Book Title: Jain Tattva Mimansa ki Mimansa
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Digambar Jain Sanskruti Sevak Samaj
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010368/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varaiyA granthamAlA kA prathama puSpa jainatattvamImAMsA kI mImAMsA hr bhAga 1 lekhaka: baMzIdhara vyAkaraNAcArya bonA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka varayA granthamAlA prakAzana vibhAga digambara jaina saskRti sevaka samAja sampAdaka vazIdhara vyAkaraNAcArya prathama saskaraNa navambara, 1972 mUlya cAra rupaye mudraka . harSa gupta rASTrIya presa, mthuraa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkakathana a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSada ke jabalapura adhivezana me pArita prastAva ke AdhAra para pa0 pUlacandra jI siddhAnta zAstrI vArANasI ne jo "janatattvamImAsA" pustaka likho thI aura jisakA vAcana bInA (sAgara) me huI vidvadgoSThI me huA thA usake sambandha me usI avasara para vidvatparipad kI kAryakAriNI ne nimnalikhita prastAva pArita kiyA thaa| "bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad ke jabalapura adhivezana ke prastAva sakhyA 2 se preraNA pAkara mananIya pa0 pUrAcandra jI zAstrI vArANasI ne nimitta-upAdAna Adi viSayo para zodhapUrNa pustaka likhI hai| zAstrI jI kI icchA thI ki isa pustaka para bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSada ke dvArA Ayo'jita vidvadgoSThI me vicAra vinamaya ho| tadanusAra di. jaina samAja bInA (sAgara) ne zruta paJcamI se jyeSTha zuklA 12 (30 maI se 6 jUna) taka apane yahA~ vidvadgoSThI kA Ayojana kiyA / di0 jaina samAja ke vartamAna itihAsa meM yaha pahalA avasara thA jaba itane samaya taka 5 ghaNTe pratidina saba vicAro ke vidvAno ne matabheda hone para bhI mahatvapUrNa viSayo para gambhIratA, tatparatA tathA sauhArda pUrvaka vivecana diye aura usa avasara para aneka sujhAvo kA AdAna-pradAna kiyA gyaa| yaha kAryakAriNI zAstrI jo dvArA pustaka lekhana me kiye gaye athaka parizrama kI sarAhanA karatI hai|" Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha prastAva spaSTa batalA rahA hai ki pa0 phUlacandrajI kI ukta pustaka para vidvAno me saiddhAntika matabheda thaa| isI matabheda ke kAraNa maiMne tabhI yaha nirNaya kiyA thA ki jaina siddhAta ke sarakSaNArtha meM ukta pustaka kI mImAsA karane kA prayatna kruuNgaa| tadanusAra usa pustaka ke prakAza me Ane para maiMne "jainatattvamImAsara kI mImAsA" nAma se usa pustaka kI samAlocanA ke rUpa me eka lekhama lA prArambha kI thI jo 23 pharavarI 1961 se jainagajaTa patra meM prakAzita hotI rhii| isa lekhamAlA ke likhane me merA krama yaha thA ki jo maiM likhatA thA vaha jainagajaMTa me prakAzanArtha bheja detA thA aura taba Age kA likhanA prArambha karatA thaa| 'yaha krama karIba 13-2 varSa taka calA, lekina pazcAt jainagajaTa kI upekSAvRtti ke kAraNa mujhe Age likhanA banda kara denA par3A jo abhI taka banda hai| pa0 phUlacandra jI dvArA "jainatattvamImAsA" likho jAne ke pUrva se hI jaina mAnyatAo ke sambandha me kAnajI svAmI ke sAtha vidvAno kA tIna matabheda thA jise samaya-samaya para vidvatpariSada ne pragaTa kiyA aura isI virodha ke kAraNa vidvatpariSada ne dUsarI me kAnajI svAmI se saiddhAntika carcA karane kI yojanA banAne ke liye pUjyapAda pa0 gaNeza prasAda jI varNI, ke tattvAvadhAna me vidvatsammelana bulAyA thA, lekina isake pazcAt jaba 50 phUlacandra jI kI 'janatattvamImAsA' pustaka prakAza me AyI to sammelana dvArA kiyA gayA nirNaya kAryakArI nahI ho sakA tathA pa0 pUlacandra jI ke sAtha carcA karane kI bAta tIvratA ke sAtha sAmane AI, lekina vaha bhI zithila par3a gyii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM to kisI ke sAtha bhI carcA kA atyanta virodhI thA kyoMki maiM jAnatA thA ki vidvAno kI kaSAya pUrNa bhAvanA carcA ko saphala nahIM hone degii| yahI kAraNa thA ki karIba san 1961 ke madhya jaina saMgha mathurA kI kAryakAriNI kI jo baiThaka hoTala zAkAhAra dillI me huI aura jisame paM0 rAjendra kumAra jI mathurA, pa0 phUlacandra jI vArANasI aura maiM bhI sammilita hue the, usa baiThaka ke avasara para jaba paM0 rAjendra kumAra jI aura pa0 phUlacandra ke madhya carcA kI bAta calI to maiMne dRDhatA ke sAtha usakA virodha kiyA thaa| yadyapi usa samaya mero lekhamAlA kI zurUAta hI thI, lekina jaba usa lekhamAlA kA jaina gajaTa me prakAzana banda ho gayA aura pa0 phUlacandra jI ne puna carcA karane kA mujhase anurodha kiyA aura vizvAsa dilAyA ki unakI ora se carcA vItarAga bhAva se tattva phalita karane kI dRSTi se hI hogI to mai taiyAra ho gayA tathA jaba mere va pa0 phUlacandra jI ke hastAkSaro se eka vaktavya carcA karane ke uddezya se samAcAra patro me prakAzita huA to use lakSya me rakhakara zrI 108 AcArya ziva sAgara ke tattvAvadhAna me jayapura (khAniyA) me tattva carcA kA Ayojana bra0 seTha hIrAlAla jI pATanI nivAI vAlo ke Arthika sahayoga se bra0 lADamala jI jayapura vAlo ne kiyA aura akTUbara san 1963 me vaha carcA jayapura (khAniyA) me kI gii| du.kha kI bAta yaha rahI ki jaisI merI AzakA thI, carcA prArambha hone se pUrva sonagaDha ne cAlabAjI se kAma liyA aura pa0 phUlacandra jI usa bahAva me bahakara carcA ke mUla AdhAra se pIche haTa gaye jo unhone svaya mere samakSa prastuta kiyA thA, taba jisa rUpa me baha carcA huI baha samAja ke sAmane hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi yadyapi isa sambandha me vizeSa prakAza DAlane kI AvazyakatA hai, parantu yadi kabhI jayapura (khAniyA) tattva carcA kI samIkSA likhI gaI aura usake prakAzana kI vyavasthA huI to usake sambandha me prakAza avazya DAlA jAyagA / yaha avasara usake samvandha me prakAza DAlane kA nahI hai / yahA~ para to tattva kiyA hai lene ke carcA ke samvandha me jo ullekha vaha isa prasaga me kiyA hai ki tattva carcA me bhAga liye pa0 rAjendra kumAra jI aura maiM bhI pahu~ce the aura vahA~ para hama logo ne aisA vicAra vinamaya kiyA thA ki sonagaDha se jaina saMskRti kA sarakSaNa karane ke liye eka sudRDha saMgaThana vanAyA jAva / Age calakara pa0 rAjendra kumAra jI ne jo "saskRti sevaka samAja" kI sthApanA kI usakA AdhAra hama dono kA vaha vicAra - vinamaya hI thA / pa0 rAjendra kumAra jI kI tIvra abhilASA thI ki 'jainatattvamImAsA kI mImAsA' pustaka rUpa me jaina saskRti sevaka samAja kI ora se prakAzita ho, parantu Arthika kaThinAiyo ke kAraNa yaha kArya abhI taka sampanna nahI ho sakA / vAstava me yaha bAta tathya pUrNa hai ki di0 jaina samAja me monagaDha se jo vicAradhArA pravAhita huI hai usake prati eka ora to bahuta sA vidvadvarga aura dhanika varga jhuka gayA hai ora dUsarI ora jinakA lagAva usake prati nahI hai ve vidvAna aura dhanika bhI udAsIna bane hue haiM, yahI kAraNa hai ki na to vidvAna sonagaDha vicAra ke viruddha Thosa sAhitya taiyAra kara rahe haiM, aura na ghanika bhI Avazyaka sAhitya ke prakAzana kI ora dhyAna de rahe haiM jabaki sonagaDha kA lakSya apanI ora se sAhitya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii kA prakAzana karake samasta jaina samAja me bhara denA cAhatA hai| jaina samAja kI to yahA~ taka dazA ho rahI hai ki jo vyakti sonagaDha vicAradhArA ke virodhI bhI haiM to ve bhI sastA hone kI vajaha se sonagaDha se prakAzita sAhitya hI kharIdanA cAhate hai aura kharIda karate haiM jisakA prabhAva manovaijJAnika Dhaga se samAja para bahuta hI burA par3a rahA hai| mAnA ki kAnajI svAmI ke caraNo me samAja kI ora se hajAro aura lAkho kI sakhyA me rupayA bahatA calA A rahA hai parantu isakA Azaya yaha nahI ki sonagaDha se siddhAnta sarakSaNa ke liye paise kI kamI samAja meM ho gaI hai| bAta kevala yaha hai ki dhanika varga kI ruci jo anAvazyaka kAryoM kI ora ho rahI hai usakI apekSA anya Avazyaka kAryo kI ora ho jaave| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt jaina samAja kA jo digambara aura zvetAmbara do vargoM me aura phira upavargo me vibhAjana aba taka hotA AyA haiuname se kisI bhI varga yA upavarga ne jaina saskRti kI saiddhAtika mAnyatA para isa taraha kA kuThArAghAta nahI kiyA hai jaisA ki sonagaDha kI ora se kiyA jA rahA hai| isaliye isa sambandha me samAja jitanA aura jitane zIghra saceta ho jAve * utanA hI uttama hoga gare ra ... ' ____astu / 'janatattvamImAsA kI mImAsA' kA abhI taka eka bhAga hI prakAzita ho rahA hai, lekina ise daza varSa pUrva hI prakAzita ho jAnA cAhiye thaa| vAstava me yadi yaha daza varSa pUrva prakAzita ho jAtA to aba taka aura bhI sAhitya nirmita hokara prakAzita ho sakatA thaa| aba bhI yadi anukUlatA rahI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii aura huI to 'janatattvamImAMsA kI mImAMsA' kA dvitIya bhAga aura 'jayapura (khAniyA) tattva carcA' kI samIkSA bhI nirmita hokara prakAza me A jaaveNge| merA nivedana sakSama vidvAno se to yaha hai ki ve jaina siddhAnta ke liye ghAtaka sonagaDha vicAradhArA ko prabhAvahIna vanAne ke anukUla Thosa sAhitya kA ucita Dhaga se nirmANa kareM aura dhaniko se yaha hai ki ve Aja ke samaya me anukUla ruci parivartana karake Avazyaka kAryoM meM hI apane dhana kA upayoga kareM jisase jaina saskRti kA sarakSaNa ho ske| 'janatattvamImAsA kI mImAsA' jaina saMskRti sevaka samAja kI ora se ho rahI hai isake liye maiM usakA atyanta AbhArI huuN| jana saskRti sevaka samAja ke pradhAna mantrI pa0 rAjendra kumAra jI ke adamya utsAha aura puruSArtha kA hI yaha phala hai| pa0 vAlacandra jI zAstrI sAhitya sampAdana vibhAga vIra sevA mandira ke sujhAva ke anusAra Avazyaka' viSaya sUcI bhI taiyAra karake isame joDa dI hai jisase viSaya ko grahaNa karane me pAThako ko suvidhA prApta hogii| yadyapi pustaka ke anta me mujhe Avazyaka zuddhi patra joDanA paDA hai tathA aisI azuddhiyA~ ava bhI isame haiM yA ho sakatI haiM jinakA sudhAranA ucita thA, parantu prapha sazodhana kartA ke prayAsa kI sarAhanA kiye binA maiM nahI raha sakatA hai kyoki sazodhana me kiye gaye unake prayAsa se mujhe atyanta satoSa hai / presa parivAra ko bhI maiM dhanyavAda detA huuN| pAThako ko maiM yaha sUcanA denA Avazyaka samajhatA hU~ ki jisa rUpa me lekhamAlA jainagajaTa me prakAzita huI thI usake Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1x sazodhita aura parivardhita rUpa me yaha pustaka prakAzita ho rahI hai, phira bhI isame kisI prakAra truTi raha gaI ho yA Agama kA viparyAsa ho gayA ho to pAThako ke sujhAva para mai ThIka karane ke liye sadA taiyAra rhuuNgaa| ___ anta me itanA aura kahanA cAhatA hU~ ki isa pustaka ke prAgarUpa lekhamAlA ko taba prArambha kiyA thA jaba pUjyapAda prAta. smaraNIya zrI 105 kSullaka gaNeza prasAda jI varNI, jo anta me zrI 108 gaNeza kIrti mahArAja ke nAma se sabodhita hue the-hamAre madhya virAjamAna the| unakA isake prati AkarpaNa thA jo mere liye gaurava kI bAta thI, parantu du kha hai ki merI lekhamAlA prArambha hone se thoDe samaya pazcAt ho ve svargastha ho gaye the| maiM to yahI samajhatA hU~ ki unake AzIrvAda kA hI phala yaha pustaka hai aura aba yadi isa pustaka se pAThako ko lAbha huA to mujhe prasannatA hogii| dinAMka 24 / 10 / 72 sthAna-bInA nivedakabazIdhara zAstrI (vyAkaraNAcArya) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakoya vaktavya (mImAMsA ko mImAMsAkA) yaha eka aitihAsika tathya hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke bAda unake anuyAyI eka rUpa me na raha sake aura uname saghabheda hogayA pahile yaha bheda digambara aura zvetAmvarake rUpame huA aura vAdame iname bhI vibhAjana huA hai, zvetAmbaro me mUrtipUjaka aura sthAnavAsI ke rUpame bheda hue aura mAge calakara sthAnakavAsI bhI terahapakSI aura vAIsaTole ke rUpame vibhakta hogaye haiN| yaha bhI eka aitihAsika tathya hai ki ina bhedokA mUla kAraNa mAdhukA vastrarahita aura vastra sahita honA hI hai| mahAvIra kI paramparA me bhedo aura prabhedoke honepara bhI parigraha kI vyAkhyA aura usa sambandhI carcAko choDakara tAtvika mAnyatAme antara nahI ke varAvara hI huA hai yahI kAraNa hai ki ekAdi sUtrakI vyAkhyA ko choDakara samUce tattvArtha sUtrako savahI ne pramANa rUpa mAnA hai tattvArtha sUtrakI taraha bhaktAmara stotrako mAnyatA bhI prAya jaina paramparAkI savahI zAkhAo me hai sabahI zAkhAyeM karmavAda ke siddhAnta ko svIkAra karatI hai / mokSamArga kI praNAlI me vyavahAra nizcayake sAdhana sAdhya bhAva ko bhI sevahI svIkAra karate hai / sattA ke dhyAna se savahI dravyoko svatatra mAnane para bhI uname pAraraparika sahayoga ko bhI sabahI ne svIkAra kiyA hai / isa ho ke AdhAra se vastu ke utpAda me Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X1 upAdAna aura nimitta dono hI kAraNo ko svIkAra kiyA gayA hai yaha bhI spaSTa hai ki chaha dravyo me se jIva aura pudgalako choDakara zeSa cAra dravya zuddha hI rahate hai, jIva aura pudgala ko hI zuddha aura azuddha svIkAra kiyA gayA hai ina dono kI azuddha avasthA ho inakI parAdhIna sthiti hai isase spaSTa hai ki ye dono hI sattAke dRSTikoNa se svatatra hone para bhI sthiti kI draSTise parAdhIna haiM / jIva dravya kI aisI sthiti tabataka rahatI hai jaba taka vaha sasAra me rahatA hai arthAt sasArIjIva ho parAdhIna hai aura mukta jIva cAro zuddha dravyokI taraha svAdhIna hai| isa parAdhInatA kA nAma hI sasAra aura isase chUTane kA nAma hI mokSa hai, jIva ko yaha svAdhInatA arthAt mokSa samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra se prApta hotI hai, tathA isa hI lie ye mokSamArga kahalAte hai jaba taka mokSamAga apUrNa rahatA hai arthAt sAdhana ke rUpame rahatA hai vaha vyavahAra mokSamArga kahalAtA hai aura jaba vaha pUrNa ho jAtA hai arthAt sasArI jIva mukta ho jAtA hai taba vahI mokSamArga pUrNa mokSamArga ho jAtA hai isa hI kA paDita pravara ToDaramala jI ne magalamaya aura magalakaraNa ke rUpase kathana kiyA hai, jovadravya ke parAdhInatA se chUTakara svAdhIna hone ke mArga ko vyavahAra aura nizcaya mokSamArga ko sAdhana aura sAdhya ke rUpame mahAvIra paramparA kI saba hI zAkhAo ne eka svara se svIkAra kiyA hai uparyukta carcA se spaSTa hai ki jahA~ taka tattvajJAna kI bAta hai mahAvIra ke anuyAyiyo me bheda aura prabheda hone para bhI tattvajJAna kI dRSTi se ve saba hI eka mata hai iname antara to kevala AcAra mArga me hI huA hai aura vaha bhI kevala muni mArga taka hii| jahA~ taka grahasthAzrama kI bAta hai. mahAvIra paramparA ke saba hI anuyAyI eka mata haiM / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii mahAvIra kI paramparA me Aja eka aise varga (sonagaDhI ) kA bhI udaya huA hai jo apane ko mahAvIra kA upAsaka kahatA ho nahI hai kintu unakI upAsanA bhI karatA hai, zabdo me apane ko mahAvIra paramparA kI digambara zAkhA kA anuyAyI mAnatA hai tathA mUla digambarAcAryo kI racanAoM ko bhI pramANa rUpa se svIkAra karatA hai kintu isa varga kI zabdoM kI aura vAstavika sthiti meM antara hai zabdo me to isa varga kA nArA rahA hai ki bhaye haiM na hoyage munindra kundakunda se kintu mAnyatA ke rUpa me isa varga ne jisa tattva kA pratipAdana kiyA hai vaha maharSi kundakunda aura amRtacada ke bhI pratikUla hai / isa varga kI nimnalikhita mAnyatAyeM hai (1) saba ho dravya paraspara nirapekSa hai arthAt sattA kI taraha unakA pariNamana bhI paranirapekSa hI hotA hai sAtha hI dravyokA pariNamana kramaniyamita bhI hai zAstro me bahucarcita nimittakAraNa ko isane zabdo me mAnakara bhI akiMcitkara mAnA hai isa hI kA pariNAma hai jo isane jIva para karma ke prabhAva ko bhI asvIkAra kiyA hai jIvakA pariNamana cAhe vaha svAbhAvika ho yA bhAvika jIva ke hI dvArA hotA hai isa hI prakAra karma kI racanA bhI akele pudgala kA hI kArya hai karmAya se jIvake vibhAvabhAva eva jIva ke vibhAvabhAva se kArmaNa vargaNAo kA karmarUpa pariNamana bhI isakI mAnyatA ke bAhara hai, yaha varga 'akAlamaraNa ko bhI nahI mAnatA / (2) dravyoM ke paraspara nirapekSatA kI dazA me kAladravya, dharmadravya, adharmadravya aura AkAza dravya ke kAryoM ko bhI isane svIkAra nahI kiyA hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xill (3) tIrthakara kI divyadhvani aura unake jJAna me kArya- . kAraNa sambandha nahIM hai| (4) jIvadravya para kisI bhI paradravyakA prabhAva na mAnakara isa varga ne deva, zAstra aura guruo se lAbha eva mAdaka dravyo ke jIvapara prabhAva ko bhI asvIkAra kiyA hai| (5) maharSi amRtacada ne svAzrita ke nizcaya tathA parAzrita.ko vyavahAra mAnA hai tathA jaba yaha varga jIvapara karma ke prabhAva ko hI nahI mAnatA taba isakI mAnyatA me vyavahArakA sthAna hI sabhava nahI hai kintu AcArya paramparA me jisako vyavahAra mAnA gayA hai usa ho ke AdhAra se yaha varga aNu vrata, mahAvrata, tyAga aura tapAdika ko rAgarUpa mAnakara unako savara aura nirjarA kA kAraNa na mAnakara kevala Azrava aura badhakA hI kAraNa mAnatA hai aura isa prakAra isa varga ne vyavahAra mAtra ko heya eva tyAjya batalAyA hai| (6) isa prakAra isa varga ne dravyoko paraspara nirapekSa mAnakara dravyo tathA saptatattvoke lopakA prasaga upasthita kiyA hai tathA pariNamana ko kramaniyata mAnakara puruSArtha ke abhAva kA prasaga upasthita kiyA hai usahI prakAra vyavahAra ko heya tathA tyAjya batalAkara mahAvIra paramparA me cale Arahe mokSamArga ke lopakI samasyA bhI utpanna karadI hai / uparyukta vivecana se spaSTa hai ki isa' navodita varga kI tattva mAnyatA eva AcAra mAnyatA dono hI mahAvIra paramparA ke AcAryoMkI mAnyatA se mela nahI khaatii| isa prakAra yaha eka aisA varga hai jisane mahAvIra ke zAsana kA nAma lekara usake Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XIV -rUpa ko hI badalane kI ceSTA kI hai mahAvIra kAla se aba taka DhAI hajAra varSa ke samaya meM yaha eka sarvaprathama varga hai jisane mahAvIra ke zAsana ko palaTane kI ceSTA kI hai| digambara jaina sakRti sevaka samAja kA udaya aura usakA kAryakrama krAntiyA~ do prakAra kI hotI hai, eka bAharI tathA dUsarI bhItarI / vAhirI krAnti kA rUpa usake khaDana kA hotA hai isase janatA apanI paramparAkI rakSAme saceta ho jAtI hai aura isake lie vaha usase apanI paramparA kI rakSA ke lie hara sabhava prayatna karato hai, bhItarI krAnti kA raga aura rUpa, bAhara se paramparA ke rUpa kA ho pratIta hotA hai kintu vAstava meM vaha paramparA ke rUpakA na hokara usakI AtmA ko kucalane kI ceSTA hI hotI hai / yaha ceSTA janatA kI nigAha me bahuta dera se AtI hai| pahile to janatA bhItaro krAnti ko krAnti na mAnekara paramparA kI mAnyatAo kI vyAkhyA mAtra mAnatI hai aura vicArazIla vyakti bhI mAnate haiM ki aisA karane kA pratyeka vicAraka ko adhikAra hai| hamAre sAmane bho yaha prazna AyA hai tathA hamAre mahAmantrIjI ne isakA nimna prakArase spaSTIkaraNa kiyA hai hamAre mantavya eva kAryakrama ke sambandha me hamAre eka mAnanIya eva vicAraka sahayogI ne hamako likhA hai ki sonagaDha kA kAryakrama Arya-samAja ke kAryakrama se bhinna hai sonagaDha ke vidvAna vicArako ne to pUrvAcAryoM kI mAtra vyAkhyA hI kI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XV he tathA aisA karane kA pratyeka vicAraka ko adhikAra hai, isa sambandha me hama apane mAnanIya sahayogI se pUrNatayA sahamata hai ki apanI-apanI vyAkhyA upasthita karane kA pratyeka vicAraka ko adhikAra hai kintu yadi svAmI jI kI kathanI mAtra pUrvAcAryoM kI mAnyatAo kI vyAkhyA hotI, tava to isa hI vAta para carcA cala sakatI thI ki kyA svAmI jI kI vyAkhyA ThIka hai yA nhii| hama hI kyA bhArata ke nyAya vibhAga kA bhI yahI kArya hai bhAratami vidhAna kI vyAkhyA kI anukUlatA aura pratikUlatA ko lekara, vyAkhyA kA prazna bhArata ke uccatama nyAyAlaya taka pahu~catA hai vyAkhyA kI sImA vyAkhyA taka hI sImita hai vyAkhyA ke rUpa me dhArA ke rUpa ko hI rUpAntarita nahIM kiyA jA sktaa| jahA~ taka svAmI jI kathanI hai vaha pUrvAcAryoM ke pratipAdana kI vyAkhyA mAtra nahIM hai kintu spaSTa usakA khaNDana hai / dUsare ke AkramaNa se apanI paramparA kI rakSA eka sarala kArya hai kintu bhItarI krAnti se paramparA kI rakSA kA kArya eka gurutara kArya hai isakI saphalatA ke liye kaThora sakalpa eva lagAtAra prayatna kI AvazyakatA jarUrI hai isa hI lakSya ko lekara digambara jena-saskRti sevaka samAja kI sthApanA huI hai| jahA~ taka sevaka samAja ke kAryakrama kI bAta hai isake sambandha me hamAre mahAmantrIjI ne nimnalikhita rUparekhA rakkhI hai| (2) jisa samaya Arya samAja ne jaina dharma para AkramaNa kiyA thA taba usake bacAva ke liye hamane tIna kArya kiye the eka Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi unakI mAnyatA kA gambhIra adhyayana, dUsare unakI mAnyatA sambandhI vibhinna vipayo para pustako kI racanA tathA prakAzana, tIsare pracAra kaary| aisI hI vyavasthA hamane sonagaDha kI mAnyatA ke sambandha me kI hai| sonagaDha kI mUla mAnyatA kA adhyayana tathA usakA AcArya paramparA se milAna to pUrNa ho cukA hai, aba isa hI AdhAra se sAhitya kA nirmANa honA hai| isako bhI hamane do bhAgo me rakkhA hai eka pracAropayogI sAhitya tathA dUsarA sthAyI sAhitya / pracAropayogI pustakeM bhI tayyAra ho cukI haiM / paNDita phUlacanda jI kI jainatatvamImAsA kI mImAsA yahI pustaka hai / zeSa sAta ATha pustako ke bhI zIghra prakAzana kA sakalpa hai / isa pracAropayogI sAhitya ke pracAra ke sAdhana presa ko majabUta karake phira pleTa-phArma se bhI pracAra kA vyApaka kAryakrama zurU kiyA jaaygaa| jahA~ taka sthAyI sAhitya kI bAta hai isake sambandha meM sevaka : samAja mokSamArga prakAzaka, paNDita pravara aura svAmI jI kI mAnyatAo ke tulanAtmaka adhyayana kI bhUmikA ke sAtha, samayasAra aura kalaza, mokSamArga prakAzaka kI taraha maharSi kunda kunda aura maharSi amRta canda kI mAnyatAo kA svAmI jI ko mAnyatA se tulanAtmaka adhyayana ko bhUmikA ke sAtha, khAniyA carcA ke nimittopAdAna tathA vyavahAra nizcaya sambandhI adhyAya, ucita bhUmikA ke sAtha prakAzita kregii| jaisA ki mahAmantrIjo ke spaSTIkaraNa me carcA hai pustako kA prakAzana zurU ho rahA hai aura sarvaprathama yaha pahilI pustaka hai / zrI pa0 pUlacandajI siddhAnta zAstrI ne navodita varga kI mAnyatAo ko tArkika rUpa dene ke liye janatattvamImAsA ke nAma Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii se eka pustaka likhI hai usakI mImAMsA ke rUpa me vyAkaraNAcArya pa0 vazIdhara kI vInA eka pustaka likha rahe hai usa hI kA yaha prathama bhAga hai| mImAsA kI mImAsA ke sambandha me kucha bhI kahanA mAtra apane mukha se apanI prazasA karanA hogA ata aisA na karake isakA uttaradAyitva hama pustaka ke pAThakoM para choDate hai tathA unase sAgraha nivedana karate hai ki ve isako manana kI draSTi se paDhane kA kaSTa kre| aba raha jAtI hai vyAkaraNAcAryajI kI bhAvanA eva unake prayatno kI baat| isake sambandha me kucha bhI likhanA vyAkaraNAcArya jI kI bhAvanA eva unake prayatno ko halakA karanA hogA vyAkaraNAcAryajI ina dino bImAra rahe hai kintu aisI sthiti me unako bImArI ke kaSTa se bhI adhika kaSTa isa bAta kA rahA hai ki paramparA ko bigAr3A jA rahA hai aura paNDitajana bhI kisI bhI AnivarcanIya kAraNa se aise varga kI sArahIna mAnyatAoko bhI tArkika rUpa dene jA rahe haiM vyAkaraNAcArya jI kI isa hI vedanA kA pariNAma hai jo unhone aise varga ko mUla mAnyatAo ke sambandha me tarka evaM zAstrAdhAra se AcArya mAnyatAo ke samarthana meM aneka pustakeM likhI hai yaha uname pahalI pustaka hai unakI zeSa racanAyeM bhI nikaTa bhaviSya me hI sAmane A jaayegii| jahAM taka digambara jaina saskRti sevaka samAja kA sambandha hai vyAkaraNAcAryajI usake eka abhinna aga hai ataH yaha hama Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii khule zabdo me kahate. hai . ki unhone yaha kArya kartavyapAlana eva Atma santopa ke lie hI kiyA ata unake sambandha me hamAre lie isase adhika kucha bhI likhanA eka anucita hI carcA hogii| jahA~ taka granthamAlA ke sajJA karaNa kI vAta rahI hai kArya samiti kI bhAvanA isake sAtha kisI aise mahApurupa kA nAma joDane kI thI ki jisane yogatrayase jaina saskRti kI sevA eva pracAra kA kArya kiyA ho, aise nAmo me sarvaprathama prAta smaraNIya guru gopAladAsajI baraiyA kA nAma hI rahA hai ta - usake nAma se hI granthamAlA kA sajJA karaNa kiyA gayA hai / / jahAM taka granthamAlA se prakAzita pustako kI bAta hai hama inako bheMTa svarUpa sirpha tyAgI varga eva sevaka samAja ke AjIvana sadasya eva sarakSaka sadasyo ko hI de skeNge| yaha kArya isalie ki jinakI sahAyatA se pustako kA prakAzana hogA, usako pustako ko binA mUlya vitaraNa karake usI prakAzana ke sAtha samApta na kiyA jAya / , kintu jo bhI pustakeM prakAzita hogI unake vikrI mUlya se sahAyatA ko surakSita kiyA jAya-jisase isa hI pustaka ke prakAzana me dUsarI sahAyatA kI jarUrata na paDe / pustako kA hisAva niyamita rakhA jAyegA jisase ki bheTa me dI jAne vAlI yA vikrI se dI jAne vAlI pratyeka pustaka kI jA~ca kI jA ske| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kia (jahA taka apanI bhAvanA kI bAta hai hama isako tIrtha rakSA kA eka prayatna mAnate hai tathA yaha kArya kisI bhI kArya se kama mahatvazAlI nahI hai|) vinItakuMjIlAla jaina zAstrI M. A. matrIvaraiyA granthamAlA-prakAzana vibhAga di. jaina saskRti sevaka samAja Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika sahayoga zro seTha prakAzacanda jI jaina luhADyA sAsanI kA uttara bhArata kI samAja me ucca sthAna hai, Apa sAsanI ke prasiddha khaNDelavAla gyAsa varksa ke mAlika hai, Apa dhArmika bhAvanA eva AcaraNa ke vyakti haiN| Apa hI ke anurUpa ApakI dharmapatnI zrImatI amaro bAI jI jaina luhADyA haiM digambara jaina saskRti sevaka samAja ke kAryakArI adhyakSa zrI pa0 indramaNi jI kI preraNA me Apane sevaka samAja ko tIsa rima kAgaja kA anudAna diyA hai, isa hI kA upayoga isa pustaka ke prakAzana me huA hai| isa sahayogI ke lie varaiyA grantha-mAlA kI tarapha se ApakA hRdaya se AbhArI huuN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi (2) ' zrI mANikacanda jI jaina kAsalIvAla, kalakattA ke eka udIyamAna navayuvaka hai Apa apane jIvana meM eka sAdhAraNa vyApArI ke sthAna se mila mAlika hue hai yaha saba Apake hI vyaktigata parizrama evaM puruSArya kA pariNAma hai | ApakI udyogapati hone ke sAtha hI sAtha dhArmika bhAvanA evaM ruci bhI ullekha yogya haiM / hamAre mahAmaMtrI jI paryaM SaNa me kaI varSa hue jaba maiM kalakattA gayA thA Apase jaba unako eka pustaka ke prakAzana kI sahAyatA svIkAra kI thI isake bAda bhI jaba-jaba unase Apake isa viSaya kI carcA huI taba bhI ApakI bhAvanA uttarottara pragatizIla hI milI / jaba varaiyA - granthamAlA ke prathama puSpa ke prakAzana kA samaya AyA, isake nimitta kAgaja kA sahayoga to sAsanI vAlo se prApta ho cukA thA, sirpha chapAI Adi sambandhI presa ke bila ke pemenTa kI bAta hI zeSa thI / Apa digambara jaina saMskRti sevaka samAja ke sarakSaka sadasya haiM tathA hamAre mahAmaMtrI jI se ApakA vyaktigatasva hai Apane hI apanI pUjya mAtA jI zrImatI patAsI devI jI jaina dharma patnI zrI ramanalAla jI jaina kAmalI bAla alaniyAvAsa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi nAgora ke smaraNArthaM vareyA ganyamAla ko yaha sahayoga diyA hai| isake lie ApakA hRdaya se AbhArI hai / siroTI 12-10-272 } vinIta. phukholAla jaina zAstrI ema e. maNI gharamA grantha mAmA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 13 krama sa0, nAma , - pR0 saM0 1 viSaya praveza 2 janatattvamImAsA ke lekhana meM pa0 phUlacandra jI kI dRSTi 7 1- matabheda kahA~-kahA~ hai ? 2- pustaka me kucha aspaSTa, galata aura paraspara virodhI bAteM 3. kArya ke prati nimatto kI sArthakatA 1- eka prazna aura usakA samAdhAna 2- dUsarA prazna aura usakA samAdhAna . . 3- nimitto kI sArthakatA me eka anya yukti 4- vastu svarUpa svataH siddha hai - . ., 31 5- vastusvarUpa pratiniyata bhI hai.. . -- : 35 6-vastu aura vastusvarUpa meM pariNamanazIlatA bhI hai 37 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra0 sa0 nAma 7- pariNamanazIlatA ke ayaM me utpAda aura vyaya ke sAya dhovya bhI garmita hai '8- pariNamana ke bheda -pariNamana kI svasApekSatA aura mvaparamApekSatA kA abhiprAya 45 10- svasApekSa paranirapekSa aura svaparasApekSa pariNamano meM bheda kA kAraNa 11- dono prakAra ke pariNamanoM kA dAyarA 12- dono prakAra ke pariNamano me kAryakAraNa bhAva kI vivecanA kA AdhAra 13- nimitto kI vividhatA 14-50 phUlacandra jI kA apane abhimata po puSTa karane kA eka prayAga 15-10 jI ke prayAsa kI nirarthakatA 16. svamApekSa paranirapekSa pariNamana meM. mambala meM vivecana 17. svaparamApekSa pariNamana ne sambandha meM vivecana 18- AkAza vya kA udAharaNa 16- dapaMga mAmAharaNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama saM0 nAma 20- AkAza aura darpaNa ke udAharaNoM me antara 21- dIpaka kA udAharaNa 22- AtmA kA udAharaNa (ka) vastu vijJAna kI dRSTi me Atmatattva 1- AtmA kI padArtha prativimbaka zakti kI AvazyakatA 1 4- padArtha darzana kA sadbhAva padArtha jJAna kI pratyakSatA kA aura asadbhAva parokSatA kA kAraNa hai 5- pratyakSa aura parokSa zabdoM kA artha 6- padArtha darzana ke bheda aura unakA niyamana ev pR0 sa0 7- padArtha jJAna kI pratyakSatA aura apratyakSatA kA vibhAjana 74 76 80 2- AtmA kI padArtha prativimbaka zakti hI darzana zakti hai 86 3- darzana svabhAvataH avisavAdI hotA hai 62 80 85 64 67 67 68 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramamA nAma * pR0 ga. 8- darzana ke svalo kI vivecanA . 6. prata meM AtmA kA udAharaNa ke rUpa meN| spaSTIkaraNa 102 (sa) AdhyAtmika vijJAna kI dRSTi me Atmatatva 104 1. samasta jIvo kA do vargoM meM vibhAjana 106 2- mukta aura mamArI jIvoM kA parimANa 106 3- gasArI jIvoM ke do varga-bhavya aura abhavya 108 4- bhavyatva aura abhavyatya ne anya prakAra 106 5. jIvoM aura pudgaloM meM eka vaibhAvika dazakti bhI hai 6- jIva ke bhavyaca aura abhavyatva kA jyAyyAna 111 7. bhampatya bora agadapatya kA nizaktiH aura aguti gati meM F me vivecana 11' 8. mudi pAkti aura agadi natira pratinigama kA AdhAra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * krama saM* nAma 6. jIvo kA baddha spaSTa aura abaddha spaSTa rUpa me vivecana 1 10. pudgalo kA bhI baddha spRSTa aura avaddha spRSTa rUpa me vivecana 11. jIvo aura pudgalo me baddha spRSTatA aura abaddha spaSTatA ke AdhAra para vizeSatA 12- AdhyAtmika dRSTi se bandha aura usake abhAva kA vivecana 13- baddha spRSTatA aura avaddha spRSTatA kA upasahAra 23- dravyo kI arthaparyAyeM aura vyajanaparyAyeM 1- arthaparyAyo kA vivecana 2- vyajana paryAyo kA vivecana 24 - jIvo kA pUdgala ke sAtha baddhatArUpa sayoga vAstavika hai pR0 sa0 126 130 130 134 138 140 140 142 145 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra0 sa0 nAma 25- saMzlepa (baddhatA) rUpa sayoga kI upacaritatA kA grAhya artha 26- do Adi vastuo para AdhArita sayoga, nimittanaimittika va AdhArAMdheya Adi sambandha vAstavika haiM kalpanAmAtra nahI haiN| 27- nizcaya aura vyavahAra ke rUpa 28- dravyAnuyoga kI vyavasthA me nizcaya aura vyavahAra 26- karaNAnuyoga kI vyavasthA me nizcaya aura vyavahAra 30- caraNAnuyoga kI vyavasthA me nizcaya aura vyavahAra 1- jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyA~ tathA unake artha 2- puruSArtha ke vividha rUpa 31- tattvArthasUtra a0 10 sU0 1 ke AdhAra para nimitta kI kAryakAritA kA samarthana pR0 saM0 147 154 182 161 164 201 203 220 223 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. sa pR. sa. 32. anya vivadha prakAra se nimitta ko kAryakAritA kA samarthana 236 33- nimitta kI kAryakAritA va vyavahAraratnatraya kI dharma rUpatA kA samarthana tathA vyavahAra ratnatraya kA nizcayaratnatraya ke sAtha sAdhyasAdhaka bhAva 264 306 34- (ka) yogarUpa pariNamana kriyAvatI zakti kA hI hotA hai (kha) yoga karmoM ke Asravita hone yA prakRtibandha aura pradezabandha hone ke kAraNa hai 306 (ga) yogo kA kaSAya (rAga-dvapa) se anurajita honA sthiti bandha aura anubhAga bandha kA kAraNa hai moha (jJAna kI ajJAnarUpatA) karmabandha kA sAkSAt kAraNa nahIM hotA kintu kapAya ko prabhAvita karatA huA paraparayA kAraNa hotA hai 306 35- pApAcaraNa, puNyAcaraNa, vyavahAra dharma aura nizcaya dharma me antara Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma pR0 sa0 kra0 sa0 36- nizcayadharma aura upAdAna kAraNa kI vAstavikatA va vyavahAradharma aura nimitta kAraNa kI upacaritatA kA abhiprAya 67- upacAra kA vivecana 324 38- upacAra artha me hotA hai zabda usakA pratipAdaka hai 36- artha aura zabda ke prakAra tathA zabda dvArA atha pratipAdana kA niyamana 336 40 upacarita atha lakSyArtha aura vyagyArtha se bhinna zabda kA abhidheyArtha hI hai 41- kAryotpatti me paca kAraNa samavAya kA abhiprAya 42- "tAdRzI jAyate buddhi." ityAdi padyavata spaSTIkaraNa 43- pa0 pravara ToDaramala ke mokSamArga prakAzaka ke uddharaNa kA abhiprAya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainatattvamImAMsA kI mImAMsA bhAga 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainatattvamImAMsA kI mImAMsA ( le0 bazIdhara vyAkaraNAcArya bInA ) (1) viSaya-praveza 1 - zrI pa0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI vArANasI ne 'jainatattvamImAsA' nAma se eka pustaka svayaM likhakara aura svaya saMpAdita kara azoka prakAzana maMdira 238 bhadainI vArANasI se prakAzita karAI hai / pa0 jI kI gaNanA samAja ke uccakoTi ke vidvAno me kI jAtI hai / inakA jIvana sAhitya sevA me hI vyatIta huA hai aura ho rahA hai / sAhitya sevA me inakI lagana aura zrama vejoDa mAne jA sakate hai / ata isame sadeha nahI, ki 'jainatattvamImAsA' inake aTUTa parizrama kA pariNAma hai isa pustaka ke viSaya-praveza, vastu-svabhAva mImAMsA, nimitta kI svIkRti, upAdAnanimittamImAsA, kartuM karmamImAsA, pakArakamImAsA, kramaniyamitaparyAyamImAsA, samyagniyatisvarUpamImAsA, nizcayavyavahAramImAsA, anekAntasyAdvAdamImAsA, kevalajJAnamImAsA aura upAdAnanimitta savAda - ye vAraha adhikAra hai / ina adhikAro me jina viSayo kI mImAsA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI gayo hai ye cipaya adhikArI ke nAmakaraNa se hI samajha meM A jAte haiM mata. yahA para unakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA jA rahA hai| paM. phUlacandra jI ne pustaka prArambha karane meM pUrva apane 'Atmanivedana' prakaraNa meM yaha bhI nakena kiyA hai ki ve anuna. latA rahane para kavivara vanAgmIyAgajI, kavivara bhUdharadAmajI, kavivara daulatarAmajI, kavivara bhaiyA bhagavatIdAmajI, kavivara bhAganandrajI Adi prota. anubhavI vidvAnoM ke AdhyAtmika sAhitya ko bhI sakalita aura mapAdita karake prakAzita karanA cAhate haiN| hamArI dhAraNA hai ki pa0 jI ne 'janatanvamImAsA' ke liyane meM apanI jima vicAradhArA ko AdhAra banAyA hai usI vicAradhArA yA avalambana ve kavivara vanAramIdAmajI Adi ukta prauDha vidvAnoM ke AdhyAtmika sAhitya ke makalana aura sapAdana meM kreNge| usakA abhiprAya yaha hai ki aba ve apanI vicAradhArA ko dRDhatA ke sAtha prasArita karane kI taiyArI me lageMge aura yaha nizcita hai ki pa0 jI ko apane isa prayAsa meM saphalatA mila jAyagI kyoki pa0 jaganmohanalAla jI zAkhI kaTanI ne jisa Dhaga se janatattvamImAsA kA prAkkathana likhA hai usase spaSTa hai ki ve pa0 jI kI vicAradhArA me pUrNata sahamata haiN| sAtha hI isame sadeha nahI ki pa0 jI bahuta se dUsare vidvAno ko bhI saralatA ke sAtha apanI vicAradhArA kA anuyAyI vanA leMge, kAraNa ki jaina-saskRti ke tattvajJAna ke viSaya me vidvavarga meM bhI sAdhAraNa samAja kI taraha prAya, cintanagakti kI nyUnatA aura gatAnugatikatA pAyI jAtI hai| 2-AcArya zrI kundakunda svAmI kA samayasAra uccakoTi kA AdhyAtmika grantha hai, parantu vaha itanA gahana hai ki Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake rahasya ko samajhakara hRdayaGgama kara lenA uccakoTi ke tarkazAstriyo ke liye bhI sarala nahIM hai| ata: usake paThanapAThana se koI bhI vyakti prAya prakAza na pAkara andhakAra me hI bhaTaka sakatA hai| yahI kAraNa hai ki Aja se kucha varSa pUrva taka isake paThana-pAThana aura svAdhyAya ke prati samAja ke sabhI vargo kI ruci eva pravRtti prAya nAmamAtra ko thii| parantu vartamAna me eka ora to sonagaDha ke sata kAnajI svAmI ke prabhAvapUrNa pravacano ko suna kara saurASTra aura gujarAta Adi prAnto ke gRhastha varga kI ruci eva pravRtti samayasAra ke svAdhyAya kI ora baDhI hai va dUsarI ora uttarabhArata me zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI ke saparka se tyAgi-varga kA jhukAva bhI samayasAra ke paThana-pAThana aura svAdhyAya kI ora huA hai| yahA yaha bAta avazya dhyAna me rakhane yogya hai ki jahA kAnajI svAmI ke alpa saparka me AyA huA pratyeka vyakti apane ko samayasAra kA vettA eva samyagdRSTi samajhane lagatA hai vahA pUjyapAda varNI jI ke saparka me AyA huA pratyeka vyakti apane anta karaNa me tattvajijJAsutA kA hI bhAva utpanna karatA hai, parantu yaha nizcita hai ki pUjyapAda varNIjI kA saparka samAja ko aba adhika samaya ke liye prApta rahane vAlA nahIM hai isaliye inake pazcAt samayasArI tyAgi-varga kA jhukAva kisa ora ho jAyagA? yaha batalAnA Aja kaThina hai| pa0 phUlacandra jI kI 'jainatattvamImAsA' ke prakAzana se isa samasyA kA aura bhI jaTila bana jAnA svAbhAvika hai / isake atirikta aba mujhe yaha bhI bhAna hone lagA hai ki jaina samAja kA vidvadvarga bhI jaina-saskRti kI saiddhAntika mAnyatA ke viSaya me binA cintana kiye dhIre-dhIre sonagaDha se pravAhita vicAradhArA kA anuyAyI vana jAne vAlA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha saba maiM isa AdhAra para likha rahA hUM ki 'janatattvamImAsA' me pa0 phUlacandrajI ne apanI jisa vicAradhArA kI jhalaka dI hai vaha kAnajI svAmI kI vicAradhArA se milatI huI 3-mAnA, ki kAnajI svAmI jainasaskRti ke vyAvahArika dharma kI kucha-kucha kriyAye yathAzakti karate hai aura pa0 phalacandrajI ne bhI 'jainatattvamImAsA' me sthAna-sthAna para nimitta tathA vyavahAra kI pratiSThA kI hai / isaliye yadyapi yaha kahA jA sakatA hai ki kAnajI svAmI jo kucha Arpa-viruddha kahate haiM aura pa0 phalacandra jI ne 'jainatattvamImAsA' me jo Arpaviruddha kathana kiyA hai usame unako preraNA dene vAlI durbhAvanAye nahI hai parantu dono ke kathano me unakI dArzanika buddhi kI kamI kA AbhAsa avazya milatA hai| 4-yadyapi kAnajI svAmI lambe samaya se jaina-saskRti kI saiddhAntika mAnyatA ke sambandha me apanI vicAradhArA kA pracAra karate A rahe haiM, parantu merA aba taka yaha vicAra rahA ki unakI vicAradhArA kA pracAra samAja me kitanA bhI kyo na ho jAve ? phira bhI usakA asara jaina-saskRti kI mUlasaiddhAntika mAnyatA para tava taka par3ane vAlA nahI hai, jaba taka jainasamAja kA vidvadvarga usakI puSTi nahIM karatA hai / abhI taka to a0 bhA0 di0 jaina vi0 pariSad ne kAnajI svAmI kA pUrNa sammAna karate hue unakI saiddhAntika vicAradhArA ke prati apanI asahamati hI pragaTa kI hai| itanA hI nahI, usane unake sAtha jaina-saskRti kI saiddhAntika mAnyatA ke sambandha meM vicAravimarza karane ke liye eka vidvatsagaThana kI bhI sthApanA kI hai aura yaha eka kAraNa hai ki maiM abhI taka kAnajI svAmI kI vicAradhArA ke vipaya me kucha likhane kA lobha savaraNa karatA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 rahA hU / ukta viSaya me kucha nahI likhane kA dUsarA kAraNa yaha hai ki vi0 pariSad kI upekSA karake vyaktigata rUpa se Age kadama baDhAnA mere liye ucita bhI nahI hai, lekina ava pa0 phUlacandrajI kI 'jainatattvamImAsA' ke prakAzita ho jAne se eka to merA yaha vicAra zithila paDa gayA hai ki kAnajI svAmI kI vicAradhArA kA asara jaina - saMskRti kI mUla mAnyatA para paDane vAlA nahI hai, dUsare pa0 jI kI vicAradhArA kA kAnajI svAmI kI vicAradhArA ke sAtha mela ho jAne se vi0 pariSad unake sAtha vicAra-vimarza ke liye apane nirNIta mArga para agrasara rahegI - isame mujhe sadeha hone lagA hai / ina saba kAraNoM kI vajaha se mujhe ukta viSaya me kucha likhanA Avazyaka ho gayA hai / yaha soca kara sarvaprathama maiM jainatattvamImAsA kI mImAsA likhane jA rahA hU / 1 - vaise to jainatattvamImAsA kI mImAsA me sabhI vipaya vistAra se sarvAgINa likhA jAnA cAhiye parantu samaya aura zakti ke anusAra jitanA sabhava hogA maiM utanA hI likhane kA prayatna karUgA / 2 - maiM 'jainatattvamImAsA' ke sambandha me jitanA bhI socatA hU usase mujhe aisA lagatA hai ki pa0 phUlacandrajI ne isake lekhana me bahuta hI utAvalI se kAma liyA hai kyoki pa0 jI kI jainatattvamImAsA kA pariNAma jaina-saskRti ke liye acchA hone vAlA nahI hai / ho sakatA hai merA aisA likhanA bhAvukatA kA kArya samajhA jAve, parantu yaha maiM apane antakaraNa kI AvAja ke rUpa me hI likha rahA hU / 3- mujhe isa bAta kA dukha hai ki jainatattvamImAsA kI isa mImAsA ke prakAzana me mujhe jaina -sadeza aura jaina - mitra ina Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dono patro se sahayoga nahIM mila sakA hai| isa sambandha me eka sabhAvanA to yaha hai ki ina patro ke mAliko ne jainatattvamImAsA se hone vAle duSpariNAma ko gabhIratA se nahI samajhA hai| dUsare yaha bhI kahA jA sakatA hai ki janatattvamImAsA kI mImAsA ke prakAzana ko inhone apane patro ke liye Arthika ghATe kA kAraNa samajha liyA ho / jaina-sadeza ke vipaya me to yaha bhI socA jA sakatA hai ki isake eka sapAdaka pa0 jaganmohanalAlajI zAstrI kA samarthana jainatattvamImAsA ko prApta hai ata ve svAbhAvika rUpa se apane patra me jainatattvamImAsA ke pratikula kucha bhI prakAzita karanA nahI caahege| 4-mujhe yaha bhI mAlUma paDA hai ki janatattvamImAsA kI mImAsA karane me bahata se vidvAna saceSTa hai jo yadyapi prasannatA kI bAta hai, parantu itanA avazya hai ki pratyeka lekhaka ko yaha vAta dhyAna me rakhanI cAhiye ki usako apane lekhana kArya me tattvavimarza kI dRSTi rakhanA hI upayogI hogA kyoki yadi koI lekhaka tattvavimarza kI dRSTi ko ojhala karake vyaktigata samAlocanA me bhaTaka gayA athavA bhASA kI ugratA ko apanAyA to isase lAbha ke bajAya hAni hone kI hI sabhAvanA rhegii| ___ mujhe vizvAsa hai ki tattvavimarza kI dRSTi se likhe gaye Thosa tAtvika lekha avazya hI pa0 phUlacandrajI kA mArgadarzana kreNge| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jainatattvamImAMsA ke lekhana meM paM0 phUlacandra jI kI dRSTi ! jainatattvamImAsA prArambha karane se pUrva mujhe yaha Avazyaka pratIta hotA hai ki tattvamImAMsA ke lekhana meM nihita paM0 phUlacandra jI kI dRSTi ko samajha liyA jAya ataH sarvaprathama pa0 jI kI dRSTi ko hI yahA~ tattvamImAMsA ke AdhAra para nibaddha kiyA jA rahA hai / (1) ka - vastu me pratikSaNa yathAyogya svabhAva athavA vibhAvarUpa jo bhI pariNamana ho rahA hai vaha saba paranirapekSa kevala vastu ke svata siddha pariNamana svabhAva ke bala para hI ho rahA hai / yadyapi vastu kA pariNamana svabhAva svata siddha hone se anAdi hai, parantu usake AdhAra para hone vAlA koI bhI pariNamana tabhI hotA hai jaba vaha vastu usa pariNamana se avyavahita pUrvakSaNavartI pariNamana me pahu~ca jAtI hai | tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu me usakI trikAlavartI samasta paryAye ( pariNamana) anAdikAla se zakti ( avyakta ) rUpa me vidyamAna haiM ise upAdAna zakti kahate hai / isa taraha pratyeka vastu me usakI apanI ukta sapUrNa paryAyo kI upAdAnatA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi se hai, parantu vivakSita vastu me vivakSita pariNamana, jo ki kArya kahalAtA hai, tabhI utpanna honA hai jaba vaha vastu usa vivakSita pariNamana kI utpatti ke kSaNa se avyavahitapUrvakSaNavartI pariNamana me pahu~ca jAtI hai| ..(1) kha-kArya se avyavahita pUrvakSaNavartI pariNamana me vastu ke pahu~ca jAne para vaha vastu usa pariNamanarUpa kArya kI samartha upAdAna kahalAne lagatI hai kyoki taba usa vastu me vaha kArya niyama se utpanna hotA hai| (1) ga-cUki vastu kA yathAyogya svabhAva athavA vibhAvarUpa pariNamana pratikSaNa huA karatA hai ata yaha mAnanA ucita hai ki kAla ke bhUta, vartamAna aura bhavipyat jitane avibhAgIkSaNa sabhava ho utane hI pariNamana pratyeka vastu ke niyata haiM aura pratyeka vastu apane pariNamana svabhAva ke vala para pariNamana karatI huI arthAt bhaviSyat se vartamAna hotI huI bhUta kA rUpa dhAraNa karatI jA rahI hai tathA yaha pravAha ananta kAla taka isI rUpa me calatA jaaygaa| (1) gha-paryAyo ( pariNamano ) ke ukta pravAha me jisa vastu kI jo bhaviSyat paryAya jisa kSaNa me vartamAnatA (vyaktatA) ko prApta hotI hai usa vastu kI vaha paryAya usa kSaNa me apanI avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya viziSTa usI vastu kA kArya kahalAtI hai aura kAryarUpa usa paryAya se viziSTa vahI vastu usI kSaNa me usa kAryarUpa paryAya se avyavahita uttarakSaNavartI paryAya kA upAdAna kahalAtI hai| isa prakAra kAryotpatti ke sambandha me pa0 phalacandra kI dRSTi ke anusAra nimnalikhita siddhAnta phalita hote hai ka-pratyeka vastu me paryAya yA pariNamana rUpa kArya kI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpatti kevala usakI svata siddha svabhAvabhUta nitya upAdAna zakti aura kAryotpattikSaNa se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAyarUpa anitya upAdAnazakti ke bala para hI hotI hai| kha-anitya upAdAna zakti kA apara nAma samarthaupAdAna hai| ye samartha upAdAna pratyeka vastu me utane hI mAne jA sakate hai jitane kAla ke traikAlika samaya hai| ga-pratyeka vastu kI amuka paryAya ke anantara hI amuka paryAya utpanna hotI hai aura vaha niyama se hotI hai| gha-pratyeka vastu kI pratyeka paryAya kI utpatti kA samaya niyata hai| isakA phalitArtha yaha huA ki pratyeka vastu kI nizcita traikAlika paryAyo me se pratyeka paryAya niyata krama se apane-apane kAla meM apane Apa kAryarUpatA ( avyaktarUpatA se vyaktarUpatA) ko prApta hokara arthAt bhaviSyad patA se vartamAna rUpatA ko prApta hokara vinaSTa (bhUtarUpatA ko prApta hotI jA rahI hai| uparyukta sapUrNa kathana kI puSTi pa0 phUlacandra ke nimnalikhita kathano se hotI hai / yathA . isa prakAra itane vivecana se yaha siddha huA ki pratyeka upAdAna apanI-apanI svatatra yogyatA sampanna hotA hai aura usake anusAra pratyeka kArya kI utpatti hotI hai tathA isase yaha bhI siddha huA ki pratyeka samaya kA upAdAna pRthakpRthak hai isaliye unase kramaza jo-jo paryAya utpanna hotI hai ve apane-apane kAla me niyata hai / ve apane-apane samaya me hI hotI hai Age pIche nahIM hotii|" ( jainatattvamImAsA pRSTha 162 ) "svabhAva aura samartha upAdAna me pharka hai / svabhAva sArvakAlika hotA hai / isI kA dUsarA nAma nitya upAdAna hai aura Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samartha upAdAna jisa kArya kA vaha upAdAna hotA hai usa kArya ke eka samaya pUrva hotA hai kArya samartha upAdAna ke anusAra hI hotA hai / samartha upAdAna pratyeka samaya kA anya hotA hai / " ( jainatattvamImAsA pRSTha 41 kI TippaNI ) .. (2) yadyapi pa0 phUlacandrajI ne apanI ullikhita dRSTi ke samarthana me zAstrIya uddharaNo kA 'jainatattvamImAsA' pustaka me bhaNDAra bhara diyA hai parantu isake sAtha yaha samasyA bhI vicAraNIya vana kara unake sAmane upasthita huI mAlUma detI hai ki Agama grantho me kAryotpatti kI paddhati para vicAra karate samaya nimitto kI sthiti ko bhI svIkAra kiyA gayA hai / isaliye Agama ke sAtha apanI dRSTi kA sAmajasya sthApita karane ke liye unakA kahanA hai ki kArya to apane svakAla me kevala upAdAna kI apanI yogyatA ke AdhAra para hI utpanna hotA hai| phira bhI java jo kArya utpanna hotA hai taba nimitta bhI vahA para tadanukUla vidyamAna rahate haiM / isakA Azaya yaha huA ki kArya jaba bhI utpanna hogA taba vaha nimitto ke sadbhAva me ho hogA / isa taraha yaha samasyA kabhI utpanna nahI hogI ki nimitto kA abhAva hokara kAryotpatti ruka jAyagI kyoki usa avasara para nimitto kA sadbhAva sadA banA hI rahegA / kAryotpatti ke avasara para nimitto kI sthiti ke samvandha me pa0 phUlacandra jI kI ukta dRSTi kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra sinemA philmo me mAnava citro me dikhAI dene vAlI oSThAdi kI halana calana rUpa kriyA ke sAdhana anya hote aura darzako ko zravaNa me Ane vAlI AvAja ke sAdhana anya hote hai, phira bhI eka hI sAtha utpanna hone ke kAraNa vahA para darzaka kI samajha me ekAeka yaha AtA hai ki mAnava citro me Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI dene vAlI oSThAdi kI halana-calana rUpa kriyA me se hI AvAja nikala rahI hai| isI prakAra pratyeka vastu yadyapi apaneapane svata siddha pariNamana svabhAva ke bala para hI niyata samaya me niyata kAryarUpa pariNata hotI hai lekina sAtha hI nimitta bhI apane pariNamana svabhAva ke AdhAra para niyata samaya me niyata kAryarUpa pariNata hote rahate haiM ata nimitto kA upAdAna se janya kArya ke sAtha anvayIpanA samajha me Ane ke kAraNa kAryakAraNabhAva na rahate hue bhI loka me aisA bolA jAtA hai ki amuka kArya me amuka nimitta hai / vastuta kArya to sarvadA kevala upAdAnabhUta vastu ke svata siddha pariNamana svabhAva ke bala para hI utpanna hotA hai nimitta vahA akicitkara hI banA rahatA hai / isa sambandha me pa0 phUlacandra jI ne jainatattvamImAsA me bahuta likhA hai usame se kucha ko yahA uddhRta kiyA jA rahA hai| 1-" rUDhivaza jo jisa kArya kA nimitta kahA jAtA hai usake sadbhAva me bhI taba taka kArya kI siddhi nahI hotI jaba taka jisa kArya kA vaha nimitta kahA jAtA hai usake anurUpa upAdAna kI taiyArI na ho / ataeva kArya kI siddhi me nimitto kA honA akicitkara hai|" / (jainatattvamImAsA pRSTha 252 ) 2-"upAdAna ke ThIka hone para nimitta milate hI haiM unhe milAnA nahI pddtaa| nimitta svaya kAryasAdhaka nahI hai kintu upAdAna ke kArya ke anukUla vyApAra karane para jo bAhya sAmagrI usame hetu hotI hai usame nimittapane kA vyavahAra kiyA jAtA hai|" (jainatattvamImAsA pRSTha 253 ) 3.-"isa prakAra kAryotpatti ke pUre kAraNo para dRSTipAta karane se hI yaha phalita hotA hai ki jahA para kArya ke anukUla Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dravya kI svavIrya aura upAdAna zakti hotI hai vahA anya sAdhana sAmagrI svayameva mila jAtI hai / " (jainatattvamImAsA pRSTha 67) 4-kAryotpatti me nimitta kI akiMcitkaratA ko pa0 phUlacandrajI kevalajJAna ke AdhAra para bhI siddha karate haiN| tathA ve yaha tarka bhI upasthita karate haiM ki loka me manuSya jaisA socatA hai aura usake anusAra jaisA prayatna karatA hai vaisA kArya na hokara bahuta bAra usake pratikUla bhI kArya ho jAyA karatA hai, tIsare unakA kahanA hai ki jaba vastu pariNamanazIla hai to nimitto ke abhAva me athavA bAdhaka nimitto ke sadbhAva me usakA eka kSaNa ke liye bhI pariNamana ruka jAnA asabhava hai ata kAryotpatti me nimitto ko vala denA yukti sagata nahI hai| kevala itanA hI svIkAra karanA ucita hai ki jaba kArya apane upAdAna ke bala para utpanna ho rahA ho taba usake anukUla nimitta rahate hI haiN| isa prakAra maine kAryakAraNabhAva ke sambandha me pa0 phalacandrajI kI dRSTi ko yahA AvazyakatAnusAra sakSepa se sagrahIta karane kA prayatna kiyA hai / isame yadi atireka yA viparyAsa jaisI sthiti paidA hogayI ho to maiM pa0 jI se va pAThako se 'nivedana karatA hai ki ve usakI sUcanA mujhe dene kI kRpA kareM maiM apanI dRSTi me sazodhana kara lUgA / matabheda kahA-kahA hai ? 1 isa sambandha meM jainatattvamImAmA kA kevalajJAnasvabhAvamImAsA' prakaraNa dekho| 2 isakA samarthana pa0 jaganmohanalAlajI ne jainatattvamImAsA ke prAka kathana meM prArambhika pRSTha para kiyA hai| 3 isakA bhI samarthana pa0 jaganmohanalAlajI ne jainatattvamImAsA ke prAkkayana meM pRSTha 12 para kiyA hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 Upara jo paM0 phUlacandrajI kI dRSTiyo kA saMgraha kiyA gayA hai uname kahA- kahA matabheda hai ? ise spaSTa kiyA jA rahA hai / (1) vastu me pratikSaNa jo yathAyogya svabhAva athavA vibhAva rUpa pariNamana hotA hai vaha vastu kI apanI svabhAvagata yogyatA ke AdhAra para hI hotA hai arthAt pratyeka vastu me hone vAlA koI bhI pariNamana aisA nahI hai jo usa vastu kI apanI svabhAvagata yogyatA ke abhAva me kevala para dvArA niSpanna kiyA jAtA ho pa 0 phUlacandrajI kI yaha dRSTi nirvivAda hai, parantu vastu ke sabhI pariNamana kevala usa vastu kI svabhAvagata yogyatA ke vala para hI nippanna hote ho - aisA nahI hai kyoki Age yukti, anubhava aura Agama ke AdhAra para yaha batalAyA jAyagA ki pratyeka vastu me do prakAra ke pariNamana huA karate hai / uname se eka prakAra ke pariNamana to ve hai jo kevala vastu kI svabhAvagata yogyatA ke bala para hI niSpanna hote haiM / inhe Agama me 'svapratyaya pariNamana' nAma diyA gayA hai / dUsare prakAra ke pariNamana ve he jo vastu kI svabhAvagata yogyatA ke AdhAra para niSpanna hokara bhI anukUla paravastu kI sahAyatA se hI niSpanna hote haiM | inhe Agama me 'svaparapratyaya pariNamana' nAma diyA gayA hai / koI bhI pariNamana kevala parapratyaya nahI hotA - yaha nirvivAda hai / I (2) 10 phUlacandrajI kI jo yaha dRSTi hai ki vastu kA pariNamanasvabhAva svata siddha hone se anAdi hai yaha dRSTi bhI nirvivAda hai aura ve jo kahate hai ki vastu me usa svata siddha ora anAdi pariNamana svabhAva ke AdhAra para hone vAlA vivakSita pariNamana tabhI niSpanna hotA hai jaba vaha vastu usa vivakSita pariNamana se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya meM pahu~ca jAtI hai so Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 unakA yaha kahanA bhI nirvivAda hai, parantu jahA pa0 jI kA yaha kahanA hai ki vastu vivakSita pariNamana se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya me kAlakrama se apane-Apa pahu~ca jAtI hai vahA anubhava, yukti aura Agama ke AdhAra para Age yaha batalAyA jAyagA ki unakA yaha kathana kevala vastu ke svapratyaya pariNamana ke sambandha me hI lAgU hotA hai vastu ke svaparapratyaya pariNamana ke sambandha me nahI, kyoki Age spaSTa kiyA jAyagA ki vastu kA vivakSita svaparapratyaya pariNamana bhI yadyapi svapratyaya pariNamana kI taraha usase avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya me vastu ke pahu~ca jAne para ho hotA hai, parantu vastu vivakSita svaparapratyaya pariNamana se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya meM anukUla paravastu kI sahAyatA se hI pahu~ca sakatI hai svapratyaya pariNamana kI taraha kAla krama se apane-Apa nahI aura na usake anantara hone vAlA vaha kArya bho apane-Apa hotA hai / yadyapi pa0 phUlacandrajI kA kahanA hai ki jisa prakAra vastu ke traikAlika svapratyayapariNamana kevalajJAna me yugapat pratibhAsita hote haiM usI prakAra vastu ke traikAlika svaparapratyaya pariNamana bhI kevalajJAna me yugapat pratibhAsita hote hai ata vastu ke svapratyaya pariNamano kI taraha vastu ke svaparapratyaya pariNamano me bhI kAla kI niyata paryAya se sambaddha rahane ke kAraNa niyatapanA siddha hotA hai, parantu pa0 jI ne svayaM hI janatattvamImAsA me isake viruddha kathana kiyA hai jaisA ki ve jaitattvamImAsA ke pRSTha 261 para likhate haiM 1 " yadyapi hama mAnate hai ki kevalajJAna ko saba dravyo ora unakI saba paryAyo kA jAnane vAlA mAna kara bhI kramavaddha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyoM kI siddhi mAtra kevala jJAna ke avalambana se na karake kAryakAraNa paramparA ko dhyAna me rakhakara kI jAnI caahiye|" __isake atirikta jainatattvamImAsA ke pRSTha 267 para bhI pa0 jI ne likhA hai ___ "mAnA ki kevalajJAna jAnane vAlA hai aura sakala padArtha usake jJeya hai isaliye kevalajJAna se jaisA jAnate haiM mAtra isI kAraNa padArtho kA vaisA pariNamana nahI hotA, kyoki unakA pariNamana apanI kAryakAraNaparamparA ke anusAra hotA hai| kevalajJAna Akara unhe pariNamAtA ho aura tava ve pariNamana karate ho yaha nahIM hai / vaha unake pariNamana me nimitta bhI nahI hai|" isa taraha paM0 phUlacandrajI kI dRSTi me bhI kevalajJAna ke AdhAra para jahA jaisA kAryakAraNabhAva hai usakA niSedha nahI hotA hai / ata kArya kI utpatti apane anukUla kAraNo se hotI hai yaha vAta nirvivAda ho jAtI hai aura tava yaha prazna khaDA hotA hai ki sabhI kArya kyA svapratyaya hI hote hai ? isa sambandha me pa0 phUlacandrajI kA kahanA to yahI hai ki sabhI kArya svapratyaya hI hote hai parantu unase matabheda rakhane vAlo kA anUbhava, yukti aura Agama ke AdhAra para yaha kahanA hai ki sabhI kAryoM meM se koI kArya to svapratyaya kAryoM kI koTi me Ate hai aura koI kArya svaparapratyaya kAryoM kI koTi me Ate hai jaisA ki Age spaSTa kiyA jAyagA / (3) isI prasaga me pa0 phUlacandrajI ne nitya upAdAna aura anitya upAdAna kI bhI carcA kI hai aura kahA hai ki nitya upAdAna to vastu ke svata siddha tathA anAdisvabhAvarUpa hotA hai va anitya upAdAna vastu kI kAryarUpa paryAya se avyava Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 hita pUrvakSaNavartI paryAya hotA hai mo unakA yaha kathana bhI nirvivAda hai parantu jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai ki vivAda isa bAta kA hai ki svaparapratyaya kArya ko kAraNabhUta kAryAvyavahitapUrvakSaNavartI paryAya rUpa anitya upAdAna kI utpattina ko jahA bhI pa0 phUlacandrajI svapratyaya kArya kI taraha apane-Apa mAnate haiM vahA unase matabheda rakhane vAle usakI utpatti ko svapratyaya kArya kI taraha apane-Apa na mAnakara paravastu ke sahayoga se mAnate haiM / ise bhI Age spaSTa kiyA jAyagA / (4) pa0 phUlacandrajI kA yaha kathana bhI vivAdapUrNa hai ki java vastu kAryAvyavahitapUrvakSaNavartI paryAya me pahu~ca jAtI hai tava vaha vastu niyama se usI kArya kI utpAdaka hotI hai / yaha kathana vivAdapUrNa isaliye hai ki pa0 jI se bhinna rakhane vAlo kA kahanA hai ki usa samaya bhI usame nAnA upAdAna zaktiyo kA sadbhAva rahA karatA hai ata jisa kArya ke anukUla nimitto kA yoga hogA usI kArya kI utpatti hogI anya kI nahI / isa matabheda kA AdhAra yaha hai ki jahA pa0 phUlacandrajI kA yaha kahanA hai ki jaipA kArya hotA hai vaisA ho nimitto kA yoga milatA hai vahA unase matabheda rakhane vAlo kA kahanA hai ki jaisA nimitto kA yoga milatA hai vaisA hI upAdAna zakti ke AdhAra para kArya hotA hai / (5) yadyapi pa0 phUlacandra jI ne apane ukta mata kI puSTi me kAryonpatti ke liye vastu me utanI yogyatAye mAnya kI hai jitane kAla ke traikAlika samaya hai parantu unakI yaha mAnyatA unase bhinna mata rakhane vAlo ko mAnya nahI hai kyoki unakA kahanA hai jaba vastu kI kAryotpatti sambandhI nitya upAdAnazakti svabhAvasiddha hai to use kisI bhI dazA me sImAvaddha nahI kiyA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 jA sakatA hai aura anitya upAdAna zaktiyo ke viSaya me pa0 jI se bhinna mata rakhane vAlo kA kahanA hai ki ve anitya upAdAna zaktiyA nimitto kI adhInatA me hI utpanna huA karatI haiM ata. unhe niyata mAnane kA koI prayojana nahI raha jAtA hai kAraNa ki aisA mAnane para bhI nimitta kI akiMcikaratA siddha nahI hotI hai| svaya pa0 phUlacandra jI ne bhI vastu kI nitya upAdAna zakti ko sImAvaddha nahI mAnA hai kyoki unhone jainatattvamImAsA ke kevalajJAnasvabhAva mImAsA prakaraNa me pRSTha 266 para nimnalikhita kathana kiyA hai "loka-aloka me jitane padArtha aura unakI paryAyeM haiM unase bhI anantaguNe padArtha aura unakI paryAyeM yadi ho to unhe bhI usame jAnane kI sAmarthya hai|" / itanA avazya hai ki pa0 phUlacandra jI cUMki yaha mAnate hai ki jaba jaisA kArya hotA hai taba nimitta bhI tadanukUla hI milA karate hai isIliye unake matAnusAra yaha kahA jA sakatA hai ki pratyeka vastu me kArya kI anitya upAdAna zaktiyA utanI hI sabhava hai jitane kAla ke paikAlika samaya hai| parantu pa0 jI se bhinna mata rakhane vAlo ko yaha isaliye mAnya nahI hai ki unake matAnusAra pa0 jI kA yaha siddhAnta hI galata hai ki java jaisA kArya hotA hai taba nimitta bhI tadanukUla hI milA karate hai / unake mata se to yaha siddhAnta hI satya hai ki jaba jaise nimita milate hai taba kArya bhI upAdAnagata yogyatA ke AdhAra para unhI ke anusAra hotA hai / isa taraha kAryAvyavahita pUrvakSaNa ke avasara para vastu me kAryarUpapariNata hone yogya nAnA upAdAna zaktiyo kA sadbhAva siddha ho jAtA hai lekina prApta nimitto kI anukUlatA aura vAdhaka kAraNo ke abhAva ke AdhAra para eka Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 hI upAdAna zakti kArya rUpa pariNata huA karatI hai / isakA spaSTIkaraNa Age anubhava, yukti aura Agama ke AdhAra para kiyA jAyagA / (6) kAryotpatti me nimitta kI akiMcitkaratA ko siddha karane ke liye pa0 phUlacandrajI kA eka tarka yaha bhI hai ki nimittabhUta vastu bhI anAdi kAla se apanI kramabaddha paryAyo me pariNata hotI calI A rahI hai aura upAdAnabhUta vastu bhI anAdikAla se apanI kramavaddhaparyAyo meM pariNata hotI calI A rahI hai / aisI dazA me nimitta ko kArya kI utpatti me kAryakArI mAnane kI koI AvazyakatA hI nahI raha jAtI hai bAta kevala yaha hai ki nimittabhUta vastu me kAryotpatti ke avasara para cUki kArya ke prati anukUlatA samajha me AtI hai ata usame kArya ke prati nimittatA kA vyavahAra mAtra ( kathana mAtra ) kiyA jAtA hai / pa0 jI kA yaha tarka bhI unase bhinna mata rakhane vAlo ko mAnya nahI hai isakA kAraNa yaha hai ki pa0 jI kA tarka unake isa siddhAnta para AdhArita hai ki jaba upAdAna kAryarUpa pariNata hotA hai tava tadanukUla nimitta bhI vahA rahA karate haiM jaba ki unase bhinna mata rakhane vAlo kA kahanA hai ki jaba jaise nimitta milate haiM taba tadanukUla hI upAdAna svayogyatAnusAra kAryarUpa pariNata hotA hai / ise bhI Age spaSTa kiyA jAyagA ! (7) mUlata vivAda pa0 phUlacandrajI ke sAtha jainatattvamomAsA ko lekara isa bAta kA hai ki Agama me jisa prakAra kAryotpatti ke viSaya me upAdAnaparaka kathana milate haiM usI prakAra nimittaparaka kathana bhI milate haiM isaliye prazna khaDA hotA hai ki kyA dono kathano me se eka ko satya aura dUsare ko asatya mAnA jAya isa sambandha me merA kahanA hai ki ? Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paM0 phUlacandrajI aura unase matabheda rakhane vAle dono hI Agama ke ukta dono kathano ko pramANa mAnate hai / yahI kAraNa hai ki pa0 phUlacandra jI ne bhI kAryotpatti ke viSaya me upAdAna kI svIkRti ke sAtha nimitta kI svIkRti kI ghoSaNA jainatattvamImAsA me kI hai, parantu unhone Agama ke upAdAnaparaka aura nimittaparaka kathano me samanvaya karane kA jo prayAsa kiyA hai vaha unase matabheda rakhane vAlo ko anubhava aura yukti se galata jAna paDatA hai / ise bhI Age spaSTa kiyA jAyagA / pustaka meM kucha aspaSTa galata aura paraspara virodhI bAteM (1) jainatattvamImAsA pustaka meM kahI-kahI nimitta ke viSaya me yaha bhI likhA hai ki vaha balAdhAna me nimitta hotA hai / ' eka sthAna para yaha likhA hai ki apane - apane upAdAna ke anusAra kAryotpatti hone ke samaya nimitta balAdhAna me hetu hotA hai / parantu jaba paM0 phUlacandrajI nimittabhUta vastu ko kAryotpatti me akicitkara hI mAnate hai to unakA ukta prakAra ke likhane me kyA abhiprAya hai ? ise spaSTa karane kA pustaka me kahI bhI prayatna nahI kiyA gayA hai / (2) pa0 phUlacandrajI jainatattvamImAsA me prayukta nimitta tathA hetu ina dono zabdo ke artha me kyA antara samajhate hai ? yaha merI samajha me nahI AyA hai / lekina yaha nizcita hai ki dono zabdo kA prayoga unhone alaga-alaga arthoM me hI kiyA hai / 1 dekho jaina tattvamImAsA pRSTha 84 pakti 2-3 / 2 dekho jainatattvamImAmA pRSTha 32 kI TippaNI / 3. yaha abhiprAya jainatattvamImAsA pRSTha 32 kI TippaNI se nikalatA hai ! Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) Agama sambandhI jo uddharaNa pa0 phUlacandrajI ne apane pakSa ke samarthana me diye haiM unakA artha karane meM unhone bahuta sI bhUleM bhI kI haiM / udAharaNa ke rUpa me jainatattvamImAsA pRSTha 41 para niyamasAra gAthA 183 kA artha unhone apanI dRSTi ke anusAra jIva kI lokAntagamana yogyatA kI puSTi ke rUpa meM kiyA hai javaki gAthA 184 ko dhyAna meM rakhakara usakA artha jIva kI Urdhvagamana yogyatA kI puSTi ke rUpa me hI honA hai| - (4) isI prakAra pa0 jI kahI to yaha likhate haiM ki kArya kI siddhi me nimitto kA honA akicitkara hai| aura kahI isase viparIta Azaya ko pragaTa karane vAlA aisA kathana karate hai ki upAdAna ke ThIka hone para nimitta milate hI haiM unhe milAnA nahIM pdd'taa| eka jagaha to unhone nimitta kI kAryakAritA ko siddha karane vAlA yaha kathana bhI kiyA hai ki unakI IraNa ( gati ) kriyA kI prakRSTatA anya dravyo ke kriyA vyApAra ke samaya unake balAdhAna me nimitta hotI hai|| (5) 50 phUlacandra jI kI mAnyatA hai ki eka dravya dUsare dravya kA kucha nahI karatA yAni eka dravya ke pariNamana me dUsarA dravya sahAyaka bhI nahI hotA hai| isI mAnyatA ke AdhAra para unakA kahanA hai ki upAdAna ke kArya ke anukUla vyApAra karane para jo vAhya sAmagrI usame hetu hotI hai usame nimittapane kA vyavahAra kiyA jAtA hai| parantu 50 jI ke isa kathana kA unake Upara uddhRta isa kathana se virodha AtA hai ki unakI 1 jainatatvamImAMsA pRSTha 252 / 2 janatattvamImAsA pRSTha 253 / 3 janatattvamImAsA pRSTha 84 / 4 janatattvamImAsA pRSTha 253 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IraNa (gati) kriyA kI prakRSTatA anya dravyo ke kriyA vyApAra ke samaya unake valAdhAna me nimitta hotI hai| (6) yadyapi pa0 phUlacandra jI kI yaha mAnyatA hai ki eka dravya dUsare dravya ke pariNamana me sahAyaka nahI hotA hai yAni pratyeka vastu kA pratyeka pariNamana usa vastu kI svata siddha yogyatA ke AdhAra para nimitta kI apekSA kiye binA apane-Apa hI hotA hai phira bhI unhone apanI isa mAnyatA kI puSTi ke liye kAryotpatti me nimitto kI sArthakatA ko siddha karane vAle Adi laukika padyo kA sahArA liyA hai| "tAdRzI jAyate vuddhirvyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzA santi yAdRzI bhvitvytaa|" vAstavika bAta yaha hai ki pa0 phUlacandra jI ne nimitto ke vipaya me apanI jainatattvamImAsA pustaka me pUrvokta prakAra jo aspaSTa, galata aura paraspara virodhI vicAra pragaTa kiye haiM unase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki nimitto ke viSaya me unakI koI nizcita vicAradhArA nahI hai aura cU ki kArya ke prati nimitto kI sArthakatA ko ve svaya nahI samajha sake hai isaliye unhe pratyeka vastu me upAdAnazaktirUpa utanI yogyatAyeM svIkAra karanI par3I haiM jitanA kAla ke AdhAra para bhUta, vartamAna aura bhaviSyat rUpa me usa vastu ke pariNamano kA vibhAga mabhava hai / isI AdhAra para unhone kA niyamita paryAya zabda kA artha karane meM bhI bhUla kI hai aura pratyeka kArya kA samaya niyata hai yaha siddhAnta bhI unhe svIkAra karanA par3A hai| 1. janatatvamImAmA pRSTa 66 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 yadyapi kevalajJAna ke AdhAra para ukta kalpanA kI jA sakatI hai, parantu yaha aikAntika kalpanA hai tathA isase sasArI jIvo me puruSArthahInatA kA bhI doSa AtA hai, kAraNa ki kevalajJAna me kAryakAraNabhAva kI vyavasthA hI nahI banatI hai kAryakAraNabhAva kI vyavasthA to zru tajJAna me hI sabhava hai tathA zru tajJAnI jIvo ko mukti prApta karane ke liye kevalajJAna kI vyavasthA upayogI na hokara puruSArtha ko jAgrata karane vAlI zru tajJAna dvArA prasthApita anekAntamayI kAryakAraNabhAva kI vyavasthA hI upayogI hotI hai jisame na to vastu me utanI yogyatAyeM svIkAra karane kI AvazyakatA hai jitane parimANa bhUta, vartamAna aura bhaviSyat rUpa me kAla ke samayo kA vibhAga sabhava hai aura na isa bAta ko mAnane kI AvazyakatA hai ki vastu me hone vAle pratyeka pariNamana kA samaya niyata hai| isI prakAra nimitta akiMcitkara hai isa anarthakArI vyavasthA ko bhI mAnane kI AvazyakatA nahIM hai / mujhe apanI isa pustaka me pa0 phUlacandra jI kI Upara nirdiSTa mAnyatAo kI hI mukhya rUpa se mImAsA karanI hai kyoki jainatattvamImAsA ke anya sabhI viSayo kI bhUmikA inhIM mAnyatAo para AdhArita hai / vaise AvazyakatAnusAra isame jainatattvamImAsA ke sabhI viSaya cacita kiye jaavege| isake liye sarvaprathama kArya ke prati nimitto kI sArthakatA ke sambandha me vicAra kiyA jA rahA hai| (3) kArya ke prati nimittoM ko sArthakatA loka me kAryakAraNabhAva ko lakSya me rakhakara nimitto kA upayoga kiyA jAtA hai, jaina Agama grantho me bhI kAryotpatti ke avasara para nimitto kI sthiti ko svIkAra kiyA gayA hai aura pa0 phUlacandra jI ne bhI jainatattvamImAsA pustaka me Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakAraNabhAva para vicAra karate samaya nimitta naimittika sambandha ko mAnyatA dI hai| ina saba bAto ke AdhAra para itanA niSkarSa to nikala hI AtA hai ki kAryotpatti ke avasara para nimitta nAma kI vastu kA astitva vivAda kA viSaya nahIM hai kintu vivAda isa bAta kA hai ki kArya ke prati nimitto kI kyA kucha sArthakatA hai athavA ve vahA para sarvathA akicitkara hI bane rahate hai ? isa prazna para yadi gabhIratApUrvaka dhyAna diyA jAya to mAlUma hogA ki yaha bahuta hI mahatva kA prazna hai kyoki isake samAdhAna se yadi nimitto kI kArya ke prati akiMcitkaratA siddha hotI hai to jainatattvamImAsA kI sthiti atyanta sudRDha ho jAtI hai aura usame pratipAdita sabhI viSaya nirvivAda siddha ho jAte hai / yadi ukta prazna ke samAdhAna svarUpa nimitto kI kArya ke prati sArthakatA siddha hotI hai to phira jainatattvamImAsA kA samUcA AdhAra hI samApta ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki maiMne sarvaprathama kAryotpatti me nimitto kI sArthakatA ke viSaya me hI vicAra karane kA nirNaya kiyA hai| maiM Upara batalA AyA hU~ ki pa0 phUlacandrajI aura unase matabheda rakhane vAlo ke madhya prakRta vipaya me mattabheda isa bAta kA hai ki pa0 jI kAryotpatti ke avasara para nimitto kI sattA ko svIkAra karate hue bhI kArya kI utpatti ko kevala upAdAna ke bala para hI mAnate haiM tathA nimitta ko vahA sarvathA akicitkara mAna lete hai aura isakA kAraNa ve yaha kahate haiM ki pratyeka vastu ke kAlika pariNamana nizcita hai tathA ve pariNamana apanI-apanI niyata upAdAna zakti ke bala para apane-apane niyata samaya me vikAsa ko prApta hokara vinaSTa ho jAte haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 jI se matabheda rakhane vAlo kA kahanA hai ki pa0 jI kI ukta mAnyatA sahI nahI hai kyoki pratyeka vastu me pariNamana do prakAra se utpanna huA karate hai / uname se eka pariNamana to vaha hai jisakA vikAsa kevala sva ( upAdAna) kI apanI yogyatA ke vala para hI huA karatA hai aura dUsarA pariNamana vaha hai jisakA vikAsa sva ( upAdAna ) aura para ( nimitta ) donoM ke bala para hI huA karatA hai / kevala sva ( upAdAna ) ke vala para hone vAle pariNamana ko to svasApekSa (svapratyaya) pariNamana aura sva (upAdAna) tathA para (nimitta) dono ke bala para hone vAle pariNamana ko svaparasApekSa (svaparapratyaya) pariNamana kahate hai / svasApekSa pariNamana kA aparanAma paranirapekSa pariNamana bhI hai aura svaparasApekSa pariNamana kA aparanAma parasApekSa pariNamana bhI hai / isa prakAra jo pariNamana apanI utpatti me svaparasApekSa arthAt upAdAna ke sAtha nimitta kI bhI apekSA rakhate haiM unakI utpatti ke prati upAdAna ke bala ke sAtha-sAtha nimitto ke bala ko bhI svIkAra karanA anivArya ho jAtA hai | tAtparya yaha hai ki jisa prakAra vastu me yadi vivakSita rUpa se pariNamita hone kI yogyatA nahI hai to lAkho nimitta mila kara bhI usame usa pariNamana ko utpanna nahI kara sakate hai / usI prakAra vivakSitarUpa se pariNamita hone kI yogyatA sapanna vastu me usa rUpa pariNamita hone ke liye yadi svabhAvata. nimitto kI apekSA apekSita ho to jaba taka nimitto kA sahayoga use prApta nahI hogA taba taka vaha vastu kevala apano pariNamita hone kI yogyatA ke bala para kadApi usa rUpa pariNamita nahI hogI / isa viSaya ko samajhane ke liye samayasAra aardhikAra kI nimnalikhita gAthAo para dhyAna denA cAhiye / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 "jaha phalihamaraNI suddho raNa saya pariNamai rAyamAIhi / rAijjadi aNNehi du so rattAdohiM davehi // 301 / / eva gANI suddho Na saya pariNamai rAyamAIhi / rAijjadi aNNehi du so rAgAdohi dosehi / 302 / / " __ina gAthAoM kA artha yaha hai ki jisa prakAra zuddha (svata - siddha nija nirmala svabhAva kA dhAraka) sphaTikamaNi pariNamana svabhAva vAlA hote hue bhI svaya ( apane Apa arthAt nimittabhUta paravastu ke sahayoga ke vinA) raktAdi rUpatA ko prApta nahIM hotA kintu anya raktAdi vastuo kA sahayoga pAkara hI vaha raktAdi rUpatA ko prApta hotA hai usI prakAra zuddha (svata siddha nija jJAna svabhAva kA dhAraka) AtmA pariNamana svabhAva vAlA hote hue bhI svaya (apane-Apa arthAt nimittabhUta paravastu ke sahayoga ke vinA) rAgAdirUpatA ko prApta nahIM hotA kintu anya rAgAdi pudgala karmoM kA sahayoga pAkara hI vaha rAgAdi rUpatA ko prApta hotA hai| ye gAthAye hame isa bAta kA nirNaya karane kA upadeza detI hai ki vastu me pariNamana karane kI svata siddha yogyatA rahate hue bhI usame kisI-kisI pariNamana ke utpanna hone me sva ke sAtha-sAtha para kI apekSA bhI svabhAvata rahA karatI hai| isa viSaya ko vistAra se samajhane ke liye ukta gAthAo kI AcArya amRtacandra dvArA kRta TIkA ko bhI dhyAna se paDhanA caahiye| usa TIkA me nivaddha nimnalikhita kalaza padya bhI ukta viSaya ko samajhane meM baDe upayogI hai| "rAgAdayo bandhanidAnamuktAste zuddhacinmAtramaho'tiriktA / AtmA paro vA kimu tagnimittamiti praNunnA punarevamAhu // 174 / / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 na jAtu rAgAdinimittabhAvamAtmAtmano yAti yathArkakAntaH / tasminimitta parasaga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat / / 175 || " yahA para prathama kalaza padya meM AcArya zrI ne yaha prazna prastuta kiyA hai ki AtmA kI jina rAgAdi pariNatiyo ko karmabandha kA kAraNa mAnA gayA hai ve jaba AtmA ke svata siddha nijasvarUpa caitanya teja se pRthak haiM to unakI utpatti me kyA AtmA svaya nimitta hai athavA koI anya vastu usame nimitta hotI hai ? isa prazna kA uttara dUsare kalaza padya meM yaha diyA gayA hai ki sUryakAntamaNi kI taraha AtmA bhI apane andara rAgAdirUpa pariNati kI utpatti me svaya nimitta nahI hotA hai kintu usame paravastubhUta rAgAdi pudgala karmoM kA AtmA ke sAtha sazarUpa sayoga hI nimitta hotA hai kyoki vastu kA svabhAva hI aisA hai / isase yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI hai ki sUyakAntamaNi athavA AtmA kI taraha pratyeka vastu apanI kinhI - kinhI paryAyo kI utpatti me anya vastubhUta nimitto kI svabhAvata apekSA rakhatI hai| isakA phalitArtha yaha hai ki pratyeka vastu me svasApekSa arthAt paranirapekSa pariNamano kI taraha svaparasApekSa arthAt parasApekSa pariNamana bhI utpanna huA karate haiM | niyamasAra me AcArya zrI kundakunda ne AtmA ke svaparasApekSa pariNamano kA spaSTa rUpa se ullekha kiyA hai / "pajjAo duviyappo saparAvekkho ya Niravekkho !" ( gA0 14 kA utta0 ) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 isakA artha svaya pa0 phUlacandrajI ne yaha kiyA hai ki paryAye do prakAra kI hotI haiM-eka svaparasApekSa aura dUsarI paranirapekSa / isa prakAra Upara kiye gaye vivecana se yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki pratyeka vastu ke koI-koI pariNamana usa vastu kI svata siddha pariNamanazIlatArUpa yogyatA ke kArya hote hue bhI jaba taka nimitto kA sahayoga vastu ko prApta nahI hotA taba taka ve pariNamana utpanna nahIM hote hai| eka prazna aura usakA samAdhAna yadyapi pa0 phUlacandra ne jainatattvamImAsA me kAryakAraNabhAva kI ukta nimittanaimittika sthiti ko svIkAra kiyA hai, parantu unakA kahanA hai ki vastu ke jisa pariNamana kA jaba svakAla A jAtA hai taba vaha pariNamana usa kAla me niyama se hotA hai / isaliye ve "jaba taka anukUla nimitto kA sahayoga prApta nahI hogA taba taka svata siddha pariNamanazIlatArUpa yogyatA kA sadbhAva rahate hue bhI vastu kA svaparasApekSapariNamana nahI hogA" isa kathana para yaha prazna upasthita karanA cAhege ki yadi nimitto ke abhAva me svata siddha pariNamanazIla vastu kA pariNamana ruka sakatA hai to phira usakI svata siddha pariNamanazIlatA kA kyA upayoga raha jAyagA ? isake uttara me merA kahanA yaha hai ki usa samaya bho eka to vahA para usa vastu kA paranirapekSa pariNamana hotA rahegA, dUsare usa samaya jo anya anya nimitto kA sahayoga usa vastu ko prApta rahegA unake bala para usake svaparasApekSa pariNamana ke Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone meM bhI koI bAdhA upasthita nahIM hogo, kevala itanA avazya hogA ki anukUla nimitto kA abhAva rahane ke kAraNa usa vastu kA vivakSita pariNamana nahI hogA / dUsarA prazna aura usakA samAdhAna yadyapi ukta uttara ke pazcAt bhI pa0 phUlacandra jI yaha kahanA cAhege ki pratyeka vastu kA bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samayo me se pratyeka samaya meM hone vAlA pariNamana nizcita hai aura pratyeka samaya me nizcita pratyeka pariNamana kI yogyatA bhI vastu me vidyamAna hai isaliye usa yogyatA kA svakAla Ane para vaha pariNamana avazya hogA anyathA usa kAla meM anya yogyatA kA abhAva rahane ke kAraNa vaha vastu usa kAla me apariNAmI hI Thahara jAyagI jisase vastu ke svata siddha pariNamana svabhAva kA ghAta ho jAyagA, ata yahI mAnanA zreyaskara hai ki vastu kA svaparasApekSa pariNamana bhI paranirapekSa pariNamana kI taraha kevala usakI apanI pariNamanazIlatArUpa yogyatA ke bala para hI hotA hai nimitta ko usako utpatti me koI upayogitA nahIM hai vaha to vahA para akiMcitkara hI hai| isake uttara me bhI merA yaha kahanA hai ki pa0 jI kI yahI sabase bar3I bhUla hai ki ve pratyeka vastu me kAla ke bhUta, vartamAna aura bhaviSyat samayo meM se pratyeka samaya meM hone vAle pariNamana kI nizcita yogyatA mAnate haiM / vAstava me to pratyeka vastu me svasApekSa arthAt paranirapekSa aura svaparasApekSa arthAta parasApekSa aisI do hI pariNamana yogyatAye vidyamAna haiN| inameM se svasApekSa arthAt paranirapekSa pariNamanayogyatA ke bala para hone vAlA pariNamana to kramaza eka ke bAda eka ke rUpa me Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 26 satata hI hotA rahatA hai lekina svaparasApekSa arthAt parasApekSa pariNamanayogyatA ke bala para hone vAlA pariNamana prApta hone vAle nimitto ke anusAra badalI huI dhArA me bhI mAnanA yuktisagata hai| isaliye yaha kahanA ucita hI hai ki jaba taka vivakSita svaparasApekSa pariNamana kI utpatti ke liye vastu ko tadanukUla nimitto kA sahayoga prApta nahI hogA taba taka usa vastu kA vaha vivakSita pariNamana utpanna nahI hogA kintu vahI svaparasApekSa pariNamana utpanna hogA jisake anukUla nimitto kA sahayoga usa samaya usa vastu ko prApta rahegA / pa0 phUlacandrajI apanI isa viSaya sambandhI vyavasthA kI sagati jo kevalajJAna ke AdhAra para kara lenA cAhate hai usakA nirAkaraNa pUrva me kiyA ho jA cukA hai| nimitto kI sArthakatA meM eka anya yukti kArya ke prati nimitto kI sArthakatA siddha karane me eka yakti yaha bhI hai ki yadi kAryotpatti ke avasara para nimitto kA sadbhAva rahate hue bhI kArya kevala upAdAna zakti ke bala para hI hotA hai nimitta vahA para upAdAna kI sahAyatA nahI karatA hai to phira kAryotpatti ke avasara para nimitto ke sadbhAva ko batalAne kI usI prakAra AvazyakatA nahI raha jAtI hai jisa prakAra ki ghaDe kI utpatti ke avasara para ghaDe kI utpatti me sahAyaka na hone ke kAraNa gadhe kI upasthiti ko nimitta rUpa batalAnA Avazyaka nahI mAnA gayA hai / cUki svaparasApekSa kAryo kI utpatti ke avasara para nimitto ke sadbhAva ko Agama me Avazyaka batalAyA gayA hai aura loka me bhI kAryotpatti ke avasara para nimitto ke sadbhAva para bala diyA jAtA hai tathA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pUrvokta prakAra pa0 phUlacandrajo ne bhI nimitto ko kAryotpatti ke avasara para upAdAna kA balAdhAyaka svIkAra kiyA hai ataH yahI siddhAnta sthira hotA hai ki jitane svaparasApekSa kArya hote hai una saba kI utpatti me upAdAna ko nimitto ke sahayoga kI niyama se AvazyakatA rahA karatI hai| isa taraha kAryakAraNabhAva ke sambandha me pa0 phUlacandrajI kA yaha siddhAnta samApta ho jAtA hai ki pratyeka vastu me kAryarUpa se pariNata hone kI utanI hI upAdAna zaktiyA vidyamAna haiM jitane kAla ke akAlika samaya sabhava hai tathA yaha siddhAnta bhI samApta ho jAtA hai ki vastu ke pratyeka pariNamana kA samaya nizcita hai| isake atirikta yaha siddhAnta bhI samApta ho jAtA hai ki kAryotpatti me nimitto kA honA akiMcitkara hai| eka vAta pUrva me yaha batalAyI hI jA cukI hai ki kAryotpatti ke sambandha me nimitto ko sthAna dene me jaina Agama kA yahI abhiprAya hai ki java jaise nimitto kA sahayoga upAdAna ko prApta hotA hai taba upAdAna apanI yogyatAnusAra tadanukUla kArya ke rUpa me hI pariNata hotA hai / kAryotpatti ke sambandha me nimitto ko sthAna dene me jaina Agama kA yaha abhiprAya kadApi nahIM hai ki upAdAna apanI svakAlagata yogyatA ke anusAra java jisa kAryarUpa pariNata hotA hai taba tadanukUla nimitta bhI vahA upasthita rahA karate haiM jaisA ki pa0 phUlacandra jI svIkAra karate haiN| Aga kAryotpatti me nimitto kI sArthakatA siddha karane ke liye kramavaddha vicAra karane kI AvazyakatA hai ata sarvaprathama yahA para vastu kI sthiti ke vipaya me vicAra kiyA jAtA hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastu svarUpa svataHsiddha hai jaina-saMskRti me vastuo kI sakhyA isa prakAra nirdhArita kI gayI hai-eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAza dravya, asakhyAta kAla dravya, anantAnanta jIva dravya aura anantAnanta pudgala dravya / ina saba dravya rUpa vastuo ko svata.siddha mAnA gayA hai ata. inake sambandha me nimnalikhita cAra bAteM phalita hotI hai| pratyeka vastu kI sattA anAdi kAla se hai aura ananta kAla taka rahane vAlI hai| isI prakAra pratyeka vastu Atmanirbhara tathA svarUpa ke sAtha tAdAtmya ko prApta hokara raha rahI hai| pacAdhyAyI prathama adhyAya me vastu ke sambandha me inhI cAra bAto kA samarthana kiyA gayA hai / yathA tattvaM sallAkSaNika sanmAnaM vA yata svataH siddhaya / tasmAdanAdinidhana svasahAya nirvikalpa ca // 8 // artha-svarUpa aura svarUpavAna me bheda dRSTi apanAne se 'sat' jisakA lakSaNa hai aura abheda dRSTi apanAne se jo svaya 'sat' hai vahI tattva hai-vastu hai aura kyoki vaha svata siddha hai ata: vaha anAdi ( utpatti rahita ), anidhana (vinAza rahita), svasahAya ( Atmanirbhara ) aura nirvikalpa ( svarUpa ke sAtha tAdAtmya ko liye hue ) hai| ina cAra bAto me se yadi kisI bhI eka bAta kI upekSA karake vastu ko svIkAra karane kA prayatna kiyA jAyagA to vastu vyavasthA meM jo gaDabaDI hogI usakA saketa pacAdhyAyI me vahI para Age nimna prakAra kiyA gayA hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itya no cedasata prAdurbhUtinirakuzA bhavati / parata prAdurbhAvo yutasiddhatva sato vinAzo vA / / 6 // artha-yadi vastu ko anAdi nahI mAnA jAyagA to jina vastuo kA Aja astitva nahI hai una navIna vastuo kI nirAbAdha utpatti hone lagegI, yadi vastu ko anidhana nahI mAnA jAyagA to jinakA Aja astitva hai unake vinAza kA prasaga upasthita ho jAyagA, yadi vastu ko svasahAya nahI mAnA jAyagA to anya vastu se anya vastu kI utpatti hone laga jAyagI aura yadi vastu ko nirvikalpa nahI mAnA jAyagA to svarUpa aura svarUpavAna dono kI svatantratA siddha ho jAne se do ke mela se banI huI vastu mAnane kA prasaga upasthita ho jaaygaa| isa gaDavaDI kA jo antima pariNAma hogA usako bhI pacAdhyAyI me usI sthAna para Age paDhiye / (1) asat kI utpatti ke prasaga meM asata prAdurbhAva dravyANAmiha bhavedanantatvam / ko vArayitu zakta kumbhotpatti mRdAdyabhAve'pi / / 10 / / artha--asat kI utpatti svIkAra karane se eka to vastao ko sakhyA batalAyI haI sakhyA se itanI Age baDha jAyagI jisakA kahI anta nahIM hogA, dUsare miTTI Adi ghaTotpatti ke sAdhano ke abhAva me ghaTa kI utpatti kA nivAraNa karanA azakya ho jaaygaa| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) anya se anya kI utpatti ke prasaMga meM parata siddhatve syAdanavasthA lakSaNo mahAn doSaH / so'pi para parataH syAdanyasmAditi yatazca so'pi prH||12|| ___ artha-vastu ko apane astitva me Atma-nirbhara nahIM mAnane se anya se anya kI utpatti kA prasaga upasthita ho jAne para anavasthA nAma kA mahAna doSa ho jaaygaa| arthAt java eka vastu kA astitva dUsarI vastu para nirbhara hogA to svata. hI usa dUsarI vastu ke astitva ko tIsarI vastu para nirbhara mAnanA hogaa| isa taraha pratyeka vastu ke astitva ke liye apanAyI gayI parAvalambana kI isa dhArA kA kahI bhI pahu~cane para anta nahI hogA / isakA pariNAma yaha hogA ki kAraNabhUta vastu ke abhAva me kAryabhUta vastu kA abhAva ho jAne para sampUrNa vastuo kA abhAva ho jAyagA / (3), vastu ko yutasiddha mAnane ke prasaMga meM yutasiddhatve'pyeva guNaguNino syAtpRthak pradezatvam / ubhayorAtmasamatvAllakSaNa bhedaH katha tayorbhavati // 12 // artha-vastu ko svarUpa ke sAtha tadAtmaka nahI mAnane se usame yutasiddhatA arthAt guNa aura guNI dono ke mela se vastu . kI utpatti kA prasaga upasthita ho jAne para guNa aura guNI dono ko pRthak-pRthak pradezavattA svIkAra karanI hogI isa taraha dono me samAnatA A jAne se guNa guNI ke Azrita hai aura guNo guNo kA Azraya hai yaha lakSaNabheda guNa aura guNo me kaise sambhava hogA? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 .. (4) sat vastuo ke vinAza ke prasaMga maiM athavA sato vinAza syAditi pakSo'pi bAdhito bhavati / nityaM yataH kathacid dravya sujJe pratIyate'dhyakSAt // 13 // artha-sat kA vinAza svIkAra karane kA pakSa bhI isaliye galata hai ki jJAnI jano ko pratyeka vastu me kathacit sthAyIpane kA satata anubhava hotA rahatA hai| anta me viSaya kA upasahAra karate hue pacAdhyAyIkAra ne vahI para kahA hai-- tasmA danekadUSaNa dUSita pakSAna nicchatA pusA / anavadyamukta lakSaNa miha tatva cAnumantavyam / / 14 / / artha-isaliye ullikhita aneka doSo se dUSita pakSoM ko na cAhane vAle vyakti ko vastu kA jo nirdopa lakSaNa Upara batalAyA gayA hai usakA hI anumodana karanA caahiye| isa prakAra jaba kisI bhI vastu kA astitva svIkAra karane ke liye usa vastu ko anAdi, anidhana, Atmanirbhara aura akhaNDa mAnanA Avazyaka hai to yaha sthiti vastu ko svata siddha mAnane ke liye vAdhya kara detI hai aura java vastu ko isa taraha svata siddha mAna liyA jAtA hai to isakA niSkarSa yahI hotA hai ki vastu kA apanA nijI svarUpa svata siddha hai kAraNa ki vastusvarUpa kI svata siddhatA ko chor3akara vastu kI svata.. siddhatA aura kucha nahI hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 vastu svarUpa pratiniyata bhI hai aba Age yaha batalAyA jA rahA hai ki jisa prakAra vastu kA svarUpa svata siddha hai usI prakAra vaha pratiniyata bhI hai kyoki pratyeka vastu sva ko choDa kara anya kisI bhI vastu me nahI pAye jAne vAle svarUpa ke AdhAra para hI dUsarI sabhI vastuo se apanI bhinnatA surakSita rakhatI hai| isa taraha pratyeka vastu ke svarUpa ke pratiniyata hone (sva ko choDa kara anya kisI bhI vastu me nahI pAyA jAne) ke kAraNa hI vizva kI vastuo kI sakhyAniyata parimANa me ananta siddha hotI hai| samayasAra me vastu ke svarUpa ko pratiniyata hI svIkAra kiyA gayA hai| "eyattapicchayagao samao savvattha su daro loe||" (gAthA 3 kA pUrvArdha) TIkA-samaya zabdenAtra sAmAnyena sarva evaartho'bhidhiiyte| samayata ekIbhAvena svaguNaparyAyAn gacchatIti nirukta / tata sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvanta ke'pyastei sarva eva svakIyadravyAntarmagnAnantasvadharmacakracumbino'pi parasparamacumvanto'tyantapratyA sattAvapi nityameva svarUpAda patanta. pararUpeNApariNamavAdavinaSTAnanta vyaktitvAha - kotkIrNA iva tiSThanta samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA zazvadeva vizvamanagaDhanto niyatamekatva nizcayagatatvenaiva saundarya mA padyante, prakArAntareNa sarva skraadidossaaptte.|| gAthArtha ekatva aura nizcya ko prApta arthAt akhaNDa ekatva ko prApta samaya (padArtha) hI loka me sarvatra sundaratA ko prApta ho rahA hai / arthAn vastu kI koTi me ginA jAtA hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAryagAthA me samaya zabda se sAmAnyatayA sabhI padArthoM ko grahaNa kiyA gayA hai, kyoki jo akhaNDa rUpa se apane guNa aura paryAyo me raha rahA hai vaha samaya kahalAtA hai aisI hI nirukti yahA samaya zabda kI svIkAra kI gayI hai / isaliye dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva dravyo ke rUpa meM avasthita sampUrNa loka me jitanI saMkhyA me jo koI padArtha vidyamAna haiM ve sava padArtha eka tarapha to apane-apane dravya me antarmagna aura ananta sakhyAka svakIya dharmoM ke samUha se abhinna ho rahe haiM tathA dUsarI ora ve sabhI padArtha eka-dUsare padArtha se bilkula bhinnatA ko prApta ho rahe hai, isake atirikta yadyapi ve sabhI padArtha ekakSetrAvagAhI ho rahe haiM phira bhI ve kabhI apane svarUpa se cyuta nahIM hote aura cUki pararUpatA ko ve kabhI prApta nahI hote, isaliye apanA-apanA pRthak-pRthak vyaktitva kAyama rakhate hue ve sava padArtha milakara apanI ananta sakhyA ko akSuNNa rakse hue haiM / arthAt ullikhita dharmAdi sabhI padArtha jitanI sakhyA me anAdi kAla se avasthita hokara cale A rahe hai ananta kAla taka unakI utanI hI saMkhyA akSuNNa banI rahane vAlI hai| isa taraha jaise TAkI se hI utkIrNa kara diye gaye ho-aise rahate hue tathA sampUrNa viruddha aura aviruddha kAryo me hetu bana kara vizva ko sahAyatA pahu~cAte hue ve saba padArtha niyama se apane Apa me akhaNDa aura apane astitva meM Atmanirbhara hokara hI saudarya ko prApta ho rahe hai| arthAt pratyeka padArtha apane-apane pRthak-pRthak svarupa ke AdhAra para sattA ko prApta hokara loka me avasthita ho rahe haiM / yadi isa prakAra se padArthoM kI vyavasthA svIkAra nahI ki jAtI hai to sampUrNa padArthoM me paraspara sakara ho jAne kA tathA Adi pada se navIna padArthoM kI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpatti aura vidyamAna padArthoM ke vinAza kA prasaMga upasthita hotA hai| isa prakAra pacAdhyAyI aura samayasAra ke ullikhita uddharaNa hame spaSTa batalA rahe hai ki pratyeka vastu kA apanAapanA svarUpa jaisA svata siddha hai vaisA pratiniyata ( sva ko choDa kara anya kisI bhI vastu me nahI pAyA jAne vAlA) bhI vastu aura vastusvarUpa meM pariNamanazIlatA bhI hai jisa prakAra vastusvarUpa svataHsiddha aura pratiniyata hai usI prakAra vaha pariNamanazIla bhI hai| pariNamanazIlatA kA artha vastu kI utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmakatA hai / pacAdhyAyI ke prathama adhyAya ke nimnalikhita padyo dvArA isa bAta kA samarthana hotA hai| varattvasti svataHsiddha yathA tathA tatsvatazvapariNAmi / tasmAdutpAdasthitibhagamaya tatsadetadiha niyamAt // 86 / / vastu yathA pariNAmi tathaiva pariNAmino guNAzcApi / tasmAdutpAdavyayadvayamapi bhavati hi guNAnAM tu ||112 / / pahale padya meM vastu ko svataHsiddha aura utpAda, vyaya tathA dhrauvyarUpa me pariNAmI batalAyA gayA hai tathA dUsare padya me vastu ke guNo arthAt svarUpa ko usI prakAra pariNAmI svIkAra kiyA gayA hai| pahale padya kA artha hai ki vastu jisa prakAra svataHsiddha hai usI prakAra vaha pariNAmI bhI hai isaliye vaha utpAda, vyaya aura dhruvatA ko prApta ho rahI hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsare padya kA artha hai ki jisa prakAra vastu pariNAmI hai usI prakAra usake guNa bhI pariNAmI hai isaliye guNo meM bhI utpAda tathA vyaya siddha ho jAte haiN| tattvArthasUtra ke pacama adhyAya me bhI "sadravyalakSaNam // 66 // " tathA "utpAdavyayadhrauvyayukta sat / / 30}}" ina dono sUtro dvArA ukta artha kA samarthana kiyA gayA hai| ukta dono sUtro kA abhiprAya yaha hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya ke rUpa me jo pariNamanazIla ho use sat nAma se pukArA jAtA hai aura jo ukta prakAra se sat ho use hI dravya nAma se pukArA jAtA hai| cUki pUrvokta eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya, asakhyAta kAladravya, anantAnanta jIvadravya aura anantAnanta pudgaladravya ye saba vastuyeM apane-apane pRthaka-pRthaka svata siddha aura pratiniyata svarUpa ke AdhAra para 'sat' kI koTi me samAviSTa hotI haiM ata ina saba vastuo ko utpAda, vyaya aura dhrauvya ke rUpa meM pariNamanazIla svIkAra kiyA gayA pariNamanazIlatA ke artha meM utpAda aura vyaya ke sAtha dhrauvya bhI garmita hai pariNamanazolatA ke artha me utpAda aura vyaya ke sAtha dhrauvya ko bhI gabhita kiyA gayA hai isakA kAraNa yaha hai ki pratyeka vastu ke svabhAva me jo pUrva paryAya kA vyaya aura uttara paryAya kA utpAda rUpa pariNamana hotA hai vaha pariNamana vastU svabhAva ke sAtha pratiniyata rahatA hai arthAt vaha pariNamana vastusvabhAva kI paridhi me humA karatA hai vastusvabhAva kI paridhi ke bAhara trikAla me kabhI kicinmAtra pariNa mana nahIM hotA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 'isa taraha pratyeka vastu ke apane-apane svabhAva meM hone vAle utpAda aura vyaya kI yaha pratiniyatatA usa usa svabhAvakI dhruvatA kI nizAnI hai kyoki utpAda tathA vyaya rUpa pariNamana hote hue bhI ullikhita pratiniyatatA kA sadbhAva rahane ke kAraNa usa pariNamana me kabhI bhI svabhAvarUpatA kA abhAva nahI hotA hai / jaise rUpa, rasa, gandha aura sparza pudgala dravya ke svata. siddha aura pratiniyatta svabhAva hai / ina cAro hI svabhAbo me pariNamita hone kI apanI-apanI pRthak-pRthak svata siddha yogyatA pAyI jAtI hai jisake AdhAra para ukta cAro svabhAvo me satata utpAda aura vyaya rUpa pariNamana hotA rahatA hai / cUki pratyeka svabhAva me hone vAlA unakA apanA apanA vaha pariNamana usa usa svabhAva ke sAtha pratiniyata rUpa me hI huA karatA hai yAni vaha pariNamana usa usa svabhAva kI apanI-apanI paridhi me hI hotA hai ata uname pratikSaNa utpAda aura vyaya rUpa se pariNamana hote hue bhI unakA apanA rUpapanA, rasapanA, gandhapanA aura sparzapanA satata banA hI rahA karatA hai / isI prakAra jJAyakapanerUpa dekhane va jAnane kI zakti ke rUpa me svata siddha aura pratiniyata do svabhAva AtmA ke hai tathA ina dono hI svabhAvo me pariNamita hone kI apanI-apanI pRthak-pRthak svata siddha yogyatA hai jisake AdhAra para una svabhAvo me satata utpAda aura vyaya rUpa pariNamana hotA rahatA hai / cUMki una svabhAvo me hone vAlA apanA-apanA pariNamana una svabhAvo ke sAtha pratiniyata rUpa me hI huA karatA hai yAni vaha pariNamana usa usa svabhAva kI apanI apanI paridhi meM hI hotA hai ata uname pratikSaNa utpAda aura vyayarUpa pariNamana Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote hue bhI unakA apanA darzanapanA aura jJAnapanA satata banA hI rahA karatA hai| samayasAra gAthA 372 kI TIkA me AcArya amRtacandra ke nimnalikhita kathana dvArA ullikhita bAta kA hI samarthana hotA hai| __ "sarvadravyANA svabhAvenaivotpAdAt / tathA hi mRttikA kumbhabhAvenotpadyamAnA kiM kumbhakArasvabhAvenotpadyate kiM mRttikA svabhAvena ? yadi kumbhakArasvabhAvanotpadyate tadA kumbhakaraNA'hakAranirbhara puruSAdhiSThitavyAptakarapurupazarIrAkAra kumbhaH syAt, na ca tathAsti, dravyAntara svabhAvena dravyapariNAmotpAdasyAdarzanAt / eva ca eti mRttikAyA svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAra kumbhasyotpAdaka eva mRttikaiva kumbhakAra svabhAva maspRzantI svasvabhAvena kumbhabhAvenotpadyate / " artha-samasta dravyo kA utpAda svabhAva se (svabhAva kI paridhi me) hI hotA hai / arthAt dravya ke apane kisI bhI utpAda me usa dravya kA apanA svabhAva naSTa nahI hotA hai| jaise mRttikA java ghaTa rUpa se utpanna hotI hai to prazna khaDA hotA hai ki vaha kyA kumbhakAra ke svabhAva rUpa se ghaTa banatI hai athavA mRttikA ke apane svabhAva rUpa se ghaTa banatI hai ? yadi kumbhakAra svabhAvarUpa se ghaTa banatI hai-aisA mAnA jAve to phira ghaTa ke utpAdana ke ahakAra se paripUrNa puruSa se adhiSThita aura hasto ke vyApAra se yukta zarIra ke AkAra kA hI ghaTa bananA cAhiye, kintu aisA nahI hotA hai| arthAt ghaTa kI utpatti kumbhakAra ke ullikhita svabhAvarUpa se nahI huA karatI hai kyoki eka dravya kA pariNamana kabhI bhI dUsare dravya ke svabhAvarUpa se nahI huA karatA hai| isa prakAra mRttikA jaba apane svabhAva ko choDatI nahI to phira Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 kumbhakAra kumbha kA utpAdaka na hokara mRttikA hI kumbhakAra ke svabhAva ko nahI chUtI huI apane svabhAvarUpa se kumbharUpatA ko prApta hotI hai / isakA Azaya yahI hai ki jaba mRttikA ghaTarUpa se utpanna hotI hai to vaha ghaTa satata mRttikA ke svabhAva me hI rahatA hai / isa taraha pratyeka vastu kA pariNamana kabhI bhI usa vastu ke svabhAva kA atikramaNa nahI karatA hai / arthAt pariNamana hote hue bhI usame vastu kI svabhAvarUpatA satata banI hI rahatI hai / isa taraha utpAda tathA vyaya ke avasara para isa svabhAvarUpatA kA banA rahanA hI dhauvya kahalAtA hai / Apta mImAsA kI nimnalikhita kArikA kA bhI yahI abhiprAya hai / nasAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // 57 / / artha - vastu apane sAmAnya svabhAva se na utpanna hotI hai aura na vinaSTa hotI hai vizeSa svabhAva se hI utpanna aura vinaSTa hotI hai / isa taraha utpAda, vyaya aura dhIvya tIno kI eka vastu me eka sAtha sthiti rahA karatI hai / isa kArikA me vizeSa (utpAda aura vyaya rUpa azo) ke sAtha vastu ke sAmAnya ( dhrauvya ) kI sthiti ko svIkAra kiyA gayA hai jo isa bAta kA sUcaka hai ki utpAda aura vyaya binA zrIvya ke nahI rahate / ata pariNamana kA artha utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIno kI vastu me eka sAtha sthiti athavA ekarUpatA hI grahaNa karanA yukta hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara udAharaNo dvAga ne pudgala aura mAtmA donoM vastuo ke bagAvo meM utpAda, vyaya aura dhaunya rUpa meM pariNagana mI vivecanA kI hai / gvAgI gamalabhadra ne Apta mImAmA meM paratu kI pravyaparyAyo ( vyajana paryAyo ) ko lekara bhI utpAda, vyaya aura dhovya pige pariNamana kI vivecanA kI hai jo nimna prakAra hai ghaTamaulisayArtho nAzotpAdasthitipyayam / zophapramodamAvyasthya jano yAti sahetukam / / 5 / / payoyato na dadhyatti na payoti ghadhiyata / mago rasa yatI nobhe tasmAttattva prayAtmakam / / 6 / / artha-svarNakAra dvArA sone ke ghaDe ko miTAkara usakA muATa banA dene para jo ghare ke kharIdadAra ko vipAda, mukuTa ke parIdadAra ko harSa aura gote ne yarIdadAra ko vipAda yA hapaM na hogara sAmyagAva udita hotA hai ye tIno vyaktiyoM kI bhinnabhina prakAra ko mAnamika vRttiyA binA kAraNa ke sambhava nahIM haiM, galiye samajha meM AtA hai ki vastu utpAda-vyaya-zrIvyaspa se prayAtmaka hI hai athavA dekhane meM AtA hai ki jina vyakti ne nampUrNa goraso meM se kevala dugdha sevana kA vrata le rakkhA hai vaha vyakti dadhi kA sevana nahIM karatA hai kyoki vaha samajhatA hai ki gorasa kI dugdha paryAya na raha kara dadhi paryAya bana jAne ke kAraNa usakI pratijJA ke anusAra vaha usake liye abhakSya ho cukA hai, aise hI jisane samanta goraso meM se kevala dadhi sevana phA vrata le rapayA hai vaha dugdha kA sevana nahIM karatA hai kyoki vaha samajhatA hai ki dugdhaparyAya dadhiparyAya nahIM hai isaliye usakI pratijJA ke anusAra vaha usake liye abhakSya hai aura aise hI jisa vyakti ne agorasa sevana kA vrata le rakkhA hai vaha dugdha aura dadhi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dono kA hI sevana nahIM karatA hai kyoki vaha samajhatA hai ki dugdha paryAya me dadhiparyAya kA abhAva va dadhiparyAya me dugdhaparyAya kA abhAva rahane para bhI dugdha aura dadhi dono paryAyo me gorasapanA to hai hI, isaliye vaha apanI pratijJA ke anusAra dugdha aura dadhi dono ko hI abhakSya mAnatA hai / isa taraha isa udAharaNa se bhI samajha me AtA hai ki vastu utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa se trayAtmaka hI hai| pratyeka vastu athavA vastu ke svabhAva me uparyukta prakAra se pariNamita hone kI yogyatA svata siddha hI mAnI gayI hai yaha vastu athavA vastu ke svabhAva kI labdhi yA zaktirUpa aprakaTa vizeSatA hai tathA isake AdhAra para vastu athavA vastu ke svabhAva me hone vAlA pariNamana upayoga yA vyakti rUpa prakaTa vizeSatA hai / vastu athavA vastu ke svabhAva me vidyamAna pariNamita hone kI vaha yogyatA hI upAdAna zakti kahalAtI hai aura usake AdhAra para hone vAlA pariNamana usakA kArya kahalAtA hai / Age pariNamana ke bhedo para vicAra kiyA jAtA hai| pariNamana ke bheda pariNamana ke bhedo kI vivecanA karane se pUrva maiM yaha vatalA denA cAhatA hU~ ki Upara ke kathana se nimnalikhita bAte phalita hotI hai (1) vastu aura usakA svabhAva dono ho svata siddha haiM tathA svata siddha hone se dono hI anAdi kAla se anantrakAla taka rahane vAle hai| (2) dono hI pariNamanazIla hai aura dono kA vaha pariNamana unakI apanI paridhi me hI huA karatA hai arthAt Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dono 'pariNamana karate hue bhI apane sAmAnya rUpa ko nahIM choDate hai| isa taraha dono hI utpAda, vyaya aura dhruvatA ko liye hue haiN| (3) pariNamana kArya kahalAtA hai aura jisame yA jisakA vaha pariNamana hotA hai arthAt jo pariNamita yAni kAryarUpa pariNata hotA hai vaha kAraNa kahalAtA hai / isa taraha vastu ke pariNamana me vastu kAraNa hai aura vastu ke svabhAva ke pariNamana me vastu kA svabhAva kAraNa hai tathA donoM meM hone vAlA apanA-apanA vaha pariNamana kArya kahalAtA hai| (4) cUki vastu ke pariNamana me vastu svaya ( Apa ) pariNamita yAni kAryarUpa pariNata hotI hai aura vastu svabhAva ke pariNamana me vastu svabhAva svaya (Apa) pariNamita yAni kAryarUpa pariNata hotA hai ata' dono apane-apane pariNamana ke upAdAna kAraNa mAne gaye haiM tathA dono me vidyamAna pariNamita hone kI yogyatA upAdAnazakti kahalAtI hai| (5) vastu me hone vAlA pariNamana dravyapariNamana kahalAtA hai aura vastu ke svabhAva meM hone vAlA pariNamana guNapariNamana kahalAtA hai| ava prazna yaha upasthita hotA hai ki vastu athavA vastu ke svabhAva me vidyamAna pariNamita hone kI yogyatA (upAdAnazakti) ke AdhAra para hone vAlA vaha pariNamana kyA svayaM ( apane Apa ) hI huA karatA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki vastu me usakI apanI svata siddha yogyatA (upAdAnazakti) ke AdhAra para jo pariNamana hotA hai vaha pariNamana usake Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 anukUla anya padArtha kA sahayoga milane para hI hotA hai aura vastu ke svabhAva me usakI apanI svata siddha yogyatA ( upAdAnazakti) ke AdhAra para jo pariNamana hotA hai vaha do prakAra se huA karatA hai / arthAt vastu svabhAva kA koI pariNamana to usake anukUla anya padArtha kA sahayoga prApta hone para hI hotA hai aura koI pariNamana svata ( apane-Apa arthAt anya padArtha ke sahayoga kI apekSA ke vinA ) hI huA karatA hai / isa taraha pariNamana ke do bheda ho jAte haiM - eka svasApekSa pariNamana aura dUsarA svaparasApekSa pariNamana / svasApekSa pariNamana ko Agama meM svasApekSa paranirapekSa athavA paranirapekSa pariNamana bhI kahA gayA hai aura svaparasApekSa pariNamana ko parasApekSa pariNamana bhI kahA gayA hai / svasApekSa pariNamana ko svapratyaya aura svaparasApekSa pariNamana ko svaparapratyaya athavA parapratyaya pariNamana bhI Agama me kahA gayA hai / iname se Upara kahe anusAra vastu ke dravyapariNamana to svaparasApekSa hI huA karate hai aura vastu ke guNapariNamano me se koI pariNamana to svasApekSa hote haiM aura koI pariNamana svaparasApekSa huA karate hai / yahA itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki vastu athavA vastu ke svabhAva kA koI bhI pariNamana svanirapekSa parasApekSa nahI hotA, jaisA ki Age spaSTa kiyA jAyagA / pariNamana kI svasApekSatA aura svaparasApekSatA kA abhiprAya jisame yA jisakA pariNamana hotA hai yAni jo pariNata hotA hai vaha 'sva' kahalAtA hai / ise upAdAnakAraNa bhI kahate hai / isakI apekSA racasApekSapara nirapekSa aura svaparasApekSa dono hI prakAra ke pariNamano me rahA karatI hai / jo pariNamita to na Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ho parantu pariNamita hone vAlI vastu ko pariNamita hone me sahAyaka avazya ho arthAt jisakI sahAyatA ke vinA pariNamita hone vAlI vastu pariNamita na ho vaha 'para' kahalAtA hai ise nimitta arthAt sahAyaka kAraNa bhI kahate hai / isakI apekSA svaparasApekSa pariNamana me hI rahA karatI hai svasApekSa paranirapekSa pariNamana me nahI / svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa pariNamano meM bheda kAraNa / Upara ke kathana se yaha vAta spaSTa ho jAtI hai ki svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa dono pariNamano me bheda kA kAraNa usa usa pariNamana me pAyI jAne vAlI paranirapekSatA aura parasApekSatA hI hai kyoki pariNamana ke pratiniyata rahane ( svabhAva kI paridhi me hone) ke kAraNa sva kI apekSA to dono pariNamano me samAna rUpa se rahA karatI hai isase yaha bhI niSkarSa nikalA ki vastu me athavA vastu ke svabhAva me koI pariNamana sva kI apekSArahita kevala parasApekSa nahI hotA hai / arthAt vastu me athavA vastu ke svabhAva me jisa prakAra ke pariNamana kI yogyatA vidyamAna nahI hai usa prakAra kA pariNamana vastu me athavA vastu ke svabhAva me kevala para ke bala para trikAla me kabhI bhI nahI ho sakatA hai / yahI kAraNa hai ki Agama me svanirapekSaparasApekSa pariNamana kA vidhAna nahI pAyA jAtA hai pratyuta svanirapekSaparasApekSa pariNamana kA Agama me dRDhatA ke sAtha niSeva hI kiyA gayA hai / isa sambandha me samayasAra kI 116 se 120 taka kI va 121 se 125 taka kI gAthAo tathA gAthA 103 kA gaharAI ke sAtha avalokana karanA cAhiye / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 kyoki iname svanirapekSaparasApekSa pariNamana kA spaSTa rUpa se niSedha kiyA gayA hai| svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa pariNamano ke sambandha me yaha bAta bhI dhyAna me rakhanA cAhiye ki dono prakAra ke pariNamano me se pratyeka pariNamana me vidyamAna apanI apanI paranirapekSatA aura parasApekSatA svaya siddha samajhanA cAhiye, isaliye paranirapekSa pariNamana hamezA paranirapekSa hI huA karatA hai aura parasApekSa pariNamana hamezA parasApekSa hI huA karatA hai| isI prakAra dono hI pariNamano me samAna rUpa se vidyamAna svasApekSatA ko bhI svaya siddha samajhanA caahiye| dono prakAra ke pariNamanoM kA dAyarA svasApekSaparanirapekSa pariNamana kI vivecanA karate hue AcArya zrI padmaprabhamaladhArideva ne AcArya zrI kundakunda dvArA viracita niyamasAra ke jIvAdhikAra sambandhI gAthA 14 kI TIkA me nimnalikhita kathana kiyA hai "atra svabhAvaparyAya. SaDdravyasAdhAraNa artha paryAya avADa mAnasagocara atisUkSma AgamaprAmANyAdabhyupagamyo'pi ca SaDDhAnivRddhivikalpayuta / anantabhAgavRddhi , asakhyAta bhAgavRddhi , sakhyAtabhAgavRddhi , sakhyAtaguNavRddhi , asakhyAtaguNavRddhi , anantaguNavRddhi. tathA hAnizca nIyate / " artha-svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa dono prakAra kI paryAyo ( pariNamano ) me se svabhAva paryAya (svasApekSaparanirapekSa pariNamana ) chaha prakAra ke sabhI dravyo ( ekadharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya, asakhyAta kAladravya, anantAnanta jIvadravya aura anantAnanta pudgaladravya ina saba dravyo ) me Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samAna rUpa se apane-apane pratiniyatarUpa me pAyI jAtI hai / ise artha paryAya bhI kahate haiN| yaha chadmastho ke vacana aura mana ke agocara hai, atyanta sUkSma hai, Agama pramANa se (sarvajJa dvArA upadiSTa hone se) gamyamAna hai aura hAni tathA vRddhi ke nimnalikhita chaha chaha bhedo dvArA kramaza dhArAvAhI rUpa se pravartamAna hai| ananta bhAgavRddhi, asakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAta guNa vRddhi, asakhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi isa krama se vRddhi ke chaha vikalpa hai tathA ananta bhAgahAni, asakhyAta bhAgahAni, sakhyAta bhAgahAni, sakhyAta guNahAni, asakhyAta guNahAni aura anantaguNahAni isa krama se hAni ke bhI chaha vikalpa tattvArthasUtra adhyAya 5 ke "niSkriyANi ca // 7 // " sUtra kI sarvAthasiddhiTIkA me bho svasApekSaparanirapekSa pariNamana ke sambandha me nimnalikhita kathana pAyA jAtA hai| "dvividha utpAda svanimitta parapratyayazca / svanimittastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnA paTsthAnapatitayA vRddhyA hAnyA ca pravartamAnAno svabhAvAdeteSAmutpAdo vyayazca / " artha-utpAda do prakAra kA hai-svanimitta (svasApekSaparanirapekSa) aura parapratyaya (svaparasApekSa ) / svanimitta (svasApekSaparanirapekSa) utpAda vaha hai jo ananta agurulaghugaNo (agurulaghuguNa ke ananta avibhAgi praticchedarUpa zaktyazo) me SaTsthAnapatita hAni aura vRddhi ke rUpa me svabhAva se (paranirapekSa hokara) hotA hai tathA jo Agama pramANa ke AdhAra para hI svIkRta karane yogya hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 1 yaha svasApekSaparanirapekSa pariNamana kI vivecanA hai yaha ukta sabhI vastuoM me agurulaghuguNa ke zaktyazo kI ukta krama sahita chaha bheda rUpa hAni isa hAni ke pazcAt chaha bhedarUpavRddhi, isa vRddhi ke pazcAt phira hAni aura isa hAni ke 'pazcAt bhI phira vRddhi isa prakAra sadA kAla svata pratiniyata rUpa meM pravartamAna hai | isk| phalitArtha yaha huA ki pratyeka vastu ke ukta prakAra se hone vAle isa pariNamana ke paranipekSa arthAt kevala nijI svata siddha pratiniyata svabhAva ke AdhAra para svata hote rahane ke kAraNa. yaha satata samAna krama se hI huA karatA hai kisI bhI vastu ke anAdi se ananta kAla taka isake ukta krama me kabhI na to vaiSamya huA aura na ho sakatA hai / isake atirikta jitane bhI guNa pariNamanarUpa svabhAva pariNamana hote hai ce tathA sabhI prakAra ke dravyapariNamana inhe svaparasApekSa pariNamana jAnanA cAhiye | donoM hI pariNamano meM kAryakAraNabhAva kI vivecanA kA AdhAra vastu svabhAvagata ukta svasApekSa paranirapekSa pariNamana meM kAryakAraNabhAva kI vivecanA kA AdhAra kevala vastusvabhAva aura usakA ukta SaDguNa hAni vRddhi rUpa pariNamana ina dono me pAyA jAne cAlA upAdAnopAdeya bhAva hI hai kyoki isa pariNamana me pAyI jAne vAlI paranirapekSatA kI vajaha se kArya - kAraNabhAva kA dUsarA AdhAra nimittanaimittikabhAva yahA para sambhava nahI hai / isaliye kartR karmabhAva aura AdhArAdheyabhAva Adi sambandha ko batalAne vAlo kAraka vyavasthA bhI yahA para kevala upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para hI svIkRta karane yogya hai / isa taraha jaba svasApekSa paranirapekSa pariNamana me Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '50 upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para kartR karmabhAva aura kArakavyavasthA svIkAra kara lI jAtI hai to kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa kA Aropa vivakSita eka upAdAnabhUta vastu me hI kiyA jAtA hai| svaparasApekSa pariNamana me kAryakAraNabhAva kI vivecanA kA AdhAra upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva dono hI siddha hote haiM, isaliye vahA para jo kAryakAraNabhAva, kartRkarmabhAva aura kAraka vyavasthA svIkAra kI jAtI hai usame nimittanaimittikabhAva aura upAdAnopAdeyabhAva dono hI AdhAra ho jAte hai| isa taraha svaparasApekSa pariNamana me kartA aura karma ko choDakara karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa kArako kA Aropa vivakSita upAdAnabhUta vastu se bhinna una vastuo me bhI pRthak-pRthak yathAyogya rUpa se kiyA jAtA hai jo vastuye vahA para upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM apaneapane Dhaga se sahAyaka huA karatI hai| karmakAraka kA Aropa upAdAna kI kAryapariNati me hI yahA para bhI huA karatA hai kyoki upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva kA karmarUpa viSaya eka aura vaha bhI upAdAna kI kAryarUpa pariNati hI huA karatI hai| kartAkAraka kA Aropa yahA para upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra to upAdAna svaya me aura nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para upAdAna se bhinna usa vastu me kiyA jAtA hai jo vastu upAdAna kI usa kAryarUpa pariNati me svatantra rUpa se sahAyaka huA karatI hai| isa prakAra jo kArya athavA pariNamana apanI utpatti me sva ( upAdAna ) ke sAtha-sAtha para (nimitta) kI apekSA rakhane vAle hote haiM uname upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina donoM ke AdhAra para ukta prakAra se kAryakAraNabhAva, kartakarmabhAva aura kAraka vyavasthA banatI hai-aisA jAnanA cAhiye tathA jo kArya athavA pariNamana apanI utpatti me para (nimitta) kI apekSA rahita kevala sva ( upAdAna ) kI apekSA rakhane vAle hai uname kAryakAraNabhAva, karta karmabhAva aura kAraka vyavasthA ukta prakAra se kevala upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para banatI hai aisA jAnanA cAhiye / nimittoM kI vividhatA jo svaya (Apa) vivakSita kAryarUpa pariNata hotA hai use upAdAna kahate hai kyoki upAdAna zabda' upa' upasargapUrvaka AdAnArthaka 'A' upasargaviziSTa 'dA' dhAtu se niSpanna huA hai jisakA vyutpattyartha pariNamana ko svIkAra yA grahaNa karane vAlA arthAt kAryarUpapariNata hone vAlA hotA hai| isI prakAra jo svaya (Apa) vivakSita kAryarUpa to pariNata na ho parantu upAdAna kI usa vivakSita kAryarUpa pariNati me sahAyaka avazya ho arthAt jisake sahayoga ke vinA upAdAna kAryarUpa pariNata na ho use nimitta kahate hai kyoki nimitta zabda 'ni' upasarga pUrvaka snehArthaka 'mida' dhAtu se nippanna huA hai jisakA vyutpattyartha upAdAna kI kArya pariNati me snehana karane vAlA arthAt mahAyatA pahu~cAne vAlA hotA hai / aise nimitta upAdAna ko vivakSita kAryarUpa se pariNata hone me yathAyogya bhinna-bhinna rUpa meM hote hue vividha prakAra ke huA karate hai / arthAt jitane bhI svaparasApekSa kArya haA karate hai unakI utpatti me apaneapane Dhaga se yAni yathAvazyaka aura yathAsambhava kartA, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa rUpa se sahayoga pradAna karatI huI para ( anya ) vastuyeM nimittakAraNa kahI jAtI haiM / aisI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 "vastuye kAryotpatti me sAkSAt nimitta hotI hai tathA svasvAbhibhAvAdi sambandha vizepa vastu bhI kadAcit paramparayA nimitta huA karatI hai / isa sambandha me udAharaNa ke rUpa me nimnalikhita vAkya upasthita kiyA jA sakatA hai ____ "AcArya zrI kundakunda ne amuka samaya meM amuka sthAna para baiThakara bhavya jIvo ke liye athavA bhavya jIvo ke kalyANa ke liye tADapatra para lohe kI zalAkA dvArA samayasAra grantha kI racanA kii|" isa udAharaNa meM samayasAra nAmaka grantha (vivakSita akSaro, pado, vAkyo aura mahAvAkyo kA vivakSita krama se tADa patra para utkIrNa ho jAnA ) hI kArya hai, isakA upAdAnakAraNa tADapatra hai kyoki tADapatra kI hI usa rUpa pariNati huI hai, tADapatra ke ukta rUpa se pariNamanarUpa kArya meM AcArya zrI kundakunda kartA rUpa se nimitta bane hue haiM, lohe kI zalAkA karaNa rUpa se aura bhavya jIva athavA bhavya jIvo kA kalyANa sampradAna rUpa se nimitta bane hue hai| "amuka sthAna para baiThakara" isa vAkyAza ke 'vaiThakara' zabda se gamana kriyA ko nivRtti kA vodha hotA hai ata* jahA se gamana karake amuka sthAna para AyA gayA vaha apAdAna rUpa se tathA vaha sthAna jahA~ baiThakara AcArya zrI ne samayasAra kI racanA kI aura vaha kAla jisa kAla meM vaha racanA kI ve dono adhikaraNa rUpa se nimitta bane hue hai| isI prakAra java bheda vivakSA se bhavya jIvo kA kalyANa isa vAkyAMza meM se kevala kalyANa zabda ke artha meM hI sampradAnatA svIkAra kI jAtI hai to vaha kalyANa bhavya jIvo kA hI ho sakatA hai isa taraha kalyANa ke sAtha bhavya jIvo kA svasvAmi Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva sambandha viziSTatA bhI paramparayA grantharacanA me nimattatA ko prApta ho jAtI hai / isa prakAra kisI bhI svaparasApekSa kArya kI utpatti ke viSaya me kAryakAraNabhAva kA vicAra karane para yaha phalita hotA hai ki vivakSita kAryapariNatiyogyatA sampanna upAdAna koM usakI usa kAryarUpa pariNati me kartArUpa nimittakAraNa yathAsambhava karaNa Adi ullikhita nimittakAraNoM kA sahayoga prApta kara apanA sahayoga pradAna karatA hai aura taba upAdAna ko Adi dekara yathAvazyaka sampUrNa nimittoM kI anukUlatA yadi ho jAtI hai to vivakSita kArya kI utpatti ho jAtI hai yA phira upAdAna athavA ullikhita nimitto meM se eka athavA aneka yA sabhI kI apanI-apanI yogyatA meM jisa prakAra kI hInAdhikarUpa vizeSatA pAyI jAtI hai usI prakAra se kArya ke rUpa me bhI antara ho jAyA karatA hai athavA yadi upAdAna vivakSita kArya pariNati yogyatA sampanna nahI hotA hai to sampUrNa nimittoM kA sahayoga prApta rahane para bhI kAryotpatti nahI hotI hai yA upAdAna ke vivakSita kAryapariNati yogyatA sampanna hote hue bhI yadi ullikhita nimitto me kamI athavA unakA abhAva yA bAdhaka nimittoM kA sadbhAva kAryotpatti meM pratikUla vana kara upasthita ho jAtA hai to bhI usa kArya kI utpatti nahIM ho pAtI hai| uparyukta prakriyA para yadi sUkSmatA ke sAtha vicAra kiyA jAya to samajha meM A sakatA hai ki vaha prakriyA anubhava, indriya pratyakSa aura yukti se saMgata hai / isameM eka dravya kI dUsare dravyarUpa pariNati athavA eka dravya ke guNo kA dUsare dravya meM praveza hone kI AzaMkA karanA vyartha hai kyoMki upAdAna aura Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kartA, karaNa Adi rUpa se nimittabhUta vastuoM kA sarvadA apane apane svabhAva me rahate hue apanA-apanA vyApAra apane-apane meM huA karatA hai nimitto kA kevala sahayoga mAna upAdAna ko usakI kAryarUpa pariNati meM hotA hai / jisa prakAra Upara tADapatra kI vivakSita akSarAtmaka pariNati ko kArya mAnakara usakI upAdAnatA tADapatra me svIkAra kI gayI hai usI prakAra yadi pudgalAtmaka zabda vargaNA kI vivakSita akSarAtmaka pariNati ko kArya mAnA jAya to phira vahA para upAdAnabhUta vastu tADapatra na hokara pudgalAtmaka zabda vargaNA hogI tathA yadi zrI kundakundAcArya ko AtmA ke svabhAva kapane kI bhAvAtmaka samayasArarUpa pariNati ko kArya mAnA jAya to upAdAnabhUta vastu abheda vivakSA me zrI kundakundAcArya kI AtmA tathA bheda vivakSA meM AtmA kA svabhAva jJAyakapanA ho hogaa| itanA avazya hai ki ukta prakAra se upAdAna ko bhinna-bhinna rUpatA prApta ho jAne para bhI kArya kI parasApekSatA me kucha antara nahI paTatA hai ata yahA para bhI kAryakAraNabhAva kI vivecanA kA AdhArabhUta nimittanaimittikabhAva upAdAnopAdeyabhAva ke sAtha satata banA hI rahatA hai antara sirpha yaha hai ki jahA tADapatra samayasAra kA upAdAna thA vahA karaNa lohe kI zalAkA thI, jahA pudgalAtmaka zabdavargaNA upAdAna vana gayI vahA AcArya zrI kundakunda kA paudgalikamukha athavA mukha ke sahAre para Atma pradezaparispandAtmaka vacana yoga ko karaNatA prApta ho gayI aura jahA kundakundAcArya kI AtmA kA svabhAvabhUta jJAyakapanA ukta bhAva samayasAraspa kArya kA upAdAna banA to vahA AcArya zrI kundakunda ke pIdgalika mastiSka ko athavA kAryAnukUla jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ko karaNatA prApta hogayI / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 uparyukta vivecana se yaha samajha me A jAtA hai ki svaparasApekSa kArya kI utpatti ke liye upAdAnagata kAryotpatti kI yogyatA ke sAtha-sAtha yathAvazyaka kartA, karaNa Adi anukUla nimitto kA sahayoga prApta honA Avazyaka hai / isa prakAra svaparasApekSa kArya me jitanA bala upAdAna ko prApta hai utanA hI bala upAdAna dvArA apekSita nimitto ko bhI mila jAtA hai kevala bheda yaha hai ki upAdAna to kAryarUpa pariNata hotA hai aura nimitta upAdAna kI usa kAryarUpa pariNati me apanI sahAyatA pradAna karake hI kRtakRtya ho jAte hai / nimitta upAdAna ke balAdhAna meM sahAyatA karatA hai isakA bhI yahI Azaya hai / nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para banane vAlI kAryakAraNabhAva kI vyavasthA kA varNana samayasAra me pracuratA ke sAtha pAyA jAtA hai / yahA hama "jaha sippio du kamma" Adi 349 se 352 taka kI gAthAo ke artha ke rUpa me AcArya zrI amRtacandra kI TIkA kA uddharaNa de rahe hai "yathA khalu zilpI suvarNakArAdi kuNDalAdiparadravya pariNAmAtmaka karma karoti / hasta kuTTakAdibhi paradravyapariNAmAtmakaM karaNaM karoti / hasta kuTTakAdIni paradravyapariNAmAtmakAni karaNAni gRhNAti / grAmAdi paradravya pariNAmAtmaka kuNDalAdikarmaphala bhuktaM ca na tvaneka dravyatvena tato'nyatve sati tanmayo bhavati / tato nimittanaimittikabhAva mAtreNaiva tatra kartR - karma bhoktR bhogyatva vyavahAra / tathAtmA pi puNyapApAdipudgalapariNAmAtmaka karma karoti / kAya vADa manobhi pudgala pariNAmAtmakaM karaNaM karoti 1 kAyadADa manAsi pudgala pariNAtmakAni karaNAni gRhNAti / sukha dukhAdi pudgaladravya pariNAmAtmaka puNya pApAdikarmaphalaM bhukta e ca na tvanekadravyatvena Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.6 tato anyatye mati tanmayo bhavati / tato nimittanaimittikamAva mAtreNaiva tatra kartR karmabhoktR bhogyatva vyavahAra / " artha - jisa prakAra suvarNakArAdi zilpI apane se bhinna paradravyAtmaka kuNDala Adi banAtA hai, inheM hAthohA Adi apane se bhinna paradravyAtmaka karaNo kA sahArA lekara banAtA hai tathA paradravyAtmaka hathauDA Adi ko vaha ukta kArya ko sampanna karane ke liye grahaNa karatA hai aura kuNDana Adi kA nirmANa ho jAne para pArizramika athavA pAritoSaka rUpa me prApta hone vAle grAmavanAdika vastuo kA upabhoga bhI karatA hai kintu bhinna-bhinna dravya hone me una sabase bhinna hI rahatA hai tanmaya nahI hotA, ata yahA para nimittanaimittikabhAva mAtra se hI kartR karmabhAva va bhoktR bhogyabhAva vyavahAra me AtA hai| isI prakAra AtmA bhI apane se bhinna paudgalika puNya-pApa Adi karma karatA hai, paudgalika kAya, vacana aura manaspa karaNo dvArA karatA hai, paudgalika kAya, vacana aura manarUpakaraNo ko grahaNa karatA hai aura puNya-pApAdirUpa karma ke paudgalika sukha-du khAdirUpa phala ko bhogatA hai / kintu bhinna-bhinna dravya hone se una sabase bhinna hI rahatA hai tanmaya nahI hotA / ata yahA para bhI nimittanaimittikabhAva mAtra se kartR karmabhAva aura bhoktR bhogyabhAva vyavahAra me AtA hai / bhinna hathauDA ke sAtha banAne kI phalasvarUpa prApta tAtparya yaha hai ki suvarNakAra apane se dvArA suvarNa' se kuNDala banAne kI AkAkSA ke kriyA bhI karatA hai aura bana jAne para usake dhanAdika kA upabhoga bhI karatA hai phira bhI jaise sonA kuNDala bana jAtA hai vaise suvarNakAra, kuNDala, hathauDA athavA dhana ye sava paraspara eka dUsare rUpa pariNata hote nahI dekhe jAte haiM alaga Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 alaga hI rahate hai aura itane para bhI sone kI kuNDalarUpa pariNati, suvarNakAra kI usako banAne kI AkAkSA va banAne kI kriyA, hathauDA Adi ko grahaNa karanA aura usake jariye kuNDala kA nirmANa honA tathA usake nirmANasvarUpa dhanAdi kI prApti honA va usakA upabhoga suvarNakAra dvArA kiyA jAnA ye saba bAteM anubhava, indriya pratyakSa aura yukti se asagata nahI samajha me AtI hai isaliye ina saba me apane-apane svabhAvAnusAra nimittanaimittikabhAva kI svIkRti kalpanA mAtra nahI hai aura isa dRSTAnta ke AdhAra para jo AtmA ko dRSTAnta banA kara kathana kiyA gayA hai vaha bhI kalpanAmAtra na raha kara nimitto kI tathA nimittanaimittikabhAva ke Azrita kAryakAraNabhAva kI sArthakatA ko hI siddha karatA hai| pahale bhI batalAyA jA cukA hai ki AtmA apane rAga, dveSa aura moha rUpa ajJAna se karmo se badhatA hai aura vaddhakarmoM ke paripAka se AtmA me rAga, dvaSa aura moha rUpa ajJAna paidA hotA hai| aba yadi nimitto kI sArthakatA na mAnI jAve aura nimitto kI upekSA karake kevala upAdAna kI apane Apa hI kAryarUpa pariNati mAna lI jAve to rAga, dveSa aura moha rUpa ajJAna se AtmA karmabandhana ko prApta hotI hai tathA vaddha karmoM ke paripAka se AtmA me puna rAga, dvaSa moha rUpa ajJAna paidA hotA hai. yaha kathana nirarthaka hI ho jaaygaa| isa prakAra yaha bAta nirvivAda ho jAtI hai ki jitane svasApekSaparanirapekSa kArya hote haiM uname kevala upAdAnopAdeyabhAva ke Azraya se kAryakAraNabhAva kI vyavasthA nizcita hotI hai aura jitane svaparasApekSa kArya hote hai uname upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva dono ke Azraya se kAryakAraNabhAva kI vyavasthA siddha hotI hai kyoki svaparasApekSa kArya me nimittanaimittikabhAva ke Azraya se jo kAryakAraNabhAva banatA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 hai usame upAdAna ke sAtha-sAtha usase bhinna kartA, karaNa Adi ke rUpa me paravastuyeM bhI kArya ke prati nimittarUpa se karaNa hotI haiM aura cUMki nimittAdhIna kAryakAraNabhAva svasApekSaparanirapekSa kAryo me nahI pAyA jAtA hai kyoki vahA upAdAna se bhinna vastuyeM kartA, karaNa Adi ke rUpa me nimittarUpa se kAraNa nahIM hotI haiM ata vahA para kevala upAdAnopAdeyabhAva ke Azraya se hI kAryakAraNabhAva banatA hai / isa viSaya ko pUrva me spaSTa kiyA hI jA cukA hai / samayasAra 345 se 348 gAthAo kI TIkA ke anta me bhI AcArya amRtacandra ne nimnalikhita kalaza kAvya likhA hai "vyAvahArikadRzaiva kevala kartR karma ca vibhinna miSyate / nizcayena yadi vastu cintyate kartakarma ca sadaikamiSyate // 210 || " isakA artha yahI hai ki vyAvahArika dRSTi arthAt nimittanaimittikabhAvarUpa parAzritapane kI dRSTi se kartA aura karma bhinna-bhinna hI rahate haiM aura nizcayadRSTi arthAt upAdAnopAdeyabhAvarUpa svAzritapane kI dRSTi se kartA aura karma satata eka rUpa hI rahA karate hai / isakA Azaya yaha hai ki nimittarUpa kartA kabhI vivakSita kAryarUpa pariNata nahI hotA ata nimittakartA aura karma sadA bhinna hI rahA karate hai aura upAdAnarUpa kartA hI kAryarUpa pariNata hotA hai ata upAdAna kartA aura karma sadA ekarUpa ho rahA karate haiM / yahA para yadi koI kahe ki parAzrita hone se nimittanaimittikabhAva heya hai aura svAzrita hone se upAdAnopAdeyabhAva upAdeya hai isaliye nimittanaimittikabhAva ke Upara se dRSTi Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haTA kara upAdAnopAdeyabhAva para dRSTi rakhanA zreyaskara hai, to isa viSaya me merA kahanA yaha hai ki kahA para kisa rUpa se kaisA kAryakAraNabhAva banA huA hai mAtra isakA hI yahA para nirNaya karanA hai| heya aura upAdeya kA prazna isase alaga hai jisa para Age vicAra kiyA jAyagA / isa viSaya me yahA para maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA ha ki nimittAzrita kAryakAraNabhAva se dRSTi haTAne kA artha yahI hai ki nimitta pradhAna kAryoM kI tarapha se hame mukha moDane kA prayatna karanA caahiye| isakA yaha artha kadApi nahI hai ki yadi hama pApa karate hai to vaha svabhAvata' ( apane Apa ) hotA hai, yadi hama puNya karate hai to vaha bhI svabhAvata (apane Apa) hotA hai aura yadi hama pUNya tathA pApa se nivRtta hote hai to vaha bhI svabhAvata (apane Apa) hotA hai| vAstavika bAta yaha hai ki pratyeka vyakti ko svAzrita banane ke liye pApa pravRti se haTane kA aura puNya pravRtti karane kA prayatna karanA cAhiye aura phira puNya pravRtti me na rama kara apanI svAzrita pravRtti me AnA caahiye| kevala isa mAnyatA se kAma calane vAlA nahIM hai ki nimitta kucha nahI karatA jo kucha hotA hai vaha upAdAna ke kevala apane hI bala para hotA hai, kyoki jaba taka hamAre nimittAzrita kArya ho rahe hai taba taka unakI nimittAzritatA kA lopa kauna kara sakatA hai ? paM0 phUlacandrajI kA apane abhimata ko puSTa karane meM eka prayAsa samayasAra me nimnalikhita gAthA pAyI jAtI haiaNNadaviyeNa aNNadagviyassa No korade guNa vidhaado| tahmA du savvadavvA uppajjate sahAveNa / / 377 / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-anya dravya ke dvArA anya dravya ke guNoM kI utpatti nahI kI jAtI hai isa kAraNa me sampUrNa dravya apane svabhAva me hI utpanna huA karate hai| isa gAthA kA ullekha pa0 phUlacandrajI ne janatattvamImAsA ke pRSTha 65 para kiyA hai tathA isake dvArA unhoMne nimitto ko kArya ke prati akicitkara vanAne kA prayAsa bhI kiyA hai jisakI nirarthakatA para Age vicAra kiyA jAtA hai| paM0 jI ke ukta prayAsa kI nirarthakatA ukta gAthA kA bhAva yaha hai ki nimittabhUta anya dranma upAdAnabhUta dravya me aisI vizeSatA paidA nahI kara sakatA hai jisakI yogyatA (upAdAnazakti) usame vidyamAna na ho / jaise miTTI me ghaTarUpa pariNata hone kI upAdAna zakti pAyI jAtI hai to vaha miTTI kumhAra Adi yathAyogya nimitta kA sahayoga milane para ghaTaspa pariNata ho jAyA karatI hai aura ki usa miTTI meM paTarUpa se pariNata hone kI yogyatA (upAdAna zakti ) nahI pAyI jAtI hai isaliye paTarUpa pariNati ke nimittabhUta julAhA Adi kA sahayoga prApta hone para bhI vaha paTarUpa kadApi pariNata nahI hotI hai| gAthA kA dUsarA bhAva yaha hai ki upAdAnabhUta vastu hI vivakSita kAryarUpa pariNata hotI hai nimittabhUta vastu nhiiN| jaise miTTI kA svabhAva hI ghaTarUpa pariNata hone kA hai ataH miTTI hI ghaTarUpa pariNata hotI hai kumhAra, cana bhAdi kabhI ghaTarUpa pariNata nahIM hote| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 gAthA kA tIsarA bhAva yaha hai ki koI bhI kArya hamezA apane upAdAna ke rUpa me hI pragaTa hotA hai nimitta ke rUpa meM dApi pragaTa nahI hotA / jaise upAdAna hone ke kAraNa ghaTa hamezA miTTI ke rUpa me hI pragaTa hotA hai nimittabhUta kumhAra, cakra Adi ke rUpa me kabhI pragaTa nahI hotA / gAthA kA cauthA bhAva yaha hai ki yadi upAdAna me vivakSita kAryarUpa se pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA vidyamAna ho to nimitto kA sahayoga milane para usase usa vivakSita kArya kI utpatti ho sakatI hai anyathA nahI / jaise vAlukA mizrita miTTI meM ghaTa nirmANa kI svAbhAvika yogyatA vidyamAna nahI hai to kumhAra, cakra Adi nimitta usame ghaTa nirmANa kI yogyatA ko kadApi utpanna nahI kara sakate haiM ve to kevala miTTI ko ghaTarUpa se pariNata hone me sahayoga mAtra de sakate haiM / isa prakAra dekhane me AtA hai ki ukta gAthA se yaha artha dhvanita nahI hotA ki kArya kI utpatti upAdAna me apane Apa ( nimitta ke sahayoga kI apekSA ke binA ) hI ho jAyA karatI hai nimitta vahA akiMcitkara hI banA rahatA hai | isaliye pa0 phUlacandrajI ukta gAthA dvArA jo kArya kI utpatti me nimitto kI akitkaratA siddha karanA cAhate hai so unakA yaha prayAsa nirarthaka hI samajhA jAnA cAhiye kyoki yadi miTTI kumhAra Adi nimitto ke sahayoga ke binA apane Apa hI ghaTarUpa pariNata ho sakatI hai to phira isake liye kumhAra Adi nimitto ko juTAne kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? isI prakAra nimitto ke sahayoga ke binA hI upAdAna yadi vivakSita kAryarUpa pariNata hotA hai to Agama me pariNamana Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpakArya ke jo svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa aise do bheda svIkAra kiye gaye hai isa do bhedarUpa svIkRti kA kyA prayojana raha jAtA hai ? kyoki pa0 jI ke matAnusAra ve dono hI pariNamana samAna rUpa se nimitto ke sahayoga ke binA hI utpanna ho sakate hai| __ vAstavika bAta yaha hai ki nimitto ke sahayoga ke vinA svaparasApekSa kArya kI utpatti anubhava, indriya pratyakSa, yukti aura Agama ke viruddha hai ata pa0 phUlacandrajI kI ukta mAnyatA mithyA hI mAnI jAyagI aura aisI dazA me unakI yaha mAnyatA bhI mithyA mAnI jAyagI ki kAryAtpatti me nimita akiMcitkara zrI AcArya jayasena ne bhI samayasAra kI ullikhita gAthA kA artha karate hue apanI tAtparya vRti TIkA me likhA hai"aNNadavieNa aNNadaviyassa No kIrade guNa vidhAdo / tamA du samvadavvA uppajjate sahAveNa // " TIkA-anya dravyeNa bahiraga nimittabhUtena kumbhakArAdinA'nya dravyasyopAdAna rUpasya mRttikAderna kriyate, sa ka ? cetanasyAcetanarUpeNa, acetanasyacetanarUpeNa vA cetanA cetanaguNaghAto vinAzo na kriyate yasmAt tasmAt kAraNAt mRttikAdisarvadravyANi kartRNi ghaTAdi rUpeNa jAyamAnAni svakIyopa dAnakAraNena mRttikAdirUpeNa jAyante na ca kumbhakArAdibahiraganimittarUpeNa / kasmAditi cet, upAdAnakAraNasadRza kArya bhavatIti yasmAt / tena kiM siddham ? yadyapi pacendriyaviSayarUpeNa zabdAdInA vahiraganimittabhUtenAjJAnijIvasya rAgAdayo jAyante tathApi jIvarUpA eva cetanA na puna zabdAdirUpA acetanA bhavantIti bhAvArtha. / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 artha-bahiraga nimittabhUta kumbhakArAdi anya dravya dvArA upAdAnabhUta mRttikA Adi anya dravya kA cetana kA acetanarUpa se aura acetana kA cetana rUpa se guNaghAta kyoki nahI kiyA jAtA hai ata. ka rUpa mRttikA Adi sampUrNa dravya ghaTAdirUpa se utpanna hote hue apane upAdAnakAraNa mRttikA AdirUpa hI utpanna hote hai kumbhakAra Adi bahiraga nimittarUpa nahI utpanna hote hai / kyoki "upAdAnasadRza hI kArya utpanna hotA hai" yaha niyama hai| isase yaha siddha hotA hai ki pAco indriyo ke viSayabhUta'zabdAdi nimitto ke sahayoga se yadyapi ajJAnI jIva ke rAgAdi utpanna hote hai to bhI ve rAgAdi jIvarUpa se cetana hI hote hai zabdAdirUpa se acetana nahI hote hai| isame isa bAta kA spaSTa ullekha hai ki kArya to upAdAnarUpa hI utpanna hotA hai parantu vaha nimitto ke sahayoga se hI utpanna hotA hai| zrI AcArya amRtacanda ne bhI puruSArthasiddhyupAya grantha me nimna gAthAo dvArA ukta artha kI puSTi kI hai"jIva kRta pariNAma nimitta mAtra prapadya punaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // pariNamamAnasya citazcidAtmakai svayamapi svakarbhAvai / bhavati hi nimittamAtra paudgalika karma tasyApi // 13 // " ina gAthAo me batalAyA gayA hai ki jIva ke pariNAmo kA mAtra nimitta ( sahayoga ) pAkara anyadravyarUpapudgala apane svabhAva ke anusAra hI karmarUpa pariNata ho jAyA karate hai tathA isI prakAra apane cidAtmaka bhAvo ke rUpa pariNata hone vAle Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AtmA ko paudgalika karma bhI nimitta mAtra { sahAyaka mAtra ) huA karate haiN| svaya AcArya kundakunda ne bhI samayasAra ke kartR karmAdhikAra me yahI likhA hai- "jIvapariNAmahedu kammatta puggalA pariNamati / puggalakammaNimitta taheva joyo vi pariNamai / / Na vivai kammagaraNe jIvo kammA taheva jiivgro| aNNopaNariNamitroNa du pariNAma jANa dohapi / / ", artha-jIva ke pariNAmo kA nimitta (sahayoga) pAkara pudgala karmarUpa pariNata hote haiM aura pudgala karmoM kA nimitta (sahayoga) pAkara jIva rAgAdi rUpa pariNata hotA hai / jIva pudagala me karmarUpa se pariNata hone kI yogyatA ko utpanna nahIM karatA aura isI taraha karma bhI jIva me rAgAdirUpa se pariNata hone kI yogyatA utpanna nahI karatA kevala usa usa prakAra kI svAbhAvika yogyatA sampanna dono ve pariNAma eka dUsare ke nimitta (sahayoga) se huA karate haiN| isa prakAra ina saba uddharaNo ke AdhAra para yaha nirNIta ho jAtA hai ki pa0 phUlacandrajI samayasAra kI ukta 372 vI gAthA me paThita "sahAveNa" pada kA jo yaha artha grahaNa karanA cAhate hai ki pratyeka dravya kA pariNamana svabhAva se arthAt nimitto kI sahAyatA kI apekSA ke binA apane Apa hI huA karatA hai so yaha unakA mithyA prayAsa hai / kyoki ukta uddharaNo se upAdAnabhUta vastu ke pariNamana me nimittabhUta vastu ke sahayoga kA niSedha nahI hotA hai pratyuta usakA to samarthana hI hotA hai bAta sirpha itanI hai ki koI bhI pariNamana upAdAna kI svabhAvagata Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 yogyatA ke anusAra usa svabhAva ke dAyare meM hI huA karatA hai usame anya dravya to kevala sahAyaka mAtra huA karatA hai| isaliye ukta gAthA 372 me paThita 'sahAveNa' pada kA yahI artha grahaNa karanA cAhiye ki pratyeka dravya kA pariNamana usake apane svabhAvAnusAra arthAt svabhAva ke dAyare me hI huA karatA hai svabhAva ke abhAva me anya nimittabhUta dravya anya upAdAnabhUta dravya me usa pariNamana ko utpanna kara detA ho athavA usame usa pariNamana kA svabhAva utpanna kara detA ho--aisI bAta nahI hai| pa0 pUlacandra jI puruSArthasiddhyupAya kI ullikhita gAthAo me paThita 'svayameva' aura 'svayamapi' pado kA jo "nimitto kI sahAyatA ke vinA apane Apa" artha kara lenA cAhate haiM vaha bhI mithyA hI hai kyoki ina pado kA artha vahI hai jo samayasAra gAthA 372 me paThita 'sahAveNa' pada kA hotA hai| yahA para hama itanA aura spaSTa kara denA cAhate hai ki eka tarapha to pa0 phUlacandrajI Upara likhe prakAra svaparasApekSapariNamana me nimitto ko akicitkara siddha karanA cAhate hai aura dUsarI tarapha vastu ke svasApekSaparanirapekSa pariNamana meM kAla kI nimittatA kA samarthana bhI karate hai| isa sambandha me unhone 'jainatattvamImAsA' ke pRSTha 42 para nimnalikhita kathana kiyA hai| "yadi prati samaya paryAyarUpa se dravya kA jo pariNamana hotA hai phira cAhe vaha dravya kA zuddha pariNamana ho aura cAhe dravya kA azuddha pariNamana ho, usake isa pariNamana me kAladravya nimitta hai|" Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age phira va likhate hai "yadyapi niyamasAra me AcArya kundakunda ne svaparasApekSa aura paranirapekSa ina do prakAra kI paryAyo kA nirdeza kiyA hai para vahA unake ukta kathana kA yaha abhiprAya nahIM hai ki dravyoM kI zuddha paryAyo me kAla dravya nimitta nahI hai kintu vahA unake ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki jIvo aura pudgalo kI azuddha avasthA meM pratyeka paryAya ke nimittanaimittikabhAva se prApta hue jo alaga-alaga nimitta hote haiM aise nimitta dravyo kI zuddha paryAyo me nahI pAye jAte hai isaliye dravya kI zuddha paryAyeM paranirapekSa hotI hai|" pa0 jI ke isa kathana se yaha saketa milatA hai ki unhe bhI pariNamana ke svapratyaya aura svaparapratyaya aise do bheda svIkAra haiM aura yahI kAraNa hai ki pariNamana ke paranirapekSa aura svaparasApekSa aise do bheda svIkAra karate samaya unake sAmane yaha samasyA upasthita haI hai ki kAla dravya ko Agama me vastu ke paranirapekSa aura svaparasApekSa dono prakAra ke pariNamano me nimittarUpa se svIkAra kiyA gayA hai isaliye isa AdhAra para yadi kAla dravya ko paranirapekSa pariNamana me nimittarUpa se svIkAra kiyA jAtA hai to phira usakI paranirapekSatA hI samApta ho jaaygii| isa prakAra isa samasyA kA samAdhAna karane ke liye pa0 jI ne vaha kathana kiyA hai jisame unhone yaha batalAyA hai ki nimittanaimittikabhAva se prApta hone vAle anya nimitto kI nimittatA aura kAladravya kI nimittatA me antara pAyA jAtA hai| hama nahI kaha sakate hai ki pa0 jI kI dRSTi me vaha antara kyA hai ? isaliye Avazyaka jAna kara yahA para vaha antara dikhalAyA jA rahA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama me vizva kI samasta vastuo ke prati AkAza dravya kA upakAra unhe apane andara samA lene kA batalAyA hai tathA jIva aura pudgala dravyo ke prati dharmadravya aura adharma dravya kA upakAra kramaza una dono kI gati aura sthiti me avalambana rUpa se sahAyaka hone kA batalAyA hai| isI prakAra Agama me samasta vastuo ke prati kAla dravya kA upakAra vartanA ke rUpa me vatalAyA gayA hai aura vyavahAra kAla kA upakAra vastuo ke yathAyogya pariNAma, kriyA tathA paratvAparatva ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai| aba prakRta me vicAraNIya bAta yaha hai ki yadi kAla dravya vastu ke pariNamana me usI prakAra nimitta hotA hai jisa prakAra ki dUsarI vastuye nimitta hotI hai to pariNamana vizeSarUpa jIva aura pudgala dravyo kI gati me bhI kAladravya ko nimittatA prApta ho jAyagI jisase dharmaDhavya kI nirarthakatA kA prasaga upasthita ho jaaygaa| isaliye vAstavika bAta yaha hai ki pratyeka pariNamana apane-apane yathAyogya svata siddha svasApekSaparanirapekSa aura svaparasApekSa pariNamana svabhAva ke anusAra kramaza svata aura nimittabhUta para kI sahAyatA se huA karatA hai isame kAladravya nimitta nahI huA karatA hai parantu vastu kA koI utpAda athavA vyayarUpa pariNamana jo eka kSaNa athavA AvatI muhUrta, ghaDI, ghanTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa aura varSa Adi kI maryAdA liye hue hotA hai isakA vyavasthApaka vyavahAra kAla hotA hai aura usako pravartamAnarUpatA kA vyavasthApaka kAladravya hotA hai| tAtparya yaha hai ki vastu kA pariNamana yA to svata. hotA hai athavA pariNamana ke anukUla nimitto ke sahayoga se hotA hai parantu koI bhI pariNamana kaba prArabdha haA aura kaba samApta huA isako batalAne vAlA vyavahAra kAla hotA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise eka sthAna se dUsare sthAna ko hama jAte hai to hamAre usa gamana me dharmadravya avalambanarUpa se nimitta hotA hai, tAgA Adi vAhana karaNarUpa se nimitta hote haiM aura bhI apane-apane Dhaga se nimitta huA karate hai lekina hamane gamana kaba prArabdha kiyA aura kava vivakSita sthAna para pahu~ce isakI vyavasthA vyavahAra kAla ke dvArA kI jAtI hai aura gamana kriyA kI jo pravartamAnatA hai usakA vyavasthApaka kAla dravya hotA hai| pariNamana meM pAyI jAne vAlI pravartamAnarUpatA aura usakI kAla maryAdA se hame kAladravya aura vyavahAra kAla kA bheda bhI samajha me A jAtA hai| itanA hI nahI vartanA aura pariNAma (pariNamana ) me kyA antara hai ? yaha vAta bhI samajha me A jAtI hai| kAla dravya aura vyavahAra kAla kI sthiti, unake svarUpa tathA unake vartanA, pariNAma, kriyA aura paratva tathA aparatva rUpa kAryoM kA vivecana eva uname pAye jAne vAle antara kA yadyapi vistAra se kathana Avazyaka hai parantu yahA para mujhe kevala prasagavaza itanA hI batalAnA hai ki svasApekSaparanirapekSa pariNamana me ukta prakAra se kAladravya aura vyavahAra kAla kI avalambanarUpa nimittatA rahate hue bhI usa pariNamana kI paranipekSatA para koI Aca nahI AtI hai| abhI taka ke vivecana kA sAra __ abhI taka maiMne kArya ke prati nimitto kI sArthakatA siddha karane ke prasaga me jo kucha likhA hai usakA sAra yaha hai ki yathAyogya dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva aura pudgala nAmo se pukArI jAne vAlI jitanI anantAnanta vastuyeM vizva meM haiM ana sabhI vastuo kA apanA-apanA pRthak-pRthak nijI svayasiddha Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura pratiniyata (sva ke atirikta dUsarI kisI bhI vastu me nahI pAyA jAne vAlA) svarUpa hai| ye sabhI vastuyeM vizva me anAdikAla se rahatI AyI aura anantakAla taka rahane vAlI hai tathA inameM se pratyeka vastu apane Apa me tathA svarUpa ke sAtha akhaNDa tathA apane astitva me parAzritatA se rahita AtmanirbharatA ko dhAraNa kiye hue hai| itanA hI nahI, pratyeka vastu svata siddha pariNamana svabhAva vAlI hai arthAt pratyeka vastu me pariNamita hone kI svata siddha yogyatA ( upAdAna zakti ) vidyamAna hai| pariNamana bhI pratyeka vastu me java jaisA hotA hai vaha usa-usa vastu ke apane-apane svabhAva kI sImA meM hI huA karatA hai kisI bhI vastu kA koI bhI pariNamana usake apane svabhAva ke vAhara trikAla me kadApi nahI hotA hai / itanA avazya hai ki pratyeka vastu kA koI pariNamana to svasApekSaparanirapekSarUpa me aura koI pariNamana svaparasApekSarUpa me huA karatA hai / arthAt yadyapi koI pariNamana paranirapekSarUpa me aura koI pariNamana parasApekSarUpa me huA karatA hai lekina svasApekSatA dono hI prakAra ke pariNamano me rahA karatI hai / pariNamano kI yaha svasApekSatA aura paranirapekSatA tathA svaparasApekSatA usa-usa castu me svaya siddha rUpa me hI vidyamAna hai| isa prakAra yaha saba pratyeka vastu ko svAbhAvika sthiti hai isameM vivAda karane kI "svabhAvo'tarkagocara" ke nyAya ke anusAra kucha bhI gujAiza nahI hai / isake Age yahA aba maiM ukta dono svasApekSaparanirapekSa tathA svaparasApekSa pariNamano kA AvazyakatAnusAra vizeSa vivecana karanA ucita samajhatA h| svasApekSaparanirapekSa pariNamana ke sambandha me vivecana svasApekSaparanirapekSa pariNamana ke sambandha me maiM yaha batalA cukA hai ki vizva ke sabhI padArthoM ke agurulaghuguNa ke Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 zaktyazoM me jo anantabhAgavRddhi, asakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtabhAgavRddhi, sakhyAtaguNavRddhi, asakhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi ina chaha bhedarUpavRddhi tathA anantabhAgahAni, asakhyAtabhAgahAni, sakhyAta bhAgahAni, sakhyAtaguNahAni, asakhyAta - guNahAni aura anantaguNahAni ina chaha bhedarUpahAni satata huA karatI hai isI kA nAma svasApedyaparanirapekSa pariNamana hai kyoki yaha pariNamana paravastu ko sahAyatA ke vinA apane Apa ho satata hotA rahatA hai / ra yadi isa paDguNahAnivRddhi rUpa pariNamana me kAryakAraNabhAva vyavasthA ko sthAna diyA jAya to usakI sagati isame svApekSatA vidyamAna rahane ke kAraNa yadyapi upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para viThalAI jA sakatI hai, parantu kAryakAraNabhAva vyavasthA kI upayogitA yahA para kucha bhI nahI hai kyoki pratyeka vastu ke ina paDguNahAnivRddhirUpa pariNamano me aisI koI bhI vilakSaNatA nahI pAyI jAtI hai jisako lakSya meM rakha kara kAryakAraNa vyavasthA para vicAra karanA Avazyaka ho jAya / isaliye isa sambandha me adhika vicAra na karake aba svaparasApekSa pariNamana ke sambandha me vicAra kiyA jAtA hai / svaparasApekSa pariNamana ke sambandha meM vivecana pratyeka vastu ke svaparasApekSa pariNamana ke sambandha me vicAra karane se pUrva meM yaha batalA denA cAhatA hU ki ina pariNamano ko kAryakAraNabhAva vyavasthA kI upayogitA aura anupayogitA ke AdhAra para do bhAgo me vibhakta kiyA jA sakatA hai / arthAt eka prakAra kA svaparasApekSa pariNamana aisA hotA hai jisame parasApekSatA ke vidyamAna rahane ke kAraNa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para kAryakAraNabhAva vyavasthA kI sagati ho jAne para bhI usakA kucha upayoga nahI hotA hai ata isame bhI svasApekSaparanirapekSa pariNamana kI taraha kAryakAraNa vyavasthA para vicAra karanA Avazyaka nahIM hai| lekina eka aisA bhI svaparasApekSa pariNamana hotA hai jisame nimitta naimittikabhAva ke AdhAra para vidyamAna kAryakAraNabhAva vyavasthA para vicAra karanA Avazyaka ho jAtA hai| svaparasApekSa pariNamana me upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para vidyamAna kAryakAraNabhAva kI vyavasthA bhI jahA upayogI hotI hai vahA usa para bhI vicAra karanA Avazyaka ho jAtA hai jaise bAlukA ke mizraNa se rahita miTTI se hI ghaTa kA nirmANa ho sakatA hai bAlukA mizrita miTTI se nahIM, isI taraha bhavya hI mukti pA sakatA hai abhavya nahI-ityAdi rUpa se loka me aura Agama meM vicAra kiyA jAtA hai / isa para vizeSa vicAra na karake nimittAzrita kAryakAraNabhAva vyavasthA para hI yahA vicAra kiyA jA rahA hai| isake sambandha me sarvaprathama aise udAharaNa prastuta karatA hUM jisame parasApekSatA vidyamAna rahane ke kAraNa yadyapi nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para kAryakAraNa vyavasthA kA sadbhAva rahatA hai parantu usakI kucha upayogitA nahI hai / iname prathamata' AkAza dravya kA udAharaNa prastuta kiyA jA rahA hai / __ AkAza dravya kA udAharaNa AkAza dravya kA svabhAva AtmA ke svaparaprakAzaka svabhAva kI taraha sva aura vizva ke anya sabhI padArthoM ko avagAhita karane kA (apane andara samA lene kA) hai aura cUki Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha parapadArthoM ko avagAhita karane kA usakA svabhAva parasApekSa hokara hI pariNamanazIla hai ata java jaisA pariNamana una avagAhamAna para padArthoM kA pariNamana ke anukUla kAraNo ke AdhAra para hotA hai tava usI rUpa se ve padArtha AkAza meM avagAhita hote hai isakA Azaya yaha haA ki tava AkAga ke avagAhaka svabhAva me avagAhyamAna una padArthoM ke nimitta se pariNamana svIkAra karanA anivArya ho jAtA hai| arthAt jisa para vastu ko AkAza pahale jisa rUpa se avagAhita kara rahA thA usa para vastu kA kAlAntara me rUpa vadala jAne para usako AkAza dravya tava usa badale hae rUpa se ho avagAhita karane lagatA hai| isase siddha hotA hai ki AkAza kA parapadArthoM ko apane andara avagAhita karane kA svabhAva apane pariNamana me parapadArthasApekSa hai| isa taraha AkAza ke avagAhaka svabhAva ke pariNamana meM paramApekSatA hone ke kAraNa nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para kAryakAraNabhAva vyavasthA kI sagati ho jAtI hai tathA yaha bAta pahale hI batalAyI jA cukI hai ki koI bhI svaparasApekSapariNamana vastu svabhAva ke prati pratiniyata rahane ke kAraNa svApekSa to rahatA hI hai ata isame upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para bhI kAryakAraNabhAva kI sagati ho jAtI hai| isa taraha AkAza ke avagAhaka svabhAva ke pariNamana me nimittanaimittikabhAva aura upAdAnopAdeyabhAva dono AdhAro para kAryakAraNabhAva vyavasthA kI sagati ho jAne se hI kahA jAtA hai ki AkAza ke avagAhakasvabhAva me hone vAle pariNamanarUpa kArya kA AkAza athavA usakA avagAhakasvabhAva upAdAnakartA hai aura avagAhyamAna padArthoM kA pariNamana usame udAsIna nimitta hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA hone para bhI AkAza dravya' cUki kabhI vibhAva pariNati ko prApta nahI hotA ata. isame kAryakAraNabhAva vyavasthA kI kucha upayogitA nahI raha jAtI hai| ___ svaparasApekSa pariNamana ke sambandha me AkAza jaisI sthiti apane apane svabhAva ke anurUpa paradravyo se bhinna svAvalambana pUrNa sthiti ko prApta dharmadravya, adharmadravya aura samasta kAladravyo ko bhA jAna lenA cAhiye / yadyapi svaparasApekSa pariNamana ke sambandha meM AkAza jaisI sthiti apane svabhAva ke anurUpa paradravyo se bhinna svAvalambana pUrNa sthiti ko prApta siddho arthAt mukta jIvo kI bho huA karatI hai, parantu jIva kA udAharaNa prakRta viSaya me mai Age isI prakaraNa meM pRthak se dene vAlA hU~ ata AkAza aura dharmAdi ullikhita dravyo ke sAtha yahA para siddha jIvo ko sammilita nahI kiyA gayA hai| darpaNa kA udAharaNa ukta svaparasApekSa pariNamana ke sambandha me eka udAharaNa yahA para darpaNa kA bhI upasthita kiyA jA sakatA hai| yathA darpaNa kA svabhAva parapadArthoM ko apane andara prativimbita karane kA hai aura usakA yaha svabhAva cUki parasApekSa hokara hI pariNamanazIla hai ata java jaisA pariNamana una prativimbita hone vAle padArthoM kA apane anukUla kAraNo ke AdhAra para hotA hai usake anusAra vaisA hI pariNamana tava darpaNa ke prativimbaka svabhAva kA bhI ho jAtA hai| arthAt darpaNa me prativimvita hone vAle padArtha jaba jaisA apanA rUpa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 badalate jAvege to ve padArtha apane uma vadale hae rUpa se hI darpaNa me prativimbita ho athavA una padArthoM ke haTane para dUsarA padArtha darpaNa ke sAmane upasthita ho jAyagA to vaha padArtha apane spa se hI darpaNa me prativimbata hogaa| isakA phalitArtha yaha haA ki prativimcita hone vAle padArtha jisa rUpa se darpaNa me prativimbita hoge yA jo padArtha darpaNa me prativimbita hoge unake anusAra darpaNa kA prativimbaka svabhAva bhI pariNata hotA jaaygaa| isa kathana se yaha vAta nizcita hotI hai ki darpaNa kA parapadArthoM ko apane andara prativimvita karane kA svabhAva apane pariNamana me parasApekSa hai / isaliye darpaNa ke prativimbika mvabhAva ke usa pariNamana me AkAza dravya kI taraha nimittanaimittikabhAva aura pUrvokta prakAra upAdAnopAdeyabhAva ina dono ke AdhAra para kAryakAraNabhAva vyavasthA sagata ho jAtI hai| isa taraha kahA jA sakatA hai ki darpaNa ke prativimbaka svabhAvame hone vAle pariNamana rUpa kArya medarpaNa athavA darpaNa kA prativimbaka svabhAva upAdAna kartA hai aura prativimbita hone vAle padArthoM kA usa usa samaya kA pariNamana usame udAsIna nimitta hai| darpaNa ke isa parasApekSa pariNamana me bhI AkAza kI taraha kAryakAraNa vyavasthA kI kucha upayogitA nahI hai| AkAza aura darpaNa ke udAharaNa meM antara yahA pahalA udAharaNa maine AkAza dravya kA diyA hai aura dUsarA udAharaNa darpaNa kA diyA hai| ye dono udAharaNa yadyapi eka hI vipaya kI puSTi ke liye diye gaye haiM parantu dono kI sthiti meM nimna prakAra kA antara pAyA jAtA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 AkAza eka akhaNDa dravya hai lekina darpaNa samAna pariNamana karane vAle aneka aragurUpa pudgala dravyo kA piNDa (skandha) hai| AkAza ke parapadArtha va gAhaka svabhAva ke pariNamana me parapadArtha kevala udAsIna rUpa se hI nimitta hote haiM jaba ki darpaNa ke parapadArtha prativimvaka svabhAva ke pariNamana me parapadArtha kahI to udAsIna rUpa se nimitta hote hai aura kahI prerakarUpa se bhI nimitta hote hai / darpaNa kI ina dono prakAra kI sthitiyo me se Upara maiMne darpaNa kI usa sthiti ko dRSTAntarUpa se liyA hai jisake anusAra darpaNa ke prativimvaka svabhAva ke pariNamana me parapadArtha udAsIna nimitta bane hue hai| dUsarI sthiti ke anusAra darpaNa ke parapadArtha prativimbaka svabhAva ke pariNemana me parapadArtha preraka nimitta bhI huA karate hai, isaliye jahA darpaNa ke parapadArtha prativimbaka svabhAva me parapadArtha preraka nimitta hote hai vahA ullikhita kAryakAraNabhAva vyavasthA kI upayogitA ho jAtI hai|| isakA tAtparya yaha hai ki jahA darpaNa ke parapadArtha prativimvaka svabhAva ke kevala pariNamana mAtra para dRSTi ho vahA to parapadArtha usa pariNamana me udAsIna rUpa se hI nimitta hote hai lekina jahA darpaNa ke paraMpadArtha prativimbaka svabhAva ke pariNamana kI upayogitA ho vahA usa pariNamana me parapadArtha preraka nimitta bhI ho jAyA karate haiM / jaise hama jAnate hai ki darpaNa kA svabhAva parapadArtho ko prativimbita karane kA hai isaliye yadi hama apanA mukha darpaNa me prativimbita karanA cAhate hai to hame apanA mukhadarpaNa ke sAmane le jAnA hogA yA darpaNa ko apane mukha ke sAmane lAnA hogaa| isa taraha hamAre mukha kA jo prativimba darpaNa me paDegA vaha prativimba darpaNa ke prativimbaka svabhAva kA pariNamana hI to hogaa| cUki isame hamArA darpaNa ke sAmane apane mukha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ko le jAne athavA darpaNa ko apane mukha se sAmane lAne rUpa puruSArtha apekSita ho jAtA hai ata usa samaya hama darpaNa ke usa prativimbaka svabhAva ke pariNamana me kartA rUpa se nimitta ho jAte hai tathA hamAre dvArA vyApArita mukha athavA mukha kA usa samaya kA pariNamana usame karaNarUpa se nimitta hotA hai / isI prakAra usame hamArA jo uddezya rahatA hai vaha sampradAna rUpa se nimitta hotA hai aura isI prakAra AvazyakatAnusAra koI apAdAnarUpa se aura koI adhikaraNarUpa se bhI nimitta hotA hai / dIpaka kA udAharaNa svaparasApekSa pariNamana ke samvandha me AkAza aura darpaNa ke anantara tIsarA udAharaNa dIpaka kA upasthita kiyA jA rahA hai| loka meM tela, vattI aura pAtra ( varttana) vizeSa ke sahAre para prajvalita agni ko hI dIpaka nAma se pukArA jAtA hai / pUrva kathanAnusAra jisa prakAra darpaNa kA svabhAva parapadArthoM ko apane andara prativimbita karane kA hai usI prakAra dIpaka kA svabhAva sva ko (apane ko) aura parapadArthoM ko prakAzita karane kA hai aura pUrvakathanAnusAra hI jisa prakAra darpaNa kA vaha prativimvaka svabhAva parasApekSa hokara pariNamanazIla hai usI prakAra dIpaka kA parapadArthoM ko prakAzita karane kA vaha svabhAva bhI parasApekSa hokara pariNamanazIla hai / arthAt jisa prakAra java jo padArtha jisa rUpa meM darpaNa ke sAmane AtA hai taba usa padArtha ko usI rUpa se darpaNa apane me prativimbita karatA hai usI prakAra jaba jo padArtha jisa rUpa me dIpaka ke samakSa upasthita hotA hai taba usa padArtha ko usI rUpa me hI dIpaka prakAzita karatA hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo isa prakAra darpaNa aura dIpaka dono ke apane-apane parasApekSa pariNamana me svabhAva aura usake pariNamanarUpa kArya kA bheda hone para bhI kAryakAraNabhAvavyavasthA kI dRSTi se dono me samAnatA pAyI jAtI hai| arthAt jisa prakAra pahale upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para kAryakAraNabhAvavyavasthA kA pratipAdana darpaNa me kiyA gayA hai usI prakAra upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva ke AdhAra para kAryakAraNabhAva vyavasthA kA pratipAdana dIpaka me bhI kiyA jA sakatA hai| yAni darpaNa kI taraha dIpaka ke viSaya me bhI yaha kahA jA sakatA hai ki dopaka ke parapadArthaprakAzaka svabhAva ke parapadArtha prakAzana rUpa pariNamana me dIpaka athavA dIpaka kA parapadArtha prakAzaka svabhAva upAdAna kartA hai aura apane apane rUpa se prakAzita hone vAle parapadArtha athavA unakA apanA apanA usa samaya kA pariNamana nimitta kartA hai| dekhane meM AtA hai ki dIpaka ke samakSa jaba ghaTa AtA hai to dIpaka ghaTa kA hI prakAzana karatA hai aura usase ghaTa hI prakAzita hotA hai usa samaya dIpaka ke samakSa na Ane vAle anya padArtho kA prakAzana na to dIpaka karatA hai aura na ve padArtha usa samaya prakAzita hI hote haiN| isI prakAra dIpaka ke samakSa ghaTa ke Ane para ghaTa kA prakAzana hote hue bhI bhinnabhinna samaya me ghaTa kI pratiniyata vividha kAraNo ke AdhAra para jaisI-jaisI avasthAyeM badalatI rahatI haiM vaisA-vaisA badalAva dIpaka ke prakAzakapane rUpa svabhAva me aura ghaTa ke prakAzitapane rUpa svabhAva me bhI hotA jAtA hai / yadi isa anubhavapUrNa sthiti ko nahI svIkAra kiyA jAya to ghaTa ke prakAzana ke samaya anya padArtho kA aura ghaTa kI eka avasthA ke prakAzana ke Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 samaya usakI anya avasthAo kA bhI prakAzana honA cAhiye lekina cUki aisA prakAzana hotA nahIM hai ata yahI mAnA jAyagA ki ghaTAdi padArtha athavA unake bhinna-bhinna samayo me hone vAle apane-apane pariNamana dIpaka ke prakAzaka svabhAva ke pratiniyata pariNamana me nimitta hote hai| dIpaka ke parapadArtha prakAzaka svabhAva kI yahI parasApekSatA hai / dIpaka ke parapadArtha prakAzaka svabhAva ke isa prakAra ke pariNamana kI yaha parasApekSatA darpaNa kI taraha hI do prakAra ko hotI hai| arthAt usakA eka prakAra kA parasApekSa pariNamana to aisA hotA hai jisame parapadArtha udAsIna rUpa se nimitta hotA hai aura dUsare prakAra kA paramApekSa pariNamana aisA hotA hai jisame prerakatA ke AdhAra para parapadArtha nimitta hote haiN| pahale prakAra ke parasApekSa pariNamana me to yaha sthiti rahatI hai ki dIpaka ke samakSa jo ghaTAdi padArtha anAyAsa Ate rahate hai unhe dIpaka anAyAsa hI prakAzita karatA hai aura ve padArtha anAyAsa hI prakAzita hote rahate haiM / dIpaka ke prakAzaka svabhAva kI aura una padArtho ke prakAzita hone rUpa svabhAva kI ukta pariNati me koI padArtha preraka nahI hotA hai, phira bhI yahA para dIpaka ke prakAzaka svabhAva kI pariNati me dIpaka upAdAnopAdeyabhAva se aura ghaTAdi padArtha nimittanaimittikabhAva se kAraNa hote haiM tathA isI prakAra ghaTAdi padArtho ke prakAzita hone rUpa svabhAva kI pariNati meM ghaTAdi padArtha upAdAnopAdeyabhAva se aura dIpaka nimittanaimittikabhAva se kAraNa hote haiN| dUsare prakAra ke parasApekSa pariNamana me Upara batalAyI gayI pahale prakAra kI paramApekSa pariNamana kI sthiti se bhinna Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 hI sthiti rahA karatI hai / arthAt eka vyakti jaba yaha jAnatA hai ki dIpaka me ghaTAdi padArtho ko prakAzita karane kI yogyatA hai aura ghaTAdi padArthoM me dIpaka se prakAzita hone kI yogyatA hai yAni ukta prakAzanarUpa kArya me dIpaka aura ghaTAdi padArtho me apane-apane Dhaga kI upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva para AdhArita kAryakAraNabhAva vyavasthA vidyamAna hai to isa prakAra kI jAnakArI rakhane vAlA vaha vyakti yadi apane vivakSita uddezya kI pUrti ke liye dIpaka ke jariye ghaTAdi vivakSita padArtho ko prakAzita karanA cAhatA hai to usa samaya vaha vyakti yA to ghaTAdi vivakSita padArthoM ko dIpaka ke samakSa lAtA hai athavA dIpaka ko una padArthoM ke samakSa le jAtA hai / isa prakAra isa prakAzanarUpa kArya me usa vyakti kA pUrupArtha preraka nimitta hotA hai aura taba isa preraka nimittatA ke AdhAra para vaha vyakti kartArUpa se nimitta hotA hai tathA dIpaka ke prakAzaka svabhAva kI ghaTAdi prakAzanarUpa pariNati me ghaTAdi padArtha aura ghaTAdi padArthoM ke prakAzita hone kI yogyatA rUpa svabhAva kI prakAzita hone rUpa pariNati me dIpaka karaNarUpa se nimitta hote haiN| samasta vizva kA kAryakAraNabhAva isI Dhaga se cala rahA hai tathA yaha vyavasthA pratyeka buddhimAna vyakti ke liye anubhava, indriya pratyakSa aura yukti se gamyamAna hai| mujhe AzA hai ki pa0 phUlacandrajI isase vastu ke svaparasApekSa pariNamana kI parasApekSatA, usame pAyI jAne vAlI nimittanaimittikabhAva para AdhArita kAryakAraNabhAva kI vyavasthA, nimitto kI yathAyogya udAsInatArUpa va prerakatArUpa kAryakAritA aura udAsIna tathA preraka nimitto me pAyI jAne vAlI vizeSatA ( vilakSaNatA ) ko Akane kA prayatna kreNge| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CO AtmA kA udAharaNa mvaparasApekSa pariNamana ke viSaya me vizeSa pratipAdana ko dRSTi se yahA cauthA udAharaNa AtmA kA diyA jA rahA hai parantu AtmA ko udAharaNa rUpa se prastuta karane se pUrva prakaraNa ke liye upayogI Atmatattva para dRSTi DAlanA Avazyaka pratIta hotA hai ata sarvaprathama yahA Atmatattva kA pratipAdana kiyA jAtA hai| Atmatattva para do dRSTiyo se vicAra kiyA jA sakatA hai-eka to vastu vijJAna kI dRSTi se aura dUsare adhyAtmavijJAna kI dRSTi se / iname se prathamata vastu vijJAna kI dRSTi se AtmasvarUpa para vicAra kiyA jAtA hai| vastu vijJAna kI dRSTi meM Atmatattva ___vastu vijJAna kI dRSTi me AtmA kA svarUpa cetanA hai / cetanA me jJAtRtva, kartRtva aura bhoktRtva ye tIna zaktiyA gabhita haiN| inako kramaza jJAna cetanA, karma cetanA aura karmaphalacetanA nAmo se bhI pukArA jA sakatA hai / yadyapi jainAgama me samyagdRSTi ke jJAna ko jJAna cetanA, samyagdarzanarahita sajJIpacendriya jIvo ke jJAna ko karmacetanA aura sabhI asajIjIvo ke jJAna ko karmaphala cetanA kahA gayA hai parantu yaha dhyAna me rakhanA cAhiye ki jainAgama kA yaha kathana adhyAtmavijJAna kI dRSTi se hai vastu vijJAna kI dRSTi se nahIM, ata mere ukta kathana kA jainAgama ke isa kathana se koI virodha nahI samajhanA caahiye| vastu vijJAna kI dRSTi se dekhA jAya to kahA jA sakatA hai ki sampUrNa cetana aura acetana padArthoM me kartRtva aura Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 1 bhoktRtva dono zaktiyA pAyI jAtI he | iname se pratyeka padArtha me kartRtva zakti ke do rUpa pAye jAte hai - eka upAdAnakartRtva kA aura dUsarA nimittakartRtva kA pratyeka padArtha apane pariNamana kA upAdAnakartA hai kyoki vaha svayaM ( Apa ) usa pariNamanarUpa pariNata hotA hai aura vahI padArtha apane se bhinna padArtho ke pariNamana kA apane DhaMga se nimittakartA hotA hai kyoki usa pariNamanarUpa vaha svaya (Apa) pariNata na hokara apane se bhinna padArthoM ke usa pariNamana me sahAyaka mAtra hotA hai / isa samvandha me AkAza, dharma, adharma, kAla, darpaNa aura dIpaka ke udAharaNa pUrva me diye jA cuke hai tathA AtmA kA vivecana kiyA hI jA rahA hai / sampUrNa cetana aura acetana padArtho me bhoktRtva kI siddhi isa prakAra hotI hai ki ve sabhI padArtha apane apane pariNamana ke sAtha tanmaya hokara hI rahA karate hai arthAt pratyeka cetana athavA acetana padArtha kA jaba jo pariNamana hotA hai taba vaha padArtha svaya ( Apa ) usa rUpa pariNata ho jAyA karatA hai / pratyeka padArtha kA bhoktRtva yahI hai / vartRtva aura bhoktRtva me yaha vizeSatA hai ki jahA pratyeka cetana aura acetana padArtha kA kartRtva upAdAna kartRtva aura nimittakartRtva ke rUpa me do prakAra kA hai vahA pratyeka cetana aura acetana padArtha kA bhoktRtva do prakAra kA nahI hai kyoki vastu vijJAna kI dRSTi se jisa prakAra pratyeka padArtha apane pariNamana ke sAtha tanmaya hokara rahatA hai usa prakAra vaha dUsare padArtha ke pariNamana ke sAtha kabhI tanmaya hokara nahI rahatA hai / yaha bAta anubhava, indriya pratyakSa aura yukti se siddha hai aura yahI kAraNa hai jainAgama meM yaha siddhAnta sthira kiyA gayA hai ki Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka padArtha kabhI dUsare padArtha rUpa nahIM hotA aura na eka padArtha ke guNadharma bhI kabhI dUsare padArtha ke guNadharma hote hai| itanA hI nahI, kisI bhI padArtha kA eka guNa kabhI usakA dUsarA guNa nahI hotA aura na eka guNa kI paryAya kabhI dUsare guNa kI paryAya hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki AkAza java apake svabhAva ke anusAra svaparAvagAhaka hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra apane pariNamana kA upAdAnakartA aura para ke pariNamana kA nimittakartA to hai parantu dono kA pariNamana apanA apanA hI hai| isI prakAra dharmadravya java apane svabhAva ke anusAra svaya niSkriya raha kara jIva aura pudgala kI gati me sahAyaka hotA hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra apane pariNamana kA upAdAnakartA aura jIva aura pudgala ke gatirUpa pariNamana kA nimittakartA to hai parantu dharmadravya kA tathA jIva aura pudgala kA pariNamana apanA apanA hI hai| isI prakAra adharma dravya bho jaba apane