Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA lekhaka aura sampAdaka phUlacandra sidhdAntazAstrI prakAzaka azoka prakAzana mandira, vArANasI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka azoka prakAzana mandira 21249 nirvANabhavana ravIndrapurI vArANasI-5 vI0 ni0 sa0 2504 dvitIya saMskaraNa 2200 mUlya chaha rupaye madraka bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa bhelUpura, vArANasI - 1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana yaha jaina tattvamImAMsAkA dUsarA saMskaraNa hai| ise dvitIya bhAga bhI kaha sakate hai / isame prathama bhAgako apekSA viSayakI vizadatAko dhyAna meM rakha kara paryApta parivarNana kiyA gayA hai| sAtha hI isameM prathama saskaraNakA bahuta kucha aMza bhI garbhita kara liyA gayA hai| isaliye ise dvitIya saskaraNa bhI kahA jA sakatA hai aura viSayake vistRpta vivecana kI dRSTise dUsarA bhAga bhI kahA jA sakatA hai| isameM adhikatara adhyAyoMke nAma Adi ve hI hai| mAtra tosare aura cauthe adhyAyake nAmomeM parivartana kiyA gayA hai| pichale saskaraNameM tIsare adhyAyakA nAma nimittakI svIkRti' thA, kintu isa saMskaraName usakA nAma 'vAhya sAdhana mImAMsA' rakhA gayA hai| jaina darzanake anusAra kAryakAlameM avinAbhAva sambandhavaza kAryake prati bAhya sAdhanako svIkRti avazya hai, para bAhya sAdhana parakA kartA hokara parake kAryako karatA hai isakA niSedha hai| jahA~ bhI vAhya sAdhanako parakAryakA kartA yA preraka kahA bhI gayA hai vahA~ anAdi laukika rUDhikA dhyAnameM rakha kara hI kahA gayA hai| ___ gyArahave guNasthAname kaSAyakA abhAva honese jIvakA niyamase avasthita pariNAma rahatA hai ise Agama svIkAra karatA hai, phira bhI jina karmokA kSayopazama hotA hai aise matijJAnAvaraNa Adi cAra, cakSudarzanAvaraNa Adi tIna aura pA~ca antarAyakI jo labdhikarmAza sajJA hai unamese pA~ca antarAyakA to yaha jIva vahA~ avasthita vedaka rahatA hai aura cAra jJAnAvaraNa aura tIna darzanAvaraNakA anavasthita bedaka hotA hai| isakA artha hai ki pA~ca antagaya karmoke kSayopazamame to nyUnAdhikatA nahI hotI, jaba ki zeSa ukta sAta karmoMke kSayopazamameM nyanAdhikatA hotI rahatI hai| vahA~ pariNAma to avasthita hai| phira bhI ina karmoke kSayopazamameM yaha vizeSatA hotI rahatI hai / so kyoM ? isase mAlUma par3atA hai ki pratyeka dravya kartA ho kara svayaM apanA kArya karatA hai| anya dravya usase bhinna dravyake kAryakA kartA nahI hotaa| yahI kAryake prati bAhya nimittakI svIkRtimeM jaina darzanakA hArda hai| jaina darzaname parake prati usase bhinna padArthame jo nimittatA svIkAra kI gaI hai vaha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tatvamImAMsA kahIM jJAnake prati jJApaka nimittarUpase svIkAra kI gaI hai aura kahIM kriyAke prati nimitta honese vaha kArakarUpameM svIkAra ko gaI hai / bicAra kara dekhA jAya to paramArthase anyameM nimittatA hai hI nahIM, yaha to vivakSita kAryakA sUcaka honese svIkAra kI gaI hai yA jJAnakI apekSA usakA niyata viSaya honese svIkAra kI gaI hai| avinAbhAva sambandha vaza kAryakAlameM para dravyameM nimittatAko svIkAra karanA anya bAta hai, para itane mAtrase use jinAgamake anusAra kartA yA preraka kAraNa mAnanA anya bAta hai / ye dono eka nahIM hai do hai| jaina darzanameM nimittatA anya dRSTise svIkAra kI gaI hai aura kartRtva anya dRSTise svIkAra kiyA gayA hai / * nimittatAkI apekSA bhI vicAra karane para parameM nimittatA kevala avinAbhAva sambandhavaza hI svIkAra kI gaI hai, jaba ki pratyeka dravyameM apane nigata kAryake prati nimittatA eka dravya pratyAsattiko lakSyameM rakha kara avinAbhAva sambandhavaza svIkAra kI gaI hai / usameM bhI itanA vizeSa hai ki upAdAnarUpa nimitta aura kAryameM kramabhAvI avinAbhAva sambandha svIkAra kiyA gayA hai aura bAhya nimitta aura kAryamai vyavahAra se sahabhAvI avinAbhAva sambandha hotA hai / yahA~ eka dravya padase na kevala sAmAnyarUpa vastu lI gaI hai aura na kevala vizeSarUpa hI / kintu niyata paryAyase yukta sAmAnyarUpa vastu lI gaI hai / isIliye use niyata kAryakA paramArthase sUcaka mAnA gayA hai| aura isIliye use Agama meM nizcaya upAdAna yA samartha kAraNa nAmase bhI abhihita kiyA gayA hai / tathA kAryase sarvathA bhinna vastuko bAhya vyAptivaza mAtra nimitta zabdase abhihita kiyA gayA hai / hai dono vivakSita kAryake prati nimitta hI / inhIM saba tathyoM ko prakAzameM lAnekI dRSTi se hamane tIsare adhyAyake nAmame parivartana kiyA hai aura usake antargata ina saba tathyoM para vizada prakAza DAlA gayA hai / prathama saMskaraName cauthe adhyAyakA nAma upAdAna aura nimitta mImAMsA' hai / kintu isa saMskaraNameM usakA nAma 'nizcaya upAdAna mImAMsA' kara diyA gayA hai| Age chaTe adhyAyakA nAma kartA-karmamImAMsA hai so usase isa adhyAyako svatantra rakhanekA kAraNa yaha hai ki pratyeka dravyameM nizcaya upAdAnatA apane niyata kAryake avyavahita pUrva samayameM hI banatI hai, jaba ki kartApana jisa samaya vivakSita kArya hotA hai / usI samaya banatA hai / isa tathyako spaSTa karaneke liye cauthe adhyAyakI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtmanivedana svatantra yojanA kI gaI hai| sAtha hI nizcaya upAdAnako mAnakara bhI jo mahAzaya yaha bAkSepa karate haiM ki 'nizcaya upAdAnako bhUmikAmeM dravyake pahuMcane para bhI yadi bAla anukUla sAmagrI nahIM milatI hai to vivikSatA kArya nahIM ho sakatA hai|' so unakA yaha AkSepa kaise mAgama bAhya hai yaha siddha karaneke lie bhI isa adhyAvakI svatantra yojanA kI pAMcaveM adhyAyakA nAma 'ubhayanimitta mImAMsA' hai| so isa adhyAyako svatantra rakhanekA kAraNa bhI spaSTa hai| bAta yaha hai ki jo mahAzaya 'nizcaya upAdAnake anusAra pratyeka dravyake kAryarUpameM pariNata hote samaya usake anukUla bAhya sAmagrIkA yoga niyamase banatA hI hai|' isa tathyako nahIM mAnate unhe Agamase isa tathyako hRdayaMgama karAnA mukhya prayojana samajhakara isa adhyAyakI svatantra yojanA kI gaI hai| zeSa