणा पण्णत्ता तं जहा-ओहि नागजिणा, मणपज्जवनाणजिणा, केवलनाणजिणा' ऐसा स्थानांगसूत्र में कहा है। एक अवधिज्ञानीजिन, दूसरे मनः पर्ययज्ञानीजिन, और तीसरे केवलज्ञानीजिन, यहां जिन शब्द से केवल
પ્રકરણ અવિજ્ઞાત અર્થવાળુ નથી. કઈ કઈ શાસ્ત્રકારે આ વિષયમાં એવું પણ કહે છે કે -તીર્થકર ભગવાન પ્રવચનને માટે પ્રયાસ કરતા નથી. પરન્ત તીર્થકરોના પચ્ચપ્રભાવથી જ શ્રોતાઓને એ પ્રતિભાસ થાય છે, કહ્યું પણ છે કે –
"तदाधिपत्यादाभासः" इत्यादि-५२तु से मान्यता पyeयित नथी, १२६५ है"जिणक्खायं" 241 ५६ ये पात ४८.४२ छ भावान व भान् स्वाभीमे १ अटत२ પુણ્યવિપાકના ઉદયથી-તીર્થકર નામકર્મની પ્રકૃતિના ઉદયથી–જ આ પ્રકરણના અર્થનું તે જ પ્રતિપાદન કર્યું છે
म “निभ्यात" विशेषानी साता भाटे सूत्रसरे "जिणाणुचिणं" विशेषता प्रयास ध्यछ लिन ३प्रजाना ह्या छ स्थानांगसूत्रमा ५४] घुछ 3-"तओ जिणा पण्णत्ता-तजहा-ओहिनाणजिणा, मणपज्जवनाणजिणा केवलनाणजिणा'
જિન ત્રણ પ્રકારના છે –
(१) भवधिज्ञानी लिन, (२) भन; पय यज्ञानी लिन मन (3) विज्ञानी लिन भनिन પદ દ્વારા માત્ર ગણધરને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કારણ કે ગણધરોમાં મન પર્યાય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टोका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १७
मर्थः-जिनैर्हिताप्रतिपातियोगसिदेर्गणधरैरनुचीर्ण सम्यक् तदर्थावगमेनाऽसंगशक्तिगर्भिता निवर्तकसमभावप्राप्त्या समाधिरूपेण परिणमितमिति जिनानुचीर्णम् ॥ अथवा जिनानुचीर्णमिति, जिने - रतीतकालिकैरनन्तैः सामान्य केवल्या दिभिरनुचीर्णम् - आसेवितम् तदनुसेवनादेव तेषां जिनत्वप्राप्तेः ॥ अतएव तादृगममाधिभावतः संप्राप्तातिशय विशेषप्रभावेण गणवराणां तादृशी सूत्रकरणशक्तिर्भवतीति दर्शयन्नाह - जिणप्पण्णत्तं' जिनप्रज्ञाम्, जिनैर्हिताप्रतिपातियोगिभिर्गणधरैः प्रज्ञप्तम् खेतरजीवानुग्रहाय सूत्ररूपेण आचारायङ्गोपाङ्गादिभेदेन रचितमिति जिनप्रज्ञतम् तदुक्तम्
गणधरों का ही ग्रहण किया गया है । क्योकि गणधरो के मनः पर्ययज्ञान होता है, अतः ये मन:पर्ययज्ञानी जिन कहलाते हैं । ये गणवर हित से अप्रतिपातियोग से सिद्ध होते है । अर्थात् ऐसे योग से ये सिद्ध होते हैं यो इन्हें हित से प्रतिपात कराने वाला पीछे हटाने वाला कोई नहीं होता है । उनके द्वारा यह जिनमत समाधिरूप से परिणमित हुआ है या समाधि उन्हें समभाव की प्राप्ति से प्राप्त होती है। समभाव की प्राप्ति उन्हें जिनमत के यथार्थज्ञान से प्राप्त असंगशक्ति की प्राप्ति से होती है । अतः इससे वह समभाव उनकी आत्मा से फिर कभी छूटता नहीं है । अथवा - जिनानुचीर्ण शब्द का ऐसा भी अर्थ होता है कि अतीतकाल में जितने भी सामान्य केवली आदि जिन हो चुके है उनके द्वारा यह जिनमत आसेविन हुआ है । क्योंकि इसी के अनुसेवन से ही उन्हें जिनत्व की प्राप्ति हुई है । अतएव ऐसे समाधिभाव से प्राप्त अतिशय विशेष के प्रभाव द्वारा गणधरों में ऐसी सूत्र करने की शक्ति आ जाती है कि जिससे वे 'जिणप्प - ण्णत्तं' अपने से इतर जीवों के अनुग्रह के लिये सूत्ररूप से आचार आदि मङ्गोपाङ्ग आदि के भेद से इस जिनमत की रचना करते हैं ।
-
જ્ઞાનને સદૂભાવ હોય છે. આ ગણુધરા એવા ચેાગથી સિદ્ધ થાય છે કે જે ચેગ તેમને હિતના માર્ગોમાં કદી પણ પાછે હઠાવતા નથી. આ પ્રકારના હિતના માર્ગોમાં જ દૃઢ રાખનારા ચેગને અપ્રતિપાતિયેાગ કહે છે. તેમના દ્વારા આ જિનમત સમાધિ રૂપે પરિમિત થયે છે સમભાવની પ્રાપ્તિ થવાને લીધે આ સમાધિ તેમને પ્રાપ્ત થાય છે. જિનમતના થાય જ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ અસ'ગશક્તિ દ્વારા તેમને આ સમભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી આ સમભાવ તેમના આત્મામાંથી કદી પણ નીકળી જતા નથી અથવા ‘જિનાનુચો ’’ પદના આ પ્રકારને અપણુ થઈ શકે છે- ભૂતકાળમા જેટલા સામાન્ય કેવળી આદિ જિન થયા છે તેમના દ્વારા આ જિનમતનુ સેવન થયુ છે, અને તેના સેવનને લધે જ તેમણે નિવની પ્રાપ્તિ કરેલી છે તેથી એવા સમાધિભાવથી સંપન્ન અતિશય વિશેષના પ્રભાવ દ્વારા ગધ रोमा पशु सूत्र रथवानी मेवी शक्ति भावी लय हे थी तेथे "जिणप्पण्णस्तं" अन्य જીવા પર્ અનુગ્રહ કરવાને માટે સૂત્ર રૂપે-આચારાગ આદિ અંગોપાંગ રૂપે-જિનમન
་་
३
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
'अत्थं भाइ अरिहा मुत्तं गंधति गणहरा निउणा' इत्यादि, अर्थं भाषते अर्हन् सूत्रं ग्रथ्नन्ति गणधरा निपुणा इतिच्छाया । इदं च शास्त्रं हितप्रवृत्तादिरूपेभ्यो जिनेभ्य एव कथनीय तेषामेव सम्यग् विनेययोगभावतो हिताप्रतिघातकरणात् एतदेव दर्शयन्नाह -
છૂટ
'जिण देसिय' जिनदेशितम्, अत्र जिनाहितप्रवृत्तगोत्र विशुद्धोपायाभिमुखापाय विमुखादयः शुश्रूषाश्रवणेच्छा सपन्ना स्ते जम्बूस्वाम्यादयः परिगृह्यन्ते तेभ्यो जिनेभ्यो हितप्रवृत्तादिरूपेभ्यः श्रमणेच्छाशुश्रूषादिभिव्यक्तभावेभ्यो देशितं कथितं गणवरैरिति जिनदेशितम् ।
कहा भी है- 'अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथति गणहरा निरणा' इत्यादि । 'जिनदेसिय' यह विशेषण इस जिनमत में यह विशेषता प्रकट करता है कि यह शास्त्र हित में प्रवृत्त हो चुके जिवों के लिये - जम्बूस्वामी आदिकों के लिये ही कथनीय- कहने योग्य है । क्योंकि उन्होंने ही अच्छे प्रकार से विनेययोग के भाव से हित के विघात करने वाले विवादो का अनिष्टों का निवारण किया है । अर्थात् आत्महित करने में जितने भी बाधक थे उन सबका अपना हित करके उन्होंने निरसन किया है, अतः सच्चे रूप में जिनमत के प्रति विनेययोग ऐसे हो जिनरूप जीवो से साधित हुआ है अर्थात् गणधरो ने यह जिनमत उन्हीं जम्बूस्वामी आदि जियो के लिये उपदिष्ट किया है कि जिनके भाव इसके सुनते की इच्छा से एवं गुरु आदिकों की शुश्रूषा से इसके प्रति व्यक्त थे और इसी कारण जो अपने हित करने आदि में लगे एवं वंशपरम्परा से विशुद्ध उपायों की ओर जो अभिमुख रहे और अपाय अनर्थरूप अनिष्टो से विमुख हुए ।
अदृशः शाखोनी रथना छे,
""
छे" अत्थं भासह अरिहा, सुत्तं गति गणहरा निउणा " त्याहि " जिणदेसिय આ વિશેષણુ જિનમતમાં એવી વિશેષતા પ્રકટ કરે છે કે-આ શાસ્ત્ર હિતમાં પ્રવૃત્તિ થઇ ચુકેલા જિનાને માટે જ-જમ્મૂસ્વામી આદિને માટે જ કહેવા ચેાગ્ય છે, કારણ કે તેમણે જ સારી રીતે, વિનેયયેાગના ભાવ સહિત હિતને વિદ્યાત કરનારા વિવાદોનુ “અનિષ્ટનુ-નિવારણ કર્યું છે એટલે કે આત્મહિત કરવાની આડ જે જે વિઘાતક અનિમ્પ્ટા હતાં, તેમનુ નિવારણ કરીને તેમણે આત્મહિતની સાધના કરી હતી. એટલે કે એવાં જ જિનરૂપ જીવાએ જિનમત પ્રત્યે વિનેયયેાગ સાચા અર્થમાં સાધ્યા હતા એટલે કે ગણુધરીએ જ ભૂસ્વામી આદિ એવી વ્યક્તિઓની પાસે આ જિનમતનુ" કથન કર્યુ. હતુ કે જેએ ગુરુ આદિની શુછ્યા કરતા થતા આ જિનમતનુ શ્રવણુ કરવાને અત્યંત ઉત્કટ ઈચ્છાથી યુક્ત હતા અને આ પ્રકારે પોતાનું આત્મહિત સાધવાને તત્પર થયેલા તેઓ સદા વિશુદ્ધ ઉપાયે1માં પ્રવૃત્ત રહેતા હતા અને અપાયાથી (અનથ રૂપ અનિષ્ટાથી) દૂર રહેતા હતા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
MARAM
-
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीयाभिगममध्ययनप्ररूपणम् १९ ननु यदीदं प्रकरणं स्वभावत एवाति सुन्दरं तदा यथा जिनेभ्य उपदिश्यते तथा मजिनेभ्यः कथं नोपदिश्यते इति चेत् तत्राह-अजिनानां स्वतोऽभवतयाऽनर्थोपनिपातसभवात् , दृष्टश्च स्वतः सुन्दरमपि वस्तु पात्रासुन्दरतया असुन्दरं भवति यथा रविकिरणाधुटुकादितामसजन्तूनाम् अनर्थायैव भवति तदुक्तम्
पयः पानं भुजगानां केवलं विपवर्द्धनम् ।
उपदेशो हि मूर्खाणां प्रकोपाय न शान्तये ॥ इति ॥ एतस्यैवार्थस्य दर्शनायाह-'जिणप्पसत्यं' जिनप्रशस्तम् , निनानां गोत्रविशुद्धोपायाभिमुखापायविमुखहितप्रवृत्तादिभेदभिन्नानां प्रशस्तम्-उचितसेवनया हितम् इति जिनप्रग
शंका- जब यह प्रकरण स्वभाव से ही अतिसुन्दर है तो फिर यह जिनों के लिये क्यों उपदिष्ट हुआ हे अजिनो के लिये क्यों नहीं ?
उत्तर-अजिनों के लिये यह इस कारण से उपदिष्ट नहीं हुआ है कि वे स्वतः मभद्र होते है इससे उनके द्वारा अनर्थों का उपपात होना यहा संभवित हो सकता है । देखो-जो वस्तु स्वतः सुन्दर होती है वही वस्तु पात्र के दोष से-उसकी असुन्दरता सेअसुन्दर बन जाती है जैसे-उलूकादि तामस जन्तुओ को रविकिरण आदि-अनर्थ के लिये ही होती है। तदुक्तम्-'पयः पानं भुजंगानां' इत्यादि दूध जैसी सुन्दर वस्तु सांप के द्वारा पी ली जाने पर वह उसमें विपरूप से ही परिणत होती है। इसी प्रकार से दिया गया उपदेश भी मूों में अनर्थरूप से प्रकोप आदि रूप से-परिणति का कारण बन जाता है। इसी प्रकार कान में गये हुए जल के जैसा गुर्वादिक का उपदेश अभद्र के लिये अशान्ति का कारण बन जाता है। इसी बात की पुष्टि के लिये 'जिणप्पसत्ध' यह
-
શંકા–આ પ્રકરણ સ્વાભાવિક રીતે જ અતિ સુંદર હોવા છતાં પણ શા માટે જિનેને ઉપદિષ્ટ કરાયું છે, અજિનેને શા માટે ઉપદિષ્ટ કરાયું નથી ?
ઉત્તર–અજિનેને અનુલક્ષીને આ પ્રકરણ ઉપદિષ્ટ કરાયું નથી કારણ કે તેઓ સ્વભાવતઃ અભદ્ર હોય છે, તેથી તેમના દ્વારા અહીં ઉપપાત થવાનો સંભવ રહે છે. એવું જોવામાં આવે છે કે સ્વાભાવિક રીતે જ સુંદર હોય એવી વસ્તુ પણ પત્રના દેશથી તેની અસુંદર, તાથી અસુંદર બની જાય છે. જેમ કે ઘુવડ આદિ તામસ જંતુઓને સૂર્યના કિરણે લાભને બદલે હાનિ જ કરે છે
“पयः पान भुजङ्गानां" त्याह- वी मुं१२ १२तु सापने पिशवपामांगावे તે તેને લીધે તેના વિષની જ વૃદ્ધિ થાય છે. આ રીતે અયોગ્ય પાત્ર દ્વારા સેવન થવાને કારણે દૂધ જેવી સુંદર વસ્તુનું પણ વિશ્વમાં પરિણમન થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે અન્ય પાત્રને મૂર્ખ જનને ઉપદેશ દેવામાં આવે, તે તે અનર્થ રૂપે-પ્રકોપ આદિ રૂપે-પરિ.
મે છે. જેમ કાનમાં પેસી ગયેલું જળ પીડાકારી થઈ પડે છે, એ જ પ્રમાણે અને માટે પણ ગુરુ આદિને ઉપદેશ અશાન્તિનું કારણું બની જાય છે. એ જ વાનના સમર્ધન માટે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् स्तम् । नीरूजपथ्यान्नवत् एतादृशजिनमतम् जिनप्रवचनम् 'अणुव्वीइय' अनुविचिन्त्य औत्पत्तिकीपारिणामिक्यादिबुद्धया विचिन्त्य--पर्यालोच्य 'तं' तत् जिनमतम् 'सदहमाणा' श्रद्दधानाः-जिनमते श्रद्वां कुर्वन्तः । यद्यपि कालवैपम्यात् मेधादिगुणहीनाः प्राणिनः तथापि स्वल्पमपि अधिगतं माषपरिमितचिन्तामणिवत् कल्पवृक्षाड्कुरवद्वा अनिष्टं विनाश्य स्वर्गापवर्गसुखप्राप्तये भवतीत्याईचित्ततया मन्यमाना इति भावः । तथा-'तं' तत् जिनमतमेव 'पत्तियमाणा' प्रीयमाणाः असङ्गप्रीत्या विश्वास कुर्वाणाः अथवा परमप्रीति जिनवचने कुर्वाणाः परमानुरागतया पश्यन्तः पथ्योपधिवत् । तथा 'तं' तत् जिनमतमेव 'रोयमाणा' रोचयन्तः अमृतमिव स्वात्मरूपेणानुभवन्तः,
पद दिया गया है। यह शास्त्र जो गोत्र विशुद्ध उपाय में अभिमुख एवं अनर्थों से विमुख हुए आदि जिनों के-जम्बूस्वामी आदि जिनों के लिये यथाविधि सेवित किये जाने पर हितावह है। जैसा-नीरोग को-पथ्याहार भविष्य में आने वाले रोगो को रोकने वाला होने से हितावह होता है, ऐसा जो यह जिनमतरूप जिनप्रवचन हैं उसका 'अणुव्यीइय' औत्पत्तिकी पारिणामिकी मादि वुद्धि द्वारा परिशीलन करके 'तं सदहमाणा' उसे अपनी श्रद्धा का विषय बना करके यह समझ करके कि यद्यपि काल की विषमता से प्राणी मेधादिगुणों से हीन हो गये है परन्तु फिर भी उनके द्वारा अधिगत हुमा थोड़ा सा भी यह प्रवचन भाषापरिमित चिन्तामणि के जैसा अथवा कल्पवृक्ष के अंकुर के जैसा अनिष्ट का विनाश कर उन्हें स्वर्ग एवं अपवर्ग के सुख की प्राप्ति के लिये होता है ऐसा विशुद्धभावरूप रस से आई (गोले) हुए चित्त से स्वीकार करके तथा-'तं पत्तियमाणा' उसे पूर्णरूप से विश्वास में लेकर के अथवा जिनप्रवचन पर पथ्योपधि के जैसा परम अनुराग रखकरके 'तं रोयमाणा' अमृत के जैसा उसे अपनी रग रग में परिणमा करके 'थेरा भगवंतो' धर्मपरिणति से
" जिणप्पसत्य" ५४नो प्रयास ४२॥येछ म विशुद्ध पाय (मात्महितनो भाग) આચરી રહ્યા છે અને અનર્થોથી દૂર રહેવા પ્રયત્ન કરે છે એવા જ બૂસ્વામી આદિ જિને દ્વારા વિધિ અનુસાર જેનું સેવન કરવામાં આવેલું હતું અને જેના સેવન દ્વારા તેમનું હિત સધાયું હતું એવું આ શાસ્ત્ર પચ્યાહારની જેમ ભવિષ્યના દુઃખેથી રક્ષા કરનારું હોવાથી हितावह छ मेई २ मा जिनमत ३५ अवयन छ तनु " अणुच्चीइ य" मीत्पत्तिडी पारिवामिली माहि मुद्धि द्वारा परिशासन शन. "तं सद्दहमाणा"तेना प्रत्ये श्रद्धा રાખીને-એવું સમજીને કે કાળની વિષમતાને લીધે માણસે મેધા (બુદ્ધિ) આદિ ગુણોથી રહિત થઈ ગયા છે, છતાં પણ જે તેમના દ્વારા આ પ્રવચનને છેડે સરખો અશ પણ ગ્રહણ કરવામા આવે, તે અડદના દાણુ જેવડા ચિન્તામણિની જેમ અથવા કલ્પવૃક્ષના અંકુરની જેમઅનિષ્ટને વિનાશ કરીને તેમને સ્વર્ગ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. એવા विशुद्ध ला३५ २सथी मायेदा चित्त पडे स्त्री१२ ४शन तथा तना प्रत्ये "पत्तिय. माणा" पूर ३ विश्वास रामान. मथवा मिनयन प्रत्ये ५थ्य औषधिना २ ५२म
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् २१
इष्टभोजनवत्, के इत्थं भूता स्तत्राह - 'थेरा' इति 'थेरा भगवंतो' स्थविरा: भगवन्तः तत्र धर्म - परिणत्या परिनिष्ठितमतयः स्थविरा इव स्थविरा: ज्ञानस्थविरा: परिणतसाधुभावाः आचार्या इत्यर्थः श्रुतैश्वर्यादिसबन्धात् भगवन्तः 'जीवाजीवाभिगमणामं' जीवाजीवाभिगमनाम जीवानाम् - एकेन्द्रियादीनाम् अजीवानां धर्मास्तिकायादीनाम् अभिगमः परिच्छेदो यस्मिन् तत् जीवाजीवाभिगमं नाम्ना ? किं तत् 'अज्झयणं' अध्ययनम् अधीयते - पठ्यते इति अध्ययनविशिष्टार्थध्वनिसमुदायात्मकम् 'पण्णचईसु' प्राज्ञापयन् प्रज्ञापितवन्तः - प्ररूपितवन्तः ॥ सू० १ ॥
मूलम् - 'से किं तं जावाजीवाभिगमे, जीवाजीवाभिगमे दुवि पन्नत्ते, तंजहा - जीवाभिगमे य अजीवाभिगमे य' ॥ सू० २ ॥
छाया - अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगमः, जीवाजीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाजीवाभिगमश्च अजीवाभिगमच ॥ सू० २ ॥
टीका- 'से किं तं जीवाजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगमः, इदं च प्रश्न
परिनिष्ठित मतवाले स्थविर - स्थविरों की तरह स्थविरों ने ज्ञानस्थविशे ने परिणत साधु भाववाले आचार्यों ने श्रुतिरूप ऐश्वर्य से सपन्न होने से भगवन्तों ने अर्थात् स्थविर भगवन्तो ने 'जीवाजीवाभिगमणामं' जीवाजीवामिगनामका 'अज्झयणं' अध्ययन 'पण्णव इंसु' प्ररूपित किया है । इसमें एकेन्द्रियादि जीवों का एवं धर्मास्तिकायादिक अजीवो का परिच्छेद-बोध है अतः इस प्रकरण को 'जीवाजीवाभिगमे' इम सार्थक नाम से विशिष्ट किया गया है तथा यह विशिष्ट अर्थ - ध्वनि के समुदायरूप है इसलिये इसे 'अध्ययन' इस नाम से भी कहा गया है ॥ सू० १ ॥
'से किं तं जीवाजीवाभिगमे ' - इत्यादि ।
टीकार्य - हे भदन्त ! 'से किं तं जीवाजीवाभिगमे' - अथ कोऽसौ जीवाजीवाभिगम . '
अनुराग राजीने "त रोयमाणा " अभृतनी प्रेम तेने पोतानी र २ मां तारीने " थेरा भगवंतो " धर्मपरिशुति वडे परिनिष्ठित भतिवाणा स्थविरोशे -ज्ञान स्थविरोने, परिशुत साधुलाववाजा मायाये श्रुत३५ भैश्वर्यथी सौंपन्न सेवा स्थविर भगवन्तो " जीवाजीवाभिगमणामं " वालवालिगम नाभनु " अज्झयणं' अध्ययन " पण्णवसु " प्र३पित કર્યું છે. તેમાં એકેન્દ્રિય આદિ જીવાનુ અને ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવાતુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ પ્રકરણને ‘જીવાજીવાભિગમ ? આ સાક નામ આપવામાં આવ્યું છે, તથા વિશિષ્ટ અધ્વનિના સમુદાય રૂપ હાવાને કારણે આને “ અધ્યયન ” નામ પણ આપવામાં આવ્યું છે. સૂ॰ ૧૫
" से किं तं जीवाजीवाभिगमे " इत्याहि-
टीडार्थ" से किं तं जीवाजीवाभिगमे " - अथ कोऽसौ जीवाजोवाभिगमः ? "
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
श्रीजीवाभिगमसूत्रम् सूत्रम्, एतत्सूत्रमादौ उपन्यस्यन्निदं सूचितं भवति प्रश्नं कुर्वतो मध्यस्थरय बुद्धिमतः श्रीमदहदुपदिष्टस्यैव तत्त्वप्ररूपणा कर्तव्या नान्यस्येति । अत्र 'से' शब्दो मगधदेशप्रसिद्धो निपातोऽथ शब्दस्य अर्थे विद्यते अथ शब्दश्चाभिधेयपदार्थवाचक', तदुक्तम्-अथ प्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमगलोपन्यासप्रतिवचनसमुच्चयेपु विद्यते इति । एतेषु अथ शब्दार्थेषु प्रकृते अथ शब्द उपन्यासे, कि शब्दश्च परप्रश्ने, तथा च अथ किं तज्जीवाजीवाभिगमः पर्यवसितः । .
अथवा-'से कि तं' इत्यस्य प्राकृतशैल्या अभिधेयवत् लिङ्गवचनानि भवन्तीति न्यायात् किं तत् इति कोऽसौ इत्यस्मिन्नर्थे द्रष्टव्यम् ततश्चायमर्थः सपद्यते कोऽसौ जीवाजीवाभिगम इति प्रश्नः, एवंप्रकारेण सामान्यतः केनचित् प्रश्ने कृते सति भगवान् गुरु शिष्यवचनानुरोधेन शिष्यस्यादरार्थ हे शिष्य ' इति समोधनं प्रत्युच्चार्याह-'जीवाजीवाभिगमे' इत्यादि, 'जीवाजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाजीवभिगम:-जोवाजीवविषयको बोधः द्विविधः द्विप्रकारकः प्रज्ञप्त:कथितस्तीर्थकरगणधरैरिति । प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-स जीवाजीवाभिगमो यथा द्विप्रकारको भवति तथोपन्यस्यते इति भावः । ___'जीवाभिगमे य अजीवाभिगमे य' जीवाभिगमश्च अजीवाभिगमश्च अत्र विद्यमानौ च शब्दौजीवाभिगम और अजीवाभिगम का क्या स्वरूप है ? यह प्रश्न सूत्र है, इसे आदि में रखने वाले सूत्रकार ने यह सूचित किया है कि जो प्रश्न करने वाला शिष्य बुद्धिमान् एवं मध्यस्थ होता है उसके प्रति ही श्रीमदहदुपदिष्ट तत्त्व की प्ररूपणा करनी चाहिये अन्य के लिये नहीं । यहां हे भगवन् यह जीवाजोवाभिगम क्या है' ऐमा प्रश्नार्थ हो जाता है, इस प्रकार सामान्य रूप से किसी शिष्य के द्वारा प्रश्न किये जाने पर भगवान् गुरु शिष्य के वचन के अनुसार उसके पूछने के अनुसार उसका आदर करते हुए 'हे शिष्य' इस प्रकार से सम्बोधन करके उससे कहते हैं-'जीवाजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाजीवाभिगम दो प्रकार का कहा गया है। तं जहा' जैसे'जीवाभिगमे य अजीवाभिगमेय' एक जीवाभिगम और दूसरा अजीवाभिगम । यहां जो दो 'च'
-
“હે ભગવન ! જીવાભિગમ અને અજવાભિગમનું સ્વરૂપ કેવું છે ?” આ પ્રશ્ન સૂત્ર છે. પ્રારંભમાં થી આ પ્રશ્નસૂત્ર લખીને સૂત્રકારે એ સૂચિત કર્યું છે કે પ્રશ્ન પૂછનાર જે શિષ્ય બુદ્ધિશાળી અને મધ્યસ્થ હોય તેની સમક્ષ જ અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત પ્રરૂપણ કરવી જોઈએ—અન્યની સમક્ષ કરવી જોઈએ નહી. “હે ભગવન્! જીવાજીવાભિગમ શુ છે ?” એવું પ્રશ્નસૂત્ર અહીં આપવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે કઈ શિષ્ય દ્વારા સામાન્ય રૂપે પ્રશ્ન પૂછવામાં અાવે છે, ત્યારે ગુરુ “હે શિષ્ય !” આ પ્રકારના સંબોધન દ્વારા તેને આદર કરીને પ્રશ્નને અનુરૂપ જવાબ આપે છે. અહીં તે જવાબ નીચે પ્રમાણે આપવામાં माव्या छ-"जीवाजीचाभिगमे दुविहे पन्नत्ते" भिगम मे प्रा२नी हो छे. "तंजहा" ते प्रसा। नीय प्रभारी छ-"जोवाभिगमे य, अजीवाभिगमे य” (१) 040निगम भने (२) मालिगम. महीने मे "च" ने प्रयास २वामा माव्य। छ, ते
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ जीवाजीवाभिगममध्ययनप्ररूपणम् २३ वस्तुतत्त्वमङ्गीकृत्य द्वयोर्जीवाभिगमाजीवाभिगमयोः समानरूपतां दर्शयतः द्वावपि पदार्थों प्रधानो एव न तु एको मुख्योऽपरश्च गौण इति । न तु प्रश्नसूत्रे जोवाभिगमाजीवाभिगमः सम्बलित
एवकथितस्तथैव उत्तरवाक्येऽपि मिलितयोरेव जीवाभिगमाजीवाभिगमयोरुच्चारणमुत्तरेऽपि आव__श्यकम् असम्बलिते सम्बलितविधानस्य अयुक्तत्वादिति चेदत्रोच्यते-प्रश्नसूत्रेऽपि असम्बलितयोरेव
जीवाभिगमाजीवाभिगमयोरेव उपन्यासादिति प्रश्नसूत्रेऽपि कः जीवाभिगमः कश्चाजीवाभिगमइत्येवं रूपेण पार्थक्येनैव प्रश्नः समर्थनीयः ॥ सू० २ ।।
यद्यपि यथोदेशस्तथा निर्देश इति न्यायेन उद्देशसूत्रे जीवस्य प्राथम्यात् निर्देशसूत्रेऽपि जीवाभिगमस्यैव निर्देशो युक्त स्तथापि अजीवाभिगमे अल्पतरवक्तव्यत्वात् प्रथमतः जीवाभिगम कथयितुं
का पाठ आया है वह इस बात का प्रदर्शक है कि जीवाभिगम और अजीवाभिगम ये दोनो वास्तविक पदार्थ है। इसलिये ये दोनो ही प्रधान है । ऐसा नहीं है कि एक प्रधान है और दूसरा गौण है।
शंका-प्रश्नसूत्र में 'जीवाजीवाभिगमे' ऐसा मिला हुआ ही पाठ कहा गया है और उत्तरवाक्य में भी 'जीवाजीवाभिगमे' ऐसा ही मिला हुआ पाठ कहा है, परन्तु आपके उत्तर से तो यह प्रतीत होता है कि यह पाठ सवलित (मिला हुआ) नहीं है असंवलित-जुदाजुदा है, तो फिर असंबलित में सम्बलित का विधान करना उचित नहीं है ?
उत्तर-- प्रश्न सूत्र में भी असंबलित जीवाभिगम और अजीवाभिगम का ही पाठ है ऐसा नानना चाहिये, अर्थात् जीवाभिगम क्या है ? और अजीवाभिगम क्या है ? ऐसा भिन्न भिन्न रूप से ही प्रश्न पूछा गया है, और उत्तर वाक्य में भी ऐसा ही उत्तर दिया गया है। अतः असंबलित में सम्बलित का विधान नहीं किया गया है, ऐसा ही जानना चाहिये । सू० २॥
એ વાત પ્રકટ કરે છે કે જીવાભિગમ અને અછવાભિગમ, આ બન્ને વાસ્તવિક પદાર્થો છે તેથી તે બને પ્રધાન જ છે તે બન્નેમાં કઈ એક પ્રધાન છે અને કોઈ એક ગૌણ છે, मे नथी.
શંકા–પ્રશ્નસૂત્રમાં તે “જીવાજીવાજીવાભિગમ” સંમિલિત પાઠ જ છે ઉત્તરસૂત્રમાં પણ “જીવાજીવાભિગમે” એ સંમિલિત પાઠ જ આપે છે. પરંતુ આપના ઉત્તરથી તે અહીં એવું લાગે છે કે આ પાઠ અહીં સંમિલિત નથી, પણ અલગ અલગ છે. તે શું આ પ્રકારે સંમિલિતને બદલે અસંમિલિતનું વિધાન કરવું તે ઉચિત છે ખરું ?
ઉત્તર–પ્રતિસૂત્રમાં પણ અસંમિલિત (અલગ અલગ) જીવાભિગમ અને અજીવાભિગમને જ પાઠ છે, એમ સમજવું જોઈએ એટલે કે “જીવાભિગમ શું છે? અને અછવાભિગમ શું છે?, એવા ભિન્ન ભિન્ન પ્રશ્ન જ આપવામાં આવ્યા છે. તેથી અસંમિલિતમાં સંમિલિતનું વિધાન થયું નથી, એવું જ સમજવું જાઈ એ. એ સૂત્ર ૨
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
मनिष्टान्यायेन धर्मसूत्रमा 'सेकि तं अजीवाभिगमें' इत्यादि ।
मूलम्—'से कि तं अजीवाभिगमे अजीवाभिगमे दुविहे पन्नते. तं जहा सविअजीवाभिगमे व अविअजीवाभिगमे य ॥ सृ० ३ ॥ से कि अविवाभिगमे ! अवि अजीवाभिगमे दसविहे पन तंज धम्मविकाए एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं अरूवि अजीवाभिगमे ॥ सृ० ४ || से किं तं रुवि अजीवाभिगमे रुवि अजीवाभिगमे उच्च पन्नत्ते तं जहा संधा संदेसा धप सा परमाणुागला. ते समान पंचविहा पन्नत्ता. तं जहा - वण्णपरिणया परिया परिणया फासपरिणया संठाणपरिणया एवं ते पंच जहा पण्णा सेनं विअजीवाभिगमे से तं अजीवाभिगमे ॥ सू० ५ ॥
प्राय -- अथ कोसी अजीवाभिगमः, अजीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः तद्यथानिगम रुप अजीवाभिगमन्च | सू० ३ ॥ अथ कोऽसौ अरूपि यजीरुषिवाभिगमो दशविधः प्राप्त. तद्यथा-धर्मास्तिकाय एवं यथा यावत् सोऽयमपि अजीवाभिगमः || सू० 2 || अथ कोऽसौ रूपि अजीवा. कविवाभिगमः चतुर्दिधः प्राप्त., तयथा-स्कन्धाः स्कन्धदेशाः स्कन्धप्रदेश प्रमाण ने समासतः पञ्चविधाः प्राप्ताः तद्यथा-वर्णपरिणताः, गन्धपरिशिताः, स्पर्शपरिणता सस्थानपरिणताः, एवं ते पञ्च यथा प्रमापजापान सोऽयं नमोऽयमजीवाभिगमः । सू० ५ ॥
ग्रामि
श्रीजीवाभिगमसूत्रम्
4
A
ययय होता है माही निर्देश होता है ऐसा नियम है-अत इस नियम के अनुसार से मे भी निगम का हो निर्देश पहिले करना चाहिये था परमे पता होने से निकालन्याय के अनुसार नीवाभि17254 श्री शनि करते है
का
ન નું
કાનુ
निर्देश देवी, મને હરિશ પહેલા કત્ર થઈ તે રમત છે. વન ડે પહેલી મળ્યા છે પરંતુ જીવભિગમમાં વક્તવ્યના पाद यानुसार मन नपरी -
त्राभिगमनु
नियम है. आ
ત
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २५ टीका-'से किं तं अजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ अजीवाभिगमः के अरूपि अजीवा इति प्रश्नः उत्तरयति-'अजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' अजीवाभिगमो द्विविधो-द्विप्रकारकः प्रज्ञप्तः कथितः प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा तद्यथा-'रूवि अजीवाभिगमे य अरूवि अजीवाभिगमे य रूपि अजीवाभिगमश्च अरूपि मजीवाभिगमश्च रूपं कालनीलादिवों विद्यते येषां ते रूपिणः अत्र रूपपदं गन्धरसस्पर्शानामपि उपलक्षकम् गन्धादीनामभावे रूपस्यासंभवात् अन्योऽन्यमिलिताः सर्वे सर्वत्र गामिनो भवन्ति प्रतिपरमाणुवर्णगन्धरसस्पर्शा भवन्त्येवेति तदुक्तम्
कारणमेव तदन्त्यं सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः । एकरसगन्धवर्णो द्विस्पर्शः कार्यलिगश्च । इति ॥
'से किं तं अजीवाभिगमे'--इत्यादि ।। सू० ३-५ ॥
टीकार्थ-'से किं तं अजीवाभिगमे' हे भदन्त ! अजीवाभिगम क्या है-अर्थात् अजीवाभिगम का क्या स्वरूप है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'अजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' हे गौतम | अजीवाभिगम दो प्रकार का कहा गया है 'तं जहा' -जैसे-'रूविअजीवाभिगमे य अरूवि अजीवाभिगमे य' रूपि अजीवाभिगम और अरूपी अजीवाभिगम, जिनमें कृष्ण, नील आदि वर्ण रहते हैं-वे रूपी है यहां रूपपद गन्ध, रस, स्पर्श इनका भी उपलक्षक है। क्योकि गन्धादिक के अभाव में स्वतन्त्रतरूप से रूप का सद्भाव कहीं भी नहीं पाया जाता है। परस्पर में ये सब मिलकर ही सर्वत्र जाने के स्वभाव वाले है। यहां तक कि हर एक परमाणु में वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श होते हैं-कहा भी है-'कारणमेव तदन्त्यम्' इत्यादि ।
" से किं तं अजीवाभिगमे" या सू. ३.. ५ ___ - UR "से कि तं अजीवाभिगमे ?" है सावन् ! मानिआमनु १३५
छ १ तेन उत्तर मापता प्रभु । छे -"अजीवाभिगमे दुविहे पण्णत्ते तंजहा" है गीतम! मानिशमना नीचे प्रभारी में प्रा२ ४द्या छ-"रूवि अजीवाभिगमे य, अरूवि अजीवाभिगमे य" (१) ३५ लिगम भने (२) भ३पी मवाभिगम. मां કૃષ્ણ, નીલ આદિ વર્ણનો સદુભાવ હોય છે, તેઓ રૂપી છે. અહી રૂપ પદ ગંધ, રસ, અને
સ્પર્શનું પણ ઉપલક્ષક છે, કારણ કે ગંધાદિને અભાવ હોય તે સ્વતંત્રરૂપે રૂપને સદૂભાવ કદી પણ સંભવી શકતું નથી ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને વર્ણ આ ચારેને પરસ્પરની સાથે સ રોગ થાય ત્યારે જ તે રૂપી પદાર્થમાં સર્વત્ર ગમન કરવાનું લક્ષણ સંભવી શકે છે. પ્રત્યેક પરમાણુમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ ભાવ જ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે – "कारणमेव तदन्त्यम्" त्यादि
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
श्रीजीवाभिगमने एतावता भिन्ना एव रूपपरमाणवो भिन्नाश्च रसादिपरमाणवः, इति येषां कथनं तन्निराकृतं भवति प्रत्यक्षबाधात् तथाहि-यत्रैव घटादौ रूपपरमाणवः प्रतीयन्ते तेष्वेव सर्वेप्वपि स्पर्शोऽपि उपलभ्यते एव, एवं यत्रैव घृतादौ रसपरमाणवः कर्पूरादिगन्धपरमाणवो वा समुपलभ्यन्ते तेष्वेव घृतकपूरादिपु नैरन्तर्येण रूप स्पर्शश्च उपलव्धिविषयो भवत्येव, अन्यथा एकस्य सत्त्वेऽपरस्यासत्त्वे सान्तरास्ते प्रतीयेरन् न च सान्तरास्ते रूपादयः प्रतीयन्ते तस्मादपि अतिरेकः परस्परं रूपादीनामिति । रूपिणश्च ते अजीवाश्च इति रूप्यजीवा स्तेपामभिगमो रूप्य. जीवाभिगमः पुद्गलरूपा जीवा इति भाव । पुद्गलानामेव रूपादिमत्तया उपलम्भादिति । रूपि
एतावता-जो ऐमा कहते है कि रूप परमाणु से भिन्न हैं, रसादि परमाणु भिन्न हैं। सो यह उनका कथन निराकृत हो जाता है। क्योंकि इस प्रकार के कथन में प्रत्यक्ष प्रमाण से बाधा आती है। इसका स्पष्ट विवेचन इस प्रकार से है – जिस घटादि में रूपपरमाणु प्रतीत होते हैं उन्हीं समस्त परमाणुओ में स्पर्श भी उपलब्ध होता हैं, इसी प्रकार जिस घृत आदि पदार्थ में रम परमाणु अथवा कपूर आदि में गन्ध परमाणु पाये जाते है उन्ही परमाणुओ में वहां रूप और स्पर्श भी उपलब्धि का विपय होता है। जो ऐसा न माना जाय और ऐसा ही माना जाय कि एक के सद्भाव में ऊपर का असद्भाव रहता है तो उनकी प्रतीति सान्तर रूप से होनी चाहिये, परन्तु रूपादिको की सान्तररूप से प्रतीति तो होती नहीं है नरन्तर्यरूप से ही प्रतीति होती है अतः ऐसा ही मानना चाहिये कि जहां एक का सद्भाव है वहां शेप तीन का भी सद्भाव है। रूपी जो अजीव हैं वे रूप्य जीव पदार्थ हैं। इनका जो अभिगम है वह रूप्यजीवाभिगम है। ऐसा यह रूप्य
આ કથન દ્વારા “રૂપ પરમાણુ ભિન્ન છે, રસાદિ પરમાણુ ભિન્ન છે,” આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારા લોકેની માન્યતાનું ખડન થઈ જાય છે, કારણ કે આ પ્રકારનું કથન સ્વીકારવામાં આવે, તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં જ બાધા આવી જાય છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–જે ઘટાદિમાં રૂપ પરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે, તે સઘળા પરમાણુઓમાં સ્પર્શને પણ સદુભાવ હોય છે. એ જ પ્રમ ણે ધી આદિ પદાર્થોમાં રસપરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે. અને કપૂર આદિમાં અંધપરમાણુ વિદ્યમાન હોય છે, તે પદાર્થોના એજ પરમાણુઓમા રૂપ અને સ્પર્શને પણ સદ્ભાવ હોય છે. જે એવું ન માનવામાં આવે, અને એવું જ માનવામાં આવે કે કેઈ એકને દુભાવ હોય ત્યારે અન્યને અસદુભાવ હોય છે, તે તેમની પ્રતીતિ સાન્તર રૂપે થવી જોઈએ; પરન્ત રૂપાદિકની સાન્તરરૂપે પ્રતીતિ તે થતી નથી, નૈરન્તય રૂપે જ પ્રતીતિ થાય છે. તેથી એવું જ માનવું પડશે કે જ્યાં એક સદ્ભાવ હોય ત્યાં બાકીના ત્રણેને સદ્ભાવ જ હોય છે. રૂપી પદાર્થો કે જે અજીવ છે, તેમને રૂપ્યજીવ પદાર્થો કહે છે. તેમનો જે અભિગમ છે તેને રૂપ્યજીવાભિગમ કહે છે. એ આ રૂપ્યજીવાભિગમ પુદ્ગલ અજીવ રૂપ હોય છે. એટલે કે પુગલ રૂપ અજીવ જ
-
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २७ भिन्ना अरूपिणो धर्मास्तिकायादयः ते च ते अजीवाश्चेति अरूप्यजीवा स्तेषामभिगमोऽरूप्यजीवाभिगम इति । सू० ३। अरूपिणोऽजीवा धर्मास्तिकायादयः केवलमागमप्रमाणसवेद्या स्तत्त्वत इति प्रथमतोऽरूप्यजीवाभिगमविषयकमेव प्रश्नसूत्रमाह-से किं तं' इत्यादि 'सेकिंतं अरूवि अजीवाभिगमे' अथकोऽसौ अरूप्यजीवाभिगम इति प्रश्नः, उत्तरयति-अरूवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते' अरूप्यजीवाभिगमो दशविधः दशप्रकारकः प्रज्ञप्तः-कथितः तमेव दशविधभेदं दर्शयितुमाह-तं जहा' इत्यादि 'तंजहा' तद्यथा 'धम्मस्थिकाए' धर्मास्तिकायः ‘एवं जहा पण्णवणाए जाव सेत्तं अरूवि अजीवाभिगमे एव यथा प्रज्ञापनायां यावत् सोऽयमरूप्यजीवाजीवाभिगम पुद्गल अजीव रूप होता है । अर्थात् पुद्गलरूप अजीव ही रूप्यजीव है। क्योकि रूप, रस, गन्ध और स्पर्श इन गुणो से युक्त पुद्गलों की ही उपलब्धि होती है। अन्य द्रव्यो की नहीं। पुल से भिन्न जो अरूपी धर्मास्तिकाय आदि हैं, वे अरूपी अजीव है। इनका जो अभिगम है वह अम्प्यजीवाभिगम है ॥ सू० ३ ॥
ये अरूपी अजीव धर्मास्तिकायादिक केवल आगम प्रमाण से ही सवेद्य है-अतः सूत्रकार ने अरूप्यजीवाभिगम विषयक ही प्रश्नसूत्र सर्वप्रथम कहा है-इसमें प्रश्न कर्ता ने यही पूछा है 'से किंतं अरूवि अजीवाभिगमे' हे भदन्त । अरूपी अजीवाभिगम क्या है ? अर्थात् अरूपी अजीवाभिगम कितने प्रकार का है ? उत्तर में कहा गया है-'अरूवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते' अरूपी अजीवाभिगम दश प्रकार का है-तं जहा" जैसे 'धम्मत्थिकाए एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं अरूवि अजीवाभिगमे' धर्मास्तिकाय इत्यादि -इस दश प्रकार के अजीवाभिगमका कथन जिस रूप से प्रज्ञापना में किया गया है ? उसी रूप से यहाँ पर भी यावत् 'से तं अरूवि अजीवाરૂપ્યજીવ (રૂપી અજીવ) છે, કારણ કે રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શે આ ગુણોથી યુક્ત પુદ્ગલેની જ ઉપલબ્ધિ થાય છે-અન્ય દ્રવ્યોની નહીં. પુદગલથી ભિન્ન એવાં જે ધર્માસ્તિકાયા આદિ અરૂપી પદાર્થો છે, તેમને અરૂપી અજીવ કહે છે. તેમને જે અભિગમ છે તેને '२५३५ी मालिगम' छ. ।। सू० 3॥
આ ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી અજીનો અનુગ આગમપ્રમાણ વડે જ થઈ શકે છે. તેથી સૂત્રકારે અરૂપી અછવાભિગમ વિષયક પ્રશ્ન સૂત્રનું સૌથી પહેલાં પ્રતિપાદન કર્યું छे मा विषयने मनुसक्षीने मेवे प्रश्न यामां माये। छ -"से कि तं अरूवि अजीवाभिगमे ?" भगवन । म३पी माभिगमन २१३५ छ ? मेटले तना કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે?
उत्तर-"अरूवि अजीवाभिगमे दसविहे पन्नत्ते-तं जहा" म०पी निगम इस अक्षरन। यो छ रे । नीय प्रमाणे छे-"धम्मत्थिकाए, एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं अरूवि अजीवाभिगमे" यास्तिय साहस प्रा२न म३पी मानिशमनु प्रज्ञापनासूत्रमारे ४थन ४२वामा मायुं छे, ४ ४थन गडी ५९५ ‘से तं अरूवि
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
श्रीजीवाभिगमसूत्र
भिगम इति एवम् उक्तप्रकारेण यथा येन रूपेण प्रज्ञापनायां कथितं तथा तेनैव रूपेण मत्रापि वक्तव्यं तावत्पर्यन्त यावत् 'सेत्त' सोऽयम् अरूप्यजीवाभिगमः इति, प्रज्ञापनाप्रकरणं चैवम्'धम्मत्थिकाए धम्मत्थिकायस्सदे से धम्मत्थिकायस्स पएमा, अधम्मत्थिकाए अधम्मत्थिकायस्स देसे अधम्मत्थिकायस्स परसा, आगासत्थिकाए आगासत्विकायस्स देसे आगासत्थि - कायस्स परसा अद्धा समए' धर्मास्तिकाय. धर्मास्तिकायस्य देश. धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः अधर्मास्तिकायः अधर्मास्तिकायस्य देश: अवर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः, आकाशास्तिकाय आकाशास्तिका यस्य देशः आकाशास्तिकायस्य प्रदेशा. अद्धासमय इतिच्छाया तत्र जीवाना पुलानां च रवमावत एव गतिपरिणामपरिणतानां तत्स्वभावधारणात् पोषणात् गतिसाहाय्याद्वा धर्मः, अस्तय. प्रदेशा
भिगमे" प्रज्ञापना के इस पाठ तक कथन कर लेना चाहिये । प्रज्ञापना का प्रकरण इस प्रकार से है 'धम्मत्थिकाए, धम्मत्थिकायस्त देसे, धम्मत्थिकायस्स परसा, अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायरसदेसे, अधम्मत्थिकायस्स परसा, आगासत्थिकाए, आगासत्यिकायस्सदेसे आगासत्थिकायस्स परसा, अद्धासमए' धर्मास्तिकाय धर्मास्तिकायदेश, धर्मास्तिकाय प्रदेश, अधर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकायदेश अधर्मास्तिकाय प्रदेश आकाशास्तिकाय, आकाशास्तिकायदेश, आकाशास्तिकाय प्रदेश और अद्धा समय । स्वभावतः जीव और पुद्गल ये जब गति क्रिया में परिणत होते हैंअर्थात् छ द्रव्यो में जीव और पुद्गल ये दो द्रव्य ही ऐसे हैं नो गतिशील हे--अत इनमें नब गतिक्रिया होती है, तब धर्मद्रव्य उस क्रिया में इन्हें सहायक होता है। तथा यह असंख्यात प्रदेशों वाला है इसीसे इसे धर्मास्तिकाय द्रव्य कहा गया है। यही बात 'तत्स्वभावधारणात् पोपणात् गतिसाहाय्याद्वा धर्मः' इत्यादि पंक्तियों द्वारास्पष्ट की गई है । अस्ति नाम प्रदेशों का
अजीवाभिगमे” मा सूत्रपाठे पर्यंत ४२५ लेई से अज्ञायनासूत्रभां मा विषयने अनुसक्षीने या प्रभारी धुं छे– “धम्मत्थिकाप, धम्मत्थिकायस्स ढेसे, धम्मत्थिकायस्स पपसा, अधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकायस्स देसे, अधम्मत्थिकायस्स पपसा, आगासत्थि काप, आगसत्थिकायस्स देसे, आगासत्थिकायस्स पपसा, अद्धासमए '
અરૂપી અજીવાભિગમના ૧૦ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) ધર્મા स्तिठाय हेश, (3) धर्मास्तिजय प्रदेश, (४) अधर्मास्तिप्रय, (4) अधर्मास्तिाय हेश, (१) अधर्मास्तिप्राय प्रदेश, (७) माशास्तिाय, (८) आअशास्त्रिष्यदेश, (E) भाजशास्तिअथ प्रदेश भने (१०) अद्धासभय (आज)
છ દ્રવ્યેામાંથી જીવ અને પુદ્ગલ, આ એ દ્રવ્યે એવાં છે કે જે ગતિશીલ છે. આ મને દ્રવ્યેાની ગતિક્રિયામાં ધદ્રવ્ય સહાયક થાય છે તે દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશેાવાળું होवाने सीधे ४ तेने धर्मास्तिप्राय अडेवामां आव्यु मेवात "तत्स्वभावधारणात् पोषणात् गतिसाहाय्याहा धर्मः" इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट श्वासां भावी छे यस्ति એટલે પ્રદેશે. આ પ્રદેશેાના સમુદાયને અસ્તિકાય કહે છે. ધર્માસ્તિકાયના જે અવિભાજ્ય
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् २९
स्तेषां कायः -- संघातः समुदायः धर्मास्तिकायस्य प्रदेशाः प्रकृष्टा देशा इति प्रदेशाः निर्विभागा अंशा इत्यर्थः तेषां चासंख्यातलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वात्ते असंख्याताः । एवं धर्मास्तिकायस्य विपक्षोs - धर्मास्तिकायः स च जीवानां पुद्गलानां च स्थितिपरिणामपरिणतनां तदीयपरिणामस्योपष्टम्भकोsमूर्त्तोऽसंख्यातप्रदेशात्मकः । एतस्यापि देशप्रदेशाः धर्मास्तिकायस्य देशप्रदेशवदेव चिन्तनीयाः । तथा आसमन्तात् सर्वाण्यपि द्रव्याणि जीवादीनि काशन्ते - दीप्यन्ते यत्रेत्याकाशः अस्तयःप्रदेशाः तेषां कायः -समुदायः इत्यस्तिकाय आकाशश्च अस्तिकायथ इत्याकाशास्तिकायः आकाशास्तिकायस्य देशप्रदेशाः धर्मास्तिकायस्य देशप्रदेशवदेव विचारणीयाः किन्तु आका - शास्तिकायस्य प्रदेशा अनन्ता भवन्ति अलोका का शस्यानन्तत्वादिति । तथा अद्धासमय इति अद्धेति कालस्य नाम अद्धाचासौ समयश्च इति अद्धासमयः अथवा अद्धायाः समयो निर्विभागो
है । इन प्रदेशों के संघात समुदाय का नाम अस्तिकाय है । धर्मास्तिकाय के जो प्रकृष्ट देश हैनिर्विभाग अंश है वे धर्मास्तिकाय प्रदेश है । ऐसे प्रदेश इसमें असंख्यात लोकाकाश प्रदेश प्रमाण है अतः वे असंख्यात है । धर्मास्तिकाय का विपक्ष अधर्मास्तिकाय है । स्थितिरूप परिणाम से परिणत जब जीव और पुद्गल द्रव्य होते हैं - तब यह अधर्मद्रव्य उन्हे उस क्रिया में सहायक होता है यह अमूर्त हैं । तथा असंख्यात प्रदेशों वाला है । धर्मास्तिकाय के जैसा इसके भी देश प्रदेश होते है । समस्त जीवादिक द्रव्य जिसमें प्रकाशित होते है -रहते है- वह आकाश है यह आकाशद्रव्य भी अस्तिकाय कहा गया है क्योकि यह भी प्रदेशों का समुदाय रूप एक द्रव्य है । इसके भी देश और प्रदेश धर्मास्तिकाय के जैसे ही होते है । इसके दो भेद कहे गये है—एक लोकाकाश, और दूसरा आलोकाकाश, जीवादिक छह द्रव्यों का निवास लोकाकाश में ही है आलोकाकाश मे नहीं । अतः लोकाकाश के असंख्यात प्रदेश कहे गये है और आलोकाकाश के अनन्त प्रदेश कहे गये हैं । क्योंकि अलोकाकाश अनन्त है । अद्धा नाम
1
M
અંશે છે. તેમને ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશેા કહે છે તેમાં એવા પ્રદેશો અસંખ્યાત લેાકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણુ છે, તેથી તેઓ અસખ્યાત છે. ધર્માસ્તિકાયથી વિપરીત લક્ષણવાળું દ્રવ્ય અધર્માસ્તિકાય છે. જ્યારે જીવ અને પુદૂંગલ દ્રવ્ય સ્થિતિ રૂપ પરિણામમાં પરિણત થાય છે ત્યારે અધર્મ દ્રવ્ય તેને તે ક્રિયામાં સહાયક મને છે. તે અમૂત છે અને અસંખ્યાત પ્રદેશોવાળુ છે. ધર્માસ્તિકાયની જેમ તેને પણ દેશ અને પ્રદેશો હેય છે. સમસ્ત ક્રિક દ્રવ્ય જેમાં રહે છે, તે આકાશ છે. તે આકાશ દ્રવ્ય પણ પ્રદેશેાના સમુદાયરૂપ એક દ્ર હાવાથી તેને પણ ધર્માસ્તિકાયની જેમ દેશ અને પ્રદેશો હોય છે તેના બે ભેદ કહ્યા છે. (૧) લેાકાકાશ અને (૨) અલેાકાકાશ જીવાદ્દિક છ દ્રવ્યાના નિવાસ લેાકાકાશમાં જ હાય છે, આલેાકાકાશમાં હાતા નથી, તેથી લેાકાકાશના અસખ્યાત પ્રદેશોઠ્યા છે. અલેાકાકાશના અનંત પ્રદેશો કહ્યા છે, કારણ કે અલેાકાકાશ અનત છે. ‘અદ્ધા’ નામ કાળનું વાચક છે. અદ્ધા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
धोजीवाभिगमस्ये • नाममम । ननु यथा धर्मास्तिकायाधर्मास्तिफाययोर्देशप्रदेशौ कथिती तथा
प्रदेशो कर नीम इति 7 मनोभ्यते एकस्यैव वर्तमानकालस्य परमार्थतः 1. तानागनालयोन्तु विनष्टानुसन्न वात् ततः काय वस्याभावेन देशप्रदेशकल्पनाय, भवनि, इति ।
मनु का लोकप्रसिद्धवान् स्वीकनन्यो, मर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायौ तु लोकप्रसिद्धचविमान मन्न या विति चेत् मयम् धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकाययोरप्रत्यक्षतया प्रतीतिfasपि नदीकार्यम्य गनिन्थिनिरूपन्य सर्वसमतावेन तदद्वारा तत्कारणयोर्धर्मास्तिमामा । साम्प जो ममय यह मनाममय है अथवा अदा का जो समय वह अदा समान । समय निर्दिाग भाग -प होता है।
- जिस प्रकार आपने धर्मास्तिकाय एवं अधमर्मास्तिफाय के देश और प्रदेश कहे प्रकार बनाममय के देश और प्रदेश क्यों नहीं कहें।
उतर- 'पमा में एक ही वर्तमान कालका मत्व है। वह वर्तमान काल एक समय होता। मन और अनागनकाट विनष्ट एव अनुत्पन्न होने से सच्च रूप नहीं है। दे पा अभाव में देश प्रदेश कल्पना काल के नहीं होती है।
का... और आकार ये तो लोक में प्रमिद है-इस लिये ये तो माने जा सकते
wriERE और अमन काय ये लोक में प्रसिर नहीं है। अतः लोक में इनकी Fluit , मायांग को माना जा सकता। उत्तर--- पकाना कर, मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय यद्यपि प्रत्यक्ष से प्रतीति
| RJ मोनिकाय और अधारित काय के फार्य जो गतिस्थिति में हेतु होना જે કમળ બને છાસમય કર છે અથવા અદ્ધાને જે સમય તે અદ્ધાસમય છે. निमा ५५
- પ મ પાસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાયના દેશ અને પ્રદેશો કહ્યા, MARCHभयना ने शो EPL नी ?
12 मानानुस (मति4). ते पतमान समय 3. સ હ ક ને દિલ વિનઇ અને અનુપન જવાને કારણે સરવરૂપ .. .... मन मा प्रदेश सलीना नथी.
- २५:४६, २% ने तीन, तेथी तमना मस्तित्वनी .: 1 . ५.. .यसने मामलाय न मi agittal.
-
-
५. 1.4- A
u ने मानियन अन्य नाम .. - - મન અને રિલિમાં મદદ રૂપ થવાનું તેમનું કહ્યું તે સ.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३१ कायाधर्मास्तिकाययोरपि अनुमानेन ज्ञातुं शकयत्वात् यथा चक्षुरादीन्द्रियाणामप्रत्यक्षत्वेऽपि रूपादि विज्ञानरूपकार्येण चक्षुरादीनां ज्ञानं भवति तथैव जीवानां पुद्गलानां च गतिस्थितिपरिणामपरिगतानां गतिस्थित्योः कारणतया धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकाययोरपि सिद्धिर्भवत्येवेति भावः ।
अनेन क्रमेण अरूपि अजीवद्रव्याणि धर्माधर्मास्तिकायाकाशास्तिकायदेशप्रदेशविशिष्ट कालाख्यानि निरूपितानि यथाशास्त्रम् । तदत्रोपसंहारवाकयम् 'से तं अवि अजीवाभिगमे' इति ॥
___ अरूप्यजीव निरूप्य रूप्यजीवं निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-' से किं तं रूवि' इत्यादि, 'से किं तं रूवि अजीवाभिगमें' अथ कोऽसौ रूप्यजीवाभिगमः, इति प्रश्नः, उत्तरयति-रूवि' इत्यादि 'रूवि अजीवाभिगमे चउबिहे पण्णत्ते' रूप्यजीवाभिगमश्चतुर्विधः चतुःप्रकारकः प्रज्ञप्तः-कथितः रूप है वे सर्व संमत हैं । अतः इनके द्वारा उनका अनुमान प्रमाण द्वारा सत्त्व माना गया है । जिस प्रकार से चक्षु आदि इन्द्रियों का अप्रत्यक्ष होने पर भी रूपादि के ज्ञान होने रूप कार्य से सद्भाव माना जाता है। उसी प्रकार से धर्माधर्मादि द्रव्यों का गतिस्थिति स्वभाव वाले जीव और पुद्गलों की गति और स्थिति में हेतु होने रूप कार्य से अनुमानप्रमाण द्वारा सद्भाव माना गया है । इस क्रम से शास्त्रानुसार अरूपि अजीव द्रव्य का धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय आकाशास्तिकाय का और इनके देश प्रदेश का एवं काल द्रव्य का कथन किया-अब उपसंहार करते हैं-'से तं अरूवि अजीवाभिगमे' स एप अरूप्यजीवाभिगमः, यह अरूपीअजीवाभिगम कहा गया है।
__अरूपी मजीव दव्यका निरूपण करके अब रूपी अजीव द्रव्य का निरूपण किया जाता है --'से कि तं रूवि अजीवाभिगमे' हे भदन्त ! रूपी अजीव द्रव्य कितने प्रकार का है ?
उत्तर-रूवि अजीवाभिगमे चउविहे पन्नत्ते' रूपी अजीवाभिगम चार प्रकार का है । સંમત છે. તેથી આ તેમના કાર્યો દ્વારા અનુમાન પ્રમાણથી તેમનું સવ (અસ્તિત્વ) વીકારવામાં આવ્યું છે જેમ ચક્ષુ આદિ ઈન્દ્રિય અપ્રત્યક્ષ હોવા છતાં પણ રૂપાદિનું જ્ઞાન થવા રૂપ કાર્ય દ્વારા તેમને સદભાવ માનવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે ધર્મ અને અધમ દ્રવ્યને, ગતિસ્થિતિ સ્વભાવવાળા છે અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિમાં કારણરૂપ હોવાથી કાર્ય ને લીધે અનુમાન પ્રમાણ દ્વારા સ દ્વાવ માનવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારે શાસ્ત્રાનુસાર અરૂપી અજીવ દ્રવ્યનું-ધર્માસ્તિકાયનું, અધર્માસ્તિકાયનું, આકાશાસ્તિકાયનું અને તેમના દેશ પ્રદેશોનું તથા કાળદ્રવ્યનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર ७५ डा२४२di छ8-"सेत अरूवि अजीवाभिगमे" 241 रनु म३पी मवाभिगमन સ્વરૂપ છે. એટલે કે તેના દસ પ્રકારનું વર્ણન અહીં પૂરું થાય છે
અરૂપી અજીવ દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર રૂપી અજીવ દ્રવ્યોનું નિરૂપણ ४रे छे .-"से कि तं रूवि अजीवाभिगमे ?” लगवन् ! ३पी मल द्रव्यनु १३५ Bछे ? ते उत्तर २मा प्रमाणे सापामा माव्या छ-"रूवि अजीवाभिमे चउविहे
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रोनीवाभिगमस्त्रे
रूप्यजीवानां चत्वारो भेदा भवतःति भावः । प्रकरणभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'सधा खंधदेसा खंधप्पएसा परमाणुपोग्गल' स्कन्धाः अवयविनः स्थूलाः, स्कन्धदेशाः स्कन्धप्रदेशाः परमाणुपुद्गलाः अवयवरूपाः सूक्ष्माः स्कन्धा इत्यत्र बहुवचनं पुद्गलस्कन्धानामन्तरत्वं ज्ञापनाय ।
तदुक्तम् -'दव्यओ णं पुग्गलस्थिकाए अणते' द्रव्यतो द्रव्यरूपेण खल पुग्दलास्तिकायः अनन्तो भवतीतिच्छाया । स्कन्धानामेव स्कन्धत्वपरिणाममपरित्यजतां केवलवुद्धिपरिकल्पिता द्वचादि प्रदेशात्मका विभागास्ते एव स्कन्धदेशा इति कथ्यन्ते । इहापि बहुवचनमनन्तप्रदेशिक स्कन्धेषु स्कन्धदेशानामनन्तत्वज्ञापनायेति । स्कन्धप्रदेशाः, स्कन्धानामेव स्कन्धत्वपरिणाममत्यजतां ये प्रकृष्टा देशा निर्विभागा भागास्ते एव स्कन्धप्रदेशाः परमाणव इत्यर्थः, परमाणुपुद्गलाः स्कन्धत्वपरिणामरहिताः केवलाः परमाणवः इति ।
'ते समासओ पंचविहा पन्नत्ता' ते उपरिदर्शिताः स्कन्धस्कन्धदेशस्कन्धप्रदेशपरमाणवः
तं जहा"-जैसे -'खंधा खंधदेसा खंबप्पएसा परमाणुपोग्गला' स्कन्ध १ स्कन्धदेश २ स्कन्ध प्रदेश ३ और परमाणुपुद्गल ४ इन में जो स्थूल अवयवी है वे स्कन्ध हैं तथा अवयव रूप जो सूक्ष्म पुद्गल हैं वे परमाणु हैं । स्कन्धो में अनन्तन्ता प्रकट करने के लिये स्कन्ध इस रूप से बहुवचन का प्रयोग किया है। ___कहा भी है-दव्वओ णं पुग्गलत्थिकाए आणत्ते' स्कन्धरूप परिणाम का त्याग किये बिना ही केवल बुद्धि से परिकल्पित जो स्कन्धों के द्वयादि प्रदेशात्मक विभाग हैं वे स्कन्धदेश हैं। ये स्कन्धदेश भी स्कन्धों में अनन्त होते है। स्कन्धरूप परिणाम का त्याग किये बिना ही जो स्कन्धों के निर्विभाग भाग है वे स्कन्धप्रदेश हैं-स्कन्धत्व परिणाम से रहित जो केवल परमाणुस्वरूप द्रव्य है । वह परमाणुपुद्गल हैं। पण्णत्ते" ३थी मलिगम या२ प्रारना ४ह्यो छे. "तंजहा" ते प्रसनीय प्रभारी छ(खंधा, खंघदेसा, खधप्पएसा, परमाणुपोग्गला" (१) २४.ध, (२) २४.यश, (3) २४.३. પ્રદેશ અને (૪) પરમાણુ પુદ્ગલ જે સ્થૂલ અવયવી છે તેમને સ્કન્ધ કહે છે, અવયવ રૂપ २ सूक्ष्म पुगतो छ तभने ५२भार छे. २४-धामा मनतता ४८ ४२वाने भाट "स्कन्धा" मारने। महुवायनवाणा प्रयास ४२॥ये। छ. ५५ छ-"दव्यमोणं पुग्गलस्थिकाए अणते" २४५ ३५ परिणामी त्यास र्या विना मात्र मुद्धिथी ४ ४६५वाभा माता સ્કલ્પના બે, ત્રણે આદિ પ્રદેશોવાળા જે વિભાગ છે, તેમને સ્કન્ધદેશ કહે છે. સ્કમાં તે સ્કન્ધદેશ પણ અનંત હોય છે સ્કન્દ રૂપ પરિણામને ત્યાગ કર્યા વિના જ સ્કધોના જે નિવિભાગ ભાગો પડે છે, તેમને કન્યપ્રદેશો કહે છે. સ્કન્ધત્વ પરિણામથી રહિત એવું रवण परमाणु ३५ द्रव्य डाय छ, तन परमाणुY ५७ छ. "ते समासओ पचविहा
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ अजीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३३
समासतः - संक्षेपेण पञ्चविधाः - पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः प्रकारभेदमेव दर्शयति- 'तंजहा ' तद्यथा 'वण्णपरिणया गंधपरिणया रसपरिणया फासपरिणया संठाणपरिणया' वर्णपरिणताः, गन्धपरिणताः, रसपरिणताः, स्पर्शपरिणताः, संस्थानपरिणताः, 'एवं ते पंच जहा पण्णवणाए ' एवं ते उपरि दर्शिताः पञ्च यथा येन रूपेण प्रज्ञापनाया प्रथमपदे प्रदर्शिता स्तथैवात्रापि ज्ञातव्याः तथाहि 'तत्थ णं जे ते वण्णपरिगया ते पंचविहा पण्णत्ता' तत्र खलु ये वर्णपरिणताः स्कन्धादय स्ते पञ्चविधाः - पञ्चप्रकारका भवन्ति 'तं जहा ' तथथा 'कालवन्नपरिणया १, नलवीन्नपरिणया २, लोहियन्नपरिणया ३, हालिदवन्न परिणय ४, सुक्किल्ळवन्नपरिणया ५, कालवर्णपरिणताः नीलवर्णपरिणताः, रक्तवर्णपरिणताः, पीतवर्णपरिणताः शुक्लवर्णपरिणताः ५ । मधुरादि पञ्चरस - परिणता, गन्धद्वयपरिणताः, कर्कशादयष्टविधस्पर्शपरिणता इत्यादीनां प्रज्ञापनाप्रकरणकथि
'ते समासओ पंचविहा पन्नत्ता" ये स्कन्ध स्कन्ध देश स्कन्ध प्रदेश और परमाणु संक्षेप से पाँच प्रकार के कहे गये है- 'तं जहा " जैसे 'वण्णपरिणया गंधपरिणया रसपरिणया फासपरिणया संठाणपरिणया' वर्ण परिणत गन्धपरिणत रस परिणत स्पर्श परिणत और संस्थान परिणत ' एवं ते पंच जहा पण्णवणाए" इस प्रकार जिस रूप से ये पाँच प्रज्ञापना में प्रकट किये गये हैं उसी रूप से यहाँ पर भी जानना चाहिये अर्थात् 'तत्थ णं जे वण्णपरिणया ते पंचविहा पन्नत्ता" इनमें जो वर्ण परितणत स्कन्ध आदि हैं । वे कृष्णवर्णपरिणत नीलवर्णपरिणत रक्तवर्णपरिणत, हरिद्वर्ण परिणत एवं शुक्लवर्णपरिणत के भेद से पाँच प्रकार के हैं । रस परिणतस्कन्ध आदि मधुररस परिणत आदि के भेद से पाँच प्रकार के हैं। गंध परिणत स्कन्ध दो प्रकार के हैं । स्पर्शपरिणत स्कन्ध आदि कर्कशस्पर्शादि के भेद से आठ प्रकार के है । इत्यादि सब प्रज्ञपना सूत्रका कथन यहाँ संगृहीत हुआ है । 'से तं रूवि अजीवाभिगमे '
पन्नप्ता” | २४न्ध, २४न्धहेश, अन्धप्रदेश भने परमाणुना सक्षितभा यांच अमर ह्या छे. "तंजहा" नेवां ठे...... "वण्णपरिणया, गंधपरिणया, रसपरिणया, फासपरिणया, संठाणपरिणया" (१) वायु परिशुत, (२) गंधपरिशुत, ( 3 ) रसपरित, (४) स्पर्श परित अने (4) संस्थानपरित "एवं ते पंच जहा पण्णवणाप" प्रज्ञायनासूत्रभां या चथिनी જેવી પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, એવી જ પ્રરૂપણા અહીં પણ કરવી જોઈએ. એટલે કે " तस्य णं जे वण्णपरिणया ते पचविद्या पन्नत्ता' तेमां ने वर्षापरित ४६ आदि छे तेभना नीचे प्रमाणे पांय ले छे - ( १ ) ष्णुव परिश्रुत, (२) नीसवर्ष परियुत, (3) २४तવણુ પરિણત, (૪) શુકલવણું પરિણત અને (૫) હરિતવ પરિણત રસપરિણત સ્કન્ધ આદિના મધુરરસપતિ આદિ પાંચ ભેદ છે, ગંધપરિણત સ્કન્ધ આદિના સુગંધપરિણત અને દુર્ગં ધપરિણત રૂપ એ ભેદ છે સ્પર્શ પરિણત સ્ક ંધ આદિના કશસ્પશ પરિજીત આદિ આઠ ભૈ छे. मा अारनु प्रज्ञापनासूत्र थन सहीं खुले. "से त्तं रुवि अजीवा
५
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्र 'तीनां संग्रहः कर्तव्य इति । इदानी प्रकरणार्थम् उपसंहरन्नाह-"से तं रूवि अजीवाभिगमे ' सोऽयं रुप्यजीवाभिगमः । 'से तं अजीवाभिगमे' सोऽयमजीवाभिगमः कथित इति सू० ५|| ' अजीवाभिगमं सक्षेपविस्ताराभ्यां निरूप्य सम्प्रति जीवाभिगमं निरूपयितुमाह-से कितं जीवाभिगमे' इत्यादि,
मूलम् -'से किं तं जीवाभिगमे, जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते, तं जहां संसारसमावन्नग जीवाभिगमे य असंसारसमावन्नग जीवाभिगमे य । से किं तं असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे, असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते, तं जहा-अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे यं, परंपरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे य । से किं तं अणंतरसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे, अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे पण्णरसविहे पन्नत्ते तं जहा तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा से तं अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे से किं तं परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे, परंपरसिद्धासंसारसश्रावन्नंगजीवाभिगमे अणेगविहे पन्नत्ते-तं जहा-पदमसमयसिद्धा० दुसमयसिद्धा० जाव अणंतसमयसिद्धा०, से तं परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजावाभिगमे, से त असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' ॥ सू० ६ ॥
छाया-अथ कोऽसौ जीवाभिगमः ? जीवाभिगमो द्विविधः प्रभातः तद्यथा-संसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च असंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, मथ कोऽसौ असंसारसमापनक जीवाभिगमः, असंसारसमापन्नकजीवाभिगमो द्विविधः प्रजप्तः, तद्यथा-अनन्तरसिद्धा. संसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, परम्परसिद्धासंसारसमापन्न कजीवाभिगश्च । अथ कोऽसौ अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः अनन्तरसिद्धासंसारसमावन्नकजीवाइस प्रकार यह रूपी अजीवाभिगम है।" से त्तं अजीवाभिगमे" इस प्रकार से यहाँ तकमजीवाभिगम का कथन किया । सू० ३-४-५ ॥
भिगमे' मा प्रा२नु ३५ी मालिशभनु १३५ छ. “से त्त अजीवाभिगमे અહીં સુધી સૂત્રકારે અછવાભિગમનું નિરૂપણ કર્યું છે કે સૂટ ૩-૪-૫
। प्रारे
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
पं. १ जोवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३५ भिगमः पञ्चदशविधः प्रशप्त स्तद्यथा-तीर्थ सिद्धा यावत् अनेकसिद्धाः । सोऽयमनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः । अथ कोऽसौ परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमा, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमोऽनेकविध. प्रज्ञप्तः तद्यथा-प्रथमसमयसिद्धा, द्वितीयसमयसिद्धा० यावदनन्तसमयसिद्धा.०, सोऽयं परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगम । सोऽयमसंसारसमापन्नक जीवाभिगमः ॥ सू०६॥
टीका- अजीवाभिगमं निरूप्य सप्रति जीवाभिगमं निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं इत्यादि ‘से किं तं जीवाभिगमे' अथ कोऽसौ जीवाभिगमः किं जीवस्य लक्षणं कियन्तब्ध भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाभिगमो द्विविधः प्रज्ञप्तः यस्य कस्यापि पदार्थस्य यावल्लक्षणं न क्रियते तावत्तद्विभागो न सभवति विभागं प्रति सामान्यधर्मज्ञानस्य कारणत्वादतः प्रथमतो जीवानां लक्षणं कर्त्तव्यम् लक्षणेन जीवस्वरूपेऽधिगते सति तदनन्तरं तदीयविभागविषयकजिज्ञासासभवात् तत्रोपयोगवत्वं जीवत्वम् इदं च लक्षणमेकेन्द्रियादारभ्य सिद्धपर्यन्त जीववृत्ति तादृशो जीवो द्विविधो द्विप्रकारकः प्रजप्तः-कथित इति प्रकारभेदमेव दर्शयति तं जहा'
संक्षेप विस्तार से मजीवाभिगम का निरूपण करके अब जीवाभिगमका सूत्रकार वर्णन करते हैं। ‘से किं तं जीवाभिगमे'----इत्यादि सूत्र ६
टीकार्थ-'से कि तं जीवाभिगमे' हे भदन्त ! जीवाभिगम का क्या लक्षण है और कितने इसके भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते' जीवाभिगम दो प्रकार का है। जब तक किसी भी पदार्थ का लक्षण नहीं किया जाता है तब तक उसका विभाग नहीं होता है, क्योकि विभाग के प्रति सामान्य धर्मज्ञान कारण होता है। अतः सर्वप्रथम जीवों का लक्षण कहना चाहिये जब लक्षण से जीवस्वरूप अधिगत हो जाता है तभी उसके विभाग के सम्बन्ध की जिज्ञासा उत्पन्न होती है। जो उपयोग वाला होता है वह जीव है। यह जीव का लक्षण है । यह लक्षण एकेन्द्रिय से लेकर सिद्ध तक के समस्त जीवों में पाया जाता
અછવાભિગમનું સંક્ષિપ્તમાં નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર જીવાભિગમનું નિરૂપણ ४२ छ-"से कि तं जीवाभिगमे" इत्याहि....सूत्र
टी -"से किं तं जीवाभिगमे ?' सन् ! नियमनु सक्षशु छ? सने तेना टस से छे ? मडावी२ प्रभुने। उत्तर-'जीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते'' लिगमना બે પ્રકાર કહ્યા છે જ્યાં સુધી કોઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ જાણવામાં ન આવે, ત્યા સુધી તેના વિભાગ પાડી શકાતા નથી કારણ કે સામાન્ય લક્ષણનું જ્ઞાન જ વિભાગ પાડવામાં મદદરૂપ બને છે. તેથી સૌથી પહેલાં જીના લક્ષણનું કથન થવું જોઈએ જ્યારે લક્ષણ દ્વારા જીવના સ્વરૂપને જાણું લેવામાં આવે છે, ત્યારે જ તેને વિભાગ વિષયક જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય છે ઉપગ જીવનું લક્ષણ છે. આ લક્ષણ એકેન્દ્રિયથી લઈને સિદ્ધ પર્યતના સમસ્ત જીવોમાં જોવામાં આવે છે. આ પ્રકારે જીવનું લક્ષણ પ્રકટ કરીને સૂત્રકાર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
इत्यादि तं जहा ' तद्यथा 'संसारसमावन्नगजीवाभिगमे य असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' य ससारसमापन्नकजीवाभिगमश्च असमारसमापन्नकजीवाभिगमश्र ससारी अससारी इति भेदेन जीवो द्विभेदस्तत्र संसरणं संसारः नारकतिर्यद्मनुष्यामरभवभ्रमणलक्षणस्तादृगं ससार सम्यगेकीभावे नाप्ताः- प्राप्ता ये जीवास्ते संसारसमापन्नकाः ससारवर्त्तिन इत्यर्थः ससारसमापन्नकाश्च ते जीवा इति ससारसमापन्नकजीवास्तेपां ससारसमापन्नकजीवानामभिगम इति संसारसमा - पन्नकजीवाभिगमः । तथा न संसारोऽसंसारः ससारश्च नारकतिर्यग्नरामरभवभ्रमणलक्षणस्तद्विरोधी असंसारः अत्र ससारेण समस्य मानस्य न शब्दस्य विरोधोऽर्थः तथा च संसारप्रतिपक्षभूतोऽसंसारो मोक्ष इत्यर्थः तं मोक्षापरपर्यायम् असंसारं समापन्नकाः सम्यगेकीभावेन प्राप्ता इत्य संसारसमापन्नकाः असंसारसमापन्नकाश्च ते जीवाचेत्यस सारसमापन्नकजीवास्तेषां जीवानामभिगमोऽससारसमापन्नक जीवाभिगमः । अत्रोभयत्रापि विद्यमानं चकारय संसारसमा - पन्नक्रासंसारसमापन्नकोभयेपामपि जीवानां जीवत्वरूपसामान्यधर्मं प्रति तुल्यत्वं दर्शयति
है । जीवाभिगम के दो प्रकार ये हैं 'संसारसंमापन्नगजीवाभिगमे य असंसारसमापन्नग जीवाभिगमेय' ससारसमापन्नक जीवाभिगम और असंमारसमापन्नक जीवाभिगम संसारी और अससारी के भेद से जीव दो प्रकार का कहा गया है । इनमें जो नारक तिर्यश्च मनुष्य और देव इस रूप ससार में अच्छी तरह प्राप्त है भ्रमण कर रहे हैं वे संसारी जीव हैं। इस संसारी जीवों का जो अभिगम है वह संसारसमापन्नकजीवाभिगम है
।
चतुर्गति रूप
संसार से जो
प्रतिपक्ष है वह असंसार है । यह अससार मोक्ष रूप है । इस मोक्ष रूप असंसार में जो जीव प्राप्त है वे अससारसमापन्नक हैं । इनका जो अभिगम है वह संसारसमापन्नक जीवाभिगम हैं । यहाँ सूत्र में दो चकारो का पाठ आया है वह संसारसमापन्नक जीवों में और असंसारसमापन्नक जीवों में दोनों में जीवत्वरूप सामान्यधर्म के प्रति तुल्यता
वाभिगमना नीचे प्रभा मे प्रभर जताये छे - "संसारसमापन्नगजीवाभिगमे य, असं सारसमापन्नगजीवाभिगमे य" (१) सौंसार सभायन्न वालिगम भने (२) અસ’સાર સમાપન્નક જીવાભિગમ. એટલે કે સ`સારી અને અસંસારીના ભેદથી એ પ્રકારના જીવા કહ્યા છે. નારક તિયથ, મનુષ્ય અને દેવ રૂપ સ`સારમાં ભ્રમણ કરનારા જીવેાને સસારી જીવા કહે છે. આ સંસારી જીવાના જે અભિગમ છે. તેને સ`સાર સમાપન્નક જીવાભિગમ કહે છે. ચાર ગતિરૂપ સસારના પ્રતિપક્ષનું નામ અસંસાર છે. આ અસ'સાર મેાક્ષરૂપ છે. આ મેાક્ષરૂપ અસ'સારમાં પહાંચી ચુકેલા જીવાને અસ’સારસમાપન્નક કહે છે. તેમના જે અભિગમ છે તેનુ નામ અસ’સારસમાપનક જીવાભિગમ છે આ સૂત્રમાં બે વાર ' ના પ્રયાગ કરીને સૂત્રકારે સસારસમાપન્નક જીવામાં અને અસ'સાર સમાપનક જીવામાં-ખન્નેમા-જીવસ્વરૂપ સામાન્ય ધર્મની ખાખતમાં તુલ્યતા પ્રકટ કરી છે.
1
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका .
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३७ अयं भावः उपयोगवत्वलक्षणजीवत्वं यथा-संसारिजीवेषु विद्यते तथा-मुक्तजीवेष्वपि वर्तते एवेति उपयोगवत्त्व लक्षणजीवत्वमुभयत्रापि समानरूपमेवेति । संसार्यससारिणोरुभयोरपि जीवयोरुपयोगवत्त्वात्मक जीवत्वस्य समानतया कथनेन बौद्धमतं न्यायमतं च प्रतिक्षिप्त भवति तथाहि- बौद्धोहि क्षणिकविज्ञानरूपं जीवमभ्युपगच्छति यावत्संसार क्षणिकविज्ञानधारासन्तानरूपेण प्रवहति तत्त्वज्ञानेन यदा सा धारा विच्छिद्यते तदा विज्ञानधारा समुच्छेदरूपा मुक्तिर्भवति मुक्तजीवे विज्ञानं न भवति इति तन्मतं निराकृतमाचार्येण उभयोरेकरूपत्वकथनेन यदा उपयोगमात्रं जीवस्यस्वरूपम् तदा को हि बुद्धिमान् पुरुष स्ववधाय प्रयत्नं कुर्यात् सर्वोऽपि कर्मसंप्राप्तदुःख निवर्तयितु यतते न तु स्वकीयस्वरूपविनाशाय क.प्रेक्षावान् स्वविच्छेदाय कुठारं व्यापारयति यदि मोक्षे स्व
प्रकट करता है । अर्थात् उपयोग लक्षण युक्तता जीवत्व का सामान्य लक्षण है । यह लक्षण जिस प्रकार से ससारी जीवों में पाया जाता है उसी प्रकार से वह मुक्त जीवो में भी पाया जाता है । अत' लक्षण की तुल्यता दोनों में है । इस उपयोग लक्षण की तुल्यता के कथन से चौद्धमन और न्यायमत-नैयायिक मतका निरसन ( खण्डन ) हो जाता है-जैसे-बौद्ध ने "क्षणिक विज्ञान रूप जीव है" ऐसा माना है । जबतक ससार है-तब तक क्षणिक विज्ञान धारासन्तान रूप से चलती रहती है। तत्त्वज्ञान से वह धारा जब विच्छिन्न हो जाती है तब विज्ञान धारा के समुच्छेद होने रूप मुक्ति जीव की हो जाती है । मुक्ति में मुक्त जीव को ज्ञान नहीं रहता है । इस बौद्ध की मान्यता में असमीचीनता कहते हुए आचार्य कहते है कि जीव का लक्षण हो जब उपयोगरूप है तो कौन बुद्धिमान् पुरुष अपने ही वध के लिये प्रयत्न करेगा-समस्त जीव कर्मसंप्राप्त दुःख को दूर करने के लिये प्रयत्न करते है अपने स्वरूप को नष्ट करने के लिये प्रयत्न नहीं करते हैं। यदि मोक्ष में स्व-स्वरूप ही नष्ट हो जाता हो तो
એટલે કે ઉપગ લક્ષણસંપનતા જીવત્વનું સામાન્ય લક્ષણ છે. આ લક્ષણને જેમ સંસારી જીમાં સભાવ હોય છે, એ જ પ્રમાણે મુક્તજીવોમાં પણ સદ્ભાવ હોય છે. આ રીતે બનેમાં લક્ષણની સમાનતા છે આ ઉપગલક્ષણની તુલ્યતાના કથન દ્વારા બૌદ્ધમત અને નૈયાયિકમતનું ખંડન થઈ જાય છે. બૌદ્ધો એવું માને છે કે “ક્ષણિક વિજ્ઞાન રૂપ જીવ છે.” જ્યાં સુધી સંસાર છે ત્યાં સુધી ક્ષણિક વિજ્ઞાનધારા સન્તાનરૂપે ચાલુ રહે છે. તત્વજ્ઞાન વડે જ્યારે તે ધારા વિછિન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે વિજ્ઞાનધારાના સમુચ્છેદરૂપ મુક્તિની જીવને પ્રાપ્તિ થાય છે. મુક્તિ પ્રાપ્ત કર્યા બાદ મુક્ત જીવમાં જ્ઞાન રહી શકતું નથી. બૌદ્ધોની આ માન્યતા બરાબર નથી એવું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે આચાર્ય કહે છે કે-જેમ જીવ ઉપગરૂપ લક્ષણવાળો છે, તે કયે બુદ્ધિમાન્ પુરુષ પિતાના જ વધને, માટે પ્રયત્ન કરશે? સમસ્ત જીવ કર્મના ઉદયને લીધે જે દુખ આવી પડે છે. તેમને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે છે—કઈ પણ જીવ પોતાના સ્વરૂપને નાશ કરવાનો પ્રયત્ન કરે નથી. જે મોક્ષમાં સ્વસ્વરૂપને જ નાશ થઈ જતું હોય, તે તેની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे स्वरूपमेव नश्येत् तदा कथं केपामपि मोक्षाय प्रयत्नः स्यादिति । एवं नैयायिका अपि आत्मगुणानां नवानां बुद्धिसुखदु खेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्म सस्काराणामत्यन्तोच्छेदार्थ कथं कोऽपि जीव. प्रयत्नं करिष्यति एवं क्रमेण उभयोरपि बौद्धनैयायिकयोर्मतम् आचार्येण ससानरूपतया कथनेन खण्डितमिति एतद्विषये विशेषविचारस्तु अन्यत्र द्रष्टव्यः सूत्रव्याख्यानमात्रप्रवृत्तेन मया विशेषतो नात्र विचार' कृत इति अत्रसूत्रे केवलान् अजीवान् जीवाश्चानुचाऱ्यांभिगमशब्दसबलित प्रश्नोऽभिगममन्तरेण प्रतिपत्ते रसंभवात् जीवाजीवादीनामभिगमगम्यताधर्मज्ञापनाय फिर क्यों उसकी प्राप्ति के लिये प्रयत्न किया जाय ?-जीव इसकी प्राप्ति के लिये प्रयत्न करते देखे जाते है-अतः यदि तुम्हारी मान्यतानुसार वहाँ स्व-आत्मा का स्वरूप-विज्ञान नष्ट हो जाता हो तो फिर कौन बुद्धिमान् अपने स्वरूप के विनाश के लिये प्रयत्न करेगा।
इसी प्रकार से नैयायिकों का भी ऐसा ही सिद्धान्त है कि बुद्धि, सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष, प्रयत्न, धर्म, अधर्म और संस्कार इन नौ आत्मगुणों के अत्यन्त उच्छेद होने पर मुक्ति प्राप्त होती है सो यह सिद्धान्त भी विचार सगत नहीं है। क्योंकि ज्ञानादि जीव के निज स्वरूप है-। भला, इसके उच्छेद के लिये क्यों कोई जीव प्रयत्न करेगा ? इस प्रकार जब ससारी जीव
और मुक्त जीव में उपयोग रूप लक्षण से समानता है तो फिर बौद्ध एवं नैयायिक मत संमत मान्यता समीचीन नहीं हैं-यही बात प्रकट करने के लिये सूत्रकार ने सूत्र में दो चकारों का प्रयोग किया है । इस सम्बन्ध में किया गया विशेष विचार अन्यत्र है अतः वह वहीं से जान लेना चाहिये यहां तो मैंने केवल सूत्र के सम्बन्ध में ही व्याख्या रूप से विचार किया है। विशेष रूप से नहीं । इस सूत्र में केवल -अजीवों का और केबल जीवो का उच्चारण किये
જ શા માટે કરવામાં આવે? પરંતુ તેની પ્રાપ્તિને માટે પ્રયત્ન કરતા જી જોવામાં આવે છે. તમારી માન્યતા અનુસાર જે ત્યાં સ્વ–આત્માના સ્વરૂપ-વિજ્ઞાનને જ નાશ થઈ જતે હોય, તે કયે બુદ્ધિમાન માણસ પોતાના સ્વરૂપના વિનાશને માટે પ્રયત્ન કરશે ?
એજ પ્રમાણે નિયાયિકેની એવી માન્યતા છે કે બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ, અને સંસ્કાર આ નવ આત્મગુણને સદંતર નાશ થવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે આ માન્યતા પણ સ ગત લાગતી નથી, કારણ કે જ્ઞાનાદિ ગુણે જીવન નિજસ્વરૂપ છે શુ તેના ઉચ્છેદને માટે કઈ પણ જીવ પ્રયત્ન કરે ખરે? આ પ્રકારે સંસારી જીવ અને મુક્તજીવમાં ઉપયાગરૂપ સામાન્ય લક્ષણની અપેક્ષાએ સમાનતા છે. તેથી બૌદ્ધ અને તૈયાયિકમતની ઉપર્યુક્ત માન્યતા બુદ્ધિગમ્ય નથી. એજ વાત પ્રકટ કરવાને માટે સૂત્રકારે સૂત્રમાં બે ચકારોને પ્રયોગ કર્યો છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને વિસ્તૃત વિવેચન અન્ય શાસ્ત્રોમાં કરવામાં આવ્યું છે, તે જિજ્ઞાસુ વાચકેએ તે ત્યાંથી વાંચી લેવું અહીં તે મેં માત્ર સૂત્રની સાથે સંબંધ ધરાવતી વાતનું જ વિવેચન સંક્ષિપ્ત રૂપે કર્યું છે. અહીં વિશેષ વિવેચન કર્યું નથી. આ સૂત્રમાં જીવનું અને માત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ३९
कृतः । अयं भाव - जीवाजीवयोर्ज्ञानविषयत्वज्ञापनाय उभयत्रापि अभिगमशब्दो योजितः एतावता जीवो ज्ञानविषयो न भवतीति अद्वैतवादिनां वेदान्तिनां मतं निराकृतं भवति यदि जीवो ज्ञेयो न भवेत् तदा तदीय स्वरूपस्याज्ञातत्वात् संसार निवृत्तिनिरतिशयानन्दप्राप्त्यात्मकमोक्षं प्रति कस्यापि प्रवृत्तिरेव न स्यात् ततश्च मोक्षादि शास्त्रप्रणयन नैरर्थकयमासादयेदिति, अतोऽभिगमशब्दो योजित' वस्तुतस्तु जीवस्य प्रकरणात् जीवाजीवभेद एव सर्वत्र ज्ञातव्यः, असंसार
1
विना ही उनके साथ अभिगम शब्द को युक्त करके जो प्रश्न किया गया है वह अभिगम के बिना उनको प्रतिपत्ति नहीं हो सकती है इसी अभिप्राय से जीवाजीवादिकों में अभिगम गम्यता रूप धर्म के समझाने के लिये प्रश्न किया गया है ' तात्पर्य यह है- जीव और अजीव में ज्ञान विषयता समझाने के लिये दोनों में अभिगम शब्द योजित हुआ है । एतावता जीव ज्ञान को विषय नहीं होता है" ऐसा जो अद्वैतवादी का मत है - वेदान्तियो का कथन है- वह निराकृत हो जाता है । क्योंकि यदि जीव को ज्ञेय न माना जाय - ज्ञान का वह विषय होता हैंऐसा स्वीकार न किया जाय तो उसका जो स्वरूप है वह ज्ञात नहीं हो सकता है । स्वरूप ज्ञात हुए विना संसार को निवृत्ति रूप एवं निरतिशयानन्द की प्राप्ति रूप जो मोक्ष है उसके प्रति किसी भी जीव की प्रवृत्ति ही नहीं हो सकेगी । फिर मोक्षादि की प्राप्ति के निमित्त जो शास्त्र की रचना करने में आई है वह निरर्थक हो जावेगी । अतः वह व्यर्थ न हो इसलिये जीव और अजीव के साथ अभिगम शब्द को योजितकर उन्हें ज्ञान का विषय भूत कहा गया है । वस्तुतः—तो जीव का प्रकरण है । इसलिये सर्वत्र जीव और अजीव के भेद ही जानना चाहिये ।
અજવાનું ઉચ્ચારણ કર્યા વિના જ તેમની સાથે અભિગમ શબ્દને મુક્ત કરીને જે પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યે છે તેનું કારણ એ છે કે અભિગમ વિનાં તેમની પ્રતિપત્તિ (સાચું જ્ઞાન) થઈ શકતી નથી જીવ–અજીવાદિકેશમાં અભિગમ્યતા રૂપ ધમ ને સમજાવવાને માટે તેમની સાથે અભિગમ શબ્દના પ્રત્યેાગ કરવામાં આવ્યે છે. આ કથનના ભાવાર્થ એ છે કે જીવ અને ‘અજીવમાં જ્ઞાનવિષયતા સમજાવવાને માટે જ બન્નેની સાથે અભિગમ શબ્દ જોડવામાં આવ્યો છે. તેથી જીન્ન જ્ઞાનના વિષય નથી,' આ પ્રકારના અદ્વૈતવાદીઓ-વેદાન્તીઓના “જે મત છે તેનુ ં ખંડન થઈ જાય છે. કારણ કે જો જીવને જ્ઞેય-જ્ઞાનના વિષય રૂપ ન માનવામાં આવે, તે તેનું જે સ્વરૂપ છે તે જાણી શકાય નહીં. અને તેના સ્વરૂપને જાણ્યા વિના સ'સારની નિવૃત્તિ રૂપ અને નિરતિશયાનન્તની પ્રાપ્તિ રૂપ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ માટે કઈ પણ જીવ પ્રવૃત્તિ જ ન કરે તેા પછી મેાક્ષાદિની પ્રાપ્તિને માટે જે શાસ્ત્રની રચના કરવામાં આવી છે, તે પણ નિરર્થક બની જાય, તે નિરર્થક નખની જાય તે માટે જીવ અને અજીત્રની સાથે અભિગમ શબ્દને ચાજિત કરીને તેમને જ્ઞાનના વિષયરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. વસ્તુતઃ તે જીવનુ' જ આ પ્રકરણ છે, તેથી 'સત્ર જીવ અને જીવના ભેદ સમજવા જોઈએ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीनीवाभिगमसूत्रे प्रथमोपस्थितमपि संसारसमापन्नकजीवाभिगमं सूत्रं परित्यज्य प्रथमतोऽसंसारसमापन्नकनीवाभिगमं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं असंसार' इत्यादि 'से किं तं असंसारसमावन्नगजी वाभिगमे' अथ कोऽसौ असंसारसमापन्नकजीवाभिगमः अससारसमापन्नका जीवाः कियन्तो भवन्तीति प्रश्न, उत्तरयति 'असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे दुविपन्नत्ते' असं सारसमापन्नकजीवाभिगमो द्विविधः - द्विप्रकारकः प्रज्ञप्तः - कथित इति द्वैविध्य - मेव दर्शयति-‘तंजद्दा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा - 'अणंतरसिद्धा संसारसमान्नगजीवाभिगमे य' परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे य' अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमश्च, अनन्तरसमये सिद्धिम् - मोक्षं प्राप्ता ये ते अनन्तर - सिद्धाः, तथा परम्परसिद्धा तथाच - अनन्तरसिद्ध परम्परसिद्धभेदेन असंसारसमापन्नका जीवा द्विप्रकारका भवन्तीति । तत्रानन्तरसिद्धाः कियन्त इति प्रश्नयन्नाह - ' से किं तं' इत्यादि 'से किं तं
४०
समापन्नकजीवविषयेऽल्पवक्तव्यत्वात्
सूत्र में "संसारसमापन्नक जीवाभिगम और असंसारसमापन्नकजीवाभिगम" इस रूप से ही भेद प्रदर्शित किये गये हैं । सा आगे की वक्तव्यता इसी क्रम से होनी चाहिये थी परन्तु संसारसमापन्नक जीवाभिगम सूत्र को छोड़कर जो सूत्रकारने पहिले असंसारसमापत्रक जीव के विषय में प्रश्न करवाने के हेतु से ऐसा कहा है कि - " से किंत असंसारसमापन्नजीवाभिगमे' सो वह असंसार समापन्नक जीवके विषय में वक्तव्यता अल्प होने से ही कहा है - हे भदन्त ' असंसारसमापन्नक जीवाभिगम कितने प्रकार का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-‘असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे दुविहे पन्नत्ते" हे गौतम 2 असंसारसमापन्नक जीवाभिगम दो प्रकार का होता है । 'तं जहा' जैसे 'अनंतर सिद्धाऽभंसारसारसमावन्नगजीवाभिगमे य परंपर मिद्धाऽसंसार समावन्नगजीवाभिम य' अनन्तरसिद्ध असंसार समापन्नक जीवाभिगम और परपरसिद्ध असंसार समापन्नक जीवाभिगम अनन्तर समय में जो
સુત્રમાં—સ સાર સમાપન્નઃ જીવાભિગમ અને અસંસાર સમાપન્નક જીવાભિગમ’ 1 પ્રકારના ભેદો પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. તેથી પહેલા સ*સાર સમાપનક જીવાતુ કથન થવું જોઈતુ હતું, છતાં પણ અહીં અસ સાર સમાપન્નક જીવેાની પ્રરૂપણા પહેલાં કરવાનું કારણ એ છે કે સંસાર સમાપન્નક જીવાની વક્તવ્યતા કરતાં અસ'સાર સમાપન્નક જીવાની વક્તવ્યતા ટૂંકી છે
प्रश्न- "से किं तं असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे ?" डे लगवन् ! असं सार सभाપુન્નક જીવાભિગમનું સ્વરૂપ કેવુ છે?-તેના કેટલા પ્રકાર છે ?
महावीर अलुना उत्तर- " असं सारसमापन्नगजीवाभिगमे दुविहे पन्नन्ते" हे गौतम ! अस सार सभायन्न४ वालिगम में अमरनो ह्यो छे " तजहा" ते अक्षरो नीथे अभाऐ छे.- " अणंतर सिद्धाऽसंसारसमावन्नगजीवाभिगमे य जीवाभिगमे य" ( १ ) अनन्तर सिद्ध अस सारसभापन्न
परंपरसिद्धाऽसंसारसमावन्नगावालिगम अने (२) परंपर
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ४१ 'अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ अनन्तरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिमग इति प्रश्न उत्तरयति 'अणंतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमें पन्नरसविहे पन्नत्ते' अनन्तरसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः पञ्चदशविधः पञ्चदशप्रकारकः प्रज्ञप्त'--कथित इति । पञ्चदशभेदमेव दर्शयति-तंजहा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा 'तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा' तीर्थसिद्धा यावदनेकसिद्धाः अत्र यावत्पदेन 'अतित्थसिद्धा तित्थगरसिद्धा अतित्थगरसिद्धा सयंबुद्धसिद्धा, पत्तेयबुद्धसिद्धा बुद्धवोहियसिद्धा इथिलिंगसिद्धा पुरिसलिंगसिद्धा, नपुसगलिंगसिद्धा, सलिंगसिद्धा, अन्नलिंगसिद्धा, गिहिलिंगसिद्धा, एगसिद्धा, मतीर्थसिद्धाः, तीर्थकरसिद्धाः अतीर्थकरसिद्धाः स्वयम्वुद्धसिद्धा. प्रत्येकबुद्धसिद्धा. बुद्धबोधिकसिद्धाः स्त्रीलिङ्गसिद्धाः पुरुषलिङ्गसिद्धाः नपुंसकलिङ्गसिद्धाः स्वलिङ्गसिद्धाः अन्यलिङ्गसिद्धाः गृहिलिङ्गसिद्धा एकसिद्धाः एते अनन्तरसिद्धाऽसंसारसमापन्नका जीवा भवन्ति तेषामभिगम इति । तत्र तीर्थकरशासने प्रवृत्ते सति ये सिद्धाः मोक्ष को प्राप्त हो चुके है-वे अनन्तर सिद्ध है । और जो परम्परा से मोक्ष को प्राप्त हुए हैं वे परम्परसिद्ध हैं। "से किं तं अणंतरसिद्धा असंसारसमापन्नकजीवाभिगमे" हे भदन्त ? अनन्तर सिद्ध असंसार समापन्नकजीवाभिगम कितने प्रकार का है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"अणंतरसिद्धासंसारसमावनगजीवाभिगमे पन्नरसविहे पन्नत्ते" हे गौतम ? अनन्तर सिद्ध असंसारसमापन्नक जीवा भिगम पन्द्रह प्रकार का कहा गया है-"तं जहा" जो इस प्रकार से है-"तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा" तीर्थ सिद्ध यावत् अनेक सिद्ध यहां यावत् शब्द से "अतित्थसिद्धा तित्थगरसिद्धा, अतित्थगरसिद्धा, सयंबुद्धसिद्धा, पत्तेयबुद्धसिद्धा, बुद्धवोहियसिद्धा, इथिलिंगसिद्धा, पुरिसलिंगसिद्धा नपुंसलिंगसिद्धा, सलिंगसिद्धा, अन्नलिंग सिद्धा, गिहिलिंगसिद्धा एगसिद्धा" इस पाठ का संग्रह हुआ है । तीर्थंकर के शासन के प्रवृत्त
સિદ્ધ અસંસાર સમાપનક જીવાભિગમ અનન્તર સમયમાં જેમણે મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરી લીધી” છે એવાં જીવોને અનસૂર સિદ્ધ કહે છે. અને પરસ્પરાથી જેમણે મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો છે એવા જીને પરસ્પર સિદ્ધ કહે છે,
प्रल-"से किं तं अणंतरसिद्धा असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे सगवन् ! અનતર સિદ્ધ અરસંસારરસમાપનક જીવાભિગમ કેટલા પ્રકારના છે ?
उत्त२-"अणतरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे पन्नरसविहे पन्नत्ते" 3 गौतम! मनन्तसिद्ध मस सा२सभा५-
नवनिगम ५६२ प्रारना ह्या छ "तंजहा" ते मारे। नाये प्रमाणे छ-"तित्थसिद्धा जाव अणेगसिद्धा' ताथ सिद्धथी सन मन: सिद्ध ५ तना ५१२ प्रा। मही घड ४२१. न . सही यावत् (पर्यन्त)" ५६ ५ नायना सूत्रपा अड ४२ नये-"अतित्थसिद्धा २, तित्थगरसिद्धा ३. अतित्थगरसिद्धा ४, सयंबुद्धसिद्धा ५, पत्तेयबुद्धसिद्धा ६, वुद्धवोहियसिद्धा ७, इथिलिंगसिद्धा ८, पुरिसलिंगसिद्धा ९, नपुंसगलिंगसिद्धा १०, सलिंगसिद्धा ११, अन्नलिंगसिद्धा १२, गिहिलिंगसिद्धा १३, एगसिद्धा १४"
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्र सिद्धि प्राप्ता भवन्ति ते तीर्थसिद्धाः कथ्यन्ते । मतीर्थसिद्धाः-तीर्थानुत्पन्ना ये सिद्धा जाताः ते अतीर्थसिद्धाः कथ्यन्ते । तीर्थकरसिद्धाः तीर्थकरपदप्राप्त्यनन्तरं ये सिद्धा भवन्ति ते तीर्थङ्करसिद्धाः कथ्यन्ते इति तृतीयः । अतीर्थकरसिद्धाः तीर्थकरपदमप्राप्त्यैव ये सिद्धा भवन्ति ते मतीर्थकरसिद्धाः कथ्यन्ते ते च केवलिनः । स्वयम्बुद्धसिद्धाः ये परोपदेशमन्तरेण स्वयमेव ज्ञानमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते स्वयम्बुद्धसिद्धाः कथ्यन्ते । यथा तीर्थकर महावीरादय इति पञ्चमः। प्रत्येकबुद्धसिद्धाःयस्य कस्यापि वस्तुविशेषस्य संयोग प्राप्य अनित्यादि भावनया सिद्धा भवन्ति ते प्रत्येकवुद्धाः कथ्यन्ते इति षष्ठः । बुद्धबोधितसिद्धा.-ये गुरूपदेशादिना बोधं प्राप्य सिद्धा भवन्ति ते बुद्धबोधिताः सिद्धा' कथ्यन्ते इति सप्तमः । स्त्रीलिङ्गसिद्धाः-द्रव्यरूपेण स्त्रीलिङ्गे वर्तमाना ये जीवाः सिद्धि प्राप्नुवन्ति ते स्त्रीलिङ्गसिद्धाः कध्यन्ते यथा मल्लिनाथः इत्यष्टमः पुरुपलिङ्गसिद्धाः द्रव्यरूपेण पुरुषलिङ्गे वर्तमानाः बोधमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते पुरुपलिगसिद्धाः कथ्यन्ते इति नवमः ।
होने पर जो सिद्वि को प्राप्त हो चुके हैं वे तीर्थसिद्ध हैं तीर्थ में उत्पन्न नहीं होकर जो सिद्ध हुए हैं वे अतीर्थ सिद्ध है । तीर्थकर पद की प्राप्ति के अनन्तर जो सिद्धि पद को प्राप्त हुए हैं तीर्थकर सिद्ध हैं । जो तीर्थकर पद को प्राप्त हुए विना ही सिद्ध हुए हैं वे अतीर्थंकर सिद्ध है-जैसे केवली भगवान् । जो दूसरों के उपदेश के विना स्वयं ही ज्ञान को प्राप्त कर सिद्ध होते हैं वे स्वयं वुद्ध सिद्ध है। जैसे-तीर्थकर महावीर आदि जिस किसी वस्तु विशेष के संयोग को प्राप्तकर जो अनित्यादिकी भावना से सिद्ध होते हैं वे प्रत्येक वुद्ध सिद्ध है । जो गुरु के उपदेश आदि से प्रबुद्ध होकर सिद्ध होते हैं वे बुद्ध बोधित सिद्ध है । जो द्रव्य रूप से स्त्रीलिङ्ग में वर्तमान जीव सिद्ध होते हैं वे स्त्रीलिङ्ग सिद्ध है। से-मल्लिनाथ । द्रव्यरूप से पुरुपलिग में वर्तमान जो जीव सिद्ध होते हैं वे पुरुषलिङ्गसिद्ध है। नपुंसकलिङ्ग में वर्तमान जो जीव
(१) तीर्थ४२-तीय ४२नु शासन प्रवृत्त थया मारेमा सिद्धि पाभ्या छ, भने તીર્થસિદ્ધ કહે છે (૨) અતીર્થસિદ્ધ-તીર્થમાં ઉત્પન્ન થયા વિના જેમણે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે તેમને અતીર્થસિદ્ધ કહે છે (૩) તીર્થ કરસિદ્ધ-તીર્થકર પદની પ્રાપ્તિ કર્યા બાદ જેઓ સિદ્ધિ પામ્યા છે તેમને તીર્થંકરસિદ્ધ કહે છે (૪) અતીર્થંકર સિદ્ધ-તીર્થંકર પદની પ્રાપ્તિ કર્યા વિના જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનારને અતીર્થકર સિદ્ધ કહે છે-જેમકે કેવલી ભગવાન (૫) સ્વયં બુદ્ધ સિદ્ધ-બીજના ઉપદેશ વિના, પોતાની જાતે જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધિપદ મેળવનારને સ્વય બુદ્ધ સિદ્ધ કહે છે જેમ કે તીર્થકર મહાવીર આદિ. (૬) પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ-કઈ વસ્તુ વિશેષના સાગથી અનિત્ય આદિ ભાવના વડે જેઓ સિદ્ધ થાય છે તેમને પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ કહે છે. (૭) બુદ્ધ બધિત સિદ્ધ-જેઓ ગુરુના ઉપદેશ આદિથી સિદ્ધ થાય છે, તેમને બુદ્ધાધિત સિદ્ધ કહે છે. (૮) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ-દ્રવ્યરૂપે સ્ત્રીલિંગમાં રહેલા જે જીવો સિદ્ધ થાય છે, તેમને સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ કહે છે જેમકે મલ્લીનાથ (૯) પુરુષલિંગસિદ્ધ-દ્રવ્ય રૂપે પુરૂષલિંગમાં ઉત્પન્ન થઈને સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત કરનાર જીવને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ जीवाभिगमस्वरूपनिरूपणम् ४३ नपुंसकलिङ्गसिद्धाः नपुसकलिङ्गे बोधमवाप्य सिद्धा भवन्ति ते नपुंसकलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते इति दशमः । स्वलिंगसिद्धाः-स्वस्य-साधोर्यत् सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणादिलिंगं तत्र वर्तमाना ये सिद्धा भवन्ति ते स्वलिङ्गसिद्धाः कथ्यन्ते इत्येकादशः । अन्यलिङ्गसिद्धाः-अन्यस्य साध्वतिरिक्तस्य परिव्राजकादलिङ्गे वर्तमानाः सिद्धाः ये भवन्ति ते अन्यलिंगसिद्धाः कथ्यन्ते इति द्वादशः । गृहिलिंगसिद्धाः-गृहिणां लिड्ने वर्तमाना ये सिद्धिमासादयन्ति ते गृहिलिङ्गसिद्धा कथ्यन्ते इतित्रयोदशः । एकसिद्धाः-एकस्मिन् समये एके एव ये सिद्धा भवन्ति ते एकसिद्धाः कथ्यन्ते इति चतुर्दशः । अनेकसिद्धाः--एकस्मिन् समये सहैव अनेके सिद्धाः ये भवन्ति ते अनेकसिद्धाः कथ्यन्ते इति पञ्चदशः । एतद्विषये विशेषविचारो नन्दीसूत्रटीकायां ज्ञानचन्द्रिकायां द्रष्टव्य इति ।
प्रकरणार्थमुपसंहरति-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं अणंतरसिद्धा ते एते अनन्तरसिद्धा संसारसमापन्नकाः पञ्चदशमेदभिन्नाः कथिता इति ।।
'से कि तं परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाभिगमः, परम्परसिद्धासंसारसमापन्नकजीवाः कियन्तः किं लक्षणाश्चेति प्रश्नः,
सिद्ध होते हैं वे नपुंसकलिङ्गसिद्ध है । जो जीव साधु के लिङ्ग में-सदोरकमुखवत्रिका, रजोहरण आदि लिङ्ग में-वर्तमान होकर सिद्ध होते हैं वे स्वलिङ्गसिद्ध है । साधुवेष से अतिरिक्त परिव्राजक मादि वेष में वर्तमान होकर जो जीव सिद्ध होते है वे अन्यलिङ्ग सिद्ध है। गृहस्थो के वेष में रहकर जो सिद्ध होते है वे गृहि लिंग सिद्ध है एकसमय में जो एक ही सिद्ध होते है वे एकसिद्ध है और जो एकसमय में साथ २ अनेक सिद्ध होते है वे अनेक सिद्ध है । इस विषय में विशेष विचार मेरी रची हुई नन्दीसूत्र की-ज्ञानचन्द्रिका नाम की टीका में किया गया है अतः वहां से जानलेना चाहिये 'से तं अणंतरसिद्धा' इस प्रकार से अनन्तरसिद्ध असंसारसमापन्नक जीव पन्द्रह प्रकार के कहे गये है।
-
પુરુષલિંગ સિદ્ધ કહે છે (૧૦) નપુંસકલિંગમાં ઉત્પન્ન થઈને જે જીવ સિદ્ધ થાય છે તેને નપુસકલિગ સિદ્ધ કહે છે. (૧૧) જે જીવે સાધુ પર્યાયમાં રહીને સદરક મુહપત્તી, રજોહરણ આદિ સાધુના ચિહ ધારણ કરીને-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે, તેમને સ્વલિગસિદ્ધ કહે છે (૧૨) સાધુ વેષ સિવાયના પરિવ્રાજક આદિ વેષ ધારણ કરીને જે જ સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત ४२ छ भने अन्यति सिद्ध ४ छ (१३) 'गिहिलिंगसिद्धा' गृहस्थ अवस्थामा सिद्ध થાય છે તે ગૃહિ લિગ સિદ્ધ છે. (૧૪) એકસિદ્ધ-એક સમયમાં જે એક જ સિદ્ધ થાય છે, એવાં સિદ્ધોને એક સિદ્ધ કહે છે. (૧૫) અનેક સિદ્ધ -એક સમયમાં એક સાથે જ અનેક જીવો સિદ્ધ થાય છે તેમને અનેક સિદ્ધ કહે છે. આ વિષયનું વિસ્તૃત વિવેચન મેં લખેલી નન્દીસૂત્રની જ્ઞાનચન્દ્રિકા નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી તે વાચી खेवानी लाभाय ४२वामां आवे छे “से तं अणंतरसिद्धा" मा गरे ५४२ प्रार! અનંતર સિદ્ધ અસંસાર સમાપનક જીવોનું કથન અહીં પૂરું થાય છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे उत्तरयति--‘परंपरसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे अणेगविहे पन्नत्ते' परम्परसिद्धासंसार समापन्नकजीवाभिगमोऽनेकविधोऽनेक प्रकारक प्रज्ञप्तः कथितः । अनेकविधत्वमेव दर्शयन्नाह 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'पढमसमयसिद्धा दुसमय सिद्धा जाव अणेगसमयसिद्धा प्रथमसमयसिद्धा द्वितीयसमयसिद्धा यावदनन्तसमयसिद्धा, यावत्पदेन त्रिचतुःपञ्चमपट्सप्तमाष्टमनवमदशम संख्याता संख्यातसमयसिद्वानां संग्रहो भवति, तथा च प्रथमसमयसिद्धादारम्य अनन्त समयसिद्धभेदेन परम्परसिद्धा संसारसमापन्नक जीवा अनेकप्रकारका भवन्तीतिभावः । परम्परजीवमुपसंहरन्नाह-'से तं परम्परसिद्धा संसार समावन्नगजीवाभिगमें' सोऽयं परम्परसिद्धा संसारसमापन्नकजीवाभिगम इति । 'सेत्तं असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' सोऽयं संक्षेपविस्ताराभ्याम् असंसारसमापन्नकजीवाभिगम कथित इति भावः । सू० ६ ॥
ટંક
" से किं तं परंपरसिद्धा संसार समावन्नगजीवाभिगमे " हे भदन्त । परम्परसिद्ध अससारसमापन्नकजीचाभिगम - परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीव - कितने हैं और उनका क्या लक्षण है ? उत्तर में प्रभु कहते है - 'परम्परसिद्धासंसारसमावन्नगजीवाभिगमे अणेग विहे पण्णत्ते' हे गौतम 'परम्परसिद्ध असंसारसमापन्नकजीवाभिगम अनेक प्रकार का कहा गया है "तं जहा" जैसे- 'पढमसमयसिद्धा दुसमयसिद्धा जाव अनंतसमयसिद्धा' प्रथम समय में सिद्ध दूसरे समय में सिद्ध यावत् अनन्त समय में सिद्ध यहाँ यावत्पद से त्रिसमय सिद्ध चतुः समय सिद्ध पंचम समय सिद्ध पष्ट समय सिद्ध, सप्तम समय सिद्ध अष्टम समय सिद्ध नवम समय सिद्ध दशम समय सिद्ध संख्यात समय सिद्ध असंख्यात समय सिद्ध इन सिद्धों का ग्रहण हुआ है। तथा च प्रथम समय सिद्ध से लेकर अनन्त समय सिद्धों तक के मेद से परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीव अनेक प्रकार के होते हैं । " से तं परम्पर सिद्धाऽसंसारसमावन्नग जीवाभिगमे' इस प्रकार से यह परम्परसिद्ध असंसार समापन्नक जीवाभि
प्रश्न- "से किं तं परम्परसिद्धा संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ?”
હું ભગવન્ ! પરમ્પર સિદ્ધ સ ́સાર સમાપન્નક જીવાભિગમ-પરમ્પર સિદ્ધ અસ’સારી જીવેાના કેટલા પ્રકાર છે ? અને તેમનુ લક્ષણ કયુ છે ?
महावीर अलुना उत्तर- "परम्पर सिद्धासंसारसनावन्नगजीवाभिगमे अणेगविहे पण्णत्ते" હું ગૌતમ ! પરસ્પર સિદ્ધ અસંસારસમાપન્નક છવાભિગમ અનેક પ્રકારના કહ્યો છે. “તન’ ते प्रहारो नीचे प्रमाणे छे - " पढमसमयसिद्धा, दुखमयसिद्धा, साव अणंतसमय सिद्धा". (૧) પ્રથમ સમયમાં સિદ્ધ (૨) દ્વિતીય સમયમાં સિદ્ધ, ઈત્યાદિ અન ત સમય સિદ્ધ પર્યંતના वहीं " यावत् (पय त ) यह वडे" त्रिसमयसिद्ध, अतुर्थी समय सिद्ध पंथम सभय સિદ્ધ, ષષ્ઠ સમય સિદ્ધ, સપ્તમ સમય સિદ્ધ, અષ્ટમ સમય સિદ્ધ, નવમ સમય સિદ્ધ, દશમ સમય સિદ્ધ, સખ્યાત સમય સિદ્ધ, અને અસ ંખ્યાત સમય સિદ્ધ” આટલા પ્રકારના સિદ્ધોના સંગ્રહ થયા છે. આ રીતે પ્રથમ સમય સિદ્ધથી લઈને અનંત સમય સિદ્ધ સુધીના ભેદની અપેક્ષાએ પરસ્પર સિદ્ધ અસંસાર સમાપન્નક જીવા અનેક પ્રકારના કાય छे, " से त परंपरसिद्धाऽसंसारसमावन्नगजीवाभिगमे” मा प्रास्तु परस्परसिद्ध
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ संसारसमापन्नकजीवाभिगमनिरूपणम् ४५ सम्प्रति-संसारसमापन्नकजीवाभिगमं प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं संसारसमावन्नग' इत्यादि,
मूलम् —' से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे, संसारसमावन्नएसु णं जीवेसु इमाओ णव पडिवत्तीओ एवमाहिज्जंति, तं जहा - एगे एवमाहंसु दुविहा संसारसमावन्नगजीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु तिविहा संसारसमावन्नगजीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु चउव्विहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता, एगे एवमाहंसु पंचविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता एएणं अभिलावेणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' ॥ सू० ७ ॥
छाया -- अथ कोऽसौ संसारसमापन्नकजीवाभिगमः, संसारसमापन्न केषु खलु जीवेषु इमा नव प्रतिपत्तयः, पचमाख्यायन्ते, तद्यथा - पंके एवमाहुः, द्विविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, एके पवमाहु, त्रिविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, एके एवमाहंसु - चतुर्विधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, एके पत्रमाहुः, पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ता एतेनाभिलापेन यावद्दशविधाः संसारसमापन्नका जीवा प्रज्ञप्ता ॥ सु० ७ ॥
टीका – 'से किं तं संसारसमावनगजीवाभिगमे' अथ कोऽसौ संसारसमापन्नकजोवाभिगम इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'संसारसमावन्नएस' इत्यादि, 'संसारसमावन्नए णं जीवेसु गम है । 'सेत्तं असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे' यहा तक संक्षेप और विस्तार से असंसार समापन्नक जीवाभिगम कहा है | सू० ६ ॥
अब संसारसमापन्नक जीवाभिगम को प्रतिपादन करने के लिये कहते है'से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे ' - इत्यादि ॥ सू० ७ ॥
टीकार्थ - भदन्त ! . ' से कि तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे' वह संसारसमापन्नक जीवाभिगम क्या है ? उत्तरमें प्रभु कहते है " संसारसमावन्नरसु णं जीवेसु इमाओ णव पडिव - असंसार सभापन्न वालिगनु स्व३५ छे. "से त्त असंसारसमावन्नगजीवाभिगमे” અહીં સુધીમાં અસંસારસમાપન્નકજીવાભિગમનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે!સૂ૦ ધા હવે સૂત્રકાર સંસારસમાપન્નક જીવાભિગમના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે-से किं तं संसारसमावन्नगजीवाभिगमे" त्याहि
टीअर्थ -- गौतम स्वामी महावीर अलुने भेवो प्रश्न पूछे छे है-" से किं तं संसारसमावन्नग जीवाभिगमे ?" हे भगवन् ! स ंसारसभापन्नः लीवालि भनु स्व३५ ठेवु छे ?
प्रद्योतिका का
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદ
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
इमाओ र पवित्तीओ एवमादिज्जंति' संसारसमापन्नकेषु खलु जीवेपु इमा नव प्रतिपत्तयःवक्ष्यमाणनवसख्याकप्रतिपत्तयः - द्विप्रत्ययतारमादौ कृत्वा ततो दगप्रत्यवतारं यावत् ये नव प्रत्यवताराः तद्रूपा इत्यर्थ, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यायन्ते पूर्वाचार्यैरिति । अत्र नव प्रतिपत्तीति कथनेन प्रणालिकया अर्थाख्यानं द्रष्टव्यम्, प्रतिपत्तौ सत्यामेव शब्दार्थं प्रवृत्तिकरणादिति । प्रणालिकया अर्थाभिधानमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'एगे एवमाह दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्याः एवमाख्यातवन्त', यत् द्विविधाः-द्विप्रकारकाः ससारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति, ससारसमापन्नकजीवा द्विप्रकारका भवन्तीति कस्याप्याचार्यस्य मतम्, 'एगे एव माहंसु - तिविहा संसारसमान्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्याः एव माख्यातवन्तो यत् त्रिविधाः - त्रिप्रकारकाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । 'एगे एवमाहं चउन्विहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्या एवमाख्यातवन्तो यत् चतुर्विधाः- चतुःप्रकारकाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ता'
तीओ एव माहिज्जति" हे गौतम 2 ससारसमापन्नक जीवों में ये नौ प्रत्तिपत्तियां मान्यताएँ - द्विप्रत्यवतारको आदि में करके दश प्रत्यवतार तक पूर्वाचार्यों ने कहीं है जो इस प्रकार से हैं- एगे एमा- दुबिहा संसारसमान्नगजीवा पन्नत्ता' कोई कोई आचार्य ऐसा कहते हैं कि संसारसमापन्नक जीव दो प्रकार के होते है - 'एगे एवमाहंसु तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा कहते हैं कि ससारसमापन्नक जीव तीन प्रकार के होते है । ' एगे एवमाहंसु चउन्विद्दा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा कहते है कि संसारसमापन्नक जीव- संसारीजीव चार प्रकार के होते है । 'एगे एमासु - पंचत्रिहा संसारसमावन्नगाजीवा पण्णत्ता' कोई २ आचार्य ऐसा
महावीर प्रभुना उत्तर- ' संसारसमावन्नपसु णं जीवेसु इमाओ णव पडिवत्तीओ एवमाहिज्जंति" हे गौतम! ससार समापन्ना लवोना अक्षर विषे नव भान्यताओ - (तेभना એ પ્રકારથી લઈને દસ પર્યંતના પ્રકાર હાવાની માન્યતાએ પૂર્વાચાર્યાએ પ્રકટ કરી છે.) छे ने नव भान्यताओ नीचे प्रभाथे हे "पगे एवामाहंसु दुविहे संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" अर्ध मायार्य मेवु छे हैं ससार सभायन्न वो मे प्रकारना होय छे. "एगे एवमाहंसु तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" अर्थ अर्थ मायार्य मेबु उडे छे } सौंसार समापन्न कवोत्र अारना होय छे. “एगे एवामाहंसु चउविवहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" अर्थ मेघ आयार्य मेवु आहे छे ! संसार सभायन्नहुँ छवो यार अारना होय छे. "एगे एवमाहंसु पंचविदा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता" अर्थ अर्ध मायार्य मेवु हे छेस सार समापन्ना व पांय अठार
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ संसारसमावन्नगजीवाभिगमनिरूपणम् ४७ कथिता इति, 'एगे एवमाइंसु पंचविहासंसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एके आचार्याः एव माख्यातवन्तो यत् पञ्चविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति, 'एएणं अभिलावणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता' एतेन अभिलापेन-प्रकारेण यावद् दशविधाःदशप्रकारकाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः-काथताः, अत्र यावत्पदेन षड्विधाः प्रज्ञप्ताः, सप्तविधाः प्रज्ञप्ताः, अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, नवविधाः प्रज्ञप्ताः, एतेषामभिलापानां सड्ग्रहो भवतीति । अत्र एके आचार्या इति न दर्शनान्तरीयाः पृथगुमतावलम्बिन इव केचिद ये आचार्याः किन्तु ये एव पूर्व द्विप्रत्यवतारविवक्षायां वर्तमाना एवमुक्तवन्तो यथा द्विविधाः संसारसमापन्नका इति ते एव त्रिप्रत्यवतारविवक्षायामपि वर्तमाना नान्ये द्विप्रत्यवतारविवक्षापेक्षया त्रिप्रत्यवतारविवक्षायाः भिन्नत्वात् विविक्षावतां तु कथञ्चिभेदादन्यत्वं ज्ञातव्यम् । अतः प्रतिपत्तय इति परमार्थतोऽनुगोगद्वाराणि इति कहते है कि संसारसमापन्नक जीव पांच प्रकारके होते है । "एएणं अभिलावेणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगाजीवा पन्नत्ता' इस अभिलापसे इस प्रकारसे दस प्रकार तक ससारसमापन्नक जीव कहे गये है। यहां यावत् शब्द से 'पविधाः प्रज्ञप्ताः सप्तविधाः प्रज्ञप्ता अष्टविधाः प्रज्ञताः, नवविधाः प्रज्ञप्ताः' इन प्रकारों का संग्रह हुआ है। यहां 'एगे' जो ऐसा कहा है सो उससे भिन्न मतावलम्बी आचार्यों का ग्रहण नहीं हुआ है किन्तु जैनमताबलम्बी ही भाचार्यों का ग्रहण हुआ है। किन्तु इनकी मान्यताएँ पृथग् २ है इसलिये इन्हें पृथग् मतावलम्बी जैसा कहा गया जानना चाहिये । अतएव जो आचार्य-द्विप्रत्यवतार की विवक्षा में वर्तमान है और ऐसा कहते हैं कि संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के है उनसे भिन्न वे आचार्य है, जो संसारसमापन्नक जीव तीन प्रकार के है ऐसा कहते हैं। विवक्षा की भिन्नता से-द्विप्रत्यवतारविवक्षा की भिन्नता से त्रिप्रत्यवतारविवक्षा में भिन्नता आजाती है। इसलिये विवक्षावालों में भी कथंचित् भिन्नता आ जाती है 'प्रतिपत्ति यह परमार्थ से अनुयोगद्वार रूप ना डाय छे गएपणं अभिलावणं जाव दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" मा
अरे ससार समापन योना इस पर्यन्तन प्रा। सम पा. महीं 'जाव'-५ त ५६५ "पडूविधाः, प्राप्ताः, सप्तविधा , प्रज्ञप्ताः, अष्टविधाः प्राप्ताः, नवविधाः प्रज्ञप्ताः" આ સૂત્રપાઠ ગ્રહણ થયે છે એટલે કે કઈ કઈ આચાયે સંસાર સમાપનક જીવોના છ પ્રકાર કહ્યા છે, કેઈએ સાત કેઈએ આઠ, કેઈએ નવ અને કેઈએ દસ પ્રકાર કહ્યા છે. मही “एगे" मा ५४ाशनभतने भानना। मायायनि मत ५४ट थये। छ, अन्य મતવાદી આચાર્યોની આ માન્યતા નથી, એમ સમજવું. પરન્તુ જનમતાવલંબી આચાર્યોની માન્યતાઓ પણ જુદી જુદી છે, તેથી તેમને અહીં જુદા જુદા મતાવલ બી જેવાં કહ્યા છે. તેથી જે આચાર્યો વિપ્રત્યવતારમાં (જીના બે પ્રકારમાં) માને છે તેઓ એવું કહે છે કે સંસારસમાપનક છ બે પ્રકારના છે. બીજા કઈ કઈ આચાચે એવી ભિન્ન માન્યતા ધરાવે છે કે સંસારસમાપનક જીવે ત્રણ પ્રકારના છે વિવક્ષાની ભિન્નતાને લીધે માન્યતામાં ભેદ હોવાને કારણે)-દ્વિપ્રત્યવતાર (દ્વિવિધતા)ની વિવિક્ષા કરતાં ત્રિપ્રત્યવતારમાં ભિન્નતા હવાને લીધે વિવિક્ષાવાળાઓમાં (આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનારાઓમાં) પણ થેડી ભિન્નતા
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्र ज्ञातव्यम् । अत्र ये एव द्विविधास्ते एव त्रिविधास्ते एव चतुर्विधा इति तेषां जीवानामनेकत्वभावतया तत् तत् धर्मभेदेन तथा तथाऽभिधानता संभवति नान्यथा, एकान्ततः तेषां जीवानामेव स्वभावत्वे वैचित्र्याभावात् द्वित्राथभिधानप्रवृत्तिरेव न स्यात् इति ॥ सू० ७॥
सम्प्रति- एता एव प्रतिपत्तोः क्रमेण कथयितुं प्रथमतः प्रथमां प्रतिपत्ति विभावयिपुरिदमाह'तत्थ गं' इत्यादि, ___ मूलम्-'तत्थ णं जे एव माहंसु-दुविहा संसारसमावन्नगा जोवा पन्नत्ता ते एवमाहंसु तंजहा तसाचेव थावरा चेव । से किं तं थावरा ? थावरा तिविहा पन्नत्ता तं जहा-पुढवोकाइया य १ आउक्काइया य २ वणस्सइक्काइया य ३ से किं तं पुढवीकाइया, पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा-सुहमपुटवीकाइया य बायरपुढवीकाइया य । से किं तं सुहमपुढवी काइया ? सुहुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य ।। सू०८॥
छाया-तत्र खल्ल ये पवमाह -द्विविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्राप्ता स्ते पवमाहुः स्तद्यथा-सा एव स्थावरा एव । अथ के ते स्थावराः, स्थावरात्रिविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पृथिवीकायिकाश्च १, अप्कायिकाश्च २, वनस्पतिकायिकाश्च ३॥ अथ के ते पृथिवीकायिकाः ? पृथिवीकायिका द्विविधाः प्रनप्ताः तद्यथा सूक्ष्मही हैं जिन्हें एक आचार्य दो भेद रूप से कहता है उन्हें ही दूसरा कोई आचार्य तीन भेद रूप से कहता है-सो इसका कारण यह है कि जीवों के अनेक स्वभाव है-अतः उन उन स्वभावों के मेद को लेकर इस प्रकार की मान्यताएँ उनमें सभवित होती है । यदि एकान्त रूप से जीवो को एक स्वभाव वाला ही माना जावे तो इस मान्यता में भिन्नता आ ही नहीं सकती है-अतः द्विप्रकारता त्रिप्रकारता आदि के कथन में प्रवृत्ति ही नहीं बनती है । सू० ७॥
-
मापी तय छ. "प्रतिपत्ति" मा मान्यता ५२माथनी अपेक्षा अनुयागवार ३५१ छ, જેમને એક આચાર્ય બે ભેદ રૂપે પ્રકટ કરે છે અને બીજા કેઈ આચાર્ય તેમને જ ત્રણ ભેદ રૂપે પ્રકટ કરે છે. આ પ્રકારે માન્યતામાં ભેદ પડવાનું કારણ એ છે કે જેના અનેક સ્વભાવ (લક્ષણ) (ય છે, તેથી આ પ્રકારના સ્વભાવભેદોને લીધે આ પ્રકારની જુદી જુદી માન્યતાઓ સંભવી શકે છે. જે એકાન્તતઃ જીવોને એક સ્વભાવવાળા માનવામાં આવે, તે આ માન્યતામાં ભિન્નતા સંભવી શકે જ નહીં, અને દ્વિવિધતા, ત્રિવિધિના આદિનું કથન જ થઈ શકે નહીં. સૂ૦ ૭ છે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिप्रतिनिरूपणम् ४९ पृथिवीकायिकाश्च, यादरपृथ्वीकायिकाश्च, अथ के ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका सूक्ष्मपृथ्वीकायिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च ॥ सू० ८ ॥
____टीका-'तत्थ णं' तत्र खल-तत्र-तेषु नवसु प्रतिपत्तिषु मध्ये 'जे एवमाइंसु-दुविहा संसारसमापन्नगा जीवा पन्नत्ता' ये द्विप्रत्यवतारविवक्षायां विद्यमानाः एवमाख्यातवन्तः द्विविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ता इति, 'ते एवमासु' ते एवम्-वक्ष्यमाणप्रकारेण द्विविधत्व भावनार्थम् आख्यातवन्तः, किमाख्यातवन्तस्तत्राह-'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'तसाचेव थावरा चेव' त्रसाश्चैव स्थावराश्चैव तत्र त्रसन्ति-निदाघादि संतप्ता; स्वस्थानात् स्थानान्तरं छायादि सेवनार्थ गच्छन्तीति त्रसा सचरिष्णवो जीवाः, अनया व्युत्पत्त्या त्रसाः सनामकर्मोदयवर्तिनो जीवाः परिगृहीताः भवन्ति । अथवा त्रसन्ति-ऊर्ध्वमस्तिर्यग् चलन्तीति त्रसाः-तेजो
अव सूत्रकार उन्हीं आचार्यों की जीव सम्बन्धी दो आदि मान्यताओं में से प्रथम जो द्विप्रत्यवतार सम्बन्धी प्रतिपत्ति है उसे प्रकट करने के लिये सूत्र कहते है_ "तत्थ णं जे एवमाहंसु दुविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता-इत्यादि । सू० ८॥
टीकार्थ-'तत्थ णं' उन नौ प्रतिपत्तियो के बीच में 'जे एवमाहंमु' जो आचार्य ऐसा कहते है कि संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के हैं-'ते एवमाइंसु' वे इस दृष्टि को सामने रख कर वहाँ द्विविधता का कथन करते है-'तसाचेव थावराचेव' वह दृष्टि है सजीव और स्थावरजीव सम्बन्धी अर्थात् त्रसजीव और स्थावरजीव के भेद से संसारसमापन्नकजीव दो प्रकार के है-जो अपनी इच्छा से चलते फिरते हैं । गर्मी आदि से सन्तप्त होकर एक स्थान से छाया आदि के सेवन करने के लिये दूसरे स्थान पर जाते हैं वे सजीव हैं । इस प्रकार त्रसनामकर्म के उदयवाले जीव त्रसजीव कहे गये है। अथवा ऊँचे नीचे और तिरछे जो चलते है वे त्रसजीव है । इस प्रकार के कथन से तेज वायु और द्वोन्द्रियादिकजीव सब त्रसजीव
તે આચાર્યોની જીવના પ્રકારોને વિષે-બેથી લઈને દસ સુધીના પ્રકારે હવા વિષે-જે માન્યતાઓ છે તેમાંથી જે દ્વિપ્રત્યવતાર સંબંધી પ્રતિપત્તિ છે (બે પ્રકાર હોવાની માન્યતા છે) તેનું સૂત્રકાર હવે પ્રતિપાદન કરે છે–
"तत्थ णं जे पवमासु दुविहा संसारसमापन्नगा जीवा पण्णत्ता"-सू०८
टी -तत्थ णं" नव प्रतिपत्ति। (मान्यता) भांनी, "जे एवमाह सु" मायायनी वारे मान्यता छ , ससारसमापन्न वाना में प्रा२ छ, 'ते एवमासु" तमा म प्रा२नी मान्यताने सीधे लवान से प्रा। ४ छ--"तसा चेव थावरा चेव" તેમની દષ્ટિએ સંસારસમાપનક જીવોના આ બે ભેદ પડે છે-(૧) ત્રસ અને (૨) સ્થાવર. - જે જે પોતાની ઈચ્છાનુસાર હલનચલન કરી શકે છે-ગરમી આદિથી ત્રાસીને છાયા
એ દિનુ સેવન કરવા માટે બીજે સ્થળે જઈ શકે છે, તેમને ત્રસ જીવે કહે છે. આ રીતે ત્ર નામકર્મને ઉદયવાળા જીને ત્રસજી કહેવાય છે, અથવા–જે જે ઊંચે, નીચે અને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०.
श्रीजोवाभिगमसूत्रे
'वायवो द्वीन्द्रियाश्चेति । स्थावरास्तु उष्णाघभितापेन अभितप्ता अपि स्वकीय स्थानं परित्यज्य
अन्यत्र गन्तुमसमर्थाः सन्तः स्वस्थाने एव तिष्ठन्तीत्येवं शीलाः ये ते पृथिव्यपवनस्पतयः इति । 'तसा चेव थावरा चे' इत्यत्र उभयत्रापि च शब्दो स्वगतानेकभेदसमुच्चयार्थी, उभयत्रापि ''एवकारौ अवधारणार्थको, अतएव इमे संसारसमापन्नका जीवाः, एतव्यतिरेकेण संसारिणोऽभा. वादिति । त्रसजीवापेक्षया स्थावरेपु अल्पवक्तव्यत्वात् प्रथमतः स्थावरजीवान् प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं इत्यादि, 'से कि तं थावरा' अथ के ते स्थावरजीवाः कियन्तश्चेति प्रश्न', उत्तरयति-थावरा तिविहा पन्नत्ता' स्थावरा जीवा त्रिविधा:-त्रिप्रकारका प्रजप्ता:-कथिताः । त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुढचीकाइया आउकाइया वणस्सइ. है। स्थावरजीव वे हैं जो उष्णता आदि से सन्तप्त होने पर भी अपने स्थान को छोड़कर अन्यत्र जाने में सर्वथा असमर्थ बने हुए हैं और अपने ही स्थान पर ठहरे हुए हैं ऐसे जीव एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक, अपकायिक वनस्पतिकायिकजीव है । 'तसा चेव थावरा चेव' इस प्रकार से जो यहां दो चकारो का प्रयोग किया गया है वह अपने २ भेदो को समुच्चय करने के लिये किया गया है। तथा जो दोनों के साथ एवकार का प्रयोग किया गया है वह अवधारण के लिये किया गया है। अतः इनके सिवाय और भेद संसारी जीवों के नहीं है। ऐसा इन्हीं भेदों में समस्त ससारीजीव समाविष्ट हो जाते हैं । त्रसजीवो की अपेक्षा स्थावर जीवों में वक्तव्यता अल्प होने से पहिले अब स्थावर जीवो का प्रतिपादन करने के निमित्त सूत्रकार 'से कि तं थावरा' ऐसा सूत्र कहते है-इससे ऐसा पूछा गया है कि स्थावर जीव कितने प्रकार के होते है-उत्तर में कहा गया है 'थावरा तिविहा' स्थावर जीव
તિરછાં ચાલે, તેમને ત્રસ કહે છે. આ કથનને બાધારે તેજ, વાયુ અને દ્વીન્દ્રિયાદિક બધા જીવેને ત્રસજી કહે છે. ગરમી આદિથી દુખી થવા છતા પણ જે જે પિતાનું સ્થાન છોડીને બીજે સ્થાને જઈ શકવાને અસમર્થ છે, અને તે કારણે પિતાને સ્થાને જ પડયાં રહે છે એવાં જેને સ્થાવર જી કહે છે એકેન્દ્રિય પચ્ચીકાયિક, અપૂકાયિક અને वनस्पितयिाने मा प्रारना स्था१२ । ४९ छ "तसा चेव थावरा चेव' ! પ્રકારે અહીં જે બે “a” કારને પ્રવેગ કરવામાં આવ્યો છે, તે પિતપિતાના ભેદને સમુव्यय ४२वान भाटे ४२वामां मा०ये। छ. तथा भन्न ५होनी साथे "एव" पहनी प्रयोग કરવામાં આવ્યું છે, તે અવધારણને માટે કરાવે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે, કે સંસારી જીના આ બે પ્રકાર સિવાય કઈ પ્રકાર નથી સમસ્ત સ સારી જીને આ બે પ્રકારમાં સમાવેશ થઈ જાય છે ત્રસ જી કરતાં સ્થાવર જીની વક્તવ્યતા કી હોવાને કારણે सूत्रा२ पडदा स्थाप२७वानु प्रतिपाईन रे छे प्रश्न--"से कि त थावरा?" उलगवन्! સ્થાવર જીનું સ્વરૂપ કેવું છે–તેમના કેટલા પ્રકાર છે?
त्त२-"थावरा तिविहा-तंजहा" स्थाव२ वाना नीये प्रमाणे १ २ ५७ छ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५१ काइया' पृथिवीकायिकाः अप्कायिकाः वनस्पतिकायिकाः । तत्र पृथिवीकायः-शरीरं येषां ते पृथिवीकायाः ते एव पृथिवोकायिकाः, आपो जलानि ता एव कायः-शरीर येषां ते अप्कायास्ते एवाप्कायिकाः, वनस्पतिर्लतादिः स एव कायः-शरीरं येषां ते वनस्पतिकायास्ते एव वनस्पतिकायिका इति । सर्वत्र-पृथिवीकायादिषु बहुवचनं तत् तेषां जीवानां बहुत्वज्ञापनाय, अत्र सर्वभूतानामाधारः पृथिवीति प्रथमतः पृथिवीकायिकानां ग्रहणम् । तदनन्तरं पृथिवीप्रतिष्ठिताप्कायिकानां कथनं कृतम् । तदनन्तरम् 'जत्थ जलं तत्थ वणं' इति सैद्धान्तिकवस्तु प्रतिपादनार्थ वनस्पतिकायिकानामिति कथनं कृतम् ।
अत्र त्रिविधत्वं स्थावराणा तेजो वायूना लब्ध्वा स्थावराणामपि सतां गतित्रसेष्वन्तर्भावविवक्षणात् , तथा चान्यत्रापि कथितम् , "पृथिव्यम्वुवनस्पतयः, स्थावराः" तेजो वायुद्वी
तीन प्रकार के होते है-तं जहा' जैसे 'पुढवीकाइया आउक्काईया वणस्सइकाईया' पृथिवी कायिक अकायिक और वनस्पतिकायिक जिनजीवो का पृथिवी ही शरीर होता है वे पृथिवीकायिक है, जिन जीवोंका जल ही शरीर होता है वे अप्कायिक है । वनस्पति लता आदि रूप ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वनस्पतिकायिकजीव है । इन प्रत्येक पदो में जो बहुवचन का निर्देश हुआ है वह उनमें प्रत्येक में बहुता के प्रकट करने के लिये हुआ है, समस्त भूतो का आधार पृथिवी है इसी बात को लेकर सबसे पहिले पृथिवीकायिको का ग्रहण किया गया है। इसके बाद पृथिवी प्रतिष्ठित अप्कायिकोका और फिर 'जत्थ जलं तत्थ वणं' जहां जल होता है वहाँ वन होता है इस सैद्धान्तिक वस्तु के प्रतिपादन के निमित्त वनस्पतिकायिकों का कथन किया गया है।
___ यहा स्थावरो में जो त्रिविधता का कथन किया गया है वह तेजस्कायिक और वायुकायिकजीवों को गति की अपेक्षा त्रस मानकर किया गया है । अर्थात् तेजस्कायिक और, "पुढवीकाइया, आउक्काइया, वणस्सइकाइया" (१) पृथ्वायिर, (२) मयि मन (3) વનસ્પતિકાયિક. પૃથ્વી જ જેમનું શરીર છે, એવાં જીવેને પૃથ્વીકાયિક કહે છે. જળ જ જેનું શરીર છે, એવા જીવોને અપ્રકાયિક કહે છે વનસ્પતિરૂપ જ જેમનું શરીર હોય છે, એવાં જીને વનસ્પતિકાયિક કહે છે. આ પ્રત્યેક પદમાં બહુવચનનું રૂપ આપવાનું કારણ એ છે કે આ પ્રત્યેક પ્રકારના જીવોની સંખ્યા ઘણું જ વધારે છે. સમસ્ત ભૂતાને (જીવન) આધાર પૃથ્વી છે, તેથી જ સૌથી પહેલાં પૃથ્વીકાયિકેની વાત કરી છે, ત્યારબાદ પૃથ્વીप्रतिष्ठित मायिनी पात :री छे. "जत्थ जलं तत्थ वर्ण" च्या ११ डाय छे त्या वन હોય છે, આ સૈદ્ધાંતિક વસ્તુના પ્રતિપાદનને માટે અપકાયિકનું કથન કર્યા બાદ વનસ્પતિકાયિકનું કથન કરવામાં આવ્યું છે અહી સ્થાવરોમાં જે વિવિધ પણનું કથન કરવામા આવ્યું છે તે તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવને ગતિની અપેક્ષાએ ત્રસ માનવામાં આવ્યા છે, તેથી જ અહીં ત્રસ જીવોના ત્રણ જ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે આ કથનને ભાવાર્થ એ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्र
न्द्रियादयश्च त्रसाः इति ।'
तत्र यथोदिष्टं निर्देश इति नियमात् त्रिपु पृथिवीकायिका दपु प्रथमतः पृथिवीकायि. कप्रतिपादनायाह-'से कि तं पुढचीकाइया' इत्यादि, ‘से कि पुढवीकाइया' मथ के ते पृथिवीकायिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' पृथिवीकायिका द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, दैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-मुहुमपुढवीकाइया य वायरपुढवीकाइया य' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्च बाटरपृथिवीकायिकाश्च । तत्र सूक्ष्मनामकर्मोदयात् सूदमा इति कथ्यन्ते, तथा-बादरनामकर्मोदयात् बादरा इति कथ्यन्ते, सूक्ष्मत्वं बादरत्व च कर्मोदयजनितम् , न तु वदरामलकवत् आपेक्षिकं सूक्ष्मत्ववायुकायिक ये यद्यपि लब्धिकी अपेक्षा स्थावर हैं फिर भी इन्हें गतिको अपेक्षा त्रस माना गया है और उनमें ही उनके अन्तर्भाव होनेको विवक्षा हुई है अन्यत्र भी ऐसा ही कहा गया है
'पृथिव्यम्वुवनस्पतयः स्थावराः तेजोवायुद्वीन्द्रियादयादयश्च त्रसाः'
जैसा उद्देश होता है वैसा ही निर्देश होता है इस नियम के अनुसार अब सूत्रकार सव से पहले तीन पृथिवी आदि को में से पृथिवीकायिक का प्रतिपादन करते है-से कि त पुढवी काइया' इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-हे भदन्त ? पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'पुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? पृथिवीकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं-'तंजहा' जो इस प्रकारसे हैं 'मुहुमपुढबीकाइया य वायर पुढवी. काइया य' सूक्ष्म पृथिवीकायिक और वादर पृथिवीकायिक सूक्ष्मनामकर्म के उदय से जीवसूक्ष्म और वादर नामकर्म के उदय से जीव वादर कहलाता है । जीवों में सूक्ष्मता और वादरता
છે કે તેજસ્કાયિકે અને વનસ્પતિકાયિકે જે કે લબ્ધિની અપેક્ષાએ સ્થાવર છે, છતા પણ તેમને ગતિની અપેક્ષાએ ત્રસ માનવામાં આવ્યા છે, તેથી તેમનો સમાવેશ ત્રસજીવોમા કરવામાં આવ્યો છે અન્યત્ર પણ એવું જ કહ્યું છે કે
"पृथिव्यम्बुवनस्पतयः स्थाचराः, तेजोवायुद्वीन्द्रियादयश्च त्रसाः"
જે ઉદ્દેશ હોય છે એ જ નિર્દેશ હોય છે, આ નિયમ અનુસાર હવે સૂત્રકાર સૌથી પહેલાં પૃથ્વીકાયિક આદિ ત્રણ પ્રકારના સ્થાવરમાથી પૃથ્વીકાયિકનું પ્રતિપાદન
प्रश्न-"से किं तं पुढवीकाइया ?" उ मगवन्! पृ2वीयि४ डेटमा जान छ? तना उत्तर मापता महावीर प्रभु ४ छ ४-"पुढवीकाइया दुविहा पण्णत्ता" 3 गौतम! पृथ्वीयि व मे मारना छे. 'त जहा" २ प्रस। नीये प्रभारी छ"सुहुमपुढवीकाइया य वायरपुढवीकाइया य” (१) सूक्ष्म पृथ्वीय भने (२) माहर પૃથ્વીકાયિક. સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયથી જીવ સૂક્ષ્મ કહેવાય છે અને બાદર નામકર્મના ઉદયથી જીવ બાદર કહેવાય છે જેમાં સૂક્ષ્મતા અને બાદરતા કર્મોદયજનિત હોય છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५३ बादरत्वम् सूक्ष्माश्च ते पृथिवीकायिकाश्चते इति सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, बादराश्च ते पृथिवी कायिकाश्च इति बादरपृथिवीकायिका., उभयात्रापि च शब्दो स्वगतानेकभेदसूचनाय निर्दिष्टी, तत्र सूक्ष्माः सकललोकवर्त्तिनो भवन्ति बादरास्तु लोकैकदेशवर्तिनो भवन्तीति भावः । तत्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकान् दर्शयितुमाह-'से किं तं' इत्यादि ‘से किं तं मुहुमपुढवीकाइया' अथ के ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः इति प्रश्नः, उत्तरयति-'सहुमपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्म पृथिवीकायिका द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, द्वैविध्यमेव दर्शयति – 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्तगा य अपज्जगा य' पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाश्च, तत्र पर्याप्तिता धर्मविशिष्टा पर्याप्ताः पर्याप्तिर्नाम आहारादिपुद्गलग्रहणपरिणमनहेतुर्जीवस्य शक्तिविशेषः । स च शक्ति
-
कर्मोदयजनित है । बदर-बेर और आंवले की सूक्ष्मता वादरता के जैसी वह आपेक्षिक नहीं है । तथा च सूक्ष्मनामकर्म के उदय वाले जो पृथिवीकायिक है वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक हैं और बादर नामकर्म के उदय वाले जो पृथिवीकायिक हैं वे बादर पृथिवीकायिक हैं। यहां जो दो चकारों का प्रयोग हुआ है वह स्वस्वगत अनेक मेदो को सूचित करने के लिये हुआ हैं। इनमें जो सूक्ष्मजीव है-वे तो सकललोकव्यापी होते है । और जो बादरजीव हैं वे लोक के एकदेशवर्ती होते है । 'से किं तं मुहुमपुढवी काइया' सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के होते है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं "मुहुमपुढवी काइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव दो प्रकार के होते हैं-"तंजहा" वे इनके दो प्रकार ये है-"पज्जत्तगा य अपज्जतगा य" एक पर्याप्तकसूक्ष्म पृथिवी कायिक और दूसरे अपर्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिक, जो पर्याप्तिता धर्मविशिष्ट है-वे पर्याप्त है अहारादिपुद्गलो को ग्रहण करने की एवं उससे खल रस भोग रूपसे परिणमाने की जो जीव की शक्ति विशेष બેર અને આમળાની સૂક્ષ્મતા બાદરતાની જેમ આપેક્ષિક નથી. આ પ્રકારે સૂક્ષ્મ નામકર્મના ઉદયવાળા જે પૃથ્વીકાયિકો છે, તેમને સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકે કહે છે, અને બાદર નામકર્મના ઉદયવાળા જે પૃથ્વીકાયિકે છે, તેમને બાદર પૃથ્વીકાયિકે કહે છે. અહીં જે બે ચકારને પ્રવેગ થયે છે તે પ્રત્યેકના અનેક ભેદે દર્શાવવાને માટે થયે છે જે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, તેઓ તે સકળ લેકવ્યાપી હોય છે. જે બાદર પૃથ્વીકાયિક છે, તેઓ લેકના એકદેશવતી હોય છે,
गौतम स्वामीन। प्रश्न-"से किं तं सुहमपुढवीकाइया ?" 3 भगवन् ! सूक्ष्म पृथ्वीકાચિકેના કેટલા પ્રકાર છે? ___महावीर प्रभुना उत्तर--"सुहुमपुढवीकाइया दुविहा पण्णत्ता-तंजहा" 3 गौतम! सूक्ष्म पृ2वीयि वन नीय प्रमाणे मे प्रा२ ह्या छ-"पज्जतगा य अपज्जत्तगा य" (૧) પર્યાપ્તક સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક અને (૨) અપર્યાપ્તક સૂમપૃથ્વીકાયિક
આહારાદિ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાની અને તેનુ ખલ રસ ભેગ રૂપે પરિણમન કરવાની
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे विशेष' पुद्गलानामुपचयाज्जायते, अयं भावः-उत्पत्तिदेशमागतेन जीवेन प्रथमतो ये पुद्गला गृहीता स्तेषां गृहीतपुद्गलानां तथा अन्येषामपि पुद्गलानां प्रतिसमयं गृह्यमाणानां जीवसपत्तित्तदूपता जातानां यः शक्तिविशेष माहारादिपुद्गलखलरसरूपतापादनकारणं यथोदरान्तर्गताना पुद्गलविशेषाणामाहारपुद्गल विशेषाणामाहारपुद्गलखलरसरूपतापरिणमनहेतुः सा पर्याप्ति. पदप्रकारा भवति तद्यथा-आहारपर्याप्तिः १, शरीरपर्याप्तिः २, इन्द्रियपर्याप्तिः ३, प्राणापानपर्याप्तिः ४, भाषापर्याप्तिः ५, मन.पर्याप्तिः ६, तत्र यया शक्त्या बाह्यमाहारमादाय खलरसरूपतया परिणमयति साहारपर्याप्तिः प्रथमा १, यया शक्त्या रसीभूतमाहारं रसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रलक्षणसप्तधातुस्वरूपतया परिणमयति सा शरीरपर्याप्तिर्द्वितीया २, यया धातुरूपतया परिणमितमाहारमिन्द्रियतया परिणमयति सा इन्द्रियपर्याप्तिस्तृतीया ३ । यया पुनरुच्छ्वासप्रायोग्य
है उसका नाम पर्याप्ति है । जीव के यह शक्ति विशेष पुगलों के उपचय से होता है । भाव यह है- कि उत्पत्ति स्थान में आये हुए जीव के द्वारा जो पहिले से पुद्गल गृहीत हुए होते तथा
और जो पुद्गल प्रति समय गृहीत होते रहते है. एवं जीवके संपर्क से जो तत्तद्रूपमें परिणत हो चुके होते है उनमें से आहारादिपुद्गलों को जो खल रस भागरूप से परिणमाने की जीव की शक्ति विशेप है वही पर्याप्ति है । यह पर्याप्ति छह प्रकार की होती है-अहारपर्याप्ति १, शरीरपर्याप्ति २, इन्द्रियपर्याप्ति ३, प्राणापानपर्याप्ति ४, भापापर्याप्ति ५, और मनः पर्याप्ति ६, जिस शक्ति विशेषके द्वारा बाह्य आहारको ग्रहण करके जीव उसे जो खल रस रूपसे परिणमाता है वह आहारपर्याप्ति है । जिस शक्तिसे रसीभूत आहारको जीव रस रूप-खून-मांस मेद,-चर्वी જીવની જે વિશિષ્ટ શક્તિ છે, તે શક્તિનું નામ પર્યાપ્તિ છે. આ પર્યાતિના ધર્મવાળા જીવને પર્યાપ્તક કહે છે પુદ્ગલેના ઉપચય વડે જીવમાં આ શક્તિવિશેષ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં આવેલા જીવના દ્વારા જે પુદ્ગલે પહેલેથી ગ્રહણ કરાયેલાં હોય છે, તથા બી જે પુદ્ગલે પ્રતિસમય ગૃહીત થતાં રહે છે, તથા જીવન સ પકથી જે પુદ્ગલે તે તે રૂપે (રસ આદિ રૂપે) પરિણત થઈ ચુકેલાં હોય છે, તેમાંથી આહારાદિ પુદ્ગલેને જે ખલ રસ ભાગ રૂપે પરિણાવવાની જે જીવની શક્તિવિશેષ છે, તેનું જ નામ પર્યામિ છે તે પર્યાપ્તિના નીચે પ્રમાણે છ પ્રકાર હોય છે-(૧) આહાર પર્યાપ્તિ, (२) शरी२ ५ille, (3) इन्द्रिय पासि, (४) प्रायतिपात, (५) सापा ५याति भने (6) मन:पयामि
જે શક્તિવિશેષ વડે બાહ્ય આહારને ગ્રહણ કરીને જીવ તેને ખલ રસ રૂપે પરિણુમાવે છે, તે શક્તિવિશેષનુ નામ આહારપર્યાપ્તિ છે. જે શક્તિ વડે રસીભૂત આહારને જીવ રસ રૂપે-લોહી, માંસ, મેદ ચબ, અસ્થિ મજજા અને શુક્ર રૂપ સાત ધાતુઓમાં પરિણમા છે, તે શક્તિને શરીર પર્યામિ કહે છે. જે શક્તિવિશેષ વડે જીવ ધાતુ રૂપે પરિણુમિત
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५५ वर्गणापुद्गलान् आदाय उच्छ्वासस्वरूपतया परिणमय्य आलम्व्य च मुञ्चति सा उच्छवासपर्याप्तिश्चतुर्थी ४ । यया तु भाषाप्रयोग्यान् पुद्गलानादाय भाषात्वेन परिणमय्य आलम्च्य च परित्यजति सा भाषापर्याप्तिः पश्चमी ५ । यया पुनर्मनःप्रयोग्यवर्गणादलिकमादाय मनस्त्वेन परिणमय्य आलम्व्य च मुश्चति सा मनःपर्याप्तिः षष्ठी ६ । ता एताः पर्याफ्यां यथाक्रमम् एकेन्द्रियाणां सञ्झिवर्जानां द्वीन्द्रियादीनां संज्ञिनां च चतुःपञ्च षट् सख्यका भवन्ति । उत्पत्तिप्रथमसमये एव च ता एताः पर्याप्तयो यथायथ सर्वा अपि युगपन्निप्पादयितुमारभ्यन्ते, परन्तु क्रमेण चेमाः पूर्णतां यान्ति-तथाहि-प्रथममाहारपर्याप्ति स्तदनन्तरं शरीरपर्याप्तिः, तदनन्तरमिन्द्रियपर्याप्तिः, तदनन्तरं प्राणापानपर्याप्तिः, तदनन्तरं भाषापर्याप्तिः, ततो मनःपर्याप्तिरिति । एतासु अस्थि, मज्जा, और शुक्र रूप सातधातुओं में परिणमाता है वह गरीरपर्याप्ति है । २ जिस शक्ति विशेष से जीव धातु रूपसे परिणमित आहार को जो इन्द्रियरूप से परिणमाता है वह इन्द्रियपर्याप्ति है ३, जिस शक्ति विशेषसे उच्छ्वास प्रायोग्यवर्गणापुद्गलों को ग्रहण करके और उच्छ्वास रूपसे परिणमा करके उसे छोड़ता है वह उच्छ्वास पर्याप्ति है ४. जिस शक्ति के द्वारा जीव भाषायोग्यपुद्गलो को ग्रहण करके और भाषारूप से परिणमा करके जो उन्हें छोडता है वह भाषापर्याप्ति है ५. जिस शक्ति के द्वारा मनः प्रयोग्यमनोवर्गणा के दलिको को ग्रहण करके मनरूप से परिणमाकर के छोड़ता है वह मनःपर्याप्ति है ६. इन छह पर्याप्तियों में से एकेन्द्रिय जीव के चार पर्याप्तियां होती हैं दो इन्द्रियसे लेकर असंज्ञी पञ्चेन्द्रियके पांच पर्याप्तियां होती हैं। और संज्ञीजीवोके छह पर्याप्तियां होती है। इन पर्याप्तियों में से जिन जिन जीवों के जो २ पर्याप्तियां होती है वे जीव उन २, अपनी २ योग्य पर्याप्तियो का एक
साथ ही निष्पादन करना प्रारम्भ करते हैं । परन्तु पूर्णता इनकी क्रम २ से ही होती है । । जैसे-प्रथम आहार पर्याप्ति, बाद में शरीर पर्याप्ति, फिर इन्द्रिय पर्याप्ति, फिर श्वासोच्छ्वास આહારને ઈન્દ્રિય રૂપે પરિણાવે છે, તે શક્તિનું નામ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્ત છે. જે શક્તિવિશેષ વડે જીવ ઉચ્છવાસપ્રાગ્ય વર્ગણાપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને અને ઉચ્છવાસ રૂપે પરિગુમાવીને તેમને જે છેડે છે, તે શક્તિનું નામ ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિ છે જે શક્તિ વડે જીવ ભાષાગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે અને તેમને ભાષારૂપે પરિણાવીને તેમને છેડે છે, તે શક્તિને ભાષા પર્યાપ્તિ કહે છે જે શક્તિ વડે જીવ મન પ્રાગ્ય મને વર્ગણાના દલિકેને ગ્રહણ કરીને તેમને મન રૂપે પરિણાવીને છેડે છે, તે શક્તિનું નામ મન પર્યાપ્તિ છે. આ છ પર્યાતિઓમાંથી ચાર પર્યાપ્તિઓને એકેન્દ્રિય જીવોમાં સદ્ભાવ હોય છે, દ્વીન્દ્રિયથી લઈને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીમાં પાંચ પર્યાપ્તિઓને સદ્ભાવ હોય છે. અને સન્ની પંચેન્દ્રિય જીવોમાં છ પર્યાપ્તિઓને સદ્ભાવ હોય છે. આ પર્યાપ્તિઓમાંની જે જે પર્યાપ્તિઓને જે જે જીવેમાં સદભાવ કહ્યો છે, તે જીવો પિત પિતાની યૂ પર્યાપ્તિઓનું એક સાથે જ નિષ્પાદન કરવાને પ્રારંભ કરે છે, પરંતુ ક્રમે ક્રમે તેમની પૂર્ણતાએ પહોચે છે. જેમકે પહેલાં આહાર પર્યાપ્તિ, ત્યાર બાદ શરીર પર્યાપ્તિ, ત્યાર બાદ ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीयाभिगमसूत्रे पर्याप्तिषु आहारपर्याप्तिः, प्रथम समय एव निष्पद्यते, एतदन्याः पर्याप्तयस्तु प्रत्येकमन्तर्मुहर्तकालेन निष्पन्नाः भवन्तीति । आहारपर्याप्तिः प्रथमसमये एव निष्पद्यते इति ज्ञापनाय प्रज्ञापनायामाहारपदे द्वितीयोदेशके इत्थं प्रतिपादितम् 'आहारपज्जत्तीए अपज्जत्तएणं भंते ! किं अहारए अणाहारए, गोयमा ! नो अणाहारए आहारए' इति, तत आहारपर्याप्त्या अपर्याप्तो विग्रहगतावेव उपपद्यते नत्पमानक्षेत्रमागतोऽपि उपमानक्षेत्रे भागतस्य प्रथमसमये एव आहारकत्वात् तत एक सामयिकी आहारपर्याप्ति निवृत्तिरिति यदि पुनरुपपातक्षेत्रमागतोऽपि आहारपर्याप्त्या अपर्याप्त एव भवेत्तदा एवं सूत्रं पठेत् 'सिय आहारए सिय अणाहारए' यथा शरीरादिपर्याप्तिपु 'सिय आहारए सिय अणाहारए' इति ॥ पर्याप्ति, फिर भाषापर्याप्ति और इसके बाद मनः पर्याप्ति इस क्रम से ये पूर्ण होती है । इन पर्याप्तियों में से सर्वप्रथम प्रथम समय में ही आहारपर्याप्तिर्निष्पन्न होती है । इसके बाद शरोसदि पर्याप्तियों में से प्रत्येक पर्याप्ति एक २ अन्तर्मुहुर्त में निष्पन्न होती है । आहारपर्याप्ति प्रथम समय में ही निष्पन्न होती है । इस बात को समझाने के लिये प्रज्ञापना के आहार पद मे द्वितीय उद्देशक में इस प्रकार से कहा गया है-"अहारपज्जत्तीए अपज्जत्तए णं भंते किं आहारए आणाहारए, गोयमा । णो अणाहारए आहारए" आहार पर्याप्ति से अपर्याप्ति हुआ जीव जब विग्रह गति में ही उत्पन्न होता है । तव तो वह अनाहारक ही होता है । और जब वह उपापात् क्षेत्र में आ जाता है तब उसके प्रथम समय में ही आहरकता रहती है इसलिये आहारपर्याप्ति की निर्वृत्ति एक समयकी होती है । यदि वह उपात क्षेत्र में आने पर भी आहारपर्याप्ति से अपर्याप्त ही होता है तब सूत्र या पाठ इस प्रकार से पढना चाहिये - "सिय आहारए सिय अणाहारए"। ત્યારબાદ શ્વાસોચ્છવાસ પર્યાપ્તિ, ત્યારબાદ ભાષા પર્યાપ્તિ અને ત્યારબાદ મન:પર્યાપ્તિ, આ કમે તે પૂર્ણ થાય છે. આ પર્યાપ્તિઓર્માની સૌથી પહેલી પર્યાપ્તિનું-આહાર પર્યાપ્તિનું નિષ્પાદન પ્રથમ સમયમાં જ થાય છે ત્યારબાદ શરીરાદિ પ્રત્યેક પર્યાપ્તિનું નિપાદન એક એક અન્તર્મુહૂર્તમાં થાય છે આહારપર્યાપ્તિનું નિષ્પાદન પ્રથમ સમયમાં જ થાય છે, આ વાતને સમજાવવા માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના દ્વિતીય ઉદ્દેશકના આહારપદમાં આ પ્રમાણે ४युछ-"आहारपज्जत्तीए अएज्जत्तपणं भंते किं आहारप अणाहारप, गोयमा ! णो अणाहारए आहारए" माडा२पर्याप्तिनी मपेक्षा मर्यात हशावाणी न्यारे वियगतिमा જ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તે તે અનાહારક જ હોય છે, અને જ્યારે તે ઉપપાત ક્ષેત્રમાં આવી જાય છે ત્યારે તેના પ્રથમ સમયમાં જ આહારકતા રહે છે, તેથી આહારપર્યાપ્તિની નિવૃત્તિ એક સમયની હોય છે. જે તે ઉપપાતક્ષેત્રમાં આવવા છતાં પણ આહારપર્યાતિની अपेक्षा मारत १ २७ता डाय, तसूत्रनो पा४ मा अरे वय -"सिय आहारए सिय अणाहारए"
-
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ द्विप्रत्यवतारप्रतिपत्तिनिरूपणम् ५७ सर्वासामेव पर्याप्तीनां पर्याप्ति-समाप्तिकालोऽन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणक एव भवतीति । पर्याप्तयो विद्यन्ते येषां ते पर्याप्ताः पर्याप्ता एव पर्याप्तकाः । ये पुनः स्वयोग्यपर्याप्तिपरिसमाप्तिविकलास्ते अपर्याप्ताः, अपर्याप्ताः एव अपर्याप्तकाः । ते अपर्याप्तका द्विधा भवन्ति लब्ध्या करणैश्च तत्र ये अपर्याप्तका एव म्रियन्ते ते लब्ध्या अपर्याप्तकाः. ये पुनः करणानि शरीरेन्द्रियादीनि न तावन्निवर्तयन्ति तत्काले, किन्तु कालान्तरे अवश्यमेव निवर्तयिष्यन्ति ते करणपर्याप्ताः । सम्प्रति शेषवक्तव्यतासंग्रहार्य गाथाद्वयं भवति
'सरीरो'गाहण संघयणं संठाण कसार्य तह य हुंति सन्याओ ले सिदियसमुग्घाए' सनी" वेऐय पज्जत्ती ॥१॥ दिट्टीदंसनाणे" जोगुवओगे" तहा किमाहारे।
उवाय ठिई समुग्धाऐ चवणेंगइरागैई चेव ॥२॥ समस्त ही पर्याप्तियों का पर्याप्ति -समाप्तिकाल एक अन्तर्मुहूर्त का ही होता है । जिनके पर्याप्तियां होती हैं वे पर्याप्त है। पर्याप्त ही पर्याप्तक है । जिनके अपने २ योग्य पर्याप्तियों की पूर्णता नहीं होती है वे अपर्याप्त है। अपर्याप्त ही अपर्याप्तक हैं। ये अपर्याप्तक दो प्रकार के होते हैं-एक लब्धिसे अपर्याप्तक और दूसरे करण से अपर्याप्तक । जो अपार्याप्तक अवस्था ही मरजाते है वे लब्धि से अपर्याप्तक हैं । तथा जिनकी अभी तो कोई भी शरीर इन्द्रिय आदि पर्याप्तियां पूर्ण नहीं हुई हैं किन्तु भविष्यमें नियम से वे पूर्ण हो जावेंगी ऐसा जीव करण से अपार्याप्त है। अब शेष वक्तव्यता को संग्रह करनेवाली ये दो गाथाएं है
"सरीरोगाहण संघयण संठाणकसाय तह य हुँति सन्नाओ।
लेसिदियसमुग्याए सन्नी वेए य पज्जत्ती ॥१॥ સઘણું પર્યાપ્તિઓને પર્યાપ્તિસમાપ્તિકાળ એક આન્તર્મુહૂર્તને જ હોય છે જે જીમાં પર્યાપ્તિઓ હોય છે, તેમને પર્યાપ્ત કહે છે. પર્યાપ્તને જ પર્યાપ્તક કહે છે. જે જેમાં પિત પિતાને યોગ્ય પર્યાપ્તિઓની પૂર્ણતા હોતી નથી, તે જીવો અપર્યાપ્ત ગણાય છે. અપર્યાપ્તને જ અપર્યાપ્તક કહે છે. તે અપર્યાપ્તક છ બે પ્રકારના હોય છે–(૧) લબ્ધિની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક અને (૨) કરણની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક. જે જી અપર્યાપ્તક અવસ્થામાં જ મરી જાય છે, તેમને લબ્ધિની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક કહે છે, જે જીવોની શરીર ઇન્દ્રિય આદિ કેઈ પણ પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ થઈ ચુકેલી નથી, પણ ભવિષ્યમાં તે પર્યાપ્તિઓ અવશ્ય પૂર્ણ થવાની છે, એવા જીવને કરણની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક કહે છે. બાકીની વકતવ્યતાને સંગ્રહ કરનારી બે ગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે
सरीरोगाहण संघयण संठाणकसाय तह य हुँति सन्नाओ । लेसिदियसमुग्घाए सन्नी वेए य पज्जत्ती ॥१॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे ____ अयमर्थ.-प्रथमतः सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां शरीराणि वक्तव्यानि' तदनन्तरमगाहना, ततः संहननम् ततः संस्थानम्, कपाया', तदन्तरम् , कति सञ्जा', भवन्तीति वक्तव्यम् ततो लेश्याः, तदनन्तरम् इन्द्रियाणि वक्तव्यानि, समुद्घाताः', ततः किं सज्ञिनो वा असजिन इति वक्तव्यम्". ततो वेदो वक्तव्यः", ततः पर्याप्तयो वक्तव्याः, अपर्याप्तयश्च । ततो दृष्टिः३, ततो दर्शनम्", ततो ज्ञानम्, ततो योग.", तत उपयोगः", तथा-किमाहारयन्ति पृथिवीकायिकाः १५, इति वक्तव्यम् , तत उपपातो वक्तव्यः १५, ततः स्थितिः ", ततः समुद्घातः २१, ततश्च्यवनम् २१ ततो गत्यागनी २२. इति, सर्वाणि एतानि. त्रयोविंशति द्वाराणि भवन्ति ।। सू० ८॥
दिट्टीदंसणनाणे जोगुवओगे तहा किमाहारे ।
उववाय ठिई समुग्याए चवणगइरागई चेव ॥२॥ ___ अर्थ इसका ऐमा है-इम गाथाओं द्वारा यहां सून्मजीवों के तेईस द्वार कहे गये हैं - जो इस प्रकार से है सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों की शरीर सम्बन्धी वक्तव्यता १, इनकी अवगाहना की वक्तव्यता २ संहननकी वक्तव्यता ३, संस्थानकी वक्तव्यता ४, कपायो की वक्तभ्यता ५, संज्ञा सम्बन्धी वक्तव्यता ६, लेश्या सम्बन्धी वक्तव्यता ७, इनकी इन्द्रिय सम्बन्धी वक्तव्यता ८, समुद्घात सम्बन्धी वक्तव्यता ९ संज्ञी असंज्ञी सम्बन्धी वक्तव्यता १०, वेद सम्बन्धी वक्तव्यता ११, पर्याप्ति की वक्तव्यता, अपर्याप्तिकी वक्तव्यता १२, दृष्टिकी वकन्यता १३, दर्शनकी वक्तव्यता १४, ज्ञानकी वक्तव्यता १५, योगकी वक्तव्यता १६, उपयोगकी वक्तव्यता १७, पृथिवीकायिक, क्या आहार करते हैं ऐसी वक्तव्यता १८, उपपात की वक्तव्यता १९, स्थितिकी वक्तव्यता २० समुद्घात की वक्तव्यता २१, च्यवनकी वक्तव्यता २२, और गति आगति की वक्तव्यता २३ । सूत्र ||८||
दिट्ठी दंसणनाणे जोगुव योगे नहा किमाहारे ।
उववाय ठिई समुग्घाए चवणगइरागई चेव ।।२। આ ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે –
આ ગ થાઓ દ્વારા સૂમ ના ૨૩ દ્વાર અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં છે, જે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવના શરીરની વક્તવ્યતા, (૨) તેમની અવગાહનાની परतव्यता, (3) सहनननी पतव्यता, (४) संस्थाननी परतव्यता, (५) पायानी तव्यता, (6) सज्ञाविषय: 4zतव्यता, (७) लेश्या विषय: पतव्यता, (८) भनी छन्द्रिय समाधी १तव्यता, (e) समुनधात समधी १तव्यता, (१०) सज्ञी असशी समाधी परतव्यता, (११) ३१ समधी तव्यता (१२) ५याति२५५याप्ति सधी परतव्यता, (१३) ष्टिनी परतव्यता, (१४) शननी पतव्यता, (१५) ज्ञाननी परतल्यता, (१६) यानी परतव्यता, (१७) उपयोगनी १४तव्यता, (१८) पृथ्वी यिनी भाडा२ सधी तव्यता, (१८) B५पातनी तव्यता, (२०) स्थितिनी तव्यता, (२१) समुद्धातनी तव्यता અને (૨૩) ગતિ આગતિની વકતવ્યતા. સૂત્ર ૮૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ शरीरादित्रयोविंशतिद्वाराणि ५९ तत्र प्रथमद्वारमधिकृत्याह-'तेसि णं भंते' इत्यादि,
मूलम्-'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरा पन्नत्ता, तं जहा-ओरालिए तेयए कम्मए ३। तेसिणं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता, गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेण वि अंगुलासंखेज्जइभागं! तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरंगा कि संघयणा पन्नत्ता गोयमा ! छेवट्टसंघयणा पन्नत्ता। तेसिणं भंते ! जीवाणं सरीरगा कि संठिया पन्नत्ता ? गोयमा ! मसूरचंदसंठिया पन्नत्ता। तेसि णं भंते ! जीवाणं कई कसाया पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता । तं जहा-कोहकसाए १, माणकसाए २, मायाकसाए ३, लोभकसाए ४) तेसि णं अंते ! जीवाणं कइ सण्णा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सण्णा पन्नत्ता, तं जहा-आहारसन्ना १, जाव परिग्गहसन्ना । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ? गोयमा ! तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ, तं जहा-कण्हलेस्सा १ नीललेस्सा, २, काउलेस्सा ३, तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ इंदियाइं पन्नत्ताइं? गोयमा! एगे फासिदिए पन्नते। तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ समुग्धाया पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ समुग्घाया पन्नत्ता, तं जहा-वेयणासमुग्घाए १, कसायसमुग्घाए २, मारणंतियसमुग्घाए ३। ते णं भंते ! जीवा के सन्नी असन्नी ? गोयमा! नो सन्नी असन्नी । ते ण भंते ! जीवा किं इत्थियवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा ? गोयमा ! नो इत्थियवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा। तेसि णं भंते !जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ, तं जहा-आहारप
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
VAAA
श्रीजीवाभिगमसूत्र ज्जत्ती १, सरीरपज्जत्ती २, इंदियपज्जत्ती ३,आणापाणुपज्जत्ती । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ ? गोयमा । चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओतं जहा-आहारअपज्जत्ती १, जाव आणापाणु अपज्जत्ती ४ ॥ सू० ९॥
छाया-तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रशतानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रक्षतानि, तद्यथा-औदारिक तैजसं कार्मणम् । तेषां स्वल भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम! जघन्येनांगुलासंख्येयभागम् , उत्कर्पणापि अंगुलासंख्येयभागम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संहननानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! सेवार्तसंहननानि प्राप्तानि। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि, गौतम! मसूरचन्द्रसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति कषायाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! चत्वारः कपायाः प्रशप्ताः तद्यथा-क्रोधकपायो मानकषायो मायाकपायो लोभकषायः ४। तेपां खलु भदन्त ! जीवानां कति सज्ञाः प्राप्ताः ? गौतम ! चतस्रः सञ्ज्ञाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आहारसंशा यावत् परिग्रहसझा। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति लेश्याः प्राप्ताः? गौतम! तिस्रो लेश्याः प्राप्ताः, तद्यथा-कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या ३। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति इन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! एकं स्पर्शनेन्द्रियं प्रशप्तम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवाना कति समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः ? गौतम! प्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्घातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातः ३। ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सशिनोऽसंशिनः? गौतम! नो सज्ञिनोऽसज्ञिनः । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि स्त्रीवेदकाः, पुरुपवेदकाः, नसकवेदकाः ? गौतम! नो स्त्रीवेदकाः नो पुरुषवेदकाः, नपुंसकवेदकाः। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति पर्याप्तयः प्रज्ञप्ता.? गौतम! चतस्रः पर्याप्तयः प्राप्ताः ४, तद्यथा-आहारपर्याप्तिः, शरीरपर्याप्तिः इन्द्रियंपर्याप्तिः, आनप्राणपर्याप्तिः४। तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति अपर्याप्तयः प्राप्ताःगौतम ! चतस्रः अपर्याप्तयः प्राप्ताः, तद्यथा-आहारपर्याप्तयो यावत् आनप्राणपर्याप्तय ॥ सू० ९॥
टीका-(१) शरीरद्वारम्-'तेसि णं भंते ! जीवाणं' तेषां सूक्ष्मपृथ्वीकायिकानां 'ण' स्खल वाक्यालङ्कारे जीवानां भदन्त ! परमकल्याणयोगिन् । 'कइ सरीरया पन्नत्ता' कति
(१) प्रथमद्वार कहते है
'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता'-इत्यादि । सू० ९ (१) वे प्रथम वा२नु ४थन ४६वामा मावे छ -
"तेसि णं भंते ! जीवाणं कह सरीरया पण्णत्ता'' त्याह- सूत्र ८
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ प्रथमं शरीरद्वारनिरूपणम् ६१ शरीराणि प्रज्ञप्तानि- कथितानि इति गौतमस्य प्रश्नः, उत्तरं च भगवतो महावीरस्येति निर्वचनसूत्रात् प्रतीयते, यद्यपि चतुर्दशानां पूर्वविदां न किञ्चिदपि अविदितं भवति गौतमस्य तु विशेषतः सर्वाक्षरसन्निपातिनः सभिन्नश्रोतसः सर्वोत्कृष्टलब्धिसमन्वितस्य तत्कथमयं प्रश्नो गौतमस्येति कथ्यते तथापि शिष्यानुग्रहाय, तथाहि-जानन्नेव भगवान् गौतमः तीर्थकरेभ्यो ज्ञात्वा शिष्यान् बोधयति तीर्थकरेषु तस्यातिशयश्रद्धोत्पादनायेति । अथवा-सम्भवति गौतमस्य स्वल्पोऽनाभोगः छद्मस्थत्वादतो भगवन्तं पृच्छति-तदुक्तम्
"नहि नामानाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति,
ज्ञानावरणीयं हि ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म" इति । ___टीकाथ-हे भदन्त । "तेसि णं भंते ! जीवाणं' उन सूक्ष्मकायिके जीवोके "कइ सरीरया पन्नत्ता" कितने शरीर होते है ? ऐमा यह प्रश्न गौतम का है और उत्तर भगवान् महावीर का है ऐसा निर्वचन सूत्र से ज्ञात होता है ।
यद्यपि चौदह पूर्वाधरोको कुछ भी अविदित नहीं होता है जो कि गौतम स्वामी विशेषरूप से सर्वाक्षरसन्निपाती थे संभिन्नश्रोतोलब्धिवाले थे, सर्वोत्कृष्टलब्धि से समन्वित थे, तो फिर यह गौतम का प्रश्न है ऐसा आप कैसे कहते हो ?
शंका ठीक है, परन्तु ऐसा हम इसलिये कहते है कि जानते हुए भी भगवान् गौतम ने तीर्थकरों से जानकर शिष्यों को समझाने के लिये ऐसा पूछा है-इसका भी कारण यह है शिष्यों की तीर्थंकरों में अतिशय श्रद्धा उत्पन्न हो जावे । अथवा-गौतम में छमस्थ होने से थोडा सा भी अनाभोग संभवित हो सकता है। इसलिये उन्होने भगवान् से पूछा है। कहा भी है
An:-"तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरा पण्णत्ता" 3 गवन् ! ते सूक्ष्मायि છેને કેટલાં શરીર હોય છે?
ગૌતમ સ્વામીને આ પ્રશ્ન છે અને તેને ઉત્તર આપનાર મહાવીર પ્રભુ છે, એવું પ્રત્યુત્તર દ્વારા જાણી શકાય છે.
શંકા–ચૌદ પૂર્વ ધરાને કોઈ પણ વાત અવિદિત હોતી નથી ગૌતમ સ્વામી ચૌદ પૂર્વધર હતા, તેઓ વિશેષ રૂપે સર્વાક્ષરસનિપાતી હતા, સંભિન્ન શ્રોતેલબ્ધિવાળા હતા, સર્વોત્કૃષ્ટ લબ્ધિથી સંપન્ન હતા છતાં ગૌતમ સ્વામી આ પ્રશ્ન પૂછે છે એવું આપ કેવી રીતે કહે છે ?
સમાધાન–શંકા બરાબર છે. છતાં શંકાને ખુલાસે આ પ્રમાણે સમજવો-પ્રશ્નમાં પૂછવામાં આવેલી વાતને ગૌતમ સ્વામી જાણતા હતા , છતાં પણ તીર્થંકર પાસેથી જ આ પ્રશ્નોના જવાબ મેળવીને શિષ્યને સમજાવવા માટે આ પ્રશ્ન પૂછ છે. શિષ્યને તીર્થકરોમાં અતિશય શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ જાય, એવો પણ ઉદ્દેશ છે અથવા-ગૌતમસ્વામી છદ્મસ્થ હતા, તે કારણે તેમનાં જ્ઞાનમાં અપૂર્ણતા સંભવી શકે છે, તેથી તેમણે સર્વજ્ઞ તીર્થકરને આ પ્રશ્ન પૂછે છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि -कथितानि भेदमेव दर्शयति-- ' तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजस कार्मणम् । तत्रोदारं प्रधानम् प्राधान्यच्चास्य तीर्थकर - गणधर शरीराण्यधिकृत्य, ततोऽन्यस्यानुत्तरदेवशरीरस्यापि अनन्तगुणहीनत्वात् यद्वा उदारं सातिरेक योजनसहस्रप्रमाणत्वात्–इतरशरीरापेक्षया बृहत्प्रधानम् बृहत्वंचास्य वैक्रियं प्रति भवधारणीयसहज
દરે
' नहि नामानाभोगइछस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । ज्ञानावरणीयं दिज्ञानावरणप्रकृतिकर्म ॥१॥
अर्थात्-छमस्थ को आनभोग ( अजानपना) न हो ऐसा नहीं है । क्योंकि छद्मस्थता के कारण कहीं कहीं विस्मृति हो ही सकती है कारण कि ज्ञानावरणीय कर्म ज्ञानावरण प्रकृति जन्य होता है ' "सूक्ष्मकामिको के कितने शरीर होते हैं ?" इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है – हे गौतम ! " तओ सरीरगा पन्नत्ता" सूक्ष्मकायिक जीवो के तीन शरीर होते है । 'तं जहा " जो इस प्रकार से है - ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तेजस शरीर और कार्मण शरीर उदार नाम प्रधान का है. प्रधान जो शरीर है वह औदारिक शरीर है. औदारिक शरीर में प्रधानता जो कही गई है वह तीर्थंकर और गणधरों के शरीर की अपेक्षा लेकर के कही गई है क्योकि इनके मौदारिक शरीर होता है । तथा अनुतर देवों का जो इस शरीर से भिन्न वैक्रियगरीर होता है वह इससे अनन्त गुण हीन होता है । यद्वा उदार शब्द का अर्थ सातिरेक है. औदारिक शरीर में जो सातिरेकता कही गई है वह इसके प्रमाण को लेकर कही गई है. क्योंकि इसमें सातिरेकता स्वयंभूरमणसमुद्र में रहे
पछे ! –“नहिं नामाऽनाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । ज्ञानावरणीय हि ज्ञानवरण प्रकृतिकर्म" ॥२॥
એટલે કે છદ્મસ્થમાં અનાલેગ (જ્ઞાનની અપૂર્ણતા) હોઈ શકે છે, કારણ કે છદ્મસ્થતાને કારણે કયારેક વિસ્મૃતિ પણ થઈ જાય છે, કારણ કે જ્ઞાનાવરણીય કમાઁ જ્ઞાનાવરણ પ્રકૃતિજન્ય હાય છે. સૂક્ષ્મકાયિકાને કેટલા શરીર હાય છે?” આ પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા મહાવીર अलुछे है- 'तओ सरीरगा पण्णत्ता" हे गौतम! सूक्ष्मअयि लवाने त्रायु शरीर डाय छे. "तंजहा " ते त्रषु शरीश नीचे प्रमाणे सभवा- 'ओरालिए, तेयए, कम्मए" (१) मोहारिए, शरीर (२) तैनस शरीर भने (3) ४. शरीर. हार से प्रधान (मुख्य) શરીર પ્રધાન હાય છે તેને ઔદારિક શરીર કહે છે. ઔદારિક શરીરમાં જે પ્રધાનતા કહી છે તે તીથ કર અને ગણધરાનાં શરીરની અપેક્ષાએ કહી છે, કારણ કે તેમને ઔદારિક શરીર હાય છે. આ શરીર કરતા ભિન્ન એવુ જે અનુત્તર દેવોનું વૈક્રિયશરીર હાય છે, તે તેના કરતાં અનેક ગણુ હીન હાય છે અથવા-ઉદાર શબ્દના અર્થ સાતિરેક પણ થાય છે ઔદારિક શરીરમાં જે સાતિકતા કહી છે તે તેના પ્રમાણની અપેક્ષાએ કહી છે કારણ કે સ્વયંભૂરમણુ સમુદ્રમાં રહેતા મહામત્સ્યના એક હજાર ચેાજન કરતાં પણ અધિક પ્રમાણુ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेrद्योतिका टोका
प्र. १ प्रथमं शरीरद्वारनिरूपणम् ६३
शरीरापेक्षया अन्यथोत्तरवैक्रियशरीरं योजनलक्षप्रमाणमपि लभ्यते । उदारमेव औदारिकम् तादृशंच तच्छरीर च इत्यौदा रिकशरीरं प्रधानम् । तैजसं तेजः पुद्गलानां विकारस्तैजसम् तत उष्णतानुमेयलिङ्गभुक्ताहारपरिणमनकारणम् ततश्च विशिष्टतपःसमुत्पन्नलब्धिविशेषस्य पुद्गलस्य तेजोलेश्याऽऽविर्भावोऽपि भवति, तदुक्तम् -
'सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइ आहारपाकजणगं च । तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १॥
सर्वस्यौष्म्यसिद्धं
रसाधाहारपाकजनकं च ।
तेजोलब्धिनिमित्तं च तैजसं भवति ज्ञातव्यमितिच्छाया ॥
तथा कर्मणा जातं शरीरं कार्मणम्, अयं भावः - कर्मपरमाणव एवात्मप्रदेशैः सह क्षीरनीर
औदारिक शरीर की अपेक्षा
हुए महामत्स्य के कुछ अधिक एक हजार योजन के प्रमाणवाले से हैं । अथवा - उदार शब्द का अर्थ बृहत् भी है. यह शरीर भवधारणीय वैकिय शरीर की अपेक्षा बृहत् है । उत्तरवैक्रियशरीर की अपेक्षा नहीं। क्योंकि उत्तरवैकिय शरीर का प्रमाण एक लाख योजन का है । औदारिक यह प्रथम शरीर है. तेजः पुद्गलो का जो विकार है तैजसशरीर है । यह शरीर में उष्णता से अनुमेय होता है, तथा मुक्त आहार के पचाने में कारण होता है. तथा विशिष्ट तपस्या के प्रभावसे जिस साधुके लब्धि विशेष उत्पन्न हो गया है. ऐसे साधुजन को इसी शरीर के प्रभाव से तेजोलेश्या भी प्रकट हो जाती है कहा भी है" सव्वस्त उम्हसिद्धं रसाइ आहारपाकजणगं च ।
तेयगलद्धिनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥१॥
जो शरीर कर्म के द्वारा उत्पन्न होता है वह कार्मण शरीर है तात्पर्य इसका यह है कि क्षीर नीर के जैसा आत्मप्रदेशों के साथ परस्पर में सम्बद्ध हुए कर्म परमाणु ही शरीर વાળા ઔદારિક શરીર કરતાં પણ અતિકતા રહેલી છે અથવા ઉદાર શબ્દના અર્થ બૃહત્ (વિશાળ) પણ થાય છે. ઔદારિક શરીરમાં ભધારણીય વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ વધારે વિશાળતા છે, ઉત્તરવૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ વિશાળતા નથી, કારણ કે ઉત્તરવૈક્રિય શરીરનું પ્રમાણુ એક લાખ ચૈાજનનુ હાય છે. આ પ્રકારનું આ ઔદારિક શરીર નામનું પહેલુ શરીર છે. તેજનાપુદ્ગલેાના જે વિકાર છે, તે તૈજસ શરીર છે. શરીરની ઉષ્ણતા વડે તેના અનુભવ થાય છે, તથા જે આહાર ખાવામાં આવે છે તેના પાચનમાં તે મદદરૂપ થાય છે. તથા વિશિષ્ટ તપસ્યાનાં પ્રભાવથી જે સાધુમાં લબ્ધિ વિશેષની ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હાય છે, એવા સાધુમાં આ શરીરના જ પ્રભાવથી તેોલેશ્યા પ્રકટ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે " सव्वस्स उम्हसिद्धं रसाइ आहार पाकजणगं च । तेयगलद्धि निमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १ ॥
જે શરીર કમના દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, તે શરીરનુ” નામ કાણુશરીર છે, એટલે કે ક્ષીર નીરની જેમ આત્મપ્રદેશેાની સાથે પરસ્પર લાગેલા ક પરમાણુએ જ શરીર રૂપે પિર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
श्रीजीवाभिगमने वद् अन्योन्यानुगताः सन्तः शरीररूपतया परिणताः कर्मजं कार्मणं शरीरं कथ्यते कर्मणो विकार: कार्मणमिति, तदुक्तम् -
'कम्मविकारो कम्मणमट्टविह विचित्तकम्मनिप्फन्नं । सव्वेसि सरीराणं कारणभूयं मुणेयव्यं' ॥१॥ कर्मविकार. कार्मण मष्टविधविचित्रकर्मनिष्पन्नम् ।
सर्वेषां शरीराणां कारणभूतं ज्ञातव्यमितिच्छाया ॥
(१) शरीराणि पञ्च भवन्ति औदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणाख्यानि, एतेषां पञ्चानां शरीराणां मध्ये त्रीणि शरीराणि औदारिकतैजसकार्मणाख्यानि भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् एतानि त्रीणि विविच्य दर्शितानि वैक्रियाहारकेतु शरीरे सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां न संभवतः, भवस्वभावत एव सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां वैक्रियाहार कशरीरद्वयलब्धिरहितत्वादिति शरीरद्वारं समाप्तम् ।
(२) अथावगाहनाद्वारमाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ? जीवानां कियन्महती रूप से जो परिणत हो जाते है. वे ही कार्मण शरीर कहलाते है । "कर्मणो विकारः कार्मणम्" अतः यह कार्मण शरीर कर्म का ही एक विकार है-कहा भी है
कम्मविगारो कम्मणमट्ठविह विचित्तकम्मनिप्फन्नं,
सन्वेसिं सरीराण कारणभूयं मुणेयव्यं ॥१॥
शरीर औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस और कार्मण के भेद से पांच होते है इनमें से सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के औदारिक, तैजस और कार्मण ये तीन शरीर होते हैं। वैक्रिय आहारक ये दो शरीर इनके नहीं होते हैं क्योंकि भवके स्वभाव को लेकर इनमें वैक्रिय और आहारक शरीर की लब्धि नहीं होती है । शरीरद्वारसमाप्त ॥
(२) अवगाहना द्वार-"तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता हे भदन्त | इन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी कही गई समे छ, भने भने समय शरी२ ४ छ. 'कर्मणो विकारः कार्मणम्" मा आएर શરીર કમને જ એક વિકાર છે કહ્યું પણ છે કે –
"कम्मचिगारो कम्मणमट्टविहचित्तकम्मनिप्फन्नं,
सव्वेसिं सरीराणं कारणभूयं मुणेयध्वं ॥१॥ દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કામણ આ પાંચ પ્રકારનાં શરીરો હોય છે. સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવોને ઔદારિક, તૈજસ અને કામણ, આ ત્રણ શરીર હોય છે. તેમને વૈક્રિય અને આહારક શરીરો હોતા નથી, કારણ કે ભવના એવા સ્વભાવને લીધે તેમનામાં ક્રિય અને આહારક શરીરની લબ્ધિ હોતી નથી. શરીરદ્વાર સમાસ ના
(२) मगाइनी द्वा२-"तेसिणं भंते। जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता?" હે ભગવન! આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવોના શરીરની અવગાહન કેટલી મોટી કહીં છે ?
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका
प्र. १ संहननद्वार निरूपणम् ६५.
शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता- कथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभाग उक्कोसेण वि अंगुलासंखेज्जइभागं' जघन्येनाहुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेणापि अङ्गुला संख्येयभागम् जघन्योत्कृष्टाभ्यां शरीरावगाहनागुलासंख्येयभागप्रमाणा भवतीति ।
ܕ
2
(३) गतमवगाहनाद्वार सम्प्रति तृतीयं संहननद्वारमाह 'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं सरीरा कि संघयणा पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ? सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां शरीराणि किं संहननानि - कीदृशसंहननयुक्तानि प्रज्ञानि - कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : 'छेवहसंघयणा पन्नत्ता' सेवार्त्तसंहननानि प्रज्ञप्तानि - कथितानि, संहननं नामास्थिनिचयरूपम् तत् पोढा, तद्यथा-वज्रऋषभनाराचम् ऋषभनाराचम् नाराचम् अर्द्धनाराचम् कीलिकासेवार्त्तच वज्रऋषभनाराचादिसहननानां लक्षणंतु यथाशास्त्रमधिगन्तव्यम्, सेवार्त्तसंहननस्येदं लक्षणम् - सेवाम- अस्थिसंयोगमात्ररूपाम् आर्त्तं प्राप्तम्, यद्वा सेवया ऋतं व्याप्तं
है ? उत्तर - में प्रभु कहते है - "गोयमा !" हे गौतम । " जहन्नेणं अंगुला संखेज्जइभागं उक्कोसेण वि अंगुला संखेज्जइभागं " सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के शरीर की अवगाहना जघन्य और उत्कृष्ट दोनो रूप से अगुल के असंख्यातवे भाग प्रमाण कही गई है ।
अवगाहना द्वार समाप्त |२|
संहननद्वार - " तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरा किं संघयणा पन्नता" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के शरीर कैसे संहननवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोमया" हे गौतम! "छेवट्ठसंघयणा पण्णत्ता" इनके शरीर सेवार्त्त संहननवाले होते हैं । हड्डियों का निचयरूप संहनन होता है । यह संहनन वज्रऋषभनाराच, ऋषभनाराच, नाराच, अर्द्धनाराच, कीलिका और सेवार्त्त के भेद से छ प्रकार का होता है. इनका लक्षण शास्त्रो के अनुसार जानना चाहिये - इसका अर्थ- जो सेवा अर्थात् हड्डियो के सम्बन्ध रूप सेवा को
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा !" हे गौतम । “जहन्नेणं अङ्गुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेण बि अंगुला संखेज्जइभागं " सूक्ष्म पृथ्वी अयि लवोना शरीरनी मोछाभां આછી અવગાહના આગળના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ કહી છે અને વધારેમાં વધારે અવગાહના પણ આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ કહી છે. અવગાહનાદ્વાર સમાપ્ત રા
(3) संहननद्वार ' तेसि णं भते ! जीवाणं सरीरा किं संघयणा पण्णत्ता ?" है लगवन् ! આ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવના શરીર કેવાં સહનનવાળાં હાય છે ? તેને ઉત્તર આપતા महावीर अलु उहे छे डे-" गोयमा ! " हे गौतम । "छेषट्ठसंघयणा पण्णत्ता" तेभनां શરીર સેવાTM સંહનનવાળાં હાય છે ? હાડકાનાં નિચયરૂપ સહનન હાય છે તે સહનના नीचे प्रभा छ अार छे - (१) १०२ ऋषलनाराय, (२) ऋषलनाशय, (3) नाशय, (४) अध નારાચ, (૫) કીલિકા અને (૬) સેવાત્ત આ સહનના લક્ષણે અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી વાંચી લેવા. સેવાન્ત સ ંહનનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે—હાડકાઓના સબ ધરૂપ સેવાથી યુક્ત એવા
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे सेवार्तम् । अथवा 'छेवी' इत्यस्य छेदवृत्तम् इतिच्छाया, प्राकृते दकारलोपदर्शनात् , तत्र छेदानाम्-अस्थिपर्यन्तभागानां वृत्तं परस्परं संबन्धघट्टनालक्षणं वर्तन वृत्तिर्यत्र तत् छेदवृत्तम् ।
इदमित्थं स्वरूपकम्- यत्रास्थीनि परस्परं छेदेन वर्तन्ते न कीलिकामात्रेणापि तेषां बन्धो भवेत् तत् छेदवृत्तम् ।
इदं पष्टं सेवार्तसंहननं सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवशरीरस्य भवतीति । अयं भावः-यद्यपि सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामस्थ्यादिकं न भवति तथापि औदारिकशरीरवतामस्थ्यात्मकसहननेन यः शक्तिविशेष उपजायते स एव शक्तिविशेषएपामपि जायते ततोऽसौ उपचारात् सहननमिति कथ्यते, स च शक्तिविशेषोऽत्यन्तमल्पीयान् सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामपि अस्ति औदारिकशरीरित्वात्, जघन्यश्च शक्तिविशेषः सेवार्तसंहननविपय इति सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामपि सेवार्तसंहननं कथितमिति, गतं संहननद्वार तृतीयम् ३ इति ॥
प्राप्त हो वह सेवार्त कहलाता है। अथवा 'छेव' शब्द की छेदवृत्त छाया भी होती है उसका अर्थ-छेदों का हड्डियो के पर्यन्त भागो का परस्पर संबन्ध रूप वर्तन जहां हो वह छेदवृत्त कहलाता है । इस संहननका स्वरूप इस प्रकार से है-जिस शरीर में हड्डियां आपस में छेद से युक्त होती है. कीलिकामात्र से भी बन्ध नहीं होता है वह छेदवृत्त संहनन है छह सहननो में से छठा सेवार्त-छेदवृत्त संहनन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवोंके होता है, तात्पर्य यह है-यद्यपि सूदमपृथिवीकायिक जीवो के अस्थि आदिक नहीं होते है किन्तु औदारिक शरीर वालों के अस्ध्यात्मक सहनन होने से जो शक्तिविशेष होता है वह शक्तिविशेष इनके भी होता है, अतः उपचार से सहनन कहा जाता है यह शक्ति विशेष अत्यन्त अल्प यहां होता
सननन नाम सेवात सनन छे. अथवा "छेच?" मा शनी छाया 'छवृत्त' थाय છે તેને અથ આ પ્રમાણે છે- છેદન-હાંડકાની અંદરના ભાગોના પરસ્પરને સંબંધરૂપ વતન જ્યાં હોય છે તે સંહનનને છેદવૃત્ત અથવા સેવાર્તા સંહનન કહેવાય છે.
આ સંહનનનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે – જે શરીરમાં હાડકામાં અરસ્પરસ છેદયુક્તતા હોય છે –કીલિકા (ખીલી) વડે પણ તે હાડકાંઓનો બંધ થતું નથી, તે પ્રકારના સંહનનને છેદવૃત્ત સહનન કહે છે. છ પ્રકારના સહનમાંથી છઠું છેદવૃત્ત સંહનન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવેને હોય છે. જો કે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જીવનમાં હાડકાં આદિને સદ્ભાવ હોતે નથી, પરંતુ દારિક શરીરવાળા જીવોમાં અસ્થિયુક્ત સંહનન હોવાથી. જે શક્તિવિશેષને સદભાવ હોય છે, તે શક્તિવિશેષને સૂકમપૃથ્વીકાચિકેમા પણ સદ્ભાવ હોય છે. તેથી ઓપચારિક રૂપે તેને અહીં સંહનન રૂપ કહેવામાં આવેલ છે. તે શકિત અહી અત્યંત અલ્પ પ્રમાણમાં હોય છે, પરંતુ તેમને પણ દારિક શરીર તે હોય છે જ. તેથી સેવા
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्यीतिका टीका
प्र.१ संस्थानद्वारकषायद्वारयोश्च निरूपणम् ६७
(४) सम्प्रति-चतुर्थ संस्थानद्वार माह - 'तेसि णं भंते !' इत्यादि, 'तेसि णं भंते जीवाणं सरीरगा कि संठिया पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां शरी राणि किं संस्थितानि - कीदृशसस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि - कथितानि इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'मसूरचंद संठिया पन्नत्ता' मसूरचन्द्रसंस्थितानि सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां शरीराणि प्रज्ञप्तानि, मसूराख्यस्य - धान्यविशेषस्य यत् चन्द्राकृतिदलं तद्वत् सस्थितानि मसूरदलचन्द्रवत् गोलाकारसंस्थानसंस्थितानीत्यर्थः ।
अयं भावः - अत्र च जीवानां षट् संस्थानानि भवन्ति तानि च समचतुरस्रादीनि वक्ष्यमाणलक्षणानि तेषामाद्यानि पञ्चसंस्थानानि मसूरचन्द्राकारे न संभवति । तल्लक्षणयोगाभावात्, तत इदं मसूरचन्द्राकारं संस्थानं हुण्डनामाख्य ज्ञातव्यम् । सर्वत्रास स्थितत्वरूपं तल्लक्षणसद्भावात् तेषां जीवानां संस्थानान्तराभावाच्चेति संस्थानद्वारम् । गतं चतुर्थं सस्थानद्वारम्
है, क्योकि इनके औदारिकशरीर होता कहा गया है । इसीलिये सेवार्त्तसंहनन विषयक जघन्य शक्तिविशेष इनके होता है अतः इनके भी सेवार्त्तसहनन कहा गया है,
सहननद्वारा समाप्त ||३||
(४) सस्थानद्वार--"तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के कौनसा सस्थान कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते है -- "गोयमा ! मसूरचंद संठिया पन्नत्ता" हे गौतम ' इनका शरीर मसूर और चंद्र का जैसा आकार होता है वैसे ही आकार वाला होता है चन्द्र के आकार तथा मसूर की दाल का आकार गोल होता है उसीके आकार का इनके शरीर का संस्थान होता है, तात्पर्य यह है-संस्थान समचतुरस्र आदि के भेद से छ प्रकार के होते है इनका लक्षण सूत्र - कार स्वयं कहने वाले है इनमें आदिके पांच संस्थान मसूरचन्द्राकार के नहीं होते है क्योंकि इनका
સહનન વિષયક જઘન્ય શક્તિ વિશેષના તેમનામાં પણ સાવ હાય છે તેથી જ તેમને સેવાન્ત સહનનવાળા કહેવામા આવ્યા છે. સહનનદ્વાર સમાસ ૫ગા
'
(४) संस्थानद्वार - "तेसिण भंते ! जीवाणं सरोरगा किं संठिया पन्नता ?" डे लग વન આ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવા કેવા સસ્થાન (આકાર)વાળા હોય છે ? મહાવીર अलुन उत्तर - 'गोयमा । हे गौतम! “मसूरचंदसंठिया पण्णत्ता" तेभना शरीरना આકાર મસૂર અને ચન્દ્રના જેવા ડાય છે. મસૂરના આકાર ગોળ હોય છે, ચન્દ્રના આકાર પણ મસૂર જેવા જ હાય છે. સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવેાના શરીરના આકાર પણ તેમના જેવા જ ગાળ હાય છે
સસ્થાનના છ પ્રકાર કહ્યા છે સમચતુરસ, આદિ છ પ્રકારે અહીં સમજવા તેમનાં લક્ષણા સૂત્રકાર પોતે જ આગળ ખતાવશે આ છ માંથી પહેલાં પાંચ સંસ્થાન મસૂર અને ચન્દ્રના જેવાં આકારના નથી, કારણ કે તેમનુ કોઈ ખાસ નિયત લક્ષણ નથી, સૂક્ષ્મ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
(५) सम्प्रति - पश्चमं कपायद्वारमाह - 'तेसि णं भंते' इत्यादि । ' तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ कसाया पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कति कषायाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, तत्र कषाया नाम कष्यन्ते - हिंस्यन्ते परस्परमस्मिन् जीवा इति कपः संसारः तादृशसंसारमयन्ते-गच्छन्ति एभिः प्राणिन इति कषायाः क्रोधादयो जीवानां परिणाम विशेपास्तेषां कति भवन्तीतिप्रश्नः, 'भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । ' चत्तारि कसाया पन्नत्ता' चत्वारः - चतुः संख्यकाः कपायाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः । चातुर्विध्यमेव कपायाणां दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा ' तद्यथा - 'कोहकसाए माणकसाए माया कसाए लोभ कसाए' ४, क्रोधकषायो मानकपायो मायाकपायो लोभकपायः ४ । तत्र क्रोधः अप्रतीति
६८
कोई खास नियत लक्षण नहीं है, अतः इनके शरीर का संस्थान मसूर चन्द्राकार जैसा हुंडसंस्थान होता है, हुण्डसंस्थान का कहीं भी कोई खास नियत लक्षण नहीं होता है, अनियत लक्षण होता है । उन जीवो के सेवार्तसंस्थान को छोडकर दूसरा सस्थान नहीं होता है ।
संस्थानद्वार समाप्त ॥ ४ ॥
(५) कपायद्वार - " ते सिणं भंते ! जीवाणं कइ कसाया पन्नत्ता" हे भदन्त इन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवों के कितनी कपायें होती कही गई है ! जो आत्मा के स्वभावका घात करती है वे कषायें है । अथवा जिसमें जीव आपसमें एक दूसरे की हिंसा करते हैं वह कष है, ऐसा कष संसार है, ऐसे संसार में जिनके द्वारा जीव प्राप्त होते है वे कषाय हैं । ये कपायें जीवों के क्रोधादिरूप परिणाम विशेष है । ये कषायें इन जीवों के चार होती है-जैसे - क्रोध कषाय, मानकषाय, मायाकषाय, और लोभकपाय यही बात - _44 गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नत्ता तं जहा- कोहकसाए, माणकसाए, मायाकसाए, लोहकसाए "
પૃથ્વીકાયિક જીવેાના શરીરના આકાર (સસ્થાન) મસૂર ચંદ્રાકાર જેવુ... ‘હુંડસંસ્થાન’ કાય છે. હુંડ સસ્થાનનું ક્યાય પણૢ કાઈ નિયત લક્ષણ હાતું નથી-અનિયત લક્ષણ હાય છે. તે જીવાને સેવાત સ'સ્થાન સિવાયનું કાઇ સસ્થાન હાતું નથી. સ સ્થાન દ્વાર સમાપ્ત ॥૪
(4) स्वायद्वार - "तेसि णं जीवाणं कह कसाया पन्नत्ता" हे अगवन् ! या सूक्ष्मપૃથ્વીકાયિક જીવામાં કેટલા કષાય છે ? કષાયના અ—જે આત્માના સ્વભાવના ઘાત કરે છે, તેમનુ નામ કષાય છે અથવા-જેમા જીવા અંદર એક બીજાની હિંસા કરે છે, તેનુ' નામ ‘કષ’ છે, એવા કષ આ સ સાર છે. એવા સંસારમાં જેના દ્વારા જીવનુ ભ્રમથુ થાય છે, તે વસ્તુનુ નામ કષાય છે. જીવેાના ક્રોધાદિ પરિણામ વિશેષા રૂપ આ કષાયા છે. આ જીવામાં કોષાય, માનકષાય, માયાકષાય અને લાભકષાય, આચારે કષાયેા હોય છે. એજ वात सूत्रारे नीथेना सूत्र द्वारा सभलवी छे - "गोयमा ! चत्तारि कसाया पन्नन्तातंजा - कोहकसाप, माणकसाप, मायाकसाए, लोहकसाए" अप्रीति ३५ परिलाभ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ संज्ञाद्वारनिरूपणम् ६९ परिणामविशेषः, मानो गर्वपरिणामः, माया परवञ्चनात्मिका, लोभो गाद्वर्यलक्षणः । इमे च क्रोधादयश्चत्वार एतेषां मन्दपरिणामतया अनुपदर्शितबाह्यशरीरविकारा एवानाभोगतस्तथा तथा वैचित्र्येण भवन्तो ज्ञातव्याः । गतं पञ्चमं कषायद्वारम् ।
(६) अथ षष्ठं सज्ञाद्वारमाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसिणं भंते ?' जीवाणं कई सन्ना पन्नता' तेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कतिसज्ञाः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'चत्तारि सन्नाओ पन्नत्ताओ' चतत्रः संज्ञाः प्रज्ञप्ताः-कथिता., चातुर्विध्यमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना' आहारसंज्ञाः यावत् परिग्रहसंज्ञाः, यावत्पदेन भयमैथुनसज्ञयोः परिग्रहः । तत्र सज्ञानं सञ्ज्ञा सा च द्विविधा-ज्ञानरूपा अनुभवरूपा च, तत्र ज्ञानरूपा सञ्ज्ञा इस सूत्र पाठ द्वारा समझाई गई है । अप्रीति परिणाम विशेष का नाम क्रोध है गर्व परिणामका नाम मान है । पर को वञ्चन करने का जो परिणाम है-वह माया है । गृद्धता रूप जो परिणाम है वह लोभ है । ये कपाये इन जीवो में मन्द परिणामरूप में होती है अतः उनमें ये बाहर में शरीरादि विकार को प्रकट नहीं करती है। किन्तु अनाभोगरूप से ही ये वहां नानाकारी की विचित्रता रूप से होती रहती है । कषायद्वार समाप्त । __(६) संज्ञाद्वार-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कई सन्नाओ पन्नत्ताओ" हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों के कितनी सज्ञाएं कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! चत्तारि सन्नाओ पण्णत्ताओ। हे गौतम | चार सज्ञाएँ कही गई हैं। "तं जहा" जो इस प्रकार से है-आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना" आहारसज्ञा यावत् परिग्रहसज्ञा यहीं यावत् पद से भयसंज्ञा और मैथुनसंज्ञा इन दो सज्ञाओ का ग्रहण हुआ है। सज्ञा दो प्रकार को होती है-एक ज्ञानरूप आर दूसरी अनुभव रूप, ज्ञानरूपसज्ञा, मतिज्ञान श्रुतज्ञान, अवવિશેષનું નામ ક્રોધ છે, ગવ પરિણામને માન કહે છે. અને છેતરવા રૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ માયા છે અને લાલસા રૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ લેભ છે. સૂરમપૃથ્વીકાયિક જેમાં આ ચારે કષા મંદ પરિણામ રૂપે હોય છે, તેથી તેમના આ કષા બાહ્ય શરીરાદિ વિકારને પ્રકટ કરતા નથી, પરંતુ અનાગ રૂપે જ તેઓ ત્યાં વિવિધ પ્રકારની વિચિત્રતા રૂપે વિદ્યમાન રહે છે. પાન
(6) संज्ञाहार--"तेसि णं भंते ! कइ सन्नाओ पन्नत्ताओ?, 3 सगवन् ! सूक्ष्मપસ્વીકાયિક માં કેટલા પ્રકારની સંજ્ઞાઓ હોય છે?
महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा !" गौतम! "चत्तारि सन्नाओ पण्णत्ताओ" सज्ञामा यार ही छे. "तंजहा' त नीय प्रमाणे छ-"आहारसन्ना जाव परिग्गहसन्ना" (1) माहा२ संज्ञा, (२) भय सज्ञा, (3) भैथुन ससा मन (४) परियड सज्ञा, (मही यावत' પદથી ભય સંજ્ઞા અને મૈથુન સંજ્ઞા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે). સંજ્ઞા બે પ્રકારની કાર્ય छे-(१) ज्ञान ३५ भने (२) मनुस ३५. ज्ञान ३५ सज्ञान पाय से छे-भतिज्ञान,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
७०
श्रीजोवाभिगमसूत्रे मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलभेदात् पञ्चप्रकारा भवति, तत्र केवलसञ्ज्ञा क्षायिको तदन्यास्तु क्षायोपशमिक्यः । अनुभवसज्ञातु स्वकृतासातावेदनीयादिकर्मविपाकोदयजनिता इह प्रयोजनमनुभवसंज्ञया, ज्ञानसायास्तु प्रयोजनद्वारेणैव परिग्रहो भवतीति । चतसृषु सज्ञासु आहारसंज्ञा नाम आहारविपयिणी अभिलापा क्षुद्वेदनीयप्रभवा आत्मपरिणामविशेषरूपा एषा हि आहारसा असातावेदनीयोदयादुपजायते । भयसञ्जा- भयमोहवेदनीयोदयजनित त्रासपरिणामरूपा । मैथुनसञ्ज्ञा वेदोदयप्रभवा मैथुनाभिलाषरूपा परिग्रहसञ्ज्ञा-लोभमोहनीयोदयजनितमू परिणामरूपा इति एता अपि सज्ञाः सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामव्यक्तरूपा एव प्रतिपत्तव्या इति षष्ठं सञ्जाद्वारम् ।। धिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान और केवलज्ञान के भेद से पांच प्रकार की होती है इनमें केवलज्ञान सज्ञा क्षायिकी है और बाकी चार संज्ञाएँ क्षायोपशमिकी है । अपने द्वारा किये गये आसातावेदनीय आदि कर्म के विपाकोदय से अनुभव संज्ञा उत्पन्न होती है यहाँ प्रयोजन अनुभव सज्ञा से होता है । तथा प्रयोजन द्वारा ही ज्ञान संज्ञाका परिग्रह होता है । आहार विषयक जो अभिलाषा है वह जो कि क्षुधावेदनीय कर्म के उदय से होती हैं और आत्मपरिणाम विशेषरूप होती है यह आहारसंजा है। यह आहारसंज्ञा असातावेदनीय कर्म के उदय से होती है। भयसंज्ञा भय मोह वेदनीय के उदय से होती है और यह त्रास परिणामरूप होती है । मैथुनसज्ञा वेद के उदय से होती है और यह मैथुनसेवन करनेकी अभिलाषारूप होती है । परिग्रहसंज्ञा-लोभ मोहनीय के उदय से होती हे और यह मूर्छा परिणामरूप होती है । ये संज्ञाएँ सूक्ष्मपृथिवी कायिक जीवों के अव्यक्त रूपमें ही होती है । संज्ञाद्वार समाप्त ।
થતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન. આ પાંચમાંની કેવળજ્ઞાન સંજ્ઞા ક્ષાયિકી છે અને બાકીની ચાર સંજ્ઞાઓ ક્ષાપશમિકી છે પિતાના દ્વારા કરાયેલા અસાત,વેદનીય આદિ કર્મના વિપાકેદયને લીધે અનુભવ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં પ્રયોજન અનુભવ સંજ્ઞા સાથે છે. તથા પ્રોજન દ્વારા જ જ્ઞાન સંજ્ઞાનો પરિગ્રહ થાય છે
આહાર વિષયક અભિલાષા કે જે સુધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે અને જે આત્મપરિણામવિશેષ રૂપ હોય છે, તેનું નામ આહાર સંજ્ઞા છે. આ આહાર સંજ્ઞા અસાતાદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે. ભય મેહદનીયના ઉદયથી ભય સંજ્ઞા થાય છે અને તે ત્રાસપરિણામ રૂપ હોય છે મિથુન સંજ્ઞા વેદના ઉદયથી થાય છે અને તે મૈથુન સેવન કરવાની અભિલાષા રૂપ હોય છે. પરિગ્રહ સંજ્ઞા લેભમેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે મૂચ્છી (લાલસા) પરિણામ રૂપ હોય છે. આ ચારે સ જ્ઞાઓ સૂમપૃથ્વી કાયિક જીમાં અવ્યક્ત રૂપે રહેલી હોય છે
સંજ્ઞાદ્વાર સમાસ દા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ लेश्याद्वारनिरूपणम् ७१
(७) अथ सप्तमं वेश्याद्वारमाह - ' तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं कइलेस्साओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भवन्त । जीवानां कतिलेश्याः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोमया' इत्यादि,' गोयमा' हे गौतम 'तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ' तिस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः - कथिताः 'तं जहा' तद्यथा 'कण्हलेस्सा नीललेस्सा काउलेस्सा' कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या, लिश्यति - रिलप्यते कर्मणा सहात्मा अनया इति लेश्या कृष्णादि द्रव्यसाहाय्यादात्मनः शुभाशुभपरिणामात्मिका ।
तदुक्तम् - कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात् परिणामो य आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं लेश्याशब्दः प्रवर्तते ॥ इति ।
सा च लेश्या षट् प्रकारा भवति तद्यथा - कृष्णलेश्या नीललेश्या कापोतलेश्या तेजोलेश्या पद्मलेश्या शुक्ललेश्या च ६ । एतासां लेश्यानां स्वरूपं जम्बूफलभक्षकषट्पुरुषदृष्टान्तेन ज्ञातव्यम् । .
(७) लेश्याद्वार कथन - " तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ लेस्साओ पन्नताओ " हे भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो के कितनी लेश्याएं कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-' गोयमा ! तिन्नि लेस्साओ पन्नत्ताओ "हे गौतम! इन जीवो के आदि की तीन लेश्याऍ होती हैं- "तंजहा" जो इस प्रकार से हैं-" कण्हलेस्सा, नीललेस्सा काउलेस्सा" कृष्णलेश्या, नीललेश्या और कापोतलेश्या जिसके द्वारा आत्मा कर्म के साथ बन्धाया जाता है वह लेश्या है यह लेश्या आदि द्रव्य की सहायता से स्फटिक मणिकी तरह आत्माके शुभ अशुभ परिणामरूप होती है - कहा भी है- 'कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्' इत्यादि
यह लेश्या छ प्रकार की होती है - कृष्णलेश्या, नोललेश्या कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या और शुक्ललेश्या । इन वेश्याओं का स्वरूप जामुनको खानेवाले छ पुरुषो के दृष्टान्तसे जाना
(७) बेश्याद्वार "तेसि णं भंते! जीवाणं कह लेस्साओ पन्नताओ ?" हे भगवन् ! સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવાને કેટલી લેશ્યાએ હાય છે ?
महावीर अलुना उत्तर - "गोयमा । तिन्नि लेस्साओ पन्नताओ-तंजहा - कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा' हे गौतम! ते भवेोभां नीचे प्रभाषेनी ऋणु बेश्यामोनो सहुलाव होय छे - (१) सॄष्ट्युसेश्या, (२) नीससेश्या, (3) प्रयोत सेश्या.
જેના દ્વારા આત્માના કમની સાથે સમધ થાય છે, તેને લેશ્યા કહે છે—તે લેશ્યા કૃષ્ણ આદિ દ્રવ્યની સહાયતાથી સ્ફટિક મણિની જેમ આત્માના શુભઅશુભ પરિણામ રૂપ હાય छे छे - "कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यात्" इत्याहि मा बेश्याना नीचे प्रभा छ प्रारो छे (१) द्रुष्ट्णुवेश्या, (२) नीससेश्या, (3) प्रयोत बेश्या, (४) तेले बेश्या, (૫) પદ્મ લેશ્યા અને (૬) શુકલ લેશ્યા. આ લેશ્યાઓનુ સ્વરૂપ જાંબુ ખાનારા છ પુરુષોના દૃષ્ટાંતથી જાણી શકાય છે તે દૃષ્ટાંત નીચે પ્રમાણે છે——
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
श्रीजीवाभिगमसूत्रे 'पंथाओ परिभट्टा छप्पुरिसा अडवीमज्झमागंमि । जंबूतरुस्स हेट्ठा परोप्परं ते विचिंते ति' ॥१॥ निम्मूलखंधसाला गोच्छे पक्केय पडिय पडियाई । जह एएसि भावा तह लेस्साओ वि नायव्वा ॥२॥ छाया-पथः परिभ्रष्टाः पट्पुरुपा अटवी मध्यभागे ।
जम्बूतरोरधस्तात् परस्परं ते विचिन्वन्ति ॥१॥ निर्मूलं स्कन्धं शखान् प्रशाखान् गुच्छान् (छित्वा) पक्वानि पतितशटितानि (भक्षयामः) यथैतेषां भावा स्तथालेश्या अपि ज्ञातव्या इच्छिाया ।
एके वदन्ति समूलो वृक्षः छेत्तव्यः इति, अन्यः स्कन्धमात्र छेत्तव्यम् , तदन्यः-शाखा छेत्तव्या, गुच्छछेत्तव्यमिति तदन्यः पक्वं पतित भक्षणार्थमिति षष्ठो वदति एतदृष्टान्तेन लेश्मा जा सकता है जैसे-'पंथाओ परिभट्ठा छप्पुरिसा' इत्यादि ।
कोई छ पुरुष रास्ता भूलकर किसी एक जंगलमें आये । वहां पर वे एक जामुन के वृक्ष के नीचे बैठ गये और आपस में इस प्रकार से बात-चीत करने लगे जामुन फलो से लदा हुआ है-अतः एक कहने लगा-इस वृक्षको जड़मूल से उखाड देना चाहिये ताकि मनमाने जामुन खाये जा सके , दूसरा कहने लगा पूरा वृक्ष उखाड़ने में क्या फायदा है-इसे स्कन्धभाग से ही काट देना चाहिये ताकि शाखाएं-प्रशाखाएं सब गिर जावेगी और उनमें लगे हुए जामुन यथेच्छ खाये जा सकेंगे २, तीसरा कहने लगा-स्कन्ध से काटने में अपने को कोई लाभ नहीं है-जिनशाखाओ में जामुन लगे हुए है उन्हें ही केवल काट लेना चाहिये इससे अपने मनोरथ की सिद्धि हो जावेगी ३। चौथा कहने लगा- शाखाएं व्यर्थ में क्यो काटी नावे केवल जामुन के जो गुच्छे लटक रहे है उन्हें ही काट लिया जावे और खूब जामुन खाया
"पंथाओ परिभट्टा छप्पुरिसा" त्याह-- ભૂલા પડેલા કઈ છ પુરુષો કઈ એક જંગલમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે એક જાંબુનું ઝાડ જોયું. તેઓ તે ઝાડની નીચે બેસીને આ પ્રમાણે વાત કરવા લાગ્યા-જાંબુ પર ખૂબજ જાંબુ પાકયાં છે એકે કહ્યું-આ ઝાડને જડમૂળમાંથી ઉખેડી નાખવું જોઈએ, તે જ આપણે તૃપ્તિ થાય એટલાં જાંબુ ખાઈ શકશું” બીજા પુરુષે કહ્યું-“આ ઝાડને જડમૂળમાંથી ઉખેડવાની શી જરૂર છે? તેને થડમાંથી જ કાપી નાખવું જોઈએ. એમ કરવાથી તેની શાખાઓ અને પ્રશાખાઓ પડી જશે અને તેમની ઉપર લાગેલાં જાબું આપણે ઈચ્છા અનુસાર ખાઈ શકશું.” - ત્રીજા પુરુષે કહ્યું--અથડને કાપવાની શી જરૂર છે? જે શાખાઓ પર જાબુ લાગ્યાં છે, તે શાખાઓને કાપી નાખવાથી આપણી અભિલાષ સિદ્ધ થશે”
ચેથા પુરુષે કહ્યું—“શાખાઓને કાપવાની શી જરૂર છે? જાંબુનાં જે ગુર છે ડાળીઓ પર લાગ્યાં છે, તેમને કાપી લેવાથી પણ આપણે તે જાબું ખાઈ શકીશ.”
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ इन्द्रियद्वारनिरूपणम् ७३ ज्ञातव्येति-एतेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामतिसंक्लिष्टपरिणामत्वाद् देवानां सूक्ष्मेषु अनुत्पादाच्चाद्या एव तिस्रो लेश्याः कृष्णनीलकापोताख्या भवन्तीति सप्तमं लेश्याद्वारम् ॥
गतं सप्तम लेश्याद्वारम् , अथाष्टममिन्द्रियद्वारमाह-'तेसि णं भंते' जीवाण, मित्यादि ।
'तेसि णं भंते जीवाणं कइ इंदियाई पन्नत्ताई तेषां खलु भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कतीन्द्रियाणि प्रज्ञप्तानि-कथितानीति, तत्रेन्द्रियं नाम इन्दनादिन्द्रः आत्मा सर्वोपलब्धिरूपपरमैश्वर्ययोगात् तस्य आत्मनो लिङ्गं चिन्हें बोधकमिति इन्द्रियम् , तदिन्द्रियं पञ्चप्रकारकम्
जावे | ४, पांचवां कहने लगा-गुच्छे ही क्यो काटे जावे- उसमें जो पके हुए जामुन लगे हैं वे ही गिराकर खा लिये जावें ५, छठा कहने लगा पके हुए जामुनो को गिरानेसे तो कच्चे जामुन भी गिर जायेंगे अतः जो ये पके २ जामुन नीचे पड़े हुए हैं उन्हें ही उठाकर खा लेना चाहिये ६, इस दृष्टान्त से परिणामो का ज्ञान हो जाता है और इसी से लेश्याओ के स्वरूप (भाव) भी ज्ञात हो जाते है । ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अतिसंक्लिष्ट परिणामवाले होते हैं । देवो की इनमें उत्पत्ति नहीं होती है। इसलिये यहाँ आदि की ये तीन-कृष्ण, नौल, कापोत-लेश्याए होती हैं । लेश्याद्वार समाप्त ।
(८) इन्द्रियद्वार-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ इंदियाई पन्नत्ताई" हे भदन्त ! इन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के कितनी इन्द्रियां होती हैं। इन्द्र नाम आत्मा का है-क्योंकि सर्वोपलब्धिरूप ऐश्वर्य का इसके योग है । इसलिये 'इन्दनात् इन्द्रः' ऐसी व्युत्पत्ति इसमें घटित होजाती है । उस आत्मा का जो लिङ्ग-चिह्न-है वह इन्द्रिय हैं यह इन्द्रिय पांच
પાંચમા પુરુષે કહ્યું–જાંબુના ગુચ્છાઓ કાપવાની શી જરૂર છે? ગુચ્છાઓમાંથી માત્ર પાકાં જાંબુને જ તેડી લેવા જોઈએ - છઠ્ઠા પુરુષે કહ્યું -“પાકાં જાંબુને નીચે પાડવા જઈશું, તે કાચાં જાંબુ પણ નીચે તૂટી પડશે, તે કરતાં જમીન પર પડેલા પાકાં જાંબું જ આપણે વીણીને ખાવાં જોઈએ.”
આ દષ્ટાંત દ્વારા પરિણામોનું જ્ઞાન થઈ જાય છે અને તેના દ્વારા લેશ્યાઓનું સ્વરૂપ (ભાવ) પણ જાણી શકાય છે
આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક છે અતિ સ કિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે. દેવલોકમાંથી એવેલા જીવોની તેમાં ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી આ જીવોમાં પહેલી ત્રણ-કૃષ્ણ, નીલ અને કાપોત–લેશ્યાઓને જ સદ્દભાવ હોય છે વેશ્યા દ્વાર સમાપ્ત
(८)न्द्रियद्वार-तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ इंदियाइं पन्नताई ?' 8 भगवान् ! આ સૂફમપૃથ્વીકાયિક અને કેટલી ઈન્દ્રિયેહોય છે? ઈન્દ્ર એટલે આત્મા, કારણ કે सपि३ि५ श्यय थी ते संपन्न छ तथा 'इन्दनात् इन्द्रः' मा सरनी तनी व्युत्पत्ति थाय.छ. ते मात्मानु-२ Cि'-() छ, तमाम छन्द्रिय छे. धान्द्रयना नाथ
११
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
श्रोत्रेन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियं रसनेन्द्रियं घ्राणेन्द्रियं स्पर्शनेन्द्रियं च पुनरपि इन्द्रियमेकैकं द्विप्रकारकं द्रव्येन्द्रियं भावेन्द्रियं च द्रव्येन्द्रियमपि द्विप्रकारकं निर्वृत्तिरूपमुपकरणरूपं च तत्र निर्वृत्तिर्नाम प्रतिविशिष्टः संस्थानविशेषः । निर्वृत्तिरपि द्विधा वाह्याभ्यन्तरा च तत्र बाह्या कर्णपर्यटिकादिरूपा सा च विचित्रा न प्रतिनियतरूपतया निर्देष्टुं शक्या तथाहि - मनुष्यस्य श्रोत्रे नेत्रयोरुभयपार्श्वभाविनी, भ्रुवौ चोपरितनश्रवण बन्धापेक्षया समे । वानिनां श्रोत्रे नेत्रयो रुपरि तीक्ष्णाग्रभागयुक्ते भवतः इत्यादि, आभ्यन्तरा निर्वृत्तिस्तु सर्वेपामेकरूपैव, आभ्यन्तरां निर्वृत्तिमधिकृत्यैव एतानि सूत्राणि भवन्ति 'सोइदिए णं भंते! किं संठाणसंठिए पन्नत्ते ? गोयमा । कलंबुया संठाणसंठिए पन्नत्ते, चक्खिदि
७४
प्रकार की है - श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुरिन्द्रिय, प्राणेन्द्रिय रसनेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय । इनमें भी एक २ इन्द्रिय द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय के भेद से दो दो प्रकार की है । द्रव्येन्द्रिय भी निर्वृत्ति और उपकरण के भेद से दो प्रकार की हैं । प्रतिविशिष्ट संस्थान विशेष का नाम निर्वृत्ति है । निर्वृत्ति भी वाह्य निर्वृत्ति और आभ्यन्तर निर्वृत्ति के भेद से दो प्रकार की होती है । कान की झिल्ली आदि रूप बाह्य निर्वृत्ति होती है । यह बाह्य निर्वृत्ति नाना प्रकार की होती है । मतः प्रतिनियत रूप से यह कही नहीं जासकती है । जैसे - मनुष्य के श्रोत्र और उसके नेत्र की दोनों तरफ की भौहें ये दोनो कान के उपरितन बन्धकी अपेक्षा समान होती है । और घोड़ों के कान उनके दोनों नेत्रो के उपर तीक्ष्ण अग्रभागवाले होते हैं । इत्यादि आभ्यन्तर निर्वृत्ति सब जीवों की समान - एक रूप ही होती है । ये सूत्र आभ्यन्तर निर्वृत्ति को लेकर ही कहे गये हैं—“सोइंदिए णं भंते ! किं संठाणसंठिए पण्णत्ते" हे भदन्त ! श्रोत्रेन्द्रिय का आकार कैसा कहा गया है ? “गोयमा ! कलंच्या संठाणसंठिए पन्नत्ते" हे गौतम ! कदम्बपुष्प के
1
प्रभाऐ यांथ अक्षर छे- ( १ ) श्रोत्रेन्द्रिय (२) यक्षुरिन्द्रिय, (3) प्राषेन्द्रिय, (४) रसनेन्द्रिय, (૫)સ્પર્શેન્દ્રિય, તે પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયના દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય નામના ખએ ભેદ પડે છે દ્રષ્યેન્દ્રિયના નીચે પ્રમાણે એ ભેદ કહ્યા છે-(૧) નિવૃ*ત્તિ અને (૨) ઉપકરણ પ્રતિવિશિષ્ટ સ’સ્થાવિશેષનું નામ નિવૃત્તિ છે. નિવૃત્તિના પક્ષુ નીચે પ્રમાણે એ ભેદ છે—(૧) ખાતુ निर्वृत्ति, (२) माल्यन्तर निवृत्तिना, अननी जिहिसी ( ) આદિ રૂપ ખાદ્ઘનિવૃત્તિ હોય છે. તે મા નિવૃત્તિ વિવિધ પ્રકારની હાય છે, તેથી તેને કાઇ ચાક્કસ રૂપે વધ્યું વી શકાય તેમ નથી. જેમ કે માણસના કાન અને તેની આંખેાની બન્ને તરફની ભમરા, આ બન્ને કાનના ઉપરિના અન્યની અપેક્ષાએ સમાન હાય છે, અને ઘેાડાના કાન તેની બન્ને આંખા ઉપર તીક્ષ્ણ અગ્રભાગવાળા હાય છે.
સઘળા જીવાની આભ્યતર નિવૃત્તિ એક સરખી જાય છે. આસૂત્રા આભ્યતર નિવૃત્તિનું જ પ્રતિપાદન કરે છે.
शीतभस्वाभीनो प्रश्न- "सोइंदिप णं भंते । किं संठाणसंठिए पण्णते ?" हे भगवन् !
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीक
प्र. १ इन्द्रियद्वारनिरूपणम् ७५
एवं भंते । किं संठाणसंठिए पन्नत्ते गोयमा मसूरचंद संठाणसंठिए पन्नचे घार्णिदिए णं भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते । गोयमा । अइमुत्तठा संठिए पन्नत्ते जिभिदिए ण भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते, गोयमा खुरप्पसंठाणसंठिए पन्नत्ते फार्सिदिए णं भंते कि संठा संठिए पन्नत्ते गोयमा नाणासंठाणसंठिए पन्नत्ते' इति ॥ अत्र स्पर्शनेन्द्रियस्य बाह्याभ्यन्तरभेदो नास्ति । उपकरणं नाम स्वस्थानीयायाः बाह्यनिर्वृत्ते र्या खड्गधारा स्थानीया स्वच्छतरपुद्गल समुदायरूपा आभ्यन्तर निर्वृत्तिस्तस्याः शक्तिविशेषः । इदं चोपकरणरूपं द्रव्ये - न्द्रियमान्तरनिर्वृत्तेः कथंचिद् भिन्नं शक्तिशक्तिमतोः कथञ्चिद् भेदात् कथञ्चिद् भेदस्तु इत्थम् - विद्यमानामपि तस्यामान्तरनिर्वृत्तौ द्रव्यादिनोपकरणस्योपघातदर्शनात्, तथाहि - विद्यमानायामपि कदम्बपुष्पाद्याकाररूपायामान्तरनिर्वृत्तौ कठोरतरघनगर्जनादिना शक्तिविनाशे शब्दपरिच्छेदादर्शनादिति । भावेन्द्रियमपि द्विधा - लब्धिः उपयोगश्च तत्र लब्धिः श्रोत्रेन्द्रियादिविषयकः
समान श्रोत्रेन्द्रियका संस्थान कहा गया है । " चक्खिदिए णं भंते ! इत्यादि । चक्षुरिन्द्रिय से लेकर स्पर्शे-न्द्रिय तकके सूत्रों का अर्थ स्पष्ट है । खड्गस्थानीय बाह्य निर्वृति की जो खड्गधारास्थानीय स्वच्छ तर पुद्गलरूप आभ्यन्तर निर्वृत्ति है । उसका जो शक्तिविशेष है । वह उपकरण द्रव्येन्द्रिय है । यह उपकरणरूप द्रव्येन्द्रिय आन्तर निर्वृत्ति से कथञ्चित् भिन्न होती है । क्योंकि शक्ति और शक्ति मान में कथञ्चित् भिन्नता होती ही है । उसमें कथञ्चित् भेद इस प्रकार से है -कदम्ब पुष्पादि के आकार रूप आन्तर निर्वृत्ति के होते हुए भी अत्यन्त कठोर घनगर्जनादि से श्रवण शक्ति का नाश हो जाने पर शब्दज्ञान का अभाव देखा जाता हैं । भावेन्द्रिय भी लब्धि और उपयोग के भेद से दो प्रकार की होती है । उनमें लब्धिभावेन्द्रिय श्रोत्रेन्द्रियादिविषयक और तदावरण क्षयोपशमरूप होती है । और अपने अपने विषय में लब्धिके अनुसार आत्मा
શ્રોત્રેન્દ્રિયના આકાર કેવા કહ્યો છે ?
भडावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! कलंबुया संठाणसंठिप पण्णत्ते" हे गौतम! શ્રોત્રન્દ્રિયના આકાર ક ખ પુષ્પ સમાન કહ્યો છે.
प्रश्न - 'चखिदिपणं भंते!' इत्यादि यक्षुधन्द्रियथी सई ने स्पर्शेन्द्रिय सुधीनां सूत्रोनो અય સ્પષ્ટ છે
ખગસ્થાનીય ખાાનિવૃત્તિની જે ખડ્ગધારાસ્થાનીય સ્વચ્છતર પુદ્ગલ રૂપ આભ્યન્તર નિવૃત્તિ છે તેની જે શક્તિવિશેષ છે, તેનુ નામ ઉપકરણ દ્રબ્સેન્દ્રિય છે. આ ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય આન્તરનિવૃત્તિ કરતાં સહેજ ભિન્ન હેાય છે, કારણ કે શક્તિ અને શક્તિમાનમાં સહેજ ભિન્નતા હાય છે. તેમાં સહેજ ભેદ આ પ્રમાણે છે-કદ બપુષ્પના આકારવાળી બાહ્યનિવૃત્તિના સદ્ભાવ હાવા છતાં પ્ણ અત્યંત કઠાર મેઘગજના આદિ વડે શ્રવણુશક્તિના નાશ થઈ જવાને લીધે શબ્દજ્ઞાનના અભાવ થઈ જતા હોય છે ભાવેન્દ્રિય પણ લબ્ધિ અને ઉપયાગના ભેદથી એ પ્રકારની હાય છે તેમાંની લબ્ધિભાવેન્દ્રિય શ્રોન્દ્રિય આદિ વિષયક અને તદાવરણુ ક્ષાપશમ રૂપ હોય છે, પાત પેાતાના વિષયમાં લબ્ધિ પ્રમાણે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
तदावरणक्षयोपशमरूपः, उपयोगः स्वस्वविषये लब्ध्यनुसारेणात्मनः परिच्छेदव्यापारः । तत्र यद्यपि द्रव्यभावभेदेनेन्द्रियमनेकप्रकारकं भवति तथापि अत्र बाह्यनिर्वृत्तिरूपमिन्द्रियमेव प्रश्न विषयः तदेवाधिकृत्य व्यवहारप्रवृत्तिदर्शनात् तथाहि - वकुलादयो वृक्षविशेषाः पञ्चेन्द्रिया इव भावेन्द्रियपञ्चकविज्ञानसमन्विता अनुमानतः प्रतीयन्ते, तथापि बकुलादीनां पञ्चेन्द्रियव्यवहारो न भवति बाह्येन्द्रिय पञ्चकाभावादिति ।
७६
"
उक्तञ्च - 'पंचिंदिओ उ व्बउलो, नरोच्च सव्चविस ओवलंभाओ । हवन भण्णइ पंचिदियत्ति वज्झिदिया भावा' ॥१॥
छाया – पञ्चेन्द्रियस्तु बकुलो नर इव सर्वविषयोपलम्भात् ।
तथापि न भण्यते पञ्चेन्द्रिय इति बाह्येन्द्रियाभावात् ॥१॥
इति बाह्येन्द्रियविषयक एव प्रश्नः, द्रव्येन्द्रियमधिकृत्यैव उत्तरयति भगवान् - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'एगे फार्सिदिए पन्नत्ते, एकं स्पर्शनेन्द्रियमेव सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां प्रज्ञतं कथितमिति अष्टममिन्द्रियद्वारम् ॥
का जो ज्ञानव्यापार है वह उपयोग भावेन्द्रिय हैं । उनमें यद्यपि द्रव्यरूप और भावरूप इस - प्रकार इन्द्रिय अनेक प्रकार की होती है तो भी यहाँ बाह्यनिर्वृत्ति रूप इन्द्रिय विषय का ही प्रश्न है अतः उसोको अधिकृतकरके व्यवहार प्रवृत्ति देखी जाती है । जैसे बकुलादिवृक्ष विशेष में पञ्चेन्द्रिय प्राणी मनुष्य की तरह पांचों भावेन्द्रियो का विज्ञान अनुमान से प्रतीत होने पर भी उनमें पांच बाह्येन्द्रियो का अभाव होने से पञ्चेन्द्रियत्व का व्यवहार नहीं होता है जैसे कहा है- 'पंचिदिओ उ' इत्यादि । इसलिये यहां बाह्येन्द्रिय विषयक हो प्रश्न है । द्रव्येन्द्रिय को ही अधिकृत करके भगवान् उत्तर देते है । - " गोयमा" इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'एगे फार्सिदिए पण्णत्ते' उन सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीवो के केवल एक स्पर्शेन्द्रिय ही कही गई है यह इन्द्रियद्वार समाप्त हुआ ।
આત્માના જે જ્ઞાન વ્યાપાર છે, તે ઉપયાગ ભાવેન્દ્રિય છે, જો કે દ્રવ્યરૂપ, ભાવરૂપ આદિ પ્રકારે ઈન્દ્રિયા અનેક પ્રકારની હાય છે, પરન્તુ અહીં ા ખાદ્ઘનિવૃત્તિ રૂપ ઈન્દ્રિયના સ બંધમાં જ વાત ચાલી રહી છે, તેથી તેને જ અનુલક્ષીને વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ જોવામાં આવે છે. જેમકે અકુલાદિ વૃક્ષ વિશેષોમા પૉંચેન્દ્રિય પ્રાણી મનુષ્યની જેમ પાંચે ભાવેન્દ્રિયાનું' વિજ્ઞાન અનુમાન દ્વારા અનુભવી શકાતું હાવા છતાં પણ તેમનામાં પાંચ ખાન્દ્રિયના અભાવ હાવાથી પંચેન્દ્રિયના વ્યવહાર થતા નથી. કહ્યુ પણ છે કે "पचिदिओ उ" त्याहि, तेथी सही माहाई न्द्रियविषय न प्रश्न पूछवा माव्या छे, सेम समन्वु द्रव्येन्द्रियने ४ अनुसाक्षीने महावीर अलु उत्तर आये छे - "गोयमा !” त्याहि " गोयमा ।" हे गौतम! 'एगे फार्सिदिए पण्णत्ते" मा सूक्ष्मपृथ्वी अयि भां માત્ર એક સ્પર્શેન્દ્રિયના જ સદ્ભાવ હોય છે. ઈન્દ્રિયદ્વાર સમાપ્ત ઊંડા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ समुद्घातद्वारनिरूपणम् ७७ अथ नवमं समुद्घात द्वारमाह-'तेसि णं भंते जीवाणं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते जीवाणं कईसमुग्धाया पन्नत्ता' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खल भदन्त । जीवानां 'कइ समुग्धाया पन्नत्ता, तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त । कति-कियत्संख्यकाः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः कथिताः, तत्र समुद्घाताः सप्त भवन्ति, तथाहि-वेदनासमुद्घातः १, कषायसमुद्घातः २, मारणान्तिकसमुद्घातः ३, वैक्रियसमुद्घातः ४, तेजससमुद्घातः ५, आहारकसमुद्घातः ६, केवलिसमुद्घातश्च ७ । तत्र वेदनायाः समुद्घातो वेदनासमुद्घातः सोऽयं समुद्घातोऽसाता वेदनीयकर्माश्रयः । कषायेण-कषायोदयेन समुद्घातः कषायसमुद्घातः स च कषायचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः । मरणे भवो मारणः स चासो समुद्घातश्च मारणसमुद्घातः । वैक्रिये प्रारभ्यमाणे समुद्घातो वैक्रियसमुद्घातः स च वैक्रिय शरीरनामकर्माश्रयः । तैजसेन कारणभूतेन समुद्घातः तेजस समुद्घातः तैजसशरीरनामकर्माश्रयः । आहारके प्रारभ्यमाणे समुद्घातः आहारकसमुद्घातः सचा
(९) अब समुद्घातद्वार कहते है-"तेसि गं" इत्यादि । 'तेसि णं भंते जीवाण कइ समुद्घाया पण्णत्ता' हे भगवन् उन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के कितने समुद्घात होते है ।।
समुद्घात सात होते है जैसे-वेदनासमुद्घात १, कषायसमुद्घात, २, मारणान्तिकसमुधात ३, वैक्रियसमुद्घात ४, तेजससमुद्घात ५, आहारकसमुद्घात ६, और केवलिसमुद्घात ७। उनमें वेदना का समुद्घात वेदनासमुद्घात कहा जाता है यह समुद्घात आशाता वेदनीयकर्म के आश्रय वाला होता है ? | कपाय के उदय से जो समुद्घात होता है वह कषायसमुद्घात है, वह कषाय चारित्रमोहनीय कर्म के आश्रय से होता है २। मरण समय में होनेवाला मारणान्तिकसमुद्घात है ३। चैक्रिय के प्रारंभ होने पर जो समुद्घात होता है वह वैक्रियसमु. द्घात है, यह वैक्रिय शरीर नामकर्म के आश्रय से होता है ४। तेजस के कारण से जो समुद्घात होता है वह तैजससमुद्घात है, यह तैजस शरीर नामकर्म के आश्रय वाला होता है ५।
(९) समुद्धात दार-"तेसि णं" त्याह
प्रश्न-तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ समुद्घाया पण्णत्ता! 8 भगवन् ?" मा सूक्ष्म. પૃથ્વીકાયિક જેમાં કેટલા સમુઘાત હોય છે ?
સમુદ્રઘાત સાત પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) વેદના સમુદ્રઘાત, (૨) કષાય સમુદ્રઘાત, (3) भारति समुधात, (४) वैश्य समुद्धात, (५) तेस समुद्धात, (6) मा २१ समुधात मन (७) वसि समुद्धात.
વેદના રૂપ જે સમુદ્રઘાત છે, તેને વેદના સમુદઘાત કહે છે આ મુદ્દઘાત અશાતાવેદનીય કર્મને કારણે થાય છે કષાયના ઉદયથી જે સમુદઘાંત થાય છે, તે કષાય સમુઘાત છે કષાયચારિત્ર મોહનીય કર્મને અધીન હોય છે મરણ સમયે થનારા સમુદઘાતને ભારતિક સમુદઘાત કહે છે વૈકિયને પ્રારંભ થતા જે મુદ્દઘાત થાય છે તેને વૈક્રિય સમુદ્દઘાત કહે છે, તે વૈક્રિય શરીર નામકર્મને અધીન હોય છે તૈજસને કારણે જે સમુદ્દઘાત થાય છે, તેને તૈજસ સમુદઘાત કહે છે. તે તેજસ શરીર નામકર્મને અધીન હોય છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगम
हारकशरीरनामकर्माश्रयः। केवलिनि अन्तर्मुहूर्त भाविपरमपदे समुद्घातः केवलिसमुद्घातः । समिति एकीभावे उत् प्राबल्ये एकीभावेन प्राबल्येन घात इति समुद्घातः, केन सह एकीभावगमनम् तत्रो - च्यते वेदनादिभिः सह । यदा आत्मा वेदनादिसमुद्रघातगतो भवति तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणत एव भवति नान्यज्ञानपरिणतः । प्राबल्येन घातः कथं भवति तत्रोच्यते - वेदनादिसमुद्घातपरिणत आत्मा बहून् वेदनीयादि कर्मपुद्गलान् कालान्तरानुभवयोग्यान् उदीरणाकरणेनादाय (आकृष्य) उदयावलिकायां निक्षिप्य अनुभूयानुभूय निर्जरयति आत्मप्रदेशेभ्यः शातयति । तत्र प्रथम वेदना समुद्घात गतो जीवो वेदनीयकर्मपरमाणुपरिशातं करोति, तथाहि - वेदनाकलित आत्मा स्वप्रदे
७८
आहारक शरीर के प्रारंभ होने पर जो समुद्घात होता है वह आहारक समुद्घात है, यह आहार शरीर नामकर्म के आश्रय से होता है ६ । अन्तर्मुहूर्त में प्राप्त होने वाले परमपद मोक्षके समय जो समुद्घात होता है वह केवलिसमुद्घात है ७। सम् - एकीभाव से उत्-प्रावल्य से जो घात है वह समुद्घात कहलाता है । यह एकीभाव किसके साथ होता है, सो कहते है वेदना आदि के साथ होता है । अर्थात् आत्मा जब वेदना आदि समुद्घात को प्राप्त
है तब वह एकीभाव से केवल वेदना आदि के अनुभव ज्ञान में ही परिणत होता है किन्तु उस समय वह आत्मा अन्य अनुभव ज्ञान में परिणत नहीं होता है । प्राबल्य से घात कैसे होता है ? उसके उत्तर में कहते है -- वेदना आदि समुद्घात परिणत आत्मा बहुतर वेदनीयादिकर्मपुद्गलो जो कि आगे कालान्तर में अनुभवनीय - अनुभव में आनेवाले हैं अभी नहीं उन वेदनीयादि कर्मपुद्गलो को उदीरणाद्वारा खींच कर उदयावलिका में लाकर अनुभव करके
આહારક શરીરને પ્રારંભ થતા જે સમુદ્દાત થાય છે, તેનુ' નામ આહારક સમુદ્દાત છે, અને તે આહાર શરીર નામકર્મને આધીન હેાય છે. અંતર્મુહૂતમાં પ્રાપ્ત થનાર પરમપદ મેાક્ષને સમયે જે સમુદ્લાત થાય છે, તેને કેલિ સમુદ્દાત કહે છે
"सम्' अथ लावथी, "उत्" भ्रमणता पूर्व ? घात थाय छे, तेनुं नाभ सभु દૂધાત છે. આ એકાગ્રભાવ કૈાની સાથે થાય છે, તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—તે એકાગ્રભાવ વેદના આર્દિની સાથે થાય છે. એટલે કે આત્મા જ્યારે વેદના આદિ સમુદ્લાતથી યુક્ત થાય છે ત્યારે તે એકાગ્ર ભાવથી માત્ર. વૈદ્યના આદિના અનુભવ જ્ઞાનમાં જ પરિણત થાય છે, એટલે કે ત્યારે તે આત્મા અન્ય અનુભવ જ્ઞાનમા પરિણત થતા નથી.
પ્રખળતા પૂર્વક ઘાત કેવી રીતે થાય છે, તે હવે સમજાવવામાં આવે છે—
વેદના આદિ સમ્રુદ્ધાત પરિણત આત્મા, કાળાન્તરે અનુભવનીય (હાલમાં જેતુ વેદન કરવાનું નથી પણ અમુક કાળ વ્યતીત થયા બાદ જેનુ વેદન કરવાનુ છે એવાં) વેદનીય આદિ કર્મ પુદ્ગલાને ઉદીરણા દ્વારા ખેચીને ઉદયાવલિકામાં લાવીને તેમનુ વેદન કરીને તેમનેા ઘાત (નાશ) કરી નાખે છે-તેમને આત્મપ્રદેશેામાંથી અલગ કરી નાખે છે. તેનુ નામ જ પ્રબળતા પૂર્વકના ઘાત છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ww
प्रमेयधोतिका टीका
प्र.१ समुद्घातद्वारनिरूपणम् ७९ शानन्तानन्तकर्मपरमाणुपरिवेष्टितान् शरीराद्वहिरपि प्रक्षिपति तैश्च प्रदेशैर्वदनजघनादि छिद्राणि कर्णस्कन्धाधन्तरालानि च परिपूर्य्य आयामतो विस्तरतश्च शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्य अन्तर्मुहूत यावदवस्थितो भवति तस्मिन्नन्तर्मुहूर्तप्रमाणकाले बहूनामसातावेदनीयकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति । कषायसमुद्घातसमुद्घातः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति तथाहि-कषायोदयसमाकुल आत्मा स्वदेशान् वहिर्निक्षिप्य तैवेदनोदरादिछिद्राणि कर्णस्कन्धाधन्तरालानि च प्रUयामतो विस्तरतश्च शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्य तिष्ठति तथाभूतश्च प्रभूत
उनका घात-परिशातन कर देता है आत्मप्रदेशो से अलग कर देता है यही यहां प्राबल्य से घात करना है । अब वेदना आदि समुद्घातो का विवरण करते है-उनमें वेदनासमुद्घात में रहा जीव वेदनीय कर्मपुद्गलोका परिशातन करता है, जैसे-वेदना से करालित-व्याप्त आत्मा अनन्तानन्त कर्मपरमाणुओ से परिवेष्टित अपने प्रदेशो को शरीर से बाहर निकालता है और उन प्रदेशों से वदन जघन आदि के छिद्रो को कर्ण और स्कन्ध आदि के अन्तरालों को भर देता है । भर कर फिर वह आयाम और विस्तार से शरीर मात्र क्षेत्र को चारो ओर से व्याप्त करके एक अन्तर्मुहर्त तक अवस्थित रहता है । उस अन्तर्मुहूर्त प्रमाण काल में वह बहुत ही असातावेदनीय कर्म पुद्गलोंकी निर्जरा कर देता है। कषायसमुद्घातसे समवहत हुआ जीव कषाय नामक चारित्र मोहनीय कर्मपुद्गलों की निर्जरा करता है। जब आत्मा कषायोदय से समाकुल हो जाता है तब वह अपने आत्मप्रदेशो को शरीर से बाहर निकालता है और उन प्रदेशो से वदन एवं उदर आदि के छिद्रों को एवं कर्ण स्कन्ध मादिके अन्तरालों को भर देता है । भर कर फिर वह आयाम और विस्तार की अपेक्षा शरीर प्रमाण क्षेत्र को चारों ओर से व्याप्तकर के
હવે સૂત્રકાર વેદના આદિ સમુદઘાતનું વર્ણન કરે છે –
વેદના સમુઘાતથી યુક્ત થયેલો જીવ વેદનીય કર્મ પુદ્ગલેનું પરિશાટન કરે છેતેમને આત્મપ્રદેશમાંથી અલગ કરે છે આ ક્રિયા આ રીતે થાય છે–વેદનાથી વ્યાસ થયેલે આત્મા અનંતાનંત કર્મપુગદથી વીંટળાયેલા પિતાના પ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને તે પ્રદેશો વડે વેદન, જાંઘ આદિના છિદ્રોને તથા કર્ણ, સ્કન્ધ આદિના અંતરાલેને ભરી દે છે. ત્યાર બાદ તે આયામ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ ક્ષેત્રને ચારે તરફથી વ્યાપ્ત કરીને એક અંતમુહૂત પર્યન્ત અવસ્થિત રહે છે. તે અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણુ કાળમાં તે આત્મા ઘણું જ અસાતાદનીય કર્મયુગની નિર્જરા કરી નાખે છે.
કષાય સમુદ્રઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ કષાય નામક ચારિત્ર મેહનીય કર્મપુદગલની નિર્ભર કરે છે. જ્યારે આત્મા કષાયના ઉદયથી વ્યાપ્ત થાય છે, ત્યારે તે પોતાના આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે અને તે પ્રદેશો વડે વદન, ઉદર આદિનાં છિદ્રોને તથા કર્ણ, સ્કન્ધ આદિના અન્તરાલને ભરી દે છે. ભરી દઈને આયામ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ ક્ષેત્રને ચારે તરફ વ્યાસ કરી દઈને તે ત્યાં અવસ્થિત થઈ જાય
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
कपायकर्म पुद्गलपरिशातं करोति । एवं मरणसमुदघातगतमायुः कर्म पुलपरिशातं करोति । वैक्रियसमुद्घातगतो जीवः स्वप्रदेशान् शरीराद्वहिर्निष्कास्य शरीरविष्कम्भबाहुल्यमानमायामतः संख्येययोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति, निसृज्य यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्रलान् प्राग्वद्वान् शातयति । तैजसाहारकसमुद्रघातौ वैकियसमुद्घातवदेव ज्ञातव्यौ । नवरं तैजससमुद्घातगतो जीवः तैजसशरीरनामकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति आहारकसमुद्घातगतस्तु जीवः आहारक शरीरनामकर्मपुद्गलानां निर्जरां करोति, केवलिसमुद्घातसमुद्घातस्तु केवली सदसद्वेदनीयशुभाशुभनामोच्चनीच्चैर्गोत्रकर्मपुद्गलानां परिशातं करोति । आधा :- पट् समुद्र्द्धाताः प्रत्येकमात्र मौहूर्त्तिकाः, केवलिसमुद्घातस्तु अष्टसामयिको भवति । तदुक्तं प्रज्ञापनायाम् - वहाँ अवस्थित हो जाता है । इस स्थितिवाला बना हुआ वह जीव बहुत अधिक कषाय कर्मों की निर्जरा कर देता है । इसी प्रकार मरण समुद्घातगत जीव आयु कर्म पुद्गलों की निर्जरा करता है । वैक्रियसमुद्घात गत जीव अपने आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकालकर उन्हें शरीर की चौडाई और मोटाई प्रमाण बनाता है तथा लम्बाई में संख्यातयोजनप्रमाण दण्ड के रूप में बनाता है । बनाकर फिर वह प्राग्बद्ध यथास्थूल वैकियशरीरनामकर्म के पुद्गलों की निर्जरा करता है । तैनस और आहारक समुघात वैक्रियसमुद्घात के जैसे ही होते हैं । परन्तु - तु-तैनस समुदूधात से समवहत हुआ जीव तैजस शरीरनामकर्मके पुगलों का नाश करता है । और आहारक समुद्घात से समवहत हुआ जीव आहारक शरीरनामकर्म के पुगलो की निर्जरा करता है । तथा केवलिसमुद्घात से समवहत हुआ जीव- केवली - साता असाता वेदनीय के शुभाशुभ नामकर्म के उच्च नीच गोत्र कर्म के पुद्गलों का विनाश करता है । आदि के ६ समुद्घातों में से प्रत्येक समुद्घात का समय एक २, अन्तर्मुहूर्त्त का है । और केवलिसमुद्घात का समय आठ समय का
1
I
८०
છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં મુકાયેલા તે જીવ બહુ જ કષાય ક પુદ્ગલેાની નિર્જરા કરી નાખે છે એ જ પ્રમાણે મારણાન્તિક સમુદઘાતથી યુક્ત થયેલેા જીવ આયુક પુદગલાની નિર્જરા ી નાખે છે. વૈક્રિયસમુદ્ધાત યુક્ત છ પેાતાના આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢીને તેમને શરીરની પહેાળઇ અને જાડાઈ પ્રમાણે અનાવે છે તથા લખાઇની અપેક્ષાએ સખ્યાત ચૈાજનપ્રમાણુ દડરૂપ બનાવે છે. ત્યાર બાદ તે પૂર્વે ઉપાર્જિત કરેલાં યથા સ્થૂલ વૈક્રિયશરીર નામક નાં પુદ્ગલેાની નિરા કરે છે. તેજસ અને આહારક સમુદઘાત વૈક્રિય સમુદઘાતની જેમ જ થાય છે. પરંતુ વિશિષ્ટતા એટલી જ છે કે તૈજસ સમ્મુદઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ તેજસ શરીર નામકર્માંનાં પુદ્દગલેનેાનાશ કરે છે અને આહારક સમ્રુદ્ધાતથી યુક્ત થયેલા જીવ આહારક શરીર નામકમનાં પુદ્દગલાની નિરા કરે છે, કેવલિ સમુઘાતથી યુક્ત થયેલા જીવ (કેવળી) સાતા અસાતા વેદનીયનાં શુભાશુભ નામક્રમનાં અને ઉચ્ચ નીચ ગાત્રકમનાં પુદ્દગલાના વિનાશ કરે છે. પહેલાં છ સમુદ્દામાંના પ્રત્યેક સમુદઘાતને સમય એક એક અન્તર્મુહૂતના છે અને કેલિસમ્રુધ્ધાતના સમય
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. १ प्र. समुद्घातद्वारनिरूपणम् ४१ 'वेयणासमुग्धाए णं भंते ! कइ समइए पन्नते ? गोयमा ! भसंखेज्जसमइए अंतोमुहुत्ते एवं जाव आहारगसमुग्घाए । केवलिसमुग्धाएणं भंते ! कर समइए पन्नत्ते ? गोयमा ! अद्वसमइए पन्नत्ते' -वेदनासमुद्घातः खलु भदन्त ! कतिसामयिकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! असंख्येयसामयिकोऽन्तर्मुहूर्तः, एवं यावदाहारकसमुद्घातः । केवलिसमुद्घातः खल्लु भदन्त । कतिसामयिकः प्रज्ञप्तः । गौतम ! अष्टसामयिकः प्रज्ञप्तः इतिच्छाया ॥ एवमनेकप्रकारकसमुद्घातसंभवे सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां कतमः समुद्घात इत्याशयेन प्रश्नः कृतो गौतमेनेति पूर्वपक्षाशय इति
भगवानाह–'गोयमा ! इत्यादि 'गोयमा ! हे गौतम । 'तओ समुग्घाया पन्नत्ता' सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामाधास्त्रयः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा- 'वेयणा समुग्घाए कसायसमुग्याए मारणंतियसमुग्याए' वेदनासमुद्घातः कषायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातश्चेत्येते त्रय एव समुद्घाता भवन्तीति नवमं समुद्घातदारम् ।. है । प्रज्ञापना में ऐसा ही कहा है-"वेयणासमुग्घाए णं भंते । कइसमइए पन्नत्ते ! गोयमा । असंखेज्जसमइए अंतो मुहुत्ते एवं जाव आहारसमुग्याए केवलिसमुग्घाए णं भंते कइ समइए पन्नत्ते ? गोयमा असमइए पन्नत्ते" इस प्रकार अनेक प्रकारवाले समुद्घात के संभव होने पर सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के कितने समुद्घात होते हैं ! ऐसे आशय को लेकर ही गौतम ने यह प्रश्न किया है। ऐसा पूर्व पक्ष का आशय है।
__ इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है कि 'गोयमा' हे गौतम ! "तो समुग्घाया पन्नत्ता" सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के आदि के तीन समुद्घात होते हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से हैं-'वेयणासमुग्धाए, कसायसमुग्याए मारणंतियसमुग्धाए' वेदना समुद्घात कषायसमुद्घात, मारणान्तिकसमुद्घात । समुद्घातद्वार समाप्त । આઠ સમયનો છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે "यणासमुग्घाए णं भंते! कह समइए पपणते ? गोयमा! असंखेज्जसमइए अंतो मुहुत्ते एवं भाव आहारसमुग्घाए । केवलिसमुग्घाए णं भंते ! कइ समइए पण्णते ? गोयमा ! अट्ठसमाप पण्णत्ते"
આ પ્રકારે છ પ્રકારના જે સમુદ્દઘાને છે, તેમાંથી સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવમાં કેટલા સમુદ્દઘાતા હોય છે, તે જાણવા માટે ગૌતમ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નને ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु ४ छ -'गोयमा। तओ समुग्घाया पण्णत्ता-तंजहा'' गीतमा सूक्ष्म पृथ्वीय वामां नीय प्रमाणे समुद्धाताना १ सहसा हो छ- "वेयणासमुग्याए, कसायसमुग्याए, मारणंतियसमुग्घाए” (१) वहन समुहधात, (२) ४ायसमुहधात અને (૩) મારણતિકસમુદઘાત. સમુદઘાતદ્વાર સમાસ લો
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवाभिगमसूत्रे
(१०) गतं नवमं समुद्घातद्वारम् । अथ दशमं संज्ञिहारमाह- 'तेणं इत्यादि 'ते णं भते ! जीवा किं सन्नी असन्नी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः जीवाः खल भदन्त । किं संजिनोऽसंज्ञिनो वा, तत्र संज्ञान संज्ञा अतीतानागतवर्तमानभावस्य पर्यालोचनं सा विधते येषां ते संज्ञिनः विशिष्टस्मरणादिरूपमनोविज्ञानवन्त इत्यर्थः । यथोक्तमनोविज्ञान विकला असंज्ञिन इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, गोयमा ! हे गौतम ! 'नो सन्नी असन्नी' नो सझिन इमे जीवाः किन्तु असज्ञिनः विलक्षणमनोलब्धेरभावात्-हेतुवादोपदेशेनापि न संज्ञिनः अभिसन्धारणपूर्विकायाः करणशक्तेरभावात् । नो संज्ञिनः एतावन्मात्र कथनेनैव असंज्ञित्वसिद्धौ असंज्ञिन इति - कथन प्रतिपेधप्रधानो विधिरिति ज्ञापयितुम्, प्रति पाद्यस्य सूक्ष्मपृथिवोकायिकस्य स्वभावत एव सावद्यत्वादिति दशमं संनिद्वारम्,
"टेर
(१०) संज्ञिद्वार - 'ते णं भंते ! जीवा किं सन्नी असन्नी ' हे भदन्त ! सुक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या सज्ञी होते है या मसज्ञी होते है ? अतीत अनागत और वर्तमान भाव की 'जो पर्यालोचना है उसका नाम संज्ञा है, यह संज्ञा जिनको होती है वे सज्ञी है । विशिष्ट स्मरणादिरूप जो मनोविज्ञान है उस मनोविज्ञानवाले जो जीव है वे संज्ञी हैं । और जो इस मनोविज्ञान से विकल हैं वे असंज्ञी हैं । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा नो सन्नी असन्नी' हे गौतम । ये सज्ञी नहीं होते है किन्तु असनी होते हैं । मनोलब्धि का अभाव रहता है । हेतुवाद के उपदेश से भी संज्ञावाले नहीं होते है क्योंकि अभिसन्धारण पूर्वक कारण शक्ति का इनमें अभाव रहता है । शंका- 'नो संज्ञिनः' इतने मात्र कहने - से ही इनमें असंज्ञित्व की सिद्धि हो जाती है फिर असंज्ञिनः ऐसा कथन क्यों किया ?
क्योंकि इनमें विलक्षण
; (१०) संज्ञाद्वार - " तेणं भंते । जीवा किं सन्नी असन्नी ?"
હે ભગવન્ ! સમપૃથ્વીકાયક જીવા સજ્ઞી હોય છે, કે અસંજ્ઞી હોય છે? અતીત, અનાગત અને વર્તમાન ભાવની જે પર્યાલાચના છે, તેનું નામ સંજ્ઞા છે. આ સજ્ઞાના જેમનામાં સદ્ભાવ હોય છે તેમને સ”ની કહે છે.
વિશિષ્ટ સ્મરણાદ્વિરૂપ મનાવિજ્ઞાનવાળા જે જીવે છે, તેમને સ'ની કહે છે, અને 1 મનાવિજ્ઞાનથી રહિત જે જીવા છે, તેમને અસની કહે છે.
गौतभस्वाभीना प्रश्ननो उत्तर भापता महावीर अलु हे छे है - " गोयमा ! नो सन्नी असन्नी" हे गौतम! सूक्ष्म पृथ्वीश्रयि वा संज्ञी होता नथी, पशु तेथे मसज्ञी જ હાય છે, કારણ કે તેમનામાં વિશિષ્ટ મનેલબ્ધિના અભાવ હોય છે હેતુવાદના ઉપદેશ અનુસાર પણ તેમને સંજ્ઞાવાળા કહી શકાતા નથી, કારણ કે અભિસંધારણ પૂર્વક કરણશક્તિના તેમનામાં અભાવ હાય છે
'श'-"नो संझिनः" "संज्ञी होता नथी” मासु' ४ हेवाथी तेभनाभां असंज्ञित्व सिद्ध य लय छे, छतां पयु "भसंज्ञितः" "असंज्ञी होय छे” मा अारनु प्रथन शा भाटे यु छे ?
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. प्र. १ घेदवारनिरूपणम् ८३ (११) गतं दशम सज्ञिद्वारम् । अथैकादशं वेदद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा किं इथिवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किं स्त्रीवेदकाः पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदका वा, स्त्रिया वेदो येषांते स्त्रीवेदकाः एवं पुरुषवेदकाः नपुंसकवेदका अपि, तत्र स्त्रियाः पुरुषे अभिलाषः स्त्री वेदकः, पुरुषस्य स्त्रियामभिलाषः पुरुषवेदकः, उभयोरपि अभिलाषो नपुंसकवेदकः, इति प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । नो इथिवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसग वेयगा' नो स्त्रीवेदका नो पुरुषवेदकाः किन्तु नपुंसकवेदकाः संमूछिमजीवत्वात् , नारक संमूछिमा नपुंसकवेदका इति भगवद्वचनम् इति एकादशं वेदद्वारम् ॥११॥ ।,
उत्तर--ऐसा जो कथन किया है वह विधिप्रतिषेध प्रधान वाली बात होती है इस बात को समझाने के लिये किया है । यहाँ प्रतिपाद्य जो सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव है वह स्वभावतः हो सावधयोग वाला होता है । अतः-वह असंज्ञी ही होता है, संज्ञिद्वार समाप्त ।
(११) वेदद्वार-'ते ण भंते जीवा किं इत्थीवेयगा पुरिसवेयगा नपुंसगवेयगा' हे भदन्त । वे -सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव-क्या स्त्रीवेदवाले होते हैं या पुरुष वेदवाले होते हैं ? या नपुंसक वेदवाले होते है ? जिस वेद के उदय से पुरुष के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह स्त्री वेद है और जिस वेद के उदय से स्त्री के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह पुरुष वेद है और जिस वेद के उदय में स्त्री और पुरुष दोनो के साथ रमण करने की इच्छा होती है वह नपुंसक वेद है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है 'नो इथिवेयगा नो पुरिसवेयगा नपुंसकवेयगा' हे गौतम ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव न स्त्री वेदवाले होते है, न पुरुष वेदवाळे
ઉત્તર—એવું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે વિધિ પ્રતિષેધ પ્રધાને વાળી વાત હોય છે, તે વાતને સમજાવવા માટે કરવામાં આવ્યું છે અહી જે જીવોનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સ્વભાવઃ જ સાવદ્યોગવાળા હોય છે, તેથી તેઓ અસંજ્ઞી જ डाय छ, सशीदार सभात [१०]
(११) २६६२-"ते णं भंते ! जीवा किं इत्थीचेयगा. पुरिसवेयगा, नपुंसगवेयगा!" હે ભગવન્! સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સ્ત્રીવેદવાળા હોય છે, કે પુરુષદવાળા હોય છે, કે નપુંસક વેદવાળા હોય છે? જે વેદના ઉદયથી પુરુષની સાથે રમણ(સંજોગ) કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદવું નામ સ્ત્રીવેદ છે જે વેદના ઉદયથી સ્ત્રીની સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદનું નામ પુરષદ છે જે વેદના ઉદયથી સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેની સાથે રમણ કરવાની ઈચ્છા થાય છે, તે વેદનું નામ નપુંસક છે ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતા महावीर प्रभु छ है-"नो इत्थिवेयगा, नो पुरिसपेयगा, नपुंसकवेयगा' गीतम! તે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જી સ્ત્રીવેદવાળા પણ હોતા નથી, પુરુષ વેદવાળા પણ હોતા નથી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीवाभिगमने (१२) गतमेकादशं वेदद्वारम् । अथ द्वादशं पर्याप्निद्वारमाह-'तेसिण' इत्यादि, 'ते सिणं भंते ! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खल भदन्त । जीवानां कति पर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' चतस्रः, पर्याप्तयः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति, 'त जहा' तद्यथा-'आहारपज्जत्ती' आहारपर्याप्तिः, 'सरीरपज्जत्ती' शरीरपर्याप्तिः 'इंदियपज्जती' इन्द्रियपर्याप्तिः 'आणापाणुपज्जत्ती' आनपानपर्याप्तिः ता एताश्चतस्रः पर्याप्तयो भवन्ति ।
___ अथ पर्याप्तिद्वारान्तर्गतां पर्याप्तिविरोधिनी मपर्याप्ति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते ! जीवाणं कई अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' तेषां सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त । होते हैं, किन्तु नपुंसक वेदवाले होते हैं। क्योंकि ये सम्मूर्छिम जीव है। नारकजीव और समूछिम जन्मवाले-जीव नियम से नपुंसक वेद वाले ही होते हैं ऐसा भगवान् का आदेश है।
११ वां वेदद्वार समाप्त । '. (१२) पर्याप्तिद्वार-"तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ पज्जत्तीओ पन्नत्ताओ" हे भदन्त इन सूक्ष्मपृथ्वीकायिकजीवों के कितनी पर्याप्तियां होती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! गौतम ! 'चतारि पज्जतीओ पन्नत्ताओ" इनके चार पर्याप्तियां होती है । 'तं जहा" जो इस प्रकार से हैं- "आहारपज्जत्ती" आहारपर्याप्ति 'सरीरपज्जत्ती' शरीर पर्याप्ति "इंदियपज्जत्ती" इन्द्रियपर्याप्ति “आणपाणुपज्जत्ती" आनपान-श्वासोच्छवासपर्याप्ति । "तेसि णं भते ! जीवाणं कइ अपज्जत्तीओ पन्नताओ" हे भदन्त ! पर्याप्तिद्वार के अन्तर्गत जो पर्याप्ति विरोधिनी अपर्याप्तियां हैं वे यहां कितनी होती है ? उत्तर में પરન્ત નપુંસકદવાળા જ હોય છે, કારણ કે તેઓ સમૃછિમ જીવો છે નારક છે અને સમૂચ્છિમ જન્મવાળા જીવો નિયમથી જ નપુંસકદવાળા હોય છે, એ ભગવાનને આદેશ છે. ૧૧ મું વેદદ્વાર સમાપ્ત
(१२) पतिद्वार-"तेसिणं भंते ! जीवाण कह पजत्तीओ पन्नत्ताओ" लगवान् मा सूक्ष्म पृथ्वीय लोभ दी पर्यातिया डाय छ ? उत्तर-"गोयमा! चत्तारि पज्जत्तीओ पन्नताओ" उ गौतम! तमनामा यार पास्तिमा डाय छ, "तंजहा",२ नाये प्रमाणे थे-"आहारपज्जत्ती" (१) माडा२ पयाप्ति, "सरीरपज्जत्ती' (२) शरीर पर्याप्ति "इंदियपज्जत्ती" (3) Uन्द्रिय पारित भने "आणपाणु पज्जत्ती" (४) माना (वासा. વાસ) પર્યાપ્તિ
"प्रश्न-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ ! ७ सन् ! पयास्तिદ્વારમાં જેમને સમાવેશ થાય છે એવી પર્યાપ્તિ વિધિની અપર્યાપ્તિએ, તે સૂમપૂર્વીકાયિકમાં કેટલી હોય છે ?
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. १ पर्याप्तिहारनिरूपणम् ८५ जीवानां कति अपर्याप्तयः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा ! हे गौतम । 'चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ' चतस्रोऽपर्याप्तय. प्रज्ञप्ताः-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'आहारअपज्जत्ती जाव आणापाणु अपज्जत्ती' आहारापर्याप्ति र्यावत् आनपानापर्याप्तिः, यावत्पदेन शरीरापर्याप्तीन्द्रियापर्यात्योर्ग्रहणम्, तथाचैताश्चतस्रोऽपर्याप्त्यो, भवन्ति, इति द्वादशं पर्याप्तिद्वारम् ॥ १२ ॥ सू० ९॥
मूलम्-तेणं भंते ! जीवा किं सम्मट्ठिी मिच्छा दिट्ठी सम्मा मिच्छादिट्ठी ? गोयमा! नो सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी नो सम्मा मिच्छा दिट्ठी। ते णं भन्ते ? जीवा किं चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी ओहि दंसणी केबलदंसणी ? गोयमा ! नो चक्खुदसणी अचवखुदंसणी नो ओहीं दंसणी नो केवलदंसणी । ते णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ! नो नाणी अन्नाणी नियमा दु अन्नाणी तं जहा-मइ अन्नाणी सुय अन्नाणी य । तेणं भंते ! जीवा किं मणयोगी वयजोगी काययोगी? गोयमा ! नो मणजोगी नो वयजोगो कायजोगी । तेणं भंते ! जीवा किं सागारावउत्ता अणागारावउत्ता ? गोयमा! सागारावउत्ता वि अणागारावउत्ता वि । ते णं भंते ! जीवा किं आहारमाहरेति ? गायमा ! दव्वओ अणंतपएसाइं खेत्तओ असंखेज्जपएसो गाढाई कालओ अन्नयरसमयहिइयाई भावओ वण्णमंताई गंधमंताई प्रभु कहते हैं-हे 'गोयमा' हे गौतम ! "चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ" इनके चार अपर्याप्तियां होती है "जहा' जो इस प्रकार से है-"आहारअपज्जत्ती जाच आणापाणुअपज्जत्ती आहारापर्याप्ति यावत् आनपानापर्याप्ति, यहां यावत्पद से शरीरापर्याप्ति और इन्द्रियापर्याप्ति इन दो का ग्रहण हुआ है । १२ बारहवां पर्याप्तिद्वार समाप्त ।
उत्तर-"गोयमा !” गौतम'चत्तारि अपज्जत्तीओ पन्नत्ताओ"तभनाभा यार सपा तिमी हाय छ, "तंजहा" २ नीचे प्रमाण छ--"आहारअपज्जत्ती जाव आणापाणुअपज्जत्ती" (१) मा.२ २५५यति, (२) १२२ १५यास्ति, (3) न्द्रिय अ५यानि भने (४) શ્વાસોચ્છવાસ અપર્યાપ્તિ [બારમુ પર્યાપ્તિદ્વાર સમાપ્ત
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
रसमंताई फासताई | जाई भावओ वण्णमंताई आहारेंति ताई कि एग वण्णाई आहारेंति, दुवण्णाई आहारेंति तीवण्णाई आहारेंति चउ वण्णाई आहारेंति पंच वण्णाई आहारेंति ? गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एग वण्णाई पिदुणाई पतिवण्णाई पि चउवण्णाई पि पंच वण्णाई पि आहारेंति, विहाणमग्गणं पडच्च कालाई पि आहारेंति जाव सुकिलाई पि आहारेति । जाई वण्णओ कालाई आहारेति ताई किं एगगुणकालाई आहारैति जाव अनंतगुणकालाई आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणकालाई पि आहारेंति जाव अनंतगुणकालाई पि आहारेंति, एवं जाव सुकिल्लिई । जाई भावओ गंधमंताई आहारेति ताई किं एगगंधाई आहारैति दुर्गंधाई आहारेंति ? गोयमा ! ठाणमग्गं पडुच्च एगगंधाई पि आहारेंति दुगंधाई पि आहारेति विहाणमग्गणं पडुच्च सुभगं - धाई पि आहारेति दुम्मिगंधाई पि आहारेंति । जाईं गंधओ सुर्विभागंधाई आहारेति ताई किं एगगुणसुभिगंधाई जाव अनंतगुणसुभिगंधाई आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणसुभिगंधाई पि आहारेंति- जाव अणंतगुणसुभिगंधाईपि आहारेंति । एवं दुब्भिगंधाईपि । रसा जहा वण्णा ॥ जाईं भावओ फासमंताई आहारेंति ताई किं एगफासाई आहारेंति, जाव अट्ठफासाई आहारैति ? गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च णा एगफासाई आहारेंति नो दुफासाई आहारेंति नो तिफासाई आहारेंति चउ फासाईं आहारेंति पंच फासाई पिजाव अट्ठ फासाई पि आहारेंति, विहाण मग्गणं पडुच्च कक्खडाईं पि आहारेंति जाव लुक्खाई पि आहारेंति । जाईं फासओ कक्खडाई आहारेंति ताईं कि एगगुणकक्खडाई आहारैति जाव अनंतगुणकक्खडाईं आहारेंति ? गोयमा ! एगगुणकक्खडाई पि आहारेति जाव अनंतगुणकक्खाडाईं पि आहारेंति, एवं जाव लुक्खा
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका
प्र. १ जीवानां दृटयादिद्वारनिरूपणम् ८७
यव्वा || ताइं भंते! किं पुट्ठाई आहारेंति अपुट्ठाई आहारैति ? गोयमा पुट्ठाई आहारैति नो अपुट्ठाई आहारेति । ताई भंते ? कि ओगाढाई आहारेति अणोगाढाई आहारेति ? गोयमा ! ओगाढाई आहारेति । णो अणोगाढाईं आहारैति ? ताई भंते! किं अणंतरोगाढाई आहारैति परंपरोगाढाई अहारेति ? गोयमा ! अंतरो गाढाईं आहारेंति नो परं परोगाढाई आहेरेति । ताई भंते किं अई आहारेति बायराई आहारेंति ! गोयमा ! अणूई पि अहारेति बायराई पि अहारेति । ताई भंते! किं उड्ढ आहारैति अहे आहारेति तिरियं अहारेति ? गोयमा ! उड्डू पि आहारेति अहे वि आहारेति तिरियं पि अहारेति । ताई भंते कि आई अहारेति ! मज्झे अहारेति पज्जवसाणे अहारेंति ? गोयमा आई पि आहारेति मज्झे व आहारेंति पज्जवसाणे वि आहारेंति । ताई i ! किं सविसए आहारेंति अविसए अहारेंति ? गाँयमा ! सवि स आहारेंति नो अविसए आहारेंति । ताई भंते! किं आणु पुव्वि . आहारैति अणाणुपुवि आहारेंति ? गोयमा ! आणुपुव्वि आहारेति नो अणाणुपुव्वि आहारैति । ताइं भंते! किं तिदिसि आहारेति च दिसिं आहारैति पंच दिसं आहारैति छद्दिसिं आहारैति ? गोयमा ! निव्वघा - एणं छद्दिसि वाघायं पच्च सिय तिदिसि सिय चउद्दिस सिय पंचदिसि । उस्सण्णं कारणं पडुच्च वण्णओ कालाई नीलाई जाव सुकिलाई, गंधओ सुभिगंधाई दुभिगंधाई, रसओ तित्त जाव महुराई, फासओ कक्खड मउय जाव निद्ध लुक्खाइं ते स पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणेवि परिणामित्ता परिपालइत्ता पडसाडइत्ता परिविद्धंसत्ता अण्णे अपव्वे बण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरी ओगाढे पोगले सव्वष्णया आहारमाहारेति ॥ सू० १० ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीजीयाभिगमसूत्रे ~~~~~~~mmmmmmmmmmmmmmmmm छाया-ते खलु भदन्त ! जीवाः किं सम्यग्दृष्टयो मिथ्याप्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयः गौतम ! नो सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः नो सम्यग मिथ्यादृष्टयः । ते सलु भदन्त ! जीवा किं चक्षदर्शनिनोऽचक्षुदर्शनिनोऽवधिदर्शनिनः केवलदर्शनिनः ? गौतम ! नो चक्षुर्दनिनः अचक्षुदर्शनिनः नो अधिदर्शनिन नो केवलदर्शनिनः। ते खलु भदन्त ! जीवाः किं शानिनोऽज्ञानिनः ? गौतम ! नो शानिन अशानिनः, नियमाद्यपानिनः तद्यथामत्यमानिनः श्रुताशानिनश्च । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं मनोयोगिनो वचोयोगिनः फाययोगिन ? गौतम ! नो मनोयोगिनो, नो वचोवोगिनः, काययोगिनः । ते खलु भवन्त जीवाः किं साकारोपयुक्ताः, अनाकारोपयुक्ताः ? गौतम ! साकारोपयुक्ता अपि अनाकारो. पयुक्ता अपि । ते खलु भदन्त । जीवाः किमाहारमाहरन्ति ? गौतम ! द्रव्यतोऽनन्तप्रदेशिकानि क्षेत्रतोऽसंख्येयप्रदेशावगाढानि कालतोऽन्यतरसमयस्थितिकानि भावतो वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति । यदा भावतो वर्णवन्ति आहरन्ति तदा किम् एकवर्णानि आहरन्ति द्विवर्णानि हरन्ति विवर्णानि थाहरन्ति चतुर्वर्णानि थाहरन्ति पञ्चवर्णानि आहरन्ति ? गौतम ! स्थानमाण प्रतीत्य एकवर्णान्यपि द्विवर्णान्यपि त्रिवर्णान्यपि चतुर्वर्णान्यपि पञ्चवर्णान्याप आहरन्ति । विधानमार्गण प्रतीत्य कालान्यपि बाहरन्ति यावत् शुक्ला. न्यपि आहरन्ति । यदि वर्णतः कालान आहरन्ति नदा किम् एकगुणकालानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकालानि आहरन्ति ? गौतम ! एकगुणकालान्यपि आहरन्ति यादनन्तगुण. कालान्यपि आहरन्ति एवं यावत् शुक्लान्यपि । यदि भावतो गन्धर्वन्ति आहरन्ति तदा किमेकगन्धानि आहरन्ति द्विगन्धानि आहरन्ति १ गौतम ! स्थानमार्गण प्रतीत्य पकगन्धान्यपि आहरन्ति द्विगन्धााप आहरन्ति, विधानमार्गणं प्रतीत्य सुरभिगन्धान्यपि आहर्रान्त दुर भिगन्धान्यपि आहरन्ति । यदि गन्धतः सुरभिगन्धानि आमरन्ति तदा किम् एकगुणसुर. भिगन्धानि माहरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति ? गौतम ! एकगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति । एवं दुरभिगन्धान्यपि । रसा यथा वर्णाः यदा भावतः स्पर्शवन्ति आहरन्ति तदा किम् एक-स्पर्शानि याहरन्ति यावद्प्टस्पर्शानि अहारन्ति ? गौतम ! स्थानमार्गणं प्रतीत्य नो एकस्पर्शानि थाहरन्ति, नो द्विस्पर्शानि आहरन्ति नो त्रिस्पानि आहरन्ति चतु:स्पानि आहरन्ति पञ्चस्पर्शानि यावदष्टस्पर्शानि आहरन्ति । विधानमार्गणं प्रतीत्य कर्कशान्यपि आहरन्ति यावद्कक्षाण्यपि थाहरन्ति । यदा स्पर्शतः कर्कशानि आहरन्ति तदा किमेकगुणकर्कशानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशानि आहरन्ति एवं यावद्रक्षाणि नेतव्यानि । तानि भदन्त ! किं स्पृष्टानि आहरन्ति अस्पृष्टानि आहरन्ति ? गौतम ! स्पृष्टानि आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्ति ? तानि भदन्त ! किम् अवगाढ़ानि आहरन्ति अनवगाढानि आहरन्ति ? गौतम ! अवगाढानि आहरन्ति नो अनवगाढानि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किम् अनन्तरावगाढानि आहरन्ति परम्परावगाढानि आहरन्ति गौतम ! अनन्तरावगाढानि थाहरन्ति नो परम्परावगाढानि आहरन्ति तानि भदन्त ! किम् अनि आहरन्ति वादराणि आहरन्ति ? गौतम ! अणून्यपि आहरन्ति वादयण्यपि आहरन्ति तानि भदन्त ! किम् ऊर्चमाहरन्ति, अध आहरन्ति, तिर्यगाहरन्ति ? गौतम ! ऊर्ध्वमपि आहरन्ति अधोऽपि आहरन्ति तिर्यपि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किमादौ आहरन्ति मध्ये आदरन्ति पर्यवसाने आहरन्ति ?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीको
प्र. १ दृष्टिद्वारनिरूपणम् ८९ गौतम ! आदावपि आहरन्ति, मध्येऽपि आहरन्ति पर्यवसानेऽपि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किं सविषयाणि आहरन्ति अविषयाणि भाहरन्ति ? गौतम ! सविषयाणि आहरन्ति नो अविपयाणि आदरन्ति । तानि भदन्त ! किमानुपूर्व्या आहरन्ति अनानुपूर्व्या आहरन्ति ? गौतम आनुपूा आहरन्ति नो अनानुपूा आहरन्ति । तानि भदन्त ! कि त्रिदिशि आहरन्ति चतुर्दिशि आहरन्ति पञ्चदिशि आहरन्ति पदिशि आहरन्ति ? गौतम! नियाघातेन पदिशि आहरन्ति, व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशि स्यात् चतुर्दिशि स्यात् पञ्चदिशि । उत्सण्ण कारण प्रतीत्य वर्णतः कालानि नीलानि यावत् शुक्लानि, गन्धतः सुरभिगन्धीनि, दुरभिगन्धोनि, रसतःतिक्त यावत्मधुराणि, स्पर्शतः कर्कशमृदुकस्निग्ध रूक्षाणि। तेषां पुराणान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् विपरिणमय्य परिपाल्य परिशात्य परिविध्वस्य अन्यान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाद्य आत्मशरीररावगाढान् पुद्गलान् सर्वात्मतया अहारमाहरन्ति ।।सू० १०॥
टीका-अथ त्रयोदशं दृष्टिद्वारमाह-'ते णं भंते' । इत्यादि, 'ते णं भंते' ? जीवा कि 'सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किं सम्यग्दृष्टयः, सम्यक्-समीचीना अविपरीता दृष्टिः सर्वज्ञप्रणीतवस्तुतत्त्वविषयिणी प्रतिपत्ति र्येषां ते सम्यग्दृष्टय. किम्, अथवा-मिथ्यादृष्टयः, मिथ्या-विपरीता विपर्यस्ता दृष्टिः-प्रतिपत्ति येषां ते मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयो वा एकान्तसम्यगुरूपमिथ्या. रूपप्रतिपत्तिरहिता वा सूक्ष्मपृथिवीकायिका इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम । 'नो सम्मद्दिट्टी' सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवाः सम्यग्दृष्टयो न भवन्ति किन्तु 'मिच्छादिट्टी' मिथ्यादृष्टय इमे भवन्ति, एतेषा सास्वादनसम्यक्त्वस्यापि असंभवात् सम्य
(१३) दृष्टिद्वार - 'तेणं भंते ! जीवा किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी, हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते है-समीचीन-अविपरीत है दृष्टिसर्वज्ञ प्रणीत वस्तुतत्वविषयक प्रत्तिपत्ति जिन्हो की ऐसे होते है ? या मिथ्यादृष्टि, विपरीत है दृष्टि प्रतिपत्ति जिन्हों की ऐसे होते हैं ? या मिश्रदृष्टि होते हैं ? एकान्त सम्यग् रूप और मिध्यारूप प्रतिपत्ति से रहित होते है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा नो सम्मदिट्टी" हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक एकेन्द्रियजीव सम्यग्दृष्टि नहीं होते है 'नो सम्मामिच्छादिट्ठी' मिश्र दृष्टि नहीं होते हैं किन्तु "मिच्छादिद्वी. ये नियम से मिध्यादृष्टि ही होते है।
(१३) हरिद्वार-"ते णं भंते ! जीवा किं सम्मट्ठिी, मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिही!" ભગવન્! સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવે શું સમ્યગ દષ્ટિવાળા હોય છે, મિસ્યા દષ્ટિવાળા હોય છે, કે સમ્યમિચ્યા દષ્ટિવાળા (મિશ્રદષ્ટિ હોય છે ! સર્વજ્ઞ પ્રરૂપિત વસ્તુતત્વ વિષયક અવિપરીત સમજણથી યુક્ત જીવોને મિથ્યાદષ્ટિ કહે છે જેઓ એકાન્તત. સમ્યગ રૂપ પ્રતિપત્તિથીસમજણથી રહિત હોય છે, તેમને મિશ્રદષ્ટિ કહે છે. ___महावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा!" गौतम ! 'नो सम्मदिही' सूक्ष्म वीयि मेहेन्द्रिय व सभ्य दृष्टि पडता नथी, "नो सम्मामिच्छादिट्टी" तेमा भिष्ट पए डात नथी, परन्तु “मिच्छादिही" नियमयी मिथ्याष्टि डाय छे.
१२
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे ग्दृष्टित्वस्य प्रतिषेधः । सास्वादनसम्यक्त्ववतां सूदमपृथिवीकायिकेपूत्पादाभावात् । एते हि अतिसंक्लिष्टपरिणामवन्तो भवन्ति सास्वादनसम्यक्त्वपरिणामस्तु किश्चित् शुभो भवतीति सूक्ष्मकायिकमध्ये सास्वादनसम्यक्त्ववतामुत्पादो न भवति । किमधिकेन । तेषां निरन्तरसंक्लिष्टपरिणामसद्भावात् सम्यगमिथ्यादृष्टित्वपरिणामोऽपि नोत्पद्यते नापि सम्यग्मिध्यादृष्टिः सन् सूक्ष्मकायिकमध्ये समुत्पद्यते मिश्रदृष्ट्यवस्थायां जीवस्य कालासंभवात् , उक्तश्च- 'न सम्म मिच्छो कुणइ कालं' इति, न सम्यमिथ्यादृष्टिः सन् जीवः कालं करोति, इत्यत माह-'नो सम्म मिच्छादिहि' नो सम्यमिथ्यादृष्टयो-मिश्रदृष्टयोऽपि एते न भवन्ति, इति दृष्टिहारम् ॥
(१४) अथ चतुर्दशं दर्शनद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा कि चक्खुदसणी-अचक्रवुदसणी-ओहिंदसणी केवलदंसणी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका
तात्पर्य यह है-सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों को सास्वादनसम्यक्त्व की संभावना होने से इनके सम्यक्त्व का निषेध किया गया है, क्योंकि सास्वादन सम्यक्त्ववाले जीवों को यहां उत्पत्ति ही नहीं होती है। ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अति संकिष्ट परिणाम वाले होते हैं और सास्वादन सम्यक्त्व परिणाम कुछ शुभ होता है इसलिये सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवों में सास्वादन सम्यक्त्व वालो की उत्पत्ति नहीं होती है। अधिक क्या कहा जाय-इनके निरन्तर संक्लिष्ट परिणामो का सद्भाव होने से सम्यड्मियादृष्टिपनेका अर्थात् मिश्रदृष्टि पनेका परिणाम भी उत्पन्न नहीं होता है और न इन में पूर्वभव में सम्यड् मिथ्यादृष्टि - होता हुमा वहां से कालकर के उत्पन्न होता है । क्योकि मिश्रदृष्टि अवस्था में जीवकाल ही नहीं करता है जैसे-कहा है-"नो सम्ममिच्छो कुणइ कालं" इसलिये सूत्रकारने कहा हैं कि 'न सम्मामिच्छदिडी' सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव सम्यड्मियादृष्टि भी नहीं होते है।
दृष्टिद्वार समाप्त (१३) આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીવને સાસ્વાદન સમ્યકત્વની અસંભાવના હોવાને લીધે તેમનામાં સામ્યત્વ સ ભવી શકતું નથી તેનું કારણ એ છે કે સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વવાળા જીની સૂક્ષમપૃથ્વીકાચિકેમાં ઉત્પત્તિ જ થતી નથી, સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવે અતિ સંકિલષ્ટ પરિણામવાળા હોય છે, અને સાસ્વાદન સમ્યકત્વ પરિણામ શુભ હોય છે, તેથી સાસ્વાદન સમ્યકૃત્વવાળા જીવની ઉત્પત્તિ સૂમપૃથ્વી કાયિકામાં થતી નથી, આ બાબતમાં અધિક શું કહું ! તેમનામાં નિરન્તર સ કિલષ્ટ પરિણામને સદ્ભાવ રહેતું હોવાથી, સમ્યગ મિથ્યાદૃષ્ટિવમિશ્રદષ્ઠિત્વ પરિણામ પણ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને પૂર્વભવમાં સમ્યગુ. મિથ્યાદષ્ટિ સ પન્ન હોય એ જીવ પણ ત્યાં ઉત્પન્ન થતું નથી, કારણ કે મિશ્રદષ્ટિ अवस्थामा छ । पामती नथी ४धु ५४ छ है - 'नो सम्ममिच्छो कुणइ काल" तथा । सूत्रधारे ४ह्यु छ "नो सम्मामिच्छादिट्टी" सूक्ष्मपृथिवीजयि सभ्य મિથ્યાષ્ટિ પણ હોતું નથી, કે દષ્ટિદ્વાર સમાસ ૧૩ છે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ दर्शनद्वारनिरूपणम् ९१ खल भदन्त ! जीवाः किं चक्षुर्दर्शनिनः अथवा अचक्षुर्दशनिनः अवधिदर्शनिनो वा केवलदर्शनिनो वा ? दर्शनं नाम सामान्यविशेषोभयात्मके जीवादिपदार्थे सामान्यावबोधः तदर्शनं चतुःप्रकारकम्-चक्षुर्दशनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधिदर्शनं केवलदर्शन च, तत्र सामान्यविशेषोभयात्मके वस्तुनि चक्षुषा दर्शन रूपसामान्यपरिच्छेदश्चक्षुर्दर्शनम् । अचक्षुषा चक्षुर्वजशेषेन्द्रियमनोभिर्जनितं दर्शनमचक्षुर्दर्शनम् , अवधिरेव दर्शनम्-रूपिपदार्थविषयकं सामान्यग्रहणमवघिदर्शनम्, केवलमेव दर्शनम् -- सकलजगद्गाविवस्तुसामान्यपरिच्छेदरूपं केवलदर्शनम्तदत्र एतेषु दर्शनेषु मध्ये कतमद्दर्शन सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भवतीति प्रश्नः, भगवानाह
(१४) दर्शनद्वार "ते णं भंते । जीवा किं चक्दसणी अचक्खुदंसणी ओहिदसणी केवलदसणी" हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या चक्षुर्दर्शनवाले होते है ? या अचक्षर्दशनवाले होते है ? या अवधिदर्शनवाले होते है ? या केवल दर्शनवाले होते है ? जीवादि पदार्थ. सामान्य विशेष दोनों धर्मात्मक है सो इनका जो सामान्यात्मक बोध होता है वह दर्शन है यह दर्शन 'चक्षुर्दर्शन, अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन और केवलदर्शन' के भेद से चार प्रकार का होता है सामान्य विशेषरूप उभयधर्मात्मक वस्तु में जो चक्षुद्वारा रूपसामान्य का ग्रहण होता है वह चक्षुर्दर्शन है चक्षु इन्द्रिय के सिवाय शेष इन्द्रियो द्वारा और मनद्वारा जो सामान्य बोध होता है वह अचक्षुर्दर्शन है । रूपी पदार्थ के विषय में जो अवधिज्ञान होने के पहिले सामान्य अवलोकन होता है वह अवधिदर्शन है। सम्पूर्ण जगत् की वस्तुओं का जो सामान्य रूप से ज्ञान होता है वह केवलदर्शन है। इन चार प्रकार के दर्शनों में कौन सा दर्शन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों के होता है ऐसा यह प्रश्न है इसके
(१४) शना२ ते णं भते! जीवा किं चक्खुदंसणी, अचक्खुदंसणी, ओहिदसणी केवलदसणी ?" भगवन् ! सूक्ष्मपृथ्वीजय 04 यक्षुशनवाणी डाय छ? भयक्षुદેશનવાળો હોય છે? કે અવધિદૈશિનવાળો હોય છે ? કે કેવળર્દશનવાળો હોય છે ? જીવાદિ પદાર્થમાં સામાન્ય અને વિશેષ, આ બને ધર્મને સાવ હોય છે. તેમના વિષે જ સામાન્ય બોધ થાય છે, તેનુ નામ દશન છે, તે દશનના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર छे-(1) यक्षु शन, (२) मशिन, (3) अवधि शन, मन (४) उपस शन. सामान्य વિશેષ રૂપ બને ધર્મવાળી વસ્તુના સામાન્ય રૂપનું ચક્ષુ દ્વારા જે ગ્રહણ થાય છે, તેનું નામ ચક્ષુદર્શન છે. ચક્ષુઈન્દ્રિય સિવાયની ઈન્દ્રિયો દ્વારા અને મન દ્વારા જે સામાન્ય બોધ થાય છે, તેનું નામ અવધિદર્શન છે રૂપી પદાર્થોના વિષયમાં અવધિજ્ઞાન થયા પહેલાં જે સામાન્ય અવલોકન થાય છે, તેનું નામ અવધિદર્શન છે. આખા જગતની વસ્તુઓનું જે સામાન્ય રૂપે જ્ઞાન થાય છે તેનું નામ કેવળદશન છે. અહીં એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે આ ચારે પ્રકારનાં દર્શનેમાંથી કયાં કયાં દશનેને સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવ માં સાવ हाय छे १ । प्रश्न उत्तर मापता महावीर प्रभु ४७ छ -"गोयमा" गौतम !