svabhAva ke anusAra svaya niSkriya raha kara jIva aura pudgala kI sthiti meM sahAyaka hotA hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra apane pariNamana kA upAdAnakartA aura jIva aura pudgala ke sthiti rUpa pariNamana kA nimittakartA to hai parantu adharma dravya kA tathA jIva aura pudgala kA pariNamana apanA apanA hI hai / isI prakAra kAladravya bhI jaba apane svabhAva ke anusAra sva aura para kA vartayitA hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra apane vRttirUpa pariNamana kA upAdAnakartA aura para ke vRttirUpa pariNamana kA nimittakartA to hai parantu pariNamana dono kA apanA apanA hI hai| isI prakAra pratyeka jIva bhI jaba apane svabhAva ke anusAra svaparAvabhAsaka Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra apane avabhAsanarUpa pariNamana kA upAdAnakartA aura para ke avabhAsanarUpa pariNamana kA nimittakartA to hai parantu pariNamana dono kA apanA apanA hI hai| isI prakAra pratyeka pudgala bhI jaba apane svabhAva ke anusAra apane me aura dUsare pudgaloM me pUraNa aura galanarUpa pariNamana karane vAlA hai to vaha apane isa svabhAva ke anusAra bheda, aura saghAta ke AdhAra para apane pUraNa aura galanarUpa pariNamana kA upAdAnakartA aura dUsare pudgalo ke pUraNa aura galanarUpa pariNamana kA nimittakartA to hai parantu pratyeka pudgala kA pUraNa aura galanarUpa pariNamana apanA apanA hI hai / Upara maine vastuvijJAna kI dRSTi se AtmA ke svarUpa kA vizleSaNa kiyA hai aura isa prasaga se AkAza, dharma, adharma, kAla aura pudgala dravyo ke svarUpa kA bhI vastu vijJAna kI dRSTi se Avazyaka samajhakara vizleSaNa kiyA hai / sAtha hI samasta cetana aura acetana dravyo ke kartRtva aura bhoktRtva kA bhI vastu vijJAna kI dRSTi se vivecana kiyA hai| aba Age vastuvijJAna kI dRSTi se hI Atmatattva kA vistAra se vivecana kiyA jA rahA hai| Upara kahA gayA hai ki AtmA kA svarUpa cetanA hai / cetanA zabda kA artha anubhava karanA bhI hotA hai| isa taraha yadyapi vizva ke pUrvokta samasta padArthoM me jaina mAnyatA ke anusAra apane apane svabhAva ke anukUla arthaniyAkAritA vidyamAna hai parantu AkAza, dharma, adharma kAla aura pudgala ina sabhI acetana dravyo me cetanA zakti kI avidyamAnatA ke kAraNa inako apanI arthaniyA kA anubhavana nahI hotA hai jaba ki Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 samasta jIva cetanA zakti ke sadbhAva ke AdhAra para apanI apanI arthakriyAkAritA kA satata anubhava karate rahate hai| cetanA kA aparanAma jJAyaka svabhAva hai aura isa svabhAva ke AdhAra para hI pratyeka jIva padArthoM kA dRSTA aura jJAtA banA haA hai / arthAt pratyeka jIva me jJAyakasvabhAva ke rUpa meM darzana aura jJAna nAma kI do zaktiyA vidyamAna hai| iname se darzanazakti ke AdhAra para to pratyeka jIva padArtha kA darzana karatA hai aura jJAnazakti ke AdhAra para vaha padArtha kA jJAna karatA hai| yahA yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki jIva kA padArtha ko darpaNa kI taraha apane andara prativimvita karane kA nAma darzana hai aura usakA padArtha ko dIpaka kI taraha pratibhAsita karane kA nAma jJAna hai| AtmA me darpaNa kI taraha padArtha prativimbita hote hai isa viSaya me AcArya zrI amRtacandra dvArA viracita purupArthasiddhyupAya kA nimnalikhita padya dhyAna dene yogya haitajjayati para jyoti sama samastairanantaparyAyai / darpaNatala iva sakalA prati phalani padArthamAlikA yatra / / 1 / / ___ artha-sarvotkarSa ko prApta vaha caitanya vizva me jayavanta ( prabhAvazAlI ) rahe jisame vizva ke samasta padArtha apanI ananta paryAyo ke sAtha yugapat prativimbita ho rahe hai|| ratnakaraNDazrAvakAcAra me AcArya zrI samantabhadra ne bhI kahA hai nama zrI varddhamAnAya nidhUtakalilAtmane / sA lokAnA trilokAnA yadvidhA darpaNAyate // 1 // artha-jinhone ghAtiyA karmoM ko naSTakara apanI AtmA ko nirmala banA liyA hai ataeva jinakA jJAna aloka sahita Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM lokoM ke sambandha meM darpaNa kI taraha ho rahA hai arthAt jinake jJAna meM aloka sahita tIno loka prativimvita ho rahe haiM una varddhamAna bhagavAna ko namaskAra ho / jisa prakAra AtmA me padArthoM ke prativimvita hone ke liye Agama me uparyukta prakAra darpaNa kA udAharaNa diyA gayA hai usI prakAra AtmA me padArthoM ke pratibhAsita hone ke liye jAgama meM dIpaka kA udAharaNa diyA gayA hai / isa prakAra yaha bAta acchI taraha siddha ho jAtI hai ki AtmA se paraspara bhinna do zaktiyA vidyamAna haiN| uname se eka zakti ke AdhAra para AtmA apane andara darpaNa kI taraha padArtho ko prativimbita karatA hai aura dUsarI zakti ke AdhAra para vahI AtmA apane andara prativimvita padArthoM ko dIpaka kI naraha pratibhAsita karatA hai / jisa zakti ke AdhAra para AtmA apane andara padArthoM ko prativimbita karatA hai vaha darzanazakti hai aura jisa yakti ke AdhAra para AtmA apane andara prativimvita padArtho ko pratibhAsita karatA hai vaha jJAnazakti hai / dono paktiyA paraspara bhinna haiM- isakA AdhAra yaha hai ki jAtmA kI jo prativimvaka gakti hai vaha padArthoM ko pratibhAsita karane meM asamartha hai kyoki darpaNa padArthoM kA prati to hai lekina pratibhAmaka nahIM hai / isI taraha jo 'AtmA kI pratibhAsaka zakti hai vaha padArtho ko prativimbita nahI karatI hai kyAki dIpaka padArtho kA pratibhAsaka to hai lekina prativimva nahI hai | AtmA me padArthaprativimvaka (darzana) zakti kI AvazyakatA AtmA me padArtha pani (jJAna) zakti to nirvivAda manana pAtA pratibhAna kiyA karatA hai kina *x Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 parantu padArtha prativimbaka (darzana) zakti vivAdarahita nahIM hai ata' isakI AvazyakatA kyo hai ? isa para vicAra kiyA jAtA hai| jaina-darzana kI yaha mAnyatA hai ki vinA padArtha darzana ke padArtha jJAna nahI huA karatA hai ata. vahA~ para AtmA me darzana aura jJAna ko samAna zakti-sampanna joDe ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jaina-darzana kI mAnyatA ke anusAra java padArtha AtmA me prativimvita hogA tabhI AtmA ko padArthajJAna hogA, anyathA nhii| isakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra pratibhAsita hone vAle padArtha ke kSetra me dIpaka vidyamAna rahatA hai usa prakAra pratibhAsita hone vAle padArtha ke kSetra me AtmA kI paha~ca nahI hai lekina jisa prakAra dIpaka aura padArtha kA sambandha sthApita hue vinA padArtha pratibhAsita nahIM hotA usI prakAra AtmA aura padArtha kA sambandha sthApita hae binA bhI padArtha pratibhAsita nahIM hotaa| isI AdhAra para jaina darzana me AtmA me padArtha ko pratibhAsita karane vAlI jJAna zakti ke sAtha-sAtha padArtha ko prativimbita karane vAlI darzana zakti kI sattA svIkAra kI gayI hai| isa prakAra jaba padArtha apane prativimba dvArA AtmA se sambandha sthApita kara letA hai tava AtmA usakA jJAna karatI hai ata padArthajJAna ke lie padArthadarzana kI anivArya AvazyakatA hai| AtmA ko padArtha prativimbaka zakti hI darzana zakti hai bauddha darzana me varNita pratyakSa aura jaina darzana me vaNita darzanopayoga dono ke svarUpa me karIba-karIva samAnatA pAyI hai lekina bauddha darzana me jahA~ usake dvArA mAne gaye pratyakSa ko Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa mAna liyA gayA hai vahA~ jaina-darzana me darzanopayoga ko pramANatA aura apramANatA kI paridhi se vAhara rakkhA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzana me svaparavyavasAyI jJAna ko pramANa mAnA gayA hai aura jo jJAna svavyavasAyI hote hue bhI paravyavasAyI nahI hotA use apramANa mAnA gayA hai| isa taraha ye dono avasthAyeM jJAnopayoga kI hI haA karatI hai ata. jJAnopayoga to pramANa aura apramANa rUpa hotA hai lekina darzanopayoga cUki svaparavyavasAyI nahI hotA isaliye to pramANarUpa nahI hai aura vaha kevala svavyavasAyI bhI nahI hotA ata' apramANa rUpa bhI nahI hai| itanA avazya hai ki jJAnopayoga ko utpatti me anivArya kAraNa hone kI vajaha se usakA (darzanopayoga kA) jainadarzana me kama mahatva nahI A~kA gayA hai| vizva ko jaina-darzana me, jaisA ki pUrva me vatalAyA jA cukA hai, chaha prakAra ke dravyo me vibhakta kara diyA gayA hai(1) apanI-apanI svatantra sattA vAle ananta jIva dravya (2) aNu aura skandha rUpa pudgala dravya, (3) eka dharma dravya (4) eka adharma dravya, (5) eka AkAza dravya aura (6) apanI-apanI svatantra sattA vAle asakhyAta kAla dravya / ina saba dravyo ko samUdAya rUpa se vizva nAma se pukArA gayA hai kyoki vizva zabda kA artha 'sarva' hotA hai aura ukta sava dravyo ke atirikta vizva me kucha zepa nahI 'nahI' raha jAtA hai| vizva ko jagata bhI kahate hai kyoki ye sabhI dravya apane-apane svarUpa ko na choDate hue pariNamanazIla hai| ukta sabhI dravya prati samaya apane-apane niyata svabhAva ke anurUpa kArya karate rahate hai-yaha bhI pUrva me batalAyA jA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 cukA hai / arthAt AkAza dravya samasta dravyoM ko satata apane andara samAye hue haiM, sabhI kAla dravya mamasta dravyo ko pratikSaNa unakI apanI-apanI sabhAvya paryAyo ke rUpa me varNana karA rahe haiM, dharma dravya jIvo aura pudgalo ko halana-calana rUpa kiyA karate samaya usa kriyA me satata sahAyaka ho rahA hai, adharma dravya jIvo aura pudgalo ko usa halana calana rupa kriyA ke rukane ke samaya umame satata sahAyaka ho rahA hai, sabhI pudgala dravya azuddha jIva dravyo ke sAtha aura paraspara eka-dUsare pudgala ke sAtha satata milate aura vichuDate rahate haiM tayA sabhI jIva dravya sapUrNa dravyo koapanI-apanI yogyatA ke vikAsa ke anusAra satata dekhate aura jAnate rahate hai / jIvo kI isa dekhane aura jAnane rUpa pravRtti ko hI jaina-darzana me kramaza darzanopayoga aura jJAnopayoga kahA gayA hai| isakA hI tAtparya, jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai, yaha hai ki pratyeka jIva ko dekhane aura jAnane rUpa do pRthakpRthak zaktiyA~ hai aura yahI kAraNa hai ki dono zaktiyo ko Dhakane vAle darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa do pRthaka-pRthaka kama jainakarma siddhAnta meM svIkAra kiye gaye hai| darzanopayoga aura jJAnopayoga AtmA kI inhI dono zaktiyo ke pRthak-pRthak vikAsa rUpa pariNamana hai / aba vicAraNIya vAta yaha hai ki Atma pradezo me padArtha ke prativimba par3ane se atirikta darzanopayoga aura kyA ho sakatA hai ? to vicAra karane para Upara ke kathana se arthAt darzanopayoga ke pramANatA aura apramANatA kI paridhi se bAhara hone padArtha jJAna me padArtha prativimba kI anivArya AvazyakatA hone va padArthajJAna tathA padArtha prativimba me antara hone Adi se yahI nirNIta hotA hai ki Atma-pradezo me padArtha kA prativimvita honA hI darzanopayoga hai-aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra java Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daha darzanopayoga ke AdhAra para hI jJAnopayoga hotA hai to kahA jA sakatA hai ki sarvajJa ke samasta darzanAvaraNa aura samasta jJAnAvaraNa karmo kA eka sAtha kSaya ho jAtA hai isalie samasta pratikSaNa svabhAvata usake Atma- pradezo me prativimbita hote rahate hai aura taba svabhAvata hI use pratikSaNa samasta padArthoM kA jJAna satata hotA rahatA hai / mati jJAnI jIva ke Atma pradezo me padArtha kA prativimbita honA darzanAvaraNa karma ke kSayopazama ke sAtha hI indriyAdhIna hai arthAt usake Atma-pradezo me padArtha kA prativimva indriyo dvArA hI pahu~catA hai aura yaha niyama hai ki ekendriya jIva ke ekasparzana indriya kA, dvIndriya jIva ke sparzana aura rasanA ina do indriyo kA, trIndriyajIva ke sparzana, rasanA aura nAsika ina tIna indriyo kA caturindriya jIva ke sparzana, rasanA, nAsikA aura netra ina cAra indriyo kA asajJI pacendriya jIva ke sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pA~co indriyo kA aura sajJI pacendriya jIva ke ukta pA~co indriyo ke sAtha mana kA bhI sadbhAva apane-apane darzanAvaraNa aura mati jJAnAvaraNa karmoM ke kSayopazana ke anusAra rahA karatA hai aura yaha bhI niyama hai ki sparzana indriya dvArA sparza ke rUpa meM, rasanendriya dvArA rasa ke rUpa meM, nAsikendriya dvArA gandha ke rUpa me, netrendriya dvArA varNa ke rUpa meM, karNendriya dvArA zabda ke rUpa me aura mana ke dvArA apane sAmAnya rUpa me padArtha Atma-pradezo prativimbita hotA hai tathA yaha bhI niyama hai ki mati jJAnI jIva ke uparyukta nAnA indriyo kA sadbhAva eka sAtha rahate hue bhI kramika hone ke kAraNa jisa avasara para kisI eka indriya dvArA padArtha Atmapradezo me prativimbita hotA hai usa avasara para kisI anya indriya dvArA padArtha Atma-pradezo me prativimbita nahI hotA ata kahA jA sakatA hai ki matijJAnI jIva ke jisa Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 avasara para jisa indriya dvArA apane pratiniyata rUpa se padArtha Atmapradezo me prativimbita hotA hai usa avasara para usI indriya dvArA pratiniyata rUpa me hI padArtha pratibhAsita hotA hai / zruta jJAna matijJAnapUrvaka hI huA karatA hai ata zrutajJAna se hone vAle padArthajJAna meM AtmA ke pradezo me padArtha ke prativimbita hone kI AvazyakatA Agama meM nahIM batalAyI gayI hai / avadhi jJAnI jIva ke avadhi darzanAvaraNa aura avadhi jJAnAvaraNa karmoM kA eka sAtha kSayopazama rahA karatA hai isalie usake Atmapradezo me usI rUpa se yathAsamaya pratiniyata padArtha prativimbita hote haiM aura taba usI rUpa se pratiniyata padArthoM kA jJAna avadhi jJAnI ko huA karatA hai / mana paryayajJAna yadyapi IhAmati jJAnapUrvaka hotA hai parantu jisa prakAra zrutajJAna meM matijJAna sAkSAt kAraNa hotA hai usa prakAra IhAmatijJAna mana paryayajJAna me sAkSAt kAraNa nahI hotA hai ata merI samajha ke anusAra yahA~ aisA mAnanA cAhiye ki IhAmatijJAna ke lie Atmapradezo me jo padArtha prativimba kAraNa hotA hai vahI padArtha prativimba mana paryayajJAna me kAraNa hotA hai / yahA~ prasaMgAnusAra itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki sarvajJa ke Atmapradezo meM jo padArtha prativimba paDatA hai use kevala darzana nAma se mati jJAnI ke Atmapradezo me jo padArtha prativimva paDatA hai use indriyApekSa hone ke kAraNa yathAyogya cakSurdarzana aura acakSurdarzana nAmo se tathA avadhijJAnI ke Atmapradezo me jo padArtha prati vimva paDatA hai use avadhidarzana nAma se Agama meM pukArA gayA hai / yadi Atmapradeza me paDe hue padArtha prativimva ko hI darzana mAna liyA jAtA hai to Agama me darzana ko jo sAmAnya grahaNa, nirAkAra, avyavasAyAtmaka aura nirvikalpaka zabdo se Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 pukArA gayA hai isakI bhI saMgati ho jAtI hai jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai| __ Upara darzana kA jaisA svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usame jJAna kI taraha pramANatA athavA apramANatA kA rUpa nahI pAyA jAtA hai aura yaha bAta maiM pahale hI batalA cukA hU~ ki svaparavyavasAyAtmakatA pramANatA kA tathA svavyavasAyAtmakatA ke sadbhAva me paravyavasAyAtmakatA kA abhAva apramANatA kA cinha hai jinakA ki darzana ke pUrvokta svarUpa me abhAva pAyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki darzana ke pUrvokta svarUpa me padArtha kA avalambana hone ke kAraNa vaha padArtha grahaNarUpa to hai parantu vaha na to svaparavyavasAyAtmaka hai aura na kevala svavyavasAyAtmaka hI hai ata use sAmAnyagrahaNa zabda se pukAranA ucita hI hai cUki pramANajJAna svaparavyavasAyI hotA hai aura apramANajJAna paravyavasAyI na hokara bhI svavyavasAyI to hotA hI hai ata pramANajJAna aura apramANajJAna dono ko vizepagrahaNa zabda se pukAranA ucita hai| darzana ko Agama me jo nirAkAra kahA gayA hai vaha bhI ucita hai kyoki Upara darzana kA jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usame svaparavyavasAyAtmakatA kA abhAva rahane ke kAraNa pramANatA kA aura paravyavasAyAtmakatA ke abhAva ke sAtha svavyavasAyAtmakatA kA bhI abhAva rahane ke kAraNa apramANatA kA bhI AkAra nahI pAyA jAtA hai| Agama me darzana ko jo avyavasAyAtmaka kahA gayA hai vaha bhI isa AdhAra para ucita hai ki Upara darzana ko jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usame na to pramANajJAna kI taraha svaparavyavasAyAtmakatA pAyI jAtI hai aura na apramANajJAna kI taraha kevala svavyavasAyAtmakatA hI pAyI jAtI hai| isI prakAra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama ke darzana ko jo nirvikalpaka kahA gayA hai vaha bhI ucita hai kyoMki Upara darzana kA jo svarUpa nirdhArita kiyA gayA hai usame svaparavyavasAyAtmakatA kA abhAva rahane ke kAraNa na to pramANatA kA vikalpa pAyA jAtA hai aura paravyavasAyAtmakatA ke abhAva ke sAtha svavyavasAyAtmakatA kA bhI abhAva rahane ke kAraNa apramANatA kA bhI vikalpa nahI pAyA jAtA hai| isa prakAra uparyukta vivecana se yahI niSkarSa nikalatA hai ki AtmA kI padArtha prativimvaka zakti hI darzana zakti hai aura Atmapradezo me padArtha kA prativimvita ho jAnA hI darzana yA darzanopayoga hai| isI prakAra AtmA kI padArtha pratibhAsaka zakti hI jJAnazakti hai aura AtmA ko padArtha kA pratibhAsa na honA hI jJAna yA jJAnopayoga hai tathA yaha jJAna yA jJAnopayoga upayukta prakAra ke darzana yA darzanopayoga ke AdhAra para hI hotA hai anyathA nhii| darzana smAvataH avisaMvAdI hotA hai yata, pUrvakathanAnusAra padArtha kA Atmapradezo para prativimba paDanA hI darzana hai ata darzana svabhAvata avisavAdI arthAt vivAdarahita hai isakA tAtparya yaha hai ki padArtha jisa rUpa me vidyamAna hotA hai usakA darzana usI rUpa meM hotA hai aisA kabhI nahI hotA ki padArtha vidyamAna na hote hue bhI padArthadarzana ho jAya athavA eka padArtha ke vidyamAna rahate hae dUsare padArtha kA darzana ho jAya / ata dAna meM kisI ko bhI aura kabhI bhI vivAda karane kI gujAiza nahI rahA karatI hai / darzana ke svabhAvata avisavAdI hone ke kAraNa hI bauddhadarzana me use Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 pramANa rUpa se svIkAra kiyA gayA hai| jaina darzana me darzana ko avisavAdI rahate hue jo pramANa nahI mAnA gayA hai isakA kAraNa yaha hai ki vaha svaparavyavasAyI nahI hai aura jJAna cU ki svaparavyavasAyI hotA hai ata use jaina-darzana me pramANa mAnA gayA hai va jo jJAna svavyavasAyI hokara bhI paravyavasAyI nahI hotA use jaina-darzana me apramANa mAnA gayA hai / jaise ghaTa ke sadbhAva meM yaha to nizcita samajhanA cAhiye ki darzana ghaTa kA hI hogA kAraNa ki java Atmapradezo me padArtha kA prativimva paDane ko darzana pUrva me nirNita kiyA jA cukA hai to yaha to ho nahI sakatA ki ghaTa ke 'sadbhAva 'Atmapradezo me prativimba ghaTa kA na par3akara kisI anya padArtha kA paDa jAve / aba yadi usa avasara para jJAna bhI ghaTa kA hotA hai to vaha jJAna svaparavyavasAyAtmaka hone se pramANarUpa hI hogA / isI prakAra zIpa ke sadbhAva me bhI yaha nizcita hai ki darzana uparyukta prakAra zIpa kA hI hogA parantu usa avasara para yadi cA~dI kA jJAna ho jAve to usa jJAna me svavyavasAyAtmakatA rahate hue bhI cU ki paravyavasAyAtmakatA kA abhAva hai ata vaha jJAna bhramarUpa me apramANa kahA jAyagA / isI prakAra zIpa ke sadbhAva me uparyukta prakAra yaha to nizcita hai ki darzana zIpa kA hI hogA parantu usa avasara para yadi " zIpa hai yA caoNdI" isa prakAra dulamila jJAna ho jAve to usa jJAna me bhI svavyava - sAyAtmakatA rahate hue bhI cUki paravyavasAyAtma kA abhAva hai ata vaha jJAna bhI sazaya rUpa me apramANa kahA jAyagA / isI prakAra kisI vastu ke sadbhAva me yaha to nizcita hai ki darzana usI vastu kA hogA jisakA vahA~ sadbhAva hogA parantu vahA~ para yadi aisA jJAna hotA hai ki "yahA~ mujhe kisI vastu kA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 AbhAsa ho rahA hai" to isa jJAna me bhI svavyavasAyAtmakatA rahate hue bhI cUki paravyavasAyAtmakatA kA abhAva hai ata yaha jJAna bhI anadhyavasAyarUpa me apramANa kahA jAyagA / tAtparya yaha hai ki cAhe pramANajJAna ho cAhe apramANajJAna ho dono prakAra ke jJAna darzanapUrvaka hI huA karate haiM aura usa avasara para darzana bhI usI padArtha kA hotA hai jisakA vahA sadbhAva rahatA hai parantu yadi jJAna usa padArtha kA ho rahA hai jisakA darzana ho rahA hai to vaha jJAna svaparavyavasAyAtmaka hone se pramANa rUpa hai / yadi jJAna, jisa padArtha kA darzana ho rahA hai usase bhinna padArtha kA ho rahA hai, to vaha svavyavasAyAtmakaM hote hue bhI paravyavasAyAtmaka na hone ke kAraNa bhramarUpa apramANa hai, yadi jJAna jisa padArtha kA darzana ho rahA hai usakA aura usase bhinna padArtha kA dulamila rUpa me ho rahA hai to vaha svavyavamAyAtmaka hote hue bhI paravyavasAyAtmaka na hone ke kAraNa sazayarUpa apramANa haiaura yadi jJAna padArtha kA darzana hote hue bhI kisI vizeSa padArtha ko vipaya karane vAlA na ho to vaha jJAna svavyavasAyAtmaka hote hue bhI paravyavasAyAtmaka na hone ke kAraNa anadhyavasAyarUpa apramANa hai | darzana kA sadbhAva padArtha jJAna kI pratyakSatA kA aura asadbhAva parokSatA kA kAraNa hai jainadarzana me jJAna ke do bheda svIkAra kiye gaye haiM- eka pratyakSa aura dUsarA parokSa / aba isa viSaya me prazna yaha upasthita hotA hai ki eka jJAna pratyakSa aura dUsarA parokSa kyo hai ? isake sambandha me jainAgama me jo kucha kahA gayA hai usakA sAra yaha hai ki saba jIvo me padArthoM ke jAnane kI zakti pAyI jAtI hai / usake dvArA pratyeka jIva padArtha bodha kiyA gayA hai / 1 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 padArtha bodha matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna ke bheda se pAca prakAra hotA hai / matijJAna me sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pAca indriyo me se kisI bhI indriya athavA mana kI sahAyatA apekSita rahA karatI hai, zrutajJAna sirpha mana kI sahAyatA se huA karatA hai aura avadhi, mana parya aura kevala ye tIno jJAna indriya athavA mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmasApekSa hI huA karate haiM / yathAyogya indriya athavA mana kI sahAyatA se utpanna hone ke kAraNa matijJAna aura zrutajJAna ko parokSa kahate hai tathA indriya athavA mana kI sahAyatA ke binA hI utpanna hone ke kAraNa avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna ko pratyakSa kahate hai / jainAgama me isase bhI Age yaha kathana aura pAyA jAtA hai ki smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAro prakAra ke matijJAna aura zrutajJAna sarvathA parokSa hai, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna sarvathA pratyakSa haiM tathA zeSa avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAro prakAra ke matijJAna indriya athavA mana kI sahAyatA se utpanna hone ke kAraNa jahA parokSa hai vahA loka vyavahAra me pratyakSa mAne jAne ke kAraNa pratyakSa bhI hai / yahA para prazna yaha upasthita hotA hai ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ina cAro matijJAno ko loka vyavahAra me jo pratyakSa svIkAra kiyA gayA hai usakA kAraNa kyA hai ? isake samAdhAna meM merA kahanA yaha hai ki jainAgama me indriya athavA mana kI sahAyatA se utpanna hone vAle jJAno ko parokSa aura indriya athavA mana kI sahAyatA ke binA hI utpanna hone vAle jJAno ko pratyakSa kahane kA Azaya una una jJAno kI parAdhInatA aura svAdhInatA batalAnA hai ise svarUpa kathana nahI samajhanA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhiye / isa prakAra kahA jA sakatA hai ki ukta jJAno ke ukta lakSaNa karaNAnuyoga kI vizuddha AdhyAtmika dRSTi meM kahe gaye hai | lekina svarupa kA kathana karane vAlA jo dravyAnuyoga hai usakI dRSTi se pratyakSajJAna vaha hai jisame padArtha kA sAkSAtkAra rUpavodha hotA hai aura parokSajJAna vaha hai jo jisame padArtha kA vodha to ho lekina vaha voca sAkSAtkArarUpa na ho / padArtha kA sAkSAtkArarUpa bodha vaha hai jo padArthadarzana ke sadbhAva me hotA hai aura padArtha kA asAkSAtkArarUpa voca vaha hai jo padArthadarzana kA sadbhAva na rahate hue hotA hai / isa prakAra padArthadarzana ke sadbhAva me jo vodha hotA hai use pratyakSa aura padArthadarzana ke asadbhAva me jo bodha hotA hai use parokSa samajhanA cAhiye / pratyakSa aura parokSa ke ina lakSaNoM ke anusAra padArthadarzana ke sadbhAva me hone ke kAraNa avagraha, hA, avAya aura dhAraNA ye cAro matijJAna tathA avavijJAna, mana paryAyajJAna aura kevalajJAna ye sava pratyakSajJAna haiM zeSa smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAro matijJAna tathA zrutajJAna ye saba cUki padArtha darzana ke asadbhAva me hote hai ata parokSa hai / isakA tAtparya jaisA ki pUrva me kahA jA cukA hai yaha hai ki pratyeka jIva me padArthoM ko jAnane kI yogyatA kI taraha padArtho ko dekhane kI bhI yogyatA vidyamAna hai isaliye jisa prakAra pratyeka jIva jAnane kI yogyatA kA sadbhAva rahane ke kAraNa padArthoM ko jAnatA hai usI prakAra vaha dekhane kI yogyatA kA sadbhAva rahane ke kAraNa padArthoM ko dekhatA bhI hai / cUki padArthadarzana kA sadbhAva padArtha ke pratyakSajJAna me kAraNa hotA hai ata jo jIva padArtha kA pratyakSajJAna karanA cAhatA hai usame padArthadarzana kA sadbhAva avazya honA cAhiye / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 pratyakSa aura parokSa zabdoM kA vyutpartha pratyakSa zabda kA artha "akSaM AtmAnaM prati" isa vyutpatti ke anusAra padArtha kI AtmAvalambanatA ke sadbhAva me hone vAlA padArtha jJAna hotA hai aura parokSa zabda kA artha "akSAt =AtmAna. param" isa vyutpatti ke anusAra padArtha kI AtmAvalambanatA ke asadbhAva meM hone vAlA padArtha jJAna hotA hai tathA isa prakaraNa me padArtha kI AtmAvalambanatA kA arthajJAna ke AdhArabhUta padArtha kA Atma pradezo me prativimbita ho jAnA hI hai isI ko padArtha kA darzana yA darzanopayoga samajhanA caahiye| padArthadarzana ke bheda aura unakA niyamana uparyukta padArthadarzana kahI-kahI to sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNa ina pAca indriyo me kisI indriya dvArA athavA mana dvArA yathAsambhava yathAyogyarUpa me huA karatA hai aura kahIM-kahI indriya athavA mana kI sahAyatA ke binA hI yathAyogyarUpa me huA karatA hai| isa taraha jainAgama me padArthadarzana ke cAra bheda mAne gaye hai-cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / nendriya dvArA padArtha ke niyata AkAra kA niyata Atma pradezo me prativimbita ho jAne ko cakSurdarzana, netrendriya ko choDakara zeSa sparzana, rasanA, nAsikA aura karNa ina cAra indriyo me se kisI bhI indriya dvArA athavA mana dvArA apaneapane anurUpa padArtha ke niyata AkAro kA niyata Atma pradezo me prativimbita hA jAne ko acakSurdarzana, indriya athavA mana kI sahAyatA ke vinA hI rUpI padAtha AkAra kA niyata Atma Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezo me prativimbita ho jAne ko avadhidarzana aura indriya athavA mana kI sahAyatA ke vinA hI vizva ke samasta padArthoM ke AkAro kA samasta Atma pradezo me prativimbita ho jAne ko kevaladarzana samajhanA cAhiye / netrendriya se hone vAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa matijJAnoM meM cakSurdarzana kA sadbhAva kAraNa hotA hai, sparzana,' rasanA, nAsikA aura karNa indriyo meM se kisI bhI indriya athavA mana se hone vAle avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa matijJAno me usa-usa indriya athakA mana se hone hone vAle acakSurdarzana kA sadbhAva kAraNa hotA hai tathA avadhijJAna me avadhidarzana kA kevalajJAna meM kevaladarzana kA sadbhAva kAraNa hotA hai| mana paryayajJAna meM bhI mAnasika acakSurdarzana kA sadbhAva kAraNa hotA hai| padArthajJAna kI pratyakSatA aura apratyakSatA kA vibhAjana isa prakAra avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna to sarvathA pratyakSa haiM arthAt indriya athavA mana kI sahAyatA ke vinA hI utpanna hone ke kAraNa ye tIno jJAna cUki svAdhIna hai ata karaNAnuyoga kI vizuddha AdhyAtmika dRSTi se bhI pratyakSa haiM aura cUki ye tIno jJAna cUki ukta prakAra se padArthadarzana ke sadbhAva me hI utpanna hote haiM ata svarUpa kA kathana karane vAle dravyAnuyoga (vastuvijJAna) ko dRSTi se bhI pratyakSa haiM tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ye cAro matijJAna va zra tajJAna ye saba jJAna sarvathA parokSa haiM arthAt yathAsambhava indriya athavA mana kI sahAyatA se utpanna hone ke kAraNa cUki ye jJAna parAdhIna haiM ata karaNAnuyoga kI vizuddha AdhyAtmika dRSTi se bhI parokSa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM aura cUki ye jJAna ukta prakAra padArthadarzana kA sadbhAva rahate hI utpanna huA karate hai ata svarUpa kA kathana karane vAle dravyAnuyoga ( vastuvijJAna ) kI dRSTi se bhI parokSa hai| lekina avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAro matijJAna kathacit pratyakSa aura kathacit parokSa hai arthAt ye cAro indriya athavA mana kI sahAyatA se utpanna hone ke kAraNa karaNAnuyoga kI vizuddha AdhyAtmika dRSTi se to parokSa hai aura ukta prakAra se padArthadarzana ke sadbhAva me hone ke kAraNa svarUpa kA kathana 'karane vAle dravyAnuyoga ( vastuvijJAna ) ko dRSTi se pratyakSa hai / isa prakAra isa vivecana ke sAtha Agama ke pUrvokta isa kathana kA bhI sAmajasya sthApita ho jAtA hai ki avadhi, mana - paryaya aura kevala ye jJAna sarvayA pratyakSa hai, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna rUpa matijJAna tathA zru tajJAna sarvathA parokSa hai tathA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa matijJAna kathacita pratyakSa aura kathacitparokSa hai| darzana ke sthalo kI vivecanA yahA itanA vizepa samajhanA cAhiye ki jisa prakAra avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa mati tathA avadhi, mana - paryaya aura kevala ye sabhI jJAna padArthadarzana ke sadbhAva me hI hote haiM usa prakAra smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna rUpamati tathA zruta ina saba jJAno ke hone me padArthadarzana ke sadbhAva kI AvazyakatA nahI hai kyoki smRti hamezA dhAraNApUrvaka hI huA karatI hai, pratyabhijJAna smRti aura pratyakSapUrvaka hI hotA hai, tarka pratyabhijJAnapUrvaka hI hotA hai, anumAna tarkapUrvaka hI hotA hai aura zrutajJAna anumAnapUrvaka hI hotA hai lekina smRti Adi ukta jJAno ko mUla kAraNabhUta dhAraNA to Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 padArthadarzana ke sadbhAva me hI hotI hai ata: ina jJAno me bhI paramparayA padArthadarzana kAraNa hotA hI hai| dUsarI bAta yaha hai ki Agama ke kathana para yadi vArIkI ke sAtha dhyAna diyA jAya to mAlUma hogA ki smRti me dhAraNA sAmAnyarUpa se kAraNa nahI hotI hai kintu dhAraNA kA udbodha kAraNa hotA hai aura dhAraNA kA yaha udbodha mastiSka dvArA Atma pradezo me dhAraNA kA prativimbita honA hI hai isa taraha kahanA cAhiye dhAraNA kI darzanarUpa sthiti hI smRti me kAraNa huA karatI hai| yahI vAta pratyabhijJAna Adi jJAno ke viSaya me bhI jAnanA caahiye| isa taraha pratyeka jJAnadarzana ke sadbhAva me hI hotA hai yaha siddhAnta akhaNDita hai| vizeSatA itanI hai ki jo jJAna padArthadarzana ke sadbhAva me utpanna hote haiM ve to pratyakSa kahalAte haiM aura jo padArthadarzana ke sadbhAva me na hokara padArthajJAna ke darzana ke sadbhAva me hote haiM ve parokSa haiN| isase yaha nirNIta hotA hai ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA tathA avadhi, mana paryaya aura kevala ye sabhI jJAna cUki padArtha darzana ke sadbhAva meM hote haiM ata pratyakSa hai aura smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zruta ye sabhI jJAna cUki padArthadarzana ke sadbhAva me na hokara padArthajJAna ke darzana ke sadbhAva me hote haiM mata parokSa haiN| prazna-jisa prakAra dhAraNApUrvaka hone vAle smRtijJAna ko, smRtipUrvaka hone vAle pratyabhijJAna ko, pratyabhijJAnapUrvaka hone vAle tarkajJAna ko, tarkapUrvaka hone vAle anumAna jJAna ko aura anumAnapUrvaka hone vAle zrutajJAna ko dravyAnuyoga (vastu vijJAna) kI dRSTi se parokSajJAna kahA gayA hai usI prakAra avagrahapUrvaka hone vAle IhAjJAna ko, IhApUrvaka hone vAle avAya jJAna ko aura avAyapUrvaka hone vAle dhAraNAjJAna ko. bhI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyoga (vastu vijJAna) kI dRSTi se parokSajJAna kyo nahI kahanA cAhiye ? athavA jisa prakAra IhA Adi jJAno ko pratyakSajJAna kahA gayA hai usI prakAra smRti Adi jJAno ko bhI pratyakSajJAna kyo nahI kahanA cAhiye ? uttara-yaha ThIka hai ki jisa prakAra dhAraNA Adi jJAnapUrvaka smRti Adi jJAna hote haiM usI prakAra avagraha Adi jJAnapUrvaka IhA Adi jJAna hote hai parantu smRti Adi jJAno ko jo pratyakSajJAna na kahakara parokSajJAna kahA gayA hai vaha isaliye nahI kahA gayA hai ki ve jJAna dhAraNA Adi jJAnapUrvaka hote hai kintu isaliye kahA gayA hai ki ve padArthadarzana ke asadbhAva me hote haiN| cUki IhA Adi jJAna padArthadarzana ke asadbhAva me na hokara padArthadarzana ke sadbhAva me hI hote haiM ata unhe parokSa na kaha kara pratyakSa kahA gayA hai| yahI bAta mana paryayajJAna ke sambandha me bhI jAna lenA cAhiye / arthAt mana paryayajJAna yadyapi IhAjJAnapUrvaka hotA hai parantu padArthadarzana ke sadbhAva me hotA hai ata use pratyakSajJAna kahA gayA hai| yahA para prasaga pAkara maiM itanA aura kaha denA cAhatA haiM ki avagraha jJAna ke pazcAt IhAjJAna honA ho cAhiye aisA niyama nahIM hai / IhAjJAna vahI para ho sakatA hai jahA avagraha ke pazcAt usa jJAna me sazaya utpanna ho jaave| yadi acagraha svaya ' avAyAtmaka rUpa se utpanna huA ho athavA acagraha hokara tatkAla jJAna samApta ho jAve to saMzaya utpanna nahIM hogaa| isI prakAra sazaya ke pazcAt bhI jJAna IhArUpa bhI ho sakatA hai, avAyarUpa bhI ho sakatA hai yA sayazarUpa hI banA raha sakatA hai| isI prakAra IhAjJAna ke pazcAt bhI jJAna avAyarUpa bhI ho sakatA hai, IhArUpa bhI banA raha sakatA hai athavA puna sazaya kI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 koTi me A sakatA hai / avAya ke pazcAt jJAna dhAraNA kA rUpa le sakatA hai yA samApta ho sakatA hai / isI prakAra dhAraNA hokara bhI kAlAntara me vaha dhAraNA bhI samApta ho sakatI hai| isa prakAra Atmatattva para vastuvijJAna kI dRSTi se vistAra ke sAtha prakAza DAlane ke anantara prakRta me AtmA kA udAharaNa ke rUpa me spaSTIkaraNa kiyA jA rahA hai| prakRta meM AtmA kA udAharaNa ke rUpa meM spaSTIkaraNa Upara ke kathana se yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki AtmA ke svabhAva darzana kA kArya padArthoM kA darpaNa ke samAna Atma pradezo me prativimbita karanA hai aura AtmA ke svabhAva jJAna kA kArya Atma pradezo meM prativimbita una padArthoM ko dIpaka kI taraha prakAzita karanA hai / Atma pradezo me padArthoM ke prativimbita hone se jo pariNati AtmA kI yA AtmA ke svabhAva darzana kI hotI hai usame AtmA kA svata siddha darzana svabhAva hI upAdAnazakti hai aura unako pratibhAsita karane me AtmA kA svata siddha jJAna svabhAva hI upAdAnazakti hai| arthAt AtmA ke ye dono svabhAva hI parapadArtha kA avalambana lekara kramaza dekhane va jAnane rUpa pariNamana karate rahate haiN| isaliye java jaisA pariNamana dRzyatA va jJeyatA ko prApta hone vAle padArthoM kA hotA jAyagA usake AdhAra para vaisA hI pariNamana AtmA ke darzana aura jJAnarUpa svabhAvo kA bhI hotA AyagA / isakA tAtparya yaha hai ki dRzya aura jJeya padArtha apane usa parivatita rUpa se hI usa samaya AtmA me svata athavA indriyo yA mana kI sahAyatA se yathAyogya rUpa me prativimbita hokara AtmA dvArA jAne jAvege / isa prakAra AtmA ke darzana Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 aura jJAna donoM prakAra ke jJAyaka svabhAva ke upayogAkAra pariNamana me ullikhita prakAra se cUki AtmA svaya athavA 'usake ukta dono svata siddha svabhAva upAdAna hai va dekhane aura jAnane ke viSayabhUta padArtha nimitta haiM / isaliye yahAM para bhI 'AkAza, darpaNa aura dIpaka kI taraha upAdAnopAdeyabhAva tathA nimittanaimittikabhAva dono ke AdhAra para kAryakAraNabhAva kI sargAta ko asaMgata nahI mAnA jA sakatA hai / itanA avazya hai 'ki AkAza ke avagAhakasvabhAva ke avagAhyamAna padArthoM ko avagAhita karane rUpa pariNamana me avagAhyamAna padArtho kI taraha muktAtmA ke darzana aura jJAnarUpa jJAyaka svabhAva ke upayogAkAra pariNamana me unake viSayabhUta dRzya aura jJeya padArtha kevala udAsIna rUpa se hI nimitta hote hai / isI prakAra jIvamukta (arhanta ) avasthA ko prApta saMsArI jIvo ke darzana aura jJAna rUpa jJAyakasvabhAva ke upayogAkAra pariNamana me bhI unake . viSayabhUta dRzya aura jJeya padArtha udAsInarUpa se nimitta hI hote haiN| "kyoki ina mukta aura jIvanmukta sasArI jIvo ko darzana aura jJAna ke vipayabhUta padArthoM ko dekhane va jAnane kI AkAkSA eva prayatna nahI karane paDate hai / ukta mukta aura jIvanmukta sasArI jIvo ko choDakara zeSa samasta sasArI jIvo me se jiname padArthoM kA jJAna karane ke liye AkAkSA aura prayatna ho rahe ho (unake jJAyakasvabhAva ke dekhane ca jAnane rUpa pariNamana me udAsIna nimitto ke alAvA preraka nimitto kI bhI upayogitA svIkAra karanI paDatI hai | yahA prasaMgavaza pudgaladravya ke sambandha me bhI mai itanA kaha denA cAhatA hU ki pudgaladravya ke svabhAva rUpa, rasa, gandha aura sparza ke pariNamano kA kathana pUrva me kiyA jA cukA hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 unake viSaya me prakRta me maiM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki yadi gaharAI se vicAra kiyA jAya to mAlUma hogA ki ve pariNamana bhI svaparasApekSa arthAt upAdAna aura nimitta dono kAraNo ke bala para hI huA karate haiM / jaise Amraphala ke svabhAva rUpa, rasa, gandha aura sparza kA apanA-apanA jo pariNamana usakI kaccI aura pako avasthA me huA karatA hai vaha saba svapara - sApekSa hI huA karatA hai / I isa taraha maiMne aba taka vastu vijJAna kI dRSTi se isa vAta ko spaSTa karane kA prayatna kiyA hai ki pUrvokta prakAra jitanI anantAnanta vastuye svata siddha arthAt anAdi, avinazvara, svAzrita aura akhaNDatA ke liye hue vizva me vidyamAna haiM una saba vastuoM ke svata siddha aura pratiniyata svabhAva meM pUrvokta prakAra se svasApekSa paranirapekSa arthAt kevala upAdAnopAdeyabhAva ke AdhAra para tathA svaparasApekSa arthAt upAdAnopAdeyabhAva aura nimittanaimittikabhAva dono ke AdhAra para pariNamana satata ho rahe haiM / Age adhyAtma vijJAna kI dRSTi se Atmatattva para vicAra kiyA jAtA hai / adhyAtmavijJAna ko dRSTi meM Atmatattva pUrva me aisA pratipAdana kiyA gayA hai ki AkAzadravya eka hai, dharmadravya eka hai, adharmadravya eka hai, kAladravya asakhyAta haiM, jIvadravya anantAnanta haiM aura pudgaladravya bhI anantAnanta haiM / isa taraha kula milAkara vizva kI sampUrNa vastuo kI sakhyA anantAnanta hai / pUrva me aisA bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki ina saba anantAnanta vastuo me se pratyeka vastu apane svata siddha, svAzrita aura pratiniyata svarUpa ke AdhAra para paraspara eka Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 dUsarI vastu se satata bhinnatA ko prApta ho rahI hai / isa prakAra svarUpa dRSTi se pRthak-pRthak vidyamAna arthAt apanA-apanA alaga-alaga svarUpa dhAraNa karatI huI ukta sabhI vastuo me se eka bhI vastu aisI nahI hai jo apane se bhinna anya vastu se vilkula aspRSTa hokara raha rahI ho / arthAt sabhI vastuyeM yathAsambhava eka dUsarI vastu se spRSTa hokara hI rahI haiM / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki ukta sabhI vastuye 'jaba AkAza ke andara samAyI huI hai to ve AkAza ko sparza karatI huI hI raha rahI hai / isake alAvA anantAnanta pradeza vAle akhaNDa AkAza dravya ke madhya usake asakhyAta pradezo para asakhyAta pradezI akhaNDa dharmadravya virAjamAna hai aura jahA dharmadravya virAjamAna hai vahI para samAna asakhyAta pradezI akhaNDa adharmadravya bhI virAjamAna hai / AkAza ke jina aura jitane pradezo para dharma aura adharma dravya sthita hai uname se pratyeka ekaeka pradeza para eka-eka kAladravya sthita hai / itanA hI nahI, sampUrNa anantAnanta jIvadravya aura sampUrNa anantAnanta pudgaladravya bhI apanI-apanI choTI-baDI athavA sthUla- mUkSma AkRti ko lekara AkAza ke yathAyogya inhI asaMkhyAta pradezo para sthita ho rahe haiM athavA vicara rahe haiM / itanA hone para bhI AkAza, dharma, adharma aura sampUrNa kAla nAma kI vastuye paraspara athavA jIva aura pudgala nAma kI vastuoM ke sAtha kabhI baddhatA (mizraNa) ko prApta nahI hotI haiM isaliye ina cAro prakAra kI vastuo ko maiM abaddhaspRSTa kahanA cAhatA hU~ / arthAt ukta cAro prakAra ko vastuye yadyapi apane se bhinna vastuoM ke sAtha spRSTa hokara hI raha rahI haiM phira Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhI ye sabhI vastuye paraspara milakara eka piNDa kA rUpa nahI dhAraNa karatI hai / ukta cAro prakAra kI vastuo ko choDakara zepa jIva aura pudgala nAma kI jitanI vastuye vizva meM vidyamAna hai unake viSaya me jena saskRti ke Agama grantho me nimna prakAra kI vyavasthA batalAyI gayI hai / samasta jIvo kA do vargo meM vibhAjana svarUpa dRSTi se apanI-apanI pRthak pRthaka sattA ko prApta sampUrNa anantAnta jIva yadyapi anAdikAla se jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa pudgalo se aura mana, vacana tathA kAyarUpa tIna nokarmarUpa pudgalo se baddhatA mizraNa ) ko prApta hokara rahate Aye haiM, parantu Age calakara ye sava jIva mukta aura sasArI do vargoM meM vibhakta ho gaye hai / jo jIva ukta jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa aura mana, vacana aura kAya ina tIna nokarmarUna pudgalo ke sAtha anAdikAlIna paramparA se calI A rahI baddhatA ko sarvathA samApta kara cuke hai ve saba jIva mukta kahalAte haiM aura jo jIva ukta karma tathA nokarmarUpa pudgalo ke sAtha anAdikAlIna paramparA se calI A rahI baddhatA ko abhI taka sarvathA samApta nahI kara sake hai arthAt usa baddhatA me hI raha rahe hai ve saba jIva sasArI kahalAte hai isa taraha mukta jIvo ko avaddhaspRSTa aura sasArI jIvo ko baddhaspRSTa kaha sakate hai / mukta aura sasArI dono prakAra ke jIvoM kA parimANa mukta aura sasArI dono prakAra ke jIvo kI yadi, parigaNanA kI jAya to ve dono hI prakAra ke jIva pRthak-pRthak I Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 gaNanA me anantAnanta Thaharate hai phira bhI mukta jIvo kI sakhyA sasArI jIvo kI sakhyA se ananta-bhAga hai aura isI taraha sasArI jIvo kI saMkhyA mukta jIvo kI saMkhyA se anantaguNI hai| mukta aura sasArI jIvo kA isa prakAra kA parimANa AgAmI anantakAla me anantAnta sasArI jIvo dvArA mukti prApta kara lene ke anantara bhI banA rahane vAlA hai kyoki jainAgama me anantAnanta ke anantAnanta bheda svIkAra kiye gaye hai| isaliye ukta prakAra mukti kI prakriyA cAlU rahane ke kAraNa mukta jIvo ke parimANa me anantAnanta jIvo kI vRddhi ho jAne para bhI unakI sakhyA sarvadA sasArI jovo kI saMkhyA kI apekSA anantavebhAga hI banI rahane vAlI hai / isI prakAra sasArI jIvo ke parimANa me anantAnanta jIvo kI kamI ho jAne para bhI unakI saMkhyA mukta jovo kI saMkhyA kI apekSA anantaguNI banI rahane vAlI hai kyoki jaina-saskRti me yaha siddhAnta sthira kiyA gayA hai ki java sasArI jIva anAdikAla se aba taka niyatakrama se satata mukti ko prApta karate jA rahe hai aura mukti prApta karane ke pazcAt koI bhI mukta jIva kabhI sasArI nahIM banatA hai to sasArI jIvo me anAdikAla se kamI hote rahate yadi abhI taka anantAnanta kAla bIta jAne para bhI unakI saMkhyA samApta nahI ho sakI to Age anantAnanta kAla meM anantAnanta sasArI jIvo dvArA mukti prApta kara lene ke anantara bhI unakI usa sakhyA kI samApti hone vAlI nahI hai| isake AdhAra para hI yaha nizcita hotA hai ki mukta jIvo ko sakhyA meM vRddhi ho jAne para bhI unakA parimANa hamezA sasArI jIvo ke parimANa kI apekSA anantavabhAga tathA sasArI jIvo kI sakhyA me kamI ho jAne para bhI unakA parimANa hamezA mukta jIvo ke parimANa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kI apekSA anantaguNA banA rahane vAlA hai / sasArI jIva mukta hote haiM aura mukti prApta jIva kabhI puna sasArI nahI banateyaha siddhAnta eka to Agama vacana hone se zraddhA kI vastu hai dUsare jaina darzana granthoM meM tarka dvArA bhI isa siddhAnta kI puSTi kI gayI hai / prakaraNa ke liye upayogI na hone ke kAraNa maiM yahI ukta siddhAnta kI tarka dvArA puSTi karanA Avazyaka nahIM samajhatA hU~ / sasArI jIvoM ke do varga bhavya aura abhavya saMsArI jIvo ke bhI jainAgama me do varga nizcita kiye gaye haiM / uname se eka varga to bhavya jIvoM kA hai aura dUsarA varga abhavya jIvoM kA hai| jina sasArI jIvoM me mukti yA mukti prApti ke sAdhanabhUta samyagdarzana Adi ko prApta karane kI athavA maujUdA sasAra ke sAdhanabhUta mithyAdarzana Adi ko naSTa karane kI yogyatA pAyI jAtI hai ve sava bhavya jIva kahe gaye hai aura jina saMsArI jIvo me ukta prakAra kI yogyatA nahI pAyI jAtI hai arthAt bhavya jIvo se viparIta yogyatA pAyI jAtI hai ve sava bhavya jIva kahe gaye haiM / AcArya zrI umAsvAmI ne tattvArthasUtra adhyAya do ke "jIvabhavyAbhavyatvAnica // 7 // " sUtra dvArA ukta prakAra kI yogyatA ko bhavyatva aura usake abhAva yA usase viparIta yogyatA ko abhavyatva nAmo se ho pukArA hai / svAmI samantabhadra ne Apta mImAsA meM use zuddhizakti aura usake abhAva yA viparIta yogyatA ko azuddhi zakti nAma diye hai / tattvArtha sUtra ke ukta sUtra dvArA hI ukta bhavyatva aura abhavyatva dono ko jIvatva bhAva ke sAtha pAriNAmika bhAvo meM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ginAyA gayA hai jisakA bhAva yaha hai ki ye donoM bhAva jIvatvabhAva kI taraha jIva ke svata siddha bhAva hai aura svata siddha hone se jahA ye dono bhAva anAdi hai vahA paraspara virodhI hone se eka hI jIva meM una dono kA pAyA jAnA asambhava hai| itanA : hI nahI, jisa jIva me bhavyatva anAdi se hai usame kabhI abhavyatva nahI A sakatA hai aura jisa jIva me abhavyatva anAdi se hai usa jIva me kabhI bhavyatva nahI A sakatA hai| isakA bhI bhAva yaha hai ki bhavya kabhI abhavya nahIM hotA bhavya hI rahatA hai aura abhavya kabhI bhavya nahI hotA abhavya hI rahatA hai| bhavyatva aura abhavyatva ke anya prakAra prasagavaza yahA~ hama itanI bAta aura kaha denA cAhate hai ki jIvo ke jina bhavyatva aura abhavyatva kA Upara kathana kiyA hai ve jIva ke asAdhAraNa bhAva haiM arthAt jIvo ke atirikta anya vastuo me nahI pAye jAte hai / parantu inake atirikta dUsare prakAra ke bhI bhavyatva aura abhavyatva hote hai jo sabhI vastuo me pAye jAte haiN| jaise pratyeka dravya me paraspara eka-dUsare dravyarUpa pariNata hone kI yogyatA nahI pAyI jAtI hai athavA ekadravya ke guNo kA pariNamana dUsare dravya me kadApi nahI hotA hai jaba ki pratyeka dravya satata apanI dravyaparyAyo aura apanI svabhAvaparyAyo me pariNamana karatA rahatA hai / isa prakAra pratyeka vastu me apanI dravyaparyAyo aura svabhAvaparyAyo kI apekSA bhavyatva aura apane se bhinna vastu kI dravyaparyAyo aura svabhAvaparyAyo kI apekSA abhavyatva dono hI paraspara avirodhI hone ke kAraNa satata eka sAtha rahA karate hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvo aura pudgaloM meM eka vaibhAvikI zakti bhI hai samasta jIvo me eka vaibhAvikI zakti bhI svata siddha rUpa meM vidyamAna hai jisake bala para hI jIva anAdikAla se pudgaladravya ke sAtha baddhatA ko prApta hokara rahatA AyA hai| aisI zakti pudgaladravya me bhI jaina darzana dvArA svIkRta kI gayI hai kyoki usake pudgaladravya me svIkAra kiye binA jIva kA pudgala dravya se vandha ko prApta honA asambhava thaa| yahI kAraNa hai ki pacAdhyAyIkAra ne jIva aura pudgala dono me ukta vaibhAvikI zakti ke sadbhAva kA spaSTa ullekha kiyA hai jo nimna prakAra hai"ayaskAntopalAkRSTasUcIvattadvayo pRthak / asti zaktivibhAvAkhyA mitho bandhAdhikAriNI / / 2-45 / / artha-cumbaka patthara dvArA AkRSTa suI ke samAna jIva pudgala dono dravyo me pRthaka-pRthaka vibhAva nAma kI zakti vidyamAna hai jo jIva aura pudgala ke paraspara vandha kA kAraNa hai| yaha vibhAva zakti bhI eka prakAra kA bhavyatva bhAva hI hai kyoki zakti, yogyatA, bhavyatva aura upAdAnatA ye saba ekArthavAcI zabda hai| isaliye isa dRSTi se pratyeka jIva aura karmavargaNA tathA nokarmavargaNArUpa pudgala ye sabhI bhavyarUpatA ko prApta ho rahe haiN| eka bhavyatva aisA hai jo kevala pudgala dravyo me hI rahatA hai aura jisake vala para sabhI pudgala dravya yathA kAla skandharUpatA ko prApta hote rahate haiM aura yayA kAla vichuDate bhI rahate haiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 jIvo kA vibhAva zakti nAma kA bhavyatvabhAva Upara batalAye gaye bhavya aura abhavya dono prakAra ke sasArI jIvo me aura svata siddha hone ke kAraNa vinAza rahita hone se mukta jIvo meM bhI samAna rUpa se vidyamAna rahatA hai| jIvo ke bhavyatva aura abhavyatva kA vyAkhyAna yahA prakaraNa una bhavyatva aura abhavyatva bhAvo kA hai jo jIvadravya ke alAvA kisI anya dravya me nahI pAye jAte hai tathA jinake viSaya me Upara kahA gayA hai ki mukti yA mukti ke sAdhanabhUta samyagdarzana Adi ko prApta karane athavA sasAra yA sasAra ke sAdhanabhUta mithyAdarzana Adi ko vinaSTa karane kI yogyatA kA nAma bhavyatva hai aura isa prakAra kI yogyatA kA abhAva athavA isase viparIta yogyatA kA nAma abhavyatva hai| iname se abhavyatva jina sasArI jIvo me hai uname vaha anAdi kAla se to calA hI A rahA hai sAtha hI anantakAla taka rahane vAlA bhI hai| lekina jina sasArI jIvo me bhavyatva bhAva hai uname vaha yadyapi anAdikAla se vidyamAna calA A rahA hai parantu kinhI-kinhI jIvo me to vaha anantakAla taka apane ravAbhAvika bhavyatvarUpa me hI rahane vAlA hai aura kinhI-kinhI jIvo me vaha nimitta milane para parivartita ho jAne vAlA hai athavA yo kahiye ki vinaSTa ho jAne vAlA hai| pUrva me batalAyA jA cukA hai ki jina sasArI jIvo me abhavyatva hai ve abhavya kahe jAte hai aura jina sasArI jIvo me bhavyatva haiM ve bhavya kahe jAte hai cUki abhavyatatva sthAyI hai ata abhavya hamezA abhavya hI rahane vAle hai parantu bhavyatva me ukta Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kI vizeSatA rahane ke kAraNa bhavyo me bhI vizeSatA ho jAtI hai / arthAt jina sasArI jIvo kA bhavyatva anantakAla taka apane svAbhAvika bhavyatvarUpa meM hI rahane vAlA hai ve to hamezA bhavya hI rahane vAle hai aura jinakA bhavyatva parivartita hone vAlA hai ve mukta ho jAne vAle hai / ima prakAra jinakA bhavyatva parivartita ho cukA hai ve bhavya to mukta ho cuke hai aura jinakA bhavyatva parivartita hone vAlA hai ve bhI yathA kAla mukta ho jAyeMge / 33 tAtparya yaha hai ki "bhaviSyatIti bhavya isa vyatpatti ke anusAra jo sasArI jIva abhI taka nahI prApta huI mukti yA mukti kI sAdhanabhUta samyagdarzanAdirUpa paryAya ko AgAmIkAla me anukUla nimitto ke prApta hone para prApta kara sakate haiM athavA jo sasArI jIva abhI taka nahI naSTa hue sasAra yA sasAra ke sAdhanabhUta mithyAdarzana Adi ko AgAmIkAla me anukUla nimitto ke prApta hone para naSTa kara sakate haiM unheM hI bhavya sajJA dI gayI hai | isase siddha hotA hai ki mukti yA mukti ke sAdhanabhUta samyagdarzana Adi kI prApti kA athavA sasAra yA sasAra ke sAdhanabhUta mithyAdarzana Adi ke nAza kA bhaviSyatpanA hI yahA bhavyatva zabda kA artha liyA gayA hai lekina jisa prakAra kAla ke bhaviSyat samaya eka-eka karake apanI bhaviSyattA ko samApta karake vartamAna hokara bhUta hote jAte haiM phira bhI bhaviSyat samaya kA kabhI anta nahI hone vAlA hai usI prakAra bhavya jIva bhI mukti yA mukti ke sAdhanabhUta samyagdarzana Adi kI prApti ke anukUla nimitta milane para mukti yA samyagdarzana Adi ko prApta karate jAte haiM athavA sasAra yA sasAra ke sAdhanabhUta mithyAdarzana Adi ke nAza ke anukUla nimitta milane para sasAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 yA midhyAdarzana Adi kA nAza karate jAte haiM phira bhI bhavya jIvo kA kabhI anta hone vAlA nahI hai / yA prazna - jo bhavyajIva bhavya hokara bhI kabhI mukti yA samyagdarzanAdika ko prApta nahI hoge athavA sasAra mithyAdarzanAdika kA nAza nahI kareMge unhe bhavya kahanA asagata kyo nahI hai ? uttara- bhaviSyat zabda kI vyutpatti ke anusAra kAla ke jina samayo me bhaviSyat se vartamAna hokara bhUta hone kI yogyatA hai unhe hI bhaviSyat sajJA pradAna kI gayI hai to jo bhaviSyat samaya kabhI bhI vartamAna hokara bhUta hone vAle nahI hai unheM jisa prakAra bhaviSyat kahanA asagata nahI hai usI prakAra jo bhavya jIva bhavya hokara bhI kabhI mukti yA samyagdarzanAdika ko prApta nahI hoge athavA sasAra yA mithyAdarzanAdika kA nAza nahI kareMge unhe bhavya kahanA bhI asagata nahI hai / tAtparya yaha hai ki "bhaviSyatIti bhavya " isa vyutpartya ke garbha me do artha samAye hue haiM - eka to "bhavitu yogya bhavya " isa vyutpatti ke anusAra jo mukti yA samyagdarzana prApta karane athavA sasAra yA mithyAdarzana kA nAza karane kI yogyatA rakhatA hai vaha bhI bhavya hai aura dUsarA "bhavitu zakya bhavya isa vyutpatti ke anusAra jA mukti yA samyagdarzana prApta karane athavA sasAra yA mithyAdarzana kA nAza karane kI sAmarthya rakhatA hai vaha bhI bhavya hai / vyAkaraNazAstra me yogyatA aura sAmarthya dono ke artha me nimna prakAra se antara vatalAyA gayA hai / 31 vyAkaraNazAstra me krayArthaka kR dhAtu ke do rUpa pAye jAte haiM - eka 'kreya' aura dUsarA 'krayya' / ina dono kI vyutpatti Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 alaga-alaga vahA batalAyI gayI hai / arthAt "kratuM zakyaM krayyam" yaha kayya zabda kI vyutpatti hai jimakA artha hotA hai kharIdI ke liye dukAna me raksI huI vastu aura "ketu yogyam" yaha kraya gabda kI vyutpatti hai jisakA artha hotA hai jo kharIda to kI jA sakatI hai para kharIdI ke liye dukAna me nahIM rakhI gayI hai jaise gharelU mAmAna / gharelU sAmAna aisA nahIM hotA ki vaha kabhI kharIdA hI nahIM jA sakatA ho| parantu vaha taba taka nahIM kharIdA jAtA hai jaba taka use becane kA usake svAmI ne sakalpa na kiyA ho / isa taraha eka bhavya vaha hai jisame mukta hone kI yogyatA to hai parantu zakyatA nahIM hai aura eka bhavya vaha hai jisame mukta hone kI zakyatA bhI hai| jo bhavya jIva anAdikAla se abhI taka kabhI samyagdRSTi nahIM hue hai unameM bhavyatva yogyatA rUpa se hI rahA karatA hai tathA jinako eka vAra bhI samyagdarzana prApta hogayA uname zakyatA rUpa se bhavyatva rahA karatA hai| yahI prakriyA samyagdarzana prApti yA mithyAdarzana ke vinAza meM samaya lenA cAhiye / arthAt jina bhavya jIvo ko samyagdarzana kI prApti yA mithyAdarzana ke vinAza ke anakala karaNalabdhi prApta ho gayI ho uname bhavyatva zakyatA rUpa se rahatA hai aura jinako anAdikAla se abhI taka kabhI bhI karaNalabdhi prApta na huI unameM yogyatA rUpa se hI bhavyatva rahA karatA hai| mavyatva aura abhavyatva kA zuddhi zakti aura ___ azuddhi zakti ke rUpa me vivecana svAmI samantabhadra ne apanI AptamImAsA me vandha aura mokSa ke kAraNo para prakAza DAlate hue likhA hai Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpata / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhyazaddhita // 66 // artha-sasArI jIvo me kAma-krodha-mohAdi vividha prakAra ke vikAro kA jo udbhava huA karatA hai usame unake dvArA pUrva me baddhakarma kAraNa hote hai aura una karmoM ke bandha me isa karmabandha se pUrva udbhUta jIvo ke kAma-krodha-mohAdi vikAra kAraNa hote haiM / ve sasArI jIva zuddhi zakti aura azuddhi zakti ke bheda se do prakAra ke hai| ___ isakA bhAva nimna prakAra hai (1) sasArI jIvo ke karmabandha aura kAmAdi vikAro kI utpatti me pAyI jAne vAlI kAryakAraNabhAva kI paramparA anAdikAla se calI A rahI hai / (2) sasArI jIvo me jo kAmAdi bhAva utpanna hote hai ve saba unakI apanI caitanya zakti me utpanna hone vAle vibhAva ( vikArI ) pariNamana hai / arthAt pratyeka jIva me anAdikAla se pAyI jAne vAlI svata siddha vaibhAvika zakti ke AdhAra para unakI caitanya zakti kA karma ke sahayoga se kAma-krodhAdi rUpa pariNamana satata ho rahA hai| ___yahA prazna uThatA hai ki jaba pratyeka jIva kI caitanyazakti kA karma ke sahayoga se kAma-krodhAdirUpa pariNamana anAdikAla se satata hotA A rahA hai to phira una samasta jIvo me koI jIva mukti prApta karaleM aura koI jIva hamezA sasArI bane rahe--isa bheda kA kAraNa kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna svAmI samantabhadra ne prakRta padya ke caturtha caraNa "jIvAste zuddhyazuddhita" dvArA de diyA hai / iya Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jisakA Azaya yaha hai ki pratyeka jIva me jo anAdikAlIna svata siddha vaibhAvika zakti vidyamAna hai usake AdhAra para pratyeka jIva kI caitanyazakti kA baddhakarmoM ke sahayoga se yadyapi kAmakrodhAdi vikArarUpa pariNamana anAdikAla se hotA A rahA hai, phira bhI usa vaibhAvika-zakti ke sAtha-sAtha kinhI jIvo me to bhavyatA nAma kI zuddhi zakti aura kinhI jIvo me abhavyatA nAma kI azuddhi zakti bhI anAdikAla se svata siddha rUpa me vidyamAna hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka sasArI jIva anAdikAla se karma ke sahAre para apanI ukta vaibhAvika zakti ke AdhAra para yadyapi azuddha ho rahA hai ( kAma-krodhAdirUpa pariNamana kara rahA hai ) parantu isa taraha se azuddha hote hue ina samasta sasArI jIvo me se kinhI sasArI jIvo me aisI svata siddha anAdikAlIna yogyatA pAyI jAtI hai jo yogyatA bhaviSya me anukUla nimitta prApta hone para unake zuddha ho jAne kA saketa detI hai aura caki yaha yogyatA ukta prakAra se azuddha hae samasta sasArI jIvo me nahI pAyI jAtI hai to jina sasArI jIvo me yaha yogyatA nahI pAyI jAtI hai unake viSaya me yaha niSkarSa anAyAsa hI nikala AtA hai ki ve kabhI zuddha hone vAle nahIM haiM / isa prakAra vaibhAvika zaktirUpa upAdAnazakti aura karmarUpa nimitta ke bala para cit zakti ke vibhAva pariNamanasvarUpa kAma-krodhAdi svarUpa azuddhi ko prApta samasta sasArI jIvo meM se koI jIva to ukta prakAra kI zuddhi zakti ke dhAraka bhavya hote haiM aura koI jIva ukta zuddhizakti ke abhAva me abhavya hote haiN| iname se karmavandhana kI samAnatA rahane para bhI jo azuddha jIva zuddha hone kI yogyatA rakhane vAle bhavya haiM ve kabhI bhI anukUla nimitto kA sahayoga prApta kara mukti prApta kara Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 lete haiM aura jo azuddha jIva zuddha hone kI yogyatA ke abhAva ke kAraNa abhavya hai ve kabhI bhI, cAhe nimitto kA sahayoga unhe mila bhI jAve, mukti ke pAtra nahI hote haiM / prakRta padya ke caturthacaraNa kA vyAkhyAna aSTazatI aura aSTasahasrI me nimna prakAra kiyA gayA hai| nanu yadi karmavandhAnurUpata sasAra syAnna tarhi keSAcinmuktiritarepo sasArazca, karmabandhanimittAvizeSAditicenna, teSA zuddhyazuddhita pratimuktItarasabhavAdAtmanAm / na hi jIvA zazvadazuddhita eva vyavasthitA syAdvAdinA yAjJikAnAmiva, kAmAdi svabhAvatva nirAkaraNAt / tatsvabhAvatve kadAcidaudAsInyopalambha virodhyat / nApi zuddhita evAvasthitA kApilanAmiva, prakRti sasarge'pi tatra kAmAdhu palambhe puruSakalpanAvaiyarthyAt, tadupabhogasyApi tatraiva sabhavAt / na hyanya kAmayate'nya kAmamanubhavatIti yuktam / nApi sarve sabhavadvizuddhaya eva jIvA. pramANata pratyetu zakyA sasArazUnyatvaprasagAt / kiM tarhi ? zuddhyazuddhibhyA vyavatiSThante "jIvAste zuddhyazuddhitta" iti vacanAt / tata zuddhibhAjAyAtmanA pratimuktirazuddhibhAjAM sasAra / " artha-yahA yaha samasyA paidA hotI hai ki "yadi karmavandha ke anurUpa hI jIvo ke sasAra kA nirmANa hotA hai to samasta sasArI jIvo me se kinhI jIvo ko mukti prApta ho aura unase bhinna anya jIva sasArI bane rahe yaha bAta nahI banatI hai kyoki karmavandha to mukti prApta karane yogya aura sasArI bane rahane yogya donoM hI prakAra ke sasArI jIvo me samAna rUpa se hI huA karatA hai|" isa samasyA kA nirAkaraNa isa prakAra hai ki sampUrNa jIva zuddhizakti vAle aura azuddhizakti vAle isa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 taraha do bhedo me vibhakta hai / ata jo sasArI jIva zuddhazakti vAle hai unako to mukti prApta hone kI sambhAvanA hai aura jo azuddhi zakti vAle sasArI jIva haiM ve hamezA samArI hI bane rahate haiM / isakA AdhAra yaha hai ki syAdvAdI jainiyo ne sampUrNa sasArI jIvo ko mImAsako kI taraha hamezA azuddha rahane vAle nahI svIkAra kiyA hai isakA kAraNa yaha hai ki unhone samasta sasArI jIvo me pAyI jAne vAlI kAmAdi rUpa azuddhi ko jIva kA svata. siddha bhAva mAnane kA niSedha kiyA hai / isakA bhI kAraNa yaha hai ki uname kabhI-kabhI jo kAmAdika se virakti bhAva dekhA jAtA hai vaha kAmAdiko jIva kA svata siddha bhAva mAnane ke viruddha hai / isI prakAra jainiyo ne sampUrNa jIvo ko sAkhya kI taraha hamezA zuddha rahane vAle bhI nahI svIkAra kiyA hai kyoki jo jIva hamezA zuddha rahane vAlA hogA usame prakRti kA sasarga hone para bhI kAmAdi kI upalabdhi honA asambhava hogA / yadi kAmAdi kI upalabdhi prakRti me hI mAnI jAya to phira puruSa (jIva ) ko mAnanA hI vyartha ho jAyagA / isakA kAraNa yaha hai ki taba prakRti me kAmAdi kI upalabdhi kI taraha kAmAdi ke phala kA upabhoga bhI svIkAra karanA anivArya ho jAyagA / isakA bhI kAraNa yaha hai ki anya ( prakRti ) me to bhogAbhilASA utpanna ho aura anya ( puruSa ) bhoga kA upabhoktA ho - aisA mAnanA yukti sagata nahIM hai / mImAsaka aura sAkhya matavAdiyo ko mAnya ukta dono vikalpo ke alAvA tIsarA yaha vikalpa bhI jainiyo ko pramANa rUpa se mAnya nahI hai ki sampUrNa sasArI jIva bhaviSya me kabhI bhI mukti prApta karane kI yogyatA rakhane vAle arthAt zuddhi zakti ke dhAraka bhavya hI hote hai / kyoki isa vikalpa ko svIkAra karane se sasAra kI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zUnyatA kA prasaMga upasthita ho jaaygaa| to phira ina tIno vikalpo ko choDa kara kaunasA vikalpa jainiyo kA mAnya hai ? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki svAmI samantabhadra ke "jovAste zuddhyazuddhita" isa vacana ke anusAra jainiyo ne jIvo ko zuddhi zakti vAle aura azuddhi zakti vAle isa taraha do bhedarUpa svIkAra kiyA hai / isa taraha zUddhizakti vAle jIvoM ko mukti prApta hotI hai aura azuddhi zakti vAlo kA sasAra banA rahatA hai| zuddhizakti aura azuddhizakti ke pratiniyama kA AdhAra Upara jo aSTazatI aura aSTasahasrI kA uddharaNa diyA gayA hai usame yaha spaSTa kiyA gayA hai ki samasta sasArI jIva samAna rUpa se azuddha hai arthAt samasta saMsArI jIvo kI caitanyazakti kA vaibhAvika zakti ke AdhAra para karmoM ke sahayoga se samAna rUpa se kAma-krodhAdirUpa rUpavikArI pariNamana ho rahA hai aura yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki una samasta sasArI jIvo me se bahuto me to svabhAvata zuddhi zakti (zuddha hone kI yogyatA) vidyamAna hai aura unase atirikta zeSa jIvo me svabhAvatta hI azaddhizakti ( zuddha hone kI yogyatA kA abhAva yA viparIta yogyatA kA sadbhAva) vidyamAna hai| ava yahA prazna yaha upasthita hotA hai ki bahuta se sasArI jIvo me to zuddhizakti vidyamAna hai aura zepa sasArI jovo me azuddhizakti vidyamAna hai-isa pratiniyama kA AdhAra kyA hai isa prazna kA samAdhAna svAmI samantabhadra ne hI AptamImAsA me kArikA 16 ke Age kArikA 100 me zuddhizakti aura azuddhizakti kA spaSTIkaraNa karate hue kiyA hai / kArikA 100 nimna prakAra hai Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zudhyazuddho puna zaktI te pAvayApAkya zaktivat / sAdhanAdI tayo vyaktI svabhAvo'tarka gocara. // 10 // artha-sasAro jIvo me yathA sambhava vidyamAna uparyukta zuddhi aura azuddhi nAma kI dono zaktiyo ko mUga athavA uDada me yathA sambhava vidyamAna pAkya aura apAkya-ina dono zaktiyo ke samAna samajhanA caahiye| ina dono zuddhi aura azuddhi nAma kI zaktiyo me se zuddhi zakti kI vyakti (vikAsa) to sAdi hai tathA azuddhi zakti kI vyakti (vikAsa) anAdi hai aura yaha sava vyavasthA svabhAvabhUta hone se tarka kA vipaya nahI hai / isakA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra mUga athavA uDada ke kisI-kisI dAne meM to svabhAvata pAkya zakti aura kisIkisI dAne me svabhAvata apAkya zakti pAyo jAtI hai usI prakAra samasta sasArI jIvo me se kisI-kisI sasArI jIva me to svabhAvata zuddhi zakti kA sadbhAva aura kisI-kisI sasArI jIva me svabhAvata azuddhi zakti kA sadbhAva jAnanA cAhiye tathA jisa prakAra maga athavA uDada ke jisa dAne me svabhAvata pAkya zakti pAyI jAtI hai usa dAne me apAkya zakti nahI pAyI jAtI hai aura maga athavA uDada ke jisa dAne me svabhAvata apAkya zakti pAyI jAtI he usa dAne me pAkya zakti nahI pAyI jAtI hai usI prakAra jisa sasArI jIva me svabhAvata zaddhi zakti vidyamAna hai usame azuddhi zakti kA aura jisa sasArI jIva me svabhAvata. azuddhi zakti vidyamAna hai usame zaddhizakti kA abhAva jAnanA caahiye| itanA hI nahI, jisa prakAra niyata mUga athavA uDada ke dAne me svabhAvata vidyamAna pAkya zakti kI vyakti ( pakI huI avasthA meM pahu~ca jAnA) sAdi hai va niyata mUga athavA uDada ke dAne me svabhAvata Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 vidyamAna apAkya zakti kI vyakti ( apakva avasthA me ho banA rahanA) anAdi hai usI prakAra niyata sasArI jIva me svabhAvata' vidyamAna zuddhizakti kI vyakti ( zuddha avasthA me pahu~ca jAnA ) sAdi jAnanA cAhiye va niyata sasArI jIva me svabhAvata vidyamAna azuddhi zakti kI vyakti ( azuddha dazA me hI banA rahanA ) anAdi jAnanA cAhiye / bhAvArtha - uparyukta pAkya zakti aura apAkya zakti tathA zuddhi zakti aura azuddhi zakti ina sabakA apane-apane sthAna me 'sadbhAva to svabhAvata hone se anAdi hai va apAkya zakti tathA azuddhi zakti kI vyakti ( vikAsa ) bhI anAdi hai lekina pAkya zakti aura zuddhi zakti kI vyakti ( vikAsa ) sAdi hai / isa saba pratiniyata vyavasthA ko vastu svabhAva kA khela hI samajhanA cAhiye isame tarka kA sahArA lenA vyartha hai - yaha bAta svAmI samantabhadra ke "svAbhAvo'tarkagocara " vAkya se spaSTa ho jAtI hai / aSTazatI aura aSTasahasrI me isa vAkya kA jo artha kiyA hai vaha nimna prakAra hai / " kuta zakti prati niyama iti cet tathA svabhAvatvAditi brUma / nahi bhAvasvabhAvA paryanuyoktavyA, teSA matarkagocaratvAt / " artha - amuka jIva me to zuddhizakti hai aura amuka jIva me azuddhizakti hai-- ityAdi rUpa se jo dono zaktiyo ko pratiniyatatA kA pratipAdana kiyA gayA hai isame una zaktiyo kI pratiniyatatA kA kAraNa kyA hai yaha prazna yadi upasthita kiyA jAya to granthakAra kahate hai ki usa usa vastu kA svabhAva Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zudhyazuddhI puna zaktI te pAvayApAkya zaktivat / sAdyanAdI tayo rvyaktI svabhAvo'tarka gocara // 100 // artha- sasAro jIvo me yathA sambhava vidyamAna uparyukta zuddhi aura azuddhi nAma kI dono zaktiyo ko mUga athavA uDada me yathA sambhava vidyamAna pAkya aura apAkya- ina dono zaktiyo ke samAna samajhanA cAhiye / ina dono zuddhi aura azuddhi nAma kI zaktiyo me se zuddhi zakti kI vyakti (vikAsa) to sAdi hai tathA azuddhi zakti kI vyakti (vikAsa) anAdi hai aura yaha saba vyavasthA svabhAvabhUta hone se tarka kA viSaya nahI hai / isakA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra mUga athavA uDada ke kisI-kisI dAne meM to svabhAvata pAkya zakti aura kisIkisI dAne me svabhAvata. apAkya zakti pAyI jAtI hai usI prakAra samasta sasArI jIvo me se kisI-kisI sasArI jIva me to svabhAvata zuddhi zakti kA sadbhAva aura kisI-kisI sasArI jIva me svabhAvata azuddhi zakti kA sadbhAva jAnanA cAhiye tathA jisa prakAra mUga athavA uDada ke jisa dAne meM svabhAvata pAkya zakti pAyI jAtI hai usa dAne me apAkya zakti nahI pAyI jAtI hai aura mUga athavA uDada ke jisa dAne me svabhAvata apAkya zakti pAyI jAtI hai usa dAne meM pAkya zakti nahI pAyI jAtI hai usI prakAra jisa sasArI jIva me svabhAvata zuddhi zakti vidyamAna hai usame azuddhi zakti kA aura jisa sasArI jIva me svabhAvata azuddhi zakti vidyamAna hai usame zuddhizakti kA abhAva jAnanA cAhiye / ilanA hI nahI, jisa prakAra niyata mUga athavA uDada ke dAne me svabhAvata vidyamAna pAkya zakti kI vyakti ( pakI huI avasthA me pahu~ca jAnA ) sAdi hai va niyata mUga athavA uDada ke dAne me svabhAvata Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 vidyamAna apAkya zakti kI vyakti ( apakva avasthA meM hI banA rahanA) anAdi hai usI prakAra niyata sasArI jIva me svabhAvata' vidyamAna zuddhizakti kI vyakti ( zuddha avasthA me pahu~ca jAnA) sAdi jAnanA cAhiye va niyata sasArI jIva me svabhAvata vidyamAna azuddhi zakti kI vyakti (azuddha dazA me hI banA rahanA ) anAdi jAnanA cAhiye / bhAvArtha-uparyakta pAkya zakti aura apAkya zakti tathA zuddhi gakti aura azuddhi zakti ina savakA apane-apane sthAna me sadbhAva to svabhAvata hone se anAdi hai va apAkya zakti tathA azuddhi zakti kI vyakti ( vikAsa ) bhI anAdi hai lekina pAkya zakti aura zuddhi zakti kI vyakti ( vikAsa ) sAdi hai / isa saba pratiniyata vyavasthA ko vastu svabhAva kA khela hI samajhanA cAhiye isame tarka kA sahArA lenA vyartha hai-yaha vAta svAmI samantabhadra ke "svAbhAvo'tarkagocara" vAkya se spaSTa ho jAtI hai| aSTazatI aura aSTasahasrI me isa vAkya kA jo artha kiyA hai vaha nimna prakAra hai| "kuta zakti prati niyama iti cet tathA svabhAvatvAditi brama / nahi bhAvasvabhAvA paryanuyoktavyA , teSA matarkagocaratvAt / " artha-amuka jIva me to zuddhizakti hai aura amuka jIva me azuddhigakti hai-ityAdi rUpa se jo dono zaktiyo ko pratiniyatatA kA pratipAdana kiyA gayA hai isame una zaktiyo kI pratiniyanatA kA kAraNa kyA hai yaha prazna yadi upasthita kiyA jAya to granthakAra kahate hai ki usa-usa vastu kA svabhAva Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 hI aisA hai aura svabhAva kabhI tarka kA viSaya nahI hotA hai isaliye isame tarka-vitarka nahI karanA caahiye| azuddhizakti kI vyakti anAdi hai aura zuddhizakti kI sAdi hai-isakA spaSTIkaraNa prakRta padya kI aSTasahasrI TIkA kI TippaNI me nimna prakAra pAyA jAtA hai| "azuddhatvamanAdita eva mantavya sAditve mate sati tata pUrvaM zuddha sabhavApatte / zuddhistu na jIvAnA pUrvata , pUrvata zuddhi svIkAre punarvadhAsabhavApatte / na ca bandho nAstIti, pratyakSato bandhakRte zarIrAdi pAratatryamyAnubhAvAt / iti bandhasyAzuddha dazAyA meva sabhavAdanAdirazuddhi / zuddhistu prayogajanyatvAtsAdi / kanakapASANagata suvarNasyAzuddhiranAdistacchuddhistu sAdiriti dRSTAnto'tramAvanIya / " ( aSTasahasrI pRSTha 275 TippaNI-5) artha-azuddhazakti kI vyaktirUpa azuddhi kA sadbhAva anAdikAla se hI mAnanA cAhiye kyoki yadi use sAdi mAnA jAtA hai to usase pUrva vahA hame zuddhi kA sadbhAva svIkAra karanA hogA, lekina azuddhizakti kI vyakti ke pUrva zuddhi kA sadbhAva jIvo me nahI mAnA jA sakatA hai kyoki azuddhi zakti kI vyaktirUpa azuddhi ke pUrva jIvo me zuddhi ke svIkAra karane para phira bandha kA honA asambhava ho jAyagA aura aisA hai nahI, ki uname bandha kA sarvathA abhAva hI mAna liyA jAya, kAraNa ki bandha ke phalasvarUpa zarIrAdi kI paratatratA kA jIva me pratyakSa anubhava ho rahA hai| isa prakAra bandha kI utpatti azuddha dazA me hI sambhava hone se azuddhi zakti kI vyakti rUpa azuddhi anAdi hI siddha hotI hai aura cUki zuddhi zakti kI vyaktirUpa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 zuddhi prayoga ( prayatna ) janya hai ata yaha sAdi hI siddha hotI hai / yahA para isa dRSTAnta kA samanvaya kara lenA cAhiye-ki svarNa pASANa me rahane vAle svarNa kI azuddhi to anAdi hai aura zuddhi sAdi hai| Upara maiMne samasta sasArI jIvo ko bhavya aura abhavya ina do vargoM meM vibhakta karake bhavyatva aura abhavyatva ko kramaza zuddhi zakti aura azuddhizakti kA nAma dekara zuddhizakti aura azuddhizakti ke viSaya me AptamImAsA kI kArikA 88 aura 100 tathA inakI TIkA aSTazatI aura aSTasahasrI ke AdhAra para vistAra se vivecana kiyA hai| ava prakaraNa ke liye upayogI hone ke kAraNa pa0 phUla candrajI kI vicAradhArA ko lekara isa sambandha me thoDA aura vicAra kiyA jAtA hai| pa0 phUlacandra jI ne AptamImAsA kArikA 100 kA artha karate hue jo vyAkhyAna kiyA hai vaha nimna prakAra hai___"yahA para jo ye do prakAra kI zaktiyA kahI gayI hai una dvArA prakArAntara se upAdAnazakti kA hI pratipAdana kara diyA gayA hai| jIvoM me ye do prakAra kI zaktiyA hotI hai| uname se azaddhi nAmaka zakti kI vyakti to anAdikAla se prati samaya hotI A rahI hai jisake Azraya se nAnA prakAra ke pudgala karmoM kA bandha hokara kAmAdi rUpa bhAva sasAra kI sRSTi hotI hai| jo- abhavya jIva hai unake isa zakti kI vyakti anAdi-ananta hai aura jo bhavyajIva haiM unake isa zakti kI vyakti anAdi hokara bhI sAnta hai|" ( jainatattvamImAsA pRSTha 68-69 ) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yadyapi 10 jI ke isa vyAkhyAna kA mujhe yahA para virodha nahI karanA hai parantu itanA nizcita hai ki unake isa vyAkhyAna se kArikA kA svArasya samApta ho jAtA hai / pa0 jI ke hI nimnalikhita kathana se yaha bAta ThIka taraha se pAThako kI samajha me A jAyagI / ve likhate haiM "isa viSaya ko spaSTa karane ke liye AcArya mahArAja ( svAmI samantabhadra ) ne pAkyazakti aura apAkyazakti ko udAharaNa ke rUpa me upasthita kiyA hai / Agaya yaha hai ki jisa prakAra vahI uDada agni sayoga ko nimitta kara pakatA hai jo pAkya zakti se yukta hotA hai / jisame apAkya zakti pAyI jAtI hai vaha agni sayoga ko nimitta kara trikAla me nahI paka sakatA aisI vastu maryAdA hai usI prakAra prakRta meM jAnanA cAhiye / yahA para pAkyazakti yukta uDada aura apAkya zakti yukta uDada aisA bheda kiyA gayA hai jo saba jIvo para pUrNa taraha se lAgU nahI hotA, kyoki bhavyajIvo me zuddhizakti aura azuddhi zakti kA sadbhAva samAna rUpa se upalabdha hotA hai so prakRta me dRSTAnta ko eka deza rUpa se grAhya mAna kara mukhyArtha ko phalita kara lenA cAhiye / dRSTAnta me dRSTAnta ke saba guNa upalabdha hote hI hai, aisA hai bhI nahI / vaha to mukhyArtha kI sUcanA mAtra karatA hai / " ( jaina tattvamImAsA pRSTha 69-70 ) mAlUma paDatA hai ki kArikA me vidyamAna zuddhizakti kA Upara likhe prakAra artha karane para jaba paM0 jI ko yaha bhAna huA ki usakA mela dRSTAnta rUpa se upasthita pRthak-pRthak uDada me vidyamAna pAkyazakti aura apAkyazakti ke sAtha pUrA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 pUrA nahI baiThatA hai to unhe spaSTa karanA par3A ki " dRSTAnta me dRSTAnta ke sava guNa upalabdha hote hI hai aisA hai bhI nahI, vaha to mukhyArtha ko sUcanA mAtra karatA hai" lekina svAmI samantabhadra jaise tArkika mahApuruSa yahA para aisA dRSTAnta upasthita karege jisakA dRSTAnta ke sAtha pUrA mela Avazyaka hone para bhI nahI baiThatA ho - aisI kalpanA karanA anucita hI mAnA jAyagA / ata kArikA me vidyamAna zuddhi zakti kA artha bhavyatva aura azuddha zabda kA artha abhavyatva karanA hI sarvathA ucita hai / isa artha ke sAtha pAkya zakti aura apAkya zakti kA dRSTAnta bhI sarvathA sagata ho jAtA hai tathA phira pa0 jI ko dRSTAnta kA dRnta ke sAtha samanvaya karane ke liye ukta khIcAtAnI karane kI bhI koI AvazyakatA nahI raha jAtI hai / zrImadbhaTTAlakadeva aura svAmI vidyAnandI ne kArikA kA vyAkhyAna karate hue zuddhikti kA artha bhavyatva aura azuddhi zakti kA artha abhavyatva hI kiyA hai / yathA- "zuddhistAvajjIvAnA bhavyatva keSAcitsamyagdarzanAdiyogAntizcayite / azaddhirabhavyatva tadvaiparItyAt pravartanAdavagamyate chadmasthai, pratyakSatazcAtIndriyArthadarzibhi / iti bhavyetara svabhAvI zuddhyazuddhI jIvAnA teSA sAmarthyA sAmarthye zaktzaktI iti yAvat / te mASAdipAkyAparazaktivat sabhAvyete sunizci tAsabhavadvAdhakapramANatvAt yyn artha - yahA para zuddhi zabda kA artha bhavyatva hai jo kinhI ke samyagdarzana Adi ke AdhAra para nizcita hotA hai / isI taraha azuddhi zabda kA artha yahA para abhavyatva hai jo bhavyatva se viparIta pravartana ke AdhAra para to chadma stho dvArA jAnA jAtA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 hai tathA atIdriya padArthoM kA darzana karane vAlo ke dvArA pratyakSa se jAnA jAtA hai / isa taraha jIvo ke bhavyatva aura abhavyatva svabhAva hI kramaza zuddhi aura azuddhi hai / inhe jIvo kI sAmarthya aura asAmarthya athavA zakti aura azakti bhI kaha sakate haiN| inhe uDada Adi me pAyI jAne vAlI pAkya aura apAkya zaktiyo kI taraha samajhanA cAhiye / cUki inakI astitva siddhi me vAdhaka pramANo kA abhAva hai ata inakA sadbhAva pRthak-pRthak jIvo me sunizcita samajhanA cAhiye / bhaTTAlakadeva ne isa vyAkhyAna ke sAtha pa0 phUlacandajI kA bhI koI virodha nahI hai ata ve likhate haiM "yahA para jIvo ke samyagdarzanAdirUpa pariNAma kA nAma zuddhi zakti hai aura mithyAdarzanAdirUpa pariNAma kA nAma azuddhi zakti hai / isa abhiprAya ko dhyAna me rakhakara yaha vyAkhyAna kiyA hai / vaise zuddhizakti kA artha bhavyatva aura azuddhizakti kA artha abhavyatva karake bhI vyAkhyAna kiyA jA sakatA hai / bhaTTa akalakadeva ne aSTazatI me aura AcArya vidyAnandI ne aSTasahasrI me sarvaprathama isI artha ko dhyAna me rakhakara vyAkhyAna kiyA hai / isI artha ko dhyAna meM rakhakara AcArya amRtacandra ne pacAstikAya gAthA 120 kI TIkA me yaha vacana likhA hai - " sasAriNo dviprakArA, bhavyA abhavyAzca / te zuddhasvarUpopalambhazaktisadbhAvAsadbhAvAbhyA pAcyApacya mudgavadabhidhIyanta iti / " (jainatattvamImAsA TippaNI pRSTha 69 ) pa0 pUlacandrajI ne AcArya amRtacandra kA jo ukta uddharaNa diyA hai usakA artha yaha hai ki sasArI jIva do prakAra ke haiM- bhavya aura abhavya / jina jIvo me apane svarUpa kI upalabdhi kI yogyatA pAyI jAtI hai ve bhavya aura jina jIvo Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 me vaha yogyatA nahI pAyI jAtI hai ve abhavya kahe gaye haiN| jovo ke ye dono prakAra aise jAnanA cAhiye jaise pakane yogya mUga aura nahI pakane yogya mUga isa taraha mUgo ke do prakAra pAye jAte hai| isa prakAra svAmI samantabhadra dvArA diye gaye pAkya aura apAkya zaktiyo ke dRSTAnta se, zrImadbhaTTAkalakadeva aura svAmI vidyAnandI dvArA kiye gaye ullikhita vyAkhyAna se, pacAstikAya gAthA 120 kI TIkA me vidyamAna AcArya amRtacandra ke ullikhita vacana se aura zrI pa0 phUlacandra ko bhI unake ullikhita vaktavya ke AdhAra para mAnya hone se yahI mAnanA ucita hai ki AptamImAsA kArikA 66 va 100 me paThita zuddhi aura azuddhi zabdo se svAmI samantabhadra ko uDada athavA maga ke pRthak-pRthak dAno me pAyI jAne vAlI pAkyazakti aura apAkya zaktiyo kI taraha hI bhinna-bhinna jIvo me vidyamAna kramaza bhavyatva zakti aura abhavyatvazakti ho artha svIkAra hai| AptamImAsA kArikA 100 kA vyAkhyAna karate hue zrImadbhaTTAkalakadeva ne aSTazatI me aura AcArya vidyAnandI ne aSTasahasrI me zuddhi aura azuddhi zabdo kA nimnalikhita vyAkhyAna bhI kiyA hai __"yadi vA jIvAnAmabhisandhinAnAtva zuddhyazuddhI / svanimittavazAt samyagdarzanAdipariNAmAtmako'bhi sandhi. zuddhi / miryAdarzanAdi pariNAmAtmako'zuddhirdoSAvaraNahAnItaralakSaNatvAtteSA zuddhyazuddhizaktayoritibheda mAcArya prAha / tato'nyatrApi bhavyAbhavyAbhyA bhavyeSveva sAdhanAdiprakRtazaktayorvyaktI samyagdarzanAdyutpatte pUrvamazuddhyabhivyakte mithyAdarzanAdi satatirUpAyA puna zaktyabhivyakte sAditvAt / " (aSTasahasrI pRSTha *74-275) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 artha - athavA jIvo me vidyamAna abhiprAyo kI bhinnatA zuddhi aura azuddhi kahalAtI hai / jaise apane - apane nimitta se jIva ke samyagdarzanAdi pariNAma svarUpa abhiprAya ko zuddhi va mithyAdarzanAdi pariNAma svarUpa abhiprAya ko azuddhi samajhanA cAhiye / kyoki jIvo kI zuddhizakti to doSo (kAma-krodhAdi bhAva karmo) tathA AvaraNo (jJAnAvaraNAdi paudgalika dravyakarmoM) kI hAni (vinAza) svarUpa hai aura unakI ( jIvo kI) azuddhizakti ukta doSo tathA AvaraNo ke sadbhAvarUpa hai / dono zaktiyo me pAye jAne vAle isa bheda (antara) ko AcArya samantabhadra ne "sAdyanAdI tayorvyaktI" isa kArikAza dvArA kahA hai / ata bhavya tathA abhavya dono me se kevala bhavyo me prakRta zuddhi aura azuddhi' zaktiyo kI vyakti kramaza sAdi aura anAdi samajhanA cAhiye / kyoki bhavyo me samyagdarzanAdi ko utpatti se pUrva mithyAdarzanAdi kI anAdikAla se calI A rahI paramparA svarUpa azuddhi zakti kI vyakti me kathacit anAdipanA pAyA jAtA hai tathA samyagdarzanAdi kI abhivyakti me sAdipanA pAyA jAtA hai / Caterer ko kArikA 100 ke vyAkhyAna ke garbha me aSTazatI aura aSTasahasrI me jo ukta vyAkhyAna pAyA jAtA hai, mAlUma paDatA hai, ki pa0 phUlacandra jI ne isake AdhAra para hI zuddhi aura azuddhi zabdo kA artha apane abhiprAyAnusAra kiyA hai / lekina vAstava me kArikA kA vahI mukhyArtha ( abhidheyArtha ) samajhanA cAhiye jisakA pratipAdana aSTazatI aura aSTasahastrI me sarvaprathama kiyA gayA hai / pazcAt kiyA gayA artha sUcita artha hI samajhanA cAhiye / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 kathana kA sAra yaha hai ki sampUrNa jIvo me pUdagaladravya ke sayoga se vibhAvarUpa pariNamana karane kI yogyatA svarUpa svata siddha anAdi-nidhana vibhAva zakti vidyamAna hai| isa vibhAva zakti ke bala para pratyeka jIva anAdikAla se pudgaladravya ke sayoga se vibhAvarUpa pariNamana karatA AyA hai va isI AdhAra para pratyeka jIvo ko 'sasArI' sajJA prApta huI hai| ye hI sasArI jIva apanI-apanI bhavyatva yA abhavyatva zaktiyo ke AdhAra para do bhAgo me vibhakta ho gaye hai tathA iname se jo abhavya jIva hai ve sabhI anAdikAla se to sasArI hai hI, lekina anantakAla taka sasArI hI vane rahane vAle hai| bhavyajIvo me se abhI taka bahata se bhavyajIva to sAdhano kI anukUlatA pAkara apanA sasAra naSTa kara cuke haiM tathA bahuta se bhavyajIva sAdhano kI anukUlatA prApta karate hue apanA sasAra naSTa karate jA rahe hai| isa taraha bhavya jIvo dvArA apanA-apanA sasAra naSTa karane ko yaha prakriyA anAdikAla se calatI AyI hai aura anantakAla taka calatI jAyagI, kabhI isakA anta hone vAlA nahI hai / jITo kA baddhaspRSTa aura abaddhaspRSTa rUpa se vivecana jina jIvo ne apanA sasAra naSTa kara diyA hai unhe mukta sajJA jainAgama pradAna kI gayI hai isa taraha abhI taka jitane jIva mukta ho cuke hai una sabako AkAza, dharma, adharma aura kAla kI taraha pUrvokta prakAra avaddhaspRSTa jIvadravya samajhanA cAhiye kyoki ve bhI AkAza, dharma, adharma aura kAla dravyo kI taraha dUsarI vastuo ke sAtha spRSTa hokara to raha rahe hai phira bhI mukta dazA ko prApta ho jAne ke kAraNa ve ava kabhI kisI vastu ke sAtha mila kara eka piNDa kA rUpa dhAraNa karane vAle nahI hai Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaisA ki sasArI