adhyAya pichale saMskaraNake anusAra hI rakhe gaye haiN| itanA avazya hI dhyAna rakhA gayA hai ki una adhyAyoMme prarUpita viSayoMke sambandhameM abataka jo anyathA prarUpaNAaiM dRSTigocara huI, ina adhyAyoMmeM yukti aura AgamapUrvaka unake samyak prakArase nirasanakI bhI vyavasthA kI gaI hai| aisA eka bhI viSaya nahIM hai jisapara jinAgamameM prakAza na DAlA gayA ho| mAtra una saba viSayoMko saMkalita karake pAThakoMke sAmane rakhanekI AvazyakatA thI use isa grantha dvArA pUrA karanekA prayatna kiyA gayA hai| isame hamArA apanA kucha bhI nahIM hai| jinAgamase jo viSaya avalokanameM Aye unheM hI yahA~ grantharUpI mAlAmeM piroyA gayA hai| vaha bhI isaliye kiyA gayA hai ki mokSamArgameM tattvasparza ke samaya ina saba tathyoMko hRdayayama kara lenA Avazyaka hai| anyathA svarUpaviparyAsa, kAraNaviparyAsa aura bhedAbhedaviparyAsa banA hI rahatA hai, jisase aneka zAstromeM pAraMgata hokara prAMjala vaktA bana jAnepara bhI isa jIvakI mokSamArgameM gati honA sambhava nahIM hai / dekho, jo mokSamArgapara ArUr3ha honA cAhatA hai use yaha sarva prathama samajhanA cAhiye ki yaha grantha para mata khaNDanakI dRSTise nahIM saMkalita kiyA gayA hai| isameM jina tathyoko saMkalita kiyA gayA hai ve jenasattva mImAMsAke prANasvarUpa haiM, isaliye paramata khaNDanameM jahAM prAyaH vyabahAranayakI mukhyatA rahatI hai vahA~ isameM paramArtha prarUpaNAko mukhyatA dI gaI hai aura sAtha hI usakA vyavahAra bhI dikhalAyA gayA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA prAya jaina saMsthAoM meM jo darzanazAstrakA adhyayana-adhyApana hotA hai vaha mukhyata nayadRSTiko gauNa karake hI hotA hai, isaliye adhikatara vidvAnoMkI vAsanA usI paridhimeM banI rahaneke kAraNa ve nayadRSTise na to vastusthitiko hRdayaMgama karanekA prayatna hI karate haiM aura na svAdhyAyapremiyoMke samakSa isa tathyapUrNa sthitiko spaSTa karane meM bhI samartha hote haiM / adhikatara svAdhyAya-promiyoMke cittameM jo dvividhA banI rahatI hai usakA mukhya kAraNa yahI hai | hama isa saskaraNameM 'mokSamArga mImAMsA' adhyAya aura likhanA cAhate the / para asvastha vRttike kAraNa hama aisA nahIM kara sake / lagabhaga cAra varSa bIta jAnepara bhI hama abhI bhI pUrNa svastha nahIM ho sake haiM / yaha to bhagavatI jinavANI mAtAkA anugraha hai sAtha hI svadharmake saMskAro se hamArA AtmA ota-prota hai ki asvasthavRtti ke rahanepara bhI hama isa saMskaraNako yathAsambhava pUrNa karane saphala hue hai / niyama hai ki pUrNarUpase nizcayasvarUpa honeke pUrvataka yathAsambhava nizcayavyavahArakI yuti yugapat banI rahatI hai / jahA~se nizcayasvarUpa mokSamArgakA prArambha hotA hai vahIMse prazasta rAgasvarUpa vyavahAra mokSamArgakA prArambha hotA hai / na koI pahale hotA hai aura na koI pIche, donoM eka sAtha prAdurbhUta hote haiM / itanA avazya hai ki nizyasvarUpa mokSamArgake udaya kAlameM usake prazasta rAgarUpa vyavahAra mokSamArgako caritArthatA lakSyameM na Ave isa rUpameM banI rahatI hai / aura jaba yaha jIva arucipUrvaka haTake vinA vyavahAra mokSamArgake anusAra bAhya kriyAkANDameM pravRtta hotA hai taba isake jIvana meM nizcayasvarUpa mokSamArgakI jAgarUkatA nirantara banI rahatI hai / vaha dRSTise ojhala nahIM hone pAtI / yaha isIse spaSTa hai ki nizcaya mokSamArgakA anusaraNa vyavahAra mokSamArga karatA hai / vyavahAra mokSamArgakA anusaraNa nizcaya mokSamArga nahI karatA hai, kyoMki jaise-jaise nizcaya mokSamArgase jIvana puSTa hotA jAtA hai vaise-vaise vyavahAra mokSamArga nizcaya mokSamArgakA pIchA karanA chor3atA jAtA hai / hama cAhate the ki ina tathyoMko AgamakI sAkSIpUrvaka vizadarUpase spaSTa kiyA jAya, para hama aisA nahIM kara ske| phira bhI jainatattvamImAMsAke vividha adhyAyo dvArA hamane isa viSayapara bhI yathAsambhava prakAza DAlanekA upakrama kiyA hI hai / jijJAsu dharmabandhu ina tathyoMko dhyAna meM rakhakara isakA svAdhyAtha kareMge aisI hamArI apekSA hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana jainatattvamImAMsAkA prathama saMskaraNa san 1960 ke uttarAdha meM prakAzita huA thaa| isake bAda tattvaprarupaNAko lakSyakara aneka uttAra car3hAba Aye haiM, unake phalasvarUpa san 1963 ke Asa-pAsa eka pakSake katipaya vidvAnoMke vizeSa anurodhavaza zrIva0 seTha hIrAlAlajI pATanI nivAI aura zrI 70 lADamalajI jayapurake AmantraNapara sasaMgha zrI 108 AcArya zivasAgarajI mahArAjakI sannidhimeM ubhaya pakSake vidvAnoMkA eka sammelana bulAyA gayA thaa| yaha sammelana khAniyA (jayapura) meM lagabhaga 10 dina calA thaa| yadyapi isa viSayameM mujhase aNumAtra bhI parAmarza nahI kiyA gayA thA, phira bhI ubhaya pakSako mAnya katipaya niyamoke bana jAnese maiM apane sahayogI dUsare vidvAnoMke sAtha isameM sammilita ho gayA thaa| __niyamAnusAra likhita carcA tIna daugmeM pUrNa hono thii| unameMse do daurakI likhita carcA to vahIM sampanna kara lo gaI thii| tIsare daurakI carcA parokSameM likhita AdAna-pradAnase sampanna ho sakI / niyama yaha thA ki likhita rUpameM jo bhI sAmagrI eka-dUsare pakSako samarpita kI jAyagI usapara sammelanake samaya apane-apane pakSake nirNIta pratinidhi hastAkSara kareMge aura madhyasthake mArphata vaha eka-dUsareko samarpita kI jaaygii| kintu tIsare daurakI sAmagrI samarpita karate samaya usa pakSakI orase isa niyamakI pUrNarUpase upekSA kI gaI, kyoMki usa pakSakI orase jo likhita sAmagrI rajiSTrI dvArA hameM prApta huI thI usapara na to usa pakSake pA~cameMse cAra pratinidhiyoMne apane hastAkSara hI kiye the aura na hI vaha madhyasthakI mArphata hI bhejI gaI thii| usapara kevala eka pratinidhine hastAkSara kara diye aura sIdhI hamAre pAsa bheja dI gii| usa pakSake pratinidhi vidvAno dvArA aisA kyoM kiyA gayA yaha to hama nahIM jaante| phira bhI isaparase yaha niSkarSa to nikAlA hI jA sakatA hai ki usa pakSakI orase tIsare daurakI jo likhita sAmagrI taiyAra kI gaI usameM usa pakSake anya cAra pratinidhi