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
जीवाभिगमसूत्रे 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'नो चक्खुदसणी' नो चक्षुर्दनिनः-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाश्चक्षुर्दर्शनवन्तो न भवन्ति चक्षुरिन्द्रियाभावात् , किन्तु-'अचवखुदंसणी' अचक्षुदर्शनिनः-अचक्षुर्दर्शनवन्तो भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः, अचक्षुर्दनित्वमेतेपु स्पर्शनेन्द्रियापेक्षया भवतीति । 'नो ओहिदसणी नो केवलदसणी' नो-न वा अवधिदर्शनिनो भवन्ति, नो-न वा केवलदर्शनिनो वा भवन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिकस्वभावत्वादेवेति गतं चतुर्दशं दर्शनद्वारमिति ॥१४॥
(१५) अथ पश्चदशं ज्ञानद्वारमाह-ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः किं ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'नो नाणी अन्नाणी' सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः नो ज्ञानिनो भवन्ति किन्तु अज्ञानिन एव भवन्ति इति । अनानित्वं चैतेषां मत्यज्ञानश्रुताज्ञानापेक्षया भवति, तदेव दर्शयति-'नियमा दु अन्नाणी' नियमात् द्वयनानिनउत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा ! नो चवखुदंसणी, नो ओहिदसणी नो केवल. दसणी अचक्खुदंसणी" हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव न चक्षुर्दर्शनवाले होते हैं, न अवधि दर्शनवाले होते हे और न केवलदर्शनवाले होते हैं किन्तु अचक्षदर्शनवाले होते हैं। क्योकि इनके केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय ही होती है अतः इसी अपेक्षासे इनमें अचक्षुर्दर्शन का होना कहा गया है । दर्शनद्वारसमाप्त।
(१५) ज्ञानद्वार-"ते णं भंते ! जीवा कि नाणी, अन्नाणी" भदन्त ! ये सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव क्या ज्ञानी होते है ? या अज्ञानी होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा! नो णाणी अन्नाणी "हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव ज्ञानी नहीं होते है किन्तु नियम से अज्ञानी ही होते है। इनमे अज्ञानिता मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान कि अपेक्षा से है। यही बात “नियमा दुअन्नाणी, तं जहा मइअन्नाणी मुय अन्नाणी "नो चक्खुदसणी, नो ओहिदसणी, नो केवलदसणी, अचक्खुदसणी" सूक्ष्मपृथ्वीशयि જીવે ચક્ષુર્દશનવાળા પણ હોતા નથી, અવધિ દશનવાળા પણ હોતા નથી કેવળ દશનવાળા પણ હોતા નથી પરંતુ અચક્ષુદ્ર્શનવાળા જ હોય છે. તેનું કારણ એ છે કે તે જીવેને માત્ર સ્પર્શેન્દ્રિયને જ સદભાવ હોય છે તે દૃષ્ટિએ જ તે જીવોમાં અચક્ષુદર્શનને સદ્ભાવ કહ્યો છે. ચદમ્ દશનદ્વાર સમાપ્ત છે
(१५) शानदार "ते ण भंते ! जोवा किं नाणी, अन्नाणी ?" ससवन् ! सूक्ष्मथ्वी કાયિક જીવ શું જ્ઞાની હોય છે ? કે અજ્ઞાની હોય છે ?
- महावीर प्रभुने। उत्त२-"गोयमा.! नो णाणी, अन्नाणो" गौतम ! सूक्ष्म पृथ्वीકાયિક છે જ્ઞાની હતા નથી, તેઓ નિયમથી જ અજ્ઞાની હોય છે તેમનામાં મત્યજ્ઞાન અને કૃતાજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અજ્ઞાનતા હોય છે એજ વાત નીચેના સૂત્રપાઠ દ્વારા સમજાवाम मावी छ-"नियमा दु अन्नाणी, तंजहा मइ अन्नाणी, सुयअन्नाणी" माही भति
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ शानद्वारनिरूपणम् ९३ एते भवन्ति, अज्ञानद्वयमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'मइ अन्नाणी' सुय अन्नाणी' मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति एतदपि मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं च शेष जीवबादरादिराश्यपेक्षया अत्यन्तमल्पीय इति ज्ञातव्यम् । तदुक्तम्
सर्व निकृष्टो जीवस्य दृष्ट उपयोगो हि वीरेण । सूक्ष्मनिगोदा पर्याप्तानां स च भवति विज्ञेयः ॥१॥ तस्मात्प्रभृति ज्ञानविवृद्धि दृष्टा जिनेन जीवानाम् ।। लब्धिनिमित्तैः करणैः कार्येन्द्रियवाग्मनो दृग्भिः ॥२॥ इति
गतं पञ्चदशं ज्ञानद्वारम् ॥१५॥
-
-
"इस सूत्रपाठद्वारा समझाई गई है। यहाँ मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान शेष जीव बादर आदि राशि की अपेक्षा से अत्यन्त अल्प होता है-कहा भी है
"सर्वनिकृष्टो जीवस्य दृष्टउपयोगो हि वीरेण । इत्यादि । अर्थात् भगवान्ने सबसे जघन्य अल्प उपयोग सूक्ष्मनिगोद अपर्याप्त जीवो के देखा है, इसलिये उनसे लेकर आगे आगे के जीवों के क्रमश. ज्ञान की अभिवृद्धि भगवानने देखी है वह अभिवृद्धि लब्धिनिमित्तककाय इन्द्रिय वाणी मन और दृष्टि इन करणों-साधनो को लेकर क्रमशः अधिक-अधिक होती है। जैसे -केवल कायलब्धि वालों को जितना उपयोग (सबसे अल्प) होता है उनसे कुछ अधिक अभिवृद्धि इन्द्रियलब्धिवालो को होती है। इन्द्रिय वाणी मन और दृष्टि लब्धि वालों के लिये भो क्रमशः अधिकाधिक अभिवृद्धि समझलेनी चाहिये ॥२॥
ज्ञानद्वार समाप्त ।
અજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન સિવાયના છ બાદર આદિ રાશિની અપેક્ષાએ અત્યત અલ્પ डाय छे. यु ५५ छे हैं
"सर्वनिकृष्टो जीवस्य दृष्टउपयोगो हि वीरेण" इत्यादि
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–સૂમ નિગોદ અપર્યાપ્ત જેમાં ભગવાને સૌથી અલ્પ પ્રમાણમાં ઉપયોગ લક્ષણને સદૂભાવ જે છે. ત્યાર બાદના-દીન્દ્રિય આદિજીમાં ક્રમશઃ જ્ઞાનની અભિવૃદ્ધિ ભગવાને દેખી છે. તે અભિવૃદ્ધિ લબ્લિનિમિત્તકકાય ઈન્દ્રિય, વાણી, મન, અને દૃષ્ટિ, આ કારણે (સાધન)ની અપેક્ષાએ ક્રમશઃ અધિકને અધિક હોય છે જેમકે માત્ર કાયિકલબ્ધિવાળા જેમાં સૌથી અલ્પ માત્રમાં ઉપગ લક્ષણને સદ્ભાવ હોય છે તેમના કરતાં અધિક અભિવૃદ્ધિ ઇન્દ્રિયલબ્ધિવાળામાં હોય છે, અને ઇન્દ્રિય, વાણી, મન અને દૃષ્ટિલબ્ધિવાળા જેમાં ક્રમશ વધારેને વધારે અભિવૃદ્ધિ સમજી લેવી
પંદરમું જ્ઞાનદ્વાર સમાસ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे (१६) अथ पोडशं योगद्वारमाह- ते ण भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा किं मणजोगी वयजोगी कायजोगी' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ? किं मनोयोगिनो भवन्ति अथवा वचोयोगिनो भवन्ति काययोगिनो वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम । 'णो मणजोगी' 'नो वयजोगी कायजोगी' नो मनोयोगिनः सूक्ष्मपृथिवीकायिका भवन्ति, नो-न वा वचोयोगिनो भवन्ति किन्तु काययोगिन एव केवलमेते भवन्ति, युज्यते जीवः कर्मफलोपभोगाय येन स योगः स च त्रिविधो मनोवाक्कायभेदात् तदेतेषु योगेषु मध्ये काययोगमात्रं सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां भवति न तु आद्यौ द्वौ योगो इति, गतं षोडशं योगद्वारम् ॥१६॥
(१७) अथ सप्तदशमुपयोगद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते णं भंते ? जीवा कि सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खल भदन्त । जीवाः किं साका
(१६) योगद्वार- " ते ण भंते ! जीवा किं मणजोगी, वयजोगी कायजोगी" हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या मनोयोग वाले होते हैं ? या वचोयोगवाले होते हैं ? या काययोगवाले होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है- “गोयमा" । हे गौतम ! वे "नो मणजोगी , नो वयजोगी कायजोगी" न मनोयोगवाले होते हैं न वचन योगवाले होते है किन्तु काययोगवाले ही होते हैं। कर्मफल के उपभोग करने के लिये जीव जिसके द्वारा युक्त होता है वह योग है अर्थात् मन वचन काय की जो क्रिया है उसका नाम योग है। यह योग तीन प्रकार का होता है । मनोयोग वचनयोग और काययोग। इनमें सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों को केवल काययोग ही होता है। आदि के दो योग नहीं होते। योगद्वार समाप्त ।
(१७) उपयोगद्वार-" ते ण भंते ! जीवा किं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या साकारोपयोगवाले होते है ? या अनाकारोप
(१६) योगा२–“ते ण भंते ! जीवा कि मणजोगी, वयजोगी, कायजोगी ?" ભગવાન ! આ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવે શું માગવાળા હોય છે ? કે વચનગવાળા હોય ? કે કાગવાળા હોય છે?
महावीर प्रसुनी उपयोग-"गोयमा !" उ गौतम ! नो मणजोगी, नो वयजोगी, कायजोगी" तेय! मनायोगवा पy जात नथी, क्यनयाना पडता नथी, परंतु કાગવાળા જ હોય છે કર્મફળને ઉપભેગ કરવાને માટે જીવ જેના દ્વારા યુક્ત હોય
छ, तेनु नाम या छ. मा यो त्रय प्रशारनी होय छे–(१) मनोयोग, (२) क्यनयोग અને (૩) કાયયોગ સૂફમપૃથ્વીકાયિક જીવમાં માત્ર કાયસેગને જ સદ્ભાવ હોય છે, બાકીના બે વેગને સદ્ભાવ હોતા નથી સોળમું ગદ્વાર સમાપ્ત છે
(१७) 6५योगवार-"ते ण भंते ! जीवा किं सागारोव उत्ता. अणागारोवउत्ता "ड ભગવનું ! તે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જી શું સાકારપગવાળા હોય છે ? કે અનાકારો
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपयोगद्वारनिरूपणम् ९५
रोपयुक्ताः-साकारोपयोगवन्तो भवन्ति अथवा-अनाकारोपयुक्ताः-अनाकारोपयोगवन्तो भवन्ति, उपयुज्यते कर्मफलभोगाय आत्मा येन स उपयोगः स च द्विविधः साकारोऽनाकारश्च, तत्राकारः प्रतिवस्तु प्रतिनियतो ग्रहणपरिणामः 'आगारो उ विसेसो' (आकारस्तु विशेषः) इति वचनात् , सह आकारो यस्य येन वा स साकारः-ज्ञानपश्चकमज्ञानत्रिकम् , उक्ताकाररहितोऽनाकारः, स चक्षुर्दर्शनादिको दर्शनचतुष्टयात्मकः, तदुक्तम् -
ज्ञानाज्ञाने पञ्च त्रिविकल्पे सोऽष्टधा तु साकारः ।
चक्षुरचक्षुरवधिके बल दृगविषयस्त्वनाकार इति ॥ तदेतयोरुपयोगयोमध्ये सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां क उपयोगो भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि' सूक्ष्म पृथिवीकायिकजीवाः साकारोपयुक्ताः-साकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्ति, तथाऽनाकारोपयुक्ताःयोग वाले होते है ? आत्मा का चैतन्यानुविधायी जो परिणाम है उसका नाम उपयोग है। यह उपयोग साकारोपयोग और अनाकारोपयोग के भेद से दो प्रकार का होता है । प्रतिनियत वस्तु का जो ग्रहण करने रूप व्यापार है वह साकार उपयोग है क्योंकि "आगारो उ विसेसो" आकार ही विशेष है । ऐसा सिद्धान्त का वचन है । ज्ञानोपयोग आठ प्रकार का कहा गया है-- मतिज्ञान आदि पांच ज्ञान और तीन अज्ञान, कहा भी है - "ज्ञानाज्ञाने पञ्चत्रिविकल्पे, इत्यादि । दर्शनोपयोग चार प्रकार का है। चक्षुर्दर्शन अचक्षुर्दर्शन अवधिदर्शन और केवलदर्शन यही अभिप्राय -" चक्षुरचक्षुरविधि" इस श्लोकार्ध का है । इस प्रकार जब उपयोग दो प्रकार का होता है तो फिर इनके बीच में सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवोके कौनसा उपयोग होता है ऐसा यह प्रश्न है। इसके उत्तर में प्रभु कहते है “गोयमा" ! सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि" हे પગવાળા હોય છે ? આત્માનું ચૈતન્યાનુવિધાયી જે પરિણામ છે, તેનું નામ ઉપગ छ. ते उपयोगना नाय प्रभाए मे १२ ५९छे-(१) सा१२ रुपया! मन (२) मना॥२ઉપયોગ. પ્રતિનિયત વસ્તુનું ગ્રહણ કરવા રૂપ જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) છે, તેનું નામ સાકારउपयोग छे, ४।२९ "आगारो उ विसे सो" "मा२ ४ विशेष छे" मे सिद्धान्तनु ४थन છે. જ્ઞાનપગ આઠ પ્રકારનો કહ્યો છે—મતિજ્ઞાન આદિ પાંચ જ્ઞાન રૂપ પાંચ પ્રકાર અને त्रय भज्ञान ३५ ३ ४२ ४युं ५ छ ?--"ज्ञानाशाने पञ्चत्रिविकल्पे" त्यहि
शनोपयोग यार प्रारना ह्यो छ--(१) यक्षशन, (२) अयक्षुशन (3) अवधिદર્શન અને (૪) કેવલદર્શન એજ વાત નીચેના કેલેકાર્ધમાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે-- "चक्षुरचक्षुरवधि" गौतम स्वामीना प्रश्ननु तात्पर्य से छेमे प्रा२न 6पयोगमाथा સૂક્ષમપૃથ્વીકાયિક જીમાં કયા ઉપગને સદ્ભાવ હોય છે ?
महावीर प्रभु ना सत्तर मापता ४ छ -“गोयमा!" ७ गौतम ! "सागारोवउत्ता वि अनागारोवउत्ता वि" सूक्ष्भपृथ्वीयि सा१२७५योगका ५९] डाय छ भने
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
अनाकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्तीति तत्र साकारोपयुक्ताः मत्यज्ञानश्रुताज्ञानापेक्षया, मनाकारोपयुक्तास्तु अचक्षुर्दर्शनोपयोगापेक्षयेति गतं सप्तदशमुपयोगद्वारम् ॥१७॥
(१८) अथाष्टादशमाहारद्वारमाह-'ते णं भंते' इत्यादि, 'ते ण भंते ? जीवा किं आहारमाहरेंति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः किम् माहारम्-कीदृशमाहार माहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'दव्वओ अणतपए साई द्रव्यतो-द्रव्यस्वरूपपर्यालोचनायाम् अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि आहरन्ति, अनन्तानामेव ग्रहणं भवति अन्यथा-ग्रहणासभवात् , नहि सख्यातप्रदेशात्मका असख्यातप्रदेशात्मकाः स्कन्धा जीवस्य ग्रहणप्रायोग्या भवन्तीति । 'खेत्तओ असंखेज्जपएसोगाढाई क्षेत्रतोऽसख्यातगौतम ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव साकारोपयोगवाले भी होते है और अनाकारोपयोग वाले भी होते है । इन जीवों के मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान होते है यह बात पहले कही जा चुकी है। अतः इन्हीं दो अज्ञानो की अपेक्षा से उनमें साकारोपयोग का सद्भाव कहा गया है । तथा इनमें चक्षुर्दशन होता नहीं है- अचक्षुर्दशन होता है । अतः इस अपेक्षा ये अनाकारोपयोगवाले भी होते है ॥ उपयोगद्वार समाप्त ॥
(१८) आहारद्वार-"ते णं भंते ! किं आहारमाहरेंति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कैसा आहार करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है--"गोयमा ! दवओं अणंतपएसाइं दवाइ आहारैति" वे द्रव्य की अपेक्षा अनन्तप्रदेशोवाले द्रव्यों का आहार करते है इस कथन से वे संख्यात प्रदेशोवाले या असख्यात प्रदेशोवाले द्रव्यों का आहार नहीं करते है ऐसा जानना चाहिये क्योकि जीव के ग्रहणप्रायोग्य संख्यातप्रदेशवाले स्कन्ध और असंख्यातप्रदेशवाले स्कन्ध होते है । "खेत्तो असंखेज्जपएसोगाढाई" અનાકાર ઉપયોગવાળા પણ હોય છે આ જમા મત્યજ્ઞાન (મતિ અજ્ઞાન) અને શ્રુતઅજ્ઞાન હોય છે, આ વાત તે પહેલાં કહેવામાં આવી ચુકી છે તેથી આ બે અજ્ઞાનની અપેક્ષાએ તેમનામાં સાકાર ઉપગને સદ્ભાવ કહ્યો છે. તેમનામાં ચહ્યુશન હોતું નથી, પણ અચક્ષુર્દશન હોય છે તે કારણે તેમને અનાકાર ઉપગવાળા કહેવામાં આવ્યા છે.
એ સત્તરમુ ઉપચગદ્વાર સમાપ્ત છે (१८) माहारद्वार--"ते णं भते ! जीचा कि आहरमाहरेति ?" भगवन् । सूक्ष्भपृथ्वीय वा माडा२ ४२ छ ? मडावी२ प्रभुने। उत्तर- "गोयमा! दव्वओ अणंतपएसाइ दव्वाइं आहरैति" ७ गोतम! द्रव्यनी अपेक्षा तया मनात प्रदेशका દ્રવ્યોને આહાર કરે છે આ કથન દ્વારા એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે તેઓ સંગ્યાત પ્રદેશેવાળા અથવા અસંખ્યાત પ્રદેશવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરતા નથી, કારણ કે જીવના દ્વારા ગ્રહણ કરવા યોગ્ય સંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ અને અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કન્યા डाय छे. "खेत्तो असंखेज्जपपसोगाढाई" क्षेत्रनी अपेक्षा तय! २५ ज्यात शमी
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् ९७ प्रदेशावगाढानि द्रव्याणि आहरन्ति, 'कालओ अन्नयरसमयट्ठितियाई' कालतः-कालापेक्षया अन्यतरसमयस्थितिकानि-जघन्यस्थितिकानि मध्यमस्थितिकानि उत्कृष्टस्थितिकानि द्रव्याणि आहरन्ति, स्थितिरिति आहारयोग्यस्कन्धपरिणामत्वेऽवस्थानं ज्ञातव्य मिति । 'भावओ वण्ण मंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई भावतो वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति, प्रतिपरमाण्वेकैकवर्णगन्धरसद्विस्पर्शसद्भावादिति । 'जाई भावओ वण्णमंताई आहारेंति' यानि द्रव्याणि भावतो वर्णवन्ति आहरन्ति 'ताई कि एगवण्णाई आहारेंति' तानि किं एक वर्णानि आहरन्ति, अथवा-'दुवण्णाई आहारेंति' द्विवर्णानि-द्विवर्णवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा-'तिवण्णाई आहारेंति' त्रिवर्णानि-वर्णत्रयोपेतानि द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा-'चउवपणाइं आहारेंति' चतुर्वर्णानि-वर्णचतुष्कयुक्तानि द्रव्याणि आहरन्ति, किं वा 'पंचवण्णाई आहारेंति' पश्चवर्णानि- वर्णपञ्चकोपेतानि द्रव्याणि आहरन्ति सूक्ष्मपृथिवीवीकायिका इति प्रश्नः, भगक्षेत्र की अपेक्षा असख्यात प्रदेशों में अवगाढ हुए द्रव्यों का वे आहार करते है "कालओ अन्नयरसमयहिइयाई" काल की अपेक्षा किसी एक समय की स्थितिवाले, या जघन्यस्थितिवाले, या मध्यमस्थितिवाले या उत्कृष्टस्थितिवाले द्रव्यों का वे आहार करते हैं । आहार के योग्य स्कन्धरूप परिणाम में जो अवस्थान है वह स्थिति है । "भावओ वण्णमंताई, गंधमंताई रसमंताई फासमंताई" भाव की अपेक्षा वर्णवाले गन्धवाले, रसवाले और स्पर्शवाले द्रव्यों का वे आहार करते हैं क्योंकि हर एक परमाणु में एक वर्ण, एक गन्ध, एक रस और दो स्पर्शी का सद्भाव रहा करता है "जाइं भावओ वण्णमंताई आहारेंति ताई कि एगवण्णाई आहारेंति" भावकी अपेक्षा जिन वर्णवाले द्रव्यो का वे आहार करते है वे क्या एक वर्णवाले होते है "दवण्णाई आहारेति तिवण्णाई आहारैति' या दो वर्णवाले होते हैं ? या तीन वर्णवाले होते है, या "चउवण्णाई" चार वर्णवाले है ? या "पंचवण्णाई" पांच वर्णवाले होते हैं । अर्थात् सूदमपृथिवीकायिक जीव भावकी माद (२डसा) थयेा द्रव्याना मा २ ४२ छ “कालओ अन्नयरसमयद्वितियाई" जना અપેક્ષાએ તેઓ કઈ એક સમયની સ્થિતિવાળા, અથવા જઘન્ય સ્થિતિવાળાં, અથવા મધ્યમ સ્થિતિવાળા અથવા ઉષ્ટ સ્થિતિવાળાં દ્રવ્યોનો આહાર કરે છે આહારને એગ્ય સ્કન્ય રૂ૫ परिणाममा २ ५१२थान छ, तेनु नाम स्थिति छे. 'भावो वण्णमंताइ गंधमंताइ रसमंताई फासमताई' सावनी अपेक्षा तेथे व , गवाजi, २सवाणां मने २५शवाणा દ્વાને અહિાર કરે છે, કારણ કે પ્રત્યેક પરમાણુમાં એક વર્ણ, એક ગધ, એક રસ અને બે સ્પશે સદૂભાવ રહે છે
प्रश्न-"जाई भावओ वण्णमंताई थाहारेति ताइ किं एगवण्णाइ आहारति" ભાવની અપેક્ષાએ જે વર્ણવાળાં દ્રવ્યને તેઓ આહાર કરે છે, તે શું એક વર્ણવાળાં હોય छे, "दुवण्णाई आहारति, तिवण्णाई आहारेति, चउवण्णाइ आहारति, पंचवण्णाई आहारेंति ? ३ मे युवा डाय छे ? ३ व वाणां डाय छ ? ३ २ वाज
१३
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
जीवाभिगमसूत्रे वानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाइंपि' स्थानमार्गणं प्रतीत्य एकवर्णान्यपि आहरन्ति, तिष्ठन्ति विशेषपर्यायलक्षणानि अस्मिन्नितिस्थानम्सामान्यमेकवर्ण द्विवर्णमित्यादि, तस्य सामान्यात्मकस्थानस्य मार्गणम्-अन्वेषणमिति स्थान मार्गणम् तत्प्रतीत्य-तदाश्रित्य सामान्यचिन्तामाश्रित्येत्यर्थः । एकवर्णान्यपि-एकवर्णविशिष्टान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति ते जीवा स्तथा 'दुवण्णाइंपि' द्विवर्णान्यपि-वर्णद्वयविशिष्टान्यपि आहरन्ति
आहारं कुर्वन्ति, तथा-'तिवण्णाइंपि' त्रिवर्णान्यपि-वर्णत्रयविशिष्टान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति तथा-'चउवण्णाई पि पंचवण्णाइंपि आहारेंति' चतुर्वर्णान्यपि पञ्चवर्णान्यपि द्रव्याणि स्थानमार्गणमाश्रित्याहरन्ति इति । आहियमाणानामनन्तप्रादेशिकस्कन्धानामेकवर्णत्वं द्विवर्णत्वमित्यादि कथन व्यवहारनयमतापेक्षया कथितम् , निश्चयमताऽपेक्षया अनन्तप्रादेशिकस्कन्धोअपेक्षा जिन वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते हैं सो क्या वे एक वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते है ? या दो वर्णवाले द्रव्यों का अहार करते हैं या तीन वर्णवाले द्रव्यो का वे आहार करते हे ? या चार वर्णवाले द्रव्यो का वे आहार करते हैं या पांच वर्णवाले द्रव्यो का वे आहार करते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है---"गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवण्णाइंपि” हे गौतम । वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव सामान्य चिन्तन की अपेक्षा से एकवर्णविशिष्ट द्रव्यो का भी महार करते हैं -तथा 'दुवण्णाइंपि' वर्णद्वयविशिष्ट द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं "तिवण्णाइंपि" वर्णत्रयविशिष्टद्रव्यों का भी वे आहार करते है तथा "चउवण्णाइंपि पंचवण्णाइपि आहारेंति" चार वर्णविशिष्ट एवं पांच वर्ण विशिष्ट द्रव्यो का भी वे आहार करते है। यहां माहियमाण (हरण किये जानेवाले) जो अनन्त प्रदेशो वाले द्रव्य हैं वे एक वर्णवाले दो वर्णवाले तीन હોય છે ? કે પાંચ વર્ણવાળાં હોય છે? એટલે કે સૂકમપૃથ્વીકાયિક જ ભાવની અપેક્ષાએ જે વર્ણવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે તે શું એક વર્ણવાળાં હોય છે એટલે કે તેઓ શું એક વર્ણવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે ? કે બે વર્ણવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે ? કે ત્રણ વર્ણવાળાં દ્રષ્યને આહાર કરે છે ? કે ચાર વર્ણવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે ? કે પાંચ Ratni द्रव्याने महा२४२ छ? तन सत्तर मापता महावीर प्रभु छ8-"गोयमा! ठाणमग्गणं पढच्च एगवण्णाई पि, 8 गौतम! सामान्य ष्टिय वियार ४२वामां भाव तो ते सूक्ष्मश्विाशयि ७३ मे १ वाजi यानी 4 पाडा२ रे छ, 'दुवण्णाइंपि' मे qgni द्रव्यानी ५४ मा २ ४२ छ, "तिवण्णाई पि, चउवण्णाई पि, पंचवण्णाइ पि थाहारेंति" qj ani द्रव्यानो ५४ मा २ रे , या पाणi द्रव्यानो पाय આહાર કરે છે અને પાંચ વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે. અહીં જે અનંત પ્રદેશોવાળાં આહિયમાણ (ગ્રહણ કરાતાં દ્રવ્ય છે, તેઓ એક વર્ણવાળા, બે વર્ણવાળાં, ત્રણ વર્ણવાળાં, ચાર વર્ણવાળા અથવા પાંચ વર્ણવાળાં હોય છે, આ પ્રકારનું જે કથન છે તે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् ९९ ऽल्पीयानपि पञ्चवर्ण एव भवतीति ज्ञातव्यमिति ॥ 'विहाणमग्गणं पडुच्च' विधानमार्गणं प्रतीत्य वि-विविक्तम्--इतरव्यवच्छिन्नं धानं-पोषणं स्वरूपस्य यत् तद् विधानम् , तत्प्रतीत्य-तदाश्रित्य विशेषचिन्तामाश्रित्येत्यर्थः, कृण्णो नील इत्यादि प्रतिनियतो वर्णविशेष इति यावत् तस्य मार्गणम्अन्वेषणं तत्प्रतीत्य-तदाश्रित्य कालवर्णान्यपि माहरन्तीत्यादिना अग्रिमतनेन सम्बन्धः, 'कालाई पि आहारेंति जाव सुक्किल्लाई पि आहारैति' कालवर्णान्यपि आहरन्ति यावच्छुक्लवर्णान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति-अत्र यावत्पदेन नीलरक्तपीतानां संग्रहो भवतीति । कालवर्णान्यपि इत्यादि कथनं व्यवहारनयमतापेक्षया ज्ञातव्यम् निश्चयमतानुसारेण तु पञ्चवर्णान्येव तानि द्रव्याणि भवन्तीति भावः । गौतमः पृच्छति-'जाई वण्णओ कालाई ताई कि एगगुणकालाई आहारेंति जाव अणंतगुणकालाई आहारेंति हे भदन्त । वर्णतो यानि कालानि-कृष्णानि आहवर्णवाले, चार वर्णवाले और पांच वर्णवाले होते हैं ऐसा जो कथन है वह व्यवहार नयकी अपेक्षा से है। निश्चय नयको अपेक्षा से तो जो अनन्त प्रदेशोवाला स्कन्ध होता वह अतिशय अल्प भी होता है और पांचों वर्णवाला ही होता है ऐसा जानना चाहिये। "विहाणमग्गणं पडुच्च" तथा विधानमार्गण की विशेषचिन्तन की-अपेक्षा करके-कृष्ण' नील इत्यादि प्रतिनियति वर्ण विशेष की अपेक्षा करके-सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव काले वर्णवाले द्रव्यो का भी आहार करते है यावत् शुक्लवर्ण वाले द्रव्यों का भी आहार करते है। यहां यावत् शब्द से नील रक्त-लाल और पीत इनवर्णों का ग्रहण हुआ है। "काले वर्णवाले द्रव्यों का आहार करते है। इत्यादिरूप से जो कहा गया है वह व्यवहारनय के अनुसार कहा गया है । क्योंकि निश्चयनय के अनुसार तो पांचो ही वर्णों वाले वे द्रव्य होते है ऐसा जानना चाहिये। गौतम पूछते हैं “जाइं वण्णो कालाई ताई कि एगगुणकालाई आहारति जाव अणंतगुणकालाई आहारेंति" यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ તે જે અન ત પ્રદેશેવાળે સ્કન્ધ હોય છે, તે અતિશય અલપ પણ હોય છે અને પાચે વર્ષોવાળા જ હોય छे, सेभ सभा 'विहाणमगाणं पहुच्च" तथा विधान भागनी अपेक्षाये-विशेष ચિંતનની અપેક્ષાએતો તે સૂફમપૃથ્વીક યિક જીવો ક ળા વર્ણવ ળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, નીલ વર્ણવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, લાલ વર્ણવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, પીળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે અને શુકલ વર્ણવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે. કાળા વર્ણવાળા દ્રવ્યોને આહાર કરે છે”, ઈત્યાદિ જે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે નિશ્ચય નય અનુસાર તે તે દ્રવ્ય પાંચે વર્ણનાં હોય છે, એમ સમજવું જોઈએ
गौतम स्वामीन। प्रश्न-"जाई वण्णओ कालाइ ताई किं पगगुणकालाई आहारति जाव अणंतगुणकालाई आहारेंति ?” लगवन् ! त सूक्ष्म2414 wो पनी
-
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
जीयाभिगमसूत्रे
रन्ति तानि किमेकगुणकालानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकालानि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्वित्राधारभ्यासंख्यातगुणकानीत्येतत्पर्यन्तग्रहणं भवतीति प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगगुणकालाई पि आहारेंति जाच अणंतगुणकालाई पि आहारेंति' एकगुणकालान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणकालान्यपि आहारन्ति अत्र यावत्पदेन द्विगुणकालादारभ्य असख्यातगुणकालान्तग्रहणं भवति इति । ‘एवं जाव सुकिल्लाइंपि' एव यावत् शुक्लान्यपि एकगुणनीलान्यपि आहरन्ति, एवमनन्तगुणनीलान्यपि आहरन्ति, एकगुणरक्तान्यपि आहरन्ति, यावदनन्तगुणरक्तान्यपि आहरन्ति, एकगुणपीतान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणपीतावर्ण की अपेक्षा कृष्ण वर्ण वाले द्रव्य का आहार करते हैं तो क्या वे एक गुण वाले-एक गुने काल वर्ण विशिष्ट द्रव्यो का आहार करते है ? या यावत् अनन्तगुणित काल वर्ण विशिष्ट द्रव्यों का आहार करते हैं ? यहाँ यावत् पद से 'द्वित्रि आदि गुणित कृष्ण वर्ण वाले द्रव्यों से लेकर असंख्यात गुणित कृष्ण वर्ण वाले द्रव्यों का आहार करते हैं। ऐसा पाठ गृहीत हुआ है। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं ? " गोयमा! एग गुणकालाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकालाइ पि आहारैति” हे गौतम । चे एक गुणवाले कृष्णवर्णविशिष्ट द्रव्यो का भी आहार करते हैं यावत् अनंत गुणित कृष्ण वर्ण विशिष्ट द्रव्यों का भी आहार ग्रहण करते हैं । यहाँ यावत् पद से "द्विगुण काल से लेकर असंख्यात गुण काल विशिष्ट द्रव्यों का भी वे आहार ग्रहण करते हैं" ऐसा पाठ समझाया गया है “एवं जाव मुक्किल्लाइं" इसी प्रकार से एक गुण नील से लेकर यावत् अनन्तगुण नील से युक्त द्रव्यो का भी आहार ग्रहण करते हैं एक गुणरक्त: वणे से लेकर यावत् अनन्तगुण रक्त से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार ग्रहण करते है एक गुण पीत से लेकर यावत् अनन्त गुण पीत से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं, और एक અપેક્ષાએ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોનો આહાર કરે છે, તે શું તેઓ એક ગણી કાળાપર્ણનાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે, કે બેથી લઈને દશ ગણ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે, સખ્યાત, અસંખ્યાત એને અનતગણુ કાળા વર્ણવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ?
___ महावीर प्रसुन! उत्त२-"गोयमा ! एगगुणकालाई पि आहारेंति, जाव अणंतगुण कालई पि आहारैति" ड गौतम ! तो ये गए! mari द्रव्योन। ५९ माडा२ કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું, સંખ્યાત ગણા. અસંખ્યાત ગણું અને અનંત ગણું કાળાવણુંવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે. આ રીતે અહીં એ વાત સ્પષ્ટ કરવામાં આવી छ । तया मे तटदा ! ragaini द्रव्याने। माहार पहुए ४२ छ "एवं जाव सुकिल्लाई' से प्रमाणे तय। मे थी सन मनतम नीरा द्रव्योन। 4 माहार ગ્રહણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે એક ગણા રાતાવર્ણવાળા દ્રવ્યોથી લઈને અનંત ગણા રાતાવર્ણ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०१ न्यपि आहरन्ति, एकगुणशुक्लिमान्यपि आहरन्ति यावदनन्त गुणशुक्त्रिमान्यपि आहरन्ति । 'जाई भाव गंधमंताई आहारेंति ताईं कि एगगंधाई आहारेंति- दुगंधाई आहारेंति' यानि द्रव्याणि भावतो गन्धवन्ति आहरन्ति तानि किमेकगन्धानि आहरन्ति अथवा - द्विगन्धानिगन्धद्वयविशिष्टानि आहरन्तीति प्रश्न, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'ठाण मग्गणं पडुच्च एगगंधाईपि आहारेंति दुगंधाई पि आहारेंति' स्थानमार्गणं प्रतीत्य सामान्यचिन्तामाश्रित्य एकगन्धान्यपि आहरन्ति, द्विगन्धान्यपि - गन्धद्वय विशिष्टान्यपि आहरन्तीति । एतद्व्यवहारनयमतानुसारेण कथितम् निश्चयनयमतानुसारेण सर्वस्यापि द्रव्यस्य द्विविधगन्धवत्त्वादिति । 'विहारमग्गणं पडुच्च सुम्मिगंधाई पि आहारेति दुभिगंधाई पि आहारेंति' विधानमार्गेणं प्रतीत्य - विशेष चिन्तामाश्रिय तु सुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति, तथा - दुरभिगन्धा
गुण शुक्ल से लेकर यावत् अनन्त गुण शुक्ल से युक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते है । " जइ भावओ गंधमंताई दव्बाई आहारेंति, ताई किं एगगंधाई आहारेति, दुगंधाई आहारेंति, " यदि भाव की अपेक्षा वे गंध युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एक गंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते हैं ? अथवा दो गंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है। उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा ! ठाणमग्गणं पडुच्च एगगंधाई पि आहारेंति, दुगधाई पि आहारेति " हे गौतम ! सामान्य विचार की अपेक्षा से वे एक गन्ध वाले द्रव्यों का भी आहार करते है और दो गन्ध वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं । यह कथन व्यवहारनय के मत के अनुसार है । निश्चयनय के मत के अनुसार तो समस्त ही द्रव्य दो प्रकार की गंध वाले होते है । " विहाणमग्गणं पडुच्च सुभिगंधाई पि आहारेंति, दुब्भगंधाई पि आहारेंति,” “विशेष विचार की अपेक्षा से वे सुरभिगन्धयुक्तद्रव्यों का भी आहार करते है । और दुरभिगन्धयुक्त द्रव्यों का भी वे आहार करते हैं । "ज
વાળા દ્રબ્યાને! પણ આહાર ગ્રહણ કરે છે, એજ પ્રમાણે એક ગણાથી લઈ ને અનંત ગણા પીળાવણુ વાળાં દ્રવ્યોના આહાર પણ તેએ ગ્રતુણુ કરે છે, અને એક ગણાથી લઈ ને અન તે ગણા શુકલતાવાળા દ્રવ્યોના પશુ આહાર ગ્રહણ કરે છે
गौतम स्वामीनी प्रश्न - ' जइ भावओ गधमताई दव्बाई आहारेंति, ताई किं पुगगंधाई आहारेंति, दुगधाई आहारैति ?' ले तेथे लावनी अपेक्षा गंधयुक्त द्रव्योना આહાર કરે છે, તેા શુ' તેએ એક ગંધવાળા દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ? તે એ ગધ વાળા દ્રવ્યાને આહાર કરે છે ?
महावीर अलुन! उत्तर - "गोयमा ! ठाणमग्गण पडुच्च एगगंधाई पि आहारेंति, दुगंधाई पि आहारेंति" हे गौतम ! सामान्य दृष्टिये वियारवामां आवे तो तेथे। ये ગધવાળાં દ્રવ્યોના પણ આહાર કરે છે, અને એ ગધવાળાં દ્રવ્યોના આહાર પણ કરે છે. આ કથન વ્યવહાર નયના મત અનુસાર કરવામા આવ્યું છે, નિશ્ચય નયના મતાનુસાર તે अधा द्रव्यों में अहारना गंधवानी होय हे "विाणमग्गणं पडुच्च सुभिगंधाइ पि आहारेंति, दुभिगंधाई पि अहारेंति" विशेष वियारनी दृष्टि तो तेथे सुरलि गंध वाणां (સુગંધયુક્ત) દ્રબ્યાના પણ આહાર કરે છે, અને દુરભિગ ધવાળાં (દુગ ધયુક્ત) દ્રબ્યાના પણ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
जीवाभिगमसूत्रे
न्यपि द्रव्याणि आहरन्तीति 'जाई गंधओ सुभिगंधाई आहारेंति ताई किं एगगुणसुभिगंधाई आहारेंति जान अनंतगुणसुभिगंधाई आहारेंति' यानि गन्धतः सुरभिगंधानि तानि किमेकगुणसुरभिगन्धानि आहरन्ति यावत् अनन्तगुण सुरभिगन्धानि आहरन्ति अत्र यावत्पदेन एकगुणसुरभिगन्धादारभ्य असख्यात गुणसुरभिगन्धपर्यन्तस्य सग्रहो भवति, इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! हे गौतम ' एगगुणसुभिगंधाई पि आहारेंति अनंत गुणसुगंधाई पि आहारेंति' एगगुणसुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणसुरभिगन्धान्यपि द्रव्याणि आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवाः, अत्र यावत्पदेन द्विगुणसुरभिगन्धादारभ्य असख्यातगुण सुरभिगन्धान्तस्य सग्रहो भवतीति । ' एवं दुरभिगंधाई पि' एव सुरभिगन्धप्रकरणे यथा कथितं तथैव दुरभिगन्धमाश्रित्यापि वक्तव्यम्, तथाहि--यदि गन्धतो गंधओ सुभगंधाई आहारेंति, ताई कि एगगुणसुभगंधाई आहारेति, जाव अणंगुणसुव्भिगंधाई आहारेंति, " यदि वे गंध की अपेक्षा सुरभिगंध युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एकगुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है या यावत् अनन्त गुण सुरभि गंध से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं ? यहाँ यावत्पद से एकगुण सुरभिगन्ध से लेकर असंख्यातगुण सुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यों का आहार करते है । ऐसा पाठ गृहीत हुआ है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा ! गुणसुभिगंधाइ पि आहारेंति, जाव अनंतगुणसुभिगंधाई पि आहारेति," "हे गौतम ! वे एकगुण सुरभिगंध वाले द्रव्यों का भी आहार करते है और यावत् अनन्त गुण सुरभिगधवाले द्रव्यों का भी आहार ग्रहण करते है । यहाँ यावत्पद से " द्विगुण सुरभिगंध से लेकर असंख्यातगुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का आहार ग्रहण करते हैं | ऐसा पाठ संगृहीत हुआ है " एवं दुभिगंधाई पि " सुरभिगंध के प्रकरण आहार १रे छे, गौतम स्वामीना प्रश्न "नइ गंधओ सुविभगधाइ आहारेंति, ताई कि पगगुणसुभिगंधा आहारैति, जाव अणतगुणसुभिगधाइ आहारेति" ले तेथेो गधनी અપેક્ષાએ સુરભિગ ધવાળાં ચેના આહાર કરે છે તે શુ તેઓ એક ગણી ગધવાળા સુરભિગ ધવાળાં દ્રબ્યાના આહાર કરે છે, કે બેથી લઈને દસ ગણી, સખ્યાત ગણી, અસખ્યાત ગણી, કે અનંત ગણી સુરભિગ ધવાળાં દ્રવ્યાના આહાર કરે છે ?
2
एग
महावीर अलुतो उत्तर- " गोयमा ! पगगुणसुभिगंधाइ पि आहारैति, जाव अणंतगुण सुष्भिगधाई पि आहारे ति" हे गौतभा तेथेो मे गणी सुरलिगं धवानां द्रव्याना पालु આહાર કરે છે, એથી લઈ ને દસ ગણી સુરભિગ ધવાળા દ્રબ્યાના પશુ આહાર કરે છે, સખ્યાત ગણી સુરભિગ ંધવાળાં દ્રવ્યેાના પણ આહાર કરે છે, અસખ્યાત ગણી સુરભિવાળાં દ્રવ્યાના પશુ આહારે કરે છે અને અનત ગણી સુરભિવાળાં દ્રવ્યાને પણ આહાર કરે છે. વં दुभिगधाइ पि" मेवुन थन हुरलिगं धवानां द्रव्योना विषे या समल सेवु भेटते है
"
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०३ दुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति तानि किमेकगुणदुरभिगन्धान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणदुरभिगधान्यपि आहरन्तीति भावः । 'रसा जहा वण्णा' रसा यथा वर्णा', वर्णवदेव रसेऽपि सर्वा वक्तव्यता भणिनव्या । तथाहि-हे भदन्त ? यानि भावतो रमवन्ति आहरन्ति तानि किम् एक रसानि आहरन्ति यावत्पञ्चरसानि आहरन्ति, गौतम ? स्थानमार्गणं प्रतीत्य एक रसान्यपि द्विरसाम्यपि यावत्पञ्चरसान्यपि आहरन्ति विधानमार्गण प्रतीत्य तिक्तान्यपि मधुरादीन्यपि आहमे जैसा कहा गया है वैसा ही कथन इस दुरभिगंध को आश्रित करके भी कहलेना चाहिये। यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव गन्ध की अपेक्षा दुरभिगन्ध वाले द्रव्यो का ग्रहण करते है तो क्या वे एक गुण वाले दुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यो का आहार करते है ? या यावत् अनन्तगुणवाले दुरभिगन्ध से युक्त द्रव्यो का आहार करते है ? तो इस सम्बन्ध में प्रभु कहते है हे गौतम । वे एक गुण वाले दुरभिगंध से युक्त द्रव्यो का भी आहार करते है । यहां पर भी यावत् शब्द से "द्विगुण सुरभि गंध से लेकर असंख्यात गुण सुरभिगंध से युक्त द्रव्यों का वे आहार करते हैं,, ऐसा पाठ सगृहीत हुआ है "रसा जहा वण्णा" वर्ण के सवन्ध में जैसी वक्तव्यता कही गई है वैसी ही वक्तव्यता रस के सबन्ध में भी कहलेनी चाहिए जैसे हे भदन्त ! यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव भाव की अपेक्षा रस विशिष्ट द्रव्यो का आहार करते हैं तो क्या वे एक रस वाले द्रव्यो का आहार करते है या यावत् पांच रस वाले द्रव्यों का आहार करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! सामान्यतया विचार करने की अपेक्षा से तो वे एक रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं और दो रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते है तीन रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते है, જો તેઓ દુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યોને આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે શુ એક ગણી દુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યને આહાર ગ્રહણ કરે છે, કે બે થી લઈને અનંત પર્યત દુરભિગધવાળાં દ્રિસ્થાને આહાર ગ્રહણ કરે છે ?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ ! તેઓ એક ગણી દરભિગ ધવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણી દુરભિગંધવાળા દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, સંખ્યાત અસંખ્યાત, અને અનંત ગણી દુરભિગંધવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર ગ્રહણ કરે छे. 'रसा जहा वण्णा" वर्णन समयमा र ४थन ४२वामा माव्यु छे, मे ४ ४थन રસના વિષયમાં પણ સમજી લેવુ રસના વિષયમાં આ પ્રકારના પ્રશ્નોત્તરો બનશે ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન-હે ભગવાન ! જે તે સૂમ પૃથ્વીકાયિક જીવે ભાવની અપેક્ષાએ રસયુક્ત દ્રવ્યને આહાર કરતા હોય, તે શું તેઓ એક રસવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે, કે બે રસવાળાં, કે ત્રણ રસવાળાં, કે ચાર રસવાળાં, કે પાંચ રસવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરે છે?
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–હે ગૌતમ ! તેઓ સામાન્ય દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે, તે એક રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, બે રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, ત્રણ રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, ચાર રસવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે અને
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
जीवाभिगमसूत्रे
-
रन्ति, हे भदन्त ? यानि तिक्तादीनि माहरन्ति तानि किम् एकगुणतिक्तादीनि यावदनन्तगुणतिक्तादीनि आदिपदेन कटुकपायाम्लमधुररसेप्वपि ज्ञातव्यम् इति । 'जाई भावो फासमंताई आहारेति ताई कि एगफासाई आहारेंति जाव अट्ठफासाई आहारंति' हे भदन्त ? यदा सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा', यानि भावतः स्पर्शवन्ति द्रव्याणि आहरन्ति तानि किम् एकस्प ििन आहरन्ति यावदप्टस्पर्शानि माहरन्तीति प्रश्नः, भगबानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा ! चार रस वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं और पांच रस वाले द्रव्यों का भी आहार करते हैं। तथा-जब विशेप की अपेक्षा से विचार किया जाता है तो तिक्त रस वाले द्रव्यो का भी वे आहार करते है , कटु रस वाले कपाय रस वाले अम्ल-खट्टे रस वाले और मधुर रस वाले द्रव्यों का भी वे आहार करते है। हे भदन्त जिन तिक्ताटि रस विशिष्ट व्यों का वे आहार करते हैं वे द्रव्य क्या एक गुण तिक्तादि रस वाले होते हैं या यावत् अनन्त गुण तिक्त और रसवाले होते है ? तो इस सम्बन्ध में जैसा उत्तर एक गुण कृष्ण आदि वर्ण वाले आहार के प्रकरण में दिया गया है वैसा ही वह सब कथन यहां पर भी समझलेना चाहिए इसी प्रकार प्र’न और उत्तर एक गुण कटु रम आदिरसो वाले आहार के सम्बन्ध में जान लेना चाहिए । "जाई भावो फासमंताई आहारेंति, ताई किं एगफासाई जाव अट्टफासाइ” हे भदन्त ! जब सूक्ष्म पृथिवीकायिक जीव भाव की अपेक्षा जिन स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार ग्रहण करते है वे क्या एक स्पर्श वाले होते है या यावत् आठ स्पर्श वाले होते है । उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! પાંચ રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે જે વિશેષની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામા આવે, તે તેઓ તિત (તીખા) રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, કટુ (કડવા) રસવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, કષાય (તરા) રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે, ખાટા રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે અને મધુર રસવાળાં દ્રવ્યને પણ આહાર કરે છે
ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન હે ભગવન ! જે તિકતાદિ રસયુક્ત દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શુ એક ગણ તિક્ત આદિ રસયુક્ત હોય છે, કે બેથી લઈને અનંત ગણાં તિક્તાદિ રસ યુકત હોય છે ?
મહાવીર પ્રભુના ઉત્તર–એક ગણી કાળાશ આદિ વર્ણવાળા આહારના સંબ ધમાં જે ઉત્તર આપવામાં આવ્યો છે, એ જ ઉત્તર તિકતાદિ રસના વિષયમાં પણ સમજી લે જોઈએ. એટલે કે તેઓ એક ગણીથી લઈને અનંત ગણુ તિકતા, કટુતા, કષાયતા, ખટાશ અને મધુરતાવાળા દ્રવ્યોને આહાર કરે છે.
गौतम स्वाभीनी प्रश्न-'जाइं भावओ फासमंताह आहारैति, ताइ कि पगफासाई जाव अट्ट फासाइ !" भगवन् ! सूक्ष्म पृथ्वीजयि व मापनी मापेक्षाये २५०વાળાં દ્રવ્યોને આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એક સ્પેશવાળાં હોય છે, કે બેથી લઈને આઠ પર્વતના સ્પશેવાળાં હોય છે ?
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०५ हे गौतम ? 'ठाणमग्गणं पडुच्च' स्थानमार्गणं प्रतीत्य-सामान्यचिन्तामाश्रित्य 'नो एगफासाई आहारेंति नो दुफासाइं आहारेंति नो तिफासाई आहारेंति' नो एकस्पर्शविशिष्टद्रव्याणि आहरन्ति, नो - नवा द्विस्पर्शयुक्तद्रव्याणि आहरन्ति, न वा त्रिस्पर्शयुक्तद्रव्याणि आहरन्ति किन्तु 'चउफासाई पि आहारेंति, पंचफासाई पि आहारेंति जाव अहफासाई पि आहारेंति' चतुः स्पर्शान्यपि आहरन्ति, पञ्चस्पर्शयुक्तद्रव्याण्यपि आहरन्ति, यावदष्टस्पर्शयुक्तान्यपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन षट्सप्तमयो ग्रहणं भवति, 'विहाणमग्गरं पड्डच्च कक्खडाई पि आहारेंति' विधानमार्गणं प्रतीत्य तु कर्कशान्यपि आहरन्ति 'जाव लुक्खाई पि आहारेंति' यावद् रूक्षाण्यपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन मृदुगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धाना सग्रहो भवति, इति भावः । ठाणसग्गणं पडुच्च', सामान्य विचार की अपेक्षा तो वे "नो एगफासाइं आहारेति नो दुफासाई आहारे ति, नो तिफासाईआहारेति" हे गौतम ! न एक स्पर्श वाले होते है न दो स्पर्श वाले होते हैं और न तीन स्पर्श वाले होते है अर्थात् वे न एक स्पर्श से युक्त द्रव्यों का आहार करते है न दो स्पर्शी से युक्त द्रव्यो का आहार करते है और न तीन स्पर्शी से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं, किन्तु "चउफासाई पि अहारेंति पंच फासाई पि आहारति जाव अट्ठफासाई पि अहारेंति" वे चार स्पों से युक्त द्रव्यो का आहार करते हैं पांच स्पशी से युक्त द्रव्यों का भी आहार करते है यावत् माठ स्पर्शों से युक्त द्रव्यो का भी आहार करते है। यहां यावत्पदसे "छह स्पर्शो से एवं सात स्पर्शों से युक्त द्रव्यों का आहार करते हैं" ऐसा कहा गया है। "विहाणमग्गण पडुच्च कक्खडाई पि आहारेंति' विधान मार्गणा को आश्रित करके कर्कशस्पर्श वाले पुद्गलों का भी वे आहार करते है "जाव लुक्खाई पि आहारेंति" यावत् रूक्षस्पर्शवाले पुद्गलों का भी आहार करते हैं । यहां यावत्पद से मृदु गुरु लघु शीत, उष्ण और
महावीर प्रसुना उत्तर-"गोयमा ! ठाणमग्गण पुडच्च' सामान्य वियानी अपेक्षा तो तेयो “नो पगफासाइ आहारैति, नो दुफासाई आहारेंति, नो तिफासाई आहारेति" मे २५शवाजi ५ तi नथी, मे २५शवाणां प तi नथी, ३ २५शवाजi પણ હોતાં નથી, એટલે કે તેઓ એક, બે અથવા ત્રણ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને આહાર કરતા नथी, परंतु "चउफासाइ पि आहारेंति, पंच फासाइपि आहारेति, जाव अट्ठ फासाई पि आहारैति" तमो या२ २५i द्रव्योनी पY माडा२ ४२ छ, पांय २५i દ્રવ્યોનો પણ કરે છે, છ સ્પર્શેવાળાં દ્રવ્યોને આહાર પણ કરે છે, સાત સ્પર્શીવાળાં દ્રવ્યોને ५९ मा२ ४२ छे भने २मा स्पा द्रव्योनी पाय माडा२ ४२ छे "विहाणमग्गणं पडच्च फक्खडाइ पि आहारैति" विशेष दृष्टि विया२ ४२वामा माये, तो तो ४४२ २५शवाजi पुरानी माहा२ ५९ ४२ छ, “जाव लुक्खाई पि आहारेंति" भृढ २५शqni, ગુરુ સ્પર્શવાળાં, લઘુસ્પર્શવાળાં, શીત સ્પર્શવાળાં, ઉષ્ણ સ્પશવાળાં, સ્નિગ્ધ સ્પશવાળાં અને રૂક્ષ સ્પર્શવાળાં પુલને આહાર પણ કરે છે.
१४
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
जीवाभिगम 'जाई फासओ कक्खडाई आहारेंति ताई कि एगगुणकक्खडाई आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारेंति' हे भदन्त ! यानि स्पर्शतः कर्कशानि आहरन्ति तानि किम् एकगुण कर्कशानि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशानि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्विगुणकर्कशादारभ्य असख्यातगुणकर्कशपर्यन्तानां संग्रहो भवति इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'एगगुणकक्खडाइं पि आहारेति जाव अणंतगुणकक्खडाई पि
आहारेंति' एकगुणकर्कशान्यपि आहरन्ति यावदनन्तगुणकर्कशान्यपि आहरन्ति, अत्र यावत्पदेन द्विगुणकर्कशादारभ्यासख्यातगुणकर्कशान्तानां सग्रहो भवतीत्युत्तरम् , 'एवं जाव लुक्खा नेयवा' एवम्-कर्कशवदेव यावद्रूक्षाण्यपि ज्ञातव्यानि, अत्र यावत्पदेन मृद्गुरुलघुशीतोष्णस्निर धानां स्निग्ध इन स्पर्शी का ग्रहण हुआ है । जाई फासओ कक्खडाई आहारति ताई कि एग. गुणकक्खडाई आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारेंति" यदि वे स्पर्श की अपेक्षा कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार करते हैं तो क्या एक गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का माहार करते है या यावत् अनन्तगुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यो का आहार करते हैं ? यावत् पद से द्विगुण कर्कश स्पर्श से लेकर असंख्यात गुणकर्कश स्पर्ग तक का ग्रहण हुआ है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं । “गोयमा एगगुणकक्खडाई पि आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाइ पि आहारेति' हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव एक गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का भी आहार करते हैं यावत् अनन्त गुण कर्कश स्पर्श वाले द्रव्यों का भी माहार करते हैं। यहां यावत्पद से द्विगुण कर्कश स्पर्श से लेकर असंख्यात गुण कर्कश स्पर्श से युक्त द्रव्यों का ग्रहण हुआ है। 'एवं जाव लुक्खा नेयवा' कर्कश स्पर्श के जैसे ही यावत् रूक्ष स्पर्श का भी कथन कर लेना चाहिये । यहां यावत्पद से मृदु गुरु लघु, गीत, उष्ण, स्निग्ध इन स्पर्शी का संग्रह हुआ है । स्पर्श की अपेक्षा
गौतम स्वामीना प्रश्न-'जाइ फासओ कक्खडाई आहारेंति, ताई कि एगगुणकक्वडाई थाहाति, जाव अणंतगुणकक्खडाई आहारति ?' २५शनी अपेक्षाये ४४० २५શવાળા જે દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એક ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળા હોય છે, કે બેથી લઈને અન ત ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળાં હોય છે ?
भाडावीर प्रभुना उत्त२-"गोयमा ! एगगुणकवलडाई पि आहारेंति, जाव अणंतगुणफक्खडाइ पि आहारैति" गौतम ! सूक्ष्म पृथ्वीय ! ये ग ४४२२५शवाजi દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, સંખ્યાત ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, અસંખ્યાત ગણાં કર્કશ પશિવાળાં દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે અને અનંત ગણું કર્કશ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને ५ मा ५२ ४२ छे "पव जाव लुक्खा नेयव्या"४२२५श नारे ४थन भूड, गुरुधु शीत, ઉષ્ણ, સિનગ્ધ અને રક્ષ સ્પશેના વિષયમાં પણ સમજી લેવું જેમ કે પ્રશ્ન-સ્પશની અપે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०७ संग्रहो भवति, हे भदन्त ? यानि स्पर्शतः मृदूनि आहरन्ति तानि किम् एकगुणमृदूनि यावदनन्तगुणमृदूनि आहरन्ति हे गौतम ! एकगुणमृदून्यपि आहरन्ति, यावदनन्तगुणमृदून्यपि आहरन्ति, एवं गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षेष्वपि ज्ञातव्यमिति । 'ताई भंते ! किं पुट्ठाई आहारेंति अपुट्ठाई आहारेंति' हे भदन्त ? यानि पूर्वोक्तानि एकगुणकर्कशादीनि यावत्-अनन्तगुणकर्कशादीनि चाहरन्ति सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तानि किं स्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शविषयाणि आहरन्ति अथवा अस्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शाविषयाणि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'पुढाई आहारेंति नो अपुट्ठाई आहारेंति' स्पृष्टानि आत्मप्रदेशस्पर्शविषयाण्येव
जिन एक मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का वे आहार करते है तो क्या वे एक गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का आहार करते हैं ? या यावत् अनन्त गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यों का माहार करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! वे एक गुण मृदु स्पर्श वाले द्रव्यो का भी आहार करते हैं यावत् अनन्तगुणित मृदु स्पर्शवाले द्रव्यो का भी वे आहार करते हैं। इसी प्रकार गुरु लघु शीत उष्ण स्निग्ध रूक्ष स्पर्शी में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । हे भदन्त ! यदि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव पूर्वोक्त एक गुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यों को यावत् अनन्त गुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यों को आहार रूप से ग्रहण करते हैं तो "ताई भंते कि पुट्ठाई आहारेंति अपुट्ठाई आहारेंति" हे भदन्त ! पूर्वोक्त वे क्या उनके आत्मप्रदेशों से स्पृष्ट होते हैं तब वे उन्हें आहार रूप से ग्रहण करते है ? या वे उनके आत्मप्रदेशो से स्पृष्ट नहीं होते है तब उन्हे वे आहार रूप से ग्रहण करते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-गोयमा ! पुट्ठाई आहारेंति नो अपुट्ठाई आहारैति' हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव जिन एक
ક્ષાએ જે એક મૃદુ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યોને તેઓ આહાર કરે છે, તે દ્રવ્યો શું એકગણું મૃદુ સ્પર્શવાળાં હોય છે, કે બેથી લઈને અનંત ગણ મૃદુ સ્પર્શવાળાં હોય છે? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તેઓ એક ગણું મૃદુ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને આહાર પણ કરે છે, બેથી લઈને દસ ગણું મૃદુ સ્પશવાળાં દ્રવ્યોને પણ અંહાર કરે છે અને અસંખ્યાત અને અનંત મૃદુ સ્પશવાળા દ્રવ્યોને પણ આહાર કરે છે, એવું જે કથન ગુરૂ, લઘુ, શીત, ઉણુ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ સ્પર્શેના વિષે પણ સમજી લેવું ગૌતમ સ્વામીને પ્રશ્ન–હે ભગવન ! જે તે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જી એક ગણાથી લઈને અનંત ગણું કર્કશાદિ સ્પર્શવાળા द्र०याने माडा२ ३१ अड ४रे थे, तो "ताई भंते ! किं पुट्ठाइ आहारेंति, आपुट्ठाई आहारेति ?” * न्यारे ते द्रव्यो तमना मात्मप्रश। माथे २८ जाय, त्यारे तसा भने આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે ? કે જ્યારે તે દ્રવ્યો તેમના આત્મપ્રદેશે સાથે સ્કૃષ્ટ ન હોય, ત્યારે તેમને આહાર રૂપે કરે છે ?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
श्रीजीवाभिगमसूत्र आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्तीति । आत्मप्रदेशैः संस्पर्शनम् आत्मप्रदेशावगाढक्षेत्रावहिरपि संभवती यतः पुन. प्रश्नयन्नाह-'ताई भंते ? ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहारेति' यानि भदन्त : स्पृष्टानि आहरन्ति तानि किम् अवगाढानि-आत्मप्रदेशैः सहकक्षेत्रावस्थायीनि अथवा अनवगाढानि आत्मप्रदेशक्षेत्राद बहिरवस्थितानि आहरन्तीति प्रश्न , भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : ओगाढाई आहारेंति नो अणोगाढाई आहारेति' अवगा ढानि आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका. नो-न तु अनवगाढानि आत्मप्रदेशावगाहक्षेत्राद , चहिरवस्थितानि आहरन्तीति । 'ताई भंते ! कि अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेंति' यानि भदन्त ? द्रव्याणि अवगाढानि आहरन्ति, तानि किम अनन्तरावगाढानि आहगुणित कर्कशादि स्पर्ण वाले या यावत् अनन्तगुणित कर्कशादि स्पर्श वाले द्रव्यो का आहार करते हैं वे एक गुणित कर्कशादिस्पर्शवाले द्रव्य या यावत् अनन्त गुणित कर्कशादि स्पर्शवाले द्रव्य उनके आत्मप्रदेशों से स्पृष्ट होते है अस्पृष्ट नहीं होते हैं "ताई भंते ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहरति' हे भदन्त ! जो आत्मप्रदेशों के साथ संस्पृष्ट होते है उनका रहना आत्मप्रदेशावगाढ क्षेत्र से बाहर भी संभवित हो सकता है अतः इस सूत्र द्वारा गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि हे भदन्त । जो कर्कशादिस्पर्शवाले द्रव्य स्पृष्ट होते है और उनका वे आहार करते हैं तो क्या वे द्रव्य आत्मप्रदेशों के साथ एक क्षेत्रावस्थायी रूप से अवगाढ होते हैं ? अथवा-आत्मप्रदेशावगाही क्षेत्र से बाहर अवस्थित होते है : उत्तर में प्रभु कहते है ‘गोयमा ओगाढाई आहारेंति णो अणोगाढाइ आहारैति" हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव पूर्वोक्त विशेषणवाले अवगाढ द्रव्यों का ही आहार करते हैं अनवगाढ द्रव्यों का आहार नहीं करते है । "ताई कि
तेने उत्तर भापता महावीर प्रमु ४ छ ‘गोयमा पुट्ठाई आहारेंनि, मो अपुट्ठाई आहारति" हे गौतम । ते सूक्ष्म पृथ्वीजयि ७२ ४ शुशित शाह २५i અથવા બેથી લઈને અનંત ગુણિત કર્કશાદિ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યને આહાર કરે છે, તે એક ગુણિતથી લઈને અનંત ગુણિત પર્યતના કર્કશાદિ સ્પર્શવાળાં દ્રવ્યો તેમના અને ત્મપ્રદેશની સાથે પૃટ હોય છે, અસ્પષ્ટ હોતાં નથી જે દ્રવ્યો આત્મપ્રદેશોની સાથે સંસ્કૃષ્ટ હોય છે, તેમનું રહેવાનું સ્થાન આત્મપ્રદેશાવગાઢ શ્રેત્રની બહાર પણ સંભવી શકે છે. તેથી હવે गौतम स्वामी महावीर प्रभुने सेवा प्रश्न पूछे छे -"ताई भंते ! योगाढाई आहारेति'' यणोगाढाई मादरेति' गवन् ! शाहि-५ वाजiदव्यो स्पृ हाय छे तमंना तमा જે આહાર કરે છે, તે શું તે દ્રવ્યો આત્મપ્રદેશોની સાથે એક ક્ષેત્રાવસ્થાયી રૂપે અવગાઢ આત્મપ્રદેશાવગાહી દરની બહાર અવસ્થિત (રહેલાં) હોય છે ?
तन। उत्तर आता महावीर प्रभु छे -"गोयमा ! ओगाढाइ आहारेंति, णो अणोगाढा थाहारैति' हे गोलभ ! ते सक्ष्म पृथ्वीनायि ४ पूर्वोकृत विशेष वाणां અવગાઢ દ્રવ્યોને જ આહાર કરે છે, અનવગાઢ દ્રવ્યોને આહાર કરતા નથી. ગૌતમ સ્વ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारनिरूपणम् १०९ रन्ति, परम्पराव गाढानि आहारन्ति अयमर्थः-येषु आत्मप्रदेशेषु यानि द्रव्याणि अव्यवधानेनावगाढानि-स्थितानि तरात्मप्रदेश स्तान्येव द्रव्याणि आहरन्ति, अथवा-परम्परावगाढानि-एक द्वित्राद्यात्मप्रदेशै र्व्यवहितान्यपि द्रव्याणि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'अणंतरोगाढाई आहारेंति नो परंपरोगाढाई आहारेति' अनन्तरावगाढानि आहरन्ति नो-नतु परम्परावगाढानि आहरन्तीति ।
'ताई भंते ! कि अण्इ आहारेंति वायराइं आहारेति' यानि भदन्त ! अनन्तरावगाढानि आहरन्ति तानि भदन्त ! अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि किम् अनि-स्तोकानि आहरन्ति अथवाबादराणि-प्रमूतप्रदेशोपचितानि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' मंते ! अणंतरोगाढाइं आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेंति" हे मदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव जिन अवगाढ हुए द्रव्यो का आहार करते है वे द्रव्य अनन्तरावगाढ होकर उनके आहार के विषय बनते है ? या परम्परावगाढ होकर उनके आहार के विषय वनते है ? तात्पर्य ऐसा है कि जिन आत्मप्रदेशो में जो आहरणीय द्रव्य अव्यवधान रूप से स्थित होते है उन्हों
आत्मप्रदेशों से व्यवहित होते है उनका भी जो आहरण करना है वह परंपरावगाढ आहरण है। इस प्रकार के इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-गोयमा ! अणंतरोगाढाई आहरेति नो परंपरोगाढाई आहरेंति' हे गौतम ! जो द्रव्य अनंतरावगाढ होते है उन्हे ही वे आहार रूप से ग्रहण करते है परम्परावगाद द्रव्यो को आहाररूप से वे ग्रहण नहीं करते है । "ताई भंते कि अशइंपि आहारेंति नायराई आहारेंति' हे भदन्त ! जिन अनन्तरावगाढ द्रव्यों का वे आहार करते है वे अनन्त प्रदेशिक द्रव्य क्या अणु थोडे रूप में आहार रूप से उनके द्वारा गृहीत होते हैं ? या प्रभूत प्रदेशोपचित द्रव्य आहार रूप से गृहीत होते हैं ? भीना प्रश्न-"ताई किं भंते ! अणंतरोगाढाइ आहारेंति, परंपरोगाढाई आहारैति ?" है ભગવાન ! સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક છે જે અવગાઢ થયેલાં દ્રવ્યનો આહાર કરે છે, તે શું અનન્તરાવગાઢ દ્રવ્યોને આહાર કરે છે ? કે પરમ્પરાવગાઢ દ્રવ્યનો આહાર કરે છે ? અનન્તરાર્વગાઢ આહિરણનો અર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જે આત્મપ્રદેશમાં જે આહરણીય દ્રવ્ય (આહાર કરવા ગ્ય પ્રવ્ય) અધ્યવધાન રૂપે રહેલું હોય છે, એજ આમપ્રદેશો દ્વારા એજ દ્રવ્યનું જે આ હરણ (ગ્રહણ) કરાય છે, તેનું નામ અનન્તરાવગાઢ હરણું છે અને જે એક બે આદિ આત્મપ્રદેશે વડે વ્યવહિત હોય છે, તેમનુ જે આહરણ કરાય છે, તેનું નામ ५२ ५२॥ माडर छ, मा प्रश्न उत्तर भांपता महावीर प्रभु ४ छे -"गोयमा ! अणंतरोगाढाइ आहरेंति, नो परंपरोगाढाई आहरेति" 3 गौतम ! २ द्रव्या मनन्तવગાઢ હોય છે, તેમને જ તેઓ આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે પરંપરાગઢ દ્રવ્યને ગ્રહણ કરતા નંથી
गौतम स्वामी प्रश्न-"ताई भते कि अणूई आहारैति, वायराई आहारति ?" संगન જે અનન્તરાવગઢ દ્રાને તેઓ આહાર કરે છે, તે અનન્ત પ્રદેશિક દ્રવ્ય શું
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
VvvvvvvvvVVVVVVVV
vvvv
vvvvvvvvvvvvv
११०
जीवाभिगमस्ये हे गौतम ! 'अणूईपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति' अगनि-स्तोकान्यपि आहरन्ति अथवाबादराणि-प्रभूतदेशोपचितान्यपि आहरन्ति, इहाणुत्ववादरस्वकथनं तेषामेवाहारयोग्यानां स्कन्धानां प्रदेशस्तोकबाहुल्यापेक्षयेति ज्ञातव्यमिति भावः ॥ 'ताई भंते ! कि उड्ढे आहारेंति अहे आहारेंति तिरिय आहारेंति' यानि भदन्त ! अन्यपि आहरन्ति वादराण्यपि आहरन्ति तानि भदन्त ! किमूर्ध्वम्-ऊर्ध्वप्रदेशस्थितानि आहरन्ति अथवा-अधः- अधःप्रदेशस्थितानि आहरन्तीति-अथवा तिर्यग्प्रदेशस्थितानि आहरन्ति, अत्रो धस्तिर्यक्त्वं यावति क्षेत्रे सूक्ष्मपृथिवीकायिकोऽवगाढस्तावत्येव क्षेत्रे तदपेक्षया अधिस्तिर्यक्त्वं ज्ञातव्यमिति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'उड्दपि आहारेंति बहेवि आहारेंति, तिरियपि उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! अण्इंपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति" हे गौतम ! थोड़े रूप में भी वे द्रव्य उनके द्वारा गृहीत होते हैं और प्रभूत प्रदेशोपचित द्रव्य भी उनके द्वारा गृहीत होते हैं । यहां जो अणुत्व और चादरत्व का जो कथन किया गया है वह उन्हीं आहार योग्य स्कन्धों के प्रदेशों की स्तोकता और बाहुल्यता की अपेक्षा से कहागया है ऐसा जानना चाहिये "ताई कि उइहं आहारेंति अहे आहारति तिरियं आहारेंति" हे भदन्त ! अणुरूप में और बादर रूपमें जिन द्रव्यों को वे आहार के रूप में ग्रहण करते है वे क्या ऊर्ध्व प्रदेश में स्थित होते हैं ? या अधः प्रदेश में स्थित होते हैं ! या तिर्यक् प्रदेश में स्थित होते हैं ? यहां ऊर्ध्वाधस्तियक्ता जितने क्षेत्र में सूक्ष्मपृथिवीकायिक अवगाढ हैं उतने ही क्षेत्र में उस अपेक्षा से जाननी चाहिये । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा उड्डंपि आहारेंति अहे वि आहारेंति तिरियपि आहारेंति" हे गौतम । આગ્ર રૂપેથેડા જ પ્રમાણમાં તેમના દ્વારા આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાય છે ? કે બાદર રૂપેઅધિક પ્રમાણમાં–તેમના દ્વારા આહાર આપે બહણ કરાય છે ? મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર"गोयमा । अणूह पि आहारेंति, वायराइ पि आहारे ति" 3 गौतम । द्रव्ये। तमना દ્વારા અલ્પ પ્રમાણમાં પણ ગ્રહણ કરાય છે અને પ્રભૂત પ્રદેશો પચિત દ્રવ્ય પણ તેમના દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે અહીં જે અગ્રત્વ (અલ્પત્વ) અને બાદરવા (અધિકત્વ)નું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે એજ આહાર યોગ્ય સ્કાના પ્રદેશોની અલ્પતા અને બહુતાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું જોઈએ.
गौतम स्वामीना प्रश्न- ताइ कि उइढं आहारे ति, अहे आहारे ति, तिरियं आहारेति" महन्त ! २५६५ ३२ अथवा मधि३२२ द्रव्याना तय मा२ ४२ छ, ते દ્રવ્ય ઊર્ધ્વ પ્રદેશમાં રહેલા હોય છે ? કે અધઃ પ્રદેશમાં રહેલાં હોય છે? કે તિર્યફ પ્રદેશમાં રહેલાં હોય છે ?
અહી જેટલાં ક્ષેત્રમાં સૂમ પૃથ્વીકાયિકો અવગાઢ છે, એટલા જ ક્ષેત્રમાં એ અપેક્ષાએ Gર્વ અધઃ અને તિર્યકતા સમજવી જોઈએ
गौतम स्वामीना प्रश्न उत्तर यता महापौर प्रभु ४३ छ -'गोयमा ! उड्दपि
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्र. १ आहारद्वारानरूपणम् १११ आहारेंति' ऊर्ध्वमपि महरन्ति उर्ध्वप्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीत्यर्थः, अधोऽपि आहरन्ति अधः प्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीत्यर्थः, तिर्यगपि आहरन्ति तिर्यक् प्रदेशावगाढान्यपि आहरन्तीति भावः ॥ 'ताई भंते ! किं आई आहारेंति मज्झे आहारेंति पज्जवसाणे आहारेंति' यानि भदन्त ! ऊर्ध्वमपि आहरन्ति अधोऽपि आहरन्ति । तिर्यगपि आहरन्ति तानि खलु भदन्त ! आदौ आहरन्ति मध्ये आहरन्ति पर्यवसाने आहरन्ति, अयमर्थः सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा अनन्तप्रादेशिकानि द्रव्याणि अन्तर्मुहूर्त्तकालं यावदुपभोगोपचितानि गृह्णान्ति तत्र किमुपभोगोपचितकालस्यान्तर्मुहूर्त्त प्रमाणस्य आदौ - प्रथमसमये आहरन्ति अथवा - मध्य मे - मध्यमसमये आहरन्ति - यद्वा पर्यवसाने - पर्यवसानसमये आहरन्तौति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'आर्दिपि '
वे अरूप में या बादर रूप में रहे हुए आहार योग्य द्रव्य ऊर्ध्वप्रदेश स्थित भी होते है अधः प्रदेश स्थित भी होते हैं और तिर्यक् प्रदेश स्थित भी होते है । अतः ऐसे ही उन द्रव्यों का वे आहार करते हैं । " ताई भंते ! किं आई आहारेंति मज्झे आहारेंति पज्जवसाणे आहारेंति" हे भदन्त ! जिन उर्ध्वप्रदेशावगाढ अधःप्रदेशावगाढ और तिर्यक् प्रदेशावगाढ द्रव्यों का वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव आहार करते है सो क्या वे उनका आदि में आहार करते है ? या मध्य में आहार करते है ? या अन्त में आहार करते हैं ? तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि - सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव अनन्त प्रदेशों वाले द्रव्यों को एक अन्तर्मुहूर्त काल तक ग्रहण करते है । सो यह उपभोगोपचित द्रव्यों को ग्रहण करने का काल एक अन्तर्मुहूर्त प्रमाण का होता हैं - अतः उन द्रव्यो को वे उस काल के आदि में - प्रथम समय में आहत करते है अथवा मध्य में आहत करते है या अन्त समय आहारैति, आहे व आहारैति, तिरियंपि आहारैति" हे गौतम! ते आयुश्य अथवा બાદર રૂપે રહેલુ આહાર ચેાગ્ય દ્રવ્ય ઊર્ધ્વ પ્રદેશમાં પણ રહેલુ હોય છે. અધઃ પ્રદેશમાં પણ રહેતુ હોય છે અને તિય પ્રદેશમાં પણ રહેલુ હાય છે તેથી એવાં જ તે ત્ર્યાના તેઓ આહાર કરે છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न " ताई भंते ! किं आइ आहारैति, मज्ज्ञे आहारैति, पज्जचसाणे आहारैति ।" हे लभवन् । के अव प्रदेशावगाढ, अधः प्रदेशावगाढ भने तिर्य પ્રદેશાવગાઢ દ્રબ્યાના તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકા આહાર કરે છે, તે આહાર શુ તે આદિમાં (પ્રારભે) કરે છે, કે મધ્યમાં આહાર કરે છે, કે અન્તે આહાર કરે છે ? આ પ્રશ્નનું તાપ નીચે પ્રમાણે છે–સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવા અનત પ્રદેશાવાળાં દ્રવ્યાને એક અન્તમુહૂતકાળ સુધી ગ્રહણ કરે છે. એટલે કે તે આહાર ચેાગ્ય દ્રવ્યાને ગ્રહણ કરવાના કાળ એક અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ હાય છે. તા અહી એવા પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યે છે કે તેએ તે દ્રવ્યેાને આ અન્તમુહૂત-પ્રમાણ કાળની આદિમાં–પ્રથમ સમયમાં-ગ્રહણ કરે છે ? કે મધ્ય સમયમાં ગ્રહણ કરે છે ? કે અન્ત સમયમાં ગ્રહણ કરે છે ?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
जीवाभिगमसूत्रे
आहारेति मज्झेवि आहारेंति पज्जवसाणे वि आहारेंति' आदावपि - उपभोगोपचितकालस्यअन्तर्मुहूर्त्त प्रमाणस्य आदावपि समये आहरन्ति । मध्येऽपि मन्यसमयेऽपि महरन्ति । पर्यवसानेऽपि - उपभोगोपचितकालस्यान्तर्मुहूर्त्त प्रमाणस्यान्तिमसमयेऽपि व्याहरन्तीति भावः । ' ताई भंते ! किं सवि सए आहारेंति अविसए आहारोंति' यानि भदन्त ! आदावपि मन्येऽपि पर्यवसानेऽपि आहरन्ति, तानि भदन्त ! किं स्वविपयाणि - स्वोचिताहारयोग्यानि आहरन्ति, अथवा अविषयाणि - स्वोचिताहारायोग्यानि आहरन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' सविसए आहारेंति नो अविसए आहारेंति' स्वविप्रयाणि- स्वोचिताद्दारयोग्यानि आहरन्ति नो अवियाणि-स्वोचिताहारायोग्यानि आहरन्तीति || ' ताई भंते । किं अणुपुवि आहारेति अणापुवि आहारेंति' यानि भदन्त ! स्वविपयाणि आहरन्ति । तानि भदन्त ! किम् आनुपूर्व्या आहरन्ति में आहत करते है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! आदि पि आहारेंति मज्झेवि आहारेंति पज्जवसाणे व आहारेंति' हे गौतम ! वे उपभोगोचित द्रव्यों के ग्रहण करने के काल के—एक अन्तर्मुहूर्त के प्रथम समय में भी मध्य के समय में भी और अन्त के समय में भी उन द्रव्यों का आहरण करते है । 'ताई भंते ! किं सविसए आहारेंति असिए आहारेंति' हे भदन्त ! जिन द्रव्यो का ये अन्तर्मुहूर्त के आदि-मध्य और अन्त में आहरण करते है वे द्रव्य क्या स्वोचित आहार के योग्य है इसलिए वे उनका आहरण करते है ? या वे जो स्वोचित आहार के योग्य नहीं है ऐसे भी द्रव्यो का आहरण करते है ? उत्तर में प्रभु कहते है 'ओयमा ! सविसए आहारेंति नो अक्सिए आहारेंति' दे गौतम 1 वे स्वोचित आहार के योग्य हुए ही द्रव्यों का आहरण करते हैं, स्वोचित आहार के अयोग्य हुए द्रव्यो का आहरण नहीं करते है । "ताई मंते ! किं आणुपुत्रि आहारेंति अगाणुपुच्चि आहारेंति" है - मदन्त ! वे उन स्वोचित आहार के योग्य हुए द्रव्यों
महावीर प्रलुना उत्तर- गोयमा ! आदिपि आहारेंति, मज्झे वि आहारेंति, पज्जवसाणे वि आहारैति" हे गौतम ! तेथे ते उपलोगोचित द्रव्याने ग्रह अश्वाना अणना ~એક અન્તર્મુહૂત પ્રમાણુ કાળના પ્રથમ સમયમાં પણ તે દ્રષ્ચાને ગ્રહણ કરે છે. મધ્ય સમયમાં પણ ગ્રહણ કરે અને અન્તિમ સમયમાં પણ ગ્રહણ કરે છે.
गौतम स्वामीनो प्रश्न- " ताई भंते । किं सविसए आधारति, अविसए आहारेंति ? ' હું ભગવન્ ! જે દ્રવ્યેને તેએ અન્તર્મુહૂતના આદિ મધ્ય અને અન્તિમ સમયમાં ગ્રહણુ કરે છે, તે દ્રબ્યા શુ સ્વાચિત આહારને ચેગ્ય હાવાને કારણે તેમના દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે, કે સ્વાચિત આહારને ચેાગ્ય ન હેાય એવા દ્રવ્યેાને પણ તેએ ગ્રહણ કરે છે?
भडावीर प्रभुने। उत्तर–“गोग्रमा । सविस आहारेंति नो अविस आहारति" हे ગૌતમ ! તે સ્વાચિત આહારને યાગ્ય દ્રવ્યેાને જ ચઢુણ કરે છે, સ્વાચિત આહરના દ્રવ્યાને જ ગ્રહણ કરે છે, સ્વાચિત આહારને ચાક્ય ન હોય એવાં દ્રવ્યેાને તેએ ગ્રહણ કરતા નથી.
"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका.
प्र आहारद्वारनिरूपणम् ११३ --, अथवा अनानुपूर्व्या आहरन्ति 'अणाणुपुन्धि' इति सूत्रे द्वितीया तृतीयाविभक्तेरथें ज्ञातव्या
प्राकृतत्वादिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा, हे गौतम ! 'आणुपुचि आहारति नो अणाणुपुचि आहारेति' आनुपूर्व्या आहरन्ति नो-न तु अनानुपूर्त्या आहरन्ति ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकास्तानि द्रव्याणीति भगवत उत्तरम् , आनुपूा एवोर्चतिर्यग् अधोदिशि वा यथासन्नमाहरन्ति नतु अनानुपूर्व्या ऊर्ध्वमस्तिर्यग् वा दिशि आहरन्तीति भावः || 'ताई भंते ! किं तिदिसिं आहारेंति चउदिसिं आहारेंति पंचदिसि आहारैति छद्दिसिं आहारेंति' यानि भदन्त | आनुपूर्त्या आहरन्ति तानि भदन्त । किं त्रिदिशि । तिस्रो दिशाः समाहृता इति त्रिदिक् तत्र व्यवस्थितानि द्रव्याणि आहरन्ति किम् ? अथवा चतुर्दिशि पंचदिशि पदिशि व्यव__का जो आहरण करते हैं सो क्या वे उनका आनुपूर्वी-से आहरण करते हैं ? या अनानुपूर्वी
से आहरण करते है ? । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है-"आणुपुन्धि आहारेंति णो अणाणुपुन्नि आहारेंति" हे गौतम ! वे उन द्रव्यों का आहरण आनुपूर्वी से करते है अनानुपूर्वी से नहीं करते है । आनुपूर्वी-अर्थात् यथाऽऽसन्न-जैसा जैसा नजदीक हो वैसा-वैसाक्रमशः पास-पास का आहरण करते है। तात्पर्य कहने का यह है कि वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव ऊर्ध्वप्रदेशस्थित अघः प्रदेशस्थित एवं तिर्यक् प्रदेशस्थित स्वोचित आहार के योग्यद्रव्यों का आहरण आनुपूर्वी से ही करते है अनानुपूर्वी से नहीं करते हैं।
"ताई भंते कि तिदिसि आहारेंति चउदिसिं आहारेति-पंचदिसि आहारेंति छदिसि आहारेंति" हे भदन्त ! जिन द्रव्यो का वे आनुपूर्वी से आहरण करते है क्या वे द्रव्य तीन दिशाओ में व्यवस्थित होते हैं ? या चार दिशाओ में व्यवस्थित होते है ? या पांच
गौतम स्वाभीमा प्रश्न-"ताइं भंते ! किं आणुपुचि आहारेंति अणाणुपुब्धि आहारेंति ?' 3 मावन् ! तसे ते स्वाचित २मा२ने योय व्यानु शुमानुपूवी थी मा. २ (अ ) अरे छे १ है मनानुपूवी थी मा २५१ ४२ छ ?
मडावीर प्रभुने। उत्तर 'आणुपुचि आहारेंति, णो अणाणुपुचि आहारैति" गौतम! તેઓ આનુપૂવી અનુસાર જ તે દ્રવ્યનુ આહરણ કરે છે, અનાનુપૂવી અનુસાર તેમનું તેઓ આહરણ કરતાં નથી. આનુપૂવી અનુસાર ગ્રહણ કરવાનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – "यथाऽऽसन्न" ५७सां सीथी पासेना द्रव्यानु, त्या२ ५छी द्रव्यानी पासेना द्रव्यानु, આ રીતે ક્રમશઃ પાસે પાસેનાં દ્રવ્યનું આહરણ કરે છે–આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક છે ઊધર્વ, અધઃ અને તિય પ્રદેશમાં રહેલાં ચિત આહારને ચગ્ય દ્રાનું આહરણ આનુપૂવથી જ કરે છે, અનાનુપૂવીંથી કરતા નથી,
गौतम स्वाभीनी प्रश्न-"ताई भंते । किं तिदिसिं आहरे ति चउदिसिं आहारति, पंचदिसिं आहार ति, छदिसि आहारे ति !" सावन् । २ द्रव्यानुसी पानुभूती थी આહરણ કરે છે, તે દ્રએ શું ત્રણ દિશાઓમાં રહેલાં હોય છે? કે ચાર દિશાઓમાં રહેલાં
१५
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
११४
स्थितानि आहरन्ति किं ? इह लोकनिष्कुटपर्यन्ते जघन्यपदेऽपि नीवावगाहक्षेत्र त्रिदिग् व्यव स्थितमेव प्राप्यते न तु द्विदिग् व्यवस्थितमेकदिग् व्यवस्थितं वा अतस्त्रिदिश्या रम्यैव प्रश्नः कृत इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'निव्वा घाएणं छद्दिर्सि' निर्व्याघातेन षदिशम् । व्याघातो नाम प्रतिबन्धः सचात्रालोका कान प्रतिस्खलनम् - व्याघातस्याभावो निर्व्याघातम् । निर्व्याघाते सति पद्दिशम्याघाताभावे नियमात् पदिगि व्यवस्थितानि षड्भ्यो दिग्भ्यः समागतानि द्रव्याणि आहरन्ति 'वाघायं पड्डुच्च' व्याघातं प्रतीत्य प्रतिबन्धे अलोकाकाशेन प्राप्ते तु - 'सिय तिदिसि' स्यात् - कदाचित् त्रिदिशि त्रिदिग्भ्य आगतानि द्रव्याणि आहरन्ति 'सिय चउदिसि सिय पंचदिसिं' स्यात् चतुर्दिग स्यात् पञ्चदिशि । अत्रेयं भावना - अत्र खलु लोकनिष्कुटे पर्यन्ते अवस्य प्रतराग्न्येयकोणादिशाओं में व्यवस्थित होते हैं या छह दिशामों में व्यवस्थित होते हैं ? जघन्य पद में भी जीवावगाह क्षेत्र तीन दिशाओ में व्यवस्थित हुआ ही प्राप्त होता है । दो दिशाओ में व्यवस्थित या एक दिशा में व्यवस्थित हुआ प्राप्त नहीं होता है इसलिये प्रश्नकारने तीन दिशा को लेकर ही ऐसा प्रश्न किया है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा ! निव्वाघाणं छद्दिसिं" हे गौतम ! यदि प्रतिबन्ध का अभाव रहता है तो उस स्थिति में ये जीव तीन से छहों दिशाओं में स्थित द्रव्य को आहार रूप से ग्रहण करते हैं । "वाघायं पडुच्चसिय तिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसिं" तथा व्याघात की अपेक्षा से ये कदाचित् तीन दिशाओं से कदाचित् चार दिशाओ से और कदाचित् पांच दिशाओं से आगत द्रव्यों को आहार रूप से ग्रहण करते है । यहा इस कथन की भावना इस प्रकार हे !
कोई सूक्ष्मपृथिवोकायिक जीव लोक निष्कुट के पर्यन्तभाग अधस्तन में प्रतर की आग्नेय कोण में स्थित हैं । तब वहां उसके नीचे अलोकाकाश से व्याप्त होने से वहां अघो
હાય છે ? કે પાંચ દિશાઓમાં રહેલા હોય છે ? કે છ દિશાઓમાં રહેલાં હાય છે ? ઓછામાં ઓછુ' ત્રણ દિશામાં જ જીવાવગાહ ક્ષેત્ર વ્યાસ થયેલુ જોવામાં આવે છે, તે એક દિશામાં અથવા એ દિશામાં વ્યાપ્ત થયેલું જોવામાં આવતું નથી, તેથી અહીં ત્રણ આદિ દિશા નાસ મધમાં જ પ્રશ્ન પૂછવામા આવેલ છે,
भडावीर अलुनो उत्तर– “गोयमा ! निव्वाघापणं छद्दिसि " हे गौतम । ले अति धना અભાવ રહેતા હાય, તે તે સ્થિતિમાં જીવ છ એ દિશામાં રહેલાં દ્રવ્યેને આહાર રૂપે डरे छे " वाघाय पडुच्च सिय तिदिसि, सिय चउदिसि, सिय, पंचदिसि " पाशु વ્યાઘાતની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે કયારેક ત્રણ દિશાઓમાંથી, કયારેક ચાર દિશાઓમાંથી, અને કયારેક પાચ દિશાઓમાંથી મળતાં દ્રવ્યેાને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—
કેાઈ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ લેાક નિષ્કુટના પન્ત ભાગમાં અધસ્તન પ્રતરના અગ્નિકાણુમાં રહે છે ત્યારે તેની નીચેને ભાગ અલાકાકાશથી વ્યાસ હાવાને કારણે ત્યાં
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिको टीका.
प्र
आहारद्वारनिरूपणम् ११५
वस्थितो यदा सूक्ष्मपृथिवीकायिको वर्तते तस्याधस्तात् अलोकेन व्याप्तत्वात अधोदिक् पुद्गलानामभावः आग्नेयकोणावस्थितत्वात् पूर्वदिक् पुद्गलाभावो दक्षिणदिक् पुद्गलाभावश्च, एवमधःपूर्वदक्षिणरूपाणां तिसणां दिशामलोकेन व्याप्तत्वात् ता 'दिशोऽपास्य याः परिशिष्टा ऊर्ध्वपश्चिमोत्तरारूपाः दिशस्तु अव्याहताः नालोकेन व्याप्ता इति, ताभ्य आगतान पुद्गलान् आहरन्ति । यदा पुन' स एवं सूक्ष्मपृथिवीकायिको जीवः पश्चिमां दिशमनुसृत्य वर्तते तदा पूर्वदिशाऽपि अधिका जाता द्वे च दिशौ दक्षिणाधस्त्यरूपे अलोकेन व्याहृते इति स चतुर्दिग्भ्य आगतान् मुलानाहरन्ति । यदा पुनः स एव पृथिवीकायिको जीव ऊर्ध्व द्वितीयादि प्रतरगतपश्चिमदिशमवलम्ब्य तिष्ठति तदा अधस्त्यापि दिग् अधिका प्राप्यते केवलं दक्षिणैवैका दिक् पर्यन्तवर्तिनी अलोकेन व्याह
दिक् सम्बन्धी पुद्गलो का अभाव है। तथा आग्नेय कोण में अवस्थित होने से पूर्व दिशा के और दक्षिण दिशा से भी पुद्गलो का अभाव है । इस प्रकार अधो दिशा पूर्वदिशा और दक्षिण दिशा ये तीन दिशाएँ अलोक से व्याप्त होने के कारण इन तीनों को छोड़कर बाकी जो ऊर्व पश्चिम और उत्तर दिशायें हैं वे अलोक से व्याप्त नहीं है । अतः इन तीन दिशाओ से आये हुए पुद्गलों का आहार करता है । और जब फिर वही सूदमपृथिवीकायिक जीव पश्चिम दिशा में वर्तमान होता है तब वहां उसके पूर्व दिशा और अधिक हो जाती है
और दक्षिण दिशा और अधोदिशा ये दो दिशाएँ अलोकाकाश से व्याहत हो जाती है इसके कारण वह केवल चार दिशाओ से ऊर्ध्वदिशा, पूर्व दिशा, पश्चिम दिशा और उत्तर दिशा इन चार दिशाओ से आहार पुद्गलो को ग्रहण करता है । तथा-जव फिर वह पृथिवीकायिक जीव ऊपर के द्वितीयादि प्रतर गत पश्चिम दिशा को आश्रय करके रहता है- तब उसके अधो
અદિશા સંબંધી મુદ્રને અભાવ હોય છે તથા અગ્નિકેણુમાં તે જીવ રહેલે હેવાને કારણે પૂર્વ દિશાના અને દક્ષિણ દિશામાં પુલેને પણ અભાવ રહે છે, આ રીતે અદિશા, પૂર્વ દિશા અને દક્ષિણ દિશા, આ ત્રણ દિશાઓ અલેકથી વ્યાપ્ત હોવાને કારણે આ ત્રણે દિશાઓ સિવાયની જે દિશાઓ બાકી રહે છે તે દિશાઓ-ઊર્વ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાઓ અલેકથી વ્યાપ્ત નથી, તેથી તેઓ તે ત્રણ દિશાઓમાંથી આવેલાં પલેને આહાર કરે છે, અને જ્યારે એજ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ પશ્ચિમ દિશામાં સ્થિત (રહેલે) હોય છે, ત્યારે તે ઉપરની ત્રણ દિશાઓ ઉપરાંત પશ્ચિમ દિશામાંથી આવેલાં પુદ્ગલેને પણ આહાર કરે છે. તે સ્થિતિમાં દક્ષિણ દિશા અને અદિશા, આ બે દિશાઓ અલકાકાશથી વ્યાપ્ત થઈ જાય છે, તેથી તે માત્ર ચાર દિશાઓમાંથી ઊર્ધ્વ દિશા. પૂર્વદિશા, પશ્ચિમ દિશા અને ઉત્તર દિશામાંથી–આહારને યોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે તથા જ્યારે તે પૃથ્વીકાયિક જીવ ઉપરના દ્વિતીયાદિ પ્રતરગત પશ્ચિમ દિશાને આશ્રય કરીને રહે છે ત્યારે ઉપરની
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
जीवाभिगमस्ते तेति पञ्चदिगागतान् पुद्गलानाहरन्तीति ॥ 'उस्सणं कारणं पडुच्च' 'उसण्णं' इति देशीयः शब्दः ततः 'उस्सणं' इति प्रायेण कारणविशेषं प्रतीत्य-आश्रित्य 'वण्णओ कालाई नीलाई जाव मुक्किल्लाई' वर्णतः-वर्णापेक्षया कालानि नीलानि यावच्छुक्लानि । कालादारभ्य यावच्छुक्लवर्णविशि ष्टानि द्रव्याणि । तथा-'गंधभो मुभिगंधाई दुभिगंधाह' गन्धतः सुरभिगन्धीनि दुरभिगन्धीनि 'रसओ तित्त जाव महुराई' रसतः तिक्त यावन्मधुराणि, तथा-"फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाई' स्पर्शतः कर्कशमृदुक यावत् स्निग्धरूक्षाणि तथा- तेर्सि' तेषामाहार्यमाणानां पुद्गलानाम् । 'पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे' पुराणान्-पूर्वस्थितान् वर्णगुणान् दिशा एक अधिक हो जाती है, केवल एक पर्यन्तवर्तिनी दक्षिण दिशा ही मलोक से व्या रहती है अतः वह जीव ऐसी स्थिति में चार पहले की और पांचवीं अघोदिशा, इस प्रकार पांच दिशाओं से अर्थात् ऊर्ध्वदिशा से पूर्व दिशा से पश्चिम दिशा से उत्तर दिशा से अधोदिशा से आये हुए पुद्गलों को ग्रहण करता है ।।
___"उस्सण्णं कारणं पडुच्च" 'उस्सण्णं यह देशी शब्द प्रायः अर्थ में आया है इस लिये 'उस्सणं' प्रायः करके कारण "विशेप को लेकर वे जीव' "वण्णओ" वर्ण से "कालाई नीलाई जाच सुक्किल्लाई' कृष्ण, नील यावत् रक्त पीत शुक्ल वर्ण वाले पुद्गलों का आहार करते हैं । तथा "गंधओ" गंध-से "मुभिगंधाई दन्भिगंधाई" सुरभिगंध वाले एवं दुरभिगंध वाले पुद्गलो का आहार करते है। "रसओ तित्त जाव महुराई" रस सेतिक्त यावत् कटुक, कषाय, अम्ल मधुर रस से युक्त पुद्गलों का-आहार करते हैं । “फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाई” स्पर्श से कर्कश मृदुक यावत् गुरु लघु शीत उष्ण स्निग्ध रूक्ष स्पर्श वाले पुद्गलो का आहार करते है । तथा-"तेसिं पोराणे वण्णगुणे" ચાર દિશાઓ ઉપરાત અદિશામાંથી આવેલા પુદ્ગલેને પણ તે ગ્રહણ કરે છે આ સ્થિતિમાં તે માત્ર પર્યનવર્તિની દક્ષિણ દિશા જ એકથી વ્યાહત રહે છે, તેથી આ પરિસ્થિતિમાં તે જીવ ઊર્વ, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને અધ દિશામાંથી આવેલાં પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે. ____ 'उसणं कारणं पढुच्च" उस्सणं" मा देशी गामही शv प्राय:-धार ४शन से सभा मावेस छ, 'उस्सण्ण' घY ४ीने २६ विशेष सतत ने 'वण्णओ' वर्ष थी 'कालाई नीलाई जाव सुकिल्लाइ' ? ४ नीस, यावत्, दाद पीज घाणा वर्गवास पुदवाना मा.२ ४२ छ तथा गंधो' मधथी 'सुभिगंधाई दुन्भिगंधाइ' सुगवाणा भने दुधवा पुरानो माडा२ ४२ छे 'रसओ तित्त जाव मधुराइ २४थी तित यावत ४१४पाय भन्स, भने मधुर २सथी युत युद्धोनी मा२ रे छे फासओ कक्खडमउय जाव निद्धलुक्खाइ २५श थी ४४°श, भृढ यावत् शु३ सधु शीत, Sury स्नि भने ३३२५ पास पुरतोनी म २ ४२ छ तथा 'तेसिं पोराणे वण्णगुणे' तमन ३५ गुयाने,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका.
प्र. आहारद्वारनिरूपणम् ११७ गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् 'विपरिणामइत्ता परिपालइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसइना' परिणमय्य परिपाल्य परिशात्य परिविध्वस्य एतानि चत्वार्यपि पदानि एकार्थकानि विनाशार्थप्रतिपादकानि विभिन्नदेशजविनयानुग्रहार्थायोपात्तानि, एतान् वर्णादिगुणान् आहियमाणपुद्गले वर्तमानान् विनाश्य 'अन्ने अपुव्वे वण्णगुणे गंधगुणे जाव फासगुणे उप्पाइत्ता अन्यान्-पूर्वावस्थितवर्णादिगुणभिन्नान् अपूर्वान्-विलक्षणान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाद्य 'आत्तसरीरोगाढा' आत्मशरीरावगाढान् स्वशरीरक्षेत्रावस्थितान् पुद्गलान् 'सव्यपणयाए' सर्वात्मतया सर्वैरेवात्मप्रदेशैः, 'आहारमाहारेंति' आहारम्-आहाररूपान् पुद्गलानाहरन्ति ते सूदमपृथिवीकायिका इति । गतमष्टादशमाहारद्वारम् ॥ सू० १०॥
अथैकोनविंशतितममुत्पादद्वारमाह-'ते णं भंते ! जीवा इत्यादि ।
मूलम् -'ते णं भते जीवा कओहिंतो उववज्जंति, किं नेरइए हिंतो उववज्जंति । तिरिक्खमणुस्सदेवेहितो उववज्जति ? गोयमा ! नो नेरइएहितो उववज्जति । तिरिक्खजोणिएहिंतो उववज्जति । मणुस्से हिंतो उववज्जंति, नो देवेहिंतो उववज्जंति । तिरिक्खजोणिय पज्जत्ताइनके वर्ण रूप गुणों को, गन्धरूप गुणों को रस रूप गुणों को और स्पर्श रूप गुणो को "विपरिणामइत्ता' परिपालइत्ता, परिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता" विशेषरूप से परिणमा करके अर्थात् आहियमाण पुद्गलों में इन वर्तमान वर्णादि गुणों को नष्ट करके और "अन्ने अपुग्वे वण्णगुणे' गंधगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता" इन से भिन्न अन्य अपूर्व-विलक्षणवर्ण गुणो को, गंध गुणो को रस गुणों को-एवं स्पर्श गुणो को उनमें उत्पन्न करके" "आत्तसरीरोगाढा" उन्हें स्वशरीर रूप से परिणमाने के लिए "सवपणयाए" समस्त आत्मप्रदेशों द्वारा "आहारमाहारैति" आहाररूप से ग्रहण करते है ।
१८ वां आहारद्वार समाप्त ॥ गय३५ गुयाने रस ३५ शुशने मने २५श ३५ गुने 'विपरिणामहत्ता, परिपालहत्ता, परिसाऽहत्ता, परिविद्धंसहत्ता' विशेष ३२ परिभाजीन मर्थात् माहीय भाए पुगतामा म पतभान वाहिशुशानो नाश न माने 'अन्ने अपुग्वे वण्ण गुणे गन्ध गुणे फासगुणे उप्पाइता' तेनाथी ! मी म-विलक्षy-
qायन सगुन २सएशने भने २५श शुशाने तेनामा ५-न श२. 'आत्तसरोरोगाढा' तेने स्वशरी२ पाथी परिभाष भाटे 'सच स्पृण वाण' सघणा भात्म प्रदेश द्वारा 'आहारमाहारे ति माडा२ पाथी ગ્રહણ કરે છે,
અઢારમું આહાર દ્વાર સમાસ
-
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
जीवाभिगमसूत्र पज्जत्तेहितो असंखेन्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति । मणुस्सेहितो अकम्मभूमिगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहितो उववज्जंति। वकंती उववाओ भाणियव्यो । तेसिणं भंते । जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता। गोयमा । जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेण वि अंतोमुहत्तं ।। तेणं भंते। जावा मारणंतियसमुग्घाएणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति । गोयमा । समोहया वि मरंति, असमोहया विमति । ते णं भंते । जीवा अणंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जति कि नेरइएसु उववज्जति तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति । मणुस्सेसु उववज्जंति देवेसु उववज्जंति। गोयमा। ना नेरइएसु उववज्जति। तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मणुस्सेसु उववज्जंति, नो देवेसु उववज्जति । किं एगिदिएसु उववज्जति जाव पाँचदिएसु उववज्जति। गोयमा ! एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिंदिय तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति मणुस्सेसु अकम्मभूमिग अंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति ॥ ते ण मंते ! जीवा कइगइया कइ आगइया पन्नत्ता । गोयमा । दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसा! सेत्तं सुहुमपुढवीकाइया' ॥सू० ११॥
छाया- ते खलु भदन्त ! जीवा. कुत उत्पद्यन्ते किं नैरयिकेभ्य उत्पद्यन्ते तिर्यङ्मनुण्यदेवेभ्य उत्पद्यन्ते ! गौतम ! नो नैरयिकेभ्य उत्पयन्ते तिर्यग्योनिकेभ्य उत्पद्यन्ते, मनुष्येप उत्पन्धन्ते । नो देवेभ्य उत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकपर्याप्तापर्याप्तेभ्योऽसंख्येयवर्पायुएकवर्जेभ्य उत्पद्यन्ते मनुष्येभ्योऽकर्मभूकिासंख्येयवर्षायुष्कवजेभ्य उत्पद्यन्ते व्युत्क्रा न्युपपातो भणितव्यः । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रशप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहत्तम् उत्कणापि अन्तर्मुहर्त्तम् । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहता म्रियन्ते असमवहता नियन्ते ? गौतम ! समवहता अपि
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
marwarrrrrrrrrrrorammar
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. उपपातद्वारनिरूपणम् ११९ नियन्ते । असमवहता अपि नियन्ते । ते स्लु भदन्त ! जीवाः अनन्तरमुद्धृत्य कुत्र गच्छन्ति कुत्रोत्पद्यन्ते किं नैरयिके पूत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेतृत्पद्यन्ते मनुष्येपूत्पद्यन्ते देवेषुत्पद्यन्ते गौतम ! तो नैरयिकेपत्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेपत्पद्यन्ते मनुष्येपत्पद्यन्ते नो देवेपुत्पद्यन्ते । किमेकेन्द्रियेपत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रिये एत्पद्यन्ते ? गौतम ! एकेन्द्रियेपुत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिके पूत्पद्यन्ते, असंख्येयवर्पायुष्कवजेंपु पर्याप्तापर्याप्तकेपूत्पधन्ते मनुष्येषु अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासंख्येयवर्षायुष्कवजेपु पर्याप्तापर्याप्तके पूत्पद्यन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवाः कतिगतिकाः कत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! द्विगतिकाः द्वयागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः ॥११॥
टीका - गतमष्टादशमाहाररूपम्. अधुना एकोनविंशतितममुपपातद्वारं दर्शयन्नाह'ते ण' इत्यादि, 'ते ण मंते' । जीवा कमोहितो उववज्जति' ते खलु भदन्त । सूदमपृथिवीकायिका जीवाः कुतः-केभ्यो जीवेभ्य उद्धृत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया उत्पद्यन्ते 'किं नेरइएहि तो उववज्जति तिरिक्खमणुस्सदेवेहितो उववज्जति' किं नैरयिकेभ्य उद्धृत्योत्पद्यन्ते अथवा तिर्यग्योनिकेभ्य उद्धृत्य मनुष्येभ्यो वा देवेभ्यो वा उद्धृत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकतया समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानानह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइ एहितो उववज्जति' नो नैरयिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते नारकाणां तत्रोत्पादाभावात् ,
(१९) वां उत्पातद्वार-"तेणं भंते । जीवा कओहितो उववज्जति-इत्यादि सूत्र ११
टीकार्थ - हे भदन्त ! ये सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूप से कहां से मर करके उत्पन्न होते हैं ? "किं नेरईएहितो उववज्जंति, तिरिक्खमणुस्सदेवेहिंतो उववज्जति" क्या नैरयिक जीव मरकर-सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या तिर्यग्योनिकजीव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या मनुष्य मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं ? या देव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते है - "गोयमा !
ઓગણલમુ ઉપપાત દ્વાર 'ते णं भते ! जीवा कमोहितो उववज्जति' त्या
ટીકાથ–હે ભગવન આ સૂમપૃથ્વીકાયિક જ સૂમ–પૃથ્વીકાયિક પણામાં કયાંથી भरीने उत्पन्न याय छ १ 'किं नेरइएहितो उववज्जति तिरिक्खमणुस्सदेवेहिंतो उववज्जति" શું નૈરયિક છે મરીને સુક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યાનિક જીવ મરીને સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્ય મરીને સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવ મરીને સૂમપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थाय छ १ मा प्रश्नाना त्तरमा प्रभु ४९ छ है-"गोयमा ! नो नेरइपहिंतो उववज्जति"
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
श्रीजीवाभिगमसूत्रे
किन्तु 'तिरिक्खजोणिएर्हितो उववज्जति मणुस्सेहिंतो उववज्र्ज्जति' तिर्यग्योनिकेम्य आगत्योत्पद्यन्ते मनुष्येभ्यो वाऽऽगत्योत्पद्यन्ते 'नो देवेर्हितो उववज्जंति' नो देवेभ्य आगत्य सूक्ष्मपृथिवी कायिकरूपेणोत्पद्यन्ते इति देवानां तन्मध्ये उत्पादाभावात इति, 'तिरिक्खजोणिय पज्जत्तापज्जत्ते हितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति' यदा तिर्यग् योनिकेभ्य आगत्योत्पद्यन्ते तदा तिर्यग्योनिकपर्याप्तकापर्याप्तकेभ्योऽसख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य एवोत्पद्यन्ते यदा मनुष्येभ्यः सूक्ष्मपृथिवीकायिका उत्पद्यन्ते तदा 'मणुस्सेर्हितो अक्रम्मभूमिगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति' मनुष्येभ्योऽकर्मभूमि कास रूयेय वर्षायुष्कवर्जेभ्य एव ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुत्पद्यन्ते 'चक्कंती उनवाओ भाणियन्त्रो' व्युकान्त्यु नो नेrsहिंतो उववज्जंति" हे गौतम ! नैरयिक मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है किन्तु “तिरिक्जोणिएहिंतो उववज्जंति, मणुस्सेहिंतो उववज्जंति" तिर्यग्योनिक जीव मरकर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं और मनुष्य मरकर सूक्ष्मपृथिवोकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं किन्तु "नो देवेहिंतो उववज्जंति' देव च्यव कर सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है “तिरिक्खजोणियपज्जत्तापज्जत्तेहिंतो असंखेज्जवासाउयवज्जे हितो उववज्जंति" जब सूक्ष्मपृथिवीकायिकरूप से तिर्यञ्च योनिक जीव मरकर उत्पन्न होते है तो उनमें जो असख्यातवर्ष की आयु वाले भोगभूमि के तिर्थश्च है वे मरकर सूक्ष्मपृथिवी कायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते हैं । किन्तु कर्मभूमिज तिर्यञ्च ही चाहे वे पर्याप्तक हों चाहें अपर्याप्तक हो मरकर सूक्ष्मपृथिवी - कायिकरूप से उत्पन्न होते है । तथा मणुस्सेहिंतो अकम्मभूमियअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो उववज्जंति" जब मनुष्यों में से मरकर नीव सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं - तब वहां पर भी अकर्मभूमि के अन्तर द्वीप के और असख्यान वर्ष आयु वाले हे गौतम नरयि भरीने सूक्ष्मपृथ्वी अयि पद्याथी उत्पन्न थता नथा परंतु "तिरिक्खजोणिहितो उववज्जंति मणुस्सेहिंतो उववज्जंति" तिर्यग्येानिव भरीने सूक्ष्मपृथ्वीअयि पायाथी उत्यन्न थाय छे, परन्तु 'नो देवेहिंतो उघवज्जंति” देव भ्यवीने सूक्ष्मपृथ्वी अयि पाथी उत्पन्न थता नथी “तिरिक्खजोणिय पज्जत्ता पजत्तेर्हितो असंखेज्जवासाज्यघज्जेर्हितो उववज्जति” न्यारे सूक्ष्मपृथ्वी अयि पाथी तिर्यथये। निम्लव भरीने ઉત્પન્ન થાય છે, તે તેએમાં જે અસખ્યાત વષઁની આયુષ્ય વાળા ભાગ-ભૂમિના તિય ચ છે, તેઓ મરીને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ કમભૂમિ જ તિય ચા જ ચાહે તે પર્યાપ્તક હાય ચાહે અપર્યાપ્તક હોય મરીને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી उत्पन्न थाय छे तथा “मणुस्सेर्हितो अकम्मभूमिय असंखेज्जवासा उयवज्जेद्दितो उववज्जंति' જયારે મનુષ્યોમાંથી મરીને જીવ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે ત્યાં પશુ ક ભૂમિના અંતરદ્વીપના અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કમ ભૂમિના મનુષ્યાને
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका
प्र. स्थितिद्वारनिरूपणम् १२१ पपातो भणितव्यः, व्युत्क्रान्त्यां प्रज्ञापनासूत्रस्य पष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे य उपपातः प्रोक्तः सोऽत्रापि भणितव्यः । प्रज्ञापनाप्रकरणस्यायं भावः-सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवाः असंख्यातवर्षायुष्कान् तिरश्चो वर्जयित्वा अन्येभ्यः पर्याप्नेभ्योऽपर्याप्तेभ्यो वा तिर्यग्भ्य आगत्य समुत्पद्यन्ते मनुष्येभ्य इतिअकर्मभूमिजान अन्तरद्वीपजान् असंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजाँश्च मनुष्यान् वर्जयित्वा शेषेभ्यः पर्याप्तेभ्योऽपर्याप्तेभ्यो वा मनुष्येभ्य आगत्य सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः समुत्पद्यन्ते इति ।
एकोनविंशतितममुपपातद्वारम् ॥११॥ गतमेकोनविंशनितममुपपातद्वारम् , अधुना विंशतितमं स्थितिद्वारमाह-'तेसि णं भंते ! जीवाणं' इत्यादि, 'तेसि ण भंते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानां कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वि अतोमुहुत्तं' जघन्येनाकर्म भूमि के मनुष्यों को छोड़कर शेष पर्याप्तक हो चाहे अपर्याप्तक हो दोनो प्रकार के मनुष्यों से आकर सूक्ष्मपृथिवीकायरूप से उत्पन्न होते है अर्थात् अकर्मभूमि के
और अन्तरद्वीप के तथा असंख्यात वर्ष आयु वाले कर्मभूमि के मनुष्य सूक्ष्मपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न नहीं होते है। "चक्कंती उववाओ भाणियन्यो" इस प्रकार से जैसे कि प्रज्ञापना सूत्र के व्युत्क्रान्ति पद से कहा गया हैं वैसा ही यहां पर भी कह लेना चाहिये ।। १९ वा उपपातद्वार समाप्त ।।
(२०) वां स्थितिद्वार- "तेसि णं भते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ! उन सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवों की स्थिति कितने काल की कहो गयी है ? उत्तर में प्रभु कहते है -"गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं" हे गौतम ! इन जीवों की स्थिति जघन्य से भी एक अन्तर्मुहर्त कही गई है और उत्कृष्ट છેડીને બાકીના પર્યાપ્તક હોય અથવા અપર્યાપ્તક હાય બન્ને પ્રકારના મનુષ્યોમાંથી મરીને સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે અર્થાત અકર્મ ભૂમિના અને અંતર દ્વીપના તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મભૂમિના મનુષ્ય સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थता नथी. 'वनंती उववाओ भाणियबो' मारीत सभ प्रज्ञापन सूत्रना ६७मां બુકાંતિ પદમાં કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવું જોઈએ
૧૯ મુ ઉપપાતદ્વાર સમાપ્ત સૂ. ૧૦ વીસ મું સ્થિતિ દ્વાર–
"तेसि णं भते ! जीवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" त्यहि હે ભગવન તે સૂક્ષ્મપૃથ્વી કાયિક જીવોની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે ? म. ५नना उत्तरमा प्रभु ४९ छे :-"गायमा जहन्नेण अतो मुहुत्त उक्कोसेण वि अंतो मुहुर्त्त' गौतम ! मालवानी स्थिति न्यथा भने ४थी ५५५ मे मतभुताना
१६
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
जीवाभिगमसूत्र न्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थितिर्भवति सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानाम् तथोत्कर्पणापि अन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणैवेति । यद्यपि उभयत्रापि अन्तर्मुहत्त कथितम् , तथापि-जघन्यपदात् उत्कृष्टपदमधिकं ज्ञातव्यम् इति ।
___ गतं विंशतितमं स्थितिद्वारम् । अथैकविंशतितमं समवहतद्वारं विचिन्तयितुमाह-'ते णं भंते ! जीवा मारणतियसमुग्याएणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति' ते खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायिका. जीवाः किं मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता. सन्तः म्रियन्ते अथवा मारणान्तिकसमुद्घातेनासमवहता एव म्रियन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 2 समोहयावि मरंति, असमोहया वि मरंति' समवहता अपि म्रियन्ते, ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तथा असमवहता अपि म्रियन्ते, एतेषामुभयथापि मरणसभवादित्येकविंशतितम समुद्घातद्वारम् ॥ से भी एक अन्तमुहूत की कहीं गई है । इस प्रकार से जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त की ही कही गयी है परन्तु फिर भी उस अन्तर्मुहर्त में जघन्य पद से उत्कृष्ट पद अधिक जानना चाहिये।
(२०) वां स्थितिद्वार समाप्त । (२१) वां समुद्धातद्वार-"ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्याएणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव क्या मारणातिकसमुद्घात से समवहत होकर मरते हैं-या विना मारणान्तिक समुद्घात किये मरते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभु कहते हैं "गोयमा ! समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति" हे गौतम ! वे मारणान्तिकसमुद्घात करके भी मरते है और मारणान्तिकसमुद्घात किये विना भी मरते हैं। क्योंकि इन का मरण दोनों प्रकार से भी हो सकता है । २१ वां समुद्घातद्वार समाप्त । કહેલી છેઆ રીતે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક અતિમુહૂર્તની જ કહેવામાં આવી છે. તે પણ તે અંતર્મુહૂર્તમાં જઘન્ય પદથી ઉત્કૃષ્ટપદ અધિક સમજવું
૨૦ વસમું સ્થિતિદ્વાર સમાપ્ત છે એકવીસ ૨૧ મું સમુદ્રઘાત દ્વાર "ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धापणं किं समोहया मरति असमोहया मरति" मग ते सूक्ष्मपृथ्वीजयि वो शुभारति समुधातथी समपात यन મરે છે ? કે મારણાનિક સમુદ્દઘાત કર્યા વિના મારે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે छ-"गोयमा ! समोहया वि मरति असमोहया वि मरंति" है गौतम! तमा મારણતિક સમુદ્દઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણતિક સમુદ્દઘાત કર્યાવિના પણ મરે છે કેમકે–તેઓનું મરણું બન્ને પ્રકારે થઈ શકે છે.
ર૧ એકવીસમું સમુદ્રઘાત દ્વાર સમાપ્ત છે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
प्र. च्यवनद्वारनिरूपणम् १२३ गतमेकविंशतमं समवहतद्वारम् ! अधुना द्वाविशतितमं च्यवनद्वारमाह-'ते णं भंते ! इत्यादि, 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्यट्टित्ता कहिं गच्छंति, कहिं उववज्जंति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ? जीवा. अनन्तरमुवृत्य-निःसृत्य क गच्छन्ति-कां गतिं प्राप्नुवन्ति तथा क-कुत्राधिकरणे उत्पद्यन्ते, एतावता जीवस्य गमनधर्मकता पर्यायान्तरमाश्रित्योत्पत्तिधर्मकताच प्रतिपादिता, तेन थे जीवस्य व्यापकत्वमनुत्पत्तिधर्मकत्वञ्चैकान्तेन अभ्युपगच्छन्ति ते निराकृताभवन्ति, सर्वथा व्यापकत्वेऽनुत्पत्तिधर्मकत्वे च आत्मन एतादृशप्रश्नानां सभवादिति, 'कि नेरइएसु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जंति, मणुस्सेसु उववज्जति, देवेसु उववज्जति' किं सूदमपृथिवीकायिकेभ्य उद्वृत्त्य नैरंयिकेपृत्पद्यन्ते अथवा तिर्यगयोनिकेवृत्पद्यन्ते, अथवा मनुष्येपूत्पद्यन्ते, यहा देवेपूत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'नो नेरइएमु उववज्जति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा स्तत उदृत्य नो नैरयिकेपृत्पद्यन्ते किन्तु 'तिरिक्खजोणिएमु उववज्जति मणुस्सेसु उववज्जति' तिर्यग्योनिकेपूत्पद्यन्ते तथा मनुष्येपूत्पद्यन्ते
(२२) वां च्यवनद्वार-"ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्यद्वित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति" हे भदन्त ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव सूक्ष्मपृथिवीकायिकपर्याय को छोड़ कर कहां उत्पन्न होते है अर्थात् किस गति को प्राप्त करते है ?
इस प्रकार के प्रश्नसे जोव की गमन धर्मकता रूप पर्यायान्तर को आश्रित करके एवं उत्पत्ति रूप धर्मकताका प्रतिपादन करने से जो जीवको एकान्तसे व्यापक और अनुत्पत्तिधर्मवाला मानते हैं वह उनकी मान्यता निराकृत हो जाती है क्योंकि सर्वथा व्यापकता में एवं अनुत्पत्ति धर्मकता में ऐसा प्रश्न आत्मा के सम्बन्ध में ऊठ ही नहीं सकता ।
क्या वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव "नेरइएमु उववज्जति" नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? या "तिरिक्खजोणिएमु उववति" तिर्यग्योनिको में उत्पन्न होते है ? या-"मणुस्सेसु , उववज्जति मनुष्यों में उत्पन्न होते है ? या "देवेसु उववज्जंति" देवों में उत्पन्न होते है ?
બાવીસમું ૨૨ ચ્યવન દ્વાર "ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उब्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववति" B मन्ते સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ–સૂમપૃથ્વીકાચિકપર્યાયને છેડીને ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અર્થાત્ કઈ ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે?
આ રીતના પ્રશ્નથી જીવના ગમન ધમક ૫ણારૂપ પર્યાયાન્તરને આશ્રય કરીને અને ઉત્પત્તિરૂપ ધર્મપણાનું પ્રતિપાદન કરવાથી જેઓ જીવને એકાન્તરૂપથી વ્યાપક અને અનુત્પત્તિ -(ઉત્પન્ન ન થવું તે) રૂપ ધર્મવાળો માને છે, તે તેઓની માન્યતા પરાસ્ત થઈ જાય છે. કેમકે–સર્વથા વ્યાપક પણામાં અને અનુત્પત્તિ ધર્મપણામાં આત્માના સંબંધમાં આવે પ્રશ્ન જ ઉઠી શક્તો નથી.
शुते सूक्ष्मपृथ्वीजयि “नेरइएसु उववज्जति" नैयिमा ५न्न थाय छ ? मया 'तिरिक्खजोणिपसु उववज्जति" तिय योनिमा 64-1 थाय छ ? अथवा
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
श्रीजीवाभिगमस्त्रे 'नो देवेसु उववज्जति' नो देवेपूत्पद्यन्ते 'किं एगिदिएमु उववज्जति जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जति' हे भदन्त ? ते सूक्ष्मपृथित्रीकायिका स्तत उद्धृत्य यदि-तिर्यग्योनिकेपूत्पद्यन्ते, तदा किमेकेन्द्रियेपृत्पद्यन्ते यावत्पञ्चेन्द्रियतिर्यग्रयोनिकेपुत्पद्यन्ते, यावत्पदेन द्वीन्द्रियादि चतुरिन्द्रियान्तानां सग्रहो भवति, इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जति' ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा स्तत उद्धृत्य एकेन्द्रियेपूत्पद्यन्ते द्वीन्दियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय यावत्पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेत्पद्यन्ते कथभूतेषु यावत्पञ्चेन्द्रियेपृत्पद्यन्ते तत्राह-'असंखेज्जवासाउय
इसके उत्तर में प्रभु कहते है-गोयमा ! नो नेरइएम्स, उववज्जंति" हे गौतम ! वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव मरकर नैरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं किन्तु "तिरिक्खजोणिएम उववनंति" तिर्यग्योनिको में उत्पन्न होते हैं । "मणुस्सेसु" मनुष्यो में उत्पन्न होते हैं । "नो देवेसु उववज्जति" वे सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव मर कर देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं । "किं एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिदियतिरिक्खजोणिएमु उववज्जति" हे भदन्त ! यदि ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव मरकर तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते हैं तो क्या वे एकेन्द्रियतियञ्चो में उत्पन्न होते है ? या दोइन्द्रियतिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं ' या तेइन्द्रियतिर्यञ्चों में उत्पन्न होते है ? या चौइन्द्रियतिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं ? या पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चों में उन्न होते है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं—हे गौतम | वे सूक्ष्मपृथिवीकायिक
"मणुस्सेसु उववज्जति" मनुष्य -1 थाय छे ? "देवेसु उववज्जंति" हेवामा उत्पन्न थाय छ ? २मा प्रश्न उत्तभा प्रभु ४ छ:-"गोयमा! नो नेरइएसु उववज्जो '' હે ગૌતમ ! તે સૂફમપૃથ્વીકાયિક જીવો મરીને નૈરવિકેમાં ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ "तिरिक्खजोणिण्सु उववज्जति" तिय य योनिमा पन्न थाय छ "मणुस्सेसु" मनुष्यामा उत्पन्न थाय छे. "नो देवेसु उववज्जति' तथा त सूक्ष्मपृथ्वी थियो भरीन विमा S५-न श्रता नथी. "किं पगिदिण्सु उवधज्जति जाव पचिदियतिरिक्खजोणिएसु उववज्जति" હે ભગવન જે આ રકમપૃથ્વીકાયિક જીવો મરીને તિર્યંચ ધનિકોમાં ઉત્પન્ન થાય તે "मणुस्सेतु" भनुष्योमा उत्पन्न थाय छे. "नो देवेसु उववज्जति ते सूक्ष्मपृथ्वी(43 wो भरीव वामां पन्न यता नथी "किं पगिदिपसु उववज्जति जाव पंचिदितिरिक्खजणिोपसु उबवज्जति" सगवन् ले मा सूक्ष्मपृथ्वीयि व भरीने तिय નિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે શું તેઓ એકેન્દ્રિય તિર્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે? અથવા બે ઈન્દ્રિય તિયામાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે તે ઈન્દ્રિય નિર્ચોમાં ઉત્પન્ન થાય છે? કે ચી ઈન્દ્રિય તિર્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે અથવા પંચેન્દ્રિય તિમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે–હે ગૌતમ તે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને અસંખ્યાત
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका
गत्यागतिद्वारनिरूपणम् १२५ वज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति' असंख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु पर्याप्तकापर्याप्तकेषु यावत् पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकेतृत्पद्यन्ते, ते सूक्ष्मपृथिवीकायिका स्तत उद्धृत्येति । हे भदन्त ? यदि मनुष्येपूत्पद्यन्ते तदा-'मणुस्सेस अकम्मभूमिगअंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएमु उववज्जति' मनुष्येषु अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासख्यातवर्पायुष्कवर्जेपु पर्याप्तापर्याप्तकेपु समुत्पद्यन्ते इति गतं द्वाविंशतितमं च्यवनद्वारमिति ॥२२॥
(२३) त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारमाह -'ते णं भंते' इत्यादि,
ते भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता' ते खल भदन्त ? सूक्ष्मपृथिवीकायिका जीवा कति गतिकाः, कति गतयो येषां ते कति गतिकाः, तथा-कत्यागतगतिकाः, कतिभ्योजीव मरकर मसंख्यातवर्षायुष्क भोगभूमि के तिर्यञ्चो को छोड़कर पर्याप्त अपर्याप्त एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकों से लेकर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है। यदि सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव मरकर यदि मनुष्यों में उत्पन्न होते है तो "मणुस्सेस अकम्मभूमिगअंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेस पज्जत्ता पज्जत्तएम उववज्जति" असंख्यात वर्ष की आयुवाले अकर्मभूमिज मनुष्यों को छोड़कर अकर्मभूमि के तथा- अन्तर द्वीपके और असख्यातवर्ष आयुवाले भोगभूमि के मनुष्यों को छोड़कर अन्य पर्याप्तक अपर्याप्तक मनुष्यो मे उत्पन्न होते हैं अर्थात् ये अकर्मभूमिजमनुष्यो में एवं मन्तर द्वीपज मनुष्यो में तथा असख्यात वर्षायुष्कभोगभूमिज मनुष्यो में उत्पन्न नहीं होते है किन्तु पर्याप्त अपर्याप्त सख्यातवर्ष आयुवाले कर्म भूमिज मनुष्यो में ही उत्पन्न होते है । २२वां च्यवनद्वार समाप्त ।
(२३) वां गत्यागति द्वार-"ते णं भंते ! जीवा कइगइया कह आगइया पन्नत्ता" हे भदन्त । सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव कितनी गतिवाले और कितने आगति वाले होते है ? उत्तर में વર્ષની આયુષ્ય વાળા ભેગભૂમિના તિર્યંને છેડીને પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત એક ઈન્દ્રિય વાળા તિય"ચનિકેથી લઈને પાચ ઈન્દ્રિયવાળા (પંચેન્દ્રિય) તિર્થં ચ નિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ફરીથી ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે–હે ભગવન જે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને જે भनुष्योभ त्पन्न थाय छे, तो "मणुस्सेसु अकम्मभूमिग अंतरदीवग असखेज्जवासाउयवजेसु पज्जत्तापज्जत्तपसु उववज्जति" मसभ्यात वर्षनी मायुष्यवाणा २५भूमिमा ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યને છેડિને અકર્મ ભૂમિના તથા અંતરદ્વીપના અને અસંખ્યાત વર્ષની - આયુષ્ય વાળા ભેગભૂમિના મનુષ્યોને છોડીને બીજા પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે અર્થાત તેઓ અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યોમાં તથા અંતર દીપમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યમાં તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા ભેગભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, પરંતુ પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યમાં તે ઉત્પન્ન થાય છે
આ છે ૨૨ બાવીસમું યવન દ્વારા સમાપ્ત છે તેવીસ ૨૩મું ગત્યાગતિકાર-- "ते णं भंते ! जीवा कई गइया कइ आगइया पन्नत्ता" उ मावन् ते सूक्ष्मपृथ्वी
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
वाभिगमसूत्रे
१२६
गतिभ्य आगतिः - आगमनं येषां ते गत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' 'दु गइया दु आगइया पन्नत्ता' द्विगतिका दयागतिकाः प्रज्ञप्ता - कथिता, तत्र द्विगतिका - तिर्यङ्मनुष्य रूपगतिद्वयगमनशीलाः, तत उद्धृतानां नरकगतौ देवगतौ चोत्पादाभावादिति । द्वयागतिका' - तिर्यङ् मनुष्यरूपगतिद्वयादागमनशीलाः नरकगते र्देवगतेश्चागतानां सूक्ष्मपृथिवीकायिकेपूत्पत्तेरभावात् । ' परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' 'परित्ता' प्रत्येकशरीरिणः असख्येया असंख्यात लोकाकाशप्रमाण त्वात् प्रज्ञप्ताः कथिताः, मया अन्यैश्चापि तीर्थकरैः, हे श्रमण ' हे आयुष्मन् ? गौतम ' 'सेत्तं सुपुत्रीकाइया' ते एते सूक्ष्मपृथिवी कायिकाः कथिता इति ।
इति त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारम् ||२३ सू० ११ ॥
प्रभु कहते हैं—– "गोयमा ! दु गइया दु आगइया पन्नत्ता' हे गौतम ! ये सूक्ष्मपृथिवी - कायिक जीव दो गति वाले होते हैं अर्थात् तिर्यञ्चगति और मनुष्य गति इन दो गति वाले होते है अर्थात् इन दो गतियो में जानेवाले होते है क्योकि नरकगति और देवगति में वहां से निकले हुए सूक्ष्मपृथिवीकायिको का उत्पाद नहीं होता है इसलिये वे द्विगतिक कहे गये है तथा सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीव का नरकगति और देवगति से आना होता नहीं है वे तिर्यञ्च और मनुष्य गति इन दो गतियो से ही भाते है । इसलिये वे द्विमागतिक कहे गये है । “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो " हे श्रमण हे आयुष्मन् गौतम । ये प्रत्येक शरीरवाले होते हैं । असख्यात लोकाकाश प्रदेश प्रमाण होने से असख्यात कहे गये है । 'से त्तं मुहुमपुढत्रीकाइया' इस प्रकार के ये सूक्ष्मपृथिवीकायिक है | यह तेइसवां गत्यागतिद्वार समाप्त २३ यह सूक्ष्मपृथिवीकायिक का प्रकरण समाप्त ॥ सू० १० ॥
કાયિક જીવા કેટલી ગતિવાળા અને કેટલી આગતિવાળા હાય છે ? ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે F- - " गोयमा ! दु गइया दु आगइया पन्नत्ता" हे गौतम या सूक्ष्मपृथ्वी अयि वा એ ગતિવાળા હાય છે અર્થાત્ તિય ચગતિ અને મનુષ્યગતિ આ બે ગતિવાળા હોય છે. એટલે કે આ એ ગતિએમાં જનારા હૈાય છે. કેમ કે ત્યાંથી નીકળેલા સૂક્ષ્મકાયિકાના ઉત્પાત (ઉત્પત્તિ) નરકતિમા અને દેવ ગતિમાં થતા નથી તેથી તેઓ એ ગતિવાળા કહે. વાય છે. તથા સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવનું નરક ગતિ અને દેવગતિથી આવવુ થતું નથી તેએ તિય ઇંચ અને મનુષ્ય ગતિ આ બેગતિમાંથીજ આવે છે. તેથી તેએ “દ્ધિ આગતિ’ वाजा उहेवाय छे, "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो" हे श्रमश हे आयुष्मन् ગૌતમ ! આ જીવેા પ્રત્યેક શરીરવાળા હાય છે. અસ ખ્યાત લેાકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ વાળા होवाथी अस च्यान सा छे से त सुहुमपुढवीकाइया" भावा प्रभारना भी सूक्ष्म પૃથ્વી કાયિકા છે ાસૂ ૧૦ના
આ તેત્રીસ ૨૩મુ ગત્યાગતિદ્વાર સમાપ્ત
૫ આ રીતે આ સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિકાનું પ્રકરણ સમાપ્ત !!
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
वादरपृथ्वीकायनिरूपणम् १७
wwwwwwwww
उक्ताः सूक्ष्मपृथिवीकायिका', अतः परं बादरपृथिवीकायिकान् दर्शयितुं प्रश्नयन् आह'से किं तं वायरपुढवीकाइया' इत्यादि ।
मूलम्-'से किं तं वायरपुटवीकाइया, बायरपुटवीकाइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सण्हवायरपुटवाकाइया य खवायरपुढवीकाइया य । से किं तं सहवायरपुढवीकाइया ? सहवायरपुढवीकाइया सत्तविहा पन्नत्ता, तं जहा-कण्हमट्टिया-भेओ जहा-पण्णवणाए जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता,तं जहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय। तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरमा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता, तं जहा-ओरालिए तेयए कम्मए, तं चेव सव्वं, नवरं चत्तारि लेस्साओ अवसेसं जहा- सुहमपुटवीकाइयाणं, आहारा जाव नियमा छदिसिं, उववाओ तिरिक्वजाणियमणुस्सदेवेहितो, देवेहिं जाव साहम्मेसाणेहितो, ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्त, उक्कोसेणं वावीस वाससहस्साइं । तेणं भंते ! जीवा मरणंतियसमुग्घाएणं किं समोहया भरंति असमोहया मरंति ? गोयमा ! समोहयावि मरंति असमोहया वि मरंति। तेणं भंते ! जीवा अणंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति किं नेरइसु उववज्जति ? पुच्छा, न। नेरइएसु उववज्जति, तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मणुस्सेसु उववज्जति नो देवेसु उववज्जति तं चेव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेसु । ते णं भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता ? गोयमा ! दु गइया ति आगइया परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो ! सेत्तं वायरपुढवीकाइया । सेत्तं पुढवीकाइया ।सू० १२॥
छाया-अथ के ते वादरपृथिवीकायिका, बादरपृथिवीकायिका द्विविधाः प्रशप्ताः, तद्यथा - श्लक्ष्णवादपृथिवीकायिकाश्च खरवादरपृथिवीकायिकाश्च । अथ के ते
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
जीवाभिगमसूत्रे श्लक्ष्णयादरपृथिवोकायिकाः, श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः सप्तविधाः प्रशप्ता , तद्यथाकृष्णमृत्तिका मेदो यथा प्रशापनायां यावत् तें समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापर्याप्तकावापर्याप्तकाश । तेषां खलु भदन्त । जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-औदारिक तेजर्स कार्मणम् , तदेव सर्वम् । नवरं चतस्रो लेश्याः, अवशेषं यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् आहारो यावत् नियमात् पदिशि । उपपातस्तिर्यग्योनिकमनुष्य देवेभ्यःदेवेभ्यो यावत् सौधर्मेशानेभ्यः । स्थितिः जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कषण द्वाविंशतिवर्षसहस्त्राणि । ते खलु भदन्त ! जीवाः मारणा. न्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः नियन्ते असमवहता म्रियन्ते । गौतम ! समवहता अपि नियन्ते असमबहता अपि नियन्ते । ते खलु भदन्त ! जीवा अनन्तरमुत्य क्व गच्छन्ति क्वोत्पद्यन्ते किं नैरयिके पूत्पद्यन्ते ? पृच्छा, नो नैरपिकेष्त्पद्यन्ते तिर्यग्योनिकेष्त्पद्यन्ते मनुष्येषपद्यन्ते नो देवेवृत्पद्यन्ते, तदेव यावत् असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेषु । ते खलु भदन्त । जीवाः कतिगतिकाः, कत्यागतिकाः प्राप्ताः १ गौतम ! द्विगतिकाः म्यागतिकाः परीता अर्सख्येयाश्च श्रमणायुष्मन् ! ते पते पादरपृथिवीकायिका ते पते पृथिवीकायिकाः । सू०१२॥
टीकाः-'से किं तं वायरपुढवीकाइया' अथ के ते बादरपृथिवीकायिकाः बादरपृथिवीकायिकानां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता' बादरपृथिवीकाइका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, भेदद्वयमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तयथा 'सण्डवायर पुढवीकाइया य खरबोयरपुढवीकाइया य' श्लक्ष्णबायरपृथिवीकाथिकाच खरवायरपृथिवीकाइकाच, तत्र श्लक्ष्णा चूर्णितलोष्टादिसमाना मृदुपृथिवीतत्स्व
अब सूक्ष्मपृथिवीकायिकों का कथन करके सूत्रकार बादरपृथिवीकायिकों कथन करते है'से किं तं वायरपुढवीकाइया'-इत्यादि । सूत्र ११ ॥
हे भदन्त । बादरपृथिवीकायिकों के कितने भेद होते है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं"वायर पुढवीकाइया दुविहा पण्णत्ता " हे गौतम ! बादरपृथिवीकायिक दो प्रकार के होते है- "तं जहा" जैसे-" सण्हबायरपुढवीकाइया य खर बायरपुत्वीकइया य" इलक्षणवादरपृथिवीकायिक और खरवादरपृथिवोकायिक इन में जो चूर्णित लोष्टादि के समान मृद पृथिवी तद्रूप जो जीव है वे इलक्ष्ण बादरपृथिवीकायिक जीव है। यद्यपि चूर्णित
હવે સૂમપૃથ્વીકાયિકનું કથન કરીને સૂત્રકાર બાદરપૃથ્વીકાયિકોનું કથન કરે છે"से किं तं वायरपुढवीकाइया" त्या. હે ભગવન બાદર પૃથ્વીકાયિકેના કેટલા ભેદ હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ छ -यायरपुढवीकाइया दुविहा पन्नत्ता ॥ ॐ गौतम | मारपीयि। ये
ना खाय छ, तं जहा ॥ ते मा प्रभारी छ,-"सण्हवायरपुढवीकाझ्या य खरवायरपुढयोकाइया य' समारपी।थि भने ५२॥४२५वीयि मा २ हजेता
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
पृथिवीकायमेदनिरूपणम् १२९ रूपा जीवा अपि लक्षणया श्लक्ष्णा इति कथ्यन्ते, श्लक्ष्णाश्च ते बादरपृथिवीकायिकाश्चेति श्लदणबादरपृथिवीकायिकाः, यद्वा श्लपणा चासौ बादरपृथिवी चेति श्लक्ष्णवादरपृथिवी, सा कायः-शरीरं येषां ते श्लवादरपृथिवीकायास्ते एव श्लदणबादरपृथिवीकायिकाः । खरा नाम पृथिवीसंघातविशेष काठिन्यविशेष वा प्राप्ता, तदात्मकजीवा अपि लक्षणया खरा इति व्यपदिश्यन्ते, खराश्च ते बादरपृथिवीकायिकाश्चेति खरबादरपृथिवीकायिकाः । तदेवं भेदद्वयं भवति बादरपृथिवीकायिकानामिति । तत्र श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायि काना भेदं ज्ञातुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि, ‘से किं तं सहवायरपुढवीकाइया' अथ के ते श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः, तेषां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, भगवानाह-'सत्तविहा पन्नत्ता' सप्तविधाः-सप्तप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकाः, तं जहा' तद्यथा-'कण्हमटिया' कृष्णमृतिका कृष्णरूपा मृतिका एवं नीलमृतिका एव लोहितहारिद्रशुक्लभेदा अपि वक्तव्याः । 'भेओ जहा पण्णवयाए' एतेषां जीवानां लोष्टादि के जैसी मृदु पृथिवी होती है ऐसी पृथिवी जिन जीवों का काय होती है वे जीव भी लक्षणा से लक्ष्णवादरपृथिवीकायिक कह दिये गये हैं । जो संघातविशेष और काठिन्यविशेष को लिये हुई पृथिवी है वह खरपृथिवी है यह खरपृथिवी जिन जीवों का काय है वे खरवादरपृथिवीकायिक जीव है । यहां पर भी जो स्वर पृथिवीकाय वाले जीवो को खर बादरपृथिवीकायिक जीव कहा गया है वह भी लक्षणा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। अव गौतम ग्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिकों के भेदो को जानने के लिये प्रभु से ऐसा पूछते हैं -- " से किं तं सहवायरपुढवीकाइया” हे भदन्त ! श्लक्ष्णबादरपृथिवीकायिक जीव कितने प्रकार के होते हैं ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं " सत्तविहा पन्नत्ता" हे गौतम ? ये सात प्रकार के होते हैं "तंजहा" जैसे-"कण्हमटिया" कृष्णमृतिका “ भेओ લેષ્ટ કહેતા પત્થર સરખા મૃદુ-કમળ પૃથ્વી-તરૂપ જે જીવ છે, તે લણબાદરપૃથ્વીકાયિક જીવ છે. જો કે દળેલા પર વિગેરેના જેવી કે મળ પૃથ્વી હોય છે એવી પૃથ્વી જે જીવેની કાય-કાયા શરીર હોય છે, તે જ પણ લક્ષણથી શ્લણબાદરપૃથ્વીકાયિક કહ્યા છે જે સંઘાતવિશેષ અને કાઠિન્ય-કઠણ પણ વાળી પૃથ્વી છે તે ખર પૃથ્વી છે. આ ખર પૃથ્વી જે જીની કાયા-શરીર રૂપ છે તેઓ ખરબાદરપૃથ્વીકાયિક જીવ છે અહિંયાં પણ જે ખપૃથ્વીકાયવાળા જેને ખર બાદર પૃથ્વીકાયિક છે એ પ્રમાણે કહ્યા છે, તે પણ લક્ષણથી કહ્યા છે તેમ સમજવું - હવે ગૌતમ સ્વામી શ્લેકણબાદરપૃથ્વીકાયિકોના ભેદને જાણવા માટે પ્રભુ ને पूछ छ -“से कि त सण्हवायरपुढवीकाइया" भगवन क्षय माह२ पृथ्वीय ७ डेटा २॥ ४ा छे १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -"गोयमा ! सत्तविहा पण्णत्ता'' है गौतम ! २८ मा पृथ्वीयि वो सात १२ना ४वाभां माव्या छ, “तं जहा" १ मा प्रमाणे समनरेभ--"कण्हमट्टिया" ० भृत्ति
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमलने
यथा प्रज्ञापनायां भेदः कथितः तथैव इहापि भेदो ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' यावत्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च, एतदन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेत्थम् -'किण्हमट्टिया नीलमटिया लोहियमडिया हालिदमटिया मुक्किल्लमट्टिया पंड्डमट्टिया पणगमट्टिया सेत्तं सहवायरपुढवीकाइया । से कि तं खरवायरपुढवीकाइया ? खरवायरवुढवीकाइया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा
पुढवी य सकरा वालुया य उवले सिला य लोणसे । तंवा य तउय सीसय रुप्प सुवण्णे य बयरे य ॥१॥ हरियाले हिंगुलए, मनोसिला सासगंजणपवाले । अभपडलब्भवालय वायरकाए मणिविदाणा ॥२॥ गोमेज्जए य रुयए, अंके फलिहे य लोहियक्खे य । मरगय मसारगल्ले, भुजमोयगे इंदनीले य ॥३॥ चंदण गेरुय हंसे, पुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे ।
चंदप्पम वेरुलिए जलकंते सूरकंते य ॥४॥
जे यावण्णे तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' ।।
कृष्णमृत्तिका नीलमृत्तिका लोहितमृत्तिका हारिद्रमृत्तिका शुक्लमृत्तिका पाण्डुमृत्तिका पनकमृत्तिका तदेते श्लदणवादरपृथिवीकायिका. । अथ के ते खरवादरपृथिवीकायिकाः ? खरवादरपृथिवीकायिका अनेकविधा प्रज्ञप्ताः तद्यथाजहा पण्णवणाए" इनके भेद जैसे प्रज्ञापना में " जाव ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा पज्जतगा य अपज्जत्तगाय " यावत् वे सक्षेप से पर्याप्तक और अपर्याप्तक के भेद से दो प्रकार के हैं, इस सूत्र तक कहे गये है वैसे ही वे सव यहां पर भी सूत्र कह लेना चाहिये । वह प्रज्ञापनाप्रकरण इस प्रकार से है-" कण्हमटिया" इत्यादि टीका से समझ लेना चाहिये । इन सूत्रों की टीका प्रज्ञापना सूत्र से ही जान लेना चाहिये, तात्पर्य इस कथन का यही है कि श्लक्ष्ण अजी भटिवाणा विजे२ "मेओ जहा पन्नवणाप" प्रज्ञापनासूत्रमा 241 क्षय माह२ पृथ्वी यिहीना सेहोरेशते ४॥ छ रेभ-"जाव ते समासओ दुविहा पण्णत्ता तं जहा पजत्तगा य अपज्जत्तगा य" यावत् तया सपथी पर्यात भने अपर्यातना सहथी मे પ્રકારના છે, આ સૂત્રપાઠ સુધી જે રીતે વર્ણવ્યા છે એ જ પ્રમાણે તે બધાં ભેદ અહિયાં ५ सूत्र३२ ४ा न त प्रजापना सूत्रनु ४२५ मा नाचे प्रभारी छ-"कण्ह मटिया' इत्यादि" ४थन टीथी समवj, मासूत्रानी टी प्रज्ञापनासूत्रमाथी समोवी.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १
पृथिवी काय भेदनिरूपणम् १३१
पृथिवी च शर्करा वालुका च उपलः शिला च लवणम् ऊपः । ताम्रश्च त्रपु सीसकं रूप्यं सुवर्णश्व वज्रश्च ॥१॥ हरितालो हिगुलको मनःशिला सासकमंजनं प्रवालः । अभ्रपटलमभ्रवालुका वादरकाये मणिविधानानि ॥२॥ गोमेदकश्च रुचकोऽङ्कः स्फटिकश्च लोहिताक्षश्च । मरकतो मसारगल्लो भुजमोचक इन्द्रनीलच ||३|| चन्दनो गैरुको हंसः पुलकः सौगन्धिकश्च वोद्धव्यः । चन्द्रप्रभो वैय्यैः जलकान्तः सूर्यकान्तश्च ॥४॥ ये चान्ये तथाप्रकारास्ते
समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा - पर्याप्तकाश्चापर्याप्त
काश्चेति छाया ।
प्रज्ञापनाप्रकरणस्थसूत्राणां टीका अत्र न कृता, पाठकै. प्रज्ञापना एव द्रष्टव्या । तदयमर्थः श्लक्ष्णवादरपृथिवीकायिकाः सप्तप्रकारका भवन्ति ते च कृष्णमृत्तिकाद्याः पनकमृत्तिकान्ताः ।
तत्र कृष्णादिमृत्तिकाः कृष्णादिमृत्तिकारूपाः पाण्डुमृतिका नाम देशविशेपे या घूलीरूपा सती पाण्डू इति प्रसिद्धा तदात्मका जोवा अपि अभेदोपचारात् पाण्डुमृत्तिका इत्युक्ताः । पनकमृत्तिका—पनको नाम नद्यादिपूरप्लाविते देशे नद्यादिपूरेऽपगते सति यो भूमौ श्लक्ष्णमृदुरूपो जलमलोsपरपर्याय. पङ्कः स इति । तदात्मका जीवा अपि उपचारात् तत्तद्रूपा इति । खरबादरपृथिवी कायिकाश्चानेकप्रकारा भवन्ति ते च प्रज्ञापनासूत्रतो ज्ञातव्याः । एतदाशयेनैव कथितं भेदो यथा प्रज्ञापनायामिति ।
बादरपृथिवीकायिक जीव कृष्ण नील लोहित हारिद्र शुक्ल पाडु और पनकमृत्तिका के भेद से सात प्रकार के है और खर बादरपृथिवीकायिक जीव अनेक प्रकार के है । शर्करा वालुका आदि सूर्यकान्त मणि तक सूत्र में कहे गये है फिर भी इनके सिवाय इस प्रकार के दूसरे स्वरवादरपृथिवीकायिक हैं वे सब सक्षेप से पर्याप्त अपर्याप्त के भेद से दो प्रकर के होते हैं । प्रज्ञापना सूत्र में कहा गया है अतः इसी आशय से " भेदो यथा मज्ञापनायाम् " ऐसा सूत्रकार ने कहा है वह सब वहाँ से जान लेवे ।
આ કથનનુ તાત્પર્ય એજ છે કે-લક્ષ્ માદર પૃથ્વીકાયિક જીવેા કૃષ્ણ, ૧ નીલ, ૨ सोहित (सास), हारिद्र (पीजा )४, शुभ्स (सह)य, पांडु ६, अने नमृत्ति ७ ना तेथी સાત પ્રકારના થાય છે અને ખરખાદરપૃથ્વીકાયિક જીવા અનેક પ્રકારના છે, તે શર્કરા તાલુકા વિગેરે સૂર્યકાન્ત મણિ સુધી સૂત્રમાં કહ્યા છે તે પણ તે સિવાય આ રીતે ખીજા પણ ખરખાદરપૃથ્વીકાયિકા છે, તે બધા સક્ષેપથી પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદથી બે પ્રકારના હાય છે તે બધા ભેદોનુ કથન પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રમાં સૂત્રકારે કહેલ છે તેથી જ "भेदो यथा प्रज्ञापनायाम्" मा प्रभाषे मडियां सूत्रारे अडेस छे. तेथी ते तभाभ लेहो જીજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી સમજી લેવા.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१३२
जोवाभिगमसूत्रे सम्प्रति- बादरपृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वाविंशतिद्वारकलापं दर्शयितुमाह-'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता' तेषां श्लक्ष्णखरवादरपृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि । इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकम् तैजसं कार्मणमेतच्छरीरत्रयं भवति वादरपृथिवीकायिकानामिति । 'तं चेव सव्वं' तदेव सर्वं सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां यदेवावगाहनादिकं यथा कथितं तथैव सर्वमवगाहनादिकं षष्ठसंज्ञिद्वारपर्यन्तं बादरपृथिवीकायिकानामपि ज्ञातव्यमिति । केवलं सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया सप्तमे लेश्याद्वारे यद्वैलक्षण्यमस्ति बादरपृथिवीकायिकानां तदर्शयति'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं चत्तारि लेस्साओ' नवरं केवलमत्र बादरपृथिवीकायिकानां चतस्रोलेश्याः-कृष्णनीलकापोततेजोरूपा भवन्तीति ज्ञातव्याः ।।
अव सूत्रकार बादर पृथिवीकायिकजीवों के अवगाहना आदि रूप इन सबका विवेचनरूप शेष बाईस द्वारों का कथन करते हैं—इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कई सरीरा पन्नता" हे भदन्त ! उन लक्षण एवं खर बादर पृथिवीकायिकजीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है “गोयमा ! तो सरीरा पन्नत्ता" हे गौतम ! उन लक्ष्ण एवं खर बादर पृथिवीकायिको के तीन शरीर कहे गये हैं । "तं जहा" जैसे-"ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक तैजस और कार्मण शरीर "तंचेव सव्वं" तथासूक्ष्मपृथिवीकायिको का जो अवगाहना-आदि सज्ञाद्वार तक के छह द्वारो का वर्णन जैसा कहा है उसी प्रकार से वह सब अवगाहनादिक बादरपृथिवीकायिकों के भी जानलेना चाहिए । 'अब सातवां लेण्याद्वार कहते हैं। 'नवरं चत्तारि लेस्साओ" परन्तु विशेषता केवल ऐसी है कि वादरपृथिवीकायिकजीवो की चार लेश्याएँ-कृष्णलेश्या, नीललेश्या,
હવે સૂત્રકાર બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવેની અવગાહના આદિ આ બધાના વિવેચનરૂપ બાકીના બાવીસ કારનું કથન કરે છે. આ સંબંધમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું छ ४-"तेसि णं भंते ! जीवाणं कह सरीस पण्णत्ता' 3 मावन सय भने भ२ બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવોના કેટલા શરીરે કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે"गोयमा ! तओ सरीरा पण्णता" 3 गीतम ! ते साक्ष्य भने ५२ मा पृथ्वी. यिोना एy प्रारना शरीर हाय छे "तं जहा" मेम-"ओरालिप" तेयप, कम्मए' मो२ि४ तास अने भय शरी२ 'तं चैव सचे' तथा सहमपृथ्वीजयिनी भवગાહના વિગેરે સત્તા દ્વાર સુધીના છ દ્વારેનું વર્ણન જે રીતે કરેલ છે એજ પ્રમાણે તે અવગાહના વિગેરે સઘળું કથન બાદરપૃથ્વી કાયિકાનું પણ સમજવું.
वे सातमा वेश्याद्वा२नु थन ४२वामां माय छ -"नवर चन्तारि लेस्साओ" परंतु વિશેષ કેવળ એટલું જ છે કે–બાદરપૃથ્વીકાયિક જીને ચાર લેસ્થાઓ એટલે કે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पृथिवी कायिकानामवगाहनादिनि० १३३
कथमत्र तेजोलेश्या भवतीति चेत् इत्थम् - व्यन्तरादय ईशानपर्यन्तदेवा भवनविमानादौ अतिमूर्च्छया स्वकीयरत्नकुण्डलादौ अपि समुत्पद्यन्ते ते च देवास्तेजोलेश्यावन्तो भवन्ति यादृशलेश्यायां जीवो म्रियते तादृशलेश्यावत्यग्रेऽपि उत्पद्यते 'जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जइ' इति वचनात्, रत्नकुण्डलादयश्च पृथिवीरूपाः, ततः कियत्कालपर्यन्तम् अपर्याप्तावस्थायां तेजोलेश्यावन्तोऽपि भवाप्यन्ते इति चादरपृथिवीकायिकानां चतस्रो लेश्या भवन्तीति कथितमिति ॥
'अवसेसं जहा सुहुमपुढवीकाइयाणं' अवशेषं लेश्यातिरिक्ताष्टमेन्द्रियद्वारादारभ्य सप्तदशोपयोगद्वारपर्यन्तं द्वारजातं यथासूक्ष्मपृथिवीकायिकानां कथितं तथैव सर्वमत्रापि ज्ञातव्यम् । (१८) अष्टादशमाहारद्वारमाह - ' आहारो जाव नियमा छद्दिसिं' आहारो यावत् नियमात् षदिशि वादरपृथिवीकायिकानां लोकमध्ये एवोपपातसंभवेन आहारो नियमतः
कापोतलेश्या और तेजोलेश्या होती है । यहां तेजोलेश्या कैसे होती है ? ऐसी आशंका नहीं करनी चाहिये क्योंकि व्यन्तरादिक देव तथा ईशान देवलोक तक के देव भवन विमान आदि में अतिमूर्च्छा के वश से व्यवकर अपने ही रत्नकुण्डल आदिको में भी उत्पन्न हो जाते हैंजैसी लेश्या में जीव मरता है वैसी लेश्या वाले में वह आगे भी उत्पन्न होता है - "जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जइ" ऐसा सिद्धान्त का कथन है । रत्नकुण्डल आदि पृथिवीरूप है । इससे कुछकाल तक तेजोलेश्या वाले भी अपर्याप्तावस्था में पाये जाते है । इस प्रकार बादरपृथिवीकायिकों के चार लेश्याएँ होती है ऐसा कहा गया है ।
“अवसेसं जहा सुहुमपुढवीकाइयाणं" इस लेश्याकथन से अतिरिक्त और सबइन्द्रिय समुद्घात से लेकर उपयोग पर्यन्त सत्रह द्वारो का कथन सूक्ष्मपृथिवोकायिको के जैसा है वैसा जानना चाहिए । अठारहवां आहार द्वार है - जैसे - " आहारो जाव नियमा छद्दिसिं " पृ॒ष्णु, बेश्या १, नीस बेश्या २, अयोत लेश्या 3, अने तेने बेश्या ४. मा यार तेश्याओ હાય છે તે અહિયા તો લેફ્સા કેવી રીતે થાય છે ? આ રીતની શકા કરવી નહી', કેમકે વ્યન્તર વિગેરે દે। તથા ઈશાનદેવ લેાક સુધીના દેવ, ભવન, વિમાન વિગેરેમાં અતિમૂર્છા વશાત્ ચ્યવીને પેાતાનાજ રત્નકુંડલ વિગેરેમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે જેવી લેશ્યામાં व भरे छे, मेवी बेश्या वाणाभां ते उत्पन्न थाय छे. "जल्लेस्से मरइ तल्लेस्से उववज्जद्द' આ પ્રમાણે સિદ્ધાંતકારનું કથન છે. રત્નકુ’ડલ વિગેરે પૃથ્વીરૂપ છે તેથી કઈક કાલસુધી અપર્યોઞાવસ્થામાં તેજલેશ્યાવાળા પણ હાય છે. આ રીતે ખાદર પૃથ્વીકાયિકાને ચારલેશ્યાએ होय छे, तेभ वामां आयु छे.
"अवसेसं जहा सुमपुढवीकारयाणं" मा बेश्या सौंधी प्रथन सिवायनु माडीनु ઈન્દ્રિય સમુદ્ઘાતથી લઇને ઉપયોગના ક્શન સુધીના સત્તર ૧૭ દ્વારાનુ કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વી कायिहानी प्रेम तेम समन्वु अढारभु माहारद्वार छे. भरे - " आहारो जाव नियमा
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
जीवाभिगमसूत्रे पदिग्भ्यः आगतानां पुद्गलानां भवति, सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणे किं स्पृष्टानि आहारन्ति अस्पृष्टानि आहरन्ति ? इत्यादिकं कथितं तत्सर्वं यावत्पदलव्धमिहापि वक्तव्यमेव, तथाहिस्पृष्टानि आहरन्ति नो अस्पृष्टानि आहरन्तीत्यादिकम् केवलमेतदेव वैलक्षण्यम् यत तत्र व्याघाताभावे सति पदिग्भ्य आगतानाम् पुद्गलानामाहारो भवति, व्याघाते सति त्रिदिशि चतुर्दिशि पञ्चदिशि आहरन्तीत्यादिकं, तत्र लोकचरमान्तेऽपि सूक्ष्मपृथिवीकायिकानामुत्पादसभवात् , अन तु तथा न वक्तव्यमिति ॥
(१९) एकोनविंशतितममुपपातद्वारम्-'उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवेहितो' उपपातो बादरपृथिवीकायिकानां तियग्योनिकमनुष्यदेवेभ्यो भवति, 'देवेहितो जाव सोहम्मेइनका आहार नियम से छह दिशाओ से आगत पुद्गल द्रव्यो का होता है । क्योकि बादर पृथिवीकायिको का उपपात लोक के मध्य में होता है । अतः यहाँ व्याघात का सद्भाव नहीं हो सकता है । सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो के प्रकरण में "वे स्पृष्ट पुद्गल द्रव्यों का आहार करते है ? या अस्पृष्ट पुद्गल द्रव्यों का आहार करते हैं ? इत्यादि सब कथन जैसा कहा गया है वैसा ही वह सब यहाँ पर भी कर लेना चाहिये यही बात यहाँ यावत्पद से प्रकट की गई है तथा च-ये स्पृष्ट पुद्गल द्रव्यो का ही आहार करते है-अस्पृष्टों का नहीं सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो का उत्पाद लोक के चरमान्त में भी संभवित होता है इसलिए वे व्याघात के अभाव में छह दिशाओ से भी आगत पुद्गलद्रव्यो का आहार करते है, तथा व्याघात के सद्भाव में कदाचित् तीन दिशाओ से कदाचित् चार दिशाओ से कदाचित् पांच दिशाओ से आहार करते हैं पर यहां पर यह बात नहीं है।
उन्नीसवां उपपात द्वार-तिर्यग्योनि से मरे हुए जीव, मनुष्य योनि से मरे हुए जीव एवं देवयोनि से घ्यवे हुए जीव बाद पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैंछदिसिं" मेमनी मा२ नियमथी छ हिशायाथी सावता पुस द्रव्यानी 1य छ કેમકે—બાદર પૃથ્વીકાયિકોનો ઉપખાત-ઉત્પત્તી લોકની મધ્યમાં હોય છે. તેથી અહિયાં વ્યાઘાતને સંભવ હઈ શકતું નથી. સૂમપૃથ્વીકાયિક જીવેના પ્રકરણમાં તેઓ સ્પષ્ટ પુદલ દ્રવ્યને આહાર કરે છે ઈત્યાદિ સઘળું કથન ત્યાં જેવી રીતે કહેવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે તે સઘળું કથન અહિયાં પણ કહી લેવું જોઈએ. એજ વાત અહિયાં યાત્પદ થી પ્રગટ કરવામાં આવી છે, જેમકે-તેઓ પૃષ્ટ પુલ દ્રવ્યને આહાર કરે છે અસ્પૃ.
ને નહીં સૂમ પૃથ્વીકાયિક જીવને ઉત્પાત-ક્ષત્તિ લેકના અરમાન્તમાં પણ સંભવિત હોય છે તેથી તેઓ વ્યાઘાતના અભાવમાં છ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યોનો પણ આહાર કરે છે તથા વ્યાઘાત હોય ત્યારે કઈ વાર ત્રણ દિશાઓમાંથી કઈ વાર ચાર દિશાઓમાંથી કઈ વાર પાંચ દિશાઓમાંથી આહાર કરે છે. પરંતુ અહિયાં આ વાત નથી.
ઓગણીસમું ઉ૫પાત- ઉત્પત્તિ દ્વારતિયોનિમાંથી મરેલા છે, મનુષ્યનિમાંથી મરેલા છે, અને દેવયોનિમાથી રચવેલા જી બાદર પૃથ્વી કાયિક પણાથી ઉત્પન્ન
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वारनि० १३५ साणेहिं यदि देवेभ्यो बादरपृथिवी कायिकानामुपपातो भवति तदा व्यन्तरादारभ्य यावत् सौधर्मेशानपर्यन्तेभ्यो भवतीति वक्तव्यम् || विंशतितमं स्थितिद्वारम् - 'ठीई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' बादरपृथिवीकायिकानां जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्तमात्रप्रमाणा भवति, 'उक्कोसेणं बावीसं वाससइस्साई उत्कर्षेण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि द्वाविंशतिवर्षसहस्रप्रमाणोत्कृष्टा स्थितिर्भवति बादरपृथिवी - कायिकानाम्, सूक्ष्मपृथिवीकायिकानां तु जघन्योत्कृष्टाभ्यां स्थितिरन्तर्मुहूर्तप्रमाणैव कथिता, इह तूत्कर्षपदे वैलक्षण्यमत उभयोः प्रकरणयोर्वैलक्षण्यमिति । एकविंशतितमं समुद्घातद्वारम् - 'ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धारणं किं समोहया मरंति असमोहया मरंति'
1
बादरपृथिवीकायिकाः खलु भदन्त । जीवाः कि मारणान्तिकसमुद्घातेन किं समवहताः सन्तो म्रियन्ते, अथवा असमवहता एव म्रियन्ते ? इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति' ते बादरपृथिवी कायिका
देवो में भी सब देव नहीं किन्तु "जाव सोहम्मेसाणेहिंतो " व्यन्तर से लेकर साधर्म और ईशान तक के देव ही च्यव कर बादर पृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न हो सकते हैं इसीलिये इनकी उत्पत्ति देवो से तिर्यञ्चो से और मनुष्यो से कही गई है। वीसवां स्थिति द्वार - "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहृत्तं" स्थिति इनकी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और “उक्को सेण बावीसं वाससहस्साई " उत्कृष्ट से २२ हजार वर्ष की है । सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो की तो उत्कृष्ट स्थिति एक ही अन्तर्मुहर्त्त की कही है । और जघन्यस्थिति भी एक ही अन्तर्मुहूत की कही गई है । इक्कीसवां समुद्घातद्वार - 'ते णं भंते ! जीवा मारणंतियसमुग्धाएणं किं समोहया मरंति, असमोहया मरंति' हे भदन्त ! ये बादर पृथिवीकायिकजीव क्या मारणान्तिकसमुद्घात से समवहत होकर मरते है अथवा मारणान्तिक समुद्घात से असमवहत होकर मरते हैं ? उत्तरमें प्रभु कहते है - 'गोयमा ! समो
यश छे देवोभां पशु सघना है। नहीं परंतु " जाव सोहम्मेसाणेहिंतो” व्यन्तर દેવથી લઈ ને સૌધમ અને ઈશાન દેવ સુધીના દૈવજ ચવીને બાદરપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થઇ શકે છે તેથીજ તેમની ઉત્પત્તિ દેવામાંથી તિય ચામાંથી અને મનુષ્ય માંથી કહેલી છે
वीसभु' स्थिति द्वार - "ठिई जहणणेणं अंतोमुहुत्त" तेथोनी स्थिति धन्यथी येऊ अतभुतनी छे भने “उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्सा ” ष्टथा २२ मावीस डलर વર્ષની છે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાચિકવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તો એકજ અતર્મુહૂત'ની કહી છે.
वीसभु समुद्दधात द्वार -- " ते णं भंते जीवा मारणंतियसमुग्धापणं किं समोया मरति असमोहया मरंति" हे भगवन् मा गाहरपृथ्वी अयि को शु भारशान्ति સમુદ્લાતથી સમહત થઈ ને એટલે કે-સમુદ્ધાત કરીને મરે છે ? અથવા મારણાન્તિક સમુદ્ધાતથી અસમવહત-અર્થાત્ સમુઘાત કર્યા વિના મરે છે ?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
जीवाभिगमसूत्रे मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते उभाभ्यामपि तेषां मरणं भवति नात्र सूक्ष्मपृथिवीकायिकाऽपेक्षया किमपि वैलक्षण्यमिति भावः ।
___ द्वाविंशतितमं च्यवनद्वारम् - 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उव्यट्टिता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जंति किं नेरइएस उववज्जति पुच्छा' ते खल भदन्त | बादरपृथिवीकायिकजीवा अनन्तरमुहृत्य क गच्छन्ति कोत्पद्यन्ते किं नैरयिकेपूत्पद्यन्ते यद्वा तिर्यग्योनिकेपृत्पद्यन्ते यद्वा मनुष्ये पूत्पद्यन्ते देवेषु वा समुत्पद्यन्ते ! इति पृच्छा सगृह्यते इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो नेरइएसु उववज्जति' बादरपृथिवीकायिका इत उद्धृत्य नो नैरयिकेतृत्पद्यन्ते-नारकगतिं न प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, किन्तु इत उवृत्ताः सन्तः 'तिरिक्खजोणिएसु उववज्जति मणुस्सेसु उववज्जति' तिर्यग्योनिकेषु समुत्पद्यन्ते हया वि मरंति, असमोहया वि मरंति' हे गौतम ! ये बादरपृथिवीकायिकजीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और मारणान्तिकसमुद्घात से असमवहत होकर भी मरते हैं । इसी प्रकार से सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीव भी मरते हैं ।
वाईसवां च्यवनद्वार- 'ते णं भंते ! जीवा अणंतरं उवट्टित्ता कहिं गच्छंति कहिं उववज्जति' हे भदन्त ! ये वादरपृथिवीकायिकजीव मरकर कहां जाते हैं ? कहाँ उत्पन्न होते है । क्या ये नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ' या तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है ! या मनुष्यों में उत्पन्न होते है ? या देवों में उत्पन्न होते है । उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! नो नेरइएम उववज्जंति' हे गौतम ! ये बादर पृथिवीकायिकजीव मरकर नरयिकों में उत्पन्न नहीं होते हैं, 'नो देवेस उबवजंति' देवों में उत्पन्न नहीं होते है किन्तु-'तिरिक्खजोणिएमु उववजंति मणुस्सेमु उववज्जति' तिर्यश्चों में उत्पन्न होते है और मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं । 'तं चेव जाव
मा प्रश्नना उत्तरमा प्रमुड छे --"गोयमा ! समोहया वि मरंति असमोहयावि मरंति" 3 गौतम ! मा माहपृथ्वीयि भारान्ति समुद्धातथा सभवहुतસમુદવાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણબ્લિક સમુદઘાત કર્યા વિના પણ મરે છે, એજ પ્રમાણે સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવે પણ મારણુનિક સમુઘાત કરીને તથા કર્યા વિના એમ બન્ને પ્રકારથી મરે છે. ___वीस यवना२-"तेणं भंते ! जीवा अणतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छंति कहि उववज्जति" हे सगवन् मा मा२५२वीय: । भरीने ज्यां नय छ ? भने ४यां ઉત્પન્ન થાય છે ! શું તેઓ નરયિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યંગ્યનિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ-"गोयमा ! नो नेरहण्सु उववज्जंति" गौतम ! मा ४२वीजयि छ। भरीन. नयम 64न यता नथी. 'नो देवेसु उपयजंति" वोभा SH-न यता नथी. ५२'तु "तिरिक्त्रजोणिएसु उववज्जंति" तिय यामा S५-न थाय छे. अने मनुष्योभा 4-1 थाय छे. "तं चेव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेहिं
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रतिः १
पृथिवीकायिकानामवगाहनादिद्वारनि० १३७ मनुष्येषु वा समुन्पद्यन्ते, 'नो देवेसु उववज्जति' नो-न वा देवेपूत्पद्यन्ते बादरपृथिवीकायिका इत उद्धृत्य नारकगति देवगति वा न प्राप्नुवन्ति किन्तु तिर्यगूगति वा मनुष्यगति वा प्राप्नुवन्तीत्याशयः । 'तं चेव जाव असंखेज्जवासाउयवज्जेसु' तदेव यावत् असंख्येयवर्षायुष्क वर्जेपु 'तं चेव' इति तदेव यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणे कथितं तद्वदेवात्रापि बोध्यम् ।
तत्प्रकरणं चेत्थम्-'जइ तिरिक्खजोणिएमु उववज्जति' किं एगिदिएसु उचवज्जति जोव पंचिंदिएसु उववज्जति ? गोयमा ! एगिदिएसु उववज्जति जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिएमु उववज्जति असंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववज्जति मणुस्सेसु अकम्मभूमग अंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेसु पज्जत्तापज्जत्तएसु उववति ॥ अयं भावः-यदि तिर्यगृयोनिकेतृत्पद्यन्ते तदा किमेकेन्द्रियेपूत्पद्यन्ते द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियेषुवोत्पद्यन्ते गौतम ! एकेन्द्रियेषु द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिये पृत्पद्यन्ते असंख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु पर्याप्तकेपु अपर्याप्तकेपु समुत्पधन्ते यदि मनुष्येपूत्पद्यन्ते तदा अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासख्यातवर्षायुप्कवर्जेपु पर्याप्तापर्याप्तकेपु समुत्पद्यन्ते इति ।
त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारम्-'ते णं भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया' ते खल भदन्त ! चादरपृथिवीकायिका जीवाः कति गतिकाः कति आगतिकाः केपु केषु स्थानेषु एतेषां गमन भवति, कस्मात् कस्मात् स्थानादेतेपामागमनं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' असंखेज्जवासाउयवज्जेहि तं चेव' वह उसी प्रकार है जैसा सूक्ष्मपृथिवीकायिक में कहा है जैसे-असंख्यात वर्ष आयुवाले भोग भूमिक मनुष्यो को छोड़कर अन्य पर्याप्त अपर्याप्त सव मनुष्यों में उत्पन्न होते है । तेईसवां गत्यागतिद्वार-"ते णं भंते ? जीवा कइ गइया कई आगइया' हे भदन्त ? वे बाँदर पृथिवीकायिकजीव कतिगतिक मरकर कितनी गतियो में जाने वाले होते हैं और कति आगतिक कितनी गतियो से आनेवाले होते है अर्थात् मरकर किस २ गतिमें जाते है ? और किस २ गति से आकर यहाँ उत्पन्न होते है ? इसके उत्तर
-
-
तं चेव"२ प्रमाणे सूक्ष्मपृथ्वीयि वन समधमा ४थन ४२वामा माव्यु छ, मेरी પ્રમાણેનું કથન સમજવું અર્થાત્ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા ભેગ ભૂમિના મનુષ્યોને છેડીને બાકીના બીજા પક્ષક અથવા અપર્યાપ્તક બધા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
तेवीसभु सत्यागातिवा२-"ते ण भंते ! जीवा कइ गइया कइ आगइया" उ मान् તે બાદર પૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને કેટલી ગતિમાં જવાવાળા હોય છે ? અને કેટલી ગતિમાંથી આવવાવાળા હોય છે ? અર્થાત્ મરીને કઈ કઈ ગતિમાં જાય છે ? અને કઈ કઈ ગતિમાંથી આવીને અહિયાં ઉત્પન્ન થાય છે?
१८
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
नीद्याभिगमसूत्रे
इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'दुगइया' द्विगतिकाः द्वयोः स्थानयो गतिर्विद्यते येषां ते द्वितिकाः, चादरपृथिवीकायिकत उद्वृत्य तिर्यड्मनुष्येष्वेव गमनात् 'ति आगइया' त्र्यागतिकाः त्रिभ्यः स्थानेभ्य स्तिर्यड्मनुष्यदेवेभ्य आगमनात् त्र्यागतिकाः बादरपृथिवीकायिका भवन्तीति ॥ 'परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो' हे श्रमण ' हे आयुष्मन् परीत्य - प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाश्च–असंख्येयलोकाकाशप्रमाणत्वादिति । ' से तं वायरपुढवीकाइया' ते एते बादर पृथिवी - कायिकाः सक्षेपविस्तराभ्यां कथिताः । ' से त्तं पुढवीकाइया' ते एते पृथिवीकायिका : सूक्ष्मवादरपृथिवीकायिकाः प्रतिपादिता इति ॥ सू० १२॥
कथिताः पृथिवीकायिकाः अतः परम् अष्कायिकान् दर्शयितुमाह - 'से किं तं आउक्काइया' इत्यादि,
मूलम् :- 'से किं तं आउकाइया, आउकाइया दुविहा पन्नत्ता' तंजा-सुम आउकाइया य वायर आउक्काइया य सुम आउक्काइया में प्रभु कहते है - 'गोमा ? दुगइया ति आगइया' हे गौतम ' ये बादरपृथिवी कायिकजीव मरकर तिर्यञ्चगति, और मनुष्यगति में जाते हैं - किन्तु नरक गति और देवगति में नहीं जाते है इसलिये ये द्विगति कहलाते हैं और तीन गतियो से मरकर जीव यहाँ - बादरपृथिवीकायिक रूप से उत्पन्न होते हैं-अर्थात् तिर्यग्गति से, मनुष्यगति से और देवगति से मरकर जीव यहां जन्म लेते हैं इसलिये ये त्र्यागतिक - तीन आगतिवाले कहलाते हैं । 'परित्ता असंखेज्जा य समणाउसो' हे श्रवण ' आयुष्मन् ! प्रत्येक शरीर असंख्यात लोकाकाश प्रमाण होने से असंख्यात है | 'सेत्तं वायर पुढवीकाइया' इस प्रकार सक्षेप और विस्तार से बादर पृथिवी कायिकों का वर्णन किया, 'सेत्तं पुढवीकाइया' वे ये पृथिवीकायिकजीव है अर्थात् यह सूक्ष्म और बादर पृथिवीकायिक का वर्णन समाप्त हुआ | सूत्र ॥१२॥
2
2
या प्रश्नमा उत्तरमा अछे -- "गोयमा ! दु गइया ति आगइया" हे गीतभ આ ખાદર પૃથ્વી કાયિક જીવ મરીને તિર્યંચગતિ અને મનુષ્યગતિમાં જાય છે. પર ંતુ નર્કગતિ અને દેવગતિમાં જતા નથી તેથીજ તેએ દ્વિગતિ અટલે કે એ ગતિવાળા કહેવાય છે. અને ત્રણ ગતિચૈાથી મરીને જીવ અહિયાં ખાદરપૃથ્વીકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ તિય ગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિથી મરીને જીવ અહિંયાં જન્મ લે છે. તેથી 'प्रयागति' त्रयु प्रहारनी या गति-भाववानी गतिवाजा अडेवाय हे उजा य समणाउसो' हे श्रम म. युष्मन् अत्येष्ठ शरीर वाणा भवना सोप्राश प्रभाणु होवाथी असंख्यात ह्या छे " से तं वायरपुढवीकारया" मा रीते सक्षेय गाने विस्तारथी माहरपृथ्वीश्रयिोनु वर्षान युछे "से કાયિક જીવ છે અર્થાત્ આ સૂક્ષ્મ અને ખારપૃથ્વીકાયિકનુ
"परित्ता असंखेअहेथे असण्यात
005 'ते मा पृथ्वी
Hथ्यु. सू. ११
२
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ अप्कायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १३९ दुविहा पन्नत्ता तंजहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरया पन्नत्ता गोयमा ! तओ सरीरया पन्नत्ता तं जहा ओरालिए तेयए कम्मए जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं । नवरं थिबुगसंठिया पन्नत्ता सेसं तं चेव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेत्तं सुहम आउक्काइया । से किं तं बायर आउक्काइया, बायर आउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा-ओसाहिमे जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा- पज्जत्ता य अपज्जत्ता य तं चेव सव्वं, नवरं थियुगसंठिया चत्तारि लेस्साओ आहारो नियमा छदिसिं, उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवेहिं, ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्साइं, सेसं तं चेव जहा वायरपुढवीकाइया जाव दुगइया ति आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ! सेत्तं बायर आउकाइया । सत्तं आउक्काइया' । सू० १३॥
छाया-अथ के ते अप्कायिकाः, अप्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्माकायिकाश्च बादराप्कायिकाश्च । सूक्ष्माप्कायिका द्विविधा. प्रशप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि, ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्राप्तानि तद्यथा-औदारिकं तैजसं कार्मणं यथैव सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् । नवरं स्तिवुकसंस्थिताः प्राप्ताः शेषं तदेव यावद् द्विगतिकाः व्यागतिकाः। परीता असंख्येयाः प्रक्षप्ताः, ते पते सूक्ष्माप्कायिकाः । अथ के ते वादराकायिकाः वादाप्कायिकाः अनेकविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-अवस्यायः हिमं च ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च, तदेव सर्वम् । नवरं स्तिवुकसंस्थिताः, यतस्रो लेश्याः, आहारो नियमात् षड्दिशि, उपपात स्तिर्यगूयोनिकमनुष्यदेवेभ्यः । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण सप्तवर्षसहस्राणि शेषं तदेव यथा वादपृथिवीकायिकाः यावद् द्विगतिकाः द्वयागतिकाः परीता असंख्येया प्रज्ञप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते बादरापकायिकाः । ते पते अपकायिकाः ॥ सू० १३ ॥
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
टीका - 'से किं तं आउक्काइया' अथ के ते अष्कायिकाः जीवा इति प्रश्नः, भगवानाह - 'आउक्काइया दुविधा पन्नत्ता' अप्कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, द्वैविध्यमेव दर्शयति-‘तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सुहुम आउक्काइया य वायर आउक्काइया य' सूक्ष्माकायिकाश्च वादराकायिकाश्च तत्र सूक्ष्मा कायिकाः सूक्ष्मनामकर्मोदयात् इमे च सर्वलोकव्यापिनः, वादरात्कायिकाः वादरनामकर्मोदयात् वादराः वादराकायिका घनोदध्यादि भाविनः, 'मुहुम माउक्काइया दुविहा पन्नत्ता' सूक्ष्मा कायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तथथा- 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च 'तेसि णं भंते 2 कइ सरीरा पन्नत्ता' तेषां - सूक्ष्माकायिकानां खलु भदन्त ! कति कियत्सख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि -
१४०
-
पृथिवीकायिकों का वर्णन करके अव अष्कायिको का वर्णन किया जाता है'से किं तं आउक्काइया - इत्यादि ॥ सू० १३ ॥
टीकार्य - हे भदन्त 1 अप्कायिक जीव कितने प्रकारके होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है - 'आउक्काया दुविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? अष्कायिक जीव दो प्रकार के होते है, 'तं जहा' जैसे–'मुहुमआउक्काइया य वायरआउक्काइया य" सूक्ष्मअष्कायिक और बादर अप्कायिक, जिन अप्कायिक जीवो के सूक्ष्म नाम कर्म का उदय होता है वे सूक्ष्मअष्कायिक और जिन अकायिकजीवो के बादर नामकर्मका उदय होता है वे बादर अकायिक जीव कहलाते है । सुक्ष्मअष्कायिकजीव सर्वलोक व्यापी होते हैं और बादर अकायिकजीव घनोदधि आदिको में रहते हैं । इनमें 'मुहुम आउक्काइया दुविधा पन्नत्ता' सूक्ष्म अष्कायिक जीव दो प्रकार के कहे गये है 'तं जहा' जैसे - सूक्ष्म पर्याप्त और सूक्ष्म अपर्याप्त ' ते सिणं भंते ! कइ सरीरा पन्नत्ता' हे भदन्त ' सूक्ष्म अष्कायिक जीवो के कितने शरीर कहे गये પૃથ્વીકાયિકાનુ ́ વર્ણન કરીને હવે અકાયિક જીવનુ વર્ણન કરવામાં આવે છે—હૈ किं तं उक्काइया" इत्यादि.
ટીકાથ—ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે—હે ભગવન્ અસૂકાયિક જીવ કેટલા પ્રકા रना होय छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभीने हे छे – “आउक्काइया दुबिहा पन्नत्ता" हे गौतम मावि मे प्रझरना होय छे. 'तं जहा " ते भा प्रभा छे. - "सुहुम आउक्काइया य वायर आउक्काइया य" सूक्ष्म माथि भने बाहर यूકાયિક—એટલે કે જે અપ્રકાયિક જીવેાના સૂક્ષ્મ નામ કર્મના ઉદય હાય છે તે સૂક્ષ્મ અાયિકા છે અને જે અપૂકાયિક જીવૅાના ખાદર નામકર્મના ઉદય હાય છે, તેઓ ખાદર અકાયિક જીવ કહેવાય છે. સૂક્ષ્મ અપૃકાયિક જીવા સર્વ લેાકમાં વ્યાપેલા હોય છે. અને णाहर मधूायि! लवो धनविधि विगेरेभा रहे है तमोभां "सुहुम आउवकाइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्म माथि छत्र में प्रारना भी खाया है. "तं जहा" प्रेम
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
प्रमेययोतिका टोका प्रति० १ अप्कायिकानां शरीराद्विद्वारनिरूपणम् १४५ कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'तो सरीरा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि सूक्ष्माप्कायिकानां जीवानां प्रज्ञप्तानि कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणं चेति त्रिप्रकारकं शरीरं सूक्ष्माप्कायिकानां भवतीति । 'जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं' यथैव सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवानामवगाहनादिद्वाराणि कथितानि तथैव सूक्ष्माप्कायिकानामपि तानि द्वाराणि तेनैव रूपेण वक्तव्यानीति । सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया यद्वैलक्षण्यं सूक्ष्माएकायिकानां तद्दर्शयति-'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं थियुगसंठिया पन्नत्ता' नवरं स्तिवुकसस्थिताः-बुद्दसंस्थानसस्थिताः-सूक्ष्माप्कायिकाः-सूक्ष्मपृथिवीकायिकाना मसूरचन्द्रसंस्थानं कथितमेतस्य सूक्ष्माप्कायिकस्य स्तिवुकसंस्थानमेतावानेवोभयो भेदः, 'सेसं तं चेव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' 'सेसंत चेव' शेषम्-एतदन्यत् शरीरावगाहना संहननकपाय संज्ञालेश्येन्द्रियसमुद्घात संज्ञिवेदपर्याप्तिदृष्टिदर्शनज्ञानयोगोपयोगाहारोपपातस्थितिहैं : उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ? तो सरीरा पन्नत्ता' हे गौतम — सूक्ष्म मप्कायिक जीवों के तीन शरीर कहे गये है-'तं जहा'-जैसे-'ओरालिए, तेयए, कम्मए' औदारिक तैजस और कार्मण 'जहेव सुहुमपुढवीकाइयाणं' सूक्ष्मपृथिवीकायिकजीवो के जैसेअवगाहनादिद्वार कहे जा चुके है वैसे ही वे सूक्ष्म अप्कायिकजीवो के भी कहलेना चाहिये, "नवरं ठियुगसंठिया पन्नत्ता' परन्तु उनकी अपेक्षा इनके सस्थान में अन्तर है वह इस प्रकार से है कि सूक्ष्म पृथिवीकायिको का संस्थान मसूर और चन्द्र के जैसा गोल कहा गया है परन्तु इस सूक्ष्म अकायिको का संस्थान-स्तिवुक-बुद्बुद-के जैसा कहा गया है। बाकी का और सब अवगाहना २, संहनन ३, कपाय ५, सञ्ज्ञा ६, लेश्या ७, इन्द्रिय ८, समुद्घात ९, संज्ञी १०, वेद ११, पर्याप्ति १२, दृष्टि १३, दर्शन १४, ज्ञान १५, योग सूक्ष्म पर्यास भने सूक्ष्म अपर्यात "तेसिं थे भंते ! कइ सरीरा पन्नत्ता" लगवन् सूक्ष्म मायिवान दा शरी। डा छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ-गोयमा ! तो सरीरा पन्नत्ता" गौतम ! सूक्ष्म माथि ७वान ऋण शरी। उदा छे.
"तं जहा" ते मा प्रभारी छ.भडे-"मोरालिए, तेयए कम्मए” मोहोरि तेस भने भय “जहेव सुहमपुढवीकाइयाणं" सूक्ष्मपृथ्वीयि वानी साना द्वारा २ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણેના અવગાહનાદિ અપૂકાયિક જીવોને પણ સમજવા, 'नवरं ठिवुगसंठिया पन्नत्ता" ५२ तमना ४२तां म! मयि सवाना सस्थानद्वारमा અંતર પડે છે તે આ પ્રમાણે છે. સૂમપૃથ્વીકાચિકેનું સંસ્થાન મસૂર અને ચંદ્રના જેવું ગોળ કહેલ છે. પરંતુ આ સૂક્ષ્મ અપૂકાયિકોનું સંસ્થાન-સ્તિબુક-બુદુ બુદ એટલે કે પાણીના પરપોટા જેવું કહેલ છે બાકીના અવગાહના વિગેરે એટલે કે અવગાહના ૧, સંહનન ૨, ४ाय 3, सज्ञा ४, वेश्या ५, धन्द्रिय ६, समुद्धात ७, सज्ञी ८, ३६६ पयाति १०, 2 ११, ६शन १२, शान १3, या १४, 6पयोग १५, माहा२ १६,०५यात १७, स्थिति
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोवाभिगमसूत्रे સ્કર समवइतच्यवनगत्यागतिद्वारपर्यन्तं सर्वमपि तदेव-सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावत् द्विगतिकाःयागतिकाः परीताः प्रत्येकशरीरिणोऽसख्याताः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति पर्यन्तम् । 'से तं सुहम आउक्काइया' ते एते सूक्ष्मा कायिकाः शरीरादि गत्यागतिद्वारान्तद्वारैर्विविच्य कथिता इति ॥
सूक्ष्माप्कायिकान्निरूप्य बादराप्कायिकान्निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से कि तं वायरआउक्काइया' अथ के ते बादराप्कायिका बादरनामकर्मोदयात् बादरास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्तरयति --वायर आउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता' बादराप्कायिका १६, उपयोग १७, आहार १८, उपपात १९, स्थिति २०, समवहत २१, च्यवन २२, गत्यागति, इन द्वारो सम्बन्धी कथन जैसा सूक्ष्म पृथिवीकायिको के प्रकरण में कहा गया है वैसा ही इनके सम्बन्ध में भी कहलेना चाहिये, यही बात "सेसं तं चेव जाव दुगझ्या दु आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है-कि सस्थान द्वार से अतिरिक्त और सब अवगाहनादि द्वारगत यहां सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरण के जैसे ही है। ये भी द्विगतिक और द्विआगतिक होते है । प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते है । 'सेतं सुहम आउक्काइया' इस प्राकर से सूक्ष्म अप्कायिक जीवो का यह कथन समाप्त हुमा ।
सूक्ष्म अप्कायिक जीवो का निरूपण करके अब बादर अप्कायिक जीवो का निरूपण सूत्र कार करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'से किं तं वादरआउक्काइया' हे भदन्त ? बादर नामकर्मोदयवाले वे बादर अकायिक जीव. कितने प्रकार के हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-'वायर आउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता' हे गौतम ? बादर अप्का૧૮, સમવહત ૧૯, યવન ૨૦ ગત્યાગતિ ૨૧ આ દ્વારે સંબંધી કથન સૂફમપૃથ્વીકાયિકે ના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન આ અપૂકાયિક સૂક્ષ્મ જીવાના समयमा पय समसयु या वात-'सेसं त चेव जाव दुगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' मा सूत्र' 48वा२। ४७ छे. ४-संस्थान द्वारना ४थन सिवाय माहीना અવગાહના વિગેરે તમામ દ્વાર સંબંધી કથન અહિય સૂફમપૃથ્વીકાયિકના પ્રકરણમાં કહ્યા અનુસાર જ છે, આ સૂક્ષમ અપકાયિક જીવપણ બે ગતિમાંથી આવવા વાળા હોય છે प्रत्ये४ शशी असभ्यात डाय छे.' से तं सुहुम आउक्काइया' या प्रमाणे सूक्ष्म અપ્રકાયિક જીવોનું કથન છે.
સૂફમ અપ્લાયિક જેનું નિરૂપણ કરીને હવે બાદર અપ્લાયિક જીવનનિરૂપણું સૂત્રકાર ४२ छ -मामा गौतम स्वाभीमे प्रभुने मे पूछ्यु छ है-“से किं तं यादर आउ. पकाइया" 3 मापन २ नाम भीयवा ते माह२ मयि४ वटसा असरना छे १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु -"यायर माउफ्कारया अणेगविहा पण्णता
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
अकायिकानां शरीरादिद्वार निरूपणम् १४३. अनेकविधाः–अनेकप्रकाराः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादिना 'तं जहा ' तथथा - 'ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' अवश्यायो हिमं यावद् येचान्ये तथाप्रकारास्ते समासतः - संक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्र कारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः - 'तं जहा' तथथा – 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्त काश्चापर्याप्तकाश्च । अत्र यावत्पदेन - 'महिया करगे हरत सुद्धोदए सीओदए खट्टोदए खारोदए अविलोदए लवणोदए वरुणोदए खोरोदए खोभोदए रसोदए' एतेषां संग्रहः कर्त्तव्यः, तत्र 'ओसा' अवश्यायः 'हिमे' हिमम् - ( बरफ ) इति लोक प्रसिद्धम्, 'महिया' महिका पौषादि मेघगर्भमासेषु वाष्पवत्सूक्ष्मवर्षणम् 'करगे' कटको घनोपलः (ओला) इति लोकप्रसिद्धः 'हरतणू' हरतनुः यः खलु पृथिवीमुद्भिद्य शाल्याद्यड्कुरतृणामादिपु बद्धो विन्दु
यिकजीव अनेक प्रकार के कह गये है ' ॥ 'तं जहा' जैसे- 'ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविधा पन्नत्ता' अवस्थाय - ओस, हिम, यावत् इसी प्रकार के और भी जो है वे सब बादर अप्कायिकजीव हैं--ये बादर अकायिकजीव संक्षेप से दो प्रकार के हैं - 'तं जहा' - जैसे 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय' पर्याप्तक और अपर्याप्तक यहाँ 'ओसाहिमे जाव' में जो यह यावत्पद आया है उससे 'महिया, करगे, हरतणू सुद्धोदए, सीओदर, खट्टोदए, खारोदए, अंबिलोदए, लवणोदए, खोरोदए, खोओदए, रसोदए' इन सब अप्कायिको का संग्रह हुआ है, इनमें अवश्याय नाम ओसका है, हिमनाम बर्फ का है, मेघ पौषादि गर्भ मास में बाप-भाप के जैसी जो सूक्ष्मवर्षा होती है उसका नाम महिका (धूंभर ) है ओले का नाम करक है जो पृथिवी को फोड़कर शाली आदि के अंकुर पर और तृणादिके अग्रभागपर जो विन्दु जैसा बंध जाता है उसका नाम हरतनु है, मेघ से वर्षा हुआ गौतम ! महर मच्छामि भवा भने अझरना उडेला छे “तं जहा " ते मा प्रभाले छे
"ओसा हिमे जाव जे यावन्ने तह पगारा ते समासभ दुविहा पन्नत्ता" व्यवस्थाय —એસ, હિમ, ચાવત્ એ પ્રમાણેના ખીજા પણ જેએ છે, તે બધા ખાદર અધૂકાયિક જીવા छे. मामाहर गायिका संक्षेपथी मे अझरना छे, "तं जहा', मट्ठे "पज्जत्तगाय अपज्जन्त्तगाथ" पर्या ने अपर्याप्त महियां "ओसा हिमे जाव" मा वाउयभां क े या यावत् यह आवे छे. तेनाथी "महिया, करगे, हरतणू, सुद्धोदप, सीओोदप खट्टोप, खारोदर, अविलोदर, लवणोदए, खीरोदर, खोओदए, रसोदए,” भा तभाभ अयूयिष्ठोनो સંગ્રહ થયા છે. તેમા અવશ્યાય એટલે એસ, હિમ એટલે ખફ થાય છે . મેઘને પાષ વિગેરે ગણ માસમાં ખાÝ—માફ વરાળના જેવા ઘુમ્મલ જે સૂક્ષ્મ જીણા વર્ષાદ થાય છે ઘુમ્મલા તેને મહિકા કહે છે, આલા-વર્ષાદ સાથે જે કરાશે પડે છે તેને કરકા કહે છે, શાલી વિગેરેના અકુર, ઉપર અને તૃણુ-ઘાસ વિગેરેના અગ્ર ભાગ પર જે પાણીના ટી*પા જેવું ખની જાય
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
जीवार्मिंगमसूत्रे
खि उपजायते 'मुद्धोदए' शुद्धोदकं मेघविनिर्मुक्तं नद्यादि गतं वा । एतच्च रसस्पर्शादि भेदादनेकप्रकारकं भवति, तदेव अनेकभेदत्वं दर्शयति- 'सीओदए' शीतोदकं यथा हिमालयादि - पर्वतगतम् । 'खट्टोदए' खट्टोदकम् स्वभावत एव ईषदम्लोदकं यथा धात्रीफलादिगत जलम् 'खारोदए' क्षारोदकम् ईपल्लवण परिणामं यथा क्वचित् कूपादौ 'अंबिलोदए' अम्लोदकम् । स्वभावत एव अतीवाम्लपरिणामम् - यथा जम्बीरादि जलम् | 'लवणोदए' लवणोदकं यथा लवणसमुद्रे | 'वरुणोदए' वरुणोदकम् - वारुणोदधि जन्हम् 'खीरोदए' क्षीरोदकं यथा क्षीरसमुद्रे 'खोओदए' क्षोदोदक मिक्षुरससमुद्रे । 'रसोदए' रसोदकं पुष्करवरसमुद्रादिषु, ये चान्ये तथाप्रकाराः रसस्पर्शादिमेदात् घृतोदकादयो बादरापकायिका स्ते सर्वेऽपि बादराकायिकतया ज्ञातत्र्याः ते च संक्षेपतो द्विप्रकारकाः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च भवन्तीति ज्ञातव्यम् । 'तं चैव सच्चं ' तदेव सर्वम् । बादराप्कायिकजीवानां खलु भदन्त ! कति शरीराणीत्यादि अथवा तालाब आदि में रहा हुआ जो जल है वह शुद्धोदक है, यह रस और स्पर्श आदि के भेट से अनेक प्रकार का होता है, जैसे- शीतोदक - हिमालय आदि पर्वत का जल, खट्टीदक–खट्टाजल-स्वभावतः कुछ-कुछ अम्लरस वाला जल जैसे आँवले आदि का रस रूप नल, खारोदक - खारापानी खारे कुष्मा आदि का जल, भंग्लोदक स्वभावतः अतीव अम्लपरिणामवाला जल जैसे-नम्बीर मादिका रस रूप जल, लवणोदक - लवण समुद्र के जैसा खाराजल, वरुणोदक वारुणसमुद्रकाजल, क्षीरोदक- क्षीर समुद्र का जल, क्षोदोटक 'इक्षुरससमुद्र को जल, रसोदक - पुष्करवर समुद्र आदि का नल ये सब जल तथा इसी प्रकार के जो और भी रसस्पर्ग आदि के भेद से घृतोदक आदि जल है वे सब बादर अप्कायिक हैं । ये बादर अप्कायिक भी सक्षेप से पर्याप्तक और अपयर्पतक के मेद से दो प्रकार के कहे गये हैं । 'तं चैव सव्वें' इनका सब कथन बादरपृथिवीकायिक के जैसा ही जानना चाहिये - अर्थात् 'वादर अपकायिक जीवों के कितने शरीर होते हैं' इत्यादि शरीर છે, તેને હરતનુ કહે છે. મેઘમાંથી પડેલ વર્ષાદ અથવા તલાવ નદી વિગેરેમાં રહેલા પાણીને શુધ્ધાદકા કહે છે. આ પાણી રસ અને સ્પના ભેદથી અનેક પ્રકારનુ હાય છે, જેમકે— શીતેાદક-હિમાલય વિગેરે પર્વતમાંથી નીકળતું પાણી, ડંડુ પાણી, બટ્ટોટક-ખાટુ‘ પાણી-સ્વભાવથી જ કંઈક કંઈક ખટાશ રસ મિશ્રિત પાણી, જેમકે આંમળા વિગેરેના રસરૂપપાણી ખારાઇકખારૂં પાણી, ખારા કુવા વિગેરેનું પાણી, અમ્લાદક—સ્વભાવથી અત્યંત અમ્લ-ખટાશવાળુ पायी भट्ठे-मीर सीधू विगेरेनां रस३५ पाणी सव६४ - सवसमुद्रना मे भाउ पाली, १३ोट वायु समुद्रनु पाथी, भीरोह:- क्षीरसमुद्रना नेवु पाणी, क्षोहो६४ - क्षुि (शेसडी) રસના જેવુ′ મીઠું પાણી, રસેાદક-પુષ્કર સમુદ્ર વિગેરેનું પાણી, આ બધા પ્રકારનું પાણી તથા આવા પ્રકારનું ખીજું જે ધૃતાદક વિગેરે પ્રકારનુ પાણી છે. તે બધુ ખાદર અાયિક કહેવાચ છે. આ બાદર અાયિક પણ્ સ ક્ષેપથી પર્યાપ્તક અને અપર્યાપ્તકના ભેદ્રથી એ પ્રકારનુ હેલ
"तं चैव सव्वं" मा संधी सधणु प्रथन माहर पृथ्वीश्रयिना सन्धभां के थन પહેલાં કર્યું છે, એ જ પ્રમાણે સમજવું, અર્થાત્ “ખાદર અપૂાયિક જીવાને કેટલા શરીર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ अपकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम्
शरीरादिद्वाराणां प्रस्तावे वादरपृथिवीकायिकानां यथा शरीरद्वारादारभ्य गत्यागतिद्वारपर्यन्त कथितं तथैव सर्वं द्वारजातमिहापि बादराकायिकेऽपि वक्तव्यम्, तथाहि - शरीराणि कति प्रश्नस्य त्रीणि औदारिकतैजसकार्मणानि, इत्युत्तरम् ।
एवमवगाहनादिकमपि तथैव वक्तव्यमिति पूर्वापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तद्दर्शयति- 'नवरं' इत्यादि, नवरम् - केवलम् - संस्थानलेश्या - ssहारो - पपातस्थितिषु वैलक्षण्यं वर्तते, तदेव दर्शयति'थिवुगसंठिया' इत्यादि, 'थिवुगसंठिया' स्तिवुक संस्थानस स्थितानि बादराकायिकानां शरीराणि, तत्र बादरपृथिवी कायिकानां मसूरचन्द्रसंस्थानम् इह तु स्तिबुकसस्थानम् । ' चत्तारि लेस्साओ' चतस्रः - कृष्णनीलकापोततैजमाख्या लेश्या भवन्ति बादराकायिकानामिति । आहारो नियमात् पदिशि पइदिग्भ्य आगतान् पुद्गलान् आहरन्ति लोकमध्ये एव बादराका - द्वारों के प्रस्ताव मे चादर पृथिवीकायिको के जैसा - जैसा शरीरद्वार से लेकर गत्यागति द्वार तक कहा गया है वैसा २ सब द्वारों का कथन बादर अप्कायिको के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये । जैसे शरीर इनके कितने होते हैं ? तो इस प्रश्न के उत्तर में ऐसा कहना चाहिये कि इनके औदारिक तैजस कार्मण ये तीन शरीर होते है । इसी प्रकार से अवगाहना आदि के सम्बन्ध में भी कथन कहा गया जानना चाहिये । परन्तु इन बादर अकायिको के कथन में जो भिन्नता है वह " नवरं" इस शब्द द्वारा दिखलाई जाती है अर्थात् वादर पृथिवीकायिकों की अपेक्षा इनमें संस्थान लेश्या आहार उपपात और स्थिति, इन द्वारो में भिन्नता है वही दिखलाया जाता है - "ठिवुगसंठिया " इनके शरीर का संस्थान पानी के बुलबुला के जैसा है । " चत्तारि लेस्साओ" इनके कृष्ण, नील कापोत और तैजस ये चार लेश्याएँ होती है “आहारो नियमा छद्दिर्सि "
!
१४५
હાય છે ?’ ઈત્યાદિ શરીર દ્વારના કથનમાં ખાદર પૃથ્વીકાયિકાના કથન પ્રમાણે શરીર દ્વારથી લઈને ગત્યાગતિ દ્વાર સુધી કહેલ છે, એજ પ્રમાણે બીજા બધા જ દ્વારાનું કથન અપ કાયિકાના સંબંધમાં પણ સમજવુ જેમકે-પાદર અકાયિકજીવેાના શરીર કેટલા પ્રકારના છે ? તે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા એવું કહેવું ોઇ એ કે—તેને ઔદારિક તૈજસ, અને કામણુ એ રીતે ત્રણ પ્રકારના શરીરે હે,ય છે. એજ પ્રમાણે અવગાહના વિગેરેના સંબંધમાં પણ માદર પૃથ્વીકાયકના સખ ધમા કહ્યા પ્રમાણે માદર અાયિકાનું કથન પણ સમજવુ” પરંતુ भा बाहर अयूट्ठायिङाना अथनभ ने लुहा यागु छे, ते "नवर" या शब्द द्वारा वामां આવેલ છે અર્થાત્ બાદર પૃથ્વિકાયિકા કરતાં આ માદર અાયિકામાં સસ્થાન, લેશ્યા આહાર, ઉપપાત (ઉત્પત્તી) અને સ્થિતિ આ પાંચ દ્વારાના કથનમાં વિશેષ પણ છે, તે જ विभागावे - "ठिवुगसंठिया" माहर पूजयिना शरीरतु सस्थान पालीना जुहू टोपश्योटा वु छे, "चत्तारी लेस्साओ" बाहर अाए भने कृपय नीस, अयोत, मने तैसा यार तेश्याम होय छे, “आहारों नियमा छहिसिं
,
१९
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
जीवाभिगमसूत्रे यिकानां स्थितेः । 'उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवेहितो' उपपातः तिर्यगयोनिक मनुष्यदेवेभ्यः, त्रिगतिभ्य एतस्यागमन भवतीति । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्साई' स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण सप्तवर्षसहस्राणि । 'सेसं तं चेव जहा वायरपुढवीकाइया' शेषम्-सस्थानलेश्याऽऽहारोपपातस्थितिव्यतिरिक्तं तदेव-यथा बादरपृथिवीकायिकानां तथैव सर्व जातव्यम् कियत्पर्यन्तम् , तत्राह-जाव दुगइया तिआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' यावद् द्विगतिका ध्यागतिका' परीता असख्येयाः प्रज्ञप्ताः, बादराप्काइनका आहार नियम से छ दिशाओं से आगत पुद्गलद्रव्यों का होता है । क्योकि इनका सद्भाव लोक के मध्यमें ही कहा गया है । उववाओ तिरिक्खजोणियमणुस्सदेवे हितों" इनका उत्पाद तिर्यग्गतिमनुष्यगति एवं देवगति इन तीन गतियो से होता है । अर्थात् इस तीन गतियो के जीव बादर अप्कायिक रूप से उत्पन्न होते हैं । "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं सत्तवाससहस्साई" इनकी जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की होती है । इससे अतिरिक्त और सब कथन बादर पृथिवीकायिको के ही जैसा है । यही बात-"सेसं तं चेच जहा वायरपुढवीकाइया" इस सूत्र द्वास प्रकट की गई है । इस प्रकार बादर पृथिवीकायिकजीवो के कथन से इन बादर अप्कायिकजीवों के कथन में सस्थान लेश्या आहार उपपात और स्थिति को लेकर अन्तर है। बाकी के कथन में अन्तर नहीं हैं। ओर सब कथन बादर पृथिवीकायिको के जैसा ही है । कहां तक सो कहते है "जाव दुगइया ति आगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" यावत् ये बादर सप्कायिक जीव द्विगतिक और त्र्यागतिक होते हैं । ये प्रत्येक गरीरी असख्यात है । बादर अप्कायिक તેમને આહાર નિયમથી છ દિશાઓમાંથી આવેલા પુઝલ દ્રવ્યનો હોય છે કેમકે–તેમને समाव-विद्यमान पा सोनी मध्यमा ४ उस छ “उववायो तिरिक्खजोणियमणुस्स देवेहिंतो" तमन! Sul (उत्पत्ती,) तीर्थ य गति, मनुष्यति मन देवमति मात्र गति. ચિમાંથી થાય છે. અર્થાત્ આ ત્રણગતિએ વાળા જી બાદર અપ્રકાયિક પણાથી ઉત્પન્ન थाय छे. 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेण सत्तवाससहस्साई' यानी धन्य સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સાતહજાર વર્ષની હોય છે, આ કથન સિવાયનુ બાકીનુ બીજુ સઘળું કથન બાદ પૃથ્વીકાયિકના કથન પ્રમાણે જ છે. એ જ વાત "सेसं तं चेव जहा वायरपुढवीकाइया' मा सुत्रा6 द्वारा प्रगट ४२ छे. माश બાદર પૃવીકાયિક જીના કથનથી આ બાદ ૨ અપકાયિક જીવના કથનમાં સંસ્થાન, લેશ્યા, આહાર, ઉપપાત અને સ્થિતિના સબંધમાં ફેરફાર છે, બાકીના કારોના કથનમાં કંઈ જ ફેરફાર નથી એટલે કે બાકીનું સઘળું સ્થાન બાદર પૃથ્વીકાચિકેના કથન પ્રમાણે જ છે. કયા સુધિનું કથન બાદર પૃવીકાયિકેની બરાબર છે ? એ બાબતમાં સૂત્રકાર કહે છે કે –
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १४७ यिकत उद्धृत्यतिर्यङ्मनुष्येष्वेव उत्पद्यन्ते अतो हि द्विगतिकाः तिर्यड्मनुष्यदेवेभ्य आगत्यात्रोत्पद्यन्तेऽतरूयागतिकाः प्रत्येकशरीरिणोऽसख्याताश्चैते प्रज्ञप्ताः 'समणाउसो' हे श्रमण । हे आयुष्मन् ! 'सेत्तं वायर आउक्काइया' ते एते बादराप्कायिका कथिताः 'सत्तं आउक्काइया' ते एते अप्कायिकाः ॥सू० १३॥ ___ उक्ता अप्कायिकाः सम्प्रति वनस्पतिकायिकान् अभिधातुं प्रश्नयन्नाह ‘से किं तं वणस्सइक्काइया' इत्यादि ।
मूलम्-'से किं तं वणस्सइकाइया, वणस्सइक्काइया दुविहा पन्नत्ता तंजहा सुहुमवणस्सइक्काइया य, बायरवणस्सइक्काइया य । से कि तं सुहुमवणस्सइकाइया सुहुसवणस्सइक्काइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहापज्जत्तगा य-अपज्जत्तगा य, तहेव, नवरं अणित्थत्थसंठाणसंठिया, दुंगइया दुआगइया अपरित्ता अणंता, अवसेसं जहा सुहमपुढवीकाइयाणं, से ते सुहुमवणस्सइकाइया। से किं तं वायरवणस्सइकाइया ? बायरवणस्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पत्तेयसरीखायखणस्सकाइया य साहारणसरीखायखणस्सइकाइया य। से कि तं पत्तेयसरीखायरसे मरकर जीव तिर्यञ्च और मनुष्यो में ही उत्पन्न होता है। इसलिये इन्हें द्विगतिककहा गया है । तथा-तिर्यञ्च, मनुष्य और देव इन तीन से आकरके जीव इनमें उत्पन्न होता है अतः ये त्र्यागतिक कहे गये है। इस प्रकार हे-श्रमण ! आयुष्मन् ! यह बादर अप्कायिको के सम्बन्ध में कथन है । इस कथन से "से तं आउक्काइया" अप्कायिकजीवो के सम्बन्धका कथन समाप्त हो जाता है । सूत्र १३॥
"जाव दुगइया ति आगच्या परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" यावत् मा मा२ म1थि: 04 द्विशति:- तिवाणा मेट में गतिमा सवावामा भने 'त्र्यागतिक' ! ગતિમાથી આવવાવ ળા હોય છે. આ પ્રત્યેક શરીરી અસંખ્યાત છે, બાદર અકાયિક પણામાંથી મરીને જીવ તિયય અને મનુષ્યમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેમને “ઢિગતિક બે ગતિવાળા કહેલા છે તથા તિર્યચ, મનુષ્ય, અને દેવ આ ત્રણ ગતિમાંથી આવીને જીવ બાદ અષ્કાયિક પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને બચાગતિક” ત્રણ ગતિથી આવવા વાળા કહેલા છે. આ રીતે હે શ્રમણ આયુશ્મન ! આ બાદર અપ્નાયિકાના સંબંધમાં ४थन युछे. “से आउक्काइया" मा प्रभायोना मामाह२ मायिन स५ કથન જાણવું. સૂ૦ ૧૩
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगयसूत्रे
वणस्सइकाइया ? पत्तेयसरीखायरवणस्स इकाइया दुबालसविहा पन्नत्ता, तंजहा- रुक्खा गुच्छा गुम्मा लता य वल्ली य, पव्वगा चेव !
१४८
तणवलयहरियओसहि जलरुहकुहणाय बोद्धव्वा ||१|| से किं तं रुक्खा रुक्खा दुबिहा पन्नत्ता, तंजहा- एगट्टिया य बहुबीयाय । से किं तं एगट्टिया ? एगट्टिया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा - निबंध जंबु जाव पुण्णागणागरुक्खसीवणि तहा असोगे य । जे यावन्ने तहप्प - गारा, एतेसिणं मूलावि असंखेज्जजीवया, एवं कंदा खधा तथा साला पवाला पत्ता पत्ते जीवा, पुप्फाई अणेगजीवाई, फला एगडिया, सेत्तं एगट्टिया । से किं तं बहुवीया, बहुवीया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा अस्थिय तेंदुयउंवरकविट्ठे आमलकफणसदाडिमणग्गोहका उंबरी - तिलयलउयलोद्धे धवे, जे यावन्ने तहप्पगारा एतेसि णं मूलावि असंखेज्जजीवया जाव फला बहुवीयगा सेत्तं बहुवीयगा, सेत्तं रुक्खा । एव जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्वं । जाव जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं कुहणा, " नाणा विहसटाणा, रुक्खाणं एगजीवया पत्ता | धो वि एगजीवो, तालसरलनालीएरीणं” ॥१॥ जह सगलसरिसवाणं पत्तेयसरीरंगाणं० गाहा ॥२॥ "जहवा तिलसकलिय" ० गाहा ॥३॥
से तं पत्तेयसरी वायरवणस्सइकाइया " || सू० १४॥
छाया-अथ के ते वनस्पतिकायिकाः ? वनस्पतिकायिकाः द्विविधाः प्रशप्ताःतद्यथा सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च बादरवनस्पतिकायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः ? सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः द्विविधा प्रज्ञप्ताः तद्यथा पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च तथैव | नवरमनित्थंस्थसंस्थानसंस्थिताः, द्विगतिकाः द्वयागनिकाः अपरीताः अनन्ताः, अवशेषं यथा सूक्ष्मपृथिवीकायिकानाम् ते पते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः ||
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १४९ ___ अथ के ते वादरवनस्पतिकायिकाः ? चादरवनस्पतिकायिका द्विविधाः प्रक्षप्ताः तद्यथा प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाश्च साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकाश्च । अथ के ते प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः ? प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकाः द्वादशविधाः प्रशप्ता. तद्यथा
वृक्षा गुच्छा गुल्मा लताच वल्ल्यप्रच, पर्वगाश्चैव । तृणवलयहरितौषधिजल रुहकुणाश्च योद्धव्याः ॥ अथ के ते वृक्षाः ? वृक्षाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकास्थिकाश्म बहुवीजाश्च । अथ के ते एकास्थिकाः, एकास्थिका अनेका अनेकविधा प्राप्ताः, तद्यथा-निम्याघ्रजम्बु यावत् पुन्नागनागवृक्षाः श्रीपर्णी तथाऽशोकरच, ये चान्ये तथाप्रकाराः एतेषां मूलान्यपि असंख्येयजीवकानि, एवं कन्दाः स्कन्धाः त्वच शालाः प्रवालाः पत्राणि प्रत्येकजीवाः, पुष्पाण्यनेकजीवानि, फलानि एकास्थिकानि, ते एते एकास्थिकाः। अथ के ते वहुवोजीर, वहुवीजा अनेकविधाः प्रज्ञप्ता. तद्यथाआस्थिकतेन्दुक-उदुम्बरकपित्थामलकफनसदाडिमन्यग्रोधका कोदुम्बरीतिलकलकुच लोध्रा घव , ये चान्ये तथाप्रकाराः, एतेषां खलु मूलान्यपि असंख्येयजोवकाति यावत् फलानि वहुवीजकानि, ते पते बहुवीजकाः ते एते वृक्षाः । एवं यथा प्रज्ञापनायां तथा भणितव्यम् , यावत् ये चान्ये तथाप्रकाराः। ते पते कुहणा नानाविधसंस्थाना वृक्षाणा मेकजीषकानि पत्राणि । स्कन्धोऽपि एकजीव स्ताल सरलनारिमोलानाम् ॥१॥ यथा सकलसर्पपाणां प्रत्येकशरीरकाणां गाथा ॥२॥ यथा वा तिलशकुलिका० गाथा ॥३॥ ते पते प्रत्येकशरोरवादरवनस्पतिकायिका ॥ सू० १४ ॥
टीका-'से किं तं वणस्सइकाइया' अथ के ते वनस्पतिकायिकाः, वनस्पतिःहरितकायः-तृणवृक्षगुच्छगुल्मलतादिः स एव कायः-शरीरं येषां ते वनस्पतिकाया स्ते एव वनस्पतिकायिका स्ते कीदृशाः क्रियद्वेदप्रभेदवन्तः ? इति प्रश्नः उत्तरमाह-'वणस्सइकाइया दुविहा'
अप्कायिको का कथन कर अब सूत्रकार वनस्पतिकायिको का कथन करते हैं'से किं तं वणस्सोक्काइया' इत्यादि । ॥सूत्र-१४॥
टोकार्थ---हरितकाय तृण, वृक्ष, गुच्छ, गुल्म, लता आदि का नाम वनस्पति है। यह वनस्पति ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वनस्पतिकाय है। ये वनस्पति काय ही वनस्पतिकायिक हैं। ये वनस्पतिकायजीव कितने भेद प्रभेद बाले होते है ? ऐसा यह प्रश्न है।
-
मयितु ४थन ४ीने हवे सूत्रा२ वनस्पनिहायिौनु थन ४२ छ-"से कि तं वणस्सइकाइया" त्या.
टी ----हरिताय तृष्य, वृक्ष, गुरु, शुभ, सता, विगेरेतु नाम वनस्पति छे. म। વનસ્પતીજ જે જીવે ના શરીર રૂપે હોય છે, તેનું નામ વનસ્પતિકાય છે. આ વનસ્પતિકાય જ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય છે. આ વનસ્પતિ વિક કેટલા પ્રકારના ભેદ-પ્રભેદ વાળા હોય છે? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાન મહાવીર પ્રભુને પૂછવાથી તેના
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
जीवाभिमसूत्रे
पम्नत्ता' वनस्पतिकायिकजीवा द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता - कथिता इति । द्वैविध्यमेव दर्शयति'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'सुहुमवणस्सइकाइया ये वायरवणस्स इकाइया य' सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाश्च बादरवनस्पतिकायिकाश्च, सूक्ष्मत्वं सूक्ष्मनामकर्मोदयात् बादरत्वं बादरेंनामकर्मोदयात् न तु सूक्ष्मत्वमल्पत्व बादरत्वं च स्थूलत्वं बादरकपित्थयोरिवेति । 'से किं तं सुहुमवणस्सकाइया' अथ के ते सुक्ष्मवनस्पतिकायिकाः, इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'मुहुमवणस्सइ काइया दुविधा पत्ता ' सूक्ष्मवनस्पतिकायिका द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, 'तं जहा ' तद्यथा - पज्जत्तगा य अपज्जतगा य पर्याप्तकाश्च अपर्याप्तकाञ्च 'तदेव' तथैव - अन्य - इसके उत्तर में प्रभुकहते है- "वणम्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! वनस्पतिकायिकजीव दो प्रकार के कहे गये है- "तं जहा " जैसे "मुहुमवणस्सइकाइया य, वायरवणस्सइकाइया य" सूक्ष्म वनस्पतिकायिक और वादरवनस्पतिकायिक जिन वनस्पतिकायिक जीवों के सूक्ष्म नामकर्म का उदय होता है वे सूक्ष्मवनस्पतिकायिक है और जिनवनस्पतिकायिको के बादर नामकर्म का उदय होता है वे वादर वनस्पतिकायिक हैं । यह सूक्ष्मतो अलव और बादरता स्थूलता बदर और कपित्थ के जैसा सापेक्ष नहीं है | किन्तु सूक्ष्मत्व और बादरत्व नाम कर्म के अधीन है ।
'से किं तं सुदुमवणस्स इकाइया " हे भदन्त । सूक्ष्मवनस्पतिकायिकजीवों के कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है - "सुहुमवण सइकाइया दुविहा पन्नत्ता" सूक्ष्मवनस्पतिकायिक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं । "तं जहा " जैसे - "पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य" पर्यातक और अपर्याप्तक "तव" इस सम्बन्ध मे शरीर आदि द्वारों का कथन सूक्ष्म पृथिवीकायिक के प्रकरण के जैसा ही जानना चाहिये ! सूक्ष्म पृथिवीका
1
उत्तरभा लगवान् भहावीर प्रभु छे--वणस्सइकाइया, 'दुविधा पण्णत्ता'-डे औतभ વનસ્પતિકાચિક જીવે એ પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. તું નન્હા તે બે પ્રકારા આ પ્રમાણે सुभवा - "सुहुमवणस्सइया य, बायरवणस्सइकाइया य" सूक्ष्मवनस्पति अयि मने માદરવનસ્પતિકાયિક જે વનસ્પતિ કાયિક જીવાને સૂક્ષ્મ નામ કમ ના ઉદય હાય છે, તેઓ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક કહેવાય છે અને જે વનસ્પતિકાયિક જીવાને ખાદર નામ કર્મના ઉદય થાય છે, તેઓ ખાદર વનસ્પતિક ચિક કહેવાય છે શ્મા સૂક્ષ્મપણું, અપપણુંઅને બાદર જી-સ્થૂલપણુ એર અને કપિત્થ-કાઠાની જેમ અપેક્ષા વાળુ હાતુ નથી પરંતુ સૂક્ષ્મત્વ અને ખાદત્વ નામક ને આધીન છે
"से किं तं सुमघणस्सइकाइया" हे भगवन् सूक्ष्म वनस्पतिायिए बना डेटला प्रारना । सा है ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु छे - सुहुमवणस्मइकाइया दुविहा पण्णत्ता" शुक्ष्म वनस्पति प्रारना डेला हे "तं जहा" ते या प्रभाव छे"पज्जतगा य अपज्जत्तगा य" पर्यास मने अपर्यास" तद्देव" या सूक्ष्मवनस्पतिः
की
वना
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनष्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १५१
सर्व शरीरादिच्यवनपर्यन्तद्वारजातं तथैव-सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणवदेव बोध्यम् , केवलं सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां सस्थाने य? लक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति सूत्रकारः-'णवरं अणित्थत्थसंठाणसंठिया' नवर केवलम् एषा शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थानसस्थितानि, इत्थं तिष्ठतीति इत्थंस्थं न इत्थंस्थमिति अनित्थंस्थम् , अनियताकारमित्यर्थः, तच्चसंस्थानमिति अनित्थस्थसस्थानं तेन युक्तानि-इति अनित्थंस्थसंस्थानसस्थितानि तेषां शरीराणीति । संस्थानातिरिक्तं सर्व द्वारजातं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यमिति । 'दुगइया दुआगइया अपरित्ता अणंता' द्विगनिकाः सूक्ष्मवनस्पतिकायिकत. उद्धृत्य तिर्यड्मनुष्यगतौ एव गमनाद् द्विगतिकाः सूदमवनस्पतिकायिकाः, द्वयागतिका:-द्वाभ्यां तियेड्मनुष्याभ्यामागति'आगमनं येषां ते द्वयागतिका', तिर्यड्मनुष्याभ्यामेवान सूक्ष्मवनस्पतिकायिकेष्वागमनायिक जीवो की अपेक्षा इनके सस्थान में केवल यही विशेषता है कि इनके शरीर का संस्थान अनित्थंस्थ होता है । अर्थात् इनके शरीर का नियत संस्थान नहीं होता है अनियत आकारवाले इनके शरीर होते है । क्योंकि जिसमें यह ऐसे ही आकार वाला है इस प्रकार नियत आकार वत्ता की प्रतीति होती है वह इत्थंस्थ संस्थान है। इससे विपरीत अनित्थंस्थ संस्थान है । इस संस्थान वाले सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के शरीर होते हैं। संस्थान के अतिरिक्त बाकी के सब द्वारों का कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिक के प्रकरण में जैसा किया है वैसा ही है। "दुगइया दुआगइया अपरित्ता अणंता" सूक्ष्मवनस्पतिकायिक से मरकर जीव तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो में ही उत्पन्न होते हैं । अतः ये द्विगतिक है । तथा इन सूक्ष्मवनस्पति कायिकों में तिर्यञ्च और मनुष्य गति से ही आये हुए जीवो का उत्पाद होता है अतः ये સંબંધમાં શરીર વિગેરે દ્વારોનું કથન સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયિક જીવના સંબંધમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવું સૂમપૃથ્વીકાય વાળા જી કતાં આ સૂક્ષ્મ વૃતિકાયના સંસ્થાન દ્વારમાં કેવળ એજ વિશેષતા છે કે-આ સૂમ વનસ્પતિકાયિક જીવનું સંસ્થાન “અનિયંસ્થ હોય છે. અર્થાત આ સૂમ વનસ્પતિ કાયિકનું સંસ્થાન કેઈ નિયત-નિશ્ચિત હોતું નથી અનિયત આકાર વાળ તેમના શરીર હોય છે. કેમકે જેમાં તે પ્રવેશે તેવા જ આકારવાળા તેઓ હોય છે આ પ્રકારે નિયત આકારની પ્રતીતિ – ખાત્રી થાય છે, તે કંઈ થંસ્થ” સંસ્થાન કહેવાય છે અને આનાથી ભિન્ન હોય તે “અનિઘંસ્થા સંસ્થાન હોય છે. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક જીના શરીરે આ ઈત્થસ્થ” સંસ્થાન વાળા હોય છે
સંસ્થાન દ્વારના કથન સિવાય બાકીના સઘળા દ્વારેનું કથન સૂમપૃવીકાયિકના समयमा प्रभारी उवामां मावेस छ, मेरी प्रभाग छ, "दुगड्या दुआगइया अपरित्ता अणंता" सूक्ष्म वन-५तिथि: 04 भरीने तिय भने मन मनुष्य मा म तिमी Girन थाय छे तेथी तयाने "द्विगतिक" गतिमा wazavat Bहा छ तथा 20 सूक्ष्म વનસ્પતિકાચિકેમાં તિર્યંચ અને મનુષ્ય ગતિમાંથી આવેલા જુનીજ ઉત્પત્તી થાય છે, तथा तम्या ने 'दयागतिक" में गतिमाथी माप वा सा छे. 'अपरित्ता" 20 सूक्ष्म
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
जोवाभिगमसूत्रे दिति ॥ 'अपरित्ता' अप्रत्येक्शरीरिणः अनन्तकायिका इत्यर्थः, अतएव 'अणंता' अनन्ताः प्रजप्ता. हे श्रमण ! हे आयुष्मन् 'अवसेसं जहा पुढवीकाइयाणं' अवशेष यथा पृथिवीकायिकानाम् , अवशेषम्-'नवरं' इत्यादिना यत् कथितं तदतिरिक्तं शरीरादिद्वारजातं तत् सर्व यथा पृथिवीकायिकानां कथितं तथैव सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानामपि । 'से तं सहमवणस्सइकाइया' ते एते सूक्ष्मवनस्पतिकायिकाः भेदारादिभिश्च निरूपिता इति ॥
से कि तं वायरवणस्सइकाइया' अथ के ते बादग्वनस्पतिकायिकाः बादरवनस्पतिकायिका किं रूपका कियढ़े दावेति प्रश्नः, उत्तरयति 'वायरवणस्सइकाइया दुविहा पन्नत्ता' बादरवनस्पतिकायिकाः द्विविधा:-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । द्वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-पत्तेयसरीखायरवणस्सइकाइया य साधारणसरीरवायरवणम्सइद्वयागतिक-दो आगति वाले होते हैं "अपरित्ता' ये अप्रत्येक गरीरी है अतएव इन्हें अनन्त कहा गया है । हे श्रमण ! आयुष्मन् ' "अवसेसं जहा पुढवीकाइयाणं" जैसा सूक्ष्मपृथिवीकायिक जीवो के सम्बन्ध में कहा गया है । वैसा ही बाकी के सब शरीरादि द्वारों का कथन इन सूक्ष्म वनस्पतिकायिको के सम्बन्ध में जानना चाहिये । 'संत सुहमवणस्सइ काइया” इस प्रकार से इन सूक्ष्म वनस्पतिकायिकों के मेदो को लेकर और द्वारो को लेकर कथन किया गया है ।
"से किं तं वायरवणस्सइकाइया" हे भदन्त ! बादरवनस्पतिकायिकों के कितने भेद होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"बायर वणस्सइकाइया दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम । बाटर वनस्पतिकायिक दो प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा" जैसे-"पत्तेय सरीरवायरवणस्सइकाइया य साहारणमरीवायर वणस्सइकाइया य" प्रत्येक शरीर बादर વનસ્પતિકયિક જીવ –અપ્રત્યેક શરીરી હોય છે. પ્રત્યેક શરીર હોતા નથી. અથતિ આ સૂક્ષ્મવનસ્પતિકાયિક જીવો અનંત કાયવાળા હોય છે તેથી જ તેઓને અનંત डसा छ ड श्रम ! मायुष्मन् ! “अवसेतं जहा पुढवीकाइयाणं" सूक्ष्म वीयि જીવોના સંબંધમાં જે પ્રમાણેનું કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણે આ સૂક્ષ્મવનસ્પતિકાયિક जवानी साधना शरीर विगे३ सघका दारातु ४थन सभा. 'से तं सुहमवणस्सइकाझ्या" 20 प्रभारले २सूक्ष्म वनस्पतयि वाना हो सघी मन हारे। સંબધી કથન કર્યું છે,
"से कि तं वायरवणस्सइकाइया" गौतम स्वाभी पूछे छ । सावन माह२ वनस्पति કાયિકોના કેટલા ભેદે કહ્યું છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે'बायरवणरलइकाइया दुविहा पण्णत्ता" 3 गौतम ! मा६२ वनस्पतियि वो मे अना ४ा छ "तं जहा" ते 21 अभाव छ --पत्तेयसरीरयायरवणस्सइकाइया य साहारण
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम्
काइया य । प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकाश्च साधारणशरीरबाद रवनस्पतिकायिकाश्च उभयत्रापि व-- शब्दौ स्वगतानेकभेदबोधकौ तत्र प्रत्येकशरीरास्ते येषां शरीरं विभिन्नम्, साधारणशरीराश्च ते येषामनेकेषामेकमेव शरीरं व्यवस्थितं भवेदिति । 'से किं तं पत्तेयसरीवायरवणस्स इकाइया' अथ के ते प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका इति प्रश्नः, उत्तरयन्ति 'पत्तेयसरीवायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता' प्रत्येक शरीरबादरवनस्पतिकायिकाः द्वादशविधा: - द्वादशप्रकाराः प्रज्ञप्ताः कथिता इति, द्वादशभेदानेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथारुक्खा गुच्छा गुम्मा, लता य वल्ली य पन्नगा चेत्र । तणवलय हरियओसहि-जलरुहकुहणा य बोद्धव्वा ॥ १ ॥ छाया - वृक्षा गुच्छा गुल्मानि लताश्र वल्लीय पर्वका चैव । तृणवलय हरितोपधिजलरुहकुरणाच बोद्धव्याः ॥ २ ॥
१५३
तत्र वृक्षा अन्त सारवन्तः आम्रादयः, गुच्छा:-वृताकी प्रभृतयः गुल्मानि-नवमालिका प्रभृतीनि, लता:- चम्पकलतादयः, येषां स्कन्धप्रदेशे विवक्षितोर्ध्वशा स्वाव्यतिरेकेणान्यत् शाखान्तरं वनस्पतिकायिक और साधारण शरीर बादर वनस्पतिकायिक । यहां सूत्र में जो दो चकारों का प्रयोग किया गया है वह स्वगत अनेक भेदो को प्रकट करने के लिये किया गया है । जिनके शरीर भिन्न २ होते हैं वे प्रत्येक शरीरी हैं । और जिनका एक ही शरीर होता है - अर्थात् अनेक जीवों का जो एक शरीर होता है ऐसे वे जीव साधारण शरीरी हैं । इनमें भदन्त । प्रत्येक शरीर चादर वनस्पतिकायिक जीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- "पत्तेयसरी रवायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता" है गातम ! प्रत्येक शरीर बादर वनस्पतिकायिक बारह प्रकार के कहे गये हैं तं जहा" जैसे
-
"रुक्खा गुच्छा, गुम्मा, लया य, इत्यादि । भोतर में जिनके सार होता है ऐसे सरीरवायरवणस्सइकाइया य પ્રત્યેક શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક અને સાધા રણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક અહિયાં સૂત્રમાં જે એ ચકારાને પ્રયાગ કર્યા છે, તે તેના અનેક પ્રકારના ભેદો બતાવવા કરેલ છે. તેમ સમજવુ' જેઓના ભિન્ન ભિન્ન શરીર હાય છે, તેઓ પ્રત્યેક શરીરી કહેવાય છે અને જેએનુ શરીર એકજ હાય છે. અર્થાત્ અનેક જીવાનુ જે એકજ શરીર હાય છે એવા તે જીવા સાધારણ શરીરી કહેવાય છે ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે-હે ભગવન્ આમાં પ્રત્યેક શરીરી બાદર વનસ્પતિકાયિક જીવ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે ? આ अश्वनी उत्तरमा अनु उहे छे --' पत्तेयसरीरधायरवणस्सइकाइया दुवालसविहा पन्नत्ता" हे गौतम । अत्येक शरीर माहर वनस्पति अयि १२ प्यार अारना ह्या छे "तं जहा " ते या प्रमाणे सभवा--"रुक्खा, गुच्छा, गुम्मा या य, " त्याहि
જેની અંદર સાર રહેલ ડ્રાય એવા માંખા વગેરેને વૃક્ષ' શબ્દથી ગ્રહણ કરેલ છે,
२०
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwww
.naire
wwwwwwwwww
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
vi
-
जीवाभिगमसूत्र न निर्गच्छन्ति ता लता इति व्यवहियन्ते यथा चम्पकादयः, वल्ल्यः-कुष्माण्डप्रभृतयः, पर्वकाःईक्ष्वादयः, तृणानि-कुशकाशादोनि, वलयानि-कदल्यादीनि येषां त्वम् भवेत् लयाकारेण व्यवस्थि तानि तानि वलयानि, हरितानि तन्दुलीयकवस्तुलप्रमृतीनि 'तांदलिया' बथुआ, इति लोकप्रसिद्धानि ओषधयः फलपाकान्ता. फलपाकेन ये शुष्यन्ति ते यथा-शालिगोधूमादयः, जले रुहन्तीति जलरुहा', उदकावकपनकादयः कमलजातीयाः प्रत्येकशरीरवनस्पतिविशेषाः न तु पनकेति नीलणफूलणनाम्ना प्रमिद्धा वनस्पतिः, तस्याः साधारणशरीरवत्वात् , कुहणा भूमिस्फोटाभिधानाः आम आदि वृक्ष शब्द से गृहीत हुए है । वृन्ताकी आदि जो वनस्पति है वे गुच्छ शब्दसे, नवमालिका आदि वनस्पति गुल्म शब्द से, चम्पकलता आदि वनस्पति लता शब्द से, जिनके स्कन्ध प्रदेश में विवक्षित उर्वशाखा के सिवाय और शाखाएँ नहीं निकलती वे लताएँ हैं। कुष्माण्ड आदि वनस्पतियाँ वल्ली शब्दसे, ईक्षु आदि वनस्पति पर्वक शब्द से, कुश, काश आदि तृण शब्द से, कदली-केले आदि वनस्पति वलय शब्द से, जिनकी छाल कलय के आकार से व्यवस्थित होती है वे वलय है। तान्दलीया वथुमा की भाजी आदि वनस्पति हरित शब्द से, शालि गोधूम आदि ओषधि शब्द से, जलमें ऊगनेवाली वनस्पति जलरुह शब्द से और भूमि को फोड़कर जो स्वतः स्वभाव से उत्पन्न होने वाली वनस्पति है वे कुहण शब्द से ली गई है। इन में जलरुह का अर्थ उदक- अवक पनक किया गया है। ये सब कमल जाति के प्रत्येक शरीर वनस्पति विशेष है। पनक से जो नीलण फूलण ली जाती है वह अर्थ यहां नहीं लिया जायगा क्योंकि नीलण फूलण साधारण शरीर वनस्पति है वह प्रत्येक शरीर वनस्पति नहीं है। कुहणा का अर्थ भूमिવંતાકી-રીંગણું વિગેરે જે વનસ્પતિ છે તે “ગુચ્છા શબ્દથી ચંપકલતા વિગેરે વનસ્પતિ “લતા” શબ્દથી જેના કંધ પ્રદેશમાં એક ઉદ્ઘ શાખા સિવાય બીજી શાખાઓ નીકળતી નથી તે લતાએ કહેવાય છે કૃષ્માંડ (કેળુંવિગેરે વનસ્પતિ વલ્લી શબ્દથી, ઈક્ષુ, (શેલડી) વિગેરે વનસ્પતિ પર્વક શબ્દથી કુશ, કાશ વિગેરે વનસ્પતિ તૃણ શબ્દથી કુદલી કેળ વિગેરે વનસ્પતિયો “વલય શબ્દથી જેની છાલ વલયના આકારથી વ્યવસ્થિત હોય છે તે “વલય' કહેવાય છે. તાંદલીયા “બથુવા ની ભાજી વિગેરે વનસ્પતિ “હરિત શબ્દથી શાલી (ડાંગર) ગોધૂમ (બ) વિગેરે “ઓષધિ શબ્દથી પાણીમાં ઉગવાવાળી વનસ્પતિ જલ રૂહ' શબદથી અને જમીનને ફાડીને જે પિતાની મેળે જ ઉત્પન્ન થવાવાળી વનસ્પતિ છે, તે કુડણ' શબ્દથી ગ્રહણ કરેલ છે. આમાં જલરૂહ ને અર્થ-ઉદક, અવક અને પનક એ પ્રમાણે કરેલ છે, આ બધી કમલ જાતની પ્રત્યેક શરીરની વનસ્પતિ વિશેષ છે
પનક શબ્દથી જે “નીલ કુલણ, લેવાય છે, તે અર્થ અહિયાં લેવામાં આવતા નથી કેમકે--નીલણ, ફૂલણ, સાધારણ શરીર વનસ્પતિ છે. તે પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિ નથી,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १५५ आयकायप्रभृतयः, न तु भूमिस्फोटशब्देन छत्राकम् (सॉप का छत्र) गृह्यते तस्य साधारणशरीरवत्त्वात् । 'से किं तं रुक्खा' अथ के ते वृक्षाः केषामभिधानं वृक्ष इति कियझेदाश्च वृक्षा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'रुक्खा दुविहा पन्नत्ता' वृक्षा द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः । भेदद्वयमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'एगडिया य बहुवीयो य' एकस्थिकाश्च बहुबीजाश्च, तत्र यस्य फलस्याभ्यन्तरे एकमेव बीजं भवेत् तस्यैकास्थित इति नाम भवति यथा निम्बादिः, यस्य च फलस्याभ्यन्तरे अनेकानि बीजानि भवन्ति तस्य वहुबीजक इति नाम भवति यथा-अस्थिकतिन्दुकप्रभृतयः- 'से किं तं एगट्टिया' अथ के ते एकास्थिकाः, उत्तरयति-'एगट्ठिया अणेगविहा पन्नत्ता' एकास्थिका वृक्षाः अनेकविधाःअनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता अनेकविधभेदानेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-नि वजंबु जाव पुण्णागरुक्खा, सीवण्णी तहा असोगे य ॥१॥ स्फोट किया है अर्थात् भूमि को फोड़कर निकलनेवाला जो साप का छत्र कहलाता है वह अर्थ यहां नहीं लिया जायगा क्योकि वह भी साधारण शरीर वनस्पति है। यह तो प्रत्येक शरीर वनस्पतिकाय है जो आयकाय आदि नाम से कहलाता है । "रुक्खा "दुविहा पन्नत्ता" वृक्ष दो प्रकार के कहे गये है-"तं जहा" जैसे-“एगट्ठिया य बहुवी. या य" जिनके फल के भीतर केवल एक बीज होता है ऐसे फलवाले वृक्ष एकास्थिक है-जैसे-नीमका वृक्ष आदि तथा जिनके फलो के भीतर अनेक वीज होते है ऐसे फल वाले वृक्ष बहुबीज है-जैसे-अस्थिक तिन्दुक आदिके वृक्ष"से कि तं एगट्टिया" हे भदन्त । एकास्थिक वृक्ष कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है- “एग द्विया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! एकास्थिक वृक्ष अनेक प्रकार के होते हैं "तं जहा,, जैसे 'निवंव जंबु जाव पुण्णागनागरुक्खा सीवण्णी तहा असोगे य" नीमका वृक्ष, आमका રહણ નો અર્થ ભૂમિટન એ પ્રમાણે કર્યો છે. અર્થાત જમીનને ઉડીને નીકળવા મળી વનસ્પતિ કે જે સાપનું છત્ર એ પ્રમાણે કહેવાય છે, તે અર્થ અહિયાં લેવામાં આવતું નથી કેમકે તે પણ સાધારણ શરીર વનસ્પતિ છે આ તે પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાયનું કથન ચાલે છે. “આયકાય” એ નામથી કહેવાય છે
"रुक्खा दुविहा पन्नत्ता" में प्रा२ ॥छे "तं जहा" ते मा प्रभा समपा"पटिया य वहवीया यानासनी मरवाया सीसाय तेवा वा વૃક્ષે એકથિક છે. જેમકે-લીમડાના વૃક્ષો વિગેરે. તથા જેના ફલેની અંદર અનેક બી હે ય તેવા ફળવાળા વૃક્ષોને બહુ બીજક–બહુ બીવાળા કહે છે જેવી રીતે અસ્થિક, તેંદુક વિગેરે વૃક્ષ વિશેષે. ___ "से किं तं पगडिया" लगवन स्थिर वृक्षो डेटा प्रारना डोय छ ? मानना उत्तरमा प्रभु ४ छ --"एगट्ठिया अणेगविहा पण्णत्ता" गौतम । स्थिर वृक्षी भने न होय छे. "तं जहा' मडे--निवंबवू जाव पुण्णागनागरुक्खा सिवपिण.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
जीवाभिगमत्रे
निम्बाम्रजम्बु यावत् पुन्नागवृक्षाः, श्रीपर्णी तथा अशोकश्च ॥ १ ॥
तत्र निम्ववृक्षः प्रसिद्ध, आम्रवृक्षोऽपि प्रसिद्ध एव जम्बुवृक्ष प्रसिद्धः, यावत्पदेन कोशाम्रादायः प्रज्ञापनोक्ता ग्राह्या, पुन्नागः - पुष्पवृक्षविशेषः, नागवृक्षोऽपि पुष्पवृक्षविशेष एव, 'सीवण्णी' श्रीपर्णी अयं वृक्षः 'तहा' तथा - असोगे य' अशोकश्च वृक्षविशेषः प्रसिद्ध एव, तदुक्तं गाथात्रयं प्रज्ञापनोक्तम्
-
" निबंव - जंबु - कोसंव-- साल - अंकुरल -- पीलू - सेलू य । सल्लइ-मोयइ-मालुय- वउल - पलासे - करजे य ॥१॥ पुत्तजीवयऽरिहे, विहेलए हरिउए य भिल्लाए । उंबे-नरिया - खीरिणि- बोधव्वे भायड़ - पियाले ||२|| पूयनिकरंजे सुहा तह सीसवाय असणे य । पुन्नाग- नागक्रुखा सीवण्णी तहा असोगे य" || ३ || इति
आसामर्थः प्रज्ञापनायामेव द्रष्टव्य' । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः निम्बादिवृक्षसदृशा स्तेऽपि एकास्थिकवृक्षरूपतया प्रत्येतव्याः । 'एएसि णं मूला वि असंखेज्ज जीवया', एतेषां निम्बादिवृक्षाणां मूलान्यपि असख्येयजीवकानि सख्येयजीवविशिष्टानि भवन्तीति । ' एवं कंदा खंधा तया साला पवाला' एवं निम्बादिवृक्षाणां कन्दानि स्कन्धाः त्वक्–शाखाः
वृक्ष . जामुनका वृक्षं, यावत् पुन्नाग का वृक्ष, नागवृक्ष और अशोक वृक्ष ये सब वृक्ष पुष्प वृक्ष विशेष है | यहा यावत्पदसे - कोशाम्र से लेकर असन वृक्ष तक जो टीका में तीन गाथाओं में कहे गये है वे यहा गृहीत हुए हैं जो प्रज्ञापना सूत्र में कहे गये है तथा इसी प्रकार से “जे यावन्ने तहप्पगारा" और भी इसी प्रकार के कि जिन वृक्षों के फलों में एक ही गुठली निकलता है ऐसे फल वाले वृक्ष भी एकास्थिक पद से गृहीत हो जाते है । 'एएस मूला चि असंखेज्जजीवया" इन नीम आदि वृक्षों के मूल - जड़े - असख्याते जीवों से विशिष्ट होते हैं । तथा " एवं कंदा, खंदा, तथा साला, पवाला" इन वृक्षों के कन्द स्कन्ध
तहा असोगे य" सी जडानु आउ, मांजा कार्ड, नमुना आउ यावत् पुन्नागना आउ, નાગવૃક્ષ, અને અશેક વૃક્ષ આ બધા પુષ્પ વૃક્ષ વિશેષ છે અહિયા ચાવત્ પદથી કેાશાસ્ત્ર થી લઈને અસન વૃક્ષ સુધીના ટીકામા ત્રણ ગાથાઓથી કહ્યા છે, તે બધા વૃક્ષો અહિયાં ગ્રહણ કરાયા છે तथा प्रज्ञापना सूत्रभां ? असा छे ते तथा 'जे यावन्ने तहष्पगारा" ખીજા પણુ જે એવા પ્રકારના કે જે વૃક્ષાના ફળામાં એકજ ગાઢલી નીકળે એવા ફળવાળા વૃક્ષો પણ એકસ્થિક પદથી ગ્રહણ કરાયા છે
"पसणं मूलावि असंखेज्जजीवया" मा सी भडा विगेरे आडोना भूज पशु अस - ध्यात छवोवाणा होय हे तथा "एवं कंदा, संधा, साला पवाला," मे प्रभा भा
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम्
प्रवाला असंख्येयजीवाः 'पत्ता पत्तेयजीवा' पत्राणि च प्रत्येकजीवानि - एकैकजीव विशिष्टानि भवन्ति 'पुप्फाई अणेगजीवाई' पुष्पाणि' अनेकजीवानि 'फला एगडिया' निम्नाम्रादिवृक्षाणां फलानि एकास्थीनि भवन्ति, एतेषां फले एकमेव बीजं भवति इति । ' से त्तं एगट्टिया' ते ते निम्बादयो वृक्षा एकास्थिका कथिता इति ।
१५७
'से किं तं बहुवीया' अथ के ते बहुबीजा - अनेकबीजवन्तो वृक्षाः के इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'बहुवीया अणेगविद्या पन्नत्ता' बहुबीजाः - अनेकबीजबन्तो वृक्षाः अनेकविधाःअनेकप्रकारा प्रज्ञप्ताः-कथिताः । ' तं जहा ' तथा 'अस्थिय तेंदुय उंबर कविट्ठे' अस्थिकः तेन्दुकः उदुम्बर. कपित्थः सर्वे एते वृक्षविशेषा. लोकप्रसिद्धाः 'आमलगफणसदाडिमणग्गोधकाउंवरीयतिलयलउयलोद्धे धवे' आमलकपनसदाडिमन्यग्रोध काकोदुम्बरीय तिलकलकुचलोधा धव.. ते इमे बहुबीजवृक्षविशेषा 'लोकप्रसिद्धाः अत्र भामलकशब्देन 'आमला' इति लोक त्वचा शाखा, प्रवाल (कोपल ) ये सब असंख्यात जीवो वाले होते हैं । और 'पत्ता पत्ते य जीवा' इनके पत्ते प्रत्येक जीव वाले होते है अर्थात् इनके एक २ पत्र में अलग २ एक-एक जीव होता है ऐसे होते हैं । तथा-" - "पुफ्फाई अणेगजीवाई" पुष्प अनेक जीवो से युक्त होते है | "फली एगट्टिया" इनके फलो में केवल एक गुठली होती है "सेत्तं एगट्टिया', इस प्रकार से निम्ब आदि वृक्ष एकास्थिक कहे गये हैं " से किं तं बहुवीया" हे भदन्त । बहुबीज वृक्ष कौन २ से है गौतम । " बहुवीया अणेगविहा पन्नत्ता " बहुवीज वृक्ष अनेक प्रकार के कहे गये है "तं जहा " जैसे – 'अत्थिय तेदुंय अंवर कविट्टे" अस्थिक, तेन्दु उंबर कैथ । ये वृक्ष अनेक है जिनके फलोंमें अनेक बीज होते है । ऐसे इसी प्रकार से आमलक, पनस दाड़िम-अनार न्यग्रोध-वट का वृक्ष काकोदुम्बरीय, तिलक, लकुच और लोध्र ये सब वृक्ष भी बहुबीजक वृक्ष हैं । तथा
वृक्षोना हुन्छ, २४ध, (थड) त्वया (छाल) शाखा (डाज ) अवाज ( पण ) आ अधा असभ्यात वो वाजा होय छे तेभन "पत्ता पत्तेय जीवा" तेना पत्र - पान प्रत्येक लव वाजा होय છે. અર્થાત્ તેના એક એક પાનમાં જૂદા જૂદા એક જીવે હાય છે તેવા હોય છે. "फली पगडिया" तेना इणाभां डेवलमेन गोहूसी - मी होय छे तथा 'पुप्फाई अणेग जीवाई" तेना पुष्पा ने वो पापा होय हे "से त्तं गडिया" भी प्रभारी सीमाना વૃક્ષ વિગેરેને એફસ્થિક કહ્યા છે.
એક
"से किं तं बहुवीया" हे भगवन् महुमीवाणा वृक्षी तथा म्या छे 'गोयमा हे गौतम | वहुचीया अणेगविद्या पन्नत्ता" हुणी वाणा वृक्षो गने प्रारना डेला छे. "" d-“afua à'ga, dat afag” multus la'gs, @ursı, Fisı વિગેરે. આ વૃક્ષો જેના ફળામા અનેક બીજો હાય છે તેવા એટલે કે અનેક ખીવાળા હોય है. मे ४ प्रभा तेना नेवा महुमीवाणा आभा, पनस, (इएस) हाउभ, अनार (द्राक्ष) वउनु आठ अअहुभ्णरीय, (वृक्षविशेष) तिसह, समुय भने बोध (शहडो) मा गधा वृक्षा
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
। जीवाभिगमसूत्रे प्रसिद्धवृक्षो न ग्राह्यः अस्य एकास्थिकत्वात् अतः आमलकशब्देन बहुबीजवृक्षविशेषस्तदन्यो गृह्यते (लकुच) (वडहल) इति प्रसिद्वो गृह्यते, अयमपि बहुबीजवृक्षविशेषः, 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकारा. कपित्थादि सदृशा वृक्षा उपलभ्यन्ते तेऽपि बहवीजवृक्षतयैव प्रतिपत्तव्याः । 'एएंसि णं मूलावि असंखेज्जजीविया जाव फला बहवीयगा' एतेषाम् अस्थिकतेन्दुकादीनां वृक्षाणां मूलान्यपि असंख्येयजीवाधिकरणानि भवन्ति यावत्पदेन कन्दादारभ्य पुष्पपर्यन्ता. संगृह्यन्ते ते पूर्ववद् वाच्यानि, तथाहि-कन्दादयः प्रवालान्ता असंख्येयजीवा भवन्ति, पत्राणि प्रत्येकजीवानि से तं बहुवीयगा' ते एते वहवीजका वृक्षा. कथिताः । ‘से त्तं रुक्खा' ते एते वृक्षाः सामान्यतः कथिता इति । 'एवं जहा "धवे" धव नाम का वृक्ष विगेप भी बहुवीज वृक्ष है । यहां आमलक शब्द से लोक प्रसिद्ध मामले का वृक्ष नहीं लिया जाता है क्योंकि यह एकास्थिक-एक वीज वाला होता है । यह आमलक एक बहुवीज वृक्ष विशेष है । इसी प्रकार लकुच शब्द से लोकप्रसिद्ध (लीची) नाम के फल वाला वृक्ष नहीं लिया जाता है लकुच को बडहल कहते हैं अतः यहां बडहल नाम का वृक्ष लिया जाता है। इसी प्रकार "जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी इन्हीं वृक्षों के जैसे वृक्ष होते है वे सब भी वहुबीज वृक्षो में गिने गये हैं "एएसि मूला वि असखेज्जजीविया जाव फला बहुवीयगा" इन बहुबीज वृक्षो के मूल मसंख्यात जीवों से अधिष्ठित होते है यावत् इनके फल बहुत बीज वाले होते है । यहां यावत्पद से कन्द से लेकर प्रवाल पर्यन्त-कन्ट, स्कन्धत्वक्, शाखा प्रवाल तक - के पद गृहीत हुए है । अतः ये सत्र असंत्यात जीव वाले होते हैं और पत्र एक जीव वाले होते हैं। ‘सेत्तं बहुवीयगा" इस प्रकार से ये वहुबीन वृक्ष कहे गये है। 'सेत्त रुक्खा,, दोनो प्रकार के वृक्षों का भेद બહબીજવાળા હોવાથી બહબીજક કહેવાય છે અહિયાં આમલક એ શબ્દથી લોક પ્રસિદ્ધ આમળાનું ઝાડ ગ્રહણ કરેલ નથી. કેમ કે તે એકારિક–એક બીજવાળા હોય છે આ આમલક તે એક બહુબીજવાળું વૃક્ષ વિશેષ છે એજ પ્રમાણે લકુચ શબ્દથી કપ્રસિદ્ધ લીચી' નામના ફલવાળા વૃક્ષને ગ્રહણ કરેલ નથી લકુષ્યને બડહલા કહે છે. તેથી અહિયાં 'य' २५-४थी १७ नामनु वृक्ष यड ४२ छे थे प्रमाणे "जे यावन्ने तहप्पगारा" RL 6५२ वणवस वृक्षा सिवायना मीत २ मा वृशाना २१ वृक्षा हाय छ त मा १ गरमी वृक्षामा गणता छ "एपसि मूलावि असंखेज्जीजविया जाव फला बहुवीयगा" मा परजीवाणा वृशान भूत असण्यात वाथी व्याप्त डाय छे यावत् તેના ફલે બહુ બીજવાળા હેલ્થ છે અહિયાં ચાવત્ પદથી કદથી લઈને પ્રવાલ પર્યંત २४५, २४५, १ (ख) मा (6) प्रवास (५५) सुधीना पहे। हY ४२या छे. तेथी ये मया सस च्यात् पाय छ भने पान ४ वाणा डाय छे “सेतं बहुवीयगा" 107 गा गई वा वृक्षनु ४थन युछे "से तं रुक्खा" मा રીતે એક બીજ, અને બહુબીજ બન્ને પ્રકારના વૃક્ષના ભેદ સાથે અહિયાં કથન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ वनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् पण्णवणाए तहा भाणियव्वं जाव जे यावन्ने तहप्पगारा से तं कुहणा' एवं यथा-येन रूपेण प्रज्ञापनायां भेदास्तथा भणितव्याः, कियत्पर्यन्तं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव जे यावन्ने तहप्पगारा से तं कुहणा' यावत् , अत्र यावत्पदेन गुच्छगुल्मलतावल्ली पर्वकतृणवलयहरितौषधिजलरुहाणां संग्रहो भवति एतेषां वृक्षगुच्छगुल्मादीनां सविस्तरं वर्णनं प्रज्ञापनायाः प्रथमपदे विलोकनीयम् , ये चान्ये तथाप्रकाराः गुच्छगुल्मादिसदृशाः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिका भवेयु स्तेऽप्यत्र संग्राह्या. । 'सेतं कुहणा' कुहणा प्रकरणान्तं वक्तव्यमिति । एषां प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकानां कीदृशं संस्थानमिति प्रश्न , उत्तरयति गाथाभिः-'णाणाविहसंठाणा' इत्यादि ‘णाणाविहसंठाणा रुक्खाणं' नानाविधसंस्थानानि-अनेकप्रकारकाणि संस्थानानि भवन्ति वृक्षाणामिति, 'तालसरलनालिएरीणं' तालसरलनारिकेलीनां वृक्षाणाम् ‘एगजीवया पत्ता' पत्राणि एकजीवानि पत्राणाम् एक एव
जोवो भवतीत्यर्थः । 'खंधा वि एगजीवा' स्कन्धा अपि एक जीवाः, केषामित्याह - 'तालसरलनालिएरीणं' तालसरलनारिकेलानाम् एषां वृक्षे एकजीवस्तदीयस्कन्धोऽपि
सहित स्वरूप यहाँ तक प्रतिपादित हुआ है । ‘एवं जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्वं जाव जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं कुहणा" इस प्रकार इनके प्रज्ञापना सूत्र में सविस्तर भेद कहे गये है सो गुच्छ गुल्मलता वल्ली पर्वक तृणवलयहरित ओषधि जलरुह हणा कुप्रकरण तक के घे सब भेद यहां पर भी कह लेना चाहिए । इसी प्रकार इन्हीं वृक्षो के सदृश और भी जो वृक्ष हो वे सब इन्हीं प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायिक वृक्षों में गर्भित कर लेना चाहिए "णाणाविहसंठाणा रुक्खा णं" इन वृक्षजीवों के संस्थान अनेक प्रकार के होते हैं । 'एगजीविया पत्ता" इन वृक्षों के पत्ते एक जीव वाले कहे गये हैं । अर्थात् हर एक वृक्ष का जुदा २ एक २ जीव होता है । 'खंधा वि एगजीवा" स्कन्ध में भी एक जीव होता है किन वृक्षो का सो कहते हैं "ताल सरलनालिएरीएणं" ताल सरल नारिकेल । इन वृक्षों का ४यु छ "ण्वं जहा पन्नवणाए तहा भाणियचं जाव जे यावन्ने तहप्पगारा से तं कुहणा" या प्रमाणे मा वृक्षाना सेहो प्रज्ञापनासूत्रमा सविस्त२ री डेस छ, ते मेहे। शु२७, शुभ, सता, पक्षी, ५६४, तृएक्सय हरित मौषधी, रस, मुहए।, ना પ્રકરણ સુધીના તે બધા જ ભેદે અહિયા પણ સમજી લેવા આજ રીતે આ વૃક્ષોની સરખા બીજા પણ જે વૃક્ષો હોય તે બધા આજ વૃક્ષોની તુલ્ય પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાય વૃક્ષોમાં समावेश ४॥ सवा. 'णाणाविहसं ठाणा रुक्खाण" मा' 'वृक्ष३पी वनस्पतिय वानु सस्थान भने प्रा२नु डाय छ "एगजीविया पन्नत्ता" ॥ वृक्षान पान ४ ॥
हा छ. अर्थात ४३४ वृक्षाना पानमा yarayal मे४ मे १ डाय छे. "खंधा वि पगजीचा' मा ५६ मे पाय छे. या वृक्षाना २४ घमां से 04 य छ १ मे
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
एकजीव इति । ननु यदि वृक्षादीनां मूलादयो यदि प्रत्येकमनेकप्रत्येकजीवाधिष्ठिता स्ततः कथमेकखण्डशरीराकाश उपलभ्यन्ते तत्राह - ' जह' इत्यादि 'जह सगल सरिसवाणं' पत्तेय सरीराणं० गाहा० इयं गाथा सपूर्णा यथा
'जह सगलसरिसवाणं सिलेसमिस्माणं वट्टियावही । पत्तेयसरीराणं तद हौति सरीरसंघाया " ॥ १ ॥ यथा सकलसर्पपाणां इलेपमिश्राणां वलितावर्त्ती । प्रत्येकशरीराणां तथा भवन्ति शरीरसंघाताः ||२|| यथा श्लेषद्रव्य मिश्रितानां सकलसर्पपाणां वर्ती- एकरूपा - एकाकारा भवति तथैवअनयैव उपमया प्रत्येकगरीरिणां जीवानां शरीरसघाताः पृथक् पृथक् स्वत्वावगाहनावन्तो प्रत्येक का एक २ जीव होता है और इनके स्कन्ध का भी एक २ जीव होता है । शंकायदि वृक्षादिको के मूलादिक प्रत्येक, अनेक प्रत्येक जीवों से युक्त है तो फिर ये एक अखण्डशरीराकार रूप से क्यों प्रतीत होते है ? अनेक खण्ड शरीराकार रूप में प्रतीत होना चाहिए । उत्तर- में प्रभु दृष्टान्त कहते हैं 'जहसगलसरिसवाणं पत्तेयसरीराणं' यह गाथा इस प्रकार है - 'जहसगलसरिसवाणं सिलेसमिस्साणं बटियावही । पत्तेयसरीराणं तह होंति सरीरसंघाया ॥ १ ॥ जिस लेप द्रव्यसे मिश्रित हुए सर्पपों की गोली एक रूप - एक आकार वाली होती है। उसी प्राकर से प्रत्येक शरीर जीवो के शरीरसंघात पृथक् पृथक् स्व-स्व अवगाहना वाले होते हैं । तात्पर्य यह है कि जिस प्रकार से अनेक सरसो के दाने स्निग्ध द्रव्य से जब मिलकर एक लड्न आदि के रूप में हो जाते है तब वे एकपिण्ड होकर भी अपनी २ अवगाहना में उसमें
१६०
०
1
संध्यधमा सूत्रअरछे है- 'तालसरलनालिपरीणं” ताससरस, नारीण-नारीमेरी આ પ્રત્યેક વૃક્ષેામાં એક એક જીવ હોય છે અને તેના સ્કામાં પણ એક એક જીવ હોય છે શંકા-——જો વૃક્ષાદિકાના મૂલ વિગેરે પ્રત્યેક અનેક પ્રત્યેક જીવાથી યુક્ત હોય છે તે પછી એક અખંડ શરીરાકાર પણાથી કેમ દેખાય છે ? અનેક ખંડ શરીરાકાર પણાથી તે દેખાવા જોઈ એ
उत्तर-- प्रश्नननो उत्तर मापतां अलु दृष्टांत साथै उहे छे सवाणं, पत्तेयसरीराणं" या गाथा मा नीचे प्रभा छे
"जह सगलसरिसवाणं सिलेस मिस्साणं वटिया वट्टी । पत्तेयसरीराणं, तहहोंति सरीरसंघाया" ॥१॥
– “जहसगलसरि
અવગાહના
જે શ્લેષ દ્રબ્ય પદાથથી મિશ્રિત થયેલ સવાનીગાળી એક રૂપ અને એક આકારવાળી હાય છે, એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક શરીરી જીવેાના શરીરસ’ઘાત જૂદા જૂદા સ્વ સ્વ વાળા હાય છે. આ કથનનુ તાત્પ એ છે કે—જે રીતે અનેક સરસવાના દાણા સ્નિગ્ધચિકણા પદાર્થમાં મળીને એક લાડુ, વિગેરે પ્રકારથી એક રૂપ ખની જાય છે, ત્યારે તે એક પિંડ રૂપ હોવા છતાં પણ પાત પેાતાની અવગાહનમાં તેમાં જુદા જુદા દેશવાળા થઈ ને રહે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्रति० १ नस्पतिकायिकानां शरीरादिद्वारनिरूपणम्
१६१
भवन्ति, अयं भावः यथा अनेकेऽपि सर्पपाः स्निग्धद्रव्येण मिश्रिता एकपिण्डवाच्या भवन्तोऽपि सर्वेऽपि सर्पपाः तस्मिन् पिण्डे भिन्न-भिन्नदेशे तिष्ठन्ति तथा पिण्डात्मकैकवृक्षे रागद्वेषोपचितं तथाविधं स्वकर्मश्लेषदव्यस्थानीयम्, प्रत्येकशरीराः सकलसर्षपस्थानीयाः, पृथक् पृथक् वृक्षदेशे स्कन्धमूलादौ तिष्ठन्ति तथा च अनेकत्र विद्यमाना अपि एकाकारेणाभान्ति, 'सगल सरिसवाणं' इत्यत्र सकलपदग्रहणं विविक्तत्वप्रतिपत्त्या पृथक्-पृथक् स्वस्वावगाहवतां प्रत्येकशरीराणां विविक्तत्वप्रतिपत्त्यर्थमिति । अत्रैव दृष्टान्तमपि भवति 'जहवा तिलसक्कुलिया गाहा' यथा वा तिलशष्कुलिका, तिलपर्पटिका, इत्यपि पाठः, यथा तिलप्रधाना पिष्टमयी अपूपिका 'तिलपापडी' इति प्रसिद्धा बहुभिस्तिलैः संहता संघातमापन्ना सती पृथक्-पृथक् स्व भिन्न २ देश वाले होकर रहते हैं उसी प्रकार पिण्डात्मक एक वृक्ष में प्रत्येक शरीर वाले नाना जीव रागद्वेष से उपार्जित अपने २ कर्मरूप श्लेष द्रव्य से युक्त होकर पृथक् २ स्कन्ध मूला - दिरूप वृक्ष देश में रहते है । इस प्रकार से यद्यपि वे अनेक जगह रहते हैं फिर भी एक आकार से प्रतीतिपथ में जाते हैं । दूसरा दृष्टान्त भी इस प्रकार से है - "जह वा तिलसक्कुलिया" जैसे - तिल प्रधान पिष्टमयी अपूपिका- तिलपपड़ी अनेक तिलो से मिश्रित होती हुई भी एक कहलाती है परन्तु फिर भी उसमें तिल अलग २ अपनी २ अवगाहना मे रहे हुए है इसी प्रकार प्रत्येक शरीर जीवो के शरीर संघातभी कथञ्चित् एक रूप हो कर भी पृथक् २ अपनी २ अवगाहना में रहते हैं 'दुगइया ति आगइया" ये यहां से मर कर तिर्यञ्च और मनुष्य गति में ही जाते है इसलिए द्विगतिक - दो गति वाले कहे गये हैं तथा तिर्यञ्च मनुष्य और देव गति से निकलकर यहां उत्पन्न होते है इसलिये ये त्र्यागतिक-तीन आगति वाले कहे गये है, यहां पुष्पादि शुभ स्थानो में देनो की भी उत्पत्ति होती है । " परित्ता असंखेज्जा,
છે. એ જ પ્રમાણે પિડરૂપ એક વૃક્ષમા પ્રત્યેક શરીરવાળા અનેક જીવા રાગદ્વેષથીઉપાર્જીત પેાત પેાતાના કમ રૂપ શ્લેષ-દ્રશ્ય-પદાર્થથી યુક્ત થઈને પૃથક્ પૃથક્ સ્કંધ મૂલ, વિગેરે રૂપે વૃક્ષદેશમાં રહે છે. એજ પ્રમાણે જો કે તેઓ અનેક સ્થળે રહે છે તે પણ એક આકારથી ગિાચર થાય છે. હવે આ સખ ધમાં ખીજું દૃષ્ટાંત્ ખતાવતાં સૂત્રકાર કહે छेडे - " जा वा तिलसक्कुलिया" नेवीरीते तस अधान सोटवाजी यूपिडा-तसचायडी, તે જેમ અનેક તલ થી મળેલી હાય છે તે પણ એકજ કહેવાય છે છતાં પણ તેમાંના તલ જુદાજુદા પાત પેાતાની અવગાહુનામાં રહેલા છે એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક શરીરી જીવે ના શરીરસ ઘાત પણ કથંચિત્ એક રૂપ થઈને પણ પૃથક્ પૃથક્ પાતપાતાની અવગાહ नाम रहे छे "दुगइया ति आगइया" तेयो महिथी भरीने तिर्यय भने मनुष्य गतिમા જ જાય છે, તેથી દ્વિગતિક-બે ગતિવાળા કહેલા છે. તથા તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ એ ત્રણ ગતિમાથી નીકળી ને અહિયાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને યાગતિક ત્રણ આગતિ वाजा ह्या छे, महिया पुष्प विगेरे शुलस्थानामां देवोनी पशु उत्पत्ती थाय छे, “परित्ता
२१
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे स्वावगाहतिलात्मिका भवति, तिलपर्पटिका नाम्ना कथञ्चिदेकरूपा च, तथाऽनयैव उपमया प्रत्येक शरीरिणां जीवानां शरीरसंघाताः कथञ्चिदेकरूपा पृथक्-पृथक् स्वस्वावगाहनावन्तश्च भवन्तीति ।।सू० १४ ॥
प्रत्येकवनस्पतिकायिका जीवा निरूपिताः, सम्प्रति साधारणवनस्पतिकायिकजीवान् प्रतिपादयितुमाह,- 'से किं तं साहारण.' इत्यादि, ।
मूलम्-'से किं तं साहारणसरीखायखणस्सइकाइया ! साहारणसरीखायखणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-आलुए मूलए सिंगवेरे हिरिलि सिरिलि सिस्सिरिलि किट्ठिया छिरिया छीरविरालिया कण्हकंदे वज्जकंदे सूरणकंदे खल्लूडे किमिरासि भद्दमोत्था हरिदा लोहिणी णीहू (थीरह) थिभुगा अस्सकण्णी सीहकण्णी सिउंढी मूसंढी जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता। तं जहा-पज्जत्तगा य । अपज्जत्तगा य । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता। गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता, तं जहा ओरालिए तेयए कम्मए । तहेव जहा वायर पुढवीकाइयाणं, नवरं सरीरोगाहणा जहन्लेण अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेगजोयणसहस्सं, सरीरमा अणित्थंथसंठिया। ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं दसवाससहस्साई जाव दुगइया तिआगइया परित्ता असंखेज्जाअपरित्ता अणंता पन्नत्ता समणाउसो! । से तं साहारणबायरवणस्सइ काइया । से तं वायर वणस्सइकाइया । से तं थावरा' ॥ सू० १५॥ ये प्रत्येक शरीरीअसंख्यात होते है । “से ते पत्तेयसरीरवायरवणस्सइकाइया" इस प्रकार से यहा तक ये प्रत्येक शरीर वाले बादर वनस्पतिकायिक जीव प्रतिपादित हुए है ।। सूत्र१३।। असंखेज्जा" । प्रत्येशरीर मस स्यात् डाय छ, “से तं पत्तेयसरीरवायरवणस्सह काइया" मा प्रमाणे मडि सुधीना मा प्रत्ये शरी२१ मा२ वनस्पतिय४ ७वानु પ્રતિપાદન કર્યુ છે, પસૂત્ર ૧૩
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
साधारण वनस्पतिकायिकजीवनिरूपणम् १६३ छाया- अथ के ते साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः ? साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिका अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आलुकम् मूलकम् शृङ्गवेरं हिरिलिः सिरिलिः सिस्सिरिलिः, किट्टिकाक्षीरिका क्षीरषिडालिका कृष्णकन्दम् वज्रकन्दम् सूरणकन्दम् खल्लटम् कृमिराशिः, भद्रमुस्ता हरिद्रा लौही, स्नुहिः, स्तिभुका, अश्वकर्णी, सिंहकर्णी, सिउंढी, मुबी ये बान्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - औदारिकम् तैजसम् कार्मणम् तथैव यथा - वादरपृथिवीकायिकानाम् । नवरं शरीरावगाहना जघन्येनांगुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण सातिरेकयोजनासहस्रम् | शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थितानि । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण दशवर्षसहस्राणि । यावद् द्विगतिकाः ज्यागतिका परीता असंख्येयाः, अपरीता अनन्ताः प्रशप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते साधारणवादरवनस्पतिकायिकाः ते पते वादर वनस्पतिकायिकाः । ते पते स्थावराः ।। सू० १५ ।।
टीका- 'से किं तं सादारणसरीर वायरवणस्सइकाइया' अथ के ते साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकाः, एतेषां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'साहा - रणसरीर वायरवणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता' साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिका भनेकविधाः–अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः, साधारणशरीरखा दरवनस्पतिनामकर्मोदयात् साधा
अब साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकजीवो की प्ररूपणा की जाती है इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- " से किं तं साहारणसरीर ०" इत्यादि ।
'से किं तं सहारणसरीरवायरवणस्सइकाइया' - इत्यादि ।
टीकार्थ - " से किं तं साधारण सरीर वायरवणस्सइकाइया " हे भदन्त ! जो साधारण शरीर वादरवनस्पतिकायिक जीव हैं उनका क्या लक्षण है और कितने इनके भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते है - "साहारणसरीरवायरवणस्सइकाइया अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिकजीव अनेक प्रकार के क
હવે સાધારણ શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિક જીવો નું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે, આ समंधभां गौतम स्वाभीये असुने येवु पूछयु छे से किं तं साहारणसरीर" इत्यादि
"से किं तं साधारणसरीर वायरवणस्स इकाइया " त्याहि
टीअर्थ - "से किं तं साधारण सरीरवायरवणस्सइकाइया " ॥ धत्यादि हे भगवान् ने સાધારણુ શરીર ખાદર વનસ્પતિ જીવ છે તેમના શુ' લક્ષણો છે ! અને તેના કેટલા ભે छे ? या प्रश्न ना उत्तर भां अलु आहे छे - “साहारणसरीर वायरवणस्सइकाइया अणेगविद्या पन्नत्ता" हे गौतम ! साधारणुशरीर माहश्वनस्पति अयि लव ने प्रअरना
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
जीवाभिगयसूत्रे
रणशरीरबादरवनस्पतिकायिका स्तेचानेकप्रकारका इत्युत्तरम् । अनेकप्रकारमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा--'आलए' आलुकम् 'मूलए' मूलकम 'सिंगवेरे' शृङ्गवेरकम् , 'हिरिलि' (अदरख) इति लोकप्रसिद्धम् कन्दम् , 'सिरिलि' इत्यपि तथैव 'सिस्सिरिलि' सिस्सिरिलिः, 'किटिया' कीटिका, 'छिरिया' क्षीरिका 'छिरियविरालिया' क्षीरविडालिका 'कण्हकंदे' कृष्णकन्दम् 'बजकंदे वज्रकन्दम् 'सूरणकंदे सूरणकन्दम् , 'खल्लूडे' खल्लुटम् 'किमिरासी' कृमिराशि. । 'भद्दमोत्था' भद्रमुस्ता 'हरिदा' हरिद्रा 'लोहिणी' लौही 'णीह' स्नुहिः 'थिभु' स्तिभुः 'अस्सकण्णी' अश्वकर्णी 'सीहझण्णी' सिंहकर्णी, 'सिउंढी' सिकुण्ठी 'मुसंडी' मूपंढी, एतन्नामकाः साधारणवनस्पतिकायिकभेदाः केचन लोके प्रसिद्धाः केचन देशविशेषप्रसिद्धत्वात स्वयमेव ज्ञातव्याः। 'जे याचन्ने तहप्पणारा ते समासओ विहा पन्नत्ता' ये चान्ये-आलुकादिभिन्नाः तथाप्रकाराः-मालकादिसदृशा स्तेऽपि साधारणशरीरवादखनगये है । इन जीवो के साधारण शरीर बादरवनस्पतिनामकर्मका उदय होता है अतः ये साधारणशरीर बादरवनस्पतिकायिकजीव कहलाते है। "तं जहा" ये अनेक प्रकार के इस प्रकार से हैं- "आलुए, मूलए, " आल, मूला, "सिंगवेरे" अदरख, "हिरिलि" हिरिली "सिरिलि" सिरिली "सिस्सिरिलि" सिरस्सिरिली "किट्टिया" किटिका "छिरिया" क्षीरिका, “छिरविरालिया" क्षीरविडालिका, “कण्हकंदे" कृष्णनन्द "वज्जकंदे" वज्रकन्द "सूरणकंदे" सूरणकन्द 'खल्लुढे" खल्लुट "किमिरासी" क्रिमिराशि भदमोत्था, भद्रमोथा "इलिदा" "हल्दी" "लोहिणी" लोही. “णीहू" स्नुहि-थुवर, “थिभु" स्तिभु, "अस्सकण्णी" अश्वकर्णी, सिंहकण्णी, "सिंहकर्णी" “सिउंढी, "मृसंढी" मूपंढी, ये सव साधारणवनस्पतिकायिक के भेद है-इनमें कितनेक तो लोक में प्रसिद्ध है और कितनेक भिन्न २ देशो में प्रसिद्ध हैं । "जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" इसी प्रकार से जो और भी इन्हीं के समान हो वे भी ग्रहण कर लेना चाहिये । કહેલા છે, આ ઓને સાધારણ શરીર બાદર વનસ્પતિ નામકર્મ ને ઉદય થાય છે, જેથી ये साधारले शरी२ मा२ वनस्पति थि: वो उपाय छ, 'तं जहा' मा भने प्रा२। मा प्रभारी समाय1, २४-"आप, भूल' मासु (मट11) भूणा "सिंगवेरे" माई 'हिरिलि' हRAN, 'सिरिलि' सिEिRel, 'सिस्सिरिलि' सिस्सिरिति किट्टिया' & 'छिरिया' क्षी२७। 'छिरविगलिया क्षीविलिxt 'कण्हकंद' ४ 'वज्जकंदे' 4 'सूरणकंदे' १२ नल्लुडे' मदुट 'किमिरासी' भिशी, 'भद्दमोत्था' मद्रमाया हलिहा'
स.२ 'लोहारी' सोही, ‘णीह' नुहि थुप२' थिभु' (तनु 'अस्सकण्णी' म 'सीहकाणी सिपी 'सीउंठी सीली मूसंढी' भूपटी 241 धा साधा२Y वनस्पतिविना हो છે, આમાં કેટલાક તો લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે, અને કેટલાક જૂદા જુદા દેશોમાં પ્રસિદ્ધ છે, જે यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' मे प्रभार olon परे मानावा
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका
प्र १ साधारणधनस्पतिकायिकजीवनरूपणम् १६५ स्पतिकायिकतया ज्ञातव्याः । ते आलुकादयः सर्वेऽपि साधारणशरीरवनस्पतिकायिकाः समासतः संक्षेपेण द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः । प्रकारद्वयं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च तत्र पर्याप्तिविशिष्टाः पर्याप्ताः तद्रहिता अपर्याप्तका इति । साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां शरीरादिद्दारचिन्तनाय प्रश्नयन्नाह - 'तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं' संते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता' तैषां साधारणशरीरवादरवनस्पतिकायिकानां स्खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानीति प्रश्न', भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' 'तओ सरीरगा पन्नता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि– कथितानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा'ओरालिए तेयए कम्मर ' औदारिकं तैजस कार्मणश्च शरीरत्रितयं भवत्येषामिति । ' तहेव जहा वायर पुढवीकाइयाणं' तथैव यथा चादरपृथिवीकायिकानां शरीरादिद्वाराणि यथा वादरपृथिवीकायिकजीवानां कथितानि तथैव - तेनैव रूपेण बादरवनस्पतिकायिकानामपि तानि सर्वाणि ये साधारण वनस्पतिकायिक सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है - "तं जहा " जो ऐसे है "पज्जन्तगा य अपज्जत्तगा य" एक पर्याप्तक और दूसरे अपर्याप्तक जो पर्याप्ति से युक्त होते हैं वे पर्याप्त और जो पर्याप्त नहीं होते है वे अपर्याप्तक हैं । 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता हे भदन्त ! इन साधारण वनस्पतिकायिकों के कितने शरीर कहे हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा ! तओ सरीरगा पन्नता' हे गौतम ! इन साधारण वनस्पतिकायिकों के तीन शरीर कहे गये हैं- 'तं जहा' जो इस प्रकार से है- ओरालिए, तेयए, कम्मए, औदारिक, तैजस और कार्मण “ तदेव जाव वायरपुढवीकाइयाणं” जिस प्रकार से शरीरादिद्वार बादर पृथिवीकायिकजीवो के प्रकरण में कहे गये है, उसी प्रकार से वे सब बादरवनस्पतिकायिको के भी कह लेना चाहिये यहां लेश्याद्वार में હોય તેપણુ સાધારણ વનસ્પતિકાયમાં ગ્રહણ કરીલેવા, આ સાધારણ વનસ્પતિકાયિક સ ક્ષે पथी मे अक्षरना महेला छे, 'तं जहा' भेमा प्रमाणे छे - 'पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' मे પર્યાપ્તક અને બીજા અપર્યાપ્તક પર્યાતિથી યુક્ત જે હાયતે પર્યાપ્તક અને જે પર્યાપ્ત ન હોય जेटले पूरा पर्याप्त न होय ते पर्याप्त ' तेसिं णं भंते ! जीवाणं कह सरीरंगा पत्ता ' હે ભગવન્ આ સાધારણ વનસ્પતિકાયિકાને કેટલા શરીર હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં अलु छे ! - 'गोयमा ! तो सरीरंगा पन्नत्ता' हे गौतम ? या साधारण वनस्पतिः अयि भना भायु अारना शरीरो डेला छे, 'तं जहा' ते मा प्रभाणे सभवा, 'ओरालिए, तेयप, कम्मए' मोहारि, तेरस, भने अर्भ 'तहेव जाव वायरपुढवीकाइयाणं' महर પૃથ્વીકાયિકાના પ્રકરણમાં ખાદરપૃથ્વીકાયિકાના શરીર વિગેરે દ્વારોતુ જે પ્રમાણે કથનકયુ* છે, એજ પ્રમાણે તે સઘળા દ્વારોનુ કથન આ ખાદરવનસ્પતિકાયિકાના સબંધમા પણ સમજી લેવા તાપ એ છે, કે અહિયાં લેશ્યાદ્વારમાં સાધારણુ શરીર માદર વનસ્પતિકાયિકાને
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
जीवाभिगमसूत्रे
"
द्वाराणि ज्ञातव्यानीति । अत्र लेश्याद्वारे साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां लेश्यास्तिस्र एव भवन्ति, प्रत्येकशगेरवादरवनस्पतिकायिकानां पर्याप्तावस्थायां लेश्यास्तिस्र एव भवन्ति किन्तु अपर्याप्तावस्थायां देवागमनसभवाच्चतस्रो लेश्या अपि भवन्तीति विवेकः । बादरपृथिवीकायिकापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति- 'णवरं' इत्यादि, 'णवरं' नवरं केवलम् अवगाहनासंस्थानस्थितिपु विशेष – त्रैलक्षण्य वर्तते तदेव दर्शयति- सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्त असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेगजोयणसहस्सं, बादरवनस्पतिकायिकानां शरीरावगाहना जघन्येनाड्गुलस्यासंख्येयभागम् । उत्कर्षेण सातिरेकयोजनसहस्रम् । तच्च सातिरेकयोजन सहस्रमवगाहनामानं प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकापेक्षया ज्ञातव्यम्, तच्च - एकस्य जीवस्य बाह्यद्वोपेषु वल्ल्या दीना, समुद्रगोतीर्थेषु पद्मनालादीनां भवति । जघन्योत्कर्षाभ्यामड्गुला - ख्येयभागप्रमाणा सातिरेकयो जनसहस्रप्रमाणा च शरीरावगाहना प्रत्येक शरीर बादरवनस्पतिकायिकानामेव भवति एषां साधारणशरीरवनस्पतिकायिकानां तु शरीरावगाहना जघन्यत उत्क
साधारण शरीर बादरवनस्पतिकायिकों को तीन ही लेश्याएँ होती है प्रत्येक शरीर वनस्पति को पर्याप्तावस्था में तो तीन ही लेश्याएँ होती हैं किन्तु उनके अपर्याप्तावस्था में देवों के आगमन की सभावना से चार लेश्याएँ होती हैं यह तात्पर्य है । ' गवरं' परन्तु 'सरीरोगाहणाजन्नेणं अंगुल असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं साइरेग जोयणसहस्स" बादरपृथिवीकायिकजीवों की अपेक्षा इनके कथन में यह विशेषता है कि बादरवनस्पतिकायिकों की शरीरावगाहना जघन्य से अगुल के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक एक हजार योजन की होती है । यह उत्कृष्ट शरीरावगाहना प्रत्येक शरीर बादरवनस्पति कायिक की अपेक्षा से जानना चाहिये यह जो एक जीव की कही है सो वह बाह्य द्वीपो के जो बल्ली आदि है उनकी अपेक्षा कही गई है तथा समुद्र गोतीर्थों में जो पद्मनालादिक है उनकी ત્રણજ લેશ્યાએ હોય છે પ્રત્યેકશરીર વનસ્પતિકાયિકાને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં દેવાના આગ મનની સભાવનાથી ચાર લેશ્યાએ હાય છે,
'णवरं' जाहर पृथ्वी डायिनां डरता मा બાદર વનસ્પતિકાયિકાના કથનમાં જે વિશેષ
ते तावतां सूत्र छे सरीरोगाहूणा जपणेणं अंगुलस्ल असंखेज्जइभागं उकोसेणं साइरेगजोयणसहर्स' जाहर पृथ्वी अयि लवोना स्थनती भी माहर वनસ્પતિકાયિક જીવેાના કથનમાં એ વિશેષતા છે હૈ-માદરવનસ્પતિકાયિકાના શરીરની અવગા હુના જધન્યથી આંગળના અસખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણની હાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે એક હજાર ચેાજનહાય છે—આ ઊત્કૃષ્ટ શરીરની અવગાહના પ્રત્યેક શરીર ખાદર વનસ્પતિકાયિકાની અપેક્ષાએ સમજવી, જે આ અવગાહના એક જીવની કહી છે, તે બાહ્યદ્વીપાની જે વલ્લી-વેલ વિગેરે છે, તેની અપેક્ષાથી કહી છે, તથા સમુદ્ર ગાતીર્થાંમાં જે પદ્મનાલ વિગેરે છે, તેની અપેક્ષાએથી કહે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ प्र. १ साधारणषनस्पतिकायिकजीवनिरूपणम् १६७ र्षतश्चापि अङ्गुत्वस्यासंख्येयभागप्रमाणैव भवति नाधिकेति भावः । तथा - 'सरीरगा अणित्थंस्थसंठिया' शरीराणि अनित्थंस्थसंस्थितानि - बादरवनस्पतिकायिकानां शरीराणि अनिथंस्थसंस्थान युक्तानि भवन्तीत्यर्थः 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं दसवाससहस्साई' बादर वनस्पतिकायिकानां स्थितिः जघन्ये नान्तर्मुहूर्त्त प्रमाणा भवति - उत्कर्षेण तु दशवर्षसहस्रप्रमाणा भवतीति । इयं स्थितिरपि प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिकायिकापेक्षयैव ज्ञातव्या, साधारणशरीरबादरवनस्पतिकायिकानां स्थितिर्जघन्योत्कृष्टाऽन्तर्मुहूर्तप्रमाणैव भवतीति तात्पर्यार्थः । 'जाव दुगइया ति आगइया' यावदद्विगतिका त्र्यागतिकाः बादरवनस्पतिकायिका ज्ञातव्याः, यावत्पदेन शरीरा
अपेक्षा कही गई है ऐसा जानना चाहिये । बाकी साधारण शरीरवनस्पतिकायिकों को अवगाहन्त तो जघन्य और उत्कृष्ट दोनों प्रकार से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण ही होती है इससे अधिक नहीं होती है ऐसा भाव है "सरीगा अणित्थंत्थसंठिया" बादरवनस्पतिकायिक जीवों के शरीर हैं वे अनित्थंस्थ संस्थान वाला है - नियत संस्थान वाले नहीं हैं । "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसणं दसवास सहस्साई ” स्थिति इनकी जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से दस हजार वर्ष की है यह स्थिति भी प्रत्येक शरीर वनस्पतिकायकी अपेक्षा जाननी चाहिये इस साधारण शरीर वनस्पतिकायकी स्थिति तो क्या जघन्य क्या उत्कृष्ट दोनों प्रकार से अन्तर्मुहूर्त्तप्रमाण ही होती है, यह तात्पर्य है " जाव दुगइया तिआगइया" ये तिर्यञ्च और मनुष्यो में उत्पन्न होते है अतः द्विगतिक तथा तिर्यञ्च मनुष्य और देवगति से आकर जीव इनमें उत्पन्न होते हैं इसलिये ये त्र्यागतिक तीन आगतिक वाले कहे गये हैं । क्योंकि पुष्पादि शुभस्थानों में देवो की उत्पत्ति होती है । यहां भी यह जो तीन गति से अनेक रूप
છે તેમ સમજવુ. બાકી સાધારણ શરીર વનસ્પતિ કાયિકાની અવગાહના તા જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અને પ્રકારથી આંગળીના અસ'ખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુજ હોય છે. તેનાથી વધારે હાતી નથી. તેવા ભાવ સમજવા
“सरीरगा अणित्थंत्थ संठिया" बाहर वनस्पतिप्रयि वोना ? शरीरे। छे, ते मनित्थंस्थ संस्थान वाजा छे भेटले ! नियत संस्थानवाणा होता नथी. "ठिई जहन्नेणं अंतोमुद्दत्तं उफ्कोसेणं दसवाससहस्सा" तेथोनी स्थिति धन्यथी थे! अतभुतनी છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ હજાર વષૅની છે આ સ્થિતિ પણ પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાયિક જીવની અપેક્ષાથી જાણવી. આ સાધારણુ શરીર વનસ્પતિકાયિકાની સ્થિતિ જઘન્ય અથવા ઉત્કૃષ્ટ એમ બન્ને પ્રકારની અંતર્મુહૂત પ્રમાણુજ હોય છે. આ કથનનુ એજ તાત્પય છે. "जाय दुगइया ति आगइया" मा महर वनस्पति अयि भवानी उत्पत्ती तीर्थय અને મનુષ્ચામાં થાય છે. તેથી તેને દ્વિગતિક એટલે કે એ ગતિવાળા કહેલા છે તેમજ તિય ચ મનુષ્ય અને દેવ ગતિમાંથી આવીને જીવે આ માદર વનસ્પતિકાયિકામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેને “જ્યાગતિકા ત્રણ ગતિથી આવવાવાળા કહ્યા છે. કેમકે પુષ્પ વિગેરે શુભ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
जोवाभिगमसूत्रे बगाहना-संस्थान-स्थिति द्वारातिरिक्तानि सर्वाण्यपि द्वाराणि संग्राह्याणि तानि बादरपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यानि, गत्यागतिद्वारं तु स्वयमेव दर्शितम् , तत्र द्विगतिकाः तिर्यङ्मनुष्यगतौ गमनात , त्र्यागतिकाः तिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य आगमनात् पुष्पादिशुभवनस्पतिषु देवानामप्युत्पत्तिर्भवतीति । इदं त्र्यागतिकत्वं प्रत्येकशरीरवादरवनस्पतिकायिकानधिकृत्यैव प्रोक्तम् , अन्यथा--साधारणशरीरवनस्पतिकायिकेषु देवानामागमनाभावाद् एते द्वयागतिका एव भवन्ति तिर्यड्मनुष्येति गतिद्वयादेवागत्यात्र समुत्पधन्ते । सूत्रे तु प्रत्येक- साधारणेति द्वयमधिकृत्य विवक्षितमिति भावः । 'परित्ता असंखेज्जा अपरित्ता अणंता पन्नत्ता समणाउसो' परीताः प्रत्येक शरीरिणः असंस्येयाः अपरीता अप्रत्येकशरीरिणोऽनन्ताः प्रज्ञप्ता: हे श्रमण ? हे आयुष्मन् ? उपसंहरन्नाह--'सेत्त' इत्यादि, 'से तं साहारणसरीरवायरवणम्सइकाइया' ते एते साधारणशरीर वादर वनस्पति
-
कथन है वह भी प्रत्येकगरीरवनस्पति को लेकर ही कथन किया है अन्यथा साधारण शरीरवनस्पति में देव के आने का निषेध है इससे यह साधारण शरीर वनस्पतिकाय तिर्यञ्च मनुष्यरूप दो गति से आने वाले होने के कारण ये दो आगति वाले ही होते हैं। सूत्र में प्रत्येक शरीवनस्पतिकाय और साधारणशरीरवनस्पतिकाय इन दोनों को साथ लेकर विवक्षा की है। यहाँ यावत्पद से शरीर अवगाहना संस्थान और स्थितिद्वार के सिवाय सब हार संगृहीत होते हैं, वे सर्व द्वार वादरपृथिवीकायिक के प्रकरण में जिस रूप से कहे गये हैं वैसे ही यहां पर भी कहलेना चाहिये देवो की उत्पत्ति पुष्प आदि शुभवनस्पति में ही हो जाती है इस कारण उन्हें व्यागतिक प्रकट किया गया है । "परित्ता असंखेज्जाअपरित्ता अणंता पण्णत्ता" ये प्रत्येक शरीर असंख्यात और अप्रत्येक शरीर अनंत कहे गये हैं। हे श्रमण । आयुष्मन् । 'से तं साहारणसरीरवायरवणस्सइकाइया" इस प्रकार સ્થામાં દેવેની પણ ઉત્પત્તિ હોય છે. અહિયાં પણ જે આ ત્રણ ગતિથી અનેક પણાનું કથન છે, તે પણ પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિને લઈને જ કથન કરેલ છે અન્યથા સાધારણ શરીર વનસ્પતિમાં દેવની ઉત્પત્તિ થતી નથી અને તેથીજ આ સાધારણ શરીર વનસ્પતિકાય તિર્યંચ અને મનુષ્ય બે ગતિથી આવનારા હેવાથી તેઓ બે આગતિવાળા જ હોય છે
સૂત્રમાં પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાય અને સાધારણ શરીર વનસ્પતિકાય આ બન્નેની એક સાથે વિવક્ષા કરી છે અહિયાં યાત્પદથી શરીર, અવગાહના, સંસ્થાન, અને સ્થિતિ દ્વાર શિવાય બધા જ કારેને સંગ્રહ થયેલો છે. એ બધા દ્વારે બાદર પૃથ્વીકાયિકેના કથનમાં જે પ્રમાણે કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહેવા જોઈએ. દેવેની ઉત્પત્તિ પુષ્પ વિગેરે શુભ વનસ્પતિમાં याय . तथी माने "यातिsay गतिथी भावना प्रमाणे ४ छ "परिक्षा असरोज्जा अपरित्ता अणंता पण्णचा" प्रत्ये४ शरी२ मसभ्यात अने. मप्रत्ये४ शरी२ मनात ४९सा छ, 8 श्रमायुप्यमन् "से तं साहारणसरीर वायरवणस्लइ काइया"
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०१ प्रसकायिकजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १६९ ___ कायिका निरूपिता: । 'सेत्तं वायरवणस्सइकाइया' ते एते बादरवनस्पतिकायिकाः कथिताः । ___ 'से तं थावरा' ते एते स्थावरजीवाः निरूपिता इति ॥सू० १५॥
पृथिव्यवनस्पतिकायिकरूपान् स्थावरान् निरूप्य त्रसप्रतिपादनार्थ प्रश्नयन्नाह___'से कि तं तसा' इत्यादि ।
मूलम्-'से किं तं तसा ? तसा तिविहा पन्नता तं जहा-तेउ___ काइया वाउक्काइया ओराला तसा पाणा । से किं तं तेउक्काइया, तेउ
क्काइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सुहुमतेउक्काइया य बायरतेउक्काइया य । से किं तं सुहुमतेउकाइया सुहुमतेउकाइया जहा सुहुमपुढविकाइया । नवरं सरीरंगा सूईकलावसंठिया। एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सेस् तं चेव, सेत्तं सुहमतेउक्काइया से किं तं बायरतेउक्काइया, बायरतेउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-इंगाले जाले मुम्मुरे जाव सूरकंतमणिनिस्सिए, जे यावन्नेतहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता. तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य। तेसि ण भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता, गोयमा ! तओ सरोरगा पन्नत्ता, तं जहा-ओरालिए, तेयए कम्मए, सेसं तं चेव सरीरंगा सूईकलावसंठिया, तिन्नि लेस्सा, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई तिरियमणुस्सेहितो उववाओ सेसं तं चेव एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता. सेतं तेउक्काइया, ॥सू० १६॥ से यह साधारण शरीर वादर बनस्पतिकायिक का वर्णन हुआ 'से तं वायरवणस्सइकाइया' इस प्रकार वादरवनस्पतिकायिक भी निरूपित किये गये है। "से तं थावरा' इनके निरूपित होने पर स्थावरों का निरूपण हो गया । ॥सू० १५॥
भी शत BAL साधारण शरी२ मा६२वनस्पतियअनुपाणुन थयु, “से त्त वायरवणस्सइकाइया" मारीत मा२ वनस्पतिय वानु नि३५० ४२वामा मान्छे “से तं थावरा” अने मे प्रमाणे स्थावर वनस्पतिय४ वा ५ (३५६ स : ॥सू.१५॥
२२
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्ये
छाया-अथ के ते त्रसाः, प्रसास्त्रिविधाः प्राप्ताः तद्यथा-तेजस्कायिकाः वायुकायिका औदारिकास्त्रसाः प्राणाः । अथ के ते तेजस्कायिका तेजस्कायिकाः छिविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-सूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च पादरतेजस्कायिकाश्च । अथ के ते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः, ? सूक्ष्मते. जस्कायिका यथासूक्ष्मपृथिवीकायिकाः। नवरं शरीराणि सूचीकलापसंस्थितानि । एकगतिका सुधागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञाप्ताः, शेष तदेव । ते एते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः । अथ के ते बादरतेजस्कायिकाः, वादरतेजस्कायिकाः अनेकविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-अकारी ज्वाला मुर्मुरो यावत् सूर्यकान्तमणिनिथितः ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः तद्यथा-पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रक्षप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रशप्तानि, तद्यथा-औदारिकं तैजसं कार्मणम् शेष तदेव । शरीराणि सूचोकलापसंस्थितानि, तिस्रो लेश्याः । स्थितिः जघन्येनान्तर्मुहम् उत्कर्पण त्रीणि रात्रिदिवानि, तिथंङ्मनुष्येभ्य उपपातः, शेपं तदेव, एकगतिका यागतिकाः परीता असंख्येयाः प्राप्ताः । ते पते तेजस्कायिकाः ॥ सू० १६ ॥
टीका-'से किं तं तसा' अथ के ते त्रसाः, त्रसन्ति-अभिसन्धिपूर्वकं वा ऊर्ध्वमघस्तिर्यग् वा चलन्तीति त्रसाः-सनामकर्मोदयवर्तिनो जीवास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्तरयति'तसा तिविहा पन्नत्ता' त्रसाः-त्रसनामकर्मोदयवर्तिनो जीवास्त्रिविधाः त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः । वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'तेउक्काइया वाउकाइया ओराला तसा, तेजस्कायिकाः वायुकायिकाः, उदारा.-औदारिकास्त्रसाः प्राणा, तेजः-अग्निरेव
पृथिवी अप और वनस्पतिकायिक रूप स्थावरों का निरूपण करके अब त्रस जीवों का कथन करने के लिये गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है___ 'से कि तं तसा-इत्यादि ।
टीकार्थः-"से किं तं तसा" हे भदन्त ! वे उस जीव कितने प्रकार के हैं । तथा त्रस जीव किन्हे कहते हैं ? उत्तर में प्रभु-कहते हैं-जो अपनी इच्छा के अनुसार अथवा विना इच्छाके ऊर्व अधः तिर्यक् चलते है वे त्रस हैं ऐसे ये त्रस जीव "तिविहा पन्नत्ता" तीन प्रकार के कहे गये हैं। 'तं जहा' जैसे 'तेउक्काइया, वाउक्काइया ओराला तसा पाणा' तेजस्कायिक, वायुकायिक और औदारिक बस प्राणी जिन जीवों
પૃથ્વી, અપુ અને વનસ્પતિકાયિક રૂપ સ્થાવનું નિરૂપણ કરીને હવે ત્રસજીનું કથન ४२वा माटे गौतम स्वामी प्रसुने ये पूछ छ है-"से कि तं तसा" त्याहि.
