Book Title: Jainattva Kya Hai
Author(s): Udaymuni
Publisher: Kalpvruksha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009401/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainattva kyA hai? -udayamuni 001 1000 "kalpavRkSa" Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya * nAma - prajJAmaharSi zrI udayamuni jI mahArAja sAhaba - zrI udayalAla jarolI, nImaca (ma0 pra0) * sAMsArika nAma * janma sthAna - bar3I sAdaDI, jilA cittaur3a (rAjasthAna) pitA - zrI jItamala jI jarolI * mAtA - zrImatI najara bAI * zikSA ema0kAma0, ela0ela0bI0, sAhityAcArya, jaina siddhAnta prabhAkara, sAhitya ratna pada cAra varSa indaura ke mahAvidyAlayoM meM prAdhyApaka, nImaca mahAvidyAlaya meM vidhi AcArya aura prAcArya pada para 12 varSa, usI avadhi meM vi0vi0 ujjaina meM. vidhi adhyayana pariSada ke adhyakSa 3 varSa, vidhi saMkAya adhyakSa 4 varSa, jAvada ke mahAvidyAlaya meM 5 varSa taka prAcArya, vikrama vi0 vA0 meM mAnya pI0 eca0 DI0 nideshk| inake mArgadarzana meM 12 ela0ela0ema0 aura 2 pI0eca0DI0 nikle| *vidhi lekhaka vizvavidyAlaya meM mAnya tIna vidhi-grNth| vidhi evaM saMvidhAna sambandhI samasAmayika samasyAoM ke sambandha meM dainika naI duniyA indaura kAlama lekhaka rhe| vidhi saMkAya adhyakSa evaM prAcArya vidhi adhyayana pariSada antagarta vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina (ma0 pra0) zikSaNa * AdhyAtmika lekhana 1. mokSamArga pravacana grantha 2. siddhAnta bodha 3. krAnta dRSTi 4. tIkSNa dRSTi 5. saMlekhanA-saMthArA samAdhi 6. jainatva kyA hai? www.deshna.co.in (uparokta sabhI grantha isa vebasAiTa para par3he aura sune jA sakate haiN|) *vebasAiTa - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PPPPPP jainacva kyA hai? -udayamuni "kalpavRkSa" kalpvraksha@gmail.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lekhaka * samarpaNa *Amukha "jainattva kyA hai" - prajJAmaharSi zrI udayamuni jI mahArAja sAhaba bhogoM meM aTakI-bhaTakI nava pIr3hI ko bhagavAna mahAvIra ke divya jJAna se prakAzita karane hetu padmazrI DaoN0 ravIndra kumAra pUrva kulapati, meraTha vizvavidyAlaya "kalpavRkSa" kalpvraksha@gmail.com, www.kalpvraksha.in 2012 I0 - Rs 50 (amUlya) prakAzaka * prakAzana varSa * lAgata mUlya * prathama saMskaraNa - aktUbara 2012 * prakAzanadhikAra(c) - prakAzaka ke pAsa +mudraka - goyamA iMTaraprAisisa, mohakamapura, phesa-I, meraTha TaMkaNa evaM sAja sajjA - sI DoTa kampyUTarsa, mertth| prApti sthAna 1. "kalpavRkSa" zrI puSkara jaina, eDavokeTa (adhyakSa) C-115, jaina nagara, meraTha-250002 (u0 pra0) phona-0121-2512589,9412206374,9897233877 2. zrI bhArata jArolI, jArolI bhavana, nImaca (ma0pra0) phona-07423-220866, 221666, 9301038314,9425923214 3. zrI dineza jaina jaina upakaraNa evaM sAhitya bhaNDAra 1296, kaTarA dhuliyA, cAMdanI cauka, dillI-110006 phona-011-27604168 4. mai0 motI lAla banArasI dAsa 41-yU0e0, baMgalo roDa javAhara nagara, dillI-110007 phona-011-23858335,23851985 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prAcIna kAla se Aja ke atyAdhunika bhautika yuga meM manuSya jIvana kA rahasya hamezA hamAre mana aura antarAtmA meM kautuhala banAye rahatA hai| bhinna-bhinna vicAradhArAoM ke bIca eka sAdhAraNa manuSya ko yaha nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai ki Akhira satya kyA hai ? saMvAda ke Adhunika saMsAdhanoM tathA Adhunika bhautika vijJAna se hameM yaha to samajha A hI cukA hai ki saMsAra eka hai manuSya jAti eka hai antara hai to mAtra kSetra, paraMparA yA vicAradhArA kA hai| phira yaha prazna uThatA hai ki Akhira manuSya jIvana kyA hai ? kyA AtmA kA astitva hai ? kyA hamArA jIvana mAtra, bacapana se javAnI taka zikSA, javAnI meM sAMsArika bhoga tathA vRddhAvasthA meM vAnaprastha yA dharma yA anya matAnusAra jIvana, yahI hai ? Aja kA Adhunika vijJAna bar3e paimAne para isa rahasya kI khoja meM lagA huA hai| hama bhI isa vijJAna kI khoja kI besabrI se pratIkSA kara rahe haiM ki isa rahasya kI gutthI sulajha jaaye| parantu he devAnupriya kyA hamane kabhI vItarAga zramaNa bhagavAna mahAvIra ke usa alaukika vijJAna ko jAnane kA prayatna kiyA ? use jAna kara nita naye prayoga kiye ? usa vItarAga, sarvajJa, sarvadarzI mahAvIra ke vacanoM meM saMsAra ke samasta rahasyoM ke samAdhAna bikhare par3e haiN| AvazyakatA hai to mAtra unheM eka sUtra meM pirokara Aja ke saMdarbha meM prastuta karane kI jo Aja kI tArkika pIr3hI ko saralatA se grAhya ho jaaye| isI krama meM eka sazakta prayAsa prajJA maharSi zrI udaya muni jI mahArAja dvArA isa saMkSipta pustaka meM bhagavAna mahAvIra dvArA udghATita saMsAra ke tatva jJAna kA sarala, saMkSipta aura zAstra sammata sAra varNita kara kiyA hai| pAThaka ise bhagavAna mahAvIra dvArA udghATita usa vizAla jJAna-sAgara ko anubhava karane kA mAtra prayAsa maaneN| bhagavAna mahAvIra dvArA udghATita mahArAja zrI kA yaha prayAsa vandanIya hai, anukaraNIya anta meM "kalpavRkSa" kI sthApanA mAtra arihaMtoM kI vANI ke prasAra tathA unakI tathA nirganthoM kI paryupAsanA hetu AdhyAtma yogI jina zAsana sUrya pravartaka zrI zAntisvarUpa jI mahArAja kI preraNA-AzIrvAda, bhISma-pitAmaha,tapasvIratna, rAjarSi zrI sumati prakAza jI mahArAja tathA hama sabake AdaraNIya sammedazikhara jI ke adhiSThAyaka deva samakitadhArI zrI bhaumiyA jI mahArAja ke pAvana AzIrvAda se huI hai| kevalI bhASita dharma kI sarvatra prabhAvanA tathA vaijJAnika anusaMdhAna ho jo samasta manuSya jAti ko lAbhAnvita kre| Atma kalyANa ke mArga para agrasara kare yahI hArdika maMgala bhAvanA hai| "kalpavRkSa" e-mail : kalpvraksha@gmail.com (3) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha sarvocca, svAbhAvika aura zAzvata mUlya ahiMsA ko kendra meM rakhakara astitva, unnati aura lakSya-prApti kA AhvAnakartA jaina-darzana, vAstava meM, advitIya, anukaraNIya evaM sarvakalyANakArI mAnava darzana hai| jaina-darzana ke vikAsa meM tIrthaMkaroM kI sarvapramukha bhUmikA hone ke bAvajUda; dUsare zabdoM meM, paramAtmA svarUpa arihaMtoM ke vicAroM evaM anukaraNIya vyavahAroM kI pradhAnatA hone ke sAtha hI arihaMtoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM, viduSiyoM-vidvAnoM kA bhI avismaraNIya yogadAna rahA hai| hajAroM varSoM kI lambI samayAvadhi meM, isa prakAra, jaina-darzana nirantara vikasita hokara nikharatA rahA hai| mAnava-jIvana ko zreSThAcaraNoM-sauhArdra, sadabhAva, sahayoga aura ekatA ke AdhAra para nirdezita kara aura isa prakAra use sArthaka banAne meM agraNIya rahA hai| apane zreSTha mAnavIya siddhAntoM aura satyAdhArita vyavahAroM ke AhvAna ke bala para yaha Ane vAle sabhI kAloM meM mahatvapUrNa, prAsaMgika evaM anukaraNIya rhegaa| isameM kisI ko bhI koI zaMkA nahIM rahanI caahie| adhyAtma-darzana, tatva-tarka aura dharma-jJAna, sabhI dRSTikoNoM se jaina-vicAra na kevala utkRSTa hai, apitu anekAntavAda-syAdavAda jaise isake pahalU to apane Apa meM bejor3a haiN| vyaktigata se sthAnIya aura antarrASTrIya stara taka samasyAoM, saMgharSoM-vivAdoM aura matabhedoM ko sulajhAne meM mAnava kA zreSThataH mArgadarzana karane meM pUrNataH sakSama bhI haiN| ve satya kI parAkASThA hai| AvazyakatA hai to, jaina-darzana ko sarala, sahaja aura gAhya bhAva se, isake mUla siddhAntoM-tatvoM ke AdhAra para jAnane-samajhane kI hai| isI dRSTi se prajJA maharSi zrI udaya muni jI dvArA taiyAra kiyA gayA yaha laghu graMtha vAstava meM na kevala jaina-darzana ke mUlAdhAroM ko sarala va sahaja bhAva se samajhAne meM sakSama hai, apitu jaina-vicAra ke Amajana se achUte pahaluoM kA paricaya karAne meM bhI bhalIbhA~ti sakSama hai| prajJA maharSi zrI udaya muni jI ne jaina-darzana ke samasta mUlAdhAroM, mAnava-jIvana meM unakI prAsaMgikatA aura unake bala para jIvana ko saphala-sArthaka karane kI vAstavikatA prakaTa kara nissandeha cirasmaraNIya kArya kiyA hai| yaha kArya na kevala apane uddezya meM saphala hogA, apitu una sabhI ko, jo binA kisI pUrvAgraha ke isakA avalokana karegA, bharapUra lAbha degaa| meraTha (uttara pradeza) dinA~ka : 31 agasta, 2012 iisvii| padmazrI DaoN0 ravIndra kumAra (pUrva kulapati, meraTha vizvavidyAlaya) (4) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrI bhAskara jaina, jaina nagara, meraTha ne bAra-bAra mujhe kahA ki ApakA mokSa mArga pravacana- graMtha to vizAla- vistRta, gUDha jJAna dene vAlA hai| naI pIr3hI use par3hakara pacA nahIM paaegii| ataH jaina kuloM meM janme aura jo bhagavAn mahAvIra ke dharma-darzana kI utkRSTatA- - sarvoparitA se aparicita ajaina, donoM ke upayoga ke lie, sarala zabdoM meM eka laghu graMtha likheN| ye isa mata ke pakke haiM ki bhagavAn mahAvIra pUre vizva ko jJAna prakAza dene vAle haiN| (lAiTa oNpha yUnIvarsa haiM) parantu anuyAyiyoM ne unheM vizva ke mAnava samAja ke sammukha prastuta hI nahIM kiyaa| mujhe lagA, aisA karane hetu ye kRta-saMkalpa haiM, bhir3e hue haiN| mujhe bhI lagatA hai ki aise sarvajJa - sarvadarzI kI vANI ko AcAryoM ne AcAra-maryAdAoM taka sImita rakha diyaa| yA vAhya upAsanA paddhatiyoM, tadartha bhinna-bhinna veSoM ke mAdhyama se kaI mata paMtha-sampradAyoM meM baMTakara apane-apane bAr3e meM bAMdha diyaa| phira kaise unake akATya, prAmANika, vaijJAnika avadhAraNoM kA jJAna vizva ko ho pAtA !! jaba bhI vaijJAnika naI naI khojeM karate haiM, taba hama kahate haiM, yaha to mahAvIra ke AgamoM meM AyA huA hai| pahale zodha kara karavAkara prakaTa kiyA kyA ? nhiiN| zrI bhAskara jaina ne cAhA ki jainatva ke mUlabhUta siddhAnta, AtmA, paramAtmA, loka ke saMbaMdha meM kyA hai, sAra-saMkSepa meM de deN| usI preraNA vinati se yaha pustikA meraTha meM hI likhii| sarala zabdAvalI, choTe vAkyoM meM, sarasa zailI meM, jijJAsA zAnta karane yogya lekhana ho, aisA inhoMne cAhA / prayAsa karate hue bhI maiM vaisA to nahIM kara paayaa| ataH inake kathana para eka zabdakoSa isake anta meM diyA hai| isameM Ae tatvoM ko par3hate-par3hate bhI zAstrIya zabdAvalI samajha meM A jaaegii| na samajha pAeM to zabdakoSa dekheN| kara paaeNge| yadi jainatva sahayogiyoM kA zrama vyaya sArthaka ho jaaegaa| 'Amukha' lekhaka kI sadbhAvanA bhI isa graMtha kI sArthakatA meM jur3a gaI hai| udayamuna laghu graMtha Apake hAtha meM pahuMca rahA hai| mUlyAMkana to Apa hI kA mUla svarUpa samajha meM A gayA to yaha zrama aura sabhI (5) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya mahAvIra // jaya sImaMdhara / / zrI nihAla khUba phUla zAnti gurUbhyo namaH / / mahAmantra navakAra pAmo arihaMtANI Namo siddhANaM Namo AyariyANa Namo uvajjhAyANaM / Namo loe sabasAhUNaM esopaMca NamokkAro, savva paavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai mNgl|| graMtha meM varNita viSaya-vastu paMcaparameSTI, deva-guru-dharma, mithyAtva-samyaktva, dravya-guNa paryAya aura utpAda-vyaya-dhrauvya, tripadI, chaH dravya, chahoM darzanoM kA tulanAtmaka vizleSaNa, jIva-ajIva kA bheda vijJAna, navatatvasAra, karma siddhAnta, sapta kuvyasana aura pApa-puNya se karma baMdha, karma kA kartA-bhoktA-vikartA AtmA hai, AtmA kA svabhAva-vibhAva, nimitta-upAdAna, jJAna-darzana-cAritra rUpa mokSa mArga aura mukti kA upAya, karmavAda-akarmavAda, pA~cave Are meM mokSa kaise-kitanA? liMga-veSa mokSa kI sAdhanA meM muulyhiin| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainatva kyA hai? 14 pUrvo kA sAra-navakAra arihaMtoM ko namaskAra, siddhoM ko namaskAra, AcAryoM ko namaskAra, upAdhyAyoM ko namaskAra, loka ke sarva sAdhuoM ko nmskaar| ye pAMca namaskAra sarvapApoM kA nAza karane vAle haiN| sabakA maMgala karane vAle haiM, prathama maMgala haiN| arihaMta paramAtmA-jinhoMne rAgadveSAdi samasta zatruoM para vijaya pA lii| jinhoMne jJAnAvaraNIya karma kA kSaya kara ananta jJAna, darzanAvaraNIya karma kA kSaya kara ananta darzana, mohanIya karma kA kSaya kara ananta sukha aura antarAya karma kA kSaya kara ananta vIrya prakaTa kara liyaa| rAga-dveSa ko jItakara paramavItarAgI ho ge| moha ko jItakara parama nirmohI ho ge| pAMcoM indriyoM para vijaya kara jitendriya ho ge| kaSAyoM ko pUrNataH zAnta kara diyaa| sadAkAla mAtra jJAtA-dRSTA bhAva meM, AtmA meM hI lIna rahate haiN| AtmA ke hI apUrva Ananda meM magna rahate haiN| mana-vacana-kAyA hote hue bhI manAtIta, vacanAtIta, kAyAtIta ho ge| indriyAM hote hue bhI indriyAtIta, paramaM Atmika sukha meM lIna rahate haiN| AtmA ke nija guNoM kI ghAta (hAni) karane vAle ghAtI karmoM kA kSaya karane se nae karma kA koI kAraNa nahIM rahane se, punaH janma-maraNa nahIM karanA hai| zeSa AyuSya vyatIta ho jAne para, zeSa aghAtI karma naSTa ho jAte haiM, taba parinirvANa ko prApta kara siddha paramAtmA ho jAte haiN| jina arihaMta paramAtmA ne pUrva kisI bhava meM tIrthaMkara nAma-gotra karma kA baMdha kiyA, usake udaya meM, unake upadeza se jIva (manuSya) samyaktva prApta kara, koI sAdhu, koI sAdhvI, koI zrAvaka, koI zrAvikA ho jAte haiM aise cAra tIrthoM ke saMsthApaka-saMcAlaka tIrthaMkara hote haiN| aise arihaMta aura unase bodhita jo saMyamI arihaMta banate haiM, guNoM kI dRSTi se sabhI sama-guNI hote haiN| guNoM kI apekSA arihaMta aura siddha paramAtmAoM meM koI antara nahIM hotaa| arihaMta bhAva-mokSa meM haiM, siddha dravya aura bhAva mokSa meM hote haiN| tIrthaMkara ke cAra Atmika guNa hote haiM aura eka bhAmaNDala tathA zeSa devoM dvArA racita sAta, kula ATha mahAprAtihArya, samozaraNa meM hote haiN| aise 12 guNa kahe jAte haiN| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha paramAtmA-ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya, aTala avagAhanA, amUrtika, agurulaghutva aura kSAyika samyaktva aise ATha guNoM ke dhAraka hote haiN| ananta kAla taka bAdhArahita (avyAbAdha) sukha meM lIna rahate haiN| zarIra se rahita ho jAne se ve zuddha AtmA arUpI-amUrtika kahalAte haiM, aba avagAhanA bhI ekasI rhegii| guNoM meM na kamI hogI, na vRddhi| ananta Atmika guNa prakaTa ho gae haiN| AcArya bhagavanta-tIrthaMkara ke parinirvANa para tIrtha yA zAsana ke saMcAlaka mArgadarzaka AcArya hote haiN| ve pAMca mahAvrata, pAMca samiti, tIna gupti ke pAlaka, cAroM kaSAyoM ke vijetA, pAMca indriyoM ke vijetA, paMcAcAra ke pAlana karane-karAne vAle aura nau vAr3a sahita brahmacarya ke pAlaka, aise chattIsa guNoM ke dhAraka haiM sarvataH gupta maharSi, utkRSTa utkaTa jJAnavAn (Agama jJAtA) prabuddha aura AraMbha se sarvataH virata haiN| antima samAdhi kI abhilASA se parivrajana (viharaNa) karate haiN| mokSa mArga ke pathika aura pradarzaka hote haiN| upAdhyAya bhagavaMta-11 aMga, 12 upAMga caraNa sattarI, karaNa sattarI, aise paccIsa guNoM ke dhAraka hote haiN| samasta AgamoM, zAstroM ke rahasya, marma ko jAnane vAle, sabhI tIrthavAsiyoM ko Agama jJAna se AtmajJAna-Atmadarzana karake Atma caritra meM le jAne vAle hote haiN| utkRSTa jJAnI, bahuzruta hote haiN| sAdhu-sAdhvI bhagavaMta-pAMca mahAvrata, pAMca samiti ke pAlaka, jJAna sampanna, darzana sampanna, cAritra sampanna, kSamAvaMta, vairAgayavaMta, bhAva satya, karaNa satya, yoga satya se yukta, mana samAdhAraNatA, vacana samAdhAraNatA, kAya samAdhAraNatA, cAra kaSAyoM ke vijetA, vedanIya samAdhAraNatA, mAraNAntika vedanIya samAdhAraNatA aise sattAIsa guNoM ke dhAraka hote haiN| ye pAMcoM parama iSTa haiM, parama vandanIya haiM, parama pUjanIya haiN| inakA nAma lene se, inake Atmika guNoM kA smaraNa karane se, inakI guNa stuti, guNagAna karane se, stutikAra ke bhI AtmA ke rAgAdi avaguNa naSTa hote haiM, AtmA ke guNa prakaTa hote haiM, isalie inheM maMgalakArI kahA hai, pApa kA nAza karane vAlA kahA hai| ina pAMcoM parameSTiyoM ke guNa kula 108 hote haiM, ataH jaba 108 maNakoM kI mAlA, inakA smaraNa karate hue japate haiN| inake, sabake milAkara kaheM to ananta guNa haiN| ananta jJAna ke dhAraka arihaMta paramAtmA aura siddha paramAtmA haiN| usI anantatA ko prakaTa karane vAle zeSa tIna padavIdhArI haiM, ataH yaha navakAra 14 pUrvo kA sAra kahA jAtA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| arihaMta-tIrthaMkara paramAtmA ke viziSTa ananta Atmika guNa-smaraNa stuti hetu logassa kA pATha hai| arihaMta aura tIrthaMkara paramAtmA aura aba ve siddha ho gae, una siddhoM ke ananta Atmika guNa smaraNa-guNastuti ke lie namotthuNaM (zakrastava) kA pATha hai| samyaktva prApti hetu tIna tatvoM kA zraddhAna pratyeka vyakti jo jinezvara paramAtmA dvArA pratipAdita jina-dharma, jaina-dharma pAlane vAle kula meM janmA hai yA A gayA hai, use mithyAtva kA nAzakara samyaktva prApta karane ke lie tIna tatvoM kI aTUTa, akhaMDa, gAr3ha, zraddhA honI caahie| (1) deva mere arihaMta (2) guru mere nipa~tha aura (3) dharma merA kevliprruupit| (1) deva arihaMta-arihaMta paramAtmA ke Atmika guNoM ko, svarUpa ko nigraMtha guru se samajhakara pakkI mAnyatA, avadhAraNA karatA hai ki ye mere parama ArAdhya haiN| devAdhideva arihaMta paramAtmA ke atirikta kisI bhI deva, devI ko nahIM mAnatA, unheM vaMdanIya, pUjanIya, arcanIya nahIM maantaa| devagati hai| usameM devI-devatAoM kA nivAsa hai| unake astitva se iMkAra nahIM karatA parantu unase koI kAmanA-icchA-pUrti hetu yAcanA-prArthanA nahIM krtaa| jIvoM ke sukha-dukha apane-apane pUrvopArjita karma se milate haiN| usameM deva-devI kucha bhI parivartana, Age-pIche karane meM samartha nahIM hote haiN| (2) guru mere nigraMtha-jinhoMne rAga-dveSAdi gAMThoM ko chinna-bhinna kara diyA, ve nirgratha guru haiN| tIrthaMkara mahAvIra kI AjJA ke anusAra jJAna-darzana-cAritra rUpa mokSa-mArga para tejI se daur3a rahe haiN| Atma jJAna-Atma darzana-Atma samAdhi meM lIna rahate haiN| hiMsA, jhUTha, corI, maithuna sevana, parigraha, ina pAMca pApoM ko tIna karaNa-tIna yoga se pUrNa parityAga kara, pAMca mahAvratoM kA pAlana karate haiN| usameM aticAra-doSa nahIM lgaate| asAvadhAnI, bhUla se laga jAe to pazcAtApa-pratikramaNa karate haiN| gamanAgama meM, bolane meM, AhAra lAne meM, vastra-pAtrAdi ko uThAne-rakhane meM, zarIra se nikalane vAle ucchiSTa ko paraThane meM itanI sAvadhAnI-viveka rakhate haiM ki kisI bhI jIva kI hiMsA-virAdhanA na ho jAe, kisI ko kleza na phuNce| mana-vacana-kAyA para aMkuza, niyaMtraNa rakhate, nigraha karate haiN| mana-vacana-kAyA kI pravRtti se pare ho, nivRtta ho, Atmagupta hote haiN| krodha-mAna-mAyA-lobha rUpa kaSAyoM ko upazAnta karate haiN| mana, vacana, kAyA meM samatA dhAraNa karate haiN| vedanA, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAraNAMtika vedanA, kaSTa, koI upasarga A jAe to bhI vicalita nahIM hote| AtmadhyAna meM lIna rahate haiN| samAdhAraNatA karate haiN| nirantara svAdhyAya-dhyAna meM lIna rahate haiN| saMsAra ke prapaMcoM-jaMjAloM se pUrNataH pare rahate haiN| caturgatirUpa saMsAra-sAgara se svayaM bhI tirate haiM aura anya sAdhakoM ko bhI vahI upAya batAte haiM, ve bhI tira jaaeN| nipa~tha guru meM AcArya bhagavaMtoM, upAdhyAya bhagavaMtoM, sAdhu-sAdhvI bhagavaMtoM, tInoM kA samAveza ho jAtA hai| saMsAra-sAgara se pAra utara jAne kI tIvra utkaMThA vAlA, mumukSu, Atma-tatva samajhane-pA jAne kA jijJAsu aise saba nigraMtha guruoM ko, apanA guru mAnatA hai| jisase AtmAvabodha kA viziSTa AtmalAbha huA, unakA viziSTa upakAra mAnatA hai| parantu aise nipa~tha dazA, sAdhutA, munitva jinheM prApta huI, sabhI ko parama vaMdanIya-pUjanIya-arcanIya mAnatA hai| aise nipa~tha guruoM ke atirikta kisI ko guru nahIM maantaa| bhagavAn mahAvIra ke dharma meM, AcAra-maryAdAoM-bAhya vyavasthAoM kI dRSTi se mata, paMtha, gaccha, sampradAyeM haiN| mumukSu sAdhaka yaha mAnatA hai ki cAhe ve saMyAmI kisI bhI mata, paMtha, gaccha, AgnAya, saMpradAya meM hoM, sAdhutA ke guNoM ko, munitva ko namaskAra hai-vaMdanA hai| sabhI nipa~tha guru mere guru haiN| (3) dharma merA kevaliprarUpita-kevala jJAna-kevala darzana ke dhAraka tIrthaMkara paramAtmA ne jo mokSa kA mArga prarUpita kiyA, vaha hai AtmA kI zuddhatA prakaTa ho jaanaa| jisase samasta rAgAdi vikAra miTa jAeM, merA nirvikArI svarUpa prakaTa ho jAe, vItarAgatA prakaTa ho jAe, parama vItarAgI maiM bhI ho jAUM, aisA dharma pratipAdita kiyaa| rAga Adi samasta pApa, vikArI bhAva manda hote-hote samApta ho jAeM, vahI satya dharma hai| sAdhaka yaha mAnatA hai ki deva mere arihaMta paramavItarAgI haiM, guru mere vItarAgI haiM, unake dvArA kahA huA, pratipAdita, prarUpita dharma bhI vItarAgatA hai| rAgAdi sabhI adharma haiM, heya haiN| karane yogya, Acarane yogya nahIM haiN| inameM samasta jIvoM ke prati dayA, karUNA, anukampA-rUpa, ahiMsA, asteya, acaurya, brahmacarya, aparigraha kA samAveza ho gyaa| vItarAgatA dharma meM krodha-mAna-mAyA-lobha kI zAntatA A gii| isameM rAga-dveSa-moha-rati-arati kA zamana kara una para vijaya A gii| aisA vItarAga dharma hI merA dharma hai| usI ko prakaTa karane kA merA parama lakSya hai| aba merA Atma-puruSArtha usI lakSya se hogaa| ye tatva, inakA svarUpa jaba nigraMtha-sadaguru se samajhatA hai| ina para pakkI 1104 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA hotI hai, inhIM meM ruci hotI hai, yaha vinizcaya hotA hai ki ye tIna tatva hI sArabhUta haiM, zeSa saba nissAra haiM, gAr3ha-avagAr3ha zraddhA aisI hotI hai ki basa maiM inhIM ko mAnUMgA, lezamAtra bhI vicalita nahIM hoUMgA, cAhe kitanA hI saMkaTa A jAe, ApadA-vipadA A jAe, ye hI mere Adarza haiM, unameM hI rame, na Dige taba kahA jAtA hai ki mithyA mAnyatA TUTI, mAnyatA samyaka ho gaI, vahI samyaktva kahalAtI hai| jise aisI samyaktva yA samakita ho gaI usakI durgati nahIM hotii| tiryaMca aura naraka gati meM nahIM jaataa| gati-bhramaNa nahIM hotaa| zIghra mokSa ho jAtA hai| aisA samyaktva kA mahatva hai| vaise to ukta se spaSTa hai, phira bhI Aja pracalita 'guru AmnAya' kara lenA samyaktva nahIM hai| jina nigraMtha gurudeva se maiM Atmabodha pAtA hU~, deva-guru dharma kA svarUpa samajhatA hU~, AtmA aura zarIra kI bhinnatA, mokSa-mArga aura saMsAra mArga kA antara samajhatA hU~, mujhe karma baMdha kisase hotA hai, vaha kaise rukatA hai, vaha kaise samApta hotA hai, aisI samajha pakkI karatA hU~, AtmajJAna-Atmadarzana pAtA hU~, unakA parama upakAra mAnatA huuN| ve mere dharma-guru,dharmAcArya haiN| yaha bhI kaha sakatA hUM parantu samasta nirgratha-guruoM ko bhI parama vaMdanIya-pUjanIya, arcanIya mAnatA huuN| yadi ve eka guru, yA unakI sampradAya ke sAdhu-sAdhvI to mere lie vaMdanIya-pUjanIya aura anya kI mAtra sevA, to anya samasta nirgratha-guruoM-jJAniyoM-ratnatrayadharma ArAdhakoM kA avinaya ho jAegA, unakI azAtanA ho jaaegii| kabhI vaira-vaimanasya bhI panapa jAegA to merA anartha ho jAegA, aisA maaneN| samyaktvI sAdhaka kI guNadRSTi honI caahie| jahAM bhI mileM, grahaNa karane meM na cuukeN| apane Atmika guNoM ke prakaTa karane hetu guNa dRSTi rakheM, samyaktvI apane avaguNa prakaTa karatA hai, anya ke guNa prakaTa karatA hai, unakA guNastuti, guNagAna karane se svayaM AtmA ke guNa prakaTa hote jAte haiN| mithyAtva kise kahA? ukta vivecana se spaSTa hai ki deva, guru aura dharma kA jo vAstavika-pAramArthika svarUpa tIrthaMkara paramAtmA, mere nigraMtha guru ne pharamAyA, vaisA nahIM mAnanA, ulTA mAnanA, mithyA mAnanA hai| kudevAdi ko deva mAne, kuguru ko sadguru mAne, kudharma ko saddharma mAne to mithyAtva hai| dUsarI apekSA se, AtmA ke svarUpa ko na jAne, na samajhe aura yaha zarIra maiM hUM, yaha zarIra merA hai, isa zarIra se jur3e hue parijana mere haiM, isa zarIra yA usakI 114 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrti ke lie, indriya viSayoM ke lie jur3A dhana-vaibhava merA hai, indriya-viSayoM kI pUrti ko hI ekamAtra lakSya mAne, indriya-viSayoM meM hI sukha mAne, inakI pUrti hI dharma mAne, ise hI jIvana mAne, parivAra kA kArya karanA karttavya-dAyitva-uttaradAyitvadharma mAne to vaha mithyAtva hai| yahI ananta karma kA baMdha karAne vAlA, ananta janma-maraNa ke ananta dukhoM vAlA, anantAnubaMdhI karma kA kAraNa hai| kartavya, dAyitva, uttaradAyitva, anivArya, aparihArya, upAya, dharma Adi ko samAnArthaka maaneN| aisA mAnanA moha se hotA hai| isa moharAga meM rAga-rati-Asakti-viSayecchA-bhogecchA Adi AbhyAMtara meM jur3e hue haiN| usI se samasta AraMbha-samAraMbha meM jAtA hai| usameM hiMsAdi kaI pApoM kA A jAnA hotA hai| usI meM ruci par3a jAtI hai| ye sabhI vItarAgavANI zravaNa meM bAdhaka bana jAte haiN| use haTAe binA vANI-zravaNa bhI nahIM hotaa| phira tatvoM ke samyak svarUpa ko bhI nahIM samajha pAtA, usI se to mithyAtva panapatA hai aura ananta karmabaMdha ho jAtA hai| vastutaH ye kabhI mere hue nahIM, hote nahIM, hoMge nhiiN| jise prANoM se adhika mAna rakhA thA, usakA yA merA yaha zarIra chUTA ki saba vismRt| pUrva meM aise kitane priyajana, paramapriya se jur3e, kyA Aja yAda hai? nahIM hai| to ye bhI aise hI bhUla-bhulA jaaeNge| ye sabhI milate-bichur3ate haiN| inheM saMyogI kahA hai| jisakA saMyoga hotA hai, usakA viyoga nizcita hai, na jAne kisa kSaNa ho jaae| aise saMyogI ko, kSaNabhaMgura ko, anitya ko apanA mAnanA aura apane Apako, AtmA ko bhUle baiThe rahanA mithyAtva hai| yaha nakArAtmaka kathana se huaa| sakArAtmaka kyA hai? maiM ina saba saMyogiyoM se bhinna AtmA huuN| bAhya meM paricaya karanA-rakhanA ho to ina paMca parameSTiyoM se krnaa-rkhnaa| AbhyAMtara meM apane Apase paricaya karanA, apane Apako phcaannaa| jaba taka svayaM, svayaM ko na jAne-pahacAne aura bAhya zarIrAdi samasta ko apanA jAne-pahacAne taba taka mithyAtva hai| jaba yaha jAne-mAne ki maiM zarIrAdi samasta saMyogiyoM se pUrNataH bhinna AtmA hUM, taba