jIva pudgaladravya ke sAtha mila kara eka piNDa kA rUpa dhAraNa kiye hue haiM aura yahI kAraNa hai ki jina jIvoM ne sAdhano kI anukUlatA prApta na hone se abhI taka mukti prApta nahI kI hai una bhavyajIvo ora sabhI abhavya jIvo ko pudgaladravya ke sAtha mila kara eka piNDarUpa sthiti meM vidyamAna rahane ke kAraNa baddha aura AkAgAdi sabhI dravyo ke sAtha spaSTarUpa sthiti me rahane ke kAraNa spRSTa- isa taraha vaddhaspRSTa jIvadravya maiMne kahanA ucita samajhA hai / pudgaloM kA bhI vaddhaspRSTa avaddhaspRSTa rUpa meM vivecana pUrva me batalA diyA gayA hai ki jIvo me vaddhatA kA kAraNa uname svata siddha rUpa se vidyamAna vaibhAvikI zakti hai aura yaha bhI batalA diyA gayA hai ki yaha zakti jisa prakAra jIvo me hai usI prakAra pudgalo me bhI hai / isa taraha jisa prakAra jIvo ko pudgaladravya ke sAtha mila kara eka piNDarUpa sthiti me rahane ke kAraNa vaddha mAnA gayA hai usI prakAra pudgaladravyo ko bhI jIvo ke sAtha athavA apane se bhinna pudgaladravyo ke sAtha milakara eka piNDarUpa sthiti me rahane ke kAraNa baddha mAnA gayA hai| isa taraha jisa prakAra jIva baddhaspRSTa aura avaddhaspRSTa do bhAgo me vibhakta hai usI prakAra pudgalo ko bhI baddhaspRSTa aura avaddhaspRSTa do bhAgo me vibhakta samajha lenA cAhiye / jIvoM aura pudgaloM meM baddhaspRSTatA aura abaddhaspRSTatA ke AdhAra para vizeSatA jIvo aura pudgalo me baddhaspRSTatA aura avaddhaspRSTatA ke AdhAra para isa prakAra kI vizeSatA samajha lenI cAhiye ki Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI jIva anAdikAla se pudgalo ke sAtha baddhasthiti ko prApta hokara hI rahate Aye hai lekina uname se jina jIvo ne puruSArtha dvArA apanI usa baddhasthiti ko samApta kara abaddhasthiti ko prApta kara liyA hai ve aba kabhI baddhasthiti ko prApta nahI hoNge| pudgaladravyo me yaha vizeSatA hai ki koI pudgala to anAdikAla se jIvo athavA pudgalo ke sAtha vaddhasthiti ko prApta ho rahe hai aura yadi unakI vaha baddha samApta bhI huI hai to punaH baddhasthiti ko prApta ho gaye hai yA ho sakate hai| isI prakAra koI pudgala anAdikAla se abaddhasthiti ko prApta hokara bhI raha rahe hai parantu ve Age cala kara yathAyogya jIva athavA pudgalo ke sAtha baddhasthiti ko bhI prApta hue hai aura Age bhI baddhasthiti ko prApta ho sakate hai| isa prakAra jovo aura pUdgalo me paraspara jo vizeSatAyeM sambhava hai ve nIce prakAra hai| (1) sabhI anantAnanta jIva anAdikAla se yathAyogya pudgalo ke sAtha baddha hokara hI rahate Aye hai jabaki samasta pudgalo me se vahata se pudgala to anAdikAla se jIvo athavA dUsare pudgalo ke sAtha baddha hokara rahate Aye haiM aura bahuta se abaddha hokara bhI rahate Aye hai| (2) anAdikAla se ukta prakAra se baddhatA prApta sabhI jIvo me se bahata se jIvo ne Age calakara apanI baddhasthiti ko samApta kara diyA hai aura bahata se jIva apanI usa vaddhasthiti ko samApta karate jA rahe hai / isa taraha jIvo dvArA apanI vaddhasthiti ko samApta karane kI isa prakriyA kA Age calakara kabhI anta hone vAlA nahI hai, lekina jina jIvo ne apanI vaddhasthiti ko samApta kara diyA hai athavA jo jIva apanI baddhasthiti ko samApta karate jA rahe haiM ve saba Age calakara Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 kabhI puna vaddhasthiti ko na to prApta hue hai aura na prApta hovege / pudgaladravyo me vaddhasthiti kI prakriyA me jIvo kI vaddhasthiti kI prakriyA se yaha vizeSatA hai ki jo pudgala anAdikAla se avaddhasthiti ko prApta rahe hai unhone apanI usa avaddhasthiti ko samApta kara vaddhasthiti ko bhI prApta kiyA hai va prApta kara sakate hai / isI prakAra jo pudgala anAdikAla se vaddhasthiti ko prApta rahe haiM unhoMne bhI apanI usa vaddhasthiti ko samApta kara avaddhasthiti ko prApta kiyA hai va Age prApta kara sakate hai / isa taraha sabhI pudgala apanI avaddhasthiti ko samApta kara vaddhasthiti ko prApta hote rahate hai aura vaddhasthiti ko samApta kara avaddhasthiti ko prApta hote rahate haiM / (3) eka jIva kabhI dUsare jIva ke sAtha baddha nahIM hotA kevala pudgala ke sAtha hI baddha hotA hai jaba ki pudgala jIva aura pudgala dono ke sAtha yathAyogya vaddhatA ko prApta karatA rahatA hai / (4) anAdikAla se vaddhasthiti ko prApta samasta jIvo me se bahuta se jIva aise hai jiname apanI baddhasthiti ko samApta karane kI yogyatA to pAyI jAtI hai parantu ve kabhI apanI usa vaddhasthiti ko samApta nahI karege, parantu vahuta se jIva aise bhI hai jiname apanI vaddhasthiti ko samApta karane kI yogyatA hI nahI hai / sabhI pudgalo me apanI baddhasthiti ko samApta kara avaddhasthiti prApta karane kI ora abaddhasthiti ko samApta kara vaddhasthiti prApta karane kI yogyatA vidyamAna hai / (5) pudgaladravyo kA yaha svabhAva bhI hai ki jo pudagala apanI vartamAna sthiti me jIvo athavA anya pudgalo ke Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 sAtha baddha hone kI yogyatA nahI rakhate hai ve Age cala kara usa yogyatA ko bhI prApta kara lete hai| jaise pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa se pariNata pudgala apanI vartamAna sthiti me yadyapi eka dusare rUpa pariNata nahI ho sakate hai parantu Age calakara usa yogyatA kA sampAdana kara ve paraspara eka dUsare rUpa bhI pariNata ho jAyA karate hai| yahI kAraNa hai ki jaina darzana me pRthvI, jala, agni aura vAyu rUpa se pariNata hone vAle svatantra svatantra pUdagala nahI svIkAra kiye gaye hai| isI prakAra koI bhI pudgala kabhI karmavargaNA kI aura kabhI naukarmavargaNA kI yogyatA sampAdana kara jIva kA nimitta pAkara karmarUpa aura nokarmarUpa pariNata ho jAyA karate hai| pudgaladravyo kA jitanA vastu vijJAna kI dRSTi se vivecana kiyA jA sakatA hai vaha tattvArtha sUtra ke pacama adhyAya me nimnalikhita sUtro ke AdhAra para kiyA gayA hai / ___"sparzarasagandhavarNavanta pudgalA // 23 / / , zabdavandhasaukSmya sthaulyasasthAnabhedatamazchAyAtapodyatavantazca // 24 / / , aNava skandhAzca / / 25 / / , bhedasaghAtebhya utpadyante // 26 // , bhedAdaNu // 27 // , bhedasaghAtAbhyAcAkSuSa // 28 // , snigdharUkSatvAdvandha / / 32 // , na jaghanyaguNAnAm / / 33 / / , guNasAmye sadRzAnAm / / 34 / / , dvayadhikAdiguNAnA tu // 35 // vandhe'dhiko pAriNAma kau ca / / 36 / / " artha-pudgala rUpa, rasa, gandha aura varNa vAle hote hai| zabda, bandha, sIkSmya, sthaulya, sasthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota ye unakI paryAya haiM / ve pudgala aNu aura skandha ke bheda se do prakAra ke hote hai| ina dono prakAra ke pudgalo kA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa prAmA bheTa aura gAlAta meM hotA hai ( arthAta pudgata sandhoM kI gaNana kriyA agAya pudgala ke nirmANa meM kAraNa hai aura agu 17, pudgalo kA mahAna ( gaThana ) rakandha tpa pragalo ne nirmANa meM kAraNa hai lekina yahAM tanA vizeSa samalanA cAhiye nikoparagana sandhI geTana kriyA (bhada) ke AdhAra para choTe mAnyo aura choTe yantroM ne nagaThana kiyA (galAta) ke AdhAra para baMTe kanyo kA bhI nirmANa hotA hai|) agguoM kI utpatti bheda se hotI hai gavAna meM nahIM hotii| cApa samAdho kI utpatti bheda aura nadhAta dono ne AdhAra para hotI hai| vandha (gaDAta) kA kAraNa gudgalo meM vidyamAna snigdhatA aura rakSatA nAma ke guNa hai| lekina snigyatA aura rakSanA ke jaghanya aga banca kAraNa nahIM hote haiM aura snigdhatA athavA nakSatA ke mamAna aza vAle pudgala yadi sahama ani snigdha-snigya athavA rukSa-rakSa bhI ho to bhI vanya nahIM hotA hai| una taraha snigdha-snigdha ayavA rakSa-rakSa yA snigdha kSa pUgalo kA yadi vandha ho rahA ho to vahAM eka snigya se dUsare snigdha ke, eka makSa se dUsare rukSa ke tathA snigdha me lakSa ke athavA ase gnigdha ke do guNa adhika honA adhi Avazyaka hai| isa taraha bandha ke avamara para jimake do guNa adhika hoMge usa rUpa nArA pudgala pariNata ho jAyA karatA hai| yahAM itanA vizeSa avazya mamalanA cAhiye ki bandha hone para dono kisI eka rUpa na hokara tIsaro avasthA ko ho prApta ho jAte haiM / isa viSaya kA spaSTIkaraNa vaijJAnika dRSTi kI adhikAdhika apekSA rakhatA hai| AdhyAtmika dRSTi se vandha aura usake abhAva kA vivecanapudgala skandho athavA pudgalAraNuo ke nirmANa ko vastu-vijJAna kI dRSTi se uparyukta prakriyA hai| adhyAtma vijJAna Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dRSTi me hone vAlI bandha prakriyA isase bhinna hai kAraNa ki bahA pudgala pudgala ke sAtha baddha na hokara AtmA pudgala ke sAtha athavA pudgala AtmA ke sAtha baddha hotA hai| isI taraha adhyAtma vijJAna kI dRSTi se baddha AtmA aura pudgala ke pRthakkaraNa (bheda) kI prakriyA bhI baddha pudgalo ke pRthakkaraNa (bheda) kI prakriyA se bhinna jAnanA caahiye| gommaTasAra karmakANDa Adi grantho me isakA hI vivecana kiyA gayA hai tathA baddha hone va pRthak hone para jo AtmA aura pudgala kI avasthAye (pariNatiyA~ ) banatI hai unakA vivecana gommaTasAra jIvakANDa Adi grantho me kiyA gayA hai / adhyAtma vijJAna kI dRSTi se hone vAle bandha me AtmA kArmaNavargaNA rUpa aura nokarmavargaNA rUpa pudgalo se athavA kANirgavaNA rUpa aura nokarmavargaNA rUpa pudgala AtmA se vaddha hote haiM yaha niyama hai / kANivargaNArUpa pudgaloM kA artha hai jJAnAvaraNAdi karma rUpa se pariNata hone kI yogyatA rakhane vAle pudgala aura nokarma vargaNArUpa pudgalo kA artha hai zarIrAdi nokarma rUpa pariNata hone kI yogyatA rakhane vAle pudgala / yaha bhI niyama hai ki kArmANavargaNArUpa aura nokarmavargaNArUpa pudgalo kA kramaza karmarUpa aura nokarmarUpa pariNamana AtmA ke pratiniyata pariNamana kA nimitta milane para hI hotA hai aura java kANivargaNArUpa pudgala karmarUpa tathA nokarmavargaNArUpa pudgala nokarma pariNata ho jAte haiM to yathAkAla hone vAle unake pratiniyata pariNamana AtmA ke pratiniyata pariNamana ke nimitta hote hai / jaisA ki samayasAra gAthA 86 me kahA gayA hai "jIvapariNAmahedu kammatta puggalA pariNamati / puggala kammaNimitta taheva jIvo vi pariNasai // " Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - arthAt jIva ke pariNAmo kA nimitta pAkara pudgala karma rUpa pariNata hote hai aura pudgala karmoM kA nimitta pAkara jIva bhI apanI yogyatAnusAra tadanukUla pariNata huA karatA hai / yadyapi Upara mai yaha vatalA cukA hU~ ki kArmANa vargaNA ho karma rUpa pariNata hotI hai aura nokarma vargaNA hI nokarmarUpa pariNata hotI hai parantu yahA~ maiM itanI vAta aura batalA denA cAhatA hU~ ki kArmANavargaNA me sthita pudgala kAlAntara me nokarmavargaNA kA athavA aura dUsare prakAra kA rUpa bhI dhAraNa kara liyA karate haiM va nokarmavargaNA me sthita pudgala bhI kAlAntara me karmANavargaNA kA athavA aura dUsare prakAra kA rUpa dhAraNa kara liyA karate haiM, isI prakAra aura dUsare prakAra ke pudgala bhI kAlAntara me kArmANavargaNA kA yA nokarmavargaNA kA rUpa dhAraNa kara liyA karate haiM / itanA hI nahIM, eka prakAra ko kArmANavargaNA ke pudgala kAlAntara me dUsarI kANivargaNA kA rUpa dhAraNA kara liyA karate haiM aura eka prakAra kI nokarmavargaNA ke pudgala bhI kAlAntara me dUsarI nokarmavargaNA kA rUpa dhAraNa kara liyA karate haiM / isa prasaGga me pa0 phUlacandrajI ne jainatattvamImAsA ke pRSTha 166 para nimnalikhita kathana kiyA hai "karmabandha hone ke pahale saba kArmANavargaNAye eka prakAra kI hotI hai yA saba karmoM kI alaga-alaga vargaNAyeM hotI haiM ? sAtha hI yaha bhI dekhanA hai ki kArmANavargaNAye hI karmarUpa kyo pariNata hotI haiM anya vargaNAye nimitto ke dvArA karmarUpa pariNata kyo nahI ho jAtI ? yadyapi ye prazna thoDe jaTila to pratIta hote haiM parantu zAstrIya vyavasthAo para dhyAna Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 dene se inakA samAdhAna ho jAtA hai / zAstro me batalAyA gayA hai ki yoga ke nimitta se prakRti bandha aura pradeza bandha hotA hai | aba thoDA isa kathana para vicAra kIjiye ki kyA yoga sAmAnya se kArmANavargaNAo ke grahaNa me nimitta hokara jJAnAvaraNAdirUpa se unake vibhAga me nimitta hotA hai yA jJAnAvaraNAdirUpa se jo kArmANavargaNAye pahale se avasthita haiM unake grahaNa menimitta hotA hai ? iname se pahalI bAta to mAnya nahI ho sakatI hai kyoki kArmANavargaNAo me jJAnAvaraNAdirUpa svabhAva paidA karane me yoga kI nimittatA nahI hai / jo jisa rUpa me hai unakA usI rUpa me grahaNa ho - isame yoga nimitta hotA hai / " isa kathana se pa0 phUlacandrajI ne yaha siddha kiyA hai ki jJAnAvaraNAdi ATho karmoM kI kArmANavargaNAye alaga-alaga hai aura yoga ke nimitta se ATho prakAra kI vargaNAyeM apane-apane jJAnAvaraNAdi niyatarUpa rUpa se AtmA ke sAtha sambandha kara letI haiM / isakI puSTi me unhone vIrasena AcArya kA vargaNAkhaDa bandhana anuyoga dvAra cUlikA vAlA kathana bhI vahA~ para uddhRta kiyA hai / pa0 phUlacandrajI ne jo ukta kathana kiyA hai usame unakA abhiprAya nimittabhUta yoga ko jJAnAvaraNAdi karmoM kI kArmANa vargaNAo kA jIva ke sAtha badhane me akicitkara batalAnA hai / parantu isa prakAra ve apane isa abhiprAya kI puSTi nahI kara sake hai / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai mai, jaisA ki Upara batalA diyA hai, mAnatA hU~ ki jJAnAvaraNa karma rUpa pariNata hone kI yogyatA rakhane vAlI kArmANavargaNA hI yoga ke nimitta se AtmA ke sAtha sambandha karake Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jJAnAvaraNa karmarUpa pariNata hotI hai va darzanAvaraNa karma rUpa pariNata hone kI yogyatA rakhane vAlI kArmANavargaNA hI yoga nimitta se AtmA ke sAtha samvandha karake darzanAvaraNa karma rUpa pariNata hotI hai isalie vivAda isa bAta me nahI hai, parantu isase jJAnAvaraNAdi karmoM kI kAryANavargaNAo kA jIva ke sAtha vadhane me yoga akiMcitkara kaise siddha ho sakatA hai| javaki pratyeka kArmANavargaNA yoga ke sadbhAva me hI AtmA ke sAtha bandha ko prApta hotI hai va yoga ke abhAva me kabhI bandha ko prApta nahI hotI hai / yaha eka Azcarya kI bAta hai ki eka ora to uparyukta kathana me svaya pa0 phUlacandrajI yoga ko kArmANavargagAo kA AtmA ke sAtha vavane me nimittarUpase kAraNa svIkAra karate hai aura dUsarI ora usa bandha me yoga ko akiMcitkara bhI mAnate hai / isa viSaya para Age vistRta rUpa se vicAra kiyA jAyagA | yahA~ para pa0 jI ke uparyukta kathana ko uddhRta karane merA mukhya abhiprAya itanA hI hai ki unakI ukta vicAradhArA ke Age itanA aura joDanA hai ki eka jAti kI vargaNA ke pugala vahA~ se pRthak hokara dUsarI jAti kI vargaNA me bhI mila jAte haiM tathA isa taraha pahalI jAti kI vargaNA ke rUpa me choDa - kara usa dUsarI jAti kI vargaNA ke rUpa ko dhAraNa kara lete hai / baddha spRSTatA aura avaddha spRSTatA kA upasaMhAra Upara kiye gaye kathana kA sAra yaha hai ki AkAza dravya, dharma dravya, adharma dravya aura sabhI kAla dravya ye saba anAdi kAla se avaddha spRSTa sthiti ko dhAraNa kiye satata isI avaddha spRSTa sthiti me hI rahane hue haiM aura Age bhI vAle hai / jIva nAma Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ke sabhI dravya anAdikAla se yadyapi baddhaspRSTa sthiti ko dhAraNa karate Aye hai parantu Age calakara uname se bahata se jIva pUrupArtha dvArA apanI baddha sthiti ko samApta kara abaddha sthiti ko prApta kara cuke hai tathA bahuta se jIvo me apanI baddha sthiti ko samApta kara avaddha sthiti ko prApta karane kI yaha prakriyA abhI bhI cAlU hai aura ananta kAla taka varAvara cAla rhegii| jIvo me bahuta se jIva aise bho haiM, jiname apano anAdi kAlona baddhasthiti ko samApta karane ko yogyatA rahate huye bhI ve kabhI abaddha sthiti ko prApta nahI hoge tathA jina jovo me apanI anAdi kAlona baddhasthiti ko samApta karane kI yogyatA hI nahI hai ve bhI hamezA vaddhasthiti me rahege / sabhI pudgala dravyo me vyavasthA yaha hai ki abaddhasthiti ko prApta pUdgala kAlAntara me baddhasthiti ko prApta ho jAtA hai aura baddhasthiti prApta pudgala kAlAntara me abaddhasthiti ko bhI prApta ho jAtA hai| koI bhI jIva jo eka bAra apanI baddhasthiti ko samApta kara abaddhasthiti ko prApta ho jAtA hai puna kabhI baddhasthiti ko prApta nahIM hotA / isa prakAra yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki vizva me jitane padArtha hai ve saba baddhaspRSTa aura avaddhaspRSTa isa taraha do vargoM meM vibhakta hai / ina padArtho me yayAsambhava pAyI jAne vAlI baddhatA aura spRSTatA dono hI pRthak-pRthak do Adi padArtho kI sayoga vizeSa rUpa avasthAye hai| spRSTatA to sava padArtho me eka dUsare padArthoM ke sAtha yathAyogya rUpa me sadA banI rahatI hai parantu baddhatA kevala jIva aura pudgala nAma ke padAryo me hI sambhava huA karatI hai / jIvo kI baddhatA kevala pudgala dravyo ke sAtha sambhava hai parantu pudgala dravyo kI baddhatA yathAyogya jIvo tathA pudgalo dono ke sAtha sambhava hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dravyoM ko artha paryAyeM aura vyaMjanaparyAya sabhI dravya pariNamana svabhAva vAle haiM-yaha vAta pUrva me batalAyI jA cukI hai yahA para maiM yaha batalAnA cAhatA hU~ ki dravyo ke pariNamana arthaparyAyo aura vyajanaparyAyo ke rUpa me huA karate hai / dravyo kI svabhAva paryAyo yA guNaparyAyo ko Agama me arthaparyAya nAma diyA gayA hai aura unakI dravyaparyAyo ko vyajanaparyAya nAma diyA gayA hai / yathA-- "garaNaparyAyANAmiha kecinnAmAntara vadanti budhAH / artho guraga iti vA syAdekArthAdarthaparyayA iti ca / / 62 // api cohiSTAnA miha dezAzadravya paryayANAM hi / vyajana paryAyA iti kecinnAmAntara vadanti vudhA / / 63 / / (pacAdhyAyI adhyAya 1) artha-vidvAno ne guNaparyAyo kA hI aparanAma athapayAya kahA hai aura dravyaparyAyo kA hI aparanAma vyajanaparyAya kahA hai| kyoki artha tathA guNa eka se artha ke vodhaka zabda haiM tathA dezAzo para ( dravya ke azo) ko hI dravyaparyAya kahate hai| isa kathana se yaha bhalIbhAti siddha ho jAtA hai ki svabhAvaparyAyeM, guNaparyAya aura arthaparyAya eka haiM aura dravyaparyAya va vyajanaparyAye eka haiN| arthaparyAyo kA vivecana pUrva kathanAnusAra svabhAvaparyAya yA guNaparyAye do prakAra ko hotI haiM-eka svapratyaya aura dUsarI svaparapratyaya / isa taraha svabhAva athavA guNaparyAyAo se abhinna hone ke kAraNa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 arthaparyAyoM ke bhI svapratyaya aura svaparapratyaya aise do bheda jAnanA cAhiye / pUrva kathanAnusAra yaha bhI jAnanA cAhiye ki agurulaghu guNa ke zaktyazo ( avibhAgi praticchedo) me SaDguNa hAni vRddhirUpa svabhAva yA guNaparyAye hI svapratyaya arthaparyAye hai tathA inhe choDa kara jitano svabhAva yA guNaparyAye hai ve saba svaparapratyaya arthaparyAye hai| jaise AkAza una saba padArthoM ko avagAhita kara rahA hai jo vizva me vidyamAna hai lekina AkAza kA padAryoM ko avagAhita karane kA svabhAva asImita hai arthAt vizva me jitane padArtha vidyamAna hai unase bho anantaguraNe padArtha yadi vidyamAna hote to unhe bhI AkAza apane andara avagAhita kara sakatA hai / isase jAnA jAtA hai ki AkAza kA padArthoM ko avagAhita karane rUpa pariNamana padArthAdhIna hone se svaparapratyaya hai / yahI vAta dharmadravya, adharmadravya, kAladravya aura jIvadravya ke svabhAva ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / maiM pUrva me vatalA cukA hU~ ki pa0 phUlacandrajI kevalajJAna ke viSaya me svaya yaha vAta svIkAra karate hai ki kevalajJAna me vizva ke samasta vidyamAna padArtho se anantaguraNe padArtho ko jAnane kI yogyatA rahate hue bhI kevala unhI padArthoM ko jAnatA hai jo padArtha vidyamAna hai| isa taraha avidyamAna padArtha ko na jAnane kA kAraNa kevalajJAna me usa jAti kI yogyatA kA abhAva nahIM hai kintu padArthoM kA asadbhAva hI usame kAraNa hai| Agama bhI yahI batalAtA hai| uparyukta kathana ke anusAra yaha niSkarSa nikala AtA hai ki pratyeka vastu kA pariNamana karane kA svabhAva to asImita hI hotA hai parantu ve pariNamana yadi parasApekSa ho to uname se usakA vahI pariNamana hogA jisake anukUla para kI sahAyatA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 prApta rahegI / jaise kumhAra kA ghaTa nirmANa kA svabhAva asImita hai lekina vaha nirmANa usI ghaTa kA karatA hai jisake anukUla use upAdAna sAmagrI tathA anya sahAyaka sAmagrI prApta ho jAtI hai / isI prakAra miTTI kI yogyatAye to asImita haiM parantu usase vahI kArya niSpanna honA hai jisake anukUla nimitta sAmagrI kI samagratA use prApta ho jAtI hai / pUrva me svapratyaya pariNamana ko svasApekSa paranirapekSa athavA kevala paranirapekSa pariNamana bhI kahA gayA hai isI prakAra svaparapratyaya pariNamana ko svaparasApekSa athavA kevala parasApekSa pariNamana bhI kahA gayA hai vaisA yahA bhI samajhanA cAhiye tathA 'sva' kA artha upAdAna aura 'para' kA artha nimitta pUrva me jo kahA gayA hai vahI bAta yahA bhI samajha lenA cAhiye / vyaMjana paryAya kA vivecana uparyukta prakAra arthaparyAyoM kA vivecana karane ke anantara aba yahA vyajanaparyAyo kA vivecana kiyA jA rahA hai / yaha bAta bhI pUrva me spaSTa ho cukI hai ki vizva ke samasta padArtha baddhaspRSTa aura abaddhaspRSTa do bhAgo me vibhakta hai arthAt vizva ke bahuta se padArthoM me para-padArtha ke sAtha vaddhatA aura spRSTatA dono bAteM pAyI jAtI hai aura bahuta se padArthoM me kevala spRSTatA ho pAyI jAtI hai vaddhatA nahI pAyI jAtI / AkAza, dharma, adharma ye tIno dravya aura samasta kAladravya tathA samasta jIvo me se kevala mukta jIva eva samasta pudgala dravyo me kevala aNurUpa sthiti ko prApta pudgaladravya ye saba avaddhaspRSTa padArtha haiM kyoki ye saba padArtha eka dUsare padArtha ke sAtha vaddha na Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 hokara kevala spRSTa hokara ho raha rahe hai| inhe choDa kara sampUrNa sasArI jIva aura sampUrNa skandharUpa pudgala ye sava baddhaspRSTa padArtha haiM / kyoki sasArI jIva to karma va nokarmarUpa pudgalo ke sAtha tathA pudgala jIvo yA dUsare pudgalo ke sAtha vaddhatA ko bhI prApta ho rahe hai aura spRSTa bhI ho rahe hai| isa prakAra AkAza, dharma, adharma, samasta kAla, muktajIva aura aNurUpatA ko prApta pudgala ina saba padArtho kI paraspara eka dUsare padArtha ke sAtha vidyamAna spRSTatA rUpa sayoga ke AdhAra para jo paryAye vanatI rahatI hai ve saba spRSTadravya paryAye hai aura pudgala ke sAtha baddhajIvo tathA jIva va anya pudgalo ke sAtha vaddha pudgaladravyo kI jitanI spRSTatArUpa sayoga ke AdhAra para dravyaparyAye hotI haiM ve saba to spRSTa dravyaparyAye hai tathA jitanI baddhatArUpa sayoga ke AdhAra para dravyaparyAyeM hotI hai ve saba baddhadravyaparyAye hai / ye spRSTarUpa aura baddharUpa dono hI prakAra kI sabhI paryAye vyajanaparyAya kahalAtI hai aura ye sabhI svaparapratyaya hI huA karatI haiM / kyoki ye paryAye para (nimitta) kA yoga pAkara sva (upAdAna) me utpanna huA karatI hai / arthAt jisa padArtha me vaha paryAya utpanna hotI hai vaha usame upAdAna kAraNa hotA hai aura jina padArtho ke yoga se vaha paryAya utpanna hotI hai ve usame nimittakAraNa hote hai| uparyukta vivecana ke AdhAra para yaha vAta nirNIta ho jAtI hai ki svabhAva, guNa yA artharUpaparyAye to svapratyaya aura svaparapratyaya dono prakAra kI hotI hai lekina spRSTa aura baddha dono hI prakAra kI dravya yA vyajanarUpa paryAye kevala svaparapratyaya hI huA karatI hai svapratyaya nahI hotii| dravya yA vyajanaparyAyo Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ke svapratyaya na hone kA kAraNa yaha hai ki pratyeka dravya, ke jitane aza ( pradeza ) niyata hai uname kabhI ghaTA vaDhI nahI hotI hai| isakA Azaya yaha hai ki pudgala ke do araNu mila kara dvayaguka nAma kA eka milA huA dravya bhale hI bana jAve parantu uma milI huI avasthA me araNu sarvadA eka pradeza vAlA hI rahegA jaisA ki apanI pRthaka avasthA me vaha eka pradeza vAlA rahatA hai| isI prakAra dvayaNuka bhI hamezA do pradeza vAlA hI rhegaa| arthAt aNu kabhI do Adi pradezo vAlA nahI hotA hamezA eka pradeza vAlA ho rahA karatA hai / isI prakAra dvayAka kabhI eka pradeza vAlA yA tIna Adi pradezo vAlA nahI hotA hamezA do pradeza vAlA hI rahA karatA hai| yahA isa kathana kA yaha Azaya nahI lenA cAhiye ki dvayaka kabhI vighaTita nahI hotA athavA milakara vyaraNaka Adi nahI banatA, kintu yahI Azaya lenA cAhiye ki jaba taka do aNu paraspara vandha ko prApta haiM tabhI taka vaha dvayaNuka hai vighaTita hone para dvayaraNuka sajJA bhI samApta ho jaaygii| isI prakAra dvayaNuka se vyaraNaka bana jAne para bhI dvayaNuka sajJA samApta ho jaaygii| yahI vyavasthA AkAzAdi dravyo ke vipaya me bhI jAnanA caahiye| arthAt jana-saskRti me AkAzadravya ko niyata parimANa me ananta pradezo, dharmadravya, adharmadravya aura pratyeka jIva dravya ko niyata parimANa me asakhyAta pradezI aura pratyeka kAladravya ko niyata parimANa me eka pradezI jo svIkAra kiyA gayA hai to inake pradezo me kabhI ghaTA baDhI hone vAlI nahI hai| jIvo me jo zarIra ke AdhAra para sakoca athavA vistAra unake AkAra kA hotA hai to vahA para bhI pradezo kI ghaTA vaDhI nahI hotI hai| isa prakAra yaha nizcita ho jAtA hai ki pratyeka dravya me pradezo kI ghaTA vaDhI ke AdhAra para koI dravyaparyAya nahIM banatI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 hai uname to kevala paradravya ke sAtha hone vAlI spRSTatA athavA baddhatA ke AdhAra para hI yathAyogya dravyaparyAye banatI hai aura cUki unakI ve paryAye paradravya ke spRSTatA athavA baddhatArUpa sayoga ke AdhAra para hI banatI hai ata ve sabhI dravyaparyAye svaparapratyaya hI hai svapratyaya nhii| . baddhajIvadravyoM kI yathAyogya pudgala dravya ke sAtha vidyamAna baddhatArUpa sayoga kA sarvathA viccheda hone para jo abaddhaparyAye hotI hai isI prakAra baddhapudgala dravyo kI bhI yathAyogya jIvadravyo athavA anya pUgaladravyo ke sAtha vidyamAna badvatArUpa sayoga kA viccheda hone para jo abaddhaparyAye hotI hai una saba paryAyo ko bhI spRSTadravyaparyAyo ke antargata samajhanA caahiye| kyoki baddhatArUpa sayoga kA viccheda ho jAne para bhI spRSTatArUpa sayoga to vahA para banA hI rahatA hai / isa prakAra ina saba dravyaparyAyo ko svaparapratyaya paryAye mAnane me koI bAdhA upasthita nahI hotI hai| baddhajIvo aura pudgalo kI baddhaparyAyo kA viccheda hone para jo paryAye hotI haiM unhe yadi avaddhaparyAya ho kahA jAya to vaha paryAya bhI svaparapratyaya ho hai kyoki usa paryAya me paradravya ke sAtha pUrva meM vidyamAna vaddhatArUpa sayoga kA viccheda nimittakAraNa hotA hai / jIva kA pudgala ke sAtha bar3hatArUpa saMyoga vAstavika hai jIva kA pudgaladravya ke sAtha jo vaddhatArUpa sayoga hotA hai vaha vAstavika hai parantu pa0 phUlacandrajI use avAstavika (upacarita) mAnate hai jaisA ki unake nimnalikhita kathana se spaSTa hotA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 "jIva ko sasAra aura mukta avasthA hai aura vaha vAstavika hai isame sandeha nho| para isa AdhAra se karma aura AtmA ke mazlepa rUpa sambandha ko vAstavika mAnanA ucita nahIM hai / jIva kA sasAra usakI paryAya meM hai aura mukti bhI usI kI paryAya me hI hai / ye vAstavika haiM aura karma tathA AtmA kA sazlepa-sambandha upacarita hai| svaya sazlepa-sambandha yaha zabda hI jIva aura karma ke pRthaka-pRthaka hone kA khyApana karatA hai / isIlie yathArtha artha kA khyApana karate huye zASakAro ne yaha vacana kahA hai ki jisa samaya AtmA zubha bhAvarUpa se pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya zubha hai, jisa samaya azubha bhAva rUpa se pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya azubha hai aura jisa samaya zuddha bhAvarUpa se pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya zaddha hai| yaha kathana eka hI dravya ke Azraya se kiyA gayA hai do dravyo ke Azraya se nahIM, isalie paramArthabhUta hai aura karmoM ke kAraNa jIva zubha yA azubha hotA hai aura karmoM kA abhAva hone para vaha zuddha hotA hai yaha kathana upacarita hone se aparamArthabhUta hai, kyoki jaba dono dravya svatantra hai aura eka dravya ke guNa dharma kA dUsare dravya me sakramaNa hotA nahI, tava eka dravya me dUsare dravya kA kAraNarUpa guNa aura dUsare dravya me usakA karmarUpa guNa kase raha sakatA hai ? arthAt nahI raha sktaa|" ( janatatvamImAsA pRSTha 18-19 viSaya praveza prakaraNa ) pa0 phUlacandrajI kA jo yaha kathana maine uddhRta kiyA hai yadi usa para dhyAna diyA jAya to mAlUma hogA ki unhoMne usame jainatattvamImAsA pustaka kI pUrI bhUmikA batalAdI hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 lekina isame tathyAza hote hue bhI mujhe majabUra hokara yaha kahanA paDatA hai ki vastu tattva kA sahI nirNaya karane ke lie yaha kathana upayogI sAdhana nahI hai, kyoki isame adhUrApana vidyamAna hai / yahI kAraNa hai ki jainatattvamImAsA me isI ke AdhAra para ekAgI dRSTikoNa kA pratipAdana hone ke kAraNa vaha svaya mImAsA kA viSaya bana gaI hai / mere isa kathana kA tAtparya yaha hai ki pa0 phUlacandrajI ne apane ullikhita kathana me jo yaha kahA hai ki jIva kI sasAra aura mukti dono avasthAye vAstavika haiM tathA karma aura AtmA kA sazleSarUpa sambandha upacarita hai - isame upacarita zabda se do artho kA grahaNa ho sakatA hai eka to yaha ki karma aura AtmA kabhI sazliSTa hI nahI hote isalie ina dono me sazleSasabandha kA sadbhAva kalpita hai aura dUsarA yaha ki karma aura AtmA ye dono sazliSTa to hote haiM lekina yaha sazleSa do Adi padArthoM me hone ke kAraNa isame ekAzrayatA kA abhAva rahatA hai isalie upacarita zabda se pukArA jAtA hai / ina dono arthoM me se pa0 jI ko yadi pahalA artha abhISTa hai to isame nimnalikhita ApattiyA upasthita hotI hai (1) pahalI Apatti yaha hai ki karma aura AtmA ke sazleSarUpa sambandha ko kalpita mAnane se Agama kA virodha hai kyoki Agama se karma aura AtmA ke sazleSarUpa sambandha ko aisA upacarita nahI mAnA gayA hai ki vaha asadbhAvAtmaka hokara bilkula kalpita ho / isa bAta ko maiM AcArya amRtacandra kI samayasAra TIkA ke " na jAturAgAdi nimittabhAvam" ityAdi klazapadya ke AdhAra para pahale hI batalA cukA hU~ / isa kalaza Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 padya me yaha bAta spaSTa rUpa se svIkAra kI gaI hai ki AtmA me utpanna hone vAle rAgAdi kI utpatti karmarUpa se pariNata pUdagala kA AtmA ke sAtha hone vAlA saglepaspasambandha hI nimitta hai| isa taraha kahA jA sakatA hai ki karma aura AtmA kA saMzleparUpa sambandha vAstavika (sadbhAvAtmaka) hI hai ata use kalpita (abhAvAtmaka) nahI mAnA jA sakatA hai / svaya AcArya kundakunda ne bhI samayasAra sarvavizaddhajJAnAdhikAra me sazlepa sambandha ko sadbhAvAtmaka hI svIkAra kiyA hai / yathA "cedA du payaDiyaTTha uppajjai viNassadi / payaDIvi ceyayaThTha uppajjadi viNassadi // 332 // eva vadhodu duNhapi aNNoragappaccayA have / apaNo payaDIe ya sasAro teNa jAyade / / 3 / / artha-cetayitA ( AtmA ) prakRti (pudgalakarma ) kA nimitta pAkara utpanna vinaSTa hotA hai aura prakRti bhI AtmA kA nimitta pAkara utpanna aura vinaSTa hotI hai / isa taraha AtmA aura prakRti dono hI eka-dUsare ke sAtha vandha (sagleSaNarUpa sambandha ) ko prApta ho rahe hai tathA isa vandha se hI AtmA aura prakRti kA sasAra nirmita hotA hai| isI taraha ke aura bhI bahuta se pramANa Agama grantho me milate haiM jinase ukta vandha kI sadbhAvAtmakatA hI siddha hotI hai| isa taraha Agama kA virodha hone se prakRta me upacarita zabda se karma aura AtmA ke sazleSarUpa sambandha ko abhAvAtmaka svIkAra karake usakA kalpita sadbhAva mAnanA ucita nahI hai / (2) dUsarI Apatti yaha hai ki karma aura AtmA ke saMzleparUpa sambandha ko abhAvAtmaka svIkAra karake usakA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 kalpita sadbhAva mAnane se usake nimitta se hone vAlI jIva kI sasAra avasthA ko tathA pudgala kI karmarUpa avasthA ko kalpita (abhAvAtmaka) hI mAnanA hogA jaba ki pa0 phUlacanda jI jIva kI sasAra avasthA ko vAstavika (sadbhAvAtmaka) svIkAra kara cuke hai| sasAra avasthA vibhAvarUpa hai svabhAvarUpa nahI hai - yaha bAta nirvivAda hai / (3) tIsarI Apatti yaha hai ki yadi karma aura AtmA qA sazleSarUpa sambandha sadbhAvAtmaka na hokara kalpita (abhAvAtmaka ) hai to isI ke samAna do Adi pudgala - paramANuo ke paraspara sazleSarUpa sambandha ko bhI kalpita ( abhAvAtmaka ) mAnane kA prasaGga upasthita hogA / aisI hAlata me vizva ke ghaTAdi padArthoM kI pratyakSa siddha skandharUpatA ko bhI kalpita rUpa denA hogA, taba eka ora to ghaTAdi vastuo dvArA jalAharaNAdi kriyAo kA sampanna honA asambhava ho jAne se prANiyo ke jIvanayApana kI samasyAye jaTila ho jAvegI tathA dUsarI ora ghAta-pratighAta kI sthiti samApta ho jAne se nadiyo bADha kA AnA, kahI para Aga kA laga jAnA, basa va relagADI Adi kA gira jAnA Adi prANiyo kI sabhI vipattiyo ke kAraNo kA eka sAtha lopa ho jAyagA jabaki ye saba bAte pratyakSa siddha hai / isalie dvayaraNukAdi skandha jisa prakAra vAstavika haiM usI prakAra karma tathA nokarma kA AtmA ke sAtha sazleSarUpa sambandha bhI vAstavika ( sadbhAvAtmaka ) hI mAnanA ucita hai kalpita (abhAvAtmaka) nahI / isa saba sthiti ko dhyAna me rakhate hue upacarita zabda kA prakRta me kalpita (abhAvAtmaka) artha karanA saGgata nahI hai / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 atra yadi upacarita zabda kA dUsarA artha yaha svIkAra kiyA jAya ki karma aura AtmA ye dono paraspara mazliSTa to hai phira bhI yaha sarale cUki do Adi padArthoM meM ho hotA hai. ata ekAzrayatA kA abhAva rahane se ise upacarita mAnA gayA hai to aimI upacaritatA ko mAnane me koI virodha nahIM hai kyoki yaha to sabhI mAnate haiM ki baddhatA AtmA kA svata siddha svabhAva nahI hai kintu karma ora AtmA kA jo ekameka panerupa mela ho rahA hai usI kA nAma baddhatA hai ata usame ekAzrayatA kaise A sakatI hai ? phira bhI vaha pUrvokta Agama pramANoM ke AdhAra para AtmA ko mamArarUpa usa vikArI avasthA nimitta middha hotI hai jise pa0 phUlacandrajI ne vAstavika svIkAra kiyA hai | Agama ke alAvA pratyeka vyakti kA anubhava, indriya pratyakSa aura tarka bhI yaha batalAte hai ki upAdAna kI svaparapratyaya kArya pariNati me nimitta kAraNabhUta vastuoM kA yogadAna lenA Avazyaka hotA hai aura aisA yogadAna pratyeka vyakti dvArA upAdAna se hone vAlI kAryotpatti ke lie liyA bhI jAtA hai / pa0 phUlacandrajI bhI isase paricita haiM / itanA hI nahI, ve svaya upAdAna kI kArya pariNati me nimittabhUta vastuo kA yogadAna na lete ho-yaha bAta nahI hai / ve apanI jIvana AvazyakatAoM kI pUrti ke lie bhojana me pravRtta hote haiM, va pahinate haiM, rupayA-paisA lete-dete haiM aura kahI jAne ke lie vAhano kA bhI upayoga karate hai / isa taraha unake sAmane bhI kArya siddhi me nimito kI sArthakatA svIkAra karane ke alAvA koI cArA nahI hai / yadi pa0 pUlacandrajI yaha kahate haiM ki kAryotpatti ke avasara para nimitto ko upasthiti kA niSedha ve nahI karate haiM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 kevala yaha batalAte haiM ki kAryotpatti ke avasara para nimitta svayameva mila jAte hai unhe juTAnA nahI par3atA hai aura tava upAdAna bhI apane svakAla ke anusAra apane Apa (nimitto ke sahayoga ke binA ) kAryarUpa pariNata ho jAyA karatA hai, to isa vipaya meM merA kahanA yaha hai ki nimitto ko juTAne na juTAne kI bAta alaga hai sthAna-sthAna usa para to Age vicAra kiyA jAyagA, yahA para sirpha isa bAta para vicAra karanA hai ki upAdAna nimitta ke sahayoga ke vinA svaparapratyaya kAryarUpa pariNata ho sakatA hai kyA ? isa prazna ke samAdhAna ke prasaga meM hamAre sAmane una ghaDo kA dRSTAnta upasthita ho jAtA hai jinako utpatti ke lie upAdAnabhUta miTTI kA sadbhAva rahate hue bhI kumbhakAra ke tadanukUla vyApAra ke abhAva me vaha miTTI apanA pariNamana ghaDo ke rUpa meM karane meM asamartha rahA karatI hai tathA kumbhakAra kI kuzalatA aura akuzalatA kA tAratamya una ghaDo kI sundaratA aura asundaratA me tAratamya paidA karatA rahatA hai / isa taraha kAryoM aura kAraNo me upAdAnopAdeyabhAva kI taraha yaha pratyakSa siddha nimitta naimittika bhAva kI sthiti rahate hue bhI janasAdhAraNa ke lie anupayogI kevala jJAna kI chApa lagAkara "java jo honA hotA hai so hotA hai" ityAdi nimittoM kI avahelanA karane vAlA ekAnta rUpa vacana kA prayoga ucita nahIM hai| kevalajJAna dvArA kI samasta paryAyo kI kAlika anusyUtatA eva me kSaNika upAdAna Adi kI vyavasthA kisa Age prakAza DAlUMgA, yahA para to pra baDhAyA jA rahA hai| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noka meM deyA jAtA hai ki hatyAra java dAnayoga ke vimAnama sAtha kI gatimAna ho jAnA hai / jaise gaMjana ke gAva kuvArI seaijana ke ra mAyA repa nAgabhava nahIM hai| yaha bA svantuoM me jo bhI hogI yA nahIM hogA diyA karane lge| isa prakAra yadyapi dravya ke guNa kA dUsare nisAna ke anusAra AtmA aura hone para bhI ho vadatAm yoga AtmA pariNati karma me hogI, parantu aura garma kI apanI jisa prakAra eMjana kI gati relagATI meM dabI kI gati meM sahAyaka hotI hai usI prArma ko utpa pariNati AtmA ko gamAra rUpa pariNati me mahAvara nya kAraNa hotI hai / hogI apanI apanI para e karu isa prakAra AtmA ko samAna rUpa paripati karmanimittaka hone para bhI cUMki AtmA kI nijI pariNati hai isaliye yadi isa AdhAra para use vAstavika mAnA jAya aura vaddhatA ki karma aura AtmA do dravyagata hai isaliye use avAstavika (upanarita) mAnA jAya to usameM kimI ko koI Apatti nahI ho gaktI hai / parantu ina taraha se jIva ko sasAra avasthA ko vAstavika ( sadbhAvAtmaka ) aura baddhatA ko avAstavika Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 ( abhAvAtmaka ) mAnA jAya to yaha mAnyatA anubhava, indriya pratyakSa eva yukti ke viruddha paDatI hai / yahA para eka bAta aura dhyAna me dene yogya hai ki AtmA ke sasAra ko vAstavika aura karma ke sAtha usakI baddhatA ko upacarita mAnane me pa0 jI kA lakSya yaha hai ki ve AtmA ke sasAra kA karmavaddhatA ke sAtha nimittanaimittika bhAvarUpa kAryakAraNabhAva ko kAryakArI mAnane ke liye taiyAra nahI hai ve kevala upAdAnopAdeya bhAvarUpa kAryakAraNabhAva ke AdhAra para hI AtmA kI sasAra dazA aura mukti dazA kI sasthApanA kara lenA cAhate hai| yahI savaba hai ki unhone apane ukta kathana me Agama ke AdhAra para yaha likhA hai ki "jisa samaya AtmA zUbha bhAvarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya zubha hai aura jisa samaya AtmA azubha bhAvarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya azubha hai tathA jisa samaya AtmA zuddhabhAvarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya zuddha hai|" pa0 jI ke isa kathana ke viSaya me maiM sirpha itanA kahanA cAhatA haiM ki "jisa samaya AtmA zubha bhAvarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha svaya zabha hai' ityAdi kathana ko to sabhI loga satya mAnate haiM parantu isa kathana me sirpha itanI bAta batalAyI gayI hai ki "AtmA kI zubha bhAvarUpa pariNati me AtmA zabha hotA hai, azubha bhAvarUpa pariNati me azubha hotA hai aura zuddhabhAvarUpa pariNati me zuddha hotA hai" ava prazna yaha hai ki ye pariNatiyA AtmA kI kina kAraNoM se hotI hai ? to isake samAdhAna ke liye hame AvazyakatAnusAra upAdAna aura nimitta dono prakAra ke kAraNo kA pratipAdana karanA jarUrI ho jaaygaa| isaliye Agama ke AdhAra para kiye gaye "jisa samaya AtmA zabha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhAvarUpa pariNata hotA hai usa samaya vaha svayaM zubha hai" ityAdi kathana kA yaha niSkarSa nikAlanA ayukta hai ki "kArya upAdAna ke bala para hI utpanna ho jAtA hai aura nimitta vahA kacitkara hI banA rahatA hai" athavA yaha niSkarSa nikAlanA ayukta hai ki "kAryotpatti me upAdAna hI mukhya hetu he nimitta to goNaspa se hI hetu hotA hai" itanA avazya hai ki kAryarUpa pariNati upAdAna kI hI hotI hai nimitta kI nahIM, vaha to vahA para upAdAna kI kAryarUpa pariNati nahAyaka mAtra hotA hai ata isa dRSTi se yadi upAdAna ko mukhya aura nimitta ko gauNa mAnA jAtA hai to phira isame koI virodha kI bAta nahIM hai / parantu kAryotpatti me jahA taka upAdAna aura nimitta ke balAbala kA prazna hai to yahI kahA jAyagA ki vastu me kArya kI upAdAnazakti ke abhAva me jahA nimitta kucha nahI kara sakatA hai vahA nimitto ke abhAva me bhI upAdAna zakti mumupta hI rahA karatI hai / usa taraha apane apane DhaMga kI zakti ke dhAraka hone se upAdAna aura nimitta dono hI zaktizAlI hai arthAt kAryAtpatti me dono hI eka dUsare kA mukha tAkane vAle hai / itanA hone para bhI yaha bAta avazya hai ki jahA upAdAnaparaka kathana kI vivakSA hotI hai vahA upAdAna ko mukhyatA mila jAtI hai aura jahA nimittaparaka kathana kI vivakSA hotI hai vahA nimitta ko mukhyatA mila jAtI hai tathA eka kI mukhyatA hone para dUsarA apane Apa gauNa ho jAtA hai / jisa prakAra pa0 phUlacandra jI ne jIva aura karma ke sazlepa rUpa sambandha ko aparamArthabhUta, avAstavika aura upacarita vatalAyA hai usI prakAra unhone do Adi vastuo me pAye jAne vAle AbhArAdheyabhAva Adi sambandho ko bhI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 aparamArthabhUta, avAstavika aura upacarita batalAne kA prayatna kiyA hai / ve likhate hai "pratyeka dravya svatantra hai| isame usake guNa aura paryAya bhI isI prakAra svatantra hai-yaha kathana A hI jAtA hai| isaliye vivakSita kisI eka dravya kA yA,usake guNo aura paryAyo kA anya dravya yA usake guNo aura paryAyoM ke sAtha kisI prakAra bhI sambandha nahI hai| yaha paramArtha satya hai| isaliye eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha jo sayogasambandha yA AdhArAdheyabhAva Adi kalpita kiyA jAtA hai use aparamArthabhUta hI jAnanA caahiye| isa viSaya ko spaSTa karane ke liye kaTorI meM rakhA huA gho lIjiye / hama pUchate hai ki usa ghI kA paramArthabhUta AdhAra kyA hai ? kaTorI yA ghI ? Apa kahoge ki ghI ke samAna kaTorI bhI hai to hama pUchate haiM ki kaTorI ko odhA karane para vaha phira gira kyo jAtA hai ?" jo jisakA vAstavika AdhAra hotA hai usakA vaha kabhI tyAga nahI karatA "isa siddhAnta ke anusAra yadi kaTorI bhI ghI kA vAstavika AdhAra hai to use (ghI ko ) kaTorI ko kabhI bhI nahI choDanA cAhiye / parantu kaTorI ko odhA karane para vaha kaTorI ko choDa hI detA hai / isase mAlUma paDatA hai ki kaTorI ghI kA bAstavika AdhAra nahI hai| usakA vAstavika AdhAra to ghI hai kyoki vaha use va bhI nahI choDatA / vaha cAhe kaTorI me rahe cAhe bhUmi para rahe yA cAhe havA me vilIna ho jAve / vaha rahegA ghI hii| yahA dRSTAnta ghI rUpa paryAya ko dravya mAna kara diyA gayA hai, isaliye ghI rUpa paryAya badala jAne para vaha badala jAtA hai yaha kathana prakRta me lAgU nahI hotaa| yaha eka udAharaNa hai| isI prakAra kalpita kiye gaye jitane bhI sambandha hai una saba ke viSaya me isI dRSTikoNa se vicAra kara lenA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 cAhiye / spaSTa hai ki mAne gaye sambandho me ekamAtra tAdAtmya sambandha hI paramArthabhUta hai / isake sivA nimittAdi kI dRSTi se anya jitane bho samvandha kalpita kiye gaye hai unheM upacarita ataeva aparamArthabhUta hI jAnanA cAhiye / vahuta se manIpI yaha mAnakara ki isase vyavahAra kA lopa ho jAyagA aise kalpita sambandho ko paramArthabhUta mAnane kI ceSTA karate haiM / parantu yahI unakI sabase baDI bhUla hai, kyoMki isa bhUla ke sudhArane se yadi unake vyavahAra kA lopa hokara paramArtha kI prApti hotI hai to acchA hI hai aise vyavahAra kA lopa bhalA kise abhISTa nahI hogA / isa sasArI jIva ko svaya nizcaya rUpa banane ke liye apane anAdikAla se cale A rahe isa ajJAnamUlaka vyavahAra kA hI to lopa karanA hai / use ora karanA hI kyA hai ? vAstava me dekhA jAya to yahI isakA parama ( samyak ) puruSArtha hai, isaliye vyavahAra kA lopa ho jAyagA isa bhrAntivaza paramArtha se dUra raha kara vyavahAra ko hI paramArthabhUta samajhane kI ceSTA karanA ucita nahI hai / " ( jainatatvamImAsA pRSTha 17 - 18 viSaya praveza prakaraNa ) Age isa para vicAra kiyA jAtA hai jaina - saskRti kI mAnyatA yaha hai ki vahI vastu dravya sajJA ko prApta hotI hai jisakI apanI svata siddha aura pratiniyata svarUpa sattA eva pradeza satA ho, isaliye yadyapi pa0 phUlacandra jI ke isa kathana se maiM sahamata hU ki " pratyeka dravya svatantra hai aura isa prakAra usake guNa aura paryAya bhI svatantra hai" parantu isase unakA ( pa 0 phUlacandra jI kA ) yaha niSkarSa nikAlanA ki "isaliye vivakSita kisI eka dravya kA yA usake guNo aura paryAyo kA anya dravya yA usake guNo aura paryAyo ke sAtha kisI prakAra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 kA bho sambandha nahI hai" sahI nahIM hai, kyoki pratyeka dravya aura guNo tathA paryAyo ko svatantratA ke sAtha do Adi vastuo me pAye jAne vAle sayoga, AdhArAdheyabhAva, nimittanaimittika bhAva Adi sambandho kA kucha bhI virodha nahIM hai| prAya dekhane me AtA hai ki loka vyavahAra me pravRta jana jisa prakAra do Adi vastuo eva unake guNo aura paryAyo ko pRthak-pRthak anubhava me lAte haiM usI prakAra ve uname yathAsambhava vidyamAna sayoga, AdhArAdheyabhAva tathA nimittanaimittika bhAva Adi sambandho ko bhI satata anubhava me lAte rahate hai isaliye jisa prakAra loka vyavahAra meM pravRtta jano ke pahale prakAra ke anubhava ke AdhAra para do Adi vastuo eva unake guNo aura paryAyo kA pRthakpanA vAstavika hai usI prakAra unake dUsare prakAra ke anubhava ke AdhAra para una do Adi vastuo me yathA sambhava vidyamAna sayoga, AdhArAdheyabhAva tathA nimittanaimittaka samvandha Adi ko bhI vAstavika hI samajhanA caahiye| yaha bAta dUsarI hai ki tAdAtmya sambandha me ekAzrayatA hone se vaha jahA nizcayanaya kA viSaya hai vahA sayogAdi sambandho me anekAzrayatA hone se vaha vyavahAranaya kA viSaya hai / lekina vyavahAranaya kA vipaya kalpita arthAt sarvathA abhAvAtmaka hai nizcayanaya kA vipaya hI sad bhAvAtmaka hai aisA nahI hai / kevala dono me itanA antara hai ki tAdAtmya sambandha mizcayanaya kA viSaya hai isaliye vaha nizcaya rUpa me vAstavika hai aura sayogAdi samvandha vyavahAranaya ke viSaya hai isaliye ve vyavahAra rUpa me vAstavika hai / jo loga vyavahAranaya ke viSaya ko kalpita arthAt sarvathA abhAvAtmaka mAnate hai ve bhrama me hai tathA jo loga vyavahAranaya ke viSaya ko nizcayanaya kA viSaya mAnate Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 hai ve bho bhrama meM hai arthAt vyavahAra vimUDha hai| jo loga vyavahAra maya ke viSaya ko sarvathA abhAvAtmaka arthAt kalpita na mAnakara vyavahAra rUpa se satya mAnate haiM ve mamyagjAnI haiN| kyoki vyavahAra kA artha vastu kA bhedApita ayamA pazrita sthiti hI hotI hai sarvathA abhAvAtmaka sthiti vyavahAra zabda kA artha nahI ho sakatA hai jame gadhe ke sIga sarvathA abhAvAtmaka hone se vyavahAra rUpa nahI haiM ataeva hI ve vyavahAranaya ke vipaya nahI hai lekina jIva kA samAra svAbhAvika na hokara vaibhAvika hai arthAt karmodaya janya hone se parAzrita arthAt vyavahAra rUpa hai ataeva vaha vyavahAranaya kA vipaya hai| aisA to nahIM hai ki jova ko sasAra rUpa pariNati hotI ho nahIM hai / svaya pa0 phUlacandra jI ne bho jIva kI mamAra avasthA ko vAstavika svIkAra kiyA hai lekina isakA yadi ve yaha artha lenA cAhate haiM ki vaha sarvathA nizcayanaya kA viSaya hai to ve bhrama me haiM kyoki jahA jIva kI tadAtmaka pariNati hone ke kAraNa vaha nikraya naya kA viSaya hai vahI karmodayajanya hone se vaha vyavahAranaya kA bhI viSaya hai| jaina-sammRti kI anekAntAtmaka tattA vyavamyA ko dhyAna meM rakhakara hI pa0 phUlacandrajI ko prakRta viSaya para vicAra karanA cAhiye kyoki taba koI virova paMdA hI nahIM hogaa| jana-saskRti me AkAza dravya ko AdhAra tathA vizva ko anya mabhI vastuo ko Aveya svIkAra kiyA gayA hai| AkAza zabda kA pAribhApika aura vyutpattiparaka artha AdhAratA gabhita hai isaliye kahanA cAhiye ki jaina-saskRti me jahA eka ora AkAza dravya ko aura usase bhinna anya sabhI dravyo ko apanI-apanI svata siddha aura pratiniyata svarUpa sattA eva Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pradeza sattA ko apekSA pRthak-pRthak svIkAra kiyA gayA hai vahA dUsarI ora AkAza tathA anya sabhI vastuo me vidyamAna AdhArAdheyabhAva kI vAstavikatA ko bhI svIkAra kiyA gayA hai / aba yadi do Adi vastuo me yathAsambhava vidyamAna sayoga AdhArAdheyabhAva eva nimitta naimittika Adi sambandho ko ko vAstavika na mAnakara kevala kalpanA kA hI viSaya mAna liyA jAtA hai to isa taraha AkAza dravya ke sAtha vidyamAna vizva kI anya sabhI vastuo ke AdhArAdheyabhAva rUpa sambandha ko bhI kevala kalpanAmAtra kA viSaya mAnane kA prasaga upasthita ho jaaygaa| aisI dazA me AkAza dravya kI nirarthakatA siddha ho jAne se vaha bhI kalpanA mAtra kA vipaya raha jAyagA / itanA hI nahIM, AkAza kI taraha nirarthaka bana jAne kI yaha samasyA dharma dravya, adharma dravya aura samasta kAla dravyo ke vipaya me bhI khaDI ho jaaygii| ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra AkAza zabda kA pAribhASika aura vyutpattiparaka artha apanI-apanI pradezasattA ke anusAra avagAhyamAna vizva ke sabhI dravyo ko apane andara samA lenA hai usI prakAra dharma zabda kA pAribhApika aura vyutpattiparaka artha sthiti prApta jIva aura pUdgala dravyo ko apane-apane kAraNo ke AdhAra para hone vAlI unakI gati pariNati me avalambana honA, adharma zabda kA pAribhApika aura vyutpattiparaka artha gati prApta jIva aura pudgala dravyo ko apane-apane kArago ke AdhAra para hone vAlI unakI avasthiti me avalambana honA tathA kAla zabda kA pAribhASika aura vyutpattiparaka artha vizva ke sabhI padArthoM me svabhAvata eva kArya kAraNabhAva ke AdhAra para dhrauvya tathA utpAda aura vyaya Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ko sthAyIpanerUpa ( sArvakAlika ) eva samaya, Avalo, ghaDo, ghaNTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa aura varSa Adi ke rUpa me asthAyIpanerUpa vRttitA me avalambana honA hai / isaliye jisa prakAra AkAza aura vizva ke anya sabhI padArthoM se AdhArAdheyabhAva kA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra dharma dravya kA sthiti prApta jIva aura pudgala dravyo kI gati pariNati ke ke sAtha, adharma dravya kA gati prApta jIva aura pudgala dravyo kI avasthiti rUpa pariNati ke sAtha tathA kAladravya kA vizva ke samasta padArthoM kI sthAyApane aura asthAyIpane rUpa vRttitA ke sAtha avalambana rUpa se nimitta naimittika bhAva kA bhI sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai / isa taraha do Adi vastuo me yathAsambhava vidyamAna, sayoga, AdhArAdheyabhAva eva nimitta naimittikabhAva rUpa sambandho ko vAstavika na mAnakara kevala kalpanAmAtra kA viSaya mAna lene se jaise AkAza dravya kI nirarthakatA kA prasaga maiM Upara batalA cukA hU~ vaise hI dharmadravya, adharma dravya aura sampUrNa kAla dravyo kI nirarthakatA kA bhI prasaga upasthita ho jAyagA aura taba AkAza dravya kI taraha dharmadravya, adharmadravya tathA sampUrNa kAla dravya ye sabhI dravya bhI kevala kalpanA mAtra ke hI viSaya raha jAvege / isI prakAra AtmA ke svabhAva jJAna aura vizva ke anya sabhI padArthoM me pAye jAne vAle jJeyajJAyaka bhAva athavA pramANaprameyabhAva rUpa sambandho kI bhI sayoga, AdhArAdheyabhAva eva nimitta naimittikabhAva Adi sambandho kI taraha dvAzritatA kI vajaha se avAstavikatA siddha ho jAne para eka tarapha to pa0 phUlacandrajI kA yaha likhanA hai ki "jaina dharma me tattvaprarUpaNa kA mukhya AdhAra kevala jJAna hai" ( jainanattvamImAsA pRSTha 290 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala jJAna svabhAva mImAsA prakaraNa ) nirarthaka ho jAyagA tathA dUsarI tarapha jaina-saskRti me svIkRta sampUrNa tattvavyavasthA hI chinna-bhinna ho jaaygii| yaha saba kucha na ho, isake lie yadi AtmA ke jJAna aura anya sabhI padArthoM me vidyamAna jJayajJAyaka bhAva tathA pramANaprameyabhAva Adi sambandho ko paM0 phUlacandrajI vAstavika mAna lete hai to phira do Adi vastuo me yathA sambhava pAye jAne vAle sayoga, AdhArAdheyabhAva tathA nimitta naimittika bhAva Adi sambandho kI vAstavikatA ko kaise asvIkRta kiyA jA sakatA hai ? yaha vAta to hai ki tAdAtmya sambandha kI niSpatti eka vastu ke Azraya se hotI hai aura anya sayogAdi sambandho ko niSpatti do Adi vastuo ke Azraya se huA karatI hai lekina itane mAtra bheda ke kAraNa eka ko sadbhUta va vAstavika aura dUsare ko asadbhUta va avAstavika kaha denA yukti sagata nahI hai dono hI apane-apane Dhaga se sadbhuta hai aura vAstavika hai| isako vAta avazya hai eka kI sadbhutatA aura vAstavikatA me ekAzrayatA rahane se nizcayanaya kA viSaya hai ora dUsare kI sadbhutatA aura vAstavikatA me anekAzrayatA rahane se vyavahAranaya kA vipaya hai| kathana mAtra yA kalpanA mAtra dono me se koI nahI hai| zabda aura artha me vAcyavAcaka bhAva rUpa sambandha pAyA jAtA hai lekina dono kA yaha sambandha yadi avAstavika hai to zabdo dvArA pratipAdana na ho sakane ke kAraNa na koI vaktA raha jAyagA aura na koI zrotA raha jAyagA isI prakAra na koI lekhaka raha jAyagA na koI pAThaka raha jAyagA / pAThaka svaya vicAra kre| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pa0 phUlacandra jI ke jisa kathana kA uddharaNa maiMne Upara diyA hai usame unhone batalAyA hai ki "eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha jo sayoga sambandha yA AdhArAdheya bhAva kalpita kiyA jAtA hai use aparamArthabhUta hI jAnanA cAhiye" sAtha hI isakI puSTi ke liye vahA para unhone kaTorI meM rakkhe hue ghI kA udAharaNa prastuta karate hue yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki ghI kA AdhAra ghI hI hai kaTorI usakA vAstavika AdhAra nahI hai aura isame unhone vahI para yaha tarka upasthita kiyA hai ki yadi kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra hai to kaTorI ko odhA karane para vaha phira gira kyo jAtA hai ? pa0 phUlacandra jI ke isa kathana ke sambandha me merA kahanA hai ki loka vyavahAra meM pravRttajana do Adi vastuo me AdhArAdheya bhAva kI vAstavikatA (sadbhAvAtmakatA) ko samajhakara hI AvazyakatA par3ane para kaTorI me ghI rakhane kI ceSTA karate hai| itanA hI nahIM, kaTorI me ghI rakhate samaya ghI ke parimANa ke anurUpa kaTorI ke choTe-baDe rUpa para bhI unakA dhyAna dauDa jAtA hai tathA isake sAtha hI usa samaya ve ghI ko vikRti se bacAne ke liye kaTorI kI prakRti va usakI svacchatA Adi para bhI lakSya rakha liyA karate haiN| lekina itanA saba kucha karate hue bhI unake dhyAna meM yaha bAta rahA karato hai ki ghI ko kaTorI meM rakha dene para bhI gho hamezA ghI hI banA rahatA hai vaha kadApi kaTorI nahIM bana jAtA hai aura kaTorI hamezA kaTorI hI banI rahatI hai vaha kabhI ghI nahI bana jAtI hai kyoki ghI aura kaTorI dono vastuyeM apane svarUpa aura pradezo kI bhinnatA ke kAraNa pRthak-pRthak ho haiM / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 isa prakAra ghI aura kaTorI ke pRthak-pRthak astitva kA jJAna rakhate hue bhI loka vyavahAra meM pravRttajano kI ghI ko kaTorI me buddhipUrvaka rakhane kI pravRtti, ghI ke parimANa ke anurUpa kaTorI me choTe-bar3e rUpa para unakA barAbara lakSya banA rahanA aura ghI ko vikRti se bacAne ke lie kaTorI kI prakRti eva svacchatA kI ora unakA dhyAna jAnA ityAdi vAto se yaha niSkarSa sahaja hI nikala AtA hai ki do Adi vastuo meM dikhane vAle sayoga, AdhArAdheyabhAva aura nimitta naimittika bhAva Adi vividha prakAra ke jo bhI sambandha jaba aura jahA~ sambhava ho, ve saba sabadha vAstavika ( sadbhUta) hI mAne jAne yogya hai kalpita (asadbhUta) nahI, tathA aisA mAna lene para bhI una do Adi vastuo kI eva unake guNo aura paryAyo kI svatantra sattA svIkAra karane me koI bAdhA upasthita nahI hotI hai / do Adi vastuo kI svarUpasattA aura pradezasattA ko pRthak-pRthak mAnate hue bhI uname yathAyogya pAye jAne vAle sayoga, AdhAradheyabhAva aura nimitta naimittikabhAva Adi sambandho ko vAstavika (sadbhUta) mAnane vAle vyavahAra me pravRtta jana pa0 phUlacandra jI kI dRSTi meM bhale hI ajJAnI raheM, lekina loka me unhe ajJAnI na mAnakara taba taka jJAnI hI mAnA jAtA hai jaba taka unakI samajha aura pravRtti me loka viruddhatA aura tattva viruddhatA nahI pAyI jAtI hai / tAtparya yaha hai ki adhyAtma tathA loka dono me jJAnI aura ajJAnI kahalAne kI samAna svarUpa maryAdAye haiM / jaise apane pratiniyata svarUpa aura pradezo kI apekSA pRthaka-pRthak vidyamAna kaTorI aura ghI meM AdhArAdheyabhAva rUpa sambandha kI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 vAstavikatA (sadbhUtatA) ko samajhatA huA koI vyakti yadi ghI ko kaTorI me rakhatA hai to usa vyakti kI isa ceSTA ko loka me mithyA nahI mAnA jAtA hai| parantu vahI yA anya vyakti 'kaTorI to ghI kA vAstavika AdhAra nahI hai kalpita AdhAra hai usakA vAstavika AdhAra to ghI hI hai" aisA samajhakara kaTorI aura gho ke AdhArAdheya sambandha kI upekSA karake yadi choTI kaTorI me adhika ghI rakhane kI ceSTA karane lage yA ghI se bharI haI kaTorI ko odhA karade to aise vyakti ko bhale hI vaha apane ko AdhyAtmika mAna rahA ho-loka me pAgala yA mUrkha hI mAna jaaygaa| itanA hI nahI, ukta prakAra kI ceSTA karatA huA vaha vyakti ghI ko kaTorI se bAhara bhUmi para giratA huA dekhakara svaya bhI apanI samajha aura ceSTA para haMse vinA nahI rhegaa| isI prakAra jisa kaTorI me ghI rakhane se vaha vikRta ho sakatA hai usame yadi koI vyakti ghI rakhane kI ceSTA kare to use bhI loga ajJAnI hI khege| isa prakaraNa me dUsarA udAharaNa yaha diyA jA sakatA hai ki TopI zira para hI rakkho jAtI hai aura jUtA pera me pahinA jAtA hai| aba yadi koI vyakti TogI ora zira tayA jutA aura paira me vidyamAna sambandha ko kalpanAmAtra kA viSaya mAnakara jatA ko zira para rakha le aura TopI ko para me pahina le to aise vyakti ko loka me nirvivAdarUpa se pAgala hI kahA jAyagA, kyoki loka me TopI se zira kI hI aura TopI se hI zira kI tathA jUtA se paira kI hI aura jatA se hI paira kI zobhA eva surakSA kA sambandha juDA huA hai| itanA hI nahI, dAye paira ke jUtA kA sambandha dAye paira se aura bAye paira ke jUtA kA sabadha vAye paira se jur3A huA hone para bhI yadi koI vyakti gaye paira ke Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 jUtA ko dAye paira meM aura dAyeM paira ke jUtA ko bAye paira me kadAcit pahina letA hai to aisA karane para eka to usa vyakti ko apane dono pairo me aTapaTApana mAlUma hogA, dUsare dono hI jUte usa-usa paira me kATane lagege aura tIsare dekhane vAle loga use mUrkha yA pAgala kahane lgege| yaha bhI bAta hai ki pratyeka prANI ke jIvana me do Adi vastuo ke sahAre se niSpanna sayoga, AdhArAdheyabhAva aura nimitta naimittikabhAva Adi sambandho kI AvazyakatA sadA hI banI rahato hai kyoki unakI sabhI jIvana pravRttiyA~ ukta sambandho ke AdhAra para hI calA karatI haiM / isaliye isa viSaya me yadi udAharaNo kA tAMtA bA~dhA jAya to usakA kahI anta nahI hogA, phira bhI kucha udAharaNo dvArA mai yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki ukta sambandha ajJAnI jIvo ko kalpanAmAtra na hokara vAstavika hI hai| jaise pratyeka vyakti apane jIvana ke sarakSaNa eva kSudhA janya kaSTa ke nivAraNa ke lie buddhipUrvaka bhojana me pravRtti karatA hai, bhojana thAlI Adi AdhArabhUta vastu me rakhakara hI kiyA jAtA hai, thAlI Adi kI svacchatA para bhI bhojana karane vAle vyakti kA dhyAna rahA karatA hai, vivekIjana bhojana kI zuddhi-azuddhi kA vicAra kara hI bhojana kiyA karate hai aura isa taraha ve azuddhi paidA karane vAle nimitto se bhojana kA bacAva karanA tathA zuddhi paidA karane vAle nimitto ko juTAnA Adi pravRttiyo ko apane parama kartavyo me samAviSTa kara liyA karate hai / rasoI banAne vAlA vyakti bhojana kI prakriyA me ATe ko parAta me badiparvaka rakhakara dI gadatA hai TAla tathA cAvala Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi ko buddhipUrvaka hI pAnI me dhokara pakAne kI dRSTi se Avazyaka pAnI se bharI huI vaTaloI me rakhakara Aga jalate cUlhe para caDhAtA hai, bhojana ko svAdiSTa banAne kI dRSTi se vaha usame namaka Adi kA AvazyakatAnusAra upayoga karane kA bhI buddhipUrvaka dhyAna rakhatA hai, gIta Adi se vacAva ke lie kapaDe baddhipUrvaka hI pahine jAte hai, roga dUra karane ke liye auSadhiyo kA nirmANa va sevana buddhipUrvaka hI kiyA jAtA hai, kahI para jaldI pahu~cane kI dRSTi se yathAyogya relagADo, moTara, havAI jahAja Adi kA buddhipUrvaka hI upayoga kiyA jAtA hai, ajIvikA sacAlana ke lie eka vyakti vyApAra karatA hai, duusr| naukarI karatA hai, tIsarA kRpi karatA hai aura cauthA vividha prakAra kI kalAo me se kisI kalA ko apanAtA hai / ye bhinnabhinna tarIke buddhipUrvaka hI loka me apanAye jAte haiM tathA sAdhano ko anukUlatA yA pratikUlatA hone para prANiyo ko usame kramaza saphalatA yA asaphalatA bhI prApta hotI hai aura isa taraha ve yathAyogya saphalatA milane para sukhI tathA asaphalatA milane para dukhI hote dekhe jAte hai| isI taraha kundakunda Adi AcAryoM ne lokahita bhAvanA kI dRSTi se hI samayasAra Adi grantho kI buddhipUrvaka racanA kI hai aura isI taraha pa0 phUlacandrajI ne bhI jainatattvamImAsA apanI dRSTi se logo ko jana-saskRti kA sahI jJAna karAne ke lie buddhipUrvaka hA likhI hai| ina udAharaNo se yaha bhalI-bhAMti spaSTa ho jAtA hai ki do Adi vastuo me pAye jAne vAle sayogAdi sabhI sambandha kalpita na hokara vAstavika hI hai| vicAra kara dekhA jAya to yahI sthiti adhyAtma me bhI milegii| samayasAra gAthA 14 kI TIkA me AcArya amRtacandra ne Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 eka padArtha ke sAtha dUsare padArtha ke dRzyamAna sparza Adi sayogo ko bhUlArtha hI pratipAdita kiyA hai / yathA yathA khalu visanIpatrasya salilanimagnasya salilaspRSTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyA salilaspRSTatva bhUtArthamapi ekAntata salilAspRzya visanIpatrasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham / - isame yaha bAta jhalakatI hai ki jala me vidyamAna kamalapatra kA jala ke sAtha dRzyamAna sparza yadyapi kamalapatra kA svata: siddha pratiniyata svabhAva nahI hai phira bhI jala me navA huA to vaha hai hI / ata usakA vaha jala me havA huA rahanA bhUtArtha Age bhI ve isa prakAra likhate haiM ki "yathA cApA saptAci pratyayoSThaya samAhitattva paryAyeNAnubhUyamAnatAyA sayuktatva bhUtArthamapi ekAntata zotamapsvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtham / " isame bhI yaha bAta jhalakatI hai ki agni ke sAtha sayoga ko prApta jala ko uSNatA yadyapi jala kA svata siddha pratiniyata svabhAva nahI hai usakA svata siddha pratiniyata svabhAva to zotatA hI hai phira bhI agni ke sAtha usakA sayoga to hai hI / ata vaha bhI bhUtArtha hI hai / AcArya amRtacandra ne ukta dono udAharaNa usa prakaraNa diye haiM jahA AtmA ke svata siddha pratiniyata caitanyasvabhAva kA varNana kiyA hai / arthAt ve yaha kahanA cAhate hai ki yadyapi AtmA anAdikAla se pudgala karma aura nokarma ke sAtha spRSTa eva vaddha hokara calA A rahA hai yaha nahI samajhanA cAhiye ki vaha unake sAtha spRSTa eva baddha nahI hai, parantu itanA avazya hai ki vaha spRSTatA eva baddhatA usakA ( AtmA kA ) svata siddha 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pratiniyata svabhAva nahIM hai usakA svata siddha pratiniyata svabhAva to caitanya bhAva hI hai| isa prakAra ukta dRSTAnto, samayasAra TIkA ke kathana tathA isI prakAra ke anya prakaraNo va grantho ke vivecano se yahI siddha hotA hai ki eka vastu ke sAtha dRzyamAna sayoga, AdhArAdheyabhAva tathA nimittanaimittikabhAva Adi sambandha svata.siddha pratiniyata rUpa me gUtArtha na hote hue bhI sadbhAvAtmaka rUpa me bhUtArya hI hai kalpanA mAtra nahIM hai / kevala itanA avazya hai ki ve svAzrita na hokara parAzrita hI hai| eka bAta aura hai ki loka vyavahAra meM pravRtta jano kA samasta loka vyavahAra parAzrita hone ke kAraNa yadi kevala kalpita mAna liyA jAya usame kucha bhI sad patA na mAnI jAya to isakA pariNAma yaha hogA ki apanI-apanI ruci, AvazyaktA aura paristhitivaza loka vyavahAra me pravRtta rahane vAle prathama guNasthAna se paSTha guNasthAna taka ke jIvo kI una pravRttiyo ko asadbhuta hI mAnanA hogA, aisI hAlata me loka me mithyAdRSTi aura samyagdRSTi kA, virata, avirata aura dezavirata kA, mUrkha aura vidvAna kA, vikSipta aura avikSipta kA, dharmAtmA aura adharmAtmA kA tathA puNyAtmA aura pApAtmA kA jIvo me pAyA jAne vAlA bheda samApta hI ho jaaygaa| isI taraha prathama guNasthAna se dvAdaza guNasthAna taka ke sasArI jIvo ke jJAnadarzana svabhAva kA jo upayogAkAra pariNamana hotA hai usameM unhe yathAyogya paudgalika hRdaya, maritapka, tathA sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karNarUpa indriyo va bAhya prakAzAdika kI jo apekSA rahA karatI hai eva trayodaza guNasthAna me jIvo kI yogapravRtti me jo mana, vacana aura kAya kI apekSA rahA karato Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 hai va caturdaza guNasthAna me jahA Atma svabhAva kI pUrNatA ke sAtha yoga pravRtti kA pUrNata abhAva bhI ho cukA hai-aghAtI karmo aura nokarmoM kA baddhatArUpa sayoga jo jIva ko sasArI banAye hue hai ina sava ko yA to kathacit mAnanA hogA athavA inake AdhAra para sayoga, AdhArAdheyabhAva va nimittanaimittikabhAva Adi nayAzrita sambandho ko bhI kathacit sadbhUta hI mAnanA hogA / iname se kaunasI mAnyatA satya hai isakA nirNaya pAThaka svaya kara sakate haiM isa viSaya me aba adhika vivecana kI AvazyakatA nahI raha gayo hai / Upara uddhRta pa0 phUlacandra jI ke kathana me jo yaha likhA hai ki "jo jisakA vAstavika AdhAra hotA hai vaha usakA kabhI bhI tyAga nahI krtaa| isa siddhAnta ke anusAra yadi kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra hai to use kaTorI ko kabhI nahI choDanA cAhiye parantu kaTorI ko odhA karane para vaha kaTorI ko choDa hI detA hai| isase mAlUma paDatA hai ki kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra nahI hai usakA vAstavika AdhAra to ghI hI hai kyoki vaha use kabhI nahI choddtaa|" pa0 jI ke isa kathana para maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki cUki kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra hai isaliye hI kaTorI ko odhA karane para ghI use choDa detA hai| lekina pa0 jI ke matAnusAra yadi kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra nahI hai to kaTorI ko sIdhA rakhane para bhI usame se ghI gira kyo nahI jAtA hai ? athavA kaTorI ko odhA karane para vaha ghI gira kyo jAtA hai ? jabaki kaTorI ko sIdhA rakhane para vaha nahI giratA hai / pa0 phUlacandra jI ke pAsa isa prazna kA koI yukti saMgata samAdhAna nahI hai kyoki ve kaTorI aura ghI me vidyamAna Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 AdhArAdheyabhAva ko kalpita hI mAnate haiN| Agama ke anusAra to usakA samAdhAna yaha hai ki ki kaTorI ghI kA vAstavika AdhAra hai isaliye use jaba taka kaTorI kA sahArA mila rahA hai taba taka vaha nahI giratA aura jaba use kaTorI kA sahArA nahI milatA tava vaha gira jAtA hai / ghI kA ghI ke sAtha jo AdhArAdheyabhAva hai vaha bhI vAstavika hai aura ghI kA kaTorI ke sAtha jo AdhArAdheyabhAva hai vaha bhI vAstavika hai to ina dono prakAra ke AdhArAdheyabhAvo me phira antara hI kyA raha jAtA hai ?yadi koI aisA prazna kare to isakA samAdhAna yaha hai ki AdhArAdheyabhAva to dono hI vAstavika hai parantu dono me antara yaha hai ki ghI kA ghI ke sAtha jo AdhArAdheyabhAva hai vaha svAthita arthAt tAdAtmya ko liye hue hai aura vaha sthAyI hai jaba ki ghI kA kaTorI ke sAtha jo AdhArAdheyabhAva hai vaha parAzrita arthAt padArthadvayasayogajanya hai aura vaha sthAyI bhI nahI hai arthAt naNTa hone vAlA hai| isa taraha yaha nirNIta ho jAtA hai ki jisa prakAra ghI kA ghI ke sAtha tAdAtmya samvandha ke AdhAra para nirmita AdhArAdheyabhAva vAstavika hai usI prakAra ghI kA kaTorI ke sAtha sayoga sambandha ke AdhAra para nirmita AdhArAdheyabhAva bhI vAstavika hI hai gadhe ke sIga kI taraha kalpita nahI hai| dUsarI bAta yaha hai ki pa0 phUlacandra jI ko "jo jisakA vAstavika AdhAra hai vaha usakA kabhI tyAga nahI karatA" yaha siddhAnta yadi mAnya hai to phira AkAza dravya bhI apane se bhinna anya sabhI vastuo kA vAstavika AdhAra siddha ho jAtA hai kyoki vizva kI koI bhI vastu kabhI AkAza ko nahI choDatI hai| lekina isa taraha pa0 jI dvArA AkAza ko vizva kI sabhI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 Tags kA vAstavika AdhAra mAna liye jAne para unakI yaha mAnyatA hI samApta ho jAyagI ki " eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha jo sayoga sambandha yA AdhArAdheyabhAva kalpita kiyA jAtA hai use aparamArthabhUta hI jAnanA cAhiye / " yahAM yaha bAta avazya dhyAna me rakhanI cAhiye ki pa0 phUlacandra jI aparamArthabhUta kA artha kalpita hI karate hai / lekina yadi ve aparamArthabhUta kA artha parAzritarUpa kara lete hai taba koI virodha nahI raha jAtA hai / itanA avazya hai ki isa taraha parAzrita sayogAdi sambandho kI vAstavikatA siddha ho jAtI hai jo unhe abhISTa nahI hai / pa0 phUlacandra jI do Adi vastuo ke Azraya se sattA prApta sayoga, AdhArAdheyabhAva aura nimittanaimittikabhAva Adi sambandho ko kevala kalpanA kA vipaya mAna kara eka vastu ke Azraya se sattA prApta tAdAtmya sambandha ko hI vAstavika mAnane kA Agraha karate hai jaisA ki unhone likhA hai- "mAne gaye sambandho me eka mAtra tAdAtmya sambandha hI paramArthabhUta hai isake sivA nimittAdi kI dRSTi se anya jitane bhI sambandha kalpita kiye gaye hai unhe upacarita ataeva aparamArthabhUta hI jAnanA cAhiye / " pa0 jI isa kathana dvArA ghI kA ghI ke sAtha tAdAtmya sambandha svIkAra karake "ghI kA AdhAra ghI hI hai" aisA mAna rahe haiM, parantu isame vicAraNIya bAta yaha hai ki jaba ghI svaya eka akhaNDa vastu hai to usame tAdAtmya sambandha bhI kaise bana sakatA hai ? kyoki koI bhI sambandha, phira bhale hI vaha tAdAtmya hI kyo na ho, bheda ke AdhAra para hI banatA hai / do Adi vastuo me jina sambandho ko svIkAra kiyA gayA hai Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sahir 170 AdhArAdheyabhAva ko kalpita hI mAna - 14 : "5 % xve to usakA samAdhAna yaha hai ki cUdi, AdhAra hai isaliye use jaba taka kA / Ant hai taba taka vaha nahI giratA aura ja , *... nahI milatA tava vaha gira jAtA hai? - ghI kA ghI ke sAtha jo 8 yars vAstavika hai aura ghI kA kaTorI :hai vaha bhI vAstavika hai to ina dona .... me phira antara hI kyA raha jAtA hai . : kare to isakA samAdhAna yaha hai ki hI vAstavika haiM parantu dono me a sAtha jo AdhArAdheyabhAva hai vaha sasa liye hue hai aura vaha sthAyI hai jo jo AdhArAdheyabhAva hai vaha parAthi hai aura vaha sthAyI bhI nahI hai ara taraha yaha nirNIta ho jAtA hai ki ... sAtha tAdAtmya sambandha ke AdhAra " vAstavika hai usI prakAra ghI kA 3 , . . ke AdhAra para nirmita AdhArAdheya / gadhe ke sIga kI taraha kalpita nahIM dUsarI bAta yaha hai ki pa06 vAstavika AdhAra hai vaha usakA vaM siddhAnta yadi mAnya hai to phira A anya sabhI vastuo kA vAstavika , kyoki vizva kI koI bhI vastu ke re hai| lekina isa taraha pa0 jI dvArA . . , . ra ghI kA FR vaka: Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 abheda dRSTi rahA karatI hai taba taka vahA~ tAdAtmya sambandha kI sthApanA bhI ayukta hai / tAtparya yaha hai ki tAdAtmya samvandha abhinna eka vastu me hame bheda kA darzana karAne vAlA hai / yahI kAraNa hai ki tAdAtmya kA artha Agama me bhedAbheda hI svIkAra kiyA gayA hai / isase yaha niSkarSa nikala AtA hai ki tAdAtmya aura sayogAdi sambandha bheda paraka hI siddha hote hai aura jaba tAdAtmya samvandha sayogAdi sambandho kI taraha bhedaparaka hI siddha hotA hai taba tAdAtmya sambandha hI vAstavika hai sayogAdi sambandha vAstavika nahI hai kalpita ho hai - aisA mAnanA ayukta hI hai / itanA avazya hai jahA~ tAdAtmya sambandha akhaNDa eka vastu me svarUpa aura svarUpavAna kA tathA pradeza kA pradezavAna kA bheda karane para niSpanna hotA hai vahA~ sayogAdi sambandha svabhAvataH prathagbhUta do Adi vastuo me niSpanna hote hai arthAt tAdAtmya jahA~ abheda me bheda kA darzana karAtA hai vahA~ sayo - gAdi bheda me abheda ke darzana karAte hai / yadyapi samayasAra Adi AdhyAtmika grantho me eka tAdAtmya sambandha ko choDakara zeSa do Adi vastuo ke Azraya se niSpanna sayogAdi samvandho kA niSedha kiyA hai parantu jahA~ jina AdhyAtmika grantho me ukta sayogAdi sambandho kA niSedha kiyA hai vahA unhI AdhyAtmika grantho me una sayogAdi sambandho kI sattA bhI svIkAra kI gaI hai unhe kalpita nahI mAnA gayA hai jaisA ki pa0 phUlacandra jI mAnanA cAhate hai / isalie vicAraNIya bAta kevala itanI hI hai ki AdhyAtmika grantho me kyo to sayogAdi sambandho kA niSedha kiyA hai aura kyo unhe svIkAra kiyA hai ? aura isa para vicAra karane se yaha bAta samajha me A jAtI hai ki samayasAra Adi AdhyAtmika Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vahA to bheda ke darzana spaSTa hote hai, parantu eka hI vastu me jo tAdAtmya sambandha jainAgama me svIkAra kiyA gayA hai usakA AdhAra bhI usa vastu me svarUpa aura svarUpavAna tathA pradeza aura pradezavAna ke bheda kI svIkRti hI hai| isa kathana se yaha niSkarSa nikalA ki ghI kA tAdAtmya ghI ke sAtha na hokara usake svarUpa athavA pradezo ke sAtha hI hai / "kva bhavAnAste ? svAtmani" ityAdi sthAno para bhI svAtmA kA artha usakA apanA svarUpa athavA usake apane pradeza hI grahaNa kiye gaye haiN| isa taraha "Ae kahA raha rahe haiM ?" isa prazna kA bhedaparaka yahI samAdhAna upayukta mAnA gayA hai ki "hama apane svarUpa athavA pradezo me hI raha rahe haiM" abhedaparaka yaha samAdhAna upayukta nahI hai ki "hama hamo me raha rahe haiN|" kyoki abhinna eka vastu me AdhAra aura Adheya ina do avasthAo kI sthiti binA bhedasthiti ko svIkAra kiye nahI banatI hai / isakA kAraNa yaha hai ki jo AdhAra hai vaha Adheya nahI hai aura jo Adheya hai vaha AdhAra nahIM hai| tathA yaha bAta nizcita hai ki ukta tAdAtmya sambandha me bhI AdhArAdheyabhAva kA bodha hotA hai| isaliye pa0 phUlacandrajI kA yaha kathana ki "ghI kA vAstavika AdhAra ghI hI hai" isI rUpa me sagata hotA hai ki ghI kA vAstavika AdhAra usakA svarUpa athavA usake pradeza hI haiM / isa taraha yaha vAta atyanta spaSTa ho jAto hai ki eka vastu me bhI jaba svarUpa aura svarUpavAna kA athavA pradeza aura pradezavAna kA bheda vivakSita hotA hai tabhI vahA~ para tAdAtmya sambandha kI sthApanA hotI hai / isake atirikta java taka usame Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 hai| isalie pa0 phUlacandrajI ne kevala tAdAtmya sambandha ko hI vAstavika batalAte hue zeSa do Adi vastuo ke Azraya se niSpanna sayogAdi sambandho ko jo avAstavika batalAyA hai vaha asatya hI hai| bAta vAstava me yaha hai ki AtmA nAma kI anAdinidhana, svata siddha pratiniyata caitanya svabhAva vAlI vastu kA anAdikAla se pudgala nAma kI anya acetanya svabhAva vAlI vastu ke pariNamana jJAnAvaraNAdi karmoM aura zarIrAdi nokarmoM ke sAtha baddha ( milA huA) ekatva calA A rahA hai lekina AtmA aura karma tathA nokarma kA yaha milA huA ekatva sadbhata hote hue bhI AtmA kA svata siddha nijI ekatva nahI hai / aba yaha bAta hai ki ajJAnIjano ko isa mile hue ekatva me milAvaTa ke darzana na hokara akhaNDa ekatva ke hI darzana ho rahe haiM / arthAt anAdinidhana svata siddha pratiniyata ukta svabhAva vAle akhaNDa AtmA ke darzana una ajJAnI jIvo ko usa mile hue ekatva se pRthak rUpa me nahI ho rahe hai ata samayasAra Adi AdhyAtmika grantho me una ajJAnI jIvo ke sabodhanArtha yaha prayAsa kiyA gayA hai ki bho / sasArI prANiyo / tumhe apanI isa karma aura nokarma rUpa pudgalo ke sAtha vidyamAna milAvaTa me hI jo anAdikAla se nijI ekatva kA darzana ho rahA hai arthAt use tuma jo apanA svarUpa samajha baiThe ho, vaha tumhArA bhrama hai use tuma apanA nijI svata siddha pratiniyata svarUpa nahI samajho, tumhArI yaha sthiti to karma tathA nokarmarUpa pudgala dravya ke sayoga se bana rahI hai, ise apanI svatantra svarUpa sthiti samajhanA mithyA hai, tumhArA apanA svata siddha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 grantho me eka tAdAtmya sambandha ke alAvA sayogAdi sambandhI kA jo niSedha kiyA hai usakA kAraNa yaha hai ki koI bhI vastu usI hAlata me svatanya rUpa se varatu mAnI jA sakatI hai jabaki usakA svata siddha anAdinidhana pratiniyata astitva ho, usalie java ma dUsarI vastuo me mayukta athavA amayukta kisI bhI vastu ke nijI astitva kI siddhi karanA cAhate hai to yaha siddhi eka tAdAtmya sambandha ke AdhAra para hI ho sakatI hai sayogAdi sambandho ke AdhAra para nahIM, kyoki mayogAdi sambandha apane Apa me vAstavika hote hue bhI kisI bhI vastu ke nijI vastutva kI siddhi me mahAyaka nahIM hote hai aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki sayogAdi sambandha pahale se ho mbatantraspa se mida vastuo me hI huA karate hai| samayasAra Adi AdhyAtmika gantho me sayogAdi sambandho kA niSedha isI dRSTi se kiyA gayA hai, aisA nahIM samalanA cAhiye ki sayogAdi sambandha sarvathA kalpita hI haiN| kyoki samayamAra rAya ke racayitA AcArya kundakunda ne samayasAra ke sarvavizuddha jJAnAdhikAra meM "ceyA du payaDIyattha" ityAdi gAthAo dvArA svaya hI AtmA aura prakRti ( pudgala ) dono kA samArotpatti kA kAraNabhUta vandha svIkAra kiyA hai| do Adi pudgala paramArarAo kA skandharUpa pariNamana yadi unakA eka kSetrAvagAha rUpa sayoga nahI hai to phira kyA hai ? isI prakAra dUdha aura jala kA tathA sonA aura cA~dI kA eka kSetravagAharUpa sayoga pratyakSa hI dekhane me AtA hai| isa prakAra jisa taraha eka hI vastu me svarUpa aura svarUpavAna kA tathA pradeza aura pradezavAna kA bheda karake tAdAtmya sambandha kI sattA siddha hotI hai usI taraha do Adi svatanna vastuo me bhI sayogAdi sambandho kI sattA siddha hotI Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 ahamedaM edamaha ahamedasseva homi mama eda / aNNa ja paradavva sacittAcitta missa vA / / 25 / / Asi mama putvameda ahameda cAvi puvakAlasi / hohidi puNovi majjha ahameda cAvi hossAmi / / 26 / / eva tu asabhUdaM AdaviyappaM karedi samUDho / bhUdatya jANanto Na karedi du ta asamUr3ho / / 27 / / aNNANamohidamado majjhamiNa bhaNadi puggala davva / baddhamabaddha ca tahA jIvo bahubhAva sajutto / / 2 / / savaNhaNANAviTTho jIvo uvabhogalakkhaNoNicca / kaha so puggaladavvI bhUdo ja bharaNasi' majjhamiNa // 26 // jadi so puggaladavI bhUdo jIvattamAgada idara / to sakkA vuttu je majjhamiNa puggala davva // 30 // ina gAthAo kA bhAva yaha hai ki jo jIva apane se bhinna jitanA bhI sacitta, acitta aura sacittAcitta (mizra) padArtha samUha hai usake sAtha 'maiM yaha hU~', 'yaha maiM hU~', 'ye merA hai', 'maiM isakA hU~ isa prakAra vartamAna rUpa aura isI prakAra bhUta tathA bhaviSyad pa asatya vikalpa karatA rahatA hai vaha ajJAnI hai aura jo apanI tathA para kI vAstavika (svatantra) svarUpa sthiti ko samajha letA hai vaha jJAnI hai| jaba taka jIva kI buddhi mohakarma se AcchAdita rahatI hai taba taka hI vaha baddha tathA abaddha pudgala dravya me ahabhAva aura mamabhAva kiyA karatA hai| cUMki sarvajJa ke jJAna me jIva nitya upayoga svarUpa hI pratibhAsita haA hai ata vaha pudgala dravyarUpa kaise ho sakatA hai ? yadi jIva pudgala dravyarUpa ho jAtA va pudgaladravya jIvadravya rUpa ho jAtA to kahA jA sakatA thA ki pudgala dravya merA hai / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pratiniyata jJAyakatvarUpa svabhAva isase pRthak ho hai / isa prakAra AtmA aura paudgalika karma tathA nokarma kI milAvaTa se bane hue ekatva me bhI apane pRthak ekatva kA jJAna ajJAnIjano ko karA denA hI samayasAra Adi AdhyAtmika grantho kA uddezya hai kyoki jaba taka ajJAnIjana isa milAvaTa ko milAvaTa nahI samajhakara akhaNDa ekarUpatA hI isame samajhate rahege tava taka ve apane kalyANa mArga me agrasara nahI ho sakate hai / samayasAra kI nimnalikhita gAthAye isI abhiprAya ko pragaTa karatI haiM / sudaparicidAbhUdA savvassa vi kAmabhogabandhakahA / eyattassuvalambho Navari ra salabho vihattassa // 4 // ta eyattavibhatta dAeha appaNI savihaveNa / jadi dAejja pamANa cuvikajja chala ra ghittanva ||5|| ina gAthAo kA bhAva yaha hai ki sasArI prANI apane isa karma - nokarma kI milAvaTa se bane ekatra me anAdikAla se ra rahe haiM isaliye AcArya kahate hai ki AtmA ke svatantra grantha-nirmANa me merA samayasAra me nimna ekatva kA unhe bhAna karA denA ho isa uddezya hai / isake Age ajJAnI kA lakSaNa prakAra batalAyA hai kamme Nokamayi ahamidi ahaka ca kamma zokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva // 22 // artha- - java taka jIva karma aura nokarma me apanA aura apane me karma aura nokarma kA rUpa dekhatA rahatA hai taba taka vaha ajJAnI hai / isake Age samayasAra me ho jJAnI aura ajJAnI kA bheda nimna batalAyA gayA hai Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 ahamedaM edamaha ahamedasseva homi mama eda / aNNa ja paradavva sacittAcitta missa vA / / 2 / / Asi mama puvameda ahameda cAvi puvakAlahmi / hohidi puNovi majjha ahameda cAvi hossAmi // 26 // eva tu asabhUdaM Adaviyappa karedi smuuddh'o| bhUdattha jANanto Na karedi du ta asamUDho / // 27 // aNNANamohidamado majjhamiNa bhaNadi puggala davva / baddhamabaddha ca tahA jIvo bahubhAva sajutto / 28 // savaNhaNANAdiTTho jIvo uva progalakSaNoNicca / kaha so puggaladanvI bhUdo ja bharaNasi majjhamiNa // 26 // jadi so puggaladambI bhUdo jIvattamAgada idara / to sakkA vuttu je majjhamiNa puggala davva // 30 // ina gAthAo kA bhAva yaha hai ki jo jova apane se bhinna jitanA bhI sacitta, acitta aura sacittAcitta (mizra) padArtha samUha hai usake sAtha 'maiM yaha hU~', 'yaha maiM hU~', 'ye merA hai', 'maiM isakA hU~ isa prakAra vartamAna rUpa aura isI prakAra bhUta tathA bhaviSyad pa asatya vikalpa karatA rahatA hai vaha ajJAnI hai aura jo apano tathA para kI vAstavika (svatantra) svarUpa sthiti ko samajha letA hai vaha jJAnI hai / jaba taka jIva kI buddhi mohakarma se AcchAdita rahatI hai tava taka hI vaha baddha tathA avaddha pudgala dravya me ahabhAva aura mamabhAva kiyA karatA hai| cUMki sarvajJa ke jJAna me jIva nitya upayoga svarUpa hI pratibhAsita huA hai ata vaha pudgala dravyarUpa kaise ho sakatA hai ? yadi jIva pudgala dravyarUpa ho jAtA va pudgaladravya jIvadravya rUpa ho jAtA to kahA jA sakatA thA ki pudgala dravya merA hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 