vidvAna sahamata nahIM hoMge / yadi sahamata hote to ve niyamAnusAra avazya hI hastAkSara karate aura sAtha hI niyamAnusAra madhyasthakI mArphata bhijAte bhii| una pratinidhisvarUpa cAra vidvAnoMkA hastAkSara na karanA avazya hI tIsare daurakI usa pakSakI orase prastuta kI gaI likhita pUrI sAmagrIpara prazna cinha lagA detA hai| tatkAla isa viSayapara hama aura adhika TippaNI nahIM karanA cAhate / AvazyakatA par3I to likheNge|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA isa prakAra tIsare daurakI pratizaMkA sAmagIke prApta honepara hamAre sAmane avazya hI yaha savAla rahA hai ki hama ise svIkAra kara usake AdhArapara pratyuttara taiyAra kareM yA niyama viruddha isa likhita sAmagrIke prApta honese hama use vApisa kara deN| anta meM kAphI vicAra vinimayake bAda yahI socA gayA ki bhale hI yaha likhita sAmagrI niyama viruddha prApta huI ho. usake pratyuttara taiyAra karanA hI prakRtameM upayogI hai| aura isa prakAra pratyattara taiyAra honepara niyamAnusAra hamAre pakSake tInoM pratinidhiyoMne usakA vAcana kiyaa| tathA vAcana pUrA honepara tInoM pratinidhi vidvAnoMne hastAkSara kiye aura madhyasthakI mArphata bhijA diyA gyaa| una niyamoMmeM yaha vyavasthA bhI thI ki donoM orako likhita pUrI sAmagrI taiyAra honepara vaha donoM orase sAdhana juTAkara mudrita karA dI jaaygii| kintu paryApta likhA-paDhI karanepara bhI vaha pakSa chapAneke liye taiyAra nahIM huaa| isaliye lAcAra hokara yathAvatrUpameM use A0 ka0 50 ToDaramala granyamAlAse chapAne kI vyavasthA kI gii| hA~ donoM pakSane ekadUsareke liye kahIM-kahIM kar3e zabdoMkA jo prayoga kiyA thA ve nikAla diye jAya yaha anurodha zAntasvabhAvI niSThAvAn kAryakartA pa0 zrI mANikacandajI cavarene likhitarUpameM kiyA thaa| isakI sUcanA dUsare pakSako dI gii| para vaha isake liye taiyAra nahIM huaa| hamArI orase avazya hI aise zabda alaga kara diye gaye aura alaga kiye hue zabdokI sUcI usa pakSake pAsa bheja dI gii| usa pakSane usapara koI pratikriyA vyakta nahI kI, isaliye use antimarUpa de diyA gyaa| arthAt hamAre pakSakI tInoM daurakI uttara-pratyuttara sAmagImese kaThora zabda alaga kara diye gye| isa prasaMgameM usa pakSake pratinidhi eka vayovRddha vidvAnke dvArA kiyA gayA yaha AkSepa sunane meM AyA thA ki mudraNake samaya maiMne usameM phera-phAra kara diyA hai| kintu isa sambandhameM prathama to merA yaha kahanA hai ki jina vidvAn mahodaya ne yaha AkSepa kiyA hai unhoMne tIsare daurakI likhita pratizaMkA sAmagro para svaya hastAkSara na kara eka to usake uttaradAyitvase apaneko barI rakhA hai aura dUsarI ora sArvajanikarUpase aisA bhrama phailAneke liye upakrama bhI karate rahate haiM isakA hameM Azcarya hai| phira bhI isa AkSepake uttarasvarUpa sArvajanika rUpase mai yaha spaSTa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana kara denA cAhatA hU~ ki do dorakI jo likhita sAmagrI madhyasthake pAsa surakSita hai usase eka bAra milAna karake to dekha leN| vese do daurakI pramANita sAmagrI aura tIsare daurakI madhyasthakI orase pramANita na karAI gaI unakI apanI sAmagrI aura hamArI orakI pramANita sAmagrI unake pAsa surakSita hogI hI, usase milAna kara leN| isase adhika hama aura kyA Agraha kara sakate haiN| vaise ve yadi unake nijI vicAroMse sahamata na honevAle dUsare vidvAnoMko badanAma karanA hI zreyomArga samajhate haiM to usake liye hamAre pAsa koI ilAja nahIM hai| na to kabhI hama aise mArga para cale hai aura na cleNge| yaha jinamArga nahIM hai| hama socate the ki sArvajanika rUpameM kI gaI isa likhita tattvaca ke bAda vaha pakSa virodhI mArgakA parityAga kara degA aura mila-julakara samyaka mokSamArgakI prarUpaNAmeM sahayogI bnegaa| kintu lagatA hai ki tattvacarcA mAtra eka bahAnA thaa| usa pakSakA prayojana hI dUsarA hai| mAlama par3atA hai ki vaha pakSa nahIM cAhatA ki bhaTTAraka yugase jo bAhma kriyAkANDako paramArtha dharma yA dharmakA paramArtha sAdhana mAna liyA gayA hai jo ki vartamAnameM lokapUjAkA pramukha sAdhana banA huA hai usa para kisI prakArako A~ca Aye / aura isIliye samAjako bhramameM rakhanekA vaha pakSa upAya karatA rahatA hai| yaha hama acchI tarahase jAnate hai ki lokakI dRSTi meM bAhya sadAcArakI mukhyatA hai aura isa dRSTise vaha honI bhI caahiye| isakA koI niSedha bhI nahIM krtaa| itanA hI nahIM, isa para yathAsambhava pUrA dhyAna bhI diyA jAtA hai| itanA avazya hai ki upadezake prasaMgase yaha avazya hI batalAyA jAtA hai ki AtmadharmakA mUla samyagdarzana hai, usake hone para hI bAhya pravRtti samyak kahalAtI hai| isaliye samyagdarzanakI prApti ke liye AtmakAryameM sAvadhAna honA sarvopari hai| jinAgama cAra anuyogoMmeM vibhakta hai, unameM pratipAdita honevAlI viSaya vastu bhI alaga-alaga hai| caraNAnuyoga samyagdRSTi zrAvaka aura munikA kesA bAhya AcAra hotA hai isakA pratipAdana karatA hai / jabaki adhyAtmasvarUpa dravyAnuyoga ajJAnabhAvase haTa kara jJAnamArgameM AnekA digdarzana karAtA hai| yaha ina donoM anuyogoMkI viSaya vastu hai / jina mArgako samajhakara isI tathyako dhyAnameM rakhakara tattvaprarUpaNA honI caahiye| adhyAtmaprarUpaNAke samaya zuddha AdhyAtmako samajhAyA jAnA cAhie / yata. bAhya kriyAvastu jJAnamArga nahIM hai, isaliye jJAnamArgako