mithyAtva se samyaktva meM A gayA, aisA kaheMge, ajJAna se jJAna meM A gyaa| ise samyak jJAna, samyak darzana bhI kahate haiN| jisakA vastutaH jaisA svarUpa hai, vaisA mAnanA-jAnanA vahI samyak hai| usI se samyaktva zabda banA hai| AtmA ko zarIra rUpa mAnanA, zarIra ko AtmArUpa-svarUpa-merA rUpa mAnanA, donoM ko ekameka, eka hI mAnanA mithyAtva hai| donoM pUrNataH bhinna-bhinna haiM aisA mAnanA samyaktva hai| kA 4124 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura ajIva ko, AtmA aura zarIra ko, cetana aura acetana pudgala ko eka hI mAnanA mithyAtva aura inako pRthaka-pRthaka mAnanA samyaktva hai| kise kahA jIvAjIva kA bheda vijJAna? dravya, guNa, paryAyoM kA samUha hai- jIva eka dravya hai| jIva eka tatva bhI hai| prathama jIva dravya se anya dravyoM kI tulanA karake bhinnatA, antara, bheda samajheM / dravya kise kaheM? guNa aura paryAyoM ke samUha ko dravya kahA guNa, vilakSaNatA, vizeSatA, lakSaNa ekArthaka mAno kaI dravya haiN| eka dravya meM kaI ananta guNa hote haiN| udAharaNa - mizrI meM miThAsa, agni meM uSNatA, pAnI meM zItalatA, mircI meM carakAsa, namaka meM khArAsa inake apane-apane guNa haiN| mizrI meM kar3Apana, haiN| mizrI meM kar3Apana, saphedI, DalIrUpa, miThAsa Adi guNa haiN| ina guNoM ke samUharUpa mizrI eka dravya hai| guNa-guNI meM ekatA hai| samajhane ke lie kaheM yaha guNa hai, yaha dravya hai| kisI bhI dravya ke guNa sadA eka jaise nahIM rhte| pratipala, kSaNa, prati samaya badalate rahate haiN| jo guNa kA svarUpa badalA, use paryAya kahate haiN| - miTTI eka dravya hai| usako chAna-pAnI ke sAtha gUMdhakara loMdA bnaayaa| use aba loMdA khaa| miTTI kA paryAya hai| phira use kumbhakAra cAka para rakhakara DaMDA ghumAtA hai, haTAtA hai, miTTI para uMgaliyA~ jamAtA hai, loMde ne thor3A AkAra badalA, phira kucha ghar3e jaisA AkAra banA, phira sughar3a AkAra banA, dikhA ghar3A hai| Dore se kATakara alaga kiyaa| sukhAyA thor3A phira thApa thUpakara dekhA eka sughar3a ghar3A spaSTa dikhaa| loMde rUpa paryAya naSTa huA, ghar3e rUpa nae paryAya ne janma liyaa| miTTI rUpa sabameM hai, vaha dhruva dravya miTTI, usameM utpAda vyaya nirantara hotA dikhaa| chaH dravyoMmaya loka hai : chaH dravyoM kA svarUpa aise sadA-sadA ke lie dhruva rahane vAle chaH dravya haiN| (1) dharmAstikAya = jIva aura pudgala ko gamana karane meM sahAyatA dene vaalaa| gamana (jAnA-AnA) kI zakti to ina donoM dravyoM meM hI hai, dharmAstikAya vaha zakti nahIM detA, calAtA nahIM para unake calane meM nimitta banatA hai| machalI pAnI meM apanI sahaja-svAbhAvika zakti se tairatI hai parantu pAnI ke nimitta milane para hI (2) adharmAstikAya jIva aura pudgala rukanA cAheM to usameM sahAyaka banatA hai| rAhagIra calate-calate, per3a A gayA, chAyA dikhI, ruka gayA, rukane meM hAtha Upara uThAyA, use rokanA hai, " 13 = Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adharmAstikAya kI sahAyatA se rukegaa| (3) AkAstikAya = sabhI dravyoM, svayaM ko bhI sthAna detA hai, Thaharane, avakAza dene, avagAhana karane hetu sahAyatA detA hai| (4) kAla = jIva aura pudgala jaba apane guNa meM paryAyAntara karatA hai, paryAya (avasthA) badalatI hai, use digdarzita karane vAlA, batAne vAlA kAla dravya hai| pustaka kA pannA sapheda-majabUta thaa| kucha samaya bAda pIlA par3ane lagatA hai, hAtha lagAo to TUTane lagatA hai| kAla batAtA hai yaha itanA purAnA ho gayA hai| itane ghaMTe, minaTa nikala gae, gaNanA kAla ke sahAre hotI hai| (5) pudgalAstikAya = Upara jitanI vastueM AI, ve pudgala haiN| jisameM nirantara pUraNa-galana ho, jisameM nirantara sar3ana-galana ho, utpAda-vyaya ho, milanA-bichur3anA ho use pudgala khaa| jisameM varNa = raMga-gaMdha-rasa-sparza nAma ke guNa hoM use pudgala khaa| isakA paryAyavAcI zabda nahIM hai| phira bhI padArtha, vastu, meTara, maTIriyala kahakara samajha sakate haiN| (6) jIvAstikAya = jisameM jIvatva ho, prANa ho, zvAsa-ucchavAsa letA ho, jisameM cetanA ho, jisameM upayoga ho, jisameM jAnane-dekhane-anubhava karane ke guNa hoN| ye chahoM dravya milakara hI loka (sRSTi, saMsAra) kahalAtA hai| pratyeka dravya ko sadA zAzvata khaa| zAzvata, dhruva, nitya, traikAlika khaa| anAdi se hai, ananta kAla taka rhegaa| ataH loka bhI, inhIM kA milA rUpa hai to traikAlika, zAzvata khaa| pUrva meM dRSTAMta diyA, dravya hai to usameM guNa haiM, dravya kI avasthA badalatI hai to paryAya kahalAtI hai| dravya to, guNa to dhruva haiM para guNoM meM jo parivartana AyA, vaha paryAya bhI dravya kA hai| chahoM dravya dhruva haiM para guNoM meM antara par3A, thor3A zAstrIya zabda leM-guNoM meM nirantara nayA-nayA pariNamana ho rahA hai| ataH dravya ko mahAvIra 'pariNAmI nitya' kahate haiN| nitya bhI, pariNamanazIla bhii| dravya pariNAmI-nitya hai : tripadI utpAda-vyaya-dhruvatA-pahale pudgala dravya se smjheN| usameM varNa, gaMdha, rasa, sparza nAma ke guNa haiN| pakane yogya kaccI kerI laaeN| varNa harA hai, gaMdha kucha khaTTI jaisI hai, rasa khaTTA hai| sparza kar3A hai| prakriyA kI, pkaayaa| varNa harA thA-badalakara pIlA ho gayA, gaMdha sugaMdha meM badalI, khaTTe ke sthAna para mIThA svAda ho gyaa| sparza kar3e se mulAyama huaa| guNa sabhI haiM, guNoM kA samUha dravya kerI bhI hai| (kaheMge-Ama, pakA Ama) guNoM meM pratipala badalatA hI rahA hai| prati samaya naI-naI paryAya bana rahI-prakaTa ho rahI hai| ise jaina darzana meM tripadI khaa| harI paryAya se pIlI paryAya ho 14 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI harI paryAya kA calA jAnA, pIlI paryAya ho jAnA, harI paryAya kA nAza, zAstrIya zabda, vyaya ho gayA, tabhI, tatkSaNa pIlI paryAya kA janma huaa| dravya hara avasthA meM hai| ise kahA-utpAda, vyaya, dhruvtaa| dravya hai, to usameM guNa haiM, usI meM paryAya prati samaya naI-naI ho rahI haiM, so tripadI huI-dravya, guNa, pryaay| SaTdarzana chaH dravyoM ke saMdarbha se bhagavAna mahAvIra ke darzana aura bhArata ke mukhya anya darzanoM-dArzanikoM ko samajhanA hai| (1) vaidika darzana (vedAnta) isameM mAnA jAtA hai ki eka sarvazaktimAna Izvara (paramezvara, paramAtmA) hai jisameM aisI zakti hai ki vaha isa loka (sRSTi) kI racanA kare, calAe, naSTa kre| phira race, calAe, naSTa kre| sadA kAla se vaha aisA karatA-karavAtA A rahA hai, sadA aisA karatA rhegaa| zAstrIya zabda leM-vaha Izvara isa sRSTi kA kartA, dhartA, hartA hai| usake tIna pratinidhi haiN| brahmA racanA karatA hai, viSNu poSaNa karatA hai aura ziva saMhAra karatA hai| antara samajheM-bhagavAna ne kahA-loka zAzvata hai, chahoM dravya zAzvata haiN| maiM bhii| mukhya do gineM-pRthvI, sUrya, candra, tAre Adi ko pudgala gineN| inameM base ko jIva gineM donoM ko saMkhyA meM ananta khaa| jIva kula kitane? eka-eka ginate-ginate itanI saMkhyA meM ki anta hI nahIM aae| sabhI anAdi se haiM, ananta kAla taka rheNge| yadi inheM banAne vAlA Izvara hai, to prazna khar3A hogA, use kisI ne banAyA hogaa| yadi kaheM ki vaha anAdi se hai, ananta kAla taka rahegA to mahAvIra ne kahA maiM bhI anAdi se hUM, ananta kAla taka rhuuNgaa| eka Izvara aisA ho sakatA hai to ananta jIva aise ho sakate haiM, mahAvIra ne jAnA-dekhA-anAdi se haiM, ananta kAla taka rheNge| yadi usake pAsa aisI zakti hai to mahAvIra kahate haiM, mujhameM bhI hai| maiM bhI rAgAdi vikAra bhAva karake karma bAMdhatA hUM, unake phalasvarUpa merI sRSTi kI racanA huii| maiM hI usakA poSaNa karatA huuN| maiM hI cAhUM to usa caturgatirUpa sRSTi (saMsAra) kA nAza kara ziva rUpa, zuddha AtmA, paramAtmA ho jAtA huuN| maiM hI merA brahmA, maiM hI merA viSNu, maiM hI merA ziva, anya koI nhiiN| sva-saMcAlita sRSTi-mahAvIra kA mata hai, saba vyavasthita rUpa se 154 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva-saMcAlita hai| vaijJAnika mAnate haiM ki eka aNu kI nAbhikIya hotI hai| usake cAroM ora ilekTraoNna, nyUTraoNna, proTaoNna Adi svataH nirantara saMcaraNa karate rahate haiN| ananta paramANuoM meM yaha saMcaraNa karavAne vAlA koI Izvara kaise ho sakatA hai| vedAntI mAnate haiM ki niraMjana, nirAkAra, nirAkula, eka parama vizuddha paramAtmA hai| usa niraMjana ko isa sRSTi ko racakara raMjana, manoraMjana karane kI icchA kaise hogI? kisI ko sukha, kisI ko dukha, prasanna ho jAe vaha to svarga, ruSTa ho jAe to naraka meM bheja de, taba to itanI jAla-jaMjAla-prapaMca pAlane vAlA vaha eka sAmAnya manuSya huaa| eka gRhasthI kA prapaMca bhI dukhadAyI hai to ananta jIvoM ke prapaMca ko lekara dukhI hone vAlA Izvara, parama sukhI, nirAkula kaise ho sakatA hai? nahIM hai| mahAvIra Astika haiM-vedoM meM, Izvara meM, AtmA ke astitva meM vizvAsa rakhane vAlA Astika anyathA nAstika (na + asti) mAnA, vedAntiyoM ne| mahAvIra jJAna ke sAgara rUpa AtmA aura parama vizuddha ho jAne vAlI usI AtmA, paramAtmA ke astitva meM vizvAsa rakhate haiM, mAnate haiM, pUre Astika dharma ko mAnane vAle haiN| AtmA hI paramAtmA-aisA udghoSa karane vAle, AtmA kI aisI parama zakti batAne vAle, jagAne vAle vizva meM ekamAtra dArzanika, dharmavettA mahAvIra haiN| pratyeka AtmA meM paramAtmA ho jAne kI zakti hai| vaha usI ke ajJAna, mithyAtva aura mithyA-moha Adi se dabI par3I hai ataH vaha saMsAra meM, cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karake janma-maraNa se svayaM dukhI hai| jJAnI kI vANI sunakara ceta jAe to sarva vikArI bhAvoM se rahita ho, sarva karmoM se rahita ho, zarIrAdi se pare zuddha paramAtmA, siddhAtmA ho jAtA hai| usakA phira caturgatibhramaNa-usakA dukha miTa jAtA hai| sadA zAzvata Atmika AnaMda meM magna rahate, use punaH janma nahIM lenA, karma nahIM to zarIra nahIM, janma-maraNa nhiiN| mahAvIra avatAravAda nahIM mAnate-Izvara ko sRSTi ke bhale logoM kA dukha miTAne, duSToM kA damana karanA, rAkSasoM ko mArane hetu punaH janma lene, yuddha-mahAyuddha kara karake saMhAra karane ke mahApApa, kisI para prasanna kisI se ruSTa ho damana karane kI AvazyakatA nahIM hai| atyAcAra-anAcAra-arAjakatA Adi phailane para manuSyoM meM se koI suvyavasthA, zAMti sthApanA hetu puruSArtha karatA hai to manuSyoM ke lie vaha mahAmAnava mahAn AtmA avatArI puruSa, phira paramAtmA bana jAtA hai| karmAnusAra sukha-dukha-IzvaravAdiyoM meM kucha ye bhI mAnate haiM ki Izvara bhI jIvoM ko sukha-dukha unake karmAnusAra detA hai| mahAvIra kahate haiM-ananta jIva haiM, 1164 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka hI jIva ke eka-eka pala meM, pApa-puNya, zubha-azubha bhAva hote haiM, aisI koI zakti nahIM ho sakatI ki itanA byaurA rakhakara nyAya kara sukha-dukha de| vastutaH jIvoM ko sukha-dukha dene vAlA koI Izvara nahIM, koI devI-devatA nahIM, svayaM usake pUrvopArjita karma hI kAraNa hai| usakA phala dene vAlA koI bhI vyakti A jaaegaa| prakRti nimita bane, Thokara khAkara haDDI TUTI-dukha huA, mara gayA, kyA patthara Izvara hai? kyA use kisI Izvara ne rakhA-rakhavAyA? nahIM, saba sva-saMcAlita hai| (2) sAMkhya darzana-dravya kI dhruvatA mAnI para utpAda-vyaya nahIM AtmA nitya hai, dhruva, zAzvata hai, sadAkAla eka jaisA rahane vAlA AtmA, sadAkAla zuddha, nirmala, nirvikArI rahatA hai| usa zuddha AtmA meM vikAra, azuddhi nahIM hotii| azuddhi, vikAra prakRti meM hotI hai| paccIsa tatva haiN| pAMca mahAbhUta, pAMca indriyAM, pAMca karmendriyAM, pAMca tanmAtrA, citta, mana, buddhi, ahaMkAra aura paccIsavAM puruSa (AtmA) hai| vikAra saba ina zeSa 24 meM hote haiN| puruSa (AtmA) to sadA nirmala nirvikArI hI rahatA hai| vikAra usakA svabhAva yA guNa nahIM hai| aise gItAvAdI, sAMkhyavAdI hote haiN| dravya ke svarUpa-vivecana meM Upara AyA-dravya dhruva hai| AtmA ko dhruva (ajanmA) to mAnA para usameM pariNamana, utpAda-vyaya ko nahIM maanaa| vaha prakRti meM mAnA, AtmA achUtA hai| mahAvIra kahate haiM, he sAMkhyamatI, Apa satya kahate haiM, AtmA kA svabhAva to nirAkula, nirvikAra, zuddha hI hai parantu yaha bhI satya hai ki krodha Adi vikAra bhAva bhI AtmA ke hI haiN| jar3a prakRti meM krodha kaise ho sakatA hai? saMsArI avasthA meM ye caubIsa AtmA se jur3e hue haiM, ina saMyogiyoM ke nimitta kAraNa se yA inase vikAra bhI AtmA hI karatA hai| jisa kSaNa use jJAnI kI vANI se pakkA ho jAe ki merA svarUpa nirvikArI, nirmala, zuddha hai, vikAra merA svabhAva nahIM, phira zarIrAdi para-dravya, para-padArtha ke kAraNa, karmarUpa-para-padArtha ke phala meM vikAragrasta ho jAtA hUM vaha merA nahIM, para-bhAva hai, vahIM usase pare haTa svabhAva, apane sahaja bhAva, jJAtA-draSTAbhAva meM A jAtA hai, usI meM nirantara Tika jAe to parama zuddha ho, paramAtmA bana jAtA hai| tripadI meM, sAMkhyamatI dravya kI dhruvatA mAnate haiM parantu usake jJAnAdi guNoM meM koI utpAda-vyaya nahIM maante| kabhI jJAna guNa, ajJAna meM pariNamana karatA hai, zraddhA guNa zarIrAdi mere haiM aisI zraddhA, viparIta zraddhA karavAtA hai| cAritra guNa mithyA 117 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohAdi kA viparIta pariNAma karatA hai| yaha guNoM meM utpAda-vyaya, usI dravya meM hotA hai| aisA maano| mahAvIra ke prathama gaNadhara, sabhI gaNadhara, ziSyoM sahita sAMkhyamata mAnate the| dravya kI dhruvatA (zuddha nirmala-nirvikArI) ke sthAna para vartamAna meM rAgAdi vikAra bhI AtmA meM hote haiM (mujhameM hote haiN| aisI jarAsI bhUla sudharI ki saMyama lekara vastutaH jaisA AtmA kA svabhAva hai, vaise parama zuddha paramAtmA ho ge| (3) bauddha darzana-utpAda-vyaya mAnA para dravya kI dhravatA nahIM mAnI-gautama buddha isake praNetA haiN| pramukha mAnane vAle haiN| ve AtmA ko mAnate haiM parantu vaha nitya, zAzvata, sadAkAla sthAyI dhruva hai aisA nahIM maante| dekheM-sAMkhyamatI dhruvatA mAnate haiM parantu utpAda-vyaya nahIM maante| gautama buddha utpAda-vyaya mAnate haiM, janma-maraNa mAnate haiM, karma, karmaphala mAnate haiM para ve kisI dhruva tatva-dravya meM hote haiM, aisA nahIM mAnate haiN| ve mAnate haiM ki citta thA ataH utpanna huaa| Atma-santati hai para nitya AtmA nahIM hai| pUrva santati apane usa bhava ke samasta zubha yA azubha saMskAra, naI santati ko dekara naSTa ho jAtI hai| naI santati, pUrva santati nahIM hai| hai bhI, kyoMki usI ke samasta saMgrahita-saMcita saMskAra (vikAra, karma) isa naI santati meM haiN| gautama buddha madhyamArgI the| AtmA-paramAtmA-sRSTi kI Adi, anta, saMcAlaka hai yA nahIM, ina praznoM para uttara nahIM die| unheM vedAntiyoM dvArA mAnya sarvAntarayAmI Izvara paramAtmA yA saba kucha jAnane vAlA koI dhruva AtmA hai, yaha bhI mAnya nahIM thA aura cArvAkavAdiyoM kA ucchedavAda bhI mAnya nahIM thaa| cArvAkavAdI mAnate the ki pratyeka AtmA zarIra ke sAtha hI janma letI hai, zarIra ke nAza hote hI vaha bhI naSTa ho jAtI hai, sarvathA uccheda yaha nahIM jNcaa| donoM mAnya nahIM the| AtmA zAzvata bhI nahIM hai, sarvathA naSTa honA bhI nahIM mAnA use khaa-ashaashvtaancchedvaad| ve mAnate the ki karma hai, karmaphala (vipAka) bhI hai| sukha-dukha hai| janma-maraNa hai parantu ve saba kisI dhruva dravya meM hote haiM, usa dhruva AtmA ko nahIM mAnate utpAda-vyaya maanaa| dhruvatA nahIM maanii| naI santati kA janma (utpAda) tabhI pUrva santati kA nAza, vyaya to mAnA para jisameM yaha utpAda-vyaya nirantara ho rahA hai, mahAvIra kahate haiM, usa dhruva Atmadravya ko bhI maano| mahAvIra ne mAnA-ananta AtmAeM, pratyeka samAna Atmika guNoM se yukta svataMtra-pRthaka astitva vAlI AtmA hai| apane karma se maiM manuSya gati (yA bhava) meM huuN| 4184 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva meM kisI gati meM (bhava meM ) thA / punaH nayA bhava, naI gati mere karmAnusAra hogI / pUrva bhava kA nAza, vyaya huaa| usI kSaNa nae bhava meM AyA- utpAda huaa| isakA bhI vyaya nizcita hai, punaH mAno devabhava meM utpAda hai| ye utpAda-vyaya bhI nirantara mujhameM ho rahe haiN| pratyeka meM maiM eka dhruva AtmA vahI kA vahI / (4) cArvAka darzana-khAo-pIo-mauja karo- isake praNetA AcArya vRhaspati kahe jAte haiN| pAMca tatva yA pA~ca mahAbhUta haiN| pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura AkAza ke eka nizcita samAnupAta meM mAtA-pitA ke saMyoga se eka zarIra kA janma hotA hai| usI meM eka zakti, UrjA, utpanna ho jAtI hai jisase vaha jAnatA, dekhatA, khAtA-pItA, khelatA - kUdatA, anubhava karatA hai| cAhe use jIva kaho, AtmA kho| jaba ina pAMcoM meM asantulana hotA hai to bikhara jAte haiM, pAMcoM tatva, pAMcoM mahAbhUta punaH usa virATa meM vilIna ho jAte haiN| zarIra kI utpatti para AtmA utpanna huii| zarIra ke nAza para vaha bhI naSTa huI, na to pUrva meM koI AtmA thI, na koI bAda meM rahatI hai| pratyeka naI-naI AtmAeM, bAra-bAra utpanna hotI aura mara jAtI haiN| na pUrva janma hai, na pazcAta janma hai| na koI AtmA bacI jise svarga meM jA khUba sukha yA naraka meM jA dukha bhogane haiN| svarga-naraka nahIM haiN| jo kucha hai basa yahIM hai, basa yahI bhava hai, ataH khUba khAo, khUba pIo, mauja udd'aao| "yAvat jIvet sukhaM jIvet, RNaM kRtvA dhRtaM pIveta / " jaba taka jIo, sukha se jIo, cAhe RNa karanA par3e, ghI piio| kyoMki Age-pIche kucha nahIM hai, mRtyu ke bAda na koI svargagAmI AtmA hai, na koI narakagAmI AtmA hai| basa yaha jo vartamAna jIvana hai, vaha hai, ataH kucha bhI, koI bhI kAma karo, isa jIvana ko sukhamaya banA lo| AtmA, paramAtmA, karma, karmaphala, use bhogane hetu svarga-naraka sabako nakArane vAle ghora nAstikavAdI cArvAkavAdI khlaae| pUrva meM sabhI astitvavAdI dharma pravartakoM ne use kosA, amAnya kiyA parantu vaha andara taka aisA gaharA jamA rahA ki Aja ke bhautikavAdI, bhogavAdI, vaijJAnika, audyogika krAntivAdI yuga meM khUba phala-phUla rahA hai| AstikavAdI dharma darzanoM ke mAnane vAloM kI Age kI pIr3hI, bhautika unnati meM itanI cauMdhiyAI huI hai ki unheM aba pramANa na hone se, AtmA-paramAtmA-karma-karmaphala, puNya-pApa ke bhArI phala, bhoga sthAna svarga-naraka para vizvAsa nahIM hai| khUba par3ho likho, UMce-UMce padoM para pahuMco, UMce, bar3e-bar3e vyApArI vyavasAyI udyogapati Adi bana khUba kamAo, khUba khAo, khUba chakakara bhoga bhogo aura mauja udd'aao| isa AkarSaka cArvAkavAda kA sAmrAjya kitanA 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApaka ho gayA ki Aja dIna nirdhana majadUra se lagAkara karor3a arabapati, sabhI mAtA-pitA, zikSaka, zikSAzAstrI, zikSaNa-saMgaThana saMsthAe~, sAmAjika saMgaThana, dhArmika saMgha, rAjanaitika dala, inake netA, vaijJAnika, rAjanetA, rAjya sarakAra, DaoNkTara, abhiyAMtrika, kAnUnajJa, nyAyAdhIza Adi jo vidyA, kalA, kArya pravRtti meM lagA hai, unake lakSya meM mAtra manuSya, manuSyoM ke bhI apane-apane samUha kA yaha vartamAna jIvana sukhI ho jAya, isI meM sabhI apanI saphalatA mAnate haiN| yaha bhogavAdI, pAMcoM indriyoM ke viSayoM ko chakakara jI bharakara khUba bhogane kI mahatvAkAMkSA, tamannA rakhane vAlA bhogavAdI yuga, bhogavAdI saMskRti panapI hai| dina-para-dina surasAvata bar3ha rahI hai, AvazyakatA pUrti meM vaijJAnika AviSkAroM ne bhArI krAnti kI hai| vartamAna manuSya jIvana, usameM bhI basa vartamAna sukha se bIte phira usa hetu anyAya, anIti, bhraSTAcAra, anaitikatA, aparAdha, DAke, hatyA kucha bhI kyoM na karanA par3e, khUba kamAo, khAo, pIo, mauja ur3Ao / zarIra hI AtmA, donoM eka hI haiM- zarIravAdI - cArvAkavAdI - isake atirikta sabhI bhAratIya darzana kisI bhI rUpa meM mAneM para AtmA, paramAtmA, karma, karmaphala bhogane hetu cAroM gatiyoM meM paribhramaNa mAnate haiN| ekamAtra zarIra hI AtmA hai, AtmA hI zarIra aisA mAnane vAle cArvAkavAdI hI haiN| paMca mahAbhUta jar3a - ajIva padArtha haiM, unameM hI jIvarUpa ho jAnA koI nahIM maantaa| zarIravAdI yA cArvAkavAdI kevala aisA mAnate haiN| jaise gur3a-mahuA ke saMyoga se mAdakatA utpanna hotI hai vaise hI pAMca tatvoM yA mahAbhUtoM ke mAtA-pitA ke saMyoga se jIvatva utpanna ho jAtA hai, pRthaka kisI AtmA ke astitva ko nahIM mAnanA / vaijJAnika nae cArvAkavAdI haiM-aba vaijJAnika bhI aisA mAnane lage haiM ki do vastuoM ke saMyoga se jaise koI tIsarI naI UrjA utpanna hotI hai, aisI hI manuSya meM hI vaha UrjA utpanna ho jAtI hai| vastuoM ke saMyoga meM kabhI-kabhI nyUnAdhikatA se vaha UrjA naSTa ho jAtI hai| vaha UrjA hI AtmA mAna lo / aba to rAsAyanika padArthoM se manuSya yA jIvana, jIvazakti utpanna karane ke bharasaka prayAsa, vaijJAnika prayAsa cala rahe haiN| pahale jaivika kozikA se vanaspati meM naI-naI prajAtiyAM, unnata bIja bane, phira vahI prayoga pazuoM para, dudhArU gAya-bhaiMsoM kI naI nasloM para hue / eka bher3a kI eka kozikA se vaisI kI vaisI bher3a bnaaii| aba jaivika kozikA meM jo-jo rasAyana (bhautika tatva) haiM unheM bhautika padArthoM, jar3a padArthoM se jIva banAne, manuSya (klona) banAne ke prayAsa navacArvAkavAdI vaijJAnika kara rahe haiN| paMca mahAbhUtoM 20 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke saMyoga se jaise-AtmA kI utpatti cArvAka mAnate, vaisA hI vaijJAnika ajaivika tatvoM se jIva banAne meM lage haiN| mahAvIra kA dRr3ha akATya siddhAnta-jar3a kabhI cetana nahIM hotA, cetana jar3a nahIM hotA-IzvaravAdI mAnate haiM-usa caitanya mahAprabhu ne isa jar3a jagata aura cetana ko utpanna kiyaa| caitanya AtmA, jIva kabhI ajIva, jar3a padArtha ko utpanna nahIM kara sktaa| koI jar3a-pudgala padArtha ko naSTa bhI nahIM kara sktaa| cetana, cetanarUpa, jAnane-dekhane-anubhava karane rUpa hI kArya karatA hai, jar3a-pudgala zarIra apane guNoM, varNa-gaMdha-rasa-sparza meM nirantara pariNamana, paryAyAntara karatA hai| cetana (AtmA) kA mAtra bhAva jur3atA hai, nimitta kAraNa se usameM pariNamana kucha bhinna prakAra se hotA hai, kArya donoM apane-apane guNoM, svabhAva ke anusAra hI karate haiN| ghAsa-phUsa-pattiyoM meM khAda banAne kI sahaja zakti hai, jaMgala meM bUMdAbAMdI, barasAta ke pAnI ke mizraNa se banatA rahatA hai| kisAna sabako gaDDhe meM kisI prakriyA se, gobara-gomUtra-pAnI se mizrita kara bhare to do mAha meM khAda banA liyaa| khAda banAne kI sahaja-svAbhAvika zakti to unhIM meM hai, kisAna ke kAraNa vaha zIghra-acchA khAda bnaa-khlaayaa| cAhe jar3a-pudgala padArtha ho yA cetana padArtha, donoM dravya pUrNataH pRthaka haiN| jar3a kabhI cetana nahIM banatA, cetana jar3a nahIM bntaa| aMzataH IzvaravAdI, cArvAkavAdI, eka apekSA se Atma santati ko bhautika aura abhautika (jar3a aura cetanA) kA mizrarUpa mAnane vAle gautama buddha aura nava-cArvAkavAdI vaijJAnikoM ko mahAvIra kA uttara hai-aisA kabhI huA nahIM, hotA nahIM, hogA nahIM ki jar3a (yA pudgala) jIva (yA cetana) bana jAe yA cetana jar3a ho jaae| koI vaijJAnika yaha mAnate hoM ki hamane jIvatva zakti vAle naI prajAti ke bIja, bher3a-bakarI, gAya-bhaiMsa banAe to mahAvIra mAnate haiM, kahate haiM ki usakA jar3a-pudgala-bhautika zarIra hI banAyA, jIva (cetana yA AtmA) to anya kisI gati yA yoni meM se usameM Akara rahatA hai| cetana banAne kI zakti na to Izvara meM hai, na paMcamahAbhUtoM meM hai, na vaijJAnikoM kI do yA adhika vastuoM ke mizraNa se usa UrjA (enarjI) meM hai| (5) niyativAdI darzana-jo kucha hotA hai vaha niyati meM nizcita hai| jo honA hotA hai, vahI hotA hai, jo nahIM honA hotA, vaha nahIM hotaa| honI-anahonI ko koI TAla nahIM sktaa| jIva kA (manuSya kA) puruSArtha kucha nahIM kara sktaa| do mitroM ne parIkSA kI eka jaisI taiyArI kI, uttIrNa mitra kI uttara pustikA jAMcate 214 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya parIkSaka prasanna mudrA meM thA phira kisI kleza meM klezita ho jAMcane baiThA, yaha vicAra bhI AyA, nirdeza, dhyAna meM AyA, adhika pratizata meM uttIrNa nahIM karanA hai, dUsarA anuttIrNa ho gyaa| do vyApArI eka sAtha, eka jaisA puruSArtha kara rahe the, eka kamAtA-dUsarA gaMvAtA hai| niyativAdI dArzanika kaheMge-aisA hI honA thaa| vayaprApta bujurgoM ko ArAmadAyaka vAhana meM, svayaM naujavAna dusare vAhana meM-adalA-badalI kii| thor3I dera bAda bujurgoM kI kAra Age nikala gaI, naujavAnoM kA vAhana bama-visphoTa se bhasma, sabhI bhasma ho ge| bujurga dukhI-Artta-ro rahe the, hameM vaisA nahIM karanA thaa| are bhAIyoM! aisA hI niyati meM taya thA, tuma sabakA bacanA likhA thA, unakA maranA likhA thaa| bhAgyavAdI-vidhAtAvAdI-IzvaravAdI apane-apane zraddhA puruSoM ko mAneMge, Izvara ko aisA hI maMjUra thA, usake Age kisI kI nahIM cltii| bhAgya meM jo honA hotA hai, vahI hotA hai| vidhAtA mAtA ne lekhe aise hI likhe the| niyativAdI kaheMge, dekho, Izvara ko kyA par3I ki kisI ko uttIrNa kare, kisI ko anuttIrNa, kisI ko lAbha de, kisI kI hAni kara de, kisI ko bacAe, kisI ko mAra ddaale| dekho, bhAgya yA vidhAtA bhI kucha nahIM krte| dekho-puruSArtha bhI ekasA kiyA-koI kucha kAragara nahIM hotA, saba vahI hotA hai jo niyati meM taya hai| niyati kisane taya kI? isa darzana ko mAnane vAle gozAlaka haiN| eka addaSya zakti, tIsarI koI zakti hai, vahIM se, vahI saba jIvoM kI niyati taya karatI hai, vaisA hI hotA hai, yA nahIM hotA hai| ataH dukhI mata ho, masta raho, maMjUra kara lo| mahAvIra bhI niyati ko mAnate haiM-bar3A vicitra hai, mahAvIra ne kisI bhI dArzanika ko nahIM kahA ki tuma asatya kahate ho yA mithyA mAnate ho| sAMkhyamatI ko mahAvIra kahate haiM-tuma AtmA ko nitya-zAzvata-nirmala-nirvikArI mAnate ho, satya hai, maiM bhI aisA hI mAnatA hUM parantu dekho bhAI! ye vikAra, krodha Adi jar3a prakRti meM nahIM hote, dikhatA hai spaSTa, ye bhI AtmA hI karatA hai| karatA hai to janma-maraNa se dukhI, na kare, sahaja svabhAva meM rahe to mukta hai| mokSa hai| IzvaravAdiyoM ko kahA-tuma satya kahate ho| sarvazakti sampanna Izvara yA