- "से कि तं तसा" मगवन् सव। 21 प्रा२ना हा छ ? ॥ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે જેઓ પિતાની ઇચ્છા વિના જ ઉદર્વ—ઉપર અધઃ-નીચે मन तिय -aisयु यार छ, ते सलवी उपाय छे. मावा मा । "तिविहा" पण्णता" ३ मारना उवामी माव्या छे "तं जहा" ते 2' प्रभा छ "उक्काइया, वाउफ्फाइया, मोराला तसा पाणा" तेयि , वायुायि, भने मी२ि४ स प्रा
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० १ प्रसकायिकजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७१ शरीरं येषां ते ते स्कायाः तेजस्काया एव तेजस्कायिकाः, एवं वायुरेव शरीर येषां ते वायुकायिकाः उदाराः-स्फाराः, उदारा एव आदारिकाः प्रत्यक्षत एव स्पष्टत्रसत्वनिबन्धनाभिसन्धिपूर्वकगतिलिङ्गतया समुपलभ्यमानत्वात् , त्रसाः, त्रसन्ति-उष्माघभितप्ताः सन्तो विवक्षितस्थानात् उद्विजन्ति गच्छन्ति च छायाद्यासेवनार्थं स्थानान्तरं ये ते त्रसाः, प्राणाः द्वीन्द्रियादयो जीवाः कथ्यन्ते ते त्रसा द्वीन्द्रियादयः औदारिकत्रसाः कथ्यन्ते । त्रिविधत्रसेषु प्रथमतः तेजस्कायिकप्रतिपादनायाऽऽह-'से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं तेउक्काइया' अथ के ते तेजस्कायिकाः, तेजस्कायिकानां किं लक्षण कियन्तश्च भेदा इति प्रश्न', उत्तरयति 'तेउक्काइया दुविहापन्नत्ता' तेजस्कायिका जीवा द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । प्रकारद्वयमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'मुहुमतेउक्काइया य घायरतेउक्काइया य' सूक्ष्मतेजस्कायिकाश्च बादरतेजस्कायिकाच, तत्र सूक्ष्मत्वं बादरत्वं च सूक्ष्मनामकर्मोदयात् का शरीर तैजस रूप होता है वे तैजस्कायिक है इसी प्रकार से वायुकायिको के सम्बन्ध में भी जानना चाहिये ये त्रस नामकर्म के उदयवर्ती होते है औदारिक त्रस प्रत्यक्ष से ही स्पष्ट रूप से त्रसत्व की कारणभूत जो अभिसधि पूर्वक गति रूप लिङ्ग है उससे प्रतीति कोटि में आते है । जो उष्मा आदि से दुःखित होकर जो विवक्षित स्थान से छाया आदि के सेवन करने के लिये दूसरे स्थान पर जाते है वे त्रस हैं । ये औदारिक प्रस प्राण द्वीन्द्रियादि जीव कहे जाते हैं । द्वीन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रिय तक के समस्त जीव औदारिक त्रस प्राण कहे गये हैं । “से किं तं तेउक्काइया" हे भदन्त ! तैजस्कायिक का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-"तेउक्काइया दुविहा पन्नत्ता" हे भदन्त ! तैजस्कायिक दो प्रकार कहे गये है-"तं जहा" जैसे-'सुहुम तेउक्काइया य वायरतेउकाइया य" सूक्ष्म तेजस्कायिक और वादर तेजस्कायिक, इनमें सूक्ष्मनामकर्म જે જીવના શરીર તૈજસ રૂપ હોય છે, તેઓને તૈજસ્કાયિક કહ્યા છે. આ જીવો ત્રસનામ કમના ઉદયવતિ હોય છે. ઔદારિક ત્રસ પ્રત્યક્ષ થીજ-સ્પષ્ટ પણાથી ત્રસત્વના કારણભૂત જે અભિસંધિ પૂર્વકની ગતિરૂ૫ લિગ (ચિહ્ન) છે તેનાથી પ્રતીત થાય છે. જેઓ ઉષ્માગરમી વિગેરેથી દાખી થઈને વિવક્ષિત સ્થાનમાંથી છાયા વિગેરેનું સેવન કરવા માટે બીજા સ્થાન પર જાય છે તે ત્રસજી કહેવાય છે. આ ઔદાંરિક ત્રસ પ્રાણ હીન્દ્રિયાદિ જીવ કહે વાય છે એટલે કે બે ઈન્દ્રિય વિગેરે છ ત્રસ પ્રાણ કહેવાય છે. બે ઇન્દ્રીય વાળા જીને
દારિક ત્રસ પ્રાણ કહ્યા છે. ____ "से किं तं तेउक्काइया" मावन् ते४२४ायि: वानु शु सक्ष] छ ? भने तना 2सा हो या छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छ-"तेउक्काइया दुविहा पन्नत्तो” 3 गीतम ! तेयिव में प्रा२ना हा छ "तं जहा" २मा प्रमाणे छे "सुषुमते उकाइया य यायरतेउक्काइया य" सूक्ष्म यि भने माताયિક તેમાં સૂક્ષ્મ નામકર્મના ઉદયથી સૂક્ષમપણું, અને બાદર નામકર્મના ઉદયથી બાદરપણું
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
जीवाभिगमसूत्रे वादरनामकर्मोदयाच्च न तु सूक्ष्मत्वम्-अल्पत्वम् , बादरत्वं च स्थूलत्वं वदरामलकवत् । उभयत्रापि च-शब्दौ स्वगतानेकभेदसूचकाविति 'से कि तं मुहुमतेउक्काइया' अथ के ते सूक्ष्मतेजस्कायिकाः इति प्रश्नः, उत्तरयति-पूर्वातिदेशेन-'मुहुमतेउक्काइया जहा सुहुमपुढवीकाइया' सूदमतेजस्कायिकाः यथा-येन रूपेण सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः कथितास्तेनैव रूपेण ज्ञातव्याः । सस्थानद्वारे सूक्ष्मपृथिवीकायिकापेक्षया यद् वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति-'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं सरीरगा सूईकलावसंठिया' नवरं केवलं सूक्ष्मतेजस्कायिकानां शरीराणि सूचीकलापसस्थानसस्थितानि भवन्ति । एतदतिरिक्तं सर्वमपि सहननादिकं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । च्यवनद्वारे सूक्ष्मपृथिवीकायिकाः अनन्तरमुढ्त्य तिर्यक्षु मनुष्येषु च उत्पद्यन्ते, के उदय से सूक्ष्मता और बादरनामकर्म के उदय से वादरता है सूक्ष्मता-अल्पता और वादरता-स्थूलता, बदर और आमलक की जैसी इनमें नहीं है । यहाँ दो चकार अपने २ अनेक भेदो को सूचन करने के लिये प्रयुक्त हुए है । 'से कि तं सुहुमतेउक्काइया' हे भदन्त । सूक्ष्म तैजस्कायिको का वर्णन-कैसा है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! "मृहुमतेउक्काइया जहा पुढवीकाइया" जिस रूप से सूक्ष्मपृथिवीकायिकों का निरूपण किया गया है उसी रूप से इनका भी निरूपण जानना चाहिये संस्थानद्वार में ही सूक्ष्मपृथिवीकायिकों की अपेक्षा ऐसी भिन्नता है कि "नवरं सरोरगा सूइकलावसंठिया" इनके शरीर सूचिकलाप (सूइयों का पिण्ड) के जैसे सस्थान वाले है । इस अन्तर के अतिरिक्त
और सब सूक्ष्मपृथिवीकायिक के जैसा हो जानना चाहिये। च्यवनद्वार में सूक्ष्मपृथिवीकायिक वहाँ से उद्वर्तित होकर तिर्यश्च और मनुष्यों में उत्पन्न होते है, ऐसा कहा है किन्तु इस प्रकरण કહ્યું છે. સૂક્ષમતા-અલ્પપણું અને બાદરતા-સ્થૂલ પણું, બેર અને આમળાની માફક આમાં નથી. સૂત્રમાં બેચકારકહ્યા છે, તે પોત પોતાના અનેક ભેદોનું સૂચન કરવા માટે પ્રયુક્ત કર્યા છે
"से कि त सुहुमतेउपकाइया" सगवन् सूक्ष्म त यिहानु 'वन छ ? અર્થાત સૂમ તેજસ્કાયિકના કેટલાદ કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ छ है-"सुहुमतेउक्काइया जहा पुढवीकाइया" रे प्रभारी सूक्ष्म पृथ्वी थिहीन ४थन કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે આ સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિક જીવનું પણ કથન સમજી લેવું કેવળ સસ્થાન દ્વારના કથનમાજ સૂક્ષમ પૃવીકાયિકજીવન કથન કરતા વિશેષતા છે તે सवी शत-"नवरं सरीरगा सूहकलावसंठिया" तमना शरी२ सूयिसा५ (सना ગુચ્છા) જેવા સંસ્થાન વાળા છે. આ અંતર સિવાય બીજું બધુ જ કથન સૂમપૃથ્વીકાચિકેના કથન પ્રમાણે જ સમજવું.
ચ્યવન કારમાં–સૂમપૃથ્વીકાયિક ત્યાંથી ઉતિત થઈને એટલે કે--ત્યાંથી નીકળીને તિય ચ અને મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ કહ્યું છે. પરંતુ આ પ્રકરણમાં સૂમ તેજસ્કા યિક કેવળ તિર્યંચ ગતિમાજ ઉત્પન્ન થાય છે કેમકે–તે સ્કાયિક અને વાયુકાયિક માંથી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १ सकायिकजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७३ इत्युक्तम् अत्र तिर्यग्गतावेव सूक्ष्मतेजस्कायिकाः समुत्पद्यन्ते न तु मनुष्येषु समुत्पद्यन्ते, ते जीवातेभ्यो निःसृतानां मनुष्यगतौ उत्पादनिषेधात् । तदुक्तम्- “सत्तमिमहिनेरइया तेऊ वाऊ अणंतरुव्वट्टा ।
नवि पावे माणुस्सं तहेव असंखाउया सव्वे" ॥१॥ छाया--सप्तमीमहीनैरयिकास्तेजो वायुरनन्तरोघृत्ताः ।
_ नैव प्राप्नुवन्ति मानुष्यं तथैवासंख्यायुष्काः सर्वे ।।इति छाया, गत्यागतिहारं स्वयमेव दर्शयति-'एगगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' एकगतिकाः यागतिकाः प्रत्येकगरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः । सूक्ष्मतेजस्कायिकाः मृत्वा तिर्यग्गतावेव उत्पद्यन्ते अत सूक्ष्मतेजस्कायिका एकगतिकाः कथ्यन्ते, एकैव तिर्यगरूपैव गतिर्येषां ते एकगतिका.. घ्यागतिकाः तिर्यमनुष्येभ्य आगत्य सूक्ष्मतेजस्कायिकेपूत्पादात् 'सेसं तं शेपम् चेव' संस्थानच्यवनातिरिक्त सर्वे तदेव- सूक्ष्मपृथिवीकायिकप्रकरणवदेव ज्ञातव्यमिति । में सूक्ष्मतेजस्कायिक केवल तिर्यग्गति मे हो उत्पन्न होते है क्योकि तेज और वायु से निकले हुए जीवों का मनुष्य गति में जाने का निषेध है-कहा भी है-"सत्तमि महि नेरइया' इत्यादि अर्थात् सातवीं नरकभूमि से उद्बत हुए नैरयिक तथा तैजस्कायिक आर वायुकायिक तथा असंख्यात वर्ष की आयुवाले मनुष्य ये सब मरकर मनुष्य पर्याय को प्राप्त नहीं करते है 'एगगइया, दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" ये सूक्ष्म तेजस्कायिक जीव एक गतिवाले ही होते है अर्थात् सूक्ष्मतेजस्कायिक से मरा हुआ जीव केवल एक तिर्यञ्च गति में ही उत्पन्न होते हैं इसलिए ये एक गतिक-एक ही गति में जाने वाले कहे गये है। तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो गतियों में से आकर के जीव इन सूक्ष्मतेजस्कायिक रूप से उत्पन्न होते है। इसलिये इन्हे दूयागतिक-दो गतियो से आने वाला कहा गया है । "सेसं तं चेव" संस्थानच्यवन इन से व्यतिरिक्त और सब कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिक के प्रकरण के जैसा ही है “से त्त मुहुमतेउक्काइया" यह सब कथन सूक्ष्मतेजस्कायिकों के सम्बन्ध में कहा है। નીકળેલા જીવો મનુષ્ય ગતિમાં જતા નથી. તેમ નિષેધ કરે છે. કહ્યું પણ છે કે'सत्तमि महि नेरइया त्या अर्थात् सातमी न२४भूभी थी नीxणेसा नयि तथा તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકે તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા મનુષ્ય આ मया भरीने मनुष्य पर्याय प्राप्त ४२ता नथी. 'एगगइया, दु आगइया परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता । सूक्ष्म तयि १ मे गतिवाण हाय छ अर्थात सूक्ष्म તેજસ્કાયિકમાંથી જીવ કેવળ એક તિર્યંચ ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેઓ એકગતિક એકજ ગતિમાં જવાવાળા એ પ્રમાણે કહેલ છે તિર્યંચ અને મનુષ્ય એ બે ગતિયમાંથી આવીને જીવ આ સૂક્ષ્મ તેજસ્કાચિક પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેઓને દ્વયા गति मे गतियोमाथी मावावा से प्रभारी डेस छ. "सेसं तं चेव" सस्थानदार અને યવન દ્વાર, ના કથન સિવાયનું બીજું બધું જ કથન સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયના પ્રકરણમાં જે
-
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७५
जीवाभिगमसूत्रे उपसंहरन्नाह- से तं' इत्यादि, ‘से त्तै' मुहुमते उक्कड़िया' ते एते सूक्ष्मतेजस्कायिका निरूपिती इति भावः ॥ ___सूक्ष्मतेजस्कायिकान्निरूप्य बादरतेजस्कार्यिकान् निरूपयितुं प्रश्नयन आहे-'से कि तं' इत्यादि, से किं तं वार्यरतेउक्काइया' अथ के ते बादरतेजस्कायिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरतेउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता' बादरतेजस्कायिका अनेकविधाः-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- - कथिता., अनेकविधत्वमेव दर्शयति 'तं जहाँ' इत्यादिना, 'तं जहा' तद्यथा -'इंगाले जालेमुम्मुरे जाव सूरकंत मंणिनिस्सिते' इंगालः (मङ्गगरो वा) ज्वाला मुर्मुरो यावत्सूर्यकान्तमणिनिश्रितः, भत्र याव पदेनैतेषां ग्रहणं तथाहि-'इंगाले जाले मुम्मुरे अच्ची अलाए सुद्धागणी उक्का विज्जू असणी निग्याए संघरिससमुट्ठिए' अङ्गारो ज्वाला मुर्मुरोऽर्चिग्लातं शुद्धाग्निरुल्का विद्युदशनिर्निर्धातः सर्प ममुत्थितः इतिच्छाया । तत्र अङ्गारो विगतधूमजालोऽतिशयेन जाज्वल्पमानः काष्टादि। ___ सूक्ष्मतेजस्कायिकों का वर्णन करके अवै वादरतैजस्कायिकों का वर्णन किया जाता है"से कि तं वायरतेउक्काइया हे भदन्त ! वादरतैजस्कायिकों का क्या स्वरूप है और ये कितने प्रकार के है '–उत्तर में प्रभु कहते है-"वायरतेउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम बादरतेजस्कायिक-अनेक प्रकार के कहे गये है । "तं जहा" जैसे-"इंगाले, जाले, मुम्मुरे, जाव सूरकंतमणिनिस्सिए" अङ्गार, ज्वाला, मुर्मुरावस्थापन्न अग्नि, यावत सूर्यकान्तमणि से निर्गत अग्नि यहाँ यावत् पद से इन बादर तेजस्कायिको का ग्रहण हुआ है "इंगाले जाले, मुम्मुरे, मच्ची अलाए, मुद्धागणी उक्का विज्जू असणी निग्याए संघरिससमुट्ठिए" इनमें जो अग्नि धूम से रहित होती हैं और बिलकुल जाज्वल्यमान होती है वही अंगार रूप से कहो गयी है वह्नि की जो शिखा है वह अथवा दीप की जो शिखा प्रभारी घुछ ते प्रभाथे सभा से तं सुहुमतेउक्काइया' मा प्रभाय मा संघ કથન સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકોનું કહ્યું છે.
સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકેનું વર્ણન કરીને આ બાદર તેજસ્કાયિકેનું વર્ણન કરવામાં આવે छ.-"से किं तं वायरते उक्काइया" महन्त ! मा२ यि हेटसा प्रा२ना छ? भी प्रशन उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामी ४ -'वायरतेउक्काइया अणेगविहीं पण्णत्ता" है गौतम! माह२ तथि : । मन ना ४ा छ "तं जहा" तमा प्रभाको सभा “गाले, जाले, मुम्मुरे, जाव सूरकतमणिनिस्सिप" मना२, पाटी, સુર્મરાવસ્થાવાળા અગ્નિ વાવ, સૂર્યકાન્ત મણિમાંથી નીકળેલ આનિ અહિયા યાવત પદેથી भानीय नामां आवेट 'मा२ ते४२यि। श्रय ४२राया छ, "इंगाले जलि, मम्मुरे, अच्ची, अलाए. सुद्धागणी, उक्का, विज्जू , असणी, निग्धाप, संघरिससमुट्ठिए," આમાં ધુમાડા વિનાની જે અગ્નિ હોય છે, અને એકદમ તેજસ્વી હોય છે તેને અંગાર રૂપધી કહી છે અગ્નિની જે શિખા છે, તે અથવા દિવાની જે શિખા છે, તે જવાલા કહે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्र० १
सकायिकादिजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७५
'जाले' ज्वाला - बह्निसबद्धशिखा दीपशिखा वा 'मुम्मुरे' मुर्मुरः - मलिनीभूतेऽग्नौ भस्मान्वितो वाह्निकण: 'अच्ची' अर्चिः-बह्रयसंबद्धा ज्वाला 'अलाएं' अलातमुल्मुकम् ज्वलत्काष्ठमित्यर्थः । 'सुद्धागणी' शुद्धाग्निः, तापितायःपिण्डादौ । ' उक्का' उल्का - विलक्षणतृणपुञ्जगता एकदिशाती दिगन्तरं प्रति गच्छन्ती विलक्षणतेजोमाला वा । 'विज्जू' विद्युत् अनिन्धना मेघादिजनिता । 'असणी' अशनिः - इन्द्रवज्र इति लोकरूढः 'निग्धाए' निर्घातो वैक्रियाशनिपातः । 'संघरिससमुहिए' संघर्षसमुत्थितः अरण्यादिकाष्ठनिर्मथनजनितः । 'सूरकंतमणिनिस्सिए' सूर्यकान्तमणिनिश्रितः प्रखर सूर्यकरस्परौ सति सूर्यकान्तमणेः सकाशात् जायमानोऽग्निः सूर्यकान्तमणि - निःश्रित इति । 'जे यावन्ने तह पगारा' ये चान्ये भङ्गाराद्यतिरिक्ताः तथाप्रकारा अङ्गारादिसदृशा
-
है वह ज्वाला है भस्मयुक्त अग्नि के भीतर जो अग्निकण होता है वह मुर्मुरबादर अग्निकायिक है, जो ज्वाला बह्नि से संबद्ध नहीं होती है वह अर्चि है किसी काष्ठखण्ड में अग्निलगाकर जो उसे चारों तरफ फिराने पर गोल चक्कर सा प्रतीत होता है वह उल्मुक है। तापित अयःपिण्ड आदि में प्रविष्ट अग्निशुद्धाग्नि है तृण पुञ्ज के भीतर सिलगती हुई जो अग्नि है वह अथवा एक दिशा से दूसरी दिशा की और जाती हुई जो विलक्षण तेज़ोमाला हैं वह उल्का है विना इन्धन के मेन आदि से जनित जो प्रकाशपुंज जैसी अग्नि है वह विद्युत है, इन्द्रवज्र का नाम अशनि है विक्रियाजन्य जो अशनिपात है वह निर्घात है । रगड़ से जो अग्नि उत्पन्न होती है- अरणि काष्ठ आदि की रगड़ से जो अग्नि जंगल आदि में उत्पन्न हो जाती है वह संघर्ष समुत्थित अग्नि है । प्रखर सूर्य की किरणों के स्पर्श होने पर जो सूर्यकान्तमणि से अग्नि निकलती है वह सूर्यकान्तमणिनिश्रित अग्नि है तथा - ' - 'जे यावन्ने -
વાય છે. ભસ્મવાળા અગ્નિની અંદર જે અગ્નિકણુ હાય છે, તેને મુમુ′ર ખાદર અગ્નિકાયિક કહેલ છે. જે જવાલા અગ્નિના સ`ખધ વાળી ન ડાય તેને અર્ચિ કહેવાય છે. કેાઈ લાકડા ના ટુકડામાં અગ્નિ લગાવીને તેને ચારે તરફ ફેરવવાથી જે ગાળ - ચકકર જેવુ દેખાય છે, તે ઉમુક કહેવાય છે. તપાવેલા લેખડના પિ’ડ વિગેરેમાં પ્રવેશેલ અગ્નિ શુદ્ધાગ્નિ કહે. વાયુ છે. ઘાસના ઢગલામાં સળગતી જે અગ્નિ છે, તે અથવા એક દિશામાંથી ખીજી દ્વિશા માં જતી એવી વિલક્ષણ જે તેોમાળા છે, તેને ઉલ્કા કહેવાય છે. ખળતણુ વિના મેઘ વિગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રકાશ સમૂહ જેવી જે અગ્નિ છે, તે વિદ્યુત (વીજળી) કહેવાય છે. ઈન્દ્રના વજ્રનુ નામ 'અશની' છે. વિક્રિયાથી જે અનિપાત થાય છે, તે નિર્ભ્રાત કહેડ્રાય છે, રગડવાથી એટલે કે વસ્તુના ઘસવાથી જે અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમકે ચકમક અથવા અણુિના કાષ્ટને ઘસવાથી જંગલ વિગેરેમાં જે અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે સંઘ થી થયેલ અગ્નિને સ`ઘ સમ્રુત્થિત અગ્નિ કહેવાય છે. પ્રખર સૂર્યના કિરણેાના સ્પર્શથી સૂર્યકાન્ત મણિ વિગેરમાંથી જે અગ્નિ નીકળે છે, તે સૂર્યકાન્ત મણિ નિશ્રિત અગ્નિ કહેવાય છે. तथा "जे यावन्ने तहप्पगारा" आ उस अग्निना लेहो सिवाय के भावा सारनी अग्नि
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
जीवाभिगमसूत्रे
स्तेऽपि बादरतेजस्कायिकतया प्रतिपत्तव्याः । ' ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उपर्युक्ता अङ्गारादयः तथा अङ्गारादिभिन्ना अङ्गारादिसदृशाश्च तेजस्कायिकास्ते सर्वे समासतः संक्षेपेण द्विविधा. - द्विप्रकारका प्रज्ञप्ताः कथिताः । प्रकारद्वयमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'पजताय अपज्जता य' पर्याप्ताश्चा पर्याप्ताश्च, पर्याप्तधर्मविशिष्टा अपर्याप्ततधर्म
विशिष्टाश्चेत्यर्थः
।
बादरतेजस्कायिकानां शरीरादिद्वारजातं निरूपयितुं प्रश्नयन् आह - ' तेसि णं' इत्यादि, 'तेसिणं भंते! जीवाण कइ सरीरंगा पन्नत्ता' तेषां वादरतेजस्कायिकानां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि - कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गातम 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा तद्यथा - ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणं च 'सेसं तं चेव' शेषम् - शरीरद्वागतिरिक्तमवगाहना संहननद्वारं तदेव पृथिवी कायिकप्रकरणवदेव ज्ञातव्यम् । पृथिवीकायिकापेक्षया यदंशे वैलक्षण्यं तत्स्वयमेव दर्शयति – 'सरीरगा सूइकलावसंठिया '
तहप्पगारा" जो और भी इन से अतिरिक्त इसी प्रकार को अग्नियाँ है वे सब अग्नियाँ भी वादर तैजस्कायिक है ये बादर तेजस्कायिक " ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है । ये बादर तेजस्कायिक, चाहे अंगारादिरूप हों चाहे उनसे भिन्न प्रकार के हों ये सब प्रर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो भेदवाले कहे गये हैं- तेसि णं भंते ! जीवाणं कइसरीरगा पन्नत्ता' हे भदन्त । इन बादरतेजस्कायिको के कितने शरीर होते हैं ? - उत्तर में प्रभु कहते है - " गोयमा ! तभो सरीरंगा पन्नत्ता" इनके तीन शरीर कहे गये हैं- "तं जहा" जैसे – “ ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तैजसशरीर, और कार्मणशरीर, "सेसं तं चेव" शरीरद्वार से अतिरिक्त अवगाहना और सहनन द्वार पृथिवी - कायिक के प्रकरण जैसे ही है, परन्तु इनका शरीर और संस्थान जुदा प्रकार का होता है।
હાય તે તમામ અગ્નિયો પણ ખાદર તેજસ્કાયિક અગ્નિ કહેવાય છે. આ માર तेन्न्सारि अनि "ते समासभो दुविहा पन्नत्ता" संक्षेपथी मे अारना उस छे, मा ખાદર તેજકાયિક ચાહે અંગાર વિગેરે રૂપે હાય અથવા તેનાથી ભિન્ન પ્રકારના હાય ते सधणा पर्याप्त भने पर्यासना लेहथी में अधारना | छे "तेसि णं भंते ! जीवाणं कर सरीरगा पण्णत्ता" हे भगवन् मा जाहर तेलस्थायिने ऐसा शरीरो होय छे ? या प्रश्नना उत्तरभां प्रभु छे – “गोयमा ! तओ सरीरगा पण्णत्ता" हे गौतम! मा बाहर तेन्स्थायिना अारना शरीरे ह्या छे " तजहा" ते मा प्रभा हे “ओरालिए, तेय, कम्मए”, मोहारिए, शरीर, तैक्स शरीर भने अभ्यु शरीर, "सेर्स तं चेव" शरीर દ્વારના કથન સિવાય અવગાહના દ્વાર અને સહુનનદ્વારનું કથન પૃથ્વીકાયિકાના પ્રકરણમાંપ્રમાણે સમજવુ . પરંતુ આ ખાદર તેજસ્કાયિકાના શરીરદ્વાર અને સ‘સ્થાન દ્વાર પૃથ્વીકાયિ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्र. १ त्रसकायिकादिजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणम् १७७ बादरतेजस्कायिकानां शरीराणि सूचीकलापसंस्थितानि, सूचीकलापः-सूचीपुञ्जः तद्वत् संस्थितानि -सूचीकलापसंस्थानयुक्तानि भवन्ति । तिन्नि लेस्सा' तिस्रो लेश्याः- कृष्णनील कापोताख्या भवन्ति बादरतेजस्कायिकानाम् । 'ठिई जहन्नेणं अतोमुहुत्वं उक्कोसेणं तन्नि राई दिइ' बादरतेजस्कायिकानां स्थितिः-आयुष्यकालो जघन्ये नान्तमुहूर्त भवति उत्र्षेकण तु त्रीणि रात्रिंदिवानी, पृथिवीकायिकानां तु जघन्योत्कर्षाभ्यां स्थितिरन्तमुहूर्तप्रमाणैव कथिता अत्रतूत्कर्षा शे भेदो भवति, इति 'तिरियमणुस्सेहितो उववाओ' बादरतेजस्कायिकानामुपपातस्तिर्यड् मनुष्येभ्यो भवति तिर्यड्मनुष्याभ्यामुवृत्त्याऽत्र गच्छन्तीत्यर्थः । 'सेसं तं चेच' शेषम् -संस्थानस्थित्युपपातातिरिक्तं द्वारजातं सर्वमपि तदेव यथा बादरपृथिवीकायिकानां कथितं तेनैव रूपेण ज्ञातव्यम् 'एगगडया दुआगइया' एकगतिका यागतिका बादरतेजस्कायिका भवन्ति, इतउवृत्य केवलं तिर्यगतावेव गच्छन्ति मनुष्यगतौ गमनं न भवति । यत इतउद्धृत्यैकस्यामेव तिर्यग्गतौ गच्छन्ति
जैसे "सरीरगा सूईकलावसंठिया' बादरतेजस्कायिको के शरीर सूचिकलाप नामक संस्थान से युक्त होते है । फिर लेश्यास्थिति और उपपात में भी विलक्षणता है जैसे-"तिन्निलेस्साओ" इनमें कृष्ण, नील, कापोत ये तीन लेश्याएँ होती है "ठिई जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई" इनकी स्थिति जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त को होती है और उत्कृष्ट से तीन रात दिन की होती है। सूक्ष्म पृथिवोकायिकजीवों की स्थिति तो जघन्य और उत्कृष्ट से केवल एक अन्तर्मुहत्तं की ही कही गई है । परन्तु यहाँ उत्कृष्ट अंश में भेद हैं। "तिरियमणुस्से हितो उववाओ" वादर तेजस्कायिको का उत्पाद तिर्यश्च और मनुष्य गति से मर कर आये हुए जीवो से ही होता है । "सेस तं चेव" लेश्यास्थिति और उपपात से अतिरिक्त सव द्वार जैसे वादर पृथिवीकायिक के प्रकरण में प्रकट किये गये हैं वैसे ही यहाँ पर भी जानना चाहिये । ये “एगगइया दुआगइया" एकगतिक होते है
थी । प्रा२नुहोय छे.भले- "सरीरगा सूई कलावसंठिया'२ तायिनु शरीर સૂચિકલાપ-સોઈના ભારા-મુછી નામના સંસ્થાન વાળું હોય છે. આ સિવાય લેશ્યાદ્વાર, स्थितिद्वार, भने ५पात (उत्पत्ती) द्वारमा ५ मिन्नता छ भ-"तिन्नि लेस्सा" ! मा२ तायिहीन १०, नीस, मने अपात मे श्याम डाय छे. "ठिई जहण्णे पंअंतोमुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि राइंदियाई" यानी स्थिति धन्यथा मे४ मत इतनी - હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ રાત્રિ દિવસની હોય છે પરંતુ પૃથ્વીકાયિક જીવની સ્થિતિ તો જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી કેવળ એક અતિમુહૂતની જ કહેલી છે પરંતુ અહિયાં ઉત્કૃષ્ટ भ शभा मे छे "तिरिक्खमणुस्सेहिंतो उववाओ" मा यिनG५पात-उत्पत्ती तिय य भने मनुष्य अतिथी भशन सावता माथी डाय छ “सेनं तं चेव" वेश्या દ્વાર સ્થિતિદ્વારના કથન સિવાયનું બધાજદ્વારનું કથન બાદર પૃથ્વીકાયિકેનું જે પ્રમાણે ४थन युछे, ते प्रमाणेनु सभामा "पगगइया दुआगइया" मे अतिभi valવાળા એટલે કે તેઓ મરીને કેવળ એક તિર્યંચ ગતિમાં વા વાળા હોય છે. મનુષ્ય
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
जीवाभिगमसूत्रे अत एकगतिका इमे कथ्यन्ते इति भावः । द्वयागतिकाः द्वाभ्यां तिर्यड मनुष्याभ्यामागच्छन्तीत्यतो द्वयागतिकाः, बादरतेजस्कायिकास्तिर्यडमनुष्यगतित इहा गच्छन्तीति । 'परित्ता असं
खेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । प्रकरणमुपसंहरन्नाह'सेत्तं इत्यादि, 'सेत्तं तेउक्काइया' ते एते बादरतेजस्कायिका कथिता स्तथा समान्यतस्तेजस्कायिका निरूपिता इति ॥सू० १६॥
कथितास्तेजस्कायिका सम्प्रति वायुकायिकानभिधातुमाह-से किं त' इत्यादि ।
मूलम् -से किं तं वाउक्काइया ? वाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता. तं जहा सुहुमवाउक्काइया य. बायखाउक्काइया य । सुहुम वाउक्काइया जहा-तेउक्काइया. नवरं सरीरा पडागसंठिया. एगगइया दुआगइया. परित्ता असंखेज्जा पन्नता । सेत्तं सुहुमवाउक्काइया । सेकि तं वायरवाउक्काइया ? बायरवाउकाइया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा पाईणवाए पडीणवाए, एवं जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगाय । तेसिणं भंते ! जीवाणं कह सरारगा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता तं जहा-ओरालिए वउअर्थात् ये मरकर केवल एक तिर्यञ्च गति में ही जाते हैं मनुष्य गति में नहीं क्योंकि"सत्तमि महि नेरइया" इत्यादि, आगम का वचन पहले कहे गये हैं । अतः ये किसी ही एक तिर्यग्गति में जाते हैं इसलिये इन्हे एकगतिक कहा गया है । द्वयागतिक ये इसलिये कहे गये हैं कि ये इस रूप से तिर्यञ्च और मनुष्य गति से आये हुए जीवों में से उत्पन्न होते है । “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं । 'सेत्तं तेउक्काइया" इस प्रकार से वादर तेस्कायिको का निरूपण हुआ इस की समाप्ति होते ही सामान्य रूप से तेजस्कायिको का निरूपण समाप्त हुआ | सूत्र ॥१६॥ प्रतिभा पता नबा. भ-"सत्तम्मि महि नेरइआ" इत्याहि मागभनु क्यन પહેલા કહ્યું છે તેથી એ આગમવચન પ્રમાણે તેઓ કોઈપણ એક તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે તેથી તેઓને “એકગતિક કહેલા છે. પ્રયાગતિક-તેઓને બે ગતિથી આવનારા એ માટે કહ્યા છે કે–તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાંથી આવેલા છે भांथी उत्पन्न थाय छ, "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्ये: शरीरी मसभ्यात ह्या छ. "से तं या उक्काइया" मा प्रभारी माह२ ते४२४॥यिोनु नि३५ ज्यु छ मा माहर તેજસ્કાયિના કથનની સમાપ્તિ થતાં જ સામાન્ય પણાથી તેજસ્કાયિકનું કથન સમાપ્ત ययु. स. १६॥
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
वायुकायिकजीवनिरूपणम् १७९ विए, तेयए, कम्मए, सरीरगा पडागसंठिया, चत्तारि समुग्घाया, वेयणासमुग्घाए। कसायससुग्घाए मारणांतियससुग्घाए वेउव्विय समुग्घाए । आहारो निवाघाएणं छदिसि, वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसि सिय पंचदिसि । उववाओ देवमणुयनेरइएसु नत्थि। ठिई जहन्नेणं अतो मुहुत्तं-उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई, सेसं तं चेव, एगगइया दु आगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ! सेत्तं बायर वाउक्काइया, सेत्तं वाउक्काइया" |नू० १७||
छाया-अथ के ते वायुकायिकाः ? वायुकायिकाः द्विविधाः प्रताः, तद्यथासूक्ष्मवायुकायिकाश्च वादवायुकायिकाश्च । सूक्ष्मवायुकायिकाः यथा तेजस्कायिकाः। नवरं शरीराणि पताकासंस्थितानि एकगतिका द्वथागतिकाः प्रत्येके असंख्येयाः प्रक्षप्ताः । ते पते सूक्ष्मवायुकायिकाः । अथ के ते बादघायुकायिकाः ? बादरवायुकायिका अनेकविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः, एवं ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्राप्तानि गौतम! चत्वारि शरीराणि प्रशतानि, तद्यथा-औदारिकं वैक्रियं, तेजर्स कार्मणं, शरीराणि पताकासंस्थितानि । चत्वारः समुद्घाताः, वेदनासमुद्घातः, कपायसमुद्घातो मारणान्तिकसमुद्घातो वैक्रियसमुद्घातः । आहारो निर्व्याघातेन पइदिशि, व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशि, स्यात् चतुर्दिशि, स्यात् पञ्चदिशि । उपपातो देवमनुजनैरयिकेपु नास्ति। स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीण वर्षसहस्राणि । शेषं तदेव । एकगतिका धागतिकाः परीता असंख्येयाः प्रज्ञप्ताः श्रमणा युष्मन् । ते पते यादवायुकायिकाः । ते पते घायुकायिकाः ॥ सू० १७ ॥
टीका:-'से कि तं बाउक्काइया' अथ के ते वायुकायिकाः, वायुकायिकानां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वाउकाइया दुविहा पन्नत्ता' वायुकायिकजीवाः
तेनस्कायिकों को कह कर अन वायुकायिकों का निरूपण करते हैं"से किं तं वाउक्काइया-इत्यादि । सूत्र १६"
'से किं तं वाउक्काइया' हे भदन्त । वायुकायिकों का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर-में प्रभु कहते है-“वाउक्काइया दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम । वायु
४२४ायिहानु थन ४श सूत्र२ पायुयिनु नि३५ ४२ छ-"से किं तं वाउक्काइया' यादि. ___ -- "से कि तं वाउक्काइया' 3 गवन् मा वायुायितु शु सक्षा छ ? અને તેઓના કેટલા ભેદ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
जीवाभिगमसूत्रे
द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता, वायुरेव कायः शरीर येषां ते वायुकायाः वायुकाया एव वायुकायिका स्ते च द्विप्रकारका भवन्तीत्युत्तरम् । द्वैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - सुहुमवा उक्काइया य वायरवाउकाइया य' सूक्ष्मवायुकाश्च बादरवायुकायिकाश्च सूक्ष्मत्वं बादरत्वं च तादृशनामकर्मोदयात् । तत्र सूक्ष्मवायुकायिकान् दर्शयितुमाह - 'सुहुम ०' इत्यादि, 'सुकुमवाउकाइया' जहा मृहुमते काइया' सूक्ष्मवायुकायिका यथा सूक्ष्मतेजस्कायिकाः, यथा सूक्ष्मतेजस्कायिकानां शरीरादि च्यवनान्तद्वाराणि कथितानि तथैव सूक्ष्मवायुकायिकानामपि तानि द्वाराणि तथैव वक्तव्यानि । केवलं यदंशे वैलक्षण्यं तद्दर्शयति'णवरं' इत्यादि, 'णवरं सरीरा पडागसंठिया' नवर केवलं सूक्ष्मवायुकायिकानां शरीराणि पताकासस्थानयुक्तानि भवन्तीति ज्ञातव्यम् । अन्यत्सर्वं सूक्ष्मपृथिवीकायिकवदेव ज्ञातव्यम् । 'एगगइया दुआगइया' एकगतिका दयागतिकाः, सूक्ष्मवायुकायिकात् उदवृत्त्य तिर्यग्गतिमात्रे गमनादेकगतिका', तथा तिर्यड्मनुष्यगतिभ्य उद्वृत्त्य सूक्ष्मवायुकायिके आगमनादुद्द्यागतिकाः कायिक दो प्रकार के कहे गये हैं- वायु ही जिन जीवो का शरीर होता है वे वायुकाय हैं और वायुकाय ही वायुकायिक हैं । ये इस प्रकार से दो प्रकार के हैं- “मुहुमवाउक्काइया य वायर वाउक्काइया य" सूक्ष्म वायुकायिक और बादर वायुकायिक यहां पर भी सूक्ष्मता और बादरता सूक्ष्म और बादर नामकर्म के अधीन है इनमें 'हुमवाउकाइया जहा सुहुतेककाइया" सूक्ष्मवायुकायिकों का वर्णन सूक्ष्म तेजस्कायिकों के जैसा ही है. अतः सूक्ष्मतेजस्कायिकों के जिस प्रकार से शरीरादि च्यवनान्त द्वार वर्णित हुए हैं. उसी ' प्रकार से इनके भी ये द्वार वर्णित कर लेना चाहिये । परन्तु " सरीरा पडागसंठिया" इनके शरीर पताका के जैसे आकार वाले होते हैं। बाकी का और सब कथन सूक्ष्मपृथिवीकायिकों के जैसे ही है | "एगगइया दुआगइया" ये जीव एक गतिक होते हैं, क्योंकि सूक्ष्म वायुकायिक से उद्घृत हुए जीव केवल एक तिर्यग्गति में ही उत्पन्न होते हैं । तथा तिर्यञ्च और मनुष्य गति से "वाकया दुविद्या पण्णत्ता" गौतम वायुआय कवा मे प्रारना छे, "तं जहा " ते मे प्रारो भा प्रभाऐ छे "सुहुम वाउक्काइया य वायर वा उक्काइया य" सूक्ष्म वायुायि અને બાદર વાયુકાયિક અહિયાં પણુ સૂક્ષ્મ પણુ અને ખદર પશુ સૂક્ષ્મ અને ખાદર નામકમ ને अधीन है तेभ सभवु तेभां "सुहुम वाउफ्फाइया जहा सुहुम उक्काइया" सूक्ष्म વાયુકાયિકાનું વણુ ન સૂક્ષ્મ તેજસ્કાયિકાના કથન પ્રમાણે જ છે. તેથી સૂક્ષ્મ તેજ કાયિકાના શરીર દ્વારથી લઈને ચ્યવનદ્વાર સુધીનુ જે પ્રમાણે કથન કર્યું" છે, એજ પ્રમાણે આ સૂક્ષ્મ वायुायिना ते मधान द्वारा स्थन सभन्न परंतु "सरीरा पडागसंठिया" तेथेोनुं શરીર પતાકા–કત્રજાના આકાર જેવુ હેય છે તે આ કથન સિવાય બાકીનુ સઘળું કથન સૂક્ષ્મ पृथ्वीअय छोना स्थन प्रभाछे देखो "पगगइया दुआगश्या" मा वो थे! गतिવાળા હોય છે, કેમકે સૂક્ષ્મ વાયુકાયિકા માંથી નીકળેલા જીવા કેવળ એક તિય ગતિમાં જ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
वायुकायिकजीवनिरूपणम् १८१ सूक्ष्मवायुकायिकाः कथ्यन्ते इति । 'परित्ता असंखेज्जा' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः सूक्ष्मवायुकायिकाः प्रज्ञप्ताः । सूक्ष्मवायुकायिकानुपसंहरन्नाह-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं सुहमवाउकाइया' ते एते सूक्ष्मवायुकायिकाः कथिता इति ॥
सूक्ष्मवायुकायिकान्निरूप्य वादरवायुकायिकान्निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं वायरवाउकाइया' अथ के ते बादरवायुकायिकाः, बादरवायुकायिकानां किं लक्षणं कियन्तश्चभेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वायरवाउकाइया' अणेगविहा पन्नत्ता' बादरवायुकायिकाः जीवा अनेकविधा:-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । अनेकविधत्वमेव दर्शयति'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पाईणवाए पडीणवाए' प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः 'एवं जे यावन्ने तहप्पगारा' एवम्-प्राचीनादिवातवदेव ये चान्ये-प्राचीनवातसदृशास्तथा प्राचीनवातभिन्ना ये वायवः ते सर्वेऽपि बादरवायुकायिकतया ज्ञातव्याः, यथा-दक्षिणवातः, उत्तरवात इत्यादि, 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते पूर्वोक्ताः प्राचीनादिवाता. समामतःउद्धृत्त हुए जीव ही इस अवस्था में आकर उत्पन्न होते है। इसलिये इन्हें द्वयागतिक कहा गया है । "परित्ता असंखेज्जा" प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं। "सेत्तं सुहमवाउक्काइया इसप्रकार से यह सूक्ष्म वायुकायिकों का निरूपण है।
बादर वायुकायिकों का निरूपण इस प्रकार से हैं-“से किं तं वायरवाउक्काइया" हे भदन्त ! बादरवायुकायिकों का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं -- वायरवाउक्काइया अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! बादरवायुकायिक जीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा" जैसे 'पाईणवाए पडीणवाए" प्राचीन वायु प्रतीचीन वायु इसी प्रकार "जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी प्राचीन आदि वायु के जैसे तथा प्राचीन ' आदि वायु से भिन्न वायु है वे सब बादर वायुकायिक रूप से ही माने गये हैं । जैसे --- दक्षिणवायु, उत्तर वायु इत्यादि. "ते समासओ दविहा पन्नत्ता" ये सब वायु सक्षेप से दो प्रकार के ઉત્પન્ન થાય છે, તથા તિર્યંચ અને મનુષ્ય ગતિમાથી નીકળેલા જીવોજ આ અવસ્થામા આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તેઓને “ઢયાગતિક બે ગતિમાંથી આવવાવાળા કહેલા છે. 'परिप्ता असंखेज्जा' प्रत्येशी मस ध्याताय छे "से तं सुहम वाउक्काइया" मा प्रभारी આ સૂમ વાયુકાયિક જીવેનું નિરૂપણ છે.
पा२ वायुायिटनु नि३५९ मा प्रमाणे छे.- ‘से किं तं वायरंवाउक्काइया" ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન બાદર વાયુકાચિક જીવનું શું લક્ષણ છે? અને तेनासा हो छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन 3 -“बायर वाउक्काइया अणेगविहा पण्णत्ता" गौतम ! मा४२ वायुायि व मन: ५४॥२ना सा छे "तं जहा" ते २॥ प्रभार छ पाडीणवाप पडीणवाए” प्राचीन वायुं प्रतीयीन वायु विगैरे "जे यावन्ने तहप्पगारा" मीan my है. प्राचीन वायु विगैरेना या
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
सक्षेपेण द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः ! 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्विविधा भवन्तीत्यर्थः बादरवायुकायिकविषये प्रज्ञापनायामेवं कथितम् तथाहि-'से किं तं वायरवाउक्काइया ? बायरवाउकाइया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा पाईणावाए पडीणवाए दाहिणवाए उदीणवाए उक्कावाए अहेवाए तिरियवाए विदिसिवाए वाउभामे वाउकलिया मंडलियावाए उक्कलियावाए गुंजावाए झंझावाए संवट्टगवाए घणवाए तणुबाए सुद्धवाए जे यावन्ने तहप्पगारा' ते समासो दुविहा पन्नत्ता । तं जहा-पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य इत्यादि, । एषां व्याख्या-'पाईणवाए' यो वायुः पूर्वदिश समागच्छति, स प्राचीनवात., एव पश्चिमदिशात आगच्छति यः स प्रतीचीनवातः, दक्षिणदिशातः आगच्छति यः स दक्षिणवात., य उत्तरदिशात आगच्छति स उदीचीनवातः, ऊर्ध्वमुद्गच्छन् यो वाति स ऊर्ववात , एवमधोवातवातावपि तिर्यग् वक्तव्यो । विदिग्भ्यो कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे-"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त वायुकायिक और अपर्याप्त वायुकायिक बादर वायुकायिक के सम्बन्ध में प्रज्ञापना सूत्र में ऐसा कहा गया है-“से किं तं वायरवाउक्काइया" वायरवाउक्झाइया अणेगविहा पन्नत्ता "तं जहा-पाईणवाए, पडीणवाए, दाहिणवाए उदीणवाए, उहवाए, अहेवाए, तिरियवाए' विदिसिवाए, बाउन्भामे, वाउक्कलिया, मंडलियावाए, उक्कलियावाए, गुंजावाए, झंझावाए' संवगवाए, घणवाए, तणुवाए, सुद्धवाए, जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पत्ता-तं जहा पज्जत्तगाय अपज्जत्तगा य" जो वायु प्राची-पूर्व दिशा से आता है वह प्राचीन वायु है, इसी प्रकार जो वायु प्रतीची-पश्चिम दिशा से आता है वह प्रतीचीन वायु है । जो वायु दक्षिण दिशा से आता है वह दक्षिण वायु है, जो उत्तर दिशा से आता है वह उदीचीन वायु है । जो वायु ऊपर પણ પ્રાચીન વાયુથી બીજા પ્રકારના વાયુઓ છે, તે બધાને ખાદર વાયુ કાયિક પણાથી જ भानेताछ म दक्षिण पायु, उत्त२ वायु विगैरे "ते समासओ दुविहा पण्णता" मा मध वायु स २५ थी में प्रारना ४ा छ "तं जहा" ते मे ॥२१ मा प्रभार समrat 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" ५यात वायुयसन सपर्याप्त वायु।यि माह२ वायुयि ना समयमा प्रज्ञापनासूत्रमा ४थुछ ४-"से किं तं घायर पाउपकाइया, घायर वाउकाइया सणेगविहा पण्णता" तं जहा" पाईणयाप, पडीणवाप, दाहीणवाए, उदीणवाए, उड्ढवाए अहेवाप घिदिसिवाए, वाउभामे, घाउक्कलिया, मंडलियावाए, उपक्रलियावाए, गुंजावाए, झंझावाप, संवगवाए, घणवाए तणुवाप, सुद्धवाए, जे यावण्णे तहप्पगारा ते समासओ दुविदा पण्णत्ता-'तं जहा' पज्जतगा य अपज्जत्तगा य" माभा गौतम स्वामी प्रसुने पछे છે કે- હે ભગવન બાદર વાયુ કાયિકનુ શું સ્વરૂપ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે. કે હે ગૌતમ! બાદરવાયુકાયિક અનેક પ્રકારના કહ્યા છે, તે પ્રકારો આ પ્રમાણે છે જે વાય પ્રાચી કહેતા પૂર્વ દિશામાથી આવે છે, તે પ્રાચીન વ યુ કહેવાય છે અને એજ પ્રમાણે જે વાયુ પ્રતીચી-પશ્ચિમ દિશામાંથી આવે છે, તે વાયું પ્રતીચીન વાયુ છે જે વાયુ દક્ષિણ દિશામાથી આવે છે તે વાયુ દક્ષિણવાયુ કહેવાય છે. જે વાયુ ઉત્તર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेद्योतिका टीका प्रति० १.
૩૮૨
घायुकायिकजीवनिरूपणम् य आगच्छति स विदिग्वातः । 'वाउभामे' वातोद्रामः, अनवस्थितो वातोद्रामः, 'वाउक्कलिया' वातोत्कलिका यो नीचैर्गच्छति स वायुर्वातोत्कलिका कथ्यते, 'मंडलियावाए' मण्डलिकावातः-मूलत आरभ्य प्रचुरतराभिर्मण्डलिकाभिर्मिश्रितो मण्डलाकारो वातः, 'गुंजावाए' गुञ्जावातः यो गुञ्जन् शब्दं कुर्वन् वाति स० तथा, 'झंझावाएं' झंझावात', सदृष्टिको वातः अशुभ निष्ठुरौ वा वात, 'संवङ्गवाए' संवर्त्तकवातः तृणादिसंवर्तनस्वभावो वातः, युगान्तकाल - भावी वा वातः प्रलयकालभावीत्यर्थः 'जुगंत सरिसं संवधवायं विउविऊण' इति वचनात् 'घणवाए' घनवात - घनपरिणामो वातो रत्नप्रभा पृथिव्याद्यधोदेशे विद्यमानः । 'तणुवाए' तनुवातः विरलपरिणामः घनवातस्याधः स्थितः । 'सुद्धवाए' शुद्धवातो मन्दस्तिमितः 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः, ये वायवः उपरोक्तवायुभिन्नाः उपरोक्त वातसदृशाश्च ते में बहता है वह ऊर्ध्व वायु है, जो वायु नीचे की और बहता है वह अधोवायु है । जो वायु तिरा बहता है वह तिर्यग् वायु है। विदिशाओं से जो वायु भाता है वह विदिग्वायु है । नो वायु अवस्थित होता है वह वातोद्भ्रम वायु है नीचे की ओर जाता हुआ वायु उत्कलिकावात है प्रचुर मंडलिकाओं से मिश्रित होकर मण्डलाकार जो वायु है वह मण्डलिकावात है । शब्द करता हुआ जो वायु बहता है वह गुञ्जावात है । वृष्टि के समय जो वायु चलता है वह वृष्टि से मिश्रित बायु झंझावात है | युग के अन्त में प्रलयकाल में जो वायु चलता है वह संवर्तक वायु है - जैसे कहा है- 'जुगतसरिसं संवहवायं विउव्विऊणं' इति रत्नप्रभा पृथिवी आदि के अघोदेश में नो घनपरिणाम वाला वात है वह घनवात है । घनवात के अघोदेश में रहा हुआ वह तनुवात है । मन्दस्तिमित वायु का नाम शुद्ध वात है । तथा इसी प्रकार के जो
जो
बात है
और भी
દિશાએથી આવે છે, તે વાયુ ઉદીચીન વાયુ હેવાય છે જે વાયુ ઉપર વાય તે વાયુ કહેવાય છે અને જે વાયુ નીચેની તરફ વાય છે, તે વાયુ અધા વાચુ કહેવાય છે જે વાયુ તિરછે! (વાંકે ચુકે!) વાય છે, તે તિગુ વાયુ કહેવાય છે. વિદિશાઓમાંથી જે વાયુ આવે છે તે વિચ્િ વાયુ કહેવાય છે જે વાયુ અનવસ્થિત-અસ્થિર હાય છે તે વાયુ વાતાદ્દશ્યમવાયુ કહેવાય છે. નીચેની તરફ જતા વાયુ ઉત્કાલિકા વાયુ કહેવાયછે. અનેક મડલિકાએથી મિશ્રિત થઇને મંડલાકાર જે વાયુ વાય છે, તેને મંડલિકા વાચુ કહેવાય છે. શબ્દ કરતે થતા જે વાચુ વહે છે, તે પુંજાવાત કહેવાય છે વ ના સમયે જે વાયુ ચાલે છે, તે વદથી મિશ્રિત થયેલે વાયુ ઝુ ંઝવાત કહેવાય છે. યુગના અંતમાં એટલે प्रयाणमां ने वायु याझे छे, ते संवर्त' वायु अहेवाय छे, म उ छे -- "जुगंतसरिसं संवट्टवायं विउव्विऊणं" इति रत्न अला विगेरे पृथ्वीना मधे लागभां धन પરિણામ વાળા જે વાયુ છે તે ઘનવાત કહેવાય છે. ઘનવાતના નીચેના પ્રદેશમાં રહેલા જે વાયુ છે, તે તનુવાત કહેવાય છે. મન્દ–સ્તિમિત વાયુનું નામ શુદ્ધ વાયુ કહેવાય છે,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
LOK
जीवाभिगमसूत्रे
सर्वे वायुकायिकतया प्रतिपत्तव्या: । ' ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा - पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' ते उपरोक्ता वाताः समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पर्याप्तकाश्चापर्या'ताकाश्च ॥
सम्प्रति बादरवायुकायिकानां शरीरादि द्वारचिन्तनाय प्रश्नयन्नाह - ' तेसि णं भंते ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता' चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि - कथितानि 'तं जहा ' तद्यथा - 'ओरालिए वेडन्दिए तेयए कम्मए' औदारिकं वैक्रियं तैजसं कार्मणं च, एतच्छरीरचतुष्टयं बादरवायुकायिकानां वैकियशरीरस्याधिकस्यापि सभवादिति । 'सरोरगा पडागसंठिया' शरीराणि बादरवायुकायिकानां पताका संस्थानसंस्थितानि भवन्ति । ' चत्तारि समुग्धाया, वेयणासमुग्धाए कसायसमुग्धाए मरणांतियसमुग्धाए वेउन्त्रिय समुग्धाए' 'बात है तथा इनसे भिन्न जो और भी वायु है वे सब वायुकायिक है । ये - वायुकायिक जीव पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के हैं ।
-
अब बादर वायुकायिकों के शरीरादि द्वारों के विषय में गौतम स्वामी प्रभु से ऐसा पूछते है"ते सिणं भंते " ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन बादर वायुकायिकों के कितने शरीर होते हैं ‘ ऐसा यह शरीरद्वार में गौतम का प्रश्न हैं— इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं। "गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता" हे गौतम ! बादर वायुकायिकों के चार शरीर होते हैं। "तं जहा” जैसे- “ओरालिए वेउन्विए तेयए, कम्मए" औदारिक, वैक्रिय, तैजस, और कार्मण यहां चादर वायुकायिक जीवों के एक वैक्रिय शरीर अधिक कहा गया है । क्योंकि उसकी यहां सभावना है । " सरीरगा पडागसंठिया': इन बादर वायुकायिक जीवों के शरीर सस्थान पताका के जैसा होता है । " चत्तारि समुग्धाया" इनके चार समुदघात होते हैं जिनके
-
આ કહેલ પ્રકારથી બીજા પણ જે વાયુએ હાય છે ત બધા વાયુકાયિકા જ કહેવાય છે. આ વાચુ કાયિકજીવા, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારના થાય છે
હવે ખાદર વાયુકાચિકાના શરીર વિગેરે દ્વારાના સખધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને पूछे छे -- "तेसि णं भंते ! जीवाणं कह सरीररंगा पन्नत्ता" हे भगवन् मा मोहर वायुકાયિકાના કેટલા શરીરા હોય છે ? આ પ્રમાણે આ શરીર દ્વારના સબંધમાં ગૌતમ સ્વાभीना प्रश्न है, या प्रश्नना उत्तरभां प्रलु गौतम स्वामीने छ छे है--"गोयमा ! चत्तारि सरीरंगा पण्णत्ता" हे गौतम ! नाहर वायुायिोने यार शरीर होय छे "तं जहा " ते या प्रभाये छे. ?मठे- "ओशलिए, वेडव्विए, तेयर, कम्मए,” भौहार, वैयि, तेन्स અને કાણુ. અહિયાં માદર વાયુકાયિક જીવાને એક વૈક્રિય શરીર અધિક કહેલ છે. કેમકે मडियां तेनी संभावना छे. "ससेरगा पढागसंठिया" भा બાદર વાયુકાયિક જીવને शरीरतु संस्थान पताड़ा-घलना नेवु होय छे. "चत्तारि समुग्धाया” मा वायु श्रयि लवाने
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
वायुकाकिजीवनिरूपणम् १८५ बादरवायुकायिकानां चत्वारः समुद्घाता भवन्ति तद्यथा-वेदनासमुद्घातः प्रथमः १, कषायसमुद्घातो द्वितीयः २, मारणन्तिकसमुद्घात स्तृतीयः ३, वैक्रियसमुद्घातश्च चतुर्थः ४, । 'आहारो निव्वाधाएणं छदिर्सि' बादरवायुकायिकानामाहारो नियाधातेन षड्दिशि लोकमध्ये स्थितत्वात् । 'वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसि पिय पंचदिसिं' व्याघातं प्रतीत्य-व्याघातमपेक्ष्य तु स्यात्-कदाचित् त्रिदिशि, त्रिदिग्भ्यः आगतान् पुदगलानाहरन्ति, स्यात्-कदाचित् चतुर्दिशि, स्यात्-कदाचित पञ्चदिशि व्याघातो लोकनिष्कुटरूपएव, बादरवायुकायिकानां लोकनिष्कुटादौ अपि सभवादिति । उववाओ देवमणुयनेरइएसु णस्थि' वादरवायुकायिकानामुपपातो देवमनुजनैरयि केषु नास्ति न भवति, केवलं तिर्यग् गतावेवोपपातो भवतीति ॥ 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई' स्थितिः आयुष्कालो बादरवायुकायिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षण त्रीणि वर्षसहस्राणि भवतीति । 'सेसं तं चेव' शेष नाम ये हैं-वेदना समुद्घात, कपायसमुद्घात, मारणातिकसमुद्घात और वैक्रिय समुद्घात "आहारो निव्वाघाएणं छद्दिसिं" इन चादर वायुकायिक जीवों का माहार व्याघात के अभाव में छहो दिशाओं में से आगत पुद्गल द्रव्यों का होता है । क्योंकि ये लोक के मध्य में स्थित होते हैं। "वाघायं पडुच्च सिय तिदिसि सिय चउदिसि, सिय पंचदिसिं' और जब व्याघात होता है उस समय इनका माहार कदाचित् तीन दिशामों से कदाचित चार दिशाओं से, और कदाचित् पांच दिशामो में से मागत पुद्गल द्रव्यों का होता है। वहां व्याघात लोक निष्कुट रूप ही है। क्योंकि बादरवायुकायिक लोकनिष्कुट आदि में भी पाये जाते हैं । "उववाओ देवमणुयनेरइएसु नत्थि" इनका उत्पाद देव, मनुष्य और नैरयिक इनमें नहीं होता है। केवल तिर्यग्गति में ही होता है। "ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससहस्साई" इन बादर वायुकायिक जीवो की स्थिति जन्य से एक अन्तर्मुहूत्त की होती है और उत्कृष्ट से तीन हजार वर्ष की होती है । "सेसं तं चेच" शरीर, संस्थान, समुद्घात, ચાર સમુદ્રઘાત હોય છે, જેના નામે આ પ્રમાણે છે વેદના સમુદ્રઘાત ૧, કષાય સમુદઘાત २, भारति समुधात 3, मने वैश्यि समुहंधात "आहारो निवाघापण छद्दिर्सि" ! બા વાયકાયિક જીને આહાર વ્યાઘાતના અભાવમાં છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ द्रयाना हाय छे. भले-मा सोनी मध्यमा २९सा छ "वाधायं पहुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसि, सिय पंचदिसिं" मन या व्याधात थाय छ, ते मते अभनी माहार કેઈ વાર ત્રણ દિશાઓથી અને કોઈ વાર ચાર દિશાઓમાંથી અને કોઈ વાર પાંચ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદગલ દ્રવ્યનો હોય છે ત્યાં વ્યાઘાતના લેક નિષ્ફટ રૂપજ છે. કેમકે मा१२ पायुयो निष्ठुट विरेभा पा भणी मावे छे. उववाओ देवमणुय नेरइपसु नत्थि' मानी उत्पाह-उत्पत्ती हेव, मनुष्य, भने नैयिामां था नथी ठेवण तियतिम य छ "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि वाससूहस्साई" આ બાદર વાયુકાયિક જીવોની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટ थी र २ वषनी डाय छे. "सेस तं चेष" शरी२, संस्थान, समुद्धात माडा२,
२४
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे शरीरकपायसंस्थानाहारोपपातस्थितिव्यतिरिक्तानि सर्वाण्यपि द्वाराणि सूक्ष्मवायुकायिकवदेव ज्ञातव्यानि इति । 'एगगइया दुआगडया' एकगतिका द्वयागतिका बादरवायुकायिका भवन्ति, केवलं तिर्यग्गतावेव गच्छन्ति, आगच्छन्ति च तियड् मनुष्यगतिभ्योऽत एव एकगतिका व्यागतिका भवन्तानि । 'परित्ता असंखेज्जा समणाउसो' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येया. प्रज्ञप्ता' बादरवायुकायिका', हे श्रमण | हे आयुष्मन् ! इति । सम्प्रति-प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह ‘से तं' इत्यादि,
से तं वायरवाउक्काइया' ते एते अनन्तरोता बादरवायुकायिका जीवा निरूपिताः । 'से तं वांउक्काइया' ते एते सामान्यतो वायुकायिका निरूपिता इति ॥सू० १७॥
॥ समाप्तं तेजस्क्रायिकवायुकायिकप्रकरणम् ॥
. आहार उत्पाद और स्थिति, इनके सिवाय सव द्वारों का कथन यहां सूक्ष्म वायुकायिक के प्रकरण
में कहे गये हागे के जैसा ही है। ये "एग गइया, दुआगइया" एक गतिक और द्वयागतिक होते हैं । क्योकि ये इस पर्याय से छूटने पर सीधे एक तियञ्चगति मे ही जन्म लेते हैं । और वहां तिर्यञ्च और मनुष्य गति इन दो गतियो से सीधे आकर जन्म धारण करते हैं । “परित्ता असंखेज्जा समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् । प्रत्येक शरीरीवोदर वायुकायिक असंख्यात है। अब इस प्रकरण का उपसहार करते हुए प्रभु कहते हैं-"से तं वायरवाउक्काइया" हे गौतम ! इस प्रकार से ये वादर वायुकायिक निरूपित हुए हैं । इसके निरूपित हो जाने पर "से तं वाउक्काइया" सामान्य रूप से वायुकायिक निरूपित हो जाते हैं ॥ सूत्र १६॥
॥ तेजस्कायिक और वायुकायिक का प्रकरण समाप्त ।।
-
ઉત્પાદ અને સ્થિતિ આટલા સિવાય બાકીના બીજા તમામઢારોનું કથન આ બાદર વાયુ કાયિકાના સ બંધમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે જ પ્રમાણે સૂક્ષ્મ વાયુકાચિકેના સંબ ધમાં પણ समन्यु मामा वायुयि पगगइया, दुआगइया" से गतिवासन दियाગતિક-એટલે કે એક ગતિમાં જનારા તથા બે ગતિમાંથી આવવા વાળા હોય છે કેમકે તેઓ આ પર્યાયથી છૂટયા પછી સીધા એક તિર્યંચ ગતિમાંજ જન્મેલે છે. અને આ બાદર વાયુકાયિક પણમાં તિર્યંચ અને મનુષ્યગતિ આ બે ગતિમાંથી સીધા જ भावीने म धा२९ ४२ छ “परित्ता असंखेज्जा समणाउसो" श्रम ! मायुःभन् પ્રત્યેક શરીરી બાદર વાયુકાયિક બસંખ્યાત છે
हवे मा ४२गुन डार ४२तां प्रभु छ-"से हं यायरयाउक्काइया" गौतम ! माशने मा ४२वायुयानुनि३५५५ ४यु छ मा नि३५ थवाथी "से तं चाउक्काइया" मा सामान्य ३३ वायुमयिनु नि३५ सपू थाय छे. ॥ सू० १६॥
તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકનું પ્રકરણ સમાપ્ત છે
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
औदारिक सजीवनिरूपणम् १८७ निरूपिता वायुकायिकास्त्रसाः सम्प्रति औदारिकत्रसजीवानभिधातुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं
तं' इत्यादि ।
मूलम् —' से किं तं ओराला तसा पाणा ? ओराला तसा पाणा चउव्विहां पन्नत्ता तंजहा - बेंदिया तेंदिया चउरिदिया पांचदिया | से किं तं बेंदिया ? वेंदिया अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा - पुलाकिमिया जाव समुहलिक्खा जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता तंजहा - ओरालिए
कम्मए । तेस ते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेणं बारसजोयणाई । छेवट्टसंघयणा | हुंडसंठिया । चत्तारि कसाया । चत्तारि सण्णाओ । तिन्नि लेस्साओ । दोइंदिया । तओसमुग्धाया । वेयणा कसाया मारणंतिया । नो सन्नी असन्नी । णपुंसगवेयगा । पंचपज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ। सम्मदिट्ठी विमिच्छा दिट्ठि वि। नोसम्मामिच्छा दिट्ठी । नो ओहिंदंसणी णो चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी | णो केवलदंसणी । ते णं भंते ! जीवा किं नाणी अन्नाणी ? गोयमा ? नाणी वि अन्नाणीवि जे नाणी ते नियमा दुण्णाणी, तंज- आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी य । जे अन्नाणी ते नियमा. दुअन्नाणि मइ अन्नाणी य सुय अन्नाणी य । णो मणजोगा वयजोगी कायजोगी, सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि । आहारो नियमा छद्दिसं । उवाओ तिरियमणुस्सेसु नेरइयदेव असंखेज्जवासाउय वज्जेसु । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं बारससंवच्छराई । समो या विमति असमोहया विमति । कहिं गच्छति नेरइय देव असंखे
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~
~
~
२८८
जीवाभिगमसूत्रे ज्ज वासाउयवज्जेसु । दुगइया दुआगइया। परित्ता असंखेज्जा सेत्तं बेंदिया' ॥सू० १०॥
छाया-अथ के ते उदारा नसाःप्राणाः १ उदारा स्त्रसाः प्राणाश्चतुर्विधाः प्रक्षप्तास्तद्यथा-दीन्द्रियो स्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः। अथ के ते द्वीन्द्रियाः, हीन्द्रिया अनेकविधाःप्रज्ञप्ता पुलाककृमिका यावत् समुद्रलिक्षाः। ये चान्ये तथामकाराः। ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रक्षप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रक्षप्तानि तद्यथा-औदारिकं तेजसं कार्मणम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रक्षप्ता ? गौतम ! जघन्येनांगुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण द्वादशयोजनानि । सेवार्तसंहननानि, हुण्डसंस्थितानि, चत्वारः कपायाः, चतन' संज्ञाः । तिम्रो लेश्याः। इन्द्रिये । त्रयः समुद्घाताः, वेदनाकपायमारणान्तिकाः । नो संझिन , असंशिनः, नपुंसकवेदकाः। पञ्चपर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयः । सम्यग्दृष्टयोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽपि नो सम्यगमिथ्यादृष्टयः । नो अवधिदर्शनिनः नो चक्षुर्दर्शनिनः अचक्षुर्दशनिनो नो केवलदर्शनिनः । ते खलु भदन्त ! जीवाः कि शानिोऽशानिनः, गौतम ! शानिनोऽपि अज्ञानिनोऽपि । ये शानिनस्ते नियमात् द्विशानिनः तद्यथा-आभिनिवोधिकशानिनः श्रुतशानिनश्च । ये अक्षानिनस्ते नियमात् द्वयक्षानिनः, मत्यशानिनः, श्रुताशानिनश्च । नो मनोयोगिनः वचोयोगिनः काययीगिनः । साकारोपयुफ्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि । आहारो नियमात् षइदिशि । उपपातस्तिर्यग् मनुष्येपु नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुकवर्जेपु। स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण द्वादशसंवत्सरान् । समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते । क्च गच्छन्ति नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुष्कवर्जेपु गच्छन्ति। द्विगतिकाः द्वयागतिकाः, परीता असंख्याता ते पते दीन्द्रियाः ॥० १८।।
टीका-से कि तं ओराला तसा पाणा' अथ के ते औदारिकास्त्रसाः प्राणा-जीवाः, तत्रोदाराः, उदारा एवौदारिकाः बसाः प्राणाः, एतादृशनामकर्मोदयात् ते कियन्तः किं लक्षणं वायुकायिकों का निरूपण करके अब औदारिक त्रस प्राणियों का निरूपण किया जाता हैइसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-“से किं तं ओराला तसा पाणा-इत्यादि ।।२०१९।।
टीकार्थः- “से कि तं ओराका तसा पाणा" हे भदन्त ! जो औदारिकशरीर नामकर्म के उदयवाले औदारिक त्रस जीव हैं वे कितने हैं और इनका क्या लक्षण
વાયુકાયિકેનું નિરૂપણ કરીને હવે દારિક ત્રસ પ્રાણિનું નિરૂપણ કરવામા આવે छ. साधमा गौतमस्वामी प्रसुन मे छे छे :-"से कि तं ओराला तसा पाणा" ઈત્યાદિ હે ભગવન જેઓ દારિક શરીર, નામ કમના ઉદયવાળા એક ત્રસ જીવે છે તે કેટલા પ્રકારના છે ? અને તેને શું લક્ષણ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુગૌતમ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र. १
औदारिक त्रसजीवनिरूपणम् १८९ च तेषामिति प्रश्नः, उत्तरयति–‘ओराला तसा पाणा चउव्विहा पन्नत्ता' औदारिका खसाः प्राणाश्वतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः । चातुर्विध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा'वेंदिया तेंदिया चउरिंदिया' पंचिंदिया' द्वीन्द्रियास्त्रसाः त्रीन्द्रियात्रसाः, चतुरिन्द्रिया स्त्रसाः, पञ्चेन्द्रियात्रसाः । तत्र द्वे स्पर्शनरसनरूपे इन्द्रिये येषां ते द्वीन्द्रियाः कृमिगण्डोलकादयः, त्रीणिस्पर्शनरसनप्राणरूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते त्रीन्द्रियाः पिपीलिकादयः । चत्वारि - स्पर्शनरसन घ्राणचक्षु रूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः मशकमक्षिकादयः । पश्च स्पर्शनर सनप्राणचक्षुः श्रोत्ररूपाणि इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः मनुष्यपश्वादयः । तत्र द्वीन्द्रियान् विशेषतः प्रतिपादयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि 'से किं तं वेइंदिया' अथ के ते द्वीन्द्रियाः द्वीन्द्रयाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'वेइंदिया अणेगविहा पन्नत्ता' द्वीन्द्रियत्रसजीवा अनेकविधाः-अनेक प्रकारकाः प्रज्ञप्ता. - कथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'त है ' इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- " ओराला तसा पाणा चउन्त्रिहा पन्नत्ता" हे गौतम ! औदारिकास - जीव चार प्रकार के कहे गये हैं- " तं जहा " जैसे- "वेंदिया तेंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया" दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रियत्रस, दोइन्द्रियजीवों के स्पर्शन और रसना ये दोइन्द्रियां होती है कृमि गण्डोलक आदि द्वीन्द्रियजीव हैं । स्पर्शन, रसना और घ्राण ये तीन इन्द्रियाँ जिन जीवों को होती हैं वे तेइन्द्रियजीव है जैसे- चिउटी आदि स्पर्शन, रसना, घ्राण, और चक्षु ये चार इन्द्रियां जिन जीवों को होती हैं वे - चौइन्द्रियजीव हैं, जैसे-मच्छर, मक्खी आदि । स्पर्गन, रसना, घाण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियाँ जिन जीवों को होती है वे पंचेन्द्रिय जाव हैं जैसे - मनुष्य पशु आदि " से किं त वेइंदिया " हे भदन्त ! दो इन्द्रियजोवो का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " वेइंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! द्वीन्द्रियत्रसजीव अनेक प्रकार के होते
स्वाभीने हे छे – “ओराला तसा पाणा चउव्विहा पण्णत्ता" हे गौतम! मोहारि सलवो थार अारना हेवाभां भाव्या छे. "तं जहा " ते या प्रभाये समवा "बरं दिया, तेइंदिया, चडरिंदिया, पंचिदिया” मे इंद्रिय, ते इन्द्रिय, यो इन्द्रिय मने यथेद्रिय त्रस, में द्विधन्द्रिय વાળા જીવાને સ્પશન અને રસના આ છે ઇન્દ્રિયા હોય છે, કૃમિ, ગડાલક વિગેરે ઇન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે, સ્પન, રસના, અને ઘ્રાણુ (નાક) આ ત્રણ ઇન્દ્રિયા જે જીવાને હાય છે, તેઓ ત્રણ ઇન્દ્રિય વાળા જીવા કહેવાય છે. જેમકે—કીડી વિગેરે સ્પર્શન, રસના, ઘ્રાણુ (નાક) અને નેત્ર આ ચાર ઇન્દ્રિયા જે જીવાને હાય છે, તેએ ચૌ ઇન્દ્રિય જીવા કહેવાય छे भ-भ२२, भाभी, वगेरे तथा स्पर्शन, रसना, घोरा, नेत्र भने अन या यांचे ઇન્દ્રિયો જે જીવાને હાય છે, તેઓ પચેન્દ્રિય જીવા કહેવાય છે. જેમકે--માણસ, પશુ વિગેરે "से किं तं बेइंदिया” हे भगवन् मे इन्द्रिय वाजा लवोना शु लक्षण छे ? मने तेना टसा लेहे! छे ? या प्रश्नना उत्तरमां अलु छे – “इंदिया अणेगविद्या पण्णत्ता”
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
जीवाभिगमसूत्रे जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'पुला किमिया जाव समुहलिक्खा' पुलाकृमिका यावत् समुद्र लिक्षाः, अत्र यावत्करणात् इत्थं परिपूर्णपाठो विज्ञेयः-'पुला किमिया कुच्छिकिमिया गंडूलगा गोलोमा नेउरा सोमगला वंसीमुहा सूइमुहा, गोजलोया जलोया जलाउया संखा संखणगा घुल्ला खुल्लागुलया खंधा वराडा सोत्तिया कल्लुया कसा एगतोवत्ता दुहतो वत्ता नंदियावत्ता संबुक्का माइवाहा सिप्पि संपुडा चंदणा समुहलिक्खा' इति, तत्र 'पुलाकिमिया' पायुप्रदेशोद्भवाः कृमयः 'कुच्छिकिमिया' कुक्षौ समुत्पन्नाः लघुकृमयः 'गंड्लगा गण्डोलकाः, तत्रैव समुत्पन्नाः किञ्चिद् बृहत्कायाः कृमय. 'गुडोला' इति प्रसिद्धाः 'गोलोमा' गवां लोम्नि सञ्जाता गोलोमकाः । 'नेउरा' इत्यत आरभ्य समुद्रलिक्षान्ताः सर्वेऽपि द्वीन्द्रिया यथाशास्त्रं विविध्य स्वयमेव विज्ञेया. । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः, उपर्युक्तद्वीन्द्रिय हैं- "तं जहा" जैसे-“पुला किमिया जाव समुहलिक्खा' पुला कृमिका यावत् समुद्रलिक्षा । यहाँ यापत्पद से ऐसा प्रा पाठ गृहीत हुआ जानना चाहिये-“पुलाकिमियां, कुच्छिकिमिया, गण्डूलगा, गोलोमा, नेउरा, सोमगला, वंसीमुहा, सुइमुहा, गोजलोया, जलोया, जलाउया, संखा, संखणगा, धुल्ला, खुल्ला, वराडा, सोत्तिया, मोत्तिया, कल्लुया, वासा, एगतोवत्ता, दुहतोवत्ता, नंदियावत्ता, संवुक्कामाइवाहासिप्पिसंपुडाचंदणा समुदलिक्खा" पायु प्रदेश में - गुदा प्रदेश में जो कृमि उत्पन्न होते है वे "पुलाकिमिय" शब्द से गृहीत हुए है ।जो लघुकृमि उदर में उत्पन्न होते हैं वे कुच्छिकिमि" है । गण्डोलक उदर में ही उत्पन्न होनेवाले कुछ बडे कृमि जो--गंडोलानाम से प्रसिद्ध हैं। जो गायो के रोम में जीव उत्पन्न हो जाते हैं वे गोलोमक हैं । ये सब द्वीन्द्रियजीव हैं । "नेउर" से लेकर तथा "समुद्र लिक्षा" तक के समस्त जीव भी द्वीन्द्रिय हैं और इनका वर्णन शास्त्रानुसार जानलेना चाहिये । इसी प्रकार के जो और भी जीव हैं जो इन्हीं दो इन्द्रिय जीवों के जैसे होते हैं जैसे-मृतक
गौतम ! मेन्द्रियमे पास ! मने प्रचरन डाय छ "तं जहा" २ मा प्रमाणे छ - "पुलाकिमिया जाव समुहलिक्खा" yाभि: यावत् समुद्र सिक्ष, महियां यावत्यह मा ना प्रमाणेन स ६ घडी ४२राये छे. तेभ समा "पुलाकिमिया, कुच्छि किमिया, कण्डूलगा गोलोमा, नेउरा, सोमगला, वंसीमुहा, सुइमुहा, गोजलोया, जलोया जलउया, संखा, संखणगा, धुल्ला, खुल्ला, वराडा, सोत्तिया, गोत्तिया, मोत्तिया, कल्लुया, वासा, पगतोतत्ता, दुहतोवत्ता. नदियावत्ता, संपुक्काभाहवाहा, सिपि संपुडा चंदणा, समुद्दलिक्खा" वायु प्रदेशमा-गुहाशमा २ भिया रात्पन्न थाय छ, तन "पुला ििकया ४॥ ॐ २८मारे सधु मि 4-1 थाय छ, त 'कुच्छिकिमिइ' उपाय छे
मां । अत्पन्न या वाणा भने प्राणमा या प ४४ भाटा इभिने गंडोलक" नामयी ४९ छे पायाना राममारे 11 4-1 थाय छ, तने “गोलोमक" उपाय छ भागधा मेन्द्रिय ७ ७॥छे "नेउर" थी बने तथा समुद्रलिक्षा' सुधीना બધા જ જી કીન્દ્રિય જી કહેવાય છે. અને તે બધાનું વર્ણન શાસ્ત્ર પ્રમાણે સમજી લેવું
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेधोतिका टीका प्रति० १.
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९१ समानाः मृतकशरीरसमुद्भूतकृम्यादयस्ते सर्वे द्वीन्द्रियतया ज्ञातव्या इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते-द्वीन्द्रियाः समासतः--सक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापयाप्ताश्चेति ।
सम्प्रति शरीरद्वारमधिकृत्याह-'तेसिं णं' इत्यादि, 'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' तेषां द्वीन्द्रियाणां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तो सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि-कथितानि 'त जहा' तद्यथा-'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कामणम् । 'तेसिणं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाइणा पन्नत्ता' तेषां खलु भदन्त ! द्वीन्द्रियजीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नण अंगुलासंखेज्जइभागं उक्कोसेणं वारसजोयणाई'जघन्येनांशरीर आदि में कृमि होते हैं वे सब भी दो. इन्द्रियजीव हैं । ये द्वीन्द्रियजीव सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं--"पज्जत्तगा य अप्पज्जत्तगा य" एक पर्याप्तकद्वीन्द्रियजीव और दूसरे अपर्याप्तक द्वीन्द्रिय जीव "तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीग्गा पण्णत्ता" हे भदन्त ! इन दीन्द्रियजीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ! उत्तर में प्रभु कहतेहैं-गोयमा! तो सरीरगा पन्नता' हे गौतम ! द्वीन्द्रियजीवों के तीन शरीर कहे गये हैं-तं जहा" जैसे"ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक शरीर, तैजसशरीर और कार्मणशरीर "तेसिणं मंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता" हे' भदन्त । इन द्वीन्द्रियजीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी कही गई है ! "गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं उक्कोसेणं वारसजोयणाई" हे गौतम ! इनके शरीर की अवगाहना जघन्य से જોઈએ. આજ પ્રમાણે આવા પ્રકારના બીજા પણ જે જીવે હોય, કે જેઓ આવાજ બે ઈન્દ્રિય જીવની જેવા હોય છે, જેમકે--મરેલા શરીર વિગેરેમાં કૃમિ હોય છે, તે બધા બે ઈન્દ્રિય જીવ કહેવાય છેઆ બે ઇન્દ્રિય જીવ સંક્ષેપથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવેલા છે. ते में २ मा प्रमाणे छे. "पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य' मे पर्याप्त दीन्द्रय वा भने भान्त अपर्याप्तीन्द्रय व 'तेसिं णं भंतो जीवाणं कइ सरीरगा पण्णता" ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે–હે ભગવન આ હીન્દ્રિય જીને કેટલા પ્રકારના શરીરે કહેલા ७ १ मा प्रश्न उत्तरभा प्रभु गौतम स्वामीन छ8--"गोयमा ! तओ सरीरगा पण्णत्ता" हे गौतम । मेन्द्रिय वाणा वान ! शरी। सा छे. "तं जहा" भो -ओरालिए, तेयए कम्मए," मोR४, शरी२, तेरस शरीर, मन अभय शरीर, "तेसि णं भंते । जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता" है सावन माहीन्द्रिय पण वानी शशानी मनमाना टसी मोटी ही छ १ गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जह भागं उक्कोसेणं बारसजोयणाह" गौतम ! माना शरीरनी
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे गुलस्यासख्येयभागमुत्कर्षेण द्वादशयोजनानि एतत्प्रमाणा शरीरावगाहना भवति-द्वीन्द्रियाणामिति । 'छेवट्टसंघयणा' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां शरीराणि सवार्त्तसंहननयुक्तानि मवन्तीति । 'हुंडसंठिया' तेषां दीन्द्रियजीवानां शरीराणि हुण्डसंस्थानसंस्थितानि भवन्तीति । हुण्डसम्थनंच अव्यवस्थिता ङ्गावयवे प्रसिद्धम् 'चत्तारि कसाया' चत्वारः कषायाः क्रोधमानमायालोभाख्या भवन्ति द्वीन्द्रिय जीवाना मिति । 'चत्तारिसन्नायो' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां तिम्रः सज्ञाः-आहारभयमैथुन परिग्रहाख्या भवन्ति ।
लेण्याद्वारे 'तिन्नि लेस्साओ' तेषां दीन्द्रियजीवाना तिस्रो लेश्याः कृष्ण नील कापोताख्या भवन्ति ।
इन्द्रियद्वारे-'दो इंदिया' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां द्वे स्पर्शनरसने इन्द्रिये भवत इति । समुद्घातद्वारे-'तओ समुग्घाया वेयणा कसायमारणंतिया' तेषां द्वीन्द्रियजीवानां त्रयः द्घद्धाताः वेदनाकषायमारणान्तिका भवन्तीति । सजिद्वारे-'नोसन्नी असन्नी' ते द्वीन्द्रियजीवाः नो संजिनो भवन्ति किन्तु असजिनो भवन्तीति । वेदद्वारे-'णसगवेयगा' ते द्वीन्द्रियजीवा: नो स्त्री वेदकाः अङ्गुल के असख्यात वे भाग प्रमाण और उत्कृष्ट से बारह योजन प्रमाण कही गई है। "छेवदसंघयणा" इनका सहनन सेवार्त्त होता है। "इंडसंठिया" ये द्वीन्द्रियजीव हुंडकसस्थानवाले होते हैं। जिनके अंगों के अवयव ठीक नहीं होते है उनको हुडसंस्थान वाले कहा जाता है
"चत्तारिकसाया" इनके क्रोध, मान, माया, और लोभ ये चार कपायें होती है । "चत्तारि सन्नाओ" इनके चार संज्ञाए, आहार, भय, मैथुन और परिग्रह--ये चार सज्ञाएँ होती हैं । लेश्याद्वार में इनके "तिन्नि लेस्साओ" तीन लेश्याएँ होती है । दो इन्द्रियाँ होती हैं । “तओ समुग्याया" वेदना कपाय और मारणान्तिक ये तीन समुद्घात होते हैं । “णो सण्णी असण्णी" ये दो इन्द्रियजीव सज्ञी नहीं होते हैं किन्तु असंज्ञी होते हैं । वेदद्वार में ये-"णपुंसगवेयगा" नपुंसकवेदवाले ही होते हैं । स्त्री वेदवाले और पुरुष वेद वाले नहीं અવગાહના જઘન્યથી આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણની અને ઉત્કૃષ્ઠથી બાર એજન प्रमाणुनी ४डदा छ "छेवट्ठ संघयणा" तभनु सहनन सेवात डाय छे "हुंडसंठिया" मा દ્વીનિદ્રય જી હંડક સંસ્થાન વાળા હોય છે. જેમના શરીર અવય બરાબર ન હોય त सस्थनाणा उपाय छे. "चत्तारि कसाया" तेमाने जोध, भान, भाया भने बाल मा यार पायो य छ "चत्तारि सन्नामो” तमान भाडा२, लय, भैथुन, भने परियड मा प्रारना या सहाया हाय छे. वेश्याद्वारमा तमान "तिन्नि लेस्साओ" अश्याच्या हाय मेद्रिये डाय छे. "तो समुग्घाया" वहना, पाय, भने भा२१।न्ति४ मा ऋय समुधात तान डाय छे. “णो सपणी असण्णी" ममे द्रिय वाणा જી સંસી હોતા નથી પણ અસંસી હોય છે.
वहनावारमा-"णपुंसगवेयगा" नस४६ पास 1 डाय छे. श्रीवाणा भने
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
औदारिक सजीवनिरूपणम् १९३ नवा पुरषवेदका भवन्ति किन्तु केवलं नपुंसकवेदका एव भवन्तीति । पर्याप्तिद्वारे - 'पंच पज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ' पञ्च पर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयो भवन्ति द्वीन्द्रियाणामिति ।
दृष्टिद्वारे - 'सम्मट्ठीविमिच्छादिट्ठि वि नो सम्मामिच्छादिट्ठी' ते द्वीन्द्रियजीवाः सम्यग् दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्ति न तु सम्यग् मिथ्यादृष्टयः (मिश्रदृष्टयः ) भवन्तीति ।
भत्रैवं ज्ञातव्यम्-यथा घण्टायां वादितायां महान् शब्दः संजायते तत उत्तरकालं क्रमशो हीयमानोऽन्ते लालामात्रं भवति । एवं घण्टालालान्यायेन अवसाने किञ्चित्सास्वादनसम्यक्त्वमवशिष्टं भवेत् तादृशाः सन्तः केचित् द्वीन्द्रियेषु समुत्पद्यन्ते तेषामपर्याप्तावस्थायां कियत्कालमास्वादनमात्र सास्वादनसम्यक्त्वं संभवेत् अतस्ते सम्यग्दृष्टय इत्युक्तम्, शेषकाले मिध्यादृष्टिस्तेषा मतो मिथ्यादृष्टय इत्युक्तम् तथाभवस्वभावतया तादृशपरिणामायोगात् तेन सम्यग् . मिथ्या
होते है । "पर्याप्तिद्वार में - "पंच पज्जत्तीओ पंच अपज्जत्तीओ" ये पांच पर्याप्तिवाले होते हैं और पांच अपर्याप्तिवाले होते है । दृष्टिद्वार में - " सम्मदिट्ठी विमिच्छादिट्ठी वि” ये द्वीन्द्रियजीव सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिध्यादृष्टि भी होते हैं । पर “नो सम्मामिच्छादिट्टी" ये मिश्रदृष्टि नहीं होते है । यहाँ ऐसा जानना चाहिये – जैसे घण्टा के बजने पर महान् शब्द होता है, वह उसके उत्तर काल में क्रम २ से हीयमान होता हुआ अन्त में वह शब्द घंटा की लाला - लटकण तक ही रह जाता है, इस प्रकार घंटा लालान्याय से अवसान में - मृत्यु समय में जीव के आस्वादन मात्र सास्वादन सम्यक्त्व अवशिष्ट रह जाता है, ऐसी अवस्था में मरकर कई एक जीव द्वीन्द्रिय में उत्पन्न हो जाते हैं अतः उनके अपर्याप्तावस्था में कुछ काल तक - सास्वादन सम्यक्त्व रहता है, इसलिये वे सम्यग्ष्टि कहे गये है । शेषकाल में वे मिध्यादृष्टि होते ही है अतः वे मिध्यादृष्टि भी कहे गये हैं किन्तु उस प्रकार के भवस्वभाव से, तथाविध परिणामों का उनको योग नहीं होता है इस कारण से वे सम्यग्
-
पुरषवेद्य वाजा होता नथी. पर्याप्तिद्वारभां 'पंचपज्जत्तीओ पंच अपज्जन्तीओ" तेथे यांच पर्याप्तियोवाजा होय छे, अने पांय पर्यासियोवाणा होय छे दृष्टिद्वारभां - " सम्मदिट्ठी विमिच्छादिट्ठी वि" मा मे इन्द्रियवाला वो सभ्यहष्टिवाणा यागु होय छे. अने मिथ्यादृष्टिवाणा होय छे परंतु "नो सम्मामिच्छादिट्ठी" तेथे मिश्र दृष्टिवाणा होता नथी. અહિંયા એવું સમજવું જોઈએકે—જેમ ઘટ વાગતા પહેલાં માટા અવાજ થાય છે તે તેના પછીના સમયમાં ક્રમ ક્રમથી ઘટતા ઘટતા છેવટે એ શબ્દ ઘંટની લાલા-લટકણુ સુધી જ રહીજાય છે. આ રીતે ‘ઘઉંટ લાલા” ન્યાયથી અવસાન સમયે એટલે કે મરણકાળે જીવના આસ્વાદન માત્ર સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વ ખાકી રહે છે. એવી અવસ્થામાં મરીને કેટલાકજીવા એ ઇંદ્રિયમાં ઉત્પન્નથઈ જાય છે. તેથી તેએની અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કેટલાક કાળ સુધી સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વ રહે છે. તેથી તેઓને સમ્યગ્દષ્ટિ કહેલા છે. શેષ પછીના કાળમાં મિથ્યાષ્ટિ હાય છે. તેથી તેઓને મિથ્યાદૃષ્ટિ પણ કહેલા છે. પરંતુ તેવા પ્રકારના ભવ
२५
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
जीवाभिगमसूत्रे दृष्टयः, इत्युक्तम् , सम्यग् मिथ्यादृष्टिः सन् जीवा न तत्रोत्पद्यन्ते तदवस्थायां जीवस्य मरणासंभवात् , तदुक्तम्-'न सम्ममिच्छो कुणइ कालं' इति वचनात् । दर्शनद्वारे-'नो ओहिदसणी नो चक्खुदंसणी अचक्खदंसणी नो केवलदसणी' ते द्वीन्द्रियजीवा नो अवधिदर्शनिनो भवन्ति न वा चक्षुर्दनिनो भवन्ति किन्तु अचक्षुर्दर्शनिनः स्पर्शनरसनेन्द्रियापेक्षया भवन्ति तथा नो केवलदर्शनिनो भवन्तीति । ज्ञानद्वारमाह-'ते णं भंते ' जीवा किं नाणी अन्नाणी' ते द्वीन्द्रियजीवाः खलु भदन्त ! कि ज्ञानिनो भवन्ति अज्ञानिनो वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'णाणी वि अण्णाणी वि' ते द्वीन्द्रियजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति सास्वादनसम्यक्त्वापेक्षया तथा अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । 'जे गाणी ते नियमा दुण्णाणी' ये ज्ञानिनो भवन्ति ते नियमात् द्विज्ञानिनो भवन्ति, 'तं जहा' तद्यथा'आभिणियोहियनाणी सुयनाणी य' आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च । अपर्याप्तावस्थायां मतिमिथ्यादृष्टि मिश्रदृष्टि होते हुए वहां उत्पन्न नहीं होते है, सम्यगमिथ्यादृष्टि अवस्था में जीव की मृत्यु ही नहीं होती है क्योंकि शास्त्र में उसका निषेध है जैसे-"न सम्ममिच्छो कुणइकालं" सम्यगृमिथ्यादृष्टि जीव काल नहीं करता है। दर्शनद्वार में ये "नो ओहिदसणी नो चक्खुदंसणी, अचक्खुदंसणी नो केवलदसणी" न भवधिदर्शनी होते हैं, न चक्षु दर्शनी होते हैं, किन्तु अचक्षुदर्शनी होते हैं। इसी से ये केवलदर्शनी भी नहीं होते हैं इन्हें जो अचक्षुदर्शनी कहा है--वह स्पर्शन और रसना इन दो इन्द्रियो की अपेक्षा से कहा है । हे भदन्त ! ये ज्ञानद्वार में वे क्या "नाणी अन्नाणी" ज्ञानी होते है ? अथवा अज्ञानी होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"णाणी वि अण्णाणी वि" हे गौतम ! ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं ज्ञानी होते हैं तो वे नियम से दो ज्ञानवाले होते है-"तं जहा' जैसे-"आभिणिवोहियनाणी સ્વભાવથી તથાવિધ પરિણામે એમને એમ થતું નથી. આ કારણથી તેઓ સમ્યમિથ્યાદૃષ્ટિ-એટલેકે મિશ્રદષ્ટિ રૂપે ત્યા ઉત્પન્ન થતાનથી. સમ્યમિાદષ્ટિ અવસ્થામાં જીવનું मृत्यु । यतु नथी. भ शास्त्रमा तन निबंध छ २ -"न सम्ममिच्छो कुणा कालं" सम्याभध्याष्टिवाणा
४२ता नथी. अर्थात भ२९५ पामता नथी. शनिवारमा-तम्या "नो ओहिदसणी नो चक्खुदसणी अचक्खुदंसणी नो केवलदसणी' अवधी शन वाण लाता नथी तथा यश नवा ५५ हात नथी परंतु અચક્ષુદર્શની હોય છે. તથા તેઓ કેવળદશનવાળા પણ હોતા નથી. તેઓને જે “અચક્ષુ દશની કહા છે તે સ્પશન અને રસના આ બે ઈદ્રિયોની અપેક્ષાથી કહેલા છે હવે ગૌતમ स्वामी नानदान समयमा प्रसुने पूछे छे ,-"नाणी अन्नाणी" मग तन्मज्ञानी હોય છે? કે અજ્ઞાની હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે – "णाणी वि अण्णाणि वि" गौतम ! तया ज्ञानी ५ जाय छ भने मज्ञानी ५ सय 2. "जे णाणी ते णियमा दुण्णाणी'ले तन्मो ज्ञानी जाय तो तय नियमयी मे शानवाया
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १.
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९५ श्रुतज्ञानद्वयमात्रस्यैव भावात् 'जे अन्नाणी ते नियमादुअन्नाणी' ये तु द्वीन्द्रिया अज्ञानिन स्ते तु नियमात् द्वयज्ञानिनो भवन्ति तद्यथा-'मइअन्नाणी य सुयअन्नाणी य' मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति मतिश्रुताख्या ज्ञानद्रव्यस्यैव भावात् । योगद्वारे-'णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी' ते द्वीन्द्रियजीवा नो मनोयोगिनो भवन्ति किन्तु वचोयोगिनः सुव्यक्तवचोयोगसद्भावात् तथा काययोगिनश्च भवन्ति ।
अथोपयोगद्वारे -'सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि' ते द्वीन्द्रियजीवाः साकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्ति तथा अनाकारोपयुक्ता अपि-अनाकारोपयोगवन्तोऽपि भवन्तीति भावः आहारद्वारे-'आहारो नियमा छदिसि' द्वीन्द्रियजीवानामाहारस्तु नियमात् पदिशि षड्भ्यो दिग्भ्य आगतान् पुद्गलानाहरन्ति सनाड्या मध्ये एव द्वीन्द्रियाणां सद्भावादिति । उपपातद्वारे
सुयनाणी य" माभिनिबोधिक ज्ञानी और श्रुतज्ञानी आभिनिबोधिक और श्रुत इन दो ज्ञानों से युक्त होते हैं। 'जेणाणी ते णियमा दुग्णाणी । यदि ये ज्ञानी होते है तो वे नियम से दो ज्ञान वाले होते है-"तं जहा" जैसे "आभिणियोहियनाणी सुयनाणी य" भाभिनिबोधिक ज्ञानी और श्रुतज्ञानी आभिनिबोधिक और त इन दो ज्ञानों से युक्त होते है । सो ये दो ज्ञान इनके अपर्याप्तावस्था में होते है । "जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी" जो ये दो अज्ञानवाले होते हैं तो ये उस समय "मइ अन्नाणी य मुय अन्नाणी य" मत्यज्ञान और श्रुताज्ञानवाले होते है । योगद्वार में ये "णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी' मनोयोगी नहीं होते हैं किन्तु वचनयोगी-इनके वचोयोग का अव्यक्तरूप से सद्भाव होता है और काययोगी होते हैं। उपयोगद्वार में ये-सागारोपउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि" साकारोपयोगवाले भी होते हैं आर अनाकारोपयोगवाले भी होते है । आहारद्वार में ये—'आहारो नियमा छदिसिं" नियम से छह दिशामो में से आगत पुद्गल द्रव्यों का आहार करते हैं । -क्योकि द्वीन्द्रियो का सद्भाव त्रस नामों के मध्यमें कहा गया है। डाय छ "तं जहा" रेभ"आभिणियोहियनाणी सुयनाणी य" मामिनिमोधित ज्ञानी भने શ્રુતજ્ઞાની. અર્થાત્ તેઓ આમિનિબેધિક જ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન આ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. मा में ज्ञान तयानी भासावस्थामा डाय छे. "जे अन्नाणी ते नियमा दुअन्नाणी' ले मज्ञानवाणा ाय छ, त a मे भज्ञानवाणा होय छे. सभ:-"मइ अन्नाणी य सुय भन्नाणीय" भात भज्ञान सन श्रुत मज्ञान सा में मानवाणा हाय छे योगदारमा "णो मणजोगी वयजोगी कायजोगी" तो मनायागवाडाता नथी. ५२तु क्यान योगा એટલે કે તેઓમાં વચન યોગને અવ્યક્ત રૂપે સદભાવ હોય છે, તથા કાયયેગવાળા હોય છે.
रुपयोगबारमा तमे"सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि" सारोपयागवाणा ५४Y હોય છે અને અનાકારપગવાળા પણ હોય છે ___मासा२।२मा "आहारो नियमा छदिसिं" नियमथी ये शायामांथा माता પુદ્ગલ દ્રવ્યો ને તેઓ આહાર કરે છે કેમ કે દ્વીન્દ્રિયનો સદ્દભાવ ત્રસ જીવમાં કહે છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
जीवाभिगमसूत्रे
'उववाओ तिरियमणुस्से नेरइय देवअसं खेज्जवासाउयवज्जे सु' द्वीन्द्रियजीवानामुपपात स्तिर्यङ- मनुष्येषु नैरयिकदेवा संख्या वर्षायुष्कवर्जेषु भवति तिर्यमनुष्यगतावेव द्वीन्द्रिया उत्पद्यन्ते न तु नारकदेवासंख्यातवर्षायुष्केषु द्वीन्द्रियाणामुत्पत्तिर्भवतीति भावः । स्थितिद्वारे - 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वारससंबच्छराई स्थितिः - आयुष्यकालः द्वीन्द्रियजीवानां जघन्येन अन्तमुहूर्तमात्रं भवति उत्कर्षेण तु द्वादशसंवत्सरपर्यन्तं भवतीति । समहतद्वारे - 'समोहया वि मरंति असमोहया वि मरंति' ते द्वीन्द्रियजीवाः मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते तथा असमवहता अपि म्रियन्ते इति । च्यवनद्वारे - 'कहिं गच्छति' हे भदन्त । ते द्वीन्द्रियजीवाः द्वीन्द्रियगतितः अनन्तरमुदुवृत्त्य क - कस्मिन् स्थाने गच्छन्ति ? उत्तरयति - 'नेरइय देव असंखेज्जवासाउय वज्जेसु गच्छंति' नैरयिकदेवासंख्यातवर्षायुष्कवर्जेषु तिर्यङ्मनुष्येषु गच्छन्ति, उपपातद्वार में "उवत्राओ तिरियमणुस्से नेरइयदेवअसं खेज्जवासा उयवज्जेसु" इन दो इन्द्रियजीवोंका उपपात - जन्म - तिर्यश्व और मनुष्यों में- इन दो हो गतियों में होता है नारक और देव में नहीं होता है, मनुष्यों में भी असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्यों में इनका जन्म नहीं होता है " स्थितिद्वार में - " ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वारस संवच्छराइ ' इनकी स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की होती हैं और उत्कृष्ट से बारह वर्ष की होती हैं । समवहतद्वार में - ये समवहता वि मरंति असमवहता वि मरंति" मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते है और मारणान्तिकसमुद्घात से असमवहत होकर भी मरते है । " च्यवनद्वार मे कहिं गच्छंति" हे भदन्त ! ये द्वीन्द्रियजीव द्वीन्द्रिय गति से उद्वृत्त होकर किस स्थान पर जाते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते है - हे गौतम ! “नेरइय देव असंखेज्जवासा उयवज्जेसु गच्छंति" ये द्वीन्द्रियजीव हीन्द्रियगति से उद्वृत्त होकर नैरयिकों में देवों में और असख्यात वर्ष की
"1
उपपातद्वारभां “उववाओ तिरियमणुस्सेसु नेरद्दय देव असंखेज्जवासाउय वज्जेसु" આખે ઇન્દ્રિય વાળાજીવેાના ઉપપાત-ઉત્પત્તી તિય ચ અને મનુષ્યેામાં અર્થાત્ આ એ ગતિચેામા જ હાય છે નારક અને દેવામાં તેમની ઉત્પત્તિ હૈાતી નથી તથા મનુષ્યમાં પણ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્ય વાળા મનુષ્યેામાં તેઓના જન્મ થતાં નથી.
स्थितिद्वारभां - "ठिई जहणणेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं वारससंवच्छराई" तेयोनी સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂર્તીની હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી બારવની હાય છે. सभवहुतद्वारभा - 'समवहूता वि मरंति असम्वद्दतावि मरंति" तेथे। भारयान्ति સમુદ્ઘાત કરીને-સમવહત થઇને પણ મરે છે, અને મારણાન્તિક સમુદૂધાતથી અસમવહત એટલે કે મારણાન્તિક સમુદ્ઘાત કર્યા વના પણ મરે છે.
भ्यवनद्वारभां—“कहिं गच्छति" डेलगवन् मा मे इन्द्रियं वाजा वो मे इन्द्रियपयाथी મરીને કયાસ્થાન પરાય છે ? આ प्रश्नना वाणमां अलु उडे छे डे- "गोयमा ! नेरइय देव असंखेज्जवासारयवज्जेसु गच्छंति" मा मेन्द्रिय वाजा वो मे इन्द्रिय
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०
औदारिकत्रसजीवनिरूपणम् १९७ द्वीन्द्रियत उद्धृत्य द्वीन्द्रियजीवा स्तिर्यङ्मनुष्यगतिष्वेव उत्पद्यन्ते इति भावः । गत्यागतिद्वारे'दुगइया दुआगइया' द्वीन्द्रियजीवाः द्विगतिकाः द्वयागतिकाश्च भवन्ति, द्वीन्द्रियतो मृत्वा तिर्यड्मनुष्यगतिषु गच्छन्ति अतो द्विगतिकाः, तथा-तिर्यड्मनुष्येभ्यो मृत्वा द्वीन्द्रियेषु आगच्छन्ति मतो ट्यागतिका इति भाव. । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' प्रत्येक शरीरिणोऽसंख्याताः, घनीकृतलोकस्य या ऊर्ध्वाधः आगता एकप्रादेशिक्यः श्रेणयोऽसंख्येययोजनकोटिकोटी प्रमाणाकाशसूचीगतप्रदेशराशिप्रमाणाः तावत्प्रमाणत्वात् असंख्याता इत्युक्तमिति भावः । प्रज्ञप्ताः-कथिता. हेश्रमण ! हे आयुष्मन् । प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-से तं वेइंदिया' ते एते द्वीन्द्रियजीवा निरूपिता इति ॥ सू० १८ ॥ आयु वाले मनुष्यो में जन्म नहीं लेते है किन्तु तिर्यञ्च गति और संख्यात वर्षवाली मनुष्यगति, इन दो गतियों में ही उत्पन्न होते है । गत्यागति द्वार में- ये दोइन्द्रियजीव "दुगइया दुआगइया द्विगतिक होते हैं अर्थात् द्वीन्द्रिय से उद्वृत्त होकर ये तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो गतियों में ही जाते है और द्वयागतिक होते है अर्थात्-तिर्थञ्च और मनुष्य इन दो गतियो से आकर ही जीव इनमे उत्पन्न होता है । "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् ये प्रत्येक शरीरी असख्यात होते हैं। क्योकि घनीकृत लोककी जो उर्व अध आयत एक प्रदेशो वाली श्रेणियाँ है वे असख्यात योजन कोटाकोटी प्रमाण आकाश सूचिगत प्रदेशराशिप्रमाण है सो ये प्रत्येक शरीरी इतने प्रमाण है । इसलिये असख्यात कहे गये है, प्रकरणार्थ का उपसंहारकरते हुए अब सूत्रकार कहते हैं- “से तं चेइंदिया" इस प्रकार से हे गौतम ! दीन्द्रियजीव निरूपित हुए है ॥सूत्र १८॥ ગતિમાંથી નીકળી ને મેરયિકમાં દેશમાં અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્યમાં જન્મલેતા નથી. પરંતુ તિર્યંચ ગતિ અને સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્યમાં આ બે ગતિમાં જ ઉત્પન થાય છે.
त्यागतिहारमा-मामे द्रियवाणा । “दुगइया दुआगइया" मे गतिवाणा હેય છે. અર્થાત બે ઇન્દ્રિય પણાથી નીકળીને આ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાં જ જાય છે. અને પ્રયાગતિક હોય છે. અર્થાત તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિમાંથી भावीन ७१ मीन्द्रिय ५मा म छे “परिता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो” श्रम मायुस्मन् मा प्रत्ये: शरीरी मसण्यात डाय छ भ-घन ३ रेसा લેકની જે ઉ–ઉપરની અધ –નીચેની આયત પ્રદેશોવાળી શ્રેણીચો છે. તે બધી અસ ખ્યાત જન કેટાકોટી પ્રમાણે આકાશ સૂચિગત પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ છે. તે એ પ્રત્યેક શરીર આટલા પ્રમાણુવાળા છે તેથી તેઓને અસંખ્યાતુ કહ્યા છે. ___ ४२शा नो BUR२ ४२ हवे सूत्र२ ४९ छ - 'से तं बेइंदिया" मारीत है ગતમ દ્વિીન્દ્રિય જીવ કુ નિરૂપણ કર્યું છે સૂ૦ ૧૮
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे निरूपिता द्वीन्द्रियजीवाः, अथ त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियान् निरूपयितुमाह-'से कि तं तेइंदिया' इत्यादि । ___ मूलम्— 'से किं तं तेइंदिया तेइंदिया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा
ओवइया राहिणिया जाव हत्थिसोंडा, जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य । तहेव जहा बेइंदियाणं, नवरं सरीरोगाहणा, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाइं । तिन्नि इंदिया, ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण एगूण पण्ण राइंदिया, सेसं तहेव दुगइया दुआगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सेतं तेइंदिया॥
से किं तं चरिदिया चउरिदिया अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा-अंधिया पुत्तिया जाव गोमयकीडा जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तंजहा पज्जत्ता य यपज्जत्ता य । तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरारगा पन्नत्ता गोयमा ! तओ सरीरगा पन्नत्ता तंचेव । णवरं सरीरोगाहणा उक्कासेणं चत्तारि गाउयाइं । इंदिया चत्तारि । चक्खुदसणी अचक्खुदंसणी । ठिई उक्कोसेणं छम्मासा । सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पन्नत्ता, सेत्तं चउरिदिया” ॥सू० १९॥
छाया-अथ के ते त्रीन्द्रियाः, त्रीन्द्रिया अनेकविधाः प्रशता तथा ओवतिका रोहिणिका यावत् हस्तिशुण्डाः ये चान्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधाः प्रक्षप्ता, तद्यधा पर्याप्तकाश्चापर्याप्तकाश्च । तथैव यथा द्वीन्द्रियाणाम् नवरं शरीरावगाहना उत्कर्षण तिनो गन्यतयः । त्रीणि इन्द्रियाणि । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण पकोनपञ्चाशद्वात्रिंदिवम् । शेषं तथैव, द्विगतिका द्वथागतिकाः, परीता असंख्येयाः प्राप्ताः । ते पते त्रीन्द्रियाः॥
अथ के ते चतुरिन्द्रियाः, चतुरिन्द्रिया अनेकविधाः प्रशप्ता , तद्यथा-अन्धिकाः पुत्तिकाः यावद् गोमयकीटाः, ये चान्ये तथाप्रकारा स्ते समासतो द्विविधाः प्राप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्राप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रजातानि तदेव । नवरं शरीरावगाहना उत्कर्पण चतस्रो गka.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र १.
श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीव निरूपण १९९ तयः । इन्द्रियाणि चत्वारि । चक्षुर्दर्शनिनोऽचक्षुर्दनिनः । स्थितिरुत्कर्षेण षण्मासान् । शेषं यथा त्रीन्द्रियाणां यावदसंख्ययेया प्रशप्ताः । ते एते चतुरिन्द्रियाः || सू० १९ ||
टीका- 'से किं तं तेड़ दिया' अथ के ते त्रीन्द्रियाः, त्रीन्द्रियाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरमाह - 'ते इंदिया अणेगविहा पन्नत्ता' त्रीन्द्रियाः अनेकविधा. - अनेक प्रकाराः प्रज्ञप्ताः – कथिता' । अनेकविधत्वमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तथा 'ओवइया रोहिणिया जाव इत्थिसोडा' यावत्पदेन त्रीन्द्रियाणां प्रकारस्तु प्रज्ञापनायां द्रष्टव्यः तथाहि - 'कुंथूपिवीलिया उद्देसगा उद्देहिया उक्कलिया उप्पाया उप्पाडा - तणाहारा कट्ठाहारा पत्ताहारा भालुया तणवेंटया पुप्फवेंटया फलवेंटया वीयवेंटया तेंबुरणमिंजिया तउसीमिंजिया कप्पासट्ठिमिंजिया हिल्लिया झिल्लिया झिंगिरा किंगिरिया वाहुया लहुया सुभगा सोवत्थिया, सुयवेंटा इंदकाइया इंदगोवया तुरुतुंवगा कोत्थलवाहगा जूया हालाहला पिसुया सयवाइया गम्ही इत्थिसोंडा | इति । एते च त्रीन्द्रियाः केचिद अति प्रसिद्धाः केचिद्देशविशेषतो ज्ञातव्याः 'जे यावन्ने तह पगारा' ये चान्ये तथाप्रकारा:अब सूत्रकार तेइन्द्रिय और चौइन्द्रियजीवों का निरूपण करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं तेइंदिया – इत्यादि । सूत्र ॥ १८ ॥
--
टीकार्थ "से किं तं ते इंदिया" हे भदन्त । तेइन्द्रिय जीवों का क्या लक्षण है ? और इनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - "तेइं दिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! तेइन्द्रिय जीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं, "तं जहा " जैसे - "ओवइया, रोहिणिया, जाव इत्थिसौडा " यहां यावत्पद से प्रज्ञापना सूत्र का पाठ इनके विषय में जान लेना चाहिये जो टीका में दिया गया है । "ओवइया, रोहिणिका " से लेकर हस्तिशुण्ड तक के जीव तेइन्द्रिय जीव हैं । इनमें कितनेक प्रसिद्ध हैं और कितनेक देशविशेष से जान लेने के है । “जे यावन्ने तपगारा ते समासो दुविहा पन्नत्ता" तथा इनके ही जैसे और भी હવેસૂત્રકાર તે ઇન્દ્રિય અને ચૌઇંદ્રિય જીવા નુ નિરૂપણ કરે છે.-આમાં ગૌતમસ્વામી अलु ने मे पूछे छे - " से किं तं ते इंदिया" त्याहि
टीडार्थ "से किं तं तेइंदिया" हे भगवान ते इन्द्रिय वानु शु क्षण छे ? भने તેના કેટલા ભેરૃકહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વીમી ને કહે છે કે"तेइंदिया अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम ते द्रिय व मने! अहार ना उडेला छे, "तंजहा " ते सप्रमाये छे, "ओवश्या, रोहिणिया, जाघ् हत्थिसोंडा" अडियां यावत्यદથી આ વિષયને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રપાઠ સમજલેવા કે જે પાઠ આસૂત્રની ટીકામાં આપवामां माया छे ते पाह "भवइया, रोहिणिका " थी सह ने हस्तिशुएडना स्थन सुधीना જીવ તેષાદ્રિય જીવ છે અને તેમાં કેટલાક પ્રસિદ્ધ છે, અને કેટલાક દેશવશેષ થી સમજી सेवा. "जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविधा पण्णत्ता” तथा मानान नेवा जी.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
जीवाभिगमसूत्रे एतत्सदृशा अन्येऽपि त्रीन्द्रियाः, 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता ते उपयुक्ता स्त्रीन्द्रिया. सर्वेऽपि समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः प्रज्ञाताः, 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च तहेव जहा दियाणं' तथैव यथा द्वीन्द्रियाणाम् शरीरद्वारादारभ्य गत्यागतिद्वारपर्यन्तं तथैवात्रापि निरूपणीयम यथा-द्वीन्द्रियजीवप्रकरणे निरूपितमिति । किन्तु टीन्द्रियप्रकरणापेक्षया त्रीन्द्रियप्रकरणे यद्वैलक्षण्यम् तद्दर्शयति-'नवरं' इत्यादिना 'नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई' नवरं त्रीन्द्रियजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनानुलासंख्येयभागप्रमिता द्वीन्द्रियवदेव उत्कर्षेण तु तिम्रो गन्यूतयः । 'तिन्नि इंदिया' त्रीन्द्रियजीवानां स्पर्शनरसनघ्राणरूपाणि त्रीणीन्द्रियाणि भवन्तीति । ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं एगणपण्णराईदिया, त्रीन्द्रियजीवानां स्थिति.-आयुष्यकालो जघन्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्षेण तु एकोनपञ्चाशद्रात्रिदिवं भवतीति । 'सेसं तहेव' शेपम् अवगाहनेन्द्रियस्थि
जो जीव हैं वे सब तेइन्द्रिय जीव सक्षेप से दो प्रकार के हैं, "तं जहा" जैसे-"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्तक और अपर्याप्तक "तहेव जहा दियाणं" शरीरद्वार से लेकर गत्यागति द्वार तक का इनका वर्णन जैसा द्वीन्द्रिय के प्रकरण में किया गया है वैसा ही कर लेना चाहिए, परन्तु दृन्द्रिय के प्रकरण की अपेक्षा त्रीन्द्रिय के प्रकरण में जो विलक्षणता है वह प्रकट करते हैं--"नवरं" इत्यादि । “नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं तिमिगाउयाई" द्वीन्द्रियजीवों की तरह इन तेइन्द्रियजीवों की जघन्य अवगाहना अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट अवगाहना इनकी तीन कोशकी है । "तिन्नि इंदिया" इनके स्पर्शन, रसना और प्राण ये तीन इन्द्रियां होती हैं । “ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं एगृणपण्णराइंदिया" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की होती है और उत्कृष्ट से ४९ उनचास दिन रात की होती है । "सेसं तहेव" अवगाहना, इन्द्रिय और
પણ જે જીવે છે, તે સઘળા તેઈ દ્રિય જીવ સમજવા તેઈદ્રિય ઈ સંક્ષેપ થી બે मारना छे. "तं जहा" ते मे प्रध। माप्रमाणे छे. 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पति मन. अपांत, "तहेव जहा येइंदियाणं" शरी२ द्वारथी साईन अत्यामति द्वारसुधार्नु તેઓનું વર્ણન જે પ્રમાણે દીન્દ્રિયના પ્રકરણમાં કયું છે. એ જ પ્રમાણેનું સમજી લેવું પરંતુ બે ઈદ્રિય જીવોની અપેક્ષાએ આ તેન્દ્રિય ના પ્રકરણમાં જે વિલક્ષણપણું
हा ते तायता सूत्र.२ ४९ छ -नवरं सरीरोगाहणा उनोसेणं तिन्नि गाउयाई" બે ઈંદ્રિય જીની જેમ આ ત્રણઈદ્રિય વાળા જીની જઘન્ય અવગાહના આંગળના અસંખ્યાનમાં ભાગપ્રમાણની છે અને તેની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણકેસની છે ___"तिन्नि इंदिया" तम्मान २५ २सना, (EOI) मने प्राय (118) मा ऋ दिये। हाय छ “ठिई जहण्णेणं अंतो मुहृत्तं उक्कोसेणं पगूणपण्णराइंदिया" तेमनी स्थिति
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवनिरूपणम् २०१ त्यतिरिक्तं सर्व तथैव-द्वीन्द्रियप्रकरणवदेव ज्ञातव्यमिति । 'दुगइया दुआगइया' त्रीन्द्रियजीवाः द्विगतिका द्वयागतिका भवन्ति तिर्यड्मनुष्यगतौ गच्छन्ति तथा तिर्यड्मनुष्येभ्य एव आगच्छन्तीति 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः । त्रोन्द्रियप्रकरणमुपसंहरनाह-'से तं तेइंदिया' ते एते त्रीन्द्रिया जीवा निरूपिताः, इति ।।
निरूपितास्त्रीन्द्रियजीवा', सम्प्रति चतुरिन्द्रियजीवान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से कि तं चउरिदिया' अथ के ते चतुरिन्द्रियजीवा इति प्रश्नः, उत्तरयति'चउरिदिया अणेगविहा पन्नत्ता' चतुरिन्द्रियजीवा अनेकविधाः-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:कथिता इति । अनेकविधत्वमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-अंधिया पुत्तिया
स्थिति के अतिरिक्त और जो शरीर, संहनन आदि द्वार हैं वे सब द्वीन्द्रिय के प्रकरण के जैसे ही हैं । ये तेइन्द्रिय जीव "दुगइया, दुआगइया" द्विगतिक और द्यागतिक होते है । क्योकि ये इस पर्याय से जब उद्बत होते हैं तो तिर्यञ्च गति या मनुष्य गति इन दो ही गतियो में जाते है । तथा इनमें तिर्यञ्च गति और मनुष्य गति से आये हुए जीव ही उत्पन्न होते हैं इसलिये ये दूधागतिक होते है । "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" ये प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं । इस प्रकार तेइन्द्रियजीवो का कथन करके अब सूत्रकार इस प्रकरण का उपसंहार करते हैं--"से तं तेइंदिया" इस प्रकार से तेइन्द्रियजीवों का यह निरूपण किया है।
अव चौइन्द्रियजीवों का निरूपण किया जाता है-"से किं तं चउरिदिया" हे भदन्त ! चौइन्द्रियजीवों का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-गौतम ! "चउरिदिया अणेगविहा पण्णत्ता" चौइन्द्रियजीव अनेक प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे-“अंधिया पुत्तिया, जाव गोमयकीडा" अन्धिका, पुत्रिका यावत्, गोमજઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૪૯ ઓગણ પચાસ રાતદિવસની डाय छ 'सेसं तहेच" माना द्रिय. मने स्थितिवारना ४थन सिवाय माहीना શરીર સંહનન. વિગેરે દ્વારે છે. તે બધા બે ઈંદ્રિયવાળા જીના કથન પ્રમાણે જ છે. मा तेन्द्रिय "दुगइया दुआगइया" द्विगति मन दयाति डाय छे. भ-त આ પયીયમાંથી જ્યારે નીકળે છે, તે તિર્યંચગતિ અને મનુષ્યગતિ આ બેજ ગતિમાંથી આવેલ જીવ જ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેમને પ્રયાગતિક કહેલા છે.
"परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" मा प्रत्ये: शशश मसभ्यात डाय छ ।प्रमाणे - छद्रिय वा ४थन श२ वे सूत्रधार माने। यस हा२ ४२ छे. "सेत्तं ते इंदिया" આ રીતે તે ઇન્દ્રિય જીનું આ નિરૂપણ કર્યું છે - હવે ચૌઈદ્રિય જીવોનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે આ સંબંધમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને पूछे छे४-"से किं तं चउरिदिया। भगवन् यो द्रिय वानु शु क्ष छ १ मन तेना सदा सेहो ४सा छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४ छ -8 गौतम । "चउ. रिदिया अणेगविहा पपणत्ता" यौन्द्रिय मने प्रारना ४ा छ.-"तं जहा" ते
-
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
जीवाभिगमसूत्रे जाव गोमयकीडा, अन्धिकाः पुत्रिका यावद् गोमयकीटाः, अत्र यावत्पदेन-प्रज्ञापनोक्ताः सर्वे ग्राह्याः, तथाहि-गाथा-'अंधियपुत्तियमच्छिय-मसगा कीडे तहा पयंगे य।
___ ढंकुणकुक्कडकुक्कुह, नंदावत्तेय सिंगिरडे ॥१॥ पत्ता नीलपत्ता लोहियपत्ता हालिद्दपत्ता सुक्किल्लपत्ता चित्तपक्खा विचित्तपक्खा ओहंजलिया जलचरिया गम्भीरा णीलिया तंतवा अच्छिरोडा अच्छि पेहा सारंगा नेउरा दोला भमरा भरिली जरुला तोहा विच्छुया पत्तविच्छया छाणविच्छ्या जलविच्छुया पियं गाला कणगा' एतदन्तानां प्रज्ञापनोक्तानां संग्रहो भवति, तत्र 'मच्छिया' मक्षिकाः मशकाः कोटाः पतङ्गाः ,कुणाः कुक्कुटाः कुक्कुटाः नन्दावर्ताः सिंगिरिटाः कृष्णपत्राः नीलपत्राः हारिद्रपत्राः शुक्लपत्राः चित्रपक्षा. विचित्रपक्षाः ओघाञ्जलिकाः जलचारिकाः गम्भीराः नीलिकाः तंतवाः अक्षिरोडाः अक्षि प्रेक्षाः सारंगाः, नूपुराः, दोलाः भ्रमराः भरिलयःजरुला तोट्टाः वृश्चिकाः पत्रवृश्चिकाः गोमयवृश्चिकाः जलवृश्चिका प्रियङ्गलाकनकाः, इति, यथादेशमवगन्तव्याः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथा प्रकारा:-अन्धिकादिजीवसदृशाः अन्धिकादिजीवभिन्नाश्च ते सर्वे चतुरिन्द्रिया ज्ञातव्या इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उपर्युक्ताश्चतुरिन्द्रियजीवाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता. 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति ।
सम्प्रति-शरीरादिद्वारमधिकृत्य प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं कइसरीरगा पन्नत्ता' तेषां चतुरिन्द्रियाणां खलु भदन्त ? जीवानां कति गरीराणि प्रज्ञयकीट यहां यावत्पद से-प्रज्ञापना का पाठ जान लेना चाहिये जो टीका में दिया गया हैअन्धिका पुत्रिका मक्षिका-मशक आदि गोमयकीट पर्यन्त के जीव जो प्रज्ञापना में कहे गये हैं वे सब चौइन्द्रियजीव हैं । इनमें कितनेक नाम तो अति स्पष्ट है और कितनेक नाम देश विदेश से जानने योग्य हैं। तथा इसी प्रकार के जो ओर भी जीव है वे तथा जो इनसे भिन्न है सब ही चौइन्द्रियजीव "समासओ दुविदा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं। "तं जहा” जैसे - "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" प्रर्याप्त और अपर्याप्त "तेसि ण मते ! जीवाणं कह सरीरगा पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन चौइन्द्रियजीवों के कितने शरीर मा प्रभाय छे "अंधिया, पुत्तिया. जाव गोमयकीडा", मGिE1, पुत्रिी यावत् गमय કીડા અહિયાં યાવત્પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં આ વિષયમા કહેલે પાઠ સમજી લે કે જે પાઠ સંસ્કૃત ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે. અધિકા, પુત્રિકા, મક્ષિકા (માખી) મશક-મચ્છર વિગેરે ગોમય કીટ સુધીના છે કે જે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલા છે, તે બધા ચૌઇંદ્રિય . છે. તેમાં કેટલાક નામ ઘણું જ સ્પષ્ટ છે. અને કેટલાક નામે દેશ-વિદેશ થી સમજી લેવા. તથા આ પ્રમાણેના બીજ પણ જે જીવો છે, તે બધાજ ચૌઈદ્રિય જીવે છે બધા यौन्द्रिय ७३-"समासो दुविहा पण्णत्ता" सपथी मे प्रारना डाछे."तं जहा" ते मा प्रभाये समनपा "पज्जत्तगा य, अपज्जत्तगा य' पर्यालि मन अपर्यात "तेसि
-
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका नं १.
श्रीन्द्रियंचतुरिन्द्रियजीवनिरूपणम् २०३
प्तानि—कथितानीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ' 'तओ सरीरगां पन्नत्ता' चतुरिन्द्रियजीवानां त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि 'तं चेव' तदेव - द्वीन्द्रियवदेव औदा - रिकं तैजसं कार्मणम् । अवगाहनादिद्वारे वैलक्षण्यं विद्यते तद्दर्शयति- 'नवरं' इत्यादिना, 'नवरं सरीरोगाहणा उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाई' नवरं केवलं शरीरावगाहना चतुरिन्द्रियजीवानां चतस्रो न्यूतयः, जघन्या शरीरावगाहना तु अंगुलासंख्येय भागप्रमाणैवेति । 'इंदिया चत्तारि ' इन्द्रियाणि स्पर्शनरसनाघ्राणचक्षुरूपाणि चत्वारि भवन्ति चतुरिन्द्रियजीवानाम् अतएव एतेषां चतुरिन्द्रिय इति नाम भवति । दर्शनह रे - 'चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी' चक्षुरिन्द्रियजीवा चक्षुर्दर्शनिनोऽपि भवन्ति अचक्षुर्दर्शनिनोऽपि भवन्तीति । स्थितिद्वारे - 'ठई उक्कोसेणं छम्मासा' चतुरिन्द्रियजीवानां स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण तु षण्मासान् इति । 'सेसं जहा तेईदियाणं जाव असंखेज्जा पन्नत्ता' शेपम् - शरीरावगाहनेन्द्रियदर्शन स्थितिद्वारातिरिक्तं सर्व संस्थानादिद्वारजातं यथा त्रीन्द्रियाणां कथितं तथैव चतुरिन्द्रियाणामपि ज्ञातव्यम् कियत्पर्यन्तं होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है - हे गौतम ! इनके "तओ सरीरगा पन्नत्ता" तीन शरीर होते हैं "तं चेव" वे तीन शरीर औदारिक, तैजस और कार्मण हैं । अवगाहना द्वार में इनके शरीरकी अवगाहना जघन्य से तो अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से चार कोश प्रमाण होती है । "इंदिया चत्तारि" इनके इन्द्रियां - स्पर्शन, रसना, घाण और चक्षु इस प्रकार से चार होती है । इसी कारण इनका नाम चौइन्द्रियजीव ऐसा हुआ, है | दर्शनद्वार में इनके दो दर्शन होते हैं-चक्षु दर्शन भी होता है और अचक्षु दर्शन भी होता है । स्थितिद्वार में "ठिई उक्कोसेणं छम्मासा" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति इनकी छहमास की होती है । " सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पन्नत्ता' इस प्रकार शरीर अवगाहना इन्द्रिय दर्शन स्थिति
2
णं भंते जीवाणं कह सरीरगा पण्णत्ता" हे भगवन् या यौधद्रिय लवाने डेंटला शरीशे होय छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनु छे - हे गौतम! तेमाने "तो सरीरंगा पन्नत्ता" शु शरीरे | होय हे "तं चेव" ते अहार - मोहारिए शरीर, तैन्स भने કામણુ એ પ્રમાણેના છે. અવગાહના દ્વારમાં તેએના શરીરની અવગાહના જઘન્ય થી તે ગળના અસખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચાર કૈાસ પ્રમાણની છે "इंदिया चत्तारि" तेयोनी 'दिये। स्पर्शन रसना, प्राणु भने यक्षु आ अभायार હોય છે. તેજ કારણથી તેએનું નામ ચૌઇન્દ્રિય જીવ એ પ્રમાણેનુ છે.
દ નદ્વારમાં—તેઓને ચક્ષુદČન અને અચક્ષુદન આ પ્રમાણેના એ દના હોય छे स्थितिद्वारमां “ठिई उक्कोसेणं छम्मासा" तेथोनी स्थिति धन्यथी खेड अतर्भुतनी होय छे मने उत्कृष्टथी तेथोनी स्थिति छभासनी होय छे 'सेसं जहा तेइंदियाणं जाव असंखेज्जा पण्णत्ता" भी प्रमाणे शरीर, अवगाहना' द्रिय, दर्शन स्थिति याद्वारेरा
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
जीवाभिगमसूत्रे त्रीन्द्रियवद् ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, यावद् असंख्याताः प्रज्ञप्ताः अत्र यावत्पदेन संडननादिद्वारजातस्य ग्रहणं भवतीति । त्रीन्द्रियवदेव एतानि सर्वाणि द्वाराणि विविच्य वक्तव्यानीति । प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-'सेत्तं चउरिदिया' ते एते चतुरिन्द्रियजीवा निरूपिता इति ॥ सू० १९ ॥
उक्ताश्चतुरिन्द्रियाः सम्प्रति पञ्चेन्द्रियान् प्रतिपादयितुमाहमूलम्-‘से किं तं पंचिंदिया, पंचिंदिया चउब्विहा पन्नत्ता, तंजहानेरइया तिरिक्वजोणिया मणुस्सा देवा । से किं तं नेरइया नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता तंजहा-रयणप्पभापुढवी नेरइया जाव अहेसत्तमपुढवी नेरझ्या, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नता, तंजहा-वेउबिए तेयए कम्मए । तेसि णं मंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता ? गोयमा !दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता तंजहा-भव धारणिज्जा य उत्तरवेउब्बिया य, तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जो भागो-उक्कोसेणं पंचधणुसयाई । तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइ भागं उक्कोसेण धणुसहस्सं । तेसिणं भंते ! जीवाणं सरीरा किं संघयणी
इन द्वारों के सिवाय और जो संस्थान आदि द्वार है वे सब प्रत्येक शरीरी पर्यन्त तेइन्द्रियजीवों के प्रकरण में जिस रूप से प्रतिपादित किये गये है वैसे ही इस चौइन्द्रिय के प्रकरण में भी प्रतिपादित कर लेना चाहिये, ये प्रत्येक शरीरी असंख्यात होते हैं। अब प्रकरणार्थ का उपसंहारकरते है "से तं चउरिदिया' इस प्रकार से ये चौइन्द्रियजीव निरूपित'' हुए हैं । सूत्र ॥१९॥
ના કથન સિવાય બીજા જે સંસ્થાન વિગેરે દ્વારો છે, તે બધા પ્રત્યેક શરીરી પિયત સેઇ પ્રિય જના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન કર્યા છે, એ જ પ્રમાણે આ ચૌઈ દિયાના પ્રકરણમાં પણ પ્રતિપાદન કરી લેવું. આ પ્રત્યેક શરીરી જે અસંખ્યાત હોય છે
हवे सूत्रा२ मा ने। 6 २ ४२di छ-"से तं चउरिदिया" । પ્રમાણે આ ચૌઈ પ્રિય છેનું નિરૂપણ કર્યું છે પસૂત્ર ૧લા
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०५ पन्नत्ता ? गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी णेवट्ठी, णेव छिरा व पहारु णेव संघयणमथि जे पोग्गला अणिट्ठा अकंता अप्पिया असुहा अमणुण्णा अमणामा तेसे संघातत्ताए परिणमंति । तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरा किंसंठिया पन्नत्ता ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता तंजहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्बिया य , तत्थ ण जे ते भवधारणिज्जा ते हंडसंठिया । तत्थ णं जे ते उत्तरतेउब्बिया ते वि हुंडसंठिया पन्नता । चत्तारि कसाया । चत्तारि सन्नाआ । तिन्नि लेस्साओ। पंचिंदिया । चत्तारि ससुग्घाया आइल्ला। सन्नी वि असन्नी वि । णपुंसगवेयगा । छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ।तिविहा दिट्ठी। तिन्निदंसणा । णाणी वि अन्नाणी वि, जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी, तंजहा-आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणो, जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी, जे य दुअण्णाणी ते नियमा मइ अन्नाणी सुय अन्नाणी य जे ति अन्नाणी ते नियमा मइ अन्नाणी य सुय अन्ना णीय विभंग नाणी य ।तिविहे जोगे। दुविहे उवजोगे। छदिसि आहारो
ओसण्णं कारणं पडुच्च वण्णओ कालाइं जाव आहारमाहारेति । उववाओ तिरियमणुस्से हितो । लिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई । दुविहा मरंति । उव्वट्टणा भाणियव्वा जओ आगया, णवरं संमुच्छिमेसु पडि सेहो । दुगइया दुआगइया परित्ता असं खेज्जा पन्नत्ता समणाउसो ? से ते नेरइया” ॥ सू० २०॥
छाया-अथ के ते पञ्चेन्द्रियाः ? पञ्चेन्द्रियाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथानैरयिका स्तिर्यग्योनिका मनुष्या देवाः। अथ के ते नैरयिकाः ? नैरयिकाः सप्तविधाः प्रक्षप्ताः , तद्यथा-रत्नप्रभापृथिवीनैरयिका यावत् अधःसप्तमपृथिवी नैरयिका, ते
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
tar
समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- वैक्रियं तैजसं कार्म णम् तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रशप्ता ? गौतम ! द्विविधा शरीरावगाहना प्रज्ञता, तद्यथा - भवधारणीया च उत्तरवैक्रियिकी च तत्र खलु या सा भवधारणीया सा जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येय भागम्, उत्कर्षेण पञ्चधनुःशतानि । तत्र खलु या सा उत्तरवैक्रयिकी सा जघन्येनाङ्गुलस्य संख्येयभागमुत्कर्पेण धनुःसहस्त्रम् । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संहननानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! पण्णां संहननानामसंहनिन नैवास्थीनि नैव शिराः नैव स्नायूनि नैव संहननमस्ति । ये पुनला अनिष्टा अकान्ता अप्रिया अशुमा अमनोज्ञा अमनोऽमाः, -तेषां शरीरसङ्घाततया परिणमन्ति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां शरीराणि किं संस्थितानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा भवधारणीयानि उत्तरवैक्रयिकाणि च तत्र - खलु यानि तानि भवधारणीयानि तानि हुण्डसंस्थितानि, तत्र खलु यानि तानि उत्तरवैक्रयिकाणि तान्यपि हुण्डसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि । चत्वारः कषायाः । चतस्रः संज्ञाः । तिस्रोलेश्याः । पञ्चेन्द्रियाणि । चत्वारः समुद्घाता आदिमाः । संज्ञिनोऽपि असंज्ञिनोऽपि, नपुंसकवेदकाः, पपर्याप्तयः पइ अपर्याप्तयः । त्रिविधा दृष्टयः । त्रीणि दर्शनानि । शानिनोऽपि ज्ञानिनोऽपि ये ज्ञानिन स्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, तद्यथा आभिनिवोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिन अवधिज्ञानिनः । ये अज्ञानिन स्ते अस्त्येक के द्वयज्ञानिनः, अस्त्येकके यज्ञानिनः ये च द्वयज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च ये त्र्यज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यशानिनश्च श्रुनाशानिनश्च विभङ्गज्ञानिनश्च । त्रिविधो योगः । द्विविध उपयोगः । पर दिशि आहारः, 'असणं' - प्रायः कारणं प्रतीत्य वर्णत कालान् पुद्गलान् यावदाहार माहारन्ति । उपपातस्तिर्यङ मनुष्येभ्य स्थितिर्जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण त्रय स्त्रित्सागरोपमाणि । द्विविधा म्रियन्ते । उद्वर्त्तना भणितव्या यत आगताः, नवर संमूछिमेषु प्रतिषेधः । द्विगनिका यागतिकाः परीता अस ख्याताः प्राप्ताः श्रमणायुष्मन् ! ते पते नैरयिकाः ||सू० २०||
टीका- 'से किं तं पंचिदिया' अथ के ते पञ्चेन्द्रियाः, पञ्चेन्द्रियाणां किं लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'पंचिंदिया चउच्चिहा पन्नत्ता' पञ्चेन्द्रियाश्चतुर्विधाः
अब पञ्चेन्द्रिय जीवों का निरूपण किया जाता है
"से किं तं पंचिंदिया, इत्यादि । सूत्र ||२०||
टीकार्थ - 'से किं तं पंचिदिया' हे भदन्त । पञ्चेन्द्रियों का क्या लक्षण है और
2
वामां आवे छे. - "से किं तं पंचिदिया "
हवे यथेन्द्रिय वोनु नि
ઈત્યાદિ
टीडार्थ –“से किं तं पंचिदिया" हे भगवान् यथेन्द्रिय वोनु शु सक्षाय हे - १
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
w
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०७ चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, पञ्च-स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रात्मकानि परिपूर्णानि इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियजीवाः कथ्यन्ते । तेषां चतुर्विधत्वमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा-'णेरइया' नैरयिकाः, तत्र अयति-प्राप्नोति इष्टफलं कर्म तत् निर्गतं येभ्यस्ते निरयाः-नरकावासाः तेषु नरकावासेषु भवा इति नैरयिकाः सर्वतः कष्टफलभोक्तारः । 'तिरिक्खजोणिया' तिर्यग्योनिकाः-तिर्यग् योनिसमुद्भवाः 'मणुस्सा' मनुष्याः 'देवा' देवाः दीव्यन्ति इति देवाः । तेषु नैरयिकान् प्रतिपादयितु प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि 'से कि तं नेरइया, मथ के ते नैरयिका इति प्रश्नः, उत्तरयति-'नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता' नैरयिकाः सप्तविधाः सप्तप्रकारका. प्रज्ञप्ताः। तं जहा तद्यथा-'रयणप्पभा पुढवी नेरइया जाव अहेसत्तम
इनके कितने भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम । पंचिंदिया चउम्चिहा पन्नत्ता" पञ्चेन्द्रियजीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियां होती हैं। इसी कारण ये पञ्चेन्द्रिय कहलाते है । इसके चार प्रकार ऐसे हैं-"णेरइया' नैरयिकजीव, "तिरिक्खजोणिया" तिर्यग्योनिक जीव, "मणुस्सा" मनुष्य जीव और "देवा" देव इनमें जो नरकावासों में रहते हैं वे नैयिक है । जहां से इष्ट फल संपादक कर्म निर्गत हो गया होता है अर्थात् सुखका लेश भी जहां होता नही हैं ऐसे स्थानका नाम निरयहै । इन नरकावास रूप निरयों में जो होते हैं-रहते हैं-चे नैरयिक जीव हैं। ये नैरयिक सब प्रकार से कष्टप्रद फलों के ही भोक्ता होते है । जो जीव तिर्यञ्चगति में जन्म धारण करते है वे तिर्यग्योनिक जीव है । मनुष्य और देव प्रसिद्ध है।
इन में प्रथम नैरयिकों का निरूपण करते है-"से कि तं नेरइया" इत्यादि“से किं तं नेरइया" हे भदन्त । नरयिक जीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते है-हे गौतम ! "नेरइया सत्तविहा पन्नत्ता' नैरयिक सात प्रकार के है "तं जहा" जैसेઅને તેના કેટલા ભેદ છે? આ પ્રમાણેના ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 2- गौतम "पंचिंदिया चउब्धिहा पण्णत्ता" पयन्द्रियाने ५शन. २सना, प्राण ચક્ષુ અને કાન આ પ્રમાણેની પાંચ ઈદ્રિયે હેય છે, તેથી જ તેઓ પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે तना यार पारे। म प्रभा छ -“णेरइया" नैथि: "तिरिक्खजोणिया" तिय. योनि:, "मणुस्सा' भनुष्य छ भने 'देवा" पतभा या न२४ावासोमा २९ छे, તે નરયિક કહેવાય છે જ્યાંથી ઈષ્ટફલ સંપાદક કર્મ નિગત થઈ ગયું હોય છે તેનું નામ નિરય છે, આ નરકાવાસ રૂપ નિરમાં જે હોય છે. અર્થાત્ રહે છે, તે નરયિક જીવે છે. આ સેકચિ કે અધારીત છપદ કલેને એ ગવનારા હોય છે. જો તિર*ચ રાતિમાં જન્મ ધારણ કરે છે, તેઓ તિયચ યોનિ વાળા જીવે છે મનુષ્ય અને દેવે પ્રસિદ્ધ જ છે.
मामा पहेला नरथिनु नि३५ ४२वामां आवे छे.-"से कि तं नेरइया" इत्यादि गौतमस्वामी प्रसुन पूछे छ। मंगवान् “से कि त नेरइया" नैयि । टा પ્રકારની છે ? અને તેનો શું ભેદ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે ३- गौतम ! "नेरझ्या सत्तविहा पण्णत्ता" नैयि: । साता२ना सा छे.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
जीवाभिगमसू
पुढची नेरइया' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिका यावत् अधः सप्तमपृथिवी नैरयिकाः, अत्र यावत्पदेन शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पङ्कप्रभा धूमप्रभा तमः प्रभा पृथिवीनारकाणां सग्रहो भवतीति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, ते सप्तापि नारकाः समासतः संक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च पर्याप्ताश्चेति । नारकजीवानां द्वाराणि प्रदर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - ते सि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानीति प्रथमशरीरद्वारे प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओ सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणित्रिप्रकारकाणि शरीराणि नारकजीवानां प्रज्ञप्तानीति । त्रैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'वेउन्त्रिए तेयए कम्मए' वैक्रियं तैनस कार्मणं चेत्येतच्छरीरत्रितयं भवतीति भवप्रत्ययादेव वैक्रियशरीर भवति नत्वौदारिकं भवति तैजस कार्मणं तु सर्वजीवसाधारणं तदस्यापि भवत्येवेति प्रथमं शरीरद्वारम् ||
'रयणप्पभापुढवी नेरइया जाव आहेसत्तमपुढनीनेरइया' रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक यावत् अधः सप्तम पृथिवी नैरयिक । यहां यावत् शब्द से शर्कराप्रभा, वालुकाप्रभा, पङ्कप्रभा, धूमप्रभा, तमः प्रभा इन पृथिवियो के नारकों का सग्रह हुआ है। ये सातों ही नारक "समासभ दुविदा पन्नत्ता" सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- " तं जहा " जसे - " पज्जन्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त " तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता" हे भदन्त ! इन नारक जीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - " गोयमा ! तओ सरीरगा पन्नत्ता" हे गौतम | इनके तीन शरीर कहे गये हैं-- ' तं जहा" वे तीन शरीर ये हैं- "वेउच्चिए तेयए, कम्मए" वैक्रिय शरीर, तैजसशरीर, और कार्मण शरीर । इनके भवप्रत्यय से वैक्रिय शरीर होता है । मौदारिक आदि शरीर नहीं होते है । तथा तैजस और कर्मण ये दो शरीर सर्व जीव साधारण होते है इसलिये इनके भी होते हैं । अवगाहना
"तं जहा " ते सातप्रा मा प्रभा छे.- " रयणप्पभा पुढवी नेरइया जाव अहे सत्तम पुढवी नेरहया” रत्नप्रभा पृथ्वी नैरयि यावत् अध सप्तभी पृथ्वी नैरयि अडियां यावत् શબ્દથી શર્કરાપ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ પ્રભા આ પૃથ્વીયાના નારકાના संग्रह थयो छे मा साते नारी- “समासओ दुविहा पण्णत्ता" संक्षेपथी मे प्रारना डेला छे "तं जहा" ते मे अक्षरे। या प्रमाणे हे "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त भने अपर्याप्त "तेसि णं भंते जीवाणं कह सरीरगा पण्णत्ता" हे भगवान् भी नार वो ने टसा शरीरा सा है ? भी प्रश्नमा उत्तरमा लुछेे - "गोयमा ! तओ सरीरमा पण्णत्ता" हे गौतम! तेमाने शरीरे हेला छे, "तं जहा" ते त्र शरीश मा प्रभाएँगे छे “वेउचिए, तेयप, कम्मए, वैडिय शरीर, तैक्स शरीर, अने श्रणु શરીર, તેઓને ભવપ્રત્યયથી વૈક્રિય શરીર હાય છે. ઔદારિક વિગેરે શરીર હાતા નથી તથા તેજસ અને કાણુ આ બે શરીર સર્વ જીવ સાધારણ હાય છે.તેથી તે તેમને પણ હોય છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २०९ - अथ अवगाहनाद्वारमाह-'तेसि णं भंते ? जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त ! जीवानां कियन्महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता' द्विविधा-द्विप्रकारका शरीरावगाहना नारकजीवानां प्रज्ञप्ता कथिता, द्वैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भवधारणीया च उत्तरवैक्रयिकी च, तत्र भवो जन्म धार्यते यया अवगाहनया सा भवधारणीया भवप्रत्ययिकी उत्पादसमयभाविनीत्यर्थः अपरा तुभवान्तरवैरिनारकप्रतिघातनार्थमुत्तरकाले या विचित्ररूपा वैक्रयिकी अवगाहना सा उत्तरवैक्रयिको । 'तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा' तत्र द्वयोमध्ये खलु या सा भवधारणीया शरीरावगाहना 'सा जहन्नेणं अगुलस्स असंखेज्जइभागो' सा जघन्येनांगुलस्यासख्येयभागद्वार में-गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं-"तेसि णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पन्नत्ता" हे भदन्त ? इन जीवों के शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी होती है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! दुविहा सरीरोगाहणा पन्नत्ता" हे गौतम ! शरीरावगाहना दो प्रकार की कही गई है "तं जहा" जैसे-'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' "एक भवधारिणीय शरीरावगाहना और दूसरी उत्तरवैक्रयिकी शरीरावगाहना । जिस-अवगाहना के द्वारा जन्म धारण किया जाता है-वह भवधारणीय भव के प्रभाव से होने वाली अर्थात् उत्पाद समय में होने वाली अवगाहना है । और उत्तरवैक्रियकी अवगाहाना जोमवान्तर के वैरीभूत नारक को मारने के लिये उत्तरकाल में धारण की जाती है वह है। यह विचित्र रूपा होती है । "तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागो" भवधारणीय शरीरावगाहना-जघन्य से अड्गुल के असख्यातवे भाग प्रमाण
समानाद्वार समयमा तभस्वामी प्रभुने मे पूछयु छ है-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता" भगवन् मा वाने शरीरनी भगाउनाली मोटी डाय छ ? २मा प्रश्न त्तरमा प्रभु छ ४-"गोयमा ! दुविहा सरीरोगाहणा पण्णत्ता" है गौतम ! मनी शरीरावाना में प्रा२नी सी छे "तं जहा" ते मा प्रमाणेना छे. "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउविया य" मे सबધારણીય શરીરવગાહના અને બીજી ઉત્તરક્રિય શરીરાવગાહના જે અવગાહના દ્વારા જન્મ ધારણ કરવામાં આવે છે. તે ભવધારણીય ભવના પ્રભાવથી થવાવાળી અર્થાત્ ઉત્પાદ-ઉ૫ત્તિના સમયે થવાવાળી અવગાહના છે. અને ઉત્તરક્રિયની અવગાહના જે ભવાન્તરના વૈરી રૂ૫ નારકને મારવા માટે ઉત્તરકાળમાં ધારણ કરવામાં આવે છે તે છે. આ અવગાહના वियित्र ३५ डाय छे. “तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अगुलस्स असंखेस्जद भागो" अवधारणीय शरीरावाना धन्यथा मांगना मसज्यात मो मागप्रमाण
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
जीवाभिगमसूत्रे
प्रमाणा सा चोपपातकाले ज्ञातव्या तथा प्रयत्नभावात्, 'उक्कोसेणं पंचधणुसयाई' उत्कर्षेण सा शरीरावगाहना पञ्चधनु. शतानि । इदञ्चोत्कर्षतः प्रमाणं सप्तम पृथिवीमधिकृत्य ज्ञातव्यम्, प्रतिपृथिव्युत्कृष्टाऽवगाहना प्रमाणं त्वेवं ज्ञातव्यम् (१) प्रथमपृथिव्यां षड्गुलाधिकानि पादोनाष्टधनूंषि (२) द्वितीय पृथिव्यां सार्द्धपञ्चदशधनूंषि । ( ३ ) तृतीयस्यां सपादैकत्रिंशद्धनूंषि । (४) चतुर्थ्यां सार्द्धद्वाषष्टिः धनूपि । (५) पञ्चम्यां सपादशतधनूंषि । ( ६ ) षष्ठ्यां सार्द्वद्विशतधनूंषि । (७) सप्तम्यां पञ्चधनुःशतानीति सूत्रे प्रोक्तमेव ।
नैरयिकाणां भवधारणीयशरीरस्योत्कृष्टावगाहनाकोष्टकमिदम्
पृथिवीस या
५
६
11111
|
|
|
धनु प्रमाणम्
१५ ॥ १२अं. ३१। ६२॥ १२५ २५० ५०० 'तत्थ णं जा सा उत्तरवेउच्चिया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभाग' तत्र द्वयोरवगाहनयोर्मध्ये या सा उत्तरवैक्रयिकी द्वितीयावगाहना सा जघन्येनाङ्गुलस्य संख्येयभागप्रमाणा
३ ४
७
1
होती है । और " उक्कोसेणं पंच धणुसयाई" उत्कृष्ट से पांच सौ धनुष प्रमाण होती है । जघन्य अवगाहना उपपातकाल में होती है । और उत्कृष्ट अवगाहना सप्तम पृथिवी में होती है । हरएक पृथिवीगत नैरयिक जीवों की भवधारणीय शरीर की उत्कृष्ट अवगाहना का प्रमाण इस प्रकार है-प्रथमपृथिवी में नैरयिकों की उत्कृष्ट अवगाहना पौने आठ धनुष और छह अंगुल को होती है |१| दूसरी पृथिवी में साढा पन्द्रह धनुष और बारह अंगुल की होती है २, तीसरी पृथिवी में सवाइकतीस धनुष की होती है ३, चौथी पृथिवी में साडाबासठ धनुष की होती है ४, पांचवीं पृथिवी में सवासौ धनुष की होती है ५, छठी पृथिवी में ढाई सौधनुष की होती है ६, और सातवीं पृथिवी में पांचसौ धनुष की होती है जो सूत्र ही कही गई ७, " तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा जहन्नेणं अंगुलस्स संखेज्जइभागं "
वाणी होय छे, मने “उक्कोसेणं पंच घणुसयाई” उद्धृष्टथी पायसेो धनुष प्रभाणुवाजी હાય છે જ ધન્ય અવગાહના ઉપપાત કાળમાં હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સાતમી પૃથ્વીમા હોય છે. દરેક પૃથ્વીમાં રહેલ નૈરકિ જીવાની ભવધારણીય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાનું પ્રમાણુ આ પ્રમાણે છે-પ્રથમ પૃથ્વીમાં નૈરયિકાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પાણા આ ધનુષ અને છ આગળની હોય છે. ૧ા ખીજી પૃથ્વીમા સાડા પંદર ધનુષ અને ખાર આગળની હાય છે ારા ત્રીજી પૃથ્વીમાં સવા એકત્રીસ ધનુષની ડાય છે. પણ ચેાથી પૃથ્વીમાં સાડા બાસઠ ધનુષની હોય છે. ૪ા પાંચમી પૃથ્વીમા સવાસેા ધનુષની ડાય છે, પ, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં અઢીસા ધનુષની હાય ૬ા અને સાતમી પૃથ્વીમા પાંચસે ધનુષની હાય છે. કે જે સૂત્રમાજ કહી દે. ' तत्थ णं जा सा उत्तरवेउब्विया सा जहणणेणं मंगुलस्स संखेज्जइभागं" उत्तरवैटियिडी शरीरावगाहना धन्यथी आगणना संख्या
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीव निरूपणम्
ર્ડ
नत्वसंख्येयभागप्रमिता तथास्वभावसद्भावात् । ' उक्कोसेणं धणुसहस्सं' उत्कर्षेण उत्तरवैक्रयिकी शरीरावगाहना धनु सहस्रप्रमाणा भवति, इयमपि सप्तमपृथिवीमधिकृत्य ज्ञातव्या । प्रतिपृथिव्या उत्कृष्टा उत्तरवैक्रयिकी शरीरावगाहनात्वेवं ज्ञातव्या - ( १ ) प्रथमपृथिव्या द्वादशांगुलाधिकानि पञ्चदशधनूंषि । (२) द्वितीयपृथिव्यां सपादैकविंशद्धनूंषि । ( ३ ) तृतीयस्यां सार्द्ध द्विषष्ठिधनूषि। (४) चतुर्थ्यां सपादशतधनूंषि । (५) पञ्चम्यां सार्द्ध द्विशतधनूंषि । ( ६ ) षष्ठयां पञ्च धनुः शतानि । (७) सप्तम्यां धनुःसहस्रमिति सूत्रे प्रोक्तमेव ॥
नैरयिकाणामुत्तरवैक्रयिकशरीरस्योत्कृष्टावगाहना कोष्ठकमिदम्
२ ३
२|| १२५ | २
६२॥
अथ तृतीयं संहननद्वारमाह - ' तेसि णं भंते ? जीवाणं सरीरा किं संघयणी पन्नत्ता' तेषां नारकाणां खलु भदन्त । जीवानां शरीराणि किं सहननानि - कीदृशसंहननयुक्तानि प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'छण्डं संघयणाण असंघ
पृथिवीसंख्या
घनु. सख्या
१
१५ ॥१२अ. ३१।
६
२५० ५००
७
०००
।
उत्तर वैक्रियिकी, शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण होती है, असख्यात भाग प्रमाण नहीं होती है । क्योंकि इस अवगाहना का ऐसा ही स्वभाव होता है । "उक्को सेणं धणुसहस्सं" और उत्कृष्ट से सातवीं पृथिवी में यह एक हजार धनुष प्रमाण होती है । शेष पृथिवियो के नैरयिकों की उत्तर वैक्रयिकी उत्कृष्ट अवगाहना इस प्रकार हैप्रथम पृथिवी में साढा पन्द्रह धनुष और बारह अंगुल १, दूसरी में सवा इकतीस धनुष २, तीसरी में साढ़ा बासठ धनुष ३, चौथी में एकसौ पचीस धनुष ४, पांचवीं में ढाई सौ धनुष ५, छठी में पांच सौ धनुष ६, और सातवीं पृथिवी में एक हजार धनुष की नैरयिकों की उत्तर वैक्रियिक शरीर की उत्कृष्ट अवगाहना होती है - वह सूत्र में ही कही गई है ७, "तेसिं णं भंते ! जीवाणं सरीरा किं संघयणी पण्णत्ता" हे भदन्त ? उन नारक जीवो के शरीर
तभां लागप्रभाणुनी होय छे. असभ्यातला गप्रभाणु वाणी होती नथी. “उक्कोसेणं धणुसदस्सं” भने उत्सृष्टथी सातभी पृथ्वीभां भी अवगाहना मे सुन्नर धनुष प्रभाणुनी હાય છે બાકીની પૃથ્વીયાના નૈરાયિકાની ઉત્તર વૈયિક ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના આ પ્રમાણે છે પહેલી પૃથ્વીમાં સાડા પંદર ધનુષ અને ખાર આંગળ બીજી પૃથ્વીમાં સવા એકત્રીસ ધનુષ, ત્રીજી પૃથ્વીમા સાડા માસઠ ધનુષ ૩ ચેાથી પૃથ્વીમા એકસે પચીસ ધનુષ ૪, પાંચમી પૃથ્વીમા અઢીસા ધનુષ, પ, ઠ્ઠીમાં પાંચસે ધનુષ, અને સાતમી પૃથ્વીમાં એક હજાર ધનુષની નૈરયિકાના ઉત્તર વૈક્રિય શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના હોય છે એ वात सूत्रमां ही छे. "तेसि णं भंते ! जीवाण सरीरा किं संघयणी पण्णत्ता" हे ભગવત્ તે નારક જીવાના શરીર કયા સંહનન વાળા હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
जौवाभिगमसूत्रे यणी' घण्णां संहननानामन्यतमेनापि संहननेन नारकजीवाना शरीराणि असंहननानि-संहनन रहितानि तेषां शरीराणि भवन्तीत्यर्थः सूत्रे 'संघयणी' इत्यर्थः पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् । कस्मात् संहननरहितानि तेषां शरीराणि भवन्तीति चेत्तत्राह-'णेवट्टी' इत्यादि, तेषां नारकशरीराणाम् अस्थीनि नैव भवन्ति 'णेव छिरा' नैव शिराः-नाड्यो न भवन्ति तदीयशरीरे ‘णेव हारु' नैव स्नायवः-अस्थिवन्धनी शिराः स्नायुः कथ्यते ता अपि न भवन्ति इति, 'णेव संघयणमत्थि' नैव संहननमस्ति, अयं भावः-अस्थिनिचयात्मकमेव संहननम् अतोऽस्थ्याधभावात् संहननरहितानि नारकशरीराणि भवन्ति । मुख्यवृत्त्याऽस्थिनिचयात्मकमेव सहननं भवति किन्तु यदपि पूर्वमेकेन्द्रियजीवानां किस संहनन वाले होते है-उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा.? छण्हं संघयणाणं असंघयणी' हे गौतम ! नारक जीवों के शरीर छह संहननो में से किसी भी सहनन वाले नहीं होते है। अर्थात् इनके शरीर संहनन रहित होते है ।
इनके शरीर संहनन रहित इसलिये होते है कि इनमें हड़ियां नहीं होती है यही बात "णेवटी" सूत्रांश द्वारा प्रकट की गई है । "णेव छिरा" इनमें शिराएँ नाडियां भी नहीं होती.. है "णेव हारू" इसमें स्नायुएँ-हड्डियों को बांधने वाली नाडियां भी नहीं होती हैं। इसीलिये "णेव संघयणमस्थि" उनके शरीर को संहनन विहीन कहा गया है । तात्पर्य ऐसा हैअस्थियों के समूह का नाम ही संहनन है । परन्तु यह सब नारक जीव को होता नहीं है । इसी कारण इन्हें असंहनन वाले कहा गया है। मुख्य वृत्ति से अस्थियों का निचय रूप ही सहनन होता हैपरन्तु फिर जो पहिले एकेन्द्रिय जीवों को सेवात्त सहनन वाला कहा गया है वह औदारिक
छ,-"गोयमा ! छह संघयणाणं असंघयणी" है गौतम | ना२४ ७वाना शरीर છ સહુનનેમાંથી કોઈ પણ સંહનન વાળા હોતા નથી. અર્થાત તેઓના શરીર સહનન રહિત હોય છે.
તેઓના શરીર સંહનન વિનાના હોવાનું કારણ એ છે કે તેઓમાં હાડકા હોતા નથી. मेरी वात "णेवट्ठी' या सूत्रांश द्वारा प्रगट ४२वामा मावी छ “णेव छिरा" तमामा शिशमा पटले नाहीये।५] ती नथी, "णे वण्हारु" तमामा स्नायुमा-डाउने माधपावाणी नाडीया हाती नयी तेथी “णेव संघयणमस्थि" तयाना शरी। २. सहनन વિનાના કહેલ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અસ્થિ-હાડકાના સમૂહનું નામજ સંહનન છે. પરંતુ તે બધા નારક જીને હાતા નથી. તેજ કારણથી તેઓને અસંહનન વાળા કહ્યા છે. મુખ્ય વૃત્તિથી અસ્થિ-હાડકાના નિચય-સમૂહ રૂપજ સંહના હોય છે. તે પણ પહેલાં એક ઈન્દ્રિય વાળા જીવોને સેવા સહનન વાળા જ કહ્યા છે, તે ઔદારિક શરીરના સંબંધના સદ ભાવથી કહેલ છે. તેથી તેમાં સહનનપણું ઔપચારિક જ છે. વાસ્તવિક નથી તથા પ્રજ્ઞાપન
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति०१
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१३ सेवार्तसंहननं कथितं तदपि औदारिकशरीरसम्बन्धमात्रमपेक्ष्यौपचारिकमेव । देवानामपि यत्प्रज्ञापनादौ वज्रसंहननवत्त्वं कथ्यते तदपि गौणवृत्त्यैव, तथाहि-अत्र खलु मनुष्यलोके चक्रवादे विशिष्टवऋषभनाराचसंहननवतः सकलशेषमनुष्यजनासाधारणा यादृशी शक्तिः ततोऽधिकतरा देवानां पर्वतोत्पाटनादिविषया शक्तिः श्रूयते न च तेषां शरीरसंक्लेश. । इत्येवं ते देवा अपि वजसंहननिसादृश्येन वज्रसंहननिनः कथिताः न पुन परमार्थतो देवास्ते सहननिनो भवन्ति, सत्रे अस्थिनिचयात्मकमेव सहननमित्यभिधानात् इति, ततो नारकाणामस्थ्याद्यभावात् सहननाऽभाव एव भवति । यद्येवं तर्हि संहननानामभावे शरीरबन्धः कथमुपपद्यते ? उपभोगायतनत्वेन शरीरन्यवहारस्योपलम्भादिति ।
शरीर के सम्बन्ध के सद्भाव से कहा गया है अतः उनमें संहननवत्ता औपचारिक ही है-वास्तविक नहीं। तथा जो प्रज्ञापना आदि में देवों को वज-संहननवाला कहा गया है वह भी गौण. वृत्ति से ही कहा है । इसका कारण यह है कि इस मनुष्य लोक में वन ऋषभनाराच संहनन वाले चक्रवर्ती आदि की जो शक्ति होती है वह समस्त शेष मनुष्यो की अपेक्षा असाधारण होती है। परन्तु इनकी अपेक्षा भी पर्वतो को उखाड ने रूप अधिक शक्ति देवो की होती है ऐसा सुना जाता है तथापि उनको श्रम नहीं होता है। इसलिए वज्रसंहनन की सहशता को लेकर देवों को वज्र संहननी कह दिया गया है, वास्तव में वे संहनन वाले नहीं होते है । क्योकि शास्त्र में अस्थिनिचय को ही संहनन कहा है । नारको के भी अस्थि आदि के अभाव से संहनन का अभाव ही होता है। यहां ऐसा कहना चाहिये कि सहनन के अभाव में शरीर बन्ध कैसे हो सकता है । क्योकि उपभोग का आयतन होने से ही शरीर का व्यवहार होता है । यहाँ उत्तर में कहते हैं-इसमे कोई दोष नहीं है। तथाविध-उस प्रकार
સૂત્ર વિગેરેમાં જે દેને આ સંહનન વાળા કહેલા છે, તે પણ ગૌણ વૃત્તિથીજ કહેલા છે. તેનું કારણ એ છે કે–આ મનુષ્ય લેકમાં વજી ઝાષભ, નારા સંહનન વાળા ચક્રવર્તિ વિગેરેની જે શક્તિ હોય છે. તે સઘળા શેષ મનુષ્યોની અપેક્ષાથી અસાધારણ હોય છે. પરંતુ–તેઓની અપેક્ષાથી પણ પર્વતને ઉખાડવારૂપ અધિક શક્તિ દેવોની હોય છે. તેમ સાંભળવામાં આવે છે તે પણ તેઓને શ્રમ થતું નથી તેથી વૃજ સ હનનની સમાનતા ને લઈને દે ને વજ સંહનની–વજ સંહનન વાળા કહેલા છે. વાસ્તવિકરીતે તેઓ સંહનન વાળા હોતા નથી કેમ કે શાસ્ત્રમાં અસ્થિનિચય-હાડકાના સમૂહને જ સંહનન કહેલ છે. નારકને પણ હાડકા વિગેરેના અભાવથી સ હનને અભાવજ હોય છે. અહિયા એવું કહેવું જોઈએ કે–સંહનન ના અભાવમાં શરીર બ ધ કેવીરીતે થઈ શકે છે ? કેમ કે, ઉપગના આવવાથી જ શરીરને વ્યવહાર થાય છે. આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતા પ્રભુ કહે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोवाभिगमसूत्रे ___ अत्राह-न कश्चिद्दोष', तथाविधपुद्गलस्कन्धवत् शरीरबन्ध उपपद्यते एव अतएवाह-'जे पोग्गला अणिहा अर्कता अप्पिया अमुभा अमणुण्णा अमणामा' ये पुद्गला अनिष्टा:-मन स इच्छामतिक्रान्ताः तत्र किश्चित् कमनीयमपि केषांचिदनिष्टं भवति अत आह-'अकंता' अकान्ताः न कान्ता इत्यकान्ताः-अकमनीयाः अत्यन्ताशुभवर्णयुक्तत्वात् । अतएव अप्रियास्ते पुद्गला दर्शनापातकालेऽपि न प्रियवुद्धिमुत्पादयन्तीति भावः । अशुभाः अशुभरसगन्धस्पर्शात्मकत्वात् । अमनोज्ञा:-मनस आह्लादहेतवो न भवन्ति, विपाकतो दुःखोत्पादकत्वादिति । अमनोsमाः, न कदाचिदपि ते उपभोग्यतया जीवानां मनांसि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः। तेसिणं संघायत्ताए परिणमंति' ते इत्थंभृता अनिष्टत्वादिदुर्गुणोपेताः पुद्गला. तेषां नारकजीवानां शरीरसघाततया तथारूपशरीरपरिणतिभावेन परिणमन्ति-परिणाम प्राप्नुवन्तीति तेषां शरीरबन्धोपपत्तिर्भवतीति संहननद्वारम् ।
के पुद्गल स्कन्ध की तरह शरीर बंध हो ही जाता है, इसलिये सूत्रकार कहते हैं-"जे पुग्गला अणिहा, अकंता, अप्पिया, असुभा, अमणुण्णा, अमणामा" जो पुद्गल अनिष्ट हैं-मनकी इच्छा के बाहर है, अकान्त है-सुहावने नहीं है, अकमनीय हैं- अत्यन्त अशुभवर्ण से युक्त हैं । एत एव अप्रिय है-दिखते ही जो प्रिय बुद्धि के उत्पादक नहीं है, अशुभ रस गंध स्पर्श वाले है, अमनोज्ञ है-मन को आनन्द दायक नहीं है किन्तु विपाक काल में दुःखोत्पादक है, अमनोऽम है-जन्तुओ को उपभोग के लिये जो कभी भी उनके मन को रुचिकर नहीं हैं ऐसे वे पुद्गल "तेसि णं संघायत्ताए परिणमंति' उन नारक जीवों के शरीर सघात रूप से -उस प्रकार के शरीर की परिणति के रूप से--परिणाम को प्राप्त हो जाते हैं। इस प्रकार उनका शरीर बंध हो जाता है । सहननद्वार समाप्त,
છે કે-તેમાં કઈ પણ દોષ નથી, તથાવિધ-તેવા પ્રકારના પુદ્ગલસ્ક ની જેમ શરીરને ५५ २७ तय छे. तेथी सूत्रा२ ४ छ है-"जे पुग्गला, अणिहा, अकंता, अप्पिया, असुभा, अमगुण्णा, अमणामा" २ गती मनिष्ट छ, मेटले भननी छानी महार છે અકાન્ત છે એટલેકે સોહામણા નથી, અકમનીય છે. એટલે કે અત્યંત અશુભ વર્ણ વાળા છે. અને તેથીજ અપ્રિય છે એટલે કે–દેખતાં જ જે પ્રિયબુદ્ધિ જનક નથી. અશુભરસ ગંધ સ્પર્શ વાળા છે મનેજ્ઞ છે મનને આનંદદાયક નથી પરંતુ વિપાક કાળમાં દુઃખ ઉપન કરાવનારા છે. અમનોડમ છે – એટલે કે–જ તુઓને ઉપભેગ भाटे या अ ५५ मते तेयाना मनने ३यि४२ नथी. मेवा त पुगत 'तेसिं णं संघायत्ताए परिणमंति' से ना२४ वाना शरीरना सघात३५थी अर्थात तवा भरना શરીરની પરિણતિના રૂપમાં પરિણામને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આરીતે તેઓને શરીર બ ધ થઈ જાય છે આ સંહનનદ્વાર સમાપ્ત
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१५
अथ चतुर्थं सस्थानद्वारमाह - ' तेसि णं' इत्यादि, 'तेसि णं भंते ? जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता' तेषा नारकाणां खलु भदन्त जीवानां शरीराणि किं संस्थितानि - कीदृशसंस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि इति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा ' तद्यथा - 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भवधारणीयानि च शरीराणि उत्तर वैकुर्विकाणि च, 'तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते हुंडसंठिया' तत्र - तयोर्द्वयोः शरीरयोर्मध्ये खलु यानि तानि शरीराणि भवधारणीयानि तानि हुण्ड संस्थितानि - हुण्डसंस्थानयुक्तानि भवन्ति । तथाहि - भवधारणीयानि तेषां नारकाणां शरीराणि एव निर्मूलविलुप्त पक्षोत्पाटितसकलग्रीवादि रोमपक्षिशरीर कवदतिबीभत्सहुण्ड
भवस्वभावत
संस्थान द्वार कहते है " तेसि णं भंते ! जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता हे भदन्त ! इन नारक जीवो के शरीर कैसे संस्थान से युक्त है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोमा ! दुविहा पन्नत्ता, हे गौतम नारक जीवो के शरीर दो प्रकार के कहे है"तं जहा जैसे- 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य' एक भवधारणीय शरीर, और दूसरा उत्तर वैक्रियिक शरीर, इन में "जे ते भवधारणिज्जा" जो भवधारणीय शरीर है "ते हुंड संठिया" वे सब हुण्डक संस्थान वाले होते है । क्योकि उन नारकों के ये भवधारणीय शरीर स्वभाव से ही उस पक्षी के शरीर की तरह होते है कि जिनकी दोनों पंख बिलकुल मूल से उखाड़ लिये गये हो और ग्रीवा रोम आदि जिसके शरीर से निकाल दिये गये हों ऐसा पक्षी जैसे देखने में अति वीभत्स लगता है इसी प्रकार से ये नारकी भी शरीर में ऐसे ही बीभत्स प्रतीत होते हैं । इनके शरीर की रचना इस संस्थान में बिलकुल बेडोल होती है ।
હવે સસ્થાનદ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે—તેમા ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પૂછે છે - "तेसि ण भंते ! जीवाणं सरीरगा किं संठिया पन्नत्ता" हे भगवन् मा नारशुकवाना शरीर ठेवा संस्थान वाजा होय छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा अलु उडे छे - "गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! नारवाना शरीर मे अारना उडेवामां आवेला छे "तं जहा" ते भा प्रभाये छे. " भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य" मे अवधारणीय शरीर मी उत्तर वैडिय शरीर तेभा ? " जे ते भवधारणिज्जा" ने लवधारणीय शरीर छे, 'ते हुंडसंठिया" ते मधा हुॐ संस्थान वाणा होय छे उभडे-ते नारअनु मालव ધારણીય શરીર સ્વભાવથી જ તે પક્ષીના શરીર જેવુ... હાય છે, કે જેની ખન્ને પાંખા બિલ્કુલ મૂળમાંથી ઉખાડીલેવામા આવી હાય તેમજ ગ્રીવા રેમ વિગેરે જેના શરીરમાંથી કહાડીનાખવામાં આવેલા હાય એવા પક્ષિ જોવામાં જેમ અત્યન્ત બિભત્સ-ખરામ બિહામણા લાગે છે, તેજ પ્રમાણે આ નારકીચે પણ શરીરથી એવા જ ખીહામણા દેખાય છે. तेमोना शरीरनी रथना या संस्थानभां मिल मेराज होय छे. तथा ने "उत्तरवेउनिया ते
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
जीवाभिगमसूत्रे
www
सस्थान्वन्तीति । 'तत्थ णं जे ते उत्तरवेउब्धिया ते वि हुण्डसंठिया पन्नत्ता' तत्र स्लु यानि तानि उत्तरवैकुर्विकाणि तान्यपि हुण्डसस्थितानि उत्तरवैकुर्विकाणि शरीराणि यद्यपि शुभान्येव वयं विकुर्विष्याम इत्यभिप्रायेण विकुर्वितुमारभन्ते तथापि तेषां तानि शरीराणि अत्यन्ताशुभ तथाविधनामकर्मोदयात् अतीव शुभतराण्येव भवन्तीत्यतरतान्यपि हुण्डसंस्थितान्येवेति गतं चतुर्थं संस्थानद्वारम् ॥
अथ पञ्चमं कपायद्वारमाह-'चत्तारि' इत्यादि, 'चत्तारि कसाया' नारकजीवानां क्रोधमानमायालोभाख्याश्चत्वारः कषाया भवन्तीति गतं पञ्चमं कषायद्वारम् ॥
अथ पष्ट संज्ञाद्वारमाह-चत्तारि सन्नाओ' नारकजीवानां चतस्रः आहारमयमैथुनपरिग्रहाख्याः संज्ञा भवन्तीति गतं सज्ञाद्वारम् ।।
तथा-जो 'उत्तरवेटविया ते वि इंडसंठिया पन्नत्ता' जो उत्तरवैक्रिय शरीर होता है वह भी हुंडक संस्थान वाला ही होता है यद्यपि उत्तरवैक्रियिक शरीर की जब ये विकुर्वणा करते है तब ये ऐसा ही विचार कहते है कि हम शुभ ही विक्रिया करेंगे परन्तु अत्यन्त तथाविध अशुभ नाम कर्म के उदय से इनके इस शरीर की अतीव अशुभतर ही विक्रिया होती है। अतः ये भी हुण्डक संस्थान वाले होते हैं । संस्थानद्वार समाप्त ।
पांचवां द्वार-चत्तारि कसाया' नारक जीवों के क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कपाये होती हैं । कषायद्वारसमाप्त ।
छठा संज्ञा द्वार-'चत्तारि सन्नाओ' इन नारक जीवों के आहार भय मैथुन और परिग्रह ये चार सज्ञाएँ होती हैं । सज्ञाद्वार समाप्त ।
वि हडसंठिया पन्नत्ता" त्तवयि शरीरवाणा हाय छ, त ५ ४ सस्थानवाon હોય છે. જો કે–ઉત્તર ક્રિય શરીરની જ્યારે તેઓ વિદુર્વણુ કરે છે, ત્યારે તેઓ એ જ વિચાર કરે છે કે–અમે શુભ વિક્રિયા જ કરીશું. પરંતુ અત્યંત તથાવિધ અશુભ નામ કર્મના ઉદયથી તેઓના આ શરીરની અત્યંત અશુભતર વિકિયા જ હોય છે. તેથી તેઓ પણ હુંડક સંસ્થાનવાળ હોય છે,
સંસ્થાનદ્વાર સમાપ્ત पांयमा चायवा२नु ४थन ४२तां प्रभु ४ छ -"चत्तारि कसाया" ना२४७वाने ક્રોધ, માન, માયા, અને લેભ આ ચાર કષાચે જ હોય છે, કષાયદ્વાર સમાપ્ત થયું सज्ञाहा२-"चत्तारि सन्नायो" मा ना२४७वाने माहार, मय, भैथुन भने परियड मा ચાર સંજ્ઞાઓ હોય છે સંજ્ઞાદ્વાર સમાપ્ત,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१७ सप्तमं लेश्याद्वारमाह-'तिन्नि लेस्साओं' नारकजीवानां तिस्रो लेश्याः कृष्णनीलकापोताख्या भवन्तीति । तत्र आद्ययोर्द्वयोः रत्नप्रभाशर्कराप्रभापृथिव्योः कापोतलेश्या भवति, तृतीयायां नारकपृथिव्यां केषुचिन्नरकावासेषु कापोतलेश्या भवति केषुचिन्नरकावासेषु नीललेश्येति कापोतनीलेतिलेश्याद्वयं भवति, चतुर्थ्या नारकपृथिव्यां नीललेश्या भवति, पञ्चम्यां नारकपृथिव्यां केषुचिन्नरकावासेषु नीललेश्या भवति, केषुचिन्नरकावासेषु कृष्णलेश्येति नीलकृष्णेति लेण्याद्वयं भवति । षष्ठयां नारकपृथिव्यां तमाभिधानायां कृष्णलेश्या भवति । सप्तम्यां नारकपृथिव्यां तु परमकृष्णलेश्या भवतीति तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ
'काउय दोस तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए ।
पंचमियाए मीसा कण्हा तत्तो परमकण्हा' ॥१॥ इति । छाया-कापोती च द्वयोः तृतीयस्यां मिश्रा नीला च चतुर्थ्याम् । पञ्चम्यां मिश्राः कृष्णाः ततः परमकृष्णा इतिच्छाया
इति सप्तमं लेश्याद्वारम् । सातवा लेश्या द्वार-'तिन्नि लेस्साओ' नारक जीवों के कृष्ण, नील और कापोत ये तीन लेश्याएं होती हैं। इनमें मादि की जो रत्नप्रभा और शर्कराप्रभा पृथिवी है वहां कापोत लेश्या होती है। तीसरी नारक पृथिवी में कितनेकनरकावासो में कापोत लेश्या होती हैं और कितनेक नरकावासो में नीललेश्या होती है । चतुर्थ नारक पृथिवी में नील लेश्या होती है । पांचवी पृथिवी में कितनेक नरकावासो में नीललेश्या होती है, और कितनेक नरकावासो में कृष्णलेश्या होती है। छठी नारक पृथिवी तमा नाम की उस में कृष्ण लेश्या होती है और सातवीं नारक पृथिवी में परम कृष्णलेश्या होती है व्याख्याप्रज्ञप्ति में कहा है
'काउय दोसु तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए' इत्यादि । लेश्याद्वार समाप्त ।
सात वेश्याद्वा२-"तिन्नि लेस्साओ" ना२४वान कृष्ण, नी भने अपात मा ત્રણ જ વેશ્યાઓ હોય છે. તેમાં આદિની જે રતનપ્રભા અને શર્કરા પ્રભા પૃથિવીવે છે, ત્યાં કાપતલેશ્યા હોય છે ત્રીજી નારક પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકાવાસમાં કાપલેશ્યા હોય છે અને કેટલાકમાં નીલેશ્યા હોય છે. જેથી નારક પૃથ્વીમાં નીલલેશ્યા હોય છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકાવાસે માં નીલલેશ્યા હોય છે. અને કેટલાક નારકાવાસમાંકૃષ્ણલેશ્યા હોય છે છઠ્ઠી તમ નામની નારકપૃથ્વીમાં કૃષ્ણ લેસ્યા હોય છે અને સાતમી નારક પૃથ્વીમાં પરમ કૃણ લેહ્યા હોય છે
व्याच्याप्रज्ञप्तिमा ह्यु छ -“काउय दोसु तइमाए मीसिया नीलिया" चउत्थीए' त्या.
___ वश्यावार समाप्त २८
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
अष्टममिन्द्रियद्वारमाह- 'पंचिंदिया' तेषां नारकजीवानां पञ्च-र - स्पर्शनरसनप्राणचक्षुः श्रोत्राख्यानि पञ्चेन्द्रियाणि भवन्तीति गतमिन्द्रियद्वारम् ।
नवमं समुद्घातद्वारमाह-‘चत्तारि समुग्वाया आदिल्ला' चत्वारः समुद्घाताः आधाः, 'वेदना कषायमारणान्तिकवैक्रियाख्या : - नारकजीवानां भवन्तीति समुद्घातद्वारम् || दशमं सज़िद्धारमाह 'सन्नी वि असन्नी वि' ते नारकजीवाः संज्ञिनोऽपि भसंज्ञिनोऽपि, तत्र गर्भव्युत्क्रान्तिकेभ्यो ये समुत्पन्नास्ते संज्ञिनः, ये तु संमूहिमेभ्य आगत्योत्पन्नास्ते असंज्ञिनः । ते चासंज्ञिनः रत्नप्रभायामेव समुत्पद्यन्ते न तु परतो नरकान्तरे अनाशयाशुभक्रियाया दारुणाया अध्यनन्तरविपाकिन्या एतावन्मात्र फलकत्वात् अतएवोक्तम्
२१८
आठवां इन्द्रियद्वार --‘पंचिंदिया' इन नारक जीवो के स्पर्गन, रसना, प्राण चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रिय होती है । इन्द्रियद्वार समाप्त ।
समुद्घात द्वार—'चत्तारि समुग्धाया आदिल्ला' । नारक जीवों के आदि के चार समुद्घात होते हैं - उनके नाम ये हैं - वेदना, कषाय, मारणान्तिक, और वैक्रिय । समुद्घातद्वार समाप्त ।
दसवां संज्ञिद्वार – 'सन्नीवि असन्नी - वि' वे नारकजीव संज्ञीभी होते है और असज्ञी भी होते हैं, इनमें जो गर्भज जीवों से मरकर नारकी होते हैं वे सज्ञी होते है और जो सम्मूर्च्छन - जीवों से आकार उत्पन्न होते हैं, वे असंज्ञी होते हैं । ये असंज्ञी रत्नप्रभा में ही उत्पन्न होते 1 हैं । उसके आगे अन्य नरकों में नहीं । क्योंकि विना आशय के जो अशुभ दारुण क्रिया भी होती है उसका विपाक एतावन्मात्र फल वाला होता है, अर्थात् रत्नप्रभा तक ही ले जाने
माठभु' ऽन्द्रियद्वार—“पंचिदिया ” म नारवाने स्पर्शनं, रसना, घाणु क्षु, અને કહ્યુ` આ પાંચ ઈન્દ્રિયા હાય છે ઇન્દ્રિયદ્વાર સમાપ્ત
समुद्घातद्वार - " चत्तारि समुग्धाया आदिल्ला" नारम्भवाने माहिना यार सभुद्द -, ઘાતા હોય છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે. વેદના સમુદ્દાત ૧ કષાય સમુદ્ધાત ૨ મારણાન્તિક સમૃઘાતક અને વૈક્રિયસમુદ્દાત ૪, સમુદ્લાતદ્વાર સમાપ્ત.
इस संज्ञिद्वार - "सन्निवि असन्नि वि" ते नारम्भवो सज्ञी या होय छे, भने અસ’જ્ઞી પણ હાય છે, તેમાં જેએ ગજ જીવેામાંથી મરીને નારકી થયેલ હાય છે, તેએ સન્ની કહેવાય છે. અને જેએ સમ્પૂન જીવાથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ અસ'ની કહેવાય છે. આ અસ’જ્ઞીજીવા રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેની આગળના ખીજા નરકામાં ઉત્પન્નથતા નથી. જૅકે આશય વિના જે અશુભ દારુણ ક્રિયા પણ હોય છે, તેના વિપાક માત્ર એવા ફળવાળે જ હોય છે. અર્થાત્ રત્નપ્રભા પૃથ્વી પય...તજ લઈ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १.
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २१९ 'असन्नी खलु पढम दोच्चं व सरीसवा तइयं पक्खी । सीहा जंति चउत्थि उरगा पुण पंचमि पुढविं ॥१॥ छडिं य इत्थियाओ मच्छा मणुया य सत्तर्मि पुढवि । एसो परमोववाओ वोद्धव्यो नरयपुढवीसु ॥२॥ छाया-असशिन खलु प्रथमां द्वितीयां च सरीसृपास्तृतीयां पक्षिणः । सिंहा यान्ति चतुर्थी मुरगा. पुन. पञ्चमी पृथिवीम् ॥१॥ षष्टी च स्त्रियः मत्स्याः मनुष्याश्च सप्तमी पृथिवीम् । एष परम उत्पादो वोद्धव्यो नरकपृथिवीषु ॥२॥
' इति सज्ञिद्वारम् ॥ एकादशं वेदद्वारमाह-'णपुंसगवेदा' नारकजीवा नपुंसकवेदा भवन्ति न तु पुरुषवेदाः स्त्रीवेदा वा भवन्तीति वेदद्वारम् ॥
द्वादशं पर्याप्तिद्वारमाह-'छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' तेषां नारकजीवानां षट्पर्यातय षडपर्याप्तयश्च भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् ॥
त्रयोदशं दृष्टिद्वारमाह-'तिविहा दिट्ठी' ते नारकजीवा निविघदृष्टयो भवन्ति तद्यथासम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यमिथ्यादृष्टयश्चेति दृष्टिद्वारम् । वाला होता है-आगे नहीं । सो ही कहा है-"असन्नी खलु पढमं" इत्यादि ।
संज्ञिद्वार समाप्त। ग्यारहवां वेदद्वार-'णपुंसगवेदा' नारकजीव केवल नपुंसक वेदवाले ही होते है पुरुषवेद और स्त्री वेदवाले नहीं होते है । वेदद्वार समाप्त ।
बारहवाँ पर्याप्तिद्वार 'छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' ये नारकजीव छह पर्याप्तिवाले और छह अपर्याप्ति वाले होते है । पर्याप्तिद्वार समाप्त ॥
तेरहवां द्रष्टिद्वार- 'तिविहा दिही' इन नारकजीवो के तीन प्रकार की दृष्टियाँ होती हैं जैसे-एक सम्यग्दृष्टि, दूसरी मिथ्यादृष्टि और तीसरी मिश्रदृष्टि । तात्पर्य कहने का पापा डाय छ. तनाथी २मा नही ४यु छ - 'असन्नि खलु पढम, इत्यादि
સંસીદ્વાર સમાપ્ત છે जियारभु देवा--"णपुंसगवेदा" ना२४७वे व नस व डाय छे. પુરુષ અને સ્ત્રીદવાળા હોતા નથી વેદદ્વાર સમાપ્ત ! ___मा याता२-- "छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' मा ना२४७३।७५याप्तिा અને છ અપર્યાપ્તિવાળા હોય છે પર્યાપ્તિદ્વાર સમાપ્ત.
तेभुष्टिद्वा२-"तिविहा दिट्ठी' मा ना२४ । नेत्र ४२नी दृष्टिमा डाय छे, જેમ કે-એક સમ્યગદષ્ટિ, બીજી મિયાદષ્ટિ, અને ત્રીજી મિશ્રષ્ટિ કહેવાનું તાત્પર્ય
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
૨૨૦
मीषाभिगमसूत्रे अथ चतुर्दश दर्शनद्वारमाह-'तिन्नि दसणा' तेषां नारकजीवानां त्रीणि दर्शनानि भवन्ति तद्यथा-चक्षुर्दशनम् अचक्षुर्दर्शनम् अवधिदर्शनम् चेति दर्शनद्वारम् ॥
पञ्चदशं ज्ञानद्वारमाह-'णाणी वि अन्नाणीवि' ते नारकजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । 'जे णाणी ते नियमा तिन्नाणी' तत्र ये नारका ज्ञानिनस्ते नियमात् त्रिजानिनो भवन्ति । ज्ञानत्रयवत्त्वमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'आभिणिवोहियनाणी' आभिनिवोधिकज्ञानिनः । 'सुयनाणी' श्रुतज्ञानिनः, 'ओहिनाणी' अवधिज्ञानिन
चेति 'जे अन्नाणी ते अत्यंगइया दुअन्नाणी अत्थेगइया तिअन्नाणी' तत्र ये नारका अज्ञानिनश्च अस्त्येकके दृय ज्ञानिनोऽस्त्येकके व्यज्ञानिनः, 'जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइयह है कि ये नारकजीव सम्यग्दृष्टि भी होते है । मिथ्यादृष्टि भी होते है और मिश्रदृष्टि भी होते हैं । दृष्टिद्वार समाप्त ।
चौदहवा दर्शनद्वार--'तिन्नि दसणा' उन नारकजीवों के तीन दर्शन होते है-जैसे-- चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन, और अवधिदर्शन, दर्शनद्वार समाप्त । ___ पन्द्रहवाँ ज्ञानद्वार- 'णाणी वि अन्नाणी वि' वे नारक जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते है 'जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी' जो नारक ज्ञानी होते हैं उनके नियम से तीन ज्ञान होते है 'तं जहा" जैसे-आभिणिवोहियनाणी' भाभिनिबोधिक ज्ञान, 'सुयनाणी' श्रुतज्ञान 'ओहिनाणी' अवधिज्ञान-इस प्रकार इन तीन ज्ञानों से ये विज्ञानी होते है । 'जे अन्नाणी ते अत्थेगइया दुअन्नाणी, अत्थेगइया तिअन्नाणी" जो ये अज्ञानी होते हैं तो कोई २ दो अज्ञानवाले होते हैं और कोई २ तीन अज्ञानवाले होते हैं । એ છે કે–નારક છે સમગદષ્ટિવાળા પણ હોય છે. મિથ્યાદષ્ટિવાળા પણ હોય છે. અને મિશ્રદૃષ્ટિવાળા પણ હોય છે દષ્ટિદ્વાર સમાપ્ત,
योभुशनद्वार-"तिन्नि दसणा" मा ना२४ लाने शनि हाय छे. ते त्रय દર્શને આ પ્રમાણે છે ચક્ષુદર્શન ૧, અચક્ષુદશન ૨ અને અવધિદર્શનક,
દર્શનદ્વાર સમાસ. ५१२९ जाना२-'णाणी वि अन्नाणी वि' ते ना२४ ज्ञानी पय खाय छ, भने गशानी ५५५ डाय छे. 'जे नाणी ते नियमा तिन्नाणी' २ ना२४ । ज्ञानी डाय छ, त नियमथी ना जान प डाय छ. 'तं जहा' ते मा प्रभार छ. 'आभिनियोहिय नाणी' मालिनिमाधि ज्ञान १ 'सुयनाणी' श्रुतज्ञान 'ओहिनाणी' मधिज्ञान माशते मा नारी तय ज्ञानवा डाय छे 'जे अन्नाणी ते अत्थेगा दुअन्नाणी' अत्थेगरया तिअन्नाणी' २ मामा मज्ञानी हाय छे तेभा
में अज्ञानवाण हाय छ, भने त्रयु मज्ञानवाणा डाय छे 'जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २२१
अन्नाणी सुयअन्नाणीय' तत्र ये च नारका असंज्ञिनस्तेऽपर्याप्तावस्थायां नियमाद्द्द्वयज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति । 'जे ति अन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी य सुयअन्नाणीय विभंगनाणीय' तत्र येच नारकाः त्र्यज्ञानिनस्ते नियमान्मत्यज्ञानिनश्च श्रुताज्ञानिनश्च विभङ्गज्ञानिनश्च भवन्ति । अत्रार्यं भावः--ये नारका असंज्ञिनस्ते अपर्याप्तावस्थायां द्वयज्ञानिनः असज्ञिभ्यो हि उत्पद्यमानानां तेषां तथाविघबोधमान्द्याद् अपर्याप्तावस्थायामव्यक्तावधेरपि प्राप्त्यसद्भावात् । पर्याप्तावस्थायां तु त्र्यज्ञानिनः, सज्ञिनस्तूभयावस्थायामपि त्र्यज्ञानिन एवेति ज्ञानद्वारम् ||
षोड्शं योगद्वारमाह--‘तिविहे जोगे' नारकजीवानां त्रिविधो योगो भवति, तद्यथामनोयोगो वागु योग. काययोगश्चेति, योगद्वारम् ॥
"जे य दुअन्नाणी ते नियमा मइअन्नाणी सुयअन्नाणी य" जो नारक दो अज्ञानवाले होते हैं वे नियम से मत्यज्ञानवाले और श्रुतभज्ञानवाले होते हैं । और जो नरक तीन अज्ञानवाले होते हैं वे — वे नियम से मत्यज्ञानवाले, श्रुतभज्ञानवाले और विभंगज्ञानवाले होते हैं । तात्पर्य यह है कि जो नारक असज्ञी होंते है वे अपर्याप्तावस्था में दो अज्ञानवाले होते है । क्योंकि असज्ञियो से आकर उत्पन्न होने वाले जो नारक होते हैं उनके तथाविधबोध की मन्दता से अपर्याप्तावस्था में अव्यक्त अवधि की भी प्राप्ति नहीं होती है इसलिये वे अपर्याप्तावस्था में दो अज्ञान वाले कहे गये है और पर्याप्तावस्था में असंज्ञी तीन अज्ञानवाले होते हैं । संज्ञी नारकी तो पर्याप्ताऽपर्याप्त दोनों अवस्थाओं में भी तीन अज्ञानवाले ही होते है । ज्ञानद्वार समाप्त ।
सोलहवां योगद्वार - 'तिविहे जोगे' नारक जीवों को तीन प्रकार का योग होता जैसे - मनोयोग, वचनयोग और काययोग | योगद्वार समाप्त ।
सुयअन्नाणी य" ? नारो मे अहारना अज्ञानवाणा होय छे. तेथे नियमथी भति અજ્ઞાનવાળા અને શ્રુતાજ્ઞાનવાળા હોય છે. અને જે નારકૈા ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે તેઓ નિયમથી મતિ અજ્ઞાનવાળા શ્રુત અજ્ઞાનવાળા અને વિભગ જ્ઞાનવાળા હાય છે કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે—જે નારકેા અસની હાય છે. તેએ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં એ અજ્ઞાનવાળા હાય છે. કેમ કે–અસ`નિચામાંથી આવીને ઉત્પન્ન થવાવાળા જે નારકે હાય છે, તેઓને તથાવિધ ખાધની મહત્તાથી અપર્યાપ્તાવસ્થામાં અવ્યક્ત અવધિની પણુ પ્રાપ્તિ થતિ નથી. તેથી તેઓ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં કે અજ્ઞાનવાળા કહેલા છે અને પર્યાપ્તાવસ્થામાં અસ’જ્ઞી ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, સ'જ્ઞી નારકી તે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત અને અવસ્થામાં ત્રણ અજ્ઞાનવાળા જ હોય છે, જ્ઞાનદ્વાર સમાસ,
सोण योगद्वार - 'तिविहे जोगे' ना२४ कोने त्र अमरनो योग होय है. प्रेम ફૈ-મનાયેાગ, વચનયાગ અને કાયયોગ, ચાંગદ્વાર સમાપ્ત,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
जीवाभिगमसूत्रे सप्तदशमुपयोगद्वारमाह-दुविहे उवजोगे' नारकजीवानां द्विविध उपयोगो भवति, तद्यथासाकारोपयोगः अनाकारोपयोगश्चेत्युपयोगद्वारम् ॥
अष्टादशमाहारद्वारमाह--'छदिसि आहारो' नारकजीवानां षड्दिशि आहारो भवति, लोकमध्ये नारकजीवानामवस्थानेन लोकनिष्कुटरूपप्रतिबन्धकाभावात् पड्दिाभ्यः आगतान् पुद्गलानाहरन्ति नारका इति । 'ओसन्न कारणं पडुच्च' ओसन्नं' इति प्रायोऽथें देशीशब्दस्तेन प्रायेण-सामान्येन कारणं प्रतीत्य-आश्रित्य 'वण्णओ कालाई जाव आहारमाहारेति' वर्णतः कालानि यावदाहारमाहरन्ति अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनासूत्रस्याष्टादशाहारपदप्रथमोद्देशकपाठो ग्राह्यः, स चेत्थम्-'नीलाई गंधओ दुब्भिगंधाई, 'रसओ तित्तकडुयाई' फासो कक्खडगुरुयसीयलुक्खाई, तेसिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विपरिणामइत्ता परिपीलइत्ता परिविद्धंसइत्ता अण्णे अपुव्व वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगादे पोग्गले सवपणया' इति संग्राह्याम् । अयं भावः-नारकाः सामान्येन कारणमाश्रित्य वर्णतः वर्णमा
सत्रहवां उपयोग द्वार--"दुविहे उवजोगे' नारक जीवो के दो प्रकार का उपयोग होता है साकार उपयोग और अनाकार उपयोग । उपयोगद्वार समाप्त ।
मठारहवां आहारद्वार-'छद्दिसि आहारों' नारक जीवों का आहार छह दिशाओं में से आगत पुद्गल द्रव्यों का होता है क्योंकि नारकजीवों का अवस्थान लोक के मध्य में होता है इससे लोकनिष्कुटरूप प्रतिबन्धक का अभाव रहता हैं-अतः वे छह दिशाओं से आगत पुद्गलों का आहार करते हैं । "ओसन्नं कारणं पडुच्च" प्रायः कारण को आश्रित करके वे 'वण्णओ कालाई जीव आहारमाहारेति' वर्ण से काले वर्णवाले पुद्गलों का आहार करते हैं यहां यावत् शन्द से यहाँ प्रज्ञापना के अठाइसवां आहार पदके पहले उद्देश का पाठ ग्रहण करना चाहिये जो टीका में दिया गया है उसका अर्थ-नारकजीव वर्ण से
सत्तभुपयोगबार-'दुविहे उवजोगे' ना२४ वान सा२ 6पये मन मनाકાર ઉપયોગ આ બે પ્રકારને ઉપગ હોય છે.
6पयोगदार सभास. ___ढारभु माहारवार-"छदिसि आहारो" ना२४ वानी माहार छायामाथी આવેલા પુદ્ગલ દ્રવ્યોને હોય છે. કેમકે નારક જીવોનું અવસ્થાન-રહેઠાણ લેકની મધ્યમાં હોય છે. તેથી લેક નિષ્ફટરૂપ પ્રતિબંધકને અભાવ રહે છે. તેથી તેઓ છ દિશાઓમાંથી मावेसा पुगतानो माहा२ ४रै छ. 'ओसन्न कारणं पहुच्च' प्रायः ॥२६] । माश्रय ४शन तयो 'वण्णमओ कालाई जाव आहारमाहारैति' qथी अजा वाणा पुगता ને આહાર કરે છે. અહિયા યાવતું શબ્દથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના અઠયાવીસમાં આહાર પદના પહેલા ઉદ્દેશાને પાઠ ગ્રહણ કરવો જોઈએ. કે જે પાઠ ટકામાં આપવામાં આવેલ છે. તેને અર્થ-નારક જીવ વર્ણથી કાળા અને નીલ વર્ણ એમ બે વર્ણવાળા આહારપુદ્ગલે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयोप्रतिका टीका प्रति० १
पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २२३
श्रित्यकालान् नीलान् पुद्गलान् । आहरन्ति । गन्धमाश्रित्य दुरभिगन्धान् रसमाश्रित्य तिक्तकटुकान्, स्पर्शमाश्रित्य कर्कश–गुरुकशीत - रूक्षान् पुद्गलान् आहरन्ति । शेषोऽर्थः पूर्ववत् । इत्याहारद्वारम् || 1
एकोनविंशतितममुपपातद्वारमाह-- 'उबवाओ तिरियमणुस्सेर्हितो' नारकजीवानामुपपातः तिर्यङ् मनुष्येभ्यः तत्र पर्याप्तपञ्चेन्द्रियतिर्यङ् मनुष्येभ्योऽसख्यातवर्षायुष्कवर्जेभ्य इति वक्तव्यमि त्युपपातद्वारम् ॥
विंशतितमं स्थितिद्वारमाह - 'ठिई जहन्नेणं दसवास सहस्साई' नारकजीवानां स्थितिः काले और नीचे इन दो वर्ण वाले आहार पुद्गलो का ग्रहण करते हैं इसी प्रकार गन्ध की अपेक्षा दुरभि गन्धवाले रस की अपेक्षा तिक्त कटुक, स्पर्श की अपेक्षा कर्कश गुरु शीत और रूक्ष इन चार स्पर्शवाले आहार पुद्गलों का ग्रहण करते है उन गृहीत आहार पुद्गलों में पुराने वर्णगन्ध रस और स्पर्श के गुण होते हैं उनको अन्य परिणामवाले बनाकर दूर कर परिशटित कर और उनका विध्वंसकर - नाशकर उनमें अन्य अपूर्व, वर्ण गुण, गन्ध गुण, रस गुण, और स्पर्श गुणों को उत्पन्न करके अपने शरीर क्षेत्र में अवगाह ऐसे आहार पुद्गलों का सर्वात्मा से आहार करते हैं | आहारद्वार समाप्त |
उन्नीसवां उपपात द्वार - 'उववाओ तिरियमणुस्सेहितो' नारक जीवो का उपपात तिर्यच्चों से और मनुष्यों से होता है । अर्थात् पञ्चेन्द्रिय पर्याप्त तिर्यञ्च मनुष्यो से होता है । परन्तु असंख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यञ्च मनुष्यों में से नहीं होता है । उपपातद्वार समाप्त |
ગ્રહણ કરે છે. એજ રીતે ગન્ધની અપેક્ષાથી દુરભીગ ધ-એટલે કે હુ ધવાળા, રસની અપેક્ષાથી તીખા, કડવેા, સ્પશની અપેક્ષાથી કર્કશ, ગુરૂ શીત મને રૂક્ષ આ ચાર પ્રકારના સ્પર્શીવાળા આહારપુદ્ગલે। ગ્રહણ કરે છે. તે ગ્રહણ કરેલા આહાર પુદ્ગલામાં જુના વ, ગ ંધ રસ અને સ્પર્ધાના ગુણુ હાય છે તેમને ખીજા પિરણામ વાળા બનાવીને એટલેકે દૂર કરીને પિરશિટેક કરીને અને તેના વિધ્વંસ નાશ કરીને તેમાં બીજા અપૂર્વ વઘુ ગુણુ, ગંધ ગુણુ, રસદ્ગુણુ, અને ૫ ગુણ્ણાને ઉત્પન્ન કરીને પેાતાના શરીરમાં અવગતિએવા આહાર પુદ્ગલેના સવપ્રકારથી આહાર કરે છે.
ા આહારદ્વાર સમાપ્ત !
भोगलीस उपयातद्वार - 'उववाओ तिरियमणुस्सेहितो' ना२४ वानो ५પાત તિય ચામાંથી અને મનુષ્યેામાંથી હાય છે . અર્થાત પૉંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત તિય ચ મનુષ્યામાંથી તા હોય છે. પરંતુ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા, તિય ચ્ મનુષ્યમાંથી થતા નથી
॥ ઉપપાત દ્વાર સમાસ !
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
—श्रायुष्यकालः जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयत्रिशत्सागरोपमाणि ॥
२२४
एकविशतितमं समवहतद्वारमाह - - ' दुविधा मरंति' द्विविधा म्रियन्ते इमे नारकजीवाः, मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि त्रियन्ते तथा - असमवहता अपि म्रियन्ते इति स्थितिद्वारम् ।
द्वाविशतितमं च्यवनद्वारमाह - 'उव्वट्टणा भाणियव्वा जओ आगया' उद्वर्तनेति च्यवनं सा भणितव्या यत आगताः प्रज्ञापनायाः षष्ठे व्युत्क्रान्तिपदे यथा नारकाणामुद्वर्तना कथिता तथैवात्रापि वक्तव्या, नरकादुद्धृत्य संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यड्मनुष्येष्वसंख्यातवर्षायुष्कवर्जितेषु
-
बीसवां स्थिति द्वार – 'ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साईं' नारक जीवों की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष को होती है और 'उक्कोसेणं' उत्कृष्ट से ' तेत्तीस सागरोवमाई' तैंतीस सागरोपम की होती है । स्थिति द्वारसमाप्त |
इक्कीसवां समवहत द्वार - ' - 'दुविहा मरंति' ये नारक जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवतह होकर भी मरते है और असमवहत होकर भी मरते है । समवहतद्वार समाप्त ।
बाईसवां उद्वर्तना - (च्यवन ) द्वार - 'उच्चट्टणा भाणियन्वा' प्रज्ञापना के छठवें व्युत्क्रान्ति पद में जैसी - नारकों की उद्वर्त्तना कही गई है उसी प्रकार से वह यहां पर भी कह लेनी चाहिये । तात्पर्य यह है कि नारक पर्याय से निकल कर नारक जीव असंख्यात वर्षायुष्क तिर्यञ्च और मनुष्यों को छोड़कर संज्ञी पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्यों में ही उत्पन्न होते है । 'नवरं
वीसभु स्थितिद्वार- "ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई” नार४ कुवोनी स्थिति धन्यथी हसडलर वर्षानी होय हे मने उत्सृष्टथी 'उफ्कोसेणं तेत्तीस सागशेवमाहूँ" तेत्रीस सागरे।પમની હાય છે
॥ સ્થિતિદ્વાર સમાસ ॥
मेऽवीसभु सभवहुतद्वार - 'दुविधा मरंति' आ ना२४ भवो भारसान्तिः समुद्घातथी સમવદ્યુતથઈને પણ મરે છે અને અસમવહત થઈ તે પણ મરે છે. અર્થાત્ સમુદ્ધાત્ કરીને પણ મરે છે અને સમુદ્યાત્ કર્યા વિનાપણુ મરે છે,
भावीसभु उद्वर्त्तनाभ्यवन) द्वार - 'उच्चट्टणा भाणिपव्वा" प्रज्ञापना सूत्रना छहा વ્યુત્ક્રાંતિકપમાં નારકેાની ઉદ્દતના જે રીતે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે તે અહિયાં પણ સમજી લેવી. કહેવાનું તાત્પય' એ છે કે નારક પર્યાયથી નીકળી તે જીવ અસ ખ્યાત વની આયુષ્યવાળા, તિર્યંચ અને મનુષ્યને છેડીને સંજ્ઞી 'ચેન્દ્રિય તિય ચ અને મનુષ્યેામાં
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ समूच्छिमजलचरतिर्यपञ्चेन्द्रियजीवनरूपणम् २२५ गच्छन्तीतिभावः । 'नवर संमुच्छिमेसु पडिसिद्धो' नवरं केवलं संमूछिमेषु प्रतिषेधो वक्तव्य इति (उद्वर्तना-ध्यवनद्वारम्) ।
त्रयोविंशतितमं गत्यागतिद्वारमाह- 'दुगइया दुआगइया' द्विगतिकाः द्वयोस्तिर्य मनुष्ययोनारकजीवानां गतिर्भवतीत्यतो द्विगतिकाः, द्वयागतिकाः द्वाभ्यां तिर्यमनुष्याभ्यां नरकगतौ आगमनं भवतीत्यतो द्वयागतिकाः । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याता'-प्रज्ञप्ताः हे श्रमण | हे आयुष्मन् ! इति ! प्रकरणमुपसंहरन्नाह'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं नेरइया' ते एते नैरयिकाः शरीरादिद्वारैर्निरूपिता इति ॥ सू० २०॥
कथिता नारकाः संप्रति तिर्यपञ्चेन्द्रियान् वक्तुमाह- 'से किं तं इत्यादि ।
मूलम्—'से किं तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-समुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया य गम्भवक्कंतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिया य । से किं तं संमुसम्मुच्छिमेसु पडिसिद्धो' परन्तु संमूछिममनुष्यो में उत्पन्न होने का निषेध है अर्थात् समूछिमों में नारक जीव उत्पन्न नहीं होते है । उद्वर्तना-च्यवनद्वार समाप्त ।
___ गत्यागतिद्वार--- 'दुगइया दुआगइया' तिर्यञ्च और मनुष्यों में ही नारक जीवों की उत्पत्ति होती है इसलिये ये द्विगति है, तथा ये नारक तिर्यञ्च और मनुष्यो में से ही भाकर जन्म धारण करते है इसलिये ये घ्यागतिक हैं । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता समणाउसो' हे श्रमण ! आयुष्मन् ! प्रत्येक शरीर असंख्यात कहे गये हैं । अब प्रकरणार्थ का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते है कि 'से तं नेरइया' इस प्रकार से यह नारकों के सम्बन्ध में शरीरादि द्वारो को लेकर विवेचन किया गया है। सूत्र ॥२०॥
१४ 4-1 थाय छे. "नवरं संमुच्छिमेसु पडिसिद्धो" ५२ तु स भूमिछम मनुष्यामा उत्पन्न થવાને નિષેધ છે અર્થાતુ ન મૂચ્છિમાં નારક છે ઉત્પન્ન થતા નથી
ueतना-2यवनद्वा२ सभास! त्याशतिना२-"दुगइआ दुआगइया" तिय य मने मनुष्यामा १ ना२४ वानी ઉત્પત્તી થાય છે તેથી તેઓ દ્વિગતિક-બે ગતિવાળ કહેવાય છે તથા, આ નારક છે તિર્યંચ અને મનુષ્યમાંથી જ આવીને જન્મ ધારણ કરે છે તેથી તેઓ દ્વયાગતિક-બે
शतिथी मावावा. ४वाय छे. "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता समणाउसो' ले श्रमाय ! •पायुष्मन् ! प्रत्ये: शरी२ मसच्यात सा छे.
वे प्रार्थना सहा२ ४२ता सूत्र२ ४ छ- “सेत नेरइया" मा शत मा નારકેના સંબંધમાં શરીર વિગેરે દ્વારોના સંબંધમાં વિવેચન કર્યું છે કે સૂ૦ ૨૦ ||
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमंसूत्रे
૨૨૬
च्छिम पंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता तं जहा - जलयरा थलयरा खहयरा । से किं तं जलयरा ? जलयरा पंचविहा पन्नत्ता तं जहा - मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुंसुमारा । से किं तं मच्छा ? एवं जहा पण्णवणाए जाव सुंसुमारा एगागारा पन्नत्ता, जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसि णं भंते! जावाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! तओ सरीरंगा पन्नत्ता तं जहा - ओरालिए तेयए कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं । छेवट्टसंघयणी । हुडसंठिया । चत्तारि कसाया | सन्नाओ चत्तारि । लेस्साओ तिनि । इंदिया पंच । समुग्धाया तिन्नि | णो सन्नी असन्नी । णपुंसगवेयगा । पज्जत्तीओ अपज्जत्तीओ य पंच । दो दिट्ठीओ । दो दंसणा । दो नाणा दो अन्नाणा | दुविहे जोए दुविहे उवजोए । आहारो छद्दिसिं । उववाओ तिरियमणुस्सेर्हितो नो देवेहिंतो नो नेरइए हितो तिरिए र्हितो असंखेज्जवासाज्यवज्जेर्हितो अकम्मभूमग अंतरदीवगअसंखेज्ज वासाउयवज्जेहिंतो मणुस्सेहिंतो टिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पुव्वकोडी | मारणंतियसमुग्धाएणं दुविहा वि मरंति । अनंतरं उव्वहित्ता कर्हि०, नेरइएसु वि तिरिक्खजोणिएसु वि मणुस्सेसु वि देवेसु वि। नेरsee स्यणप्पभाए, सेसेसु पडिसेहो । तिरिएसु सव्वेसु उववज्जंति, संखेज्ज॑वासाउएसु वि असंखेज्जवासाउएसु वि, चउप्पएसु पक्खी वि मस्सेसु सव्वे वि, कम्मभूमिसु नो अकम्मभूमिएसु, अंतरदीवएसु
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति० १. संमूच्छिमजलचरतिर्यक्पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २२७ वि संखेज्जवासाउएसु वि असंखेज्जवासाउएसु वि, देवेसु जाव वाणमंतरा । चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता। से तं जलयरसंमुच्छिम पंचिंदिय तिरिक्खा ॥ सू २१॥
छाया-अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका द्विविधाः प्रशताः, तद्यथा-संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, संमृच्छिमपञ्चे- . न्द्रियतिर्यग्योलिका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ता , तद्यथा-जलचराः स्थलचराः खेचराः । अथ के ते जलचरा, जलचराः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मत्स्याः कच्छपा मकराः पाहाः शिशु. माराः.। अथ के ते मत्स्याः , पवं यथा प्रज्ञापनायां यावत् शिशुमारा एकाकाराः प्रक्षप्ताः, ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषाँ खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रशतानि, तद्यथा-औदारिफ तैजसं कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनागुलस्यासंख्येयभागम् , उत्कर्षेण योज़नसहस्रम् । सेवार्तसंहननिनः । हुण्डसंस्थिताः। चत्वारः कषायाः । संक्षा अपि चतस्रः, लेश्या स्तिनः, इन्द्रियाणि पञ्च । समुद्घातात्रयः । नो संझिनोऽसंक्षिनः। नपुंसकोदा । पर्याप्तयोऽपर्याप्तयच पञ्च । द्वे दृष्टी । द्वे दर्शने । द्वे शाने, महाने । द्विविधो योगः । द्विविध उपयोग । आहारः षड् दिशि । उपपातस्तियः मनुष्येभ्यो नो देवेभ्यो नो नैरयिकेभ्यः, तिर्यग्भ्योऽसंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य । अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यो मनुष्येभ्यः । - स्थिति धन्येनान्तर्मुहूत्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः । मारणान्तिकसमुद्घातेन द्विविधा अपि म्रियन्ते । अनन्तरमुदः वृत्य क०, नैरयिकेष्वपि तिर्यग्योनिकेण्वपि मनुष्येष्वपि देवेष्वपि । नैरयिकेषु रत्नप्रभायाम, शेषेषु प्रतिषेधः । तिर्यगक्षु सर्वेष्वपि उत्पद्यन्ते संख्येयवर्पायुष्केषु अपि असंख्येयवर्षायुष्केप्वपि चतुष्पदेपु पक्षिप्वपि मनुष्येषु सर्वेषु अपि कर्मभूमिकेपु नो अकर्मभूमिकेषु अन्तरद्वीपकेष्वपि संख्येयवर्षायुकप्वपि असंख्येयवर्षायुष्केष्वपि। देवेषु यावद्वानव्यन्तराः । चतुर्गतिका , द्वयागतिकाः, परीताः असंख्याताः प्रज्ञप्ता । ते पते जलचरसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चः ॥ सू० २१ ॥
टीका- 'से कि तं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिका जीवा इति प्रश्नः, उत्तरयति- पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता' पञ्चे
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
न्द्रियतिर्यग्योनिकाः द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति द्वैविध्यमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तयथा - 'संमुच्छिमपचिदियतिरिक्खजोणिया य' संमूच्छि मपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाच 'गव्भवक्कंतिय पंचिदियतिरिक्खजोणिया य' गर्भव्युतकान्तिक पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकाश्च, तत्र समूर्च्छनं संमूर्च्छः - मातापितृसंयोगमन्तरेणैव यः प्राणिनामुत्पादस्तेन समुत्पन्ना इति संमूच्छिमाः, संमूर्च्छिमाश्च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाचेति संमूर्च्छिम पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः तथा मातापितृसंयोगादुत्पत्तिर्येषां ते गर्भव्युत्क्रान्तिकाः, गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका इति । तत्र समूच्छिम पञ्चे
૨૨૮
नारकों का वर्णन करके अब पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों के सम्बन्ध में कहते है -- " से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणिया" इत्यादि । सू० २०
टीकार्थ - " से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणिया " हे भदन्त पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्चों का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- "पंचिंदियतिरिक्खजो - णिया दुविधा पन्नत्ता" हे गौतम ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के कहे गये हैं "तं जहा "जैसे “संमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया य गव्भववकंतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया य" समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक और गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक माता पिता के संयोग के विना ही जो प्राणियों का उत्पाद है वह संमूच्छिम है इस संमूर्च्छन से जो उत्पन्न होते हैं मे संमूच्छिम हैं । ऐसे संमूच्छिम जो पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक हैं वे संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक हैं तथा माता पिता के संयोग से जिनकी उत्पत्तिहोती है वे गर्भव्युत्क्रान्तिक है गर्भव्युत्क्रान्तिक जो पञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिक हैं वे गर्भच्युटका -
નારકાનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર પચેન્દ્રિય તિય ચાના સત્રમા કથન કરે છે छे - " से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणिया " हत्याहि
टीडार्थ "से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणिया " डे लगवन् यथेन्द्रिय तिर्ययानु શુ લક્ષણુ છે. ? અને તેના કેટલા ભેદો છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે— 'पंचदियतिरिक्खजोणिया दुविधा पण्णत्ता" हे गौतम! यथेन्द्रिय तिर्यय लव मे अहारना डेला छे "तं जहा" ते मे अक्षरो भा प्रभागु छे - संमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया य, गम्भवक्कंतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया य" स भूर्च्छिभ यथेन्द्रिय તિય ય ચૈાનિક અને ગવ્યુત્ક્રાન્તિક પચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક માતા પિતાના સચાગ વિનાજ જે પ્રાણિયાની ઉત્પત્તી થાય છે, તે મ`સૂચ્છિ`મ કહેવાય છે. આ સ`ભૂમિથી જે જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, તે સ‘ભૂમિ કહેવાય છે. એવા સ મૂકિમ જે પ ંચેન્દ્રિય તિય ચ ાનિકા છે. તેએ સમૂમિપ ંચેન્દ્રિયતિય ચૈાનિક છે. તથા માતાપિતાના સચેગથી જેમની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેએ ગર્ભવ્યુત્ક્રાન્તિક કહેવાય છે. જેએ ગભવ્યુત્ક્રાંતિક પચેન્દ્રિય તિય ય ચેનિક જીવા છે, તેઓ ગલ બુક્રાંતિક પચેન્દ્રિય નિયંચ ચેાનિક કહેવાય છે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतक टीका प्रति० १.
संमूच्छिजलचरतिर्यक् पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३९ न्द्रियतिर्यग्योनिका नाह - 'से किं तं संमुच्छिम ० ' इत्यादि, 'से किं तं समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते संमूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका इति प्रश्नः, उत्तरयति'समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खनोणिया तिविहा पन्नत्ता' संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिका स्त्रिविधाः—त्रिप्रकारकाः प्रज्ञताः कथिता इति भेदत्रयमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - 'जलयरा' जलचरा', जले चरन्ति - गच्छन्ति ये ते जलचरा'-मत्स्यादयः 'थलयरा' स्थलचराः- गोमहिष्यादयः 'खहयरा' खेचराः - कपोतादिपक्षिणः । जलचरान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं जलयरा' अथ के ते जलचराः, जलचरजीवानां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'जलयरा पंचविहा पन्नत्ता' जलचरजीवाः पञ्चविधाःपश्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः–कथिता इति । 'तं जहा' तथथा 'मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुं सुमारा' मत्स्यकाः कच्छपाः मकराः ग्राहा. शिशुमारकाः । ' से किं तं मच्छा' अथ पञ्चसु न्तिक - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक हैं । " से किं तं समुच्छिम पचिंदियतिरिक्खजोणिया "हे भदन्त ! संमूच्छिम पञ्चेन्दियतिग्योनिक जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं “समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव तीन प्रकार के होते है "तंजहा" जैसे "जलयरा, थलयरा, खहयरा" जलचर, थलचर और खेचर जो जल में चलते है वे जलचर है जैसे - मत्स्य आदि स्थल में जो चलते हैं वे स्थलचर है जैसे- गाय भैस आदि आकाश में जो चलते है वे खेचर हैं जैसे कपोत आदि पक्षी " से किं तं जलयरा" हे भदन्त ! जलचरजीवों का क्या लक्षण है और कितने उनके भेद हैं। उत्तर में प्रभु कहते है "जलयरा पंचविहो पन्नत्ता" हे गौतम ! जलचर जीव पांच प्रकार के कहे गये हैं- "तंजहा" जैसे "मच्छगा कच्छभा मगरा गाहा सुंसुमारा"
"से किं तं संमुच्छिमपंचिदियतिरिषखजोणिया " ભગવન્ સમૂચ્છિમ પંચેન્દ્રિય तिर्यग्योनि वसा प्रहारना डेला छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अछे - "संभुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! सभूमि चयेन्द्रिय तिर्यय येोनिव यु अअरना उडया छे 'तं जहा' ते त्र अक्षरे। मा प्रभावे छे, 'जलयरा, थलयरा, खहयरा" सयर, थायर, भने मेयर ने वो पालीभां याते છે. તેઓ જલચર કહેવાય છે જેમ કે-માછલા વિગેરે સ્થલમાં એટલે કે જમીન પર જે જીવા ચાલે છે તેઓ સ્થલચર કહેવાય છે જેમ કે—ગાય, ભેંસ વિગેરે, તથા આકાશમાં જે જીવા ચાલે છે. તેઓ ખેચર જીવા કહેવાય છે જેમ કે—કબૂતર વિગેરે પક્ષી
गौतभस्वाभी पूछे छे है - "से किं तं जलयरा" हे भगवन् ४सय२ वा नां शु લક્ષણા છે ? અને તેના ભેદૅા કેટલા કહેલા છે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે— "जलयरा पंचविद्या पण्णत्ता" हे गौतम ! सर वो पांच अक्षरना उद्या छे, 'तं जहा' ते यांन्य अारे या प्रमाणे छे " मच्छगा, कच्छभा, मगरा, गाहा सुंसुमारा "
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
जौवाभिगमसूत्र
जलचरेपु मध्ये के ते मत्स्याः , इति प्रश्नः, उत्तरयति प्रज्ञापनातिदेशेन- 'एवं जहा' इत्यादि, एवं जहा पण्णवणाए जाव' एवम्-उक्तप्रकारेण मत्स्यादीनां शिशुमारपर्यन्तानां जलचराणां भेदो यथा प्रज्ञापनायां-प्रज्ञापनानामकसूत्रस्य प्रथमपदे कथितस्तथैव इहापि वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव' तावत् पर्यन्तं वक्तव्यं यावत् 'मुंहमारा एगागारा पण्णत्ता से तं सुसुमारा' इति पर्यन्तम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेत्थम्'मच्छा अणेगविहा पण्णत्ता तं जहा-सण्हमच्छा खवल्लमच्छा जुंगमच्छा विझडियमच्छा हेलियमच्छा मगरिमच्छा रोहियमच्छा हलीसागरा गागरा वडा वडगरागल्भया तिमीतिमिगिला णक्का तंदुलमच्छा कणिक्कमच्छा सलिसत्थिया मच्छा लंभणमच्छा पडागा पडागाइपडागा. जे यावन्ने तहप्पगारा से तं मच्छा । से किं तं कच्छभा ? कच्छमा मत्स्य कच्छप मगर ग्राह और शिशुमारक "से किं तं मच्छा" हे भदन्त पांच जलचरों के बीच , में मत्स्यों के कितने मेद है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "एवं जहा पण्णवणाए जाव से तं मुसुमारा" प्रज्ञापना के प्रथम पद में जिस रूप से मत्स्य ,कच्छप, मगर, ग्राह शिशुमारों के भेद कहे गये है उसी रूप से उन पांचों जलचरों के भेद यहां पर भी कह लेना चाहिये 'जाव' यावत् 'से त सुंसुमारा' इम पद तक वह प्रज्ञापना प्रकरण पूरा टीका में दिया गया है'मच्छा' उसका अर्थ इस प्रकार है-मत्स्य अनेक प्रकार के कहे गये है-जैसे स्निग्धमत्स्य, खवल्लमत्स्य, जुंगमत्स्य, विज्झडिंक मत्स्य, हेलितमत्स्य, मगरीमत्स्य' रोहितमत्स्य, हलीसागरमत्स्य, गागरा वहा, वटकरागभयमत्स्य, तिमि तथा तिमिंगलमत्स्य, णकमत्स्य, तन्दुलमत्स्य, कणिकमत्स्य, सालिस्वस्तिकमत्स्य, पताकामत्स्य, पताकातिपताकामत्स्य, इनका स्वरूप
मत्स्य, ४२७५ (न्यमी) ४२-भघ२ श्राड मने सिसुभा२४ "से कि तं सच्छा' सा. વાન પાંચ પ્રકારના જલચરો પૈકી મોના કેટલા પ્રકાર ના ભેદ કહેલા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु ४ छ है-“पवं जहा पण्णवणाए जाव से तं सुसुमारा" प्रज्ञापन सूत्रना પહેલા પદમાં જે પ્રકારથી મત્સ્ય, માછલા, કછપા-કાચબા, મઘર ગ્રાહ અને શિશુમાંરના ભેદે કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે તે પાંચ પ્રકારના જલચરના ભેદો અહિયાં કહેવા જઈએ. 'जाघ" यावत् ‘से त्त सुंसुमारा" • ५६ सुधीना सयरे। प्रहय ४२वा ते प्रज्ञापना સૂત્રનું પ્રકરણ સંસ્કૃત ટીકામાં આપેલ છે.
"मच्छा" सा पहने! अर्थ मा प्रभार छ. भस्य मन: प्रा२ना सा छे. २म કે–સ્નિગ્ધ મત્સ્ય-અવલ માસ્ય જુગમસ્ય, વિજઝડિમમસ્ય, હિલિત મત્ય, મગરીમસ્ય, રોહિતમસ્ય, હલીસાગરમસ્ય, ગાગરા વટા, વટકરા ગભયમસ્ય, તિમિ તથા તિમિંગલમસ્ય, કમસ્ય, તંદુલમસ્ય, કણિકમસ્ય સાલિસ્વસ્તિકમસ્ય પતાકામસ્યા પતાકાતિ પતાકામસ્ય, આ બધા મોનું સ્વરૂપ અને નામે લેકવ્યવહારથી જ સમજી લેવા.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १
संमूहिमजलचरतिर्यकू पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३१
दुविहा पन्नत्ता तं जहा - अद्विकच्छभा य मंसलकच्छभा य से त्तं कच्छभा । से किं तं गाहा ? गाहा पंचविद्या पण्णत्ता, तं जहा, दिल्ली, वेढगा, मुदया, पुलया, सोमागारा सेत्तं गाहा, । से किं तं मगरा ? मगरा दुविहा पण्णत्ता, तं जहा- सोंडमगरा य मट्टमगरा य, सेत्तं मगरा । से किं तं सुंसुमारा ! सुसुमारा एगागारा पण्णत्ता से तं सुंसुमारा' इति ।
और नाम लोक से ही जानलेना चाहिये । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' तथा जो इन मत्स्यों के जैसे हैं एवं इन मत्स्यों से भी जो भिन्न हैं वे सब भी मत्स्य ही हैं ऐसा जानना चाहिये । यह मत्स्यों का वर्णन हुआ । हे भगवन् कच्छप कितने प्रकार वे होते हैं- प्रभु कहते हैंकच्छप, अस्थिकच्छप और मासलकच्छप ऐसे दो प्रकार के होते है यह कच्छपों का वर्णन हुआ । गौतम पूछते हैं, हे भगवान् प्राह कितने प्रकार के होते है ? भगवान् कहते हैं - ग्राह दिली, वेष्टक, मूर्द्धज, पुलक और सीमाकार ऐसे पाँच प्रकार के होते हैं । यह प्राहों का वर्णन हुआ। फिर गौतम पूछते हैं, हे भगवान् मगर कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है मगर दो प्रकार के कहे गये है जैसे - सोंड (शुण्डा) मगर और मट्ठ (मृष्ट) मगर ? यह मगरों का वर्णन हुआ। अत्र गौतम सिसुमारों के सम्बन्ध में पूछते हैं - हे भगवान् सिं मार कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - हे गौतम सिंधुमार एकाकार - एक ही प्रकार के कहे
'जे यावन्ने तह पगारा" तथा बीन पद ? या भाछसामोनी नेवा हाय मगर આ મત્સ્યાથી જૂદા પ્રકારના ાય, તે બધાજ મત્સ્યાજ છે. તેમ સમજવું. આ મત્સ્યાનુ વર્ણન પુરૂ થયું
હવે ગૌતમસ્વામી કાચખાઓના ભેદ જાણુવાની ઇચ્છાથી તેના સંખાધમાં પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવન્ કચ્છપ -કાચા કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ કહે છે કે - કાચબાએ અસ્થિ કચ્છપ અને માંસકચ્છપ એરીતે એ પ્રકારના ડાય છે, આ કાચબાઓનું કથન પૂર્ણ થયું
ફરીથી ગૌતમસ્વામી બ્રહ' ના સંબંધમાં પ્રભુને પૂછે છે, કે- હે ભગવન્ ગ્રાહ કેટલા પ્રકારના હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—ગ્રાહ, દિલીવેષ્ટક, મૂજ પુલક, અને સીમકાર આ પ્રમાણે પાચ પ્રકારના હોય છે.
ગ્રાહાનું વર્ણન પુરૂ' થયું.
ફરીથી ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે—મઘરા કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—હું ગૌતમ ! મધરા સેાંડશુંડા મઘર અને મટ્ઠ મઘર એ પ્રમાણેના બે ભેદવાળા હાય છે . આ મઘરાનુ વર્ણન થયું
હવે ગૌતમસ્વામી સિઝુમારાના સ`અધમાં પ્રભુ ને પૂછે છે કે-હે ભગવન્ સિ’સુમાર કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે—કે ગૌતમ ! સિ...સ્માર્ એકાકાર-એકજ પ્રકારના હોય છે. “આ સિઁસુમારનુ કથન થયું.”
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
जीवाभिगमस्त्रे एतेषां व्याख्या प्रज्ञापनातोऽवगन्तव्या इति । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः कथितसदृशाः जलचरसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका भवन्ति ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते सर्वे समा सतः-संक्षेपेण द्विविधाः, प्रज्ञप्ताः-कथिताः । 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । सम्प्रति-जलचरसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकानां शरीरादिद्वारमभिधातुमाह- 'तेसि ण' इत्यादि, 'तेसि ण भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा-- पन्नत्ता' तेषां जलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां खल भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि, इति प्रश्न , भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तओसरीरा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि तेषां जलचराणां प्रज्ञप्तानि कथितानीति 'तं जहा' तद्यथा'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिकं तैजसं कार्मणमिति शरीरत्रितयं भवति । 'सरीरोगाहणा' गये हैं यह सिसुमारों का कथन हुआ। इन सब जलकर संछिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों का वर्णन सविस्तर प्रज्ञापना सूत्र के प्रज्ञापना नामक प्रथम पद के इस प्रकरण की टोका में देख लेना चाहिये । “जे यावन्ने" जो इस प्रकार के दूसरे भी जलचर जीव है । "ते समासओदुविहा पन्नत्ता" ये सब मत्स्यादि जलचर संक्षेप से दो प्रकार के होते हैं- "तं जहा" जैसे"पज्जत्ता य, अपज्जत्ता य' एक तो पर्याप्त और दूसरे अपर्याप्त ।
अब जलचर समूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों के शरीरादिद्वारों का कथन करते हैं"तेसिं णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता" हे भदन्त ! उन जलचर संमूपिछम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों के कितने शरीर कहे गये हैं ? उत्तर-में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! तओ सरीरगा पण्णता" हे गौतम | उन जलचरों के तीन शरीर कहे गये हैं-"तं जहा" जो इस प्रकार से हैं-"ओरालिए, तेयए, कम्मए । औदारिक, तेजस और कार्मण "सरीरो
આ બધા જલચર સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિક ઇવેનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રજ્ઞાપના નામના પહેલા પદમા સવિસ્તર આપેલ છે જે પ્રજ્ઞા પના સૂત્રને પાક સ સ્કૃત ટીકામાં આવે છે, તે તેમાંથી સમજી લેવું
"जे यावन्ने' मा प्रा२ना ll प२ सय२७ छ, "ते समासओ दुविहा पन्नता' मा या मत्स्य विगेरे सय२ सपथी मे भरना होय छ 'त जहा' त मे । मा प्रभार छ ---"पज्जत्तगा य अपज्जत्तगा य" ये पर्यास मने मान અપર્યાપ્તક.
હવે જલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યનિકો ના શરીર વિગેરે દ્વારોનું કથન કરवामां मावे छे-'तेसिं णं भंते ! जीवाणं कह सरीरगा पण्णता" सगवन् reચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિયોનિક જીના કેટલા શરીરો કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गीतम स्वामीन ४९ छ ४-'गोयमा! तो सरीरा पण्णता" 8 गौतम! रायरेशन शरीरी सा छे 'तं जहा' २ मा प्रभारी छ. "ओरालिप, तेयर
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
. प्रमेययोप्रतीका टीका प्रति० १ संमूच्छिमजलचरतिर्यक् पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३३ तेषां जलचरजीवानां शरीरावगाहना 'जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' जघन्यनाङ्गुलस्याऽसंख्येयभागम्, ‘उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'जोयणसहस्स' योजनसहस्रम् सहस्रयोजन परिमिता उत्कृष्टाऽवगाहना तेषां मत्स्या दिजलचराणामिति भावः । 'छेवट्टसंघयणी' सेवार्त्तसंहननिनः जलचरजीवानां शरीराणि सेवार्त्तसंहननयुक्तानि भवन्तीति भावः । 'हुंडसंठिया ' हुण्डसंस्थितानि • जलचराणां शरीराणि हुण्डसंस्थानयुक्तानि भवन्तीति । 'चत्तारि कसाया' जलचराणां क्रोधमानमायालोभाख्या श्चत्वारः कषाया भवन्तीति । 'सण्णाओ चत्तारि' संज्ञा आहारभय मैथुन परि ग्रहाख्याश्चतस्त्रो भवन्तीति । 'लेस्साओ तिन्नि' लेश्यास्तिस्रः कृष्णनोल कापोताख्याः 'इंदिया पंच' इन्द्रियाणि स्पर्शनरसनप्राणचक्षुः श्रोत्रात्माकानि पञ्चापि भवन्तीति । 'समुग्धाया तिन्नि' समुद्घातात्रयः जलचरसमूर्च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां वेदनाकषायमारणान्तिकाख्यास्त्रयः समुद्घाता भवन्तीति भावः । 'नो सन्नो असन्नी' एते संमूर्च्छिमजलच गाहणा' हे गौतम इन जलचर जीवों के शरीर की अवगाहना " जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्न भागं' जघन्य से अंगुल के - असख्यातवे भाग प्रमाण और 'उक्कोसेणं जोयणमहस्सं' उत्कृष्ट से एक हजार योजन प्रगाण होती है । 'छेवट्टसंघयणी" ये सेवार्त्त संहनन वाले होते हैं "हुंडसंठिया" इनके शरीर हुण्डक संस्थान वाले होते है " चत्तारि कसाया' इनके क्रोध, मान, माया और लोभ इनको चार कषायें होती हैं । " सण्णाओ चत्तारि आहार भय मैथुन और परिग्रह ये चार संज्ञाएँ होती हैं। 'लेस्साओ पंच' इनके कृष्ण नील कापोत तेज पद्म, ये पाँच लेश्यायें होती है । "इंदिया पंच' इन्द्रियाँ पांच होती हैं, स्पर्शन, रसना, घ्राण चक्षु और 'कर्ण' ये पाँचों ही इन्द्रियाँ होती है । 'समुग्धाया तिनि' इन जलचर समूच्छिम जीवों के वेदना, कपाय और मारणान्तिक ये तीन समुदघात होते हैं । 'तो'
कम्मए" सौहारिक, तैक्स, भने अर्भणु “सरीरोगाहणा" अ જલચર જીવાના રી रोनी अवगाना “जहणणेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' ४धन्यथी मे सांगणना अस्ज्यात लाग प्रभाणुनी उही छे भने “उफ्फोसेणं जोयणसहसं" उत्सृष्टथी मेड इन्भर ચેાજન પ્રમાણની હોય છે
"छेवट्टसंघयणी" तेथेो सेवार्त सांडुननवाणा होय छे. 'हुंडसंठिया' तेमना शरीर हुड संस्थानवाणा होय छे 'चत्तारि कसाया" तेयाने शेध, भान, भाया माने झोलो यार उपाय होय छे. “सण्णाओं चत्तारि' तेथेने भाडार, लय, मैथुन, मने परिग्रह मे थार संज्ञाओ होय छे. 'लेस्साओ पंच" तेओने ष्णु, नीस, आयत, तेन्स, અને પદ્મ બે પાંચ પ્રકારની વેશ્યાએ હાય છે.
"ददिया पंच" तेखोने पांच ऽद्रियो होय हे स्पर्शन, रसना, धातु (ना४) नेत्र, गने श्रोत्र. (अन) मे यांय 'द्रियो होय छे. "समुग्धाया तिम्नि' मा જલચર સ’સૂષ્ટિમ જીવાને વેદના, કષાય, અને મારણાન્તિક આ ત્રણ સમ્રુધાતો હોય
३०
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwmmmmmmmmmmmm
२३४
जीवाभिगमसूत्रे ‘पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवाः नोसंज्ञिनो भवन्ति संमूर्छिमतया समनस्कत्वाभावात् अपितु
असंजिनी भवन्ति । 'णपुंसगवेया' नपुंसकवेदा हमे भवन्ति, न तु स्त्रीपुरुषवेदा इति ॥ 'पज्जत्तीओ अपज्जत्तीओ य पंच' एतेषां पर्याप्तयोऽपर्याप्तयश्च पञ्च, पञ्च भवन्ति मनःपर्याप्तेरभावात् । 'दो दिद्वीओ' द्वे दृष्टी, सम्यग्दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्तीति भावः । 'दो दसणा' द्वे दर्शने एते चक्षुर्दर्शनिनोऽचक्षुर्दर्शनिनश्च भवन्तीति भावः । 'दो नाणा' ट्रे ज्ञाने भवतः मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्चैते भवन्तीति भावः 'दो अन्नाणा' है अजाने, ते मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्तीति भावः । 'दुविहे जोगे' द्विविधो योगः वाग्योग काययोगश्चतेषां भवन्तीति भावः । 'दुविहे उपओगे' द्विविध उपयोगः, साकारोपयोगानाकारोपयोगद्यवन्त ऐते भवन्तीति भाव 'आहारो छदिसि' आहारः षड् दिशि अमनी' ये संज्ञी नहीं होते छमजी होते हैं असजी होने के कारण इनका संमूच्छिम होना है। क्योकि संमूर्छिम जंवों के मन नहीं होता है। 'णपुंसगवेया' ये सब नपुंसक वेद वाले ही होते है । स्त्री वेद वाले और पुरुष वेद वाले ये नहीं होते हैं। 'पज्जत्तीओ अपज्जत्तीओ पंच' इन जलचर संमूर्छिम जीवों के पांच पर्याप्तियाँ और पाच अपर्याप्तियां होती हैं । उनके
मन.पर्याप्तिका अभाव रहता है "दो दिट्ठीओ' ये जलचरे संमूच्छिम जीव सम्यग्दृष्टि भी .. होते है और मिध्यादृष्टि भी होते है। "दो दंसणा' इनके चक्षुर्दर्शन और अचक्षुर्दर्शन ये दो दर्शन होते है। "दो नाणा' मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ऐसे दो ज्ञान इनके होते हैं । "दो अनाणा' दो अज्ञान मत्यज्ञान और श्रुनाज्ञान-ऐसे दो अनान इनके होते हैं-"दुविहे जोगे' काय योग और वचन योग ऐसे दो योग इनके होते हैं । “दुविहे उवजोगे' ये साकार उपयोग और अनाकार उपयोग इन-दो उपयोगो वाले होते हैं । "आहारो छदिसिं" इनका माहार छह दिशामों छ 'नो सन्नी असन्नी" तव्यो सनी हाता नथी ५६भसी डाय छे. सससी डावाનાકણે તેઓનું સંમૂર્ણિમ પડ્યું છે કેમકે સંમૂર્ણિમ જીવને મન હોતું નથી જ jana” તેઓ બધા નપુસક વેદવાણાજ હોય છે. તેઓ સ્ત્રીદવાળા અને પુરૂષ देवा ता नथी 'पज्जत्तीभो अपज्जत्तीओ पंच' २ सय२ स भूमि वाने પાથ પર્યાપ્તિ અને પાચ અપપ્તિ હોય છે. તેઓને મન:પર્યાતિને અભાવ હોય से 'दो विडीयो माय२ स भूरिभ व सभ्यष्टि वाणा डाय छे मन भिथ्याहटिवाणा पर दो दसणा' तेमाने यक्षुशन भने सन्याशन से प्रभारी नाशिनी डायछ 'टो णाणा" भतिजान, मने श्रुतज्ञान में प्रभाधेना में ज्ञान तमन हाय छ 'नो अन्नाणा' तेमने भात मशान मन श्रुताज्ञान मे शत मे मज्ञान हाय छ 'दुविहे जोगे' भने पायथे। मने क्यनया में प्रभागना में योगी हाय छे. 'दुविहे उवजोगे' तन्मे। सा२ ७५ये। मने माना।२ ६५ मे प्रभारी ना मे ६५.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० १ संमूच्छिमजलचरतियक पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३५ लोकमध्ये एव एतेषामवस्थानात् षदिग्भ्य मागतान् पुद्गलानाहरन्तीति भावः । 'उववाओ तिरियमणुस्सेहितो' उपपातस्तिर्यड्मनुष्येभ्य आगत्यात्र समुत्पद्यन्ते इति , भाव. 'नो देवेहितो नो नेरइएहितो' नो देवेभ्यो नो नैरयिकेभ्यः, देवनारकाभ्यामुत्य अत्र नोत्पद्यन्ते इति भावः । तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो यदि तिर्यग्भ्य उप. पातस्तदा असख्येयवर्षायुष्कवजेभ्यस्तिर्यग्म्य एवात्रोपपातो भवतीति । 'अकम्मभूमगअंतरदीवाअसंखेज्जवासाउयवज्ञहितो मणुस्सेहितो' अकर्मभूमिकान्तरद्वीपासख्येयवर्षायुष्केभ्यो मनुष्येभ्यः, यदि संमूछिमजलचरजीवाना मनुष्येभ्य उपपातो भवति तदा मकर्मभूमिकान्तरदीपकासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यो मनुष्येभ्य उपपातो भवतीत्येव वक्तव्यमिति । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जलचरसमूछिमपञ्चेन्द्रियजीवानां स्थितिर्जघन्ये-- नान्तर्मुहूर्तम् । 'उक्कोसेणं पुवकोडी' कर्पण पूर्वकोटी । 'मारणतियसमुग्धाएणं दुविहासे आगत पुद्गल द्रव्यो का होता है। क्योंकि ये लोक के मध्य में ही रहते है। "उववाओ तिरियमणुस्से हितो" तिर्यश्च और मनुष्यो में से आये हुए जीव इन जलचरों में उत्पन्न होते है। नो देवेहितो नो नेरइए हितो' इनमें देवों से
और नैरयिको में से आये हुए जीव उत्पन्न नहीं होते हैं। 'तिरिएहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेमु' जो तिर्यञ्चों से आते है वे असंख्यात वर्षायुष्कतिर्यञ्चों से आये हुए जीव यहां उत्पन्न नहीं होते हैं । 'अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेजवासाउयवज्जेहिंतो मणुस्सेहितो' इसी प्रकार यदि मनुष्यो में से आये हुए वो से इनका उपपाद होता है तो इनमें अकर्म भूमिक अन्तरद्वीप के मनुष्य जो कि असंख्यात वर्ष की आयुवाले होते है उत्पन्न नहीं होते हैं। 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' इन जलचर संमूछिमजीवो की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और 'उकोसेणं पुत्रकोडी' उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटिकी होती है । 'मारणंयोगवा हाय छ. 'आहारो छद्दिसि' गाना माडा२ छहिशामामाथी पावसा, कसा द्रव्ये ना जाय छे. भ तमा सोनी मध्यमा २७ छे. 'उववाओ तिरियमणुस्सेहिंतो" तिय य म मनुष्या माथा मासा ! मा सयरोमा पन थाय छ. "नो देवेहिंतो नो नेरइपहितो" तमामा हेवामाथी मने नैयिामाथी मारसायन थता नथी 'तिरिपहितो असंखेज्जवासाउयवज्जेसु' रेया तिय"योमाथी मा छ तेस। मसण्यात यु तिय योमाथी माता । माया Surन था नथी. 'अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो मणुस्से हितो' मे प्रभारी ने भनु.
માં થી આવેલા જીવોમાથી તેઓને ઉપપાત–ઉત્પત્તિ થાય તો તે અકર્મભૂમિજ અંતરદ્વીપના મનુષ્ય કે જેઓ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા હોય છે. તેમાંથી થતી नथी. 'ठिई जहण्णेणं अंतोमुहत्त' मा सय२ स भूमिछम &वानी स्थिति न्यथा मे मतभुत नी हाय छे. मने "उफ्कोसेणं पुवकोडी' थी ये पूर्व दिनी
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
जीवाभिगमसूत्रे
मरंति' मारणान्तिकसमुद्घातेन द्विविधा अपि म्रियन्ते--इमे जलचरसमूच्छिमा मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि नियन्ते इति भावः । च्यवनद्वारमाह'अणंतरं उच्चट्टित्ता कहि' अनन्तरमुद्दृत्य क० हे भदन्त ! इमे जलचरसंमूर्छिमाः इत उदृत्य क्व गच्छन्ति कोत्पद्यन्ते किं नैरयिकेषु तिर्यग्क्षु मनुष्येषु देवेषु वा गच्छन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति 'नेरइएस वि' इत्यादि, 'नेरइएस वि' हे गौतम ! जलचरसंमूछिमा इत उदृत्य नैरयिकेवपि गच्छन्ति तथा 'तिरिक्खजोणिएस वि' तिर्यग्योनिकेष्वपि गच्छन्ति 'मणुस्सेसु वि' मनुष्येष्वपि गच्छन्ति, 'देवेसु वि' देवेष्वपि गच्छन्तीति भावः । 'नेरइएसु रयणप्पभाए' जलचरसमूच्छिमा इत उद्धृत्य यदि नरकेपु गच्छन्ति तदा रत्नप्रभानरके एव गच्छन्ति नान्यत्र नरके
-
तियसमुग्याएणं दुविहा मरंति' ये जलचर संमृच्छिम जीव मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं और असमवहत होकर भी मरते है। 'अणतरं उघटिता कर्हि' ये जलचर संमन्छिम जीव जलचर पर्याय को छोड़कर कहा उत्पन्न होते है ? क्या ये नैरयिकों में उत्पन्न होते हैं ? अथवा तिर्यग्योनिकों में उत्पन्न होते है ? अथवा मनुष्यो में उत्पन्न होते है ? अथवा देवों में उत्पन्न होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-हे गौतम ! ये संमूच्छिम जलचर जीव मरकर "नेरइएस वि" नैरयिकों में भी उत्पन्न होते हैं । "तिरिक्खजोणिएमु वि" तिर्यग्योनिकों में भी उत्पन्न होते हैं । "मणुस्सेसु वि" मनुष्यो मे भी उत्पन्न होते है । "देवेमु वि"
और देवों में भी उत्पन्न होते हैं। ये समूच्छिम जलचर जीव जलचर की पर्याय को छोड़कर यदि नरको में उत्पन्न होते हैं तो 'नेरइएसु रयणप्पभाए" वहा वे रत्नप्रभा नामक प्रथम नरक में ही उत्पन्न होते है अन्य द्वितीयादि नरको में उत्पन्न नहीं होते हैं। अर्थात् असज्ञी
होय छे. "मारणंतियसमुग्धापणं दुविहा मरंति' मा आय२ स भूछि भवभा२શાનિક સમુદઘાતથી સમાવહત-અર્થાત સમુદ્દઘાત કરીને પણ મરે છે, અને મારણુનિક समुद्धातथी असभवत माघात आता [पना भरे थे. 'अणंतरं उव्याट्टित्ता कर्हि . ચર સંમર્ણિમ જીવ જલચર પર્યાય ને છેડી ને કયા ઉત્પન્ન થાય છે ? શું તેઓ નિરચિંકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તિર્યાનિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા દેમાં ઉત્પન્ન થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે
- गौतम ! म स भूभ सय ७१ मरीन नेरइपसु वि' नयिमा पy उत्पन्न थाय छे. 'तिरिक्खजोणिपसुवि' तिय योनिमा पSपन्न थाय छे. 'मणुस्सेसु वि' मनुष्यामा ५९ उत्पन्न थाय छे 'देवेसु वि" हेवामा ५९ पन थाय छे. मा સ ભૂમિ જલચર જીવો જલચરની પર્યાયને છેડીને જે નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે 'नएपसु रयणप्पमाए' त्या तसा २लप्रमा नामना पडसा न२४मां 164न्न थाय છે. અન્ય બીજા વિગેરે નરકમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. અર્થાત અસંસી જીવ પ્રથમ નરક
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० १
संमूच्छिमजलचर तिर्यक्पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २३७
गच्छन्ति अत एवोच्यते ' सेसेसु पडिसेहो' शेषेषु रत्नप्रभानर कातिरिक्तनरकेषु प्रतिपेधो वक्तव्यः, इत उद्धृत्य नरके गच्छति तदा रत्नप्रभायामेव केवल नान्यत्रेति भावः । 'तिरिए सव्वेसु उववज्जंति' जलचरसंमूच्छिमा इत उद्वृत्य यदि तिर्यग्क्षु उत्पद्यन्ते तदा सर्वेष्वपि तिर्यग्क्षूत्पद्यन्ते न कुत्रापि प्रतिषेध इत्यर्थ । 'संखेज्जवासाउएस वि' संख्येयवर्षायुकतिर्यग्वपि उत्पद्यन्ते 'असंखेज्जवासाउएस वि' असंख्यातवर्षायुष्वपि तिर्यग्क्षु जलचरसंमूच्छिमा समु त्पद्यन्ते इति । ‘चउप्पएसु वि' चतुष्पदेष्वपि उत्पद्यन्ते, पक्खीसु वि' पक्षिण्यपि इमे जलचरसंमूर्च्छिर्माः इत समुद्धृत्ता' सन्तः समुत्पद्यन्ते । 'मणुस्सेसु सव्वेषु कम्मभूमिसु' इमे जलचरसंमूच्छिमा इत उद्धृत्य यदि मनुष्येषु उत्पद्यन्ते तदा सर्वेष्वपि कर्मभूमिकमनुष्ये पूत्पद्यन्ते 'नो कम्मभूमिएस' न अकर्मभूमिकेषु मनुष्येपूत्पद्यते । 'अंतरदीवसु वि' अन्तरद्वीपेष्वपि
·
जीव प्रथम नरक तक ही जा सकते है । यही बात "सेसेसु पडिसेहो " इस सूत्र द्वारा प्रकट की गई है । इस प्रकार रत्नप्रभा से अतिरिक्त नरको में इसका उत्पाद नहीं होता है । " तिरिएस सव्वे वि उवजंति" तिर्यञ्चों में सब प्रकार के तिर्यञ्चो में उत्पन्न होते हैं तिर्यञ्चों में कहीं पर भी उत्पन्न होने का प्रतिषेध नहीं है । अतः ये समस्त तिर्यञ्चो में उत्पन्न होते 'हैं । "संखेज्जवासाउएसु वि" सख्यात वर्ष की आयु वाले तिर्यो में भी उत्पन्न होते हैं । “असंखेज्जत्रासाउएसृ वि" असंख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यञ्चो में भी उत्पन्न होते है "चउप्पएस वि" चतुष्पदो में भी उत्पन्न होते है - "पक्खीसु वि" पक्षियो में भी उत्पन्न होते हैं " मणुस्सेसु सव्वे कम्मभूमिसु” समस्तकर्मभूमि के मनुष्यो में उत्पन्न होते है । पर "नो अकम्मभूमिसु" ये जलचर संमूच्छिम जीव अकर्मभूमि के मनुष्यों में उत्पन्न नहीं होते हैं । "अंतरदीव वि" अंतर द्वीपज मनुष्यो में ये उत्पन्न होते है | चाहे वे सख्यात वर्ष सुधीर्ध शे छे से वात 'सेसेसु पडिसेहो' या सूत्रद्वारा अगर रीछे भा રીતે રત્નપ્રભા શિવાયના નરકામાં તેના ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ થતે નથી રિતુ સવ્વેતુ वि उववज्जति' तिथं ययोनिभां धान प्रश्नी तिय शोभां उत्पन्न थाय छे तिययभी કયાંય પણ ઉત્પન્ન થવાના નિષેધ કરેલ નો, તેથી તેએ સઘળા તિય ચામાં ઉપ-ન થાય छे 'संखेज्जवास उपसु वि' संख्या वर्षांनी आयुष्यवाणा तिययोभा पशु उत्पन्न 'थाय छे. 'असंखेज्जवासाउपसु वि' असभ्यात् वर्षांनी आयुष्यवाणा तिर्ययामां पशु उत्पन्न थाय हे 'चउपपसु वि' यतुष्यहोमा पशु उत्पन्न थाय छे "पक्खीसु वि" पक्षीयेोमां पशु उत्पन्न थाय छे ‘मगुस्सेसु सव्वेषु कम्मभूमिसु” सघणा उर्भ भूमिना मनुष्याभां ઉત્પન્ન થાય છે ' नो अकस्मभूमिसु" मा ४सयर सभूमि व કમ लूमिना मनुष्योभां उत्पन्न थता नथी "अ ंतरदीवरसु वि" अ ंतरद्वीपक मनुष्योभी તેએ ઉત્પન્ન થાય છે . ચાહે તે તેએ સખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા હોય કે અસ ध्यात वर्षांनी आयुष्यवाणा होय ते वात मतावतां सूत्रभर उडेछे - "संखिज्जवासा
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
जीवाभिगमसूत्रे
मनुष्येषु उत्पद्यन्ते । 'संखिज्जवासाउएस वि' संख्यातवर्षायुष्केष्वपि मनुष्येषु समुत्पद्यन्ते । 'असं खिज्जवासाउएस वि' असख्यातवर्षायुष्केष्वपि मनुष्येषु समुत्पद्यन्ते । यदि एतेषां मनुष्येषु भवति उपपातस्तदा केवलमकर्मभूमिकमनुष्यं परित्य सर्वमनुष्येष्वेवोपपातो भवतीति भावः ॥ देवे जाव वाणमंतरा' यदि जलचरसंमूच्छिमजावानां देवेत्पत्तिर्भवति तदा यावद् वानव्यन्तरदेवेष्वेवोत्पत्तिर्भवति यावत्पदमाहात्म्यात् भवनवासिषु वानव्यन्तरदेवेषूत्पत्तिर्भवतीति भावः । गत्यागतिद्वारे - चउगइया' चतुर्गतिका नारकतिर्यमनुष्यदेवेषु एते गन्तारो भवन्तीत्यतश्चतुर्गतिका इति कथ्यन्ते । 'दुआगइया यागतिकाः, निर्यड्मनुष्येभ्य एव केवलं जलचर आगमन भवति इत्यतो द्वागतिका इति कथ्यन्ते इति भाव | 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' की असख्य'तवर्ष की आयु वाले हो इसी को कहते हैं- 'संखिज्जवासाउएस वि" सख्यात वर्ष की आयुवाले मनुष्यों में भी ये उत्पन्न होते है । " असंखिज्जवासाउएसु वि" असंख्यात वर्ष की आयु वाले मनुष्यों में भी ये उत्पन्न होते है । तात्पर्य कहने का यह है कि यदि मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं तो केवल ये अकर्मभूमि के मनुष्यों को छोड़कर सर्व मनुष्यो में ही उत्पन्न होते है | "देवेसु जाव वाणमंतरा" यदि ये जलचर संमूर्च्छिम जीव देवो में तो ये भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं | और वानव्यन्तरो में उत्पन्न हो सकते हैं इनके वि ऊपर के देवों में नहीं जा सकते हैं क्योंकि वहां असंज्ञी आयु का अभाव है । गव्यागति द्वार में ये जळचर संमूच्छिमनीव 'चतुर्गतिकाः" चारो गतियो में जा सकते हैं । नरकगति में भी जा सकते है, तिर्यञ्च गति में भी जा सकते हैं, मनुष्यगति में भी जा सकते हैं और देव में भी जा सकते हैं । तथा - ' द्वयागतिका:" इनका आगमन तिर्यञ्च और मनुष्य इन दो में से ही आकर के उत्पन्न होते हैं । इसलिये ये द्वयागतिक कहलाते हैं । "परित्ता असंउपसु यि' सात वर्षांनी आयुष्यवाजा मनुष्योभां पण तेथे उत्पन्न थाय छे “मर्सखेज्जवास उपसु वि" असं ज्यात वर्षांनी आयुष्यवाणा भनुष्योभां या तेथे उत्पन्न थाय छे.
I
उत्पन्न होते हैं।
।
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે—જો મનુષ્યેામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેા કેવળ તે કમ लूमिना मनुष्योने छोडीने मात्र मनुष्योभां उत्पन्न थाय छे 'देवेसु जाव वाणमंतरा' ને તે જલચર સમૂચ્છિ`મ જીવ દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે તેએ ભવનવાસી દેવામાં અને વાનન્યતર દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે તે શિવાય ના બીજા દેવામાં થઈ શકતા નથી કેમ કે—ત્યાં અસી આયુને અભાવ છે
गत्यागतिहारमा मा सयर स भूर्च्छिभ
व चतुर्गतिकाः' यारे गतियोभां શકે છે અર્થાત્ તિર્યંચગતિમાં જઈ શકે છે, નરકગતિમાં પણ જઈ શકે છે, મનુષ્ય गतिमांशु श छे भने देवगतिमांशु शडे हे तथा तेथे 'द्वद्यागतिका' તેએનું આગમન તિર્યંચ અને મનુષ્ય એ ખેતિ માથીજ હાય છે, અર્થાત્ એ બે માંથી આવીને જલચર સ’મૂર્છિમ પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેઓ યાગતિક કહેવાય છે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ संमूछिमस्थलयरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २३९ प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः हे श्रमण । हे आयुष्मन् ! 'से तं जलचरसंमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खा' ते एते जलचरसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, भेदप्रभेदाभ्यां द्वारैश्च यथायथं निरूपिताः ॥ सू० २१ ॥
संमूछिमजलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः कथिताः सम्प्रति संमूछिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् प्रदर्शयितुमाह-'से किं तं' इत्यादि ।
मूलम्-‘से किंतं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया, थलयरसंमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता तं जहा-चउप्पयथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया, परिसप्पथलयरसमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्खजोणिया । से किं तं थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजाणिया ? थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजाणिया चउब्विहा पन्नत्ता, तं जहा एगखुरा दुखुरा गंडीपया सणप्फया जाव जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तओ सरीरंगा ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं गाउयपुहुत्तं । ठिई जहन्ने] अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं चउरासीतिवाससहस्साई, सेसं जहा जलयराणं जाव चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता सेतं थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचेदियतिरिक्वजोणिया' ॥ सू० २२ ॥
खेज्जा पन्नत्ता” यहा प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं। हे श्रमण | आयुष्मन् । “से तं जलयरसंच्छिम पंचिंदियतिरिक्खा" इस प्रकार से ये जलचर संमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव भेद प्रभेद सहित शरीरादि द्वागेको लेकर निरूपित किये गये हैं ।। सू० २१॥
'परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' महियां प्रत्ये४ शरीरी-मसभ्यात ram छे. श्रम मायुष्मन् ‘से तं जलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खा' मा प्रभाव मा सय२ सभूછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંગ્યનિક જીના ભેદ પ્રભેદ સાથે શરીરાદિ દ્વારોનું નિરૂપણ કર્યું છે સૂ૦ ૨૧
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४० .
.
. .
. . .
जीवाभिगमसूत्रे
। छाया-अथ के ते स्थलचरसंभूच्छिमपञ्चेन्द्रियतियग्योनिका, स्थलचरसंभूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका द्विविधाः ' प्रशप्ताः । तद्यथा-चतुष्पदस्थलचरसंभच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च परिसर्पस्थलचरसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च । अथ के ते स्थलचरचतुष्पदसमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतियंग्योनिकाः, स्थलचरचतुष्पदसंभू च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्विधाः प्रशप्तास्तद्यथा एकखुरा द्विखुरा गण्डीपटाः सनखपदाः यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधा प्राप्तास्तद्यथा पर्याप्ताप्रचापर्याप्ताश्च । श्रीणि शरीराणि, अवगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागमुत्कर्षण गव्यति पृथक्त्वम् । स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम्-उत्कर्षेण चतुरशीतिवर्षसहस्राणि । शेष यथा-जलचराणां यावत् चतुर्गतिकाः द्वयागतिकाः प्रत्येकेऽसंख्याताः प्राप्ताः । ते पते स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमतिर्यग्योनिकाः ॥ सू० २२ ॥ 1 टीका-'से कि तं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते स्थल. - चरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति प्रश्न, उत्तरयति-'थलयरसमुच्छिमपंचिंदिय
तिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता' स्थलचरसमुछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः द्विविधा --- द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति 'हैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा''चउप्पयथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' चतुष्पदस्थलचरसमूच्छिमपञ्चेन्द्रियति
अव सूत्रकार समूच्छिम स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योंनिकों का कथन करते हैं- . “से कि तं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया” इन्यादि । ।। सू० २१ ॥
टीकार्थ-"से किं तं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" हे भदन्त ! स्थलचर समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यायोनिकजीव कितने प्रकार के है ? उत्तर में प्रभु कहते है"थलयरसमुच्छिमपंचिदियतिरिवखजोणिया दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम | स्थलचर समूछिमपञ्चेन्द्रियतिग्योनिकजीव दो प्रकार के है ? "तं जहा” जैसे- 'चउप्पयथलयरसमुच्छिपंचिंदियतिक्खजोणिया" चतुष्पदथलचर समूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव,
હવે સૂત્રકાર સંમૂર્ણિમ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્ય ચાનિકોનું નિરૂપણ કરતા નીચે प्रभानु सूत्र ४ छ-'से कि तं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' त्या ___ -से किं तं थलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' ७ मापन् સ્થલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિગેનિક જી-કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रमुड छ -'थलयरसमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पण्णत्ता'
ગૌતમ ! સ્થલચર સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યનિક જીવ બે પ્રકારના કહેલા છે. જે । जहा' त । मा प्रभाव छ -'च उप्पयथलयरसमुच्छिमपंचिदियतिरिक्त जोणिया' यतुष्पद-स्थाय२ स भूमि ५ न्यन्द्रिय तिय-योनि मने 'परिसप्प थल
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १. संमूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २४१ यंग्योनिकाः तथा-'परिसप्पथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' परिसर्पस्थलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्च, तथा च चतुष्पदपरिसर्पभेदात् स्थलचरा द्विविधा भवन्तीति भावः । 'से किं तं थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' अथ के ते स्थलचरचतुष्पदसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति चतुष्पदाः किं लक्षणाः कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउन्विहा पन्नत्ता' स्थलचरचतुष्पदसमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाश्चतुर्विधाः चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ताःकथिताः, इति । चातुर्विध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'एगखुरा दुखुरा गंडीपया सणफया जाव' एकखुरा द्विखुरा गण्डीपदाः सनस्वपदा यावत् । अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनाप्रकरणं संगृहीतं भवति, प्रज्ञपनासूत्रस्य प्रथमपदे चतुष्पदस्थलचरस्य यथा भेदो वर्णितस्तथैव अत्रापि स भेदो वर्णयितव्य, तथाहि-'एगखुरा दुखुरा गंडीपया और "परिसप्पथलयरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" परिसर्पस्थलचरसंमूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योंनिकजीव, इस चतुष्पद और परिसर्प के भेद से स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के होते है। “से कि तं थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' हे भदन्त ! ये स्थलचर चतुष्पद समूछिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव कितने भेद वाले होते हैं उत्तर में प्रभु कहते है-"थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया चउ चिहा पण्णत्ता" हे गौतम । स्थलचर चतुष्पदसमूच्छिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीव चार प्रकार के कहे गये है । "तं जहा" वे इस प्रकार से है-“एगखुरा, दुखुरा, गण्डी. पया, सणफया जाव" एक खुरवाले, दो खुरवाले, गण्डीपद, और सनखपद यहां यावत्पद से प्रज्ञापना का प्रकरण संगृहीत हुआ है । अतः प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पद में चतुष्पद स्थलचर, के भेद जिस प्रकार से वर्णित हुए हैं उसी प्रकार से यहाँ पर ग्रहण कर लेना चाहिए । वह प्रज्ञापना का प्रकरण टीका में सग्रह किया गया है उनका अर्थ इस प्रकार से है-इनमें यरसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' परिस स्थलय२ स भूरिभ पयन्द्रिय તિનિક જીવ આ ચતુષ્પદ અને પરિસર્ષ ના ભેદથી સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યનિક
જીવ બે પ્રકારના કહ્યા છે ___ 'से किं तं थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' भगवन् मा સ્થલચર ચતુષ્પદ સંમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવે ના કેટલા ભેદે કહેલા છે ?
प्रश्न नउत्तरमा प्रसु.४३ छ -'थलयरचउप्पयर्समुच्छिमपचिदियतिरिक्खजोणिया चउन्विहा पण्णत्ता' गौतम ! स्थायर यतु०५४ स भूरिछभ पथन्द्रिय तिययानि छ यार प्रा२ना ४डदा छे. 'तं जहा' ते या२ ५४२ मा प्रमाणे छे. 'पण खुरा, दुखुरा, गंडिपया, सणप्फया जाव' मेमरी पाणा, मे भरीवा, 1५६ भने સખપદે, અહિયાં યાવત પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રને આ પ્રકરણ ને લગતે પાઠ સંગ્રહીત
-
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
जोषाभिगमसूत्रे सणप्फया, से किं तं एगखुरा एगखुरा अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा-अस्सा अस्सतरा घोडगा गद्दमा गोरक्खरा कंदलगा सिरिकंदलगा आवत्तगा जे यावन्ने तहप्पगारा से तं एगखुरा। से किं तं दुखुरा दुखुरा अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा उढा गोणा गवया रोज्झा, पसया महिसा मिया संवरा वराहा अया एलगरुरूसरभचमरकुरंगगोकण्णमाइ, जे यावन्ने तहप्पगारा सेत्तं दुखुरा । से किं तं गंडीपया, गंडीपया अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा हत्थी हत्थिपूयणया, मंकुणहत्थी खग्गी गंडा जे यावन्ने तहप्पगारा, 'सेत्तं गंडीपया ।' से किं तं सणप्फया सणप्फया अणेगविहा पन्नत्ता, तं जहा, सीहा वग्धा दीविया अच्छा तरच्छा परस्सरा सियाला विडाला सुणगा कोलमुणगा कोकंतिया ससगा चित्तगा चिल्ललगा जे यावन्ने तहप्पगारा, से त्तं सणप्फया एकखुरा द्विखुरा गण्डीपदा. सनखपदा. । अथ के ते एकखुराः, एकखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-अश्वा अश्वतरा घोटकाः गईभाः गोरक्षराः कन्दलकाः श्रीकन्दलका भावर्तकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते एकखुराः । अथ के ते द्विखुराः, द्विखुरा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा--उष्ट्रा गोणा गवया वराहाः अजैलकहरुशरभचमरकुरङ्गगोकर्णादयः ये चान्ये तथाप्रकाराः ते एते द्विखुराः। अथ के ते गण्डीपदाः, गण्डीपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-हस्तिनो हस्तिपूतनकाः मत्कुणहस्तिनः खङ्गिन गंडा (गेंडा) ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते गण्डीपदाः। अथ के ते सनखपदाः, सनखपदा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा सिंहाः व्याघ्राः द्वीपिका अच्छास्तरक्षाः परासराः शगालाः बिडाला शुनकाः, कोलशुनकाः कोकन्तिकाः शशकाः चित्रकाः चिल्ललकाः, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते सनखपदाः, इतिच्छाया ॥ तत्र प्रतिपदमेक एव खुरो येषां ते एकखुरा अश्वादयो ज्ञातव्याः, एतेषामेकखुरत्वात् । प्रतिपदं द्वौ खुरी येषां ते द्विखुराः यथाउष्ट्र-गो-वय-महिपादयः. एतेषां प्रत्येकपदं द्वौ द्वौ खुरौ भवतः गण्डीव--सुवर्णकारस्योपकरण
जिनके एक खुर होते हैं वे एक खुरवाले जानवर अश्व आदि होते हैं। जिनके दो खुर होते हैं वे द्विखुरवाले जावनर ऊँट, गाय, रोझ महिष आदि हैं । जिनके पैर गंडी-सुवर्णकार के एरण जैसा-गोल आकार वाले होते हैं वे गण्डीपद जानवर हस्ति आदि हैं। जिनके लम्वे २ तीक्ष्ण
થયેલ છે તેથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પહેલા પદમાં ચતુષ્પદ સ્થલચર જી ના ભેદે જેરીતે વર્ણવવામાં આવેલા છે. એ જ પ્રમાણે તે બધા ભેદે અહિયાં સમજી લેવા આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું પ્રકરણ સ સ્કૃત ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે. તેઓમાં જેને એક ખરી હોય છે, તેઓ એક ખરીવાળા જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે ઘેડા વિગેરે એક ખરીવાળા હોય છે. જેઓને બે ખરી હોય છે તે બે ખરી વાળા જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે–ગાય, ભેંસ, ઉંટ, વિગેરે જેઓના પગ ગંડી–એટલે કે સોની ની એરણ જેવા ગોળ આકારના હોય છે, તેઓ ગંડીપદ જાનવર કહેવાય છે. જેમ કે હાથી વિગેરે
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १. संमूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २४३
विशेषः । ( एरण ) इति भाषाप्रसिद्धः तद्वत् गोलाकारपादौ येषां ते गण्डीपदाः यथा हस्तिप्रभृतयः । सनखौ - दीर्घदीर्घतस्तीक्ष्ण नखयुक्तौ पादौ येषां ते सनखपदाः यथा सिंहव्याघ्रा - दयः. सनखसूत्रे द्वीपकचित्रकादयः आरण्यकपशुविशेषा ज्ञातव्या. एतदन्ये लोकतो ज्ञातव्याः ॥ सूत्रस्थाः यावत्पदग्राह्यास्तथाप्रकारा अन्येऽपि च सर्वे निरूपिताः अतः परं सूत्राक्षराण्येव विवृणुवः 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये एकखुरादिभिन्ना एकखुरादिसदृशाश्च ते सर्वेऽपि एकखुरादिवदेव चतुष्पदत्वेन प्रत्येतव्याः । ' ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते एकखुरादयः संक्षेपेण द्विविधाः --द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः -- कथिताः 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च ॥
अथैतेषां शरीरादिद्वारविषये कथयति - 'तओ सरीरगा' त्रीणि शरीराणि औदारिकतेजस - कार्मणाख्यानि 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' अवगाहना जघन्येन
नख युक्त पैर होते है वे सनखपद जानवर सिंह व्याघ्र आदि है । सनखपद सूत्र में द्वीपक चित्रक आदि जो जावनर कहे गये है ये है ये जगली जानवर हैं । तथा इनसे भिन्न जो और जानवर हैं वे लोक से जान लेना चाहिये तथा " जे यावन्ने तहप्पगारा" इसी प्रकार से नो और भी एक खुरवाले जानवर हो-जो कि इन परिगणित एक खुरवाले जानवरों के जैसे ही हों तथा इनसे भिन्न हो एक खुरादिवाले जैसे हो तो वे भी एक खुरादिवालों के जैसे ही चतुष्पद में ही अन्तर्भूत कर लेना चाहिये “ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" ये एक खुरादिकचतुष्पद संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " जैसे "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त अब इनके शरीर आदि द्वारों का कथन करते हैं इनके "तओ सरीरगा' सीन शरीर होते हैं-जिनके नाम औदारिक, तैजस और कार्मण हैं "ओगाहणा जहन्नेणं
છે. તથા જેએના પગ લામા લાખા નખવાળા હાય છે, તેએ સનખપદ જાનવર કહેવાય છે, જેમ કે—સિ'હું, વાઘ વગેરે. સૂત્રમાં સનખપદ જાનવરેામાં દ્વીપક—દ્વીપડે ચિત્રક વિગેરે કહ્યા છે. આ બધા જંગલમાં રહેનારા જગલી જાનવરે છે. તથા આ ઉપર કહ્યા शिवायना ने बील लनवरो छे ते बोर्ड व्यवहार थी समकल सेवा तथा 'जे यावन्ने तह - पगारा' प्रमाणे जीन यर ? मेरवाजा लनवर होय भेमो मा उपर ગણાવેલા એકપુર જાનવરાની જેવાજ હાય તથા તેએથી જુદા પ્રકાર ના હોય પણ એક ખરવાળા હાય તા તે પણ એક પુરવાળા જાનવરની જેમજ ચતુષ્પદોમાંજ સમાવી सेवा लेहो 'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता' मा मे जुराहि पशु सक्षेयथी मे अमरना अहेसा छे 'तं जहा' ते मे अमरो भा प्रभाषे ना सभरवा - 'पज्जत्ता य अपज्जताय' मे पर्यास भने जीले अपर्याप्त
हवे तेयोना शरीर विगेरे द्वारा स्थन ४२वा भाटे सूत्र छे - 'तओ सरीरगा' तेयाने त्रयु अारना शरीरी होय छे. ते सोहारिस, तैन्स, अने अभय से
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
जीवाभिगमसूत्रे अङ्गुलस्यासंख्येयभागप्रमाणा, 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्त' उत्कर्षेण गव्यूतपृथक्त्वम्-द्विकोशादारभ्य नवकोशपर्यन्तम् । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं चउरासीइवाससहस्साई उत्कण चतुरशोतिवर्षसहस्राणि । 'सेसं जहा जलयराणं' शेपम्-अवगाहनास्थितिव्यतिरिक्तं सर्व द्वारजातं च्यवनद्वारपर्यन्तं यथा जलचराणां जलचरसंमून्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां प्रकरणे यथा कथितं तथैवात्रापि ज्ञातव्यम् , कियत्पर्यन्तमित्याह -'जाव चउगइया दुआगइया' यावत् गत्यागत्यागतिद्वारम् चतुर्गतिका यागतिका एते स्थलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिका भवन्तीति । तानि सर्वाणि द्वाराणि अत्र प्रदान्ते तो सरीरगा' त्रीणि शरीगणि-औदारिकतैजसकामणानि संमूछिमचतुष्पदस्थलचराणां भवन्तीति ॥ अंगुलस्स असंखेज्जाभार्ग' अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्तं' उत्कर्ष से समूट्रिमचतुष्पदस्थलचरजीवो की अवगाहना गव्यूत' पृथक्त्व अर्थात् दो गव्यूत-दो कोश से लेकर नौकोश प्रमाण की होती है। "ठिई जहण्णेणं यंतो मुहत्तं इनकी स्थिति-आयुष्यकाल जघन्य से तो अन्तर्मुहर्त की होती है किन्तु "उक्कोसेणं चउरासीइवाससहस्साई' उत्कृष्टस्थिति चौरासी हजार वर्षों की होती है। 'सेसं जहा जलयराणं' शेष-वाकी के अवगाहना और स्थितिके सिवाय सब शरीर आदि द्वारसमूह ध्यवनद्वारपर्यन्त जलचरसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकों के प्रकरण में जैसा कहा है वैसा ही यहाँ पर भी समझलेना चाहिये ये 'चउग्गइया दुआगइया' चारगति वाले और दो आगतिवाले होते हैं, अव शरीरादि सब द्वार यहाँ प्रदर्शित किये जाते हैं इनके शरीर द्वार में औदा
प्रमाना शरी। सभरवा. 'ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्त असंखेज्जर भागं' तसानी सपना धन्यथी ये मांगना मसच्यात मास प्रमाणुनी डाय छे. मन 'उफ्कोसेणं गाउयपुष्टुत्तं' Guथी सभूमि यतुप स्थलय२ ७वानी माना गयूति पृयव मथात् मे थी सन नव गावसुधीनी डाय छे. "ठिई जहण्णेणं अंतो मुहत्' यानी स्थिति (मायुष्या) धन्यथी ये मतभुत नी जाय छ, भने 'उक्को. सेणं चउरासीइवाससहस्साह, स्थिति (मायुष्य ४५) याासी डारवर्ष सुधीनी डाय छे.
सेसं जहा जलयराण' मा ४थन शिवाय अटले अवाहना मन स्थिति द्वारना કથન શિવાય બાકીના શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારા તે વન દ્વાર પર્યત જલચર સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિકેન પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ सम सेवा मा यतुप 'चउग्गइया दुयागहया' यार तिवाणा मन मे भागतिવાળા એટલે કે–ચાર ગતિમાંજવાવાળા અને બે ગતિથી આવવા વાળા હોય છે
હવે શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારનું કથન કરવામાં આવે છે.–શરીર કારમાં–તેઓના શરીર ઔદારિક તેજસ, અને કાર્મણ આ ત્રણ પ્રકારના હોય છે. ૧૬ અવગાહના દ્વારમાં
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योप्रतिका टीका प्रति० १ समूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् २४५ अवगाहनाद्वारे-जलचर प्रकरणाद् विशेषः स चेत्थम्-ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' शरीरावगाहना जघन्येनाड्गुलस्यासंख्येयभागं भवति संमूछिमचतुष्पदस्थलचराणाम् , 'उक्कोसेणं गाउयपुहुत्त' उत्कर्षेण तु शरीरावगाहना चतुष्पदस्थलचराणां गव्यूतपृथक्त्वं द्विगव्यूतादारभ्य नवगव्यूत (क्रोश ) पर्यन्तमिति ॥ ___संहननद्वारे-सेवार्तसंहननं• भवति जलचरवत् ॥ संस्थानद्वारे-हुण्डसंस्थानसंस्थितानि चतुष्पदानां शरीराणि भवन्ति ॥ कषायद्वारे-चत्वारः क्रोधमानमायालोभाख्याः कषाया भवन्ति । संज्ञाद्वारे--आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्याश्चतस्रः संज्ञा भवन्ति ॥ लेश्याद्वारे--कृष्णनीलकापाताख्या
रिक तैजस और कार्मण ये तीन शरीर होते है १ अवगाहनाद्वार में विलक्षणता है वह इस प्रकार संमूछिम इन चतुष्पदस्थलचरो की अवगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से गव्यूत पृथक्त्व- द्विगव्यूत (दो कोस ) से लेकर नौ गव्यूत तक की होती है २ । सहनन द्वार में इनके सेवात सहनन होता है ३ । संस्थानद्वार में इनके शरीर हुण्ड संस्थानवाले होते हैं ४ । कषायद्वार में इनके क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कषायें होती है ५ । संज्ञाद्वार में इन संमूछिम चतुष्पद स्थलचरों को माहार, भय, मैथुन और परिग्रह ये चार संज्ञाएँ होती है ६ लेश्याद्वार में इनके कृष्ण, नील, कापोत ये तीन लेश्याएँ होती हैं ७ । इन्द्रियद्वार में इनके स्पर्शन रसना, घ्राण चक्षु और कर्ण ये पांच इन्द्रियाँ होती है ८1 समुद्धात द्वार में इन संमूछिम चतुष्पदो के वेदना, कषाय और मारणान्तिक ये तीन समुद्घात होते है ९ । संज्ञाद्वार में ये संज्ञी नहीं होते है किन्तु असंज्ञी होते हैं क्योंकि इनको मन नहीं होता है १० 1 वेदद्वार में-ये नियम से नपुंसक वेदवाले ही
વિલક્ષણ પણું હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે. સંમૂર્ણિમ સ્થલચર ચતુષ્પદની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ વાળી હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ગબૃત પૃથફત્વ અર્થાત્ દ્વિગભૂત-બે ગાઉથી લઈને નવગચૂત નવ ગાઉસુધીની હોય છે. ૨, સં હનન દ્વારમાં–તેઓને સેવા સંહનન હાય છે. ૩, સ સ્થાન દ્વારમાં તેઓના શરીર હંડ સંસ્થાન વાળા હોય છે. ૪, કવાય દ્વારમાં-તેઓને કોધ, માન, માયા, અને લે આ ચાર કષા હોય છે. ૫, સંજ્ઞા દ્વારમાં આ સંમૂર્ણિમ સ્થલચરોને આહાર, “ભય, એથન અને પરિગ્રહ આ ચાર સંજ્ઞાઓ હોય છે , લેણ્યાદ્વારમાં તેઓને કૃષ્ણ, નીલ કાપત એ પ્રમાણેની ત્રણ લેશ્યાઓ હોય છે ૭, ઈદ્રિયદ્વારમાં તેઓને સ્પર્શન, શ્રૌત્ર-ચક્ષુ ધ્રાણ રસના આ પાંચ પ્રકાર ની ઈદ્રિયો હોય છે. ૮, સમુદ્રઘાત દ્વારમાં આ સંમૂચ્છિમ ચતુષ્પદાને વેદના, કષાય, અને મારણાનિક એ ત્રણ સમુદ્દઘાતે હોય છે. ૯, સંજ્ઞાદ્વારમાં તેઓ સંજ્ઞી હોતા નથી. પરંતુ અસંસી હોય છે. કેમ કે તેઓને મનહોતું નથી. ૧૦' વેદદ્વારમાં તેઓ નિયમથી નપુ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
जीवाभिगमसूत्र स्तिस्रो लेश्या भवन्ति । इन्द्रियद्वारे--पञ्च--स्पर्शनरसनघाणचक्षुःश्रोत्रात्मकानि इन्द्रियाणि भवन्ति । समुद्घातद्वारे-वेदनाकषायमारणान्तिकास्त्रयः समुद्घाता भवन्ति संज्ञाद्वारे-नो संज्ञिनो भवन्ति संमूर्छिमचतुष्पदाः, अपितु असंज्ञिनो भवन्ति मनसोऽभावादिति ॥ वेदद्वारे-नपुंसकवेदा भवन्ति, इति । पर्याप्तिद्वारे- पश्च पर्याप्तयः पञ्चापर्याप्तयश्च भवन्ति ॥ ___दृष्टिद्वारे- सम्यग्दृष्टयोऽपि भवन्ति मिथ्यादृष्टयोऽपि भवन्ति इति । दर्शनद्वारे-द्वे दर्शने भवतः-चक्षुर्दर्शनिनोऽचक्षुर्दर्शनिनश्च भवन्ति संमूर्छिमचतुष्पदस्थलचरा इति ॥ ज्ञानद्वारेद्वे ज्ञाने-द्वे अज्ञाने -मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनस्तथा मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति । योगद्वारे द्विविधो योगो भवति वाग्योगिनः काययोगिनश्च भवन्ति ॥ उपयोगद्वारे-द्विविध उपयोगो भवति साकारोपयोगश्चानाकारोपयोगश्च ।।
____ आहारद्वारे-आहारो नियमात् षड् दिशि-षडू दिग्भ्य आहृतान् पुद्गलान् आहरन्ति । इति || उपपातदारे-चतुष्पदानामुपपातस्तियडमनुष्येभ्यो नो देवेभ्यो न वा नैरयिकेभ्यः, तत्र यदि
होते हैं ११ । पर्याप्तिद्वार में ये पाँच पर्याप्तिवाले और पाँच अर्याप्तिवाले होते है १२ । दृष्टिद्वार में ये चतुष्पद सम्यग्दृष्टि भी होते हैं और मिथ्यादृष्टि भी होते हैं १३ ।
दर्शनद्वार में-इनके चक्षुदर्शन और अचक्षुदर्शन ये दो दर्शन होते हैं-१४, ज्ञानदार में-इनके मतिज्ञान और श्रुतज्ञान ये दो ज्ञान होते हैं । अज्ञान में इनके मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान ये दो अज्ञान होते है-१५, योगद्वार में इनके वाग् योग और काययोग ये दो योग होते हैं-१६, उपयोगद्वार में इनके साकार उपयोग आर अनाकार उपयोग ये दो उपयोग होते है-१७, आहारद्वार में इनका आहार नियमतः छह दिशाओं से आगत पुद्गलद्रव्यों का होता है-१८, उपपातद्वार में इन चतुष्पदों का उपपात तिर्यश्च और मनुष्यों में से होता है देवों में से और नैरयिकों में से नहीं होता हैं । यदि तिर्यवों में से होता है तो સક વેદવાળા જ હોય છે ૧૧, પર્યાસિદ્વારમાં તેઓ પાંચ પર્યાપ્ત વાળા અને પાંચ અપર્યાસિ વાળા હોય છે. ૧૨. દષ્ટિદ્વારમાં આ ચતુષ્પદે સમ્યગદષ્ટિવાળા પણ હોય છે અને મિથ્યાદષ્ટિળાળા પણ હોય છે. ૧૩, દશનદ્વારમાં–તેઓને ચક્ષુદર્શન અને અચસુદર્શન એમ બે દશન હેય છે ૧૪, જ્ઞાનદ્વારમાં–તેઓને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાન હોય છે. અને અજ્ઞાનમાં તેઓને મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાન હોય છે ૧૫, ગદ્વારમાં તેઓને વાક્યોગ અને કાય ચેગ એ બે ચોગ હોય છે ૧૬, ઉપયોગ દ્વારા તેઓને સાકાર ઉપગ અને અનાકાર ઉપગ એ બે ઉપગ હોય છે. ૧૭, આહાર દ્વારમાં તેઓને આહાર નિયમથી છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલ દિવ્યને હેય છે ૧૮, ઉપપાત દ્વારમાં– આ ચતુષ્પદ જીવોને ઉપપાત-ઉત્પત્તિ તિચ અને મનુષ્ય માથી હોય છે. દેવોમાંથી અને નૈરયિકમાંથી હેતી નથી જે તિય એમાંથી
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०१ समूच्छिमजलचरतिर्यपञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम् २४७ तिर्यग्भ्य स्तदा असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः । यदि मनुष्येभ्य स्तदा अकर्मभूमिकान्तरद्वीपकाsसख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य आगतानां संमूर्छिमचतुष्पदानामुपपातो भवति, ॥
स्थितिद्वारे-जलचरापेक्षया वैलक्षण्यं स्वयमेव सूत्रकारेणैव प्रदर्शितम् , तथाहि-स्थितिआयुष्यकालः, संमूछिमचतुष्पदस्थलचराणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रम् , उत्कर्षेण स्थितिश्चतुरशीति वर्षसहस्राणि ॥
समवहतद्वारे-एते मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि नियन्ते असमवहता अपि प्रियन्ते । च्यवनद्वारे-इतः उद्धृत्य नैरयिकेषु तिर्यक्षु मनुष्येषु देवेष्वपि गच्छति । यदि नैरयिकेषु गच्छन्ति, तदा रत्नप्रभायामेव नान्यत्र द्वितीयादिपृथिवीषु अतएव जलचरप्रकरणे कथितम्'सेसेसु पडिसेहो' इति । तिर्थक्षु सर्वत्र संख्येयासंख्येयवर्षायुष्केष्वपि, चतुष्पदेषु पक्षिष्वपि असख्यात वर्ष की आयुवाले तिर्यश्चों में से नहीं होता है, वाकी के सब तिर्यश्चो में से होता है यदि मनुष्यों में से होता है तो अकर्मभूमिक, अन्तरद्वीपक असंख्यातवर्षायुक्त मनुष्यो में से नहीं होता है । शेष मनुष्यों में से होता है-१९, स्थितिद्वार-में जलचर जीवों की अपेक्षा जो विलक्षणता है वह इस प्रकार है इनकी जघन्य स्थिति अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति चौरासी हजार वर्ष की होती है-२०, च्यवनद्वार-में संमूर्छिम स्थलचरचतुष्पदपंचेन्द्रियतियग्योनिक जीव मारणान्तिकसमुद्घात से समयहत होकर भी मरते हैं असमवहत होकर भी मरते हैं-२१, इनमें से उवृत्त हुए जीव नैरयिको में तिर्यम्चों में मनुष्यों में और देवों में जाते हैं। यदि नरक में जाते हैं तो रत्नप्रभा नाम के प्रथम नरक में ही जाते हैं । अन्य द्वितीयादि नरकों में नहीं जाते हैं। यदि ये तिर्यञ्चो में जाते हैं तो समस्त तिर्यञ्चों में संख्यात असंख्यात वर्ष आयुवालो में दोनों में भी जाते हैं। और चतु
હોય છે. તે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળા તિર્યમાંથી હોતી નથી. બાકીના સઘળા તિયામાંથી થાય છે જે તેની ઉત્પત્તિ મનુષ્યમાંથી હોય છે, તે અકર્મભૂમિજ, અંતરદ્વીપ જ અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્ક મનુષ્યમાંથી હોતી નથી. ૧૯ સ્થિતિહારમાં–જલચર જીની અપેક્ષાઓ જે વિલક્ષણપણું છે, તે આ પ્રમાણે છે –તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ચોર્યાશી હજાર વર્ષની હોય છે. ૨૦. ચવ નદ્વારમાં--સંમૂચ્છિક સ્થલચર ચતુષ્પદ પંચેન્દ્રિય તિયચોનિક જીવ મારણાનિક સમદ. ઘાતથી સમવહત થઈને પણ મારે છે અને સમવહત-એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના પણ મરે છે. ૨૧. તેમાંથી ઉદુવૃત (નીકળેલા) થયેલા જીવો નરયિકેમ, તિયામા. મનમાં અને દેવોમાં જાય છે જે નરકમાં જાય તે તે રત્નપ્રભા નામના પહેલા નરકમાં જાય છે. તે સિવાયના બીજા, ત્રીજા, વિગેરે નરકમાં જતા નથી. જો તેઓ તિર્યમાં જાય છે, તે સઘળા નિયામાં એટલે કે સંખ્યાત કે અસ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળામાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
जीवाभिगमसूत्र समुत्पद्यन्ते, मनुष्येषु तदा कर्म भूमिकेषु सर्वेषु, नो अकर्मभूमिकेषु । अन्तरद्वीपेषु संख्येयवर्षा युप्केष्वपि असंख्येयवर्षायुष्केष्वपि समुत्पद्यन्ते । यदि देवेपूत्पद्यन्ते तदा भवनपतिवाणमन्तरेषु एव, ततःपरं नोत्पद्यन्ते भवनपतिवानव्यन्तरातिरिक्तेषु देवेषु असंज्ञायुष्कस्याभावात् । 'चउग्गइया' चतुर्गतिकाः स्थलचरचतुष्पदा भवन्ति इति, चतसृपु नारकतिर्यड्मनुष्यदेवगतिषु समूछिमचतुष्पदाद् उद्धृत्य गमनात् चतुर्गतिका इति कथ्यन्ते । 'दुआगइया' द्वयागतिकाः संमूछिमस्थलचरचतुष्यदा, तिर्यड्मनुष्येभ्य एवं उद्धृत्य अत्र संमूर्छिमस्थलचरचतुष्पदयोनौ आगमनात् दृयागतिका इति कथ्यन्ते । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता', प्रत्येकशरीरिणोऽसं ख्याताः प्रज्ञप्ता:-कथिता इति ॥ 'से तं थलयरचउप्पयसंमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया,
पदों में तथा पक्षियो में भी जाते हैं । यदि ये मनुष्यो में जाते है तो ये कर्मभूमिक मनुष्यों में ही जाते हैं अकर्मभूमिक मनुष्यों में नहीं । अन्तरद्वीपों में भी संख्यातवर्ष की आयुवालों में भी और असख्यात वर्ष की आयुवालों में भी जाते हैं। यदि देवों में जाते हैं तो भवनवासी देवो में और वानव्यन्तरदेवों में ही जाते है, इनसे अतिरिक्त आगे के देवलोंकों में नहीं जाते हैं क्योंकि वहाँ असज्ञी आयुष्क का अभाव है-२२, गत्यागतिद्वार में ये स्थलचरचतुष्पद जीव "चउगइया" ये यहां से निकलकर नारक तिर्यक् मनुष्य और देव, इन चारों गतियों में जाते हैं इसलिये, ये चतुर्गतिक कहलाते हैं । “दुआगइया" स्थलचर चतुष्पद द्वयागतिक होते हैं-अर्थात् तिर्यञ्च और मनुष्यों में से उवृत्त होकर जीव यहाँ संमूछिम स्थलचर चतुष्पद योनि में आते हैं-२३, “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी इनमें मसख्यात कहे गये हैं । “सेत्तं थलयरचउप्पयसंमृच्छिमपंचिदियतिरिक्खजो
એમ બનેમાં જાય છે. અને ચારપગાઓમાં અને પક્ષિામાં પણ જાય છે જે તેઓ મનુષ્યમાં જાય તે તેઓ કર્મભૂમિવાળા મનુષ્યમાં જ જાય છે અકર્મભૂમિક મનુષ્યમાં નહિ. અંતરદ્વીપમાં પણ સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં પણ જાય છે, અને અસં.
ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં પણ જાય છે જે તેઓ દેમાં જાય છે, તે ભવનવાસી દેવામાં અને વાનવ્યન્તર દેવામાં જ જાય છે તે શિવાયના આગળના દેવલોકમાં જતા નથી, કેમકે-ત્યાં અસંસી આયુષ્યનો અભાવ છે ૨૨ ગત્યાગતિકારમાં–આ સ્થલચર यतु पहल "चउगइया' तम। महिथी नीजी न२४गति, तिय याति, मनुष्यति भने हैवाति मा यारे गतियोभा य छे. तेथी तमा '
यति पाय छे. "दु आगइया" स्थसय२ यतुष्प छ। याति-मे गतिथी मावा जय अर्थात तमा તિય અને મનમાંથી ઉદ્દત થઈને-નીકળીને અહિંયાં આ સંમૂછિમ સ્થલચર ચતુષ્પદોનીમાં આવે છે. ૨૩
"परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्ये४ शशश तमाम असभ्यात ४ा छ. 'से थलयरचउप्पयसमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" ॥ शत मा स्थलय२ यतु यह सभू.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
प्रमेयद्योतिका टोका प्र० १
स्थलचरपरिसर्पसं मूर्हिछम पं० ति० जीवनिरूपणम् २४९ ते एते स्थलचरचतुष्पदसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः एकखुरद्विखुरगण्डी पदसनखपदान्ताश्चत्वारः सर्वद्वारैर्निरूपिता इति ॥सू० २१॥
स्थलचरचतुष्पदसंमूर्च्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकान् निरूप्य स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान् निरूपयितुमाह- 'से किं तं' इत्यादि ।
सूत्रम् — 'से किं तं थलयरपरिसप्प संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? थलपरपरिसप्प संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणिया दुविहा पन्नत्ता. तं जहा - उरगपरिसप्पसंमुच्छिमा भुयगपरिसप्प संमुच्छिमा य । से किं तं उरगपरिसप्पसमुच्छिमा ? उरगपरिसप्पसंमुच्छिमा चउव्विहा पन्नत्ता तंजहा अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा । से किं तं अही ? अही दुविहा पन्नत्ता तं जहा दव्वीकरा मउलिणो य । से किं तं दव्वीकरा ? दव्वीकरा अणेगविहा पन्नत्ता-तं जहा आसी विसा जाव से तं दव्वी करा । से किं तं मउलिणो मउलिणो अणेगविहा पन्नत्ता तंजहा दिव्वा गोणसा जाव सेतं मलिणो, सेतं अही। से किं तं अयगरा ? अयगरा एगाकारा पन्नत्ता । से अगरा । से किं तं आसालिया ? आसालिया जहा पण्णवणाए सेत्तं आसालिया । से किं तं महोरगा ? महोरगा जहा पण्णवणाए सेत्तं महोरंगा । जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जत्ता य अप्पज्जत्ता य तंचेव । णवरं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणपुहुतं । ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोंसेणं तेवणं वाससहस्साइं । सेसं जहा जलयराणं । जाव चउ
णिया" इस प्रकार से ये स्थलचर चतुष्पद समूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक एक खुर से लेकर सनखपद तक चार प्रकार के सर्वद्वारो द्वारा निरूपित किये गये हैं || सू० २१॥
ચ્છિ`મ પોંચેન્દ્રિય તિયઐાનિક એક પુરથી લઈ ને સનખપદ સુધીના ચારે પ્રકારના બધા દ્વારાથી નિરૂપિત કર્યાં છે. ાસ૦ ૨૧ા
३१
(
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
wwwm.