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA prarUpaNAmeM usakA sutarAM niSedha hotA jAtA hai| isa para se yaha phalita karanA ki devapUjA AdikA niSedha kiyA jA rahA hai, mithyA hai, / kyoki jaba caraNAnuyogakI prarUpaNA ho taba jJAna-vairAgya sampanna gRhastha yA munikI kaisI bAhya mana-vacana-kAryako pravRtti honI cAhiye isakI prAMjalapane prarUpaNA kI jAya / eka anuyogakI kathanImeM dUsare anuyogakI kathanIkA mizraNa nahIM kiyA jAya / sAtha hI pravacanake samaya yaha dhyAna rakhA jAya ki zAstragaddIko vItarAga gaddI samajha kara jisa anuyogake zAstrakA svAdhyAya ho usIke AdhArase prakaraNa aura gAthAzloka Adiko mAyyama banAkara pravacana kiyA jAya / pravacanake samaya nindA-stutiparaka laukika kathA bilkula nahI ko jAya aura na hI svAdhyAya ke samaya zAstrakA AdhAra choDakara vyAkhyAnabAjI hI kI jAya / svAdhyAyakA tAtparya bhI yahI hai ki prarUpaNAke samaya jo AdhAra hamAre sAmane ho usI para zAstrAnusAra vizada vivecana kiyA jAya / isIkA nAma jJAnavinaya hai| isa tathya para sarvopari dhyAna rakhA jAnA caahiye| Awaay. jaisA ki hama pahale likha Aye hai ki jainatattvamImAsAkA prathama saMskaraNa san 1960 ke uttagardhame prakAzita huA thaa| usake prakAzita honeke bAda mAptAhika patro dvAga to use apanI TIkAkA viSaya banAyA hI gyaa| usake virovameM aneka pustake bhI likhI gii| unameMse kucha pustako ko maine anta taka dekhA hai| una dvArA jainadarzanakI jo gati kI gaI hai usase mai hairAna hU~ / janadarzanakI samasta tattvaprarUpaNA vyakti svAtantrya aura svAvalambanake AdhAra para huI hai| usameM nizcayanaya aura vyavahAranaya tathA unake yathAsambhava uttara bhedoMkI lakSaNamImAMsA bhI isI AdhAra para kI gaI hai| usase pratyeka vastu apane yathArtha svAtantryako kAyama rakhate hae kaise parAzrita banatI hai yA banI huI hai isakA spaSTata. bhAna ho jAtA hai / parAzritapanekA artha jIvakI svarUpase 'pagadhInatA nahIM hai, kintu umakA artha parakI ora apane anAdi ajJAnabhAva aura gagabhAvase jhukAva hai) jainatattvamImAMsAkI AlocanA karanevAle mahAzaya yadi isa tathyako dhyAname rakhakara likhate to sambhava thA ki ve adhyAtmakA apalApa kiye binA hI vyavahAra pakSako samyaka prakArase rakhane meM samartha hote / kintu ve ise rakhane meM kaise asamartha rahe isa tathyako imIse samajhA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana jA sakatA hai ki unhoMne apane lekhanameM yaha dRSTikoNa vyApaka rUpase apanA liyA hai ki yadi vivakSita kAryake pUrva pratyeka vastu usake avyavahita pUrva paryAyako sthitimeM pahu~ca bhI jAya phira bhI usa kAryake anukUla bAhya sAmagrI upasthita na ho to vivakSita kArya apane niyata upAdAnake anusAra na ho kara bAhya sAmagrIke AdhAra para hI hogaa| isase mAlUma par3atA hai ki Agamake anusAra kArya-kAraNa paramparAmeM jo kramamAvI avinAbhAvako svIkAra kiyA gayA hai aura isI AdhAra para AgamameM jo nizcaya upAdAnakA sunizcita lakSaNa upalabdha hotA hai, vaha saba ina mahAzayoko mAnya nahIM hai| sAtha hI vyavahAgnaya aura usake uttara bhedoMke jo lakSaNa AgamameM dRSTigocara hote haiM ve bhI unhe mAnya nahIM hai, anyathA asadbhuta vyavahAranaya aura usake uttara bhedoMke AgamameM jo lakSaNa yA svarUpa dRSTigocara hote haiM unheM mAdhyama banAkara hI ve bAhya nimitta pakSako upasthita karate, ve apane lekhana dvArA adhyAtma pakSa para kimI prakArakI AMca na Ane dete aura na hI nayaprarUpaNAko prayojanake binA vividha vikalpoMke cakkara meM hI ddaalte| usa orase eka isa naye matako bhI prastuta kiyA gayA hai ki kevalajJAnake anusAra to pratyeka kArya apane-apane svakAlake prApta honepara niyata kramase hI hotA hai tathA usakI bAhyAbhyantara sAdhana sAmagrI bhI apaneapane kAryake anusAra niyata kramase hI prApta hotI hai| kintu zrutajJAnake anusAra aisA nahIM hai| hameM nahIM mAlUma ki unake isa matake samarthanameM unake isa matakA bhItarase samarthana karanevAle aura kitane vidvAna haiN| dekho, samyagjJAnakA kArya mAtra jAnanA hai isaliye kisa samaya kina niyata bAhyAbhyantara kAraNoMke AdhArapara kona kArya hotA hai yaha jAnanA usakA kArya hai| yaha kArya ina kAraNoMse ho, ina kAraNoMse nahIM ho yaha vyavasthA denA usakA kArya nahIM hai| hama pUchate haiM ki jaba kArya-kAraNa vyavasthAmeM sarvajJa kathita Agamake anusAra avibhAvako mukhyatA hai taba pratyeka kAryake avyavahita pUrva paryAyakI sthitimeM pratyeka dravyake pahuMcane para tadanantara samayameM tadanusAra pratyeka kArya kyoM nahIM hogA, avazya hogaa| kyA kevalajJAnake anusAra yaha kahA jAyagA ki apane-apane svakAlake prApta hone para hI pratyeka kArya hogA aura usake virodhameM zrutajJAna kahegA ki nahIM bhAI, aisA koI niyama nahIM hai / kyA yaha jainatattvako viDambanA nahIM hai| jainatattvamImAMsAke lekhanameM alpa kSayopazamake kAraNa yadi koI truTi
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA raha gaI thI aura ve mahAzaya apane lekhana dvArA usa ora merA dhyAna AkarSita karate to maiM namratAse unake sAmane sira jhakA letaa| kintu aisA na kara unhoMne janatattvamImAMsAkI AlocanAke nAma para jo jainadarzanake mUla para hI kuThArAghAta karanA prArambha kara diyA hai usase merA citta unake prati karuNAse bhara uThatA hai| maiM samajha hI nahIM pA rahA haiM ki samyaka niyatike virodhame ye mahAzaya aura kyA karane jA rahe haiM? kyA vyavahAra pakSake samarthanakA yahI eka mArga unake sAmane zeSa rahA hai ? unakI dRSTi meM jisase nizcaya ( adhyAtma ) pakSakA khaNDana na ho aura tadanukUla vyavahAra pakSakA samarthana ho jAya aisA mArga zeSa nahIM hai jo ve tattvakI viDambanA kara asat vyavahAra pakSake samarthaname lage hue haiN| hama yaha acchI tarahase jAnate hai ki jainatattvamImAsAkA virodha isalie nahIM kiyA jA rahA hai ki usameM jo tattvaprarUpaNA kI gaI hai usame kimo prakArakI khoTa hai yA jainatattvamImAMsAkI racanA jainatattvake viruddha kI gaI hai| (unake isa virodhakA kAraNa caraNAnuyogake viparIta vartamAnameM pracalita bAhya kriyAkANDako jainatattvamImAsAse samarthana nahIM milanA hI hai| hameM dekhanA yaha cAhie ki sarvaprathama adhyAtmake virodhameM vartamAname pracalita kisa kriyAkANDake hAmI vidvAn the| vAstavame unhe tattvaprarUpaNAkI samIcInatA aura asamIcInatAse aNumAtra bhI prayojana nahI hai, unhe to vartamAname pracalita vivakSita kriyAkANDako surakSA cAhiye hai / isakA pramANa yaha hai ki unhone apane isa uddezyakI pUrtikA mukhya sAdhana Ama janatAko banAyA hai| vidvAno taka isa carcAko sImita nahI rahane diyA hai| ve jaba amuka sampradAyake mandiroMmeM jAte haiM to usa DhaMgase pravacana karate haiM aura jaba dUsare sampradAyake mandiroMme jAte haiM to usa Dhagase pravacana karate hai| yahI kyA pravacanako purAnI paramparA hai / kyA vItarAga arahantakI vANomeM ina paramparAoMkI dezanA huI thii| isake lie ye vidvAn Agama paramparAko nahIM dekhanA cAhate / kona paramparA bhaTTAraka yugasammata hai aura kauna paramparA purAnI hai ise ve vidvAn yadi samajha leM to unhe na to apane pakSake samarthanake lie Ama janatAko mukha banAnA par3e aura na hI adhyAtmake samarthanameM prakAzita sAhityakA nikRSTa tarIkese bahiSkAra hI karanA par3e aura na hI kinhIse phatavA dilAnekA SaDyantra hI racanA pdd'e| para ve