paramAtmA hai| maiM bhI mAnatA hUM para vaha parama Atmatatva, vaha parama vaibhava, vaha parama jJAna-darzana kI amita zakti, ananta sukha isa AtmA meM hI hai| maiM bhI aise paramezvara ko mAnatA huuN| AtmA hI paramazuddha AtmA ho, paramAtmA ho jAtA hai| 224 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddha dArzanika ko mahAvIra kahate haiM- tuma satya kahate ho ki utpAda vyaya to nirantara hotA hai| AtmA meM, vaise hI pudgala meM nirantara utpAda vyaya, purAnI paryAya kA nAza, naI kA utpAda hotA rahatA hai| dravya svabhAva hai-apane guNoM meM nitya prinnmn| parantu bhAI! jisameM yaha paryAyAntara, utpAda-vyaya ho rahA hai, usa dhruva dravya, dhruva AtmA ko bhI mAno / cArvAkavAdiyoM ko mahAvIra kahate haiM- tuma ThIka kahate ho ki zarIra kI utpatti mAtA-pitA ke saMyoga se hotI hai, maiM bhI mAnatA huuN| utpatti, janma aura mRtyu maiM bhI mAnatA huuN| maiM bhI mAnatA hUM ki svarga-naraka jaise sukha-dukha manuSyoM ko yahAM para bhI haiN| sahI kahate ho tuma ki khaao-piio| zarIra hai to yaha saba hogA parantu yaha bhI mAno ki yadi yahI karate rahoge, indriya-viSayoM kA bhoga bhogate rahoge to usa hetu manuSya-manuSya, samUha samUha meM chInAjhapaTI, saMgharSa-kleza, yuddha-mahAyuddha hoMge aura vartamAna bhI dukhI aura mAno ki ghora karmoM ke phala bhogane hetu tiryaMca-naraka gati, ati puNya bhogane hetu svarga bhI hai| gozAlaka ko mahAvIra kahate haiM-jaisA niyata hai vahI hogA yA nahIM hogA, satya hai, tuma satya kahate ho, maiM mAnatA hUM, niyati meM taya hai| para bhaiyA! mAno ki vaha niyati maiMne hI pUrva samaya, pUrva bhava, pUrva bhavoM meM zubha bhAva yA azubha bhAva karake taya kii| puNya yA pApa karma bAMdhe, vaha phala niyata hai, maiMne jaisA niyata kiyA, vaisA zubha yA azubha phala hogaa| dekho bhAI! Age eka aura vizeSa bAta hai - maiMne pUrva meM ajJAna ke aMdhere meM, mithyA mAnyatA se, mithyA moha (krodha, rAga, rati Adi) karake jo merI karma-niyati maiMne taya kara lI, aba jaba vaha udaya meM Akara phala degI to aba maiM manuSya bhava meM hUM, buddhi teja hai, jJAnI kI vANI suna samajha-pakkI kara lI hai aba maiM usa anukUla phala meM, pratikUla phala meM, niyata karma ke anusAra sukhI-dukhI nahIM hoUMgA aura AtmalIna ho use niSphala kara mukta ho jaauuNgaa| niyati ko niSphala karane kI zakti mujhameM hai| yaha kaisI amUlya vANI hai !! tulanA kara pahacAno / anekAnta darzana-kisI bhI vastu, dravya meM ananta guNa yA dharma yA guNadharma haiN| kisI eka guNadharma ko pakar3akara, usI ko satya, anya ko asatya mAnanA haThAgraha-matAgraha hai| ananta guNadharmoM ko prakaTa karane hetu ananta pakSa, ananta naya (kathana zailI) haiN| jaise AtmA nirmala, nirvikArI, parama zuddha hai| paramArtha se, 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya se, satyataH, nizcaya naya se yaha kathana satya hai| yadi kaheM ki yahI satya hai to phira vaha vikAragrasta, karma se mailA kyoM hai? kyoM ho rahA hai? vaha bhI usI AtmA kA hai| to mAno ki abhI, pratyakSa siddha, dikha rahA hai ki vaha krodhI (rAgI, mohI, dveSI) hai, yaha bhI satya hai| do viparIta bAteM, eka hI dravya meM, satya kaise? anekAnta meM hala hai-paramArthataH nirmala nirvikArI hai, para vyavahAra meM jaisA ho rahA hai, vyavahAra naya se vikArI hai| koI mAtra nirvikArI mAna le, koI vikArI hI hai-aba kyA vikAra miTeM, ananta kAla to vikAragrasta rahate ho gayA, donoM bhrama meM haiN| mahAvIra ke anekAnta darzana meM yahI vizeSatA hai cAhe ananta kAla vikAragrasta hote bItA para vaha tumhArA svabhAva nahIM, svabhAvataH, paramArthataH tuma nirvikArI ho, vikAra se pare ho, nirvikArI ho jAo, mukta ho jaao| mahAvIra pratyeka dArzanika ko kahate haiM, isa apekSA se, iya naya se, dRSTi se tuma syAt sahI ho para anya naya se, apekSA se, dRSTi se vahI satya nahIM hai| aMza, aMza satya nahIM hai| hAthI ke eka aMga se pUrNa hAthI, aMdhA mAnegA, AMkha vAlA, jJAnacakSu-mahAvIra sabhI aMgoM ke samUha rUpa, sabhI guNadharmoM ke samUha rUpa dravya ko satya kahate haiN| yaha anekAnta darzana hai, usakI kathana zailI ko syAdvAda kahate haiN| ___ chahoM dravya sAtha rahate haiM para ekameka nahIM hote maiM jIva dravya hUM-chahoM dravyoM aura chahoM darzanoM kA svarUpa samajhane se yaha pakkA huA ki mahAvIra kA darzana sarvAMgINa hai, akATya, prAmANika hai, samyak dRSTi pradAna karatA hai| ina chahoM dravyoM ke apane-apane viziSTa guNa haiM, usI se usakI pRthaka pahacAna, pRthaka sattA, svataMtra, anya sabase bhinna, svataMtra astitva siddha hotA hai| cAhe chahoM dravya sAtha raheM, ekasAtha rahate hue bhI pratyeka kI apanI pRthaka sattA, astitva banA rahatA hai, koI kisI ke astitva ko miTA nahIM detaa| do kaTorI dAla lii| kUkara meM do gilAsa pAnI ddaalaa| ubaalaa| ghI rakhakara, hIMga, jIrA, mircI, namaka, haldI kA choMka lagAkara, eka kaTorI meM dAla prosii| kyA sabhI milakara mAtra dAla ho gae? kahalAte haiM parantu gaMdha batAkara, hIMga jarAsI hote bhI, apanA astitva batA rahI hai| mircI kI jalana se mircI, haldI ke raMga se, namaka apanA khArApana cakhAkara apanA-apanA svataMtra astitva batA rahe haiN| dAla ne kisI kA bhI astitva nigala nahIM liyA, miTA nahIM diyA, vaise hI chahoM dravya eka sAtha rahate haiN| hAtha Upara uThAyA-dharmAstikAya hai, rokA, adharmAstikAya hai, hAtha yA pUrA zarIra 244 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza meM ThaharA hai, AkAstikAya hai, hAtha kI jhurriyA~, zarIra kI kRzatA se kAla kI upasthiti, vRddhapanA dikha rahA hai-kaal| hAtha yA zarIra meM varNa (raMga), gaMdha, rasa, sparza guNa haiM, arthAt pudgalAstikAya hai aura ye hAtha Upara-nIce karane kI kriyA Adi anubhava karane, jAnane-dekhane vAlA-jIvAstikAya, maiM bhI huuN| sabhI eka sAtha rahate hue bhI pratyeka dravya apanA svataMtra pRthaka astitva banAe hue hai| chahoM dravya milakara eka nahIM hote, sAtavAM dravya nahIM hotaa| pahale pAMcoM ne merA astitva miTA nahIM diyA hai| ye pAMcoM dravya ajIva haiM, inameM se kisI meM bhI jAnane-dekhane-anubhava karane kI zakti nahIM hai, guNa nahIM hai, vaha mujhameM, AtmA meM hai| maiM Atma dravya ananta kAla se pRthaka-pRthaka zarIra, kabhI sthAvarakAya kA, kabhI do, tIna, cAra, pAMca indriyoM vAlA tiryaMca-zarIra, kabhI manuSya, kabhI nArakI, kabhI deva zarIra dhAraNa karate bhI apanA astitva banAe hue huuN| maiM ina pAMcoM ajIva dravyoM se pUrNataH bhinna jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNoM kA samUha jIva dravya huuN| zarIrAdi saMyogI hai, viyoga nizcita hai maiM, zarIra se pUrNataH pRthaka svatantra Atma-dravya haM-cAra dravyoM kI bhUmikA mere dhyAna meM nahIM aatii| parantu pAMcaveM pudgala dravya se bane isa zarIra kI bhUmikA, mahatva bhArI hai, pratyakSa anubhava meM AtA hai| yahI maiM hUM, yaha merA hai, maiM isakA hUM, donoM eka hI to haiM, zarIra meM Atma buddhi, basa yahI ajJAnatA anAdi se gineM to ananta kAla se cala rahI hai| mahAvIra kahate haiM, cAhe bhinna rUpoM meM yaha mere sAtha anAdi se hai, merA eka aMza bhI jar3a-pudgala nahIM huA, isa zarIra kA eka aMza, eka paramANu bhI cetana rUpa,jIvarUpa nahIM huaa| yaha karma saMyoga se milatA, bichur3atA hai, saMyoga svabhAva vAlA hai, maiM isake saMyoga ke hote hue bhI asaMyogI, ayogI AtmA hUM, zuddha AtmA huuN| paramAtmasvarUpa maiM hI huuN| maiMne pUrva bhava meM nAma, gotra, AyuSya karma bAMdhA, usake phala se yaha zarIra, mAtA-pitA ke saMyoga se banA, jur3A, milaa| pUrva ke vedanIya karma se sAtA (sukha), asAtA (dukha) mile, milate haiN| zarIra ke saMyoga se, zarIra ke sAtha jur3I pAMca indriyoM ke kAraNa, unakI pUrti meM, maiM niraMtara rAgAdi bhAva karma karatA huuN| usake kAraNa jJAnAvaraNa Adi karmoM kA saMyoga hotA hai| zarIrAdi, rAgAdi bhAva karma, jJAnAvaraNAdi dravya karma, tInoM saMyogoM se pare maiM to asaMyogI, ayogI, asaMga, abhaya, anAsakta, jJAtA-draSTA svarUpI AtmA huuN| inake mere sAtha saMyoga saMbaMdha haiN| zarIra milA, saMyoga se, usase jur3e parivAra, unake lie jor3A dhana, sabhI chUTane vAle, Ayu na jAne kisa kSaNa pUrI ho jAe aura saba chUTane vaalaa| 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyogI kA viyoga nizcita hai| mere sAtha mere nija-guNa haiM, sva-para ko jAnanA, dekhanA, anubhava karanA aadi| jaise mizrI kA, miThAsa guNa se zAzvata saMbaMdha hai, kabhI alaga nahIM hotA, use zAstra meM tAdAtmya saMbaMdha kahA, vaise hI saMyoga-saMbaMdha to chUTane vAle aura jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi kabhI na chUTane vAle, zAzvata, sadA jur3e rahane vAle mere (AtmA ke) guNa haiN| aise sabhI anya dravyoM se, zarIrAdi se bhinna maiM jIva dravya huuN| aisA pakkA AtmasAta ho, AtmA meM rama jAe to samyak jJAna kahalAtA hai| navatatva-sAra Atmatatva-ukta vivecana se yaha samajha meM AyA ki AtmA dravya, apane nija guNoM meM avasthita, sadA sthita, eka svataMtra pRthaka astitva vAlA hai| anya pAMcoM mukhyataH pudgala dravya-nirmita zarIra se ananta kAla se saMyogita (jur3A) hote bhI maiM mujha meM hUM, yaha isameM hai| parantu yaha itanA AsAnI se samajha meM nahIM AtA, pakkA nahIM hotA, avadhAraNA dRr3ha nahIM hotI, AtmasAta nahIM hotA, antaratama meM zraddhA pakkI nahIM hotI ataH yaha, ajIva se baMdha jAtA hai| usa baMdhana kA mukhya kAraNa hai-AtmA ke, mere hI, nirantara hone vAle zubha yA azubha bhaav| zubha bhAva se puNya karma kA aura azubha bhAva se pApa karma kA AnA hotA hai| aise chaH tatva hue, jIva, ajIva, baMdha, puNya, pApa aura aashrv| yadi Ane vAle karmoM ko roka deM to use khaa-sNvr| pUrva baddha karma baMdha ko haTAeM, jhAr3a deM, dUra kareM to use khaa-nirjraa| aMza-aMza meM nirjarA hote-hote sarva karma se rahita ho jAnA, ghAtI karmoM se rahita ho jAnA, mokSa tatva hai| ina nava tatvoM kA jaisA svarUpa tatvataH, satyataH, bhAvataH, paramArthataH, bhagavAn mahAvIra ne dekhA-jAnA-anubhava kiyA, vaisA hI btaayaa| inakA svarUpa samajhane, una bhAvoM ko AtmabhAvapUrvaka samajhane, unameM zraddhA, pratIti karane se samyaktva hotI hai| eka bAra samyaktva ho gaI to usakA mokSa nizcita hai| samyaktvI kI durgati nahIM hotii| adhogati arthAt tiryaMca gati, naraka gati kA baMdha nahIM pdd'taa| aisI samyaktva kA bhArI mahatva hai| usakA mUla hai, ina nau tatvoM ko smjhnaa| Atma tatva ko zeSa tatvoM se pUrNataH bhinna jAna lenaa| AtmA kA svarUpa-AtmA, jIva, cetana, jIvAstikAya, prANa, prANI, bhUta, jIva-satva ko paryAyavAcI maannaa| AtmA aura jIva milakara jIvAtmA zabda hai| 1264 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyoM ke svarUpa meM jIvAstikAya zabda hai| jisameM cetana zakti hai, use caitanya AtmA kahA jisake do rUpa aura haiM-jJAna cetanA, darzana cetanA prANa arthAt jo zvAzocchvAsa le| use prANI, prANa dhAraka bhI khaa| bhUta, jo tInoM kAla astitva meM rhe| jIva, jo jItA hai, prANoM ke AdhAra para jItA hai| usameM upayoga lakSaNa hai| satva, jo zubha azubha bhAva karane meM samartha hai jisameM svayaM ko bhI aura anya jIvoM, padArthoM ke jAnane kI zakti, jJAna hai| jisameM sva-para ko dekhane kI zakti hai, jisameM sukha guNa haiM jisameM vIrya, Atmazakti hai| jisameM sukha-dukha kA anubhava karane kA guNa hai, vaha AtmA hai| guNa yA / mUlataH mukhyataH cAra guNa gineM jJAna, darzana, sukha, vIrya ye sabhI ananta haiN| mAneM ki maiM ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya svarUpI huuN| ye guNa yA guNa samUha hI AtmA hai| aisI AtmA kisI ne banAI nhiiN| yaha kinhIM saMyogI padArtha se nahIM banI to saMyogoM ke bikharane se nAza bhI nahIM hotii| yaha anAdi se hai arthAt isakA Adi (prAraMbha) nahIM hai| yaha ananta hai, arthAt anantakAla taka rhegaa| ataH mAneM ki maiM ajanmA, ajara, amara huuN| ajanmA arthAt janmA nhiiN| ajara arthAt jarAvasthA, bur3hApA nahIM hotaa| amara arthAt maratA nahIM hai anAdi ajJAna se DhaMkA anaMta jJAna / kinhIM saMyogI padArthoM se saMyogoM se zarIra banatA hai usa zarIra kI avasthAeM badalatI haiM, bAlaka, yuvA, praur3ha, vRddha, vayovRddha aura mRtyu jaba taka yaha mAnyatA rahatI hai ki yaha saba mujhameM (AtmA meM ho rahA, taba taka mithyAtva hai jisakA duSphala hai, ananta karma, ananta janma-maraNa, usake ananta dukha / aisI mithyA mAnyatA anAdi se calI A rahI hai| isakA kAraNa bhI anAdi kA ajJAna hai| anAdi se mujhameM (AtmA meM) ananta jJAna bhI, anAdi se ananta ajJAna bhI hai| donoM viparIta, prakAza aura aMdherA eka sAtha nahIM rahate para mujhameM donoM, ananta jJAna-prakAza aura ananta ajJAnAndhakAra donoM rahe / vastutaH vaha jJAna guNa, merI hI anAdi bhUla se ajJAna se DhaMka gyaa| parama jJAnI kI vANI se apanA mUla vAstavika svarUpa smjhaa| taba jAnA ki maiM to ananta jJAna kA puMja hUM, taba usa AvaraNa kA haTAnA prAraMbha hotA hai, jJAna kA prakAza bar3hate-bar3hate pUrNa jJAna prakaTa ho, saMpUrNa ajJAnAndhakAra naSTa ho jAtA hai| , , usa anAdi ajJAna se maiM mujhase ghaniSTataH nirantara sAtha jur3ane vAle bhinna-bhinna zarIra rUpa hI maiM hUM, yahI jAnatA rahA, use apanA hI, vahI maiM hUM aisA 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnatA rahA, use hI apanA mAna dekhatA rahA, usI kAraNa usI meM moha-mamatA-Asakti-rAga karatA rahA, usI ke kAraNa yA usameM rahI huI indriyoM se milane vAle sukha ko hI sukha mAnatA rhaa| nirantara ananta kAla taka vahI karatA rahA to kaheMge, jJAna ajJAnarUpa, darzana adarzana yA mithyA darzana rUpa, sukha bAhya padArthoM meM indriyoM se mile sukha ko hI apanA jAnatA-mAnatA rhaa| aise jJAna, darzana, sukha, vIrya guNa ulTe cala rahe the| mUla meM bhUla-zarIra ko apanA jAnA mUla kAraNa huA-apanA vAstavika svarUpa to nahIM jAnA, nahIM samajhA aura zarIra ke svarUpa ko, zarIra ko hI apanA jAnA, apanA maanaa| isa anAdi kI bhUla se ananta karma aura janma-maraNa ke ananta dukha utthaae| yogAnuyoga, zubha bhAva se, pUrva ke jIvanoM meM bhUkha-pyAsa, garmI-sardI sahI, mAra bhI khAI parantu pazu Adi meM rahA, bebasa sahana kiyaa| usase puNya bNdhaa| aise kaI bhavoM ke puNya ke puMja ke puMja, Dhera ekatra hone se manuSya bhava milA, buddhi acchI milI, Arya kSetra milA, zAkAhArI-saMskArI mAtA-pitA yA kula milaa| maiM bhI jJAnI ke vacana sunUM, apanI AtmA ko, karma ko, karmaphala ko, parama sukha rUpa mokSa ko samajhU aisA bhAva kisI, kinhIM pUrva manuSya bhava meM AtA thA para jAkara sunane kA avasara nahIM milA, usa zubha bhAva se viziSTa puNya baMdha huaa| usa kAraNa parama jJAnI, paramavItarAgI, tIrthaMkara paramAtmA kI vANI pratyakSa yA apratyakSa, jJAnI guru se sunane kA avasara milaa| sunakara samajhA maiM zarIra rUpa nahIM huuN| yaha janma, roga, zoka, dukha, dAridraya, mRtyu to zarIra yA zarIra saMbaMdhI haiM, maiMne apane jAna lie, galatI ho gii| suna-samajha-pakkAkara zarIra se pUrNataH pRthaka svataMtra astitva vAlA AtmA huuN| jJAna-darzana-sukha-vIrya mere guNa haiN| varNa-gaMdha-rasa-sparza guNoM vAlA, sar3ane-galane-naSTa hone vAlA yaha zarIra hai, yaha merA nahIM, maiM isakA nahIM, bhUla sudharI aura donoM pRthaka-pRthaka jAna dekha-anubhava meM A gae to samyaktva huii| anAdi kA ajJAna TUTA, mithyA mAnyatA mittii| jJAna samyaka ho gayA, darzana samyaka ho gayA aura ananta janma-maraNa, usase ananta dukha kA kAraNa miTa gyaa| aisA azuci, durgandhoM vAle zarIra se bhinna apane jJAna-darzana svarUpI AtmA ko jAnanA hI Atma tatva ko jAnanA khlaayaa| vaha Atma tatva svarUpa maiM huuN| aisA svarUpa AtmA kA huaa| yaha Atma tatva kI vyAkhyA smjho| 128 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya, guNa, paryAya se AtmA-zarIra kI bhinnatA dravya se maiM aatmaa| dravya se yaha zarIra pudgl| guNa se maiM jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi ananta guNoM kA pUMjIbhUta, smuuh| guNa se, yaha zarIra varNa, gaMdha, rasa sparza Adi guNoM vaalaa| svabhAva se maiM mAtra apane Apako jAnane-dekhane vAlA upayoga guNa yA lakSaNa vAlA ajanmA, ajara, amara aisA merA svarUpa hai| svabhAva se yaha zarIra nirantara sar3ane-galane vaalaa| camar3I, haDDI, mAMsa, majjA, rakta, pIpa, balagama, mala, mUtra Adi durgaMdhoM kA bhNddaar| aisI azuci se hI utpanna aura azuciyoM kA puMja anitya, kSaNabhaMgura, mAtra mittttii| miTTI kA banA huA, miTTI hI khAne vAlA, miTTI banAne vAlA aura antataH miTTI meM hI milane vaalaa| bhojana kA hara padArtha miTTI kA hI rUpAntara hai| gehU~ kA eka dAnA boyA, pacAsa dAne miTTI se hI bne| bar3hiyA sugaMdha vAlA dezI ghI kA, bAdAma kA haluA khAyA, 24 ghaMTe bAda mlvaa| na jAne kisa kSaNa AyuSya pUrI ho jAe, mRtyu, kucha samaya meM citA meM jhauMkA, ki rAkha kI ddherii| aisA yaha shriir| eka kSaNa kA bhI bharosA nhiiN| itanA kSaNabhaMgura, vinAzIka, anitya, usI apekSA mAtra sNyogii| isakI tulanA meM maiM nitya, zAzvata, dhruva, traikAlika aatmaa| sadA kAla rahane vaalaa| itanI donoM kI bhinnatA hai| mere nija-guNa jAnanA, dekhanA, anubhava karanA, nirantara apane sukha meM tatlIna lavalIna, magana rahanA ina guNoM kA, eka bhI guNa kA eka aMza bhI isa zarIra meM nahIM hai| isameM jo varNa, gaMdha, rasa, sparza guNa haiM, unameM se eka bhI guNa mujhameM (AtmA meM) nahIM hai| jIva yA AtmA ko avarNa, agaMdha, arasa, asparza vAlA bhI kahA hai| mujhe kabhI bhrAMti na ho jAe, ki varNa, gaMdha, rasa, sparza yukta zarIra maiM huuN| isalie mahAvIra ne jIva kI eka nakArAtmaka paribhASA dii| jisameM varNa nahIM, gaMdha nahIM, rasa nahIM, sparza nahIM, vaha jIva maiM huuN| guNa apekSA donoM meM pUrNataH prakaTataH spaSTa bhinnatA hai| paryAya se bhinnatA-jaisA dravya vaisI hI usakI paryAya hotI hai| dravya apane-apane guNa ke anusAra, apane guNa meM hI pariNamana karatA hai, paryAyAntara karatA hai| paryAya yA rUpa badalatA hai| avasthAeM badalatI haiN| jaise pudgala kA eka guNa varNa hai, vaha varNa guNa kabhI sapheda, kabhI pIlA, kabhI harA, kabhI kAlA aise ananta rUpa nirantara badalate hI jAte haiN| janma ke samaya gorA-ciTTA zarIra tathA pIlA (pIliyA rogagrasta) par3ane lage, sAMvalA par3ane lage, camar3I meM jhurriyAM par3ane lage, kAle bAla sapheda hone lageM to mujhe (AtmA) ciMtA hone lagatI hai| kyoM bhAI! kyoM 294 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM samajhatA ki tujhameM to varNa nAmaka guNa hI nahIM hai, vaha to pudgala kA, isa zarIra kA guNa hai| vaha guNa svabhAva ke anusAra vaisA hI hotA hai, hogaa| bhAI! tuma kyoM parezAna, dukhI hote ho| usake sahaja svabhAva pariNamana ko tuma roka sakate ho kyA? prayAsa bhale hI karo, rukatA nahIM hai| sugaMdha se durgaMdha, svAdiSTa se besvAda, mIThe kA khaTTA-khArA, mulAyama kA kar3A, ThaMDe kA garama, garama kA ThaMDA honA-ye sabhI pudgala kI paryAyeM (avasthAeM) haiN| pakkA mAno ki ve merI nahIM haiN| ___AtmA kI paryAyeM AtmA meM se hI prakaTa hoNgii| merA eka guNa hai-jnyaan| vaha jAnane rUpa jJAna kabhI mithyA mAnyatA vAle kathana, siddhAnta suna-par3ha kara ulaTA calatA hai| jise jAnanA cAhie use to nahIM jAnatA, parAyoM ko apanA jAnatA hai| parAyoM kI ginatI meM gineM-(1) tana (2) jana (3) dhn| yaha tana, zarIra, miTTI kA putalA, pudgala-paramANuoM kA skaMdha (piDa, samUha, ghanIbhUta rUpa) parAyA hai| isa tana ke sAtha jur3I indriyAM, unakI pUrti hetu jor3e, jur3e jana, prijn| unake jur3ate hI, milate hI unakI pUrti, poSaNa hetu kamAyA-jor3A dhn| tana bhI parAyA, jana bhI parAye, dhana bhI praayaa| inheM apanA jAnA aura apane ko jAnA hI nahIM, kabhI sunA-par3hA to zabda rUpa jaanaa| ise kahA-mere jJAna guNa kI yaha viparIta paryAya hai, kubuddhi, durbuddhi, kumati, mati ajnyaan| vaha mere jJAna guNa se hI nikalI hai| kabhI jJAnI ke, parama jJAnI ke vacana se sulaTI hokara, subuddhi, sumati, matijJAna ho jAtI hai| antima pUrNa avasthA kevala jJAna ho jAtI hai| taba maiM mAtra niraMtara mujhe hI jAnatA huuN| vahI merA asalI svarUpa hai| usI ke lie sArA Atma puruSArtha hai| yaha likhanA, par3hanA, samajhanA, usa sva, zuddha svarUpa ko pA jAne ke lie hai| abhI maiM (AtmA) manuSya paryAya meM hUM, vastutaH manuSya zarIra pudgala kI paryAya hai parantu vyavahAra naya se, vyavahAra apekSA se, dRSTi se aisA kahA jAtA hai| yaha dravya se, guNa se, paryAya se jIva aura saMyogI ajIva-pudgala zarIra kI bhinnatA, pUrNataH pRthakatA kA jJAna, bhAna kraayaa| prathama saMyoga zarIrAdi tInoM saMyoga paudgalika haiM-mere sAtha (AtmA ke sAtha) tIna prakAra ke saMyoga haiN| eka zarIrAdi kA sNyog| saMsArI dazA meM, abhI maiM zarIra se baMdhA, jur3A huA huuN| zarIra jisase utpanna huA, jisase vivAha kAraNa se milA, donoM ke hue beTe-beTI, phira pote-potI, duhite-duhitI, sage-saMbaMdhI, baMdhu-bAMdhava Adi kii| inakA merA saMbaMdha zarIra se hai| inhIM ke lie jur3A dhana-vaibhava-pada-pratiSThA aadi| ye 4304 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI miTTI ke / sabake zarIra miTTI ke / sArA dhana vaibhava-sAdhana sAmagrI miTTI se upaje nikale bane hue haiN| ina sabako pudgala janya, paudgalika kheNge| yaha prathama saMyoga hai| dUsarA saMyoga-rAgAdibhAvakarma inhIM ke milane se, saMyoga se, zarIra kI Asakti yA indriyAsakti ke kAraNa moha-mamatA, rAga-dveSa, krodha-mAna-mAyA-lobha, rati-arati, hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha Adi vikArI bhAva hote haiN| ye pudgala karma ke udaya meM hote haiN| usase samakSa Ae anukUla yA pratikUla nimitta Ate haiN| ve mAneM- vyakti, vastu, pristhiti| ye sabhI paudgalika haiN| inase prerita prabhAvita hokara maiM (caitanya svarUpI, jJAtA-draSTA svarUpI AtmA) rAgAdi vikAra bhAva karatA huuN| ye rAgAdi bhAva mere hI haiM, maiM hI kara rahA hUM, jina vANI ke anusAra rAgAdi (krodhAdi, mohAdi) merA svabhAva nahIM para, sva-bhAva, sva-svarUpa se anabhijJa, maiM vikAra bhAva karatA rahatA huuN| merA kiyA huA kArya hai ataH use kahA rAgAdi bhAva krm| pudgala se huA, ataH paudgalika yA ajIva bhAva hai| ajIva se prerita ho maiMne kiyA / isalie ajIva bhAva khaa| yaha dUsarA saMyoga / tIsarA saMyoga-jJAnAvaraNAdi dravyakarma isase jJAnAvaraNa Adi karma mujha se bNdhe| ye karma bhI pudgala se bane / mahAvIra ekamAtra dArzanika, dharmavettA haiM jo karma ko mAtra jIva ke saMskAra nahIM, bhAva nahIM, paudgalika kahate haiN| saMsAra (loka) meM kArmaNa vargaNA ke ananta pudgala haiM / pudgala haiM to varNa, gaMdha, rasa, sparza guNa vAle hue| unhIM se, mere rAgAdi bhAva karma se, rAgAdi kI gAr3hatA (tIvratA ) yA maMdatA ke anusAra jJAnAvaraNAdi karma banate haiM, mujhase jur3ate-milate haiM, baddha-spRSTa (sparzita honA) hote haiN| yaha tIsarA saMyoga hai| cakravyUha mere, zarIrAdi ke saMyoga se rAgAdi hote haiN| unase jJAnAvaraNAdi karma kA saMyoga hotA hai| unase, unameM se zarIra racanA hetu nAma karma, gotra karma, AyuSya karma kArya karate haiN| vedanIya karma ke phala se sukha-dukha, anukUla-pratikUla vyakti, vastu, paristhitiyAM milatI haiM inase punaH rAgAdi / rAgAdi se karmAdi, karmAdi se punaH shriiraadi| aisI anAdi kI zrRMkhalA calI A rahI hai / caturgati ke cakravyUha meM maiM phaMsA huA huuN| 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise nikalUM? pUrva meM ajJAnatA meM, mithyAtva meM par3A rahane se mithyA krodhAdi kaSAya (rAgAdi) kara lie, aba jJAnI kI vANI samajha lI ki krodhAdi merA svabhAva nahIM hai, maiM na karUM to karma na AeM karma na hoM, na raheM to zarIrAdi nahIM, zarIrAdi nahIM to rAgAdi nahIM, taba punaH karma bhI nahIM, taba maiM mukta, mokSa | jIva-ajIva kA svarUpa samajhane se mokSa-yadi satpuruSa kI satvANI, sadgurU kI guruvANI, jJAnavArtA suna- par3ha-samajha kara jIva tatva kA, ajIva tatva kA, donoM kI pRthakatA, bhinnatA kA jJAna bhAna ho jAe to ajIva ke, ajIvarUpa ukta tInoM saMyogoM se pUrNataH pare ayogI, zuddha, siddha, paramAtmA / jIva- ajIva kI bhinnatA na samajhane se, mithyAtva, ajJAna meM par3e rahane se ananta karma aura phala milA-anaMta janma-maraNa, usase ananta dukha / inakI bhinnatA samajha, ajIva se pare ho mAtra jIva svarUpa ho jAUM, jJAtA draSTA bhAva svarUpa jIva, AtmA ho jAUM to ananta janma-maraNa ke ananta dukha kA AtyAMtika (sadA sadA ke liye) aMta ho jaae| ataH mahAvIra ke dharma-darzana meM yaha samajha pakkI kara lenA, mokSa mArga kI prathama sIr3hI hai, pUrNata mokSa hai| itanA isa samajha kA mahatva hai, isalie jJAnI gurU ise samajhane-samajhAne para itanA jora dete haiN| phira eka vizeSa bAta, yaha samajhanA, aisA ho jAnA, yaha bhI mAtra manuSya bhava meM hI, manuSya bhava se hI saMbhava hai| ataH isa svarNima avasara ko cUkeM nahIM, atyanta tvarA se, zIghratA se jIva aura ajIva kA, sva-para kA svarUpa samajha, bheda jAna, bheda se pare abheda, akhaMDa, apUrva sva-svarUpa ko pA jaaeN| usa sva-svarUpa kA AnaMda hI apUrva AnaMda hai| vaha apUrva Ananda kA piMDa ghana maiM svayaM hUM, AtmA / ekAnta meM zAnta ho, usa apUrva zAnti kA anubhava kareM apane Apa meM Thahara jAeM, sarva ajIva se, ajIva paudagalika rAgAdi vikAroM se pare apane usa nirvikArI-Atma-tatva ko pahacAnakara, pAne kA puruSArtha hI apUrva Ananda kA niraMtara prakaTa hote jAnA hai| lakSya-pUrNAnanda, AtmAnaMda kI pUrNatA / usakI tulanA meM pAMcoM indriyoM ke anaMta kAla ke samasta bhogajanya sukha, tuccha haiN| anubhava kareM, anubhava A jAe, to maaneN| na mAneM, na jAneM, to punaH punaH baMdha meN| yahAM do tatvoM kI kucha vyAkhyA pUrI huii| na mAneM to tIsarA tatva jAneM- baMdha (3) baMdha-jIva maiM, ajIva meM pramukha, , sIdhA jur3A huA, yaha zarIra / ina donoM kA paraspara saMbaMdha, saMyoga hI baMdha hai| vastutaH