जीवाभिगमसूत्र गइया दुआगइया, परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेतं उरगपरिसप्पा॥ से किं तं भुयगपरिसप्पसंमूच्छिमथलयरा ? भुयगपरिसप्पसंमुच्छिमथलयरी अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा-गोहा णउला जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता । तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जात्ता य । सरीरोगाहणा :जहन्नेणं अंगुलासंखज्जइभागं, उक्कोसेणं धणुपुहत्तं । ठिई उक्कोसेणं वायालीसं वाससहस्साई । सेसं जहा-जलयराणं जाव चउगइया दुआगइया । परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, सें तं भुयगपरिसप्पसंमुच्छिमा, से तं थलयरा। सेकिंतं खहयरा ? खहयरा चउबिहा पन्नत्ता तं जहा चम्मपक्खी, लोमपक्खी समुग्गपक्खी विततपक्खी। से किं तं चम्मपक्खी ? चम्मपक्षी अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा वग्गुली जाव जे यावन्ने तहप्पगारा, सेत्तं चम्मपक्खी। से कितं लोमपक्खी लोमपक्वीअणेगविहा पन्नत्ता।तं जहा-ढंका कंकाजे यावन्ने तहप्पगारा, सेत्तं लोमपस्वी । से किं तं ससुग्गपक्वी ? समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता जहा पण्णवणाए । एवं विततपक्खी जाव जे यावन्ने तहप्पगारा, ते समासओ दुर्विहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । णाणत्तं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं । उक्कोसेणं घणुपुहत्तं । ठिई उक्कोसेण वावत्तरि वाससहस्साई, सेसं जहा जलयराणं जाव चउगइया दुआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । सेत्तं खहयरसमुच्छिमतिरिक्तजोणिया । सेत्तं समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया ॥ सू० २२॥
छाया-अथ के ते स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः १ स्थल: चरपरिसर्पसंमूच्छिमपच्चेन्द्रियतिर्यग्योतिका द्विविधाः प्रहप्ताः, तद्यथा उरस्परिसर्प
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
healfant aier प्रति० १ स्थलचर परिसर्पमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५१ संमूच्छिमाः, भुजपरिसर्पसंमूच्छिमाः । अथ के ते उरः परिसर्पमूच्छिमा ? उरः परिसर्पमूच्छिमाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - अहयः, अजगराः, आसालिकाः, महोरगाः अथ के ते अहः ? अहो द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - दवकराः मुकुलिनश्च । अथ के ते दवकराः १ दवकरा अनेकविधाः प्रशप्ता स्तद्यथा आशीविषाः यावत् ते पते दर्वीकराः । अर्थ के ते मुकुलिनः १ मुकुलिनोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा- - दिव्या गोणसा यावत् ते पत्ते मुकुलिनः । ते पते अहयः । अथ के ते अजगराः ? अजगरा एकाकाराः प्रज्ञप्ताः, ते पते अजगराः । अथ के से आसालिकाः ? आसालिका यथा प्रज्ञापनायाम् । ते पते आसालिकाः || अथ के ते महोरगाः ? महोरगा यथा प्रज्ञापनायाम् । ते एते महोरगाः । ये चान्ये तथाप्रकारा ते समासो द्विविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च तदेव | नवरं शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुला संख्येयभागम्, उत्कर्षेण योजनपृथक्त्वम् । स्थिति जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रिवञ्चाशद्वर्षसहस्राणि । शेषं यथा, जलचराणाम्, यावच्चतुर्गतिका द्वयागर्तिकाः परीता असंख्याताः प्रज्ञप्ताः, ते पते उरः परिसर्पाः । अथ के ते भुजपरिसर्पसंमूच्छिमस्थलचराः ? भुजपरिसर्प संमूच्छिमस्थलचरा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथागोधा नकुला यावद् येचान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पर्यातचापर्याताश्च । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुला संख्येयभागम् उत्र्षेण धनुः पृथक्त्वम् । स्थिति रुत्कर्षेण द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि । शेषं यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका द्वागतिकाः । । परीना असंख्याताः प्रज्ञप्ताः, ते पते भुजपरिसर्प संमूच्छिमाः । ते ते स्थलचराः । अथ के ते खेचराः ? खेचराश्चतुर्विधाः प्रशप्ताः, तद्यथा चर्मपक्षिणाः, लोमपक्षिणः समुद्रकपक्षिणः चिततपक्षिणः । अथ के ते चर्मपक्षिणः, चर्मपक्षिणोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वग्गुलिनो यावद्येचान्ये तथाप्रकारा, ते एते चर्मपक्षिणः ॥ अथ के ते लोमपक्षिणः ? लोमपक्षिणोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ता तद्यथा - ढका कंकाः ये चान्ये तथाप्रकाराः ते पते लोमपक्षिणः । अथ के ते समुद्गकपक्षिणः ? समुद्रकपक्षिण एकाकाराः प्रज्ञप्ताः यथा प्रज्ञापनायाम् । पवं विततपक्षिणो यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रशप्ता, तद्यथा - पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । नानात्वम् शरीरावगाहना जघन्येनागुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण धनुःपृथक्त्वम् । स्थिति रुत्कर्षेण द्वासप्तति वर्षसहस्राणि शेषं यथा जलचराणाम् । यावत् चतुर्गतिका द्वद्यागतिकाः परीता असंख्याताः प्रज्ञमाः । ते पते खेचरसंमूच्छिमतिर्यग्योनिकाः, ते पते संमूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ||२२||
टीका- 'से किं तं थलयर परिसप्प संमुच्छिमपंचिंदिय तिरिक्ख जोणिया' अथ के ते स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ? इति प्रश्न, उत्तरयति - 'थलयर परिसप्प
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
जीवाभिगमसूत्रे
संमुच्छिमा दुविहा पन्नत्ता' स्थलचरपरिसर्पसमूच्छिमजीवाः द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिताः, द्वैविव्यं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा ' तथथा - 'उर परिसप्पसंमुच्छिमा ' उरःपरिसर्पसंमूर्च्छिमा', उरसा - वक्षस्थलेन परिसर्पन्ति - गच्छन्ति ये ते उरः परिसर्पाः सर्पादयः । 'भुयपरिसप्प संमुच्छिमा' भुजपरिसर्पस मूर्च्छिमाः, भुजाभ्यां परिसर्पन्ति गच्छन्तीति भुजपरिसर्पा स्तादृशाश्च ते समूच्छिमा इति भुजपरिसर्पसंमूर्च्छिमाः गोधादयः, तथा च- उरः परिसर्पभुजपरिसर्पमेदेन स्थलचर परिसर्पसंमूर्च्छिमाः द्विविधा भवन्तीति भावः । ' से किं तं उरगपरिसप्पसमुच्छिमा' अथ के ते उरः परिसर्पसंमूच्छिमाः इति प्रश्नः, उत्तरयति
2
-
-
स्थलचर चतुष्पदों का निरूपण करके अब समूर्च्छिमस्थलचरपरिसर्पो का निरूपण करते हैं—" से किं तं थलयरपरिसप्पसमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" इत्यादि ॥
टीकार्थ - " से किं तं धलयरपरिसप्पसंमुच्छिम पंचिदियतिरिक्खजोणिया " दे भदन्त ! स्थलचर परिसर्प संमूच्छिमपंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कितने प्रकार के कहे हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"थलयर परिसप्प समुच्छिमा दुविधा पन्नत्ता" हे गौतम ! स्थलचर परिसर्प पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीव दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " जो इस प्रकार से है, ' उरपरिसप्पसंमुच्छिमा भुयपरिसप्प समुच्छिमा” एक उरः परिसर्पसंमूर्च्छिम पञ्चेन्द्रिय और दूसरे भुजपरिसर्प संमूच्छिम पञ्चेन्द्रिय जो छाती से सरक कर चलते हैंअर्थात् छाती के बल पर चलते है ऐसे वे उरः परिसर्प संमूर्च्छिम तिर्यग्पंचेन्द्रिय जीव हैं । तथा जो हाथों के सहारे से चलते हैं वे भुजपरिसर्पसं मूच्छिमतिर्यगूपंचेन्द्रिय जीव हैं । "से" किं तं उरपरिसप्प समुच्छिमा" हे भदन्त ! वे उरः परिसर्पसमूर्च्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो
સ્થલચર ચતુષ્પદોનુ નિરૂપણુ કરીને હવે સમૂચ્છિŚમ સ્થલચર પરિસ'નુ નિરૂપણુ वामां आवे छे " से किं तं थलयरपरिसप्प संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया" इत्यादि. टीअर्थ - " से किं तं थलयरपरसम्पर्समुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया " त्याहि. હે ભગવન્ સ્થલચર પરિસપ સમૂમિ પંચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિકજીવ કેટલા अठारना छे ? या प्रश्नना उत्तरभां प्रभु गौतमस्वाभीने हे छे – “थलयर परिसप्प संमुच्छिमा दुविद्या पण्णत्ता" हे गौतम! स्थसयर परिसर्प येन्द्रिय तिर्यग्योनि४लवमे अारना डेला छे. "तं जहा " ते मे प्रारे आ अभाये छे. “उर परिसप्पसमुच्छिमा भुयपरिसप्प समुच्छिमा" मे २ः परिसर्प सभूरिछस यथेन्द्रिय मने जीन लुक परि સ સ સૂર્ચ્છિમ પંચેન્દ્રિય. જેએ છાતીથી સરકીને ચાલે છે, અર્થાત છાતીના બળથી ચાલે છે તેવા જીવા ઉરઃ પરિસપ સમૂમિતિય ૫ શેન્દ્રિય જીવ છે. તથા જેએ હાથેાની सहायथी या छे, तेथे परिसूर्य सभूमि तिर्यव्ययेन्द्रिय छे, "से किं तं उरपरिसप्पसंमुच्छिमा" से लगवन् ते २: परिसर्प सभूभि यशन्द्रिय तिर्यग्योनि व डेटला अभरना होय छे ? आ प्रश्नमा उत्तरमा अलु आहे छे - उरगपरिसप्प समुच्छिमा चउ
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
shrrrrater der प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५३ 'उरपरिसप्पमुच्छिमा चउन्विहा पन्नत्ता' उरः परिसर्पसं मूच्छिमाश्चतुर्विधा चतुप्रकारका : " प्रज्ञप्ताः- कथिताः । चतुर्भेदान् दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि 'तं जहा' तद्यथा - 'अहो अयगरा आसा लिया महोरगा' अहयः - सर्पविशेषाः, अजगराः - स्थूलकायाः सर्पविशेषाः, भासालिकाःसर्पविशेषा एव, महोरगा अपि सर्पविशेषा एवेति । महेः स्वरूपं भेदं च ज्ञातुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं अही' अथ के ते अहयः ? इति प्रश्नः, उत्तरयति - ' अही दुवा पन्नत्ता' यो द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञताः कथिताः, द्वैविध्यं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'दव्वीकरा मउलिणीय' दर्वीकराः मुकुलिनश्च तत्र दर्वी - फणा तत्करणशीला ये ते दर्जीकराः, तथा मुकुलम् फणाविरहयोग्या शरीरावयवविशेषाकृतिः साविद्यते येषां ते मुकुलिनः फणाकरणशक्तिरहिता इत्यर्थः । 'से किं तं दव्वीकरा' अथ के तेदवकरा इति - प्रश्नः, उत्तरयति - 'दव्वीकरा अणेगविद्या पन्नत्ता' दर्वीकराः सर्पा अनेकविधा:अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः, अनेकमेदं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तथथा - 'आसीवसा जाव सेत्तं दध्वीकरा' आशीविषा यावत् ते एते दवकराः अत्र यावत्पदेन निक जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर - में प्रभु कहते हैं- "उरपरिसप्पसमुच्छिमाउव्वा पन्नत्ता" हे गौतम । उरः परिसर्पसंमूच्छिमतिर्यग्योनिक जीव चार प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा " वे उनके चार प्रकार ये हैं- "अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा" अहि- सर्पविशेष, अजगर - स्थूल शरीर वाले सर्प विशेष, भासालिक - सर्प विशेष और महोरग " से किं तं अही" हे भदन्त ! सर्पविशेष रूप जो अहि हैं वे कितने प्रकार के होते हैं ? "अही दुविहा पन्नता" हे गौतम! सर्पविशेष रूप अहि दो प्रकार के होते है । "तं जहा " जैसे " दव्वीकरा मउलिणो य" दर्वीकर और मुकुली इनमें जिनको फणा होती है वे दर्दीकर और जिनको फणा नहीं होती हैं वे मुकुली हैं । “से किं तं दव्वीकरा" हे भदन्त | दर्वीकर सर्प के कितने भेद है ? " दव्वीकरा अणेगविहा पन्नत्ता " हे गौतम ! दर्वीकर के अनेक भेद है । "तं जहा " जैसे -- "आसीविसा जाव से तं दव्त्रीજિંદા વળત્તા હૈ ગૌતમ ! ઉર:પરિસસભૂમિતિય ચૈાનિક જીવા ચાર પ્રકારના હાય છે "तं जहा " ते यार प्रहारे। आा प्रभा छे, “अही, अयगरा, आसालिया, महोरगा" डिसर्पविशेष मनगर, स्थूल शरीरवाणे सर्प विशेष मासादि-सर्प विशेष, भने महोरग, "से किं तं अही" ભગવન્ સવિશેષમાં જે અહિ નામના સપ છે, તે કેટલા પ્રકારના હોય छे ? " अही दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम! सर्पविशेष३५ सही मे अक्षरना होय " 'तं. महा" ते या प्रमाणे छे. "दव्वीकरा, मउलीणाय" मे हवी १२ मनें मील भुठुसी, तेमां જેઓને કુણા હાય છે તેઓ નવી કર કહેવાય છે. અને જેમને કણા હાતી નથી તેએ મુકુલી वाय छे. "से किं तं दव्वीकरा" हे भगवन् हवी र सर्पना डेटला लेहो उडेला है ? "Goatna अणेगविद्या पण्णत्ता" हे गौतम ! हवीर अडि भने अझरना डाय छे.. "तं जहा " ते भा प्रभा छे, 'आसीविला जाव सेचं दव्वीकरा" मासीविष विगेरे
1
E
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
जीयाभिगमसूत्र प्रज्ञापनाया. प्रथमं जीवप्रज्ञापनाप्रकरणं द्रष्टव्यम , तथाहि-'आसीविसा', दिट्ठीविसा, उग्गविसा, भोगविसा, तयाविसा लालाविता, निस्सासविसा, कण्हसप्पा, सेयसप्पा, कागोदरा दुम्भपुप्फा कोलाहा सेलेसया' । आशीविषा दृष्टिविषा उपविषा भोगविषाः त्वविषाः लालाविषाः निःश्वासविषाः कृष्णसर्पाः श्वेतसर्पाः काकोदराः दुरभिपुष्पाः कोलाहाः शैलेशया इतिच्छाया । तत्र आशीविषा:-आश्यो दंष्ट्रा. तासु विषं गरलं येषां ते आशीविषाः, तदुक्तम्
___ 'आसीदाढा तग्गयविसा आसीविसा मुणेयव्या' आशी दंष्ट्रा 'स्तद्गतं विपं येषां ते आशीविषा उन्नेतन्याः । शेषे सर्व प्रज्ञापनातोऽवसेयम् । दर्वीकराः माशीविषादयः सर्पाः कथिता ।। 'से किं तं मउलिणो' अथ के ते मुकुलिनः ? इति प्रश्नः, उत्तरयति-'मउलिणो
फरा' आसीविपआदि यहा यावत्पद से प्रज्ञापना का समस्त प्रकरण इस सम्बन्ध का ग्रहण हुआ है-वह टीका में दिया गया है उसका अर्थ इस प्रकार से हैं-आशीविष-जिनकी दाढ में विप होता है ऐसे मर्प आशीविष कहलाते हैं जैसे-कहा है-"आसी दाढा तग्गयविसी आसीविसा मुणेयव्वा" आशी नाम दाढा है उनमें जिनको विष होता है उन्हें आशीविष जानना चाहिये । दृष्टिविष-जिनकी दृष्टि में विष होता है वे सर्प । उग्रविष-जिनका विष बहुत अधिक उग्र-जहरीला-होता है ऐसे सर्प । भोगविष-जिनके शरीर में विष बहुत अधिक उग्र-जहरीला होता है ऐसे सर्प, त्वग् विष-जिनकी चमड़ी में विप होता है वे सर्प, लाला विष-जिनकी लार में विप होता है ऐसे सर्प, निःश्वास विप जिनकी श्वास में विष होता है ऐसे सर्प तथा-कृष्णसर्प, श्वेतसर्प, काकोदर, दुरभिपुष्प, कोलाह और शैलेश्य ये सब दर्वीकर सर्प के भेद हैं। इन. मेदों को लेकर दर्वीकर । सर्प के अनेक भेद हो जाते हैं। "से किं तं मउलिणो" हे भदन्त मुकुलीसर्प
અહિયાં યાવત્ પદથી પ્રજ્ઞા પના સૂત્રને સઘળે પાઠ આ વિષયને લગતે ગ્રહણ કર્યો છે. અને તે પાઠ ટીકામાં બતાવવામાં આવ્યા છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે –આશીવિશ–જેની हामा वि५ डाय छ, तवा सपा माशीवि५ ४उपाय छे. रेम-"आसीदाढा तग्गयविसा, .
आसीविसा मुणेयव्या" माशीनामद छ तेढमा रयान २ डाय छ, तम्या माशीવિષ કહેવાય છે દષ્ટિવિષ-જેઓની દૃષ્ટિમાં વિષ હોય તેવા સર્પો, ઉગ્રવિષ એટલે કે જેમનું વિષ ઘણું વધારે હોય અને ઝેરીલું હોય એવા સર્પો, ભોગવિષ-જેઓના શરીરમાં ઘણું વધારે વિષ હોય એવા સપૅ ભેગ વિષ કહેવાય છે ત્યવિષ–જેઓની ચામડીમાં વિષ હોય છે. એવા સર્પો વગ વિષ કહેવાય છે લાલાવિષ-જેઓની લાળમાં વિષ હોય છે, એવા સર્ષે લાલાવિષ કહેવાય છે “નિઃશ્વાસ વિષ–જેઓના શ્વાસમાં વિષ હોય છે. એવા સર્ષે . નિશ્વાસ કહેવાય છે. તથા કૃષ્ણસ૫, સર્પ, કાકોદર, દુરભિપુષ્ય, કલાહ અને શૈલેશ્ય
આ બધા દીકરા સપને ભેદ છે આ ભેદોને લઈને દવાકર સર્ષે અનેક પ્રકારના उपाय छे.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० १ स्थलघरपरिसर्पसमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २५५ अणेगविहा पन्नत्ता' मुकुलिनः-सर्पविशेषा अनेकविधाः-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा-'दिव्या गोणसा जाच सेत्तं मउलिणो' दिव्या गोणसा यावत् ते एते मुकुलिनः कथिताः, अत्रापि यावत्पदेन प्रज्ञापनाप्रकरणमुन्नेयमिति ‘से तं अही' ते एते अहयःसर्पविशेषाः कथिता इति ॥ अहेर्भेदान् निरूप्य अजगरभेदान् निरूपयितु प्रश्नयन्नाह-'से किं तं' इत्यादि, 'से कि तं अयगरा' अथ केते अजगराः ? इति प्रश्नः; उत्तरयति-'अयगरा' एगागारा पन्नत्ता' अजगरा एकाकारा एकप्रकारका एव प्रज्ञप्ताः-कथिता इति ते एते अजगरा निरूपिता इति । 'से कि तं आसालिया' अथ के ते आसालिकाः १ इति प्रश्नः, उत्तरयति'आसालिया जहा पण्णवणाए' आसालिका यथा प्रज्ञापनायां कथिता रतथैव ज्ञातव्याः, तत्रहिकितने प्रकार के होते है ? "मउलिणो अणेगविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! मुकुली सर्प अनेक प्रकार के होते हैं। "तं जहा" जैसे-दिव्वा गोणसा. जाव से तं मउलिणो" दिव्य, गोनस आदि, यहाँ यावत्पद से प्रज्ञापना का प्रकरण इस सम्बन्ध में गृहीत हुआ है। "से तं अही" इस प्रकार से यहाँ तक का कथन सब "अही" के सम्बन्ध में कहा गया जानना चाहिये । अब सूत्रकार अजगर के भेदों को प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है-"से कि तं अयगरा" हे भदन्त । अनगर कितने प्रकार के होते हैं ? "अयगरा एगागारा, पन्नत्ता" हे गौतम ! अजगर एक प्रकार के ही होते हैं। "से कि तं आसालिया" हे भदन्त ! आसालिक सर्प कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"आसालिया जहा पण्णवणाए" हे गौतम ! प्रज्ञापना प्रकरण में जैसा कहा गया हैवैसा ही यहाँ इन सालिकों के सम्बन्ध में कह लेना चाहिये । उस प्रकरण का भाव ऐसा ___"से किं तं मउलिणो" उ मगवन् भुती सपटसा प्रारना डाय छ ? "मउलिणो अणेगविहा पण्णत्ता' गौतम ! मुमुक्षीस मने प्रारना डाय छे. "त जहा" ते मी प्रमाणे छ-'दिव्वा गोणसा जाव से तं मउलिणो" ६०य, गोनस, विगैरे माडियां ચાસ્પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું આ સબંધને લગતું પ્રકરણ ગ્રહણ કરાયું છે.
___ “से तं अही" ! री मासा सुधानुसघणु ४थन 'अही' ना समयमा डस છે. તેમ સમજવું
હવે સૂત્રકાર “અજગર' ના ભેદે પ્રકટ કરે છે આ સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને पूछे छ8-"से कि तं अयगरा' सावन म०२ 2 घाना हाय छ १ मा प्रसना उत्तरमा प्रभु ४ छ ,-"अयगरा एगागारा पण्णता" 3 गीतम! मगर
४४ प्रारना जय छे. शथी गौतम स्वाभी पूछे छे :-"से किं तं आसालिया" ભગવન આસાલિક સર્ષ કેટલા પ્રકારના હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે "आसालिया जहा पण्णवणाए" गौतम ! अज्ञापन सूत्रमा २ विषयमा २ प्रमाणेકહેલ છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં આ આસાલિકાના સંબંધમાં સમજી લેવું તે પ્રકરણ ને
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६ .
जीवाभिगमसूत्रे
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm प्रज्ञापनाप्रकरणम् ‘से किं तं आसालिया ? कहि णं भंते ! आसालिया संमुच्छंति' इत्यादि पाठः प्रज्ञापनातोऽवसेयः, तदर्थश्चेत्थम्
___एते आसालिकाः अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे अर्द्धतृतीयेपु द्वीपेषु निर्व्याघातेन व्याघातहेतुकं सुषमादिरूप दुष्पमदुप्पमादिरूपं च कालं वर्जयित्वा पञ्चदशसु कर्मभूमिपु, व्याघातं पूर्वोक्तरूपं प्रतीत्य व्याघातमाश्रित्य पञ्चसु महाविदेहेषु एतावता त्रिंशत्सु अकर्मभूमिपु-हैमवत-हरिवर्ष-रम्यकवर्षहैरण्यवर्णोत्तरकुरुदेवकुरुरूपेषु एते आसालिका नोत्पद्यन्ते, इति विज्ञेयम् । तथा-चक्रवर्तिनः बलदेवाः वासुदेवाः माण्डलिकाः महामाण्डलिकाः, एतेषां स्कन्धावारेपु सैन्यशिबिरेषु ग्रामनगरखेटकर्वटमडम्बद्रोणमुखपत्तनाकराश्रमराजधानीनां निवेशेषु प्रामादीनां जनसमूहस्थानेषु एतेषां है-हे भदन्त ! आसालिका का क्या स्वरूप है और वह कहाँ संमूछित होते है ? हे गौतम ! वे आसालिक ढाईद्वीप रूप मनुष्यक्षेत्र के भीतर संमूच्छित होते है-अर्थात् संमूर्छन जन्म से उत्पन्न होते हैं-निर्व्याघाताभाव को लेकर अर्थात् व्याघात सुपमसुषमादिरूप तथा दुप्पम दुप्पमादि रूप काल उसके अभाव में वे पन्द्रह कर्मभूमियों में संमूछित होते हैं । अर्थात् पांच भरत पांच ऐरवत और पांच विदेह इन पन्द्रह कर्मभूमियों में उत्पन्न होती है। एवं पूर्वोक्त रूप व्याघात को लेकर वे सुपमसुष्पम दुपमदुप्पम आदि काल रूप व्याघात की अपेक्षा से वे पांच महाविदेहों में तथा चक्रवर्ती के स्कन्धावारों में-कटकों में, बलदेव के स्कन्धाचारों में, वासुदेव के स्कन्धावारो में माण्डलिक के स्कन्धावारों में, महामाण्डलिक के स्कन्धावारों में (सेनाकापडाव) ग्रामनिवेशों में गाम के जनसमूह के पडाव में नगर में खेट में कर्बट में मडम्ब मे, द्रोणमुखमें, पचननिवेशों में, आकर-खानमें आश्रममें, राजधानी में और इन्हीं के निवेशों में, ભાવ આ પ્રમાણે છે. ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે ને–કે ભગવન આસાલિક ના કેટલા ભેદે છે ? અને તેઓ કયાં સંમૂછિત થાય છે ? આના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે છે કે-હે ગૌતમ તે આસાલિકે ઢાઈ દ્વીપરૂપ મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર સંમૂચ્છિત થાય છે. અર્થાત સંમૂચ્છન પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. નિર્વાઘાત ભાવને લઈને અથત વ્યાઘાત સુષમ સુષમાદિરૂ૫ તથા દુષમ દુષમારિરૂપ કાલ ના અભાવમાં તેઓ પંદર કર્મભૂમિમાં સંમતિ થાય છે અર્થાત પાંય ભારત, પાંચ ઐરવત, અને પાંચ વિદેહ આ પંદર કર્મ, ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તથા પહેલાં કહેલ વ્યાઘાત ને લઈને તેઓ સુષમ સુધ્યમ દુષણ દુષ્પમ વિગેરે કાળ રૂપ વ્યાઘાતની અપેક્ષાથી તેઓ પાંચ મહાવિદેહોમાં તથા ચક્ર. વતિના અપાવામાં એટલે કે કટકમાં તથા બલદેવના સ્કંધાવામાં, વાસુદેવના સ્કંધ વારમાં માંડલિકેના અંધાવારોમાં ગ્રામનિવેશેમાં ગ્રામના જન સમૂહનાપડાવમાં નાર નિશેમાં ખેટ નિવેશમાં કર્બટ નિવેશોમાં, મડમ્બ નિવેશમાં, દ્રોણમુખ નિવેશમાં. પત્તન નિવેશમાં, આકર–ખાણના નિવેશમાં આશ્રમ નિવેશોમાં, રાજધાનીના નિવેશમાં,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०१ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २५७
स्वल्वेव विनाशेपु विनाशसमयेषु अत्र खलु आसालिकाः संमूर्च्छन्ति, ते जघन्येन अङ्गुल. स्यासंख्येयभागमितयाऽवगाहनया इयमवगाहना, एषामुत्पत्तेः प्रथमसमयविषया ज्ञातव्या, उत्कण द्वादशयोजनप्रमितया अवगाहनया तदनुरूपं च खलु विष्कम्भबाहल्येन भूमि दलित्वा तत्र संमूर्च्छन्ति, अत. असंज्ञिनो मिथ्यादृष्टयः, एतेषां सास्वादनसम्यक्त्वस्यापि अभावात् । अज्ञानिनः-मतिश्रुतादिज्ञानरहिताः, अन्तर्मुहूर्ताद्धायुष एव कालं कुर्वन्ति, एते आसालिकाः एतादृशस्वरूपाः कथिता इति । 'से आसालिया' ते एते मासालिकाः सम्यग् निरूपिता इति प्रज्ञापनाप्रकरणार्थः ॥
___ आसालिकान् निरूप्य महोरगान निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं महोरगा' अथ के ते महोरगाः ? इति महोरगविषयकः प्रश्नः, उत्तरयति-'महोरगा जहा पण्णवणाए' महोरगा यथा प्रज्ञापनायाम् , प्रज्ञापनायां यथा महोरगाणां मेदादि निरूपितं तथैवात्रापि मन्तव्यम् , प्रज्ञापनाप्रकरणं चेत्थम्--'से किं तं महोरगा महोरगा अणेगविहा पन्नत्ता तं जहा-अत्थेगइया अर्थात् विनाश की उपस्थितिमें आसालिका संमूर्छित होते हैं, अर्थात् इन सब स्थानोमें आसालिक संमूच्छिन जन्म से उत्पन्न होता है। इसकी अवगाहना जघन्य से अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। यह अवगाहना इनके उत्पादन के प्रथम समय की है और उत्कृष्ट से बारह योजन की होती है। अपने अनुरूप ही विष्कम्भ और वाहल्य से-लम्बी चौड़ी भूमि को विदारक वहां वे संमूञ्छित होते है ये असज्ञी होते हैं मिथ्यादृष्टि होते हैं। और अज्ञानी होते हैं वे एक अन्तर्मुहूर्त की आयु को लेकर संमूच्छित होते हैं ये आसालिका गर्भज नहीं होते हैं किन्तु संमूर्छन जन्मवाले ही होते हैं। मनुष्य क्षेत्र के भीतर ही. ये संमूछित होते है। मनुष्यक्षेत्र के बाहर नहीं । मनुष्यक्षेत्र में भी यह सर्वत्र उत्पन्न नहीं होते किन्तु अढाईद्वीप में ही उत्पन्न होते है एतावता यह लवणसमुद्र में और कालोदघिसमुद्र में उत्पन्न नहीं होते हैं ऐसा जानना चाहिये। અને તેનાજ વિનાશમાં અર્થાત વિનાશની ઉપસ્થિતિમાં આસાલિકે સંમચ્છિત થાય છે. અર્થાત આ સઘળા સ્થાનમાં આસાલિક સમૂઈન જન્મથી ઉત્પન્ન થાય છે તેની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુની હોય છે આ અવગાહના તેમના ઉત્પાદ-ઉત્પત્તીના પ્રથમ સમયની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તેઓની અવગાહના બાર જનની હોય છે પિતાને અનુરૂપ વિષ્ક અને બાહલ્યથી-વિશાળ ભૂમિને વિચારીને ત્યાંથી સંમૂચ્છિત થાય છે. તેઓ અસંસી હોય છે. મિયાદષ્ટિ વાળા હોય છે અને અજ્ઞાની હોય છે તેઓ એક અંતર્મુહૂર્તની આયુષ્યને લઈને સંમૂચ્છિત થાય છે આ આસાલિકે ગજ હોતા નથી. પરંતુ સ મૂચ્છને જન્મવાળા હોય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રની અંદર જ તેઓ સંમૂછિત થાય છે. મનુષ્ય ક્ષેત્રની બહાર નહીં. મનુષ્યક્ષેત્રમાં પણ તેઓ બધે જ ઉત્પન્ન થતા નથી પરંતુ અઢાઈ દ્વીપમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેઓ લવણસમુદ્રમાં અને કાલેદધિ સમુદ્રમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તેમ સમજવું.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
जीवाभिगमसूत्रे अंगुलं पि अंगुलपुहुत्तया वि विहत्धि पि-विहत्थिपुहुत्तया वि स्यणि पि-रयणिपुहुत्तया वि कुच्छि पि कुच्छिपुहुत्तया वि धणुहं पि धणुहपुहुत्तया वि गाउयं पि गाउयघुहुत्तया वि 'जोयणं पि जोयणपुहुत्तया वि जोयणसयं पि जोयणसयपुहुत्तया वि ते णं थले जले जाया जले वि चरंति ते णस्थि इह' वाहिरएस दीवसमुद्देसु हवंति जे यावन्ने तहप्पगारा" अथ के ते महोरगा, महोरगा अनेकविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सन्त्येकके अङ्गुलमपि अगुलपृथकूत्वका अपि वितस्तिरपि वितस्तिपृथक्त्वका अपि रनिरपि रत्निपृथक्त्वका अपि, कुक्षिरपि कुक्षिपृथक्त्वका अपि घनुरपि धनु पृथक्त्वका अपि, गव्यूतमपि गव्यूतपृथक्त्वका अपि योजनमपि योजनपृथक्त्वका अपि, योजनशतमपि योजनशतपृथक्त्वका अपि, ते खलु स्थले जले जाताः जलेऽपि चर्रान्त, ते न सन्तीह, बाह्येषु द्वीपसमुद्रेपु भवन्ति, ये चान्ये तथाप्रकाराः, ते एते महोरगा इतिच्छाया ।
अथ व्याख्या 'से कि त महोरगा' अथ के ते महोरगाः, उत्तरयति-'महोरगा अणेग विहा पन्नत्ता' महोरगा:-अनेकविधा:-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः, महान्तश्च ते उरगा इति... महोरगाः, विशालकायसर्पाहत्यर्थः, तेपामनेकत्वं दर्शयति-तं जहा' तद्यथा-'अत्थेगइया अंगुलं पि' अस्त्येकके अंगुलमपि केचन महोरगा इत्थंभूता ये अंगुलमपि अंगुलं यावदपि प्रमाणेन, अत्र 'अपि' शब्देन अंगुलप्रमाणात्-केचिन्न्यूना अपि भवन्तीति भावः, अंगुलप्रमाणा अपि इत्यर्थः, शरीरा
अब महोरग का वर्णन करते हैं-"से कि तं महोरगा" इत्यादि । “से कि त महो. रगा" हे भदन्त ! महोरग कितने प्रकार के कहे गये हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं -"महोरगा जहा पण्णवणाए" हे गौतम ! प्रज्ञापना में महोरंगों का भेद द्वारा जैसा-निरूपण किया गया है वैसा ही वह यहा पर भी कर लेना चाहिये । प्रज्ञापना का वह प्रकरण टीका में दिया गया है उसका अर्थ हम प्रकार से है- - गौतम ने जब प्रभु से ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! महोरग-कितने प्रकार के है ? तथा- इनका स्वरूप क्या है ? उत्तर-में प्रभु कहते है- हे गौतम ! महोरग अनेक प्रकार के हैं, बडे बडे जो सांप हैं उनका नाम महोरग हैं। इनका शरीर बहुत ही विशाल होता हैं । इनमें कितने महोरग ऐसे होते है जो एक अङ्गुल की अवगाहना वाले होते हैं। यहां
व सत्रा२ भा२२५ सपनु पनि ४२ छ. तमा गौतमपाभी पूछे छे - "से कि तं महोरगा" भगवन् महा सना खा लेह छे १ 241 प्रश्नना उत्तरमा अजीतमयामीन -"महोरगा जहा पण्णवणाप" ॐ गौतम ! प्रज्ञापना सूत्रमा મહેરોના ભેદ બતાવતા જે પ્રમાણેનું નિરૂપણ કરેલ છે એ પ્રમાણે તે સઘળું નિરૂપણ અહિયાં સમજી લેવું પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું તે પ્રકરણ ટીકામાં આપવામાં આવેલ છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે –ગીતામવામી એ જયારે પ્રભુને એવું પૂછ્યું કે હે ભગવન મહેર કેટલા પ્રકારના છે ? તથા તેનું શું સ્વરૂપ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ ! મહારગે અનેક પ્રકારના હોય છે. મોટામાં મોટા જે સર્પો હોય છે, તેને મહારગો કહેવાય છે. તેઓને શરીરે ઘણુ જ વિશાળ હોય છે. તે પૈકી કેટલાક મહારગે એવા હોય
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति० १. स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २५९ वगाहनया भवन्तीत्यर्थः । अत्रामुलम् उच्छायाङ्गुलं ज्ञातव्यम् शरीरप्रमाणस्याग्रे वक्ष्यमाणत्वात् । 'अंगुलपुहुत्तया वि' केचन महोरगा अङ्गुलपृथक्त्वका अपि द्वचगुलादारभ्य नवाङ्गुलपर्यन्तप्रमाणे पृथक्त्वशब्द' पारिभाषिकः, अङ्गुलपृथक्त्वं शरीरावगाहना येषामस्ति इत्यङ्गुलपृथक्त्वकाः, केचिद् एकाङ्गुलादुपरि नवाङ्गलप्रमाणावगाहनावन्तोऽपि भवन्तीति भावः, 'बिहत्थि पि' वितस्तिरपि वितस्ति यावत् प्रमाणेन केचन महोरगा वितस्तिप्रमाणा अपि शरीरावगाहनया भवन्ति वितस्तिदशाङ्गुलप्रमाणा भवतीति । 'विहत्थिपुहुत्तया वि' केचन वितस्तिपृथक्त्वका
अपि शरीरावगाहनया भवन्ति, 'रयणि पि' रत्निमपि, केचन रनिमपि रत्निप्रमाणा, अपि शरीरावगाहनया भवन्ति, द्विवितस्तिप्रमाणा रनिरिति । 'रयणिपुहुत्तया वि' रत्निपृथक्त्वका अपि केचन । 'कुञ्छि पि' कुक्षिमपि कुचि यावत् प्रमाणेन, कुक्षिप्रमाणाः केचन महोरगाः शरीराअङ्गुल से उच्छायागुल जानना । क्योकि शरीर की प्रमाण स्वयं सूत्रकार आगे कहने वाले हैं । कितनेक महोरग ऐसे होते है, जिनके शरीर की दो अङ्गुल से लेकर नौ अङ्गुल तक की अवगाहना होती है । पृथक्त्व शब्द पारिभाषिक है । यह दो अंगुल से लेकर नौ अगुल तक की अवगाहना का यहां बोधक है । कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना वितस्ति द्वादश अगुल प्रमाण होती है। कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना वितस्ति पृथक्त्व दो वितस्ति से लेकर नौ वितस्ति तक की होती है-कितनेक महोरग ऐसे होते हैं कि जिनकी शरीरावगाहना एक रनिप्रमाण होती है कितनेक महोरग ऐसे होते है कि जिनकी शरीरावगाहना दो रत्न से लेकर नौ रत्नि तक की होती है । रत्नि दो वितस्ति २४ अङ्गुल की होती है अर्थात् एक हस्तप्रमाण का नाम रल्लि हैं । कितनेक महोरग ऐसे भी होते हैं जो शरीरावगाहना से कुक्षि प्रमाण-दो हाथ के होते हैं । कितनेक महोरग છે કે જે એક આગળની અવગાહનાવાળા હોય છે. અહિયા આગળથી ઉછાય આગળ સમજવું કેમકે શરીરનું પ્રમાણ સૂત્રકાર પોતે જ આગળ કહેશે કેટલાક મહોરો એવા હોય છે કે-જેઓના શરીરની અવગાહના બે આગળથી લઈને નવ આંગળ સુધીની હોય છે. પૃથ૦ શબ્દ પારિભાષિક છે આ પૃથકૃત શબ્દ બે આંગળથી લઈને નવ આંગળ સુધીની અવગાહના ને અહિયાં બધ કરાવે છે કેટલાક મહોરગો એવા હોય છે, કે જેના શરીરની અવગાહના વિતસ્તિ એટલે કે બાર આંગળ પ્રમાણુની હોય છે કેટલાક મહોર એવા હોય છે કે-જેઓના શરીરની અવગાહના વિતસ્તિ પૃથફત્વ એટલે કે બે વિતસ્તિથી લઈને નવ વિતતિ સુધીની હોય છે કેટલાક મહોરો એવા હોય છે કે-જેઓના શરીરની અવગાહના એક પત્નિ પ્રમાણુ હોય છે. કેટલાક મહોરો એવા હોય છે કે-જેમના શરીરની અવગાહના બે રાત્નિથી લઈને નવ રનિ સુધીની હોય છે. રનિ બે વિતતિ એટલે કે ચોવીસ આગળની હોય છે. અર્થાત્ એક હાથ જેટલા પ્રમાણુનું નામ રનિ છે. કેટલાક મહોરો એવા પણ હોય છે, એના શરીરની અવગાહના કુક્ષિપ્રમાણ એટલે કે બે
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
जीवाभिगमसूत्रे वगाहनया भवन्ति, कुक्षिदिहस्तप्रमाणा भवति । 'कुच्छिपुछत्तया वि' कुक्षिपृथकत्वका अपि केचन महोरगा भवन्तीति, 'धणुहंपि' केचन महोग्गा धनुपि शरीरावगाहनया भवन्तीति, हस्तचतुष्टयप्रमाणं धनुर्भवतीति । 'धणुहपुहनया वि' चनु पृथक् वका अपि केचन महोरगा । 'गारंवि' गव्यूतमपि केचन महोरगाः शरीरावगाहनया भवन्ति, द्विधनुः सहमप्रगणं गन्यूतम् । 'गाउयपुहत्तया वि' गव्यूतपृथक्त्वका अपि केचन महोरगा भवन्नीति, 'जोयण पि' योजनपि योजनप्रमाणा अपि केचन महोरगा शरीगवगाहनया भवन्ति, चत्वारि गव्यूतानि योजनं भवति । जोयणपुहत्तया वि' योजनपृथकत्वका अपि केचन महोग्गा भवन्तीति, 'जोयणमयंपि' योजनशतमपि केचन महोरगा शरीरावगाहनया भवन्ति । 'जोयणसयपुहत्तया वि' योजनशतपृथक्त्वका
ऐसे होते हैं जो कुक्षिपृथक्त्व तक की अवगाहना वाले होते हैं । "धणुइंपि" कितनेक महोरग ऐसे होते है जो एक धनुप चार हस्त-के होते है । चार हाथ का एक धनुप होता हैं । “घणुद्दपुत्तिया वि" कितनेक महोरग ऐसे होते हैं जो दो धनुष से लेकर नौ घनुप तक की अवगाहना वाले होते है । कितनेक महोरग ऐसे होते है जो 'गार्ड वि' एक कोश की अवगाहना वाले होते है । दो हजार घनुप का एक कोश होता है कितनेक महोरग ऐसे होते है जो दो कोश की अवगाहना से लेकर नो कोश तक की अवगाहना वाले होते हैं । कितनेक महोरग ऐसे होते है जो एक योजन की अवगाहना वाले होते हैं । चार कोश का एक योजन होता है । कितनेक महोग्ग ऐसे भी होते हैं जो दो योजन की अवगाहना से लेकर नौ योजन तक की अवगाहना वाले होते हैं। कितने महोरग ऐसे भी होते है जो एकसो योजन की अवगाहनावाल होते है। एवं कितनेक महोरग ऐसे होते हैं जो दोसो योजनकी अवगाहना से लेकर नौ सो योजन
હાથના હોય છે. કેટલાક મહોરગો એવા હોય છે, કે જેઓ કુટિર પૃથર્વ સુધીની અવगाउनावाणा होय छे. "घणुहंपि" हेटसाट भागे। मेवा होय छे ४-साना शरीरनी અવગાહના એક ધનુષ અર્થાત ચાર હાથની હોય છે. ચાર હાથનુ એક ધનુષ પ્રમાણહેલ छ. "धणुहपुहत्तिया वि" टला महारगे। मेवा अाय -रोमा में घनुपथी बन નવ ધનુષ સુધીની અવગાહનાવાળા હોય છે. કેટલાક મહરગો એવા હોય છે કે જેઓ "गाउंवि" मेस-मे गालनी भवगाहनावाडाय मेर२ घनु५ अभालना मे કેસ થાય છે. કેટલાક મહારગો એવા હોય છે કે-જેઓ બે કેસની અવગાહનાથી લઈને નવ કેસ સુધીની અવગાયનવાળા હોય છે. કેટલાક મહારગો એવા હોય છે કે જેઓ એક એજનની અવગાહનાવાળા હોય છે ચાર કેસને એક જન કહેવાય છે. કેટલાક મહારગે એવા પણ હોય છે કે-જેએ બે જનની અવગાહનથી લઈને નવજન
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० १ स्थलचर परिसर्पसं मूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६१
अपि केचन महोरगा भवन्तीति 'ते णं थले जाया' ते पूर्वोक्ताः खलु महोरगाः स्थळे - पृथिव्यां जाता'- समुत्पन्नाः सन्तः 'जले वि चरंति' जलेऽपि चरन्ति - गच्छन्ति 'थले विचरंति' स्थलेऽपि चरन्ति तथा स्वभावत्वादिति । यद्येवं विधास्ते महोरगा स्तदा कथमिह न दृश्यन्ते तत्राह - 'ते णत्थि इह ' ते - पूर्वोक्ता महोरगा इह - मनुष्यक्षेत्रे न सन्ति - न विद्यन्ते किन्तु - 'बाहिरए दीवसमुद्देसु हवंति' बाह्येषु - मनुष्य क्षेत्रादतिरिक्तेषु द्वीपसमुद्रेषु भवन्त्यतोऽत्र न दृश्यते इति । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः - एतदन्येऽपि - एतन्महोरग सदृशा भवेयु स्तेऽपि ग्राह्या' । 'से त्तं महोरगा' ते एते महोरगा निरूपिता इति । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते उक्ता अह्यादयो महोरगान्ताः समासतः - सक्षेपेण द्विविधाः - द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता--कथिता' पर्यन्त को अवगाहना वाले होते है । ये महोरग यद्यपि "थले जाया वि' स्थल में - पृथिवी में उत्पन्न होते है फिर भी ये "जले वि चरंति" जल में भी चलते है ' थले विचरंति" और थल में भी चलते हैं । क्योंकि इन का ऐसा ही स्वभाव होता है । "ते णत्थि इहं - बाहिरए दीवसमुद्देसु हवंति" इस प्रकार के ये क्षेत्र में नहीं दिखते है उसका कारण उनका यहा पर नहीं होना है क्षेत्र से अतिरिक्त बाह्यद्वीप और समुद्रो में होते हैं यह प्रज्ञापना के पाठ का अर्थ हुआ । अब सूत्रस्थ पाठ कहा जाता है - " से तं महोरगा" इस प्रकार से यहां तक महोरगो के सम्बन्ध में यह कथन किया । इसी प्रकार से "जे यावन्ने तहप्पगारा" जो और भी अहि आदि के जैसे सर्प हों वे भी अहि आदि रूप से ही जानना चाहिये । ये उक्त अहि आदि “समासओ दुविहा” संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा" जैसे- पज्जत्ता य अपज्जत्ता સુધીનાં અવગાહનાવાળા હાય છે કેટલાક મહેારગે એવા હેય છે કે જેએ એકસા ચેાજનની અવગાહનાવાળા હોય છે. તથા કેટલાક મહેારગે એવા પણ હાય છે કે જેએ ખસે ચૈાજનથી લઈને નવસેા ચેાજન પચન્તની અવગાહનાવાળા હોય છે આ મહારા જો કે "थले जायानि" स्थसभां - पृथ्वीमां उत्पन्न थाय छे तो पण तेथे "जलै विचरंति" सभां पशु थावे छे. "थले वि चरंति" अने स्थणमा या या भयाने! स्वभाव ४ सेवा अञ्जारना होय छे, "ते णत्थि इहं- बाहिरपसु दीवसमुद्देसु हवंति" भावा પ્રકારના આ મહારા કે જેઓ આ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં દેખાતા નથી તેનું કારણ તેમનું ત્યાં અવિદ્યમાન પણું છે. કેમકે-આતા મનુષ્ય ક્ષેત્રથી ખીજા ખાાદ્વીપ અને સમુદ્રોમાં હોય છે. આ પ્રમાણે આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પાઠના અથ છે
હવે સૂત્રસ્થ પાઠ કહેવામાં આવે છે
6
से त्तं महोरगा " मा प्रभारी भोरगोनु अथन रेस छे. मे ४ रीते “जे यावन्ने तह पगारा" मीनपशु के महि विगेरे नी लेवा सधैं होय ते अहि विगेरे ३ये समन्वा या उपर उस अडि विगेरे "समासओ दुविहा पण्णत्ता" संक्षेपथी मे अारना डेला छे "तं जहा " ते मे हा प्रभाष छे " पज्जत्ता य अपज्जन्ता य" शो पर्याप्त अने जीन अर्याप्त पर्याप्त शुयु विशिष्ट अडि
महोरग जो इस मनुष्य क्योकि ये तो मनुष्य
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
जीवाभिगमसूत्रे 'तं जहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ता” चेति । 'तं चेव' तदेव, यद भेदादिकं यस्य कथितं तदतिरिक्त शरीरादिद्वारजातं तदेव जलचरजीवानां येन रूपेण शरीरादि द्वारजात कथितं तत्सर्वं तथैव-उरःपरिसर्पसमूछिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियाणामपि ज्ञातव्यम् । जलचरापेक्षया यद्वैलक्षण्य तदर्शयति-'णवरं' इत्यादिना, 'णवरं सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागं' नवर केवलम् उर.परिमर्पस्थलचगणा शरीगवगाहना जघन्येनाढ्गुलासख्येयभागम् 'उक्कोसेणं जोयणपुहत्तं' उत्कर्पण शरीरावगाहना योजन्पृथक्त्वम । द्वियोजनादारभ्य नवयोजनप्रमाणा शरीरावगाहना भवतीति भाव । 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' स्थिति-आयुष्काल एपामुर परिसाणा जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोमेण तेवण्ण वाससहस्साई उत्कण त्रिपश्चाशदर्पमहखाणि 'सेसं जहा जलयराण' शेपं- शरीरावगाहना स्थिनिम्या मतिरिक्त शरीरादिच्यवनद्वारपर्यन्त द्वारजात यथा जलचराणा कथितं तथैव सर्व मिहापि वकय" पर्याप्त और अपर्याप्त, पर्याप्त गुण विशिष्ट अहि मादिक, पर्याप्त और अपर्याप्तता गुण विशिष्ट अहि आदिक अपर्याप्त कहे जाते है "तं चेव णवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणपुहत्तं" जिस रूप से जलचर जीवों के प्रकरण में शरीरादि द्वारों का कथन किया गया है, उसी रूप से उर.परिसर्प समूच्छिमस्थलचरपञ्चेन्द्रियो के सम्बन्ध में भी वह सब शरीरादि द्वारकथन कर लेना चाहिये, परन्तु जलचर प्रकरण की अपेक्षा जो इसमें भिन्नता है वह ऐसी है कि उरःपरिसर्प स्थल चर जीवों की शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण और उत्कृष्ट से योजन पृथक्त्व-दो योजन से लेकर नौ योजन तक की होती है "ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं" स्थिति- आयुष्क कालइनका-उर परिसौ का-जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्कोसेणं तेवण्णं वाससहस्साई" उत्कृष्ट से तेपन ५३ हजार वर्ष की है "सेसं जहा जलयराणं जाव चउग्ग इया दुआगडया” इस प्रकार शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त च्यवनद्वार पर्यन्त के सब विगैरे पर्यात भने अपर्यात गुए विशिष्ट अडि विगरे अपक्ष ४२वाय छ "तं चेव णवरं सरीरोगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेण जोयणपुहुत्तं" य२. છોના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે શરીર વિગેરે દ્વારેનું કથન કરેલ છે, એજ પ્રમાણે ઉરઃ પરિસર્પ સંમૂર્ણિમ સ્થલચર પંચેન્દ્રિયો ના સંબંધમાં પણ તે શરીર વિગેરે સઘળા દ્વારા નું કથન સમજીલેવું પરંતુ જલચરોના પ્રકરણુકરતાં આમાં જે ભિન્નપણું છે, તે એવી રતનુ છે કે–ઉર પરિસર્ષ સ્થલચર જીના શરીરની અવગાહના જઘન્યથી એક આંગળના અસંખ્યાતમાભાગ પ્રમાણની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી જન પૃથફવ અર્થાત બે એજનથી લઈને नवयानसुधानी जय छ, “ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं" यानी स्थिति-मायुष्य १२ परिसपानी धन्यथा ये मतभुइतनी छ भने "उक्कोसेण तेवणं वाससहस्लाई"
थी तपन ॥२ वर्षनी छे “सेर्स जहा जलयराणं जाव चउग्गइया दुआगइया"
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०१ स्थलचरपरिसपसंञ्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६३ व्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणमत्र अनुसन्धेयं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जाव चउगइया दुआगइया' यावच्चतुर्गतिका यागतिकाः, उरःपरिसभ्य उदृत्य चतसृष्वपि गतिषु नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवेषु गमनाच्चतुर्गतिकाः, तथा-तिर्यङ्मनुष्येभ्य उद्धृत्य उर परिसपेषु आगमनाद् द्वचागतिका इति । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' परीताः प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ता:कथिताः । 'से तं उरगपरिसप्पा' ते एते उर परिसर्पाः स्थलचराः समूच्छिमा निरूपिता इति ।
उरःपरिसर्पसमूछिमस्थलचरान्निरूप्य भुजपरिसर्पसंमूछिमस्थलचरान्निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं भुयपरिसप्पसंमुच्छिमथलयरा' अथ के ते भुजपरिसर्पसंमूर्छिमस्थलचरा , मुजाम्या परिसर्पन्ति-गच्छन्ति ये ते भुजपरिसर्पाः ते किं लक्षणाः द्वार जैसे जलचरो के कहे गये है वैसे ही वे सब यहां पर भी कह लेना चाहिये । “ये चार गतिक और दो आगतिक होते हैं-क्योकि उरः परिसपी से मरकर जीव चारों गतियो में नरक गति में तिर्यग्गति में मनुष्य गति में और देवगति में जन्म धारण करसकते हैं तथा तिर्यञ्च
और मनुष्यो में से मरकर आया हुआ जीव उरःपरिसर्पो में जन्म लेते हैं" इस गत्यागति द्वार तक कथित कर लेना चाहिये । “परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये हैं । “से तं उरगपरिसप्पा' इस प्रकार से उरःपरिसर्प स्थलचर संमृछिमनिरूपित किये हैं। __अब सूत्रकार उर.परिसर्प संमूछिमस्थलचरों का निरूपण करके भुजपरिसर्प संमूछिमो का निरूपण करते है "से किं तं भुजगपरिसप्प" इत्यादि ।
- "से किं तं भुजगपरिसप्पसंमुच्छिमथलयरा' हे भदन्त ! जो भुजाओं से सरकते हैं-चलते है-वे गोधानकुलादि भुजपरिसर्पसंमूर्छिमस्थलचरजीव कितने प्रकार के हैं ! तथा આ રીતે શરીરની અવગાહના અને સ્થિતિના કથનશિવાય ચ્યવનદ્વારસુધીના બધા જ દ્વારનું કથન જલચરોના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એજ પ્રમાણે તે તમામઠારો અહિયાં પણ સમજીલેવા. તેઓ ચાર ગતિક-એટલેકે ચાર ગતિમાં જવાવાળા અને બે આગતિક-બે ગતિથી આવવાવાળા હોય છે. કેમકે-ઉર૫રિસર્ષોથી મરીને જીવ નરકગતિમાં, તિર્યગતિમાં, મનુષ્યગતિમા, અને દેવ ગતિમાં એમ ચારે ગતિમાં જન્મ ધારણ કરી શકે છે. તથા તિર્યંચ અને મનુષ્યમાંથી મારીને આવેલા જીવ ઉર પરિસરમાં જન્મ લે છે. આ ગત્યાગતિ
द्वार सुधी ४थन समन "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता" प्रत्ये शरीरी मस. ज्यात ४डसा छे. "से त्तं उरगपरिसप्पा" मा प्रमाणे । २. ५२स स्थाय२ स भूरिમેનુ નિરૂપણ કરેલ છે. - હવે સૂત્રકાર ઉરઃ પરિસર્ષ સ મૂર્છાિમ સ્થલચરોનું નિરૂપણ કરીને ભુજપરિસર્પ સંમૂरिभानु नि३५५५ ४२ छ -' से किं तं भुजगपरिसप्प" त्याहि गौरभस्वा भी सुपर सपना समयमा प्रभुन पूछे छे । -से किं तं भुजगपरिसप्पसमुच्छिमथलयरा" 8 ભગવદ્ જેઓ ભુજાઓથી સરકે છે, એટલેકે ચાલે છે, તેવા ગોધા-ઘે નકુલ,-નેળિયા
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
anaamaan ranwr
जीघाभिगमसूत्रे २६४ कियभेदाश्चेति प्रश्नः, उत्तरयति-'भुजपरिसप्पसंमुच्छिमथलयरा अणेगविहा पन्नत्ता' भुनपरिसर्पसंमूर्छिमस्थलचरा भनेकविधाः-अनेकप्रकरकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'तं जहा' तद्यथा-'गोहा नउला जाव' गोधा नकुला यावत् । अत्र यावत्पदेन प्रज्ञापनाया ये मेदाः कथिताः 'सरडा' इत्यादय स्ते एवेहापि वक्तव्याः । अत्र गोधाख्यस्थलचरो जन्तुविशेषः (गोह) इति प्रसिद्धः नकुला. प्रसिद्धाः, अन्ये सरटादयो लोकाद् देशविशेषाद्वा ज्ञातव्याः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः येऽपि गोधा नकुलादिभिन्नाः तत्सदृशाः इनका क्या लक्षण है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"भुजपरिसप्पसमुच्छिमथलयरा अणेगविहा पण्णत्ता" हे गौतम । भुजपरिसर्पसंमूर्छिमस्थलचर जीव अनेक प्रकार के कहे गये है, "तं जहा" जैसे "गोहा नउला जाव" गोधा, नकुल आदि यहां यावस्पद से प्रज्ञापना में जो भेद कहे गये है वे ही सब यहां वक्तव्य हुए हैं । प्रज्ञापना के पाठ का भाव इस प्रकार से हैं-गोधा-गोह यह स्थलचर जन्तु विशेष हैं नकुल-नेवला यह प्रसिद्ध स्थलचर विशेष जीव है सर्प का और इसका आपस में जन्मजात
वैर होता है यह सर्प को देखते ही उसे पकड़ लेता है और उसके टुकडे टुकडे कर देता है। __ सरट को हिन्दी में गिरधौला कहते हैं यह बैठे बैठे अपने मस्तक को हिलाया डुलाया करता
है । यह पेड़ आदि पर चिपका रहता है-"घरोलिया" यह देशविशेष का प्रसिद्ध शब्द है, गुजरात में इसे खिसकोली कहते हैं और हिन्दी में इसे गिलहरी कहते है । "विपंभर" को हिन्दी में "विसभरा" कहते है । यह मकान में दीवाल पर चिपका रहता है । रात्रि में प्रकाश के पास आये हुए पतंगादिको का यह भक्षण करता हैं इनके अतिरिक्त और जो शब्द વિગેરે ભુજપરિસર્પ સંમૂરિછમ સ્થલચર જીવ કેટલા પ્રકારના કહેલા છે? તથા તેના सक्षछे १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ -“भुजपरिसप्पसंसुच्छिमथलयरा अणेगविहा पण्णत्ता" गौतम! सुपरिस५ सभूरिछ भस्थरयर मन प्रसन! - साछे. "तं जहा" ते मा प्रभारी छ. "गोहा नउला जाव" घा, नाजिया विगैरे. मखियां યાવસ્પદથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જે ભેદે કહેલા છે, તે તમામ ભેદ સમજી લેવાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પાઠને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–ગોધા-ઘો આ સ્થલચર જતવિશેષ છે. નકુલ-નળીયા આ પણ પ્રસિદ્ધ સ્થલચર વિશેષજીવ છે. સપને અને આ નળીયાને જન્મથીજ વેર હોય છે. સર્પને દેખીનેજ આ નાળીયે, તેને પકડી લે છે. અને સર્ષના ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે સરટ-કાચંડે, આ કાંચડે બેઠા બેઠા માથું હલાવે છે, અને તે ઝાડ विगेरे ५२ यांटी २ छ. घरोलिया' मा देश विशेषमा प्रसिद्ध श६ छ, शुशतमा भिसदी छे, अने हसीम तने तहरी' ४ छ "विषभर" २ हिदीमा "विषभरा र छ भने ते भाननी हवासी-सीताभ याटिरहेछ भने शुभशतामा 'धरासी' કહે છે. તે રાત્રે પ્રકાશથી આવેલ પતંગો વિગેરેને ખાઈ જાય છે. આ સિવાયના બીજા જે
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जीवनिरूपणम् २६५ लोके उपलभ्यन्ते ते सर्वे भुजपरिसर्पसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकतया वेदितव्याः । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते गोधानकुलादयो भुजपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञता:- कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति । भुजपरिसर्पसंमूछिमस्थलचरजीवानां भेदोपभेदानुपदर्य शरीरादिद्वारकलापं दर्शयितुमाह-'सरीरोगाहणा' इत्यादि, गोधानकुलादिभुजपरिसर्पसंमूछिमजीवानां 'सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभार्ग' शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागप्रमाणा भवति 'उक्कोसेणं धणुपुहुत्त' उत्कर्षण गोधादिजीवानां शरीरावगाहना धनुःपृथक्त्वम् । द्विधनुषोरारभ्य नवधनुःप्रमाणा शरीरावगाहना भवतीति । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' स्थितिः--आयुण्यकालः जघन्येनान्तर्मुहर्तम् 'उक्कोसेणं वायालीसं वाससहस्साई' उत्कर्षेण स्थिति दिचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि भवन्तीति । है वे लोकभाषा से या देशविशेष से जाने जा सकते हैं। "जे यावन्ने तहप्पगारा' तथा-इनसे और भी जो जीव भिन्न हैं, पर वे नकुलादि जैसे हैं तो वे सब भी भुजपरिसर्प संमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक रूप से ही जानना चाहिये । "ते समासओ दुविहा पन्नत्ता" ये जो गोधा नकुल आदि भुजपरिसर्प संमुर्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव हैं वे संक्षेप से दो प्रकार कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे- "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" एक पर्याप्त और दूसरे अपर्याप्त इस प्रकार से भुजपरिसर्प संमूछिमस्थलचरजीवों के भेदों को और उपमेदों को दिखला कर अब सूत्रकार इनके शरीरादि द्वारों को प्रकट करने के लिये कहते हैं-"सरीरोगाहणा" इत्यादि इनकी शरीरावगाहना-जहन्नणं अंगुलासंखेज्जइभाग" जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण हैं और 'उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं' उत्कर्ष से धनुष पृथक्त्व है-दो धनुष से लेकर नौ धनुष तक की है । “ठिई जहन्नेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वायालीसं वाससहस्साई शम्हडिय भाषाथी अथवा देशविशेषथी सभ सेवा "जे यावन्ने तहप्पगारा" तथा આનાથી જે ભિન્નજીવો છે, પણ તે નકુલ-નળીયા જેવા હોય તો તે બધા જ ભુજ પરિસર્પ सभूमि पयन्द्रिय तिययानि पाथी । सभा. "ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" જે આ ઘે, નેળીયા વિગેરે ભુજ પરિસર્પ સંમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિયનિક જીવ છે, तमा सपथी ये मारना ४खसा छे. "तं जहा" ते २ मा प्रभारी समावा. "पज्जत्ता य अपज्जात्ता य" मे पर्याप्त मने भी अपर्याप्त माश भुपरिस समूરિષ્ઠમ સ્થલચર જીના ભેદો અને ઉપભેદે બતાવીને હવે સૂત્રકાર તેઓના શરીર વિગેરે द्वाशनु थन ४२i 3 छ -"सरीरोगाहणा" प्रत्याहितमान शशरनी माना
। अगुलासखज्जहभाग" धन्यथा म मागणना असभ्यात माग प्रमाणुनी छ. भने "उफ्कोसेणं धणुपुहुत्तं" Bष्टथी धनुष पृथत्व छ. मेटले मे धनुषथी धन नव धनुष सुधीनी छे "ठिई जहाणेणं अतोमुहुत्तं, उनकोसेणं वायालीसं वाससहस्साई" भनी
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
'जीवाभिगमसूत्रे 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम् - शरीरावगाहनास्थितिव्यतिरिक्तं सर्वं द्वारजातम् । यथा जलचराणाम् । नलचरसंमूर्च्छिमानां यथा कथितं तथैव भुजपरिसर्पसंमूच्छिम गोधान कुलादीनामपि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरवत् ज्ञातव्यं तत्राह - 'जाव चउगइया दुआगइया' यावच्चतुर्गतिका द्वागतिकाः गत्यागतिद्वारपर्यन्तं जलचरवदेव भुजपरिसर्पस्थल चराणामपि ज्ञातव्यमिति । 'चउगइया' चतुर्गतिकाः, भुजपरिसर्पस्थलचरेभ्य उद्धृत्य नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवगतिषु गमनात् । 'दु आगइया' द्वयागतिकाः तिर्यङ्मनुष्येभ्य उद्धृत्य भुजपरिसर्पेषु आगमनात् । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणो भुजपरिसर्प गोधानकुलादयोऽसंख्याताः
"
यहां स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट से बयालीस हजार वर्ष की है । 'सेसं जहा जलयराणं' इस प्रकार शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त शरीरादि द्वारों का कथन जलचर समूर्च्छिम जीवो के प्रकरण में जैसा कहा गया है वैसा ही इन भुजपरिसर्प संमूच्छिम गोधा नकुल आदिको के सम्बन्ध में भी है जलचर जीवों का प्रकरण यहां " जाव चउगइया, दुआगइया' इस सूत्र तक का ग्रहण करना चाहिये, अतः जलचर नोवों के गत्यागति द्वार पर्यन्त यह प्रकरण गृहीत हुआ है तो ये भुजपरिसर्प स्थलचर जीव अपनी इस पर्याय को छोड़ कर जब गत्यन्तर में जाते हैं तो ये सीधे चारो गतियों में जा सकते हैं- नरकगति में भी ये ना सकते हैं तिर्यञ्चगति में भी ये जा सकते हैं मनुष्यगति में भी ये जा सकते हैं और देव गति में भी ये जा सकते हैं इसलिए ये चतुर्गतिक कहलाते हैं तथा तिर्यञ्च और मनुष्यों में से उदवृत हुआ जीव सीधा यहां दूसरा जन्म ले सकता है । इस प्रकार ये द्वयागतिक भी कहे
| " परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" प्रत्येक शरीरी जो गोधानकुल आदि भुजपरिसर्प स्थल
स्थिति धन्यथी ४ तर्तनी छे, भने ष्टथी में तालीस डलर वर्षांनी छे. "सेर्सनहा जलपुराणं' या रीते शरीरनी अवगाहुना गने स्थितिद्वारा उथन शिवाय शरीर વિગેરે દ્વારાનુ કથન જલચર સમૂôિમ જીવા ના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે તેજ પ્રમાણે આ ભુજ પરિસર્પ સમૂચ્છિમ ઘા, નાળિયા, વિગેરેના સંબંધમાં સમજી લેવુ' अने ते सर वोनुं प्रभु मडियां "जाव चउगइया दु आगश्या" मा सूत्रપાઠ સુધી તે કથન ગ્રહણ કરવુ જેથી જલચર જીવાના ગત્યાગતિદ્વાર સુધી આ પ્રકરણુ ગ્રહણુ ચલ છે તેમ સમજવુ આ ભુજપરિસર્પ સ્થલચર જીવ આ પર્યાયને છેડીને જ્યારે ગત્યત્તર-ખીજીગતિમાં જાય છે. તે તેએ સીધા ચારે ગતિયામાં જઈ શકે છે મનુષ્યગતિમાં પણ જઇ શકે છે. અને દેવગતિમાં પણ જઈ શકે છે. તેથી તેઓ ચાર ગતિવાળા કહેવાય છે. તથા તિર્યંચ અને મનુષ્યેામાંથી નીકળીને જીવ સીધા આ ભુજપરિસોંમાં જન્મ લે છે. આ રીતે આ દ્વયાગતિક-બે ગતિથી આવવાવાળા એ પ્રમાણે પણ वाय छे, "परित्ता असंखेज्जा - पण्णत्ता" प्रत्ये शरीरी है ? घो नोजीया विगेरे सु
,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १. स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् .२६७ प्रज्ञप्ताः कथिता इति । संप्रति प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-से तं' इत्यादि, ‘से तं भुयपरिसप्पसंमुच्छिमा' ते एते भुजपरिसर्पसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः निरूपिता इति । 'से तं थलयरा' ते एते स्थलचरजीवा भुजपरिसान्ता निरूपिता इति ॥
अथ खेचरान्निरूपयितुमाह-'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं खहयरा' अथ के ते खेचरा जीवाः इति प्रश्नः, उत्तरयति-'खहयरा चउब्धिहा पन्नत्ता' खेचरा जीवाश्चतुर्विधाःचतुष्प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-चम्मपक्खी' चर्मपक्षिणः चर्ममयौ पक्षौ विद्यते येषां ते चर्मपक्षिणः 'लोमपक्खी' लोमपक्षिणः-लोमयुक्तौ पक्षौ इति लोमपक्षौ तौ विद्यते येषां ते लोम पक्षिणः-हंस मयूरादयः । 'समुद्गकपक्खी' समुद्गकपक्षिणः समुद्गवत् संपुटवत् पक्षौ येषां ते तथा गच्छतामपि पक्षौ सङ्कुचितौ एव तिष्ठतः तादृशपक्षवन्तः समुद्गपक्षिणः 'विततपक्खी' चर जीव है वे असंख्यात कहे गये है। “से तं भुयपरिसप्पसंमुच्छिमा" इस प्रकार से यह वर्णन भुजपरिसर्पसंमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का कहा गया है। इस वर्णन के समाप्त होने पर 'से तं थलयरा' यह स्थलचर चतुष्पद और स्थलचर परिसर्प इन मुख्य दो भेदों द्वारा स्थलचरो का निरूपण हो गया। __ जलचरों और स्थलचरो का वर्णन करके-अब सूत्रकार खेचरो का निरूपण करते है___ 'से कि तं खहयरा' हे भदन्त ! खेचर जीव कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'खहयरा चउविहा पन्नत्ता' हे गौतम ! खेचर जीव चार प्रकार के होते हैं। 'तं जहा' जैसे- 'चम्मपक्खी ' चर्मपक्षी-जिनके पख चर्म रूप ही होते हैं वे चर्मपक्षी कहे गये हैं, 'लोम पक्खी' लोमपक्षी-जिनके पंख रोम युक्त होते हैं वे लोम पक्षी है । 'समुदगपक्खी' उड़ते हुए भी जिन पक्षियो के दोनो पंख संकुचित रहते है ऐसे पक्षी समुद्गक पक्षी कहलाते है । 'वितत परिस५ स्थायर १ छ, २ असण्यात डसा छ. “से त भुयपरिसप्पसमुच्छिमा" િરીતે આ ભુપેરિસર્પ સ મૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ઍનિમેનુ વર્ણન કરેલ છે. "से ते थलयरा” मा ते मा स्थतय२ यतु०५४ मने स्थाय२ परिस५ मा भुभ्य में ભેદે દ્વારા સ્થલચરેનું નિરૂપણ સમાપ્ત થયું ?
જલચરે અને સ્થલચેરનું નિરૂપણ કરીને હેવે સૂત્રકારે ખેચર જેનું નિરૂપણ કરે छ.-२२ समधी ४थन पानी छायी गौतम स्वामी प्रभुने छे छे 3-"से कि त खहयरा” सपन य२-11॥भी वो seal ti डसा छ ? i प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन ४ छ -“खहयरा चउविहा पणत्ता" है गोतम ! मेयर छ यार ना हाय छे. "तं जहा" ते मी प्रमाणे छ. "चम्मपक्खी" या पक्षी नी म य ३५ २५ डाय छ, ते यम पक्षी ४डेवाय छ. "लोमपक्खी' वाम ५क्षी रमानी पाणी ३ वाटर पाणी य छे त वामपक्षी पाय छे. "समुद्गपक्ती" ता ता ५२ पक्षियानी मन्न पाण, समुन्यात २ छ तवा पक्षीया समुद्र पक्षी पाय छे "विततपक्खी" भनी भने ५in हमेशा
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
૨૬૦
विततपक्षिणः, विततौ- नित्यमसंकुचितौ पक्षौ विततपक्षी तो विधेते येषां ते विततपक्षिणः 'सर्वदा प्रसारितपक्षवन्तः इत्यर्थ इति । तत्र सर्वप्रथमं चर्मपक्षिणो निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं चम्मपक्खी' अथ के ते चर्मपक्षिण इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'चम्मपक्खी' 'अणेगविहा पन्नता' चर्मपक्षिणोऽनेकविधाः प्रज्ञप्ता - कथिता इति । 'तं जहा ' तथा 'वग्गुली जाव जे यावन्ने तहप्पगारा' वल्गुलिनो यावत् ये चान्ये तथा प्रकारास्ते सर्वेऽपि चर्मपक्षिरूपतया प्रतिपत्तव्याः अत्र यावत्पदेनात्रापि प्रज्ञापनाप्रकरणं पटित व्यम् । एतेषा स्वरूपं लोकत एवावगन्तव्यमिति || ' से तं चम्मपक्खी' ते एते उपरि दर्शिता वल्गुलिप्रभृति पक्षिणश्चर्मपक्षिरूपतया ज्ञातव्या इति ॥
अथ लोमपक्षिणो निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं लोमपक्खी' अथ के ते लोमपक्षिण इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'कोमपक्खी अणेगविद्या पन्नत्ता' लोमपक्षिणोऽनेकपक्खी' तथा जिनके दोनों पंख हमेशा फैले हुए रहते है-कभी सकुचित नहीं होते है-वे विततपक्षी हैं इस प्रकार खेचर पक्षियों के सम्बन्ध में सामान्य रूप से जानकारी प्राप्त कर अब गौतम इसी विषय में विशेष रूप से जानकारी प्राप्त करने के लिये प्रभु से ऐसा पूछते हैं- "से कि तं 'चम्मपक्खी' हे भदन्त ! वे चर्मपक्षी कितने प्रकार के होते हैं-उत्तर में प्रभु कहते हैं 'चम्मपक्खी अणेगविद्या पन्नत्ता" हे गौतम ! चर्मपक्षी अनेक प्रकार के कहे गये हैं- "तं जहा ' जैसे - 'वग्गुलीजाव जे यावन्ने तढप्पगारा' वल्गु - यावत् और भी इसी प्रकार के अनेक जीव हो, यहा यावत्पद से 'जलोया अडिल्ला' भारुंडपक्खी जीवजीवा समुदवायसा कण्णत्तिया पक्खि विरालिया" इन प्रज्ञापना पटित खेचर जीवों का संग्रह हुआ है। इन सब का स्वरूप लोक से ही जानने के योग्य है 'से त्तं चम्मपक्खी " इस प्रकार का यह सब कथन चर्मपक्षियों के सम्बन्ध में कहा है । 'से किं तं लोमपक्खी' हे भदन्त ! लोमपक्षी कितने प्रकार है ? उत्तर में प्रमु ફેલાવેલી રહે છે તેઓ વિતતપક્ષી કહેવાય છે. આ રીતે ખેચર-આકાશમા ફરનારા પક્ષિયના સબધમાં સામાન્ય પણાથી સમજણુમેળવીને હવે ગૌતમ સ્વામી આ સબધમાં વિશેષ पायाथी समन्युभेजववा भाटे प्रभुने मे पूछे थे - "से कि नं चम्मपक्खी" हे लगवन् ते गर्भपक्षीय बेटा प्रहारना होय हे १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रलु हे छे है- "खम्म पrat अगवा पण्णत्ता" हे गौतम ! पक्षी अने प्रहारना उसा छे. "तं जहा' ते मा प्रभा . " वग्गूलो जाव जे यावन्ने तहप्पग्गारा" वगुती यावत् जीन्न प मना देवा भने वो होय ते मधा समलसेवा अडियां याव-पाथी “जलोया, अडिला, भारुं उपकली, जीवजीवा, समुदवायसा कण्णतिया पक्खिविरालिया" भी प्रज्ञापना भूत्रभां કહેલા પાઠ પ્રમાણે ખેચર-આકાશગામી ઈવાના સ ગ્રહ થયા છે. આ તમામ પક્ષીચેાનું स्त्र३य बाहव्यवहारथी समछ सेवु "से तं चम्मपक्सी" मा प्रभाषेनु' मा तमाम ईंधन ચમ પક્ષીઓના સબંધમાં કહ્યુ છે હવે લેામપક્ષીના સબધમાં ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે है- "से किं तं लोमपवित्र" हे लगवन् खेोभपक्षी डेटा प्रहारना उसा छे, ? या प्रश्नना
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोप्रतिका टोका प्रति० १ स्थलचरपरिस मूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २६९
विधाः - अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः अत्र लोमयुक्तौ पक्षौ इति लोमपक्षौ तौ विद्यते येषां ते लोमपक्षिण इति अनेकविधत्वं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा - ' ढका कंका जे यावन्ने तहप्परगारा' ढक्का कङ्काः ये चान्ये - दङ्ककङ्कातिरिक्ता तथा प्रकाराः दङ्कादिसदृशास्ते सर्वेऽपि लोमपक्षितया ज्ञातव्याः । लोमपक्षिविषयेऽपि प्रज्ञापनाप्रकरणमनुस्मरणीयम् । 'से तं लोमपक्खी' ते एते ढङ्कादयो लोपपक्षिणो निरूपिता इति ॥
कहते हैं-'लोम पक्खी अणेगविहा पण्णत्ता' हे गौतम | लोमपक्षी अनेक प्रकार के कहे गये है । 'तं जहा ' जैसे - " ढंका, कंका, जे यावन्ने तहप्पगारा' ढक, कक, गृद्ध पक्षी - तथा इसी प्रकार के और भी पक्षी ये सब लोमपक्षी रूप से जानना चाहिये । लोमपक्षियों के सम्बन्ध में प्रज्ञापना प्रकरण जो टीका में दिया गया उसका भाव इस प्रकार से है"ढङ्क, कङ्क - गीध, कुरर-पक्षिविशेष वायस कौवा चक्रवाक - चकवा हंस कलहंस- चतख राजहंस - हंस आदि - बतककी जात, सोडी - बक- बगला - वारिप्लव - जलकाग बलागा - बगलेकी एक जाति क्रौञ्च-सारस. मसर - मसूर. मयूर सप्तहस्त. गहर पुण्डरीक काग बडा कौवा कार्मिजुय वंजुलक. तीतर वर्त्तक- बटेर लावक बटेर को एक जाति कपोत- कबूत्तर कपिञ्जल चातक पारावत--कबूतर विशेष. चित्रक विशा. कुक्कुट - मुर्गा शुक- तोता. बर्ही- मयूर की जाति, मदन शालाका - मैंनापक्षी कोकिल और श्लक्ष्ण वरिल्लक आदि इनमें कितनेक लोम पक्षी तो प्रसिद्ध हैं और कितनेक देश विशेष से जानने के हैं । 'से तं लोमपक्खी' इससे यह सब कथन लोमपक्षी के सम्बन्ध में किया गया है ।
1’હું ગૌતમ ! લેામપક્ષી અનેક छे.- " ढूंक कक जे यावण्णे बील पक्षीय मामधा पक्षीये। સમધમાં પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રનું જે
લેામ પક્ષી તરીકે सभवा. લામપક્ષિઓના પ્રકરણ ટીકામાં આપેલ છે. તેને ભાવ मा प्रभा छे, ढक कडू- गीध पक्षी. २२- पक्षिविशेष वायस - अगडे, अडवा, पक्षिविशेष इंस, उडुस, बतख मत, रास चोतडुस, माडमतनीलत, सोडी, मगला, वारिसव-पाथी भांरडेनार अगडी, जयाजा-जजसानी खेल थ, सारस, भसर-भसूर, भयूर - भोर, सप्तहस्त, गहुर पुंडरीम, भागभोटो अगडा, अभिनय, वनुस, तीतर-तेतर, वत्त-यक्षि-विशेष, साय-टेरनी - लत, ज्योत-म्यूतर, उनिस यात, पारावत- अणूतरनी सेनत, चित्र, विशा, हुम्डुटभरघा, शुम् पोट, महि - भारनीमेडलत, भहनशलाअ-भेना, अठिस - अयस भने सक्षम વલ્લિક વિગેરે આમાં કેટલાક લેમપક્ષિત પ્રસિદ્ધ જ છે. અને કેટલાક દેશવિશેષથી सभलसेवा. "सेत्तं लोमपक्त्रो" भारीते मा सघणु स्थन से भपक्षीना स'मधमां अरेतु छे
उत्तरभां अलु हे छे - "लोमपक्खो अणेगविहा पण्णत्ता अारना उद्या छे. 'तं जहा " ते या प्रमाणे तहप्पगारा” ढंग ४४- गीध पक्षी तथा खानालेवा
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र २७०
समुद्गपक्षिणां स्वरूपं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-से कि तं' इत्यादि, 'से कि तं समुग्ग पक्खी' अथ के ते समुद्गपक्षिण इति प्रश्न', उत्तरयति-'समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता जहा पण्णवणाए' समुद्गपक्षिणः एकाकारा-एकप्रकारका एव प्रज्ञता:-कथिता यथा प्रज्ञापनायाम् । तथा च प्रज्ञापनाप्रकरणम्-'से किं तं समुग्गपक्खी? समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता । ते णं नत्थि इहं वाहिरएम दीवसमुद्देसु भवंति से तं समुग्गपक्खो' अथ के ते समुद्गपक्षिण' ? समुद्गपक्षिण एकाकारा. प्रज्ञप्ताः, ते खलु न सन्ति इह । बाह्यषु द्वीपसमुद्रेषु ते भवन्ति ते एते समुद्गपक्षिणो निरूपिता इति ॥
विततपक्षिणो निरूपयितुमतिदिशति- 'एवं' इत्यादि, ‘एवं विततपक्खी जाव' एवं यथा समुद्गकपक्षिण' प्रज्ञापनाप्रकरणान्निरूपिता स्तथैव विततपक्षिणोऽपि निम्पयितव्या. प्रज्ञापनासूत्रपाठस्तु इत्थं तथाहि-'से कि तं विततपक्खी ? विततपक्खी एगागारा पन्नता
समुद्गकपक्षी के सम्बन्ध में कथन इस प्रकार से है ? 'से किं तं समुग्गपक्खी ' हे भदन्त ! समुद्गकपक्षी कितने प्रकार के हैं - उत्तर में प्रभु कहते है-हे गोतम ! 'समुग्णपक्खी -एगागारा पण्णत्ता जहा पण्णवणाए' समुद्गक पक्षी प्रज्ञापना के कथनानुसार एक ही प्रकार के कहे गये है-प्रज्ञापना का वह प्रकरण इस प्रकार से है-'से कि तं संमुगापक्खी ? समुग्गपक्खी एगागारा पन्नत्ता, ते णं नस्थि इहं वाहिरएस दीवसमुद्देमु भवंति' ये समुद्गक पक्षी एक ही प्रकार के होते हैं। और ये यहां मनुष्य क्षेत्र में नहीं होते हैं-किन्तु वाहर के द्वीपसमुद्रो में होते है। इस प्रकार से समुद्गक पक्षिका कथन कर के अंब सूत्रकार वितत पक्षियो का निरूपण करते हैं-'एवं विततपवखी जाव' जिस प्रकार से प्रज्ञापना का प्रकरण को लेकर समुद्गक पक्षिका निरूपण किया गया है-उसी प्रकार से विततपक्षियो का भी निरू ' पण करलेना चाहिये० प्रज्ञापना सूत्र का पाठ इस प्रकार से हैं - "से कि तं विततपक्खी ?
હવે સમુગક પક્ષીના સ બંધમાં કથન કરવામાં આવે છે આ સંબંધમાં ગૌતમ स्वामी प्रभुने पूछे छेटे-से कि तं समुग्गपक्खी" सगवन् समुहगड पक्षी टेटता मारना ह्या छ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतभस्वामी ने छ । गौतम ! "समु. गपकूखी एगागारा पण्णत्ता' जहा पण्णवणाए" समुपक्षी प्रज्ञापन सूत्रमा ४ा प्रभारी मे० प्रारना डसा छ प्रज्ञायनासूत्रनु त ४२५ २मा प्रभारी छे “से कि तं समुग्गपक्खी समुग्गपक्खी पगागारा पण्णत्ता' ते णं णत्थि इह वाहिरपसु दीवसमुद्देसु भवंति" આ સમુદ્રગક પક્ષિયે એક જ પ્રકારના હોય છે અને તે અહિયા મનુષ્યક્ષેત્રમાં હોતા નથી, પરંતુ બહારના દ્વીપસમુદ્રોમાં હોય છે. આ રીતે સમુદ્રગપક્ષિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર वितत पक्षियानु नि३५९५ ४२ छ ‘एवं विततपक्खि जाव" २ प्रभारी प्रज्ञापन सूत्रना પ્રકરણમાં સમુદ્ગ પક્ષોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે વિતત પક્ષિાનું नि३५५ ५५] सम यु. प्रज्ञायनासूत्र ते 18 मा प्रभाए छ.-"से किं तं वितत
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १. स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति जीवनिरूपणम् २७१ ते णं नस्थि इहं, बाहिरएसु दीवसमुद्देसु भवंति से तं विततपक्खी' अथ के ते विततपक्षिणः, वितत पक्षिणः एकाकाराः-एकप्रकारा' प्रज्ञप्ताः- कथिता, ते खलु विततपक्षिणो न सन्ति इह-मनुष्यक्षेत्रे, किन्तु बाह्येषु-मनुष्यक्षेत्रातिरिक्तेषु द्वीपसमुद्रषु भवन्ति ते एते विततपक्षिणः । 'जे यावन्ने तहप्पगारा' ये चान्ये । तथाप्रकारा स्तत्सदृशा स्ते सर्वेऽपि खेचराश्चर्मपक्ष्यादि रूपतया प्रतिपत्तव्याः । 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ते पूर्वोक्ता इमे सर्वे पक्षिणः समासतःसंक्षेपेण द्विविधा.-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति, 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्चेति । चर्मपक्षिलोमपक्षिसमुद्गपक्षि विततपक्षिणां शरीरादि च्यवनान्तद्वाराणि जलचरवदेव ज्ञातव्यानि, केवलं शरीरावगाहनास्थिति जलचरापेक्षया विलक्षणे ज्ञातव्ये विततपक्खी एगागारा पन्नत्ता-ते णं नत्थि इई, बाहिरएस दीवसमुद्देस भवंति, से तं विततपक्खी ' इस का सारांश ऐसा है कि जब गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा किहे भदन्त । विततपक्षी कितने प्रकार के हैं-तब प्रभु ने उनसे ऐसा कहा कि हे गौतम ! विततपक्षी एक ही प्रकार के हैं-और ये यहां मनुष्य क्षेत्र में नहीं होते हैं किन्तु बाहर के द्वीप और समुद्रों में ही होते हैं । तथा-"जे यावन्ने तहप्पगारा" इन्हीं वे जैसे जो और भी पक्षी हो वे सब भी पक्षियों में ही परिगणित हो जाते हैं। 'ते समासओ दुविहा पन्नत्ता' ये पूर्वोक्त समस्त पक्षी सक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं-'तं जहा' जैसे-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्त और अपर्याप्त ये चर्म पक्षी, लोम पक्षी समुद्गक पक्षी और विततपक्षी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के होते हैं इनके शरीरद्वार से लेकर च्यवन द्वार तक का समस्त द्वारों का कथन जलचर जीवों के प्रकरण के जैसा ही है ऐसा जानना चाहिये । परन्तु जलचर जीवों के प्रकरण की अपेक्षा-इनके प्रकरण कथन में जो भिन्नता है वह इनकी शरीरावगाहना में और स्थिति में है जो इस प्रकार से है-'णाणतं-सरीरोगाहणा पक्स्त्री विततपक्खी एगागारा पणता ते णं नत्थि इह, बाहिरपसु दीवसमुद्देसु भवति से तं विततपक्ली' मा पनि सारांश मा प्रमाणे छे न्यारे गौतमस्वामी प्रभु से પૂછયું કે હે ભગવન વિતતપક્ષી કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? ત્યારે આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે-હે ગૌતમ! વિતતપક્ષી એકજ પ્રકારના કહેલ છે અને તે અહિયાં મનુષ્યક્ષેત્રમાં હોતા નથી પર તુ બહારના દ્વિપ અને સમુદ્રમાં જ હોય છે. તથા "जे यावन्ने तह पगारा" मा विततपक्षीना भी पक्षिया जाय त संघमा पक्षिय नी त्रिीमा भावी तय छे " ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" मा पईसा डल सजा पक्षिय। सपथी में रानी सा छे "तं जहा" में २ मा अभाव समस! "पज्जत्ता य अपज्जता य” पर्यात भने मा४. भा यभ पक्षी, सामપક્ષી, સમુદગકપક્ષી એને ર્વિતતપક્ષી, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેઓના શરીરદ્વારથી લઈને ચ્યવનદ્વાર સુધીના બધા જ દ્વારનું इयन सयवाना मी ह्या प्रमाणे सभा "५२ सयरळवा
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
जीवाभिगमस्ते तदेव दर्शयति-'णाणत्तं' इत्यादि, 'णाण' नानात्वं मेदः जलचरापेक्षया शरीरावगाहना स्थित्योः 'सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जभार्ग' शरीरावगाहना खेचराणां जघन्ये. नाड्गुलासंख्येयभागम् 'उक्कोसेणं धणुपुहत्त' उत्कण धनुःपृथकत्वम् । द्विधनुरारभ्य नवधनुःपर्यन्तम् । 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' स्थितिः-मायुष्यकालो जघन्येनान्तमुहर्तम् 'ठिई उक्कोसेणं वायत्तरि वाससहस्साई' खेचराणामुत्कर्षेण स्थितिः-आयुष्यकालः द्वासप्तति वर्ष सहस्राणि । अवगाहनास्थित्यो विपये यथाक्रम गाथाद्वयं दर्शयति
'जोयण सहस्स गाउय, पुदत्त तत्तो य जोयणपुहत्तो। दोण्डंपि धणुपुहत्तं समुच्छिमविययपक्खी णं ॥१॥ समुच्छपुन्चकोडी चउरासीई भवे सहस्साई ।
ते वण्णा वायाला वावत्तरि मेव पक्खी णं ॥२॥
व्याख्या-संमूर्छिमानां जलचराणा मुत्कृष्टा शरीरावगाहना योजनसहनप्रमाणा भवति संमूर्छिमानां चतुष्पदानां गव्यूतपृथक्त्वं भवति, तत उरःपरिसर्पाणामुत्कृष्टा शरीरावगाहना योजनजहन्नेणं अंगुलासखेज्जइभाग, उक्कोसेणं धणुपुहुत्तं' यहाँ नानात्व-भेद इस प्रकार से है-शरीरावगाहना जघन्य से अंगुल के असल्यातवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से धनुष पृथ्क्त्व है-दो धनुप से लेकर ९ नौ धतुप तक है 'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वायत्तरि वाससहस्साई' स्थिति इसकी जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट से वहत्तर हजार वर्ष की है । इस विषय में-दो गाथाएँ
'जोयणसहस्स' इत्यादि । 'संमुच्छ पुव्यकोडी' इत्यादि । इनकी व्याख्या-संमूच्छिम जलचर जीवों की उत्कृष्ट से शरीरावगाहना एक हजार योजन की होती है । संमूर्छिम चतुष्पदों की उत्कृને પ્રકરણ કરતાં આ પ્રકરણમાં જે ભિન્ન પડ્યું છે, તે તેના શરીરદાર અવગાહના દ્વારમાં भने स्थिति द्वारमा छ २ मा प्रभाव छ.-"णाणत्सरीरोगाहणा जहन्नेणं अगुलासंखेज्जभागं उफ्कोसेणं घणुपुहुत्त" माडियां नानात्व- पारमा प्रभारी छ. मा पक्षिચેના શરીરની અવગાહના જઘન્યથી આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણની છે અને
थी धनुष्थ व छ मेट -से धनुषथी २ नव धनुष सुधानी छ. "ठिई जहपणेणं अतो मुहुत्त उपकोसेण थापत्तरि वाससहस्साई भनी स्थिति धन्यथी मे मत. મુંહતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી તેરહજાર વર્ષની છે. આ સ બ ધમાં બે ગાથાઓ નીચે प्रभारीनी ४उस 2-जोयणसहस्स" त्याहि "संमुग्छपुव्वकोडी" त्याहि तनी व्याभ्या આ પ્રમાણે છે. –સ મૂર્ણિમ જલચરજીના શરીરની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટથી એક હજાર એજનની હાય છે સ મૂરિષ્ઠમ ચતુષ્પદેની અવગાહના ગભૂત પૃથકૃત્વ હોય છે. ઉર પરિસર્પોની
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयघोप्रतिका- टीका प्रति० १ स्थलघरपरिसर्पसंमूच्छिम पं० ति० जोधनिरूपणम् २७३ पृथक्त्वप्रमाणा भवति-'दोण्हपि' द्वयानां -संमूछिमभुजगपक्षिणां-संमूछिमभुजपरिसर्पपक्षिरूपाणां प्रत्येकं धनुः पृथक्त्वमुत्कृष्टा शरीरावगाहना भवतीति । तथा संमूच्छिमानां जलचराणामुत्कृष्टा स्थितिः पूर्वकोटिप्रमाणा भवति, समूच्छिमानां चतुष्पदानां चतुरशीतिवर्षसहस्राणि, उरःपरिसर्पाणां त्रिपश्वाशद्वर्षसहस्राणि भुनपरिसर्पाणां द्वाचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि, पक्षिणां द्वासप्ततिवर्षसहस्राणि भवतीति । 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम् शरीरावगाहनास्थित्यतिरिक्त सर्व शरीरादिच्यवनान्तद्वारजातम् , खेचराणां जलचरवदेव ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरवद् ज्ञातव्यं तत्राह-'जाब' इत्यादि, 'जाव' यावत् 'चउगइया दुआगइया' चतुर्गतिकाः द्वयागतिकाः, एते खेचराः नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेषु गमनाच्चतुर्गतिकाः तियेड्मनुष्येभ्य उदृत्य खेचरेष्वागमनाद् द्वयागतिका इति ।
ष्टावगाहना गव्यूत पृथक्त्व होती है। उरःपरिसौ की उत्कृष्ट से शरीरावगाहना योजन पृथक्व होती है। तथा संमूछिम-भुजपरिसपो की और खेचरों की उत्कृष्ट शरीरावगाहना प्रत्येक की धनुःपृथक्त्व होती है। संमूछिम जलचरो की उत्कृष्ट स्थिति पूर्वकोटि प्रमाण होती है । संमूछिम चतुष्पदों की चौरासी हजार वर्षों की होती है। उरःपरिसपो की तेपन हजार वर्षों की होती है। भुजपरिसो की बयालीस हजार वर्षों की होती हैं और पक्षियों की बहत्तर हजार वर्षों की होती है ।
'सेसं जहा जलयराण' शरीरावगाहना और स्थिति से अतिरिक्त समस्त शरीरादिच्यवनान्तद्वार तक का कथन इन खेचरों के प्रकरण में जलचर जीवों के जैसा ही जानना चाहिये । 'जाव चउगइया दुआगइया' यावत् चारगतिक और दो आगतिक होते है। खेचर जब अपनी पर्याय से छूटते है तो ये सीधे नरकगति में भी जा सकते है, तिर्यञ्चगति में भी जा सकते है, मनुष्यगति में भी जा सकते हैं और देवगति में भी जा सकते है। इसलिये चतुर्गतिक हैं। तथा-तिर्यञ्च और मनुष्यों में से भरा हुआ जीव सीधा खेचर जीवों में ઉત્કૃષ્ટથી શરીરવગાહના જન પૃથફવની હોય છે. તથા સંમૂરિષ્ઠ મ ભુજપરિસર્પોની અને બેચરાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના દરેકની ધનુષ્પBત્વની હોય છે સંમૂર્છાિમ જલચરની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂર્વકેટિ પ્રમાણુ હોય છે. સંમૂર્ણિમ ચતુષ્પદે ની ચર્યાશી હજાર વર્ષોની હોય છે ઉરપેરિસની તેપહજાર વર્ષોની હોય ભુજપરિસર્પોની બેતાલીસહજાર વર્ષની હોય છે અને પક્ષિાની સ્થિતિ તેર હજાર વર્ષોની હોય છે.
"सेसं जहा जलयराणं" शरीराबाईना भने स्थितिना यन '२di सादा। मेटલેકે શરીરદ્વારથી લઈને ચવનદ્વાર સુધીનું આ ખેચર સંબંધી કથન જલચરજીના સંબંघमा ह्या प्रमाणेनुसमन "जाव चउगइया दुआगइया" यावत यार तिवा भने બે આગતિવાળા હોય છે ખેંચરે જ્યારે પોતાની પર્યાયથી છૂટે છે. ત્યારે તેઓ સીધા નરકગતિ માં પણ જઈ શકે છે, તિર્યંચગતિમાં પણ જઈ શકે છે, મનુષ્યગતિમાં પણ જઈ શકે છે, અને દેવગતિમાં પણ જઈ શકે છે. તેથી તેઓ ચતુર્ગતિક કહેવાય છે તથા
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
मीवाभिगमसूत्रे
૨૭
ततश्च गत्यागतिपर्यन्तं सर्वमपि द्वारजातं जलचरवदेव खेचराणामपि ज्ञातव्यमिति । 'परित्ता असखेज्जा पन्नत्ता, प्रत्येकशरीरधारिण इमे खेचरा असंख्याताः प्रज्ञप्ता -कथिता इति ॥ 'से तं खहयरसंमृच्छिमतिरिक्खजोणिया' ते एते खेचरसमूछिमतिर्यग्योनिका निरूपिताः । 'मे त संमुच्छिमपंचिंदियतिरिकखजोणिया' ते एते संमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः भेदप्रभेदै निरूपिता इति ।। सू० २३ ॥
___ निरूपिता' समूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सम्प्रति गर्भव्युत्क्रान्तिकान् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान निरूपयितु प्रश्नयन्नाह-से किं तं गम्भवदंतियः' इत्यादि ।
मूलम्-'से किं तं गम्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया ? गन्भवतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्तातं जहा-जलयरा, थलयरा, खहयरा । से किं तं जलयरा जलयरा पंचविहा पन्नत्ता तं जहामच्छा, कच्छभा, मगरा, गाहा, सुसुमारा, सव्वेसिं भेदो भाणियब्बो तहेव जहा पण्णवणाए जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा-पज्जत्ता य अपज्जत्ता य । तेसिणं भंते ? जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता तं जहा-ओरालिए वउबिए तेयए कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं । छविहसंघयणी पन्नत्ता तं जहा-चइरोसभनारायसंघयणा, उसभनारायसंघयणी, नारायसंघयणी, अद्धनारायसंघउत्पन्न हो सकता है । इस प्रकार ये व्यागतिक कहे गये हैं । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येक शरीरधारी ये खेचर असंख्यात कहे गये हैं। 'से तं सहयरसमुच्छिमतिरिक्खजोणिया' इस प्रकार से खेचर समूछिम तिर्यग्योनिक जीवों का निरूपण किया है 'से त्तं संमच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया' इनके निरूपित हो जाने पर यह भेद प्रभेदों सहित संमूछिमपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रकण समाप्त हुआ ॥सू० २२॥ તિર્યંચ અને મનુષ્યમાથી મરીને સીધા આ ખેચર છમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેથી तेमाने याति: ४ा छ “परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता' प्रत्ये शरीरधारी भी मेय। मसज्यात ४ा छे "सेत्त खयरसमुच्छिमतिरिक्सजोणिया" माथी अय२ स भूरिभ तिव्यनिwानु नि३५ ४यु छ. "सेत्त संमुच्छिमपंचिंदिय तिरिक्खजोणिया" ाश ले प्रह! सहित सभूमि ५येन्द्रिय तियययोनि४. જીનું નિરૂપણ થયું છે. સૂરા
-
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टोका प्रति० १.
गर्भव्युत्क्रान्तिक पं. ति. जीवनिरूपणम् २७५
यणी, कीलियासंघयणी सेवट्टसंघयणी । छव्विहसंठिया पन्नत्ता, तंजहा - समचउरंस संठिया णग्गोधपरिमंडल संठियासाइसंठिया खुज्जसंठिया वामणसंठिया हुंडसंठिया । चत्तारि कसाया, सण्णाओ चत्तारि छ लेसाओ पंच इंदिया, पंच समुग्धाया आदिल्ला । सन्नी नो असन्नी, तिविहवेया छ पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ, दिट्ठी तिविहावितिष्णि दंसणा णाणी व अन्नाणी वि जे नाणी ते अत्थेगइया दुण्णाणी अत्थेगइया तिन्नाणी, जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणिबोहियनाणी यसुयनाणी य, जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी । एवं अन्नाणी वि, जोगो तिविहो । उवओगे दुविहे | आहारो छद्दिर्सि उववाओ नेरइएहितो जाव अहे सत्तमा, रहितो तिरिक्खजोणिएर्हितो सव्वेर्हितो असंखेज्जवासाज्यवज्जे हिंतो मणुस्से हितो अकम्मभूमग अंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहितो देवे हिंतो जाव सहस्सारा । ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी दुविहा वि मरंति । अनंतरं उब्वट्टित्ता नेरइएसु जाव असत्तमा, तिरिक्खजोगिएसु मणुस्सेसु सव्वेसु देवेसु जाव सहस्सारा । चउगइया चउआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता, से तं जलयरा " ॥ सू० २४ ॥
छाया -- अथ के से गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः ? गर्भव्युत्क्रान्तिक पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यानिका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जलचराः स्थलचराः खेचराः । अथ के ते जलचराः, जलचराः पञ्चविधाः प्रशप्ताः, तद्यथा मत्स्याः कच्छपाः मकराः ग्राहाः शिशुमाराः सर्वेषां भेदो भणितव्य स्तथैव यथा प्रज्ञापनायां यावत् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते समासतो द्विविधाः प्रप्ता स्तद्यथा पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कतिशरीराणि प्रज्ञप्तानि १ गौतम । चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - औदारिकं वैक्रियं - तैजसं कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण योजनसहस्रम् । षडविधेसहन निनः प्रज्ञप्ता तद्यथा-वज्रऋषभनाराचसंहनिनः, ऋषभनाराचसंहननिन. नाराचसंहननिनः, अर्द्धनाराचसंहननिनः, कीलिकासंहननिन, सेवार्त्तसंदननिन । पइविध
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
जीयाभिगमसूत्र संस्थिताः प्रक्षप्ताः, तद्यथा समचतुरस्रसंस्थिताः, न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थिताः, सादिसंस्थिता कुन्जसंस्थिता वामनसंस्थिताः, हुण्डसंस्थिताः । चत्वार पाया,, संहाश्वतन्नः । लेश्याः षट् । पञ्चेन्द्रियाणि । पञ्च समुद्घाताः माद्या', संशिनो नो असंझिन , त्रिविधवेदा., षट् पर्याप्तयः पडपर्याप्तय. हय स्त्रिविधा अपि, त्रीणि दर्शनानि, झानिनोऽपि अभानिनोऽपि ये शानिन स्ते सन्त्येकके द्विशानिन', सन्त्येकके निशानिन., ये द्विशानिनस्ते नियमात् आभिनियोधिकशानिनःश्च . श्रुतक्षानिनग्ध । ये निशानिनस्ते नियमात् आमिनिघोधिकज्ञानिन. श्रुतशानिनः अवधिशानिनः । एवमशानिनोऽपि योगनिषिधः, उपयोगो विविधः । आहारः पइदिशि, उपपातो नैरयिकेभ्यो यावद्ध सप्तमी , नैरयिकेभ्यः तिर्यग्योनिकेभ्यः सर्वेभ्च. असंख्येयवर्षायुकवजेंभ्य. मनुष्येभ्य अकर्मभूमिकान्तरद्वीपका. संख्येयवर्षायुष्मवर्जेभ्य. देवेभ्यो यावत् सहन्नारा. । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहम् उत्फण पूर्वकोटिः, द्विविधा अपि नियन्ते अनन्तरमुद्धृत्य नैरयिकेषु यावदध सप्तमी, तिर्यग्योनिकेपु मनुष्येषु सर्वेषु देवेषु यावत् सहस्रारा., चतुर्गतिका. चतुरागतिका परीता असंख्याता प्राप्ताः, ते पते जलचरा ॥ सू० २४ ॥
___टीका-'से कि तं गम्भवकंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' मथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ! गर्भव्युत्कान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां कि लक्षणं कियन्तश्च मेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'गभवतियपंचिदियतिरिकासजोणिया तिविहा पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः त्रिविधा खिप्रकामका. प्रज्ञप्ता:-कथिताः 'तंजहा' तद्यथा '- संमूछिम पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्मजपंचेन्द्रियतिर्ययोनिकों का निरूपण करते हैं
'से कि तं गम्भवक्कंतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिया-इत्यादि ।मु० २३॥
टोकार्थ-"से कि तं गम्भवक्कतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" हे भदन्त ! गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिको का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गभवक्कंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता'' हे गौतम | गर्भन पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीव तीन प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" जो इस प्रकार
સંમૂર્ણિમ ચેન્દ્રિયતિયાનિકેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય तिययेन वातु नि३५ ४२ छ.-"से कि तं गम्भवक्कंतियपंचिदियतिरिक्त्रजोणिया त्या
ट:-" से कितं गभवतियपंचिदियतिरिक्खजोणिया" है मगवन् पलવ્યુત્ક્રાંતિક પંચેન્દ્રિય તિર્યાનિકજીનું શુ લક્ષણ છે? અને તેના ભેદો કેટલા કહેલા છે ? मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ है-'गम्भवक्कतियपंचिदियतिरिक्सजोणिया तिषिहापण्णता" गौतम १ ५न्द्रय तिम्या मित्र ४१२ना ४ा छ. तं महा"
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयघोप्रतिका टोका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिक पं. ति. जीवनिरूपणम्
२७७
'जलयरा थलयरा खहयरा' जलचराः स्थलचराः खेचराः, तत्र जले चरन्ति-गच्छन्तीति जलचराः, एवं स्थलचराः खेचरा अपि ज्ञातव्याः ‘से कि तं जलयरा' अथ के ते जलचराः । इति प्रश्नः, उत्तरयति-'जलयरा पंचविहा पन्नत्ता' जलचराः पञ्चविधाः पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा-'मच्छा' मत्स्याः 'कच्छभा' कच्छपाः कूर्माः 'मगरा' मकरा. 'गाहा' पाहाः 'मुसुमारा' शिशुमाराः ते एते पश्च जलचराः ।
'सव्वेसिं भेदो भाणियन्वो तहेच जहा पण्णवणाए' सर्वेषां मत्स्यकच्छपमकरग्राहशिशुमाराणामवान्तरमेदो भणितव्य स्तथैव तेनैवप्रकारेण यथा प्रज्ञापनासूत्र कथितः ।
एते मत्स्यादिभेदा अत्रैव संमूच्छिमजलचरप्रकरणाज्ज्ञातव्या इति ॥ कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणमत्राध्येतव्यं तत्राह सूत्रकारः 'जाव' इत्यादि, 'जाव जे यावन्ने तहप्पगारा' यावद् ये चान्ये तथाप्रकाराः-कथित मत्स्यादि सदृशास्ते सर्वेऽपि मास्यादिजलचरतया प्रति
से हैं-"जलयरा, थलयरी, खयरा" जलचर, स्थलचर, और खेचर जो जल में रहते हैं वे जलचर, जो स्थल पर चलते है वे स्थलचर और जो आकाश में उड़ते हैं वे खेचर हैं। "से किं तं जलयरा" हे भदन्त ! जलचर कितने प्रकार के हैं ? "जलयरा पंचविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! जलचर पांच प्रकार के है "तं जहा" जैसे-"मच्छा कच्छभा, मगरा, गाहा, सुसुमारा" मच्छ, कच्छप, मकर, ग्राह और शिशुमार "सव्वेसिं भेदो भाणियचो तहेव जहा-पण्णवणाएं" प्रज्ञापना में इन सबका-मत्स्य, कच्छप, मकर, ग्राह और शिशुमार के भेद का जैसा कथन किया गया है वैसा ही यहां पर भी कहलेना चाहिये । ये सब मत्स्यादिके भेदं यहां पर संमूछिम जलचर प्रकरण से जान लेना चाहिये और प्रज्ञापनासूत्र का इस सम्बन्ध में प्रकरण “जाव जे यावन्ने तहप्पगारा" इस सूत्र तक का ही यहां ग्रहण' करना चाहिये । मत्स्यादि ' जलंचर रूप से माने गये गर्भज जीव ,समासओ ते त्रय प्रारी या प्रमाणे छे. "जलयरा, थलयरा, खहयरा" सयर, स्थायर, मन બેચર. જે જલમાં રહે છે તેવા જીવો જલચર કહેવાય છે. સ્થળ કહેતા જમીનપર જે જીવો રહે છે, તે સ્થલચર કહેવાય છે અને જે છ આકાશમાં ઉડે છે, તેવા છ ખેચર કહેपाय छे. 'से कि तं जलयरा" मवान् दायर टा२ना ४ छ मा प्रश्न उत्तरमा प्रा ड छ है- 'जलयरा पंचविहां पण्णत्ता" गौतम! सय२ & पांय ५१२। डाछे “तं जहा" ते २मा प्रमाणे छे. "मच्छा, कच्छभा, मगरा, गाहा सुंसुमारा," भ७-भादा २७५-अन्यमा, भ४२-भधर, पार भने सिसुभा२ "सवेसिं भेदो भाणियव्वो तहेव जहा पण्णवणाए" प्रज्ञापन सूत्रमा मा मत्स्य, ४२७५, म४२, બ્રાહ અને સિંચુમાર એબધાના જે પ્રમાણે ભેદ કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે અહિયાં પણ તે તમામભેદ સમજીલેવાં આ મત્સ્ય વિગેરેના ભેદે અહિયાં સ મૂરિÚમ જલચર પ્રકરણમાંથી समलवा. मने प्रज्ञापनासूत्रनुमा समधनु ५४२६५ "जाव जे यावन्ने तहप्पगारा" ४थन પર્યંત જ અહિયા ગ્રહણ કરવું. મત્સ્ય વિગેરે જલચર પણાથી માનેલા ગાભ જ છે
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्त्रे
२७८
पत्तव्या., 'ते समासओ दुविडा पन्नत्ता' ते मत्स्यादयः समासत. -~-संक्षेपेण द्विविधा... द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:- कथिता । 'तं जहा' तथा 'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च ॥
गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवाना शरीरादिद्वारजातं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसि णं भंते' हत्यादि. 'तेसि णं भते ? जीवाणं' तेषां गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराणां खलु भदन्त । मत्स्यादिजीवानाम् का सरीरगा पन्नत्ता' कति--कियसंख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानिइति प्रश्न ? भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! चत्तारि सरीरगा पन्नत्ता चत्वारि शरीराणि प्रज्ञप्तानि कथितानि, "तं जहा' तद्यथा-'मोरालिए वेउन्विए तेयए कम्मए' औदारिकं वैक्रियं गर्भव्युत्क्रान्तिकानां वैक्रियशरीरस्यापि सभवात् , तैजस कार्मणं चेति चत्वारि शरीराणि भवन्तीति १ ।
दुविहा पनत्ता" संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये है "तं जहा" जैसे-"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्तगर्भजजलचर और अपर्याप्त गर्भन जलचर । जिनके अपनी २ योग्य पर्याप्तियां पूर्ण हो जाती है वे पर्याप्त और जिनके कोई भी पर्याप्ति पूर्ण नहीं होती है वे अपर्याप्त कहलाते है । इनके शरीरादि द्वारो को जानने के लिये गौतम प्रभु से पूछते हैं"तेसि णं भंते जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता ?" हे भदन्त । इन गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचर जीवों के कितने शरीर होते हैं । भगवान् कहते हैं-"गोयमा ! चत्तारि सरीरगा पण्णत्ता" इन गर्भज जलचर जीवों के चार शरीर कहे गये हैं-"तं जहा" जैसे-'ओरालिए, बेउ. बिए तेयए, कम्मए" औदारिक, वैक्रिय तैजस और कार्मण गर्भज स्थलचर जीवों के वैक्रिय शरीर भी सभवित हो सकता है। इसलिए यहा वैक्रिय शरीर को लेकर चार शरीर प्रकट
-
"समासो दुविहा पण्णत्ता" सपथा मे प्रा२ना सा छे. तं जहा" रे ये रे। या प्रभारी छे. "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्त मन सय२ सने मपति शर्मा જલચર જેને પિત પિતાની યેગ્ય પર્યામિ પૂર્ણ થઈ જાય છે તેઓ પર્યાપ્ત કહેવાય છે, અને જેઓને પર્યાપ્તિ પૂર્ણ હોતી નથી. તેઓ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. હવે તેના શરીર विगैरे द्वाराने तणुका मार गौतभस्वामी प्रसु ने पूछे छे -"तेसि णं भते! जीवाणं कइसरोरगा पण्णत्ता" भगवन् २मा गमयुति: raय२ वानरसा शरी२। डेय छ १ मा मनना उत्तरमा प्रभु ४३ छे -"गोयमा! चत्तारि सरीरगा पण्णत्ता" मा स सय२ वाने या शरी। ४ा छे "तं जहा" ते मा प्रमाणे छे. "ओरा लिए, उब्धिप, तेयप, कम्मए,' मोहा२ि४, वैठिय, तेस, मन आभएप, गम स्थलयर જીને વૈક્રિયશરીર પણ સંભવી શકે છે. તેથી અહિયાં વૈકિય શરીરને લઈને ચાર શરીરે
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिक पं० ति० जीवनिरूपणम् २७९ अवगाहनाद्वारे – 'सरीरोगाहणा. जहन्नेणं अंगुलासं खेज्जइभागं' गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचर जीवानां शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागप्रमिता भवति 'उक्कोसेणं जोयण सहस्सं' उत्कर्षेण शरीरावगाहना योजनसहस्रपरिमिता भवति इति
संहननद्वारे – 'छव्विह संघयणी पन्नत्ता' षडूविघसंहननिनः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा'वइरो सभनारायसंघयणी' वज्रऋषभनाराचसंहननिनः १, 'उसभनारायसंघयणी' ऋषभनाराचसंहननिन' २, 'नाराय संघयणी' नाराचसंहननिनः ३, 'अद्धनाराय संघयणी' अर्द्धनाराच संहननिनः ४, ‘कोलियासंघयणी' कीलिका संहननिनः ५, 'सेवट्ट संघयणी' सेवार्त्त संहनन' ६, एवं षट् संहननिनः गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरा भवन्तीति | ६ |
एतेषां षण्णां संस्थानानां नामस्वरूपप्रतिपादिके द्वे गाथे प्रोच्येते -- 'वज्जरसहनारायं १, पढमं बीयं च रिसहनारायं २ |
नाराय३, मदनारायं ४, कीलिया ५ तह य छेवहं ६, ॥१॥ इति ॥
संहनन वाले होते हैं ।
किये गये है । अवगाहनाद्वार में इसके “ सरीरोगाहणा"" शरीर की अवगाहना “ जहन्ने णं अंगुलस्स असंखेज्जइभागा" जघन्य से अड्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है । तथा - " - " उक्को सेणं" उत्कृष्ट से " जोयणसहस्सं" एक हजार योजन प्रमाण होती है । संहनन द्वार में - "छव्विहा संघयणी पन्नत्ता" ये छह प्रकार के "तं जहा ” - जैसे- ये “वइरोसमनाराय संघयणी" वज्र ऋषभ नाराच हैं । "उसभनाराय संघयणी" ऋषभनाराच सहनन वाले भी होते हैं नाराच संहनन वाले भी होते हैं । " अद्धनाराय संघयणी" अर्द्धनाराच हैं । "कीलिया संघयणी" कोलिका सहनन वाले भी होते हैं और सेवार्त संहनन वाले भी होते हैं । इस प्रकार से ये गर्भज जलचर जीव छह संहनन वाले होते हैं । इन संहननों के स्वरूप को कहने वाली ये दो गाथाएँ हैं
संहनन वाले भी होते " नाराय संघयणी" संहनन वाले भी होते "सेवन संघयणी"
उद्या छे. अवगाहना द्वारभां तेथाने "सरीरोगाहणा" शरीरनी भवगाहना “जद्दण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागा" धन्यथी मांगजना अस ज्यातमां लागप्रभाणुनी होय छे. तथा “उक्कोसेणं" ष्टथी 'जोयणसहस्स" मेड डलर येोन्न अभावनी होय छे, सडननद्वारभां "छाविवहा संघयणी पण्णत्ता" तेथे छ अारना सांडुननवाजा होय छे, "तंजहा " ते छ अारोमा अभागे छे.- " वइरोसभनारायसंघयणी" वन, ऋषभ नाराय संहननवाजा पशु होय छे, “उसभनारायणसंघणी" ऋषभ नाराय सहननवाणा पाथ होय छे. " नाराय संघयणी" नाराय सांडुननवाणा होय छे “अद्धनारायसंघयणी" अर्धनाराय सांडुननवाणा या होय छे. "कीलियासंघयणी" डीसी सडुननवाणा पशु होय छे भने "सेवट्टसंघयणी” सेवार्त सांडुननवाणा पाथ होय हे भा रीते मा गर्भ ४सयर वा छ સહુનનવાળા હોય છે. આ સહનનાનુ સ્વરૂપ ખતાવવાવાળી એ ગાથાઓ નીચે પ્રમાણેની
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्ते
२८०
रिसहो य होइ पट्टो, वजं पुण कीलिया मुणेयव्वा । उभयो मङ्कड वंधो, नारायं तं वियाणाहि' ॥२॥ इति ॥ छाया-वज्रऋषभनाराचं प्रथम द्वितीयं च ऋषभनाराचम् ।
नाराचमर्द्धनाराचं, कीलिका तथा च सेवार्तम् ॥१॥ ऋषभश्च भवति पट्टो, वज्र पुनः कीलिका ज्ञातव्या । उभयतो मर्कट बन्ध' नाराचं तद् विजानीहि ॥२॥ इति ।।
"वज्जरिसह०' इत्यादि, 'रिसहो य' इत्यादि । जिसके द्वारा शरीर पुद्गल दृढता को प्राप्त करते हैं उसका नाम संहनन है यह संहनन हड़ियों की रचना विशेष रूप होता है अथवा शक्ति विशेप रूप होता है। यह संहनन छह प्रकार का कहा गया है। उनके नाम इस प्रकार से है-पहला-१ वज्र ऋपभनाराच संहनन (१), इस संहनन में वज्रनाम की हड़ी कीलक के आकार की होती है और इसके ऊपर एक हड़ी ऐसी होती है जो परिवेष्टन पट्ट की आकृति के जैसी होती है, इसका नाम ऋपभ है। तथा दोनों तरफ जो मर्कट बन्ध होता है उसका नाम' नाराच हैं, तथा च दोनों तरफ जो मर्कटबन्ध से बंधी हुई एवं पट्टकी आकृति जैसी तृतीय इझी से परिवेटित हुई ऐसी दो हड़ियों के ऊपर जो इन तीनो हड्डियों को बहुत अधिक दृढ करने के लिये कीले की जैसी गढी हुई हड्डी रहती है कि जिसका नाम वज्र अस्थि है ऐसी विशेष रचना जिस शरीर में होती है वह वज्रऋषभनाराच संहनन है । तात्पर्य इस कथन का केवल यही है कि जिस शरीर के वेष्टन
छ.-"वज्जरिसह" त्या "रिसहो य" त्यानाथी शरी२ पुगस हमने तेनु नाम સંહનન છે આ સંનન હાડકાના રચના વિશેષ રૂપ હોય છે. અથવા શક્તિ વિશેષ રૂપ હોય છે, આ સંહનના છ પ્રકાર કહેવાય છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે પહેલા સંહનાનનું નામ વજઋષભનારાંચ છે. બીજી સંહનનનું નામ રાષભનારા છે ત્રીજા સંહનનનું નામ નારાચ છે. ચેથા સંહનનનું નામ અર્ધનારી છે. પાંચમાં સંહનનનું નામ કીલકા” છે, અને છઠ્ઠા સંહનનનું નામ સેવા સંહનન છે. આ છ સંહનને છે. આ સહનને શબ્દાર્થો આ પ્રમાણે છે–ભાષભ એ નામ પટ્ટનું છે, કાલિકા એ નામનું વસ્ત્ર છે, અને જે બને બાજુથી મર્કટ બંધવાળું હોય છે તેનું નામ “નારાચી છે. પારા આ રીતે જે સ હનન હોય તે વજી ઋષભનાર,ચ સંહનન છે તથા બન્ને બાજુ મર્કટના બ ધથી બંધાયેલ અને પટ્ટની આકૃતી જે ત્રીજા હાડકાથી વીંટળાયેલ એવા બે હાકકાઉપર જે એ ત્રણે હાડકાને ઘણું વધારે મજબૂત કરવા માટે ખીલાની જેમ લાગેલ રહે કે જેનું નામ વજ છે આ રીતની વિશેષ રચના જે શરીરમાં હોય તે વજાષભ નારાચસંહનન છે તાત્પર્ય આ કથનનું એ છે કે-જે શરીરનું વેષ્ટન્ ખીલા અને હાટકા વજી મય હોય છે. એજ વજ
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २८१
— संस्थानद्वारे-'छबिहाः संठिया पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराः षविधसंस्थिताः षइविधेन-षविघसंस्थानेन सस्थिताः प्रज्ञप्ता:-कथिताः । षविधत्वमेव दर्शयति-तं जहा!
कीलें और हड्डियाँ वज्रमय होती है वही वनऋषभनाराच संहनन है। व्यवहार में भी जिसप्रकार दो काष्ठो के फलकों को जोड़ने के लिये पहिले तो लोहे की पंच से उन्हें जकड़ दिया जाता है और उस पच के ऊपर विशेष मजबूती के लिये कीलें ठोक दी जाती है। इस प्रकार की रचना जिस शरीर में हड्डियों की होती है वही वऋषभनाराच संहनन हैं। ___दूसरा संहनन-ऋषभनाराच संहनन है-इस संहनन में वज्रनाम की अस्थि नहीं होती है। केवल ऋषभ और नाराच ही होते हैं. तृतीय संहनन नाराच है-इस..संहनन में :वज्र
और ऋषभ ये दोनों नहीं होते है केवल नाराच-उमयतः मकेंटबन्ध-ही होता है। चतुर्थसंहनन अर्धनाराच है-इस संहनन में एक तरफ तो नाराच होता है और दूसरी ओर वन रहता है। पांचवां-संहनन है कीलिका-इस संहनन में हड्डियां, वज नाम की कीलिका मात्र से बंधी हुई रहती है । छटा-संहनन है सेवार्त-इस संहनन में हड्डियां एक दूसरी हड्डी के कोने से मिली जुली रहती हैं यह संहनन तैल लगाना, तैल से मालीस करना थकावट होने पर विश्राम करना आदि रूप परिशीलता की अपेक्षा रखता है । इस प्रकार से यह छह संहननों का वर्णन हैं।
___ संस्थानद्वार में-'छविहा संठिया पन्नत्ता" गर्भज जलचर जीवो के छहों प्रकार के રાષભનારાચસંહનન કહેવાય છે વ્યવહારમાં પણ જે રીતે બેકાષ્ટ ખંડેને જાવા માટે પહેલાં લોખંડના પંચથી તેને જકડી લેવામાં આવે છે અને તે પંચ ઉપર વધારે પ્રકારની મજબૂતી માટે ખીલા મારવામાં આવે છે. આવા રચના જે શરીરના હાડકાની હોય છે એજ વજાત્રાષભનારાચસંહનન કહેવાય છે. ?
બીજું સંહનન કોષભનારા છેઆ સંહનામાં વજી નામનું હાડકું હોતું નથી કેવળ રાષભ - અને નારાચ જ હોય છે ત્રીજુ સંહના નારાચ છે આ સંહનામાં વા અને રાષભ એ અને હેતા નથી. કેવળ નારાચ–ઉભયત મર્કટ બંધ જ હોય છે.
ચે સંહનન અર્ધનારા છે. આ સંહનનમાં એક-તરફ નારાજ હોય છે અને બીજી તરફ જ હોય છે. પાંચમાં સંહનનનું નામ કીલીકા છે. આ સંહનનમાં હાડકા વા નામના ખીલાથી બંધાઈ રહે છે છઠ સંહનન સેવા છે આ સંહનનસાં હાડકા એક બીજાના ખૂણાથી મળીને રહે આ સંહનન તેલ લગાવવું તેલ માલીસ કરવી થાક લાગે ત્યારે આરામ કરવા રૂપ પરિશીલતાની અપેક્ષા રાખે છે. આ રીતે આ છ સંહનનનું વર્ણન છે संस्थानद्वारमा "छविहा संठिया पण्णता" or rAR ! ७ मारना
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
जीवामिगमसूत्रे
इत्यादि, 'तं जहा ' तथथा - 'समचउरंससंठिया' समचतुरस्र संस्थिताः समाः यथावस्थितप्रमाणाऽविसवादिन्यश्वतस्रोऽस्त्रयश्चतुर्दिगविभागोपलक्षिताः चतुष्कोणशरीरावयवरूपाः यत्र तत् समचतुरनं संस्थानं प्रथमं तेन संस्थिताः । 'णग्गोधपरिमंडळसंठिया' न्यमोघपरिमण्डलसंस्थिताः न्यग्रोधवत् परिमण्डलं यस्य तन्न्यग्रोधपरिमण्डलम् यथा न्यग्रोधवृक्ष उपरि सम्पूर्ण - प्रमाणोऽघस्तु अल्पप्रमाणः, तथा यत् संस्थानं नाभेरुपरि संपूर्ण नाभेरधस्तु न संपूर्ण अपितु हीनं तत् न्यग्रोधपरिमण्डलं द्वितीयं संस्थानं तेन संस्थिताः । 'साइसंठिया' सादिसंस्थिताः, आादिरुत्सेधाख्यो नामेरधस्तनो देहभागः, आदिना - नामेरधस्तनदेहभागेन यथोक्तप्रमाणलक्षणेन सह वर्तते इति सादिः उत्सेध बहुलमित्यर्थः,
1
अत्र यद्यपि सर्वमेव शरीरमादिना सह वर्तते एव तथापि सादित्वविशेषणस्य सार्थक्यान्यथानुपपत्त्या विलक्षण एव कश्चित् प्रमाणलक्षणोपपन्नभादिरिह गृह्यते, अतएवोत्सेधबहुलमिति संस्थान होते हैं । जैसे- "समचउरंससंठिया" समचतुस्र संस्थान वाले १, "नग्गोधपरिमंडल संठिया " न्यग्रोध परिमण्डलसंस्थान वाले २, "साइसंठिया" सादि संस्थान वाले ३ " खुज्जसंठिया " कुब्ज संस्थान वाले ४ " वामण संठिया" वामन संस्थान वाले ५ "और हुंड संठिया" हुण्डक संस्थान वाले होते हैं, ६ जिस संस्थान में शारीरिक व्यवयव चतुष्कोण यथावस्थित प्रमाण के अनुसार होते हैं वह समचतुरस्र संस्थान है ।
जिस संस्थान में शरीर का आकार न्यग्रोध वट वृक्ष के जैसे ऊपर में तो सम्पूर्ण प्रमाणोपेत होता है और नीचे में हीन प्रमाण वाला होता है ऐसा वह संस्थान न्यामोघ परिमण्डल संस्थान है, इस संस्थान में नाभि से ऊपर तक तो अवयव सम्पूर्ण माकार वाले होते हैं और नीचे के अवयव तीन होते हैं |२| नाभि से नीचे का जो भाग हैं वह आदि है | इस नाभि से नीचे के देह भाग रूप आदि से जो शरीर का आकार युक्त होता है वह सादि संस्थान है । यद्यपि विचार किया जाय तो समस्त शरीर हो आदि से युक्त है । अतः संस्थानवाणा होय हे नेभडे - "समचउरंससंठिया" सभयतुरस्र संस्थानवाजा “नग्गोधपरिमंडलसंठिया" न्यग्रोध परिभउस संस्थानवाणा २, “साहसठिया" साहि संस्थानवाणा 3, “खुज्जसंठिया" पु०४ संस्थानवाणा ४, "वामण संठिया" वाभन स ंस्थानवाजा थे, गाने "हुंडर्सठिया" हुड सस्थानवाणा ६, होय छे ने संस्थानभां શરીરના અવયવ ચતુષ્કાળુ યાવસ્થિત પ્રમાણુ અનુસાર હાય છે, ‘તે સમચતુરસ સસ્થાન કહેવાય છે ૧ જે સસ્થાનમાં શરીરના આકાર ન્યગ્રોધ કહેતાં વડના ઝાડના જેવા ઉપર તેા સપૂર્ણ પ્રમાણવાળા હોય અને નીચે હીન-ઓછા પ્રમાણુવાળા હોય તેવા સસ્થાનને ન્યગ્રોધ પરિમ’ડલ” સસ્થાન કહેવાય આ સંસ્થાનમાં દુંટીથી ઉપર સુધીના અવયવેાતે સપૂર્ણ આકારવાળા હાય છે, અને નીચેના અવયવે! હીન-ન્યૂન હાય છે. ૨ નાલીથી નીચેના જે ભાગ છે, તે આદિ છે. આ નાભીથી નીચેના દેહ ભાગરૂપ આાથિી જે શરીરના આકાર યુક્ત હાય છે, તે સાદિક સ’સ્થાન છે, જે કે વિચાર કરવામાં આવે તે
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति. १ स्थलचर परिसर्पसंमूच्छिम पं०ति. जीवनिरूपणम् २८३ कथ्यते, अयं भावः-यत् संस्थानं नाभेरधोदेशे प्रमाणोपपन्नमुपरि च हीनं तत् तृतीयं सादिसंस्थानं तेन संस्थिताः । 'खुज्जसंठिया' कुजसंस्थिताः, यत्र शिरो ग्रीवाहस्तपादादिकं च यथोक्तप्रमाणलक्षणोपेतं भवेत् उर उदरादिकं च मण्डलम्-अवनतोन्नतं भवेत् तत् कुन्जसंस्थान चतुर्थ तेन संस्थिताः ॥ 'वामणसंठिया' वामनसंस्थिताः यत्रोरः उदरादिकं प्रमाणलक्षणयुक्त भवेत् हस्तपादादिकं तु हीन हस्वं च भवति, तद् वामनं पञ्चमसंस्थानं तेन संस्थिताः । 'हुंड सठिया' हुण्डसंस्थिताः, यत्र सर्वेऽपि शरीरावयवाः, स्वस्वलक्षणरहिता भवेयु स्तद् हुण्डसंस्थानं षष्ठं तेन संस्थिता इति, अत्र संस्थानानां नामलक्षणप्रतिपादकं गाथाद्वयं प्रोच्यते-- इस सादित्व विशेषण की सार्थकता की अन्यथा उपपत्ति न होने के कारण विलक्षण ही प्रमाण लक्षण वाला आदि यहां ग्रहण किया जाता है यहां ऐसा कथन जानना चाहिये कि जो संस्थान नाभि से अधो देश में तो प्रमाणोपेत होता है और नाभि से ऊपर में होन अर्थात् न्यूनाधिक होता है ऐसा जो संस्थान होता है वह सादि संस्थान है, इस संस्थान में नाभि से नीचे के अवयव विस्तृत होते हैं और नाभि से ऊपर के अवयव संकुचित होते हैं ।३। 'कुज्झसंठिया' इस संस्थान में शिर और ग्रीवा एवं हाथ पांव आदि अवयव तो यथोक्त प्रमाणोपेत होते है पर छाती और पेट मादि अवयव मण्डल रूप-यथोक्त प्रमाणो पेत नहीं होते हैं । अर्थात् इस संस्थान में छाती या पीठ में कूबड़ निकल आती है। ऐसे सस्थान को कुञ्ज संस्थान कहा गया है ४। जिस संस्थान में छाती और पेट मादि अवयव तो प्रमाणोपेत हों पर हाथ पैर आदि प्रमाणोपेत न हो-हीन-हो वह बामन सस्थान है ५। जिस संस्थान में शारीरिक समस्त अवयव अपने २ लक्षण से विहीन हों-वह हुण्डक સ પૂર્ણ શરીર જ આદિથી યુક્ત છે, તેથી આ સાહિત્ય વિશેષણનું સાર્થક પણું અન્યથા ઉત્પન્ન ન થવાને કારણે અહિયાં વિલક્ષણ જ પ્રમાણ લક્ષણવાળું આદિ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે અહિયાં એવું કથન સમજવું કે–જે સંસ્થાન નાભિના નીચેના ભાગમાં તે પ્રમાણપત હોય અને નાભીની ઉપર હીન–અર્થાત્ જૂનાધિક હોય એવા સસ્થાનને સાદિસંસ્થાન કહેવાય છે. આ સંસ્થાનમાં નાભીની નીચેના અવયવે વિસ્તૃત-વિસ્તારવાળા હોય છે અને નાભીની ઉપરના અવયવ સંકુચિત હોય છે. ૩, - "खुज्जसंठिया" ००४ सस्थानमा माथु मने गणु तथा हाथ, ५॥ विगैरे अवयव તે બરોબર પ્રમાણયુક્ત હોય છે, પરંતુ છાતી અને પિટ વિગેરે અવયવો મંડલરૂપ–બરોબર પ્રમાણુવાળા હોતા નથી, અર્થાત આ સંસ્થાનમાં છાતી અગર વાંસામાં કુબડ-ખૂ ધ નીકળી આવે છે, તેવા સંસ્થાનને “કુજ્જ સંસ્થાન કહેવામાં આવે છે કે, જે સંસ્થાનમાં છાતી અને પિટ વિગેરે અવયવો બરોબર પ્રમાણયુક્ત હોય, પરંતુ હાથ, પગ વિગેરે અવય બરાબર પ્રમાણયુક્ત ન હોય અર્થાતુ હીન-ન્યૂનાધિક હોય તેવા સંસ્થાનને “વામન સંસ્થાન કહેવાય છે ૫. જે સંસ્થાનમાં શરીરના સઘળા અવયે પિતપોતાના લક્ષણથી હીન હોય
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
'समचउरंसं नग्गोहपडि मंडले साइखुज्जवामणए । हुंडे विय संठाणे जीवाणं छम्मुणेयच्या ' ॥१॥ तुल्लं वित्थडबहुलं, उस्सेहवहुं च मडह कोई च । हेठिल्ल कायमडईं सन्त्रत्था संठियं हुंडं ||२| छाया - समचतुरस्रं न्यग्रोधपरिमण्डलं सादिकुजं वामनम् हुण्डमपि च संस्थानं जीवानां पड् ज्ञातव्यानि ॥ १॥ तुल्यं विस्तरबहुल मुत्सेधचहुलं च मडह कोष्ठं च ।
अधस्तन कायमहं सर्वत्रा संस्थितं हुण्डम् | ११ || इतिच्छाया एतैः षड्भिरेव संस्थानैः संस्थिता गर्भव्युक्कान्तिकजलचरजीवा भवन्तीति संस्थानद्वारम् ॥ ४ ॥ कपायद्वारे - ' चत्तारि कसाया' चत्वार कपायाः क्रोधमानमायालोभाख्या भवन्तीति कपायद्वारम् ||५||
संज्ञाद्वारे --' सण्णाओ चत्तारि' संज्ञाश्वतत्र आहारभयमैथुनपरिग्रहाख्या भवन्तीति संज्ञाद्वारम् ||६||
लेश्याद्वारे - 'छलेस्साओ' लेश्याः पट्- कृष्णनील कापोतेज सपद्मशुक्लाल्या भवन्तीति लेश्याद्वारम् ॥७॥
Pos
1
जीवाभिगमसूत्रे
संस्थान है ६ । ये गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचर जीव इन छहों संस्थान वाले होते है यहां संस्थानों के नाम और लक्षण को प्रतिपाद करने वाली दो गाथाएँ हैं- "समचउरंस" इत्यादि ।
'तुल्लं वित्थड ' इत्यादि । इनका अर्थ उपर आचुका है ।
कपायद्वार में - चत्तारि कसाया" इन गर्भज जलचर जीवों को क्रोध, मान, माया और लोभ ये चार कपायें होती हैं । सज्ञाद्वार में " सण्णाओ चत्तारि " इनको आहार, 'भय, मैथुन और परिग्रह ये चार सज्ञाएँ होती है । ठेक्याहार मे - "छ लेस्साओ" इनको
તેવા સંસ્થાનને ‘હુડક' સંસ્થાન કહેવાય છે. ૬, આ ગભ જ વ્યુત્ક્રાતિક જલચર જીવા આ છએ સંસ્થાનવાળા હાય છે. આ સસ્થાના અને તેના નામેા ખતાવનારી એ ગાથાઓ આ नीचे प्रभाऐनी . - "समचउरंस" त्याहि "तुल्लं वित्थड ' इत्याहि मा गाथा मोनो अर्थ ઉપરના કથનમાં આવી જાય છે.
उपायद्वारभां - "चत्तारि कसाया" भाग ४ सयर लवाने अंध, भान, भाया, અને લેાલ આ ચાર કષાયે! હાય છે
·
संज्ञाद्वारभां'सण्णाओ चत्तारि" तेथेने आहार, भय, मैथुन, भने परिग्रह भा यार 'सज्ञामी होय. बेश्याद्वारमा - "छलेस्साओ” तेथाने पृष्णु, नीस, अयोत, तैक्स,
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति. १ स्थचरपरिसर्पसंमूछिम पं. ति जोपनिरूपणम् २८५
इन्द्रियद्वारे--- 'पंच इंदिया' पञ्च-श्रोत्रचक्षुर्घाणरसनस्पर्शनाख्यानि इन्द्रियाणि भवन्तीति इन्द्रियद्वारम् ॥८॥ . समुद्घातद्वारे--'पंच समुग्घाया आदिल्ला' समुद्घाताः पञ्च आद्या. वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रियतैजसाख्या भवन्तीति समुद्घातद्वारम् ।।९।
___संज्ञिद्वारे- 'सण्णी नो असण्णी' गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवाः संज्ञिनो भवन्ति नत्वसंज्ञिनो भवन्ति तेषां मनसः सद्भावात् , इति संज्ञाद्वारम् ॥१०॥ वेदद्वारे-'तिविहवेया' इमे जलचरजीवा त्रिविधवेदा स्त्रिप्रकारकवेदवन्तः स्त्रीपुनपुंसकवेदा भवन्तीति वेदद्वारम् ॥११॥
पर्याप्तिद्वारे-'छप्पज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ' जलचरजीवानां षट् पर्याप्तयः षट् अपर्याप्तयश्च भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् ।१२। दृष्टिद्वारे-दिही तिविहा वि' दृष्टयस्त्रिविधा अपि सम्यगदृष्टिमिथ्यादृष्टिर्मिश्रदृष्टिश्चेति तिस्रोऽपि दृष्टयो भवन्तीति दृष्टिद्वारम् ॥१३॥ दर्शनकृष्ण, नील, कापोत, तेजस, पद्म और शुक्ल ये छहो लेश्याएँ होती हैं। इन्द्रिय द्वार में इनको "पंच इंदिया" कर्ण, चक्षु, घाण, रसन, स्पर्शन-ये पांच इन्द्रियां होती हैं । समुद्घात द्वार में "पंच समुग्याया आदिल्ला" इनके आदि के वेदना, कषाय मारणान्तिक, वैक्रिय और तैजस ये पांच समुद्धात होते हैं । सज्ञिद्वार में ये 'संण्णी नो असण्णी' सज्ञी ही होते है असंज्ञी नहीं होते हैं। क्योंकि गर्भज जलचर जीवों को मन का सद्भाव होता है। वेदद्वार में "तिविहा वेदा" ये जलचर जीव तीनो वेद वाले होते है-स्त्री वेदवाले भी होते है, और पुरुष वेद वाले भी होते हैं, नपुंसक वेद वाले भी होते हैं। पर्याप्तिद्वार में-इनको "छ प्पज्जत्तीओ, छ अपज्जतीभो" छह पर्याप्तियां होती है और छह अपर्याप्तियां होती हैं। अपनी अपनी योग्य पर्याप्तिकी ही पूर्णता नहीं होनी यही अपर्याप्तता है। दृष्टिद्वार में "दिट्ठी तिविहा वि" ये सम्यग्दृष्टि भी होते हैं, मिथ्यादृष्टि भी होते है और मिश्र 4 भने शुस मा ७ वेश्यामा डाय छे. छन्द्रियद्वारमा तमान "पंच इंदिया" आन, यक्षु, प्रा-४, २सना, २५शन मा पाय धन्द्रिय डाय छे. समुद्धातारमा-"पंचसमुग्घाया आदिल्ला" तभने माहिना वना, ४ाय, भारतिs, यि, अन तेस मा पांय समुधात हाय छ सशिवारमा "सण्णी नो असण्णो" सज्ञी ४ डाय छ, मसजी होता नथी. भ- or reA२ वान 'भन डाय छे द्वारभा-"तिविहा वेदा" આ જલચર જી ત્રણ વેદવાળા હોય છે એટલે કે-સ્ત્રીવેદવાળા પણ હોય છે, પુરુષ વેદपण पाय छ भने नपुस वहाणा ५ डाय छे पर्याप्तिाभां-तमान "छप-ज्जत्तीओ छ अपज्जत्तीओ" छ यातिया डाय छ, मन छ मर्याप्तियोडाय छ, पात पाताने योग्य पर्याप्ति पूर्ण न य त मालित उपाय छे. टिदाभां-"दिट्ठीतिविदा वि" तशा सभ्य टप ५५ डाय छ, मिथ्या दृष्टिपामा ५९ डाय छे. मने સભ્યશ્મથ્યા દષ્ટિવાળા પણ હોય છે. એટલે કે ત્રણે પ્રકારની દષ્ટિવાળા હોય છે.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम द्वारे-'तिण्णि दसणा' त्रीणि दर्शनानि-चक्षुरचक्षुरवध्याख्यानि भवन्तीति दर्शनद्वारम् ॥१४॥ ज्ञानद्वारे-'नाणी वि अन्नाणी वि' इमे जलचरजीवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिनोऽपि भवन्ति, तत्र 'जे नाणी ते अत्थे गइया दुन्नाणी' ये जलचरजीवाः ज्ञानिनस्ते सन्त्येकके विज्ञानिनो भवन्ति, 'अत्थेगइया तिन्नाणी' सन्त्येकके विज्ञानिनः अवधिज्ञानस्यापि केपाञ्चित्सद्भावात् । 'जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणिबोहियनाणी य मुयनाणी य' तत्र ये द्विज्ञानिनस्ते नियमात् आभिनिबोधिकज्ञानिनश्च भवन्ति श्रुतजानिनश्च भवन्तीति । 'जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणियोहियनाणी मुयनाणी ओहिनाणी' तत्र ये त्रिज्ञानिनस्ते नियमात् आमिनिकोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनः भवधिज्ञानिनश्च भवन्तीति । ‘एवं अन्नाणी वि एवमज्ञानिनोऽऽपि भवन्तीति, तत्र ये मजानिनस्ते केचन द्वयज्ञानिनो भवन्ति सन्त्येकके. व्यजानिनो भवन्ति केपाञ्चिद् विभङ्गस्यापि सभवात् तत्र ये ज्ञानिनस्ते नियमतो मत्यज्ञानिनः श्रताज्ञानिनो विमङ्गज्ञानिनश्च दृष्टि भी होते हैं । दर्शनद्वार में "तिण्णि दसणा" इसको चक्षुर्दर्शन, अचक्षुदर्शन और अवघिदर्शन ये तीनो दर्शन होते हैं , ज्ञान द्वार में- नाणी वि अन्नाणी वि' ये ज्ञानी भी होते है और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते अत्यंगइया दुन्नाणी" यदि ये ज्ञानी होते हैं तो इनमें कितनेक मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी ऐसे दो ज्ञान वाले होते हैं और कितनेक "तिन्नाणी" त्रिज्ञानी-मतिज्ञानी, श्रुतज्ञानी और अवधिज्ञानी ऐसे तीन ज्ञानवाले होते हैं क्योंकि किन्हीं २ गर्भज जलचर जीवो को अवधिज्ञान का भी सद्भाव पाया जाता है । यही वात-"जे दुन्नाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी य सुयनाणी य, जे विन्नाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी ओहिनाणी" इन सूत्रपाठों द्वारा प्रकट की गई । “एवं अन्नाणी वि" इसी प्रकार से जो गर्भज जल वर जीव अज्ञान वाले होते हैंतो इन में कितनेक दो अजान वाले--मतिमज्ञानवाले और श्रुतमज्ञान वाले-होते हैं और कितनेक तीन अज्ञान वाले-मतिअज्ञान वाले, श्रुतमज्ञान वाले और विभंग ज्ञान वाले होते हैं । शिनद्वारभा-"तिन्नि दंसणा" तमान यक्षशन, अन्याशन, मन मधिशन से नशे शन डाय छे. ज्ञानदारमां-"नाणी वि अन्नाणी वि" तम्या ज्ञानी ५y हाय छ, भने अज्ञानी ५ य छ "जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी अत्थेगइया तिन्नाणी" तसा ज्ञानी डीय छ तटसा भतिज्ञान भने श्रुतज्ञान से मे ज्ञानવાળા હોય છે. અને કેટલાક મતિજ્ઞાનવાળા, શ્રતજ્ઞાનવાળા અને અવધિજ્ઞાનવાળા એમ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે, કેમકે કઈ કઈ ગર્ભજ જલચર ને અવધિજ્ઞાનને समय य छ । पात "जे दुन्नाणी ते नियमा आभिनिवोहियनाणी य सुयनाणी य, जे तिन्नाणी ते नियमा आभिणियोटियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी" मा सूत्रपा द्वारा ४८ ४२पामा मावस छे."एवं अण्णाणी चि" मा प्रभाग २
सयर જીવ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તે તેમાં કેટલાક મતિ અજ્ઞાન, અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति.१ स्थलचरपरिसर्पसंमूच्छिम पं. ति. जीवनिरूपणम् २८७ भवन्तीति । अत्रावधिविभङ्गौ च सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिमेदेन ज्ञातव्यो सम्यग्दृष्टेवधिः, मिथ्यादृष्टेश्च विभङ्ग इति विपरीतोऽवधिरेव विभङ्गः प्रोच्यते सम्यग् दृष्टे नि मिथ्यादृष्टेविपर्यासः" इति ॥१५॥
योगद्वारे-'जोगे तिविहे' योगः-काययोगो वचनयोगो मनोयोगश्चेति त्रिविधोऽपि जलचराणां योगो भवतीति योगद्वारम् ।१६॥ उपयोगद्वारे-'उवजोगे दुविहे' उपयोगो द्विविधोऽपि साकारोपयोगश्च अनाकारोपयोगश्चेति उपयोगद्वारम् । ॥१७॥ आहारद्वारे-'आहारो छदिसिं' आहारः पदिशि जलचरजीवानां लोकमध्ये विद्यमानत्वेन षदिगम्य आगतान् आहारपुद्गलान् आहरन्तीति आहारद्वारम् ॥१८॥
उपपातद्वारे-'उववाओ नेरइएहितो जाव अहे सत्तमा' जलचरजीवानामुपपातो नैरयिकेभ्यो यावदध सप्तमी पृथिवी वर्त्तते तावत्पर्यन्तेभ्यो नैरयिकेभ्यो भवति । अयं भावः-गर्भव्युयहां जो सभ्यग्दृष्टि होते हैं उनको अवधिज्ञान होता है और जो मिथ्यादृष्टि होते हैं उनको विभंग ज्ञान होता है जैसे-कहा है-सग्दृष्टे निं मिथ्यादृष्टे विपर्यास:"-योगद्वार में 'जोगे तिविहे" गर्भज जलचर तिर्यश्चों को मनोयोग, वचनयोग और काययोग यह तीनों प्रकार का योग होता है। उपयोगद्वार में-"उवजोगे दुविहे" दोनों प्रकार का उपयोग इनको होता है-साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है । आहार द्वार में-"आहारो छदिसिं" इनका आहार छह दिशाओं से आगत पुद्गलों का होता है। क्योंकि गर्भन जलचर जीव लोक के मध्य में ही विद्यमान होते हैं-इसलिये वे छहो दिशाओं में से आगत पुद्गलों का आहार करते हैं। उपपात द्वार में (उत्पन्न होना) पहली नरक से लेकर सातवीं नरक तक से उत्पन्न होते हैं, "उववाओ नेरइएहितो जाव अहे सत्तमाए" जलचर जीवों का उपपात नैरयिकों से लेकर यावत् सातवीं पृथिवी तक અજ્ઞાનવાળા હોય છે, અને કેટલાક મતિ અજ્ઞાન, કૃતઅજ્ઞાન અને વિસંગ જ્ઞાન એમ ત્રણ પ્રકારના અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે. અને જેઓ મિથ્યાદિષ્ટિવાળા हाय छ, तमान विज्ञान डाय छ घुछ 8-"सम्यरष्टेनि मिथ्यादृष्टेविपर्यासः,
योगदारमा-"जोगे तिविहे" Ter सय२ तियश्याने मनायोग, क्यनयो मन आययास मेभ र मारना योस डाय छे. पाशवारमा "उवजोगे दुविहे" त्याने બન્ને પ્રકારના ઉપગ હોય છે. એટલે કે–સાકાર ઉપગ પણ હોય છે, અને અનાકાર ઉપગ પણ હોય છે
माहवारमा-"आहारो छदिसिं" तमान माडा२ मे हिशाम्यामांथा भावना પુદ્ગલેને હોય છે. કેમકે-ગર્ભજ જલચર જીવલેકની મયમાં જ વિદ્યમાન છે. તેથી તેઓ छ मामांया भावसा पुशखाना माहा२ ४२ छ. 6५पातदारभा-"उपवाओ नेरइए हितो जाव अहेसत्तमाप" सय२ वान ५५त-त्पत्ति नेतिथी बने थेट ३ પહેલા નરકથી લઈને યાવતું સાતમાં નરક સુધા કહેલ છે.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
क्रान्तिकजलचरनीवा' सर्वगतिभ्य आगत्य अत्रोत्पद्यन्ते तत्र यदि नैरयिकेभ्य उपपातस्तदा रत्नप्रभात आरभ्य तमस्तमा पृथिवी पर्यन्तेभ्यः सप्तपृथिवीभ्योऽपि उपपातो भवतीति । 'तिरिवखजोणिएहिंतो सम्वेदितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो' तिर्यग्योनिकेभ्यः सर्वेभ्योऽसंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः, यदि तिर्यग्योनिकेभ्य उपपातो भवति तदा असंख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः सर्वेभ्य एव तिर्यग्योनिकेभ्य उपपातो भवतीति । 'मणुस्सेर्हितो अक्रम्म भूमग-अंतरदी वगभमखेज्जवा साउयवज्जेर्हितो' मनुष्येभ्यः अकर्म भूमिकान्तरद्वीपका सख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्यः, यदि जलचराणां मनुव्येभ्य उपपातो भवति तदा कर्मभूमि कान्तरद्वीप का संख्ये य वर्षायुष्कवर्जितमनुष्येभ्य एवीपपातो भवतीति । 'देवेर्हितो जाव सहस्सारा' देवेभ्यो यावत् सहस्राराः यावत् सहस्रारदेवलोकदेवा वर्त्तन्ते तावत्पर्यन्तदेवेभ्य इत्यर्थ', यदि देवेभ्य उपपातो भवति तदा सौधर्मादारम्य
२८८
से होता है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है-गर्भज जलनर जीव- सर्व गतियों में से आकर के उत्पन्न होते हैं-यदि ये नैरयिकों में से आकरके उत्पन्न होते है तो रत्नप्रभा से लेकर तमस्तमा जो सातवीं पृथिवी है, वहां के नैरयिकों में से इनका उत्पाद होता है । यदि तिर्यग् योनिक जीवों में से इनका उत्पाद होता है तो 'तिरिक्जोगिए हिंतो सव्वैर्हितो असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो' असंख्यात वर्षायुष्कतिर्यग्योनिकों को छोड़ कर बाकी के समस्त कर्मभूमिज तिर्यश्वों में इनका उत्पाद होता है । यदि मनुष्यों में से इनका उत्पाद होता है तो "मणुस्सेर्हितो अकम्मभूमगअंतरदीवगअसं खेज्जवासा उयवज्जेहिंतो' अकर्मभूमि के एवं अन्तरद्वीपों के मनुष्यों में से इनका उत्पाद नहीं होता है क्योंकि ये सब असंख्यात - वर्ष की आयुवाले होते हैं असंख्यातवर्ष की भायुवालों में से इनका उत्पाद होना निषिद्ध कहा गया है | अतः इनके सिवाय और सब मनुष्यों में से इनका उत्पाद होता है "देवेहिंतो जाव सहस्सारा" यदि देवों में से इनका उत्पाद होता है तो सौधर्म से लेकर सहस्रार तक
આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે - ગાઁજ જલચર જીવ બધી જ ગતિામાંથી આવીને *ઉત્પન્ન થાય છે, રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી લઇને તમસ્તમા કે જે સાતમી પૃથ્વી છે, ત્યાંના નૈયિકામાંથી તેના ઉત્પાત-ઉત્પત્તિ થાય છે જો તિય જ્ગ્યાનિકેામાંથી તેઓના ઉત્પાદ उत्पत्ति होय तो "तिरिक्खजोणिपछि तो, सवेद्दितो असंखेज्जवासा उयवज्जे हितो” અસખ્યાત વર્ષાયુષ્ય તિયચાને છેડીને ખાકીના કમભૂમિના સઘળા તિય "ચામાં તેઓને उत्पात होय . "मणुस्सेहितो अफम्मभूमग अंतरदीवग असंखेज्जवासाउयवज्जेहितो" અકમભૂમિના અને અંતરદ્વીપાના મનુષ્યેામાં તેમના ઉત્પાત—ઉત્પત્તિ થતા નથી. કેમકે
આ ખધા અસખ્યાત વષઁની આચુષ્યવાળા હોય છે, અસંખ્યાત વષઁની આયુષ્યવાળા આમાંથી તેમના ઉત્પાત થવાના નિષેધ કરેલ છે. તેથી તેના શિવાચના ખાકીના સઘળા भनुष्यैाभांथी तेभने। उत्यात उत्पत्ति थाय छे. “देवेद्दितो नाव सहस्सारा” ले वामां
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
गर्भात जलचरजीवनिरूपणम् २८९
L
प्रमेयोप्रतिका टीका प्रति० १
सहस्रारपर्यन्तेभ्यः सौधर्मेशानसनत्कुमार माहेन्द्र ब्रह्मलान्तक महाशुकसह स्सरित्यष्टभ्यो देवेभ्य आगतानां जीवानां गर्भव्युत्क्रान्तिजलचरेषु उपपातो भवति, ततः परमानतप्राणतादिदेवानामत्रोत्पातः, ततः परस्परदेवेषु प्रतिषेधो ज्ञातव्यः, इति उपपातद्वारम् ॥१९॥
स्थितिद्वारे - 'ठिई जहण्णेणं अतो मुहुतं' जलचरजीवानां स्थितिः आयुष्यकालो जघन्येनान्तमुहूर्त्तं भवति । 'उक्कोसेणं पुन्नकोडी' उत्कर्षेण पूर्वकोटिप्रमाणा भवतीति स्थितिद्वारम् ॥ समवहतद्वारे - दुविहा वि मरंति' द्विविधा अपि म्रियन्ते जलचरजीवाः मारणान्तिकसमुवातेन समवता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते इति समवहतद्वारम् ॥२१॥
ध्यवनद्वारे—‘अणंतरं उच्चट्टित्ता नेरइएस जाव अहे सत्तमा' जलचरजीवा जलचरेभ्य उद्धृत्य चतसृष्वपि गतिषु गच्छन्ति तत्र यदि नैरयिकेषु गच्छन्ति तदा रत्नप्रभात आरभ्य यावदधः अर्थात् सौधर्म १, ईशान २, सनत्कुमार ३, माहेन्द्र ४, ब्रह्म ५, लान्तक ६, महाशुक्र और ७, सहस्रार ८, इन आठ देवलोको के देवो में से इनका उत्पाद होता है आगे के मानत प्राणत आदि देवलोकों के देवों में से नहीं होता क्योंकि आगे के देवों से इनका उत्पाद होना निषिद्ध कहा गया है । स्थितिद्वार में -- ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुसं" इन जलचर जीवों की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और " उक्कोसेणं पुव्वकोडी " उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की होती है । ये "दुविहा वि मरंति” दोनों प्रकार से-मारणान्तिक समुद्भत से समवहत होकर भी और नहीं समवहत होकर भी मरते हैं । *यवन द्वार में - "अनंतरं उच्चट्टित्ता नेरइएसु जाव असत्तमाए" ये गर्भज नलचर जीव जब जलचर जीव की पर्याय से उदवृत होकर यदि ये नैरयिकों में जन्म लेते हैं तो प्रथम તેમના ઉત્પાત થાય છે, તેા સૌધમ દેવલાકથી લઇને સહુસાર દેવલાકસુધી અર્થાત્ સૌધમ ૧ ईशान २, सनत्कुभार 3, भाडेन्द्र ४, ब्रह्म ५, सान्त ६, महाशु ७, भने सहखार ८, આ આઠ દૈવલેાકના દેવામાંથી તેમના ઉત્પાત થાય છે તેથી આગળના એટલે કે આનત, પ્રાદ્યુત વિગેરે દેવલાકમાંથી તેમના ઉત્પાત થતા નથી કેમકે-ઉપર કહેલ સૌધમ થી સહુઆર દેવલાકની માગળના દેલેાકમાંથી તેમની ઉત્પત્તિના નિષેધ કરેલ છે. સ્થિતિદ્વારમાં "ठिई नहणेणं अंतोमुहुतं" मा सयर भुवानी स्थिति धन्यथी मे अतभुतनी हाय छे भने "उकोसेणं पुन्नकोडी" उत्सृष्टया गोड पूर्व अटीनी होय छे " दुविहा वि मरेति" તેએ મારણાન્તિક સમુદ્દાત થી સમવત થઇને અને સમવહત. થયા વિના એમ બન્ને પ્રકારથી મરે છે. એટલે કે મારણાન્તિક સમુદ્ઘાતથી આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મરે છે, અને આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના પણ મરે છે,
य्यवनद्वारभां–“अणंतरं उव्वट्टित्ता नेरइण्सु नाव अहे सत्तमा" मा गलन सेयर જીવ જ્યારે જલચર પર્યાયથી ઉવૃત્ત થઇને એટલે કે તેમાંથી નીકળીને જો તેઓ નૈરિયકામાં જન્મ ધારણ કરે છે, તા પહેલી પૃથ્વીથી લઈને સાતમી પૃથ્વી સુધીના નૈરિયેકેમાં જન્મ
३७
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
. २९० -
जीवाभिगमसूत्र सप्तमी पृथिवीपर्यन्तनारकेपु गच्छन्तीति । 'तिरिक्खजोणिएम' जलचरजीवाः यदि इत उदृत्य तिर्यग्योनिकेषु गच्छन्ति तदा सर्वेष्वपि तिर्यग् योनिकेषु गच्छन्तीति । 'मणुस्सेस सम्वेस' मनुष्येषु सर्वेषु जलचरजीवा इत उवृत्य गच्छन्तीति । 'देवेस जाव सहस्सारे' देवेषु यावत् सहस्रारः, यदि जलचरजीवा इत उदृत्य देवगति गच्छन्ति तदा सौधर्मादारम्य सहस्रारदेवपर्यन्तेपु मष्टविधदेवेष्वेव गच्छन्ति न ततःपरमानतप्राणतादिदेवेषु ॥ गत्यागतिद्वारे----'चउगइया चउआगइया' चतुर्गतिकाश्चतुरागतिका', इत उद्धृत्य चतुर्पु नारकतिर्यड् मनुष्यदेवेषु गमनं भवतीति अतश्चतुर्गतिकाः, चतुभ्यो नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनं भवतीत्यतश्चतुर्गतिकाः, चतुभ्यो नारकतिर्यट्मनुध्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनं भवतीत्यतश्चतुरागतिकाः जलचराः कथ्यन्ते इति । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' परीत्ता असंख्याताः प्रज्ञप्ताः, प्रत्येकशरीरिण इमे असंख्याताः प्रजप्ता:-कथिताः,
पृथिवी से लगाकर सातवीं पृथिवीं तक के नैरयिकों में जन्म ले सकते है "तिरिक्खजोणिएम मणुस्सेसु सम्वेसु" यदि तिर्यग्योनिक जीवों में ये जन्म लेते हैं तो समस्त तिर्यग्योनिकजीवों में ये जन्म ले सकते है और यदि ये मनुष्यों में जन्म लेते हैं तो समस्त मनुष्यो में जन्म ले सकते है । तथा यदि ये देवों में जन्म लेते हैं तो "देवेसु जाव सहस्सारो" सौधर्म देवलोक से लेकर सहनार आठवे देव-लोक तक के-देवों में ये जन्म ले सकते हैं। इससे आगे के आनत प्राणत आदि देवलोकों में इनका जन्म निषिद्ध कहा गया हैक्योंकि सहस्रारदेवलोक से आगे इनका गमन नहीं होता है। "चउगइया चउआगइया" ये गर्भज जलचर जीव मरकर नारक तिर्यञ्च, मनुष्य और देव इन चारों गतियों में जा सकते है । तथा-चारो गतियों में से आये हुए जीवों का गर्भन जलचर जीव रूप से उत्पाद हो सकता है । इस प्रकार ये चतुर्गतिक और चतुरागतिक होते हैं । “परित्ता असंखेज्जा
धा२६५ श शछे "तिरिक्खजोणिएसु मणुस्सेसु सव्वेसुतिय योनि: वाम तया જન્મ લે છે, તે સઘળા તિર્યંગ્યનિકેસ જન્મ ધારણ કરી શકે છે અને જે મનુષ્યમાં જન્મ લે તે સઘળા મનુષ્યમાં જન્મ લઈ શકે છે તથા જે તેઓ દેવામાં જન્મ લે છે, तो 'पेवेसु जाव सहस्सारो" सौधम वाथी स४२ सहसा२ अटो मामा वा સુધીના દેવામાં તેઓ જન્મ લે છે તેથી આગળના આનત, પ્રાણત, વિગેરે દેવલેકમાં તેઓને જન્મ થવાને નિષેધ કરેલ છે કેમકે સહસ્ત્રાર દેવકથી આગળ તેઓનું ગમન थतु नथी "चउ गइया चउ आगइया" मा १ ३२२ । भशन ना२४, तिय थे, મનુષ્ય અને દેવ આ ચારે ગતિમાં જઈ શકે છે તથા–ચારે ગતિયોમાંથી આવેલા જીને ગભ જ જલચર જીવ પણાથી ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ–થઈ શકે છે. આ રીતે તેઓ यनि-मने यतुरागात पडताछ "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता" मडिया प्रत्ये शरी
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९१ हे श्रमण ! हे मायुष्मन् ! इति । उपसंहारमाह-'से ते' इत्यादि, 'से तं जलचरा' ते एते गर्भव्युत्क्रान्तिकालचरजीवाः लक्षणमेदाभ्यां निरूपिता इति भावः ।।सू०२३॥
गर्भव्युत्कान्तिकजलचरजीवान् सभेदान् निरूप्य संम्प्रति गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवान् तथैव निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'सेकि तं' इत्यादि । __ मूलम्-'से किं तं थलयरा ? थलयरा दुविहा पन्नत्ता तंजहा-चउप्पया य परिसप्पा यासे किं तं चउप्पया? चउप्पया चउबिहा पन्नत्ता तंजहा एगखुरा सोचेव भेदो जाव जे यावन्ने तहप्पगारा ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-पज्जत्ता य अपज्जता या चत्तारि सरीरा, ओगाहणा जह न्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग उक्कोसेणं छगाउयाई, ठिई उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाई । नवरं उव्वटूिटत्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति सेसं जहा जलयराणं जाव चउगाइया चउआगइया परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता सेतं चउप्पया । से किं तं परिसप्पा ? परिसप्पा दुविहा पन्नत्ता तंजहा उरपरिसप्पा य भुयपरिसप्पा य। सेकिंतं उरपरिसप्पा? उरपरिसप्पा तहेव आसा
लियवज्जो भेदो भाणियब्वो तिन्नि सरीरा ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स __ असंखेज्जइ भागं, उक्कोसेणं जोयणसहस्सं। ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं
उकोसेणं पुवकोडी। उवटित्ता नेरइएसु जाच पंचमं पुढविं ताव गच्छंति तिरिक्खमणुस्सेसु सव्वेसु देवेसु जाव सहस्सारा । सेसं जहा जलयराणं जाव चउ गइया चउ आगइया परित्ता असंखेज्जापन्नत्ता, सेतं उरपरिसप्पा । से किं तं भुयपरिसप्पा भेओ तहेव चत्तारि सरीरंगा ओगाहणा जहन्नेपन्नत्ता" प्रत्येक शरीर असंख्यात कहे गये है । इस प्रकार से हे श्रमण ! आयुष्मन् ! गर्भज जलचर जीवों का निरूपण उनके लक्षण और भेदों को लेकर के किया है ।।सू० २३॥
કહેવાય છે અને અસંખ્યાત કહ્યા છે આરીતે હે શ્રમણ આયુષ્યન્ ગર્ભજ જલચર જીવોનું નિરૂપણ તેના લક્ષણો અને ભેદ બતાવીને કરવામાં આવ્યું છે. સૂ૦ ૨૩
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
जोधाभिगमसूत्रे
२९२
णं अंगुलासंखेज्जइ भाग उक्कोसेणं गाउयपुहतं, टिई जहन्नेणं अंतोमुहुर्त्त उकोसेणं पुव्वकोडी सेसेसु ठाणेसु जहा उरपरिसप्प, णवरं दोच्चं पुढवि गच्छति, सेतं भुयपरिसप्पा पन्नत्ता सेतं थलयरा' | सू०२४ ॥
छाया-अथ के ते स्थलचराः १ स्थलचरा द्विविधाः प्रतृप्ताः, तद्यथा चतुष्पदाश्च परिसर्पाश्चि । अथ के ते चतुष्पदाः, चतुण्यदास्वतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तथथा - एकखुरा स प भेदो यावद् ये चान्ये तथाप्रकारा ते समासतो द्विविधा प्राप्ता स्तद्यथा-पर्याप्ताचा पर्याप्ता । चत्वारि शरीराणि अवगाहना जघन्थेनाङ्गुलस्यासंस्थेय भागम् उत्कर्षेण पव्यूतानि, स्थितिः उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि, नवरमुद्धृत्य नैरयिकेषु चतुर्थी पृथिवीं गच्छन्ति शेषं यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका चतुरागतिकाः पराता असंख्येया प्रशप्ताः, ते पते चतुष्पदाः । अथ के ते परिसर्पाः ? परिसर्पा द्विविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - उरः परिसर्पाच भुजपरिसर्पाश्च । अथ के ते उर परिसर्प ? उरः परिसर्पास्तथैव, आसालिकवर्जी मेदो भणितव्यः । त्रीणि शरीराणि अवगाहना नघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण योजन सहस्रम् । स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षण पूर्वकोटिः, उद्धृत्य नैरयिकेषु यावत् पञ्चमीं पृथिवीं तावद् गच्छन्ति तिर्यग्क्षु मनुष्येषु सर्वेषु देवेषु यावत्सहस्रार, शेप यथा जलचराणां यावच्चतुर्गतिका चतुरागतिकाः परीता असंख्येया. प्रक्षप्ता, ते पते उरः परिसर्पा । अथ के ते भुजपरिसर्पाः ? मेदस्तथैव चत्वारि शरीराणि, अवगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागमुत्कर्पण गव्यूतपृथकत्वम् स्थिति जघन्ये नान्तर्मुहूर्त्तम्, उत्कर्षेण पूर्वकोटिः, शेपेपु स्थानेषु यथोर. परिसर्पा, नवरं द्वितीयां पृथिवीं गच्छन्ति, ते ते भुजपरिसर्पा, प्रज्ञप्ता, वे पत्ते स्थलचराः ॥ सू २४ ॥
>
टीका - 'से किं तं थलयरा' अथ के ते स्थलचरा गर्भव्युत्क्रान्तिका इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'थलयरा दुविधा पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवाः द्विविधा द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः ।
सभेद गर्भज जलचर जीवो का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्भज स्थलचर जीवों का निरूपण करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है
से किं तं थलयरा "इत्यादि । सूत्र" २४"
टीकार्थ – “से किं थलयरा" हे मदन्त । गर्भजस्थलचरों का लक्षण क्या है मौर उनके भेद कितने हैं ? उत्तर में प्रभुकहते है - "थलयरा दुविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! गर्भजભેદ સહિત ગજ જલચર જીવાતુ નિરૂપણુ કરીને હવે સૂત્રકાર ગજ સ્થલચર જીવાનુ નિરૂપણ કરે છે. તેમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે
"से किं तं थलवरा" इत्यादि
स्थलयर
टीअर्थ "से कि तं थलय" हे भगवन् ! गर्ल छे ? अने तेना टसा लेहो उडेसा है ? या प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु
लवोना शुद्ध तक्ष छे - "थलयरा
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १ गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९३ भेदद्वयं दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'चउप्पया य परिसप्पा य' चतुष्पदाश्च परिसश्चि, चत्वारः पादाः येषां ते चतुष्पदाः उरसा भुनाभ्यां परिसर्पन्ति ते परिसः 'से कि तं चउप्पया' अथ के ते चतुष्पदाः चतुष्पदानां कि लक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'चउप्पया चउन्विहा पन्नत्ता' चतुष्पदाश्चतुविधाश्चतुष्प्रकारकाः- प्रज्ञप्ताः कथिताः । चातुर्विध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'एग खुरा' एकखुराः एक एव खुरो येषां ते एकखुरा अश्वाश्वतरादयः 'सो चेव भेदो' स एव भेदः प्रकारो ज्ञातव्यः, यो हि संमूछिमस्थलचराणां कथितः । संमूर्छिमस्थलचरप्रकरणं सर्व मत्र वाच्यमिति भावः ।
___कियत्पर्यन्तं संमूछिमस्थलचरचतुष्पदप्रकरणमत्र ज्ञातव्यं तत्राह-'जाव' इत्यादि, 'जावजे यावन्ने तहप्पगारा' यावद् ये चान्ये तथाप्रकारास्ते सर्वऽपि चतुष्पदतया प्रतिपत्तव्याः, एतत्पर्यन्तं संमूछिमस्थलचरचतुष्पदप्रकरणमिह ज्ञातव्यमिति । ते समासओ दुबिहा पन्नत्ता'
स्थलचर जीव दो प्रकार के कहे गये है "तं जहा-" जैसे-"चउप्पया य परिसप्पा य" चतुष्पद और परिसर्प जिनके चारपाद होते है वे चतुष्पद है। और जो छाती से या दोनो मुजाओं से चलते है वे परिसर्प हैं । “से कि तं चउप्पया" हे-भदन्त ! चतुष्पदो का क्या लक्षण है और इनके कितने भेद है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"चउप्पया चउविहा पन्नत्ता" हे-गौतम ! चतुष्पद चार प्रकार के कहे गये है। तं जहा" जैसे-"एक खुरा, सो चेव भेदो" एक खुरवाले जैसा भेद कथन समूच्छिम स्थलचरों का किया जा चुका है वैसा ही भेद कथन यहां पर भी करलेना चाहिये कहां तक कथन करना चाहिये ? उसपर कहते हैं-"जाव" इत्यादि यावत् यहां तक कि-"जे यावन्ने तहप्पगारा" इन से भिन्न इस
दुविहा पण्णत्ता" गौतम ! ४ २०१५२ छ। मे १२ना ४ा छ "तं जहा" ते २ २ मा प्रमाणे छ-"चउप्पया य परिसप्पा य स यतु०५४ भने भी परिस છે એને ચાર પગ હોય છે તેઓ ચતુષ્પદ કહેવાય છે. અને જેઓ છાતીના બળથી अथवा गन्न सुनमाथी या छ, तया परिसय ४वाय छे. "से कि त चउप्पयाड ભગવદ્ ચતુષ્પદ જીના શું લક્ષણ છે ? અને તેના કેટલા ભેદ કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामी ४ छ ?-"च उप्पया चउब्धिहा पण्णत्ता" गौतम ! यतु५४ । यार मारना डेटा छे. "तं जहा" ते या२ प्रध। मा प्रभारी छ - "एगखुरा सो चेव भेदो" से भरीवाणा विगेरे महानु प्रभार सभूमिछभ स्थायराना પ્રકરણમાં કથન કર્યું છે, એજ પ્રમાણેના ભેદે અહિંયાંપણ સમજી લેવા. તે સમૂ{२भ स्थलयनु ४थन ४॥ सुधी अडए ४२७ नम ते भाट ४९ छ -"जाव" त्याहि यावत् त्यो सुधा के “जे यावन्ने तहप्पगारा" मानाथी l ५ मा २ना
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
जीवाभिगममः ते इमे पूर्वोक्ताः सभेदा श्चतुष्पदाः समासत--संक्षेपेण द्विविधाः-हिप्रकारकाः प्रज्ञता:-कथिता इति । समासतो द्वैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'पज्जता य अपज्जता य' पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति ॥
सम्प्रति-गभव्युत्क्रान्तिकस्थलचरचतुष्पदजीवाना शरीगदिद्वारजातं दर्शयन्नाह-'चत्तारि सरीरा' इत्यादि, 'चत्तारि सरीरा' गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थल चर जीवानां चत्वारि यौदारिकवैक्रियतैजसकार्मणाख्यानि शराराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् ।
अवगाहनाद्वारे- 'ओगाहणा जहन्नेण अगुलस्स असंखेज्जइ भाग' गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरचतुष्पद जीवानां शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् 'उक्कोसेणं छ गाउयाई प्रकार के दूसरे भी स्थलचर चतुष्पद जीव हैं वे भी इन्हों में जानलेना चाहिये "ते समासो दुविदा पन्नत्ता” वे स्थलचर चतुष्पद जीव सक्षेप से दो प्रकार के प्रतिपादित हुए हैं "तं जहा"-जैसे - "पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त पर्याप्तिनामकर्म के उदयवाले जीव पर्याप्त और अपर्याप्ति नाम कर्म के उदय वाले जीव अपर्याप्त कहेगये हैं।
अब सूत्रकार गर्मव्युत्क्रान्तिक स्थलचर चतुष्पद जीवों के शरीरादि द्वारका निरूपण करते हैं इसमें गौतम ने प्रभुसे ऐसा पूछा है कि हे भगवन् । हन गर्भव्युत्क्रान्तिक स्थलचर चतुप्पदजीवों को कितने शरीर होते हैं। उत्तर में प्रभु कहते हैं-'चत्तारि सरीरा' इत्यादि । प्रौदारिक-वैक्रियतैजस-और कार्मण के भेदसे चार प्रकार के शरीर इनका कहे गए हैं। यह शरीरहार है।
'ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' शरीरावगाहना इनकी जघन्य બીજા પણ સ્થલચર ચતુષ્પદ જી હોય, તેઓ પણ આના જેવાજ સમજી લેવા જોઈએ "ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" त स्थलाय२ यतु०५४ को सपथी ये ना डसा छ, "तं जहा" ते मे । मा प्रभाएं समापा, "पज्जत्ता य अपज्जत्ताय" पर्यात अने અપર્યાપ્ત પર્યામિ નામકર્મના ઉદયવાળા જી પર્યાપ્ત કહેવાય છે, અને અપર્યામિ નામકર્મ ના ઉદય વાળા જી અપર્યાપ્ત કહેવાય છે.
હવે સૂત્રકાર ગર્ભવ્યુત્કાતિક સ્થલચર ચતુષ્પદ જીવેના શરીર વિગેરે દ્વારેનું નિરૂપણ કરે છે તેમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે–હે ભગવન! આ ગર્ભવ્યુત્કાતિક સ્થલચર ચતુષ્પદ જીવને કેટલા શરીરે હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુગૌતમ સ્વામીને કહે છે
-चचारि सरीरा' या मोहोरि हिय तेसन भए ना मेथी तमाने यार પ્રકારના શરીર કહેલા છે. આ રીતે આ શરીરદ્વારનું કથન સમાપ્ત થયું છે.
मासनाद्वार--'मोगाहणा जहणेण अगुलस्स असंखेज्जइभागं' तयाना ०२।२नी અવગાહના જઘન્ય થી એક આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુની હોય છે. તથા
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९५ उत्कर्षेण शरीरावगाहना षड्गव्यूतप्रमाणा भवतीत्यवगाहनाद्वारम् इति ।। स्थितिद्वारे-'ठिई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' स्थलचर वतुष्पदजीवानां स्थितिः-आयुष्कालो जघन्येनान्तमुहूर्तम् ___उत्कर्षेण तु त्रीणि पल्योपमानि भवतीति स्थितिद्वारम् ॥
'नवर उन्वट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति' नवरं जलचरापेक्षया स्थलचराणामेतद्वैलक्षण्यं यत् इत उद्धृत्य नरकेषु गच्छन्ति तदा चतुर्थपृथिवीपर्यन्तमेव गच्छन्ति, न ततः परतः । 'सेसंजहा जलयराणं' शेषं शरीरावगाहनास्थित्युद्वर्तनातिरिक्तं समवहतपर्यन्तं द्वारजातं यथा गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरजीवानां कथितं तथैव स्थलचगणामपि ज्ञातव्यम् । कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणमिह ज्ञातव्यं से एक अङ्गुल के असख्यातवे भाग प्रमाण होती है, तथा-'उक्कोसेणं छ गाउयाई' उत्कर्ष से इनकी शरीरावगाहना छगव्यून प्रमाण होती है, यह अवगाहनाद्वार है ।
ठिइ उक्कोसेणं तिम्नि पलिओवमाई' इनकी स्थिति-आयुष्काल जघन्यसे अन्त मुहूर्त प्रमाण की होती है, उत्कर्षसे तो तीन पल्योपमकी होती है, यह स्थिति द्वार है । 'नवरं उव्वट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढवं गच्छंति' जलचर की अपेक्षा स्थलचरों में यही विलक्षणता है कि ये यहाँ से निकल कर नरकोंमें जाते है तो चतुर्थ पृथिवी तक ही जाते हैं, किन्तु उनसे आगे नहीं जाते हैं।
_ 'सेसं जहा जलयराण' शेष-शरीरद्वार -अवगाहना द्वार-स्थिति द्वार-उद्वर्तनानिकलना द्वार के अतिरिक्त और सव द्वारों का कथन गर्भव्युत्क्रान्तिक जलचरजीवों के जैसा स्थलचरोंको भी समान समझना चाहिए । 'उफ्कोसेणं छ गाउयाई' कृष्टया तन्मे। ना शरीर नी भाडना ७०यूत अमानी होय छे.
આ રીતે અવગાહનાદ્વારનું કથન છે. स्थिति-'ठिई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' तमानी स्थिति-मायु धन्य થી અંતમુહૂત પ્રમાણુની હોય છે ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પાપમની હોય છે.
આ રીતે સ્થિતિદ્વાર કહેલ છે. ___E nार 'नवरं उघट्टित्ता नेरइएसु चउत्थपुढविं गच्छंति' य२ वानी भयेક્ષાએ સ્થલચર માં એજ વિલક્ષણપણુ-જુદાઈ છે કે આ સ્થલચરો અહિથી નીકળી ને નારકમાં જાય તે ચેથી પૃથ્વી સુધી જ જાય છે પરંતુ તેનાથી આગળ જતા नयी 'सेसं जहा जलयराणं' शेष-शरी२६२ अ नाद्वार स्थितिद्वा२ अमृत नावार शिवाયના બીજા બધા જ કારનું કથન ગર્ભવ્યુત્ક તિક જલચર ના કથન પ્રમાણે આ સ્થલચર જીવે પણ સમજવા.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
जीवामिगमसूत्र wwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmmwwwmmm तत्राह-'जाव' इत्यादि, जाव चउगइया चउआगहया' यावच्चतुर्गतिकाश्चतुरागतिका इति गत्यागतिद्वारपर्यन्तमिह ज्ञातव्यमिति । 'चउगइया चउआगइया' चतुर्गतिकाः स्थलचग्जीवा स्तथा चतुरागतिकाश्चेति नारकतिर्यड्मनुष्यदेवेपु गमनात् चतुर्गतिका', तथा नारकतिर्यमनुष्यदेवेभ्य उद्धृत्यात्रागमनात् चतुरागतिका भवन्तीति । 'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ता'-कथिता इति । चतुप्पदप्रकरणमुपसंहरन्नाह-'से ते' इत्यादि, 'से तं चउप्पया' ते एते चतुष्पदा भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ।
स्थलचराणां प्रथममेदं चतुष्पदं निरूपय द्वितीयभेदं परिमपं निरूपयितु प्रश्नयन् माह'से कि त' इत्यादि, से किं तं परिसप्पा' अथ के ते परिसर्पाः । इति प्रश्न , उत्तरयति-परि
कियत्पर्यन्त जलचर प्रकरण यहाँ लेनाचाहिए, वही बात कहते हैं 'जाव' इत्यादि । 'जाव चउगइया चउआगइया' यहां तक-गत्यागतिद्वारपर्यन्त जलचर प्रकरण समझना चाहिए । 'चउगइया चउआगइया' ये स्थलचर जीव, नारक निर्यड् मनुष्य देव इन चारो लोकमें गमन करने के कारण चतुर्गतिक कहलाते हैं। तथा-नारक तिर्यड् मनुष्य देव इन चारों लोक से निकल कर यहां आते है इसलिए चतुरागतिक कहलाते हैं।
'परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता' ये स्थलचर प्रत्येक शरीरी जीव, असंख्यात कहेगये हैं। चतुष्पद प्रकरण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं 'से तं चउप्पया' ये चतुष्पद जीव, भेद प्रभेदों से निरूपित किए ।
अब सूत्रकार स्थलचरों के प्रथस भेद रूप चतुष्पद का निरूपण करके द्वितीय भेद जो परिसर्प है इसका निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है "से कि तं परिसप्पा" हे भदन्त ! परिसी का लक्षण क्या है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"परिसप्पा
એ જલચર પ્રકરણ કયાં સુધીનું અહિં ગ્રહણ કરવું જોઈએ? એ પ્રશ્ન ના ઉત્તરમાં सूत्रा२ 'जाव' त्यादि सूत्रनु ४थन ४२ छे ते मा प्रभारी छ. 'जाव चउगइया चउमागइया' मा स्थलय२०७३। ना२४, तियय, मनुष्य मन हे मा यातिभा सपा વાળા હોવાથી ચતુર્ગતિક કહેવાય છે તથા નારક તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ આ ચાર ગતિ થી नाउमीन महीयां भाव पाणाडावाची 'यतुरागति' उपाय छ 'परित्ता असंखेज्जा पण्णરા’ આ સ્થલચર જીવો પ્રત્યેક શરીરી અસ ખ્યાત કહ્યા છે. હવે ચતુષ્પદ પ્રકરણ ને ઉપसहा२ ४२di सूत्रा२ ४९ छे से तं चउप्पया' मा शत लेह प्रथी यतु:५६ वार्नु નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
હવે સૂત્રકાર સ્થલચરોના પહેલા ભેદ રૂપ ચતુષ્પદ જીવેનું નિરૂપણ કરીને તેને બીજે ભેદ જે પરિસર્યું છે. તેનું નિરૂપણ કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને એવું પૂછે છે है-“से कि तं परिसप्पा" मगवन् परिसचाना शु पक्षी छ १ मा प्रश्न उत्तरमा
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
}
गर्भकान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९७
मेघौतिका टीका प्रति० १
प्रश्न
सप्पा दुविधा पन्नत्ता' परिसर्पाः द्विविधाः द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । भेदद्वयमेव दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथथा - उरपरिसप्पा य भुजपरिसप्पा य' उरः परिसर्पाश्च भुजपरिसर्पाश्च तत्र - उरसा - उरो हृदयबलेन ये परिसर्पन्ति - गच्छन्ति ते उरः परिसर्पाः तथा भुजाभ्यां परिसर्पन्ति ये ते भुजपरिसर्पाः । तत्र प्रथमम् उरः परिसर्प विशेषतो निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि, 'से किं तं' उरपरिसप्पा' अथ के ते ऊरः परिसर्पाः इति ऊत्तरयति - 'संमूच्छिमोरः परिसर्पातिदेशेन - 'उरपरिसप्पा तहेव' ऊरः परिसर्पास्तथैवतेनैव रूपेण निरूपणीयाः यथा - संमूर्च्छिमोरः परिसर्पप्रकरणे निरूपिताः । समूच्छिमप्रकरणात् यद् वैलक्षण्यं तद्दर्शयति - आसालियवज्जो भेदो भाणियन्बो' आसालिकवर्जी भेदो भणितव्यः, तत्रोर परिसर्पाणाम् आसालिकोऽपि कथितः, अत्र तु आसालिकमेदो न वर्णयितव्यः, दुविहा पन्नत्ता हे गौतम ! परिसर्प दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा' जो इस प्रकार से है "उरपरिसप्पा य भुजपरिसप्पा य" एक उरः परिसर्प और दूसरे भुजपरिसर्प इन में जो छाती के बल से चलते हैं वे उरःपरिसर्प हैं और जो भुजों के बल से चलते है वें भुजपरिसर्प हैं है भदन्त ! " से किं तं उरपरिसप्पा" उरः परिसर्प का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ' संमूच्छिम उरः परिसर्प के अतिदेश द्वारा उनके भेद कहते है - " उरपरिसप्पा तहेव " हे गौतम ! संमूर्च्छम उरः परिसर्प प्रकरण में जिस रूप से उरः परिसर्प निरूपित हुए हैं उसी रूप से यहां पर भी इन गर्भन उर. परिसपों का निरूपण करलेना चाहिये परन्तु "आसाळियवज्जो भेदो भाणिraat" उस प्रकरण से इस प्रकरण में जो विशेषता है वह ऐसी है कि यहां पर आसालिक का वर्णन नहीं करना क्योंकि आसालिक - समूच्छिम ही होते है । गर्भन नहीं होर्ते आसालिक यह उरःपरिसर्पों का एक भेद है इसी कारण उसे यहां वर्जित कहा गया है ।
प्रभु गौतमस्वाभीने हे छे – “परिसप्पा दुविधा पण्णत्ता" हे गौतम ! परिसर्प मे अारना उडेला छे, “तं जहा " ते मे अअर आ अभा छे. “उरपरिसप्पा य भुजपरिसહવા થ” એક ઉર:પરિસપ` અને ખીજા ભુજપરિસ, તેમાં જે છાતીના ખળથી ચાલે છે, તેઓ ઉર પરિસપ છે, અને જે હાથના ખળથી ચાલે છે, તે ભુજપરિસપે छ. लगवन् "से किं तं उरपरिसप्पा" २ः परिसर्पना शु दक्ष छे ? मने तेना કેટલા ભેદો કહેલા છે ? સમૂચ્છિ મઉ:પરિસર્પના અતિદેશ દ્વારા પ્રભુ કહે છે કે "उरपरिसप्पा तहेव" हे गौतम! स भूमि उ२:परिसर्प ना अश्शुभां ने प्रभा ઉર્.પરિસર્પનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ આ ગભજ ઉ૨: परिसपेनु निषाणु समल बेबु परंतु "आसालियवज्जो भेदो भाणियव्वो" ते अना કથન કરતાં આ પ્રકરણમાં વિશેષ પણ છે. તે એટલુ જ છે કે—અહિયાં આસાલિકનુ વર્ણન કરવાનુ નથી કેમ કે—આસાલિકા સમૂમિ જ હોય છે ગજ હાતા નથી માસાલિક એ 'ઉર પસરિસર્પોના એક ભેદ છે તેજ કારણથી તેને અહિં વર્જીત કહેલ છે.
૧૮
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
जीयाभिगमसूत्रे यत आसालिकः समूच्छिम एव भवति न तु कदाचिदपि मासालिको गर्भजो भवतीति । संम् छिमोरःपरिसर्पप्रकरणाद् यद् वैलक्षण्यं तदर्शयति-'चत्तारि सरीरगा' इत्यादि, गर्भव्युत्कान्तिकोर.परिसर्पाणाम् 'चत्तारि सरीरगा' चत्वारि औदारिकवैक्रिय तेजसकार्मणानि शरीराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् । ___अवगाहनाद्वारे-'अवगाहना जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' गर्भजोरःपरि. सर्पाणां शरीरावगाहना जघन्येनाद्गुलस्यासंख्येयभागं भवति तथा-'उक्कोसेणं जोयणसहस्सं' ऊत्कण योजनसहस्रं भवतीत्यवगाहनाद्वारम् ॥
स्थितिद्वारे-'ठिइ जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' गर्भजोर.परिसर्पाणां स्थितिः-मायुप्यकालो जघन्येनान्तर्मुहूत्तं भवतीति । 'उक्कोसेणं पुन्यकोडी' ऊ'कर्षण पूर्वकोटि , गर्भजोर.परिसणामायुष्यकाल. उत्कर्षेग पूर्वकोटी परिमितो भवतीति स्थितिद्वारम् ॥ उद्वर्तनाद्वारेऽपि जलचरापेक्षया वैलक्षण्यं दर्शयति-'उच्चट्टित्ता नेरइएसु जाव पंचमि पुढवि गच्छति' इमे गर्भजस्थळचरोर परिसा इत ऊद्वृत्य नैरयिकेपु यदा गच्छन्ति तदा रत्नप्रभाक्ष्य प्रथमपृथिवीत आरभ्य यावत्पञ्चमी पृथिवीं धूमप्रभानाम्नी तावत्पर्यन्तं गच्छन्ति । 'तिरिक्खमणुस्सेम सम्वेमु'
अब इनके शरीरादि द्वारों का कथन करते है-"चत्तारि सरीरगा" गर्भज उर परिसो के औदारिक वैक्रिय तैजस और कार्मण ये चार शरीर होते हैं "ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं" अवगाहना इनकी जघन्य से एक अडगुल के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है तथा "उक्कोसेणं जोयणसहस्सं" उत्कर्प-उत्कृष्ट से एक हजार योजन की होती है 'ठिई जहन्नेण अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पुनकोडी" इनकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक पूर्व कोटिकी होती है उतना द्वारमें भी जञ्चरों की अपेक्षा विलक्षणता ऐसी है कि ये "उध्वहिता नेरइएसु जाव पंचमि पुढवि ताव गच्छंति" ये स्थल नर उरःपरिसपें अपनी इस पर्याय को जब छोड़ते हैं और जब नरयिको में जाते हैं तो यह प्रथम पृथिवी से लेकर पांचवीं पृथ्वी तक के नैरयिको में जाते हैं
हवे तयाना शरीर विगैरे द्वारा प्रथन ४२वामा मावे छे. "चत्तारि सरीरगा" ગર્ભજ ઉર પરિસર્પોને-દારિક, વૈક્રિય, તેજસ, અને કામણ આ ચાર શરીરે હોય
अगुलस्स असंखेज्जइभाग" तमानी अवगाहना धन्यथी मे मांगना असभ्यातमा भागप्रमाणुनी डाय छे. तथा "उक्कोसेणं जोयणसहस्स" Gटथी मे४ ॥२ याननी डाय छ "ठिई जहण्णेणं अंतो मुहत्तं, उफ्कोसेणं पुव्वकोडी" तभनी स्थिति धन्यथा ये मतभुइतनी मन Seeी से पूर्व टीनी साय छ. तनाद्वारमा ५ सय२ ७वाना २ता मेयु मिन्ना-नुहा छ -"उत्पत्तिा नेरइपसु जाव पंचमि पुट्विं ताव गच्छति' मा स्थलय२ १२. परिसप न्यारे पाताना આ પર્યાયને છેડે છે, અને જ્યારે નરયિકમાં જાય છે, તે તેઓ પહેલી પૃથ્વી થી લઈ ને पांयमी पृथ्वी सुधीना नयिष्ठीमा लय छे. ते पछीन। नामा त 'नथी. "तिरिक्ला
मा यार शरी। डाय
मे
जहणण अंगुलस्स असंखेज
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् २९९ इमे जीवा गर्मजोर परिसा इत ऊवृत्य यदि तिर्यग्गतिषु मनुष्यगतिषु च गच्छन्ति तदा सर्वेषु तिर्यक्षु सर्वेषु च मनुष्येषु गच्छन्ति न कुत्रापि प्रतिषेधः । 'देवेसु जाव सहस्सारा' देवेषु यावत् सहस्राराः, इमे गर्मजस्थलचरोरःपरिसर्पा इत ऊबृत्य यदि देवेषु गच्छन्ति तदा सहस्रारदेवपर्यन्तदेवेष्वेव गच्छन्ति न ततः परत आनतप्राणतादिषु गमनं भवतीति । 'सेसं जहा जलयराणं' शेषम्-शरीरद्वारावगाहनाद्वारस्थितिद्वारोद्वर्तनाद्वारातिरिक्तं सर्व द्वारजातं गर्भजजलचरजीववदेव ज्ञातव्यमिति ॥ कियत्पर्यन्तं जलचरप्रकरणवदत्र ज्ञातव्यं तत्राह'जाव चउगइया' इत्यादि । 'जाव चउगइया चउ आगइया' यावच्चतुर्गतिकाश्चतुरागतिकाएते ऊरःपरिसर्पा इत ऊवृत्या नैरयिक तिर्यङ् मनुष्य देवगतिषु गच्छन्तीत्यतश्चतुर्गतिकाः, तथा नारकतिर्यमनुष्यदेवेभ्य उवृत्यात्र आगच्छन्तीत्यतश्चतुरागतिका. कथ्यन्ते इति । 'परित्ता आगे के नरको में नहीं जाते है । 'तिरिक्खमणुस्सेसु सम्वेसु' और ये सब तिर्यग्योनिको में जाते है तो समस्त तिर्यग्योनिकों में जाते है, और जब ये मनुष्यों में जाते है तो समस्त मनुष्यों में जाते हैं यहां कहीं पर भी इनके जाने में प्रतिबन्ध-निषेध नहीं है । "देवेनु जाव सहस्सारा" और जब ये देवों में जाते हैं तो प्रथम देवलोक से लेकर सहस्रार तक के अर्थात् आठवें देवलोक तक के देवों में जाते है आगे के देवों में नहीं जाते । “सेसं जहा जलयराणं" इस प्रकार शरीरद्वार अवगाहनाद्वार, स्थितिद्वार और उद्वर्तना (निकलना) द्वार के अतिरिक्त
और सब द्वारो का कथन यहां गर्भज जलचर जीव के प्रकरण में जैसा इनका कथन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये 'जाव' यावत् "चउ गइया चउ आगइया" ये चतुर्गतिक, और चतुरागतिक होते हैं। ये उरःपरिसर्प यहां से उद्धृत्त होकर नैरयिको में भी जा सकते हैं, तिर्यग्योनिको में भी जा सकते हैं, मनुष्यों में भी जा सकते हैं और देवो में भी जा सकते हैं । मणुस्सेसु सव्वे" अनन्यारे तमा तिय ज्योनिमालय छ, त समातिययानिકેમાં જઈ શકે છે અને જ્યારે તેઓ મનુષ્યમાં જાય છે, તે સઘળા મનુષ્યમાં જાય छ. मडिया, यांय ५२ तमन वानी प्रतिम-निषेध थयेस नथी. "देवेसु जाव सहस्सारा" मन न्यारे तन्म। वामinय छ, तो पडसावाथी साधन ससा२ सुधीन। અર્થાત આઠમા દેવલેક સુધીના દેવામાં જાય છે તેથી આગળના દેવોમાં જતા નથી, "सेसं जहा जलयराणं" म ते शरीरा२, अवगाहनावार, स्थितिवार मन तना દ્વારના કથન શિવાયના બાકીના બધા દ્વારેનું કથન ગર્ભજ જલચર જીવોના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં સમજી લેવું. ___"जाव" यावत् "चउगइया चउआगइया" मा यारगति वामन यार मागतिવાળા હોય છે. આ ઉરઃ પરિસ અહિંથી એટલેકે ઉરઃ પરિસપ પણુથી ઉદ્દવૃતથતિને-નીકળીને નૈરયિકમાં પણ જાય છે, તિર્યનિકેમાં પણ જાય છે, મનુષ્યમાં પણ જાય છે, અને દેવામાં પણ જઈ શકે છે. આ રીતે ચારે ગતિમાના જીવે અહિંયા આવી શકે છે.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
असंखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिण इमेऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति ।
सम्प्रति गर्भनस्थलचरोरः परिसर्पप्रकरणमुपसे हन्नाह - ' से तं उरपरिसप्पा' ते एते गर्भव्युत्क्रान्तिकोरः परिसर्पा लक्षणभेदाभ्यां निरूपिता इति भावः ॥
३००
ऊरः परिसर्पान् निरूप्य भूजपरिसर्पान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - ' से किं तं इत्यादि, 'से किं तं भूयपरिसप्पा' अथ के ते भुजपरिसर्पाः भुजाभ्यां परिसर्पणशीला ये ते भुजपरि सर्पास्ते कियन्तः : इति प्रश्नः, ऊत्तरयति - संमूर्च्छिमभुज सर्पातिदेशेन - 'भेदो तहेव' इति, भेदस्तथैव यथा संमूर्च्छिमभुजपरिसर्पाणां भेदः कथित स्तैनैव रूपेण गर्भजस्थलचरभुजपरिसर्पाणामपि भेदो ज्ञातव्य इति ॥
सम्प्रति- भुजपरिसर्पाणां शरीरादिद्वाराणि दर्शयति- ' चत्तारि' इत्यादि, तत्र प्रथमतः प्रथमं शरीरद्वारमाह - ' चत्तारि सरीरगा' चत्वारि शरीराणि गर्भजस्थलचरभुज परिसर्पाणां चत्वारि औदारिकवैयितैजस कर्मणशरीराणि भवन्तीति शरीरद्वारम् ॥
इसी प्रकार से चारो गतियों के जीव यहां आ सकते हैं । "परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता" यहाँ प्रत्येक शरीरी असंख्यात कहे गये है । " से तं उरपरिसप्पा" इस प्रकार से यहां तक का यह प्रकरण गर्भन उरः परिसर्पो का निरूपित हुआ है ।
उरः परिसर्पों का निरूपण करके अब सूत्रकार भुजपरिसर्पों की प्ररूपणा करते हैं इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है " से किं तं भुयपरिसप्पा" हे भदन्त । भुजपरिसर्पों का क्या लक्षण है और कितने इनके भेद हैं ? उत्तर में मूत्रकार कहते है - "भेदो तहेव " जिस रूप से संमूर्च्छिम भुजपरिसर्पों का मेद कहा है उसी रूप से गर्भजस्थलचर भुजपरिसर्पों का भी भेद जानलेना चाहिये ।
" चत्तारि सरीरगा" शरीर, वैक्रिय शरीर,
अव भुजपरिसर्पों के शरीरादि द्वारों का निरूपण किया जाता है इन भुजपरिसर्पों के शरीरद्वार में चार शरीर होते कहे गये है- औदारिक "परित्ता असंखेज्जा पण्णत्ता" मा प्रत्ये असंख्यात शरीरवाजा असा छे. "से तं उर परिसप्पा" आ रीते अहिं सुधीनु मा स्थन गर्ल ३२. परिसर्पोंना सधमां उस छे. ઉર.પરિસપેર્રાનુ નિરૂપણુ કરીને હવે સૂત્રકાર ભુ×પસિપેર્રાનુ નિરૂપણ કરે છે.--આ लुम्परिसर्पोंना सण धमां गौतमस्वामी प्रसने पूछे छे -"से किं तं भुयपरिसप्पा" हे ભગવનભુજપરાનું શું લક્ષણ છે ? અને તેના કેટલા ભેદે છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीने हे "भेदो' तहेव" ने प्रभाये सभूमि लुभ्यरि સર્પના ભેદોનુ કથન કર્યું છે, એજ પ્રમાણે ગજ સ્થલચર ભુજપરિસપેર્યાંનુ કથન પણ સમજી લેવું
हवे लुभ्यरिसना शरीर विगेरे द्वारानु नि३ ४२वामां आवे छे. "बचारि सरीरगा" मा लु परिसपना शरीरद्वारभां तेओने यार शरीरो होय छे. ते या प्रभाषे સમજવા, ઔદારિક શરીર ૧, વૈષ્ક્રિય શરીર ૨, તૈજસ શરી૨ ૩, અને કા`ણુ શરીર ૪,
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति १
गर्भव्युत्क्रान्तिकस्थलचरजीवनिरूपणम् ३०१
अवगाहनाद्वारमाह-‘ओगाहणा जहन्नेणं अंगुळासंखेज्जइभागं' गर्भजभुजपरिसर्पजीवानां शरीरावगाहना जघन्येनांगुला संख्येयभागप्रमाणा भवतीति । 'उक्कोसेणं गाउयपुहत्तं' उत्कर्षेणः शरीरावगाहनागव्यूत पृथक्त्वं द्विगन्यूतादारभ्य नवगव्यूतपर्यन्तं भवतीति भवगाहनाद्वारम् ||
स्थितिद्वारमाह- 'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' स्थितिः - आयुष्यकालो भुजपरिसर्पाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् 'उक्कोसेणं' पुव्वकोडी' 'उत्कर्षेण पूर्व कोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति स्थितिद्वारम् । शरीरशरीरावगाहना स्थितिद्वारातिरिक्तद्वारेषु गर्भजभुजपरिसर्पाणां गर्भजोर. परिसर्पवदेव ज्ञातव्यमित्याशयेनाह - ' सेसेसु' इत्यादि, 'सेसेस ठाणेसु जहा उरपरिसप्पा' शेषेषु - शरीरशरीरावगाहना स्थितिद्वारातिरिक्तस्थानेषु गत्यागतिपर्यन्तेषु यथोर. परिसर्पाः येन प्रकारेणोर:परिसर्पाणामेतानि द्वाराणि कथितानि तथैव भुजपरिसर्पाणामपि तानि द्वाराणि ज्ञातव्यानीति ॥ केवलं भुज्रपरिसर्पाणाम् उरः परिसर्पापेक्षया यद् उद्वर्त्तनाद्वारे वैलक्षण्यं भवति तत् स्वयमेव दर्शयति- 'नवर' इत्यादि, 'णवरं दोच्च पुढविं गच्छति' नवरं गर्भजभुजपरिसर्पा इत तेजस शरीर और कार्मण शरीर अवगाहनाद्वार में इनकी "ओगाहणा जहन्नेणं अंगुला संखेज्जइभाग" शरीरावगाहना जघन्य से तो अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और उत्कृष्ट से " गाउय पुहत्तं " गव्यूत पृथक्त्व होती हैं-दो कोश से लेकर नौ कोश तक की होती है । स्थितिद्वार में इनकी स्थिति “जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं" जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और “उक्को सेणं पुव्वकोडी” उत्कृष्ट से एक पूर्व कोटिकी होती है । 'सेसेसु ठाणेसु जहा उर परिसप्पा' इस प्रकार शरीर, शरीरावगाहना एव स्थिति, इन द्वारो के सिवाय सब द्वारो का कथन ' जैसा गर्भज उरः परिसर्प के प्रकरण में किया गया हैं - वैसा ही यहाँ पर भी इन गर्भन सुना परिसर्पों के सम्बन्ध में कर लेना चाहिये उरः परिसर्पों की अपेक्षा जो इन भुज परिसर्पों के उद्वर्त्तना (निकलना) द्वार में भिन्नता है वह इस प्रकार " नवरं दोच्चं पुढविं गच्छंति” भुजपरिसर्प अपनी अवगाहुनाद्वारभां-“ओगाहणा जहणणेणं अंगुला संखेज्जइभागं" तेयोना शरीरनी अवगाहुना धन्यथी से मांगजन असण्यातमां लागनी होय छे, भने उत्सृष्टथी "गाउय- पुहुप्तं गव्यूत पृथग्भूत्नी होय छे भेटते थे गव्यूतिथी सहने नव गव्यूत सुधीनी डोय छः स्थितिद्वारमां तेथोनी स्थिति "जहन्नेणं अतो मुहुत्तं" धन्यथी ये तर्तनी होय छे, भने “उक्कोसेण पुव्वकोडी” उत्कृष्टथी से पूर्व अटीनी होय छे. “सेसेसु ठाणेसु जहा उरपरिसप्पा" भी रीते शरीर, शरीरावगाहना भने स्थिति या द्वारोना કથન: શિવાય બધા જ દ્વારાનું કથન અહિયાં જે રીતે ગજ ઉર.પરિસના પ્રકરણમાં કરવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણુ-આ ગર્ભજ ભુપરિસપેર્યાંના સ`ખ ધમાં સમજી લેવુ!' ઉર પરિસ! કરતાં આ ભુજરિસોના ઉદ્દનાદ્વારના કથનમા જે જુદાઈ छे, ते या प्रभाोनी छे. "नवरं दोच्चं पुढविं गच्छति" सुपरियों न्यारे पोतानी पर्याय
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसूत्रे
३०२
उद्वृत्य द्वितीयां शर्कराप्रभापृथिवीं गच्छन्ति, उरः परिसर्पाः नरके पचर्मी पृथिवीं गच्छन्ति, भुजपरिसर्पास्तु नरके द्वितीयामेव पृथिवीं गच्छन्ति इत्यनयोर्भेदः । अन्यत्सर्वं भुजपरिसर्पाणामुरः परिसर्पवदेव भवतीति । भुजपरिसर्पप्रकरणमुपसंहरन्नाह - 'सेत्तं भुयपरिसप्पा पन्नता' ते एते भुजपरिसर्पाः भेदप्रभेदाभ्यां प्रज्ञप्ताः - प्ररूपिता इति । स्थलचरमुपसंहरन्नाह - ' से तं थलयरा' ते एते स्थलचरा भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥सू० २४||
गर्भव्युत्क्रान्तिकान् जलचरान् स्थलचरांथ निरूप्य सम्प्रति - गर्भव्युत्क्रान्तिकान् खेचरान् निरूपयितु प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं खहयरा' इत्यादि,
मूलम् —' से किं तं खहयरा ? खहयरा चउव्विहा पन्नत्ता तं जहा - चम्पक्खी, तदेव भेदो, ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं धणुपुहत्तं । ठिई जहन्नेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं पलिओ - वमस्स असंखेज्जइभागो ! सेसं जहा जलयराणं । नवरं जाव तच्चं पुढवि गच्छंति जाव से तं खहयरा गन्भवक्कतियपंचिदियति रिक्खजोणिया । सेत्तं तिरिक्खजोणिया | सू० २५||
पर्याय को जब छोड़ते हैं और जब नरकों में जाते हैं तो ये द्वितीय जो शर्कंग पृथिवी है वहीं तक जाते हैं आगे नहीं जाते हैं । उरः परिसर्पतो पञ्चमी पृथिवी तक जाते हैं । इस प्रकार इन दोनों में केवल नरक गति में जाने की अपेक्षा - भिन्नता है और सब प्रकरण उरः परिसर्पों के जैसा ही है इस प्रकार से " से तं भुयपरिसप्पा पन्नत्ता" यहां तक का यह प्रकरण भुज परिसर्पो का उनके भेद प्रभेदों को लेकर कहा है । " से तं थलयरा" इस प्रकरण की समाप्ति - होते ही स्थलचर जीवों का उनके भेद प्रभेदों सहित वह प्रकरण समाप्त हो जाता है ||म्०२४||
છેડે છે, અને જ્યારે નારકામાં જાય છે, તેા તે ખીચ્છ જે શર્કરા પૃથ્વી છે, ત્યાંના નારકેામાં જાય છે, તેથી આગળ જતા નથી ઉર પરિસર્યાં તે પાચમી પૃથ્વી સુધી જાય છે. પા રીતે આ ખન્નેના કથનમા કેવળ નરકગતિમાં જવાની ખાખતમાં જુદા પણુ` કહેલ हे माडीनु तथाभ उथन उ२परिसयोना उथन प्रभाछे, मा रीते " से तं भुयपरिसप्पा पण्णत्ता" मा उथन सुधीनु भा अणु सुपरिसपना लेट अलोहा सहित उडेल छे. "सेत्त थलयरा" मा प्रभाो स्थायर लवोना लेते। मने असेहो सहितनु तेभना सौंધતુ આ પ્રકરણ સમાપ્ત થયું. શાસૢ૦ ૨૪૫
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवनिरूपणम् ३०३ छाया-अथ के ते खेचरा ? खेचराश्चतुर्विधाः प्रश्नप्तास्त था चर्मपक्षिण स्तथैव भेदः । अवगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण धनुः पृथक्त्वम् । स्थिति. जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पत्योपमस्यासंख्येयभागा। शेषं यथा जलचराणाम् । नवरं यावत् तृतीयां पृथिवीं गच्छन्ति, यावत्ते पते खेचरगर्भव्युत्क्रान्तिकपधेन्द्रियतिर्थगूयोनिका । ते पते तिर्यग्योनिकाः ॥स्० २५॥
टीका-'से कि ते खहयरा' अथ के ते खेचराः . गर्मव्युत्क्रान्तिकखेचराणां किलक्षणं कियन्तश्च भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'खहयरा चउन्विहा पन्नत्ता' खेचरजीवाश्चतुर्विधाः चतुःप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । चतुर्विधभेदमेव दर्शयति-संमूच्छिमखेचरातिदेशेन 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'चम्मपक्खी तहेव भेदो' चर्मपक्षिण स्तथैव मेद', यथा संमूर्छिमखेचराणां चत्वारः-चर्मपक्षि-लोमपक्षि-समुद्गपक्षिविततपक्षिरूपा भेदाः प्रदर्शिता स्तथैव गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचराणामपि चत्वारो भेदा ज्ञातव्याः । गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवानां शरीरादिद्वारनिरूपणं गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचरवदेव ज्ञातव्यम् । गर्भजजलचरापेक्षया यदंशे वैलक्षण्यं
गर्भज जलचरों एवं स्थलचरो का निरूपण करके अब सूत्रकार गर्भज खेचरों का निरूपण करते हैं-इस में गौतमने प्रभु से पूछा है-“से किं तं खयरा' इत्यादि । सूत्र ॥२५॥
टीकार्थ-"से किं तं खहयरा" हे भदन्त ! गर्भज खेचरो का क्या लक्षण है और कितने इनके मेद हैं ? संमूछिम खेचरों के अतिदेश से सूत्रकार कहते हैं-"खहयरा चउन्विहा पन्नत्ता" हे गौतम ! खेचर जीव चार प्रकार के कहे गये है-"तं जहा" जैसे-"चम्मपक्खी तहेव भेदो" चर्मपक्षी आदि पहिले संमूच्छिम खेचरों के चार प्रकार और उनके मेद प्रकट किये जा चुके है उसी प्रकार से गर्भज खेचरों के भी वे ही चार प्रकारके मेद् होते हैं ऐसा जानना चाहिये।
अब इन गर्भज खेचर जीवों के शरीरादि द्वारों का वर्णन, गर्भजनलचरजीवो के प्रक
ગર્ભજ જલચરે અને સ્થલચરેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ બેચરનું નિરૂપણ કરે છે. આમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે"से कि तं सहयरा" त्याह
--"से किं तं सहयरा” 8 सावन् ग४ मेयरोना शु छ १ भने તેના ભેદે કેટલા કહેલા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સંમૂપિચ્છમ ખેચર જીના અતિદેશથી प्रभु छ-"खहयरा चउव्विहा पण्णत्ता" गौतम ! य२७। न्यार प्रहार डिया छ.-"तं महा" रभ-"चम्मपक्स्त्री तहेव भेदो" य पक्षी विपदा स भूमि मेय. રેના ચાર પ્રકારો અને તેના ભેદે પ્રગટ કર્યા છે, એજ પ્રમાણે ગજ ખેચરોના પણ ચાર પ્રકારના ભેદ્દા હોય છે તેમ સમજવું.
આ ગર્ભજ બેચર જીવોના શરીર વિગેરે દ્વારેનું વર્ણન, ગર્ભજ જલચર જીવન
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
जीवाभिगमन तावन्मानं दर्शयति-'ओगाहणा' इत्यादि, 'ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचराणां शरीरावगाहना जघन्येनाद्गुलस्यासदयेयभागप्रमाणा भवति । 'उकोसेणं धणुपुहत्' उत्कर्षेण धनुःपृथक्त्वम् , द्विधनुरारम्य नवधनुः पर्यन्ता सस्कृष्टावगाहना भवतीति शरीरावगाहनद्वारम् ॥ स्थितिद्वारे-'ठिई जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' स्थितिर्जघन्येन गर्भजखेचराणां भवति अन्तर्मुहूर्त्तम्, 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासख्येयभागप्रमाणोत्कृष्टा स्थितिः-आयुष्यकालो भवतीति ।
अवगाहना स्थित्योर्विषये इमे द्वे गाथे भवतः'जोयणसहस्स छग्गाउयाइ तत्तोय जोयणसहस्सं । गाउयपुहत्तभुयगे धणुयपुहुत्त च पक्खी ॥१॥ गम्भमि पुन्चकोडी तिन्निय पलिओवमाई परमाउं ।
उरभुयग पुन्चकोडी पलिय असंखेज्जभागो य ॥२॥ रण में जैसा इन द्वारों का वर्णन किया गया है वैसा ही जानना चाहिये परन्तु गर्भज मलचरों की अपेक्षा जितने अंश में भिन्नता है वह "ओगाहणा' आदि सूत्र द्वारा यहां प्रदर्शित की गई है-जैसे-'ओगाहणा" इत्यादि ।
"ओगाहणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजडभागं" अवगाहना यहाँ जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और "उक्कोसेणं धणुपुहुत्त" उत्कृष्ट से धनुष पृथक्त्व होती है अर्थात् दो धनुप से लेकर नौ धनुप तक होती है. स्थितिद्वार में-ठिई जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभागो" यहां स्थिति जघन्य से एक अन्त. मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट से पल्योपम के अमख्यानवें भाग प्रमाण होती है।
-
પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે શરીર વિગેરે દ્વારેનું કથન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે સમજવું. પરંતુ गल सयाना ४२di 220 मशभा हा पाछे, ते "ओगाहणा" विगैरे सूत्रांश દ્વારા અહિયા બતાવવામાં આવેલ છે, તે નીચે પ્રમાણે છે
ओगाहणा जहाणेणं अंगुलस्स असंखेज्जाभार्ग" अवगाहना मड्डियां धन्यथी । मांगजन असण्यातमा मा प्रभाथनी य छे. सने "उफ्कोसेणं धणुपुहुत" थी ધનુષ પૃથફવની હોય છે. એટલે કે બે ધનુષથી લઈને નવ ધનુષ સુધીની હોય છે. स्थितिद्वारभा-"ठिई जहण्णेणं अंतोमुहुत्त" उक्कोसेणं पलिमोवमस्स असंखेज्जहभागों" સ્થિતિ જઘન્યથી એક આ તમુહૂર્તની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુની હોય છે. અવગાહના અને સ્થિતિદ્વારના સ બંધમાં અહિયાં આ નીચે પ્રમાણેની બે ગાથાઓ કહી છે. '
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्रति. १
गर्भव्युत्क्रान्तिकखेचरजीवनिरूपणम् ३०५
"
योजनसहस्रं पड़गव्यूतानि ततश्च योजनसहस्रम् । गव्यूतपृथक्त्वं भुजगे धनुः पृथक्त्वं च पक्षिषु ॥ १ ॥
गर्भे पूर्वकोटिः त्रीणि च पल्योपमानि परमायुः ।
उरो भुजगपूर्वकोटिः पल्योपमासंख्येयभागाश्व ॥ २॥ इतिच्छाया, गाथयोरयमर्थो बोध्यः- गर्भव्युत्क्रान्तिकानामेव जलचराणामुत्कृष्टावगाहना योजनसहस्रम् चतुष्पदानां षड्गव्यूतानि, उरः परिसर्पाणां योजनसहस्रम् भुजपरिसर्पाणां गव्यूतपृथक्त्वम्, पक्षिणां धनुःपृथक्त्वम्। तथा गर्भव्युत्क्रान्तिकानां जलचराणामुत्कृष्टा स्थितिः पूर्वकोटिः, चतुष्पदानां त्रीणि पल्योपमानि उरगाणां भुजगानां च पूर्वकोटिः, पक्षिणां पंल्योपमासंख्येयभागमिति || ' से सं जहा जलयराणं' शेषम् - अवगाहनास्थिव्यतिरिक्तं शरीरसंहननादिद्वारजातं यथा गर्भजजलचराणां कथितं तथैव सर्वमिहापि ज्ञातव्यम् | 'नवर जाव तच्चं पुढवि गच्छंति' नवरं - केवलं यावत्
अवगाहना और स्थिति के विषय में यहां ये दो गाथाएं हैं
"जोयण सहस्स" इत्यादि । 'गन्संमि' इत्यादि ।
इन दो गाथाओं का अर्थ इस प्रकार से है - गर्भजजलचरों की उत्कृष्ट अवगाहना एक हजार योजन की होती है. चतुष्पदों की छह गयूति प्रमाण होती है उरः परिसर्पों की एक हजार योजन की होती है भुजपरिसर्पों की गव्यूत पृथक्त्व होती है. पक्षियों की धनुः पृथक्त्व होती है । तथा गर्भज जलचरों की उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की होती है. चतुष्पदों की तीन पल्योंपम की होती है. उरः परिसर्पो की एवं भुजपरिसर्पों की पूर्वकोटिकी होती है और पक्षियों की पल्योपम के असख्यातवें भाग प्रमाण होती है. "सेसं जहा जलयराणं" इस प्रकार अवगाहना और स्थिति के अतिरिक्त शरीर संहनन व्यादि द्वारों की प्ररूपणा यहां गर्भज जलचरों के जैसी ही कर लेना चाहिये "नवरं जाव" विशेषता यह है कि गर्भजजल
"जोयणसहस्स'" त्यादि ' गव्र्भमि" इत्यादि.
આ એ ગાથાના અથ આ પ્રમાણે છે.--ગભ`જ જલચરાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક હજાર ચેાજનની હાય છે ચતુષ્પદ્મવાળા જીવાની અવગાહના છ ગગૃતિ પ્રમાણની હાય છે. ઉર પરિસપે)ની અવગાહના એક હજાર ચાજનની હાય છે. ભુજપરિસર્પોની અવગાહના ગબૂત પૃથકૃત્વની હોય છે. પશ્ચિમની અવાહના ધનુપૃથની હાય છે. તથા ગજ જલચરાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વ ટિની હાય છે ચતુષ્પદોની અવગાહના ત્રણ પત્યેપમની હાય છે. ઉર પરિસૉની અને ભુજપરિસર્પાની અવગાહના એક પૂર્વ કાટિની હાય છે. मने पक्षियोनी अवगाहना पढ्यो भना असं ज्यातमां लोग प्रभाणुनी होय . "सेसं जहा जलयराणं" मा रीते अवगाहना भने स्थितिद्वारना स्थन शिवाय शरीरद्वार-सांडुननદ્વાર વિગેરે સઘળા દ્વારાનું કથન અહિયાં ગભ`જ જલચર જીવાના કથન પ્રમાણેનુ સમ org. "नवरं जाव" विशेषता ठेवण भेटसी ४ है-गर्ल ४सयरवो महिथी हूवृत्त
३९
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
fterभिगमसूत्रे
तृतीयां पृथिवीं गच्छन्ति । अयं भावः - प्तेपामुद्वर्तना तृतीयपृथिव्या आरम्य महस्रारदेवपर्यन्तम् भवति एतन्मध्ये सर्वेषु जीवस्थानेषु समुत्पादो भवतीति । नरकेपूत्पादविषये गाथाद्वयम्, तथाहि'असण्णी खलु पढमं दोच्चं च सरोसवा तइयं पक्खी । सीहा जंति चउथि, उरगा पुण पंचमिं पुढवि' ॥१॥ छचि इत्थिया उ, मच्छा मणुया य सत्तमिं पुढवि ॥ एसो परमुवाओं, बोद्धव्वो नरयपुढवी " ||२||
असंज्ञिनः खलु प्रथमां द्वितीयां च सरीसृपा स्वतीयां पक्षिणः । सिंहा यान्ति चतुर्थी भुजगाः पुनः पञ्चमीं पृथिवीम् ॥१॥
पष्ठीं च स्त्रियः मत्स्या मनुजाश्च सप्तमीं पृथिवीम् ।
एपः परमोपपातो चोद्धव्यो नरकपृथिवीषु ॥ इतिच्छाया || अर्थछायागम्यः ॥ 'जाव' यावत् अत्र यावत्पदेन गत्यागतिद्वारपर्यन्तस्य सग्रहः । तच्च गत्यागतिद्वारम्
t
चर यहां से उद्वृत होकर नरक में प्रथम पृथिवी से लेकर सातवीं पृथिवी तक जाते हैं और ये " तच्चं पुढविं गच्छंति" थलचर उद्वृत्त होकर प्रथम पृथिवी से लेकर तृतीय पृथिवी तक ही जाते हैं आगे नहीं जाते हैं । नरको में उत्पादके विषय में ये दो गाथाएं हैं
"असण्णी" इत्यादि । 'छट्टि च' इत्यादि ।
इन दो गाथाओ का अर्थ इस प्रकार से है - असजी जीव प्रथम नरक तक जाते हैं. सरीसृप द्वितीय नरक तक जाते हैं पक्षी तृतीय नरक तक जाते हैं सिंह चतुर्थ नरक तक जाते हैं | भुजग पांचवें नरक तक जाते है - स्त्री छटवें नरक तक जाती है. मत्स्य तन्दुलमत्स्य - और मनुष्य सातवें नरक तक जाते है ।
" जाव" यावत् यहां यावत्पद से गत्यागति द्वार तक का संग्रह हुआ है. यह गत्या - થઇને એટલે કે-ગાઁજ જલચર પણામાંથી નીકળીને પહેલી પૃથ્વીથી લઈને સાતમી પૃથ્વી सुधीना नरम्भां लय छे भने मा स्थायर 'तच्चं पुढवि गच्छेति" स्थसयर पथाभांथी नीળીને પહેલી પૃથ્વીથી લઈને ત્રીજી પૃથ્વી સુધી જ જાય છે. તેથી આગળ જતા નથી. નરકામાં ઉત્પાદ–ઉત્પત્તિ થવાના સંબ ંધમાં આ નીચે જણાવેલ એ ગાથા छे' असण्णी " छत्याहि "छट्ठिी च" इत्यादि.
કહી
·
આ બન્ને ગાથાને અથ આ પ્રમાણે છે-અસંગીજીવ પહેલા નરક સુધી જાય છે. સરિસૃપ-સર્પ ખીજા નરક સુધી જાય છે. પક્ષી ત્રીજા નરક સુધી જાય છે. સિહુ ચેાથા નરક સુધી જાય છે ભુજગ પાંચમાં નરક સુધી જાય છે. સ્ત્રી છઠ્ઠા નરક સુધી જાય છે. મત્સ્યતન્દુલમત્સ્ય અને મનુષ્ય એ સાતમા નરક સુધી જાય છે
'जाव" यावत् अहिं यावत्पथी गत्यागतिद्वारनो संग्रह थयेस छे. या गत्यागति
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३०७ जलचरवदेव भावनीयम् , चतुर्गतिकाः चतुरागतिकाः 'से तं खहयरगम्भवक्कतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया' यावत् ते एते खेचरगर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः निरूपिताः प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्याताः प्रज्ञप्ताः प्रकरणार्थमुपसंहरति-'से तं तिरिक्खजोणिया' ते एतेतिर्यगयोनिकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥ सू० २६ ॥
पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवा निरूपिताः, सम्प्रति मनुलप्रतिपादनाय-माह-से कि मणुस्सा' इत्यादि,
मूलम्-‘से किं तं मणुस्सा ? मणुस्सा दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-संमु. च्छिममणुस्सा य गम्भवक्कंतियमणुस्सा य । कहि णं भंते ? संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति गोयमा! अंतो मणुस्सखेत्ते जाव करेंति । तेसि णं भंते! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा! तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता। तं जहा-ओरालिए तेयए कम्सए, सेत्तं समुच्छिममणुस्सा। से किं तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा ? गमवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता । ते जहा कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवया । एवं मणुस्स भेदा भाणियवो जहा पण्णवणाए तहा णिखसेसं भाणियव्वं जाव छउमस्था ये केवली य ते समासओ दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पज्जत्ता य गतिद्वार भी यहां जलचर जीवों के जैसा ही भावित करना चाहिये. इस प्रकार ये गर्भज खेचर जीव चतुर्गतिक और चतुरागतिक होते है । “से तं खहयरगन्भवतिय पंचिंदियतिरिक्खजोणिया" इस प्रकार से ये खेचर गर्भज तिर्यग्पंचेन्द्रिय निरूपित किये गये हैं. यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं । “से तंतिरिक्खजोणिया" इस प्रकार से ये तिर्यग्योनिक जीव भेद और प्रभेदो से यहां तक निरूपित किये गये है। सूत्र ॥२५॥
-
દ્વાર પણ અહિયાં જલચરજીના કથન પ્રમાણે સમજી લેવું આ રીતે આ ગર્ભજ ખેચર ७. या२ गतिभा ना२। मले प्यार गतिथी मावावा हाय छे. 'सेत्तं खहयरगम्भवक्कंतियपंचिंदियतिरिक्खजोणिया" मा शत य२ म तिय य ५'येन्द्रिय पार्नु न३५ यु छ. महियां प्रत्ये शरीरधारी असण्यात ४ा छ “से तिरिक्खजोणिया" આ પ્રમાણે અહિં પર્યન્ત ભેદ પ્રભેદે સાથે તિર્યનિક જીવોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. સૂ૦ ૨પા
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
जीवाभिगमसूत्र अपज्जत्ता य तेसि णं भंते ! जीवाणं कइ सरीरंगा पन्नत्ता ? गोयमा ! पंच सरीरा पन्नत्ता । तं जहा-ओरालिए जाव कम्मए । सरीरोगाहणा जहन्नेणं अंगुलासंखेज्जइभागे, उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई । छच्च वि संधयणा । छ संठाणा । ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई जाव लोभकसाई अकसाई ? गोयमा ! सब्वे वि । ते णं भंते ! जीवा कि आहारसन्नोवउत्ता जाव लोभसन्नोवउत्ता नोसन्नोवउत्तागोयमा ! सव्वे वि। तेणं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा य जाव अलेस्सा? गोयमा ! सव्वे वि। सोइंदियोवउत्ता जाव नो इंदियोवउत्ता विं, सत्त समुग्घाया, तं जहा-वेयणासमुग्घाए जाव केवलिसमुग्घाए। सन्नी वि नो सन्नी नो असन्नी वि, इत्थियवेया वि जाव अवेया वि, पंच पज्जत्ती, तिविहा वि दिट्ठी, चत्तारि दंसणा, णाणीवि अन्नाणी वि । जे नाणी ते अत्थेगइया दुण्णाणी, अत्थेगइया तिन्नाणी, अत्थेगइया चउण्णाणी, अत्थेगइया एग णाणी, जे दुण्णाणी ते नियमा आभिणिवोहियणाणी सुयणाणी य । जे तिण्णाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी य अहवा आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी मणपज्जवनाणी य, ये चउण्णाणी ते नियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहि नाणी मणपज्जवनाणी य, जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी एवं अन्नाणी वि दुअन्नाणी ति अन्नाणी । मणजोगी वि वइ जोगीवि कायजोगी वि, अजोगी वि, दुविहे उवओगे । आहारो छदिसि उववाओ नेरइएहिं अहे सत्तम वज्जेहिं तिरिक्ख जो णिएहिं उववाओ असंखेज्जवासाउयवज्जेहिंतो मणुएहितो अकम्मभूमगअंतरदीवगअसं
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युक्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३०९ खेज्जवासाउ य वज्जेहितो देवेहितो ठिई जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कासेणं तिन्नि पलिओवमाइं, दुविहा वि मरंति, उव्वटित्ता नेरइयादिसु जाव अणुत्तरोववाइएसु, अत्थेगइया सिझंति जाव अंतं करेंति । ते णं भंते !जीवा कइ गइया कइ आगइया पन्नत्ता ? गोयमा ! पंच गइया चउ आगइया । परित्ता संखेज्जा पन्नत्ता से तं मणुस्सा ॥सू० २७॥
छाया-अथ के ते मनुष्याः ? मनुष्या. द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-संमूच्छिमनु ___प्याश्च गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याश्च । कुत्र खलु भदन्त ! संमूछिममनुष्याः संमूर्च्छन्ति ? गौतम ! अन्तर्मनुष्यक्षेत्रं यावत्कुर्वन्ति । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रज्ञ तानि ? गौतम ! त्रीणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-औदारिकं जसं कार्मणं च । ते पते संमूच्छिममनुष्याः । अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः ? गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या स्त्रिविधा. प्रज्ञप्तास्तद्यथा-कर्मभूमका अकर्मभूमका अन्तरद्वीपजाः । एवं मनुष्यभेदो भणितव्यो यथा प्रज्ञापनायां तथा निरवशेषं भणितव्य यावत् छद्मस्थाश्च केवलिनश्च । ते समासतो द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तधथा पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । तेषां खलु भदन्त ! जीवानां कति शरीराणि प्रशप्तानि ? गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-औदारिकं यावत्कार्मणम् । शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलासंख्येयभागम् उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि । षडपि संहननानि, पइ संस्थानानि । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं क्रोधकषायिनो यावल्लोभकषायिनोऽकषायिन. ? गौतम ! सर्वेऽपि । ते खलु भदन्त ! जीवाः किमाहार संशोपयुक्ता यावत् लोभसंशोपयुक्ताः नो संज्ञोपयुक्ताः, गौतम ! सर्वेऽपि । ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याश्च यावदलेश्याः । ? गौतम ! सर्वेऽपि । श्रोत्रेन्द्रियो पयुक्ता यावन्नो इन्द्रियोपयुक्ता अपि । सप्त समुद्घाताः तद्यथा-वेदनासमुद्घातो यावत्केवलिसमुद्घातः । संशिनोऽपि नो संशिनोअसंशिनोऽपि । स्त्रीवेदका अपि यावदवेदका अपि, पञ्च पर्याप्तयः । त्रिविधा अपि दृष्टयः । चत्वारि दर्शनानि । ज्ञानिनोऽपि अक्षानिनोऽपि, ये ज्ञानिनस्ते अस्त्येकके द्विज्ञानिनः, अस्त्येकके निशानिनः, अस्त्येकके चतुर्शानिनः, अस्त्येकके एकज्ञानिनः । ये द्विशानिन स्ते नियमात् आभिनियोधिक शानिनः श्रुतक्षानिनश्च । ये विज्ञानिन स्ते आभिनिवोधिकक्षानिनः श्रुतशानिनः अव धिशानिनश्च । अथवा आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतशानिनो मनःपर्यवज्ञानिनश्च । ये चतुर्शानिनस्ते नियमात् आभिनिवोधिकशानिनः श्रुतशानिनोऽवधिज्ञानिनो मन पर्यपहानिनश्च । ये एकमानिनस्ते नियमात् केवलक्षानिनः । एवममानिनोऽपि । द्वयक्षा
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
जीवाभिगमसूत्र निन स्यछानिनः । मनो योगिनोऽपि वचो योगिनोऽपि काययोगिनोऽपि । अयोगिनोऽपि । द्विविध उपयोग.। आहारः पइ दिशि। उपपातो नैरयिकेभ्योऽधः सप्तमवर्नेभ्यः, तिर्यग्योनिकेस्य उपपातोऽसंख्येयवर्घायुष्फवर्जेभ्यः' मनुष्येभ्योऽकर्मभूमिकान्तरदीपका संख्येयवायुष्कर्जन्यः, देवेभ्यः सर्वेभ्यः । स्थिति जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि । द्विविधा अपि नियन्ते । उद्धृत्य नैरयिज्ञादिपु यावदनुत्तरोपपातिके पु, अरत्येकके सिध्यन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति । ते खलु भदन्त ! जीवाः कतिगतिकाः कत्या गतिकाः प्रज्ञप्ताः ? गौतम ! पञ्चगतिकाश्चतुरागीतकाः परीताः संख्याताः प्रक्षप्ता, ते पते मनुष्याः ॥सू० २७॥
टीका- 'से किं तं मणुस्सा' अथ के ते मनुष्याः कति प्रकारकाः मनुप्या भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति–'मणुस्सा दुविहा पन्नत्ता' मनुष्या द्विविधाः-द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । द्वैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तयथा-'संमुच्छिममणुस्सा य' समूछिममनुष्याश्च 'गम्भवक्कंतियमणुस्सा य' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुप्याश्च, तथा च-समूछिमगर्भज मेदेन मनुष्या द्विविधा भवन्तीत्यर्थः । समूछिममनुष्याणामुत्पत्तिदिपये प्रश्नयन्नाह'कहि णं भंते ! इत्यादि, 'कहि णं भंते' क-कुत्र-कस्मिन् स्थाने खच भदन्त ! 'संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति' समूच्छिममनुष्याः समूछेन्ति-समुत्पद्यन्ते इति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'अंतो मणुस्सखेत्ते जाव करेंति' अन्तर्मनुष्य
पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवो का निरूपण समाप्त करके अब सूत्रकार मनुष्यों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"से किं तं मणुस्सा-इत्यादि (सूत्र ॥२६॥
टीकार्थ –“से कि तं मणुस्सा" हे भदन्त ! मनुष्य कितने प्रकार के होते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"मणुस्सा दुविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! मनुष्य दो प्रकार के होते हे. "तं जहा" जैसे-"समुच्छिममणुस्सा य गव्सवक्कंतियमणुस्सा य" एक समूछिम मनुष्य और दूसरे गर्मज मनुष्य "कहिं णं भंते ! संमुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति" हे भदन्त ! समूछिम मनुष्य कहां पर संमूछित-उत्पन्न होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"अंतो मणुस्स
પચેન્દ્રિય તિર્યંગ્યનિક જીવોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર મનુષ્યનું નિરૂપણ કરે छ. २मा २५ घमा गौतमस्वामी प्रसुने ये पूछ्यु -"से कि तं मणुस्सा' त्यादि
टी---"से कि तं मणुस्सा" लगवन् मनुष्य। साना हाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छे 8-"मणुरसा दुविहा पण्णत्ता' गौतम ! मनुष्य। ये मारना डाय छ “तं जहा' ते २मा प्रमाणे छ 'समूच्छिमरणुस्सा य गम्भवक्कंतियमणुस्सा य" मे सभूरिभ मनुष्य मने माग Mor मनुष्य 'कहिं णं भंते ! संमूच्छिममणुस्सा' संमुच्छंति लगवन् समुभि मनुष्य ४या स भूरिछत-प-न थाय छ ? मा प्रश्नना. उत्तरमा प्रभु छ - "अंतोमणुस्सखेत्ते जाव करेंति" मडियां यावत्पथी संपूर्ण
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति.
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३११ क्षेत्रे यावत्कुर्वन्ति अत्र यावत्पदेन-इत्थं संपूर्णः पाठो ज्ञातव्यः, 'अंतो मणुस्सखेत्ते पणलीसाए जोयणसयसहस्सेसु अड्ढाइज्जेसु दीवसमुद्देसु पन्नरससु कम्म भूमिसु' तीसाए अकम्म भूमिसु' छप्पणाए' अंतरदीवेसु गम्भवतियमणुस्साणं चेव उच्चारेसु वा पासवणेसु वा खेलेसु वा सिंघाणएस वा वंतेसु वा पित्तेसु वा सोणिएसु वा मुक्केसु वा सुक्कपोग्गलपरिसाडेसु वा वगयजीवकलेवरेसु वा इत्थीपुरिस संजोगेसु वा नगरनिद्धयणेसु वा सव्वेसु चेव असुइटाणेसु' एत्थ णं समुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति अंगुलस्स असंखेज्जइभागमेत्ताए ओगाहणाए असन्नी मिच्छट्ठिी सव्वाहि पज्जत्तीहि अपज्जत्तगा अंतोमुहुत्ताउया चेव कालं करेंति इति, ॥
(अन्तर्मनुष्यक्षेत्रे पञ्चचत्वारिंशति योजनशतसहक्षेषु अर्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु पञ्च दशसु कर्मभूमिषु त्रिशत्यकर्मभूमिपु पट् पञ्चाशति अन्तरद्वीपेषु गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याणामेवोच्चारेपु वा प्रस्रवणेषु वा खेडेपु वा सिंघाणकेषु वातेपु वा पित्तेषु वा शोणितेपु वाशुक्रषु वा शुक्रपुद्गलपरिशाटेपु वा कुगतजीवकलेवरेषु वा स्त्रीपुरुषसंयोगेषु वा नगरनालिकासु वा सर्वेष्वेवाशुचिस्थानेषु अत्र खलु संमूछिममनुष्याः संमूर्च्छन्ति अगुलस्या खेत्ते जाव करेंति'' यहां यावत्पद से सपूर्ण पाठ गृहीत हुआ हैं-वह पाठ टीका में सग्रह किया गया है उसका अर्थ इस प्रकार है-पैतालीस लाख योजन प्रमाण यह मनुष्य लोक है. इसमें अढाई द्वीप समुद्र प्रमाण जो यह मनुष्य क्षेत्र हैं उसमें ही ये समूच्छिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं जैसे पन्द्रह कर्मभूमियों में तीस अकर्मभूमियो छप्पन्न अन्तर द्वीपो में ये संमूछिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं। ये गर्मज के उच्चार १ मल में प्रसवण २ पेशाव में, खेल-कफ में.३ सिंघाण-नाक के मैल में, ४ वमन में, ५ पित्त में, ६ शोणित-खून में, ७ शुक्र-वीर्य में, ८ शुक्र पुद्गलो, के परिसटन ९ में, १० मरे हुए जीव के कलेवरो में, ११ स्त्री पुरुष के सयोग में, १२ नगर की नालियो में, १३ एवं समस्त अशुचिस्थानो में, १४ ये संमूछिम मनुष्य उत्पन्न
પાઠ ગ્રહણ થયેલ છે. તે પાઠ ટીકામાં આપેલ છે તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે.-પિસ્તાળીસ લાખ જન પ્રમાણે આ મનુષ્ય લોક એટલે કે મધ્યક છે તેમાં અઢાઈ દ્વીપ સમુદ્ર પ્રમાણ જે આ મનુષ્યક્ષેત્ર છે, તેમાં જ આ સંમૂચ્છિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જેમકે પાદર કર્મ ભૂમિમા ત્રીસ અકર્મભૂમિમાં, છપન અંતદ્વીપમાં આ સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન थाय छे. 24 TAAL प्यार-भाभी, प्रसपा-पेसामा २, पेस-मां 3, सिधा - નાકના મેલમાં ૪ વમન-ઉલટીમાં ૫, પિત્તમાં ૬ શોણિતમાં ૭, શુક-વીર્યમા ૮, શુક્રપુદ્ગલોનાં પરિશટનમાં ૯, પંચેન્દ્રિય મરેલ જીવોના કલેવરમાં ૧૦, સ્ત્રીપુરુષના સોગમાં ૧૧, નગરની નળીમાં ૧૨, અને બધા જ અશુચિ-અપવિત્ર સ્થાનેમા ૧૩, આ સંમૂરિછમ
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र ३१२ संख्येयभागतया शरीरावगाहनया असज्ञिनो मिथ्यादृष्टयः सर्वाभिः पर्याप्तिभिरपर्याप्तका अन्तर्मुहुर्त्तायुष्का एव कालं कुर्वन्तीतिच्छाया) ॥
तेषां संच्छिममनुष्याणां शरीरादिद्वारजातं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'तेसिणं भंते' इत्यादि, 'तेसि णं भंते तेषां समून्छिमानां खलु भदन्त ? 'जीवाणं कइ सरीरगा पन्नत्ता' जीवानां मनुष्याणां कति--कियत्संख्यकानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि--कथितानीति शरीरद्वारे प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता' त्रीणि शरीराणि प्रजातानि, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालिए तेयए कम्मए' औदारिक तैजसं कार्मणम् , एतच्छरीरत्रयमेव भवति संमूछिममनुष्याणां संमूर्छिमत्वादेवेति शरीरहारम् । शरीरावगाहना जघन्योत्कर्पाभ्यामगुलासंख्येयभागप्रमाणा । होते हैं। उनकी शरीरावगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती हैं. ये असंजी-मन रहित-होते हैं मिथ्यादृष्टि होते है छ पर्याप्तियो में से कोई भी पर्याप्ति इनकी पूर्ण नहीं होती हैं अतः ये अपर्याप्त ही होते हैं इनकी आयु एक अन्तर्मुहूर्त की ही होती है इसके बाद ये मर जाते हैं। इन्हें लध्यपर्याप्तक कहा गया है।
इन संमूच्छिम मनुष्यो के शरीरादिद्वार इस प्रकार से है "तेसिणं भंते ! जीवाणं कइ सुरीरंगा पन्नत्ता" हे भदन्त ! इन संमूछिम मनुष्यों के कितने शरीर होते हैं ! तव प्रमु ने गौतम से कहा-"गोयमा ! तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता" हे गौतम ! इन समूछिम मनुष्यों को तीन शरीर होते है "तं जहा" जैसे-"ओरालिए, तेयए, कम्मए" औदारिक तेजस
और कार्मण इनकी शरीरावगाहना जघन्य और उत्कृष्ट से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है संहनन संस्थान कपाय, लेश्या, ये द्वार यहां वीन्द्रिय प्रकरण में जैसे ये प्रतिपादित મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે તેઓને શરીરની અવગાહના એક આંગળના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણુની હોય છે. તેઓ અસંજ્ઞી મન વિનાના હોય છે. મિથ્યા ષ્ટિવા હોય છે. તેઓને છ પર્યાપ્તિ પૈકી એક પણ પર્યામિ પૂર્ણ હોતી નથી તેથી તેઓ અપર્યાપ્ત જ હોય છે. તેનું આયુષ્ય એક અંતમુહૂર્તનું જ હોય છે, તે પછી તેઓ મરી જાય છે તેઓને લધ્ય પર્યાપ્તક કહેલા છે. એટલે કે લબ્ધિ-અપર્યાપ્તક કહ્યા છે.
मास भूमि मनुष्याना शरी२ विगैरे हो। मा प्रभारी छ-"तेसिं ण भंते ! जीवाणं कइ सरीरगा पण्णत्ता" भगवन् ! म स भूरिभ मनुष्याने टा शश। डाय छ ? मा प्रश्नना त्तरभ प्रभु गौतभस्वाभान हे छ-"गोयमा ! तिन्नि सरीरगा पन्नत्ता" है गौतम ! मा स भूमिछभ मनुष्याने शरीरे डाय छे. "तं जहा" मा प्रभार छ-'ओरालिप, तेयण, कम्मर" मोर, तेस भने मण, तमाना शरीरनी भवाહના જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક આંગળના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણુની હોય છે સંહનન, સંસ્થાન, કષાય, લેહ્યા, આ કારનું કથન જે પ્રમાણે બે ઈન્દ્રિયવાળા જેના પ્રકરણમાં કહ્યું છે. એ જ પ્રમાણેનું અહિયાં પણ સમજી લેવું.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति०
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३१३
संहनन संस्थान कषाय लेश्याद्वाराणि यथा द्वीन्द्रियाणाम् । इन्द्रियद्वारे पञ्चेन्द्रियाणि । संज्ञिद्वारं वेदद्वारं च द्वीन्द्रियवदेव |
पर्याप्तिद्वारे – पञ्चा पर्याप्तयः 1 दृष्टिदर्शनज्ञानयोगोपयोगद्वाराणि यथा पृथिवी - कायिकानाम् । आहारो यथा - द्वीन्द्रियाणाम् । उपपातो नैरयिकदेव तेजोवाय्वसख्यात वर्षा - युष्कवर्जेभ्यः । स्थितिर्जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्त्तमात्रप्रमाणा नवरं जघन्यपदादुत्कृष्टमधिकं ज्ञातव्यम् | मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते । अनन्तरमुद्वृत्य नैरयिकदेवासंख्येयवर्षायुष्कवर्जेषु शेषेषु स्थानेषु उत्पद्यन्ते, गत्यागतिद्वारे — दयाग
हुए है वैसे ही जानना चाहिये । इन्द्रियहार में इनके पांचो इन्द्रियां होती हैं । संज्ञिद्वार और वेदद्वार हीन्द्रिय प्रकरण में कहे अनुसार यहां जानना चाहिये । पर्याप्तिद्वार में पांच अपर्याप्ति वाले होते हैं । दृष्टिद्वार, दर्शनद्वार ज्ञानद्वार, योगद्वार, और उपयोगद्वार ये सब द्वार पृथिवीकायिक जीवों के प्रकरण में कहे गये अनुसार यहां जानना चाहिये आहारद्वार में इनका आहार द्वीन्द्रिय जीवो के जैसा होता है । उपपात इनका नैरयिक, देव, तेज, वायु और असंख्यात वर्षायुष्क इनकों छोड़कर शेष जीवों से होता है स्थिति - इनकी जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त्त की ही होती है परन्तु जघन्य के अन्तर्मुहूत की अपेक्षा उत्कृष्ट का अन्त र्मुहूर्त्त अधिक है | ये मारणान्तिक समुद्रघात से समवहत होकर भी मरते हैं और उससे नहीं समवहत होकर भी मरते हैं । ये अपनी पर्याय छोड़कर नैरयिक, देव और असंख्यात वर्ष की आयु वाले स्थानों को छोड़कर शेष स्थानो में उत्पन्न होते हैं । गत्यागति द्वार में - ये तिर्यञ्च
ઇન્દ્રિયદ્વારમાં તેઓને પાંચે ઇન્દ્રિયા હાય છે, સન્નિદ્વાર અને વેદદ્વારનું કથન એ ઇન્દ્રિયવાળા જીવાના પ્રકરણમા કહ્યા પ્રમાણે સમજવુ. અર્થાત્ અસંજ્ઞી હોય છે. અને વેદમાં નપુંસક વેઢવાળા હાય છે. પર્યાપ્તિકદ્વારમાં-તે પાંચ અપયાપ્તિવાળા ડાય છે. દૃષ્ટિદ્વાર, દનદ્વાર, જ્ઞાનદ્વાર ચેાગદ્વાર, અને ઉપયાગઢાર આ દ્વારાનુ` કથન પૃથ્વીકાયિક જીવના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે અહિયાં સમજી લેવુ. આહારદ્વારમાં—તેઓના આહાર એ इन्द्रियवाजा कवाना नेवा होय छे. तेथोन उपयात- उत्पत्ति नैरयि, हेव, तेल, वायु, અને અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળ એટલાને છેડીને બાકીના જીવમાંથી થાય છે. તેમની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અંતર્મુહૂતનીજ હોય છે પરતુ જઘન્ય અંતર્મુહૂતની અપેક્ષા. ઉત્કૃષ્ટ આતમ હત અધિક છે. તે મારણાન્તિક સમુદ્ ઘાતથી સમવડત થઇને એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મરે છે, અને સમવત થયા વિના એટલે કે આઘાત પ્રાપ્ત કર્યા વિના પણ મરે છે તેએ પેાતાની પર્યાયને છેડીને નૈરિયક, દેવ, અને અસખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા સ્થાનને છેડીને ખાકીના સ્થાનામાં ઉત્પન્ન થાય છે, ગત્યા
४०
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीयाभिगमसूत्रे ३१४ तिका द्विगतिकास्तियट्मनुष्यगत्यपेक्षया । प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाः प्रज्ञप्ता इति ! उपसंहरनाह-‘से तं समुच्छिममणुस्सा' ते एते संमूछिममनुष्याः मेरिश्च प्ररूपिता इति समष्टिम मनुष्यप्रकरणम् ।
संमूच्छिममनुष्यान् निरूप्य गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'से कि तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा' अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः गर्भजमनुष्याः कीदृशाः कियन्तश्च भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'गन्भवतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता' गर्भव्यु(क्रान्तिकमनुष्या त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्मभूमया' कर्मभूमकाः-कर्म भूमी समुत्पद्यमानाः कर्मभूमका इति तत्र कर्म-कृषि वाणिज्यादि, यद्वा कर्म मोक्षानुष्ठानम् । कर्म प्रधाना भूमिर्येषां ते कर्मभूमाः एवं मनुष्य इन दो गति और दो ही आगति की अपेक्षा से द्विगतिक और दो आगतिक होते हैं। यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं । "सेत्तं समुच्छिममणुस्सा" इस प्रकार से संमूछिम मनुष्यो का द्वारों को लेकर निरूपण किया है। समूछिम मनुष्य प्रकरण समाप्त
अब सूत्रकार गर्भज मनुष्यों का निरूपण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है"से कि तं गम्भवक्कंतियमणुस्सा" हे भदन्त ! गर्भज मनुष्य कैसे और कितने होते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गभवतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम! गर्भज मनुष्य तीन प्रकार के होते हैं-"तं जहा" जैसे---'कम्मभूमया अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" कर्म मूमिक, अकर्मभूमिक, और अन्तर द्वीपज जो मनुष्य कर्मभूमि में उत्पन्न हुए हैं वे कर्मभूमिक मनुष्य है । कृषि वाणिज्यादि का नाम कर्म है । अथवा मोक्ष की प्राप्ति का जो अनुष्ठान है वह ગતિદ્વારમાં–તેઓ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ બે ગતિ અને બેજ આગતિની અપેક્ષાથી બે ગતિક એટલે કે બે ગતિમાં જવાવાળા અને કથાગતિક એટલે બે ગતિથી આવવાવાળા डाय छे मा प्रत्ये४ असभ्यात शरीरी ४९॥ छ, “से तं संमुच्छिममणुस्सा" मा शते સમૂચિઈમ મનુષ્ય સબંધી કથન કાર સહિત કહ્યું છે.
સંમૂર્ણિમ પ્રકરણ સમાપ્ત હવે સૂત્રકાર ગર્ભજ મનુબેનું નિરૂપણ કરે છે, આમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું पूछे छे ४-“से किं तं गम्भवतियमणुस्सा” 8 सावन् म मनुष्ये। ४८ता मने 34 31य छ ? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभान छ है-गम्भवक्कंतिय मणुस्मा तिविहा पण्णत्ता” 8 गौतम ! म भनुध्या त्रए प्रारना ४डया छ. "तं जहा" aa प्रामा प्रमाणे छे. “कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" भ. ભૂમિક, અકર્મભૂમિક, અને અંતરદ્વીપજ જે મનુષ્ય કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તે કર્મ ભૂમિ જ મનુષ્ય કહેવાય છે કૃષિ–ખેતિ, વાણિજ્ય વ્યાપાર વિગેરેનુ નામ કર્મ છે. અથવા
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३१५
ते एव कर्मभूमकाः 'अम्मभूमया' अकर्मभूमकाः अकर्मभूभ्यां जाता इत्यर्थ, एवं कर्म - कृषिवाणिज्यादि, मोक्षानुष्ठानं वा तादृश कर्मविकला भूमि विद्यते येषां ते अकर्म भूमास्ते एव अकर्मभूमकाः । 'अंतरदीवजा ' अन्तरद्वीपजाः, अत्र अन्तरशब्दो मध्यवाची तथा चान्तरे-लवण समुद्रस्य मध्ये येद्वीपा स्तेऽन्तरद्वीपा : अन्तर द्वीपे जाताः - समुत्पन्नाः ये ते अन्तरद्वीपजा मनुष्या इति ते एते त्रिप्रकारका गर्भजमनुष्याः । ' एवं मणुस्स भेदो भाणियन्वो' एवमुक्तप्रकारेण मनुष्याणां गर्भजानां भेदः - प्रकार ः भणितव्यो वक्तव्य, भत्र कुत्रत्यो मनुष्य भेदोऽत्र भणितव्यः : तत्राह - 'जहा पण्णवणाए तहा निरवसेसं भाणियन्त्र' यथा प्रज्ञापनायां गर्भजमनुष्यभेदाः कथितास्तथैव तेनैव रूपेण निरवशेषं यथा भवेत् तथा भणितव्यं वक्तव्यमिति । कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यम् । तत्राह - ' जाव' इत्यादि, 'जाव छउत्थाय केवली य' यावत् छद्मस्थाश्च केवलिनश्चैतत्पर्यन्तं प्रज्ञापनाप्रकरणं वक्तव्यमिति । प्रज्ञापनाप्रकरणं च गर्भजमनुष्य सम्बन्धिकं प्रज्ञापनायामेव द्रष्टव्यम् । विस्तृतत्वान्नात्र विविकर्म हैं जिन जीवो की ऐसे कर्मों की प्रधानतावाली भूमि है वे कर्मभूमिक मनुष्य है । कर्मभूमि के सिवाय जो अकर्म भूमि में उत्पन्न हुए है वे जीव व्यकर्म भूमक है अकर्म भूमि में कृषि वाणिज्यादि रूप कर्म अथवा मुक्ति प्राप्ति के योग्य कर्म नहीं होता है । अन्तर शब्द मध्यवाची है। तथा च अन्तर में - लवणसमुद्र के मध्य में जो द्वीप हैं वे अन्तरद्वीप हैं इन अन्तरद्वीपों में जो मनुष्य उत्पन्न हुए हैं वे अन्तरद्वीपज है । इस प्रकार से गर्भज मनुष्य ३ तीन प्रकार के होते हैं "एवं मणुस्स भेदो-भाणियच्चो" इस प्रकार से गर्भज मनुष्यों के भेद " जहा पण्णवणाए तहा निरवसेसं भाणियन्त्र" जैसे कि वे प्रज्ञापनासूत्र में कहे गये है वैसे ही यहां संपूर्ण रूप से कह लेना चाहिए यावत् "छउमत्था य केवली य" यावत् वे छमस्थ और केवली होते हैं इस प्रज्ञापना सूत्र के प्रकरण तक प्रज्ञापना सूत्र का गर्भजमनुष्य संबन्धी प्रकरण वहीं प्रज्ञापना મેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જે અનુષ્ઠાન-આરાધના છે તે કમ છે. આવા કર્મની પ્રધાનતાવાળી જે જીવાની ભૂમિ છે, તે કમ ભૂમિજ મનુષ્ય છે. કમભૂમિના શિવાય જેએ અકમ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે. તે જીવા અકમ ભૂમિજ કહેવાય છે. એક ભૂમિમાં કૃષિ-વાણિજય રૂપ કમ, અથવા મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાને ચૈન્ય કમ ના અભાવ હોય છે. અંતર શબ્દ મધ્ય વાચક છે. અંતરમાં એટલે કે-લવણુસમુદ્રની મધ્યમાં જે દ્વીપા છે, તે અ`તરદ્વીપ કહેવાચ છે, આવા -અંતરદ્વીપામાં જે મનુષ્ચા ઉત્પન્ન થાય છે. તે અ’તદ્વીપજ કહેવાય છે, આ રીતે मनुष्यो यु अारना होय छे. "एवं मणुस्ल मेदो भाणियव्वो" या प्रभा गर्भ मनुष्योना हो "जहा पण्णवणाप तहा निरवसेसं भाणियन्वं" ने प्रभा प्रज्ञाપના સૂત્રમા કહેલ છે, એજ પ્રમાણે સંપૂર્ણ રીતનુ કથન અહિયા પણ સમજી લેવુ', યાવત્ "छउत्थाय केवली य" तेथेो छद्मस्थ भने ठेवली होय छे. प्रज्ञायना सूत्रना था उथन પુત પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું ગભ જ મનુષ્ય સબંધી પ્રકરણ ત્યાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જોઈ લેવું,
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
जोधाभिगमसूत्रे
तिका द्विगतिकास्तिर्यमनुष्य गत्यपेक्षया । प्रत्येकशरीरिणोऽसंख्येयाः प्रज्ञप्ता इति ! उपसंहरन्नाह - 'सेत्तं समुच्छिममणुस्सा' ते एते संमूर्च्छिममनुष्याः भेदैर्द्वारैश्च प्ररूपिता इति संमूमि मनुष्यप्रकरणम् ।
समूच्छिममनुष्यान् निरूप्य गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुप्यान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं भववकंतियमणुस्सा' अथ के ते गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः गर्भजमनुष्याः कीदृशाः कियन्तथ भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति - 'गन्भवक्कंतियमणुस्सा तिविहा पन्नत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या स्त्रिविधाः- त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति- 'तं जहा ' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्मभूमया' कर्मभूमकाः - कर्म भूमौ समुत्पद्यमानाः कर्मभूमका इति तत्र कर्म-कृषि वाणिज्यादि, यद्वा कर्म मोक्षानुष्ठानम् । कर्म प्रधाना भूमिर्येषां ते कर्मभूमाः
एवं मनुष्य इन दो गति और दो ही भगति की अपेक्षा से द्विगतिक और दो आगतिक होते हैं । यहां प्रत्येक शरीरी असख्यात कहे गये हैं । "सेत्तं संमुच्छिममणुस्सा" इस प्रकार से संमूच्छिम मनुष्यों का द्वारों को लेकर निरूपण किया है । संमूर्च्छिम मनुष्य प्रकरण समाप्त
अब सूत्रकार गर्भज मनुष्यो का निरूपण करते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है"से किं तं गव्भवक्कंतियमणुस्सा" हे भदन्त ! गर्भज मनुष्य कैसे और कितने होते हैं ! उत्तर में प्रभु कहते हैं -- " गव्भवक्कंतियमणुस्सा तिविद्या पन्नत्ता" हे गौतम! गर्भज मनुष्य तीन प्रकार के होते हैं- "तं जहा " "जैसे --' कम्मभूमया अकम्मभूमया, अंतरदीवजा" कर्म भूमिक, अकर्मभूमिक, और अन्तर द्वीपज जो मनुष्य कर्मभूमि में उत्पन्न हुए हैं वे कर्मभूमिक मनुष्य है । कृषि वाणिज्यादि का नाम कर्म हैं । अथवा मोक्ष की प्राप्ति का जो अनुष्ठान है वह
ગતિદ્વારમાં–તેએ તિર્યંચ અને મનુષ્ય આ એ ગતિ અને એજ આગતિની અપેક્ષાથી એ ગતિક એટલે કે એ ગતિમાં જયાવાળા અને ચાગતિક એટલે એ ગતિથી આવવાવાળા होय हे मा प्रत्ये! असण्यात शरीरी मुसा छे, " से प्तं संमुच्छिममणुस्सा" भा रीते સમૂōિમ મનુષ્યે સમધીકથન દ્વારા સહિત કહ્યું છે.
સમૂઈિમ પ્રકરણ સમાપ્ત
હવે સૂત્રકાર ગજ મનુષ્યાનું નિરૂપણ કરે છે,—આમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને એવું छे छे ४ - " से किं तं गव्भवक्कंतियमगुस्सा " हे भगवन् गल मनुष्यो टसा अने देवा होय छे ? प्रश्नमा उत्तरमा अलु गौतमस्वाभीने हे छे - गम्भवक्कंतिय मस्सा तिविहा पण्णत्ता" हे गौतम ! गर्लन मनुष्यो त्रपु अारना हया छे. "तं जहा" ते त्र प्रहारो या प्रमाणे छे. "कम्मभूमया, अकम्मभूमया, अंतरदीवा ભૂમિક, અકર્મ ભૂમિક, અને અંતરદ્વીપજ જે મનુષ્ય કમ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છે, તે કમ ભૂમિજ મનુષ્ય કહેવાય છે કૃષિ-ખેતિ, વાણિજય,-બ્યાપાર વિગેરેનું નામ કમ છે. અથવા
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३१७ अवगाहनाद्वारे-'ओगाहणा. जहन्नेणं अङ्गुलस्स असंखेज्जइभाग' गर्भजमनु___ष्याणां शरीरावगाहना जघन्येनाङ्गुलस्यासंख्येयभागप्रमाणा भवति 'उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई' उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि गर्भजमनुष्याणां शरीरावगाहनोत्कर्षेण त्रिगव्यूतप्रमाणा भवतीत्यर्थः ।
सहननद्वारे-'छच्चेव संघयणा' षडेव वऋषभादि संहननानि भवन्तीति ॥ संस्थानद्वारे 'छस्संठाणा' षट् सस्थानानि समचतुरस्रन्यग्रोधादीनि भवन्ति ।
कषायद्वारे-'ते णं भंते !' इत्यादि, 'ते ण भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त ! गर्भज मनुष्य जीवाः 'किं कोहकसाई जाव लोहकसाई अफसाई' किं क्रोधकषायिणो यावत्
तैजसशरीर और कार्मण शरीर ये पांच शरीर होते हैं । क्योंकि मनुष्यों में सर्वभावो के होने की सम्भावना रहती है। अवगाहना द्वार में-"ओगाइणा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइ भागं' इन गर्भज मनुष्यों की शरीरावगाहना जघन्य से अङ्गुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है और "उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई" उत्कृष्ट से तीन कोश तक की होती है। संहनन द्वार में-छच्चेव संघयणा” इनके वजऋषभ आदि छहों संहनन होते हैं । संस्थान द्वार में-"छ संठाणा" समचतुरस्र आदि छहो संस्थान होते हैं। कषाय द्वार में इन गर्भज मनुष्य के क्रोध कषाय भी होता है, मान कषाय भी होता है माया कषाय भी होता है, और लोभ कषाय भी होता है । यही बात यहां पर "ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई 'जाव लोभ कसाई अकासाई" इस सूत्रपाठ द्वारा इस प्रकार से पूछी गई है कि हे भदन्त ! वे गर्भ मनुष्य क्या क्रोध कषाय वाले होते है ' यावत् लोभ कषाय वाले होते है ? या कषाय से रहित ત્રણે શરીરે ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે ગર્ભજ મનુષ્યના ઔદારિક શરીર, ક્રિય શરીર, આહારક શરીર, તેજસ શરીર, અને કામણ શરીર આ પાંચ શરીર હોય છે કેમકે मनुध्यामा समाव। वानी समापन डाय छे. मानाद्वारमा "ओगाहणा जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जहभाग" मा Tor भनुप्यना शरी२नी माहना धन्यथा ये भांगजन - मसभ्यातमा मास प्रमाणुनी डाय छे. सने “उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई" अष्टथा या सुधीनी डाय छे. सहननवारभा-"छच्चेव संघयणा" माने १०० अपन, विगैरे छये सहनन डाय छे, . _ 'सस्थानदारभा-'छ संठाणा" सभयतु२ख विगेरे छये सस्थानी डाय . पायદ્વારમાં–આ ગર્ભજ મનુષ્યને ક્રોધ કષાય પણ હોય છે, માન કષાય પણ હોય છે, માયો उपाय ५६ डाय छ, अनेसासषाय ५ राय छ । पात मडियां "ते णं भंते ! जीवा किं कोहकसाई जाव लोभकसाई, अकसाई" मा सूत्र५४॥२१ मा प्रभारी पूछવામાં આવેલ છે.–હે ભગવન તે ગર્ભજ મનુષ્ય શુ ક્રોધ કષાયવાળા હોય છે ? યાવતુ લભ કષાયવાળા હોય છે . અથવા કષાય વિનાના હોય છે ? અહિયાં ચાવત્પદથી માન
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे मानमायालोभक्रपायिणोऽकपायिणो वा भवन्ति ? भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि. 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वे वि' सर्वेऽपि - एते सर्वकपायवन्तो भवन्ति, अयं भाव - गर्भजमनुष्याः क्रोधकषायवन्तोऽपि भवन्ति यावत् लोभकपायवन्तोऽपि भवन्ति तथा अकपायिणोऽपि वीतराग - मनुष्याणामकषायित्वादिति कायद्वारम् ॥
संज्ञाद्वारे - ' ते णं भंते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्ता जाव लोभसन्नोवउत्ता नोसन्नोवउत्ता' ते खलु भदन्त । जीवाः किमाहारसंज्ञोपयुक्ता यावद् लोभसंज्ञोपयुक्ता नो संज्ञोपयुक्ताः हे भदन्त | गर्भजमनुष्याः किमाहारसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति किंवा भयमैथुनपरिग्रहक्रोधमानम।यालोभसंज्ञोपयुक्ता भवन्ति । नो सज्ञोपयुक्ता भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सब्वे वि' सर्वेऽपि ते गर्भजमनुध्या आहारसंज्ञोपयुक्ता अपि भवन्ति यावत् लोभसंज्ञोपयुक्ता अपि भवन्ति । तथा नो संज्ञोपयुक्ता अपि भवन्तीति । तत्र नो संज्ञोपयुक्ताश्च निश्चयतया वीतरागमनुष्याः व्यवहारतस्तु सर्वे एव चारित्रधारिणः, लोकोत्तरचित्त
३१८
1
होते हैं ? यहां यावत्पद से मान, माया इन दो कपायों का ग्रहण हुमा हैं उत्तर में प्रभु ने कहा है “गोयमा ! सव्वेवि" हे - गौतम ! गर्भज मनुष्य क्रोधकपायवाले भी होते है, यावत्लोभ कषायवाले भी होते हैं - तथा कपाय से रहित भी होते है- क्योंकि वीतराग मनुष्यों के कपाय का अभाव हो जाता है । संज्ञाद्वार में - " ते णं भंते ! जीवा किं आहारसन्नोवउत्सा जाव लोभसन्नोवउत्तानोसनोवउत्ता " गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ! ये गर्भजमनुष्य क्या आहारसज्ञोपयुक्त होते हैं ? यावत् लोभसंज्ञोपयुक्त होते है ? प्रभु ने इस विषय में ऐसा उत्तर दिया है - " गोयमा ! सव्वे वि" ये गर्भज मनुष्य जब संज्ञा वाले होते हैं आहार सज्ञोपयुक्त भी होते हैं, भय सज्ञोपयुक्त भी होते है मैथुन संज्ञोपयुक्त भी होते हैं । और क्रोधमान माया लोभ संज्ञोपयुक्त भी होते हैं । निश्चयनय से जो वीतराग मनुष्य हैं।
2
અને માયા આ એ કષાયા ગ્રહણ કરાયેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે— "गोयमा ! सव्वेवि" हे गौतम! गर्ल मनुष्य ोध षायवाजा पायु होय छे, यावत् લાભ કષાયવાળા પણ હાય છે. અને કષાય વિનાના પણ હાય છે. કેમ કે-વીતરાગ મનુ व्याने उषायनो मलाव होय छे. संज्ञाद्वारभां - "ते णं भते ! जीवा कि आहारसन्नोव उत्ता नाव लोभसन्नोव उत्तानो सन्नोवउत्ता" मा विषयभां गीतभस्वाभीमे अलुने मे पूछ છે કે-હે ભગવન્ આગ જ મનુષ્યા શુ આહારસ જ્ઞાપયુક્ત હાય છે ? યાવત લાભ सज्ञोपयुक्त होय छे ? या प्रश्न उत्तर भातां अलुछे -' गोयमा ! सव्वेवि ' આ ગર્ભજ મનુષ્યા જયારે સજ્ઞાવાળા હોય છે, ત્યારે આહાર સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે, ભય સંજ્ઞા વાળા પણ હાય ને, મૈથુન સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે. અને ક્રોધ, માન, માયા અને લેાભ સંજ્ઞાવાળા પણ હોય છે. નિશ્ચય નયથી જે વીતરાગ મનુષ્યેા છે, તે
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टोका प्रति० १
गर्भव्यक्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३१९
लाभात् ते मोघलोकेति संज्ञाद्वयं चाश्रित्य दशभिः संज्ञाभिरपि विप्रमुक्ता भवन्तीति विप्रमुक्तत्वात् इति । तदुक्तम्- 'निर्वाणसाधकं सर्वं ज्ञेयं लोकोत्तराश्रयम् ।
संज्ञाः लोकाश्रयाः सर्वा भवाङ्कुरजलं परम् ॥ १॥ इति ।
ळेश्याद्वारे - 'ते णं भंते !' इत्यादि, 'ते णं भंते । जीवा किं कण्हलेस्सा य जात्र अलेस्सा' ते खलु भदन्त ! जीवाः किं कृष्णलेश्याश्च यावद् अलेश्या:, अत्र यावत्पदेन नील कापोततेजःपद्मशुक्ललेश्यानां संग्रहस्तथा च-हे भदन्त । इमे मनुष्याः किं कृष्णलेश्या भवन्ति, नील लेश्या वा, कापोतलेश्या वा, तैजसलेश्या वा, पद्मलेश्या वा, शुक्ल
नहीं होते हैं । तथा व्यवहार की अपेक्षा से जितने भी चारित्रधारी हैं वे संज्ञोपयुक्त नहीं होते हैं। क्योंकि इन्हें लोकोत्तर - अलौकिक - चित्त - ज्ञान का लाभ हो जाता है - ये चारित्रधारो ओघसंज्ञा और लोभ संज्ञा को मिलाकर दश १०, प्रकार की भी संज्ञा से विप्रमुक्त - सर्वथा रहित होते हैं । तदुक्तम्
"निर्वाण साधकं सर्व ज्ञेयं लोकोत्तराश्रयम्,
संज्ञा लोकाश्रयाः सर्वा भवाङ्कुरजलं परम् ॥१॥”
जितने भी निर्वाणसाधक अनुष्ठान है वह सब अलौकिक होता है और संज्ञाएँ लोकाश्रित होती है अतः चारित्रधारी व्यवहार से संज्ञोपयुक्त नहीं माने गये है । लेश्याद्वार में - प्रभु से गौतम ने ऐसा पूछा है - " ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्सा य जाव अलेस्सा" हे भदन्त ! वे गर्भज मनुष्य क्या कृष्णलेश्या वाले होते हैं या यावत् अलेश्या वाले होते हैं ? यहां यावत्पद से नील कापोत, तेज, पद्म और शुक्ल इन लेश्याओं का ग्रहण हुआ है तथा च हे भदन्त ! ये गर्भज मनुष्य क्या कृष्णलेश्या वाले
સંગોપયુક્ત હાતા નથી તથા વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ જે કાઈ ચારિત્રધારી છે. તેએ સજ્ઞોપયુક્ત હોતા નથી. કેમ કે-તેઓને લેાકેાત્તર-અલૌકિક ચિત્ત-જ્ઞાનના લાભ થઈ જાય છે. આ ચારિત્રધારી એઘસ`જ્ઞા, અને લેાભ સજ્ઞા એ બે સજ્ઞાએ મેળવીને દશે પ્રકારની સજ્ઞાઓથી વિપ્રમુક્ત એટલે કે સર્વથા રહિત હાય છે.
"तदुक्त - निर्वाणसाधकं सर्वे ज्ञेयं लोकोतराश्रयम्
संज्ञा लोकाश्रयाः सर्वा, भवाङ्कुर जलं परम् ॥१॥
નિર્વાણુ કહેતાં માક્ષ સાધક જે કેાઈ અનુષ્ઠાના છે, તે બધા અલૌકિક હાય છે, અને સ'જ્ઞાએ લોકાશ્રિત હાય છે. અતઃ ચારિત્ર ધારીને વ્યવહારથી સ'શોષયુક્ત માનવામાં भान्या नथी. लेश्याद्वारभां - गौतमस्वाभीमे अलुने मे पूछयु छे ! - ते णं भंते ! जीवा किं कण्हलेस्साय व अलेस्सा" हे भगवन् ते जल मनुष्यो शुद्ध पॄष्णुसेश्या वाजा होय છે ? અથવા ચાવતા અલેશ્યાવાળા હાય છે ? અહિયાં યાવપદથી નીલ, કાપાત, તેજ, પદ્મ
અને શુકલ આ લેશ્યાએ ગ્રહણ થયેલ છે. અટલે કે—ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે હે ભગવન્
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
लेश्या वा । लेश्यारहिता वा भवन्तीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' दे गौतम 1 सव्वे वि' सर्वेऽपि सर्वलेश्यावन्तोऽपि मनुष्याः कृष्णलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । नीललेश्यावन्तोऽपि भवन्ति कापोतलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । तेजोलेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । पद्मश्यावन्तोऽपि भवन्ति । शुक्ललेश्यावन्तोऽपि भवन्ति । अलेश्या :- लेश्यारहिता अपि भवन्ति । तत्रालेश्याः सिद्धाः परमशुक्लध्यायिनोऽयोगिकेवलिन इति लेश्याद्वारम् ||
३२०
इन्द्रियद्वारे – 'सोइंदिओवउत्ता जाव नो इंदिओवउत्ता चि' मनुष्या' श्रोत्रेन्द्रियो - पयुक्ता यावत् नो इन्द्रियोपयुक्ता अपि यावत्पदेन - रसनम्राणचक्षुःस्पर्शनेन्द्रियाणां संग्रहः तथा च पञ्चेन्द्रिययुक्ता अपि भवन्ति । नो इन्द्रिययुक्ता अपि भवन्ति । तत्र नो इन्द्रियोप
2
होते है ? या नीललेश्या वाले होते १ या कापोतलेश्या वाले होते हैं ? या तेजसलेश्या वाले होते है ? या पद्मलेश्या वाले होते हैं ? या शुक्ललेश्या वाले होते हैं । या लेश्यारहित होते हैं उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा ! सव्वे चि" ये समस्त गर्भज मनुष्य कृष्णलेश्या वाले भी होते हैं नीललेश्या वाले भी होते हैं, कापोतलेश्या वाले भी होते हैं तेजोलेश्या वाले भी होते हैं पद्मलेश्या वाले भी होते है, शुक्ललेश्या वाले भी होते है मोर लेदयारहित भी होते हैं। इनमें अलेश्यावाले सिद्ध होते है, और परमशुक्ल ध्यानवाले अयोगि केवली भी अलेश्य होते हैं । इन्द्रिय द्वार में ये गर्भज मनुष्य - " सोइंदिओवउत्ता जाव नोइंदियोवउत्तावि" श्रोत्रेन्द्रियों से युक्त भी है यावत् नोइन्द्रिय से युक्त भी होते है यहां यावत्पद से "रसन-प्राण- चक्षु-स्पर्शन - इन चार इन्द्रियों का ग्रहण हुआ है तथा च ये गर्भज मनुष्य पांचों इन्द्रियों से युक्त भी होते हैं और नो इन्द्रिय से युक्त भी होते हैं । इनमें नो इन्द्रियो -
આ ગભજ મનુષ્ય. શુ કૃષ્ણાલેશ્યાવાળા હોય છે ? કે નીલ વેશ્યાવાળા ઢાય છે અથવા કાપેાતિક લેશ્યાવાળા હોય છે કે તૈજસ લેસ્યાવાળા હોય છે ? અથવા પદ્મલેશ્યાવાળા હોય છે? અથવા શુકલ લેસ્યાવાળા હાય છે ? કે લેશ્યાવિનાના એટલે કે અલેશ્ય હાય ? મા प्रश्नना उत्तरमां प्रलु गौतम स्वामीन आहे छे - " गोयमा ! सव्वेवि" हे गौतम साधणा ગજ મનુધ્યેા કૃષ્ણલેશ્યાવાળા પણ હાય છે નીલલેસ્યાવાળા પણ હાય છે. કાપાતલેશ્યાવાળા પણ હાય છે તે વૈશ્યાવાળા પણ હાય છે. પદ્મલેશ્યાવાળા હાય છે. શુકલલેશ્યાવાળા પણ હોય છે. અને લેસ્યાવિનાનાપણુ હૉય છે તેમાં સિદ્ધ પુરૂષ! અલેશ્ય-એટલે કે લેસ્યા વિનના હોય છે અને પરમ શુકલધ્યાનવાળા અાગી કેવલીયાપણુ લેશ્યાવિનાના होय छे. इन्द्रियद्वारभां - भागल मनुष्यो “सोहंदियोवउत्ता जाव नोइदियोवउत्ता वि” શ્રીÀન્દ્રિયવાળા પણુ હાય છે, ચાવત નાઈન્દ્રિયવાળા પણ હોય છે. અહિયાં યાવત પદથી रसना-कुल, घायु-ना, यक्षु, स्पर्शन मा यार इन्द्रियो ग्रहण राई छे. या गर्ल મનુષ્ય પાંચેઇન્દ્રિયવાળા, પણુ હોય છે, અને નેઇંદ્રિયવાળા પણ હોય છે. આ ગભજ
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२१ युक्ताः केवलिनः, यद्यपि केवलिनामपि सिद्धेः पूर्वमिन्द्रियाणि भवन्त्येव तथापि तदुपयोगाभावेन ते केवलिनो नो इन्द्रियोपयुक्ता एव भवन्तीति इन्द्रियद्वारम् ॥
समुद्घातद्वारे-- 'सत्त समुग्घाया' सप्त समुद्घाता भवन्ति 'तं जहा' तद्यथा- 'वेयणा समुग्याए जाव केवलिसमुग्घाए' वेदनासमुद्घातो यावत् केवलिसमुद्घातः, अत्र-यावत्पदेन कषायमारणान्तिकवैक्रियाहारकतैजससमुद्घातानां संग्रहो भवतीति । समुद्घातसंग्राहिका चेयं गाथा
'वेयणकसायमारणंतिए य वेउविए य आहारे । तेयकेवलि य समुग्याए, सत्तससुग्घाया इमे भणिया' ॥१॥ वेदनाकपायोमारणान्तिकश्च । वैक्रियकश्चाहारकः ।
तैजसः केवलिनः समुद्रातः सप्त समुदघाता इमे भणिताः इतिच्छाया ॥ इति समुद्घातद्वारम् ॥
सज्ञिदारे-'सन्नी वि नो सन्नी नो असन्नी वि' मनुष्याः संजिनोऽपि भवन्ति नो पयुक्त केवली होते है । यद्यपि केवलियों के भी सिद्धि प्रज्ञप्ति से पहिले इन्द्रियां तो होती ही हैं फिर भी वे इनका कुछ भी उपयोग नहीं करते हैं अतः इन्हें नोइन्द्रियोपयुक्त कहा गया है। समुद्घातद्वारमें सत्त समुग्घाया "समुद्घात सात होते है-"वेयणासमुग्घाए जाच केवलिसमुग्याए" वेदना समुद्घात यावत् केवलिसमुद्घात यहां यावत्पद से कषाय, मारणान्तिक, वैक्रिय आहारक. तैजस इन समुद्घातों का ग्रहण हुआ है । समुद्घात को कहनेवाली यह गाथा है-' 'वेयणकसायमारणतिए य' इत्यादि। ___ अर्थात् समुद्घात सात इस प्रकार से हैं-वेदनासमुद्घात १, कषायसमुद्घात २, मारणान्तिकसमुद्घात ३, वैक्रियसमुद्घात ४, माहारकसमुद्घात ५, तैजस समुद्घात ६, और केवलिसमुद्घात७, संज्ञी द्वार में-"सन्नी विनो सन्नी नो असन्नी वि" ये गर्भज मनुष्य संज्ञी
મનુષ્યમાં કેવલીયે નોઈદ્રિયવાળા હોય છે કે કેવલીને પણ સિદ્ધિ પ્રાપ્તિની પહેલાં ઈન્દ્રિયે તો હોય છે, તે પણ તેઓ તેને કઈ પણ ઉપયોગ કરતા નથી તેથી તેઓને नाइन्द्रियाणा ४ा छ समुद्धातद्वारभा-"सत्त समुग्घाया" तेयान सात समुद्धात काय छे "वेयणासमुग्घाए जाव केवलिसमुग्धाप" वहना समुद्धात यावत् वसि समुद्धात અહિયાં યાવ૫દથી કષાય, મારણાનિક વકિલ, આહારક, તેજસ આ સમુદ્યા ગ્રહણ કરાયા छे. मया समुद्धातना सभा समुद्धाताना डावाजी गाथा छ –'वेयणकसायमारणंतिपय" त्याहि. अर्थात सात समुहधाता मा प्रभारी छ.-बेहना समुद्धात १ षाय સમુદ્રઘાત ૨, મારણતિક સમુદ્રઘાત ૩ વૈક્રિય સમુદુઘાત ૪. આહારક સમુદુઘ ત ૫, तस समुद्धात , मनपतिसमुद्धात ७, सज्ञीद्वारभा--"सन्नीवि नोसन्नो नो असन्ना
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
जीवाभिगमसरे संज्ञिनो नो असजिनोऽपि भवन्ति तत्र नो सजिनो असंज्ञिनः केवलिन इति संज्ञिद्वारम् ।।
____ वेदद्वारे- 'इत्थियावि जाव अवेया वि' स्त्री वेदा अपि यावत् पुरुपवेदा अपि नपुंसकवेदा अपि अवेदका अपि भवन्तीति । तत्र अवेदाः सूक्ष्मसपरायादि गुणस्थानवर्तिन इति वेदद्वारम् ।। पर्याप्तिद्वारे-'पंच पज्जती' पञ्चपर्याप्तयो भवन्ति मनुष्याणां तथा पञ्चापर्याप्तयोऽपि भवन्ति, भाषामन पर्याप्त्योरेकस्बेन विवक्षणादिति पर्याप्तिहारम् ॥
दृष्टिद्वारे- 'तिविहा वि दिट्टी' त्रिविधा अपि दृष्टयो भवन्ति तद्यथा-केचित् सम्यग् दृष्टयः केचिन्मिथ्यादृष्टयः केचित् सम्यमिथ्यादृष्टय इनि दृष्टिद्वारम् ।।
भी होते हैं और नोसजी नोअसजी भी होते हैं । नो संज्ञी नो असंजो ऐसा जो कहा गया है वह क्वलियों की अपेक्षा से कहा गया है । वेदद्वार में ये गर्भज मनुष्य "इत्थिवेया विजाव अवेयावि" स्त्री वेदवाले भी होते है, पुरुषवेदवाले भी होते हैं और नपुंसक वेदवाले भी होते है तथा विना वेद के भी होते हैं। वेद का उदय नौवे गुणस्थान तक रहता है दसवें सूक्ष्म संपराय आदि गुणस्थानो में वेद का उदय नहीं रहता है इसलिये यहां अवेदक भी होते हैं ऐसा कहा गया है "पर्याप्तिद्वार में ये गर्भज मनुष्य 'पंच पन्जत्ती' पांच पर्याप्तिवाले होते है तथा पांच अपर्याप्ति वाले भी होते हैं । पर्याप्तियां यद्यपि छह प्रकार की होती है, पर यहां जो पांच पर्याप्तियों वाले होते है-ऐसा जो कहा गया है वह भापा और मनपर्याप्ति में एक साथ बांधनेमें एकता है इस विवक्षा से कहा गया है। दृष्टिद्वार में ये गर्भज मनुष्य "तिविहा वि दिट्ठी” तीनो प्रकार के दृष्टि वाले होते हैं जैसे कोई २ सम्यग्दृष्टि भी होते हैं कोई २ मिथ्यादृष्टि भी होते हैं और कोई २ मिश्रदृष्टि भी होते ”િ આ ગર્ભજ મનુષ્ય સંની પણ હોય છે, ને સંસી પણ હોય છે અને તે અસ ગ્રી પણ હોય છે. ને સંડી અને નોઅસંની એવું કથન કહ્યું છે, તે કેવલિયોની અપેક્ષાએ કહેલ છે वारमा-मा आम मनुष्य "इथिवेया वि जाव अवेया वि' सीवेहवाणा ५५ डाय छे. પુરૂદવાળા પણ હોય છે અને નપુંસક વેદવાળા પણ હોય છે તથા વેદ વિનાના પણ હોય છે. વેદનો ઉદય નવમા ગુણસ્થાન સુધી રહે છે. દસમા સૂમસંપરાય વિગેરે ગુણસ્થાનમાં વેદને ઉદય રહેતું નથી, તેથી અહિયાં અવેદન પણ હોય છે. એવું કહેવામાં આવેલ છે.
यांतिद्वारमा म भनुष्य "पंच पजत्ती' पाय पर्याप्तिका डाय छे. मने પાચ અપર્યાપ્તિવાળા પણ હોય છે જે કે પર્યાપ્ત છ પ્રકારની હોય છે, પરંતુ અહિયા પાચ પર્યાપ્તિવાળા હોય છે આમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે ભાષાપર્યાપ્તિ અને મન પર્યાપ્તિમાં અભેદની વિવક્ષાથી તેમ કહેલ છે
हरिद्वारमा म ल मनुष्य "तिविहा वि दिट्ठी" सभ्यष्टि, मिथ्या, मने સમ્યકૃમિથ્યાષ્ટિ એમ ત્રણે પ્રકારની દૃષ્ટિવાળા હોય છે
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युक्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२३ दर्शनद्वारे--'चत्तारिदसणा' मनुष्याणां चत्वारि दर्शनानि भवन्ति तद्यथा-चक्षुर्दर्शनिनः, अचक्षुर्दर्शनिनः, अवधिदर्शनिन', केवलदर्श निनस्ते भवन्तीति दर्शनद्वारम् ॥ । ज्ञानद्वारे-~णाणी वि अन्नाणी वि' मनुष्या ज्ञानिनोऽपि भवन्ति अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी' तत्र ये मनुष्या ज्ञानिनस्ते अस्त्ये कके द्विज्ञानिनः, 'अत्येगइया तिण्णाणी' अस्त्येकके विज्ञानिनः, 'अत्थेगइया चउण्णाणी' अस्त्येकके चतुर्जानिन', 'अत्थेगइया एगणाणी' अत्येकके एकज्ञानिनः । 'जे दुण्णाणी' तत्र खलु ये विज्ञानिनः 'ते नियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी य' ये द्विजानिनो मनुष्यास्ते नियमात् आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्च भवन्तीति 'जे तिन्नाणी ते आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी तत्र खलु ये मनुष्या स्त्रिज्ञानिनो ज्ञानत्रयवन्तस्ते नियमतः आभिनिबोधिकज्ञानिनः, श्रुतज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनश्च भवन्ति, 'अहवा आभिणियोहियनाणी सुगनाणी मणपज्जवनाणी य' अथवा हैं। दर्शनद्वार में ये गर्भज मनुष्य-"चत्तारि दसणा” चार दर्शन चक्षुर्दशनवाले भी होते हैं भचक्षुदर्शनवाले भी होते है, अवधिदर्शनवाले भी होते हैं । और केवलदर्शनवाले भी होते हैं । ज्ञानद्वार में ये गर्भज मनुष्य "णाणी वि अन्नाणी वि" ज्ञानी भी होते है. और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी" यदि ये ज्ञानी होते हैं । तो इनमें कितनेक दो ज्ञानवाले होते है कितनेक "तिण्णाणी” तीन ज्ञानवाले होते है "अत्थेगइया चउणाणी" कितनेक चार ज्ञानवाले होते है "अत्थेगइया एगणाणी" और कितनेक एक ज्ञानवाले होते हैं। इनमें जो "दुण्णाणी" दो ज्ञानवाले होते है वे नियम से आभिनिबोधिक ज्ञानी और श्रुतज्ञानी होते हैं "जे तिण्णाणी ते आभिणियोहियनाणी, सुयनाणी ओहिनाणी" जो तीन ज्ञान वाले होते हैं वे आभिनिबोधिक ज्ञानवाले श्रुतज्ञानवाले और अवधिज्ञानवाले होते है। 'अहवा-'आभिणियोदियनाणो. मुयणाणी, मणपज्जवनाणी' अथवा आ भेनिबोधिक ज्ञानवाले
शानद्वारमा ! ४ मनुष्य-"चत्तारि दंसणा" यक्षुश नवा ५९ डाय छ, અચક્ષુદર્શનવાળા પણ હોય છે, અને અવધિદશનવાળા પણ હોય છે જ્ઞાનદ્વારમાં આ गम भनुष्या-"णाणी वि अन्नाणी वि" ज्ञानी. ५५ डाय छ, मने अज्ञानी पर लाय छ 'जे नाणी ते अत्थेगइया दुन्नाणी" तमामा रे ज्ञानी डाय छे तमा टसा मे ज्ञानव मन हेटसा "तिन्नाणी" त्र ज्ञानवा डाय छ “अत्थेगइया च उनाणी" तथा टमा यार ज्ञानवाणा हाय छे. मने “अत्थेगइया एगनाणी' टदा से ज्ञानवाणा हाय छे. अन तेसोमाया "दुग्णाणो" मे ज्ञानवाणा डाय छे, तेया नियमथी मानिनिमा४ि ज्ञानवाणी मने श्रुतज्ञानवा डाय छ, “जे तिन्माणी ते आभिणिोहियनाणी, सुयनाणी, ओहिनाणी"-या त्र ज्ञानवाणा हाय छ तेस। मामिनिमाधि ज्ञानवाणा, श्रुतज्ञानवाण, भने भवधि शानदाणा डाय छे “अहवा-आभिणिवोहियनाणी, सुयनाणी, मणपज्जवनाणो" 1241 भामिनिमाधि ज्ञानवाणा श्रुतज्ञानवाण मन मन:५५.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
जीवाभिगमस्त्रे ये मनुष्या स्त्रिज्ञानिनस्ते आभिनिबोधिकज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनो मन.पर्यवज्ञानिनश्च भवन्तीति, अवधिज्ञानमन्तरेणापि मनःपर्यवज्ञानस्य सभवादिति । 'जे चउण्णाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी य' ये तु मनुष्याः चतुओनिनस्ते नियमात् आभिनिवोधिकज्ञानिनो भवन्ति श्रुतज्ञानिनो भवन्ति अवधिज्ञानिनो भवन्ति तथा मनःपर्यवज्ञानिनश्च भवन्तीति । 'जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी' ये मनुष्या एकज्ञानिनस्ते नियमतः केवल. ज्ञानिन एव भवन्ति केवलज्ञानसद्भावे तदितरज्ञानापगमात् केवलालोकप्रादुर्भाव तदितरक्षुदालोकानां मत्यादीनामभाव एव भवतीति, अत एक ज्ञानवानेव स भवतीति, । ननु केवलज्ञानोत्पत्ती कथं मत्यादिज्ञानान्तराणामभाव' यावता यानि मत्यादिज्ञानानि स्वीयस्वीयावरणक्षयोपशमेन
श्रुतज्ञानवाले और मनःपर्ययज्ञानवाले होते हैं । क्योंकि अवधिज्ञान के बिना भी मनः पर्ययज्ञान हो जाता है । " जे चउ णाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिणाणी मणपज्जवनाणी य" जो गर्भज मनुष्य चार ज्ञानवाले होते हैं वे नियम से आभिनिवोधिक ज्ञानवाले होते है, श्रुत ज्ञानवाले होते हैं, अवधिज्ञानवाळे होते है, और मनःपर्यय ज्ञानवाले होते हैं । “जे एगनाणी ते नियमा केवलनाणी" जो एक ज्ञानवाले होते है वे नियम से एक केवल ज्ञानवाले ही होते हैं । क्योकि केवल ज्ञानवाले के सद्भाव में दूसरे ज्ञानो का सद्गाव नहीं रहता है वे विलीन हो जाते हैं। उसी प्रकार केवलालोक के प्रादुर्भाव होने पर उससे भिन्न क्षुद्रालोकवाले मतिज्ञान आदि ज्ञानों का अभाव ही हो जाता है इसलिये केवली केवल एक केवल ज्ञानवाला ही होता है।
शंका- केवलज्ञान की उत्पति होने पर मत्यादि रूप दूसरे ज्ञानों का अभाव कैसे हो सकता है क्योकि जो मत्यादि ज्ञान अपने २ आवरण के क्षयोपशम से उत्पन्न होते है वे मत्या
--
વજ્ઞાનવાળા હોય છે. કેમકે અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્તજ્ઞાન વિના પણ મન પર્યવજ્ઞાન થઈ જાય છે. 'जे च उनाणी ते णियमा आभिणिवोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी य" જે ગર્ભજમનુષ્ય ચારજ્ઞાનવાળ હોય છે, તેઓ નિયમથી અભિનિબધિક જ્ઞાનવાળા હોય છે શ્રુતજ્ઞાનવાળા હોય છે અવધિ જ્ઞાનવાળા હોય છે અને મન પર્યય જ્ઞાનવાળા પણ હોય છે मेरीत यार ज्ञानवाण हाय छे. “जे पगनाणी ते नियमा केवलनाणी" २ मे એક જ્ઞાન વાળા હોય છે, તેઓ નિયમથી એક કેવળ જ્ઞાનવાળા જ હોય છે. કેમકે કેવળજ્ઞાન ના અસ્તિત્વ પણામાં બીજા જ્ઞાનેનું અસ્તિત્વ પણું રહેતું નથી અર્થાત, તે તેમાં વિલીન થઈ જાય છે એ જ પ્રમાણે કેવલાલક ને પ્રાદુર્ભાવ થાય ત્યારે તેનાથી જુદા ક્ષુદ્રાલેવાળા મતિજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનેને અભાવ જ થઈ જાય છે તેથી કેવલીઓ કેવળ એક કેવળ જ્ઞાનવાળા જ હોય છે.
શંકાકેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય ત્યારે મતિજ્ઞાન વિગેરે બીજા જ્ઞાનને અભાવ કેવીરીતે થઈ જાય છે? કેમ કે જે અત્યાદિજ્ઞાન પોતપોતાના આવરણના ક્ષપશમથી ઉત્પન
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२५ प्रादुर्भवन्ति तानि मतिश्रुतादीनि स्वस्व समस्तावरणविलये सुतरामेव प्रादुर्भवेयुश्चारित्रपरिणामवत् , तदुक्तम्-'आवरणदेसविगमे, जाइं विज्जति मइसुयाईणि ।
आवरणसव्वविगमे फह ताई न होति जीवस्स' ॥१॥ आवणदेशविगमे यदि तानि भवन्ति मतिश्रुतादीनि ।
सर्वावरणविगमे कथं तानि न भवन्ति जीवस्येतिच्छाया । इति चेद् अत्रोच्यते-यथा जात्यस्य मरकता दिमणे मलोपेतस्य यावत्पर्यन्तं समूलमलापगमो न भवति तावत्पर्यन्तं यथा यथा देशतो मलापगम स्तथा तथा देशतस्तस्य मणे रभिव्यक्ति र्जायते सा चाभिव्यक्तिः क्वचित्कदाचित् कथञ्चिद् भवतीत्यनेकप्रकारा भवति तथैव
विज्ञान अपने अपरे समस्त आवरणों के विलय हो जाने पर अपने आप ही चारित्र परिणाम के जैसे प्रकट होंगे ही जैसे कहा है-"आवरणदेसविगमे" इत्यादि । अर्थात् देशतः ज्ञानावरण के विगम होने पर जब मत्यादि ज्ञान प्रकट होते हैं तो फिर जब पूर्ण रूप से अपने अपने आवरणो का विगम हो जावेगा तो फिर वे क्यों नही जीव के रहेंगे अवश्य रहेगे,
उत्तर-ऐसी यह आशंका ठीक नहीं है-क्योंकि जिस प्रकार स्वभावतः शुद्ध भी मरकत आदि मणि मलादि पर्याय से युक्त हुआ अशुद्ध अवस्थावाला रहता है और कालान्तर में जैसा २ उसका मैल अंशतः दूर होता जाता है वैसे २ वह अपनी आंशिक २ निर्मलता में आता रहता है और जब वह मलादि पर्याय से सर्वथा रहित हो जाता है तो वह अपनी पूर्ण निर्मलता में जो कि उसको स्वभाव रूप है आ जाता है। यहां जो आंशिक निर्मलता अभिव्यक्ति है वह एक प्रकार की नहीं है किन्तु अनेक प्रकार की है परन्तु स्वभाविक जो निर्मलता
થાય છે, તેમ ત્યાદિજ્ઞાને પિતાપિતાના સઘળા આવરણ ને વિલય થઈ જાય ત્યારે પિતે पातानी भेणे यास्त्रि परिणामनी भ प्रगट थशे .भ यु छ ,-"आवरणदेसविછે” ઇત્યાદિ અર્થાત દેશતઃ જ્ઞાનાવરણની સમાપ્તિ થતાં જ્યારે મતિજ્ઞાનવિગેરે પ્રગટ થાય છે, તે પછી પૂર્ણરીતે પિતા પોતાના આવરણની સમાપ્તિ થઈ જશે તે પછી તેઓ જીવને કેમ નહીં રહે? અર્થાત અવશ્ય રહેશે.