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana yaha acchI tarahase jAnate haiM ki Agama sammata vyAkhyAoMke AdhAra para yadi hama carcA kareMge to hameM saphalatA nahIM milegii| isase unhoMne Ama janatAke cittameM dvividhA utpanna karanekA mArga aMgIkAra kiyA isa prasaMgase hama apane sahayogI vidvAnoMko lakSyakara eka bAtakA nirdeza avazya kara denA cAhate haiN| vaha yaha ki ve jinAgamake mukha haiN| ataH unhe lokarItiko goNakara hI Agamake anusAra samAjakA mArgadarzana karanA caahiye| bhagavAn arahantadevane apanI vItarAga vANI dvArA vItarAga dharmakA hI upadeza diyA hai| vaha AtmAkA vizuddhasvarUpa hai, isaliye usake dvArA hI paramArthakI prApti honA sambhava hai| paramArthasvarUpa AtmAko prAptikA anya koI mArga nahIM hai| jJAnamArgakI prAptikA aura jJAnamArgakA anusaraNa karanevAle jIvake liye kramase Age bar3hakara arahanta aura siddha avasthA prApta karanekA yadi koI samartha upAya hai to vaha ekamAtra jJAnamArgapara ArUr3ha hokara svabhAvase zuddha trikAlI jJAyaka AtmAkA apramAdabhAvase anusaraNa karanA hI hai| AcArya amRtacandrake zabdoMme isa tathyako ina zabdomeM hRdayaMgama kiyA jA sakatA hai ki mokSamArgako prArambhika bhUmikAmeM jJAnadhArA aura karma (rAga) dhArAkA samuccaya bhale hI banA rahe, kintu usameM itanI vizeSatA hai ki jJAnadhArA svaya savara nirjarAsvarUpa hai, isaliye vahI sAkSAt mokSakA upAya hai| aura karmadhArA svaya bandhasvarUpa hai, isaliye usake dvArA saMsAraparipATI bane rahanekA hI mArga prazasta hotA hai| paramArthase na to vaha mokSamArga hai aura na hI usake lakSyasesAkSAt mokSamArgako prApti honA hI sambhava hai ) kucha mahAnubhAvoMkI yaha dhAraNA hai ki prArambhameM jo samyagdarzanajJAnasvarUpa mokSamArgakI prApti hotI hai vaha rAgabhAvakI mandatAse hI hotI hai| kintu mithyAiSTi jIvake apUrvakaraNa Adi pariNAmoMke kAlameM jo guNazreNinirjarA Adi hotI hai vaha rAgako mandatAse na hokara karaNAnuyogake anusAra apUrNakaraNa Adi pariNAma vizeSake kAraNa prApta huI vizuddhike kAraNa hotI hai| ina pariNAmoMkA aisA hI kucha mAhAtmya hai ki isa jIvake una vizuddhirUpa pariNAmoMke honeme na to gati bAdhaka hotI hai, na lezyA bAdhaka hotI hai aura kaSAya hI bAdhaka hotI hai / isIse spaSTa hai ki ve sAtizaya pariNAma haiN| unhe kaSAyakI mandatArUpa kahanA adhyAtmake viruddha to hai hI, karaNAnuyoga bhI ise svIkAra nahIM Ple+
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA krtaa| usa samaya yaha AtmA apane trikAlI jJAyaka svabhAvake sanmukha huA hai, isalie usake avyakta bhAvase hI mithyAtvakI sattA zeSa hai, / ata: aise kArya vizeSake honemeM koI bAdhA nahI aatii| yahA~ rAgakI mukhyatA nahIM hai, jJAnane rAgase pRthak honekA kArya prArambha kara diyA hai| usIkA yaha phala hai| ina saba bAtoMko samajhakara hamane jainatattvamImAMsAke isa dUsare saMskaraNameM tattvajJAna sambandhI sabhI tathyoMko Agamake AdhArapara spaSTa karanekA prayatna kiyA hai| hamane isa saMskaraNameM isa bAtakA bhI pUrA dhyAna rakhA hai ki isa saMskaraNameM jo bho likhA jAya usakI Agamase sunizcita pUSTi honI caahiye| hameM isa kAryako sampAdana karate samaya tajjJa jina vidvAnokA vAMchita sahayoga milA hai isake liye hama unake hRdayase AbhArI hai| sAtha hI hama zrI mahAvIra prasake mAlika zrI bAbUlAlajI phAgullako bhI smaraNa kara lenA nahIM bhUla jAnA cAhate hai| unhoMne hamArI asvastha avasthAko dekhakara isake mudraName hamArI suvidhAkA pUrA dhyAna rakhakara zIghrAtizIghra isake mudraNameM vAMchita sahayoga diyA hai| hamane prathama saMskaraNake samaya jo 'Atmanivedana' me apane bhAva vyakta kiye the aura AdaraNIya zrI jaganmohanalAla jI zAstrI ne prAkkathana likhA thA ve isa saMskaraNake prakAzanake samaya bhI utane ho upayogI hai jitane usa samaya the| isaliye yahA~ unhe bhI yathAvat rUpame de rahe hai| AzA hai ki vidvatsamAja hamAre isa svalpa prayatnako hRdayase svIkAra kara jinamArgako prabhAvanAmeM sahAyaka bnegaa| vijJeSu kimadhikam / bI0 2 / 249 nirvANa bhavana phalacandra siddhAntazAstrI ravIndrapurI vArANasI-5 3-8-78
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-nivedana (prathama saMskaraNa se) lagabhaga tIna varSa pUrva jabalapura adhivezanake samaya a0 bhA0 di0 jaina vidvatpariSadane eka prastAva pArita kara nizcaya-vyavahAra aura nimitta-upAdAna Adi viSayoMke sAMgopAMga vizada vivecanako lie hue eka nibandha likhe jAnekI AvazyakatA pratipAdita kI thii| pahale to merA isa ora vizeSa dhyAna nahIM gayA thA kintu isake kucha hI dina bAda jaba kalakattAnivAsI priyabandhu baMzIdharajI zAstrI, ema0 e0 ne merA dhyAna isa ora puna puna vizeSarUpase AkRSTa kiyA taba avazya hI mujhe isa viSayapara vicAra karanA par3A / prastuta pustaka usIkA phala hai| pustaka likhe jAneke bAda apanA kartavya samajhakara sarvaprathama maine isakI sUcanA vidvatpariSadako dii| phalasvarUpa mere hI nagara bInA iTAvAmeM saba vidvAnoko sammati pUrvaka vidvadgoSThIkA jo prasiddha Ayojana huA usameM samAjake lagabhaga 42 vidvAnone aura katipaya pramukha tyAgI mahAnubhAvoMne bhAga liyaa| unamese kucha pramukha tyAgI aura vidvAnoke nAma isa prakAra hai-1. zraddheya pa0 bazodharajI nyAyAlaMkAra, 2. zrImAn bra0 hukumacandajI salAvA, 3. zrImAn pa0 jaganmohanalAlajI zAstrI kaTanA, 4 zrImAn pa0 kailAzacandrajI