AtmA meM baMdhane, sparza karane, dUsare se jur3ane kA guNa hI nahIM hai| zAstrakAra AtmA ko abaddha-aspRSTa batAte haiN| isameM varNa-gaMdha-rasa-sparza guNa nahIM haiM / pudgala se pudgala to baddha hotA hai parantu pudgala 32 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ke sAtha amUrtika-arUpI AtmA kA baMdhanA, saMbhava nahIM hai| vastutaH ye donoM sAtha rahate haiM donoM apane-apane guNoM meM avasthita haiN| apanI-apanI avagAhanA lie, donoM AkAza meM rahate haiN| inakA sAtha ho jAnA hI baMdha hai| yaha baMdhana anAdi se hai| jJAnAvaraNa Adi karma baMdha anAdi se hai| unhIM meM se aghAtI karma nAma, gautra, AyuSya karma ke phalasvarUpa zarIra se bhI yaha AtmA anAdi se baMdhA hai| sAtA yA asAtAvedanIya karma se sukha-dukha bhI anAdi se haiN| inhIM ke kAraNa vikArI bhAva-karma yA asAtA vedanIya karma se sukha-dukha bhI anAdi se haiN| inhIM ke kAraNa vikArI bhAva - karma bhI anAdi se haiN| isIlie kahA jAtA hai anAdi baMdha ke kAraNa ananta kAla se maiM janma-maraNa ke ananta dukha se dukhI ho rahA huuN| anukUla mile to rAga-rati kara karma-baMdha baMdha se hI baMdhAneM ki maiM jina-jina se baMdhana meM baMdhA hUM, vahI baMdha kA kAraNa haiN| deva, manuSya, tiryaMca aura nArakI, ina cAra gatiyoM meM, 84 lAkha jIva yoniyoM meM, ekendriya, beindriya, teindriya, caurendriya, paMcendriya-ina pAMca jAtiyoM meM, jaba-jaba bhI gayA, vahAM-vahAM janmA, jinake bIca rahA, taba-taba yaha mAnA ki ye mere haiM, maiM inakA hUM, aisI mamatA karake maiMne karma baMdha kiyaa| ye mamatA ke baMdhana bhayaMkara haiN| sarvAdhika mamatA isa zarIra se hai| isakI pUrti meM jo-jo vyakti sahAyaka haiM, unase usI anupAta meM mamatA hai| jisase jisa indriya viSaya kI pUrti hotI hai, usase utanI hI mamatA hotI hai| jisase pAMcoM indriyoM ke viSayoM kI bharapUra pUrti hotI hai use parivAra - zAstra meM dharmapati-dharmapatnI kahate haiN| gAr3hatama, tIvratama mamatA yA prIti yA prema yA moha yA rati kaheM- ina donoM ke bIca kahI jAtI hai| sAhitya meM unheM priyatama priyatamA, yA prANa pyAre-prANa pyArI kahA jAtA hai| jitanI prIti adhika, utanA hI baMdha adhika zreNiyAM- gAr3ha - gAr3hatara gAr3hatama yA maMda, maMdatara, mNdtm| jisakA jitanI zreNI kA, taratamatA kA anurAga, rAga, moha, prIti, Adara-sammAna sevA utanA, usI zreNI kA karma baMdha hotA hai| atyanta anurAga vAle mAtA-pitA, premI, bhAI-bahana Adi ko bhI darakinAra kara gAr3hatama premAnurAga, prIti, moha-mamatA priyatama aura priyatamA meM hotI hai| kahate haiM-sAtavIM pRthvI arthAt sAtavIM nArakI tamaH tamA meM jAne kA baMdha kara bhayaMkaratama dukha bhogane par3ate haiN| jina-jina vyaktiyoM se jitanA jitanA mohita hokara baMdhana bAMdha rakhe haiM vaha saba karmabaMdha kA kAraNa hai| 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye pratikUla mileM to dveSa krodha-hiMsA kara phira baMdha viparIta leM-jo-jo isa zarIra ko hAni pahuMcAtA hai, indriya viSayoM kI pUrti meM bAdhaka hotA hai, viSaya-pUrti ke lie sAdhanoM ko hAni pahuMcAtA hai, pUrti hetu usakI AjIvikA meM hAni pahuMcAtA hai, bAdhaka banatA hai, una una se dveSa hotA hai| aise rAga dveSa se karmabaMdha hai| ajJAnatA ke vaza inheM apanA mAnA jAnA, cAhe priyarUpa yA apriyarUpa, mitrarUpa yA zatrurUpa mAnA, ataH vaha ajJAna karma baMdha kA mUla yA mukhya kAraNa huaa| ajJAnatA kyA? apane Apa ko, AtmA ko to jAnA-mAnA nahIM AtmA se atyanta prIti huI nahIM, apane-Apa se, AtmA se paricaya huA nahIM aura jo ina indriyoM se jAnane-dekhane meM A rahe haiM, una vyaktiyoM ko, isa zarIra ko hI apanA jAnA-mAnA, yahI anAdi ajJAna, ajJAna se hI rAga-dveSAdi aura vahI moha karmabaMdha, usIse bhava-bhramaNa aura usI se ananta dukha parigraha se baMdha-phira, zarIra sukha ke lie yA kaheM, indriya-sukha ke lie kamAe jor3e - ekatra kie sAre sAdhana, sArI suvidhAyeM, samasta dhana-vaibhava-pada-pratiSThAdi haiN| nyUnAdhika hoM yA kama yA adhika mUlyavAna hoM, samasta cala-acala sampatti meM bhArI moha-mamatA - mUrcchA tRSNA par3I hai| yaha karma baMdha kA kAraNa hai| va kI hiMsA se baMdha - ina sabako juTAne, AjIvikA kamAne hetu, koI bhI kArya-vyavasAya ho usameM, kitanA hI baceM, jIvoM kI hiMsA - virAdhanA hotI hai| unheM dukha-kleza-mUrcchA-mRtyu taka ke kaSTa hote haiN| aise Arambha samArambha-parigraha se baMdha hai| parigraha meM mamatA-mUrcchA hotI hai, use jor3ane meM, saMcita karane, sahejane, saMbhAla karane, surakSita rakhane meM bhI hiMsAdi pApa hote haiN| vaha bhI baMdha hai| kyA mahAvIra kA dharma-darzana mAtra sanyAsiyoM ke lie hai? paricitoM mitroM-parijanoM se vAtsalya sneha, prIti prema, Adara-sammAna sevA bhAva, kArya baMdha hai| sAdhana-suvidhAeM, cala-acala sampatti se bhI baMdha hai| usa hetu AjIvikopArjana karanA, Arambha samArambha baMdha hai taba to mahAvIra kA dharma-darzana mAtra sanyAsiyoM ke lie hI mAneM, gRhasthoM saMsAriyoM ke lie nahIM? yaha prazna cinha khar3A huaa| manuSya haiM to unake saMgaThana, parivAra, samAja, saMsthA, saMgha, rAjanaitika-zAsaka-saMgha Adi sabhI vyavasthAeM to hoNgii| svIkAra hai| hoMgI paraMtu mahAvIra kahate heM ki mAtra apane zarIra yA indriya sukha kI pUrti hI lakSya hai to 34 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anApa-zanApa vastuoM, cala-acala sampadA jor3eMge, manuSya kI icchA yA tRSNA asIma hai prAkRtika saMsAdhana to asIma nahIM haiM, yadi inakA ati dohana kareMge to bhayaMkara AraMbha-samAraMbha se bhArI hiMsAdi kA pApa hogA aura prAkRtika asantulana, prakRti meM pradUSaNa kI bhayaMkaratA se, prakRti ke vinAza se manuSya kA vinAza hogaa| isalie mahAvIra kahate haiM-pRthvIkAya, jalakAya, (apakAya), teukAya, vAyukAya aura vanaspatikAya bhI jIva haiM, unheM dukhI mata karo, mata maaro| pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura per3a-paudhe, ye jinake zarIra haiM, unake sAtha asaMkhya se lagAkara ananta jIva haiM, unakI hiMsA anApa-zanApa hogI kyoMki manuSya kI AvazyakatAoM kI koI sImA nahIM hai phira do, tIna, cAra, pAMca indriyoM vAle choTe-bar3e jIva jantuoM, pazu-pakSiyoM kI bhI bhArI hiMsA hogI taba karma-baMdha to hogA hii| sAtha meM, soceM, manuSya jiegA kaise? mAnava-samAja kA jIvana, pUrA inhIM para nirbhara hai, ye sabhI prakRti ke aMga haiM, manuSya bhI usI kA aMga hai| mahAvIra kahate haiM-ina sabhI sthAvara kAya aura trasakAya ke jIvoM ko bhI jIne do| inheM bhI sukha cAhie, dukha nahIM, ye bhI jInA cAhate haiM, maranA nhiiN| gRhastha AvazyakatA sImita rakheM, AtmAnaMda khojeM ataH manuSya AjIvikA itanI hI, aise kamAe ki anya jIvoM kI, prakRti kI hAni nyUna se nyUnatama ho| abhI ekadama ulTA ho rahA hai| phira mahAvIra kahate haiM-mAtra isa manuSya ko, manuSya bhava meM prApta ina pAMca indriyoM se milane vAlA sukha hI sukha nahIM usa-usa indriya ke mAdhyama se, kisI vyakti-vastu-paristhiti ke kAraNa thor3e se sukha aura adhikAMzataH dukha kA anubhava jisa AtmA ko hotA hai, usa AtmA ke svayaM ke AnaMda kA anubhava karo to asIma, anupama, apUrva Ananda meM sarAbora ho parama sukha pAo, karma-baMdha bhI nahIM aura asIma sukha, vartamAna meM, yahAM pratyeka AtmA ke pAsa vidyamAna hai| saMyamI bana AtmAnaMda meM lInatA kA lakSyaH isI AdhAra para jisa-jisane jina-jina vyaktiyoM se jo-jo saMbaMdha banAe unameM lipta hue binA, anurakta-anuraMjita-gRddha-Asakta-atyanta gRddha hue binA bhI to rahA jA sakatA hai| baMdha kA saMbaMdha gRddhatA, Asakti, lipsA se hai| ataH jinheM karma baMdha nahIM karanA, ve aneka ke sAtha rahate hue bhI, kIcar3a meM kamala ke samAna, alipta, agRddha, anAsakta, nirlipta, abhogI, udAsIna bhAva se rho| jaba sAmarthya 1354 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA hA puruSArtha upar3e, jageM, moha nidrA se, to bhikSu baneM, saMyama leM, AtmA ke apUrva AnaMda kA anubhava kara usI meM lIna ho jaaeN| karma-baMdha-jIva pratipala jo zubha yA azubha bhAva karatA hai, usase karma kA baMdha hotA hai| hiMsA se mithyAdarzana zalya taka 18 pApa-sthAna haiN| anna puNya se namaskAra puNya taka nau zubha bhAva haiN| jIva adhikAMzataH azubha aura kabhI zubha bhAva karatA hai| bhAva to jIva (AtmA) karatA hai parantu unheM kriyAnvita karane meM, isake sAtha jur3A mana, manana karatA hai, vacana se bolA jAtA hai aura kAyA yA indriyoM se kArya kiyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra jAnate haiM ki loka meM kArmaNa-vargaNA nAma ke pudagala hote haiN| maiM jaise hI koI vikArI bhAva krodha Adi karatA hUM, ve pudgala Ate haiM, mere bhAvoM kI tIvratA aura maMdatA ke anusAra jJAnAvaraNIya Adi karmoM meM badalakara (pariNamita hokara) mere sAtha baddha aura spRSTa ho jAte haiN| jaise, bhArI zakti vAlA cuMbaka kisI sthAna para rakheM to usake AsapAsa jo lohe ke kaNa, choTe-bar3e A-Akara gAr3hatA se cipaka jAte haiM, dUra-dUra ke bhI A cipakate haiN| khIMceM to muzkila se haTate haiN| aise merA kisI ke prati tIvra moha yA moha-rAga yA dveSa kA bhAva ho to kArmaNa vargaNA ke pudgala bhArI saMkhyA meM Akara aise cipakeMge ki chuutteN-n-chuutte| yadi Asakti maMda hai to baMdha bhI maMda hogA, zIghra chUTa bhI jaaeNge| cipakAne kA kArya lezyA karatI hai| lezyA jIva kA bhAva hI hai| karma paudgalika hai-anya dharmavettA yA dArzanika karma to mAnate haiM para koI unheM saMskAra mAnate haiM, koI jIva kI kriyA kA phalasvarUpa karma kahate haiN| bhagavAn mahAvIra karma ko pudagala mAnate haiN| yAda rakheM, pudagala meM varNa, gaMdha, rasa, sparza nAma ke guNa hote haiN| ye kArmaNa vargaNA ke pudgala atyanta sUkSma hote haiM, hamArI dRSTi meM nahIM aate| kitane yA kitane gAr3ha yA maMda karma baMdhe hue haiM, hama jAna-dekha nahIM skte| ve phala dene Ate haiM, use udaya yA karmodaya kahate haiN| jaba samakSa koI anukUla yA pratikUla vyakti, vastu yA sthiti-paristhiti AtI hai, taba mAne ki vaha karma kA phala AyA hai| eka vyakti Apako zarIra-sukha, indriya-sukha dene AyA, samajheM, mere hI pUrva meM bAMdhe puNya yA sAtA vedanIya karma kA phala hai| yadi eka vyakti gAlI dene, kalaMka lagAne AyA, zarIra-parijana-dhana-vaibhava-pada-pratiSThA ko hAni pahuMcAtA hai, mAneM, mere pUrvabaddha pApa-karma yA asAtA-vedanIya karma kA phala hai| vaha mAtra nimitta yA nimitta kAraNa hai| bhagavAn mahAvIra mAnate haiM ki jo hameM sukha yA 1364 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukha, anukUla yA pratikUla, sAtAkArI yA asAtAkArI sthiti-paristhitiyAM banatI haiM, mana-bhAtI (manonukUla yA manojJa) vastu milatI hai amanojJa milatI hai, usakA dene vAlA, koI sarvazaktimAna Izvara yA usakA koI pratinidhi, yA devI-devatA nahIM hai| sukha-dukha apane-apane hote haiM, svayaM hI jIva nizcita karatA hai aura jaisA bIja vaisA phala milatA hai| babUla kA bIja boyeM to kAMTeM mileNge| Ama kI guThalI boyeM to mIThe-rasIle Ama mileNge| hiMsA se mithyAdarzana zalya taka ke 18 pApa babUla ke bIja aura anna se namaskAra puNya, Ama kI guThalI hai| abhI mAno, anukUla, AjJAkArI parijana mile, sukha-suvidhA kI pracura sAmagrI dhana-vaibhava mile, pUrva meM, pUrva ke bhava-bhavoM meM, (Ama kI guThalI boI thI) puNya bAMdha kara aae| yadi ye viparIta milate haiM to samajheM (babUla kA bIja) 18 prakAra ke pApa kA baMdha karake aae| jaba phala AtA hai to anukUla phala ko Apa saubhAgya aura pratikUla phala ko durbhAgya kahate haiM, vaha bhAgya anya taya nahIM karatA, svayaM ke karma baMdha kA hI phala hai| baMdha meM mana, vacana, kAyA kI bhUmikA zUnya hai mana, vacana, kAyA-tInoM pudagala haiN| inameM jAnane-dekhane-anUbhava karane kI zakti nahIM hai| isalie karma-baMdha meM inakI bhUmikA zUnya hai| jaba maiM bhAva karatA hUM to usa vikArI bhAva ko pUrA karane hetu ye tInoM mere bhAva ke anusAra hI kArya karate haiN| ataH jinako karma baMdha nahIM karanA, ve vikArI bhAva, kaSAya bhAva, krodhAdi, mohAdi, rAgAdi nahIM kreN| karma baMdha kA mUla merA hI vikArI bhAva hai| krodha kA bhAva AyA, mana ne manana kiyA, gAlI de rahA hai, de do-cAra thppdd'| vacana se kruddha hue, hAtha se thappar3a, lAta-ghUse die| mana-vacana-kAyA se jaba kArya ho rahA hai, taba mAne, merA krodha kA bhAva to jur3A hI huA hai| mana meM Ate hI dugunA, vacana meM Ate hI vaha caugunA, hAtha-paira Adi aMgoM, indriyoM se karate hI solaha gunA, aise jyAmitIya gaNita se karmabaMdha bar3hatA jAtA hai| sarvAdhika baMdha mujhe merI mithyA mAnyatA yA mithyAtva se hotA hai| mithyA mAnyatA kyA-yaha mAnanA ki yaha zarIra hI maiM hUM, zarIra merA hai, parijana, dhana, vaibhava mere haiM, parivAra kA kArya karanA, pharja, karttavya, dAyitva, uttaradAyitva, dharma hai| indriya-viSayoM meM sukha hai| yahI sukha hai, mujhe isameM sukha lagatA hai| ye saba mithyA haiN| kaise-zarIra kabhI merA huA nahIM, hotA nahIM, hogA nhiiN| yaha kabhI mere anukUla calatA mahasUsa hotA hai| vastutaH yaha apane svabhAva ke anusAra nirantara 374 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sar3atA-galatA hai, apane varNa, gaMdha, rasa, sparza meM nirantara badalAva karatA rahatA hai| maratA bhI hai| miTTI kA hai| pudgala hai| ise maiM apanA mAna isameM mamatva, Asakti, indriyAsakti karatA , usI se bhArI karmabaMdha hotA hai| isI se jur3e sarva parijana, dhana vaibhava bhI parAye heM, saMyogI haiM, milate-bichur3ate haiM, na jAne kauna kaba bichur3a jAtA hai yA na jAne kaba merA AyuSyakAla pUrA ho jAegA, saba chUTa jAte haiM, ye mAtra svapna haiN| indriya-viSayoM kI pUrti ke lAlaca meM eka-dUsare se jur3e hue haiM, svArthavaza haiN| inheM apanA mAnanA mithyA hai| usI se mamatA mUrcchA, moha, moha rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, hiMsAdi sabhI pApa hote haiN| ataH karmabaMdha kA mUla, karmarUpI per3a kI jar3a mithyAtva hai| usI kAraNa pUrA jIvana asaMyama se bItatA hai| usI se kaSAya bhAva-krodhAdi hote haiN| rAga-dveSa hote haiN| indriya-viSayoM meM rati-arati, Asakti-vitRSNA hotI hai| harSa-zoka hote haiN| usI se pramAda AtA hai| apane-Apako jAnanA nahIM, parAyoM ko apanA jAnanA, mahA prmaad| inhIM bhAvoM ko, vikAroM ko havA dene kA kArya karate haiM-mana, vacana aura kAyA (yA pAMca indriyAM), inheM zAstrIya bhASA meM kahA- mithyAtva, avirati (rati yA arati), kaSAya, pramAda aura yoga / karma kA karttA maiM svayaM hUM mAneM, maiM zuddha AtmA huuN| AtmA kA svabhAva jJAtA-draSTA / bAhya meM anukUla-pratikUla meM samabhAva, AbhyAMtara meM, apane-Apako jaannaa-dekhnaa| koI rAga-dveSa kI kriyA-pratikriyA nahIM karanA / priya AyA, premI yA to prIti, apriya, zatru AyA to dveSa / jJAtA draSTA svabhAva ko chor3akara rAga-dveSarUpa kriyA-pratikriyA, ise kahA-vibhAva, para-padArtha ke kAraNa hone vAlA pr-bhaav| karma ke udaya meM Ane vAle anukUla-pratikUla ke prati rAga-dveSAdi bhAva / aise svabhAva ko chor3akara vibhAva, para-bhAva meM jAne se krmbNdh| yaha tIsarA tatva, baMdha kA svarUpa khaa| isa karmabaMdha kA kartA maiM svayaM (AtmA) hUM, aisA maaneN| anya vyakti, vastu, karma, karma-phala, jamAnA, kAla kisI ko doSa nahIM denaa| ve mAtra nimitta kAraNa haiM, unake anusAra bhAva, bhAva-kriyA karane vAlA maiM svayaM hUM, karma baMdha kA kAraNa maiM, aisA maaneN| cAhUM to badhUM, na cAhUM to na bdhuuN| bAdhUM to caturgati ke janma-maraNa kA dukha, na bAdhUM to mukt| vikArI bhAvoM se baMdha- jaba maiM vikAra bhAva meM jAtA hUM taba bhAva-baMdha kahalAtA hai| una vikAroM se kArmaNa vargaNA ke bahuta yA kama (nyUnAdhika, bhAvAnusAra) pudgala Akara, karmarUpa, svayaM apanI zakti se ve pariNamita hokara, 38 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAvaraNAdi karma rUpa meM parivartita (paryAyantarita) hote haiM, mujhase Akara baMdhate haiM, mujhe chUte haiM (baddha-spRSTa hote haiM) taba vaha dravya baMdha kahalAtA hai| aisI anAdi kI baMdha paryAya hai| dravya karmabaMdha ke udaya meM maiM rAgAdi bhAva-karma karatA hUM, punaH dravya karmabaMdha hotA hai| aisI yaha anAdi se zrRMkhalA baMdhI huI hai| duScakra, cakravyUha, caturgati ke cakravyUha meM, apane hI durbhAva se baMdhatA jAtA huuN| yaha baMdha hai| mithyA mohAdi se rati-arati aura baMdha-karma baMdha ke mUla mithyAtva aura ajJAna ke kAraNa hotA hai mithyA mohaadi| rAga-dveSa yA rati-arati iMdriya viSayoM ke sevana se hai| pAMca iMdriyoM ke mAdhyama se sukha kA anubhava hotA hai| surIle gAne, saMgIta kI svara-laharI-dhuna sunate hI prasannatA hotI hai| ise ratibhAva khaa| karNa-kaTu, kaThora-gAlI sunate hI burA lagatA hai| ise arati kahate haiN| sundara-bala-sauSTava vAle ko, sundarI-apsarA jaisI-caudahavIM kA cAMda dekhate hI, suramya-AkarSaka-manohArI bAga-bagIce-vana-upavana, prAkRtika chaTA dekhate hI mana-mayUra nAca uThatA hai| ise rati bhAva khaa| kurUpa, bhaddA ceharA, vIbhatsa, dRzya dekhate hI muMha pherate haiN| yaha arati bhAva hai| bAga-bagIcoM meM, sugandhita sthAna, vAtAvaraNa meM itra-phulela sUMghane meM acchA lagatA hai, suhAtA hai, yaha rati bhAva hai| gaMde nAle, durgaMdhayukta vAtAvaraNa meM nAka-bhauM sikor3ate haiM, yaha arati bhAva hai| svAdiSTa bhojana, AhAra, vyaMjana-miThAIyAM, namakIna, vividha manabhAtI khAdya vastueM, peya padArtha se rasanendriya kA majA A jAtA hai| besvAda, rUkhA-sUkhA, binA namaka kA AhAra-bhojanAdi mile to arucikara lagatA hai, bhAtA nahIM, gale nahIM utaratA hai, yaha arati bhAva hai| Asana-zayana mulAyama-gudagudA-makhamalI-komala ho, garmI meM ThaMDaka mile, sardI meM garamI mile, havA acchI mile, vAtAnukUlana ho to aise zarIra-sukha ko rati bhAva kahate haiN| rati-kriyA hetu manonukUla sAthI-sAthina mile to rati bhAva acchA lagatA hai| ye saba pratikUla mileM to aruci-arati hotI hai| virata hoM to abaMdha-ina pAMcoM indriyoM ke lie vyakti, vastu, sthiti, paristhiti pUrva karma ke udaya meM anukUla mileM to unameM rAga, rati, harSa, Asakti hotI hai| usameM Asakta, gRddha, lipta hote haiN| chakakara bhogate haiM, majA AtA hai| yadi ye pUrva pApodaya se pratikUla mileM yA ho jAeM to dveSa, arati, zoka, vitRSNA (ghRNA, tiraskAra, pratikAra) hotA hai| burA lagatA hai| yaha rati yA arati karma-baMdha kA kAraNa hai| mUla-mukhya huA Asakti janya krmbNdh| gAr3ha rati-arati hai to baMdha 1394 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAr3ha, tIvra, bhArI, dIrghakAla taka dukhadAyI hogA, maMda ho to baMdha maMda hogA, kama kAla kA hogA / indriya viSayoM kI rati-arati ke sthAna para virati meM cale jAeM to dha hogA / indriya viSayoM ke sevana karate bhI yadi nirlipta, nIrasa, nispRha, abhogI, udAsIna, anAsakta, agRddha rahe to baMdha nyUnatama hogA, chUTa jAegA / kaSAya se baMdha- isI kAraNa se kaSAya, krodha, mAna, mAyA, lobha hogaa| indriya-viSayoM kI pUrti, ahaM pUrti ke lie dhana-pada-pratiSThA caahie| use arjita karane hetu lobha (tRSNA, icchA, kAmanA, vAsanA, vAMchA, AkAMkSA, mahatvAkAMkSA) kI pUrti meM chala, prapaMca, kapaTa, mAyAcArI karatA hai| usase mAna-sammAna-pratiSThA-pUcha-ijjata bar3ha jAtI hai| usa para koI coTa kareM, prahAra kareM to krodha AtA hai| Aveza, krodhAveza, krodhAvega, roSa, gussA, kSobha, kSubdha, kruddha hotA hai| isa cAMDAla caukar3I se baMdha hotA hai| tIvratA adhika hai to bhayaMkara baMdha hotA hai| AtmA ke guNoM meM hAni hotI hai| vikathA se karmabaMdha-apane paitRka kula, mAtR-kula, zarIra bala, buddhi bala, rUpa-lAvaNya-sauMdarya, bala-sauSTava, dhana-pada-pratiSThA-aizvarya (mAtra zabda rUpa, pAMDitya rUpa) jJAna (thothA jJAna ), ajJAna - tapa para ghamaNDa karanA, mAna kaSAya hai| yaha karma-baMdha hai| strI ke rUpa lAvaNya, hAva-bhAva, vyaMga-vilAsa, vANI, manohArI aMga-pratyaMga kI kathA yA puruSoM ke bala sauSTava Adi kI kathA karanA, bhojana - vyaMjanoM kI bAteM karanA, kaise banatA hai, khAne meM kaisA svAdiSTa hai, majA AtA hai aisI kathA karanA, ar3osa-par3osa, saMgha-samAja, gAMva, nagara, rAjya meM kyA-kyA bAteM ho rahI haiM, deza-videza meM, rAjanIti meM, rAjanetAoM ke bIca kyA uThApaTaka ho rahI hai aisI kathA-vArtA, AtmakathA ke viparIta haiN| vikathA baMdha kA kAraNa hai| inameM jitanA rasa ruci lete haiM, sunane-sunAne-par3hane-dekhane meM samaya-zakti buddhi lagAte haiM, utanA hI vikAra utpanna hotA hai| AtmA, karma, karmaphala se caturgatirUpa bhavabhramaNa, karma ke rokane, naSTa karane, AtmAnaMda meM lIna hone, Atmika apUrva Ananda kA AsvAda lene, karma-mukti-mokSa meM Atma kathA meM bAdhA par3atI hai| amUlya manuSya janma aura vItarAga vANI zravaNa kA AtmAnaMda meM, AtmAmRta meM sarAbora hone se vaMcita hote haiM, svarNima avasara kho jAtA hai| ulTe karma-baMdha karake adhogati ( naraka-tiryaMca) meM jA dukhI honA par3atA hai| yaha karma-baMdha hai| saMjJAoM se baMdha- khUba, khUba bar3hiyA khAne-pIne kA bhAva AhAra saMjJA hai| 40 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazu-pakSI (tiryaMca) meM adhika hotI hai| mujhe koI hAni na pahuMcA de, merI AjIvikA na china jAe, akasmAta kucha ghaTanA-durghaTanA na ho jAe, koI roga, zoka, bAdhA, pratikUlatA na A jAe, agale bhava meM merA patA nahIM, kyA hogA, kahIM maiM mara na jAUM, aisA bhaya laganA bhayasaMjJA hai| bhinna-bhinna gatiyoM meM bhinna-bhinna prakAra kI saMjJAeM hotI haiN| naraka ke nArakIyoM meM sarvAdhika bhaya-saMjJA hai| bhinna liMgI ke sAtha maithuna-sevana kI abhilASA, kAmanA, vAsanA, bhAva maithuna saMjJA hai| indriyoM meM sparzendriya kA bhoga karma-baMdha meM viziSTa bhUmikA vAlA hai| manuSya gati meM sarvAdhika hai| indriya-viSayoM kI pUrti-ahaMpUrti hetu cala-acala sampadA ko ekatra karanA, sahejanA, saMrakSA karanA Adi parigraha saMjJA hai| devagati meM sarvAdhika hotI hai| yadi manuSya gati meM, pUrva ke puNya-puNya ke Dhera ke kAraNa A gae aura ina cAroM saMjJAoM meM hI manuSya bhava vyatIta ho gayA to pazuvata jIvana jIkara, pazu bananA pdd'egaa| saMjJA kI tIvratA-maMdatA se karma-baMdha hai| __pramAda se baMdha-Alasya, taMdrA, uniMdI, nidrA, kuMbhakarNI nidrA, ghor3e becakara sonA, pramAda hai, mahApramAda hai| indriyAM yA zarIra vizrAma letA hai| AtmA mana ke mAdhyama se nIMda meM bhI asaMkhya vikArI bhAvoM meM jAkara karma baMdha karatA hai| gariSTha, duSpAcya AhAra tanAva, ciMtA, parezAniyoM se nidrA meM bhI karma baMdha hotA hai| aise baMdha ke vividha kAraNa btaae| baMdha tatva kA svarUpa pUrA huA maaneN| (4) puNya tatva-anna, pAna, layana, zayana, vastra-pAtra, mana, vacana, kAya aura namaskAra, kula nau puNya tatva ke bheda haiN| jIvoM ke cAra se lekara dasa dravya prANa hote haiN| karNa, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzendriya bala prANa (pAMca), mana-bala, vacana-bala, kAya-bala, zvAsocchavAsa (sAMsa lenA-chor3anA) aura AyuSya bl-praann| pRthvIkAya, apakAya, teUkAya, vAyukAya, vanaspatikAya, ina pAMca ke eka indriya hai, sparzendriya bala prANa, kAya-bala prANa, zvAsocchavAsa bala-prANa aura AyuSya bala prANa-kula cAra hote haiN| rasanA (jivhA) bar3hI to rasanendriya aura vacana bala (cAhe nyUnatama ho)| chaH prANa ho ge| ghrANendraya milI, tIna indriya, cakSu indriya milI cAra indriya, karNendriya bar3hI pAMcoM indriyAM ho gii| kula nau prANa ho ge| mana milA (sannI yA saMjJI paMcendriya tiryaMca) dasa dravya prANa ho ge| deva, nArakI, manuSya-dasa prANa vAle haiN| dayA, anukaMpA, karUNA se puNya-baMdha-mAneM, maiM aise prANadhAriyoM (prANiyoM, jIvoM) ke prANoM kI rakSA karatA hUM, unako sukha upajAtA hUM, sukhI karatA hUM, una para 414 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukaMpA (dayA, karUNA, ahiMsA) karatA huuN| unheM dukha-dainyAdi nahIM detA, unakI hiMsA-virAdhanA nahIM karatA hUM to yaha zubha kArya, mere zubha bhAvoM se hotA hai| kArya, pravRtti, kriyA (sevA-suzruSA) mana, vacana, kAyA (indriyoM) se hotI hai| unheM merI pravRtti, kriyA, manobhAvoM-maMgala bhAva, maMgala manISA (jaise unakA kalyANa ho, unakA maMgala ho, unakA uttama ho, ve sukhI hoM) karane se puNya hotA hai| zubha se punny| azubha se paap| unheM sukha diyA (dukhI nahIM kiyA) mujhe bhI (zarIra) sukha milegA, dukha nahIM milegaa| dukha diyA mujhe bhI dukha milegaa| vaha sukha-dukha dene vAlA kabhI vahI jIva A sakatA hai| usake sthAna para una asaMkhya-anaMta jIvoM ko maiM dukhI karatA hUM, unakI hiMsA-virAdhanA karatA hUM to koI bhI anya jIva mujhe dukhI karane A jaaegaa| "sukha diyA sukha hota hai, dukha diyA dukha hot|" pApa ko pApa na mAneM, binA pazcAtApa jIvana kA aMta, aba karma nikAcita hai : mahAvIra kA dRSTAMta-bhagavAn mahAvIra ne pUrva ke tripRSTa-vAsudeva ke bhava meM nAca-gAne baMda karavA denA, mujhe nIMda A jAe to, aMgarakSaka ne svayaM bhI usakA majA lene hetu cAlU rahane diyaa| nIMda khulate hI vAsudeva-tIna khaMDoM ke adhipati-rAjA AgababUlA ho gae, sunatA nahIM hai, maiM rAjA, mere Adeza kA pAlana nahIM kiyA, duSTa ne| are, saMtarI sIsA garama karake isa bahare ke kAna meM bhara do| vaha tar3aphate-tar3aphate dama tor3a detA hai| rAjA usI samaya mAna meM cUra, krodha meM, rAjApane ke ahaMkAra meM, eka vyakti ko maratA-tar3aphatA dekha bhI 'maiMne ThIka kiyA' pApa ko pApa nahIM mAnA, ghora, gAr3ha, nikAcita (jaisA bAMdhA vaisA udaya meM AegA hI, phala degA hI, aisA) karma baaNdhaa| jaba ve vardhamAna rAjakumAra bane, phira mahAmuni bana, jaMgala meM dhyAnamagna, tapa meM lIna khar3e the| vahIM aMgarakSaka, Aja gvAle ke rUpa meM, bailoM kI rakhavAlI ke Adeza ko nahIM sunane vAle 'bahare' mahAvIra mahAmuni ke kAna meM kIleM ThoMka rahA hai| vahI vyakti bhI A sakatA hai, koI bhI phala degA hii| karma-phala dene vAlA, lekhA rakhane