ઉત્તર—આ ઉપ૨ પ્રમાણેની શંકા યોગ્ય નથી કેમકે–જેમ સ્વભાવથી શુદ્ધ એવા મરકત વિગેરે મણિ મલ વિગેરે પર્યાયવાળા થતાં અશુદ્ધ અવસ્થા વાળા બને છે. અને કાલાન્તરે જેમ જેમ અંશતઃ તે મેલ દૂર થતું જાય છે, તેમ તેમ તે પોતાની આંશિક આંશિક નિર્મળ પણ માં આવતા રહે છે. અને જ્યારે તે મલાદિ પર્યાયથી બિસ્કૂલ છૂટિજાય છે ત્યારે તે પિતાના પૂર્ણ નિર્મલપણામાં કે જે તેના સ્વભાવ સિદ્ધ છે, તેમાં આવી જાય છે અર્થાત મેલ દૂર થતાં તે સ્વાભાવિક શુદ્ધ રીતે સ્પષ્ટ દેખાઈ છે. અહિંયાં જે આંશિક નિર્મળતા કહી છે તે એક પ્રકારની નથી પરંતુ અનેક પ્રકારની હોય છે. પરંતુ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
जीवाभिगमसत्रे जीवस्यापि सकलकालकटाकलापावलम्बि सकलपदार्थसार्थपरिच्छेद करणेकपारमार्थिकस्वरूपस्यापि कर्मावरणमळपटलतिरोहितस्य यावत्पर्यन्तं न सकलकर्मात्मकमलविनाशस्तावत्पर्यन्तं यथा यथा देशतः कर्ममलापगमो भवति तथा तथा तस्य जीवस्य पदार्थविज्ञप्तिरुद्भवति, सा च कदाचित् कथञ्चिद् अनेकप्रकारा भवति । तदुक्तम् --'मलविद्धमणे व्यक्ति यथाऽनेकपकारतः ।
कर्मविद्धात्मविज्ञप्ति स्तथाऽनेकप्रकारतः ॥१॥ साचानेकप्रकारता मतिश्रुतादिभेदरूपाऽवसेया, ततश्च यथा मरकतादिमणेः सकल मलापगमे सकलास्पष्टदेशव्यक्तिव्यवच्छेदेन परिस्फुटरूपा एकाभिव्यक्तिः समुपजायते, एवमेव जीवस्यापि
है वह एक ही प्रकार की है इसी प्रकार जीव का भी ससार भर के समस्त पदार्थो को हस्तामलकवत् युगपत् जानने का स्वभाव है यही उसकी परमार्थिक शुद्धता है परन्तु शुद्धता रूप स्वभाव कर्मावरण रूप मल से तिरोहित हो रहा है-मलिन हो रहा है-सो जब तक सकल कर्मरूप मलका विनाश नहीं हो जाता है तब तक यह समस्त पदार्थों का युगपत् हस्तामलकवत् ज्ञान नहीं बन पाता है अतः जिस किसी निमित्तादि के वश से जैसे २ उस कर्मरूप आवरण का मलका-अंशतः २ विगम होता रहता है वैसा २, इस जीव को अंशतः अंशतः पदार्थ प्रकाशक विज्ञप्ति उत्पन्न होती रहती है यह विज्ञप्ति एक प्रकार की नही होती है अनेक प्रकार की होती है कभी यह विज्ञप्ति उमको मतिज्ञान रूप कहलाती है कभी श्रुतज्ञानादिरूप कहलाती है जैसे -कहा है-"मलविद्धमणे व्यक्ति" इत्यादि ।
___ अत. यह मानना चाहिये कि-जिस प्रकार से मलोपेत मणिकी अंशतः मलापगम में अंशतः अभिव्यक्ति होती है और पूर्णरूप से मलापगम में पूर्ण अभिव्यक्ति होती है उसी प्रकार
સ્વાભાવિક જે નિર્મલતા છે, તે એક જ પ્રકારની છે એ જ પ્રમાણે સંસાર ભરના સઘળા પદાર્થો ને હસ્તામલકત એકી સાથે જાણી લેવાને જીવને પણ સ્વભાવ છે એજ તેની પારમાર્થિક શુદ્ધતા છે પરંતુ શુદ્ધતારૂપ સ્વભાવ કર્માવરણ રૂપ મળથી ઢંકાઈ જાય છે અર્થાત મલીન થઈ જાય છે તે જ્યા સુધી સકલકર્મરૂપ મલને વિનાશ થતો નથી, ત્યા સુધી આ સઘળા પદાર્થોને એકી સાથે હસ્તામલકવત્ જાણી શકાતા નથી. તેથી કંઈપણ નિમિત્ત વશાત્ જેમ જેમ એ કર્મ રૂપ આવરણને-મલનો અ શત નાશથતું જાય છે તેમ તેમ આ જીવને અંશત અંશતઃ પદાર્થને પ્રકાશ કરનાર વિજ્ઞપ્તિ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતી રહે છે. આ વિજ્ઞપ્તિ એક પ્રકારની હોતી નથી પણ અનેક પ્રકારની હોય છે કઈ વખત આ વિજ્ઞપ્તિ तना भतिजान३३ उपाय छे वार श्रुतनानाहि३५ ४उपाय छ २ ४धु छ ?-"मलविद्धमणेर्व्यक्ति" त्यादि तथा ये मानवुन -२म मसाणा मणुिना मत भर દરથવાથી અંશતઃ સ્પષ્ટતા થાય છે, અને સંપૂર્ણ પણુથી મલ દૂર થવાથી સંપૂર્ણ શુદ્ધતા
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२७ ज्ञानदर्शनचारित्रप्रभावेण निःशेषावरणप्रणाशावशेषदे शज्ञानव्यवच्छेदरूपाऽपि परिस्फुटा सकलवस्तुपर्यायप्रपञ्चस्य हस्तामलकवत् साक्षात्कारिणी विज्ञप्तिरुद्भवति ।
अति परिस्फुटैकरूपाभिव्यक्तित्वेनैव-(एकज्ञानिनः) इत्युक्तम् । तदुक्तम्---'यथा जात्यस्य रत्नस्य निःशेपमलहानितः ।
___स्फुटकरूपाऽभिव्यक्ति विज्ञप्ति स्तद्वदात्मनः ॥१॥ इति ॥ 'एवं अन्नाणी' एवं ज्ञानिवदेव मज्ञानिनोऽपि 'दु अन्नाणी ति अन्नाणी' द्वयज्ञानिन स्यजानिनः, तत्र ये द्वयज्ञानिन स्ते नियमतो मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनश्च भवन्ति ये तु व्य ज्ञानिनस्ते मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनो विभगज्ञानिनश्च भवन्तीति ।।
योगद्वारे-'मणजोगी वि वयजोगी विकायजोगी वि अजोगी वि' इमे मनुष्या से ज्ञानदर्शन चरित्र और तप रूप रत्न चतुष्टय के प्रभाव से जब सम्पूर्ण आवरण का विनाश हो जाता है तव बाकी के पदार्थ के एकदेश को जानने वाले मत्यादि ज्ञानो का व्यवच्छेद विलीनीकरण-हो जाता है-इमसे अति परिस्फुट और सकलवस्तु पर्याय प्रकाशक विज्ञप्ति-ज्ञानकैवल्य-उद्भूत हो जाती है। जैसे कहा है-- "यथा जात्यस्य रत्नस्य" इत्यादि ।
"एवं अन्नाणी" गर्भज मनुष्य जिस प्रकार ज्ञानी होते कहे गये हैं उसी प्रकार वे अज्ञानी भी होते हैं । "दु अन्नाणी ति अन्नाणी" ये दो अज्ञानवाले भी होते हैं और तीन अज्ञानवाले भी होते हैं। जो दो अज्ञानवाले होते हैं वे नियम से मति अज्ञानवाले और श्रुतअज्ञान वाले होते है और जो तीन अज्ञानवाले होते हैं वे मति अज्ञानवाले, श्रुत अज्ञानवाले और विभंगज्ञानवाले होते है | योगद्वारमें -ये गर्भज मनुष्य "सणजोगी वि, वयजोगी वि, काय जोगी वि, अजोगी वि" मनोयोगी भी होते हैं, वचन योगी भी होते है और काय योगी भी होते हैं तथा થાય છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનદશને ચારિત્ર અને પરૂપ રત્નચતુષ્ટયના પ્રભાવથી જ્યારે સંપૂર્ણ આવરણને નાશ થઈ જાય છે, ત્યારે બાકીના પદાર્થના એક દેશને જાણનારા મત્યાદિ જ્ઞાનને વ્યવછેદ-વિલીનીકરણ થઈ જાય છે. તેથી અત્યંત શુદ્ધ અને સકલવસ્તુ પર્યાયને ४२४२ ना२ विति -ज्ञान मर्थात वणज्ञान सत्पन्न तय छ रे ४९ छे 3-"यथा जातस्य रत्नस्य" त्यादि
"एवं अन्नाणी" २ प्रमाणे मी मनुष्यन ज्ञानी डावानुयुछे, मे प्रमाणे तो मज्ञानी५५ डाय छे "दुअन्नाणी ति अन्नाणी" तसा अज्ञानवाण ५५ डाय छ, અને ત્રણ અજ્ઞાનવાળા પણ હોય છે જેઓ બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓ નિયમથી મતિઅજ્ઞાનવાળા અને શ્રી અજ્ઞાનવાળા હોય છે અને જેઓ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે. તેઓ મતિ અજ્ઞાન, કૃત અજ્ઞાન, અને વિસંગ જ્ઞાનવાળા હોય છે
यशद्वारमा- म भनुष्य "मणजोगी वि वयजोगी वि, कायजोगी वि अजोगी વિ” માગવાળા પણ હોય છે, વચનગવાળા પણ હોય છે અને કાયયેગવાળા પણ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
३२८
मनोयोगिनोऽपि भवन्ति तथा वचोयोगिनोऽपि भवन्ति काययोगिनोऽपि भवन्ति । केचन अयोगिनोऽपि भवन्तीति ।
तत्र ये चायोगिनस्ते शैलेशीमवस्था प्रतिपन्ना ज्ञातव्या इति योगद्वारम् ॥
उपयोगद्वारे- 'दुविहो उवजोगे' द्विविधो उपयोगः मनुष्याणां गर्भनानां साकारोप योगोऽपि भवति अनाकारोपयोगोऽपि भवतीति, उपयोगद्वारम् ॥ ____ आहारद्वारे- 'आहारो छद्दिसिं' आहारः पदिशि, गर्भजमनुष्याणां लोकमध्ये एवावस्थानेन लोकनिष्कुटरूपाहारप्रतिबन्धकाभावात् नियमतः पडूभ्यो दिग्भ्य आगताहारपुद्गलानां ग्रहणं भवतीति भावः । उपपातद्वारे-'उववाओ नेरइएहि अहे सत्तमवज्जेहि र पपातो नैरयिकेभ्योऽध सप्तमवर्जेभ्यः, मनुष्याणामुपपातश्चतुर्गतिभ्य एव भवति । तत्र यदि कोई २ अयोगी भी होते हैं-अयोगी वे ही होते हैं जो शैलेशी अवस्था को प्राप्त करते हैं । उपयोगद्वारमें-"दुविहे उवजोगे" इन गर्भज मनुष्यो में साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है आहारद्वारमें इन गर्भज मनुष्यों का आहार छह दिशाओ में से आगत पुद्गलद्रव्यों का होता है क्योकि ये गर्भज मनुष्य लोक के बीच में ही होते हैं इसलिये इन्हें माहार को प्राप्ति में किसी भी प्रकार का प्रतिबन्ध-अलोक का प्रतिबन्धनहीं होता है उसका अभाव रहता है। इसलिये नियमतः छहों दिशाओं से आगत आहारपुद्गलों का इनके ग्रहण होता रहता है। उपपातद्वारमें "उववाओ नेरइएहि अहे सत्तमवज्जेहिं" इन गर्भज मनुष्यों के उत्पाद सातवी पृथिवीं के नरयिकों को छोड़कर शेप छ नरकों के नारकियो में से होता है तात्पर्य कहने का यह है कि मनुष्यों का उत्पाद चतुर्गति के जीवों में से होता है जब यह नैरयिको में से होता है तो सातवीं नरक के नैरयिकों से હોય છે તથા કઈ કઈ અગી પણ હોય છે અગી તેઓ જ હોય છે કે જેઓ શીલેકી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે
योगदारभi -"दुविहो उवजोगो" ! ४ भनुष्य। भ. सा४२ रुपये पर હોય છે, અને અનાકાર ઉપગ પણ હોય છે. આહારદ્વારમાં–આ ગર્ભજ મનુષ્યો ને આહાર છએ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદ્ગલદ્રવ્ય ને હોય છે. કેમકે આ ગર્ભજ મનુષ્ય લેક ની મધ્યમાં જ હોય છે. તેથી તેઓને આહાર પ્રાપ્ત કરવામાં કઈ પણ પ્રકારને પ્રતિબંધ-અટલે કે–અલોક સંબંધી પ્રતિબંધ-રૂકાવટ થતો નથી. તેને અભાવ રહે છે તેથી નિયમતઃ છએ દિશાઓમાંથી આવેલા આહાર મુદ્દગલે તેઓને ગ્રહણ થતા રહે છે. ઉપપतामां-"उववाओ नेरहपहिं अहे सत्तमवज्जेहिं" म म भनुध्यान पा (पति) સાતમી પૃથ્વીના નૈરયિકેને છેડીને બાકીના છએ નરકના નારકિયે માંથી થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્યને ઉત્પાદ-ઉત્પત્તિ ચારગતિવાળા જેમાંથી થાય છે જ્યારે નિચિકેમાથી ઉત્પાદ થાય છે, ત્યારે સાતમી નરકના નૈરયિકેને છેડીને બાકી ના છએ નર
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनिरूपणम् ३२९ नैरयिकेभ्य उपपातो भवति तदा सप्तमनरकवर्जेभ्य एव भवति, तदुक्तम्-..
'सत्तममहिनेरइया, तेऊवाऊअणंतरुव्वद्वा! .. नवि पावे माणुस्सं तहेव असंखेज्जावासाउया सव्वे॥ . सप्तममहीनैरयिकाः तेजस्कायिका वायुकायिका अनन्तरवृत्ता।
नैव प्राप्नुवन्ति मानुष्यं तथैवासख्येयवर्षायुष्का सर्वे ।। इतिच्छाया यदि मनुष्याणामुपपातस्तिय'योनिकेभ्यो भवति 'तिरिक्खजोणिएहितो उववाओ' तिर्यगयोनिकम्यो मनुष्याणामुपपातस्तदा-'असंखेज्जवासाउयवज्जेहिं' असख्येयवर्षायुष्कवर्जेभ्य एव तिर्यगयोनिकेभ्यो भवतीति । 'मणुस्सेहिं अकम्मभूमगअंतरदीवगअसंखेज्जवासाउयवज्जेहिं यदि मनुष्येभ्य एव उपपातो भवति मनुष्याणां तदा-अकर्मभूम कान्तरइनका उत्पाद नहीं होता है क्योकि सातवीं नरक का नारकी मरकर नियम से तियेश्च की पर्याय में जन्म लेता है सोही कहा - "सत्तममहिनेरइया" इत्यादि । .
सातवी नरक का नारकी तथा तेजस्कायिक एवं वायुकायिक मरकर मनुष्य नहीं होता है तथा असंख्यातवर्ष की आयुवाले मनुष्य एवं तिर्यञ्च भी मनुष्य गति में उत्पन्न नहीं होते हैं यदि "तिरिक्खजोणिएहिती उववाओ" मनुष्यो का उत्पाद तिर्यग्योनिक जीवो में से होता है तो "असंखेज्जवासाऊयवज्जेहि" असख्यात वर्ष की आयुवाले भोग भूमिया तिर्थग् जीवों में से नहीं होता है क्योंकि ये जीव सब मरकर देव गति में ही जन्म लेते हैं बाकी के तिर्यग्योनिकजीवों में से इनका उत्पाद होता है 'मणुस्से हिं" यदि मनुष्यो में से इनका उत्पाद होता है तो असख्यात वर्ष का आयुवाले अकर्मभूमि भोग भूमि के मनुष्यों में से एवं अन्तर द्वीपज मनुष्यों में से इनका उत्पाद नहीं होता है केवल कर्मभूमिज मनुष्यों में से કેના નરયિકોમાંથી થાય છે. એટલે કે સાતમી નરકના નરયિક માંથી તેઓની ઉત્પત્તિ મનુષ્યમાં થતી નથી. કેમકે-સાતમી નરકના નારકીય મરીને નિયમથી તિર્યંચ નીપર્યાય भांग-भसे छे. कोथुछ है-"सत्तममहिनेरइया" छत्यादि
સાતમા નરકને નીરકી તથા તેજસકાયિક અને વાયુકાયિક એ ત્રણ મરીને મનુષ્ય થતા નથી. તથા અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અને તિયચ પણ મનુષ્ય ગતિમાં
G4-1 यता नयी ने "तिरिक्खजोणिपहितो उववाओ" मनुष्यानी उत्पत्ति तिय यो नियमांधी थाय तो "असंखेज्जवासाउथवज्जेहिं" असभ्यात वर्ष नी मायुष्यवाणा ભેગભૂમિયા તિર્યંગ છમાંથી થતી નથી કેમકે-એ ઇમરીને દેવગતિમાં જ જન્મ લે છે. એટલે કે-તેશિવાયના બાકીના તિર્યનિવાળા જેમાંથી તેમની ઉત્પત્તિ થાય છે "मणुस्सेहि" ने मनुष्ये। भाथी तमन। त्या- त्यत्ति थाय तो मस ज्यात वषनी मायुથવાળા અકર્મભૂમિ ભંગભૂમિના મનુષ્યમાથી તથા અ તરઢીપજ મનુષ્યમાંથી તેમને ઉપદિ-ઉત્પત્તિ થતું નથી કેવળ કર્મભૂમિવાળા મનુષ્યોમાથી તેઓ ની ઉત્પત્તિ થાય છે,
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोवाभिगमस्से ३३० द्वीपकास ख्यातवर्षायु'कवर्ने यो मनुष्येश्य एव भवतीति । 'देवेहिं सव्वेहि देवेन्यः सर्वेभ्यः, यदि देवेभ्य उपपातो भवति मनुष्याणां तदा सर्वदेवेभ्योऽनुत्तरोपपातिकदेवपर्यन्तेभ्यो भवतीत्युपपातद्वारम् ॥
स्थितिद्वारे—'ठिई जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' मनुष्याणां स्थितिः-आयुष्यकालो जघन्येन अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा भवति, 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि-त्रिपल्योपमप्रमाणा स्थिति भवतीति स्थितिद्वारम् ॥ 'दुविहा वि मरंति' समुद्घातमधिकृत्य मरणचिन्तायां मारणान्तिक समुद्घान समवहता अपि म्रियन्ते असमवहता अपि म्रियन्ते।
उद्वर्तनाद्वारे– 'उध्वहिता नेरइयादिसु जाव अणुत्तरोवाइएस' अनन्तरमुद्वृत्य नैरयिकादिषु, यावदनुत्तरोपपातिकेषु । इत उद्धृत्य सर्वेषु नैरयिकेषु सर्वेषु तिर्यग् योनि-. केषु सर्वेषु मनुष्येषु सर्वेषु देवेषु अनुत्तरोपपातिकपर्यवसानेषु गच्छन्तीत्यर्थः, 'अत्थेगइया इनका उत्पाद होता है। "देवेहि सम्वेहि" यदि देवों में से इनका उत्पाद होता है तो समस्त देवों में से इनका उत्पाद होता है स्थितिद्वार में- इन गर्भज मनुष्यों की स्थिति "जहन्नेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई” जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है
और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है समवहत द्वार से ये गर्भज मनुष्य "दुविहा वि मरंति" मारणान्तिक समुद्घात से समवहत होकर भी मरते हैं, और मारणान्तिक समु
द्घात से नहीं समवहत होकर भी मरते हैं । उद्वर्त्तन निकलना द्वार में-ये गर्भज मनुष्य "उन्नहित्ता नेरइयादिम जाव अणुत्तरोववाइएम" जब अपनी पर्याय को छोड़कर परगति में जन्म धारण करते है तो ये नरकों में भी जन्म धारण कर. सकते हैं समस्त तिर्यग्योनिकों में भी जन्म धारण कर सकते हैं, सर्व मनुष्यो में भी जन्म धारण कर सकते हैं और अनुत्तरोपपात्तिक के समस्तदेवो में भी जन्म धारण 'देवेहिं सव्वेहि" ने भनी उत्पत्ति माथी थाय छ, तो सपा वामांथी तानी उत्पत्ति थाय छे.
स्थितिवारमा- भा गम भनुष्यनी स्थिति "जहण्णेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइ" भन्यथी मे मतभुइतनी छ, भने स्थान पक्ष्यापभनी छे सभपतवारभा-20 म मनुष्य "दुविहा वि मरंति" भारान्ति समुद्धातथी સમવહત થઈને એટલેકે આઘાત પ્રાપ્ત કરીને પણ મટે છે. અને મારણાનિક સમુદઘાતથી સમવહત થયા વિના એટલેકે આઘાત પ્રાપ્ત કર્યાવિના પણ કરે છે. ઉદ્વર્તનદ્વારમાં–આ ગર્ભજ मनुष्य "उपट्टित्ता नेरइपरप्सु जाव अणुत्तरोववाहपसु" न्यारे पातानी पर्यायन छोडी मन्य ગતિમાં જન્મ ધારણ કરે છે, તે તેઓ નારકેમાં પણ જન્મ ધારણ કરે છે, સઘળા તિર્ય નિકમાં પણ જન્મ ધારણ કરી શકે છે. સર્વ મનુષ્યમાં પણ જન્મ ધારણ કરી શકે છે,
-
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्य निरूपणम् ३३१
सिज्यंति जाव अंत करेंति' अस्त्येकके सिध्यन्ति यावदन्तं कुर्वन्ति, अत्र यावत्पदेन 'बुज्झति - मुच्चति परिनिव्वायति सव्वदुक्खाणं' बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामित्यतस्य ग्रहणं भवति, तथा च मस्त्येकके सिद्धयन्ति - परिनिष्ठितार्था भवन्ति सिद्धि प्राप्नुवन्तीत्यर्थः बुध्यन्ते - निरावरणत्वेन समस्तपदार्थजातबोधयुक्ता भवन्ति, मुध्यन्ते - अष्टविधकर्मभि मुक्ता भवन्ति । परिनिर्वान्ति - कर्म सन्तापापगमेन शीतलीभूता भवन्ति, अतएव सर्वदुःखानां शरीरमानसभेदानामन्तं- विनाशं कुर्वन्ति इति ।
गत्यागतिद्वारे — 'ते णं भंते ! जीवा' ते खलु भदन्त । जीवाः -- गर्भजमनुष्याः 'कई गइया कइ आगइया पन्नत्ता' कतिगतिकाः कत्यागतिकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'पंच गइया चउरागइया' इमे मनुष्याः कर सकते हैं। "अत्थेगइया सिज्झति जाव अंत करेंति" कितनेक मनुष्य ऐसे भी होते है जो उसी भव से सिद्ध होजाते हैं यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देते हैं यहां यावत्पद से "चुति, मुच्चति, परिनिव्वायंति, सञ्चदुक्खाणं" इन पदों का संग्रह हुआ है । इन पदों का अर्थ ऐसा है कि कितनेक गर्भज मनुष्य ऐसे होते हैं कि जो उसी भव से "सिज्झंति" सिद्धिको प्राप्त करलेते हैं अर्थात् कृत-कृत्य हो जाते है "बुद्धयन्ते" निरावरण होनेसे केवला - लोक से समस्त - पदार्थों को जानते हैं', मुच्यन्ते" ज्ञानावरणीयादिसमस्त कर्मों से छूट जाते हैं "परिनिर्वान्ति" कर्माग्नि के संताप से रहित होकर शीतलीभूत हो जाते हैं । अतएव थे शारीरिक एवं मानसिक समस्त दुःखों का अन्त - विनाश कर देते हैं । गत्यागति - द्वार में-ये गर्भज मनुव्य कैसे होते है - इस बात को गौतम ने प्रभु से कइगइया कई आगइया पन्नत्ता" इस सूत्र द्वारा - पूछा है - हे भदन्त । ये "अत्थेगया सिज्झति जाव अंतं करेंति' डेटला मनुष्यो' सेवा એજ ભવમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. યાવત્ સમસ્ત દુ:ખાને અત-નાશ કરીદે છે. અહિયાં यावत्पथी “वुज्ांति, मुच्चंति, परिनिव्वायंति, सन्वदुःखाणं" माय होना संग्रह थयो छे.
"ते
णं भंते " ! जीवा गर्भज मनुष्य कति
होय हे लेगो
આ પદોના અથ એવા છે કે--કેટલાક મનુષ્યા એવા હોય છે કે—જેએ આજ ભવમાં सिज्यंति सिद्धिने प्राप्त कुरी से छे अर्थात् धृतहृत्य य लय छे, "बुध्यन्ते" निरावर होवाथी ठेवलासोथी सघणा पहार्थने लसीले छे, "मुच्यन्ते" ज्ञानावरणीय विगेरे सघणा
थी छुटिलय छे. "परिनिर्वान्त" ३५ अग्निना सतायथी रहितथ ने शीतसीभूत થઈ જાય છે અતએવ શારીરિક અને માનસિક સમસ્તદુ ખાના અંત-નાશ કરી દે છે.
ગત્યાદિદ્વારમાં——આ ગભ જ મનુષ્ય કેવા હેય છે ? એ વાત ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને “તે णं भंते जीवा कइया कर आगइया पन्नत्ता" भी सूत्रद्वारा पूछे छे. गौतभस्वामी पूछे छे!હે ભગવન્ આ ગર્ભ જ મનુષ્ય કૃતિગતિક' એટલે કે કેટલી ગતિમાં જવાવાળા અને કતિ આગતિક એટલે કે કેટલી ગતિમાંથી આવવાવાળા હાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફેર
जीवाभिगमसूत्रे
पञ्चगतिकाः मनुष्येभ्य उदवृत्य नारकतिर्यङ्मनुष्यदेव सिद्धिरूपासु पञ्चसु गतिषु गमनात् । तथा - चतुर्यो नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवेभ्य उदवृत्य मनुष्येषु आगमनात् पञ्चगतिकाश्चतुरागतिकाः कथ्यन्ते । 'परित्ता संखेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणः संख्याता:- संख्यातकोटि प्रमाणत्वात् प्रज्ञप्ताः - कथिता इति ।
सम्प्रति गर्भजमनुष्यप्रकरणमुपसंहरन्नाह से तं मणुस्सा' ते उपर्युक्ताः गर्भजमनुष्याः शरीरादि गत्यागतिद्वारैर्निरूपिता इति ||सू० २७||
गर्भजमनुष्यान् निरूप्य देवान् निरूपयितुमाह-- ' से किं तं देवा' इत्यादि । मूलम् —' से किं तं देवा ? देवा चउविहा पन्नता, तं जहा - भवणवासी । वाणमंतरा - जोइसिया । वेमाणिया । से किं तं भवणवासी ? भवणवासी दसविहा पन्नत्ता । तं जहा असुरा जाव थणिया । से तं भवणवासी । से किं तं वाणमंतरा ? वाणमंतरा देवभेदो सव्वो भाणियन्वो जाव ते सामसओ दुविहा पन्नत्ता । तं जहा - पज्जत्ता य अपज्जत्ता य ।
गतिक और कतिभागतिक होते है । उत्तर में प्रभुन कहा है- "गोयमा ! पंच गइया चउरागइया" ये गर्भज मनुष्य पाचगतियों में जाने वाले होते हैं और चार गतियों से आये हुए होते हैं "पांच गतियों में जाने वाले होते हैं" इसका भाव ऐसा है कि ये नारकतिर्यश्व, मनुष्य देव और सिद्धिगति में जाते हैं । और यहां ये नारकतिर्यश्व, मनुष्य और देव गतिरूप चार गतियो से आकर जन्मलेते हैं इसलिए चतुरागतिक होते हैं । "परित्ता संखेज्जा पन्मत्ता" प्रत्येक शरीरी संख्यात कोटि प्रमाण होने से सख्यात कडेगये हैं । "सेत्तं मणुस्सा" इस प्रकार से शरीरादि से लेकर गत्यागति द्वारों तक कहा गया यह मनुष्यों का प्रकरण समाप्त हुआ | सू० २६ ॥
अछे "गोयमा ! पंच गइया चउरागध्या" आ गर्ल मनुष्य चीय गतियोंभा वा વાળા હાય છે, અને ચાર ગતિયામાંથી આવવાવાળા હાય છે પાંચ ગતિયામાં જવાવાળા હાય છે' એને ભાવ એ છે કે તે નારકગતિ, તિય ચગતિ, મનુષ્યગતિ, દેવગતિ અને સિદ્ધિગતિમાં જાય છે. અને નારક, તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવગતિરૂપ ચાર ગત્તિયામાથી भावीने या गर्भ मनुष्यामन्भ से छे. तेथी खाने अतुराजति खा छे. 'परिता संखेज्जा पन्नता" प्रत्येक शरीरी संख्यात भेटि प्रभावाजा होवाथा सभ्यात उडेला छे. "से प्तं मणुस्सा" मा प्रमाणे शरीरद्वार विगेरे द्वाराशी सहने प्रत्यागतिद्वार सुधी उहेस આ મનુષ્ય સબધી પ્રકરણ સંપૂર્ણ થયું. શાસ્૦ ૨૬૫
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टोका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३३
तओ सरीरा, वेब्बए तेयए कम्मए । ओगाहणा दुविहा- भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य । तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं । उक्कोंसेणं सत्त रयणीओ । उत्तरवेउव्विया जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं, उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं । सेरीरंगा छण्हं संघयणाणं असंघयणी । वट्टी णेव छिरा । व हारू व संघयणमत्थि । जे पोग्गला इट्ठा कंता जाव तेसि संघायत्ताए परिणमति । किं संठिया ? गोयमा ! दुविहा पन्नत्ता । तं जहाभवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य । तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा । ते णं समचउरंससंठिया पन्नत्ता । तत्थ णं जे ते उत्तरवेउवा ते णं नाणासंठाणसंठिया पन्नता । चत्तारि कसाया, चचारि सण्णा, छलेस्साओ, पंचइंदिया, पंचसमुग्धाया, सन्नी वि असन्नी वि । इत्थवेया वि । पुरिसवेया वि | णो णपुंसगवेया । अपज्जत्ती पज्जतीओ पंच । दिट्ठी तिन्नि, तिन्नि दंसणा णाणी वि | अन्नाणी वि । जे नाणी ते नियमा, तिणाणी अन्नाणी भयणाए । तिविहे जोगे, दुविहे उवओगे, आहारो नियमा छद्दिर्सि, ओसन्नं कारणं पडुच्च वण्णओ हालिद्दसुक्किल्लाई जाव आहारमहारेंति । उववाओ तिरियमणुस्से हिं । टिई जहन्ने - णं दसवास सहस्साईं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई | दुवा मरंति । उव्वट्टित्ता नो नेरइएस गच्छंति तिरियमणुस्सेसु जहासंभवं, नो देवे गच्छेति । दुगइया दुआगइया । परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता । से तं देवा, सेतं पंचेंदिया । से तं ओराला तसा पाणा || सू० २८ ||
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
૨૩૪
छाया-अथ के ते देवाः ? देवाश्चतुर्विधाः प्रहप्ता स्तद्यथा-भवनवासिनः पान. व्यन्तरा ज्योतिप्काः वैमानिकाः । अथ के ते भवनासिनः, भवनवासिनो दशविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा-असुरा यावत्स्तनिताः । ते पते भवनवासिनः। अथ के ते वानव्यन्तराः, वानव्यन्तरादिदेवभेदस्सर्वोऽपि भणितव्यो यावत् ते समासतो द्विविधा. प्रशाप्ता. तद्यथापर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्च । त्रीणि शरीराणि-वैकुपिकं तेजसं कार्मणम् । अवगाहना द्विविधा भवधारणीया च उत्तरवैक्रियिकी च । तत्र खलु या सा भवधारणीया सा जघन्येन अङ्गुलस्यासंख्येयभागम् , उत्कर्पण सप्त रत्नयः । उत्तरवैक्रियिकी जघन्येन गुडगुलासरयेय भागम् , उत्कर्षेण योजनशतसहस्रम् । शरीराणि पण्णां संहननानामसंहननानि, नैवास्थीनि नैव शिराः नेव स्नायवः, नैव संहनमस्ति । ये पुद्गला इटा. कान्ताः यावत्तेपां संघाततया परिणमन्ति । कि संस्थितानि ? गौतम ! द्विविधानि प्राप्तानि, तद्यथा-भवधारणीयानि च उत्तर वैक्रियिकाणि च । तत्र खलु यानि तानि भवधारणीयानि तानि स्वलु समचतुरस्रसंस्थितानि प्रशतानि । तत्र खलु यानि तानि उत्तरवैक्रियिकाणि स्खलु तानि नानासंस्थानसंस्थितानि प्रशतानि । चत्वारः कपायाः, चतनः संशाः, पइलेश्याः, पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्च समुद्घाता', संशिनोऽपि, असं शिनोऽपि । स्त्रीवेदा अपि पुरुपयेदा अपि। नो नपुंसकवेदाः । पर्याप्तयोऽपर्याप्तयः पञ्च । दृश्यस्तिनः। घोणि दर्शनानि, भानिनोऽपि, अशानिनोऽपि, ये शानिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, अशानिनो भजनया । त्रिविधो योगः, द्विविध उपयोगः, आहारो नियमात् पड्दिशि । अवसन्नं कारणं प्रतीत्य वर्णतो हारिद्रशुफ्लिमानि यावदाहारमाहरन्ति । उपपातस्तिर्यड्मनुष्येभ्यः स्थितिर्जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कण प्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि । द्विविधा अपि नियन्ते, उदृत्य नो नैरयिकेपु गच्छन्ति तिर्यङ्मनुष्येपु यथासम्भवम् , नो देवेपु गच्छन्ति । द्विगतिकाः धागतिका । परीता असंख्याताः प्रसप्ताः । एते देवा । ते पते पञ्चेन्द्रियाः, ते पते औदारिका स्त्रसाः प्राणाः ॥सू० २८॥
टीका-से किं तं देवा'अथ के ते देवाः ? देवानां कियन्तो मेदा इति प्रश्न , उत्तरयति-'देवा चउचिहा पन्नत्ता' देवाश्चतुर्विधाः-चतुष्प्रकारकाः प्रज्ञता , द्योतनात् विलक्षण
गर्भज मनुष्यों का निरूपण करके अब सूत्रकार देवों का निरूण करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- “से किं तं देवा" इत्यादि । सूत्र ॥२७॥
टीकार्थः- “से कि त देवा" हे भदन्त ! देवो के हितने भेद हैं । उत्तर में प्रभु कहते है-"देवा चउबिहा पन्नत्ता" हे गौतम ! देवो के चार भेद कहे गये है। जिनका
ગર્ભજ મનુષ્યનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર દેવોનું નિરૂપણ કરે છે. તેમા ગૌતમस्वामी प्रसुने येवु ५७युछे ४-'से कि तं देवा" त्याह
टा:-"से कि तं देवा' सपन! हेवाना होछ ? या प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४९ छ है-"देवा चउविहा पण्णत्ता" : गौतम ! वाना यार हो डसा छ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३५ प्रकाशवत्वात् शोभमाना ये भवन्ति ते देवाः, ते च देवाश्चत्वार इति, भेद चतुष्टयमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'भवणवासी वाणमंतरा जोइसिया वेमाणिया' भवनवासिनः वानव्यन्तराः ज्योतिष्काः वैमानिकाः, तथा च भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिक मैदेन देवाश्चतुर्विधा भवन्तीति । तत्र प्रथमोद्दिष्टभवनवासिमेदज्ञानाय प्रश्नयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि ‘से कि तं भवनवासी' अथ के ते भवनवासिनो देवाः १ इति प्रश्न', उत्तरयति-'भवणवासी दसविहा पत्ता' भवनवासिनो देवाः दविधाः- दशप्रकारका प्रज्ञप्ता:- कथिता इति । तद्दशविधत्वं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'अमुरा जाव थणिया' असुराः- असुरकुमारा. १ यावत् स्तन्तिाः स्तनित कुमारा: १०, यावत्पदेण नागवुमारा.२, सुवर्णकुमारा.३, विद्युत्कुमाराः ४, अग्निकुमाराः ५, द्वोपकुमाराः ६, उदधिकुमाराः ७, दिक्कुमाराः ८, वायुकुमाराः ९, एतेषां द्वितीयादारभ्य नवमपर्यन्तानामसरकुमाराणां संग्रहो भवतीति ।।
भवनवासिनमुपसहरन् आह-'से तं भवनवासी' ते एते असुरकुमारादयो भवनवासिदेवा निरूपिता इति । वानव्यन्तरादिकत्रिविधदेवमेदान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह--'से किं तं' शरीर विलक्षण प्रकाशवाला होता हैं और कान्ति युक्त होने से जो सुन्दर लगते हैं वे देव हैं। इन देवों के "तं जहा" वे चार भेद इस प्रकार से है-"भवणवासी वाणमंतरा, जोइसिया, वेमाणिया" भवनवासी १, वानव्यन्तर २, ज्योतिष्क ३, और वैमानिक ४, "से कि तं भवणवासी" हे भदन्त ! भवनवासी देवों के कितने भेद है । उत्तर में प्रभु कहते हैं"भवणवासी, दसविहा पण्णत्ता" है गौतम । वनवासी दश प्रकार के कहे गये है"तं जहा" जैसे-"अमुरा जाव थणिया" असुरकुमार यावत् स्तनितकुमार यहाँ यावत्पद से नागकुमार २, सुपर्णकुमार ३, विद्युत्कुमार ४, अग्निकुमार ५, द्वीपकुमार ६, उदधिकुमार ७, दिक्कुमार ८, वायुकुमार ९, इन का ग्रहण हुआ है। इसप्रकार से "से तं भवणवासी" भवनवासी देवों का यह निरूपण है १ से कितं वाणमंतरा" જેમનું શરીર વિલક્ષણ પ્રકાશવાળું હોય છે, અને કાંતિ યુકત હોવાથી જે સુંદર લાગે છે, तेमा व वाय छ त । यार मारना छे. "तं जहा" ते यार लेहो मा प्रभाए छे. "भवणवासी वाणमंतरा जोइसिया वेमाणिया" सवनवासी १' वानव्यत२ २, न्यति 3 मन वैमानि ४, "से कि तं भवणवासी" सावन सवनवासी वान टदा हो ४ छ, उत्तरमा प्रभु छ छ है-"भवणवासी दसविहा पण्णत्ता" गौतम! सवनवासी इस प्रा२ना या छे. "त जहा" मा प्रमाणे छे.-"असुरा जाव थणिया" ससुरशुभार ચાવત્ સ્વનિતકુમાર અહિયાં યાત્પદથી નાગકુમાર ૨, સુપર્ણકુમાર ૩, વિદ્યકુમાર ૪, અગ્નિકુમાર પ, દ્વીપકુમાર , ઉદધિકુમાર ૭, દિશાકુમાર ૮, વાયુકુમાર ૯, આટલા ગ્રહણ राया छ "से तं भवणवासी' मा शत पनवासी देवानु नि३५६ ध्यु छे “से कि
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र इत्यादि, 'से किं तं वाणमंतरा' अथ के ते वानव्यन्तराः वने भवा वानाः वानाश्च ते व्यन्तरा. श्चेति वानव्यन्तरास्ते कियन्त इति प्रश्नः, उत्त 'यति-'देव भेदो सयो भाणियव्यो' देव मेदः सर्वोऽपि भणितव्यो यथा प्रज्ञापनासूत्रे कथित स्तथैव अत्रापि वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तं प्रज्ञापना प्रकरणं वक्तव्यम् । तत्राह-'जाच' इत्यादि. 'जाव' यावत्-यावत् पर्यन्तं वानव्यन्तरादारभ्य वैमानिकप्रकरणं परिपूर्ण पठ्यते तावत्पर्यन्तमित्यर्थः वानव्यन्तराः किन्नरकिंपुरुपमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षप्तभूतपिशाचभेदे नाष्टविघाः, । एवं ज्योतिष्का. पश्वविधाः चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारा रूपाः । वैमानिका. द्विविधाः कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च । तत्र कल्पोपपन्नाः सौधर्माद्यच्युतान्तदेवलोकसम्वन्धिनो द्वादशविधाः । कल्पातीता द्विविधाः अवेयका अनुत्तरोपपातिकाश्च । अवेयका अघस्तनाघस्तनादिभेद भिन्ना नवविधाः । अनुत्तरोपपातिका विजयवैजयन्तजयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धमेदात् पञ्चविधा इति । 'ते समासो दुविधा पन्नत्ता' ते ममामनो द्वि हे भदन्त ! वानव्यन्तर देव कितने प्रकार के है ? हे गौतम ! "वाणमंतरादिभेदो सब्बो भाणियव्यो" वानव्यन्तर से लेकर वैमानिक देव पर्यन्त के मेद ममस्त जैसा प्रनापना सूत्र में कहा गया है वैसा ही यहां पर भी कहना चाहिये ।
जसे- पिशाच १ भूत २ यक्ष ३ राक्षस ४ किन्नर ५, किंपुरुष ६, महोरग ७, गन्धर्व ८, इस प्रकार आठ प्रकार के होते है।। २ । ज्योतिषिक देव चन्द्र १, सूर्य २, ग्रह ३, नक्षत्र ४, तारारूप ५, इस प्रकार पांच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव कल्पोपपन्न और कल्पातीत के भेद से दो प्रकार के होते है, उनमें कल्पोपन्न देव सौधर्म से लेकर अच्युत पर्यन्त बारह प्रकार के होते हैं। कल्पातीत देव प्रैवेयक और छ नुत्तगैपपातिक के भेद से दो प्रकार के होते हैं। उन में ग्रैवेयक देव अधस्तनाधस्तन आदिके भेद से नौ प्रकार के होते हैं। और अनुत्तरौपपातिक देव-विजय वै जयन्तजयन्त अपराजित और सर्वार्थसिद्ध के भेद से पांच प्रकारके होते हैं ४ । इस प्रकार भवनतं वाणमंतरा” 8 ससवन् वानन्यन्तरवा प्रारना छ १९ गौतम ! "वाणमंतरादि मेदो सव्वो भाणियचों" वानव्य-तथी सान वैमानि व पयतना સમસ્ત ભેદે કે જે પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ છે એજ પ્રમાણે અહિંયાં પણ કહેવા नये. रेभ-नि२ १, (१३५ २, भडा२७१ 3, 1घर्ष ४, यक्ष ५, राक्षस ६, भूत ७, અને પિશાચ ૮. આ પ્રમાણે વાનવંતર દેવે આ આઠ પ્રકારના હોય છે.
તિષિકદેવ-ચંદ્ર ૧, સૂર્ય ૨, ગ્રહ ૩, નક્ષત્ર ૪, તારા ૫, આ રીતે પાંચ પ્રકારના હોય છે વૈમાનિકદેવ કલ્પપપન્નક અને કલ્પાતીતના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં કલ્પપપન્નકદેવ સૌધર્મકલપથી લઈને અશ્રુતકલ્પ પર્યન્તના બાર પ્રકારના હોય છે કપાતીત દેવ રૈવેયક અને અનુત્તરપપાતિકના ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં રૈવેયકદેવ અધસ્તનાધસ્તન વિગેરેના ભેદથી નવ પ્રકારના હોય છે, અને અનુત્તરપપાતિકદેવ વિજયૌજ
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३७ विधाः प्रज्ञप्ता, ते भवनवासित आरभ्य वैमानिकपर्यन्ता देवाः समासतः-संक्षेपेण द्विविधाः-द्वि प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः- कथिताः द्वैविध्यं दर्शयति- 'तं जहा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा-'पज्जत्ता य अपज्जत्ता य' पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्चेति । देवानामपर्याप्तत्वमुत्पत्तिकाले एव ज्ञातव्यं न तु अपर्याप्तिनामकर्मोदयात् , तदुक्तम्
'नारयदेवातिरिय मणुयगम्भजा जे असंखेज्जवासाउ । एए उ अपज्जत्ता, उववाए चेव बोद्धव्या' ॥१॥ इति, नारका देवा स्तिर्यड्मनुजा गर्भजा ये असख्येयवर्षायुष्काः ।
एते त्वपर्याप्ता उपपाते एव बोद्धव्याः, इतिच्छाया ॥
सम्प्रति- तेषां देवानां शरीरादिद्वाराणि निरूपयितुं प्रथमं शरीरद्वारमाह-'तओ सरीरा' ___ इत्यादि, .'तो सरीरा' त्रीणि शरीराणि तेषां भवनवासिप्रमृतिवैमानिकान्तदेवानां त्रीणि पति आदिके भेद से चार प्रकार के देवों का प्रज्ञापनोक्त वर्णन समझ लेना चाहिये कहां तक ! इसके लिये सूत्रकार कहते हैं-"जाव" इत्यादि, "जाव" यावत् यहां तक अर्थात् चार प्रकार के देवो के वर्णन पर्यन्त कहना चाहिये । अब सूत्रकार इन देवों के भेद के विषय में कहते हैं-"ते समासो दविहा पन्नत्ता" भवनवासी आदि देव जो संक्षेप से दो प्रकार के कहे गये हैं-"तं जहा" वे इस प्रकार से हैं-"पज्जत्ता य अपज्जत्ता य" पर्याप्त और अपर्याप्त देवों में अपर्याप्तता उत्पत्तिकाल में ही जाननी चाहिये किन्तु अपर्याप्तिनामकर्म के उदय से नहीं जैसे कहा है-"नारयदेवातिरिय" इत्यादि ।
नारक, देव, तिर्यश्च, मनुष्य गर्भज और असख्यात वर्ष की आयुवाले अकर्मभूमिके मनुष्य ये सब उपपात काल में ही अपर्याप्त जानना चाहिये ॥१॥
अब सूत्रकार इन देवों के शरीरादि द्वारों का वर्णन करते हैं-इन देवों के "तओ
યન્ત-જયન્ત અપરાજીત અને સર્વાથ સિદ્ધના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે. ૪ આ રીતે ભવનપતિ વિગેરેના ભેદથી ચાર પ્રકારના દેવેનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણેનું सभ स ते ४थन यां सुधीन अहए। ४२ ते भाटे सूत्रा२ छे है-"जाव" या "जाव" यावत मा ४थन सुधी मात या२ प्रा२ना हवाना वन पर्यन्त समल.
वे सूत्रा२ मा वाना होना सधमा छ -'ते समासओ दुविहा पण्णत्ता" सनपति मा सपथी में प्रा२ना ४ा छ "तं जहा" ते २मा प्रमाणे छे.-"पज्जता य अपज्जत्ता य" पर्यात भने सपर्यात हेवामा पर्याप्त पात्पत्ति समन्यु परतु अपर्याप्त नामभन। यथी नथी म ४युछे -"नारयदेवातिरि૪” ઈત્યાદિ નારક, દેવ, તિર્યંચ, મનુષ્ય, ગર્ભજ અને અસ ખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળા અકર્મભૂમિના મનુષ્ય આ બધા ઉત્પત્તિ કાળમાં અપર્યાપ્ત સમજવા.
हवे सूत्र२ मा वाना शरी२ (वगेरे द्वारानुन ४२ छ.--मा हेवाने "तमो
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवा भिगमसूत्रे
३३८
1
त्रीण्येव शरीराणि भवन्तीति । कानि त्रीणि शरीराणि तत्राह - 'वेउच्चिए' इत्यादि, वेउच्चिए तेयए कम्मए' वैकियकम् - लग्ध्यादिविक्रिया जनितमेकं शरीरम् तेनसम् कार्मणम् तथा च - वैकियतैजसकार्मणभेदात् त्रिविधं शरीरं देवानां भवतीति शरीरद्वारम् । अवगाहनाद्वारे -- 'ओगाहणा दुविहा' अवगाहना शरीरावगाहना देवानां द्विविधा - द्विप्रकारका प्रज्ञप्ता कथिता तद्यथा- 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य' भवधारणीया प्रथमाऽवगाहना, द्वितीया उत्तरवैक्रियिकी च । 'तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा' तत्र तयो रवगाहनयोर्मध्ये खलु या सा-भव धारणीया शरीरावगाहना, 'सा जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं सा जघन्येनागुलस्या संख्येयभागम् अगुलासंख्येय भागप्रमाणेत्यर्थः । ' उक्को सेणं सत्तरयणीओ' उत्कर्षेण सप्तहस्तप्रमाणा भवतीत्यर्थः । उत्तरवेउब्विया जहन्नेणं अंगुल संखेज्जडभागं' उत्तर वैक्रियिकी शरीरावगाहना जघन्ये नाड्गुल संख्येय भागप्रमाणा भवति । 'उक्कोसेणं जोयणसयसहस्स' सरीरा" तीनही शरीर होते हैं । " वेउव्विए तेयए, कम्मए" वैक्रिय, तेजस और कार्मण लब्ध्यादि विक्रिया से उत्पन्न जो शरीर है वह वैकिय शरीर है । अवगाहनाद्वार में - इन देवों की शरीरावगाहना “ ओगाहणा दुविहा" के अनुसार दो प्रकार की होती है । "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउच्त्रिया य" एक भवधारणीय शरीरावगाहना और दूसरी उत्तर वैक्रियिकी शरीरावगाहना “ तत्थ णं जा सा भवधारणिज्जा" इनमें जो भवधारणीय शरीरावगाहना है वह 'जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभाग " जघन्य से अंगुल के असंख्यातर्वे भाग प्रमाण होती है | और "उक्को सेण” “उत्कृष्ट से 'सत्त रयणीओ' सात हाथ प्रमाण होती है । "उत्तरवेउब्विया जहन्नेणं अंगुल संखेज्जइभागं" उत्तर वैक्रियिकी जो शरीरावगा - हना है वह जघन्य से अंगुल के सख्यातवें भाग प्रमाण है । और " उक्कोसेणं जोयणसयसहस्सं" उत्कृष्ट से एक लाख योजन प्रमाण है । " संहननद्वार में - " सरीरगा छण्डं
,
सरीरा” भलु अारना शरीरा होय हे "वेउत्रिए तेयप, कम्मए," वैश्यि, तैथ्स, अने કાણુ લબ્ધી લિગેરે વિક્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ જે શરીર છે, તે નૈષ્ક્રિય શરીર કહેવાય છે.
अवगाहनाद्वारभां - आा हेवाना शरीरनी अवगाहना "ओगाहणा दुविधा " मा धन प्रभा मे प्राश्नी होय छे ते मे अारो मा प्रमाणे समन्वा "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउच्चिया य" मे भवधारिक्षीय शरीरावगाहना भने मील उत्तरवैडिय शरीरावगाहुना " तत्थ ण जा सा भवधारणिज्जा" तेमां ने लवधारणीय शरीरावगाहना छे ते "जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं" धन्यथी मांगणना असण्यातमां लागप्रभाणुनी होय छे अने "उक्को सेणं" सृष्टथी "सत्त रयणीओ” सात हाथ प्रभाणु होय छे. "उत्तरवेउग्विया जहणणं अंगुल संखेज्जइभाग" उत्तरवैिियडी ने शरीरावगाहना छे, ते धन्यथी मांगजुना सभ्यात लाग प्रभाणुवाजी हे सने "उक्कोसेणं जोयणसयसहस्स" उद्धृष्टथी
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३३९
उत्कर्षेण योजनशतसहस्रम् उत्तरवै क्रियिकी शरीरावगाहना उत्कर्षतो लक्षयोजन प्रमाणा भवतोति अवगाहना द्वारम् ॥
,
संहननद्वारे --' सरीरगा छन् संघयणाणं असंघयणी' देवानां शरीराणि षण्णं संहननानां मध्ये संहननानि - संहनन रहितानि भवन्तीत्यर्थः । कुतो देवानां शरीराणि संहननरहितानि भवन्ति तत्राह - 'णेवट्ठी' इत्यादि, 'णवट्ठी' नैवास्थीनि 'णेव छिरा' नैव शिराः 'णेव हारू' नैव स्नायवः, अतस्तेषाम् 'णेव संघयणमत्थि' नैव संहननमस्ति यतो देवानां शरीरेषु न विद्यन्तेऽस्थीनि नैव विद्यन्ते शिराः, नापि स्नायवः संहनमस्थिनिचयात्मकमेवातोऽस्थ्यादीनामभावात् न देवशरीरे सहननानि भवन्तीति भावः । ननु अस्थ्यादिविलक्षणसमुदायस्यैव शरीरमिति सज्ञा भवति तदत्रास्थ्याद्यभावात् कथं देवानां शरीरमिति व्यपदेशः तत्राह - 'जे पोग्गला' इत्यादि, 'जे पोग्गला 'हा कंता जाव ते तेर्सि संघायत्ताए परिणमंति' ये पुद्गला इष्टा: मनस इच्छामापन्नाः, तत्रा
संघणाणं असंघयणी” देवों के शरीर छह संहननो से हो रहित होते है । इसलिये असहननी कहे गये है । इनके शरीर संहननों से रहित इसलिये होते हैं कि ये "णेवट्ठी" हड्डी से विहीन होते है | "णेव छिरा" इन में शिराएँ नहीं होती है' 'णेव हारू" इनमें स्नायुएँ नही होती है । इसलिये "णेच संघयणमत्थि " इनमें अस्थियो के निचय रूप जो संहनन है वह नहीं है ।
शंका-जों अस्थि आदिकों का विलक्षण समुदाय रूप होता है उसी की शरीर ऐसी संज्ञा होती है । तो फिर नब देवों के अस्थि हड्डी - आदि का समूह ही नहीं होता फिर उनके शरीर है ऐसा व्यपदेश कैसे हो सकता है ।
तो इस शंका को दूर करने के लिये सूत्रकार कहते है - " जे पोग्गला, इट्ठा, कंता जाव ते तेसिं संघायत्ताए परिणमंति" नो पुद्गल इष्ट- मनकी इच्छा को रुचते है- अर्थात्
એકલાખ ચેાજન પ્રમાણુની છે. આ એક લાખ ચૈાજન અવગાહનાવાળા આભિચેાગ્ય જાતિનાદેવ જ્યારે ઐરાવત હાથીનુ રૂપ ધારણ કરે છે. ત્યારની અપેક્ષાથી કહેલ છે.
"
संडुननद्वारभां | “सरीरगा छण्हं संघयणाणं असंघयणी" हेवाना शरीर छ सहना વિનાના જ ડાય છે. તેથી તેઓને અસહનની કહ્યા છે. તેઓના શરીર સહનના વિનાના એટલા માટે કહેલ છે કે તેમને णेवट्ठी" डाउडला होता नथी. "णेव छिरा” तेयोभा शिरामी भेटखे नाडीयो होती नथी. "णेव पवारू" तेमाने स्नायुगो होता नथी. तेथी "णेव संघयणमत्थि" तेसोभां अस्थि तां डाउना सभूय ने सांडुनन होय छे, ते होतु नथी.
શ કા—હાડકા વિગેરેના વિલક્ષણ સમુદૃાય રૂપ જે હાય છે, તેને શરીર એવી સ’જ્ઞા કહેલ છે. તે પછી તેને શરીર છે, એવા વ્યપદેશ કેવી રીતે થઈ શકે છે?
आशाना सभाधान भाटे सूत्रार अछे - 'जो पोगला, इट्ठा, कंता, नाव ते तेर्सि संघाचा परिणमंति” २ पुगी ष्टि, भननी ने इथे छ, अर्थात् छान
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
३४०
कान्तमपि केषांचिदिष्टं भवति तत्राह - कान्ताः पुद्गलाः कान्ताः - कमनीयाः शुभवर्णोपेतत्वात् यावत्पदेन - 'पिया मणुन्ना मणामा' प्रिया मनोज्ञा मनोऽमा एतेषां संग्रहो भवति, तत्र यत एव कान्तास्ते पुद्गला अत एव प्रियाः सदैवात्मनि प्रियबुद्धिमुत्पादयन्ति तथा शुभास्ते पुद्गलाः शुभरसगन्धस्पर्शात्मिकत्वात् मनोज्ञा विपाकेऽपि सुखजनकतया मनःप्रह्लादहेतुत्वात् मनोऽमाः सदैव भोजतया जन्तूनां मनांसि अमन्ति - आप्नुवन्तीति इत्थभूतास्ते पुद्गलास्तेषां देवानां संघात - तथा शरीररूपेण परिणमन्ति, अयं भावः - यद्यपि अस्थ्यादीनां शरीर कारणानामभावात् न शरीरोत्पादसंभावना तथापि देवशरीरावच्छेदेन कर्मोपस्थापितभोगान्यथानुपपत्त्या इष्टत्वादिगुणान्विताः पुद्गलाः देवशरीराकारतया परिणता भवन्तीति ॥
एवं शुभवर्णपित होने से जो कमनीय होते हैं, यावत् जो और मनोम होते है ऐसे पुद्गल उन देवों के शरीर रूप से परि ते हैं । वे पुद्गल जिस कारण से कान्त होते है इसी कारण से वे प्रिय-सदा आत्मा में प्रिय बुद्धिके उत्पादक होते हैं, तथा शुभ गन्ध, शुभ रस, और शुभ स्पर्शात्मक होने से वे पुद्गल शुभ होते हैं । मनोज्ञ ये इसलिये होते हैं - कि विपाक के समय में भी ये सुखजनक होने से मन को आनन्द दायक होते है । मनोऽम ये इसलिये होते हैं कि ये सदैव भोग्य होने से देवो के मन को रुचिकर होते हैं । यह है - शरीर के कारणभूत अस्थि आदिकों का देवो के शरीर में यद्यपि अभाव हैं अतः वहां शरीर के उत्पाद की संभावना नहीं हो सकती है । परन्तु फिर भी देव शरीर के द्वारा वहां कर्मोपस्थापित भोगों की अन्यथानुपपत्ति द्वारा अर्थात् कर्मोपस्थापित भागों की उपपत्ति अन्यथा न हो इससे माना जाता है कि इष्टत्वादिगुणोपेत पुद्गल ही देवों के शरीर रूप से परिणत होते हैं- देव अपनी २, पर्याय में शुभाशुभ कर्म के अनुसार भोगों को भोगते है और यह भोगों का भोगना बिना शरीर વિષયભૂત હાય છે, અને શુભ વર્ઘાથી યુક્ત હાવાથી જે કમનીય અર્થાત સુંદર હોય છે, યાવત જે પ્રિય હાય છે, મનાર હાય છે, અને મામ હાય છે, એવા પુદ્ગલા તે દેવાના શરીરરૂપે પરિણમે છે. તે પુદ્ગલે જે કારણથી કાન્ત હોય છે એજ કારણથી તે પ્રિય સદા આત્મામાં પ્રિય બુદ્ધિને ઉત્પન્ન કરનાર હોય છ તથા શુભ ગધ શુભ રસ, અને શુભ સ્પર્શાત્મક હાવાથી તે પુદ્ગલેા શુભ હાય છે તે મનેજ્ઞ એ માટે હાય છે કે-વિપાકના સમયે પણ આ સુખ જનક હોવાથી મનને આનંદ દેનાર હાય છે તે મનેમ એ માટે હાય છે કે-તે હમેશાં ભાગ્ય હાવાથી દેવાના મનને રુચિકર હાય છે શરીરના કારણભૂત હાડકા વિગેરેના દેવાના શરીરમાં જોકે અભાવ છે, તેથી ત્યાં શરીરના ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના થઈ શકતી નથી પરંતુ દેવશૉરદ્વારા અર્થાત્ ક્રમે પસ્થાપિત ભાગાની ઉપપત્તિ અન્યથા ન થાય તેથી માનવામાં આવે છે કે-ષ્ટિ તત્વ વગેરે ગુણુાવાળા પુદ્ગલે જ દેવાના શરીરરૂપે પરિણમે છે. દેવ પાતપેાતાની પર્યાયમાં શુભાશુભ કર્મોનુસાર ભાગાને
इच्छा के विषयभूत होते हैं प्रिय होते है मनोज्ञ होते है,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४१ ___संस्थानद्वारे-'कि संठिया' किं संस्थितानि हे भदन्त । देवानां शरीराणि कीदृशसंस्थानसंस्थितानीति प्रश्नः, भगवानाह -'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ) 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधानि शरीराणि प्रज्ञप्तानि । शरीरद्वैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य' भव धारणीयानि चोत्तरवैक्रियिकाणि च । “तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा' तत्र-तयोर्द्वयोः शरीरयोर्मध्ये खलु यानि तानि शरीराणि भवधारणीयानि 'ते ण समचउरंससंठिया पन्नत्ता' तानि खलु भवधारणीयानि शरीराणि समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितानि-समचतुरस्रनामक संस्थानेन युक्तानि भवन्तीति । 'तत्थ णं जे ते उत्तरवेउब्बिया' तत्र खल यानि तानि शरीराणि उत्तरवैक्रियिकाणि 'ते णं नाणा संठाणसठिया पन्नत्ता' वानि खलु शरीराणि नाना संस्थानसस्थितानि अनेकप्रकारकसंस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि-कथितानि देवानाम् इच्छावशत एवानेकप्रकारकशरीरप्रादुर्भावादिति सस्थानद्वारम् ।। के होता नहीं है अतः यह मानना चाहिये कि वहां शरीर के कारणभूत अस्थ्यादिको के अभाव में भी इष्टत्वादि गुणान्वित पुद्गल संघात ही उनके शरीर रूप से परिणत होते है।
___ संस्थानद्वार में-"किं संठिया" हे भदन्त ! देवों के शरीर किस संस्थान वाले होते हैं ? हे गौतम ! देवों के शरीर "दुविहा पन्नत्ता" दो प्रकार के कहे गये हैं 'तं जहा" जैसे-"भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य” भवधारणीय शरीर और उत्तरवैक्रिय शरीर "तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा' इन में जो भवधारणीय शरीर हैं वे तो "समचउरंससंठिया पन्नत्ता" समचतुरस्रसंस्थान वाले कहे गये है और जो "उत्तरवेउव्विया य" उत्तर वैक्रिय शरीर है "ते ण णाणासंठिया" वे अनेक प्रकार के संस्थानवाले हैं। क्योंकि देवों की इच्छा के वश से ही अनेक प्रकार के शरीरों का प्रादुर्भाव हो जाया करता है । इसलिये इनका नियत संस्थान नहीं होता है। ભગવે છે અને આ ભેગોનુ ભોગવવું તે શરીર વિના બનતું નથી. તેથી જ એમ માનવું જોઈએ કે–ત્યાં શરીરના કારણભૂત હાડકા વિગેરેના અભાવમાં પણ ઈત્યાદિ ગુણોથી યુકત પુદ્ગલ સ ઘાત જ તેમના શરીરરૂપે પરિણમે છે.
संस्थानद्वारभा- "किं संठिया" ७ भगवन् देवाना शरी। ध्या संस्थानवाणा डाय छ ? उत्तरमा प्रभु ४९ छे 2-3 गौतम | देवानी शरीरे। “दुविहा पन्नत्ता" मे प्रारना
या छे. "तं जहा" ते मे मारे। म प्रमाणे छे. "भवधारणिज्जा य उत्तरवेउविया य" भधारशीय शरी२ भने उत्त२ वैश्य शरी२, 'तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा" तभा २ म. धारणीय शरी२ छ, ततो "समच उरंससंठिया पन्नत्ता"समयतु२ख सस्थानवाणास छे. भने २ उत्तरवेउब्धिया य" 6त्त२ वैश्यि शरीर छे, "ते णं णाणासंठिया' त सने પ્રકારના સંસ્થાનવાળા છે કેમકે દેવાની ઈચછાને વશ થઈને જ અનેક પ્રકારના શરીરને પ્રાદુર્ભાવ થઈ જાય છે. તેથી તેનું નિયત સંસ્થાના હેતુ નથી
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीचाभिगमसूत्रे
कषायद्वारे - 'चत्तारि कसाया' चत्वारः क्रोधमानमायालो भाख्याः कपाया देवानां भवन्तीति कषायद्वारम् ||
संज्ञाद्वारे – 'चचारि सन्ना' चतस्रः - आहार भयमैथुनपरिग्रहाख्याः संज्ञा देवानां भवन्तीति सज्ञाद्वारम् ।। लेश्याद्वारे–छलेस्सा षट् - कृष्णनीलकापोततैजसपद्मशुक्लाख्या लेश्या भवन्ति देवानामिति लेश्याद्वारम् || इन्द्रियद्वारे - 'पंच इदिया' पश्र्च - स्पर्शनरसनत्राणचक्षुः श्रोत्रात्मकानीन्द्रियाणि भर्वान्त देवानामितीन्द्रियद्वारम् || समुद्रघातद्वारे - 'पंच समुग्धाया' पश्च समुद्घाताः देवानां वेदनाकषायमारणान्तिकवैक्रियतैजससमुद्घातसभवादिति समुद्घातद्वारम् ॥
संज्ञिद्वारे — 'सन्नी वि असन्नी वि' ते देवा: संज्ञिनोऽपि भवन्ति अथ चासजिनोऽपि नैरयिकवद् भवन्तीति सज़िद्वारम् ॥
मान, माया और लोभ
वेदद्वारे - 'इथिवेया विपुरिसवेया विनो नपुंसकवेया' ते भवन्ति पुरुषवेदका अपि भवन्ति नो नपुंसक वेदका भवन्तीति वेदद्वारम् || कषाय द्वार में - " चत्तारि कसाया" इन देवों के चारों क्रोध, कपायें होती हैं | संज्ञाद्वार में " चत्तारि सन्ना" इनके आहार, भय, मैथुन और परिग्रह ये चागे ही संज्ञाएँ होती हैं । लेश्याद्वार में - "छलेस्सा" इनके कृष्ण, नील, कापोत, तैजस, पद्म, और शुक्ल ये छह लेश्याएँ होती हैं । इन्द्रियद्वार में - इनके "पंच इंदिया" कर्ण-चक्षुघ्राण - रसना - स्पर्श ये पांचों इन्द्रियाँ होती है । समुद्घातद्वार में - इनके "पंच समुग्धाया" पांच-वेदना, कषाय, मारणान्तिक, वैक्रिय, तैजस - समुद्घात होते हैं । संज्ञिद्वार में ये "सन्नी वि असन्नी वि" सज्ञी भी होते है और असंज्ञी भी होते है अर्थात् कितनेक उत्पत्तिकाल में असज्ञी होते हैं । वेदद्वार में - ये " इत्थियवेया वि पुरिसवेया वि नो नपुंसकवेया" स्त्री वेद वाले भी होते हैं, पुरुष वेद वाले भी होते हैं, पर नपुंसक वेदवाले नहीं होते हैं
-
ફેર
देवा खीवेदका व्यि पर्याप्तिद्वारे - 'पज्जती
उषायद्वारभा - "चत्तारि कसाया" ते हेवाने अध षाय १, भाननुषाय २, भायाउषाया 3, मने बोलषाय ४, मा यारे उषायो होय छे, संज्ञाद्वारभां - "चत्तारि सन्ना" તેઓને આહાર સંજ્ઞા, ભયસ'જ્ઞા, મૈથુનસ‘જ્ઞા, અને પરિગ્રહસ ના આ ચારે સ'જ્ઞાએ होय छे बेश्याद्वारमा - "छलेस्सा" तेथेोने पॄष्णुखेश्या, नीससेश्या, अयोतसेश्या, तैक्सबेश्या पद्मवेश्या, अने शुभ्ससेश्या भा छ बेश्या ओ होय छे इन्द्रियद्वारमा तेयोने “पंच इंदिया" - ४.न, यक्षु, धालु-नाई, रसना कलाने स्पर्श या पांय इन्द्रियो होय छे सभुद्घातद्वारभां - पंच "समुग्धाया" वेहना समुद्घात, पुषाय समुद्घात, भारशान्ति સમુદ્ઘાત, વૈક્રિય સમુદ્ઘાત, અને તૈજસ સમુદ્દાત આ પાંચ સમુઘાતા તેને હાય छे, संज्ञिद्वारमा - तेथे "सन्नी वि असन्नी वि" सज्ञी य होय छे, मने असज्ञी पशु होय छे वेद्द्द्वारभां—तेथे "इत्थियवेगा वि पुरिसवेया वि नो नपुसगवेया" स्त्रीवेद्दवाणा પણ હાય છે, પુરૂષવેદવાળા પશુ ડાય છે. પરંતુ નપુંસકવેટ્ટવાળા હાતા નથી.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतीका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४३
अपज्जतीओ पंच' देवाना पच पर्याप्तयो भवन्ति पञ्च चापर्याप्तयो भवन्तीति पर्याप्तिद्वारम् || दृष्टिद्वारे – 'दिट्ठी तिन्नि' दृष्टयम्तिस्रः केचन देवाः सम्यग्दृष्टयो भवन्ति केचन मिथ्यादृष्टयो भवन्ति केचन सम्यग् मिध्यादृष्टयो भवन्तीति दृष्टिद्वारम् || दर्शनद्वारे - तिन्नि दंसणात्रीणि दर्शनानि चक्षुर्दर्शनानि अचक्षुर्दर्शनानि अवधिदर्शनानि च देवानां भवन्तीति दर्शनद्वारम् ||
ज्ञानद्वारे - 'णाणी वि अन्नाणी वि' ते देवा ज्ञानिनोऽपि भवन्ति, अज्ञानिनोऽपि भवन्तीति । अयं विकल्पोऽसंज्ञिमध्यविषयो भवति । 'जे नाणी ते नियमा तिष्णाणी अण्णाणी भयणया' तत्र ये ज्ञानिनः ते नियमात् त्रिज्ञानिनः, अज्ञानिनश्च भजनया, अयं भावः- ये ज्ञनिनस्ते नियमात् त्रिज्ञानिन स्तद्यथा - अभिनिबोधिक ज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनश्च । तथा तत्र ये अज्ञानिनस्ते अस्त्येक के द्वयज्ञानिन, अस्त्येकके त्र्यज्ञनिनः तत्र ये द्वयज्ञानिनस्ते नियमान्मध्यज्ञानिनः, श्रुताज्ञानिनश्च ये त्र्यज्ञानिनस्ते नियमात् मत्यज्ञानिनः श्रुताज्ञानिनो विभङ्गज्ञानिनश्च, पर्याप्तिद्वार में - "पज्जत्ती अपज्जत्तीओ पंच" ये पांच पर्याप्ति वाले और पांच अपर्याप्त वाले होते हैं । यहां भाषा और मनःपर्याप्ति में अभेद की विवक्षा की गई है । इसलिये "पांच पर्याप्ति" ऐसा कहा है । दृष्टिद्वार में - " दिट्ठी तिनी" कितनेक देव सम्यग्दृष्टि होते हैं, कितनेक देव मिथ्यादृष्टि होते है, कितनेक देव मिश्रदृष्टि होते हैं । दर्शनद्वार में - " तिन्नि दंसणा " इनके चक्षुदर्शन, अचक्षु दर्शन और अवधिदर्शन ये तीन दर्शन होते हैं । ज्ञानद्वार में - "णाणी वि अन्नाणी वि" ये ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं । "जे नाणी ते नियमा विष्णाणी अण्णाणी भयणया" इनमें जो ज्ञानी होते हैं तो वे नियम से तीन ज्ञानवाले होते हैं । मतिज्ञान, श्रुतज्ञान और अवधिज्ञान ये तीन ज्ञान इनको होते हैं । और जो इनमें भजना से अज्ञानी होते हैं
1
1
पर्याप्तिद्वारमा' पज्जन्ती अपज्जत्तीओ पंच" तेथे पांय पर्याप्तिवाजा अने पांय अय ચર્યાપ્તિવાળા હોય છે. અહિયાં ભાષા અને મન પર્યાપ્તિમાં અભેદ્યની વિવક્ષા કહી છે તેથી જ ‘चांय पर्याप्ति' तेभ उडेस छे, दृष्टिद्वारमा - "दिट्ठी तिन्नी" डेटा हेवा सभ्य दृष्टिવાળા હાય છે, કેટલાક દેવા મિથ્યાદૃષ્ટિ વાળા હાય છે, અને કેટલાક દેવે મિશ્ર દૃષ્ટિવાળા હાય છે
हर्शनद्वारभां - "तिम्नि दंसणा " तेमाने यक्षु दर्शन अयक्षुहर्शन भने अवधिदर्शन मात्र दर्शन! होय छे. ज्ञानद्वारभां 'णाणी वि अण्णाणी वि” तेथेो ज्ञानी पशु होय छे, अने अज्ञानी होय छे. "जे गाणी ते नियमा तिष्णाणी अण्णाणी भयणया " તેમાં જેએ જ્ઞાની હાય છે, તેએ નિયમથી મતિ જ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન, એ ત્રણ જ્ઞાન વાળા હાય છે. અને જે અજ્ઞાની હાય છે તેઓમાં ભજનથી કેટલાક અજ્ઞાન વાળા હોય છે, અને કેટલાક બે અજ્ઞાન વાળા હાય છે. જેએ બે અજ્ઞાન વાળા
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
MAN
m
३४४
जीवाभिगमसूत्र अयं च द्वयज्ञानिनश्च यज्ञानिनश्चेति विकल्पः असज्ञिमध्याद् ये देवा उत्पधन्ते तान् आश्रित्य ज्ञातव्यम् इति ज्ञानद्वारम् ॥ योगद्वारे-'तिविहे जोगे' त्रिविधो योगः देवानां मनोवचनकायात्मकस्त्रिप्रकारकोऽपि योगो भवतीति योगद्वारम् ।। उपयोगद्वारे- 'दुविहे उपजोगे' द्विविध उपयोगः, देवानां साकारोपयोगश्च भवति तथाऽनाकारोपयोगश्चापि भवतीत्युपयोगद्वारम् ।। आहारद्वारे-'आहारो णियमा छद्दिर्सि' देवानामाहारो नियमात् पदिशि, लोकमध्येऽवस्थानात् । 'ओसन्नं कारणं पडच्च चण्णओ हालिमुकिल्लाई जाव आहारमाहरेति' मोसन्नं प्रायः कारणं प्रतीत्य-प्रायश. कारणमाश्रित्य वर्णतो हारिद्रशुक्लान आहारपुद्गलान् यावदाहारमाहरन्ति देवाः,यावत्पदेन-गंधओ सुभिगंधाइं, रसओ अविलमहुराई. फासओ मउय इनमें कितनेक दो अज्ञानवाल और कितनेक तीन अज्ञान वाले होते है। इनमें जो दो अज्ञानवाले हैं वे नियम से मत्यज्ञान श्रुतज्ञान वाले होते हैं। और जो तीन अज्ञान वाले होते हैं वे नियम से मत्यज्ञान वाले श्रुत अज्ञान वाले और विभंगज्ञान वाले होते हैं। ऐसा यह जो अज्ञानी होने का दो प्रकार का विकल्प है वह जो देव असंजियों में से आकर के उत्पन्न होते हैं उनकी अपेक्षा से हैं । योग द्वार में-"तिविहे जोगे" इनके मनोयोग वचनयोग और काययोग ऐसे तीनों योग होते हैं। उपयोग द्वार में-''दुविहे उवजोगे" इनको दोनो प्रकार का उपयोग होता है । साकार उपयोग भी होता है और अनाकार उपयोग भी होता है आहार द्वार में—“आहारो नियमा छदिसिं'' इनका माहार नियम से लोक के मध्य में इन्हें स्थित होने के कारण छहो दिशामओ में से आगत पुद्गलो का होता है। "ओसन्न कारणं पडुच्च वण्णओं हालिमुकिल्लाई जाव आहारमाहरेंति प्रायः कारण को लेकर ये वर्णकी अपेक्षा हारिद्रवर्ण वाले शुक्ल वर्ण वाले पुद्गलों का
હોય છે તેઓ મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન વાળા હોય છે, અને જેઓ ત્રણ અજ્ઞાનવાળા હોય છે, તેઓ મતિ અજ્ઞાનવાળા કૃત અજ્ઞાન વાળા અને વિભાગ જ્ઞાન વાળા હોય છે એવી રીતે અજ્ઞાની હોવાના સબંધમાં જે આ બે પ્રકારને વિકલ્પ છે, તે જે દેવ અસંક્ષિभांथी मावीन. त्पन्न थाय छ, तमानी अपेक्षाथी र छ योगाभा-"तिविहे जोगे" તેઓને મનેગ, વચનોગ, અને કાર્ય યોગ, એવા ત્રણે વેગ હોય છે. ઉપગારમાં"दुविहे उपजोगे तमाम सा४२ रुपये! भने मना।२ पयोगसम में प्रसन1 64. यो। डाय छ २मा २६ारभा-"आहारो नियमा छहिसि" तमान। माडार नियम લકની મધ્યમાં તેઓ રહેલા હોવાથી છ એ દિશાઓમાંથી આવેલા પુદગલોને હોય છે. "ओसन्नं कारणं पढुच्च वण्णओ हालिदसुकिल्लाइ जाच आहामाहरेंति" प्राय: अरथुने લઈને તેઓ વર્ણની અપેક્ષા હાલિદ્ર-કહેતા પીળા વર્ણવાળા, શુકલ વર્ણવાળા પુદ્ગલેને આહાર કરે છે. અહિયાં યાવત્પથી જે યાદને સ હ થાય છે, તે પાઠ ટીકામાં બતાવ્યા
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
देवस्वरूपनिरूपणम् ३४५ लहुय-निर्धण्हाई पोग्गलाई, ते सिं पोराणे वण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विपरिणामइत्ता परिपीडइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसईत्ता अण्णे अपुग्वे चण्णगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाइत्ता आयसरीरखेत्तोगाढे पोग्गले सच्चप्पणयाए' इत्येषः पाठ. सग्राह्यः ।
अयं भावः-- गन्धतः सुरभिगन्धान् , रसतोऽम्लमधुरान् , स्पर्शतो मृदुक-लघुक-स्निग्धोध्यान् पुग्दलान् तेषां पुराणान् वर्णगुणान् , गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् विपरिणमय्य परिपीड्य परिशात्य परिविध्वस्य अन्यान् अपूर्वान् वर्णगुणान् गन्धगुणान् रसगुणान् स्पर्शगुणान् उत्पाद्य आत्मशरीरक्षेत्रावगाढान् पुग्दलान् सर्वात्मतया आहारमाहरन्ति, इति आहारद्वारम् ।।
उपपातद्वारे-'उववाओ तिरियमणुस्सेहि' उपपातो देवानां तिर्यड्मनुष्येभ्यो देवानामुपपात. संश्यसज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग् गर्भजमनुष्येभ्य एव भवति न तु शेषस्थानेभ्य इत्यर्थ इत्युपपातद्वारम् ।। आहार करते हैं। यहाँ यावत्पद से सग्रह किया जाने वाले पाठ का टीका में सग्रह किया गया है उसका तात्पर्य यह है कि-देव वर्ण की अपेक्षा हरिदवर्ण और शुक्ल वर्ण वाले आहार पुद्गलों का ग्रहण करते हैं एवं गंध की अपेक्षा सुरभि गंघवाले, रस की अपेक्षा खट्टे और मधुर रस वाले, स्पर्श की अपेक्षा मृदु लघु स्निध और उष्ण स्पर्श वाले आहारपुद्गलो का ग्रहण करते हैं, फिर वे देव उनके पहले वाले वर्ण गंध रस और स्पर्श के गुणो का विपरिणमन परिपीडन परिशाटन और परिविध्वंसन करके अर्थात् पहले के वर्णादि को विनष्ट करके अन्य वर्ण गन्ध रस स्पर्श के गुणों को उत्पन्न करके अपने शरीर के क्षेत्र में अवगाढ-रहे हुए पुद्गलो का सर्वात्मपने से आहार करते हैं । उपपात द्वार में इनका उपपात "तिरियमणुस्से" संज्ञी, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो में से और गर्भज मनुष्यों में से ही होता है बाकी के स्थानों से नहीं होता । છે, તેને અર્થ એ છે કે–દેવ, વણની અપેક્ષાથી હરિદ્રા-પીળા વર્ણવાળા, અને શુકલ વર્ણવાળા આહાર પુદગલોને ગ્રહણ કરે છે. અને ગંધની અપેક્ષાથી સુરભિ એટલે કે સુગંધ વાળા, ૨સની અપેક્ષાથી ખાટા અને મધુર રસ વાળા, સ્પશની અપેક્ષાએ મૃદ, લઘુ સિનગ્ધ અને ઉsણ સ્પશવાળા આહાર પુદગલેને ગ્રહણ કરે છે પછી તે દેવ તેમના પહેલાના વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પશના ગુણોનું વિપરિણમન, પરિપીડન, પરિશાટન અને પરિવિવંસન કરીને અર્થાત પહેલાના વર્ણ વિગેરેને વિનાશ કરીને અન્ય વર્ણ, ગંધ રસ અને પશિના ગુણોને ઉત્પન્ન કરીને પોતાના શરીરના ક્ષેત્રમાં અવગાઢ-રહેલા પુગલેને ઉત્પન્ન કરીને પોતાના શરીરના ક્ષેત્રમાં અવગાઢ–રહેલા પુદ્ગલેને સર્વાત્મપણાથી એટલે કે સર્વ પ્રકારથી આહાર કરે છે.
6५पातारभा-यान। पात-'तिरियमणुस्से" सभी, समजी पन्द्रय तियः ચોમાંથી અને ગભજ મનુષ્ય માંથીજ થાય છે બાકીના સ્થાનમાંથી થતું નથી સ્થિતિ
४ष्ट
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस
स्थितिद्वारे-'ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई' देवानां स्थितिः-पायुप्यकालो जघन्येन दशवर्ष महस्राणि 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई उत्कण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि जघन्योस्कर्षाभ्यां स्थितिर्दशवर्षसहस्रप्रमाणा त्रयस्त्रिंशत्सागरप्रमाणा चेत्यर्थः, इति स्थितिद्वारम् ।।
___ समवहतद्वारे 'दुविहा वि मरंति' द्विविधा अपि म्रियन्ते मारणान्तिक ममुद्घातेन समवहता अपि असमवहता अपि इति भावः ॥
इति समवहतद्वारम् ॥ उद्वर्तनाद्वारे-'उध्वट्टित्ता नो नेरइएस गच्छंति' इमे देवाः देवेभ्य उद्धृत्य नो नैरयिकेषु गच्छन्ति, किन्तु 'तिरियमणुस्सेस जहासंभवं' तिर्यड्मनुष्येपु यथासभवं गच्छन्ति
देवाः, 'नो देवेस गच्छंति' नो-न वा देवेपु गच्छन्ति, अयं भावः-देवा देवेभ्य उद्धृत्य यथासंभवं तिर्यक्षु मनुष्येष्वेव गच्छन्ति न तु नैरयिकेपु वेति, देवेषु वेति उद्वर्तनाद्वारम् ।।
गत्यागतिद्वारे-'दुगडया दुआगइया' द्विगतिका द्वयागतिकाः तिर्यड्मनुष्येष्वेव गमनात् द्विगतिकाः, तिर्यग्भ्यो मनुष्येभ्यश्चागमनात् द्वयागतिका' भवन्ति देवाः । 'परित्ता असं. स्थितिद्वार में-"ठिई जहन्नेणं दसवाससहस्साई" उनकी स्थिति जघन्य से दश हजार वर्ष की होती है और “उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई" उत्कृष्ट से तेतीस सागरोपम की होती है । समवहतद्वार में-"दुविहा वि मरंति" ये मारणान्तिक समुद्घात् से समवहतहोकर भी मरते हैं, समवहत नहीं होकर भी मरते है, "उध्वट्टित्ता नो नेरइएमु गच्छंति" उद्वर्तनाद्वार में ये देव, देव पर्यायसे उद्वृत्त होकर नैरयिकों में नहीं जाते है किन्तु "तिरियमणुस्सेस जहासंभवं" किन्तु यथासभव तिर्यश्च और मनुष्यों में जाते हैं । "नो देवेसु गच्छंति" देव मरकर देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं । तात्पर्य यह है कि-देव मरकर यथासभव मनुष्य और तिर्यश्चों में ही उत्पन्न होते है नैरयिक एवं देवों में उत्पन्न नहीं होते हैं। गत्यागतिद्वार में ये देव "दुगइया दुआगइया" द्विगतिक होते हैं और व्यागतिक होते है अर्थात् दो गति से आते हैं और द्वारमा “ठिई जहण्णेण दसवास सहस्साई" यानी स्थिति ४ धन्यथी इस स२ वर्षनी डाय छ भने "उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ, 2थी त्रीस 33 सापरे।पमनी डाय छे सभपडत वामां-"दुविहा वि मरंति" तेव्या भारान्ति समुहधातथी समपात थईने ५ भरे छ, भने सभपात थया विना ५६y भरे छ. "उव्यट्टित्ता नो नेरइसु
છં” ઉદ્વતના દ્વારા એ દેવ, દેવપર્યાયથી ઉદવૃત્ત થઈને એટલે કે દેવપણામાંથી नीजीने नैरयिमi or नथी, परंतु "तिरियमणुस्सेसु जहासंभवं' यथास लव तिय" मने मनुष्यामा तय छे. "नो देवेसु गच्छति" हेव 'भशन हेवामपन्न થતા નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–દેવ મરીને યથાસંભવ મળ્યો અને નિયામાં
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० १
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३४७
खेज्जा पन्नत्ता' प्रत्येकशरीरिणो देवा असंख्याताः प्रज्ञप्ताः कथिता इति ॥ देवानुपसंहरन्नाह - 'से तं देवा' ते एते भेदप्रभेदभिन्ना देवा निरूपिता इति । पञ्चेन्द्रियानुपसहरन्नाह 'से तं पंचिंदिया' ते एते पञ्चेन्द्रियनैरयिकतिर्यङ् मनुष्यरूपचतुष्टयभेदयुक्ता निरूपिता इति । ' ओराला तसा पाणा' ते एते औदारिका स्त्रसाः प्राणा निरूपिता इति ।। सू० २७
सम्प्रति-स्थावरभावस्य त्रसभावस्य च भवस्थितिकालमानप्रतिपादनार्थमाह- 'थावरस्स णं भंते' इत्यादि ।
मूलम् — 'थावरस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई ठिई पन्नत्ता । तससणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई टिई पन्नत्ता । थावरे णं भंते थावरत्ति कालओ केवच्चिरं होइ, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं अणतं कालं अताओ उसप्पिणीओसप्पिणीओ, कालओ, खेत्तओ,
दो गति में जाते हैं तिर्यश्च और मनुष्य की पर्याय में ही देव व्यव कर जाते हैं। तिर्यश्च और मनुष्यों में से आये हुए जीव ही यहाँ देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं इसलिए द्विगतिक और द्वयागतिक कहे गये है । " परित्ता असंखेज्जा पन्नत्ता " यहाँ प्रत्येक शरीरी देव असख्यात होते हैं । " से त्तं देवा" इस प्रकार यहाँ तक मेद प्रभेद सहित देवों का निरूपण किया गया है " से तं पंचिंदिया" इस निरूपण समाप्त होते ही पञ्चेन्द्रिय जीवों का निरूपण भी पूरा हो तसा पाणा" इस प्रकार से ये औदारिक त्रस जीव कहे
जाता हैं । " से तं ओराला गये हैं। सूत्र
" २७
જ ઉત્પન્ન થાય છે. નૈરિયક અને દેવામાં ઉત્પન્ન થતા નથી ગાગતિદ્વારમાં આ દેવે "दुगइया दु आगइया" द्विगति होय छे, भने यागति होय छे. अर्थात् मे गतिभांथी આવે છે, અને એ ગતિમાં જાય છે દેવ ચ્યવીને તિયાઁચ અને મનુષ્યની પર્યાય માંજ જાય છે, અને તિયાઁચ અને મનુષ્યામાથી આવેલા જીવાજ આ દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. छे तथा द्विगति भने इयागति उह्या छे. "परित्ता असंखेज्जा पन्नता' या प्रत्ये हेव असभ्यात शरीरवाणा होय छे. "से तं देवा" या रीते अहिं सुधी लेह प्रलेह साथै हेवानु ं निइया यु' छे, "सं त्तं पंचिदिया" मा नि३ययु सभाप्त थता यथेन्द्रिय लवानु निश्चल थु३ थाय छे. “ से त्तं ओराला तसा पाणा" मा रीते मोहारि त्रस भवानु કથન કરવામા આવ્યુ છે ! સૂ॰ ૨૭
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
जीवाभिगमसूत्रे
अनंता लोया, असंखेज्जा पुग्गलपरियट्टा, ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलिया असंखज्जइभागो | तसे णं भंते ! तसत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तआ असंखेज्जा लोया । थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? जहा तससंचिट्ठणाए । तसस्स णं भंते! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्को सेणं वणस्सइकालो । एएसि णं भंते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा ? गोयमा ! साव्वत्थोवा तसा, थावरा अनंतगुणा, सेतं दुविहा संसारसमावण्णगा जीवापन्नत्ता । दुविह पडिवत्ती समत्ता || सू० २८||
1
छाया - स्थावरस्य खलु भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता १ गौतम १ जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम्, उत्कर्षेण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि स्थितिः प्राप्ता ॥ सस्य खलु भदन्त ? कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ? जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् | उत्कर्षेण त्रयत्रिशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । स्थावरः खलु भदन्त ? स्थावर इति कालतः किय चिरं भवति १ गौतम १ जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेणानन्तं कालम् । अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्याता पुद्गलपरावर्त्ताः । ते खलु पुहलपरावर्त्ता आवलिकाया असंख्येयभागः । त्रसः खलु भदन्त ? त्रस इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गोतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्तम् । उत्कर्षेणासंख्येयं कालम् | असंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, कालतः, क्षेत्रतोऽसंख्यता लोकाः || स्थावरस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं सवति ? यथा त्रससंस्थितौ त्रसस्य खलु भदन्त ? कियन्तं कालमन्तर भवति ? गौतम ? जघन्येवान्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः । पतेपां खलु भन्त ? त्रसानां स्थावराणां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा, तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका स्वसाः स्थावरा अनन्तगुणाः । ते पते द्विविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ताः । द्विविधप्रतिपत्तिः समाप्ता । सू० २८||
स्थावरस्य - स्थावरनामकर्मोदयापन्नस्य जीवस्य खलु कियन्तं काल स्थिति - आयुष्यकाल, प्रज्ञप्ता-कथिअब सूत्रकार स्थावर भावकी और त्रस भाव की भवस्थितिरूप कालमानका प्रति હવે સૂત્રકાર સ્થાવર ભાવની અને સભાવની સ્થિતિરૂપ કાલમાનનું પ્રતિપાદન
टीका – 'थावरस्स णं भते !' भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता'
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३४९
तेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साइं टिई पन्नत्ता' उत्कर्षेण द्वाविंशति वर्ष - सहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता कथिता, स्थितेर्द्वाविंशतिवर्षसहस्रकथनं तु पृथिवीकायिकमधिकृत्य ज्ञातव्यम्, अष्कायिकादेः स्थावर कायस्योत्कर्षत. एतावत्या भवस्थितेरभावादिति || ' तसस्स णं भंते' त्रसस्य खलु भदन्त ! सस्य- त्रसनामकर्मोदययुक्तस्य जीवस्य खलु भदन्त ! " के इयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः - भवस्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' ! हे गौतम ! ' जहन्नेण अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्, 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई ठिई पन्नत्ता' उत्कर्षेण त्रयत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता - कथिता, एतच्च स्थितिकालकथनं देवनारकापेक्षया ज्ञातव्यम्, अन्यस्य त्रसकाय
पादन करने के लिये सूत्रकार कहते है - 'थावरस्स णं भंते' इत्यादि ।
थावरस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता० इत्यादि ||० २८||
टीकार्थ – गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है - "थावरस्स णं" भंते!, स्थावर" नाम कर्म के उदयवाले स्थावर जीव की " केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं " गोयमा" हे गौतम ! " जहन्नेणं अंतोमुहुतं" स्थावर जीव की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और " उक्को सेणं" नत्कृष्ट से "वावीसं वाससह - स्साईं” बाइस हजार वर्ष की कही गई है, यह उत्कृष्ट स्थिति पृथिवींकायिक को लक्ष्य करके कहो गई है, क्योंकि अप्कायिक आदि स्थावर जीवो की उत्कृष्ट स्थिति इतनी नहीं है "तसस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! त्रस जीव की त्रस नाम कर्म उदय वाले जीव की—भवस्थिति कितनी कही गई है ? "गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेण तेत्तीस सागरोवमाई” हे गौतम ! सनाम कर्म के उदयवाले त्रस जीव की भवस्थिति जधन्य
!
के
रवा भाटे सूत्र उडे छे. 'थावरस्स णं भंते ! ” इत्यादि.
टीडार्थ — गौतम स्वामी प्रभुने येवु पूछयु है- "थावरस्त णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" स्थावर नाभर्भुना उध्यवाजा स्थावर भवानी डेटा अजनी स्थिति उही छे ? या प्रश्नना उत्तरभां अलु छे - "गोयमा" हे गौतम "जहण्णेण अंतोमुहुत्तं" स्थावर भवानी स्थिति धन्यथी शेड अतर्भुहूर्तनी भने “उक्कोसेणं" उत्कृष्टथी 'वावीसं वाससहस्साई" जावीस हुन्नर वर्षांनी उड्डी छे, म उत्सृष्ट स्थिति पृथ्वीश्रयिष् ને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવી છે. કેમકે—અપ્રકાયિક વિગેરે સ્થાવર જીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ भेटसी नथी. "तसस्स णं भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" हे भगवन् त्रस लवनी - त्रस नाभ भंना उद्दयवाजा भवनी लव स्थिति डेंटला अजनी उही छे ? "गोयमा जहणणेणं अंतो मुहुप्तं उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई” हे गौतम । त्रस नाम र्भाना उद्दयवाजा छवनी ભસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂતની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરાપમની કહે
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
तनावप्रमाणकभवस्थितेरस भवादिति । अत परं स्थावरत्रसजीवयोरेव काय स्थिति - फलमाह - 'थावरेण भने' इयादि, 'धावरेणं भंते' स्थावरजीव खलु भदन्त | 'थावर ति Ratai होति' स्थावर इति स्थावर इत्यनेन रूपेण स्थावरत्वेनेति भाव यि भवतीति प्रस्तः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' जहन्नेणं अंतोनं' जयन्येनान्तर्मुहर्तमात्रं स्थावरत्वेन रूपेण स्थावरो भवतीति । 'उनको सेणं
कालतः
कानोऽनन्त कालम् । अमुमनन्तं कालं कालक्षेत्राभ्यां निरूपयति- 'अणताओ उपपि श्रमपिणीओ कालओ' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालत', 'खेत्तओ अणंता लोचा' क्षेत्रोऽनन्ता टोकाः अयं भाव-यथा कल्पनया अनन्त लोकेषु यावन्त आकाशप्रदेशा
¥100
!
से एक मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की कही गई है। इतनी बड़ी स्थिति का देवभव और नारकभव की अपेक्षा से कथन किया गया है । मनुष्यभव और तिर्यश्व भवको अपेक्षा से नहीं क्योंकि वहां इतनी स्थिति उत्कृष्ट मनुष्यतिर्यञ्च की नहीं होती है. सेस्थिति केवल तोन हो पन्योपम की होती हैं । स्थावर एवं त्रस जीव की कारस्थिति कथन करते हैं-" थावरे णं भंते ! यावरति कालओ केवच्चिरं होई" यह जीव म्यावर है इस रूप से कितने काल तक रहता है ? " गोयमा ! जहनेणं अंतो मुद्दत्तं उनकोसे अनंत काले" गौतम ! जघन्य से तो यह जीव स्थावर रूप में एक अह तक रहता है और उत्कृष्ट से अनन्त काल तक रहता है । यह वनस्पतिकास्मिनि का पेक्षा से कथन है. इस उत्कृष्ट कार्यस्थिति में 'अणंताओ उस्स पिणीमपिणओ" अनन्त सर्पिणी काल और अनन्त अवसर्पिणी काल व्यतीत हो जाते है । "सेनी अणंता लोया" तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि स्वादर जीव स्थावरका में इतने काल तक रह सकता है. क्षेत्र की अपेक्षा
થમાં વી છે. આટલી મેટી સ્થિતિનું કથન દેવભવ અને નારક ભવની અપેક્ષાથી કરેલ , અવની અને નિયં ચ ભવની અપેક્ષાથી કરેલ નથી, કેમકે--ત્યાં એટલી મેટી ઉત્તર પતિ મનુષ્ય અને નિયંચની હોતી નથી. ત્યાં તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કેવળ ત્રણ योभन दोष है "भंते । थावरति कालयो केवच्चिरं हो" रे भगवन् पर है, क्षण सुधी रखे थे ? "गोयमा ! जहणणेणं अतोमुखं नेपाल" से गौतम | धन्यथी तो या छपथावर पाचायी ४ કુંનમન સી ર છે. અનેક ઉત્કૃષ્ટથી અનત કાળ સુધી રહે છે. આ કથન વનસ્પતિ स्थिति यादृष्टस्थितियां "श्रणंताओं उसपिणीओfrit ના પિલી કાળ અને અનત અવસપøિ કાળ વીતી જાય છે. 'या" तथा वनी अपेक्षाथी गोष्ट समाप्त थ लय है,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०१ स्थावरभावप्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५१ स्तेषां प्रतिसमयमेकैकापहारेण यावत्योऽनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावत्य इति । एतासामेव पुद्गलपरावर्ततो मानमाह-'असंखेज्जा पुग्गलपरियट्टा' असंख्याताः पुग्दल. परावर्ता. असंख्येयेषु पुद्गलपरावत्तेषु क्षेत्रत इति पदसान्निध्यात् क्षेत्रपुद्गलपरावर्तेपु यावत्यः संभवन्ति अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः तावत्य इति भावः । इह असंख्येयम् असंख्येयभेदात्मकम् अतः पुद्गलपरावर्तगतमसख्येयत्वं निर्धारयति-'ते णं' इत्यादि, 'ते णं पुग्गलपरियहा आव. लियाए असंखेज्जइ भागो' ते खलु पुद्गलपरावतः आवलिकाया असख्ये यो भागः, आवलि
अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं इसका भाव यह है कि अनन्त लोको में जितने आकाश प्रदेश होते हैं उन प्रदेशों का एक एक समय में आहार करने पर जितनी अनन्त उत्सपिणियां और अनन्त अवसपिणियां होती हैं उतनी अनन्त उत्सर्पिणियो अवसर्पिणियों तक यह जीव स्थावरकाय में रहता है । इन अनन्त उत्सर्पिणियों में और अवसर्पिणियों में "असंखेज्जा पुग्गलपरियहा" असख्यात पुग्दल परावर्त हो जाते हैं. यहां क्षेत्र की अपेक्षा पुग्दल परावर्त गृहीत हुए है । इस प्रकार क्षेत्र पुद्गल परावर्ती में जितनी अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियाँ सभवित होती है उतनी अनन्त उत्सर्पिणियों और अवसर्पिणियों तक स्थावर जीव स्थावरकाय में रह सकता है। "असंख्यात पुद्गल परावर्त हो जाते है' इसका तात्पर्य ऐसा हैं कि 'ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' आवलिका के असंख्यातवें भाग में जितने समय होते है इतने पुद्गल परावतै उन अनन्त उत्सर्पिणियों में और अवमर्पिणियो में होते है। यह कथन वनस्पति
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સ્થાવર જીવ સ્થાવરકાયમાં એટલા કાળ સુધી રહી શકે છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનંતક સમાપ્ત થઈ જાય છે ! એમ કહેવાને હેતુ એ છે કે – અન ત લોકમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે. તે પ્રદેશોનો એક એક સમયમાં અપહાર કરવામાં આવે તે જેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અને અનંત અવસર્પિણિ હોય છે, તેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અપસપિણિ સુધી આ જીવ સ્થાવર કાયમાં રહે છે. मा सनत उत्सपियमा भने सक्सपियोमा "असंखेज्जा पुग्गलपरियहा" અસ ખ્યાત પુગલ પરાવર્ત ગ્રહણ થયેલ છે અહિયાં ક્ષેત્રની અપેક્ષા મુગલ પરાવત ગ્રહણ થયેલ છેઆ રીતે પુદગલ પરાવર્તામાં જેટલી અનંત ઉત્સપિણિ અને અસપિણિ સંભવિત હોય છે, તેટલી અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસપિણિ સુધી સ્થાવર જીવ સ્થાવર કાયમાં રહી શકે છે. અસંખ્યાત પુદગલ પરાવર્તન થઈ જાય छ, तेम ४वानु तात्पर्य मे छे "ते णं पुग्गलपरियट्ठा आवलियाए असंखेज्जइभागो' આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં જેટલા સમયે હોય છે, તેટલા પુદગલ પરાવર્ત તે અનંત ઉત્સપિણિમાં અને અવસપિણિમાં હોય છે. આ કથન વનસ્પતિ જીવની કાય
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
जीवाभिगमसूत्रे काया असंख्येयतमे भागे यावन्तः समयाः तावत्प्रमाणा इत्यर्थः । एतच्च कथनं वनस्पतिकायस्थितिमङ्गीकृत्य ज्ञातव्यम् न तु पृथिव्यप्कायस्थितिमपेदय, पृथिव्यप्कायिकयोः कायस्थितेः उत्कघेणापि मसंख्येयोत्सपिण्यवसर्पिणीप्रमाणत्वोत् । तथाचोक्तं प्रज्ञापनायाम्-'पुढवीकाइएणं भंते ! पुढवीकाइयत्ति कालओ केवच्चिर होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं असंखेज्जाओ उसप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेज्जा लोया एवं आउक्काइए(पृथिवीकायिकः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिक इति कालत. कियच्चिर भवति । गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्पणासंख्येयं कालम् असंख्येया उत्मपिण्यवसर्पिण्यः कालत, क्षेत्रतः असंख्येया लोकाः । एवमकायिकेऽपि इतिच्छाया) अत्र-जीवाभिगमे वनस्पतिकायस्य या कायस्थिति कथिता तदनुरूपैव कायस्थिति प्रज्ञापनायामपि कथिता ॥
उक्तं च तत्र- 'वणस्सइकाइण्णं भंते ! वणस्सइकायत्ति कालो कियच्चिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंत कालं, अणंताओ उम्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा, असंखिज्जा पुग्गलपरियट्टा आवलियाए, असंखे. जीव की कायस्थिति की अपेक्षा से जानने का हैं. पृथिवीकायिक और अप्कायिक जीव की स्थितिकी अपेक्षा से नहीं। क्योकि पृथिवीकायिक और अप्कायिक जीवोकी कायस्थिति उत्कृष्ट से भी असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी प्रमाण कही गई है. प्रज्ञापना सूत्र में ऐसा ही कहा गया है-"पुढवीकाइएणं भंते" इत्यादि हे भदन्त ! पृथिवीकायिकजीव पृथिवीकायिकरूप से कितने का तक रहता है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है कि हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीव पृथिवीकायिक रूप से जघन्य से तो एक अन्तर्मुहर्त तक रहता है और उत्कृष्ट से मसख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी काल तक रहता है। तथा क्षेत्र की अपेक्षा असख्यात लोक तक रहता है इसी प्रकार का कथन अप्कायिक में भी जानना चाहिये । यहा जीवाभिगम में वनस्पतिकायिकों की जो कायस्थिति कही गई है। इसीके अनुरूप कायस्थिति प्रज्ञापना में भी कही गई है. जैसे-"वणस्सइकाइएणं भंते'' इत्यादि अर्थ पूर्वोक्त ही है जो यह वनस्पति.. સ્થિતિની અપેક્ષાથી સમજવાનું છે. પૃથ્વીકાયિક અને અકાયિક જીવની સ્થિતિની અપેક્ષાથી સમજવાનું નથી કેમકે પૃવીકાયિક અને અપૂકાયિક જીની કાયસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી પણ અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી પ્રમાણની કહેલ છે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં એજ प्रभास छ “पुढवीकाइयाणं भंते" त्याहि लगवन् पृथ्वीजयि पृथ्वीय પણાથી કેટલા કાળ સુધી રહે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે– ગૌતમ! પૃવીકાયિક જીવ પૃથ્વીકાયપણાથી જઘન્યથી તે એક અ તમુહૂત સુધી રહે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણું અને અસંથાત અવસર્પિણી કાળ સુધી રહે છે તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત લેક સુધી રહે છે આજ પ્રમાણેનું કથન અપૂકાયિકના સંબંધમાં પણ સમજવું અહિયાં આ જીવાભિગમમાં વનસ્પતિકાયિક જીવની જે કાયસ્થિતિ ही छे, मेरी प्रमाणुनी आयस्थिति प्रज्ञापन सूत्रमा ५४५ ४९ छे. रेभ-"वणस्सइकाइ
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
trafant टीका प्रति. १
स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५३
(ज्जइ भागो) इति च्छायास्पष्टैव । योऽयं वनस्पतिकायस्य काय स्थितिकालः कथितः स सांव्यवहा1 रिकजीवानधिकृत्य ज्ञातव्यः, असांव्यवहारिकजीवानां तु कायस्थितिरनादिरेव ज्ञातव्या तथा— चोक्तम्– 'अत्थि अणंता जीवा जेहि न पत्तो तसाइ परिणामो ।
ते वि अणताणता निगोयवास अणुवसंति' ॥ सन्त्यनन्ता जीवा यैर्न प्राप्तस्त्रसादि परिणामः । तेप्यनन्तानन्ता निगोदवासमनुवसन्ति ॥ इतिच्छाया
सापि तेषां सांव्यवहारिकरा शिजीवानामनादिः कार्यस्थितिः केषाञ्चिदनादिरनन्ता ये जीवाः कदाचिदपि असांव्यवहारिकजीवराशौ न निपतिष्यन्ति । केषांचिदिय कायस्थितिः अनादिः सान्ता, ये जीवाः असांव्यवहारिकजीवराशे रुद्वृत्य सांव्यवहारिकजीवराशौ समागमिष्यन्तीति ॥
कायिकों का कायस्थिति काल कहा है वह सांव्यवहारिक जीवो को लेकर कहा गया है । ऐसा जानना चाहिये क्योंकि असांव्यवहारिक जीवों की तो कार्यस्थिति अनादिरूप ही होती है तथा चोक्तम् - "अस्थि अणता जीवा" इत्यादि । ऐसे भी अनन्तानन्तजीव अभीतक है कि जिन्होंने सादि पर्याय को प्राप्त नहीं किया है अर्थात् नित्यनिगोद से जो अभी तक व्यवहारराशि में नहीं आये हैं, ऐसे जीव ही यहां असांव्यवहारिक पदसे प्रकट किये गये है । इनकी अनादिरूप कायस्थिति है । पर यह अनादिरूप कायस्थिति कितनेक जीवों की ऐसी होती है कि जिनको अनादि अनन्तरूप होती है और कितनेकजीवों की ऐसी होती हैं कि जिनकी यह अनादि सान्तरूप होती है अनादि अनन्तरूप स्थिति जिनकी होती है ऐसे वे जीव तो कभी भी उस असांव्यवहारिक जीवराशि से निकलकर व्यावहारिक जीवराशि में नहीं आयेंगे । तथा जिनकी अनादि सान्तरूप स्थिति होती है वे नित्य निगोद से असांव्यवहारिक जीवराशि से निकलकर नियम से व्यावहारिक जीव राशि में आवेंगे ।
याणं भंते!" त्याहि आना अर्थ पडेला ह्या प्रमाणे छे. आ वनस्पति अयि लवानो જે કાયસ્થિતિને કાળ કહ્યો છે, તે સાંવ્યવહારિક જીવાને લઈને કહેલ છે. તેમ સમજવુ'. }भे-असांव्यवहारि भवानी अयस्थिति तो मनाहिश्य होय छे, तथाचोक्तम्“अस्थि अणता जीवा " छत्याहि सेवा या मन तानत व अत्यार सुधी छे, } नेमोथे ત્રસાહિ પર્યાય પ્રાસ કરેલ નથી અર્થાત નિત્ય નિગેાદથી જેએ અત્યાર સુધી વ્યવહાર રશિમાં આવ્યા નથી, એવા જીવાજ અસ’વ્યાવહારિક' પદથી પ્રગટ કર્યા છે. તેની કાયસ્થિતિ અનાદિરૂપ છે. પરંતુ આ અનાદિપ કાયસ્થિતિ કેટલાક જીવાની એવી હોય છે, કે જેની અનાદિ અનંતરૂપ હોય છે. અને કેટલાક જીવા એવા હોય છે, જેની આ કાયસ્થિતિ અનાદિ સાતરૂપ હાય છે. જેની સ્થિતિ અનાદિ અન તરૂપ હોય છે એવા તે જીવા કાઈ ૫૬ અસાંવ્યાવહારિક જીવરાશિમાંથી નીકળીને વ્યાવહકિ જીવરાશિમાં આવશે નહી' તથા જેની સ્થિતિ અનાદિ સાંતરૂપ હાય છે, તેએ નિત્ય નિગેાદથી અસાંવ્યાવહારિક જીવરાશિમાંથી નીકળીને નિયમથી વ્યવહારિક જીવરાશિમાં આવશે.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीमाभिगमस्ये सम्प्रति-प्रसकायस्य जीवस्य कायस्थितिमाह-'तसे णं भंते' इत्यादि, 'तसे णं भंते ! तसत्ति कालओ केवश्चिरं होई' प्रसः खलु भदन्त ! सइति-त्रसइत्येवं रूपेण कालतः कियचिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अतो मुहत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं' उत्कर्पणाऽसंख्येयं कालम् 'असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीमोसप्पिणी कालओ' असंख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः 'खेत्तो असंखेज्जा लोगा' क्षेत्रतोऽसख्येया लोकाः, असत्ये येषु लोकेपु यावन्त आकाशप्रदेशा विद्यन्ते तेषां प्रतिसमयमेकैकापहारे यावत्योऽसंख्येया उत्सपिण्यवसपिण्यो भवन्ति तावत्य इति भावः । एतावत्प्रमाणा कायस्थितिगतित्रसं तेजस्कायिक वायुकायिकं चाधिकृत्य ज्ञातव्या, ।
उक्तञ्च प्रज्ञापनासूत्रे -'तेउक्काइए णं भंते? तेउक्काइएत्ति कालओ केवच्चिरं
अब त्रसकायिक जीवकी कायस्थिति प्रकट की जाती हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"तसे णमंते ! तसत्ति कालओ केवच्चिरं होई" हे भदन्त ! सजीव त्रसकाय में कितने कालतक रहता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-',गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण असंखेज्ज कालं" हे गौतम ! जीव त्रसकाय में कम से कम एक अन्तर्मुहर्त तक और अधिक से अधिक असंख्यात कालतक रहते हैं इसमें "असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ" असंख्यात उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं। तथा क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोको में जितने प्रदेश होते हैं उन्हें एक एक समय में एक एक निकालने पर जितनी असंख्यात उत्सर्पिणियां और अवसपिणियां होती है उतने कालतक यह जीव सकाय में रह सकता है। इतनी यह कायस्थिति गतित्रस तेजस्कायिक और वायुकायिक को लक्ष्यकरके कही गई है । ऐसा जानना चाहिये जैसे-प्रज्ञापना सूत्र में कहा है-"तेउक्काइए णं भंते ! इत्यादि - હવે ત્રસકાયિક જીની કાયસ્થિતિ પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધમાં गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछयु छ है-"तसे णं भंते ! तसत्ति कालओ केवच्चिर होइ" भवन् स सय ५ मा टस सुधी २७ छ १ मा प्रश्नना उत्तरभां प्रभु ४९ छ -"गोयमा । जहण्णेणं अतो मुहुत्त उफ्कोसेणं असंखेज्ज कालं'' गौतम જીવ ત્રસકાયાપણામાં ઓછામાં ઓછું એક અંતમુહૂર્ત પર્યત અને વધારેમાં વધારે અસज्यात ६५ पर्यत २३ छ. तमा “असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीयोसप्पिणीमो कालो" અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અપસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષા થી અસંખ્યાત લેકમાં જેટલા પ્રદેશ હોય છે, તેને એક એક સમયમાં એક એક બહાર કહાડવામાં આવે ત્યારે જેટલી અસંખ્યાત ઉત્સપિણિ અને અવસપિણિ હોય છે, એટલા કાળ સુધી આ જીવ ત્રસકાય પણામાં રહી શકે છે. આટલી આ કાયસ્થિતિ ગતિત્રસ તે સ્કાયિક અને વાયુકાયિક જીવને ઉદ્દેશીને કહેવામાં આવેલ છે તેમ સમજવું. २भ प्रज्ञापन सूत्रमा ४घुछ ४-"तेउक्काईए णं भंते"! त्या मानो अर्थ Bai
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० १ स्थावरभाव।सभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५५ होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असंखेनं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ असंखेज्जा लोगा । एवं वाउक्काइयावि' अर्थः पूर्ववदेव, किन्तु न लब्धित्रसमधिकृत्य, लब्धित्रसजीवस्य कायस्थितेरुत्कर्षतोऽपि सातिरेकसागरोपमसहस्रद्वयप्रमाणत्वात् ।
तदुक्तं प्रज्ञापनासूत्रे लब्धित्रसविषये-'तसकाए णं भंते ? तसकायत्ति कालो कियचिरं होइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमब्भहियाई' (त्रसकायः खलु भदन्त ! सकाय इति कालतः कियच्चिरं भवति, गौतम 2 जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण सागरोपमसहस्रद्वयं संख्येयवर्षाभ्यधिकम् ) इति ||
सम्प्रति-स्थावरत्वस्याऽन्तरमाह-'थावरस्स णं भंते ! इत्यादि, 'थावरस्स ण भंते " स्थावरजीवस्य खलु भदन्त ? पुनः स्थावरभवग्रहणे 'केवइयं कालं अंतरं होइ' कियन्तं कालमन्तरं-व्यवधानं भवतीति प्रश्नः, उत्तरयति-'जहा' इत्यादि, 'जहा तससंचिट्ठणाए' यथा त्रससंस्थितौ, जघन्येनान्तर्मुहर्तमन्तरं भवति उत्कर्षेण कालतोऽसंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः, क्षेत्रअर्थ पहले आचुका है। किन्तु लब्धित्रस को लक्ष्य करके नहीं कही गई हैं। क्योंकि लब्धित्रसजीव की कायस्थितिका उत्कृष्टकाल सातिरेक-कुछ अधिक दो हजार सागरोपम का कहा गया है जैसे प्रज्ञापना सूत्र में कहा है-"तसकाए णं भंते ! तसकायत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? इत्यादि । इसका अर्थ पूर्व में आचुका है।
___अब सूत्रकार स्थावरजीवका अन्तर-विरह-काल प्रकट करते हैं-"थावरस्सणं भते ! केवइयं कालं अंतरं होई" इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-स्थावर जीव के फिर स्थावरत्वकी प्राप्ति में कितने काल का अन्तर होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"जहा तससंचिट्ठणाए" हे गौतम ! जैसा त्रस को संस्थिति में जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर होता है और उत्कृष्ट से काल की अपेक्षा असंख्यात उत्सर्पिणी और भवसर्पिणी का अन्तर होता है तथा क्षेत्र की अपेक्षा કહેવામાં આવી ગયેલ છે. પરંતુ લબ્ધિ ત્રસને ઉદ્દેશીને કહેલ નથી કેમકે-લબ્ધિ ત્રસ જીવની કાયસ્થિતિનો ઉત્કૃષ્ટ કાળ સાતિરેક–એટલે કે—કંઈક અધિક બે હજાર સાગ२५भनी हेवामा मावस छ. भ प्रज्ञापना सूत्रमा ४यु छ - "तसकाए णं भंते ! तसकायति कालो किच्चिरहोई" इत्यादि मान। म पडसा वामां मानी गये छे.
હવે સ્થાવર જીવના અંતર–વિરહ-કાળ સંબંધી કથન કરવામાં આવે છે. આમાં ગૌતમ पाभास प्रसुने येवु छयछे-'थावरस्स णं भंते केवइय काल अतर होई" स्थावर ૧ના પુનઃ સ્થાવરંપણની પ્રાપ્તિમાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર भ! प्रभ गौतम स्वामीन छ-"जहा तससंचिट्ठणाए" के गौतम ! म सनी
પતિમાં જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કાળની અપેક્ષાથી * ખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીનું અંતર હોય છે, તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસં.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
न
जीवाभिगमसूत्रे येया लोका., तावत्प्रमाणमन्तरं तेजस्कायिकवायुकायिकमध्यगमनेनावसातव्यम् गन्यत्र मनानादनप्रमागम्यान्तरस्यासंभवादिति ॥ 'तसस्स ण भंते ! सस्य स्खल भदन्त ! जीवस्य गुनयमभवदो केवडयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालमन्तर भवतीति प्रश्नः, उत्तरयदि-जहन्न अंनो मुहत्त' वमस्य जयन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो,
करेंज वनस्पति कालो बछ.व्य , सनवम्-'उक्कोसेण अणंतमणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीयो कालभो, खेत यो अणंता लोगा, असंखेजा पोग्गलपरियटा, ते णं पोग्गलपरिवहा पावलियाए असंखेजडभागो।
( माननानन्ता उसपिण्यव पपिण्य. कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असख्येयाः पुग्दलमान लोगों में जितन प्रदेश होते हैं उन्हें एक २ समय में निकालने पर जितनी असंहमान पिगिया और अवसर्पिणिय होती है उतने काल का अन्तर होती है इतना अधिक जो बना सहा प्रकट किया गया है वह तेजस्कायिक और वायुकायिक के बीच में इनके ना का नया प्रेमा जानना चाहिये क्योंकि इनके दूसरी जगह जाने पर इतने अधिक प्रनागवाला अन्तरकाल समवित है। "तसस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई" हे २५.२ ! श्रममा का कितन काट का मन्तर होता है ? अर्थात् प्रसपर्याय को छोड़कर पुनः उपप्रम पयांय का प्राप्ति के कितने साल का समय लगता है । उत्तर में प्रभु कहते है-"जहनेणं अंतो मुरून उयकोमेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! यहां जघन्य से अन्तर एक मन्तinादाता, और उर में अन्तर वनस्पति काल प्रमाण होता है वह इस में-"उकोमण अगतमगताओं" न्यादि। उत्कर्ष । अनन्तानन्त उत्सर्पिणी अवप्सपि।
को माहो जाता है, और क्षेत्र को अपेक्षा अनन्त लोक प्रमाण उनमें मस. કવાન .કેમાં જ પ્રદર હોય છે. તેને એક એક સમયમાં બહાર કહાડવામાં જેટલી અસંviડન પિ િઅને અવસપિણિ થાય છે. એટલા કાળનું અતર હોય છે. ખોટનું પિક અનર કિયા બનાવ્યું છે, તે તે જાયિક અને વાયુાયિકની વચમાં તેઓના જેથી કાંતિ છે. તેમ સમજવું. કેમકે–તેઓ બીજે સ્થળે જાય તે આટલા અધિક પ્રમાણ १2012 मनि. "नमस्सगं भंते ! वाय फालं अंतर हो" सन्
ને " કાનું રહે છે ? અધત વસપયયને છેડીને ફરીથી તે ત્રપષ પ્રમ કરવા ટેટા ને સમય લાગે છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 2. Pirl मुग उपकोण यणम्साकालो" गौतम ! अपियां मन्यथी
નમ:- અંના કંથ છે અને ઉટથી આ તર વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણ ६.
५. ४,-"३५कोसेपं तमणतामोत्यादयान Earenी રન પંડ સપિવિ કાળની અપેક્ષાથી થઈ જાય છે, અને ત્રની ખંડ: મiટ પ્રમ, કે જેમાં અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવતું થઈ જાય છે. તે
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतीका टीका प्रति० १ स्थावरभावत्रसभावस्य भवस्थितिकालमानम् ३५७ परावर्ताः । ते खलु पुद्गलपरावर्ता आवलिकायाः असंख्येयभाग इति ॥ एतावत्प्रमाणञ्चान्तरं वनस्पतिकायमध्यगमनेन ज्ञातव्यम् । अन्यत्र गतावेतावतोऽन्तरस्यालभ्यमानत्वादिति ।।
सम्प्रति-एतेषामल्पबहुत्वमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं भंते' एतेषां खलु भदन्त 'तसाणं थावराण य' त्रसानां त्रसनामकर्मोदयापन्नानां स्थावराणां स्थावरनामकर्मोदयापन्नानां च 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा बहुया वा' अल्पा वा बहुका वा 'तुल्ला वा विसेसाहिया वा' तुल्या वा विशेषाधिका वा एतयो स्त्रसस्थावरजीवयोर्मध्ये कस्यापेक्षया कस्याल्पाधिकत्त्वमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तसा' सर्वस्तोकाः,त्रसाः-त्रसजीवाः सर्वापेक्षया अल्पाः । असंख्यातत्वमात्रप्रमाणत्वात् त्रसानामिति ख्यात पुद्गलपरावर्त हो जाते हैं वे पुद्गलपरावर्त आवलिका के असंख्यातवें भागमें जितने समय होते है उतने प्रमाण के होते हैं यह वनस्पति काल के प्रकरण में स्पष्ट कर दिया गया है। इतने प्रमाण काल का यह अन्तर उसे वनस्पतिकायिक जीवको पर्याय प्राप्ति करलेने से हो जाता है। क्योंकि और दूसरी पर्याय की प्राप्ति में इतना अधिक अन्तर अलभ्य होता है-नहीं आता है।
अब सूत्रकार इनके अल्प बहुत्वका कथन करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-“एएसि भंते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" हे भदन्त ! इन त्रस और स्थावर जीवो के बीच में कौन जीव किनकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किनकी अपेक्षा बहुत हैं ! कौन किनकी अपेक्षा तुल्य बराबर हैं ? और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! सव्वत्थोवा तसा हे गौतम ! सबसे कम तो बस जीव हैं। क्योंकि त्रसजीवों का प्रमाण केवल असंख्यात યુગલ પરાવર્ત આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલે સમય હોય છે, એટલા પ્રમાણનું હોય છે. આ વનસ્પતિકાળના પ્રકરણમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. એટલા પ્રમાણુ કાળનું આ અંતર તેને વનસ્પતિકાયિક જીવની પર્યાય પ્રાપ્ત કરી લેવાથી થઈ જાય છે કેમકે–બીજી કઈ પર્યાયની પ્રાપ્તિમાં આટલું અધિક અંતર અલભ્ય હોય छ --मर्थात् मासु मत२ सावनथी,
હવે સૂત્રકાર તેઓના અલ્પ બહત્વ પણાનું કથન કરે છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને आयु पूछे छे -"एपसिणं भते ! तसाणं थावराण य कयरे कयरेहितो! अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" असावन मास भने स्था१२ यानी क्यमा ध्यावे કયા છની અપેક્ષથી અલ્પ છે ? કયા ની અપેક્ષાથી વધારે છે ? કયા છો કયા જીવાની અપેક્ષાથી તુલ્ય–બરાબર છે? અને કયા જી કયા જીવાની અપેક્ષાથી વિશેષા(५४ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छ -"गोयमा ! सव्वत्थो वा तसा' हे गीतम! सीथा माछा सव। छे. म--सानु प्रभाए उqण अस
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
W
भावः । 'थावरा अनंतगुणा' स्थावरजीवा अनन्तगुणाः, सापेक्षया स्थावरजीवा अनन्तगुणा अधिका भवन्तीत्यर्थः । अजघन्योत्कृष्टानन्तानन्तसख्यापरिमाणत्वादिति ॥ सम्प्रति प्रकरणमुपसहरन्नाह-'सेत्तं' इत्यादि, 'सेत्तं दुविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता' ते एते द्विविधाः द्विप्रकारकाः स्थावरत्रसभेदभिन्नाः संसारसमापन्नकाः संसारित्वधर्मयुक्ताः जीवाः प्रज्ञप्ताः-निरू. पिता इति ॥सू० २८॥ इति श्री–विश्वविख्यात-जगदल्लभ--प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभापाकलितललितकलालापक-प्रवि
शुद्धगद्यपधानैकग्रन्थनिर्भापक-वादिमानमर्दक शाहुच्छत्रपति कोल्हापुररानप्रदत्तजैनशास्त्राचार्य, पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालतिविरचितजीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयधोति
काख्यायां व्यख्यायां द्विविधा नाम प्रथमा प्रतिपत्ति. समाता ॥१॥
ही कहा गया है। इनकी अपेक्षा "थावरा अनंतगुणा" स्थावर जीव अनन्त गुणे अधिक हैं। क्योंकि ये अजघन्योत्कृष्ट रूप से अनन्तानन्त संख्यावाले कहे गये हैं। अब प्रकरण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं-"सेतं दुविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णत्ता" इस प्रकार पूर्वोक्त कथन के अनुसार संसारसमापनक जीव ससारी जीव-त्रस और स्थावर के भेद से दो प्रकार के कहे गये है इन्हीं का प्रथम प्रतिपत्ति में स्पष्ट रूप से निरूपण किया है । इस प्रकार से जोवाजोवाभिगमसूत्र की यह दो प्रकार की प्रतिपत्ति समाप्त हुई। ___ श्रीजैन शास्त्राचार्य-जैनधर्म दिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराज विरचित 'जीवा
भिगमा सूत्र की प्रमेयधोतिका व्याख्या में 'द्विविधा नामकी प्रथम प्रतिपति समाप्त ॥१॥
ज्यात १ डस छ तना ४२di "थावरा अनंतगुणा" स्था१२ ७१ मन तया मधि छ કેમકે–એ અજઘાકૃષ્ટ પણાથી અનંતાનંત સંખ્યાવાળા કહ્યા છે.
हवे ४२६ने। S५स डा२ ४२di सूत्रा२ ४ छ ?--"से त दुविहा संसारसमावण्णगा जीवा पण्णता" मा प्रमाण पूर्वात ४थन मनुसार ससा२ समापन 04-मे કે–સંસારીજીવ-ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી બે પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છેપ્રથમ પ્રતિપત્તિમાં આ બધાનું જ સ્પષ્ટ પણે નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે જીવાજીવાભિગમ સૂત્રની આ બે પ્રકારની પ્રતિપત્તી સમાપ્ત થઈ
શ્રી જૈન શાસ્ત્રાચાર્ય–જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત “જીવાભિગમ' સૂત્રની પ્રમેય ઘોતિકા નામની વ્યાખ્યા
માં “દ્વિવિધા નામની પ્રથમ પ્રતિપત્તિ સમાસ ના
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ त्रिविधाख्या द्वितीया प्रतिपत्तिः ।
द्विविधा प्रतिपत्तिर्निरूपिता, सम्प्रति त्रिविधा प्रतिपत्तिरारभ्यते, तत्र चेदमादिमं सूत्रम्तत्थं जे ते एवमाहंसु' इत्यादि ।
-
मूलम्— 'तत्थ जे ते एवमाहंसु तिविहा संसारसमावण्णगां जीवा पन्नत्ता, ते एव माहंसु तं जहा - इत्थी पुरिसा णपुंसगा से किं तं इत्थीओ? इत्थीओ तिधाओ पन्नत्ता, तं जहा - तिरिक्खजोणिFata मणुस्सित्थओ देवित्थीओ! से किं तं तिरिक्ख जोणित्थीओ ? तिरिक्खजोणित्थीओ तिविहाओ पन्नत्ता तं जहा - जलयरीओ थल यरीओ खहयरीओ । से किं तं जलयरीओ ? जलयरीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा मच्छीओ जाव सुंसुमारीओ से किं तं थलयरीओ । थलयरीओ दुविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा चउप्पदीओ य परिसप्पिणीओ य से किं तं चउपदीओ ? चउप्पदीओ चउव्विहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा एगखुरीओ जाव सणफईओ से किं तं परिसप्पिणीओ परिसप्पिणीओ दुविहा पन्नत्ता तं जहा - उरपरिसप्पिणीओ य भुयपरिसप्पिणीओ य। से किं तं उरपरिसप्पिणीओ ? उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा - अहीओ अयगरीओ महोरगीओ, सेत्तं उरपरिसप्पिणीओ । से किं तं भुयपरिसप्पिणीओ ? भुयपरिसप्पिणीओ अणेगविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - गोहीओ णउलीओ सेधाओ सेलीओ सरडीओ सेरिघीओ ससाओ खाराओ पंचलोइयाओ चउप्पइओ मूसियाओ मुसियाओ घरोलियाओ गोल्हियाओ जान्हि - याओ विरचिरालियाओ सेत्तं भुयपरिसप्पिणीओ । से किं तं खहयरीओ ?
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
मीषाभिगमने
1
खहयरीओ चउविहाओ पन्नत्ताओ, तं जहा चम्मपक्खिणीओ जाव विययपक्खिणीओ से त्तं खहयरीओ । से त्तं तिरिक्खजोणित्थीओ। से किं तं मणुस्सित्थीओ मणुस्सित्थीओ तिविहाओ पन्नत्ता तं जहा - कम्मभूमियाओ अकम्मभूमियाओ अंतरदीवियाओ । से किं तं अंतरदीवियाओ ? अंतरदीवियाओ अट्ठावीसइविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - एगूरूपाओ आभासियाओ जाव सुद्धदंतीओ से तं अंतरदीवियाओ । से कि तं अकम्मभूमियाओ ? अकम्मभूमियाओ तीसविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - पंचसु हेमवएसु पंचसु एरण्णवसु पंचसु हरिखासेसु पंचसु स्म्मगवासेसु पंचसु देवकुरासु पंचसु उत्तरकुमारासु । से त्तं अकम्मभूमियाओ । से किं तं कम्मभूमियाओ ? कम्मभूमियाओ पण्णरसविहाओ पन्नत्ताओ तं जहा - पंचसु भरहेसु पंचसु एवएस पंचसु महाविदेहेसु । से त्तं कम्भभूमगमणुस्सित्थीआ सेतं मणुस्सित्थओ | से किं तं देविस्थीओ, देवित्थओ चउव्विहा पन्नत्ता तं जहा भवणवा सिदे वित्थओ वाणमंतरदेवित्थीओ, जोइसियदेवित्थओ वेमाणियदेवित्थीओ। से किं तं भवणवासिदेवित्थीओ ? भवणवासि देवित्थी दसविहा पन्नता तं जहा असुरकुमारभवथणियकुमारभवणवासिदेवीत्थीओ।
जाव
वासिदे वित्थीओ सेत्तं भवणवासिदेवित्थीओ। से किं तं वाणमंतरदेवित्थीओ ? वाणमंतरदेवित्थओ अट्ठ विहाओ पन्नत्ताओ तं जहा -पिसायवाणमंतरदेवित्थओ जाव गंधव्ववाणमंतर देवित्थीओ से तं वाणमंतर
३६०
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६१
O
देविस्थओ | से कि तं जोइसियदेवित्थाओ ? जोइसिय देविस्थीओ पंचविहाओ पण्णत्ता तं जहा चंद विमाणजोइसियदेवित्थीओ सूर०गह०नखत• ताराविमाणजोइसियदेवित्थओ | से तं जोइसियदेवित्थीओ किं तं वायदे वित्थीओ? वेमाणियदेविस्थीओ दुविहाओ पन्नत्ता तं जहा- सोहम्मकप्पवेमाणियदेदिन्थीओ ईसाण कप्प वेमाणिय देविस्थी - ओ सेत्तं वैमाणियदे वित्थओ || सू० १ ॥
से
छाया - तत्र ये ते एवमाहु स्त्रिधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्तास्ते पवमाहु स्तथा स्त्रियः पुरुषा नपुंसकाः अथ कास्ता स्त्रियः ? स्त्रिय स्त्रिविधाः प्राप्ताः, तद्यथा - तिर्यग्योनिक स्त्रियः मनुष्यस्त्रियो देवस्त्रियः । अथ कास्ता स्तिर्यग्योनिकस्त्रियः ? तिर्यग्योनिकस्त्रियः विविधाः प्रन्नन्ताः तद्यथा जलचर्य. स्थलचर्य खेचर्यः । अथ कास्ता जलचर्य ? जलचर्य पञ्चविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - मत्स्यो यावत् शिशुमार्यः । अथ कास्ताः स्थलचर्यः ? स्थलचर्यो द्विविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा चतुष्पद्यश्च परिसर्पिण्यश्च । अथ काश्चतुष्पद्य ? चतुष्पतुर्विधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा पकखुर्य यावत् arave | अथ कास्ताः परिसर्पिण्य ? परिसर्पिण्यो द्विविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - उर. परिसर्पिण्यश्च भुजपरिसविण्यश्च । अथ कास्ता उरः परिसविण्य. १ उपरिसर्पिण्य स्थिविधा. प्रज्ञप्ता तद्यथा - अहा अजगर्यो महोरग्य, ता पता उर परिसर्पिण्य अथ कास्ता भुजपरिलपिण्य ? भुजपरिसर्पिण्योऽनेकविधा प्रज्ञप्ता स्तद्यथा - गोधिका नकुल्यः सेधा शैलक्य सरट्य सैरन्ध्यः शशा खारो पञ्चलौकिकाश्चतुष्पदिका मूषिकाः मुगुंसिका गृहगोधिका गोल्हिका योधिका विरचिरालिका, ता पता भुजपरिसर्पिण्य । अथ कास्ता' खेचर्य' १ खेचर्यश्वतुविधा प्रज्ञप्ता तद्यथा चर्मपक्षिण्यो यावत् विततपक्षिण्यस्ता पताः खेचर्य. ता एना स्तिर्यग्योनिका । अथ कास्ता मनुष्यस्त्रिय ? मनुष्य स्त्रिय स्त्रिविधा प्रज्ञता कर्मभूमिका अकर्मभूमिका अन्तरद्वीपकाः अथ कास्ता अन्तरीfoot ? अन्तरपिका अष्टाविंशतिविधः प्रज्ञेदनाः पकोहकिका मासिका यावत् शुद्धता तापता अन्तरद्वीपिका | अथ कास्ता अकर्मभूमिकाः ? अकर्म भूमिका स्त्रिद्विधा. प्रज्ञताः तद्यथा पञ्चसु हैमवतेषु पञ्चसु पेरण्यवतेषु पञ्चसु हरिवर्षेषु पञ्चसु रम्यकवर्षेषु पञ्चसु देवकुरुषु पञ्चसूतरकुरुषु ता पता अकर्मभूमिकाः । अथ कास्ताः कर्मभूमिकाः १ कर्मभूमिका. पञ्चदशविधा प्राप्ताः, तद्यथा - पञ्चसु भरतेषु, पञ्चसु रचनेषु पञ्चसु महाविदेहेषु । ताण्ताः कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः । ता पता
४६
2
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमस्त्र
मप्रिय रचना देवप्रिय ? देयस्त्रियातुर्विधा' प्रमताः, तथा भवनवा. मिमि मानदेयन्त्रियः, ज्योतिरकदेस्त्रियो चैमानिकदेवस्त्रियः । यच कास्ता गगनमामिदेत्रिय. ! भयनयाग्निदेवस्त्रियो दशविधाः प्राप्ताः, तपधा-शसुरकुमारभर. अगापिरियो पापन स्ननिम कुमार.मनियासिदेवस्नियः । ता पता भवनवामिदेव frau.! - कास्ना बानयनरदेव स्त्रियः । नानव्यन्तरदेव स्त्रियोऽविधा प्रताः गापिसानासन्नरदेवन्मियो यान् गन्धवानध्यार देवम्भिरः ना पता चान
गि । माता योनिदेवम्नियः ज्योतिष देवस्त्रियः पञ्चविधाः Hinा माविमा योनिदेवग्निय सूर्य ग्रह नक्षत्रः तारारिमानज्योति
r: IT पता गोनियन्त्रियः धयाना वैमानिकदेवस्त्रिय.? धैमा. नियोजिमा प्रता: नगमा सोधर्म-कल्प मानिकटवस्त्रियः, ईशानकला मनियम का पना बैगानिकदेव स्त्रिय इति ॥सू० ॥
टीरा -- लन्ध ने पवमानता. तेषु-नवयु प्रतिपत्तिषु ये ते भाचार्या , एवं वक्ष्यHART I कार्याना तमाह- 'तिविहा संसारसमावनगा जीया पन्ना iraat ममापनका -- एस मारिणो जीवा प्रजभाः कथिताः । 'ते ए आमनायां सदा कस्यन्ति 'तं जहा तयथा - 'zन्धी पुरिसा णपुंसगा' लिय.
-
-
-
-
विविध नामकी हिनीय प्रतित्ति
मा मेद में दो प्रसारमावाली प्रथम प्रतिपत्ति का करन करके अब नो. दिनार पिति को प्रा से है--
___ " जे ने एकमाई" न्याटिं। सूत्र ॥१॥ टीजे परमा" नी प्रतिपत्तियों में जिन जानायों में जो ऐगा
निकिता मारममावनगा जीवा पन्नचा" ग साग जीव तीन प्रकार के
मा.y" ' म सिम मा गपना अभिप्राय प्रकट किया it her mam" i पुगबोर मापक दमे ममारी गौर नीन
ધિ નામની બીજી પિન __..२३.५९
प्री परी निधन राना a. .. . . . . " ज ने Timg sells,
:- Rur sarit" १५ प्रतिमानाशाययु
infat karana Art" 11.54 कर दिया *, - Ram
S
, लिप्राय मा -famfret rji, ५, मन ना ना ,
rximmmmmmmmmmnaam
___
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६३ पुरुषा नपुंसकाः, स्त्रीरूपः प्रथमो मेदः, पुरुषरूपो द्वितीयो भेदः, नपुंसकरूपश्च तृतीयो भेदः। तत्र या स्त्रीवेदोदययुक्ता स्तनादि स्त्रीचिह्नपरिकलिता स्त्री । पुरुषवेदोदययुक्तः श्मश्रुप्रभृतिचिहोपेतः पुरुषः। स्त्रीपुरुषोभयचिन्हभावाभावयुक्तं नपुंसकम् । तत्र यथोद्देशं निर्देश इतिन्यायात् प्रथमतः स्त्रीवक्तव्यतामाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं इत्थीओ' अथ कास्ताः स्त्रियः, स्त्रीणां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'इत्थीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ' स्त्रियस्त्रिविधाः-त्रिप्रकारका. प्रज्ञमा:-कथिताः 'त जहा' तद्यथा-'तिरिक्खजोणित्थीओ' तिर्यग् योनिकस्त्रियः 'मणुस्सित्थीओ' मनुष्यस्त्रिय. 'देवित्थीयो' देवस्त्रियः, तथा च तिर्यड् मनुष्य देवस्त्रोभेदात् स्त्रियः स्त्रिप्रकारिका भवन्तीति ॥ 'से किं तं तिरिक्खजोणित्थीओ' अथ कास्ता स्तिर्यग्योनिकस्त्रियः तिर्यग्योनिकस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्न., उत्तरयति-'तिरिक्ख प्रकार के हैं। इनमें जिसके स्त्रीवेद का उदय होता है और इसी से जो स्तनादि स्त्री चिह्नों से युक्त होती है वे स्त्री है पुरुष वेद के उदय से जिनके श्मश्रु-दाढी-आदि चिह्न होते हैं वह पुरुष है जो स्त्री और पुरुष इन दोनों के चिन्हो से रहित हो स्तन मादि तथा श्मश्रु- दाढी आदि - चिन्हों के सत्ता असत्ता से युक्त होता है वह नपुंसक है।
उद्देशके अनुसार निर्देश होता है इस नियम के अनुसार सूत्रकार अब स्त्री के सम्बन्ध में अपनी वक्तव्यता प्रकट करते हैं--इपमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-"से किं तं इत्थीओ हे भदन्त ! स्त्रियां कितने प्रकार की कही गई हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"इत्थीओ तिवि. हाओ पन्नत्ताओ" हे गौतम ! स्त्रियां तीन प्रकार को कही गई हैं "तं जहा" जैसे "तिरि
खजोणित्थीओ मणुरिसत्थीओ देवित्थीओ" तिर्यग्योनिकस्त्री, मनुष्यत्री, और देवस्त्री इस प्रकार तिर्यञ्च मनुष्य और देव की स्त्रियों केभेद से स्त्रियां तीन प्रकार की कही हैं। “से कि
ત્રણ પ્રકારના છે તેમાં જેઓને સ્ત્રી વેદનો ઉદય થાય છે અને તેથી જ જેઓ સ્ત્રી ચિહ્નોથી યુક્ત હોય છે, તે સ્ત્રી કહેવાય છે પુરૂષદના ઉદયથી જેઓને દાઢી વગેરે ચિહ્નો હોય છે, તે પુરૂષ કહેવાય છે જે સ્ત્રી અને પુરૂષ એ બંનેને દાઢી વિગેરે ચિહ્નોના ભાવાભાવસત્તા અસત્તાથી ચુકત હોય છે તે નપુસક છે
ઉદ્દેશાઓ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવામાં આવે છે આ નિયમ અનુસાર સૂત્રકાર હવે સ્ત્રીના સબંધમાં પિતાનું કથન પ્રગટ કરે છે તેમાં ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછ્યું छ ई--"से कि तं इत्थीओ" आपन खिये। इदा जानी उपाभा मा छ १ मा प्रश्शन १२मा प्रभु गौतम स्वामी ४ छ -"इत्थीओ तिविहाओ पण्णत्ताओ". गौतम ! लिये। जय प्रा२नी उपामा मावदा छ. "तं जहा" ते म। प्रभारी छ -'तिरिक्खजोणिस्थीओ, मणुस्सित्थीओ, देविस्थाओ' तिय यानि स्त्री, मनुष्य स्त्री, मने देवता मा शत तियय, मनुष्य मन देवनी लियोनी थी लिये मारनी ही छे. “से कि त तिरिक्सजोणित्थीमो” 8 रापन् तिययानि खिये। 32 सनी ? "गोयमा
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
wwwwwww
जीवाभिगमसूत्रे जोणिइत्थीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ' तियर योनिकत्रिय त्रिनिधाः-त्रिप्रकारका प्रजाता:कथिताः। 'तं जहां तद्यथा-'जलयरीनो' जलचर्यः जले चरन्ति-गच्छन्ति भवन्ति वा यास्ता जल चर्यः, थलयरीओ' स्थलचर्यः स्थले चरन्ति भवन्ति वा यास्ता. स्थळचर्य. । 'खहयरीओ' खेचर्यः खे-आकाशे चरन्ति परिभ्रमन्ति यास्ताः ग्वे चर्च.। 'से किं तं जलयरीया' अथ कास्ताः जलचर्य., जलचरीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्न , उत्तग्यति 'जलयरीमो पंचविहानी पन्नत्ताओ' जलचर्यः जलचरस्त्रियः पञ्चविधाः-पञ्चाकारिकाः प्रज्ञप्ताः - कथिता । तं जहा' तद्यथा--'मच्छीओ जाव सुसुमारीओ' मस्यो यावत शिशुमार्यः, मत्स्यस्य स्त्री माम डीपपत्यये य लोपे मिद्वयति, तस्याः प्रथमाबहुवचने मत्स्य इति रूपम् । अथ यावत्पदेन कच्छपमकर माहस्त्रीणा संग्रहो भवति, तथा च-मत्स्य कच्छपम करग्राइशिशुगारस्त्रीभेदात् पञ्चप्रकारका जलचरस्त्रियो भवन्तीति ॥ 'से कि तं थलयरीओ' अथ कारता स्थलचर्यः स्थाचगेणा कियन्तो भेदा इति प्रमा, उत्तरयतितं 'तिरिक्खजोणित्थीओ" हे भदन्त ! तियायोनिक स्त्रिया कितन प्रकार की हैं । "निरि - क्खजोणिस्थी भो तिविहाओ पन्नत्ताभो” हे गौतम तिर्यग्योनिकस्त्रिया तीन प्रकारकी कहाँ गई हैं-"तं जहा" जैसे -"जलयरीओ, थलयरीभी, खयरीओ" जलचरी, थरचरी और खेचरी, जो जल में चलती है या होता है वे जलचरी हैं, नो स्थल में चलती हैं या होती हैं वे स्थलचरी है नो आकाश में चलती हैं-उड़ती है-वे खेचरी है । "से कि तं जलपरीओ" हे भदन्त ! जलचर स्त्रियो के कितने प्रकार भेद हैं ? गातम ! 'जलयरियो पंच विहायो पन्नत्ताओ" जलचर मियो के पांच भेद हैं- "तंजहा" जसे-"मच्छिओ जाव मुंसुमारिओ त्रिलिङ्गवाली मछलो यावत् सुपमारी यहाँ याच पद से कच्छपी मकरस्वी, ग्राहस्त्री इन तोन जल चरस्त्रियों का संग्रह हुआ हे इस प्रकार मत्स्यत्री, कूर्मस्त्री, मकास्त्री ग्राहस्री और शिशुमारस्त्री के भेद से गांच प्रकार की जलचरस्त्रियां होती हैं । “से कि तं थलयरिओ" थल चरस्त्रियां हे भदन्त ! कितने प्रकार को होती है ? गौतम ! "थलचरिओ दविहाओ तिरिक्खजोणिस्थीयो तिविहायो पण्णताओ" गौतम! तिय योनिसियो त्रए आनी ४वामा मावस छे "तं जहा" ते प्रमाणेछ "जलयरीओ, थलयरीओ, खहयरीओ" यी, સ્થલચરી અને ખેચરી જે જળમાં ચાલે છે, અગર જળમાં રહે છે, તે જળચર કહેવાય છે જે સ્થલમાં ચાલે છે, અગર રહે છે, તે સ્થલચરી કહેવાય છે જે આકાશમાં ચાલે છે-ઉડે છે तयरी डाय छे “से कि त जलयरीओ" भगवन् य२ लियोनी सा हो ४६ छ ? "गोयमा ! जलचरीओ पंचविहाओ पण्णत्ताओ" 3 गौतम ! य२ श्रियाना पयलेह सा छे. "त जहा'' ते प्रमाणे छ "मच्छीमो जाव सुंकुमारीओ" स्त्री ચિન્હ વાલી માછલીઓ, કાચબીઓ, મઘરી, ગ્રે સ્ત્રી અર્થાત્ ગ્રાહી, અને સુ સુમારી એટલે . કે મેસ્ય સ્ત્રી, કૃમ સ્ત્રી, મકર સ્ત્રી, ગ્રાહ સ્ત્રી, અને સુિમારે સ્ત્રી, આ રીતેના ભેદથી પાંચ २ सय२ लिया जाय 'से किं तं थलयरिमो" हे नाव स्थरायखियो सटो थ्वी ५२ यसवा पाणी स्त्रियाना टस मेहे। डेसी छे ? "गोयमा ! थलयरीओ
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
। प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३६५
'थळयरीओ दुविधाओ पन्नत्ताओ' स्थलचर्यो द्विविधा:- द्विप्रकारिकाः प्रज्ञप्ता -कथिताः, 'तं जहा तद्यथा 'चउप्पदीओ य परिस प्पिणीओ य' चतुष्पद्यश्च परिसर्पिण्यश्च ! 'से कि तं चउप्पदीओ' अथ कास्ताश्चतुष्पद्यः, चतुष्पदस्त्रोणां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्न', उत्तरयति- "चउप्पईओ चउविहाओ पन्नत्ताओ' चतुष्पद्य.--चतुष्पदस्त्रियः चतुर्विधाः प्रज्ञाप्ताः -कथिता इति । 'तं जहा' तद्यथा-'एगखुरीओ जाच सणप्फईओ' एकखुर्यो यावत् सनखपद्यः, अत्र यावत्पदेन द्विखुगाडी पदस्त्रीयोग्रहणं भवति, तथा च-एकखुरद्विखुरगण्डोपदमनरूपदस्त्रीभेदात् चतुष्पदस्त्रिय श्चतुष्प्रकारा भवन्तीति । 'से किं तं परिस प्पिणीओ' अथ कास्ताः परिसपिण्य इति प्रश्न , उत्तरयति-'परिसप्पिणीओ दुविहा पन्नत्ता' परिसर्पिण्यो द्विविधा:-द्विप्रकारिका प्रज्ञप्ता.-कथिताः 'तं जहां तद्यथा--'उत्पादिसप्पिणीओय भुयपरिसप्पिणीओ य उर परिगर्पिण्णश्च भुजपरिसपिण्यश्च
पन्नत्ताओ” स्थल चरस्त्रियाँ दो प्रकार की होती हैं "तं जहा” जैसे "चउप्पदीओ य परिसप्पिणीओ य” चतुष्पदी खियाँ और परिसर्पिणी लियाँ "से कि तं चउप्पदीओं' हे भदन्त ! चतुष्पदास्त्रियो के कितने भेद हैं ? गौतम ! "चउप्पदीओ चउचिहामो पण्णत्ताओ" चतुप्प. दीस्त्रियां चार प्रकार की कही गई है "तं जहा" जैसे-“एगखुरीओ जाव सणप्फईओ" एक खुर वाली स्त्रियां यावत् सनखपदवाली स्त्रियाँ यहां यावत्पद से दो खुर वाली स्त्रियां और गण्डी पद स्त्रियां इन दो का संग्रह हुआ है अतः एक खुरी द्विखुरी गण्डीपदी और सनस्खपदी के भेद से चतुष्पद स्त्रियाँ चार प्रकार की हो जाती है। "से तिं परिमप्पिणीओ' हे भदन्त ! परिसर्पिणी स्त्रियां कितने प्रकार की होती है। गौतम ! "परिसप्पिणीओ दुविहा पन्नताओ" परिसपिणीस्त्रियां दो प्रकार की होती है "तं जहा" जैसे--"उरपरिसप्पिणीओ य भुयपरिसप्पिणीओ ' उर परिसर्पिणी जो छाती के बल से चलती हैं, भुजपरिसर्पिणी जो मुजाओ से
दुविहाओ पन्नत्ताओ" स्थलय२ सिये। ये प्ररनी हाय छे. "तं जहा" ते । प्रमाणे छ "चउपपदीओ य परिलप्पिणीओ य" यतुही खियो, भने परिसणी सियो “से कि तं च उपदीओ" हे सगवन् यतुष्पहा स्त्रियाना टसा हो डसा छे. "गोयमा! चउपपदीओ चउचिहाओ पण्णत्ताओ' है गौतम ! यतुप्पही बिये। यार प्रा२नी हुवामा मावस छ "तं जहा" ते ! भारी छ. "पगखुरीओ जाव सणप्फ
વ્યો” એક ખરી વાળી યાવતુ સનખપદવાળી બ્રિચ અહિયાં યાસ્પદથી બે ખરી વાળી સ્ત્રિ, અને ગંડીપદવાળી ઢિને સંગ્રહ થયેલ છે એટલે કે–એક ખરી વળી, બે ખરી पाणी, १५४ी सन सनम से महथी यतुष्पह रियो यार अरनी चाय छे. "से किं तं परिसप्पिणीओ" ३ सन् परिस (यो सा मारनी डेसी छे ? "गोयमा! परिसपिणीओ दुविद्या पण्णता" है गौतम ! ५रिसपी शिया में सारनी थाय छे. "तं जहा" ते मा प्रभार छ ‘उरपरिमपिपणीओ य भुयपरिसप्पिणीओ य" १२ परिसपी से रे। ७.तीन था या छेते तथा सुर परि
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
जीवाभिगमसूत्र उरसा हृदयेन परिसर्पन्ति-चलन्ति यास्तास्तथा । भुजपरिसर्पिण्यश्च भुजाभ्यां याः परिसर्पन्ति-चलन्ति तास्तथा । 'से कि त उरपरिसप्पिणीओ' अथ कास्ता उरःपरिसर्पिण्यः ? भगवानाह-उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पन्नत्ताओ' उर परिसर्पिण्यस्त्रिविधाः प्रजाताः 'तं जहा' तद्यथा-'अहीओ' अह्यः-- अहिस्त्रियः 'अयगरीओ अजगर्य:-अजगरस्त्रियः 'महोरगाओ' महोग्यो महोरगस्त्रियः । 'से तं उरपरिसप्पिणीओ' ता एता अहिच्यादय उरःपरिसर्पियो निरूपिता इति ।। 'से कि तं मुयपरिसप्पिणीओ' अथ कास्ता भुजपरिसर्पिण्य इति प्रश्नः, उत्तरयति-भुयपग्सिप्पिणीओ अणेगविहाओ पन्नत्ताओ' भुज परिमर्पिण्योऽनेकविघा:-अनेकप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:-कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा-'गोहीओ' गोधिकाः ‘णउलीओ' नकुल्यः 'सेधाओ' सेधा. 'सेलीओ' शैल्यका. 'सरडीओ' सरट्य. 'लेरिधीओ' सैरिन्ध्यः 'ससाओ' अशाः 'खाराओ' खाराः 'पंचलोइयाओ' पञ्चलौकिकाः 'चउप्पयाइओ' चतुष्पदिका. 'मूसियाओ' मूपिकाः मुगुंमीओ मुगुमिका. दीर्घरोम
चलती है। इनमें 'से कि त उरपरिसप्पिणीओ' उर परिसर्पिणी कितने प्रकार की होती है इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा" हे गौतम ! 'उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पण्णत्ताओ' उर परिसपिणी तीन प्रकार की होती है 'तं जहा' जैसे-"अहीओ अयगरीओ, महो। रगीओ" महिस्त्री सामान्य सर्पस्त्री, अजगरस्त्री, गौर महोरगस्त्री ' से तं पसिविणीओ" इस प्रकार से ये परिसर्पिणीयों स्त्रियां कही हैं "से किं तं भुयपरिसप्पिणीओ' हे भदन्त ! भुजपरिसपिणियो के कितने भेद होते हैं । गौतम ! "भुयपरिसप्पिणीओ अणेगविहाओ पण्णत्ताओ" भुजपरिसर्पिणियो के अनेक भेद होते हैं "तं जहा" जैसे-"गोहीओ" गोधिका "णउलीओ" नकुली 'सेधागो,' सेधा "सेलाओ" सेला "सरडीओ"-सरटी-गिरगिटस्त्री "ससाओ" शशकी-खरंगोसस्त्री "खाराओ' खोग 'पंचलोईयाओ' पंचलौकिक-भुजपरिसर्प की एक जाति
સર્પિણી એટલે કે જેઓ ભુજ --હાથના બળથી ચાલે છે તે આ પ્રમાણે પરિસર્પિણી बियाना मे सेहो ४सा छे. ‘से कि तं उरपरिसप्पिणीयो" ससवन् ६२ परिसपिए ४८ प्रजानी हाय छ ? "गोयमा' गौतम | "उरपरिसप्पिणीओ तिविहाओ पण्णताओ" ९२: परिसपिजी स्त्रिये १ मारनी हाय छ "तं जहा' ते एमा । मा प्रमाणे छे. “अहीओ अयगरीयो, महोरगीओ" मडिसी-मेरले ४ सामान्य सनी स्त्री, मकर सी, मन भारली, "से त्त परिसविपणीओ" । प्रभाएँ । परिस. पिंकी रिक्याना हा “से कि त भुयपरिसप्णीओ" उससवन् सुप परिसपी नियाना हेटसा हो ४ा छ ? "गोयमा! भुयपरिसप्पिणीमो अणेगविहाभो पण्णताओ" हे गौतम | भुस परिसलीगाना मने मेट। थाय छ, 'त जहा" मा प्रभा "गोहाओ' धि- "णउलीयो" नदी-नाणीयानी स्त्री "सेधाओ" सेघा शावडी ना शरीरमi siel उसय छे “से लाओ' सेसा ‘सरडीओ' यही "ससाओ" असली
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०३
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपणम ३६७ imm बहुलपुच्छा भुजपरिसर्पजातीयाः ‘टाली' इति भाषा प्रसिद्धा', तेषां स्त्रियः । 'घरोलिया'गृहगोधिकाः 'छियकली' विसंभरी इति भाषा प्रसिद्वा. । 'गोल्हियाओ जोहियाओ विरचिरालियाओ' गोलिहकाः योधिका. विरचिरालिकाः, एते देशतो लोकतश्च विज्ञेयाः से तं सुयपरिसप्पिणीओ' ता एता भुजपरिसपिण्यो निरूपिता इति । ‘से कि तं खहयरीओ' अथ कास्ताः खेचर्य खेचर स्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति-'खहयरीओ चउविहाओ पन्नत्ताओ' खेचर्यश्चतुविधा:-चतुष्प्रकारिका प्रज्ञाता.-कथिता. चतुर्विधत्वमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा !चम्मपविखणीओ जाव विययपक्खिणीओ से तं खहयरीओ' चर्मपक्षिायो यावद् विनतपक्षिण्यः, ता एताः खेचयः, अत्र यावत्पदेन-लोमपक्षिणी समुद्गपक्षिणीनां संग्रह.।।
सम्प्रति-तिर्यग्योनिकस्त्रीस्व रुपंसंहरन्नाह-'से तं' इत्यादि, 'से तं तिरिक्खनोणि त्थीओ' ता एता स्तियेगूयोनिकाः स्त्रियो भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ।।
"चउप्पयाइओ" चतुष्णदिका, “मूसियाओ" मूषिका-चुहिया "मुगुंसीओ घरोलिगाओ, गोल्हियाओ जोव्हियाओ विरचिरालियाओ" मुगुसिया, घरोलिया मादि ये सब स्त्रीलिङ्ग भुजपरिसर्पिणियां देश से और लोकसे-देशकी भिन्न २ भाषा से और लोक के भिन्न व्यवहार से-जाने जा सकते हैं । "से कि तं खहयरीओ" हे भदन्त ! खेचर स्त्रियों के कितने भेद हैं । गौतम ! "खहयरीओ चउन्धिहाओ पण्णत्ताओ" खेचरस्त्रियों के चार भेद है। "तं जहा" जैसे-"चम्मपक्षिणीओ जाव विययपक्खिणीओ सेत्तं खहयरोओ" चर्म पक्षी त्रियां वागुली, चमगादर मादि यावत् वितत पक्षिणियां यावत्पद से लोमपक्षी स्त्रिया और समुद्गक पक्षी स्त्रियां इनका संग्रह हुआ है। "से तं तिरिक्खजोणिओ" इस प्रकार से तिर्यग्योनि कस्त्रियों का यह भेद प्रभेद सहित कथन किया है। "खाराओ" मा२।" पंचलोईयाओ" ५'यदी-सुपरिसप नी मेनन "चउप्पयाइओ" यतु 'मुसियाओ" भूषि-6 ६२ "मुगुसीओ' घरोलियाओ, जोल्हियाओ विरचिरालियाओ" भुशुसिया-नाणीयानी मे नती निविशेष, घराणी विगैरे मा तमाम ભુજપરિસપિણો દેશ ભેદથી તથા લેકભેદથી–એટલે કે દેશની જુદી જુદી ભાષાથી અને सन | Ve! व्यवहारथी सम शाय छे. “से कि तं खहयनीयो" भगवन् मेयर स्त्रियोना सा मह हा छ ? "गोयमा ! खयरीओ, च उबिहाओ पण्णत्ताओ"
गौतम ! २२ स्त्रिया या२ अरनी वामां मावेस छ "तं जहा" मा प्रभार छे.-"चम्मपत्रीणीमो जाव विययपक्खिणीओ से तं खयरीओ" पक्षिनी स्त्रीना જાતે-એટલે કે વાગેળ-ચામાચીડિયાં વિગેરે યાવત વિતત પક્ષિણી અહિંયા યાવત્પદથી લેમ પક્ષીની સ્ત્રી એટલે કે રૂંવાટા વાળા પક્ષીના સ્ત્રિઓ અને સમુદ્ગક પશિની સરી જતો ने। सपाड थये। छ, “से तं तिरिक्खनोणीओ" 0 शत तिय योनि रियानुन પ્રભેદ સહિત કર્યું કથન છે
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमन सम्प्रति-मनुष्य स्त्री निस्पयितुं प्रश्चयन्नाह-'से कि तं' इत्यादि से किं तं मणुस्सित्थीनी अथ कास्ता मनुष्यस्त्रियः, मनुष्यस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति : उत्तरगति-मणुस्सित्थीओ' तिविहाओ' पण्णत्ताओ मनुष्यस्त्रिय. त्रिविधाः-निप्रकारका प्रज्ञप्ता'- ऋषिताः। वैविध्यमेव दो. यति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्समृमियाओ' कर्म भूमिका:- कर्मभूमिसंजात मनुष्यस्त्रियः 'अकम्मममियाओ' अकर्म भूमिका. ---अकर्मभूमिसंजातमनुष्यस्त्रिय. 'अंतरदीवियाओ' अन्तरदीपिका:--अन्तरद्वीपसंजातमनुष्यालयः, तथा च-कर्मभूमिकाऽकर्मभूमिका उन्तरद्वीपिका भेदेन मनुष्यस्त्रिय. -- त्रिविधा भवन्तीति भावः मन्तरदीपिका: स्त्री. निरूपयितुं प्रश्नःयन्नाहं 'से कि तं' इत्यादि, ‘से किं तं अतरदीवियाओ' अथ कास्ता अन्तदीपिकाः, अन्तरद्वीपजातमनुष्यस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तग्यति --'अंतरदीवियाओ भनावीसइविहाओ पन्नत्ताओ' अन्तरद्दीपिकाः-अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियः अष्टाविंशतिविधा.अष्टाविंशतिप्रकाराः प्रजन्ता -कथिताः । ताहा भेदमेव दर्शयति---'त जहा' इत्यादि, 'तं जहा तद्यथा-'एगोरूवियाओ' एकोहकिका' एकोरूक नामकद्वीपस्त्रियः । 'आभासियाओं'
मासिकाः-आभासद्वीपजमनुष्यस्त्रिय' 'जाव मुद्धदंतीओ' यावत् शुद्वदन्तिका. शुद्वदन्तद्वीपजमनुष्यः, अत्र यावत्पदग्राह्याः सर्वा अपि अन्तरद्वापजा मनुप्या प्रजापनायाः प्रथमे जीव गम
इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-से कि तं मणुस्तित्थीओ' हे भदन्त ! मनुष्यन्त्रियों के कितने भेद हैं । गौतम ! 'मणुस्सित्थीओ तिविहाओ पन्नत्तायो' मनुष्य त्रियों के तीन भेद है। "तं जहा" जैसे-'कम्मभूमियाओ, अस्मभूमियाओ अंतरदीवियाओ। कर्मभूमिज स्त्रियाँ १ अकर्मभूमिकस्त्रिया २, एवं अन्तरद्वीपजस्त्रिया ३, “से कि तं अंतरदीवियाओ" हे भदन्त ! अन्तरद्वीपज स्त्रियों के कितने भेद है । गौतम ! 'अंतरदीवियाओ अट्ठावीसइविहाओ पन्नत्ताओ' अन्तर द्वोपज स्त्रियोके अट्ठाइस भेद हैं। "तं जहा' लो इस प्रकार से हैं- "एगोरुगियाओ, आभासियाओ, जाय मुद्धदंतीओ" एकोरुक नामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रियां, भाभाप नामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रियां, यावत् शुद्ध दन्तनामक द्वीपकी मनुष्य स्त्रिया,
હવે મનુષ્ય સ્ત્રિનું કથન કરવામાં આવે છે – આમા ગોતમ સ્વામીએ असुन मे पूछ्यु छ --"से किं तं मणुस्सित्थीओ" सावन मनुष्य प्रिया ના કેટલા ભેદ કહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે. કે-- "गोयमा ! मणुस्सित्थीयो तिविहाय पण्णत्ताओ" मनुष्य स्त्रीयाना ए हो ४ा छ, "तं नहा" तेज हो । प्राय छ “कस्मभूमियामी अकम्मभूमियागे, अंतरदीवि याओ" भभूमि लियो १ मभूमिा स्त्रियो २, मने मतद्वीप लिये! 3 "से किं तं अंतरदीवियायो" मगन मत२६५४ स्त्रियाना टसा हो या "गोयमा। अंतर दीवियाओ अट्टावीसइविहाओ पण्णत्ताओ" ॐ गौतम ! मतदीप सिया वीस मारनी ४हीछे 'त जहा ते २४यावीस प्रारना लेहो म प्रभारी छ "एगोरु गियाओ आभासियामओ, जाव सुद्धदंतीओ" मे २४नामनदीपनी भतुष्यस्त्रिया, मालाप નામના દ્વીપની મનુષ્યસ્ત્રિ કાવત્ત શુદ્ધ દત નામના દ્વીપની મનુષ્યસ્ત્ર અWયા ચાવ
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० २
त्रिविधप्रतिपत्तिनिरूपम् ३६९
प्रज्ञापनापदे द्रष्टव्याः, तेषां स्त्रियः अन्तरद्वीपिकाः अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियोऽष्टाविंशति,विधा विज्ञेया इति । 'से तं अंतरदीवियाओ' ता एता एकोरुकद्वीपिकाथाः स्त्रियोऽन्तरद्वीपजा निरूपिता इति । अन्तरद्वीपिकाः स्त्राः निरूप्याकर्मभूमिकाः निरूपयितुं प्रश्नयन् आह- 'से किं तं' इत्यादि. 'से कि त अकम्मभूमियाओ' अथ कास्ता. अकर्मभूमिकाः, अकर्मभूमिक स्त्रोणां कियन्तो मेदा इति प्रश्न , उत्तरयति-'अकर्मभूमिया तीसदिहाओ पन्नत्ताओ' अकर्मभूमेका स्त्रिंश द्विधाः-त्रिंशत्प्रकारकाः प्रज्ञप्ता इति । त्रिशद्भेदमेव दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा - 'पंचसु हेमवएस' पञ्चसु हेमवतेषु 'पंचसु एरण्ण वएसु' पञ्चसु ऐरण्य. वतेषु 'पंचसु हरिवासेसु' पञ्चसु हरिवर्षेषु 'पंचसु रम्मगवासे सु' पञ्चसु रम्यकवर्षेषु 'पंचसु देवकुरासु' पञ्चसु देवकुरुषु पंचसु उत्तरकुरासु पञ्चसु उत्तर कुररुषु, एतेषु हैमतवादिषु त्रिंशत्सु अकर्मभूमिवर्षेषु समुत्पन्नानामकर्मभूमिजानां मनुष्याणा स्त्रियोऽकर्मभूमिका स्त्रिंशद्विधा भवन्तीति भावः । 'सेत्तं अकम्मभूमियाओ' ता पता स्त्रिंशद् अकर्म भूमिका. स्त्रियः निरूयहां यावत्पद से प्रज्ञापना सूत्र में कथित समस्त अन्तरद्वीपज स्त्रियों का सग्रह हुआ है । अतः वह पाठ वहीं से देखलेना चाहिये "से तं अंतरदीवियाओ" इस प्रकार से निरूपित ये एकोरूक नामक द्वीप आदिकी स्त्रियां अन्तरद्वीपज स्त्रियां हैं। ‘से कि त अकम्मभूमियाओ" हे भदन्त ! अकर्मभूमिजत्रियो के कितने भेद होते है । गोयमा ! “अकस्मभूमियाओ तीसविहाओ पन्नत्ताओ" हे गौतम । अकर्मभूमिज स्त्रियो के तीस भेद होते है। "तं जहा" जैसे'पंचसु हेमवएसु" पांच हैमवत क्षेत्रोमे उत्पन्न हुई "पंचसु एरण्णवएम' पांच ऐरण्यवत क्षेत्रों में उत्पन्न हुई, 'पंचसु हरिवासेसु' पाँच हरिवर्ष क्षेत्रो में उत्पन्न हुई 'पंचरस्मगवासेसु' पांच रम्यक वर्ष क्षेत्र में, उत्पन्न हुई 'पंचदेवकुरासु" पांच देव कुरुओं में उत्पन्न हुई, "पंचसु उत्तरकुराम" एवं पोच उत्तर कुरुओं में उत्पन्न हुई इस प्रकार से ये 'अकस्मभूमियाओ' तीस अकर्म भूमिजस्त्रियां हैं। "से कि त कम्मभूमियाओ" हे भदन्त ! कर्मभूमिज स्त्रियां
દથી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહેલ અંતરદ્વીપની સઘળો સ્ત્રિયોને સંગ્રહ થયે છે. તેથી તે या त्यांथी न समझ ले. "से तं अंतरदीवियाओ" २॥ प्रमाणे मा ३४ नामना दीपनी स्त्रियो, मने. २५ तरखी५०४ स्त्रियोतु नि३५४४ ४२ छ “से कि त अकम्मभूमियाओ' लगवन् मम भूमि रियाना टदा लेहो हा छ १ "गोयमा ! अकम्मभूमिया तीसविदाओ पण्णत्ताओ" गौतम ! म भूमिका स्त्रियांना त्रास लेहो ! छे. 'तं जहा" त्रीस लेह! म प्रभारी छ --'पंचसु हेमवएसु" पांय भक्त क्षेत्रीमा उत्पन्न थयेटी स्त्रियो, “पंचसु एरण्णवएसु' पाय औ२५यक्त क्षेत्रमा उत्पन्न थयेही लियो "पंचसु हरिवासेसु" पांय हरिवष क्षेत्रमा लत्पन्न थये स्त्रिया, "पंच रम्मगवासेसु" पाय २भ्य क्षेत्रमा पनि थयेसी लियो, “पंच देवकुरासु" पाय वशम्यामा उत्पन्न थयता स्त्रिया "पंचसु उत्तरकुरासु" तथा पांय उत्तर पुराव्यामi S4-1 थयात्रियो ।
४७
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र
पिता इति । 'से किं तं कम्मभूमिया' अथ कास्ताः कर्मभूमिकाः स्त्रियः कर्मभूमिकाः स्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति 'कम्मभूमिया पण्णरसविदाओ पन्नत्ताओं' कर्मभूमिकाः स्त्रियः पञ्चदशविधाः - पञ्चदशप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः - कथिताः । 'तं जहा ' तथा 'पंच भर'सु' पञ्चसु भरतक्षेषु 'पंचसु एखए ' पञ्चसु ऐरवतेषु पंचसु महाविदेहम्' पञ्चम् महाविदेहेषु, एतेषु पञ्च पञ्चसु भरतैरवतमहाविदेहाख्येषु कर्मभूमिक्षेत्रेषु समुत्पन्नानां मनुष्याणां स्त्रियः कर्मभूमिकाः पश्चदशप्रकारका भवन्तीति भावः । ' से त्तं कम्मभूमिगमणुस्सित्योओ' ता एताः कर्मभूमिका मनुष्य स्त्रियः इति । मनुष्यस्त्रीरूपसंहन्नाह - 'सेतं मणस्तित्वीओ' ता एता मनुष्यस्त्रियो निरूपिता इति ॥
क्रमप्राप्ताः देवत्रीः निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह - 'से किं तं' इत्यादि 'से किं तं देवित्थयाओ' अथ कास्ता देवस्त्रियः - देवस्त्रीणां कियन्तो भेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति - 'देवित्यीओ चविव्हा पन्नत्ता' देवस्त्रीयश्चतुर्विधाश्चतुष्प्रकारका प्रजप्ता - कथिता इति प्रकारमेदमेव दर्शकितने प्रकार की कही गई है ' 'गोयमा' हे गौतम! "कम्मभूमिया पन्नरसविहाओ पन्नत्ताओ" कर्मभूमि स्त्रियां पन्द्रह प्रकार की कही गई है "ते जहा " जैसे- "पंच भरहेन” पांच भरत क्षेत्रों की, "पंचसु एरवएसु" पांच ऐवत क्षेत्रो की "पचसु महाविदेहेस" पाँच महा विदेहों की ऐसे पन्द्रह क्षेत्रों की स्त्रियां पन्द्रह प्रकारकी होती है, 'से तं कम्म भूमगमणुस्सित्थी ओ' इस प्रकार से ये पन्दर स्त्रिर्यां कर्मभूमिज स्त्रियाँ कही गई हैं। 'से तं मणुस्सित्थीओ' मनुप्यस्त्रियाँ का यह प्रकरण समाप्त हुआ ।
३७०
अब सूत्रकार क्रमप्राप्त देवस्त्रियों का निरूपण करते हैं इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - " से किं तं देवित्थीओ" हे भदन्त | देवस्त्रियों के कितने मेद है ? गौतम ! "देवित्थओ चउत्रिहा पन्नत्ता" देवस्त्रियों के चार भेद हैं । "तं जहा" जो इस प्रकार से हैं- " भवणवासि देत्रित्थीओ वाणमंतर देवित्थीओ, जोइसियदेवित्थीओ, वैमाणिय
रीते या श्रीस अारनी "अकम्म भूमियाओ" अर्भ भूभिन्न स्त्रियो छे. "से कि तं कम्मभूमियाओ" हे भगवान् उर्भभूमि स्त्रियेोटिसा अारनी ऐसी छे ? "गोयमा कम्मभूमियापन्नरस विहाओ पन्नताओ' हे गौतम ! उर्भ भूमि स्त्रियो 'हर प्राश्नी ४डेस छे. "तं जहा " ते या प्रभा छे, “पंचसु भरहेसु" पाथ भरत क्षेत्रमां उत्पन्न थयेसी स्त्रियो, "पंच परवपसु" पांथ भैरवत क्षेत्रोभां उत्पन्न थयेसी स्त्रियेो, “पंचसु महाविदेहेसु" यांय भा વિદેહામાં ઉત્પન્ન થયેલી ક્રિયે! આ પ્રમાણે પાર ક્ષેત્રોમાં પદર પ્રકારની સ્ત્રિ થાય છે. “सेत कम्मभूमिगमणुस्सित्थीम" मा प्रभा मा पहिर अारनी स्त्रियाने उर्भ भूमि मनुष्य स्त्रिये। हेवामां आवे छे. "से तं मनुस्सित्थीओ" या प्रभा भनुष्य स्त्रियोना ભેદો કહ્યા છે
હવેસૂત્રકાર ક્રમાગત દેવની શ્રિયાનું નિરૂપણ કરે છે આમાં ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને मे पूछे छे है- "से किं त देवित्थीओ" हे भगवन् देव स्त्रियांना भेटला ले। सा
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
'प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
विविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३७१ यति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तथा 'भवणवासिदेवित्थीओ' भवनवासिदेवस्त्रियः 'वाणमंतरदेवित्थीयो' वानव्यन्तरदेवस्त्रियः, 'जोइसियदेवित्थीओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियः,
वेमाणियदेवित्थीओ' वैमानिकदेवस्त्रियः तथा च भवनवासिन्यो वानव्यन्तर्यो ज्योतिष्क्यो वमानिक्यश्चतस्रो देवत्रियो भवन्तीति । तत्र प्रथमोपाचाः भवनवासिदेवस्त्रीः निरूपयितुमाह'स किं तं भवणवासिदेवित्थीओ' अथ कास्ताः भवनवासिदेवस्त्रियः भवनासिदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'भवणवासिदेवित्थीओ दसविहा पन्नत्ता' भवनवासिदेवस्त्रियः दशविघाः दशप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता प्रकारभेदमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा'तद्यथा 'असुरकुमार भवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेविस्थीओ' असुर कुमारभवनवासिदेवस्त्रियो यावत्स्तनितकुमारभवनवासिदेवस्त्रियः, अत्र यावत्पदेन नागकुमारादीनां संग्रहः तथा च भवनवासिदेवानां दशविधत्वात् ते एते दशविधा:-असुर नाग सुवर्ण-विद्युदग्नि
देवित्थीओ” भवनवासी देवस्त्रियां, वानव्यन्तर देवस्त्रियां, ज्योतिष्य देवस्त्रियां और वैमानिक देवस्त्रियां । “से कि तं भवणवासिदेवित्थीओ" हे भदन्त ? भवनवासी देवस्त्रियों के कितने भेद है । गौतम ! "भवणवासिदेवित्थीओ दसविहा पण्णत्ता" भवनवासि देवों के १० मेद होने से उनकी स्त्रियो के भी दशभेद है । "तं जहा" जो इस प्रकार से है। "अमरकुमारभवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवित्थीओ” असुरकुमार भवनवासि देवस्त्रियां यावत् स्तनितकुमार भवनवासि देव स्त्रियां । यहाँ यावत्पद से अन्य समस्त भव नवासी देवों के भेद दस है जो इस प्रकार से है-भवनवासी देवों की स्त्रियों का संग्रह हुआ है। जैसे-के असुरकुमार तो मूल में ही कह दिये गये हैं, और दसवां स्तनितकुमार भी सूत्रपाठ में कह दिये हैं बाकी के आठ नाम इस प्रकार से हैं-नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, छ १ "गोयमा ! देविस्थीओ चउम्विहा पण्णता" : गौतम ! हेक्नी लियो यार आरती ४ही छे, "तं जहा" तयार प्रामा प्रभाको छे.- "भवणवासिदेवित्थीओ, पाणमन्तरदेवित्थीओ, जोइसियदेविस्थीमो वेमाणियदेवित्थीओ" सवनवासी पनी लियो पानव्यन्त२ हेवनी लियो, ज्योति पनी स्त्रियो मन वैमानि: वानी सियो “से किं त भवणवासिदेवित्थीओ" लगवन् सवनवासीवनी लियोन साहडसा छ ? "गोयमा ! भवणवासिदेवित्थीओ दसविहा पण्णता" के गौतम ! सवनवासी वो દસ પ્રકારના હોવાથી તેઓની સ્ત્રિયોના પણ દસ ભેદે કહ્યા છે ર =” તે આ પ્રમાણે छे , "असुरकुमारभवणवासिदेवित्थीओ जाव थणियकुमारभवणवासिदेवित्थीमो" ससुर કુમાર ભવનવાસિ દેવની સ્રિ યાવત્ સ્વનિતકુમાર ભવનવાસી દેવની સ્ત્રિ. અહિં ચાસ્પદથી બાકીના સઘળા ભવનવાસી દેવની સ્ત્રિને સંગ્રહ થયે છે ભવનવાસી દે દસ પ્રકારના છે જે આ પ્રમાણે છે.–અસુર કે જે મૂલમાંજ કહેલ છે. અને દસમાં સ્વનિ
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमन રૂ૭૨ द्वीपो-दधि-दिशा-वायु-स्तनितकुमारा स्तेषां नियोऽपि दशविधा भवन्तीति ।। 'सेतं भवणवासि देवित्थियाओ' ता एता दशप्रकारा भवनवासिदेव स्त्रियो निरूपिता इति ॥ 'से कि तं वाणमंतरदेवित्थीओ' अथ कास्ता वानव्यन्तरदेवस्त्रियः, वानव्यन्तरदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदाः, इति प्रश्नः, उत्तरयति-वाणमंतरदेविस्थीओ अट्ठविहाओ पन्नत्ताओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियोऽष्टविधाः अष्ट प्रकारकाः प्रज्ञप्ता -कथिता', तदेवाह-'तं जहा' तद्यथा-'पिसायवाणमंतरदेवित्थीओ जाव गंधव्यवाणमंतरदेविस्थीओ' पिशाचवानव्यन्तरदेवस्त्रियो यावद्गन्धर्ववानव्यन्तरदेवस्त्रियः, अत्र यावत्पदेन भूत -यक्ष-राक्षस-किन्नर-किंपुरुष-महोरगव्यन्तरदेवस्त्रीणा संग्रहः' 'से तं वाणसंतरदेवित्थीओ' ता एता वानव्यन्तरदेवस्त्रियः ‘से किं तं जोइसियदेवित्थीओ' अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिक्कुमार, वायुकुमार । भवनवासी दश प्रकार के होने के कारण इनकी स्त्रिया भी दस प्रकार की कही गई है। “से तं भवणवासिदेवित्थीओ इस प्रकार से यह भवनवासि देवस्त्रियों का कथन समाप्त हुआ “से किं तं वाणमंतरदेवित्थी मो, हे भदन्त ! वानव्यन्तरदेवस्त्रियां कितने प्रकार की होती है ? हे गौतम ! "वाणमंतरदेवित्थीओ अहविदाओ पण्णत्ताओ" वानव्यन्तर देवस्त्रियां वानव्यन्तरों के आठ प्रकार होने के कारण आठ प्रकार की होती है। वानव्यन्तरों के आठ प्रकार ऐसे होते हैं-पिशाच, भूत, यक्ष, राक्षस, किन्नर, जि पुरुष, महोरग और गन्धर्व यही बात 'पिसायवाणमंतरदेविस्थीओ जाव गंधव्व वाण मतरदावत्थोओ' इस सूत्रपाठ द्वारा स्पष्ट की गई है अतः पिशाचस्त्रियां भूतस्त्रियां यक्षस्त्रियां राक्षसस्त्रियां किन्नरस्त्रियां किंपुरुषस्त्रियां और गन्धर्वस्त्रियां यावत् पद से इन आठ पिशाच स्मादिकों का स्त्रियों का ग्रहण हुआ है । "से किं तं जोइसियदेविस्थीओ” हे भदन्त ! તકુમાર પણ સૂરા પાઠમાં કહેલ જ છે, બાકીના આઠ નામ આ પ્રમાણે છે–નાગકુમાર સુવર્ણકુમાર વિકુમાર અગ્નિકુમાર દ્વીપકુમાર ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર અને વાયુકુમાર આ રીતે ભવનવાસી દેવો દશ પ્રકારના હોવાથી તેઓની સ્ત્રિ પણ દસ પ્રકારની જ ४ छे "से तं भवणवासिदेवित्थीओ' मी प्रमाणे मा सनवासी देवानी नियोनु नि३५९५ ४२स छ ‘से कि त वाणमंतर देवित्थीओ" मगवन् ! पानव्यत२ हेवानी खियो सा अरनी डाय छ १ "गोयमा! वाणमंतरदेवि स्थीओ अविहाओ पण्णत्ताओ" गौतम ! पानव्यन्त२ हेक्नी नियो, पानव्यन्त२ हेवा આઠ પ્રકારની હોવાથી આઠ પ્રકારની હોય છે, વાન વ્યસ્તરના આઠ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે पिशाय, भूत, यक्ष, राक्षस, २५३५, महार1, भने धर्व मे पात "पिसाय वाण मंतरदेविस्थाआ जाव गधव्यवाणमंतरदेवित्थीओ" मा सूत्रपा द्वारा स्पष्ट ४२ छ तथी (५२ (खया, सूत नियो, यक्षसियो, राक्षसखियो, २ लियो, & પુરૂષસ્ત્રિ અને ગંધર્વ સ્ત્રિ યાવત પદની આ આઠ પિશાચ સ્ત્રિ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ छ. “से किं तं जोइसियदेवित्थीओ" ३ सगवन् ज्योति हेवनी लियो टा प्रारनी
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
विविधप्रतिपत्तिनिरूपणम् ३७३ अथ कास्ताः ज्योतिष्कदेवस्त्रियः ? ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां कियन्तो मेदा इति प्रश्नः उत्तरयति-'जोइसियदेवित्थीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियः पञ्चविधाः-पञ्चप्रकारकाः प्रज्ञप्ता:कथिता. प्रकार भेदमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'चंदविमाणजोइसिय देविस्थीओ' चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'सूर०' सूर्यविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'मह' ग्रहविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः 'नखत्त०' नक्षत्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः, 'ताराविमाणजोइसियदेविस्थीओ' ताराविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियः, तथा च चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराविमान स्त्री भेदात् पञ्चप्रकारका ज्योतिष्कदेवस्त्रियो भवन्तीति भाव । 'से तं जोइसियदेवित्थीओ' ता एता पञ्चप्रकारा. ज्योतिष्कदेवस्त्रियो निरूपिता इति । 'से कि तं वेमाणियदेवित्थीयो' अथ कास्ता वैमानिकदेवस्त्रियः, वैमानिकदेवस्त्रीणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः उत्तरयति 'वेमाणियदेविस्थीओ दुविहा पन्नत्ता' वैमानिकदेव स्त्रियो द्विविधा -द्विप्रकारकाः प्रज्ञप्ता. कथिता
ज्योतिष्क देव स्त्रियां कितने प्रकार की होती है । हे गौतम | "जोइसियदेवित्थीओ पंचविहाओ" ज्योतिष्कदेवस्त्रियां पांच प्रकार की कही गई है-क्योकि ज्योतिष्क देव पांच प्रकार के होते हैं। इनकी स्त्रियो के नाम इस प्रकार से हैं-"चंद विमाणजोइसियदेवित्थिीओ" चन्द्र विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां, "सूर" सूर्य विमानज्योतिष्कदेवस्त्रियां "यह.” ग्रह विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां "नक्खत्त० नक्षत्र विमानज्योतिष्क देवस्त्रिया "ताराविमाणजोइसिय देवित्थीओ" तारा विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियां तथा-चन्द्र,सूर्य, ग्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से ज्योतिष्क देव पांच प्रकार के होते हैं--- अतः इनकी स्त्रियां भो पाँच प्रकार की कही गय हैं 'सेत्तं जोइसियदेवित्थीओ' इस प्रकार से ये ज्योतिष्क देवस्त्रिया निरूपित हुई । “से कि तं वेमाणियदेनित्थीओ" हे भदन्त ! वैमानिक देव स्त्रियां कितने प्रकार की होती है ? हे गौतम "वेमाणियदेवित्थीओ दुविहा पन्नत्ता" वैमानिक देवस्त्रियां दो प्रकार की होती हैं ।
४ी छ “गोयमा! जोइसियदेवित्थीओ पंचविहाओ पन्नत्ताओ" ज्योति वानी लिया પાચ પ્રકારની કહી છે કેમકે જ્યોતિષ્ક દેવે પાંચ પ્રકારના છે તેમની સ્ક્રિના નામો આ प्रमाणे छ- "चदविमाणजोइसियदेविस्थीओ” यद्र विमान याति हेवनी लिया "सूर०" सूर्य विमान ज्योति पनी लियो, “गह." विमान योति हेक्नी खियो “नक्सत्त०" नक्षत्र विमान याति पनी स्त्रियो "ताराविमाणजोइसियदेवित्थीओ" तारा विमान જ્યોતિષ્ક દેવની સ્ત્રિ આ પ્રમાણે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાવિમાનને ભેદથી જ્યોતિષ્ક દેવ પાંચ પ્રકારના થાય છે તેથી તેઓની સ્ત્રિયો પણ પાંચ પ્રકારની કહી છે. "से जोइसियदेवित्थीओ" मा प्रमाणे मा ज्योति हेवोनी लियोनु नि३५९५ ४२स छ "से कि त वेमाणियदेविस्थीओ" उससवन वैमानि वानी स्त्रियो टा ४१२नी ४४ी छे १ "गोयमा । वेमाणियदेवित्थीओ दुविहा पण्णत्ता" गौतम ! वैमानि वानी
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
जीवाभिगमसूत्रे
इति 'तं जहा' तथथा - 'सोहम्मकप्पवेमाणिय देवित्थीओ' सौधर्मकल्प वैमानिकदेवस्त्रियः 'ईसाण कप्पवेमाणिय देवत्थीओ ईशानकल्पवैमानिकदेवस्त्रियः ततः परं देवीनामुत्पत्तेरभावात् । उपसंहरति--'से त्तं वेमाणियदेवित्थीओ' ता एता वैमानिकदेवस्त्रियो निरूपिता इति ॥ | सू० १ || सम्प्रति स्त्रीणां भवस्थितिमानप्रतिपादनायाह- 'इत्थीणं' इत्यादि,
मूलम् - इत्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! एगेणं आएसेणं जहन्नेणं अंतोसुहुत्त उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओ - माई, एगेणं आएसेणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उकोसेणं णवपलिओ माई, एगेणं आएसेणं अतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं सत्त पलिओ माई, एगेणं आएसेणं जहनेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं पण्णासं पलिओ माई ॥ तिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं तिष्णि पलिओ माई । जलयतिरिक्खजोणि त्थी भंते! केवइथं कालं ठिई पन्नता गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी | च उपयथलयरतिक्खिजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता ? जहा तिरिक्खजोणित्थीणं ! गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिणि पलिओ माई । उरपरिसप्पथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा ! जहनेणं अतोमुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी । एवं भुयपरिसम्पतिरिक्ख
"तं जहा" जो इस प्रकार से है - 'सोहम्म कप्पवेमाणियदेवीत्थीओ ईसाणकप्पवेमाणिय देवि त्थीओ' सौधर्म कल्प वैमानिक देवस्त्रियां, और ईशान कल्प वैमानिक देवस्त्रियां इनसे आगे के देवलोकों में देवियों की उत्पत्ति नहीं होती है । " से त्तं वेमाणियदेवित्थीओ" इस प्रकार से ये दो प्रकार की वैमानिक देवस्त्रियां कही है || सू० १ ॥
स्त्रियो में अहारनी उस छे. "तं जहा" ते मे अरोमा प्रभाये छे. 'सोहम्मकप्पवेमा णिय देवित्थओ ईसाणकपवेमाणियदे वित्थीओ' सौधर्भ य वैभानि देवनी स्त्रियो અને ઈશાન કલ્પ વૈમાનિક દેવની સ્ત્રિયા આનાથી આગળના દેવલેાકેામાં વિચેશની ઉત્પત્તિ थती नथी. 'सेतं वेमाणियदेवित्थीओ' मा प्रभा मा से अमरनी वैभानि हेरेरानी શ્રિયાનું નિરૂપણ કર્યુ” છે. સૂ॰ ૧૫
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टोका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७५ जोणित्थीणं । एवं खहयरतिरिक्ख जोणित्थीणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो। मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालंठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाइं धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोसुहत्तं उक्कोंसेणं देसूणा पुवकोंडी । कम्मभूमिय मणुस्सित्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कासेणं तिन्नि पलिओवमाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देरणा पुब्बकोडी । भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ? खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं , अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं। धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहत्तं उकोसेणं देसूणा पुवकोडी । पुव्वविदेहअवरविदेह कम्मभूमिग मणुस्सित्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतामुहुत्त उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी । अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्ना ! गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पूर्वकोडी । हेमवयएरण्णवए जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणं पलिओवर्म पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगं, उक्कोसेण पलिओवमं, संहरणं पडुच्च जहन्नणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी। हरिवासरम्मगवास अकम्म
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
जवाभिगमसूत्रे
205
मग मस्सित्य ते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जम्म पन्च जहन्ते देणाई दो पलिओबसाई पलिओ मस्स असंखेज्जड भागेण ऊणगाई. उक्कोसेणं दो पलिओ माई | संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंनोमुहुतं उक्कोसेण देसृणा पुव्वकोडी | देवकुरुउत्तरकुरु
भूमिस्मत्थी संते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता ? गोमा ! जम्मणं पच्च जहन्नेणं देसृणाई तिन्नि पलिओ माई पलिओमन असंखेज्जइभागेण ऊणयाई उक्कोसेणं तिन्नि पलिओ माई | संहरणं पञ्च्च जहन्नेणं अतोमुहुत्त उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी | अंतरदीवराजकम्म भूमग मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं टिई पन्नत्ता गोयमा ! जम्मणं पञ्च्च जहन्नेणं देसृणं पलिओक्मस्स असंखेज्जइभागं एन्टिओ असंखेज्जइभागेण ऊणयं उक्कोसेण पलिओ मस्स असंखेज्जडभागं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेण देसृणा पुत्रकोडी" ||०२||
चायान्त्रीणां मदन्न ! कियन्न काल स्थितिः प्रप्ता ? गोतम एकेनादेदोन या भरती, पञ्चाशत्पत्योपमानि । पकेनादेशेन जघन्येन अन्तर्मुहम् पनयत्योगमानि एवेनादेशेन जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण सप्त पत्योपमानि नादेशेन यन्येनान्नमार्णम उत्कर्षेण पञ्चाशत्पत्योपमानि ॥ निर्वग्योनिकस्त्रीणां पास्थितिः प्रता? गौतम जघन्येनान्तर्मुहर्त्तम् उत्कर्षेण त्रीणि नियंग्योनिकस्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्रदीप्ता कर्पण पूर्वकोटि | चतुष्पदस्थचरनिर्यग्योनिकमहन्त वनपाल स्थितिः प्रत्ना ? यथा निर्यग्योनिकखोणाम गौतम ! पीति त्यागमानि । उपरिस्थलचर तिर्यग्योनिकस्योषां स्थिति मा ? गोनम ? जयन्येन अन्तर्मुमुक पशुपतिर्यग्योनियरीणामयि । वयं परतिर्यग्योनिकस्त्रीणां अपरान्ह पत्योपस्यान्येयभागः । मनुष्यस्त्रीणां भवन्त ! कियन्तं
|
पूर्वकोटि
मोम 1
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७७
कालं स्थिति. प्रज्ञप्ता १ गौतम १ क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । कर्म भूमिकमनुष्य स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञाप्ता । गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपसानि धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कपेण देशोना पूर्वकोटिः ॥ भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम | क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुह्वत्तेमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमान, धर्म चरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । पूर्वविदेहापरविदेह कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः 1 धर्मचरणं ग्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः अकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम । म प्रतीत्य जघन्येन देशोनं पल्योपसं पल्योपमस्यासंख्येयभागम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त - मुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि । हैमवतैरण्यवतयोर्जन्मप्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमं पल्योपमस्यासंख्ययेभागेनोनकम् उत्कर्षेण पल्योपमम् । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्त मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । हरिवर्ष रम्यकवर्षाऽकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीणां भदन्त । कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता १ गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेन उने, उत्कर्षेण द्वे पल्योपमे । संहरणं प्रतीत्य जघ - न्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । देव कुरूत्तरकुर्व कर्मभूमिकमनुप्यस्त्रीर्णा भदन्त । कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञाप्ता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमानि पल्योपमस्यासंख्येयभागे नोनकानि, उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि । संहरणं प्रतीत्य जघन्ये नान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः | अन्तरद्वीपकाकर्म भूमिक मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनं पल्योपमस्यासंख्येयभाग पल्योपमस्यासंख्येयभागेन ऊनकम् | उत्कर्षेण पल्योपम स्यासंख्येयभागम्, संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः ॥ ०२ ॥ टीका- ' इत्थीणं भंते!' स्त्रीणां भदन्त । 'केवड्यं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः - आयुष्य कालः प्रज्ञप्ता - कथिता इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयसा !' इत्यादि,
स्त्रियों की भवस्थिति का कथन करते हैं – “इत्थी गं भते । इत्यादि || सू० २॥ टीकार्थ - गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - हे भदन्त ? " इत्थी णं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" स्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? " गोयसा ! 'एगेणं आदे
हुवे सूअर स्त्रियोनी अवस्थितिनु उथन रे छे 'इत्थो णं टी अर्थ - गौतम स्वामीये असुने येवु पूछयु छे ! - hari काल ठिई पण्णत्ता" स्त्रियोनी लवास्थिति ऐसा अजनी
४८
भते छत्याहि
लगवन् “ इत्थी णं भंते ! उस छे ? या प्रश्नন
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
जीवाभिगमसने 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगेणं आदेसेणं' एकेनादेशेन-अत्रादेशशब्दः प्रकारवाची 'आदेसोत्ति पगारो' इति वचनात् , तथा चकेन प्रकारेण एक प्रकारमधिकृत्य-एकापेक्षयेत्यर्थः । 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा स्थिति रित्यर्थः, एतच्च तिर्यङमनुष्यस्यपेक्षया कथितम् मन्यत्रैतावत्प्रमाणस्य जघन्यस्थितेरसंभवात् इति । 'उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई' उत्कर्षेण पञ्चाशत्पल्योपमानि एतच्च इशानकल्पापरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । 'एगेणं आदेसेणं' तथा एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण एकं प्रकारमधिकृत्य इत्यर्थः । 'जइन्नेणं अंतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त स्त्रीणां स्थितिः, एतत्तथैव तिर्यङ्मनुष्य रुयपेक्षया,कथितम् 'उक्कोसेणं णव पलिओचमाई" उत्कर्पण नवपल्योपमानि स्त्रीणां स्थितिरिति, एतत् इशानकल्पपरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । 'एगेणं आदेसेण जइन्नेणं अंतो मुहत्तं' तथा एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , प्राग्वत् , 'उक्कोसेणं सत्त सेणं जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पणपन्नपलिओवमाई' एक प्रकार से अर्थात् एकअपेक्षा से स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य तो एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट पचपन पल्योपमकी कहो गई है। यहां जो जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की कही गई है वह तिर्यश्च त्री और मनुष्य स्त्री की अपेक्षा लेकर कही गई है क्योंकि ओर जगह इतनी कम जघन्य स्थिति स्त्रियों को नहीं बनती है। और जो पचपन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति कही गई है वह ईशानकल्प की अपरिगृहीत देवियों की अपेक्षा से कही गई है । “एगेणं आदेसेणं-जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं णव पलिओवमाई" एक दूसरी अपेक्षा से-स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से नौ पल्योपम की है यह कथन ईशान कल्प में परिगृहीत देवियों की अपेक्षा से किया गया हैं 'एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभान । छे ?-गोयमा ! पगेणं आदेसेणं जहाणेणं अंतो मुत् उक्कोसेण पणपन्नपलिओचमाई' सारथी मर्थात् ये अपेक्षाथी खियानी ભવસ્થિતિ જઘન્યથી તે એક અંતર્મુહૂર્તની કહેવામાં આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી , ૫૫ પંચાપન પાપમની કહેલ છે અહિંયાં જે જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની કહી છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંચાવન પલ્યોપમની કહી છે તે તિર્યંચ સ્ત્રી અને મનુષ્ય સ્ત્રીની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. કેમકે–અન્ય સ્થળે સ્ત્રિની જઘન્ય સ્થિતિ આટલી ઓછી બનતી નથી અને પ૫ પંચાવન પલ્યોપમની જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેલ છે, તે ઈશાન ४८५नी २५५२५ वायोनी अपेक्षाथी ४९स छ “पगेणं आदेसेणं जहण्णेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेण णपलिओघमोड" मी० मे अपेक्षाथी स्त्रियांनी लपस्थिति न्यथा तो એક અંતર્મુહૂતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ પલ્યોપમની છે. આ કથન ઈશાન કલ્પમાં अडएर ४२ हेवियानी अपेक्षाथी ४२यामां मावेस छ. 'पगेणं' भी अपेक्षाथी दृष्टी न पक्ष्यापम "पगेण आदेसेणं जहण्णेणं अंतोमुहुर्त उकको
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३७९ पलिओवमाई' उत्कर्षेण सप्त पल्योपमानि, एतत् सौधर्मकल्पपरिगृहीतदेवीरधिकृत्य कथितमिति । तथा 'एगेण आदेसेणं जहन्नेणं अंतो मुहत्त' एकेनादेशेन-एकेन प्रकारेण जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , 'उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाई' उत्कर्षेण पञ्चाशत् पल्योपमानि, पतत्तु सौधर्मकल्पाऽपरिगृहीतदेव्यपेक्षया कथितमिति । तदुक्तम्
सपरिगहेयराण सोहम्मीसाण पलिय-साहीयं । उक्कोससत्तपन्ना नवपणपन्ना य देवीणं ॥१॥ सपरिग्रहेतराणां सौधर्मशानाना पल्योपमं साधिकम् । उत्कृष्टतः सप्तपञ्चाशन्नव पञ्चपञ्चाशच्च पल्योपमानि देवीनामिति ||
एवम्-उक्तप्रकारेण समुच्चयतः स्त्रीणां जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिमानं कथितम् सम्प्रति तिर्यक् रुयादि मेदानाश्रित्य स्थितिमानं कथियितुं प्रश्नयन्नाह-'तिरिक्खजोणित्थीणं सत्त पलिओवमाई" एक तीसरे प्रकार की अपेक्षा से स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो अन्तर्मुहर्त की है-और उत्कृष्ट से सात पल्योपम की हैं। यह सौधर्मकल्प में परिगृहीत देवियो की अपेक्षा से कथन किया गया हैं "एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अंतो महत्तं उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाइं" तथा-एक चतुर्थ प्रकार की अपेक्षा से जघन्यस्थिति तो स्त्रियों कि एकअन्तर्मुहूर्त की हैं और उत्कृष्ट स्थिति पचास पल्योपम की हैं यह कथन सौधर्मकल्प में अपरिगृहीत देवियो की अपेक्षा से किया गया है।
__ तदुक्तम् -'सपरिग्गहेयराणं सोहम्मीसाण पलियसाहीयं । उक्कोससत्तपन्ना नव पणपन्ना य देवीणं” पूर्वोक्त जो उत्कृष्ट स्थिति में अन्तर कहा गया हैं उसी के सम्बन्ध में यह गाथा प्रकाश डालने के लिये कही गई है इस प्रकार सामान्यतः स्त्रियों की जघन्य और उत्कृष्ट से भवस्थिति का प्रमाण कहकर अब सूत्रकार तिर्यकत्री आदि के भेद को आश्रित कर सेणं सत्त पलिओवमाइ" त्राल मे प्रा२नी अपेक्षाथी स्त्रियोनी सब स्थिति न्य થીતે અંતમુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત પત્યેપમની છે. આ કથન સૌધર્મ ક૯૫માં परिगृहीत-२ हेवीयानी अपेक्षाथी ४२वामां मावेल छ, “एगेणं आदेसेणं जहन्नेणं अतो मुहुत् उक्कोसेणं पन्नासं पलिओवमाई" तथा मे याथा आरनी अपेक्षाथी धन्य સ્થિતિ તે સ્ત્રિની એક અન્તર્મુહર્તાની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પચાસ પત્યે પમની છે. આ કથન સૌધર્મ કલ્પમાં અપરિગ્રહીત દેવિયેની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. तदुक्तम् "सपरिग्गहेयराण सोहम्मीसाण पलियसाहियं उक्कोसलत्तपन्ना नवपणपण्णा य देवीणं" पूर्वतिट स्थितिमा मत२ वामां आवेस छ, तना समयमा પ્રકાશ કરવા માટે આ ગાથા કહેવામાં આવેલ છે આ રીતે સામાન્યત. સ્ત્રિની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી ભવસ્થિતિનું પ્રમાણું કહીને હવે સૂત્રકાર તિર્યસ્ત્રી વિગેરેના ભેદને આશ્રય કરીને सपस्थितिनु प्रभाएर ४ --२मामा गौतम स्वामी प्रभुने ५७यु छ :-तिरिक्खजोणि
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
जीवामिगमत्र ३८० भंते' तिर्यगयोनिस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताकथितेति प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कण त्रीणि पल्योपमानि जघन्योत्क
भ्यामन्तमुहूत पल्योपमत्रयं च स्थितिकालः तिर्यग्योनिकस्त्रीणा भवतीति । उत्कर्पतत्रीणि पल्योपमानि, इति कथनं तु देवकुर्वादिपु चतुष्पदस्त्रीरधिकृत्य कथितमिति । सामान्यतस्तिर्यग् योनिकस्त्रीणा स्थितिकालं निरूप्य विशेषतस्तिर्यग्योनिकास्त्रीणा स्थितिकालं कथयति-"जलयर' इत्यादि, 'जलयरतिरिक्खजोणित्थीण भंते' जलचर तिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं काल स्थिति:-आयुण्यकाल. प्रजप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतो मुहत्त' जघन्येन जलचरी णां स्थिति रन्तमुहूर्तम् अन्तर्मुहूर्तप्रमाणा भवतीत्यर्थः 'उक्कोसेणं पुवकोडी' उत्कर्पण पूर्वके भवस्थिति का प्रमाण कहते हैं-इसमें गौतम ! ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"तिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! केवइयं कालं-ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त । तिर्यग्योनिस्त्रियों की भवस्थिति कितने कालकी कही गई हैं । "गोयमा । जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाई तिर्यग्योनिक स्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कही गई हैं। यहां जो यह तीन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति का कथन किया गया हैं वह देवकुरू आदि में चतुष्पदस्त्रियो की अपेक्षा लेकर किया गया हैं। इस प्रकार सामान्यतः तिर्यायो निकस्त्रियो की स्थिति का काल कहकर अब सूत्रकार विशेपरूप से तिर्यग्योनिक स्त्रियों की स्थिति का काल कहते हैं - इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"जल्यरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ! जलचर तिर्यग्योनिकस्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गइ है ? उत्तर में प्रमु कहते है-मोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं स्थीण भंते ! केवयं काल ठिई पण्णत्ता' मगवन् ति यानि स्त्रियानी लपस्थिति ४८सा अजनी ४उवामा मावस छ ? उत्तरमा प्रभु ४९ छ :-"गोयमा ! जहण्णेणं भतो. मुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिमोपमाई" तिय योनि स्त्रियांनी मपस्थिति धन्यथा આ તમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પાપમની કહેવામાં આવેલ છે અહિંયાં આ ત્રણ પ્રત્યેપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહી છે, તે દેવકુફ વિગેરેમાં ચતુષ્પદસ્વિયેની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે સામાન્યતઃ તિર્યનિક સ્ત્રિયોને રિતિકાળ કહીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પ્રકારથી તિર્યંચેનિક સ્ત્રિના સ્થિતિકાળનું કથન કરે છે આમા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને मेषु पूच्यु छ - "जलयरतिरिक्खजोणित्थोणं भते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" હે ભગવન જલચર તિર્યનિક સ્ત્રિયોની વ્યવસ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવેલ છે? मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु ४९ छ है- "गोयमा ! जहण्णेणं अतोमुहुत्त उपकोसेणं पुटव
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
'स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८१ कोटिप्रमाणोत्कर्षतः स्थितिर्भवति जलचरीणामिति । 'चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते' चतुष्पदस्थलचरतिर्ययोनिकस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह- 'गोयमा' ,इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहा तिरिक्खजोणित्थीओ' यथा तिर्यग्योनिकस्त्रीणां स्थिति स्तेनैव रूपेण चतुष्पदस्थलचरीणामपि स्थिति तिव्या जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानीत्यर्थः । 'उरः परिसप्पथलयरतिरिक्खजोणित्थीणं भंते ! उरःपरिसर्पस्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्तः-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्ने] अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुब्बकोडी' उत्कर्षेण पूर्वकोटिः, पूर्वकोटिप्रमाणा उत्कर्षतः स्थिति भवति उरः परिसर्पस्थलचरीणामित्यर्थः । एवं भुयपरिसप्प०' एवम् उरःपरिसर्प स्थलचरीणामिव पुन्यकोडी हे गौतम ! जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई हैं। "चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीण भते !"हे भदन्त ! चतुष्पद स्थलचर तिर्यायोनिक स्त्रियो की भवस्थिति कितने काल की कही गई हैं ! 'गोयमा! जहा तिरिक्खजोणित्थीयो' हे गौतम ! जैसी भवस्थिति समुच्चय तिर्यग्योनिकस्त्रियों की जघन्य से अन्तमुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कही गई हैं-वही भवस्थिति चतुष्पद स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियों की होती है ऐसा जानना चाहिये "उरपरिसप्पथलयरतिरिक्खजोणिस्थीण भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त । उरःपरिसपे स्थलचर तिर्यग्योनिस्त्रियो की कितने काल की भवस्थिति कही गई हैं ? 'गोयमा जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पुन्चकोडी' गौतम ? जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई है। 'एवं भुयपरिसप्प०' उर.परिसर्पस्थलचर स्त्रियों की भवस्थिति जैसी कही गई हैं कोडी" गौतम ! धन्यथी मे मत इतनी मने टथा पूर्व टि २मा प्रभा. ऐनी स्थिति वाम मावी छ "चउप्पयथलयरतिरिक्खजोणित्थीण भते!" भगवन् यतु०५४ स्थाय२ तिर्थयानि स्त्रियानी अवस्थिति 21 जनी उस छ "गोयमा ! जहा तिरिक्खजोणित्थीभो" गौतम ! २ प्रमानी मवस्थिति समुच्यय तियाનિક સ્ત્રિની જઘન્યથી અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે, એ જ प्रभाश्नी मपस्थिति यत्प४ स्थायर तिच्यानिलियोनी छे, म सभ"उरपरिसप्प थलयर तिरिक्त जोणित्थीणं भत्ते ! केवइयं कालं ठिई पपणत्ता" भगवन् ! 6२. परिस५ स्थाय२ तिययानि स्त्रियोनी सवस्थिति सदा नी वामां मावत छ ? "गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण पुवकोडी" है गौतम ! धन्यथा मे मत इतनी सन था से पूर्व टिनी तयानी मपस्थिति वाम मावी छे. 'एवं भुयपरि
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ૮ર
• जीवाभिगमसूत्रे भुजपरिसर्प स्थलचरीणामपि स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्पतः पूर्वकोटिप्रमाणा भवतीति भावः। ‘एवं खहयरतिरिक्खजोणित्थीणं' एवं खेचरतिर्यगूयोनिकस्त्रीणाम् 'जहन्नेणं अंतो मुहत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पलिभोवमस्स असंखेज्जइभाग' उत्कण पल्योपमस्य असंख्येयभागः, पल्योपमस्यासंख्येयभागप्रमाणा स्थितिर्भवति खेचरीणामिति ॥ 'मणु स्सित्थीणं भंते' मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केवयं काल ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेनेत्यर्थ. 'जहन्नेणं अंतो मुद्दत्त' जघन्येनान्तमुहर्ता स्थितिर्भवति 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षेण त्रीणि पन्योपमानि मनुष्यस्त्रीणी देवकुर्वादिषु भरतादिष्वपि एकान्तसुषमादिकाले युगलिकापेक्षया पल्योपमप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । 'धम्मचरणं वैसं. ही मुजपरिसर्प स्थलचरत्रियों की भी भवस्थिति जाननी चाहिये "एवं खइयरतिरिक्खजोणित्थीण-जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागो" खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त की है-और उत्कृष्ट से पल्योपमके असख्यातवें भाग प्रमाण है । "मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त | मनुष्यस्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? “गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण तिन्नि पलिओवभाई" क्षेत्रकी अपेक्षा लेकर जघन्य स्थिति तो इनकी एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपमकी कही गई है "क्षेत्र की अपेक्षा लेकर" ऐसा जो कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि जब भरतादि क्षेत्रों में उत्कृष्ट भोग भूमि का समय होता है तब युगलियों की अपेक्षा से और देवकुरु आदि को की स्त्रियोंकी अपेक्षासे क्योंकि यहां पर उत्कृष्ट भोगभूमि होने से एकान्ततः सुपमसुषमा काल का सद्भाव सप्प" ७२: परिसय स्थलय२ स्त्रियांनी स्थिति २ प्रमाणे ही छ । प्रभार सुर परिस स्थलय२ लियोनी सपस्थिति ५ सम देवी, "एवं खहयरतिरिक्ख जोणिस्थीणं-जहण्णेणं-अंतोमुहुत्तं उक्कोलेणं पलिभोवमस्स असंखेज्जर भागो" २२ तिर्थ
નિક સ્ત્રિની ભવસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહર્તાની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ५त्यामना मसयतमा माग प्रभाएर छे "मणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कोल ठिई पण्णता" है सावन् मनुष्य स्त्रियानी मपस्थिति जना उवामा भावी छ ? 'गोयमा ! खेत्तं पडच्च जहण्णण अंतोमुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" क्षेत्रनी मपेक्षाथी तभनी धन्य स्थिति तो ये मत इतनी ४उवामा આવેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ પલ્યોપમની કહી છે “ક્ષેત્રની અપેક્ષૉથી એ પ્રમાણે જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–જ્યારે ભરતાદિ ક્ષેત્રોમાં ઉત્કૃષ્ટ ભેગભૂમિને સમય હોય છે, ત્યારે યુગલિયેની અપેક્ષાથી, અને દેવરૂ વિગેરેની વિશ્વની અપેક્ષાથી–કેમકે–અહિંયાં ઉત્કૃષ્ટ ભેગભૂમિ હેવાથી એકાન્તત- સુષમા સુષ માકાળનું અસ્તિત્વ
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८३
पडुच्च' घर्म' चरणं प्रतीत्य- चारित्रधर्म सेवनमाश्रित्य ' जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्त्तम्, एतच्च तद्भवस्थिताया एव परिणामवशात् प्रतिपातापेक्षया ज्ञातव्यम्, च traft मरणमन्तरेणापि तद्भवे सवैस्तोकतयाऽप्येतावन्मात्रकालावस्थानभावात, तथाहि-- काचित् स्त्री तथाविधक्षयोपशमभावतः सर्वविरतिं प्रतिपद्य तावन्मात्र क्षयोपशमभावादन्तर्मुहूर्तानन्तरं भूयोऽपि अविरत सम्यग्रष्टित्वं मिध्यात्वं वा प्रतिपद्यते । अथवा चारित्रस्वीकारानन्तरं मरणेऽपि अप्रमत्तसंयतगुणस्थाने एतावत्प्रमाणः कालस्तु सभवत्येवेति । 'उक्को सेणं देसूणा पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवति, मनुष्यस्त्रीणां चरणधर्म सेवनापेक्षया उत्कर्षतो देशोन
रहता है और इस काल में उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की होती है— इसलिये यहां इनकी इतनी उत्कृष्टस्थिति कही गई है तथा " धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतीमुडुत्तं उक्को सेणं देणा पुचकोडी" चारित्र धर्म के सेवन को आश्रित करके जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्व कोटि की इनकी स्थिति कही गई है इसका तात्पर्य ऐसा है कि किसी स्त्री ने तथाविध क्षयोपशम भाव से चारित्र मोहनीय कर्म के क्षयोपशम से सर्व विरतिरूप चारित्र धर्म को स्वीकार कर लिया तब उसी भव में कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त्त के बाद वह फिर परिणाम वश से प्रति पतित होकर अविरत सम्यग्दृष्टि अवस्था वाली बन गई या मिथ्यात्व गुणस्थान वाली बनगई तो इस चारित्र धर्म का उसने एक अन्तर्मुहूर्त्तकाल तक ही पालन किया व्यतः इस अपेक्षा उसकी स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है अथवा चारित्र स्वीकार करने के बाद मृत्यु भी हो जाय तो भी अप्रमत्त संयम गुणस्थान में अन्तर्मुहूर्त्त कालकी संभावना है ही । "उत्कृष्ट से इनकी स्थिति देशऊन कुछकम एक पूर्वकोटि की होती है" ऐसा
"
રહે છે, અને આ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પત્યે પમની હાય છે. તેથી અહિઁચાં तेयोनी भाटसी उत्ष्ट स्थिति उडेवामां भावी छे तथा "धम्मचरणं पडच्च जहन्नेणं अतोमुत्तं उक्कोसेणं देणं पुण्वकोडी” यारित्र धर्मना सेवनने। आश्रय उरीने धन्य થી એક અંતર્મુહૂત ની અને ઉત્કૃષ્ટથી કઇક એછી એક પૂર્વ કાટિની તેની સ્થિતિ કહેલ છે. કહેવાનુ તાપ એ છે-કેાઈ સ્ત્રિએ તથાવિધ ક્ષાપશમ ભાવથી– ચારિત્ર માહનીય કાઁના ક્ષયાપશમથી સવિરતિ રૂપ ચારિત્ર ધના સ્વીકાર કરી લીધે હાય, તે એજ ભવમાં કમથી કમ એક અંતર્મુહૂત ખાદતે પાછા પરિણામ વશથી પ્રતિપતિત થઇને અવિ રત સમ્યગ્દષ્ટિ અવસ્થાવાળી બની ગઇ કે મિથ્યાત્વગુણુ સ્થાન વાળી બની ગઈ, તે આ ચારિત્ર ધનુ તેણે એક અંતર્મુહૂત કાલ સુધીજ પાલન કર્યું” તેથી આ અપેક્ષાથી તેની સ્થિતિ જઘન્ય એક અ તમુર્હુતની કહેવામાં આવી છે, અથવા ચારિત્રને સ્વીકાર કર્યા પછી મૃત્યુ પણ થઈ જાય તે પણુ અપ્રમત્ત સંયમ ગુસ્થાનમાં અંતર્મુહૂત કાલેની સંભાવના છેજ. “ઉત્કૃષ્ટી તેઓની સ્થિતિ દેશન કઇક ઓછી એક પૂર્વ કાર્ટિના હાય છે.” એવુ જે કહે
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे ३८४ पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवति; अष्टवार्षिक्याश्चरणधर्मप्राप्तेस्ततःपरं चरमान्तर्मुहूर्तपर्यन्तमप्रतिपतितपरिणामसद्भावादिति । पूर्वपरिमाणं चेदम् --
पुवस्स उ परिमाणं, सयरिं खलु होति कोडिलक्खाओ । छप्पण्णसहस्सा, बौद्धव्या वासकोडीणं ॥१॥ छाया- पूर्वस्य तु परिमाणं सप्तति. स्वल भवन्ति कोटिलक्षाणि ।
षट् पश्चाशच्च सहस्राणि बोद्धव्यानि वर्षकोटीनाम् ॥ (७०,५६०००,०००००००) एतावत्प्रमाणमेकं पूर्व भवति । एतावत्प्रमाणमेकं पूर्वमाश्रित्य पूर्वाणां कोटिः पूर्वकोटिरुच्यते, सा च देशोना देशेन किविद्वागेन- अष्टवर्परूपेण ऊना भवस्थिति मनुष्यस्त्रीणां चरणधर्ममाश्रित्य प्रोक्तेति भावः । 'कम्मभूमियमणुस्सित्थी णं मंते' जो कहा गया है सो उस का तात्पर्य ऐमा है कि मनुष्य स्त्रियाँ चारित्र धर्म का पालन अधिक से अधिक देशोन पूर्वकोटिकाल तक कर सकती है। पूर्वकोटि में नो देश-ऊन कहा गया है उसका तात्पर्य यह है कि कोई स्त्री आठवर्ष की अवस्था में चारित्र स्वीकार करे क्योंकि आठ वर्ष की अवस्था के पहले चारित्र धर्म ग्रहण करने का निषेध है, फिर तदनन्तर उसके आयु के अन्तिम अन्तर्मुहूर्त तक अप्रतिपतित परिणामों का सद्भाव रहने से चारित्रग्रहण के आठवर्षों की ऊनता रह जाती है इसलिये देशऊन कहा गया है। पूर्व का परिमाण इस प्रकार हैं "पुव्वस्स उ परिमाणं" इत्यादि । सत्तर (७०) लाख करोड़ और छप्पन हजार करोड़ (७०,५६०००,००००००० सत्तर छप्पन और दश शून्य) वर्षों का एक पूर्व होता है। इतने प्रणाम के एक पूर्व को आश्रय करके ऐसे देश ऊन करोड़ पूर्व की चारित्र धर्मकी अपेक्षा से स्त्रियों की स्थिति होती है । “कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई વામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–મનુષ્ય સ્ત્રિયે ચારિત્ર ધર્મનું પાલન વધારેમાં વધારે દેશના પૂર્વકેટિ કાલ સુધી કરી શકે છે. પૂર્વ કેટિમાં જે દેશ-ઉન કહેવામાં આવેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે—કે સ્ત્રી આઠ વર્ષની અવસ્થામાં ચારિત્રને સ્વીકાર કરે–કેમકે “આઠવર્ષની અવસ્થાની પહેલાં ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કરવાનો નિષેધ છે. તે પછી તેના આયુષ્યના છેલ્લા અંતર્મુહૂન સુધી અપ્રતિપતિત પરિણામને સદભાવ રહેવા થી ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આઠ વર્ષની ન્યૂનતા રહી જાય છે. તેથી દેશ ઉન કહેવામાં मावेस छे. पडसानु परिणाम मा प्रभारी छ. "पुव्वस्स उ परिमाणं" त्या सिर (७०) 04 ४२१७ मन छपन २ ४ (७०, ५६०००,००००००० सत्तर छन भने દસ શૂન્ય) વર્ષોને એક પૂર્વ કહેવાય છે. આટલા પ્રમાણવાળા એક પૂર્વને આશ્રય એવા દેશ ઉન કરેડ પૂર્વના ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી સિત્રની સ્થિતિ હોય છે.
"कम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" भगवन् भभूमिका
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८५ कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केच्इयं कालं, ठिई पनत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताकुथितेति प्रश्न , भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा', हे गौतम । खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुने क्षेत्रं प्रतीत्य आश्रित्य कर्मभूमिज. सामान्यलक्षणमधिकृत्येत्यर्थ., जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई उत्कर्षेण आणि पल्योपमानि, कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां क्षेत्रमाश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम, उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि, एषां स्थितिर्भरतैरवतेषु सुषमसुषमालक्षणे आरके ज्ञातव्येति भावः । 'धम्मचरण पडुच्च धर्मचरणं-चरणधर्म प्रतीत्य-आश्रित्य चरणधर्माश्रयणेनेत्यर्थ 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्ये नान्तमुहूर्ता स्थिति. 'उक्कोसेणं देरणा पुवकोड़ी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः देशोनपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिरित्यर्थः । भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते' भरतैरवत कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त काल स्थिति. प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्न, भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम अण्णत्ता" हे भदन्त ! कर्मभूमि मनुष्यस्त्रियों की भवस्थिति ! कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमहत्तं" हे गौतम ! क्षेत्र का आश्रय करके सामान्य से कर्म भूमि रूप क्षेत्र की अपेक्षा लेकर कर्मभूमि मनुष्यस्त्रियों की भवस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई है और 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई उत्कर्ष से तीन पल्योपम की कही गई है यह तीन पल्योपम की स्थिति भरत और ऐरवत क्षेत्र में जब सुषमसुषमा नामका आरक होता है तब होता है। तथा-"धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुत्रकोड़ी" चारित्र धर्म को अंगीकार करने की अपेक्षा से इन कर्मभूमिक स्त्रियों की जघन्य स्थिति तो एक अन्तर्मुहूर्त की होती है और उत्कृष्ट स्थिति देशान कुछ कम एक पूर्व कोटिकी होती है । “भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भंते । केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ? भरत एवं ऐरवत क्षेत्ररूप कर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियों મનુષ્ય સ્ત્રિની સ્થિતિ કેટલે કાળની કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ हेछ - 'गोयमा ! खेत पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्त' गौतम क्षेत्र सामान्यथा કર્મભૂમિરૂપ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય સ્ત્રિની ભવસ્થિતિ જઘન્યથી તે એક मत हतनी ही छे. अने. "उक्कोसेण तिन्नि पलिओवमाइ" रथी पक्ष्या५મની કહેવામાં આવેલ છે, આ ત્રણ પલ્યોપમની સ્થિતિ ભરત અને રવત क्षेत्रमा यारे सुषम सुषमा नामनां मारे थाय छे त्यारे थाय छे. तथा-"धम्मचरणं पहुच्च जहणेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं देसूणां पुवकोडी" यारत्र धर्म અંગીકાર કરવાની અપેક્ષાથી આ કર્મભૂમિની સિયાની જઘન્ય સ્થિતિ તે એક અંતર્મહત नी डाय छ भने जस्ट स्थिति शान- माछी मे पूटिनी डाय छे. "भरहेरवय कम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं काल ठिई प्राणत्ता भगवन सत भने એરવત ક્ષેત્રરૂપે કર્મભૂમિની મનુષ્ય ચિની ભવસ્થિતિ કેટલા કાળના કહેવામાં આવેલ છે?
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
जीवाभिगमसूत्र 'खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं'क्षेत्रं प्रतीत्य -आश्रित्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्ता स्थितिः, उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि स्थितिर्भवतीति । 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरण चरणधर्म प्रतीत्य आश्रित्य तु 'जह. न्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं देरणा पुन्चकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्मवतीति । 'पुच्चविदेहअवरविदेहकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । 'खेत पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्त मुहूर्तम् 'उवकोसेणं देखणा पुन्चकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरणंप्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तमुहूत 'उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी' की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ? "गोयमा । खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं०" हे गौतम । क्षेत्र की अपेक्षा लेकर तो इनकी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की कही गई हैं और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योमकी कही गई हैं "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोंडी" धर्म चारित्र धर्मस्वीकार करनेकी अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूत की और उत्कृष्ट से कुछकम एक पूर्वकोटि की इनकी भवस्थिति कही गई है । 'पुब्वविदेह अवर विदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भते । केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कम भूमिकी मनुष्यस्त्रियो की भवस्थिति कितने काल की कही गई है ! उत्तर में प्रभु कहते हैं-"खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पुन्चकोडी" हे गौतम ! क्षेत्र की अपेक्षा लेकर इनको जघन्य स्थिति तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटी की है क्योंकि यहाँ पर उत्कृष्ट स्थिथि इतनी ही कही गई है तथा "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं-- "गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहणेणं अंतोमुहत्त" है गौतम ! क्षेत्रनी अपेक्षाथी तो તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તાની કહેવામાં આવી છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પત્યેपभनी स्थिति ४८ "धम्मचरणं पदुच्च जहण्णेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेणं देरणा पुवकोडी" याति-धर्म पी१२ ४२वानी अपेक्षा से धन्यथी से मत इतनी અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછી એક પૂર્વકેટિની તેઓની ભવસ્થિતિ કહેવામાં આવેલ છે. 'पुव्वविदेहअवरविदेहकभभूमिगमणुस्सित्थीण भंते ! केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" હે ભગવન પૂર્વ વિદેહ અને અપર વિદેહ રૂપ કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિની ભવસ્થિતિ કેટसनी ४ामा आवी छ ! मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ ४-'खेत्तं पढच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी" गौतमा क्षेत्रनी अपेक्षाथी तेयानी धन्य स्थिति એક અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કેટિની કેમકે-અહિંયાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એટલી જ ४२ छ. तथा "धम्मचरणं पडच्च जहण्णेणे अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी"
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति०२
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८७ उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः पूर्वापर विदेहकर्ममिकमनुष्यस्त्रीणां क्षेत्रधर्मचरणाश्रयणेन जघन्योत्कर्षाभ्यामन्तर्मुहूर्तपूर्वकोटि-देशोनपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति भावः । विशेषचिन्ताचेत्थम्-भरतरवतेषु त्रीणि पत्योपमानि सुषममुषमायाम् , पूर्वविदेहेषु क्षेत्रतः पूर्वकोटिः, वन तथा क्षेत्रस्वाभाव्यात्तत ऊर्ध्वमायुषोऽसंभवात् इति।। कर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां स्थिति निरूप्य अकर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां स्थिति निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह-'अकम्मभूमिग' इत्यादि, 'अफम्मभूमिगमणुस्सिस्थीण भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जम्मणं देसूणा पुन्चकोडी" धर्म धारण करने की अपेक्षा लेकर इनकी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त्तकी है और उत्कृष्ट स्थिति कुछ कम एक पूर्वकोटि की है भरतक्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र की कर्म भूमिज मनुष्य स्त्रियोकी भवस्थिति सुषमसुषमा नामके प्रथम आरे में क्षेत्र की अपेक्षा से उत्कृष्ट रूप में तीन पल्योपम की होती है पूर्व विदेह में क्षेत्र की अपेक्षा से एक पूर्वकोटि की होती है क्योंकि भरत ऐखत और पूर्वविदेह के क्षेत्र का तथाविध स्वभाव के कारण भरत ऐरवत के सुषमसुषमा काल में तीन पल्योपम से अधिक तथा पूर्व विदेह में क्षेत्र की अपेक्षा पूर्व कोटि से अधिक आयुका संभव नहीं है ____ कर्मभूमिक स्त्रियों की स्थिति का निरूपण करके अब अकर्मभूमिक स्त्रियों की स्थिति का निरूपण करते हैं__इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कितने ધર્માચરણ કરવાની અપેક્ષાથી તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુંહતની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક ઓછી એક પૂર્વકેટિની છે ભરતક્ષેત્ર અને અરવત ક્ષેત્રની કર્મભૂમિ જ મનુષ્યસ્ત્રિની ભાવસ્થિતિ સુષમ સુષમા નામના પહેલા આરામાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી ઉત્કૃષ્ટ રૂપથી ત્રણ પલ્યોપમની થાય છે. પૂર્વ વિદેહમાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એક પૂર્વકેટિની હોય છે કેમકેભરત, ઐરાવત અને પૂર્વ વિદેહના ક્ષેત્રને તથાવિધ સ્વભાવના કારણે ભારત અને ઐરાવતના સુષમ સુષમકાળમાં ત્રણ પાપમાંથી વધારે તથા પૂર્વ વિદેહમાં ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પૂર્વકેટિથી વધારે આયુને સંભવ નથી
કર્મભૂમિક યિની સ્થિતિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂરકાર અકર્મભૂમિ યેિની સ્થિતિનું નિરૂષણ કરે છે
___ मामा गीतम. स्वामी प्रभुने मेj ५७यु छ है-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पपणता” 8 सावन मभूमि मनुष्य सियोनी स्थिति કેટલા કાળની કહેવામાં આવી છે ?” આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
जोयाभिगमसूत्र पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-अकर्मभूमिजन्माश्रयणेन 'जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमं' जघन्यतो देशोनं पल्योपमम्-तच्चाष्टभागादन्यूनमपि देशोनं भवति, ततो विपल्यापनायाह-'पलिओवमस्स असं. खेजड भागऊणगं' पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम् एतच्च हैमवतरण्यवतक्षेत्रापेक्षया दृष्टव्यम, तत्र जघन्यत. स्थिते रेतावत्प्रमाणायाः संभवात् । 'उक्कोसेणं तिणि पलियोवमाई उत्कर्पत स्त्रीणि पल्योपमानि स्थितिर्भवतीति, एपा त्रिपस्योपमप्रमाणा स्थिति देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रापेक्षया ज्ञातव्येति 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य, सहरणं नाम कर्मभूमिजाया खियोऽकर्मगमिषु नयन तत्प्रतीत्य तदाश्रित्य 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघ-नोऽन्तर्मुहुनग 'उक्कोसेणे देरणा काल की कही गई है “गोयमा जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणं पलिभोवमं पलियोवमस्स असंखेज्जइभाग ऊणगं उक्कोसेणं तिणि पलिभोवमाइ" हे गौतम ! अकर्म भूमिर्क मनुष्य स्त्रियों की स्थिति जन्म की अपेक्षा लेकर के जघन्य से देश उन कुछ कम 'एक पल्यापम की कही गई है, पल्यापम में दशोनता तो आठवें भाग आदि से न्यून होने पर भी माजाती है परन्तु ऐसा ऊनता यहा विवक्षित नहीं हुई है इसी बात को प्रकट करने के लिये कहते हैं-"पलिओवमस्स असंखज्जहभागऊणगं" वह ऊनता यहां पन्योपम के असख्यातवें भाग रूप समझना चाहिये, यह कथन हैमवत और हेग्ण्यवत क्षेत्र की अपेक्षा से जानना चाहिये । क्योंकि यहां पर इतने ही प्रमाण को जघन्य स्थिति का सभव है। "उक्कोसेणं तिण्णि पलिओचमाइं' तथा अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की स्थिति उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की कहीं गई है । यह स्थिति देवकुरू और उत्तर कुरु क्षेत्र की अपेक्षा से कही गई जाननी चाहिये । “संहरणं पडुच्च" सहरण-कर्मभूमिकी स्त्री को हरकर अकर्म भूमिमें लेजाने की अपेक्षा अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियोंकी भवस्थिति "जहन्नेण अंतोमुहत्तं" जघन्य "गोयमा ! जम्मणं पडच्च देसूर्ण पलिमोवमं पलिमोवमस्स असखेज्जइभागऊणगं उक्कोसेण तिन्नि पलिओचमाई" ७ गौतम ! म भूभिनन भनुष्य सियोनी स्थिति भनी અપેક્ષાએ જઘન્યથી દેશ ઉન-કઈ ઓછી એક પલ્યોપમની કહેલ છે પાપમમાં દેશોનપણું તે આઠમા ભાગ આદિથી ન્યૂન થાય ત્યારે પણ આવી જાય છે. પરંતુ એવું ન્યૂન પણું मडिया विवक्षित थयो नया. मे पात २ प्रगट ४२वा भाटे ४ छ -"पलिमो. घमस्स असंखेजइभागऊणग" त न्यून पा महिया पक्ष्या ५मना मन्यात भा भागરૂપ સમજવું. આ કથન હેકવતા અને હરણ્યવત ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી સમજવું. કેમકે–અહિયાં मेटसा प्रमाणुनी धन्य स्थिति स ल छे. “उक्कोसेणं तितन्नि पलिओवमाई, तथा અકર્મ ભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રિની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે. આ સ્થિતિ हेवा३ भने उत्त२४३ क्षेत्रनी अपेक्षाथी ४७ ७. म सभा 'संहरणं पहुच्च' स २કર્મભૂમિની સ્ત્રીને હરીને , અકર્મભૂમિમાં લઈ જવાની–અપેક્ષાથી અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય श्रियानी सपस्थिति "जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं" धन्यथी तो मे४ मत इतनी छ, भने
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३८६ पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः, मयं भावः-इह कर्मभूमिकापि स्त्री अकर्मभूमिषु संहृता अकर्मभूमिकेति व्यवहियते अकर्मभूमिकक्षेत्रसम्बन्धात् यथा लोके कश्चिन्मगधादिदेशात् सौराष्ट्र प्रति प्रस्थितो गिरिनगरादिषु निवास कल्पयितुकामः सुराष्ट्रपर्यन्तप्रामप्राप्तः सन् समुत्पद्य मानेषु तथाविधप्रयोजनेषु सौराष्ट्र इति व्यवहियते तद्वत् कर्मभूमिजाऽपि स्त्री अकर्मभूमिकेति कथ्यते तत्र च संहृता सती काचिदन्तमुहूर्त जीवति, तथा काचित् जीविता सती ततोऽपि वा भूयोऽपि संहियते तदा व्रतग्रहणाष्टवार्षिककालन्यूनपूर्वकोट्यायुष्का सा यावज्जीवमपि तत्रावतिष्टते, ततो जघन्यतोऽन्तर्मुहत्त प्रोक्तम् उत्कृष्टतो देशोना पूर्वकोटिरिति । ननु भरतैरवतान्यपि क्षेत्राणि कर्मभूमौ वर्तन्ते तत्र चैकान्तसुषमादिकाले त्रीण्यपि पल्योपमानि स्थितिरस्या भवति संहसे तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और “उक्कोसेणं " उत्कृष्ट से ' देखणा पुवकोडी" देशोन पूर्वकोटि की है । तात्पर्य यह है कि कर्मभूमिक स्त्री भी जब अकर्म भूमि में हरण करके ले आई जाती है तब वह अकर्मभूमिक क्षेत्र के सम्बन्ध से अकर्मभूमिका रूप से व्यवहृत होने लगती है। लोकव्यवहार में भी ऐसा ही देखा जाता है -जब कोई मनुष्य मगधादिदेंश से सौराष्ट्र में जाकर रहने लगता है -तो लोग उसे सौराष्ट्र का नागरिक कहने लग जाते हैं । कर्मभूमि से हरण कर अकर्मभूमि में लाई गई कोई २ स्त्री तो एक अन्तर्मुहूर्त तक ही जीवित रहती हैं फिर वह वहां से वापिस कर्मभूमि में ले आई जाती है फिर वह वहां से पुनः वापिस संहृत करके ले आईजाती है तो एक कोटि पूर्वकी आयु वाली वह भी एक कोटि पूर्व तक वहां जीवित रहती है। इस प्रकार जघन्य से अकर्म भूमिक स्त्री की आयु संहरण की अपेक्षा एक अन्तर मुहूर्तकी और उत्कृष्टसे देशोन एक कोटि पूर्व की कही गई जाननी चाहिये,
शंका -भरत और ऐरवत क्षेत्र भी कर्मभूमि में है यहां जब एकान्त सुषमादिकाल होता है "उक्कोसेण" Scथी 'देसूणा पुत्वकोडी" शान पूटिनी छे ४वानु तात्५य में छ કે—કર્મભૂમિ જ સ્ત્રી પણ જ્યારે અકર્મભૂમિમાં હરણ કરીને લાવવામાં આવે છે. ત્યારે આ અકર્મભૂમિક ક્ષેત્રના સંબંધમાં અકર્મભૂમિક રૂપથી વ્યવહાર થવા લાગે છે, લેક વ્યવહારમાં પણ એવુ જ જોવામાં આવે છે કે જ્યારે કે મનુષ્ય મગધવિગેરે દેશમાંથી સૌરાષ્ટ્રમાં જઈને રહેવા લાગે છે. તે લેકે તેને સૌરાષ્ટ્રને નાગરિક કહેવા લાગે છે કર્મભૂમિમાંથી હરણ કરીને અકર્મભૂમિમાં લાવવા માં આવેલ કઈ કઈ સ્ત્રી તે એક અંતમુહર્ત સુધી જ જીવતી રહે છે તે પછી તે ત્યાંથી કર્મભૂમિમાં લઈ આવવામાં આવે છે પછી તે ત્યાથી ફરીથી પાછી સ હરણ કરીને લઈ આવવામાં આવે છે તે એક કટિપૂર્વની આયુષ્યવાળી તે પણ એક કે ટિપૂર્વ સુધી ત્યાં જીવતી રહે છે. આરીતે જઘન્યથી અકર્મભૂમિક સ્ત્રીની આયુ સંહરણની અપેક્ષાથી એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન એક કટિપૂર્વની કહેવામાં આવી છે. તેમ સમજવું
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
जीयाभिगमसूत्रे
रणं चापि संभवति, तत्कथं देशोना पूर्वकोटि रिति कथ्यते इति चेत् अत्रोभ्यते - कर्मभूमिकाल विवक्षयैतत् कथनं ज्ञातव्यम्, तस्य च कर्मभूमिकालस्यैतावन्मात्रत्वात् इति ॥
'हेमव्य एरण्णवए जम्मणं पडुच्च' हैमवतैरण्यवता कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां जन्म प्रतीत्य जन्माश्रयणेन 'जहन्नेणं देणं पलिओत्रमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगं' नघन्येन देशोनं पल्योपम ं पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम् 'उक्कोसेणं पळिओवमं' उत्कर्पतः परिपूर्ण पस्योपममिति 'संहरणं पटुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्त उक्कोसेणं देणा पृञ्चकोडी' संहरणं प्रतोत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिरासां भवति, भावना पूर्ववदिति 'हरिवासरम्मयवास अकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्य
तब तीन पल्योपम तक की स्थिति भी स्त्रियों की हो जाती है, और इस स्थिति में उनका संहरण भी हो सकता है, तो फिर संहरणकी अपेक्षा देशोन पूर्व कोटिस्थिति इनकी कैसे कही गई है तो इसका उत्तर ऐसा है कि ऐसी लम्बी जो यहां इनकी स्थिति कही गई है वह कर्मभूमि काल को विवक्षा से कही गई है, वह कर्मभूमि काल इतने प्रमाण का होता है ।
"हेमवय एरण्णवए जम्मणं पडुच्च" हैमवत ऐरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों की भवस्थिति जन्मकी अपेक्षा 'जहन्नेणं देणं पलिभोवमं पलिओचमम्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगं' जघन्य से पल्योपम के असख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम की है और " उक्को सेणं पलिओम', उत्कृष्ट से पूर्ण एक पल्योपम की है " सहरण पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण देखणा पुन्चकोडी " सहरण की अपेक्षा से इनको भवस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि की है । "हरिवासरम्म -
શંકા—ભરત અને ઐરવત ક્ષેત્ર પણ કમભૂમિમા છે. અહિયાં જ્યારે એકાન્ત સુષમા વિગેરે કાઈ હાય છે, ત્યારે ત્રણ પત્યેાપમ સુધી સ ́હુણુ પણ થઇ શકે છે.-તે પછી સહરણની ખપેક્ષાએ દેશેાનપૂર્વ કાટિની સ્થિતિ તેની કેવીરીતે કહેવામાં આવેલ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એવા છે કે—એવી લાંખી સ્થિતિ ક ભૂમિકાળ એટલા પ્રમાણના હાય છે. તેથી અહિયાં કહેવામાં આવી છે,
"हेमवय परणव जम्मण पदुच्च" भवत, भैरएयवत अमभूमि मनुष्य स्त्रियोनी लवस्थिति भन्भनी अपेक्षा श्री 'जहण्णेणं देणं पलिओवमं पलिओचमस्स असंखेज्जर भागेण ऊणगं,, ४धन्यथी पढ्योपभना असभ्यातमा लागया भोछी मे पहयेो यमनी है. अने ४ “उक्कोसेणं पलिओचमं,' उत्ष्टथी पूरा मे पहयेोयभनी ते "संहरणं पदुच्ख नहण्णेणं अंतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी, सडुरसुनी अपेक्षाथी तेमनी लवस्थिति ४धन्यथी थे! अ ंतर्भुतनी छे, भने उत्सृष्टथी ४४४ सोछी पूर्व मेटिनी छे 'हरिवासरम्मग़वास अकम्भभूमिगमणुस्सित्थीण भंते! केवइयं कालं ठिई पण्ण " हे भगवन् !
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
प्रमेयधोतिका टीकाप्रति० २
स्त्रो । भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९१ स्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञता कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम : 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य जन्माश्रणे नेत्यर्थः 'जहन्नेणं देसूणाई दो पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणाई' जघन्येन देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येमागोने 'उक्कोसेण दो पलिओवमाइ' उत्कर्षेण परिपूर्णे द्वे पल्योपमे स्थितिरासां भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य-संहरण माश्रित्य 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' उत्कर्षण देशोना पूर्वकोटिहरिवर्षरम्यकवर्षकाकर्मभूमिकस्त्रीणां स्थितिर्भवतीति । “देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमगमणुस्सित्थीणं भंते' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थिति प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह-गोयमा इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य-'जहन्नेणं देसूणाई गवास अकम्मभूमिग मणुस्सित्थीणं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता " हे भदन्त ! हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियों की भवस्थिति कितने काल की है ? "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेण देसूणाई दो पलिभोवमाई पलि
ओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणाई" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कुछ कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग. से हीन दो पल्योपम की है और 'उक्कोसेणं दो पलिओवमाई " उत्कृष्ट से परिपूर्ण दो पल्योपम की है " संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुन्चकोडी" सहरण की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि को इनकी स्थिति है "देवकुरुउत्तरकुरुभकम्भभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता” हे भदन्त ! देवकुरु उत्तरकुरु रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति कितने काल की है ? "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसणाई હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષરૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય શ્વિની ભવસ્થિતિ કેટલા કાળની છે. 'गोयमा! जम्भण पहुच्च जहन्नेणं देसूणाई दो पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणाई,' गौतम ! मनी अपेक्षा विवर्ष भने २भ्यष नी मनुष्य त्रियानी સ્થિતિ કંઈક ઓછી ૫૫મના અસંખ્યાતમાં ભાગથી ઓછી બે પલ્યોપમની છે, અને "उषकोंसेणं दो पलिओवमाइ,' उत्कृष्ट यी स पूY मे पक्ष्या५भनी छे “संहरणं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी" सनी अपेक्षा ४५न्यथा मतभुतनो मने थी. ४५४ माछी से पूटिनी मानी स्थिति छ. 'देवकुरु उत्तरकुरुकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पणत्ता, 3 मावन हेवકુરૂ ઉત્તરકુરૂ, રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિોની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહેવામાં આવી छे १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ "गोथमा ! जम्मणं पडुच्च, जहण्णेणं देसूणाई
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
जोधाभिगमसूत्र तिन्नि पलिओचमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण उणाइ' जघन्येन देशोनानि-देशतो हीनानि त्रीणि पल्योपमानि पल्योपमस्य असंख्येयभागेनोनानि स्थितिर्भवतीति । 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कण परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि स्थितिरासां भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरण प्रतीत्य-संहरणमाश्रित्य 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्को सेणं देसूणा पुचकोडी' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पण देशोना पूर्वकोटिः स्थिति भवतीति । 'अंतरदीवगअकम्मभूमगमणुस्सित्थीण भंते' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं काल ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य 'जहन्नेणं देणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं' जघन्येन देशोनं पल्योपमस्यासंख्येयभागः यावत , स च देशोनपल्योपमासख्येय भागः 'पलिओवमस्स असखेज्जइभागेण ऊणगं' पल्योपमस्यामंख्यातभागेन ऊनो हीन इति । अत्रोनता हेतुः पल्योपमभ्यामन्येयो भागोऽतीव स्तोको विज्ञेय इति । तिन्नि पलिओवमाइ पलिओवमस्स असखेज्जइ मागेण ऊणाई "हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा से देवकुरु उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम की है और "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाई " उत्कृष्ट से परिपूर्ण तीन पल्योपम की है। 'संहरणं पडच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देखणा पुचकोडी "सहरण की अपेक्षा से इनकी स्थिति एक अन्तमुहूर्त की और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटि की है ।। "अंतरदीवग अकम्भभूमिगमणुसित्थीणं भंते ” हे भदन्त । अन्तर द्वीप रूप अकर्म भूमि की स्त्रियो की स्थिति कितने काल की है ? "गोयमा जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं " हे गैतम जन्म की अपेक्षा लेकर तो जघन्य से कुछ कम पल्योपम के असख्यातवें भाग प्रमाण है, और "उक्कोसेण पलिओवमस्स असंतिम्नि पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणाई" गौतम ! -नी અપેક્ષાથી દેવકુરૂની મનુષ્ય સ્ત્રિયોની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમન અસંખ્યાતમા ભાગથી
साछी पक्ष्या पानी छ. म “उक्कोसेणं तिन्न पलिओवमाइ" उत्कृष्टथी. स पूर्ण ए! पढ्योपभनी छे. “संहरणं पडुच्च जहण्णेणं अतोमुहत्तं उफ्कोसेणं देसूणा पुवकोडो" સંહરણની અપેક્ષાથી તેઓની સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછી मे पूटिनी छे. "अतरटीवग अकम्भमूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! भगवन् मतद्वी५३५ मभमूभिनी मनुष्य स्त्रियानी स्थिति डेटसा बजनी वाम मावी छ १ "गोयमा! जम्मणं पडुच्च जहण्णेण देसूणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभाग" : गौतम ! मनी અપેક્ષા લઈને જઘન્યથી કંઈક કમ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુની છે અને 'उकोसेण पलिओवमस्स असंखेज्जभारा' अष्टथी पक्ष्य। ५मना २स ध्यातमा माग प्रमाथनी छ. तथा 'संहरण पहुच्च स नी अपेक्षा 'जहणेणं अतोमुहत्तं उक्कोसेण देसूणा
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
२
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९३ 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग' उत्कर्षेण परिपूर्ण पल्योपमस्यासंख्येयभागं यावत् पल्योपमस्य परिपूर्णाऽसंख्येयभागप्रमिता स्थिति भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया तु 'जहन्नेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुन्चकोडी' जघन्येन अन्तमुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति ॥सू०२॥
कर्माकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्थितिमानं प्रदर्श्य देवस्त्रीणां स्थितिमानं प्रदर्शयितुं प्रश्नयन्नाह- 'देवित्थीणं भंते' इत्यादि , ___मूलम्-'देविस्थीण भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई ! भवणवासि देवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता ? गोयमा! जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओवमाइं । एवं असुरकुमारभवणवासिदेवित्थीए नागकुमारभवणवासिदेवित्थीए, जहन्नेणं दसवाससहस्साई, उक्कोसेणं देसूणं पलिओवमं, एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं । वाणमंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं । जोइसियदेविस्थीणं भंते ? केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं पलिओवमं अट्ठभागं-उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अब्भहियं । चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं तं चेव । सूरविमाणजोइसियदेविस्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पंचहिं वाससएहिमब्भहियं । गहविमाणजोइसियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं, उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं । ‘णक्वत्तविमाणजोइ. सियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं चउभागपलि
खेज्जहभाग” उत्कृष्ट से पल्यापम के असख्यातवें भाग प्रमाण है तथा "संहरणं पडुच्च" संहरण की अपेक्षा लेकर “जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी" जघन्यसे इनकी स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्टसे कुछ कम एक पूर्वकोटिकी है। सूत्र ॥२॥ पुवकोडो" धन्यथा तमानी स्थिति मे मतभुइतनी छ भने उष्टथी 3 माही
એકપર્વ કાટિની છે. I
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
__जीवामिगमले ओवमं माइरेगं । नागविमाण जोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं अट्ठभागएलिआवमं. उक्कोमेणं माइरंग अट्ठभागपलिओवमं । वेमाणियदेवित्थीग जहन्नण पलिओवमं उनकोसेणं पणपन्नं पलिओवमाइं। सोहम्म कपत्रमाणिय देविन्थीण भने ! केवडयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जह
नणं पलिओवम उक्कोसणं सत्त पलिओवमाई। इसाणदेवित्थीणं जहन्नेणं माडगं पलिआवमं उनकोसणं णवलिओवमाई ॥ सू० ३॥ . छाया-यन्त्रीणां भदन्त ! यिन्न काल स्थितिः प्राप्ता ! गौतम ! जघन्येन घायलबाणि मग पनपन्चाहान् पत्योपमानि। भवनवासिटेवस्त्रीणां भदन्त यि काल धिनि मामा ! गौनम ! जघन्येन दशवर्षसहन्नागि, उत्कर्षेणाई. रायमानि पन्योपमानि । परमायुमारभवनवासिदेवस्त्रियाः नागकुमारभवनवासिरेसिया जायेगमाया सम्माणि, कर्षण देशोनं पल्योपमम्' पचं पाणामपि पापानिनपुमागान । यानव्यन्तरीणां जघन्येन दशवर्षसाचाणि उत्कणाई पापनम् । ज्योनियन्त्री भदन्त ? कियन्त फाल स्थिति प्रक्षता ? गौतम !
र योपमममागम् उत्फणापल्यापम पञ्चाशता वर्षसहनरभ्यधिकम् । प्रविमान योनिदेवनियाः सवयन चतुर्भागपत्योपमम् उत्कण तदेव । सूर्य रिमामयोगिएर देशनिप्रया गधन्येन चनुभांगपल्योपमम उत्कणार्द्धपल्योपर्म
चभिरधाम । अधिमानज्योति देवस्त्रिणां जयन्येन चतुर्भागपत्यो. म. सामान्योरममक्षविपार व्यानिष्कटेवस्त्रीणां जघन्येन चतुर्माग पन्यासमार पनुमायोपर मानि रेकम । ताराबिमानज्योनिप्यादेचस्त्रिया जन्म मामmaratपमम् नमानियमाभागपल्योपमम । मानिदेवरिया जघन्येन योri पन्नाताशपल्यापमानि । सौधर्मवत्पमानिकदेवन्त्रीणां भदन्त । विप का चिनि. प्रमा: गोनम ! AAP पल्योपमम उत्करण मप्त पत्योपमानि Harti जान मानिये पयोपनम् उत्रण नन पल्योपमाणि ॥८॥ टीया-'देवियोग भी देवता मान्न : 'केवटयं काल टिई पन्नता' कियन्न
infor writaire निमान दिवाकर नाम नकार देवरित्रयों के स्थिति. को
"देवियाणं भने ! न्यादि । नत्र ॥ ३ ॥ टीमा -
RAP विधी मनवायंकालठिई पन्नता" બ, વિમાન નોન વે સરકાર દેવીના રિતિમાન 2
दरिया ले ! " * ५ ५.
चिनी भंते या कार्य
mund
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयघोप्रतिका टीका प्रति० २ देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३६६ कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति सामान्यतो देवस्त्रीणां स्थितिविषये प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं दसवाससहस्साई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि देवस्त्रीणां स्थितिकालो भवतीति, तानि च भवनपतिस्त्रीः व्यन्तरस्त्रीरधिकृत्य ज्ञातव्यानीति । 'उक्कोसेणं पणपन्न पलिओवमाई' उत्कर्षेण पञ्च पञ्चाशत् पल्योपमानि स्थितिर्भवति देवस्त्रीणामिति, एतानि चेशानदेवीरधिकृत्य ज्ञातव्यानीति । तदेवं सामान्यतो देवस्त्रीणां स्थिति प्रदर्श्य विशेघतो देवस्त्रीणां स्थिति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह-'भवणवासिदेविस्थीणं' इत्यादि, भिवणवासिदेवित्थीणं भंते' भवनवासिदेवस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कोलं स्थितिः प्रज्ञप्तेति प्रश्नः, भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई' जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिर्भवति भवनवासिदेवस्त्रीणाम् , 'उक्कोंहे भदन्त ! देवस्त्रियो की स्थिति कितने काल की कही गई है । ऐसा यह प्रश्न सामान्य से देवस्त्रियों की स्थिति के विषय में है-उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओक्माई" हे गौतम ! जघन्य से इन की स्थिति तो दश हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से पचपन पल्योपम की है। जघन्य से दस हजार वर्ष की स्थिति का कथन भवनपति और व्यन्तर देवस्त्रियों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये। तथा पचपन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति का कथन ईशान देवत्रियों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये । इस प्रकार सामान्य से देवस्त्रियों की स्थिति का काल प्रकट करके अब सूत्रकार विशेष रूप से भिन्न भिन्न देवस्त्रियो की स्थितिकाल प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैं "भवणवासिदेवित्थीणं अंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भदन्त ! भवनवासी देवस्त्रियों की स्थिति का काल कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं ठिई पण्णत्ता" मावन् वांगनानी स्थिति ४८९l sinनी डिपामा भावी छ १ मा પ્રમાણે નો આ પ્રશ્ન સામાન્ય પણાથી દેવાંગનાની સ્થિતિના સંબંધમાં પૂછેલ છે આ પ્રશ્નના उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ह छ -"गोयमा! जहण्णेण दसवाससहस्साई उक्कोसेण पणपणं पलिओवमाई" 3 गोतम! धन्यथा तयानी स्थिति दश २ वषनी ४उवामा આવી છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની કહેલ છે. જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિનું કથન ભવનપતિ અને વ્યતરદેવ સ્ત્રિની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે, તેમ સમજવું તથા ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું કથન ઈશાન દેવસિયોની અપક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું. આરીતે સામાન્ય પણાથી દેવાંગનાને સ્થિતિકાળ બતાવીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પણાથી જૂદી જૂદી દેવસ્ત્રિયોના સ્થિતિ કાલને બતાવે छे. मामां गौतमस्वामी प्रभुने मे पूछयु छ है-'भवणवालिदेविस्थीण भंते केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" मगवन् भवनवासीवीयानी स्थिति । वामां मावेस छ१ मा
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीवामिगमसूत्रे सेणं अद्धपंचमाई पलिओचमाई' उत्कर्णेण भई पाचमानि-सा नि चत्वारि पन्योपमानि स्थिति भवति भवनवासिदेवस्त्रीणाम् इदञ्च भवनवासिविशेषासुरकुमारस्त्रोरधिकृत्य ज्ञातव्यमिति 'एवं अमरकुमारभवनवासिदेविस्थीए' एवम् सामान्यतो भवनवासिदेवस्त्रीवदेव भमरकुमार भवनवासिदेवस्त्रियामपि जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थिति रुत्कर्षतः साईचत्वारि पल्योपमानि स्थिति भवतीति भावः । 'नागकुमारभवणवासिदेवित्थीए जहन्नेणं दसवाससहस्साई' नागकुमारभवनवासिदेवस्त्रियाः स्थितिर्जघन्येन दशवर्षसहस्राणि भवति, 'उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवमं’ उत्कर्षेण देशोनं देशतो हीन पल्योपमप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । 'एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं' एवं शेषाणामपि बावत् स्तनितकुमाराणाम् , नागकुमारभवनवासि देवस्त्रीवदेव शेषाणाम् , सुवर्णविधु-दग्नि-द्वीपो-दधि-दिग्-वायु-स्तनितकुमारभवनवासिदेवस्त्रीणामपि जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिर्भवति, उत्कर्पतो देशोनपल्योपमप्रमाणा स्थिति भवतीति भावः ॥ "वाणमंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई' वानव्यन्तरीणां-वानव्यन्तरदेव दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिभोवमाई" हे गौतम ! भवनवासी देव स्त्रियोंकी स्थितिका काल जघन्यसे तो दस हजार वर्पका कहा गया है और उत्कृष्टसे साढा चार पल्योपम का कहा गया है । यह स्थितिकाल भवनपति के मेद जो असुर कुमार है सो उनकी स्त्रियों को लेकर कहा गया है । "नागकुमार भवणवासिदेविस्थीणं जहन्नेण दसवाससहस्सा उक्कोसेणं देसूर्ण पलिओवर्म" नागकुमार भवनवासी देवों की स्त्रियों की भी स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष की हैं और उत्कृष्ट से देशोन कुछ कम एक पल्योपम की है "एवं सेसाण वि जाव थणियकुमाराणं " ' इसी प्रकार से सुवर्णकुमार विद्युत्कुमार अग्निकुमार द्वीपकुमार उदधिकुमार दिक्कुमार वायुकुमार और स्तनितकुमार, इन भवनवासी देवों के स्त्रियों की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से कुछ कम
प्रश्नना त्तरमा प्रभु गौतम स्वाभीने ४ छ ४-"गोयमा! जहण्णेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपंचमाइं पलिओषमाई" गौतम ! मनवासी वस्त्रियानी स्थिति न्ययी તે દશ હજાર વર્ષની કહેલ છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સાડાચાર પેપમની કહી છે. આ સ્થિતિકાળ ભવનપતિના ભેદમાં જે અસુરકુમાર ભવનપતિ છે, તેઓની સ્ત્રિની અપેક્ષાથી કહેવામાં मावस छे. "नागकुमारभवणवासिवित्थीणं जहन्नेणं दसवाससस्साई उक्कोसेण देसूर्ण पलिओवमाई” नागभार वनवासी हेवानी स्त्रियोनी स्थितिपय धन्यथा शहर वर्षनी छ, मन था शान- माछी मे पक्ष्ये।५मनी छ "एवं सेसाण वि भाव थणियकुमाराणं' को प्रमाणे सुवर्ण भा२, विधुभार, मनभार, द्वीपभा२, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, વાયુકુમાર અને સ્વનિતકુમાર આટલા ભવનવાસી દેવાની ચિની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ઓછી એક પલ્યોપમની છે.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमावनिरूपणम् ३९७ स्त्रीणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि स्थिति भवति 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं' उत्कर्षेणार्द्ध पल्योपमप्रमाणा स्थिति भवति सामन्यव्यन्तरदेवत्रीवदेव विशेषव्यन्तरविशेषपिशाचादिदेव स्त्रीणामपि जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतोऽर्द्धपल्योपमप्रमाणा स्थितिः वेदितव्येति । 'जोइसियदेविस्थीणं भंते !' ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं पलिओवमअट्ठभागं जघन्येन पल्योपममष्टभागम् एकस्य पल्योपमस्याष्टम--- भागपरिमिता स्थितिर्भवतीति भावः, 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहि अब्भडियं' उत्कर्षेणार्द्ध पल्योपमं पञ्चाशद्वर्षसहरभ्यधिकम् , स्थिति भवति ज्योतिकदेव स्त्रीणामिति ॥ तदेवं सामान्यतः ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां स्थिति प्रदर्य विशेषतो ज्योतिष्कदेव एक पल्यापम की है "वाण मंतरीणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं अद्धपलिओवम" वानव्यन्तर देवों की नो देवियां है उनकी स्थिति जधन्य से दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की हैं जिस प्रकार से यह सामान्य रूप से व्यन्तर देवियों की स्थिति कही कई है उसी प्रकार से व्यन्तर देवों के भेद रूप पिशाच देवो के देवियो की भी यही स्थिति है ऐसा जानना चाहिये । अर्थात् पिशाच आदि व्यन्तरं देवों के देवियों को सब की स्थिति जघन्य से दस हजार वर्ष को है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की है । "जोइसियदेवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! ज्योतिषिक देवो के देवियों की स्थिति कितने काल को कही गई है ? "गोयमा ? जहन्नेणं पलिओवमअट्ठभागं उक्केसिणं अद्ध पलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अभडियं" हे गौतम ! ज्योतिष्क देवों के देवियों की जघन्य स्थिति एक पन्य के आठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट स्थिति आधे पल्यापम की है इसमें उत्कृष्ट स्थिति में-पचास हजार वर्ष और अधिक हैं। इस "वाणमंतरीण जहण्णेणं दसवोलसहस्साई उक्कोसेणं अचपलिभोवम" वानव्य त२-देवानी જે દેવિ છે, તેમની સ્થિતિ જઘન્યથી દસહજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી અર્ધામની છે. જે પ્રમાણે આ સામાન્ય પણાથી વ્યંતરદેવિયની સ્થિતિ કહી છે. એ જ પ્રમાણે વ્યંતરદેવાના ભેદરૂપ પિશાચનો દેવિયની સ્થિતિ પણ એજ પ્રમાણેની છે તેમ સમજવું અર્થાત-પિશાચ વિગેરે વ્ય તર દેવેની બધીજ દેવિયની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર वर्षनी छ, भने थी मी पस्योपभनी छे. "जोइसियदेविस्थीण भंते। केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" मगवन् ! न्योत वानी जियोनी स्थिति सा अजनी पाम भावी छ ? "गोयमा ! जहण्णेणं पलिओवमअट्ठभाग उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पण्णासाए वाससहस्सेहिं अभहियं" गीतम! ज्योति देवानी देवीयानी धन्य स्थिति એક પ૫મના આઠમાભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અર્ધા પાપમની છે. આમાં–ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિમાં–-બીજા પચાસ હજાર વર્ષ વધારે છે. આ રીતે પચાસ હજાર વર્ષ
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
ه ه ه ه ه ه ه ه ه ه و یا یونان به بابونه نه بوه في و
३९८
जीवाभिगमन स्त्रीणां स्थिति दर्शयितुमाह-'चंदविमाण' इत्यादि, 'चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए' चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियाः 'जहन्नेणं चउभागपलिओवम' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् , पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमाणा स्थितिरित्यर्थः, 'उक्कोसेण तं चेव' उत्कर्पेण तदेव चन्द्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रीणामुत्कर्षेण स्थितिः अर्द्धपल्योपमं पञ्चाशता वर्षसहस्रैरभ्यधिकमिति ।। सूरविमाणजोइसियदेवित्थीए' सूर्यविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियाः 'जहन्नेणं चउभागपलिओवर्म' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् सूर्यदेवस्त्रीणां जघन्या स्थितिः पल्योपमस्य चतुर्भागपरिमिता भवति, तथा 'उक्कोसेणं अद्धपलिओवम पंचहि वाससएहि अमहिय' उत्कणाई पल्योपमं पश्चभिर्वर्षशतैरभ्यधिकम् पञ्चशताधिकार्द्धपल्योपमप्रमाणोत्कृष्टा स्थिति भवति सूर्यविमानज्योतिष्कदेवीनामिति । 'गह विमानजोइसियदेवित्थीण' ग्रहविमानज्योतिष्कदेवस्त्रीणाम् जहन्नेणं चउमागपलिओवमं' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् 'उक्कोसेणं प्रकोर पचास हजार वर्ष अधिक आधे पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति ज्योतिष्क देवो को देवियो की है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार का यह कथन सामान्य रूपसे ज्योतिष्क देवोंकी देवियों के सम्बन्ध में कहा गया है। अब जो ज्योतिष्क देवों के मेद चन्द्र आदि है उनकी देवियों की क्या क्या स्थिति है-यह प्रकट किया जाता है । "चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए" चन्द्र विमान ज्योतिष्क देव स्त्रियों की "जहन्नेणं चउभागपलिओवमं" स्थिति जघन्य से एक पल्योपम का चौथा भाग और "उक्कोसेणं तं चेव" उत्कृष्ट से पचास हजार वर्ष अधिक आधे पल्योपम की है "सूरविमानजोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसेणं अद्धपलिओवमं पंचदि वाससएहिमभडियं" सूर्यविमॉन ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्यसे पल्योपमके चौथे भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से पांचसौ वर्ष अधिक आधे पल्योपमकी है । “गहविमाणजोइ सियदेवित्थीणं जहन्नेणं चउभागपलिओवमं उक्कोसे અધિક અર્ધાપોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ તિષ્ક દેવોની અિયની છે. તેમ સમજવું. આ રીતે આ ઉપરોક્ત કથન સામાન્યપણુથી તિષ્ક દેવોની દેવિયેના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે. હવે જ્યોતિષ્ક દેવોના ભેદોમાં ચંદ્ર વિગેરે છે, તેમની દેવિયોની કઈ કઈ સ્થિતિ છે. તે બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે
"चंदविमाणजोइसियदेवित्थीए" य द्रविमान ज्योति देवनी लियोनी स्थिति "जहण्णेण चउभागपलिमोवम" धन्यथा ४ पक्ष्यापभना याथा मागनी जन "उक्कोसेणं तं चेव" टथा पयास १२ वष मधि मधापल्या मनी छ "सूरविमाण जोइसिय देविस्थीए जहण्णेणं चउभागपलिओचमं उफ्कोसेणं अद्धपलिओवमं पंचर्हि वाससपहिमम्भडियं" સૂર્ય વિમાન જ્યોતિષ્ક સ્ત્રિની સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણુની છે, भने ४.४थी पांयस वर्ष पधारे मापल्या५मनी छे. 'गहविमाणजोइसियदेवित्थीणं
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ३९९ अद्धपलिओवम' उत्कर्षेणार्द्धपल्योपमम् , भौमादि ग्रह ज्योतिष्क देवीनां जघन्या स्थितिः पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमाणा भवति तथोत्कृष्टा स्थितिरर्द्धपल्योपमप्रमाणा भवतीति भावः । 'णक्खत्तविमाणजोइसियदेविस्थीणं' नक्षत्रविमानज्योतिष्कदेवस्त्रीणाम् 'जहन्नेणं चउभागपलिओवम' जघन्येन चतुर्भागपल्योपमम् पल्योपमस्य चतुर्थभागप्रमिता स्थितिरित्यर्थः । 'उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेंग' उत्कर्षेण चतुर्भागपल्योपमं सातिरेकम् सातिरेकपल्योपमचतुर्थभागप्रमिता स्थितिरित्यर्थः । 'ताराविमाणजोइसियदेवित्थीए' ताराविमानज्योतिष्कदेवस्त्रियाः 'जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवमं' अष्टभागपल्योपमं पल्योपमस्याष्टमभाग प्रमिता स्थितिरित्यर्थः 'उक्कोसेणं साइरेगअट्ठभागपलिओवम' उत्कर्षेण सातिरेकाष्टभाग पल्योपमम् , सातिरेकपल्योपमाष्टमभाग प्रमाणोत्कृष्टा स्थितिस्ताराविमानदेवीनामिति ।
णं अद्धपलिओवमं" ग्रहविमानज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम की है मंगलमआदि ग्रह ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्यापम के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से आधे पल्योपम प्रमाण है। "णक्खत्तविमाणजोइसियदेवित्थीणं " नक्षत्र विमान ज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति “जहन्नेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेगं" जघन्य से एक पल्य के चतुर्थ भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक पल्योपमके चतुर्थभाग प्रमाण है, "ताराविमाणजोइसियदेवित्थीए जहन्नेणं अट्ठभागपलिओवमं, उक्कोसेणं साइरेगं अट्ठभागपलिओवमं" ताराविमानज्योतिष्क देवस्त्रियों की स्थिति जघन्य से पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्टसे कुछ अधिक पल्योपमके आठवे भाग प्रमाण है। इस प्रकार सामान्य और विशेष रूपसे ज्योतिष्क देवियोंकी स्थिति प्रकट कर अब सूत्रकार सामान्य रूपसे पहले
जहन्नेणं चउभागपलिभोवमं, उक्कोसेणं अद्धपलिओवम" विभान् ज्योति हेवनी સ્ત્રિની સ્થિતિ જઘન્યથી પાપમના ચોથા ભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અધપત્યોપમની છે. તિષ્ક દેવમાં મંગળ વિગેરે ગ્રહોની સ્ત્રિયોની સ્થિતિ જઘન્યથી પાપમના याथामा अमानी छे, मन GBथी अापल्या५म प्रमाणुनी छे "णखत्तविमाण जोइसियदेवत्थीणं"नक्षत्र विभान ज्योति हेक्नी लियोनी स्थिति “जहण्णेणं चउभागपलिओवम उक्कोसेणं चउभागपलिओवमं साइरेग" धन्य ४ ५८यना याथाला प्रमाणु छे. मन वृष्टया पधारे ५त्यापभना याथामा प्रभाएनी छे. "ताराविमाणजोइसियदे वित्थीए जहण्णेणं अट्ठभागपलिओवम उक्कोसेण साइरेग अट्ठभागपलिओवम" तारा विमान તિષ્ક દેવની સ્ટિયની સ્થિતિ જઘન્યથી પાપમના આઠમાભાગ પ્રમાણુની છે. અને ઉત્કૃથી કંઈક વધારે પલ્યોપમના આઠમા ભાગ પ્રમાણુની છે,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
जवाभिगमसूत्रे ज्योतिष्कदेवस्त्रीणां सामान्यतो विशेषतश्च स्थितिं प्रदर्श्य सामान्यतो वैमानिकदेवस्त्रीणां स्थिति दर्शयितुमाह-'वेमाणियदेवित्थीए' वैमानिकदेव स्त्रिया 'जहन्नेण पलिओवमं' जघन्येन पल्योपमं स्थिति', उक्कोसेणं पणपन्नं पलिओवमाई उत्कर्पण पञ्चपञ्चाशत पल्योपमानि सामान्यतो वैमानिकदेवीनां जघन्यतः पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टतः पश्चपश्चाशत् पन्योप प्रमाणा स्थिति भवतीति भावः । 'सोहम्मकप्पवेमाणियदेवित्थीणं भंते !' सौधर्म कल्प वैमानिकदेवस्त्रीणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता-कथितेति प्रश्नः, 'भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं पलिओवर्म' जघन्येन पल्योपमम् 'उक्कोसेणं सत्तपलिओवमाई' उत्कण सप्तपल्योपमानि जघन्योत्कर्षाभ्यामेकपल्योपम सप्तपन्योपमप्रमाणा सौधर्मकल्प देवीनां स्थिति भवतीति । अत्रेयं स्थितिः परिगृहीतदेव्यपेक्षया प्रोक्ता । अपरिगृहोतदेवीनां तु स्थिति जघन्येन पल्योपमप्रमाणा, उत्कर्षेण पञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणेति । 'ईसाणदेत्थिीणं जहन्नेणं साइरेग पलिओपम' ईशान कल्पवैमानिकदेवस्त्रीणां जघन्येन सातिरेकपल्योपमम् । 'उक्कोसेणं णव पलिश्रोचमाइ' उत्कण नव पल्योपमानि स्थिति
वैमानिक देवियोंकी स्थिति प्रकट करते है। "वेमाणियदेवित्थीए जहन्नेणं पलिओवर्म उक्कोसेणं पणपन्न पलिओवमाई" वैमानि देवियों की स्थिति जघन्यसे तो एक पल्योपमकी है और उत्कृष्टसे पचपन पल्योपमकी है । “सोहम्मकप्पवेमाणियदेवित्थीणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! सौधर्मकल्प वैमानिक स्त्रियो की स्थिति कितने काल की होती है " गोयमा जहन्नेणं पलिओवम उक्कोसेणं सत्त पलिओवमाड " हे गौतम ! सौधर्म कल्पवैमानिक स्त्रियों की स्थिति" जघन्य से तो एक पल्योपम की होती है और उत्कृष्ट से सात पल्योपम की होतो "इसान देवित्थिणं जहन्नेणं साईरेगं पलिओवम उक्कोंसेणं णव पलिओचमाई' ईशान कल्प वैमानिक देवों की स्त्रियो की स्थिति जघन्य से तो
આ રીતે સામાન્ય અને વિશેષ પણથી તિદેવિયોની સ્થિતિ પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર સામાન્ય પણાથી વૈમાનિક દેવિયની સ્થિતિ પ્રગટ કરે છે – "वेमाणियदेविस्थीप जहाणेणं पलिमोवमं उक्कोसेणं पणपन्न पलिमोवमाइ" वैभा. નિક દેવિયેની સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક પત્યેમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ पंयापन पस्यो भनी छे “सोहम्मकप्पधेमाणियदेवित्थीण भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता" હે ભગવન સૌધર્મ કહ૫ના વૈમાનિક દેવની સ્ત્રિની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે ? "गोयमा जहण्णेणं पलिओचम उस्कोसेण सत्त पलिओवमाई' गौतम सौधर्म ४८५ना વૈમાનિક દેવેની યિની સ્થિતિ જઘન્યથી તે એક પાપમની હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી सात पक्ष्यायममा डाय छे. "ईसाणदेवित्थीण जहण्णेणं साइरेग पलिभोक्म उक्कोसेणं णघ पलिओवमाई" शान ४८५ना वैमानि देवानी सियोनी स्थिति धन्यथी '
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् .४०१ र्भवतीति । अत्रेयं स्थिति ‘परिगृहीतदेवीनां ज्ञातव्या, अपरिगृहीतदेवीनां तु जघन्यतः सातिरेकं. पल्योपममुत्कर्षतः पञ्चपञ्चाशत् पल्योपमानीति ॥सू० ३॥
स्त्रीणां स्थिति प्रदर्य सम्प्रति स्त्री, नैरन्तर्येण स्त्री भावमपरित्यजन्ती कियन्तं कालमवतिष्ठते इति जिज्ञासायां सूत्रकारस्तकालापेक्षया ये पन्चादेशाः प्रवर्तन्ते तान् दर्शयितुमाह'इत्थी णं भंते' इत्यादि, ___ मूलम् -'इत्थी णं भंते ! इत्थित्तिकालओ केवचिरं होइ ? गोयमा ! एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दसुत्तरं पलिओवमसयं पुव्बकोडिपुहुत्तमभहियं । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओमाई पुव्वकोडि पुहुत्तमब्भहियाइं २ । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाइं पुव्वकोडि पुहुत्त मन्भहियाई ३ । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमसयं पुवकोडिपुहुत्तमभहियं । एक्केणं आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमपुहुत्तं पुव्वकोडी पुहुत्तममहियं ५। तिरिक्खजोणित्थी णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीत्ति कालओ केव चिरंहोइ ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुवकोडीपुहुत्तमभहियाइं । जलयरीए जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्को सेणं पुवकोडी पुहत्तं । चउप्पय थलयरतिरिक्खजोणित्थीए जहा ओहि कुछ अधिक एक पल्योपम की होती है और उत्कृष्ट से नौ पल्योपम की होती हैं। यह स्थिति को परिमाण परिगृहीतदेवियों का कहा जारहा है। नहीं तो जो अपरिगृहीत देवियां हैं उनकी स्थिति जघन्य से कुछ अधिक एक पल्योपम की और उस्कृष्ट से पचपन पल्योपम की कही गई है ॥सूत्र ३॥
વધારે એક પાપમની હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી નવ પલ્યોપમની હોય છે. આ સ્થિતિનું પરિમાણ-પ્રમાણમા૫ પરિગ્રહીત-દેવિ છે, તેઓના સંબંધમાં કહેલ છે. નહી તે જેઓ અપરિગ્રહીત-દેવિ છે, તેઓની સ્થિતિ જઘન્યથી કઈક વધારે એક પલ્યોપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની કહેલ છે. મસૂત્ર ૩
५१
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
जीवाभिगमसूत्र याए तिरिक्खजोणित्थीए। उरपरिसप्पिभुय परिसप्पित्थीणं जहा जलयरोणं खहयरतिरिक्खजोणित्थीण जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पलिओवभस्स असंखेज्जइ भागं पुव्वकोडि पुहुत्तमभहियं । मणुस्सित्थीणं भंते ! मणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेण तिन्नि पंलिओवमाई पुवकोडि पुहुत्तमभहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेण एक्कं समयं उक्कासेणं देसूणा पुव्वकोडी । एवं कम्मभूमियावि, भरहेरवयावि,णवरं खेत्तं पडुच्च जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूण पुव्वकाडी अब्भहियाई,धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण देसूणा पुब्बकोडी। पुब्बविदेह अवरविदेहित्थीणं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी पुहुत्त, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुबकोडी । अकम्म भूमिग मणुस्सित्थीणं भंते ! अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसृणं पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं। संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसृणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाई । 'हेमवयएरण्णवय अकम्मभूकिग मणुस्सित्थीणं भंते ! हेमवयएरण्णवय अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण-ऊणगं उक्कोसेणं पलिओवमं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमं देसूणाए
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका टीका प्रति०२ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४०३ पुवकोडीए अब्भहियं । हरिवासरम्मयवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! हरिखासरम्मयवासअकम्मभूमिगणुस्सिस्थित्ति कालओ केवचिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई दो पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊणगं, उक्कोसेणं दो पलिओवमाइं । सहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं दो पलिओवमाइं देसूणपुबकोडीमभहियाई । देवकुरूत्तरकुरूणं, जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूणाई तिन्नि पलिओवमाइं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेणं ऊणगाई, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई । संहरणं पडुच्च जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए पुव्वकोडीए अब्भहियाइं । अंतरदीवगाकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! अंतरदीवगाकम्मभूमिगमणुस्सिस्थिति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देणं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं । संहरणं पडुच्च जहन्नेणं, अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं देसूणाए पुवकोडीए अब्भहियं देवित्थोणं भंते ! देवित्थिति कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा! जच्चेव भवटिई सच्चेव संचिट्ठणा भाणियव्वा ।। सू० ४ ॥
. छाया-स्त्री खलु भदन्त ? स्त्रीति कालतः कियच्चिर' भवति ? गौतम ? एकेनाऽऽदेशेन जधन्येनैक समयमुत्कर्षेण दशोत्तर पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वा भ्यधिकम् १॥ एकेनादेशेन जधन्येनैक समयम् उत्कर्षेणाष्टादशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । एकेनादेशेन जघन्येनैक समयमुत्कर्षेण चतुर्दश पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथकत्वाभ्यधितानि ३। पकेनाऽऽदेशन जघन्येकं समयम् उत्कण पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् ४. एकेनाऽऽदेशेन जघन्येनैक समयम्
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAA
४०४
जीयाभिगमसत्र उत्कर्षेण पल्योपमपृथक्त्वं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् ५। तिर्यग्योनिकस्त्रीणां भदन्त ? तिर्यग्योनिस्त्रीति कालत कियच्चिर भवति ? गौतम? जघन्येनान्तमुंहतम् उत्कर्वेण त्रीनि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । जलचर्याः जघन्येन अन्तर्मुहर्चम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । चतुष्पदस्थलचरतिर्थगयोनिकस्त्रिया यथा औधिक्या स्तिर्यण्योनिकःस्त्रिया । उरःपरिसर्पभुजपरिसर्पस्त्रीणां यथा जलचरीणाम् । खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणां जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षेण पल्योपमस्यासं ख्येयभाग पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकम् । मनुष्यस्थीणां भदन्त ! मनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम । क्षेत्रप्रतीत्य जघन्येनान्तमुहत्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्यो. पमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येन एक समयमुत्करण देशोना पूर्वकोटि ।' एव कर्मभूमिका अपि भरतैरवत्योऽपि, नवर क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येन एक समयम् उस्कण देशोना पूर्व कोटिः । पूर्व विदेहापर विदेह स्त्रीणां क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कण पूर्व कोटिपृथक्त्वम् । धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनैकं समयम् उत्कर्वेण देशोना पूर्वकोटि. ॥ अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भवन्त ! अकर्मभूमिफमनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! जन्म! प्रतीत्य जघन्येन देशोन' पल्योपम ल्योपस्यासंख्येयभागेनोनम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्पण त्रीणि पल्योपमानि । देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यघिकानि । हैमवतैरण्यवताऽकर्मभूभिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त । हैम घतैरण्यवताऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमं पल्योपमस्याऽसख्येयभागेनोनम्, उत्कर्पण पत्योपमम् । संहरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कण पल्योपमं देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधि. कम् । हरिवर्ष रम्यकवाऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! हरिवी रम्यकवाऽकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोने हे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोने उत्कर्पण द्वे पल्योप मम् । स हरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तमुत्कर्षण वे पल्योपमे देशोनपूर्वकोटयभ्यधिके । देवकुरुत्तरकुरूणां, जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमानि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनानि ! उत्कण त्रीणि पल्योपमानि.। सहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनयो पूर्वकोटया अधिकानि । अन्तरद्विपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीर्णा भदन्त ! अन्तरद्वीपकाऽकर्म भूमिकस्त्रीति कालतः कियच्चिर भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोन पल्योपमस्यासंख्येयभाग पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम्
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैय_तिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीवैनावस्थानकालनिरूपणम् ४०५ mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm उत्कर्षेणं पल्योपमस्यासंख्येयभागम् । संहरण प्रतीत्य जघन्येनाऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण पल्योपमस्यासंख्येयभागम् देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकम् देवस्त्रीणां भदन्त ! देवस्त्रीति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! यैव भवस्थितिः सैव संस्थितिः भणितव्या सु०॥ ., टीका-इत्थी णं भंते !' स्त्री खलु भदन्त ! 'इस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' स्त्रीति स्त्री इत्येवं रूपेण कालतः कियच्चिरं भवति, हे भदन्त ! इयं स्त्री स्त्रीरूपेण कियत्कालपर्यन्तं स्त्री भवतीति प्रश्नः,, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'एक्केणं आदेसेणं' इत्यादि, अयं भावः-स्त्रियाः स्त्रीरूपेणावस्थाने सति पञ्च आदेशा अपेक्षारूपाः सन्ति, प्रत्यादेशं विभिन्नकालपर्यन्तं स्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीति दर्शयिष्यते तत्र प्रथमादेशमधिकृत्य भगवानाह 'एक्केणं आदेसेणं' इत्यादि, एक्केणं आदेसेणं' एकेन आदेशेन एकयाऽपेक्षया 'जहन्नेणं एक्कं समय' जघन्येनैकं. समयं स्त्री भवति 'उक्कोसेणं. दसुत्तरं पलिओवमसयं पुवेकोडि हुत्तमभहियं' : उत्कर्षतो दशोत्तरपल्योपमशतं पूर्वको टिपृथकूत्वाम्यधिकम् । तत्र
. इस प्रकार से स्त्रियों की स्थिति प्रकट करके अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि स्त्री स्त्रीपर्याय को नहीं छोड़ती हुई लगातार स्त्रीपर्याय में कितने काल पर्यन्त रहती है । ऐसी जिज्ञासा होने पर उसकाल की अपेक्षा से इस कथन में जो पांच आदेश-अपेक्षाएं हैं-उन्हें पहिले सूत्रकार कहते हैं - " इत्थी णं भंते" इत्यादि । , टीकार्थ-गौतमने प्रभु से ऐसा,पूछा है कि-हे भदन्त ! "इत्थी णं, भंते ! इत्थीति कालो केवच्चिरं होइ" स्त्री स्त्रीपर्याय में कितने काल पर्यन्त रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं"गोयमा एक्केण आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दमुत्तरं पलिओवमसयं पुन्चकोडिपुहुत्तमन्भहियं ,, हे गातम ! स्त्रियों को स्त्रीरूप से होने में पांच आदेश-अपेक्षाएँ -सूत्रकारों ने कहे हैं-उनमें से एक मादेश - अपेक्षा-ऐसा है कि यदि स्त्री स्त्रीरूप से लगातार
આ પ્રમાણે સ્ત્રિોની સ્થિતિ પ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર એ પ્રગટ કરે છે કે—સ્ત્રી, સ્ત્રીપર્યાયને છોડયા વિના લાગઠ સ્ત્રીપર્યાયમાં કેટલાકાળ સુધી રહે છેઆ રીતે જીજ્ઞાસા થવાથી તે કાળની અપેક્ષાથી આ કથનમાં જે પાંચ આદેશ–અપેક્ષાઓ છે, તે સૂત્રકાર पडा ४ छ 'इत्थी णं भंते ! इस्थिति" त्याह
--गीतम स्पाभी असुन पूछयु' के 2-3 सपन इत्थी णं इस्थिति कालओ केवच्चिरं होई" स्त्री, सीयायमा सुधी. २९ छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रमुछे ४-"गोयमा! एक्केण आदेसेणं जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं दसुत्तरं पलिओवमसयं पुवकोडिपुहुत्तमभहियं" हे गौतम | लिये। सी पमा हेवामा પાંચ આદેશ–અપેક્ષાઓ સૂત્રકારોએ કહેલ છે તેમાથી એક આદેશ–અપેક્ષા એ છે કે –
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
जीयाभिगमसूत्र स्त्रीणामेकसमयमवस्थानं केन रूपेण भवतीति तत्रोच्यते काचित् स्त्री उपशमश्रेग्यां वेदत्रयोपशमनात् भवेदकत्वमनुस्य तत उपशमश्रेणीतः प्रतिपतन्ती स्त्रीवेदोदयमेकं समयमनुभवति ततो द्वितीयप्तमये कालं कृत्वा देवेपूत्पद्यते तत्र च तस्याः पुरुषत्वमेव भवति न तु स्त्रीत्वं भवतीत्यतो जघन्यतः स्त्रीत्वं समयमानं भवतीति । पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकदशोत्तरपल्योपमशतं यावदवस्थानं स्त्रीरूपेण कथं भवतीति तत्रोच्यते कश्चिज्जीवः मनुष्यस्त्रीपु तिर्यक्लीपु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु पञ्चपडू वा भवाननुभ्य तदन्तरमीशानकल्पे पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कास्वपरिगृहीतदेवीषु मध्ये देवीत्वेनोत्पद्यते ततः स्वायुपः क्षये तस्मात् स्थानात् पुनरपि मनुष्य स्त्रीषु तिर्यक्लीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कः पुनरपि समुत्पन्नः ततो भूयो द्वितीयवारम् ईशानदेवलोकेपञ्च पश्चाशत् पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुष्कासु अपरिगृहीतदेवीपु मध्ये देवीत्वेनोत्पन्नस्ततः परम
होती रहे तो वह कम से कम एक समय तक और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक एक सौ दस ११० पल्योपम तक होती रहे. इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि कोई स्त्री उपशम श्रेणी पर मारूढ़ हुई वहाँ उसने वेदत्रय का उपशमन कर देने से मवेदकता का अनुभवन किया, बाद में वह वहाँ से पतित हो गई तो एक समय तक वह स्त्रं वेद में रही और द्वीतीय समय में काल कर वह देवपर्याय से उत्पन्न हो गई वहां उसका स्त्रीत्व रूप न रहकर पुरुषत्व रूप हो जाता है, इस प्रकार से जघन्य से स्त्रीत्व का काल एक समयमात्र कहा गया है। तथा उत्कृष्ट से जो स्त्रीरूप से अवस्थान होने का काल कहा गया है । वह इस प्रकार से कहा गया है, कि कोई जीव पूर्व कोटि की आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में अथवा तिर्यग् स्त्रियों में उत्पन्न हो जाय और वह वहाँ पांच अथवा छह बार उत्पन्न होकर ईशान कल्प की अपरि गृहीत देवियों के बीच में कि जिनकी स्थिति उत्कृष्ट पचपन पल्योपम की है देवीरूप से उत्पन्न
જે સ્ત્રી સ્ત્રીપણાથી લાગઠ રહ્યા કરે છે તે કમથી કમ એક સમય સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથફત્વ અધિક એકસો દસ ૧૧૦ પપમ સુધી થતી રહે આ સ્થાનનું તાત્પર્ય એવું છે કે કેઈ સ્ત્રી ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થઈને ત્યાં તેણે વેદત્રયને ઉપશમ કરી દેવાથી અદકપણુનો અનુભવ કર્યો તે પછી તે ત્યાંથી પતિત થઈ જાય તે એક સમય સુધી તે સ્ત્રી વેદમાં રહી અને બીજા સમયમાં કોલ કરીને તે દેવપર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં તેના સ્ત્રી પણ રૂપે ન રહીને પુરુષપણુ રૂપે થઈ જાય છે. આ રીતે જઘન્યથી આપણાને કાળ એક સમયે માત્ર કહેલ છે તથા ઉત્કૃષ્ટથી સ્ત્રીપણુથી રહેવાનો કાળ જે કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે. કે– કઈ જીવ પૂર્વ કેટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્ત્રિયોમાં અથવા તિર્યકસ્ત્રિયોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે ત્યાં પાંચ અથવા છ, વાર, ઉત્પન્ન થઈને ઈશાન કલ્પની અપરિગ્રહીત દેવિયની મધ્યમાં કે જેઓની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમની છે, દેવીરૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી આયુષ્યનો ક્ષય થઈ જાય ત્યારે
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीकाप्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनाघस्थानकालनिरूपणम् ४०७
पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकदशोत्तरपल्योपमशत
वश्यवेदान्तरमवगच्छति - एवं रीत्या दशोत्तरं पल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकमवस्थानं स्त्रियः स्त्रीरूपेण लभ्यते, अत्र कोऽपि शङ्कते - अत्र प्रमाणोत्कृष्टा स्थितिः स्त्रियाः स्त्रीरूपेण किमिति प्रोक्ता वस्तुतोऽधिकाया अपि स्थितेः समुपलभ्यमानत्वात्, तथाहि - यदि स्त्री देवकुरूत्तरकुर्वादिषु पल्योपमत्रयस्थितिकासु स्त्रीषु मध्ये जन्म गृद्वाति तदा ततोऽधिकाऽपि स्त्रीवेदस्यावस्थिति भवितुमर्हति । अयुक्तमेतत् कथनम्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, तथाहि - न तावत् देवीभ्यश्च्युता सती असख्येयवर्षायुष्का स्त्रीषु मध्ये स्त्री भूत्वा समुत्पद्यते, हो जावे, फिर द्वितीय बार भी वह ईशान देवलोक में पचपन पल्यीपम प्रमाण आयुवाली अपरिगृहीत देवियों में देवीरूप से उत्पन्न हो जावे, वहां से आयुक्षय के बाद जब यह च्यवता है तो फिर वह अवश्य ही वेदान्तर पुरुषादि कोई वेद को प्राप्त कर लेता है । इस प्रकार से एक सौ दस ११० पल्योपम जो कि पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक कहा गया है सम्पन्न हो हो जाता है अतः जीव उत्कृष्ट रूप से अर्थात् पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक (११०) पल्योपम तक स्त्रीपना को प्राप्त करती रहती है । इतने काल तक इस प्रकार से स्त्रीरूप से लगातार हो सकता है । यहाँ पर कोई ऐसी शंका करता है कि स्त्री का स्त्रीरूप से अवस्थान जो पूर्व कोटि पृथक्त्व अधिक एकसौ दस पल्योपम का कहा गया है सो इतना ही क्यों कहा ? इससे अधिक भी तो मिलता हैं जैसे कोई जीव देवकुरु उत्तरकुरु आदि क्षेत्रो में तीन पल्योपम आयुवाली स्त्रीरूप से जन्म लें, तब इससे अधिक भी स्त्री वेद का अवस्थान हो सकता है ? उत्तर में कहते हैं कि यह तुम्हारा कहन । प्रयुक्त हैं क्योंकि आपने इसका अभिप्राय ठीक से नहीं जाना है, देखो - प्रथम तो देवी के भव से व्यवित देवी का जीव असख्यात वर्षायु
તે સ્થાનથી ચવીને તે ક્રીથી પૂટિની આયુષ્યવાળી મનુષ્યક્રિયામાં અથવા તિય`ગ્નિચામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય, પછી મીજી વાર પણ તે ઇશાનદેવ લાકમાં ૫૫ ૫ચાવન પલ્યોપમ પ્રમાણુ આયુષ્યવાળી અપરિગ્રહીત દેવીચેમાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય અને ત્યાંથી આયુષ્યના ક્ષય થયા પછી જ્યારે તે ચવે છે, ત્યારે તે અવશ્યજ વેદાન્તર એટલે કે સ્ત્રી વૈદ્યના ત્યાગ કરીને પુરૂષ વિગેરે કાઈ વેદ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ પ્રમાણે ૧૧૦ એકસો દસ પËાપમ કે જે પૂર્વ કેાટ પૃથત્વ વધારે કહેવામાં આવેલ છે, તેનાથી યુકત બની જાય છે તેથી જીવ ઉત્કૃષ્ટપણાથી અર્થાત્ પૂર્વ કટિ પૃથત્વ અધિક ૧૧૦ એકસા દસ પત્યેાપમ સુધી આ પ્રકારથી સ્રીપણાથી લાગઢ થઇ શકે છે અહિયાં કાઇ એવી શંકા કરે કે— સ્ત્રીનુ સ્ત્રીપણાથી અવસ્થાન—રહેવું જે પૂર્વ કાટિ પૃથસૂત્વ અધિક એકસાઇસ પત્યેાપચતુ કહ્યું છે, તા તે એટલુંજ કેમ કહ્યુ ? તેનાથી અધિક પણ મલે છે જેમ કેાઇ જીવ દેવકુરૂ ઉત્તરકુરૂ વિગેરે ક્ષેત્રોમાં ત્રણ પલ્સેાપમ આયુષ્યવાળી સ્ત્રીપણાથી જન્મ લે ત્યારે આનાથી વધારે પશુ સ્ત્રીવેદનુ′′ રહેવુંસ ભવે છે? આ શંકાના સમાધાન નિમિત્તે કહે છે કે—આ પ્રમાણે તમારું' કહેવુ· ચેગ્ય નથી. કેમકે આપ આના અભિપ્રાય સમજ્યા નથી તેમ
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
जीवाभिगमले mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm देवभवाच्युतानामसंख्येयवर्षायुष्केपु मध्ये उत्पादस्य प्रतिषेधात् , नापिचासंख्येयवर्षायुष्का 'सती उत्कृष्टायुष्कासु देवीपु समुत्पद्यते, उक्तञ्च-'जतो असंखेज्जवासाउया उक्कोसियं टिईन पावेइ' इति, यतोऽसंख्ये यवर्पायुष्का उत्कर्पिको स्थितिं न प्राप्नोति, इतिच्छाया । तस्मात् कारणात् पूर्वोक्तप्रमाणैव स्त्री वेदस्योत्कृष्टाऽवस्थिति र्लभ्यते इति कृतं प्रसङ्गेनेति, इति प्रथमादेशः ॥१॥
द्वितीयादेशेन स्त्री वेदावस्थिति दर्शयति-'एक्केणादेसेण जहन्नेणं एक्कं समयं' एकेना देशेन जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति 'उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओवमाई पुब्बकोडिपुहृत्तममहियाई उत्कर्पणाष्टा दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीणां स्त्रीरूपेणावस्थानं ' भवति । जघन्यतामाश्रित्य समयभावना पूर्ववदेव । उस्कृष्टावस्थानभावनात्वेवम्-कश्चिज्जीवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यक्लीषु वा पूर्व कोटिप्रमाणायुष्कासु मध्ये पञ्चपड् भवाननुभ्य ततः पूर्वोक्तप्रकावाली स्त्रियों में स्त्री होकर उत्पन्न नहीं होती है और न वह असंख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट आयु वाली देवियों में जन्म ले सकती हैं । इस विषय में अन्यत्र कहा है-'जतो असंखेज्जवासाउय उक्कोसियं ठिई न पावेइ., अर्थात् असख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट स्थिति को नहीं पा सकती है तो फिर पूर्वोक्त अवस्थान परिमाण से अधिक अबस्थान प्रमाण कैसे हो सकता है? इसलिये पूर्वोक्त प्रमाण ही स्त्री वेद का उत्कृष्ट अवस्थान ठीक से बैठता है ।
यह प्रथम आदेश-विवक्षा है ।। द्वितीय आदेश इस प्रकार से है-'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओवमाइं पुवकोडिपुहुत्तमभहियाइं इसकी अपेक्षा स्त्री रूप से एक जीव का अवस्थान कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक
લાગે છે જુઓ પહેલાં તે દેવીપણુથી ચ્યવતી દેવીને જીવ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળી સ્ત્રિોમાં સ્ત્રી થઈને ઉત્પન્ન થતી નથી. અને તે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ અયુિષ્યવાળી દેવીમાં જન્મ લઈ શક્તી નથી આ સંબંધમાં અન્યત્ર કહ્યું છે કે"जतो असंखेज्जवासाउय उफ्कोसियं ठिई न पावेई" अर्थात असण्यात वर्ष नी मायुष्य. વાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પામી શકતી નથી તે પછી પૂર્વોક્ત અવસ્થાન ના પરિમાણથી અધિક અવસ્થાન પ્રમાણ કેવી રીતે થઈ શકે? તેથી પૂર્વોક્ત પ્રમાણુજ સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાને ઠીક જણાય છે.
આ પહેલે આદેશ-વિવિક્ષા છે. જેના '
बीन माहेश मा प्रभारी छ.-"एक्केणादेसेणं जहण्णेण एक समय उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओवमाइ पुवकोडिपुहुत्तममहियाई" मा अपेक्षाथी श्रीपाथी मे पर्नु અવસ્થાન કમથી કમ એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કે૮િ પૃથકત્વ અધિક અઢાર પલ્યોપમ સુધી રહે છે
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४०९ रेण ईशान देवलोके वारद्वयमुत्कृष्टस्थितिकासु देवीषु मध्ये समुत्पद्यमानो नियमतः परिगृहीतासु एव उत्पद्यते नापरिगृहीतासु तत एवं द्वितीयादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्योत्कृष्टमवस्थानं पूर्वकोटि पृथक्त्वाम्यधिकाष्टादशपल्योपमप्रमाणं भवतीति द्वितीयादेशः ।।२।। - अथ तृतीयादेशं दर्शयति-एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समय' एकेनादेशेन तृतीया देशवादिमतेनेत्यर्थः, जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति इति, 'उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाई पुनकोडिपुहुत्तमभहियाई' उत्कर्षेण चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीरूपेणावस्थानं भवति इति ! कथमिति चेदित्थम्-कश्चिद्देवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यकत्रीषु पूर्वकोटिप्रमाणायुष्कामु मध्ये पश्चषड् वा भवाननुभूय पूर्वप्रकारेण सौधर्मदेवलोके परिगृहीतदेवीषु अठारह पल्योपम तक रहता है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जीव पूर्वकोटि प्रमाण की आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग् स्त्रियों में पांच या छह बार उत्पन्न हो जाता है और फिर वहाँ से वह ईशान देवलोक में दो बार उत्कृष्ट स्थितिवाली परिगृहीत देवियो में उत्पन्न हो जाता है-अपरिगृहीत देवियों में नहीं । इस प्रकार से स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान पूर्वकोटि पृथक्त्व से अधिक अठारह पल्योपम का सिद्ध हो जाता है । यह दूसरा आदेश है ।२।
तृतीय आदेश ऐसा है-" एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एवकं समयं उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाई. पुन्चकोडिपुहुत्तमब्भहियाई" इसमें जघन्य से स्त्रीवेद का अवस्थान एक समय का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक चौदह पल्योपम का हैं—यह इसप्रकार से हैं-कोई जीव पूर्वकोटि प्रमाण आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तियंग स्त्रियो में पांच या छ बार उत्पन्न हो जावे, इसके बाद वह सौधर्म देवलोक में सात पल्योपम
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે–જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્ય સ્ત્રીમાં અથવા તિર્યસ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, બાર, ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને તે પછી ત્યાંથી તે ઈશાનદેવલેકમાં બેવાર ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી પરિગ્રહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છેઅપરિગ્રહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. આ પ્રમાણે સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન પૂર્વ કેટિ પૃથકત્વથી વધારે અઢાર પલ્યોપમનું સિદ્ધ થઈ જાય છે. - म भान माहेश छे. ॥२॥
श्री माहेश मा प्रमाणे छ -“एक्केणादेसेणं जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमाइ पुवकोडिपुहुत्तमभहियाई' आमi धन्यथा स्त्रीवहन भवस्थान मे સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથફત્વ વધારે ચૌદ પોપમનું છે –તે આ પ્રકારે થાય છે - કઈ જીવ પૂર્વ કોટિ પ્રમાણુની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિર્ય સ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી તે સૌધર્મદેવ
५२
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमले
देवभवाच्च्युतानामसंख्येयवर्षायुण्केषु मध्ये उत्पादस्य प्रतिपेधात् , नापिचासंख्येयवर्षायुष्का सती उत्कृष्टायुष्कासु देवीषु समुत्पद्यते, उक्तञ्च-'जतो असंखेज्जवासाउया उक्कोसियं टिईन पावेई' इति, यतोऽसंख्ये यवर्षायुष्का उत्कर्पिको स्थितिं न प्राप्नोति, इतिच्छाया । तस्मात् कारणात् पूर्वोक्तप्रमाणैव स्त्री वेदस्योत्कृष्टाऽवस्थिति लभ्यते इति कृतं प्रसङ्गेनेति, इति प्रथमादेशः ॥१॥
द्वितीयादेशेन स्त्री वेदावस्थिति दर्शयति-'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं' एकेना देशेन जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति 'उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओवमाई पुब्बकोडिपुद्दुत्तमन्महियाई' उत्कर्पणाष्टा दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि वीणा स्त्रीरूपेणावस्थान भवति । जघन्यतामाश्रित्य समयभावना पूर्ववदेव । उत्कृष्टावस्थानभावनात्वेवम्-कश्चिज्जीवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यस्त्रीपु वा पूर्व कोटिप्रमाणायुष्कासु मध्ये पञ्चपड् भवाननुभूय ततः पूर्वोक्तप्रकावाली स्त्रियों में स्त्री होकर उत्पन्न नहीं होती है और न वह असंख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट मायु वाली देवियों में जन्म ले सकती हैं । इस विषय में अन्यत्र कहा है-'जतो असंखेज्जवासाउय उक्कोसियं ठिई न पावेइ., अर्थात् असख्यात वर्षायुवाली स्त्री उत्कृष्ट स्थिति को नहीं पा सकती है तो फिर पूर्वोक्त अवस्थान परिमाण से अधिक अवस्थान प्रमाण कैसे हो सकता है ? इसलिये पूर्वोक्त प्रमाण ही स्त्री वेद का उत्कृष्ट अवस्थान ठीक से बैठता है ।
यह प्रथम आदेश-विवक्षा है ।। द्वितीय आदेश इस प्रकार से है-'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उकासेणे अट्ठारसपलिओवमाई पुनकोडिपुहुत्तमभहियाइं इसकी अपेक्षा स्त्री रूप से एक जीव का अवस्थान कम से कम एक समय तक और ज्यादा से ज्यादा पूर्वकोटि 'पृथक्त्व अधिक લાગે છે જુઓ–પહેલાં તે દેવીપણુથી ચ્યવતી દેવીને જીવ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્ય વાળી સ્ત્રિયામાં સ્ત્રી થઈને ઉત્પન્ન થતી નથી. અને તે અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ અયુિષ્યવાળી દેવીમાં જન્મ લઈ શકતી નથી. આ સંબંધમાં અન્યત્ર કહ્યું છે કે"जतो असंखेज्जवासाउय उफ्कोसियं ठिई न पावेई" अर्थात् मसच्यात नी मायुध्यવાળી સ્ત્રી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને પામી શકતી નથી. તે પછી પૂર્વોક્ત અવસ્થાન ના પરિમાણથી અધિક અવસ્થાન પ્રમાણ કેવી રીતે થઈ શકે? તેથી પૂર્વોક્ત પ્રમાણજ સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થોને ઠીક જણાય છે.