isa vivecana se yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki samayasAra Adi grantho me jitanA bhI vivecana milatA hai usame yahI dRSTi rahI hai ki jo prANI apane se pRthak athavA apRthaka rUpa meM vidyamAna parapadArtho me ahakAra athavA mamakAra karatA rahatA hai vaha sasAra me hI bhramaNa karatA rahatA hai usake sasAra kA kabhI viccheda hone vAlA nahI hai aura jo prANI una parapadArthoM meM apane ahakAra aura mamakAra ko samApta kara detA hai vaha sasAra paribhramaNa kA uccheda karake mukti prApta kara letA hai| isa prakAra akhaNDa eka vastu me svarUpa aura svarUpavAna tathA pradeza aura pradezavAna kA bheda dikhalAkara jo tAdAtmya sambandha kI sthApanA kI jAtI hai vaha tathA usake AdhAra para mAne jAne vAle AdhArAdheyabhAva va upAdAnopAdeyabhAva Adi sambandha jisa prakAra sadbhUtatA ko liye hue haiM usI prakAra do Adi svatantra vastuo me pAye jAne vAle AdhArAdheyabhAva va nimittanaimittikabhAva Adi sambandha bhI sadbhutatA ko liye hue hI hai| iname kevala itanA hI antara svatantra apane astitva (sadbhUtatA) ke nirmANa me jo padArtha parasparAzrita hai unakA to tAdAtmya sambandha hotA hai aura svatantrarUpa se astitva (sadbhatatA) ko prApta padArtho kA sayoga sambandha huA karatA hai| isa taraha sayoga sambandha ko kayana mAtra, asatya yA asadbhuta nahI samajhanA caahiye| pa0 phUlacandra jI ke pUrvokRta va thana me aura bhI jo yaha likhA hai ki "bahuta se manIpI yaha mAnakara ki isase vyavahAra kA lopa ho jAyagA, aise kalpita sambandho ko paramArthabhUta mAnane kI ceSTA karate haiM, parantu yahI unakI sabase baDo bhUla hai Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 kyoki isa bhUla ke sudharane se yadi unako vyavahAra kA lopa hokara paramArtha kI prApti hotI hai to acchA hI hai| aisA vyavahAra kA lopa bhalA kise iSTa nahI hogaa| isa sasArI jIva ko svaya nizcaya svarUpa banane ke liye apane me anAdikAla se cale A rahe isa ajJAnamUlaka vyavahAra kA hI to lopa karanA hai use aura karanA hI kyA hai ? vAstava meM dekhA jAya to yahI usakA parama ( samyak ) purupArtha hai isaliye vyavahAra kA lopa ho jAyagA isa bhrAntivaza paramArtha se dUra raha kara vyavahAra ko hI paramArtha samajhane kI ceSTA karanA anucita hai|" pa0 phUlacandra jI ke isa kathana para maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki pUrva vivecana ke anusAra sayogAdi sambandho ke viSaya me sadbhatatA aura asadbhatatA ko lekara merI pa0 jI ke sAtha yadyapi matabhinnatA pAyI jAtI hai to bhI pa0 jI ke ukta kathana kI kaI vAto me merA unake sAtha mataikya hai| isaliye matabheda aura mataikya kI sthiti ko upayogI samajhakara maiM yahA spaSTa kara rahA huuN| (1) 50 jI kI taraha maiM bhI yaha mAnatA hU~ ki jo loga paramArtha se dUra rahakara vyavahAra ko ho paramArtha samajhane kI ceSTA karate hai ve ajJAnI haiM / parantu isa viSaya me merA pa0 jI ke sAtha mataikya kA kAraNa yaha nahI hai ki eka sadbhata aura dUsarA asadbhUta ( kathanamAtra, asatya yA kAlpanika ) hai balki mataikya kA kAraNa yaha hai ki pa0 jI ne apane kathana me paramArtha se nizcaya kA artha grahaNa kiyA hai aura yaha nirvivAda hai ki vyavahAra apane Apa me sadbhUta hote hue bhI kabhI nizcayarUpa nahI hotA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 (2) paM0 jI kI isa bAta ko bhI maiM mAnatA hU ki sasArI jIva ko svayaM nizcaya svarUpa banane ke liye anAdikAla se cale A rahe apane ajJAnamUlaka vyavahAra kA hI lopa karanA hai / parantu isa viSaya meM meM yaha kahanA cAhatA hU~ ki usake liye ( sasArI prANI ke liye ) parAzrita azubha pravRttirUpa vyavahAra to sarvathA heya hai, lekina parAzrita zubha pravRttirUpa vyavahAra heya hote hue bhI kisI eka sImA taka una sasArI jIvo ke liye bhI upAdeya hai jo svaya ( Apa ) nizcayasvarUpa banane kI ceSTA karane lagate haiM / arthAt dharma, artha aura kAma puruSArthI kA apane jIvana me samanvaya karate hue anta me kevala dharma puruSArthI arthAt mokSa puruSArthI vana jAte haiM / isake atirikta eka vyavahAra aisA bhI hotA hai jo tyAjya to hai lekina use choDane ke liye jIva ko puruSArtha nahI karanA paDatA hai vaha anukUla paristhitiyo kA nirmANa hone para svata chUTa jAtA hai tathA eka vyavahAra aisA bhI hotA hai jo na to tyAjya hai aura na kabhI chUTatA hI hai / ina saba prakAra ke vyavahAro ke viSaya meM maiM Age vivecana karUMgA / ( 3 ) 10 jI kI isa bAta se bhI maiM sahamata hU~ ki jinhe vyavahAra ke lopa kA bhaya banA huA hai ve majJAnI haiM parantu isa viSaya me bhI maiM itanA aura kahanA cAhatA hU~ ki vivakSita vyavahAra kA lopa karake nizcayarUpa bananA to uttama hai lekina vyavahArAzrita bane raha kara apane ko paramArthavAdI ( nizcayasvarUpa ) samajhane vAle jo loga vyavahArarUpa pravRtti karate hue bhI apanI paramArthavAditA (nizcayarUpatA) ko pragaTa karane ke liye puNyamaya zubha pravRtti aura pApamaya azubha pravRtti ke madhya pAye jAne vAle antara ko sarvathA samApta kara denA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 cAhate haiM tathA vyavahAra dharma ko bhI adharma kI taraha sarvathA sasAra kA kAraNa batalAkara usake mahatva ko samApta kara denA cAhate hai unakI isa taraha kI mAnyatA se vivekIjano kA bhayabhIta honA ucita hI hai| kyoMki janasAdhAraNa "heye svaya satI buddhiryatnenApyasatI zubhe" isa nIti vAkya ke anusAra svabhAva se hI pApa pravRttirUpa vyavahAra me sarvadA ruci rakha rahA hai| isaliye usakI dRSTi me pApa pravRttirUpa vyavahAra me aura puNya pravRttirUpa vyavahAra me tathA kaSAya kA kSayopazama ho jAne para utpanna kathacit nivRttirUpavyavahAra jise vyavahAradharma nAma se Agama me pukArA gayA haime yadi antara samApta ho jAtA hai to loka me vyavahAradharmAcaraNa ke sAtha-sAtha zubha pravRttirUpa puNyAcaraNa kI samApti hokara kevala azubha pravRttirUpa pApAcaraNa kA hI bolavAlA ho jaaygaa| kyoki janasAdhAraNa kA ina sabase yugapat chuTakArA pAkara sarvathA nivRtyAtmaka nizcayadharma me pahu~ca jAnA sambhava nahI hai / arthAt Agama kI vyavasthA yaha hai ki pApapravRttirUpa vyavahAra ke yathAyogya tyAga ke sAtha pUNyapravRttirUpa vyavahAra ko apanAnA uttama hai aura Age azakti, AvazyakatA aura kartavyavaza pApa aura puNya pravRttirUpa vyavahAra ko apanAte hue bhI yathAzakti kathacit nivRttirUpa vyavahAradharma ko svIkAra karanA uttama hai, kAraNa ki isa krama se hI anta me sarvathA nivRttirUpa nizcayadharma para pahuMcA jA sakatA hai| uparyukta sabhI bAto para vistRta prakAza DAlane kI AvazyakatA hai ata nizcaya aura vyavahAra kI sthiti kyA hai ?, kisa prakAra kA vyavahAra sarvathA heya hai ?, kisa prakAra kA vyavahAra heya hokara bhI kahA~ taka upAdeya hai ?, kisa prakAra kA vyavahAra yathAsthAna apane Apa chUTa jAtA hai use chor3ane kA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prayatna nahI karanA paDatA hai ? aura kisa prakAra kA vyavahAra na to kabhI chUTatA hai aura na use chor3ane kI AvazyakatA hI hai ? ina prazno para yahA~ vicAra kiyA jAtA hai| iname se maiM sarvaprathama nizcaya aura vyavahAra ke rUpo kA digdarzana karA rahA hU~ nizcaya aura vyavahAra ke rUpa Agama me vastu ko dravya, guNa aura paryAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai jaisA ki paJcAstikAya ke jJeyAdhikAra kI gAthA 1 me pAyA jAtA hai attho khalu davamao davvANi guNappagAriga bhaNivANi / tehi puNo pajjAyA pajjayama DhA hi parasamayA ||1|| artha-~-vastu dravyarUpa hai, dravya guNa svarUpa hotA hai aura dravya tathA guNa dono kI paryAye hotI haiM ! jitane parasamaya haiM ve sava paryAya me vimUDha ho rahe hai arthAt paryAya ko hI saba kucha mAna rahe haiN| tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu yadyapi akhaNDa ekarUpatA ko prApta ho rahI hai phira bhI usame AvazyakatAnusAra dravya, guNa aura paryAyarUpa se vibhAjana bhI vidyamAna hai| isa prakAra vastu kI akhaNDa ekarUpatA kA nAma nizcaya hai aura dravya, guNa tathA paryAya ke rUpa me bheda sthiti kA nAma vyavahAra hai| vastu ke svata siddha aura pratiniyata svarUpa kI akhaDatA nizcaya koTi me AtI hai aura usa svarUpa kI khaNDAtmaka bheda sthiti vyavahAra koTi me AtI hai| isI AdhAra para samayasAra me yAtmA ke akhaNDa jJAyakatvarUpa svabhAva ko nizcaya koTi meM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 aura usakI darzana, jJAna aura cAritrAtmaka bheda sthiti ko vyavahAra koTi me samAviSTa kiyA gayA hai / yathA Na vi hodi appamattoNa pamatto jANao du jo bhAvo / eSa bhagati suddha gAo jo so u so ceva ||6|| vavahAreNuvadissai NANissa carita dasaNaM gANaM / Na vi NAraNa raNa caritaM Na dasaNaM jAgo saddho // 7 // artha -- AtmA svarUpa kI dRSTi (nizcaya dRSTi) se pramattatA aura apramattatA se rahita jJAyakasvarUpa hai aura usakA yaha jJAyaka rUpa svataH siddha hone se svatantra, anAdinidhana aura akhaNDa hai / isa jJAyaka rUpa se yadyapi vyavahAradRSTi se ( bhedadRSTi se ) darzana, jJAna aura cAritra kI sthiti ko bhI mAnya kiyA gayA hai parantu nizcayadRSTi se ( abhedadRSTi se ) na darzana kI sthiti hai, na jJAna kI sthiti hai aura na cAritra kI sthiti hai kevala suddha (svatantra, anAdinidhana aura akhaNDa) jJAyaka rUpa hI sthiti hai / prathama aura dvitIya dono gAthAo me paThita 'muddha' zabda ko AtmA ke svarUpa jJAyakatva me vidyamAna akhaNDa ekatva, anAdinidhanatva aura AtmanirbharatA ke rUpa me nizcayArtha kA codhaka jAnanA cAhiye / isa prakAra prathama gAthA aura dvitIya gAthA kA uttarArva dono Atma svarUpa kI nizcaya sthiti ke pratipAdaka hai tathA dUsarI gAthA kA pUrvArddha usakI vyavahAra sthiti kA pratipAdaka hai vastu me usake svata siddha svarUpa sAmAnya kI apekSA vidyamAna traikAlika dhruvatA kA nAma nizcaya hai aura usame Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pravartamAna svapratyaya va svaparapratyaya pariNamano kI apekSA vidyamAna utpAda tathA vyaya kA nAma vyavahAra hai / jainadarzana me 'vastu ko jaisA utpAda, vyaya aura provyAtmaka mAnA gayA hai vaisA hI sAmAnya vizeSAtmaka bhI mAnA gayA hai| isa taraha vastu kI yA vastu svarUpa kI sAmAnyampatA kA nAma nizcaya hai aura unakI vizeSarUpatA kA nAma vyavahAra hai / isI taraha vastu kI usake apane pradezo ke sAtha vidyamAna akhaNDAtmakatA kA nAma nizcaya hai aura nAnA pradezo ke rUpa meM vidyamAna khaNDAtmakatA kA nAma vyavahAra hai / isa taraha pratyeka vastu ke sambandha me nizcaya aura vyavahAra ke aneka vikalpa siddha ho jAte haiM / jaise---- dravya aura guNa me vidyamAna abhedarUpatA kA nAma nizcaya hai aura bhedarUpatA kA nAma vyavahAra hai / dravya aura paryAya ke vikalpo meM dravyarUpatA nizcaya hai aura paryAyarUpatA vyavahAra hai / guNa aura paryAya ke vikalpo me guNarUpatA nizcaya hai aura paryAyarUpatA vyavahAra hai / sahavartitva aura kramavartitva, anvaya aura vyatireka tathA yaugapadya aura krama ke vikalpa yugalo me pUrvapUrva kA vikalpa nizcayarUpa hai aura uttara- uttara kA vikalpa vyavahAra rUpa hai / nirvikalpakatA aura savikalpakatA, zaktirUpatA aura vyaktirUpatA prathA labdhirUpatA aura upayogarUpatA ke vikalpayugalo meM pUrva - pUrva kA vikalpa nizcayarUpa hai aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahArarUpa hai / vAstavikatA aura kalpitarUpatA, anupacaritatA aura upacaritatA, bhAvarUpatA aura abhAvarUpatA tathA svabhAvarUpatA aura vibhAvarUpatA ke vikalpa yugalo me pUrva- pUrva kA vikalpa nizcaya rUpa hai aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahArarUpa hai / bhAvarUpatA aura dravyarUpatA tathA antaraGgarUpatA aura bahiraGgarUpatA ke vikalpayugalo pUrva - pUrva kA vikalpa nizcayarUpa hai aura uttara-uttara kA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 vikalpa vyavahArarUpa hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke vikalpo me bhAvarUpatA nizcaya kA aura nAma, sthApanA tathA dravyarUpatA vyavahAra kA vikalpa hai| svatantratA aura paratantratA, svAzrayatA aura parAzrayatA tathA abaddhatA aura baddhatA ke vikalpa yugalo me pUrva-pUrva kA vikalpa nizcaya rUpa hai aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahArarUpa hai| isI taraha sasAra aura mukti ke vikalpo me sasAra vyavahAra kA aura mukti nizcaya kA vikalpa hai| kArya aura kAraNa, sAdhya aura sAdhana tathA uddezya aura vidheya ke vikalpayugalo me pUrva-pUrva kA vikalpa nizcayarUpa hai aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahAra rUpa hai| isI taraha upAdeyatA aura naimittikatA ke vikalpo me upAdeyatA nizcaya kA aura naimittikatA vyavahAra kA vikalpa hai| upAdAna aura nimitta ke vikalpo me upAdAnatA nizcaya kA aura nimittatA vyavahAra kA vikalpa hai| svapratyayatA aura svaparapratyayatA ke vikalpo me svapratyayatA nizcaya kA aura svaparapratyayatA vyavahAra kA vikalpa hai| svaparapratyaya pariNamana me svapratyayatA nizcaya kA aura parapratyayatA vyavahAra kA vikalpa hai| yahA~ itanA vizepa samajhanA cAhiye ki kArya yA to svapratyaya hotA hai yA svaparapratyaya hotA hai koI bhI kArya kevala parapratyaya nahI hotA hai| sAkSAdra patA aura paramparArUpatA ke vikalpo me pahalA nizcaya kA aura dUsarA vyavahAra kA vikalpa hai| bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ke vikalpo me vartamAnatA nizcaya kA aura bhUtatA tathA bhaviSyattA vyavahAra kA vikalpa hai| sAmAnya aura vizeSa, sagraha aura vyavahAra, sakSepa aura vistAra tathA ogha aura Adeza ke vikalpo me pUrva-pUrva kA vikalpa nizcaya kA aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahAra kA hai / dravyAnuyoga ko dRSTi se vidhirUpatA nizcaya kA aura niSedharUpatA vyavahAra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 kA tathA karaNAnuyoga ko dRSTi se niSedharUpatA nizcaya kA aura vidhirUpatA vyavahAra kA vikalpa hai / dravyAnuyoga aura karaNAnuyoga dono me se dravyAnuyoga kA viSaya nizcayarUpa aura karaNAnuyoga kA viSaya vyavahArarUpa hai / isI taraha karaNAnuyoga caraNAnuyoga dono me karaNAnuyoga kA viSaya nizcayarUpa aura caraNAnuyoga kA viSaya vyavahArarUpa hai aura isI taraha caraNAnuyoga aura prathamAnuyoga dono me caraNAnuyoga kA viSaya nizcaya rUpa va prathamAnuyoga kA viSaya vyavahArarUpa hai / vyaSTipradhAna AdhyAtmika dRSTi se pravRtti vyavahAra kA aura nivRtti nizcaya kA vikalpa hai yathA samaSTi pradhAna laukika dRSTi se pravRtti nizcaya kA aura nivRtti vyavahAra kA vikalpa hai / dravyAnuyoga kI dRSTi me sat aura asat, tat aura atan, nitya aura anitya, eka aura aneka, abhinna aura bhinna tathA avaktavya aura vaktavya ke vikalpo me pUrva pUrva kA vikalpa nizcaya kA aura uttara-uttara kA vikalpa vyavahAra kA hai / karaNAnuyoga kI dRSTi me karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke AdhAra para hone vAlI AtmA kI avasthA vyavahArarUpa hai aura karma se anapekSa AtmA kI svata siddha avasthA nizcaya rUpa hai / isI taraha karma ke udaya ke AdhAra para hone vAlI AtmA kI audayika rUpatA vibhAvarUpa vyavahArarUpatA hai, karma ke kSayopazama ke AdhAra para hone vAlI AtmA kI kSAyopazamikarUpatA vibhAva aura svabhAva ke mizraNarUpa vyavahArarUpatA hai tathA kama ke upazama yA kSaya ke AdhAra para hone vAlI AtmA kI opazamika rUpatA aura kSAyikarUpatA svabhAvarUpa nizcayarUpatA hai / caraNAnuyoga kI dRSTi me AtmA ke darzana, jJAna aura cAritra kI sthiti mohakarma ke udaya se prabhAvita hone ke AdhAra para mithyAdarzana, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 mithyAjJAna aura mithyA cAritrarUpa puruSArtha ke rUpa me vyavahAra rUpa hai aura moha karma ke upazaya, kSaya yA kSayopazama ke AdhAra para samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra rUpa purupArtha ke rUpa me nizcaya rUpa hai / isI taraha darzanamoha aura anantAnuvandhI rUpa cAritra moha ke upazama, kSaya yA kSayopama ke AdhAra para jIva me tattvArtha zraddhAna kA honA vyavahAra samyagdarzanarUpa vyavahAra hai aura AtmA kalyANa ke prati usakA unmukha ho jAnA nizcaya samyagdarzana rUpa nizcaya hai tathA vyavahAra aura nizcaya rUpa samyagdarzana ke sAtha hI jIva ke Atma jJAna me samyakpana kA A jAnA vyavahAra samyagjJAna rUpa vyavahAra hai aura AtmajJAna meM samyakapana kA A jAnA nizcaya samyagjJAnarUpa nizcaya hai| isI taraha samyagdarzana aura samyagjJAna ho jAne ke pazcAt zeSa cAritra moha ke yathAsabhava kSayopazama ke AdhAra para pacama guNasthAna se dazama guNasthAna taka aNuvrata, mahAvrata, samiti, gupti, dhyAna Adi rUpa jIva kA puruSArtha vyavahAra cAritrarUpa vyavahAra hai aura cAritra moha kA sarvathA upazama athavA kSaya ho jAne para jIva kA AtmalInatA rUpa purupArtha nizcaya cAritra rUpa nizcaya hai| isa vistRta vivecana se vastu me pAye jAne vAle nizcaya aura vyavahAra ke vividha rUpo kA saralatA se bodha ho jAtA hai aura yaha bAta bhI samajha meM A jAtI hai ki bhinna-bhinna sthalo me athavA prakaraNo me nizcaya aura vyavahAra ke bhinna-bhinna rUpa huA karate hai| isake atirikta yaha bhI samajha meM A jAtA hai ki jahA jisa prakAra kA nizcaya yA vyavahAra kA vikalpa vastu me vivakSita kiyA jAya vahA usa se ThIka viparIta hI vyavahAra yA nizcaya kA vikalpa vastu me nirdhArita karanA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nAlige / aryApa jahA nilaya kA vigaviga giyA jApa pA umage to vipanA pabahAra kA mizana nigniAnA nAyiora jAgavatAra kA viviAi aai jAya batA unI viparIta nimAmi miti nA naadie|nge yA nA ko gagA nA nAhi minilaya aura gArapigomA jopiyazina banAyA bAno gupyanajAmA aura meM adikSima honA hai yA goNaho jaanaa| pantu me samAna gara ma niyama virogA mana AcAra sameta gA gAbhAlA aura matra prasAra meM pyamahA ma na AmArapA pagabanA hai| isakA abhiprAya para bhA - ki vastu kA jo bhaya yA svAyayatA: AgAra para nimnaga nahIM bheda jora paga-prayatA ke sAmAna para pavAra bhii| jana mArga jahA upAdAnagI parijanoga AdhAra para upAdhyama se niyama yahI ta anyanamnu gAyoga meM utpanna hone ke AdhAra para naimiti meM gama bhI hai| mo prAra miTTI (1) Tampa pahine AdhAra para jahA ghaTampa gAnA mAnojakAraNatA meM kA me nizcagama vArI naha miTTI nAnApudAna paramANuo kA piMDa hone ke AdhAra para gAmA bhI hai| nimna aura yahAra ke ye naya Fpa yanta ke dharma hai aura sabhI vAstavika arthAt agnu meM vidyamAna rahate hai| iname me koI bhI galita, miragA gA gazana mAna nahIM hai| itanA avasya hai ki jo nimnaya dhama hai ve tA abheda yA svAdhitatA ke AdhAra para hai aura jo vyavahAra dharma haiM ve bheda yA pagadhitatA ke AdhAra para hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 inakA jJAna jIva ko apane svabhAvabhUta jJAna dvArA hotA hai aura inakA pratipAdana jIva zabdo dvArA kiyA karatA hai / isa taraha jIva kA vaha jJAna nizcayarUpa hai jisake dvArA vastu ke nizcaya dharma kA jJAna hotA hai aura jIva kA vaha jJAna vyavahArarUpa hai jisake dvArA vastu ke vyavahAra dharma kA jJAna hotA hai tathA jIva dvArA bolA gayA vaha zabda nizcayarUpa hai jisake dvArA vastu ke nizcaya dharma kA pratipAdana hotA hai aura jIva dvArA volA gayA vaha zabda vyavahArarUpa hai jisake dvArA vastu ke vyavahAra dharma kA pratipAdana hotA hai / yahA yaha bhI samajha lenA cAhiye ki bolanA yA jJAna karanA svayaM vyavahArarUpa hai aura bolane athavA jJAna karane rUpa kriyA na karate hue apane svarUpa me hI sthira rahanA nizcayarUpa hai / vastu ke ukta nizcaya va vyavahArarUpa dharmoM ko Agama me jJAna tathA zabda ke viSayabhUta nAma sthApanA, dravya aura bhAvarUpa nikSepo me antarbhUta kiyA gayA hai tathA una dharmoM ke jJApaka jJAna ko va unake pratipAdaka zabda ko nayo me antarbhUta kiyA gayA hai / isI prakAra ina jJAnarUpa aura zabda rUpa nayo ke samUha ko zruta pramANa nAma se pukArA gayA hai / yadyapi Agama me pramANa ke matijJAna, zrutajJAna, avadhi - jJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna ke rUpa me pAca bheda svIkAra kiye gaye haiM, parantu naya vyavasthA kevala zrutajJAnarUpa pramANa meM hI svIkAra kI gayI hai / isakA kAraNa yaha hai ki matijJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna dvArA ukta dharmo se viziSTa vastu kA akhaNDarUpa se jJAna hotA hai ata ina cAro jJAno me nayaparikalpanA sambhava nahI hai tathA zrutajJAna me nayaparikalpanA isaliye sambhava hai ki zrutajJAna ukta dharmoM kA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pRthak-pRthak jJAna karatA huA hI vastu kA jJAna karatA hai isaliye vaha nayarUpa hokara hI pramANa rUpa hai / yahI vyavasthA zabdarUpa zruta pramANa me bhI samajhanA cAhiye / prakRta me upayogI na hone se naya tathA pramANa kI ukta vyavasthA para yahA para vizeSa prakAza DAlanA maiMne Avazyaka nahI samajhA hai / isa prakAra vastu me aura vastu ke pratipAdaka zabdarUpa tathA usake jJApaka jJAnarUpa zruta pramANa me nizcaya aura vyavahAra ke rUpo ko sahI rUpa me samajha kara inakA yathAsthAna samucita upayoga karane se hI vastu tattva ko samajhA jA sakatA hai / vaise to samayasAra kI gAthA 144 ke anusAra uparyukta nizcaya aura vyavahAra ke vikalpo se rahita svAzrita, anAdinidhana aura akhaNDa svata siddha svarUpa ke sAtha tanmayatA ko prApta AtmA kI vikalpAtIta sthiti ko hI samayasAra ke rUpa me vastu tattva samajhanA cAhiye / 1 isa prakAra vastu kA vyavahAra dharma bhI jaba nizcaya dharma ke samAna vAstavika ( sadbhUta ) siddha ho jAtA hai to isase yaha nirNIta ho jAtA hai ki pa0 phUlacandrajI ne vyavahAra ke artha ko kevala kalpita, mithyA yA kathana mAtra ke rUpa me upacarita mAna kara jIva ke sAtha karma aura nokarma ke baddhatArUpa sayoga ko jo upacarita arthAt kalpita, mithyA kA kathana mAtra mAna liyA hai vaha asaMgata hI hai / kAraNa ki jIva ke sAtha karma aura nokarma kA baddhatA rUpa sayoga parAzritatA ke rUpa me upacarita hone para bhI sabhUta hI hai / itanA avazya hai ki vaha parAzrita hone ke kAraNa svAzrita tAdAtmya ke samAna nizcayarUpa na hokara vyavahArarUpa hI hai / arthAt prakRta me upacAra kA artha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 parAzritatA hI hai kalpita, mithyA yA kathanamAtra rUpatA upacAra kA artha nahIM hai| ____ Age vyavahAra kI heyatA aura upAdeyatA Adi vAto para vicAra kiyA jAtA hai / yaha vicAra uparyukta prakAra ke nizcaya aura vyavahAra dharmo se viziSTa vastu ke sambandha me Agama dvArA apanAyI gayI dravyAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga kI vyavasthA ke AdhAra para kiyA jA rahA hai| dravyAnuyoga kI vyavasthA dravyAnuyoga kA sambandha vastu ke dravyAza aura paryAyAza ke rUpa me nizcaya aura vyavahAra dharmoM se hai / arthAt pUrva me vatalAyA jA cukA hai ki vizva kI pratyeka vastu me usake svata siddha aura pratiniyata svarUpa sAmAnya kI apekSA dravyAza ke rUpa me vidyamAna traikAlika dhruvatA kA nAma nizcaya hai aura usame satata pravartamAna svapratyaya va svaparapratya paryAyAzo ke rUpa me vidyamAna utpAda aura vyaya kA nAma vyavahAra hai / isakA phalitArtha yaha hai ki pratyeka vastu sarvadA apane svata siddha svarUpa ko surakSita rakhakara anAdikAla se svapratyayatA aura svaparapratyayatA ke AdhAra para svakIya ekakSaNavartI aura anekakSaNavartI paryAyo ke parivartana ke rUpa me anAdikAla se utpAda tathA vyaya kA rUpa dhAraNa karato A rahI hai aura utpAda tathA vyaya kI yaha prakriyA pratyeka vastu me anantakAla taka calatI hI jaaygii| pratyeka vastu ke svapratyaya utpAda aura vyaya kA rUpa pUrva me svabhAvabhUta aguru laghuguNa ke avibhAgI zaktyazo me SaDguNa hAnivRddhi ke rUpa me batalAyA jA cukA hai tathA svaparapratyaya utpAda aura vyaya kA rUpa bhI pUrva me isa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prakAra batalAyA gayA hai ki AkAza dravya ke svata siddha pratiniyata avagAhaka svabhAva me usake sAtha saspRSTa ho raho vizva kI anya samasta avagAhyamAna vastuo ke apane-apane pratiniyata kAraNo ke AdhAra para hone vAle pariNamano ke anusAra vividha prakAra ke svaparapratyaya pariNamana ( utpAda aura vyaya) ho rahe hai tathA dharma, adharma aura kAla dravyo ke apaneapane svata siddha pratiniyata svabhAva me bhI AkAza ke samAna hI anya yathAyogya vastuo ke apane-apane pratiniyata kAraNo ke AdhAra para hone vAle pariNamano ke anusAra vividha prakAra ke svaparapratyaya pariNamana ( utpAda aura vyaya ) hA rahe haiM / isI prakAra kI utpAda aura vyaya kI prakriyA jIvo ora pudgalo ke apane-apane svata siddha pratiniyata svabhAva me bhI anya vastuo ke apane-apane pratiniyata kAraNoM ke AdhAra para hone vAle pariNamano ke anusAra vividha prakAra ke svaparapratyaya pariNamano ke rUpa me cAlU hai / arthAt chadmastha jIvo ko parapadArthoM kA jJAna karate samaya kabhI to ghaTasApekSa ghaTajJAna hotA hotA hai aura kabhI paTasApekSa paTajJAna hotA hai tathA jIvanmukta aura sarvathAmukta sarvajJatA prApta jIvo ko bhI samasta padArtha sAkSAtkAra rUpa vodha samasta padArthasApekSa hI huA karatA hai / isI prakAra AmrAdi pudgala skandho me aura ararUpa pudgaladravyo me bhI rUpAntara, rasAntara, gandhAntara aura sparzAntara rUpa tathA pUraNa- galana svabhAva ke anusAra uname aNu se skandharUpa va skandha se araNurUpa pariNamana ( utpAda aura vyaya) svaparapratyayarUpa meM hI hote rahate hai / isa prakAra azuddha (parasparavaddha) aura zuddha (pRthak-pRthak rUpa me vidyamAna) vastuoM me satata pravartamAna svabhAvabhUta Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 svapratyaya aura svaparapratyaya pariNamana ( utpAda aura vyaya ) bhedAzrita athavA parAzrita hone ke kAraNa vyavahAra koTi me to samAviSTa hote haiM phira bhI ve kAlpanika, mithyA yA kathana mAtra nahI he kintu sadbhUta hI haiN| pratyeka zuddha ( pRthak-pRthak rUpa me vidyamAna ) aura azuddha ( parasparavaddha ) vastu ke aise sabhI vyavahArarUpa pariNamana ( utpAda aura vyaya ) na to heya haiM aura na ye naSTa hI hote hai / arthAt pratyeka varatu me anAdikAla se hote A rahe hai aura anantakAla taka hote jaavege| kyoki ye naSTa ho jAve to vastu kA hI lopa ho jaaygaa| isa sambandha meM eka tarka yaha bhI hai ki azuddha arthAt paudgalika karma tathA nokarma ke sAtha baddhachamastha saMsArI jIvo ke svabhAvabhUta jJAna aura darzana meM vikAsa kI alpatA aura parAvalambanatA pAyI jAne para bhI uname se jo jIva jaba ekAdaza yA dvAdaza guNasthAna me pahu~ca kara jJAtA-dRSTAmAtra vane rahane kI kSamatA prApta kara lete hai taba uname navIna karmoM ke sthitibandha aura anubhAgabandha na hone kA jo vidhAna Agama me hai usakA Agaya yahI hai ki dekhane aura jAnane spa pariNamana alpavikAsa aura parAvalambana kI dazA meM bhI jIva ke svabhAvabhUta pariNamana hone ke kAraNa usake liye ukta vandho ke kAraNa nahIM hote haiN| isa taraha kevala mana, vacana aura kAyarUpa nokarma tathA mithyAtva, avirati aura kapAya se yathAsambhava Avaha prathama gugalyAna se dagama gugasyAna taka ke jIvI kA yogAtmaka pravartana aura upayoga kI kalupatA-ye hI yathAyogya karmoM ke prAti bandha, bhIra pradedAvanya tathA sthitivandha aura anubhAgavandha ke kAraNa hote hai va ekAdaza dvAdA aura yodaza guNasthAno me jIyo yA kevala yogAtmaka pravartana hI mAna pratibandha aura Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pradezabandha kA kAraNa hotA hai / isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki svabhAvabhUta vyavahAra na to kabhI chUTatA hI hai aura na usake choDane kI AvazyakatA ho hai / karaNAnuyoga kI vyavasthA karaNAnuyoga kA samvandha pudgala ke sAtha vaddhajIva ke yathAyogya pariNamano ke nimitta se hone vAlI pudgala kI karma rUpa aura nokarmarUpa avasthAo se tathA jIva ke sAtha baddhapudgala kI karma aura nokarmarUpa avasthAoM ke nimitta se hone vAlo jIva kI rAgAdirUpa avasthAo se hai / jIva aura pudgala kI anya avasthAo se karaNAnuyoga kA koI sambandha nahI hai aura na AkAza, dharma, adharma tathA kAladravyoM se hI isakA koI sambandha hai | cUki pudgaladravya acetana hone ke kAraNa apanI ukta vaddhadazA aura usase hone vAlI karma tathA nokarmarUpa avasthAoM kA vedana nahI kara sakatA hai ata: usakI vaha dazA kA cintA kA viSaya nahI hai, parantu jIva cetana hone ke kAraNa apanI ukta vaddhadazA aura usase hone vAlI rAgAdirUpa avasthAoM kA satata vedana kiyA karatA hai tathA isa vedana ke AdhAra para vaha kadAcit sukhI aura kadAcit dukhI bhI hotA rahatA hai ata usakI ukta vaddhadazA cintA kA viSaya hai / jIva kI paudgalika jJAnAvaraNAdi karmoM aura zarIrAdi nokarmoM ke sAtha vidyamAna vaddhatA kA nAma sasAra hai aura usase jIva kA chuTakArA pA jAnA mokSa hai / iname se sasAra nizcaya aura vyavahAra ke vikalpo me se vyavahAra koTi me samAviSTa hotA hai kyoki isame vidyamAna jIva apane astitva ko karmoM tathA nokarmoM se pRthak rUpa me (avaddharUpa me) nahI rakha pA rahA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 hai / isake viparIta mokSa nizcaya aura vyavahAra ke vikalpo me se nizcaya kI koTi me samAviSTa hotA hai kyoki isame vidyamAna jIva apane astitva ko karmoM tathA nokarmoM se sarvathA pRthak kara letA hai / isa taraha sasArarUpa vyavahAra aura mokSarUpa nizcaya ina dono me se sasArarUpa vyavahAra sarvathA heya hai aura mokSarUpa nizcaya sarvathA upAdeya hai| jitanA bhI dravyAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura prathamAnuyogarUpa jainAgama hai vaha saba sasArarUpa vyavahAra kI heyatA aura mokSarUpa nizcaya kI upAdeyatA ke AdhAra para hI nirmita kiyA gayA hai| arthAt sasAra kyA hai ? usake kAraNa kyA hai ? aura usakI heyatA kyo hai ? isI taraha mokSa kyA hai ? usake kAraNa kyA hai ? aura usakI upAdeyatA kyo hai ? ityAdi Atma sambandhI bAto ko dhyAna meM rakhakara hI dravyAnuyoga Adi ukta prakAra ke Agama kI racanA kI gayI hai / itanA hI nahIM, yahA taka samajhanA cAhiye ki Agama vahI hai jisakA sambandha sasAra kI heyatA aura mokSa kI upAdeyatA se hai / isake viparIta arthAt prANiyo kI anarthakArI pravRtti ko puSTa karane vAlA jitanA bhI Agama hai vaha sava Agama na hokara AgamAbhAsa hI hai| yahA para yaha dhyAna rakhanA hai ki jIva kA ukta vaddhatArUpa sasAra jise vyavahAra koTi me samAviSTa kiyA gayA hai-vyavahAra ke rUpa me upacarita hokara bhI kalpita nahI hai jaisA ki pa0 phUlacandra jI mAnate hai kintu sadbhUta hI hai| kevala parAzrita hai isalie upacarita hai| yahI kAraNa hai ki jisa prakAra aijana ke calane para usake sAtha sadbhUta sayoga ko prApta relagADI ke Dabbe usa aijana ke sAtha hI cala paDate hai aura usame baiThe hue vyakti nahI calate hue bhI yathAsthAna pahu~ca jAte hai usI prakAra karma-nokarma Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ke sAtha na vadatAmpa gayoga ko prApta jIva bhI apane vividha prakAra ke pariNamana kiyA karate haiN| isI taraha zarIra ke gAya gatavaddhatA gayoga ko prApta jIva zarIra meM hone vAlI vikRti ke AdhAra para guma va dumakA saMvedana kiyA karate hai / yaza taka ki gItA meM ThaNDI vAyu athavA ThaNDe jala kA parI ke sAtha samparka hone para jIva ko dumakA gavedana isaliye huA karatA hai ki jIva kA zarIra ke sAtha aura zarIra kA ukta bAgu yA jala ke sAtha vimAna yAyogyatA yA spaSTatA rUpa gayoga cAntavika (bhUta) hai| aise hI zrIma meM ThaNDI vAyu yA TapaDe jana kA zarIra ke sAtha sampacaM hone para jIva ko jo yuga yA gavedana hathA karatA hai vaha isaliye huA karatA hai ki jIva kA zarIra ke sAtha aura zarIra kA ukta cAlu yA jala ke gAdha vidyamAna yathAyogya vaLatA yA spRSTApa yoga vAna ( mana ) hai / tara paudganika sparzana, raganA, nAmikA, netra aura karNa na pAca indriyo tathA podgatika hRdaya aura masti ke sAtha vidyamAna jIva kA vaddhatArUpa ? yoga cUki vAstavika ( madata ) hai isaliye hI jIva ina indriyAdika ke sahayoga se zeyabhUta padArthoM kA jJAna kiyA karatA hai / ora to kyA apanA pRthak astitva rakhane vAle camA aura karNa donoM kamaza netra aura karNa ke sAtha vAstavika ( sabhUta ) pratyAsakti ko prApta hokara hI jIva ke padArthajJAna me vizeSatA paidA kara diyA karate hai / vaddhatArUpa sayoga kI vAstavikatA ke gavava hI vacana (musa) ke sahayoga se jIva kA bolane rUpa vyApAra dekhA jAtA hai jisake nimitta se podgalikabhApAvaNA darUpa pariNata huA karatI hai bhara gale kI banAvaTa ke anusAra AvAja me surIlApana athavA varkazapana bhI ukta baddhatAspa yoga kI vAstavikatA ke savaba hI dekhane me Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ate haiM / hRdaya ke sAtha vidyamAna vaddhatArUpa sayoga kI vAstavikatA ke savaba hI jIva kI rAga, dvepa, moha, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi anucita tathA dayA, dhRti, satoSa, sahRdayatA, mRdutA, saralatA Adi ucita pariNatiyA buddhipUrvaka huA karatI haiM / isI prakAra mastiSka ke sAtha vidyamAna vaddhatA - rUpa sayoga kI vAstavikatA ke sababa hI jIva kA jJAna svabhAva smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zruta kA rUpa dhAraNa kiyA karatA hai / baddhatArUpa sayoga kI vAstavikatA ke sababa hI jJAnAvaraNa karmajIva ke jJAna ko AvRta kiye hue hai / itanA avazya hai ki jJAnAvaraNa karma kA sabhI chadmastha jIvo me udayarUpa se sadbhAva na hokara satatakSayopaNamarUpa se hI sadbhAva rahatA hai phira bhI kSayopazama kI taratamatA ke AdhAra para hI una jIvo me jJAna ke vikAsa kI taratamatA pAyI jAtI hai / isI prakAra chadmastho ke jJAna me jo indriyAdika ko taratamarUpa sahAyatA apekSita rahA karatI hai vaha cIryAntarAya karma ke taratamarUpa kSayopazama kA hI pariNAma hai / jJAna jaisI vyavasthA darzanAvaraNakarma ke kSayopazama kI taratamatA ke AdhAra para jIva ke darzana guNa kI samajha lenA cAhiye aura aisI hI vyavasthA vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra tathA zeSa antarAya karmo kI yathAyogya udayAdi avasthAo ke AdhAra para jIva kI vividha pariNatiyo kI prAdurbhUti ke sambandha me bhI samajha lenA cAhiye / vAstava me Agama kI yaha spaSTa ghoSaNA hai ki karma aura nokarma ke sAtha vidyamAna baddhatArUpa sayoga kI vAstavikatA ke sababa hI jIva, deva, nArakI, manuSya aura tiryaMca tathA ekendriya, dvandriya, trIndriya, caturindriya, pacendriya, sajJI, asajJI, vAdara, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 ko ve jo kalpita, asatya yA kathanamAtra mAnate hai vaha ayukta aura Agama viruddha hI hai / jIva kI sasArAvasthA aura pudgala kI karma va nokarmarUpa avasthA kI ve jo nimitta kI apekSA ke binA hI apane Apa utpatti svIkAra karate hai isakA khaNDana vistAra se kiyA hI jA cukA hai tathA Age bhI kiyA jAyagA / itanA avazya hai ki vaha baddhatA jIva aura pudgala do dravyo ke Azrita hone se vyavahAra kodi me hI samAviSTa hotI hai nizcaya koTi me nhiiN| - jIva kI karma tathA nokarma ke sAtha aura pudgala karma va nokarma kI jIva ke sAtha hone vAlI ukta vaddhatA paraspara kI nimittatA ke AdhAra para anAdi kAla se calI A rahI hai aura jaisA ki pUrva me batalAyA jA cukA hai ki isI kA nAma sasAra hai tathA isakI samApti arthAt jIva tathA karma va nokarma kA sarvathA pRthak-pRthak ho jAne kA nAma mukti hai| isa taraha jIva kI yaha saba sasArarUpa avasthA heya hai phira bhI isame itanI vizepatA samajha lenI cAhiye ki jIva tayA nokarmoM kI vaddhatA jIva tathA aghAto karmoM kI vaddhatA ke samApta ho jAne para apane Apa samApta ho jAtI hai ise samAsa karane ke lie jova ko puruSArtha nahI karanA par3atA hai| lekina jIva tathA aghAtI karmo ko baddhatA ko samAja karane ke lie jIva vyUparata. kriyAnivartidhyAna rUpa puruSArtha kA sahArA letA hai| jIva kI moha karma ke udaya me mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyA cAritrarUpa audayika pariNAta huA karatI hai va yathAyogya mohanIya karma ke kSayopazama me kSAyopazamika * samyagdarzana aura kSAyopazamika samyak cAritrarUpa, upazama me Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 aupazamika samyagdarzana aura aupazamika samyak cAritrarUpa tathA kSaya me kSAyika samyagdarzana aura kSAyika samyak cAritrarUpa pariNatiyA~ huA karatI haiM / yahA~ itanA aura jAnanA cAhiye ki yadyapi jJAna kA vikAsa jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se yathAsambhava me anAdi kAla se sabhI jIvo me pAyA jAtA hai parantu isame darzana mohanIya karma ke udaya se mithyApana aura usake upazama, kSaya athavA kSayopazama se samyakpana huA karatA hai / sAmAnyarUpa se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vIryAntarAya karmoM ke kSayopazama se kramaza kSAyopazamika jJAna, kSAyopazamika darzana aura kSAyopazamika vIrya rUpa jIva kI pariNatiyA~ huA karatI haiM tathA inake kSaya me kSAyika jJAna, kSAyika darzana aura kSAyika vIrya rUpa pariNatiyA~ jIva kI huA karatI hai / jIva kI aisI hI pariNatiyA~ antarAya karma ke bheda dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmoM ke kSayopazama se va kSaya se bhI huA karatI haiM aura inake atirikta Ayu, nAma, gotra aura vedanIya karmoM ke udaya meM audayika rUpa va kSaya me kSAyikarUpa pariNatiyA bhI jIva kI huA karatI haiM / vizeSa rUpa se avadhijJAnAvaraNa, mana paryayajJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa karmo ke udaya meM audayika ajJAna rUpa tathA avadhidarzanAvaraNa aura kevala darzanAvaraNa karmoM ke udaya meM audayika adarzana rUpa pariNatiyA bhI jIva kI huA karatI haiM / jIva kI ye sabhI audayika, kSAyopazamika, aupazamika kSAyika pariNatiyA~ cU~ki usa usa karma ke yathAyogya udaya, kSayopazama, upazama athavA kSaya kI apekSA rakhatI hai ata samAna rUpa se vyavahAra koTi me samAviSTa hotI hai / lekina iname se audayika pariNatiyA~ sasAra kI kAraNa yA jIva ke Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 caraNAnuyAmA sasAra rUpa hone ke kAraNa sarvathA heya hai, aupazamika aura kSAyopazamika pariNatiyA~ yathAsambhava mokSa kI kAraNa hone se yadyapi upAdeya hai, parantu ye pariNatiyA~ chUTa jAtI haiM / isa taraha kevala kSAyika pariNatiyA hI aisI pariNatiyA~ hai jo upAdeya bhI hai aura eka bAra hone ke pazcAt phira kabhI chUTatI bhI nahI hai| caraNAnuyoga kI vyavasthA caraNAnuyoga kA sambandha jIva ke darzana, jJAna aura cAritrarUpa purupArtha se hai| jIva kA yaha puruSArtha mohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya athavA kSayopazama ke AdhAra para hI huA karatA hai / isakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai| jIva anAdikAla se to mohanIya karma ke udaya se prabhAvita hotA huA apanA puruSArtha mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa hI karatA A rahA hai aura isa puruSArtha ke AdhAra para vaha anAdikAla se ho satata jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya-ina ATha karmo se baddha hotA A rahA hai jisakA pariNAma jIva ko sasAra bhramaNa ke rUpa me prApta ho rahA hai| jIva kA ukta ATha karmoM ke sAtha jo bandha hotA hai vaha prakRtivandha, pradezabandha, sthitivandha aura anubhAgabandha ke rUpa me cAra prakAra kA hai| iname se prakRtivandha aura pradezabandha to nokarmavargaNA ke bheda manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA ke nimitta ( sahayoga ) se hone vAlI jIva ke pradezo kI halanacalanarUpa kriyA-jise Agama me yoga nAma se pukArA gayA , Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 hai-- ke nimitta ( sahayoga ) se hote haiM aura caki isa prakAra ke yoga kA sadbhAva jIva me prathama guNasthAna ne lekara trayodaza guNasthAna taka rahA karatA hai ata una guNasthAno me vidyamAna jIva satata yathAyogya pApa karmoM yA puNya karmoM se prabhAvita yogo kI azubhampatA yA zubhaspatA kI taratamatA ke AdhAra para ukta karma prakRtiyo me se yathAsambhava karma prakRtiyoM ke prakRtivandha aura pradezavanca kiyA karatA hai| una dono prakAra ke bandho ke atirikta vahI jIva ukta karma pravRtiyoM ke jo sthitivandha aura anubhAgavanca kiyA karatA hai ve sthitivanya aura anubhAgabandha mohanIya karma ke yathAyogya udaya ke AvAra para jIva ke svabhAvabhUta darzana, jJAna aura caritra ko mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa pariNatiyoM ke sahayoga se hI hote haiM / isa prakAra mohanIya karma ke taratamaspa prabhAva ke AdhAra para yathAsambhava jina jisa guNasthAna me jima-jima mpa me jIva kA puruSArtha mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa huA karatA hai usake anusAra vaha jIva ukta prakAra prakRti aura pradezampa se baddhajJAnAvaraNAdi karmoM ke sthitibandha aura anubhAgavanca kiyA karatA hai / caki mohanIya karma kA udaya jIva me yathAsambhava rUpa me dazama guNasthAna taka hI rahA karatA hai ata karmoM ke ukta sthitivandha aura anubhAgabandha bhI jIva me yathAsambhava rupa me dazama guNasthAna taka hI huA karate haiM / ina saba bAto kA vivecana karma grantho me vistAra ke sAtha kiyA gayA hai / jisa prakAra mohanIya karma ke udaya ke AdhAra para jIva ke svabhAvabhUta darzana, jJAna aura cAritra kI mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAditrarUpa pariNati huA karatI hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 usI prakAra usake ( mohanIya karma ke ) upazama, kSaya aura kSayopagama ke AdhAra para jIva ke svabhAvabhUta ukta darzana, jJAna aura cAritra kI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak caritrarUpa bhI pariNati huA karatI hai / lekina yahA itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki mohanIya karma kA udaya jisa prakAra karmoM ke sthitibandha aura anubhAgabandha me kAraNa hotA hai usa prakAra mohanIya karma ke kSayopazama me rahane vAlA usake (mohanIya karma ke) aza kA udaya to ukta karmoM ke sthitivandha aura anubhAgabandha me kAraNa hotA hai parantu mohanIya karma kA upazama athavA kSaya yA mohanIya karma ke kSayopazama me rahane vAlA usake ( mohanIya karma ke ) aza kA anudaya ( vartamAna kAla me udaya Ane yogya azo kA udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAla me udaya Ane yogya azo kA sadavasthArUpa upazama ) ukta sthitivandha aura anubhAgabandha kA kAraNa nahI hotA hai / isa viSaya kA vizeSa vivaraNa isa prakAra hai ki jIva meM svabhAvarUpa se do prakAra kI zaktiyA anAdikAla se vidyamAna rahI hai aura anantakAla taka vidyamAna rhegii| uname eka to bhAvavatI zakti hai aura dUsarI kriyAvatI zakti hai / ukta dono prakAra kI zaktiyo me se bhAvavatI zakti ke rUpa tIna haiM eka darzana, dUsarA jJAna aura tIsarA vIrya tathA ina tIno me se darzanazakti ko darzanAvaraNa karma anAdikAla se AvRta kiye hue hai, jJAnazakti ko jJAnAvaraNa karma anAdikAla se AvRta kiye hue hai aura vIryazakti ko vIryAntarAya karma anAdikAla se AvRta kiye hue hai / itanA avazya hai ki ukta darzanAvaraNa, jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya karmoM kA jova me Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anAdikAla se hI samAna kSayopazama rahatA AyA hai isaliye jova me ina zaktiyo kA yathAyogyarUpa me anAdikAla se hI samAna vikAsa rahatA AyA hai / vikAsa ko prApta ina tIno zaktiyo me se jJAnazakti kA jitanA vikasita upayuktAkArarUpa anAdikAla se jIva me rahatA AyA hai use darzana mohanIya karma kA udaya anAdikAla se hI vikRta vanAye hue calA A rahA hai jisakA pariNAma yaha huA hai ki vikAsa ko prApta upayuktAkArarUpa vaha jJAnazakti mithyAdarzana va mithyAjJAna kA rUpa dhAraNa kiye hue anAdikAla se ho rahatI AyI hai| bhAvavatI zakti kI taraha jIva kI kriyAvatI zakti bhI anAdikAla se yathAsambhava paudgalika mana, vacana aura kAya kI adhInatA me kriyAzIla rahatI AyI hai ora umakI (niyAvatI zakti kI) vaha kriyA bhI anAdikAla se cAritra mohanIya karma ke udaya se prabhAvita hokara mithyAcAritra kA rUpa dhAraNa kiye hue rahatI AyI hai / tAtparya yaha hai ki jIva ko yathAyogya vikAsa ko prApta upayuktakAra jJAnarUpa bhAvavatI zakti to darzana mohanIya karma ke udaya se prabhAvita hokara anAdikAla se mithyAdarzana va mithyAjJAna kA rUpa dhAraNa kiye hae hai aura usakI (jIva kI) yathAsambhava mana, vacana tathA kAya kI adhInatA me kriyAzIla hotI haI kriyAvatI zakti bhI cAritra mohanIya karma ke udaya se prabhAvita hokara anAdikAla se mithyAcAritra kA rUpa dhAraNa kiye hue hai| jaina siddhAnta me isase Age kI vyavasthA yaha hai ki jisa jova mai darzana mohanIya karma kA upazama, kSaya athavA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 kSayopazama ho jAtA hai usa jIva kI vikAsa ko prApta vaha upayuktAkAra jJAnarUpa bhAvavatI zakti to samyagdarzana va samyagjJAnarUpa pariNata ho jAtI hai tathA sAtha hI mana, vacana aura kAya kI adhInatA me kriyAzIla hotI huI vaha kriyAvatIzakti bhI-jaisA-jaisA cAritra mohanIya karma ke udaya kA yathAyogya rUpa me abhAva hotA jAtA hai-vaisI-vaisI nivRtyaza ke rUpa me samyak cAritra rUpa pariNata hotI jAtI hai| isase yaha nirNIta hotA hai ki jova kI vikAsa ko prApta upayuktAkAra jJAnarUpa bhAvavatI zakti kA to darzana mohanIya karma ke udaya me mithyAdarzana aura mithyAjJAnarUpa va usI darzana mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama me samyagdarzana aura samyagjJAnarUpa pariNamana hotA hai tathA jIva kI mana, vacana aura kAya kI adhInatA me kriyAzIla hotI huI kriyAvatIzakti kA cAritra mohanIya karma ke udaya me mithyAcAritrarUpa aura usI cAritra mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama me nivRtyaza ke rUpa me samyaka cAritrarUpa pariNamana hotA hai| yadyapi jIva kI kriyAvatI zakti kI kriyAzIlatA svabhAvata Urdhvagamana ke rUpa me honA cAhiye parantu jIva java taka sasArI banA huA hai taba taka usakI vaha kriyAvatIzakti yathAsambhava mana, vacana aura kAya kI adhInatA me hI kriyAzIla ho rahI hai| jIva kI kriyAvatI zakti mana, vacana aura kAya kI adhInatA me jo kriyAzIla ho rahI hai usakA nAma Agama me 'yoga' kahA gayA hai / arthAt Agama me yaha spaSTa vatalAyA gayA hai ki mana, vacana aura kAya ke sahayoga se Atmapradezo meM jo Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ halana-calana kriyA hotI hai usakA nAma yoga hai / yaha do prakAra kA hotA hai--eka zubharUpa aura dUsarA azubharUpa / yoga kI zubhatA kA kAraNa pApakarmoM kA mandodaya aura puNyakarmoM kA tIvrodaya tathA yathAyogya karmoM kA upazama, kSaya aura kSayopazama hai va yoga kI azubhatA kA kAraNa pApakarmo kA tIvrodaya aura puNyakarmoM kA mandodaya tathA yathAyogya karmoM kA manda kSayopazama jIva kI kriyAvatI zakti kA mana, vacana aura kAya ke AdhAra para jo uparyukta prakAra ke yoga ke rUpa me pariNamana hotA hai vaha yoga hI vAstava me karmavandha kA kAraNa hotA hai lekina isame itanI vizeSatA hai ki vaha yoga jaba taka mohanIya karma ke udaya se prabhAvita ( anurajita ) rahatA hai taba taka to jIva ke sAtha karmoM kA bandha prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ke rUpa me cAra prakAra kA hotA hai aura java yoga me mohanIya karma kA anurajana samApta ho jAtA hai taba sthitivandha aura anubhAgavandha samApta ho jAte haiM tathA sAmAnya yoga ke AdhAra para kevala prakRtivandha aura pradezabandha hI huA karate haiN| isI prakAra java yoga kA hI sarvathA abhAva ho jAtA hai taba karmabandha kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isa kathana se yaha bhI siddha hotA hai ki jIva kI vikAsa ko prApta upayuktAkAra jJAnarUpa bhAvavatI zakti kI dazanamohakarmAdhInatA ke sAtha yogarUpa pariNata niyAvatI zakti ko cAritramohakarmAdhInatA kA java taka sambandha rahatA hai taba taka tathA unake kramaza hone vAle abhAva me karmavandha kA rUpa bhinnabhinna prakAra kA hI hotA hai jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 sarvaprathama to darzanamohanIya karma ke bheda mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRti ke apane-apane samaya me hone vAle udaya me hI karmabandha kA rUpa pRthak-pRthak hotA hai / arthAt mithyAtva karma ke udaya ke sAtha niyama se anantAnubandhI kaSAya kA udaya rahatA hai lekina samyagmithyAtva aura samyak prakRti ke apane-apane udaya ke sAtha anantAnubandhI kaSAya ke udaya kA niyama se abhAva rahatA hai isase eka bAta to yaha siddha hotI hai ki jIva kI jJAna zakti kA prabhAva usakI kriyA zakti para paDatA hai aura dUsarI yaha bAta siddha hotI hai ki mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRti kI jJAna ko vikRta karane kI zakti me hInAdhika rUpa se taratamatA pAyI jAtI hai / isa taraha mithyAtva karma ke udaya ke sAtha jo anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA udaya rahatA hai usa samaya ke bandha me va samyagmithyAtva athavA samyak prakRti kA udaya rahate hue jo anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke udaya kA abhAva rahatA hai usa samaya ke bandha me antara ho jAtA hai / isI taraha mithyAtva, samyagmithyAtva va samyak prakRti ke udaya kA abhAva rahate hue jo anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke udaya kA sadbhAva rahatA hai usa samaya ke bandha me bhI antara ho jAtA hai aura isI taraha darzana mohanIya karma kI mithyAtva samyagmithyAtva aura samyak prakRti- ye tIna tathA cAritramohanIya karma kI anantAnubandhI kaSAya ke bheda krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra isa taraha sAta prakRtiyo ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke sAtha apratyAnAvaraNAdi kaSAya prakRtiyo ke udaya me jo bandha hotA hai usame bhI antara ho jAtA hai tathA Age bhI jaisA - jaisA apratyAkhyAvaraNa va Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 usake Age pratyAkhyAnavaraNa kaSAyoM kA anudaya hotA jAtA hai vaisA-vaisA vandha me bhI antara hotA jAtA hai aura anta me java sajvalana kI anubhAga zakti me kamI hote-hote apratyAkhyAnAvaraNAdi sabhI kapAyo va navanokaSAMyo kA sarvathA abhAva ho jAtA hai to sthitibandha aura anubhAgavandha dono hI samApta ho jAte hai kevala yogasthiti ke AdhAra para prakRti bandha aura pradeza bandha hI huA karate haiM / Upara ke kathana se yaha bhI siddha hotA hai ki sampUrNa moha karma ke udaya me jIva kI kriyAvatI zakti kI jaisI kriyAzIlatA arthAt yoga sthiti rahatI hai vaisI darzanamohanIya karma kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAne para nahI rahatI hai / isI taraha Age jaisI jaisI cAritra mohanIya karma kI zakti bho kSINa hotI jAtI hai vaisA-vaisA yogasthiti me bhI parivartana hotA jAtA hai / ima taraha yoga sthiti me parivartana hote jAne se kisa guNasthAna me kina-kina karmoM kA aura una karmo ko kina-kina prakRtiyo kA bandha hotA hai - isakA bhI niyamana ho jAtA | karma grantho me isa viSaya kA bhI vistAra se vivecana pAyA jAtA hai / isa prakAra eka ora to darzanamohanIya karma ke AdhAra para jIva kA jJAna anAdi kAla se vikRta hokara mithyAdarzana va mithyAjJAna rUpa pariNata ho rahA hai tathA dUsarI ora darzanamohanIya karma ke udaya se prabhAvita cAritra mohanIya karma ke udaya ke AdhAra para jIva kI kriyAvatI zakti kA yogAtmaka pariNamana bhI mithyAcAritra rUpa pariNata ho rahA hai / lekina jisa jIva me darzana mohanIya karma kI mithyAtva, samyagmithyAtva Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 aura samyak prakRti nAma ko tIna va cAritra mohanIya karma kI anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyo kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAtA hai usa jIva ko sarva prathama tattvArtha zraddhAna rUpa vyavahAra samyagdarzana aura Agama jJAnarUpa vyavahAra samyagjJAna kI upalabdhi sAthasAtha-sAtha hotI hai aura isake pazcAt Atmatattva ke prati apanattva rUpa nizcaya samyagdarzana va AtmajJAna rUpa nizcaya samyagjJAna kI upalabdhi bhI usa jIva ko sAtha-sAtha hotI hai / yahA~ yaha vAta spaSTa karane kI hai ki jIva me AgamajJAna aura AtmajJAna to samyagdarzana hone se pUrva hI rahA karate hai anyathA use samyAdarzana kI upalabdhi honA asabhava ho jAyagA / ataH jIva ko samyagdarzana ke sAtha me hI jo samyagjJAna kI upalabdhi honA Agama me batalAyA gayA hai usakA Azaya yaha hai ki samyagdarzana hone para hI jIva kA AgamajJAna va AtmajJAna samyakpana kA rUpa dhAraNa karatA hai isake pUrva nhii| jIva ko java ukta prakAra ke samyagdarzana aura samyagjJAna kI upalabdhi ho jAtI hai taba anantAnubandhI kaSAya kA abhAva ho jAne se usake sAtha hI usa jIva kI vRtti aura pravRtti me hisAdi pA~co pApo kI sakaraparUpatA samApta ho jAne para anyAya, atyAcAra, uccha balatA, svArthaparatA aura Asakti Adi dopo kA rUpa samApta hokara nyAya, sadAcAra, samatA, paropakAra aura anAsakti Adi sadguNoM ke rUpa kA prAdurbhAva ho jAtA hai| isa taraha tava usakI pravRttiyo me jo hisAdi pApo kI paTa dikhAI detI hai usakA kAraNa usakI jIvana sambandhI agakti para AdhArita AvazyakatA hI huA karatA hai / arthAt vaha jIva yadyapi hiMsAdi pApo se chuTakArA nahIM pA pAtA hai Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 phira bhI usakI ve hiMsAdi pApa pravRttiyA~ isadatana ( sakalpa pUrvaka) na hokara majabUrIvaza hI huA karatI haiM / jainAgama me hisAdi pA~co pApo ko jo sakalpI aura ArambhI - aise do-do bhedo me vibhakta kiyA gayA hai vaha isI abhiprAya se kiyA gayA hai / isa taraha jIvana kI AvazyakatAo kI pUrti ke lie azaktivaza hiMsAdi ArambhI pApo ko karatA huA bhI vaha jIva puNya karmoM ke udayAnusAra devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAnarUpa puNyAcaraNa ke bhI kArya kiyA karatA hai jinake bala para vaha Age cala kara kramaza apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kapAyo kA anudaya ( udayAbhAva arthAt inake vartamAna me udaya Ane yogya niSeko kA udayA bhASo kSaya aura AgAmI kAla me udaya Ane yogya nipeko kA sadavasthArUpa upazama ) karatA huA va isake bhI Age sajvalana kapAya ke tIvra anubhAga ko uttarottara kRza karatA huA anta me ukta apratyAkhyAnAvaraNAdi sabhI kaSAyo aura nava nokapAo kA upazama athavA kSaya karane meM samartha ho jAtA hai / isame samajhane kI bAta yaha hai ki pratyeka jIva kI anAdi kAla se jJAna rUpa se vikasita upayuktAkAra rUpa bhAvavatI zakti kA jo darzana mohanIya karma ke udaya ke AdhAra para mithyAdarzana aura mithyAjJAna rUpa pariNamana ho rahA hai tathA yogasthati ko prApta kriyAvatI zakti kA jo cAritra mohanIya karma ke udaya ke AdhAra para mithyAcAritra rUpa pariNamana ho rahA hai yahI usake (jIvake) lie sasAra kA kAraNa vana rahA hai / lekina jisa jIva ma thAkrama se ukta darzana mohanIya karma aura cAritra mohanIya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 karma kA udaya samApta ho jAtA hai arthAt yathAkrama se darzana mohanIya aura cAritra mohanIya karmo kA upazama, kSaya athavA kSayopagama ho jAtA hai usa jIva kI jAna rUpa bhAvavatI zakti kA upayuktAkAra pariNamana to darzana mohanIya karma kA upagama, kSaya athavA kSayopazama hone para pradarzana aura samyagvAnarUpa hone lagatA hai va yogasthiti ko prApta kriyAvatI kti kA nivRtya ke rUpa meM pariNamana cAritra mohanIya va ke upama, kSaya athavA kSayopazama ke AdhAra para samyak cAritrazapa hona lagatA hai jo usa jIva ke liye mokSa kA kAraNa hotA una ( samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA ) vikAsa grama nimna prakAra hai / anAdikAla se mohanIya karma ke udaya ke adhIna hokara mithyAdarzana, mivyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa sasAra mArga me pravRta jIva mokSamArga meM pravRtta hone ke liye prathamataH gRhasya ke kaTa Avazyaka kRtya, devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, sayama, tapa rAna guNyAcaraNa yo karatA huA dadarzana mohanIya karma gola, samyagmithyAtva aura samyat prakRti rUpa tIna tathA cAri mohanIya karma kI janattAnuvandhI brodha, mAna, mAyA aura lobha ra nAra--una sAta prakRtiyoM kA kSayopagamanavdhi, vividha deNanAlabdhi, prAyogyalabdhi aura karaNalabdhibAdhAra para yathAyogya prakAra upayama, kSaya jayA karake pUrvokta prakAra vyavahAra aura nizcaya samyagdRSTi aura namyagjJAnI bana kara pahane to himAdi pAnI kI vanyarUpatA ko samApta kara una pApI ko mevAnIpata meM pariNata karatA hai pazcAt pUrvoka Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 devapUjA Adi puNyAcaraNarUpa kAryo ke bala para hI apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyo kI udayasthiti ko samApta karane ke sAdhana upalabdha karake una kaSAyo kA kramaza anudaya (udayAbhAva ) karatA huA ukta ArambhI pApo kA dhIre-dhIre tyAga kara vaha yathAyogya rUpa me aNuvrata, mahAvrata Adi vyavahAracAritra kI ora baDhane lagatA hai sAtha hI usame puNyAcaraNa kI vizadatA bhI AtI jAtI hai aura isa taraha ArambhI pApo ke tyAga me vRddhi karatA huA vaha jIva samasta vAhya pravRttiyo se chuTakArA pAkara dharma dhyAna me sthita hokara sajvalana kaSAya kI tIvra anubhAga zakti ko kRza karake kramaza adha karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmo ko dhAraNa karatA huA anta me ukta sampUrNa kaSAyo kA va nava nokaSAyo kA upazama yA kSaya karake aupazamika yA kSAyika rUpa me yathAkhyAta cAritra kA dhAraka nizcaya 'samyak cAritrI ho jAtA hai / isa vivecana se yaha bAta siddha hotI hai ki sakalpI pApo kA tyAga ho jAne ke pazcAt jIva dvArA ArambhI pApo ke tyAga kI prakriyA ko apanA liyA jAnA hI yathAyogya aNuvrata, mahAvrata Adi vyavahAra Adi samyak cAritra kA rUpa hai aura caki ArambhI pApo ke tyAga kI isa prakriyA ke AdhAra para hI jIva samasta ArambhI pApo kA tyAga ho jAne para anta me AtmalInatA rUpa nizcaya cAritra kI prApti karane meM samartha hotA hai anyathA nahI, ataeva ise Agama me nizcaya samyak cAritra kA kAraNa batalAyA gayA hai / isa taraha jo vyakti ukta araNuvrata, mahAvrata Adi rUpa vyavahAra samyak cAritra ko puNyAcaraNa kA rUpa dekara sasAra kA kAraNa mAnate hue usame Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 mokSamArgatA kA niSedha karate haiM va isa taraha mokSamArga me usako mahattA ko kama kara denA cAhate haiM ve bhrama me hai kyoki uparyukta saMkalpI pApo ko samApta karane ke pazcAt pUrvokta DhaMga se samasta ArambhI pApo kI samApti karane rUpa purupArtha kA nAma hI vyavahAracAritra siddha hotA hai| isase dUsarI yaha bAta siddha hotI hai ki jo vyakti uparyukta prakAra ke vyavahAra samyak cAritra ko apanAne ke vinA hI nizcaya samyaka cAritra ko prApta karane ke svapna dekhate hai ve bhI bhramarUpI pizAca se abhibhUta ho rahe haiM kAraNa ki mana, vacana aura kAya kI ekatA (samanvaya) pUrvaka sakalpI pApo kA tyAga ho jAne arthAt jIva ke isa taraha samyagdRSTi aura samyagjJAnI vana jAne ke anantara java taka usame (jIva me) mana, vacana aura kAya kI ekatA (samanvaya) pUrvaka hI ArambhI pApo ke tyAga rUpa vyavahAra samyaka cAritra pUrNa nahI ho jAtA hai taba taka usako (jIva ko) pUrvokta AtmalInatArUpa nizcaya samyakcAritra kI prApti asambhava hai| mAnA ki mithyAdRSTi jIva bhI mana, vacana aura kAya kI ekatA ( samanvaya ) pUrvaka ArambhI pApo kA tyAgI hokara vAhya (dravya) rUpa me nirdopa aNuvratI aura mahAvratI vana jAtA hai kyoki abhavya jo navamagna veyaka taka pahu~catA hai usakA kAraNa ukta prakAra nirdoSa mahAvrato kA pAlana karanA hI hai / parantu vahA~ yaha bAta dhyAna me rakhane ko hai ki mithyAdRSTi jIva jo aNuvrato yA mahAvrato kA ukta prakAra nirdoSa pAlana karatA hai yaha sava vaha mohanIya karma ke mandodaya aura puNyakarmoM ke tIvrodaya ke AdhAra para sAsArika abhyudaya ko prApti ke liye hI karatA hai ata sAMkalpika pApo kA tyAga na hone ke kAraNa Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 usakA vaha ArambhI pApo kA tyAga vyavahAra samyak cAritra nahI kahalA sakatA hai phira bhI yadi koI vyakti yA dala ise vyavahAracAritra kahane kA Agraha karatA hai to yaha puNyAcaraNa ke rUpa me vyavahAracAritra ho sakatA hai aura usame bhI itanI vizeSatA hogI ki vaha yadi abhavya mithyAdRSTi kA puNyAcaraNa hai to use kathanamAtra vyavahAracAritra mAnA jAyagA, kyoMki vAstava me to vaha pUrvokta prakAra puNyAcaraNa hI hogA / isI prakAra yadi vaha bhavya midhyAdRSTi kA vyavahAracAritra hai to puNyAcaraNa ke rUpa meM samyagdarzana kI kAraNatA ke AdhAra para use upacarita vyavahAracAritra bhI kahA jA sakegA aura yadi vaha samyagdRSTi ke sakalpI pApo ke tyAgapUrvaka apratyAsyAnA - varaNAdi kapAyo ke anudaya Adi ke AdhAra para niSpanna huA hai to use tava nizcaya samyak cAritra kI kAraNatA ke AdhAra para vAstavika ( sadbhUta) vyavahAra samyak cAritra kahA jAyagA / use usa hAlata meM kathanamAtra, nirarthaka, mithyA yA kalpita vyavahAra cAritra kadApi nahI kahA jA sakegA / isase yaha bAta bhI phalita hotI hai ki jo vratAcaraNa bhale hI vaha aNuvrata yA mahAvrata rUpa hI kyo na ho-yadi mana, vacana aura kAya kI ekatA (samanvaya) pUrvaka nirdoSatA liye hue na ho to vaha Dhoga yA pAkhaNDa ke rUpa me pApAcaraNa rUpa mithyAcAritra hI mAnA jAyagA / yaha vivecana isa vAta ko bhI acchI taraha spaSTa kara detA hai ki jo vyakti vyavahArasamyagdarzana, vyavahArasamyagjJAna aura vyavahAra samyak cAritra me mokSamArgatA kA niSedha karane para tule hue haiM ve ekAntapakSI mithyAdRSTi hI haiM / isI taraha jo Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 vyakti vyavahAra cAritra ko zarIra kI kriyA mAnate haiM ve ajJAnI aura viparIta mithyAdRSTi haiM kyoki Upara kahA jA cukA hai ki jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI nAma kI do zaktiyA hai, iname se kriyAvatI zakti kI mana, vacana aura kAya kI ekatA (samanvaya) pUrvaka sakalpI pApo kA tyAga ho jAne para ArambhI pApo ke tyAga rUpa jo pariNati hotI hai usakA nAma hI vyavahAra samyak cAritra hai zarIra kI kriyA kA nAma vyavahArasamyak cAritra nahIM hai| isI taraha jina vyaktiyo kA yaha mata hai ki jIva ke nimitta se hone vAlI zarIra kI kriyA kA nAma vyavahAra samyak cAritra hai unhe bhI ajJAniyo ko zreNI me hI garbhita kiyA jaaygaa| isa prakAra pUrvokta yaha bAta acchI taraha nirNIta ho jAtI hai ki jIva kI bhAvavatI zakti para anAdikAla se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNaM aura vIryAntara karmoM kA prabhAva paDa rahA hai lekina sAtha meM yaha bAta bhI hai ki pratyeka jIva me anAdikAla se hI ina tIno karmoM kA samAna kSayopazama rahatA AyA hai ata vaha bhAvavatI zakti kinhI azo me anAdikAla se hI samAna rUpa se jJAna, darzana aura vIryarUpa me vikasita rahatI AyI hai| itanI bAta avazya hai ki pratyeka jIva kI vikAsa ko prApta upayuktAkArarUpa jJAnazakti ko darzanamohanIyakarma kA udaya anAdikAla se hI prabhAvita kara rahA hai ata. pratyeka jIva anAdikAla se hI mithyAdRSTi aura mithyAjJAnI bana rahA hai / isI taraha jIva kI kriyAvatI zakti bhI anAdikAla se yathAyogya mana, vacana aura kAya ke adhIna hokara yogarUpa pariNata hotI AyI hai aura isa taraha yogarUpa pariNata usa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 kriyAvatI zakti para cAritra mohanIyakarma kA udaya anAdikAla se apanA prabhAva jamA rahA hai ata pratyeka jIva kI vaha mAnisika, vAcanika aura kAyika yogarUpa kriyA anAdikAla se mithyAcAritra rUpa pariNata hotI mAyI hai / jina jIvo me darzanamohanIya karma kI pUrvokta tIna aura cAritramohanIya karma ke eka bheda anantAnubandhI kI pUrvokta cAra -- isa taraha sAta karma prakRtiyo kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ke rUpa meM abhAva ho jAtA hai una jIvo me eka ora to vikAsa ko prApta ukta jJAnazakti indriyo aura mastiSka kI sahAyatA se apanA padArthajJAnarUpa vyApAra karatI huI bhI darzanamohanIyakarma kA ukta prakAra abhAva ho jAne se nirvikAratA ko prApta ho jAtI hai arthAt apanI mithyAdarzana aura mithyAjJAnarUpatA ko samApta kara samyagdarzana aura samyagjJAnarUpatA ko prApta ho jAtI hai aura dUsarI ora mana, vacana aura kAya kI sahAyatA se apanA vyApAra karatI huI arthAt yogarUpatA ko prApta ukta kriyAvatI zakti bhI anantAnubandhI karma kA ukta prakAra abhAva ho jAne se apane mithyAcAritrarUpa vyApAra me parivartana lA detI hai arthAt usa hAlata meM mithyAcAritra kI sakalparUpatA samApta hokara kevala ArambharUpatA hI raha jAtI hai / isI prakAra una jIvo me Age jaisA - jaisA cAritra mohanIyakarma ke dUsare bheda apratyAkhyAnA - varaNAdi kaSAyo ke udaya kA yathAyogya prakAra se abhAva hotA nAtA hai vaisA-vaisA ArambhI pApo ke tyAgarUpa vyavahAra samyakcAritra kA rUpa usa yogarUpa kriyAvatI zakti me AtA jAtA hai| jisake bala para ukta jJAnazakti ke vikAsa meM bhI vRddhi hoto jAtI hai tathA anta meM jaba dazama guNasthAna ke anta samaya meM cAritramohanIyakarma kA sarvathA upazama yA kSayarUpa se abhAva ho Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 jAtA hai taba ArambhI pApo ke sarvathA tyAgarUpa vyavahAra samyak cAritra kI pUrNatA usa yogarUpa kriyAvatI zakti me A jAtI hai jisake bala para jova AtmalInatArUpa nizcaya samyak cAritra ko prApta kara letA hai aura yadi ukta prakAra jIvo me sampUrNa mohanIya karma kA kSaya ho jAtA hai to ve jIva dvAdaza guNasthAna ke anta samaya me sampUrNa jJAnAvaraNa, sampUrNa darzanAvaraNa aura sampUrNa antarAya karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne para anantajJAna, anantadarzana aura anantavIrya ke dhanI ho jAte haiN| uname taba kevala yogarUpatA ko prApta kriyAvatI zakti hI kamabandha kA kAraNa raha jAtI hai jo ki kevala sAtAvedanIya karma kA mAtra prakRtibandha aura pradezabandha hI una jIvo ke sAtha karAtI hai aura Age cala kara jaba kriyAvatI zakti kI yogarUpatA samApta ho jAtI hai to bandha kA sarvathA abhAva ho jAtA hai tathA baddhakarmoM kA bhI yathAsamaya abhAva ho jAne para nokarmavaddhatA se bhI ve jIva chUTakArA pA lete hai| maine yahA~ para jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI dono zaktiyo ke kAryoM kA vizleSaNa kiyA hai jisase jJAta hotA hai ki vAstava me ye dono zaktiyA~ hI apane-apane Dhaga se karmoM aura nokarmoM kI yathAyogya adhInatA me darzanamohanIyakarma aura cAritramohanIyakarma ke yathAyogya sahayoga se vikRta hokara jIva ko sasArI banAye hue haiM / ina dono zaktiyo ke kAryoM kA yaha vizlepaNa jIva kI sasAra aura mokSa kI prakriyA para acchA prakAza DAlatA hai tathA vidvAno aura janasAdhAraNa me jo vyavahAra aura nizcaya ke rUpo ko lekara paraspara vivAda kI atyanta kaTusthiti utpanna hogayI hai usakI samApti me bhI yaha Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 ta sahAyaka ho sakatA hai / merA vidvAno ve isa para tarka aura Agama ke AdhAra para prayatna kare | vartamAna me vidvAno kA dhyAna kA patA lagAne kI ora nahI hai yaha vaDe dukha kI bAta hai / se nivedana hai ki vicAra karane kA Agama ke rahasyo isa prakaraNa me merA prayatna jIva kI karmoM aura nokarmoM ke sAtha vaddhatA tathA do Adi vastuo ke sayoga sAmAnya, nimitta naimittika bhAva aura AghArAdheyabhAva Adi kI vAstavikatA ( sadbhutatA ) ko batalAne, vyavahAra aura upacAra ke arthoM ko spaSTa karane eva vyavahAra kI heyatA va upAdeyatA tathA usake chUTane na chUTane ke upAyoM para prakAza DAlane kA rahA hai / AzA hai ki vidvAno kA dhyAna isa ora avazya jAyaga |-- Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 karatA huA darzana mohanIya karma ke udaya se prabhAvita ' hokara mithyAtva ( mithyAdarzana ) aura ajJAna ( mithyAjJAna ) ke rUpa me pariNamana kara rahA hai| isI prakAra jIva kI svabhAvabhUta kriyA zakti kI jo mana, vacana aura kAya kI adhInatA me yogAtmaka sthiti anAdi kAla se banI huI hai usakA bhI cAritra mohanIya karma ke udaya ke prabhAva se avirata ( mithyA cAritra ) rUpa pariNamana ho rahA hai| isa prakAra jIva kI jJAnopayogarUpatA ko prApta bhAvavatI zakti aura yogarUpatA ko prApta kriyAvatI zakti dono ho jaba yathAyogya mithyAtva ( mithyAdarzana ), ajJAna ( mithyAjJAna ) aura avirati ( mithyA cAritra ) rUpa pariNamana anAdikAla se karato A rahA hai to unake ina pariNamano ke AdhAra para jova ke sAtha podgalika kArmANavargaNAye baddha hokara mithyAtva, ajJAna aura avirati rUpa pariNamana anAdi kAla se satata karatI A rahI haiN| samayasAra kartRkarmAdhikAra kI 87, 88 aura 86 sakhyAka gAthAo me jova kI svabhAvabhUta bhAvavatI tathA kiyAvatI zaktiyo va karmANavargaNAo ke inhI pariNamano kA pratipAdana kiyA gayA hai| ___ yadyapi jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyo va / kArmANavargaNo kA yathAyogya uparyukta mithyAtva, ajJAna aura aviratirUpa pariNamana eka-dUsare ke sahayoga se anAdikAla se hotA A rahA hai parantu jIva ko jJAnopayogarUpa bhAvavatI zakti kA mithyAtva aura ajJAna rUpa tathA yogAtmaka kriyAvatI zakti kA avirati rUpa pariNamana na ho to isake lie jIva ko Agama me yaha upadeza diyA gayA hai ki vaha aise sAdhana juTAne Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 atyanta sahAyaka ho sakatA hai / merA vidvAnoM se nivedana hai ki ve isa para tarka aura Agama ke AdhAra para vicAra karane kA prayatna kare | vartamAna me vidvAno kA dhyAna Agama ke rahasyo kA patA lagAne kI ora nahI hai yaha vaDe dukha kI bAta hai / isa prakaraNa me merA prayatna jIva ko karmoM aura nokarmo ke sAtha baddhatA tathA do Adi vastuoM ke sayoga sAmAnya, nimitta naimittika bhAva aura AdhArAdheyabhAva Adi kI vAstavikatA ( sadbhUtatA ) ko batalAne, vyavahAra aura upacAra ke arthoM ko spaSTa karane eva vyavahAra kI heyatA va upAdeyatA tathA usake chUTane na chUTane ke upAyoM para prakAza DAlane kA rahA hai / AzA hai ki vidvAno kA dhyAna isa ora avazya jAyagA / jIva kI vAstavikatA ( sadbhutatA ko prApta ) karmavaddhatA aura nokabaddhatA me se nokarmavaddhatA kI samApti jaisA ki maiM pUrva me batalA cukA hU~ -- karmavaddhatA ke samApta ho jAne para apane Apa ho jAtI hai kyoki nokarmavaddhatA kA astitva karmabaddhatA kI sattA para hI nirbhara hai / karmabaddhatA kI samApti jIva tadanukUla puruSArtha dvArA kara sakatA hai - isa bAta ko Upara batalA diyA gayA hai| isa sava vivecana kA sakSepa me sAra yaha hai ki jIva anAdikAla se vividha prakAra ke paudgalika karmoM ke sAtha vaddha ho rahA hai uname se jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke AdhAra para usakI svabhAvabhUta bhAvavatI zakti kA jJAna ke rUpa me yathAsambhava vikAsa ho rahA hai vaha vikasita jJAna ho indriyAdika ke sahayoga se apanA pariNamana padArtha jJAnarUpa se upayogAtmaka Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 " karatA huA darzana mohanIya karma ke udaya se prabhAvita hokara mithyAtva ( mithyAdarzana) aura ajJAna rUpa meM pariNamana kara rahA hai / mithyAjJAna ) ke isI prakAra jIva kI svabhAvabhUta kriyA zakti kI jo mana, vacana aura kAya kI adhInatA me yogAtmaka sthiti anAdi kAla se banI huI hai usakA bhI cAritra mohanIya karma ke udaya ke prabhAva se avirata ( mithyA cAritra ) rUpa pariNamana ho rahA hai / isa prakAra jIva kI jJAnopayogarUpatA ko prApta bhAvavatI zakti aura yogarUpatA ko prApta kriyAvatI zakti dono ho jaba yathAyogya mithyAtva ( mithyAdarzana ), ajJAna ( mithyAjJAna ) aura avirati ( mithyA cAritra ) rUpa pariNamana anAdikAla se karato A rahA hai to unake ina pariNamano ke AdhAra para jIva ke sAtha paudgalika kArmANavargaNAye baddha hokara mithyAtva, ajJAna aura avirati rUpa pariNamana anAdi kAla se satata karatI A rahI hai / samayasAra kartR karmAdhikAra kI 87, 88 aura 86 sakhyAka gAthAo me jova kI svabhAvabhUta bhAvavatI tathA kriyAvatI zaktiyo va karmANavargaNAo ke inhI pariNamano kA pratipAdana kiyA gayA hai / yadyapi jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyo va | kArmANavargaNo kA yathAyogya uparyukta mithyAtva, ajJAna aura aviratirUpa pariNamana eka-dUsare ke sahayoga se anAdikAla se hotA A rahA hai parantu jIva kI jJAnopayogarUpa bhAvavatI zakti kA mithyAtva aura ajJAna rUpa tathA yogAtmaka ya zakti kA avirati rUpa pariNamana na ho to 1 Agama me yaha upadeza diyA gayA hai| " Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 kA prayatna kare jina mAdhano ke AdhAra para usakI bhAvavatI kriyAvatI zaktiyo kA Age calakara ukta mithyAtva, ajJAna aura avirati rUpa pariNamana honA ruka jAtA hai| jIva ke isa prayatna kA nAma samyak puruSArtha hai| tAtparya yaha hai ki jIva kA pumpArtha do taraha kA hotA hai| uname se eka puruSArtha to vaha hai jisake AdhAra para umakI jAnopayoga spa bhAvavatI zakti kA mithyAtva aura ajJAnarUpa pariNamana hotA hai va yogAtmaka kriyAvatI zakti kA avirati spa pariNamana hotA hai tathA dUsarA purumAyaM vaha hai jisake AdhAra para usakI jJAnopayogaspa bhAvavatI zakti kA mamyagadarzana aura mamyagjJAnaspa pariNamana hotA hai aura yogAtmaka kriyAvatI zakti kA nivRtyaza ke rUpa me mamyak cAritraspa pariNamana hotA hai| ina donoM prakAra ke pUrupArtho me se pahalA purupArtha to mohanIya karma ke tIbrodaya, antarAga karmoM ke manda kSayopazama aura puNya karmoM ke mandodaya ke AdhAra para azubha mpa hotA hai va dUsarA purupArya mohanIya karma ke mandodaya aura puNya karmo ke tIbrodaya tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmo ke yathAyogya sAtizaya kSayopazama ke AdhAra para zubharUpa hotA hai| pahale purupArtha ko pApAcaraNa kahA jAtA hai aura dUsare purupArtha ko puNyAcaraNa kahA jAtA hai jo deva pUjA, gurupAsti, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAna Adi rUpa hotA hai| ima puNyAcaraNa ko abhavya mithyAvRSTi jIva apanAtA hai to use kathana ke rUpa me vyavahAra dharma kaha sakate hai kyoMki isake bala para abhavya mithyAdRSTi jIva yadyapi kramaza kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogyalabdhi ko prApta kara letA hai aura maraNa ke pazcAt navama gaveyaka taka bhI pahu~ca jAtA hai parantu vaha Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 nizcaya dharma kA kadApi kAraNa nahI hotA hai| yadi bhavya mithyAdRSTi jIva isa puNyAcaraNa ko apanAtA hai to vaha isake bala para kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNalabdhi ke prApta kara samyagdarzana ko bhI prApta kara sakatA hai| isa taraha isa puNyAcaraNa ko samyagdarzana kI kAraNatA ke AdhAra para upacarita vyavahAra dharma bhI kaha sakate haiN| yadyapi samyagdarzana prApta hone para jIva anantAnuvandhI kaSAya kA upazama yA kSaya ho jAne ke kAraNa saGkalpI pApo kA tyAgI ho jAtA hai parantu azaktivaza ArambhI pApo kA kicinmAtra bhI tyAga karane meM vaha asamartha rahatA hai ata use avirata samyagdRSTi kahA jAtA hai.