vAlA, anya koI Izvara nahIM, koI devI-devatA nahIM hote| calate-calate choTe se patthara se Thokara lagI, gira par3A, haDDI TUTa gaI, yA mRtyu ho gaI karma to (asAtA vedanIya kA svayaM bAMdhA thA) patthara nimitta banA asAtA, dukha, roga A gyaa| AyuSya karma svayaM pUrva bhava meM maiMne hI bAMdhA thA, patthara (yA anya kisI bhI kAraNa) pUrA ho gyaa| dUsare jIvoM ko sukha upajAne se puNya| jo dhana, zakti, samaya Apa, apane mAne jAne vAle zarIra yA indriya sukha meM lagA rahe haiM, mohavaza mohI-rAgI parijanoM =42 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie lagA rahe haiM, azubha, pApa baMdha hogaa| vahI yadi mUka pazu-pakSiyoM, choTe jIvoM, asahAya, dIna-dukhI manuSyoM ke lie lagAte haiM, unheM (zarIra) sukha milatA hai, Apa pApa ke sthAna para puNya baMdha kreNge| pApa kA phala tiryaMca gati, bhayaMkaratama pApa kA phala naraka gati meM jAkara (dukhI hoNge)| puNya ke phala se hI vartamAna kA manuSya bhava aura buddhi, itanI sukh-suvidhaa| adhika puNya to deva gati, icchA karate hI pUrti ho jAe aisA sukh| puNya kitane prakAra se-aise zubha bhAva aura unakI pUrti hetu kArya yA pravRtti bhinna-bhinna prakAra ke ho sakate haiN| mUla meM mAneM-dUsare jIva ke zarIra kI sAtA, sukh| bhUkhA hai, bhojana denA, pyAsA hai-pAnI pilAnA, ThaMDa se ThiThura rahA hai, vastra denA, vizrAma-vizrAnti hetu sthAna denA, rugNa hai-upacAra karanA-karavAnA, sva-zarIra se sevA karanA, anya sukha dene vAlI vastueM suvidhAeM denA, dhana-samaya nahIM hai to zarIra se sevA karanA, vaha bhI nahIM hai to mAtra mana se usake prati zubha bhAva karanA, hitaciMtana karanA, isakA bhalA, saba jIvoM kA bhalA ho, vacana se use sAMtvanA, DhAMr3hasa, dhairya baMdhAnA, sAtA janya pavitra vacana bolnaa| antima hai, mAnavIya guNa hai, bhadra puruSa-strI hai, guNavAna hai, AtmaguNoM kA dhAraka jJAnI hai, dharmamaya jIvana jItA hai, use namaskAra karanA, aisA karake zubha bhAvoM se puNya hotA hai, sukhapUrvaka bhogA jAtA hai| pratiphala kI kAmanArahita puNya hai anyathA pApa vizeSa-ukta sabhI kArya, nisvArtha bhAva se, binA kisI moha-mamatA ke, binA kisI pratiphala, pratidAna, sukha kI prApti ho mujhe, aise bhAvoM se rahita ho| usase yA usa kAraNa kisI se punaH sukha milegA, aisI lezamAtra bhI kAmanA na rhe| koI prazasti gAna, abhinandana, vAhavAhI, jaya-jayakAra-prazaMsA mile-aisA bhAva na aae| usa dAna, sevA Adi ko gupta rkheN| prakaTa kare, nAma, yaza (nAma yaha-ghoSaNA) cAhe, ho to mAna, lobha kaSAya, pApa baMdha kregaa| "nekI kara kueM meM DAla" bhalA kara bhUla jaa| badalA nahIM maaNge| lAbha milA vaha usa upakArI kA upakAra maaneN| upakArI bhUla jaae| (5) pApa tatva-puNya-pApa kI apanI-apanI paribhASA nahIM hotii| pApa to pApa hai, kartA apane tarka se, bahAne karake, apane sAMce ke anusAra mAno, use pApa nahIM mAnatA hai, to vaha pApa nahIM hai, aisA nahIM kheNge| dRSTAMta : apane nanheM-munhoM se 434 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAtsalya, baccoM se sneha, mitroM, jIvana-mitroM se prema-pyAra, bar3oM ke prati sammAna, Adara, AjJA pAlana, sevA Adi parivAra, samAja, deza ke niyamoM (mApadaMDoM) meM, kAnUna meM acche mAne jAte haiN| AcaraNIya haiN| parantu ina sabake pIche, svArtha hai, moha hai, badale meM, pahale mile yA bhaviSya meM mileMge-usase zarIra yA indriya sukha mileMge, isalie apane mAne' unase ye saba bhAva kara rahe haiN| yadi pRSThabhUmi meM svArtha hai, moha hai, indriya-sukha kI pUrti kI cAha par3I hai to ye saba pApa haiN| pApa-bhAva 18 prakAra se hote haiN| prANAtipAta (hiMsA), jhUTha, corI, maithuna-sevana, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna (dUsare para kalaMka, Aropa lagAnA), paizunya (cugalI karanA), para-parivAda (dUsare kI niMdA, AlocanA, burAI karanA, IrSyA karanA), rati, arati, mAyA-mRSAvAda (kapaTa sahita jhUTha bolanA), mithyA darzana zalya (yA mAyA, nidAna, mithyA-darzana zalya), kula 18 haiN| sapta vyasana-mahApApa-naraka meM dhakelane vAle-inameM kucha aise haiM jo ghora haiM, tIvra haiM, vyasana bana jAte haiM, ve kuvyasana kahalAte haiN| mahApApa, mahAbaMdha, tIvratama karma-baMdha karAne vAle haiN| unake sevana se naraka ke bhayaMkara-se-bhayaMkaratama dukha aura bArambAra adhogatiyoM, caturgati meM ananta janma-maraNa kA dukha AtA hai, bhoganA par3atA hai| parama jJAnI ne jAnA-dekhA hai| mAno to ThIka, na mAno, kisane dekhA, para-bhava, kisane dekhA-naraka, aise nAstika bana, sevana karate raho to jJAnI ko koI hAni nahIM, baco to jJAnI ko koI lAbha nhiiN| apane hitAhita kA viveka rakhane vAlA hI manuSya kahalAtA hai, anyathA to manuSya ke cole meM pazu yA rAkSasa hai| ye kuvyasana sAta haiM-zikAra, madya (mAdaka padArtha pInA, khAnA) mAMsa-bhakSaNa, para-strI-kanyA-bhoga sevana, vezyAgamana, juA aura mhaacorii| zikAra-pAMca indriyoM vAle prANiyoM, pazu-pakSiyoM, vanya-pazu-pakSiyoM kA zikAra aba apracalita hai, kAnUna se pUrA pratibaMdhita hai, roka hai, daMDanIya aparAdha hai| ina pazuoM se, zikAra karake, prApta aMga-avayavoM kA vyApAra, baiThaka kakSa meM sajAnA, unase banI vastuoM kA upayoga karanA, Aja apratyakSa zikAra hai| hAthI-dAMta kI vastueM, hirana, siMha, bAgha ke muMDaka, camar3A, surakSita-saMrakSita rakhA pUrA zarIra, nAkhUna Adi vastuoM kA upayoga zikAra meM maaneN| madirA pAna Adi-jisa khAdya-peya padArtha ke khAne-pIne se madahoza, behoza, mUrchA, gahana-nidrA, nazA AtA hai, vaha madya-khAna-pAna kuvyasana hai| dezI, TharrA, 244 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gur3a-mahue ko sar3Akara, bIyara se vhiskI khAdyAnnoM, aMgUroM ko sar3A sar3Akara banatA hai| sar3Ane se mAdakatA utpanna karane vAle peya banate haiN| mAdakatA meM AtmA apanA ApA hI bhUla jAtA hai| zarAba, gAMjA, bhAMga kisI bhI rUpa meM, nyUnAdhika mAtrA meM lete haiM, phira vaha Adata bana jAtI hai, chUTatI nahIM hai| aphIma, aphIma ke DoDe yA cUrA- pAnI meM galAkara lenA, aphIma se bane sabhI rasAyana, arka (alkalIna- smaika Adi) bhayaMkara nazIle haiN| taMbAkhU khAnA, cilama, sigareTa, sigAra, bIr3I kisI bhI mAdhyama se pInA, mAdakatA (mUrcchA) paidA karate haiN| mAdaka padArtha mUrcchita karate haiM, bhayaMkara pramAda meM, kAmukatA, kAmAndhatA meM le jAte haiN| itane tIvratama vikArI bhAva se bhayaMkaratabaMdha, mahApApa kA baMdha hotA hai| pInA-pilAnA ko phaizana mAnA-naraka meM jAnA - ucca sAmAjikatA-pratiSThA kA, dhana-aizvaryazAlI banane, dikhAne kA Adhunika mApadaNDa hai| UMcA ginA jAne lagA hai| sabhA-sosAyaTI- samAroha meM UMcA banane dikhAne hetu, UMcI kisma kI, mahaMgI zarAboM kA calana, pInA-pilAnA 'phaizana' ho gayA hai| kuvyasana, mahApApa, pApa mAnanA to dUra, use sad-kArya, sad-pravRtti, acchA mAnA jAne lagA hai| Adhunika bhogavAdI zikSA, saMskRti, sabhyatA kA bhayaMkaratama durguNa-duSphala hai| naraka meM le jAne vAlA pApa hai| baco mahApApa se - bahAne - apanA ullU sIdhA karane hetu, uccAsIna ko paTAne-prasanna rakhane hetu pInA-pilAnA par3atA hai| ucca kulIna vara kI barAta meM Ae barAtiyoM ko prasanna rakhane, unake apane aizvarya pradarzana meM pilAnA par3atI hai| dakiyAnUsI nahIM, pragatizIla, atyAdhunika dikhAne ke lie, UMcI par3hAI-naukarI-udyoga vAloM-vAliyoM ko pInA-pilAnA par3atI hai| kuvyasana, mahApApa to mahApApa hai, kabhI-kabhAra pIlI, thor3I sI pI lI, svAsthya ThIka rahatA hai, garamI rahatI hai, UMcI par3hAI vAle aisA bhI kahane lage haiM, kahane lagI haiM, jaina kula meM janme navayuvaka navayuvatiyoM ke ye hAla-behAla haiN| bco| mahApApa, mahAkarma baMdhakAraka hai| mAMsa bhakSaNa- pAMca indriyoM vAle prANiyoM, pazu-pakSiyoM ko mAra kara hI mAMsa milatA hai| mare hue kA koI nahIM khaataa| dasoM dravya prANa vikasita kara lene vAlA vaha prANI, una ananta kAla meM janma-maraNa kara unnati karake AyA aura koI jivhA lolupatA meM, zarIra ko balavAna banAne ke bhrama meM par3a use kATatA - kaTavAtA hai to use asahya pIr3A hotI hai| use dukhI, mahAdukhI kara khAne vAle ko naraka gati kA baMdha hotA hai| mAMsAhAra meM aMDA, mAMsa, machalI se banA, mizrita AhAra AtA hai| 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMDA utpAdakoM ne karor3oM-araboM kA udyoga lagAkara lAkhoM-karor3oM lagAkara bhArI vijJApana kiyA hai| usameM use zAkAhArI batAkara ahiMsA premI, dayAlu janamAnasa bhI bhraSTa karane kA duSkRtya, svArthavaza kiyA hai| pAMca indriyoM vAlI murgI ke garbha se janmane vAlA paMcendriya prANI hai- aMDA / murge ke jIna mizrita AhAra murgiyoM ko diyA jAtA hai| aMDA hote hI use mAM se alaga kara dete haiM, sene kA avasara nahIM dete ataH vaha baccA nahIM bana paataa| vaha eka dasoM dravya prANoM vAlA, paMcendriya jIva hai| use bhI marane se bhArI vedanA hotI hai| machalI pAnI se alaga karate hI tar3apha tar3apha kara maratI hai| murge paMcendriya prANI haiN| bakare-bakarI, bher3a, bhaiMsa, bhaiMse, gAya-baila-bachar3oM ko kATakara kaTavAkara khAnA khilAnA kuvyasana hai| ghoratama hiMsAkArI hai| jaina AgamoM ke anusAra kATane kaTavAne, khilAne-khAne vAle donoM ghora naraka meM jAkara ananta janma-maraNa karate raheMge, aisA bhayaMkara duSphala AyA hai| kaI viSama rogoM, prANa levA rogoM kA bhI kAraNa mAMsAhAra hai| usameM zaktidAyaka proTIna hote haiM, vaha bhI jhUTha hai, bhakSaNakarttA khUMkhAra krUra ho jAtA hai| pazu, rAkSasI vRtti meM A jAtA hai| Aja jaina navayuvaka navayuvatiyoM kI UMcI par3hAI ne unheM nAstika banA diyA, svacchaMda bhogavAdI banA diyaa| mAMsAhAra ko bhI aba UMcI sosAyaTI kA mAnadaMDa banA diyaa| khAte-khilAte garva karate, itarAte haiM, zAna samajhate haiN| ghora pApa, bhayaMkara kuvyasana hai, bhavoM bhavoM bhaTakAne vAlA, adhogati meM le jAne vAlA hai| upacAra ke lie, maraNAsanna ko bacAne, DaoNkTara ne mAMsamizrita auSadhi yA mAMsAhAra, machalI tela Adi batAeM to "apane baMde ke prANa bacAne ke lie de diyA to kyA gayA", aise kutarka to jaina yuvaka, atyAdhunikAeM mujhase bhI kara cuke haiN| usase lagatA hai ki yaha vIbhatsa, ghinaunA, nArakI kA baMdha karavAne vAle kuvyasanI, pakSapAtI mahAvIra ke anuyAyiyoM ke kuloM meM janma le cuke haiN| karuNA AtI hai ki viziSTa puNya se aisA zAkAhArI kula milA aura vItarAgI kI vANI zravaNa- pAlanakA avasara zakti Adi mile para kumArga para jAkara ananta bhava ke ananta dukha bar3hA rahe haiN| baco, bacAo / para-strI, para-kanyA se bhoga, para-puruSa se bhoga - cArvAkavAdI - khAo, pIo, mauja karo, kisane dekhA, svarga-naraka, AtmA-paramAtmA- aise mAnane vAle, kuloM meM janme naI pIr3hI vAloM ne, vivAha pUrva zarIra saMbaMdha banAne ko bhI ucca kahalAne vAlI sosAyaTI vAlA mAnA, zAna baghArane lage, use sAmAnya mAnane lge| cAritrikapatana kI parAkASTA ho gii| usake duSpariNAma garbhapAta, kaI roga, 46 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANalevA roga Adi to haiM parantu bhayaMkaratama pApa-baMdha hai, naraka-tiryaMca, punaH punaH naraka-tiryaMca-adhogati meM, cartugati meM le jAne vAlA hai| parama jJAnI ne brahmacarya ko parama tapa kahA, usase akSaya pada, mokSa pradAtA khaa| svayaM nau vAr3a sahita tIna karaNa tIna yoga se brahmacarya pAlA phira bole ki asaMyama meM, svacchaMda yaunAcAra meM jAkara kyoM ananta janma-maraNa ke ananta dukha bhoganA cAhate haiN| ina mahAdukhoM se bco| parantu khedAzcarya hai ki mahAvIra ke aise sadAcArI kuloM meM aise kuladIpaka-kuladIpikAeM janma le cukI haiM jo vivAha pUrva, vivAha pazcAta para-strI yA para-puruSa gamana ko 'phaizana',zAna mAnakara Adhunika, atyAdhunika, pragatizIla dikhAne meM garva kara rahe haiN| parama jJAnI ke satya pravacana ko mAno aura aise vyabhicAra-durAcAra se pUrNataH baco, bhavoM-bhavoM bhaTakane ke mahApApa, kuvyasana se baco, bcaao| vezyAvRtti-jo kisI kI patnI nahIM, paise ke badale zarIra becane vAlI strI, bhoga vAsanA, dhana lipsA pUrti meM jo vRtti apanAtI hai aura jo-jo unake sAtha bhoga bhogate haiM, ve sabhI isa vezyAvRtti ke mahApApa meM par3akara naraka-tiryaMca meM bAra-bAra jAkara caturgati bhramaNa bar3hA rahe haiN| Adhunika yuga meM, Adhunika rUpa bana gae haiN| juA-jisa ghaTanA, viSayavastu meM donoM pakSoM ko koI hitAhita nahIM hai, usa para zarta lagAnA, aisA ho yA na ho to amuka rAzi eka-dUsare ko degaa-legaa| cir3iyA (pakSI) ur3a rahA hai, aba idhara mur3egA yA udhara, Aja varSA kI bUMdeM gireMgI yA nahIM (patare), amuka jItegA yA hAregA, Aja to amuka philmI sitAre ko sarvocca nyAyAlaya jamAnata svIkAra karegA yA nahIM, amuka ballebAja zataka banAegA yA nahIM, amuka philma tArikA kA vivAha amuka se hogA yA nahIM yA talAka degI yA nahIM, tAjamahala vizva kA prathama Azcarya mAnA jAegA yA nahIM Adi ghaTanAoM para eka vyakti eka rupayA lagAtA hai (lagAI vAla), badale meM ghaTanA ghaTane-na ghaTane para dUsarA dasa rupaye degA (khAI vAla) kahalAtA hai| cauke-chakke vAloM ke kheloM para karor3oM-araboM ke saTTe hote haiN| amuka aMka khulegA yA amuka-aise jue to aba sAmAnya ho gae haiN| lagAIvAla meM garIba, majadUra kisAna se lagAkara karor3apati aura khAIvAla araboMpati hote haiN| ye saba kAnUna se niSiddha aparAdha haiM para khUba khele jA rahe haiN| sone, cAMdI, kaMpaniyoM ke aMzapatra (zeyara) ke saTToM meM to pUrA deza lagA hai, hajAroM loga, Ama vyakti barabAda hote aura araboMpati-videzI kaMpaniyAM, 1474 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeyara-bAjAra ko UMcA-nIcA karane meM nipuNa karor3oM rupae kamAte haiM, videzI kaMpaniyAM lUTa-le jA rahI haiN| jo vastu nizcita vAde ke samaya para dI-lI jAegI, vikraya mUlya bhugatAna hogA, vaha vaidhAnika hai parantu vAyadA-tithi para mUlya kA antara le-dekara saudA nipaTA diyA jAtA hai, vahIM vaha vaidha saTTA, juA bana jAtA hai| aise sabhI juoM meM jaina kahe jAne vAle bhI khUba lage haiM, barabAda hote bhI dekhe gae haiN| sahaja, binA parizrama ke, rAtoM-rAta karor3apati-arabapati banane kI lalaka, lAlaca, AkarSaNa, pAgalapana meM hone vAle ye jue mahAvIra ke zAsana meM bhayaMkaratama, narakagati kA, naraka-tiryaMca paMcendriya-bAra-bAra caturgati-bhramaNa ke kAraNarUpa karma baMdha karavAtA hai| isa mahApApa-kuvyasana se bco-bcaao| corI (mahAcorI)-corI 18 pApoM meM hai| rAjya ke kAnUnoM yA rAjyAdhikAriyoM kI AMkhoM meM dhUla jhoMkakara, lAkhoM-karor3oM kI karacorI karanA, benAmI saude karanA, mAla, dhanopArjana hetu koI bhI cala-acala sampadA Upara-kI-Upara kharIdanA-becanA, kahIM koI lekhA nahIM, kara-cukAnA nahIM-aisI kAlI-kamAI kA anupAta 90 pratizata aura sacce lekhe likha kara cukAkara kamAI kA pratizata dasa pratizata kahA jAtA hai| araboM rupae rAjanetAoM ke yahAM loga chappara phAr3akara DAla jAte haiN| avaidha ko vaidha aniyamita ko niyamitIkaraNa karavAne se karor3oM ke vAre-nyAre hote haiM, kAphI hissA aisA "vaidha hai" kA rupayA lagAne vAle rAjyAdhikAriyoM, saciva-maMtrI, mukhyamaMtrI, pradhAnamaMtrI bhI DakAra jAte haiN| bhAvI bajaTa meM lagane vAle kara, AyAta-niryAta nIti Adi ke surAkha, ve hI adhikArI pahale kisI ko nikAlakara de dete haiM, vyApArI karor3oM-araboM kamA lete haiM, ve sarakAra ke vitta-adhikArI-saciva-maMtrI bhI karor3oM kamA lete haiN| ghapale, gabana, ghoTAle, kAMDa kaI nAma haiN| koI harSada mehatA jaise baiMka uccAdhikAriyoM, vitta-saciva-maMtrI Adi se mila karor3oM rupayoM kI herApherI karane vAle bhI hue haiN| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM yaha bhayaMkara kuvyasana, naraka-tiryaMca meM dukha, mahAdukha dene vAlA, bhavoM bhava bhaTakAne vAlA mahApApa kahA gayA hai| baco bcaao| pApa ko pApa mAno-koI apane sAMce banAkara svayaM hI, svayaM ko tarka dekara, kAla, jamAnA Adi kA bahAnA kara, aise kuvyasanoM ko, 18 pApoM ko, kuvyasana yA pApa na mAne to na mAne, isase vaha pApa nahIM hai, aisA nahIM hogaa| karma baMdha, pApa baMdha to hogaa| vaise to vyAvahArika jagata meM bhI aise kAle kAranAmoM kI vibhISikAoM ke 1484 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayaMkara duSpariNAmoM se janamAnasa dukhI to ho rahA hai| ataH sarvajJa-sarvadarzI mahAvIra ne jo apane jJAna-darzana meM jAnA- dekhA anubhava kiyA, vaha mAnava samudAya mAne to usakA bhalA, vartamAna bhI sukhI aura AtmAnaMda bhI, parabhava bhI paramAnaMdamaya hogaa| na mAneM to una paramavItarAgI zuddha-siddhAtmA kI koI hAni nahIM hone vAlI hai| rAkSasI pravRtti hai-jIva hiMsA : hiMsA kI sUkSmatA-18 pApoM meM vartana se pApa karmabaMdha aura durgati ke dukha-dUsare jIvoM ko krUra pariNAmoM, durbhAva binA hAni nahIM ho sktii| eka jIva ko mArakara, kATa-katla karake-karavAkara khA jAnA, eka pAzavika - rAkSasI pravRtti hai| ghora hiMsA hai| anya kaI choTe jIvoM ko bhI manuSya sakAraNa yA niSkAraNa, kisI prayojana se, binA prayojana ke khela meM, manoraMjana hetu, lAparavAhI se, aviveka se dukhI karatA hai, mAratA hai, yaha bhI hiMsA hai| sabhI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA, sukhI honA cAhate haiM, dukhI nahIM honA caahte| sabhI ko apane prANa pyAre lagate haiN| bhagavAn mahAvIra ekamAtra dharmavettA haiM ki pRthvIkAya, apakAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya (pAMca sthAvara kAya) ko jIva mAnate haiN| kramazaH pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati, jinakA zarIra hai aura unake sAtha asaMkhya jIva hote haiM, unheM bhI, jIvAnta hone se, manuSya jaisI vedanA hotI hai| paudhe kA per3a kA AMkhoM se dikhane vAlA zarIra hai, usake sAtha asaMkhya, ananta bhI, jIva hote haiN| bhagavAn mahAvIra kahate haiM, unheM bhI bacAo, saMhAra mata karo, bacAo, jina gRhasthoM ko bacAnA asaMbhava - kaThina lagatA hai, unheM bhI upadeza hai ki mAno ki vaha hiMsA to hai, viveka rakhakara, nyUna-se-nyUnatama kro| vibhAvabhAva meM jAnA hiMsA hai: trasa jIvoM kI hiMsA se baco - do-tIna cAra-pAMca indriya tiryaMca gati ke jIva haiN| inakI bhI hiMsA - virAdhanA mata kro| pApa baMdha hai| abhI nahIM baca pA rahe ho to prathamataH mAno ki hiMsA to hai, pApa to hai, bacanA hai, viveka rakha nyUnatama karate jaao| bhagavAn mahAvIra kI hiMsA-ahiMsA kI vyAkhyA kitanI gahana sUkSma hai ki yadi maiMne dUsare jIva ko hAni pahuMcAne kA mAtra bhAva kara liyA, mana-vacana kAyA se koI kriyA nahIM kI, use hAni bhI nahIM pahuMcI parantu usa vikAra bhAva (vibhAva, para-bhAva) se mere jJAna-darzana-sukha-vIrya, aise nija bhAva prANoM, nija guNoM kI hAni ho gii| karma baMdha ho gayA / jJAtA draSTA bhAva meM raho to bhAva prANoM kI rakSA, vibhAva meM jAo to bhAva prANoM kA atipaat| aisA ahiMsA paramadharma hai| 49 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA pAramArthika svarUpa-satya ko satya aura asatya ko satya kahanA-bolanA yaha satya dharma hai| isase ulTA-asatya yA jhUTha pApa hai| satya aura asatya-mizra vacana bhI pApa hai| satya aura vyavahAra-satya-vacana bolo| mUla meM-satpa AtmA hai, sat-svarUpa jisane jAna-dekha-anubhava kara liyA, aise satguru, sadguru satya hai, satsvarUpa AtmA ko pUrNataH pA cuke-zuddha kara cuke ve paramAtmA, ye tIna satya haiN| zeSa saba asadrUpa haiN| yaha zarIra, usase jur3e parijana, dhana-vaibhava Adi asada-rUpa haiM, pudagala kI paryAya hai, mAyA hai, chalAvA hai, svapna hai aisA jAnakara, ina sabase pUrNataH pRthaka trikAlasatya svAtmA ko jAnanA-dekhanA-anubhava karanA yaha paramArtha satya, uttama satya dharma hai| corI-dUsare ke adhikAra-niyaMtraNa-Adhipatya kI vastu usakI anumati ke binA apanI banA lene ke lie uThAnA-haTAnA-yaha corI kA pApa hai| bhAratIya kisAna kA eka Ama siddhAnta, kUTa-kUTakara usameM bharA hai-jisakA kamAyA (upajAyA) vaha khaay| do kisAnoM ke kheta pAsa-pAsa haiN| bIca meM koI bAr3a hai hI nhiiN| eka kI phasala kucha kamajora hai, dUsare kI bar3hiyA hai| vaha dUsare kI phasala para lalacAI-IrSyAlu dRSTi bhI nahIM karatA, usake parizrama-saha-bhAgya kI sarAhanA karatA hai| eka anapar3ha-pichar3A kahA jAne vAlA kisAna-majadUra hai, Adhunika par3he-likhe-uccAsIna-aizvaryazAlI, unake sAmane kahIM nahIM Tikate, yaha mahAvIra kA acaurya dharma hai| isakA gahanatama svarUpa hai-eka dravya dUsare dravya kA adhipati-svAmI nahIM ho sktaa| maiM (Atmadravya) pudgala (dUsare dravya) ke eka paramANu para bhI svAmitva, Adhipatya nahIM kara sakatA, grahaNa nahIM kara sktaa| use apanA banA lene kA bhAva-mAtra corI hai| abrahma yA maithuna sevana pApa hai| pArivArika-sAmAjika-rAjanaitika mApadaMDa meM eka pati-eka patnI, eka-dUsare meM saMtuSTa rahate, saMyamita maithuna sevI bhI prazaMsanIya-anumata hai, mAnya hai, aparAdha nahIM, parantu AdhyAtma meM pUrNa brahmacarya ko dharma aura pati-patnI ke maithuna-sevana ko bhI pApa kahA hai| mahAvIra kahate haiM usa mahApApa se bhI bco| phira sapta-kuvyasana meM varNita para-strI, para-puruSa gamana, binA anumati dhana-pada bala se para-strI (kanyA) se gamana to bhayaMkaratama (kuvyasana) mahApApa kahA hai| pati-patnI bhI saMyamita-parimita karate-karate brahmacarya apanAeM, pUrNa brahmacarya tIna karaNa-tIna yoga se, yaha mahAvIra ke dharma-darzana meM eka Adarza hai| lakSya hai| aisA brahmacarya akSayapadadAtA, mokSa pradAtA, tapoM meM sarvottama tapa hai| brahma 50 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt zuddhAtmA, mAtra jJAtA - draSTA-svarUpI, aisI caryA, aisI hI svarUpa-ramaNatA ho jAe, vaha uttama brahmacarya dharma hai| parigraha pApa hai - parigraha, dhana-vaibhava, aizvarya, Rddhi-siddhi-sampannatA, bhaMDAra bharane hetu hiMsA, jhUTha, corI, chala, prapaMca, kapaTa, mAyAcArI, duhare lekhe, Upara-hI-Upara saude karane rUpa Arambha-samAraMbha se jur3atA hai| yaha parigraha pApa hai| usameM mamatA-mUrcchA hI mUlataH pApa hai| koI kahe ki, parigraha to hai para mUrcchA merI usameM nahIM hai taba usase pUcheM ki phira itanA parigraha kyoM jor3A, niraMtara bar3hAte jA rahe ho, tRSNAtura ho, mRga jaise saMsAra meM daur3ate- hAMphate-dama kyoM tor3a rahe ho? kyA eka paramANu bhI merA ho sakatA hai? kyA ? socA kabhI itanI ApAdhApI, chInA-jhapaTI, agar3e-pichar3e, dhanika-nirdhana, dhanI - sattAvAna - nirdhana dezoM ke bIca kleza, kalaha, saMgharSa, yuddha-mahAyuddha - narasaMhAra isa parigraha mahApApa ke kAraNa haiN| prAkRtika sampadA para merA, mere samUha kA adhika-se-adhika svAmitva-Adhipatya ho jAe, usakA dohana, ati dohana kara maiM, merA parivAra, merA samUha khUba sukha bhoge, yaha mahAparigraha kA mahApApa sIdhe naraka gati meM, phira tiryaMca paMcendriya, phira vaisA hI aise caturgati rUpa ananta janma-maraNa kA ananta dukha dene vAlA hai| ataH mahAvIra svayaM sarva parivAra, dhana vaibhava, rAja vaibhava, sukha kA tyAga kara saMyama lete haiN| usase pUrva usI prajA se lUTa-lUTakara vasUlI kara ekatra rAjakoSa bhI eka varSa taka nirantara punaH prajA ko luTAkara lauTAkara pUrNa aparigraha, nagna digambara, akiMcanya (atyanta garIba) mahAbhikSu ho jAte haiN| kara pAtrI, eka bAra rUkhAsUkhA vaha bhI sAr3he bAraha varSa meM mAtra 349 dina AhAra karane vAle vizva meM aise koI dharmavettA- dArzanika nahIM mila paate| taba ve aparigraha kA upadeza dete haiN| unake pacAsa hajAra aparigrahI saMyamI, saMyama sAdhaka hote haiN| lAkhoM parigraha sImita karate haiM, yaha aparigraha kA siddhAnta vizva ko anupama - preraka bheMTa hai| rAga bhI pApa hai - zarIra ko sAtA, sukha pahuMcAne vAle, indriya-viSayoM ke sukha kI pUrti meM sahAyaka-sAdhaka vyaktiyoM ke prati, sneha-anurAga, vAtsalya, prIti, prema, Adara-sammAna sevAbhAva hotA hai, yaha rAga yA prIti kA baMdhana rAga pApa hai| vaha rAga sparzendriya bhoga meM sahAyaka ke prati rati, rati krIr3A bana jAtA hai| mahApApa mAnA gayA hai| dveSa pApa hai - ukta ke viparIta vyakti mileM to rAgAdi kA viloma dveSa hotA hai| vaha zatrusama lagatA hai, cAhe sagA bhAI, mAM-bApa, pati yA patnI hI kyoM na ho| 51 A Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga mIThA jahara hai, dveSa khArA-kar3avA jahara hai| karma baMdha to donoM meM hotA hai| rAga pApa kA bhAna nahIM aataa| jo pArivArika mAnadaMDoM meM pavitra, maMgala kahA ho, kaise pApa hai, rucatA nahIM parantu usI rAga ke pIche dveSa, vaira-vaimanasya-virodha-matabheda-ghRNA-tiraskAra-IrSyA, baira kI gAMThe, kleza, kalaha, saMgharSa, yuddha-mahAyuddha, hiMsA kA ugratama ruup| aise rAga-dveSa ko bhagavAn mahAvIra pApa kahate haiN| karmarUpI per3a ke mUla yA bIja haiN| yaha rAga-dveSa ajJAna se hotA hai| ajJAna kyA? ina saba parAyoM ko apanA jaannaa| usI se moha, jo bhayaMkara karma baMdha kA kAraNa ginA hai| mAyA pApa-yadi rAga hai to usakI pUrti dhana, vaibhava, aizvarya, pada se hotI hai| vaha pAne hetu chala, prapaMca, mAyAcArI, gUDhamAyA-Sar3ayantra Adi karanA-mAyA hai| usase usa lobha kI, dhana kI tRSNA kI pUrti hotI hai| usI se rati sukha, indriya sukha hotA hai| ataH rAga meM mAyA aura lobha kaSAya A gayA hai| dveSa hai to usake prati krodha AtA hai| mAna-bhaMga ho ahaMkAra para coTa lage to krodha kI jvAlA nikalatI hai| ___kalaha, niMdA, cugalI, rati-arati-dhana-sampatti, kArya ke baMTavAre meM kleza hotA hai, vahI kalaha, vAda-vivAda, saMgharSa, vaira-vaimanasya, yuddha, vAkayuddha A jAtA hai| usI meM eka-dUsare para Aropa-pratyAropa lagAe jAte haiM, eka-dUsare ko nIce girAyA jAtA hai, pachAr3A, jItA jAtA hai| svayaM UMcA batAne, anya ko, anya kI dRSTi meM nIcA, nIca dikhAne hetu cugalI, niMdA-burAI hotI hai| usI hetu SaDayaMtra, sAMThagAMTha, chala-prapaMca hote haiM usameM kapaTapUrvaka jhUTha bolate haiN| ina saba hathakaMDoM se pada-pratiSThA UMcI kara, dhana-sampadA-aizvarya bar3hAkara