આ પહલે આદેશ-વિવિક્ષા છે. ૧
मीन माहेश मा प्रमाणे छे.-"एक्केणादेसेणं जहण्णेण एक समय उक्कोसेणं अट्ठारसपलिओवमाइ पुवकोडिपुहुत्तममहियाई" मा अपेक्षाथी श्रीपाथा मे पर्नु અવસ્થાન કમથી કમ એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કેષ્ટિ પૃથકત્વ અધિક અઢાર પલ્યોપમ સુધી રહે છે
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४०९ रेण ईशान देवलोके वारद्वयमुत्कृष्टस्थितिकासु देवीषु मध्ये समुत्पद्यमानो नियमतः परिगृहीतासु एव उत्पद्यते नापरिगृहीतासु तत एवं द्वितीयादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्योत्कृष्टमवस्थानं पूर्वकोटि पृथक्त्वाभ्यधिकाष्टादशपल्योपमप्रमाणं भवतीति द्वितीयादेशः ॥२॥
अथ तृतीयादेशं दर्शयति-एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समय' एकेनादेशेन तृतीया देशवादिमतेनेत्यर्थः, जघन्येनैकं समयमवस्थानं भवति इति, 'उक्कोसेणं चउद्दसपलिओवमाइं पुन्धकोडिपुहुत्तमभहियाई' उत्कर्षेण चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि स्त्रीरूपेणावस्थानं भवति इति । कथमिति चेदित्थम्-कश्चिद्देवो मनुष्यस्त्रीषु तिर्यक्रस्त्रीषु पूर्वकोटिप्रमाणायुष्कास मध्ये पश्चषड़ वा भवाननुभूय पूर्वप्रकारेण सौधर्मदेवलोके परिगृहीतदेवीषु अठारह पल्योपम तक रहता है । तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि जीव पूर्वकोटि प्रमाण की आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग् स्त्रियों में पांच या छह बार उत्पन्न हो जाता है और फिर वहाँ से वह ईशान देवलोक में दो बार उत्कृष्ट स्थितिवाली परिगृहीत देवियो में उत्पन्न हो जाता है-अपरिगृहीत देवियों में नहीं । इस प्रकार से स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान पूर्वकोटि पृथक्त्व से अधिक मठारह पल्योपम का सिद्ध हो जाता है । यह दूसरा आदेश है ।२।
___ तृतीय आदेश ऐसा है-" एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एवकं समयं उक्कोसेणं चउदसपलिओवमाई पुवकोडिपुहुत्तमब्भहियाई" इसमें जघन्य से स्त्रीवेद का अवस्थान एक समय का है और उत्कृष्ट मे पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक चौदह पल्योपम का हैं—यह इसप्रकार से हैं-कोई जीव पूर्वकोटि प्रमाण आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या तिथंग स्त्रियो में पांच या छ बार उत्पन्न हो जावे, इसके बाद वह सौधर्म देवलोक में सात पल्योपम
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જીવ પૂર્વ કેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રીમાં અથવા તિર્યસ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છ, બાર, ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અને તે પછી ત્યાંથી તે ઈશાનદેવલેકમાં બેવાર ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી પરિગ્રહીત દેવીમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.અપરિગૃહીત દેવીમાં ઉત્પન થતા નથી. આ પ્રમાણે સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન પૂર્વ કેટિ પૃથકૃત્વથી વધારે અઢાર પલ્યોપમનું સિદ્ધ થઈ જાય છે.
આ બીજો આદેશ છે પર
श्री माहेश मा प्रभा छ -“एक्केणादेसेणं जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमाइ पुवकोडिपुहुत्तमम्भहियाई' मामा धन्यथा स्त्रीवहन भवस्थान से સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથફત્વ વધારે ચૌદ પામનું છે –તે આ પ્રકારે થાય છે.–કઈ જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણની આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિર્ય સ્ત્રિમાં પાંચ અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને તે પછી તે સૌધર્મદેવ
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
जीवाभिगमस्ने सप्तपल्योपप्रमाणोत्कृष्टायुष्कासु मध्ये वारद्वयं समुत्पयते तत एवं तृतीयादेशवादिमतेन स्त्री वेदस्योत्कृष्टमवस्थानं चतुर्दशपल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वं च भवतीति तृतीयादेशः ॥३॥
अथ चतुर्थादेशं दर्शयति-'एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं' एकेनादेशेन चतुर्थादेशवादिमतेन जघन्येनैकं समयं स्त्रीत्वेनावस्थानं भवति 'उक्कोसेणं पकिओवमसयं पुन्चकोडिपुहुत्तमभहियं' उत्कर्षेण पल्योपमशत पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकं कालं यावत् स्त्रीत्वेनावस्थानं भवतीति । कथमेवं भवतीति चेत्तत्रोच्यते मनुष्यस्त्रीपु तिरश्चीपु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु पञ्चपड्भवाननुभूय वारद्वयं सौधर्मदेवलोके पञ्चशत्पल्योपमप्रमाणोत्कृष्टायुप्कामु अपरिगृहीतदेवीपु मध्ये देवीवेनोत्पद्यते ततः एवं चतुर्थादेशवादिमतेन पल्योपमशतं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिक भवतीति चतुर्थादेशः ॥४॥
प्रमाण की आयुवाली परिगृहीत देवियों के बीच में देवीरूप से दो वार उत्पन्न हो जावे, इस प्रकार इस विवक्षा में स्त्रीवेद का उत्कृष्ट अवस्थान निकल आता है।
यह तीसरा आदेश हैं ॥३॥ चतुर्थ आदेश ऐसा है-“एक्केणादेसेणं जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं पलिओवमसयं पुवकोडिपुहुत्तमभहिय, इसमें स्त्रीवेद का अवस्थान जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक सौ पल्योपम का कहा गया है, जो इस प्रकार से समझना चाहिये-कॉई जीव पूर्वकोटिप्रमाण आयुवाली मनुष्य स्त्रियों में या' तिर्यग् स्त्रियों में पांच अथवा छह बार उत्पन्न हो जावे और दो बार पचास पल्योपम प्रमाण की उत्कृष्ट आयुवाली सौधर्मस्वर्ग की अपरिगृहीत देवियों में देवीरूप से उत्पन्न हो जावे, तो इस चतुर्थादेश से कथित काल निकल जाता है।४।
લેકમાં સાત પલેપમ પ્રમાણુની આયુષ્યવાળી અપરિગ્રહ દેવિમાં દેવીપણાથી બેવાર ઉત્પન્ન થઈ જાય આ રીતે આ વિવક્ષામાં સ્ત્રીવેદનું ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થામાં મળી આવે છે. તે
આ રીતે આ ત્રીજે આદેશ છે છેલ્લા
या। माहेश मा प्रमाणे छ.-"एक्केणोदेसेण जहण्णेण एक्क समय उनकोसेण पलिओवमसय पुत्वकोडिपुहुत्तमभहिय" मामा खीव भवस्थान धन्यथा मे સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ ટિપૃથક્વ અધિક એક પલ્યોપમનું કહેલ છે તે આ પ્રમાણે સમજવું કે જીવ પૂર્વકેટિ પ્રમાણુ આયુષ્યવાળી મનુષ્યચિમાં અથવા તિર્ય સ્ત્રિમાં પાંચ, અથવા છે, અથવા બાર ઉત્પન્ન થઈ જાય અને બે વાર પચાસ ૫૫મ પ્રમાણુની ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યવાળી સૌધર્મ સ્વર્ગની અપરિગ્રહીત દેવીમાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે આ ચેથા આદેશથી કહેલ કાળ આવી જાય છે !
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २ . स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४११ ... अथ पञ्चमादेशं दर्शयति-'एक्केण आदेसेणं' इत्यादि ‘एक्केण आदेसेणं' एकेन
आदेशेन पञ्चमादेशेनेत्यर्थ 'जहन्नेणं एक्कं समयं' जघन्येनके स्त्रोत्वेनावस्थानं भवति 'उक्कोसेणं पलिओवमपुहुत्तं पुन्चकोडिपुहुत्तमभहियं' उत्कर्षेण पल्योपमपृथक्त्वं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकमवस्थानं भवति, तथाहि-मनुष्यस्त्रीषु तिरश्चीषु वा पूर्वकोट्यायुष्कासु मध्ये सप्तभवाननु भूयाष्टमे भवे देवकुर्वादिषु त्रिपल्योपमस्थितिकासु स्त्रीषु मध्ये स्त्रीत्वेन समुत्पद्यते, ततो मृत्वा सौधर्मदेवलोके जघन्यस्थितिकासु देवीषु मध्ये देवीत्वेनोपजायते तदनन्तरमवश्यं वेदान्तरमधि गच्छति ततः पञ्चमादेशवादिमतेन स्त्रीवेदस्यावस्थानं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकं पल्योपम पृथक्त्वं भवतीति पञ्चमादेशः । स्वस्वापेक्षागम्या एते पञ्चापि आदेशाः समीचौना एवेति भावः । तदेवं सामान्यतः स्त्री स्त्रीभावं नैरन्तर्येणापरित्यजन्ती यावत्कालं तिष्ठति तावत्कालप्रमाणं पञ्चभिरादेशैः कथितम् , सम्प्रति-बिक्स्त्रियाः तिर्यक्रस्त्रीत्वमपरित्यजन्त्याः कालमानं दर्शयितु.
पंचम आदेश इस प्रकार से हैं-"एक्केण आदेसेणं जहन्नेणं एक्कं समय उक्कोसेणं पलिओवम पुहुत्तं पुवकोडिपुहुत्तमभहियं, इसमें स्त्रीवेद का अवस्थान स्त्रीवेद रूप से रहना-कम से कम एकसमय का और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व अधिक पल्यामपपृथत्व का कहा गया है । यह इस प्रकार से समझना चाहिये-जैसे काई जीव पूर्वकोटि की आयु वाली मनुष्य स्त्रियों में या तिर्यग्योनिक स्त्रियो में सात भव करके आठवें भव में तीन पल्य की , उत्कृष्ट स्थितिवाली देवकुरु आदिकोकी स्त्रियो में स्त्रीरूप से उत्पन्न हो जावे । फिर वहां से मरकर वह जघन्य स्थितिवाली देवियों के बीच में सौधर्म देवलोक में देवीरूप से उत्पन्न हो जावे तो इस प्रकार से यह कथित आदेश बन जाता है, क्योंकि इसके बाद वह वेदान्तर . को प्राप्त कर लेता है। इस प्रकार सामान्य रूप से स्त्री स्त्रीभाव का निरन्तररूप से अप. रित्याग करती हुई जितने कालतक स्त्रीवेद में रहती हैं उतने काल की अपनी अपनी
पांयमा माहेश मा प्रभारी छ.-"एक्केण आदेसेणं जहण्णेणं पक्कं समय उक्कोसेण पलिओवमपुहुत्तमभहिये' मामा श्रीवहन अवस्थान-मेटले स्त्रीव पाथी युत ઓછામાં ઓછું એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકત્વ અધિક પલ્યોપમ પૃથકૃત્વ કહેવામાં આવેલ છે. તે આ પ્રમાણે સમજવું જેમકે—કઈ જીવ પૂર્વકેટિના આયુષ્યવાળી મનુષ્યસ્ત્રિમાં અથવા તિયક્ઝિમા સાત ભવ કરીને આઠમા ભવમાં ત્રણ પલ્યોપમની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિવાળી દેવમુરૂ વિગેરેન સ્ટિમાં સ્ત્રીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે પછી ત્યાંથી મરીને તે જઘન્યસ્થિતિવાળી દેવીનિ વચમાં સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય તે આ રીતે આ કહેલ સઘળે આદેશ બની જાય છે કેમકે તે પછી તે અન્ય વેદને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ રીતે સામાન્યપણુથી સ્ત્રી, સ્ત્રીભાવને નિરંતરપણાથી ત્યાગ ન કરતી થકી જેટલા કાળ સુધી સ્ત્રીવેદમાં એટલા કાળની પિતાપિતાની અપેક્ષાથી આ
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२,
जीवामिगतंत्र
wwwwwwwwwwwwwwwwsunnmamiwwwaaniwwwwwwwwww
माह-'तिरिक्खजोणित्थी गं' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणित्यी णं भंते !' तिर्यग्योनिकस्त्री खलु भदन्त! 'तिरिक्खजोणिस्थित्ति' तिर्यग्योनिक स्त्री इति 'कालयो केवच्चिरं होई' कालतः कियच्चिरं भवति क्रियत्कालपर्यन्तं तिर्यस्त्री तिर्यक्त्रीरूपेण तिष्ठतीति प्रश्नः, भगवानाइ'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोप्मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइंपुव्वकोडी पुहुत्तमम्भहियाई उत्कर्पणस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि. एतावत्कालपर्यन्तं तिर्यक्ली तिर्यस्त्रीरूपेणावतिष्ठते इति । तत्रान्तर्मुहतं कस्याश्चित् एतावत्प्रमाणायुष्कतया तदनन्तरं मृत्वा वेदान्तरोदयाद् विलक्षणमनुष्यभवान्तराधिामाअपेक्षा से इन पांच आदेशो द्वारा सूत्रकार ने कथन किया है । इमलिये ये पांचो ही आदेश अपनी अपनी अपेक्षा से युक्त है। यह पाचवां आदेश है 141
__यह सामान्य से स्त्री स्त्रीभाव का त्याग नहीं करती हुई निरन्तर ली भाव में कितने काल तक रहती है इस बात को पांच आदेशों से प्रकट किया । अब तिर्यग् वी रूपसे कितने काल तक उसको त्याग नहीं करती हुई रहती है इस बात को सूत्रकार प्रकट करते हैं. इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"तिरिक्खजोणित्थी णं भते । तिरिक्ख जोणित्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हे भदन्त ! तिर्यग् योनिक स्त्री तिर्यक् स्त्री रूप से काल की अपेक्षा कितने काल तक होती रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाइ पुवकोडिपुत्तमम्भहियाई" हे गौतम तिर्यक् स्त्री तिर्य गस्त्रीरूप से कम से कम तो एक अन्तर्मुहत्तं तक रहती है और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम प्रमाण काल तक रहती है। वह इस प्रकार से कोई जीव तिर्यक् स्त्री रूप से कम से
-
પાંચ આદેશ દ્વારા સૂત્રકારે કથન કર્યું છે તેથી આ પાંચે આદેશ પિતાપિતાની અપેક્ષાથી ચુત છે આ પ્રમાણેને આ પાંચમે આદેશ છે પા જ તે સ્ત્રી સામાન્યપણાથી સ્ત્રીભાવને ત્યાગ કર્યા વિના નિરંતર સ્ત્રીપણામાં કેટલા કાળ સુધી રહે છે? તે વાત ઉપર્યુક્ત પાંચ આદેશ દ્વારા પ્રગટ કરેલ છે. હવે તિર્યંત્રીપણુથી કેટલા કાળ સુધી તેને ત્યાગ કર્યા વિના રહે છે તે વાત સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે–-આમાં गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछे छे 3-"तिरिक्खजोणित्थीण भंते ! तिरिक्वजोणिस्थित्ति कालओ केच्चिर होई" भगवन् । तिय योनिश्री स्त्रीयाथी आनी अपेक्षाथी टक्षा आज सुधी २७ छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन हडछे -"गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्त उनकोसेण तिन्नि पलिओवमाई पुवकोडिपुटुत्तमभहियाई" & ગૌતમ! તિર્યસ્ત્રી તિયંગસ્ત્રી પણ થી ઓછામાં ઓછા એક અતર્મુહૂર્ત સુધી રહે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પપમ પ્રમાણ કાળ સુધી રહે છે. તે આ પ્રમાણે સમજવું –
કઈ જીવ તિર્યગુઝીપણાથી ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહર્ત કાળ સુધી રહીને તે પછી મરીને બીજા વેદના ઉદયના વિલક્ષણપણાથી મનુષ્યભવાન્તરની તે પ્રાપ્તિ કરી લે છે. તેથી
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१३ द्वेति । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाधिकानीत्थम्-अत्र खेचराणां तिर्यग्योनिकाना
चोत्कर्षतोऽष्टौ भवा भवन्ति नाधिकाः 'नरतिरियाणं सत्तट्ठभवा' इति वचनात् , तत्र सप्तभवाः सख्येयवर्षायुष्काः, अष्टमस्तु असंख्ये यवर्षायुष्क एव, तथाहि-पर्याप्त मनुष्या' पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो वा निरन्तर यथासंख्यं सप्तपर्याप्तमनुष्यभवान् सप्तपर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यगू भवान् वासमनुभूय यद्यष्टमे भवे पुनरपि मनुष्यः पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो वा समुत्पद्यन्ते ततो नियमात् असंख्येयवर्षायुष एव न संख्येयवर्षायुषो भवन्ति, असंख्येयवर्षायुषश्च मृत्वा नियमतो देवलोकेषु समुत्पद्यन्ते, ततो नवमोऽपि मनुष्यभव. संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्भवो वा निन्तर न लभ्यते । कम एक अन्तर्मुहूर्त काल तक रहकर बाद में मर कर वेदान्तर के उदय से विलक्षण मनुष्य भवान्तर की वह प्राप्ति कर लेता है इसलिये जघन्य से अन्तर्मुहर्त्त कोल कहा है उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथकत्व अधिक जो तीन पल्योपम का काल कहा है वह इस प्रकार से है-यहां तिर्यग्योनिक खेचरों के उत्कृष्ट से आठ भव से अधिक भव नहीं होते हैं क्योंकि "नरतिरियाणं सत्तट्ठभवा" ऐसा शास्त्र का कथन है, इन में सात भव तो संख्यात वर्ष की आयु वाले होते है और आठवा भव असंख्यात वर्ष की आयुवाला होता है । इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से से है-~-पर्याप्त मनुष्य अथवा पर्याप्त संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यश्च निरन्तर रूपसे यथासंख्य सात पर्याप्तमनुष्यों के भवों को अथवा सात पर्याप्तसंज्ञि पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च के भवों को भोगकर यदि आठवें भव में पुनः पर्याप्त मनुष्य रूप से या पर्याप्त संज्ञि पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च रूप से उत्पन्न होते है तो वे नियम से असंख्यात वर्ष की आयुवाले ही उत्पन्न होते हैं संख्यात वर्ष आयुवाले होकर उत्पन्न नहीं होते हैं और जब ये असंख्यात वर्षकी भोयु वाले आठवें भवमें मरते हैं, तो नियमसे देवलोकमें उत्पन्न होते हैं,तब नौवां भी मनुष्यજઘન્યથી અન્તમુહૂર્ત કાળ કહેલ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકત્વ અધિક ત્રણ પત્યેમકાળ જે કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે.અહિયાં તિર્યનિક ખેચરોને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ सवयी धारेल डात नथी. -"नरतिरियाणं सत्तभवा" मनुष्य भने तिय याने સાત આઠ ભ હોય છે. આ પ્રમાણેનું શાસ્ત્રવચન છે તેમાં સાત જીવતો સંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાને હોય છે અને આઠમો ભવ અસંખ્યાત વર્ષની આયુષ્યવાળાને હોય છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે –પર્યાપ્ત મનુષ્ય અથવા પર્યાપ્ત સંપિચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિર તરપણથી યથાસ ખ્ય-કમથી સાતપર્યાપ્ત મનુષ્યના ભવને અથવા સાત સંસી પચેંદ્રિય તિર્યંચના ભવોને ભેગવીને જે આઠમા ભાવમાં ફરીથી તે પર્યાપ્ત મનુષ્યપણાથી અથવા પર્યાપ્ત સ શિપંચેન્દ્રિય તિર્યચપણાથી ઉપન થઈ જાય તે તેઓ નિયમથી અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. સંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળાઓમાં ઉત્પન્ન થતા નથી અને જ્યારે આ અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા આઠમા ભવમાં મરે છે, તે નિયમથી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે નવમો મનુષ્યભવ અથવા સંજ્ઞિપંચૅક્રિય
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
जीयाभिगमसूत्रे अतएभ पाश्चात्याः सप्तभवा निरन्तरं भवन्तः सख्येयवर्षायुषः एवोपपधन्ते नैकोऽपि असंख्येयवर्षायुः असंख्येयवर्षायुभवान्तरं भूयो मनुष्यभवस्य तिर्यग्भवस्य वा असंभवात् , तत्र यदा उन्कर्पतस्तिर्यस्त्रीवेदसहिताः पाश्चात्याः सप्तापि भवाः पूर्वकोट्यायुपो लम्यन्ते, भष्टमस्तु भवो देवकुर्वादिषु भवति तदा उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमाणि पूर्व कोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि तिर्यकूस्त्रीत्व स्यावस्थान जायते ॥
समुच्चयतिर्यस्त्रीभवस्थितिमानं प्रदर्श्य सम्प्रति-तिर्यविशेषाणां भवस्थितिमानं दर्शयितुमाह-'जलयरीए' इत्यादि 'जलयरीए जहन्नेणं-अंतोमुहुत्त' जलचर्याः जघन्येनान्तमुहूतम् 'उक्कोसेणं पुन्चकोडिपुहुत्तं' उत्कर्पतः पूर्वकोटिपृथक्त्वम् , द्विपूर्व कोटित मारभ्य नवभव अथवा संज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यश्च का भव इन्हें प्राप्त ही हो जाय ऐसा कोई नियम नहीं है । क्योंकि निरन्तर रूप से उसकी प्राप्ति होना असम्भव है । इस प्रकार इनके जो पहले के सात भव है वे निरन्तर रूप से होते हुए सख्यात वर्ष की आयुवाले ही होकर उत्पन्न होते हैं, इनमें से एक भी असख्यात वर्ष की आयुवाला नहीं होता है । और जो असख्यातवर्ष की आयुवाला आठवां भव होता है इसके बाद पुनः मनुष्यभव या तिर्यगभव प्राप्त नहीं होता है। इनमें से जव उत्कृष्ट से तिर्यस्त्रो वेदसहित पिछले सातों भव पूर्वकोटि की आयुवाले ही होते हैं और आठवां भव देवकुरु आदि में होता है तब उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक तिर्यस्त्री का स्त्रीरूपसे लगातार अवस्थान होता है। क्योकि देवकुरु में उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की आयु है इसलिये ।
अब सूत्रकार तिर्यगविशेषों की जो स्त्रियाँ है, उनकी भवस्थिति का प्रमाण प्रकट करते है-'जलयरीए जहन्नेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं पुन्यकोडिपहत्तं' जलचरी जो
તિર્યભવ પણ તેઓને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. એ કોઈ નિયમ નથી કેમકે-નિરંતરપણાથી તેની પ્રાપ્તિ થવી અસભવિત છે આ રીતે તેઓના પહેલાના જે સાત ભવો છે, તે નિરંતરપણાથી થઈને સંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા જ થઈને ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં એકપણું અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા હોતા નથી અને અસંખ્યાતવર્ષની આયુષ્યવાળા જે આઠમો ભવ છે, તે પછી ફરીથી મનુષ્યભવ અથવા તિર્યભવ પ્રાપ્ત થતું નથી તેમાં જ્યારે ઉત્કૃષ્ટથી તિર્યસ્ત્રીના વેદ સહિત પાછળા સાતેભવ પૂર્વકેટિની આયુષ્યવાળા જ હોય છે, અને આઠમે ભવ દેવકુરૂ વિગેરેમાં થાય છે. ત્યારે ઉત્કૃષ્ટ પણુથી પૂર્વ કેટિ પૃથકૃત્વ અધિક પલ્યોપમ સુધી તિર્યસ્ત્રી તિર્યગ્રસ્ત્રીપણાથી લાગઠ રહે છે. કેમકે-દેવકુરૂમાં ઉત્કૃષ્ટ પણથી ત્રણ પાપમનું આયુષ્ય છે તેથી તેમ કહેલ છે
હવે સૂત્રકાર તિય વિશેની જે સ્ત્રિ છે, તેઓની ભવસ્થિતિનું પ્રમાણ પ્રગટ કરે छ “जलयरीए जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडिपुहुत्तं" सयपाथी रे
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
इस्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१५ पूर्वकोटिपर्यन्तम् । जलचरस्त्रियाः जलचरस्त्रीत्वेन निरन्तरं भवन्त्याः जघन्यतोऽवस्थानमन्तर्मुहूर्त - मात्र मुत्कर्षतस्तु पूर्व कोटिपृथक्त्वम्, यतः पूर्वकोट्यायुष्कान् सप्तभवाननुभूयानन्तरं जलचरस्त्रीणामवश्यं जलचरस्त्रीत्वतश्च्युतिर्भवतीति भावः । ' चउप्पदथलयर तिरिक्खजोणित्थीए जहा ओहियाए तिरिक्खजोणित्थीए' चतुष्पदस्थलचरस्त्रियाः यथा औघिक्या स्तिर्यक् स्त्रिया व्यवस्थानं कथितम् तथैव ज्ञातव्यम् तथाहि - जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तं तदनन्तरं स्थलचरस्त्रीभावस्य परित्यागसंभवात् । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि इति ॥ ' उरगपरि - सप्पि भुयपरिसपित्थीणं जहा जलयरीणं' उरः परिसर्पिभुज परिसर्पिस्त्रीणां यथा जलचरस्त्रीणामवस्थानं कथितं तथैव ज्ञातव्यम् जघन्यतः स्त्रीरूपेणान्तर्मुहूर्तमवस्थानम्, उत्कर्षतः पूर्वकोटि
1
तिर्यक् स्त्रियां हैं उनकी भवस्थिति का काल जघन्य से तो एक अन्तमुत्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व है - दो पूर्वकोटि से लेकर नौ पूर्वकोटि तक का है - तात्पर्य यह है कि जलचर स्त्रियां यदि निरन्तररूप से जलचर स्त्रियों के रूपसे होती है तो वे कम से कम अन्तर्मुहूर्त्त तक होती हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व तक होती हैं पूर्वकोटि आयुवाले सात भवों के बाद वे जलचर स्त्रियों के भव से अवश्य ही छूट जाती हैं । "चउप्पद थलयरतिक्खिजोणित्थीए जहा ओहियाए तिरिक्खजोणित्थीए,, चतुष्पद स्थलचर स्त्री का भवस्थिति का प्रमाण जैसा औधिक तिर्यक् स्त्री की भवस्थिति का प्रमाण कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का होता है क्योंकि उसके बाद उसका स्थलचर स्त्रीभव छूट जाता है। और उत्कृष्ठ से पूर्वकोटि पृथक्त्व तीन पल्योपम का 1 " उरगपरिसप्पिभूय परिसपित्थीणं जहा जलयरीणं" उरः परिसर्पिस्त्रियो का और भुजपरिसर्पिस्त्रियों का अवस्थान- भवस्थिति का प्रमाण- जलचर स्त्रियों के जैसा
તિય ગયિા છે, તેની ભવસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી તા એક અતર્મુહૂતને છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાઠિ પૃથત્વ છે એટલે કે એ પૂર્વ કાટિથી લઈને નવ પૂર્વ કાટિ સુધીને છે. તાત્પય એ છે કે—જલચરસ્ત્રિયા એછામાં એછા એક અંતર્મુહૂત સુધી હાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાર્ટિ પૃથફ્ત્વ સુધી હોય છે. પૂર્વ કાટિ આયુષ્યવાળા સાતભવેાની પછી તે
सयर स्त्रियांना लवथी अवश्यन छूटि लय छे. "च उप्पदधलयर तिरिक्खजोणित्थीप नहा ओहियाए तिरिषखजोणित्थीप" यतुष्पहस्थसयर स्त्रीओनी लवस्थितिनु प्रमाणु ने प्रभा ઔધિક તિય ગુસ્રીની ભવસ્થિતિનું પ્રમાણ કહેવામાં આવ્યુ છે, એજ પ્રમાણે સમજવું એટલે કે-જધન્યથી એક મત દ્ભૂત નુ હાય છે કેમકે—તે પછી તેના સ્થલચર સ્ત્રીભવ छूटि लय छे भने उत्सृष्टयद्याथी पूर्व अटि पृथत्वत्र पढ्यो भने छे. "उरगपरिसप्पिभुपरिसपित्थीणं जहा जलयरीणं" ७२ परिसर्पानी खियानो भने लुग परिसर्पनी અિયાનું ભવસ્થિતિનું પ્રમાણ જલચરની અિચેાની જેમ સમજવું, જેમકે-જઘન્યથી એક
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
जीवाभिगमसूत्रे पृथक्त्वपर्यन्तमवस्थानम् , कथमिति पूर्ववद् भावनीयम् । 'खहयरित्थीण जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' खेचरस्त्रीणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अवस्थानम् 'उक्कोसेण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पुन्यकोडिपुहुत्तमम्भहियं' उत्कर्षतः पल्योपमस्यासंख्येयभागं पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यथिकं स्त्रीरूपेणावस्थानं ततः परं स्त्रीभावस्य परित्यागसंभात् इति तिर्यस्त्रीणामवस्थानकथनमिति ॥
तदेव कथितं तिर्यक्स्त्रीणां सामान्यतो विशेषतश्चावस्थानमानम् , सम्प्रति मनुष्यस्त्रिया अवस्थानमानं दर्शयितुमाह-'मणुस्सित्थी णं' इत्यादि, 'मणुस्सित्थी णं भते' मनुष्यस्त्रियः खलु भदन्त ! 'कालओ केवच्चिरं होई' कालतः कियच्चिरं भवति हे भदन्तः मनुष्यस्त्रिया मनुष्यस्त्री इत्येवं रूपेण कियकालपर्यन्तं स्त्री रूपेणावस्थानं भवतीति प्रश्न: भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेतं पडुच्चं जहन्नेण अंतोमुहत्तं क्षेत्र प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेन तु जघन्यतोऽन्तमुंहूर्तमात्रमवस्थानं भवति, 'उक्कोसेण तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडिपुहुत्तमभहियाई' है। जैसे-जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व है । कैसे ? सो इसकी भावना पहले जैसी ही समझ लेनी चाहिए । “ खहयरित्थीणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जहभागं पुव्वकोडिपुहुत्तमभडिय' खेचर स्त्रिया का स्त्रीरूप से रहने का प्रमाण-काल-जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है
और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक पल्योपम के असख्यातवें भागप्रमाण है। इसके बाद वह स्त्रीभव का परित्याग कर देती है।
इस प्रकार सामान्य और विशेष रूपसे तिर्यक् स्त्रियों का अवस्थान काल कहा अब मनुष्य स्त्रियों का अवस्थान काल सूत्रकार प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है कि-"मणुस्सित्थीण भंते ! कालओ केवच्चिरं होई" हे भदन्त !, मनुष्य का स्त्रीरूप से रहने का कितना काल है । - उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुचकोडिपुहुत्तमभहियाइ , हे गौतम !અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિપૃથકૂવ છે કેવી રીતે ? તે બાબત પહેલા કહ્યા प्रभारीनी सभ७ वी. "खहयरित्थीण जहण्णेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पुत्रकोडीपुहुत्तमभहियं” मेयर वियानु श्रीपाथी,२२वानी प्रमाण જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિપૃથકૂવ અધિક પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણે તે પછી તે સ્ત્રીભવને ત્યાગ કરી દે છે.
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષપણાથી તિર્યસ્ત્રિયોનો અવસ્થાનકાળ કહ્યું હવે મનુષ્યસ્ત્રિનું અવસ્થાનકાળ સૂત્રકાર પ્રગટ કરે છે આમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું पूछ्यु छ है-"मणुस्सित्थीण भते ! कालओ केवच्चिरं होइ" भगवन् मनुष्यश्रीन મનુષ્યીપણાથી રહેવાને કેટલેકાળ કહ્યો છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામને ४छे-"गोयमा खेत्तं पडुच्च जहण्णेणं अतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाई" पुन्चकोडिपुहुत्तमभहियाइ' गौतम क्षेत्रनी अपेक्षा न्यथा मे मतभुइत छ!
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४१७ उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, क्षेत्रापेक्षयाऽवस्थानं भवति मनुष्यस्त्रीणामिति । एतावत्परिमाणं कथं भवेदिति भावना तु जघन्योत्कृष्टतामाश्रित्य सामान्यतिर्यक् स्त्रिया इव कर्तव्येति । 'धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुन्चकोडी' धर्मचरण-चरणधर्म प्रतीत्य-आश्रित्य जघन्येनैकं समयमवस्थानम् , उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः ॥ 'एवं कम्मभूमियावि एवम्-अनेनैव प्रकारेण कर्मभूमिका अपि कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियोऽपि ज्ञातव्याः, तथाहि-कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः क्षेत्रं प्रतीत्य सामान्यतः कर्मक्षेत्रमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तमुहूर्ते तदनन्तरं स्त्रीभावपरित्यागसंभवात् । उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि सत्र सप्तभवा महाविदेहेषु, अष्टमो भवो भरतैरवतेषु, एकान्तसुषमादौ त्रिपल्योपमप्रमाण इति । धर्मचरणं प्रतीत्य-चारित्रसेवनमाश्रित्य जघन्येनैक समय, सर्वविरतिपरिणामस्य तदावरणकर्मक्षयो क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है यह कैसे सो इसकी भावना सामान्य तिर्यक स्त्री में जिस प्रकार से बताया है उसी प्रकार से यहां भी समझ लेना चाहिये, तथा-'धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' धर्मचरण की अपेक्षा-चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्यसे एक समय और उत्कृष्ट से कुछ कम एक पूर्वकोटी ‘एवं कम्मभूमिया वि" इसी प्रकार कर्ममिक मनुष्य स्त्री के विषय में भी जान लेना चाहिये । जैसे-क्षेत्र की अपेक्षा लेकर सामान्य से जघन्य तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटी पृथक्व अधिक तीन पल्यापम का है इन में सात भव महाविदेहो में होते हैं और आठवों भव भरत या ऐवत क्षेत्र में एकान्त सुषमादिकाल में तीन पल्योपमका होता है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्य उत्कृष्ट से कहे गये है। અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિપૃથકત્વ અધિક ત્રણ પાપમકાળ છે. આ કેવી રીતે? તેના સમવધાન માટે કહે છે કે– મનુષ્યસ્ત્રીની ભાવના સામાન્ય તિયંગસ્ત્રીમાં જે રીતે બતાવી છે. એ જ પ્રમાણે महियां ५५ समलवु तथा "धम्मचरणं पदुच्च जहण्णेणं पक्कं समय उक्कोसेणं देसणा पुव्धकोडी" यायनी अपेक्षाथी-गट यास्त्रि धमनी अपेक्षाथी धन्यथा
४ समय भने थी. ४७६ मेछ। से पूर्व छे "एवं कम्मभूमिया वि' से પ્રમાણે કર્મભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રીના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું. જેમકે-ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સામાન્યપણથી જઘન્યથી તે એક અંતમુહૂતને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કોટિપૃથકત્વ અધિક ત્રણપ પમાને છે. તેમાં સાતભવ મહાવિદેહમા હોય છે અને આઠમભવ ભરત અથવા અરાવત ક્ષેત્રમાં એકાંત સુષમાદિકાલમાં ત્રણ પલ્યોપમનું હોય છે. તેમ સમજવું. આ રીતે પૂર્વકેટિ પૃથક્વ અધિક ત્રણ પલ્યોપમ ઉત્કૃષ્ટથી કહેલ છે.
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८, '
,
जीवाभिगमसूत्र पशमवैचित्र्यत एकस्यैव समयस्य संभवात् ततः मरणेन प्रतिपातसंभवात्, उत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटिः, समग्रचारित्रकालस्योत्कर्षतोऽपि एतावन्मात्रप्रमाणत्वात् । भरतैरवत्यः स्त्रियोऽपि एवमेव,. भरतैरवतक्षेत्रस्त्रियामपि अवस्थानमानमेवमेव ज्ञातव्यम्, किन्तु सामान्यकर्म भूमिकमनुष्यस्यपेक्षया एतासां यद्वैलक्षण्यं तत् ‘णवरं' इत्यादिना प्रदर्शयति-'णवरं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' नवर, विशेषस्त्वयम् , यत् क्षेत्रं प्रतीत्य भरतादि क्षेत्रमेवाश्रित्य , नघः । न्येनान्तर्मुहूर्तमवस्थानं स्त्रीरूपेण, 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणं पुन्चकोडी अन्म
चारित्रधर्म लेकर जघन्य से एक समय का स्त्री रूप से अवस्थान कहा है क्योंकि सर्वविरति परिणाम का तदावरण कर्म के क्षयोपशम की विचित्रता से एक समयमात्र काल का ही सभव है, तदन्तर मरण हो जाने से सर्वविरति परिणाम का प्रतिपात हो जाता है । और उस्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटी कहा है उसका कारण यह है कि संपूर्ण चारित्र काल का उत्कृष्ट प्रमाण इतनाही होता है, माठ वर्ष रूप देश से न्यून होने से देशोन कहा हैं, चरम श्वासोच्छ्वास पर्यन्त' चारित्र पालने के कारण पूर्वकोटि कहा है। "भरहेरवया वि" सामान्य मनुष्यत्री का जो अवस्थान काळ प्रमाण कहा गया है वैसे ही अवस्थान काल का प्रमाण भरत और। ऐरवत स्थित कर्मभूमिक स्त्री का भी जानना चाहिये, परन्तु सामान्य मनुष्य स्त्री के अवस्थान काल की अपेक्षा इसके अवस्थान काल में जो अन्तर है वह "णवरं' इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकर्ट किया गया है, नवर विशेष यह है कि "खेत्तं पडुच्च" भरतादि क्षेत्र की अपेक्षा इसके अव-' स्थानकाल का प्रमाण 'जहन्नण अंतोमुहुत्तं' जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओचमाइं देसूर्ण पुचकोडीअमहियाई उत्कृष्ट से इसके अवस्थान काल का
ચારિત્ર ધર્મને લઈને જઘન્યથી એક સમયનું સ્ત્રી પણુથી અવસ્થાન–સ્ત્રીપણુમાં રહેવાનું કહ્યું છે. કેમકે–સર્વવિરતિ પરિણામનું તદાવરણ કર્મના ચોપશમની વિચિત્રતા થી એક સમય માત્ર કાળજ સંભવે છે તે પછી મરણ થઈ જવાથી સર્વવિરતિ પરિણામનું આગમન થઈ જ જાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશોનપૂર્વકેટિ કહેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે–સ પૂર્ણ ચારિત્ર કાલનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ એટલું જ હોય છે. આઠ વર્ષની અવસ્થા.. માં ચારિત્ર લેવામાં આવે છે. તેથી તે આઠવર્ષ રૂપ દેશથી ન્યૂન હોવાથી દેશને કહેલ 2 "भरहेरवयावि" सामान्य मनुष्य श्रीन रे मस्थान अ डस छ मेर अमायेना' અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણ ભારત અને અરવતમાં રહેલ કર્મભૂમિની સ્ત્રીનું પણ સમજવું પરંતુ, સામાન્ય મનુષ્ય સ્ત્રીને અવસ્થાન કાળની અપેક્ષાથી આના અવસ્થાન કાળમાં જે અંતર छ, "णवरं" मा सूत्रया द्वारा प्रगट ४२वामां मावत छ. 'नवरं" विशेष से छे ,४"खेत्तं पहुच्च" मरताह क्षेत्रनी अपेक्षाथी माना भवस्थानानु प्रमाणु "जहण्णेणं अतोमुहुत्त" धन्यथा तो मे मतभुत न छे. मने "उक्कोसेणं तिन्नि पलिंभोध
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रियद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थान कालनिरूपणम् ४१९
हियाई' उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्व कोट्यभ्यधिकानि कथमिति चेदित्थम् पूर्व - 'विदेहमनुष्यस्त्री अपरविदेहमनुष्यस्त्री वा पूर्वकोट्यायुष्का केनापि देवेन विद्याधरेण वा भरतादौ 'एकान्तसुषमादौ संहृता, सा च यद्यपि महाविदेह क्षेत्रोत्पन्ना तथापि पूर्वोक्तमगधदेश पुरुषदृष्टान्तेन अत्रानयनात् सा भारतीया ऐरवतीयावेति व्यपदिश्यते, ततः सा भारत्यादिव्यपदेशं प्राप्य पूर्वकोटिपर्यन्तं जीवित्वा स्वायु क्षये तत्रैव भरतादौ एकान्त सुषमाप्रारम्भे समुत्पन्ना, ततएवं देशोनपूर्व कोटयभ्यधिकं पल्योपमत्रयमवस्थानं स्त्रीरूपेण भवतीति । 'धम्मचरणं पडुच्च जहनेणं एक्कं समयं उक्कोसेण देसूणा पुव्वकोंडी' धर्मचरणं - चारित्रधर्मं प्रतीत्य - आश्रित्य नघन्येनं एकं समयमवस्थानम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिपर्यन्तं मनुष्य स्त्रिया मनुष्य स्त्रीरूपेणावस्था
"प्रमाण देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है, इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार हैं- एक पूर्वकोटि की आयु वाली पूर्वविदेह को मनुष्य स्त्री हो और वह किसी के द्वारा भरतादि क्षेत्र "में एकांत सुषमादिकाल के सद्भाव के समय में अपहृत कर आई गई हो तो ऐसी स्थिति में वह यद्यपि महाविदेह क्षेत्र में उत्पन्न हुई हैं तब भी वह भरतादि क्षेत्र में ले आने के कारण भरत क्षेत्र की हैं या ऐरवत क्षेत्र की है इस प्रकार से कही जाने लगेगी अव वहाँ वह एक कोटी पूर्व की आयु तक जीवित रहकर अपनी मायु के क्षय से मरी और उसी भरतादि क्षेत्र में एकान्त सुषमा दि काल के प्रारम्भ में वह मनुष्य स्त्री रूप से रहने का काल देशोनपूर्व कोटि से अधिक तीन पल्योपम का आजाता है “धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देणा पुच्चकोडी " " चारित्र धर्म को लेकर इसके अवस्थान काल का प्रमाण जधन्य से तो एक समय का है और
,,
माइ देसूणं पुoaकोडी अन्भहियाई उत्सृष्टथी आना अवस्थान अजनु प्रभाणु हेशान-પૂર્વ કાટિ અધિક ત્રણ પત્યેાપમનું છે. આ કથનનુ સ્પષ્ટીકરણુ આ પ્રમાણે છે—એક પૂર્વ કાટિના આસુવાલી પૂવિદેહની અથવા અપરવિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રી હાય અને તે કોઇની માત ભરત વિગેરેમાં એકાંત સુષમાદિકાલના સદ્ભાવનો સમયમાં અપહૃત-હરણ કરીને લઈ આવવામાં આવી હાય તા એવી સ્થિતિમાં તે જોકે—મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઇ હાય તે પણ તે ભરત વિગેરે ક્ષેત્રમાં લઇ આવવાના કારણે ભરત ક્ષેત્રની છે અથવા અરવત્ત ક્ષેત્રની છે. તેમ કહેવામાં ચાવશે. હવે ત્યાં એક કટિપૂર્વની આયુષ્ય સુધી જીવતી રહીને પોતાના આયુષ્યના ક્ષયથી મરે અને એજ ભરત વિગેરે ક્ષેત્રમાં એકાંત સુષમાદિકાળના પ્રારમ્ભમાં તે મનુષ્ય સ્ત્રીપણાથી ઉત્પન્ન થઇ જાય તે આ પરિસ્થિતિમાં તેનુ મનુષ્ય - स्त्रीयांद्याथी रहेवानोअज हेशानपूर्व है।टिथी अधिपु त्र पस्यो भनो भावी लय छे. "धम्म 'चरणं' पढच्च जहणेणं पक्क समयं उक्कोसेणं देणा पुव्व कोडी” यारित्र धर्मने सर्व ने તેના અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણુ જઘન્યથી તે એક સમયનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાનપૂર્વ
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦
जीवामिगसूत्रे
नं भवति भावना तु कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रिया इव कर्तव्येति । 'पुव्वविदेह अवरविदेहित्यीणं स्वतं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुन्वकोडिपुहुत्त" पूर्वविदेहापर विदेहस्त्रीणां क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वमवस्थानं भवतीति 'जम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेण देखणा पुन्वकोडी' धर्मचरणं प्रतीत्य आश्रित्य जघन्येनैकं समयमुत्कर्पेण देशोना पूर्वकोटिः, एतावत्कालपर्यन्तमवस्थानं स्त्रीरूपेण भवतीति ॥
सामान्यतो विशेषतश्च कर्मभूमिकमनुष्य स्त्री वक्तव्यतामभिधाय साम्प्रतमकर्मभूमि मनुष्य स्त्रीवक्तव्यतां चिकीर्षुः प्रथमतः समान्येन तावदाह - 'अक्रम्म भूमिग' इत्यादि, 'अक्रम्म भूमिगमस्सित्थीणं भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्री स्खलु भदन्त । 'अकम्मभूमिग मणुस्सित्थित्ति काळओ केवच्चिरं होई' अकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीइत्येव रूपेण कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह -
उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि का है इसका कारण कर्मभूमिज मनुष्य त्री के जैसा समझ लेना चाहिये “पुब्वविदेहअवरविदेहित्थीणं खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडिपुहुत्तं" पूर्वविदेह और अपर विदेह की मनुष्य स्त्रियों का क्षेत्र की अपेक्षा करके जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त तक अवस्थानकाल होता है और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथक्त्व तक अवस्थान रहता है "धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी" चारित्र धर्म की अपेक्षा करके जघन्य से एक समय तक और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि तक स्थान रहता है,
इस प्रकार सामान्य और विशेष से कर्म भूमिक मनुष्य स्त्री के सम्बन्ध में वक्तव्यता का कथन करके अब सूत्रकार सामान्य रूप से ध्मकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री को वक्तव्यता का कथन करते हैं — इसमें गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है- " अकम्मभूमिग मणुस्सित्यीणं भंते!” अकम्मभूमिगमणुस्सित्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ " हे भदन्त । काल की अपेक्षा से अकर्म
-
मेटिनु छे. तेनुं शरयु उर्भ भूमि मनुष्यखीना उथन प्रभाषेनु सभक सेवुं “पुग्वविदेह अवरविदेद्दित्थीणं खेत्त पदुच्च जहणणेणं अंतोमुहुत्त उनकोसेणं पुव्वकोडी पुहुत, पूर्व વિદેહ અને અપરવિદેહના સ્ત્રિયાનુ અવસ્થાન ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અતમ ત सुधीनु होय छे भने उत्कृष्टथी पूर्व टिपृथत्व सुधीनु होय छे " धम्मचरणं पहुच अणेणं पक्कं समयं उक्कोसेण देखणा पुव्वकोडी” यारित्र धर्मांनी अपेक्षाथी कान्यथी એક સમય સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેશન પૂર્વ કાટિ સુધીનુ' અવસ્થાન રહે છે.
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી ક ભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રીના સબંધમાં કથન કરીને હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી અકમ ભૂમિક મનુષ્યસ્રીના સબધમાં કથન કરે के.—आभां गौतम स्वामी प्रभुने मेनुं पूछयु छे ! - "अकम्मभूमिग मणुस्सिरथीनं भंते ! अम्मभूमिगमणुस्सित्थिन्ति कालओ केर्याच्चरं होइ' हे लगवन् । अजनी अपेक्षाभी
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२१ 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्मप्रतीत्य तत्रैवोत्पत्तिलक्षणजन्मापेक्षयेत्यर्थः 'जहन्नेण देसूर्ण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणं' जघन्येन देशोनं पल्यो पमं पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम्-हीनम् , 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षण प्रीणि पल्योपमानि अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां स्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य संहरणाश्रयेण तु 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तकालं यावदवस्थानम् , अन्तमुहूर्तायुः शेषकाले संहरणाभावत् 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देखणाए पुच्चकोडीए अब्भहियाई उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकानि-देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकपल्योपमं यावत् अकर्मभूमिकस्त्रीणामुत्कर्षतस्तादृशमनुष्यस्त्रीत्वेनावस्थानं भवतीति भावः । भूमिक मनुष्य स्त्री" यह अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री है "इस रूप से कितनेसमय तक रहती है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गोयमा! जम्मणं पडुच्च" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा से तो वह "जहन्नेणं देसूणं पलिओवम" जघन्य से देशोन कुछ कम एक पल्योपम तक रेहती है वह देशोन "पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागेण ऊण' पल्योपमके असंख्यातवें भाग से न्यून होता हैं । "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइ" उत्कृष्ट से तीन पल्योपम तक वह रहती है, उत्कृष्ट भोगभूमि देवकुरु आदिकों में रहने की अपेक्षा से कहा गया है। 'संहरणं पडुच्च" संहरण की अपेक्षा से “जहन्नेणं अंतो मुद्दत्तं' अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियोंका स्त्रीरूप से रहने का काल एक अन्तर्मुहूर्त का है यह अन्तमुहूर्त आयु के शेष रहते उसका संहरण होने की अपेक्षा से कहा है । और "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए- पुचकोडीए अभहियाई" उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि से अधिक तीन पल्योपम तक का है । अवस्थान का काल प्रमाण कैसे होता है सो प्रकट करते है-जैसे कोई पूर्व विदेड અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય સ્ત્રી, આ અકર્મભૂમિ જ મનુષ્યસ્ત્રી છે. એવા પ્રકારથી કેટલા સમય संधी २९ छे ! २॥ प्रश्नना उत्तम प्रभु ४९ छे 3-'गोयमा ! जम्मणं पदुच्च" हे गौतम! भनी अपेक्षाथी तो "जहण्णेणं देसूणं पलिओवम" धन्यथा शनि -
भ मे४ पक्ष्याभ सुधी २९ छे. ते शान "पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण अणं" पक्ष्यापमना असभ्यातभा माथी न्यून खाय छे. "उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई" 68. ષ્ટથી ત્રણ પમ સુધી રહે છે. તે ઉત્કૃષ્ટભોગભૂમિ દેવકુરૂ વિગેરેમાં રહેવાની અપેક્ષાથી ४९ छे. “संहरणं पहुच्च" स नी अपेक्षाथी 'जहण्णेण अंतो मुहुत्तं" म भि४મનુષ્ય અને આપણાથી રહેવાને કાળ એક અંતમુહૂર્ત છે. આ અંતર્મુહૂત આયુબાકી २ त्यारे तेनुस२पथपानी मयेक्षाथी उस छ भने “उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणपपुवकोडीए अमहियाई' थी देशानपूरिया पधारे ३५च्यापम सुधील છે આ અવસ્થાનકાળ પ્રમાણ કેવીરીતે થાય છે? તે હવે બતાવવામાં આવે છે–જેમ કેઈ
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
कथमेतदित्याह — काचित् पूर्वविदेहमनुष्यस्त्री
-
अपर विदेहमनुष्यस्त्री वा देशोनपूर्वपूर्वोकदृष्टान्तेन देवकुर्वादिव्यपदेश
कोट्यायु समन्विता देवकुर्वादौ संहियते, संहता च सा वती जाता, ततः सा देशोनपूर्वकोटिं यावत् जीवित्वा तदनन्तरं मृता सती तत्रैव त्रिपल्योपमायुष्का जन्मगृहीतवती, तत एवं देशोनपूर्व कोट्यधिकानि त्रीणि पल्योपमानीति । अनेन संहरणमाश्रित्य जघन्योत्कृष्टा व स्थानकालमानप्रदर्शनेन न्यूनान्तर्मुहूर्त्तायुः शेषाया गर्भस्थित स्त्रिया वा सहरणं न भवतीति प्रतिपादितम् अन्यथा जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तता, उत्कर्षतः पूर्वकोट्या देशोनता चापि न स्यादिति ।
पूर्व समुच्चया कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणामवस्थानं प्रदर्शितम् साम्प्रतं क्षेत्रविशेषचिन्ता माश्रित्य अकर्मभूमिगतहैमवतादिक्षेत्रस्थितानां मनुष्यस्त्रीणां क्रमेणावस्थानं प्रदर्शयिष्यते, तत्र मनुष्यस्त्री हो अथवा अपर (पश्चिम) विदेह मनुष्य स्त्री हो देशोन पूर्वकोटि आयुवाले देव कुरू आदि में उसका संहरण होजावे, संहत हुई स्त्री पूर्वोक्त मागधदृष्टान्त से देवकुरू आदि की स्त्री कहलाने लगती है, फिर वह वहाँ देशोन पूर्वकोटि तक जीवित रहकर फिर मरकर वहीं तीन पल्योपम की आयु वाली होकर ग्रहण कर लेवे । इस प्रकार देशोनपूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का काल सिद्ध हो जाता है ।
संहरण को लेकर इस जघन्य और उत्कृष्ट अवस्थान कालमान प्रमाणदर्शित करने 'से कुछ न्यून अन्तर्मुहूर्त आयु शेष वाली स्त्री का तथा गर्भस्थ स्त्री का संहरण नहीं होता है ऐसा प्रतिपादित किया गया है अन्यथा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि की देशों नता ही सिद्ध नहीं हो सकती है ।
४
यह समुच्चय से अकमभूमिक मनुष्य स्त्रियों का अवस्थान काल कहा, अब विशेष रूप से क्षेत्र की चिन्ता को लेकर अकर्म भूमिगत जो हैमवत ऐरण्यवत आदि क्षेत्र हैं उनमें रही हुई પૂવિદેહની મનુષ્ય સ્રી હોય અથવા અપર (પશ્ચિમ) વિદેહની મનુષ્ય સ્રી હાય અને દેશશનપૂર્વ કડિટ ના આયુષ્યવાળા દેવકુરૂ વિગેરેમાં તેનુ સંહરણ થઈ જાય, સંહરણ થયેલી તે સ્ત્રી પહેલા કહેલ મગધના દૃષ્ટાંત થી દેવકુરૂ વિગેરેની સ્ત્રી કહેવાય છે. તે પછી તે ત્યાં દેશેાનપૂર્વ કાટિસુધી જીવતી રહીને તે પછી મરીને ત્યાં જ ત્રણ પત્યેાપમના આયુષ્યવાળામાં થઇને જન્મ ધારણ કરીલે એ રીતે દેશેાન પૂર્વે કૈાટિ અધિક ત્રણ પથૈપમના કાળ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
સહરણુ ને લઈને આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન કાળમાન પ્રમાણુ દેખાડવાથી કંઈક ન્યૂન અંતમું હૂત આયુષ્ય જેનુ ખાકી રહ્યું હાય તેવીસ્ત્રીનુ તથા ગર્ભČજ સ્ત્રીનુ’ સહરણ હાતુ નથી એ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. નહાતા જઘન્યથી અંતહૂત અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂવ કાટિનું દેશાન પણુંજ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી
આ સમુચ્ચયથી અકમ ભૂમિક મનુષ્ય સ્ત્રિયેાનેા અવસ્થાન કાળ કહ્યો હવે વિશેષપણાથી ક્ષેત્રની ચિંતાને લઈને અકર્મ ભૂમિમાં રહેલ જે ડૈમવત, એરણ્યવત, હરિવરમ્યકવષ,
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२३ हैमवतैरण्यवत-हरिवर्षरम्यकवर्ष-देवकुरूत्तरकुर्वन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रीणां सर्वासां जन्मापेक्षया या यस्याः स्थिति स्तत्परिमितं तस्याः स्त्रीत्वेनावस्थानं कथनीयम् , सहरणापेक्षया जघन्यतोऽन्त मुहूर्तमवस्थानं वाच्यम् उत्कर्षतो यत्प्रमाणा यस्या उत्कृष्टा स्थितिस्तत् प्रमाणं देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकं कृत्वा तस्या अवस्थानं वाच्यमिति संक्षपत इति भावः । अथ तदेव एकैकं कृत्वा क्रमेण दर्शयितुकामः सूत्रकारः प्रथमं हैमवतैरण्यवतक्षेत्रमनुष्यस्त्रीणामवस्थानं दर्शयति- हेमवयएरण्णवय' इत्यादि, 'हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते !' हेमवतैरण्यवताकर्म भूमिक मनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! 'हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिग मणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होइ' हैंमवतैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यत्री इति कालतः कियचिरं भवतीति प्रश्नः, मनुष्य स्त्रियों का क्रम से अवस्थान काल दिखलाया जायेगा वह संक्षेप से इस प्रकार हैं-जैसे हैंमवत ऐरण्यवत, हरिवर्ष रम्यक वर्ष देवकुरू उत्तरकुरू और अन्तरद्वीप क्षेत्रों की समस्तमनुष्य स्त्रियो के जन्म की अपेक्षा से जिस स्त्री की जितने कालकी स्थिति होती है उस स्त्री का अवस्थान काल भी उतने ही कालका समझना चाहिये । और संहरण कीअपेक्षा जघन्य से अन्त. मुहूर्त का अवस्थान कहना चाहिए तथा उत्कृष्ट से जिस स्त्री का जितना उत्कृष्ट स्थिति का जो काल प्रमाण है उस कालप्रमाण को देशोन पूर्वकोटि से अधिक करके उस स्त्री का उतना अवस्थान काल समझ लेना चाहिये यह संक्षेप से इसका भाव हैं, अब सूत्र कार इसी विषय को क्रमसे एक एक करके दिखलाते हुए प्रथम हैंमवत ऐरण्यवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियों का अवस्थान काल दिखलाते हैं "हेमवयएरण्यवय०" इत्यादि। "हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! हेमवयएरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सिस्थित्ति कालओ केवच्चिरं होई" हे भदन्त ! जो हैमवत और ऐरण्यवत अकर्मभूमिको मनुष्य स्त्रियां है उनका अकम भूमिक मनुष्य
દેવકુરૂ, ઉત્તરકુરૂ અને અંતરીપ આ ક્ષેત્રોની સઘળી મનુષ્ય સ્ત્રિના જન્મની અપેક્ષાથી જે સ્ત્રીની જેટલા કાળ ની સ્થિતિ હોય છે, તે સ્ત્રિને અવસ્થાનકાળ પણ એટલા જ કાળ ને સમજે જોઈએ અને સંહરણની અપેક્ષા એ જઘન્યથી અંતમુહૂર્તનું અવસ્થાન કહેવું જોઈએ. તથા ઉત્કૃષ્ટથી જે સ્ત્રીનું જેટલું ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિનુ કાળ પ્રમાળ છે, તે પ્રમાણને દેશના પૂર્વકેટથી અધિક કરીને તે સ્ત્રીને તેટલે અવસ્થાનકાળ સમજવું જોઈએ. આ સંક્ષેપથી ભાવ કહ્યો છે.
હવે સૂત્રકાર આજ વિષયને ક્રમથી એક એક કરીને બતાવતાથકા પહેલાં હૈમવત, ઐરણ્યવત क्षेत्रनी मनुष्य स्त्रियानो अवस्थान मतावे छे. 'हेमवय एरण्णवय" त्या "हेमवयपरण्णघय अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणभंते ! हेमवयएरण्णवय अकम्मभूमिगमणुस्सिस्थिति कालो केवच्चिरं होई" भगवन् ! 2 भक्त भने अरथ्यत मभ मूभिनी मनुष्य स्त्रिया छ, તેઓનું અકર્મભૂમિના સ્ત્રી પણુથી રહેવાને કાળ કેટલે કશે છે ? ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪
जोषाभिगमसूत्रे, (महिला) भगवानाह- गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जम्मणं पडुच्च' तत्रैव हैमवतैरण्यवतयोः, जन्मप्रतीत्य-जन्माश्रयणेन 'जहन्नेण देखणं पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगं' जघन्येन देशोन पल्योपमं पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनम् पल्योपमस्य असंख्येय भागात्मकदेशेन ऊनं पल्योपमं यावत् हैमवताधकर्मभूमिकमनुष्यत्रीणां तादृशमनुष्यत्रीरूपेणाव स्थानं भवतीति भावः। 'उक्कोसेणं पलिओचम उत्कर्षेण संपूर्ण पल्योपमं यावदवस्थानमिति 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' सहरणं प्रतीत्य-सहरणापेक्षया तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अन्तमुहूर्त्तायुः शेपे एव तस्याः संहरणभावात 'उक्कोसेणं पलिओवमं देखणाए पुचकोडीए अभडियं' उत्कर्पण देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकमेकं पल्योपमं यावदवस्थानं भवति तच्चावस्थानमान देशोनपूर्वकोटयायुष्कायास्तत्र सहरणे तत्रैव च मृत्वोत्पन्नाया ज्ञातव्यम् । 'हरिवास रम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थी णं भंते ! हरिवासरम्पगवासअम्ममिगमणुस्सि स्थिति कालओ कियच्चिरं भवई' हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिकम नुष्यस्त्रीणा भदन्त ! हरिवपरस्त्रियों के रूप में रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूण पलिओवमं पलिओवमस्स असंखेज्जहभागेणं ऊणगं''हे गौतम! इनका अवस्थान काल जघन्य से तो देशोन पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम का है और 'उक्कोसेणं पलिओवम' उत्कृष्ट से पूरा एक पल्योपम का है अधिक से अधिक इतने समय तक हैमवत और ऐरण्यवत की मनुष्य स्त्री मनुष्य स्त्री रूप से अवस्थित रह सकती हैं । "संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्को सेण पलिओवमं देसूणाए पुन्चकोडीए अभहियं" संहरण की अपेक्षा अन्तर्मुहूर्त प्रमाण मायु के शेष रहते उसका संहरण हो जाने के कारण जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त तक और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि से अधिक एक पल्योपम तक रहती है यह प्रमाण देशोन पूर्वकोटि आयु की स्त्री का संहवणहोने पर वह वहीं मरकर वहीं उत्पन्न होने वाली स्त्री की अपेक्षा से समझना चाहिये । "हरिवास रम्मग वास अकम्म भूमिगमणुस्सित्थीणं भते ।" हे भदन्त ! जो हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की आकर्ष स्वामीन ४ छ-"गोयमा ! जम्मणं पहुच्च जहण्णेणं देसूणं पालोवमं पलिओघमस्स असं. खेजहभागेणं ऊणगं" गीतमा तयाने। भवस्था धन्यथा शान पक्ष्यापभना भस'. भ्यातमा लागथी.डीन मे पक्ष्या५मन छ भने "उफ्कोसेणं पलिओवमं थी पूरे। એક પલ્યોપમને છે વધારેમાં વધારે આટલાકાળ સુધી હૈમવત અને અરણ્યવતની મનુષ્ય स्त्री मनुष्य स्त्री पाथी २४ी शछे “संहरण पढच्च जहण्णेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पलिओचमं देरणाए पुवकोडीए अभहिय" स २६नी अपेक्षाथी मतभुइत अमानु આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તેનું સ હરણ થઈ જવાના કારણથી જઘન્યથી એક આ તમુહૂત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન પૂર્વકેટિ થી વધારે પલ્યોપમ સુધી રહે છે. આ પ્રમાણ દેશના પૂર્વેકેટિની આયુષ્યવાળી સ્ત્રીનું સંહરણ થાય ત્યારે તે ત્યાં જ મારીને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થવા વાળી स्त्रीनी अपेक्षाथी समान. "हरिवासरम्मगवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्थी णं भंते !
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थान कालनिरूपणम् ४२५ म्यक वर्षा कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रीरूपेण कियत्कालमवस्थानं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'जम्मणं' पडुच्च' जन्म प्रतीत्य जहन्नणं देणाई दो पलिओवमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगाई' जघन्येन देशोने द्वे पल्योपमे पल्योपमस्यासंख्येयभागेन ऊनके, 'उक्को सेणं दो पलिओ माई' उत्कर्षेण संपूर्णे द्वे पल्योपमे यावदवस्थानं तादृशस्त्रीरूपेण भवतीति । 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' संहरणं प्रतीत्य- संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रम् 'उक्कोसेणं दो पलिओ माई देसूणाए पुव्वकोडीए अन्महियाई' उत्कर्षेण द्वे पल्योपमे देशोनया पूर्वकोट्या अभ्यधिके यावदवस्थानं भवति तादृशस्त्रियाः श्रीरूपेण भावना प्रावदेवेति । 'देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिए' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमि कस्त्रीणामेतादृशस्त्रीरूपेण कियत्कालमवस्थान भवतीति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य – जन्मापेक्षया 'जहन्नेणं देणारं तिन्नि पलिओ माई पलिओवमस्स असंखे
भूमिकी मनुष्य स्त्रियां है उनका वहा उस रूप से मनुष्य स्त्री रूप से रहनेका काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहण्णेणं देसूणाई दो पलिओचमाई पलिओनम स्स असंखेज्जइभागेण ऊणाई" हे गौतम ! जघन्य की अपेक्षा लेकर तो जघन्य काल पल्योपम के असंख्यातवें भाग रूप देश से न्यून दो पल्योपमका है और "उक्कोसेण दो पलिओवमाई, उत्कृष्ट से पूरा दो पल्योपम का है इस प्रकार हरिवर्ष और रम्यक वर्षकी अकर्मभूमिक की मनुष्यस्त्रियाँ वे मनुष्य स्त्री रूप से रहती है । "संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो पलिओमाई देखाए पुन्त्रकोडीए अमडिया ई" संहरण की अपेक्षा से जघन्य का एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट काल देशोनपूर्व कोटि से अधिक दो पल्योपम का है । भावना पूर्व की जैसी समझलेवें । " देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिए ०" हे भदन्त ! देवकुरु और उत्तरकुरु की मनुष्यत्रियो का वहाँ की मनुष्यस्त्री रूप से रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देणाई तिन्नि पलिओ माई पळिओवહું ભગવન્ જેહરવ અને રમ્યકવર્ષની અકભૂમિના મનુષ્ય સ્ત્રિચા છે, તેઓના ત્યાં તે મનુષ્ય સ્ત્રી પણાથી રહેવાનાકાળ કેટલા કહ્યો છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ४ -- गोयमा ! जम्मण पहुच्च नद्दण्णेण देखणाई दो पलियोपमाई पलिओचमस्स असंलेज्जइभागेण ऊणाइ" हे गौतम । धन्यनी अपेक्षाथी धन्य आण यस्याभना असण्याતમા ભાગરૂપ દેશથી न्यून योभने छे भने “उक्कोसेणं दो पलिभोवमाई” उत्सृष्टथी પૂરા એ પત્યેાપમના છે. આ રીતે હિરવ અને રમ્યક વર્ષની અકમ ભૂમિની મનુષ્ય ક્રિયા भनुष्य स्त्री पाथी रहे छे. "संहरणं पदुच्च जहण्णेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दो पलिओवमा देणार पुत्रकोडीए अमहियाहू " सहरगुनी अपेक्षाथी धन्याण से अतસુરત ના છે. અને ઉત્કૃષ્ટકાળ દેશેશન પૂર્વ કાટિથી વધારે એ પલ્યાપમના છે.
तेनी भावना - भेटले अक्षर पडेला उद्या प्रभाषे समलसेवी 'देवकुरूत्तरकुरुअकम्म ભૂમિવ૦” હે ભગવન્ દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂની મનુષ્ય સિયાનુ ત્યાંની મનુષ્ય આ પણાથી रवानाभण टसेा उद्यो छे ? या प्रश्नना उत्तरमा अनु छे - "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च
५४
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६ -
लोषाभिगमसूत्र ज्जइभागेणं ऊणगाई' जघन्येन देशोनानि त्रीणि पल्योपमनि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनकानि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनकानि त्रीणि पल्योपमानि यावत् अवस्थान जन्मापेक्षया जघन्यतो भवतीति भावः । 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्षेण परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि तासां स्त्रीणामवस्थानं भवतीति । 'संहरणं पडुच्च' संहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणं अंतो मृहुत्त' जघन्येनान्तमुईत यावदवस्थानं भवतीति । 'उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं देरणाए पुवकोडीए अमहियाई उत्कर्पण त्रीणि पल्योपमानि देशोनया पूर्वकोट्या अभ्यधिकानि संहरणापेक्षयोत्कर्पतोऽवस्थानं तादृशमनुष्यस्त्रिया इति । 'अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सि. त्थीणं भंते' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां भदन्त ! अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीरूपेण कियत्कालपर्यन्तमवस्थानं भवतीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य, अन्तरद्वीपक्षेत्रमधिकृत्यैव 'जहन्नेण देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणं' जघन्येन देशोनम्मस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगाई' हे गौतम ! उत्तर कुरुएव देवकुरु की मनुष्य स्त्रियों का वहां की मनुष्य स्त्रियों के रूप से रहने का काल जन्म की अपेक्षाजघन्य से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से कम तीन पल्योपम का है तथा--"उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई' उत्कर्ष से पूरे तीन पल्योपम का अवस्थान होता है। 'संहरणं पडच्च जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं देसूणाए पुन्चकोडीए अभहियाई संहरण की अपेक्षा से देवकुरु एवं उत्तरकुरुकी मनुष्यस्त्रियों के रूप से रहनेका काल जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि अधिक तीन पल्योपम का है "अंतर दीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भंते!' हे भदन्त ! अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियोंका वहां की मनुष्यस्त्रियों के रूप से रहने का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं--'गोयमा । जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं देसूर्ण पलिओवमस्स असंखेज्जईभागं पलिओवमस्स असंखे-, जहणेण देसूणाई तिन्नि पलिओचमाई पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेणं ऊणगाई" ગૌતમ! ઉત્તરકુરૂની પ્રિયાનું ત્યાંની મનુષ્ય સ્ત્રીપણુમાં રહેવાને કાળ જન્મની અપેક્ષાથી
धन्यथा पक्ष्यापमना असण्यातभा माथी म पक्ष्या५मना छ तथा "उक्को. सेणं तिन्नि पलिओवमाई" BYथा पूरा र पल्यापम अवस्थान २ छ. - "संहरणं पहुच्च-जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई देसूणाए पुष्व. कोडीप अब्भहियाइ " स २१नी अपेक्षाथी व३ मन उत्त२३३नी भनुष्य श्री ५४थीરહેવાને કાળ જઘન્યથી અતિમુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિ અધિક ત્રણે पक्ष्यापमना छे. "अंतरदीवग अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते !" सावन् अत२६५४ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય અિને ત્યાં મનુષ્ય સ્ત્રી પણામાં રહેવાને કાળ કેટલો કહ્યો છે ? भा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छे है-"गोयमा! जम्मणं पहुच्च जहण्णे
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २ स्त्रीणां स्त्रीत्वेनावस्थानकालनिरूपणम् ४२७. देशतो न्यूनं पल्योपमस्यासंख्येयभागम् तदपि पल्योपमस्यासंख्येयभागेनोनं हीनमित्यर्थः ततश्च पल्योपमासंध्येयभागहीनत्वमेव देशोनत्वमित्यर्थः, 'उक्कोसेणं पकिओवमस्स असंखेज्जइभार्ग' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासंख्येयभागं यावदन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियास्तादृशमनुष्यस्त्रीरूपेणावस्थानं भवतीतिभावः । जन्मापेक्षया जघन्यत उत्कर्षतश्च तत्र मनुष्याणामेतावत्प्रमाणस्यायुषः संभवात् , यतस्ते मरणानन्तरं देवगतावुत्पधन्ते इति । 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया तु जघन्येनान्तमुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पलिओवमस्स असं-' खेज्जइभाग देखणाए पुचकोडीए अब्भहियं' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासंख्येयभाग देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकं यावदवस्थोनमन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियास्तादृशमनुष्यस्त्रीरूपेण भवतीति भावः, भावनो पूर्ववदिति । सामान्यतो विशेषतश्च मनुष्यस्त्रीवक्तव्यता कथिता, सम्प्रति देवस्त्रीवक्तव्यतामाह-'देविस्थीणं' इत्यादि, देवित्थीणं भंते ! देवस्त्री खल भदन्त ! 'देवित्थित्ति इभागेण ऊणं' हे गौतम! जन्म की अपेक्षा लेकर तो अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियों का वहां की मनुष्य स्त्रियों के रूप में रहने का काल जघन्य से कुछ कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण है और "उक्कोसेणं पलिमोवमस्स अंसखेज्जइभागं" उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण है वहां जघन्य से तथा उत्कृष्ट से मनुष्यों की इतने ही काल की आयु का संवम हैं क्योकि वहां से मरने बाद वे देवयोनि में उत्पन होते हैं। 'सहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइ भागंदेसूणाए पुवकोडीए अब्भहियं" तथा संहरण की अपेक्षा लेकर जघन्य से उनका उस रूप से रहने का काल एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि से अधिक पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण हैं भावना पूर्ववत् समझ लेवे । इस प्रकार सामान्य और विशेष रूप से मनुष्यस्त्री के सम्बन्ध में वक्तव्यता प्रकट की गई है। णं देसूर्ण पलिओवमस्ल असंखेज्जहभाग पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणं" है गौतम જન્મની અપેક્ષાથી તે અંતર દ્વીપજ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિને ત્યાંની મનુષ્ય સ્ત્રી, પણાથી રહેવાને કાળ જઘન્યથી કંઈક ઓછો પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગથી ઓછા ५त्यापभना मसभ्यातमा मागप्रमानेा छ भने "उक्कोसेणं पलिओवमस्त- असंखेज्जाभागं" 6थी पक्ष्या५मना मसभ्यातमा भागप्रमाणुन छे. त्यांनधन्यथा भने 88. ખથી મનુષ્યની એટલાજ કાળની આયુ ને સંભવ છે. કેમકે –ત્યાંથી મર્યા પછી તેઓ-દેવ योनिमा उत्पन्न थाय छे. "संहरणं पदुच्च जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिमोवमस्स असंखेज्जइभागं देसूणाए पुचकोडीए मम्भडिय" तथा सहनी अपेक्षाथी न्यथा तना તેવા રૂપે રહેવાને કાળે એક અંતર્મુહૂતને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વ કેટિથી વધારે પપના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણને છે. તેની રીતે પહેલા પ્રમાણે સમજી લેવી...
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
जीवाभिगमस्त्रे कालओ केवच्चिरं होई' देवस्त्री इति इत्येवं रूपेण कालतः कियच्चिरमवस्थानं भवतीति प्रश्नः, देवत्रीणां तथाभवस्वभावतया कायस्थितेरसंभवादाह-'जच्चेव भवट्टिई सच्चेव संचिहणा भाणियव्वा' यैव भवस्थितिः सैव संस्थितिर्भणितव्या, यैव पूर्व सामान्यतो विशेषतश्च भवस्थितिः कथिता तदेवावस्थान वक्तव्यम् । सामान्यतो देवीनां स्थितिः जघन्ये न दशवर्षसहस्राणि उत्कपतः पश्चपञ्चाशत् पल्योपमानि विशेषतो देवीनां स्थितिस्तु--स्थितिद्वारे प्रत्येकं यासां यासां देवीनां यावती भवस्थिति रुक्ता तत्तत्प्रमाणेन तासा तासां देवीनां देवीत्वावस्थानं भावनीयमिति ।।स० ४॥
अब देवस्त्री के सम्बन्ध में जो वक्तव्यता है उसे सूत्रकार प्रकट करते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"देवित्थीणं भंते ? देवित्थित्ति कालो केवच्चिरं होइ” हे भदन्त ! देवियों का देवत्री रूप से रहने का अवस्थान काल कितना है ? इसके उत्तर में -प्रभु कहते हैं"जच्चेव हिई सच्चेव संचिट्टणा भाणियबा" हे गौतम ! तथाभवस्वभाव होने के कारण देवियों में कायस्थिति नहीं होती है, इसलिये , जो पूर्व में सामान्य और विशेष को लेकर भवस्थिति कही गई है वही इन का अवस्थान काल जानना चाहिए, इस प्रकार जघन्य से दश हजार वर्षका और उत्कृष्ट से पचपन पल्योपमका इनका सामान्य से अवस्थान काल है ऐसा जानना चाहिए तथा विशेष रूप से देवियों की स्थिति कितनी है ? यह जानना हो तो इसस्थिति द्वार से जानना चाहिये अर्थात्-जिन देवियो में प्रत्येक देवी की जितनी भवस्थिति कहो गई है उस उस प्रमाण से उन उन देवियों का अवस्थान काल समझना चाहिए। सूत्र ॥ ४ ॥
આ રીતે સામાન્ય અને વિશેષપણાથી મનુષ્ય સ્ત્રીના સંબંધમાં કથન કરવામાં આવ્યું છે. હવે દેવીઓના સંબંધમાં જે વક્તવ્યતા છે તેને સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે આમાં गीतमस्वामी प्रभुने मे पूछयु छ -'देवित्थी णं भंते! देवित्थित्ति कालो केवचिरं होई" मावन् देवियानु हेवनी स्त्री पाथी २पानी अवस्थान tea! छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गीतभस्वामीन छ -"जच्चेव भवढिई सच्चेव संधिदुणा भाणियव्वा" 8 गौतम! तेवा प्रारनम स्वभाव सावाना १२२ क्यिोमा સ્થિતિ હોતી નથી. તેથી પહેલાં જે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી ભવસ્થિતિ કહી છે, એ જ તેમને અવસ્થાનકાળ સમજો. આ રીતે જઘન્યથી દશ હજારવર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫ પંચાવન પલ્યોપમને તેમને સામાન્ય અવસ્થાનકાળ છે, તેમ સમજીલેવું તથા વિશેષરૂપ થી દેવિયેની સ્થિતિ કેટલી છે? તે સમજવું હોય તે તે સ્થિતિદ્વારથી સમજી લેવું. અર્થાત–જે જે દેવિના કથનમાં દરેક દેવીની જેટલી ભવસ્થિતિ કહી છે, તે તે પ્રમાણુથી તે તે દેવિને અવસ્થાન કાળ સમજી લે સૂકા
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणामन्तरद्वारनिरूपणम् ४२९
सामान्यतो विशेषतश्च स्त्रीत्वस्यावस्थान कालमानं कथितं सम्प्रति - स्त्रीत्वस्यान्तरद्वारमाह - ' इत्थीणं भते !' इत्यादि,
2
मूलम् — 'इत्थीणं भंते! केवइयं कालमंतरं होइ, गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अनंत कालं वणस्सइकालो, एवं सव्वासि तिरिक्खत्थीणं । मणुस्सित्थीए खेत्तं पडच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अणतं कालं जाव अवड्डपोग्गलपरियटं देसूणं, एवं जाव पुव्वविदेहअवरविदेहियाओ । अकम्म भूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं दसवास सहस्साईं अंतोमुहुत्तमम्भहियाई उक्कोसेणं वणस्सइकालो, संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो, एवं जाव अंतरदीवि याओ । देवित्थीणं सव्वासि जहन्नेणं अतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो ॥ सू० ५ ॥
छाया - स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम । जघन्येनान्तर्मुहूर्त - मुत्कर्षेणानन्तं कालं वनस्पतिकालः । एवं सर्वासां तिर्यक्त्रीणाम् । मनुष्य स्त्रिया क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन एक समयमुत्कर्षेणानन्तं कालं यावद् अपापुद्गलपरावर्त देशोनम् । एव यावद् पूर्ववैदेह्य परवैदेह्यः । अकर्मभूमि मनुष्य स्त्रीणां भदन्त । कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकानि उत्कर्षेण वनस्पतिकालः, संहरणं प्रतीत्य जघम्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवं यावदन्तरद्वीपिकाः । देवस्त्रीणां सर्वासां नघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः ||सू०५||
समान्य विशेष रूप से स्त्रीत्व के अवस्थान काल प्रमाण प्रकट करके पत्र इनके अन्तरद्वार का सूत्रकार कथन करते हैं— ' इत्थीणं भंते ! केवइयं कालमंतरं होई ?” इत्यादि ।
સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી સ્રીપણાના અવસ્થાનકાળનું પ્રમાણુ ખતાવીને હવે सूत्रभर तेयाना अ ंतरद्वार उथन रे छे. "इत्थीणं भंते ! केवइयं कालमंतरं होई" त्याहि
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
जीवाभिगमसूत्र टीका-'इत्थीणं भंते !' स्त्रीणां भदन्त । 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालम् अन्तरं भवति कालतः कियच्चिरमन्तरं भवति स्त्री च-मरणेन स्त्रीत्वं त्यक्त्वा पुनः कियता कालेन स्त्री भवतीत्यर्थः, ! भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , स्त्रीणामन्तरं भवतीति, कथं जघन्येनान्तर्मुहर्न भवतीतिचेदुच्यते मत्र कदाचित् स्त्री मृत्वा भवान्तरे पुरुषवेदं नपुंसकवेदं वा अन्तर्मुहर्तमात्रमनुभूय पुनरपि स्त्रीत्वे,. नोत्पद्यते ततो जघन्येनान्तर्मुहुर्तमन्तरं भवतीति । 'उक्कोसेणं अणतं कालं' उत्कर्पतोऽनन्त कालं भवति अनन्तकालमेव विशदयति-"वणस्सइकालो' वनस्पतिकालः, सचासंख्येयपुद्गलपरावर्ताख्यो वक्तव्य', तावता कालेन स्त्रीत्वस्यामुक्तौ सत्यां ततः परं नियमतः स्त्रीत्वयोगात , - टीकार्थ:- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'इत्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ" हे . भदन्त ! स्त्री को पुनः स्त्री होने में कितने काल का अन्तर-व्यवधान होता है। अर्थात् स्त्री जब स्त्री पर्याय से मुक्त हो जाती हैं तो पुनः उसे स्त्री पर्याय में आने के लिए कितने काल का विरहहोता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- “गोयमा ! जहन्नेण अंतो मुहुत्तं उक्कोसेंण अणतं कालं : वणस्सइ कालो" हे गौतम ! स्त्री पर्याय को छोड़ने के बाद पुनः स्त्रोपर्याय से होने के लिये कम से कम समय एक अन्तमुहूर्त का है और अधिक से अधिक वनस्पनिकाल रूप अनन्तकाल का है। इतने काल के बाद स्त्री पुनः स्त्री की पर्याय से उत्पन्न होजाती है। इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है -कोई स्त्री ने मरकर परभव से एक अन्तर्मुहर्त तक पुरुपवेद -: या नपुंसक वेद का अनुभवन किया-बादमें वह वहां से मरकर पुनः स्त्री पर्याय में आगई तो इस प्रकार से जघन्य अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का घटित होता है तथा उत्कृष्ट से जो अनन्त काल
टार्थ-गौतमस्वामी प्रसुने ये पूछयु छ ?--"इत्थीण भते ! केवइयं काल अतर होई" हे भगवन् श्रीन शथी स्त्री पयाम आवामा टसारण मत२-०५-. ધાન હોય છે અર્થાત્ સ્ત્રી જ્યારે સ્ત્રી પર્યાયથી છૂટી જાય છે, તે ફરીથી તેને સ્ત્રીપર્યાયમાં આવવા માટે કેટલા કાળને વિરહ હોય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને કહે छ ४-"गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुटुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं वणस्सहकालो' गीतम!
પર્યાયને છેડયા પછી ફરી થી પાછી પર્યાયમાં આવવા માટે કમથીકમ એક અંતમું છું તેના સમયનું અંતર કહ્યું છે અને વધારેમાં વધારે વનસ્પતિકાલની અપેક્ષાથી અનંતકાળ નુ અંતર છે કારણ કે-વનસ્પતિમાં ના જી અનંતકાળ સુધી રહે છે. આટલા કાળ પછી સ્ત્રી ફરી થી સ્ત્રીના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ કથનનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે. કેઈ સ્ત્રીએ મરીને પરભવમાં એક અંતર્મુહૂર્ત સુધી પુરૂષદ અથવા નપુંસકવેદને અનુભવકર્યો તે પછી તે ત્યાંથી મારીને ફરીથી પર્યાયમાં આવી જાય તે આ પ્રકારથી જઘન્ય અંતર એક અંતર્મુહૂર્તનું થઈ જાય છે. તથા ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળ નું જે વ્યવધાન કહેલ છે, તે
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोप्रतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणामन्तरद्वारनिरूपणम् ४३१ स च वनस्पतिकालः' एवं वक्तव्यस्तथाहि 'अणंताओ उस्सप्पिओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गल परियहा ते ण पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइ भागो' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असंख्येयाः पुद्गलपरिवर्ताः, ते खलु पुद्गलपरिवर्ताः आवलिकाया असंख्येयभाग इति एतावान् कालो वनस्पतिकालशब्देन कथ्यते, एतावत्कालपर्यन्तं पुरुषवेदनपुंसकवेदसद्भावाद् उत्कर्षतः स्त्रियाः स्त्री त्वस्यान्तरं भवति ततः पर स्त्रीत्वस्यावश्यंभावात् । ' एवं सव्वासि तिरिक्खत्थीणं' एवम्
औधिकस्त्रीवदेव सर्वासां जलचरस्थलचरखेचरतिर्यकत्रीणां तथा-औधिकमनुष्यस्त्रीणां च का व्यवधान कहा गया है वह अनन्त काल कितने प्रमाण का होता है इस पर कहते हैं__ 'वणस्सइ कालो वनस्पति काल की अपेक्षा से कहा गया हैं और यह वनस्पतिकाल असंख्यात
पुद्गल परावर्तन रूप होता है, इसके बाद पुनः नियम से स्त्रीत्व पर्याय की उसे प्राप्ति हो जाती है । इस वनस्पति काल रूप अनन्त काल में 'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालओ खेत्तो अणता लोगा, असंखेज्जा पोगलपरियट्टा" कालकी अपेक्षा से अनन्त उत्सर्पिणियां और अवसर्पिणियां समाप्त हो जाती हैं, क्षत्र की अपेक्षा अनन्त लोक आजाते है और असंख्यात पुद्गल परावर्त भी हो जाते हैं । और ये असंख्यात पुद्गल परावर्त्त आवलिका के असंख्यातवें भाग रूप होते हैं ऐसा यह इतना काल वनस्पति शब्द से कहा गया है। इतने अधिक काल तक स्त्रीत्व का अन्तर व्यवच्छेद हो जाता हैं, और इसके व्यतीत होने पर पुनः स्त्री स्त्री रूप से उत्पन्न हो जाती है "एवं सन्वासि तिरिक्खत्थीण" इसी प्रकार से सामान्य रूप से कहे गये स्त्रीत्व के विरह काल के अनुसार ही समस्त जलचरस्थलचरखेचर तिर्यग् स्त्रियों का और औधिक
मत ८॥ प्रभार न डाय छ ? तर भाट ४ छ ?-"वणस्साहकालो" વનસ્પતિકાળની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવેલ છે. અને તે વનસ્પતિકાળ અસંખ્યાત પુદગલ પરાવર્તરૂપ હોય છે. તે પછી પુનઃ નિયમથી આપણુના પર્યાયની તેને પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. मा वनस्पति १३५ मनमो "अणंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीणीओ कालो खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरियट्टा" भजनी अपेक्षाथी मन त सपिलीय। અને અનંત અવસર્પિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અનંતક આવી જાય છે. અને અસ ખ્યાત પુદગલ પરાવત પણ થઈ જાય છે. અને આ અસંખ્યાત પુદગલપરાવત આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગરૂપ હોય છે. આ રીતને આટલેકાળ વનસ્પતિકાળ એશબ્દથી કહેવામાં આવેલ છે આટલા અધિકકાળ સુધી સ્ત્રી પણાનું અંતર-વ્યવછેદ થઈ જાય છે ** અને તે વ્યતીત થઈ જાય ત્યારે ફરીથી સ્ત્રી સ્ત્રીપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. બge सम्वासि तिरिक्वत्थीणं' मे०४ प्रमाणे सामान्य शत ४डपामा माद सीपयाना वि२ કાલ અનુસારજ સઘળા જલચર, સ્થલચર ખેચર તિય સ્ત્રિયાનું અને ઔધિક સામાન્ય
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
जोवाभिगमरणे स्त्रीत्वस्यान्तर जघन्यत उत्कर्पतश्च ज्ञातव्यम् तत्र जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्पतो वनस्पतिकाळ यावदन्तर स्त्रीत्वस्य ज्ञातव्यम् इति । कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणामन्तरमाह-'मणुस्सित्थीए खेत्वं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो' मनुष्यस्त्रियाः क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालो वनस्पतिकालं यावदन्तरं स्त्रीत्वस्य भवतीति । 'धम्म चरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं' धर्मचरणं चरणधर्म प्रतीत्य जघन्येनैक समयम् “उक्कोसेणं अणंतं कालं जाव अवड्ढपोग्गलपरियट्ट देसूर्ण' उत्कर्षेणानन्तं काल यावदपापुद्गळपरावर्त देशोनम् । अयं भावः- कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियाः कर्मभूमिकक्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्षतोऽनन्तकालवनस्पतिकालप्रमाणम् धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन समयेक सर्वनघ
सामान्य मनुष्य स्त्रियोंका पुनः स्त्रीत्व की प्राप्ति का विरह काल जघन्य और उत्कृष्ट से जान लेना चाहिए जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण वह विरह काल है ऐसा जानना चाहिए,
अब कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियों के विषय में कहते हैं-'.मणुस्सित्थीए खेत्तं पहुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं क्णस्सईकालो " इसी प्रकार से क्षेत्रको अपेक्षा लेकर कर्मभूमिक मनुष्य स्त्री मनुष्य स्त्री की पर्याय को छोड़कर पुनः उसी पर्याय की प्राप्ति कम से कम एक अन्तर्मुहूर्त के व्यतीत हो जाने के बाद और उत्कृष्ट से वनस्पति काल के व्यतीत हो जाने के बाद प्राप्त करती है "धम्मचरणं पडच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अणंत कालं जाव अवड्ढ पोग्गलपरिय देसूर्ण" धर्माचरण-चारित्र धर्मको लेकर जघन्य से अन्तर एक समय का और उत्कृष्ट से अन्तर अनन्त काल तक का यावत् देशोन अपार्घ पुद्गल परावर्त तक का है अर्थात् प्राप्त की गई चरणलब्धि इतने समय મનુષ્ય સિને ફરીથી સ્ત્રીપણાની પ્રાપ્તિને વિરહકાળ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ प्रभार ४ छतभ सभा.
हुवे भभूमिका मनुष्य सियोना सधमा सूत्रा२ ४थन ४२ छे. "मणुस्सित्थीप खेतं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" मे प्रभाव क्षेत्रनी मपेक्षाधी કર્મભૂમિ જ મનુષ્યસ્ત્રી, મનુષ્ય સ્ત્રીની પર્યાયને છોડીને ફરીથી મનુષ્ય સ્ત્રીના પર્યાયની પ્રાપ્તિ ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂત વીત્યા પછી અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ વીતી ગયા પછી ४२ छ "धम्मचरणं पडुच्च जहण्णेण एकं समयं उक्कोसेण अणतं कालं जाव अवइपोग्गलपरियह देसूर्ण" र्भायर -यारित्रवान धन्यथा समयनु भत२ ने ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાલ સુધીનું અંતર યાવત્ દેશેન અપાઈ પુદ્ગલપરાવર્ત સુધીનું છે.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीकाप्रतिप० २
णां रीत्वेनावस्थानकालनिरूणम् ४३३ न्यस्य । समयमात्रप्रमाणत्वात् उत्कर्षेणानन्त काल देशोनम् अपार्द्धपुद्गलपरावत्तं यावदन्तर भवति ततः परमवश्य चरणधर्मस्य प्रतिपातसंभवः, यत इतो नाधिकश्चरणलब्धिप्रतिपातकालः, सम्पूर्णस्यापि अपार्धपुग्दलपरावर्तरूपस्य दर्शनलब्धिप्रतिपातकस्य तत्र तत्र प्रदेशे प्रतिषेधादिति 'एवं जाव पुचविदेहअवरविदेहियाओ' एवं यावत् पूर्ववैदेह्यपरवैदेह्यः. यावत्पदेन-भरतैरवतमनुष्यस्त्रियाः संग्रहो भवति, तथा च भरतैरवतमनुष्यस्त्रियाः पूर्वापरविदेहस्त्रियाश्च क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकाल यावदन्तरं भवति धर्मचरणं प्रतीत्य तु जघन्यत एकं समयम् उत्कर्षेण देशोनमपाईपुद्गलपरावत यावदन्तरं भवतीति ।।
___ कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रिया अन्तरं प्रदर्य अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियाः अन्तरं दर्शयितुमाह 'अकम्मभूमिग' इत्यादि, 'अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां पर्यन्त रह सकती है इसके बाद तो वह नियत प्रतिपतित हो जाती है क्योंकि संपूर्ण अपार्थ पुद्गल परावर्त दर्शनलब्धि के प्रतिपात का काल उस उस प्रदेश में नहीं माना गया है, इसी कारण यहां देशोन अपाधं पुद्गलपरावत्तं तक का अन्तर कहा गया है "एवं पुचविदेहअवरविदेहियाओ', इसी प्रकार से भरत क्षेत्र एवं ऐवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियां में एवं पूर्वविदेह और अपर विदेह की मनुष्यस्त्रियों में पुनः स्त्रीत्व होने का अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण है तथा चारित्रधर्म को लेकर जघन्य से एक समय का हैं और उत्कृष्ट से देशोनअपार्घ (अर्घ) पुद्गलपरावर्त का है।
इस प्रकार से कर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियों में पुनः स्त्रीत्व रूप से होने में अन्तर का कथन करके अब सूत्रकार अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्रियों के अन्तर को दिखाते हैं-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण भते ? केवइयं काल अंतरं होइ" हे भदन्त ! अकर्मभू અર્થાત્ પ્રાસકરવામા આવેલ ચરણલબ્ધિ એટલા સમયસુધી રહી શકે છે. તે પછી તે નિયત પ્રતિપતિત થઈ જાય છે. કેમકે–સંપૂર્ણ અપાધપુદગલ પરાવત દશનલબ્ધિના પ્રતિપાત
કાળ તે પ્રદેશમાં માનવામાં આવેલ નથી. એ જ કારણે અહિયાં દેશોન અપાઈ પુદગલ परात सुधीनु भत२ ४३ छ, “एवं जाव पुचविदेह अवरविदेहियाओ" सार शत ભરત ક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રની મનુષ્ય પ્રિયામાં ફરીથી સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત થવાનુ અંતર ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથીતે એક અંતમુહૂર્તનું છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણે છે તથા ચારિત્રધર્મ ને લઈને જઘન્યથી અંતર એક સમયનું છે. અને ઉત્કૃષ્ટ દેશોન અપાઈ– દેશન પુદગલ પરાવતનું છે.
આ રીતે કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિમાં ફરીથી સ્ત્રીપણુની પ્રાપ્તિ થવા માં અંતરનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયોનું અંતર બતાવે છે – આમાં ગૌતમ સ્વામીએ प्रजनमे ५७यु छ ४-"अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होई"
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
- . जीवाभिंगमस्चे भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्तं कालमन्तरं भवति अकर्मभूमिकस्त्री भूत्वा तावत् स्त्रीत्वात् भ्रष्टा सती पुनः कियता कालेनाकर्मभूमिकस्त्री भवतीति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं दसर्वाससहस्साई अंतोमुहुत्तमभहियाई' जन्म प्रतीत्य-जन्मापेक्षया जघन्येन दशवर्षसहस्राणि अन्तर्मुहर्ताभ्यघिकानि तादृशस्त्रीत्वस्यान्तरं भवतीति अन्तर्मुहाधिकदशवर्षसहस्रपर्यन्तमन्तरं केन प्रकारेण भवतीति चेदत्रोच्यते इह काचिदकर्मभूमिका स्त्री मृत्वा जघन्यस्थितिकदेवेषु समुत्पन्ना, तत्र देवेषु दशवर्षसहस्राणि आयुः परिपाल्य तादृशायुषः क्षये देवभवात् व्युत्वा कर्मभूमिपु मनुष्यपुरुषत्वेन मनुष्य. स्त्रीत्वेन वोत्पद्यते देवेभ्योऽनन्तरमकर्मभूमिपूत्पादासंभवात् , तत्रान्तर्मुहर्तेन मृत्वा पुनरपि अकर्ममिक मनुष्य स्त्री अपनी अकर्म भूमिक स्त्री पर्याय को छोड़कर यदि पुनः वह अकर्मभूमिक मनुष्यस्त्री की पर्यायवाली होवे तो इसमें कितने कालका अन्तर होता है ! इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--- "गोयमा ? जम्मण पडुच्च जहन्नेणं दसवाससहस्साई अंतोमुहुत्तमन्भंहियाइं" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दश हजार वर्ष का है वाद पुनः वहीं की स्त्री हो सकती है और "उक्कोसेण वण्णस्सइकालो" उत्कृष्ट से वनस्पति काल का है उसके बाद पुनः वहां की वह स्त्री हो सकती है जघन्य से एक अन्तर्मुहुर्त अधिक दस इनारवर्ष का अन्तर इस प्रकार से आता है जैसे-कोई अकर्म भूमिक स्त्री मरी और मरकर वह जघन्य से दस हजार वर्ष की स्थिति वाले देवों में उत्पन्न हो गई वहां वह दस हजार वर्ष की आयु को भोगकर वहां से च्यवकर और जधन्य से एक अन्तर्तुहर्त की स्थिति वाले कर्मभूमिके मनुष्य पुरुष में अथवा मनुष्य स्त्री में वह उत्पन्न हो गई क्योंकि देवगति से घ्यव कर जीव सीधा अकर्म भूमि में उत्पन्न नहीं होता है वहां वह अन्तर्मुहूर्त की आयु भोगकर फिर वह मकर्मभूमि भोगભગવન અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય સ્ત્રી પોતાના સ્ત્રી પર્યાયને છોડીને જે ફરીથી તે અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રીના પર્યાયને પ્રાપ્ત કરે તે તેમાં કેટલાકાળનું અંતર કહ્યું છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં प्रभु गौतम स्वामी ४ छ है-"गोयमा! जम्मणं पहुञ्च जहण्णेणं दसवाससहस्साई अंतोमुत्तमम्भहियाई" 8 गौतम! मनी अपेक्षाथी त धन्यथा मे मतभुत मधि इस २ 'तु छे ते पछी शथा त्यांनी श्री यश छे. अन "उक्कोसेणं वणस्सइकालो" Bथी वनस्पतिne 3 छे. ते पछी शथ श्री त्यांनी श्री मनी જાય છે જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત અધિક દસ હજાર વર્ષનું અંતર આ રીતે આવે છે.-જેમકે કેઈ અકર્મભૂમિની સ્ત્રી મરી હોય અને મરીને તે જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા દેવોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં તે દસ હજાર વર્ષના આયુષ્યને ભોગવી ને ત્યાંથી આવીને જઘન્યથી એક અ તમુહર્તની સ્થિતિ વાળા કર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષમાં અથવા મનુષ્ય સ્ત્રી માં તે ઉત્પન્ન થઈ જોય, કેમકે-દેવગતિથી ચવીને જીવ સીધો અકર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી, ત્યાં તે અતર્મુહૂર્તનું આયુષ્ય ભેળવીને તે પછી તે અકર્મભૂમિ-ભોગભૂમિમાં સ્ત્રી
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमैयद्योतिका-टोका प्रति०३
देवणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ४३५ भूमिज स्त्रीत्वेनोत्पद्यते इति, भवति जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ताऽभ्यधिकदशवर्षसहस्रप्रमाणमन्तरमकर्मभूमिकस्त्रियाः पुनरकर्मभूमिकस्त्रीत्वे इति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो'उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावदन्तरं भवत्यकर्म भूमिकस्निया इतिः। 'संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त' संहरणं प्रतीत्य संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् अकर्मभूमिकस्त्रिया अन्तरमकर्मभूमिकत्रीत्वस्य भवति अकर्मभूमिकस्त्रियाः कर्मभूमिषु संहृत्य अन्तर्मुहूर्तकालेन तथाविधबुद्धिवैपरी येन पुनरपि. अकर्मभूमावेव नयनाद् अन्तर्मुहूत्तप्रमाण एव कालोऽन्तरं भवतीति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षण वनस्पतिकालोऽन्तरं भवति तावता कालेन कर्मभूमिषु उत्पत्तिवत् संहरणस्यापि नियमतो भावात् तथाहि-काचिदकर्मभूमिका स्त्री कर्मभूमौ संहृता, सा च स्वायु.क्षयानन्तरमनन्तकालं वनस्पत्यादिषु परिभ्रम्य पुनरपि अकर्मभूमौ समुत्पन्ना ततः केनापि संहृतेति भवति यथोक्तसंहरणस्योत्कृष्टकालभूमि में स्त्री रूप से उत्पन्न हो गई-तो ऐसी स्थिति में यहां पुनः अकर्मभूमि की मनुष्यस्त्री होने का अन्तर अन्तरर्मुहूर्त अधिक दस हजार वर्ष का कहा गया है । 'संहरणं पडुच्च जहन्ने अतोमहत्तं" संहरण की अपेक्षा लेकर जघन्य से अन्तर अन्तर्मुहूर्त का है और "उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल प्रमाण है क्योकि कर्मभूमि में उत्पत्ति की जैसा संहरण का भी नियम से इतने ही काल का सद्भाव होता है सहरण की अपेक्षा जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर इस प्रकार से आता है कि कोई अकर्म भूमिक स्त्री संहत होकर कर्मभूमि में - लाई जावे और यहां एक अन्तर्मुहूर्त तक के काल में फिर विचार धारा के परिवर्तन हो जाने से वह वहीं ले जाई जावे, इस अपेक्षा से जघन्य एक अन्तर्मुहूत्त का अन्तर कहा गया है संहरण की अपेक्षा उत्कृष्ट अन्तर वनस्पति कालका इस प्रकार से आता है कि कोई अकर्मभूमिकी स्त्री कर्मभूमि में संहृत होकर आजावे और अपनी आयु के क्षय होने के बाद फिर वह अनन्त काल પણુથી ઉત્પન્ન થઈ જાય, તો આ સ્થિતિમાં અહિયાં ફરીથી અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રી થવાનું भत२ मे मतभुत मधिसडत२ वर्ष ४थु छे “संहरणं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमहत्तं " सरसनी अपेक्षाथी धन्यथा ये मतभुतनु मत२ छे. मने “उक्कोसेणं वर्णस्सइकालो" दृष्टया वनस्पति सुधीनु मत२ ४यु छ. उभ-मममूभिमा ५ત્તિની જેમ સંહરણ ને સદ્ભાવ પણ નિયમથી એટલા જ કાળને કહેલ છે. સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર આ પ્રમાણે થાય છે– કોઈ અકર્મભૂમિની શ્રી સંત થઈને એટલેકે હરણ થઈને કર્મભૂમિમાં લઈ આવવામાં આવે અને ત્યાં એક અતમુંહત સુધીના કાળમાં ફરી વિચારધારાનું પરિવર્તન થઈ જવાથી તે ત્યાં જ પાછી લઈજવામાં આવે આ અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર કહેવામાં આવેલ છે. સ હરણની અપેક્ષાથી ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિકાળનું આવી રીતે આવે છે–કોઈ અકર્મભૂમિની સ્ત્રી કર્મભૂમિમાં ' સ હથઈને આર્વી જાય અને પોતાનું આયુષ્ય ક્ષયથયા પછી તે અંતરકાલ સુધી વનસ્પતિ વિગેરેમાં પરિભ્રમણ કરીને તે પછી ત્યાથી કેઈમા
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिगमसूत्र
1
मानमिति, एवं जाव अंतरदीवियाओ' एवम् सामान्यतो यथा अकर्मभूमिकस्त्रियाः स्त्रीत्वस्यान्तरकालः कथितः स्तथैव तेनैव रूपेण यावदन्तरद्वीपिकाः स्त्रिय इति, अत्र यावत्पदेन हैमवतैरण्यवत - हरिवर्षरम्यकवर्थ- देव कुरूत्तरकुरुस्त्रीणां ग्रहणं भवति, तेन हैमवत क्षेत्रजमनुष्यस्त्रीतआरम्यान्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रीणां ग्रहणं भवति । ततः पूर्वोक्तहैमवतादिक्षत्रस्त्रियाः स्त्रीत्वस्यान्तरकालमानं जन्मापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्ताभ्यधिकदशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतो वनस्पति कालः संहरणापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिका एवेति ।
सम्प्रति-देवस्त्रीणामन्तरप्रतिपादनार्थमाइ - 'देवित्थीणं' इत्यादि, 'देवित्थीणं सव्वासि जन्नेणं अंतोमुत्तं उक्कोसेणं वणस्सकालो' देवस्त्रीणां सर्वासां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्क
४३६
संहृत होजाये अकर्म भूमि
तक वनस्पति आदिकों में परिभ्रमण करके फिर वहां से किसी द्वारा में स्त्री के पर्याय से उत्पन्न हुई वह इस प्रकार से वह पुनः अकर्म भूमिक मनुष्य स्त्री होने में बनस्पति काल के प्रमाण काल से अन्तर वाली होती है । " एवं जाव अंतर दीवियाओ" बिस प्रकार से सामान्य अकर्म भूमिक स्त्री का पुनः वहीं पर स्त्री रूप से होने का अन्तर काल कहा गया है उसी प्रकार से यावत्पद से गृहीत हैमवत मनुष्य स्त्रीका हैरण्यवत मनुष्यस्त्री का हरिवर्ष मनुष्य का रम्यक वर्ष मनुष्य स्त्री का देवकुरुमनुष्यस्त्री का और उत्तर कुरुमनुष्यखी का तथा अन्तर द्वीप की मनुष्यस्त्री का पुनः वहीं पर मनुष्यस्त्री होने का मन्तर काल जन्मको
अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त अधिक दम हजार वर्षं का और उत्कृष्ट वनस्पतिकाल प्रमाण काल का है ऐसा जानना चाहिये तथा संहरण की अपेक्षा से जघन्य अन्तरका एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट काल वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का है ।
अब सूत्रकार देवस्त्रियों के अन्तर काल का प्रतिपादन करते है - इसमें गौतम ने प्रभु ऐसा पूछा है - "देवित्थीण भते ! केवइयं कालं अंतरं होई" हे भदन्त । देवस्त्रियों का દ્વારા સ હતથઈ જાય તે અકર્મ ભૂમિની મનુષ્ય સ્રી થવામાં વનસ્પતિ કાલના प्रभाणु असथी अ ंतर वाणी होय छे ' एवं जाच अंतरदीवियाम ने प्रभारी सामान्य અક ભૂમિની નુ ફ્રી થી ત્યાંનીજ સ્ત્રી થવાનાંતરકાળ કહેલ છે, એજ પ્રમાણે ચાવપદથી ગ્રહણકરાયેલ હૈમવત મનુષ્ય સ્ત્રી ના હૈરણ્યવત મનુષ્યસ્ત્રીને હરિવ મનુષ્યસ્રીના રમ્યકવર્ષોંની મનુષ્ય સ્ત્રીને દેવકુફની મનુષ્યસ્રીના અને ઉત્તરગુરૂની મનુષ્યસ્રીને! તથા અંતરદ્વીપની મનુષ્ય સ્રીના ફરીથી ત્યા જ મનુષ્ય થવાના અંતરકાલ જન્મની અપેક્ષાથી જધન્યથી એક અ તમુહૂત અધિક દસહજાર વર્ષના અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાલ પ્રમાણુકાલના છે તેમ સમજવુ તથા સ ́હરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય અંતરકાલ એક અંતર્મુહૂત ના છે અને ઉત્કૃષ્ટકાલ વનસ્પતિકાલ પ્રમાણુ અતરાલનુ છે
હવે સૂત્રકાર દૈવિયેના અંતરકાલનું પ્રતિપાદન કરે છે. આમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને शोवु पूछयु छे ! — "देवित्थीण भंते! केवइयं कालं अंतरं होई " हे भगवन् हेवियानो
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २ देवस्त्रीणां भवस्थितिमाननिरूपणम् ४३७
ण वनस्पतिकालः, आलापप्रकारस्तु इत्थम्-'देवित्थीण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ! 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुर्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो' देवस्त्रीणां भदन्त । कियन्त कालमन्तरं भवति । भगवानाह-हे गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकाल इतिछाया । कस्याश्चिद्देवस्त्रिया देवीभवाच्युताया गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्येषु उत्पद्य पर्याप्तिपरिसमाप्तिसमनन्तरं तथाध्यवसायमरणेन पुनर्दैवत्वेनोत्पत्तिसभवात् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमेवान्तरं भवति । उत्कर्षतो वनस्पतिकालं यावदन्तरं भवतीति । एव सामान्यतो देवस्त्रीवदेव सर्वासामित्यनेन असुरकुमार देव्या आरभ्य यावदीशानदेवस्त्रीणां जघन्यमुत्कृष्टं चान्तरमेतावदेव वक्तव्यमिति ॥स०५॥
सम्प्रति-सर्वासा तिर्यगयोनिकादिस्त्रीणामल्पबहुत्व प्रस्तौति तानि चाल्पबहुत्वानि पच्च. तत्र प्रथमं सामान्यतस्तियंड्मनुष्यदेवस्त्रीणामल्पबहुत्वम् १, विशेषचिन्तायां द्वितीयं जलचरस्थलचरखेचरेति त्रिविधतिर्यस्त्रीणामल्पबहुत्वम् २; तृतीयं कर्ममुम्यकर्मभुम्यन्तरद्वीपति त्रिविधमनुष्यस्त्रीणामल्पबहुत्वम् ३, चतुर्थ भवनवासिवानव्यन्तर-ज्योतिष्कवैमानिकेति चतुर्विध देवस्त्रीणामल्प बहुत्वम् ४, पश्चमं स्वस्वभेदयुक्तं समस्तमिश्रस्त्रीणामल्पबहुत्वम् ॥ तत्र प्रथम मल्पबहत्वअन्तर काल कितना है ? उत्तर में प्रभुने कहा है 'गोयमा' हे गौतमः''देविस्थीण सव्वासिं जहन्नेणं अंतोमहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" ममस्त देवस्त्रियों का अन्तर काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल के प्रमाणका अनन्त काल का है जघन्य से अन्तमुहूत्त इस प्रकार से होता है कोई देवी देवीभाव से च्यव कर गर्भज मनुष्यों में उत्पन्न हुई-वहां वह पर्याप्ति की पूर्णता के अनन्तर ही तथाविध अध्यवसाय से मृत्यु को प्राप्त हो गई और मरकर वहपुनः देवी की पर्याय से उत्पन्न हो गई-इस प्रकार से देवी की पर्याय छोड़कर पुनः देवी रूप से उत्पन्न होने में कम से कम अन्तरकाल एक अन्तर्मुह्ते काही आता है उत्कर्षसे वनस्पति काल प्रसिद्ध ही है । देवीस्त्री के इस सामान्य रूप से कथित जघन्य और उत्कृष्ट अन्तर काल के जैसा ही अन्तरकाल असुग्कुमार देवी से लेकर यावत् ईशान देवी तक जानना चाहिये । सूत्र।।५। मत स ट ही छ १ २मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन छोयमा! अतो मुहुत्तं देविस्थीण सव्वासिं जहण्णेण उक्कोसेणं वणस्सइकालो" सघशी याना અંતરકાલ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાના પ્રમાણનું અનંતકાળન છે. જઘન્યથી આ મુહૂર્ત આ પ્રમાણેનું હોય છે કઈ દેવી દેવીભવથી ચ્યવીને ગર્ભજમન
માં ઉત્પન થઈ હોય અને ત્યા તે પર્યાપ્તિની પૂર્ણતા પછી જ તેવા પ્રકારના અધ્યવસાયથી મરી જાય અને મરીને તે ફરીથી દેવીના પર્યાયથી ઉત્પનથઈ જાય તે આવી રીતે દેવીના પર્યાયને છેડીને ફરીથી દેવી પણાથી ઉત્પન્ન થવામા ઓછામાં ઓછા અંતરકાળ એક અંત
હતને જ આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણે આવે છે દેવીયાના આ સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી કહેલ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતરકાળ ની જેમજ અસરકમાર દેવીથી લઈને યાવત ઈશાન દેવી સુધીને આ તરકાલ સમજે. ! ૫ છે
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANNow
W
जीवाभिगमसूत्रे. प्रतिपादनार्थमाह- 'एयासिणं' इत्यादि; ।
मूलम्-'एयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं मणुस्सित्थीणं देवित्थीणं कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सिथीओ, तिरिक्खजोणित्थीओ असं
खेज्जगुणाओ, देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ। एयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीण य कयरा कयराहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थोवाओ खहयरतिरिक्खजोणित्थीओ, थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगु णाओ, जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जागुणाओ॥एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाण अंतरदीवियाण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेंज्जगुणाओ, हरिखासरम्मयवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, हेमवयएरण्णवयवास अकम्मसूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, भरहेखयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, पुबविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ। एयासिणं मंते ! देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीण जोइसिणीणं वेमाणिणीण य कयरा कयराहितो अप्पा वा बहया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवित्थीओ भवणवासिदेवित्थीओ असंखज्जगुणाओ, वाण
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्रति० २
देवीणां भवस्थितिमावनिरूपणम् ४३९
मंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ । एयासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं मणुसित्थीण कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं, देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसियाणं वेमाणिणीण य कयराओ कयराहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवाओ अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ, देवकुरूत्तरकुरुअकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्ज गुणाओ, हरिवासरम्मगवासअ कम्म भूमिगमणुस्सित्थी ओ दो वितुल्लाओ संखिज्जगुणाओ, हेमवयएरण्णवयवासअकम्मभूमिगमणुसित्थीओ दो वि तुलाओ संखेज्जगुणाओ, भरहेखयवासकम्म भूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, पुव्वविदेह अवरविदेहवासकम्म भूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ, वेमाणियदेवित्थओ असंखेज्जगुणाओ, भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, खहयरतिक्खिजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ, थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ, जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्ज - गुणाओ, वाणमंतदेवित्थओ संखेज्जगुणाओ, जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणाओ || सू० ६ ॥
छाया - पतासां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां मनुष्यस्त्रीणां देवस्त्रीणां कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्व स्तोका मनुष्यस्त्रियः, तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः । एतासां खलु भदन्त ! तिर्यग् योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां च कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा १ गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचर तिर्यग्योनिकस्त्रियः, स्थलचरतिर्यग्योनि कस्त्रिय संख्येयगुणाः, जलचर तिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्ये यगुणाः । पतासां खलु
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
to
जवाभिगमसूत्रे
भदन्त ! मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिका नाम कमे भूमिकानामन्तरद्वीपिकानां च कतराः कतराभ्योऽ ल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा १ गौतम ! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः, देव कुरूत्तर कुर्व कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, हरिवर्ष रम्यकवर्षाकर्मभूमिक मनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, भरतैरवतवर्ष कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, पूर्वविदेद्वापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे । पतासां खलु भदन्त ! देवस्त्रीणां भवनवासिनीनां वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीणां वैमानिकीनां च कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावा १ गौतम ! सर्वस्तोका वैमानिक स्त्रियः, भवनवासि देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, वानव्यन्तरदेवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः ज्योतिष्क देवस्त्रियः संख्येयगुणा । पतासां खलु भदन्त ! तिर्यग् योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिका नामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपिकानां देवस्त्रीणां भवनवासिनीना वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीणां वैमानिकीनां च कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा १ गौतम ? सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः, देवकुरुत्तर कुर्वकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियौ द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे हरिवर्ष रम्यकवर्षा कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियों द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे मरण्यवतवर्षा कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियों द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, भरतैरवतवर्षक भूमिकमनुध्यस्त्रियों द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, पूर्वविदेहापरविदेहवर्पकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वे अपि तुल्ये संख्येयगुणे, वैमानिकदेव स्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, भवनवासिदेवस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियोऽसंख्येयगुणाः स्थलचर तिर्यग् योनिकस्त्रियः संख्येयगुणा, जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्येयगुणाः, वानव्यन्तरदेवस्त्रियः संख्येयगुणा, ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्येयगुणाः ॥ ०६ ॥
अब सूत्रकार समस्त तिर्यग्योनिकादि स्त्रियों का पल्प बहुत्व प्रकट करते हैं इनमें प्रथम अल्प बहुत्व का कथन सामान्य से तिर्यक् मनुष्य देवी स्त्रियों को अपेक्षा से किया है ' द्वितीय अल्प वहुत्व का कथन तीन प्रकार की तिर्यग् स्त्रियों की अपेक्षा से किया है २, तृतीय अल्प बहुत्वका कथन तीन प्रकार की मनुष्यस्त्रियो की अपेक्षा से किया गया है ३, और चतुर्थ अल्प
હવે સૂત્રકાર સઘળી તિર્યંચૈાનિક વિગેરની સ્રિયાનુ અલ્પ, બહુપણું પ્રગટ કરે છે. તે પાંચ પ્રકારનુ’ હોય છે. તેમાં પહેલા અલ્પ, અહુપણાનુ' કથન સામાન્યપણાથી તિગ્ મનુષ્ય સ્રી તથા દેવીયેાની અપેક્ષાથી કરેલ છે ૧, ખીજા અલ્પ, બહુપણા નુ કથન ત્રણ પ્રકારની તિગ્ સ્રીચાની અપેક્ષાથી કરેલ છે.૨, ત્રીજા અલ્પ બહુપણા તુ' કથન ત્રણ પ્રકારની મનુષ્ય શ્રિયાની અપેક્ષાથી કરવામાં આવેલ છે ૩, અને ચાથા અલ્પ, બહુપણાનું કથન
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४१ ___टीका-'एयासि णं भंते' एतासां सामान्यस्त्रीणां खलु भदन्त ? 'त्तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम्, 'देवित्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'कयरा कयरा हिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'सव्वत्थोवा मणुस्सित्थीओ' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्यः स्त्रीभ्योऽपेक्षया मनुष्यस्त्रियोऽल्पा भवन्ति, तासां मनुष्यस्त्रीणां संख्यातकोटिकोटिप्रमाणत्वात् इति । 'तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' मनुष्यस्त्रीभ्य स्तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, प्रतिद्वीप प्रतिसमुद्रं तिर्यग्योनिकस्त्रीणामतिबहुतया संभवात् द्वीपसमुद्राणां चासख्येयत्वात्तदाश्रितानां बहुत्व चार प्रकार की देवस्त्रियों की अपेक्षा से किया गया है ४, पचम अल्प बहुत्व अपने अपने भेद युक्त स्त्रियो को मिलाकर किया गया है ५।
इन में प्रथम प्रकार का जो अल्प बहुत्व है उसके सम्बन्ध में गौतम प्रभु से ऐसा पूछते है "एतासि णं भंते !तिरिक्खजोणित्थीणं मणुस्सित्थीणं देवीस्थीण कयरा कयरा हितो अप्पा वाबया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा” हे भदन्त । इन तिर्यक् स्त्रियो में और देवस्त्रियों में कौन स्त्रियां किन स्त्रियों की अपेक्षा अल्प है ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा बहुत है कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा बराबर है और कौन स्त्रियां किन स्त्रियो की अपेक्षा विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते हैं - "गोयमा सव्वत्थोवा मणुस्सित्थीयो" हे गौतम ! सबसे कम मनुष्य स्त्रियां है क्योकि इनकी संख्यात संख्या कोटि कोटि प्रमाण ही कही गई है । 'तिरिक्खनोणिस्थीओअसंखेज्जगुणाओ' इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक स्त्रियां' असख्यात गुणित अधिक कही गई हैं क्योंकि हर एक द्वीप में हर एक समुद्र ચાર પ્રકારની દેવિયોની અપેક્ષાથી કરેલ છે. ૪, પાચમા અલ્પ બહુપણાનું કથન પિતપતાના ભેદ વાળી સ્ત્રિ મેળવીને કહેલ છે.
આ પાંચ પ્રકારના અપ, બહુપણામાં પહેલા પ્રકારનું જે અલ્પ, બહુપણું છે, તેના विषयमा गौतमस्वामी प्रसुने पूछे छे है-“पयासि णं भते! तिरिक्खजोणिस्थीणं मणुस्तिस्थीण, देवित्थीण कयरा कयराहितो. अप्पा वा बहुयावा तुल्लावा विसेसाहिया वा, समવનું આ તિર્યંચ સ્ત્રિોમાં અને દેવિયામાં કઈ સ્ત્રિ કઈસિયો કરતા અ૯૫ છે? કઈસ્ત્રિયે કઈ સ્વિયે કરતાં વધારે છે ? અને કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિની બરાબર છે? અને કઈ શ્રિયે કઈ સ્ત્રિોથી વિશેષ અધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમસ્વામીને
छ - "गोथमा ! सव्वत्थावा मणुस्सित्थीओ,, उ गौतम! सौथीभाछी मनुष्यनी ત્રિ છે કેમકે તેઓની સખ્યા, ' સંખ્યાત કોટી કટિ પ્રમાણની જ કહી છે "तिरिक्खजोणि त्थीओ असंखेज्जगुणाओ,, तना ४२ता तिय यानि रियो मसन्या. તગણું વધારે કહેલ છે. કેમકે દરેક દ્વીપમા, દરેક સમુદ્રમાં, તિબ્બેનિક સ્ત્રિનુ
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र ४४२ तिर्यस्त्रीणामपि मनुष्यस्यपेक्षया आधिक्यस्य सुतरामेव सिद्धत्वादिति । 'देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' तिर्यकूस्त्रीभ्योऽपि देवस्त्रियोऽसंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, भवनवासिवानव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्मेशानदेवस्त्रीणां प्रत्येकमसंख्येयश्रेण्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति भवन्ति देवस्त्रियः सर्वाभ्यः स्त्रीभ्योऽसंख्यातगुणा अधिका इति ॥१॥ __ द्वितीयमल्पबहुत्वमाह-'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि णं भंते' एतासां खलु भदन्त ? स्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणित्थीण जलयरीणं थलयरीणं खहयरीण य' तिर्यग्योनिकस्त्रीणां जलचरीणां थलचरीणां खेचरीणा च 'कयरा कयराहिंतो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति प्रश्न', भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, में तिर्यग्योनिक स्त्रियो की अति बहुलता है और द्वीप समुद्र भी असंख्यात कहे गये हैं अतः इनके आश्रित रही हुई तिर्यक् स्त्रियो में मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा असंख्यातता अपने आप डी सिद्धहोजाती है "देवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" तिर्यक् स्त्रियोंकी अपेक्षा देवस्त्रियां असंख्यात गुणित अधिक कहो गई हैं । क्योकि भवनवासी वानव्यन्तर ज्योतिष्क सौधर्म और ईशान इन देवों में प्रत्येक देव की स्त्रियां असंख्यात श्रेण्याकाश की प्रदेश राशि प्रमाण कही गई है । इसलिए इन में समस्त स्त्रियो की अपेक्षा से असंख्यात गुणता कही गई है।
द्वितीय अल्पबहुत्व का कथन इस प्रकार से है “एयासि णं भंते तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीण खहयरीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" हेभदन्ताये जो जलचरी, थलचरी, खेचरी, तिर्यस्त्रियां हैं-सो इनमें कौन स्त्रियां किन स्त्रियोसे अल्प हैं ! कौन स्त्रियां किन स्त्रियोंसे बहुत है? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों के बराबर है ? और कौन स्त्रियां किनस्त्रियों से विशेषाधिक है? પ્રમાણ અતિવિશાળ છે અને દીપ સમુદ્રપણ અસંખ્યાત કહેલ છે તેથી તેના આશ્રયથી રહેલ તિર્યચચિયમાં મનુષ્યસ્ત્રિ કરતાં અસ ખ્યાત પશુ પિતાની મેળે જ सिद्ध य जय छ “देविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ,, तिय*य नियोनी ४२i क्या અસંખ્યાત ગણિ કહી છે. કેમકે–ભવનવાસી, વાનર્થાત જ્યોતિષ્ક સૌધર્મ અને ઈશાન આ દેવેમાં દરેક દેવની સ્ત્રિ અસંખ્યાત શ્રેણ્યાકાશની પ્રદેશ રાશિપ્રમાણુની કહી છે તેથી તેઓમાં સઘળી ચિત્રા કરતાં અસંખ્યાત ગણું કહ્યું છે.
___ मी २५६५ मत्वनु ४थन मा प्रमाणे छ -“एया सिणं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीण थलयरीणं खहयरीण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा, पहुया वा, तुल्लावा, विसे. साहिया वा" लगवन् रे ! सयरी, स्थायरी, मेयरी, तिय योनि स्त्रिया छ, તેઓમાં કઈ સ્ત્રિ કઈ સ્ત્રિી કરતાં અલ૫ નામ ઓછી છે ? કઈ સ્ત્રિય કઈ સ્ત્રિયા કરતાં વધારે છે? કઈ સ્ત્રિયે કઈ સિયેની બરોબર છે ? અને કઈ સિયે કઈ સ્ત્રિ કરતાં વિશેષાધિક છે?
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्रीणां प्रथममगल्पबहुत्व निरूपणम् ४४३
Y
प्रमेयोतिका टोका प्रति. २
गोमा हे गौतम ? ' सव्वत्थोवाओ खदयरतिरिक्खजोणित्थीओ' आसु तिर्यग् जलचर स्थलचरखेचरस्त्रीषु सर्वापेक्षया सर्वस्तोकाः खेचरत्रियो भवन्ति, 'थलयर तिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' खेचरीभ्यः स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्ये यगुणा अधिका भवन्ति, खेचरीभ्यः स्थलचरीणां स्वभावत एव प्राचूर्येण संभवादिति, 'जलयरतिरिक्ख जोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरीभ्यो जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्ये यगुणा अधिका भवन्ति, लवणे कालोदे स्वयंभूरमणे च समुद्रे मत्स्यानामतिप्राचूर्येण भावात् स्वयंभूरमणसमुद्रस्य च शेषसमस्त समुद्रापेक्षयाऽतिविशालत्वादतः स्थलचरस्त्र्यपेक्षया जलचर्यः संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति भावः ॥ २॥
}
कथितं द्वितीयमल्पबहुत्वं सम्प्रति- तृतीयमल्पबहुत्वमाह - 'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासिणं भंते एतासां खलु भदन्त : ' मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतर
इसके उत्तर में प्रभु कहते है - " गोयमा ! सव्वत्थोवाओ खहयर तिरिक्खजोणित्थीओ" हे गौतम ! सब से कम खेचर तिर्यक स्त्रिया हैं । इनकी अपेक्षा "थलयर तिरिक्खजोणि त्थीओ संखेज्जगुणाआ" स्थलचर तिर्यगयोनिकस्त्रियां संख्यात गुणीत है क्योंकि खेचर स्त्रियों की अपेक्षा स्थलचर स्त्रियां स्वभावतः प्रचुरमात्रा में होती है "जलचर तिरिक्खजोणित्थओ संखेज्जगुणाओ" स्थलचर तिर्यग् स्त्रियों की अपेक्षा जलचर तिर्यगूयोनिकस्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं । क्योकि लवणसमुद्र मे, कालोदधि समुद्र में और स्वभूरमण समुद्र में मछलियो का सद्भाव बहुत ही अधिक प्रचुरमात्रा मे पाया जाता है। अन्य सब समुद्रोंको अपेक्षा स्वयंभूरमण समुद्र बहुत विस्तार वाला है अतः स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचर स्त्रियां संख्यात गुणी अधिक कही गई है |२|
अब तृतीय प्रकार का जो अल्पबहुत्व है - सूत्रकार उसे प्रकट करते हैं " एया सिणं भते मस्सित्थीणं ! कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाण य वा कयरा कयराहिंतो
या प्रश्नना उत्तरभां अलु गौतमस्वामीने उ छे - "गोयमा । सव्वत्थोवाओ वहयर तिरिक्नोणित्थीओ" हे गौतम! सौथी सोछी मेयर तिर्यग्योनिः स्त्रिया छे, तेना ४२तां 'थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ” स्थाय२ तिर्यग्योनिः स्त्रिया सौंच्यात गणि છે કેમ કે—પ્રેચર સ્ત્રિય કરતાં સ્થલચરસ્ત્રિયા સ્વભાવથી જ વધારે પ્રમાણમાં હોય છે "जलयर तिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्ज गुणाओ" स्थसयर स्त्रियांना उरतां सयर तिर्यग्योનિક સ્ત્રિયેા સંખ્યાતગણી વધારે છે કેમ કે-લવણ સમુદ્રમા, કાલેાધિ સમુદ્રમાં અને સ્વયં ભૂરમણુ સમુદ્રમાં માછલીયાના સદ્ભાવ માટા પ્રમાણમા હોય છે ખીજા બધા સમુદ્રો કરતાં સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્ર ઘણાવિસ્તાર વાળે છે. તેથી સ્થલચર સ્ત્રિાકરતાં જલચરસ્ત્રિયે સંખ્યાતગણી વધારે છે. રા
હવે ત્રીજા પ્રકારનું જે અલ્પ બહુ પણુ' છે, તેને પ્રગટ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે— "पयासि णं भंते! मणुस्सित्थीण कम्मभूमियाणं अंतरदीवियाण य कयरा कयराहितो !
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
दीवियाण य कयरा कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' मनुष्यस्त्रीणां कर्मभूमिकानाम् अकर्म भूमिकानामन्तरद्वीविकानां च कतरा कतराम्योपा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा भवन्तीति प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'सव्वत्थोवाओ अंतरदीवग कम्मभूमिगमणुस्सित्थीयाओ' सर्वस्तोकाः सर्वासां मध्ये कर्मभूमिकाकर्म भूमिकान्तरद्वीपकस्त्रीणां मध्ये स्तोकाः - अल्पाः अन्तरद्वीपका कर्मभूमिकस्त्रियो भवन्तिक्षेत्रस्याल्पत्वात् तत्र स्थिताअपि अल्पा एव भवन्तीति । 'देवकुरुउत्तरकुरु अकम्पभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' अन्तरद्वीपका कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रीरपेक्ष्य देवकुरूत्तर कुर्वकर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियः द्व ग्योऽपि तुल्याः सत्य. संख्येयगुणा अधिका भवन्ति क्षेत्रस्य सख्येयगुणाधिकत्वात् । स्वस्थाने योनामपि परस्परं प्रति तुल्यत्वमेव समानप्रमाणक्षेत्रत्वात् । ' हरिवासरम्मयवास अकम्भूमिग मणुस्सि वीओ दो वि तुलाओ सखेज्जगुणाओ' हरिवर्परम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुप्यस्त्रियो हय्योऽपि अप्पावा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहियावा' हे भदन्त ये जो कर्मभूमिक मनुष्य. स्त्रिया अकर्मभूमिक मनुष्यस्त्रिया तथा अन्तरद्वीपक मनुष्य स्त्रियां है इन में कौन स्त्रियां किनस्त्रियों का अपेक्षा मल्प है ? कौन किनसे अविक है कौन किन के बराबर है ? और कौन किनसे विशेपाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- " गीयमा । सव्वत्थोवा अंतरदीवगमकम्म भूमिगमणुस्सित्थीयाओ" हे गौतम कर्मभूमि अकर्मभूमि, अन्तरद्वीप इन तीनों क्षेत्रों की स्त्रियों में सबसे कम अन्तर द्वीप अकर्मभूमि गत मनुष्य स्त्रियां
2
| क्यों की अन्तरद्वीप क्षेत्र बहुत अल्प है इसलिये उनमें रहने वाली स्त्रिया भी बहुत अल्प है "देवकुरुउत्तरकुरु अफस्मभूमिगमस्सित्थीओ दो वि तुलाओ संखेज्जगुणाओ" अन्तरद्वीप गत मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा देवकुरु और उत्तर कुरुकी जो मनुष्य लिया है वे परस्पर में तुल्य हैं किन्तु अन्तर द्वीप स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक है | "हरिवासरम्मअप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा," हे भगवन् के मा भूमीनी मनुष्य खियो, अर्भ भूमिनी मनुष्यस्त्रियो, तथा અતરદ્વીપની મનુષ્ય શ્રિયા છે, તેએમાં કઈ સ્ત્રિયા, કઈ ક્રિયા કરતા અલ્પ-ઓછી છે 1 કઈ સચા કઈ સ્રિા કરતાં ખધારે છે ? કઈ સિયા કઈ સ્ત્રિયા ની ખરાખર છે. અને કઈ અિચે કઈ સા કરતાં વિશેષાધિક છે १ આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે छे – “गोयमा ! सव्वत्थोवाओ अंतरदीवग अकस्मभूमि गमनुस्सित्थीयाओ" से गीतभ કમ ભૂમિ, અકમભૂમિ, અંતરદ્વીપ ત્રણે ક્ષેત્રોની ચેિમા સૌથી એછી અંતરદ્વીપ અકમાઁભૂમિમા રહેલ મનુષ્યની સચે છે કેમકે—અંતરદ્વીપ ક્ષેત્ર બહુઅલ્પ-નામ નાનુ છે. તેથી તેમાં રહેવાવાળી સ્ત્રિયે! પણ ઘણી અલ્પ છે "देव कुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थओ दो वितुल्लायो संखेज्जगुणाओ" अतरद्वीपमा रहेस मनुष्य खियो उरता દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂ ની જે મનુષ્યઅિચે છે, તે પરસ્પરમાં તુલ્ય છે, પરંતુ તે અંતર દ્વીપ ની સ્ત્રિયેા કરતા सौंध्यात गणी वधारे हे "हरिवासरम्मगवा सभ कम्मभूमिगम
४४४
ܐ
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
स्त्रीणां प्रथममल्पयहुत्वनिरूणम् ४४५ तुल्याः सख्येयगुणाधिका', देवकुरूत्तरकुरुमनुष्यस्त्र्यपेक्षया हरिवर्षरम्यकवर्ष मनुष्यस्त्रियः सहयेयगुणाः अधिका भवन्ति देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रापेक्षया इरिवर्षरम्यकक्षेत्रस्यातिप्रचुरत्वात् । स्वस्थाने तु द्वयीनामपि परस्परं तुल्यत्वम्, क्षेत्रस्य समानत्वात् 'हेमवयएरण्णवयवासअकम्ममिभूग मणु स्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो दय्योऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, हरिवर्षकरम्यकवर्ष मनुष्यस्त्रीणामपेक्षया हैमवतैरण्यवतवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति यद्यपि इरिवर्षरम्यकवर्ष क्षेत्रापेक्षया हैमवतैरण्यवतक्षेत्रस्याल्पत्वं तथापि अल्पस्थितिकतया बहूनां तासां तत्र संभवात् । स्वस्थाने द्वयीनामपि परस्परं तुल्यतैवेति । 'भरहेरवयवासकम्ममूमिगमणुस्सित्थीभो दो वि तुल्लाओ संखेज्जगु. गवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्यीओ दो वि तुल्लाओ-संखेज्जगुणाओ''दोनों क्षेत्र समान प्रमाण वाले होनेसे हरिवर्ष और रम्यक वर्ष इन दोनो अकर्मभूमि क्षेत्रो को स्त्रियां परस्पर में तुल्य है परन्तु देवकुरु और उत्तर कुरु की मनुष्यस्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं । क्योंकी देवकुरु और उत्तरकुरुक्षेत्रों की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्र अति विस्तृत है । स्वस्थान में जो दोनों में तुल्यता प्रकटकी गई है वह क्षेत्रकी समानता को लेकर की गई है "हेमवयएरण्णवयअकस्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ सखेज्जगुणाओ" हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्र की जो मनुष्य स्त्रियां हैं वे आपस में तुल्य हैंपरन्तु हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं । यद्यपि हरिवर्ष और रम्यकवर्ष क्षेत्रों की अपेक्षा हैमवत क्षेत्र और ऐरण्यवत ये दोनो क्षेत्रविस्तार में कम है परन्तु यहा पर रहने वाली स्त्रियों की स्थिति अल्प होती है-अतः ऐसी स्त्रियां यहां अधिक होती हैं। "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ णुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ-संखेज्जगुणाओ" भन्ने क्षेत्री सरमा प्रभाव पाच पाथी હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ આ બને અકર્મભૂમિ ક્ષેત્રોની સ્ત્રિયે પરસ્પર સમાન છે–પરંતુ દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂ ની મનુષ્ય સ્ત્રિયોની અપેક્ષાથી સંખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે– દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂ કરતાં હરિવર્ષ અને રમકવર્ષ ક્ષેત્ર અત્યંત વિસ્તાર વાળું છે. રવસ્થાનમાં જે બન્નેમાં સમાનપણું પ્રગટ કર્યું છે, તે ક્ષેત્રના સમાનપણી ને લઈને કહેવામાં मावेस छे. "हेमवयएरण्णवयनकम्मभूमिगमणुस्तित्थीओ दो वि तुल्लाओसंखेज्जगुणाओ' હૈિમવત અને ઐરયવત ક્ષેત્રની જે મનુષ્ય સ્ત્રિ છે, તેઓ પરસ્પરમા તુલ્ય એટલે કે સમાન પ્રમાણવાળી છે. પરતું હરિવર્ષ અને રમ્યqર્ષ ની સ્ત્રિયોની અપેક્ષાથી સ ખ્યાતગણી વધારે છે જે કે હરિવર્ષ અને રમ્યકવષ ક્ષેત્રોની અપેક્ષા થી હમવત ક્ષેત્ર અને અરણ્યવત ક્ષેત્ર આ બન્ને ક્ષેત્રો વિસ્તારમાં ઓછા છે. પરંતુ અહિયાં રહેવાવાળી स्त्रियानी स्थिति ५ डाय छ तथा मेवी स्त्रिया त्यां पधारे हाय छ ‘भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' मरतक्षेत्र भने भैरवत क्षेत्र
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जीवाभिगमसूत्रे णाओ' भरतैरवतवर्षकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, हैमवतैरण्यवत वर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्र्यपेक्षया भरतैरवतवर्पकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः संख्येय गुणा अधिका भवन्ति, कर्मभूमिकतया स्वभावत एव तत्र प्राचुर्येण संभवात् , स्वस्थाने तु द्वय्योऽपि परस्पर तुल्या भवन्तीति भाव । 'पुव्व विदेहअवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' भरतैरवतमनुष्यस्त्रीभ्यः पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति क्षेत्रबाहुल्याद जितस्वामिकाल इव स्वभावत एव तत्र प्राचुर्येण भावात् स्वस्थाने तु द्वयीनामपि परस्परं तुल्यतेति तृतीयमल्पबहुत्वमिति ॥३। ___ अथ चतुर्थमल्पबहुत्वमाह-'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि णं भंते' एतासा खल भदन्त देवित्थीण भवणवासिणोणं वाणमंतरीण' देवस्त्रीणां भवनवासिनीनां वानव्यन्तरीणाम् 'जोइसिणीण वेमाणिणीण य' ज्योतिष्कीनां वैमानिकीनां च 'कयरा कयराहितो अप्पा वा, वहुया वा, संखेज्जगुणाओ" भरत क्षेत्र और ऐवत क्षेत्र ये कर्मभूमिके क्षेत्र हैं अतः यहांकी मनुष्य स्त्रिया हैमवत एवं ऐरण्यवत क्षेत्र की अपेक्षा संख्यात गुणित अधिक हैं-परन्तु फिर भी ये परस्पर में तुल्यहैं। कर्म भूमिके क्षेत्र होने से यहा स्वाभाविक रूप से स्त्रियों की अधिक उत्पत्ति होती है। पुनविदेहअवरविदेहअकम्म भूमिगमणुस्तित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह इन दो कर्म भूमि के क्षत्रों की मनुष्य स्त्रियां परस्पर में समान हैं परन्तु फिर भी भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र को मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा ये संख्यात गुणो अधिक हैं । क्योंकि क्षेत्र की बहुलता है । अतः मजित स्वामी के काल के जैसा स्वभावतः इन की यहां प्रचुरता है।
चतुर्थ प्रकार का मल्प बहुत्व इस प्रकार से हैं-"एयासि भंते । देवित्थीण भवण वासिणीण वाणमतरीण जोइसिणीणं वेमाणिणीण य” हे भदन्त | इन भवनवासिनी वान व्यन्तरઆ કર્મભૂમિના ક્ષેત્રો છે તેથી અહિની મનુષ્ય સ્ત્રિયે હૈમવત અને અરણ્યવત ક્ષેત્રોની અપેક્ષાથી સંખ્યાત ગણી વધારે છે પરંતુ પરસ્પમાં તેઓ સરખી છે કર્મભૂમિનું क्षेत्र वाथी महियां स्वाभावि पप्याथी स्त्रियांनी उत्पत्ति पधारे डाय छ “पुवविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थीयो दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाभो” पूर्व विड मने પશ્ચિમવિદેહ આ બે કર્મભૂમિના ક્ષેત્રોની મનુષ્ય સ્ત્રિયો પરસ્પરમાં સરખી છે પરંતુ ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રની મનુષ્ય સ્ત્રિયોની અપેક્ષાથી તેઓ સંખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમ કે— ક્ષેત્રનું વિશાળ શું છે તેથી અછત સ્વામીના કાળની જેમ સ્વભાવ થી જ તેમનું અહિયા વિશેષ પણું છે આ ત્રીજા પ્રકારનું અલ્પ બહ પણ છે
यथा ४२नु ८५ प ५ मा प्रभाथे छ - "एयासि णं भंते ! देवित्थी णं भवणवासिणीणं वाणमंतराणं जोइसिणीण वेमाणिणो य"सावन मा मनवासी वनी क्या,
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४७ तुल्लावा विसेसाहिया वा' कतराः कतराभ्योऽल्पावा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति प्रश्नः भगवानाह- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवित्थीओ' सर्वस्तोका वैमानिकदेवस्त्रियः अंगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेय॑द् द्वितीयं वर्गमूलं तस्मिन् तृतीयेन वर्गमूलेन गुणने कृते यावान् प्रदेशराशिस्तावत् प्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीपु श्रेणीपु यावन्तो नभ प्रदेशाः द्वात्रिंशत्तमभागहीनाः तावत्प्रमाणत्वात् प्रत्येकसौधर्मेशानदेवस्त्रीणामिति 'भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वैमानिकदेवस्त्रीभ्यो भवनवासि देवस्त्रियोऽसंख्येयगुणा अधिका भवन्ति अंगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशेर्यत् प्रथम वर्गमूलं तस्मिन् द्वितीयेन वर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशि स्तावाप्रमाणासु श्रेणीषु यावान् प्रदेशराशि त्रिशत्तमभागहीनस्तावज्योतिष्की और वैमानिकी देवस्त्रियों में "कयरा” कौन देवस्त्रियां "कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तल्ला वा विसेसाहिया वा" किन देवस्त्रियां से कौन अल्प हैं ? कौन किनसे बहुत हैं ? कौन किन के तुल्य है । कौन किन से विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं - गोयमा सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवत्थीओ" सब देवस्त्रियो में सब से कम वैमानिकदेवस्त्रियां हैं इसका भाव ऐसा है अगुल मात्र प्रदेश राशि का जो द्वितीय वर्गमूल है उसे तृतीय वर्गमूल से गुणित करने पर जितनी प्रदेशराशि आती है उतने प्रमाण वाली धनी कृतलोक की ही एकदेशवाली श्रेणियों में जितने प्रदेश हो उन प्रदेशो को बत्तीसवें भाग हीन कर दो फिर जो प्रमाण बचे सो उतना प्रमाण सौधर्म और ईशान की देवस्त्रियों का है। "भवणवासिदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ" वैमानिकदेवस्त्रियों की अपेक्षा भवनवासि देवस्त्रियां असख्यात गुणी अधिक है-तात्पर्य इसका यह है कि अंगुल मात्र क्षेत्र की प्रदेश राशि का जो प्रथम वर्गमूल है उसे द्वितीय वर्ग मूल से गुणित करने पर जितनो प्रदेशराशि हो पानव्यन्त२ वनावियोन्योति देवनी दियो, मन वैमानिकी देवनी क्यामा "कयरा" छविया "कयराहितो अप्पा वा. बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वाहवियाथी ४४ દેવી અલ્પ છે? કેનાથી કઈદેવિ વધારે છે? કે કેની બરાબર છે? કોણ કેનાથી વિશેષાघि छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभीन छ ?-गोयमा ! सव्वत्थोवाओ वेमाणियदेवत्थीमो" समीक्योभा सौथी साछी वैमानि देवनी क्या छ, पाना तु मे छ हैઆંગળમાત્ર પ્રદેશ રાશિને જે બીજે વર્ગમૂળ છે, તેને ત્રીજાવર્ગમૂળ થી ગુણવાથી જેટલી પ્રદેશરાશિ આવે છે, એટલા પ્રમાણુવાળી ઘનીકૃતલોકનીજ એકદેશવાળી શ્રેણીમાં જેટલા પ્રદેશશે હોય તે પ્રદેશ ને બત્રીસમાભાગથી ઓછા કરવાથી જે પ્રમાણ બચે તેટલું પ્રમાણ સૌધર્મ मन शान वानी क्यानु छे. 'भवणवासिदेवित्थीमो असंखेज्जगुणाओ" वैमानि દેવિ કરતા ભવનવાસિ દેવિ અસંખ્યાતગણી વધારે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેઆંગળમાત્ર ક્ષેત્રની પ્રદેશ રાશિનુ જે પહેલું વર્ગમૂળ છે, તેને બીજા વર્ગમૂળથી ગુણવાથી
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
• जीवाभिगमसूत्रे त्प्रमाणत्वात् भवनवासिदेवस्त्रीणाम्, अतो वैमानिकदेव्यपेक्षया भवणवामिन्य' असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीत्युक्तम् । 'वाणमंतरदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियो भवनवासिदेवस्यपेक्षया असंरव्येयगुणा अधिका भवन्तीति, संख्येययोजनप्रमाणैकप्रादेशिक श्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तेभ्योऽपि द्वात्रिंशत्तमे भागेऽपनीते यच्छेषमवतिष्ठते तावत्प्रमाणत्वात् वानव्यन्तरीणामिति । 'जोइसियदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' ज्योतिष्कदेवस्त्रियो वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया असंरव्येयगुणा अधिका भवन्ति, षट्पश्चाशदधिक शतद्वयाङ्गुलप्रमाणेव प्रादेशिकश्रेणिमात्राणि रूण्डानि यावन्त्ये करिमन प्रतरे भवन्ति तेभ्यो द्वात्रिंशत्तमे भागेऽपसारित यावान् प्रदेशगशि भवति तावत्प्रमाणत्वाज्ज्योतिष्कदेवीनाम् अतो वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेयोऽसरव्येयगुणा अधिका भवन्तीति चतुर्थमल्पबहुत्वमिति ॥ उतने प्रमाण वाली श्रेणियो में जितनी प्रदेशराशिहो उस प्रदेशराशि को बत्तीसवें भाग करदो फिर जो प्रमाण बचे सो उतना प्रमाण भवनवासि देवस्त्रियों का है इस प्रकार करने से यह ज्ञात हो जाता है कि वैमानिक देवों की स्त्रियों की अपेक्षा भवनवासि देवस्त्रियों को प्रमाण असंख्यात गुणा अधिक हैं । "वाणमंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" वानव्यन्तर' देवियां भवनवासि देवियोंकी अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं। इसे यों समझना चाहिए.--- एक प्रतर में संख्यात योजन प्रमाण वाले एक प्रदेशों की श्रेणि प्रमाण जितने खण्ड हों उनमें से बत्तीसवां भाग कम करो-ऐसा करने पर जो बाकी रहे उतने प्रमाणवाली वानव्यन्तर देवियां हैं। "जोइसियदेवित्थीओ असंखेज़्जगुणाओ" ज्योतिष्क देवों की स्त्रियो का प्रमाण वानव्यन्तर देवियों के प्रमाण से असंख्यात गुणा अधिक है। अर्थात् दोसौ छप्पन (२५६) अंगुल प्रमाण के जितने खण्ड एक प्रतर में होते हो उनमें से बत्तीसवा भाग कम करने पर जितने જેટલી પ્રદેશ રાશી હોય એટલા પ્રમાણ વાળી શ્રેણિયોમાં જેટલી પ્રદેશ રાશી હેય એ પ્રદેશ રાશિને બત્રીસમભાગ કરવાથી જે પ્રમાણે બચે એટલું પ્રમાણ ભવનવાસી દેવાનું છે. આ રીતે કરવાથી એ સમજાવવામાં આવે છે કે–વિમાનિક हेवानी विया ४२ता सपनपासि वियानु प्रमाण असण्यात आधारे छे "वाणमंतरदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ" वानव्य तर हेवियो सवनवासी हविय! ४२ता असभ्यातगणी વધારે છે તે આવી રીતે સમજવું –એક પ્રતરમાં સંખ્યાતજન પ્રતર પ્રમાણ વાળા એક પ્રદેશની શ્રેણી પ્રમાણુના જેટલા ખડ હોય, તેમાંથી બત્રીસ ભાગ ઓછો કરતાં જે બાકી २४ मेटसा प्रमाणपाली वानव्यन्तर क्यिो छे “जोइसियदेवित्थीओ असखेज्जगुणाओ"
તિષ્ક દેવની દેવીનું પ્રમાણ વનવ્યન્તર દેવિયેના પ્રમાણથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે. અર્થાત ૨૫૦ બસો છપ્પન આગળ પ્રમાણના જેટલા ખડ એક પ્રતરમાં થતા હોય, તેમાંથી બત્રીસ ભાગ ઓછો કરવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશિ બાકી બચે એટલા પ્રમાણ
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४४९
समाप्तं चतुर्थमल्पबहुत्वम् इदानीं समस्तस्त्रीविषयं पश्चममल्पबहुत्वमाह - 'एयासि णं' इत्यादि, 'एयासि णं भंते' एतासां खलु भदन्त ' 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं' जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणाम् ' मणुस्सित्थीणं ' मनुष्यस्त्रीणाम् 'कम्ममूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं' कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकाना मन्तरद्वीपिकानाम् 'देवित्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसियाणं माणिणीण य' भवनवामिनीनां वानव्यन्तरीणां ज्योतिष्कीनां वैमानिकीनां स्त्रीणाश्च 'कयराओ कराहिंतो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कतरा कतराभ्योऽल्पा वा तुल्या प्रदेश राशि बाकी बची रहे उतने प्रमाणवाली ज्योतिष्क देवियां हैं । इस प्रकार देवियों की अपेक्षा ज्योतिष्क देवियों का प्रमाण असंख्यात गुणा अधिक आता है |४|
वानव्यन्तर
अब पांचवां अल्प बहुत्त्व समस्तस्त्रियों को लेकर कहते हैं- " एयासि णं भंते ? तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थळयरीणं, खहयरीणं मणुस्सित्थीणं, कम्मभूमियाणं, अकम्म. भूमियाणं. अंतरदीवियाणं देवित्थीणं, भवणवासिणीण, वाणमंतरीण जोइसिणीणं, वेमाणिणीण य" इसमें भिन्न २ स्त्रियों के अल्प बहुत्त्व के सम्बन्ध में ऐसा पूछा गया है - कि दे भदन्त !'इन निर्यग्योनिक स्त्रीरूप जलचर स्त्रियों में, थलचरियों में और खेचरियोमे मनुष्य स्त्री रूप कर्मभूमिको स्त्रियों में व्यकर्मभूमिको स्त्रियोंमे और अन्तरद्वीप की स्त्रियो में, और देवस्त्रियों में एवं भवनवासि देवस्त्रियो में वानव्यन्तर देवस्त्रियों में, ज्योतिष्क देवस्त्रियों में और वैमानिकदेव स्त्रियों में “कयराओ कयराहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" कौन स्त्रियां किन. स्त्रियों की अपेक्षा अल्प हैं ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों से अधिक हैं ? कौन स्त्रियां किन स्त्रियों के बराबर है । तथा कौन स्त्रियां किन स्त्रियों से विशेषाधिक हैं ? વાળી જ્યાતિષ્ક દૈવિયેા છે. આ રીતે વાનન્યન્તર દૈવિયેા કરતા જ્યાતિષ્ક ઢવાની દેવિયેાનુ પ્રમાણુ અસખ્યાત ગણુ વધારે છે ૫૪૫
हुवे पायभु म हुँ या सघजी स्त्रियो ने सने हे छे. – “पयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं, खयरीणं मणुस्सित्थीण, कम्मभूमियाण, अकम्मभूमियाण, अंतरदीवियाणं, देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं माणणी T” તેમાં જુદી જુદી સિયાના અલ્પ બહુપણાના સબંધમાં એવું પૂછવામાં આવ્યુ છે કે— હે ભગવત્ આ તિય ચૈાનિક સ્ત્રી રૂપ જલચર સ્પ્રિંચામાં સ્થલરિયામાં, અને ખેરિઆમાં મનુષ્ય
સ્ત્રી રૂપ ક ભૂમિની સ્ત્રિચામાં, અકમ ભૂમિની શ્રિયામા અને અંતર દ્વીપનો સ્ત્રીચામાં અને દેવસ્ત્રિયેામા અનેભવનવાસી દેવાની દૈવિયેમાં વાનવ્યંતર દેવિચેશ્વમાં ચૈાતિષ્ઠદેવિ
मां ने वैमानि हेवियामा “कयराओ कयराहितो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" खियो स्त्रियो अरता है ? ४ स्त्रियो अर्ध स्त्रियोरता वधारे છે ? કઈ ત્રિચા કઈ સ્ત્રિયાની ખરેખર છે ? તથા કઈ સ્ત્રિયે! કઈ સ્રા કરતાં વિશેષાધિક છે ?
५७
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
همه نامه ها و نمونه ی ی ی ی ی ی ی ی ی ی
و
www
४५०
जीवाभिगमसूत्र वा विशेषाधिका वेति प्रश्नः, भगवानाह----'गोमया' इत्यादि, 'गोमया' हे गौतम ! 'सव्वत्योवा
तरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ' सर्वाभ्यः स्त्रीभ्यः स्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीयो भवन्ति 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि तुल्याः, अन्तरद्वीपकरुयपेक्षया सरव्यातगुणा अधिका भवन्ति, तथा-'हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्काओ संखेज्जगुणाओ' हरिवर्परम्यकवकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो दुय्योऽपि तुल्याः पूर्वापेक्षया सस्येयगुणा अधिका भवन्ति 'हेमवयएरण्णवयवासयकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि सखेज्जगुणाओ' हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो । दृग्योऽपि हरिवपरम्यकवर्पकस्यपेक्षया सख्येयगुणा अधिका भवन्तीति 'भरहेरवयवासकम्मभमिगमणुम्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' भरतैरवतवर्पकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो इस प्रश्न के उत्तरमें प्रभु गौतम से कहते हैं- "गोमया? सव्वत्थोवा अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ" सब से कम अन्तरद्वीप रूप अकर्मभूमिकी मनुष्य स्त्रियां है "देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' देवकुरु और उत्तर कुरुरूप अकर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियां अन्तरद्वीप की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक है । स्वक्षेत्र की अपेक्षा दोनों तुल्य है "हरिवासरम्मगवासअकम्ममूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ळाओ संखेज्जगुणाओ" हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्म भामेकी मनुष्य स्त्रीयां देवकुरु और उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा परस्पर में तुल्य होती हुई सख्यात गुणी अधिक है । "हेमवयएरण्णवयवासअकम्मभूमिमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ' हैमवत और ऐरण्यवत रूप अकर्ममूमिकी मनुष्यस्त्रियों परस्पर दोनों समान हैं किन्तु हरिवर्प और रम्यक वर्ष की मनुष्यस्त्रियों से सख्यात गुणी अधिक हैं । "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो मा प्रश्नाना उत्तम प्रभु गौतमस्वामीन ४४ छ -“गोयमा ! सव्वत्थोवा अंतरदी. वगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीमो' सौथी माछी मतद५३५ सम अभिनी मनुष्यालयो छ "देवकुरुत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सित्धीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" देव. કુર અને ઉત્તર કુરૂ રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય પ્રિયે અંતરદ્વીપની મનુષ્ય સ્ત્રિઓકરતાં सध्यातगणी पधारे छे पाताना क्षेत्रनी अपेक्षा ये माने समान छ. "हरीवासरम्मगवासअकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" रव, सन २भ्य वर्ष રૂ૫ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિયો દેવકુફે અને ઉત્તરકુરૂની મનુષ્ય શ્રિ કરતાં પરસ્પર समान छ भने सयातगणी पधारे छे 'हेमवयपरण्णवयवास अकम्भूमिगमणुस्लित्थीओदो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" भक्त मने मे२९यवत३५ भभूभिनी मनुष्य रियो ५२२५२ બને સમાન છે. પરંતુ હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષની મનુષ્ય શ્રિયેથી સંખ્યાત ગણી વધારે छ. "भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" पूर्व
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५१ द्वय्योऽपि परस्परं तुल्या एव भवन्ति तथा हैमवतैरण्यवतदेव्यपेक्षया सख्यातगुणा अधिका इति । 'पुव्व विदेहअवरविदेहवास कम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्ज गुणाओ' पूर्व विदेहापरविदेहवर्ष कर्मभूमिकमनुष्य स्त्रियो द्वय्योऽपि भरतैरवतस्त्र्यपेक्षया संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । 'वेमाणियदेविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' वैमानिकदेवस्त्रियोमनुष्यस्यपेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, मसंख्येयश्रेण्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् तासामिति । 'भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेवस्त्रियो वैमानिक देव्यपेक्षया असंख्यातगुणा अधिका भवन्ति, अत्र युक्तिः पूर्वोक्तैवेति । 'खहयरतिरिक्खजो णित्यीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेव्यपेक्षया खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, प्रतरासंख्येयभागवर्त्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदे शराशिप्रमाणत्वात् खेचरस्त्रीणामिति 'थलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संज्जगुणाओ' खेचरस्यपेक्षया स्थलचरतिर्यवि तुल्लामो संखेज्जगुणाओ' भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्ररूप कर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियां परस्पर में तुल्य होकर हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियों से संख्यात गुणी अधिक हैं । "पुव्वविदेहअवरविदेहवासकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्लाओ संखेज्जगुणाओ" पूर्व विदेह और अपरविदेहरूप कर्मभूमिको मनुष्यस्त्रियां परस्पर में तुल्य और भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियों से संख्यात गुणी अधिक है । 'वेमाणियदेवि त्थीओ असंखज्जगुणाओ' वैमानिक देवस्त्रियां पूर्वविदेह अपरविदेह मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं। अर्थात् मसंख्यात श्रेण्याकाशके जितने प्रदेश होते हैं उतने प्रमाणवाली हैं "भवणवासि देविस्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासि देवस्त्रियां वैमानिकदेवस्त्रियों की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक हैं "खहयरतिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणाओ' भवनवासी देवस्त्रियो की अपेक्षा खेचर तियेग योनिक स्त्रियां असंख्यात गुणी अधिक हैं। क्यों कि प्रतर के असंख्यातवे भाग में रहे हुए असंख्यात श्रेणीगत आकाश के प्रदेशों की जितनी राशि होती है उतनी राशि प्रमाण खेचर स्त्रियां है । "थलयर तिरिक्खजोणित्थीવિદેહ અને અપરવિદેહ રૂપ કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ પરમ્પરમાં તુલ્ય છે, અને ભરતક્ષેત્ર तथा भैरवत क्षेत्रनी मनुष्य खियोथी सध्यातगणी वधारे छे. "वेमाणियदेवित्थीओ अर्सखेज्जगुणाओ" वैमानि विये। पूर्व विड तथा २०५२विड नी मनुष्य सियो ४२di मस ખ્યાત ગણી વધારે છે અર્થાત અસંખ્યાત શ્રેણ્યાકાશ ના જેટલા પ્રદેશ હોય છે, તેટલા अमावाणी छे. "भवणवासिदेवित्थीओ असंखेज्जगुणाओ"अवनवासी हेवनी हविया वैभानि देवनी क्यो२di मसभ्यातायी वारे छ "खहयरतिरिक्खजोणिस्थीओ असं खेज्जगुणाओ" भवनवासी हवनी हविया ४२ता सेयर तिय योनि श्रिया मध्यातगणी વધારે છે કેમકે પ્રતરના અસ ખ્યાતમા ભાગમાં રહેલ અસંખ્યાત શ્રેણી ગત આકાશના प्रशानी सी शशि हाय छे, मेटली शशिप्रभाएर सेयर लिये। छे थलयरतिरिक्त.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
जीवाभिगमसूत्रे
ग्योनिकाः स्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति बृहत्तर प्रतरासंख्येय भागवर्ण्य संख्येयश्रेणिगता काशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् स्थलचरीणामिति । 'जलयर तिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर्यपेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति बृहत्तम - प्रतरासंख्येयभागवत्यै सख्ये य श्रेणिगताकाशप्रदेश रागिप्रमाणत्वात् जलचरीणामिति । 'वाणमंतर - देवित्थओ संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवस्त्रियो जलचर्यपेक्षया संख्येयगुणा अधिकाभवन्ति, सख्येययोजनकोटा कोटीप्रमाणैकप्रादेशिक श्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्त्येकस्मिन् प्रतरे भवन्ति तेभ्यो द्वात्रिंशत्तमे भागे अपहृते यावान् राशिरवतिष्ठते तावत्प्रमाणत्वात् व्यन्तरीणामिति । 'जोइसियदेवित्थीओ संखज्जगुणाओ' वानव्यन्तग्देव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः
|
ओ सं खेज्जगुणाओ” खेचर स्त्रियों की अपेक्षा स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं । क्योंकि स्थलचर स्त्रियों का प्रमाण वृहत्तर जो प्रतर का असंख्यातवां भाग है उस असंख्यातवें भाग में रही हुई जो असंख्यात श्रेणिगत अकाश प्रदेश राशि है तत्प्रमाण है । 'जलय र तिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचरतिर्यग्यो निक जो स्त्रियां हैं वे संख्यात गुणी अधिक हैं। क्योंकि इनका प्रमाण वृहत्तम अत्यन्तवड़े प्रतर के असंख्यातवें भाग में स्थित जो असंख्यात श्रेणिगत आकाश प्रदेश राशि है उतना कहा गया हैं ' वाणमंतर देवित्थी ओ संखेज्जगुणाओ' जलचर स्त्रियों की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियां संख्यात गुणी अधिक हैं । क्योंकि व्यन्तर स्त्रियों का प्रमाण - सख्यात कोटा कोटी योजन प्रमाण एक प्रदेशो की श्रेणि के जितने खण्ड एक प्रतर में होते हैं उनमें से बत्तीसवें भाग को कम करने पर जो राशि बचती है उतनो कहा गया है "जोइसियदेत्रित्थीओ संखेज्जगुणाओ” वानव्यन्तरदेवस्त्रियों की अपेक्षा ज्योतिष्क देवस्त्रियां संख्यात गुणी हैं- कैसे अधिक नोणित्थओ संखेज्जगुणाओ" मेयर खियो ४रतां स्थसयर तिर्य योनिः खिये। संख्यातગણી વધારે છે. કેમકે—સ્થલચર શ્રિયાનુ પ્રમાણ બૃહત્તર કે જે પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભામ છે ล અસ ખ્યાતમાં ભાગમાં રહેલી અસ ખ્યાત શ્રેણીમાં રહેલ આકાશ प्रदेशराशि छे तेट छे "जलयरतिरिषखजोणित्थीको संखेज्जगुणाओ” સ્થલચર ક્રિયા કરતાં જલચર તિયયાનિક સ્ત્રિયા સખ્યાતગણી વધારે છે કેમકે—તેનું પ્રમાણુ બૃહત્તમ—અત્યંત મોટા પ્રતર ના અસ`ખ્યાતમા ભાગમાં રહેલ જે અસખ્યાતश्रेणिभां रहेस माझश अहेश राशि छे, भेटसु उडेल हे " वाणमंतर देवित्थीओ संखेज्जगुणा" सर स्त्रियो उरता वानव्यांतर हेवानि देवियो सभ्याताशी वधारे हे भट्ठेવ્ય′તર ખ્રિયાનુ પ્રમાણુ-સ`ખ્યાત કટા કાટિ ચેાજન પ્રમાણ એટલે કે એક પ્રદેશેાની શ્રેણીના જેટલા ખંડ એક પ્રતરમાં હાય છે, તેમાંથી ખત્રીસમાભાગને કમ કરવાથી જે રાશિ शेष रहे भेटतु महेस हे "जोइसियदेवित्थाओ संखेज्जगुणाओ" वानव्यन्तर हेवानीદૈવિયેા કરતાં જ્યેાતિ દેવાની દૈવિયે સખ્યાતગણી છે, તે કેવીરીતે...તે ભાવના–પ્રકાર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्व निरूपणम् ४५३ सख्येयगुणा अधिका भवन्ति इति पश्चमं समस्त स्त्रीणामल्पबहुत्वं प्रतिपादितमिति, समाप्तमल्प बहुत्वमिति ॥ ६ ॥
"
इह स्त्रीत्वानुभावः स्त्रीवेदकर्मोदय इति स्त्रीवेदकर्मणो जघन्यत उत्कर्षतश्च स्थितिमानमाह - ' इत्थवेयस्स णं भंते' इत्यादि,
मलम् - इत्थिवेयस्स णं भंते! कम्मस्स केवइयं कालं बंधठि पन्नत्ता, गोयमा ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवडूढो सत्तभागो पलिओ - वमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो, ऊक्कोसेणं पण्णरससागरोवमकोडाको - डीओ पण्णरसवाससयाई अवाहा - अवाहूणिया कम्मठिई कम्मणिसेओ, इत्थवेदे भंते! कि पगारे पण्णत्ते ? गोयमा ! फुंफुअग्गिसमाणे पण्णत्ते । सेत्तं इत्थओ ||सू० ||७|
छाया- स्त्रीवेदस्य खल भदन्त ! कर्मणः कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम! जघन्येन सागरोपमस्य द्वघर्द्धः सप्तभागः पल्योपमस्या संख्येयभागेनोनः, उत्क बैण पञ्चदशसागरोपमकोटोकोटयः, पञ्चदशवर्षशतानि अबाधा, अवाधोनिका कर्मस्थितिः कर्मनिषेक । स्त्रीवेदः खलु भदन्त! किप्रकारः प्रशप्त १ गौतम ! फुम्फुकाग्निसमान. प्रज्ञप्तः, ता पताः स्त्रियः ||सू०७ ||
टीका -' इथिवेयस्स णं भंते !' स्त्रीवेदस्य खलु भदन्त ! 'कम्मस्स' कर्मणः 'केवइयं है वह भावना पहले कह दी गई है। इस प्रकार से यह पांचवां समस्त स्त्रियों का अल्प वहुत्व कहा है | सूत्र ॥६॥
जीव को स्त्रीवेद की प्राप्ति स्त्रीवेदनामकर्मके उदय से होती है, अतः अत्र सूत्रकार स्त्रीवेदनामकर्म की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति का प्रमाण प्रकट करते है -
" इत्थवेयस्स णं भंते !० इत्यादि ।
टीकार्थ -- गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - "इत्थिवेयस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं પહેલાં કહેવામા આવેલ છે. આ રીતે આ પાંચમું સઘળી (સ્રયાનુ અલ્પ બહુ પશુ કહ્યું
छे. ॥सू०॥
જીવને સ્ત્રીવેદ ની પ્રાપ્તિ સ્રીવેદન નામકર્મના ઉદયથી થાય છે તેથી હવે સૂત્રકાર સ્ત્રીવેદ નામકર્માંની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનુ પ્રમાણુ ખતાવે છે.—
" इत्थवेयस्स णं भंते ! ॥ छत्याहि
टीअर्थ - गौतमस्वाभीमे अलुते मे पूछयु छे - "इत्थिवेयस्स णंभते । कम्मस्स
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૪
जीवाभिगमसूत्रे
कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवइढो सत्तभागो पलिओ मस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो' नघन्येन सागरोपमस्य द्वयः सप्तभागः द्वितीयः यत्र स द्वयई ' अर्धेन सह एकः (१||) एतादृश: सप्तभाग इत्यर्थः, स च पल्योपमस्या संख्येयभागेनोनो हीनः, कथमित्याह - इह स्त्रीवेदादीनां कर्मणां स्वस्य स्वस्य उत्कृष्टस्थितिबन्धस्य मिध्यात्वसत्कया उत्कृ ष्टया स्थित्या सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीप्रमाणया भागे हृते यल्लभ्यते तत्पल्योपमासंख्येयभागन्यून जघन्य स्थिति प्रतिभातति । एव सर्वेषां ज्ञानावरणीयादि कर्मणां जघन्यवन्धस्थितिः परिभावनाया, तथाहि - अत्रेय करणगाथा --
'ageकोसठिणं, मिच्छत्सुक्कोंसगेण जं लद्धं । सेसाणं तु जहणं, पलियासंखेज्जगेणूणं' ||१||
1
काल वैधठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! स्त्री वेद कर्म की बन्धस्थिति कितने काट तक की है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं । "गोयमा ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दिवइढो सत्तभागो पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणो' हे गौतम । जघन्य से स्त्रो वेद कर्म की बन्धस्थिति तो पल्यो - माण है यहां
१॥
पम के असंख्यातवे भाग से हीन सागरोपम के डेढ़ सातिया भाग
७
T
आता
जो पल्योपम के प्रसंख्यातवें भाग से हीन सागरोपम के डेढ़ सातिया भाग प्रमाण कहा गया है- उसका कारण ऐसा है कि स्त्रो वेद आदि कर्मों का जो अपनी २ उत्कृष्ट स्थिति बन्ध है उसको मिध्यात्व कर्म की जो सत्तर ७० कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति है उससे भाग देने पर जो वचता हैं वह पल्योपमके असंख्यातवें भाग से न्यून जघन्यस्थिति का प्रमाण है. इसी प्रकार ज्ञानावरणीयादि सब कर्मों की जघन्य वन्धस्थिति की भावना करलेनी चाहिए जैसे - यहा इसके विषय में एक करण गाथा कहीं गई है- वग्गुको सठिईणं इत्यादि ! अर्थात् harयं काल बंधठिई पण्णत्ता" हे भगवन् स्त्रीवेह मनी मधस्थिति डेटला आण सुधीनी अही है ? या प्रश्नमा उत्तरमां प्रभु गौतभस्वाभी ने हे छे – “गोयमा ! जहण्णेणं सागरोवमस्स विड्ढो सत्तभागो पलिओवमस्स असंखेज्जह भागेण ऊणो” – हे गौतम ध ન્યથી સ્ત્રીવેદ કર્મ ના બધ સ્થિતિ તે પચે પમના અસખ્યાતમા ભાગથી હીન સાગરાપમના દોઢ સાતિયાભાગ પ્રમાણુ અહિયાં જે પળ્યેામના અસ`ખ્યાતમાં ભાગથી
૧૫ ७
હીન સાગરોપમ ના દોઢ સાતિયાભાગ પ્રમાણુ કહેલ છે, તેનુ કારણ એવુ છે કે—સ્ત્રીવેદ વિગેરે કર્માના જે પાતપેાતાના ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ છે તેને મિથ્યાત્વ કમની જે સિત્તેર ૭૦ કાડા કેાડી સાગરાપમની સ્થિતિ છે, તેનાથી ભાગવાથી જે શેષ રહે તે પચેપમ ના અસખ્યાતમા ભાગથી ન્યૂન જઘન્ય સ્થિતિનું પ્રમાણ છે એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય વિગેર સઘળા કર્મીની જઘન્ય અન્યસ્થિતિની ભાવના કરીલેવી જોઈએ જેમકે અહિયાં તેના सभधभा मे ४२षु गाथा उडेवामां भावी छे - " वग्गुक्को सठिणं" इत्यादि अर्थात् भेने
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५५
वर्गोत्कर्षस्थितीनां मिथ्यात्वोत्कर्षकेण यल्लब्धम् ।
शेषाणां तु जघन्यं पन्या संख्येयभागेनोनम् ॥ १॥ इतिच्छाया ।
शेषं
यस्य यस्य कर्मणः यो यः प्रकृतिसमुदायः स स तस्य वर्ग उच्यते, यथा ज्ञानावर - णीय कर्मप्रकृतिसमुदायो ज्ञानावरणीयवर्ग इत्युच्यते । एव सर्व कर्म प्रकृतिसमुदायेऽपि विज्ञेयम् । एवं कर्मणः स्वस्ववर्गाणां या स्वकीया स्वकीया उत्कृष्टा स्थिति स्त्रित्सागरोपमकोटिकोटचाधिका, तस्या. मिथ्यात्वसम्बन्धिन्या उत्कृष्टया सप्ततिसागरोपमकोटी कोटीप्रमानया स्थित्या भागे हृते यल्लभ्यते तत्पल्योपमासंख्येयभागेन हीनं क्रियते तदा तत्तत्कर्मणो जघन्या स्थिति रायाति । अत्र प्रस्तुतप्रकरणे स्त्रीवेदकर्मणो जघन्या बन्धस्थितिर्ज्ञातव्या, वर्तते तत. स्त्रीवेदस्य उत्कृष्टा स्थितिः पञ्चदशसागरोपमकोटि कोटिप्रमिता, तस्याः मिथ्यात्वस्यो - त्कृष्टया स्थित्या सप्तति सागरोपम कोटिकोटिप्रमितया भागो हियते तत्र शून्यानि शून्यैः जिस जिस कर्म का जो प्रकृति समुदाय है वह वह उसका वर्ग कहलाता हैं, जैसे ज्ञानावरणीय कर्म का प्रकृति समुदाय ज्ञानावरणीय वर्ग कहा जाता है, इसी प्रकार शेष मत्र कर्मों के प्रकृति समुदाय में भी समझ लेना चाहिए ऐसे कर्म के अपने अपने कर्म की जो अपनी अपनी उत्कृष्ट स्थिति जैसे ज्ञानावरणीय कर्म को तीस कोडाकोडी सागरोपप की इत्यादि उत्कृष्ट स्थिति को मिथ्यात्व की उत्कृष्ट स्थिति जो सत्तर ७० सागरोपम कोडा कोडी की है उससे भाग देने पर जो शेष बचे उस को पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन करने पर जो प्रमाण होता है वह उस कर्म की जघन्य स्थिति है । यहां स्त्रीवेद की जघन्य स्थिति निकालना है तो स्त्री वेद की उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रह कोडाकोडी सागरोपम प्रमाण की होती है उस पन्द्रह कोडाकोडी का मिध्यात्व की स्थिति सत्तर ७० कोडाकोडी सागरोपम की है, अतः इस सत्तर ७० कोडाकोडी से भाग हरण किया। जावे तो शून्यों का शून्यों से
કમ ને! જે જે કમ પ્રકૃતિ સમુદાય છે, તે તે તેને વગ કહેવાય છે. જેમકે—જ્ઞાનાવરણીય કના પ્રકૃતિ સમુદાય જ્ઞાનાવરણીય વર્ગ કહેવામાં આવે છે એજ પ્રમાણે બાકીના બધા કર્મોના પ્રકૃતિ સમુદાયના સંબંધમાં પણ સમજીલેવું. એવા કર્મોના પાતપાતાના વર્ગની જે પાત પાતાની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ-જેમકે-જ્ઞાનાવરણીય ક*ની ત્રીસ કાડાકેાડી સાગરાપમની છે” ઈત્યાદિ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ને મિથ્યાત્વની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ જે ૭૦ સિત્તેર સાગરાપમ કાઢાકેાડની છે, તેનાથી ભાગવાથી જે શેષ વધે તેને પચેપમના અસëાતમા ભાગથી હીન કરતા જે પ્રમાણુ હાય છે તે તેકની જન્ય સ્થિતિ આવી જાય છે અહિયાં સ્ત્રી વૈદ્યની જઘન્યસ્થિતિ ખતાવવી છે તેા સ્ત્રી વેદની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદર ૧૫ કેાડા કેડી સાગરાપમ પ્રમાણની છે, તે પર ૧૫ કાડાકાડીની મિથ્યાત્વની સ્થિતિ ૭૦ સિત્તેર કોડ કોડી સાગરોપમની છે તેથી આ છ॰ સિત્તેર કાડાકાડીથી ભાગવામા આવે, તે શૂન્યા
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
४५६
१ ॥
पाल्यन्ते, स्थिताः शेषा एकतः पञ्चदश (१५) अपरतः सप्ततिश्च ( ७० ) इत्येतत् संयाद्वयमुपर्य घश्च स्थापनीयं तत उपरि पञ्चदश, अधस्ताच्च सप्ततिः (१९/७० ) । अनयोश्छेधछेदकराश्यो दशभिरपवर्त्तना कियते, पूर्वोक्तं सख्याद्वयं दशभिर्भागं हृत्वा न्यूनं क्रियते इत्यर्थः कृतायां चापवर्तनायां जात उपरि द्वयर्द्धः- अर्द्धन सहित एकः, व्यधस्ताच्च सप्त ( 3 ) । तत आगत एकसागरोपमस्य यर्द्ध' सप्तभाग इति । अस्मिश्च पल्योपमासंख्येयभागेन होने कृते लभ्यते यथोक्ता स्त्रीवेदकमर्णो जघन्या बन्धस्थिति रिति । 'उक्कोसेणं पण्णरससागरोवमकोडाकोडीओ' उत्कर्षेण पश्चदशसागरोपमकोटी कोटच ' पण्णरसवाससयाई अवाधा' पञ्चदशवर्षशतानि (१५)
७०
पात किया तब रह गये ऊपर पन्द्रह और निचे सत्तर 2) इन छेद्य छेदक राशि की दस से अपवर्त्तना की जाय अर्थात् इन दोनों राशियों को दश का भाग देकर परिवर्तित किया जाय तब रहनाते हैं, ऊपर डेढ और निचे सात (XII) इसका अर्थ यह हुआ
कि - सातिया डेढ़ भाग अर्थात् एक सागरोपम के सात भाग किये जायँ उनमें से एक सातिया भाग पूरा और दूसरे सातिया भाग में से आघा लिया जाय इसमें से फिर पल्योपम का असंख्यातवां भाग हीन करने पर जो संख्या का परिमाण होता है उतने काल की स्त्रीवेद कर्म
७०
घन्य से बन्घ स्थिति कही गई है । और स्त्री वेद की उत्कृष्ट बन्धस्थिति का प्रमाण " पण्णरससागरोत्रमकोडाकोडीओ" पन्द्रह सागरोपम कोटी कोटी है प्रत्येक कर्म का उदय अवाघाकाल के बाद होता है वह अबाधा काल जिस कर्म के जितने कोडाकोडि प्रमाण की स्थिति होती है उतने ही हजार वर्षों का होता है जैसे स्त्रीवेदकर्म की उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रह कोडाकोडि सागरोपमकी होती है उसका अबाधाकाल पन्द्रह हजार वर्षो का होता है यही सूत्र कार कहते हैं- " पण्णरसवाससयाई अबाधा" पन्द्रह सौ वर्ष की अवाधा पडती हैं ના શૂન્યાથી છેદ કર્યો ત્યારે ઉપર- ૧૫ પંદર અને નીચે સિત્તેર બચ્ચા આ છેદ્ય છેદક રાશી ને દસથી અપવતના કરવામાં આવે અર્થાત્ આ બન્ને રાશિયા ને દશથી ભાગીને પરિવતન કરવામાં આવે ત્યારે ઉપર દોઢ અને નીચે સાત રહે છે તેના અથ એ થયે કે— સાતિયા દોઢ ભાગ અર્થાત્ એક સાગરોપમના સાતભાગ કરવામા આવે તેમાંથી એક સાતિયાભાગ પૂરા અને બીજા સાતિયાભાગમાંથી અર્ધો લેવામાં આવે, તેમાંથી પાછે પત્યેપમના અસખ્યાતમો ભાગ હીન કરવાથી જે સખ્યાનુ પરિણામ હાય છે, તેટલા કાળની શ્રી વેદકની જઘન્યથી ખંધસ્થિતિ કહેવામાં આવી છે અને સ્ત્રીવેદની ઉત્કૃષ્ટ ખાધस्थितिनु प्रमाणु "पण्णरससागरोवमको डाकोडीओ" पं.४२ सरोपमनी ओटामेट के દરેક કમ ના ઉદય અમાધા કાળ પછી થાય છે તે અમાયાકાળ જે કમની જેટલા કાડાકાઢી પ્રમાણની સ્થિતિ હાય છે એટલા જ હજાર વર્ષાના હોય છે. જેમકે--વેદ કર્માંની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પદરકાડા કાઢી સાગરાપમની હોય છે. તેના અખાધાકાળ પ્ દર હજાર વર્ષાના होय छे, मेवात सूत्रधार उडे छे " पण्णरसवाससयाई अबाधा" पंढरसो वर्षांनी समाधा
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका प्रति० २
स्त्रीणां प्रथममल्पबहुत्वनिरूपणम् ४५७ अबाधाः, 'अचाहमिया कम्मटिई कम्मणिसेओ' अबाधोना-अबाधा काल परिहीनो कर्मस्थितिः कर्मनिपेकः । अयं भावः-इह स्थितिद्विविधा कर्मरूपतावस्थानलक्षणा अनुभवयोग्या च, तत्रो
का स्थितिः पञ्चदशसागरोपमकोटीकोटिप्रमितेतीयं कमरूपतयाऽवस्थानलक्षणाऽत्र ज्ञातव्या, अयोग्या तु कर्मस्थितिः पुनरबाधाहीना भवंति, सा तु येषां कर्मणां यावत्यः सागरोमोदीकोट्यस्तेषां तावन्ति वर्षशतानि अबाधेति नियमात् स्त्रोवेदस्याधिकृतस्योत्कृष्टा स्थितिः
मोगरीपमकोटीकोट्यस्ततः पञ्चदशवर्षशतानि अबाधातया ऊना कम स्थितिर्भवति अतएव कथितं मूले-'अबाहूणिया कम्मट्टिई कम्मनिसेओ' इति एतदुक्तं भवति, स्त्रीवेदकमउत्कृष्टस्थितिकं बद्धं सत् स्वरूपेण पञ्चदश वर्षशतानि यावज्जीवस्य स्वविपाकोदयं नासादयति अतः पन्द्रह सागरोपम कोटी कोटी में से इस अबाधा काल को कम करदेने पर कर्म स्थिति का प्रमाण आ जाता है। तात्पर्य इस कथन का ऐसा है कि स्थिति दो प्रकार की होती है एक तो कर्मरूपतावस्थानरूप और दूसरी अनुभव योग्य स्त्रीवेद कर्म की जो प्रन्द्रह सागरोपम कोटी कोटी प्रमाण उत्कृष्ट स्थिति कही गई है वह कर्मरूपतावस्थान रूप स्थिति है. तथा इसमें जो अबोधाकाल को घटाकर स्थिति का प्रमाण रहता है वह अनुभव योग्य स्थिति है जिन कर्मों की जितने कोटि कोटि सागरोपम की स्थिति होती है उसमें उतने २ ही सौ वर्ष की अबाधा पड़ती हैं यहां अधिकृतस्त्रीवेद की उत्कृष्टस्थिति प्रन्द्रह सागरोपम कोटिकोटि की कही गई है अत: यहां पर प्रन्द्रहसौ वर्ष की अबाधा पडेगी, इस अबाधाकाल से हीन कर्म स्थिति होती है इतने अबाधा काल के बाद ही स्त्रीवेद कर्म अपना उदय वाला होगा इसके पहिले नहीं, इसीलिये मूलमें सूत्रकार ने ऐसा कहा है कि 'अवाहूणिया कम्महिई कम्मणिसेओ' इससे उत्कृष्ट स्थिति वाला स्त्रीवेद कर्म बन्ध को प्राप्त हुआ स्वरूप से पन्द्रह सौ वर्ष तक स्वविपाकोदय को प्राप्त પડે છે. તેથી પંદર સાગરેપમ કોડાકોડી માથી આ અબાધાકાળને કમ કરવાથી કર્મ સ્થિતિનું પ્રમાણ આવી જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે–સ્થિતિ બે પ્રકારની હોય છે, એક કમરૂપતા અવસ્થાન રૂપ અને બીજી અનુભવયોગ્ય સ્ત્રીવેદ કર્મની જે પંદર લાગશેપમ કોટા કેટિ પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, તે કર્મરૂપતાવસ્થાન રૂપ સ્થિતિ છે તથા તેમાં જે અબાધા કાળને ઘટાડીને સ્થિતિનું પ્રમાણ રહે છે, તે અનુભવ થાગ સ્થિતિ છે. જે કર્મોની જેટલા કેટ કેટ સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે, તેમાં એટલા અટલજ સે સે વર્ષોની અબાધા પડે છે અહિયાં અધિકૃત સ્ત્રી વેદની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદર મારી પમ કેટી કેટીની કહેલ છે તેથી અહિયાં પંદર વર્ષની અબાધા પડશે. આ બીજા કાળથી હીન કર્મ સ્થિતિ હોય છે. આટલા અખાધાકાળ પછી જ સ્ત્રીવેદ કર્મ પોતાના मा यथ. तनाथी' पता नहीं थी। भगभा सत्र से छ -"अवाहूंमहिई कम्मणिसेमो" तनाथी स्थिति वा स्त्रीवम धने प्रास ४शन
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
. जीवाभिगमने तत्कालमध्ये दलिकनिषेकस्याभावादिति । तथाचाह-अवाहूणिया' इत्यादि, अबाधोना-अवाधाकालपरिहीना कर्मस्थितिः-मनुभवयोग्येति गम्यते, यतः .मबाधोन:-अबाघाकालपरिहीनः कर्मनिषेक:-कर्मदलिकरचनेति॥
सम्प्रति-स्त्रीवेदकर्मोदयजनितो यः स्त्रीवेदः स किं स्वरूप इति दर्शयितुमाह-'इत्थिवेएणं भंते' इत्यादि, 'इत्थिवेए ण भंते' स्त्रीवेदः खलु भदन्त ! 'किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकारः किं स्वरूपः प्रज्ञप्तः-कथितः, हे भदन्त ! स्त्रीवेदकर्मोदयजनितस्य स्त्रीवेदस्य कीदृश स्वरूपमिति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'फुफुअग्गिसमाणे पन्नतें' फुफुकाग्निसमान. करीषाग्निसदृशः प्रज्ञप्तः, स्त्रीप्रकारमुपसंहरन्नाह-'से तं' इत्यादि, 'सेन्स इत्थीओ' ता एताः-पूर्वोक्ताः स्त्रियः मेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥सू० ७॥ - -
तदेवम्-उक्तप्रकारेण सामान्यतो विशेषतश्च स्त्रियो निरूपिताः सम्प्रति-पुरुषप्रतिपादनाय-आह-से किं तं पुरिसा' इत्यादि,
मूलम्- ‘से किं तं पुरिसा? पुरिसा तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्सपुरिसा देवपुरिसा। से किं तंतिरिक्खजोणियनहीं करता है क्योंकि-इतने काल तक वहां कर्मनिपेक अर्थात् कर्मदलिकोके रचना का अभाव रहता है अबाधाकाल से हिन जो कर्म स्थिति है वह अनुभव योग्य कहलाती है. अतः वह कर्म निषेक कर्मदलिक रचना अबाधाकाल से ही कहा गया है। ___अब सूत्रकार स्त्रीवेद कर्मोदय से जनित जो स्त्रीवेद है वह किस स्वरूपवाला है इस बात को प्रकट करते हैं - "इत्थीवेए णं भंते ! कि पगारे पण्णत्ते" हे भदन्त !'स्त्रीवेद कर्मके उदय से जनित स्त्री वेद का कैसा स्वरूप है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं- "गोयमा । फुफुलग्गिसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम ! स्त्रीवेद फुफुक अग्नि-करीषाग्नि के (वनकण्डेकी अग्नि) समान होता, है “सेत्तं इत्थीओ" इस प्रकार भेद प्रभेदों द्वारा स्त्रियों का यह निरूपण समाप्त हुआ |स्त्र ॥७॥ સ્વરૂપથી પદસો વર્ષ સુધી સ્વવિપાકેદયને પ્રાપ્ત કરતા નથી. કેમકે–આટલા કાળ સુધી ત્યાં કર્મનિષેક અર્થાત્ કર્મદલિકેની રચનાને અભાવ રહે છે. અબાધા કાળથી હીને જે કર્મસ્થિતિ છે, તે અનુભવથ કહેવાય છે. તેથી તે કર્મનિષેક-કમંદલિક ૨ચને અબાધા કાળથી જ કહેલ છે - હવે સૂત્રકાર સ્ત્રી વેદ કર્મોદયથી થવાવાળે જે સ્ત્રી વેદ છે, તે કેવા સ્વરૂપવાળો છે, તે वात प्रगट ४२ छ. “इस्थिवेपण भंते ! किं पगारे पण्णत्ते" मगवन्। स्त्री वमन यथी थवावाणी स्त्रीव सेवा प्राश्ना छ १ मा प्रश्नना - त्तरमा प्रभु ४ छ-"गोयमा फुफु अग्गिसमाणे पण्णत्ते" गौतम! श्रीव ४ मनि मथात ४शपानि समान डाय छे, "से त्त इत्थीओ" । प्रमाणे से मने प्रमेह द्वारा लियोनु नि३५ ध्यु छे. ॥२०७॥
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषमेदनिरूपणम् ४५९ पुरिसा? तिरिक्खजोणियपुरिसा तिविहा पन्नत्ता' तंजहा-जलयरा थलयरा खहयरा, इथिमेओ भाणियवो जाव सेत्तं खहयरा, सेत्तं तिरिक्खजोणिया पुरिसा । से किं तं मणुस्सपुरिसा? मणुस्सपुरिसा तिविहा पन्नत्ता तंजहा-कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा, सेतं मणुस्सपुरिसा । से किं तं देवपुरिसा? देवपुरिसा चउव्विहा पन्नत्ता, इत्थी भेदो भाणियव्वो जाव सब्वट्ठसिद्धा ॥८ ___-छाया-अथ के ते पुरुषाः? पुरुषा स्त्रिविधा प्रक्षप्ता स्तद्यथा तिर्यग्योनिकपुरुषाः मनुष्यपुरुषाः देवपुरुषाः । अथ के ते तिर्यग्योनिकपुरुषाः तिर्यग्योनिकपुरुषा स्त्रिविधाः प्रशप्ता स्तद्यथा-जलचराः स्थलचराः खेचराः स्त्रोमेदो भणितण्यो यावत् ते पते खेचरा, ते पते तिर्यग्योनिकपुरुषाः । अथ के ते मनुष्यपुरुषाः ? मनुष्यपुरुषास्त्रिविधाः प्रनप्ताः तद्यथा-कर्मभूमिका अकर्मभूमिका भन्तरद्वीपिका., ते पते मनुष्यपुरुषाः । अथ के ते देवपुरुषा 'देवपुरुषा श्चतुर्विधाः प्रशताः स्त्रीमेदो भणितव्यः यावत् सर्वार्थसिद्धाः ।।०८।। .टीका—'से किं तं पुरिसा' अथ के ते पुरुषाः, पुरुषाः कियत्प्रकारका भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'पुरिसा तिविहा पन्नत्ता' पुरुषास्त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः--कथिताः । त्रैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'तिरिक्खजोणियपुरिसा' तिर्यग् योनिकपुरुषाः;. 'मणुस्सपुरिसी' - मनुष्यपुरुषाः, 'देवपुरिसा' देवपुरुषाः, तदेवं तिर्यङ्
- सामान्य और विशेष रूप से स्त्री सम्बन्धी निरूपण समाप्त करके अब सूत्रकार पुरुष सम्बन्धी निरूपण प्रारम्भ करते है- “से किं तं पुरिसा०-इत्यादि ।
टीकार्थ-गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! पुरुष कितने प्रकार के होते है । उत्तर में प्रभु कहते हैं-"परिसा तिविहा पन्नता" हे गौतम | पुरुष तीन प्रकार के होते "तं जहा, जैसे-"तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्सपुरिसा देवपुरिसा" तिर्यग्योनिक 'સમાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી સ્ત્રી સંબધી નિરૂપણ પૂર્ણ કરીને હવે સૂત્રકાર પુરૂષ मधी नि३५ ४२वाना प्रारम ४२ छ -“से किं तं पुरिसा' याह.
કે ટીકા_ગૌતમસ્વામી એ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે—હે ભગવન્ પુરૂષે કેટલા પ્રકારના डाय छ १ मा प्रश्न उत्तर प्रभु गीतभरपाभीने ४९ छे है-"पुरिसा तिविहा पण्णत्ता"
गीतम! पुत्र प्रान। वामां मावेत छे. "तं जहा" ते ३ प्ररे। माप्रमाणे छ.-"तिरिक्खजोणियपुरिसा मणुस्सपुरिसा देवपुरिसा" तिय-योनि ५३५ १, मनुष्य
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
जीवाभिगमने मनुष्यदेवमेदेन त्रयः पुरुपा भवन्तीति || 'से किं तं तिरिक्खजोणियपुरिसा' म के ते तिर्यग् योनिकपुरुषाः, तिर्यग्योनिकपुरुषाणां कियन्तो मेदा भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति'तिरिक्खजोणियपुरिसा तिविहा पन्नत्ता तिर्यग्योनिकपुरुषास्त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, त्रैविध्यमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तपथा-'जळयरा यलयरा खहयरा' जलचराः स्थलचराः खेचराश्चेति । 'इत्थिभेदो भाणियचो' स्त्रीमेदो भणितव्यः,, यथातिर्यग्योनिकस्त्रीणां भेदोपमेदाः कथिता स्तथैवात्रापि तिर्यक् पुरुषाणां ते भेदा मणितन्याः 'जाव से तं खहयरा' यावत् ते एते खेचराः, अत्र यावत्पदेन-'जलचराः स्थलचराः' इति पदद्वयं ग्राह्यम् । ‘से तं तिरिक्खजोणियपुरिसा' ते एते तिर्यग्योनिकपुरुषाः कथिता इति ।। पुरुष १, मनुष्य पुरुष २, और देव पुरुप ३, "से कि तं तिरिक्खजोणियपुरिसा" हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक पुरुष कितने प्रकार के होते हैं ? "तिरिक्खजोणियपुरिसा ति. विहा पन्नत्ता" गौतम ! तिर्यग्योनिक पुरुष तीन प्रकार के होते हैं, "तं जहा" जैसे"जलयरा, थलयरा खहयरा" जलचर तिर्यग्योनिक पुरुप, स्थलचर तिर्यग्योनिक पुरुष और खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष "इत्थि भेदो भाणियन्चो" जिस प्रकार से तिर्यग्योनिक स्त्रियों के भेद और उपभेद कहे गये हैं उसी प्रकार से यहां पर तिर्यग्योनिक पुरुषों के भेद कहछेना चाहिये
इस प्रकार से भेद और उपभेद "जाव से खायरा' इस सूत्रपाठ तक जैसे कहे गये हैं-वैसे ही जानना चाहिये, यहां तक अर्थात् जल चर स्थलचर खेचर तिर्यक् पुरुष सम्बन्धी भेदोपभेद प्रकरण जब समाप्त हो जाता है। इसकी समाप्ति होते ही “से तं तिरिक्खजोणियपुरिसा" तिर्यग्योनिक पुरुष प्रकरण समाप्त हो जाता है । "से कि तं
५३५ २ भने व पु३५ 3, "से कि तं तिरिक्खजोणिय पुरिसा" सगवन् तियज्या(न५३५ ४८क्षा प्रा२ना डाय छ १ "तिरिक्रजोणियपुरिसा तिविहा पण्णत्ता" गौतम तिय योनि पु३५ व १२न डाय छे. "तं जहा" ते ! । मा प्रभार छ.-- "जलयरा थलयरा सहयरा" सय तिय-योनि ३५, २५सय२ तिय योनि: ५३५, भने मेयर तिय योनि पु३५ "इत्थिभेदो भाणियव्यो' रे प्रभारी तिय योनि: शियाना हो અને ઉપ ભેદે કહેવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે અહિયા તિર્યનિક પુરૂષના ભેદો કહેવા नये. माश मेह! मने पह! "जाव सेत्त खहयरा" या सूत्रपा8 पर्यन्त अर्थात् જલચર, સ્થલચર, અને ખેચર તિર્યંન્ પુરૂષ સંબંધી ભેદે અને ઉપભેદ નું પ્રકરણ જ્યારે सभात थाय छे. त्या सुधार्नु त ५४२११ ग्रहण ४२ ४२६१ समास यतir "सेस तिरिखजोणिय पुरिसा" तिय यानि पुरुषनु ४२६१ समास थ तय छे.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०२
पुरुषमेदनिरूपणम् ४६१ . अथ मनुष्यपुरुषान् निरूपयितुमाह-'से किं तं' इत्यादि, ‘से किं तं मणुस्सपुरिसा' अथ के ते मनुष्यपुरुषाः मनुष्यपुरुषाणां कियन्तो भेदा इति प्रश्नः, उत्तरयति'मणुस्सपुरिसा तिविदा पन्नत्ता' मनुष्यपुरुषास्त्रिविधा स्त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिता इति । त्रैविध्यं दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा' कर्मभूमिकाः-कर्मभूमिजाः, पश्चभरत-पञ्चैरवत-पञ्चमहाविदेहेति पञ्चदशविधकर्मभूम्यां जाताः, अकर्मभूम्यां हैभवत-हैरण्यवत-हरिवर्ष-रम्यकवर्ष-देवकुरूत्तर-कुरुरूपायां जाताः अकर्मभूमिजाः, अन्तरद्वीपकाः अन्तरद्वीपेषु-षट्पञ्चाशद्विधेपु समुद्भवा इति । 'से तं मणुस्सपुरिसा' ते एते मनुष्यपुरुषाः सप्रभेदाः कथिता इति ॥ देवपुरुषान् निरूपयितुमाह-'से कि तं' इत्यादि, 'से किं तं देवपुरिसा' अथ के ते देवपुरुषाः १ देवपुरुषाः कियन्तो भवन्तीति प्रश्नः, उत्तरयति-'देवपुरिसा चउव्विहा पन्नत्ता' देवपुरुषाश्चतुर्विधा श्चतः प्रकारकाः प्रज्ञप्ताः-कथिताः, 'इत्थिभेदो भाणियव्वो' स्त्रीभेदो भणितव्य', यथा देवस्त्रीणा मेदाः कथिताः तथैव देवपुरुषाणामपि भेदा भणितव्याः, कियत्पर्यन्तं देवत्रीप्रकरणमत्र मणुस्सपरिसा" हे भदन्त ! मनुष्य पुरुष कितने प्रकार के हैं-उत्तर में प्रभु कहते हैं"मणुस्सपरिसा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! मनुष्य पुरुष तीन प्रकार के हैं-"तं जहा" जैसे-"कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदीवगा" पांच भरत पांच ऐरवत पांच महाविदेह क्षेत्र के भेद से प्रन्द्रहप्रकार के कर्मभमिज मनुष्य पुरुष हैमवत हैरण्यवत हरि वर्ष रम्यक वर्ष देवकुरु उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमिज मनुष्य पुरुष और छप्पन अन्तरद्वीप के अन्तरद्वीपन मनुष्य पुरुष “से तं मणुस्सपुरिसा' इस प्रकार से मनुष्य पुरुष तीन प्रकार के कहे गये है। "से किं तं देवपुरिसा" हे भदन्त ! देवपुरुष कितने प्रकार के होते हैं : उत्तर में प्रभु कहते है - "देवपुरिसा चउन्विहा पन्नत्ता" हे गौतम । देवपुरुष चार प्रकार के कहे गये हैं । "इथि भेदो भाणियन्वो" यहां जिस प्रकार से देवस्त्रियो के मेद कहे गये हैं उसी प्रकार से देव पुरुषों के भी भेद कहलेना चाहिये । और यह देव पुरुष सम्बन्धी प्रकरण सर्वार्थ सिद्ध देवपुरुष प्रकरण तक कहना चाहिये । जैसे-देवपुरुष
"से किं तं मणुस्सपुरिला" लगवन् मनुष्य १३५ ४८सा ना हाय छ । प्रश्न उत्तरभां प्रभु छ - "मणुस्सपुरिसा तिविहा पण्णत्ता" गीतम! मनुष्य पुरुषत्र मारना छ "तं जहा" या प्रमाणु छे. "कम्मभूमिगा अकम्मभूमिगा अंतरदी પm પાંચ ભરત, પાંચ અરવત, અને પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના ભેદથી પંદર પ્રકારના કર્મભૂમિજ મનુષ્ય પુરુષ છે હૈમવત, અરણ્યવત હરિવર્ષ રમ્યક વર્ષ દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂ રૂપ અકર્મભૂમિના मनुष्य ३५, भने ७५ मतदीपना मतद्वी५४ मनुष्य ५३५, “से तं मणुस्सपुरिसा" मा शत मनुष्य पुरषो त्रए प्रारना ४सा छ- "से किं तं देवपुरिसा" भगवन् हेवपुरुषो उटसा प्रारना डाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रसु ४३ छ - "देव पुरिसा चउविहा पण्णत्ता गौतम! देव पुरुषो या२ ४ारना sai छे., इस्थिमेदो भाणियो " જે પ્રમાણે દેવિયોના ભેદે કહ્યાં છે. એ જ પ્રમાણેના દેવપુરુષોના ભેદો પણ કહી લેવા જોઈએ
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
M
-
जीयाभिगमसने ज्ञातव्यं तत्राह-'जाच' इत्यादि, 'जाव सचट्ठसिद्धा' यावत्सर्वार्थसिद्धाः सर्वार्थसिद्धदेवपुरुप पर्यन्त ज्ञातव्यमिति । तथाहि-देवपुरुपाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-भवनवासिनो वानव्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाच । तत्र भवनवासिनोऽसुरकुमारादिस्तनितकुमारान्त भेदेन दशविधा-भवन्तीति । वानव्यन्तराः पिशाचभूत-यक्ष-गन्धर्व-राक्षस-किन्नर-किंपुरुप-महोरगमेदेन अष्टप्रकारका भवन्ति । ज्योतिष्काश्चन्द्र-सूर्य-ग्रहनक्षत्र-ताराविमान-भेदेन पश्चप्रकारका भवन्ति । वैमानिकाः कल्पोपन्नकल्पातीतभेदेन द्विविधाः, तत्र कल्पोपपन्नकाः सौधर्मादिभेदेन द्वादशविधा भवन्ति, कल्पातीतास्तु अवेयकानुत्तरोपपातिकभेदेन द्विविधा भवन्ति । एतदाशयेनैव कथितम् 'जाव सव्वदसिद्धा' इति ॥सू० ८॥ चार प्रकार के कहे गये है-भवनवासी देवपुरुष, वानव्यन्तर देवपुरुप, ज्योतिष्क देव पुरुष और वैमानिक देव पुरुष इनमें भवनवासी देवपुरुष अमुर, नाग, सुपर्ण, विद्युत्, अग्नि, द्वीप, उदधि दिशा, वायु और स्तनितकुमारदेवपुरुष ऐसे दस प्रकार के होते हैं। वान व्यन्तर देव पुरुष-पिशाच देवपुरुष १, भूत देवपुरुष २, यक्ष देवपुरुप ३, राक्षस देव पुरुष, ४, किनर देवपुरुष, ५, किंपुरुप देवपुरुष ६, महोरग देवपुरुष ७, गन्धर्व देव पुरुष ८, इस प्रकार से माठ प्रकार के होते है। ज्योतिष्क देवपुरुप चन्द्र, सूर्य, प्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से पांच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव पुरुष-कल्पोपपन्न और कल्पातीत के भेद से दो प्रकार के होते हैं। इनमें कल्पोपपन्न देवपुरुष सौधर्मादि देव पुरुष के भेद से बारह प्रकार के है । कल्पातीत देव पुरुष अवेयक और अनुत्तरोपपातिक के भेद से दो प्रकार के है । इमी आशय को लेकर सूत्रकार ने “जाव सव्वट्ठसिद्धा" सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुष पर्यन्त ऐसा पाठ कहा है ।सूत्र ८॥ અને આ દેવપુરુષ સંબંધી પ્રકરણ સર્વાર્થસિદ્ધ દેવપુરુષના પ્રકરણ સુધી કહેવું જોઈએ, જેમકે – દેવપુરુષ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે, ભવનવાસી દેવપુરુષ વનવ્યંતર દેવ પુરૂષ,
તિષ્ક દેવ પુરુષ, અને વૈમાનિક દેવપુરુષ, આમાં ભવનવાસી દેવપુરુષ, અસુર, નાગ, સુપર્ણ, વિદ્યુત, અગ્નિ, દીપ, ઉદધિ, દિશા, વાયુ અને સ્વનિત કુમાર દેવપુરુષ આ રીતે દસ પ્રકારના હોય છે વનવ્યંતર દેવપુરુષ – પિશાચ દેવ પુરૂષ, ભૂતદેવપુરૂષ યક્ષ દેવપુરૂષ, રાક્ષસ દેવપુરૂષ કિનાર દેવ પુરૂષ, કિપરૂષ દેવપુરૂષ, મહારગ દેવપુરૂષ ગંધર્વ देवपु३५० मा प्रभाए 2418 प्रा२ना डाय छे. न्याति देवयु३१ - यद्र, सूर्य, अड, नक्षत्र અને તારા વિજ્ઞાનના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હોય છે વૈમાનિક દેવપુરૂષ કલ્પપપન્ન અને કલ્પાતીત એ ભેદથી બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં કાપપન્ન દેવપુરૂષ સૌધર્માદિ દેવ પુરૂષના ભેદથી બાર પ્રકારના હોય છે. તથા કલ્પાતીત દેવપુરૂષ - પ્રવેયક અને અનુત્તર५पाति ना मेथी मे ४२ हाय छे माग अलिप्राय ने सन सूत्रधारे "जाप सव्य दृसिद्धा" सार्थ सिद्ध वधु३५ ५ मा प्रमाणुने। 48 ४ छ. ।। सू८
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थितिनिरूपणम् ४६३ ... - देवपुरुषाणां संक्षेप विस्ताराभ्यो मेदः कथित सम्प्रतिपुरूषाणां स्थिति प्रतिपादयितुमाह-'पुरिसस्स ण' इत्यादि। ... मूलम्---'पुरिसस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई। तिरिक्खजोणिय पुरिसाण मणुस्साणं जावेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा । देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहाँ पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा । पुरिसे णं भंते! पुरिसे त्ति कालओ केवच्चिरं होइ? गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई पुवकोडीपुहुत्तमभहियाई, एवं चेव । - संचिट्ठणा जहा इत्थीणं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स संचिट्ठणा । मणुस्सपुरिसा णं भंते! कालओ केवच्चिरं होति? गोयमा! खेतं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं, उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुव्वकोडी पुहुत्तमब्भहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुन्वकोडी, एवं सव्वत्थ जाव पुव्वविदेहअवरविदेहअकम्मभूमिग-मणुस्सपुरिसाणं जहा अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं, देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सव्वसिद्धगाणं" ॥सू९॥
- छाया- पुरुषस्य खलु भदन्त! कियन्तं कालं स्थितिः प्रशता? गौतम! जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत् सागरोपमाणि। तिर्यग्योनिकपुरुषाणां मनुष्याणां यैव स्त्रीणां स्थितिः सैव भणितव्या । देवपुरुषाणामपि योवत् सर्वार्थसिद्धानामिति ॥ तावत् स्थितियथा
वापनायाः स्थितिपदे तथा-भणितव्या ॥ पुरुषः स्खलु भदन्त! पुरुष इति कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं म्सातिरेक ।
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૨
जीवाभिगमसूत्रे
ज्ञातव्यं तत्राह - 'जाव' इत्यादि, 'जाव सव्वहसिद्धा' यावत्सर्वार्थसिद्धाः सर्वार्थसिद्धदेवपुरुष पर्यन्तं ज्ञातव्यमिति । तथा हि- देवपुरुषाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - भवनवासिनो वानव्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिकाश्च । तत्र भवनवासिनोऽसुरकुमारादिस्तनितकुमारान्त भेदेन दशविधा - भवन्तीति । चानव्यन्तराः पिशाचभूत-यक्ष- गन्धर्व - राक्षस - किन्नर - किंपुरुष - महोरगमेदेन अष्टप्रकारका भवन्ति । ज्योतिष्काश्चन्द्र-सूर्य-ग्रहनक्षत्र - ताराविमान - भेदेन पश्चप्रकारका भवन्ति । वैमानिकाः कल्पोपन्नकल्पातीतभेदेन द्विविधाः, तत्र कल्पोपपन्नकाः सौधर्मादिभेदेन द्वादशविधा भवन्ति, कल्पातीतास्तु ग्रैवेयकानुत्तरोपपातिकभेदेन द्विविधा भवन्ति । एतदाशयेनैव कथितम् 'जाव सव्वट्टसिद्धा' इति ||सू० ८||
t
चार प्रकार के कहे गये है - भवनवासी देवपुरुष, वानव्यन्तर देवपुरुष, ज्योतिष्क देव पुरुष और वैमानिक देव पुरुष इनमें भवनवासी देवपुरुष असुर, नाग, सुपर्ण, विद्युत, अग्नि, द्वीप, उदघि दिशा, वायु और स्तनितकुमारदेवपुरुष ऐसे दस प्रकार के होते हैं । वान व्यन्तर देव पुरुष - पिशाच देवपुरुष १, भूत देवपुरुष २, यक्ष देवपुरुष ३, राक्षस देव पुरुष, ४, किंनर देवपुरुष ५, किंपुरुष देवपुरुष ६, महोरग देवपुरुष ७, गन्धर्व देव पुरुष ८, इस प्रकार से आठ प्रकार के होते है । ज्योतिष्क देवपुरुष चन्द्र, सूर्य, प्रह, नक्षत्र और तारा विमान के भेद से पाँच प्रकार के होते हैं । वैमानिक देव पुरुष —— कल्पोपपन्न और कल्पातीत के भेद से दो प्रकार के होते है । इनमें कल्पोपपन्न देवपुरुष सौधर्मादि देव पुरुष के भेद से बारह प्रकार के है । कल्पातीत - देव पुरुष ग्रैवेयक और अनुत्तरोपपातिक के भेद से दो प्रकार के है । इसी माशय को लेकर सूत्रकार ने " जाव सव्वहसिद्धा" सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुष पर्यन्त ऐसा पाठ कहा ॥सूत्र ८॥
*
અને આ દેવપુરુષ સંબધી પ્રકરણ સર્વાસિદ્ધ દેવપુરુષના પ્રકરણ સુધી કહેવું જોઈએ, જેમકે — દેવપુરુષ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે, ભવનવાસી દેવપુરુષ વાનન્યતર દેવ પુરૂષ, જ્યાતિષ્ક દેવ પુરુષ, અને વૈમાનિક દેવપુરુષ, આમાં ભવનવાસી દેવપુરુષ, અસુર, નાગ, सुषार्थ, विद्युत, अग्नि, द्वीप, उदधि, हिशा, वायु भने स्तनित कुमार देवयुरुष या रीते इस પ્રકારના હાય છે. વાનમ તર દેવપુરુષ विशाय हेव पु३ष,' भूतहेवचु३ष, ' यक्ष- ' દેવપુરૂષ, રાક્ષસ દેવપુરૂષ, કનર દેવ પુરૂષ, કપુરૂષ દેવપુરૂષ, મહેારગ દેવપુરૂષ છે ગધવ देवपुषा प्रभाभा प्रारना होय छे. ज्योतिष्णु देवपु३ष - थंद्र, सूर्य, ग्रह, नक्षत्र, અને તારા વિજ્ઞાનના ભેદથી પાંચ પ્રકારના હાય છે વૈમાનિક દેવપુરૂષ કલ્પાપપન્ન અને કલ્પાતીત એ ભેદથી એ પ્રકારના હેાય છે. તેમાં કલ્પાપપન્ન દેવપુરૂષ સૌધર્માદિ દેવ પુરૂષના ભેદથી ખાર પ્રકારના હોય છે. તથા કલ્પાતીત દેવપુરૂષ — ત્રૈવેયક અને અનુત્તાययाति ना लेहथी मे प्रारना होय हे मान अभिप्राय ने सहने सूत्रारे " नाव सव्व सिद्धा" सर्वार्थ सिद्ध देवयुष पर्यंत या प्रभानो पास छे. ॥ ८ ॥
—
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थितिनिरूपणम् ४६३ . देवपुरुषाणां संक्षेप विस्ताराभ्यो मेदः कथित सम्प्रतिपुरूषाणो स्थिति प्रतिपादयितुमाह-'पुरिसस्स ण' इत्यादि।
मूलम्-'पुरिसस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं। तिरिक्खजोणिय पुरिसाण मणुस्साणं जावेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा । देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहां पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा । पुरिसे णं भंते! पुरिसे त्ति कालओ केवच्चिरं होइ? गोयमा! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ ? गोयमा ? जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुवकोडीपुहत्तमभहियाई, एवं चेव । संचिट्ठणा जहा इत्थीणं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स संचिट्ठणा । मणुस्सपुरिसा णं भंते! कालओ केवच्चिर होति? गोयमा! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं, उकोसेणं तिन्नि पलिओवमाइं पुवकोडी पुहुत्तमब्भहियाई, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी, एवं सब्वत्थ जाव पुव्वविदेहअवरविदेहअकम्मभूमिग-मणुस्सपुरिसाणं जहा अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं, देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सव्वः सिद्धगाणं" ||सू९॥
• छाया- 'पुरुषस्य खलु भदन्त! कियन्तं कालं स्थितिः प्रशप्ता? गौतम! जघन्येनान्तमुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि। तिर्यग्योनिकपुरुषाणां मनुष्याणां यैव स्त्रीणां स्थितिः सैव भणितव्या । देवपुरुषाणामपि योवत् सर्वार्थसिद्धानामिति ।। तावत् स्थितिर्यथा प्रक्षापनायाः स्थितिपदे तथा-भणितव्या ॥ पुरुषः खलु भदन्त! पुरुष इति कालतः कियच्चिरं भवति? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण सागरोपमशतपृथक्त्वं म्सातिरेक ।
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
जीवामिगमस्ने तिर्यग्योनिकपुरुष खलु भदन्त । कालतः किच्चिरं भवति? गौतम! जघन्येनान्तमुहर्तम् उकण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिफानि, एवं तदेव, संस्थिति यथा-स्त्रीणां यावत् खेचरतिर्यगूयोनिकपुरुषस्य संस्थितिः । मनुष्यपुरुषाः खल, भदन्त! कालतः किर्याच्चरं भवन्ति ? गौतम ! क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कर्षण त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथकूत्वाभ्यधिकानि, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कपण देशोना पूर्वकोटि । एवं सर्वत्र यावत् पूर्व विदेहापरविदाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपाणां यथाऽ कर्मभृमिकमनुष्यस्त्रीणां यावदन्तरद्वीपकानां देवानां यैव स्थिति सैव संस्थितिः यावत् सर्वार्थसिद्धकानाम् ॥सू०९।।
टीका-'पुरिसस्स ण भंते' पुरुषस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता- कथितेति प्रश्न', भगवानाइ-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुतं' जघन्येनान्तर्मुहत यावत स्थितिः पुरुषस्य प्रज्ञप्ता तत ऊर्च मरणभावादिति । 'उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि यावत् स्थिति', एषा स्थितिश्चानुत्तरविमानापेक्षया ज्ञातव्या, तदन्यस्यैतावत्याः स्थितेरभावादिति । 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई सा चेव भाणियव्वा'
इस प्रकार सक्षेप और विस्तार से देवपुरुषों के भेद कहकर अब सूत्रकार पुरुषों की स्थिति का प्रतिपादन करते हैं -"पुरिसस्स णं भंते०" इत्यादि
टोकार्थ- 'पुरिसस्स णं मंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' हे भदन्त ! पुरुष की स्थिति कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रमु कहते हैं-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतो महत्तं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई" हे गौतम | पुरुप की स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तेतीस सागरोपम की कही गई है । यह उत्कृष्ट स्थिति अनुत्तर विमानों की अपेक्षा से कही गई जाननी चाहिये । क्योंकि इनसे मतिरिक्त देवों को इतनी स्थिति नह) है। "तिरिक्खजोणियपुरिसाणं मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई
આ રાતે સક્ષેપ અને વિસ્તારથી દેવપુરુષના ભેદો કહીને હવે સૂત્રકાર પુરુષોની स्थितिनु प्रतिपान ४२ छे. "पुरिसस्स णं मंते !" त्यादि
टीप - "पुरिसस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता" समपन् १३पनी સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે – "गोयमा! जहण्णेणं अतो मुहुतं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ" गौतम ! पुरुषनी સ્થિતિ જધન્યથી તે એક અ તમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ સાગરોપમની કહેવામાં मावी छम-तेना शिवाय हेवानी मारा स्थिति नथी.. 'तिरियनजोणियपुरिसा मणुस्साणं जा चेव इत्थीणं ठिई सां चेव भाणियवा" तिय योनि पुरुषोनी मन मनुष्यानी
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६५ तिर्यग्गोनिकपुरुषाणामौधिकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां तथा मनुष्याणां च स्थितिः तत्तत्त्रीणां या या स्थितिः कथिता सा सा चात्रापि ज्ञातव्या । तत्र मनुष्याणां स्थिति यथा मनुष्यपुरुषाणाम् भौधिकानां सामान्यतः कर्मभूमिकानां मनुष्याणां विशेषतो हैमवतहैरण्यवतकानां हरिवर्षरम्यकस्य देवकुरूत्तरकुरुकाणामन्तरद्वीपकानां यैव स्व स्व स्थाने स्त्रीणां स्थितिः कथिता सैंव पुरुषणामपि वक्तव्या, तथाहि-सामान्य तिर्यग्योनिकपुरुषाणां जघन्येन स्थितिरन्त मुहर्तमुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि जलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्व कोटिः, चतुष्पदस्थलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि, उरःपरिसर्पस्थलचरपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्वकोटिः एवं भुजपरिसर्पस्थलचरपुरुषाणामपि जघन्यतोऽन्तमुहर्तमुत्कर्षतः पल्योपमासंख्येयभागम् सामान्यनो मनुष्यपुरुषाणां क्षेत्रमा--श्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि चारित्रधर्ममधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । एतच्च बाह्यलिङ्गप्रव्रज्याप्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य ज्ञातव्यम् । अन्यथा-चरणपरिणामस्यैकसामयिकस्यापि सा चेव भाणियन्वा" तिर्यग्योनिक पुरुषों की एवं मनुष्यों की स्थिति जो इनकी स्त्रियों की स्थिति कही गई है वही कहनी चाहिये । इस प्रकार सामान्यतिर्यग्योनिक पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । जलचर पुरुषों की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त्त की और उत्कृष्ट से एक कोटि पूर्व की है। चतुष्पदस्थल चर पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है। उरः परिसर्प स्थलचर पुरुषों की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति एक कोटि पूर्व की है । भुजपरिसर्प स्थलचर पुरुषों की एवं खेचर पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग की है। सामान्य से मनुष्य पुरुषों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । तथा-धर्म चरण-चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है। यह कथन बाह्यलिङ्ग वाली प्रव्रज्या को धारण करने की अपेक्षा से जानना चाहिये- नहीं સ્થિતિ, તેઓની ચિની જે સ્થિતિ કહેલ છે, એ જ પ્રમાણની છે તેમ સમજવું. આ રીતે સામાન્ય તિયોનિક પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની કહી છે. જલચર પુરૂષોની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કેટિની છે. ચોપગાં સ્થલચર પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની અને ઉકષ્ટ સ્થિતિ બસ પલ્યોપમની છે ઉર પરિસ સ્થલચર પત્રકોની જય શિતિ છે અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વ કેટિની છે ભુજ પરિસર્પ સ્થલચર પુરૂષોની અને ખેચર પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પામના અંસખ્યાતમાં ભાગની છે. સામાન્ય રીતે મનુષ્ય પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તાની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પ૫મની છે તથા– ધર્માચરણ ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે. આ કથન બાહ્યલીંગવાળી પ્રવ્રજ્યા
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे संभवादेकसमयमपि ब्रूयात् । अथवा देशचरणमधिकृत्यान्तर्मुहूर्तमिति वक्तव्यम् । देशचरणप्रतिपतेर्वहुलमङ्गतया जघन्यतोऽपि अन्तर्मुहूर्तसंभवात् , तत्र यद्यपि सर्वचरणसंभवेऽपि यद्देशचरणमधिकृत्येति कथितम् । तदेशचरणपूर्वकं प्रायः सर्वचरणमिति " ज्ञापनाय तदुक्तम् ।'
‘सम्मतमि उ लद्धे पलियपुहुत्तेण सावओ होइ । ।, चरणोवसमखयाणं सागरोवमसंखंतरा होति ॥ सम्यक्त्वे तु लब्धे पन्योपमपृथक्त्वे नैव श्रावको भवति ।
चरणोपशमक्षयाणां सागरोपमाणि संख्यातान्यन्तरं भवतीतिच्छाया सम्यक्त्व प्राप्त्यनन्तरे पल्योपमपृथक्त्वे क्षपिते मति जीवः श्रावको भवति । अयं भावः-आयुर्वर्जानां तो चारित्र परिणाम एक समय वाला भी होता है-अतः समय की जघन्य स्थिति चारित्रधर्म की अपेक्षा कहनी चाहिये थी । अथवा चारित्र धर्म की अपेक्षा जो जघन्य स्थिति कही गई है वह देश चारित्र की अपेक्षा से कही गई है ऐसा जानना चाहिये क्योंकि देश चारित्र भी चारित्रधर्म का एक अङ्ग है-अतः वह जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त तक आत्मा में रह सकता है । यद्यपि आत्मा में सर्वचरण- सकल-चारित्र-भी सभवित होता है-अतः यहां जो देश चारित्र की अपेक्षा की बात कही गई है वह इस बात को समाझाने के लिये कही गई है कि सकल चारित्र प्रायः देश चारित्रपूर्वक होता है। तदुक्तम्-सम्मतमि उकद्ध" इत्यादि।
इसका अर्थ यह है कि सम्यक्त्व की प्राप्ति के अनन्तर पल्योपम पृथक्त्व अर्थात् दो पल्योपम से नौ पल्योपम तक का काल क्षपित होता है तब जीव को श्रावक 'पना आता
ધારણ કરવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે. તેમ સમજવું નહિં તે ચારિત્ર પરિણામ એક સમયવાળું પણ હોય છે તેથી સમયની જઘન્ય સ્થિતિ ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી કહેવી જોઈતી હતી. અથવા ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાએ જે કહેલ છે તે દેશચારિત્રની અપેક્ષાથી કહેલ છે, તેમ સમજવું કેમકે – દેશ ચારિત્ર પણ ચારિત્ર ધર્મનું એક અંગ છે. તેથી તે જઘન્યથી એક અંતમંહત સુધી આત્મામાં રહી શકે છે. જો કે આત્મામાં સર્વ, ચરણ – સકલ ચારિત્ર પણ સ ભવે છે. તેથી ત્યાં જે દેશ ચારિત્રની અપેક્ષાની વાત કહેવામાં આવી છે, તે આ વાત સમજાવવા માટે કહેવામાં આવી છે કે સકેલચારિત્ર', પ્રાય દેશચારિત્ર પૂર્વક डाय छे. तदूक्तम्- “सम्मत्तंमि उल?" त्याla .. ... .
આને અર્થ એ છે કે – સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ પછી પપમ પૃથકૃત્વ અર્થાત્ બે પલ્યોપમથી નવ પલ્યોપમ સુધીને કાળ ક્ષપિત થઈ જાય છે, ત્યારે જીવને આવકપણ આવે છે
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६७
सप्तानामपि कर्मणां स्वकीय स्वकीय स्थितिप्रमाणमध्यात् प्रत्येकमेकैककोटिकोटिसागरोपममवशिष्टं स्यात् । तस्मादपि यदा पल्योपमपृथकूत्वं क्षपितं भवेत् तदा जीवस्य श्रावकत्वमायातीत । अथ श्रावकत्वप्रांप्त्यनन्तरं पल्योपमपृथक्त्वन्यूनै क कोटिकोटिसागरोपमप्रमितश्रावकत्वप्राप्ति कालप्रमाणमध्याद् यदा संख्यातानि सागरोपमाणि यद् आद्यं जघन्यस्थितिविषयकं व्याख्यानं मनुष्यस्त्रीस्थिति विचारे कथितं' तत्सर्वत्र 'पुरुषस्य' जघन्यस्थितिविचारेऽपि विज्ञेयम् । नघेन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमिति । उत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः स्थितिः, वर्षाष्टकादूर्ध्वमुत्कर्षतोऽपि पूर्वकोट्यायुष एव चरणप्रतिपत्तिसंभवादिति ॥ कर्मभूमिकमनुष्याणां जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतं त्रीणि पल्योपमानि, चरणप्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य जघन्यतोऽन्त मुहूर्तमुत्कर्षतो देशोना' पूर्वकोटि : ' स्थितिर्भवति ।' भरतैरवतकर्म भूमि के मनुष्य पुरुषाणां क्षेत्रं प्रतीत्य है, तात्पर्य यह कि आयुष्कर्म को छोड़कर 'शेष' सात कर्मों को अपनी अपनी स्थिति में से प्रत्येक कर्म के एक 'एक कोडाकोडी 'सागरोपम अवशिष्ट रहने पर उसमें से फिर जब पल्योपम पृथक्त्व क्षपित हो जाता है तब जीब श्रावक बनता है, तथा तदनन्तर श्रावकत्व के कालकी जो प्रमाण पल्योपम पृथक्त्व कम एक कोडाकोडी सागरोपमका है उसमें से जब संख्यात सागरोपम क्षपित हो जाता है तब नीब को सर्वविरति रूप चारित्र की प्राप्ति होती है । चारिर्त्रघम की अपेक्षा उत्कृष्ट स्थिति मनुष्यं पुरुषों की देशोन पूर्व कोटि प्रमाण है । क्योंकि चारित्र धर्म की प्रतिपत्ति उत्कृष्टा से एक पूर्वकोटि की आयु वाले के आठ वर्ष के बाद ही हो सकती है। तथा कर्मभूमिक मनुष्यों की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । तथा चारित्र धर्म को धारण करने की अपेक्षो इनकी स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की जघन्य से है और उत्कृष्ट से देशोनपूर्वकोटि को है। भारत और ऐरवत कर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों की जघन्य स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एक
"
+
उडेवानु तात्यर्य मे छे े. આચુકને છેડીને માકીના સાત કર્મોની પાતપેાતાની સ્થિતિમાંથી , દરેક કર્મોના એક એક કાડાકેાડી સાગરાપમ શેષ રહે ત્યારે તેમાંથી પાછા જયારે પત્યેાપમ પૃથવ ક્ષિપત થઈ જાય ત્યારે જીવ શ્રાવક મને છે તથા તે પછી શ્રાવકપણાના કાળ કે જે પાપમ પૃથવ કમ એક કડાકાર્ડિ સાગરાપમા છે, તેમાંથી જ્યારે સખ્યાત સાગરાપમ ' ક્ષપિત થઈ જાય છે. ત્યારે ‘જીવને સર્વવિરતિ રૂપ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. ચારિત્ર ધમની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ મનુષ્ય પુરૂષોની દેશેાન પૂર્વ કાટી પ્રમાણુની છે. કેમકે ચારિત્ર ધર્મની પ્રાપ્તિ ઉત્કૃષ્ટથી એક પૂર્વ કાટિની આયુચવાળાને આઠ વર્ષ પછી જ થાય છે “તથા કમ ભૂમિ`જ મનુષ્યની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂત ની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ પત્યેાપમની છે. તથઃ ચારિત્રધર્મને ધારણ કરવાની અપેક્ષાથી-તેઓની સ્થિતિ જઘન્યથી એક 'અંતર્મુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશેાન પૂ કાટિની છે ભરત ! અને ઍરવત કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ક્ષેત્રની
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદ્દ
जीवाभिगमसत्रे जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि, तानि च सुषममुपमारके ज्ञातव्यानि, चारित्रधर्ममधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटि., पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपाणां क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुस्कर्पण दोशोना पूर्वकोटिः, चारित्रधर्म प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन पल्योपमासंख्येयभागन्यूनमेकं पल्योपमम् उत्कर्पतस्त्रीणि पल्योपमानि, संहरणं प्रतीत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः पूर्व विदेहापरविदेहकस्याकर्मभूमौ संहृतस्य जघन्यत उत्कर्पतश्च एतावदायुः प्रमाणसंभवात् , हैमदतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्याणां जन्मप्रतीत्य जघन्येन पल्योपमं पल्योपमस्य असंख्येयभागेन न्यूनम्, उत्कर्पतः परिपूर्ण पल्योपमम्
अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है । ये तीन पल्योपम सुषम सुषमा काल के जानने चाहिये । तथा-चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति देशोन पूर्वकोटि की है। पूर्वविदेह अपर विदेह कर्मभूमि मनुष्य पुरुषों की क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त और उत्कर्ष से देशोन पूर्वकोटि की स्थिति है। चारित्र धर्म को लेकर जघन्य से अन्तर्मुहर्त और उत्कृष्ट से देशोन । पूर्वकोटि की है । अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों की सामान्य रूप से जन्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन एक पल्योपम की है। और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है। संहरण की अपेक्षा-जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है
और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि की है। अकर्मभूमि में संहृत पूर्व विदेह अपरविदेह मनुष्य की जघन्य से तथा उत्कृष्ट से इतने ही काल की आयु का सभव है। हैमवत और ऐरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्यों की स्थिति जन्म की अपेक्षा जघन्य से पल्योपम के अस
અપેક્ષાથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ પપમની છે. આ ત્રણ પત્યેપમ સુષમ સુષમકાળના સમજવા જેઈએ તથા ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અ તમુહૂત ની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશના પૂર્વકેટિની છેપૂર્વ વિદેહ અને અપરવિદેહ કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશના પૂર્વ કેટિની છે ચારિત્રધર્મને લઈને જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિની છે અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરૂની સામાન્ય પણાથી જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમના અસંખ્યામાં ભાંગથી હીન એક પાપની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમની છે સહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુંહુર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વકેટિનિ છે અકર્મભૂમિમાં સંહત પૂર્વવિદેહ અપરવિદેના મનુષ્યની જઘન્ય થી તથા ઉત્કૃષ્ટથી એટલાજ કાળના આયુષ્યને સંભવ છે હૈમવત અને ઐરણ્યવત ના અકર્મભૂમિ જ મનુષ્યની જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્ય
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रतिप० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४६९ संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहर्तमुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः कथमिति भावना पूर्ववत्, हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्ये न द्वे पल्योपमे पल्योपमासंख्येयभागन्यूने, उत्कर्षतः परिपूर्णे द्वे पल्योपमे, संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन पल्योपमासंख्येयभागन्यूनानि त्रीणि पल्योपमानि, उत्कर्षतः परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि, संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त मुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति । अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुण्यपुरुषाणां जन्म प्रतीत्य जघन्येन देशोनपल्योपमा संख्येयभाग', उत्कर्षेण परिपूर्णपल्योपमासंख्येयभागः। संहरणं
ख्यातवें भाग से होन एक पल्योपम की है । और उत्कृष्ट से पूर्ण एक पल्योपम की है । तथा संहरण की अपेक्षा से जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति देशोनपूर्वकोटि को है। हरिवर्ष और रम्य कवर्ष के अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों की जन्म की अपेक्षा जघन्य स्थिति पल्योपम के असंख्यातवें भाग से होन दो पल्योपम की है और उत्कृष्टस्थिति पूरे दो पल्योपम की है। तथा-संहरण की अपेक्षा से इनकी जघन्य स्थिति एकअन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति देशोन पूर्वकोटि की है। देवकुरु और उत्तरकुरु के मनुष्य पुरुषों की जघन्य स्थिति जन्म की अपेक्षा तो पल्योपम के असंख्यात वें भाग से न्यून तीन पल्योपम की है और उत्कृष्ट स्थिति पूरे तीन पल्योपम की है । तथा—संहरण की अपेक्षो जघन्य से एक अन्तमुहूत की है और उत्कृष्ट से देशोनपूर्वकोटि की है । अन्तरद्वीप के मनुष्य पुरुषों की जन्म की अपेक्षा जघन्य से देशोन पल्योपम के असंख्यातवें भाग रूप हैं-अर्थात् पल्योपम के देशोन असंख्यातवें भाग रूप है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व
સ્થિતિ પમના અસંખ્યાતમા ભાગથી હીન એક પાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂરા એકપલ્યોપમની છે. તથા સ હરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહર્તાની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ દેશના પૂર્વ કેટિની છે. હરિવર્ષ એને પચ્ચકવર્ષને અકર્મભૂમિજ મનુષ્ય પુરૂષોની જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્યસ્થિતિ પલપમના અસંvયાતમાં ભાગથી હીન બે પલ્યોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂરા બે પલ્યોપમની છે તથા સંહરણની અપેક્ષાથી તેઓની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂતની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશના પૂર્વ કેન્ટિની છે. દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય પુરૂષોની જઘન્ય સ્થિતિ જન્મની અપેક્ષાથી તે પત્યેપમના અસંખ્યાતમા ભાગથી ન્યૂન ત્રણ પાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પૂરા ત્રણ પલ્યોપમ છે. તથા સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન પૂર્વકેટિની છે અંતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂષોની જન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી દેશન પત્યેયમના અસંખ્યાતમા ભાગરૂપ છે. અર્થાત પલ્યોપમના દેશોન અસંખ્યાતમા ભાગરૂપ
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
जोवाभिगमसूत्रे प्रतीत्य जघन्ये नाऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटि· स्थितिरिति मनुष्यपुरुषप्रकरणम् ।। 'देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्या' देवपुरुषाणामपि यावत् सर्वार्थसिद्धकानामिति तावत्-अमरकुमारदेवपुरुषादारभ्य सर्वार्थसिद्धदेवपुरुषपर्यन्तानां स्थितिः यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे कथिता तथाऽत्रापि देवपुरुषाणां स्थितिवक्तव्येति, तथाहि-देवपुरुषाणां सामान्यतो जघन्येन स्थितिर्दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्पण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, विशेषचिन्तायाम् , असुरकुमारपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्पसहस्राणि, उत्क पत. सातिरेकमेकं पल्योपमम् । नागकुमारादिस्तनितकुमारपर्यन्तानां नवाना भवनपतिदेवपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्पसहस्राणि उत्कर्पतो देशोने द्वे पल्योपमे । वानव्यन्तरपुरुषाणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षतः पल्योपमम् । ज्योतिष्कदेवपुरुषाणां जघन्यतः पल्योपमस्याष्टमो भागः कोटि रूप है । संहरण की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि की स्थिति है । इस प्रकार से यह मनुष्य प्रकरण समाप्त हुआ ।
"देवपुरिसाण वि जाव सव्वट्ठसिद्धाणं ति ताव ठिई" देव पुरुषो की भी यावत् तावत् असुरकुमार देवपुरुषों से लेकर सर्वार्थ सिद्ध देव पुरुषों तक की स्थिति का कथन "जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा" जैसा- प्रज्ञापना सूत्र के चतुर्थ स्थिति पद में किया गया है वैसा ही वह यहां पर भी कहलेना चाहिये-इस प्रकार देव पुरुषों की सामान्य रूप से जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरो. पम की है । विशेष रूप से जब देवों की स्थिति का विचार किया जाता है तो वह इस प्रकार से है-असुरकुमार देव पुरुषों की जघन्य से स्थिति दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपम की है। नागकुमार से लेकर स्तनितकुमार पर्यन्त नौ ९, भवनपति देवपुरुषों की जघन्य से स्थिति दस हजार वर्षों की और उत्कृष्ट से कुछ कम दो पल्योपम की है । वानव्यन्तर पुरुषों की जघन्य से दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશનપૂર્વ કેટિરૂપ છે સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતમુહર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વ કેટિની સ્થિતિ છે આ રીતે આ મનુષ્ય પ્રકરણ સમાપ્ત થયું
"देव पुरिसाण वि जाव सव्वदृसिद्धाणं ति ताव ठिई" वपुषानी ५५ यावत् તાવત અસુરકુમાર દેવપુરૂષોથી લઈએ સવાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવપુરૂષો પર્ય તના દેવપુરૂષોની स्थितिनुस्थन “जहा पण्णवणाप ठिइपए तही भाणियचा" प्रज्ञापन सूत्रना याथा સ્થિતિપદમાં જે પ્રમાણે કહેલ છે એજ પ્રમાણેનું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું આ રીતે દેવપુરૂષની સામાન્યરૂપથી જઘન્ય સ્થિતિ દસંહજાર ' વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કંઈક વધારે એક પલ્યોપમની છે નાગકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમાર પર્વતના નવનિકાય ભવનપતિ દેવપુરુષોની જવન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ કંઈક ઓછી બે પલ્યોપમની છે વનવ્યંતર દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७१ उत्कर्षतः परिपूर्ण पत्योपमं वर्षशतसहस्राम्यधिकम् ।, सौधर्मकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः पल्योपममुत्कर्षतो वे सागरोपमे, ईशानकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यत. साधिक पल्योपमम् उत्कपतो द्वे सागरोपमे सातिरेके, सनत्कुमारकल्पदेवपुरुषाणां च जघन्यतो वे सागरोपमे, उत्कर्षतः सप्तसागरोपमाणि, माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः सातिरेके द्वे सागरोपमे, उत्कर्षतः सातिरेकाणि सप्तसागरोपमाणि । ब्रह्मलोकदेवपुरुषाणां जघन्यतः सप्तसागरोपमाणि उत्क. पतो दशसागरोपमाणि । लान्तक कल्पदेवाना जघन्यतो दशसागरोपमाणि उत्कर्ष तश्चतुर्दश सागरोपमाणि । म्हाशुक्रकल्पदेवपुरषाणां जघन्यतश्चतुर्दशसागरोपमाणि उत्कर्षतः सप्तदश सागरोपमाणि । सहस्रारकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतः सप्तदशसागरोपमाणि उत्कर्षतोऽष्टादशएक पल्योपम की है । ज्योतिष्क देवपुरुषों की जघन्य से स्थिति पल्योपम के अठवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट से स्थिति एक लाख वर्ष अधिक एक पूरे पल्योंपम की है । सौधर्म कल्प देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से तो एक पल्योपम की है और उत्कृष्ट से दो सागरो पम की है । ईशानकल्प देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से कुछ अधिक एक पल्योपम की है और उत्कृष्ट से कुछ अधिक दो सागरोपम की है । सनत्कुमार कल्प देवे पुरुषो की स्थिति जघन्य से दो सागरोपम की और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की होती है। माहेन्द्र कल्प के देव पुरुषों की स्थिति जघन्य से सातिरेक दो सागरोपम की है और उत्कृष्ट से सातिरेक सात सागरोपम की है। ब्रह्मलोक देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से सात सागरोपम की और उत्कृष्ट से दस सागरोपम की है लान्तककल्पके देवपुरुषों की स्थिति जघन्य से दस सागरोपम की है और उत्कृष्ट से चौदह सागरोपम की है । महाशुक्रकल्पके देवपुरुषों की जघन्य स्थिति चौदह सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति सत्रह सागरोपम की है । सहस्रारकल्प સ્થિતિ એક પાપમની છે તિષ્ક દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યોપમના આઠમા ભાગ પ્રમણની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક લાખ વર્ષ અધિક પૂરા એક પલ્યોપમની છે. સૌધર્મલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એક પાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ બે સાગરોપમની છે. ઈશાન કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ કંઈક વધારે એક પલ્યોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કઈક વધારે બે સાગરેપમની છે સનત કુમાર કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્યસ્થિતિ બે સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત સાગરોપમનો હોય છે મહેન્દ્રક૯૫ના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ સાતિરેક બે સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક સાત સાગરોપમની છે બ્રહ્મલેકના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ સાગરોપમની છે. લાન્તક કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ચૌદ સાગરેપમની છે. મહાશુકકલપના દેવપુરુષોની જઘન્યસ્થિતિ ચૌદ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરોપમની છે. સહસ્ત્રારકલ્પના દેવ
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
जोवाभिगमसूत्रे सागरोपमाणि । आनतकल्पदेवपुरुषाणां जघन्यतोऽष्टादशसागरोपमाणि उत्कर्पतः एकोनविंशतिः सागरोपमाणि, प्राणतकल्पदेवपुरुपाणा जघन्यत एकोनविंशतिः सागारोपमाणि, उत्कर्पतो विंशतिः सागरोपमाणि । आरणकल्पदेवानां जघन्यतो विशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पत एकविंशतिः सागरोपमाणि । अच्युतकल्पदेवानां जघन्यत एकविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि । अधस्तनाधस्तनौवेयकदेवपुरुपाणां जघन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पत स्त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि । अधरतनमध्यमवेयकदेवपुर पाणां जघन्यत त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पतश्चतुर्विशतिः सागरोपमाणि । अधस्तनोपरितनवेयक देवपुरुषाणां जघन्यतश्चतुर्विशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पतः पञ्चविंशतिः सागशेपमाणि । मध्यमाधस्तनोवेयकदेवपुरुषाणां जघन्यतः पञ्चविंशतिः सागरोपमाणि उत्कर्पतः पविंशति. मागरोदेव पुरुषों की जघन्य स्थिति सत्रह १७, सागरोपम को है और उत्कृष्ट स्थिति अठारह सागरोपम की है । आनत कल्प देवे पुरुषों की जघन्य स्थिति मठारह सागरोपम की है । और उत्कृष्ट स्थिति उन्नीस सागरोपम की है । प्राणत कल्प देवपुरुषों की जघन्य स्थिति उन्नीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति बीससागरोपम की है । पारण कल्पदेव पुरुपों की जघन्य स्थिति बीस सागरोपम की है, और उत्कृष्ट स्थिति इक्कीस सागरोपम की है। अच्युत कल्पदेव पुरुषों की जघन्य स्थिति इक्कीस सागरोपम की है. और उत्कृष्ट स्थिति वाईस सागरोपम की है । अधस्तनाघस्तन अधेयक देव पुरुषों की जघन्य स्थिति बाईस सागरोपभ की है और उत्कृष्ट स्थिति तेईस सागरोपम की है । अधस्तन मध्य प्रैवेयक देवपुरुपों की जघन्य स्थिति तेईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति चौबीस सागरोपम की है । अधस्तनोपरितन अवेयक पुरुषों की जघन्य स्थिति चौबीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति पच्चीस सागरोपम की है। -मध्यमाधस्तन ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति पच्चीस सागरोપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગર પમની છે, આજતકલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરોપમની છે. અને ઉતકૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરોપમની છે પ્રાણત કલ્પના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વીસ સાગરોપમની છે. આરણક૯૫ના દેવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાગરોપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એકવીસ સાગરોપમની છે અચુત કલપના દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ એકવીસ સાગરેપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાવીસ સાગરોપમની છે. અધસ્તનાધસ્તન શૈવેયકના દેવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ તેવીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એવીસ સાગરોપમની છે અઘસ્તન ઉપરિતન વેયક દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એવીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પચીસ સાગરોપમની છે મધ્યમાધસ્તન પ્રવેયક દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ પચીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છવ્વીસ સાગરેપની છે. મધ્યમ
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७३
पमाणि । मध्यममध्यममैवेयकदेव पुरुषाणां जघन्यतः षड्विंशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्षतः सप्तविंशतिः सागरोपमाणि । मध्यमोपरितनग्रैवेयकदेवपुरुषाणा जघन्यतः सप्तविंशतिः सागरो पमाणि उत्कर्षतोऽष्टाविंशतिः सागरोपमाणि । उपरितनाघस्तन मैवेयकदेवपुरुषाणां जघन्येनाष्टा विशतिः सागरोपमणि उत्कर्षत एकोनत्रिंशत् सोगरोपमाणि । उपरितनमध्यमत्रैवेयक देवपुरुषाणां जघन्येन एकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि, उत्कर्षत स्त्रिशत्सागरोपमाणि । उपरितनोपरितनग्रैवेयक- देवपुरुषाणां जघन्येन त्रिंशत्सागरोपमाणि । उत्कर्षतएकत्रिशत्सागरोपमाणि विजयवैजयन्तजयन्तीप राजित मानदे पुरुषाणां जघन्येन एकत्रिंशत्सागरोपमाणि मध्यमतो द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि, उत्कर्ष - -तत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । सर्वार्थसिद्ध महाविमानदेवपुरुषाणाम् जघन्योत्कृष्टतत्रयस्त्रिंशत्सागरोप. माणि । एवं क्रमेण असुरकुमारादारभ्य सर्वार्थसिद्धपर्यन्तदेवपुरुषाणां स्थिति र्भवतीति ज्ञातव्यमिति ॥ पम की है और उत्कृष्ट स्थिति छब्बीस सागरोपम की है । मध्यममध्यम ग्रैवेयक देव - पुरुषों की जघन्य स्थिति छब्बीस सोगरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति सत्ताईस सागरो - पर्म की है । मध्यमोपरितन ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति सत्ताईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति अट्ठाईस सागरोपम की है । उपरितनाधस्तन ग्रैवेयक जघन्य स्थिति अट्ठाईस सागरोपम् की है । और उत्कृष्ट स्थिति उनतीस उपरितन मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषों की जघन्य स्थिति उनत्तीस सागरोपम की है । और उत्कृष्ट स्थिति तीस सागरोपम की है । उपरितनोपरितन ग्रैवेयक देव पुरुषों की जघन्य स्थिति तीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति इकतीस सागरोपम की है । विजय, वैजयन्त जयन्त और अपराजित विमान गत देव पुरुषो की जघन्य स्थिति इकतीस सागरोपम की है और मध्यम ३२ सा सागरोपम को है । उत्कृष्ट स्थिति तेतीस सागरोपम की है । सर्वार्थसिद्ध महाविमाननिवासी देवपुरुषों की जघन्य एवं उत्कृष्ट दोनों
1
देवपुरुषों की सागरोपम की है ।
1
4
1
વેયક દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ છવ્વીસ સાગરાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્યાવીસ સાગરાપમની છે. મધ્યમાપરિતન ત્રૈવેયક દેવપુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ સત્યાવીસ સાગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અયાવીસ સાગરાપમની છે. ઉપરિતનાધસ્તન ત્રૈવેયક દેવપુરુષોની જધન્ય સ્થિતિ અચાવીસ સાગરાપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એગણત્રીસ સાગરાપમની છે. ઉપરિતન 'મધ્યમ પ્રૈવેયક દેવ પુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એગણત્રીસ સાગરાપમની છે. અને f ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીસ સાગરાપમની છે ઉપરિતને પરિતન ગ્રેવેચક દેવપુરૂષાની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રીસ સાગરોપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એકત્રીસ સાગરાપમની છે વિજ્ય, વૈજ્ય ત, 'જયત અને અપરાજિત વિમાનના દેવપુરુષોની જઘન્ય સ્થિતિ એકત્રીસ સાગરે - 'પમની છે. અને મધ્યમ ખત્રીસ સાગરેાપમની છે તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરીપ્રમની છે, સવા સિદ્ધ મહાવિમાનમાં રહેવાવાળા દેવપુરુષોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ
६०
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
..... जीवामिगमत्र ४७४
पुरुषाणां भवस्थितिमानं कथितम् , मधुना पुरुषः 'पुरुषत्वममुञ्चन्' कियन्त कालं निरन्तर मवतिष्ठते । इति निरूपणार्थमाह-'पुरिसे 'ण इत्याटि पुरिसे ण' भंते पुरुषः खलु भदन्त ! 'पुरिसेत्ति कालओ केवच्चिरं होइ' पुरप इति-पुग्परूपेण पुरषभावस्यापरित्यागेनेत्यर्थः कलित. कियच्चिरं कियन्तं कालं यावद्वतीति 'प्रश्नः भगवानांह-गोयमा' इत्यादि, गोंयमी है गौतम ! 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहर्तम , तावत्कालादूर्व 'मृत्वा स्यादि भावंगमना 'दिति । 'उक्कोसेण सागरोवमहत्तं सातिरेग । उत्कण ' सागरोपमपृथक्त्वं सातिरेकम् द्विसागरोपमादारभ्य नवसागरोपमपर्यन्तं' सामान्यत - स्तिर्यग् नरामरभवेषु एतावन्त' कालं पुरुष्वेव भावात् सातिरेकता च 'कतिपयमनुष्यभवैरव । ज्ञातव्या तत परं पुरुपनामकर्मोदयाप्रकार की स्थिति तेतीस मागरोपम की हैं। इस क्रम से देव 'पुरुषों की स्थिति संवन्धी वक्त व्यता असुरकुमार से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुषों तक कहलेनी चाहिये। . ..."
पुरुषों की भवस्थिति का प्रमाण कहकर अब सूत्रकारं यह प्रकट करते हैं कि पुरुष पुरुषत्व को कितने काल तक नहीं छोड़कर निरन्तर पुरुप होता है "पुरिसे णं भंते" इत्यादि। "पुरिसे णं भंते ! पुरिसेत्ति कालो केवच्चिरं होई"हे भदन्त ! पुरुष अपने पुरुष भाव को कितने काल तक त्याग नहीं करता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेणं सागरोवमपुहुत्तं सातिरेग" हे गौतम ! पुरुष अपने पुरुषभाव का त्याग नहीं करे तो वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक नहीं करे और उत्कृष्ट से वह कुछ अधिक दो सागरोपम. से लेकर ९ नौ "सागरोपम तक नहीं करे. क्योंकि इतने काल तक वह निरन्तर तिर्यग् नरं अमर इन भवों में पुरुषरूप से ही उत्पन्न होता रहता है, यहां सातिरेकता कुछ अधिकता कही गई है वह कितनेक" मनुष्यभवोंकी अपेक्षा બન્ને પ્રકારથી તેત્રીસ સાગરોપમની છે આ ક્રમ પ્રમાણે દેવ પુરુષોની સ્થિતિ સંબંધી વકતવ્યતા અસુર કુમારથી લઈને સવધ સિદ્ધ દેવ પુરુષ સુધી કહેવી જોઈએ.
पुरुषोनी सिद्धिन अभा हीन, ३. सूत्र५२ मे ताछेरता पुरुष, ५ - पणाने सदा ॥ ५ त छोउया. विना नि तर पुरुष मानी २९ छ, "पुरिसे ण भंते ! पुरिसेत्ति कालओ केवच्चिरं होई. मगवन् पु२५ पाताना पुरूषपायरन सुधी त्या४२ता, नथी १ मा प्रश्नना त्तम प्रभु गीतम स्वामी थे गोमा, ! जहपणेण अंतो मुहुत्त , उक्कोसेणं सागरोवमपुहुत्त) सातिरेग" गौतम पुरुष पोताना પુરુષપણાને ત્યાગ ન કરે તે તે જ ઘસ્યથી એક અતિમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કરથી તે કંઈક વધારે બે સાગરોપમથી લઈને નવ સાગરોપમ સુધી ત્યાગ કરતા નથી, કેમ કે આટલા કાળ - સુધી તે નિર તર તિર્યફ નર અમર આ ભવમાં પુરુષપણાથી જ ઉત્પન્ન થતા રહે છે અહિયાં
સાતિરેકપણું કંઈક અધિક કહેલ છે તે કેટલાક મનુષ્ય ની અપેક્ષાથી સમજી લેવું
.
स
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७५
भावात् नियमत एव त्र्यादि भावगमनादिति, एतावत्कालपर्यन्तं सामान्यतः पुरुषाणां पुरुषभावे - "नावस्थानं भवतीति । अथ तिर्यक् पुरुषाणामवस्थानं दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह - 'तिरिक्खजोणिय' 'इत्यादि, 'तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भते सामान्यतिर्यग्योनिकपुरुषः खलु भदन्त | 'कालओ 'केच्चिरं होई' पुरुषभावापरित्यागेन कालतः किंयच्चिरं । कियन्तं कालं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम सामान्यतिर्यग्योनिक पुरुषस्य ' जहन्नेणं अतोमुहुत्तं' 'जघन्येनान्तर्मुहूर्तमानमेंवावस्थानं भवति 'उक्को सेणं तिन्निः पलिओ माई पुण्यकोडीपुहुत्तमहियाई उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि पूर्व कोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । द्विपूर्वकोटित आरभ्य · नवः पूर्वकोटि पर्यन्ताधिकपल्यो प्रमत्रयं यावत् सामान्यतस्तिर्यग्योनिक पुरुषाणामवस्थानं भवतीति -भावः । एवं तं चेव' एवं तदेव स्थानं, यत्, एतस्यैव स्त्रीप्रकरणे कथितम् 'संचिट्टणा जहा इत्थीण' संस्थितिर्यथा तिर्यक्त्रीणाम् कियत्पर्यन्तं तत्राह - ' जाव' इत्यादि, जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसस्स - संचिट्टणा' यावत् जलचरस्थलचरखे चरतिर्यग्योनिकपुरुषस्य संस्थितिः ।
'
यह सामान्य कथन
से जानना चाहिये । इसके बाद पुरुष नामकर्मोदय का उसके अभाव हो जाता है । 'अतः नियम से स्त्र्यादि भावों में चला जाता है । इस प्रकार का है | विशेष इस प्रकार से है -- "तिरिक्खजोणियपुरिसे णं भंते 'हो' भन् ! लगातार तिर्यञ्च पुरुष तिर्यञ्च पुरुष रूप से कितने काल
!
751
कालओ केवच्चिरं तक बना रहता है
2
A
Jio
=
उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि पलि ओ माई पुत्रको डिपुहुत्त पहियाई" हे गौतम ! तिर्यक् पुरुष तिर्यग पुरुष रूप में कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त्त तक बना रहता है' और अधिक से अधिक पूर्वकोटिvered as diagoयोपम तक बना रहता है यह तिर्यगू पुरुष का तिर्यक् पुरुष रूप से " निरन्तर होते रहने के कालका कथन सामान्य से है " एवं तं चेत्र संचिट्टणा जहा इत्थीणं "जाव खयर तिरिक्ख जोणियपुरिसस्स" संचिहणा, इस प्रकार से इसके स्त्री प्रकरण
Buc
P
,
—
જોઈએ. તે પછી પુરુષનામકર્મોદયના તેને અભાવ થઈ જાય છે તેથી તે નિયમથી સ્ત્રી "विगेरे लवोभा याया लय हे 'या' शतनु मा सामान्य उथन छे. विशेष अथन आ 'अंभा छे. "तिरिक्खजोणियपुरि सेणं 'भंते ! कालओ केवच्चिरं होइ” डे भगवन् तिर्यय પુરુષપણાથી લાગઢ કેટલા કાળ સુધી બન્યા રહે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે गोयमा जहणेण अंतोमुहुत्त उक्को सेणं निशि पलिओ माई पुण्य कोडिपुहुत्तमम्भहियाई'' हे गौतम! तिर्यङ्ग पुरुष तिर्यस्य पुरुषपणाथी माछामा गोछा એક એ તમુહૂત સુધી બન્યા રહે છે અને વધારેમાં વધારે પૂર્વ કાર્ટિ પૃથક્ત્વ અધિક ત્રણ युयभिभ सुधी, मनी रहे छे. या प्रथेन तिर्यः पुरुषतु तिर्य' पुरुषपणाथी निरंतर "मन्या रवाना अजनु सामान्य रीते ऽथन छे " एवं तं चेव संचिट्ठणा जहा इत्थीण नाव 'सहय र तिरिकुखजोणिय पुरिसस्स संचिट्ठणा" मा रीते माना स्त्री अपुरणुभां लेवी रीतनी
}
"
,
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
४७६
अयं भावः तिर्यग्योनिकपुरुपाणामवस्थानं यथा तिर्यग्योनिकस्त्रीणां कथितं तथैव ज्ञातव्यम् तथाहि तिर्यग्योनिक पुरुपस्तिर्यग्रपुरुषत्वमपरित्यजन् जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमात्रम् तदनन्तरं मृत्वा गव्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् । उत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि — पूर्व कोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, तत्र पूर्वकोटिपृथक्त्वं सप्तभवाः पूर्वकोट्यायुपः पूर्वविदेहादौ त्रीणि पल्योपमानि अष्टमे भवे देवकुरूत्तरकुरुषु । विशेषचिन्तायां तु नलचरपुरपो जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तदनन्तरम् तिर्यग्योन्यन्तरेगत्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् उत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वं पूर्व कोट्यायुः समन्वितस्य भूयो भूयमें जैसी संस्थिति कही गई है वैसी सस्थिति यहां पर भी कह लेनी चाहिये, और यह संस्थिति प्रकरण नलचर स्थलचर खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष के संस्थिति प्रकरणतक यहां कहना चाहिये, इसका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है -- तिर्यग्योनिक पुरुष यदि अपने तिर्यग्योनिक पुरुषत्व का परित्याग नहीं करता है तो कम से कम वह एक अन्तर्मुहूर्त्तकालतक नहीं करता है, इसके बाद वह मरकर दूसरी गति में दूसरे किसी वेद में चला जाता है, इस सम्बन्ध में जो उत्कृष्ट व्यवस्थान काल पूर्व कोटिपृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का कहा गया हैसो जब यह मरकर पूर्वकोटि की आयु को लेकर पूर्वविदेह आदि में उत्पन्न हो जाता है तो इस प्रकार से लगातार इसके सात भव वहा धारणकर समाप्त हो जाते हैं- आठवें भव में यह देवकुरु या उत्तर कुरु में तिर्यग्योनिक पुरुष की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है वहां उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की होती हैं, इस प्रकार तिर्यक् पुरुष की कायस्थिति का काल जो कहा गया है वह निष्पन्न हो जाता है विशेष की चिन्ता में नलचर पुरुष की काय स्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व है, जघन्य अवस्थान काल की समाप्ति के अनन्तर मरकर यह जीव तिर्यग्योन्यन्तर में वेदाસ્થિતિ કહેલ છે. એવી જ સ્થિતિ આ પ્રકરણમાં પણ ખેચરતિયક્ પુરૂષોના સબંધમાં પશુ સમજી લેવી અને સસ્થિતિ પ્રકરણ જલચર, સ્થલચર, ખેચર તિય યુનિક પુરૂષ ના સસ્થિતિપ્રકરણ સુધી અહીં સમજવી તેને સ્પષ્ટાથ આ પ્રમાણે છે.—તિર્ગ્યેાનિક પુરૂષ જે પેાતાના તિય ëાનિક પુરૂષપણાને ત્યાગ કરતા નથી. તે આછામાં ઓછા તે એક અ તમુહૂત · કાળ સુધી ત્યાગ કરતા નથી, તે પછી તે મરીને ખીજીગતિમાં બીજા કોઈ વેદમાં ચાલ્યો જાય છે. આ સ’ધમાં જે ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થાન કાળ પૂર્વ કાટિ પૃથ અધિક ત્રણ પલ્યાપમને કહેલ છે, તે જ્યારે તે મરીને પૂર્વ કાટિના આયુષ્યને લઇને પૂવિદેહ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે એ રીતે લાગઠ તેના સાતભવ ત્યાં ધારણ કરીને પછી સમાપ્ત થઇ જાય છે, અને આઠમાં ભવમાં તે દેવકુરૂ અથવા ઉત્તરકુરૂમાં તિર્યંચ્ાનિક પુરૂષના પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પક્ષ્ચાપમની હાય છે આ રીતે તિગ્ પુરૂષની કાયસ્થિતિને કાળ જે કહેવામાં આવેલ છે, તે મળી રહે છે. વિશેષની ચિંતામાં જલચર પુરૂષની કાયસ્થિતિના કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત ના છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાટિ પૃથસૂત્વ કહેલ છે. જધન્ય અવસ્થાન કાળની સમાપ્તિ પછી મરીને આ જીવતિ ëનિ શિવાયની ચેનિ
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७७ 'स्तत्रैव द्वयादिवारोत्पत्तिसंभवादिति । चतुष्पदस्थलचरपुरुषो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि - पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि । तानि सामान्यतिर्यक् पुरुषस्येव भावनीयानि । उरः परिसर्पस्थलचरपुरुषो भुजपरिसर्पस्थलचरपुरुषश्च जघन्यतोऽन्तमुहूर्तर्मुत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । तस्य जलचर पुरुषस्येव भावनीयम् । खेचरपुरुषो जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तम् । अन्तर्मुहूर्तभावना तु पूर्ववदेव उत्कर्षतः पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकः पल्योपमासंख्येयभागः, स च सप्तवारान् पूर्वकोटिस्थितिषु समुत्पद्याष्टमवारमन्तरद्वीपादिखेचरपुरुषेषु पल्योपमासंख्येयभागस्थितिषु उत्पयमानस्य ज्ञातव्यः, इति तिर्यग्योनिकपुरुषप्रकरणम् ॥
न्तर को प्राप्त कर लेता है, उत्कृष्ट से जो इसका कायस्थिति का काल कहा गया हैवह पूर्वकोटि की आयु को लेकर वहीं पर दो तीन आदि बार उत्पन्न होने की अपेक्षा से कहा गया है । चतुष्पद स्थलचर पुरुष का कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तमुहूर्त का हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है इसकी -भावना सामान्य तिर्यक् पुरुष के जैसी समझलेनी चाहिये उरेःपरिसर्प स्थलचर तिर्यक पुरुष का और भुजपरिसर्प स्थलचर तिर्यक् पुरुष का कायस्थिति काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व हैं। भावना जलचर पुरुष के जैसी जान लेवें । खेचर पुरुष का कायस्थिति काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है भावना पहले के जैसी कर लेवें मोर उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक पल्योपम के असख्यातवें भाग रूप है ऐसा यह कायस्थिति का काल जो खेचर पुरुष पात बार तक पूर्वकोटि की स्थिति वाले खेचर पुरुषों में उत्पन्न होकर आठवें भव में पल्योपम के असख्यातवें
અને અન્ય વેદને પ્રાપ્ત કરી છે ઉત્કૃષ્ટથી જે ઓની કાયસ્થિતિને કાળ કહે છે, તે પૂર્વકેટિના આયુષ્યને લઈને ત્યાંજ બે ત્રણ આદિ વાર ઉત્પન્ન થવાની અપેક્ષાથી કહેલ છે. ચેપના સ્થલચર પુરૂષની કાયસ્થિતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત છે, અને ઉત્કૃટથી પૂવકેટિપૃથફત્વ અધિક ત્રણ પલ્યોપમને છે. આની સમજ સામાન્ય તિર્યંચપુરૂષની જેમ સમજી લેવી ઉર-પરિસપ સ્થલચર તિયપુરૂષનો અને ભુજપરિસર્ષ સ્થલચર નિયંક પુરુષને કાયસ્થિતિ કાળ જઘન્યથી એક અતર્મુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથક્તત્વ છે તેની સમજણ જલચર પુરૂષની જેમ સમજી લેવી ખેચર પુરૂષની કાયરિસ્થતિને કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્તનો છે. તેની સમજણ પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે કરી લેવી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકેટિ પૃથકત્વ અધિક પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગરૂપ છે આવી રીતને આ કાયસ્થિતિનો કાળ જે ખેચર પુરૂષ સાતવાર સુધી પૂર્વકોટિની સ્થિતિવાળા ખેચર પુરૂષમાં ઉત્પન્ન થઈને આઠમા ભાવમાં
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८ । ।
__ _ जावामिगमसूत्रे } i ... . .. . ... ....... - ~ ।। अथ मनुष्यपुरुपप्रकरणमाह-मिणुस्सपुरिसाणं भंते' इत्यादि, 'मणुस्सपुरिसा णं भंते ? मनुष्यपुरुषाः खलु भदन्त ! 'कालओ केवच्चिर होति' कालतः कियपिचरं । भवन्ति मनुष्यपुरुषास्तादृशपुरुषत्वमपरित्यजन्तः ।कियाकालपर्यन्तमवतिष्ठन्ते । इति : प्रश्न.. भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम!'खेत्तं पहुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' क्षेत्र प्रतीत्य क्षेत्रानयणेन जघन्येनान्तमुहूर्त यावदवतिष्टन्ते. 'उक्कोसेणं तिन्नि पलियोमाई पुधकोडि पुहुत्तमभडियाई उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि 'धम्मचरण पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' धर्मचरणं - चारित्रधर्म प्रतीत्य, ज़धन्येनान्तर्मुहूर्तम्, 'उक्कोसेणं देसूणा , पुच्चकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । एवं सव्वत्थ' एवं यथा मामान्यतो मनुष्यपुरुषाणामवस्थानं कथित तथैव सर्वत्र सर्व पुरुषाणामपि ,अवस्थानं ज्ञातव्यम् तत्राह -- 'जात्र' इत्यादि, 'जाव पुव्व 'भाग की स्थितीवाले 'अन्तर 'द्वीप आदि के 'खेचर पुरुपों में उत्पन्न होता है उस की अपेक्षा से जानना चाहिये । तिर्यग्योनि । प्रकरण समाप्त, । । ।
"मणुस्सा पुरिसा णं भंते । कालो केवच्चिरं होति' हे भदन्त ! मनुष्य पुरुषों की, कायस्थिति का काल कितना है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा खेत्तं पडुच्च, जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं तिन्नि. पलिओवमाई. पुत्रकोडिपुहुत्तमभहियाई" हे गौतम ! मनुष्य पुरुपोंकी कायस्थिति का काल जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त का हैं और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि-पृथक्त्व अधिक तीन पक्ष्योपम का है। "धम्मचरणं पड़च्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं "चारित्र धर्म की अपेक्षा करके इसकी कायस्थिति काल जघन्य से तो एक अन्तमुहर्त का और 'उक्केसेणं' उत्कृष्ट से "देसूणा पुव्वकोडी" देशोन पूर्वकोटि का हैं, "एवं सव्वत्थ" इस प्रकार से जैसा यह सामान्य रूप से मनुष्य पुरुषों का अवस्थान काल- कायस्थिति का काल कहां है वैसाही सर्वत्र 'सब पुरुषों को भी कायस्थितिका काल जानना चाहिए પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગની સ્થિતિવાળા અંતરીપ વિગેરેના પેચર પુરૂષમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે અપેક્ષાએ સમજેવું
मशत तियान: ४२५ समान - 'मणुस्सपुरिसा ण भंते ! कालओ केवच्चिरं होंति" असावन मनुष्य ५३पानी डाय સ્થિતિનો કાળ કેટલે કહેલ છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે'"गोयमा ! खेत्तं पडुच जहाणेणं अतोमुहुतं उक्कोसेण तिन्नि पलिओवमाइं पुचकोडि पुहुत्तमभहियाई" हे गीतम मनुष्य ५३पानी आयस्थितन 1m धन्यथी से भभुइतना छ भने थी पूर्व पृथप गघि पक्ष्यापभना छ' "धम्मचरणं पडुच्च जह पणेणं अंतोमुहत्त" यास्त्र यमनी अपेक्षाथी, तगानी आयस्थिति am धन्यथा मे मतभुइतना 'उक्कोसेणं' मने थी "देसूणा पुवकोडी" शान पूटिना छ. "एवं सव्वत्थामा शतवी शत मा सामान्य ५९॥थी मनुष्य ५३वान अवस्थान आण-मेटले કે-કાર્યસ્થિતિને કાળ કહ્યો છે એ જ પ્રમાણે બધેજ પુરૂષને કાયસ્થિતિને કાળ સમજી લેવું.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४७९ विदेह अवर विदेह' यावत् पूर्वविदेहपिरविदेह पुरुषाणाम्' अवस्थाने तात्पर्यन्तमत्र वाच्यम् । यावत्पदेन ' भरतैरवतक्षेत्रयोर्ग्रहण भवेति भैरतैरवतपूर्वविदेहापरविदेह पुरुपाणी क्षेत्रं प्रतोत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेणे पूर्वकोटि पृथक्वाभ्यधिकीनि त्रीणि पल्योपमानि; धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिरिति । अकभभूमिगमणुस्संपुरिसाणं जहा अकम्भभूमिगमणुस्सित्थीण" "अकर्मभूमिकमनुष्य पुरुषाणामेवस्थान यथा अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीणां कथित तथैव । 'जा' अंतरदीवगाणं' यावदन्तरदीपकानाम् अन्तरपिकमनुष्यपुरुषपर्यन्तानामवस्थानं तत्तत् स्त्रीप्रकरणवदेव-- ज्ञातव्यम् । ---अत्र--यावत्पदेन हैमवतैरण्यक्त-हारवर्ष रम्यकवर्षदेवकुरूत्तरकुरुपुरुषाणां , ग्रहणं " भवति तथाहि-मनुष्य पुरुषाणामवस्थान तथा वक्तव्यं
यावत् । भरत... ऐरवत, पूर्व विदेह. और ; अपर :, विदेड : तक: के. पुरुषों । की। कायस्थिति, का भी काल -ऐसा ही जानना चाहिये, अकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसाणं- जहा अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीण", अकुम भूमिक, मनुष्य, पुरुषों की: कायस्थिति का काल जैसा अकर्म भूमिक मनुष्य , लियो का ,कायस्थिति काल कहा, गया है वैसा ही। जानना चाहिए
और अन्तर द्वीप रूप अमभूभिक मनुष्या स्त्रियों की कायस्थिति, काः काल के जैसा ही काल यावत अन्तर द्वीपज मनुष्यो की कायस्थिति का भी जानना चाहिये इस प्रकार यावत्पद से हैमवत हैरण्यवत-हरिवर्ष.. सम्यकवर्ष-देवकुरु. उत्तरकुरू और अन्तरदीप अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुषों की कायस्थिति का . काल जैसा २ वहांर की मनुष्य स्त्रियों की कार्यस्थिति काः काला कहा गया है वैसा २ ही , जानना चाहिये. ऐसा इस कथन का निष्कर्षार्थ है स्त्रियों की स्थिति : के जैसा ही अवस्थान भी अन्तरद्वीपज मनुष्यपुरुषों तक का जानना चाहिये इस कथन का વધત. 'ત” ભિત ઐરવર્ત પૂર્વ વિદડી અને અપવિ. સુધીનાં પુરૂની કાર્યસ્થિતિને पण प्रभार संभ aisotisgarh Fi!
- 1. ! ! St. In " . . . . . : is "अकम्मभूमिकमणुस्सपुरिसाणा जहां अकम्भभूमिगर्मणुस्सित्धीण" भभूमिका મંનુષ્ય પુરુષની કાયસ્થિતિને કાળ જેમ અકર્મભૂમિકે મjષ્ય સ્ત્રિનો કાયસ્થિતિ કાળ કહેવામા આવેલ છે, એજ પ્રમાણેને સમજ અને અતરદ્વીય રૂપ"અકર્મ ભૂમિજ - મનુષ્ય સ્ત્રિની કાયસ્થિતિના કાળ પ્રમાણેનેજ કાળ યાવતું અંતરદ્વીપજ મનુષ્યની કાય स्थितिमा 14 समलव २ रीता यावत् ।। ५४था भक्त; ३५यवत्-रिवर्ष,
મ્યક વર્ષ દેવકુરૂ, ઉત્તરકુરૂ, અને અંતરદ્વીપ અકર્મભૂમિના મઝુષ્ય પુરુષની કાયસ્થિતિને કાળ જે જે રીતે ત્યાં સ્થાન મનુષ્ય શ્વિની કાયસિસ્થતિને કાળ કહ્યો છે, એ એ રીતે
સમજી લેવા. આ પ્રમાણેને આ કથનને ભાવાર્થ છે સ્ત્રિયાની કાર્યસ્થિતિ પ્રમાણે જ અવ१२थान मतही मनुष्य पुरुष सुधीसभाg.
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
1
यथा मनुष्यादिस्त्रीणां कथितम् तथाहि - सामान्यतो मनुष्यपुरुषस्य क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् । तदनन्तरं मृत्वा गत्यन्तरे वेदान्तरे वा संक्रमात् । उत्कर्पत स्त्रीणि पल्योपमानि पूर्वको टिपृथक्त्वाभ्यधिकानि तत्र सप्तभवा: पूर्वकोट्यायुषो महाविदेहेषु अष्टमस्तु भवो देव कुर्वादिपु । धर्मचरणं प्रतीत्यैकसमयमात्रं द्वितीयसमये मरणसंभवात् । उत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटि, उत्कर्षेणापि पूर्वकोटघायुष एवं वर्षाष्टकादनन्तरं चरणप्रतिपत्ति संभवादिति । मनुष्य विशेषचिन्तायां सामान्यतः कर्मभूमिक मनुष्यपुरुषः कर्मभूमिरूप क्षेत्रमाश्रित्य नघ
४८०
स्पष्टीकरण इस प्रकार है भरत ऐखत अन्तर द्वीप तक के मनुष्य पुरुषों का अवस्थान वैसा कहना चाहिये जैसा भरतादि मनुष्य स्त्रियों का कहा गया है । सो इस कथन के अनुसार सामान्य से मनुष्य पुरुष का अवस्था न क्षेत्र की अपेक्षा ठेकर जघन्यसे तो एक अन्तर्मुहूर्त का है- क्योंकि इसके बाद मरकर वह गत्यन्तर में या वेदान्तर में संक्रमित हो जाता है, और उत्कृष्ट से उसका व्यवस्थान काल पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम का है. और इनमें उसके पूर्वकोटि आयु को लेकर सात भव तो महाविदेहों में हो जाते हैं और आठव भव देव कुरु आदिकों में हो जाता है तथा धर्मचरण - चारित्र धर्म को लेकर इसका भवस्थान काल जघन्य से तो एक समय का है- क्योंकि द्वितीय समय में मरण की संभावना है और उत्कृष्ट में अवस्थान काल इसका देशोन पूर्वकोटि रूप हैं. क्योंकि पूर्वकोटि की आयु वाले मनुष्य के ही आठ वर्ष के बाद चारित्र धर्म की प्राप्ति हो सकती है। मनुष्य विशेष विचारकी अपेक्षा में समान्य से कर्मभूमिक मनुष्य पुरुष कर्मभूमि रूप क्षेत्र को आश्रय करके
આ કથનનુ સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે.—ભરત, અરવત, અંતરદ્વીપ સુધીના મનુષ્ય ‘પુરુષનુ અવસ્થાન એવી રીતે કહેવું જોઈએ કે જેવી રીતે ભરત વિગેરે ક્ષેત્રાની મનુષ્ય ક્રિયાનું અવસ્થાન કહેલ છે. તા આ કથન પ્રમાણે સામાન્ય રીતે મનુષ્ય પુરુષનું અવસ્થાન ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તેા એક અંતર્મુહૂતનું છે કેમકે-તે પછી તે મરીને મીજી ગતિમાં અથવા વેદાન્તરમાં સ કૃમિત થઈ જાય છે. અર્થાત્ પરિણમી જાય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાન કાળ પૂર્વ કાર્તિ પૃથત્વ અધિક ત્રણ પલ્યાપમના છે અને તેમાં તેની પૂ ફ્રાટિના આયુષ્યને લઈ ને સાત ભવ । મહાવિદેહામાં થઈ જાય છે અને આઠમે ભવ દેવ કુરૂ વિગેરેમાં થઈ જાય છે. તથા ધર્મચરણુ—ચારિત્ર ધને લઈને તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી તા એક સમયના છે કેમકે—ખીજા સમયમાં મચ્છુની સંભાવના છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાન દેશેાનપૂટિ રૂપ છે. કેમકે—પૂર્વ કાટિની આયુષ્ય વાળા મનુષ્યનેજ આઠ વર્ષ પછી ચારિત્ર ધની પ્રાપ્તિ થઇ શકે છે મનુષ્ય વિશેષના વિચારની અપેક્ષાથી સામાન્યથી ક`ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષ, કર્મભૂમિરૂપ ક્ષેત્રના આશ્રય લઈને જધન્ય
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
ao
7
-
२
प्रमेयधोतिका टीका प्रति. २
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४८१ न्ये नान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रोणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाभ्यधिकानि, तत्र अन्तर्मुहूत्त पूर्व वदेव, त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटिपृथक्त्वाम्यधिकानि सप्तवागन् पूर्वकोट्यायुःसमन्वितेषूत्पद्य अष्टम वारमेकान्तसुषमायां भरतैरवतयो स्त्रिपल्योपमस्थितिषु समुत्पद्यमानस्य भवतीति ज्ञातव्यम् । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनैकं समयं सर्वविरतिपरिणामस्यैक सामयिकस्यापि संभ. वात् , उत्कर्षतो देशोना पूर्वकोटिः समग्र चरणकालस्यापि एतावत एव भावादिति । भरतैर. वतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्यापि भरतैरवतक्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुतिम् उत्कर्षत स्त्रीणि पुल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्यभ्यधिकानि । तानि च पूर्वकोट्यायुः समन्वितस्य विदेडपुरुषस्य जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व अधिक तीन पल्योपम तक रह सकता है इतना अवस्थान काल इसका इस कारण से हो सकता है कि यह सातवार तो पूर्वकोटि की आयुवाले मनुष्य पुरुषों में उत्पन्न होकर आठवें भव में यह एकांत सुषमा काल में भरत या ऐवत क्षेत्र के तीन पल्योपमकी उत्कृष्ट स्थिनिवाले मनुष्य पुरुषों में उत्पन्न हो जाता है, चारित्र धर्म की प्रतिपत्ति की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थान काल कम से कम एक समय का है क्योंकि कम से कम एक समय तक भी सर्वविरति रूप चारित्र परिणाम इसके हो सकता है और अधिक से अधिक इसके सर्वविरति रूप चारित्र परिणाम देशोन पूर्वकोटि तक हो सकता है क्योंकि सर्व विरति का काल इतना ही है भरत एवं ऐरवत कर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का भी अवस्थान काल भरत और ऐवत क्षेत्र की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है। इतना यह काल पूर्वकोटि आयु युक्त विदेह क्षेत्र का पुरुष जो भरतादिमें संहृत होकर થી એક અતિમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેટિ પૃથફત્વ અધિક ત્રણ પલ્યોપમ સુધી રહી શકે છે આટલે અવસ્થાન કાળ તેને એ કારણે થઈ શકે છે કે–આ સાતવાર સુધી તે પૂર્વ કેટિના આયુષ્ય વાળા મનુષ્ય પુરુષમાં ઉત્પન્ન થઈને આઠમા ભવમાં આ એકાન્ત સુષમા કાળમાં ભરત અથવા ઐરાવત ક્ષેત્રના ત્રણ પલ્યોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા મનુષ્ય પરમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ચારિત્ર ધર્મની પ્રતિપત્તીની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ ઓછામાં ઓછા એક સમયને છે. કેમકે ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી પણ સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર પરિણામ તેને થઈ શકે છે. અને વધારેમાં વધારે સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર પરિણામ દેશોન પૂર્વકેટિ સુધી તેને થઈ શકે છે કેમકે
સર્વે વિરતિને કાળ એટલે જ છે. ભારત અને ઐરાવત, કર્મભૂમિક મનુષ્ય પુરુષને અવસ્થાન કાળપણ ભરત, અરવત ક્ષેત્રની અપેક્ષા જઘન્યથી એક આ તમું હુંને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વ કોટિ અધિક ત્રણ પલ્યોપમને છે આટલે આ કાળ પૂર્વ કેટિ આયુષ્ય વાળા વિદેહ ક્ષેત્રના પુરુષે જે ભરત વિગેરેમાં સંહરણ કરીને ફરી લાવવામાં આવે
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमने माद मन्यानीतस्य भरतादि वामयोगाद् भारतीयोऽयमिति भरतादि प्रवृत्तव्यपदेशस्य भवायु:
कानपमाप्रारम्ने समुन्मन्नस्य ज्ञातव्यानि । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनैकं समयम् मन देशोना कोटिरिति । एतस्य द्वयस्यापि पूर्ववदेव भावना कर्तव्या । पूर्वविदेहापरविकर्म मेमनुष्यपुत्पस्य क्षेत्राश्रयणेन जघन्यतोऽन्तर्मुहर्तम् उकर्पतः पूर्वकोटिपृथ याने भवति, तप्क्ष वारं वारं तद सप्तवारानुत्पत्तिमधिकृत्य भावनीयम् , यत स्तत
मदन्यं गयन्ती योन्यन्तरे वा तस्य संक्रमो भवति । धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येने समयतो देशोना पूर्वकोटिरवस्थानन । तथा सामान्यतोऽकर्ममिकमनुष्यपुरुषस्य तद्भाव
यतो प्रतीय न्यन्येन पन्योपमं पल्योपमासंख्येयभागहीनम । उत्कर्पत स्त्रीणि दुम लामा नाय, दइ भरनादि में निवाम किया इसलिये यह भारतीय है ऐसे व्यपदेश वाला होगावह अपने भवनंबन्धी आयु के क्षय होने पर एकांत सुपमा कालके प्रारंभ में उत्पन्न हो जाता, उसको मोक्षा से जानना चाहिये । चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर इनका भवस्थान हात जपन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि का है। इन जघन्य नोट दोनों की भावना पहले जैमोह। कर लेनी चाहिये । पूर्व विदेह और अपर विदेह
मिक अनुष्य पुरुष का क्षेत्र की अपेक्षा लेकर अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त
1 और 12 से पूर्व कोटि पृथक्व है यह अवस्थान काल पुन. पुनः वही सातवार मरान होने के कारण जान लेना चाहिये क्योंकि यहा से निकलने के पश्चात् अवश्य गमना गोन्यन्तर में मंकम हो जायेगा । चारित्रधर्म की अपेक्षा लेकर इनका
यस्यान फाल जपमा से एक ममय का और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वक टिका है । तथा सामान्य a कि मनुष्य पुरुष का ग की अपेक्षा लेकर भवस्थान काल जघन्य से पल्योपम
-
i ( બત. દિમ નિવાસ કર્યો માટે તે ભારતીય છે. એવા વ્યપદેશ વાળ દેય છે. તે
" ના ૧ બંધી માય ફાય થાય ત્યારે એકાન્ત સામા કાળના પ્રારંભમાં ઉત્પન્ન ” ” છે. તે પછી સમજવું. ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્ય 1
. न .२
दे टिना छे. माय-य भने सननी આ પપ મળે તે પૂર્વ વિદડ અને અપર વિદેડ કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષને અવ
.” તે જ તેની નટરાગ જાન્યથી એક અંતર્મુહને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ ટિપૃથકત્વ i, नमीदवाने • माना२३५-न पान! यी सभावाना છે કેમ કે , નોન પછી બીજીગનમાં અથવા બીજી પેનિમાં સંક્રમણ થઈ જાય ૬ -- જન્મર ૧૬ વર્ષ છે. વિશ્વ બની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્ય 1 .
न ५ टिना . तया सामान्य शत भ. ५. २०१५: मनी गायी या पक्ष्या५मना मसभ्या
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रति०६
पुरुषस्थित्यादिनिरूपणम् ४८३ पल्योपमानि यावदवस्थानम् । संहरणं प्रतीत्य तु जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् तच्चान्तमुहूर्तायुःशेषस्या कर्मभूमिषु संहृतस्य भवतीति ज्ञातव्यम् । उत्कर्षत स्त्रीणि पल्योपमाणि देशोनया पूर्वकोट्याऽभ्यधिकानि । तानि च देशोनपूर्वकोट्यायुःसमन्वितस्य उत्तरकुर्वादौ सहृतस्य तत्रैव मृत्वा समुत्पन्नस्य भवन्तीति ज्ञातव्यम् , पूर्वकोट्या देशोनता च गर्भकालिकन्यूनत्ववशात् गर्भस्थितस्य संहरणप्रतिषेधादिति ॥ . हैमवतहरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य जन्माश्रयणेन जघन्येन पन्योपमासंख्येयभागन्यून पल्योपमम् उत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमं यावदवस्थानम् ।
के असंख्यातवें भाग से हीन एक पल्योपम तक का है, और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम तक का है, सहरण की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थानकाल जघन्य से एक अन्तमुहूर्त तक का और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि से अधिक तीन पल्योपम तक का है यहां जो जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का समय कहा गया है वह अन्तर्मुहूर्त आयु जिसकी शेष है और जिसका अकर्म भूमि में संहरण हो गया है ऐसे जोवकी अपेक्षा से कहा गया है. तथा उत्कृष्ट जो समय कहा गया हैं वह देशोन पूर्व कोटि की आयुवाला जीव जिसका उत्तर कुरु आदिमें संहरण हुआ है और वहाँ मरकर वहीं उत्पन्न हुआ है उसकी अपेक्षा से कहा गया है। पूर्वकोटि में जो देशोनता कही गई है वह गर्भकाल की न्यूनता को लेकर कही है क्योंकि गर्भकाल में संहरण होने का प्रतिषेध किया गया है अन्यथा देशोनता न कह कर पूरी पूर्व कोटि कही जाती, हैमवत और हैरण्यवत अकर्मभूमि के मनुष्य पुरुष का अवस्थान काल जन्म की अपेक्षा से कम से कम पल्योपम के असंख्यातवें भाग से हीन एक
તમા ભાગથીહીન એક પલ્યોપમને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પોપમ સુધીનો છે. સંહરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટની દેશોનપૂર્વ કેટિથી વધારે ત્રણ પાપમાને છે અહિંયાં જઘન્યથી જે એક અંતમુહૂર્તને સમય કહ્યો છે, તે જેનું આયુષ્ય અંતમુહૂર્ત બાકી હોય અને જેનુ સહરણ અકર્મભૂમિમાં થયું હોય એવા છવની અપેક્ષાથી કહેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટ જે સમય કહ્યો છે તે દેશના પૂર્વકેટિના આયુષ્ય વાળા જીવ કે જેનું સંહર ઉત્તરકુરુ વિગેરેમાં થયું હોય અને ત્યાં જ ઉત્પન્ન થયા હોય તેઓની અપેક્ષાથી કહેલ છે.
' પૂર્વકેટિમાં જે દેશેનપણું કહ્યું છે. તે ગર્ભકાળની ન્યૂનતાને લઈને કહેલ છે. કેમકે ગર્ભકાળમાં સંહરણ થવાને પ્રતિબંધ કહ્યો છે નહિતર દેશન પણું ન કહીને પૂર્વ પૂર્વકેટી કહેવામાં આવત હૈમવત અને ઐરણ્યવત અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષને અવસ્થાન કાળ જન્મની અપેક્ષાથી ઓછામાં ઓછા ૫૫મના અસ ખ્યાતમાં ભાગથી હીન એક પલ્યોપમનો
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
नीवाभिगमसूत्र
यह प्रनीय नपन्यतोऽन्न महर्न मुकग देशोनया पूर्वकोटयाऽभ्यधिकं पल्योपमं यावदव. दानं भवनि ! मन भावना प्रागेव स्वयं कर्तव्या। हरिवपरम्यकर्पाकर्मभूमिकमनुष्य पुलपरप नमनाय नपन्यतो है पन्योपमे पन्योपमस्यासंख्येयभागन्यूने, उत्कर्पतः परिपूर्णे हे पोपले अपयन 3 र्गना, नत्रैतावत आयुष' संगवात् । संहरणं प्रतीय जघन्यतोऽन्तU-न्यूनानीहना मंहग्णामभवान । उकर्पतो देशोनया पूर्वकोट्यऽभ्यधिके द्वे पल्योप, भावना विश्व । देवपुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्यतः ५गोरमामययनगन्यूनानि नोणि पच्योपमानि। उत्कर्पतः परिपूर्णानि त्रीणि पल्योपमानि,
पम्योपम का और ने परिपूर्ण एक पन्योपम का है, महरण की अपेक्षा लेकर इसकी प्रदान काट जय मे तो एक अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक एक प-योपा का यहा भावना पहले जैसी करलेनी चाहिए । हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अफमां के मनुस पुरुष का अवस्यान काल जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य मे तो पल्योपन के जसप्यान भाग में न्यून दो पल्योपम तफ का है और उत्कृष्ट से पूरे दो पल्योपम हा । जयाय और उट में वहा इतने ही आयु का संभव है, संहरण की अपेक्षा इसका प्रस्थान काल जगन्य में एक अन्नहर्त का है क्योंकि जिसको प्रायु एक अन्तर्मुहूर्त से न्यून-म-होनि में जीवका संहरण नहीं होता है, मोर उत्कृष्ट से इसका अवस्थान काय देशोन पूर्वकोटि भरिफ दो पन्योपम तक का है। भावना पहले जैसी ही होगी । देर और उत्तर रूप में मृमिक मनुष्य पुरुष का भवस्थान काल क्षेत्र की प्रकार नसाय में नो पयोपम के असंत्यात भाग होन तीन पन्यो पर्म का
છે. અને કુટધી પર એક પોપમને છે. હરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાને કાળ જળથી તે એક અંનમું છે. અને ઉર્દૂધી દેશાન પૂર્વકૅટિ અધિક એક પલ્યોપમને જ તિવા તેની સમજ ન પહેલા પ્રમાણે જ સમજી લેવી. હરિવર્ષ અને ઉચ્ચક વર્ષ રૂપ
મમિના મનુષ્ય પુને અરધાન કાળજન્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી તે પલ્સેપમેના સરખ્યાત ' ન બે પોપમ ગુમાને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી પરા બે પળેપમને છે જ અને કરો ત્યાં આટલાજ આયુષ્યને સંભવ છે સંદરની અપેક્ષાથી તેના २१.१२ , thail Anj७. भा-रेलु आयुष्य
तथा પૂન ક ળ છે એ જીવનું જ થતું નથી, અને કટથી તેનો અવસ્થાન કાજ રે દેટ અપ બે પળે પમ સુધી છે. તેની સમજ પહેલા કહ્યા પ્રમાણે દ, દે આને ર ર અમિબમિના મનુષ્ય અને અવસ્થાન કાળ ક્ષેત્રની
એ જપ પપમા અસંખ્યામાં ભાગથી હીના ત્રણ પાપમાને
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योप्रतिका टीका प्रति० २
पुरुषस्थित्यादि निरूपणम् ४८५ संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूतमुत्कर्षतस्त्रीणि पल्योपमानि देशोनपूर्वकोट्याऽभ्यधिकानि ।
अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरषस्य जन्म प्रतीत्य देशोनं पल्योपमासंख्येयभागमुत्कर्षतः परिपूर्ण पल्योपमासंख्येयभागम् संहरणमधिकृत्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः पूर्वकोट्यभ्यधिकपल्योपमासंख्येयभाग यावदवस्थानमिति । 'देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाब सचट्ठसिद्धगाणं' देवाना तु या पूर्व स्थिति कथिता सैव सस्थिति. कार्यस्थितिरपि वक्तव्येति । कियत्पर्यन्त मित्याह-यावत्सर्वार्थसिद्धकानाम्-सर्वार्थसिद्धदेवपुरषपर्यन्तमित्यर्थः, अत्र यावत्पदेन-भवन, पति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिक सौधर्मादितोऽपराजितविमानगतदेवपुरुषाणां ग्रहण भवतीति । . ननु कायस्थितिस्वनेकभवभावाश्रिता सा कथमेकस्मिन् भवे भवतीति चेदत्रोच्यते देवपुरुषो
है और उत्कृष्ट से इसका अवेस्थान काल पूरे तीन पल्योपम का है. सहरण की अपेक्षा इसका अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तमुहूत्ते का है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्वकोटि अधिक तीन पल्योपम का है अन्तर द्वीपज मनुष्य पुरुष का अवस्थान काल जन्म की अपेक्षा लेकर देश से न्यून पल्योपम के असंख्यातवें भाग तक का है और उत्कृष्ट से इसका अवस्थाने काल परिपूर्ण पल्योपमं के असंख्यातवें भांग तक का है। सहरण की अपेक्षा लेकर इसका अवस्थान काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटि अधिक पल्योपम के असंख्यातवें भाग का हैं । " देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव संचिटणा जाव सम्वट्ठसिद्धगाणं " भवनपति देवपुरुषों से लेकर सर्वार्थमिद्ध देवपुरुष पर्यन्त देवो की जो पहिले भवस्थिति कही गई हैं वही कायस्थिति है ऐसा जानना चाहिये,
शंका-कायस्थिति तो अनेक भवोके आश्रित होती है- फिर वह यहां एक भव में कैसे हो सकती है। અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાને કાળ પૂરો ત્રણ પલ્યોપમને છે. સંહરની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતમુહૂતને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશના પૂર્વકેટિ અધિક ત્રણ પિમપ છે અંતરદ્વીપજ મનુષ્ય પુરૂષને અવસ્થાન કાળ જન્મની અપેક્ષાથી દેશથી ન્યૂન પલ્યોપમના અ સ ખ્યાતમાં ભાગ સુધી છે અને ઉત્કૃષ્ટથી તેને અવસ્થાન કાળ પૂરા પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ સુધી છે સહરણની અપેક્ષાથી તેને અવસ્થાન કાળ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તને છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કાટિ અધિક પલ્યોપમના અસં. भ्यातभा मागनी छे, 'देवाणं जच्चे ठिई सच्चेव संचिट्ठणा जाव सव्वसिद्धगाणं" ભવનપતિદેવ પુરૂષોથી લઈને સર્વાર્થ સિદ્ધ દેવપુરુષ સુધી પહેલાં દેવેની જે ભવસ્થિતિ "કહી છે એજ પ્રમાણે કાયસ્થિતિ પણ છે તેમ સમજવું • શંકા-કાયસ્થિતિ તે અનેક ભવના આશ્રિત હોય છે, તે પછી તે અહિયાં એકમવા માં કેવી રીતે થઈ શકે છે ?
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसत्रे
देव पुरुषत्वापरित्यागेन कियन्तं कालं, यावन्निरन्तर भवतीत्येवात्र विवक्षितम , तत्र देवघ्युत्वा आनन्तर्येण भूयो देवो न भवति अतः 'देवाणं जच्चेव ठिई सच्चेव सचिटणा भाणियन्ना' इत्यतिदेशः कृत इति ॥सू०९।।
तदेव पुरुषाणां नैरन्तर्येणावस्थानं कथितं सम्प्रति तेपामन्तरमाह 'पुरिमस्स णं' इत्यादि
__मूलम्- पुरिसस्स ण भंते! केवइयं कालं अंतर होड? गोयमा ! जहन्नेणं एक्कं समय, उकोसेणं वणस्सइ कालो । तिरिवखजोणिय पुरि साणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो । एवं जाव खहयरतिरिक्वजोणियपुरिसाणं । मणुस्सपुरिसाणं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ ? गोयमा ? खेत्तं पडच्च जहन्नेणं अतो मुहत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो। धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं अणतं कालं अणताओ उस्सप्पिणी ओस्सप्पिणीओ जाव अवटपोग्गलपरियह देसूर्ण । कम्मभूमियाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेस जहित्थीण जाव अंतरदीवगाणं देवपुरिसाणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो । भवणवासिदेवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो जहन्नेणं अतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो। आणयदेवपुरिसाणं भंते ! केवइयं कालं अंतरंहोइ ? गोयमा ? जहन्नेणं वासपुहत्तं उकोसेणं वणस्सइ कालो, एवं जाव गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि । अणुत्तोववाइय देवपुरिसस्स जहन्नेणं वासपुहत्तं उक्कोसेणं संखेज्जाइं सांगरोवमाइं साइरेगाइं ॥१०॥
उत्तर- "देव पुरुष देवपुरुष रूप से निरन्तर कितने काल तक होता रहता हैयही बात तो कायस्थिति में विवक्षित है-सो देव च्यव कर किर देव तो होता नही है, इसी लिए यहां अतिदेश से ऐसा कहा गया है कि "देवाणं जा ठिई सा चेव संचिटणा भाणि 'यब्वा" कि देवों की जो भवस्थिति है वहाँ कायस्थिति है। सूत्र ।।९।।
ઉત્તર–દેવપુરુષ દેવપુરૂષ પણાથી સતત કેટલા કાળ સુધી થતા રહે છે ? એજ વાત
તિઆ વિવશત છે કેમકે દેવ રચવીને પાછા દેવ તો બનતા નથી તેથી - भतिशथी तभ उवामां मावद छ8-देवाणं जा ठिई सा चेव संचिठ्ठणा भाणियव्वा" દેવોની જે ભવસ્થિતિ છે એજ કાયસ્થિતિ છે તેમ સમજવું. સૂ. ૯
-
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकाल निरूपणम् ४८७
wwwwwwvvvvvvvvvvvvvvvvv
छाया पुरुषस्य खलु भदन्त! कियन्तं कालमन्तरं भवति? गौतम! जघन्येन एक समय मुत्कर्षेण वनस्पतिकालः । तिर्यग्योनिकपुरुषाणां जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षण वनस्पतिकालः । एवं यावत् खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषाणाम् । मनुष्यपुरुषाणां भदन्त ! कियन्त काल मन्तर भवति? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्पण वनस्पतिकालः । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येन एक समयम्, उत्कर्षेणानन्त कालम् अनन्ता उत्सपिण्यवसर्पिण्यो यावदपार्द्धपुद्गलपरावर्त देशोनम् । कर्मभूमिकानां यावद् विदेहो यावद् धर्मचरणे एकः समयः, शेष यथा स्त्रीणां यावदन्तरद्वीपकानाम् । देवपुरुषाणां जघन्येनान्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण वनस्पति कालः । भवनवासिदेवपुरुषाणां तावद् यावत् सहसारः, जघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षेण वनस्पतिकाल । आनतदेवपुरुषाणां भदन्त ! कियन्त कालमन्तर भवति ? गौतम ! जघन्येन वर्षपृथक्त्व मुत्कर्षेण वनस्पतिकालः । एवं यावद अवेयकदेवपुरुषस्यापि । अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषस्य जघन्येन वर्षपृथकत्वम् उत्कर्षेण संख्येयानि सागरोपमाणि सातिरेकाणि ॥सू०॥
टीका-'पुरिसस्स णं भंते' पुरुषस्य स्खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति-कालतोऽन्तरं कियच्चिरं-कियच्चिरकालिकं भवति पुरुषः पुरुषत्वात् परिभ्रष्टः सन् पुनः कियता कालेन पुरुषत्वमवाप्नोतीति प्रश्न, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेण 'एक्कं समय' जघन्येनैकं समयम् समयमात्र व्यवधानं भवतीत्यर्थ. ।
इस प्रकार पुरुषों का नैरन्तर्य रूप से अवस्थान कहकर अब सूत्रकार उनका अन्तर कहते हैं- "पुरिसस्स णं भंते ! इत्यादि । सूत्र ॥९।।
टीकार्थ- गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! एक पुरुष पुरुषत्व का परित्याग करके फिर वह पुरुषत्व को प्राप्त करे ऐसा अन्तर कितने काल का होता है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जहन्नेणं एक्क समय उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" हे गौतम ! पुरुष अपने पुरुषत्व को परित्याग करके कम से कम फिर वह उसे एक समय के बाद प्राप्त
, આ રીતે સતત રીતે પુરૂષના અવસ્થાન કાળનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેઓના मत२ अनु ४थन ४२ छे "पुरिसस्स णं भते !" त्याह.