zAstrI vArANasI, 5. zrImAn paM0 jIvandharajI nyAyatIrtha indaura, 6 zrImAn paM0 dayAcandajI zAstrI sAgara, 7. zrImAn pa0 pannAlAlajI sAhityAcArya sAgara, 8 zrImAn pro0 khuzahAlacandajI ema0 e0, sAhityAcArya vArANasI, 9. zrImAn paM0 nAthUlAlajI sahitAsUri indaura, 10. zrImAn pa0 lAlabahAdurajI ema0 e0, sAhityAcArya dillI, 11. zrImAn pa0 baMzIdharajI vyAkaraNAcArya bInA, 12. zrImAn pa7 bAlacandajI zAstrI solApura, 13. zrImAn DA. rAjakumArajI ema0 e0, sAhityAcArya AgarA, aura 14. zrImAn paM0 abhayacandrajI zAstro AyurvedAcArya vidizA Adi / vidvadgoSThIkA kAryakrama prasiddha zrutatithi zrutapacamIse prArambha hokara lagabhaga eka saptAhakA rakhA gayA thaa| usame prastuta pustakake vAcanake sAtha vividha viSayoMpara sAMgopAMga caracA hokara antameM vidvatpariSadakI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA kAryakAriNIne isa sambandhameM sarvasammatise eka prastAva pArita kiyaa| prastAva pa0 dayAcandajI zAstro sAgaravAloMne upasthita kiyA thA / tathA usakA samarthana aura anumodana zrImAn pa0 jovandharajI nyAyatIrtha aura 70 hukumacandajIne kiyA thA / pUrA prastAva ina zabdoMmeM hai 'bhAratavarSIya di. jai vidvatpariSadke jabalapura adhivezanake prastAva makhyA 2 se preraNA pAkara mAnanIya pa0 phUlacandrajI zAstrI vArANasIne nimitta-upAdAna Adi viSayopara zodhapUrNa svatantra pustaka likhI hai| zAstrIjIkI icchA thI ki isa pustakapara bhAratavarSIya di0 jaina vidvapariSadke dvArA Ayojita vidvadgoSThome vicAra vinimaya ho / tadanusAra di. jaina samAja bonA sAgarane zrutapacamIse jyeSTha zuklA 12 ( 30 maIse 6 jUna taka ) apane yahA~ vidvadgoSThIkA uttama Ayojana kiyA / di0 jaina samAjake vartamAna itihAsame yaha pahalA avasara thA jaba itane samaya taka 5 ghaMTai pratidina saba vicAroMke vidvAnoMne matabheda honepara bhI mahattvapUrNa viSayoMpara gambhIratA, tatparatA tathA sauhArdapUrvaka vivecana diye aura usa avasarapara aneka sujhAoMkA AdAna-pradAna kiyA gyaa| yaha kAryakAriNI zAstrIjI dvArA pustaka lekhanameM kiye gaye athaka parizramakI sarAhanA karatI hai| prastuta pustakakA nAma bahuta kucha soca vicArakara aura zrImAn pa0 kailAzacandrajI zAstrI prabhRti vidvAnose sammati milAkara janatattvamImAMsA' rakhA hai jo usame pratipAdita viSayake anurUpa hai| isakA 'prAkkathana' samAjamAnya prasiddha vidvAn paM0 jaganmohanalAlajI zAstrI kaTanIne likhA hai / merI samajhase apane prAkkathaname unhoMne bar3e hI vyavasthita Dhagase nape-tule zabdoMme una sabhI viSayoMkI caracA kara dI hai jinakA vistRta vivecana prastuta pustakame kiyA gayA hai| prAkkathaname paNDitajone aura bhI aneka viSayoMko prAsagika caracA kI hai| prasagase mere viSayameM bhI do zabda likhe haiN| mai unakA kina zabdoMmeM AbhAra mAnUM yaha samajhake bAhara hai| paNDitajIke prati apanI kRtajJatA vyakta karatA humA itanA hI likhanA paryApta hai ki vastuta mujhameM prazaMsAke yogya eka bhI guNa nahI hai / dUsareko bar3hAvA denA ise unakI sahaja prakRti hI kahanI caahie| unakI orase hame prAya. pratyeka kAryame protsAhana aura sahayoga milatA A rahA hai| usakA yaha bhI eka udAharaNa hai| yahA~ itanI bAta vizeSarUpase ullekhanIya hai ki 'azoka prakAzana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmanivedana 17 mandira' isa nAmase prastuta pustakake prakAzanakA bhAra maiMne svayaM vahana kiyA hai| yadi anukUlatA rahI aura ucita sahayoga mila sakA to kavivara banArasIdAsajI, kavivara daulatarAmajI, kavivara bhUgharadAsajI, kavivara bhaiyA bhagavatIdAsajI, kavivara bhAgacaMdajI Adi praur3ha anubhavI vidvAnoMne adhyAtmake rahasyako prakAzameM lAnevAlA jo bhI sAhitya likhA hai use sakalita karake yogya sampAdana aura TippaNa Adike sAtha isa nAmase prakAzita karanekA merA vicAra hai| tathA isI prakArakA jo bhI saMskRta prAkRta sAhitya hogA use bhI isI nAmake antargata yathAvasara prakAzita kiyA jAgagA / itanA avazya hai ki yaha svayaM koI sasthA nahIM hai aura na ise sasthAkA rUpa denekA merA vicAra hai, ataeva jina jina mahAnubhAvoke sahayoga se yaha sAhitya prakAzita hogA vaha prakAzita honeke bAda unake svAdhIna karatA jAU~gA / adhyAtma jainadharmakA prANa hai aura aise sAhityase usake rahasyake prakAzameM Ane meM sahAyatA milatI hai tathA sAhityakA yaha pramukha aMga pUrA honA cAhie, mAtra isI punIta abhiprAyase merI ise vyavasthita sampAdana sazodhanake sAtha prakAzita karanekI bhAvanA hai, anya koI hetu nahIM hai / tathA isI bhAvanAvaza yaha pustaka ati svalpa mUlyame sarva-sAdhAraNake lie sulabha rahe, isalie maine isakA mUlya mAtra 1) rakhA hai| isase lAgatameM jo bhI kamI hogI usakI bhaviSyame pUrti ho jAneko AzA hai / isa prakAra prastuta pustakakA prArambhase lekara usake prakAzita hone takakA yaha sakSipta itihAsa hai / isameM pUrva meM ullikhita vidvAn, tyAgo tathA anya pragaTa aura apragaTa jina-jina puNya puruSoMkA hAtha hai una sabakA maiM AbhArI hI nahI kRtajJa bhI hU~ / aba to yaha pustaka prakAzita hokara sabake samakSa A hI rahI hai / hameM bharosA hai ki mArgaprabhAvanAke lie pravacana bhakti se prerita hokara kiye gaye isa magala kAyameM aba taka hameM sabakA jo utsAhapUrNa sahayoga milA hai, usameM uttarottara vRddhi hI hogI / mokSamArga meM jo merI ananya abhiruci hai yaha usIkA phala hai / nizcayase isameM merA kartRtva nAmako bhI nahI hai / isalie usI abhiprAyase tattvajijJAsu ise svIkAra kareM / 2/ 38 bhadainI, vArANasI phUlacandra siddhAMtazAstrI 20-8-60