indriya-viSayoM kI anukUlatA juTAI jAtI hai, use bhoganA, ruci lenA, rucikara laganA rati aura pratikUla hoM to arucikara lagatA hai, vaha arati hai| aise satraha pApa haiN| tIna zalya (kAMTe)-antima, ina saba pyAdoM ko sakriya rakhane vAlA, mithyA darzana zalya hai| isameM tIna zalya Ate haiN| mAyA zalya arthAt aisA kAMTA ki mokSa mArga para eka kadama bhI nahIM cala sakatA, pAMva bhI nahIM rakha sktaa| mAyA kI bhayaMkaratA Upara smjhaaii| dUsarA kAMTA-nidAna (niyANA) hai| yadi ajJAnatA meM, samyak jJAna, samyak darzana ke binA, dekhA-dekhI, zarIra-sukha, saMsAra-lAbha se saMyama aura tapa kI ArAdhanA kare taba bhI zubha bhAva se puNya baMdha hotA hai| yadi vaha kisI sAMsArika-sukha meM AkarSita, bhramita ho, A jAe, ho jAe aura yaha icchA 152 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmanA kare ki mere saMyama aura tapa kA koI phala ho to mujhe yaha Rddhi-siddhi, aizvarya, indriya-viSayoM ke sukha mileN| usa doSa kA pazcAtApa-prAyazcita, dhikkAra kie binA AyuSya pUrA ho jAe taba agale bhava meM use vaha sukha mila sakatA hai| parantu usane hIre ke badale koyalA mAMga liyaa| saMyama aura tapa kA phala to karmoM ke Ane ke dvAra baMda karane rUpa saMvara hai| pUrvopArjita karma kI nirjarA aura mukti hai| atIndriya Atmika sukha hai| parama Ananda hai| usane mAtra indriya viSaya sukha mAMga liyaa| vaha anupama mokSa sukha pAne ke sthAna para kSaNika indriya-sukha mAMga letA hai, yahI hIre ke badale koyalA mAMganA hai| usI se ghora mithyAtva A jAtA hai| sukha bhogakara, phira caturgati meM bhaTakatA rhegaa| mithyAtva kA svarUpa pahale A gyaa| aise pApa-baMdha kA kathana pUrA huaa| (6) Azrava tatva-karma ke Ane ko Azrava kahate haiN| AtmA ke zuddha bhAva aura azuddha bhAva, do bheda haiN| zuddha ke koI bheda nahIM hote| zuddha bhAva hai-jnyaataa-drssttaa| mAtra jAnanA, mAtra dekhnaa| svayaM hI svayaM ke jJAna guNa se svayaM ko jAne, svayaM hI svayaM ke darzana guNa se svayaM ko dekhe| aisA AtmA kA svarUpa, svabhAva, guNa, lakSaNa hai| jAnA ki priyajana hai, priyatA kI kriyA, jAnA ki apriya (zatru) hai, apriyatA (zatrutA) kI pratikriyA kii| priyatA, prIti yA apriyatA-aprIti, rAga yA dveSa ye AtmA ke azuddha bhAva haiM, vikAra haiN| svabhAva to AtmA kA zuddha-nirmala, nirvikArI hai parantu anAdi ajJAnAdi baMdha paryAya se, anAdi se yaha vikArI ho rahA hai| jaise zItala svabhAvI pAnI, agni-saMyogI uSNa-svarUpI lagatA hai, jalA detA hai parantu para-saMyoga se vaha guNa daba, Dhaka gayA, naSTa nahIM huaa| pramANa? usI pAnI ko agni se haTA do, svataH ThaMDA, svabhAva prakaTa ho gyaa| uSNa lagane vAle pAnI ko Aga para DAlo, Aga bujha jAegI, isase siddha hotA hai ki vastu kA svabhAva naSTa nahIM hotaa| hAni pahuMcAne vAle, gAlI dene vAle kA nimitta, saMyoga milA, pUrva meM saMyogita, krodha mohanIya kaSAya karma kA bhI saMyoga milA, AtmA krodhI, kruddha, kSubdha, kupita, uttejita hote dikhA, krodhI kahA jAegA, krodha kA karttA kahA jAtA hai parantu saMyoga haTate hI, vItarAga vacana ke saMyoga se bhAva AyA-maiM krodha-svabhAvI nahIM, zAnta svabhAvI hUM, samajhA svarUpa ko, maiM jJAnAnanda svabhAvI hUM, krodha kA zamana, zAnta, paramazAnta huaa| jIva ke vikAra se pudgala vikArI usI se jIva vikAra-AtmA ke 534 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAragrasta hone meM, ajIva-pudgala kA vikAra bhI kAraNa bnaa| vaha karma pudgala hai| kArmaNa vargaNA se banA hai| usa zuddha pudagala ko mere vikAra kA nimitta milaa| vaha vikAragrasta ho, pudgala karma bnaa| usa vikArI pudgala karma ke udaya meM dukha pahuMcAne vAle kA nimitta AyA, vaha bhI pudgala (ajIva) maaneN| pudgala ke vikAra se AtmA bhI vikArI huaa| AtmA ke vikArI bhAva se vaha pudgala bhI vikArI huaa| vikAra bhAva, para-bhAva hai| para-padArtha ke nimitta se hotA hai| maiM nimitta ke adhIna ho, rAgAdi vikAra bhAva karatA huuN| vaha bhAva karane vAlA bhI maiM hI huuN| ataH maiM krodhAdi bhAva karma kA karttA kahalAtA huuN| usI para-padArtha meM kartRtva buddhi se maiM karma kA Azrava karatA huuN| bhagavAn mahAvIra karma ko pudgala mAnate haiN| loka meM kArmaNa vargaNA ke pudgala bhare haiN| mere krodhAdi bhAva karate hI, ve AkarSita hote haiM, Ate haiM, phira mere kucha bhI kie binA, ve apanI sahaja, sva-zakti se, mere (vikAra) bhAvAnusAra jJAnAvaraNa Adi sAta-ATha karmarUpa pariNamita hote haiM, vibhAjita hote haiM aura mere se jur3a jAte haiN| maiM (arthAt AtmA) jaba bhAva karatA hUM, taba bhaavaashrv| usa bhAva se, ve karma jaba A rahe hote haiM, Ate haiM, taba drvyaashrv| jaba mere sAtha ekameka jaise ho jAte haiM taba baMdha kahalAtA hai| Azrava se hI baMdha hotA hai| Azrava meM mere vikArI bhAva mUla haiN| jisa taratamatA, zreNI, gAr3hatA, maMdatA ke bhAva hoMge, karmoM kA Azrava usI anusAra hogaa| 'karamacaMda' kA lekhA pakkA hai| kArmaNa vargaNA nAmaka pudgala meM eka naisargika, svAbhAvika, sahaja zakti hai ki vaha mere krodhAdi vikAra se AkarSita hotA hai, apanI hI zakti se 7-8 karmarUpa banatA hai| AkarSita hone saMbaMdhI dRSTAMta baMdha-tatva meM diyA-cuMbaka aura lohe ke knn| Akara 7-8 karma kaise banate haiM? mAM ke peTa meM rahakara donoM ko jor3ane vAlI, nAbhI se jur3I, nAr3I se bhojana se banA rasa piyaa| usase, phira bAhara nikala dugdhapAna, stanapAna kiyA, roTI-sabjI-dAla Adi usase zarIra banA, bar3hA, hRSTa-puSTa, balavAna bnaa| zarIra meM eka kviTala bojhA sira yA kaMdhe para uThA leM, aisI majabUta haDDI, mAMsa, majjA, rakta, vibhinna aMga, avayava, sAta kharaba to bheSaja meM kozikAeM banI, pUre zarIra meM lAkhoM-lAkha kozikAeM banatI-bigar3atI-punaH banatI haiN| mala aura mUtra bhI banatA hai| antima AThavAM-vIrya bhI banatA hai| kyA usa rasa, dugdha, roTI, dAla, sabjI meM ye kahIM Apako dikhAI dete haiM? nhiiN| kaise banate haiM, nirantara, jaba taka jIva kA zarIra se saMyoga hai, nyUnAdhika banate hI rahate haiN| ina sabake banane kI sahaja-svAbhAvika zakti garbha meM mile rasa, 4544 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira dUdha-AhAra meM hai| banakara phira sAta-ATha prakAra kI ghAtuoM meM, vibhAjita, saMtulita vibhAjana kI bhI zakti hai| aise hI AtmA ke bhAva gineM, AhAra aura usase bane jJAnAvaraNAdi ATha karma aura anupAta meM samAnupAtika vibhAjana bhI hotA rahatA 6] __jaisA dRSTAMta meM kahA ki zarIra ke sAtha AtmA hai, taba taka hI AhArAdi se vibhinna tatvoM, aMgoM, avayavoM kI racanA, poSaNa hotA hai, na ho AtmA to ye nahIM bneNge| vaise hI AtmA ke vikAra bhAva kA, rAgAdi kA saMyoga, kArmaNa vargaNA ke pudgala se ho to karma-zarIra kI bhI racanA hotI hai| yadi AtmA kA vikAra bhAva na ho to? jaise vaha bhojana bAhara par3A rahe, zava ke peTa meM pahuMce to apanI sahaja paudgalika kriyA kregaa| pudgala ke guNa haiM-varNa, gaMdha, rasa, sprsh| svabhAva hai-sar3ana, gln| ve audArika pudgala apane guNa meM nirantara pariNamana kreNge| paryAya meM parivartana hogaa| svabhAva ke anusAra sar3ana-galana bhI hogaa| __ zarIra pudgala kA pariNamana usake guNa ke anusAra hI-aisI hI audArika vargaNAoM (hAr3a-mAMsAdi) kA banA yaha zarIra cAhe AtmA sAtha hai taba bhI apane guNa meM, apane svabhAva ke anusAra hI kArya karate haiN| AtmA ke sAtha rahane se kucha bhinnatA rhegii| sar3ana-galana tejI se nahIM hogii| hotI to rahatI hai tabhI to zarIra ke mukhya nau dvAroM se (do kAna, do AMkheM, do nathune, eka muMha, mUtradvAra, mala dvAra) niraMtara gaMdagI nikalatI hai| pudgala-zarIra kA sva-guNa pariNamana mujhameM mAnanA hI anaMta karma kA Azrava hai-pratyeka dravya apane-apane guNoM ke anusAra, apane hI guNoM meM svayaM kI zakti se hI pariNamana (paryAya yA rUpa kA badalanA) karatA hai| sarvAdhika, ananta karmoM ke Ane kA, Azrava kA mUla kAraNa hai, maiMne (AtmA ne) mAnA ki yaha varNa-gaMdha-rasa-guNa vAlA maiM hI hUM, inameM jo nirantara pariNamana ho rahA hai, vaha mujhameM ho rahA hai| merA gorA raMga thA, kAlA par3ane lagA, ciMtAmagna ho gyaa| bAla kAle se sapheda hone lage, bhArI ciMtA, bur3hApA A rahA hai, roga mujhameM A rahe haiN| merA sira-peTa dukha rahA hai, mere ye roga A gae, ho gae, maiM mara rahA hUM, aadi| (mere saMyoga se) ho to zarIra meM, zarIra (pudgala) ke guNa-svabhAva ke anusAra hI ho rahA hai, vahI usakA svabhAva hai parantu use maiMne, mujhameM hone kA aisA bhrama pAla liyA ki vaha mere anukUla ho to maiM harSita-prasanna aura pratikUla ho to dukhii-aart| donoM meM karma kA Azrava 554 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| mUla meM to isa mithyA-mAnyatA aura ajJAnatA se ananta karma kA Azrava hotA hai| usI kAraNa bAhya meM rAga-dveSAdi hote haiM vaha Azrava kA mUla huaa| zubha-azubha bhAva se Azrava-AtmA ke nirantara, prati samaya hone vAle zubha yA azubha bhAvoM se karmAzrava ho rahA hai| zubha meM nau prakAra ke bhAva Ate haiN| azubha meM hiMsA se mithyA darzana zalya taka ke 18 pApa Ate haiN| zubha bhAva se puNyAzrava, azubha bhAva se paapaashrv| digambara AgamoM meM mUla-mukhya, kuMdakuMdAcArya racita samayasAra hai, usameM puNya, pApa do tatva milakara nau tatva Ae haiN| umAsvAmiracita tatvArtha sUtra meM puNya-pApa tatva nahIM hai| sAta tatva haiN| puNya-pApa ina donoM kA samAveza Azrava meM ho gyaa| eka sukhapUrvaka bhogA jA sake, aisI gati, manuSya gati devagati meM le jAne vAlA aura dUsarA dukhapUrvaka, tIvratama dukhapUrvaka bhogA jAne vAlA, tiryaMca aura naraka gati meM le jAtA hai| Azrava donoM se hai| gati bhramaNa donoM meM hai| baMdha donoM se hogaa| puNya se manuSya bhava Adi : usameM majA le to pApAzrava-puNya se, ananta puNya se hI yaha manuSya bhava, pAMcoM indriyAM paripUrNa, nIrogI kAyA milii| buddhi teja milii| bAhya meM dekheM-AryakSetra jahAM Arya sabhyatA-saMskRti-dharma-darzana ho, vaha milaa| paryApta AjIvikA ke sAdhana, anukUla parijanAdi mile| ataH puNya aura usake anukUla phala se koI bhI iMkAra nahIM kara sktaa| Agama pramANa bhI hai| pApAzrava bhI puNya ke udaya meM hotA hai| puNya se, sAtA vedanIya karma se ukta anukUlatAeM milIM aura unakA bhoga bhogakara khUba rasa liyA, unameM sukha mAnA, Asakta hue, gRddha hue, jitane adhika bhoga-sAdhana, utanA hI adhika usI meM Aja, AkaMTha, DUbe dikhate haiM to puNya ke phala kA kyA sAra nikAlA? punaH jIvanabhara aisA pApAzrava kiyA ki adhogati meM jAnA pdd'e| kevaliprajJapta vANI zravaNa eka viziSTa, sAtizaya puNya ke udaya meM milatA hai| pApodaya meM bhI mokSa-mAno, pApa ke udaya meM komala kRza zarIra milA (gaja sukumAra) kAlA-kalUTA-ubar3A-kubar3A zarIra milA (harikezI) kula bhI cAMDAla kA milA, AjIvikA bhI itanI kama ki pati-patnI donoM kI udarapUrti hI na ho (pUNiyA zrAvaka) chabar3I bharakara caurAhe para phUla-mAlAeM becane jaisA nyUna AjIvikA kA sAdhana milaa| (arjunamAlA) jo kahate haiM ki puNyodaya kI pRSThabhUmi se Atma sAdhanA hotI hai, sahI nahIM hai| cakravartI jitanI Rddhi sampannatA (koNika) yA cakravartitva bhI mila jAe (bradatta cakrI) bhoga bhogakara nArakI meM cale jAte haiN| ukta vipanna nyUnatama AjIvikA, nikRSTa kula-zarIra vAle bhI mokSa cale gae (eka 1564 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUNiyA zrAvaka) eka bhava karake cale jaaeNge| puNya ke phala se bAhya meM anukUlatAeM milatI haiN| pApa ke phala meM pratikUlatAeM milatI haiN| AtmapuruSArthI vItarAgavANI ke anusAra puruSArtha kare to pratikUlatA meM bhI AtmArtha sAdha letA hai aura hIna-ulTA puruSArtha karane vAlA, puNya bhogakara caturgati meM bhaTakatA rahatA hai| puNya se anakalatAoM, pApa se pratikUlatAoM se mokSArtha kA koI sabaMdha nahIM hai| use bhI chor3anA par3atA hai| puNya se prApta sarva anukUla parijanoM, sukha-sAdhanoM-vaibhava ko bhI chor3anA hI par3egA aura puNya se mile manuSya zarIra se bhI dRSTi haTAkara AtmA meM lIna hone se mukta hotA hai| pApa ke udaya se milI pratikUlatAoM se bhI dRSTi haTAkara, pratikUla zarIra se bhI dRSTi haTAkara AtmaramaNatA se mukti hai| kyA puNya karUM? mAtra gRhastha, cauthA, pAMcavAM guNa sthAnavartI hai, abhI zarIra, parivAra usa hetu sArA Arambha-samAraMbha hai, moha-mamatA-mUrchA, phira hiMsAdi pApa se baMdha, Azrava pApa kA ho rahA hai, vaha pUche ki puNya kA kArya karUM kyA to uttara hai-jo dhana, zakti, samaya puNyodaya aura vartamAna puruSArtha se mile yadi sva-zarIra, indriyAsakti, parivAra kI mohAsakti meM par3a vahAM lagA rahe ho to pApAzrava kara adhogati meM mata jAo, use mUka pazu-pakSiyoM, asahAya manuSyoM ke hitArtha, nisvArtha bhAva se, binA pratiphala kI cAha ke, lagAoge to pApAzrava se puNyAzrava kara sugati meM jaaoge| para yahIM bAta pUrI nahIM huii| cetAvanI : lakSya to saMvara, nirjarA, mokSa kA hI rkho| pApa kI apekSA puNya zreSThatara hai, upAdeya hai| parantu saMvara-nirjarA kI apekSA nikRSTa hai, heya hai| Arambha-samArambha, moha-mamatA meM par3akara ghara-gRhasthI ke kArya meM lagane vAle samaya ko kATakara pazu-pakSI-sevA, gosevA, samAja sevA, zrIsaMgha sevA meM lagAnA zreSTha hai| parantu ina sevAoM ke kAraNa samatva-sAdhanArUpa sAmAyika, pauSadha kI Atma-sAdhanA, kRta-pApa-karma-dhokara Atma zuddhi karane rUpa pratikramaNa karane, jJAna, AtmajJAna prAptikara, samyaktva kI vizuddhi, cAritra kI vizuddhi kA mUla svAdhyAya, dhyAna sAdhanA se vaMcita hote haiM, inameM bAdhA par3atI hai to ukta sevAoM se bhI taba haTa jaaeN| aba aura puNya kyoM cAhie? puNya arjita karUM, yaha bhAva hI kyoM? itanA puNya karake maiM A gayA, sAtizaya, viziSTa puNya karake A gayA ki parama vItarAgI kI parama amRtavANI zravaNakara, zraddhAkara, AtmasAta kara, usI amRtatva meM DUba kara amara ho jAUM, aba, isase adhika puNya kauna sA cAhie? aba to Atma-puruSArtha =57 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara janma-maraNa ke dukha se mukta ho jAUM, yahI, aura yahI ekamAtra lakSya hai| na bAeM, na dAeM, na pApa, na punny| na adhogati, na uccgti| mAtra ulttghuum| saMsAra, caturgatirUpa saMsAra se dRSTi haTAkara mAtra Atma-dRSTi, sva-dRSTi kara mukta hone meM juTa jAUM, bs| aba ekamAtra lakSya mokSa kA ho-gRhastha, jisane AtmajJAna pA liyA, samyaktva ho gaI, Age bar3ha 12 vratoM kI ArAdhanA meM laga gayA, aise cauthe yA pAMcaveM guNasthAnavartI, donoM kA lakSya to mAtra Atmazuddhi kara mukta honA hai| bAeM-naraka, dAeM-svarga, donoM nahIM, mAtra gati mukti| ghara-gRhasthI, naukarI, vyApAra-vyavasAyAdi kA, mUlataH zarIra kA kArya karate hue bhI, usameM adhika samaya jAyA ho rahA ho, phira bhI Atma-zuddhi, AtmA ke, apane kArya ko sarvoparitA detA hai, zeSa, zarIrAdi-kArya ko gauNa-heya, bhAra, bhAr3a-jhoMkanA, kArAgRha, jaMjAla mAnakara adhika-se-adhika samaya usase pare ho AtmasAdhanA meM lagU, yaha soco| lakSya-pUrNataH parAyoM ke kArya se pare ho mAtra Atma lkssy| puNya-rUpI bhUsA sahaja milatA hai-upamA se samajheM-kisAna do prakAra kI khetI karatA hai| eka dAnA prApta krnaa| dUsarA bhUsA paidA krnaa| dAne ke sAtha, saha-utpAda-bhUsA to sahaja hai| vaise hI, saMvara-nirjarA kA kArya karate hue, sAtha meM hone vAle zubha bhAva se puNya to sahaja arjita hotA rahatA hai| sAdhanA karate hue, itane kaSAya ko to kRza kara diyA, niHzeSa kara diyA, itanA avaziSTa bhI naSTa kara dUM-yaha zubha bhAva sahaja puNya utpanna karatA hai| jisa gRhastha ke ghara meM, kisAna ke jaise bahuta sAre, Dhora adhika hoM, to bhUsA adhika mile, dAnA atyalpa, aisI dUsarI khetI karatA hai, vaisI bahuta parijana hoM, (Dhora) unheM bahuta sI AvazyakatAoM kI pUrti meM, samasyA-nivAraNa meM vastuaiM-sAdhana-suvidhAeM cAhie, ve gRhastha puNya-rUpI bhUse-kacare vAlI khetI kro| puNya kro| saMvara-nirjarA-rUpa dAnA nahIM milegaa| puNya kamAne kA lobha, mAna Adi kaSAya hai-pApa hai| samyaktvI bhavabhIrU hotA hai| use sAtoM, sAtaveM maraNa kA bhI bhaya nahIM hotaa| kyoMki pakkA, AtmasAta kara liyA hotA hai ki marane vAlA to yaha zarIra hai, maiM to ajanmA, ajara, ajara, (arthAt bUr3hA honA-jarAvasthA) amara AtmA huuN| parantu use yaha bhaya rahatA hai ki, maiM pramAda meM jAkara, kabhI aisA kArya na kara bailUM ki merA bhava bar3ha jaae| bhavabhIrU, pApabhIrU bno| pApa se, pApa karane se Daro, bhava se Daro anya kisI se nhiiN| 1584 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira hamArA saMsAra kaise calegA? ghara-gRhasthI kaise calegI? saMsAra kA artha hai-caturgatirUpa sNsaar| kyA aisA saMsAra calAkara, aisI ghara-gRhasthI calAkara nirantara caturgatirUpa saMsAra bar3hAnA hai? samyaktvI nahIM bar3hAnA cAhatA hai| ghara-gRhasthI, sAMsArika kArya bhI karatA hai parantu usameM kartRtva buddhi, ahaMbuddhi, mama-buddhi nahIM rhtii| AtmasAdhaka kI gRhasthI acchI calegI-AtmA ke AnaMda meM nirantara vRddhi karane rUpa Atma-sAdhanA se, Atma-tuSTi, saMtoSa, zAnti tanAva-cintA-kleza-paritApa se pare rahane vAle kA ghara-vyApArAdi bhI zAnta-datta-citta hone se, samyaka, nirNAyaka buddhi se, ekAgratA se acche cleNge| vaha ve kArya zIghra daphanAkara apane kArya, Atmazuddhi, Atma-pariSkAra meM juTa jAegA, caubIsoM ghaMToM cakkI meM nahIM pisatA rahegA, dhANI-kA-baila nahIM bnegaa| nirarthaka kAryoM meM, gappoM meM, buddhibhraSTakartA 'buddha Dibbe' ke cakkara meM samaya nahIM gaMvAegA, bacAkara sAmAyika-svAdhyAya, dhyAna, cintana, manana meM, AtmAnaMda meM lIna hogaa| bAhya meM-saralatA, bhadrikatA, RjutA, namratA, komalatA, dayAlutA, sahanazIlatA, sneha, sauhArdraya, sAmaMjasya, paraspara-prema, sarvajIvoM ke prati maMgalabhAva-kalyANI bhAvanA Adi mAnavIya guNa bhI khilate jaaeNge| bhItara bhI Ananda bAhara bhI aannd| dukha, dAridraya, roga, zoka A gae, mAnegA-mere pUrva karma kA phala hai, Arta hue binA, dukhI hue binA, samatva sAdhanAbhAva se nirjarita, niSphala kara degA, nae karma, hAya-vilApa karake, nahIM bNdhege| bAhya meM adhika atyadhika sukha-suvidhAeM AeM, puNya kA kacarA hai, kacare meM loTapoTa nahIM karegA, nirlipta, udAsIna, nispRha, agRddha, anAsakta rhegaa| Azrava nahIM, saMvara-duSphala mere doSa se AyA, mAno-ukta antima paMktiyoM meM AyA-pUrvakarmodaya se ghara-gRhasthI, samyaktvI tathA vratI zrAvaka (zrAvikA) ko sukha ke kAraNa bhI mileMge, dukha ke kAraNa bhI mileNge| mithyAtvI, ajJAnI donoM meM nae karmoM kA Azrava kregaa| sukha meM majA le, dukha meM dukhI ho to aashrv| samyaktvI-jJAnI kyA karegA? donoM meM sm| koI viSama bhAva nhiiN| karma bAMdhe the, maiMne jaisA pUrva meM, pUrva bhava meM, pUrva bhavoM bhava meM bAMdhA, udaya meM AyA, merA hI doSa hai, duSphala maiMne hI taya kiyA thaa| anya kisI kA doSa nahIM hai| kisI bhI vyakti ko, karma ko doSa na de, apanA doSa mAnakara, "cuppI" sAdhakara mukta ho jaaegaa| dUsare ko doSI mAna dveSa karanA, krodhAdi karanA, Artta-dukhI honA 1594 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ArttadhyAna karanA), hAya vilApa karanA, hIMjaranA, nae karma kA Azrava / tabhI sAdhaka kI sAvadhAnI caahie| jJAna-darzana, vItarAga vacana-bala, use cetA degaa| saMvRta ho jaaegaa| apanI hI bhUla se karma kA Azrava / jJAnI ke vacana se vaha bhUla sudharI, pUrva ke karmodaya se anukUla-pratikUla vyakti ke milane para rAga-dveSa nahIM kiyA to saba karmoM kA AnA roka diyA, avaruddha kara diyA, mArga aniruddha kara diyA, karmoM ke pravAha ko, dhArA ko thAma liyA, saMvara ho gyaa| manojJa-amanojJa vastu-saMyoga meM ratibhAva (mana ko bhAnA, rUcanA, indriyoM se saMtuSTi kA ahasAsa karanA), pratikUla saMyoga meM aratibhAva (aruci Adi) karmoM kA dvAra khula gayA, rati-arati se pare (dezataH aMza meM yA pUrNataH) virata (nirata) (nivRtta) (pare) haTate hI sNvr| iSTakArI aura aniSTakArI sthitiyAM, vAtAvaraNa, nimitta kAraNa banate hI harSa yA zoka karate hI karmoM kA AnA, Azrava, usake sthAna para taTastha bhAva, madhyastha bhAva, samabhAva, svabhAva, zAnta bhAva, sahaja bhAva, Atma bhAva meM jAte hI sNvr| sAtAkArI yA asAtAkArI paristhitiyAM, pUrva karma saMyoga se, Ate hI unameM Asakta, gRddha, rakta, lipta, lipsA, spRhA, AkAMkSA, bhoga bhAva yA asAtAkArI meM ghRNA, vitRSNA, tiraskAra, aise vikRta bhAva Ate hI Azrava, nae karmoM kA AnA / usake sthAna para anAsakta, agRddha, arasa, nIrasa, udAsIna, nirlipta, alipta, nispRha, anAkAMkSA (AkulatA-vyAkulatA ke sthAna para) nirAkula, anAsakta hote hI karmoM kA AnA rukA-saMvara ho gyaa| pApAzrava nirodha bhI eka apekSA se saMvara apekSA se, pApa sthAnoM kA sevana nahIM kara karma ke Azrava ko rokanA bhI saMvara hai, inheM maMda karanA bhI utane aMza meM saMvara hai| cUMki adhikAMza meM pApa ho rahA hai to Azrava bhI cala rahA hai| yadi pApa-sevana ke sthAna para pApoM meM pravRtti se nivRtta hokara puNya pravRtti meM laga gayA, to puNya kA Azrava, karmoM kA AnA, baMdhanA kAyama rahA, gati-bhramaNa bhI nahIM rukegA, zubha gatiyoM meM jaaegaa| mithyAtva nahIM gayA to usake kAraNa zubha gatiyoM ke sukha meM gRddha, Asakta ho, indriyAsakta ho punaH pApa baMdha kara legA, caturgati-bhramaNa nirantara rhegaa| ataH lakSya to samasta zubhAzubha, zubha arthAt nau prakAra kI puNya pravRttiyAM, azubha arthAt 18 prakAra kI pApa pravRttiyAM, sabase nivRtti se saMvara hotA hai| pravRtti, kriyA, kArya, kRtya, karma sabhI ko samAna artha meM leN| ye sabhI zubha azubha rUkeM to sNvr| Azrava meM hAthI dvAra hai - mithyA mAnyatA / AtmA ke ananta jJAna para pardA 60 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ par3a gayA, AvaraNa A gayA, jJAnAvaraNIya karma se| darzana para AvaraNa A gayA, use kahA-darzanAvaraNIya krm| svayaM ko na jAnanA, svayaM ko na dekhanA, zarIrAdi-parAe padArtha ko merA hai, aisA jAnanA, aisA dekhanA, usase huA, usa para moha, yaha mohanIya karma, mohanIya karma meM eka hai, darzana mohanIya, svayaM ko bhUle baiThe rahanA aura parAye ko apanA jaannaa-maannaa| usase, mohanIya karma kA dUsarA bheda-cAritra mohniiy| usase parAye padArtha se prIti, mamatva, mithyA moha, kSaNika indriya sukha hI parama lakSya, usI meM sArA puruSArtha, upayoga guNa, nirantara bAhara hI bAhara bhttknaa| usI se kaSAya, usI se hiMsAdi paap| usI se karma kA Azrava-baMdha, usI se ananta janma-maraNa kA ananta dukh| (7) saMvara kA krama : aMza-aMza karate pUrNa saMvara : karma se akarma meM jAnA saMvara-mithyA mAnyatA, mithyAtva, mithyA darzana zalya, darzana mohanIya karma se mithyA bhAva Ane para pUrNataH roka lagA denA, smyktv-sNvr| ajJAnAndhakAra se jJAna kA prakAza hone se AtmA apane hI, utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra, parAkrama se, AtmA meM saMvRta hotA huA, mithyA mohAdi ko baMda yA prathamataH manda karate-karate baMda kare to aMza-aMza saMvara se pUrNa sNvr| AtmajJAna-Atmadarzana ke bala para, jo hiMsA-jhUTha-corI-abrahma sevana, parigraha se Azrava ho rahA hai, maMda, nyUna, sthUlataH parityAga yA sarvathA parityAga karatA hai to ina paMca-pApoM se viratirUpa saMvara huaa| usase saMyamita, indriya-saMyama karatA huA, kaSAyoM ko upazAnta-upazamita karatA hai to kssaay-sNvr| para-padArtha meM pravRtti rUpa pramAda se, Atma-vRtti kara apramatta, jJAtA-draSTA bhAva meM jAtA hai to pUrNa saMvara, tatkAla meM karmoM ke Ane ke sarva dvAra baMda, mana-vacana-kAyA kI pravRtti, kriyA, karma, kArya se bhI pare, akriya, usa kAla, una kSaNoM meM samasta zubhAzubha adhyavasAyoM, bhAvoM, pariNAmoM, pariNamana ke sthAna para, para-guNa-pariNamana ke bhrama ko tor3akara mAtra sva-guNa-pariNamana| sva guNa hai-mAtra jAnanA, mAtra dekhnaa| sAtha meM koI rAgAdi kI kriyA nahIM, pravRtti se nivRtti, rAgAdi se pare vItarAgatA, vikAra se rahita nirvikAritA, AkulatA-vyAkulatA se nirAkulatA, saMkalpa-vikalpoM se pare nirvikalpa, kriyA se akriya, karma se akarma, vaha huA sNvr| zuddha saMvara, pUrNa sNvr| usameM AtmA apane hI jJAna guNa se apane Apako jAnatA hai, apane hI darzana guNa se apane Apako dekhatA hai| apane hI sukha (svarUpAnanda) guNa se, indriya viSayoM ke mAdhyama se milane vAle kSaNika sukha ke sthAna para, Atmika-sukha AtmAnaMda meM lIna hotA hai| mana kA manana, vacana kA uccAraNa, kAyA kI kriyA para 161 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " se dhyAna haTA, AtmA meM aDola-akaMpa sthira hotA hai, una kSaNoM meM sarva zubha yA azubha, zubha meM bhI prazasta zubha se prazastatama dharmAnurAgarUpa kriyA se bhI pare hotA hai| vaha kSaNa sarva karmoM ke Ane ke mArga ko avaruddha karane rUpa saMvara kA hotA hai| jo Azrava-baMdha ke kAraNa kahe mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda aura yogoM meM pravRtti, una saba kAraNoM ko baMda karanA saMvara huA / mithyAtva ke sthAna para samyaktva, avirati se virati kaSAya se akaSAya bhAva vItarAgatA pramAda se apramAda (apramatta jJAtA, draSTA bhAva) aura yoga ( mana, vacana, kAyA) ke zubhAzubha vyApAra kA thama jAnA, pAMcoM ko sulaTA kara do to Azrava ke sthAna para huA sNvr| usa hetu jina nimittoM se karma kA Azrava ho rahA thA, unakA parityAga, pUrNataH chor3anA, dravya saMvara aura jina nimittoM para padArthoM se para bhAva ho rahA thA, usase pare ho svabhAva meM, sva-guNa pariNamana se, sva, svAtmA meM ramaNa se, svarUparamaNa se parama bhAva sNvr| karmoM kA AnA hI thama gayA, pUrNataH ruka gyaa| yaha saMvara tatva kA svarUpa pUrA huaa| " " kyA gRhasthI meM aisA saMvara saMbhava hai? aisA AtmA dvArA AtmA meM saMvRta honA, pUrNa, zuddha saMvara to sAtaveM guNa sthAna vartI sAdhu-sAdhvI hI kara sakate haiN| kyA gRha-gRhasthI meM rahate, vyApAra vyavasAya karate, naukarI karate bhI saMbhava haiM? hAM, saMbhava hai, Upara kahA jina kSaNoM meM, jisa