. टी -गौतमस्वाभीन्ये, प्रभुने से पूछ्यु -8 सगवन् ! ४ पुरुषने, पुरुष પણના ત્યાગ કરીને પાછા પુરૂષયણને પ્રાપ્ત કરવામાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? भी प्रश्न उत्तरमा प्रभु के छ है-"गोयमा । जहण्णेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं वणस्सर कालो" गौतम ! ५३५ पोताना ५३१५थाना त्या शेन श ५३५ ५४ाने प्रास
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮
fter भगमसूत्रे
तथाहि
;
ई - यदा खलु कश्चित्पुरुषः उपशमश्रेणी प्राप्त उपशान्ते पुरुषवेदे समयमेक जीवित्वा तदनन्तरं म्रियते तदा असौ नियमतो देवपुरुषेषु समुत्पद्यते इति समयमेकमन्तरं पुरुषत्वस्य भववीति । 'उक्कोसेण वणस्सइ कालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालः वनस्पतिकालपर्यन्तं पुरुपत्वस्यान्तरं भवतीति । वनस्पति कालश्चेत्थं पठनीय स्तथाहि - 'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पि - frओ कालओ खेत्तओ अनंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरायहा ते णं पुग्गलपरायट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो' अनन्ता उत्मर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः असंख्येयभागः, असंभागपरिमिताः पुद्गलपरावर्त्ता इतिभावः । उक्तक्रमेण सामान्यतः पुरुषत्व
-1
कर लेता है और उत्कृष्ट से जितना वनस्पति का काल कहा है उसके बाद वह उसे पुनः प्राप्त करं लेता है, इस कथन का तात्पर्य ऐसा है कि नव कोई पुरुष उपगम श्रेणि पर आरूढ होता है, तो पुरुष वेद के उपशान्त होजाने पर वह वहां कम से कम एक समय तक जीवित रहकर अर्थात् उपशमश्रेणि में वर्तमान रहकर बादमें जब उसका वहां मरण हो जाता है तो नियम से यह देवगति में जाकर उत्पन्न होता है इस प्रकार उपशान्त हुए पुरुष वेद को पुनः पुनः प्राप्त करने में कम से कम एक समय का अन्तर होता है और उत्कृष्ट से जो अन्तर् वनस्पति काल प्रमाण कहा गया है- उसका तात्पर्य ऐसा है कि इसमें " अणंताओ उस्सप्पणीओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ अणंता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरायद्या, णं पुग्गपरायट्टा आवळियाए असंखेज्जइभागो" इसके काल से अनन्त उत्सर्पिणियां समाप्त हो जाती है, क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते है असंख्यात पुद्गल परावर्त्त हो जाते हैं और ये असंख्यात पुद्गल परावर्त आवलिका के असंख्यातवें भाग रूप
કરવામાં આછામાં ઓછા એક સમય પછી પ્રાપ્ત કરીલે છે અને વધારેમા વધારે વનસ્પતિ ના જેટલા કાળ કહ્યો છે, તેટલા કાળ પછી તે તેને ફરી પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ કથનનુ તાત્પય એવું છે કે—યારે કેાઈ પુરૂષ ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થાય છે, તે પુરૂષ વેદનુ ઉપશાંત થઈ જવાથી તે ત્યાં એછામાં ઓછા એક સમય સુધી જીવતા રહીને અર્થાત્ ઉપશમ શ્રેણીમાં વર્તમાન રહીને તે પછી તેનુ ત્યાં મરણુ થઈ જાય છે, તે નિયમની તે દેવગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે ઉપશાંત થયેલ પુરૂષવેદને ક્રીથી પ્રાપ્ત કરવામાં આછામાં એહું એક સમયનુ અંતર હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણનુ જે अंतर ४ह्यु ं छे, तेनु ं तात्यय ये छे ! - तेमां ' अणंताओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ, अनंता लोगा, असंखेज्जा पोगगलपरायहू, ते ण पुग्गलपरायट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागो" तेना अणथी मनात उत्सर्पिथियो भने मन यसर्पि लियो समाप्त થઈ જાય છે. અસંખ્યાત પુદ્ગલ પરાવત થઈ જાય છે અને આ અસ ખ્યાત પુદ્ગલપરાવર્ત આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ ાય છે. આ રીતે સામાન્ય પણાથી પુરૂષત્વનું
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
पुरुषाणान्तरकालनिरूपणम् ४८९ स्यान्तरं प्रदर्य सम्प्रति-तिर्यक् पुरुषविषयकपुरुषस्यान्तरमाह-'तिरिक्खजोणिय' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणियपुरिसाण जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' तिर्यग्योनिकपुरुषाणां पुरुषत्वस्यान्तरं जघन्येनान्तमुहर्तमानं भवति एतावत् कालस्थितिकमनुष्यादिभवेन । व्यवधानात् 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कण वनस्पतिकालोऽसंख्येयपुद्गलपरावर्ताख्यः । तावता कालेन मुक्तयभावे नियमत पुरुषत्वभावात् ‘एवं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसाणं' एवं सामान्यतः तिर्यग् पुरुषाणां यथा पुरुषत्वस्यान्तरं कथितं तेनैव रूपेण विशेषविचारे यावत्पदेन जलचरपुरुपाणा तथा खेचरतिर्यक्पुरुषाणामपि पुरुषत्वस्यान्तरं प्रत्येकं जघन्योत्कर्षाम्यां कथितं तदेव सर्वमिहापि ज्ञातव्यमिति ॥ मम्प्रति मनुष्यपुरुषन्व विषयकान्तप्रातपादनार्थमाह-'मणुस्स' इत्यादि, 'मणुहोते हैं। इस प्रकार सामान्य रूप से पुरुषत्व का अन्तर प्रकट कर अब सूत्रकार विशेष रूपसे तिर्यक् पुरुष विषयक पुरुषत्व का अन्तर प्रकट करने के लिए अतिदेश द्वारा इस सम्बन्ध में कहते हैं-" तिरिक्वजोणियपुरिसाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" तिर्यग्योनिक पुरुषों के पुरुषत्व का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का पड़ता हैं और उत्कृष्ट से वनस्पति के काल के प्रमाण अनन्त काल का पड़ता है और वनस्पति काल असंख्यात पुग्दल परावर्त रूप होता है । ‘एवं जाव खहयरतिरिक्खजोणियपुरि. साणं" जैसे अन्तर कथन सामान्य से तिर्यक् पुरुषो के पुरुषत्व का कहा गया है उसी प्रकार विशेषरूप से जलचर स्थलचर, और खेचर इन पुरुषों के पुरुषत्व का भी अन्तर कह लेना चाहिए, इस तिर्यक् स्त्री प्रकरण में जो अन्तर जघन्य और उत्कृष्ट से कहा गया है वही सब यहा पर भी जानना चाहिये ।
अब सूत्रकार मनुष्यपुरुषत्व विषयक अन्तर समझाने के लिये कहते हैं- इस में गौतमने प्रभु से ऐमा पूछा है-" मणुस्सपुरिसाणं भते ' केवइयं कालं अतरं होई' हे અંતર બતાવીને હવે સૂત્રકાર વિશેષ પ્રકારથી તિર્યફ પુરૂષ સંબંધી પુરૂષ પણાનુ અંતર मतीचा भाट मा संघमा भतिश द्वा२४छे-तिरिक्खजोणियपुरिसाणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" तिय योनि ५३५ पार्नु मात२ धन्यथा ये मतभुइतनु હિોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિના કાળ પ્રમાણન એટલે કે અનંત કાળનું અંતર પડે छ. म पनपतिन। 1 मसण्यात पहात रावत ३५ डाय छ ‘एवं जाव खहयर. तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" प्रमाण सामान्य साथी तिय पुरुषानुमत२ ४ह्यु छे, એજ પ્રમાણે વિશેષ જલચર–સ્થલચર-અને ખેચર પુરૂષોના પુરૂષ પણાનું અંતર પણ સમજી લેવું અર્થાત તિફ સ્ત્રી પ્રકરણમાં જે અતર જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી કહેવામાં આર્યું છે, એ જ સઘળું કથન અહિંયાં પણ સમજવું. - હવે સૂત્રકાર મનુષ્ય પણ સંબંધી અંતર સમજાવવા માટે કથન કરે છે–તેમાં ગૌતમ स्वाभीमे प्रभुने ये पूछयु छ -"मणुस्सपुरिसाणं भंते ! केवइयं कालं अतरं होइ"
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
' जीवाभिगमसूत्रे स्सपुरिसाणं भंते' मनुष्यपुरुषाणां भदन्त ! 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति मनुष्यपुरुषो मनुष्यपुरुषत्वात् परिभ्रष्टः सन् पुनः कियता कालेन मनुष्यपुरुषत्वमवाप्नोतीति प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य-क्षेत्राश्रयणेन जघन्यतोऽन्तमुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालपर्यन्तं क्षेत्राश्रयणेनोत्कर्षनो मनुष्यपुरुषत्वस्यान्तर भवतीत्यर्थः । 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरणं चरणधर्म प्रतीत्य-चरणधर्माश्रयणेन 'जहन्नेणं एक्कं समय' जघन्येनैक समयम् नधन्यतः समयैकमात्रस्यान्तरं भवतीत्यर्थ', यदा कश्चिन्मनुष्यपुरुष उपशमश्रेणिं गत उपशान्ते पुरुषवेदे समयमेकं जीवित्वा तदनन्तरं म्रियते . तदाऽसौ नियमतो देवपुरुषेषु समुत्पद्यते इति भवति .. समयमेकमन्तरं मनुष्यपुरुषत्वस्येति भावः । 'उक्कोसेणं अणंत कालं' उत्कर्षेणानन्तं कालम्. तदेवाह-'अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ' अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः भदन्त । मनुष्य पुरुषों को मनुष्य पुरुषत्व से परित्यक्त हो जाने पर पुनः उसकी प्राप्तिकरने में कितने काल का अन्तर होता है । इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा ! खेत्तू पडुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्तमंत" क्षेत्र की अपेक्षा करके इन्हें मनुष्य पुरुषत्व प्राप्त करने में कम से कम एक अन्तर्मुहर्त का अन्तर पड़ता है और ज्यादा से ज्यादा वनस्पति काल प्रमाण अनन्त काल का अन्तर पड़ता है "धम्मचरण पडुच्च जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं अणंतं कालं" चारित्र धर्म की अपेक्षा करके इन्हें पुनः मनुष्य पुरुषत्वप्राप्त करने में कम से कम एक समय का और अधिक से अधिक अनन्तकालका अनन्तर पड़ता है। कोई मनुष्य पुरुष जब उपशम श्रेणि को प्राप्त होकर पुरुष वेद के उपशान्त होने से कम से कम एक समय तक वहां जीवित रहता है, और उसके बाद मरकर वह नियम से देव पुरुषों में उत्पन्न हो जाता है । तो इस अपेक्षा यहां जघन्य से अन्तर एक समय का आता है और उत्कृष्ट. હે ભદન્ત ! મનુષ્ય પુરૂષને મનુષ્ય પુરૂષ પણાથી છૂટિ જવા પછી ફરીથી તે મનુષ્ય પુરૂષ પણાની પ્રાપ્તિ કરવાનાં કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ पामीन ४ छ ?-"गोयमा खेतं पहुच्च जहण्णेणं अंतोमुहुत्तमंतर" क्षेत्रनी अपेक्षाथी તેને મનુષ્ય પણાને પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછા એક અતમુહૂર્ત નું અંતર હોય છે અને पधारेभा पधारे वनस्पति र प्रमानु मनात मनु मत२ ५४ छ "धम्मचरणं पहुच्च जहणेणं एक्कं समय उक्कोसेण अणत कालं" यात्रियभनी अपेक्षाथी तभन साथी મનુષ્ય પુરૂષ પણ પ્રાપ્ત કરવામાં ઓછામાં ઓછું એક સમયનું અને વધારેમાં વધારે અનંત કાળનુ અંતર પડે છે કે ઈ મનુષ્ય પુરુષ જ્યારે ઉપશમ શ્રેણને પ્રાપ્ત કરીને પુરૂષ વેદના ઉપશાંત થયા પછી ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી ત્યાં જીવતા રહે છે અને તે પછી મરીને તે 'નિયમથી દેવ પુરૂષોમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે આ અપેક્ષાએ અહિયાં જઘન્ય થી એક સમયનું અંતર આવે છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનું
-
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणान्तरं कालनिरूपणम् ४९१ 'जाव अase पोरगलपरियहं देणं' यावदपार्द्धपुद्रलपरावर्त्त देशोनम् यावत्पदेन'कालओ खेतओ अनंता लोगा' कालतः क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः, एतदन्तस्य ग्रहणं भवती ति सामान्यतो मनुष्यपुरुषत्वस्यान्तरमिति । 'कम्म भूमिगाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ से जहित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं' कर्मभूमिकानां मनुष्यपुरुषाणां यावद् विदेहो यावद् धर्मचरणे एकः समयः शेषं यथा स्त्रीणाम् यावदन्तरद्वीपकानाम्, प्रथमयावत्पदेन भरतैरवतपूर्वापरविदेहक्षेत्रपर्यन्त सकलकर्मभूमिकमनुष्य पुरुषाणां संग्रह: तथा - द्वितीययावत्पदेन मकर्मभूमिकानां हैमवतादन्तरद्वीपपर्यन्तानां संग्रहो भवति, तथाच कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणामकर्मभूमिकमनुष्य पुरुषाणां च सर्वेषां यथा मनुष्यस्त्रीणां कर्म भूमिका - कर्मभूमिकानामन्तरं कथितं तथैव यत्रापि ज्ञातव्यम् ।
तथाहि—सामान्यतो मनुष्यस्य क्षेत्रमाश्रित्य जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति, तच्च से जो अन्तर अनन्त काल तक का होना कहा गया है वह इसमें "अणताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ जाव अवड्ढ पोग्गलपरियहं देखणं" काल से अनन्त उत्सर्पिणियां अवस पिणियां हो जाती है यावत् क्षेत्र से - अनन्त लोग हो जाते हैं वह देशोन अ - पुद्गल परावर्त होता है" इस अभिप्राय से कहा गया है “कम्मभूमिगाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एक्को समओ सेसं जहित्थीणं जाव अंतरदीवगाणं" यहां प्रथम यावत्पद से भरत ऐरवत पूर्वविदेह अपरविदेह समस्त कर्म भूमि पुरुषों का और द्वितीय यावत्पद से कर्मभूमि हैमवत हैरण्यवत वर्ष रम्यक वर्ष देवकुरू उत्तरकुरू मनुष्य पुरुषों का ग्रहण हुआ है इस प्रकार कर्म भूमिके मनुष्य पुरुषों के पुरुषत्व का अन्तर अपनी २ स्त्रियों के प्रकरण में जैसा र अन्तर कहा गया है वैसा २ अन्तर है,
नैसे—सामान्य मनुष्य पुरुष का अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त का होता तर हवा हवाभाव्यु छे, ते सभां “अणंताओ उस्सप्पिणी ओसप्पिणीओ जाव अवड्ढपोग्गल परियट्ठ देसुणं" अणथी अनंत उत्सर्पिलायो भने अवसर्पिथीया था लय है. યાવતા ક્ષેત્રથી અનંત લેાકેા થઈ જાય છે. તે દેશેાન પુદ્ગલ પરાવ થાય છે એ अभिप्रायथी छे. "कस्मभूमिगाणं जाव विदेहो जाव धम्मचरणे एकको समओ सेर्स नहित्थीणं नाव अंतरदीवगाणं" सहियां पडेला यावत्पथी भरत अरवत, पूर्वવિદેહ પર વિદેહના સઘળા ૪ ભૂમિજ પુરૂષો અને બીજા યાવપદથી અકમ ભૂમિ જ હૈમવત હૈમણ્યવત વર્ષી, રમ્યક વર્ષી, દેવકુરૂ, ઉત્તરકુના મનુષ્ય પુરુષો ગ્રહણ કરાયા છે. આ રીતે કભૂમિના મનુષ્ય પુરુષોના પુરુષપણાનુ અને અકમભૂમિના મનુષ્ય પુરુષોના પુરુષપણાનું અંતર પાતપાતાની બ્રિયેાના પ્રકરણમાં જે જે પ્રમાણેનુ अंतर वामां आवे छे. તે તે પ્રકારથી સમજી લેવું જેમકે—સામાન્ય અનુષ્ય પુરુષનું અંતર ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી અંતર્મુહૂત તુ હાય છે. તે
·
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
जीवाभिगमसूत्रे
wwwM
प्राग्वत् । उत्कर्पतोऽनन्तं कालं वनस्पतिकालः । चारित्रधर्ममाश्रित्य जघन्यत एक समयम् , यतश्चरणपरिणामात्परिभ्रष्टस्य समयानन्तरं कस्यचित् पुरुषस्य मृयोऽपि चारित्रप्रतिपत्तिः संभवति । उत्कर्पतो देशोनमपाईपुद्गलपरात यावदन्तरं भवति । एव विशेषचिन्तायां कर्मभूमिकमरतैरवतपूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यपुरुपस्य जन्म चारित्रधर्म चेतिद्वयमपि माश्रित्य प्रत्येक पूर्ववदेव क्रमशः जघन्योत्कृष्टाम्यामेकं समयं देशोनापार्द्धपुद्गलपरावत यावदन्तरं भवति । सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्य जन्माश्रयणेन जघन्यतोऽन्तरमन्तमुहूर्ताभ्यधिकानि दशवर्षसहस्राणि यतः-अकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपत्वावस्थायां मृतस्य जघन्यस्थितिकदेवेपूत्पादो भवति, ततोऽपि च्युत्वा स कर्मभूमिपु स्त्रीत्वेन पुरुषत्वेन वोत्पद्यते, है, कैसे होता है वह पूर्ववत् समझ लेना चाहिये । उत्कर्ष से अनन्त काल का वनस्पतिकाल पर्यन्त अन्तर होता है। चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य से एक समय का मन्तर होता है क्योंकि चारित्र परिणाम से भ्रष्ट होते हुए किसी पुरुपको एक समय के बाद फिर चारित्र प्राप्ति की सभावना होती है उत्कर्ष से एक देशन्यून मईपुद्गल परावर्त पयत का अन्तर होता है । इसी प्रकार विशेषरूप से विचारणामें कर्मभूमिक भरत ऐरवत पूर्वविदेह मनुष्य पुरुष का मन्तर जन्म और चारित्र इन दोनों की अपेक्षा प्रत्येक का पहले के अनुसार कम से कम जघन्य और उत्कृष्ट को लेकर एक समय का तथा देशोन अपाद्ध पुद्गलपरावर्त काल तक का होता है । सामान्य अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का जन्म की अपेक्षा जघन्य से अन्तर अन्तर्महर्त अधिक दश हजार वर्ष का होता है, क्योंकि मकर्मभूमिक मनुष्य पुरुष को अवस्थामें मरे हुए अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुष का जघन्य स्थितिक देवों में उत्पाद होवे वहां से फिर च्यवकर वह कर्मभूमियो में स्त्रीरूप से अथवा पुरुष रूप से उत्पन्न हो जाता है, वहां से फिर मरने पर किसी किसी को फिर भी अकर्मममिक मनुष्य पुरुप रूप કેવી રીતે થાય છે ? તે પહેલા કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળનું વન
સ્પતિ કાળ પર્યંતનું અંતર હોય છે કેમકે–ચારિત્ર પરિણામથી ભ્રષ્ટ થયેલા કેઈ પુરુષને એસમય પછી ચારિત્ર પ્રાપ્તિ થવાની સંભાવના હોય છે ઉત્કૃષ્ટથી એકદેશથી જૂન અદ્ધિ પુદગલ પરાવર્ત પર્યન્તનું અંતર હોય છે એ જ પ્રમાણે વિશેષ પ્રકારની વિચારણામાં કર્મભૂમિ ભરત, અરવત, પૂર્વ વિદેહના મનુષ્ય પુરુષનું અંતર જન્મ અને ચારિત્ર આ બંનેની અપેક્ષાથી દરેકનું અંતર પહેલા કહ્યા પ્રમાણે ક્રમથી જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી એક સમયનું તથા દેશોન અપરાધ પુગલ પરાવર્ત કાળ સુધીનું છે. સામાન્ય અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષનુ અંતર જન્મની અપેક્ષાએ જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત અધિક દસ હજાર વર્ષનું હોય છે. કેમકે–અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષની અવસ્થામાં મરેલાં અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુષની જઘન્ય સ્થિતિ વાળા દેવામાં ઉત્પત્તિ થાય, અને પાછા ત્યાંથી અવીને તે કર્મભૂમિયોમાં સ્ત્રીપણાથી અથવા પુરુષ પણુથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાંથી પાછા મરીને કેઈકેઈની પાછી કર્મભૂમિક મનુષ્ય
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~
~
~
~
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९३ ततोऽपि मृत्वा कस्यचिदपि अकर्मभूमिकत्वेन भूयोऽपि उत्पादाद् एतावत्कालमन्तरं भवति, देवभवाच्च्यवनानन्तरमकर्मभूमिष्वव्यवधानं मनुष्यत्वेन तिर्यक्सङ्क्षिपञ्चेन्द्रियत्वेन वा उत्पादी संभवादपान्तराले कर्मभूमिकेषु जन्म गृहीत्वा ततो मृत्वा अकर्मभूमिकेपूत्पादस्य कथनं कृतमिति । उत्कर्षतो वनस्पतिकालमन्तरं भवति' । 'संहरणापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमन्तरम्, अकर्मभूमितः ' कर्मभूमिषु' संहृत्यान्तमुहर्त्तमात्रकालानन्तर संहर्तुं स्तथाविधबुद्धिवैपरीत्यादिभावेन भूयस्तत्रैवानयनसभवाज्जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तकालं प्रतिपादितम्' उत्कर्षेण वनस्पतिकालं 'यावदन्तरं भवति, यत एतावत्कालादनन्तग्मकर्मभूमिपूत्पत्तिवत् संहरणमपि नियमतः सभवतीति । एवं सामान्यतोऽकर्म भूमिकमनुष्यपुरुषवत् विशेषचिन्तायां हैमवतैरण्यवतहरिवर्षरम्यकवर्षदेवकुरूत्तरकुर्वन्तरद्वीपरूपेष्वकर्म भूमिषु जाताना मनुष्यपुरुषाणां जन्मतः संहरणतश्च, जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तरं सामान्या धर्म भूमिकमनुष्यपुरुषाणामिव वक्तव्यमिति । से. उत्पत्ति हो जाता है, इस अपेक्षा से इतने काल का अन्तर कहा गया है क्योंकि देव भव से घ्यव कर सीधा विना व्यवधान के कर्मभूमियों में, मनुष्यपने से अथवा तिर्यक् संज्ञिपञ्चेन्द्रियपने से उत्पत्ति नहीं हो सकती है इसलिये बीच में एक भव कर्मभूमियो में जन्म ले करके फिर वहा से मरने पर अकर्मभूमियों में उत्पन्न होने का कहा है । उत्कर्ष से वनस्पति काल का अन्तर होता है, सहरण की अपेक्षा जघन्य से अन्तर्मुहूर्त का अन्तर होता है क्योंकि किसी पुरुष का कोई देव विशेष संहरण करके कर्म भूमि में ले जावे फिर अतर्मुहूर्त काल के बाद उसकी बुद्धि में परिवर्तन होने से फिर उसे मकर्मभूमिमें लाकर रख देवे उस अपेक्षा से जघन्य अन्तर अन्तर्मुहत्त का कहा है । और उत्कर्ष से वनस्पति काल का अन्तर होता है क्योंकि इतने काल के बाद अकर्म भूमि में उत्पत्ति के जैसा संहरण भी नियम से होता है । इसी प्रकार सामान्य अकर्म भूमिक मनुष्य पुरुष के जैसे विशेष जो हैमवत ऐरण्यवत हरिवर्ष रम्यकवर्ष देवकुरु उत्तरकुरु अन्तर द्वीप इन अकर्म भूमियों के પુરુષ પણાથી ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે આ અપેક્ષાથી આટલા કાળનું અંતર કહે છે કેમકે દેવભવથી ચ્યવીને સીધા વ્યવધાન વિના અકર્મભૂમિમાં મનુષ્ય પણુથી અથવા તિર્ય સંજ્ઞી પંચે. ન્દ્રિય પણાથી ઉત્પત્તી થઈ શકતી નથી તેથી વચમાં એકભવ કર્મભૂમિમાં જન્મ લઈને તે પછી ત્યાથી મર્યા બાદ અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાનું કહ્યું છે. ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળનું અંતર હોય છે. કેમકે--કઈ પુરુષને કેઈ દેવ વિશેષ સંહરણ કરીને કર્મભૂમિમાં લઈ જવામાં આવે અને તે પછી અંતર્મુહૂર્ત કાળ પછી તેની બુદ્ધિમાં પરિવર્તન થવાથી પાછા તેને અકર્મભૂમિ માં લાવીને રાખી દેવામાં આવે તે અપેક્ષાથી જઘન્ય અંતર અંતર્મુહૂર્તનુ કહ્યું છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળનું અંતર હોય છે કેમકે–આટલા કાળ પછી અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પત્તિની માફક સંહરણ પણ નિયમથી થાય છે. એ જ પ્રમાણે એટલે કે સામાન્ય અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષની જેમ વિશેષ જેઓ હૈમવત, ઐરણ્યવત, હરિવર્ષ, રમ્યવર્ષ, દેવકુર,
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
सप्रभेदानां तिर्यमनुष्यपुरुषाणामन्तरमभिधाय सम्प्रति देवपुरुषाणामन्तरप्रतिपादनार्थ माह - 'देवपुरिसाणं' इत्यादि,, 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम्, जहन्नेणं अंतो मुहु । जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति. देवभवात् घ्युत्वा गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यपुरुषेषु समुत्पद्य पर्याप्ति समाप्त्यनन्तरं तथाविघाध्यवसायमरणेन भूयोऽपि कस्यापि देवत्वेन, उत्पादसंभवादिति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' , उत्कर्षेण वतस्पतिकालपर्यन्तमन्तरं भवतीति । 'भवणवासिदेवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो' भवनवासिदेव पुरुषाणां तावत् मनुष्य पुरुषों का अन्तर जन्म की तथा संहरण का अपेक्षा जघन्य और उत्कृष्ट से सामान्य अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों के समान जान लेना चाहिये ।
___ इस प्रकार से सप्रभेद तिर्यञ्च पुरुषो का और मनुष्य पुरुषों का अन्तर कह कर अब सूत्रकार देव पुरुषो का अन्तर प्रतिपादन करते हैं - "देवपुरिसाणं" देव पुरुषों का .. अन्तर "जहन्नेणं अंतोमुहुत उक्कोसेणं वणस्सइकालो" देव पुरुषों को देवपुरुषत्व से छूटने पर पुनः उस देव पुरुषत्व की प्राप्ति जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त के बाद होती है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल-अनन्त काल-निकल जाने के बाद होती है, यहां जघन्य से नो मन्तर एक अन्तर्मुहर्त का कहा गया है-सो उसका भाव ऐसा है कि कोई देव देवभव से च्युत हुआ और वह गर्भन मनुष्य पुरुषों में जाकर उत्पन्न हो गया बाद में पर्याप्ति समाति के अनन्तर उसका मरण हो गया तो वह तथाविध अध्यवसाय वाले मरण से फिर भी किसी देव की पर्याय से उत्पन्न हो सकता है। "भवनवासि देवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो" भवन वासि देव पुरुषों से लेकर सहस्रार तक के देवपुरुषों का यहां यावत्पद से दश प्रकार के ઉત્તરકુર અંતરદ્વીપ આ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષનું અંતર જન્મ તથા સંહરણની અપેક્ષાથી જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એમ બન્ને પ્રકારથી સામાન્ય અકર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પુરુघानी २म सभल .
આ રીતે ભેદ પ્રદેશ સહિત તિર્યંચ પુરુષોનું અને મનુષ્ય પુરુષનું અંતર કહીને હવે सूत्र४२ हेव ५३पाना मतनु प्रतिपादन ४२ता ४ छ-"देवपुरिसाणं" हे ३षानु मातर "जहन्नेण अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइ कालो" देवपुषाने पy३षणाथी छूटया પછી ફરીથી તે દેવપુરુષપણાની પ્રાપ્તિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત પછી થાય છે અને ઉત્કૃછથી વનસ્પતિકાળ એટલેકે અનંતકાળ વીતી ગયા પછી થાય છે. અહીં જઘન્યથી જે એક અંતમુહૂર્તનું અંતર કહ્યું છે, તે તેને ભાવ એ છે કે—કઈ દેવ દેવભવથી શ્રુત થયા અને તે ગભંજ, મનુષ્ય પુરૂષોમાં ઉત્પન્ન થયા તે તથાવિધ અધ્યવસાય વાળા મરણથી પાછા પણઈ દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થઈ શકે છે–– 'भवनवासि देवपुरिसाणं ताव जाव सहस्सारो" भवनवासी हेवY३पोथी साधन सहसार
-
-
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेय धोतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९५ यावत्संहवारः , यावत्पदेन-दशविधिभवनवासिदेवपुरुषानन्तरमष्टविधवानव्यन्तरपञ्चविध ज्योतिषिक-वैमानिककल्पोपपन्न सौधर्मे-१ शान-२ । सनत्कुमार-३ । माहेन्द्र-४ ब्रह्मलोक-५ लान्तक-६ महाशुक्रदेवपुरुषाणां-७ ग्रहणं भवतीति भवनवासिदेवपुरुषादारभ्य सहस्रारदेवपुरुषपर्यन्तानामन्तरं सामान्यदेवपुरुषाणामिव ज्ञातव्यम् । .
. । तदेवाह-'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तमुहूर्तमन्तरम् 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो, उत्कर्षेण वनस्पतिकालपर्यन्त मन्तरं' मवति,'. 'आणयदेवपुरिसाणं भंते'
आनतदेव पुरुषाणां मंदन्त ! 'केवइयं कालं अंतरं होई' कियन्त कालमन्तरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह– 'गोयमा' इत्यादि "गोयमा' हे गौतम !' 'जहन्नेणं वासपुहुत्तं' भवनवासी देव पुरुषो के बाद आठ प्रकार के वानव्यन्तर पांच प्रकार के ज्योतिषी वैमानिककल्पोपपन्न जो सौधर्म १ ईशान २, सनत्कुमार ३, माहेन्द्र ४, ब्रह्मलोक ५, लान्तक ६, महाशुक्र ७, देवपुरुषों से लेकर. सहस्रार आठवें देवलोक तक के देवपुरुषों का अन्तर सामान्य देवपुरुषों के समान जान लेना चाहिये यही बात सूत्रकार प्रकट करते है- "जहन्नेणं अतो मुहुत्तं" यहां जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर पड़ता है और "उक्कोसेणं वणस्सइकालो" उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल प्रमाण-अनन्त काल का पड़ता है । इस प्रकार असुरकुमार से लेकर सहस्रार कल्प तक के देवपुरुषों का अन्तर कह कर अब नववे आनतादि देवपुरुषों का अन्तर कहते हैं--"आणय देवपुरिसाणं भंते" इत्यादि । ।
___ "आणय देवपुरिसाणं भंते ! केवइयं काळं अंतरं होइ" हे भदन्त ! आनत देव पुरुषों का आनत देवपुरुषत्व से छट जाने पर पुनः उसकी प्राप्ति करने में कितने काल का अन्तर होता है। इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं--"गोयमा' हे' गौतम ! यहां अन्तर સુધીના દેવપુરુષોનું ગ્રહણ અહિંયા યાવત્પદથી થયેલ છે યાવત્પદથી દશ પ્રકારના ભવનવાસિ દેવપુરૂષો પછી આઠ પ્રકારના વાનવ્યતર પાંચ પ્રકારના જ્યોતિક વૈમાનિક-કલ્પપપન્નક કે જે સૌધર્મ ૧, ઈશાન ૨, સનસ્કુમાર ૩, મહેન્દ્ર ૪, બ્રહ્મલોક ૫, લાન્તર્ક ૬, મહાશુક્ર ૭, આટલા દેવ પુરુષો ગ્રહણ કરાયા છે. અર્થાત ભવનપતિ દેવ પુરુષોથી લઈને સહસાર આઠમા દેવલેક સુધીના દેવ પુરૂષનું અંતર સામાન્ય દેવ પુરુષની જેમ સમજી લેવું એજ વાત સૂત્રકાર પ્રકટ ४२ छ--"जहन्नेणं अंतोमुहत्तं" महियां धन्यथी मे मत इतनु मत२ पडे छ. “उक्कोसेणं वणस्सइकालो" कृष्टथी वनस्यातsie प्रमाण मेट 8-मनतानु म त२ पडे छे. - આ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને સહસ્ત્રાર કલ્પ સુધીના દેવપુરૂષોનું અંતર કહીને
वे नवम मानता हेषभुषोनु मत२ सूत्र२ मताव छ "आणय देवपुरिसाणं भंते" छत्यादि.
. "आणदेयपुरिसाण भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ" हे भगवन् मानत हेव पुरुषोनु આનત દેવપુરૂષપણાથી છૂટયા પછી ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ કરવામાં કેટલા કાળનું અંતર હોય छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम भी 3 2 3- "गोयमा!" गौतम ।
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
..........aamaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
___ जीवाभिगमसूत्रे जघन्येन वर्षपृथक्त्वं द्विचर्षादारभ्या नववर्षपर्यन्नमन्तरं भवनि, कथमित्याह -- इह यो गर्भस्थः सर्वाभिः पर्याप्तिभि पर्याप्त स शुभाध्यवसायोपेतो मृतः सन् आनतकल्पादर्वाक् ये देवास्त पूत्पद्यन्ते, नत्वानतादिषु, । यतस्तावन्मात्रकाले. मानतादि योग्याध्यवसायविशुद्धिर्न भवेत्, य आनतादिभ्यश्च्युत्वा भूयोऽपि आनतादिषु उत्पत्स्यते । स नियमाच्चारित्रमवाप्यैवोत्पत्स्यते न तु. चारित्रमनवाप्य, चारित्रं चाष्टमे वर्षे प्राप्यते न तु तदर्वाक्, अतएवोक्त जघन्यतो वर्षपृथक्त्वमिति । 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' . उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावदन्तर भवति इति । ‘एवं जाव गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि एवम आनतदेवपुरुषवदेव. प्राणतारणाघ्युतकल्पग्रैवेयकदेवपुरुषस्यापि . प्रत्येकस्य , . जघन्येन वर्षपृथक्त्वम् उत्कर्षेण वनस्पति कालपर्यन्तमिति । 'अणुत्तरोववाडयदेवपुरिसम्स' अनुत्तरोपपानिककल्पातीतदेव“जहन्नेण" जघन्य से 'वासपुहुत्त", वर्ष पृथक्त्व, दो वर्ष से नोवर्ष तक का है-यह कैसे ? सो कहते हैं यहां जो गर्भस्थ कोई प्राणी,सब पर्याप्तियों से होता हुआ शुभ अध्यवसाय से मर कर आनत कल्प से पूर्ववर्ती जो देव हैं उन में उत्पन्न होता है किन्तु आनत आदि देव लोको में नहीं उत्पन्न होता है क्यों, कि इतने मात्र काल में मानत कल्पादिके योग्य अध्यवसाय की विशुद्धि नहीं हो सकती है, तात्पर्य यह है कि जो जीव आनतादिकल्प से च्यवित होकर यदि फिर आनतादि कल्पों में उत्पन्न होगा वह नियम से चारित्र लेकर ही वहां उत्पन्न होगा किन्तु विना चारित्र लिये उत्पन्न नहीं हो सकता हैं । और चारित्र. : आठवे वर्ष में प्राप्त होता है इससे पहले नहीं, इसलिये जघन्य से वर्षेपृथक्त्व का अन्तर कहा है। "उक्कोसेणं" उ.कृष्ट से, "वणस्सइकालो” वनस्पतिकाल, अनन्तकाल-तक का है । 'एवं जाव - गेवेज्जदेवपुरिसस्स वि" आनत देव पुरुष के जैसे ही प्राणत धारण अच्युत कल्प के और अवेयक के देव पुरुष का भी अन्तर जानना चाहिये-जघन्य से वर्षपृथक्त्व और उत्कृष्ट से वनस्पति काल तक का 'अणुमडिया भतर "जहण्णेणं" धन्यथा “वासपह" वर्ष पृथत्व मेट -मे थी न. વર્ષ સુધીનું છે. આ કેવી રીતે ? તે બાબતમાં કહે છે કે –અહિંયાં જે ગર્ભસ્થા કેઈ પ્રાણ બધી પર્યાપ્તિયોથી પર્યાપ્ત થઈને શુભ અર્થવસાયથી મરીને આનતક પથી પહેલાના જે हवा'छ. तमाथी पनि थार्य छ । ५२ सनित विगैरे वामपन्न थता नथी. કેમકે–એટલા જ કાળમાં અનંતક૯૫ વિગેરેને થેગ્ય અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિ થઈ શકતી નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે—જે આનત વિગેરે કમાંથી અવીને જેપાછા આનત વિગેરે કલ્પમાં ઉત્પન્ન થશે તે નિયમથી ચારિત્ર લઈને જ ત્યાં ઉત્પન્ન થશે પરંતુ ચારિત્ર લીધા વિના, ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી ચારિત્ર આઠમા વર્ષમાં પ્રાપ્ત થાય છે तनाथी पडेट प्राप्त थतु नथी. तेथी धन्यथी वर्ष पृथवर्नु मत२ ४युं छे. "उक्कोसेणं" Bष्टथी "वणस्सइ कालो" वनस्पति सेटले-मनता सुधीनु छ. "एवं जाव गेवेज देवपुरिसस्स वि" मानतह ५३षानी रेभ' प्रात, मार, अच्युत, ४६पना भने શૈવેયકના દેવ પુરૂષનું અંતરપણ સમજી લેવું. તે જઘન્યથી વર્ષ પૃથકત્વ અને ઉત્કૃષ્ટથી
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
mmmmmm
पुरुषाणामन्तरकालनिरूपणम् ४९७ पुरुषस्य 'जहन्नेणं वासपुहुत्त' जघन्येन वर्षपृथकत्वम् द्वितीयादारभ्य नववर्षपर्यन्त मन्तरं भवति 'उक्कोसेणं संखेज्जाइं सागरोवमाइं साइरेगाई' उत्कर्षण संख्येयानि सागरोपमाणि, सातिरेकाणि यावदन्तरं भवति । तत्र संख्येयानि सागरोपमाणि तदन्यवैमानिकेषु संख्येयवारोत्पत्या विज्ञेयानि मोतिरेकाणि मनुष्यभवैभवन्तीति । अत्र यद्यपि सामान्यतोऽनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषस्यान्तर कथितं तथापि अपराजितदेवपुरुषपर्यन्तस्यैतदन्तरं ज्ञातव्यम्, सर्वार्थसिद्धे सकृदेवोत्पादेन तत्रान्तरासंभवात, इति ।।सू०१०॥
तदेवं कथितं पुरुषाणामन्तरम् सम्प्रति-अल्पबहुत्व मुच्यते अल्पबहुत्वानि च पञ्च भवन्ति तपथा-प्रथम सामान्याल्पबहुत्वम् द्वितीयं त्रिविधतिर्यग् विषयम् तृतीयं त्रिविधमनुष्य पुरुषविषयम् त्तरोववाइयदेवपुरिसस्स जहन्नेणं वासपुहुत्तं उक्कोसेणं सखेज्जाइं सागरोवमाई सातिरेगाई" अनुत्तरोषपातिक कल्पातीत देवपुरुष का जघन्य से अन्तर, वर्ष पृथक्त्व-दो वर्ष से लेकर नौ वर्ष-तक का और उत्कृष्ट से कुछ अधिक संख्यात सागरोपमका है मनुत्तारोप पातिक कल्पातीत देव पुरुषों से अतिरिक्त वैमानिक देवपुरुषों में सख्यात वार इसकी उत्पत्ति की अपेक्षा से यहां संख्यात सागरोपम कहे गये हैं तथा जो कुछ अधिकता इनमें कही गई है, यह मनुष्यभवों को लेकर कही गई है, इस प्रकार कुछ अधिक संख्यात सागरोपम का यहां पर सामान्य से ही अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष का अन्तर कहा गया है तब भी अपराजित देव पुरुष तक का ही अन्तर जानना चाहिये -क्यों कि सर्वार्थ सिद्ध में तो जीव की एक बार हो उत्पत्ति होती हैं इसलिए वह अन्तर कथन बनता नहीं है। इस प्रकार देव पुरुष का जघन्य और उत्कृष्ट से अन्तर समाप्त हुआ । सूत्र ॥१०॥
वनस्पति सुधार्नु छ. "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसस्स जहण्णेणं वासमुहत्तं ऊक्कोसेणं संखेजाइं सागरोवमाइं सातिरेगाई" अनुत्तरात यातीत वषर्नु मात२ धन्य થી વર્ષ પૃથક્વ–એટલે કે બે વર્ષ થી લઈને નવ વર્ષ સુધીનું અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક વધારે સંખ્યાત સાગરેપનું છે. અનુત્તરાયપાતિક કલ્પાતીત દેવ પુરૂષો શિવાયના વૈમાનિક દેવ પુરૂષોમાં સંખ્યાતવાર તેની ઉત્પત્તિની અપેક્ષાથી અહિંયાં સંખ્યાત સાગરોપમ કહ્યા છે. તથા તેમાં જે કંઈક અધિક પણું કહ્યું છે. તે મનુષ્ય જેને લઈને કહેલા છે. આ રીતે કંઈક વધારે સંખ્યાત સાગરોપમેનું અંતર અહિયાં સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, જે કે અહિયાં સામાન્ય પણાથી જ અનુત્તરપપાતિક દેવ પુરૂષોનું અંતર કહેલ છે, તે પણ અપરાજીત દેવ પુરૂષો સુધીનું જ અતર સમજવું કેમકે–સર્વાર્થસિદ્ધમાં તો જીવની ઉત્પત્તિ એકવાર જ થાય છે. તેથી તે અંતરનું કથન બનતું નથી. આ પ્રમાણે દેવપુરૂષના અંતરનું કથન જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી જે કર્યું તે સમાપ્ત થયું સૂત્ર ૧૦
६३
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
।
जीवाभिगमसूत्रे चतुर्थ देवपुरुषविषयम् पञ्चमं मिश्रपुरुपविषयम् तत्र प्रथमं तावदाह-'अप्पा बहुयाणि'" इत्यादि । - मूलम् – 'अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीणं जाव एएसि णं भंते ! देवपुरिसाणं भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ! गोयमा ! सम्वत्थोवा वेमाणियदेवपुरिसा अवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा बाणमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा। एएसि ण, भंते? तिरिक्खजोणियपुरिसाण जलयराणं थलयराणं खहयराणं, मणुस्सपुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं, देवपुरिसाणं भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं सोहम्माणं जाव सव्वट्ठ सिद्धगाण य कयरें कयरेहितो अप्पावा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा? गोयमा! सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्सपुरिसा देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हरिखासेरम्मगवास अकम्म भूमिग मणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हेमवय. एरण्णवय वास अकम्मभूमिग मणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा। भरहेस्वयवास कम्म भूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । पुव्वविदेहावरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, अनुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा, उनरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा, मज्झिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा, हेट्ठिमगेवेज्जदेवपुरिसा. संखेज्जगुणा, अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा, जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्रे०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ४९९ कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' ।।सू० ११॥
छाया-अल्पबहुत्वानि यथैव.स्त्रीणां यावत् पतेषां खलु भदन्त! देवपुरुषाणां भवनपासिनां वानध्यन्तराणां ज्योतिष्कानां वैमानिकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या घा विशेषाधिकावा ? गौतम! सर्वस्तोका वैमानिकदेवपुरुषाः भवनवासिदेवपुरुषा. असंख्येयगुणाः वातव्यन्तरदेवपुरुषा असंख्येयगुणाः, ज्योतिष्क देवपुरुषाः संख्येयगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग् योनिकपुरुषाणां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां मनुष्यपुरुषाणां कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकाना देवपुरुषाणां भवनवासिनां पान व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां वैमालिकाना सौधर्माणां यावत् सर्वार्थसिद्धकानां च कतरे कतरे. भ्योऽल्या वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाः, देवकुरूत्तर कुर्वकर्मभूसिकमनुष्यपुरुषाद्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः । हरिवर्षरम्यकव र्षाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्या संख्येयगुणाः । हैमवतैरण्यवत्तवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः भरतैरवतवर्षकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा , द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः। पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाःद्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असंख्येयगुणाः, परितननैवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, मध्यमवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, अधस्तनौवेयकदेवपुरुपाः संख्येयगुणाः, अच्युतकल्पे देवपुरुषाः संख्येयगुणाः, यावदानत कल्पे देवपुरुषाः संख्येयगुणाः, सहनारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणा महाशुक्रे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणणः, यावन्माहेन्द्रे कल्पे देवपुरुषाः असंख्येयगुणाः, सनत्कुमारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः ईशान कल्पे देवपुरुषा, असंख्येयगुणाः, सौधर्मे कल्पे देवपुरुषाः असंख्येयगुणाः, भवनवासि देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, खेचरतिर्यग्रयोनिकपुरुषा असंख्येथगुणाः, स्थलचर तिर्यग योनिकपुरुपाः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्येयगुणाः, वानव्यन्तरेदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, ज्योतिष्कदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः ॥११॥ .
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
जीवाभिगमसूत्रे mmammmmmmmmirmwammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm टीका---'अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीणं, पुरुपाणामल्पबहुत्वानि यथैव स्त्रीणाम् , मामान्यतः स्त्रीणां यथाऽल्पवहुत्वानि स्त्रीप्रकरणे कथितानि तेनैव रूपेण सामान्यतः पुरुषाणामपि अल्पबहुत्वानि वक्तव्यानि कियत्पर्यन्तं स्त्रीप्रकरणं वक्तव्यं तत्राह 'नाव' इत्यादि 'जाव एएसिणं भंते ! देवपुरिसाणं' यावत् एतेषां खलु भदन्त! देवपुरुपाणाम् अल्पबहुत्वानि पञ्च भवन्ति, तत्र प्रथम सामान्यतस्तिर्यङमनुष्यदेवपुरुषाणामल्पवहुत्वम् । द्वितीय जल चरादि त्रिविघतिर्यक्पुरुपाणामल्पबहुत्वम् २, तृतीयं कर्म मामकादि त्रिविधमनुष्यपुरुपाणामल्पबहुत्वम् ३, चतुर्थ देवपुरुपाणामल्पबहुत्वम् ४, पञ्चमं तियड्मनुष्यदेवानां मिश्रमल्प बहुत्वम् ५ अत्र यावत्पदेन एतेषां पञ्चानामल्प बहुत्वानां मध्याच्चतुर्थ-देवपुरुपाल्पबहुत्वाद'क्तनानि आद्यानि त्रीणि अल्पबहुत्वानि संग्राह्याणि । तत्र प्रथममल्पबहुत्वं सामान्यतस्तिर्यड्मनुष्यदेवपुरुषविषयकम् १ द्वितीयं तिर्यग्योनिक जल
इस प्रकार से यहां तक पुरुषों का अन्तर कहा अव सूत्रकार इनका अल्पवहुत्व कहते है--- 'अप्पा बया' इत्यादि ।
टीकार्थ-'अप्पा वहुयाणि जहेवित्थीणं' समान्य स्त्री प्रकरणमें स्त्रियों के मल्प बहुत्व का कथन जिस प्रकार से किया गया है उसी प्रकारसे सामान्यत. पुरुषों का अल्पवहुत्व कहलना चाहिए । “जाव एएसि णं भंते देवपुरिसाणं" और यहां पर अल्पवहुत्वका प्रकरण यावत् देवपुरुषों के अल्पवहुत्वके प्रकरणसे पहिले पहिलेका गृहीत हुआ है. ऐसा जानना चाहिए
यह अल्पबहुत्व पांच प्रकार का होता है जिसमें पहिला तिर्यश्च आदिके संबन्धमें पुरुषों का समान्य अल्पबहुत्व है ? दूसरा तीन प्रकार के तिर्यचों का है २, तीसग तीन प्रकार के मनुष्य पुरुषों के संबन्धमें है ३, चौथा देवपुरुषों के संवन्धमें है ४, और पांचवां अल्पव हुत्व तियेच मनुष्य देव इस प्रकार से मिलित पुरुपों के संबन्धमें हैं ५। यहा यावत् पद से पांच प्रकार के अल्पबहुत्वों का सग्रह होता है, जैसे पहिला सामान्य तिर्यश्च मनुष्य देवो क १,
આ રીતે અહીંપર્યન્ત પુરૂષોનું અંતર કહ્યું છે. હવે સૂત્રકાર તેઓના અ૫ બહુપણાનું ४थन ४रे छे. "अप्पावहुयाणि" त्याह
टी-"अप्पा बहुयाणि जहेवित्थीण" सामान्य स्त्री प्रभारी प्रमाणे म८५ मईપણાનું કથન કરવામાં આવેલ છે, એ જ પ્રમાણે સામાન્ય પુરુષનુ અલ્પ બહુપણું કહી લેવુ "जाव पसिणं भंते ! देवपुरिसाणं" मने मयि मा २२८५ पत्यानु ५४२६५ यावत् देव પુરૂષોના અ૫ બહુપણાના પ્રકરણથી પહેલા પહેલાનું ગ્રહણ કરાયું છે. તેમ સમજવું આ અ૫ બહુપણુ પાંચ પ્રકારનું હોય છે. જેમાં પહેલું તિર્થં ચ વિગેરે પુરૂષોનું સામાન્ય અલ્પ બહુપણું છે. બીજું ત્રણ પ્રકારના નિર્ચેના સંબંધમાં છે. ૨ ત્રીજુ ત્રણ પ્રકારના મનુષ્ય પુરૂષોના સંબંધમા છે ૩ ચેાથું દેવ પુરૂષોના સંબંધમાં છે. ૪, અને પાંચમું અલ્પ બહુપણું તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ, આ રીતે મળેલા પુરૂષોના સંબંધમાં કહ્યું છે. ૫ અહિયાં યાવત પરથી પાંચ પ્રકારના અલ્પ બહુપણુ માંથી પહેલાના ત્રણ અલપ બહુપણાને સ ગ્રહ થયે છે. જેમકે
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २.
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०१ चरस्थलचर-खेचरपुरुषविषयकम् २ तृतीयं कर्मभूमिकाकर्मभूमिकान्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषविषयकम् ३, एतानि त्रीणि अल्पबहुत्वानि एतेषामेव स्त्रीविषयकाल्पबहुत्ववदेव व्याख्येयानि, भेदस्ताव देतावानेव यत्-तत्र 'एयासिण भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं' इत्यादि कथितम् अत्र तु 'एएसिणं भंते तिरिक्खजोणियपुरिसाणं. इत्यादि वाध्यम् आलापकप्रकारः स्वयमूहनीयः तथाच सर्वस्तोकाः मनुष्यपुरुषाः, तदपेक्षया तिर्यग्रयोनिक पुरुषा असख्येयगुणा अधिकाः, । तदपेक्षया देवपुरुषा असंध्येयगुणाअधिकाः ।१) तिर्यगयोनिकपुरुषेषु मध्ये सर्वस्तोकाः खेचरपुरुषाः तदपेक्षया स्थलचरपुरुषाः संख्येयगुणा अधिकाः । तदपेक्षया जलचरपुरुषाः सख्येयगुणा अधिकाः ॥२॥ मनुष्यपुरुषेषु मध्ये सर्वस्तोकाः अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषस्तदपेक्षया देवकुरुत्तरकुर्वकर्मदसरा जलचरादि तीन प्रकार के जलचरों का, तीसरा कर्मभूमिक आदि तीन प्रकार के मनुष्यों का ३, ये तीनों अल्पबहुत्व इनकी स्त्रियों के प्रकरणमें जैसा पहले अल्पबहुत्व कहा है वैसा ही इन पुरुषों के अल्पबहुत्वमें भी जान लेना चाहिये । अन्तर इतना ही है कि स्त्री प्रकरणमें "एयासि णं भंते तिरिक्खजोणिस्थीण ..." इत्यादि कहा है और यहां पर -- "एएसिणं भंते तिरिक्खजोणियपुरिसाण" इत्यादि कहना चाहिये, 'आलापकोंका प्रकार स्वयं समझ लेना चाहिये । यावत्पदसे गृहीत तीन अल्पबहुत्वों का अर्थ इस प्रकार हैं
___ सबसे कम मनुष्य पुरुष हैं, इनकी अपेक्षा तिर्यग्योनिक पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । तिर्यग्योनिक पुरुषों की अपेक्षा देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं । यह पहला मन्पबहुत्व है १॥ तिर्यग्योनिक पुरुषों में सबसे कम खेचर पुरुष हैं, खेचर पुरुषों की अपेक्षा स्थलचर पुरुषों संख्यातगुणे अधिक होते हैं, स्थलचर पुरुष की अपेक्षा जलचर पुरष संख्यातगुणे अधिक होते है । ' यह दूसरा अल्पबहुत्व है। मनुष्य पुरुषों में सबसे कम अन्तरद्वीपके मनुष्य પહેલાં સામાન્ય તિર્યંચ મનુષ્ય દેવેનું ૧ બીજું જલચર વિગેરે ત્રણ પ્રકારના જલચરનું ૨ ત્રીજુ કર્મભૂમિજ વિગેરે ત્રણ પ્રકારના મનુષ્યનું ૩ આ ત્રણે અલ્પ બહુપણું તેઓની સ્ત્રિ ના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહ્યું છે, એજ પ્રમાણે આ પુરૂષોના અલ્પ બહુપણામાં પણ समवे. ५२४ मेटा छ है-सी अरमां “पयासि णं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं" त्या उखु छ भने माया "एएसि णं भंते ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" त्या કહેવું જોઈએ તેના આલાપકોને પ્રકાર જ્ઞાતાથી સમજી લે યાવત્પદથી ગ્રહણ થયેલ અલપ બહપણને અર્થ આ પ્રમાણે છે સૌથી ઓછા મનુષ્ય પુરૂષ છે તેના કરતાં તિર્યનિક પુરૂષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે તિર્યંચેનિક પુરુષો કરતાં દેવપુરૂષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. આ રીતે આ પહેલુ અલપ બહત્વ છે. ૧ તિર્યગેનિક પુરૂષોમાં સૌથી ઓછા ખેચર પુરૂષો છે ખેચર પુરૂ કરતાં જલચર પુરૂષ સખ્યાતગણું વધારે હોય છે, આ બીજુ અલપ બહુપણું કહ્યું છે. ૨ મનુષ્ય પુરૂષમાં સૌથી ઓછા અતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂષ છે અતદ્વીપના મનુષ્ય પુરૂ કરતા દેવકુરૂ
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwww
www
जीवाभिगमसूत्रे હર
भूमिकमनुष्या सख्येयगुणा अधिका एतेषां दयानां परस्परं तुल्यतैव ! एतदपेक्षया हरिवपरम्यकवर्षाकर्मभूमिकपुरुषाः सख्येयगुणा अधिका स्तथा इमे द्वये परस्परं तुल्याः । एतदपेक्षया हैमवतैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्याः संख्येयगुणा अधिकाः परस्परमिमे द्वये तुल्याः । भरतैर वतवर्पकर्मभूमिकमनुष्या. पूर्वापेक्षया संख्येयगुणा अधिका परस्परमिमे द्वये तुल्याः । पूर्व विदेहापर विदेटकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः पूर्वापेक्षया संख्येयगुणा अधिका भवन्ति तथा परस्परमेतेपां तुल्यता भवति ।३॥ एतत्पर्यन्तमल्पबहुत्वत्रयं यावत्पदेन संग्राह्यम् । एतानि त्रीणि अल्प बहुत्वानि सन्ति' चतुर्थं देवपुरुष विषयकमलपबहुत्वं सूत्रकार स्वयमेव दर्शयति 'एएसि णं मंते देव पुरिसाणं' इत्यादि ।
'एएसि णं भंते' एतेषां खल भदन्त ! 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणां-सामान्यतो देवपुरुषाणाम् 'भवणवासीणं' भवनवासिनां भवनवामि देवानाम् 'चाणमंराण' वानव्यन्तराणाम्पुरुष हैं अन्तरद्वोप के मनुष्य पुरुषों को अपेक्षा देवकुरु और उत्तर कुरुके मनुष्य पुरुष परस्परमें दोनों समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक हैं । इनको अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यक वर्ष के मनुष्य पुरुष परस्पर में दोनों समान होते हुये संख्यातगुणे अधिक होते हैं, इनकी अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवतक्षेत्रके मनुष्य पुरुप परस्पर में दोनों समान होते हुए असंख्यातगुणे अधिक होते हैं, इनकी अपेक्षा भगत और ऐग्वत क्षेत्रके मनुष्य पुरुष परस्परमें समान होते हुऐ संख्यातगुणे अधिक होते हैं इनकी अपेक्षा पूर्वविदेह और अपर विदेहके मनुष्य पुरुष परस्परमें समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक होते हैं । यह तीसग अल्पबहुत्व है ३ । इस प्रकार मनुष्य पुरुष तक इन तीन अल्पबहुत्वों का यहा यावत्पदसे प्रहण हुआ है। अब देवपुरुषों का अल्पबहुत्व सूत्रकार स्वय कहते हैं-- "एएसिणं भंते इत्यादि ___एएसि णं भंते' हे भदन्त ! इन 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषों का अथात् सामान्य देवपुरुषों का, जिनमें 'भवनवासीणं' भवनवासीदेवोंके 'वाणमंतगणं' वानव्यन्तर देवोंके અને ઉત્તર કુરૂના મનુષ્ય પુરૂષ અને અન્ય બને સરખા છે અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે. તેઓના કરતા હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય પુરૂષ અને પરસ્પરમાં સરખા છે. અને સ ખ્યાત ગણું વધારે છે. તેના કરતાં હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરૂ પરસ્પરમાં અને સમાન છે. અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે તેના કરતા પૂર્વ વિદેહ અને અપર વિદેહના મનુષ્ય પુરૂષે પરસ્પરમાં સમાન છે, અને સંખ્યાત ગણું વધારે છે. આ ત્રીજું અ૯૫ બહુપણું છે. ૩ આ પ્રમાણે મનુષ્ય પુરૂષ સુધી ત્રણ અલ્પ બહુપણાનું ગ્રહણ અહિંયા યાવત્ પદથી થયેલ છે.
वे याथा हेवपुरुषानुम५ मा सूत्रपातेमतावता ४९ छ -“एएसिणं भंते !" त्यादि
"एसि णं भंते ! भगवन् मा "देवपुरिसाणं" व ५३वानु अर्थात सामान्य हेव ५३वानु भा भवणवासीणं" सपनवासी हेवामा भने “वाणमंतराणं" पान०यु
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामपव हुत्व निरूपणम् ५०३/ वानव्यन्तरदेवानाम् 'जोइसियाणं' ज्योतिष्काणाम् ज्योतिष्कदेवानाम् 'वेमाणियाण य' वैमानिकानां च 'करे करे हिंतो' कतरे देवाः कतरेभ्यो देवेभ्यः 'अप्पावा' अल्पा वा 'बहुया वा' बहुका वा 'तुला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वा देवेषु परस्परं कस्यापेक्षया कस्याल्पत्व बहुत्वं तुल्यत्वं विशेषाधिकत्वं वेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम! 'सन्वत्थोवा' माणि देवपुरिसा' सर्व स्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पीयांसो वैमानिकदेवपुरुषा भवन्तीति । 'भवणवासी देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वैमानिकदेवपुरुषा पेक्षया भवनवासिनो देवपुरुषाः असंख्येय गुणा अधिका भवन्तीति । 'वाणमंतर देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवपुरुषा भवनवासि देवपुरुषापेक्षया असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति 'जेइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्क देवपुरुषाः संख्यातगुणा अधिका भवन्तीति ।
अत्र देवप्रसङ्गवशात् केवल देवपुरुषाणा मल्पबहुत्वं प्रदर्श्यते-- देवेषु सर्वस्तोकाः अनुत्तरोपपातिक देवपुरुषाः क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवकाशप्रदेशगशिप्रमाणत्वात् । अनुत्तरो'जोइसियाण' ज्योतिष्क देवो के और 'वेमाणियाणं' वैमानिकदेवों के 'कयरे कयरेहिंतो' कौन देव किन देवों की अपेक्षा 'अप्पा वा बहुया या तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्प हैं कौन बहुत हैं कौन तुल्य है और कौन विशेषाधिक हैं । गौतम के इस प्रश्न के उत्तर में भगवान् कहते हैं - 'गोयमा ! ' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा वैमाणियदेवपुरिसा' सबसे कम वैमानिक देवपुरुष हैं 'भवनवासी देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' वैमानिक देवपुरुषों की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते हैं । 'वाणमंतर देवपुरिसा असं खेज्जगुणा' भवनवासी देवपुरुषों की अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष मसंख्यातगुणे अधिक होते हैं । 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वामन्यन्तर देवपुरुषों की अपेक्षा ज्योतिष्क देव संख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां देवों के प्रसंगवश से केवल देवपुरुषों का अल्पबहुत्व दिखलाया जाता हैउन्तर हेवोभा 'नोइसियाणं' ज्योतिष्टु हेवाभां भने 'वेमाणियाणं' वैभानि हेवाभां “ कयरे कयरेहिंतों" या देवा या देवा रतां "अप्पा वा बहुया घा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" पछे ? याहेव स्याहेव उरता वधारे छे ? याहेव स्याद्देवनी तुझ्य છે ? અને ક્યાદેવ કયાદેવથી વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમા પ્રભુ हे छे - "गोयमा ! हे गौतम । " सव्वत्थोवा वेमाणियदेवपुरिसा' सौथी मोछा वैभानि देवचु३ष छे. “भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" वैभानि देव ५३षा रतां लवनवासी हेव पु३ष असभ्यात गाया वधारे होय छे. “वाणमंतरदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" लवनवासी हेव ३षारता वानव्यन्तर देव पुरुष अस ज्यात गाया वधारे होय छे “जोइसियदेवपुरिसासंखेजगुणा” वानव्यन्तरदेव पु३षो रता न्योतिष्णु देव पु३ष सौंध्यात गया वधारे होय छे.
અહિયાં દેવાના પ્રસ`ગથી કેવળ દેવ પુરૂષાનુ જ અલ્પ બહુપણું. મતાવવામાં આવે છે.
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
जीवाभिगमसूत्रे पपातिकदेवपुरुषेभ्य उपरितनग्रैवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः बहत्तरक्षेत्रपल्योपमासंख्येयभागवाका शप्रदेशगशिप्रमाणत्वात् ननु कथमेतज्ज्ञायते यत् अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषापेक्षया उपरितनग्रैवेयकदेवपुरुषा संख्येयगुणा अधिकाः १ इति चेदत्रोच्यते-विमानबाहुल्यात् , तथाहिअनुत्तरदेवानां पञ्चविमानानि, विमानशतं तु उपरितनगवेयकप्रस्तटे प्रतिविमानं चासंख्येया देवाः यथायथा चाऽघोऽधोवीनि विमानानि अधिकानि भवन्ति तथातथा तत्र देवा अपि प्रचुरतया लम्यन्ते, ततो ज्ञायते यत्-अनुत्तरविमानवासिदेवपुरुषापेक्षया बृहत्तरक्षेत्रपल्योपमाऽसंख्येयभागवल्काशप्रदेशराशिप्रमाणत्वेन उपरितनौवेयकप्रस्तटे देवपुरुषाः संख्येय गुणा अधिका इति । एवमुत्तरत्रापि भावना कर्त्तव्या। उपरितनप्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षया मध्यमग्रवे
देवों में सबसे कम अनुत्तरोपपातिक देव होते हैं. क्योकि वे क्षेत्र पल्योपम के असंख्यातवें भागवर्ती जितनी आकाशप्रदेशराशि होती हैं उतने प्रमाणवाले होते हैं। अनुत्तोपपातिक देव पुरुषों की अपेक्षा उपरितनप्रैवेयक देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते हैं, क्योंकि ये वृहत्तर क्षेत्रपल्योपम के मसंख्यातवें भागवर्ती आकाशप्रदेशराशि प्रमाणवाले होते हैं।
____ प्रश्न-यह कैसे जाना जाय कि मनुत्तरोपपातिक देवों की अपेक्षा से उपरितन ग्रेवेयकदेव संख्यातगुणे अधिक होते हैं ? ___ उरत्त-यहां उपरितनप्रैवेयक प्रस्तट में विमान अधिक होते हैं जैसे अनुत्तर देवों के पाँच विमान होते हैं और उपरितनप्रैवेयक प्रस्तट में सौ १०० हिमान होते हैं, प्रत्येक विमान में , असंख्यात देव होते हैं, जैसे जैसे नीचे नीचे रहने वाले विमान अधिक होते है वैसे वैसे उनमें देव भी प्रचुर होते हैं इसलिये जाना जाता है कि अनुत्तर विमान देवपुरुषों की अपेक्षा वृहत्तर क्षेत्र पल्योपम के असख्यातवें भागवर्ती आकाश प्रदेश प्रमाण वाले होते हैं દેવામાં સૌથી ઓછા અનુત્તપિપાતિક દેવ હોય છે કેમકેતેઓ ક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાત માં ભાગવતી જેટલી આકાશ પ્રદેશરાશિ હોય છે એટલા પ્રદેશના હોય છે અનુત્તરપપા તિક દેવપુરૂ કરતા ઉપરિતન વેયક દેવ પુરૂ સ ખ્યાત ગણા વધારે હોય છે કેમકે– બૃહત્તરક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગવત આકાશ પ્રદેશરાશિ પ્રમાણ વાળા હોય છે.
प्रश्न- वी शते ती शाय ॐ अनुत्तरो५५ति वो ४२ता ५२तन ग्रेवेयहे' સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે?
ઉત્તર–અહિયા ઉપરિતન વેચક પ્રસ્તટમાં વિમાન વધારે હોય છે, જેમકે—અનુત્તર દેના પાંચ વિમાનો હોય છે અને ઉપરિતન શૈવેયક પ્રસ્તટમાં સે ૧૦૦ વિમાને હોય છે, દરેક વિમાનમાં અસંખ્યાત દે હોય છે. જેમ જેમ નીચે નીચે રહેવા વાળા વિમાનો વધારે હોય છે. તેમ તેમ તેમાં દેવો પણ અધિક હોય છે તેથી જાણી શકાય છે કે–અનુત્તર વિમાન દેવપુરૂ કરતાં બૃહત્તર ક્ષેત્ર પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશ પ્રમાણે
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०५ कप्रस्तटदेवपुरुषाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षयाऽपि अधस्तनप्रैवेयकप्रस्तटदेवपुरुषाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । अधस्तनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया अच्युतकल्पदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अच्युतकल्पदेवपुरुषापेक्षयापि आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । यद्यपि आरणाच्युतकल्पौ समानश्रेणीको समविमानसख्यकौ च, तथापि कृष्णपाक्षिका स्तथास्वभावत्त्वात् आधिक्येन दक्षिणस्याँ दिशि समुत्पद्यन्ते । अतोऽच्युतकल्पदेवापेक्षया एते सख्यातगुणाधिका' प्रोक्ता । उपरितनौवेकदेव सख्यातगुणे अधिक होते है । अल्पबहुत्व के विषयमें इसी प्रकार भावना कर लेनी चाहिये।
उपरितनगवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा मध्यमवेयक देवपुरुप सख्यातगुणे अधिक होते है । मध्यमग्रैवेयक देवपुरुषो की अपेक्षासे अधस्तनौवेयक प्रस्तट देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है । अधस्तनौवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा अच्युतकल्प देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है, अच्युतकल्प देवपुरुषो की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
शंका--आरण और अच्युतकल्प ये दोनो समश्रेणिवाले और समान विमान सख्यावाले होते है तथापि अच्युतकल्प की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुषों में सख्यातगुणी अधिकता आप कैसे कहते है ?
उत्तर-यहाँ जो बात कही गई है, उसका कारण यह है कि कृष्णपाक्षिक जीव तथाविध स्वभाव से दक्षिणदिशा में अधिकता से उत्पन्न होते है । इसलिए अच्युतकल्प के देवपुरुषो की
अपेक्षा से आरणकल्प के देवपुरुष अधिक कहे गये है, વાળા હોવાથી ઉપરિતન દેવ સ યાતગણું વધારે હોય છે અ૫ બહુપણાના સંબંધમાં આ પ્રમાણેની ભાવના કરી લેવી જોઈએ.
ઉપરિતન વેયક દેવ પુરૂષ કરતાં મધ્યમ જૈવેયક દેવ પુરૂષ સંયાતગણું વધારે હોય છે. મધ્યમ ગ્રેવેયક દેવપુરુષ કરતાં અધતન રૈવેયક પ્રસ્તટના દેવપુરુષે સંખ્યાતગણો વધારે હોય છે.
અધસ્તન વેયક દેવ પુરૂષો કરતાં અશ્રુત કલ્પના દેવપુરુષે સંખ્યાતગણું વધારે હોય છે. અશ્રુતકલ્પના દેવ પુરૂષો કરતાં આરકલ્પના દેવ પુરૂષા સંખ્યાતગણું વધારે હોય છે
શંકા-આરણ અને અતક૫ આ બને કપ સમશ્રેણી વાળા અને સરખી વિમાને ની સંખ્યાવાળા છે. તે પણ અયુતકલ્પ કરતાં આરણ કલ્પના દેવ પુરુષોમાં સંખ્યાતગણું અધિકપણું આપ કેવી રીતે કહે છે ?
ઉત્તર–અહિયા જે વાત કહેવામાં આવી છે, તેનું કારણ એ છે કે-કૃષ્ણપાક્ષિક છે તથાવિધ સ્વભાવથી દક્ષિણ દિશામાં અધિક પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે તેથી અશ્રુતકલ્પના દેવ પુરૂષો કરતાં આ આરણ ક૯૫ના દેવપુરુષો વધારે કહ્યા છે તે કૃષ્ણ પાક્ષિક કેણ છે? આ
-
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे कि ते कृष्णपाक्षिकाः । इति तत्स्वरूपं प्रदर्श्यन्ते जीवा द्विविधा भवन्ति शुक्लपाक्षिकाः कृष्णपाक्षि
काश्च, तत्र येषां किञ्चिदृनोऽपार्द्धपुद्गलपरावर्त्तप्रमितः संसारो वर्तते, ते शुक्लपाक्षिका', तदि। तरे दीर्घससारिणः कृष्णपाक्षिकाः, तदुक्तम्
'जेसिमवडूढो पुग्गलपरियट्टो, सेसओ य संसारो । ते सुक्कपक्खिया खलु, अहिए पुण कण्हपक्खीया' ॥१॥ येपामपाः पुद्गलपरावर्तः शेपश्च ससारः । ते शुक्लपाक्षिकाः खलु अधिके पुनः कृष्णपाक्षिकाः ।।१।।
अत एवाल्पा एव शुक्लपाक्षिका अल्पससाराणां स्तोकानामेव सभवात् । वहवः पुनः कृष्णपाक्षिकाः दीर्घससाराणा मनन्तानन्तानां सभवात् ।।
अथ कथमिद मवगम्यते--यत् कृष्णपाक्षिकाः प्राचुर्येण दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते ? इति, अत्रोच्यते-तथा स्वभावत्वात् , तेषां तथास्वभावत्व यथा-कृष्णपाक्षिकाः खलु दीर्घससार
___कौन वे कृष्णपाक्षिक है ? इसपर कृष्णपाक्षिक का स्वरूप दिखलाया जाता है--जीव दो प्रकार के होते है-एक शुक्लपाक्षिक और दूसरे कृष्णपाक्षिक, इनमें जिनका ससार किञ्चित् ऊन अपापुद्गलपरावर्त्तमात्र अवशिष्ट रहता है वे शुक्लपाक्षिक है और इनसे भिन्न जो दीर्घ ससारी जीव है वे कृष्णपाक्षिक होते है जैसे कहा भी है-जेसिमवड्ढो.” इत्यादि अर्थात् जिनके ससार अर्द्धपुद्गलपरावर्त्त शेप रहता है वे शुक्लपक्षिक और इससे अधिक ससार शेप रहता है वे कृष्णपाक्षिक होते है। इसलिए अल्पससारी होने के कारण शुक्लपाक्षिक अल्पही होते हैं किन्तु कृष्णपाक्षिक अधिक होते हे क्योकि दीर्घससारी अनन्ता नन्त होते है।
प्रश्न--यह वात कैसे जानी जावे कि कृष्णपाक्षिक प्रचुरत' से दक्षिण दिशा में उत्पन्न होते है ?
સ બધમાં કૃષ્ણપાક્ષિકનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે–જીવ બે પ્રકારના હોય છે એક શુકલપાક્ષિક અને બીજા કૃણુ પાક્ષિક, તેમાં જેઓને—સંસાર કઈક ન્યૂન અપાઈ પુદ્ગલ પરાવર્તા માત્ર બાકી રહે તે શુકલ પાક્ષિક છે અને તેનાથી જુદા જે દીર્ઘ સંસારી જેવો હોય છે, ते पाक्षिय छे. २५ ४थु छ -"जेसिमवइढो०" त्या अर्थात् साना स'सार અપાઈ પુદગલ બાકી રહે છે, તેઓ શુકલ પાક્ષિક અને તેનાથી વધારે સંસાર બાકી રહે છે, તેઓ કૃણ પાક્ષિક કહેવાય છે. તેથી અલ્પ સંસારી હોવાના કાણે શુકલ પાક્ષિક છેડાજ હોય છે પરંતુ કૃષ્ણ પાક્ષિક વધારે હોય છે. કેમકે દીઘ સ સારી અને તાનત હોય છે.
પ્રશ્ન--આ વાત કેવી રીતે જાણી શકાય કે--કૃષ્ણ પાક્ષિક દક્ષિણ દિશામાં અધિક પણાથી त्पन्न यायचं?
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
ww
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५०० भाज उच्यन्ते, दीर्घससारभाजश्च बहुपापोदयाद् भवन्ति, बहुपापोदयवन्तश्च क्रूरकर्माणो भवन्ति, क्रूरकर्माणश्च प्रायस्तथा स्वाभाव्यात् तद्भवसिद्धिका अपि दक्षिणस्यां दिशि समुत्पद्यन्ते, तदुक्तम्
'पायमिह कूरकम्मा, भवसिद्धीया वि दाहिणिल्लेसु । नेरइयतिरियमणुया, मुराइठाणेसु गच्छंति' ॥१॥ प्राय इह क्रूरकर्माणो भवसिद्धिका अपि दाक्षिणात्येषु ।
नैरयिकतिर्यड्मनुजा' सुरादिस्थानेषु गच्छन्ति ॥१॥ इतिच्छाया ततो दक्षिणस्यां दिशि प्राचुर्येण कृष्णपाक्षिकानां सभवाद् अच्युतकल्पदेवपुरुपापेक्षया आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणा अधिका इति ॥
आरणकल्पदेवपुरुषापेक्षया प्राणतकल्पदेवपुरुषा संख्येयगुणा अधिका भवन्ति । प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षयाऽपि आनतकल्पदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्तीति ।।
अत्रेदमवसेयम्-यत् उत्तरदिग् देवलोकस्थितदेवपुरुषाऽपेक्षया दक्षिणदिग देवलोकस्थित
उत्तर उनका ऐसा ही स्वभाव होता है क्योकि कृष्णपाक्षिक दीर्घसंसारी होते है, दीर्घसंसारी जीव बहुतपाप के उदय से हो सकते है' बहुत पाप के उदयवाले जीव क्रूरकर्मा होते है और क्रूरकर्मा जीव प्रायः तथाविध स्वभाव से तद्भवसिद्धिवाले भी वे दक्षिण दिशा में ही उत्पन्न होते है जैसे कहा भी है-"पायमिहकूरकम्मा०" इत्यादि अर्थ उपर आ चुका है।
दक्षिण दिशा में कृष्णपाक्षिक प्रचुर होने से अच्युतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा आरणकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है। क्योकि आरणकल्प दक्षिणदिशा का देवलोक है। आरणकल्प देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणतकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है प्राणतकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा आनतकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां ऐसा जानना चाहिए कि उत्तरदिशा के देवलोक में रहे हुए देवपुरुषो की ઉત્તર- તેઓને સ્વભાવજ એ હોય છે, કેમકે--કૃષ્ણ પાક્ષિક દીર્ઘ સ સારી હોય છે. દીર્ઘ સંસારી જીવ ઘણા પાપના ઉદયથી થાય છે. ઘણા પાપને ઉદયવાળા છ ક્રૂર કર્મ કરવા વાળા હોય છે અને દૂર કર્મ કરનારા જે પ્રાય તથાવિધ સ્વભાવથી તદ્દભવ સિદ્ધિ पा ५ दक्षिण दिशामा अ५-1 थाय छ म युं ५ छ -“पायमिह कूरकम्मा०" ઈત્યાદિ અને અર્થ ઉપરના કથનમાં આવી જાય છે
દક્ષિણ દિશામાં કૃષ્ણ પાક્ષિક જીવે ઘણું હોવાથી અશ્રુત કલ્પના દેવપુરૂષો કરતાં આરણ કલ્પના દેવપુરૂષ સંખ્યાત ગણું વધ રે હોય છે કેમકે–આરણક૯૫ દક્ષિણ દિશાના દેવક છે. આપણુકલ્પના દેવપુરૂષ કરતા પ્રાણતકલ્પના દેવપુરૂષ સંvયાતગણું વધારે હોય છે. પ્રાતકલ્પના દેવપુરૂષ કરતા આનત કલ્પના દેવપુરુષ સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે
અહિયાં એમ સમજવું જોઈએ કે-–ઉત્તર દિશાના દેવલેકમાં રહેલા દેવ પુરૂષો કરતાં
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जीवाभिगमसूत्रे hammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm देवपुरुषा. सख्येयगुणा अधिका भवन्ति दक्षिणस्या दिगि कृष्णपाक्षिकानां प्राचुर्येण समुत्पत्तिसभवात् , शुक्लपाक्षिकापेक्षया च कृष्णपाक्षिकाणां स्वभावतः प्राचुर्यादिति । एते सर्वेऽपि अनुत्तरविमानवास्यादयः पश्चानुपूर्व्या आनतकल्पवासिपर्यन्तदेवपुरुपा. 'आणयपाणय माई पल्लस्सा संखभागाउ' इति वचनात् प्रत्येक क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवल्कागप्रदेशरागि प्रमाणा ज्ञातव्या' केवलं सख्येयो भागोऽत्र विचित्र इति परस्पर यथोक्ते सख्येयगुणत्वे न कोऽपि विरोध इति ।
आनतकल्पदेवपुरुपापेक्षया सहस्रारकल्पवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, धनीकृतलोकस्यैकप्रादेशिक्या' श्रेणेरसख्येयतमे भागे यावन्त आकागप्रदेगा भवन्ति तावत्प्रमाणत्वात् सहस्रारदेवपुरुपाणामिति, सहस्रारकल्पदेवपुरुपाऽपेक्षया महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुषा अपेक्षा दक्षिणदिशा के देवलोक में रहने वाले देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि टक्षिणदिशामें कृष्णपाक्षिक प्रचुर मात्रा में उत्पन्न होते है, और शुक्लपाक्षिको की अपेक्षा कृष्णपाक्षिक स्वभावतः अधिक ही होते हैं। अनुत्तरविमानवासि देवो से लेकर पश्चानुपूर्वी से आनतकल्प वासिपर्यन्त के देवपुरुष 'आणयपाणयमाई पल्लस्सासंखभागाउ"
इस वचन से प्रत्येक कल्पवासी देव क्षेत्र पल्योपम के असख्यातभागवर्ती आकाशप्रदेशो की • राशि के प्रमाण वाले जानने चाहिए। केवल भेद इतना ही है कि यहां जो सख्यातभाग है वह नानाप्रकार का होता है इसलिए परस्पर में कहे गये सख्यातगुणत्व में कोई विरोध नहीं आता है ।
___ आनतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सहस्रारकल्पवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि धनीकृतलोक के एक प्रदेशवाली श्रेणि के असंख्यातवे भागमे जितने आकाशप्रदेश होते है उतने प्रमाण के सहस्रारकल्पके देवपुरुष होते है। सहस्रारकल्प के देवपुरुषो की દક્ષિણ દિશાના દેવલોકમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂષ સ ખ્યાત ગણા વધારે હોય છે, કેમકેદક્ષિણ દિશામાં કૃષ્ણ પાક્ષિક ઘણુ પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને શુકલ પક્ષ વાળાઓ કરતા કૃષ્ણ પક્ષવાળા સ્વાભાવિક રીતે જ વધારે હોય છે અનુત્તર વિમાનમાં રહેવા વાળા દેવેથી as ५श्वानुपूी थी मानत५मा रहेका पाप है। पय-तना हेवपुरुषो ‘आणयपाणयगाई पल्लस्सासंखभागाउ" मा क्यनथी ४२४ ४६५मा २९वावा हेवा क्षेत्र पक्ष्या५मना मसच्यात ભાગવતી આકાશ પ્રદેશોની રાશિ પ્રમાણવાળા હોય છે. તેમ સમજવું કેવળ ભેદ એટલે જ છે કે––અહિયા જે સખ્યાત ભાગ છે, તે અનેક પ્રકારનો હોય છે. તેથી પરસપરમા કહેલા સંખ્યાત ગુણ પણામાં કઈપણ વિરોધ આવતું નથી.
આજતકલ્પના દેવપુરુષો કરતા સહસ્ત્રાર કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવપુરુષે અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે– નીતલેકની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગમા જેટલા આકાશ પ્રદેશો હોય છે, એટલા પ્રમાણવાળા સહસ્ત્રાર ક૯૫ના દેવ પુરુષો હોય છે. સહસ્ત્રારk૫ના
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ४०९ असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । बृहत्तरश्रेण्यसख्येयभागवाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् . महाशुक्रदेवपुरुषाणाम् । कथमित्थ मितिचेटाह-विमानबाहुल्यात् । तथाहि षट्सहत्रविमानानि सहस्रारकल्पे, चत्वारिंशत्सहस्राणि महाशुक्रे, अन्यच्च-अधोविमानवासिनो देवा बहुबहुतरा , उपरितनोपरितनविमानवासिन' स्तोकस्तोकतरा स्ततः सहस्रारकल्पदेवपुरुषापेक्षया महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका उपपद्यन्ते । महाशुक्रकल्पवासिदेवपुरुपापेक्षया लान्तककल्पदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, वृहत्तमश्रेण्यसख्येयभागवा कागप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । लान्तकेभ्योऽपि ब्रह्मलोकवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा , एपाअपेक्षा महशुक्रकल्प के देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है । क्योकि ये बृहत्तर श्रेणि के असख्यातभागवर्ती आकाशप्रदेश राशिप्रमाण के होते है । ये कैसे अधिक होते है । उसमे कारण ' दिखालातेहै-सहस्रारकल्प की अपेक्षा महाशुक्रकल्प में विमान अधिक होते है, जैसे सहसारकल्प में तो विमान छहहजार है और महाशुक्रकल्प में चालीस हजार विमान होते है । दूसरी बात यह है कि-नीचे नीचे के विमानवासी देव बहु बहुतर होते है और ऊपर ऊपर के विमाननिवासी देव स्तोकस्तोकतर-थोडे-थोडे-होते है इस कारणसे सहस्रारकल्पके देव पुरुपो की अपेक्षा महाशुक्रकल्पवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है । महाशुक्रकल्पवासी देवपुरुपो की अपेक्षा लान्तककल्पवासी देव पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि ये बृहत्तमश्रेणि के असंख्यातवे भागवर्ती आकाश प्रदेशराशि के प्रमाणवाले होते है। लान्तककल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा ब्रह्मलोकवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि इनका भी प्रमाण 'भूयः' फिर पहले से अधिक उसी प्रकार
દેવ પુરુષો કરતા મહાશુક ક૯૫ના દેવ પુરૂષો અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે એ બહત્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાત ભાગવતી આકાશ પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણન હોય છે એ વધારે કેવી રીતે હેય છે ? તેમાં કારણ બતાવે છે કે-સહસ્ત્રારક૯પ કરતા મહાશુક્ર ક૯૫માં વિમાને વધારે હોય છે જેમકે--સહસ્ત્રાર ક૯૫માં તે છ હજાર વિમાને છે, અને મહાશુક ક૯૫માં ચાલીસ હજાર વિમાને હોય છે બીજી વાત એ છે કે–નીચે નીચેના વિમાનમાં રહેવાવાળા દેવે બહુ બહુત હોય છે. અને ઉપર ઉપરના વિમાનમાં રહેવા વાળા દેવ સ્તંક ઑકતર થોડા થોડા હોય છે તે કારણથી સડસાર ક૯૫ના દેવ પુરૂષો કરતા મહાશુક્ર કલ્પમાં રહેવાવાળા દેવપુરૂષો અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. મહાશુકમાં રહેવાવાળા દેવ પુરૂષો કરતા લાન્તક ક૯પમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂ અર ખ્યાતગણું વધારે હોય છે કેમકે–આ બૃહત્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ વાળા હોય છે લાન્તક ક૯૫ના દેવ પુરૂષો કરતા બ્રહ્મલેકવાસી દેવપુરૂષે અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે––તેઓનું પ્રમાણ ५५ "भूयः" इशथी पडसाथी वधारे प्रमाणे मेटले (al-त४५मा २वा वाणा व
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
जीवाभिगमसूत्रे
मपि भूयो वृहत्तमश्रेण्यसख्येयभागवर्त्याकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । ब्रह्मलोकवासिदेवपुरुपाsपेक्षया माहेन्द्रकल्पवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, भूयस्तरवृहत्तमाकाशश्रेण्यसख्येयभागगताकाशप्रदेशप्रमाणत्वात् । माहेन्द्र कल्पवासिदेवपुरुपापेक्षया सनत्कुमारकल्पवासिदेत पुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । विमानवाहुल्यात,
तथाहि – सनत्कुमारकल्पे द्वादगगतसहस्राणि विमानानि, माहेन्द्रकल्पे तु अष्टोत सहस्राणि । अन्यन्च सनत्कुमारकल्पो दक्षिण दिग्विभागार्त्ती, माहेन्द्र चोत्तरदिग्वर्ती, दक्षिणस्यां च दिशि कृष्णपाक्षिका बहव समुत्पद्यन्ते, अतो माहेन्द्रकल्पदेवपुरुपेभ्यः सनत्कुमारकल्पवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिकाः समुत्पद्यन्ते इति । एते च सर्वेऽपि सहस्रारकल्पवासि देवपुरुपत आरभ्य सनत्कुमार कल्पवासिदेवपुरुषपर्यन्ता. देवपुरुषाः प्रत्येकं स्वस्थाने (लान्तककल्पवासी देवपुरुषो के जैसे ) वृहत्तम श्रेणि के असख्यात भागवर्ती आकाश प्रदेशो की राशि जितना होता है । ब्रह्मलोकवासी देवपुरुषो की अपेक्षा माहेन्द्रकल्प - वासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक होते है । क्योकि इनका प्रमाण- भूयस्तर- फिरफिर- पहले से अधिक बृहत्तम आकाशश्रेणिके असख्यातवर्त्ती आकाशप्रदेशराशि जितना होता है । माहेन्द्रकल्पवासी देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है क्योकि यहां विमान बहुत होते है, जैसे - माहेन्द्रकल्प में तो आठलाख ही विमान होते है किन्तु सनत्कुमारकल्प में बारह लाख विमान होते है । दूसरा कारण यह भी है कि माहेन्द्रकल्प उत्तरदिशा का देवलोक है और यह सनत्कुमारकल्प दक्षिणदिशावर्त्ती देवलोक है इसकारणसे भी यहां कृष्णपाक्षिक जीव बहुत उत्पन्न होते है इसलिये माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक कहे गये हैं ।
1
પુરૂષોની જેમ) બૃહત્તર શ્રેણીના અસખ્યાતમા ભાગવતી આકાશ પ્રદેશેાની રાશિ જેટલું હોય છે. બ્રાલેાકમા રહેવા વાળા દેવ પુરૂષો કરતા માહેન્દ્ર કલ્પમા રહેવા વાળા દેવપુરૂષ અસ’ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, કેમકે તેનું પ્રમાણુ ભૂયસ્તર ફરી ફરી પહેલા કરતા વધારે બૃહત્તરમાં આકાશ શ્રેણીના અસ ખ્યાતવતી આકાશ પ્રદેશ રાશિ જેટલેા હાય છે માહેન્દ્ર કલ્પમાં રહેવાવાળા દેવ પુરૂષો કરતા સનત્કુમાર કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવ પુરૂષો અસ ખ્યાત ગણુા વધારે હોય છે કેમકે તેમા વિમાને વધારે હાય છે. જેમકે-માહેન્દ્ર કલ્પમા તે આઠ લાખજ વિમાન છે, પરંતુ સનકુમાર કલ્પમા ખાર લાખ વિમાના હોય છે. ખીજું કારણ એ છે કે—માહેન્દ્રકલ્પ ઉત્તરદિશાના દેવલાક છે અને આ સનત્કુમા૨ કલ્પ દક્ષિણ દિશાવતી દેવલાક તેનુ કારણ પણ અહિયા કૃષ્ણપાક્ષિક જીવા ઘણા ઉત્પન્ન થાય છે તેથીજ મહેન્દ્રકલ્પમાં દેવપુરૂષો કરતા સનત્કુમાર કલ્પમા રહેનારા દેવપુરૂષો અસખ્યાત ગણા વધારે કહેલા છે
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५११ विचार्यमाणा घनीकृतलोकैक श्रेण्यसख्येयभागगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणा द्रष्टव्याः, केवलं श्रेण्यसख्येयभागोऽसख्येयभेदभिन्नो भवति, तत इत्थमसंख्येयगुणतयाऽभिधीयमानेऽल्पबहुत्वे न कश्चिद्विरोध इति। सनत्कुमारकल्पवासिदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पवासिदेवपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति ।
अङ्गुलमात्र क्षेत्रप्रदेशराणिसम्बन्धि द्वितीयं वर्गमूल तृतीयेन वर्गमूलेन गुण्यते, गुणिते च तस्मिन् यावत्परिमित प्रदेगरागिर्जायते तावत्संख्याकासु घनीकृतलोकस्य एकप्रादेशिकी पु श्रेणिषु यावन्त आकाशप्रदेशा भवन्ति तेपां यावत्परिमितो द्वात्रिंशत्तमो भाग स्तावत्प्रमाणत्वात्
ये सभी—–सहस्रारकल्पवासी देवो से लेकर सनत्कुमारकल्प पर्यन्त के देवपुरुप प्रत्येक (एक-एक कल्प के देव) स्वस्थानमें विचार करने पर वे घनीकृत लोक का एक श्रेणि के असंख्यात भागवर्ती आकाश प्रदेश के प्रमाणवाले ही जानना चाहिये, भेद केवल इतना ही है कि श्रेणि का असंख्यातवां भाग असंख्यात प्रकार का होता है अतः वह असख्यात भाग सबके एक दूसरे की अपेक्षा अलग अलग समझना चाहिये। ऐसा समझने पर असंख्यात भाग कहे जानेवाले अल्पबहुत्व में कोई विरोध नहीं आता है । सनत्कुमार -कल्पवामी देवपुरुषों की अपेक्षा ईशानकल्पवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां अधिकता कैसे होती है सो कहते है — अड्गुलमात्रक्षेत्र की प्रदेशराशि संबंधी जो दूसरा वर्गमूल है वह तीसरे वर्गमूल से गुणा किया जावे, गुणने पर जितने प्रमाणकी ( जितनी ) प्रदेशराशि होती है उतनी संख्या की घनीकृतलोक की एक प्रादेशिकी श्रेणियो में जितने आकाशप्रदेश होते है उनका जितने प्रमाणका बत्तीसवां भाग हो उतने प्रमाणवाले ईशानकल्प આ સઘળા સહસ્રાર કલ્પવાસી દેવાથી લઈને સનત્કુમાર કલ્પ પર્યન્તના દેવપુરુષો દરેક (એક એક કલ્પના દેવા) સ્વસ્થાનમા વિચાર કરતા તે ઘનીકૃત લેાકશ્રેણીના અસ - ખ્યાત ભાગવતી આકાશ પ્રદેશના પ્રમાણુ વાળા છે. તેમ સમજવુ તેમા ભેદ કેવળ એટલેા જ છે કે--શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગ અસંખ્યાત પ્રકારના હાય છે. તેથી તે અસખ્યાતમા ભાગ બધાથી એક બીજા કરતા જુદા જુદા સમજવા જોઈ એ તેમ સમજવાથી અસંખ્યાત ભાગથી કહેવામા આવનારા અહં બહુપણામા કેઈપણુ વિરાધ આવતા નથી.
સનકુમાર કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવપુરૂષો કરતાં ઈશાન ૫મા રહેવા વાળા દેવપુરુષો અસખ્યાત ગણા વધારે હાય છે.
અહિયાં અધિકપણુ કેવી રીતે બને છે ? તે કહે છે કે—આગળમાત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશરાશિ સબંધી જે બીજો વસૂલ છે તે ત્રીજા વગ મૂલથી ગુણુવામા આવેતેને ગુણવાથી જેટલા પ્રમાણની (જેટલી) પ્રદેશ રાશિ હાય છે, એટલી સખ્યાની ઘનીકૃતલાકની એક પ્રદેશવાળી શ્રેણિયામા જેટલા આકાશ પ્રદેશે! હાય છે, તેના ખત્રીસમા ભાગ જેટલા પ્રમાણના હાય એટલા પ્રમાણુ વાળા
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
जीवाभिगमसूत्रे सनत्कुमारदेवपुरुपेभ्य ईशानकल्पदेवपुरुपा असख्येयगुणा इति कथितम् ।।
ईशानकल्पवासिदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुषा सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, विमानवाहुल्यात् तथाहि - ईशानकल्पेऽष्टाविशतिशतसहस्राणि विमानानि, मौधर्मकल्पे तु द्वात्रिंगच्छतसहस्राणि विमानानि भवन्ति ।
पुनश्च सौधर्मकल्पो दक्षिणदिगवर्ती, ईशान कल्पश्चोत्तरदिग्वर्ती, ततश्च दक्षिणदिगवर्ति देवलोके कृष्णपाक्षिका वहव उपपद्यन्तेऽत ईशानकल्पवासिदेवपुरुपेभ्य. सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुपा' सख्येयगुणा अधिका' कथिता ।
ननु युक्तिरिय पूर्व माहेन्द्रसनत्कुमारकल्पयो पि कथिता, परं तत्र माहेन्द्रकल्पापेक्षया सनत्कुमारकल्पे देवा असख्येयगुणा उक्ताः, इह तु सौधर्मकल्पे सख्येयगुणा स्तदेतत्कके देवपुरुप होते है अतः सनत्कुमारकल्प के देव पुरुपो की अपेक्षा ये असख्यातगुणे अधिक कहे गये है।
ईशानकल्पवासी देवपुरुपो की अपेक्षा सौधर्मकल्पवासी देवपुरुप सख्यातगुणे अधिक होते हैं क्योकि इस कल्प में ईशानकल्प की अपेक्षा विमान बहुत होते है जैसे-ईशानकल्प में अठाईस लाख ही विमान होते है किन्तु इस सौधर्मकल्प मे बत्तीस लाख विमान होते है इसी कारण से ईशानकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सौधर्मकल्पमें देवपुरुप अधिक कहे गये है। दूसरी वात यह भी है कि सौधर्मकल्प दक्षिणदिग्वर्ती है, और कृष्णपाक्षिक जीव यहां अधिक उन्पन्न होते है , इस कारण भी ईशानकी अपेक्षा सौधर्म में देवपुरुष सव्यातगुणे अधिक होते है।
यहां कोई शङ्का करता है कि यह युक्ति तो पहले माहेन्द्र और सनत्कुमार इन दो कल्पो में भी कही है किन्तु वहां माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पवासी ઈશાન કલ્પના દેવપુરૂષો હોય છે તેથી સનકુમાર કલ્પના દેવપુરુષો કરતા આ અસંખ્યાત ગણું વધારે કહ્યા છે.
ઈશાન કલ્પમાં રહેવાવાળા દેવપુરુષો કરતાં સૌધર્મ કલ્પના દેવપુરુષ સંખ્યાલગણા વધારે હોય છે. કેમકે આ કલ્પમાં ઈશાન ક૯પ કરતા વિમાને વધારે હોય છે. જેમ ઈશાન કપમાં અઠયાવીસ લાખ વિમાને હોય છે, પરંતુ આ સૌધર્મક૯પમાં બત્રીસ લાખ વિમાનો હોય છે આજ કારણથી ઈશાન કલ્પના દેવપુરુષો કરતા સૌધર્મ કલપના દેવપુરુષો વધારે કહ્યા છે બીજી વાત એ પણ છે કે--સૌધર્મકલ્પ દક્ષિણ દિશામાં છે, અને તેમાં કૃષ્ણ પાક્ષિક જીવે વધારે ઉત્પન્ન થાય છે. એ કારણથી પણ ઈશાન ક૯પ કરતા સૌધર્મ ક૯પમાં દેવપુરુષો અસં ખ્યાતગણું વધારે હોય છે.
અહિંયાં કેઈ એવી શંકા કરે કે–આ યુક્તિ તે પહેલા મહેન્દ્ર અને સનસ્કુમાર આ બે કમા પણ કહેલ છે પરંતુ ત્યાં માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ પુરુષોની અપેક્ષાથી સનકુમાર
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुपाणामल्पवहुत्व निरूपणम् ५१३ थम् ? अत्रोच्यते- तथा वस्तुस्वाभाव्यात्, एतच्चावसीयते प्रज्ञापनादौ सर्वत्र तथा भणनात् ।
सौधर्मकल्पवासिदेवपुरुषाऽपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषाः असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अड्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशिसबन्धि प्रथमवर्गमूलं द्वितीयेन वर्गमूलेन गुण्यते, गुणिते च तस्मिन् यावान् प्रदेशराशिरुपजायते तावत्सख्याकासु घनीकृतलोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणिष यावन्त आकागप्रदेशा भवन्ति तेषां यावत्परिमितो द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेषामिति ।
भवनवासिदेवपुरुषापेक्षया व्यन्तरदेवपुरुषा असख्येयगुणाः, एकस्मिन् प्रतरे सख्येययोजनकोटीकोटीप्रमाणैकप्रादेशिकश्रेणिमात्राणि यावन्ति खण्डानि भवन्ति तेषां यावान् द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेषामिति •। व्यन्तरदेवपुरुपेभ्यो ज्योतिष्कदेवपुरुषाः सख्येय देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक कहे है और यहां आकर सख्यातगुणे अधिक कहते है इसमें क्या कारण है ? उत्तर में कहते है कि तथाविध स्वभाव से ऐसा कहा है, तथा प्रज्ञापना आदि सूत्रो में सर्वत्र ऐसा ही कहा जाने से यह जाना गया है।
सौधर्मकल्पवासी देवपुरुषो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि यहां अङ्गुलमात्र क्षेत्र की प्रदेशराशि संबधी प्रथम वर्गमूल दूसरे वर्गमूल से गुणाकिया जावे, गुणाकरने पर उसमें जितनी प्रदेशराशि होती है उतनी संख्या की घनीकृतलोक की एक प्रादेशिकी श्रेणियों में जितने आकाशप्रदेश होते है उनका जितना बत्तीसवा भाग हो उतने प्रमाण वाले ये भवनवासी देवपुरुष होते है इसलिये सौधर्मकल्प की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक कहे है।
भवनवासी देवपुरुषो की अपेक्षा व्यन्तर देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि एकप्रतर में संख्यात करोडाकरोड योजनप्रमाणवाली एकप्रादेशिकी श्रेणिमात्र जितने खण्ड होते है उनका जितने प्रमाण का बत्तीसवां भाग होता है उतने प्रमाण के ये व्यन्तर देवपुरुष होते है । કલ્પમાં રહેવા વાળા દેવપુરુષો અસંખ્યાત ગણું વધારે કહ્યા છે. અને અહિયાં સંખ્યાતગણું વધારે કહે છે. તેમાં શું કારણ છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે કે–તથાવિધ સ્વભાવથી આ જાણું શકાય છે.
સૌધર્મ ક૯૫ના દેવે કરતાં ભવનવાસી દેવપુરુષે અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે - અહિંયા આંગળમાત્ર ક્ષેત્રની પ્રદેશ રાશિ સંબંધી પહેલ વર્ગમૂળ બીજા વર્ગમૂળથી ગુણવામાં આવે અને તેવી રીતે ગુણતા તેમાં જેટલી પ્રદેશરાશી હોય છે. એટલી સંખ્યાની ઘનીકૃત લેકની એક પ્રાદેશિકી શ્રેણિયોમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે. તેને બત્રીસમો ભાગ જેટલે હે ય એટલા પ્રમાણ વાળા આ ભવનવાસી દેવપુરુષો હોય છે તેથી સૌધર્મ કલ્પ કરતાં ભવનવાસી દેવ પુરુષે અસંખ્યાત ગણું વધારે કહેલા છે.
ભવનવાસી દેવપુરૂષ કરતાં વ્ય તર દેવ પુરુષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે કેમકે એક પ્રતરમાં સંખ્યાત કરેડાકરોડ જન પ્રમાણુવાલી એક પ્રાદેશિક શ્રેણિમાત્રના જેટલા
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभीगमसूत्रे
गुणा अधिका भवन्ति । एकस्मिन् प्रतरे पटू पञ्चाशदधिकशतद्वया (२५६)गुलप्रमाणैकप्रादेशिकाश्रेणिमात्राणि खण्डानि यावन्ति भवन्ति तेषां यावान द्वात्रिंशत्तमो भागो भवति तावत्प्रमाणत्वात्तेपामिति । इति केवलं देवपुरुषाणामल्पबहुत्वं समाप्तम् । साम्प्रतं प्रस्तुतप्रकरणमनुत्रियते, तत्र तिर्यग्योनिकपुरुपादिसर्वार्थसिद्धदेवपुरुपपर्यन्ताना सर्वपां समिलितं पञ्चममल्पबहुत्वं सूत्रकार आह 'एएसि णं भंते' इत्यादि एएसि णं भंते' ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुपाणाम् 'जलयराणं थलयराणं खहयराण' जलचराणा स्थलचराणा खचराणा पुरुषाणाम् 'मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुपाणाम् 'कम्मभूमिगाणं अकम्मभूमिगाणं अंतरदीवगाणं' कर्मभू___ व्यन्तरदेवपुरुपो से ज्योतिष्क देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते है, क्योकि ये एक प्रतर में दोसौ छप्पन (२५६) अंगुल प्रमाण की एकप्रादेशिकी श्रेणिमात्र-प्रमाण-के जितने खण्ड होते है, उनका जितने प्रमाण का बत्तीसवां भाग होता है उतने प्रमाणवाले होते है इसलिए ये व्यन्तरदेवपुरुपो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवपुरुप संग्ल्यातगुणे अधिक होते हैं। यह केवल देवपुरुषो का अल्पवहुत्व समाप्त हुआ।
___ अब प्रस्तुत चालू प्रकरण का समारभ किया जाता है, वहां तिर्यग्योनिक पुरुपो से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुष पर्यन्त सवो का समिलित अल्पबहुत्व सूत्रकार कहते है"एएसि णं' इत्यादि ।
"एएसि णं भंते तिरिक्खजोणियपुरिसाण' हे भदन्त ! तिर्थग्योनिक पुरुप जो 'जलयराण थलयराणं खहयराणं' जलचर स्थलचर और खेचर पुरुप, तथा 'मणुस्सपुरिसाण' मनुष्य पुरुप जो ‘कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं' कर्मभूमिके अकर्मभृमिके और अन्तर ખડ હોય છે. અને તેને બત્રીસ ભાગ જેટલા પ્રમાણને હેય એટલા પ્રમાણુના આ તર દેવ પુરુષ હોય છે | વ્યંતર દેવ પુરુ કરતાં જોતિષ્ક દેવ પુરુ સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે તેઓ એક પ્રતરમાં ૨૫૬) બસે છપ્પન આગળ પ્રમાણુવાળી એક પ્રાદેશિક શ્રેણીમાત્ર-- પ્રમાણના જેટલો ખડે હોય છે તેને બત્રીસ ભાગ જેટલા પ્રમાણને હોય, એટલા પ્રમાણ વાળા હોય છે. તેથી વ્યંતર દેવ પુરુ કરતાં તિષ્ક દેવપુરુષ સ ખ્યાતગણું વધારે હોય છે આ રીતે આ કેવળ. દેવપુરુષનું અલ્પ બહુપણું સમાપ્ત થયુ. - હવે ચાલુ પ્રકરણને આર ભ કરવામાં આવે છે–ત્યાં તિર્યાનિકે પુરુથી લઈને સર્વાથસિદ્ધ દેવપુરુષ પર્યન્ત બધાનું એકી સાથે મળેલું અલ્પ બહુપણું સૂત્રકાર કહે છે-- "पएसि णं" छत्यादि. ___"एएसि णं भंते ! तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" मगवन् तिर्थयानि४ पुरुष २ "जलयराणं थलयराणं खहयराणं" य२ स्थलय२ अने मेयर पुरुष, तथा "मणुस्सपुरिसाणं" मनुष्य ५२५३ रे "कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अतरदीवगाणं" म भिना
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पबहुत्व निरूपणम् ५१६ मिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकानाम् 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् 'भवणवासिणं' भवनवासिनाम् ‘वाणमंतराणं' वानव्यन्तराणाम् 'जोइसियाण' ज्योतिष्काणाम् 'वेमाणियाणं' वैमानिकानाम् 'सोहम्मियाण' सौधर्मकानाम् 'जाव सव्वट्टसिद्धगाण य' यावत्सर्वार्थसिद्धकानां च यावत्पदेन सौधर्मादि द्वादशकल्पोपन्नदेवानां नवग्रैवेयकविजयादि सर्वार्थसिद्धपर्यन्तपञ्चानुत्तरदेवानां च संग्रहो भवति 'कयरे कयरेहिंतो' कतरे कतरेभ्य 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? अल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम 'सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्स पुरिसा' सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाः क्षेत्रस्य स्तो कत्वात् तदपेक्षया 'देवकुरूत्तकुरुअकम्म भूमिगमणुस्तपुरिसा दो वि तुल्ला द्विपके मनुष्य पुरुष, एवं 'देवपुरिसाणं' देवपुरुष जो 'भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं माणियाण' जाव सव्वट्ट सिद्धगाण य' भवनवासी असुर कुमारादि दश भवनवासी देव पुरुष, वानव्यन्तर— पिशाचादि आठ वानव्यन्तर देवपुरुष, ज्योतिष्क-चन्द्रसूर्यादिपांच ज्योतिष्क देवपुरुष वैमानिक-यावत्-सौधर्मादि बारह कल्पोपपन्न देवपुरुष, तथा उपरितनग्रैवेयकादि नौ ग्रैवेयकदेवपुरुष और विजयादि सर्वार्थसिद्ध पर्यन्त के पाच अनुत्तरविमानवासी कल्पातीत देवपुरुष इन तिर्यञ्च पुरुषादि सब प्रकार के जीवो में 'कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा वहुया वा तुला वा विसेसाहिया 'वा ' कौन कौन जीव किन किन जीवों की अपेक्षा अल्प- थोडे - है बहुत है तुल्य- समान – है और विशेषाधिक है ' गौतम स्वामी के इस प्रश्नका उत्तर' देते है-'गोयमा' इत्यादि, हे गौतम ! इन तिर्यञ्च पुरुषो से लेकर सर्वार्थसिद्ध देवपुरुष पर्यन्तके जीवो में 'सव्वत्थोवा अंतरदीवगमणुस्स पुरिसा' सबसे अल्पथोडे अन्तरद्वीपके मनुष्य पुरुष होते है, क्योकि अन्य क्षेत्रो की अपेक्षा यह अन्तर द्वीप
भगवान्
लूमिना भने म तरद्वीपना भनुष्य३५ भने “देवपुरिसाणं" देव पुरुष ने "भवणवासीणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं जाव सव्वहसिद्धगाण य" लवनवासी असुरशुभार વિગેરે દસ ભવનવાસી દેવ પુરુષ. વાનબ્યંતર--પિશાચ વગેરે આઠ પ્રકારના વાનભ્યન્તર દેવ પુરુષ, જ્યાતિષ્ઠ ચંદ્ર, સૂર્ય વિગેરે પાંચ પ્રકારના યે તિષ્ક દેવપુરૂષ, વૈમાનિક-યાવત્ સૌધમ વિગેરે બાર કલ્પાપપનક દેવપુરુષ તથા ઉપરિતન ત્રૈવેયક વિગેરે નવગ્રેવેયક દેવપુરુષ અને વિજય, વૈજયન્ત વિગેરે સર્વાં સિદ્ધ પર્યન્તના પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી કલ્પાતીત हेवयु३ष मा तिर्यय' पुरुष विगरे जधा प्रारना वोभां "कयरे क्यूरेहिंतो अप्पा वा बहुयावा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" या उया को या या व अरतां सह थोडा छे ? કયા જીવા કયા જીવા કરતા વધારે છે ? અને કાણુ કોની તુલ્ય સરખા છે અને કાણુ કોનાથી विशेषाधिछे ? गौतमस्वामीना या प्रश्ननो उत्तर सायतां अलु छे - " गोयमा” ઈત્યાદિ. હું ગૌતમ ! આ તિર્યંન્ચ પુરુષાથી લઈને સર્વાર્થ સિદ્ધના દેવપુરુષા સુધીના જીવે भां “सव्वत्थोवा' अ ंतरदीवगमणुस्सपुरिसा" सौथी गोछा अंतरद्वीपना मनुष्य पुष
2
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
जीवाभिगमसूये संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यपुरुपाः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति तथा द्वयानां परस्परं सख्येयगुणत्वेन तुल्यता च भवति क्षेत्रस्य वहुत्वेन समानत्वात् , 'हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' तदपेक्षया हरिवर्परम्यकवर्षाकर्मभृमिकमनुष्यपुरुपा द्वयेऽपि तुल्याः संग्न्येयगुणा क्षेत्रस्याति वहुत्वात् , 'हेमवयएरण्णवयवामअकम्मभूमिगमणुस्तपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' हरिवर्परम्यक्रवर्पमनुष्यापेक्षया, हमवतैरण्यत्रतवर्षाकर्मभृमिकमनुष्यपुरुपाः सत्येयगुणा अधिकाः क्षेत्रस्य अल्पत्वेऽपि अल्पस्थितिकन्वेन प्राचुर्येण लभ्यमानवात । तथागतेपा द्वयानां क्षेत्रस्य समानत्वात् परस्परं तुल्यता च ।
क्षेत्र छोटा होता है । 'देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्तपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपके मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा देवकुर और उत्तर कुरु इन दोनो क्षेत्रों के मनुष्य पुरुप दोनो क्षेत्रो की समानता से परस्पर समान होते हुए सख्यात गुणे अधिक होते है, क्योंकि अन्तरद्वीप की अपेक्षा ये दोनो क्षेत्र बड़े हैं । 'हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखज्जगणा' देवकुरु उत्तर कुरु के मनुष्य पुरुषोकी अपेक्षा हरिवर्प रम्यक वर्ष इन दोनों अकर्मभूमि के मनुष्य पुरुष परस्पर समान होते हुए संख्यातगुणे अधिक होते हैं, क्योंकि देवकुरु उत्तर कुरु क्षेत्र की अपेक्षा ये दोनों क्षेत्र अधिक विस्तृत है, 'हेमवयहेरण्णवयवासअकम्मभूमिगमणुम्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' हरिवर्प रम्यकवर्प क्षेत्र के मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा ये हैमवत हैरण्यवत वर्ष इन दोनों क्षेत्र के मनुष्य पुरुप परस्पर सल्यामे समान होते हुए संख्यात गुणे अधिक होते है, इन क्षेत्रो के छोटे होते हुए भी यह। यहा के मनुष्य पुरुष अल्पस्थिति वाले होने से -छ, भो-जी क्षेत्र ४२ता 241 मत२६५ । नानु डाय छे “देव कुस्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसादो वि तुल्ला सखेज्जगुणा' मतीन मनुष्य पुरुष ४२ता हव३ અને ઉત્તરકુરુ આ બન્ને ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરુ બને ક્ષેત્રોના સમાન પણાને લઈને પરસ્પર બને સરખા હોય છે. અને સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે કેમકે–અંતરદ્વીપ કરતાં આ भन्न क्षेत्री भाटी डाय छे. "हरिवासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि ' तुल्ला संखेजगुणा' हेवरु भने उत्तरशुरुना मनुष्य ५२३ ४२ता र अने २भ्य वर्ष આ બેઉ અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય પુરુષ પરસ્પર સમાન હોય છે, અને સ ખ્યાત ગણું વધારે डाय छे. भ?-देवरु त्त२१२ क्षेत्र ४२ता मा में क्षेत्र वधारे विस्तारवाणा छ "हेमवय - हेरण्णवयवास अकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसादो वि तुल्ला संखेपजगुणा" शिवर्ष भने २भ्य: १५ ક્ષેત્રના મનુષ્ય પુરુ કરતાં આ હમવત અને હૈરણ્યવત વર્ષ આ બન્ને ક્ષેત્રનામનુષ્ય પુરુષ અન્ય અન્ય સંખ્યામાં સરખા છે અને સંખ્યાતગણા વધારે છે. આ ક્ષેત્રો નાના હોવા ક્તાં પણ ત્યાના भनुष्य पुरुष २५६५ स्थिति वा पाथी मनुष्य पुरु५ पधारे अभाशुभां भजे छ "भर.
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
यद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५१७ 'भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' हैमवत हैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः सख्येयगुणा -अधिका भवन्ति, अजितस्वामिकाले उत्कृष्टपदे · इव स्वभावतः, एवात्र मनुष्यपुरुषाणामति प्राचुर्येण सभवात् , द्वयोः क्षेत्रयोस्तुल्यत्वाद् द्वयेऽपि परस्परं तुल्या । 'पुव्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यापेक्षया पूर्वत्रिदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्या द्वयेऽपि तुल्या' सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, क्षेत्रबाहुल्यात् अजितस्वामिकाले उत्कृष्टपदे इव स्वभावत एव मनुष्यपुरुषाणां प्रचुरतया सभवात् । अणुत्तरोववाइयदेवपरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेहाऽपरविदेहमनुष्यपुरुषापेक्षया अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागवल्कागप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'उवमनुष्यपुरुष-प्रचुर बहुत मिलते है । 'भरहेरवयवासकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा हैमवत हैरण्यवत वर्ष अकर्म भूमि के मनुष्य के पुरुपो की अपेक्षा भरत ऐरवत इन दोनो क्षेत्रके मनुष्य पुरुष क्षेत्र की समानता से दोनो परस्पर समान होते हुए संख्यात गुणे अधिक होते है, क्योकि अजित स्वामी के समय में उत्कृष्टता के जैसे स्वभाव से ही यहां मनुष्य पुरुष अति प्रचुर मात्रा में होते है । 'पुन्चविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' भरत ऐरवत इन दोनो क्षेत्रो के मनुष्य पुरुपो की अपेक्षा ये पूर्वविदेर. अपरविदेह इन दोनो क्षेत्रो के मनुष्यपुरुष क्षेत्र की समानता से दोनो समान सख्यक होते हुए सख्यातगुणे अधिक होते है, क्योंकि भरत ऐरवत क्षेत्रो के जैसे यहां भी अजित स्वामी के समय की उत्कृष्टता के समान स्वभावसे ही यहां मनुष्य पुरुष प्रचुरमात्रामें होते है। 'अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेह अपरविदेह के मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष असख्यात गुणे अधिक होते है, क्योंकि ये क्षेत्र हेरवयवासकम्मगभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा” भक्त भने १२७५ વત વર્ષ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરુષે કરતાં ભારત અને અરવત આ બેઉ ક્ષેત્રોના મનુષ્ય પુરુષ ક્ષેત્રના સરખાપણુથી પરસ્પર બન્ને સરખા છે અને સંખ્યાતગણું વધારે હોય છે. કેમકે અછતસ્વામીના સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ પણાની માફક સ્વભાવથી જ અહિયા મનુષ્ય પુરુષ सत्यत पधारे प्रमाणुमा डाय छ, “पुव्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत मने भैरवत मा भन्न क्षेत्रोना मनुष्य पुरुषा ४२ता मा पूर्व सवड અપર વિદેહ આ બેઉ ક્ષેત્રોના મનુષ્ય પુરૂષ ક્ષેત્રના સરખા પણાથી સરખી સ ખ્યા વાળા છે અને સ ખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે – ભરત અને અરવત ક્ષેત્રની જેમ અહિં પણ અજીત સ્વામી ના સમયના ઉત્કૃષ્ટ પણાની જેમ સ્વભાવથી જ અહિયાં મનુષ્ય પુરૂષ વધારે પ્રમાણમાં હોય છે. "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" पूर्व qिas भने २०५२ विहेलना मनुष्य पुरुष કરતા અનુત્તરપપાતિક દેવ પુરુષ અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. કેમકે--તેઓ ક્ષેત્ર ૫
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
५१८
रिमगे वेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुपापेक्षया उपरितनयैवेयकप्रस्तटदेवपुरुषा' सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । 'मज्झिमगेविज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' उपरितनग्रैवेयकदेवपुरुपेभ्यो मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषाः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । एवम — 'हेटिम - विज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' मध्यमग्रैवेयकदेवपुरुषाक्षेया अधस्तनयैवेयकदेवपुरुषा संख्यातगुणा अधिका भवन्ति । 'अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' अधरत नत्रैवेयकदेवपुरुपाक्षेया अच्युतकल्पे देवपुरुपाः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । एवं कियत्पर्यन्त सख्यातगुणत्वम ' तत्राह -- 'जाव' इत्यादि, 'जाव आणयकप्पे देवपुरिसा सखेज्जगुणा' कृति । यावत्पदेन अच्युतकल्पदेवपुरुपतोऽग्रे पचानुपूर्व्या-आनतकल्पदेवपुरुषपर्यन्त देवपुरुषा पूर्व पूर्वापेक्षया अग्रेऽग्रेतना देवपुरुपा' संख्यातगुणा इति व्याख्येयम्, तथाहि —— अच्युतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आरणपल्योपम के असख्यातवें भागवर्त्ती आकाश प्रदेश की राणि प्रमाण वाले होते हैं । 'उवरिम वेज्ज देवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिक देवरुपुपो की अपेक्षा उपरित ग्रैवेयक प्रस्तट के देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते है । 'मज्झिमगे वेज्ज देवपुरिसा संखेज्जगुणा' उपरिकनग्रैवेयक देवपुरुषो की अपेक्षा मध्यमत्रैवेयक देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है । 'डिम विज्ज देव पुरिसा संखेज्जगुणा, अच्चुयकप्पदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखज्जगुणा' मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुपोकी अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक होते हैं, अथस्तनग्रैवेयक देवपुरुषों की अपेक्षा अच्युत कल्पके देवपुरुष संख्यात गुणे अधिक होते हैं । यावत् आनतकल्प पर्यन्त के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते हैं । ऐसे सख्यात गुणात्व कहा तक कहना चाहिये ' इस पर कहते हैं-'जाव' इत्यादि, ‘जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' यहा से अर्थात् अच्युत कल्प व पुरुषो के आगे पश्चानुपूर्व से आनतकल्प देवपुरुषपर्यन्त पूर्वपूर्व की अपेक्षा आगे आगे के देव पुरुष यमना अस ध्यातभा भागवत आश अहशोनी राशि प्रभाणु वाणा होय छे. "उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" अनुत्तरोपयाति हेवषरता उपस्तिन शैवेय अस्तटना हेव थु३षा सौंध्यात गए|| वधारे होय छे, “मज्जिमगेवेज्जपुरिसा संखेज्जगुणा" उपरितन थैवेयः हेव यु३पोरता मध्यम त्रैवेय: देव पुरुष सभ्यात गया वधारे होय छे. येन प्रभाएँ] “हेट्ठिमगेचिज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" 'अच्चुयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' मध्यम चैवेय देव युषो अता याधस्तन वे देव पु३ष संध्यात ગણા વધારે હાય છે. અધરતન ત્રૈવેયક દેવપુરૂષા કરતાં અમ્રુત કલ્પના દેવ પુરૂષ સ ખ્યાત ગણા વધારે હાય છે આવુ સખ્યાત ગુણા પણુ કયા સુધી કહેવુ જોઈ એ ? આ સંબધમા સૂત્રકાર કહે छे !-' आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" अभ्युत म्हपना हेव पुरुषोनी भागण पश्चानु પૂર્વિથી આનત કલ્પના દેવપુરૂષ પર્યન્ત પહેલા પહેલાની અપેક્ષાથી પછી પછીના દેવ પુરૂષા સખ્યાત ગણા વધારે હાય છે, આ પ્રમાણેની વ્યાખ્યા કહેવી જોઈ એ. જેમકે-અચ્યુત કલ્પના દેવ પુરૂષા કરતાં
८
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५१९ कल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, आरणकल्पदेवपुरुषापेक्षया प्राणतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आनतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणा इति । इतोऽग्रे पश्चानुपूर्व्या अष्टमसहस्रारकल्पदारभ्य द्वितीयेशानकल्पदेवपुरुषपर्यन्तदेवपुरुषा यथोत्तरम् असंख्यातगुणा व्याख्येयाः, तथाचाह सूत्रकारः-~-'सहस्सारे कल्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, महामुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा'इति। आनतकल्पदेवपुरुषेभ्यः सहसारे कल्पे देवपुरुषा असख्यातगुणाः, एभ्यो महाशुक्रे कल्पे देवपुरुषा असंख्यातगुणाः, एभ्यः 'जाव मांहिंदे' इति यावत् माहेन्द्रः, यावत्पदेन लान्तक-ब्रह्मलोक-कल्पयोर्ग्रहणं भवति, तथाहि महाशुक्रकल्पदेवपुरुषेभ्यो लान्तककल्पदेवपुरुषा असंख्यातगुणा' एम्यो ब्रह्मलोककल्पदेवपुरुषा असंसंख्यात गुणे अधिक होते है, ऐसी व्याख्या करलेनी चाहिए । जैसे-अच्युत कल्प की अपेक्षा आरणकल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है । आरणकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणतकल्प के देव पुरुष संख्यात गुणे अधिक होते है। प्राणतकल्प के देव पुरुषो की अपेक्षा आनतकल्य के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक होते है। इसके आगे पश्चानुपूर्वी से ही आठवे - सहस्रारकल्प से लेकर दूसरे ईशान कल्पके देवपुरुष पर्यन्त सब पुरुष आगे आगे के असंख्यातगुणे अधिक होते है, ऐसा व्याख्यान कर लेना चाहिये यही सूत्रकार कहते है-'सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, महासुक्के कप्पे देव पुरिसा असंखेज्जगुणां जाव माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' आनत कल्प के देव पुरुषो से सहस्रार कल्प के देव पुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते है। सहस्रारकल्पके देव पुरुषों से महाशुक्र कल्प के देव पुरुष असंख्यात गुणे अधिक होते है। 'जाव माहि दे०' इति यहाँ से आगे माहेन्द्र कल्प के देव पुरुषो पर्यन्त के देव पुरुप एक एक की अपेक्षा असंख्यात गुणे अधिक होते हैं जैसे-महाशुक्रकल्प के देव पुरुषों से लान्तककल्प के देव पुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते है लान्तककल्प के देवपुरुषो से ब्रह्मलोक कल्प के देवपुरुप असઆરણ કલ્પના દેવ પુરુષ સ ખ્યાત ગણા વધારે હોય છે આરણે કલ્પના દેવ પુરૂષ કરતા પ્રાણત કલ્પના દેવ પુરૂષો સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે પ્રાણુત કલ્પના દેવપુરૂષો કરતાં આનત કલ્પના દેવ પુરુષે સંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે તેનાથી આગળ પચાનુપૂર્વિથી જ આઠમા સહસ્ત્રાર કપથી લઇ ને બીજા ઈશાન ક૯૫ના દેવપુરૂષ પર્યન્ત બધાજ દેવપુરૂષ पछी पछीना सभ्यात गया धारे हाय छे. तम समा. सूत्रा२ मे छ -'सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा जाव माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" मानत ४८यना व ५३॥ ४२di सखार ४८५ना व पुरुष मिस ज्यात गएवधारे डाय छ “जाव माहिदे" इति ॥ આનાથી આગળ માહેન્દ્ર કલ્પના દેવ પુરૂષો સુધીના દેવ પુરૂષો એક એકની અપેક્ષાથી અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે, જેમકે –મહાશુક કલ્પના દેવ પુરુષે કરતાં લાન્તક
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
जीवाभिगमसूत्रे ख्यातगुणा इति । ब्रह्मलोककल्पदेवपुरुपेभ्यो माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषा असंख्यातगुणाः, 'सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुपेभ्यः सनत्कुमारकल्पदेवपुरुषा असंख्यातगुणाः, 'ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' एभ्यः सनत्कुमारकल्पदेवपुरुपेभ्य गानकल्प- । देवपुरुपा असंख्यातगुणा इति । अयं भावे. सहस्रारकल्पादारभ्य ईशानक पपर्यन्तं देवपुरुपा: प्रत्येकं यथोत्तरं क्रमशः असंख्यातगुणाः सन्तीति । 'सोहम्मे कप्पे देवपूरिसा संखेज्जगणा' ईशानकल्पदेवपुरुपेभ्यः सौधर्मकल्पे देवपुरुषाः संख्यातगुणा इति । अत्रेदमवधेयम्----
पश्चानुपूर्व्या अच्युतकल्पदेवपुरुषेभ्य आरम्य आनतकल्पपर्यन्त देवपुरपाः अधस्तनौवेयकदेवपुरुपेभ्यो यथोत्तरं संख्यातगुणा' सन्ति । तथा एवमेव पश्चानुपूर्व्या सहन्नारकल्पदेवपुरुपत आरभ्य ईशानकल्पदेवपुरुपपर्यन्तं देवपुरुपा आनतकल्पदेवपुरु पेभ्यो यथोत्तरम् असंख्यातगुणा ख्यातगुणे कधिक होते है । ब्रह्मलोकके देव पुरुष से माहेन्द्र कल्प के देव पुरप असंख्यात गुणे अधिक होते हैं। तथा-'सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्र कल्प के देव पुरपो से सनत्कुमार कल्प के देव पुरप असंख्यात गुणे अधिक होते हैं । 'ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सनत्कुमार कल्प के देव पुरुपों से ईशान कल्प के देवपुरुप असंख्यात गुणे अधिक होते है। तात्पर्य यह है कि सहस्रार कल्प से लेकर ईशान कल्प पर्यन्त के देवपुरुप एक एक से आगे आगे के देव पुरुप क्रमशः असख्यात गुणे अधिक होते है । 'सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' ईशान कल्प के देव पुरुपो से सौधर्म कल्प के देवपुरुप संख्यातगुणे अधिक होते है । यहाँ सारांश यह है-पश्चानुपूर्वी से-अच्युतकल्पके देवपुरुषो से लेकर आनतकल्पके देवपुरुपपर्यन्त अधस्तन ग्रौवेयकदेवपुरुपो से यथोत्तर-एकसे आगे दूसरे देवपुरुष सख्यतगुणे अधिक होते है,
और इसी प्रकार पश्चानुपूर्वी से आनतकल्पके देवपुरुपोकी अपेक्षा सहवाग्कल्पसे लेकर ईशानકલ્પના દેવ પુરુષે અસંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે લાન્તક કલ્પના દેવ પુરૂ કરતાં બ્રહ્મલેક કલ્પના દેવ પુરૂષ અસ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે બ્રહ્મલેકના દેવ પુરૂષો કરતાં મહેન્દ્ર ४पना व ५३षो असभ्यात पधारे डाय छे. तथा "सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगणा" माहेन्द्र उपना वपुषा ४२ता सनत्भार ४८पना हेवपुरुषी असण्यात गए। पधारे हाय छे. "ईसाणकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सनछुभार ४६५ना हेवपु३को ४२त। , ઈશાન કલ્પના દેવ પુરૂષો અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કેસહસ્ત્રાર ક૯૫થી લઈને ઈશાન ક૯પ સુધીના દેવ પુરૂષો એક એકનાથી આગળ આગળના દેવ ४३५ो उमथी असण्यात ग वधारे हाय छे “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" -ઈશાન કલ્પના દેવ પુરૂષો કરતાં સૌધર્મ ક૯૫ના દેવ પુરૂષો સ ખ્યાતિ ગણું વધારે હોય છે.
આનો સારાંશ એ છે કે--પશ્ચાનુપૂર્વિથી-અચુત કલ્પના દેવ પુરૂષોથી લઈને આનત કલ્પના દેવ પુરૂષો સુધી અધસ્તન રૈવેયક દેવ પુરૂષો ક્રમથી એટલે કે એનાથી બીજા દેવ પુરૂષી સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે. અને એજ પ્રમાણે પશ્ચાપૂવથી આનત કલ્પના દેવ
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५२१ इति । तथा सौधर्मकल्पदेवपुरुषा ईशनकल्पदेवपुरुषेभ्यः संख्यातगुणा इति च ज्ञातव्यम् । ततः 'भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेवपुरुषेभ्यो भवनवासिदेवपुरुषा असंख्यातगुणाः । भावनावित्थम् उपर्युपरिस्थितदेवपुरुषेभ्योऽधोऽधःस्था देवपुरुषा अधिका भवन्तीति । 'खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' , तेभ्यो भवनवासिदेवपुरुपेभ्यः खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्यातगुणाः, 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषेभ्यः स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्यातगुणाः, 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषेभ्यो जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्यातगुणा', 'वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषेभ्यो वानव्यन्तरदेवपुरुषाः सख्यातगुणाः, कल्पके देवपुरुषपर्यन्त यथोत्तर अर्थात् आगे आगे के कल्पवासी देवपुरुष असख्यातगुणे अधिक होते जाते हैं। और सौधर्मकल्पके देवपुरुष ईशानकल्पके देवपुरुषोकी अपेक्षा सख्यातगुणे अधिक होते है । यह अनुत्तरोपपातिकदेवोसेलेकरपश्चानुपूर्वीसे सौधर्मकल्पतकके देवो का अल्पबहुत्वा कहा गय है । _ 'भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक होते हैं। भावना पूर्ववत् करलेनीचाहिये अर्थात् ऊपरऊपरके देवपुरुषोकी अपेक्षा नीचे नीचे के देवपुरुष क्रमशः अधिक अधिक ही होते है, 'खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' भवनवासी देवपुरुषोकी अपेक्षा खेचरतिर्यग्योनिक पुरुष असख्यातगुणे अधिक होते है । 'थलयरतिरिवखजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषो की अपेक्षा स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुष, सख्यातगुणे, अधिक होते है । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषो की अपेक्षा जलचरतिर्ययग्योनिकपुरुष अस ख्यातगुणे अधिक होते है । 'वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की પુરૂષો કરતાં સહસાર કલ્પથી લઈને ઈશાન કલ્પના દેવ પુરૂષો સુધી ચત્તર અર્થાત આગળ આગળના ક૫ વાસી દેવ પુરૂષો અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે અને સૌધર્મ કલ્પના દેવ પુરૂષો ઈશાન કલ્પના દેવ પુરુષો કરતાં સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે, આ અનુત્તરોપપાતિક દેવાથી લઈને પશ્ચાનુપૂવીથી સૌધર્મ ક૯૫ સુધીના દેવેનું અલ્પબહુપણું કહ્યું છે
— “भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जराणा सीधर्म - ४८५ना हेवपुरुषी ४२॥ सपनवासी દેવ પુરૂષો અસંખ્યાત ગણું વધારે હોય છે તેની ભાવના ઉપર કહ્યા મુજબ સમજી લેવી અર્થાત્ ઉપર ઉપરના દેવ પુરૂષો કરતાં નીચે નીચેના દેવ પુરૂષો ક્રમથી વધારે વધારેજ હોય छ, “खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा" अपनवासी व ५३षो ४२ता य२ तिर्थयोनि ५३५ो असन्यात या पधारे डाय छे. 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' मेयर तिव्यनि: ५३०४२ता स्थसय२ तिर्थस्य नि: ५३५ सध्यातगए वधारे डाय छ "जलयरतिरिक्खनोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा" स्थाय२ तिय योनि ५३॥ ४२ सय२ तिययानि ५३१ अस यात गया थारे डाय छे. “चाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा"reAR
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
जीवांभिगमसूत्रे
'जो सियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुपेभ्यो ज्योतिष्कदेवपुरुषाः चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रतारारूपाः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । अत्रेदं पञ्चममल्पबहुत्वस्य तत्त्वम् - --- यत् तिर्यमनुष्यदेवपुरुषाणां सर्वेषां मध्ये सर्वेभ्योऽल्पा अन्तरद्वीपगतमनुप्यपुरुषाः सन्ति, तथा सर्वेभ्योsधिका ज्योतिष्कदेवपुरुषा इति ॥ सू० ११॥
॥ इति तिर्यङ्मनुष्यदेवपुरुषाणां सर्वेषां संमिलितमिदं पञ्चममत्पबहुत्वम् ॥ ॥ अल्पबहुत्त्वं समाप्तम् ॥
मूलम् — 'पुरिसवेयस्स णं भंते! कम्मस्स केवइयं कालं बंध पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं अट्ठ संवच्छराणि, उक्कोसेणं दसमागरोवम कोडाकोडीओ दसवाससयाई अवाहा अबाहूणिया कम्मट्ठई कम्मणिसेओ । पुरिसवेदे णं भंते! किं पगारे पण्णत्ते गोयमा ! वणदवग्गि जाल समाणे पण्णत्ते से तं पुरिसा || सू० १२ ॥
छाया -- पुरुषवेदस्य खलु भदन्त ! कर्मणः कियन्तं कालं वन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनाष्टौ संवत्सराणि उत्कर्षेण, दशसागरोपमकोटोकोट्यः, दशवर्षशतानि अवाधाः, अबाधोना कर्मस्थितिः कर्मनिपेकः ॥ पुरुषवेदः खलु भदन्त ! किं प्रकारकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! वनदवाग्निज्वालासमानः प्रज्ञप्तः, ते एते पुरुषाः ॥सू० १२ ॥
AA
अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है 'जोइसिय देवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यतरदेवपुरुषो की अपेक्षा ज्योतिष्कदेव पुरुष सख्यातगुणे अधिक होते है ।
यहां इस पञ्चम अल्पबहुत्व का सारांश यह है की - तिर्यञ्च मनुष्य और देवपुरुष, इन सबों में सबसे थोडे अन्तरद्वीप के मनुष्य पुरुष होते हैं और सबसे अधिक ज्योतिष्क देवपुरुष होते है ।
यह तिर्यञ्च मनुष्य देवपुरुषो का सबका समिलित पञ्चम अल्पबहुत्व समाप्त हुवा || सू०११॥ [ अल्पबहुत्व समाप्त ]
तिर्यग्योनिषातां वानभ्यंतर हेवयुष संख्यात गाया वधारे होय छे. "जोइसिय देवपुरिसा संखेज्जगुणा'' वानव्य'तर हे ३षा रतां न्येोतिष्ठ देव पु३षो सौंध्यात गया वधारे होय छे અહિયા આ પાંચમા અલ્પ બહુપણાને સારાશ એ છે કે--તિર્યં`ચ મનુષ્ય અને દેવ પુરૂષ આ બધામાં સહુથી એછા અંતરદ્વીપના મનુષ્ય પુરુષ હાય છે અને સૌથી વધારે જ્યે તિક દેવ પુરુષા હાય છે.
1
આ તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ પુરૂષાએ સઘળાનું
સ મિલિત પાંચમું અલ્પ બહુપણું
॥ समाप्त ॥
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य बन्धस्थितिनिरूपणम् ५२३
टीका - 'पुरिसवेयस्स णं भंते' पुरुषवेदस्य खलु भदन्त ! 'कम्मस्स' कर्मणः 'केवइयं कालं' कियन्तं कलम् 'बंधठिई पन्नत्ता' बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि,‘गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं' जघन्येन 'अट्ठ संवच्छराई' अष्टौ सवत्सराणि एतन्न्यूनस्य तन्निबन्धनविशिष्टाध्यवसायस्याभावतो जघन्यत्वेनासभवात् 'उक्कोसेण दस सागरो वमकोडाकोडीओ' उत्कर्षेण दश सागरोपमकोटिकोट्य., इह स्थितिः द्विधा भवति, कर्म रूपतावस्थानलक्षणा अनुभ॑वयोग्या च तत्रेयं कर्मरूपताऽवस्थानलक्षणा द्रष्टव्या, अनुभवयोग्या तु कर्मस्थितिरबाधाहीना भवति, अतएवोक्तम् — 'दसवाससयाई अवाहा' दशवर्षशतानि “पुरिसवेदस्त ण भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधट्टिई पण्णत्ता, इत्यादि
टीकार्थ - " पुरिसंवेदस्स णं भंते ! 'कम्मस' पुरुष वेदकर्मकी "केवइयं कालं " कितने कालकी "बंधई पन्नत्ता" बन्धस्थिति कही गई है ' इस गौतम के प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है – “गोयमा ! जहन्नेणं अट्ठ संवच्छराई " हे गौतम ! पुरुषवेद कर्म की बन्धस्थिति जघन्य से आठवर्ष की है क्यो कि इससे कम पुरुषवेद के निबन्धन विशिष्ट अध्यवसाय के अभाव से इसके कम जघन्य स्थिति का सभव नहीं होता है । और “उक्कोसेणं दस सागरोवम कोडाकोडीओ" उत्कृष्ट सें १० दस सागरोपम कोटा कोटि की कही गई है. यहां स्थिति दो प्रकार की होती है - (१) कर्मरूप से अवस्थान रहना और ( २ ) - अनुभव योग्य होना. यह स्थिति कर्मरूप से अवस्थान रहने रूप कही गई है - तथा अनुभव होने योग्य रूप जो कर्म स्थिति होती है वह अबाधा काल से हीन होती है. अर्थात् जोभी कर्म उदय में आता वह अपनी अबाधा काल के बाद ही आता है. अबाधा काल का हिसाब इस प्रकार से कहा गया है- “ दसवाससयाई' 'अबाहा' जिस कर्म की उत्कृष्टस्थिति जितने सागरोपम कोटाकोटि की होती है।
"पुरिसवेदस्स ण भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं बंधडिई पण्णत्ता" त्याहि
"पुरिसवेदस्सं णं भंते ! कम्मस्स" से लगवन् पुरुषः उनी “केवइयं कालं " डेटा अजनी "बंधट्टिई पन्नत्ता" अंध स्थिति उही हे गौतम स्वामीना या प्रश्न उत्तर आयतां अलु आहे छे ! — “गोयमा ! जहण्णेणं अट्ठ संवच्छराइ " हे गौतम! ३ष बेनी ધ સ્થિતિ જઘન્યથી આઠ વર્ષની છે કેમકે -તેનાથી એછા પુરૂષ વેદના મધ વાળા અધ્યपसायना लावथी तेने पोछी धन्य स्थितिनो भव होती नथी. भने “उक्कोसेणं दससागरोवम कोडाकोडीओ" सृष्टथी १० इस સાગરોપમ ટિ કાટિની કહી છે અહિયાં સ્થિતિ એ પ્રકારની હાય છે (૧) કમ રૂપથી અવસ્થિત રહેવું અને (૨) અનુભવ ચેગ્ય થવું આ સ્થિતિ કર્મ રૂપથી અવસ્થાન રહેવા રૂપ કહેલ છે તથા અનુભવ હેવાને ચાગ્ય રૂપ વાળી જે કમસ્થિતિ હાય છે. તે ખાધા કાળથી હીન હાય છે અર્થાત્ જે કાઈ કર્મ ઉદયમા આવે છે, તે પેાતાના અખાધા કાળથી હીન આવે છે. અબાધા કાળના હિસાબ આ પ્રમાણે -अडेस छे.-" दसवाससयाइ अवाहा”? उनी उत्कृष्ट स्थिति भेटला सागरोपम छोटी
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
, अबाधा, साच येपा कर्मणां यावत्यः सागरोपमकोटिकोट्यः तेषां तावन्ति वर्षशतानि अवाधा, इहच पुरुषवेदस्याधिकृतस्य या उत्कृष्टा स्थितिः दगसागरोपमकोटिकोट्यः, ततो दगवर्प गतानि अबाधाः ।
५२४
अयं भावः --- पुरुषवेदकर्म उत्कृष्टस्थितिकं बद्धं सत् स्वरूपेण दशवर्षशतानि यावन्न 'जीवस्य स्वविपाकोदय मादर्शयति तावत्कालमध्ये दलिकनिपेकस्याभावात् तत उक्तम्- 'अवाहूणिया कम्मठिई' अवाधोना कर्मस्थितिः अवाधाकालहीना कर्मस्थितिरनुभवयोग्येति । 'कम्म.णिसेओ' कर्मनिपेकः यतः अबाधोनः --- अबाधाकालपरिहीनः कर्मनिपेकः कर्मदलिकरचनेति ॥ 'पुरिसवेदे णं भंते' पुरुषवेद' खलु भदन्त ! 'किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकारक. कीहा – स्वरूपः’ प्रज्ञप्तः कथित इति प्रश्न: ' भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'वणदवग्गिजालसमाणे पत्ते' वनदवाग्निज्वालासमानः प्रज्ञप्तः, वनदवाग्निज्वालासमानः यथाऽयं प्रारम्भे तीव्रदाहो भवति तथा पुरुषवेदोऽपि प्रारम्भे तीव्र मदनदाहो भवतीति भावः । ' से तं पुरिसा' ते एते भेदप्रमेदाभ्यां पुरुषा निरूपिता इति पुरुषप्रकरणम् ||सू० १२||
2
१०
उतने ही सौ वर्ष की वहां अबाधा पडती है. इस हिसाब से यहाँ पुरुषवेद कर्म में अबाधाकाल ००० दस सौ वर्ष का होता है अर्थात् १ हजार वर्ष का होता है उत्कृष्ट स्थिति के रूप में जब यह पुरुष वेद कर्म बद्ध होता है तो यह दस सौ वर्ष तक जीव को अपना विपाकोदय नहीं दिखाता है क्योकि इतने काल में दलिक निपेक का अभाव होता है । जब तक इसका
अबाधाकाल समाप्त नहीं हो जाता है तब तक कर्म विपाक उदय में नही आता है । अवाधाकाल के बाद कर्म का उदय मे आना इसी का नाम कर्मनिपेक-कर्म दलिकों की रचना है । इसीलिए कहा है “अवाहुणिया कम्महिई कम्मणिसेओ" अबाधाकाल से न्यून कर्म स्थिति कर्म निपेक है ।
“ पुरिसवेदे णं भते ! किं पगारे पन्नात्ते" हे भदन्त ! पुरुष वेट किस प्रकार के स्वरूप वाला कहा गया है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं "गोयमा ! वणदवग्गिजालसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम ! जिस प्रकार वन की दवाग्नि की ज्वाला का स्वरूप होता है यह प्रारम्भ में तीव्रदाह કાટીની હાય છે, એટલાજ સે વર્ષની ત્યાં અમાધા પડે છે. આ હિસાખથી અહિંયા પુરૂષવેદ કમાં અખાધા કાળ ૧૦૦૦ ઇસ સેા વર્ષોંના હાય છે. અર્થાત્ ૧ એક હજાર વર્ષના ડાય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના રૂપમા જ્યારે આ પુરૂષ વેદ કર્મ બદ્ધ થાય છે તે આ સે। વર્ષ સુધી જીવને પેાતાના વિષાકેય દેખાડતા નથી કેમકે એટલા કાળમાં લિક નિષેકના અભાવ હોય છે. જ્યાં સુધી આને અમાધાકાળ સમાપ્ત થતા નથી ત્યા સુધી કમ વિપાકના ઉદયમાં આવવું. એવું જ નામ કર્માં નિષેક અર્થાત્ કમ દિલકાની રચના છે. તેથીજ કહ્યુ છે કે— " अवाहूणिया कम्मठिई, कम्मणिसेओ” समाधा अजथी न्यून उभंस्थिति अर्भ निषे छे. “पुरिसवेदे णं भंते! किं पगारे पण्णत्ते" हे भगवन् ! यु३षवेह ठेवा अारना स्व३५ वाणी उस छे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु । गौतम स्वाभीने छे - "गोयमा ! वणदवग्गिजालसमाणे पन्नत्ते" हे गौतम! के प्रभार्थे वनना इवाग्निमी ब्वाखानु स्व३५ हाय छे,
1
1
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५२५ मूलम्--‘से किं तं णपुंसगा? णपुंसगा तिविहा पन्नत्ता तं जहाणेरइयणपुंसगा तिरिक्खजोणियणपुंसगा मणुस्सजोणियणपुंसगा । से कि तं नेरइयणपुंसगा ? नेग्इयणपुंसगा सत्तविहा पन्नत्ता तं जहा रयणप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा सकरप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा जाव अहे सत्तमपुढविनेरइयणपुंसगा से तं नेरइयणपुंसगा। से कि तं तिरिक्तजोणियणपुंसगा ? तिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नत्ता तं जहा एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा चउरिदियतिरिक्खजोगियणपुंसगा पंचिंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा। से के तं एगिदियतिरिक्ख जोणि यणपुंसगा ? एगिदियतिरिवखजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नत्ता, तं जहा पुढवीकाइयएगिदितिरिक्खजोणियणपुंसगा' आउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, तेउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा वाउक्काइयएगिदियांतरिक्खजोणियणपुंसगा, वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा। से किं तं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा ! बेइंदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणेगविहा पन्नत्ता से तं बेइंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा। एवं तेइंदिया वि चउरिदिया वि। से कि तं पंचिदियतिरिक्व
वाला होता है उसी प्रकार से पुरुष वेद का प्रारम्भ तीव्ररूप से होता है फिर शीव शान्त हो जाता है 'सेत्तं पुरिसा' इस प्रकार से यह भेद प्रभेदो को लेकर पुरुषो का निरूपण किया गया है।
पुरुष प्रकरण समाप्त । सूत्र ॥१२॥ તે પ્રારંભમાં તીવ્ર દાહ વાળ હોય છે, એજ પ્રમાણે પુરૂષ વેદ પણ પ્રારંભમાં તીવ્ર હોય છે भने पछी नही शान्त नय छ "से तं पुरिसा" मा प्रमाणे माले प्रमेहाने बन પુરૂષનું નિરૂ રણ કરવામાં આવ્યું છે. પુરૂષ પ્રકરણ સમાપ્ત સૂ૦ ૧૨ા
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
anshammammine
mamminiumar
५२६
___ जीवाभिगमसूत्रे जाणियणपुंसगा ? पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा तिविहा पन्नत्ता तं जहा जलयरा थलयरा खहयरा । से किं तं जलयरी ! सोचेव पुवुत्तभेदो आसालियवज्जिओ भाणियब्बो । से तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा । से किं तं मणुस्सणपुंमगा! मणुस्सणपुंसगा तिविहा पन्नत्ता, तं जहा कम्मभूमिगा अकम्प्रभूमिगा अंतरदीवगा, भेदो जाव भाणि यबो, से तं मणुस्सणपुंसगा, ॥सू० १३||
छाया अथ के ते नपुसकाः ? नपुसका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ता स्तद्यथा नैरयिकनपुंसकाः, तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, मनुष्ययोनिकनपुंसकाः ।
अथ के ते नैरयिकनपुंसकाः ? नैरयिकनपुंसकाः सप्तविधाः प्रशप्ताः तद्यथारत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, शर्करामभापृथिवीनैरयिकनपुंसकाः यावद्धः सप्तमीपृथिवीनैरयिकनपुंसकाः । ते एते नैरयिकनपुंसकाः। अथ के ते तिर्यग्योनिक' नपुंसकाः ? तिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । अथ के ते एकेन्द्रियतीर्यग्योनिकनपुंसकाः ? एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पञ्चविधाः प्राप्ताः नद्यथा-पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । ते एते एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः ॥
अथ के ते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः १ द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः अनेकविधाः - प्राप्ताः ते एते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका। एवं त्रीन्द्रिया अपि चतुरिन्द्रिया अपि ।
अथ के ते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः ? पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-जलचराः स्थलचराः खेचराः। अथ के ते जलचराः । स एव पूर्वोक्तमेदआसालिका वर्जितो भणितव्यः, ते एते पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः । अथ के ते मनुष्यनपुसकाः ? मनुष्यनपुंसका स्त्रिविधाः प्रशप्ताः तद्यथा-कर्मभूमिका अकर्मभूमिका अन्तरद्वीपका मेदो यावद् भणितव्यः ते एते मनुष्य नपुंसकाः ॥सू० १३॥ - टीका-स्त्रीपुरुषभेदान् निरूप्य नपुंसकभेदान् निरूपयति-से किं तं णपुंसगा' इत्यादि 'से किं तं णपुंसगा' हे भदन्त ? अथ के ते नपुंसकाः, नपुंसकजीवानां -कियन्तो मेदा भवन्तीति
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
.nnnnnn000
-
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५२७ प्रश्नः, भगवानाह---'णपुंसगा तिविहा पन्नत्ता' नपुंसका स्त्रिविधाः-त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ता कथिता इति, त्रैविध्यमेव दर्शयति-'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'नेरइयनपुंसगा' नैरयिकनपुंसका. 'तिरिक्खजोणियणपुंसगा' तिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'मणुस्सजोणियणपुंसगा' मनुष्ययोनिकनपुंसकाः, तथा च नारकतिर्यग्मनुष्यभेदेन नपुंसका स्त्रयो भवन्तीति भावः । तेषु त्रिविधनपुसकेषु नारकनपुंसकभेदान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह---‘से किं तं नेरइयणपुंसगा' अथ के ते नैरयिकनपुंसका इति प्रश्नः, उत्तरयति ‘णेरइयणपुंसगा सत्तविहा पन्नत्ता' नैरयिकनपुंसका सप्तविधाः सप्तप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । सप्तविधभेदमेव दर्शयति-'तं जहा - इत्यादि, 'तं जहा'-तद्यथा 'रयणप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, 'सक्करप्पभापुढविनेरइयणपुंसगा' शर्कराप्रभा पृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, 'जाव अहे सत्तमपुढविनेरइयणपुंसगा' . याबदधःसप्तमीपृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, यावत्पदेन-बालुकापुरुषाधिकार का निरूपण करके अब सूत्रकार नपुसकाधिकार का कथन करते है
से किं तं णपुंसगा' इत्यादि । टीकार्थ-गौतमने प्रभु से ऐसा पूछा है-" से किं तं णपुंसगा" हे भदन्त नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"णपुंसगा तिविहा पन्नत्ता" हे गौतम ! नपुंसक तीन प्रकार के होते है-"तं जहा" जो इस प्रकार से है-" नेरयइयनपुंसगा तिरिक्खजोणियणपुंसगा, मणुस्सजोणियणपुंसगा' नैरयिकनपुंसक, तिर्यग्योंनिक नपुंसक,
और मनुष्य योनिक नपुंसक "से किं तं णेरइयणपुंसगा" हे भदन्त । नैरयिक-नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? "नेरइयणपुंसगा सत्तविहा पन्नत्ता" गौतम ! नैरयिक नपुंसक सात प्रकार के होते है "तंजहा" जैसे—'रयणप्पभापुढविनेरइयनपुंसगा सक्करप्पभापुढवीनेरइयनपुंसगा जाव अहे सत्तमपुढविनेरइयनपुंसगा" रत्न प्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसक शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसक यावत् अधःसप्तम पृथिवीं के नैरयिक
Y३षाधिारनु नि३५ ४शन वे सूत्रा२ नसाधारनु ४थन ४२ छ-"से कि त णपुंसगा" त्या
साथ-गौतम स्वामी प्रसुन मे पूछ्यु छ है-“से किं तं णपुसगा" 3 લાગવત્ નપુંસકે કેટલા પ્રકારના હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે 3--"णपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" 3 गीतम नसो प्रा२ना डाय छ "तं जहा" ते मा प्रभारे छ. "नेरइयनपु सगा. तिरिक्वजोणियणपु सगा, मणुस्सजोणियणपुंसगा" २यि नपुंस, तिययानि नपुस मने मनुष्य योनि नपुस४ ‘से किं तं णेरइयणपुंसगा" भगवन नौशय नसोटा प्रा२ना हाय छ ? “णेइरयणपुंसगा सत्तविहा पण्णत्ता" गौतम [ नैय नस। सात प्रा२ना डाय छे. "तं जहा" ते सात २॥ मा प्रमाणे छे. 'रयणप्पभापुढवीनेरइयनपुंसगा सक्करप्पभापुढवीनेरइयणपुंसगा जाव अहेसत्तमपुढवीनेरइयणपुंसगा" न प्रमा पृथ्वीना ने२यि नस४, श४२ प्रमा
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક૨૮
जीवाभिगमसूत्रे प्रभापकप्रभाधूमप्रभातमानारकपृथिवीनां सग्रहो भवति तथा च नारकपृथिवीनां सप्तविधत्वात् तदाश्रित्य नारकनपुंसका अपि सप्तप्रकारका भवन्तीति । 'से तं नेरइयणपुंसगा' ते एतेउपर्युक्ता नारकनपुंसका निरूपिता इति ।
तिर्यग्योनिकनपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह—'से किं तं तिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते तिर्यग्योनिकनपुसका इति प्रश्नः, उत्तरयति 'तिरिक्खजोणियणापुंसगा पंचविद्दा पम्नत्ता' तिर्यग्योनिकनपुसकाः पञ्चविधा. पंचप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । पंचविधत्वं दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा 'एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका 'वेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका., 'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका', 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथाचैकेन्द्रियद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपचेन्द्रियभेदात् नपुंसक यहाँ यावत्पद से बालुका प्रभा, पङ्कप्रभा धूमप्रभा और तमा प्रभा इन पृथिवीयों के नैयिक नपुंसक गृहीत हुए है । “से तं नेरइयनपुंसगा" यह नारक नपुंसकों का निरूपण है । तिर्यग्योनिक नपुंसकों का निरूपण इस प्रकार से है-"से किं तं तिरिक्खजोणियनपुंसगा" गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है । हे भदन्त । तिर्यग्योनिकनपुंसक कितने प्रकार के होते है ? उत्तर में प्रभु कहते है---हे गौतम "तिरि क्खजोणियणपुंसगा” तिर्यग्योनिक नपुंसक 'पंचविहा, पन्नत्ता' पांच प्रकार के होते है "तं जहा – 'एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा बेइदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसक, दो इन्द्रिय तिर्ययोनिक नपुसक, "तेदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक "चउरिदितिरिक्खजोणियणपुंसगा" चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसक और "पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसक, अव गौतमस्वामी પૃથ્વીના રયિક નપુંસક યાવત્ અધઃ સપ્તમ પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસક અહિયાં યાસ્પદથી વાલકા પ્રભા, પંક પ્રભા, ધૂમપ્રભા, અને તમ પ્રભા આ પૃથ્વીના નરસિક નપુસકે ग्रहण ४२शया छ “से तं नेरइयनपुंसगा" मा प्रभाव नाय नसतु नि३५ छ।
तिर्थयानि नसोनु नि३५ ४२वामा आवे छे. “से किं तं तिरिक्खजोणियणपुंसगा" गौतम स्वाभीये. प्रभुने ५७यु छ ?-- सावन तिय योनि नसो हैटया प्रा२ना डाय छ १ मा प्रतना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन हे छ है--'गोयमा !
गौतम ! “तिरिक्खजोणियणपुंसगा" निर्यश्यानि नपुस “पचविहा पण्णत्ता"-पांय प्रारना डोय छे “तं जहा" a पाय ४२ मा प्रभारी छे.- “एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा, वेदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा" के न्द्रय वाणा तिर्य-योनि नस, मेंઈન્દ્રિય વાળા તિર્યનિક નસ Durxणय यान नपुस तेइ दितिरिक्खजोणियणपुंसगा" एए, पद्रिया वाण तिर्थयानि नपुस "चउरिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" या२ द्रिय वाणा तिर्थयानि नपुंस अने' "पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" पांय न्द्रिय पाप तिर्थ
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwww
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५२९ पंचप्रकारका स्तिर्यग्योनिकनपुंसका भक्तीति भावः ॥ तत्र 'से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका इति प्रश्नः, उत्तरयतिएगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पन्नत्ता' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पंचविधाः पंचप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता इति । तानेव पंचभेदान् दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा' 'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथा 'आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, 'तेउक्काइयएगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा' तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः “वाउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः 'वणस्सइकाइय एगिदितिरिक्खजोणियणपुंसगा' वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः, तथा च पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिभेदात् एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः पंचप्रकारका भवन्ति इति । 'से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा' ते एते पृथिवीकायिकादयः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः भेदसहिता निरूपिता इति ॥ 'से किं एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक के विषय में प्रश्न करते है " से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' हे भदन्त ! एकेन्द्रियतिर्वग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के कहे गये है ? उत्तर में प्रमु कहते है -“एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा पंचविहा पण्णत्ता" "गौतम ! एकेन्द्रितिर्यग्योनिक नपुंसक पाँच प्रकार के होते है- “ तं जहा" जैसे-"पुंढविका इयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसका" पृथिवीकायिकएकेन्द्रिय तिर्यग्योनिनिकपुंसक "आउ०'वाउ० वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" अकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक, तैजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक, वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक और वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक ये पांचस्थावरकायिकनपुंसक है, “से तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा” इस प्रकार से यह एकेन्द्रिय तिर्यચેનિક નપુંસક આમાં જે એક ઈન્દ્રિય વાળા તિર્થંનિક નપુંસક છે. તેના સબ ધમાં गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे - “से किं तं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" હે ભગવન! એક ઇન્દ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુંસકે છે. તે કેટલા પ્રકારના હોય છે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४ छठे-"एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा पंचविहा पण्णत्ता गौतम ! मेद्रिय वातिय योनि नसो पाय प्रारना डाय छ. "तं जहा" ते पांय ४२॥ २॥ प्रमाणे छ.-"पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणिय - णपुंसगा" पृथ्वीय मेन्द्रिय वाणा तियज्यानि नपुस "आउ० तेउ० वाउ० वणस्सइ काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" मयि योन्द्रिय तिर्थ-यानि नपुस, तनસકાયિક એકેન્દ્રિય તિર્થગેનિક નપુંસક, વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય તિર્યનિક નપુંસક અને વનस्पति यि सन्द्रिय तिर्थयानि नस४ मा पाय स्था१२ यि नस छ. "से कि त एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा" मा प्रभाग मा मेन्द्रिय तिय-योनि नपुंसानि३५छे.
६७
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवामिममसूत्रे
५३०
,
तं घेईदियति रिक्खजोणियण पुंसगा' अथ के ते द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः १ इति प्रश्नः, उत्तरयति - 'वे इंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणेगविहा पन्नत्ता' हीन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका अनेकविधाः अनेकप्रकारका प्रज्ञप्ताः कथिताः 'फुलाकिमिया जाव समुहलिक्खा' इत्यादि प्रज्ञापनायां प्रथमपदोक्ता सर्वेऽत्र ग्राह्याः 'से त वेइंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा' ते एते द्वीन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका निरूपिता इति । एवं ते इंदिया वि चउरिंदिया वि एवम्-द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव तेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकास्तथा चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः अपि निरूपणीयाः, प्रथमप्रतिपत्तीयद्वीन्द्रियादिप्रकरण प्रज्ञापनातिदेशेन प्रोक्तमेवात्रानुसन्धेयमिति ।
चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकान् निरूप्य पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्न यन्नाह - 'से किं तं ' इत्यादि, 'से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' अथ के ते पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका 2 इति प्रश्नः, उत्तरयति-'पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसंगाग्योनिक नपुंसको का कथन है, " से किं तं इंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" भदन्त । दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? हे गौतम ! “वेइंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगा अणेगविहा पण्णत्ता' दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक अनेक प्रकार के कहे गये है । जैसे - “ पुलाकि मिया जाव समुहलिखा " इत्यादि प्रज्ञापनाके प्रथम पद में कहे गये सब यहाँ समझलेना चाहिये । ' से तं वेइंदिय तिरिक्ख जोणिया ' "इस प्रकार से दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसको के सम्बन्ध का यह कथन समाप्त हुआ
" एवं इंदिया वि चउरिंदिया वि" द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकों के जैसे ही ते इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक और चौइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक भी जानना चाहिये । पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको का निरूपण कहते है- " से किं तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा" हे भदन्त ! पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के होते है ? 'गोयमा' हे गौतम! “पंचिंदिय
" से किं त बेइदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा" हे भगवन् मे छद्रियो वाजा तिर्यग्यो निः नपुंसठी डेटला अअरना होय छे ? "गोयमा !” डे गौतम ! 'बेइंदियतिरिक्खजोणियपुंसा अगविद्या पण्णत्ता" मे छू द्रिय वाजा तिर्यग्योनिः नपुंस ने प्रारनाम्या छे. पुलाकिमि जाव समुह लिक्खा" इत्यादि प्रज्ञायना सूत्रना पडेसा पहला अडेवाभां याच्या प्रभा] या संबंधां तमाम अथन मडियां समल तेवु " से तं बेइंदियतिरिक्ख'जोणिया' मा प्रभाहो मे छद्रिय वांजा तिर्यग्योनिङ नयुं सोना समधनु स्थन सभाप्त थयु. "एव तेइंदिया वि चउरिंदिया वि” मे द्रिय वाजा तिर्यग्योनि नपुं सोना अथन પ્રમાણે જ ત્રણ ઇંદ્રિયો વાળા તિશ્યોનિક નપુંસકો અને ચાર ઈદ્રિય વાળા તિર્યંચ્યોનિક નપુ સાનુ નિરૂપણુ સમજી લેવું
''
હવે પાંચ ઇન્દ્રિય વાળા તિર્યંગ્યાનિક નપુ સકેાનુ નિરૂપણુ किं तं पचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा” हे भगवन् पांच નપુંસકા કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ
કરવામાં આવે છે.— “સે इंद्रियो वाजा तिर्यग्योनि ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रtraliant टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५३१
तिविहा पन्नत्ता' पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकास्त्रिविधाः - त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः कथिता, 'मेदत्रयं दर्शयति 'तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा ' तद्यथा 'जलयरा थळयस खहयरा' जलचराः स्थलचरा खेचरा इति । 'से किं तं जलयरा' अथ के ते जलचरपंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाइति प्रश्नः उत्तरयति “सो वेव पुव्युत्तभेदो आसालियवज्जओ भाणियव्वो' स एव पूर्वोक्तभेद: प्रथमप्रतिपत्तिप्रोक्तो भेद आसालिकावर्जितो भणितव्यः स्थलचरभेदोक्तोरः परिसर्पप्रकरणगतासालिकाभेदोऽत्र वक्तव्य इति भावः ।
,
י
दयः
अयं भावः -- एकेन्द्रिया. पृथिव्यादि पञ्चस्थानरकायिका., द्वीन्द्रियपुलाकृमिककुक्षिंकृमिका त्रीन्द्रिया औपयिकरो हिणिककुन्थुपिपीलिकादयः चतुरिन्द्रिया ऑन्धिकपत्रिक्रमक्षिकामशकादयः, पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिका जलचर- स्थलचर- खेचराः, एषां सर्वेषां भेदप्रभेदाः प्रज्ञापनायाः प्रथमे पदे, तदनुसारेण अस्यैव जीवाभिगमसूत्रस्य प्रथमप्रतिपत्तौ च विस्तरतः प्रोक्ता
1
तिरिक्खजोणियणपुंसगातिविहा पन्नत्ता “पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक तीन प्रकार के कहे है । "तंजहा" जैसे 'जलयरा, थलयरा, खहयरा' “जलचर, स्थलचर और खेचर जलचर नपुंसक, स्थलचर नपुंसक और खेचर नपुंसक " से किं तं जलयरा" हे भदन्त ! जलचर प न्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक कितने प्रकार के है ? है गौतम " सो चेव पुव्वुत्तभेदो आसालियवज्जिओ भाणियन्बो” इस सम्बन्ध में आसालिका अर्थात् जो उरः परिसर्प के भेदों में कहे हुए आसालिक के भेद को छोडकर वही पूर्वोक्त पहले प्रथम प्रतिपत्ति में कहे हुए सब भेद यहां कहना चाहिये । यहां पर ऐसा समझना चाहिये - एकेन्द्रिय प्रथिवी आदि पांच स्थाबर कायिक, द्वीन्द्रिय-पुला कृमि कुक्षिकृमि आदि त्रीन्दिय - औपथिक रोहिणिक कुन्धु पीपीलिका आदि चतुरिन्द्रिय-आन्धिक पत्रिक मक्खी मच्छर आदि, पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जलचर स्थलचर खेचर, इन सबो के भेद प्रभेद प्रज्ञापना सूत्रके प्रथम पद में, और तदनुसार इसी जीवाभिगम
जलयरा.
“गोयमा !” हे गौतम ! “पंचिदियति रिक्खजोणियणपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" यांथन्द्रियो वाजा तिर्यग्योनि नपुंसो ऋतु प्रारना उद्या छे, "तं जहा " ते या प्रभा छे.थलयरा, खहयरा, ” ४सयर नपुंस स्थायर नपुं स भने मेयर नपुंस, "से किं तं जलयरा" હે ભગવન જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચૈાનિક નપુસક કેટલા પ્રકારના હાય છે ? આ પ્રશ્નના उत्तरभां अभु गौतम स्वामीने हे छे ! - “गोयमा” ! हे गौतम ! "सो चेव पुव्वत्तमेदो आसालियवजिओ भाणियव्वो” मा समधभां मासादि नामना तेहने छोडिने न પહેલાં કહેલ પહેલી પ્રતિપત્તિમાં કહેલા સઘળા ભેદે અહિયાં કહેવા જોઈ એ, અહિયાં એવુ' સમજવુ' જોઈ એ એકેન્દ્રિય પૃથ્વી વગેરે પાંચ સ્થાવરકિય વાળા એ ઇદ્રિયા-પુલા, કૃમિ, मुक्षिष्ट्टभि विगेरे श्रीन्द्रिय-भोपथिङ, राखिखि, कुन्यु, पिपीसिअ (डीडी) वगेरे यतुरिंद्रिय - भांन्धि, पत्रिक, भांजी, भ२७२, विगेरे यथेन्द्रिय तिर्यग्योनिः सयर, स्थलयर, मेयर भा બધાના ભેદો અને પ્રભેદી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પહેલા પદમાં અને તદનુસાર આજ જીવાભિગમની
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
जीवाभिगमसूत्रे
स्ते सर्वे भेदप्रभेदा अत्र वाच्याः, विशेष एतावानेव यत् तत्र उरः परिसर्पेषु आसालिकरूपस्तद्वेदः कथितः सोऽत्र न वाच्यः, तस्य चक्रवर्त्यादिस्कन्धावारादिपु कचित्संमूर्च्छनसंभवात्, अन्तर्मुहूर्त्ताद्धामात्रायुष्कत्वाञ्चात्र न विवक्षित इति । ' से त्तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' ते एते पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति । अथ मनुष्य नपुंसकान् निरूपयितुं प्रश्नयन्नाह 'से किं तं मणुस्सण पुंसगा' अथ के ते मनुष्यनपुंसका' ? इति प्रश्नः, भगवानाह ' मणुस्सण पुंसगा तिविहा पन्नत्ता' मनुष्यनपुंसका स्त्रिविधा. त्रिप्रकारकाः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा' तद्यथा 'कम्म भूमिगा' कर्मभूमिकाः कर्मभूमिकमनुष्यनपुसका: 'अकम्मभूमिगा' अकर्मभूमिका अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः, 'अंतरदीवगा' अन्तरद्वीपका अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसकाः । 'भेदो जाव भाणियन्त्रो' भेदो यावद् भणितव्य कर्मभूमिकमनुष्याणामकर्मभू
की प्रथम प्रतिपत्ति में विस्तार से कहे गये है वे सब मेद प्रभेद यहां भी कहलेना चाहिये, भेद केवल इतना ही है कि वहा उरः परिसर्प के भेदों मे आसालिक एक सर्प का भेद कहा है। वह यहां नहीं कहना चाहिये । क्योकि वह चक्रवर्ती आदि के स्कन्धावार — फोजोका पडाव डेरा आदि में कहीं कहीं समूच्छित होता है और अन्तर्मुहूर्त काल मात्र इसकी आयु होती है इसलिये इसकी यहाँ विवक्षा नहीं है । 'से तं पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा' इस प्रकार से ये सब पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक है ।
अव मनुष्य नपुसको का निरूपणकरते हैं - 'से किं तं मणुस्सण पुंसगा' हे भदन्त ! मनुष्य नपुसक कितने प्रकार के कहे गये है? गौतम 'मणुस्स पुंसगा तिविहा पण्णत्ता' मनुष्यनपुंसक तीन प्रकार के कहे गये है । 'तं जहा जैसे- 'कम्मभूमिगा' कर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक 'अकम्मभूमिगा' अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक પહેલી પ્રતિપત્તિમા વિસ્તાર પૂર્વક કહેવામાં આવેલ છે. આ તમામ ભેદ પ્રભેદો અહિયા પણુ કહેવા જોઈએ. આમાં ભેદ કેવળ એટલેાજ છે કે—ત્યાં ઉર:પરિસના ભેદોમાં આસાલિક એ એક સપના ભેદ કહેલ છે, તે ભેદ અહિયાં કહેવાના નથી કેમકે—તે ચક્રવતી” વિગેરના સ્કન્ધાવાર——-સૈન્યના પડાવ વગેરેમાં કર્યાંક કયાંક સમૂતિ હોય છે. અને અંતર્મુહૂત કાલ भात्रतेनुं मायुष्य होय छे. तेथी मडियां तेनी विवक्षा वामां भावी नथी, "से तं पंचिदियतिरिक्खजोणियणपु सगा " मा प्रभाऐ मा ખધા પાંચ ઇન્દ્રિયો વાળા તિય ગ્યેાનિક નપુંસકેાના ભેદૅાનુ... નિરૂપણ કર્યું છે.
हवे मनुष्य नपुं सानु नि३५ ४२वामां आवे छे.- " से किं तं मणुस्सण पुंसगा હે ભગવન્ મનુષ્ય નપુસક કેટલા પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतम स्वामीने हे छे - "गोयमा !” हे गौतम ! “मणुस्सणपुंसगा तिविहा पण्णत्ता" मनुष्य नपुंसः त्रयु अारना उद्यां छे, "तं जहा" ते त्रयु प्रअरी मा प्रभाये छे "कम्मभूमिगा” भूभिना मनुष्य नपुंसः “अकस्मभूमिगा" अर्भ भूमिना मनुष्य नपुंस है। "अंत
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां सिथितिनिरूपणम् ५३३ मिकमनुष्यणामन्तरद्वीपकमनुष्याणां च यावन्तो भेदाः कथितास्ते सर्वेऽपि भेदोपभेदा इहापि वक्तव्या तथाहि कर्मभूमिकाः पञ्चभरतपञ्चैरवत पंचमहाविदेहभेदतः पंचदशविधाः । अकर्मभूमिकाः पञ्चहैमवतपञ्चहैरण्यवतपञ्चहरिवर्षपञ्चरम्यकवर्षपञ्चदेवकुरुपञ्चोत्तरकुरुभेदत स्त्रिंशद्विधाः, षट्पंचाशञ्चान्तरद्वीपजा. । एते मनुष्यनपुंसका अत्र वाच्या इति । 'से तं मणुस्सणपुंसगा' ते एते मनुष्यनपुंसकाः भेदप्रभेदाभ्यां निरूपिता इति ॥सू० १३॥ . नपुंसकानां भेदः कथितः सम्प्रति तेषां स्थितिप्रतिपादनार्थमाह 'नपुसगस्स ण भंते' इत्यादि,
मूलम् -'णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहू उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ॥ नेरइयणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहस्साइं, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई, सव्वेसिंठिई जहा पण्णवणाए ठिइपए तहा भाणियव्वा जाव अहे सत्तमा पुढवीनेरइया । तिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं, उक्कोसेणं पुवकोडी ॥
'अंतर दीवगा' और अन्तर द्वीपज मनुष्य नपुंसक 'भेदो जाव' भाणियव्यो' यहाँ पर कर्मभूमि के मनुष्यो के अकर्म भूमिक मनुष्यो के और अन्तरद्वीपज मनुष्यो के जितने भेद और उपभेद पहिले कहे गये है वे सब कह लेने चाहिये. जैसे-पाँच भरत, पाँच ऐरवत, पांच महाविदेह, इस प्रकार पन्द्रह प्रकार के कर्मभूमिक मनुष्य पाच हैमवत, पाँच हैरण्यवत पांच हरि वर्ष, पांच रम्यक वर्ष पाच देवकुरु, पांच उत्तर कुरु इस प्रकार तीस अकर्मभूमिक मनुष्य और छप्पन अन्तर द्वीपके मनुष्य ये सब मनुष्य नपुंसक यहां कहलेना चाहिये । इस प्रकार से भेद
और उपभेदो को लेकर मनुष्य नपुंसको का यहां तक यह कथन समाप्त हुआ ॥सूत्र-१३॥ रदीवगा" मने मत दीपना मनुष्य नयुस'मेदो जाव भाणियचो" मडियां मूभि ના મનુષ્યના અકર્મભૂમિના મનુષ્યને અને અંતરદ્વીપના મનુષ્યના જેટલા ભેદો અને ઉપભેદે છે. કે જે પહેલા કહેવામાં આવેલા છે, તે તમામ ભેદે અને ઉપભેદો અહિયા પણ સમજી લેવા. જેમકે–-પાંચ ભરત, પાચ અરવત પાચ મહાવિદેહ આ રીતે પંદર પ્રકારના કર્મભૂમિ જ મનુષ્ય પાચ હૈમવત, પાચ હૈરણ્યવત, પાંચ હરિવર્ષ, પાચ રમ્યક વર્ષ, પાંચ દેવકુરૂ, પાંચ ઉત્તરકુરૂ, આ રીતે ત્રીસ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય અને છપ્પન અંતરદ્વીપના મનુષ્યો આ બધા નપુંસક મનુનું અહિયા કથન સમજી લેવું. આ પ્રમાણે ભેદ અને ઉપભેદે સહિત મનુષ્ય નપુંસકેનું અહિયાં કથન સમાપ્ત થયું. સૂ૦ ૧૩ મું
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
.. जीवामिणमसूत्र एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीसं वास सहस्साई। पुढविक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साई, सव्वेसिं ' एगिदियणपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा । बेइंदियतेइंदियचउरिदियणपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा । पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुब्बकोडी एवं जलयरतिरिक्खचउप्पदथलयरउरपरिसप्पभूयपरिसप्पखहयर तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं सव्वेसिं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुबकोडी । मणुस्सणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणे पुव्वकोडी । धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेण अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेण देसूणा पुवकोडी । कम्मभूमिगभरहेखयपुब्वविदेहअवरविदेहमणुस्सणपुंसगस्स वितहेव । अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं विं अंतोमुहुत्तं, साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं देसूणा पुवकोडी, एवं जाव अंतर दीवगाणं ॥१४॥
छाया-नपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रक्षप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूतम् उत्कर्पण प्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । नैरयिकनपुसकस्य खलु भदन्त ! कियन्त कालं स्थितिः प्राप्ता ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षण प्रयलिंशत्सागरोपमाणि । सर्वेपां स्थिति यथा प्रशापनायां स्थितिपदे तथा भणितव्या यावदधः सप्तमी
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५३५ पृथिवीनैरयिकाः । तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्षेण पूर्वकोटिः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकन पुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण द्वाविंशतिर्वर्षसहस्राणि । पृथिवीकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्त काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्त मुत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसह स्त्राणि सर्वेषामेकेन्द्रियनपुंसकानां स्थिति भणितव्या । द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिय नपुंसकानां स्थिति र्भणितव्या । पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञाता ? गौतम ! जघन्ये नान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः, एवं जलचरतिर्यक्चतुष्पदस्थलचरोरः परिसर्पभुजपरिसर्पखेचर तिर्यग्योनिकानां सर्वेषां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्वकोटिः । मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता । १ गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण पूर्व कोटिः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । कर्मभूमिक भरतैरवतपूर्व विदेहापर विदेहमनुष्यनपुंसकस्यापि तथैव । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जन्म प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुम् उत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्तम् संहरणं । प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः । एवं यावदन्तरद्वीपकानाम् ॥सू० १४॥
1
टीका - नपुंसगस्स णं भंते ! नपुंसकस्य - सामान्यतो नपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः —— आयुष्यकालः प्रज्ञप्ता – कथित 'नपुंसकस्य स्थितिविषयकः प्रश्नः, भगवानाह - - ' गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम ! 'जह - नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त स्थिति नपुंसकस्य, एतच्च तिर्यङ्मनुष्यापेक्षया ज्ञातव्यमिति, 'उक्कोसेण तेत्तीस सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिर्नपुंसकस्य, एतत्
इस प्रकार से नपुंसकों का भेद कथन करके अब सूत्रकार उनकी स्थिति का कथन करते हैं———'णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नता' - इत्यादि ।
टीकार्थ - गौतम ! ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'पुंसगस्स णं भंते !" हे भदन्त सामान्य नपुंसककी 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कितने काल की स्थिति - आयुष्य काल कही गई है ? 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई' हे गौतम । नपुंसक की
આ પ્રમાણે નપુસકેાના ભેદોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેઓની સ્થિતિનુ′ કથન ४२ छे -- "णपुंसगस्स णं भते ! केवइय काल ठिई पण्णत्ता" त्याहि.
टाअर्थ —–गौतम स्वामी मे अलुने मे पूछयु --' णपुंसगस्स णं भंते !” से भगवन् सामान्य नथु सम्नी “केवरकालं ठिई पण्णत्ता" डेंटला अजनी स्थिति-- आयुष्य अण डेस ४. "गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेगं तेत्तीसं सागरोवमा" हे गौतम! नयुं -
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
नीवाभिगमसूत्रे
सप्तमी पृथिवीनारकापेक्षया ज्ञातव्यम् । सप्तमपृथिवीनारकाणामुत्कर्पत एतावत्प्रमाणकस्थितेः सभवादिति, तदेवं सामान्यतो नपुंसकस्य स्थितिः कथिता, सम्प्रति — विशेषतो नपुंसकस्य स्थितिं कथयितुं प्रथमत, सामान्यतो विशेषतश्च नैरयिकनपुंसकविषयां स्थितिमाह – 'नेरइयणपुंसगस्त णं भंते' सामान्यतो नैरयिकनपुंसकस्य खलु भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' कियन्त काल स्थितिः प्रज्ञप्ता - कथितेति प्रश्न, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! ' जहनेणं दसवास सहरसाई' सामान्यस्य नारकस्य जघन्येन दशवर्षसहस्राणि स्थितिः, 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः । 'सन्वेसिं ठिई जहा पण्णवणाए तहा भाणियव्या जाव असत्तम पुढवी नेरइया' सर्वेषां रत्नप्रभादिनारकाणां स्थितिर्यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे तथा वक्तव्या यावत्प्रमाणा यत्पृथिवी - . स्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त्त की कही गई है यह तिर्यंच और मनुष्यकी अपेक्षा से समझना चाहिये और उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है । यह उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की स्थिति का कथन सप्तम पृथिवी के नारको की अपेक्षा से किया गया है. क्योंकि सप्तम पृथिवी के नारकोंकी उत्कृष्टस्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की होती है । नपुंसक की स्थिति का यह कथन सामान्य रूप से किया है अब विशेष रूपसे नपुंसक की स्थिति को प्रकट करने के लिये प्रथमतः सामान्य और विशेषरूप से नैरयिक नपुंसकों की स्थिति प्रकट की जाती है'नेरइयणपुंसगस्स णं भंते!' हे भदन्त ! नैरयिफ नपुंसक की 'केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' स्थिति सामान्य से कितने काल की कही गई है ' गोयमा' हे गौतम ! ' जहन्नेणं दसवाससहस्साईं ' सामान्य नारक की जघन्य से- स्थिति दस हजार वर्ष की कही गई है और 'उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई' उत्कृष्ट से ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है 'सव्वेसि ठिई भाणियव्वा जाव अहे सत्तमढवी नेरइया' यहां समस्त रत्नप्रभा आदि नारकों की स्थिति जिनकी जितनी है
-
સકાની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂત'ની કહી છે, આ તિર્યંચ અને મનુષ્યાની અપેક્ષાથી સમજવું. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની સ્થિતિનું કથન સાતમી પૃથ્વીના નારકાની અપેક્ષાથી કરેલ છે. કેમકે—સાતમી પૃથ્વીના નારકાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની થાય છે. આ કથન નપુસકાની સ્થિતિનું સામાન્ય પણાથી કહ્યું છે. હવે વિશેષ પણાથી નપુ′સકની સ્થિતિ પ્રગટ કરવા માટે પહેલા સામાન્ય રીતે અને પછી વિશેષ પણાથી નૈરયિક नपुं सोनी स्थिति प्रगट ४२वामा आवे छे “णेरइयणपुंसगस्स णं भंते ।" हे भगवन् नैरथिङ नपुं समेनी "केवइयं काल ठिई पण्णत्ता" सामान्य पद्याथी डेंटला अजनी स्थिति - वामां भावी छे ? “गोयमा ।" हे गोतम ! "जहणणेणं दसवाससहस्साइ" सामान्य नारउनी स्थिति धन्यथी हम इन्नर वर्षनी अडेवामां भावी छे “उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ " उत्कृष्टथी 33 तेत्रीस सागरापभनी उही छे. “सव्वेसि ठिई भाणियव्वा जाव अहे सत्तम पुढषीनेरश्या" अहिया रत्नयला विगेरे सघणी पृथ्वीयोना नारोनी स्थिति भेनी भेटली
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५३७ नारकाणां स्थितिर्भवति स तत्प्रमाणा सर्वपृथिवी नारकाणां स्थितिर्यथा प्रज्ञापनायां चतुर्थे स्थितिपदे कथिता तथा भणितव्या, कियत्पर्यन्तं तत्राह — — यावदधः सप्तमी पृथिवी नैरयिकाः रत्नप्रभापृथिवी नारकत आरम्य तमतमा सप्तमी पृथिवीनारकपर्यन्तनारकाणां यावती येषां स्थितिर्भवति साऽत्र स्थितिर्भणितव्या, तथाहि —— रत्नप्रभा पृथिवीनारकस्य जघन्येन स्थितिर्दशवर्ष सहस्नाणि, उत्कर्षेणैकं सागरोपमम् १, शर्कराप्रभापृथिवी नारकस्य स्थितिर्जघन्यत एक सागरो - पममुत्कर्षतस्त्रीणि सागरोपमाणि २, बालुकाप्रभापृथिवी नैरयिकस्य जघन्येन स्थितिस्त्रीणि सागरोपमाणि, उत्कर्षतः सप्तसागरोपमाणि ३, पङ्कप्रभा पृथिवींनैरयिकनपुंसकस्य जघन्येन सप्तसागरोपमाणि स्थितिः, उत्कर्षतो दशसागरोपमाणि ४, धूमप्रभापृथिवी नारकनपुंसकस्य जघन्येन दश सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्षतः सप्तदश सागरोपमाणि ५, तमः प्रभापृथिवीनारक नपुंसकस्य जघन्येन सप्तदश सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्षतो द्वाविंशति सागरोपमाणि ६, अधः वह यहाँ कहनी चाहिये और इस प्रकार इस स्थिति का कथन सातवीं तमतमा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति पर्यन्त करना चाहिये, क्रम से नारको की स्थिति इस प्रकार है - रत्नप्रभा पृथिवी के नारको की जघन्य स्थिति १० दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है, शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से १ एक, सागरोपम की और उत्कृष्ट से तीन सागरोपम की है २, बालुकाप्रभा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से तीन सागरोपम की है और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की है ३, पङ्कप्रभा पृथिवी के नारक की स्थिति जघन्य से सात सागरोपम की है और उत्कृष्ट से दश सागरोपम की है ४, धूमप्रभा पृथिवी के नारक की स्थिति जघन्य से दश सागरोपम की है और उत्कृष्ट से १७ सत्रह सागरोपम की है ५ तम. प्रभा पृथिवी के नैरयिकों की स्थिति जघन्य से १७ सत्रह सागरोपम की है और उत्कृष्ट से २२, बाईस सागरोपम की है ६, तथा सातवीं जो तमतमा पृथिवी है उसके હાય, તેની તેટલી અહિંયા કહેવી જોઈએ અને આ પ્રમાણે આ સ્થિતિનુ' સાતમી તમતમા પૃથ્વીના નૈયિકોની સ્થિતિના-કથન પર્યન્ત કહેવુ જોઈએ
ક્રમથી નારકાની સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે.--રત્ન પ્રભા પૃથ્વીના નારકોની જઘન્ય સ્થિતિ ૧૦ દસ હજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે૧ શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના વૈરયિકાની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરાપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩ ત્રણુ સાગરાની છે ૨ વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના નૈયિકાની સ્થિતિ જઘન્યથી ત્રણ સાગરે પમની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત सागरे। पभनी छे, 3 પકપ્રભા પૃથ્વીના નારકેાની સ્થિતિ જઘન્યથી સાત સાગશપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ સાગરાપમની છે ૪ ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નારકૈાની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરેાપમની છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે, પ તમ પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકાની સ્થિતિ જઘન્યથી ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ બાવીસ સાગરે પમની છે ૬, તથા સાતમી કે જે તમતમા પૃથ્વી છે, તેના નારકેાની
६८
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे सप्ततमतमा पृथिवीनारकन पुसकस्य जघन्येन द्वात्रिंशति सागरोपमाणि स्थितिरुत्कर्पतस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिर्भवतीति ७, 'तिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स णं भंते' तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खलु भदन्त । 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?' कियत्कं काल स्थितिः प्रज्ञप्ता ' भगवानाह – 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्को सेणं पुचकोडी' सामान्यतस्तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य स्थितिर्जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतः पूर्वकोटि 'एगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगस्त' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकस्य 'कालंठिई पन्नत्ता' कियन्तं कालंस्थिति' प्रज्ञप्ता इति प्रश्न', उत्तरमाह – ' जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई' सामान्यत: एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य 'केवडथ कालं 'टिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थिति पज्ञप्ता जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कर्पतो द्वाविंशति वर्ष सहस्राणि 'पुढवीकाइय एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स णं भंते पृथिवी कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकस्य खलु भदन्त ! ' केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं नरक की स्थिति जघन्य से २२, बाईस सागरोपम की है और उत्कृष्ट से ३३, तैंत्तीस सागरो पम की है ७, 'तिरिक्ख जोणिय नपुंसगस्स णं भंते' हे भगवन् । तिर्यग्योनिक नपुंसककी 'केवइयं कालं ठिई पम्नत्ता' कितने काल की स्थिति कही गई है ? उत्तर मे प्रभु कहते हैं - हे गौतम जहण्णेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्यकोडी' सामान्य से तिर्यग्योनिक नपुंसक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की है. 'एगिंदीय तिरिक्खजोणिय पुंसगस्स णं' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकी कितने कालकी है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'जहन्नेणं अतो मुहुत्त उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साई सामान्य से एकेन्द्रियतिर्यग् नपुसक की स्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से २२, बाईस हजार वर्ष की है 'पुढची काइय एगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगस्स णं भंते केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' हे भगवन् पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक की स्थिति कितने काल की कही है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वावीसं वाससहस्साई' विशेष चिन्ता में पृथिवी સ્થિતિ જઘન્યથી ૨૨ બાવીસ સાગરાપમની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની છે. ७ 'तिरिक्खजोणिय नपुसगस्स ण भते ।" हे भगवन् तिर्यग्योनि नपुंसनी 'केवइयं काल टिई पण्णत्ता" डेटला अपनी स्थिति उही छे उत्तरमा अलु उडे छे !--"गोयमा !” हे गौतम! " जहण्णेणं अतो मुद्दत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडी” समान्यपायाथी तिर्यग्योनि નપુ સકની સ્થિતિ જઘન્યથી એક અ તમુહૂત'ની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વકેાટિની છે. 'धर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुसगस्स ण” ४ ४'द्रिय वाणा तिर्यग्योनिः नयु सहनी स्थिति डेंटला अजनी हेवाभा यावी हे ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने हे छे -' जहण्णेणं अंतो मुहुत्त, उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साइ" सामान्य पायाथी खेड द्रियवाणा तिर्यग्योनिः નપુ સકેાની સ્થિતિ જઘન્યથી અતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ ખાવીસ હજાર વર્ષની છે.
2
५३८
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५३९ स्थितिः प्रज्ञप्ता ± हे गौतम । विशेष चिन्तायां पृथिवीकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकस्य जघन्येन स्थितिरन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण द्वाविंगति वर्ष सहस्राणि, एवम् 'सव्वेसिं एगिंदिय पुंसगाणं ठिई भाणियव्वा' सर्वेषां शेषामप्तेजो वायुवनस्पत्ये केन्द्रियनपुंसकानां यस्य यावती स्थितिर्भवति तस्य तावती स्थितिर्भणितव्या - कथयितव्या, तथाहि —अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः सप्तसहस्रवर्षाणि तैजस्कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य - जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि रात्रिन्दिवानि, वायुकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसकस्य जघन्येन स्थितिरन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतस्त्रीणि वर्षसहस्राणि, वनस्पति कायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्षतो दशवर्षसहस्राणि । 'बेइन्दिय तेदिय चउरिदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रियनपुंसकानां स्थितिर्यावती यस्य भवति तावती स्थितिस्तस्या भणितव्या — कथकायिक एकेन्द्रिय जीव तिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति बाइस हजार वर्ष की है, 'सव्वेसिं एगिंदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियन्चा' बाकी के जो एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक तेज वायु और वनस्पति नपुंसक है उन सबकी जिसकी जितनी स्थिति है वह यहां कहनी चाहिये, जैसे – अकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसककी जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्टस्थिति सात हजार वर्ष की है । तेजस्कायिक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट स्थिति तीन रात दिन की है वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति तीन हजार वर्ष की है । वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्टस्थिति १० दस हजार वर्ष की है. 'बेईदियतेइंदिय चउरिंदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा बेइंद्रिय तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रियो की जिसकी जितनी स्थिति हो वह यहाँ कहनी चाहिये "पुढवी काय एगिदिय तिरिक्ख जोणिय पुंसगस्स ण भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" डे ભગવન પૃથ્વી કાયિક એક ઈંદ્રિય વાળા તિય ચૈાનિક નપુ સકાની સ્થિતિ કેટલાક કાળની કહેવામા भावी छे ? “जहणणेणं अतोमुहुत्तं उक्कोसेणं बावीस वाससहस्साई' विशेष अमरथी વિચારતાં પૃથ્વીકાયિક એક ઇંદ્રિયવાળા તિય ચૈાનિક નપુ સક જવાની જઘન્ય સ્થિતિ એક अतभुहूर्तनी छे भने उत्कृष्ट स्थिति मावीस हुनर वर्षानी छे " सव्वेसि एगिंदिय णपुंसगाणं ठिई भाणियव्वा" माडीना में भेद्रिय वाणा तिर्यग्योनि तेस्य, वायुप्राएँ, मने વનસ્પતિ કાયિક નપુસકો છે તે સઘળાની એટલે કે જેની જેટલી સ્થિતિ હાય તેની તેટલી અહિંયાં સમજીલેવી જેમકે કાયિક એક ઈંદ્રિયવાળા તિય*ગ્યેાનિક નપુસકોની જધન્યસ્થિતિ એક અત દ્યૂત ની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ગ્રાત જાર વર્ષની છે તેજસ્કાયિકની જઘન્ય સ્થિતિ એક અતસુતની અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ રાતદિવસની છે. વાયુકાયિક એકછ દ્રિયવાળા, તિય ચૈાનિક નપુસકની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતર્મુહૂતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ત્રણ જાર વર્ષની છે વનસ્પતિકાયિક એક ઇંદ્રિયવાળા નપુ સાની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતર્મુહૂતની છે, भने उत्हृष्टस्थिति १० हसन्नर वर्षानी छे “बेइदियतेइंदियच उरिदियणपुंसगाणं ठिई भाणि - यव्वा" मे छद्रियवाणा, त्राण ४द्रियवाजा यार दियवाजा, अवनी मेनी भेटली स्थिति हाय તેની તેટલી સ્થિતિ અહિયાં કહેવી જોઈએ. જેમકે-એઇન્દ્રિયવાળા તિયગ્યેાનિક નપુ ંસકાની
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
__ जीवाभिगमसूत्रे यितव्या, तथाहि-द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्पण द्वादशवर्षाणि त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकस्य स्थितिर्जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्पत एकोनपञ्चागद्वात्रिंदिवानि । चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तमुहामुत्कर्पतः पण्मासा. ॥
'पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्स णं भंते' पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य खल भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्त काल स्थिति. प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न , भग. वानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा हे गौतम ! 'जहन्नेण अंतो मुहुत्त' सामान्यत. पचेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य स्थितिर्जधन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुन्चकोडी' उत्कर्पण पूर्वकोटिः जघन्योत्कर्पाभ्यामन्तर्मुहूर्तपूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति भाव. । 'एवं जलयरतिरिक्ख च उप्पयथलयर उरपरि सप्प भुयपरिसप्प खहयर तिरिक्खजोणिय णपुंसगाण सव्वेसि एवं जलजैसे-द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति बारह वर्ष की है. तेइन्द्रिय तिर्यग्नपुंसक की जघन्य स्थिति ४९, उननचास दिनरात की है. चौइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहुर्त की है और उत्कृष्टस्थिति ६, छह मास की है. ___'पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगस्स णं भंते !' हे भटन्त ! जो पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक है-उसकी स्थिति कितने कालकी है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा' हे गौतम । 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' सामान्यतः पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और 'उक्कोसेणं पुचकोडी' उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्वकोटि की है. 'एवं जलयरतिरिक्ख चउप्पय थलयर उरपरिसप्प भुयपरिसप्प खहयर तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं सव्वेसिं पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जलचर स्थलचर और खेचर के भेट में तीन प्रकार के होते हैं । इनमें जलचर तिर्यग्योनिक नपुंसक को चतुप्पद स्थलचर उरपरिसर्प भुजपरिसर्प तिर्यग्योनिक જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ બારવર્ષની છે. ત્રણ ઇન્દ્રિયવાળા તિર્યનિક નપુંસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ ઓગણ પચાસ દિવસરાતની છે. ચાર ઈન્દ્રિયવાળા તિર્યનિક નપુસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતમ્હૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સિથિતિ ૬ છ મહિનાની છે.
"पंचिंदियतिरिक्खजोणिणपुंसगस्स णं भंते" मापन २ पाय न्द्रियाणातिययोનિક નપુસકે છે, તેઓની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમस्वामीन ४ छ है-गोयमा! ॥ गौतम ! जहन्नेण अंतोमुहत्तं । सामान्यत पाय-यवा तिर्थयानि नसोनी -यस्थिति मे संत इतनी छ भने "उक्कोसेणं पुन्चकोडी Sस्थिति से पूटिनीछे, “एवं जलयरतिरिक्खचउपायथलयरउरपरिसप्प भुयपरिसप्प खहयरतिरिक्त्रजोणिय णपुंसगाणं सव्वेसिं" पायन्द्रियवा तिश्यनि' नघुस જલચર, સ્થલચર અને ખેચરના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના હોય છે. તેમા જલચર તિર્થનિક નપુંસકેની ચારપગા સ્થલચર ઉરપરિસર્પ ભુજપરિસર્ષ તિર્યનિક નપુસકે અને ખેચર તિર્ય
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५४१ चरतिर्यग् चतुष्पद स्थलचरोरःपरिसर्प भुजपरिसर्प खेचरतिर्यग्योनिकनपुंसकानां सर्वेषाम् 'जहन्नेणं अंतो मुहुँत्त'जघन्येनान्तर्मुहूर्त स्थितिर्भवति 'उक्कोसेणं पुन्यकोडी' उत्कर्पण पूर्वकोटि' स्थितिर्भवति ॥ तिर्यग्योनिकानां यथाक्रमं स्थितिं प्रदर्श्य मनुष्यस्य स्थिति दर्शयितुं प्रश्नयन्नाह 'मणुस्स णपुंसगस्स णं भंते' मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थिति. प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न., भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्य आश्रित्य 'जहन्नेणं अंतो महत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुचकोडी' उत्कर्षण पूर्वकोटिप्रमाणा स्थितिर्भवतीति । सामान्यतो मनुष्यनपुंसकस्यापि स्थिति र्जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षत. पूर्वकोटिप्रमाणा भवति, क्षेत्रं प्रतीत्येति कथितं तत्कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकमपेक्ष्य कथितम् । 'धम्मचरणं' पडुच्च धर्मचरणं प्रतीत्य बाह्यवेषपरिकरप्रयुक्तनपुंसककी और खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्टस्थिति एक पूर्वकोटि की है. ___अब सूत्रकार मनुष्य नपुसक की स्थिति प्रकट करत है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-"मणुस्स णपुंसगस्स गं भंते । केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" हे भदन्त ! मनुष्य नपुंसक की स्थिति कितने काल की होती है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा । खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं पुवकोडी" हे गौतम । क्षेत्र की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की जघन्यस्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और "उक्कोसेण" उत्कृष्टस्थिति १ एक पूर्व कोटिकी है। सामान्य से यही स्थिति मनुष्य नपुंसक की है। यहां जो क्षेत्र की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की स्थिति कही गई है वह कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसक की कही गई है-तथा--"धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी" चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर कर्मभूमिक मनुष्य नपुसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की
નિ નપુસકેની જઘન્યસ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પૂર્વકેટિની છે - હવે સૂત્રકાર મનુષ્ય નપુસકની સ્થિતિ પ્રગટ કરતા કહે છે–તેમા ગૌતમસ્વામી પ્રભુને मेव प्रश्न पूछे छे --"मणुस्स णपुसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' 1વન્ મનુષ્ય નપુસકેની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુગીતમસ્વામી ने ४ छे-खेत्तं पडुच्च जहणेणं अंतो मुहत्तं उक्कोलेणं पुव्वकोडी" गौतम ! क्षेत्रनी अपेक्षाथी मनुष्य नधु सनी धन्य स्थिति मे मत इतनी छ, मने 'उक्कोसेण' अष्टस्थिति ૧ એક પૂર્વકૅટિની છે સામાન્યપણથી આજ સ્થિતિ મનુષ્ય નપુસકેની સ્થિતિ કહેવામાં भावी छे, ते भभूभिवा मनुष्य नए सानी छे तथा "धम्मचरण पहच्च जहण्णेणं अंतोमुहुरा उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी' यात्रियभनी मपेक्षाथी भभूमिना मनुष्य नएसोनी જઘન્યસ્થિતિ એક અંતર્મુહૂર્તની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશોન એક પૂર્વ કોટિની છે. અહિયા मा वर्षमा सयभ प्रात ४ा पछी पतासुधी सयम पाग मे शानपाछे. "कम्मभूमिग भरहेरवयविदेहावरविषेह णपुंसगस्स वि तहेव" HIRA भने भैरवतक्षेत्र ३५ ४मभू.
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे प्रव्रज्याप्राप्तिमधिकृत्य 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तमुहूर्तम् तत. परं मरणादिभावात् 'उक्कोसेणं देसूणा पुन्चकोडी' उत्कर्पण देशोना पूर्वक्रोटिप्रमाणा स्थितिर्भवति वर्षाप्टकादृय सयमप्राप्तेरनन्तरमाजन्मसयमपरिपालनादेशोनत्वमिति । कम्मभूमिग भरहेरवयपुन्वविदेहअवरविदेहमणुस्सणपुंसगस्स वि तहेव' कर्मभूमिकभरतैरवतपूर्व विदेहापरविदेह मनुष्यनपुंसकस्यापि तथैव, यथा सामान्यतो मनुष्य नपुंसकवदेव । तथाहि- कर्मभूमिक भरतैरवतविदेहापरविदेहमनुष्यनपुंसकस्य क्षेत्रापेक्षया जघन्येनान्तर्मुहूतमुत्कर्पण पूर्वकोटिरेवेति, धर्मचरणापेक्षया जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्पतो देशोना पूर्वकोटिरिति ॥ 'अकम्म भूमिगमणुस्स णपुंसगरम णं भंते' अकर्मभूमिक मनुप्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवट्यं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्न , भगवानाह-- 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'जम्मणं पडुच्च' जन्म प्रतीत्य-जन्मापेक्षया 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, 'उक्कोसेण वि अंतोसुहत्तं' उत्कर्पणापि अन्तहै और उत्कृष्ट स्थिति देशोन एक पूर्व कोटिकी है । यहां आठ वर्ष में सयम प्राप्ति के अनन्तर जीवन पर्यन्त सयम पालना यही देशोनता है । "कम्मभूमिग भरहेरचयपुव्वविदेहावरविदेहमणुम्सणपुसगस्स वि तहेव" भरत और ऐवत क्षेत्र रूप कर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की भी स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एवं चारित्र धर्म की अपेक्षा जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से जैसी ऊपर मे कही गई है वैसी है। तथा पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्य नपुंसक की जधन्य स्थिति क्षेत्र की अपेक्षा एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति एक पूर्व कोटिकी है । तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर इन कर्म भूमिक क्षेत्र के नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहर्त की है और उत्कृष्टस्थिति देशोन पूर्व कोटिकी है ।-"अकम्मभूमिग मणुस्मणपुंसगस्सणं भते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" गौतम ने पुन: इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! अकर्मभृमिक मनुष्य नपुंसक की स्थिति कितने कालकी कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं-"गोयमा । जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं वि अंतो मुहत्तं" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की जघन्य स्थिति एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट स्थिति भी एक अन्तर्मुहूर्त की है। अकर्मમિના મનુષ્ય નપુંસકની સ્થિતિ પણ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અને ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાએ જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વોક્ત કથન પ્રમાણેની સમજવી તથા પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્ય નપુસકેની જઘન્ય સ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી એક અ તમેં હૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક પૂર્વ કેટિની છે તથા ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાથી આ કર્મભૂમિ ક્ષેત્રના નપુસકેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અતર્મહતની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દેશના પૂર્વ કેટિની છે. "अकम्मभूमिगमणुस्सणपुसगस्स णं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता" गौतभस्वाभीसे ફરીથી આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે હે ભગવન અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુસકેની शियात 2ainनी ४उवामां आवी छ ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु छ -'गोयमा! जम्माणं पहच्च जहण्णेणं अंतोमुहत्त उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं" 3 गौतम ! मनी अपे. લાથી અકમભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકેની જઘન્ય સ્થિતિ એક અતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ
-
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पबहुत्वनिरूपणम् ५४३ मुहूर्तम् । अकर्मभूमौ हि मनुष्या नपुंसका समूच्छिमा एव भवन्ति न गर्भव्युत्क्रान्तिकाः, युगलधर्मणां नपुंसकत्वाभावात् । समूर्च्छिमाश्च जघन्यत उत्कर्षतो वाऽन्तर्मुहूर्तायुष एव म्रियन्ते, जघन्यान्तर्मुहूर्तापेक्षया, उत्कृष्टमन्तर्मुहूर्त्त बृहत्तरं भवतीति विशेष: 'साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं' सहरणं प्रतीत्य कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः सहरणेनाऽकर्मभूमौ नीतस्तमाश्रित्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं देसूणा पुन्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटिः स्थितिर्भवतीति सहरणादूर्ध्वमामरणान्तं तत्रावस्थानसभवात् ॥ ' एवं जाव अंतरदीवगाणं' एवं सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकव देव हैववत हैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य हरिवर्षक
भूमि में मनुष्य नपुंसक समूच्छिम ही होते है गर्भज नहीं होते है । जो अकर्मभूमिक मनुष्य गर्भज होते है वे नपुंसक नहीं हुआ करते है क्योंकि युगलधर्मियों में नपुंसकता का अभाव होता है संमूर्च्छिम मनुष्य नपुंसक जघन्य और उत्कृष्ट से एक अन्तर्मुहूर्त्त की ही आव होते है । तदनन्तर मरण धर्म को प्राप्त कर लेते है यहां जघन्य और उत्कृष्ट अन्तर्मुहूर्त्त में यह विशेष है कि जघन्य के अन्तर्मुहूर्त्त काल से उत्कृष्ट का जो अन्तर्मुहूर्त्त बृहत्तर होता है । “संहरणं पडुच्च जहेन्नेनं अंतोमुहुत्तं' सहरण की अपेक्षा अर्थात् कर्मभूक मनुष्य नपुंसक सहरण से अकर्मभूमि में ले जाया गया हो उसकी अपेक्षा अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की स्थिति वाले होते है और 'उक्कोसेणं देणा पुत्रकोडी' उत्कृष्ट से देशोन एक पूर्व कोटि की स्थिति वाले होते है । " एवं जाव अंतरदीव - गाणं" सामान्य से जैसी स्थिति अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की कही है वैसी ही स्थिति जन्म और संहरण की अपेक्षा हैमवत, हैरण्यवत हरिवर्ष रम्यकवर्ष, देवकुरू एवं उत्तरकुरु इन
સ્થિતિ પણ એક અંતર્મુહૂતની છે અકમ ભૂમિમાં મનુષ્ય નપુસકે સંમૂ॰િમ જ હાય છે તે નપુંસક હોતા નથી કેમ કે-યુગલધમી યામાં નપુ સકપણાના અભાવ હાય છે. સમૂ સ્પ્રિંમ મનુષ્ય નપુંસક જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી એક અતની આયુષ્યવાળા જ હાય છે. તે પછી મરણુધ તે પ્રાપ્ત કરીલે છે અહિયાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અન્તર્મુહૂત'માં એ વિશેષ પણ છે કે–જઘન્યના અ’તમુહૂત કાળથી ઉત્કૃષ્ટને જે અંતર્મુહૂતકાળ છે, તે વધારે મોટો એટલે
, हत्तर होय छे "संहरणं पडुच्च जहणणे अंतोमुहुत्तं" स हरगुनी अपेक्षाथी अर्थात् उर्भ -
1
ભૂમિના મનુષ્ય નપુ ંસકો સહરણથી અક ભૂમિમા લઈ જવામાં આવેલ હાય તે અપેક્ષાથી અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકે। જઘન્યથી એક અતર્મુહૂતની સ્થિતિવાળા હોય છે અને "उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी” उत्सृष्टथी हेशोन मेड पूर्व अटिनी स्थितिवाणा होय छे, “एवं जावभ तरदीवगाणं" सामान्यपणाथी सम्भूमिना मनुष्य नपुंसोनी ने अभागोनी સ્થિતિ કહેલી છે, એજ પ્રમાણેાની સ્થિતિ જન્મ અને સ હરણની અપેક્ષાથી હૈમવત હૈરણ્યવત
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
रमा
::..:.--:.:::... . .:. :: . . . ri: "
.: .
जीवाभिगमस्ने मन्चनपुंसरन्य अन्नदीपक नने ॥१० ॥ नि वयितुं प्रनयनार .. 'गपुंस
मलम-नाम भने : घुमाएति कालओ केवच्चिरं होई ? गोगमा 'कन्ने समयं उकोमणं तरकालओ। गेरइयणपुंमाणं भंते ! शनि कालो केच्चिा होई ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवाससहमागोमननीनं मागगेवराई एवं पुटवीए टिई भाणियब्वातिरिक्स जाणियमा भने : निम्भिवजोणियणपुंमएनि कालओ केवच्चिरं हो : गोयमा ! जहन्नणं अंतोमुहनं उग्रोसेणं वणस्तइकालो, एवं गागांदयामगार . वणम्यडकाव्यम्म वि एवमेव । सेसाणं जहन्नेण अंतो महान चामेणं अमंग्वजं कालं असंखेज्जाओ उस्सप्पिणीओ. गिणी या कालओ. खनओ असंखज्जालोया । बदिय तेइंदिय चउमिदियांमगाण जहन्नंग अंतामह उसकोमणं सखेज्जं कालं। पांचदिननिनिमजोणियणगाण भने । गाँचदियतिग्विजाणियणपुंसात्तिकानमा जान्न होई : गोयमा ! जहन्नणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पुचकोटिनं । गर्ने जलयर्गनग्निपत्र उपययलयरउम्पसिप्पभुयपरिमायामा चि ॥ मन्नानगरपणं भंते ! मणुम्मणपुंसएत्ति i. . . . . . . .7; नुनक र और उE
....
गाविस . ..
.. ... Mait 2.२ . . . . . . . ., .
g ral - थी
treatmyariitri FM
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५४५
कालओ केवच्चिरं होई ? गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुव्वकोडिपुहुत्तं, धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं देणा पुव्वकोडी | एवं कम्म भूमिगभरहे वयपुव्वविदेहावरविदेहेसु विभाणियव्वं । अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसएणं भंते! अकम्मभूमिगमणुस्सण पुंसपत्ति कालओ केवच्चिरं होई गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं मुहुत्त पुहुत्तं साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी । एवं सव्वेसिं जाव अंतरदीवगाणं' ॥ सू० १५ ॥
छाया - नपुसकः खलु भदन्त ! नपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण तरुकालः नैरयिकनपुंसकः खलु भदन्त ! नैरयिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि ! एवं पृथिव्याः स्थितिर्भणितव्या ! तिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, एवमेकेन्द्रियनपुंसकस्य खलु वनस्पतिकायिकस्यापि एवमेव । शेषाणां जघन्ये नान्तर्मुहूर्तमुत्क - र्षेणासंख्येयं कालम् असंख्यात उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः, क्षेत्रत असंख्येया लोकाः द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियनपुंसकानां च जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्पेण संख्येयं कालम् । पञ्चेन्द्रि यतिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । एवं जलचर तिर्यक्चतुष्पदस्थलचरोरः परिसर्पभुजपरिसर्पमहोरगाणामपि । मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! मनुष्यनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति ? गौतम ! क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् । धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनैक समयमुत्कर्पेण देशोना पूर्वकोटिः, एव कर्मभूमिकभरतैरवत पूर्वविदेहापर विदेहेषु अपि भणितव्यम् । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः खलु भदन्त ! अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति गौतम ! जन्मप्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण मुहूर्त्त पृथक्त्वम् । संहरणं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि एवं सर्वेषां यावदन्तरद्वीपकानाम् ॥१५॥
६९
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे टीका-'णपुसएणं भन्ते नपुंसकः खलु भदन्त ! 'णपुसएत्ति कालओ केवुच्चिरं होइ नपुंसय इति नपुंसकभावस्यपरित्यागेन कालत.कियच्चिरं भवतीति कित्कालं पर्यन्तं नपुसको नपुंसकरूपेणैव भवतीति प्रश्नः भगवानाह-गोयमा इत्यादि, गोयमा हे गौतम ! जह
टीकथा---गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"णपुंसएणं भंते !" हे भदन्त ! नपुंसक यदि अपने नपुंसक भाव का परित्याग नहीं करता है तो वह कब तक नहीं करता है ? कितने काल तक वह नपुंसक अवस्था में रह सकता है ? यह पहिले प्रटक कर दिया गया है कि भवस्थिति और कायस्थिति के भेद से स्थिति दो प्रकार की होती है। कोई भी जन्म पाकर उसमें जघन्य और उत्कृष्ट से जीव जितने काल तक जीवित रहता है वह भवस्थिति है तथा वीच में किसी दूसरी जाति में जन्म न धारण करके किसी एक ही जाति मे-पर्याय में-लगातार जन्म धारण करते रहना यह कायस्थिति है । इसी स्थिति को लेकर यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है कि हे भदन्त ! नपुंसक यदि लगातार नपुंसक अवस्था वाला ही होता रहे तो वह कब तक नपुसक अवस्था वाला होता रहता है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है “गोयमा । जहन्नेणं एक्कं समयं उक्कोसेणं तरुकालो" हे गौतम ! नपुंसक की कायस्थिति जघन्य से एक समय की है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल
ट -गीतमपाभी में प्रभुने मे पूछयु छ है-'नपुसणणं भंते' में लगवन् નપુંસક જે પિતાના નપુંસકભાવને પરિત્યાગ ન કરે તે તે કયા સુધી ત્યાગ નથી કરતા? તે કેટલાકાળ સુધી નપુંસક અવસ્થામાં રહી શકે છે? એ વાત પહેલા પ્રકટ કરી દીધેલ છે—કે ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિના ભેદથી સ્થિતિ બે પ્રકારની હોય છે કેઈપણ જન્મ પામીને તેમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટપણથી જીવ જેટલા કાળ સુધી જીવતા રહે છે તે ભાવસ્થિતિ છે તથા વચમાં કઈ બીજી જાતમાં જન્મધારણ કર્યા વિના કેઈ એક જ જાતિમાં અર્થાત પર્યાયમાં લાગઠ જન્મ ધારણ કરતાં રહેવું એ કાયસ્થિતિ છે આ રિથતિને લઈને અહિયાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એ પ્રશ્ન કર્યો છે કે– હે ભગવન નપુંસકે જે લાગઠ નપુસક અવસ્થાવાળા જ થતા રહે છે તે ક્યાં સુધી નપુ સક અવસ્થાવાળા થતા રહે? આ प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीने हे छ है- गोयमा ! जहण्णेणंएक्कं समय उक्कोसेण તો હે ગૌતમ! નપુસકેની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી એક સમયની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ-અન તકાળની છે આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે—કોઈ જીવ ઉપશમ શ્રેણી પર આરૂઢ થાય અને ત્યાં તેણે નપુસકવેદને ઉપશમ કરી દીધું અને પછી તે ત્યાથી પતિત થાય
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५४७ न्नेणं एक समयं जधन्येनैकं समयम् तत्रौकं समयता उपगमश्रेणीसमाप्तौ सत्यामवेदकत्वे सति उपशम श्रेणीत. प्रतिपंततो नपुंसक वेदोदयसमयानन्तरं कस्य चिन्मरणात् तथा मृतस्यावश्य देवोत्पादे पुंवेदोदय सद्भातात् इति । उकझोसेणं तरुकालो तरुकालो वनस्पतिकालः, तत्र वनस्पति कालः, आवलिकाऽसंख्येय भागगतसमयराशिप्रमाणासख्येय पुद्गल परावर्त प्रमाणः । सामान्यतो नैरयिकनपुंसकस्य कायस्थिति दर्शयितुमाह-- णेरइय० इत्यादि, जेरइय णपुसएणंभन्ते नैरयिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह गोयमा इत्यादि, गोयमा हे गौतम ! जहन्नेणं दस वाससहस्साइं जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि नैरयिकनपुसको नैरयिकनपुसकरूपेण भवतीति । उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरो वमाई उत्कर्षेण त्रयस्त्रिशत्सागरोपमाणि । एवं पुढवीए ठिई भाणियव्वा एवं पृथिव्या. स्थितिर्भणितव्या. प्रमाण अनन्त काल की है । तात्पर्य यह है कि कोई जीव उपशम श्रेणीपर आरूढ हुआवहां उसने नपुंसक वेद का उपगम कर दिया और फिर वह वहां से पतित हुआ तव उसका नपुसक वेद का उदय हो गया और यह उदय उसका कम से कम एक समय तक रहा-बाद में इसका मरण हो गया तो वह इस स्थिति में मर कर देव गति में देव रूप से उत्पन्न हो गया-वह उत्पन्न होने पर इसके पुरुष वेद का उदय हो गया । यहां जो उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण इसका काल कहा गया है वह आवलिका के असख्यातवे भाग में जितनी समयो की राशि होती है तत्प्रमाण असख्यात पुद्गल परावर्त रूप है । इसमे अनन्त उत्सर्पिणी अनंतअवसपिणियां समाप्त हो जाती है । अब मूत्रकार सामान्य से नैरयिक नपुसक की कायस्थिति का कथन करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है 'रईय णपुंसएणं भंते !' हे भदन्त ! नैरयिक नपुंसक की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते है-गोयमा ? जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइ" हे गौतम ! नैरयिक नपुंसककी ત્યારે તેને નપુંસકવેદને ઉદય થઈ ગયા અને તે ઉદય તેને ઓછામાં ઓછા એક સમયસુધી રહે અને પછી તેનું મરણ થઈ જાય છે તે આ સ્થિતિમાં મરીને દેવગતિમાં દેવ પણુથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે ત્યાં ઉત્પન્ન થયા પછી તેને પુરૂષ વેદને ઉદય થઈ જાય. અહિયાં જે ઉત્કૃષ્ટપણાથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણે તેને કાળ કહ્યો છે, તે આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગમાં સમયની જેટલી રાશી હોય એટલા પ્રમાણ અસંખ્યાત પુગલ પરાવર્ત રૂપ છે. તેમાં અનંતઉત્સપિણું અને અન તઅવસપિણી સમાપ્ત થઈ જાય છે
હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી નૈરયિક નપુંસકેની કાયસ્થિતિનું કથન કરે છે. – આમાં गौतमस्वामी प्रसने से पूछ्यु छ -“णेर इय नपुंसएणं भंते !" उ लगवन् ! नयि નપુંસકેની કાય સ્થિતિ કેટલાકાળની છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે 03-"गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साहं उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई" उ गीतम! નરયિક નપુંસકેની કાયસ્થિતિ જઘન્યથી તે દસ હજાર વર્ષની છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી તેત્રીસ
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvv
~
.
.
..
.
.
.
.
जीवाभिगमसूत्र अत्र पुढवीए पृथिव्याः, इति जातावेकवचनम् , तेन पृथिवीनामिति रत्नप्रभादि पृथिवी स्थितनैरयिकाणां पूर्वस्थिति सूत्रे स्थितिः भवस्थितिरुक्ता साऽत्र भणितव्या-कथयितव्या । अयंभाव.–रत्नप्रभादितमतमापर्यन्तसप्तपृथिवीस्थनैरयिकाणां यावती यस्यां पृथिव्यां सामान्यतो विशेषतः, जघन्यत उत्कृष्टतश्च भवस्थितिरुक्ता तावती कायस्थितितिरत्र वाच्या, नैरयिकाणा भवस्थितेर्व्यतिरिक्ताया अन्यस्या कायस्थितेरसंभवादिति । तथाहि रत्नप्रभापृथिवी नैरयिक नपुंसकाना स्थिति जघन्यतो दशवर्पसहनाणि, उत्कर्पत एक सागरी पमम् । १। एवम्शर्कराप्रभाया जघन्यत एक सागरोपममुत्कर्षतस्त्रीणि सागरोपमाणि २ । बालुकाप्रभायां जघन्यतस्त्रीणि सागरोपमाणि, उत्कर्पतः सप्त सागरोपमाणि ३, पदनभायां जघन्यतः कायस्थिति जघन्य से तो दस हजार वर्ष की है और उत्कृट से तैतीस सागरोपम की है. यहां जो भवस्थिति है वही कायस्थिति के रूप में प्रकट की गई है. क्योकि नारक जीवो में और देवो में कायस्थिति नहीं होती है। जो वहा भवस्थिति है वही कायस्थिति रूप होती है इसका कारण यही है कि नारक मरकर नारक नहीं होता है और देव मरकर देव नहीं होता है. एवं पुढवीए ठिई भाणियव्या" इसी प्रकार पृथिवीकी स्थिति कहनी चाहिये । 'पुढवीए' यहा जाति में एकवचन है जिससे ऐसा जानना चाहिये कि पृथिवियों की अर्थान रत्नप्रभादि तमतमा पर्यन्त सातो पृथियो के नैरयिको की जिसकी जितनी भवस्थिति कही है वही यहा कायस्थिति कह देनी चाहिये, क्योकि नैरयिको के भवस्थिति के अतिरिक्त दुसरी कोई कायस्थिति नहीं होती है, उनकी जो भवस्थिति है वही कायस्थिति होती है । वह स्थिति इस प्रकार है-रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिक - नपुंसकोकी स्थिति जघन्य से दस हजार वर्षों की उत्कृष्ट से एक सागरोपकी है, इसी प्रकार शर्करा पृथिवी में जघन्य से एक सागरोपमकी और उत्कृष्ट से तीन सागरोपम की २, वालुका प्रभा पृथिवी में जघन्य से तीन सागरोपम की और उत्कृष्ट से सात सागरोपम की સાગરોપમની છે અહિયાં જે ભવસ્થિતિ એજ કાયસ્થિતિના રૂપમાં પ્રગટકરવામા આવી છે. કેમ કે–નારક છમાં અને દેશમાં કાયસ્થિતિ હોતી નથી ત્યા જે ભવસ્થિતિ છે, એજકાયસ્થિતિ રૂપ હોય છે. એનું કારણ એજ છે કે-નારકે મરીને નારક થતા નથી. અને દેવभशन वथत नथा. “एवं पुढवीए ठिई भाणियवा" मेरी प्रमाणे पृथ्वीविहीनी स्थिति डिवी ने "पुढवीए" अडिया तिया मे क्यननी प्रयोग या छ तथा पृथ्वीयानी તેમ સમજવું જોઈએ અથર્ રનપ્રભા વિગેરે તમતમાં પર્યન્ત સાતે પૃથ્વીઓના નૈરયિકેની એટલેકે જેની જેટલીભવસ્થિતિ કહી હોય એજ અહિયા કાયસ્થિતિમાં કહેવું જોઈએ કેમકેરયિકેને ભાવસ્થિતિ વિના બીજી કોઈ કાયસ્થિતિ હોતી નથી. તેઓને જે ભવસ્થિતિ છે, એજ કાયસ્થિતિ હોય છે તે સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના મેરયિક નપુંસકેની સ્થિતિ જઘન્યથી દસ હજાર વર્ષોની છે, અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે.? એજ પ્રમાણે શર્કરામભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી એક સાગરોપમની અને ઉકૃષ્ટથી ત્રણ સાગરોપમની છે. એજ પ્રમાણે વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી ત્રણ સાગરોપમની અને ઉકૃષ્ટથી ૭ સાત સાગરોપમની છે, ૩ પંચપ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી સાત સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી દસ સાગ
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र०२
नपुसकस्वरूपनिरूपणम् ५४९ सप्त सागरोपमाणि उत्कर्षतो दश ४, धूमप्रभायां जघन्यतो दशसागरोपमाणि, उत्कर्पत. सप्तदश ५, तमःप्रभापृथिव्यां जघन्यतः सप्तदशसागरोपमाणि उत्कर्षतो द्वाविंशतिः ६,
अधःसप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकानां - स्थितिर्जघन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि, उत्कर्पतस्त्रयस्त्रिंगत्सागरोपमाणि इति ॥ स्थिति दर्शयति-'तिरिक्खजोणिय णपुंसएणं भंते' तिर्यगयोनिकनपुंसकः खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणिय णपुंसगत्ति कालओ केवच्चिर होइ' तिर्यग् योनिकनपुंसक इति कालतः कियच्चिरं भवति इति प्रश्न., भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ? 'जहन्नेणं अंतो मुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं वणस्सई कालो ३, पंकप्रभा पृथिवी में जघन्यस सात सागरोपम की उत्कृष्ट से दस सागरोपम की ४, धूमप्रभा पृथिवी में जघन्य से दस सागरोपम की उत्कृष्ट से सत्रह सागरोपमकी, तमःप्रभा पृथिवी में जघन्य से सत्रह सागरोपम की और उत्कृष्ट से बाईस सागरोपमक. ६, और अधः सप्तमो तमतमा पृथिवी के नैरयिको की स्थिति जघन्य से बाईस सागरोपम की उत्कृष्ट से तैतीस सागरोपम की है। इस प्रकार सब पृथिवियो की स्थिति यहां कहनी चाहिये ।
____ अब सूत्रकार सामान्यत. तिर्यग्योनिक की कायस्थिति का कालमान प्रकट करते हैइसमें गौतमने 'तिरिक्खजोणिय णपुंसए णं भंते ! तिरिय जोणिय णपुंसगत्ति कालओ केचिरं होई" इस सूत्र द्वारा प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है-हे भदन्त ! तिर्यग्योनिक नपुंसक यह तिर्यग्योनिक नपुंसक है- इस रूप से कितने कालतक होता रहता है ? अर्थात् तिर्यग्योनिक नपुसक की कायस्थिति का कालमान कितना है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है--- 'गोयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! तिर्यग्योनिक नपुसक यदि तिर्यग्योनिक नपुंसक रूप से बराबर होता रहता है तो वह कम से कम एक समय तक होता है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अनन्तकाल પમની છે ૪ ધૂમ પ્રભા પૃથ્વીમાં જઘન્યથી દસસાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી સત્તરસાગરે પની છે ૫ તમ પ્રભા પ્રથ્વીમાં જઘન્યથી સત્તર સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨ બાવીસ સાગરોપમની છે. ૬ અને અધઃ સપ્તમી તમતમાં પૃથ્વીના નૈરયિકની જઘન્યસ્થિતિ ૨૨ બાવીસ સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટયા ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની રિથતિ છે આ પ્રમાણે સઘળી પૃથ્વીએની સ્થિતિ અહિયાં કહેવી જોઈએ,
હવે સૂત્રકાર સામાન્યપણાથી તિર્યનિકની કાય સ્થિતિનો કાલ માન વતાવે છે. ગૌતમ समाय तिरिक्ख जोणिय नपुंसपणं भंते ! तिरिय जोणिय णपुसगात्ति कालओ केवच्चिर होई” मा सूत्रद्वारा प्रसुने मेवा प्रश्न पूछया छ ?-- गवन् तिर्यस्येन४ नथुस २मा તિર્થંનિક નપુંસકની કાય સ્થિતિને કાળમાન કેટલું છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે 3-"गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमहत्तं उक्कोलेणं घणस्सह कालो" गौतम! तिययानि
સક જે તિર્લગેનિક નપુંસકપણાથી થતા રહે છે તે ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી થાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણ એટલે કે અન તકાળ સુધી થતા રહે છે. આ
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
५५०
उत्कर्षेण वनस्पतिकालः आवलिकाऽसस्येयभागगतसमयरात्रिप्रमाण सख्येय पुग परावर्त प्रमाणा. इति || ' एवं एगिंदियणपुंसगस्सणं' एवम्, एवमेव सामान्यतिर्यग्योनिकनपुंसकवठेव तियग्योनिक मृतस्य सामान्यै केन्द्रियनपुसकस्यापि जघन्यतोऽन्तर्मुहर्त्तमुत्कर्षतो वनस्पतिकाल प्रमितं कालमानं ज्ञातव्यम् । तत्र विशेष चिन्तायाम् 'वणस्सई काईयस्स वि एवमेव' वनस्पति कायिकस्यापि एवमेव सामान्य तिर्यग्योनिकनपुसक तुल्यमेव कार्यस्थितिमान विज्ञेयम् जधन्यतोऽन्तर्मुहुर्त्तमुत्कपतो वनस्पति काल इति 'सेना' पाणामेकन्द्रियाणा पृथिवी कायिकाकायिकतेजस्स्कायिकवायुकायिकानां कार्यस्थिति' 'जहन्ने अतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम 'उक्को - सेणं असंखेज्जं कालं' उत्कर्षेणासख्यंय कालम् 'असंखज्जाओ उस्सप्पिणीओ कालओ' असख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्य, कालत, खेत्तओ असंखज्जा लोया' क्षेत्रतोऽसख्याता लोका. । पर्यन्त होता रहता है यह वनस्पति काल आवलिका के असख्यातवें भाग में जितने समयो की राशि होती है तत्प्रमाण होता है. इसमे असख्यात पुद्गल परावर्त्त हो जाते है । 'एवं एर्गिदिय
पुंसगस्स णं" इसी प्रकार से तिर्यग्योनिक नपुसको में एकेन्द्रिय नपुसक जीव की भी कायस्थिति का कालमान कहा है - जघन्य से अन्तर्मुहूर्त्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल प्रमाण अर्थात अनंतकाल का है इसमें अनत उत्सर्पिणी अवसर्पिणीं काल समाप्त हो जाता है । 'वणसई कायस्स वि एवमेव" विशेष की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियनपुंसक की भी कायस्थिति का कालमान सामान्यत एकेन्द्रिय की कायस्थिति के कालमान जैसा ही है अर्थात अनन्तकाल का है “सेसाणं" शेष - पृथिवीकायिक अपकायिक तेज कायिक और वायुकायिक इनकी कायस्थिति 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं 'असंखेज्जं कालं" जघन्य से एक अन्तर्मुहुत्ते की है और उत्कृष्ट से असख्यात काल की है. असंखेज्जाको उस्सप्पिणीओ सप्पिणीओ कालओ खेतओ असंखेज्जा लोगा" इसमें कालकी अपेक्षा असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी समाप्त हो जाते है तथा क्षेत्र की अपेक्षा असख्यात लोक समाप्त हो વનસ્પતિકાળ આવલિકાના અસ`ખ્યાતમા ભાગમા જેટલા સમયેાની રાશિ હાય છે, એટલા प्रभाणुनी होय छे गाभा असभ्यात युद्दस परावर्त थ लय छे एवं पगिदिय णपुंसगस्स ન” આજ પ્રાણે તિર્યંચૈનિક નપુસકામા એક ઇંદ્રિયવાળા નપુસક જીવેાની કાયસ્થિતિ ના કાળમાન છે એટલે કે જઘન્યથી અત હૂઁતના અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિકાળ પ્રમાણુ અર્થાત્ अनंत अणनो छे, भाभा नत उत्सर्पिल अवसर्पिलीआण समाप्त थ लय छे. "वणस्सइकायस्स वि ण्वमेव” विशेषनी अपेक्षाथी वनस्पति अयि मे द्रियवाणा नपुंसौनी કાસ્થિતિના કાળમાન પ્ર્રી સામાન્યતઃ એક ઇન્દ્રિયવાળાની કાયસ્થિતિના કાલમાન પ્રમાણે ४ अर्थात मन अणनों अणगन हे "सेसाणं" शेष पृथ्वी अमिया, ते अष्ठिराने वायुप्रयहोनी अय स्थिति “जहण्णेणंतोमुद्दत्तं उक्कोसेणं असंखेज्जं काल' धन्यथी मे तर्भुतनी ने सृष्टी अस ज्यातअजनी है, "असंखेजाओ उस्स प्पिणी ओसप्पिणीओ कालओ, खेत्तओ, असंखेजा लोगा" भाभा अजनी अपेक्षाथी असभ्यात ઉત્સર્પિણી અને અપસપ ણી સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષા અસ ખ્યાતલાક
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
मेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य बन्धस्थितिनिरूपणम् ५५१ 'बेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय णपुंसगाण य' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियनपुंसकानाञ्च जहन्नेणं अतो मुहत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं संखेज्जं कालं' उत्कर्षेण सख्येयं कालम्, स च संख्येय. कालः, संख्येयानि वर्षसहस्राणीति सख्येय सहस्रवर्षपरिमित. प्ररिपत्तव्य इति ।। पंचिंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसएणं मंते' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकः खलु भदन्त पंचिंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसएत्ति कालओ केवच्चिरं होई पच्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह-गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम 2 जहन्नेणं अतो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् 'उक्कोसेणं पुन्चकोडिपुहुत्त' उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वम् तच्च पूर्वकोटिपृथक्त्वं निरन्तरं सप्तभवान् पूर्वकोट्यायुप्कान् नपुंसकत्वेनानुभवत. पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य ज्ञातव्यम् । ततः परमवश्यं वेदान्तरे विलक्षणभवान्तरे सक्रमणं भवजाते है । 'बेदिय तेदिय चउरिदिय णपुंसगाण य जहन्नेणं अंतो मुहूत्तं उक्कोसेणं संखेज्जंकालं" दोइन्द्रिय तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय नपुंसको की कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से सख्यात काल की है । यह सख्यात काल संख्याते हजारों वर्षों का होता है । पंचिंदियतिरिक्खजोणिय णपुंसए णं भंते ! पंचिंदियतिरिक्खजोणियनपुंसएत्ति कालओ केवचिरं होइ" गौतम ने इस सूत्र द्वारा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की कायस्थिति कितने काल की है ? ऐसा पूछा है--इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है - "गोयमा ! जहन्नेणं अंतो हुत्तं उक्कोसेणं पुन्चकोडिपुहुत्तं' हे गौतम ! पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की कायस्थिति जघन्य से तो एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से पूर्वकोटिपृथक्त्व की है-दो पूर्व कोटि से लेकर नौ पूर्व कोटि तक की है । यह पूर्व कोटि पृथक्त्व पूर्व कोटि आयुष्य के सात भव नपुंसकपन के अनुभव करने वाले तिर्यग्योनिक नपुंसक की अपेक्षा से समझना चाहिये क्योकि तदनन्तर उसका अवश्य दूसरे वेद-स्त्रीवेद अथवा समारत २४ नय छ "बेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय णपुंसगाय जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं संखेज्ज काल" मेद्रियाणा, नरद्रयवा यार द्रियवाणा नपुसौनी अयસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતમુહર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અસ ખ્યાતકાળના છે આ અસ ખ્યાતકાળ सध्यात १३ वषना हाय छ ‘पंचिंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसएणं भंते । पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय नपुंसएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ" गौतमस्वामीये २॥ सूत्रा। पांय ઈ દ્વિયવાળા તિર્યગેનિક નપુસક જીની કાયસ્થિતિ કેટલાકળની છે ? આ પ્રમાણેને પ્રશ્ન ५७ये। छे. 24प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमामीने ४ छ ---"गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं पुवकोडिपुहुत्त" उ गौतम ! पांय ७ द्रियामा तिन नयु सवाना अयસ્થિતિ જઘન્યથી એક અંતર્મહતની છે અને ઉત્કટથી પૂર્વ કેટિ પૃથફત્વની છે એટલે કે બે પૂર્વકેટિથી લઈને નવપૂર્વકેટ સુધીની છે આ પૂર્વકેટિ પૃથવ પૂર્વકેટિ આયુષ્યના સાત ભવ નપુંસકપણાનો અનુભવ કરવાવાળા તિર્યનિક નપુસકની અપેક્ષાથી સમજવું જોઈએ. કેમકે–તે પછી તેનું સ ક્રમણ બીજા વેદમાં એટલે કે સ્ત્રીવેદ અથવા પુરૂષદમાં અથવા કઈ જુદા જ પ્રકારના ભવમાં અવશ્ય થઈ જાય છે
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
जीवाभिगमसूत्रे
तीति । ' एवं जलयरतिरिक्ख चउप्पयथलयर उरपरिसप्प महोगाणवि' एवम् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकव देव जलचरतिर्यक चतुप्पदस्थलचरोरः परिसर्प भुजपरिसर्प महोरगाणामपि जघन्येनान्तर्मुहूर्तप्रमाणा उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वप्रमाणा कार्यस्थितिर्भवतीति ज्ञातव्यम् 'मणुस्स पुंसगस्स णं 'मंते' मनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त मणुस्सणपुंसएत्ति कालओ के - च्चिरं होई' मनुष्यनपुसक इति कालत. कियच्चिर भवति' इति प्रश्नः, भगवानाह - गोयमा' इत्यादि, गोयमा' हे गौतम । 'खत्तं' पइच्च जहन्नेणं अन्दो मुहुत्त' क्षेत्रं प्रतीत्य क्षेत्राश्रयणेन जघन्येनान्तमुहूर्त्तम् 'उक्कोसेणं पुञ्चकोडिपुहुत्त' उत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वं द्विपूर्वकोटित आरभ्य नव पूर्वकोटिपर्यन्तमित्यर्थ. 'धम्मचरणं पडुच्च' धर्मचरण प्रतीत्य आश्रित्य तु जहन्नेणं एक्कं समयं
पुरुष वेट में अथवा किसी विलक्षण भव मे सक्रमण हो जाता है । " एवं जलयरतिरिक्ख चउप्पदथलयरउरपरिसप्पभुयपरिसप्प महोरगाणवि " पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक जीव की तरह ही जलचर तिर्यक् चतुष्पदस्थलचर उरः परिसर्पभुज परिसर्प, और महोरग, इन नपुंसकों की भी कायस्थिति जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त की है और उत्कृष्ट से पूर्व कोटि पृथक्त्व की है । “मणुस्त णपुंसगस्स णं भंते ! मणुस्स णपुंसएत्ति कालओ केवचिरं होई" हे भदन्त ! मनुष्य नपुसक लगातार मनुष्य नपुंसक अवस्था में कितने काल तक रहता है-अर्थात् मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति का काल्मान कितने काल का है ? उत्तर में प्रभु कहते है - “गोयमा ! खेत्तं पडुच्च जहन्नेणं अतो मुहुत्त" हे गौतम ! क्षेत्र की अपेक्षा करके मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति का कालमान कम से कम तो एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और — “उक्को - सेणं पुव्वकोडि पुहुत्त" उत्कृष्ट से पूर्वकोटि पृथक्त्व का है - दो पूर्व कोटि से लेकर नौ पूर्व कोटि तक का है “धम्मचरणं पडुच्च जहन्नेणं एक्क समयं उक्कोसेणंदेसूणा पुव्वकोडी"
――
"एवं जलयर तिरिक्ख चउप्पयथलयर उरपरिसप्प भुयारिसप्प महोरगाणवि” पाय ઇન્દ્રિયવાળા તિય ચૈાનિક નપુસકજીવની જેમ જ જલચર તિય જ્ગ્યાપગા, સ્થલચર-ઉર.પરિસપ ભુજપરિસ, અને મહેારગ આ નપુંસકોની કાયસ્થિતિપણ જઘન્યથી એક અતની છે, अने उत्सृष्टथी पूर्व अटि पृथइत्वनी हे “मणुस्सणपुंसगस्स णं भंते । मणुस्स णपुंसपत्ति कालय केवच्चिरं होई" हे भगवन् भनुष्य नयुसर सागह मनुष्य नपुंसयामा डेटा अज સુધી રહે છે? અર્થાત્ મનુષ્ય નપુસકની કાયસ્થિતિ ને કાળમાન કેટલાકાળના હાય છે ? या प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीने छे - "गोयमा ! खेत पढच्च जहणणेणं अंतोમુન્નુત્ત'' હે ગૌતમ! ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી મનુષ્ય નપુંસકૈાની કાયસ્થિતિને કાળમાન એછામાં गोडो मे अतर्भुहूर्त नो छे, भने “उक्कोसेण पुचकोडी पुहुत्त" उत्सृष्टथी पूर्व अटि पृथइत्वनो छे, भेटले डे मे पूर्व अतिथी सहने नवपूर्व अटि सुधीना छे " धम्मचरणं पडुच्च जह न्नेणं पक्कं समयं उक्कोसेणं देसूणा पुव्वकोडी " तथा ग्रास्त्रिधर्मनी अपेक्षाथी मनुष्य नयुंસકની કાયસ્થિતિનુ પ્રમાણુ જઘન્યથી એક સમયનું છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી કંઇક ઓછુ પૂ કોટિ
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५५३ जघन्येनैक समयम् उक्कोसेणं देसूणी पुव्वकोडी' उत्कर्षेण देशोना पूर्वकोटि. उभयत्र भावना प्राग्वत् एवं कम्मभूमिगंभरहेरवयपुव्वविदेह अवरविदेहेसे वि भाणियव्वं' एवं सामान्यतो मनुष्य नपुंसकंवदेव भरतैरवतपूर्वापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकेष्वपि क्षेत्राश्रयणेन अधन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण पूर्वकोटिपृथक्त्वं धर्मरचण प्रतीत्य तु जैघन्येन एक समयम् उत्कषेण देशोना पूर्वकोटि पेरिमिता कायस्थिति रिति ॥ __'अकम्मभूमिग मणुस्स नपुसएणं भंते' अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकः खलु भदन्त ? अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसएत्तिकालओ केवच्चिरं होई' अकर्म भूमिक मनुष्य नपुसक इति कालतः कियच्चिरं भवतीति प्रश्नः, भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जम्मणं पडुच्च तैथो-चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति का प्रमाण जघन्य से एक समय का है और उत्कृष्ट से कुछ कम पूर्व कोटि का है दोनो स्थान भावना पूर्ववत् समझ लेनी चाहिये । “एवं कम्मभूमिगभरहेरचयपुव्वविदेहअवरविदेहेसु विभाणिय," सामान्य मनुष्य नपुंसक की जैसी ही कर्मभूमि के कर्मभूमि के भरत क्षेत्र, ऐरावत क्षेत्र, पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के जो मनुष्य नपुंसक है-उनकी भी कायस्थिति है । अर्थात् इन सब कर्म भूमिगत मनुष्य नपुंसको की कायस्थिति क्षेत्र की अपेक्षा जघन्य एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट पूर्व कोटि पृथक्त्व की है । तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा से जघन्य एक समय की है और उत्कृष्ट देशोन पूर्वकोटि की है ।
अकम्मभूमिग मणुस्स णपुंसए णं भंते ! अकम्मभूमिग मणुस्स णपुंसएत्ति काल ओ केवचिरं होइ" हे भदन्त | अकर्म भूमिक मनुष्य नपुंसक लगातार अकर्मभूमिक नपुंसके कितने काल तक होता है ? अर्थात् अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की कायस्थिति कितने काल की है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं छ. मन्न स्थानानी भावना-समय पडसा हा अमानी समल वी. "एवं कम्मभूमिग भरहेरवयपुब्वविदेह अवरविदेहेसु चि भाणियव्वं" सामान्य नसनी. भर भभूमिना એટલે કે ભરતક્ષેત્ર, અરવતક્ષેત્ર, પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમવિદેહના જે મનુષ્ય નપુંસકે છે, તેઓની પણ કાયસ્થિતિ પણ સમજથી. અર્થાત્ આ ઉપર કહેલ તમામ કર્મભૂમિમાં રહેવાવાળા મનુષ્ય નપુસકેની કાર્યસ્થિતિ ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક અંતમુહૂર્ત છે, અને ઉત્કૃષ્ટ થી પૂર્ણ કટિપૃથફત્વની છે તથા ચારિત્રધર્મની અપેક્ષાથી જઘન્યથી એક સમયની અને ઉત્સુબ્દથી દેશનપૂર્વકેટિની છે. ___"अकम्मभूमिग मणुस्स णपुंसए णं भंते ! अकम्मभूमिगग मणुस्स णपुंसगत्ति कालओ केयच्चिरं होई" हे भगवन् भभूमिना भनुम्य नस 8 मभूमिना नपुंस४५प्याथी કેટલાકળ સુધી રહે છે અર્થાત્ અકર્મભૂમિક મનુષ્ય નપુસકની કાયસ્થિતિ કેટલાકળની डाय छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीन ४९ छे 3-'गोयमा जम्मण पडच्च
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे जन्म प्रतीत्य-जन्माश्रित्य जहन्नेणं अन्तो मुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् एतावत्कालेऽपि असकृदुत्पादात् 'उक्कोसेणं अन्तो मुहुत्तपुहुत्तं' उत्कपेणान्तर्मुहूर्तपृथक्त्वम् द्वचन्तर्मुहूर्तादारभ्य नवान्तमुहूर्तपर्यन्तम् , तदनन्तरं तत्र तथारूपेण उत्पादा भावादिति । 'साहरणं पडुच्च' सहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणं अन्तो मुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् ततःपरं मरणादि भावात् । 'उक्कोसेणं देसूणा पुब्बकोडी' उत्कषण देशोना पूर्वकोटिरिति ‘एवं सव्वेसिं जाव अन्तरदीवगाणं' एवं सामान्यतोऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकवदेव हैमवतहरण्यवतह रिवर्परम्यकवर्षदेवकुरुत्तरकुर्वन्तर द्वीपकउक्कोसेणं अंतोमुहुत्त पुहुत्तं" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर इनकी कायस्थिति का काल मान कम से कम एक अन्तर्मुहर्त का है और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त पृथक्त्व दो अन्तर्मुहर्त से लेकर नौ अन्तर्मुहूर्त तक का है । जघन्य से जो यहाँ कालमान कहा गया है वह "इतने भी काल में वह बार वार उत्पन्न हो जाता है' इस अपेक्षा से कहा गया है । तथाउत्कृष्ट काल जो अन्तर्मुहूर्त पृथक्त्व रूप कहा गया है वह "इतने काल के बाद फिर उस रूप से वह वहाँ उत्पन्न नहीं होता है" इस बात को लेकर कहा गया है। "साहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं देसूणा पूच्चकोडी" सहरण की अपेक्षा लेकर, इनकी कायस्थिति का काल जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योकि उसके बाद उसकी मृत्यु आदि हो जाता है और उत्कृष्ट से देशोन कुछ कम पूर्व कोटि का है । "एवं सव्वेसिं जाव अन्तर दीवगाणं" सामान्य अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की जैसी कायस्थिति है वैसी ही सबो की है अर्थात् हैमवत मनुष्य नपुंसक की, हैरण्यवत मनुष्य नपुंसक की, हरिवर्ष मनुष्य नपुंसक की, रभ्यक वर्ष मनुष्य नपुंसक की, देवकुरू मनुष्य नपुंसक की, उत्तर कुरू मनुष्यनपुंसक की और अन्तरदीपज मनुष्य नपुंसक- की कायस्थिति जाननी चाहिये । अर्थात् इन क्षेत्रो के मनुष्य नपुंसको की कायस्थिति जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तजहण्णेणं अतोमुदुत्त उक्कोसेणं अतोसुहत्त पुहत्त" हे गौतम गन्सनी अपेक्षायी तमानी કાયસ્થિતિને કાળમાન ઓછામાં ઓછા એક અતર્મુહને છે અને ઉત્કૃષ્ટથી આ તમુહૂર્ત પૃથફ-એટલે કે બે અંતર્મુહૂર્તથી લઈને નવ અંતર્મુહૂર્ત સુધીનો છે અહિયાં જઘન્યથી જે કાળમાન કહ્યો છે, તે “એટલા પણ કાળમાં તે બરાબર ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.” એ અપેક્ષાથી કહેલ છે. તથા ઉત્કૃષ્ટકાળ જે અંતર્મુહૂર્ત પૃથકત્વરૂપ કહેલ છે, તે આટલાકાળ પછી પાછા से ३५थी ते त्या 4-1 यता नथी. मा पातने सन हेन छ “साहरणं पडुच्च जहण्णेणं. अंतोमुटुत्त उक्कोसेणं देसूणा पुचकोडी" स २४नी अपेक्षाथी तेसोनी यस्थिति જઘન્યથી એક અતર્મને છે કેમ કે–તે પછી તેનું મરણુવિગેરે થઈ જાય છે. અને ઉત્કૃષ્ટ थी शनिमेट ४४४ मेछ। पूटिनु छ ‘एवं सम्वेसिं जाव अतर द्वीवगाण" सामान्य અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુસકેની જેવી કાયસ્થિતિ છે, એ જ પ્રમાણેના બધાની જ એટલે કેહેમવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકની, રમ્યક વર્ષ ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસોની, દેવકુરૂક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુરની ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય નપુસકેની અને અતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુસકેની કાયસ્થિતિ
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५५५ — मनुष्यनपुसकानां कायस्थितिरपि जन्म प्रतीत्य जधन्येनान्तर्मुहूत्र्तमुत्कषण मुहूत्त पृथक्त्वम् सहरणं प्रतीत्य जधन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षण देशोना पूर्वकोटि रिति समाप्ता कायस्थिरिति ।।सू ० १५॥
. मूलम्-णपुंसगस्सणंभंते! केवइयंकालं अंतर होइ ? गोयमा ! जहन्नेणंअंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सोगरोवंमसयपुहुत्तं साइरेगं ! णेरइयणपुंसगस्सणं भंते ! केवइयं कालं अंतर होइ ? गोयमा ! जहन्लेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं तरुकालो रयणप्पापुढवीनेरइयणपुंसमस्तजहल्लेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तरुकालो, एवं सव्वेसिंजावअहेसत्तमा। तिरिक्खजोणियणपुंसगस्वजहन्नेणं अंतो हुत्तं उक्कोसेणं सागरोवमसयपुहुत्तं साइरेगं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगस्सजहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्महियाई पुटपी आउ तेउवाऊणं जहन्नेणं अंतोमुहत्तं, उक्कोसेणं वणस्सइकालो । वणस्सइकाइयाणं जहन्नेणं अंतो. मुहत्तं उक्कोसेणं असंखेज कालं जावअसंखेज्जालोया, सेसाणं बेईदियाणं जावखहयाणं जहन्नेणं अंतो मुहत्तं उक्कोसेणं वणस्लइकालो। मणुस्सणपुंसगस्सखेत्त पडुच्चजहन्नेणं अंतोमुहुरा उक्कोसेणं वणस्सइ कालो धम्मचरणं पडुच्चजहन्नेणं एक्कं समयं उस्कोसणं अणंतं कालं जावअवड्डपोग्गलपरियटुंदेसूणं एवं कम्मभूमिगस्तवि.भरहेरवयस्लपुबविदेहअवरविदेहकस्सवि। अकस्मभूमिगमणुस्मणपुंसगस्स णं संते केवइयं कालं अंतरं होई ? गोयमा ! जम्मणं पडच्च जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्सइकालो, संहरणं पड्डुच्चजहन्नेणं अंतो सेणं वणस्सइकालो एवं जावअंतरदीवगत्ति ॥ लू.१६ ॥ मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से अन्तर्मुहूर्त पृथक्त्व की है । तथा सहरण की अपेक्षा उनकी कायस्थिति जधन्य से एक अन्तर्मुहूर्त की है और उत्कृष्ट से देशोन पूर्व कोटि की है । कायस्थिति का कथन समाप्त हुआ। सूत्र ॥१५॥ इस प्रकार नपुंसको की कायस्थिति का कथन करके अव सूत्रकार इनके अतर का कथन करते हैજમની અપેક્ષાથી આ તમુહૂર્ત પૃથવાની છે. તથા સ હરણની અપેક્ષાથી તેઓની કાયરિથતિ જધન્યથી એક અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટથી દેશોનપૂર્વકેટિની છે
* કાયરિથતિનું કથન સમાપ્ત સૂ૦૧૩ ‘આ પ્રમાણે નપુંસકોની કાયસ્થિતિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેઓના અંતરનું કથન કરે છે –
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे छाया-नपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , उत्कण सागरोपमशतपृथक्त्व सातिरेकम् । नेरयिकनपुसकस्य खलु भदन्त ! कियन्तं कालमन्नं भवति ? गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कणतरुकालः । रत्नप्रभापृथिवीनरयिकनपुसकस्थजघन्येनान्तर्मुहर्तम् उत्कर्षणतरुकालः एवं सर्वेषां यावदधः सप्तमी । तिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तर्मुहृतम्, उत्कर्पण सागरोपमशतपृथक्त्वं सातिरेकम् । एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकस्य जघन्येनान्तमुहर्तम् उत्कर्पण । सागरोपमसहस्रसंख्येयव.
भ्यधिके । पृथिव्यप्तेजोवायूनां जघन्येनान्तर्मुहर्तम्, उत्कर्पण वनस्पतिकालः । वनस्पतिकायिकानां जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कणासंख्येयं कालं यावदसंख्येया लोकाः शेपाणां डीन्द्रि यादिनां यावत् खेचराणां जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कण वनस्पतिकालः । मनुप्यनपुंसकस्य क्षेत्र प्रतीत्य जघन्येनान्तमुहूर्तमुत्कपेण वनस्पतिकालः, धर्मचरणं प्रतीत्य जघन्येनकं समयमुत्कLणानन्तं कालं यावदपाद्धेपुरुलंपरावत्तं देशोनम् । एवं कर्मभूमिकस्यापि भरतैरवतस्य पूर्वविदेहापरविदेहकस्थापि । अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! कियन्त कालमन्तरं भवति ? गौतम ! जन्मप्रतीत्य जघन्येनान्तमुहर्त्तम्, उत्कणवनस्पतिकालः । संहरणं प्रतीत्य 'जघन्येनान्तमुहूर्तसुत्कपेण वनस्पतिकालः, एवं यावदन्तरद्वीपकः ॥ सू०१६ ॥
"णपुंसगस्स णं भते ! केवइयं कालं अंतरं होइ" इत्यादि । टीकार्थ - हे भदन्त ! नपुंसक अवस्थाको प्राप्त जीव नपुंसक अवस्था से छूटकर फिर कितने काल बाद नपुंसकवेद वाला होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गौयमा ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं उक्कोसेणं सागरोचमसयपुहुत्तं सातिरंग" हे गौतम । नपुंसक जीव को नपुसक वेद से छूटने पर पुनः नपुसक होने में अन्तर कम से कम एक अन्तमुहूर्त का है और अधिक से अधिक कुछ अधिक सागरोपम शत पृथक्त्व का है । क्योकि पुरुप नपुंसकआदिका काल इतना ही सभवित है । इस विषय में इस प्रकार कहा है
"पुरिसणपुंसा संचिटणंतरे सागर पुद्दुत्त" इसका अर्थ ऐसा है-निरन्तर रूप से रहने का नाम सचिट्ठणा है इसका दूसरा नाम कायस्थिति भी है। पुरुष और नपुंसक की क्रम से अर्थात् पुरुष की संचिगुणा निरन्तर से एक स्थान में रहना एवं नपुंसक का अन्तर उत्कृष्ट से सागरोपम शत पृथक्त्व का होता है।।
-
"णपुंसगस्सण भंते ! केवइयं कालं अंतरं होई" त्यात
ટીકાથે_હે ભગવન નપુંસક થયેલે જીવ નપુંસક અવસ્થાથી છૂટીને તે પછી કેટલાકાળ પછી નપુસક વેદ વાળ થાય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે "गोदमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं सागरोवमसमपुहुत्त सातिरेगः' गीतम! નપુંસક જીવને નપુંસક વેદથી છૂટયા પછી ફરીથી પાછા ન સક થવામાં કમથી કમ એક
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पवहुत्वनिरूपणम् ५५७ टीका-णपुंसगस्स णं मंते'' नपुंसकस्य खलु भदन्त !. 'केवइयं कालं अंतर होइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति नपुंसको भूत्वा नपुंसकात्, च्युतः सन् पुनः कियता कालेन नपुंसको भवतीत्यर्थः इति प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति एतावता पुरुषादिकालेन नपुसक्त्वस्य व्यवधानादिति । 'उकोसेण सागरोवमसय पुहुत्तं सातिरेगं' उत्कर्षतः सागरोपमशतपृथक्त्वम् सातिरेकम् पुरुषादि कालस्यैतावत एव सभवात् ।
___“णेरइय णपुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ" हे भदन्त ! नैरयिक नपुंसक्र का कितने काल का अन्तर होता है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तरुकालो" हे गौतम ! नैरयिक नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर र्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से तरुकाल प्रमाण-अनन्त काल का है । जघन्य से जो एक अन्तर्मुहूर्त का अन्तर यहां प्रकट किया गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिक नपुंसक सप्तम नरक पृथिवी से निकल कर तन्दुलमत्स्य आदि के भवो में एक अन्तर्मुहूर्त तक जन्म धारण करके फिर सप्तम पृथिवी का नैरयिक नपुंसक हो जाता है । तथा वनस्पति-काल प्रमाण अनन्त काल का उत्कृष्ट अन्तर यहां कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि नैरयिक नपुंसक, नरक भव से निकल कर परम्परा से निगोदादि के भवो में आकर अनन्त काल तक वहाँ रहता है और फिर वह वहाँ से मरकर पुनः नैरयिक नपुंसक हो जाता है। यह अन्तर कथनसामान्य से नैरचिकनपुंसक का है "रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगस्स" विशेष की चिन्ताने અંતરમુહૂર્તનું અંતર હોય છે. અને વધારેમાં વધારે કંઈક વધારે સાગરેપમ શત પૃથફત્વનું છે. કેમકે–પુરૂષ નપુંસક વિગેરે કાળ એટલે જ સંભવે છે. આ સંબંધમાં આ પ્રમાણે ४डेवामा साव्यु छ. "पुरिसणपुंसा संचिद्वणतरे सागरपुहुत्त" मानो मथ मा प्रमाणे छे. –નિરંતર પણાથી રહેવાનું મામ સચિઠ્ઠણ છે, આનું બીજું નામ કાયસ્થિતિ પણ છે. પુરૂષ અને નપુંસકની કાય સ્થિતિ ક્રમથી અર્થાત્ પુરૂષની સંચિઠ્ઠણ નિરંતરથી એક સ્થાનમાં રહેવું અને નપુંસકનું અંતર ઉત્કૃષ્ટથી સાગરેપમ શત પૃથફત્વનું હોય છે,
"णेरइय णपुंसगस्स ण भंते ! केवईय कालं अतरंहोई" इससवन् नैयि४ नधुसકેને કેટલા કાળનું અંતર હોય છે ? આ પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને ॐछे -"गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं तरुकाले" उ गौतम ! નરયિક નપુસંકેનું અંતર જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનુ છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તરૂકાળ પ્રમાણુ એટલે કે–અનંતકાળનું છે. અહિયાં જે જઘન્યથી એક અંતરમુહુર્તનું અંતર કહ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-નરયિક નપુસક સાતમી નરક પૃથ્વીથી નીકળીને તલ સભ્ય વિગેરેના ભામાં એક અંતમુહૂર્ત સુધી જન્મ ધારણ કરીને તે પછી સાતમી
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
जीवाभिगमनने पुरिसणपुंसगा मंचिट्ठणं तरे गागर पुहनं' इनि नचनान पुरपनघुमका. संचिटणान्तरं सागर पृथक्त्वम् पदेकदेशे पदसमुदायोपचारात सागरोपमानपृथक्वमिति मुरुपग्य नपुग्नकस्य च यथाक्रममिति पुरुपस्य सचिट्ठणा सातत्येनावम्यान नपुंसक या न च कर्षनः सागरोपमशतपृथक्त्वमिति ‘णेश्य णपुग्नगरमण भने' नायिकनपुन कम्य बन्द मान्न । 'फेवयं कालं अतरं होद' कियन्त कालमन्तर मनति नारकनपुसकन्यति ग्रन भगाना --गायगा'
रत्नप्रभापृथिवी के नरयिकनपुंसक की स्थिति कितन काल को होनी हमर उजर में भगवान कहते हे-हे गौतम । 'जहन्नेण अंतोमहत्तं जघन्य स अन्तर्महर्न की स्थिति होती है और “उकोसेणं तरुकालो" उत्कर्ष से नाकाल अर्थान वनस्पति काल की होती है अर्थात अनन्त काल की स्थिति होती है । "एवं सव्वेसि जाब अहे सलमा” इसी प्रकार कार्कग आगा के नैरयिक नपुंसक से लेकर सातवीं पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों का भी अन्तर है । अर्थात जघन्य से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट में अन्नर तरकाल प्रमाण अनन्त काल का है "तिरिक्खजोणिय णपुसगम्स जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं सागरोयमययपद्त्तं नाटरंग' तिर्यग्योनिकनपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त का है और उकष्ट से अन्तर मातिरेक कुछ अधिक सागरोपगशत पृथक्त्व का है। यहीं सातिरक-कुछ अधिक जो कहा है, वह कितने नपुंसक मवो को लेकर समझना चाहिये क्योकि उनने काल के बाद नपुंसक नाम कर्म के उदय का अभाव हो जान से स्त्री भाव अथवा पुरूप भाव को प्राप्त हो जाता है। "एगिदियतिरिक्सनाणिय णपुंसगम्स जहन्नेणं अंतोमुलुत्त उक्कोसेण दो सागरोवमस्साइ संखेज्जवासममहियाई, एकन्द्रियतिर्यगनपुंसक का
પૃથ્વીના નિરયિક નપુસક થઈ જાય છે. તથા વનસ્પતિ કાળ પ્રમાણે અન તકાળનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર અહિયા કહ્યું છે. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે-નૈરયિક નપુંસક નરક ભવથી નીકળીને પરંમપરા થી નિગોદ વિગેરેના માં આવીને અનંતકાળ સુધી ત્યાં રહે છે. અને તે પછી તે ત્યાથી મરીને ફરીથી નિરાચિક નપુંસક બની જાય છે. આ અંતર કથન સામાન્યપણુથી નરયિક નપુંसहनु ४डर छ, रयणापभा पुढवीनेरहय-नपुंसगस्य" विशेष प्रा२ना ४यनमा २न प्रमा પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકેની સ્થિતિ કેટલાકળની હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભગવાન
छ ४-3 गौतम ! "जहण्णेण तोमुहत्त" धन्यथा गतहतं नी स्थिति डाय छे. भने 'उकोसेणं तरुकालो" ४८था त३१ अर्थात् वनपति अपनी उय छ, मेरो मनतनी स्थिति डाय छे. "पव सव्वेसिजाव अहेसत्तमा" मे प्रमाणे ४१ प्रमाना નરયિક નપુંસકથી લઈને સાતમી પૃથ્વીને નરયિક નપુંસકેનું અંતર પણ હોય છે. અર્થાત જઘન્યથી એક મુહૂર્તનું અંતર હોય છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી તરૂકાળ પ્રમાણ એટલે કે અનત ४७नु भत२ छ. "तिरक्खजोणिय णपुंगस्स जहणेणं अतोमुहत्त उक्कोसेण सागरोवमसय
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५५९ इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् सामान्यतोनारकनपुंसकत्यान्तरं भवति, सप्तमनरकपृथिवीतः उद्धृत्य तन्दुलमत्स्यादि भवेदन्तर्मुहूर्त स्थित्वा पुनरपि सप्तमनरकपृथिव्या गमनश्रवणादिति उक्कोसेणं तरुकालो' उत्कर्षेण तरुकालो वनस्पतिकाल इत्यर्थः नरकभवादुद्धत्य पर-परया निगोदेषु गतस्य तत्रानन्तरं कालं यावदवस्थानादिति 'रयणप्पमा पुडवीनेरइयणपुंसगस्स विशेषचिन्तायां रत्नप्रभापृथिवीनरयिक नपुंसकस्य कियन्तं कालमन्तरं अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से सख्यातवर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का है. इसका कारण यह है कि एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक जीव मरकर त्रस कायो में उत्पन्न होजावे, वहां उसके फिर एकेन्द्रि. योनिय की प्राप्ति में व्यवधान करने वाला त्रसकाय का स्थिति काल उत्कर्ष से भी संख्यात वर्ष अधिक दो हजार सागरोपम का ही होता है। यह एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक का अन्तर 'कथन सामान्य से है-विशेष से अन्तर कथन इस प्रकार है-"पुढवी आउ तेउ वाउणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" पृथिवी कायिकनपुंसक का अप्कायिक नपुंसक का तैजस कायिक नपुंसक का और वोयुकायिक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और उत्कृष्ट से वनस्पति काल प्रमाण का है. “वणस्सइ काइयाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं" वनस्पति कायिक नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है और “उक्कोसेणं असंखेज्ज कालं जाव असंखज्जलोया" उत्कृष्ट से असख्यात काल का यावत् असंख्यात लोक का है. यह असख्यातकाल कालकी अपेक्षा असख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी रूप होता है और क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यात लोक प्रमाण होता है. उत्सर्पिणी अवसर्पिणी का असख्यातपना इस प्रकार से जानना चाहिये जैसे असख्यातलोकाकाश के प्रदेशों में से प्रति-समय- एक एक प्रदेश का अपहार करने पर जब समस्त प्रदेशो के समाप्त होने में जितनी उत्सर्पिणी अवसर्पिणी अवसर्पिणियाँ व्यतीत हों उतनी उत्सर्पिणी अवसपिणिया मुहुत्तं साइरेग" तिययानि नसानु मत२ धन्यथा ये मतभुइतनु छ. मन -ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક એટલે કે કંઈક વધારે અંતર કહ્યું છે, તે કેટલાક નપુંસક ભવાને લઈને સમજવું જોઈએ, કેમકે એટલા કાળ પછી નપુ સક નામ કર્મના ઉદયને અભાવ થઈ જવા थी श्री भाव मथ। पु३५ मा ने प्रात 25 तय छे. “एगिदय तिरिकख जोणिय णपुसगस्स जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं दोसागरोवमसहस्साइ संखेजवासमभहियाई" એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યગ નપુસકેનું અંતર જઘન્યથી એક અતિમુહૂર્તનુ હોય છે, અને ઉત્કૃષ્ટથી સ ગ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનું છે. તેનું કારણ એ છે કે–એક ઈદ્રિય વાળી તિર્યંગ્યનિક નપુ સક જીવ મરીને ત્રસકાય પણામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય ત્યાં પાછા તેને એક ઈદ્રિય જીવોની નિ પ્રાપ્ત કરવામાં વ્યવધાન કરવા વાળા ત્રસ કાયને સ્થિતિ કાળ ઉત્કૃષ્ટથી પણ સંખ્યાત વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમને જ હોય છે. આ એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યÀનિક નપુસકેનું અંતર સામાન્યથી કહ્યું છે. વિશેષ પ્રકારથી અંતરનું કથન આ प्रमाणे छे.
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
जीवाभिगमसूत्रे
भरति ' भगवानाह— जहन्नेर्ण अंतो मुहुत्तं जवन्येन अंतोर्मुहुत्तम् उक्कोसेणं तरुकालो उत्कर्षेण नरकाल वनस्पतिकालपरिमितमन्तरं भवति । एवं सव्वेसिंजाव अहे सत्तमा एवं या ममी रत्नप्रभापृथिवीनारर्कनपुंसकवदेव सर्वेषां गर्कराप्रमादित आरम्याध समय नारनपुंसकपर्यन्तानामन्तरं वक्तव्यम् । 'तिरिक्ख जोणिय पुंसगस्त' निर्यग्योनिक नपुंसकस्य जहन्ने अन्तोमुहूतं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति 'उक्कोसेणं सागरोवमसय पुदुमा उन्कर्षेण सागरोपमा पृथकत्वं सातिरेकमन्तरं भवति सातिरेकत्व च तदुपरि कनिपयनपुरक गावैववेदितव्यम् तत परं नपुंसकनामकर्मोदयाभावतो नियमतः स्त्रीपुरुषभावगमनात्
असयत कहलाती है क्योंकि वनस्पति के भव से निकलकर जब अन्यभवो में जीव घूमता है वहां उसका पूर्वोक्त असंख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणीकाल तक अवस्थान होता है, उसके बाद संसारी जीव के नियम से फिर वनस्पति काय में उत्पत्ति होती है । "सेसाणं वेइंदियादीणं जावरा" ही तरह शेप द्वीन्द्रियनपुंसकों का यावत् तेइन्द्रियनपुंसको का चौइन्द्रिय
कापचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जलचर नपुंसको का स्थलचर नपुंसकोका, खेचर नपुंसको का अन्तर "जहाँ अतोमुहु उक्कोसेणं वणस्सङकालो " जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है और उसे वनस्पतिकाल का प्रमाण है. "मणुस्स पुंसगस्त" सामान्य से मनुष्यनपुंसक का अन्तर “खेत्त पşच्च” क्षेत्र की अपेक्षा लेकर "जहन्नेणं" जघन्य से तो "अंतो मुहुतं एक अन्तर्मुहूर्त का है तथा "उक्कोमेणं वणस्सकालो" उत्कृष्ट से वनस्पपितकाल तक का है " जहन्नणं एकं समयं उक्कोसेणं अणतं कालं " चरित्र धर्म की अपेक्षा मेयर मनुष्य नपुंसक का जन्तर जघन्य से एक समय का और उत्कृष्ट से अनन्तकाल का है. "जावोपरि मू" इस अनन्तकाल में अन्त उत्सर्पिणी फाल और अनन्त समम हो जाना है । तथा क्षेत्र की अपेक्षा अनन्त लोक समाप्त हो जाते हैं ।
"पुवी आउनेवाउपणं जगणं वतोमुरत उद्योसेण वणस्सकालोग 'पृथ्वीश्रयिष्ठ નપુસ્કાનું કાયિક નપુંશાનું તેજશ્વાયિક નપુસžાતુ અને વાયુ કાયિક નપુસકેાનુ' અ ંતર धवन्धयी मनमुटु छे नेष्टी वनस्पतिक्षण प्रभानुं तर "वणसहकास" वनस्पति ा िनयुंभ अंतर धन्ययी ! तरभुहूत' 'मेण असं का जाव असंतेजलोया" सृष्टथी अयम्यात अजनु ગ્યાર થાવત્ રાખ્યાન લેાકનુ છે. અસખ્યાત કાળની અપેક્ષાથી અસખ્યાત ઉત્સર્પિ શુા અને અવાપી ૭૫ ગ્ય છે અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અસ ખ્યાત લેાક પ્રમાણુ હાય છે. ઉલ્સપર્ણ અને વ્યવસિપીનું અાખ્યાન પત્ર આ પ્રમાણુંનું સમજવું એમકેઅસખ્યાત ટેગ યા પ્રમથી પ્રનિયમય એ એક પ્રદેશના અપાર કરવાથી ખાર કડાડવાથી
ચા મા પ્રદેશોના સમાપ્ત થવામાં જેટલી પિવી અને અવસર્પિણીયા વીતી જાય
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
पुरुषवेदस्य वन्धस्थितिनिरूपणम् ५६१ 'एर्गिदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगस्स' विशेषचिन्तायां सामान्यत एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंस कस्य नपुंसकत्वस्यान्तरंतु 'जहन्नेणं अंतो मुहुत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्तकालो भवति अन्तर्मुहूर्त प्रमितिद्वीन्द्रियादि कालेन व्यवधानात् । उक्कोसेणं दो सागरोवमसहस्साई संखेज्जवासमन्भ हियाई' उत्कर्षेण द्वे सागरोपमसहस्रे भवतः एकेन्द्रियतिर्यग योनिकनपुंसकस्य नपुंसकत्वस्यान्तर, मुत्कर्षतः सख्येयवर्षाभ्याधिके द्वे सागरोपमसहस्र भवतः एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकजीवो भूत्वा त्रसकायेषूत्पन्नोभवेत् तत्र तस्य पुनरेकेन्द्रियत्वव्यवधायकस्य त्रसकायस्थितिकालस्योत्कर्षतोऽपि संख्येयवर्षाधिकद्विसहस्र सागरोपम प्रमितस्यैव संभवात् इति ॥ विशेषत एकेन्द्रियनपुंसकानां
और देगोन कुछ कम अपार्ध पुद्गलपरावर्त काल भी समाप्त हो जाता है एव कम्म भूमिगस्स वि" इसी तरह कर्म भूमिक नपुंसक का भी अन्तर क्षेत्र की अपेक्षा लेकर जधन्य से एक अन्तर्मुहूर्त्त का है क्योकि सर्वजघन्य लब्धिपातका काल एक समय का ही होता है । और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल रूप है. तथा चारित्र धर्म की अपेक्षा लेकर मनुष्य नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक समय का औद उत्कृष्ट से अनन्तकाल का है. यावत् देशोन अपार्थ पुगल परावर्त काल
એટલી ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીયા અસખ્યાત કહેવાય છે કેમકે—વનસ્પતિના ભવથી નીકળીને જીવ જયારે ખીજા ભવામાં ફરે છે, ત્યા પૂર્વક્તિ અસયાન ઉત્સર્પિણી શ્વને અપસર્પિણીકાળ સુધી તેનું અવસ્થાન હોય છે તે પછી સંસારી જીવની ઉત્પત્તી નિયમથી વનस्पति प्रयमां थाय छे. “सेसाणं बेइंदियादीण जावखहयराण" - પ્રમાણે શેષ – એ ઇંદ્રિય વાળા નપુંસકોનું યાવત, ત્રણ ઈંદ્રિય વાળા નપુંસકોનુ, ચાર ઈંદ્રિય વાળા નપુંસકેાનું પાંચ ઇન્દ્રિય વાળા તિઝ્યાનિક જલચર નપુસકેાનું, સ્થલચર નપુંસકેતુ અને ખેચર નપું. सोनु तर “जहणणेण अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वणस्स कालो" ४धन्यथी ये अंतर्भुहूर्त नु छे, भने उत्सृष्टथी वनस्पति अस प्रभाणुनुं छे. “मणुस्सणपुंसग स्स” सामान्ययाणा थी मनुष्य नपुं सनु मंतर 'खेत्तं पडुच्च" क्षेत्रनी अपेक्षाथी "जहण्णेणं" धन्यथी तो " अंतो मुहुत्तं” अंतर्भुहूर्त नुं छे, तथा “उक्कोसेण वणस्सह कालो” उत्सृष्टथी वनस्पति आज सुधीनुं तर छे " धम्मचरणपटुच्च जहणणेण एक्क समयं उक्कोसेणं अणं तं कालं " ચારિત્ર ધમની અપેક્ષાથી મનુષ્ય નપુસકોનુ અંતર જઘન્યથી તે એક સભયતુ અને ઉત્કૃષ્ટથી અનત કાળનું છે 'जाव अवड्ढ पोगालपरिददं देसूणं" हेशोन अर्ध युद्धगत परावर्त આ અનતકાળમાં અનંત ઉત્સર્પિણી કાળ અને અનંત અવસર્પિણી કાળ સમાપ્ત થઈ જાય છે. તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી અન તલેાક સમાપ્ત થઈ જાય છે અને દેશાન એટલે કે—ક ઈ આછે અપાધ પુદ્ગલ પરાવત કાળ સમાપ્ત થઇ જાય છે એટલે અધ પુદ્દગલ પરાવર્ત સમાપ્ત થઈ જાય છે.
७१
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
जीवाभिगमसूत्रे 'पुढवीआउतेउवाऊणं' पृथिव्यप्तेजोवायुकायिकनपुसकाना नपुंसकत्वान्तरम जहन्नेणं अंतो मुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम् 'उक्कोसेण उत्कर्पण तु वनस्पतिकालः ॥ 'वणस्सइकालो' वणस्सई काझ्याणं' वनस्पतिकायिकनपुसकानाम् नपुंसकत्वस्यान्तरंतु 'जहन्नेणं अंतो मुहुतं' जघन्येनान्तर्मुहूर्त भवति उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं जाव असंखेज्जालोया' उत्कर्पणासख्येयं कालं यावदसख्याता लोका।, सचासख्येयः कालः असख्याता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतोऽसख्येयाः लोका इति । उत्सर्पिण्यवसर्पिणीनामसख्येयत्वं यथा- असख्येयलोकाकाशप्रदेशानां प्रतिसमयमे कैकप्रदेशापहारेण समस्तप्रदेशापहारेण समस्तप्रदेशापहारे यावत्य उत्सपिण्यवसर्पिण्यो व्यतीता भवन्ति तावत्य उत्सपिण्यवसपिण्योऽसंख्येयाः प्रोच्यन्ते । वनस्पतिभवात्प्रच्युतस्यान्यभवेपृत्कर्पत एतावतकाल पर्यन्तभवस्थान सभवात् तत्पश्चात् ससारिजीवस्य नियमतो भूयो वनस्पतिकायिक समुत्पत्तिर्भवेदिति 'सेसाणं वेइंदिया दीणं जाच रवहयराणं' शेषाणां कथितैकेन्द्रियचतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियतियग्योनिकजलचरस्थलचरखेचराणाम् 'जहन्नेण अतोमुहत्तं जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उक्कोसेणं वणस्सइंकालो' उत्कण वनस्पतिकालः द्वीन्द्रियनपुंसकत आरभ्य खेचर नपुसक पर्यन्ताना नपुंसकत्वान्तरमुत्कर्षतो वनस्पतिकालपरिमितं भवतीति ।। 'मणुस्स गपुंसगस्स' सामान्यतो मनुष्यनपुंसकस्य नपुंसकत्वस्यान्तरतु 'खेत्तं पडुच्च' क्षेत्रं प्रतीत्याश्रित्य जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहुर्तमात्रं भवति तथा---'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालं यावद् अन्तरं भवति । 'धम्मचरणंपडुच्च' धर्मचरणं प्रतीत्य तु 'जहन्नेणंएक्कंसमयं' जघन्येन एक समयम् 'उक्कोसेणंअणंतंकालं' उत्कर्पण अनन्त कालम् 'जाव अबढपोग्गलपरियहदेसूणं' यावदपाहपुद्गलपरिवर्त्त देशोनम् । यावत्पदग्राह्यघटितोऽयमर्थ:-अनन्ता उत्सर्पिण्यवसपिण्यः क्षेत्रतोऽनन्ता लोका अपाईपुद्गलपरावर्तो देशोन इति । एतावत्कालपर्यन्तस्योत्कर्पतोऽन्तरं भवतीति । ‘एवं कम्मभूमिगस्सवि' एवमेव सामान्यतः कर्मभृमिकमनुष्यनपुंसकत्यापि क्षेत्रं प्रतीत्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कर्षेण वनस्पतिकालः, धर्मचरण प्रतीत्य जघन्येनैकसमयम् , लब्धिपातस्य सर्वजघन्यस्यैकसामयिकत्वात् , उत्कर्पणानन्त कालं यावदपाईपुद्गलपरावर्त देशोनम् 'भरहेरवयस्सविपुव्वविदेहअवरविदेहगस्सवि' एवं भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुसकस्यापि पूर्वविदेहापरविदेहतक का है "भरहेरवयस्स” भरत और ऐरावत क्षेत्र के मनुष्य के मनुप्यनपुसकका मी अन्तर सामान्य मनुष्यनपुंसक के जैसा ही है “पुव्यविदेह अवर विदेहस्स वि" जिस प्रकार सामान्य कर्मभूमिक मनुष्यनपुसक का अन्तर कहा है उसी प्रकार पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के मनुप्यनपुसक का भी अन्तर क्षेत्र और चरित्र धर्म को भी आश्रित करके
एव कम्मभूमिगस्स वि" मे प्रमाणे भभूमिना नपुसानु मत२ ५५ क्षेत्रनी मयेક્ષાથી જઘન્યથી એક અ તર્મુહૂર્તતુ છે કેમકે-બધીજ જઘન્ય લબ્ધિપતિને કાળ એક સમય નો છે. અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળરૂપ છે તથા ચારિત્ર ધર્મની અપેક્ષાથી મનુષ્ય નપુસકેનું અતર જઘન્યથી એક સમયનુ અને ઉત્કૃષ્ટથી અન ત કાળનુ છે યાવત્ દેશોના
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुसकानां स्थितिनिरूपणम् ५६३
~~~~~~vvvvvvvvv
कमनुष्यनपुंसकस्यापि प्रत्येकं सामान्यतो मनुष्यनपुंसकवदेवान्तरं जघन्योत्कर्षाभ्यां क्षेत्रधर्माश्रय-- णेन च ज्ञातव्यमिति ॥ अकम्मभूमिगमणुस्सणपुसगरस णं भंते अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकस्य खलु भदन्त ! 'केवइयंकालंअंतरंहोइ' कियन्तं कालमन्तरं भवति नपुंसकत्वस्येति प्रश्नः, भगवानाह'गोयमा' इत्यादि, 'गोयया' हे गौतम । 'जम्मणं पडुच्च' जन्मप्रतीत्य-आश्रित्य 'जहन्नेणंअंतो मुहुत्त' जघन्येनान्तर्मुहूत्तम्, जन्मापेक्षयाजधन्येनान्तर्मुहूर्तमात्रमन्तरम्, एतावतैव गत्यन्तरादिकालेन व्यवधानभावात्, 'उक्कोसेणंवणस्सइकालो' उत्कर्षेण वनस्पतिकालंयावदन्तरं भवतीति । 'संहरणंपडुच्च' सहरणं प्रतीत्य 'जहन्नेणंअंतो हुत्तं' जघन्येर्नान्तर्मुहूर्तमन्तरं भवति तच्चैवं भवति-कोऽपि कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक' केनापि अकर्मभूमौ सहृतः सचाकर्मभूमौ स्थितिमत्वादकर्मभूमिक इति कथ्यते, ततः कियत्कालानन्तरं तथाविधबुद्धिपरावर्तनभावतः पुनरपि कर्मभूमौ सहृतः तत्र चान्तर्मुहूर्त स्थापयित्वा पुनरपि, अकर्मभूमावानीत इत्येवं रूपेण सहरणापेक्षया अन्तजघन्य एवं उत्कृष्ट रूप से जानना चाहिए, अकम्मभूमिगमणुस्सण पुंसगस्स णं भंते ! केवइयं कालं अंतरं होइ” हे भदन्त ! अकर्मभूमिक मनुष्यनपुंसक का अन्तर कितने काल का होता है ? "गोयमा ! जम्मणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त उक्कोसेणं वणस्सइकालो" हे गौतम ! जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से अन्तर एक अन्तर्मुहूर्त का है क्योकि इसके गत्यन्तरादिको लेकर इतने ही काल का व्यवधान पडता है और उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पतिकाल तक है "संहरणं पडुच्च जहन्नेणं अंतो मुहुत्त' संहरण की अपेक्षा लेकर अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक का अन्तर जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त का है यह ऐसे है-कोई कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसक किसी के द्वारा अकर्मभूमि में हरण कर ले जाया गया हो वहाँ ठहरने के कारण वह वहां अकर्मभूमिक कहलाया अब कुछ काल के बाद तथाविध बुद्धि के परावर्तन भाव से वह कर्मभूमि में वापिस ले आया गया यहां यह एक अन्तर्मुहूर्त काल तक रहा बाद में पुनः उसका अकर्मभूमि में अपहरण
सपा पुस ५२वत सुधीन छ. देश ! म ५६ ५२रावत ' भरहेर वयस्स" ભરત અને અરવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકેનું અંતર પણ સામાન્ય નપુંસકના કથન પ્રમાણે १ छ. "पुनविदेह अवरविदेहस्स वि" चे प्रमाणे सामान्य भभूमिना मनुष्य न सानु અંતર કહ્યું છે, એજ પ્રમાણે પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્ય નપુસકેનું અંતર પણ क्षेत्र भने यास्त्रि धर्मनी माश्रय ४शन धन्य समेट पाथी सभा'. "अक्म्मभूमि- - गमणुस्स णपुंसंगस्स णं भंते ! केवईयं कालं अन्तरंहोइ" लगवन् समभूभिना मनुष्य નપુંસકેનું અતર કેટલા કાળનું હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે छ - "गोयमा ! जन्म णं पढुच्च जहण्णेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं वणस्स कालो" ગૌતમ ! જન્મની અપેક્ષા જઘન્યથી એક અંતર્મુહૂર્તનું અંતર છે કેમકે તેમની ગયંતર વિગેરેને લઈને એટલા જ કાળનુ વ્યવસાન પડે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળનું અંતર
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
-
-
-
-
-
-
-
५६४
जीवाभिगमसने मुहूर्तकालमन्तरं भवतीति ।। 'उक्कोसेणं वणस्सइकालो' उत्कर्पण पनस्पतिकाल' । 'एवं जाव अंतरदीवगत्ति' एवं यावदन्तरट्टीपक इति । यथा सामान्यतोऽकर्मभृमिकमनुष्यनपुंसकन्यान्तरं कथितं तथैव यावत्पदेनहैमवतहेरण्यवतह रिवर्परम्यकदेवकुरुत्तरकुर्वकर्मभृमिकगनुष्यनपुंसकानां तथा अन्तरद्वीपकमनुप्यनपुंसकाना च जन्मापेक्षया संहरणापेक्षया च जधन्येनान्तर्मुहर्तमुन्कर्पण वनस्पतिकालपरिमितमन्तरं ज्ञातव्यमिति ॥सू० १६॥ हो गया-इस अपेक्षा से यहा अन्तरमुहूर्त का काल जघन्य से कहा गया है तथा- उक्कोसेण वण स्सइ कालो" उत्कृष्ट से अन्तर वनस्पति काल तक का कहा गया है "एवं नाव अंतरदीवगत्ति उसी प्रकार का अन्तर यावत् अन्तर दीपज मनुष्य नपुसक भी जानना चाहिए । जैसा अन्तर सामान्यतः अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक का कहा है उसी तरह अन्तर हैमवत क्षेत्र के मनुष्य नपुसक का हरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुसक का हरिवप क्षेत्रके मनुष्य नपुंसक का रम्यक वर्ष क्षेत्र के मनुप्य नपुंसक का देवकुरु के मनुष्यनपुंसक का और उत्तर कुरु क मनुष्यनपुसक का और अन्तर द्वीप के मनुष्य नपुसक के भी जन्म की अपेक्षा लेकर जघन्य से एक अन्तर्मुहर्त तक का और उत्कृष्ट से वनस्पतिकाल तक का जानना चाहिए ।१३
थाय छ, 'संहरण पहुच्च जहणेणं अतो मुहत्त" सनी माथी म भूमिना મનુષ્ય નપુસકેનું અંતર જઘન્યથી એક આ તમુહૂર્ત નું છે, તે આ પ્રમાણે છે કે –કેઈ કર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસક કેઈન દ્વારા અકર્મભૂમિમાં હરણ કરીને લઈ જવામાં આવેલ હોય અને ત્યાં રહેવાના કારણે તે ત્યાં અકર્મભૂમિક કહેવાયા છે તે પછી કંઈ કાળ પછી તથા વિધ -તે પ્રકારની બુદ્ધિના પરાવર્તન-ફેરફારના ભાવથી તે કર્મભૂમિમાં પાછા લાવવામાં આવ્યા હોય અને ત્યાં તે એક અંતર્મુહૂર્ત કાળ સુધી રહેલ હોય અને તે પછી ફરીથી તેનું અપહરણ અકર્મભૂમિમાં થયુ હેય આ અપેક્ષાથી અહિયાં અતિમુહૂર્ત કાળ જઘન્યથી કહ્યો છે. तथा "उक्कोसेण वणस्सहः कालो” थी वनस्पति ण सुधीनु मत२ ४थु छे. "एवं जाय अन्तरदीव गत्ति" प्रभानु मत२ यावत् मतद्वीपना मनुष्य नघुसानु ५४ સમજવુ. જેવું અ તર સામાન્યપણાથી અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકથી કહ્યું છે. એ જ પ્રમા
તું અતર હૈમવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકેનું હરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકોનુ હરિ ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકોનું, રમ્યક વષ ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકોનું દેવકુરને મનુષ્ય નપુંસકનું અને ઉત્તરકુરૂના મનુષ્ય નપુંસકનું અને અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુ સોનુ પણ જન્મની અપે, ક્ષાથી જેઘmથી એક અંતમુહૂત સુધીનું અને ઉત્કૃષ્ટથી વનસ્પતિ કાળ સુધીનું સમજી वे, ॥ सू०.१४॥
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५६५ सामान्यतो विशेषतश्च नपुंसकानामन्तरं निरूप्य सम्प्रति - सामस्त्येन नारकतिर्यङ्मनुप्यनपुंसकानामल्पबहुत्वमाह – 'एएसिणं' इत्यादि,
मूलम् - 'एएसिणं भंते! रइयणपुंसगाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं मसणपुंसगाणयकयरेकयरे हितो जाव विसेसा हियावा ? गोमा ! सव्वत्थोवामणुस्सणपुंसगाणय कय रे कयरे हितो जा वविसे साहियावा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सणपुंसगा रइयणपुंसगाअसंखेज्जगुणा तिरिक्खजोणियणपुंसगाअणंतगुणा । एएसिणं भंते! रयणप्पभापुढवीणेरयणपुंसगाणं जावअहे समपुढविणे रइयणपुंसगाणयकयरेकय रे हितोजा
साहियावा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा अहेसत्तम पुढविणेरइयणपुंसगा छपुढविणेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा जावदोच्चपुढविणेरइयणपुंसगा असंखेज्जयुणा । इसी सेश्यणप्पभाएपुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा । एएसिणं भंते! तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पुढविक्काइयजाववणस्सइकाइयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुंस गाणं बेइदियतेइंदियचउरिदियपं । चदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाणंजलयराणं थलयराणं खहयराणयकयरे कय रे हितोजाव विसेसा हियावा ? गोयमा ! सव्वत्थो वा खहयर तिरिक्खजोणियणपुंसगा थलयरति रिक्खजो - णियणपुंसगा संखेज्जगुणा जलयरतिक्खिजोणियणपुंसगासंखेज्जगुणा चारेंदियतिरिक्खजोणियणपुंसंगाविसेसाहिया तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुलगा विसेसाहिया ते काय एगिदियतिविखजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा पुढविक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, आउक्काइयए । गेदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसे साहिया, उक्का इयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुरागा विसेसाहिया वणस्सइय काइय एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा अनंतगुणा ॥ एएसि णं भंते ! मणुस्सणपुंसगाणं कम्म भूमिगणपुंसगाणं अकम्मभूमिगणपुंस गाणं अंतरदावगणपुंसगणिय कयरे कयरेर्हितो अप्पावा बहुया तुल्लावा
वा
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र विसेसाहियावा ? गोया ! सव्वत्थोवा अंतरदीवगअक्रम्म भूमिकमणुस्स. णपुंसगा देवकुरुत्तरकुरुअ कम्म भूमिगमणुमणपुंसगा दोविसं खेज्जगुणा, एवं जावपुब्वविदेह अवरविदेहकम्म भूमिगमणुस्सणपुंसगा दोविसंखेज्जगुणा । एएसि णं भंते ! णेरइयणपुंसगाणं स्यणप्पसापुढवीनेरयणसगाणं जावअहे सत्तमा पुढवीणेरइयणपुंसगाणं तिरिखखजोणि यणपुंसगाणं एादियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं पुढविक्काइय एगिंदि यतिरिक्ख जोगियण पुंसगाणं जाव वणस्सइकाइयए। गैदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं, वेइंदियतेइंदियच उरिदियपंचिदियतिरिक्खजोयिणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणं खहयराणं मणुस्सणपुंसगाणं कम्म भूमिगाणं अम्मभूमिगाणं अंतरदीवगाणयकयरेकय रे । हतो अप्पावावयाचा तुल्ला वा विससाहियावा? गोयमा ! सव्वत्थो वा असत्तम पुढवीरपुंसगा छट्ठपुढवीरइयणपुंसगाअगं खेज्जगुणा जावदोच्चपुढवीणेरड्यणपुंसगाअसंखेज्जगुणा अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगाअसंखेज्जगुणा देवकुरूत्तरकुरु अकम्म भूमिगमणुस्सण पुंमगा दोविसंखेज्जगुणा जावपुव्वविदेह अवरविदेह कम्म सृषिगमगुस्सणपुलगा दोविसंखेज्जगुणा. स्वणप्पभापुढवीणेरइणपसगा असंखज्जगुणा, खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणिथणपुंसगा असंखेज्ज गुणा, थलयरपंचिदियतिरिक्खजोणिणपसगा संखेज्जगुणा, जलयरपाँचदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा. चउरिदियतिरिक्खजो - णियणपुंसगा विसेसाहिया, तेइंदियति रिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वेदितिरिक्खजोनियणपुंसगा विसेसाहिया । उक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसना असंखेज्जगुणा, पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंगा विसेसाहिया आउक्काइय एगिंदियतिरिक्खजोणियपुंसगा विसे साहिया, वाउकाइयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वणस्सइकाइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अनंतगुणा' ॥सू. १७॥ छाया - एतेषां खलु भदन्त ! नैरयिकनपुंसकानां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां मनुष्य नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्यो द्विशेपाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यनपुंसकाः नैरयिक
५६६
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५६७ नपुंसका असंख्येयगुणाः तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः । एतेषां खलु सदन्त ! रत्नप्रभापृ. थिवीनैरयिकनपुंसकानां यावदधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्यो याच द्विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोकाः अधः सप्तम पृथिवीनरयिकनपुंसकाः पष्टपृथिवीनयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः यावद्वितीयपृथिवीनैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः एतस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः पतेपां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकनपुंसकानां पृथिवीकायिकयावद्वानस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिनपुसकानां द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणा च कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचरतिर्यज्योनिकनपुसकाः स्थलचरतियंग्योनिकनपुंसकाः' संयेख्यगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाः, चतुरिन्द्र. यतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः त्रीन्द्रियतिर्यग्यौनिक नपुंसका विशेपधिकाः द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका. विशेषाधिकाः । तेजस्का कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्रयोनिकनपुंसका असंख्येयगुणाः पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसविशेषाधिकाः वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्यो निकनपुंसका अनन्तगुणाः । एतेषां खलु भदन्त ! मनुष्यनपुंसकानां कर्मभूमिकनपुंसकानाम् अकर्मभूमिकनपुंसकानामन्तरद्वीपकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोका अन्तरद्वीपकाकर्मश्मिकमनुष्यनपुंसकाः, देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः, एवं यावत्पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः ॥ एतेषां खलु भदन्त ! नरयिकनपुंसकानारत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानां यावदधःसप्तम पृथिवीनरयिकनपुंसकानां तिर्यग्योनिकनपुंसकानामेकेन्द्रिय तिर्यगयोनिकनपुंसकानां पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यगूयोनिकनपुंसकानां यावद्वनस्पतिकायिकनपुंसकानां द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रिय तिर्यगयोनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां नेचराणां मनुष्यनपुंसकानां कर्मसूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा? गौतम! सर्वस्तोका अधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसकाः, पप्ठपृथिवीनैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणायां वद्वितोथपृथिवीनैरयिकनपुंसका असंखयेयगुणाः, अतरद्वीपकमनुष्यनपुंसका असंखयेयगुणाः, देवकुरूत्तरकुर्वकर्म भूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि संखयेयगुणाः,यावत्विपूर्वदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुं. सकाद्वयेऽपि संख्येयगुणाः। रत्नप्रभापृथिवीनरयिकनपुंसकाअसंख्येयगुणाः, खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसकाअअसख्येयगुणाःस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका अलखयेयगुणाः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतियग्योनिकनपुंसकाः संखयेयगुणाः, जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुं सकोः संख्येयगुणाः, चतुरिन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रियतियग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुसका असंख्येयगुणाः, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषा•धिकाः, वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, वनस्पतिकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥ सू० १७॥
इस प्रकार सामान्य और विशेष से नपुसको का अन्तर निरूपण कर अब सूत्रकार नारक तिर्यञ्च और मनुष्य नपुंसको का अल्प बहुत्व कहते है -
આ પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષ પ્રકારથી નપ સ કેના અ તરનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્ય નપુ સકેના અલ્પ બહુપણુ કહે છે.