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana (prathama saMskaraNase) jainadharma 'jina' kA dharma hai| jina ve hai jinhoMne apane vikAroM para puruSArtha dvArA vijaya prApta kara nija svarUpa prApta kara liyA hai| jainadharma kA mukhya nAma Atmadharma hai| yaha to Agama, anubhava aura yuktise hI siddha hai ki saMsArameM jar3a aura cetana jitane bhI padArtha hai ve saba svatantra haiN| jo zarIra saMsArI jIvake sAtha bAhya dRSTise eka kSetrAvagAhI ho rahA hai vaha bhI pRthak hai| vastutaH isa sanAtana satyakA bodha na honese hI yaha jIva apane ko bhUlA huA hai| usake dukhakA nidAna bhI yahI hai| yadyapi yaha sasArI jIva dukhase mukti cAhatA hai, parantu jaba taka AtmA-anAtmAkA bhedavijJAna hokara isa ThIka tarahase apane AtmasvarUpako upalabdhi nahI hotI taba taka isakA dukhase nivRtta honA asambhava hai| sabase pahale ise yaha jAnanA jarUrI hai ki mere jJAna-darzanasvabhAva AtmAse bhinna anya jitane jar3acetana padArtha hai ve para hai| unakA pariNamana unameM hotA hai aura AtmAkA pariNamana AtmAmeM hotA hai| eka dravya dUsare dravya ko balAta nahI pariNamA sktaa| yadyapi kAkatAlIya nyAyase kabhI aisA prasaMga upasthita ho jAtA hai ki hama padArthakA jaisA pariNamana cAhate hai aura usake lie prayatna karate hai, padArthakA vaisA pariNamana hotA huA dekhA jAtA hai, isalie hama mAna lete hai ki ise hamane pariNamAyA, anyathA isakA aisA pariNamana na hotaa| kintu yaha mAnanA korA bhrama hai aura yahI bhrama saMsArako jar3a hai| ataeva sabase pahale isa saMsArI jIvako apane AtmasvarUpakI pahicAnake sAtha isI bhramako dUra karanA hai| isake dUra hote hI isake svAvalambanakA mArga prazasta ho jAtA hai| svAlambanakA mAgaM kaho yA muktikA mArga kaho, dono kathanoMkA eka hI abhiprAya hai| atIta kAlameM jo tIrthaMkara santa mahApuruSa ho gaye hai ve svayaM isa mArgapara calakara muktike pAtra to hue hii| dUsare saMsAro prANiyoMko bhI unhone apanI caryA aura upadeza dvArA isa sanmArgake darzana kraaye| yaha to atIta kAlakI bAta huii| vartamAna yugakI dRSTise yadi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 19 vicAra karate haiM to isa yugame bhI aise agaNita santa mahAmuni ho gaye haiM jo svaya tIrthakaroMke mArgapara calakara apane upadeza dvArA usakA darzana karAte A rahe hai / unameM parama pUjya kundakunda AcArya pramukha haiN| unake dvArA praNIta samayasAra, pravacanasAra, paJcAstikAya aura niyamasAra Adi graMtha saMsArakI cAlU paripATIse bhinna AtmasvarUpakA darzana karAte haiN| unake ina upadezoMse laukika jana vicakate hai| unhe aisA mAlUma par3atA hai ki jina AdhAroM para hama apanA astitva mAnate A rahe hai ve khisaka rahe hai / unake khaNDita ho jAne para hama nirAdhAra ho jAveMge aura hamAre astitvakA lopa ho jaavegaa| para unakA yaha bhaya vRthA hai / vAstavika khatarA to parake AzrayameM hI hai / use to anAdikAlase uThAte aaye| aba to 'sva' kI bhUmikA para AnekI bAta hai / AtmAmeM svAdhIna sukhakA vikAza usIse hogA / yaha hama mAnate haiM ki isa rtant anAdikAlase parAvalambanakI vAsanA banI huI hai, isalie use chor3aneme dukha hotA hai / parantu svAdhona sukhako prApta karaneke lie parAdhInatAkA tyAga karanA hI hogaa| svAdhIna sukhako prApta karanekA anya koI mArga nahIM hai / isa dRSTise AcArya mahArAjane apane graMtha meM jo tAttvika vivecana kiyA hai vaha jainadharmakA prANabhUta hai / anya samasta AcAryo ne jaMnadharmake siddhAnto, AcAro aura vicAroke viSayameM jo kucha bhI likhA hai usakI AdhAra zilA AcArya kundakundakI tattvaprarUpaNA hI hai / isa sasArI jIvako zuddha AtmatatvakI upalabdhi unake batAye hue mArgapara calanese hI hogI, isakI prAptikA anya koI upAya nahI hai / isa dRSTise yaha Avazyaka pratIta huA ki isa viSayakA sarala subodha bhASA meM spaSTIkaraNa karaneke lie tathA anya anuyogoke zAstroMme pratipAdita viSayokA adhyAtmazAstra ke sAtha kaise mela baiThatA hai isa viSayako spaSTa karaneke lie eka pustaka likhI jAya / prasannatAkI bAta hai ki bhA0 da0 jaina vidvatpariSadkA isa ora dhyAna AkarSita huA aura usane apane jabalapurake adhivezaname isa AzayakA eka prasmAva pArita kara vidvAnoMkA isa punIta kAryake lie AhvAna kiyA / ukta AdhArapara siddhAntazAstra ke marma vettA zrImAn paNDita phUlacandra jI si0 zA0 vArANasIne isa ora dhyAna dekara yaha 'janatattvamImAMsA' pustakakI racanA kI hai| paNDitajI jaina siddhAnnake mananIya uccakoTi ke vidvAnoM meM gaNanIya vidvAna hai ! inhoMne digambara jainAcAryoM dvArA likhita mUla siddhAnta grantha SaT khaNDAgamakA aneka varSoMtaka adhyayana manana kiyA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA hai| tathA grantharAjakA hindI bhASAmeM bhASAntara sampAdana kiyA hai| alabhya darzanazAstrake yogya mAne jAnevAle granthoMko aura unakI mahAn vistRta gambhIra saMskRta-prAkRta TIkAoMko hindI bhASAmeM sugama subodha zailI meM pratipAdana karanA sarala kArya nahIM hai| isa samaya bhI inake dvArA kasAyapAhuDa (jayadhavalA) aura mUlAcArake bhASantarakA kArya ho rahA hai| aise anubhavI jJAnI vidvAnkI lekhanIse likhA jAkara prastuta grantha janatA ke sAmane A rahA hai| ___prastuta granthameM 12 adhikAra hai| unake nAma ye hai-1 viSayapraveza, 2 vastusvabhAvamImAMsA 3 nimittako svIkRti, 4 upAdAna-nimittakaraNamomAMsA, 5 kartakarmamImAMsA, 6 SaTakArakamImAMsA, 7 kramaniyamitaparyAyamImAMsA, 8 samyak niyatisvarUpamImAMsA, 9 nizcaya-vyavahAramomAMsA, 10 anekAnta-syAdvAdamImAMsA, 11 sarvajJasvabhAvamImAMsA aura 12 upAdAna-nimittasaMvAda | pratyeka adhyAya meM varNita viSaya apane meM pUrNa hai| viSaya pratipAdana aneka uccakoTike Agama, darzana, nyAya Adi granthoke pramANa dekara kiyA gayA hai / aneka mahAn granthoke jo pramANa prastuta kie gae haiM aura unake AdhArase jo tattva phalita kiye gaye hai ve merI zraddhAnusAra vartamAna me tattvajijJAsuoMke bahutase ulajhe hue vicAroMke sulajhAneme mArgadarzana karate haiN| sAtha hI aneka dharmagranthomeM kahA~ kisa dRSTikoNase tattvakA pratipAdana kiyA gayA hai ise samajhaneme sahAyatA karate hai| isa dRSTise isa granthako racanA bahuta hI upayogI huI hai| ____ isa varSa bInA iTAvA ( sAgara ) kI jaina samAjake AmantraNa para vidvatpariSadane zrutapaJcamIke puNya avasara para vidvadgoSThI (jJAnagoSTho) kA Ayojana kiyA thaa| usameM eka saptAha taka isa pustakakA sAMgopAMga vAcana huA, jisame saba viSayoMke jAnakAra