kAla meM zubha aura azubha, prazastatama zubha se bhI pare svarUpa meM sthita ho, vahI to saMvara hai abhyAsa kara anubhava kareM ki sarva bAhya jaMjAla se pare, ekAnta, zAnta ho baiTheM, bAhara meM nIrava zAnta vAtAvaraNa, bhItara pUrNa vizrAnti, parama zAnti, yaha abhyAsa aura anubhavagamya hai| dravyataH sarva para dravya se haTakara phira parama saMyogI zarIra, usakI UMcI-nIcI kriyA, pariNati, vedanAdi ke mAdhyama se hone vAle vikalpa, AkulatA se pare hone kA nirantara abhyAsa kareM to una kSaNoM meM Atma- sthiratA bar3hatI jAegI, AtmA ke apUrva Ananda kA AsvAda, AtmAmRta pAna hone para vaha zuddha saMvara hogA jisameM sarva kriyAoM se pare akriya hoNge| ati jaMjAla saMvara meM bAdhaka hai jisake bAhya meM jitane adhika jAla- jaMjAla, ciMtA, dukha, kleza, parezAniyAM, paritApa, dusvapna, durbhAva, tanAva, moha, mamatA, mUrcchA, tRSNA, icchA, AkAMkSA, kAmanA, vAsanA, tRSNA, mahatvAkAMkSA, mRgatRSNA Adi vikAra ke kAraNa hoMge, usakA saMvRta honA, ina kAraNoM se karmoM ke nirantara Ane rUpa AzravoM ko rokanA, saMvara meM jAnA, utanA hI 62 A Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durlabha, kaThina hogaa| bAdhaka kAraNoM ko DhUMr3ho aura kramazaH unheM httaao| yaha kaThinatama prayoga hai, kyA kareM, Apako usa agni-parIkSA meM hI saphala honA hai, Apane mArga hI aisA cunA hai ki bAdhaka kAraNoM, viparItatAoM, pratikUlatAoM meM bhI Apako saMvara kI AtmasAdhanA karate hue, aMza-aMza nirjarA karate hue mukta honA vikAra se pare honA saMvara-jina-jina vikArI bhAvoM se AtmA, paramArthataH nirvikArI hote hue bhI, vikAragrasta ho rahA hai, una vikAroM se pare honA saMvara hai| vikAra hai to Azrava hai| vikAra jitane aMza meM, jina kSaNoM meM pUrNataH rukeM, utane aMza meM, una kSaNoM meM saMvara hai| vikAra, ApakA anubhava hai, pUrva karma-saMyoga se anukUla-pratikUla nimitta kAraNoM se ho rahA hai, to phira nimitta-kAraNoM se, anukUla yA pratikUla nimitta, vyakti, vastu, sthiti, paristhiti se bhI, dravyataH bhI haTanA par3egA, phira bhAvataH una kAraNoM se vikAra hone se Azrava ho rahA thA, vaha vikArI bhAva ghaTA, miTA to aMza saMvara, pUrNa saMvara, usa kAla meM hogaa| Azrava ko dRSTAMta se samajheM-aghAtI karma hai-nAma, gautra, Ayu aura vedniiy| aghAtI arthAt AtmA ke nija guNoM meM ghAta (hAni) nahIM karane vAle krm| nija guNa, jJAna-darzana-sukha-vIrya Adi Atmika guNoM meM ghAta (hAni) karane vAle haiM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya (anAdi mithyA mohAdi se upArjita) mohanIya aura antarAya krm| aghAtI karma meM se mohanIya karma ke, cAritra mohanIya meM se rAga mohanIya vedanIya kaSAya karma kA udaya aayaa| jJAta hotA hai, jaba pUrva meM upArjita sAtAvedanIya karma ke phalasvarUpa, zarIra ko sAtA, indriyoM meM se phira kinhIM pAMcoM indriyoM kI pUrti meM anukUla vyakti milA, sAtA, indriya-sukha kA nimitta kAraNa sAmane khar3A hai, usase prerita, prabhAvita, AkarSita, mohita, bhramita ho, pUrva meM upArjita rAga mohanIya vedanIya kaSAya ke udaya se rAgabhAva hotA hai, donoM kAraNoM ke milane se nae karmoM kA AnA, Azrava huaa| saMvara kaise? nimitta ke anusAra na kareM to saMvara-rAga kA nimitta : rAga mata karo-pUrvabaddha karma ke phala se, vaha nimitta to mAno, maiMne niyata kiyA thA, vaisA hI AyA, AyegA hii| vaha nimitta, rAgI, mujhe rAga meM le jAnA cAhatA hai, usakA bhI, ghAtI ke udaya se bhAva meM rAga A sakatA hai, yadi merA svayaM ke bhrama se hone vAlA bhAva, rAga bhAva maiM na karUM to, vItarAgI paramAtmA kaha gae vaha nimitta to, rAgI to 1634 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAga karAnA cAhatA hai, tatpara khar3A hai, maiM karanA cAhUM to karUM, na karanA cAhUM to na karUM, karUM to marUM, cartugati meM ananta bAra, na karUM to cartugati se mukta houuN| vaha nimitta-rAgI vikAra meM le jAkara, Azrava karAegA, vikAra na karUM to saMvara ho gyaa| maMda karUM to maMda Azrava, tIvra karUM tIvra Azrava-baMdha, na karUM to sNvr| donoM vikalpa mere hAtha meM haiN| cuna lo| jJAnI vahI, samyaktvI vahI jo rAga se vItarAgatA kI ora bar3hatA jAe, antataH pUrNa vItarAgI ho jaaegaa| dveSa kA nimitta-dveSa mata karo-dUsarA rUpa-aghAtI meM se, asAtA vedanIya karma ke udaya meM eka vyakti dukha dene AyA, gAlI de rahA hai, zarIra ko hAni, parijana-priya jana ko hAni, dhana, sampatti, pada, pratiSThA ko hAni, indriya sukha meM bAdhA yA indriya sukha-sAdhana-pUrti meM bAdhA de rahA hai, aadi| ghAtI karma meM se mohanIya karma ke eka bheda, dveSa (krodha) mohanIya vedanIya kaSAya karma kA udaya aayaa| usa pratikUla nimitta ke Ate hI, usase prerita, bhramita, prabhAvita ho, mAno, maiM krodhAvega meM, AgababUlA ho, pratikriyA meM-eka kI jagaha do gAlI, mAra-pITa Adi karatA hUM to punaH nae karmoM kA aashrv-bNdh| dhyAna rakheM-Azrava dvAra ko, kAraNa, nimitta kAraNa ko baMda karanA, haTAnA hI saMvara hai| asAtAvedanIya karma to jisa gAr3ha maMdatA kA bAMdhA thA, vaisA hI udaya meM AnA hI thA, aTAlanIya hai, vaha to AegA hI, A gayA, khar3A hai, sAmane, mAno apanA kArya kara rahA hai| maiM usake anusAra, pUrva kI bhUla, jJAnI ke vacana-bala se sudhAra lUM aura pratikriyA meM, pratikrodha, pratihiMsA, pratikAra, pratirodha, prativAra, pratyAkramaNa, prativAda, prati uttara hI na dUM, apane meM calA jAUM, to nae karma Ane kA dvAra baMda kara diyA, saMvara ho gyaa| samyaktvI, jJAnI aisA hI karate haiN| jJAnI, cauthe guNa sthAna se Age sabhI gine gae haiN| pUrva meM ajJAna, mithyAtva meM maiM bhUla karatA rahA, Azrava-baMdha kara rahA thA, aba jJAnI, parama jJAnI ke vacana suna-pakke kara lie, aba bhUla kyoM? anAdi kI, pUrva kI bhUla sudharI ki sNvr| ise anya dRSTAMta se samajheM-eka sabala bacce ne nirbala bacce ko khelate hue kisI kAraNa se joradAra cAMTA mAra diyaa| vaha bisUratA huA gyaa| 5-7 tagar3e mitroM ko badalA lene hetu bulA laayaa| sabala baccA ghara meM jA mAM kI goda meM baiTha gyaa| ve bacce bAhara tAla ThoMka rahe haiM, nikala bAhara, abhI akala ThikAne lagAte haiM terii| mAM kI goda meM se nikAla kara to mAra nahIM sakate the, thor3I dera taka tAla ThoMkate rahe, phira bikhara ge| 1644 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabala baccA maiM joradAra cAMTA rAga yA kaI nirbala jIvoM kI hiMsA-virAdhanA / nirbala vedanIya karma (aghAtI, nirbala), apane sAtha jJAnAvaraNAdi sAka ko aura le AyA aura mujhe cartugati meM ananta bAra mArane ke lie tAla ThoMka rahe haiM, maiM pravacana mAtA kI goda meM dubaka kara baiTha gyaa| pravacana arthAt apUrva puruSa, parama jJAnI kI parama amRtavANI - vItarAgI kI goda meM baiTha gyaa| ve saba badalA lene Ae, mere rAgAdi rUpa cAMTe se bane karma, aba udaya meM Akara, Azrava-baMdha karavAne hetu tatpara khar3e haiN| maiM andara gupta ho gyaa| jitane jora se, jitanI dera taka tAla ThoMkate rahe, maiM mAM kI goda, pravacana mAtA kI goda meM nirbhaya, abhaya baiThA rahA, ve thaka-hArakara cale ge| saMvara ho gyaa| pravacana mAtA kA dUsarA artha, paMca mahAvratI jaba pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM, ATha kI paripAlanA meM lagA hai, taba para-padArtha ke kAraNa hone vAle para-bhAva se pare ho, sva-bhAva meM calA jAe, to Azrava rukA, saMvara ho gyaa| hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha ina pAMca pApoM ko AjIvana, tIna karaNa-tIna yoga se sevana na karanA, yaha mahAvratoM kI ArAdhanA, saMyama yA saMvara hai| ina pApoM se saMvRta huaa| phira upayogapUrvaka gamanAgamana, zabdocAra, AhAra grahaNa, vastra pAtrAdi uThAnA-rakhanA, zarIra se nikale gaMde padArtha (ucchiSTha) itanI yatanA se paraThanA ki, kisI bhI jIva kI hiMsA virAdhanA na ho, kisI jIva ko kleza na ho, ye pAMca samitiyAM haiN| (kramazaH zAstrIya zabda, dhyAna meM rakha sakeM to rakheM, IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa, pariSThApanA) / man vacana kAyA ko akriya karanA, gupti hai| gRhastha kaise kareM? mana-vacana kAyA kA vyApAra AtmA ke (mere) bhAvoM ke anusAra, zubha yA azubha meM niraMtara nirata rahatA hai, calatA rahatA hai, taba taka zrava hai| jaba inakA zubha yA azubha, donoM vyApAra ruka jAe, mana ko cupa, cupacApa baiThA raha, koI ciMtana-manana nahIM, vacana se bhI uccAraNa, mana-mana meM bolanA bhI nahIM aura kAyA kI kisI bhI kriyA, kisI bhI aMga kI anukUla-pratikUla kriyA se dRSTi pare kara Atma gupta honA, yaha Azrava dvAra rokanA saMvara huaa| ise mana gupti, vacana gupti, kAya gupti khaa| pAMca aura tIna milakara ATha pravacana mAlA kahalAe, inameM lIna hote, apane meM tanmaya, tallIna hote hI, svayaM meM ramaNa karate hI, Ane vAle karmoM kA ruka jAnA, saMvara hotA hai| gRhastha, cauthA, pAMcavAM guNasthAnavartI bhI aMza meM, aMza aMza meM bar3hatA jAkara aisA Azrava dvAra baMda karane rUpa saMvRta ho sakatA hai| AtmapuruSArtha kro| * 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) nirjarA tatva-saMvara pUrvaka nirjarA hotI hai| saMvara meM pahale jo dRSTAMta lie, nirjarA tatva meM, unhIM se nirjarA kaise hotI hai, yaha smjheN| saMvara meM Ane vAle vartamAna karmAzrava ke dvAra rokanA hai| nirjarA pUrva baddha karma kI hotI hai| kitane karma bAMdha rakhe haiM, mujhe jJAta nahIM haiN| jaba koI anukUla-pratikUla nimitta AtA hai to samajho, vaha pUrvabaddha karma kA phala hai| ajJAnatA, mithyAtva ke kAraNa, mithyA-mohAdi karake karma kA Azrava-baMdha hotA hai| yaha karma zrRMkhalA bana jAtI hai| anAdi se huuN| anAdi se maiM ananta jJAna darzanAdi guNa sampanna huuN| parantu anAdi se mere sAtha jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA saMyoga bhI hai| unameM se cAra aghAtI karmoM ke phala se zarIrAdi milate haiN| zarIra ke sAtha indriyAM jur3I haiM to ajJAnatA se maiM ananta rAgAdi bhAva karma se bhI jur3A huuN| tIna saMyoga hue - jJAnAvaraNAdi dravya karma, usake kAraNa zarIrAdi, usake kAraNa rAgAdi bhAvakarma / cakravyUha meM se kaise nikala sakate haiM? anAdi-zrRMkhalA kaisI huI, dravya karma se bhAva karma, bhAva karma se dravya karma, dravya karma ke phala se zarIrAdi / zarIrAdi se punaH rAgAdi bhAva karma kiyA, usase jJAnAvaraNAdi dravya karma bNdhe| kramazaH ananta kAla se maiM aisA phaMsatA A rahA hUM, yaha duScakra, cakravyUha, cartugatirUpa ckr| anAdi se, abhI taka kI bhUla ajJAnatA meM karatA rahA udaya karma ke hI anusAra rAga-dveSa rUpa vrtn| manuSya bhava, kuzAgra buddhi, Arya kSetra, Arya kula milaa| Arya arthAt tIrthaMkara ke vacana sadguru bhagavanta se suna samajhA ki tInoM saMyogI haiN| maiM saMyogoM se pare ayogI AtmA huuN| karma-phala na cakhUM to nirjarA isa pakkI samajha se, usake bAda pUrvabaddha karma, dravya karma phala lekara AyA, anukUla yA pratikUla phala kisI nimitta ke mAdhyama se denA cAhatA hai| maiM apane meM lIna, dhyAnamagna ho gyaa| vaha nimitta kAraNa jitane kAla kA, jaisA anubhAva baMdha bAMdhA thA, vaisA utane kAla taka phala detA rahA, de diyA, maiM apane meM magna, AtmadhyAna meM lIna rhaa| usa karma ke anusAra maiM koI rAga yA dveSa kI pratikriyA nahIM kii| vaha karma phala dekara nirjIrNa ho gayA, naSTa ho gyaa| maiM usa pUrvopArjita karma se mukta ho gyaa| yaha nirjarA kahalAtI hai| cUMki maiMne koI rAga-dveSa kI pratikriyA nahIM kI to nae karma AnA ruke, saMvara huaa| phala de diyA, usa phala se maiM sukhI yA dukhI nahIM huA, nirjarA bhI ho gaI isalie saMvara-pUrvaka nirjarA hotI hai| 66 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvRta aNagAra kaise nirjarA karate haiM, Agama ke dRSTAMta se smjheN| pUrva meM, ninyAnave lAkha bhavapUrvakarma baaNdhe| bar3I patnI / (pati ne bar3I se santAna na hone se nayA vivAha kara liyA) choTI ke putra ho gyaa| pati kA sArA prema bar3I se haTa choTI se ho gyaa| vaha mahAdukhI ho, indriya sukhoM hetu tar3aphatI rahatI thii| durbhAva-yaha choTI (sauta mara jAe to, isakA beTA mara jAe to acchA ho, phira gAr3ha bhAva-mAra hI DAlUM, donoM ko| maravA duuN| itane meM bholI pUchane AI, bahana ! beTe ke sira meM dukha rahA dikhatA hai, bahuta ro rahA hai| sujhAva bar3A AsAna, eka moTA roTA banA, jo garama ho, garama-garama hI isake mAthe para bAMdha denA, sikAI ho jAegI, ThIka ho jaaegaa| bholI ne vaisA hI kiyaa| garama roTA bAMdha sulA diyaa| baccA sisakiyAM le rahA thaa| socA, thor3A garama hai, isase ro rahA hai, sikAI hone se ThIka ho jAegA, nIMda A jaaegii| baccA choTA thaa| mAthA narama thaa| roTA garama thaa| mAthA sIja gyaa| rote-rote baccA mara gayA / ninyAnave lAkha bhava bAda bar3I patnI, Aja gaja sukumAla aNagAra ke rUpa meM, mahAzamazAna meM, sAdhanArata, dhyAnamagna haiN| vaha baccA Aja somila brAhmaNa ke rUpa meM sAmane hai usakI beTI ko kRSNa mahArAja, sahodara gajasukumAla ke vivAha hetu le gae, vivAha nahIM kara tyAgI duSTa kahIM kA, merI beTI ko vidhavA bar3A muni na yahAM khar3A DhoMga kara rahA hai| kopAviSTa ho, gIlI miTTI kI pAla sira para baaNdhii| dhagadhagAte khaira ke aMgAre eka ThIkare meM bhare mahAmuni ke mAthe para dhare aura Darakara bhaagaa| eka pravacana suna ananta karma kI nirjarA kaise? pati sukha pIr3A meM vihvala, sauta putra, donoM ko mAra maravA DAla SaDayaMtra, usI kI pUrti meM, anAyAsa avasara jAna, kapaTamaya sujhAva diyaa| ye sAre ghora pApa bNdh| bacce ko maravA DAlA, manuSya hatyA kA ghora pApa bNdh| ajJAna, mithyAtva donoM se mithyA rati bhAva, rati krIr3A kA bhAva Adi se manuSya hatyA, ananta karma baaNdhe| itane bhava meM bhaTaka, puNya se manuSya, viziSTa puNya kisI pUrva bhava meM bAMdhA, usake phala se, devakI mahArAnI ke putra, kRSNa mahArAja ke sahodara bane tIrthaMkara ariSTanemi se tatva sunA, AtmA zarIra kI bhinnatA kA bhAna huaa| ananta bhava bhramaNakartA darzana mohanIya kSaya huA, zuddha AtmA kA jJAna, bhAna, anubhava huA, usase anantAnubaMdha karAne vAlA ghoratama krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya kRza ho gyaa| itane karma jo pUrva meM gAr3ha bAMdhe the, eka pravacana suna, nirjarita kara die| " 67 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrAdi sabhI parAye haiM jAnane se-Atma jJAna, Atma darzana, AtmAnubhava hone se, zarIra, zarIra se jur3e parijana, dhana-vaibhava maiM nahIM, mere nahIM pakkA AtmasAta huaa| una parAyoM se pare ho jAnA, svayaM meM lIna ho jaanaa| Age kI do caukar3I kaSAyoM ko kRza kara diyaa| nirjraa| krodhAdi kaSAya kA miTa jAnA huA nirjraa| zAstrIya zabda leM-para-padArtha ke kAraNa hone vAle para-bhAva kA pratyAkhyAna na hone dene vAlI kaSAya-caukar3I hai-apratyAkhyAnAvaraNIya krodh-maan-maayaa-lobh| dIkSA le, AtmalIna ho jAUM, nizcaya se vaha bhI TUTI, parijana, dhana, vaibhava, agraja priya ne taya kI bhAvI patnI se vivAha nahIM karanA, bhoga-bhogakara karma nahIM baaNdhnaa| saMvara huaa| parityAga, kRSNa vAsudeva ne apanA siMhAsana unheM de diyA, vaha bhI tyAgA, saMvRta, agalI caukar3I pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kRza kara dii| nirjraa| Atma-puruSArtha se hI saMvara-nirjarA-paMca mahAvrata grahaNa kara saMyama le liyaa| pAMca pApoM, saha rAga-dveSa-moha, krodha-mAna-mAyA-lobha se Ane vAle karma roka die-sNvr| parama guru tIrthaMkara paramAtmA se mahAzamazAna meM jA ekAnta dhyAnalIna hone kI AjJA lii| saMvRta anngaar| apane utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra parAkrama, AtmaguNa, prakaTa kara, aDola-akaMpa dhyaan| sNvr| bhayaMkara dukha, kaSTa, bAdhA, pratikUlatA, upasarga (kisI manuSya, pazu, duSTa deva dvArA ghora kaSTa pahuMcAnA) vAle sthAna para jA dhyAnamagna honA-saMvara pUrvaka nirjarA kA AtmapuruSArtha praarNbh| AtmadhyAna se sarvakarma nirjarita-pAnI meM lakIra lagAeM to turaMta miTe itanA sA krodha, mAna, mAyA, lobha-kaSAya (saMjjvalana kaSAya) bcaa| usI prakAra ke hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, puruSaveda, strI veda, napuMsaka veda, ye nau no-kaSAya, kaSAya jaise, kaSAya ko sahayogI nau kaSAya bce| itanA sA to ghAtI karma bacA hai| aghAtI meM tIvratama asAtA vedanIya karma bacA hai| unheM jJAta nahIM hai| koI sattA meM, pUrvabaddha karma baMdhA par3A hai, vaha kaba udaya meM Akara mujhe vikAra meM le jA nae karma baMdhavA degA, ataH sajaga, jAgaruka AtmasAdhaka unheM zIghra udaya meM lAnA cAhatA hai| sajaga avasthA meM unase yuddha kara parAsta karanA cAhatA hai| usa hetu ghora-se-ghoratama kaSTa-upasarga-dukha A sakeM, aise vyaktiyoM ke bIca, aise viparIta sthAnoM para jA dhyAnastha ho jAtA hai| karma-nirjarA do prakAra se-jo karma sahaja udaya meM A gayA, usase aprabhAvita raha AtmadhyAna meM cale to nirjarita hotA hai| AtmapuruSArtha se udaya meM zIghra lAkara phira usase parAsta na ho, parAsta kara de, vaha 168 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarita hotA hai| use zAstra meM udIraNA yA udIraNakaraNa kahA hai| ye mahAmuni vaha kara rahe haiN| pUrvabaddha tIvratama asAtA, maravA DAlA bacce ko, usase baMdhA tIvra asAtA vedanIya karma, jise vaha asAtA dI,yoga se vahI, Aja somila ke rUpa meM khIre rakha rahA hai sira para, samajheM baddha karma kI nirjarA karane hetu zIghra udaya meM laae| jisa samaya aisI tIvra se tIvratama vedanA kA nimitta vedanA pahuMcAe, sAdhaka usa vedanAnubhUti ke sthAna para AtmAnubhUti meM lIna ho, to jisa karma se vedanA ho rahI thI, vaha nisteja ho nirjIrNa huI, vaha aghAtI kA phala, dukhI karane Ane vAlA, svayaM hI paidA kiyA, zatru usa para koI krodhAdi bhAva nahIM karane se praast| samajheM, nirjarA kA svarUpa kaisA hai| jJAna-darzana kI parIkSA-eka dina pUrva suna-samajha-pakkA kiyA, Aja usa jJAna kI parIkSA de rahe haiN| zarIra (sira) merA nahIM hai| varNa-gaMdha-rasa-sparza kA, miTTI kA sar3ane-galane-naSTa hone vAlA putalA hai| maiM pUrNataH bhinna zuddha AtmA huuN| parAye se pare haTa, usase hone vAle para-bhAva se haTa, sva-svabhAva meM rmnn| jisa kAla meM ve AtmamaraNa, jJAtA-draSTA svabhAva meM haiM para-bhAva, krodhAdi nahIM ho sakate the| taya bhI kiyA thA-krodhAdi merA svabhAva nahIM, vibhAva hai| vibhAva se Azrava-baMdha, svabhAva meM jAne se sNvr-nirjraa| dekheM, vaha kaise huaa| somila, aMgAre, aMgAroM se vedanA, pUrva pudgala-karma ke phala haiN| maiM mAtra jJAna cetanA, darzana cetanArUpa hUM, karma-cetanA, karmaphala cetanA rUpa nahIM huuN| jo hUM vaha ho jAUM, jo nahIM hUM vaha nahIM ho jAe, nirjarA, mokSa dharmadhyAna yA aatmdhyaan| phira zukladhyAna meM cale ge| sarva para-bhAva rUpa kriyA-pratikriyA se akriya dhyAna, jJAtA-draSTA bhAva meM cale ge| usI kAla meM tIvratama anubhAva vAlI asAtA vedanIya karmasattA naSTa, nirjIrNa ho gaI, ghAtI meM avaziSTa saMjjavalana, nau nokaSAya bhI nirjIrNa ho, kevala jJAna kevala drshn| tabhI AyuSya kAla pUrNa aura mokss| yaha nirjarA kA dharmakathA se svarUpa khaa| kyA kareM ki karmo kI nirjarA ho jAe-maiM ananta jJAna-darzana sampanna AtmA huuN| saMyogI zarIra ke kAraNa, usase hone vAlI mohAsakti sarvAdhika hai| usI meM samAviSTa pAMcoM indriyoM meM Asakti-gRddhatA, rasa lInatA se pUrva meM baMdhe karma unheM nirjarita-naSTa karane, punaH nae karma na AeM, aisA saMvara karane hetu zarIra ko bhUkhA rakhanA, anazana, bhUkha se nyUna, ati nyUna denA, uNodarI, jivhA lolupatA, rasanA ke sukha mileM isa hetu bar3hiyA-bar3hiyA rasIle, gariSTha, svAdiSTa bhojana karanA, 1694 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usase Ane vAle karma rokane, usa rasalolupatA, gRddhatA ko tor3ane, rUkhA-sUkhA, nIrasa, dUdha-dahI-ghI-tela-mIThA (pAMca vigaya) se rahita bhojana lenA, rasa-kA-rAjA namaka binA bhojana karanA (nIvI, AyaMbila, vigaya tyAga, namaka tyAga) rasa-parityAga karanA, ye tIna bAhya tapa zarIra aura jivhA para vijaya hetu haiN| yadi binA kheda khinna hue, binA dukhI, Arta hue, usa parityAga ke sAtha AtmadhyAna sAdhanA ho to pUrva saMcita karma kI nirjarA hotI hai| tapa kI avadhi meM AraMbha-samAraMbha kyoM? pakkA dhyAna rakheM, AtmA-zarIra kI bhinnatA, AtmajJAna, Atmadarzana ke binA bAhya tapa, kucha zubha bhAva meM jAne se, thor3A sA puNya baMdha kareMge aura mithyAtva par3A hai ataH bhavabhramaNa nirantara rhegaa| samyak jJAna-samyak darzana binA bAhya tyAga, bAhya tapa kA niSedha nahIM hai, yadi usa nimitta se sadguru kA samAgama, satzruta zravaNa ho jAe to AtmAvabodha ho sakatA hai| yadi aisA bAhya tyAga, tapa kara, usI avadhi-kAla meM sArA AraMbha samArambha, kaSAya Adi cala rahe haiM to pApa-baMdha jArI hai| tulanA meM lezamAtra kucha puNya hai| use saMvara-nirjarA mAna lene kA bhrama mata paalo|| bhikSAcarI, kAyakleza, pratisaMlInatA, mukhyataH saMyamI sAdhaka karate haiN| zAlibhadrasama samRddhi, pada-pratiSThA, sarvasva kA tyAga kara, yAcanA se saMyama nirvAha hetu zarIra TikAe rakhane hetu AhAra mAMga kara khAnA, mAna kA mardana kie binA saMbhava nahIM hotaa| ahaMkAra aura dInatA rahita AhAra-yAcaka bhikSu kI bhikSAcarI eka kaThina tapa hai| mile, na mile, sarasa mile, nIrasa mile, samabhAva meM rahanA, AtmabhAva se vicalita na honA, nirjarA mAnA hai| zIta parISaha, uSNa parISaha sahana karate hue AtmadhyAna meM rahanA nirjarA hai| kAyA ko kleza yA kaSTa kA anubhava nahIM hotaa| maiMne isase apanepana kA jitanA saMbaMdha mAna rakhA hai, utanI hI bhUkha-pyAsa, garmI-sardI kI vedanAnubhUti mujhe (AtmA ko) hotI hai| cAhakara usa zarIrAsakti ko tor3ane ke lie zIta AtApanA, uSNa AtApanA lenA Adi kAyakleza tapa haiN| anArya kSetra meM anArya dukhI kareM, sarpa kI bAMbI para jAeM, caMDa kauzika Dasa le, aise ghora zarIra kaSTa sAdhaka svayaM mola lekara usI nimitta meM AtmadhyAna meM lIna rahatA hai, pratisalInatA kA tapa hai| bAhya meM sabhI hone vAle tapa, AbhyAMtara sAdhanA karate hue sahaja hote haiN| karane, dikhAne nahIM haiN| dikhAvA kiyA ki mAna kaSAya kA mahApApa hogaa| 170 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA meM lInatA karate hue bAhya (bAhara ke) tapa sahaja hote haiM-vastutaH nirjarA to AtmA apane svabhAva meM rahe, jJAtA-draSTA bhAva meM rahe, sarva bAhya kriyA, pravRtti, kArya, karma se pare akriya ho jAe usI se hai| mahAmuni ekAnta meM, jaMgala meM, kandarA, guphA meM, khaMDahara meM, yakSAyatana meM jA khar3e AtmadhyAna meM lIna ho jAte haiN| taba eka dina se lagAkara, kabhI-kitane, kabhI kitane dina, cAra mAha, chaH mAha nikala gae, kahA-mahAmuni mahAvIra ne aise-aise anazana tapa kie| vastutaH ve AtmadhyAna meM the, bAhara meM vaha anazana unakA sahaja hone vAlA tapa hameM dikhaa| unheM AtmA dikhI, dhyAna AtmA meM ho taba bAhya meM cAhe zIta ho, uSNa ho, unakA dhyAna udhara nahIM jaataa| zarIra ke prati Asakti ko tor3ane hetu zIta yA uSNa AtApanA hai| vaise hI pUrva karma ko zIghra udaya meM lAne hetu viparIta sthAna yA viparIta vyaktiyoM ke bIca jAte haiN| vahAM ve kaSTa upasarga deM aura sAdhaka usase lezamAtra bhI vicalita hue binA mAtra AtmA meM lIna rahatA hai, taba nirjraa| bAhya meM dikhA pratisaMlInatA kA tp| vastutaH ve AtmadhyAna meM rahate haiN| karma udaya meM AyA, phala de diyA, ve Artta-dukhI hue hI nahIM, unakA dhyAna upasarga, upasargadAtA, kaSTAnubhUti meM gayA hI nahIM, karma nirjarA huii| ___ kAyotsarga se nirjarA-Upara vistAra se gaja sukumAla aNagAra ne aisA hI kiyA, vaha smjhaa| 1141 vyaktiyoM kI hatyA se baMdhe tIvratama asAtA vedanIya karma kI nirjarA usI rAjagRhI nagarI ke caurAhe-caurAhe para dhyAnastha, svarUpastha, Atmastha rahe, arjunamAlI aNagAra ne kii| jisa nagarI ke manuSyoM ko mArA vahIM jA dhyAna lagAnA, viparItatama sthAna thaa| bAhya meM dikhA-pratisaMlInatA kA tapa kara rahe haiN| ve kAyA kA utsarga kara AtmA meM lIna the| utsarga arthAt kaSTa, kaSTadAtA, zarIra para lezamAtra dhyAna nahIM hai| use kAyotsarga khaa| usase nirjarA hai| svAdhyAya se nirjarA kaise? jisa samaya sadgurU bhagavanta se Atmatatva-anAtmatva kA bheda samajha rahe hoM, saMzaya dUrakara pakkA karane hetu prazna pUcha rahe hoM, jisa zarIrAdi se bhinna Atmatva ko jAnA, usI-usI kA smaraNa-ramaNatA ho rahI ho, usI ko dekha rahe hoM taba nirjarA hotI hai| usa kAla meM jisa karma kA udaya hai usI samaya meM aise tatvajJAna, AtmajJAna meM tallIna hone rUpa svAdhyAya ho rahA hai taba vaha karma nirjara jAtA hai| jaba AtmA svayaM ke hI paramaguNa Ananda, apUrva Ananda meM, svarUpa meM ramaNatA kara, usa samaya sarvavikAra, sarva saMkalpa-vikalpa, sarvavicAra thama jAte haiM, nirvikAra, nirvikalpa, nirvicAra ho jAte 71 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM taba nirjarA hai| jisa samaya samasta zubha yA azubha, prazasta se prazastatara dharmAnurAga rUpa bAhya kriyA, pravRtti, kArya, karma na ho, usa akriya avasthA meM nirjarA kara mukti hotI hai| pazcAtApa se nirjarA - jisa samaya apane pUrva meM bAMdhe karma, pUrva meM kie pApoM kI antaHkaraNa se, prathamataH zabda se, phira zabdAtIta ho, dhikkArate haiM, pazcAtApa karate haiM, pratikramaNa karate haiM, svayaM hI svayaM kI, vikArI, pApI, duSTa, durAtmA, pApAtmA kI AlocanA, niMdA karate haiM, sadguru ke samakSa sarva pApoM vikAroM-doSoM ko khola-kholakara rakhate haiM, taba sarva pApa, aticAra, doSa dhula jAte haiM, pApa gala jAte haiN| AtmA kA pariSkAra, parizuddhi, vizuddhi hotI hai, vahAM nirjarA hai| ise prAyazcita nAmaka AbhyAMtara tapa kahA hai| vaiyAvRtya evaM parama vinaya se nirjarA-jaba guru, paramaguru, paramajJAnI, jJAnI ke samakSa vinayavaMta ho, unakI zuddha AtmA para dRSTi kara, svayaM kI zuddha AtmA meM ramaNatA ho, taba usa vinaya se nirjarA hotI hai| jJAnI, rugNa kI sevA vaiyAvRtya kare, meM