| lekina yadi yahI jIva apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyo ke anudaya ke AdhAra para yathAyogya ArambhI pApo kA bhI tyAga kara detA hai to vaha vAstavika ( sadbhUta ) vyavahAra dharmAtmA ho jAtA hai| vAstavika vyavahAra dharma ke rUpa meM yaha prakriyA dazama guNasthAna taka calA karatI hai kyoki kaSAya kA udaya yathAsambhava rUpa me dazama guNasthAna taka rahane ke kAraNa vaha jIva pUrNarUpa se ArambhI pApo kA tyAgI nahI ho pAtA hai aura caki dazama guNasthAna ke anta samaya me kaSAya kA pUrNatayA yA upazama yA kSaya ho jAtA hai ata vaha eka ora to vyavahAra dharma kI pUrNatA prApta kara letA hai va dUsarI ora isI vyavahAradharma ke AdhAra para ekAdaza va dvAdaza guNasthAna meM vaha kramaza. aupazamika va kSAyika rUpa me yathAkhyAna cAritra ko prApta hokara AtmalInatA rUpa nizcaya samyak cAritra kA dhAraka bana jAtA hai| isa taraha caraNAnuyoga kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to azubha puruSArtha arthAt pApAcaraNa vyavahAra sarvathA heya hai, zubha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rUpa purupArtha arthAt puNyAcaraNa rUpa vyavahAra taba taka upAdeya hai java taka jIva samasta ArambhI pApo se nivRttirUpa vyavahAra dharma kI pUrNatA prApta nahI kara letA hai aura jaba vaha jIva yathAruyAna cAritrarUpa nizcaya dharma ko prApta kara letA hai to vyavahAra dharma ko upayogitA samApta ho jAtI hai| yahA~ itanA vizepa samajha lenA cAhiye ki vAhya me vyavahAra dharma kI upayogitA SaSTha guNasthAna taka hI dRSTi meM AtI hai lekina antaragavRtti ke AdhAra para jIva me vyavahAra dharma kI pUrNatA dazama guNasthAna ke anta samaya me java sUkSma lobha kA bhI abhAva ho jAtA hai tabhI huA karatI hai / yaha jo vivecana yahA~ kiyA gayA hai isase spaSTa ho jAtA hai ki pa0 phUlacandrajI ko vyavahAra ko yA vyavahAra dharma ko sarvathA heya batalAne se pUrva ina saba bAto para gambhIratApUrvaka vicAra kara lenA cAhiye thA javaki ve Agama ke acche vidvAna haiM / jaina tattvamImAsA me ekAgI varNana karake unhone apanI AgamajJatA ko to baTTA lagAyA hI hai sAtha hI apanA aura dusaro kA vaDA bhAro ahita kiyA hai| ava bhI unheM isa para gambhIratA ke sAtha vicAra karanA cAhiye / ___ aba yahAM para Age jainatat momAmA me vaNita anya vAto para vicAra kiyA jAtA hai (1) paM0 phUlacandra jI kA mata hai ki kAryotpatti me nimitta sArthaka na hokara nirarthaka hI hai / unhoMne apane irA mata kI puSTi ke lie jainatattvamImAsA ke vipaya praveza prakaraNa meM Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 pRSTha 19 para tattvArtha sUtra kA nimnalikhita sUtra uddhRta kiyA haimohakSayAjjJAna darzanAvaraNAntarAya kSayAcca kevalam / // 10-1 // artha-mohanIya karma ke kSaya se tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke kSaya se kevala jJAna hotA hai| isake anantara hI vahI para pa0 jI ne ukta sUtra ke artha ke viSaya me apanA mantavya nimna prakAra pragaTa kiyA hai "vahA~ para kevala jJAna kI utpatti kA hetu kyA hai ? isakA nirdeza karate hue yaha batalAyA gayA hai ki vaha mohanIya karma ke kSaya ke bAda jJAnAvaraNAdi tIna karmo ke kSaya se hotA hai| yahA~ para kSaya kA artha pradhvasAbhAva hai atyantAbhAva nahI, kyoki kisI bhI dravya kA paryAyarUpa se hI nAza hotA hai dravya rUpa se nahI / aba vicAra kIjiye ki jJAnAvaraNAdi rUpa jo karma paryAya hai usake nAza se usakI akarmarUpa uttara paryAya pragaTa hogI ki jIva kI kevala jJAnaparyAya pragaTa hogI? eka vAta aura hai vaha yaha ki jisa samaya kevalajJAnaparyAya pragaTa hotI hai usa samaya to jJAnAvaraNAdi karmoM kA abhAva hI hai aura abhAva ko kAryotpatti me kAraNa mAnA nahI jA sakatA hai| yadi abhAva ko kAryotpatti me kAraNa mAnA jAya to kharaviSANa yA AkAza kusuma ko bhI kAryotpatti me kAraNa mAnanA pddegaa| yadi kaho ki yahA~ para abhAva se sarvathA abhAva nahI liyA gayA hai kintu bhAvAntara svabhAva abhAva liyA gayA hai to hama pUchate hai ki vaha bhAvAntara svabhAva abhAva kyA vastu hai ? usakA nAma nirdeza honA cAhiye / yadi kaho ki yahA~ para bhAvAntara svabhAva abhAva se jJAtAvaraNAdi karmo kI akarma rUpa uttara paryAya Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 lI gayI hai to hama pUchate haiM ki Apa yaha kisa AdhAra para kahate hai ? ukta sUtra se to yaha artha phalita nahI hotA / ata ise nimitta kathana paraka vacana na mAnakara hetu paraka vacana mAnanA cAhiye / spaSTa hai ki yahAM para jIva kI kevalajJAnaparyAya pragaTa hone kA jo mukhya hetu upAdAna kAraNa hai use to gauNa kara diyA gayA hai aura jo matijJAna Adi paryAyo kA upacarita hetu thA usake abhAva ko hetu ko banAkara usakI mukhyatA se yaha kathana kiyA gayA hai / yahA~ dikhalAnA to yaha hai ki jaba kevala jJAna apane upAdAna ke lakSya se pragaTa hotA hai taba jJAnAvaraNAdi karma rUpa upacarita hetu kA sarvathA abhAva rahatA hai / parantu ise ( abhAva ko ) henu banAkara yo kahA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya hone se kevala jJAna pragaTa hotA hai / yaha vyAkhyAna kI zailI hai jisake zAstro me pada-pada para darzana hote haiM / " yaha tattvArtha sUtra ke ullikhita sUtra vAkya kA pa0 phUlacandrajI dvArA nikAlA gayA niSkarSa hai / isame paDita jI kA "ise nimitta kathana paraka vacana na mAnakara hetu paraka vacana mAnanA cAhiye" yahA~ se lekara "parantu ise ( abhAva ko ) hetu banAkara yo kahA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya hone para kevala jJAna pragaTa hotA hai" yahA~ taka ke kathana se kyA abhiprAya hai jo prakRta ke lie upayogI ho yaha mero samajha me nahI AyA hai / mujhe to unakA yaha kathana visaMgata hI jAna paDatA hai tathA isame unhone jo yaha likhA hai ki "nimitta kathana paraka vacana na mAnakara hetu paraka vacana mAnanA cAhiye" isa viSaya me maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki isame nirdiSTa " nimitta kathana paraka vacana" aura " hetu paraka vacana" ina dono vAkyAzo se Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 unake ukta mata kI puSTi ke lie upayogI alaga-alaga kaunakauna sA abhiprAya siddha hotA hai yaha bhI merI samajha me nahI A rahA hai kyoki hetu zabda bhI sAmAnya rUpa se kAraNatA kA hI vodha karAtA hai| parantu isI me antima niSkarSa ke rUpa me unhone jo yaha likhA hai ki "yahA~ para dikhalAnA to yaha hai ki jaba kevala jJAna apane upAdAna ke lakSya se pragaTa hotA hai taba jJAnAvaraNAdi upacarita hetu kA sarvathA abhAva rahatA hai parantu ise ( abhAva ko) hetu banAkara yo kahA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya hone se kevalajJAna pragaTa hotA hai" isa lekha se ve yaha batalAtA cAhate haiM ki kevalajJAna sirpha apane upAdAna ke bala para hI pragaTa hotA hai, usake pragaTa hone me nimitto ke sahayAga kI AvazyakatA nahI rahA karatI hai| yahI kAraNa hai ki "jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya se kevalajJAna pragaTa hotA hai" ise unhone zAstrakAro dvArA apanAyI gayI vyAkhyAna kI zailI mAtra kahA hai / arthAt pa0 phUlacandra jI ke mata se isa bAta me kucha bhI tathyAza nahI hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya se kevala jJAna pragaTa hotA hai kevala yaha kathana kI zailI mAya hai| paNDita jI ke ukta kathana ke sambandha me merA kahanA yaha hai ki kevala jJAna kI utpatti me upAdAna kAraNa ke alAvA zAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya spa nimitta kAraNa bhI hotA hai| yaha bAta maiM isa AdhAra para kaha rahA hU~ ki kevala jJAna apane Apa me jIva kI svaparapratyaya paryAya hai isalie vaha jIva ke svabhAvabhUta jJAyakabhAva kI pUrNa vikAsa rUpa pariNati hone ke kAraNa apane upAdAna me pragaTa hokara bhI taba taka pragaTa nahI Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 hotA hai jaba taka jJAnAvaraNAdi karmoM kA sarvathA kSaya nahI ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki Agama me padArtho kI paryAyo ke svapratyaya aura svaparapratyaya aise do bheda vatalAye gaye haiM tathA ina dono me antara bhI sirpha isa bAta kA vatalAyA gayA hai ki jahA~ svapratyaya paryAya paranirapekSa hokara hI apane upAdAna me pragaTa ho jAtI hai vahA~ svaparapratyaya paryAya yadyapi pragaTa to apane upAdAna me hI hotI hai phira bhI usakI pragaTatA me pararUpa nimitta kI sahAyatA apekSita rahA karatI hai| mujhe vizvAsa hai ki pa0 phUlacaMdra jI bhI kevalajJAna ko jIva kI svapara pratyaya paryAya mAnane me mere sAtha hoMge aura phira bhale hI ve ise jIva kI svaparapratyaya paryAya na mAneM lekina Agama me to vastu svabhAva ke zaktyazo me (avibhAgI praticchedo me ) hone vAlI paDguNahAni vRddhi rUpa paryAyo ko hI sirpha svapratyaya paryAye svIkAra kiyA gayA hai ata inake atirikta vastu me pAyI jAne vAlI sabhI paryAya kA antarbhAva svapara pratyaya paryAyoM me hI hotA hai kyoki svapratyaya aura svaparapratyaya ke alAvA paryAyo ke anya kisI prakAra ke bhedo kA kathana Agama me nahI pAyA jAtA hai / ata. yaha bAta nizcita samajhanA cAhiye ki jIva ko kevala jJAna paryAya kA samAveza usakI svaparapratyaya paryAyo me hI hotA hai aura isalie yaha bAta bhI nizcita ho jAtI hai ki kevala jJAna apane upAdAna me pragaTa hokara bhI taba taka pragaTa nahI hotA hai jaba taka jJAnAvaraNAdi ukta tIna karmoM kA sarvathA kSaya nahI ho jAtA hai / isa taraha meM dRr3hatA ke sAtha yaha kaha sakatA hU~ ki Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 "jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya se kevala jJAna pragaTa hotA hai" kathana ke tathyAza ko sirpha zAstrakAro dvArA apanAyI gaI vyAkhyAna kI zailI mAtra kaha kara TAlA nahI jA sakatA hai / mere isa vivecana se pa0 phUlacandra jI kA yaha kathana ki "yahA~ para jIva kI kevala jJAna paryAya pragaTa hone kA jo mukhya hetU upAdAna kAraNa hai use to gauNa kara diyA gayA hai aura jo jIva kI matijJAna Adi paryAyo kA upacarita hetu thA usake abhAva ko hetu banAkara usakI mukhyatA se yaha kathana kiyA gayA hai" sutarAma khaNDita ho jAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM ko matijJAna Adi paryAyo kA upacarita hetu mAnakara va usake abhAva ko kevala jJAna kI utpatti me hetu banAkara usakI mukhyatA se kathana karane kA yahA~ para prayojana kyA hai ? aura paNDita kA aisA likhanA kyA sagata hai ? yaha bAta maiM paNDita se pUchanA cAhatA huuN| hAlAki unhone jainatattvamImAsA ke pRSTha 21 para yaha saketa kiyA hai ki "sugamatA se iSTArtha kA jJAna karAne ke lie hI yahA~ para sUtrakAra ne ullikhita Dhaga se kathana karanA ucita samajhA hai" phira bhI sUtrakAra ke kathana me isa prakAra kI asagata drAvaDI prANAyAma kI kalpanA karake pa0 phUlacandra jI dvArA santoSa kara lie jAne para bhI maiM kahU~gA ki sUtrakAra ne ullikhita sUtra vAkya meM jJAnAvaraNAdi karmo ke kSaya aura kevalajJAna me nimitta naimitika bhAva nahI batalAkara sirpha sugamatA ke sAtha iSTArtha kA jJAna karAne ke lie jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya kevalajJAna kI pragaTatA ke avasara para maujUda rahane ke kAraNa ina dono me kAryakAraNabhAva kA Aropa mAtra karake kathana bhara kara diyA hai Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 isakA niyAmaka kyA hai ? yadyapi pa0 phUlacandra jI ne apane ukta pakSa kI puSTi ke liye ukta mantavya me kucha tarka upasthita kiye hai lekina unase unake pakSa kI puSTi nahIM hotI hai / pa0 jI ke ve tarka nimna prakAra haiM (1) jJAnAvaraNAdi rUpa karma paryAya ke nAza se usakI akarma rUpa uttara paryAya hI pragaTa hotI hai jIva kI kevala jJAna paryAya usase pragaTa nahI ho sakatI hai| (2) jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya pradhvasAbhAva rUpa hI hai aura abhAva ko kAryotpatti me kAraNa mAnane se khara viSANa yA AkAza kumuma kA bhI kAryotpatti me kAraNa mAnanA hogaa| (3) yadi khara viSANa yA AkAza kusuma kI kAryotpatti me prasakta kAraNatA ko samApta karane ke lie abhAva ko bhAvAntara svabhAva mAna kara jJAnAvaraNAdi karmoM kI akama rUpa uttara paryAya ko hI jIva kI kevala jAna paryAya kI utpatti me kAraNa mAnA jAya to yaha bhI eka nirAdhAra kalpanA hai kyoki ukta sUtra se yaha artha phalita nahI hotA hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kI akarma rUpa uttara paryAya se jIva kI kevala jJAna paryAya pragaTa hoto hai| yadyapi mujhe paNDita jI ke prathama tarka ke isa kathana me sAmAnya rUpa se koI vivAda nahIM hai ki jJAnAvaraNAdi rUpa karma paryAya ke nAza se usakI akarma rUpa uttara paryAya pragaTa hotI hai, parantu isake sAtha hI maiM itanA aura kahanA cAhatA hU~ ki jJAnAvaraNAdi karmoM ko isa akarma rUpa uttara paryAya kI pragaTatA jIva kevala jJAna paryAya ke pragaTa hone me upAdAna kAraNa na hokara nimitta (sahAyaka) kAraNa hotI hai kyoki jJAnAvaraNAdi karma paryAya kA kSaya usakI akarma rUpa uttara paryAya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 kI utpatti ke alAvA aura koI vastu nahI hai / isa AdhAra se paNDita jI ke isa kathana kA bhI koI mahatva nahI raha jAtA hai ki "abhAva ko kAryotpatti me nimitta mAnane se abhAvAtmaka kharavipANa yA AkAza kusuma ko bhI kAryotpatti me nimittatA prasatta ho jAyagI," kyoki mere ukta kathana se kevala jJAna kI utpatti me jJAnAvaraNAdi karmoM kI karmaparyAya ke nAza se pragaTa hone vAlI unakI akarmarUpa sattAtmaka uttara paryAya hI nimitta ( sahAyaka ) siddha hotI hai / yahA~ para yaha bAta vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kI akarmarUpa uttaraparyAya jIva ke sAtha vaddhatA rUpa sthiti kI samApti hokara pRthak sthiti kA nirmANa ho jAnA hI hai kyoki jJAnAvaraNAdi karma karmarUpa tabhI taka rahate haiM aura taba taka niyama se rahate haiM jaba taka ve jIva ke sAtha badhe rahate haiM isaliye jaba unakA jIva ke sAtha vidyamAna vadha kA viccheda hotA hai to ve apanI karmarUpatA ko niyama se choDa dete 1 paNDita jI kA yaha tarka ki "abhAva ko kAryotpatti me nimitta mAnane se abhAvAtmaka kharavipANa yA AkAza kusuma ko bhI kAryotpatti me nimitta mAnanA paDegA" galata hai kAraNa ki jainadarzana me prAgabhAva, pradhvasAbhAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAva - ina cAro prakAra ke abhAvo ko samAna rUpa se bhAvAntara svabhAva hI mAnA gayA hai / arthAta jaina darzana kI mAnyatA me aisA eka bhI abhAva nahI hai jisame bhAvAntara svabhAva rUpatA na pAyI jAtI ho / jina kharaviSANa aura AkAza - kumuma rUpa abhAvoM kA ullekha paNDita jo ne apane mantavya me isa prasaga me kiyA hai uname se kharaviSANa rUpa abhAva khara kI viSANarahita sthiti tathA AkAza kusuma rUpa abhAva bhI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 AkAza kI kusuma rahita sthiti ke alAvA aura kyA ho sakate haiM ? isa taraha isa kathana se yaha niSkarSa sahaja ho nikala AtA hai ki kevala bhAvAtmaka padArthoM ko kAryotpatti meM kAraNa mAnane para bhI ukta Apatti kA nirAkaraNa nahI ho sakatA hai, kyoki bhAvAtmaka padArthoM ko kAryotpatti me kAraNa mAnane para bhI yadi yaha prazna paNDita jI ke samakSa prastuta kiyA jAya ki "isa taraha se bhAvAntara svabhAva spasaravipANa aura AkAgakusuma ko bhI kArya ke prati kAraNatA kI prasakti ho jAyagI" to phira unake pAsa kyA samAdhAna hai ? dUsarI bAta yaha hai ki abhAva meM bhI jo kAraNatA kA nipeva kiyA jAtA hai vaha nipeva abhAva ke amattAtmaka hone ke savava nahI kiyA jAtA hai kintu vahA para bhI ukta niSedha bhAva padArtha kI taraha kArya ke sAtha anvaya-vyatireka ghaTita na hone ke AdhAra para hI kiyA jAtA hai| arthAt vastu cAhe bhAvAtmaka ho yA cAhe abhAvAtmaka ho vaha tava taka kArya ke prati kAraNa nahIM mAnI jA sakatI hai jaba taka kArya ke sAtha usakA anvaya-vyatireka ghaTita nahI hotA hai aura yadi kArya ke sAtha bhAvAtmaka vastu ke samAna abhAvAtmaka vastu kA bhI anvaya-vyatireka ghaTita ho jAya, jaisA ki jIva kI kevalajJAna paryAya aura jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya ke madhya ghaTita hotA hai. to isa hAlata me use (abhAva ko) bhI jainadarzana kI mAnyatA ke anusAra kArya ke prati kAraNa mAnanA ayukta nahI hai / maiM paNDita phUlacandra jI se yaha pUchanA cAhU~gA ki ve kyA anvaya-vyatireka ke abhAva me bhI kevala bhAvAtmakatA ke AdhAra para kisI bhI bhAvAtmaka vastu ko kisI bhI kArya ke prati kAraNa mAnane ke liye taiyAra haiM ? yadi aisA hai to phira ghaTa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 kI utpatti ke prati kumbhakAra kI taraha tantuvAya ko tathA paTa kI utpatti me tantuvAya kI taraha kumbhakAra ko bhI kAraNa mAnane kA unake mata se prasaGga upasthita ho jAyagA / isalie yadi ve ghaTa kI utpatti tantuvAya ke abhAva me aura paTa kI utpatti kumbhakAra ke abhAva me dekhI jAne ke kAraNa ghaTa kI utpatti me tantuvAya kI aura paTa kI utpatti me kumbhakAra kI kAraNatA kA niSedha karane ke lie anvayavyatireka ke isa siddhAnta ko mAnyatA dete haiM ki vahI bhAvAtmaka padArtha usa kArya ke prati kAraNa hotA hai jisakA jisake sAtha anvayavyatireka pAyA jAtA hai to phira isI prakAra abhAvAtmaka padArthoM kA bhI vivakSita kArya ke sAtha kAryakAraNabhAva nizcita karane ke liye anvayavyatireka ke ukta siddhAnta ko mAnane meM bhI unhe kyA Apatti raha jAtI hai ? isa prakAra bhAvAtmaka padArthoM ke samAna anvayavyatireka ke AdhAra para hI abhAvAtmaka padArthoM kI kArya ke prati kAraNatA svIkRta ho jAne para usakI (anvayavyatireka kI) avidyamAnatA ke savava hI kharaviSANa aura AkAzakusuma ko kArya ke prati kAraNa mAnane kA prasaMga upasthita nahI ho sakatA hai | Agama bhI isa bAta kA virodhI nahI hai ki jisa jIva me jaba taka jJAnAvaraNAdi ukta karmo kA kSaya nahI ho jAtA hai taba taka usame kevalajJAna pragaTa nahI hotA hai aura jisa jova me jaba jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya ho jAtA hai to usI samaya usame kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai / isa prakAra jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya kA kevalajJAna kI pragaTatA ke sAtha jaba anvayavyatireka vidyamAna hai to kevala jJAnarUpa kArya ke prati jJAnAvaraNAdi Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 karmoM ke kSaya ko kAraNa svIkAra karanA mayukta nahIM hai| phira bhI jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya unakI akalpa paryAya ke alAvA aura kucha nahIM hai, isaliye use jIva kI kevalajJAna paryAya se atyanta pRthaka svata pra pudgala dravya kI hI paryAya mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki mAnAvaraNAdi kamoM ke kSaya tathA jIva ke kevalajJAna kI prakaTatA meM vidyamAna kAryakAraNabhAva ko upAdAnopAdeya bhAvapa kAryakAraNabhAva na mAna kara nimittanamittikabhAvampa kAryakAraNabhAva hI mAnA gayA hai aura isa prakAra yaha nayo ke nicaya aura vyavahAra mpa vikalpo me se yadyapi vyavahAra mpa vipApa kI koTi me ho mamAviSTa hotA hai phira bhI vyavahAra mpa vikalpa kI koTi me A jAne se vaha avAstavika ( amatya yA kalpita ) ho jAtA ho-so bAta bhI nahIM hai kyoki vyavahAra bhI apane Dhaga se vAstavika hotA hai-- yaha bAta meM pUrva me mida kara cukA hai| dUsare yaha bAta bhI hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya jaba unakI akarmarUpa bhAvAtmaka uttaraparyAya ke atirikta aura kucha nahI hai to phira use avAstavikatA kA rUpa kase diyA jA sakatA hai ? eka bAta aura hai ki nimitta me yadi kAI avAstavikatA pAyI jAtI hai to vaha yahI hai ki vaha svaya (Apa) kAryarUpa pariNata nahI hotA hai / arthAta kArya me jisa prakAra upAdAna kI sthiti usake nippanna ho jAne para bhI banI rahatI hai usa prakAra usame nimitta kI sthiti nahI rahA karatI hai kyoki nimitta to tabhI taka apekSita rahA karatA hai jaba taka kArya niSpanna nahIM hotA hai yAni kAryarUpa hI banA rahatA hai / lekina vaha java apanI kAryarUpatA ko samApta kara niSpannarupatA ko prApta kara Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 letA hai taba usake liye nimitta kI apekSA samApta ho jAtI hai / `jaise kumbhakAra ghaTarUpa kArya me tabhI taka upayogI hai jaba taka ghaTa niSpanna nahI hotA hai / aura jaba ghaTa niSpanna ho jAtA hai| to phira vahA~ para kumbhakAra ko upayogitA samApta ho jAtI hai / lekina jisa prakAra ghaTa ke nippanna ho jAne para kumbhakAra kI upayogitA nahI raha jAtI hai usa prakAra usakI upAdAnabhUta miTTI kI bhI upayogitA samApta ho jAtI hai-- so bAta nahI hai kAraNa ki kumbhakAra ke abhAva me to ghaTa apanI sattA banAye rakhatA hai parantu ghaTa ke niSpanna ho jAne para bhI miTTI kI sthiti yadi ghaTa ke pratikUla koI vikRti paidA hotI hai to usa samaya ghaTa bhI apanI sthiti ko samhAlane meM asamartha ho jAtA hai / isa prakAra nimitta aura upAdAna meM antara pAyA jAne para bhI koI vyakti kabhI yaha nahI socatA hai ki ghaTa kumbhakAra ke abhAva me bhI bana kara taiyAra ho sakatA hai / isaliye yaha niSkarSa nikalA ki nimitta kArya me taba taka upayogI hai jaba taka kArya niSpanna nahI ho jAtA hai yAni kArya ke niSpanna ho jAne para nimitta kI upayogitA samApta ho jAtI hai / lekina upAdAna kI upayogitA cUki kArya niSpanna hone se pUrva aura pazcAt satata banI rahatI hai ata upAdAna sarvadA upayogI hI rahA karatA hai / tIsare tarka me pa0 phUlacandra jo kA kahanA yaha hai ki " sUtra me vidyamAna 'kSaya' zabda se jJAnAvaraNAdi karmoM kI akarmarUpa uttara paryAya ko grahaNa karane kI bAta sUtra se phalita nahI hotI hai isaliye 'kSaya' zabda se jJAnAvaraNAdi karmo kI akarmarUpa uttaraparyAya kA grahaNa karanA sUtrakAra ke Azaya ke viruddha hai / " Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 isake viSaya me merA kahanA hai ki jaba jaina darzana me pratyeka abhAva ko bhAvAntara svabhAva hI mAnA gayA hai to prakRta me jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayarUpa pradhvasAbhAva ko unakI akarmarUpa uttaraparyAya ke rUpa me grahaNa karanA sUtrakAra ke Azaya ke kadApi viruddha nahI ho sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki usa usa jAti kI kArmANavargaNA arthAt jJAnAvaraNAdi kAryarUpa pariNata hone kI yogyatAviziSTa pudgala anukUla nimitto kI sahAyatA se jIva ke sAtha apanA viziSTa sazleSa sthApita kara lete hai / isa sazleSa ko Agama me prakRtibandha nAma se pukArA gayA hai aura yaha prakRtivandha hI kArmANi vargaNArUpa pudgalo kI jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNati hai / isa taraha jJAnAvaraNAdi karmoM ke jIva ke sAtha vidyamAna ukta sazleSa sambandha kI samApti ho jAnA, ukta karmo kA jIva se sarvathA prathak ho jAnA, va jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya yA unakI akarmarUpa uttaraparyAya Adi koI bhI artha sUtra me paThita 'kSaya' zabda se grahaNa kiyA jAya to yaha sUtrakAra ke Azaya ke viruddha nahI hai / - tAtparya yaha hai ki Agama me vaNita ukta prakAra kI kArmANavargaNA me anukUla nimitto ke sahayoga se jIva ke sAtha sayukta hokara usI kSaNa jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNata ho jAyA karatI haiM tathA ina jJAnAvaraNAdi karmoM kA Age calakara jaba jIva se sambandha viccheda hotA hai to ve karma usa samaya apanI jJAnAvaraNAdi karmarUpa sthiti ko badala kara akarmarUpa kisI dUsarI sthiti ko prApta ho jAyA karate hai / aba vicAranA cAhiye ki 'me paThita 'kSaya' zabda kA isake alAvA - ki sUtra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 jJAnAparaNAdi karmarUpa sthiti ko prApta pudgala usa sthiti ko badala kara akarmarUpa anya kisI bhI sthiti ko prApta ho jAte haiM-dUsarA kaunasA artha grahaNa kiyA jA sakatA hai ? kAraNa ki dravya kA dravyarUpa se to kabhI nAza hotA nahI hai kevala paryAya rUpa se hI nAza hotA hai-yaha bAta pa0 jI ne bhI apane mantavya me kahI hai| isase yaha niSkarSa nikalA ki pahale jo kArmANavargaNArUpa pudgala thA vaha jIva kA sayoga pAkara apane usa rUpa ko choDakara karmarUpa pariNata huA aura pazcAt jIva se pRthak ho jAne para apanI usa karmarUpa avasthA ko bhI samApta kara dUsarI koI bhI akarmarUpa avasthA prApta kara lI, lekina apanI pudgalarUpatA ko usane pUrvA para kisI bhI avasthA me nahI choddaa| isa taraha jainadarzana meM pratyeka dravya ke utpAda aura vinAza ko avasthAo ke parivartana ke rUpa me hI svIkAra kiyA gayA hai va dravya svaya trikAlavartI dhruvatA ko liye hue banA hI rahatA hai| isa prakAra sUtra meM paThita 'kSaya' zabda se Upara likhe prakAra koI bhI artha svIkAra kiyA jAnA sUtrakAra ke Azaya ke viruddha nahI hai| ___ anta me maiM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki pa0 jI ne apane mantavya me jo yaha likhA hai "yahA~ para kSaya kA artha pradhvasAbhAva hai atyantAbhAva nahI" isame to maiM sahamata hU~, parantu isake samarthana me diye gaye unake isa tarka ko-ki "kyoki kisI bhI dravya kA paryAya rUpa se hI nAza hotA hai dravyarUpa se nahIM" maiM mAnane ke liye taiyAra nahI hU~ kyoki aisA koI bhI atyantAbhAva nahI ho sakatA hai jisakA prAdurbhAva kisI dravya ke nAza se honA sambhava ho / tAtparya yaha hai ki ekadravya me dUsare dravya ke guNaparyAyo ke abhAva rUpa vividha prakAra ke Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 kAlika sattA rakhane vAle abhAvoM ko hI atyantAbhAva kI koTi meM rakhA gayA hai aura yadi dravya kA nAma sambhava hI hotA to bhI vaha pradhyamAbhAva meM ho garbhita hotA atyantAbhAva me nahIM / (2) 10 phUlacandrajI ne jainatattvamImAMsA ke vipaya praveza prakaraNa me ho pRSTha 15-16 para jo yaha kathana kiyA hai ki "yaha to spaSTa bAta hai ki pratyeka dravya pariNamanasvabhAva hai, isaliye vaha apane isa pariNamanasvabhAva ke kAraNa hI pariNamana karatA hai anya koI pariNamana karAve taba vaha pariNamana kare anyathA na kare aisA nahIM hai / " pa0 jI ke isa kathana me meM isa AdhAra para sahamata haiM ki sampUrNa dravyo meM hone vAle unake apane-apane svapratyaya aura svaparatyaya sabhI prakAra ke pariNamano meM jo sva kI apekSA pAyI jAtI hai vaha hame isa bAta kA saMketa detI hai ki pratyeka dravya apane pariNamanasvabhAva ke kAraNa hI pariNamana karatA hai / arthAt kisI bhI dravya me aisA eka bhI pariNamana sambhava nahI hai jo sva kI apekSA ke binA kevala para ke AdhAra para hI ho gAtA ho / svaparapratyaya pariNamana me jo para kI apekSA pAyI jAtI hai vaha sva kI apakSA ke sAtha hI pAyI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki sapUrNa dravyo me pratikSaNa paDguNa hAni vRddhirUpa eka pariNamana to aisA satat hotA rahatA hai jo para kI apekSA rahita kevala dravya ke apane pariNamana svabhAva ke AdhAra para hI huA karatA hai parantu dUsare pariNamana sapUrNa dravyoM me eka kSaNavartI athavA aneka kSaNavartI aise bhI huA karate haiM jiname yadyapi para kI apekSA rahA karatI hai, parantu isakA yaha matalaba nahIM ki Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 aisA pariNamana sva kI apekSA rahita kevala para kI apekSA mAtra se ho ho jAtA ho, kyoki aise pariNamano me para kI apekSA ke sAtha-sAtha sva kI apekSA to rahA hI karatI hai / Agama me bhI dravyo ke ukta svapratyaya aura svapara pratyaya aise do bheda hI pari mana ke batalAye gaye haiM / inake alAvA pariNamana ke sva kI apekSA rahita kevala para pratyaya rUpa bheda kI svIkRti Agama me upalabdha nahI hotI hai pratyuta aisA kathana vahA~ avazya pAyA jAtA hai jisase isa bAta kI hI puSTi hotI hai ki pratyeka dravya sva kI apekSA rahita kevala para kI apekSA se koI bhI parimana nahI hotA hai / isame maiM samayasAra ko nimnalikhita gAthAza ko pramANa ke rUpa me upasthita karatA hU~ 1 te sayamapariNamata kaha tu pariNAmayadi pANI / / gA0 125 kA uttarArdha // / yaha gAthAza pudgala ke kamarUpa pariNamana ke silasile me likhA gayA hai / isame yaha batalAne kA prayatna kiyA gayA hai ki jisa pudgala dravya me karmarUpa pariNata hone kI yogyatA (upadAna zakti) nahI hai yAni jo pudgala dravya kArmANavargANArUpa nahI hai use jIva karmarUpa pariNata karane me kadApi samartha nahI ho sakatA hai / isI prakAra kA kathana jIva kI krodhAdirUpa vibhAva pariNati ke sambandha me bhI vahI para ( samayasAra me ) nimnalikhita rUpa me pAyA jAtA hai taM sayamapariNamata kaha pariNAmaedi kohatta // gA0 128 - uttarArdha // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 arthAt jisa jIva me krodhAdivibhAva rUpa pariNamana karane kI nijI yogyatA nahI hai use usa rUpa pariNamana karAne kI sAmarthya pudgala ke pariNamana krodha ( dravya krodha ) me nahI hai / " AcArya amRtacandra ne bhI "sthitetyavighnA khalu pudgalasya svabhAvabhUtA pariNAmazakti padyAza dvArA pudgala kI svabhAva bhUta pariNAma zakti kA aura "sthiteti jIvasya nirantarAyA svabhAvabhUtA pariNAma zakti" padyAza dvArA jIva kI svabhAvabhUta pariNAma zakti kA vahI para ullikhita gAthAzo ke vyAkhyAna ke avasara para samarthana kiyA hai / svAmI samantabhadra ne bhI svayabhUstotra me pratyeka vastu me svabhAvabhUta pariNamana zakti kA sadbhAva svIkAra kiyA hai / yathA alaghpazaktirbhavitavya teya hetudvayAviSkRta kAryalagA / anIzvaro jantu ra hakriyArttaH sahatya kAryeSviti sAdhvavAdIH // 33 // atha - hetudvaya arthAt antaraga (anitya upAdAna) aura vahiraga (nimitta ) dono kAraNo ke AdhAra para niSpanna hone vAlA kArya jisakA anumApaka hotA hai - aiso bhavitavyatA arthAt vastu kI svabhAvabhUta yogyatA ( nitya upAdAna zakti) aghya zakti hai arthAt vastu me kAryotpatti sambandhI svabhAvabhUta yogyatA ke abhAva me kAryotpatti sambhava nahI hai ata kAryotpatti me asamartha hotA huA bhI sasArI, prANI vyartha hI kArya karttavya ke ahakAra se pIDita ho rahA hai - he bhagavan Apane yaha ThIka hI kahA hai / ina uddharaNo se yaha niSkarSa sahaja hI nikala AtA hai ki pratyeka vastu me svapratyaya athavA svaparapratyaya koI bhI Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pariNamana (kAryotpatti) usako apanI svabhAva bhUtayogyatA ke abhAva me nahI hotA hai arthAt kArya jisa prakAra svapratyaya aura svapapraratyaya hote hai usa prakArapara pratyaya nahI hote hai / isa prakAra uparyukta Agama pramANo ke AdhAra para pa0 phUlacandra jI ke jainatattvamImAsA ke viSaya praveza' prakaraNa me pRSTha 15-16 para nirdiSTa uparyukta kathana se sahamata hote hue bhI arthAt pratyeka vastu me svabhAvabhUta kAryotpatti kI yogyatA kA abhAva rahane para anya dvArA kAryotpatti kI asambhavatA ko svIkAra karate hue bhI maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki aisA ekAta niyama nahI hai ki pratyeka vastu ke sabhI pariNamana para kI apekSA rahita usa usa vastu me pAyI jAne vAlI kevala svabhAvabhUta yogyatA ke AdhAra para hI nippanna ho jAyA karate hai kyoki yaha niyama sipha para (nimitta) kI apekSA rahita kevala vastu kI svakIya pariNamana svabhAvarUpa upAdAna zakti ke AdhAra para hone vAle SaDguNa hAnivRddhi rUpa svapratyaya pariNamano me hI lAgU hotA hai isake atirikta nimitto kI sahAyatA pUrvaka ukta upAdAna zakti ke AdhAra para hone vAle jitane svapara pratyaya pariNamana pratyeka vastu me utpanna hote hai uname ukta niyama ukta prakAra rUpa me lAgU nahI hotA hai| yahI kAraNa hai ki samayasAra me hI pudgala ke karmarUpa pariNamana me jIva kI krodhAdibhAvarUpa vaibhAvika pariNati ko tathA jIva kI krodhAdibhAvarUpa vaibhAvika pariNati me pudgala kI karmarUpa pariNati ko nimitta rUpa se hetu svIkAra kiyA gayA hai / yathA jIvapariNAmahedu kammattaM pugAlA pariNamati / puggalakammaNimitta taheva jIvo vi pariNamai // 86 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 isa gAgA kA yaha artha hai ki jIva ke pariNAmo ke sahayoga se pudgala karmarUpa pariNata hote haiM aura pudgala karma ke sahayoga se jIva krodhAdi rUpa pariNata hotA hai / aura to kyA jIva ke jJAna aura darzana guNo kA vividha rUpa upayogAkAra pariNamana jJeya aura dRzya padArthoM ke pariNamana ke anusAra tathA AkAza ke avagAhaka svabhAva kA pratikSaNa hone vAlA pariNamana avagAhyamAna padArthoM ke pariNamana ke anusAra hI haA karatA hai tathA isI prakAra kI vyavasthA dharmAdi dravyo me bhI jAna lenA caahiye| isa prakAra Agama grantho me kAryakAraNabhAva ko lekara jaise upAdAnopAdeyabhAva ke samarthaka pramANa pAye jAte haiM usI prakAra nimitta naimittika bhAva ke bhI samarthaka pramANa pAye jAte haiM ata upAdAnopAdeya bhAva rUpa kAryakAraNa bhAva hI vAstavika hai nimitta naimittika bhAva rUpa kAryakAraNa bhAva vAstavika nahI hai kevala upacarita arthAt kalpita yA kathana mAtra haiaisA pa0 phUlacandra jI kA mata mithyA hI hai / kyoki uparyukta vivecana se yahI siddha hotA hai ki jisa prakAra pratyeka dravya ke koI bhI pariNamana usa usa dravya ke usa usa pariNamana ke anukUla upAdAna zakti ke abhAva me kevala nimitto ke AdhAra para nahI hote hai usI prakAra anukUla upAdAna zakti kA sadbhAva rahane para bhI pratyeka dravya ke paraspara virodho aura avirodhI sabhI prakAra ke svaparapratyaya pariNamana bhI anukUla nimitta sAmagrI ke samAgama ke abhAva me nahI huA karate haiN| isase yaha siddha huA ki pratyeka dravya ke svapara pratyaya pariNamana usa-usa dravya kI pariNamana svabhAvabhUta upAdAna zakti Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 ke sAtha nimitta sAmagrI ke samAgama pUrvaka hI huA karate haiM / itanA hI nahI, pariNamana ke anukUla upAdAna zakti viziSTa dravya ko jaba aura jahA jaisA nimitta sAmagrI kA samAgama prApta hotA hai vaisA hI pariNamana usa dravya kA huA karatA hai / jaise khAni me paDI huI miTTI me yadi ghaDA Adi ke nirmANa ke anukUla piMDa kA rUpa dhAraNa karane kI svabhAvataH yogyatA vidyamAna hai to usakI jAnakArI hone para kumbhakAra usa miTTI ko khAni se anukUla nimitto ke sahayoga se ghara lAkara anukUla nimitto ke sahayoga se hI use piMDa rUpa me parivartita karatA hai aura taba vaha kumbhakAra apanI icchA se athavA dUsare vyakti kI preraNA se usa piMDarUpa pariNata miTTI se sva aura para kI AvazyakatAnusAra ghaDA, sakorA Adi vividha prakAra kI vastuyeM usame pAyI jAne vAlI svabhAvabhUta upAdAna zakti ke AdhAra para anukUla sAdhano ke sahayoga se banAtA calA jAtA hai / arthAt kumbhakAra to ghaDA, sakorA Adi ke nirmANa ke anurUpa svakIya vyApAra karatA jAtA hai aura usake sahAre se ghaDA, sorA Adi vastuye apane rUpa me miTTI me pAyI jAne vAlI yogyatA ke anusAra banatI calI jAtI hai / vAstava meM yaha bAta anubhavasiddha bhI hai ki nimitto kI anukUlatA ke anusAra apanI apanI upAdAna zakti ke bala para pratyeka dravya kA eka kSaNavartI athavA aneka kSaNavartI svaparapratyaya pariNamana satata huA karatA hai / itanA hI nahI, jaisAjaisA parivartana jaba-jaba nimitta sAmagrI me hotA jAtA hai tabataba vaisA hI parivartana dravyo ke svapara pratyaya pariNamana me bhI unakI upAdAna zakti ke bala para hotA jAtA hai / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM 10 pUjananda jAra uttaH viSaya sambandhA vana kA mogAmA karate e pahale tI mpaSTa gara kA ki kisI bhI vastu meM jo gigo bhI prakAra gA pariNamanarUpa kArya utpanna hotA hai yaha urA vantu meM pAyI jAne vAlI usa kArya ke anuhArala upAdAna pAkti ke AdhAra para hI utAna hotA hai| yaha bAta nahIM hai ki koI anya vastu jise nimitta nAma se pukArA jAtA hai- kisI anya vastu ge aisA bhI pariNamanarupa kArya utpanna Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 kara sakatI hai jisake utpanna hone kI yogyatA (nitya upAdAna zakti) usa anya vastu me vidyamAna nahI hai, phira bhI yaha bAta nizcita hai ki ukta pariNamanarUpa kArya yadi svaparapratyaya svabhAva vAlA hai to vaha kabhI bhI anukUla nimitto ke sahAre ke binA utpanna nahI ho sakatA hai| jaise ghaTarUpa pariNamana kI yogyatA (nitya upAdAna zakti) miTTI meM vidyamAna hai to kumbhakAra ke dvArA usa miTTI se ghaTa kA nirmANa kiyA jAtA haA dekhA jAtA hai, lekina jaba usa miTTI me ghaTarUpa pariNamana karane kI yogyatA vidyamAna nahI hai to tantuvAya ke dvArA usa miTTI se paTa kA nirmANa kiyA jAtA huA kabhI nahI dekhA jAtA hai| itanA avazya hai ki ghaTa miTTI kI svaparapratyaya paryAya hone ke kAraNa java taka kumbhakAra daNDa, cakra Adi Avazyaka sAdhana sAmagrI ke sahayoga se miTTI ke ghaTarUpa pariNamana ke anukUla apanA puruSArtha (vyApAra) nahI karatA hai taba taka usa miTTI se ghaTa kA nirmANa honA asabhava hI banA rahatA hai| isI prakAra manuSya me paDhane kI yogyatA vidyamAna hai to dIpaka ke prakAza me vaha paDhatA hai, lekina kisI manuSya me yadi paDhane kI yogyatA hI vidyamAna nahIM hai to dIpaka kA prakAza rahate hae bhI vaha manuSya hamezA paDhane meM asamartha hI rahA karatA hai| itanA avazya hai ki paDhanA usa manuSya kI svaparapratyaya paryAya hone ke kAraNa jaba taka paDhane ke anukUla prakAza kA sahayoga paDhane kI yogyatA rakhane vAle usa manuSya ko prApta nahI hogA taba taka vaha manuSya paDhane meM asamartha hI rhegaa| yahI kAraNa hai ki pa0 jaganmohana lAla jI ko bhI apane ullikhita lekha me manuSya ke paDhane rUpa kArya me dIpaka kI nimittatA kA samarthana karanA paDA hai / lekina unhe mAlUma Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nA nAmini ugoga gaganaganagI mAnya nigina kI pratiniAgApAnI jaanaa| pahI gA anya mA menA gAli ki miTTI meM ghaTa nirmANa roga prani punamagAra nimita hone para bhI yadi TETramana mai ganimAMna agara puramA pagne nI pretAnA nAnImA jAna nArI hotI. yA ghaTanimAMga anuAna yahAI mAyA nimita gAmagrI hA vAzita nahI gtii| agavA nirmANa pravina cAnA mAnaH uriNata gAtI nomohAnA meM usa samaya nimAMnI gopanA piliSTamI me gaTa nirmANa kadApi nahIM hogaa| isI prakAra pAne kI mAMganA viziSTa manuSya paTana mAga pramiyo nimina hone para bhI yadi manuSya mI malA pavana gI nahIpA pahane anuna mantra goI gayara nigita gAganI upalAnI apayA pana rUpa vyApAra ke pratiyana vApha mAgI yahA~ upasthita to aisI hAlata meM manuSya kA paThana papyApAra nahI hogaa| tAtparya yaha hai ki upAdAna tAraNa aura timI eka yA anegA nimitta kAraNoMge madAra meM bhI yadi eA yA aneka anya garagogI nimito kA abhAva rahatA hai athavA upAdAna kAraNatA yiniSTa santu ko gampUrNa nimitta sAmagrI pI anugamatA prApta rahane para bhI yadi koI bAdhata sAmagrI yA sayoga prApta ho jAtA hai to uga hAlata meM bhI kAraNo kI mamagnatA virAmAna na rahane ke gAraNa athavA mapUrNa sAdhana sAmagrI ke sadbhAva ke sAtha-sAtha yAdhana sAmagrI gA bhI saddhAra rahane ke kAraNa Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 kAryotpatti kA honA asaMbhava hI rahegA / arthAt yaha vAta anubhava siddha hai ki kArya ke prati upAdAna aura usake sahayogI sapUrNa nimitta milakara jaba paraspara anukUlatA ko prApta ho jAte hai tathA kisI bhI prakAra kI bAdhaka sAmagrI kI upasthiti vahA~ nahI rahatI hai tabhI kArya kI niSpatti dekhI jAtI hai anyathA nhii| isa taraha yaha vAta spaSTa ho jAtI hai ki kAryotpatti me upAdAna kAraNa va nimitta kAraNo kA sadbhAva aura vAdhaka kAraNo kA abhAva re sabhI kAryakArI haiM koI bhI akiMcitkara nhiiN| itanA avazya hai ki yadyapi kArya ina sabake sahayoga se hI hotA hai para kArya saba apanA-apanA hI karate haiM aisA nahIM hai eka dUsarA eka dUsare ke kArya ko karane lagatA ho / arthAt upAdAna kA kArya kAryarUpa pariNata honA hai ata vaha kAryarUpa pariNata hotA hai aura nimitta ke sadbhAva tathA bAdhaka sAmagrI ke abhAva kA kArya upAdAna kI kAryapariNati me sahayoga denA hI hai ata. ve sahayogI vana kara hI kRtArtha ho jAte hai / pa0 jaganmohanalAla jI ne apane prAkakathana me Age cala kara pRSTha 13 para "kAryotpatti me nimitto kA sthAna hai isakA niSedha nahIM" isa vAkya dvArA kArya ke prati upAdAna kI taraha nimitto kI upayogitA kA bhI samarthana kiyA hai, isaliye nimitta kAraNo ke viSaya me unakA yaha likhanA ki "yaha saba kAthana upacarita hI mAnanA cAhiye" ayukta hI samajha me AtA hai kAraNa ki mere Upara likhe kathana ke anusAra kAryotpatti meM nimitto kI sthiti upacarita arthAt asatya yA kalpita na hokara vAstavika hI siddha hotI hai| aisI sthiti me nimitto kI kAryo Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra46 tpatti ke prati yadi kisI prakAra upacaritatA svIkAra kI jAtI hai to vaha upacaritatA isI rUpa me svIkAra kI jA sakatI hai ki jisa taraha upAdAna kAraNa kAryarUpa pariNata hotA hai usa taraha nimitta kAraNa usa kAryarUpa pariNata nahI hotA hai kevala upAdAna kI kArya pariNati se sahayogI-mAtra hotA hai| lekina isase yaha to siddha nahI hotA ki nimitta vahA~ sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai / isa vipaya ko pUrva me vistArapUrvaka spaSTa kiyA jA cukA hai| pa0 jaganmohanalAla jI ne apane kathana kA jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki "cUki dIpaka manuSya ko balAt (javaradastI ) paDhAtA naho, isalie vaha manuSya ke paDhane me nimitta mAnA gayA hai|" so unakA yaha niSkarSa nikAlanA bhI ayukta hai kyoki Agama me nimitto kA eka bheda preraka bhI mAnA gayA hai aura nimitto kI prerakatA anubhava gamya bhI hai| jaise kumbhakAra ghaTotpatti me preraka nimitta hI to hai kAraNa ki jaba taka kumbhakAra apanA vyApAra ghaTotpatti ke anukUla nahI karatA hai tava taka ghaTotpatti kA honA asambhava hI rahatA hai| isI taraha ainjana ke calane para usase sayukta relagADI ke Dibbe bho cala paDate haiM to ainjana bhI una Dibbo ke calane me preraka nimitta ho jAtA hai aura isI taraha DrAIvara bhI ainjana ke calane me preraka nimitta hotA hai / mAlUma paDatA hai paNDita jaganmohana lAla jI va pa0 phUlacandrajI Adi prerakatA kA artha kArya rUpa pariNata honA mAna lenA cAhate haiM athavA anya vastu me kAryotpatti kI nijI yogyatA na rahate hue bhI anya vastu dvArA usa kArya kI utpatti karA denA mAna lenA cAhate haiM, lekina yaha una logo kI bhrAnti hI hai kyoki kAryotpatti kI nijI Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 yogyatA ke abhAva meM kisI vastu ko anya koI vastu kAryarUpa pariNata nahIM karA sakatI hai| yaha bAta pUrva me batalAyI jA cukI hai tathA kAryarUpa pariNati honA to upAdAna kA hI kArya hai aura upAdAna kI usa kAryarUpa pariNati me preraNArUpa sahAyatA denA preraka nimitta kA kArya hai| yahI kAraNa hai ki loka me aura Agama me jahA~ upAdAna kA kArya calanA, bananA, paDhanA Adi ke rUpa meM mAnA gayA hai vahA~ usakI sahAyatA ke rUpa me hI nimitta kA kArya, calAnA, banAnA, paDhAnA Adi mAnA kiyA gayA hai / ava yadi calAnA, banAnA, paDhAnA Adi rUpa kriyA preraNArUpa hai to vaha preraka nimitta kA kArya hai aura yadi udAsInatA rUpa hai to vaha udAsIna nimitta kA kArya hai lekina dono hI nimitta kAryarUpa pariNati ke prati upAdAna me sakSamatA Ane ke lie sahAyaka hote hai| nimitta ko jo balAdhAyaka kahA jAtA hai vaha isI rUpa me kahA jAtA hai / arthAt nimitta kAryarUpa pariNata to nahI hotA, phira bhI upAdAna me kArya rUpa pariNata hone kI yogyatA rahate hue bhI vaha jo kArya rUpa pariNata nahI ho pA rahA hai vaha usakI akSamatA hai usa akSamatA kA vinAza tadanukUla nimitto kI sahAyatA se hI hotA hai / AcArya vidyAnandI ke dvArA aSTasahasrI me likhita "tada sAmarthya ma khanDa yakacikara ki mahakArI kAraNa syAt" vacana kA yahI abhiprAya hai jisakA artha yaha hai ki sahakArI kAraNa ( nimitta kAraNa ) upAdAna kAraNa kI kAryotpatti kI yogyatA rahate hue bhI kAryotpatti na ho sakane rUpa akSamatA kA yadi khaNDana nahI karatA hai to vaha sahakArI kAraNa (nimittakAraNa ) kahA jA sakatA hai kyA? Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 mere isa spaSTIkaraNa se yaha bhalI-bhAMti siddha ho jAtA hai ki manuSya ke paThana rUpa vyApAra ke prati dIpaka kI nimittakAraNatA isalie nahI samajhanA cAhie ki vaha manuSya me paDhane kI yogyatA na rahate hue bhI manuSya ko paDhAtA hai athavA paDhane me use majabUra karatA hai aura ayavA apanA guNa-dharma usameM praviSTa karA detA hai pratyuta manuSya me paDhane ko yogyatA ho aura usakI icchA paDhane kI ho tathA anya sahAyaka sAmagrI bhI vidyamAna ho va vAdhaka kAraNo kA abhAva ho to vaha dIpaka ke sahAre para paDha sakatA hai aura yadi dIpaka kA sahArA usako prApta na ho to vaha nahI paDha sakatA hai / isI prakAra dIpaka svaya paDhane rUpa vyApAra karane laga jAtA hai-so yaha bhI bAta nahI hai / tAtparya yaha hai ki na to dopaka svaya paDhatA hai aura na vaha paDhane kI yogyatA rahita manuSya ko paDhane meM sahAyaka hI hotA hai| isI taraha paDhane kI yogyatA viziSTa manuSya paDhatA to svaya (Apa) hI hai parantu dIpaka ke abhAva me jo vaha paDhane me asamarya ho rahA thA so dIpaka kA sahArA prApta hote hI vaha paDhane lagatA hai| isa taraha manuSya hI paDhatA hai isalie to vaha paThana kAya ke prati upAdAna kAraNa hai aura dIpaka kI sahAyatA se vaha paDhatA hai isalie dIpaka usame nimitta yA sahAyaka kAraNa hai| isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki nimitta kAraNa svaya kAryarUpa pariNata na hote hue bhI akiMcitkara nahI hai kintu upAdAna kAraNa kI kAryarUpa pariNati me sahAyaka hone ke AdhAra para kAryakArI hI hai| (4) pa0 phUlacandrajI aura pa0 jaganmohanalAlajo dono hI vidvAn upAdAna ke nitya aura anitya (kSaNika ) aise do bheda Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 svIkAra karate hai tathA anitya ( kSaNika ) upAdAna ko samartha upAdAna kI sajJA dekara ve yaha kahate hai ki kArya kI utpatti samartha upAdAna se hI hotI hai / dono hI vidvAna nitya upAdAnabhUta vastu kI kArya se avyavahita pUrva paryAya viziSTatA ko samartha upAdAna kA lakSaNa kahate haiM / isake samarthana meM maiM yahA para paNDita phUlacandra jI kA nimnalikhita kathana uddhRta kara rahA hU~ / "svabhAva aura samartha upAdAna me pharaka hai / svabhAva sArvakAlika hotA hai isI kA dUsarA nAma nitya upAdAna hai aura samartha upAdAna jisa kArya kA vaha upAdAna hotA hai usa kArya ke eka samaya pUrva hotA hai / kArya samartha upAdAna ke anusAra hotA hai, mAtra svabhAva yA nitya upAdAna usame anusyUta rahatA hai itanA avazya hai / samartha upAdAna pratyeka samaya kA anya anya hotA hai isaliye ise kSaNika upAdAna bhI kahate hai / " ( jainatattvamImAMsA ke "nimitta kAraNa kI svIkRti " prakaraNa pRSTha 41 kI TippaNI) / apanI isa mAnyatA ke AdhAra para hI dono vidvAno kA kahanA hai ki upAdAnabhUta vastu jaba samartha upAdAna kI sthiti me pahuca jAtI hai taba kArya niyama se ho jAyA karatA hai / nimitto kA abhAva athavA nimitto ke sadbhAva ke sAtha hI bAdhaka sAmagrI kA sadbhAva jaisI koI paristhiti usa samartha upAdAna ke niyata kAryarUpa pariNata hone me bAdhaka nahI hotI hai pratyuta jo kAryarUpa pariNati vivakSita samaya me hotI hai usakI use sAdhaka ho samajhanA cAhiye / isakA samarthana paNDita jaganmohana lAla jI ke nimnalikhita kathana se hotA hai / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 Apa "java samartha upAdAna aura loka me nimitta rahate hue bhI kArya kI loka me kahI jAne vAlI vAghaka sAmagrI A jAtI hai taba vivakSita dravya usake kAraNa kyA apane pariNamana svabhAva ko choDa detA hai ? yadi kaho ki dravya kA pariNamana to tava bhI hotA rahatA hai / yaha to usakA svabhAva hai use vaha kaise choDa sakatA hai ? to hama pUchate haiM ki jise Apa bAdhaka sAmagrI kahate ho vaha kisa kArya kI bAdhaka mAnakara kahate ho ? kahoge ki jo kArya hama usame utpanna karanA cAhate the vaha kArya nahI huA, isalie hama aisA kahate hai, to vicAra kIjiye ki vaha sAmagrI vivakSita dravya ke Age hone vAle kArya kI vAdhaka Thaharo yA Apake sakalpa kI ? vicAra karane para vidita hotA hai ki vastuta vivakSita dravya ke kArya kI bAdhaka to vaha trikAla me nahI hai / hA Age usa dravya kA jaisA pariNamana cAhate the vaisA nahI huA, isaliye Apa use kArya kI vAdhaka kahate ho / so bhAI / yahI to bhrama hai / isI bhrama ko dUra karanA hai / vastuta usa samaya dravya kA pariNamana hI Apake sakalpAnusAra na hokara apane upAdAna ke anusAra hone vAlA thA, isaliye jise Apa apane mana se bAghaka sAmagrI kahate ho vaha usa samaya usa prakAra ke pariNamana me nimitta ho gayI / ata ina tarkoM ke samAdhAna svarUpa yahI samajhanA cAhiye ki pratyeka samaya me kArya to apane upAdAna ke anusAra hI hotA hai ora usa samaya jo bAhya sAmagrA upasthita hotI hai vahI usame nimitta ho jAtI hai / nimitta svaya anya dravya ke kisI kArya ko karatA ho aisA nahI hai|" (jainatattva mImAsA kA prAkkathana pRSTha 12) | 1 isa prakAra dono ho vidvAna ina tathA isI prakAra ke Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 aura bhI dUsare kathano dvArA yahI siddha karanA cAhate haiM ki pratyeka samaya me kArya to apane samartha upAdAna ke anusAra hI huA karatA hai aura isa taraha dono hI vidvAna nimitto kI kArya ke prati vAstavika sthiti na mAnate hue unhe kevala upacarita sthiti me paTaka denA cAhate haiM / arthAt ve kahate hai ki upAdAna se hone vAlI kAryotpatti ke avasara para nimitta nAma se pukArI jAne vAlI sAmagrI cUki vahA niyama se vidyamAna rahA karatI hai isaliye loka me mAtra aisA bolA jAtA hai ki amuka kArya ke prati amuka nimitta hotA hai, lekina vAstavikatA yahI hai ki kArya apane kSaNika yA samartha upAdAna ke bala para hI niyama se utpanna ho jAyA karatA hai| ukta ubhaya vidvAno kI isa ullikhita mAnyatA ko mImAsA ke prasaga me maiM yaha saketa kara denA cAhatA hU~ ki kAryotpatti me nitya upAdAna arthAt vastu kI kAryarUpa pariNati me kAraNabhUta svabhAvagata yogyatA tathA kSaNika upAdAna arthAt vastu kI kAryarUpa pariNati se avyavahita pUrva samayavartI paryAya viziSTatA kI niyAmakatA ke viSaya me koI vivAda nahI hai| yAni vivakSita vastu me usI kArya kI utpatti ho sakatI hai jisakI svabhAvagata yogyatA usa vastu me ho tathA vaha kArya tabhI utpanna ho sakatA hai jaba vaha vastu usa kArya kI utpatti se avyavahita pUrva samayavartI paryAya me pahu~ca gayI ho| vivAda kevala isa bAta kA hai ki jahA ukta ubhaya vidvAna yaha mAnate hai ki pratyeka kArya apane upAdAna ke anusAra hI hotA hai usame nimitta kI kucha bhI apekSA nahI rahA karatI hai vahA merA kahanA yaha hai ki svapratyaya kArya to nimitta kI apekSA rahita kevala apane upAdAna ke anusAra hI hotA hai lekina svaparapratyaya kArya Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 hotA to apane upAdAna ke anusAra hI hai phira bhI nimitto ke sahayoga pUrvaka hI huA karatA hai aura usame yakAyaka jo vilakSaNa parivartana hotA huA dekhA jAtA hai vaha parivartana upAdAna ke anusAra hokara bhI parivartita nimitto ke AdhAra para hI huA karatA hai| jaise jIva me krodha kaSAya aura mAnakaSAya dono rUpa se pariNamana karane kI yogyatA (upAdAnazakti) vidyamAna hai to vaha jIva tabhI aura taba taka krodhI banatA hai jaba aura jaba taka usame krodha karma kA udaya usake krodhI banane me sakSama rahatA hai lekina usame java krodha karma ke udaya kI kArya kSamatA naSTa ho jAtI hai aura mAna karma ke udaya kI kArya kSamatA astitva meM A jAtI hai to taba usakI krodharUpa pariNati samApta hokara mAna rUpa pariNati hone laga jAtI hai| isame dUsarA udAharaNa bhavya aura abhavya jIvo kA hai| arthAt abhavya jIva kabhI mukta nahI hotA hai kyoki usame mukta hone kI svabhAvagata yogyatA ( upAdAnazakti ) hI nahI hai aura bhavyajIva isaliye mukta ho sakatA hai ki usame mukta hAne kI svabhAvagata yogyatA ( upAdAnazakti ) vidyamAna hai| parantu bhavyajIva mukta hotA hai to usake pUrva usakI azuddha paryAya hI rAha karatI hai isaliye usakA azuddha paryAya se zuddha paryAya me pahuMcane kA paradravya sambandha viccheda ke atirikta aura kyA kAraNa ho sakatA hai ? isa para ukta ubhaya vidvAno ko dhyAna denA caahiye| mere isa kathana se yaha niSkarSa sahaja hI nikala AtA hai ki bhavyajIva me mukta hone kI svabhAvagata yogyatA ( upAdAnazakti ) rahate hue bhI tabhI mukta hotA hai jaba usake pakSa me sampUrNa nimitta sAmagrI rahA karatI hai| itanA ho nahI, usake pakSa me anukUla nimitta sAmagrI ke rahate hue bhA yadi Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 kadAcit bAdhaka sAmagrI upasthita ho to taba ukta bhavyajIva kA mukta honA taba taka asambhava rahegA jaba taka vaha bAdhaka sAmagrI nahI haTa jAyagI / isake liye nimnalikhita dRSTAnta para dhyAna denA cAhiye / sUryakAntamaNi ko yadi sUrya ke sanmukha rakha diyA jAve aura usa para se sUrya kI kiraNo ko yathAyogya vastu para pheMkA jAve to usa vastu me agni prajvalita ho jAyA karatI hai lekina sUryakAnta maNi ke haTA dene para jisa prakAra ukta vastu me upAdAnazakti rahate hue bhI agni ke prajvalita hone kI sambhAvanA jAtI rahatI hai usI prakAra sUryakAntamaNi ke sadbhAva me bhI yadi bAdhaka kAraNa svarUpa candrakAntamaNi kI upasthiti vahA para ho jAve to bhI usa vastu me agni kA prajvalita honA asambhava ho jAtA hai | isa prakAra yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki yadyapi upAdAnabhUta vastu hI apanI yogyatA ( upAdAnazakti ) ke anusAra kAryarUpa pariNata huA karatI hai parantu yadi usakI vaha kAryarUpa pariNati svaparapratyaya ho, to usakA honA anukUla nimitto ke sahayoga aura bAdhaka kAraNo ke viyoga para hI nirbhara rahA karatA hai / yahI kAraNa hai ki pratyeka buddhimAna vyakti vivakSita kArya kI utpatti ke liye upAdAnopAdeya bhAvarUpa kAryakAraNabhAva ke sAtha-sAtha nimittanaimittika bhAvarUpa kAryakAraNabhAva para bhI dRSTi rakhatA huA upAdAna ke sAtha kArya ke anukUla nimitta sAmagrI ko juTAne kA bhI prayatna kiyA karatA hai / yaha prakriyA laukika aura pAramArthika dono Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 taraha ke kAryo kI utpatti ke viSaya me anubhava aura indriyapratyakSagamya, anumAna siddha aura Agama samarthita hai aura isa prakAra isa prakriyA ke anusAra prayatna karane para bhI yadi kadAcit kArya niSpatti nahI hotI hai to usakA kAraNa yA to vastU me upAdAnazakti kA abhAva hogA yA phira kAryotpatti ke anukUla nimitta sAmagrI kA sarvathA abhAva yA usakI pUrNatA kA abhAva usakA kAraNa hogA athavA ye saba kAraNa vidyamAna rahate hue bhI yadi kArya niSpanna nahI hogA to usakA kAraNa phira bAdhaka sAmagrI kA sadbhAva hogaa| hame Azcarya hotA hai ki pa0 phUlacandrajI aura jaganmohanalAla jI tathA unake samapakSIjana kAryakAraNabhAva kI isa prakriyA ko apanAte hue bhI ise mAnane se katarAte hai| Upara maiM kaha AyA hU ki kAryotpatti me nitya upAdAna arthAt vastu kI kAryarUpa pariNati me kAraNabhUta svabhAvagata yogyatA tathA kSaNika upAdAna arthAt vastu kI kAryarUpa pariNati se avyavahita pUrva samayavartI paryAya viziSTatA kI niyAmakatA ke vipaya me koI vivAda nahIM hai, parantu itanI vAta avazya hai ki nitya upAdAnabhUta vastu jo kArya se avyavahita pUrva samayavartI paryAya rUpa kSaNika upAdAnatA ko prApta hotI hai vaha svaparapratyaya kArya me nimitta sAmagrI kI sahAyatA se hI pahuMcatI hai apane Apa nahI / isakA samarthana prameyakamalamArtaNDa ke nimnalikhita kathana se hotA hai "yaccocyate-zaktinityA anityAcetyAdi, tatra kimaya dravyazaktau paryAyazaktI vA prazna syAt bhAvAnA dravyaparyAya zaktyAtmakatvAt / tatra dravyazaktinityava, anAdinidhanasvabhAvatvAd dravyasya / paryAyazaktistvanityaiva, sAdisaparyavasAna Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 tvAtparyAyANAm / na ca zaktenityatve sahakArikAraNAnapekSayavArthasya kAryakAritvAnuSaga , dravyazakte kevalAyA kAryakAritvAnabhyupagamAt / paryAyazakti samanvitA hi dravyazakti kAryakAriNI, viziSTaparyAya pariNatasyaiva dravyasya kAryakAritva pratIte / tatpariNatizcAsya sahakArikAraNApekSayava-iti paryAyazaktestadaivabhAvAnna sarvadA kAryotpatti prasaga sahakArikAraNApekSAvaiyarthya vA / " (prameyakamalamArtaNDa 2-1 pRSTha 187) artha-yaha jo kahA jAtA hai ki zakti nitya hai yA anitya hai-ityAdi / so yaha prazna kyA dravyazakti ke vipaya me hai athavA paryAyazakti ke vipaya me hai kyoki padArtha dravya aura paryAya ubhayazakti sampanna hote haiN| una dono zaktiyo me se dravyazakti nitya hI hai kyoki dravya anAdi nidhana svabhAva vAlA hotA hai| paryAyazakti to anitya hI hai kyoki paryAya sAdisAnta hotI hai / yaha kahA jAya ki jaba zakti nitya hai to sahakArI kAraNa kI apekSA kiye binA hI kAryakAritva kI prasakti ho jAyagI-so aisA nahIM hai kyoki kevala dravyazakti kA kAryakAritva naho svIkAra kiyA gayA hai, kintu paryAyazakti se samanvita dravya hI kArya karane meM samartha haA karatI hai / isakA kAraNa yaha hai ki viziSTa paryAya se pariNata dravya me hI kAyakAritva kI pratIti hotI hai aura dravya kI usa viziSTaparyAyarUpa pariNati sahakArI kAraNa kI apekSA se hI haA karatI hai ata paryAyazakti tabhI utpanna hotI hai jaba sahakArI kAraNa kA samAgama dravya ko prApta hotA hai isa taraha na to sarvadA kAryotpatti kI prasakti hotI hai aura na kAryotpatti me sahakAraNa kI apekSA hI vyartha hotI hai| isame spaSTa batalA diyA gayA hai ki vastu me anitya Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 upAdAna zakti kA prAdurbhAva mahakArIkAraNa ke mahayoga se hotA hai aura isI AdhAra para yaha bhI batalA diyA gayA hai ki kAryotpatti me sahakArIkAraNa akiMcitkara nahI hotA hai / jisa taraha kAryotpatti me nitya upAdAna aura kSaNika upAdAna kI niyAmakatA me koI vivAda nahI hai usI taraha anitya upAdAna ko samartha upAdAna mAnana meM bhI koI vivAda nahI hai, parantu isame bhI yaha dhyAna rakhanA hai ki samartha upAdAna se kisI eka niyata kArya kI hI utpatti hotI hai-aisA nahI hai, kintu usI kArya kI utpatti hotI hai jisake anukUla nimitta sAmagrI kA sahayoga usa samartha upAdAna ko prApta rahatA hai| tAtparya yaha hai ki kArya kA samartha upAdAna usakI avyavahita pUrva samayavartI paryAya kahalAtI hai aura vaha paryAya prameya kamalamArtaNDa ke uparyukta kathana ke anusAra sahakArikAraNa sApekSa utpanna hotI hai / isI prakAra jo kArya hai vaha bhI prameya kamalamArtaNDa ke usI kathana ke anusAra usake avyavahita uttara kSaNa me utpanna hone vAlI paryAya kA samartha upAdAna ho jAtA hai ata. vaha bhI sahakArI kAraNa sApekSa hI utpanna hotA hai-aisA jAnanA cAhie / isa taraha vastu kI pUrva aura uttara sabhI paryAyeM pUrva paryAya kI kArya hote hue bhI uttara paryAya kI java kAraNa siddha ho jAtI haiM to unakI sahakArikAraNa sApekSatA nirvivAda siddha ho jAtI hai / isakA artha yaha huA ki vastu kI trikAlavartI sabhI paryAyeM sahakArikAraNa sApekSa hokara hI utpanna hotI haiM ata yaha siddhAnta phalita hotA hai ki kAryAvyavahita pUrvaparyAya meM kAryarUpa pariNata hone yogya nAnA yogyatAyeM vidyamAna haiM lekina usI kAryarUpa paryAya kI utpatti uttara kSaNa me hotI hai Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 jisake anukUla nimina sAmagrI kA sahayoga usa pUrvaparyAya ko prApta hotA hai tathA isake sAtha ho yadi vAdhaka kAraNa kI upasthiti vahA~ ho jAtI hai to vaha paryAya bhI utpanna na hokara vahI paryAya utpanna hotI hai jisake anukUla nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura vAdhaka kAraNa kA abhAva vahA~ upasthita rahatA hai ata isame vastu ka pariNamana ke rukane kI sambhAvanA hI nahI hai| pa0 phUlacandra jI aura pa0 jaganmohanalAla jI kA kahanA hai ki samartha upAdAna se eka niyata kArya kI utpatti hotI hai| isake lie jena tatvamomAsA me svAmo kArtikeya kI nimnalikhita gAthA ko pramANa rUpa se uddhRta kiyA gayA hai puvapariNAmajuttaM kAraNabhAveNa baTTade davva / uttarapariNAmajudaMta ciya kajja have NiyamA // 230 / / isakA artha pa0 phUlacandra jI ne yaha kiyA hai ki anantara pUrva pariNAma se yukta dravya kAraNarUpa se pravartita hotA hai aura anantara uttara pariNAma se yukta dravya vahI dravya niyama se kArya hotA hai| yadyapi isa artha me koI vivAda nahI hai, parantu isakA abhiprAya pa0 phUlacandra jI yaha lete hai ki vastu jisa samaya kAryAvyavahitapUrva paryAya me pahu~ca jAto hai taba usame eka niyata kArya ke utpanna hone kI yogyatA A jAtI hai taba vahI kArya niyama se utpanna honA hai| isa taraha usake lie na to nimitta sAmagrI kI apekSA rahatI hai aura na vahA~ para bAdhaka kAraNa hI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 koI rahatA hai / isa sambandha me unhone jenatattvamImAsA ke pRSTha 46-50 para likhA hai - " isa prakAra itane vivecana se yaha spaTa ho jAtA hai ki jo anantara pUrvaparyAya viziSTa dravya hai usakI upAdAna sajJA hai aura jo anantara uttara paryAya viziSTa dravya hai usakI kArya sajJA hai| upAdAna-upAdeya kA yaha vyavahAra anAdikAla se imI prakAra calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA rhegaa|" Age ve likhate haiM -- " isa vipaya ko spaSTa karane ke lie hama pahale eka udAharaNa ghaTa kArya kA de Aye haiM / usase spaSTa hai ki khAna se prApta huI miTTI se yadi ghaTa banegA to use kama se una paryAyo me se jAnA hogA jinakA nirdeza hama pUrva me kara Aye hai| kitanA hI catura nimitta kAraNa rUpa se upasthita kumhAra kyo na ho vaha khAna ko miTTI se ghaTa paryAya taka kI nippatti kA jo kama hai usame parivatana nahIM kara sakatA / khAna se lAI gaI miTTI jaisejaise eka-eka paryAya rUpa se niSpanna hoto jAtI hai tadanukUla , kumhAra ke hasta-pAdAdi kA bhI parivartana hotA jAtA hai| anta me miTTI se ghaTa paryAya kI niSpatti isI krama se hotI hai aura java miTTI me se ghaTa paryAya kI niSpatti ho jAtI hai to kumhAra kA yoga-upayoga rUpa kriyA vyApAra bhI ruka jAtA hai| upAdAnaupAdeya samvandha ke sAtha nimitta-naimittika sambandha kI yaha vyavasthA hai jo anAdikAla se isI krama se eka sAtha calI A rahI hai aura ananta kAla taka isI krama se calatI rhegii|" isa kathana se pa0 jI vastu kI anAdi se anantakAla taka kI 4kAlika paryAyo kI utpatti ko eka niyata sthiti me Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 paTaka kara nimitta kI akiMcitkaratA ko siddha karanA cAhate haiM / yAni ve yaha siddha karanA cAhate hai ki pratyeka vastu maNimAlA ke samAna niyata sthiti ko prApta apane traikAlika paryAyo me se kramaza eka-eka paryAya kI bhaviSyadra patA se vartamAnarUpatA aura vartamAnarUpatA se bhUta rUpatA ke rUpa me anAdi kAla se apane Apa gujaratI huI calI AI hai aura anantakAla taka isI taraha gujaratI huI calo jaaygii| nimitta isame jaba kisI prakAra kA ulaTa-phera nahI kara sakatA hai to phira nimitta kI upayogitA isame kyA raha jAtI hai ? isa sambandha me ve kevalajJAna kA bhI sahArA lete haiM aura samarthana me svAmI kArtikeyAnuprekSA kI gAthAo ko pramANa rUpa se upasthita karate hai jo nimna prakAra hai - ja jassa jammi dese jeNa vihAraNeNa jammi kAlammi / NAda jiraNeNa Niyada jamna vA ahava maraNa vA // 32 // ta tassa tamni dese teNa vihAraNa tammi kAlammi / ko sakkai cAledu i do vA aha jiNido vA // 322 / / arya-jisa jIva ke jisa janma athavA maraNa ko jisa deza me jisa vAna me jisa kAraNa se hote hue jinendra bhagavAna ne niyata rUpa me jAnA hai usa jAva ke usa janma athavA maraNa ke usa deza me usa kAla me usa kAraNa se hone ko indra athavA jinendra kona TAla sakatA hai ? Age isa para vicAra kiyA jAtA hai| ___ mAnA ki kevalajJAna dvArA padArthoM ko jAnane kI yahI prakriyA hai, parantu vicAraNIya bAta yaha hai ki alpajJatA ko Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 prApta sasArI jIvo ke laukika va pAramArthika sabhI kArya kyA isa prakriyA ko ekAnta rUpa se apanAne se sampanna ho sakate haiM ? yA unhe ukta kAryoM kI sampannatA ke lie kArya-kAraNabhAva kA sahArA lene kI anivArya AvazyakatA hai ? sarvAdhika mahattva kI bAta yaha hai ki pa0 phUlacandra jI, pa0 jaganmohanalAla jI aura unake sapakSI sabhI jana kArya sampannatA ke lie puruSArtha karane kA na kevala upadeza dete haiM pratyuta svaya bhI isake lie purupArtha karate haiM, to unakA aisA karanA kyA svavacana bAdhita nahI hai ? vAstavikatA yaha hai ki kevalajJAna me to trikAlavartI paryAyo ke piNDarUpa vastu yugapat prati samaya samAna rUpa se pratibhAsita hotI rahatI hai ata usame kAyakAraNabhAva kA prasaga ho upasthita nahIM hotA hai kyoki usame vastu kI pratyeka paryAya apane-apane niyata samaya ke sAtha sthita rahatI huI hI pratIta hotI hai / isakA phalitArtha yaha huA ki kevalajJAna kI apekSA jisa prakAra nimitta naimittikabhAvarUpa kAryakAraNabhAva kI apekSA nahI ho sakatI hai usI prakAra upAdAnopAdeyabhAvarUpa kAryakAraNabhAva kI apekSA bhI nahI hotI hai| eka bAta aura hai ki jisa prakAra A~kho dvArA maNimAlA ko dekhate hue bhI usako vividha rUpa me vibhAjita karanA A~kho kA kArya nahI hai mastiSka kA kArya hai / arthAt jIva A~kho ko sahAyatA se hone vAle mati jJAna se maNimAlA ke sabhI guriyo ko dekhatA hai, unake rUpa-raga ko tathA unake choTe-baDe parimANa aura AkAro ko bhI dekhatA hai parantu guriyo kI saMkhyA kitanI hai, kauna guriyA kA kyA rUpa hai aura kauna guriyA kitanA vaDA yA choTA hai tathA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 kisakA kyA AkAra hai ? ityAdi bAto ko vaha mastiSka ke sahAre para hone vAle zrutajJAna se hI jAnatA hai yahI kAraNa hai ki java taka bAlaka kA zrutajJAna alpa vikasita rahA karatA hai taba taka vaha dekhate hue bho yaha nahI jAna pAtA hai ki maNimAlA me kitane guriyA haiM, kyA unakA rUpa hai, kauna guriyA kitanA choTA yA baDA hai aura kisakA kaisA AkAra hai ? isI prakAra kevalajJAnI jIva vastu kI kAlika paryAyo ko jAna rahA hai parantu vaha paryAyoM ko bhUtatA, vartamAnatA va bhaviSyattA kA vizlepaNa karake nahI jAnatA hai vaha to sabhI paryAyo se viziSTa vastu kA pratibhAsana mAtra karatA hai / yahI kAraNa hai ki usake jJAna ko vikalpAtmaka rUpa nahI prApta hotA hai aura yahI kAraNa hai ki pA~co prakAra ke jJAno me mati, avadhi, mana paryaya aura kevala jJAno me vikalpAtmaka rUpa na hone se naya vyavasthA sambhava nahI hai kevala zruta jJAna me hI vikalpAtmaka rUpa hone se naya vyava - sthA sambhava hai / yahI sthiti kAryakAraNabhAva ke jAnane meM bhI samajhanA cAhie / arthAt kAryakAraNabhAva vikalpAtmaka zrutajJAna kA hI viSaya hotA hai matijJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna kA viSaya nahI hotA hai kyoMki kauna kAraNa hai aura kauna kArya hai - yaha vikalpa zrutajJAna me hI sabhava hai anya jJAno me nahI / isalie kArya kAraNabhAva ke vikalpa java zrutajJAnI jIva me hI sambhava hai to kevala jJAna ke AdhAra para tajJAna kI sthiti kA mApa karanA asagata hai / isa taraha kAryakAraNabhAva ko java zrutajJAna me hI sthAna prApta hai aura zra utajJAna alpatA tathA parAdhInatA ke lie hue hai to svaparapratyaya kAryotpatti me upAdAnopAdeya bhAva aura nimitta naimittikabhAva dono ko sthAna prApta ho jAtA hai / yahI Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 kAraNa hai ki jaba taka zrutajJAna pUrNa nirvikalpAtmaka sthiti ko nahI prApta hotA hai taba taka kAryakAraNabhAva me yathAsambhava upAdAnopAdeyabhAva aura nimitta naimittikabhAva dono ke vikalpa jIva ke hote hI rahate hai aura kArya sampannatA ke lie vaha upAdAna aura nimitta dono kA apane-apane Dhaga se sahArA liyA karatA hai | kAryotpatti me hamArA anubhava aura pravartana isI DhaMga se cala rahA hai / pa0 phUlacandrajI, pa0 jaganmohanalAla jI aura unake sapakSIjana bhale hI isa bAta kI raTa lagAte rahe ki nimitta akiMcitkara hai, phira bhI unakA anubhava aura unakA kAryotpatti me pravartana upAdAnopAdeyabhAva aura nimitta naimittika bhAva dono ko lekara hI cala rahA hai / isase yaha siddha hotA hai ki " ja jassa jammi dese" - Adi gAthAo kA upayoga kAryasiddhi ke lie kiMcinmAtra nahI hai kevala vastu sthiti ko samajhane ke lie hI unakA upayoga ho sakatA hai jisase na to Agama kA virodha hai aura na kAryotpatti me upAdAnopAdeyabhAva ke sAtha-sAtha nimitta naimittikabhAva ko sthAna dene vAle hama logo kA hI virodha hai / itanA avazya hai ki yadi koI kAryotpatti me upAdAnopAdeyabhAva kI upekSA karake kevala nimitta naimittikabhAva ko hI mahatva detA hai to usakA virodha Agama bhI karatA hai aura kAryotpatti meM upAdAnopAdeya bhAva ke sAtha-sAtha nimitta naimittikabhAva ko sthAna dene vAle hama loga bhI karate haiM kyoki kevala parapratyaya kArya kA niSedha Agama bhI karatA hai aura hama loga bhI karate haiM / pa0 phUlacandra jI Adi ke sAtha Agama kA ora hama logo kA jo virodha hai vaha kArya kI kevala parapratyayatA ko lekara nahI hai aura na kevala svapratyayatA ko lekara hai kyoki pa0 phUlacandra jI Adi bhI Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 aura hama loga bhI parapratyaya kArya kA niSedha aura svapratyaya kArya kA samarthana karate hai vevala matabheda isa bAta me ki pa0 phUlacandra jI Adi sva pratyaya aura svaparapratyaya sabhI kAryo ko jahA~ nimitta ko akiJcitkara mAnakara kevala svapratyaya hI mAnate he vahA~ hama loga svapratyaya kAryoM se pRthaka hI svaparapratyaya kAryoM ko svIkAra karate haiM jaisA ki Agama se bhI samarthana hotA hai / arthAt AcArya kundakunda ne niyamasAra kI gAthA' 14 me paryAyo (kAryo) ke do bheda spaSTa svIkAra kiye hai--eka svaparasApekSa aura dUsarA nirapekSa / yahA~ nirapekSa kA artha paranirapekSa yA kevala svasApekSa ho liyA gayA hai| isa taraha svaparasApekSa kA hI artha svaparapratyaya aura nirapekSa paranirapekSa yA kevala svasApekSa kA hI artha svapratyaya hotA hai| sarvArtha siddhi adhyAya 5 sUtra 7 kI TIkA me AcArya pUjyapAda ne bhI kahA hai ki utpAda do prakAra kA hotA hai-eka svapratyaya aura dUsarA parapratyaya / isame bhI parapratyaya se svaparapratyaya hI artha grahaNa kiyA gayA hai| isa vivecana kA prayojana yaha hai ki zru tajJAnI jIva kevala jJAna me pratibhAsita vastu paryAyo kI niyata sthiti para jaba taka Tika nahI jAtA hai arthAt usakA zru tajJAna jaba taka pUrNa nirvikalpaka dazA ko prApta nahI ho jAtA hai jo ki gyArahaveM aura vArahave guNa syAno me hI sabhava hai taba taka usako kArya siddhi ke lie puruSArtha karane kA upadeza Agama me diyA gayA hai| chaThave guNasthAna taka to zru tajJAnI jIva me kArya 1-pajAo duviyappo saparAvekkho yA nnirvekkho|| 2-dvividha utpAda -svanimitta parapratyayazca / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 siddhi ke lie purupArtha kA spa spaSTa dekhane meM AtA hai aura usakA yaha pUrupArtha kAryakAraNabhAva ke Azrita hI huA karatA hai| vaise to purupArtha ko prakriyA sanI pacendriya jIvo se lekara ekendriya taka ke sabhI jIvo meM pAI jAtI hai parantu kArya siddhi kA sakalpa aura usakI siddhi ke lie kAryakAraNabhAva kA vikalpa sajJI pacendriya jIvo me hI huA karatA hai kAraNa ki asajJI pacendriya jIvo se lekara ekendriya taka ke jIvo meM mana kA abhAva hone se kAryasiddhi ke saGkalpa kA abhAva pAyA jAtA hai aura isa sakalpa kA abhAva rahane ke kAraNa uname kAryakAraNabhAva ke vikalpa kA bhI abhAva rahA karatA hai| pa0 phUlacandra jI, pa0 jaganmohanalAla jI aura unake samapakSI jano ke sAmane sabase vaDA prazna yahI hai ki yadi unakI aTUTa AsthA ekAnta rUpa se kevalajJAna me pratibhAsita vastu kI trakAlika paryAyo kI niyata sthiti para hai to kyA ve isa vAta se inkAra kara sakate hai ki unake mana me kAryasiddhi kA sakalpa aura mastiSka me kAryakAraNabhAva kA vikalpa paidA hI nahI hotA hai| yadi ve isa bAta se inkAra karate haiM to unakA jo kAryasiddhi ke lie pulpArtha buddhipUrvaka hotA hai vaha nahI honA cAhie thaa| lekina taba ve kAryasiddhi ke lie puruSArya buddhipUrvaka karate dekhe jA rahe haiM to yaha nizcita ho jAtA hai ki unake mana me kAryasiddhi kA sakalpa aura mastiSka me kAryakAraNabhAva kA vikalpa niyama se paidA hotA hai aura yaha tarka sagata bAta hai ki ekAnta niyatavAda me sakalpa, vikalpa aura puruSArtha ko koI sthAna hI nahI raha jAtA hai| isa prakAra yaha bAta nizcita ho jAtI hai ki zru tajJAnI jIva kevalajJAna kI asImita jJApana zakti ko to Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 svIkAra karatA hai aura usame aTUTa AsthA bhI rakhatA hai parantu isake sAtha hI vaha yaha bhI jAnatA hai ki kArya kI siddhi ekAta niyatavAda kI mAnyatA ke AdhAra para nahI ho jAyagI, isake lie to use kAryasiddhi ke sakalpa aura kAryakAraNabhAva ke vikalpo ke AdhAra para puruSArtha karanA hogaa| mujhe Azcaya aura dukha hotA hai ki pa0 phUlacandrajI Adi eka ora to ekAnta niyatavAdo bane hue hai aura isI kA ve pracAra bhI karate haiM tathA kathacit aniyatavAda kI mAnyatA kA isa AdhAra para niSedha karate haiM ki isase sarvajJatA kI hAni ho jAyagI, lekina dUsarI ora apane kArya kI siddhi kA saGkalpa, usakI siddhi ke lie kAryakAraNabhAva ke vikalpa tathA sakalpa aura vikalpa ke AdhAra para puruSArtha bhI ve karate hai, sAtha hI yaha bhI kahate phirate hai ki kisI ke karane se kucha nahI hogA kintu jaba honA hogA tabhI hogaa| tAtparya yaha hai ki yadyapi pratyeka vastu me svapratyaya pariNamana (kArya) to svata hI hote rahate haiM parantu svaparapratyaya pariNamana (kArya) jo hote hai ve nimitta sApekSa ho hote haiM / ekendriya se lekara asajJI pacendriya taka ke jIvo kA purupArtha bho usa-usa indriya se janya jJAna ke svasavedana rUpa zra tajJAna ke AdhAra para usame kAraNa huA karatA hai / sajJI pacendriya jIvo kA puruSArtha kAryasiddhi ke saGkalpa aura kAryakAraNabhAva ke vikalpa ke AdhAra para usame kAraNa hotA hai, isalie vaha jaisI kAryasiddhi kA saGkalpa karatA hai usake anurUpa vaha apanI buddhi ke anusAra kAryakAraNabhAtra kA bhI nirNaya kiyA karatA hai aura tava vaha kAryasiddhi ke lie puruSArtha karatA hai / yaha bAta dUsarI hai ki puruSArtha kAryasiddhi ke anukUla ho, upAdAna Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pUrNatA ho aura vAdhaka sAmagrI kA abhAva ho vahI kAryotpatti hotI hai aura jahA~ ve saba anukUla vAte na ho vahA~ kArya kI utpatti nahI hotI hai / aise sthalo me isa prakAra kI mAnyatA se kArya nahI cala sakatA hai ki kAryotpatti honA hogI to ho jAyagI anyathA nahI hogI / kyoki jo sajI pacendriya jIva java taka zrutajJAna ko nirvikalpaka samAtri ko prApta nahI ho jAtA taba taka usake sAmane kArya kI siddhi karane kA ho prazna rahatA hai kAryasiddhi honA hogI to ho jAyagI aiso sthiti vahA~ nahI rahA karatI hai / mAnA ki jise loka me yA Agama meM kAryasiddhi kI vAdhaka sAmagrI kahA jAtA hai vaha bhI sva ke anukUla kAryasiddhi kI sAdhaka hI hai parantu jisa kArya kI siddhi vaha zrutajJAnI jIva karanA cAhatA thA usakI to vaha vAghaka hI hai / isa prakAra pa0 phUlacandra jI Adi ke aura hama logo ke madhya matabheda kevala isa bAta kA hai ki pa0 phUlacandra jI Adi kahate hai ki jo kArya honA hogA vahI hogA usI ke anukUla vahA~ nimitta sAmagrI upasthita hogI aura hama logo kA Agama, anubhava, indriyapratyakSa aura tarka ke AdhAra para yaha kahanA hai ki anukUla upAdAnagata yogyatA aura usakI kAryavyavahitapUrva paryAya viziSTatA vidyamAna rahane para hI kAryotpatti hogI lekina upAdAna ke isa sthiti meM pahuca jAne para bhI usame nAnA kAryo kI utpatti sabhava rahane ke kAraNa vahI kArya utpanna hogA jisake anukUla nimitta sAmagrI kA sadbhAva a ra bAdhaka sAmagrI kA abhAva hogA | zrutajJAnI jIva ko kAryo Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 tpatti ke liye kevalajJAna para AdhArita niyatavAda kA sahArA upayogI nahI hogA kyoki niyatavAda me jaba kAryotpatti kA prazna ho nahI rahatA hai to usame kAryakAraNa bhAva ko sthAna kaise prApta ho sakatA hai ? aura yaha nirvivAda bAta hai ki jaba vastu utpAda, vyaya aura dhrauvyAtmaka hai to kAryotpatti aura usake kAryakAraNa bhAva ko svIkAra karanA anivArya ho jAtA hai yahI kAraNa hai ki svAmi kArtikeyAnuprekSA ko "ja jassa jammi dese - Adi" uparyukta gAthAo me kAryotpatti ke sambandha me " jeNavi hANeNa" aura "teNa vihAroNa" pado dvArA kAryakAraNabhAva ko svIkAra kiyA gayA hai / isa prakAra jaba vastu vyavasthA me kAryotpatti aura usake kAryakAraNa bhAva ko sthAna mila jAtA hai to kevala trAna ke AdhAra para niyatavAda kI sthiti nirNIta hone para bhI zrutajJAna ke AdhAra para aniyatabAda ko bhI sthAna mila jAtA hai tathA jaba taka zruta jJAnI jIva zruta jJAna kI nirvikalpaka sthiti ko nahI prApta kara letA hai taba taka use kArya siddhi ke liye pUrvokta prakAra se sakalpa aura vikalpa ke AdhAra para puruSArtha karane me pravRtta honA anivArya hI rahatA hai tathA isame upAdAnagata yogyatA, upAdAna kI kAryAvyavahita pUrva paryAyaviziSTatA, nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura bAdhaka sAmagrI kA abhAva ye sabhI bAte samAviSTa ho jAtI hai / prameya kamala mArtaNDa kA pUrvokta " yacco cyate"ityAdi kathana hame isI abhiprAya kI sUcanA detA hai / isa prakAra upAdAna me kArya siddhi kI yogyatA rahate hue bhI aura usake kAryAvyavahita pUrvaparyAya me pahu~ca jAne para bhI vaha kAryotpatti jaba nimitta sAmagrI ke sadbhAva aura bAdhaka sAmagrI ke abhAva kI apekSA rakhatI hai to usa hAla me bhI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 upAdAna me nAnA prakAra kI kAryotpatti kI sabhAvanA siddha ho jAtI hai / isa taraha tava vahI kArya usame utpanna hotA hai| jisake anukula nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura vAdhaka kAraNo kA abhAva vahA para rahA karatA hai| pUrva meM maiM batalA cukA hU~, ki jIva me jaba taka krodha karma kA udaya rahatA hai taba taka usakI krodha rUpa pariNati hotI hai aura jaba mAna karma kA udaya ho jAtA hai to krodha rUpa pariNati na hokara mAnaspa pariNati usakI hone lagatI hai / isakA phalitArtha yaha hai ki jIva me krodha rUpa pariNata hone kI aura mAna rUpa pariNata hone kI dono hI yogyatAyeM vidyamAna hai parantu usame dono paripatiyA eka sAtha utpanna nahI hotI haiM arthAt krodha karma kA udaya ho to kova rUpa pariNati hotI hai aura mAna karma kA udaya ho to mAna rUpa pariNati hotI hai / loka meM dekhA jAtA hai ki mahilAyeM gU de hue ATe me se azo ko toDa toDa kara puDI, roTI, vATI Adi AvazyakatAnusAra vanAtI calI jAtI haiM / isI taraha gU dI huI miTTI me se bhI azo ko toDa-toDa kara kumbhakAra ghaDA, sakorA Adi AvazyakatAnusAra vividha prakAra kI vastuyeM vanAtA calA jAtA hai / aise sthalo me yaha socanA ki ATe ke sabhI paramANu anAdi kAla se krama vaddha pariNamana karate hue cale A rahe the uname se jinake kramavaddha pariNamano me jisa kAla me puDI kA rUpa AnA thA uname puDI kA rUpa AyA, jiname roTI kA rUpa AnA thA uname roTI kA rUpa AyA aura jiname bATI kA rUpa AnA thA uname bATI kA rUpa A gayA yaha vividha prakAra kA parivartana nimittAdhAra para nahI huA yaha saba pagalapana kI nizAnI hai / miTTI ke a zo se kumbhakAra ke vyApAra ke AdhAra para jo ghaDA, sakorA, Adi banate cale Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 - jAte hai unake sambandha me bhI ukta prakAra kA socanA pAgalapana ko ho nizAnI hai kyoki isa prakAra ke socane se anubhava, indriya pratyakSa, anumAna aura Agama sabhI kA apalopa hotA hai aura kArya siddhi kI sabhAvanA hI samApta ho jAtI hai / isaliye jo sajJI pacendriya jIva laukika athavA pAramArthika jisa prakAra kI kArya siddhi karanA cAhatA hai use usa kI siddhi ke liye "jaba jo honA hogA so hogA" isa mAnyatA ke jhamele me na paDa kara usake anukUla upAdAna aura nimitto ke sadbhAva va bAdhaka kAraNo ke abhAva para hI dRSTi rakhanA cAhiye tathA isI AdhAra para anukUla puruSArtha karane kA hI prayatna karanA cAhiye aura yadi ina saba bAto kA samanvaya ho jAtA hai to kArya siddhi niyama se hogI tathA usI prakAra ke kArya kI siddhi hogI jisake anukUla ina saba bAto kA samanvaya ho jAyagA / pUrva me maine jo yaha kahA hai ki svAmI kArtikeyAnuprekSA ko "puvapariNAmajutta" ityAdi gAthA kA pa0 phUlacandra jo ne artha to ThIka kiyA hai parantu usake abhiprAya me antara pADa diyA hai| arthAt unhone usakA yaha abhiprAya liyA hai ki vastU jisa samaya kAryAvyavahita pUrva paryAya me pahu~ca jAtI hai taba usame eka niyata kArya ke utpanna hone kI yogyatA A jAtI hai aura taba vahI kArya niyama se utpanna hotA hai| lekina yaha abhiprAya galata hai kyoki "yaccocyate"-ityAdi prameyakamala mArtaNDa ke pUrvokta uddharaNa se va uparyukta vivecana se yahI phalita hotA hai ki usa samaya bhI usame nAnA yogyatAo kA sadbhAva siddha hotA hai aura jisa kArya ke anukUla vahA para nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura bAdhaka kAraNo kA abhAva Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahatA hai vahI kArya utpanna hotA hai / 222 mAyAka utta gAyA kI AcArya zubha candrAcArya jI TIkA me spaSTa liyA hai ki jisa kArya ke anukUla nimitta gAmI kA nadbhAva aura bAdhaka kAraNoM kA abhAva hogA vahI kAya umase utpanna hogaa| kalpanA kIjiye ki miTTI kI praTa kArya kI utsati ke kSaNa se pUrva dANakSaNavartI varyAya ne ghaTa ko utpatti honA cAhiye parantu uma samaya yadi daNDa kA prayAta uma para ho jAye to ghaTotpitti na hokara miTTI kA gabana jaavegaa| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara gAthA kA abhiprAya yahI nikalatA hai zivAyaM me avyavahita pUrva kSaNavatI paryAya kAraNa yAhalAtI hai aura isa pUrva kSaNavartI paryAya ne uttara kSaNavartI paryAya kAyaM sahanAtI hai lekina kArya vahI utpanna hogA jisake anukUla nimitta nAmagrI kA sadbhAva aura bAdhaka mAmagI kA abhAva vahAM para hogA / isa taraha ina AdhAra para kAryAtpatti me 10 phUlacandra jI, pa0 jaganmohana lAla aura unake gamakSI jano kA nimitta ko aticitkara mita karane va eka nizcita kArya kI utpatti svIkAra kara ume niyatavAda kA jAmA pahinAne kA prayAga abuddhimattApUga 1-drara jogada cantu pUrvapariNAma yukta pUrva paryAyA viSTa kAraNabhAvena upAdAnakAra svana yatate, tadeva dravya jIvAdi vastu uttara pariNAma yukta uttara parzagAyi tadeva dravya pUrvaparyAyAviSTa kAraNabhUta maNiganAdinA aprati gaddha mAmanya kAraNAtarA baiMkalpena uttara kSaNe gArya niSpAdayatyeva / yathA AtAna-vitAnAtmakAntaya gaprativaddhamAgardhyA kAraNAntarAvaM kalyAzca antyakSaNa prAptA paTasya kAraNa, uttara kSaNe tu phAryam / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 5-"pa jaganmohanalAla jI ne jainatattvamImAsA ke prAkkathana me pRSTha 13 para yaha bhI likhA hai ki nimitta cAhe kriyAvAn dravya ho yA cAhe niSkriya dravya ho, kArya hogA apane upAdAna ke anusAra hI / ata. nimitta kA vikalpa choDa kara pratyeka sasArI jIva ko apane upAdAna kI hI samhAla karanI caahiye| jo sasArI jIva apane upAdAna kI samhAla karatA hai vaha apane mokSa rUpI iSTa prayojana kI siddhi me saphala hotA hai aura jo sasArI jIva upAdAna kI upekSA kara apane ajJAna ke kAraNa nimitto ko milAne ke vikalpa karatA rahatA hai vaha ajJAnI huA sasAra kA pAtra banA rahatA hai|" pa0 jI ke isa kathana ke viSaya me pahalo bAta to maiM yaha kahanA cAhatA hUM ki jaba pa0 phUlacandra jI aura pa0 jaganmohanalAla jI dono hI vidvAno kI mAnyatA ke anusAra pratyeka vastu kI kAlika paryAyeM usa-usa samaya ke sAtha niyata hokara hI virAjamAna hai aura una traikAlika paryAyo me jaisA bhI kAryakAraNabhAva sarabhava ho, vaha bhI usI prakAra usa-usa samaya " ke sAtha niyata hokara apanA sthAna jamAye hue hai to aisI hAlata me jIva ko mokSa prApta karane ke lie apane upodAna kI samhAla karane kI preraNA denA Avazyaka nahIM hai / alAvA isake pa0 jaganmohana lAla jo dvArA upAdAna kI samhAla karane kI bAta karanA nimitta ke mahatva ko prasthApita karanA nahI hai to phira kyA hai ? kyoki isa taraha pa0 jI dUsaro ko apane upAdAna kI samhAla karane kI preraNA hI to de rahe hai / dUsarI bAta ukta kathana ke vipaya me maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki vastu me usakI apano traikAlika paryAyo kI upAdAna zakti jise pa0 phUlacandra jI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 taka to jIva kI usameM pAyI jAne vAlo yogyatA ke AdhAra para krodha kaSAyarUpa pariNati hotI rahI aura jisa kSaNa krodhakarma kA udaya vinaSTa hokara mAnakarma kA udaya jIva ke hogayA usa kSaNa se usakI usame pAyI jAne vAlI yogyatA ke hI AdhAra para mAna kapAya rUpa pariNati hone lagI aura yadi lobha yA mAyA karmoM meM se kisI eka kA udaya hogayA to yathAyogya lobha yA mAyA kaSAyarUpa pariNata usa jIva kI hone lgii| isa taraha jIva kI krodha kapAyarUpa pariNati mAna, lobha yA mAyA kaSAyarUpa usakI pariNati kI kAraNa siddha nahIM hotI hai| isI prakAra jIva kI sasAra rUpa pariNati ke anantara kSaNa me hone vAlI mokSarUpa pariNati kI kAraNa usase vilakSaNa avyavahita pUrvakSaNavartI sasAra rUpa pariNati ko kadApi nahI mAnA jA sakatA hai pratyuta sasAra ke kAraNabhUta dravyakarmI, nokarmoM aura bhAva karmoM ke abhAva ko hI usame kAraNa mAnanA upayukta hai| isase yaha siddha hotA hai ki jIva ke java taka karmoM aura nokarmo kA sayoga vidyamAna rahatA hai taba taka to usakI sasAra rUpa pariNati rahA karatI hai aura jisa kSaNa usakA karmo aura nokarmo ke sAtha sayoga vichinna ho jAtA hai usa kSaNa se usakI mokSarUpa pariNati hone lagatI hai / isa taraha vastu me anAdikAla se upAdAnazakti ke vidyamAna rahate hue bhI vivakSita kArya kI utpatti kA yathAsamaya honA nimitta sAmagrI kI anukUlatA para hI nirbhara rahA karatA hai usa kArya kI avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya usakI niyAmaka kadApi nahI hotI hai / jase jIva kI krodhaparyAya ke anantara krodhaparyAya bhI ho sakatI hai athavA mAna, mAyA lobha paryAyo me se koI bhI paryAya ho sakatI hai vahA aisA niyama nahI hai ki krodhaparyAya ke Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 pazcAt amuka paryAya hI honA caahiye| isase yaha siddha hotA hai ki jisa paryAya ke anantara vastU kI nijI upAdAnazakti ke AdhAra para jo paryAya utpanna hogI vaha usake anukUla nimitta sAmagrI ke AdhAra para ho hogI kevala upAdAnazakti ke AdhAra para nhiiN| mAnA ki miTTI kI kuzalaparyAya ke anantara hI ghaTaparyAya hogI isaliye kuzUlaparyAya ghaTaparyAya kI kAraNa hai parantu yahA yaha bAta bhI hai ki kuzUlaparyAya ke anantara ghaTaparyAya hogI ho-aisA koI niyama nahI hai kyoki yadi kuzUla para daNDa prahAra ho jAve to ghaTaparyAya utpanna na hokara eka anya paryAya hI utpanna ho jAyagI athavA usa samaya kumbhakAra kI icchA ghaTaparyAya ke niSpanna karane kI nahI rahI to bhI ghaTaparyAya niSpanna nahI hogii| eka bAta aura isame vicAraNIya hai ki kArya ke prati upAdAna kAraNa vahI hotA hai jo kArya me anusyUta rahatA hai| yahI kAraNa hai ki Agama me pUrva paryAya viziSTadravya ko hI kArya ke prati upAdAna kAraNa mAnA gayA hai pUrva paryAya ko nhii| isakA AdhAra yaha hai ki pUrva paryAya vinaSTa hokara hI uttaraparyAya kI utpatti hotI hai isaliye pUrvaparyAya uttaraparyAya me anusyUta nahIM rahatI hai| Upara maine kahA hai ki jIva kI krodhaparyAya ke anantara krodha, mAna, mAyA aura lobha me se koI bhI paryAya utpanna ho sakatI hai isaliye pUrva krodha paryAya ko uttara krodhAdiparyAya kA kAraNa mAnanA ayukta hai kintu krodhAdi karmoM ke udaya ko hI kAraNa mAnanA yukta hai-isI prakAra jIva kI nArakaparyAya ke anantara aura devaparyAya ke anantara yA to manuSya paryAya hogI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 yA tiryagparyAya hogI eva manuSya athavA tiryagparyAyo ke anantara manuSya, tiryag deva tathA nAraka ina cAro me se koI bhI paryAya hogI niyama se eka paryAya nahI hogI ata uname se koI bhI pUrva paryAya uttaraparyAya kI kAraNa nahI mAnI jA sakatI hai kintu usa-usa Ayu karma kA aura usa uma gatinAma karma kA udaya hI usa-usa paryAya kI utpatti me kAraNa mAnA jA sakatA hai / isa sava vivecana kA sAra yaha hai ki vivakSita kArya kI utpatti se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya usa virvAkSata kArya kI niyAmaka kadApi nahI ho sakatI hai kintu usakI niyAmaka nimitta sAmagrI hI hotI hai / isa sambandha me aura bhI spaSTIkaraNa kiyA jAya to yo kiyA jA sakatA hai ki miTTI anAdikAla se khAni me paDI calI ArahI hai, to jaba taka usame usake apane niyata pariNamana svabhAva ke AdhAra para yathAyogya samAna aura kadAcit asamAna bhI pariNamana hote rahate haiM ve sabhI pariNamana kramaza anAyAsa prApta samAna ora asamAna nimitto ke sahayoga se hI huA karate haiM / yadyapi ye sabhI pariNamana eka-eka ke rUpa me uttarottara samayo me hI huA karate hai parantu yahA para pUrva pariNamana uttara pariNamana kA niyAmaka hotA ho-- aisI bAta nahI hai kyoki pUrva pariNamana ko yadi uttara pariNamana kA niyAmaka mAnA jAyagA to samAna pariNamana hote-hote jo yakAyaka asamAna pariNamana hone lagatA hai usakI asagati ho jAyagI / khAni me paDI huI usa miTTI ko kumbhakAra dvArA khoda kara ghara lAne para usame jo sthAsa, koza, kuzala aura ghaTa Adi vividha prakAra ke pariNamana hote dekhe jAte haiM ve saba to spaSTa ho kumbhakAra, cakra, daNDa aura Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jalAdi nimitta sAmagrI ke sahayoga se hote hue dekhe jAte hai / yadyapi yaha bAta ThIka hai ki miTTI se sthUla rUpa me sthAsa ke anantara koza aura koza ke anantara kuzalaparyAya kI utpatti ho jAne para hI ghaTa kI utpatti hone kA niyama dekhA jAtA hai parantu yaha bAta nirvivAda hI mAnI jAnI cAhiye ki do paryAyo ke madhya pAyA jAne vAlA Anantarya kabhI bhI kAryakAraNabhAva kA niyAmaka nahI ho sakatA hai| jaise kRttikA nakSatra ke udaya ke pazna t zakaTa nakSatra kA udaya niyama se huA karatA hai aura yahI kAraNa hai ki kRttikA nakSatra kA udaya Age zakaTa nakSatra ke udaya kA jJApaka hai parantu isase yaha niSkarSa to nahI nikAlA jA sakatA hai ki kRttikA nakSatra kA udaya zakaTa nakSatra ke udaya me kAraNa hotA hai| isI prakAra yadyapi miTTI kI sthAsa, koza, kuzUla aura ghaTaparyAyo kI utpatti me uttarottara Anantarya pAyA jAtA hai parantu ina sabakI utpatti nimittabhUta kumbhakAra, daNDa, cakra va jalAdi sAmagrI ke sahayoga se hI hotI hai| yahI kAraNa hai ki sthAsa ke pazcAt hI koza, koza ke pazcAt hI kuzUla aura kuzUla ke pazcAt hI ghaTa kI utpatti hone kA niyama rahane para bhI aisA niyama nahI hai ki sthAsa ke pazcAt koza kI, koza ke pazcAt kuzUla kI aura kuzUla ke pazcAt ghaTa kI utpatti hotI hI hai| isa taraha pa0 jaganmohanalAlajo ne jo yaha likhA hai ki 'nimitta kA vikalpa choDakara pratyeka sasArI jIva ko apane upAdAna kI hI samhAla karanI cAhiye" so isame upAdAna kI samhAla karane kI bAta to ThIka hai parantu Upara ke kathana se upAdAna kI samhAla karane kA sahArA to nimitta sAmagrI hI sidva hotI hai ata nimitta kA vikalpa chUTa kaise sakatA hai ? Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dUsarI bAta yaha hai ki "upAdAna kI samhAla karanI cAhiye" isa vAkya kA artha parAvalambanavRtti aura pravRtti ko samApta karake svAvalambanavRtti aura pravRtti ko apanAne ke atirikta aura kyA ho sakatA hai ? lekina isa artha kA eka to ukta ubhaya vidvAno ke isa mata ke sAtha dirodha AtA hai ki "pratyeka vastu kI traikAlika paryAye apane-apane samaya meM niyata hokara baiThI huI haiM" dUsare isase yaha bhI siddha hotA hai ki parAvalamvanavRtti ko ukta ubhaya vidvAna upacarita arthAt kathana mAtra mAnane kA bhale hI Agraha karate rahe lekina yaha bAta nizcita hai ki vaha parAvalambanavRtti jaba jIva ke vAstavika sasAra kA kAraNa hai to aisI sthiti meM use upacarita ( kathanamAtra ) kaise mAnA jA sakatA hai ? tIsare isase jIva ke sasAra kI sRSTi me nimitto kI AzritatA siddha ho jAne se "kArya kevala upAdAna ke bala para hI utpanna hotA hai" isa siddhAnta kA vyAghAta ho jAtA hai| yadi kahA jAya ki jIva kA sasAra usakI paryAyo me hI rahatA hai isaliye vaha svabhAvata hI jIva me vidyamAna rahatA hai isa taraha usame nimitto ko AzritatA siddha nahI hotI hai to aisA svIkAra karane para "parAvalambanavRtti apanAne se jIva sasAra kA pAtra banA rahatA hai" yaha siddhAnta vyAhata ho jAtA hai| eka bAta aura hai ki jaba jIva kA sasAra svabhAvata hI hai to eka to usakA kabhI nAza nahI honA cAhiye, dUsare yadi nAza hotA hI hai to usakA vaha nAza svabhAvata hI ho jAyagA isaliye usake nAza ke liye parAvalambanavRtti choDakara svAvalambanavRtti ko apanAne kI bAta karanA asagata hI hai, Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 tIsare ukta ubhaya vidvAno kI dRSTi me pratyeka vastu vAstava me java sarvadA svatantra hI raha rahI hai kyoki unakI mAnyatA ke anusAra eka dravya dUsare dravya me kucha bhI parivartana nahI kara sakatA hai jo kucha bhI vastu me parivartana hotA hai vaha svabhAvataH hI hotA hai to aisI sthiti me bhI parAvalamvanavRtti choDane kI bAta karanA bekAra hai / yadi kahA jAya ki samayasAra me bhI eka dravya me dUsare dravya dvArA pariNa mana karAne kA nipedha kiyA gayA hai to maiM kahUgA ki isakA Azaya yaha nahI hai ki eka dravya dUsare dravya ke pariNamana me nimitta bhI nahI hotA hai kintu usakA Azaya yaha hai ki ekadravya ke guNadharma dUsare dravya me praviSTa nahIM hote haiM arthAt eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha kabhI tAdAtmya sambandha nahI ho sakatA hai lekina sayoga to hotA hai aura yahI kAraNa hai ki jahA~ eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha tAdAtmya sambandha na ho sakane ke kAraNa kevala parapratyaya pariNamana kA Agama me niSedha kiyA gayA hai vahA~ eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha sayoga hone se svaparapratyaya pariNamana kA vahI para ( Agama me ) samarthana bhI kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai kArya ke prati upAdAnakAraNatA tAdAtmya sambandha ke Azrita hai isaliye eka dravya dUsare dravya ke kArya kA upAdAnakAraNa to nahI hotA hai kyoki una do dravyo me tAdAtmya sambandha kA abhAva hai parantu kArya ke prati nimittakAraNatA sayoga sambandha ke Azrita hai isaliye eka dravya dUsare dravya ke kArya ke prati nimittakAraNa to ho hI sakatA hai kyoki una do dravyo me tAdAtmya sambandha kA abhAva hone para bhI sayoga sambandha kA sadbhAva to ho hI sakatA hai| isase yaha niSkarSa nikalA ki vastu kA svabhAva pariNamana karanA hai kyoki yadi vastu kA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2-2 svabhAva pariNamana karanA na ho to na to usameM svabhAvata' hI pariNamana ho sakatA hai aura na para vastu hI use pariNamita karA sakatI hai, parantu uma pariNamanazIla vastu kA eka pariNamana na to aisA hotA hai jo svabhAvata hI huA karatA hai jise svapratyaya pariNamana kahate haiM ora eka pariNamana aisA hotA hai jo anya vastu kA sahayoga milane para hotA hai jise svaparapratyaya pariNamana kahate haiM / isa taraha svaparapratyaya pariNamana me sva arthAt upAdAnakAraNa ke sAtha para arthAt nimitta kAraNa kI bhI niyAmakatA siddha ho jAtI hai / arthAt pariNamana svapratyaya athavA svapara pratyaya to hotA hai lekina parapratyaya kadApi nahI hotA hai / 6- 50 jamanmohanalAla jI ne apane prAkkathana prathama pRSTha para likhA hai ki "yaha to Agama, anubhava aura yukti se hI siddha hai ki sasAra me jaDa aura cetana jitane bhI padArtha hai ve saba svataMtra hai | jo zarIra sasArI jIva ke sAtha vAhya dRSTi se eka kSetrAvagAhI ho rahA hai vaha bhI pRthaka hai / vastuta isa sanAtana satya kA bodha na hone ke kAraNa hI yaha jIva apane ko bhUlA huA hai / usake dukha kA nidAna bhI yahI hai / yadyapi yaha sasArI jIva dukha se mukti cAhatA hai, parantu jaba taka AtmAanAtmA kA bheda vijJAna hokara ise ThIka taraha se apane Atm svarUpa kI upalabdhi nahI hotI taba taka isakA dukha se nivRtta honA asaMbhava hai / saba se pahale ise yaha jAnanA jarUrI hai ki mere jJAna-darzana svabhAva AtmA se bhinna anya jitane jaDa-cetana padArtha haiM ve para haiM / unakA pariNamana uname hotA hai aura AtmA kA pariNamana AtmA me hotA hai / eka dravya dUsare dravya ko balAt nahI pariNamA makatA hai / yadyapi kAkatAlIyanyAya se kabhI Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 aisA bhI prasaMga upasthita ho jAtA hai ki hama padArtha kA jaisA pariNamana cAhate hai aura usake liye prayatna karate hai, padArtha kA vaisA pariNamana hotA huA dekhA jAtA hai, isaliye hama mAna lete haiM ki ise hamane pariNamAyA, anyathA isakA aisA pariNamana na hotA / kintu yaha mAnanA korA bhrama hai aura yahI bhrama saMsAra kI jaDa hai / ataeva sabase pahale isa sasArI jova ko apane AtmasvarUpa ko pahicAna ke sAtha isI bhrama ko dUra karanA hai / isake dUra hote hI isake svAvalamvana kA mArga prazasta ho jAtA hai / svAvalambana kA mArga kaho yA mukti mArga kaho, dono kathano kA eka hI abhiprAya hai / atIta kAla meM jo tIrthakara santa mahApuruSa ho gaye hai ve svayaM isa mArga para cala kara mukti ke pAtra to hue hI, dUsare sasArI prANiyo ko bhI unhone apanI carcA aura upadeza dvArA isa mArga ke darzana karAye / " pa0 jaganmohana lAla jI ne yaha jo kucha likhA hai vaha vahA~ taka ThIka likhA hai jahA~ taka dRSTi bheda nahI hai parantu dRSTi bheda ke kAraNa isakA mahatva samApta ho jAtA hai / Age isI bAta ko spaSTa kiyA jA rahA hai / isame sadeha nahI ki sasAra mejaDa aura cetana jisane padArtha haiM ve saba svataMtra haiM parantu isakA abhiprAya yaha nahI hai ki padArtha parataMtratA kA abhAva hai / Agama, anubhava aura yukti se jisa prakAra padArtha kI svataMtratA siddha hotI hai usI prakAra usakI paratatratA bhI siddha hotI hai isaliye vicAraNIya bAta yaha hai ki padArtha kyo to svataMtra hai aura kyo paratatra hai / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 maiM pUrva maiM batalA cukA hU ki sasAra me che prakAra ke padArtha haiM - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / iname bhI jIva nAma ke padArtha anantAnanta sakhyA me hai, pudgala nAma ke padArtha bhI anantAnanta haiM, dharma, adharma aura AkAza nAma ke padArtho kI sasyA eka-eka hai tathA kAla nAma ke padArthoM kI saMkhyA akhyAta hai / ina saba padArthoM kI svatantratA kA abhiprAya yaha hai ki pratyeka padArtha me apane-apane pRthak-pRthak svata siddha astitva, vastutva, dravyatva agurulaghutva, pradezavatva aura prabheyatva nAma ke chai guNa pAye jAte hai / ye guNa jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla me to pRthak-pRthak haiM hI, parantu anantAnanta jIvo me se pratyeka jIva meM, anantAnanta pudgalo me se pratyeka pudgala me aura asaMkhyAta kAlo me se pratyeka kAla me bhI pRthakpRthak hI haiM / isakA phalitArtha yaha hai ki ina anantAnta padArthoM me se koI bhI padArtha kabhI dUsare padArtha kA rUpa dhAraNa nahI karatA hai aura na kara sakatA hai isaliye inakI saMkhyA me na to kabhI kamI ho sakatI hai aura na vaDhotrI hI ho sakatI hai / isI taraha uparyukta guNo kI svata siddhatA ke kAraNa na to kisI padArtha kI kabhI utpatti huI hai aura na kisI padArtha kA kabhI nAza hI ho sakatA hai / arthAt sabhI padArtha anAdikAla se sasAra me vidyamAna hai aura ananta kAla taka vidyamAna rahege / pratyeka padArtha me apane-apane pRthak-pRthak svata siddha ukta cha~ guNa pAye jAte haiM --isakA abhiprAya yaha hai ki pratyeka padArtha kA apanA nijo astitva arthAt svarUpa hai / pratyeka padArtha kA apanA nijI vastutva arthAt sArthakatva hai yAni koI bhI padArtha nirupayogI nahI hai / pratyeka padArtha me apanI nijI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 dravyatva hai arthAt pratyeka padArtha pariNamanazIla hai / pratyeka padArtha me apanA nijI agurulaghutva hai arthAt pratyeka padArtha pariNamanazIla to hai parantu vaha pariNamana pratyeka padArtha ke apane nijI svabhAva ke dAyare me hI huA karatA hai yAni koI bhI padArtha pariNamana karate hue bhI apane rUpa athavA svarUpa ko na to - sarvathA samApta hI karatA hai aura na apane rUpa athavA svarUpa ko 'choDakara kisI anya padArtha ke rUpa athavA svarUpa ko hI prApta hotA hai / pratyeka padArtha kA apanA nijI pradezavatva hai arthAt pratyeka padArtha apane nijI kucha na kucha AkAra vAlA hai / isI taraha pratyeka padArtha me apanA nijI prameyatva arthAt pramANaviSayatva hai yAni aisA sasAra me eka bhI padArtha nahI hai jo pramANa dvArA jAnA na jAtAho / uparyukta vivecana padArtha kI svatantratA kA hai / pratyeka padArtha me paratantratA bhI pAyo jAtI hai / arthAt uparyukta sabhI padArthoM meM aisA eka bhI padArtha nahI hai jo dUsare padArthoM ke sAtha sayukta na ho / AkAza dUsare sabhI padArthoM ke sAtha sayukta ho rahA hai / yahI kAraNa hai ki usame dUsare sabhI padArthoM ke sAtha avagAhya-avagAhakabhAva aura vyApya vyApakabhAva pAyA jAtA hai / arthAt AkAza dUsare sabhI padArthoM kA avagAhaka aura unako vyApta kara rahane vAlA hai tathA dUsare sabhI padArtha AkAza ke avagAhya aura vyApya haiM / isI taraha sabhI padArthoM kI pradezavattA (AkRti) kA sImittarUpa AkAza para AdhArita hai aura cU~ki AkAza kI pradezavattA (AkRti) ko sImita rUpa dene vAlA koI anya padArtha nahI hai isaliye vaha asImita hai / kAla nAma ke padArthoM kI vRtti ( maujUdagI) svata siddha hai lekina anya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sabhI padArthoM ko vRtti ( maujUdagI) ke AdhAra kAla nAma ke padArtha hai / pratyeka padArtha me jo bhUtatA, vartamAnatA aura bhavipyatA pAyI jAtI hai usake AdhAra kAladravya hI haiM / yaha vibhAjana jIvo aura pudgalo me hI sabhava hai kAraNa ki pudgala tA aNurUpa haiM aura sakriya haiM tathA jIva yadyapi samasta kAla padArthoM ke barAvara asaMkhyAta pradezI haiM parantu yathAyogya choTeas zarIro ke AdhAra para sakoca vistAra vAle hai aura sakriya hai isaliye ye niyata kAla dravyo se kabhI sayukta nahI rahate haiM to java jina kAla padArtho se ye pudgala aura jIva sayukta rahate hai unakI apekSA uname vartamAnatA rahatI hai, jina kAla padArthoM se unakA sayoga vicchinna hotA hai unakI apekSA uname bhUtatA rahatI hai aura jina kAla padArthoM ke sAtha unakA Age sayoga hone vAlA ho unakI apekSA uname bhaviSyattA rahatI hai / cUki AkAza, dharma aura adharma niSkiya padArtha hai aura kAla bhI niSkriya padArtha hai tathA AkAza, dharma aura adharma kA satata sabhI kAla padArthoM ke sAtha sayoga rahatA hai ata iname bhUtatA, varta - mAnatA aura bhaviSyattA kA ukta prakAra kA vibhAjana nahI hotA hai arthAt iname kAla padArtho ke sayoga ke AdhAra para satata vRtti ( maujUdagI) hI rahA karatI hai / cUki sabhI padArtha pariNamanazIla haiM aura kAla padArtha bhI pariNamanazIla hai, lekina kAla padArtho kI paryAyoM kA vibhAjana araNurUpa pudgala kI atyanta mandagati ke AdhAra para hotA hai aura anya sabhI padArthoM ko paryAya kA vibhAjana kAla padArthoM kI paryAyo ke AdhAra para hotA hai, isaliye yadi paryAyo ke AdhAra para bhUtatA, vatamAnatA aura bhaviSyattA ko grahaNa kiyA jAya to sabhI padArthoM kI paryAyo me bhUtatA, vartamAnatA aura bhaviSyattA siddha hotI hai / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 kAla padArthoM kI akhaNDa eka paryAya ko samaya kahate hai aura nAnA samayo ke samUha ko AvalI, ghaDI muhUrta, sekaDa, minaTa, ghaNTA, prahara, dina, saptAha, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varpa Adi kahate hai| isa taraha padArtho kI paryAyo ko do bhAgo me vibhakta kara diyA hai-eka ati sUkSma paryAya aura dUsarI sthUla paryAya / ati sUkSma paryAya kA nAma arthaparyAya hai aura sthUla paryAya kA nAma vyaJjana paryAya hai / jaise jIva kI manupya paryAya to sthUla paryAya hai aura usame jo kSaNa-kSaNa kA pariNamana hai vaha ati sUkSma paryAya hai / pratyeka padArtha ke ye pariNamana svapratyaya aura svaparapratyaya do prakAra ke hote haiM lekina una pariNamano kA vibhAjana eka ke pazcAt eka ke rUpa me kAla padArthoM kI paryAyo ke AdhAra para hotA hai / Tahare hue kriyAzIla jIvo aura pudgalo kA jo gamana hotA hai usake lie dharma padArtha avalamvana detA hai aura ve jIva aura pudgala usa dharma padArtha ke avalamvana para gamana karate hai| isI taraha calate hue ve jIva aura pudgala java Thaharate haiM taba unake usa Thaharane ke liye adharma padArtha avalamvana hotA hai aura ve jIva aura pudgala usa adharma dravya ke avalamvana para hI Thaharate hai / jIva padArtha sabhI padArtho ko jAnane vAle hai aura sabhI padArtha jIva padArthoM ke zeya haiM / isI prakAra sabhI pudgala eka dUsare pudgala ke sAtha milate aura vichuDate rahate haiM yAni aNu me skandha aura skandha se aNu kA rUpa dhAraNa karate rahate hai| isa taraha sabhI padArtha paratantra bhI siddha hote hai| jisa prakAra pudgala pudgala ke sAtha milate haiM usI prakAra jIva bhI anAdikAla se pudgalo ke sAtha milakara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ( baddha hokara ) rahate Aye hai / jIvo aura pudgalo ke bandha me pudgalo aura pudgalo ke bandha kI apekSA yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki pudgala paraspara jahA~ hamezA milate aura vichuDate rahate haiM vahA~ jIvo kI pudgalo ke sAtha milAvaTa hai to anAdikAla se, parantu jisa jIva kI pudgala ke sAtha vidyamAna vaha milAvaTa ekabAra samApta ho jAtI hai to phira kabhI nahI hotI hai ora na ho hI sakatI hai / jIva aura pudgala kI milAvaTa kA nAma sasAra kahalAtA hai aura usake naSTa ho jAne yAni jIva aura pudgala ke pRthak-pRthak ho jAne kA nAma mokSa hai / jaDa aura cetana sampUrNa padArtha pariNamana svabhAva vAle hone ke kAraNa jahA~ apanI svatantratA ke AdhAra para kSaNamAtravartI svapratyaya pariNamana satata karate rahate haiM vahA~ ve sabhI padArtha pariNamana svabhAva vAle hone ke kAraNa hI yathAsambhava spRSTatA yA baddhatA ke AdhAra para yathAyogya kSaNamAtravartI aura nAnAkSaNavartI svaparapratyaya pariNamana bhI satata karate rahate haiM / isI AdhAra para nAnA vastuoM me AdhArAdheyabhAva va nimittanaimittikabhAva kI siddhi hotI hai / ye sambandha yadyapi nAnA vastuo ke AdhAra para hone ke kAraNa vyavahAranaya ke viSaya siddha hote haiM phira bhI ye vAstavika haiM gadhe ke sIga yA bandhyA putra ke samAna avAstavika, asatya yA kathanamAtra nahI haiM / yadyapi pratyeka padArtha ke apane-apane ukta svapratyaya aura svaparapratyaya pariNamana ullikhita ubhaya vidvAnoM ke samAna Agama samarthita hone ke kAraNa hama logo kI mAnyatA ke Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 anusAra bho usa-usa padArtha ke andara hI humA karate hai, arthAt jo pariNamana jisa padArtha me hotA hai vaha usI padArtha kA hai aisA nahI hai ki eka padArtha kA koI pariNamana kisI anya padArtha me praviSTa ho jAtA ho, phira bhI pratyeka padArtha ke svaparapratyaya pariNamana me sva ke sAtha parapadArtha kI sahAyatA ko apekSA rahane ka kAraNa parapadArtha kI kAraNatA kA niSedha kisI bhI hAlata me nahI kiyA jA sakatA hai| ___ mAnA ki eka padArtha dUsare padArtha ko balAt nahI pariNamA sakatA hai arthAt pariNamana karane vAle padAtha kA vaha pariNamana sva kI yogyatA ke abhAva me parapadArtha dvArA nahI karAyA jA sakatA hai jaisA ki pUrva me ghaTAdi dRSTAnto ke AdhAra para vistAra ke sAtha kahA jA cukA hai, parantu kyA yaha nirvivAda nahIM hai ki miTTI kA ghaTarUpa pariNamana miTTI me tadanukUla yogyatA ke rahate hue bhI kumbhakAra, daNDa, cakka Adi ke sahayoga se huA karatA hai anyathA nhiiN| isaliye "eka padArtha dUsare padArtha ko balAt nahI pariNamA sakatA" isa vAkya kA yaha artha-ki eka padArtha me jo bhI pariNamana hotA hai vaha kevala usake apane pariNamana svabhAva ke AdhAra para hI ho jAyA karatA hai usame anya padArtha kA sahayoga apekSita nahIM rahA karatA hai vaha to vahA~ akiMcitkara hI banA rahatA hai svIkAra karanA bhrAnta dhAraNA ke atirikta kucha bhI nahI hai / isame ghaTAdi dRSTAnto ke sAtha yaha dRSTAnta bhI joDA jA sakatA hai ki gADa dvArA harI jhaNDI batAne para ho DrAivara relagADI kA calAtA hai aura siganala ke jariye jaba taka use ske| prApta nahIM hotA taba taka vaha use sTezana ke kSetra me nahI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 le jAtA hai| yadi kadAcit koI DrAivara jAne-anajAne ukta vyavasthA kA ullaghana karatA hai to bhayakara durghaTanAyeM bhI ho jAyA karatI hai| yaha sava eka padArtha ke sahayoga se dUsare padArtha me pariNamana hone kI bAta nahI to phira kyA hai ? bAta vAstava meM yaha hai ki eka padArtha ke pariNamana me dUsare padArtha ke sAtha nimittanaimittika bhAvarUpa kAryakAraNabhAva kI AvazyakatA loka me pratyeka vyakti ke sAmane satata rahA karatI hai| kyA yaha kahA jA sakatA hai ki jitanI loka sacAlana aura jIvana sacAlana kI vyavasthAyeM banI huI haiM 'yA banAyI jAtI haiM yA jo paramArtha se sambandha rakhane vAlI dharma-adharma, pUNya-pApa, nIti-anIti Adi kI vyavasthAyeM banAyI gayI haiM ve saba upAdAnakAraNa ke adhIna hokara bhI nimittakAraNa ke adhIna nahI hai ? maiM pa0 phUlacandrajI aura paM0 jaganmohanalAlajI se pUchanA cAhatA hU~ ki jIva kI pariNati jo krodha, mAna, mAyA, lobha, moha Adi rUpa huA karatI hai athavA usakI jo hiMsA Adi pAparUpa pravRtti huA karatI hai ina saba me kyA pudgala karma tathA nokarma nimitta nahIM huA karate haiM ? aura kyA inhe jIva kI kevala svAbhAvika arthAt kevala svapratyaya pariNatiyo kA rUpa hI mAna liyA jAve ? yadi dono vidvAna inhe kevala svapratyaya pariNatiyA~ hI mAnate haiM to unakI yaha bhrAnta dhAraNA hai / eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki jIva kA sacetana-acetana vividha prakAra ke padArthoM me jo ahakAra yA mamakAra hotA hai usakA avalambana ye saba padArtha hI huA karate haiN| ukta dono vidvAno kA ina bAto para lakSya nahI pahu~ca rahA hai-yaha mahAna Azcarya aura dukha kI bAta hai| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 pa0 jaganmohanalAlajI ne apane uparyukta kathana meM jo yaha likhA hai ki "eka dravya dUsare dravya ko balAt nahI pariNamA sktaa| yadyapi kAkatAlIyanyAya se kabhI aisA prasaga upasthita ho jAtA hai ki hama padArtha kA jaisA pariNamana cAhate hai aura usake liye prayatna karate haiM padArtha kA vaisA pariNamana hotA huA dekhA jAtA hai isaliye hama mAna lete hai ki ise hamane pariNamAyA, anyathA isakA aisA pariNamana nahI hotA, kintu yaha mAnanA korA bhrama hai / " isa viSaya me maiM paDita jI se pUchanA cAhatA hU~ ki miTTI Adi padArtho se ghaTa Adi padArthoM kA nirmANa kumbhakAra Adi ke tadanukUla vyApAra karane para hI hotA huA dekhA jAtA hai, aba yadi aisI ghaTanA ko kAkatAlIyanyAya ke anusAra hotI huI hI mAnA jAya to ghaTa nirmANa ke uddezya se kumbhakAra dvArA khAni se buddhipUrvaka miTTI ko khodakara lAyA jAnA, use ghaTanirmANa ke yogya banAyA jAnA, phira daNDa, cakra Adi sAvana sAmagrI ke sahAre para buddhipUrvaka kiye gaye apane vyApAra se hI miTTI me ghaTanirmANa kI kriyA utpanna hone sambandhI anubhava ke AdhAra para usa prakAra kA vyApAra kiyA jAnA Adi saba prakAra kA prayatna kyA mUrkhatA kA hI kArya samajha liyA jAnA cAhiye ? aura yadi aisA hai to phira pratyeka buddhimAna aura vivekI-vyakti kA ghaTa prApti ke liya kumbhakAra ke ghara dauDA jAnA kahA~ taka buddhi sagata mAnA jA sakegA? jaba ki isa prakAra ke prayatna se kumbhakAra ke ghara para ghaTa kI prApti hAne kI anubhUta vAta loka me saMgata mAnI jAtI hai| isI taraha pa0 phUlacandra jI ke anta karaNa me 'jainatattvamImAsA' pustaka likhane kI bhAvanA jAgrata honA, tadanusAra usake likhane Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 me unake dvArA apanI buddhi kA upayoga kiyA jAnA tathA syAhI, kAgaja, kalama Adi ke sahAre para hasta dvArA lekhana kArya kiyA jAnA Adi yadi pustaka nirmANa me anapayogI hI rahe, unake sahayoga se pustaka kA nirmANa hote hue bhI isake binA pustaka apane upAdAna se apane Apa hI kAkatAlIyanyAya se nirmita ho gayo va pa0 jaganmohanalAlajI kA prAkkathana bhI unake sakalpa, buddhi ke prayoga tathA hastAdi ke vyApAra karane para bhI kAkatAlIyanyAya se apane Apa lekha ke rUpa me taiyAra ho gayA to aisI samajha rakhane vAle ukta dono vidvAno kA ukta prakAra kA sakalpa, buddhi kA prayoga tathA hastAdi kA vyApAra Adi saba unake ajJAna kA hI kArya mAnA jAnA cAhiye tathA aisI hAlata me 10 jaganmohanalAlajI dvArA pa0 phUlacandrajI kI prazasA kiyA jAnA va isake liye pa0 phUlacandra jI dvArA pa0 jaganmohanalAla jI ke prati kRtajJatA pragaTa kiyA jAnA Adi saba kevala bAtUnI jamA-kharca hI mAnA jAnA cAhiye / kyA dono vidvAna samayasAra ko AcArya zrI kundakunda kI racanA nahI mAnate haiM ? aura ve kAnajI svAmI ko abhUtapUrva tattva kA upaskartA va lokopakAra nahI mAnate haiM ? yadi aisA hai to phira ve apane lekhana me tathA bhASaNo me yaha saba pragaTa karate hae kyo nahI aghAte haiM ? maiM to unake aise AcaraNo ko dekhakara isI nirNaya para paha~cA hai ki ve dono hI vidvAna "hAthI ke khAne ke dAta aura va dikhAne ke aura" vAlI kahAvata ko hI caritArtha kara rahe hai / isa taraha maiM yahI kahU~gA ki dono hI vidvAna satya ko samajhate hue bhI usakI upekSA kara rahe haiM aura yadi unakI vicAradhArA ko hI tattvaprarUpaka vicAradhArA mAna liyA jAya to phira loka me buddhimAna va samajhadAra vyakti Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane jIvana ko dRSTi se, sArvajanika dRSTi se aura pAramArthika dRSTi se bhI jo sakalpa karatA hai, usakI prati ke liye jo mArga nizcita karatA hai tathA jo usa para calatA hai to ina saba bAto kA aucitya keme siddha ho sakatA hai ? itanA hI nahI, eka vAta yaha bhI hai ki samyagdRSTi aura mithyAdRSTi dono hI prakAra ke jIva kArya ke liye sakalpa karate hai, mArga nizcita karate hai aura mArga para calate hai aura unake ve sakalpa samAna rUpa se mana ke sahAre para hote haiM, niNaya samAna rUpa se mastiSka ke sahAre para hotA hai aura calanA samAna rUpa se zarIra ke sahAre para hotA hai-ma taraha samyagdRSTi ko ina bAto kA bhI aucitya se siddha ho sakatA hai ? isa prakAra uparyukta sabhI vivecana hame isa nirNaya para pahu~cA detA hai ki vikSita sthalo para nimitta ko akiMcitkara mAna kara nimitta naimittika bhAva rupa kAryakAraNabhAva kI upekSA karanA azakya hI hai, lekina itane para bhI yadi koI vyakti usakI upekSA karatA hai to use kRtaghna hI mAnA jA sakatA hai, sAtha me yaha bhI kahA jA makatA hai ki vaha apane anubhava, indriya pratyakSa, tarka aura Agama-sabhI kA apalApa karatA hai| pa0 phUlacandra jI aura pa0 jaganmohanalAla jI ko isa para dhyAna denA caahiye| __yadi kahA jAya ki laukika kAryoM ne vidyamAna nimitta naimittika bhAva rUpa kAryakAraNabhAva kA niSedha janatattvamImAsA me nahI kiyA gayA hai phevala itanI bAta hai ki mukti pAne ke liye jotra ko nimitta gAmo ko AvazyakatA nahIM hai aura na nimitta sAmagro kI apekSA rakhane vAlA jora kabhI mukti pA Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 hI sakatA hai isa taraha kevala mukti pAne kI dRSTi se hI janatattvamImAsA pustaka likhI gaI hai, to isa sambandha me bhI merA yaha kahanA hai ki nimitta ko akicittarasiddha karane ke viSaya me jo kucha jainatattvamImAsA me likhA gayA hai usame laukika aura pAramArthika dRSTiyoM kA bheda dikhalAne kA kahI prayatna nahIM kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki mukti ke sambandha me nimitta naimittika bhAva spa kAryakAraNabhAva ke vicAra kI AvazyakatA nahI hai - isa bAta kA niSedha pUrva me kiyA jA cukA hai ora Age bhI kiyA jAyagA / isaliye yahA~ para meM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki mukti bhI jIva kI svaparapratyaya paryAya hai ata usakI prApti ke liye bhI nimitta naimittika bhAva rUpa kAryakAraNabhAva para dRSTi rakhanA anivArya ho jAtA hai / tIsarI bAta yaha hai ki jahA~ taka kAryakAraNabhAva kI vyavasthA kA sambandha hai vahA~ taka usame laukika aura pAramArthika kAryoM kA bheda nahI kiyA jA sakatA hai, anyathA pAramArthika mAnyatAo ke sambandha me sarvatra jo laukika dRSTAnto kA upayoga Agama me kiyA gayA hai usakA phira kyA prayojana raha jAyagA ? isa taraha upAdAna kI kArya rUpa pariNati me nimitta ke sahayoga kI anivArya AvazyakatA rahA karatI hai-isa siddhAnta ko pa0 phUlacandra jI aura pa0 jaganmohanalAla jI dvArA bhrama pUrNa vatalAyA jAnA dono vidvAno kI bhUla hI hai, anyathA pAca labdhiyo ko samyagdarzana kI utpatti meM kAraNa mAnanA bhI asagata ho jAyagA / 7 - paM0 phUlacandra jI ne jainatattvamImAsA ke nizcaya vyavahAramImAsA prakaraNa me pRSTha 252 para lisA hai Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 "isa jIva ko nizcayaratnatraya kI prApti hone para vyavahAraratnatraya hotA hI hai / use prApta karane ke liye alaga se prayatna nahI karanA paDatA hai / vyavahAraratnatraya svaya dharma nahI hai / nizcayaratnatraya ke sadbhAva me usameM dharma kA Aropa hotA hai - itanA avazya hai / isI prakAra rUDhivaza jo jisa kArya kA nimitta kahA jAtA hai usake sadbhAva me bhI taba taka kArya kI siddhi nahI hotI jaba taka jisa kArya kA vaha nimitta kahA jAnA hai usake anukUla upAdAna kI taiyArI na ho / ataeva kArya siddhi menimitto kA honA akiMcitkara hai / " pa0 jI ke ukta kathana se spaSTa mAlUma paDatA hai ki nimitta ko kArya siddhi ke prati kiMcitkara siddha karane ke liye hI unhone ukta kathana me nizcayaratnatraya ke sAtha taiyAra upAdAna kI arthAt kArya se avyavahita pUrva samayavartIparyAya viziSTa dravya samartha upAdAna kI tathA vyavahAraratnatraya ke sAtha nimitta kI tulanA kI hai aura isa taraha ve batalA denA cAhate haiM ki muktirUpa kArya me kAraNatA kI dRSTi se jo sthiti nizcaya ratnatraya kI hotI hai vahI sthiti pratyeka kArya me kAraNatA kI dRSTi se samartha upAdAna kI hotI hai tathA mukti rUpa kAya meM kAraNatA dRSTi se jo sthiti vyavahAra ratnatraya kI hotI hai vahI sthiti pratyeka kArya me kAraNatA kI dRSTi se nimitta kI hotI hai / vaha sthiti kyA hai ? use unhone apane ukta kathana me svaya hI spaSTa kiyA hai / ve kahate hai ki vyavahAra ratnatraya svaya dharma nahI hai kevala nizcaya ratnatraya ke sadbhAva me usame dharma kA Aropa hotA hai / isI prakAra kI bAta ve nimitta ke viSaya me bhI kahanA cAhate hai ki kArya ke prati nimitta me kAraNatA to nahI hai lekina kArya siddhi ke anukUla upAdAna kI taiyArI hone para Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 usame kAraNatA kA Aropa mAtra kiyA jAtA hai / isa prasaga me unhone eka vAta yaha bhI ukta kathana me pratipAdita kI hai ki nizcayaratnatraya ko prApti ho jAne para vahA vyavahAraratnatraya hotA hI hai use prApta karane ke liye alaga se prayatna nahI karanA paDatA hai / isI prakAra nimitta ke viSaya me bhI ve kahanA cAhate hai ki upAdAna kI kArya siddhi ke anukUla taiyArI hone para nimitta vahA~ upasthita rahatA hI hai use juTAne ke liye alaga se prayatna nahI karanA par3atA hai| Age isakI mImAsA kI jA rahI hai| kArya siddhi ke prati nimitta kI akiMcitkaratA ke virodha aura kAryakAritA ke samarthana me paryApta likhA jA cukA hai / isI prakAra vyavahAraratnamaya kI dharmarUpatA yA mokSa kAraNatA ke samarthana me bhI likhA jA cukA hai phira bhI prasagavaza puna likha rahA huuN| nimittakAraNa kI akiMcitkaratA ke virodha aura kAryakAritA ke samarthana me maiMne likhA hai ki AcArya vidyAnandI ne aSTa sahasrI me "tadasAmarthyamakhaNyada kiMcitkaraM kiM sahakArikAraNa syAt" vacana dvArA tathA AcArya prabhAcandra ne prameyakamala mArtaNDa me "yaccocyate zaktinityA anityAcetyAdi, tatra kimaya dravyazaktI paryAya zaktI vA prazna. syAt" ityAdi vacana dvArA nimitta kAraNa kI akiMcitkaratA ke virodha aura kAryakAritA ke samarthana me hI apanA abhimata pragaTa kiyA hai| isase yaha bAta nirNIta hotI hai ki kArya yadyapi upAdAnagatta yogyatA ke AdhAra para hI hotA hai parantu nimitta kAraNa ke Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 sahayoga se hI hotA hai / ataeva kAryotpatti me nimitta akicitkara na hokara kAryakArI hI hotA hai / isa kathana se maiM yaha bhI spaSTa kara denA cAhatA hU ki pa0 jaganmohana lAla jI apane pUrvoddhRta "eka kArya ke liye jo nimitta sAmagrI bAdhaka ho vaha dUsare kArya ke liye sAdhaka ho jAtI hai" isa kathana ke AdhAra para yadi yaha bAta svIkAra kara leM ki svaparapratyaya kArya upAdAnagata nijI yogyatA ke AdhAra para hote hae bhI nimitta kAraNa ke sahayoga se hotA hai to phira unake ukta kathana kA Agama ke sAtha koI virodha nahI raha jAtA hai| vyavahAraratnatraya kI dharma rUpatA yA mokSa kAraNatA ke samarthana me bhI merA yaha kahanA hai ki yadyapi nizcaya ratnatraya se hI jIva ko mokSa kI prApti hotI hai, parantu use nizcayaratnatraya kI prApti vyavahAraratnatraya ke AdhAra para hI hotI hai jaisA ki pUrva me spaSTa kiyA jA cukA hai| isa taraha mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta nizcayaratnatraya kI prApti kA kAraNa hone se vyavahAraratnatraya me bhI paramparayA mokSa kAraNatA siddha ho jAtI hai / ata mokSa kArya ke prati vyavahAra ratnatraya bhI akiMcitkara na hokara kAryakArI hI siddha hotA hai| isakA tAtparya yaha huA ki jisa prakAra nizcayaratnatraya mokSa kA kAraNa hone se dharma hai usI prakAra vyavahAraratnatraya bhI mokSa kA kAraNa hone se dharma hai| kevala yaha vizepatA hai ki nizcayaratnatraya mokSa kA sAkSAt kAraNa hone se jahA~ nizcaya dharma hai vahA vyavahAraratnatraya mokSa kA paramparayA arthAt nizcayaratnatraya kA kAraNa hokara kAraNa hone se vyavahAra dharma hai| isa vivecana ke AdhAra para merA kahanA hai ki pa0 phUlacandra jI, pa0 jaganmohanalAla jI aura unake sapakSIjana Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 upAdAna meM utpanna hone vAle kArya me nimitta ko tathA nizcayaralatraya meM prApta hone vAle mokSa me vyavahAraratnatraya ko jo akicitkara mAnate hai aura isake AdhAra para hI ve jo nimitta kAraNa ko kAryotpatti me upacarita kAraNa tathA vyavahAra ratnatraya ko mokSa prApti me upacarita dharma mAnate hai so unakI ye dono mAnyatAyeM bhramapUrNa hI hai| ina logo ke aisA mAnane se to yaha samajha me AtA hai ki ye loga nimittakAraNa aura vyavahAraratnatraya ke svarUpa se hI anabhijJa ho rahe hai / ata yahA~ para nimittakAraNa aura udAdAnakAraNa tathA vyavahAraratnatraya aura nizcayaratnatraya ke svarUpa ko batalAyA jA rahA hai| nimitta kAraNa ke svarUpa ko samajhane me pUrvoddhRta aSTasahasrI kA "tadasAmarthyamakhaNDayat" ityAdi vacana aura prameya kamala mArtaNDa kA "yaccocyate" ityAdi vacana hI paryApta sahAyaka hote haiM kyoki inakA Azaya yaha hai ki jo upAdAna kI kArya pariNati me ugadAna kA sahAyaka hotA hai vaha nimitta kahalAtA hai| upAdAna kAraNa kA svarUpa samayasAra kI nimnalikhita gAthA me pratipAdita hai| ja bhAva suhamasuha pharedi AdA sa tassa khalu kttaa| ta tassa hodi kamma so tassa du vedago appA // 106 / artha-jisa zubha yA azubha bhAva rUpa AtmA pariNata hotA hai usa bhAva kA vaha kartA (upAdAna kartA) kahalAtA hai aura vaha bhAva usakA karma kahalAtA hai tathA usakA vedaka (anubhoktA) vahI (AtmA) hotA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 AcArya amRtacandra ne samayasAra ke kalaza padya 51 me bhI upAdAna karttArUpakAraNa kA yaho svarUpa batalAyA hai / yathA yaH pariNamati sa kI ya. pariNAmo bhavetta tatkarma / yA pariNati kriyA sA trayamapi bhinna na vastutayA / / isame spaSTa batalAyA gayA hai ki jo kArya rUpa pariNata hotA hai vaha kartA (upAdAna kartA) kahalAtA hai| upAdAna aura nimitta zabdo ke vyutpatyartha para yadi dhyAna diyA jAya to isase bhI samajha me A jAtA hai ki jo kAryarUpa pariNita hotA hai vaha upAdAna kahalAtA hai aura jo upAdAna kI kArya pariNati me usa upAdAna kI sahAyatA karatA hai vaha nimitta kahalAtA hai / isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki 'upa' upasargapUrvaka AdAnArthaka 'A' upamarga viziSTa 'dA' dhAtu se 'lyuTa' pratyaya hokara upAdAna zabda niSpanna huA hai jisakA artha yahI hotA hai ki jo pariNamana ko grahaNa kare arthAta jo kAryarUpa pariNata ho vaha upAdAna hai| isI taraha 'ni' upasargapUrvaka snehArthaka 'mid' dhAtu se 'kta' pratyaya hokara nimitta zabda niSpanna huA hai / mitra zabda bhI isI 'mid' dhAtu se 'ka' pratyaya hokara niSpanna huA hai / isa prakAra jo mitra ke samAna upAdAna ke kAryarUpa pariNata hone me usa upAdAna kA snehana karatA hai arthAt usako (upAdAna ko) sahAyatA pahucAtA hai vaha nimitta hai| vyavahAraratnatraya aura nizcayaratnatraya ke svarUpa ko samjhane ke liye zraddheya pa0 daulatarAma jI kRta chahaDhAlA kI Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 tIsarI DhAla se chaThI DhAla taka kA avalokana karanA cAhiye / nizcayaratnatraya kA svarUpa tIsarI DhAla me nimna prakAra batalAyA gayA hai paradravyana te bhinna Apa me ruci samyaktva bhalA hai| Apa rUpa ko jAnapano so samyagjJAna kalA hai / / Apa rUpa me lIna rahe thira samyaka cArita soii| ava vavahAra moravamaga suniye hetu niyata ko hoI // 3-2 / / isakA artha spaSTa hai| isame Upara ke tIna caraNo me pa0 jI ne nizcayaratnatraya kA svarUpa batalAyA hai tathA caturtha caraNa me saketa kiyA hai ki isase Age sampUrNa tIsarI DhAla me va cauthI, pAcavI aura chaThI DhAlo me vyavahAraratnatraya kA svarUpa batalAyA jAyagA / isa taraha unhone ukta sabhI DhAlo me vyavahAraratnatraya vistAra se svarUpa batalA diyA hai| pacAstikAya kI 161 vI gAthA' me nizcayaratnatraya kA aura 160 vI gAthA me vyavahAraratnatraya kA svarUpa chahaDhAlA ke anurUpa hI batalAyA gayA hai| isI paJcAstikAya kI 160 vI gAthA kI TIkA me AcArya jayasena ne nizcaya aura vyavahAra dono hI prakAra ke ratnatrayo me mokSa kI kAraNatA kA (1) NicchayaNayeNa maNi do tihi tehi samAhi do Tu jo appA / __Na kuNadi kicidi aNNa Na muyadi so mokkha maggotti // 16 // (2) dhammAdI saddahaNa sammatta NANamagapunvagava / ceTThA tava hi cariyA vavahAro mokkhamaggotti / / 16 // . (3) nizcaya vyavahAra mokSa kAraNe sati mokSakArya sa bhavati / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarthana kiyA hai tathA isI 160 vI gAthA kI TIkA' me AcArya amRtacandra ne ukta dono ratnatrayo me sAdhya sAdhaka bhAva batalA kara 162 aura 163 vI gAthAo kI TIkAo2 me usa sAdhya sAdhaka bhAva ko isa prakAra ghaTita kiyA hai ki vyavahAraratnatraya sAdhaka hai aura nizcayaratnatraya sAdhya hai| isa prakAra ukta Agama vacano ke AdhAra para nizcaya aura vyavahAra ratnatrayo kA isa prakAra svarUpa nirdhArita hotA hai ki jIva kI vastutattva vyavasthA ke prati "yaha aisA hI hai" isa taraha kI AsthA ho jAnA hI vyavahAra samyagdarzana hai aura isake AdhAra para usakI AtmakalyANa me ruci jAgrata ho jAnA nizcaya samyagdarzana hai / isI taraha jIva ko vastutattva ke pratipAdaka Agama kA jJAna ho jAnA vyavahAra samyagjJAna hai aura isake AdhAra para AtmA ko jJAna ho jAnA nizcaya sampragjJAna hai aura isI taraha ukta samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka nizcaya samyakcAritra ke kAraNabhUta parAlamvana ke tyAgarUpa purupArtha kI prakriyA ko jIva dvArA apanA liyA jAnA vyavahAra (1) nizcaya vyavahArayo sAdhya sAdhana bhAvatvAt / (2) nizcaya mokSa mArga sAdhana bhAvena pUrvI ddiSTa vyavahAra mokSamArga nirdezo'yam / dhyavahAra mokSa mArga sAdhya bhAvena nizcaya mokSa mArgo panyAso'yam // (3) mohatimarApaharaNe darzana lAbhAdavApta sajJAna / rAgadoSa nivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhu // 47 // (ratnakaraNDa zrA0) Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 samyaka cAritra hai aura parAvalambana ke tyAga kI pUrNatA ho jAne para jIva me svAvalambana kI sthiti kA vikAsa ho jAnA nizcaya samyakcAritra hai| yahA itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki samyagdRSTi aura samyagjJAnI vahI jIva kahalAtA hai jisane anantAnubandhI kaSAya kA upazama yA kSaya athavA usake vartamAnakAla me udaya Ane yogya niSeko kA udayAbhAvI kSaya aura AgAmI kAla me udaya Ane yogya niSeko kA sadavasthArUpa upazama ho jAne para krodhAdi kaSAyarUpavRtti aura hisAdi sakalpI pAparUpa pravRtti ko apane jIvana se nikAla diyA ho-jaisA ki pUrva me batalA diyA gayA hai / isa taraha jo jIva sakalpI pApo ke tyAga ke anantara ArambhI pApo ke tyAga kI prakriyA apanA letA hai vaha vyavahAra samyak cAritrI kahalAne lagatA hai tathA aisA jIva dhIre-dhIre ArambhI pApo ke usa tyAga me vRddhi karatA huA anta me java sampUrNa ArambhI pApo kA tyAgI ho jAtA hai taba usake vyavahAra samyakacAritra kI pUrNatA hotI hai aura usake anantara hI use svAvalambana kI sthitirUpa nizcaya samyakacAritra kI prApti hotI hai| yaha saba bhI pUrva me spaSTa kiyA jA cukA hai tathA Age bhI spaSTa kiyA jaaygaa| nimittakAraNa aura upAdAnakAraNa tathA vyavahAraratnatraya aura nizcayaratnatraya ke svarUpa kA vivecana karane vAle isa kathana se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki Agama me nimittakAraNa ko jo upacarita kAraNa batalAyA hai vaha kArya ke prati akiMcitkara hone ke AdhAra para nahIM batalAyA hai pratyuta upAdAna kI kArya pariNati me upAdAna kA sahAyaka hone ke AdhAra para hI batalAyA hai| isI prakAra Agama me vyavahAraratnatraya ko jo upacarita dharma batalAyA hai vaha mokSarUpa Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 kArya ke prati akicitkara hone ke AdhAra para nahI batalAyA hai pratyuta mokSakArya ke prati sAkSAt kAraNabhUta nizcayaratnatraya kA kAraNa hone se paramparayA mokSa kA kAraNa hone ke AdhAra para hI batalAyA hai| isa taraha pa0 phUlacandrajI kA yaha saba kathana ki "vyavahAraratnatraya svaya dharma nahI hai / nizcayaratnatraya ke sadbhAva me usame dharma kA Aropa hotA hai-itanA avazya hai| isI prakAra rUDhivaza jo jisa kArya kA nimitta kahA jAtA hai usake sadbhAva me bhI taba taka kArya kI siddhi nahI hotI hai jaba taka jisa kArya kA vaha nimitta kahA jAtA hai usake anukUla upAdAna kI taiyArI na ho, ataeva kAryasiddhi me nimitto kA honA akiMcitkara hai|" mithyA siddha ho jAtA hai| anubhava, indriya pratyakSa aura tarka bhI isa bAta ko sUcita karate haiM ki kAryasiddhi ke liye pratyeka vyakti upAdAna para to lakSya rakhatA hai parantu yadi nimitta para lakSya nahI rakkhA jAve arthAt upAdAna kI vivakSita kAryarUpa pariNati ke liye nimitta sAmagrI kA upayoga nahI kiyA jAve to vaha upAdAna usa kAyarUpa pariNata hone me taba taka asamartha hI rahegA jaba taka tadanukUla nimitta sAmagrI kA upayoga nahI kiyA jaaygaa| jaise kisI vyakti ko yadi bhavana kA nirmANa karanA hai to vaha vyakti bhavana kI upAdAnabhUta ITa, patthara, lakaDI, cUnA, sImeTa, lohA Adi kA sagraha karane ke sAtha nimittabhUta mistrI, beladAra, rejA Adi ko va anya nimitta sAmagrI ko bhI juTAne kA prayatna karatA hai kyoki vaha jAnatA hai ki ukta upAdAna sAmagrI svaya ( apane Apa ) hI bhavanarUpa pariNata nahI hogI kintu ukta nimitta sAmagrI kA sahayoga prApta hone para hI vaha bhavanarUpa pariNata hogii| yahI vAta Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pos bhI kAryakAritA ke yi ora vara ke niyamena mI paahiye| aparajIva ho mukti prApta karatA hai, pani para Ata hone ke liye use jo bhI purAnA kAvya hotA hai phira bhane dI 100 jagaha aura utare pakSIjana hama bAta ko svIkAra karane ke liye taiyAra na ho / nimitakaraNa aura sambandha meM eva yaha bhI kahI jAtI hai ki kAryasiddhi jodhana milate hai so kAryamiti ke niye jo nimanamA anivArya se upayoga kiyA jAtA hai tathA pa0 pulacandra jI Adi bhI jo kAryavidhi kI prakriyA se hate nahIM dI taraha mokSa prAti ke me bhI Agama meM jo vyavahAraratnatraya kA vistAra ke sAtha sarva utneva milatA hai vaha me upakAryApakAnA kA grantho ke sevana aura paTha-pAThana kA tathA rAga-maya vRtti aura hisAdi pravRti ke tyAga kA jo mahatva prasthApita hai va pa0 nanandra jI Adi bhI jo ina prakriyA ko apanAye hue haiM, to kyA yaha saba mithyA hI hai| athavA isakA koI anubhava, indriya pratyakSa tarka aura Agama sammata AdhAra hai-isa para bhI pa0 purAcandrajI Adi ko vicAra karanA cAhiye / 7 vyavahAraratnatraya kI upayogitA ke sambandha meM isa taraha bhI vicAra kiyA jA sakatA hai aura jaisA vicAra pUrva meM kiyA bhI jA cukA hai ki jIva anAdikAla se kAma, krodha, moha Adi rUpa jo pariNati kara rahA hai vaha usakI vibhAvapariNati Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 ho hai aura isakA kAraNa jIva kI anAdi kAla se hI paudgalika karma-nokarma ke sAtha baddhatA va isakA bhI kAraNa mohakarma ke sAtha baddhatA hai / samayasAra me nimnalikhita gAthA dvArA mohakarma baddhatA ko hI isakA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai| uvaogassa aNAI pariNAmA tiNi mohjuttms| micchata aNNANa aviradi bhAvo ya NAdavo ||66 / artha-paudgalika mohakarma ke sAtha sayukta (baddhatA ko prAsa) hue jIva ke upayoga kA anAdi kAla se tIna rUpa pariNamana ho rahA hai aura use mithyAtva, ajJAna tathA avirati rUpa samajhanA caahiye| jIva mohakarma baddhatA ke kAraNa hI jJAnAvaraNAdi karmoM / aura zarIrAdi nokarmo se anAdi kAla se baddha rahatA AyA hai jisakA pariNAma yaha huA hai ki vaha apane se spaSTa pRthak dikhane vAlI bhojanAdi para vastuo kA avalambI bhI anAdi kAla se hI ho rahA hai| ataeva isa taraha kI sthiti ko prApta jIva ke sAmane mukhya prazna ukta karmo tathA nokarmoM se chuTakArA pAnA hI hai| tattvArtha sUtra ke dazave adhyAya ke "bandhahetva bhAvanirjarAbhyA kRtsnakarma vipramokSo mokSa" sUtra dvArA mukti kA yahI lakSaNa pratipAdita kiyA gayA hai| arthAt AgAmI karma bandha ke kAraNo kA pratirodha yAni savara aura baddha karmo kI nirjarA hone se jo jIva kI karmoM tathA nokarmoM ke sAtha vaddhatA samUla naSTa ho jAtI hai usI kA nAma mokSa (mukti) hai| ___ isa mukti kI prApti ke liye jIva ko pahale to darzana mohanIya karma kI pUrvokta tIna aura anantAnuvandhI cAritra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 gohanIya kAmaM no pUrvokta nAra prAtiyoM ke parAma, Aya ayavA kSayopazama AdhAra para utpanna prarvokta vyavahAra samyagdarzanaparcA nizcaya rAmyAnapAna tathA pUrvokta vyavahAra namyagjJAnapUrvaga nignaya gamyagjJAna gI prApti AvaghyA hai vahamale pazcAt samaga' apratyAyAnAvaraNa, pratyAgyAnAvaraNa aura majvalana gApAyo aura nava nokapAyo ke yayAgambhava anudaya, uparAma aura kSaya ke AdhAra para utpanna vyavahAra samyAvAgyipUrvaka niranaya samyakanArina kI prApti Avazyaka hai kyoki isa prakriyA ke AdhAra para hI jIva bandha yogya ko pAsavara aura pada kamoM gI nijaMga kiyA karatA hai| pra me batalAyA jAnA hai ki jIva me svabhAvata. bhAvavano aura niyAvatI nAma kI do zaktiyAM vidyamAna hai| unameM se bhAvavatI gakti anAdi kAla se tIna rUpa ho rahe haiM--eka to cogAMntarAya pharmakSayopazama ke AdhAra para vIryapa, dUsarA dagaMnAvaraNa kama go kSayopazama ke AdhAra para darzanaspa aura togaga bhAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke AdhAra para jJAnarUpa / upayukAkAra bhAvavartI zakti kI dagaMna mohanIya kmaM ke udaya ke AdhAra para anAdikAna me hI mithyAtva aura ajJAnarUpa vikRta sthiti banI huI hai| isI taraha kriyAvatI zakti bhI anAdikAla se mana, vacana aura kAya kI adhInatA me kriyAzIla hotI haI nArima mohanIyakama ke udaya ke AdhAra para rAga tathA dapa rUpa vikAra ko prApta ho rahI hai / kriyAvatI zakti vAmana, vacana aura kAya kI adhInatA me hone vAlA kiyA rUpa pariNamana jJAnAvaraNAdi mATha karmoM kA anAdi kAla se hI jIva me Asrava karAtA calA A rahA hai tathA usa kriyA rUpa pariNamana me yathAsabhava cAritra mohanIya karma ke udaya ke AdhAra para jo rAga Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 tathA dvepa rUpa vikAra anAdi kAla se ho rahA hai usake AdhAra para una jJAnAvaraNAdi ATho karmoM kA jIva ke sAtha sthiti aura anubhAgarUpa vandha hotA A rahA hai| ___ mana, vacana aura kAya kI adhInatA me hone vAle kriyAvatI zakti ke kriyArUpa pariNamana kA nAma yoga hai| ise Agama me Asrava nAma diyA gayA hai kyoki isase karmoM kA Asrava (AnA) hotA hai / yaha do prakAra kA hai-eka to zubha rUpa aura dUsarA azubha rUpa / zubha yogavaha hai jo dAnAntarAya,lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmoM kA sAtizaya kSayopazama tathA puNya karmoM kA udaya rahane para hotA hai aura azubhayoga vaha hai jo dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmo ke manda kSayopazama tathA pApa karmoM kA udaya rahane para hotA hai| ye dono hI prakAra ke yoga jaba taka yathAsambhava kapAyo ke udaya se anurajita rahate hai taba taka rAgAtmaka aura dvapAtmaka mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti (puruSArtha) rUpa huA karate hai, lekina dono me itanI vizeSatA hai ki yadi zubha yoga kapAyo ke udaya se anurajita hone ke AdhAra para rAgAtmaka aura dve pAtmaka mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti (purupArtha) rUpa hotA hai to usakA nAma puNyAcaraNa hai tathA yadi azubhayoga yathAsambhava kaSAyo ke udaya se anurajita hone ke AdhAra para rAgAtmaka aura pAtmaka mAna 1. kAya vAmana pharma yoga // 6- // 0 0 / 2 sa Asrava // 6-2 // ta0 mU0 / 3,4 zubha pariNAma nirvR to yoga zubhaH / ma pariNAma nivRto yoga: azubha / tatvArya sUtra ke sUpa 6-3 kI sarvArtha sidi| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 mina, vAnanika aura usakA nAma pApA pravRtti (pArtha mpa hotA hai to pApAcaraNa to sAmAnyatayA I 1 ke kA kAraNa hotA hai aura yA mAmAarrer kAkAraNa hotA hai| yahAM para 'nAmAnyatayA' zabda hI sUcanA detA hai ki pApApaNa mukhya sevAhI kA kAraNa hotA hai parantu pApAcaraNa kahate hue bhI jIya ke yathAyogya kabhI huA karatA hai aura pyAra mukhya me ke ho vanya kA kAraNa hotA hai parantu puNyAcaraNa rahate hue bhI jIva ke yathAyogya pA huA karatA hai| Upara kahA jA cukA hai ki yoga kA kArya jJAnAvaraNAdi AmoM kA Asaca karanA hai| cUMki yoga jIva me prathama guNasthAna ra prayoga guNasthAna taka apanI sattA rasatA hai ata jIva ke prayoga guNasthAna taka jJAnAvaraNAdi karmoM meM ye yathAsambhava karmoM kA bhayava huA karatA hai aura vaha yoga naki prathama guNasthAna se lekara dAma guNasthAna taka yathAsaMbhava kapAyoM ke udaya se anurajita hokara uparyukta prakAra kI pravRtti (puruSArtha) kA rUpa pAtA hai ataH jIva ke dazama guNasthAna taka una Amavita karmoM kA yathAyogya prakAra kA sthiti bandha ora anubhAgavandha huA karatA hai / yahI kAraNa ki Agama me kapAyoM 1 isa viSaya ko tattvAyaMsUtra ke chaThe adhyAya me vistAra se pratipAdita kiyA gayA hai / 2. isa viSaya ko bhI hatyArtha sUtra ke chaThe adhyAya meM vistAra se pratipAdita kiyA gayA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko hI sthitibandha aura anubhAgabandha kA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai / yathA paDididi aNubhAgappadesa bhedA du cadu viho bndho| jogA payaDipadesA Thidi agubhAgA kaSAya do hoti // 33 // dravya saMgraha artha-prakRti, pradeza,anubhAga aura sthiti ke bheda se bandha cAra prakAra kA hotA hai| iname se prakRti aura pradeza rUpa bandha to yogo ke AdhAra para hotA hai aura sthiti tathA anubhAga rUpa bandha kaSAya ke AdhAra para hotA hai / yahA~ para kaSAya zabda vizeSarUpa se dhyAna dene yogya hai jisakA Azaya yaha hotA hai ki bandha kA kAraNa mohanIya karma do prakAra kA hotA hai-eka darzana mohanIya aura dUsarA cAritra mohanIya / iname se vAstava me dekhA jAya to cAritra mohanIya karma hI kapAya rUpa hone se sthiti bandha aura anubhAga bandha kA sAkSAt kAraNa hotA hai tathA darzana mohanIya karsa kaSAyAko prabhAvita karatA huA hI upayukta bandho kA kAraNa hotA hai| isa taraha vaha paramparayA kAraNa hotA hai| yaha Azraya puruSArtha siddhyupAya ke nimnalikhita padyo se bhI pragaTa hotA hai| yenAzena sudRSTistenAMzenAsya bandhana nAsti yenAzena tu rAgastenAzenAsya bandhana bhavati // 212 // yenauzena jJAna tenAzenAsya bandhana naasti| .. yenAzena tu rAgaratenAzenAsya bandhana bhavati // 213 // yenAzena caritra tenAzenAsya bandhana naasti| yenAzena tu rAgastenAzenAsya bandhana bhavati / / 214 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ina gAthAo me rAga zabda dveSa kA upalakSaNa hai isa taraha rAga zabda kA artha rAga aura dvepa rUpa kapAya hotA hai aura isa taraha gAthAo kA artha bhI yaha hotA hai ki jisa rUpa se jIva me samyagdarzana hai usa rUpa se usake bandha nahI hotA hai aura jisa rUpa se jova me rAga tathA dveSa rUpa kapAya hai usa rUpa se usake bandha hotA hai / isI prakAra jisa rUpa se jIva me samyajJAna hai usa rUpa se usake vandha nahI hotA hai aura jisa rUpa se jIva me rAga tathA dvapa rUpa kaSAya hai usa rUpa se usake bandha hotA hai tathA isI taraha jisa rUpa se jIva me samyakcAritra hai usa rUpa se usake bandha nahI hai aura jisa rUpa se jIva me rAga tathA dveSa rUpa kaSAya hai usa rUpa se usake bandha hotA hai / dravya saMgraha aura puruSArthasiddhyupAya ke uparyukta ullekho se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sAsAdana samyagdRSTi, aupazamika samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvo ke jo sthiti aura anubhAga rUpa se karma bandha hotA hai usame to kaSAya kAraNa hai hI, parantu mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva karma kA, samyagmithyA dRSTi jIva ke samyagmithyAtva karma kA aura kSAyopazamika samyagdRSTi jIva ke samyak prakRti karma kA udaya rahate hue bhI jo sthiti aura anubhAga rUpa se karma bandha hotA hai usame bhI kapAya hI kAraNa hotI hai / tAtparya yaha hai ki mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyak prakRti ye tIno darzana mohanIya karma ke bheda haiM aura darzana mohanoya karma upayuktAkAra jJAna ko hI sazaya, viparyaya aura anadhyavasAya rUpa se vikRta karatA hai--yaha bAta pUrva me batalAyI jA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cukI hai| aba isa bAta para dhyAna denA hai ki vaha upayuktAkAra jJAna uparyukta prakAra se vikRta hone para bhI apane Apa me bandha phA kAraNa nahI hotA hai kintu cAritra mohanIya karma se prabhAvita arthAt rAga va dveSa rUpatA ko prApta jIvaM kI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyA hI bandha kA kAraNa hotI hai| isakA avazya hai ki darzana mohanIya karma ke udaya se vikAra ko prApta vaha upayuktAkAra jJAna usa kriyA me preraka huA karatA hai / jaise kisI vyakti ne viSa ko yadi amRta (auSadhi) samajha liyA to aisA samajha lene mAtra se taba taka usa vyakti ko hAni nahI hotI hai jaba taka vaha vyakti auSadhi ke rUpa me usakA. upayoga nahI karatA hai lekina itanI bAta abazya hai ki viSa ko auSadhi samajhane vAlA vyakti usa jJAna ke AdhAra para tatkAla yA kabhI na kabhI usakA auSadhi ke rUpa me upayoga kara sakatA hai| isa taraha jisa prakAra viSa ko amRta (auSadhi) samajhanA paramparayA hAnikara hai usI prakAra darzana mohanIya karma se vikRta huA jJAna bhI paramparayA bandha kA kAraNa hotA hai lekina sAkSAt kAraNa to cAritra mohanIya karma ke udaya se prabhAvita arthAt rAga tathA dveSa rUpatA ko prApta jova kI mAnasika,vAcanika aura kAyika kriyA hI huA karatI hai| tAtparya yaha hai aura jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai ki mana, vacana aura kAya kI adhInatA me hone vAlI jIva kI kriyA 'yoga) to karmo ke prakRti bandha aura pradeza bandha me athavA yo kahiye ki Asrava me kAraNa hotI hai aura vaha kriyA jaba taka cAritra mohanIya karma ke udaya se prabhAvita rahatI hai yAni rAga tayA dveSa rUpatA ko prApta rahatI hai taba taka vaha una a sravita Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 karmoM ke sthiti aura anubhAga rUpa se bandha me kAraNa hotI hai / lekina itanI bAta avazya hai ki jIva kI kriyA jJAna ke anusAra hI huA karatI hai / isakA Azaya yaha huA ki yadi jJAna darzana mohanIya karma ke udaya se vikRta ho rahA ho to kriyA bhI 'usase prabhAvita hue binA nahI raha sakatI hai, isaliye jaba darzana mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke AdhAra para jJAna meM se ukta prakAra kA vikAra samApta ho jAtA hai to jIva kI ukta kriyA me bhI antara A jAnA svAbhAvika hai / yahI kAraNa hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna ke prAdurbhAva me darzana mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke sAtha hI anantAnubandhI kapAya ke upazaya yA kSaya ko athavA upazama aura kSaya dono hI ko kAraNa svIkAra kiyA gayA hai / isase yaha niSkarSa bhI sahaja hI nikala AtA hai ki jo jIva darzana mohanIya karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke AdhAra para jJAna kI nirvikAratA ko prApta ho jAve usame samyagdRSTi banane ke liye anantAnubandhI kapAya ke upazama yA kSaya athavA upazama aura kSaya dono ke AdhAra para sakalpI pApo kA tyAga avazya ho jAnA cAhiye kyoki jIva sakalpI pApa bhI karatA rahe aura samyagdRSTi bhI ho jAve yaha vyavasthA Agama kI nahI hai / isaliye jo vidvAn yA, sAdhAraNajana gommaTasAra jIvakANDa kI "No indiyesuvirado" ityAdi gAthA 26 kA viparIta artha karake yaha batalAte haiM ki avirata samyagdRSTi jIva anyAya, atyAcAra, uccha Gkhala yA anucita sakalpI pApa rUpa pravRtti karate hue bhI samyagdRSTi banA rahatA hai ve apane Agama sambandhI ajJAna ko hI pragaTa karate haiM, kyoki jIva kI ukta sakalpI pApa rUpa pravRtti anantAnuvandhI kapAya ke udaya me hI I Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 huA karatI hai apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura sajvalana kSAyo ke udaya me nahI, kyoki inakA kArya to kramaza dezavrata, mahAvrata tathA yathAkhyAta cAritra ko ghAta karanA hI hai / arthAt apratyAkhyAnAvaraNAdi ukta kapAyeM yathAyogya rUpa me anivAryatA ko prApta ArambhI pApo me hI jIva kI pravRtti karAtI hai / isa taraha yaha siddha huA ki jIva kI kriyAvatI zakti kA mana, vacana (mukha) aura kAya kI adhInatA me hone vAlA pUrvokta prakAra kA zubha yA azubharUpa kriyAtmaka (yogAtmaka ) pariNamana to yathAsabhava jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke prakRtivandha aura pradeza bandha kA arthAt Asrava kA kAraNa hotA hai aura usame jo anantAnubandhI Adi kaSAyo kA rAga athavA dva eSa rUpa anuraJjana rahA karatA hai vaha una karmoM ke sthiti vandha aura anubhAgabandha kA kAraNa hotA hai / darzana mohanIya karma kA udaya yadyapi jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se vikAsa ko prApta jIva kI bhAvavatI zakti ke upayogAtmaka jJAnarUpa pariNamana ko hI vikArI banAtA hai tathApi usake sAhacarya me yathAsabhava kaSAyo kA udaya avazya rahA karatA hai isalie ukta karma vandha me use bhI kAraNa mAnA jAtA hai / yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki mithyAtva karma ke udaya ke sAhacarya me anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura sajvalana ina cAro hI kaSAyo kA udaya rahA karatA hai, samyagmithyAtva karma ke udaya ke sAhacarya me anantAnubandhI kapAya ko choDakara zeSa tIna kapAyo kA udaya rahA karata Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 hai tathA samyak prakRti karma ke udaya ke sAhacarya me cauthe guNasthAnavI jIva ke to samyagmiyyAtva karma ke samAna anantAnubandhI kapAya ko choDakara gepa tIno hI kapAyo kA udaya rahA karatA hai, pacama guNasthAnavartI jova ke anantAnuvandhI aura apratyAcyAnAvaraNa kapAyo ko choTakara zepa do kapAyo kA udaya rahA karatA hai va chaThe pramattavirata tathA sAtaveM svasthAnApramattaina donoM guNasthAno me rahane vAle jIvo ke anantAnuvandhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAmyAnAvaraNa-ina tIno kapAyo ko choDa kara kevala sajvalana kapAya kA hI udaya rahA karatA hai / yadyapi samyak prakRti karma kA udaya samApta ho jAne para arthAt sampUrNa darzana mohanIya karma kA upazama athavA kSaya ho jAne para hI jIva gheNI mADatA hai yAni kramaza adha karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rupa Atma pariNAmo me jIva pravRtta hotA hai lekina agha.karaNa pariNAmo ke sthAnabhUta sAtaveM sAtizaya apramatta nAmaka guNasthAna me, apUrvakaraNa pariNAmo ke sthAnabhUta AThave apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna me aura anavRttikaraNa pariNAmo ke sthAnabhUta navaveM anavRttikaraNa nAmaka guNasthAna me tathA sUkSmasAparAya nAmaka dazama guNasthAna me rahane vAle jIvo ke bhI sajvalana kapAya kA uttarottara manda, mandatara aura mandatama udaya rahA karatA hai| isa taraha yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki ukta cAro kapAye hI yathAyogya guNasthAno me udaya kI prApta hotI huI yathAsambhava karmoM ke sthiti bandha aura anubhAga bandha kI kAraNa hotI haiM tathA darzana mohanIya karma ukta karma vandho kA sAkSAt karaNa na hokara - yathAsthAna ukta kapAyo ko prabhAvita karatA huA paramparayA hI kAraNa hotA hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- pUrva me AtmA kI kriyAvatI zakti kI mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyA rUpa yoga ke zubha va azubha do bheda aura unake lakSaNa batalAte hue maiM kaha AyA hU~ ki yadi zubha yoga yathAsambhava kaSAyo ke udaya se anurajita hone ke AdhAra para rAgAtmaka aura dvaSAtmaka mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti (puruSArtha) rUpa ho to usakA nAma puNyAcaraNa hai va yadi azubhayoga yathAsambhava kapAyo ke udaya se anurajita hone ke AdhAra para rAgAtmaka aura dvaSAtmaka mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRtti (puruSArtha) rUpa ho to usakA nAma pApAcaraNa hai| iname se pApAcaraNa do prakAra kA hotA hai-eka to sakalpI pApa rUpa aura dUsarA ArambhI pApa rUpa / sakalpI pApa rUpa pApAcaraNa anantAnubandhI kaSAya ke udaya me hotA hai aura ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura sajvalana kaSAyo ke udaya me hotA hai| isa taraha prathama aura dvitIya guNasthAno me to apratyAkhyAnAvaraNAdi tIno kaSAyo ke sAtha anantAnubandhI kapAya kA bhI udaya rahA karatA hai ata. ina guNasthAno me rahane vAlA jIva avirata tathA uccha jala pravRti vAlA hotA hai lekina tRtIya guNasthAna me anantAnubandhI kaSAya kA udaya na rahane ke kAraNa jIva uccha.Dala pravRti vAlA to nahI hotA phira bhI apratyAkhyAnAvaraNAdi tIna kaSAyo kA udaya rahane ke AdhAra para avirata samyagmithyAdRSTi huA karatA hai| isI taraha caturtha guNasthAna me darzanamohanIyakarma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke sAtha anantAnubandhI kaSAya kA bhI upazama yA kSaya athavA kSaya aura upazama dono rahane ke kAraNa jIva uccha, sala pravRtti vAlA na hotA huA apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyo kA udaya rahane ke Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 AdhAra para avirata samyagdRSTi rahA karatA hai / tAtparya yaha hai ki prathama aura dvitIya guNasthAno meM rahane vAle jIvo ke anantAnuvandhI Adi cAro kaSAyo kA udaya rahA karatA hai isalie una jIvo ke anantAnubandhI kaSAya kA udaya rahane ke kAraNa to sakalpI pApa rUpa pApAcaraNa hotA hai aura apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAyo kA udaya rahane ke kAraNa ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa hotA hai / ina dono guNasthAnavartI jIvo me vizeSatA yaha hai ki prathama guNasthAnavartI jIva to mithyAtva karma kA udaya rahane ke kAraNa miyyAdRSTi kahalAtA hai jaba ki dvitIya guNasthAnavartI jIva darzanamohanIyakarma kI kisI bhI prakRti kA udaya na rahane ke kAraNa sAsAdanasamyagdRSTi kahalAtA hai / isI taraha tRtIya aura caturtha guNasthAnavartI jIvo ke anantAnubandhI kaSAya kA udaya na rahane ke kAraNa sakalpI pApa rUpa pApAcaraNa to nahI hotA hai lekina apratyAkhyAnAvaraNAdi tIno kaSAyo kA udaya rahane ke kAraNa ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa to hotA hI hai / ina dono guNasthAnavartI jIvo me bhI yaha vizeSatA hai ki tRtIya guNasthAnavartI jIva to samyamithyAtva karma kA udaya rahane ke kAraNa samyagmithyAdRSTi kahalAtA hai lekina caturtha guNasthAnavartI jIva darzanamohanIya'karma kA upazama, kSaya athavA kSayopazama rahane ke kAraNa samaya - dRSTi kahalAtA hai / pacama guNasthAna se lekara Age ke sabhI guNasthAno meM rahane vAle jIva darzana mohanIya karma kA yathAyogya rUpa se abhAva rahane ke kAraNa samyagdRSTi aura anantAnuvandhI kapAya kA abhAva rahane ke kAraNa sakalpI pApa rUpa pApAcaraNa rahita to hote ho Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 hai sAtha me paJcama guNasthAnavartI jIva ke cU ki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA anudaya (AgAmI kAla me udaya Ane yogya niSeko kA sadavasthArUpa upazama aura vartamAna kAla me udaya Ane yogya niSeko kA udayAbhAvI kSaya) bhI ho jAtA hai ataH vaha jIva ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa kA bhI eka deza tyAga ho jAne ke kAraNa dezavratI kahalAne lagatA hai / isI taraha SaSTha guNasthAnavI jIva ke apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke anudaya ke sAtha cUki pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA bhI anudaya ho jAyA karatA hai ata ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa kA niyamita vizepa rUpa me tyAga ho jAne ke kAraNa vaha jIva sarvavratI yA mahAvratI kahalAne lagatA hai| - SaSTha guNasthAnavI jIva kI jo sarvavrata yA mahAvrata rUpa sthiti ho jAtI hai vaha Age ke guNasthAno me rahane vAle jIvo ke bhI rahA karatI hai lekina una jIvo me itanI vizeSatA samajhanA cAhiye ki saptama guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka ke jIvo ke sajvalana kaSAya kA uttarottara manda, mandatara aura mandatama udaya rahane ke kAraNa ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa ke tyAga kI vizeSatA hotI jAtI hai aura dazama guNasthAna ke anta samaya me to sajvalana kaSAya kA bhI pUrNatayA - upazama yA kSaya ho jAne ke kAraNa samasta ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa kA sarvathA abhAva ho jAtA hai ata. ekAdaza gaNasthAna se lekara caturdaza guNasthAna taka ke jIva yathAkhyAta cAritra ke dhAraka nizcaya samyakcAritrI huA karate haiN| isakA tAtparya yaha huA ki ekAdaza guNasthAna se pUrva yAni paJcama guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka ke jIva Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ArambhIpa parae pApAcaraNa ke tyAga spa me vyavahAra samyaka cAritro humA karate haiN| kyoki uparyukta kayana se eka to yaha bAta nirNIta hotI hai ki caturtha guNasthAnavI jIva ke darzanamohanIya karma kA mAtha anantAnuvandhI kapAya kA bhI yathAyogya rUpa me abhAva rahane ke kAraNa yadyapi sakalo pAparUpa pApAcaraNa kA abhAva ho jAtA hai parantu apratyAkhyAnAvaraNAdi tIno kapApo kA udaya rahane ke kAraNa usake ArambhI pApaspa pApAcaraNa kA aragumAna bhI tyAga nahIM ho pAtA hai ataevaM vaha avirata samyagdRSTi kahalAtA hai| dUsarI bAta yaha nirNIta hotI hai ki dazama guNasthAna ke anta samaya taka kapAya kA udaya rahane ke kAraNa yathArayAta cAritraspa nizcaya cAritra kA abhAva hI rahA karatA hai / isa taraha ArambhI pAparUpa pApAcaraNa kA tyAga apratyAkhyAnAvaraNa kapAya ke anudaya ke sAtha pacama guNasthAna se hI prArabdha hotA hai ata vyavahAra samyakcAritra kA prArambha bhI pacana guNasthAna se hI svIkAra kiyA gayA hai| vyavahAra samyakcAritra ko nizcaya samyakacAritra kA kAraNa mAnane kA bhI yahI abhiprAya hai ki dazama guNasthAna taka to jIvo ke pUrvokta prakAra vyavahAra samyakcAritra hI rahA karatA hai va dazama guNasthAna ke anantara pazcAt hI jIva ko nizcaya samyakcAritra kI upalabdhi hotI hai| uparyukta kathana se yaha bAta bhI nirNIta hotI hai ki pApAcaraNa sakalpI aura ArambhI pApo ke rUpa me prathama aura dvitoya dono guNasthAno me hI rahA karatA hai va tRtIya guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka vaha kevala ArambhI pApa ke rUpa me hI rahA karatA hai| vaha varNana kaSAyo ke tInodaya, Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 mandAdaya, mandatarodaya aura mandatamodaya ke AdhAra para kiyA gayA hai / isame vizeSatA itanI hai ki prathama guNasthAna se lekara SaSTha guNasthAna taka pApAcaraNa yathAsabhava antaraga aura bahiraga pravRttiyo ke rUpa me rahA karatA hai, lekina saptama guNasthAna se dazama guNasthAna taka kaSAyodaya ke AdhAra para kevala antaraga pravRtti ke rUpa me hI rahA karatA hai| isame yadi puNyAcaraNa kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to vAstava me pApAcaraNa SaSTha guNasthAna taka hI rahA karatA hai Age ke guNasthAno me to puNyAcaraNa kA rUpa hI rahA karatA hai / yadyapi ArambhI pApa rUpa pApAcaraNa kA sadbhAva Agama me pacama guNasthAna kI Arambha tyAga pratimA ke pUrva taka hI batalAyA gayA hai parantu jaba SaSTha guNasthAna me bhI jIva bhojanAdika me va kamaNDalu va pIchI Adi ke uThAne dharane me pravRtta hotA hai to yaha bhI to eka prakAra kI Arambha kriyA hI hai| isa taraha isa kathana kA samanvaya usa usa dRSTi se kara lenA caahiye| pUNyAcaraNa devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAna ke rUpa me hI Agama me pratipAdita kiyA gayA hai| yaha bhI prathama guNasthAna se lekara SaSTha guNasthAna taka antaraga aura bahiraga pravRttiyo ke rUpa me yathAsabhava dono prakAra kA hotA hai tathA saptama guNasthAna se dazama guNasthAna taka kevala antaraga pravRtti ke rUpa me hI huA karatA hai| yadyapi ekAdaza guNasthAna se trayodaza guNasthAna me jaba taka yoga kA nirodha nahI ho jAtA, taba taka bhI puNyAcaraNa kA sadbhAva mAnanA cAhiye parantu vaha kaSAya rahita kevala yoga ke rUpa me hI vahA~ rahA karatA hai / tAtparya yaha hai ki kaSAya sahita zubha yogamaya pravRti (puruSArtha) kA nAma hI puNyAcaraNa hai aura kaSAya sahita Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 azubha yogamaya pravRtti ( puruSArtha ) kA nAma hI pApAcaraNa hai isa taraha isa rUpa meM unakA sadbhAva yathAmabhava dazama guNasthAna taka hI rahA karatA hai| isaliye dazama guNasthAna ke Age gubha Fpa me kevala yoga kA hI sadbhAva rahA karatA hai| saptama guNasthAna se lekara dazama guNasthAna taka jo pRNyAcaraNa rahatA hai vaha kevala dharma dhyAna ke rUpa me hI rahA karatA hai aura yahI kAraNa hai ki dazama guNasthAna taka ghamaM dhyAna kA sadbhAva Agama me svIkAra kiyA gayA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki yadi puNyAcaraNa kA sadbhAva dazama guNasthAna taka nahIM mAnA jAya to phira vahA~ karmabandha kA honA asabhava hI ho jaaygaa| yadyapi saptama guNasthAna kI sAtizaya aMpramatta avasthA ne zukla dhyAna kA sadbhAva Agama me svIkAra kiyA gayA hai parantu isakA AdhAra Atma vizuddhi kI adha karaNAdi pariNAma rUpatA ko hI mAnA gayA hai jo ki karmo ke upazama athavA kSaya kA kAraNa hotI hai kyoki dharma dhyAna puNyAcaraNa spa hone se vandha kAhI kAraNa hotA hai / Atma vizuddhi kI yaha adha karaNAdi pariNAmarUpatA darzana mohanIya karma va anantAnuvandhI karma ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ke liye 'Avazyaka hone se sAtizaya mithyAdRSTi jIva ke bhI huA karatI hai| isa taraha pApAcaraNa aura puNyAcaraNa dono hI yathAyogya prakAra se bandha ke kAraNa hote hai aura dono bandha ke hI kAraNa hote haiM / ina dono me vizeSatA yaha hai ki pApAcaraNa to jIva ko bAhyarUpa me choDanA paDatA hai lekina antaraga rUpa me jaisA-jesA kapAyo kA anudaya athavA upazama yA kSaya hotA jAtA hai vaisA vaisA chUTatA jAtA hai / puNyAcaraNa Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 choDane kI yadyapi jIva ko AvazyakatA nahI hai parantu vaha jaisAjaisA darzana mohanIya aura cAritra mohanIya karmoM ke yathAsabhava upazama, kSaya athavA kSayopazama ke AdhAra para sakalpI pApo ke sAtha ArambhI pApo kA bhI tyAga karatA haA Age-Age ke gUNasthAno kI ora baDhatA jAtA hai vaisA-vaisA usakA rUpa parivartita hotA jAtA hai aura anta me vaha jaba sapUrNa mohanIyakarma kA sarvathA upazama athavA kSaya ho jAne para pApo kI Arambha rUpatA ko sarvathA samApta karatA huA kriyAvatI zakti ke kevala yogAtmaka rUpa ko prApta ho jAtA hai taba kramaza. manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA me hone vAlI niSkriyA ke AdhAra para vaha svayameva chUTa jAtA hai| isa vivecana se yaha bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki vyavahAra ratnatraya ko upacarita ratnatraya, upacarita dharma yA upacarita mokSamArga isaliye nahI kahA jAtA hai ki vaha kevala puNyAcaraNa rUpa hI hotA hai yA mokSarUpa kArya kI utpatti me vaha akiMcitkara banA rahA hai kintu isaliye kahA jAtA hai ki eka to vaha sakalpI pAparUpa pApAcaraNa ke samApta ho jAne para ArambhI pAparUpa pApAcaraNa ke tyAga ke AdhAra para hotA hai aura dUsare mokSakArya kI utpatti me sAkSAt kAraNa na hokara bhI mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta nizcaya ratnatraya, nizcaya dharma yA nizcaya mokSamArga kA kAraNa hokara kAraNa hotA hai| isI taraha isa vivecana se yaha bAta bhI atyanta spaSTa ho jAtI hai ki kAryotpatti me nimittakAraNa ko jo upacarita kAraNa kahA jAtA hai vaha isaliye nahI kahA jAtA hai ki vahA~ para vaha akicitkara hI rahA karatA hai kintu isaliye kahA jAtA hai ki vaha vahA para upAdAnakAraNa kI taraha kAryarUpa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNana na hokara bhI upAdAna kAraNa kI yAyampa pariNati meM usako ( upAdAnakAraNa kI ) mahAyatA karatA hai| sa taraha pa0 phUlacandrajI kA "nizcayaratnatraya kI prApti jIva ko hone para vyavahAraratnamaya hotA hI hai une usakI prApti ke liye alaga meM prayala nahIM karanA paTatA hai" ityAdi gAyana nirarthaka siddha ho jAtA hai| yahA para meM prasagavA ratanA aura kaha denA cAhatA hU ki Agama meM nizcayaratnatraya, nizcayadharma yA nizcaya mokSamArga ko jo nizcaya, paramAyaM, yathAvaM, gatyA, bhUtArya, vAstavika, antaraga aura mukhya Adi nAmo me pukArA jAtA hai usakA abhiprAya yahI hai ki vaha mokSa kI prApti me mAkSAt kAraNa hotA hai aura vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra modAgArga ko jo vyavahAra, aparamArtha, ayathArya, asatyArya, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga aura upacarita Adi nAmo se pukArA jAtA hai usakA bhI abhiprAya yahI hai ki vaha mokSa kI prApti me sAkSAt kAraNa na hokara ukta prakAra paraparA kAraNa hotA hai / isa prakAra Agama me upAdAnakAraNa ko jo upAdAna, nizcaya, paramArtha, yathArtha, satyArya, bhUtArtha, vAstavika, antaraMga aura mukhya Adi nAmo se pukArA jAtA hai usakA abhiprAya yahI hai ki vaha kAryarUpa pariNata hotA hai aura nimittakAraNa ko jo nimitta, vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, amatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, vahiraga aura upacarita Adi nAmo se pukArA jAtA hai usakA bhI abhiprAya yahI hai ki vaha kAryarUpa pariNata na hokara upAdAna ke kAryarUpa pariNata hone meM usakI sahAyatA karatA hai| isa prakAra pa0 phUlacandra jI,pa0 jaganmohanalAlajI aura Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 unake sapekSIjano kA vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra mokSamArga ko akiMcitkara rUpa me vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga, aura upacarita Adi nAmo se tathA nimittakAraNa ko bhI akiMcitkararUpa me nimitta, vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga aura upacarita Adi nAmo se pukAranA mithyA hai| vAstavika bAta yaha hai ki pa0 phUlacandra jI, pa0 jaganmohanalAla jI aura unake sapakSIjano ko nimitta, vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga aura upacarita Adi zabdo kA artha samajhane me bhrama utpanna ho gayA hai jisake kAraNa ho unhe vyavahAraratnatraya, vyavahAra dhama yA vyavahAra mokSamArga ko mokSarUpa kArya kI utpatti me tathA nimitta kAraNa ko upAdAna kI pariNatirUpa kArya kI utpatti me akicitkara mAnane ke atirikta koI cArA hI nahI raha gayA hai| yahA itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki nizcaya ratnatraya, nizcaya dharma yA nizcaya mokSamArga me nizcaya, paramArtha, yathArtha, satyArtha, bhUtArtha, vAstavika, antaraga aura mukhya Adi zabda ekArthaka zabda hai tathA vyavahAraratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra mokSamArga me vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga aura upacarita Adi zabda bhI ekArthaka hai| isI taraha upAdAna kAraNa me bhI upAdAna nizcaya, paramArtha, yathArtha, satyArtha, bhUtArtha, vAstavika, anta raga aura mukhya Adi zabda ekArthaka haiM tathA nimittakAraNa me bhI nimitta, vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha avAstavika Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bahiraga aura upacaritra Adi zabda ekArthaka haiM ata' yahA~ para kevala upacAra ko lekara pa0 phUlacandra jI Adi kI prakRta vipaya sambandhI mAnyatA kI mImAmA kI jA rahI hai| pa0 phUlacandra jI jainatattvamImAsA ke pRSTha 2 para upacAra ke vipaya me liyate haiM "isa prasaga meM prakRta me vicAra yaha karanA hai ki tIrthakaro kA jo upadeza cAro anuyogo me sakalita hai use vacana vyavahAra kI dRSTi se kitane vibhAgo meM vibhakta kiyA jA sakatA hai ? vividha pramANo ke prakAza me vicAra karane para mAlUma hotA hai ki use hama mukhya rUpa se do bhAgo me vibhakta kara sakate hai-upacarita kathana aura anupacarita kathana / jisa kathana kA pratipAdya artha to asatyArtha hai ( jo kahA gayA hai padArtha vasA nahI hai ) parantu usase paramArthabhUta artha kA jJAna ho jAtA hai use upacarita kathana kahate haiM aura jisa kathana se jo padArtha jaisA hai usakA usI rUpa me jJAna hotA hai use anucarita kathana kahate hai|" Age jainatattvamImAsA ke pRSTha 8 para bhI pa0 jI likhate "yahAM para koI prazna karatA hai ki yadi bhinna kartR-karma Adi rUpa vyavahAra upacarita hI hai to gAstro meM usakA nirdeza kyo kiyA gayA hai? samAdhAna yaha hai ki eka to nimitta (vyavahAra hetu) kA jJAna karAnA isakA mukhya prayojana hai isaliye yaha kathana kiyA gayA hai / AlApa paddhati me kahA bhI hai sati nimitta prayojane ca upacAra pravartate / nimitta aura prayojana ke hone para upacAra pravRtta hotA hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 dUsare upacarita artha ke pratipAdana dvArA anupacarita artha kA bodha ho jAtA hai isaliye usakA kathana kiyA gayA hai / nayacakra me kahA bhI hai- taha upayAro jANaha sAhaNaheU aNuvayAre || usI prakAra anupacAra kI siddhi kA hetu upacAra ko jAno / pa0 jI ke ina donoM kathano dvArA aisA mAlUma paDatA hai ki ve upacAra ko kevala vacana paraka mAnate hai jisakA tAtparya yaha hotA hai ki aise vacana se artha kA pratipAdana to nahI hotA hai kyoki padArtha jaisA hai vaisA pratipAdana aise kathana se ho nahI sakatA hai parantu anupacarita ( padArtha jaisA hai vaise ) artha kI siddhi kA vaha hetu hotA hai / Age isakI mImAsA kI jAtI hai / eka upacAra pravRtti kI svIkRta kI isa sambandha me pahalI bAta to maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki pa0 jI kI mAnyatA ke anusAra yadi upacarita kathana anupacarita artha kI siddhi kA kAraNa hai to vaha nirarthaka yA kathanamAtra kaise ho sakatA hai ? dUsarI bAta maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki Agama me vastu yA dharma me anya vastu yA dharma gayI hai tathA loka se bhI yahI bAta ki Age pragaTa ho jAyagA / isakA Azaya yaha hai ki upacAra padAtha me hotA hai aura zabda usa upacarita artha kA pratipAdana karatA hai / isa taraha upacarita artha kA pratipAdana karane ke AdhAra para zabda bhI upacarita mAnA jAtA hai vaha kevala nirarthaka yA kathanamAtra nahI rahA karatA hai / larthAt upacarita kathana aisA nahI hogA ki usakA koI artha hI na ho / jase 'bandhyA kA putra ' 'AkAza ke phUla' yA 'gadhe ke sIga' Adi vacana na to vAstavika pracalita hai-- jaisA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 (anupacarita) hI haiM aura na upacarita hI hai kyoki inakA koI artha hI nahI hai arthAt ye vacana nirarthaka yA kathana mAtra hI hai| cUki upacarita vacana aise nirarthaka yA kathanamAtra na hokara upacarita atha kA pratipAdana karate hai isaliye hI unhe upacarita kahA jAtA hai| upacarita artha kyA hai ? isa prazna kA samAdhAna hA AlApa paddhati ke nimnalikhita vacana dvArA hotA hai / yayA"mukhyAbhAve sati nimitta prayojane ca upacAra. pravartate / " arthAt mukhya artha kA abhAva rahane para yadi nimitta aura prayojana kA sadbhAva ho to upacAra kI pravRtti hotI hai / tAtparya yaha hai ki loka me athavA Agama meM prayukta vacana kA pratipAdya artha yadi mukhyArtha nahI hai to aise sabhI vacano ko kyA 'vandhyA kA putra', 'AkAza ke phUla' yA 'gadhe ke sIga'Adi vacano kI taraha nirarthaka hI mAna lenA cAhie? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki aise sabhI vacana nirarthaka nahIM hote haiN| arthAta aise vacano me se una vacano ko ho nirarthaka vacana kahA jA sakatA hai jinakA koI artha ho nahIM hotA hai| jaise 'vandhyA kA putra' Adi vacana, inake atirikta koI-koI vacana aise bho hote hai jinake pratipAdya artha kI nimitta tathA prayojana ke AdhAra para saGgati vaiTha jAtI hai| isa taraha una vacano dvArA pratipAdita artha upacarita kahalAtA hai aura usa upacarita artha pratipAdaka hone ke AdhAra para ve vacana bhI upacarita kahalAne lagate hai| jaise "anna vai prANA" ( anna ho prANa hai ) isa vacana dvArA pratipAdita anna zabda kA prANa artha mukhyArtha nahIM Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 hai kyoki anna aura prANa dono pRthak-pRthak padArtha haiM lekina loka me anna ko prANa kahA to jAtA hai isalie AlApa paddhati ke ullikhita kathana dvArA yaha nirNIta hotA hai ki "anna vai prANA" ( anna hI prANa hai ) isa vacana me anna zabda kA prANa artha upacarita artha hai aura isakA AdhAra yaha hai ki eka to anna prANo ke sarakSaNa me kAraNa hotA hai dUsare isa taraha prANo ke narakSaNa me anna ke upayoga kI mahattA prasthApita ho jAtI hai| isa taraha mukhyArtha kA abhAva rahate hue nimitta aura prayojana ke sadbhAva ke AdhAra para anna kA prANa artha upacarita siddha hotA hai aura artha ke upacarita siddha ho jAne para usa artha kA pratipAdaka "anna vai prANA" ( anna hI prANa hai ) yaha vacana bhI upacarita siddha ho jAtA hai| isa vivecana ke AdhAra para prakRta me upacAra kA samanvaya isa prakAra karanA cAhie ki kumbhakAra vyakti ko ghaTotpatti ke sambandha me nimittakAraNa, vyavahArakAraNa, aparamArthakAraNa, ayathArthakAraNa, asatyArthakAraNa, abhUtArthakAraNa, avAstavikakAraNa, vahiraGgakAraNa aura upacaritakAraNa Adi nAmo se isalie pukArate hai ki vaha kumbhakAra vyakti eka ora to ghaTakAryarUpa pariNata nahI hotA ata. usame mukhyArthatA kA abhAva hai va dUsarI ora miTTI se ghaTa kA nirmANa hone me kumbhakAra vyakti kI sahAyatA kI apekSA rahA karatI hai ata vaha nirarthaka ( akicitkara) bhI nahI hai ataeva hI kumbhakAra vyakti ko kumbhakAra zabda se pukArA jAtA hai / isa prakAra tattvArtha zraddhAna ko vyavahAra samyagdarzana, aparamArtha samyagdarzana, ayathArtha samyagdarzana, asatyArthasamyagdarzana, abhUtArtha samyagdarzana, Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 avAmbAvika gamyagdarzana, bahiranamyAdAna aura upagni samyagdagaMna Adi nAmo ge, AgamajJAna ko vyavahAra gamyagjJAna, aparamAyaM samyagnAna, ayathArtha mammammAna, agatyAyaM samyagjJAna, abhUtAyaMgamyamAna, avAstavika samyagjAna, hirana sabhyagnAna aura upanarita mammammAna Adi nAmo ge tathA aguvrata-mahAta Adi ko vyavahAra gamyAcAriya, aparamAva samyakacArima, ayathArya sampAnAritra, asatyArtha samyakanArina, abhUtArtha namyAcArima, avAstavika samyakacAritra, bahiraGga mamyak nAriya aura upanarita samyAcAriya Adi nAmo me isaliye pukArate hai ni tattvAya zraddhAna, AgamajJAna aura araguyana-mahAdata Adi me eka ora to mokSa kI mAtAt kAraNatArUpa mugyAyaMtA kA abhAva hai va dUsarI ora mokSa ke mAkSAn kAraNabhUna aura pUrvokta nizcaya samyagdarzana, paramArya samyagdarzana, yathArtha sampagdarzana, satyArtha samyagdarzana, bhUtArya samyagdarzana, vAstavika mamyagdarzana, antaraGgasamyagdarzana aura mukhya samyaradarzana Adi nAmo se pukAre jAne vAle Atma kalyANa kI ruci jAgata hone rUpa samyagdarzana me tattvArya zraddhAna kAraNa hotA hai, isI taraha mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta aura pUrvokta nizcaya samyagjJAna, paramArya mamyagnAna, yathArthasamyagjJAna, satyArthasamyarajAna, bhUtArtha samyagjJAna, vAstavika samyagjJAna, ataragasamparajJAna aura musya samyagjJAna Adi nAmo se pukAre jAne vAle AtmajJAnarUpa mamyagjJAna me AgamajJAna kAraNa hotA hai tathA isI taraha mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta aura nizcaya samyaka cAritra, paramArtha samyakcAritra, yathArtha samyakcAritra, satyArtha samyakcAritra, bhUtArtha samyakcAritra, vAstavika samyakcAritra, antaraga samyakvAritra aura mukhya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 samyakcAritra Adi nAmo se pukAre jAne vAle AtmalInatA rUpa samyakcAritra me aNuvrata-mahAvrata Adi kAraNa hote haiisa taraha mokSa kI paramparayA kAraNatA kA tattvArtha zraddhAna, AgamajJAna va aNuvrata-mahAvrata Adi me sadbhAva hai ata ve nirarthaka ( akiJcitkara ) bhI nahI hai ataeva hI tattvArtha zraddhAna ko vyavahAra samyagdarzana, Adi nAmo se, AgamajJAna ko vyavahAra samyagnAna Adi nAmo se aura aNuvrata-mahAvata Adi ko vyavahAra samyakcAritra Adi nAmo se va tIno ko sAmUhika rUpa me vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma kA vyavahAra mokSamArga Adi nAmo se pukArA jAtA hai| pa0 phUlacandrajI, pa.. jaganmohanalAlajI aura unake sapakSIjana kahate hai ki "kumbhakAra miTTI se nirmita hone vAle ghaTa ke nirmANa me akiJcikara hai isalie nimittakAraNa Adi nAmo se pukArA jAtA hai| isI taraha tattvazraddhAna, AgamajJAna aura aNuvrata-mahAnata Adi mokSa kI upalabdhi me akiJcitkara hai isalie tattva zraddhAna ko vyavahAra samyagdarzana Adi nAmo se, AgamajJAna ko vyavahAra samyagjJAna Adi nAmo se aura aNuvrata-mahAvrata Adi ko vyavahAra samyakcAritra Adi nAmo se tathA sAmUhika rUpa me vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra mokSa mArga Adi nAmo se pukArA jAtA hai" parantu unakA aisA mAnanA mithyA hai kyoki miTTI se utpanna hone vAle ghaTa ke nirmANa me kumbhakAra ke aura nizcaya svarUpa uparyukta ratnatrayo se utpanna hone vAle mokSa kI prApti me vyavahAra svarUpa uparyukta ratnatrayo ke pa0 phUlacandrajI kI mAnyatA ke anusAra akiJcitkara ho jAne se uname upacAra kA Upara batalAyA gayA lakSaNa ghaTita nahI hotA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 maiMne Upara vatalAyA hai ki Agama ke anusAra upacAra eka vastu yA dharma me anya vastu yA dharma kA hotA hai aura "anna vai prANA" (anna hI prANa haiM) ke udAharaNa dvArA use spaSTa bhI kiyA hai, parantu isa vipaya me Agama ke dRSTikoNa se bhinna hai pa0 phUlacandra jI Adi kA dRSTikoNa hai ata isa viSaya me pa0 phUlacandra jI kA dRSTikoNa kyA hai ? isa bAta ko Age batalAyA jA rahA hai| pa0 phUlacandra jI ne janatattvamImAsA ke vipaya praveza prakaraNa me pRSTha para likhA hai ki "jo vacana svaya asatyArtha hokara bhI iSTArtha kA jJAna karAne me hetu hai vaha loka vyavahAra me asatya nahI mAnA jAtA" tathA apane isa kathana kA candramukhI zabda ke udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa karate hue unhone Age likhA hai ki "yaha zabda aisI nArI ke liye prayukta hotA hai jisakA mukha manojJa aura AbhAyukta hotA hai| yaha iSTArtha hai| candramukhI zabda se isa artha kA jJAna ho jAtA hai isaliye loka vyavahAra me aisA vacana prayoga hotA hai tathA isI abhiprAya se zAstro me bhI ise sthAna diyA gayA hai, parantu isake sthAna meM yadi koI isa zabda ke abhidheyArtha ko grahaNa kara yaha mAnane lage ki amuka strI kA mukha candramA hI hai to yaha asatya hI mAnA jAyagA kyoki kisI bhI strI kA mukha na to kabhI candramA huA hai aura na ho sakatA hai|" pa0 phUlacandra jI ke ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki "loka vyavahAra me aura zAstro me aise zabdo kA bhI prayoga dekhA jAtA hai jinake abhidheyArtha ko svIkAra karanA asagata hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 isaliye apane abhidheyArtha ko pragaTa nahI kara sakane ke kAraNa aise zabdo ko candramukhI zabda kI taraha asatya hI mAnanA ucita hai phira bhI loka me aise zabdo kA prayoga dekhA jAtA hai / isa kA kAraNa yaha hai ki isa taraha ke prayoga se iSTArtha kA jJAna ho jAyA karatA hai / isa taraha pa0 jI kahanA cAhate haiM ki vyavahAra ratnatraya me ratnatrayarUpatA, dharmarUpatA yA mokSa kAraNatA kA abhAva rahate hue bhI tathA nimitta kAraNabhUta vastu me kAraNatA kA abhAva rahate hue bhI inake pratipAdaka jo vacana zAstro me pAye jAte hai ve saba vacana apane abhidheyArtha kA pratipAdana karane me asamartha hone ke kAraNa yadyapi satya nahI hai phira bhI unako jo zAstro me prayukta kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki isa taraha ke prayogo se iSTArtha kA jJAna ho jAyA karatA hai / " isa abhiprAya ko pa0 jI ne svaya nimnalikhita zabdo me vyakta kiyA hai / " isame sadaiha nahI ki Agama me vyavahAranaya kI apekSA eka dravya ko dUsare dravya kA kartA svIkAra kiyA gayA hai, parantu yaha kathana yahA~ para abhidheyArtha ko dhyAna me rakhakara kiyA gayA hai yA lakSyArtha ko dhyAna me rakhakara kiyA gayA hai - ise samajhakara hI iSTArtha kA nirNaya karanA cAhiye / prakRta me iSTArtha ( lakSyArtha) do haiM aise vacana dvArA nizcayArtha kA jJAna karAnA yaha mukhya iSTArtha hai kyoki yaha vAstavika hai aura isake dvArA nimitta ( vyavahAra hetu ) kA jJAna karAnA yaha upacarita iSTArtha hai kyoki isa kathana dvArA kahA~ kauna nimitta hai - isakA jJAna ho jAtA hai / yadi ina do abhiprAyo ko dhyAna me rakhakara isa prakAra kA vacana prayoga kiyA jAtA hai to usakA abhidheyAtha Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 asatya hone para bhI vyavahAra me lakSyArtha kI dRSTi se) yaha asatya nahI mAnA jAtA hai| AcArya kundakunda prabhRti AcAryoM ne aise zabda prayogo ko asatya zabda dvArA vyavahRta na kara jo upacarita kahA hai vaha isI abhiprAya se kahA hai / " (jainatattvamImAsA viSaya praveza prakaraNa pRSTha 10-11) / Age pa0 jI dvArA upacAra ke viSaya me apanAye gaye isa dRSTikoNa me Agama ke dRSTikoNa se kyA antara hai ? ise spaSTa kiyA jAtA hai| upacAra ke sambandha meM maiMne Upara jo kucha likhA hai aura jainatattvamImAsA ke uddharaNa diye hai isase spaSTa hai ki Agama me jahAM eka vastu yA dharma kA anya vastu yA dharma me nimitta aura prayojana ke AdhAra para upacAra (Aropa) karake usa upacarita artha ko prayoga me Aye hue zabda kA pratipAdya artha mAnA gayA hai vahAM pa0 phUlacandra jI Adi usako prayoga me Aye hae zabda kA pratipAdya artha mAnane ke liye taiyAra nahI haiM kyoki unake mata se usa prakAra ke zabda prayoga kA nAma upacAra hai jo kisI bhI prakAra ke artha kA pratipAdaka to nahI hotA kevala vaha iSTAtha kA jJAna karAne me hetu mAtra hotA hai| isa prakAra (Agama meM upacAra ko jahA~ arthagata svIkAra karake zabda ko usakA pratipAdaka svIkAra kiyA gayA hai vahA~ pa0 phUlacandra jI usako kevala zabdagata yAni javAnI jamA-kharca mAnakara satuSTa ho jAnA cAhate hai kAraNa ki ve yahI to kahate haiM ki eka dravya dasare dravya kA kartA nahI hotA kevala vacana dvArA usakA kathana mAtra kiyA jAtA hai jaba ki isa viSaya me Agama kA abhiprAya Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 yaha hai ki eka dravya dUsare dravya kA kartA nahI hotA, yaha ekAnta niyama nahI hai / arthAt eka dravya dUsare dravyakA kartA nahI hotAyaha bhI satya hai aura eka dravya dUsare dravya kA kartA hotA hai - yaha bhI satya hai | itanI bAta avazya hai ki eka dravya dUsare dravya kA kartA nahI hotA - yaha kathana to nizcaya kartRtva, paramArtha kartRtva, yathArtha kartRtva, satyArtha kartRtva, bhUtArtha kartRtva, vAstavika kartRtva, antaraga kartRtva va mukhya kartRtva rUpa upAdAna kartRtva dRSTi se satya hai kyoki eka dravya dUsare dravya rUpa trikAla me kabhI pariNata nahI hotA hai tathA eka dravya dUsare dravya kA kartA hotA hai- yaha kathana vyavahAra kartRtva, aparamArtha kartRtva, ayathArtha kartRtva, asatyArtha kartRtva, abhUtArtha kartRtva, avAstavika kartRtva, bahiraga kartRtva va upacarita kartRtva rUpa nimitta kartRtva kI satya hai kyoki eka dravya dUsare dravya ke kArya rUpa pariNata hone me AvazyakatAnusAra sahAyaka avazya hotA hai / jaise miTTI me jisa prakAra kumbha nirmANa kA kartRtva vidyamAna hai usI prakAra kumbhakAra vyakti me bhI kumbha nirmANa kA kartRtva vidyamAna hai, parantu dono me antara yaha hai ki miTTI kumbha kI kartA isa dRSTi se hai ki vaha kumbha rUpa pariNata hotI hai aura kumbhakAra vyakti kumbha kA kartA isa dRSTi se hai ki vaha miTTI ke kumbha rUpa pariNata hone meM sahAyaka hotA hai / J pa0 phUlacandrajI Adi kahate haiM ki " kumbhakAra vyakti me kumbha nirmANa kA sahAyaka hone rUpa kartRtva bhI vidyamAna nahI kevala use (kumbhakAra vyakti ko ) kumbha nirmANa kA kartA kahA mAtra jAtA hai / arthAt miTTI svaya ( apane Apa ) hI svakAla Ane para kumbha rUpa pariNata ho jAyA karatI hai kumbha Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 kAra vyakti to vahA~ para sarvathA akizcitkara hI banA rahatA hai / " parantu unakA aisA kahanA mithyA hai kyoki yadi pa0 phUlacandrajI Adi kI isa mAnyatA ko svIkAra kara liyA jAya to miTTI se utpanna hone vAle kumbha ke nirmANa me kumbhakAra vyakti kI taraha tantuvAya ( julAhe ) ko bhI kumbhakAra zabda se kahane kA prasaMga upasthita ho jAyagA / isalie vAstavika bAta yaha hai ki kumbhakAra vyakti me kumbha-nirmANa kA kartRtva to hai parantu usakA vaha kartRtva miTTI kI taraha kumbharUpa se pariNata hone rUpa nizcaya kartRtva, paramArtha kartRtva, yathArtha kartRtva, satyArtha kartRtva, bhUtArtha kartRtva, vAstavika kartRtva, antara kartRtva yA mukhyakartRtva arthAt upAdAna kartRtva nahI hai apitu usakA vaha kartRtva miTTI se nirmita hone vAle kumbhanirmANa meM sahAyaka hone rUpa vyavahAra kartRtva, aparamArtha kartRtva, ayathArtha kartRtva, asatyArtha kartRtva, abhUtArthakartRtva, varigakartRtva yA upacarita kartRtva arthAt nimitta kartRtva hai / isa kathana kA Azaya yaha hai ki kartRtva do prakAra kA hotA hai - eka to nizcaya kartRtva Adi nAmo se kahA jAne vAlA kAryarUpa se pariNata honerUpa upAdAna kartRtva aura dUsarA vyavahAra kartRtva Adi nAmo se kahA jAne vAlA kAryarUpa se pariNata hone vAlI vastu ke usa pariNamana me sahAyaka hone rUpa nimitta kartRtva | iname se miTTI me to kumbha nirmANa kA pahalA kartRtva rahatA hai aura kumbhakAra vyakti me kumbha nirmANa kA dUsarA kartRtva rahatA hai / isa taraha miTTI aura kumbhakAra dono zabda nirmANa ke prati kramaza miTTI aura kumbhakAra vyakti me kumbha vidyamAna usa-usa kartRtva kA hI pratipAdana karate hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 To phUlacandra jI Adi kahate hai ki "miTTI zabda to kumbha nirmANa ke prati miTTI ke kartRtva kA pratipAdana karatA hai kyoki miTTI me kumbharUpa se pariNata honerUpa kartRtva vidyamAna rahatA hai parantu kumbhakAra zabda kumbha nirmANa ke prati kumbhakAra vyakti ke kartRtva kA pratipAdana nahI karatA hai kyoki kumbhakAra vyakti meM miTTI se nirmita hone vAle kumbha ke nirmANa me sahAyaka honerUpa kartRtva vidyamAna hI nahI rahatA hai / arthAt miTTI svaya (apane Apa ) hI svakAla Ane para kumbharUpa pariNata ho jAyA karatI hai kumbhakAra vyakti to vahA~ para sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai / " parantu unakA aisA kahanA pUrvokta prakAra mithyA hai / isa kathana se yaha niSkarSa bhI nikala AtA hai ki prakRta me upAdAnakAraNa ko jo nizcaya, paramArtha, yathArtha, satyArtha, bhUtArtha, vAstavika, antaraga aura mukhya Adi zabdo se pukArA jAtA hai vaha isalie pukArA jAtA hai ki upAdAnakAraNa kAryarUpa pariNata hotA hai aura nimittakAraNa ko jo vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha abhUtArtha, avAstavika, bahiraMga aura upacarita Adi zabdo se pukArA jAtA hai vaha isalie pukArA jAtA hai ki nimittakAraNa svaya (Apa) kAryarUpa pariNata na hote hue bhI upAdAna ke kAryarUpa pariNata hone meM sahAyaka hotA hai / pa0 phUlacandra Adi kA kahanA hai ki "nimittakAraNa upAdAnakAraNa kI kAyarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na hokara sarvathA akiJcitkara hI vanA rahatA hai isalie vyavahAra Adi ukta zabdoM se pukArA jAtA hai / " parantu unakA aisA kahanA pUrvokta prakAra mithyA hai | Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 isa vivecana kA samanvaya nizcaya ratnatraya, nizcaya dharma yA nizcaya mokSa mArga me tathA vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra mokSamArga me bhI anukUlatA ke sAtha kara lenA cAhiye / arthAt AtmakalyANa ke prati ruci utpanna ho jAne rUpa samyagdarzana,AtmajJAna rUpa samyagjJAna aura AtmalInatA rUpa samyakcAritra ko jo nizcaya Adi zabdo se pukArA jAtA hai vaha isalie pukArA jAtA hai ki ye saba mokSa ke sAkSAt kAraNa hote haiM aura tatpazraddhAnarUpa samyagdarzana, Agama jJAnarUpa samyagjJAna aura aNuvrata-mahAvata Adi samyaka cAritra ko jo vyavahAra Adi zabdo se pukArA jAtA hai vaha isalie pukArA jAtA hai ki ye saba mokSa ke paramparayA arthAt ukta nizcaya ratnatraya, nizcaya dharma yA nizcaya mokSamArga ke kAraNa hokara kAraNa hote hai / pa0 phUlacandra jI Adi kA kahanA hai ki "jaise vyavahAraratnatraya, vyavahAra dharma yA vyavahAra mokSa mArga kahate haiM vaha mokSa kI prApti me nizcaya ratnatraya, nizcaya dharma yA nizcaya mokSa mArga kA bhI kAraNa na hokara sanathA akiMcilkara ho banA rahatA hai isaliye vyavahAra Adi zabdo se pukArA jAtA hai|" parantu unakA aisA kahanA pUrvokta prakAra mithyA hai| bAta vAstava meM yaha hai ki artha pAca prakAra kA hotA hai-eka mukhyArtha, dUsarA upacarita artha, tIsarA lakSyArtha, cauthA vyagyArtha aura pA~cavA mithyA arth| iname se mukhyArtha vaha hai jo apanI svatantra sattA rakhate hue zavdaniSTha abhidhAvRtti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai / jaise jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla, pRthvI, jala, agni, vAyu, Ama, Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 nIma, imalI, nIvU, vastra Adi artha / upacarita artha vaha hai jo apanI parAzrita sattA rakhate hue arthAt nimitta tathA prayojana ke AdhAra para Aropita hokara abhidhAvRtti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai / jaise kumbhakAra adhyApaka, pAcaka (rasoiyA) Adi rUpa artha / ye artha upacarita isaliye haiM ki ye svaya to kArya rUpa pariNata nahI hote parantu anya padArtha kI kArya rUpa pariNati me sahAyaka avazya hote haiM / arthAt miTTI hI kumbharUpa pariNata hotI hai kumbhakAra to miTTI kI usa pariNati me sahAyaka mAtra hotA hai, isI taraha vidyArthI hI paDhatA hai adhyApaka to paDhAtA hai arthAt usake paDhane me sahAyaka mAtra hotA hai aura isI taraha ATA, dAla, cAvala Adi hI rasoI rUpa pariNata hote haiM pAcaka (rasoiyA) to rasoI ko banAtA hai arthAt ATA Adi ke rasoI rUpa pa: raNamana me sahAyaka matra hotA hai / lakSyArtha vaha hai jo upacAra pravRtti kA nimitta hotA hai aura zabdaniSTha lakSaNAvRtti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai / jaise "mazvA krozanti" yahA~ para maJca aura maJco para baiThe puruSo me vidyamAna AdhArAdheya sambandha tathA 'dhanurghAvati" yahA~ para dhanur aura dhanurdhArI puruSa me vidyamAna sayoga sambandha yA svasvAmibhAva sambandha | vyagyArtha vaha hai jo upacAra pravRtti kA prayojana hotA hai aura zabda niSTha vyajanAvRtti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai / jaise "anna vai prANA" yahA~ para prANo ke sarakSaNa ke liye anna ko upayoga kI mahattA kI prasthApanA tathA "gagAya ghoSa" yahA~ para zaitya va pAvanatvAdi kI pratIti mithyA artha vaha hai jo sarAya, viparyaya yA anadhyavasita rUpa mithyA abhidheya ke rUpa me zabda dvArA pratipAdita hotA hai| jaise zIpa meM "yaha zIpa hai yA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 cAMdI" isa vacana se pratipAdita sazaya rUpa artha, zIpa meM "yaha cA~dI hai" isa vacana se pratipAdita viparyaya rUpa artha aura kisI bhI vastu me "kucha hai" isa vacana se pratipAdita anadhyavasita rUpa artha / yata artha upayukta prakAra se pAMca prakAra kA hotA hai ata usa-usa artha kA pratipAdana karane ke AdhAra para zabda bhI pA~ca prakAra kA ho jAtA hai| arthAt mulyArtha kA pratipAdana karane vAlA mukhya zabda, upacarita artha kA pratipAdana karane vAlA upacarita zabda, lakSyArtha kA pratipAdana karane vAlA lAkSaNika zabda, vyagyArtha kA pratipAdana karane vAlA vyajaka zabda aura sazaya, viparyaya yA anadhyavasita rupa mithyA artha kA pratipAdana karane vAle kramaza samaya, viparyaya yA anadhyavAya rUpa mithyA shbd| yahAM para itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki jisa prakAra upayukta pAMca prakAra ke artha kA pratipAdana karane ke AdhAra para zabda pA~ca prakAra kA hotA hai usI prakAra eka zabda aisA bhI hotA hai jisakA koI artha hI nahIM hotA hai arthAt zabda nirarthaka bhI huA karate haiN| jaise "bandhyA kA putra", "AkAza ke phUla" aura "gadhe ke sIga" Adi / ye vacana na to mukhyArtha kA pratipAdana karate haiM, aura na upayukta upacarita, lakSya, vyagya yA sazaya, viparyaya athavA anadhyavasita rUpa mithyA arthoM me se kisI bhI artha kA pratipAdana karate haiM kyoki na to bancyA kA putra hotA hai, na AkAza ke phUla hote haiM aura na gadhe ke sIga hote haiM tathA na to yahA~ para koI lakSyArtha hai aura na vyagyArtha hI hai| isI taraha nimittabhUta lakSyArtha aura prayojana bhUta vyagyArtha kA abhAva hone se upacarita artha kA bhI abhAva yahA~ Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 para hai / itanA hI nahI sazaya, viparyaya yA anadhyavasita rUpa mithyA artha kA bhI abhAva yahA~ para hai / isa taraha ukta pA~ca prakAra ke arthoM meM se kisI bhI prakAra ke artha kA pratipAdana na kara sakane ke kAraNa " bandhyA kA putra ", " AkAza ke phUla" tathA "gadhe ke sIga" ye tIno vacana nirarthaka hI siddha hote haiM / , yahA~ itanA vizeSa aura jAnanA cAhiye ki yadi koI bandhyA kisI anya ke putra ko goda le le, isI prakAra sabhI vastue~ AkAza para AdhArita hone se AkAza ko phUlo kA bhI AdhAra mAna liyA jAve tathA isI prakAra gadhe ke sira para 'sIMga bA~dha diye jAve to nimitta tathA prayojana kA sadbhAva siddha ho jAne se "bandhyA kA putra", "AkAza ke phUla" tathA " gadhe ke sIga" ye tIno vacana phira nirarthaka na rahakara upacarita artha ke pratipAdaka siddha ho jAte haiM / pa0 phUlacandra jI kA kahanA hai ki " jo vacana apane abhidheya artha kA pratipAdana karatA hai vaha to satyArtha hai aura jo vacana apane abhidheya artha kA pratipAdana nahI karatA vaha asatyArtha hai", parantu yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki upacarita zabda kI asatyArthatA isaliye nahI hai ki vaha apane abhidheyArtha kA pratipAdana nahI karake nirarthaka hI hai apitu usakI asatyArthatA isaliye hai ki vaha mukhya abhidheya kA pratipAdana karake upacarita abhidheya kA hI pratipAdana karatA hai / isI taraha lAkSaNika zabda ko bhI isalie asatyArtha mAnanA cAhiye ki usakA pratipAdya artha abhidheya na hokara Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 upacAra me kAraNabhUta lakSyArtha hotA hai aura isI taraha vyaJjaka 'zabda ko bhI isalie asatyArtha mAnanA cAhiye ki usakA pratipAdya artha bhI abhidheya na hokara upacAra kA prayojanabhUta vyagyArtha hotA hai tathA isI taraha sazaya, viparyaya anadhyavasita rupa zabdo ko bhI asatyArtha isalie mAnanA cAhiye ki unakA pratipAdya artha samyaka abhiveya na hokara sazaya, viparyaya aura anadhyavasita spa mithyA abhidheya hotA hai| inake atirikta "vandhyA kA putra" Adi nirarthaka zabdo kI asatyArthatA isalie mAnanA cAhiye ki ve upayukta pAca prakAra ke arthoM meM se kisI bhI prakAra ke artha kA pratipAdana na karane ke kAraNa nirarthaka mAne gaye haiN| isa prakAra pa0 phUlacandra jI Adi kA upacarita artha ko sarvathA asatyArtha tathA usake pratipAdaka zabda ko bhI sarvathA asatyArtha arthAt nirarthaka yA kathana mAtra mAnanA mithyA hai| yaha vAta meM pUrva meM batalA cUkA hai ki yadi upacarita zabda nirarthaka hI hotA hai to phira usase iSTArtha kA bodha kaise ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki "anna vai prANA." isa vacana ke pratipAdya rUpa se nimitta aura prayojana ke AdhAra para anna me prANa rUpa abhidheya artha kI sthApanA kI gayI hai jaisI ki patthara ko mUrti me nimitta aura prayojana ke AdhAra para bhagavAna kI sthApanA kI jAtI hai| isase bhI yaha Azaya nikalatA hai ki upacAra arthagata hI hotA hai zabda to upacarita artha kA pratipAdaka hone ke kAraNa upacarita kahalAtA hai| yahA~ yaha bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki upacarita artha kI siddhi ke liye nimitto aura prayojano kI vividhatA pAyo jAtI hai isaliye upacarita artha bhI vividha prakAra ke ho jAte Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 haiM / jaise "anna' vai prANA" yahA~ para anna kA prANarUpa jo upacarita artha hai vaha anna me prANa sarakSaNa kI kAraNatA kA sadbhAva rahane ke AdhAra para hai, kumbhakAra zabda kA kumbhanirmANa kartRtva rUpa jo upacarita artha hai vaha kumbha nirmANa meM, miTTI kA sahAyaka hone ke AdhAra para hai, yahI vyayasthA adhyApaka, pAcaka (rasoiyA) Adi zabdo ke upacarita artha ke viSaya me bhI samajha lenA cAhiye / isI prakAra vyavahAra ratnatraya, vyavahAra dharma aura vyavahAra mokSa mArga zabdo se kahe jAne vAle vyavahAra-samyagdarzanAdi kA mokSa kAraNatA rUpa jo upacarita upacarita artha haiM vaha paramparayA kAraNa hone ke AdhAra para hai aura isI prakAra "o lakaDI" va "o tAgA" Adi sthalo me lakaDI zabda kA lakaDIvAlA va tA~gA zabda kA tAgAvAlA rUpa jo upacarita artha hai vaha AdhArAdheyabhAva va svasvAmibhAva Adi sambandho ke AdhAra para hai / yahI bAta "gagAyA ghoSa. ", "mazvA krozanti" aura 'dhanurdhAti" Adi sthalo me bhI jAna lenA cAhiye / arthAt 'gagAyA ghoSa " yahA~ para gaGgA zabda kA gaGgA taTa rUpa upacarita artha gaGgA aura ghoSa me vidyamAna samIpatArUpa sambandha ke AdhAra para hai, "macA krozanti" yahA~ para maJca zabda kA maJcastha puruSa rUpa upacarita artha maca aura puruSa maiM vidyamAna AdhArAdheyabhAva sambandha ke AdhAra para hai aura "dhanurdhAvati" yahA~ para dhanur zabda kA dhanurdhArI rUpa upavarita artha dhanur aura puruSa me vidyamAna sayoga sambandha ke AdhAra para hai / ina saba sthalo me nimitto ke AdhAra para upacarita artha kA spaSTIkaraNa kiyA hai isI taraha prayojana ke AdhAra para upacarita artha kA spaSTIkaraNa yathAsambhava inhI sthalo me tathA anya sthalo meM bhI samajha lenA cAhiye / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 yahA~ itanI vizeSatA samajha lenI cAhiye ki kahI-kahI to upacarita artha kI siddhi ke lie nimitta aura prayojanadono hI upayogI hote hai lekina kahI kahI kevala nimitta hI upacarita artha kI siddhi ke lie upayogI hotA hai / jaise" gaGgAyA ghopa " yahA~ para to upacarita artha kI siddhi ke lie nimitta aura prayojana dono hI upayogI haiM lekina "mavA. krozanti" va " dhanurghAvati" ina sthaloM me upacarita artha kI siddhi ke liye kevala nimitta hI upayogI hai / nimitta aura prayojana dono me se nimitta to zabda kA lakSyArtha hotA hai aura vaha zabda niSTha lakSaNAvRti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai lekina prayojana zabda kA vyagyArthaM hotA hai aura vaha zabda niSTha vyaJjanA vRtti ke AdhAra para zabda dvArA pratipAdita hotA hai / isase yaha bAta nizcita hotI hai ki lakSyArtha, aura vyaMgyArtha hI upacarita artha kI sthApanA (siddhi) meM kAraNa hote haiM / isa taraha AlApa paddhati ke "mukhyAbhAve sati nimitte prayojane ca upacAra pravartate" vacana kA kyA abhiprAya hai yaha acchI taraha spaSTa ho jAtA hai / , ? pa0 phUlacandra jI kA kahanA hai ki jo vacana apane abhidheya artha kA pratipAdana nahI karatA hai vaha asatyArtha mAnA jAtA hai aura isa prakAra asatyArtha hokara bhI jo vacana iSTArtha kA jJAna karAne me hetu hotA hai use upacarita vacana kahanA cAhiye / isakI mImAsA me yaha bAta to Upara batalA dI gayI hai ki Agama ke anusAra upacarita vacana vahI kahalAtA hai jo upacarita artha kA pratipAdana karatA hai isaliye upacarita vacana isa rUpa me astyArthaM nahI hotA hai ki usakA koI artha hI nahI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 ho kevala kathanamAtra rUpa hI vaha ho, apitu isa rUpa me hI vaha asatyArtha hotA hai ki vaha mukhya artha kA pratipAdana nahI karake upacarita artha kA hI pratipAdana karatA hai / yahAM para ava pa. jI ke isa abhiprAya kI mImAsA kI jAtI hai ki ve upacarita artha ko zabda kA pratipAdya abhidheyeM rUpa me nahI mAnanA cAhate haiM jaba ki Agama me zabda ke pratipAdya mukhya artha ko jisa prakAra abhidheya rUpa me svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra zabda ke pratipAdya upacarita artha ko bhI abhidheya rUpa me hI svIkAra kiyA gayA hai / maiM pa0 jI se pUchanA cAha~gA ki kumbhakAra, adhyApaka aura pAcaka zabdo kA pratipAdya kAI artha hai yA nahI ? yadi nahI hai to kyA ye zabda bandhyAputra, AkAzakusuma va zazazaGga ke samAna sarvathA nirarthaka yA kathana mAtra haiM ? to kahanA par3atA hai ki pa0 jI kumbhakAra, adhyApaka aura pAcaka zabdo ko bandhyApUtra Adi zabdo kI taraha sarvathA nirarthaka to nahI mAnate haiM kyoki unakA kahanA hai ki ye zabda iSTArtha kA bodha karAte hai isaliye upacarita zabda se vyavahRta kiye jAte hai / aba merA kahanA yaha hai ki pa0 phUlacandra jI ko yaha to svIkAra karanA hI paDegA ki kumbhakAra zabda kA artha kumbha kartRvya hai, adhyApaka zabda kA artha zikSaNa kartRtva hai aura pAcaka zabda kA artha pAka kartRtva hai aisA to ve kaha nahI sakate ki ye zabda nirarthaka hI haiM arthAt inakA koI artha hI nahI hai| kevala ve itanA hI kaha sakate hai ki kumbhakAra zabda kA kumbhakartRvya, adhyApaka zabda kA zikSaNa kartRvya aura pAcaka zabda kA pAkakartRtva ye tIno artha upacarita artha haiM mukhya artha nahIM hai| aba maiM unase yaha bhI pUchanA cAhUgA ki ye tIno artha jare Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 kramaza kumbhakAra, adhyApaka aura pAcaka zabda se pratipAdita hote hai to ve zabdaniSTha kauna sI vRti ke AdhAra para pratipAdita hote haiM ? lakSaNA aura vyajanA vRtti ke AdhAra para to pratipAdita hote nahI haiM kyoki kumbha kartRtva, zikSaNa kartRtva aura pAkakartRvya ina tIno me se koI bhI artha na lakSyArtha hai aura na vyagyArtha hI hai kyoki pUrva me upacarita artha se bhinna hI lakSyAthaM aura vyagyArtha ko siddha kiyA jA cukA hai itanA hI nahI vaha para yaha bhI spaSTa kara diyA gayA hai ki lakSyArtha aura aura vyagyArtha upacarita artha kI siddhi ke kAraNa hote haiM / yata zabda meM artha pratipAdana kI dRSTi se abhidhAvRtti, lakSaNAvRtti aura vyajanAvRtti nAma kI tIna hI vRttiyA mAnI gayI haiM ata yahI mAnanA hogA ki upacarita artha kA pratipAdana zabdaniSTha abhidhAvRtti ke AdhAra hI hotA hai| itanA hI nahI, jitanA bhI sazaya, viparyaya aura anadhyavasAya rUpa mithyA artha hai vaha bhI zabda niSTha abhighAvRtti ke AdhAra para hI zabda dvArA pratipAdita hotA hai / kyA yaha mAnanA ucita hogA ki upacarita yA sazaya, vipayaya yA anadhyavasAya rUpa mithyA artha koI artha hI nahI hai ? yadi aisA mAnA jAyagA to kumbhakAra, adhyApaka aura pAcaka rUpa upacarita zabdo aura sazaya viparyaya tathA anadhyavasita rUpa mithyA zabdo me bandhyAputra Adi zabdo se kyA bheda raha jAyagA? isaliye yahI mAnanA paDatA hai ki kumbhakAra Adi upacarita tathA sazaya Adi mithyA zabda bhI vandhyApUtra Adi zabdo kI taraha nirarthaka nahI hai kintu artha kA pratipAdana karane vAle haiN| kyA koI yaha kaha sakatA hai ki ki zIpa ke viSaya me "yaha zIpa hai yA cAdI" athavA "yaha cAMdI hai" yA "yaha kucha hai" isa prakAra ke zabda prayogo kA koI Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 artha hI nahI hai ? yaha bAta dUsarI ki pahalA zabda prayoga sazaya rUpa mithyA artha kA pratipAdana karatA hai, dUsarA zabda prayoga viparyayarUpa mithyA artha kA pratipAdana karatA hai aura tIsarA zabda prayoga anadhyavasita rUpa mithyA artha kA pratipAdana karatA hai| iname se koI zabda prayoga 'bandhyAputra' zabda prayoga kI taraha nirarthaka yA kathana mAtra nahI hai| yahI bAta upacarita zabda prayoga ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye / isa taraha artha pratipAdana kI dRSTi se yadi vicAra kiyA jAya to nirarthaka bandhyAputra Adi zabdo ko choDakara upacarita aura sazayAdi rUpa sabhI zabda apane-apane abhidheyArtha kA pratipAdana karane ke kAraNa satyArtha (sArthaka) hI siddha hote haiM asatyArtha / nirarthaka) nahI / yaha bAta dUsarI hai ki upacarita zabda upacarita artha kA pratipAdana karate haiM aura sazaya Adi zabda apane-apane mithyA artha kA pratipAdana karate haiM va mukhyArtha kA pratipAdana nahI karate haiM isaliye asatyArtha hai| isase yaha siddha huA ki abhidheyarUpa artha tIna prakAra kA hotA hai-eka to mukhyarUpa, dUsarA upacarita rUpa aura tIsarA mithyArUpa / aura ina saba kA pratipAdana usa-usa zabda dvArA usa-usa zabda niSTha usa-usa prakAra kI abhidhAvRtti ke AdhAra para hotA hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki mukhya rUpa jo abhidheya hai vaha bhI vivakSita aura avivakSita ke bheda se do prakAra kA ho jAtA hai / jese "saindhavamAnaya" isa vacana me saindhaya kA artha bhojana ke samaya namaka rUpa ho vivakSita hai aura ghoDArUpa avivakSita hai / isI taraha yuddha kI taiyArI me yA kahI Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAhara jAne kI taiyArI me ghoDA rUpa artha ho vivakSita hai tathA namaka rUpa artha avivakSita hai lekina saindhava zabda ke dono hI artha abhidheya hai / isI taraha eka hI zabda nAnA bhASAo meM bhinna-bhinna arthoM meM prayukta hotA hai to vahA~ para bhI bhASA bheda ke AdhAra vivakSita aura avivakSita kA bheda abhidheya me kara lenA caahiye| isa taraha pa0 phUlacandra jI kA upacarita artha ko zabda dvArA anabhidheya mAna kara asatyArtha mAnanA mithyA hai isI taraha upacarita zabda ko nirarthakatA ke AdhAra para asatyArtha mAnanA bhI mithyA hai tathA AgamAnusAra upacarita artha kA pratipAdana karane ke AdhAra para asatyArtha mAnanA hI samyak hai| asatyArthatA kI yahI sthiti sazaya Adi mithyA artha ke pratipAdaka zabdo me bhI samajha lenA cAhiye / Agama me jo nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa nikSepa batalAye gaye haiM unheM arthagata hI svIkAra kiyA gayA hai tathA arthagata usa-usa nikSepa kA pratipAdana karane ke AdhAra para zabda ko bhI nAmAdi rUpa meM vibhakta kara diyA gayA hai| iname se nAma, sthApanA aura dravya rUpa nikSepa to upacarita artha hai tathA bhAvarUpa nikSepa anupacarita artha hai / isI taraha jo zabda nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa nikSepo me se bhAvarUpa nikSepa kA pratipAdana karatA hai-vaha to anupacarita zabda hai aura jo nAma, sthApanA aura dravya rUpa nikSepo meM se kisI eka nikSepa kA pratipAdana karatA hai vaha upacarita zabda hai| ina cAro ko isa taraha samajhA jA sakatA hai ki jaina zabda kA artha yadi mokSamArgo jIva mAnA jAya to jo samyara Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 darzanAdi mokSamArgarUpa pariNata ho rahA hai vaha jIva bhAvanikSepa svarUpa nizcaya, paramArtha, yathArtha, satyArtha, bhUtArtha, vAstavika, antaraga yA anupacarita jaina hai tathA jo samyagdarzanAdi-mokSamArga rUpa pariNata na hotA huA bhI Age usa rUpa pariNata hone vAlA ho vaha jIva dravya nikSepa svarUpa vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga yA upacarita jaina hai / isI prakAra jo samyagdarzanAdi mokSamArga rUpa pariNata na hotA huA bhI usa jaisA nirdopa vAhya rUpa dhAraNa kiye hue ho vaha jIva sthApanA nikSepa svarUpa vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga yA upacarita jaina hai aura isI prakAra jo jaina kula me utpanna hokara uma, kula ke anukUla AcaraNa kara rahA ho vaha jIva nAma nikSepa rUpa vyavahAra, aparamArtha, ayathArtha, asatyArtha, abhUtArtha, avAstavika, bahiraga yA upacarita jaina hai| isase bhI siddha hotA hai ki upacAra to arthagata hI hotA hai tathA usake pratipAdana ke AdhAra para zabda ko bhI upacarita mAnanA zreyaskara hai jisakA tAtparya yaha hotA hai ki upacarita zabda nirarthaka nahI hotA aura usakA jo bhI artha hotA hai vaha abhidheya rUpa me hI usa zabda kA pratipAdya hotA hai| pa0 phUlacandra jI ne apane kathana me 'candramukhI' zabda ko jo mukhyArtha kA pratipAdaka na mAnakara upacarita artha kA pratipAdaka mAnA hai vaha bhI mithyA hai kAraNa ki 'candramakhI' zabda samasta zabda hai| arthAt madhyama padalopI bahuvrIhi samAsa hokara hI isa zabda kI niSpatti huI hai isa taraha "candra iva Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 mukha yasyA sA" isa vigraha ke AdhAra para candramA ke samAna manojJa aura AbhAyukta mukhavAlI nArI candramukhI zabda kA mukhyArtha hI nizcita hotA hai / ise upacarita, lakSya yA vyagya artha kisI bhI hAlata me nahI mAnA jA sakatA hai / itanA avazya hai ki utprekSA lakAra me "amuka nArI kA mukha mAno candramA hI hai" yA rUpakAlakAra me "nirakhata mukhacandra" ityAdi zabda prayoga bhI dekhe jAte haiM, to ina sthalo me nimitta tathA prayojana ke AdhAra para mukha me candramA kA Aropa karake use upacarita artha mAnanA bhI asagata nahI hai / yahA para mukha me candramA kA Aropa karane ke liye mukha aura candramA dono meM vidyamAna manojJatA aura AbhAyuktatA kA sAhaya rUpa lakSyArtha to nimitta hai tathA mukha ke dekhane vAlo kA AkRSTa hote rUpa vyagyArthaM usakA prayojana hai / pa0 phUlacandrajI ne Aropa ke viSaya me "gagAyA ghoSa ", " mavA krozanti' aura " dhanurvAvati" ina tIna udAharaNo ko upasthita karake jo inhe upacarita kahA hai - yaha to ThIka hai parantu yahAM yaha bAta dhyAna me rakhane kI hai ki Aropita ( upacarita ) artha lakSyArtha aura vyagyArtha se alaga hI apanA astitva rakhatA hai / lakSyArtha va vyagyArtha ke sAtha Aropita artha kA bheda dikhalAne ke liye yaha bhI kahA jA sakatA hai ki Aropa ke udbhava me lakSyArtha ko nimitta kA va vyagyArtha ko prayojana kA hI sthAna milA huA hai / eka anya bAta yaha bhI kahI jA sakatI hai ki eka vastu yA dharma me anya vastu yA dharma kA Aropa hone para usake abhidheya vana jAne para zabda niSTha abhighAvRtti ke AdhAra para hI usakA pratipAdana hotA hai jaba ki zabda niSTha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 lakSaNA aura vyajanA vRttiyo ke AdhAra para hI kramaza lakSyArtha aura vyagyArtha kA pratipAdana huA karatA hai / isake bhI atirikta eka anya bAta yaha bhI kahI jA sakatI hai ki jahA nimitta aura prayojana Aropa pravRtti ke AdhAra ke rUpa me vidyamAna rahege vahI para Aropa pravRtti kA udbhava ho sakatA hai anyatra nahI / lekina isame itanI vizeSatA samajha lenI cAhiye ki Aropita artha kI siddhi ke liye kahI to lakSyArtha aura vyagyArtha dono hI upayogI rahA karate hai tathA kahI kevala lakSyArtha hI upayogI rahA karatA hai / jaise 'gagAyA ghoSa. ' yahA para to Aropita artha kI siddhi ke liye nimittabhUta lakSyArthaM aura prayojana bhUta vyagyArtha dono hI upayogI hai lekina "macA krozanti" va " dhanurdhAvati" sthalo me kevala nimittabhUta lakSyArtha hI upayogI hai, kyoki prayojanabhUta vyayArtha kA vahA~ para abhAva hI hai / " isame sadeha pa0 phUlacandra jI ne jo yaha likhA hai ki nahI ki Agama se vyavahAranaya kI apekSA eka dravya kA kartA Adi kahA gayA hai parantu vahA para yaha kathana abhidheyArtha ko dhyAna me rakha kara kiyA gayA hai yA lakSyArtha ko dhyAna me rakhakara kiyA gayA hai ise samajhakara ho iSTArtha kA nirNaya karanA cAhiye" aura isake anantara jo yaha likhA hai ki " prakRta meM iSTArtha (lakSyArtha) do haiM- aise kathana dvArA nizcayArtha kA jJAna karAnA yaha mukhya iSTArtha hai, kyoki yaha vAstavika hai aura isa dvArA nimitta (vyavahAra hetu ) kA jJAna karAnA yaha upacarita iSTArtha hai, kyoki isa kathana dvArA kahA~ kauna nimitta hai isakA jJAna ho jAtA hai / " Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 isa vipaya me merA kahanA hai ki aura jaisA pUrva me batalAyA bhI cukA hai ki mukhyArtha kI taraha upacarita artha bhI zabda kA abhidheya huA karatA hai kevala bAta yaha hai ki 'mukhyArtha to svata siddha rahatA hai aura upacarita artha nimittabhUta lakSyArtha ke AdhAra para niSpanna hotA hai / jaise kumbhakAra vyakti me jo kumbhakartavya hai vaha kumbhakAra zabda kA abhidheya to hai parantu upacarita rUpa me abhidheya hai, kyoki kumbhakAra vyakti me kumbha kartRtva kI siddhi usake ghaTotpatti me sahAyaka hone 'rUpa lakSyArtha ke AdhAra para hI hotI hai / isa taraha kumbhakAra zabda do artho kA pratipAdana karatA hai eka to abhidhAvRtti ke AdhAra para kumbha kartRtva rUpa upacarita artha kA pratipAdana karatA hai aura dUsare lakSaNAvRtti ke AdhAra para ghaTotpatti me sahAyaka hone rUpa lakSyArtha kA bhI pratipAdana karatA hai| mere isa vivecana se pa0 phUlacandra jI kA yaha likhanA ki "prakRta me iSTArtha (lakSyArtha) do haiM-aise kathana dvArA nizcayArtha kA jJAna karAnA yaha mukhya iSTArtha hai, kyoki yaha vAstavika hai aura isa dvArA nimitta (vyavahAra hetu) kA jJAna karAnA upacarita iSTArtha hai, kyoki isa kathana dvArA kahA kauna nimitta hai isakA jJAna ho jAtA hai" vyartha ho jAtA hai| tA tAtparya yaha hai ki kumbhakAra zabda se kumbhakAra vyakti me jo kumbhakartRtva kA bodha hotA hai yaha bhI anubhavagamya hai aura usakA vaha kartRtva usake ghaTotpatti me sahAyaka hone ke AdhAra para nirNIta hotA hai yaha bhI anubhavagamya hai / yadyapi isa bAta ko asvIkRta karate hue pa0 phUlacanda jI kA kahanA hai ki Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 "aise kathana dvArA nizcayArtha kA jJAna karAnA yaha mukhya iSTArtha hai, kyoki yaha vAstavika hai aura isa dvArA nimitta (vyavahAra hetu) kA jJAna karAnA yaha upacarita iSTArtha hai kyoki isa kathana dvArA kahA kauna nimitta hai isakA jJAna ho jAtA hai" parantu isase ve kyA abhiprAya lenA cAhate haiM ise unhone spaSTa nahI kiyA hai| yadi kahA jAya ki aise kathana se nizcaya svarUpa upAdAna kartA rUpa iSTArtha kA bodha hotA hai to yaha bhI asagata hai kyoki yaha anubhavagamya nahIM hai aura yadi isa taraha upAdAna kartA kA bodha hone laga jAve to phira upAdAna kA alaga se kathana karane kI kyA AvazyakatA raha jAtI hai ? dUsarI vAta yaha hai ki aisA koI niyama nahI ki ukta prakAra nimitta paraka kathana se nizcaya svarUpa upAdAna kartA- rUpa iSTArtha kA bodha karAnA anivArya rUpa se Avazyaka hai / isa prakAra yahI mAnanA zreyaskara hai ki kumbhakAra zabda lakSyArtha se samanvita nimitta kartRtva (sahAyaka kartRtva) rUpa apane abhidheyArtha kA hI pratipAdana karatA hai aura bodha bhI isI kA hotA hai| isa prakAra kumbha ke nirmANa me kumbhakAra ke nimitta kartRtva kI utanI upayogitA siddha ho jAtI hai jitanI ki miTTI ke upAdAna kartRtva kI siddhi hotI hai kAraNa ki kumbhakAra ke nimitta huye binA miTTI kA ghaTarUpa pariNamana honA asambhava hI rahA karatA hai aura yaha anubhavagamya hI hai| isakA abhiprAya yaha huA ki kumbhakAra me miTTI kI taraha ghaTa kA upAdAna kartRtva to nahI hai phira bhI ghaTa ke nirmANa me sahayoga rUpa nimitta kartRtva to hai hii| isa taraha pa0 phUlacandra jI kA nimitta kartRtva ko kalpita arthAt abhAvarUpa mAnakara usake pratipAdaka vacana ko nirarthaka (kathanamAtra) mAnanA asagata hI hai| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 eka vAta aura hai ki pa0 phUlacandra jI eka ora to yaha kahate hai ki "vyavahAra ratnatraya svaya dharma nahIM hai nizcaya ratnazraya ke sadbhAva me usame dharma kA Aropa hotA hai yaha vAta avazya hai| isI prakAra ruDhivaza jo jisa kArya kA nimitta kahA jAtA hai usake sadbhAva me bhI taba taka kArya kI siddhi nahI hotI hai jaba taka jisa kArya kA vaha nimitta kahA jAtA hai usake anurUpa upAdAna kI taiyArI na ho ataeva kArya kI siddhi me nimitta akiMcitkara hai|" (jainatattvamImAsA pRSTha 252) va dUsarI ora ve yaha bhI kahate haiM ki "sAdhAraNa niyama yaha hai ki pratyeka kArya kI utpatti me ye pAMca kAraNa niyama se hote haiM-svabhAva, purupArtha, kAla, niyati aura karma (parapadArtha vyavasthA)" (jainatattvamImAMsA pRSTha 65) / pa0 phUlacandra jI ke ina dono kathano para eka sAtha dRSTi DAlane se spaSTa mAlUma hotA hai ki kAryotpatti me nimitto kI kAraNatA ke viSaya me unakI paraspara viruddha do mAnyatAeM haiN| arthAt jahA~ pahale kathana se ve yaha pragaTa karanA cAhate haiM ki kArya kI siddhi kevala upAdAna ke taiyAra ho jAne para yAni upAdAnakAraNabhUta vastu ke kArya se avyavahita pUrvakSaNavartI paryAya me pahu~ca jAne para niyama se ho jAyA karatI hai nimitto kA kArya kI siddhi me koI upayoga nahI hotA ve to sadA akiMcitkara hI bane rahate haiM vahA~ dUsare kathana se pahalI mAnyatA ke ThIka viparIta ve yaha bhI pragaTa kara rahe haiM ki kArya kI siddhi svabhAva, puruSArtha, kAla, niyati aura karma ina pAMco kA samavAya ho jAne para hI huA karatI hai| itanA hI nahI, ukta Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 kArya kI pA~co ke dUsare kathana ke prasaMga meM Age vahI para ve gommaTasAra karmakANDa ke AdhAra kA ullekha karate hue yaha bhI kaha rahe haiM ki jo vyakti ina pA~co kAraNo meM se kisI eka se hI utpatti mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai aura jo ina samavAya se kAryotpatti mAnatA hai vaha samyagdRSTi hai / apane isa kathana me paM0 jI ne kAryotpatti me jina svabhAva Adi pA~ca ke samavAya ko kAraNa mAnA hai uname paThita karma zabda kA artha bhI unhone nimitta kriyA hai / jaise ve likhate hai ki "yahA~ svabhAva se dravya kI svazakti yA nitya upAdAna liyA gayA hai, puruSArtha se usakA bala-vIrya liyA gayA hai, kAla se svakAla kA grahaNa kiyA hai, niyati se samartha upAdAna yA nizcaya kI mukhyatA batalAI gaI hai aura karma se nimitta kA grahaNa kiyA hai / " ( jainatattvamImAsA pRSTha 65) isa taraha dekhane meM A rahA hai ki - eka jagaha nimitto ko kArya siddhi me akicitkara mAnate hue bhI dUsarI jagaha pa0 phUlacandra jI kArya siddhi ke prati unhI nimitto kI anivArya kAraNatA ko Apa svayaM svIkAra kara rahe haiM / pa0 jI ne kAryotpatti me nimittoM kI akicitkaratA ke viSaya me jainatattvamImAsA me jo kucha likhA hai usakI mImAsA pUrva me vistAra ke sAtha kI jA cukI hai, isaliye isa viSaya me kucha na likhakara yahA~ para maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki kArya kI utpatti me pa0 jI ne jo ko kAraNa mAnA hai unakI sAdhAraNatayA koI virodha yaha hai ki sabhI kAryo kI svabhAva Adi pA~ca ke samavAya isa mAnyatA ke viSaya me to merA nahI hai, phira bhI jo virodha hai vaha utpatti me pa0 phUlacandra jI dvArA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ukta svabhAva Adi sabhI ke samavAya ko kAraNa mAnanA asagata hai kyoki pratyeka dravya kA pratikSaNa jo SaDguNa hAni vRddhi rUpa svapratyaya pariNamana ho rahA hai usame nimitto ko kAraNatA prApta nahIM hai| yadi usa pariNamana me bhI nimitto ko kAraNa mAnA jAya to phira usakA svapratyayapanA hI samApta ho jAyagA jisase Agama me pradarzita pariNamana ke svapratyaya aura svaparapratyaya do bhedo kI vyavasthA hI bhaga ho jaaygii| arthAt taba sabhI pariNamana svaparapratyaya hI siddha hoge koI bhI pariNamana svapratyaya siddha nahI hogaa| yadyapi 10 phUlacandra jI ne jainatattvamImAsA ke nimitta kAraNa kI svIkRti nAmaka prakaraNa me pRSTha 42 para yaha batalAyA hai ki "vastu kI zuddha paryAya paranirapekSa (kevala svapratyaya) hote hue bhI kAla nimittaka to vaha hai hI" parantu isa viSaya meM maiM pahale batalA cukA hai ki kAla kisI bhI vastu ke kisI bhI pariNamana me nimitta nahI hotA hai| arthAt pariNamana to vastu kA apane-apane pratiniyata kAraNo ke bala para hI hotA hai kevala itanA avazya hai ki kAla usa pariNamana kA samaya, AvalI, muhUrta, ghaDI, ghaNTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa, varSa Adi ke rUpa me vibhAjana mAtra karatA rahatA hai aura yadi kisI kArya ke sAtha kAla kA anvaya vyatireka ghaTita hotA ho to usa kArya kI utpatti me kAla ko nimitta mAnane bhI koI Apatti nahI hai parantu svapratyaya pariNamana me kAla ke anvayavyatireka ke ghaTita hone kI kabhI sambhAvanA nahI hai| isa viSaya para Age vistAra ke sAtha prakAza DAlA jaaygaa| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 gommaTasAra karmakANDa me kriyAvAdI mithyA dRSTiyo kI gaNanA karate hue AcArya zrI nemicandra ne kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva iname se eka-eka AdhAra se kAryotpatti mAnane vAle mithyAdRSTiyo kA kathana kiyA hai| isa para se pa0 phalacandra jI dvArA yaha siddhAnta sthira kiyA gayA mAlUma hotA hai ki yadi Izvara Adi pA~ca me se eka-eka se kAryotpatti mAnane vAle mithyAdRSTi hai to inake samavAya se kAryotpatti mAnane kA siddhAnta satya hai kyoMki unhone ukta svabhAva Adi ke samavAya ko kAryotpatti me kAraNa mAnA hai aura ca ki jainadarzana me Izvara ko kartA nahI mAnA gayA hai ata unhone Izvara ke sthAna para karma ko kAraNa mAnakara usakA artha nimitta kara diyA hai tathA AtmA samasta vastuo ke samasta pariNamano me jaina-darzana ke anusAra kAraNa nahI hotA hai ata: usake sthAna para puruSArtha ko kAraNa mAnakara usakA atha pratyeka vastu kA bala-vorya kara diyA hai, parantu eka to maiM pUrva me vatalA cukA hU~ ki vastu ke svapratyaya pariNamano me nimitta kI kAraNatA apekSita nahI rahA karatI hai, dUsare aba maiM yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki pa0 phUlacandra jI karma kA artha bhale hI nimitta mAna leM va puruSArtha kA artha bhI vastu kA bala-vIrya mAna le, to bhI pa0 pravara banArasI dAsa jI ke "pada svabhAva pUrava udai nihacai udyama phAla / pacchapAta mithyAta taja saravagI ziva cAla // " isa padya me paThita "pUrava udai" zabda kA ve sAmAnya rUpa me nimitta artha kaise karege ? isI taraha udyama bhI citzakti Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 viziSTa AtmA me hI sambhava hai acetana padArthoM me udyama kI kalpanA karanA asambhava hai / tIsarI bAta isa viSaya me maiM yaha kahanA cAhU~gA ki yadi gommaTasAra karmakANDa se kathana ke AdhAra para * pa0 phUlacandra jI svabhAva Adi pA~ca ke samavAya ko kAraNa mAnate haiM to phira go0 karmakANDa me hI alaga se pauruSavAda, daivavAda, sayogavAda, tathA lokavAda kA kathana karate hue nemicandrAcArya ne anta me gAthA 894 dvArA jo yaha kahA hai ki " jitane vacana ke prakAra sambhava ho utane ho nayavAda haiM aura jitane nayavAda hoM utane hI para samaya haiM" isake rahate hue kevala svabhAvAdi pA~ca ke samavAya me kAryotpatti ke prati kAraNatA ko sImita karanA kahA~ taka tarka saMgata hai ? isa vivecana kA sAra yaha hai ki ukta kathana meM AcArya zrI nemicandra kI dRSTi yaha nahI rahI hai ki Izvara Adi ekaeka ke Azraya se kAryotpatti mAnane vAle mithyAdRSTi haiM aura inake samavAya se kAryotpatti mAnane vAle samyagdRSTi haiM / unakI dRSTi to usame kevala itanI hI rahI hai ki kauna parasamayavAdI kisa AdhAra para kAryotpatti mAnatA hai aura usakI vaha mAnyatA satya hai athavA asatya hai / eka bAta aura hai ki yadi AcArya nemicandra kI dRSTi Izvara Adi ke samavAya se kAryotpatti svIkAra karane kI hotI to ve apane ukta kathana IzvaravAda yA AtmavAda ko kisI bhI prakAra sthAna nahI de sakate the kyoMki maiM kaha cukA hU~ ki jaina darzana me na to Izvara ko kAryotpatti kA kartA mAnA gayA hai aura na samasta kAryoM me AtmA ko hI kAraNa mAnA gayA hai| isake atirikta isa viSaya me merA kahanA yaha bhI hai ki svabhAva Adi pAca me Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 svabhAva se nitya upAdAna aura niyati se kSaNika upAdAna kA artha grahaNa karane kA koI AdhAra paM0 phUlacandra jI ne jainatattvamImAsA me nahI prastuta kiyA hai jaba ki AcArya zrI nemicandra ne svabhAvavAda kA artha karmakANDa gAthA 883 me aura niyativAda kA artha gAthA 882 me pa0 phUlacandra ke abhiprAya se bhinna hI kiyA hai| isI prakAra puruSArtha kA artha bhI gAthA 860 me AcArya zrI ne AtmA dvArA apane me utpanna utsAha ke sahAre prayatna karane rUpa hI kiyA hai / puruSArtha kA artha karane me unakI dRSTi vastu sAmAnya ke bala-vIrya kI ora nahIM rahI hai| itanA hI nahI, kAla zabda kA artha svakAla karake bhI pa0 jI ne yaha batalAne kA prayatna nahI kiyA hai ki vaha svakAla kyA hai ? aura phira maiM unase (pa0 jI se) yaha bhI kahanA cAha~gA ki karmakANDa me sthita niyati kA lakSaNa dekhate hue usame Apake dvArA svIkRta kAla kA antarbhAva kyo nahI ho sakatA hai ? isakA bhI spaSTIkaraNa unheM karanA cAhiye thaa| maiM kaha AyA hU ki kArya ke prati svabhAva, puruSArtha, kAla, niyati aura karma ( nimitta ) ke samavAya ko kAraNa mAnane me merA sAdhAraNatayA virodha nahI hai, lekina yahA~ para svabhAva se merA abhiprAya AgamAnusAra vastu kI svata:siddha pariNamana zakti kA hai arthAt pariNamana ke liye vastu me pariNamana karane kI svata siddha yogyatA kA astitva honA Avazyaka hai| yadi yaha yogyatA vastu me svata siddha na ho to phira anya koI vastu usame pariNamana nahI karA sakatI hai| isI prakAra vastu ke pariNamana pratiniyata hI huA karate hai| yaha asambhava hai ki miTTI se kabhI julAhA Adi ke sahayoga se Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 paTa bho taiyAra ho gAtA hai| arthAt miTTI meM jaba bhI pariNamana hogA to vaha anumUna nimittoM ke sahayoga se ghaTa athavA sakorA Adi pratiniyata nahI hogA / itanA hI niyati kA abhiprAya yahA~ nanA cAhiye / kAla ke vipaya meM bhI merA kahanA yaha hai ki miTTI meM anukta nimitto ke mahayoga meM jaba bhI ghaTI utpatti hAmI to vaha myAna, koga, kumUla Adi ke krama se hI hogii| yaha nahIM ho gayatA hai ki isa krama meM kabhI vyatikrama bhI ho jAye15ma taraha isa niyata krama kI sUcanA dene vAlA gAla ko mAnanA cAhiye / isI taraha vastu me jitane svaparapratyaya pariNagana hote haiM sAdhAraNatayA anukUla nimito ke sahayoga meM ho haA karate haiM aura unameM bhI koI pariNamana aise bhI hA karate hai jiname sAdhAraNa nimitto ke sAtha-mAtha prANiyo dvArA kiyA gayA prayatna (purupArtha ) bhI kAraNa hotA hai / isa prakAra yaha vyavandhA nizcita hotI hai ki jitane bho svapratyaya pariNamana hai ve saba vastu meM pAye jAne vAle svabhAva, niyati aura kramAnusAra hote haiM tathA jo svaparapratyaya pariNamana hai ve sava svabhAva, niyati aura kramAnumAra hote hue bhI sAmAnya anukUla nimitto ke sahayoga se athavA inake sAtha-sAtha purupakRta prayatna se huA karate hai| pa0 phUlacandra jI kahate haiM ki upAdAna ko tayArI ho jAne para hI kArya kI utpatti hotI hai aura maiM bhI kaha denA cAhatA hai ki pa0 jI ko isa mAnyatA se merA koI virodha nahI hai kyoki maiM mAnatA hU~ ki sthAsa ke anantara hI koga banatA hai aura koza ke anantara hI kuzUla banatA hai taba kahI kuzUla ke anantara hI ghaTa kI utpatti hotI hai, parantu sAtha me yaha Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 bhI bAta hai ki ghaTa kA upAdAna jo sthUla rUpa se kuzUla hai usakI utpatti bhI to anukUla nimitto ke sahayoga se hI huA karatI hai| isI prakAra kuzUla kA upAdAna jo. koza hai aura koza kA upAdAna jo sthAsa hai inakI utpatti bhI anukUla nimitto ke sahayoga se hI huA karatI hai| yahI vyavasthA kSaNavartI paryAyoM ke viSaya me bhI samajhanA caahiye| tAtparya yaha hai ki svaparapratyaya pariNamano me jo eka kA upAdAna hai vahI dUsare kA kArya hai| arthAt pratyeka vartamAna paryAya jahA~ pUrvavartI anukUla paryAya kA kArya hai vahI vaha uttaravartI anukUla paryAya kA kAraNa bhI hai| isalie upAdAna kI taiyArI me bhI nimitto kA sahayoga apekSaNIya rahA karatA hai-yaha siddhAnta sthira ho jAtA hai| upAdAna kI taiyArI sambandhI isa kathana kA pa0 phUlacandra jI kI vicAra dhArA ke sAtha kahA taka mela biThalAyA jA sakatA hai-isa dRSTi se yaha vivecana kiyA hai, parantu vAstavikatA yahI hai ki upAdAna hamezA dravya hI huA karatA hai| vaha paryAya viziSTa hI hotA hai-yaha bAta dUsarI hai lekina paryAya to kArya me hI antarbhUta hotI hai vaha upAdAna kabhI nahI hotii| isakA kAraNa yaha hai ki pUrva paryAya kA vinAzaM hone para hI uttara paryAya utpanna hAtI hai java ki upAdAna ko kArya me hamezA anusyUta hI rahanA cAhiye / yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki jahA~ bhI kAryakAraNa bhAva kA nirdhAraNa karanA ho to vahA~ para anvaya-vyatireka ke AdhAra para hI karanA caahie| zrImadbhaTTAkalaGka deva ne apane grantha aSTazatI 'me AptamImAsA kI 86 vI kArikA kI TIkA karate hue nimnalikhita Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 padya kA uddharaNa diyA hai "tAdRzI jAyate buddhi yavasAyazca tAdRza / sahAyAstadRza. santi yAdRzI bhvitvytaa|" zrImadbhaTTAkalaGka deva kA vala pAkara isa padya kA uddharaNa pa0 phUlacandra jI ne bhI apane "kArya kI siddhi kevala samartha upAdAna se hI ho jAyA karatI hai nimitta to vahA para akiMcitkara ho rahA karate haiN|" isa pakSa kI puSTi ke liye jainasattvamImAsA ke pRSTha 66 para diyA hai aura isakA artha bhI unhone vahI para yaha kiyA hai ki "jisa jIva kI jaisI bhavitavyatA (honahAra) hotI hai usakI vaisI hI buddhi hA jAyA karatI hai, vaha prayatna bhI usI prakAra kA karatA hai aura use sahAyaka bhI usI prakAra ke milate haiN|" isa padya ko lekara mujhe yahA~ para ina vAto kA vicAra karanA hai ki zrIakalaGka deva ne ukta padya kA uddharaNa apane grantha me kisa Azaya se diyA hai tathA jaina-darzana me mAnya kAraNa vyavasthA ke sAtha usakA eka to mela baiThatA hI nahI hai aura yadi mela baiThatA bhI hai to kisa taraha vaiThatA hai ? itanA hI nahI, isake sAtha mujhe isa bAta kA bhI vicAra karanA hai ki usakI sahAyatA se pa0 phUlacandra jI kAraNa vyavasthA sambandhI apane pakSa kI puSTi karane me kahA~ taka saphala ho sake hai ? svAmI samantabhadra ne apanI kRti AptamImAsA me Apta kI mImAsA ke prasaGga ko lekara jinazAsana me mAnya anekAntAtmaka tattva vyavasthA kI puSTi kI hai / aura isI prasaGga me Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 unhone yaha bAta bhI mAnya kI hai ki prANiyo kI artha siddhi daiva aura puruSArtha dono kAraNo ke paraspara sahayoga se hI huA karatI hai| ___ artha siddhi ke viSaya me isake atirikta paraspara vilakSaNa vividha prakAra kI aikAntika mAnyatAye bhI loka me pracalita haiM jo nimna prakAra hai koI darzana prANiyo kI artha siddhi puruSArtha ke vinA kevala deva se hI mAnatA hai| isake viparIta koI darzana yaha kahatA hai ki prANiyo kI artha siddhi deva ke binA kevala purupArtha se hI ho jAyA karatI hai| yahI nahI, koI darzana yaha bhI kahatA hai ki prANiyo kI koI artha siddhi to puruSArtha-vihIna kevala deva se hotI hai aura koI artha siddhi daivavihIna kevala puruSArtha se hotI hai / eka cauthA darzana bhI loka me pAyA jAtA hai jo kahatA hai ki prANiyo kI artha siddhi na to kevala deva se hotI hai, na kevala puruSArtha se hotI hai aura na pRthak-pRthak athavA sayukta rUpa se deva aura puruSArtha dono se hotI hai-isa taraha artha siddhi ke viSaya me kAraNatA kI dRSTi se avaktavya vikalpa ko choDa kara anya koI vikalpa usake mata me svIkRta karane yogya nahI hai| ina saba athavA isI taraha ke aikAntika pakSo ke prati anAsthA pragaTa karate huye Apta mImAsA kI 88 se 11 taka kI kArikAo dvArA svAmo samantabhadra ne yaha siddha kiyA hai ki prANiyo kI artha siddhi na kevala deva se hotI hai, na kevala puruSArtha se hotI hai aura na pRthak-pRthak deva aura puruSArtha se hI hoto hai Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 tathA na deva aura puruSArtha dono ke binA hI artha siddhi hotI hai, apitu deva aura puruSArtha dono ke paraspara sahayoga se hI artha siddhi huA karatI hai / isame yaha nirNIta hotA hai ki yadi koI vyakti kArya siddhi ke liye puruSArtha kara rahA ho aura vahA~ para deva kI anukUlatA rahane ke kAraNa kArya kI siddhi bhI ho rahI ho lekina daiva durlakSita ho rahA ho to yaha nahI samajhanA cAhiye ki vaha kAya siddhi kevala puruSArtha dvArA hI ho gayI hai / isI prakAra kisI vyakti kI kArya siddhi ke liye daiva kI anukUlatA ho aura puruSAtha kI anukUlatA ke kAraNa kArya kI siddhi bhI ho rahI ho lekina puruSArtha durlakSita ho rahA ho to yaha nahI samajhanA cAhiye ki vaha kArya siddhi kevala deva dvArA hI ho gayI hai kintu aisA samajhanA cAhiye ki vaha kArya siddhi deva aura puruSArtha dono ke paraspara sahayoga se hI huI hai / isa prakAra kAraNo kI khoja kiye jAne para yahI phalita hotA hai ki prANiyo kI artha siddhi deva aura puruSArtha dono ke paraspara sahayoga se hI huA karatI hai / isakI puSTi svAmI samantabhadra ke zrImadbhakalakadeva ke aura AcArya vidyAnandI ke una kathano se hotI hai jo unhone kramaza Apta mImAsA me aSTazatI meM aura aSTa sahasro me kiye hai | AcArya vidyAnandI ne aSTa sahasrI pRSTha 258 para bhI likhA hai "tathApekSAnapAye paraspara sahAyatvena pauruSAbhyAmartha siddhi deva isakA artha yaha hai ki kAraNabhUta daiva puruSArtha kI $7 cU~ki prANiyo kI artha siddhi meM apekSA rakhatA hai aura paspAtha Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 deva kI apekSA rakhatA hai ata. paraspara kI apekSA rakhane ke kAraNa deva aura puruSArtha dono hI artha siddhi ke kAraNa huA karate hai | isa taraha isase Upara ke kathana kI puSTi hotI hai / isa prakAra uparyukta vivecana se yaha vAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki " tAdRgI jAyate buddhi." ityAdi rUpa me grathita ukta padya pa0 phUlacandra jI dvArA pratipAdita (ullikhita artha ke AdhAra para prANiyo kI artha siddhi ke viSaya me jainadarzana dvArA mAnya deva aura puruSArtha ko sammilita kAraNatA kA pratirodha hI karatA hai, kAraNa ki ukta padya ke ukta artha se yahI dhvanita hotA hai ki "prANiyo kI artha siddhi kevala bhavitavya ke adhIna hai aura yadi usa artha siddhi me prANiyo kI buddhi, vyavasAya tathA alpa sahAyaka kAraNo kI apekSA rahatI bhI ho to ve vuddhi, vyavasAyAdi sabhI kAraNa bhI ukta padya ke ukta artha ke anusAra bhavitavyatA kI adhInatA me hI prApta huA karate haiM / " yata yaha vyavasthA jaina darzana me mAnya nahI kI gayI hai kyoki jaina darzana kI mAnyatA ke anusAra prANiyo ke artha kI siddhi me deva aura puruSArtha dono hI paraspara sahayogI vanakara samAna rUpa se kAraNa huA karate hai ata ukta padya kI jainadarzana kI mAnyatA ke sAtha virodha kI sthiti nirvivAda ho jAtI hai / isase yaha bAta bhI acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jaina darzana kI mAnyatA ke viruddha hone ke kAraNa isa padya ko pa0 phUlacandra jI dvArA apane pakSa kI puSTi ge pramANa rUpa se upasthita kiyA jAnA anucita hI hai| zrI madakalakadeva ne ukta padma kA jo uddharaNa AptamImAsA kI vI kArikA ko aSTa gatI meM diyA hai usameM unakA AdAya isase sAkSAt apane pakSa kI puSTi kA na hokara kevala pumpArtha se vartha siddhi mAnane Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 1 vAle darzana ke khaNDana karane mAtra kA hI hai / yahI kAraNa hai ki ukta padya ko unhone jaina darzana kA aga na mAnakara kevala lokokti ke rUpa me hI svIkAra kiyA hai / yaha bAta unake (zrI madakalaka deva ke) dvArA ukta padya ke pATha ke anantara paThita " iti prasiddhe " vAkyAza dvArA jJAta ho jAtI hai / tAtparya yaha hai ki zrImadakalata deva una logo se - jo deva kI upekSA karake kevala paurupamAtra se prANiyo ko artha siddhi svIkAra karate haiM - yaha kahanA cAhate haiM ki eka ora to tuma daiva ke vinA kevala puruSArtha se hI artha kI siddhi mAnate ho aura dUsarI ora yaha bhI kahate ho ki artha siddhi me kAraNabhUta buddhi, vyavasAyAdi kI utpatti yA saprApti bhavitavyatA se ho huA karatI hai / isa taraha buddhi, vyavasAyAdi kI utpatti yA prApti me deva (bhavitavyatA) ko kAraNatA prApta ho jAne se paraspara virodhI mAnyatAo ko prazraya prApta ho jAne ke kAraNa "kevala puruSArtha se hI artha siddhi hotI hai" yaha mAnyatA khaNDita ho jAtI hai / eka bAta aura hai ki ukta padya kA jo artha pa0 phUlacandra jI ne kiyA hai vaha svaya hI eka taraha se unakI isa mAnyatA kA virodhI hai ki "kArya kevala bhavitavyatA ( samartha upAdAna zakti) se hI niSpanna ho jAyA karate haiM nimitta to vahA~ para sarvathA akiMcitkara hI bane rahate haiM / " kyoki ukta padya se yahI dhvanita hotA hai ki koI bhI kAya bhavitavyatA ke sAtha-sAtha buddhi, vyavasAyAdi kAraNo kA sahayoga prApta ho jAne para hI niSpanna hotA hai / kevala inakI vizeSatA jAnanA cAhiye ki ve buddhi, vyavasAyAdi sabhI dUsare kAraNa bhavitavyatA ke anusAra . Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 hA prApta huA karate haiM / isaliye usa padya ko buddhi, vyavasAyAdi me artha siddhi kI vidyamAna kAraNatA kA niSedhaka kadApi nahI kahA jA sakatA hai| yadi kahA jAya ki ukta padya jaba ukta prakAra se bhavitavyatA ke sAtha-sAtha buddhi-vyavasAyAdi ko bhI kArya ke prati kAraNa batalAtA hai to phira ise jaina-darzana me mAnya kAraNa vyavasthA kA virodhI kahanA asatya hai to isa viSaya me merA kahanA yaha hai ki padya meM kArya ke prati bhavitavyatA ke sAtha-sAtha jina buddhi, vyavasAyAdi kI kAraNatA kA samarthana kiyA gayA hai unakI utpatti athavA prApti ko usI bhavitavyatA kI dayA para choDa diyA gayA hai jo kArya kI jananI hai aura yaha bAta ayukta hai ki jo bhavitavyatA kArya kI jananI hai vahI bhavitavyatA usa kArya kI kAraNabhUta buddhi Adi kI bhI jananI hai kyoki yadi aisA mAnA jAyagA to isa taraha anavasthA doSa kI prasakti hogii| isakA kAraNa yaha hai ki kArya kI kAraNabhUta buddhi Adi ko bhI yadi kArya kI kAraNabhUta bhavitavyatA kA hI kArya mAnA jAyagA to unakI utpatti ke liye anya buddhi Adi kAraNo kI AvazyakatA hogI aura unake bhI bhavitavyatA kA kArya ho jAne se unakI utpatti ke liye bhI anya buddhi Adi kAraNo kI AvazyakatA hogI-isa taraha anavasthA doSa ko TAlanA asabhava ho jAyegA / isaliye isa anavasthA doSa ko TAlane ke liye yadi yaha mAnA jAya ki kArya me kAraNabhUta buddhi Adi kI utpatti ke liye anya buddhi Adi kAraNo kI apekSA nahI rahA karatI hai-unakI utpatti to kevala kArya me kAraNabhUta bhavitavyatA se hI ho jAyA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 karatI hai isaliye anavasthA doSa kI prasakti nahI hogI, to isakA pariNAma yaha hogA ki aisI dazA me kArya kI utpatti ko bhI kevala bhavitavyatA se mAnane kI prasakti ho jAyagI taba isakA bhI pariNAma yaha hogA ki kArya kI utpatti me buddhi Adi kI akiMcitkaratA prasakta ho jAyagI / isa para yadi pa0 phUlacandra jI yaha kahe ki kArya to kevala bhavitavyatA ke AdhAra para hI utpanna huA karatA hai vuddhi Adi usame akacitkara hI rahA karate haiM to isa viSaya me bhI merA kahanA yaha hai ki kAryotpatti ke prati buddhi Adi ko akiMcitkara mAna lene para "tAdRzI jAyate buddhi " ityAdi padya hI nirarthaka ho jAyagA / dUsarI bAta maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki pUrva me kAryotpatti ke prati nimitta kAraNo kI akiMcitkaratA kA khaNDana aura kAryakAritA kA samarthana vistAra se kiyA gayA hai usase yaha nirNIta ho jAtA hai ki pa0 phUlacandra jI kA kArya kI utpatti ko kevala bhavitavyatA ke AdhAra para svIkAra kara usame buddhi Adi kI akiMcitkaratA ko mAnanA mithyA hai| isa taraha jaina- dazana kI mAnyatA ke anusAra to yahI siddhAnta sthira hotA hai ki svaparapratyaya kAryotpatti mai jisa prakAra upAdAnakAraNarUpa se svata siddha bhavitavyatA kAraNa hotI hai usI prakAra nimitta kAraNa rUpa se apane-apane kAraNo se niSpanna buddhi Adi bhI kAraNa huA karate haiM | apanI-apanI sattA me bhavitavyatA aura buddhi Adi dono hI eka dUsare ke adhIna nahI hai / itanA avazya hai ki kAryotpatti me dono hI eka dUsare kI adhInatA svIkAra kiye hue hai / arthAt vastu me kAryotpatti kI yogyatA ho lekina buddhi Adi kA sahayoga use prApta na ho Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 to kAryotpatti nahI hogI va isI taraha buddhi Adi kA sahayoga prApta ho lekina bhavitavyatA na ho to bhI vastu me kAryotpatti nahI hogii| isakA phalitArtha yaha huA ki "tAdRzI jAyate buddhi" ityAdi padya jaina-darzana kI mAnyatA ke pratikUla hI hai kyoki jisa bhavitavyatA se kArya kI utpatti hotI hai usI bhavitavyatA se usa kArya kI utpatti me kAraNabhUta buddhi Adi kI utpatti athavA saprApti mAnanA pUrvokta prakAra jaina-darzana kI mAnyatA ke sAtha samanvaya ko prApta nahI hotI hai| pa0 phUlacandra jI ne jainatattvamImAsA ke 'upAdAna nimitta mImAsA' prakaraNa meM pRSTha 67 para apane mantavya kI puSTi ke liye pa0 pravara ToDaramala jI ke mokSamArga prakAzaka grantha ke adhikAra 3 pRSTha 81 kA uddharaNa dekara yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki "tAdRzI jAyate vRddhi" isa padya me pratipAdita kAraNa vyavasthA ko jaina-darzana meM isI Dhaga se mAnya kiyA gayA hai| unakA vaha kathana nimna prakAra hai "so inakI siddhi hoya to kapAya upazamanetai dukha dUri hoi jAi sukhI hoi / parantu inakI siddhi inake kiye upAyani ke AdhIna nAhI, bhavitavya ke AdhIna hai| jAta aneka upAya karate dekhiye hai ara siddhi na ho hai / vahari upAya bananA bhI apane AdhIna nAhI, bhavitavya ke AdhIna hai / jAta aneka upAya karanA vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhiye hai / bahuri kAkatAlIya nyAyakari bhavitavya aisI hI hoi jaisA ApakA prayojana hoi taisA hI upAya hoi ara tAtai kArya kI siddhi bhI hoi jAi to jisa kArya sambandhI koI kapAya kA upazama hoi / " Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 phUlacandra jI ne pa0 pravara ToDaramala jI ke isa kathana ke viSaya me apanA mantavya bhI vahI para yaha likhA hai ki "yaha paNDita pravara ToDaramala jI kA kathana hai mAlUma paDatA hai ki unhone " tAdRzI jAyate buddhi." ityAdi zloka me pratipAdita tathya ko dhyAna me rakhakara hI yaha kathana kiyA hai isaliye ise ukta artha ke samarthana me hI jAnanA cAhiye / isa viSaya me merA kahanA yaha ki pa0 phUlacandra jI pa0 pravara ToDaramala jI ke ullikhita kathana se jo artha phalita kara rahe hai vaha ThIka nahI hai kyoki maiM vatalA AyA hU~ ki jaina darzana me kevala bhavitavya se kArya siddhi na mAnakara bhavitavya aura puruSArtha dono ke paraspara sahayoga se kArya siddhi mAnI gayI hai / isaliye jaina darzana kI isa mAnyatA ko dhyAna meM rakhakara hI pa0 pravara ToDaramala jo ke kathana kA Azaya nikAlanA cAhiye / bAta yaha hai ki pa0 pravara ToDaramala jI ke ukta kathana se yaha to pragaTa hotA nahI ki kArya kI siddhi kevala bhavitavya se hI ho jAtI hai usame puruSArtha apekSita nahI rahatA hai / ve to apane ukta kathana se itanI hI bAta kahanA cAhate haiM ki kitane hI upAya karate jAvo yadi bhavitavya anukUla nahI hai to kArya kI siddhi nahI ho sakatI hai / lekina isase yaha niSkarSa to kadApi nahI nikAlA jA sakatA hai ki yadi bhavitavya anukUla hai to binA puruSArtha ke hI kArya kI siddhi ho sakatI hai / jaise maiM pahale kaI sthalo para spaSTa kara cukA hU~ ki miTTI me paTa banane kI yogyatA nahI hai to julAhA Adi nimitta sAmagrI kA kitanA hI yoga milAyA jAve usase paTa kA nirmANa nahI hogA, phira Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bhI isase yaha nikarSa to kadApi nahI nikAlA jA sakatA hai ki miTTI me yadi ghaTa ke nirmANa kI yogyatA hai to kadAcit kumbhakAra Adi nimitta sAmagrI ke sahayoga ke binA hI ghaTa kA nirmANa ho jAyagA / satya bAta to yaha hai ki eka ora to miTTI me paTanirmANa kI yogyatA ke abhAva me julAhA Adi nimitta sAmagrI kA sahayoga usase paTa ke nirmANa me sarvadA asamartha hI rahegA aura dUsarI ora usa miTTI se ghaTa nirmANa kI yogyatA ke sadbhAva me bhI ghaTa kA nirmANa tabhI saMbhava hogA jaba ki use kumbhakAra Adi nimitta sAmagrI kA anukUla sahayoga prApta hogA aura jaba taka use kumbhakAra Adi nimitta sAmagrI kA sahayoga prApta nahI hogA taba taka usase ghaTa kA nirmANa asabhava hI rahegA / yaha bAta dUsarI hai ki usa samaya miTTI ko jaisI anukUla nimitta sAmagrI kA sahayoga prApta hogA vaisA ho kArya usa miTTI se usa samaya utpanna hogA / pa0 pravara ToDaramalajI ke ukta kathana kA yaha bhI abhiprAya nahI hai ki amuka miTTI se cUki ghaTa kA nirmANa honA hai ata usakI preraNA se kumbhakAra tadanukUla vyApAra karatA hai, kyoki yadi aisA mAnA jAya to vyakti ko kabhI kArya me asaphalatA nahI milanI cAhiye, dUsare yaha bAta anubhava ke bhI viruddha hai / isakA kAraNa yaha hai ki loka me koI bhI vyakti kisI bhI kArya ke karate samaya yaha anubhava nahI karatA hai ki cUMki amuka vastu se isa samaya amuka kArya niSpanna honA hai isaliye merA vyApAra usake anukUla ho rahA hai / isake viparIta vaha to kAryotpatti ke samaya kevala itanA Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 hI jAnatA hai ki amuka kArya mujhe utpanna karanA hai aura vaha mere prayatna dvArA amuka vastu me utpanna ho sakatA hai isaliye vaha tadanusAla prayatna karane lagatA hai| aba yadi usa vasnu me uma kAryarupa pariNata hone kI yogyatA hai aura usakA prayatna bhI tadanukUla ho rahA hai to usame usa kArya kI utpatti pUrNa nimita mAmagrI kA sahayoga milane para ho jAtI hai aura yadi jma valme usa kAturyarUpa pariNata hone kI yogyatA nahIM ho, yA uma vyakti kA prayatna usake anukUla na ho athavA sampUrNa AvazyA nimitta sAmagrI kA mahayoga prApta na ho to usase vaha kArya nippanna nahI hogA yA jamI yogyatA ho, athavA jaisA prayatna ho yA jaisI nimitta sAmagrI kA sahayoga prApta ho vaisA hI gAyaM usa vastu se hogaa| arthAt vastu kI yogyatA, vyakti kA prayatna aura anya nimitta sAmagrI kA yoga milane para hI vivakSita kArya kI utpatti huA karatI hai| yahI kAraNa hai ki vastugata yogyatA kA ThIka-ThIka jJAna na hone para athavA vyakti ko apanI agalatA ke kAraNa athavA anya nimitta sAmagrI kI anakUlatA ke kAraNa vyakti ko aneko cAra vivakSita kArya kI utpatti me asaphalatA hI hAtha laga jAyA karatI hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki bhavitavyatA ho, tadanukUla upAya kiye jAveM aura tadanukkala anya nimitta sAmagrI kA sahayoga prApta ho to vivakSita kArya kI siddhi niyama se hogI, anyathA tIno me se kisI eka bhI kAraNa kA yadi abhAva hogA to vivakSita kAya kI siddhi nahI hogii| isa vivecana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki pa0 phUlacandrajI pa0 pravara ToDaramala jI ke ukta kathana se jo 'tAdRzI / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 jAyate buddhi" isa padya kA samarthana karanA cAhate hai vaha ucita nahI hai | yadyapi pa0 pravara ToDaramala jI ne apane ullikhita kathana me likhA hai ki "vahari upAya bananA bhI apane AdhIna nAhI bhavitavya ke AdhIna hai", parantu isase bhI pa0 phUlacandrajI ke isa abhiprAya kA samarthana nahI hotA hai ki "jo bhavitavyatA kArya kI janaka hai vahI bhavitavyatA usa kArya me kAraNabhUta buddhi aura puruSArtha Adi kI janaka hotI hai / " isakA kAraNa yaha hai ki pa0 pravara ToDaramaljI ke kathana me bhavitavyatA zabda se sAmAnyatayA cetana rUpa aura acetana rUpa sabhI taraha ke kAryo kI upAdAnazakti ko nahI grahaNa kiyA gayA hai, kevala prANiyo kI arthasiddhi me kAraNabhUta bhavitavyatA ko ho grahaNa kiyA gayA hai, ata aisI bhavitavyatA jIva ke pAriNAmika bhAva bhavyatva yA abhayatva hI ho sakate haiM athavA karma ke yathAsaMbhava udaya, upazama, kSaya athavA kSayopazama se prApta arthasiddhi ke anukUla jIva kI yogyatA ho sakatI hai / aba yahA para dhyAna isa bAta para denA hai ki mAna lIjiye - kisI vyakti me vanI banane kI yogyatA hai, lekina vaha vyakti kevala yogyatA kA sadbhAva hone se hI ghanI bana jAyagA -yaha mAnyatA jainadarzana ko nahIM hai kintu jainadarzana ko to mAnyatA yaha hai ki usa vyakti ko dhanI banane ke liye apanI buddhi kA upayoga karanA hogA, tadanukUla puruSArtha karanA hogA tathA usame tadanukUla anya sahakArI kAraNa bhI apekSita hoNge| yaha jo pa0 pRlacandrajI ke kahe anusAra middha hotA hai ki usa vyakti me pAyI jAne vAlo dhanI banane kI yogyatA hI "tAdRzI jAyate buddhi " m * Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 utpAda ke anusAra buddhi, puruSArtha tathA anya sAyana sAmagrI ko saMgrahIta para negI, to yaha kathana jainadarzana ko mAnyatA ke viparIta hai - yaha meM pUrva me spaSTa ho kara cukA hU~ / nA hone para bhI maiM yaha mAnane ke liye taiyAra hai ki jainadarzana kopa ke anusAra bhI vyakti meM buddhi kA udbhava tadanukUla arrrrrrai ke air se prakaTatA ko prApta yogyatA ( bhavitavyatA ) ke AdhAra para ho hotA hai aura yahI bAta rupA ke udbhava meM bhI samaya lenA cAhiye | yasa prakAra pa0 pravara ToDaramala jI ne jo yaha likhA hai ki "upAya bananA apane AdhIna nAhI bhavitavya ke AdhIna hai" yaha na to asaMgata hai aura na jaina-darzana ke pratikUna ho hai, kAraNa ki prANiyo ko arthamiti me jo bhI vRddhi, puruSArtha Adi upAya apekSita rahate haiM ve saba apane-apane anukUla jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama Adi ke AdhAra para nippanna bhavitavyatA ke AdhAra para hI huA karate haiM / isa prakAra yadi yaha dRSTi "tAdRzo jAyate vuddhi." ityAdi padma kA artha karane me apanAyo jAve to phira isake mAtha bhI jaina darzana me mAnya kAraNa vyavasthA kA koI virodha nahI raha jAtA hai / anta meM meM puna: isa vAta ko spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki yadi hamAre buddhi, vyavasAya Adi usI bhavitavyatA ke anusAra huA karate hai jo kArya ko jananI hotI hai to isakA artha yaha huA ki hamArA kArya karane kA sakalpa bhI usI bhavitavyatA ke anusAra hI honA cAhiye, aisI hAlata meM kArya ke viSaya me Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 manuSya jaisA cAhatA hai vaisA hI kArya niyama se honA cAhiye, isa taraha "manuSya cAhatA to kucha aura hai aura kArya kucha hotA hai" yaha sthiti kadApi nahI honI caahiye| eka aura bhI artha "tAdRzI jAyate buddhi" ityAdi padya kA kiyA jA sakatA hai, vaha yaha hai ki jisa kArya ke anukUla vastu me bhavitavyatA (upAdAna zakti) vidyamAna rahatI hai usa vastu se samajhadAra vyakti usI kArya ke utpanna karane kI buddhi (bhAvanA) karatA hai aura vaha purupArtha bhI tadanukUla hI karatA hai tathA vahA~ para tadanukUla sahAyaka sAdhano kA upayoga hotA hai| isa taraha padya kA yadi aisA abhiprAya nikAlA jAya to bhI jaina-darzana kI mAnyatA ke sAtha isakA virodha nahI raha jAtA hai| tAtparya yaha hai ki ukta padya kA jo bhI artha kiyA jAya usase pa0 phUlacandra jI kA yaha mata puSTa nahI hotA hai ki "bhavitavyatA (upAdAna zakti) se hI kArya utpanna hotA hai, nimitta vahA~ akiMcitkara hI rahA karate hai|" isa prakAra kArya ke prati nimitto kI sArthakatA" nAmaka isa prakaraNa me maiMne anubhava, indriyapratyakSa, tarka aura yathAvazyaka Agama ke pramANo dvArA yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki kAryotpatti ke liye jisa prakAra vastu kI nijI yogyatA Avazyaka hai usI prakAra yadi vaha kArya svaparapratyaya ho to vahA sahAyaka hone rUpa se nimitta sAmagrI kI bhI AvazyakatA hai| arthAt pratyeka svaparapratyaya kArya pratyeka vastu me usame vidyamAna nijI upAdAna zakti tathA anukUla nimitta Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sAmagrI ke sahayoga se hI huA karate hai / yAni kAryarUpa pari. Nata to upAdAna hI hotA hai lekina usakA vaha pariNamana anukUla nimitta sAmagrI kA sahayoga milane para hI hotA hai| isake atirikta jo bhI vastu ke svapratyaya kArya huA karate hai ve nimitto ke sahayoga ke binA kevala vastu kI upAdAna zakti ke AdhAra para hI kAlakrama se hote rahate haiN| itanA avazya hai ki koI bhI kArya kevala parapratyaya nahI huA karate haiN| yadyapi isa prakaraNa se jainatattvamImAsA ke prAya sabhI viSaya mImAsita ho jAte haiM phira bhI zeSa viSayo kI mImAsA dUsare bhAga me yathAvazyaka rUpa se kI jaaygii| / / iti // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pakti zuddhi h Avazyaka zuddhi-patra azuddhi likhA jAnA likhe jAne jainatattvamImAsA jainatattvamImAsA prArambha kI mImAsA prArambha tattvamImAsA janatattvamImAMsA x 9 h m m ` 10 18 20 honA hai hotA hai hokara hone para matabheda kahA kahA hai ? isa vAkyako pakti 20se alagakarake upazIrSaka ke rUpa me pRthak par3hanA caahiye| jahAM bhI pa0 jahA pa0 phUlacandra jI phUlacandra jI bhinna rakhane vAlo bhinna mata rakhane vAlo kahanA hai jaba kahanA hai ki java / nimitta nimitto 16 16 12 25 " 16 9-10 0.our 'aspaSTa galata gAthA 183 gAthA 184 aspaSTa, galata gAthA 182 gAthA 183 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pati 21 8,610 23 sa urm ar 0 gudi sonA hotA hai Adi naukika vo "sAhanI jAyate buddhi sAnahAga lagA hai| vAyasa tAharA / "tApo jAnate buddhi mahAyAntAhamA mantiH sAmasa tAma: gAhamI gaavitvytaa|" sahAyAntAramA manti mArilophina pado kA pAhaNI bhavitavya- sahArA liyA hai| to // " ho jAte haiN| hote jAte hai| apekSA apekSita ho sahAyatA upekSita ho guyakAntamaNi mUryakAntamaNi bata. middhaya svana. siddham ganyAniyata sanyA niyata paraspeNApariNamavAda paraspeNa pariNama nAda varatvasti vastvasti eva na eti eva ca sati ghaTa molinavAryoM ghaTamauli suvArthI bheda kAraNa bheda kA kAraNa yakapane jJAyakapane dRSTAnta dAnti kAraNa nimitta pradhAna yathAvazyaka nimitta pradhAna guNa viSAdo // 377 // // 372 / / akitkaratA akiMcitkaratA (1) 7. G88.0 AT 14 40 42 46 11 ".2 58 56 __5 24 25 16 guNu pyAo Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 pRSTha pakti 62 23,24 64 15 16 20 67 66 22,23 506 azuddhi zuddhi zabdAdInA zabdAdinA dono dono ke pratyeka pariNamana pratyeka vastu kA pratyeka pariNamana pariNamana svabhAva pariNamana-svabhAva AvatI AvalI kathana kathana karanA sva sApekSa para (svasApekSa paranirapekSa nirapekSa tathA sva- tathA svaparasApekSa) parasApekSa svasApedya para- svasApekSaparanirapekSa nirapekSa to tava parapadArtha va gAhaka parapadArthA va gAhaka mukha mukha yahI kAraNa hai yahI kAraNa hai ki apake apane pratiphalani pratiphalati pudgala dravya ananta pudgala dravya nahI nahI varNana jIva ko jIva kI samasta pratikSaNa samasta padArtha pratikSaNa ekasparzana eka sparzana nAsika nAsikA 75 75 3 23 va 87 88 16 21 nahI vartana 86 12 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pRSTha pakti zuddhi 62 lll Mruwrxy 95 66 67 67 67 azuddhi darzana ko darzana kA Agama ke Agama me pratibhAsa na pratibhAsana rahate hue rahate hue bhI nirNita nirNIta para vyavasAyAtma paravyavasAyAtmakatA kA kA darzana kA sadbhAva padArtha darzana kA sadbhAva pA~ca prakAra pA~ca prakAra kA jo jisame jisame AtmAna parama Atmana param arthajJAna artha jJAna indriyo me kisI indriyo me se kisI bhI indriya dvArA indriya dvArA padArtha AkAra kA padArtha ke AkAra kA hone hone vAle hone vAle kevaya jJAna me aura kevalajJAna me aura cU~ki ye aura ye tIno jJAna tIno jJAna padArtha darzana kA padArtha darzana kA asadbhAva sadbhAva pratyekajJAnadarzanake pratyeka jJAna darzana ke udAsIna rUpa se udAsIna rUpa se hI nimitta nimitta hI akhaNDatA ke akhaNDatA ko liye hue liye hue 67 68 11 hada 100 103 104 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pRSTha pakti 108 6 110 13-14 23 111 114 15 117 117 17 122 14 125 125 azuddhi yahI yahA / jIva pudgala jIva aura pudgala abhavyatatva abhavyatva samyagdarzana prApti samyagdarzana kI prApti virodhvat virodhAt zuddhibhAjAyAtmanA zuddhi bhAjAmAtmanA sAdi hai vyakti sAdi hai yAra tatryasyAnu- pAra tatryasyAnubhavAt bhAvAt azuddha zakti azuddhi zakti dRSTAnta dArTAnta dRSTAnta ke sAtha dAnti ke sAtha dRSTAnta ke sAtha dArTAnta ke sAtha yogAntizcayite yogAnnizcIyate pratyeka jIvo pratyeka jIva baddhaspRSTa avaddha baddha spRSTa aura abaddha spRSTa spRSTa baddha samApta baddha sthiti samApta pAriNAmako pAriNAmiko adhika Avazyaka atyanta Avazyaka nokarma pariNata nokarma rUpa pariNata gAthA 86 gAthA 80 niyata rUpa rUpa se niyata rUpa se rUpa me choDakara rUpa ko choDakara 125 125 126 130 131 134 135 22 ra4 14 18 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 - zuddhi pRSTha pakti 14. 15 140 144 22 246 ra4 150 10-11 1516 154 157 azuddhi eka se artha eka hI artha dezAzo para dezAzo jo svIkAra kiyA jo svIkAra kiyA gayA hai gayA hai to isakA Azaya yaha hai ki / unake AkAra unake AkAra kA hotA hai kA hotA hai to isakA Azaya yaha hai ki avasthA nimitta avasthA meM nimitta sthAna-sthAna usa usa para to yathAsthAna para to pariNati sahAyaka pariNati me sahAyaka nimitta naimittika nimitta naimittika bhAva bhAva vyavahAramaya vyavahAranaya padArthoM se padAthoM me isako bAta avazya itanI bAta avazya hai ki hai eka kI eka kI rahane se nizcaya- rahane se vaha nizcayanaya kA naya kA rahane se vyavahAra- rahane se vaha vyavahAranaya kA naya kA zabdo dvArA prati- zabdo dvArA artha kA pratipAdana pAdana bhUlArtha saptAci pratyayo- saptAci pratyayaupaNya 158 1-2 4 161 17 161 16 161 23 bhUtArtha 12 kathacit kalpita Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakti 16 6 173 11 177 1-12 pRSTha 177 177 178 178 187 187 10 194 166 5 12 14 16 7 & 20 15 3 166 18 16 20 200 4-5 202 11 204 4 210 210 212 1 25 18 zuddhi azuddhi nayAzrita dvAzrita pradezakA pradezavAna pradeza aura pradeza vAna gAthA na0 25, 26 gAthA na020, 21, 22,23 27, 28, 29, 30 24, 25 eva eya sakkA satto pAye jAne vAle pAye jAne vAle sayoga tathA sayoga ke AdhAra para pAye jAne vAle iname kevala itanA hI antara svataMtra AtmA kalyANa Atma jJAna me mithyA kA ba dvadazA kA sadbhUta baddhatA sayoga para apane Apa samAja karane yathA sabhava me para jIva ke upayuktAkArarUpa 381 isadatana thA krama se vyavahAra Adi samyak cAritra kevala tAdAtmya aura sayoga me itanA hI antara hai ki AtmakalyANa Agama jJAna me mithyA yA baddha dazA sadbhUta baddhatA rUpa sayoga para yaha apane Apa samApta karane yathA sabhava para hone vAlI jIva ke upayuktAkAra rUpa irAdatana me yathAkrama se vyavahAra samyak cAritra ' Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pRSTha 221 pakti 25 224 7 228 24 226 5 233 7 234 11 234 16 237 12-13 237 22-23 20 5 238 243 257 16 263 2 2-3 11 264 16-17 azuddhi pApAcaraNa vyavahAra hetu ko banAkara jIva kevalajJAna zuddhi pApAcaraNa rUpa vyavahAra prasatta prasakta ho jAtI hai kArmANi vargaNA kArmaNa vargaNA rUpa ho jAtI ho hetu banAkara jIva ke kevala jJAna rUpa kArmANa vargaNA me kArmANa vargaNAyeM te sayamapariNamate te sayamapariNamate kaha gu kaha tu pariNAma pariNAmayadi cedA || gA0 yadi pANI / gA0 1918 kA utta0 1 128 kA uttarArdha kArya kartavya ghaTarUpa yukta dravya isa bAta me ki nirapekSa para nira 125 kA uttarArdha ta sayamapariNamata ta sayama pariNamata kaha gu kaha pariNAmaaidi paraNAmayadi koho / gA0 || To 123 kA uttarArdha // pekSa paidA hI nahI hotA hai kAryakartRtva paTarUpa yukta' isa vAta me hai ki nirapekSa, paranirapekSa paidA hotA hai Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha pakti 264 16 266 5 266 12 266 266 266 12 26 26 270 7 270 15 270 15 274 18 282 4 265 7 265 14 300 23 301 13 306 17 307 306 311 321 17 25. 6 17 8 10 azuddhi taba ve sakapa pa0 jaganmohana lAla jI kara prayAta unake samakSI prazna prazna hai nimittA naimittika nimitta naimittika kevala trAna kevala jJAna usa hAla me usa hAlata me aticitkara zabda se pariNamana na to zuddhi yaha Azraya isakA avazya hai niSkriyA jaba ve sakalpa pa0 jaganmohana lAla jI kA prapAta sapakSI akiMcitkara zabda me pariNamana to kahA jAtA dravya rUpa samartha sabhavati AtmA kA 383 kahA jAnA dravya samartha sabhavati AtmA ko upayuktAkAra bhAva vartI upayuktAkAra jJAna rUpa bhAvavatI sAtizaya kSayopazama sAtizaya kSayopazama athavA kSaya yaha Azaya itanA avazya hai niSkriyatA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 zuddhi arthAt 25 pRSTha pakti azuddhi 324 anucarita anupacarita 325 24 lAt jase jaise 326 21 upacarita artha upacarita artha ke 334 bariraga kartRtva vahiraga kartRtva jaise vyavahAra rala- jise vyavahAra ratnatraya praya 337 22 annaka anna ke pratipAdana karake pratipAdana na pharaka vaha para yaha bAta dUmarI yaha bAta dUgarI hai 350 kumbha kartavya pumbha pala 360 sahAyAstahazaH mahApAstAhamA 364 24 kevala unakI phevana itanI corrzzear-merA kahanA yaha mega pahanA yaha hai Page #421 -------------------------------------------------------------------------- _