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
maram wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
५६८
जीवाभिगमसूत्रे टीका 'एते सिणं भंते' एतेपाम्-अग्रे वक्ष्यमाणानां खलु भदन्त ! 'णेरइयणपुंसगाणं' नैरयिक नपुंसकानाम्--'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् , 'मणुस्सणपुंसगाणय' मनुष्यनपुसकानां च सामान्यानां नारकतिर्यड्मनुष्यनपुंसकानाम् 'कयरे कयरे हिंतो' कतरे कतरेभ्यः 'जाच विसेसाहियावा' यावद्विशेपाधिका वा यावत्पदेन-अल्पा वा वहुका वा तुल्या वेत्येषां सग्रहो भवति, तथा च-हे भदन्त । सामान्यतो नारकतिर्यड्मनुष्यनपुंसकेपु मध्ये कस्यापेक्षया कस्याल्पत्वं वहुत्व, वहुत्वं तुल्यत्वं विशेषाधिकत्वं वा भवतीत्यल्पबहुत्वविषयक' प्रथमः प्रश्न', भगवानाह ----'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम । सव्वत्थोवा' सर्वस्तो का-सर्वापेक्षया न्यूनाः 'मणुस्सणपुंसगा' मनुप्यनपुंसका भवतीति । श्रेण्यसख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । 'णेरडयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकापेक्षया नैरयिकनपुंसकापेक्षया असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, अङ्गुलमात्रक्षेत्रप्रदेगरागौ तद्गतप्रमाणवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशरागिर्भवति तावत्प्रमाणसु धनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीपु श्रेणीयु
एएसिण भंते ! णेरदयणपुंसगाणं तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाणं इत्यादि सूत्र-१४
टीकार्थ-गौतम ने इस सूत्र द्वारा ऐसा पूछा है-हे भदन्त ' इन नैरयिकनपुंसको के तिर्यग्योनिकनपुंसकों के और मनुष्यनपुंसको के बीच में "कयरे कयो हितो" कौन किन से "जाव विसेसाहिया" यावत् अल्प है बहुत है, तुल्य है अथवा विशेषाधिक है ? अर्थात् -हे भदन्त सामान्य रूप से नारक तिर्यञ्ज और मनुष्यनपुंसकों में से कौन किसकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किसकी अपेक्षा बहुत है ? कौन किनकी अपेक्षा वरावर है ! और कौन किनकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते है -"गोयमा । सव्वत्थोवा मणुस्त णस्सणपुंसगा" हे गौतम ! सब से कम मनुष्यनपुंसक है क्योकि इनका प्रमाण आकाश श्रेणी के असख्यातवे भाग में जितनी प्रदेशराशि है उतना कहा गया है "णेरइयणपुंसगा' असंखेज्जगुणा" मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा नैरयिक नपुसको का प्रमाण असख्यातगुना अधिक है क्योकि अंगुल मात्र क्षेत्र प्रदेशराशि जो प्रथम वर्गमूल होता है उस प्रथम वर्गमूल को द्वितीयवर्गमूल से गुणित करने पर अंगुल मात्र क्षेत्र प्रदेशराशि में जितनी प्रदेश राशि निष्पन्न होती है उतने प्रमाणवाली घनी कृत लोक की एक प्रदेशवाली श्रेणियो में जितने आकाश प्रदेशों की संख्या हो-उतने नैरथिक
"पएसिं णं भंते ! णेरहयणपुंसगाणं तिरिक्ख जो णियणपुंसगाण" छत्यादि
ટીકાથ–-ગૌતમ સ્વામીએ આ સૂત્ર દ્વારા પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે – હે ભગવન આ नैरयि नसीमा, तिय यानि नसभा भने मनुष्य नघु सीमा "कयरे कयरे हितो" और नाथी "जाव विसेसाहिया" यावत म८५ छे, नाथी वधारे छे, ए जाना બરાબર છે? અને કોણ કોનાથી વિશેષાધિક છે ? અર્થાત હે ભગવન સામાન્ય પણાથી નારક તિયગુય અને મનુષ્ય નપુંસકેમ કેણ કેનાથી અલ્પ છે ? કોણ કોનાથી વધારે છે ? અને કોણ કોની બરોબર છે ? અને કોણ કેનાથી વિશેષાધિય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतम स्वामीन डे छ ?-गोयमा ! सव्वत्थो वा मणुस्स णपुंसगा" के गौतम ! सौथी એાછા મનુષ્ય નપુસકે છે. કેમકે--તેઓનું પ્રમાણ આકાશ શ્રેણીના અસંખ્યાત ભાગમાં
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
wuwuwuuuu
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५६९ यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणकत्वात् , नारकनपुंसकानामिति । 'तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' तिर्यग्योनिकनपुंसकाः मनुष्यनपुंसकापेक्षया अनन्तगुणा अधिका भवन्ति निगोदजीवानामनन्तानन्तत्वादिति ॥ सामान्यतो नपुंसकाल्पबहुत्वं प्रदर्य सम्प्रति-केवलनैरयिकनपुंसकविषयक द्वितीयमल्पबहुत्वं प्रदर्शयितुमाह-'एएसिणं' इत्यादि, 'एएसिणं भंते' एतेषां खलु भदन्त । रयणप्पभापुढवी जेरइय णपुंसगाणं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम्, 'जाव अहे सत्तमपुढवीणेरइय णपुंसगाणय' यावदधः सप्तमतमतमापृथिवी नैरयिकनपुंसकानां च अत्र यावत्प
नपुंसक है । "तिरिक्ख जोणियणपुंसगा अणंत गुणा" नैरयिक नपुसको की अपेक्षा तिर्यग्यो निक नपुंसक अनन्त गुनाअधिक है। क्योकि तिर्यग्योगिकनपुंसको में निगोदजीव भी आजाते है
और निगोद जीव अनन्त होते है । इस तरह सामान्यरूप से नपुंसको का अल्प बहुत्व प्रकट करके अब सूत्रकार केवल नैरयिक नपुंसको का द्वितीय अल्प बहुत्व प्रकट करते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-"एएसिणं भंते। रयणप्पभा पुढवी णेरड्या णपुंसगाणं जाव अहे सत्तमपुढची नेरइय णपुंसगा ण य” हे भदन्त । इन रत्न प्रभा पृथिवीके नैरयिक
की प्रदेशशि छे, "णेरहयणपुंसगा असखेज गुणा" मनुष्य नघुस। ४२ता नै२५४ નપુસકેનું પ્રમાણ અસંખ્યાત પણ વધારે છે. કેમકે--આગળ માત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશ રાશિ કે જે પહેલું વર્ગ ભૂલ થાય છે એ પહેલા વર્ગ મૂળને બીજા વર્ગ મૂળથી ગુણવાથી આંગળ માત્ર ક્ષેત્ર પ્રદેશ રાશિમાં જેટલી પ્રદેશ રાશિ થાય છે, એટલા પ્રમાણ વાળી ઘની કૃતકની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશોની સંખ્યા હોય એટલા નૈરયિક નપુંસકે છે. "तिरिक्ख जोणिय पु सगा अणंतगुणा" नै२यि नधुस। ४२ai (नययानि न सके। मनत ગણું છે. કેમકે—
તિનિક નપુંસકોમાં નિગોદ જી પણ આવી જાય છે અને નિગોદ અનંત હોય છે. આ પ્રમાણે સામાન્યપણાથી નપુંસકનું અલપ બહુ પણુપ્રગટ કરીને હવે સૂત્રકાર કેવળ નૈરયિક નપુંસકોનું બીજું અલ્પ બહુ પણ પ્રગટ કરે છે આમાં ગૌતમस्वामी को प्रभुने मे पूछ्यु छ -“एएसि णं भंते ! रयण-पभापुढवी गेरनया णपुस
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
जीवा मिगमसूत्रे
देन
शर्कराप्रभावालुकाप्रभापङ्कप्रभाधूमप्रभातमःप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानां सग्रहो भवति 'करे करे हिंतो जाव विसेसाहिया वा' कतरे नारकाः कतरेभ्यो नारकेभ्यो यावदल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति द्वितीयाल्पबहुत्वविपयको द्वितीयः प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोका सर्वेभ्यो नारकेभ्योऽल्पाः, 'असत्तमढवीर पुंसगा' अधः सप्तमतमतमापृथिवी नारकनपुंसकाः, अभ्यन्तर श्रेण्य सख्येयभागवर्तितम'प्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । 'छट्टपुढवीणेरइय पुंसगा असंखेज्जगुणा' तमतमापृथिवीनारकनपुसकेभ्यः तम प्रभाख्यपष्टपृथिवीनैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, 'जाब दोच्चपुढवीणेरयण पुंसगा असंखेज्जगुणा' यावद द्वितीय पृथिवींनेर विकनपुंसका अस ख्येयगुणा अधिका भवन्ति ।
नपुंसको से लेकर यावत् शर्करा प्रभा बालुका प्रभा पंक प्रभा धूम प्रभा तमा प्रभा और तमतमा अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिको के बीच में "कयरे कमरे हिंतो जाव विसेसाहिया” कौन नैरथि - कनपुंसक किन नैरयिकनपुंफकों से यावत् अल्प बहुत तुल्य और विशेपाधिक हैं ? इस प्रकार का यह द्वितीय अल्प बहुत्व विषयक प्रश्न है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है - " गोयमा । सव्वत्थोवा असत्तम पुढची रइय णपुंसगा" हे गौतम ! सबसे कम अद्य सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसक है क्योकि उनका प्रमाण अभ्यन्तर श्रेणी के असख्यातवें भाग में जितने आकाश प्रदेश होते है उतना कहा गया है '-छट्ट पुढवी णेरइय णपुंसगा असंखेज्ज गुणा सातवी पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा जो छठवीं तमा नाम की पृथिवी है उसके नैरयिक नपुंसक असख्यातगुणे अधिक है । "जाब दोच्च पुढवीणेरइय णपुंसगा असंखे
गाणं जाव अहे सत्तम पुढवी नेदइय नपुंसगाणय" हे भगवन् सा रत्न प्रला पृथ्वीना नेरહૈ થિંક નપુ સકેાથી લઈ ને યાવત્ શર્કરા પ્રભા, વાલુકા પ્રભા, પંક પ્રભા, ધૂમ પ્રભા તમ પ્રભા अने तयस्तभ प्रला भेटले हे अध - सप्तभी पृथ्वीना नैरथिमां "कयरे कयरे हिंतो जाव विसेसा हिया" या नैरयि नयुस । उता यावत् महय, वधारे, तुझ्याने विशेषाधि છે ? આ રીતના આ અલ્પ બહુપણાના સબંમમાં ખીજો પ્રશ્ન છે. આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ गौतम स्वाभीने हे छे है - "गोयमा ! सव्वत्थो वा अहे सत्तम पुढवी रहयण पुंसगा” હે ગૌતમ ! સૌથી ઓછા અધ, સપ્તમી પૃથ્વીના નૈયિક નપુસકેા છે. કેમકે~~આમનું પ્રમાણ આભ્યન્તર શ્રેણીના અસ ખ્યાતમા ભાગમા જેટલા આકાશ પ્રદેશે હાય છે, એટલુ छुछे 'छट्ट पुढवीने रहय णपुंसगा असंखेज्जगुणा" सातमी કરતાં જે છઠ્ઠા તમા નામની પૃથ્વી છે, તેના નૈરયિક નપુસકો અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. "जाव दोच्च पुढवी रहवण पुंसगा असंखेज्ज गुणा 'छठ्ठी पृथ्वी नैरयि यावत् मील पृथ्वीना
पृथ्वीना नैरयि नपुंस है।
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
पुरुषाणामल्पबहुत्व निरूपणम् ५७१
-
अयं भावः – सप्तमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया षष्ठपृथिवीनार कनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्ति षष्ठपृथिवीनार कनपुंसकापेक्षया पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति । चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया तृतीय पृथिवीनारकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्ति । तृतीयपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया द्वितीयपृथिवीनारकनपुंसका असख्यातगुणा अधिक भवन्ति । सर्वेषामपि एतेषां नारकनपुंसकाना पश्चानुपूर्व्या पूर्वपूर्वनैरयिकपरिमाणहेतुश्रेण्यसख्येयभागापेक्षया पश्चानुपूर्व्याग्रेऽग्रे असख्येयगुणा सख्येयगुणश्रेण्यसख्येयभागवर्त्तिनम प्रदेशराशिप्रमाण
ज्जगुणा" छुट्टी पृथिवी की अपेक्षा यावत् द्वितीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा छठी पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है छठी पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पांचवीं पृथिवीं के नैरयिक नपुंसक असख्यातगुणें अधिक है । पांचवीं पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा चतुर्थ पृथिवी के नैरयिकनपुसक असख्यात गुणे अधिक है । चतुर्थ पृथिवी के नैरयिक नपुंसको को अपेक्षा तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । तृतीय पृथिवी के नैरयिको की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी के नैरयिक असंख्यात गुणे अधिक है । इस तरह इन सब नैरयिक नपुंसको का प्रमाण पश्चानु पूर्वी से पूर्व पूर्व नैरथिको के परिमाण का हेतुभूत जो श्रेणिका असख्यात वां भाग है । उस असख्यातवे भाग की पश्चानुपूर्वी से आगे आगे की असख्यात २ गुणित जो श्रेणि है उस श्रेणिका जो असख्यातवां भाग है। उस असख्यातवे भाग में रहे हुए आकाश प्रदेशो की राशि के बराबर है । इस प्रकार से यह नैरयिक नपुंसकों का प्रमाण सप्तम पृथिवी के नैरयिको की अपेक्षा छठवीं पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों का असख्यात गुणा अधिक निकल आता है । इस की अपेक्षा पांचवीं आदि - पृथिवियों के नैरयिक नपुंसको का असख्यात गुणा २ अधिक निकल आता है इसी प्रकार ' पूर्वानु पूर्वी से द्वितीय पृथिवी के नैरयिको से लेकर आगे २ की पृथिवियो के नैरथिको का प्रमाण તૈરયિક નપુસકા કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીના નૈયિક નપુસકા કરતાં પાંચમી પૃથ્વીના નૈયિક નપુસ કરતાં માંથી પૃથ્વીના નૈયિક નપુસકો અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. ચેાથી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુસકા કરતાં ત્રીજી પૃથ્વીના નૈયિક નપુ ંસકે। અસ ખ્યાત ગણા વધારે છે. ત્રીજી પૃથ્વીના નૈયિક નપુ ́સકા કરતા ખીજી પૃથ્વીના નૈયિક નપુ સકા અસ ખ્યાત ગણા વધારે છે આ પ્રમાણે આ સઘળા નૈયિકાના પરિમાણના હેતુ રૂપ જે શ્રેણીના અસખ્યાતમા ભાગ છે, એ અસંખ્યાતમા ભાગની પશ્ચાતુ પૂર્વી થી પછી પછીની અસ ખ્યાત અસ ખ્યાત અસ ખ્યાત ગણી જે શ્રેણીયા છે. તે શ્રેણીના જે અંખ્યાતમેા ભાગ છે, તે અસખ્યાતમા ભાગમાં રહેલા આકાશ પ્રદેશોની રાશીની ખરાબર છે, આ પ્રમાણે અનારયિક નપુ સાનું પ્રમાણુ સાતમી પૃથ્વીના નૈરયિકા કરતાં છઠ્ઠી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ સાનુ અસંખ્યાત ગણુ વધારે
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
जीवाभिगमसूत्र त्वादिति । 'इमीसेरयणप्पमाएपुढवीए' एतस्या रत्नप्रभावाः पृथिव्या, 'णेरडय णपुंसगा'
नैरयिकनपुंसकाः 'असंखेज्जगुणा' असख्यातगुणाः, द्वितीयशर्करापृथिवीनारकनपुसकापेक्षया एकस्यां रत्नप्रभाख्यग्रथमपृथिव्यां वर्तमाना ये नारकनपुंसकास्ते असग्व्यातगुणा अधिका', अङ्गुलमानक्षेत्रप्रदेशरागौ तद्गतप्रथमवर्गमूले द्वितीयवर्गमूलन गुणिते यावान्प्रदेशराणिस्तावत्प्रमाणामु धनीकृतलोकस्यैकप्रादेशिकीपु श्रेणीपु यावत्, आकाशप्रदेयास्तावन्प्रमाणन्वादिति ।।
__ अयं भाव-प्रतिपृथिवीं च पश्चानुपूर्त्या पूर्वोत्तरदक्षिणदिगभाविनो नारकनपुमकाः सर्वस्तोकाः, तदपेक्षया दक्षिणदिग्भाविनोऽसख्येयगुणाः यतः पश्चानुपूर्व्या पूर्वपूर्वपृथिवीगतदक्षिणदिग्भाविभ्योऽपि अग्रेऽग्रेतनपृथिव्या पूर्वोत्तरपश्चिमदिग्भाविना नैरयिका असख्येयगुणा भवन्ति । असंख्यात २ गुणा हीन होता है । ऐसा जान लेना चाहिये । “इमी से रयणप्पभाए पुढवीए" तथा इस रत्मभा पृथिवी के "णेरड्य णसगा" नैरथिक नपुंसका द्वितीय शर्करा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा "असंखेज्जगुणा" असंख्यात गुणे अधिक है । क्यों कि इनका प्रमाण, अड्गुल मात्र क्षेत्र में जितनी प्रदेश राशि में उसमें रहे हुए प्रथम वर्गमूलको द्वितीय वर्ग मूल से गुणित करने पर जितनी प्रदेशराशि आती है। उतने प्रमाण की एक प्रदेशवाली श्रेणियों में जितने आकाश प्रदेश होते है । उतने प्रमाण के रत्न प्रभा पृथिवी के नैरयिक होते है । इस प्रकार से यह द्वितीय अल्प बहुत्व है । प्रत्येक पृथिवी में पूर्व दिशा में उत्तर दिया म, और पश्चिम दिशा में जो नारक नपुंसक है वे सब से कम है। इनकी अपेक्षा दक्षिण दिशा में जो नारक नपुसक हे वे असंख्यातगुणे अधिक है । पूर्व पूर्व की पृथिवियों की दक्षिण दिशा के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पश्चानुपूर्वी से आगे आगे की पृथियो में पूर्व उत्तर और पश्चिम दिशा में रहे हुए नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । प्रज्ञापना નીકળી આવે છે તેના કરતાં પાચમી વિગેરે પૃથ્વીના નિરયિક નપુંસકોનું પ્રમાણ અસં
ખ્યાત ગણું પૂર્વાનુપૂર્વિથી બીજી પૃથ્વીના નૈરયિકોથી લઈને પછી પછીના પૃથ્વીના નૈર(4हानु प्रभाय मस ज्यात पाडीन-माधु डाय छे. तेभ समा. "इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए" तथा मा २त्नमा पृथ्वीना "णेरहयण पुंसगा" नय४ नसमे मी0 शश प्रम श्वीना ने२(५४ नस। ४२ता "असंखेज्जगुणा" मन्यात in qधारे डाय छ કેમકે–તેનું પ્રમાણ આંગળ માત્ર ક્ષેત્રમાં જેટલી પ્રદેશ રાશિમાં રહેલા પહેલા વર્ગ મૂળને બીજા વર્ગમૂળથી ગુણવાથી જેટલી પ્રદેશ રાશિ આવે છે, એટલા પ્રમાણની એક પ્રદેશ વાળી શ્રેણીમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે, એટલા પ્રમાણના રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકે હોય છે. આ પ્રમાણે આ બીજા અલ્પ બહુપણાનું કથન છે. દરેક પૃથ્વીમાં પૂર્વ દિશામા ઉત્તર દિશામાં અને પશ્ચિમ દિશામાં જે નારક નપુંસક છે, તેઓ સૌથી ઓછા છે. તેના કરતાં દક્ષિણ દિશામાં જે નારક નપુંસકે છે. તેઓ અસંખ્યાત નપુંસકે કરતાં પચાતુ
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५७३ तदुक्तम् प्रज्ञापनायाम्—दिसाणुवाएणं सल्वत्थोवा, अहेसत्तमपुढवीनेरझ्यापुरस्थिमपच्चत्थिमउत्तरेण, दाहिणेणं असखेजगुणा । दाहिणे हितो आहेसत्तमपुढवीणेरइएहिंतो छट्ठाए तमाएपुढवीमेणेर इयापुरस्थिमपच्चत्थिमउत्तरेणंअसखेज्जगुणा, दाहिणेणं असंखेजगुणा, दाहिणिल्लेहितो तमापुढवीणेरइएहितो पंचमाए पुढवीए णेरड्यापुरस्थिम पच्चत्थिमउत्तरेणं असखेज्जगुणा, दाहिणेणं असवेजगुणा । दाहिणिल्लेहिंतो धूमप्पभापुढवीणेरइएहिंतो चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए णेरडयापुरस्थिमपच्चत्थिमउत्तरेण असखेज्ज गुणा, दाहिणेणंअसखेज्जगुणा । दाहिणिल्लेहितो पंकप्पभा पुढवीनेरइएहितो तइयाए वालयप्पभाए पुढवीए नेरइया पुरथिम पच्चत्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेज्जगुणा । दाहिणिल्लेहितो बालयप्पभा पुढवीनेरइए हिंतोदुइयाए सक्करप्पभाए पुढवीए णेरड्या पुरस्थिम पच्चत्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेज्जगुणा । दाहिणिल्लेहितो सक्करप्पभापुढवीणेरइएहितो इमीसे रयणप्पभाए पुढवीएणेइ इया पुरथिम पच्चत्थिम उत्तरेणं असखेजगुणा, दाहिणेणं असखेजगुणा' इति ॥ सूत्र में ऐसा ही कहा है ---"दिसाणुणाएणं" इत्यादि पाठ टीका में संगृही है वहां देखलेना चाहिए, उसका अर्थ इस प्रकार है --'दिशा के अनुपात से अर्थात् दिशा की अपेक्षा को लेकर अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम और उत्तर दिशा में सबसे कम है । पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिकों की अपेक्षा क्षणि में असंख्यात गुणे अधिक है ॥१॥
अध. सप्तम पृथिवी की दक्षिण दिशा के नैरयिको की अपेक्षा छठी पृथिवी के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असंख्यात गुणे है, उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण दिशा में असंख्यात गुणे है ॥२॥ तमा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिको की अपेक्षा पांचवीं धूम प्रभा के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असंख्यात गुणे होते है, और उनकी अपेक्षा दक्षिण में असख्यात गुणे होते है ।३। पांचवी धूम प्रभा के दक्षिणात्य नैरथिको की अपेक्षा चौथी पंक प्रभा पृथिवी के पूर्व पश्चिम उत्तर दिशा के नैरयिक असख्यात गुणे होते है । उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण दिशा પૂરી થી આગળ આગળની પ્રવામાં પૂર્વ, ઉત્તર, અને પશ્ચિમ દિશામાં રહેલા નૈરયિક નપું. समस ज्यात गए। पधारे छे प्रज्ञापन सूत्रमा ४ प्रमाणे [छ "दिसाणुवाएण" ઇત્યાદિ પાઠ ટકામાં સંગ્રહ કરેલ છે. તે તે પાઠ ત્યાંથી જોઈ લે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે દિશાના અનુપાતથી અર્થાત દિશાની અપેક્ષાથી અધ સપ્તમી પૃથ્વીના નૈરયિક પૂર્વ પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશામાં સૌથી ઓછા છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાના નૈરયિકે કરતાં દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. ૧]
અધા સપ્તમી પૃથ્વીની દક્ષિણ દિશાના રયિકેની અપેક્ષા છઠ્ઠી પૃથ્વીના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર દિશાના નૈરચિકે અસ ખ્યાત ગણું છે. તેના કરતાં ત્યાં દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત गया छे ॥ _ અધ સપ્તમી પૃથ્વીના દક્ષિણ દિશાના નરયિકોની અપેક્ષા છઠ્ઠી મૃથ્વીના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તરદિશાના નરયિકે અસંખ્યાત ગણું છે. તેના કરતાં ત્યા દક્ષિણ દિશામાં અસંખ્યાત गर। छ. ॥२॥
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
छाया - दिशानुपातेन सर्वस्तोका अधः सप्तमपृथिवीनैरयिका पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर, दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यः अधः सप्तमपृथिवींनरयिकेभ्यः पष्ठयां तमायां पृथिव्यां नैरयिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असंख्येयगुणाः, दक्षिणे असल्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यस्तमा पृथिवीनैरयिकेभ्यः पञ्चभ्यां पृथिव्यां नैरयिका: पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असख्येयगुणा, दक्षिणे असंख्येयगुणा' । दाक्षिणात्येभ्यो धूमप्रमापृथिवी नैरयिकेभ्यश्चतुर्थ्यां पद्मप्रभाया पृथिव्या नैरयिका पौरस्त्यपाश्चात्यो - त्तरे असख्येयगुणाः, दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्यः प्रमापृथिवी नै रयिकेभ्यस्तृतीयायां वालुकाप्रमायां पृथिया नैरथिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तर असंख्येयगुणा, दक्षिणे असख्ये - गुणा । दाक्षिणात्येभ्यो वालुकाप्रभापृथिवीनैरयिकेभ्यो द्वितीयाया गर्कराप्रमायां पृथिव्या नैरयिकाः पौरस्त्यपा/चात्योत्तरे असल्येयगुणा', दक्षिणे असख्येयगुणाः । दाक्षिणात्येभ्य' शर्कराप्रमापृथित्रीनैरयिकेभ्य' अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकाः पौरस्त्यपाश्चात्योत्तरे असंख्येयगुणा', दक्षिणे असख्येयगुणाः इति ।
५७८
में असख्यात गुणे होते है |४| चौथी पंक प्रभा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिको की अपेक्षा तीसरी वालु का प्रभा पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे हैं उनकी अपेक्षा वहां दक्षिण में असंख्यात गुणे हैं |५| तीसरी वाल का प्रभा पृथिवी के दक्षिणात्य नैरयिकों की अपेक्षा दूसरी शर्करा प्रभा पृथिवी के नैरयिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे है, वहां उनकी अपेक्षा दक्षिण में असंख्यात गुणे हैं | ६ | दूसरी शर्करा प्रभा पृथिवी के दाक्षिणात्य नैयिको की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवी के नैरथिक पूर्व पश्चिम उत्तर में असंख्यात गुणे हैं, उनसे भी वहां दक्षिण में नैरयिक असंख्यात गुणे अधिक हैं, उन से भी वहा दक्षिण में नैर
તમા પૃથ્વીના દક્ષિણાત્ય નૈયિકા કરતાં પાંચમી ધૂમ પ્રભાના પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર દિશા ના નૈરયિકે અસ ખ્યાત ગણા હૈાય છે. અને તેના તેના કરતા દક્ષિણમાં અસ ખ્યાત ગણા होय छे, ॥३॥
પાંચમી ધૂમ પ્રભાના દક્ષિણ દિશાના નૈરયિકા કરતા ચેાથી પંક પ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર દિશાના નૈયિકે અસંખ્યાત ગણા હાય છે તેના કરતાં ત્યા દક્ષિણ દિશાના નૈયિકા અસખ્યાત ગણા હાય છે. ચાથી પક પ્રભા પૃથ્વીના દક્ષિમ દિશાના નૈરયિકા કરતા ત્રીજી વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકા પૂર્વ પશ્ચિમ અને ઉત્તરમા અસખ્યાત ગણા હોય છે. તેના કરતાં ત્યાં દક્ષિણમાં અસંખ્યાત ગણા છે. પપ્પા ત્રીજી વાલુકા પ્રભા પૃથ્વીના દક્ષિણ દિશાના નૈચિકા કરતાં બીજી શકેંશ પ્રભા પૃથ્વીના નૈયિકા પૂર્વ, પશ્ચિમ ઉત્તરમાં અસ ખ્યાત ગણા હાય છે. અને ત્યાં તેના કરતાં દક્ષિણમાં અસંખ્યાત ગણા છે, ॥૬॥ ખીછ શર્કરા પ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકે પૂર્વ પશ્ચિમ, ઉત્તરમાં અસંખ્યાત ગણા છે. તેનાથી પશુ ત્યાં દક્ષિણ દિશામાં અસખ્યાત ગણા વધારે નયિકા છે. છા
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५७५
अथ तृतीयं तिर्यग्योनिकनपुंसक विषयकमल्पबहुत्वं दर्शयति---' एएसिण भंते' एतेपां खलु भदन्त | 'तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । 'एर्गिदियतिरिक्सजोणियण पुंसगाणं' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । 'पुढवीकाइयजाववणस्स इकाइय एगिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' पृथिवीकायिकयावत्, अत्र यावत्पदेन अष्कायिकतेजस्कायिकवायुकायिकतिर्यग्योनिकनपुंसकानां वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । 'वेई दियते इंदियंच उरिदियपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्, ‘जलयराणं' जलचरतिर्यग्योनिकनपुसकानाम् 'थलयराणं' स्थलचरतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'खहयराणय' खेचर तिर्यग्योनिकनपुसकानां च ' कयरेकयरेहिंतोजावविसेसा हियावा' कतरे कतरेभ्यो यावदल्पा वा बहुका वा तुल्यावा विशेषाधिका वा भवन्तीति यिक ।७। तृतीय अल्पबहुत्व इस प्रकार से है -- “ एते सिणं भंते ! तिरिक्ख जोणिय पुंसगाणं” हे भदन्त ! इन तिर्यग्गोनिक नपुंसको के, “एगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के, “पुढवी जाव" पृथिवी कायिक नपुंसको केयावत्–अप्कायिक नपुंसकों के, तैजस कायिक नपुंसको के, वायु कायिक नपुंसको के "वणFasarta एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" वनस्पतिकायिक नपुंसको के " वेइंदिय तेदिय - चउरिदिय पंचेंद्रिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाणं" दोइन्द्रिय नपुंसको के, तेइ - न्द्रिय नपुंसकों के, चौइन्द्रिय नपुंसको के, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको के, “जलयराणं" जलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको के “थलयराणं" स्थलचर तिर्यग्योनिक नपुंसको के “खहयराणय" खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसको के बीच में "कयरे कयरे हिंतो " कौन किन से अप्पा वा अल्प है ? कौन किनसे " बहुका वा " अधिक है ? कौन किनसे " तुल्ला वा " बराबर है ? और कौन किनसे "विसेसा हिया वा" विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते है -
હવે ત્રીજા પ્રકારના અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવે છે.
"एएसि णं भते ! तिरिक्खजोणिय णपुंसगा णं" हे भगवन् मा तिर्यग्योनि नपुंस सभा “एगेंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगा ण" मे इंद्रिय वाजा तिर्यग्योनि नपुस । भा" पुठवी जीव" पृथ्वा अयि नपुं सोभा यावत् अयायि नयु समां तैनायि नयु - सोभा वायुअयि नयु सभां "वणस्सइ काइय पगिंदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" वनस्पति अयिभां “बेइ दिय ते इंदिय - चउरिदिय -पंचेदिय तिरिक्ख जोणिय ण पुंसगा णं" मेधद्रिय वाजा नपुंसोभां त्रागु हद्रिय वाजा नपुं समां, यांय छद्रिय वाजा तिर्यग्योनिङ नयु सीमा- "जलयराण" ४सयर ययेन्द्रिय तिर्यग्योनिः नपुसभां “थलयराण" स्थसयर तिर्यग्योनिः नयु सोभां "खहयराणय" मेयर तिर्यग्यो निः नपुं सभां "कयरे कयरे हिंतो " अणु नाथी "अप्पा वा" महप हे ? आशु अना थी "बहुका वा" वधारे हे ? आए अनाथी "तुल्ला वा તુલ્ય-સમાન છે ? અને કાણ
"
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
जीवाभिगमसूत्रे
भागवर्त्त्यसख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेश रागिप्रमाणत्वात्
प्रश्नः, भगवानाह --‘गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम! 'सवत्थोवा' सर्वस्तोकाः 'खहयर तिरिक्खजोणियणपुंगा' खेचरतिर्यगयोनिकनपुसकाः प्रतरासंख्येय भागवर्त्य सस्येयश्रेणीगतनभःप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । ग्वेवर तिर्यग्योनिकनपुनकापेक्षया 'थलयतिरिक्खजोगियण पुंसगास खेज्जगुणा' स्थलचरतिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणाविकाः वृहत्तरप्रतरासख्येयभागवत्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराणिप्रमाणत्वादिति । जलयर तिरिक्खजोगियणपुंसगा संखज्जगुणा' स्थलचरनपुंसकापेक्षया जलचर तिर्यग्योनिकनपुसका सख्येयगुणाधिकाः बृहत्तमप्रतरासख्येय 'चउरिदियतिरिक्स जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया' जलचरनपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियतियग्योनिकनपुसका विशेपाधिका, असख्ययोज "गोयमा ! सव्वत्थो वा खहयर तिरिक्ख जोणिय पुंसगा" हे गौतम । सब से कम खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसक है । क्योकि इनका प्रमाण, प्रतर के असंख्यात भाग वर्ती जोअसंख्यात श्रेणियाँ है उन श्रेणियो में जो आकाश प्रदेश राशि है उसके बराबर है | इन खेचर तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा जो “थलयर तिरिक्स जोणिय णपुंसगासंखेज्ज गुणा " स्थलचर तिर्यग्योनिक नपुंसक है वे संख्यात गुणें अधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण वृहत्तर जो प्रतर है-उस प्रतर के असंख्यातवे भागवत जो असख्यात श्रेणिया है उन श्रेणियो में जो आकाश प्रदेश राशि है उसके बराबर है | स्थलचर नपुसको की अपेक्षा "जलयर तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा संखेज्ज गुणा " जो जलचर तिर्यग्योनिक नपुसक हे वे संख्यात गुणे अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण वृहत्तमजो प्रतर है उस प्रतर के असंख्यातवे भागवर्ती जो असंख्यात श्रेणियां है उन श्रेणियो की आकाश प्रदेश राशि के बराबर है । "चउरिंदिय तिरिक्ख जोणिय पुंगा वि सेसाठिया " जलचर नपुंसको की अपेक्षा चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण असंख्यात योजन कोटा कोटि प्रमाण आकाश
"
नाथी "विसेसाहिया वा" विशेषाधिः छे । सा प्रश्नमा उत्तरमा प्रभु गौतम स्वामीने आहे छे- "गोयमा ! सव्वत्थो वा खहयर तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा" हे गौतम! सौथी એછા ખેચર તિર્યંન્યેાનિક નપુંસકો કેમકે તેનું પ્રમાણ પ્રતરના અસખ્યાત શ્રેણીયા છે, તે શ્રેણિયામા જે આકાશ પ્રદેશ રાશિ છે, તેની ખરાખર છે આ ખેચર તિયૈાનિક નપુંसरता "थलचर तिरिक्ख जोणिय णपुं सगा संखेज्जगुणा' स्थसयर तिर्यग्योनि नपुं सी છે, તેએ સ ખ્યાતગણા વધારે હોય છે. કેમકે—તેનુ પ્રમાણ જે બૃહત્તર પ્રતર છે, તે પ્રતરના અસ ખ્યાત ભાગવતી જે અસંખ્યાત શ્રેણિયા છે, તે શ્રેણિયામા જે આકાશ પ્રદેશરાશી છે, તેની મરેાઞર છે. સ્થલચર નપુસકે કરતા " जलचर तिरिक्ख जोणियणपुंसगा संखेज्ज: गुणा" ने नभयर तिर्यग्योनि नपुंसो छे, तेथे सध्या वधारे है प्रेम - तेनु પ્રમાણ જે બૃહત્તર પ્રતર છે, તે પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગવતી જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયા છે, ते श्रेशियोना आमश प्रदेश राशीनी मरामर है, " चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाविसेसहिया" ४सयर नपुंस। रता यार द्रियवाणी तिर्यग्योनि नयु सो विशेषाधिः छे.
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५७७ जनकोटिकोटिप्रमाणाकाशप्रदेशराशिप्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीपु श्रेणिषु यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति 'ते इंदियतिरिक्ख जोणियणपुंसगा विसेसाहिया' चतुरि न्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकापेक्षया त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततर श्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'बेइंदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकापेक्षया द्वीन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततम श्रेणिगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'ते उङ्काइयएगिदियतिरिक्खा असंखज्जगुणा' द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्नपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति सूक्ष्मवादरभेदभिन्नानां तेजस्कायिकनपुंसकानामसख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वादिति ॥ 'पुढवीकाइयएगिदिय तिरिक्ख जोणिया' तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यगनपुंसकापेक्षया पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय तिर्यग्योनि की जो प्रदेश राशि है। उस प्रदेश राशि प्रमाण जो घनीकृत लोक की एक प्रदेश वाली श्रेणियां है उन श्रेणियो में जितने आकाश के प्रदेश है उतने है "तेइंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततर श्रेणिगत आकाश प्रदेश राशि के बराबर है । "बेइंदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा जो दो इन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक है वे विशेषाधिक है क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततम श्रेणिगत आकाश की प्रदेश राशि के बराबर है। तेउक्काइय एगिदिय तिरिक्खा असंखेजगुणा" द्वीन्द्रिय नपुंसको की अपेक्षा तेज़स्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक है । क्योकि-सूक्ष्म और बादर तेजस्कायिक नपुसको का प्रमाण असंख्यात लोकाकाश प्रदेशो के बराबर कहा गया है। "पुढवीकाइयएगिदिय तिरिक्ख जोणिया" तैजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसको की अपेक्षा पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक કેમકે –તેનું પ્રમાણ અસ ખ્યાત જન કેટકટિ પ્રમાણ આકાશની જે પ્રદેશ રાશિ છે તે પ્રદેશ પ્રદેશ રાશિ પ્રમાણ ઘનીકૃત લેકની એક પ્રદેશવાળી જે શ્રેણિઓ છે, તે
शुभामा रेसामना प्रश। छे, मेटमा छ "तेइंइियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगाविसेसाहिया" यार छद्रियवातिय योनि नसीरता द्रिय पाणा तिय ज्योनि નપુસકે વિશેષાધિક છે કેમકે–તેનું પ્રમાણ પ્રભૂતતર શ્રેણિમાં રહેલ આકાશ પ્રદેશ રાશિની भराम२ छे “बेइंदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" १ छद्रियवा तिययेનિક નપુસકે કરતા બે ઈદ્રિય વાળા જે તિર્યંચેનિક નપુંસકે છે, તેઓ વિશેષાધિક છે. કેમકે तेमानु प्रमाणु प्रभूततम श्रेणिमा २९८ माशनी प्रदेश शिनी समि२ छ. " तेउकाइयएगिदियतिरिक्खा असंखेज्जगुणा" मेद्रिय वा नसो ७२i v५४५४ मेद्रिय વાળા તિર્યગેનિક નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે–સૂક્ષમ અને બાદર તેજસ્કાયિ
७३
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
जीवाभिगमसूत्रे कनपुंसका. 'विसेसाहिया' विशेषाधिका भवन्ति प्रभूतासख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणत्वादिति । 'एवं आऊवाऊ' एवम्-एवमेव पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकवदेव अप्कायिका वायुकायिकाः, यथोत्तरं विशेषाधिका भवन्ति तथाहि-पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसकापेक्षया अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति प्रभूततरासंख्येयलोकाकागप्रदेशप्रमाणत्वात् । अप्कायिकनपुसकापेक्षया वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, प्रभूततमासंख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वात् । 'वणस्सइकाइय एगिदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा' वायुकायिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका अनन्तगुणा अधिका भवन्ति अनन्तलोकाकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति तृतीयमल्पभहुत्वम् ।
नपुंसक "विसेसाहिया" विशेषाधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूत असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर है । “एवं आऊवाऊ एगिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" पृथिवी कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक विशेपाधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततर असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशो के बराबर कहा गया है । अप्कायिक नपुसको की अपेक्षा वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण प्रभूततम असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों की राशि के बराबर है "वणस्सइकाइय एगिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" वायुकायिक नपुसको की अपेक्षा वनस्पति कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक अनन्त गुणे अधिक है । क्योंकि इनका प्रमाण अनन्त लोकाकोश के प्रदेशों के बराबर कहा गया है । इस प्रकार से यह तिर्यग्योनिक नपुंसको का तृतीय अल्पबहुत्त्व है।
४ानु प्रमाण असण्यात शना प्रशानी म२१२ हवामां आवे छे 'पुढवीकाइय एगिदियतिरिक्खजोणिया' तेय मेद्रिय पणा तिर्थयानि न सही ४२ता पृथ्वी हायिमेद्रिय तिव्यनि नपुस "विसेसाहिया" (वशेषाधि छ भो तेनु प्रमाण प्रभूत मस ज्यात शना प्रशानी सम२ छे. “ एवं आऊ वाऊ एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणंतगुणा" पृथ्वी यि मे दियवा तिर्यस्यानि नपुस विशेषाધિક છે. કેમકે તેઓનું પ્રમ ણુ પ્રભૂતર અસંખ્યાત કાકાશના પ્રદેશોની બરાબર છે અપકાયિક નપુંસકે કરતા વાયુકાયિક એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુસકે વિશેષાધિક છે. કેમકે–તેઓનું પ્રમાણ પ્રભૂતતમ અસંખ્યાત લેકાકાશના પ્રદેશની રાશિની બરોબર છે " वणस्सइय काइय एगिदियतिरिक्ख जोणिय णपुंसगाअणनगुणा" वायुयि न सीना કરતા વનસ્પતિકાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્યનિક નપુંસકે અન તગણું વધારે છે. કેમકે– તેઓનું પ્રમાણ અનંતકાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે આ પ્રમાણે આ તિર્યનિક નપુંસોનું ત્રીજું અ૫ બહુપણું કહેલ છે
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीको प्र० २
नपुंसकस्वरूनिरूपणम् ५७९ सम्प्रति-मनुष्यनपुंसकविषयकं चतुर्थमल्पवहुत्वमाह-'एएसि णं' इत्यादि, एएसिणं भंते' एतेषां खलु भदन्त । 'मणुस्सणापुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'कम्मभूमिग णपुंसगाणं' कर्मभूमिकनपुंसकानाम् 'अकम्मभूमिगणपुंसगाणं' अकर्मभूमिकनपुंसकानाम् 'अंतरदीवगाणय' अन्तरद्वीपकानां च ‘कयरे कयरेहितो कतरे कतरेभ्यः अप्पावा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा अल्पावा बहु का वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति प्रश्न', भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम | सव्वत्थोवा सर्वस्तोका', अन्तरदीवग अकम्मभूमिग मणुस्सनपुंसगा अन्तर द्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्य नपुंसकाः, एते च समूर्च्छनजा ज्ञातव्याः, गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्यनपुंसकानामन्तरद्वोपेऽसंभवात् गर्भव्युत्क्रान्तिकनपुंसका यदि तत्र भवेयुस्तदा ते कर्मभूमिजा' संहृता एव लभ्यन्ते न तु तत्रोत्पत्तिमन्त इति देवउत्तरकुरू अकम्मभूभिगा दोवितुल्ला सखेजगुणा अन्तर द्वीपकमनुष्यनपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति
__ मनुष्य नपुंसक विषयक चतुर्थ अल्प बहुत्व इस प्रकार से है-.-"एएसिणं भंते ! मणुस्सण सगाणं कम्मभूमिगणपुंसगाणं अकस्मभूमिगणपुंसगाणं अंतर दीवगाणय कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा" इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा •पूछा है-हे भदन्त ! मनुष्य नपुंसको के, कर्मभूमिक मनुष्य नपुंससको के,अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसको के, और अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसकों के बीचमें कौन मनुष्य नपुंसक किन मनुष्यनपुंसको से अल्प है ? कौन किनसे अधिक है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? उत्तरमें प्रभु कहते है--"गोयमा ! अंतर दीवग अकस्म भूमिग मणुस्स णपुंसगा" हे गौतम ! अन्तर द्वीपज जो मनुष्य नपुंसक है-वे "सव्वत्थोवा" सबसे कम है- ये अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसक संमूर्छन जन्मवाले होते है. क्योकि गर्भजमनुष्य नपुंसको की अन्तरद्वीपमें सभावना नहीं है. अन्तरद्वीपमें जो गर्भज मनुष्य नपुंसक हो तो वे कर्मभूमि से सहरण करके
वे मनुष्य नसोना सभा याथु म६५ मई या ४डपामा मावे छे “एएसिण भंते मणुस्स णपुंसंगाण कम्मभूमिगणपुंसगाण अकम्मभूमिग णपुंसगाणं अंतर दीवगाणयकयरेकयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा” मामा गौतम स्वामी પ્રભુને એવું પૂછ્યું છે કે--હે ભગવન મનુષ્યનપુંસકમાં, અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસમાં અને અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકમાં કયા મનુષ્ય નપુસકે ક્યા મનુષ્ય નપુંસકેથી અલ્પઓછા છે? કોણ કેનાથી વધારે છે? કોણકેની બરોબર છે? અને કણ કેનાથી વિશેષાધિક छ १ मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतम स्वाभीने ४हेछ - "गोयमा! अंतर दीवग अकम्मभूमिगमणुस्स पुंसगा सव्वत्थोवा" हे गौतम । मतदीपनारे मनुष्य नघुसी छ, तन्मे। સૌથી ઓછા છે આ ચમ તરદ્વીપના મનુષ્ય નપુસકે સ મૂરિષ્ઠમ જન્મવાળા હોય છે કેમકે ગર્ભજ મનુષ્ય નપુંસકેની અતરદ્વીપમાં સ ભાવના નથી. અંતરદ્વીપમાં જે ગર્ભજ મનુષ્ય
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
जीवाभिगमसूत्रे देवकुरुत्तरकुरुगतगर्भजमनुष्याणामन्तरद्वीपजगर्भजमनुष्येभ्यः सख्येयगुणत्वात् तथा गर्भजमनुष्याणा मुच्चाराद्याश्रयणेन संमूछिममनुष्याणामुत्पादात् सख्येयगुणत्वं बोध्यम् स्वस्थाने तु देवकुरुत्तर कुरुवासित्तयानामपि स्वस्थाने परस्परं तुल्यतैवेति ‘एवं णाय पुचविदेह अवर विदेह कम्मभूमिग मणुस्स णपुंसगादोवि तुल्ला संखेज्जगुणा एवं यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुप्यनपुंसका द्वयेऽपि संख्येयगुणा । यावत्पदेन देवकुरूत्तरकुरूमनुष्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाः स्वस्थाने तु हरिवर्परम्यकवपनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तेभ्योऽपि हैमवत हैरण्यवतवर्षाकर्मभूमिकमनुष्याः संख्येयगुणाः स्वस्थाने तु परस्परंद्वयेऽपितुल्या., तेभ्यो भरतैरवतवर्प कर्मभूमिकमनुष्यनपुंकाः सख्येयगुणाः, स्वस्थानेद्वयेऽपि परस्परं तुल्याः तेभ्य
लाये हुए होते है किन्तु वहा के जनमे हुए नहीं हो सकते । “देव कुरूत्तर कुरु अकम्मभूमिगादोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा" देव कुरु और उत्तर कुरु रूप अकर्मभृमिज मनुष्य नपुंसक अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसकोकी अपेक्षा सख्यात गुणे अधिक है । क्योंकि अकर्मभूमिगत मनुष्य अन्तर द्वीपजगर्भज मनुष्यो से सख्यात गुणे अधिक है । गर्भज मनुष्यों के उन उच्चार प्रस्रवण आदि मलके सम्बन्ध से वहां समूछित मनुष्यो का उत्पाद होनेसे वे असल्यात गुणे देव कुरु के और उत्तर कुरू के मनुष्य नपुंसक परस्पर आपस में तुल्य है "एवं जाव पुव्व विदेहावर विदेह कम्मभूमिक मणुस्स णपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा" देव कुरु उत्तर कुरु अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक की अपेक्षा हरिवर्प और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुसक सख्यात गुणे अधिक हैं पर ये स्वस्थान में समान ही है- इनकी अपेक्षा भी हैमवत क्षेत्र के और हैरण्यवत क्षेत्र के जो मनुष्य नपुंसक है वे सख्यात गुणे अधिक हैं-पर इनमें भी आपसमें तुल्यता है-इनकी अपेक्षा भरत ऐरावत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक सख्येय गुणे अधिक है और परस्पर में तुल्य इनकी अपेक्षा पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के जो कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसक
નપુંસકે હોય તે તેઓ કર્મભૂમિમાંથી સંહરણકરીને લાવવામાં આવેલા હોય છે. પરંતુ ત્યાંના समेत 3ाता नथी "देवकुरूत्तरकुरुथकम्मभूमिगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" हे १३ અને ઉત્તર કુરૂ રૂપ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુ સકે અંતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે કરતા અંખ્યાતગણું વધારે હોય છે કેમકે અકર્મ ભૂમિમાં રહેલા મનુષ્ય અંતરદ્વીપના ગર્ભજ મનુષ્ય કરતાં સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે. ગર્ભજ મનુષ્યના ઉચ્ચાર, પ્રસ્ત્રવણ વિગેરે મલના સંબધથી ત્યા સંમૂર્ણિમ મનુષ્યને ઉત્પાદ થવાથી તેઓ અસંખ્યાત ગણા છે દેવ७३ भने उत्त२४३न। मनुष्य नस।। ५२२५२मा समान छ ‘एवं जाव पुन्वविदेहावर विदेह कम्मभूमणुस्सण णपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" वि३ उत्त२४३ २४ भूमिना मनुष्य નપુંસકે કરતા હરિવર્ષ રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય નપુંસકે સંખ્યાત ગણા વધારે હોય છે પરંતુ તેઓ સંસ્થાનમાં સરખા જ હોય છે. તેના કરતાં પણ હેમવત ક્ષેત્રના અને હૈરયવત ક્ષેત્રના
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५८१ तेभ्यः पूर्वविदेहापर विदेह कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाः स्वस्थाने तु दयेऽपि परस्परं तुल्यता एवेति चतुर्थ मल्पबहुत्वमिति ॥
___ सम्प्रति-पञ्चमं नारकतिर्यड्मनुष्यविषयमल्पबहुत्वमाह --'एएसिणं' इत्यादि 'एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त ! 'णेरइयणपुंसगाणं नैरयिकनपुंसकानाम् 'रयणप्पभा पुढवीणेरइ यणपुंसगाणं' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम् । 'जाव अहे सत्तम पुढविनेरइयणपुंसगाणं' यावदधःसप्तमपृथिवी नैरयिकनपुंसकानाम् ‘तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसका नाम् ‘एगिदियतिरिक्ख जोणियाणं' एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् ‘पुढवीकाइयएगि दियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पृथिवीकायिकैकेन्द्रिय तिर्यगयोनिकनपुसकानाम् ‘जाव वणस्स इक्काइयएगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' यावद्वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योकनपुंसकाहै वे संख्यात गुणें अधिक है. परन्तु स्वस्थान में ये दोनो तुल्य है. इस प्रकार से यह मनुष्य नपुंसक विषयका चतुर्थ अल्प बहुत्व है। ____ अब नारक और तिर्यञ्च और मनुष्यो के सम्बन्ध को लेकर पांचवा अल्पवहुत्व प्रदर्शित करते है-"एएसिणं भंते! णेरइयणपुंसगाणं" इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा हैहे भदन्त ! इन नैरयिक नपुंसको के-"श्यणप्पभाणेरइयणपुंसगाणं” रत्न प्रभानैरयिक नपुंसको के “जाव अहे सत्तम पुढविनेरइयणपुंसगाणं" रत्न प्रभा यावत् अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों के "तिरिक्ख जोणियणपुंसगाणं" तियग्योनिक नपुंसको के "पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियाणं" पृथिवीकायिक एकेन्द्रियर्तियग्योनिक नपुंसको के "जाव ववस्सइयएगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाण” यावत् वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के-यावत् पदसे अप्कायिक एकेन्द्रिय तियग्योनिक नपुंसकों के तेजस्कायिक एकेन्द्रिय જે મનુષ્ય નપુંસક છે તેઓ સંખ્યાત ગણું વધારે છે. પરંતુ તેમાં પણ પરસ્પરમાં સમાન પણું છે તેના કરતાં ભરત અરવક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસક સંખ્યાત ગણા વધારે છે. અને પરસ્પરતુલ્ય છે તેના કરતાં પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના જે કર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુંસક છે. તેઓ સંખ્યાત ગણા વધારે છે પરંતુ સ્વાસ્થાનમાં આ બેઉ સરખા છે. આ પ્રમાણે આ મનુષ્ય નપુંસક સંબંધમાં ચોથુ અલપ બહુ પડ્યું છે.
હવે નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્યોનો સંબંધ લઈને પાંચમાં અલ્પ બહપણાનું કથન કરે छे “एएसिण भंते ! णेरइय णपुंसगाणं" म। सूत्रथी गौतमस्वामी प्रभुन गे पूछे छे है
सपन मा नैरयि नसलीमा “रयणप्पभा रइयणपुंसगाणं" रत्नप्रभा पृथ्वीना नै२. य: नसीमा "जाव अहेसत्तमपुढवि नेरइय णपुंसगाण' यावत् अधः सभी पृथ्वीना २य नसभा "पुढवीकाइय एगिदियतिरिक्ख जोणियाणं" पृथ्वीय मे द्रिय पातिय ज्यान नपुंसीमा "जाव वणस्सइकाइय एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं"
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~
--
---
-
-
-
-
-
--
-
-
-
-
-
-
-
-
~~~
-
-
~
in
wwwwwwwww--------
जीवाभिगमसूत्रे नाम् अत्र यावत्पदेन अप्कायिक तेजस्कायिक वायुकायिकैकेन्द्रियनिर्यग्योनिकनपुंसकानां संग्रहो भवति वेदियतेइंदियचउरिदिय पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् जलयराणं जलचरनपुंसकानाम् 'थलयराणं' स्थलचरनपुंसकानाम् 'खहयराणं खेचरनपुंसकानाम् “मणुस्सणपुंसगाणं मनुष्यनपुसकानाम् कम्मभूमिगाणं कर्मभूमिक मनुष्यनपुसकानाथ 'अकस्मभूमिगाणं अकर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकानाम् अंतर दीवगाणय अन्तरद्वीपकामनुष्यनपुपकानां च एतेप मध्ये कयरे कयो हितो कतरे कतरेभ्य अप्पावा अल्पावा वहुयावा बहुका वा तुल्या वा तुल्या वा 'विसेसाहियावा विशेषाधिका वा भवतीति प्रश्नः भगवानाह गोयमा इत्यादि गोयमा हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्व स्तोका-सर्वेभ्योऽल्पियांस. 'अहेसत्तमपुढवीणेरइयणपुसगा' अधः सप्तमपृथिवीनैरयिकनपुंसका:-सप्तमतमतमापृथिवीनैरयिकनपुसका भवन्ति सप्तमनारकनपुंसकापेक्षया, छटपुढवीणेरइय णपुंसगा असंखज्जगुणा षष्ठ पृथिवीनारक नपुसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति जाव दोच्च र्तियग्योनिक नपुंसकों के, वायुकायिक एकेन्द्रि तिर्यग्योनिक नपुसको के तथा “वेइंदिय तेइंदिय चउरिदिय पंचिंदिय तिरिक्ख जोणिय णपंसगाणं" दोइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसको के चौइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के और पंचन्द्रियर्तियग्योनिक नपुसको के "जलयराणं" जलचर नपुंसको के "थलचराणं" स्थलचर नपुंसको के “खय राणं" "खेचरनपुसको के मणुस्स णपुसगाणं" मनुष्यनपुसकों के "कम्मभूमिगाणं" कर्म भूमिक मनुष्य नपुंसको के “अंतरदीव गाणय" अन्तर द्वीपक मनुष्य नपुंनसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पाचा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहियावा" कौन मनुष्यनपुसक किन मनुष्यमपुंसको से अल्प है ? कौन किनसे बहुत है ८ कौन किनसे तुल्य है ? और कौन किनसे विशेषाधिक हैं । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-"गौयमा ! सव्वत्थोवा अहे सत्तम पुढवीनेरझ्यणपुंसगा” हे गौतम ! सबसे कम अध सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसक થાવત વનસ્પતિકાયિક એક ઇંદ્રિય વાળા તિર્થનિક નપુસકેમાં ચાવત પદથી અપકાયિક એક ઇંદ્રિયવાળા તિર્યંગેનિક નપુસકે મા તેજસ્કાયિક એક ઈદ્રિયવાળા તિર્યનિક નપું. सीमा वायुयि मेद्रिय वाण तिय-योनि नसभा “बेइंदिय तेइंदिय-चउरिदिय पंचिदिय तिरिक्ख जोणिय णपुंसगाण" मे द्रिय पाप, त्रय द्रियाणा तिय श्य. નિક નપુંસકેમાં ચાર ઈદ્રિયવાળા તિય ગેનિક નપું સકામાં અને પાંચ ઈદ્રિયવાળા તિર્ય नि नसभा 'जलयराण" य२ नसीमा "थलयशाणं" स्थाय२ नसभा “खह यराण" मेयर नसीमा "मणुस्सणसगाण" भनुष्य नसभा 'कम्मभूमिगाणं" - भूमिना मनुष्य नपुंसामा “अंतरदीवगाणं" मन मभूमिना मनुष्य नसभा 'कयरे कयरे हितोअप्पा वा बहुया वा तुल्लावा विसेसाहिया वा" ४या मनुष्य नपुस ४या मनुष्य નપુંસકે કરતાં અ૯પ છે? કેણ કેનાથી વધારે ? કોણ કોની બરાબર છે અને કોણ કોનાથી विशेष अधि४ छ ? गौतम स्वामीना मा प्रश्न उत्तरमा प्रभु ४ छ - "गोयमा !
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र०२
नपुंसकस्वरूपनिरूपणम् ५८३ पुढवीणेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' यावद् द्वितीयशर्कराप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा भवन्ति, यावत्पदसग्राह्यस्यायमर्थ पष्टपृथिवीनार कनपुंसकापेक्षया पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसका' असख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तदपेक्षया चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तदपेक्षया तृतीयपृथिवीनार कनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति, तपे - क्षया च द्वितीयशर्करापृथिवीनारकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । द्वितीयनारकपृथिवीनैरयिकनपुंसकापेक्षया ‘अंतरदीवगमणुस्सण पुंसगाअसंखेज्जगुणा' अन्तरही पकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति, गर्भजानामुच्चारादिसमुत्पन्नस मूर्च्छिममनुष्यापेक्षया तेषामसख्येयगुणत्वं बोध्यम् तत्र तेषामसख्येयगुणत्वेन समूर्छनसभवात्, अन्तरद्वीपजमनुष्यनपुसका
है । "छपुढची रयणं सगा असं खेज्जगुणा " सप्तमनारक के नपुंसको की अपेक्षा छठीमा पृथिवी के जो नैरयिक नपुसंक है वे असंख्यात गुणे अधिक है. " जाव दोच्च पुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" यावत् द्वितीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । यावत्पद से यहां यह अर्थ सगृहीत करके प्रकट किया गया है— छठवीं पृथ्वी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा पंचम पृथिवी के जो नैरिक नपुंसक हैं वे असख्यात गुणे अधिक है. पंचम पृथिवी के नैरथिक नपुंसको की अपेक्षा चतुर्थ पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसक असख्यातगुणे अधिक है तृतीय पृथिवी के नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी के जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यात गुणो अधिक हैं । तथा द्वितीय पृथिवी के नारको की अपेक्षा जो " अंतर द्वीवग मणुस्स णपुंसगा असंखेज्जगुणा " अन्तर द्वीपज मनुष्यनपुंसक है वे असंख्यातगुणो अधिक है । ये गर्भज मनुष्यो के उच्चार प्रस्रवण-मलमूत्र आदि शरीर के मलो में उत्पन्न होने के कारण समूच्छिम मनुष्य असख्यात गुणे अधिक होते है. क्योंकि वहां इतने समूच्छित होते है अन्तर द्वीपज मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा
सव्वत्यो वा अहे सत्तम पुढवी नेरइयणपुंसगा” हे गौतम! सौथी सोछा अध. सप्तभी पृथ्वीना नैरयि! नपुस। छे "छडपुढवी णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा” सातभा नरञ्जना નપુ ંસકા કરતાં છઠ્ઠી તમા નામની પૃથ્વીના જે નૈયિક નપુસકે છે તે અસ ખ્યાત ગણા पधारे छे “जाव दोच्च पुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" यावत् भील पृथ्वीना नैर्યિક નપુસકો અયાત ગણા વધારે છે. અર્થાત્ અહિયાં યાવત પદ થી આ નીચ પ્રમાણે ના અર્થ સંગ્રહ કરીને બતાવેલ છે—છી પૃથ્વીના નૈયિક નપુંસકો કરતાં પાચમી પૃથ્વીના જે નૈરિયક નપુસકે છે, તેએ અસખ્યાત ગણા વધારે છે. પાંચમી પૃથ્વીના નૈયિક નપુ ંસકો કરતાં ચાથી પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ ંસકા અસંખ્યાત ગણા વધારે છે. ચેાથી “પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ ંસકા કરતા ત્રીજી પૃથ્વીના નૈયિક નપુ ંસક સખ્યાતગણા વધારે છે. ત્રીજી પૃથ્વીના नैरयिष्ठ नपुस । उरता गोल पृथ्वीना नैरयि नपुंसके। पुरता ? "अंतरदीवगमणुस्स पुं
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
जीवाभिगमसू
पेक्षया 'देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुम्सण पुंसगा दोविल्लासंखेज्जगुणा' देवकुरुत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्य नपुंसकाः सस्येयगुणा अधिका भवन्ति स्वस्थाने तु येऽपि एते परस्परं तुल्या भवन्ति । 'जावपुव्वविदेह अवर विदेहकम्म भूमिगमणुम्सण पुंसगादोवि तुल्यासंखेज्जगुणा' यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभृमिकमनुष्य नपुसका द्वयेऽपि तुल्या संख्येयगुणाः, अभाव' देव कुरूत्तर कुर्व कर्मभूमिकमनुप्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने येऽपि परस्परं तुल्या' एतदपेक्षया हैमवतहरण्यवता कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका स्वस्थाने हयेऽपि परस्परं तुल्या भवन्ति एतदपेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुप्यनपुसकाः सत्येयगुणाधिका भवन्ति, स्वस्थाने येऽपि परस्परं तुल्या भवन्ति, एतदपेक्षयाऽपि पूर्वविदेहापर विदेहकर्मभूमिकमनुष्य नपुंसका सख्येयगुणाधिका, स्वस्थाने परम्पर तुल्याश्च भवन्तीति । पूर्वविदेहापरविदेहाऽकर्मभूमिकमनुप्यनपुसकापेक्षया 'रणापभापुढवीणेरड
“देव कुरूत्तरकुरू अकर्मभूमिगमणुस्स णपुंसगा दोवि तुल्ला संखेज्ज गुणा " देवकुल और उत्तर के जो मनुष्य नपुंसक है वे सख्यात गुणितो अधिक है परन्तु ये दोनो स्वस्थान मं तुल्य है । 44 'जाव पुन्वविदेह अवरविदेह कम्म भूमिगमणुस्स णपुंसगा दावि संखेज्ज गुणा " ' यावत् ' यावत्पद से देवकुरू और उत्तर कुरूके मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के जो मनुष्यनपुंसक है वे सख्यात गुणित है । पर ये दोनो परस्पर में तुल्य है । इनकी अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के जो मनुष्यनपुसक हैं वे सम्यात गुणितो हैं - पर ये दोनों आपस में तुल्य है । इनकी अपेक्षा भरत क्षेत्र और ऐरावत क्षेत्र के जो मनुष्यनपुंसक हैं वे संख्यात गुणित अधिक है - और स्वस्थान में तुल्य है । तथा इनकी अपेक्षा जो पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के कर्म भूमिक मनुष्यनपुंसक है वे सख्यात गणित है । पर ये भी स्वस्थान में तुल्य
1
है सगा असंखेज्जगुणा" अंतर द्वीपना भनुष्य नघुसी छे, तेथे असं ज्यात गया वधारे छे. આ ગર્ભજ મનુષ્યના ઉચ્ચાર, પ્રસવણુ–મસૂત્ર વિગેરે શરીરના મળથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે સ`મૂ॰િમ મનુષ્ય અસંખ્યાતગણા વધારે હાય છે, કેમકે- -त्या मेटला मंभूर्च्छित होय छे. अंतरद्वीप मनुष्य नयु सो अस्तां 'देवकुरूत्तर कुरु अकर्मभूमिग मगुस्सणंसगा दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" हेव३ अने उत्तर ३३ माने मनुष्य नपुंसक छे, तेथे संख्याता वधारे छे परंतु या मन्ने स्वस्थानमा तुझ्य छे. "जाव पुव्त्रविदेह अवरविदेह कम्मभूमिग मस्त णपुंसगा संखेज्जगुणा" अडिया यावत्यध्थी हेवडु३ याने उत्तरकुना મનુષ્ય નપુસકાના અપેક્ષાથી રિવષ અને રમ્યકવના જે મનુષ્ય નપુ સકે છે, તેએ સખ્યાત ગણા વધારે છે. પરંતુ આ બન્ને પરસ્પરમા સરખા છે તેના કરતાં ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રના જે મનુષ્ય નપુસકે છે, તેએ સ ખ્યાતગણા વધારે છે અને સ્વસ્થનમાં તુલ્ય છે. તથા તેના કરતાં પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના કર્મ ભૂમિજ જે મનુષ્ય નપુ સકે છે, તેઓ સખ્યાતગણુા છે. પરંતુ તેઓ પણ સ્વસ્થાનમાં તુલ્ય છે કર્મ ભૂમિ જ પૂર્વવિદેહ અને
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० १७
नपुंसकानां स्थितिनिरूपणम् ५८५ यणपुंसगा असंखेज्जगुणा' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । रत्नप्रभानपुंसकापेक्षयाऽपि 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति, खेचरनपुंसकापेक्षयाऽपि 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति स्थलचरनपुंसकापेक्षयाऽपि 'जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति जलचरनपुंसकापेक्षया 'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' चतुरिन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका विशेपाधिका भवन्तीति चतुरिन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि-'तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाकर्मभूमिक पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा " रयणप्पभापुढवीणेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" रत्नप्रभा पृथिवी के जो नैरयिक नपुंसक है वे असंख्यात गुणें अधिक है । इनकी अपेक्षा "खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखज्जगुणा" खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिक नपुंसक असंख्यात गुणें अधिक है । इन खेचरनपुंसको की अपेक्षा " थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा " स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग् योनिकनपुंसक संख्यात गुणे अधिक है । इन स्थलचरनपुंसको की अपेक्षा--" जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" जलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसक संख्यात गुणे अधिक हैं। इन जलचर नपुंसको की अपेक्षा "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषाधिक है. चौइन्द्रियनपुंसकोकी अपेक्षा "तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" तेइंन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है. चौइन्द्रियनपुंसको
पश्चिम विहे न । मनुष्य नपुस । ४२ता "रयणप्पभापुढवी जेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" રત્ન પ્રભા પૃવીના જે નૈરયિક નપુસકે છે. તેઓ અસંખ્યાતગણું વધારે છે. તેના કરતાં "खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेजगुणा" मेय२ पयन्द्रिय तिर्थ ज्योनि नसठे। अस यातगण! पधारे छ. मा मेय२ नपुस २ता "थलयर पचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेजगुणा" स्थाय२ पयन्द्रिय तिय यानि नसो सध्यातमा धारे छ. २मा स्यसय२ नपुस । ४२i “जलयर पचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेजगुणा" જલચર પચેન્દ્રિય તિયનિક નપુંસકે સંખ્યાતગણું વધારે છે. આ જલચર નપુંસકો ४२di "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" या२ द्रियवाणा तयज्योनि: नसा विशेषाधि छ - यार । द्रिया नपुंसी ४२ता "तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" ३ ४ द्रिया तय ज्यान नपुंस विशेषाधि छ. द्रियाणा तिय योनि नसो ४२di "बेइंदियतिरिक्ख जोणियणपुसगा विसेसाहिया" मे छद्रियाणा तिव्यनि नपुस। विशेषाधि छ मेद्रियाणा तिययानि नस। ४२di "तेउका
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
......
..
.
..
..
.....
.....
५८६
जीवाभिगमसूत्रे हिया' त्रीन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति त्रीन्द्रियनपुसकापेक्षयाऽपि-'इंदियतिरिक्खजोणियणपुसगा विससाहिया' हीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेपाधिका भवन्तीति । द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि 'तेउक्काइयएगिदियतिरिक्खोणियणपुंसगा असंखज्जगुणा' तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका असख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । तेजस्कायिकापेक्षयापि'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यन्योनिकनपुंसकाविशेषाधिका भवन्तीति पृथिवीकायिकैकेन्द्रियनपुंसकापेक्षयापि 'आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति अप्कायिकनपुसकापेक्षयाऽपि 'बाउक्काइयएगिदियतिरिवखाणियणपुंसगा चिसेसाहिया' वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यगूयोनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति वायुकायिकनपुंसकापेक्षयाऽपि 'वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा' वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका अनन्तगुणा अधिका भवन्तीति पञ्चममन्पबहुत्वम् । समाप्तं नपुंसकानामल्पवहुत्वप्रकरणम् ॥सू० १७॥ की अपेक्षा "तेइंदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" तेइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसक विशेषाधिक हैं। तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकों की अपेक्षा 'इंदियतिरिक्खजोणियणपुसगा विसेसाहिया” दोइन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । द्वीन्द्रिय निर्यग्योनिक नपुंसको की अपेक्षा "तेउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा" तैजसकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असख्यातगुणे अधिक है । तेजस्कायिक नपुंसकों की अपेक्षा "पुढवीकाढयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक विशेषाधिक है । पृथिवीकायिक नपुंसको की अपेक्षा 'आउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" अप्कायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषा. धिक है । अप्कायिक नपुंसकों की अपेक्षा 'वाउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा विसेसाहिया" वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसक विशंपाधिक है । वायुकायिक नपुंसकों की अपेक्षा 'वणस्सइकाइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा अणंतणा" वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसक अनन्तगुणे अधिक है ? इस प्रकार से पांचवां नैरयिक तिर्यञ्च मनुष्य सम्बन्धी अल्प बहुत्व है । नपुसकों का अल्प बहुत्व-प्रकरण समाप्त हुआ । सूत्र १७॥ इण एगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा असखेज्जगुणा" सय मेद्रियाणा तिय ध्यान नपुंस। असयात पधारे छे. तेरेय नपुंस। ४२di 'पुढवीकाइयपगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वी थि: गेन्द्रिय तिय यानि विशेषाधि४ छ पृथ्वजयि नधुस ४२ता ‘आउकाइयतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" अ५४॥य मे दियवा तययानि नपुंस विशेषाधि छे. अयि नसो ४२ता 'वाउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा विसेसाहिया" वायुधि४ मे द्रियाण तिर्थयानिनस विशेषाधि छ वायुयि४ नस। ४२di “वणस्सइकाइयागिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा अणतगुणा" वनस्पति
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० १८ नपुंसकर्म वेदकर्मवन्धस्थितिनिरूपणम् ५८७
सम्प्रति-नपुंसकवेदकर्मणो बन्धस्थितिं नपुंसकवेदस्य प्रकारञ्च दर्शयितुमाह-'णापुंसगबेदस्स ण भंते' इत्यादि, __. मूलस्-‘णपुंसगवेदस्स णं भंते ! कम्मरस केवइयं कालं बंधठिई पन्नता ? गोयमा ! जहन्नेणं सागरावमस्स दोन्नि सत्तमागा पलिओवमस्स असंखेज्जइमागेण ऊणगा। उकोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ, दोण्णि य वालसहस्साई अबाधा अबाहूणिया कम्मडिई कम्मणिसेगो। णपुंसगवदेणं भंते ! कि पगारे पन्लत्ते ? गोयमा ! महाणगरदाहसमाणे पन्लत्ते समणाउसो ! सेलं णपुंसगा' ॥ सू० १८॥
छाया-नपुसकवेदकस्य खलु भदन्त ! कर्मणः कियन्तं काल बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन सागरोपमस्य द्वौ सप्तभागौ पल्योपमस्य असंख्येयभागेनोनको उत्कर्षण विंशतिसागरोपमस्य कोटिकोटयः, द्वे च वर्षसहस्त्रे अवाधा, अवाधोना कर्मस्थितिः कर्मनिषेकः । नपुंसकवेदः खलु भदन्त ! किंप्रकारकः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! महानगरदाहसमानः प्रशप्तः श्रमणायुष्मन् ! ते एते नपुंसकाः ॥सू० १८||
अब सूत्रकार नपुंसक वेद कर्म की बन्धस्थिति और नपुंसक वेद का प्रकार प्रकट करते-"णपुंसगवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स केवइयं कालं वंधठिई पन्नत्ता-इत्यादि। ___टीकार्थ-यहां गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है- "नपुंसकवेदस्स णं भंते ! कम्मस्स" हे भदन्त ! नसपुंक वेद कर्म की "केवइयं कालं बंधठिई पन्नत्ता" बन्धस्थिति कितने काल की कही गयी है ? उत्तर में प्रभु कहते है-"गोयमा ! जहन्नेणं सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागापलिऔवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगा" हे गौतम ! नपुंसक वेद कर्म की बन्धस्थिति जघन्य से सागरोपम के सात भागों में से पल्योपम के असंख्यातवें भाग से दो सातिया भाग प्रमाण કાયિક એક ઈદ્રિયવાળા નપુંસકો અનંતગુણ વધારે છે આ પ્રમાણે આ પાચમું નૈરાયક, તિર્યંચ અને મનુષ્ય સંબ ધી અલપ બહુપાશું કહ્યું છે. આ રીતે આ નપુંસકેનું અલપ બહુ પણાનું પ્રકરણ સમાપ્ત થયું સૂ૦૧૭
હવે સૂત્રકાર નપુંસક વેદકર્મની બંધસ્થિતિ અને નપુંસક વેદને પ્રકાર પ્રગટ કરે છે. – "णपुंसगवेदस्स भते ! कम्मस्स केवइयं कालं वैधठिई पण्णत्ता" त्याह
थ----मडियां गोतभवाभीय प्रभुने मे पूछ्यु छ ?--"नपुंसकवेदस्स ण भंते ! कम्मस्ल" भगवन् नस व भनी केवइय कालं बंधठिई पण्णत्ता" मधस्थिति टal४जनी अवाम मावी छ ? २ प्रश्नना उत्तरमा प्रसुगौतम स्वामीने ४ छ है-"गोयमा! जहण्णेणं सागरोवमस्स दोन्नि सत्तभागा पलिओवमस्स असंखेज्जइभागेण ऊणगा" गौतम! નપુસક વેદકર્મની બંધસ્થિતિ જઘન્યથી સાગરોપમના સાતભાગમાંથી પલ્યોપમના અસ
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
'
टीका -- "पुंसगवेदस्स णं भंते " नपुंसकवेदस्य खलु भदन्त । 'कम्मस्स' कर्मणः केवइयं कालं बंधठिई पन्नत्ताः कियन्तं कालं बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता कथितेति प्रश्नः भगवानाह - 'गोयमा ' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम! ' जहन्नेणं' जघन्येन "सागरोवमस्स' सागरोपमस्य 'दोन्नि सत्तभागा' द्वौ सप्तभागौ 'पलिओवमस्स' पल्योपमस्य 'असंखेज्जइभागेण ऊणगा' असख्येयनभागेनोनका हीना इत्यर्थः, सागरोपमस्य सप्तभागाः करणीयाः तेषु द्वौ भागौ तौ च पल्योपमस्यासख्येन भागेन हीनौ तथा “उक्कोसेणं" उत्कर्षेण "वीस सागरोवमकोडाकोडीओ” विंशतिः सागरोपम काटिकोट्यः "दोन्नि य वाससहस्साई अवाधा' द्वे च वर्षसहस्रे अबाधा द्विसहस्रवर्षैप्रमितोऽत्रबाधाकाल: "अवाहूणिया कम्महिई” अवाधोना— अवाधाकालेन हीना कर्मस्थितिः 'कम्मणिसेको' कर्मनिषेकः कर्मदलिकरचनेति ॥
५८८
हैं. तथा-" उक्कोसेणं वीसं सागरोवमकोडाकोडीओ" उत्कृष्ट से २० बीस सागरोपम कोटा कोट की है | "दोन्निय वाससहस्साई अवाधा" इसमें दो हजार वर्ष की अवाधा है 'वाहूया " अवाधा काल से हीन कर्म स्थिति “कम्मणिसेगो" कर्म निषेक कर्म दलिको की रचना है. "णपुंसगवेए णं भंते ! कि पगारे पन्नत्ते" हे भदन्त ! नपुंसक वेद कैसा कहा गया है ? “ गोयमा ! महानगरदाहसमाणे पन्नत्ते" नपुंसक वेद महानगर के दाह के समान कहा गया है । क्यो कि समस्त भी अवस्थाओं में मदन दाह अर्थात् काम विकार महानगर को जलाने के जैसा ही होता है । इस वेद के उदय में स्त्री और पुरुष दोनो की अभिलाषा होती है. अत' इसे महानगर के जलाने वाले दाहके जैसे दाहवाला कहा गया है । “समणाउसो” हे श्रमण ! आयुष्मन् ! "सेत्तं णपुंसगा" इस प्रकार भेद और प्रभेदों को लेकर नपुंसकों का निरूपण किया गया है. नपुंसक प्रकरण समाप्त हुआ । सूत्र - १८
ध्यातमां लागथी मे सातियालाग प्रभाणुनी हे तथा "उक्कोसेण वीस सागरोवमकोडाकोडीओ" उत्सृष्टथी २० पीस सागरोपम छोडा छोडीनी छेदोन्निय वाससहस्साई अवाधा" भाभां में हन्तर वर्षांनी समाधा आज हे " अवाहूणिया कम्मट्ठिई" गणाधा अजथी हीन ४भ स्थिति “कम्मणिसेगो” उभं निषे:- उर्भ हसिओनी रचना छे. "णपुसगवेषणं भंते! किं पगारे पण्णत्ते" हे भगवन् नपुंसध्वे देवा अझरना उस छे ? या प्रश्नमा उत्तरमा प्रलु --" गोयमा ! महाणगरदाहसमाणे पण्णत्ते" नपुंसः वेह भडानगरना हा प्रभाऐना કહેલ છે. કેમકે—સધળા એવી અવસ્થાઓમાં મદન દાહે અર્થાત્ કામવિકાર મહાનગરને ખાળવા જેવેાજ હાય છે. આ વેદના ઉદયમાં સ્ત્રી અને પુરૂષ બન્નેની અભિલાષા થાય છે. तेथी तेने महानगरने माणवानाही नेवो ने हाई तेना वा हाडवाणी उडेस छे "समणा उसो" हे श्रम आयुष्मन् “सेतं णपुंसगा” या रीते लेह भने अलेहाने साने नपुं सोनुं निइयाशु કરવામા આવેલ છે. આ રીતે આ નપુંસક પ્રકરણ સમાપ્ત પ્રસ્॰ ૧૮૫
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र२ सू० १९
सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५८९ 'णपुंसगवेए णं भंते' नपुंसकवेदः खलु भदन्त ! 'किं पगारे पन्नत्ते' किं प्रकार. - कीदृशः प्रज्ञप्तः-कथित इति प्रश्नः भगवानाह-गोयमा' इत्यादि “गोयमा' हे गौतम ! 'महाणगरदाहसमाणे पन्नत्ते' महानगरदाहसमानः; सर्वास्वपि अवस्थासु मदनदाहो महानगरदाहसमान एव स्त्रीपुरुषोभयाभिलाषविषयः प्रज्ञप्तः--कथितः 'समणाउसो' श्रमणायुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन् । “सेत्तं णपुंसगा' ते एते उपरि प्रदर्शिता भेदप्रभेदाभ्या नपुसका निरूपिता इति नपुंसकप्रकरणम् ॥सू० १८॥
सम्प्रति-सकलस्त्रीपुरुषनपुंसकविषये नव अल्पबहुत्वानि वक्तव्यानि तथाहि-प्रथम सामान्यतः स्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकमल्पबहुत्वम् ॥१॥ समान्यतस्तिर्यग्योनिकस्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकं द्वितीयम् ।२। एवं सामान्यतो मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकं तृतीयम् ॥३। सामान्यतो देव स्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकं चतुर्थम् ॥४। सामान्यतस्तिर्यग्मनुष्यस्त्रीपुरुपनपुंसक-देवस्त्री पुरुषनारकनपुंसक-विषयकं संमिश्रं पञ्चमम् ॥५। विशेषतस्तिर्यग्योनिकस्त्रीपुरुषनपुंसकविषयकं षष्ठम् ।६। , विशेषतो मनुष्यस्त्रीपुरुषनपु सकविषयकं सप्तमम् ।७। विशेषतो देवस्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकमष्टमम् ८) विशेषतस्तिर्यग्मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसक-देवस्त्रीपुरुष-नारकनपुंसकविषयकं समिश्रं नवमम् ।९। तत्र पञ्चाल्पबहुत्वानि सामान्यतिर्यगादि सम्बन्धीनि ।५। चत्वारि च विशेषति
___ अब सूत्रकार नौ अल्प बहुत्व के सम्बन्ध में वक्तव्यता प्रकट करते है-इनमें सामान्य से स्त्री पुरुष नपुंसक के विषय में प्रथम अल्प बहुत्व है १। सामान्य से तिर्यग्योनिक स्त्री, पुरुष और नपुंसक के विषय में द्वितीय अल्प बहुत्व है। २। इसी प्रकार सामान्य से मनुष्य स्त्री, पुरुष और नपुंसक विषयक तृतीय अल्प बहुत्व है ३। सामान्य से देव स्त्री पुरुष और नारक नपुंसक विषयक चतुर्थ अल्प बहुत्व है । सामान्य से समस्त से मिला हुआ पच्चम अल्प बहुत्व है ५। इसके आगे विशेष की अपेक्षा से तिर्यग्योनिक स्त्री पुरुष नपुंसकों का छठा अल्प- . बहुत्व है । विशेष से मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसकों का सातवा अल्प बहुत्व है ७/ विशेष से देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसकों का आठवा अल्प बहुत्व है ८ तिर्यञ्च मनुष्य स्त्री पुरुष नपुंसक और देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसक, इन सबविजातीयव्यक्तियो का समिश्र नौवा अल्प बहुत्व है ९। इस
હવે સૂત્રકાર નવ અલપ બહુપણાના સ બ ધમાં કથન પ્રગટ કરે છે–તેમાં સામાન્ય પણાથી સ્ત્રી, પુરુષ અને નપુ સકેના સ બ ધમાં પહેલું અલ્પ બહુપણું છે ૧ સામાન્ય પણથી તિર્યનિક સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસકના સંબ ધમાં બીજુ અ૯૫ બહુ પણ છે ૨ એજ પ્રમાણે સામાન્યપણાથી મનુષ્ય સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુસકના સંબંધમાં ત્રીજું અલ્પ બહુપણું છે૩. સામાન્યપણાથી દેવ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નારક નપુંસકેના સંબંધમાં ચોથું અલ્પ બહુ પણું છે. સામાન્ય પ્રકારથી સઘળાથી મળેલું પાંચમું અ૮૫ બહુપાશુ છે ૫ પછી વિશેષની અપેક્ષાની તિર્યનિક સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસકેનું છઠું અલ્પ બહુપણું છે ૬ વિશેષ પ્રકારથી મનુષ્ય
સ્ત્રી, પુરૂષ નપુસકેનું સાતમુ અલ્પ બહુપણું છે. વિશેષથી દેવ સ્ત્રી, પુરૂષ, નારક નપુંસકોનું આઠમું અલ્પ બહુપણુ છે.૮
-
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
सस्थान पनि नवादि नत्र नावत् प्रथमं पञ्चसामान्याच्पबहुत्वानि प्रददन्ते "इत्यादि.
१,१०
सुल- 'एएस णं ते! इत्थीर्ण पुरिसाणं णपुंसगाण य करकयरहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्यत्थोवा पुरिया. इत्यीओ संखेज्जगुणा, णपुंसगा अणतगुणा ॥ अंते ! तिरिक्खजोणिय इत्थीणं तिरिक्खजोणिय पुराणं निखिखजोणिय पुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुला वा विसेयाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा निक्विजोणियपुरिया तिखख इत्थीओ असंखेज्जगुणा, तिरिक्वजोगिया अनंतगुणा ॥ ॥ एएसि णं भंते! मणुस्सित्थीणं मम्मपुराणं मणुस्सणपुंसगाण य कयरे कयरेर्हितो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुम्नपुरिया. मणुस्मित्थीओ संखेज्जगुणा सणुस्मणपुंसगा असंखेज्जगुणा || || मिणं संत ! देविस्थीणं देवपुरिसाणं णेरइयणपुंसगाण करे तो अप्पा वा बहुया वातुल्ला वा विसेसा - हिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा णेरइयणपुंसगा देवपुरिसा असंग्वेज्जगुणा. देवित्थओ संग्वेज्जगुणाओ || ४ || एएसि णं भंते ! प्रकार में ये सामान्य और चार ऐसे ये नौ अन्य बहुत्व हैं । इनमें से सुप्रथन पनि सामान्यको करते है
मैने इत्यणं परिमाणं नपुंसगाण य' इत्यादि ॥ सू १८ ॥
કેમ કરી પુરૂષ અને દેવ કરી પુરૂષનપુંસક આ સઘળી વિજાતીય વ્યક્તિઓનું મન ૧ ઃ બહુલ ૯ ભા પ્રમા આ સામાન્ય પ્રકાથી પાચ અને વિશેષ પ્રકાર श्री का है. गाभावी सूत्रभर पडताना पाय सामान्य अध्य मेीर्ण पुरिसाणं णपुनगाण य
-
टुप
73
ઈત્યાદિ
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र २ सू० १९ सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५९१ तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिवखजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं मणुस्सित्थीणं अणुस्सपुरिसाणं मणुस्मणपुंसगाणं देवित्थीणं देवपुरिसाणं णेरइयणपुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा मणुस्सित्थीओ संखेज्जगुणा | मणुरसणपुंसगा असंखेज्जगुणा, गेरइयणपुं. सगा असंखेज्जगुणा, तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा तिरि. क्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणा, देवपुरिसा असंखेज्जगुणा देवित्थियाओ संखेज्जगुणा, तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' ॥सू० १९॥
छाया-एतेषां खलु भदन्त ! स्त्रीणां पुरुषाणां नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः पुरुषाः, स्त्रियः संख्येयगुणाः, नपुंसका अनन्तगुणाः ॥१॥ एतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां तिर्यग्योनिनिकपुरुषाणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां च कतरेकतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशे. पाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकास्तिर्यग्योनिकपुरुषाः, तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥२॥ एतेषां खलु भदन्त ! मनुष्यस्त्रीणां मनुष्यपुरुपाणां मनुष्यनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा, तुल्या वा विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यपुरुषाः, मनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणाः, मनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाः ॥ ३ ॥ एतेषां खलु भदन्त ! देवस्त्रीणां देवपुरुषाणां नैरयिकनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्यः अल्पा वा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः नैरयिकनपुंसकाः, देवपुरुपा असंख्येयगुणाः देवस्त्रियः संख्येयगुणाः ॥ एतेषां खलु भदन्त ! तिर्यग्योनिकस्त्रीणां तिर्यग्योनिकपुरुषाणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां मनुष्यस्त्रीणां मनुष्यपुरुषाणां मनुष्यनपुंसकानां देवस्त्रीणां देवपुरुषाणां नैरयिकनपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा, वहुका वा, तुल्या वा, विशेपाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोका मनुष्यपुरुषाः, मनुष्यस्त्रियः संख्येयगुणाः, मनुष्यनपुसका असंख्येयगुणाः, नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकपुरुषा असंख्येयगुणाः, तिर्यग्योनिकस्त्रिय संख्येयगुणाः, देवपुरुपा असंख्येयगुणाः, देवस्त्रियः संख्येययणाः तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः सू० १९॥
टीका-“एएसि णं मंते' एतेषा वक्ष्यमाणानां प्राणिनां मध्ये स्त्रीणां सामान्यत. स्त्रीणाम् - "पुरिसाणं' पुरुपाणाम्, सामान्यतः पुरुषजातीयानाम् ‘णपुंसगाण य नपुसकानां च नपुसकजाती
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
जीवाभिगमसूत्रे यानाम 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्य. एतेषां मध्ये केपामपेक्षया के इत्यर्थः । 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्पा वा वहुका वा तुल्या वा विशेषाधिकावेति मामान्यन बीपुरुपनपुंसकानामल्पबहुत्वादिविषयक प्रथम. प्रश्नः, भगवानाह--'गोयमा' इत्यादि "गोयमा" हे गौतम ! “सव्वत्थोवा पुरिसा' सर्वस्तोकाः पुरुपाः पुरुषाः सर्वेभ्य. तीनपुंसकेभ्योऽन्पा भवन्तीति । 'इत्थीओ संखेज्जगुणा' पुरुषापेक्षया स्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्तीति ‘ण पुंसगा अणंतगुणा' स्त्र्यपेक्षयाऽपि नपुंसका अनन्तगुणा अधिका भवन्तीति वनस्पतिमपेत्य नपुंसकानामनन्तगुणत्वमिति प्रथममल्पबहुत्वम् ।१।
टीकार्थ-- गौतम ने प्रभु से ऐसा पछा है-हे भदन्त ! इन सामान्य से 'इत्थीणं' स्त्रियो के पुरिमाणं' सामान्य पुरुप जातियो के 'णपुंसगाण य' एवं सामान्य से नपुसकों के बीच में 'कयरे कयरेहितो' कौन किन से 'अप्पा वा' अल्प है । कौन किन से 'वहुया वा' अधिक हैं ? कौन किन के 'तुल्ला वा' बराबर है और कौन किन से 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-'गोयमा' हे गौतम ,सव्वत्थोवा पुरिसा' सबसे कम पुरुप है-अर्थात् स्त्रियो और नपुसको की अपेक्षा पुरुप बहुत थोडे है । इनकी अपेक्षा'इन्धीओ संखेज्जगुणा' पुरुषो की अपेक्षा स्त्रिया सख्यात गुणित अधिक है 'णपुंसगा अणंत गुणा' स्त्रियों की अपेक्षा नपुसक अनन्त गुणित अधिक है । वनस्पति की अपेक्षा से इनका अनन्तगुणत्व कहा गया है. यह प्रथम अल्प बहुत्व है। द्वितीय अल्पबहुत्व इस प्रकार से है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है - 'एएसिणं
ટીકાથે–ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને એવું પૂછયું છે કે હે ભગવન સામાન્યપણાથી " इत्थीण " श्रीयामा "पुरिसाणं" सामान्य पु३५ जतियोमा “णपुसगाण य" मने सामान्य यी नधु सभा “कयरे कयरेहितो" हानाथी "अप्पा वा" २८५ छ १ है। अनाया "यडया वा" पधारे छे ? हानी "तुल्ला वा" तुक्ष्य छ १ अन आएर हानाथा "विसेसारिया वा" विषय है ?
गौतम स्वाभाना मानना उत्तरमा प्रमुडे -"गोयमा" गौतम "सव्वत्थोवा पुरिमा" भौथी छ। ५३५ो छ मातरियो भने नपुस ४२ता ५३। धारा मछ। छे. "इन्थीयो संरोजगुणा" पुरुषी ४२ता लियो यातगणी या३ छ, “णपुंसगा अणतगुणा" પ્રિયે કરતા નyકો અન તગણું વધારે છે વનસ્પતિની અપેક્ષાથી તેમનું અને તગણ પણું કાનું છેઆ રીતે આ પહેલું અ૯૫ બહુપણુ કહ્યુ છે. ૧
બીજી બ૯૫ બહુપણું આ પ્રમાણે છે–આમા ગીતમ સ્વામીએ પ્રભુ ને એવું પૂછયું છે 1- 'पसि ण भंते ! तिरिमन जोणिस्थीणं निरिक्स जोणियपुरिसाणं तिरिपुंक्खजोणिय ण
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका २ सू०१९
सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५९३ ___ अथ द्वितीयमल्पबहु त्वमाह-'एएसि' णं इत्यादि ‘एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिक पुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाण य' तिर्यगयोनिकनपुंसकानां च ‘कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः केषामपेक्षया के इत्यर्थः 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया' अल्पावा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वेति द्वितीयाल्प बहुत्व विषयकः प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा' तिर्यग्योनिकस्त्रीपुरुषनपुंसकेषु सर्व स्तोकाः तिर्यग्योनिकपुरुषा भवन्तीति । 'तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिक पुरुषापेक्षा तिर्यग्योनिकस्त्रियोऽसख्येयगुणाधिका भवन्तीति "तिरिक्खजोणियणपुंसगा' अणंतगुणा' तिर्यग्योनिकनपुंसका स्तिर्यग्योनिकस्यपेक्षया अनन्तगुणाधिका भवन्ति वनस्पतिमपेक्ष्य एषामनन्तगुणत्वमिति द्वितीयमल्पबहुत्वम् ।२। अथ तृतीयमल्पबहुत्वमाह-"एएसिणं' इत्यादि 'एएसि ण भंते' एतेषा खलु भदन्त । 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् ‘मणुस्स पुरिसाणं' भते ? तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाण य' हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिक स्त्रियो के तिर्यग्योनिक पुरुषो के और तिर्यग्योनिक नपुंसकोके बीच में 'कयरे कयरेहितो अप्पा वा' वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कौन किन से अल्प है ? कौन किन से अधिक है ? कौन किनके बराबर है कौन किनसे विशेषाधिक है ? इस प्रश्न के उत्तरमें प्रभु कहते-“गोयमा ! सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा" हे गौतम ! सबसे कम तिर्यग्योनिक पुरुष है ,तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिक स्त्रियां तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा असंख्यात गुणी अधिक है। "तिरिक्खजीणियणपुंसगा अणंतगुणा" तिर्यग्योनिक स्त्रियो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक नपुंसक वनस्पति जीवो की अनन्तानन्तता की अपेक्षा अनन्त गुणे अधिक हैं । इस प्रकार से यह द्वितीय अल्प बहुत्व सगाण य" मावन मा तिय योनि स्त्रियामा तिययानि पुषोभी, अन तिययानि नयुसीमा "कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" | કેનાથી અલ્પ છે ? કેણ તેનાથી વધારે છે ? કોણ કેની બરોબર છે ? અને કેણુ કેનાથી વિશેષાધિક છે. ગૌતમ સ્વામીના આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે -"गोयमा ! सव्वत्थोवा तिरिक्खजोणियपुरिसा" उ गौतम ! सौथी माछ। तिय. योनि ५३५ छ “तिरिक्खजोणित्थीओ असंखेज्जगुणा" [तयज्योनि स्त्रियो तिययानि: ५३षा ४२ai Av-यात मी धारे छे "तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा" तिय:ગેનિક સ્ત્રિ કરતાં તિર્યાનિક નપુંસકે વનસ્પતિ ની અનંતાનંતતાની અપેક્ષાએ અનંતગણું વધારે છે. આ રીતે આ બીજું અલ્પ બહુપણું આ કહ્યું છે ૨ alag २५८५ पा २प्रमाणे छ. “एएसि णभंते ! मणुस्सित्थीण मणुस्सपुरिसाणं मगुस्स णपुंसगाण य कयरे कयरहितो अप्पावा, बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" गौतम स्वाभीमे
७५
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे गनु पुराणाम 'मणम्सणापुंमगाण य मनुप्यनपुंसकानां च ‘कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्य फगाश्या के इत्यर्थ अप्पा वा यहया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्पा वा वहुका वा तुल्यावा विगेगापिका ति प्रग्न. भगवानाह-'गोयमा इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः 'मणुमपुरिना' मनुष्यपुरगा. मनुष्यरिपुरुपन पुंसकेषु स्तोका भवन्तीति ‘मणुस्सित्थीओ संखज्ज' गुणा' मनुतियो मनुष्यपुम्यापेक्षया सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'मणुस्सणपुंसगा असंखे जगणा' मनुष्यन्त्र्यपेक्षया मनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्ति श्रेण्यसख्येयभागगतप्रदेश गि प्रमाणत्वादिति तृतीयमल्पबहुत्वम् ॥३॥
अथ चतुर्थमन्पहुन्चमाह-एएसि णं' इत्यादि, 'एएसि णं भंते' एतेषां खल भदन्त 'देवियीण' देवीगा देवीनामित्यर्थः 'देवपुरिसाणं' देवपुरुपाणां पुजातीयकदेवानाम् -णेरइयणपुंगगाण य' नायिकनपुंसकाना च 'कयरे कयरेहितो' कतरे कतरेभ्यः कस्यापेक्षया के रयर्थ 'अप्पा वा जन्पा वा 'बया बा' बहुका वा 'तुल्ला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया कहा गया है। तृतीय अल्प बहुब इस प्रकार से है-"एएसि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं मणुस पुरिमाणं मणुमतणपुंसगाण य कयरेकयरहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेमाहिया वा" गोनम ने ऐमा पठो है कि हे भदन्त ! इन मनुप्य स्त्रियों के मनुष्य पुनगो के, और मनुष्य नपुंसकों के बीच कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुतहै ? कौन किया गया है और कोन फिन से विशेषाधिक है । उत्तर में प्रभु ने कहा है-'गोयमा ? सव्वत्योया मणुग्मपुरिसा' के गौतम ! सबसे कम मनुष्य-पुरुप है --'मणुस्सित्थीओ संखेज गुणा' मनु रिटयां मनुष्य पुरुषों की अपेक्षा सख्यात गुणी अधिक हैं । 'मणुस्स गपुंसगा असंगजगणा' मनुष्य स्त्रिया की अपेक्षा मनुष्य नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं---यह Fire. मनुष्यों की जमेना ने कहा गया है। ऐसा यह तृतीय अल्प बहुत्व है।
म अन्य वारस प्रकार से एगसि णं भंते ! देवित्थीगं देवपुरिसाणं, जेरइयमगाण य काय त्यहिनो अपा वा बहुया चा तुला वा विसेनाहिया वा ? इसमें गौतम
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीको प्र२ सू०१९
सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५९५ वा' विशेषाधिका वा इत्यल्पबहुत्वविषयकः प्रश्नः, भगवानाह–'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः 'जेरइयणपुंसगा' नैरयिकनपुंसकाः सर्वेभ्यो देवस्त्रीपुरुषेभ्यो नैरयिकनपुंसका अल्पा भवन्ति । अंगुलमात्रक्षेत्रप्रदेशराशौ स्वप्रथमवर्गमूलेन गुणिते यावान् प्रदेशराशि भवति तावत्प्रमाणासु घनीकृतस्य लोकस्य एकप्रादेशिकीषु श्रेणीषु यावन्तो नभःप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति । 'देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' नारकनपुंसकापेक्षया देवपुरुषा असख्यातगुणा अधिका भवन्ति, असख्येययोजनकोटिकोटी प्रमाणायां सूचौ यावन्तो नभः प्रदेशास्तावत्प्रमाणासु धनीकृतस्य लोकस्यैकप्रादेशिकीषु श्रेणीषु यावन्त आकाशप्रदेशास्तावत्प्रमाणत्वादिति । 'देवित्थीओ संखेज्जगुणाओ' देवपुरुषापेक्षया देवस्त्रियः सख्येयगुणाधिका, भवन्ति द्वात्रिंशद्गुणाधिकत्वादिति चतुर्थमल्पबहुत्वमिति ॥ ने प्रभु से ऐसा पूछा है—हे भदन्त ! इन देवस्त्रियों के, देव पुरुषो के और नैरयिक नपुंसको के बीच में कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुत है ? कौन किनके वरावरहैं ?
और कौन किन से विशेषाधिक है इसके उत्तर में प्रभु ने ऐसा कहा है गोयमा ! हे 'गौतम' । 'सव्वत्थोवा' सबसे कम ‘णेरइयणपुंसगा' नैरयिकनपुंसक है। क्योकि इनका प्रमाण अड्गुलमात्र क्षेत्र में जितनी प्रदेश राशि है उसको उसीके प्रथमवर्गमूल से गुणित करने पर जितने प्रदेश राशि आती है उतनी घनीकृत लोककी एक प्रदेश वाली श्रेणियो में जितने आकाश प्रदेश होते हैं उतना है । "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" नारक.नपुंसको की अपेक्षा देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक हैं। क्योकि इनका प्रमाण असख्यात योजन कोटाकोटि प्रमाण सूचि में जितने आकाश प्रदेश होते है इतनी घनीकृतलोककी एक प्रदेश वाली श्रेणियो में जितने आकाश प्रदेश हैं उतना कहा गया है. “देवित्थीओ संखेज्जगुणाओ" देवस्त्रियाँ देवपुरुषो की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक हैं। क्योकि देवियो का प्रमाण देवों से बत्तीस गुणा अधिक कहा गया है । इस સ્વામીએ આ સંબંધમાં એ પ્રશ્ન કર્યો છે કે—હે ભગવન આ દેવીયોમાં, દેવપુરૂષોમાં અને નૈરયિક નપુસકેમાં કેણ કેનાથી અલ્પ છે ? કે જેનાથી વધારે છે ? કે કેની બરોબર છે? અને કેણુ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમ स्वामीन मे ४यु “गोयमा" गौतम ! “सव्वत्थोवा" सीथी माछ। “णेरइयणपुंसगा" નરયિક નપુંસકે છે. કેમકે –તેઓનું પ્રમાણ આંગળ માત્રમાં જેટલી પ્રદેશ રાશિયો છે, તેને તેનાજ પહેલા વર્ગમૂળથી ગુણતા જેટલી પ્રદેશ રાશી આવે છે, એટલી ઘનીકૃત લેકની मे प्रदेशवाजी श्रेणियोमा रेटमा PALAA प्रश। डाय छे. मेटदा छे. "देवपुरिसा असं. खेज्जगुणा" ना२४ नपुस ४२ता हेवपुरुषो असं ज्यात गा धारे डाय छे. भ-तनु પ્રમાણ અસંખ્યાત યોજન કટાકોટિ પ્રમાણ સેઈમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશ હોય છે, જેટલી धनीत सोनी प्रदेशवाजी श्रेणियोमा रेट मा प्रदेश छ, सेट ४३ छ, “देविस्थीओ संखेज्जगुणाओ" हेवस्त्रियो-हेवीयो हेव यु३५ो ४२त से ज्यात गयी वधारे छ. उभ –દેવિયોનું પ્રમાણ દેથી બત્રીસ ગણું વધારે કહેલ છે. આ રીતે આ ચોથું અ૫ બહુ
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
. जीवाभिगमसूत्रे सम्प्रति-सामान्यतः सकलसमिश्रपञ्चममल्पबहुत्वमाह-'एएसि णं' इत्यादि, 'एएसि ण भंते' एतेषां खलु भदन्त ! तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यगूयोनिकपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यगयोनिकनपुसकानाम् 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् 'मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुपाणाम् 'मणुम्सणपुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'देवित्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् ‘णेरइयणपुंसगाण य' नैरयिकनपुंसकानां च 'कयरे कयरेहितो' कतर कतरेभ्यः 'अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' अल्पा बा, बहुका वा, तुल्या वा, विशेषाधिका वेति पञ्चमाल्पवहुत्वविषयकः पञ्चमः प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा' सर्वस्तोका मनुष्यपुरुषा• 'मणुस्सित्थीओ 'संखेज्ज
प्रकार से यह चतुर्थअल्प बहुत्व है. सामान्य की अपेक्षा सब से समिश्र पंचम अल्प वहुत्व इस प्रकार से है-"एएसि णं भंते तिरिक्खजोणित्थीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" गौतम ने इसमें ऐसा पूछा है-हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिक्रस्त्रियो के, तिर्यग्योनिक पुरुषो के, तिर्यग्योनिकनपुंसकोके, "मणुस्सित्थीणं" मनुष्यस्त्रियोके, "मणुस्स पुरिसाणं" मनुष्य पुरुषो के "मणुस्सणपुंसगाणं" मनुष्यनपुसको के 'देवित्थीणं" देवस्त्रियों के, "देवपुरिसाणं" देव पुरुपो के एव "णेरइयणपुंसगाण य” नैरयिकनपुंसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" कौन किनसे अल्प है ? कौन किन से बहुत है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेपाधिक है ? ऐसा यह प्रश्न पश्चम अल्प बहुत्व को लेकर गौतम ने किया है. इसके उत्तर में प्रभु गौतम से कहते है-"गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा" हे गौतम ! सब से कम मनुष्य पुरुष हैं । "मणुस्सित्थियाओ संखेज्जगुणा" मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा मनुष्य स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक પણું કહેલ છે. સામાન્યની અપેક્ષાથી બધાથી મળેલું પાચમુ અલ્પ બહુપણુ આ પ્રમાણે છે. --"एएसि ण भंते ! तिरिक्खजोणित्थीण तिरिक्खजोणियपुरिसाण, तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं' गौतम स्वाभीमे २॥ सूत्र द्वारा मेषु ५७यु छ 3-- (तयोनि स्त्रियामा तिर्यस्यानिट ५३षामा भने तिर्य-योनि नपुंस मा "मणुस्सित्थीणं" भनुष्य स्त्रियोमा "मणुस्तपुरिसाणं" मनुष्य ५३षोमा "मणुस्सणपुंसगाणं" भनुष्य नसीम "देवीत्थीण" हेवानी स्त्रियामा "देवपुरिसाणं" व ५३षोमा भने "गेरइय णपुंसगाण य" नै२यि नसभा 'कयरे कयरेहितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा विसेसाहिया वा" ओ होनाथी १८५-माछ। छे ? डोनाथी वधारे छे ? होय કોની તુલ્ય છે? કોણ કેનાથી વિશેષાધિક છે. આ પ્રમાણે આ પાંચમા અલ્પ બહુપણાના સંબંધમાં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછે છે તેના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે. है-"गोयमा ! सव्वत्थोवा मणुस्सपुरिसा" 3 गौतम । सौथी मेछ। मनुष्य ५३५ छे.
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र २ सू०१९ सामान्यतः पञ्चाल्पवहुत्वनिरूपणम् ५९७ गुणा' मनुष्यपुरुषापेक्षया मनुष्यस्त्रिय' सख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'मणुस्सणसगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकाः मनुष्यस्त्र्यपेक्षयाऽपि असख्येयगुणाधिका भवन्ति समूZिममनुष्यापेक्षया 'णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' मनुष्यनपुंसकापेक्षया नैरयिकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति । असंख्येयश्रेण्याकाशप्रदेशराशि प्रमाणत्वादिति । 'तिरिक्खजोणियपुरिसाअसंखेज्जगुणा' नैरयिकनपुंसकापेक्षया तिर्यग्योनिकपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्ति प्रतरासंख्येयभागवहँसख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति 'तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' तिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया तिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति त्रिगुणाधिकत्वादिति । 'देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तिर्यग्योनिकस्त्रयपेक्षया देवपुरुपा असख्येय गुणा अघिका भवन्ति, प्रभूततरप्रतरासंख्येयभागवर्त्यसंख्येयश्रेणीगताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति ।। है "मणुस्सणपुंसगा असंखेज्ज गुणा" मनुष्यनपुंसक मनुष्य स्त्रियो की अपेक्षा असंख्यात गुणा अधिक हैं । यह कथन समूर्छिम मनुष्यो की अपेक्षा से है। क्योकि समूर्छिम मनुष्य नियम से नपुंसक ही होते है । “णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" समूछिममनुष्यनपुंसको की अपेक्षा नैरयिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक है. क्योकि इनका प्रमाण असख्यात श्रेणीके आकाश प्रदेशो की राशिके बरावर कहा गया है. "तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' नैरयिक नपुंसको की अपेक्षा तिर्यग्योनिक पुरुष असंख्यात गुणे अधिक है। क्योकि इनका प्रमाण प्रतर के असख्यातवे भाग में रहने वाली जो असख्यात श्रेणियां है उन श्रेणियो में जो आकाश प्रदेशराशि है उसके बराबर कहा गया है। "तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है। क्योकि इनका प्रमाण पुरुषो की अपेक्षा तिगुना कहा गया है. "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" तिर्यग्योनिकस्त्रियों की अपेक्षा देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है । क्योकि इनका प्रमाण प्रभूततरज्जु 'मणुस्सित्थीओ असंखेज्जगुणा' मनुष्य पुरुषो ४२ता मनुष्यस्त्रिया सध्यात गणी वधारे छे. ',मणुस्स णपुंसगा असंखेज्जगुणा" मनुष्य नथुसी मनुष्य स्त्रियो ४२di यस भ्यात ગણું વધારે છે. આ કથન સ મૂર્ણિમ મનુષ્યોની અપેક્ષાથી કહેલ છે. કેમકે--સંમૂચ્છિમ मनुष्य नियमथी नपुस डाय छ ‘णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" स भूरिभ मनुष्य નપુ સકો કરતાં નરયિક નપુ સકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે--તેમનું પ્રમાણ અસંખ્યાત श्रेष्णीना मा प्रदेशाती शशिनी ५२५२ ४ छ. “तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेन्जगुणा' नै२यि नसडी ४२i तिर्थयानि पु३॥ मस ध्याता धारे छ. भ-तमान પ્રમાણ પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહેવાવાળી જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયો છે, એ શ્રેણિયોમાં २ मा प्रदेशशि छ. तनी मरा॥२ ४९८ छे. “तिरिक्ख जोणित्थियाओ सखेज्जगुणाओ" તિયેગેનિક પુરૂષ કરતાં તિર્યંગ્યોનિક સ્ત્રિયો સંખ્યાતગણું વધારે છે, કેમકે--તેમનું પ્રમાણ पुरुषो ४२ding अपामा मावेस छ. "देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" (तय योनि स्त्रियो
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे 'देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' देवपुरुषापेक्षया देवस्त्रिय सख्येयगुणा अधिका भवन्ति, द्वात्रिंगद्गुणत्वादिति 'तिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा' देव्यपेक्षया तिर्थगयोनिकनपुसका अनन्तगुणा अधिका भवन्ति, निगोदजीवानामनन्तत्वादिति पञ्चममल्पवहुत्वमिति ॥सू० १९॥
पूर्व सामान्यविषयकाणि पञ्चाल्पबहुत्वानि प्ररूपितानि, साम्प्रतं विशेषमधिकृत्य शेपाणि चत्वारि अल्पवहुत्वानि प्रदर्शयन् विशेपस्तिर्यग्योनिकविषयकं पष्ठमल्पबहुत्वमाह-'एयासि णं भंते । तिरिक्ख०' इत्यादि।
मूलस्-'एयासि णं भंते ! तिरिकखजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं तिरिक्खजोणियपुरिमाण जलयराणं थलयगणं खहयराण तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं जाव वणस्सइकाइयएगिदितिरिक्खजोणियणपुंसगाणं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तेइंदियतिरिकखजोणियणपुंसगाणं चउरिदियदिरिक्खजोणियणपुंसगाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणे खहयराणं कयरे कयरहितो जाव विसेसाहिया वा? गोयमा !
प्रतर का असंख्यातवां भाग है, उस असख्यातवे भाग में रही हुइ जो असंख्यात श्रेणियां है, उन श्रेणियों में स्थित आकाश प्रदेश राशि के बरावर कहा गया है । "देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" देवस्त्रियाँ देवपुरुपो की अपेक्षा संख्यात गुणी अधिक है. क्योकि इनका प्रमाण देवपुरुषो की अपेक्षा ३२ वत्तीस गुणा अधिक कहा गया है. “तिरिक्खजोणियणपुसगा अणतगुणा" देवस्त्रियो की अपेक्षा तिर्यग्योनिक नपुसक अनन्तगुने अधिक है—यह अघिकता का कथन निगोदजीवो के अनन्तानन्त होने से कहा गया है-इस प्रकार से यह पंचम अल्पवहुत्व का कथन है ।५।।।सू०१९॥ કરતા દેવપુરૂષો અસં ખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે--તેમનું પ્રમાણ પ્રભૂતતર પ્રતરના અસંખ્યાત મા ભાગનું છે, તે અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહેલી જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયો છે તે શ્રેણિયોમાં रस मा प्रदेश २॥शिनी २॥२ डस छ “देवित्थियाओ असंखेजगुणाओ" हेवानी स्त्रियो દેવપુરૂષો કરતા અસ ખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે–તેનું પ્રમાણ દેવ પુરૂ કરતાં ૩૨ બત્રીસ
पधारे उडद छ. "तिरिक्खजोणियणपुंसगा" व स्त्रियो ४२ता तिश्योनि नधुसी અનંત ગણું વધારે છે આ અધિકપણાનું કથન નરકનિગોદ જી અનંતાન ત હેવાથી કહેલ છે આ રીતે પાચમુ અલ્પ બહુપણું કહેવામાં આવેલ છે સૂ૦ ૧૯
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ ० २० विशेषत स्तियगादिसम्बन्धिपटम्पत्यम ५९९
सव्वत्थोवा खहयरतिक्खिजोणियपुरिसा, त्थियाओ संखेज्जगुणाओ
खहयरतिक्खिजोणि थलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा, थलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा, जलयरतिक्खिजोणित्थि - याओ संखेज्जगुणाओ, खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा. थलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा, संखेज्जगुणा, जलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा चउरिंदियतिरि क्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, तेइंदिय०णपुंसगा, विसेसाहिया, बेईदिय० पुंसगा विसेसाहिया, तेउकाइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा, पुढवीकाइयए गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, आउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया, वाउक्काइयए गितिरिक्खजोणिय णपुंसगा विसेसाहिया, वणस्स इकाइय एर्गिदियतिरिक्खजोणिय णपुंसगा अणंतगुणा' | सू० २०||
छाया - एतासां खलु भदन्त । तिर्यग्योनिकस्त्रीणां जलचरीणां स्थलचरीणां खेचरीणां तिर्यग्योनिक पुरुषाणां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां तिर्यग्योनिकनपुंसकानां - मेकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां पृथिवीकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानां यावद्वनस्प तिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां त्रोन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुसकानां चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसकानां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां जलचराणां स्थलचराणां खेचराणां च कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिका वा ? गौतम ! सर्वस्तोकाः खेचतिर्यग्योनिकपुरुषाः खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्येयगुणाः, स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाः, स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषाः संख्येयगुणाः, जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः, खेचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणाः स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः, जलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः, चतुरिन्द्रियतिर्यग् योनि नपुंसका विशेषाधिकाः, त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, द्वीन्द्रिय
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभगमसू
६००
तिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिकाः, तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येय गुणाः, पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यगृयोनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, वायुकायिकैकेन्द्रितर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिकाः, वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥१० २०॥
अथ विशेषतस्तिर्यगादिसम्बन्धिषष्ठमल्पबहुत्वमाह-'एयासिए णं अंते' इत्यादि । टीका-'एयासि णं भंते' एतासां खलु भदन्त ! 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग् योनिकस्त्रीणाम् 'जलयरीणं' जलचरीणाम्-जलचरस्त्रीणाम् 'थलयरीणं' स्थलचरीणां स्थलचरस्त्रीणाम् 'खहयरीणं' खेचरीणा खेचरस्त्रीणाम् 'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणाम् 'जलयराणं' जलचराणां जलचरपुरुषाणाम् 'थलयराणं' स्थलचरपुरुषाणाम् 'खहयराणं' खेचराणा खेचरपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' तिर्यगूयोनिकनपुसकानाम् 'एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' एकेन्द्रियतिर्यगयोनिकनपुंसकानाम् 'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्ख जोणिसगाणं' पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतियगयोनिकनपुंसकानाम् । तथा-'जाव वणस्सझ्यएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' यावदनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसकानाम् । अत्र याव
-
___ अब विशेष से तिर्यंचादि सम्बन्धी छठा अल्पबहुत्व कहते है-इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-“एयासि णं भंते ? तिरिक्खजोणित्थीण" हे भदन्त ! इन तिर्यग्योनिकस्त्रियों के "जलयरीणं" जलचरस्त्रियोंके, “थलयरीणं" स्थलचरस्त्रियोके, 'खहयरीणं" खेचर स्त्रियों के "तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिक पुरुषो के "जलयराणं जलचर पुरुषो के 'थलयराणं' स्थलचर पुरुषो के 'खहयराणं' खेचर पुरुषों के तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तिग्योनिकनपुंसको के "एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के, "पुढवीकाइ एगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के तथा--'जावव णस्सइकाइयतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' यावत् अप्कायिक, तेजस्कायिक वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसको के-वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुं
હવે વિશેષ પ્રકારથી તિર્યંચ વિગેરેના સંબંધમાં છઠ્ઠી અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં माव छ.-माम गौतम स्वामी प्रसुने पूछ्यु छ है- “एयासिं णं भंते ! तिरिक्ख जोणित्थीण" हे भवन् मानियन स्त्रियामा “जलयरीणं' सय२ स्त्रियामा "थलयरीण" २थसयर स्त्रिायोमा “खहयरीण' मेयर स्त्रियामा "तिरिक्ख जोणिय पुरिसाण" तिर्यज्ये। नि: ५३यामा “जलयराणं" are Y३षीमाथलयराण" २०१५२ ५३पामा “खहयराण' य२ ५३षोभा 'तिरिक्खजोणियणपुंसगाण" तिन न सोमा “एगिदिय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाण" मेद्रियवाण तिर्यस्यनि नपुसीमा तथा-- -"जाव वणस्तइकाइय तिरिक्खजोणिय णपुंसगाणं" यावत् १५५, ४२यि, वायुयड, मेद्रिय वातिय योनि नसभा--वनस्पतिय४ मेद्रिय वाण तिय योनि नयुसीमा-'बेइंदिय
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्र० २ सू० २० विशेषतस्तिर्यगादिसम्बन्धिपष्ठमल्पबहुत्वम् ६७१ उपदेन अप्क्रायिकतेजस्कायिकवायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यगूयोनिकनपुंसकानां ग्रहणं भवति । 'बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' द्वीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'तेइंदियतिरिक्खज़ोणियणपुंसगाणं' त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिक्रनपुंसकानास् ‘पंचिंदियतिरिक्खज़ोणियणपुंसगाणं' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानान् ‘जलयराणं' गर्भव्युत्क्रान्तिकजलचराणाम् 'थलयराणं' गर्भजस्थलचराणाम् 'खहयराणं' गर्भजखेचराणाम् 'कयरे कयरेहिंतो' कतरे कतरेभ्यः 'जाव विसेसाहिया' यावद्विशेषाधिकाः, अत्र यावत्पदेन अल्पा वा बहुका वा, तुल्या वेत्येतेषां ग्रहणं भवतीति षष्ठाल्पबहुत्वविषयकः प्रश्नः, भगवानाह-'गोयमा' ! इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽन्पीयांसः 'खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषा भवन्तीति, 'खहयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' खेचरतिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति त्रिगुणत्वात् । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियपुरिसासकों के, "वेइंदियतिरिक्खोणियणपुंसगाणं' दो इन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के "तेइंदियतिरिक्खजोणयणपुंसगाणं" ते इन्द्रियतिर्यग्यनिकनपुंसकों के "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकों के, 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकों के, "जलयराणं' गर्भजजलचरोके, "थलयराणं' गर्भजस्थलचरो के एवं 'खहयराणं' गर्भजखेचरो के बीच में "कयरेकयरेहिंतो जाव विसेसाहिया' कौन किनसे अल्प है कौन किनसे बहुत है ? कौन किनके बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाधिक है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं 'गोयमा ? सव्वत्थोवा खहयर तिरिक्खजोणियपुरिसा'.हे गौतम ? सब से कम खेचर तिर्यग्योनिक पुरुष है 'खहयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणागो' खेचर तिर्यग्योनिक पुरुषों की अपेक्षा खेचर तिर्यग्योनिकस्त्रियाँ संख्यात गुणी अधिक है क्योकि पुरुषो की अपेक्षा तिगुनी होती है। 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरत्रियो की तिरिक्वजोणिय णपुंसगाणं" मेद्रियवाणातिय यानि नसभा "तेइंदियतिरिक्खजोणिय पापुंसगाण" ऋणन्द्रिय qil तिय योनि नसभा "चउरिदियतिरिक्खजोणिय
पुंसगाणं" या न्द्रियो वा तिय योनि नपु सीमा "पंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" पाय द्रियो तियं यानि नसभा “जलयराण" or arसयराम थल यराणं" शमन स्थलमा सने "खहयराणं" ग°07 जेयरामा "कयरे कयरेहितो जाव विसेसाहिया वा' नाथी १६५ छ ? आय डीनाथी वधारे छ ? at अनी भराभर छ ? અને કોણ જેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે કે"गोयमा ! सम्वत्थोवा खहयरतिरिक्खजोणियपरिसा" "गीतमा सौथी सौछा मेयर तिर्य योनि पुरुष छे. 'खहयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" मेयर तिय योनि પુરૂષો કરતા ખેચર તિર્યોનિક સ્ત્રિયો સંખ્યાત ગણી વધારે છે. કેમકે પુરૂષો કરતાં સ્ત્રિયોનું प्रेमा धारे छे “थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा मेयर
७७
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२ . mana
.............. जावाभिगमसूत्र ‘संखेज्जगुणा' खेचरस्त्र्यपेक्षया स्थलचलपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरपुरुपापेक्षया स्थलंचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति त्रिगुणितत्वादिति । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखज्जगुणा' स्थलचरस्त्र्यपेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषा. सख्येयगुणा अधिका भवन्ति । 'जलयरतिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ' जलचरपुरुषापेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति । पुरुपापेक्षया त्रिगुणाधिकत्वात् इति । 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' जलचरस्त्र्यपेक्षया खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो निकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संग्वेज्जगुणा' खेचरनपुंसकापेक्षया स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः सख्येयगुणाअधिका भवन्ति । 'जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचरनपुंसकापेक्षया जलचरपञ्चेअपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक पुरुष सख्यातगुणे अधिक है। 'थलचरपंचिंदियतिरिक्ख जोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचर पुरुपो की अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यात गुणी अधिक है । क्योकि पुरुपो की अपेक्षा स्त्रियाँ तिगुनी होती है । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा सखेज्जगुणा' स्थलचर स्त्रियों की अपेक्षा जलचरतिर्यग्योनिकपुरुपसंख्यातगुणे अधिक है "जलचरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' जलचर पुरुपो की अपेक्षा जलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियाँ संख्यात गुणी है ।क्योकि पुरुपो की अपेक्षा स्त्रियों का प्रमाण तिगुना कहा गया है । 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' जलचरस्त्रियो की अपेक्षा खेचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं । "थलयर पंचिंदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा संखिज्जगुणा' खेचर पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक की
अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक सख्यातगुणे अधिक होते है । "जलयरपंचिंस्त्रियो ४२ता स्थसयर प यन्द्रिय तिय योनि पुरुषी सध्यातसा पधारे छ. "थलचर पर्चि दियतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" स्थलय२ ५३षी ४२ता स्थसयर पांच दियो पाणी स्त्रियो सभ्यात मी बधारे छ भ-५३षी ४२ता स्त्रियो त्रय गाणी डाय छे. 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" स्थस२ त्रियो रतi reA२ तिर्य ध्यान पुरुषो सण्यात गए! क्यारे छ "जलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेजगुणाओ" reय२ पु३षो કરતાં જલચર તિર્યનિક સ્ત્રિ સંખ્યાત ગણી છે કેમકે-પુરૂષો કરતા સ્ત્રિોનું પ્રમાણ ત્રણजगार उपामा मावेस छ, “खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपु सगा असंखेज्जगुणा" यर સ્ત્રિ કરતાં ખેચર પાંચ ઈદ્રિય વાળા તિર્યોનિક નપુસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે. "थलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" मेयर पांय द्रिय पतियગેનિક નપુંસકે કરતાં સ્થલચર પાચ ઈન્દ્રિય વાળા તિયાનિક નપુંસકે સંખ્યાત ગણા धारे हाय छ "जलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा संखेज्जगुणा" २५सय२ न.
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू०२० विशेषतस्तिर्यगादिसवन्धिषष्ठमल्पवहुत्वम् ६०३ न्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणा अधिका भवन्ति, 'चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । 'तेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया' चतुरिन्द्रियनपुंसकापेक्षया त्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका , विशेषाधिका भवन्तीति । 'वेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया' त्रीन्द्रियनपुंसकापेक्षया द्वीन्द्रियनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'तेउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । 'पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया' तेजस्कायिकनपुंसकापेक्षया पृथिवीकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'आउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियपुंणसगा विसेसाहिया' पृथिवीकायिकनपुंसकापेक्षया अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति इति । 'वाउक्काइय एगिदियदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा संखेज्जगुणा' स्थलचर नपुंसको की अपेक्षा जलचर पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक संख्यातगुणे अधिक होते हैं। "चउरिदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा विसेसाहिया" जलचर नपुंसकों की अपेक्षा चौइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक हैं । "तेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया" चौइन्द्रियनपुंसको की अपेक्षा तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक हैं । 'बेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया” तेइन्द्रियनपुंसको की अपेक्षा द्वीन्द्रियनपुंसक विशेषाधिक हैं । "तेउक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वीन्द्रिय नपुंसको की अपेक्षा तेजस्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक हैं । “पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथिवीकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक तेजस्कायिकनपुंसको की अपेक्षा विशेषाधिक है। “आउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथिवीकायिक नपुंसको की अपेक्षा अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । “वाउक्काइएगिंदियतिरिक्खजोणियणસકે કરતા જલચર પંચંદ્રિય તિર્યાનિક નપુંસક સ ખ્યાત ગણું વધારે હોય છે. "चउरिदियतिरिक्खजोणियनपुंसगा विसेसाहिया" ५२ नस ४२तां यार छद्रियवा तिय-योनि नस। विशेषाधि छ, “तेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया" ચાર ઈદ્રિયવાળા તિર્યષ્યાનિક નપુસકે કરતા ત્રણ ઇદ્રિય વાળા નપુંસકો વિશેपाधि छ "बेइंदियणपुंसगा विसेसाहिया" त्रए छद्रिया नपुस ४२ता मेद्रिय जान स! विशेषाधि४ छ. 'तेउक्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा" मेद्रिय नपुस । ४२ता तय४ मेद्रिय वातियज्यानि न । मसभ्यात गण धारे छ. "पुढवीकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वीय मे दिया तिययानि नपुस २४ायि४ नपुस। ४२ता विशेषाधि छ "आउक्काइय एगिदिय तिक्खिजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथ्वीકાયિક નપુંસકે કરતા અપૂકાયિક એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુંસકે વિશેષા- *
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
६४
जीवाभिगमसूत्रे
तिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसा हिया' अप्कायिकनपुंसकापेक्षयां वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्यो निकनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति । 'वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' वायुकायिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाधिका भवन्तीति । पष्ठमल्पवहुत्वम् ॥सू० २०॥
सम्प्रति विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पबहुत्वमाह-'एयासि णं भंतें ! मस्सित्थीर्ण' इत्यादि.
मूलम्-'एयासिणं मंते! मणुसित्थीण कम्मभूमियांणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवियाणं मणुस्सपुरिसाणं कम्मभूमियाण अकम्मभूमियाण अंतरदीवगाणं मणुस्सणपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण ये कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वो विसेसाहिया वा ? गोयमा ! अंतरदीविया मणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेणं दुन्नियतुल्ला वि सव्वत्थोवा देवकुंरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सिंत्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा, हरिखासरम्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एतेण दोन्नि वि. तुल्ला संखेज्जगुणा, हेमवयहेरण्णवयअकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्स-पुरिसा य एतेणं दो वितुल्ला संखेज्जगुणा, भरहेखयकम्मभूमिगमणुस्स. पुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा, भरहेखयकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वितुल्ला संखेज्जगुंणा । पुव्वविदेहावरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सैपुरिसा. दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । पुव्वविदेहअवरविदेहकॅम्मभूमिगमणुस्सिपुंसगा विसेसाहिया" वायुकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक अप्कायिक नपुंसको की अपेक्षा विशेषाधिक है। "वर्णस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा” वायुका यिक नपुंसको की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसके अनन्त गुणे है सूत्र२०॥ पिछे "चाउकाइयगिदितिरिक्खजोणियणपुंसगां विसेसाहियो" पाथुआधि मे छद्रिय जातिय यानि: नसी मायना नस। ४२ती विशेषाधि छ ‘वण. स्काइय एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणतगुणा" वायुयना नपुंस। रती वनસ્પતિ કાયના એક ઈદ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુંસકે અનન્તગણું છે. સૂર છે '
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिका टीका प्र० २ सू० २१. विशेषतः सप्तमाप्टमाल्पबहुत्वनिरूपणम् ६०५ त्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा । अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा,देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा, तहेव जाव पुन्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा ७॥ एयासि णं भंते ! देवित्थीणं भवणवासिणीणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीणं देवपुरिसाणं भवणवासीणं जाववेमाणियाणं सोहम्मगाणं जाव गेवेज्जगाणं अणुत्तरोक्वाइयाणं णेरइयणपुंसंगाणं, रयणप्पभापुढवीणेरइयणपुंसगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेरइयाण ये कयरेकयरेहितो अप्पा वा बहुया वॉ तुल्ला वा विसेसहिया वा ? गोयमा ! सव्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा, उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणों, तं चेव जाव आणाए कप्पे देवपुरिसा संखेंज्जगुणा । अहे सत्तमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, सहस्सारै कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा । महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा पंचमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा, लंतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसँगा असंखेज्जगुणा, बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, तच्चाए पुढवीए णेरइयेणपुंसंगा असंखेज्जगुणा, माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणी, सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, दोच्चाए पुढवीए णेरइया असंखेज्जगुणो, ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, ईसाणे कप्पे देविस्थियाओ संखेज्जगुणाओ, सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा, सौहम्में कप्पे देवत्थियाओ संखेज्जगुणाओ, भवर्णवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा । भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, इमीसे
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयधोतिकाटीका प्र२ सू० २१ विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पबहुत्वनिरूपणम् ६०७
टीका-सम्प्रति-विशेषतो मनुष्यस्त्रीनपुंसकविषयकं सप्तममल्पवहुत्वमाह-"एयासि णं भंते, इत्यादि “एयासि णं भंते' एतासां खल भदन्त ! 'मणुस्सित्थीणं' विशेषतो मनुष्यस्त्रिणाम् “कम्मभूमियाण' कर्मभूमिकानाम् "अकम्मभूमियाणं' अकर्मभूमिकानाम् "अंतरदीवियाणं' अन्तरद्वीपिका नाम् तथा "मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् "कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं' अंतरदीवगाण य' कर्मभूमिकानामकर्मभूमिकानामन्तरद्वीपकानाम् तथा, 'मणुस्स णपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य' मनुष्यनपुंसकानां कर्मभूमिकानामकर्मभूमिका नामन्तरद्वीपकाना च 'कयरे कयरेहितो, कतरे कतरेभ्य. 'अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, अल्पा वा बहुका वा तुल्यावा विशेषाधिका वेति सप्तमाल्पबहुत्वविषयकः
अब सूत्रकार विशेष को लेकर सातवा जो अल्पबहुत्व है उन्हे प्रकट करते है 'एयासि णं भंते । मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं' .--इत्यादि ।
टीकार्थ- “एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं" इत्यादि रूप से यह गौतम ने सातवें अल्पबहुत्व को लेकर प्रश्न किया है-इसमें ऐसा पूछा है— "एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाणं' हे भदन्त ! इन मनुष्यस्त्रियो के-कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो के, अकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो के एवं अन्तरद्वीपज मनुष्यस्त्रियो के "मणुस्सपुरिसाणं कम्मभूमियाणं, अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य" मनुष्य पुरुष जो कर्मभूमिकमनुष्य पुरुषों के, अकर्मभूमिक मनुष्य पुरुषों के और अन्तर द्वीपजमनुष्य पुरुषो के तथा"मणुस्सणपुंसगाणं' कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवगाण य" मनुष्यनपुंसको के, कर्मभूमिजमनुष्य नपुंसको के, अकर्मभूमिज मनुष्य नपुंसको के एवं अन्तरद्वीपज मनुष्य नपुंसको के बीच में-"कयरे कयरेहितो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" कौन किन से अल्प है ? कौन किन से बहुत है ? कौन किन के बराबर है ? और कौन किन
हवे सूत्रा२ [वशेषनी अपेक्षाथी सातमा ५८५ मपान ४थन ४२ छ,--"एयासिणं भंते ! मणुस्सित्थीणं कम्मभूमियाण अकम्मभूमियाण" त्या
टी---24 विषयमा “एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थीणं' त्या प्रारथी गौतमस्वामी मे सातभा २६५ मईपणाने शीने प्रश्न पूछये। छ तेभा मे पूछयु छ --"एयासि णं भंते ! मणुस्सित्थोण कम्मभूमियाण अकम्मभूमियाण अंतरदीवगाणं" लगवन् २मा मनुष्य ત્રિયોમાં–કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિમાં અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિમાં અને અતરદ્વીપની भनुष्य स्त्रियामा "मणुस्स पुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाण अंतरदीवगाण य" मनुष्य પુરુષ કે જે કર્મભૂમિના મનુષ્ય હોય છે તેઓમાં, અકર્મભૂમિના મનુષ્ય પુરૂષોમા, અને તરકીपना मनुष्य पुरुषोमा तथा "मणुस्स णपुंसगाण कम्मभूमियाण अकम्मभूमियाणं अतरदीवगाण य" मनु नसभा मन मतदीपना मनुष्य नसभा “कयरे कयरेहितो अप्पा वा, यहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' नाथी ६५ छ । नाथी वधारे छ अनी ખરેખર છે અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે. પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને કહે છે
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
Juuru vuuuu
.. जोवाभिरामसूत्रे प्रश्नः भगवानाह 'गोयमा' इत्यादि गोयमा' हे गौतम ! 'अंतरदीवगा मणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा यो अन्तरद्वीपका मनुष्यस्त्रियः मनुष्यपुरुपाश्च ‘एएसि णं दुन्नि य तुल्ला वि सव्वत्थोवा' एते खलु द्वयेऽपि तुल्याः सर्वस्तोकाः भवन्ति तथा एते द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्या भवन्ति अन्तरद्वीपकस्त्रीपुरुपाणा युगलधर्मोपेतत्वा दित्यर्थः 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्कभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च “एए णं दोन्नि वि तुल्ला सखेज्जगुणा' एते खलु द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा. अन्तरद्वीपक्रमनुष्यस्त्रीपुरुपापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकस्त्रीपुरुषाः संख्यातगुणा भवन्ति स्वस्थाने एते द्वयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । एतदपेक्षया 'हरिनासरम्मगवास अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य' हरिवर्पर म्यकवर्षा कर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च “एएणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा' एते खलु हयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणा देवकुरुत्तरकुरुस्त्रीपुरुषापेक्षया हरिवर्परम्यकवर्पकस्त्रीपुरुषाः संख्येयगुणः अधिका भवन्ति तथा हरिवर्षकरम्यकवर्पकस्त्रीपुरुषास्तु परस्परं तुल्या एव भवन्तीन्यर्थः । से विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु ने कहा है - "गोयमा ! अंतरदीवगा मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य" हे गौतम ! अन्तरद्वीपजमनुष्यस्त्रियां और अन्तर द्वीपज मनुष्य पुरुष “एएणं दुन्नि य” ये दो "तुल्ला वि सव्वत्थोवा" परस्पर मे समान है और सबसे कम है । क्यो कि अन्तरद्वीपज स्त्री-पुरुष युगलिक धर्मोपेत होते है। "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगसणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एएणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा" देवकुरु एवं उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रिया और मनुष्य पुरुष ये दोनो परस्पर मे समान है परन्तु अन्तर द्वीपज मनुष्य-स्त्रियों और पुरुषो की अपेक्षा सख्यात गुणे अधिक है । "हरि वासरम्मगवास अकम्मभूमिग मणुस्सिस्थियाओ मणुस्सपुरिसा य" हरिवर्प और रम्यक वर्ष रूप अकर्मभूमिकी मनुष्यस्त्रियां और मनुष्य पुरुष “एतेणं दोन्नि वि तुल्ला संखेज्जगुणा" ये दोनो स्वस्थान में तो तुल्य है परन्तु देवकुरु एव उत्तरकुरु की मनुष्य स्त्रियों
'गोयमा ! 'अंतरदीवगा मणुस्सित्थीओ सणुस्सपुरिसा य गौतम | मतदीपनी मनुष्य स्त्रिय। भने मतदीपना मनुष्य पु३१) “एएणं दुन्निय' मा भन्ने 'तुल्ला वि सवत्थोवा' પરસ્પર સમાન છે અને સૌથી ઓછા છે. કેમકે–અતરદ્વીપના સ્ત્રી પુરુષો યુગલિક ધર્મ पाय छ "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ मणुस्सपुरिसा य एएण दोन्नि वि तुल्ला सखेज्जगुणा" ५३ सने २४३ ३५ २५ मिनी मनुष्य खियो भने મનુષ્ય પુરૂષ આ બન્ને સરસ્થરમા સરખા છે પરંતુ અંતરદ્વીપની મનુષ્યત્રિ અને પુરુષ ४२di सभ्यात पधारे छे "हरिबासरम्मगवास अकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ मणुस्स पुरिसाय" ७२ मते २२५४qष ३५ २५४म भूमिनी मनुष्य स्त्रियो भने मनुष्य पुष।
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टोका प्र २ सू०२१ विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुल्वनिरूपणम्' ६०९ 'हेमवय हेरण्णवय अकम्मभूमिगमणुस्सस्थिओ मणुस्सपुरिसा य' हैमवत हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा. हरिवर्षरम्यकवर्षस्त्रीपुरुषापेक्षया हैमदतहैरण्यवतस्त्रीपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति तथा-स्वस्थाने एते परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्री पुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि तुल्याः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति ॥ 'भरहेरवयकम्मभूभिग मणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' कर्मभूमिकमनुष्यपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रिय. दुय्योऽपि परस्परं तुल्याः सत्यः सख्येयगुणा अधिका भवन्ति तत्र मनुष्यापेक्षया स्त्रीणां सप्तविंशतिगुणाधिकत्वादिति । • "पुन्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा". भरतैरवतमनुष्यस्त्र्यपेक्षया पूर्व विदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः और मनुष्य पुरुषो से सख्यातगुणे अधिक है। "हेमवयहेरण्णवय अकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ मनुस्तपुरिसा य" हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमिकी मनुष्य स्त्रियां
और मनुष्य पुरुष "दो वि तुल्ला" दोनो आपस में तुल्य होते हुए हरिवर्ष रम्यकवर्ष के स्त्री पुरुषो की अपेक्षा "संखेज्जगुणा" सख्यात गुणे अधिक है। "भरहेरवयकम्मभूमिग मणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरतक्षेत्र और ऐवत क्षेत्र रूप कर्मभृमि के मनुष्य पुरुष हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमि के मनुष्यस्त्रियाँ एवं मनुष्य पुरुपो से संख्यात गुणे अधिक है । परन्तु ये दोनो भी परस्पर में समान है । "भरहेरवयकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत और ऐरवत क्षेत्र के मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा यहा के मनुष्य स्त्रियां परस्पर में समान होती हुई सख्यात गुणी अधिक है । क्योकि यहां स्त्रियां पुरुषो की अपेक्षा सत्ताईस गुणी अधिक होती है । "पुनविदेह-अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कर्मभूमि "एएणं दोन्नि तुल्ला संखेज्जगुणा” मा भन्न स्थानमाता तुल्य छ, परंतु हेवा३ भने उत्त२४३नी मनुष्य (२त्रयो भने मनुष्य ५३षाथी सभ्यात वधारे छ. 'हेमवय हेरण्णवय अकम्मभूमिग मगुस्सित्थियाओ मणुस्सपरिसा य" वैभवात भने २५यक्त ३५ अभिनी भनुण्य स्त्रिया मने मनुष्य ५३। 'दो वि तुल्ला' भन्ने ५२२५२मा स२मा छ भने डारवर्ष भने २भ्यश्वरना स्त्रि३॥ ४२ai "संखेज्जगुणा" सध्यातमा धा३ छ. "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरतक्षेत्र भने भैरवतक्षेत्र ३५ भभूमिना મનુષ્ય પુરૂષે હૈમવત અને હૈરણ્યવત રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂષ ४२ता सध्यान धारे छ परंतु मा सन्न ५५ ५२२५२मा सरमा छे. "भरहेरवयकम्मभूमिग मणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत भने भरवत क्षेत्रना मनुष्य पु३५॥ કરતાં ત્યાની મનુષ્ય સ્ત્રિ પરસ્પરમાં સમાન છે અને સંખ્યાતગણું વધારે છે કેમકે -- मडिया ५३॥ ४२ तात्रियो सत्यावीसगणी वधारे छे "पुव्वविदेह अवरविदेह कम्मभूमिग मणु स्तपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" पूर्व विदेड मने अ५२वि ३५४म भूमिना मनुष्य ५३५॥
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ जीवाभिगमसूत्रे -द्वयेऽपि परस्परं तुल्या. संख्येयगुणाधिका भवन्तीति "पुव्यविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमणु स्सिस्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ" पूर्वापरविदेहमनुष्यपुरुषापेक्षया पुर्वविदेहापरविदेह कर्मभूमिक मनुष्यस्त्रियो द्वय्योऽपि परस्परं तुल्याः सत्यः सख्येयगुणाधिका भवन्ति सप्तविंशतिगुणत्वात् ! 'अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखज्जगुणा" पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यस्यपेक्षया अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्ति श्रेण्यसंख्येयभागताकाशप्रदेशराशिप्रमाणत्वादिति । "देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" अन्तरद्वीपक मनुष्यनपुसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभृमिकमनुष्यनपुंसकाः द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्त' संख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'तहेव जाव पुव्वविदेह अवर विदेहकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला सखेज्जगुणा' तथैव यावत् पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि के मनुष्य पुरुष परस्पर मे समान होते हुए भरत क्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र की मनुष्यस्त्रियो से सख्यात गुणे अधिक है । तथा-"पुचविदेह-अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ" पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह के मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा वहां की मनुष्य स्त्रिया परस्पर में समान होती हुई सख्यात गुणी अधिक हैं । क्योकि यहां स्त्रियां सत्ताईस गुणी अधिक है। "अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" पूर्वविदेह
और पश्चिम विदेह की मनुष्यस्त्रियो की अपेक्षा अन्तरद्वीप के मनुष्य नपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं क्योकि ये श्रेणियो के असख्यातभागवर्ती आकाश राशि प्रमाणवाले होते है । “देव कुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" देवकुरु और उत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि के मनुष्य नपुंसक परस्पर में समान होते हुए अन्तरद्वीपज मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा सख्यात गुणें अधिक है । "तहेव जाव पुव्वविदेहअवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" इसी प्रकार यावत् देवकुरु और પરસ્પરમાં સમાન છે, અને ભરતક્ષેત્ર અને અરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય સ્ત્રિ કરતાં સંખ્યાતગણું पधारे छे तथा-"पुचविदेह अवरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ' पूर्व विटेड मने पश्चिम विना मनुष्य पु३॥ ४२ता त्यांनी मनुष्य स्त्रिये ५२સ્પરમાં સરખી છે, અને સંખ્યાતગણું વધારે છે કેમકે—અહિયાં ત્રિા સત્યાવી सगणी पधारे छे "अंतरदीवगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" पूविड भने पश्चिमविटेड ની મનુષ્ય ત્રિા કરતાં અતરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે અસંખ્યાતગણું વધારે છે કેમકે— तेमालियाना मध्यातमागवता मा प्रदेश राशि प्रमाण वाणा डाय छ 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा" दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" हेक्३ भने उत्त२७३ રૂપ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુસકે પરસ્પરમાં સરખા હેતાથકા અરદ્વીપના મનુષ્ય નપુંસકે ४२ता सध्यातमा धारे छे. 'तहेव जाव पुव्वविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" मा प्रमाणे यापत प३ भने उत्त२७३ना मनुष्य नपुस ४२di
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू० २१
विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पबहुत्वनिरूपणम् ६११ तुल्याः संख्येयगुणाधिका भवन्ति अत्र यावत्पदेन देव कुरूत्तरं कुरुमनुष्यनपुंसकापेक्षया हरिवर्प - रम्यकवर्षाऽकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणाधिका भावन्ति एतदपेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः इयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणाधिका भवन्ति एतदपेक्षयाऽपि भरतैवतकर्मभूमिकंमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः सख्येयगुणाधिका भवन्ति एतत्पर्यन्तं पूर्वप्रकरणस्य संग्रहो भवति तथा भरतैरवतकर्मभूमिक मैनुष्यनपुंसकापेक्षया पूर्वविदेहापरविदेह कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसर्काः द्वयेऽपि परस्परं तुल्याः सन्तः संख्येयगुणां, धिका भवन्तीति । सप्तममल्पबहुत्वम् ॥७॥
अथाष्टम विशेषतो
देवख्त्रीपुरुषनारकनपुंसकविषयकमल्पबहुत्वमाह " एयांसि णं मंते' इत्यादि “ यासि णं भंते! देवित्थीण" एतासां खलु भदन्त ! देवस्त्रिीणाम् 'भवगवासिणीण' भवनवासिनीनाम् “वाणमंतरीणं" वानव्यन्तरीणान् "जोइसिणीण" ज्योति कीनाम् 'वेमाणि - उत्तर कुरु मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुंसक दोनो समान रूप से संख्यात गुण अधिक है । इसी प्रकार हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के मनुष्य नपुंसकों की अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक दोनों समान पने से संख्यात गुणे अधिक हैं । हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा भरत क्षेत्र और ऐरवंत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसक परस्पर में समान होते हुए सख्यात गुंणे अधिक है—इनकी अपेक्षा पूर्वविदेह और पश्चिमविदेह रूप कर्मभूमि के मनुष्य नपुंसक परस्पर में संमान होते हुए संख्यात गुणे अधिक हैं । यह सातवां अल्य बहुत्व है ।
अब विशेष को लेकर देव स्त्री पुरुष नारक नपुंसक विषयक आठवें अल्प बहुत्व का कथन करते हैं-इसमें गौतमस्वामी ने प्रभु से ऐसा पूछा है - " एयासि णं भंते! देवित्थीणं भवणवासि णणं वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वैमाणिणीणं' हे ' भदन्त । इन देव स्त्रीयोके - भवनवासी देवस्त्रियोंके वानव्यन्तर देवस्त्रियो के ज्योतिष्क देवस्त्रियों के वैमानिक देवस्त्रियों के एवं "देवपुरि હરિવ અને રમ્યકવર્ષના મનુષ્ય નપુસકે) બન્ને સમાનતાવાળા હાતાથકા સખ્યાતગણા વધારે છે આજ પ્રમાણે હરિવષૅ અને રમ્યકવર્ષ ના મનુષ્ય નપુ સંકા કરતાં હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસકેા અને સમાન હેાતાથકા સંખ્યાતગણા વધારે છે. હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના નનુષ્ય નપુંસકા કરતા ભરતક્ષેત્ર અને ઐરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુસક પરસ્પરમા સરખા હાતા થકા સ ખ્યાતગણા વધારે છે તેના કરતાં પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમવિદેહ રૂપ કર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુ સકો પરસ્પરમાં સરખા હોતા થકા સંખ્યાતગણા વધારે છે આ રીતે આ સાતમુ અલ્પ બહું પણું છે. છા
હવે વિશેષને લઇને દેવોની ત્રિયા, પુરૂષ, અને નારક નપુસકેાના સંબંધમાં આ ઓઠમાં અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવે છે—આમા ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુને એવુ' પૂછ્યું છે - "पयासि णं भते ! देवित्थीणं भवणवासिणीणं, वाणमंतरीण, जोइसिणीण वैमाणिणीण" ભગવત્ આ દેવસ્ત્રિયામા, ભવનવાસિ દેવસ્ત્રિયામા વાનન્યન્તર દેવસ્ત્રિયામાં, જ્યાતિષ્ક
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
६१२
जीवाभिगमसूत्रे Commonwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww णीणं" वैमानिकीनाम् “देवपुरिसाणं' देवपुरुषाणाम् “भवणवासिण" भवनवासिनाम् 'जाववेमाणियाण" यावद्वैमानिकानाम् अत्र यावत्पदेन वानव्यन्तराणां ज्योतिष्कानां सग्रहो भवति 'सोधम्मकाणं" सौधर्मकानाम् “जाव गेवेज्जकाणं" यावद्मवेयकानाम् ईशानादारभ्य अवेयकदेव पर्यन्ताना देवानाम् तथा हि ईशानदेवानां सनत्कुमारदेवानां माहेन्द्राणां ब्रह्मदेवानां लान्तकाना महाशुक्राणां सहस्राराणामानताना प्राणतानाम् आरणानाम् अच्युतानां |वेयकानाम् तथा "अणुत्तरोववाइयाण' अनुत्तरोपपातिकानाम् "णेरइयणपुसगाणं" नैरयिकनपुंसकानाम् "रयणप्पभापुढवीणेरइयणपुसगाणं" रत्नप्रभापृथिवीनरयिकनपुंसकानाम् "जाव अहेसत्तमणेरइयणपुंसगाण' यावत् शर्कराप्रभा-बालकप्रभा-पङ्कप्रभा-धूमप्रभा-तमःप्रभा अधःसप्तमतमस्तमापृथिवीनैरयिकनपुंसकानाम् "कयरे कयरे हितो" कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा' अल्पावा "वहुया वा" बहुका वा “तुल्लावा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वा भवन्तीति साणं' देवपुरुषो के 'भवणवासिणं' भवनसासिदेवो के 'जाव वेमाणियाणं' यावत् वैमानिको के यावत् पदग्राह्य-वानव्यन्तरों के ज्योतिष्को के “सोहम्मगाणं' सौधर्मको के "जाव गेवेज्जगाणं" यावत अवेयको के ईशानकल्प से लेकर ग्रैवेयक पर्यन्त के देवो के जैसे--ईशान सनत्कुमार, माहेन्द्र ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र सहस्रार आनत प्राणत, आरण अच्युत और ग्रैवेयक देवो के तथा "अणुत्तरोववाइयाण' अणुत्तरोपपातिको के 'णेरइयणपुंसगाणं' नैरयिक नपुंसकों के-'रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगाण' रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के 'जाव अहेसत्तमणेरइयणपुंसगाण' यावत् यावत्पदग्राह्य-शर्कराप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के पकप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के धूमप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुसको के. तम प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के-तथा-अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पा वा वहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा' कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे बहुत हैं ? कौन किन के बराबर है ? और कौन किनसे विशेषाहवस्त्रियामा, वैमानिः वस्त्रियामा - "एवं देवपुरिसाणं" मने वधुवामा "भवणवासिणं" सपनपासिहेवामा "जाव वेमाणियाण' यावत वैमानिमा “सोहम्मगाणं" सीधमा "जाव गेवेज्जगाणं" यावत् थैवेयरमा शान८५थी साधने वे५५ पर्यन्तना हेवामा भिडे-शान, सन भा२, भाउन्द्र, प्रह, सान्त२ माशु, सखा२, मानत, प्राणत, भा२५], अच्युत, भने ग्रेवेय४ वोमा तथा- अणुत्तरोववाइयाण' अनुत्तरे। ५५तिमा ‘णेरइयणपुंसगाणं" नैयि नपुसमा 'रयणप्पभापुढवी नेरइयनपुंसगाणं" २९नमा पृथ्वीनां नैयिनसीमा "जाव अहेसत्तमणेरइयणपुंसगाण" यावत् ५४थी शशिमला पृथ्वीना नैयि नसीमा, વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુ સકોમા, પંકપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકમાં, ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકનપુસકે મા, તમપ્રભા પૃથ્વીના નિરયિક નપુંસકમાં તથા અધ સપ્તમી પૃથ્વી ना ३२यि नसमा "कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा" કોણ તેનાથી અલ્પ છે? કોણ કોનાથી વધારે છે? કેણુકની બરોબર છે? અને કેણુકેનાથી
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेययोतिका टीका प्र० २ सू० २१. विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुत्वनिरूपणम् ६१३ प्रश्नः भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोकाः सर्वेभ्योऽल्पीयांसः "अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषाः; अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषाः सर्वेभ्योऽल्पा भवन्तीत्यर्थः । “उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषापेक्षया उपरितनगवेयकदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'तं चेव जाव आणते कल्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' तदेव यावदानते कल्पे मध्नमौवेयकादारभ्य पश्चानुपूर्व्या आनतकल्पपर्यन्तकाः देवपुरुषाः यथोत्तरं सख्येयगुणाधिका भवन्ति,
. अयं भावः---उपरितनौवेयकदेवपुरुषापेक्षया मध्यमवेयकदेवपुरुषा' सख्येयगुणाधिका भवन्ति मध्यमवेयकदेवपुरुषापेक्षया अधस्तनौवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति अधस्तनप्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षया अच्युतकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिकाभवन्ति अच्युतापेक्षया आरणदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति आरणदेवपुरुषापेक्षया प्राणतदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्ति. प्राणतकल्पदेवपुरुषापेक्षया आनतकल्पदेवपुरुषाः सख्यातगुणाधिका भवन्तीति ।। धिक है। इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते है --'गोयमा ! सव्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा' हे गौतम | सबसे कम अनुत्तरोपपातिक देवपुरुष है । 'उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिक देवपुरुषो की अपेक्षा उपरितन ग्रेवेयक देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है । "तं चेच जाव आणए कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' इसी प्रकार मध्यम ग्रैवेयक से लेकर पश्चानुपूर्वी से आनत कल्पपर्यन्त के देवपुरुष आगे आगे सख्यातगुणे होते हैं जैसे उपरितन ग्रेवयक देवपुरुषोकी अपेक्षा मध्यम ग्रैवयक देवपुरुप सख्यात गुणे अधिक है मध्यम ग्रैवेयक देवपुरुषों की अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है । अधस्तन ग्रैवेयक देव पुरुषों की अपेक्षा अच्युत कल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है अच्युतकल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा आरण कल्प के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है। आरण कल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा प्राणत कल्प के देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है। प्राणतकल्प देव पुरुषो की अपेक्षा आनतकल्प के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है। अब असंख्यात गुणवालो विशेषाधि छ १ मा प्रश्नना उत्तरमा प्रभु गौतमस्वाभान छ -"गोयमा ! सम्वत्थोवा अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा" उ गौतम ! सौथी मेछ। अनुत्तपिपाति व पु३को छ “उवरिमगेवेन्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा'' मनुत्तरे।५५ति १५३। ४२तi S५२ना श्रेय हेवY३॥ सण्यात वधारे छे "तं चेव जाव आणए कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" मे प्रमाणे મધ્યમ શ્રેયથી લઈને પશ્ચાનુપૂવથી આનતકલ્પ સુધીના દેવપુરૂષ પછી પછીના સા ખ્યાતગણું વધારે હોય છે. જેમકે–ઉપરિતન વેયકદેવપુરૂષે કરતાં મધ્યમ ગ્રેવેયક દેવપુરૂ સંખ્યાલગણ વધારે હોય છે મધ્યમ વૈવેયક દેવપુરૂ કરત અધસ્તન શૈવેયક દેવપુરૂ સંખ્યાતગણું વધારે છે. અધસ્તન વૈવેયક દેવપુરૂષ કરતાં અય્યરકલ્પના દેવપુરૂષ સ ખ્યાતગણ વધારે છે અશ્રુતકલપના દેવપુરૂષે કરતા આરણક૯૫ના દેવપુરૂષ સંખ્યાલગણા વધારે છે આરકલ્પના દેવપુરૂષે કરતાં પ્રાણુતકલ્પના દેવપુરૂષે સંખ્યાતગણુ વધારે છે. પ્રાણુતકલ્પના દેવપુરૂષે કરતાં આનત૯૫ના દેવપુરૂષ સંખ્યાતગણુ વધારે છે
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
जीवाभिगमसूत्रे __अथाने यथोत्तरमसंख्यातगुणाः प्रदर्श्यन्ते "अहेसत्तमाए पुढवीए' अध.सप्तम्यां पृथिव्यां तमस्तमाभिधानायाम् “णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, आनतकल्पदेवपुरुषापेक्षया सप्तमनारकनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । सप्तमनारकनपुंसकापेक्षया 'छट्टिए पुढवीए णेरइयणपुंसंगी असंखेज्जगुणा' पष्टयाँ तमायां नारकपृथिव्यां ये नैरयिकनपुंसकाः सन्ति ते असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । 'संहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" पष्ठपृथिवीनारकनपुंसकांपेक्षा सहस्रारकल्पे ये देवपुरुपाः सन्ति ते असख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सहस्रारकल्पदेवापेक्षया महाशुक्रे कल्पे देवपुरुपा असख्येयगुणा अधिका भवन्तीति ,पंचमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पदेवापेक्षया पञ्चम्यां धूमप्रभायां पृथिव्यां ये नैरयिकनपुंसका' ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'लंतए कप्पे देवा असंखेज्जगुणा' पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसका को कहते है-अहेसत्तमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' आनतकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा अधःसप्तमी तमतमा नामकी पृथिवी में नैरयिक नपुंसक असंख्यात गुंणे अधिक है । "छट्ठीए पुढवीए णेरड्यणपुंसगा असखेज्जगुणा" सातवीं पृथिवी के नैरयिकनपुंसकों की अपेक्षा छट्ठी पृथिवी में नैरयिकनपुंसक असंख्यात गुणे अधिक हैं । "सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असखेज्जगुणा' छठवी पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा सहस्रार कल्प में जो देवपुरुष है वे असख्यात गुणे अधिक है "महासुक्के कप्पे देवा असखेज्जगुणा' सहस्रार कल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा महाशुक्रकल्पमें जो देवपुरुष है वे असख्यात गुणे अधिक है "पंचमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पके देवो की अपेक्षा पांचमी धूमप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक है । "लंतए कप्पे देवा असंखेज्जगुणा' पाचवीं पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा लान्तक कल्प
वे अस ज्यात शुशुवाणा वातु थन ४२पामा माव छ--'अहे सत्तमाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" मानतना वधु३२॥ ४२त। सभी तमास्तमा नामनी पृथ्वीमा नयि नस असण्यात मधारे छे "छाछोए पुढवीए रइयनपुंसगा असेखेज्जगुणा" सातमी पृथ्वीना नयि नस। ४२di छ पृथ्वीना यि नस अस - ज्यात वधारे छे “संहस्सारे कप्पे देवपुरिसी असंखेज्जगुणा" ही पृथ्वीना नैयि नस। ४२ता सहसा२४८५ना हेवपु३॥ मम यातया पधारे छ “महासुक्के कप्पे देवा असंखेज्जगुणा" समा२४६५ना हेवY३।४२ता भाशुस ४८५ना व५३५असच्यात पधारे छे "पंचमाए पुढवीए णेरइयणपुसगा असंखेज्जगुणा" माशु ४८५ना १५३।४२di पायभी धूमप्रमा पृथ्वीना य न सही मसभ्यातमा धारे छे. "लंतए कप्पे देवा असखेज्जगुणा" पायभी पृथ्वीना ने[48 नसी ४२di alrds ४६५ना पु३ असण्यात
धारे छ. "चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" सान्त: ४६५ना हेवY३६ ४२ता
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू०२१ विशेषतः सप्तमाष्टमाल्पवहुत्वनिरूपणम् ६१५ पेक्षया लान्तककल्पदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्तीति "चउत्थीए पुढवीए णेरइयण पुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तककल्पदेवापेक्षया चतुर्थपृथिवीपङ्कप्रभानैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । "वंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" चतुर्थपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया ब्रह्मलोके कल्पे ये देवपुरुषा स्ते असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'तच्चाए पुढवीए पोरइयणपुंसगा असंखज्जगुणा" ब्रह्मलोकदेवापेक्षया तृतीयस्यां बालुकाप्रभाया पृथिव्यां ये नारकनपुंसका' सन्ति ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति ।"माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीयपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया माहेन्द्रकल्पे ये देवपुरुषाः सन्ती ते असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया सनत्कुमारकल्पे ये देवपुरुपा भवन्ति ते असख्यातगुणा अधिका भवन्तीति । "दोच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा अपंखेज्जगुणा' सनत्कुमारदेवापेक्षया द्वितीयस्यां शर्करापृथिव्यां ये नारकनपुंसकाः सन्ति ते असंख्यातगुणा अधिका भवन्तीति "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' द्वितीयपृथिवी नारकापेक्षया के देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है। 'चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तक कल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा चतुर्थी पंकप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक हैं "बंभलोए कप्पे देवपरिसा असंखेज्जगुणा' चतुर्थ पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा ब्रह्मलोक कल्प के देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक है । "तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' ब्रह्मलोक कल्पके देवपुरुषो की अपेक्षा तृतीय वालुका प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसक असख्यात गुणे अधिक है "माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीय पृथिवी के नारक नपुंसको की अपेक्षा माहेन्द्र कल्पके देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक हैं ‘सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमारकल्पके देवपुरुष असंख्यात गुणे अधिक हैं । "दोच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखज्जगुणा" सनत्कुमार कल्पके देवपुरुषों की अपेक्षा द्वितीय शर्कराप्रभा पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक है वे असख्यात गुणे अधिक है । "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' द्वितीय पृथिवीके नैरयिकनपुंसकोकी याथी ५ मा ना नरयि नपुस मसभ्याताया धारे विभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" याथी पृथ्वीना नैयि नसी ४२di ब्रह्मास ४६पना वपुषा असण्यात गए। धार छे "तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मा ४६पना हेवपुरवा ४२त त्री वासुमा पृथ्वीना नयि नपुंस। मम ज्यात पधारे छे 'माहिदे कप्पे देवपुरिसा असरखेज्जगुणा" श्री पृथ्वीना ना२६ नसो ४२i भाडे-४८५ना हेवY३षा असण्यातगया वधारे छ. "सणंकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" भाउन्द्र४८५ना हेव५३॥ ४२तां सनमा२ ४६पना वपुषा मध्यातमा धारे छे “दोच्चाए पुढवीए णेरइय णपुंसगा असंखेज्जगुणा" सनलभार ४८५ हेक्५३॥ ४२ता मील श४२१ मा पृथ्वीना नै२४ नस। मसभ्यातायqधारे छे. "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेजगुणा" मील
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
- -
. जीवाभिगमसूत्रे
ईशानकल्पे ये देवपुरुषा स्ते असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति एते सर्वे यथोत्तरमसख्यातगुणा इति। 'ईसाणे कप्पे देवत्थियाओ संखोज्जगुणाओ' ईशानकल्पदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पदेवस्त्रियः सख्यातगुणा अधिका भवन्ति द्वात्रिंशद्गुणत्वात् 'सोधम्मे कप्पे देवपुरिसा संखोज्जगुणा ईशानदेव्यपेक्षया सौधर्मकल्पदेवपुरुषाः संख्यातगुणा अधिका भवन्ति द्वात्रिंशत्गुणत्वात् 'सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्मदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पदेवस्त्रियः संख्येयगुणा भवन्ति द्वात्रिंगद्गुणत्वात् "भवणवासिदेवपुरिसा असोज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेव्यपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषा असख्यातगुणाधिका भवन्तीति । 'भवणवासिटेवत्थियाओ संखेज्जगुणाओ' भवन वासिदेवस्त्रिय' संख्येयगुणाधिका भवन्ति द्वात्रियद्गुणत्वात् "इमीसे रयणप्पभा पुढवीए गेहइया असंखेज्जगुणा' भवनवासिदेव्यपेक्षया एतस्यां रत्नप्रभापृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असख्येयगुणा धिका भवन्तीति “वानमंतरदेवपुरिसा असंखेजगुणा' रत्नप्रभापृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया वान अपेक्षा ईशान कल्प मे जो देवपुरुष है वे असख्यात गुणे अधिक है यहां पर्यन्त असख्यातगुणे कहे है । 'ईसाणे कप्पे देवित्थयाओ सखेज्जगुणाओ' ईशानकल्प के देव गुरुषो की अपेक्षा इशान कल्प में देवस्त्रियां सख्यात गुणी अधिक है। क्योकि देवों की अपेक्षा देवस्त्रियों का प्रमाण बत्तीस गुना अधिक कहा गया है । “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा' इशानकल्प की देवस्त्रियों की अपेक्षा सौधर्मकल्प के देवपुरुष सख्यातगुणे अधिक हैं । “सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखज्जगुणाओ" सौधर्मकल्प के देवपुरुपो की अपेक्षा सौधर्म कल्प में देव स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक है ‘भवणवासि देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पकी देवियो की अपेक्षा भवनवासि देवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है। 'भवनवासि वेवित्थियाओ संखज्जगुणाओ' भवनवासी देवों की अपेक्षा भवनवासि देवस्त्रियां संख्यात गुणी अधिक है। इमीसे रयणप्पभापुढवीए णेरइया असंखेज्जगुणा" भवनवासि देवियो की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवीके जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यात गुणे अधिक है "वाणमंतर देवपुरिसा असंखेज्जगुणा'
-
પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકે કરતાં ઈશાન ક૯૫ના દેવપુરૂષે અસંખ્યાતગણા વધારે છે આ કથન पर्यन्त असभ्यातायानु ४थनयु छ. "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" शान:૯૫ના દેવપુરૂ કરતા ઈશાનક૯૫ની દેવસ્ત્રિદેવી સ ખ્યાતગણી વધારે છે કેમકે–દેવકરતા हेवयानु प्रभाएर मत्रीस आधारे डस छे “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" शान ४८५नी पीये। ४२तां सौधर्म ४६५ना विधु३॥ सभ्यात पधारे छ सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्म ४८५ना हेवपुषा ४२तां सौवभ६५नी पस्त्रिया-वाया सध्यातगणी पधारे छ ‘भवणवासिदेवपुरिसा असं खेज्जगुणा" सौधर्म ८५न हेविय। ४२di सपनवासी ५३५॥ असण्यातगण वधारे छे. "भवणवासि देवित्थियाओ सखेज्ज गुणाओ" सवनवासी देव४ि२di सपनवासी देवानी स्त्रिया--हेवीमा सभ्यातगणी वधारे छे.
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
~-~~-~~-
~
~-
-
~
~
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्नं नवममल्पवहुत्वम् ६१७ व्यन्तरदेवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति "वानमंतरदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया वानव्यन्तरदेवत्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति 'जोइसिदेवपुरिसा सखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'जोइसियदेवत्थिओ. संखोज्जगुणाओ' ज्योतिष्कदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति देवापेक्षया देवीनां द्वात्रिंगद्गुणाधिकत्वादित्यष्टममल्पबहुत्वम् ॥सू० २१॥
संप्रतिविशेषतस्तिर्यड्मनुष्यस्त्रीपुरुषनपुंसक-देवस्त्रीपुरुष-नारकनपुंसकविषयकं समिश्रं नवममल्पबहुत्वमाह - "एयासि णं भंते ! इत्यादि,
मूलम् -'एयासिणं भंते ! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीणं खहयरीणं तिरिक्खजोणियपुरिसाणं जलयराणं थलयराणं खहयराणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं एगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं आउकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं जाव वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं बेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं तेइंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं चउरिदियतिरिक्वजोणियणपुंसगाणं पंचिंदियतिरिप्रथम नारक पृथिवी के नैरयिकनपुंसको की अपेक्षा वानव्यन्तरदेवपुरुष असख्यात गुणे अधिक है । “वाणमंतर देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तर देवपुरुषो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है। 'जोइसिय देवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवियो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवपुरुष सख्यात गुणे अधिक है। "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्ज गुणाओ' ज्योतिष्क देवपुरुषो की अपेक्षा 'ज्योतिष्क देवस्त्रियो संख्यात गुणी अधिक है । क्योकि देवों की अपेक्षा देवियो का प्रमाण बत्तीस गुना अधिक कहा गया है। क्योकि ज्योतिष्क देव पुरुषो की अपेक्षा ज्योतिष्क देवियां बत्तीस गुणी अधिक होती है। सूत्र--॥२१॥ "इमीसे रयणप्पभापुढवीए, णेरझ्या असंखेजगुणा" सवनवासि हवियो ४२ मा रत्न प्रमा पृथ्वीना ? नैयर नपुंसछे, मा मसण्यातमा धारे छे. "वाणमंतर देवपुरिसा असंखेजगुणा,, पडेली ना२४ पृथ्वीना नयि नघुस २ता वानव्यन्त२ व पुष। मिस ज्यात पधारे छे "वाणमंतरदेवित्थियाओ संखेजगुणाओ” वानव्यन्त२ हेव५३॥ ४२॥ वान-यन्त वस्त्रिया सध्यातगणी वधारे छे "जोइसियदेवपुरिसा सखेजगुणा" पानव्यन्तर हक्ये ४२ता ज्योति वधु सभ्यातग धा३ छ "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" ज्योति व ५३ ४२ता ज्योति वोनी स्त्रियाદેવીયા સંખ્યાતગણું વધારે છે. કેમકે–દેવે કરતા દેવીનું પ્રમાણ બત્રીસગણું વધારે કહયું છે. એટલે કે–તિષ્ક દેવપુરૂષ કરતા જ્યોતિષ્ક દેવિ બત્રીસગણી વધારે છે. સૂ. રરા
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र क्खजोणियणपुंसगाणं जलयराणं थलयराणं खहयगणं मणुस्मित्थीणं कम्मभूमियाणं अकस्मभूमियाणं अंतरदीवीयाणं मणुपुरिसाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाण अंतरदीवयाण सणुस्मणपुंसगाणं कम्मभूमियाणं अकम्मभूमियाणं अंतरदीवयाणं देवियोणं भवणवामिणीण वाणमंतरीणं जोइसिणीणं वेमाणिणीणं देवपुरिसाणं भवणवासिणं वाणमंतराणं जोइसियाणं वेमाणियाणं सोधम्मगाणं जाव गेवेजगाणं अणुतगेववाइयाणं णेरइयणघुमगाणं रयणप्पभापुढवीणेरडयणपुंनगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेइयणपुंमगाण य कयरे कयरेहितोअप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? गोयमा ! 'अंतरदीवगअकम्मभूमिगसणुस्सित्थियाओमणुस्सपुरिसा य,एए णं दो वि तुल्ला. सव्वत्थोवा-देवकुरुउत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य, एए णं दो वितुल्ला संखेज्जगणा एवं हरियासरस्मगवासअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिमा य एते णं दो वितुल्ला संखेज्जगुणा, एवं हेमवयहेरण्णवयअकम्मभूमिगमनुस्सित्थीओ मनुस्सपुरिसा य एए णं दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा भरहेग्वयकम्मभूमिगमणुस्स पुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा भरहेरचयकम्मभूमिगमनुस्सित्थीओ दो वितुल्ला संखेज्जगुणा, पुव्वविदेहअवरविदेहकम्मभूमिगमनुस्मपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा अनुत्तरोक्वाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा जाव आणयकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा अहेसत्तमाए पुढवीए णेरडणपुंसगा असंखज्जगुणा छट्ठीए पुटवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा सहस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा पंचमाए पुढवीए गेरइणपुंसगा
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयोतिका टीका प्र० २ ० २२ विशेषतस्तिर्यगादिनां संमिश्रं नवममल्पबहुत्वम् ६१९
असंखेज्जगुणा लंतर कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, चउत्थीए पुढवीए रहणपुंसगा असंखेज्जग्ग्णा, बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, तचा पुढवी रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा माहिदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, सणकुमारकप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, दोच्चाए पुढवीए रइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा अंतरदीवगअकम्म भूमिगमणुस्स पुंगा दो वितुल्ला संखेज्जगुणा देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिग मस्स पुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा एवं जाव विदेहति ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा, ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ सोधम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ भवनवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा, भवणवा सिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ इमी से स्यणप्पभापुढवीए रहणपुंसगा असंखेज्जगुणा. खहयरतिक्खिजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा खहयर तिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ, थलयरतिक्खिजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा थलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ जलयर तिरिक्खजोणियपुग्सिा संखेज्जगुणा जलयरतिक्यिजोणित्थियाओ संखज्जगुणाओ, वाणसंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा वाणमंतरदे वित्थियाओ संखेज्जगुणाओ जो इसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा, जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगणाओ, खहयरपंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा, थलयर०णपुंसगा संखेज्जगुणा जलयर० णपुंसगा, संखेज्जगुणा चउरिदियणपुंसगा विसेसाहिया तेईदियणपुंसगा विसेसाहिया वेईदियणपुंमगा विसेसाहिया ते उक्काइयगिदियतिरिक्खजोणियणपुंमगा असंखेज्जगुणा पुढवी काइयए गिंदिय
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र २ सू० २२ विशेषत स्तिर्यगादीनां संमिश्रं नवममल्पबहुत्वम् ६२१
न्द्रे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः सनत्कुमारे कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, द्वितीयस्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः अन्तरद्वीपका कर्मभूमिकमनुष्य नपुंसका असंख्येयगुणाः देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका द्वयेऽपि तुल्याः संख्येयगुणाः, एवं यावद्विदेहइति ईशाने कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, ईशाने कल्पे देवस्त्रियः संख्ये यगुणाः सौधर्मे कल्पे देवपुरुषा संख्येयगुणाः सौधर्मे कल्पे देवस्त्रियः संख्येयगुणाः, भवनवासि देवपुरुषा असंख्येयगुणाः, भवनवासिदेवस्त्रियः संख्ये यगुणाः एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाः खेचर तिर्यग्योनिकपुरुषा संख्येयगुणाः खेचर तिर्यग्योनिक स्त्रियः संख्येयगुणाः स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः सख्येयगुणाः स्थलचरतिग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषाः संख्येयगुणाः जलचर तिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाः वानव्यन्तरदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, वानव्यन्तर देव स्त्रियः संख्येयगुणाः ज्योतिष्कदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः ज्योतिष्कदेवस्त्रियः सख्येयगुणाः खेचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणा स्थलचर पञ्चेन्द्वितिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणा जलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः संख्येयगुणाः चतुरिन्द्रियनपुसकाः विशेषाधिकाः त्रीन्द्रियनपुंसकाः विशेषाधिकाः हीन्द्रिनपुंसकाः विशेषाधिकाः तेजस्कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका असंख्येयगुणाः, पृथिवीकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेषाधिकाः अपकायिकै केन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेषाधिकाः वायुकायिकैन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाः विशेषाधिकाः वनस्पतिकायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसका अनन्तगुणाः ॥सू० २२||
टीका - 'एयासि णं भंते ।" एतासां खलु भदन्त । 'तिरिक्खजोणित्थीणं' तिर्यग्यो निकस्त्रीणाम्, तथा—‘जलयरीणं' जलचर तिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा 'थलयरीणं' स्थलचरीणा स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा - 'खहयरीणं' खेचरीणाम् खेचरतिर्यग्योनिकस्त्रीणाम्, तथा'तिरिक्खजोणियपुरिसाणं' तिर्यग्योनिकपुरुषाणाम्. 'जलयराणं' जलचरपुरुषाणाम् 'थलयराणं'
अब सूत्रकार विशेष को लेकर तिर्यञ्चस्त्री पुरुषनपुंसक, मनुष्यस्त्री पुरुषनपुंसक देवत्री 'पुरुष और नारक नपुंसक इन सबो का समिलित नौवां अल्पबहुत्व कहते है -
'यासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीणं जलयरीणं थलयरीण - इत्यादि । टीकार्थ – हे भदन्त । इन तिर्यग्योनिक स्त्रियो के जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रियों के, “थलयरीणं" स्थलचर तिर्यग्योनिकसियो के, तथा - "खहयरीणं" खेचर तिर्यग्योनिक स्त्रियो के तथा
હવે સૂત્રકાર વિશષને લઈને તિર્યં ચ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુસક મનુષ્ય સ્ત્રી, પુરૂષ નપુસક, દેવ, સ્ત્રી પુરૂષ અને નારક નપુસક આ બધાનુ સ`મિલિત નવમું અલ્પ બહુપણુ उ छे. - "पयासि णं भंते! तिरिक्खजोणित्थीण जलयरीणं थलयरीण" त्याहि.
ટીકા-હું ભગવન્ આ તિય ચૈાનિક સ્ત્રિયેામાં જલચર તિય ગ્યેાનિક ત્રિયામાં, 'थलयरीण" स्थायतिर्यग्योनि स्त्रियां, तथा "खहयरीण" मेयर तिर्यग्योनिः स्त्रियो
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे
स्थलचरपुरुषाणाम्. 'खहयराणं' खेचरपुरुषाणाम् 'तिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'एगिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसकाणं' एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्. 'पुढवीकाइयए गिंदियतिरिक्ख जोणियण पुंसगाणं' पृथिवी कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम्. 'आउक्काइयए गिंदियतिरिक्खजोणियणपुसगाणं' अप्कायिकै केन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'जाव वणस्स इकाइय एर्गिदिय तिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' यावद्वनस्पतिकायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् । अत्र यावत्पदेन तेजस्कायिकै केन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकानां ग्रहणं भवति । तथा 'चैई दियति रिक्खजोणियणपुंसगाणं' हीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसकानाम् तथा —– 'तेइदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' श्रीन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसकाम्, तथा चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं' चतुरिन्द्वितिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् तथा पंचिदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं' “तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" तिर्यग्योनिक पुरुषो के "जलयराण" जलचर पुरुषो के, “थलयराणं" स्थलचर पुरुषो के, “खहयराणं" खेचर पुरुषो के “तिरिक्खजाणियणपुंसगाणं” तिर्यग्योनिक नपुंसको के "ए गिंदियति रिक्ख जोणियणपुसगाणं" एकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के - अर्थात् - " पुढवीकाइयए गिंदियति रिक्खजोणियणपुंसगाणं" पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुसको के तथा “आउक्काइयएगिंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं" अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसको के, “जाव वणस्सइकाइयए गिंदियतिरिक्खजो - णियणपुंसगाणं" यावत्--- तेजस्कायिकएकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के, वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसकों के वनस्पतिकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसको के, तथा - " वेइंन्दियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" दो इन्द्रिय वाले तिर्यग्योनिकनपुंसको के, तथा - "तेइंदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं" तेइन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसकों के तथा - "चउरिदियतिरिक्खजोणियण पुंसगाणं” चौइन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसको के, तथा----"यचिंभा तथा “तिरिक्खजोणियपुरिसाणं" तिर्यग्योनिङ पुरषोमा 'जलयराण" ४सयर षोमां "थलयराणं" स्थसयर पुरषोभा "खहयराणं' मेयर पुरषोसा "तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" तिर्यग्योनिम् नयु सभा “ पगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" मे न्द्रियवाना तिर्यग्योनिः नपु सोभा "पुढवीका व्यपर्गिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाण" पृथ्वीश्रयि ये है द्रियवाजा तिर्यग्योनि नपुसोभा तथा “आउकाइयपगिदियतिरिक्खजो पियणपुंसगाणं” अयि मे द्रियवाणा तिर्यग्योनि नपुंसझेमा ''जाव वणस्सइकाइयपगिद्यितिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" यावत् तेसा मे द्रियमाणा तिर्यग्योनिम् नयु सीमा, वायुકાયિક એક ઇન્દ્રિયવાળા તિર્યંગ્યાનિક નપુસકેમ, વનસ્પતિકાય વાળા એકઋદ્રિયવાળા તિર્થીज्योनि नपुं सभा तथा " वेइंदियतिरिक्खजोणिय पुंसगाणं" मे द्रियवाजा तिर्यग्योनिङ नपुसभा तथा "तेई दियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" ऋण एद्रियवाणा तिर्यग्योनि नपुनपुंसमेभा तथा - "चउरिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" या२४ द्रियवाजा तिर्यग्योनि नथु सभा तथा - "पंचिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगाणं" पाय इन्द्रियोवाणा तिर्यग्योनिङ
६२२
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्रं नवममल्पव हुत्वम् ४२३ पञ्चेन्द्रितिर्यग्योनिकनपुंसकानाम् 'जलयराणं' जलचराणाम्. 'थलयराणं' स्थलचराणाम् 'खहयराणं' खेचराणाम् 'मणुस्सित्थीणं' मनुष्यस्त्रीणाम् 'कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकानाम् कर्मभूमिसमुत्पन्नस्त्रीणाम् एवमग्रेऽपि । 'अकम्मभूमियाणं' अकर्मभूमिकस्त्रीणाम 'अंतरदीवियाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यत्रीणाम् । 'मणुस्सपुरिसाणं' मनुष्यपुरुषाणाम् ‘कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकानां मनुष्यपुरुषाणाम्. 'अकम्मभूसियाणं' अकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाणाम् 'अंतरदीवयाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यपुरुषाणाम् । तथा—'मणुस्सणपुंसगाणं' मनुष्यनपुंसकानाम् 'कम्मभूमियाणं' कर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकानाम् 'अवास्मभूमियाणं' अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकानाम् 'अंतरदीवगाणं' अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसकानाम् तथा-'देविस्थीणं' देवस्त्रीणाम् 'भवणवासणीणं' भवनवासिनीदेवीनाम् 'वाणमंतरीणीणं' वानव्यन्तरीणाम् 'जोइसिणीणं' ज्योतिप्कीनां देवीनाम् ‘वेमाणिणीणं' वैमानिकीनां देवीनाम् 'देवपुरीसाणं' देवपुरुषाणाम्. 'भवणवासिणं' भवनवासिनां देवपुरुषाणाम् दियतिरिक्खजोणियणसगाणं" पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसको के-“जलयराणं, थलयराणं", जलचरो के स्थलचरो के, खेचरो के "मणुस्सित्थीणं" मनुष्यत्रियो के अर्थात्"कम्मभूमियाणं" कर्मभूमि में उत्पन्न हुई मनुष्य स्त्रियों के, “अकम्मभूमियाणं" अकर्मभूमिमें उत्पन्न हुई मनुष्य स्त्रियो के, “अंतरदीवियाणं" अन्तर द्वीप में उत्पन्न हुई मनुष्य स्त्रियो के, "मणुस्सपुरिसाणं" मनुष्यपुरुषो अर्थात्- "कम्मभूमियाणं" कर्मभूमि में उत्पन्न हुए मनुष्यपुरुषो के “अकस्मभूमियाणं" अकर्मभूमि में उत्पन्न हुए मनुष्य पुरुषो के "अंतरदीवयाणं" अन्तरद्वीप में उत्पन्न हुए मनुष्य पुरुषों के, तथा "मणुस्सणपुंसगाणं" मनुष्य नपुंसकों के अर्थात् "कम्मभूमियाणं" कर्मभूमिक मनुष्यनपुंसकों के, “अकस्मभूमियाणं" अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसको के "अंतरदीवगाणं" अन्तर द्वीपकमनुष्यनपुंसको के तथा-"देवित्थीणं" देवत्रियो के अर्थात् "भवणवासिणीणं" भवनवासि देवत्रियो के, "वाणमंतरीणं" वानव्यन्तर देवस्त्रियो के, "जोइसिणी]" ज्योतिष्क देवस्त्रियो के, "वेमाणिणीणं" वैमानिक देवस्त्रियों के "देवपुरिसाणं"
नथु सीमा, “जलयराण थलयराणं" स्य।मा, स्थस-यशभा, मेय।मां "मगुस्सित्थीण" मनुष्यस्त्रियामा अर्थात 'कम्मभूमियाण" भभूमिमा पन्न थयेटी मनुष्य स्त्रियामा "अक 'म्मभूमियाणं" मभूमिमा उत्पन्न येती भनु०५ स्त्रियामा "अंतरदीवियाण" 24 तदीयमा उत्पन्न येती मनुष्यस्त्रियोमा "मणुस्सपुरिसाण" मनुष्य ५३षामा अर्थात् 'कम्मभूमियाण' ४म भूमिमा ५-न थयो मनुष्य पु३षोभा "अकम्मभूमियाण" मम भूमिमा उत्पन्नथयेसा भनुष्य ५३षांभा "अतरदीवगाणं' मतदीपमा उत्पन्न थयेसा मनुष्य ५३धामा तथा “देवित्थोणं' वस्त्रियामा अर्थात् "भवणवासीण" भवनवासि वोमा-सटसे
भवनवासि वस्त्रियामा "वाणमंतरीणं" यन्त२ वस्त्रियामा "जोइसिणीण" ज्योति हे स्त्रियोमा "वेमाणिणीणं" वैमानि पस्त्रियामा "देवपुरिसाणं" हेव ५३मा
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
maaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.
जीवाभिगमसूत्रे ६२४ 'वेमाणियाणं' वैमानिकाना देवपुरुषाणाम् । 'सोहम्मगाणं' सौधर्मकानाम् 'जाव गेवेज्जगाणं' यावद्ग्रेवेयकानाम् यावत्पदेन ईशानसनत्कुमारमाहेन्द्रलान्तकमहाशुक्रसहस्राराऽऽनतप्राणतारणाच्युतपर्यन्तानां देवानाम्, तथा—'अणुत्तरोववाइयाण अनुत्तरोपपातिकानाम्, 'णेरइयणपुंसगाणं' नैरयिकनपुंसकानाम् ‘रयणप्पभापुढवीणेरइयण सगाणं जाव अहेसत्तमपुढवीणेरइयणपुंसगाण य' रत्नप्रभापृथिवीनैरयिकनपुसकानां यावदधःसप्तमपृथिवीनैरयिकनपुसकानां च. अत्र यावत्पदेन शर्कराप्रभावालकाप्रभापङ्कप्रभाधूमप्रभातमःप्रभापृथिवीनैरयिकनपुंसकानां सग्रहो भवतीति ज्ञेयम् ‘कयरे कयरे हितो' कतरे कतरेभ्यः 'अप्पा वा' अल्पावा 'वहुया वा' बहुका वा 'तुल्ला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वेति प्रश्नः, भगवनाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे देवपुरुषों के अर्थात् "भवणवासिणं" भवनवासिदेवो के भवनवासि देवपुरुपो के "वेमाणियाणं" वैमानिक देव पुरुषों के, “सोहम्मगाणं" सौधर्मक देवपुरुपों के "जाव गेवेज्जगाणं" यावत् ईशान्, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्म, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण, अच्युत इनकल्पों के देवपुरुषो के तथा ग्रैवेयक देवपुरुषो के, तथा--"अणुत्तरोववाइयाणं" अनुत्तरोपपातिक देव पुरुषो के, तथा--"णेरइयणपुंसगाणं" नैरयिकनपुंसकों के अर्थात् “श्यणप्पभा पुढवीणेरइयणपुंसगाणं" रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के-यावत्-शर्करा प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के, वालुका प्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुसको के, पचप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के, धूमप्रभा पृथ्वी के नैरयिक नपुसकों के तमःप्रभा पृथिवी के नैरयिकनपुंसको के और अधः सप्तम पृथिवी के नैरयिक नपुंसको के बीच में "कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा" कौन किन से अल्प है ? कौन किनसे बहुत है कौन किनके बरावर हैं ? और कौन किन से विशेषाधिक है ? उत्तर में प्रभु कहते है-'गोयमा ! मात् 'भवणवासिण" सवनवासि वोमां-सनवासि व ५३षामा "वेमाणियाण" वैमानि १५३यामा “सोहम्मकाणं" सौधन व५३षामा "जाव गेवेज्जाणं" याक्तू
शान, सनभा२, माडन्द्र, प्रह, सान्त, भडाशुद्र, ससार, मानत, प्राति, मा२ अत्युत म। याना वधुषोभा तथाअवय हेक्५३षामा तथा "अणुत्तरोववाइयाण" मनु त५पाति ५३षामा तथा "णेरइयणपुंसगाणं" नैयि नसमा अर्थात् "रयण प्पभापुढवीणेरइयण सगाण" २९नमा पृथ्वीनां नैयि नयु सीमा, यावत् १४२॥ प्रमा પૃથ્વીના નૈરાચિક નપુંસકોમાં વાલુકાપ્રભા પૃથ્વીના નરયિક નપુંસકમાં, પંકપ્રભા પૃથ્વીના નરયિક નપુસકેમ, ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિક નપુંસકમા, તમ:પ્રભા પૃથ્વીના
२थि नसमा भने असतभी पृथ्वीना नाय नसभा“ कयरे कयरेहितो अप्पा वा, वहुया वा, तुल्ला वा, विसेसाहिया वा” Byानाथी २५८५ छ। छ ? કોણ કોનાથી વધારે છે? કે કેની બરોબર છે? અને કેણ કેનાથી વિશેષાધિક છે ? सा प्रश्न उत्तरमा प्रभु गौतमस्वामीन. ४ छ ?--"गोयमा! अंतरदीवगअकम्मभू
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू० २२ विशेषतस्तिर्यगादीनां समिश्र नवममल्पवहुत्वम् ६२५ गौतम ! 'अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा' एते खल स्त्रिया पुरुषाश्च द्वयेऽपि तुल्याः सर्वस्तोकाः, हे गौतम ! सर्वस्तोकाः, सर्वेऽभ्योऽल्पाः अन्तरद्दीपकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च भवन्ति तथा एते द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च युगलधर्मोपेतत्वादिति । अन्तरद्वीपकमनुष्यस्त्रीपुरुषापेक्षया 'देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य' देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च 'संखेज्जगुणा' सख्येयगुणाधिका भवन्ति, तथा-'एएणं दो वि तुल्ला' स्वस्थाने एते खल द्वयेऽपि परस्पर तुल्या भवन्तीति । 'एवं हरिवासरम्मगवास.' एवम्-पूर्ववदेव देवकुर्वादिमनुष्यस्त्रीपुरुषापेक्षया हरिवर्षरम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'एवं हेमवयहेरण्णवय अकम्मभूमिग मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य संखेज्जगुणा' हरिवर्षरम्यकवर्षस्त्रीपुरुषापेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुषाश्च संख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा, स्वस्थाने हैमवतहैअंतरदीवगअकम्मभूमिगणुसित्थीओ मणुस्सपुरिसा य" हे गौतम ! अन्तरद्दीपक मनुष्य स्त्रियां
और अन्तर द्वीपक मनुष्य पुरुष “एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा" सबसे कम है और ये दोनों स्वस्थान में बराबर हैं। क्यो कि इनका युगलिक धर्म है । अन्तर भूमिक मनुष्य स्त्री और पुरुषो की अपेक्षा "देवकुरूत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसा य संखेज्जगुणा एतेणं दो वि तुल्ला" देवकुरु और उत्तर कुरु रूप अकर्म भूमि की मनुष्य स्त्रियां और मनुष्य पुरुष संख्यात गुणे अधिक है । तथा ये दोनों परस्पर में तुल्य हैं। "एवं हरिवासरम्मगवास०" इसी प्रकार देवकुरु उत्तरकुरु मनुष्य स्त्री और मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा हरिवर्ष और रम्यक वर्ष रूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियां और मनुष्य पुरुष संख्यात गुणे अधिक है और स्वस्थान में ये आपस में बराबर है । "एवं हेमवयहैरण्णवय०" इसी प्रकार हरिवर्ष और रम्यक वर्ष की मनुष्य स्त्रियो एवं पुरुषो की अपेक्षा हैमवत और हैरण्यवत रूप अकर्मभूमि मिगमणुस्सित्थीओ मणुस्तपुरिसाय" गौतम | मतदीपनी मनुष्यस्त्रियो भने मातर द्वीपना मनुष्यपुष। “एए णं दो वि तुल्ला सव्वत्थोवा” से भन्ने स्वस्थानमा मस२ छ કેમકે--તેઓ યુગલિક ધર્મવાળા છે અને અંતરદ્વીપની મનુષ્ય સ્ત્રિ અને પુરૂષ કરતા સૌથી माछा छ "देवकुरूत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसाय संखेज्जगुणा एते णं दो वि तुल्ला" ३ मन उत्तर३३३५ ममभूमिनी मनुष्यस्त्रिया मन मनुष्य १३षा से ज्यात पधारे ४ह्या छ भने ५२८५२ से गन्ने स२५॥ छे. "एवं हरिवासरम्मगवास.” से प्रभारी वा३ भने उत्तर १३ मनुष्यस्त्रियो भने मनुष्य ५३॥ ४२तां હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂષે સંખ્યાત ગણા धारे छ. मने स्वस्थानमा तया ५२२५२मां तुल्य छे. “एवं हेमवयहेरण्णवय०" मेर પ્રમાણે હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષની મનુષ્યસ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂ કરતાં હૈમવત અને
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
जीवाभिगमसूत्रे रण्यवतक्षेत्रस्था इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेजगुणा' हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रीपुरुषापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषा द्वयेऽपि सख्येयगुणाधिका भवन्ति । भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणाओ' भरतैर वतमनुष्यपुरुषा पेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुव्यस्त्रियो द्वय्योऽपि सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । तथा स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । 'पुचविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यस्त्र्यपेक्षया पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्या भवन्तीति 'पुव्व विदेहावरविदेहकम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यपुरुपापेक्षया पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यस्त्रियः द्वय्योऽपि संख्येयगुणाधिकाः की मनुष्य स्त्रिया और मनुष्य पुरुप सख्यातगुणे अधिक है तथा स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत क्षेत्र और ऐरवत क्षेत्र रूप कर्मभूमि के मनुष्य पुरुप हैमवत और हैरण्यवतरूप अकर्मभूमि की मनुष्य स्त्रियां एवं मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा संख्यात गुणे अधिक हैं।
और स्वस्थान में ये आपस में समान है “भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत और ऐरवत क्षेत्र के मनुश्य पुरुषो की अपेक्षा यहां की मनुष्य स्त्रियां सख्यात गुणी अधिक हैं तथा स्वस्थान में ये परस्पर में तुल्य है "पुचविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगम णुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरत और ऐरवत क्षेत्र की मनुष्य स्त्रियों की अपेक्षा पूर्व विदेह और अपर विदेह रूप कर्म भूमि के मनुष्य पुरुषसख्यात गुणें अधिक हैं । तथा ये स्वस्थान में परस्पर में तुल्य है 'पुव्वविदेहावरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सित्थियाओ. दोवि तुल्ला संखेज्जगुणा" पूर्वविदेह और अपरविदेह रूप कर्मभूमिक पुरुषों की अपेक्षा હૈરશ્યત રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્યસ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂષ સ ખ્યાતગણુ વધારે छ. तथा स्वस्थानमा-५२२५२मा तुस्य छे. “भरहेरवयकम्मभूमिगमगुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" भरतक्षेत्र भने भैरवतक्षेत्र ३५ भभूमिना मनुष्य પુરૂષે હૈમવત અને હેરણ્યવત રૂપ અકર્મભૂમિની મનુષ્યસ્ત્રિ અને મનુષ્ય પુરૂ ४२di सध्यातम पधारे भने २१स्थानमा तेम। ५२२५२मा तुल्य छे "भरहेरवयकम्मभूमिगमणुस्सित्थीओ दो वि तुल्ला सखेज्जगुणा" भरत मने मेरवत क्षेत्रना मनुष्य ५३४२di ત્યાંની મનુષ્ય સ્ત્રિય સંખ્યાતગણી વધારે છે. તથા સ્વસ્થાનમાં એ પરસ્પર તુલ્ય છે. "पुवविदेह अवरविदेह कम्मभूमिगमणुस्सपुरिसा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" मरत आने અરવત ક્ષેત્રની મનુષ્યન્ન કરતા પૂર્વ વિદેહ અને અપરવિદેહ રૂપ કર્મભૂમિના મનુષ્ય यु३२॥ सध्या पधारे छ. तथा तमा स्वस्थानमा ५२२५२ तुल्य छ “पुल्वविदेहावरविभूदेहकम्ममिगमणुस्सित्थियाओ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" पूपिड मने ५५२ विटेड ३५
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
VUUUUUUU
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २२ विशेपतस्तिर्यगादीनं संमिश्र नवममल्पबहुत्वम् ६२७ सप्तविंशतिगुणत्वात् , स्वस्थाने तु परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'अणुत्तरोववाइयदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहमनुष्यस्त्र्यपेक्षया अनुत्तरोपपातिकदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्ति अत्रत उपरितनत्रैवेयकादारभ्य पश्चानुपूर्व्याऽग्रेतना आनतकल्पपर्यन्ता देवपुरुषा यथोत्तरं सख्यातगुणाः, तथाहि-'उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' अनुत्तरोपपातिकदेवापेक्षया उपरितनप्रैवेयकदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो 'जाव आणतकप्पे देवपुरिसा । संखेज्जगुणा' मध्यमप्रैवेयकदेवपुरुषाः संख्येयगुणाः, तेभ्योऽधस्तनौवेयकदेवपुरुषा संख्येयगुणा, तेभ्योऽच्युतकल्पदेवपुरुपाः सख्येयगुणाः, तेभ्य आरणकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाः, तेभ्यः प्राणतकल्पदेवपुरुषाः सख्येयगुणाः,
पूर्व विदेह और पश्चिम विदेह रूप कर्मभूमि की मनुष्यस्त्रियां संख्यात गुणी अधिक है क्योकि ये यहां के मनुष्यो की अपेक्षा २७ सताईस गुणी अधिक होती है. यथा स्वस्थान में ये परस्पर में तुल्य है "अनुत्तरोववाइदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" पूर्वविदेह और पश्चिम विदेह की मनुष्य स्त्रियो की अपेक्षा अनुत्तरोपपातिक देव पुरुष असख्यात गुणे अधिक हैं । "उवरिमगेवेज्जदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" उपरितन अवेयक को लेकर पश्चानुपूर्वी से आनत कल्पके देव पुरुष सख्यात गुणे हैं, जैसे-अनुत्तरोपपातिक देव पुरुषो की अपेक्षा उपरितन अवेयक के जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक है। “जाव आणतकप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" यावत् आनत कल्प में जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक हैं । भाव इसका ऐसा है-अनुत्तरोपपतिक देवो की अपेक्षा उपरितन अवेयक देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा मध्यम प्रैवेयक के देव पुरुष सख्यात गुणे अधिक है. इनकी अपेक्षा अधस्तन ग्रैवेयक के जो देवपुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक है। इनकी अपेक्षा अच्युतकल्प के जो देवपुरुष है . वे सख्यात गुणे अधिक है। इनकी
કર્મભૂમિના પુરૂષે કરતા પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહ રૂપ કર્મભૂમિની મનુષ્ય સ્વિયે સંખ્યાતગણી વધારે છે. કેમકે તેઓ ત્યાંના મનુષ્યો કરતા ૨૭ સત્યાવીસ ગણી વધારે હોય छे तथा २१स्थानमा तमा ५२२५२ तुक्ष्य •छे “अणुत्तरोववायदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહની મનુષ્ય સ્ત્રિયા કરતા અનુત્તરોપપાતિક દેવપુરૂષ અસંખ્યાત गा पधारे "उवरिमगेवेजदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" परितन पेय ने सन पश्चानुપૂવથી આનતકલ્પપર્યાના દેવ પુરૂષો સંખ્યાલગણા વધારે છે. જેમકે–અનુત્તરોપપાતિક દેવ ५३॥ ४२diपरितन देयना २ हेक्युषो छ, तेस। सयात वधारे छ. "जाव आणत. कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" यावत् मानत ४६५मा २ वY३। छ, तमा सातगा। વધારે છે. આ કથનને ભાવ એ છે કે--અનુત્તરોપાતિક દેવે કરતા ઉપરિતન શૈવેયક દેવપુરૂ સ ખ્યાતગણું વધારે છે તેના કરતા મધ્યમ વેયક દેવપુરૂ સંખ્યાતગણા વધારે છે. તેના કરતાં અધસ્તન રૈવેયકન જે દેવ પુરૂષ છે, તેઓ સખ્યતિગણું વધારે છે. તેના કરતાં અશ્રુત
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
जीवाभिगमसूत्रे
तेभ्य आनतकल्पदेवपुरुषा सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । अथाग्रे - असंख्याता' प्रदर्श्यन्ते — 'अहेमत्तमाए पुढची रयणपुंसगा संखेज्जगुणा' आनतकल्पदेवपुरुषापेक्षया अध' सप्तम्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुरका असंख्यानगुणाधिका भवन्तीति । 'छट्टीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' सममपृथिवीनार कनपुंसकापेक्षया पष्ठ्यां तम प्रभापृथिव्यानारकनपुंसका असंख्यातगुणा अधिका नवन्तीति । 'महस्सारे कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा' तमापृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया सहस्रारदेवक्रये देवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'महासुक्के कप्पे देवपुरिसा असखेज्जगुणा' महत्रारकन्पदेवपुरुषापेक्षया महाशुक्रकल्पदेवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति | 'पंचमी पुवी saण पुंसगा असंखेज्जगुणा' महाशुक्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया पञ्चम्या पृथिव्यां
अपेक्षा आरणकप के जो देव पुरुष हैं वे संख्यात गुणे अधिक है । इनकी अपेक्षा प्राणतकप के जो देव पुरुष है वे सख्यात गुणे अधिक हे और इनकी अपेक्षा जो आनत कल्प के देव पुरुष है वे संख्यात गुणे अधिक हैं । यहासे आगे असख्यात गुणें कहते हैं'अहे सत्तमा पुढवीए णेरडयणपुंसगा असंखेज्जगुणा " आनत कल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा अघ सप्तमी पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक है वे असंख्यात गुणे अधिक हैं । "डीए, पुढवीए णेरडयण पुंसगा असंखेज्जगुणा" छठी पृथिवी के जो नैरयिक नपुसक हे व सप्तमनार कनपुंसकों की अपेक्षा असंख्यात गुणे अधिक है " सहस्सारे कप्पे-देवपुरिया असंखेज्जगुणा" सहस्रारकल्प में जो देव पुरुष है वे छठवीं पृथिवी के नैरयिकनपुसकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक हैं । "महामुक्के कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" महाशुक कप में जो देव पुरुष हैं वे सहस्रारकल्प के देव पुरुषों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है। "पंचमी पुढवीए रयण पुंसगा असंखेज्जगुणा" पांचवीं पृथिवी में जो नैरयिक કલ્પના જે દેવપુરુષ છે, તેએ સ ખ્યાતગણા વધારે છે તેના કરતાં આરણુ કલ્પના જે દેવ. પુરૂષ છે. તેઓ સખ્યાતગણા વધારે છે, તેના કરતાં પ્રાણત કલ્પના જે દેવ પુરૂષો છે, તેએ સંખ્યાતગણા વધારે છે. અને તેના કરતાં આનતકલ્પના દેવપુરૂષા છે, તે સંખ્યાતગણુા बधारे हे अदिधी आग अध्यायानु उधन रे छे " भद्दे सत्तमा पुढवीप णेरया अज्जगुणा" आनन उपना हेवा ४२ता सप्तभी पृथ्वीमा ने नरि न ते मया पधारे हे छट्टीप, पुढवीण णेरलय णपुंसगा अससेज्जજુના'' છઠ્ઠી પૃથ્વીના તેયિક નપુંસકા માતમી પૃથ્વીના નાગ્યું નપુંસકેા કરતાં અસ ંખ્યાત
ત
"सहमारे कप्पे देवपुरिसा अमंसेज्जगुणा" सहसार यूना व श्री पृथ्वीना नेगयि नयुस तां असंख्यात गाया वधारे "महाप देवपुरिसा असंसेज्जगुणा" મહાશુક ૪૫માં જે દેવ પુરૂષષ છે સમર કલ્પના દેવપુરૂષો કરતાં અસ ંખ્યાતગણા વધારે છે "पंचमीप पुढवीप 'पांगी पृथ्वीना ने नपुंम भी उदयना हेवपुषो
रयण
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्रे २ सू०२१ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्र नवममल्पवहुत्वम् ६२९ नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'लंतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पञ्चमपृथिवीनारकनपुंसकापेक्षया लान्तककल्पे देवपुरुषा असख्येगुणाधिका भवन्तीति । 'चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखज्जगुणा' लान्तकदेवपुरुषापेक्षया चतुर्थी पृथिव्या नारकनपुंसका असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'बंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' चतुर्थ पृथिवीनारकनपुंसकपेक्षया ब्रह्मलोके कल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणा अधिका भवन्ति इति । 'तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' ब्रह्मलोकदेवपुरुषापेक्षया तृतीयस्यां पृथिव्यां नैरयिकनपुंसका असंख्येयगुणा अधिका भवन्तीति । 'माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' तृतीयपृथिवीनैरयिकनपुंसकापेक्षया माहेन्द्रे कल्पे देवपुरुषा असख्येयगुणा अधिका भवन्ति । 'सणंकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' माहेन्द्रकल्पदेवपुरुषापेक्षया सनत्कुमारकल्पे देवपुरुषा' असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'दोच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' सनत्कुमारकनपुंसक है वे महाशुक्रकल्प के देव पुरुषो की अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक है "लंतए कप्पेदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" लान्तक कल्प में जो देव पुरुष है वे पाँचवीं पृथिवी के नारक नपुंसकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है। “चउत्थीए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' लान्तक कल्पके देवपुरुषों की अपेक्षा चतुर्थी पृथिवी के जो नारक हैं वे असख्यातगुणे अधिक हैं । "वंभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मलोक कल्प में जो देव पुरुष हैं वे चतुर्थी पृथिवी के नारकों की अपेक्षा असख्यातगुणे अधिक है । 'तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" ब्रह्मलोककल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा तृतीय पृथिवी में जो नैरयिक नपुंसक हैं वे असंख्यातगुणे अधिक हैं। “माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" तृतीय पृथिवी के नारको की अपेक्षा माहेन्द्रकल्प के देवपुरुष असंख्यातगुणे अधिक है "सणंकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" माहेन्द्रकल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा सनत्कुमार कल्प में जो देव पुरुष हैं वे असख्यातगुणे अधिक है । "दोच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असखज्ज४२ता असभ्यातशय वधारे छे "लंतए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सान्त: ४८५ना हे ५३थे। पायभी पृथ्वीना ना२४ नपुंसी ४२di सस यात! वधारे छ. "चउत्थीए पुढवीए रइयणपुंसगा असखेज्जगुणा" सान्त ४६पना १३५३॥ ४२तां याथी पृथ्वीना ना२है। असच्यात वधारे छ. "वभलोए कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" प्रयो કલ્પમાં જે દેવપુરૂષે છે, તેઓ ચેથી પૃથ્વીના નૈરયિક કરતા અસંખ્યાતગણું વધારે છે. "तच्चाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" प्रशस ४५ना हेव५३ष! ४२ता श्री पृथ्वीना नरयि नस! अस स्यातग धारे छे. "माहिंदे कप्पे देवपुरिसा असंखे. ज्जगुणा" त्री पृथ्वीना ना ४२ता भाडन्द्र ४८५ना क्षु३को असभ्यातग धारे छे. "सणकुमारे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" भाडेन्द्र ४८५ना व ५३॥ ३२तां सनमा२ ४६५ना हेवY३षो २मस ज्यात! वधारे छे "दोच्चाए पुढवीप णेरइयणपुंसगा
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्र ल्पदेवपुरुषापेक्षया द्वितीयस्यां पृथिव्यां नारकनपुंसकाः असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा' द्वितीयनारकनपुंसकापेक्षया अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसका असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । अतोऽग्रे विदेहपर्यन्तं सख्याताः प्रदयन्ते-'दवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा' अन्तरद्वीपकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभृमिकमनुष्यनपुंसका सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा इमे स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । ‘एवं जाब विदेहत्ति' एवं यावद्विदेह इति, अयं भावः–अन्तरद्वीपकमनुष्यनपुंसकापेक्षया देवकुरूत्तरकुर्वकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा-इमे द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्या एव भवन्ति, एवं हरिवर्परम्यकवर्षकाकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः देवकुरुत्तरकुरुमनुष्यनपुंसकापेक्षया सख्येयगुणाधिका भवन्ति, गुणा” सनत्कुमार कल्प के देवो की अपेक्षा द्वितीय पृथिवी में जो नैरयिकनपुंसक है वे असख्यातगुणे अधिक है "अंतरदीवगअकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा असंखज्जगुणा" द्वितीय पृथिवी नैरयिक नपुंसकों की अपेक्षा अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक असंख्यातगुणे अधिक हैं । __अब देवकुरूत्तरकुरु से लेकर विदेह पर्यन्त के संख्यातगुणे का कथन करते है-"देवकुरु उत्तरकुरुअकम्मभूमिगमणुस्सणपुंसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" अन्तर द्वीपक अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसकों की अपेक्षा देवकुरुत्तरकुरु रूप अकर्मभूमि के मनुष्यनपुंसक सख्यातगुणे अधिक हैं । तथा ये स्वस्थान में परस्पर तुल्य है "एवं जाब विदेहत्ति" इसी प्रकार विदेह तक जानना चाहिए इसका भाव ऐसा है -देवकुरु उत्तरकुरु के मनुष्यनपुंसक अन्तर द्वीपक मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा सख्यातगुणे अधिक हैं, तथा—ये दोनो स्वस्थान में परस्पर में तुल्य है। इसी प्रकार हरिवर्पक और रम्यक वर्षक अकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसक देवकूर्वादि मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है । तथा ये दोनों आपस में स्वस्थान की असंखेज्जगुणा" सनमा२ ४६५न । ४२di मील काना नैरथिनयुस। मसभ्यात भी पधारे छे 'अतरदीवगअकम्मभूमिग मणुस्सणपुंसगा असंखेज्जगुणा" जी पृथ्वीना નરયિક નપુંસક કરતાં અંતરદ્વીપ જ અકર્મભૂમિના મનુષ્ય નપુંસક અસંખ્યાતગણું વધારે છે. ' હવે દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂથી લઈને મહાવિદેહપર્યન્તના સંખ્યાતગણનું કથન કરવામાં आवे छे.- "देवकुरु उत्तरकुरु अकम्मभूमिगमणुस्सणपुसगा दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा" અંતરદ્વીપના અકર્મભૂમિના મનુષ્યન, સક કરતા દેવકુરૂ અને ઉત્તરકુરૂ રૂપ અકર્મ ભૂમિના મનુષ્ય નપુંસકે સંખ્યાતગણું વધારે છે તથા તેઓ સ્વસ્થાનમાં પરસ્પરતુલ્ય छे. 'एवं जाव विदेहत्ति" मे प्रारथी (4 पर्यन्तनु ४थन सभामा ४थनना ભાવ એ છે કે–દેવકુરૂઅને ઉત્તરકુરૂના મનુષ્યનપુંસકે અંતરદ્વીપના મનુષ્યાનપુંસક કરતાં સંખ્યાતગણું વધારે છે ને તે બન્ને સ્વસ્થાનમાં પરસ્પર તુલ્ય છે એજ પ્રમાણે હરિવર્ષ અને રમ્યકવર્ષ અકર્મભૂમિના મનુષ્યનપું કે, દેવકુરૂ વિગેરે મનુષ્ય નપુંસક કરતાં
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादीनां संमिश्र नवममल्पबहुत्वम् ६३१ तथा इमे द्वयेऽपि स्वस्थाने परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । तथा-हरिवर्षरम्यकवर्षमनुष्यनपुंसकापेक्षया हैमवतहैरण्यवताकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति, स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । तथा-हैमवतहैरण्यवतमनुष्यनपुंसकापेक्षया भरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति स्वस्थाने इमे द्वयेऽपि परस्परं तुल्याश्च भवन्ति । तथाभरतैरवतकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा स्वस्थाने इमे परस्परं तुल्याश्च भवन्तीति । 'ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा' पूर्वविदेहापरविदेहकर्मभूमिकमनुष्यनपुंसकापेक्षया ईशानकल्पे देवपुरुषा असंख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' ईशानकल्पदेवपुरुषापेक्षया ईशानकल्पे देवस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'सोहम्मे कप्पे देवपूरिसा संखेज्जगुणा' ईशानकल्पदेवस्त्र्यपेक्षया सौधर्मकल्पे देवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' सौधर्मकल्पदेवपुरुषापेक्षया सौधर्मकल्पे देवस्त्रियः सख्यातगुणाअपेक्षा तुल्य है हैमवत एवं हैरण्यवत अकर्मभूमिक मनुष्य नपुंसक हरिवर्ष और रम्यक वर्ष के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है एवं स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है । भरतक्षेत्र और -ऐरवत क्षेत्र के जो मनुष्य नपुंसक हैं वे हैमवत और हैरण्यवत मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है और स्वस्थान में ये आपस में तुल्य है भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र के मनुष्य नपुंसको की अपेक्षा पूर्वविदेह और अपरविदेह के जो मनुष्य नपुंसक है वे संख्यातगुणे अधिक है । तथा स्वस्थान में ये दोनों परस्पर तुल्य है "ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखज्जगुणा" ईशान कल्प में जो देवपुरुष है वे पूर्व विदेह और पश्चिमविदेह के मनुष्यनपुंसको की अपेक्षा असंख्यातगुणे अधिक है । "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" ईशान कल्प में जो देवस्त्रियाँ है वे ईशान कल्प के देवपुरुषों की अपेक्षा संख्यातगुणी अधिक है । “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखेज्जगुणा" सौधर्मकल्प में जो देव पुरुष है वे ईशान कल्प की સંખ્યાતગણું વધારે છે તથા તે બેઉ પરસ્પરમાં તુલ્ય છે. હૈમવત અને ઠેરણ્યવત અકર્મ ભૂમિના મનુષ્યનપુંસક હરિવર્ષ, અને રમ્યક વર્ષના મનુષ્ય નપુંસકો કરતાં સંખ્યાલગણા વધારે છે. અને સ્વસ્થાનમાં તેઓ પરસ્પરમાં તુલ્ય છે ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના મનુષ્ય નપુંસકે કરતા પૂર્વ વિદેહ અને અપરવિદેડના જે મનુષ્ય નપુ સકે છે, તેઓ સંખ્યાતગણ पधारे छे तथा स्वस्थानमा मा भन्न तुल्य छे. 'ईसाणे कप्पे देवपुरिसा असंखेज्जगुणा" ઈશાન કલ્પના દેવપુરૂષો, પૂર્વ વિદેહ અને પશ્ચિમ વિદેહના મનુષ્ય નપુંસકે કરતાં અસં. ध्यात५ धारे छ. "ईसाणे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" शानदयनी पस्त्रियो
शान ४८५ना वपुषा ४२al सभ्यातगणी वधारे छे. “सोहम्मे कप्पे देवपुरिसा संखे ज्जगुणा" सौध ४६५मा २ १५३५ो छ तेसो शान पनी उपस्त्रियो ४२त सभ्यातआ पधारे छे “सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ सखेज्जगुणाओ" सीधम ४५मा २ देव
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगमसूत्रे ६३२ धिका भवन्तीति । 'भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा' सौधर्मकल्पदेवस्त्र्यपेक्षया भवनवासिदेवपुरुषा असख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ' भवनवासिदेवपुरुषापेक्षया भवनवासिदेव स्त्रियः सख्यातगुणाधिका भवन्ति । 'इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा' भवनवासिदेवस्त्र्यपेक्षया एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नारकनपुंसका असख्यातगुणाधिका भवन्तीति, 'खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' रत्नप्रभानारकनपुंसकापेक्षया खेचरतिर्यग्रयोनिकपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'खहयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' खेचरतियगयोनिकपुरुषापेक्षया खेचरतिर्यगयोनिकस्त्रियः सख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' खेचरतिर्यग्योनिकस्यपेक्षया स्थलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयरतिरिक्खजोदेवस्त्रियों की अपेक्षा संख्यातगुणे अधिक है । सोहम्मे कप्पे देवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" सौधर्म कल्प में जो देवस्त्रियाँ है वे सौधर्म कल्प के देवपुरुषो की अपेक्षा संख्यातगुणी अधिक है । "भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सौधर्मकल्प की देवस्त्रियो की अपेक्षा भवनवासी देवपुरुप असंख्यातगुणे अधिक है । "भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" भवनवासी देवस्त्रियाँ भवनवासी देवपुरुषो की अपेक्षा सख्यातगुणी अधिक हैं । "इमीसे रयणप्पभाएपुढवीए णेरइयपुंसगा असंखेज्जगुणा" भवनवासि देवस्त्रियो की अपेक्षा इस रत्नप्रभा पृथिवी में जो नारकनपुंसक है वे असंख्यातगुणे अधिक है। "खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" रत्नप्रभा पृथिवी के नैरयिक नपुंसकों की अपेक्षा वेचरतिर्यग्योनिक पुरुष संख्यातगुणे अधिक हैं। "खहयरतिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ" खेचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा खेचरति र्यग्योनिक स्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक हैं। 'थलचरतिरिक्खजोणिय पुरिसा संखेज्जगुणा" खेचरतिर्यग्योनिक स्त्रियो की अपेक्षा स्थलचरतिर्यग्योनिक पुरुष सख्यातगुणे अधिक है। "थलचरतिरिक्खजोणित्थियाओ संज्जगुणाओ" स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रिया छ, तमा सीधभयना हेवपुषा ४२ता सध्यातगणी वधारे छ. "भवणवासिदेवपुरिसा असंखेज्जगुणा" सौधम ४८५नी पस्त्रिया ४२॥ सपनपासिव ५३पी असण्यातधारे छ. "भवणवासिदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" सपना पासी वस्त्रय। सपनपासि हेव ५३५ो ४२ता सभ्याती पधारे छ. "इमीसे रयण प्पभाए पुढवीप णेरइयणपुंसगा असंखेज्जगुणा" भवनवासी देवस्त्रिया ४२ता सा रत्न प्रमा पृथ्वीमा रे ना२४नस। छ, त्यो असण्यानni, qधारे छे “खहयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" २त्नमला पृथ्वीना ने२यि४ नस। ४२di मेयरतिय योनि ५३१ सध्यात! वधारे छ. "खहयरतिरिक्खजोणियत्थियाओ संखेज्जगुणाओ" य२तिय-योनि ५३।४२त मेयर तिययानि स्त्रिया - सध्यातगणी पधारे छे "थलयर तिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' यतिय योनि स्त्रियो- ४२ता स्थायर तिय योनि
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीको प्र० २ सू०२२ विशेषतस्तिर्यगादिनां संमिश्र नवममल्पवहुत्वम् ६३३ णित्थीओ संखेज्जगुणाओ' स्थलचरतिर्यगयोनिकपुरुषापेक्षणा स्थलचरतिर्यग्योनिकस्त्रियः संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा' स्थलचरस्त्र्यपेक्षया जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषाः संख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा-'जलयरतिरिक्खजोणित्थीओ संखेज्जगुणाओ' जलचरतिर्यग्योनिकपुरुषापेक्षया जलचरतिर्यग्योनिक स्त्रिय. संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'वाणमंतरदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' जलचरस्त्र्यपेक्षया वानव्यन्तरदेवपुरुषाः सख्येयगुणाधिका भवन्ति । तथा-'वाणमंतरदेवित्थीयो संखेज्जगुणाओ' वानव्यन्तरदेवपुरुषापेक्षया वानव्यन्तरदेवस्त्रिय' संख्यातगुणाधिका भवन्तीति । 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तरदेव्यपेक्षया ज्योतिष्कदेवपुरुषा' संख्येयगुणाधिका भवन्ति तथा-'जोइसियदेवित्थीओ संखेज्जगुणा' ज्योतिष्कदेवपुरुषापेक्षया ज्योतिष्कदेवस्त्रियः संख्यातगुणाधिका भवन्ति । 'खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगणा' ज्योतिष्कदेव्यपेक्षया खेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका संख्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'थलयरणपुंसगा संखेज्जगुणा' खेचरनपुसकापेक्षया स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका' सख्येयगुणाधिका भवन्ति । 'जलयरणपुंसगा संखेपुरुषो की अपेक्षा स्थलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यातगुणी अधिक है । “जलचर तिरिक्खजोणियपुरिसा असंखेज्जगुणा' स्थलचरस्त्रियो की अपेक्षा जलचर तिर्यग्योनिक पुरुष सख्यात गुणे अधिक है । 'जलचरतिरिक्खजोणिणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ'
जलचरतिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा जलचर तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ संख्यातगुणी अधिक है। 'वाणमंतरदेवपूरिसा संखेज्जगुणा' जलचरस्त्रियो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवपुरुष संख्यातगुणे अधिक है । 'वाणमंतरदेवित्थियाओ संज्ज्जगुणाओ' वानव्यन्तर देवो की अपेक्षा वानव्यन्तर देवस्त्रियाँ सख्यातगुणी अधिक है । 'जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा' वानव्यन्तर देवियो की अपेक्षा ज्योतिष्क देव पुरुष सख्यातगुणे अधिक है । "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा" ज्योतिषिक देवस्त्रियाँ ज्योतिषिक देवपुरुषों की अपेक्षा सख्यातगुणी अधिक है। "खयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा संखेज्जगुणा" ज्योतिष्क देवियो की अपेक्षा खेचर तिर्यग्योनिकनपुंसकसंख्यातगुणें अधिक है । "थलयरणपुंसगा ५३षो सभ्याता धारे छ. थलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" स्थायर तिय श्यनि५ ५३षोरता स्थसय तिय योनि स्त्रिया से ज्यातगणी पधारे छ "जलयरतिरिक्खजोणियपुरिसा संखेज्जगुणा" स्थलयस्त्रियो ४२ता य२ तिय योनि पु३क्षा सध्यातराणा पधारे छ "जलयरतिरिक्खजोणिणि त्थियाओ संखेज्जगुणाओ" reA२ तिय योनि ५३षो ४२di सय२ तिय ज्योनि स्त्रिया सध्याती पधारे छे "वाणमंतरदेवित्थियाओ संखेज्जगुणाओ" वानव्य-त२ व ५३५ो ४२॥ पानव्य-तर देवानास्त्रियो सभ्यातगणी पधारे छे “जोइसियदेवपुरिसा संखेज्जगुणा" पानध्य-त२ वायो४२० न्योति व ५३षो समयात वधारे छ "जोइसियदेवित्थियाओ संखेज्जगुणा" ज्योतिष् वस्त्रिया ज्योति व ५३ ४२ता सिध्यातगणी वधारे में खयरपचिंदियतिरिक्खजोणिय. पुरिसा संखेज्जगुणा" स्यात देवास्त्रिया ४२ता मेयरतिय ज्यानि नसरपु३को सभ्यात
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
rAAAAAA
जोवाभिगमसूत्रे ..........................romararuramaram उजागुणा' स्थलचरनपुसकापेक्षया लचरनपुसका. मन्येयगुणाधिका भवन्तीति । 'चउरिदियणपुंमगा विसेसाहिया' जन्टचग्नपुंसकापेक्षया चतुरिन्द्रियनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । 'इंदियणपंसगा विसेमाहिया' चतुरिन्द्रियनपुमकापेक्षया त्रीन्द्रियनपुसका विशेषाधिका भवन्ति । तथा-'वेडंदियणपुंसगा विसेमाहिया' त्रीन्द्रियनपुसकापेक्षया द्वीन्द्रियनपुसका विशेपाधिका भवन्तीति । 'उक्काइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अयंखेज्जगुणा' दीन्द्रियनपुंसकापेक्षया तेजस्कायिकैकेन्द्रियनिर्यग्योनिकनपुंसका असख्येयगुणा भवन्तीति । 'पुढवीकाइयागिदियनिरिक्सजोणियणपुंसगा विमेसाहिया' तेजस्कायिकनपुसकापेक्षया पृथिवीकायि
कैन्टिनिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्ति । तथा-'आउक्काडय एगिदियतिरिक्खजोणियणपंसगा विसेमाहिया' पृथिवीकायिकनपुंसकापेक्षया अप्कायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुंसका विशेषाधिका भवन्तीति । नथा---'वाउक्काइयएगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा संग्वेज्जगणा" उचग्नपुंसको की अपेक्षा स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक सख्यातगुणे अधिक है। "जलयग्णसगा संमज्जगुणा' स्थलचरनपुंसको की अपेक्षा जलचर नपुंसक सख्यात गण अधिक है। "चडरिंदियणसगा विसेसाहिया" जलचर नपुसको की अपेक्षा चौइन्द्रियनपुंसक विशेषाधिक है। "तेडंदियणपुंसगा विसेमाहिया" चौटन्द्रिय नपुंसकों की अपेक्षा तेडन्द्रियनपुगक विशेाधिक है । "वेदंदियणपुंसगा विसेसाहिया" तेहन्द्रिय नपुसको की अपेक्षा द्वीन्द्रियनपुगक विशेषाधिक हैं । “नेउक्काइय एगिदियतिरिक्खजाणियणपुंसगा असंखेज्जगुणा" श्रीन्द्रियनकों की अपेक्षा नजस्कायिक एकेन्द्रियनिर्यग्योनिक नपुसक असख्यात गुणे अधिक है । 'पदवीकाइय एगिदिय निरिक्सजोणियणपुंनगा विसेमाहिया" तेजन्कायिकनपुसको की जा पृथियोकायिक एफेन्द्रियनिग्योनिक नपुंसक विरोपाधिक है । "आउकाट्य एगिदिय गाना वधा छ "थलयरनपुंनगा संरोजगुणा" मेय२ नए सोना स्थसय पचान्द्रय ( योनिन म ।। २१ च्यात पधारे छे "जलयरणपुंसगा संखेज्जगुणा" स्थलयर नयी ४२ सय२ नय३ याताय वारे छे 'चरिदियणपुंनगा विसेसाहिया'
२ नमी १२ता श्री.CAnानसी विशेषापि "तेइंदियणपुंनगा विसे. मारिया' शादिया नए भारतi arद्रियवान विधि छ वेदि. गणपंमगा बिसेनाहिया" या नसमेत दिय वा नएम विवाद 2. ' यारियतिरिकपनाणियणपुलगा अमंग्ने जगणा' दियावानસિક તેજોગિક એક ઇંદ્રિયવાળાતિર્થ ગેનિક નપુંસક અસ ખ્યાતગણુ વધારે ७. 'पुढीपायगिदियनिरिकपनोणियणपुलगा विलेमाहिया" तेयि नयी ४२ता 21181
नि: नथुम विशेषाधि . "आमाध्यागिदिय विनियमानापियाममा विनेसादिया". 2ीय मे दियवा तययोनि નસકે કરન એક ઇટાવાળા નિયંખોનિક નપુંસ વિશેષાધિક ७. 'पापकारयागनियनिरिमनजोणियणपुंनगा विमेसादिया , ५२ गोल दियવાળ! નિકોનિ ના કના વાયુકાયિક એનિદ્રય નિગેનિક નપુંસક વિશેષાધિક
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
www-~~~~
VVVVVVVVVVVvvvv
प्रमेयद्योतिकाटीका प्र२ सू० २२ स्त्रीपुंनपुंसकानां स्थितिमाननिरूपणम् ६३५ विसेसाहिया' अप्कायिकनपुंसकापेक्षया वायुकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका विशेषाधिका भवन्ति इति । तथा-'वणस्सइकाइयएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा' वायुका'यिकनपुंसकापेक्षया वनस्पतिकायिकैकेन्द्रियतिर्यग्योनिकनपुसका अनन्तगुणाधिका भवन्तीति निगोदजीवानामनन्तानन्तत्वादिति, नवममल्पबहुत्वम् ॥सू० २२॥
॥ इत्यल्पबहुत्वप्रकरणं समाप्तम् ।। सम्प्रति- - स्त्रीपुरुषनपुंसकानां भवस्थितिमानं कायस्थितिमान च क्रमेण अभिधातुमाह'इत्थी णं भंते' इत्यादि ।
___मूलम्-'इत्थी णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा ! एगेणं आएसेणं जहा पुब्बि भणियं० एवं पुरिसस्स वि णपुं. सगस्स वि संचिट्ठणा पुणरवि तिण्हपि जहा पुबि भणिया, अंतरं तिण्हं पि जहा पुब्बि मणियं तहा नेयवं' सू० २३॥
छाया स्त्रीणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! एकेन आदेशेन यथा पूर्व भणितम् । एवं पुरुषस्यापि नपुंकसकस्यापि संचिट्ठणा (कायस्थितिः) पुनरपि त्रया___णामपि यथा पूर्व भणिता । अन्तरं त्रयाणामपि यथा पूर्व भणितं तथा नेतव्यम् ॥०सू०२३
टीका-'इत्थी णं भंते' खीणां खलु भदन्त ! 'केवइयं कालं' कियन्तं काल कियतिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुसको की अपेक्षा अप्कायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिक नपुंसक विशेषाधिक है । “चाउक्काइयएगिदिय तिरिक्खजोणियणपुंसगा विसेसाहिया" अप्कायिक नपुंसको की अपेक्षा वायुकायिक एकेन्द्रिय तिर्यग्योनिकनपुंसक विशेषाधिक हैं तथा – “वणस्सइकाइएगिदियतिरिक्खजोणियणपुंसगा अणंतगुणा" वायुकायिक नपुंसको की अपेक्षा वनस्पतिकायिक एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक नपुंसक अनन्त गुणे अधिक है । क्योकि निगोद जीव अनन्त होते है । सूत्र ॥२२॥
"नौवां अल्पवहुत्व समाप्त" "अल्पवहुत्व प्रकरण समाप्त"
अब सूत्रकार स्त्री, पुरुप और नपुंसक इनकी भवस्थिति और कायस्थिति का प्रमाण क्रमशः कहते है --'इत्थी णं भते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता' इत्यादि छ. तया “वणस्सकाइयगिदियतिरिक्खजोणियणपुसगा अणतगुणा" वायुय५ न५ स। કરતાં વનસ્પતિ કાયિક એકઈ દ્રિય વાળા તિર્યનિક નપુ સકો અનંતગણું વધારે છે. કેમકે – નિગોદ જીવે અન ત હેાય છે લાસૂવરરા
નવમા અલ્પ બહુ પણાનું કથન સમાપ્ત
અલ્પ બહુપણાનું પ્રકરણ સમાપ્ત હવે સૂત્રકાર સ્ત્રી પુરૂષ, અને નપુસકેની ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિનું પ્રમાણ ક્રમશ: ____ छ - "इत्थी णं भंते ! केवइय कालं ठिई पन्नत्ता" त्या
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम सूत्रे
त्कालपर्यन्तम् 'ठिई पन्नत्ता' स्थितिः - आयुष्यकालरूपा प्रज्ञप्ता - कथिता इति प्रश्नः 'भगवानाह — 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम | 'एगेणं आदेसेणं जहा पुचि भणियं' एकेनादेशेन यथा पूर्वं भणितम् । स्रीणा स्थितिः कियत्कालं भवतीति, स्त्रीप्रकर एव कथिता अतस्तत एव इहापि विज्ञेया । ननु यदि पूर्वमेव कथिता तदाऽत्र पुनःसूत्रोच्चारणे पुनरुक्ति. कथं नेति चेन्न, पूर्व स्त्र्यादीनामधिकारे पृथक्पृथग्रूपेण स्वस्वाधिकारे स्थित्यादिकं प्रतिपादितमिह तु समुदायरूपेण प्रतिपादनात् । ' एवं पुरिसस्स वि णपुंसगस्स चि' एव पुरुष - स्यापि नपुंसकस्यापि यथा स्त्रीणां स्थिति स्त्रीप्रकरणे कथिता तथा पुरुषनपुंसकयोरपि स्थिति' तत्तत्प्रकरणे कथिता ततो ज्ञातव्येति । 'संचिद्वणा पुणरवि' कायस्थितिः पुनरपि 'तिपि ' त्रयाणा स्त्रीपुरुषनपुंसकानामपि 'जहा पुत्रि भणिया' यथा - येन प्रकारेण पूर्वम् स्त्र्यादितत्तत्प्र
६३६
टीकार्थ---इसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है – “इत्थी णं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता" हे भदन्त ! स्त्रियो की आयु कितने काल की कही गई है ? उत्तर में प्रभु कहते है – 'गोयमा ! एगेणं आदेसेणं जहा पुव्विं भणियं " हे गौतम ! एक आदेश से जिस प्रकार से पहिले-स्त्री प्रकरण में स्थिति कही गई है । यहाँ पर भी वही स्थिति कहलेनी चाहिये। यदि स्त्री प्रकरण में यह बात कह दी गई है तो फिर से यहाँ इसे सूत्र रूप से उद्भावित करने में पुनरुक्ति दोषकी आपत्ति क्यो नहीं मानी जावेगी । सो ऐसी आशङ्का ठीक नहीं है, क्योकि स्त्रीप्रकरण में तो स्त्र्यादिकोकी पृथक २ रूप से स्थिति आदिका प्रतिपादन किया गया है. परन्तु यहां समुदायरूप से स्थिति आदि का प्रतिपादन हुआ है अतः पुनरुक्ति दोष की आपत्ति नहीं आती है. इसी प्रकारसे एवं “पुरिसस्स विणपुंसगस्स वि" पुरुष और नपुंसककी भी स्थिति उन २ के पहिले कहे गये प्रकरण से जान लेनी चाहिये "संचिट्ठणा" कायस्थिति भी इन तीनो की स्त्री-पुरुष और नपुंसक की — “जहा पुचि भणिया " जैसी कायस्थिति पहिले उन उनके प्रकरण में कह दी गई है वैसी ही यहाँ पर भी कह लेनी चाहिए, "अंतरंपि" स्त्री, पुरुष और
टीडार्थ -मा सूत्र द्वारा गौतभस्वामी मे प्रभुने मे पूछ्यु छे -" इत्थी णं भंते! केवइय काल ठिई पन्नत्ता" हे भगवन् स्त्रियोनु आयुष्य डेटा अजनु छे ? मा પ્રશ્નના उत्तरभां अलु गौतम स्वामीने हे छे - " गोयमा ! एगेणं आदेसेणं जहा पुव्विं भणियं" हे ગૌતમ ! એક આદેશથી જે પ્રમાણે પહેલાં સ્ત્રી પ્રકરણમા સ્થિતિનું કથન કર્યુ છે. એજ પ્રમાણેની સ્થિતિનુ કથન અહિયાં પણુ સમજૂવુ
શ કા— જો સ્ત્રી પ્રકરણમા આ વાત કહેવામા આવી ગઈ છે, તેા પછી અહિયા સૂત્રરૂપે કહેવામાં પુનરૂક્તિ દોષ કેમ નહી મનાય ?
ઉત્તર—આ પ્રમાણેનીશ કા કરવી ઠીક નથી કેમ કે—સ્ત્રી પ્રકરણમાં તે સ્ત્રી વિગેરેની જૂદી જૂદી સ્થિતિ વિગેરેનું કથન કરવામાં આવેલ છે, પરંતુ અહિયા સમુદાયરૂપથી સ્થિતિ विगेरे प्रतिपादन यु छे तेथी युति होषायत्तितो सलव नथी " एव पुरिसस्स विणपुं, सगस्स वि" ५३ष ने नपुं सोनी स्थिति पाशु तेना तेना सभां पडे हवामा मावेस प्रभाथी समल देवी 'संचिट्ठणा' आ त्रानी प्रयस्थिति पशु मेटोडे स्त्री, ५३ष भने नपुं सोनी अयस्थिति "जहा पुव्विं भणिया” ने प्रमाणे ते ते प्ररणुभा पहेला
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ सू० २३ स्त्रीपुंनपुंसकानां स्थितिमाननिरूपणम् ६३७ करणे भणिता-कथिता तथैवात्रापि ज्ञातव्या । 'अंतरंपि' स्त्रीत्वपुरुषत्वनपुंसकत्वानामन्तरमपि 'तिण्हंपि' त्रयाणां स्त्रीपुरुषनपुंसकानामपि 'जहा पुट्विं भणियं' यथा पूर्व स्त्रीपुरुषनपुंसकप्रकरणे अन्तरं भणितं-कथितम् 'तहा' तथैव इहापि ‘णेयव्वं' नेतव्य ज्ञातव्यमिति । अल्पवहुत्वमपि पूर्ववदेवज्ञातव्यम् तथाहि___ 'एयासि णं भंते ? इत्थीणं पुरिसाणं णपुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, सव्वत्थोवा पुरिसा इत्थीओ संखेज्जगुणाओ णपुंसगा अणंतगुणा'
छाया—एतासां खल भदन्त | स्त्रीणां पुरुषाणां नपुंसकानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? सर्वस्तोकाः पुरुषाः स्त्र्यादितो हीनसख्यत्वात् पुरुषापेक्षया स्त्रियः सख्येयगुणाधिकाः, स्त्र्यपेक्षया नपुंसका अनन्तगुणा, एकेन्द्रियाणामनन्तसख्योपेतत्वादिति ॥सू० २३॥ नपुसक इन तीनो का अंतर भी “जहा पुब्बि भणियं तहा णेयव्वं" जैसा पहिले इनके प्रकरण में कह दिया गया है वैसा ही यहाँ पर भी वह जान लेना चाहिए. तथा--अल्प बहुत्व भी पहले के जैसा ही इनका जानना चाहिए. जैसे-"एयासि णं भंते ! इत्थीणं पुरिसाणं णपुंगाण य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुथा वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा सव्वत्थोचा पुरिसा इत्थीओ संखज्जगुणाओ, णपुंसगा अणंतगुणाओ" गौतम ने इस प्रकरण द्वारा जब ऐसा पूछा-हे भदन्त | इन स्त्री. पुरुष और नपुंसको के बीच में कौन किनसे अल्प है ? कौन किनसे अधिक है ? और कौन किनके बराबर हैं। और कौन किनसे विशेषाधिक है ? तब प्रभुने गौतम से ऐसा कहा है---हे गौतम । इनमें सबसे कम तो पुरुष है और पुरुषो की अपेक्षा स्त्रियाँ सख्यात गुणी अधिक है. और स्त्रियो की अपेक्षा नपुसक अनन्त गुणें अधिक डेस छ, मेरा प्रमाणे त मडिया पाण सम सेवी "अंतरं पि" श्री ५३५ मन नसोनु मात२५ "जहा पुस्विं भणियं तहा यव्वं" प्रमाणे पडसा तभना प्र४२एमा वामां मावेश छ, मे०८ प्रमाणे मडिया ५९ सम से रेभ.-'एयासि ण भंते ! इत्थीण पुरिसाणं णपुंसगाण य कयरे कयरेहितो अप्पा वा, बहुया वा तुल्ला वा, विलेसाहिया वा, सव्वत्थोवा पुरिसा इत्थीओ संखेजगुणाओ णपुंसगा अणतगुणाओ" गौतम स्वाभीमे આ પ્રકરણ દ્વારા જ્યારે આવું પૂછયું કે--હે ભગવદ્ આ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસકમાં કોણ કેનાથી અલ્પ છે ? કોણ કોનાથી વધારે છે ? કેણ કેની બરોબર છે? અને કેણ તેનાથી વિશેષાધિક છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુએ ગૌતમસ્વામી ને કહ્યું કે હે ગૌતમ ! આમાં સૌથી ઓછા તે પુરૂષો છે અને પુરૂષો કરતાં ત્રિ સ ખ્યાતગણી વધારે છે અને સ્ત્રિ કરતાં નપુંસક અંતરગણું વધારે છે કેમકે–એક ઇંદ્રિયવાળા જી નપુસકેજ હોય છે. અને તેઓ સંખ્યામાં વનસ્પતિની અપેક્ષાએ અનન્તાનન્ત કહ્યા છે. સૂ૦૨૩
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
जीवाभिगमसूत्रे मूलम्-तिरिक्खजोणित्थीओतिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणा ओ तिरूवाहियाओ मणुस्सित्थीओ मणुस्सपुरिसेहितो सत्तावीसइगुणाओ सत्तावीसइरूवाहियाओ देवित्थीओ देवपुरिसे हितो बत्तीसइगुणाओ वत्तीसइरूवाहियाओ । से तंतिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता गाहा–तिविहेसु होइ भेओ, ठिई य संचिट्ठणंतरप्पबहत्तं ।
वेयाण य बंधठिई, वेओ तह कि पगारो उ ॥१॥ सेत्तं तिविहा संसारसमावण्णगा जीवा पन्नत्ता' |स. २४॥
बीइया पडिपत्तीसमत्ता छाया-तिर्यग्योनिकस्त्रियः तिर्यग्योनिकपुरुपेभ्यस्त्रिगुणा स्त्रिरूपाधिकाः । मनुष्यस्त्रियो मनुष्यपुरुपेभ्यः सप्तविंशतिगुणाः सप्तविंशतिरूपाधिकाः । देवस्त्रियो देवपुरुपेभ्यो हात्रिशद्गुणा द्वात्रिंशद्रूपाधिकाः। ते एते त्रिविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रशप्ताः ॥ गाथा
स्त्रिविधेषु भवति भेदः, स्थितिश्च चिट्ठणाऽन्तरमल्पवहुत्वम् । वेदानां च वन्धस्थितिर्वेदस्तथा कि प्रकारस्तु ॥१॥ ते एते त्रिविधाः संसारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञप्ताः ॥९०२८॥
॥ द्वितीया प्रतिपत्तिः समाप्ता ।। टीका-पुरुपेभ्यः स्त्रिय. सख्येयगुणा इति कथितम् तत्र का. स्त्रिय' स्वजातिपुरुषापेक्षया कतिगुणा इति प्रश्नावकाशमाश्रित्य तन्निरूपणार्थमाह–'तिरिक्खजोणित्थीओ' इत्यादि, 'तिरिक्खजोणित्थीओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो' तिर्यग्योनिकलियः तिर्यग्योनिकपुरुहै। क्योकि एकेन्द्रियजीव नपुंसक ही होते है और वे सख्या में वनस्पति की अपेक्षा अनन्तानन्त कहे गये है । सूत्र-२३।।।
यहाँ पहले सूत्र में कहा है कि पुरुषो की अपेक्षा स्त्रियाँ सख्यात गुणी अधिक है-सो कौन स्त्रियाँ किन स्वजातीय पुरुपो से कितने गुणी अधिक है ? इस प्रश्न के अवकाश में कहते है.---"तिरिक्खजोणित्थियाओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणाओ तिरूबाहि
પહેલાના સૂત્રમાં એમ કહેવામા આવેલ છે કે–પુરુષો કરતા ત્રિય સ ખ્યાતગણી વધારે છે તે કઈ સ્ત્રિ ક્યા સ્વજાતીય પુરુષો થી કેટલાગણી વધારે છે? આ પ્રશ્નના સંદममा ४ामा मावे छे है--"तिरिक्खजोणित्थियाओ तिरिक्खजोणियपुरिसेहितो तिगुणाओ तिरूवाहियाओ” मामा तिय ज्योनि स्त्रिया छ, तया तिय योनि ५३।४२ता एy गणी पधारे छ मेरो -तमा त्रि३पाधि छ "मणुस्सित्थियाओ सत्तावीसइगुणाओं' મનુષ્ય ગેનિક જે સ્ત્રિ છે તેઓ મનુષ્ય પુરૂષો કરતા સત્યાવીસગણી વધારે છે. અર્થાત્ सत्तावीस३पाधि छ. "देवित्थियाओ देवपुरिसेहिंतो वत्तीसइगुणाओ" हेवलिया व ५३षो
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र० २ ० २४ स्त्रीणां स्वजातिपुरुषापेक्षया कतिगुणाधिकत्वम् ६३९ षेभ्यः, 'तिगुणा उ तिरूवाहियाओ' त्रिगुणास्तु त्रिरूपाधिकाः, 'मणुस्सित्थीओ' मनुष्यस्त्रिय 'मणुस्स पुरिसेहिंतो' मनुष्य पुरुपेभ्य., 'सत्तावीस गुणाओ' सप्तविशतिः गुणाः 'सत्तावीसहरूवाहियाओ' सप्तविंशतिरूपाधिका भवन्तीति । 'देविस्थीओ देवपुरिसेहिंतो' देवस्त्रियो देवपुरुषेभ्य' 'बत्तीसइगुणाओ बत्तीसईरूवाहियाओं' द्वात्रिंशद्गुणा' द्वात्रिंगद्रूपाधिकाः, उक्तमन्यत्रापि - 'तिगुणा तिख्वाहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेयव्वा । सत्तावीसगुणा पुण मणुयाण तदहिया चैव ॥१॥ वत्तीसगुणा बत्तीसरूवअहिया उ होंति देवाणं । देवीओ पण्णत्ता जिणेहिं जियरागदोसेहिं ॥२॥ छाया - 'त्रिगुणा स्त्रिरूपाधिका स्तिरां स्त्रियो ज्ञातव्या । सप्तविंशतिर्गुणाः पुनर्मनुजाना तदधिकाश्चैव ॥१॥
द्वात्रिंशद्गुणा द्वात्रिंगद्रूपाधिकास्तु भवन्ति देवानाम् । देव्यः प्रज्ञप्ता जिनैर्जितरागद्वेषैः ॥२॥
याओ" इनमें जो तिर्यग्योनिक स्त्रियाँ है वे तिर्यग्योनिक पुरुषो की अपेक्षा तिगुनी है - इसी का भाव है—कि वे त्रिरूपाधिक है । 'मणुस्सित्थियाओ सत्तावीस गुणाओ" मनुष्ययोनिक स्त्रियाँ है वे मनुष्य पुरुषो की अपेक्षा सत्ताईस गुनी अधिक है अर्थात् सत्ताईसरूपाधिक है । "देवित्थियाओ देवपुरिसेहिंतो बत्तीस गुणाओ" देव स्त्रियाँ देवपुरुषो की अपेक्षा बत्ती गुनी अधिक है— तीस रूपाधिक है । ऐसा ही अन्यत्र कहा है-
" तिगुणा तिरूवाहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेव्वा । सत्तावीस गुणा पुण मणुयाणं तदहिया चेव ॥१॥ बत्तीस गुणा बत्तीसरूवअहिया उ हौति देवाणं ॥ देवीओ पण्णत्ता जिणेहिं जियरागदोसेहिं ॥२॥
अब प्रतिपत्ति का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते है - " से तं तिविहा संसारसमावन्नगा जीवा पन्नत्ता" इस प्रकार से ससार समापन्नक जीव तीन प्रकार के कहे गये है इस अधिकृत प्रतिपत्ति के अर्थाधिकार की संग्रह गाथा जो इस प्रकार से कही गई "है — “तिविहेसु" इत्यादि
કરતા બત્રીસગણી વધારે છે. એટલે કે ખત્રીસરૂપાધિક છે એજ પ્રમાણે બીજેપણ કહ્યુ છે કે "तिगुणा तिरूवाहिया तिरियाणं इत्थिया मुणेयव्वा । सत्तावीसगुणा पुण मणुयाणं तदहिया चेव ॥१॥ बत्तीसगुणा वत्ती सरूवअहिया उ होंति देवाणं ॥ देवीओ पण्णत्ता जिणेहिं, जियरागदोसेहि ||२|| माजीक प्रतिपत्तिनो उपस हारपुरता सूत्रार हे छे समावण्णगा जीवा पण्णत्ता" या प्रमाणे ससार सभायन्न આવ્યા છે. આ અધિકૃત પ્રતિપત્તિના અધિકારની સંગ્રહગાથા "तिविहेसु" धत्याहि
-- " से तं तिविहा संसारव वायु प्रारथी हेवामां આ પ્રમાણે કહી છે.-
આને અથ આ પ્રમાણે છે ~~આ ત્રણે વેઢ્ઢાને નિરૂપણ કરવા સ્ત્રી, પુરૂષ, અને નપુ ંસક એ પ્રમાણે ત્રણ વેદાનું કથન કરવામા આવેલ છે. પહેલા અધિકાર
વાળી પ્રત્તિપત્તિમાં
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
जीवाभिगम
सम्प्रति-- प्रतिपत्तिमुपसहरन्नाह - ' से तं' इत्यादि, ' से त्तं तिविहा संसारसमावन्नगाजीवर पन्नत्ता' ते एते त्रिविधा स्त्रिप्रकारका ससारसमापन्नकाः जीवाः प्रज्ञता - कथिता इति । सम्प्रति-अधिकृतप्रतिपत्त्यर्थाधिकार सग्रहगाथामाह - 'तिविहेम्' इत्यादि, 'तिविहेमु' त्रिविधेषु वक्तव्येषु स्त्रीपुरुषनपुसकवेदेपु 'होइ' भवति 'भेयो' भेदनामाक' प्रथमोऽधिकारो भवतीति । 'ठिईय' स्थितिश्च तदनन्तरं द्वितीयोऽधिकारः स्थितेः । तदनन्तरम् 'संचिट्टणा' सातत्येनावस्थानम्, तदनन्तरम् ‘अंतरं' अन्तरं विरहकालकथनम्, तदनन्तरम् 'अप्पवहुँ' अल्पबहुत्वम्, तदनन्तरम् -'बेयाण य' वेदानाच 'बंधठिई' बन्धस्थिति' । तदनन्तरम् ' वेओ तहा किं पगारो उ' वेदस्तथा किं प्रकारस्तु । वेद किं प्रकारको भवतीति कथनमिति || ' से त्तं ' ते एते 'तिविहा' त्रिविधा त्रिप्रकारकाः 'संसारसमावन्नगा' ससारसमापन्नकाः ससारे वर्तमाना इत्यर्थः ' जीवा' जीवा' - प्राणा' 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः कथिता इति ||२४||
इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभापाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यानैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक शाहुच्छत्रपति कोल्लापुरराजप्रदत्त जैनशास्त्राचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलाल - प्रति विरचितजीवाभिगमसूत्रस्य प्रमेयद्योतिकाख्यायां व्याख्यायां त्रिविधानामद्वितीया प्रतिपत्तिः समाप्ता ॥२॥
६४०
इसका अर्थ इस प्रकार से है - इस वेदत्रैविध्य निरूपक प्रतिपत्ति में स्त्री, पुरुष और नपुंसक ऐसे तीन वेद कहे गये है. इन तीन वेदो में भेद नामका प्रथम अधिकार है. अर्थात् इन तीनो वेदो के तीन २ भेद कहे गये है. बाद में इनकी वेदो की स्थिति के सम्बन्ध में द्वितीय अधिकार है. इसके बाद सचिट्टणा – इन वेदो की कायस्थिति का काल कहा गया है फिर अन्तर - विरह काल इनका कहा गया है, फिर इनके सम्बन्ध में अल्प बहुत्व कहा गया है । इन वेदो की बन्धस्थिति कितनी क्या है यह समझाया गया है । तथा इनका प्रकार कैसा होता है यह भी प्रकट किया गया है इस प्रकार से संसार का समापन्न संसार में वर्तमान तीन प्रकार के जीवो के सम्बन्ध में यह द्वितीय प्रतिपत्ति कही गई है | || सूत्र ||२४|| "जैनशास्त्राचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजी महाराजविरचित 'जीवाभिगम' सूत्र की प्रमेयोतिका व्याख्या में त्रिविधानामक दूसरी प्रतिपत्ति समाप्त ॥२॥
આ ત્રણ વેદોમા ત્રણ ત્રણ ભેદો કહ્યા છે તે પછી આ વેઢેની સ્થિતિના સ મ ધમા ખીન્ને અધિકાર કહ્યો છે તે પછી સ ચિદ્રણા-આ વેદોની કાયસ્થિતિ ને કાળ કહ્યો છે. તે પછી અંતર-વિરહકાળ કહ્યો છે તે પછી તેના સ બંધમાં અલ્પ બહુપણાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે આ વેદોની અન્ય સ્થિતિ કેટલી અને કઈ કઈ છે ? તે સમજાવવામાં આવ્યું છે તથા તેના પ્રકાર કેવા હાય છે ? એ પણુ પ્રકટ કરવામા આવેલ છે. આ રીતે સ ́સાર સમાપન્ન-સ’સારમાં રહેલા ત્રણ પ્રકારના વાના સંબંધમાં આ શ્રીજી પ્રતિપત્તિ કહેવામા આવેલ છે. સૂ૦૨૪૫
જૈન શાસ્રાચાર્ય જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત જીવાભિગમ' સૂત્રની પ્રમેયદ્યોતિકા નામની વ્યાખ્યામાં ત્રિવિધા નામની મીજીપ્રતિવૃત્તિ સમાપ્ત રા
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
प्राप्ताशेषातिशयकला प्राप्तो
पदेशमन्तरेण
गणीपिटगं
नवस्मिन्
सयम्क् કરીશકાત નથી હિતનામમાં કદીપણુ પાછ
सुनते
जन्तुआं
जावा जीवाभिगमे જીવાજીવાજીવભિગમે
परमाणुपाग्गला
समासआ
आगसत्थिकायस्स
स्थितिपरिणामपरिणतनां
परमाणुपोग्गल
मनन्तरत्वं
नवीन परिणया
परितणत
ससारसमावन्नग जावाभिगमे
जीवाभिगश्च
सा
जीवाभिगमसूत्रका शुद्धिपत्र
शुद्ध
प्रथमा प्रतिपत्तिः
1
अणंतरसिद्धाऽभंसार,
""
।
25
"
प्राप्ताशेषातिशय
. कला आप्तोपदेशमन्तरेण
गणिपिटग
नत्वन्यस्मिन्
सम्यक्
शतानथी
હિતનામગ માથી उही पशुपाछा
सुनने
जन्तुओ
जीवाजीवाभिगमे
જીવાજીવાભિગમે
'पॅरगाणुपोग्गला
समासओ
आगासत्थिकायस्स
स्थितिपरिणामपरिणतानां
परमाणुपोग्गला
मनन्तत्वं
नीलवन परिणया
परिणत
पृष्ठाङ्क
जीवाभिगमश्च
सो
: अणंतरसिद्धाऽससार,
४
१०
१४
૧૫
2 2. a
१७
१८
२४
२४
२८
२९
३२
३२
३३
३३
ससारसमावन्नगजीवाभिगमे ३४
३४
४०
४०
१९
२१
૨૩
'पंक्ति
"
३
१०.
५१..
૨૧
२०
१४
१४
6
७
૨૩
v
२२.
w
Do
c.com
१५
२०
१२
१८
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
नपुसग
સાદ્ધ
પરસ્પરસિદ્ધ સૌંસાર
दुखमय सिद्धा
खाव
जीसु
द्वीन्द्रियादयादयश्च
જો
प्राणातिपात
भाषाप्रयोग्यान् पुनर्मनः प्रयोग्य,
झवनां
अहारए
आणाहारए
उपात
अज्जतेन
संग्रहार्यं
अपर्याप्तक
""
સઘણી
तदनन्तरमगाहना
नह
સહેનન
तेसिणं जीणं
लोकसाए
गखान्
इच्छाया
પશુ
ઉપરિના
शुद्ध
नपुंस
સિદ્ધિ
પર’પરસિદ્ધ, અસંસાર
दुसमय सिद्धा
जाव
जीवेसु
द्वीन्द्रियादयश्च
လူ့
प्राणापान
भाषाप्रायोग्यान्
पुनर्मनः प्रायोग्य,
सञ्जिवनां
आहारए
अणाहारए
उपपात
अपज्जत्तेणं
सग्रहार्थं
अपर्याप्तक
""
સઘળી
तदनन्तरमवगाहना
नह
સહનન
'तेसिं णं भंते ! जीवाणं
लोहकसाए
शाखान्
तिच्छाया
પણ
ઉપરના
पृष्ठाङ्क
४१
४३
४४
४४
४४
४५
५२
૫૪
५४
५५
५५
५५
५६
५६
५६
५६
५७
५७
19
५७
५८
६२
દર
६८
६८
७२
७२
७४
७४
पंक्ति
६
૨૩
૨૨
२६
२६
२३
११
M
૧૮
२५
२
५
३
१४
& no no
१८
२५
६
१४
TI
१७
૨૧
१९
૨૯
२३
३०
७
८
૨૨
૨૬
1
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
অগুড়
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
आशाता
अशाता
७७
७७
આહારી केवली समुद्घातसमुद्घातस्तु समुघाद्त वह भते ! वयजोगाा तीवण्णा सुक्किल्लिइ
આ હારક केवली समुद्धातसमवहतस्तु समुद्घात वेनु भते । वयजोगी तिवण्णाई सुक्किल्लाइ
णा
णो
६
गाँयमा
८७
अहारन्ति
८८
८९
م
هم
له
आत्मशरीरराव० अहारमाहरन्ति અવધિદૃર્શન આપતે માત્રમાં લેકાર્ધમાં आहरमाहरेंति अहार प्रतिनियति आहारन्ति
९६
गोयमा आहरन्ति आत्मशरीराव. आहारमाहरन्ति અવધિદર્શન આપતાં માત્રામાં શ્લોકાર્ધમાં आहारमाहरेंति आहारे प्रतिनियत् आहरेन्ति ગણું અને विहाणमग्गणं आहारेंति एकगुण दुभिगधाई
९९
१००
१००
એને विहारमग्गणं ।
१०१ १०१
अहारेंति
१०२
एगगुण दुरब्भिगंधाई
१०२
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
अशुद्ध गौतमा આહારે का તિકૃતા अहारेंति अहारेंति
पृष्ठाङ्क . पंक्ति ૧૦૨ १०२ ३०. १०३
२७.
5. :
गौतम!
આહાર . को ..तितता
आहारेति आहारेति
।। १०४
or
१३
।
आहरेति ताइं किं भते । अणंतरो आहरेति -
आहारेति ताई भंते । किं अणं. आहारेति
१०५ ૧૦૭ १०८ १२ १०८-९ १८-१९
२६ १०९ १०९ १७ १०९ २० १०९, २८
१०८
अणुइंपि ताई किं भते! आहरेति गृह्णन्ति आहे સ્વાચિત
अणुइं ताई भंते ! किं आहारेति गृह्णन्ति अहे
ચિત चतुर्दिशि आहारेति चडदिसिं
१११ १९ ૧૧૨ ११३८. ११३ २९
चतुदिशि
० ० ० ० ० MExcxwwwFA
ओहरेंति चउदिसिं
30-
0
की
११५ ।।८
व्याह दुन्भिगंधाह
व्याह 'दुन्मिगंधाइ व्याहत
व्या
.
જીવને
અહાર विपरिमाणहत्ता - परिपालहत्ता । । परिसाऽहत्ता , .
આહાર '- विपरिमाणइत्ता
परिपालइता परिसाडइत्ता
૧૧૬ ११७ ११७ ११७
.२२
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
सव्वस्पृणवाण
भते
जावा
भगवानानह
એગણીલમુ पृथिवाकायिक
योनक
भते
६७ भा
मुहुर्त्त अन्तमुहूर्त
कह
एकविंशतमं
उववज्जां
कत्यागतगतिकाः
कह
गव्यागतिकाः
पुढवाकाइया
1
11
आहारा तिरिक्खजाणिय
साहम्मे
मरणंतिय
ना
साधर्म
श्रवण
ठिवुगसठिया
}
स्वरबादरपृथिधीकायिकाः
शुद्ध
सवप्पणयाए
भंते
जीवा
भगवानाह
ઓગણીસમું
पृथिवीकायिक
योनिक
भंते
૬
मुहुत्त
अन्तर्मुहूर्त्त
कहीं
एकविंशतितमं
उववज्जति
कत्यागतिकाः
कइ
कत्यागतिकाः
पुढवीकाइया
आहारो
तिरिक्खजोणिय
सोहम्मे
मारणंतिय
नो
स्वरबादरपृथिवीकायिका
- सौधर्म
श्रमण
थिवुगसंठिया
पृष्ठाङ्क
११७
११७
११८
११९
૧૧૯
१२०
१२०
१२१
૧૨૧
१२१
१२२
१२५
१२६
१२७
१२७
१२७
१२७
१२७
१२७
१२९
पंक्ति
२७
१०
१३५
१३८
१४१
५
१४
१२२ १०
१२३
१
१२४
१८
१२५
८
२३
१२
१५
१७
२४
३१
१०
१८
१
४
१०
११
१२
१३
m ww g
१६
५
१२
१७
१६
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
..
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
જીવોને
૧૪૧
१४३
અવશ્યાય अपर्याप्तक गत्यागतिद्वारपर्यन्त
१४४
१४५
જીને
૧ કપ
જીને અવશ્યાય अपयर्पतक गत्यागतिद्वारपर्यन्त જીવેને -साला बहुबीजीः -शाला बादरकपित्थयोरिवेति सुहुमवणस्सइया
१४८
१४९
साखा बहुबीजाः शाखा बदरकपित्थयोरिवेति सुहुमवणस्सइकाइया વાળા
१४९ ११ १४९ १५०४
१५० ૧૫૧
વાળ
सेत्त
१५२
१५३ १५३ १५४ -
१० २
१५५
संत्तं वल्लीयश्च तृणवलयहरितोपघि लयाकारण एकस्थिकाश्च વળી એકત્યિક એકચ્છિક साला --असन खंदा અસન -એકચ્છિક -फली अंबर -फली સકંધ
वल्लीच तृणवलयहरितौषधि वलयाकारण एकास्थिकाश्च વાળી એકાસ્થિક એકાસ્થિક साखा अशोक खंधा અશોક એકાસ્થિક फला
૧૫૫ ૨૭ ૧૫૫ १५६ . १५ १५६
1
.
१५६
૨૫ ૨૮
૧૫૬ ૧૫૭ १५७ १५७ १५७ १५८ ।
उबर
फला
સ્કંદ
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
રાગદ્વેષથી सहारणसरीर
હૈ
डडे
અવગાહન્ત
आदारिकाः
जाज्वल्पमानः
વિગેર
अपर्या
गातम
પ્રકરણમાં
रा
दिइ
वउ
एवमधोवातवातावपि तिर्यक्
र्मण्डलिकाभिर्भिश्रितो ઉત્કાલિકા
ताकाश्च
मरणांतिय समुग्धाए
अन्तर्मुहूत्त ખા વાયુકાયિક
काययीगिन'
जलउया
एगतो तत्ता
सपुक्का भाहवाहा
पर्याप्ताश्चापयाप्ताश्चेति
सवार्तसंहननयुक्तानि
द्विद्वियजीवानां
शुद्ध
રાગદ્વેષથી
साहारणसरीर
કે
કહી
અવગાહના
औदारिकाः
जाज्वल्यमानः
વિગેરે
अपर्याप्तधर्म
गौतम'
પ્રકરણ
राई
दिया
वेड
ઉત્કલિકા
प्तकाश्च
मारणांतियसमुग्धाए
अन्तर्मुहूर्त्त
માદર વાયુકાયિક
काययोगिनः
जलाउया
एगोवत्ता
पृष्ठाङ्क
१७७
१७७
१७८
एवमधोवाततिर्यकूवातावपि १८२
'र्मण्डलिकाभिर्मिश्रितो
१८३
૧૮૩
सवुक्कामाइवाहा
पर्याप्ताश्चापर्याप्ताश्चेति
सेवार्तसहननयुक्तानि
द्वीन्द्रियजीवानां
१६१
१६३
૧૬૬
૧૬૬
१९७
१७१
१७४
૧૭૫
१७६
१७६
૧૭૬
१८४
१८४
१८५
૧૮૫
१९०
१९१
पंक्ति
૨૦
१९२.
१९२
१९
૨૬
૩૧
८
१०
"
३०
४
९
३०
४
१४
१०
૨૩
१०
३०
१८८ १६
१९० २४-२५
१९०
२६
२६
२४
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुन्द्र
पृष्टाद
ममुरघाता. मम्यगाष्टि
१९३
रत
१९५
१८
१९८
0
१९८
१
१९८
सागारोवडत्ता रोद्विणिया मरगा पुनिका. સ્વામી પયાંયમાંથી પર્યાપ્તક मन्नामो फनि
૧૯૯
m770
२०१ ૨૦૨ २०५
२०८
२०८
MY
কাল पगुलाधिकानि भएनन गभा
०
.
૨૧૨ ૨૧૭ ૨૨૧ २२२
.
૨૨૩ २२३
પરિશરિત
વગાયિત परोिटो पदिलेली
૨૨૫
पाययोगिक
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
जघन्येनाङ्गुलस्या– કાર્યેાગ
मनुष्यां
પ્રકારની
તિય ચામાં
उहा
कृष्णनीलकापाताख्या.
दाकोस
પર્યા સવાળા તિય રહ્યુ नमस्वातवर्षायुक्त
नरकां
અને સમવત ’ मउलिगोय
"
दुब्भपुप्फा
भागविषाः
આશીવિશ
निःश्वास ठेवा छे.
निरूपयितु
कटकां
गाउँवि
गाउँवि
गाउँवि
मेदादिर्क
अपज्जान्ताय
अतोमुहुत्तं
यस
बाह्यषु
विततपबखी
E
शुद्ध
जघन्येनाङ्गुलस्या
- કાયયોગ
मनुष्यों
પ્રકારના
તિય ચામાં
कृष्णनीलकापोताख्या
दो कोस
પર્યાપ્તવાળા
તિ ક્ષુ
असंख्यात वर्षायुष्क
זי
नरक
અને અસમવહેત मउलिणाय'
39
दुब्भिपुफा भोगविषाः
આશીવિષ
નિ:શ્વાસવિષ કહેવાય છે.
निरूपयितुं ..
कटको
गाउयंवि
गाउयंवि
गाउयंवि
भेदादिकं
अज्जताय
ict
अंतोर्मुहुत्तं"
ये छे.
बाह्येषु
विततं पक्खी
पृष्ठाङ्क
२३३
२३४
२३७
२३७
२३७
२४२
२४५
२४५
२४६
२४७
२४७
२४७
२४७
२५३
"7
२५४
२५४
૨૫૪
२५४
२५५
२५६
२६०
२६०
२६०
२६२
२६५
२६५
૨૦૬
२७०
२७.
पंक्ति
१
~ 22 7 9 o a
૨૯
१८
२२
૨૫
७
१०
२१
-
११
१८
२६
60
१९
३
૨૧
२८
४
१५
३
१२
२५
२
२६
३१
૨૫
5
५
१८
=
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगुलासंखेज्जड भागं धनुः पृथक्त्वम् पृथक्त्व ज्जहभागं दोण्हंपि खहयरसमुच्छिम वेटत्रिप्रकारकाः संमूछिम
पृष्ठाङ्क पंक्ति २७२ ।। २ . २७२ , ३. २७२ १५', २७२ २२ । २७३ १ २७४३ २७४ १४ २७६ .. १७ २७७ २७७ २७८ २८ २७९
अशुद्ध अंगुलासखेज्जभागं . धनुः पृथकत्वम् , पृथ्क्त्व ज्जभागं दोण्हपि खहयरसमूच्छिम वरत्रिप्रकामकाः संमृच्छिम मात्स्यादि कग्मए छाविहा કોલકા હાકકાઉપર જાવા આવા ન્યથા साइसठिया कुज પર હેય છે તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે.
E MMom
2
मत्स्यादि
कम्मए
2
૨૮૦
१७
छन्विहा ale હાડકાઉપર જોડવા આવી न्यग्रोध साइसंठिया कुन्ज
૨૮૦ ૨૮૧ ૨૮૧ ૨૮૨ २८२
२
२८३
५२
" .
૨૮૩ ૨૮૬ ૨૮૭
२४. २२॥
२८९
સુધા जलचरपु चउगाइया अंतोमुहुत्ते गव्यूतपृथकत्वम् .. उत्कर्पण अगुलस्स ..
डाय छ, । જેઓ સમ્યક દૃષ્ટિ હોય છે. તેઓને અવધિજ્ઞાન હોય છે. સુધી जलचरेषु चगइया अंतोमुहुत्तं. गन्यूतपृथक्त्वम् उत्कर्षण अंगुलस्स..
૨૮૭ २८९ २९१ २९२ २९२ २९२ २९४ ।
૩૨
२, ११... .... १७, १८० २.4
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
ઉકૃત્ત નાદ્વાર ગર્ભ વ્યુત્ક્રુતિક उदवृत्यां
वृत ने.
प्रज्ञप्तास्त
मेदा उक्का
था
समूर्च्छिममा योजनशत सहक्षेषु · મિાદ્રષ્ટિવા
अंतरदीवजा
अंतरदीवजा
अंतरंदीवजा
अकासाई नोसनोवउत्ता
नहीं होते है
संज्ञा.
संज्ञा
સ્વામીન
Tag
વાળ
अंत
१५
આથળા
વિનના
प्रज्ञप्ति સમુદ્ધાતાના
असन्ना
પ્રાપ્તજ્ઞાન
जातस्य
असंखेज्जावा साउया
अनन्तरवृत्ताः
[".
Title
२
4
AR
!
{"
1
शुद्ध
ઉર્દુત્ત નાદ્વાર ગભ‘વ્યુત્ક્રાંતિક્ર
उद्वृत्य
ઉદ્ધૃત થઈ
प्रज्ञप्तास्तद्यथा
मेदो,
११
"6
CAL
Thi
',', संमुच्छिममणुस्सा
योजनशतसहस्रेषु મિથ્યાદષ્ટિવાળા
उक्को
३०९
३१०
३११
૩૧૨
३१४
३१४
३१५
३१७
नो सन्नो उत्ता
३१८
"
वे संज्ञोपयुक्त नहीं होते है । ३१९
३१९
३१९
३२०
૩૨૦
३२०
३२१
૩૨૧
३२१
३२४
३२७
३२९
३२९
૩૨૯
३३१
1
: अंतरदोवया
• अंतरदीवया
अंतरदीवया
'असाई
FR
सज्ञाः
संज्ञाः
સ્વામીના
સઘળા
વિનાના
प्राप्ति
સમુદ્ધાતાને असन्नी
પ્રાપ્ત થયા
!, - जात्यस्य
असंखेज्जवासाउया
अनन्तरोदवृत्ताः
पृष्ठाङ्क पंक्ति
૨૯૫
૨૭
૨૯૫
૨૮
२९९
८
૨૯૯
२८
३०३
१
३०७
१३
वाजा
अंतं
१५
२८
९
૨૧
१६
२८ ५'
1
१६
१६
८
१३
२५
२२
૨૨
, २६,
१.३
२७
३०
२०
२४
४
૨૬
१.०
फे
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
मनुष्य શીતલીભૂત
प्रभुन
भवनासिनः
संहनमस्ति
यावत्पदेण
कार्मणम्
सहनमव्थ
भोजतचा
छ
णाणा संठिया
णाणा संठिया
કન
इत्थियवेगा
ભજનથી
उपजोगे
आहामाहरेंति
પાદન
दुविह
અપસપિણિયા
उसप्पिणी
वणस्सइकाइणं
होती
मस्सित्थीआ
देवित्थीआ
सुपारी
उरः परिसपिण्णश्च
"सैरिन्ध्यः
1.
+3.
१२
शुद्ध
मनुष्य
શીતલીભૂત
प्रभुने
: णाणासंठाणसंठिया
- णाणासंठाणसंठिया
t
1
भवनवासिनः
'संहननमस्ति
यावत्पदेन
कार्मणम्
संहननमत्थि
भोग्यतया
छे.
કાન
इथियवेया
ભજનાથી
उवजोगे
I
99
आहारमाहरेंति
પાઠના
दुविहा
અવસિષ ચા
होता
दूसरी प्रतिपत्ती
उस्सप्पिणी
वर्णस्सइकाइएणं
मस्सित्थीओ
देवित्थीओ
सुसुमारी
उरः परिसर्पिण्यश्च
सैरिन्धयः
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
३३१
१८
૩૩૧ Į २६.
३३२
१३
३३४
३३४
३३५
३३८
३३९
३४. '
३४०
३४१
३४१
૩૪૨
३४२
3४3
३४४
""
३४४
३४४
३४८
૩૫૧
३५२
३५२
३५६
३६०
३६०
३६४ ।।
३६५
३६६
T
"
"
1. 997.
11
२
}
2
५
२४
१८
२९ ।
૨૬
३०
२५
२८
30
१०
૨૧
१०
१
१२.
१६
१.८
"
1
P
811
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद छियकली પ્રભેદે
यु ४थन छे. कम्ममूमियाओ अकम्ममूमियामो कुररुषु गायमा स किं तं मतरदावत्थीओ .
छिपकली. પ્રભેદે ४थन यु छे. कम्मभूमियांओ अकम्मभूमियाओ
पृष्ठाक ३६७ ३६७ ३६७ ३६८ ३६८ ३६९ ३७०
३७२
पुवकोंडी
गोयमा ! से कि तं मंतर देवित्थीओ पुवकोडी' उक्कोसेणं अंतो मुहुत्तं उत्कर्षेण । कियन्तं कालं
३७५ ३७५
३७६
उक्कासेणं अंता मुहुत्त . उत्कर्षण कियन्तं कियन्तं मुत्कषण ભવાસ્થિતિ उकको
३७६
मुत्कर्षेण -
३७६
३७७
ભવસ્થિતિ उक्कोदेसूणा ." देशोन
__३१
देसूर्ण
३८३
देसूणां । ।
३८५
देशान देसूर्णा સ્થિથિ
સ્પીકાર कर्मभूमिग भरतरवतेषु અરવત ન્દ્રભાવ पल्यापम થયલે હેકવત तितन्नि
स्थिति સ્વીકાર - कम्मभूमिग भरतैरवतेषु એરવત સ્વભાવ पल्योपम થયેલ હેમવત तिनि
३८६ ३८६ ३८६ ३८७ ३८७ 3८७ ३८८ ३८८ ३८८ ३८८
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
एरणवए
अकम्मभूमिग
जम्भणं
अम्भभूमिग
तिन्न
अकम्भ भूमिग
खेज्जइभाग
पञ्चरशल्पल्योपमानि
उत्कर्णेण
पञ्चपश्चाशत् પલ્યાપમમાં
उक्कासेणं
पुषकाडी
अकम्मभूमिगणुस्सित्थित्ति
सहरणं पृथकृत्वाभ्यषितानि
जघन्येकं
जघन्येनान्तर्मुहुत्तम्. जघन्येनान्तमुहूर्त्तम् ·
गातम
પળ્યેાપમનુ
માર
માર
જીઅથવાખાર
સાતજીવતા
अतएभ
ગૌતમસ્વા મને
અરાવત
उस्कृष्ट
★
तमुत्तनो छे, '
शुद्ध
एरण्णवए
अकम्मभूमिग
जम्मणं,
अकम्मभूमिग
तिन्नि
זו 14
१४
॥ "
अम्मभूमिग खेज्जइभागं
11
पञ्चाशत्पल्योपमा नि
11
उत्कर्षेण
ק
पुचकोडी
31
पञ्चपञ्चाशत् પલ્યેાપમની
उक्कोंसेणं
+1
વાર
વાર
is -1
अकम्मभूमिगमणुस्सित्थित्ति
संहरणं पृथक्त्वाभ्यधिकानि
"
जघन्येनैकं
जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्
जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्
गौतम !
પલ્યાપમનું.
अतएव
વાર
સાતભવત
t
ગૌતમસ્વામીને
અરવત
उत्कृष्ट
અંતમુહૂત્તના છે.
"
1
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
३९० २४
३९०
३९१
३९२,
३९२
३९२
३९३
३९४
३९६
४००
४००
४०२
४०२
४०३
४०३
४०३
४०३
४०४
४०४
४०५
४०७
૪૦૯
૪૦૯
૪૧૦
૪૧૩
7- 1
४१४
૪૧૨
૪૧૭
४१८
૪૧૮
३०
२३
१७
२३
२६,
२२
२१.
१
४
૨૯
Ti
#1 1
२२.
२२
८.
१३
1、
& ≈ 8 m ~ 8V &
१९
२७
२०
રહ
1
CH
२७
१
२३"
૨૮
T
1304
19th
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध यावर आयुवाली होकर ग्रहण कर लेवें मकमभूमिक संक्षपत : अकर्ष जहन्नणं असंखे उत्त२७३नी । રીતે समान्य क्षत्र - अन्ततइर्त
२२
س
क्षेत्र
मत
1.
पृष्ठाक पंक्ति माशे....
४१६. ૨૪ मायुवाली होकर जन्म ग्रहण कर लेवें ४२२ अकर्मभूमिक
४२२ .१९ संक्षेपत!!
४२३ ॥४ अकर्म
४२४ २२ जहन्नणः
४२५ , २ . असंखेन्ज'
४२६ २१ ઉત્તરકુરી અને દેવરની ૪૨૬ ૯ ૨૩ AAT : -
४२७। ३० । सामान्य ।
४२९
४३१ १३.. अन्तर्मुहूर्त ..
४३४ १७. અનંતકાલને
४६ .२८
૪૩૭ ૨૩ , तिरिक्खजोणित्थीओ
४४१ । १८८ संखेजगुणाओ कम्मभूमियाण अकम्मभूमियाणं अंतरदी० ४४३ Musiqधारे । अकम्ममूमिग
४४५
४४५ वेमाणिणीणय
४४६ डशी । ज्योतिष्कदेव्यो
४४८ ' '''९' वेमाणिणीण
४४९ ।। २४ गोयमा, 1
४५० संखेज्जगुणामो
४५२ गुणामो
४५२ २७.. जाय, 1॥
४५६
४६१ कर्मभूमिज
સઘળી
४४३
સઘણી तिरिक्खनोणित्थीओ संखेज्जगुणाआ"" कम्मभूमियाणं अंतरदी० બધારે मकम्ममिभूग " તોએ वेमाणिणीय પ્રદેશશે ज्योतिष्कदेष्यो वेमाणिणी गोयमा ? संखज्जगुणाओ: गुणाआ जार्य हैभवत कर्मभमिज
तेयो
हेमवता
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
कल्पोपन्नकल्पातीत
વિજ્ઞાનના विस्ताराभ्या
पुरुषाणा
मुहूत्तम्
मूसा तिरेक
જધન્ય થી
पुरुषाणामपि जघन्यतोऽन्तमुहुर्त्त
जा
भैर
कालकी
चारित्रधम
पुरुषां
सव्वसिद्धाणं
पञ्चविशतिः
द्वात्रिशत्सागरोपमाणि
उनतीस
उक्केसेणं
पुच
अकम्मभूमि
अकम्भमूमि०
अन्तमुहूर्त्त
भरतादा
पुन
शेष
પણાના होन से
झूहु
4
O
आफ
१६
शुद्ध
कल्पोपपन्नकल्पातीत વિમાનના
विस्ताराभ्यां
पुरुषाणां
मुहूत्तम्
सातिरेकम्
::
જાન્ય थी
· पुरुषाणामपि
जो
और
जघन्यतोऽन्तर्मुह
कालका
चारित्रधर्म
पुरुषों
सव्वट्टसिद्धाणं
पञ्चविंशतिः
द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि
"
उनतीस
·
उक्कोसेणं
"
!
पहुच्च
अकम्मभूमि ०
कम्मभूमि ०
अन्तर्मुहर्त
भरतादौ
पुनः
शेषं """,
पान
·
होनेसे
सुदु
"
पृष्ठाङ्क
४६२
૪૬૨
४६३
४६३
४६३
४६३
૪૬૪
४६५
४६५
४६५
४६५
४६७
• ४६७
४६८.
४७०
४७२
४७३
४७३
४७८
४७८
४७९
४७९
४८०
४८२
४८२
४८७
४८७
४९०
४९४
पैक्ति
६
२८
१
१
२०
२३
૨૮
५
"!}
१२
२०
१२
१४
१४
२४
७
१५.
१८
२६
8
२१
१०
18
4
७
'१८
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध वतस्पत्ति ०
का
दशविधिभवन
भ्योऽल्या
असंख्येयगुणा
દેવામાં
बहत्तर क्षेत्र
વધરે
०
आणयपाणयगाई:
अधिक
श्रेणि
मणनात् સર્વાસિદ્ધ
द्वादशकल्पोपन्न
देवकुरुतरकुरु पूर्वविदेर
1
अधस्तनग्रैवेयकदेवपुरुषाक्षेया मज्झिमवेज्जपुरिसा
स्रारकल्पदारम्भ
પછી પછીના સંખ્યાતગણા
गय ह
पन्नात्ते
चाउरिदिय ०
बेइदियतिरि०
નપુસક एगदियतिरिक्खजोणिय नपुसक
एगिदिय
आउ
से किं तं
3
शुद्ध
वनस्पति
की
१७
1
दशविधभवन ०
भ्योऽल्पा,
असंख्येयगुणा
દેવોમાં
वृहत्तर क्षेत्र ०
વધારે
आणयपाणयमाई
अधिक,
श्रेणिषु
T
भणनात् :
સર્વાર્થ સિદ્ધ द्वादशकल्पोपपन्न
देवकुरूत्तरकुरु पूर्वविदेह.
नारकल्पादारभ्य
પછીપછીનાઅસ ખ્યાતગણુા
गया है
पन्नत्ते
P
चाउरिदिय.
इंदियतिरि०
નપુ સક एगिंदियतिरिक्ख
जोणियनपुंसगा
पृष्ठाङ्क
४९४
४९४
एगिंदिय
आउ, उ
से तं
४९५
૪૯૯
४९९
५०२'
५०४
५०७
५०८
५१०
५११
५१३
૫૧૪
५१५
५१६
२०
५१७
१६
2
अधस्तनत्रैवेयकदेवपुरुषापेक्षया ५१८ ५
, मज्झिमगेवेज्जदेवपुरिसा
५१८
२३
५१९
૫૧૯
५२१
५२४
५२५
५२८
પર૮
५२९
५२९
५२९
पंक्ति
५
५२९
७
१
૧૫
M
२६
૩૧
१
ܠ
૨૮
२४
१२
wov
१
२७
४
३
૨૬
१२
२०
८
१८
३०
११
१३
११
३१
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
त्रिगीय
पुव्वुत्तमेदो
अंतो मुहु
स
सहस्राणि આસ્થિતિનુ સાતમી
कालं ठिई
14
केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता
कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता नपुंसक की कितने
मुहुत्त
अन्तर्मुहुर्त्त
भेद में
चउप्पाय
मुहुंत
स्थिति
નપુંસકાની સ્થિતિ
भरहेरवय विदेहावर
कर्मभूमि भरतैवतपूर्वं
मणुरुमणपुसगस्स
भते
मणुस्सणपुसगस्स उत्कृष्टमन्तर्मुह
युगलधर्मियो
તે નપુ ંસક હા' નથી
પ્રમાણેાની
१८
शुद्ध
त्रीन्द्रिय
पुत्तभेदो
अंतो मुहुत्त
सा
י
सहस्राणि
આ સ્થિતિનું કથન સાતમી hasi कालं ठि
( यह अधिकछपा है )
(यह अधिक छपा है)
नपुंसक की स्थिति कितने
मुहुतं
अन्तर्मुहूर्त्त
भेद से
C
चउप्पय
मुहुत्तं
स्थिति'
નપુંસકાની છે. અહિયાં જે ક્ષેત્રની અપેક્ષા લઇને મનુષ્ય નપુંસકાની સ્થિતિ भरहेरवयपुव्वविदेहावर कर्मभूमिक 'भरतैरवतपूर्वमणुस्सणपुंसंगस्स
भंते !
!
मणुस्सणपुंसगस्स उत्कृष्टमन्तर्मुहूर्त
211
ALT
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
५३१ 81651
५३१
२५.
५३३ ।।
५३७
५३७
૧૩૭
५३८
५३८
५३८
५३८
५३८
५४०
५४०
५४०
५४१
५४१
૫૪૧
५४१
५४२
५४२
५४२
५४२
५४३ 50
५४३
युगलधर्मियो
ગભ જ હાતા નથી જે અકમ ભૂમિના મનુષ્યા ગભ જ હાય છે, તેઓ નપુ ́સક હાતા નથી, ૫૪૩ પ્રમાણેની
૫૪૩
C
"
T
३
१५.१५५
૨૧
६
१७
१८५ १२
१' ९ '
२९
"
17
' २७ '
'३२''''
१४
२०३ 1385
01 OC
२
153770
71
२०।।
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध उरपसिप्प नपूंसएणं नपुंसगस्स कालसो
एव
।
भन्ते : णपुसएत्ति णपुंसय इति कित्कालं प्रटकः नपुसक णपुंसणणं
५४६
समय
तत्रैक णपुसएणं भन्ते । मूत्रकार અનંતઉત્સપિણી અનંત અવસર્પિણી दसवाससहस्साह.. । तेत्तीस पूर्वस्थिति सूत्रे -
शुद्ध
पृष्ठाङ्क पंक्ति - उरपरिसप्प
५४४ , १७ णपुंसएणं.
५४४ . २२ णपुंसएणं .
५४४ कालमओ
५४४ २७ एवं .
५४५ भंते ।
५४६१ णपुंसएत्ति
५४६ १ णपुंसक इति
५४६ २ कियत्काल:
५४६ २ प्रगट ।
५४६ नपुंसक
५४६ णपुंसएणं समय
५४६ २४ तत्रैक
५४७ णपुंसएणं भंते !
५४७६ सूत्रकार
५४७ १८ અનંતઉત્સર્પિણી
५४७ २६ અનંત અવસર્પિણી
५४७ दसवाससहस्साई
५४७ ३१ तेत्तीसं
५४७ ३१ पूर्वस्थितसूत्रे
५४८ २
५४८६ केवच्चिरं
५४९ બતાવે
૫૪૯ .णपुंसगत्ति તિયેગેનિક નપુંસક છે, આરીતે કેટલાકાળ સુધી થતા રહે છે, અર્થાત તિર્યોનક નપુંસકની પ૪૯ तिर्यग्
५५० ३
एकं
,
केवचिर
पता । णपुंसगात्ति તિયંગ્યનિકનપુસકની
522
तिया
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुद्ध
कायस्थितिमानं असंखेज्जाओ अंतो प्रतिपत्तव्य
पृष्ठाङ्क पंक्ति ५५०५ ५५० १९ ५५१ २ ५५१ ५५१ ५५१
अंतो
५५१
। २१
५५२ ५५२
:१
૫૫૨
५५२
अशुद्ध कायस्थित्तिमान असंखेज्जाको अतोपरिपत्तव्य अतो मुहूत्तं णपुंसगाय महोगाण वि कवेचिर एक्क
પગા खेत्त । मुहुत्त पुहुत्त उत्कषेण नपुसएणं नपुसक ऐरावत केवचिरं ५! समनथी । अकम्मभूमिगग , नपुंसगत्ति ... उत्कषण अंतोमुहुत्त अतो मुहुत्त पुहुत्त ઉત્કષ્ટથી અંતમુહત્ત अतर द्वीवगाणं ।। मुत्कषण
२७ । २८ ..
मुहुत्तं णपुंसगाणय महोरगाण वि केवच्चिरं एक्कं । ચોપા खेत्तं मुहुत्तं . पुहुत्त - , उत्कर्षेण, नपुंसएणं नपुंसक ऐरवत केवच्चिरं પણ સમજવી अकम्मभूमिग णपुंसएति उत्कर्षण अंतोमुहुत्तं अतो मुहुत्तपुहुत्त
५५२ ५५२ ५५३ ५५३
५५३ ५५३.
૫૫૩
२८
५५३ . ५५३ ५५४
ઉત્કૃષ્ટથી
५५४ ।। २१ ५५४: ! २२. ૫૫૪ ૨૮
।
અન્તર્મુહૂર્ત अंतरदीवगाणं मुत्कर्षण
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुत्कर्षण
३.
পত্তি मुत्कर्षण मणुस्स नपुंसगस्सखेत्त अंतो मुहुत्तं . कालमन् । जघन्येनान्तर्मुहूतम् जघन्येनान्तमुत्तम् यापदपाद्धे पुरुलं 'परावर्त जघन्येनान्तमुहूर्तम्
शुद्ध
पृष्ठाङ्क
५५५ २ मणुस्स-नपुंसगस्स खेत्तं अंतो मुहुत्तं
__ ५५५ १९ कालमन्तरं
५५६ जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् ५५६ 'यावदपार्द्धपुद्गलपरावर्त
जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् भंते !
५५६ अंतरं गोयमा !
५५६ ।। १९
५५६
भते ,
अतरं गौयमा!
अन्तमुहूर्त
अन्तर्मुहूर्त .. पुरिसणपुंसगा
पुरिसणपुंसा
गोदमा !
५५६
५५७
५५७
गोयमा! सागरोवमसय पुहुत्तं भंते ! • नपुंसकत्वस्य
अन्तर्मुहूर्तका नैरयिकनपुंसकका અંતમુહૂર્ત पुरिसणपुंसगा संचिट्ठणंतरे
सागरोवमसमपुहुत्त मंते. नपुसकत्वस्य .. अन्तर मुहूर्त्तकाः । नैरचिरुनपुंसकका . भत२ भुतः . पुरिसणपुंसा संचिद्वणंतरे
५५७
१८
૫૫૭ ५५७
21
नाम
५५७ પપ૭ ५५७ ૫૫૭
મામ
ण
૨૫
२६
પ્રશ્નનાના तरुकाले અંતમુહૂર્ત અંતમુહૂર્ત अंतोमुहूत्तं
પ્રશ્નના तरुकालो અંતમુહૂર્ત અમુહૂર્ત अंतोमुहुन्तं
५५७ ૫૫૭ ૫૫૭
'30
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
कितने सागरोवमस्साइं . परमपरा नरेय नपुंसगस्य એક મુહૂર્તનું णपुगस्स भदेदन्तर्मुहूर्त एकेन्द्रि योनिय असंखेज्ज लोया अवसर्पिणी अवसर्पिणियां मुहत्तं કંઈક વધારે અંતર કહ્યું છે
शुद्ध
पृष्ठाङ्क पंक्तिः कितनेक
५५८ १५.. सागरोवमसहस्साई १५५८१. १८ परंपरा
५५८ ।।.२० नेरइय
५५८ .२३, नपुंसगस्स
५५८ . . २३.. ये४, मन्तभुइतनु ५५८ . . २८. णपुंसगस्स
५५८ ३० भवे अन्तर्मुहूर्त एकेन्द्रिय योनिक
५५९८ असंखेज्जा लोया
५५९ १५ अवसर्पिणियां
५५९
५५९ ॥ * કંઈક વધારે સાગરેપમ ૫૫૯ ' રે૨ - 'शतपृथक नु छे. महियां ।
સાતિરેક-કંઈક વધારે એમ
पुहुत्तं
तिरिकख तिययानि अंतो मुत्तम् ।। वनस्पपितकाल' . अन्त वाउएणं वणस्सइकालोग असंखेज्जलोया संख्येयवर्षाभ्याधिक वणस्स कालो वणस्सह एक्क पोगालपरिदिदं , उत्सपिण्यवसपिण्योs
तिरिक्ख તિર્યનિક अन्तर्मुहूर्तम् वनस्पतिकाल अनन्तः वाउण '' वणस्सइकालो
असंखेज्जा लोया संख्येयवर्षाभ्यधिके बणस्सई कालो वणस्सइ
५५९ २४ પ૫૯ ૩૧ ५६० । १. ५६० १६ ५६० ।। १९ ५६० २१. ५६० । २१ ५६० २५.
१९
.
0
-
एक्कं
५६१ ५६१ ५६१ ५६१ ५६२
पोग्गलपरियटुं उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योs
२३ २५ . !
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
73
एव । जग्मणं.
હરિ
५६४
५६५
५६५ "
अंतरदावग ..
अशुद्ध
पृष्ठाङ्क पंक्ति . रवइयराणं
खहयराणं :: :
५६२ , १० ऐरावत
ऐरेवत .
५६२ २४ एवं ,,
५६२ । २८ जम्मणं ।। . .
५६३ । २८ वणस्स
वणस्सइ વ્યવસાન
વ્યવધાન
૫૬૩ ૩૦ वणस्संहः वणस्सइ
५६४ २२
हरिव गोयमा !-विसेससाहिया (सम्पूर्ण दुवारा हुई है) ससहियावा .. विसेसाहिया वा " अंतरदीवग। "
५६५ २६ विससाहियावा - विसेसाहियावा ।
५६६ ११ णपुसंगा-णपसगा "
णपुंसगाणपुंसगा
५६६ १५ जोणियणपुंसगा'
जोणिय णपुंसगा जोणिणपसगा ।" जोणिय णपुंसगा
५६६ कतरे कतरेभ्यो द्विशेषाधिकावा कतरे कतरेभ्यो यावद्विशेषाधिकावा ५६६ तिर्यग्योनि नपुंसकानां
तिर्यग्योनिक नपुंसकानां संयेख्य
संख्येय
५६७ चतुरिन्द्र
चतुरिन्द्रि त्रिन्द्रियतिर्यग्योनि
त्रिन्द्रियतियेग्योनिक तेजस्का कायिकैकेन्द्रिय ... तेजस्कायिकैकेन्द्रिय नपुंसविशेषाधिका' '' ' '' !' नपुंसका विशेषाधिका ५६७ मसंख्येयगुणायां वद् द्वोतोथ ...' असंख्येयगुणा यावद् द्वितीय ' ५६७ असंखयेय .
असंख्येय
५६७ संखयेय
संख्येय अअसख्येयगुणा
असंख्येयगुणाअसंखयेय .
असंख्येयगुणा
५६७ संखयेय
संख्येय
५६७ सकोः
५६७
५६६
। ५६७
५६७
' सकाः
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६७ ५६८
५६८
५६८
णपुंसगा ,
अशुद्ध,
पृष्ठाङ्क तियग्योनिक
तिर्यग्योनिक ।। बहुत्वं बहुत्वं ..
बहुत्वं । नपुंसका पेक्षया ,
नपुंसकाः तावत्प्रमाणसु ।
तावत्प्रमाणासु.. मणुस्स णस्स । ।
मणुस्स ।।
५६८ णेरहय
णेरइय .
५६८ વિશેષાધિય विशेषाधिर
પ૬૮ ૩૧, तिर्यग्योगिक नपुंसकों तिर्यग्योनिक नपुंसको ५६९ ८.. णेरइया - , - णेरइय, . , .
। ५६९ ११. णेरहय णपुंसगा ,
णेरइयणपुंसगा , ,
५६९ १३, पुंसगा
५६९ ,१८ गेरनया णेरइया ।
५६९, २२, नैरयिकनपुंफको .. नैरयिकनपुंसको
५७०६, १३. अधः
अधः .. । नेदइय
नेरइय ,
५७० । १९ કકનાં
संगी સબમમાં
। रहय __ णेरडय :
५७० २४ णेरहय
णेरइय :
५७० णेरहव
णेरइय ...
५७० २९ । पृथ्वीना नैरपि नस। ४२di छ 'पृथ्वीना नेयि नस " , सन्याय पधारे छ. छट्टी!
।। थ्वीना नयिनिस ४२त ५७१. ।। २२ પાંચમી પૃથ્વીના નરયિક નપુંસક પાંચમી પૃથ્વીના નેરયિક નપુંસક
तi भांथी' ' ' ४२i याथी ५७१ २२-२3" અસંખ્યા અસંખ્યાત અસંખ્યાત અસંખ્યાત અસંખ્યાત પ૭૧ 1२७। नपुंसका
नपुंसक ।
५७२ रत्मभा
रत्नप्रभाः
५७२ , ' : १० : णेरयं
णेरड्य ,
५७२ २३ । તેઓ અસંખ્યાત નપુંસકે કરતાં તેઓ અસ ખ્યાતગણી વધારે છે
પહેલીપહેલી પૃથ્વીની દક્ષિણ દિશા ના નૈરચિનપુસકે કરતાં પ૭૨ ૩૬ '
रता
५७०
.
५७०।
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
अशुद्ध
सल्वत्थोवा
आहे
तमाए पुढवी
हया
दिसाणुणाए
संगृही
क्षणि
ત્યાંથા
પૃથ્વી
प्रभा
2
सत्यवा નુપ’સકો કેમકે
પ્રતરના અસંખ્યાત શ્રેણિયેા છે,
જભચર
विसेसहिया નપુંસકકો
उकाइय
તે પ્રદેશ પ્રદેશ
ते इंडिय
દાયિક
પ્રભૂતર
२५
દક્ષિમ
पुठवी
ત્રણ દ્રિયવાળા નપુ સફેામાં પાંચ-ત્રણઇ દ્રિયવાળા નપુસકેામાં, ચાર ઇંદ્રિયવાળા નપુંસકામાં
पांथ
वणरसइकाइय
અકમ ભૂમિમનુષ્ય નપુ સમાં
शुद्ध
सन्वत्थोवा
अहे
तमाए 'पुढवीए
रइया
दिसाणुवारणं
सगृहीत
दक्षिण
ત્યાંથી
'पृथ्वी'
शर्कराभा
દક્ષિણ
पुढवी
सव्वत्थवा
નપુંસકેા છે, કેમકે પ્રતરના અસ ́ખ્યાત ભાગવતિ જે અસ ખ્યાત શ્રેણિયા છે
જલચર
वि
નપુસકે
ते उक्काइय
તે પ્રદેશ
इंदिय
पृष्ठाङ्क पंक्ति
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३
५७३'
५७४
५७४
५७५
૫૭૫
५७६
૫૭૬
५७६
૫૭૬
५७७
५७७
५७७
કાયિક
પ્રભૂતતર
वणस्स इकाइय
કમ ભૂમિના મનુષ્યનપુસકામાં અફમ ભૂમિના મનુષ્યનપુંસકેામાં ૫૭૯
૧૭૮
१
५७८
५७८
N
१०
१२
१२
2 x x & x ∞
१५
૨૪
૩૧
९
२४
२४
२७
१
૨૩
५७६ ३१-३२
५७६
m u n m w x ☹ 2 x 2
૨૩
૨૯
૩૨
६
૨૨
२३
૨૧
२४
२७
२४
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क
पंक्ति
"
7.
५८०६.
૨૪
५८२
अशुद्ध कुरुवासित्तयानामपि
कुरुवासिद्वयानामपि
५८०
५८० । ३. णाव
जाव हरिवर्परम्यकवर्षाकर्मभूमिकमनुष्य नपुं- (यह पंक्ति अधिक है ।) सकाः संख्येयगुणाः स्वस्थाने
५८० ५-६ परस्परं
परस्परं तुल्याः ऐरावत
ऐरवत
५८० આ ખ્યાતગણું
સ ખ્યાતગણું
૫૮૦ तियग्योनिक
तिर्यग्योनिक
५८१ १६५ एकेन्द्रियतियग्योनिक
एकेन्द्रियतिर्यग्योनिक
५८१ १७ ववस्सइ
घणस्सइ
५८१ तियग्योनिक
तिर्यग्योनिक
५८१ नपुनसकानाथ
नपुंसकानाम् तुल्या वा तुल्यावा
तुल्ला वा तुल्यावा
___ ५८२ ७ थलचराण
थलयराणं
५८२ १५ नपुंनसको के
नपुंसको के
५८२ , १७ गौयमा
गोयमा
५८२ , २० थलयज्ञाणं
थलयराणं
• ५८२ २७ संभूमि
संमूर्छिम
५८३ ७ पंचम पृथ्वोके नैरयिक नपुंसकों की पंचम पृथ्वीके नैरयिक नपुंसकों अपेक्षा चतुर्थ
की अपेक्षा चतुर्थ पृथ्वीके नैर
यिक नपुंसक असंख्यात गुणे अधिक है चतुर्थ ५८३ द्वीवग
दीवग असख्यातगुणो
अमख्यात गुणे सभूच्छिम
संमृमि ।
५८३ सन्नत्योवा
सव्वत्थोवा બીજી પૃથ્વીના મેરયિક નપુંસકે કરતા જ–બીજી પૃથ્વીના મેરયિક નપું. . .
સકે છે તે અસંખ્યાત ગણા वधारे छे. "मील पश्वीमा ।, ... । નરયિક નપુસકે કરતાં જે ૫૮૩ ૩૦
५८३
५८३
१.८ .
५८३
२१
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ २७
अशुद्ध अकर्मभूमिग दो वि सखेज्जगुणा गुणितो ऐरावत
गणित.
गुणित
મમૂર્ણિત अकर्मभूमिग खहयरपंचिदिय
५८६
पचिंदिय विससाहिया अणंतणा आउक्काइयतिरिक्ख णपुंसगवदेणं .
पृष्ठाङ्क पंक्ति - 'अकम्म 'भूमिग ५८४ : ११ दो वि तुल्ला संखेज्जगुणा ५८४ गुणित
५८४ ऐरवत
५८४
५८४ સંમૂચ્છિત
૫૮૪ अकम्मभूमिग
५८४ खहयरपंचिंदिय
५८५
૫૮૫ पंचिंदिय
५८५ विसेसाहिया अणंतगुणा
५८६ २३ आउक्काइय एगिदियतिरिक्ख ५८६ णपुंसगवेदेणं
૫૮૮ तिरिक्खजोणियणपुं ५९२
कतरे .. અસંખ્યાતગણી एयासि णं
६०० य णपुंसगाणं तिरिक्खजोणियणपुंसगाणं ६०१ १३ तिरिक्खजोणिय पुरिसा संखेनगुणाओ
६०२ २५ कम्मभूमिगमणुस्स णपुंसगा अणुत्तरोववाइया
६०५ स्थियाओ
६०५ अकम्मभूमिग
६०८ मणुस्सित्थियामओ
સઘળ
સઘળી
५९६
,५८७ ,
w
तिरिपुंक्खजोणियण कतर સંખ્યાતગણી एयासिए णं सगाणं तिरिक्खजोणयणपुंसगाणं तिरिक्खजोणियपरिसा सखेजगुणामो कम्मभूमिगमस्सणपुंसगा अणुत्तराववाइया त्थियाआ अकम्कभूमिग मणुस्सस्थिओ
w
w
६०९
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ शुद्ध पृष्ठाङ्क पंक्ति 610 611 613 614 614 615 616 अशुद्ध - श्रेण्यसख्येयभागताकाश નનુષ્ય मध्नम छट्ठाए મહાશુકલ ચએસખ્યાત दाच्चाए सखज्जगुणामो असंखेज्जगणा संखेजगणाओ सख्येयगुणाः नपुसकाः વિશષને भवणवासणीणं भवणवासीण णेरइयणसगाणं પેયક पुरुषापेक्षणा जलयरतिरिक्खजोणिणित्थियाओ श्रेण्यसख्येभागगताकाश મનુષ્ય मध्यम छट्टीए . મહાશુક્ર અસંખ્યાત दोच्चाए संखेज्जगुणा असंखेज्जगुणा संखेज्जगुणाओ संख्येयगुणाः नपुंसकाः વિશેષને 'भवणवासिणीणं भवणवासिणीणं णेरइयणपुंसगाणं 'શૈવેયકને पुरुषापेक्षया जलयरतिरिक्खजोणित्थियाओ 621 621 Urur wrwww ru or wrr N" Mr. mr or conomMMMM... . urr vr m20 127 633 633 नपुंकसकस्यापि वणस्सकाइय वदों नपुंसकस्यापि "वणस्सइकाइय / वेदों 64. 19 समाप्त