mala-mUtra dhonA pheMkanA, mavAda sApha kara paTTI karanA Adi para aho ! itanI pIr3A hote bhI ye kaise AtmadhyAna meM, samAdhi meM lIna rahate haiM, unakI zuddha AtmA se, svayaM kI zuddha AtmA meM ramaNatA se nirjarA hai| (9) mokSa tatva-parama guru paramAtmA tIrthaMkara svayaM bhAva mokSa meM haiN| mAtra jJAtA-draSTA bhAva meM, svarUpAnaMda meM ramaNatA karane vAle parama vItarAgI parama zuddha unakI vItarAga-vANI ko sadguru se suna-samajha pakkA kiyA ki maiM bhI vaisA hii| maiM bhI mokSa svarUpI huuN| ananta jJAna, ananta darzana svarUpI huuN| dehAdi samasta para dravya haiN| para dravya ke mAdhyama se hone vAle para bhAva, rAgAdi maiM nahIM, merA svabhAva nahIM hai| maiM jJAtA draSTA-svarUpa, sahaja, zuddha AtmA huuN| usa dehAdhyAsa ke chUTate hI, deha kA kartRtva chUTa jAtA hai, zuddha AtmA prakaTa hotI hai, ananta jJAna ananta darzana prakaTa hotA hai| yahI zuddha dharma hai, yahI zuddha svabhAva hai, yahI mokSa, yahIM mokSa hai| saMsAra meM, deha ke sAtha rahate hue dehAtIta, atIndriya Ananda meM liin| zubha bhAva se 'puNya, usase deva aura manuSya gati kA sukha indriya sukha / azubha bhAva se pApa aura usase tiryaMca gati aura naraka gati kA dukha, zarIra dukha / jaba samasta zubha aura azubha se, samasta puNya aura pApa se pare ho, taba AtyAMtika AtmA kA sukha, AtmAnaMda, apUrva Ananda, parama sukha / vaha mokSa hai| jaba vikArI bhAva se, para-padArtha ke kAraNa, zarIrAdi para-dravya, jJAnAvaraNAdi dravya karma se hone vAle rAgAdi vikAra bhAva se 72 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ane vAle karmoM ko rokanA prAraMbha huA, mokSa prakaTa honA zurU ho gyaa| jaba sarvavikArI bhAvoM se pare pUrNa saMvRta huA, taba pUrvopArjita karma kA sahaja udaya AyA, usase aprabhAvita rahe, lezamAtra usake kAraNa vikAra na uThe to aMza-aMza meM ve karma nirjarita hote ge| jaba udIraNakaraNa karake, bAda meM udaya meM Ane vAle karmoM ko pahale hI udaya meM lAe, kaSTa, upasarga, bAdhA, pratikUlatA, parISaha A jAeM, tabhI udhara na dekha, na jhAMka, AtmA meM lIna, jJAtA-draSTA, svayaM hI svayaM ko jAnanA, svayaM hI svayaM ko dekhanA, jAnanA-dekhanA, jAnanA-dekhanA ho, karmoM kI dhar3Adhar3a nirjarA hote-hote sarvaghAtI karma naSTa hone para mokss| jJAnAvaraNIya naSTa hone para ananta jJAna, darzanAvaraNIya naSTa hone para ananta darzana, mohanIya naSTa hone para AtmA ko AtmA ke ananta sukha kA Ananda aura antarAya karma ke kSaya hone para AtmA kA upayoga mAtra AtmA meM sthira hote hI mokss| janma-maraNa kA antaH zuddha paramAtmA avatAra nahIM lete-aise arihaMta, jina, kevalI paramAtmA ke cAra aghAtI karma zeSa haiM parantu ve nija guNoM meM lezamAtra bhI hAni nahIM phuNcaate| unake jJAna, darzana, sukha, vIrya, ananta svarUpa prakaTa ho gye| aba unheM kucha bhI karanA zeSa nahIM rhaa| unheM kRtakRtya khaa| parama zuddha, parama buddha, parama mukta haiN| parama vItarAgI haiM, parama zAnta haiN| parama Ananda meM sadA lIna rahate haiN| AyuSya kAla svataH vyatIta hotA hai| vaha pUrNa hote hI, zeSa, nAma, gautra, vedanIya bhI samApta ho jAte haiN| azarIrI ho jAte haiN| taba siddha zilA para jA birAjate haiN| loka ke agratama bhAga para avasthita rahate haiN| vahAM ananta kAla taka binA kisI bAdhA ke ananta Atmika sukha, Ananda meM lIna rahate haiN| karmAMza hI nahIM hai, ataH punaH vikAra bhAva uThe, aisA koI kAraNa nhiiN| nirvikArI, zuddha haiM ataH punaH janma nahIM lenA hai| parinirvANa yA nirvANa ho gayA, sarva dukhoM kA anta ho gyaa| IzvaravAdiyoM ke Izvara (paramAtmA) saMsAra meM jaba-jaba saMkaTa hote haiM, rAkSasI vRttiyAM bar3ha jAtI haiM, to bhale manuSyoM kI rakSA hetu jaise avatAra lete haiM, vaise siddha paramAtmA nahIM hote| punaH janma, avatAra nahIM hai| bharata kSetra meM pAMcaveM Are se mokSa hotA hai kyA? AtmA kI jitanI-jitanI zuddhi hotI jAtI hai, utanA-utanA mokSa hai| jitane aMza meM, jisa kAla meM AtmA ko apane apUrva AtmA kA Ananda AtA hai, vaha mokSa hai| jitane aMza meM AtmA ke guNoM kI ghAta (hAni) karane vAle ghAtI karmoM kA kSaya hotA hai, utanA mokSa hai| unameM mohanIya karma sarvaghAtI mAnA hai| svayaM, svayaM ko nahIM jAnane-dekhane de, paricaya hI 1734 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hone de, jo zarIra Adi hI mere haiM, usI meM sukha hai, aisA ahasAsa karavAtA hai, use darzana mohanIya karma kahA hai| usI se zarIra Adi meM mamatA, mUrcchA, mohAsakti hotI hai, indriyoM ke mAdhyama se milane vAle sukha hI acche lagate haiM, vahI sukha hai, usI ke lie jisa jIva kI jitanI indriyAM hoM, jitanA AyuSya kAla ho, pUrA kAla usI meM laga jAtA hai| vaise hI manuSya ke pAsa pAMca indriyAM aura mana vAlA zarIra hai| sAre vizvaloka meM samasta manuSya mAtra isa bhava ke, vartamAna ke, indriyoM se milane vAle sukha adhika-se-adhika mileM, usI hetu pUrA jIvana lagAte haiN| usI meM Aja kA manuSya jIvana kI saphalatA mAnatA hai| AtmA kA bhAna hI nahIM ho, zraddhA, pratIti, anubhava hI na ho, vaha darzana mohanIya hai, usI se AtmA ke svayaM ke, sahaja, svAbhAvika parama Ananda kA anubhava na hone de use mohanIya kA dUsarA bheda cAritra mohanIya karma khaa| usase hotA hai mithyA moh| mere sabhI guNa eka sAtha ulTe cala rahe haiM - isake pIche ajJAna aura mithyAtva (adarzana) kA bala hai| vaha ajJAna aura adarzana jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma se hai| AtmA ke svayaM ke jJAna guNa, darzana guNa ko Dhakane vaale| vaisA hI antarAya karma hai| AtmA ke vIrya guNa ko prakaTa nahIM hone detaa| upayoga zarIra, parivAra, dhana vaibhava, indriya viSayoM ke bhogoM meM hI bhaTakatA rahatA hai| sArI Atmazakti usI meM lagatI hai| ina tIna ke bala se mohanIya karma kAryarata ho mithyA bhAva karake moha (krodha, rAga) Adi ananta vikArI bhAva meM le jAtA hai| eka apekSA se cAroM ghAtI karma eka sAtha kAryarata haiM, paraspara jur3e hue, eka-dUsare ke sahAyaka / sabhI guNa eka sAtha ulTe calate haiN| sabhI guNa sulTe kaise hoM? kaise, kyA kareM? manuSya janma meM hI yaha kArya saMbhava hai| buddhi anya gatiyoM kI apekSA acchI milii| paraspara taya karake, apane vicAroM ke AdAna-pradAna hetu manuSyoM ke bhinna-bhinna samUhoM ne apanI-apanI bhASA taya kI, vikasita kI, usase bhAvoM ko vyakta karanA, prakaTa karanA, anya dvArA grahaNa karanA, bhAva samajhanA hotA hai| pAMca indriyoM vAle pazu-pakSiyoM-pAnI meM bhUmi meM rahane vAle paMcendriya jIvoM ke bhI mana hai, para manuSya jaisI bhASA nahIM hai| pUrva bhava viziSTa puNya se satguru kI satvANI sunakara, satsvarUpa AtmA aura asat-svarUpa zarIra Adi kA svarUpa, bheda samajhatA hai| vahIM se mokSa kA prAraMbha hotA hai| jJAna para se AvaraNa haTatA hai, apane ApakA, zarIrAdi se bhinna zuddha AtmA kA jJAna, kevalI paramAtmA - tIrthaMkara kI vANI se, ve nahIM haiM abhI yahAM taba 74 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI vANI sadguru nigraMtha sAdhu-sAdhvI se suna-samajha-AtmasAta karatA hai| zarIrAdi ko apanA mAnane, indriya viSayoM meM hI sukha hai, yaha mithyA-mAnyatA TUTatI hai, usI se hone vAle mithyA mohAdi aMza-aMza meM naSTa hokara zuddha svarUpa, vItarAgatA, nirmoha svarUpa aMza-aMza meM prakaTa hotA hai| indriyoM se pare, mana se bhI Upara, AtmA ke hI sukhAmRta kA AsvAda AtA hai, paramAnaMda kA anubhava AtA hai| ghara-gRhasthI meM rahate hue hI itanA hotA hai| vaha AtmajJAna, Atma-bodha, jitane-jitane aMza meM bar3hatA hai, utanI-utanI zuddha AtmA usakI vItarAgatA, nirvikArI avasthA prakaTa hotI hai| indriya viSaya aura unase milane vAle sukha ko, AtmAnaMda kI tulanA meM heya, avAMchanIya, anAcaraNIya, tuccha, tyAjya (hIna, nyUna, chor3ane yogya) mAnane lagatA hai| ghara-gRhasthI meM rahate-rahate hI usa AnaMda kA anubhava bar3hanA aura krodhAdi kaSAya kA manda honA, rAga-dveSa-moha ghaTate jAnA, indriya viSayoM ke rasa chUTate jAnA, saba eka sAtha hote, atyadhika AtmAnaMda kA anubhava to una bhogoM, rAgI-dveSI-mohiyoM ke bIca rahate hue hotA hai| bhogoM meM rasa nahIM AtA, abhogavRtti hotI hai| unameM Asakti ghaTatI jAtI hai, virakti, anAsakta bhAva hotA hai| unhIM meM khUba racA-pacA nahIM raha paataa| gRddhatA ghaTatI hai| unameM lipta nahIM hotaa| kIcar3a meM kamala ke samAna nirlepa rahatA hai| mokSa-sukha kaheM yA Atmika sukha, eka hI bAta hai, bar3hatA jAtA hai, AtmA ke apUrva Ananda ko mokSa kahA hai| koI usI meM rahate-rahate utkRSTatama dazA prakaTa kara sakatA hai| koI sarala-virala-virale jIva aisA kara pAte haiN| Atma puruSArtha jage tabhI kara pAte haiN| tuccha aura tyAjya kA parityAga-taba saMsAra, sAMsArika bhogoM se virakta ho, saMsAriyoM, bhoga sAdhanoM, dhana-vaibhava kA sahaja parityAga hotA hai| tuccha, tyAjya to kevalI kI vANI sunate-samajhate-AtmA meM pakkA jamate hI ho jAtA hai| use zAstra kI bhASA meM cauthA, samyaktva, guNasthAna kahate haiN| viSayoM meM virakti, kaSAyoM kA zAnta hote jAnA, phira prathama pAMca pApoM meM parisImA (ghaTAnA) hI pAMcavAM vratI guNasthAna, ghara-gRhasthI meM, itane adhika aMza meM mokSa sukha, AtmA kA AnaMda to vahIM hotA hai| AvazyakatAeM, icchAeM bAhya meM itanI kama ho jAtI haiM ki AraMbha-samAraMbha bhI parisImita, kama-kama hotA jAtA hai| mAtra jo saMyogI parijanAdi haiM unase mamatA-mUrchA pUrI TUTI nahIM, bhAra mAna kara, bhAr3a jhoMka rahA hUM, nirarthaka kI karmabaMdha kara rahA hUM, kaba chUTUM, sarvataH virata ho jAUM, aise bhAvoM ke sAtha kucha samaya ghara-gRhasthI meM rahatA hai| itanI hiMsA, jhUTha, corI bhI kyoM karUM, 75 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa baMdha kyoM karUM, kama-maMda hote haiN| eka dina sarva virati saMyama le letA hai| viSaya-kaSAya to vahIM maMda ho rahe the, kRza kara rahA thA, AtmAnaMda bar3hatA jA rahA thA, sAtaveM guNasthAna jaisI apramatta sAdhanA, svAdhyAya-svayaM kA adhyayana, manana, ciMtana, dhyAna dRr3ha hotA jA rahA thaa| bAhya meM dikhA, jaba pAMca mahAvrata lie| pahale bhAva sAdhutA, phira dravya sAdhutA, aisA mokSa sukha kA krama hai| kevala jJAna ke lagabhaga bhUmikA apramatta AtmasAdhanA-saMyama lene para satguru kA parama samAgama, satzruta zravaNa, zraddhAna, jJAna, virati, apramattA bar3hatI jAtI hai| AtmadhyAna, apramatta sAdhanA itanI bar3ha jAtI hai ki kucha hI samaya meM pUrNa vItarAgatA, zuddhatA prakaTa ho jAe samasta kaSAya-vikAra naSTa ho jAeM para bharata kSetra meM, pAMcaveM Are meM kevala jJAna kA puruSArtha nahIM hotaa| adhikAMzataH 99.09% taka mokSa sukha, Atma sukha hotA hai| jarA sA rAgAMza, karmAMza raha jAtA hai, usase zubhatama deva gati kA baMdha hotA hai| eka agalA manuSya bhava pA, sarvavirati saMyama virahamAna paramAtmA ke sAnidhya meM, mahAvideha meM, pAlate, pUrNa vItarAga saMyama, parama vItarAgatA, parama Atmazuddhi kevala jJAna ho jAe phira mokSa ho jAtA hai| kabhI puruSArtha meM kisI sAdhaka ke yahAM-vahAM kamI raha jAe to tIna bhava, sAta-ATha bhava, 15veM bhava meM mokSa calA jAtA hai| isalie yaha socakara ki abhI mokSa nahIM hai ataH khUba khAo, pIo, masta raho, cArvAkavAdI-nAstika bana bhavabhramaNa nahIM bddh'aanaa| yaha amUlya manuSya janma aura vItarAgavANI zravaNa kA svarNima avasara milA use zarIra, parivAra, dhana, vaibhava, bhogoM meM hI rata, anurakta, Asakta, gRddha rahakara gaMvAnA nahIM hai, anta samaya pachatAnA nahIM par3egA 'kAlacaMda' na jAne kaba A dhamake, pratipala use dhyAna meM rakhakara parAyoM ke kAma se zIghra nivRtti le, apanA, AtmA kA kArya karanA hai| samyaktva huI aura mokSa nizcita-ina nau tatvoM kA jaisA svarUpa tIrthaMkara paramAtmA ne pharamAyA, bhAvataH vaisA hI samajha, avadhAraNA pakkI, samajha pakkI kara, una para zraddhAna, Atma zraddhAna pakkA karane se samyaktva aura usI se mokSa, aise nau tatvoM kA kathana pUrA huA maaneN| AtmasAdhanA meM, mokSArtha sAdhanA meM jAti-veSa, liMga bAdhaka nahIM-bhagavAn mahAvIra kisI apekSA se karmavAdI haiM, vastutaH akarmavAdI haiM-AtmasAdhanA meM mukhya hai, AtmA kA puruSArtha, AtmA ke jJAna, darzana guNa, AtmA meM se hI prakaTa 1764 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote haiM, usameM zarIra, liMga (strI, napuMsaka, puruSa liMga), veSa, bAhya meM grahaNa kiyA jAne vAlA sarvavirati saMyama, usameM bhinna-bhinna veSa, digambara (nagna zarIra) yA vastra, ve bhI bhinna-bhinna, inakI koI mahattA nhiiN| AtmA ko AtmA kA jJAna, AtmA ko AtmA kA darzana, AtmA kA AtmA meM ramaNatA karanA, aisA jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatraya dharma hI mokSa mArga aura jJAna-darzana-svarUparamaNatA kI pUrNatA mokSa hai| usakA prAraMbha cauthe guNa sthAna para, jaba samyaktva prakaTa hotI hai taba, pUrNatA kevala jJAna, 13vAM guNa sthAna hai| mahAvIra, IzvaravAda kI apekSA karmavAda ko mAnate haiN| pUrNa satya hai ki Izvara yA usakA koI pratinidhi-brahmA, viSNu, maheza, sRSTi kI, merI racanA karane, poSaNa karane, nAza karane vAle, kartA, dhartA, hartA nahIM haiN| koI devI-devatA bhI sukha-dukha nahIM dete| maiM (AtmA) apane karmoM ke anusAra hI sukha-dukha ke nimitta prApta karatA hUM, ataH karmavAda khlaayaa| brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cAMDAla kauna? janmanA jAti se mahAn yA hIna nahIM-phira, mahAvIra yaha udghoSa bhI spaSTataH karate haiM ki janma se koI brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra nahIM hotaa| kSudra, tuccha, hIna, pAzavika, rAkSasa, cAMDAlika pravRttiyAM haiM, unameM rata rahane vAlA janma se ucca varNa, kula kA hai parantu cAMDAla hai| mana kA zubha yA azubha vyavahAra-kArya vyApAra nirantara hotA hai| lAbha kI dRSTi vAlA vaizya hotA hai, jaba azubha ke sthAna para mana ke zubha vyApAra pravRttiyoM ke sAtha bAhya jIvana calAeM to vaha vaizya hai| zarIra-zastra bala se dUsaroM kA nAza karane hetu yuddha kara jItane vAlA kSatriya nahIM, kisI bhI varNa-kula-jAti meM janmA ho apane karmazatruoM, rAga-dveSa-mohAdi mahAzatruoM se yuddha kara jIte vaha kSatriya hai| jo zAstrAbhyAsa kare-karAe, zAstra kauna se, jinase AtmA, karma, karma se rahita parama zuddha AtmA, paramAtmA kA rahasya, sRSTi-loka kI traikAlika (tInoM kAla zAzvata-satya) sattA ko jAnane meM A jaae| usake kAraNa sva-kRta karma ko sva-puruSArtha se naSTa kara zuddhAtmA bana jAtA hai, yaha paThana-pAThana karane vAlA, upAya batAne vAlA, usase zuddhAtmA bana jAne vAlA, parama brahma-AtmA ho jAne vAlA, dUsaroM ko vaha parama tatva samajhAne vAlA brAhmaNa hai| bAhya meM zIla-sadAcAra pAle, hiMsA, jhUTha, corI, maithuna sevana, parigraha se virata ho, vaha brAhmaNa hai, cAhe janma kisI bhI jAti-kula, 774 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIna-tuccha-cAMDAla kula meM huA ho| mahAvIra ke tIrtha meM cAroM prakAra kI jAtiyoM-kuloM meM janme zrAvaka-zrAvikA, sAdhu-sAdhvI the aura kaI mokSagAmI hue haiN| ataH mahAvIra jAtivAdI vyavasthA nahIM mAnate, mokSa kI, AtmA kI sAdhanA meM jAti, veza, liMga, bAdhaka-sAdhaka nahIM haiN| AtmA kI sAdhanA AtmA dvArA, AtmA ke hI guNa prakaTa karane se hotI hai| isa apekSA se kahA ki manuSya janma se mahAn nahIM karma se mahAn banatA hai| kauna se karma se manuSya mahAn banatA hai? karma se akarma meM jAne se| zubha bhAva se puNya karma aura azubha bhAva se azubha-se-azubhatama phala dene vaalaa| paapkrm| aise karma, zubha yA azubha bhAvoM ko kriyAnvita karane kI kriyA, pravRtti, kArya (kRtya), karma saba paryAyavAcI maaneN| kriyA hai to karma hai| zubha kriyA kA phala sugati, manuSya gati aura deva gti| azubha kriyA kA phala, tiryaMca gati aura naraka gti| ina donoM se rahita ho jAya to gati-mukti, mokss| pravRtti se nivRtti, karma se akarma, kriyA se akriyA meM le jAte haiN-mhaaviir| 'karma kie jA, phala kI cintA mata kara vaha to maiM de dUMgA' yaha mahAvIra kA siddhAnta nahIM hai| 'karma hI pUjA hai' yaha sUtra vyAvahArika jIvana ko mAtra kriyAkAMDI bana pUjA-prArthanA ke sthAna para kArya karane para jora detA hai| kriyA hai to karma, akriyA se mukti-ye kArya, karma, pravRtti, kriyAeM karate hue jIva ke ananta jIvana (bhava) vyatIta ho ge| anAdi se mAnava bhI yahI karatA AyA hai| Aja bhI vizva ke sabhI 8-10 (karIba) araba vyakti isI meM lage haiM para AkulatA-vyAkulatA ke sthAna para nirAkula svabhAva prakaTa nahIM hotaa| azAnti ke sthAna para zAnti, parama zAnti prakaTa nahIM hotii| isalie mahAvIra ne pravRtti se haTakara nivRtti mArga apnaayaa| yaha paMcamahAvrata rUpa nivRtti bhI unake pAlanarUpa pravRtti bana gaI, use bar3I kar3AI se pAlA jAnA, usa hetu pAMca samitiyoM kA pUrNa sAvadhAnI se pAlA jAnA, phira pAlane-rUpa kriyA meM aTaka ge| aprazasta bhAvoM meM mana, vacana, kAya kI pravRtti na kara, prazasta bhAvoM meM, mana-vacana-kAyA pravRtta hue| mAlA phero, japa-tapa karo, sAmAyika karo, svAdhyAya karo, dhyAna karo, tyAga pratyAkhyAna karo, pratikramaNa kro| jJAnI kI, guru kI vinaya-bhakti karo, sevA-vaiyAvRtya karo Adi 'karo, karo' phira bhI raha ge| dhyAna kro| isameM karo' A gyaa| 1784 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karo-karo-karo meM hI aTake to bhaTake-ghara-gRhasthI meM pApa-kriyA rhii| sAtha meM, phira adhikAMza meM puNya-kriyA rhii| Atma sAdhanA meM Ae to zubha adhyavasAya, prazasta se prazastatara, prazastatama, zubha se zubhatama kriyA rhii| ye pravRttiyAM bAhara meM dikhatI haiM parantu vastutaH sabhI nivRtti meM, akriya meM, akarma meM le jAne vAlI haiN| prazastatama dharmAnurAga (kriyA) se bhI utkRSTatama akriyA meM jAnA hai| svayaM-svayaM meM honA dhyAna hai-inakA carama dhyAna, mAtra Atma-dhyAna maaneN| usameM bhI dhyAna 'karane rUpa' kriyA bana gyaa| dhyAna kI saikar3oM paddhatiyA~ aura saikar3oM pravartaka, dhyAna-zikSaka ho ge| mahAvIra ne kauna sA dhyAna kiyA? bAhya meM koI siddhAsana, padmAsana nhiiN| koI paddhati nahIM, koI cintana nhiiN| koI manana nhiiN| mAnasika, vAcika, kAyika kriyA hI nhiiN| na ekAnta azubha pApa kriyA, na zubha kriyA, na prazasta, zubhatama kriyaa| akriyaa| AtmA, eka dravya hai| usake guNa haiM-jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi annt| svabhAva hai, svayaM ko jAnanA, svayaM ko dekhnaa| koI kriyA-pratikriyA nhiiN| mana, vacana, kAyA kA kArya-kriyA nhiiN| ye tInoM AtmA ke bhAvoM ko bAhya meM vyakta karane, kriyAnvita karane ke sAdhana haiN| inhIM ke mAdhyama se koI bhI bAhya pravRtti, kriyA, kArya, karma Adi hote haiN| ve ekAnta azubha, zubha, ekAnta shubh-se-shubhtm| mahAvIra kahate haiM, kriyA hai to karma haiM, antaHkriyA hai to mukti hai| karanA nahIM,jo 'hUM' vaha 'ho jAUM-guNoM ko, svabhAva ko, sahaja guNa ko, sahaja svarUpa ko karanA nahIM par3atA, jAnanA kriyA nahIM hai| jAna kara priya-apriya mAna priyatA-apriyatA mana-vacana-kAyA se prakaTa hogI, pravRtti hogii| mAtra jAnanA, mAtra dekhanA, prathama stara para para-padArtha ko para-padArtha rUpa jAnanA-dekhanA, sva-padArtha ko sva-rUpa jaannaa-dekhnaa| jaba para-padArtha "maiM nahIM, merA nahIM, merA, trikAla, kabhI hotA nahIM", to para-padArtha ko bhI jAnanA-dekhanA bnd| mAtra svayaM ko jAnanA, svayaM ko dekhnaa| vaha 'karanA' kriyA nahIM hai, vaha zabda meM sva-guNa-pariNamana 'karanA' kahA jAtA hai, vaha honA hai| jo 'hUM' vahI 'ho jAnA' usameM kriyA nahIM, kriyA se rahita, sahaja-svabhAva honA hai| vahI 'akriyA hai, vahI antaHkriyA hai| jina kSaNoM meM vaha ho, usI meM sthira ho, apane-Apa kA apUrva Ananda hai| vahAM jJAtA-jJAna-jJeya kI ekatA hai| vaha 'maiM AtmA, mAtra jJAtA, mAtra draSTA, mAtra sva kA jJAtA, sva kA drssttaa| arihaMta paramAtmA-siddha paramAtmA aise hI haiN| usa akriya svarUpa kA prAraMbha cauthe guNasthAna se aura pUrNatA 13veM guNa sthAna 79 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " para hai| ise kahA mahAvIra karmavAdI nahIM akarmavAdI haiN| karma se akarma meM, kriyA se akriyA meM pravRtti se nivRtti meM le jAne vAlI siddha paramAtmA ko akriya, akarma, niSkriya, ammA, niHkammA (nikammA, kucha kAma nahIM, kucha karanA nahIM) aisA hai| aisA maiM (AtmA) jAno, mAno, dekho, vaise ho jaao| parama AnaMda meM liin| zarIra, indriyAM nahIM hote bhI, parama Atmika, ananta Ananda meM lIna haiN| avyAbAdha sukha: meM rahate haiN| vartamAna saMsArastha- AtmasAdhaka bhI zarIra kI, indriyoM kI, mana kI samasta UMcI-nIcI kriyAoM se aprabhAvita, 'akriya hotA jAtA hai, eka dina antaHkriyA kara mukta ho jAtA hai| aisA mukti kA, mokSa kA mArga hai| jJAna darzana, cAritra kI ekatArUpa mokSa mArga hai- jJAna, darzana, cAritra kI ekatA, aviruddhatA, ekarUpatA mokSa mArga hai| AcArAMga Adi zAstra, zabda jJAta to ho para Atma jJAna na ho, nava tatvAdi kA zraddhAna to ho para Atma darzana na ho, vrata- mahAvratAdi rUpa cAritra to ho para svarUparamaNatA, AtmaramaNatA na ho| ina tInoM bAhya se Age bar3hakara vaha zuddha svarUpa prakaTa hote jAnA, AtmA ko AtmA kA jJAna, AtmA kA darzana, AtmaramaNatA rUpa, ina tInoM ananta guNoM kI ekatA rUpa 'AtmA ho jAnA' yaha mokSa hai| usa parama-carama para pahuMcane rUpa Atma-sAdhanA ratnatraya jJAna-darzana-cAritrarUpa mokSa mArga hai| usa para cauthA guNa sthAna vAlA dhImeM calane vAlA, pAMcavAM teja calane vAlA, chaThA sAtavAM guNa sthAna vartI Age vAle sabhI tejI se daur3ane vAle mArga eka hai| sabhI tIrthaMkara isI kA pratipAdana karate haiM, virodha nahIM hai| ekarUpatA hai| manAnIta avagAhanA agurulaghutva AvyAbAdha , zabda-koSa = mana se pare, mana se atIta, mana se manana nahIM - AtmA kA pratyakSa jJAna / = vaha kSetra jise koI dravya gheratA hai| saMsAra avasthA meM AtmA prApta saMyogita zarIra ke pramANa se AtmA ke pradeza phailate sikur3ate haiN| siddha paramAtmA ke arupI amUrtika AtmA kI avagAhanA sthira ho jAtI hai use aTala avagAhanA kahate haiN| = na adhika na kama, dravya ke guNa kabhI ghaTate-bar3hate nhiiN| siddha paramAtmA ko Atmika AnaMda, sukha meM koI bAdhA nahIM rhtii| = 80 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha asteya pRthaka gRddhatA lipsA gurU AmnAya = AbhyAMtara digdarzita spRSTa jyAmitIya buddhimAna corI kA pApa nahIM karanA gurU yA amuka sampradAya ke gurU ko apanA gurU mAnanA Antarika, AtmA ke guNa = batA denA pAMca bhAvendriyAM jo jar3a karma se prabhAvita hote haiM, (sAMkhyamata) = jar3a mUla se naSTa ho jAnA, deha kI mRtyu se dehI (AtmA) kI mRtyu mAnanA kSabdha naisargika nispRha apramatta prazastatama = pA~ca tanmAtrA = ucchedavAda = vaiyyAvRtya = = alaga usI meM atyanta rasa lenA, sukha mAnanA kisI bhI indriya ke sukha ko = = = = = = = = = = = 'khUba bhogane kA bhAva sparzita, chUkara rahanA gaNita, dogunA, cAra gunA, solaha gunA bar3hanA (jyomeTrI) atyadhika dukhI hokara anya para krodha karanA saMvRta pratisaMlInatA = eka bAhya tapa jisameM sAdhaka viparIta sthAna- vyaktiyoM ke bIca jAtA hai aura kaSTa upasarga Ane para bhI vicalita nahIM hotA / saMyamI sAdhvI kI sevA, suzruSA karanA 'sAdhu, prAkRtika, svayaM kA guNa, prakRti se prApta bhoga meM rasa nahIM lenA, vAMchA icchA nahIM rahanA nirantara AtmA meM jAgRta rahanA zubha bhAva meM, ve zubhabhAva to deva, gurU, dharmasaMbaMdhI ho, anurAga ho jo sAdhakakarmoM ke Ane ke mArgoM ko roka detA hai 81 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANTIQUITY OF JAINISM (NIRGRATHA) The late Heinrich Zimmer, who is reputed to have been the greatest German Indologist of modern times, in his celebrated posthumous work. The philosophies of India, conceded that there is truth in the jain ideal that their religion goes back to a remote antiquity, the antiquity in question being that of the preAryan, so called Dravidian period, and that Jainism is the oldest of all Dravidian born philosophies and religions. He also, psychologically demonstrated that jain yoga originated in preAryan India, and has nothing to do with orthodox Brahmanism which simply appropriated it in later centuries. Noel Retting, another indologist, writes, "only in Jainism, of all the living religions, do we see a fusion of the primitive with the profound. It has preserved elements from the first stage of man's religious awareness, animism. It affirms the separateness of spirit from matter, even though our modern philosophers and religionists regard neither form of dualism as untenable, despite the opinion of these men, Jainism is fundamentally scientific, And, it may very well be, contrary to the opinions of many anthropologists and students of comparative religion, the oldest living faith." And, professor L.P. Tessitory is of opinion that Jainism is of a very high order. It important teachings are based upon science. The more the scientific knowledge advances the more the jain teachings will be proven." In fact, the jain system of thought is so wonderfully consistent with modern realism and science that one may easily be tempted to question its antiquity, about which, however, there is now no doubt. As Dr. Walthur Schubring observes, "He who has a thorough knowledge of the structure of the world cannot but admire the inward logic and harmony of jain ideas. Hand in hand with the refined cosmographical ideas goes a high standard of astronomy and mathematics." Dr. Hermann Jacobi also believes that "Jainism goes back to a very early period, and to primitive currents of religious and metaphysical speculation, which gave rise to the oldest Indian philosophies. They (the Jains) seem to have worked out their system from the most primitive notions about matter."