prauDha vidvAnoM va tyAgiyoMne bhAga liyA thaa| caracA hote samaya aneka nagaroMke anya gaNmAnya sajjana bhI upasthita rahate the| prasannatA hai ki goSThIke samaya darzana aura nyAya zailIse vividha dRSTikoNa eka dUsareke sAmane aaye| unhe vidvAnoMne samIpase samajhA aura unakA parasparameM AdAna-pradAna kiyaa| paraspara vAtsalyako bhAvanAko bar3hAte hue vItarAga kathAke rUpameM jisa sneha aura zraddhApUrNa vAtAvaraNameM yaha goSThI huI usakA bar3A mUlya hai| paraspara tattvacaracAkA vItarAga pratipAdita mArga kyA ho sakatA hai yaha usakA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana samyaka udAharaNa hai| hamane apane jIvanakAlameM vidvAnoMkI isa prakArakI caracA kabhI na dekhI aura na sunI / maiM samajhatA hU~ ki saikar3oM varSa pUrva bhI kabhI aisA saMgaThita dhArmika caracA sammelana humA hogA yaha hamArI jAnakArImeM nahIM aayaa| saba vidvAnoMkA yogadAna isakA mukhya kAraNa rahA hai yaha to hai hI, sAtha hI isa sambandha meM bInA iTAvA (sAgara) kI jaina samAjakI Antarika sadbhAvanA aura sahayoga bhI sarAhanIya hai| usane Agata saba vidvAnoMkI saba prakArakI sukha suvidhA va sammAnakA dhyAna rakhate hue isa mahattvapUrNa sAMskRtika dhArmika kArya meM apanA bahuta baDA yogadAna diyA hai| ukta kAryake sundaratA aura prazasta vAtAvaraNameM sampanna honekA yaha bhI eka kAraNa hai| pustaka vAcanake samaya upAdAna-nimittamImAMsAke prasaMgase eka bAtakI ora paNDitajIkA dhyAna AkarSita kiyA gayA thaa| vaha yaha ki jisa kathana paddhatikI mukhyatAse yaha pustaka likhI gaI hai use Apa avazya hI spaSTa kara deN| isase prastuta granthako samajhanemeM saralatA to jAyagI hii| sAtha hI jinAgamameM pratipAdita svAtantryamArga (mokSamArga) kA rahasya kyA hai yaha samajhane meM bhI sahAyatA milegii| aura yaha Avazyaka bhI thA, kyoMki jaba paNDitajI pustakakA vAcana karate the taba cacita viSaya para vivAda khaDA hone para unase viSayako spaSTa karaneke lie pRcchA karanI paDatI thI aura jaba ve cacita viSayake garbhame kyA rahasya hai yaha batalAte the taba aneka vivAda samApta ho jAte the| prasannatA hai ki paNDitajIne ukta sujhAvako mAna dekara pustakake prArambhameM eka nayA prakaraNa joDa diyA hai jisakA nAma 'viSayapraveza' hai / isa prakaraNake jor3a denese AgamameM kahA~ kisa dRSTikoNase kathanapaddhati svIkAra kI gaI hai yaha spaSTa honemeM pUrI sahAyatA milatI hai| sAtha hI prastuta granthakA viSaya spaSTa ho jAtA hai| paNDitajIne Der3ha do varSa lagakara anavarata parizrama aura ekAgratApUrvaka tattvakA mananakara sAhityasRjanakA yaha zlAghanIya kArya kiyA hai| isa prasaMgase hama anya vidvAnoMkA dhyAna bhI isa bAtakI ora vizeSarUpase AkarSita karanA cAhate haiM ki vidvAn kevala samAjake mukha nahIM haiN| ve Agamake rahasyodghATanake jimmedAra haiN| ataH unheM, hamAre amuka vaktavyase samAjameM kesI pratikriyA hotI hai, vaha anukUla hotI hai yA pratikUla, yaha lakSyameM rakhanA jarUrI nahIM hai| yadi unheM kisI prakArakA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jainatattvamImAMsA bhaya ho bhI to sabase bar3A bhaya AgamakA honA caahie| vidvAnoMkA pramukha kArya jinAgamakI sevA hai aura yaha tabhI sambhava hai jaba ve samAjake bhayase mukta hokara siddhAntake rahasyako usake sAmane rakha skeN| kArya baDA hai| isa kAlameM isakA unake Upara uttaradAyitva hai, isalie unhe yaha kArya saba prakArako moha-mamatAko chor3akara karanA hI caahie| samAjakA sadhAraNa karanA unakA mukhya kArya nahIM hai| yadi ve donoM prakArake kAryoMkA yathAsthAna nirvAha kara sake to uttama hai| para samAjake saMdhAraNake lie Agamako gauNa karanA uttama nahI hai| hameM bharosA hai ki vidvAn mere isa nivedanako apane hRdayameM sthAna deMge aura aisA mArga svIkAra kareMge jisase unake saprayatnasvarUpa AgamakA rahasya aura vizadatAke sAtha prakAzame AveM / saMsArI prANIke sAmane mukhya prazna do hai-prathama to yaha ki vaha vartamAname paratantra kyoM ho rahA hai ? kyA vaha apanI kamajorIke kAraNa paratantra ho rahA hai yA karmokI balavattAke kAraNa paratantra ho rahA hai| dUsarA prazna hai ki vaha isa paratantratAse chuTakArA pAkara svatantra kaise hogaa| anya nimitta kAraNa use svatantra kareMge yA vaha nimittoMkI upekSA kara svayaM puruSArtha dvArA svatantra hogaa| ye do prazna haiM jinakA jainadarzanake sandarbhame use uttara prApta karanA hai ) yaha to pratyeka vicAraka jAnatA hai ki jainadarzaname jitane bhI jaDacetana dravya svIkAra kiye gaye hai ve saba apane-apane svatantra vyaktitvako lie hae pratiSThita haiN|ek dravya dUsare dravyako apanA kucha bhI aMza pradAna karatA ho yA jisa dravyakA jo vyaktitva anAdikAlase pratiSThita hai usameM kucha bhI nyUnAdhikatA karatA ho aisA nahIM hai| ye do jainadarzanake akATya niyama haiM / ata. inake sandarbhame pratyeka dravyake utpAda-vyayarUpa kAryake sambandhame vicAra karane para vidita hotA hai ki jisa dravyameM jo bhI svabhAva yA vibhAvarUpa kArya hotA hai vaha apane pariNamana svabhAvake kAraNa upAdAnazaktike balase hI hotA hai| anya koI dravya usameM use utpanna karatA ho aura taba usakA vaha svabhAva-vibhAvarUpa kArya hotA ho aisA nahIM hai, kyoMki anya dravyase usakI utpatti mAnane para na to dravyake pariNamana svabhAvako hI middhi hotI hai aura na hI 'eka dravya dUsare dravyako apanA kucha bhI aMza pradAna nahI karatA' isa tathyakA hI samarthana kiyA jA sakatA hai / ataeva jahA~ taka pratyeka dravyake pariNamana svabhAvakA prazna hai aura jahA~ taka usake svatantra vyaktitvakA prazna hai vahA~ taka
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 23 to yahI mAnanA ucita hai ki pratyeka dravyameM jo utpAda-vyayarUpa kArya hotA hai usameM vaha svAdhIna hai| aisA mAnanA paramArthaM satya aura vastusvabhAvake anurUpa hai / isameM kisI bhI prakArakI 'nanu, na ca' karanA pratyeka dravyake pariNAmasvabhAva aura usake svatantra vyaktitvakI avahelanA karanA hogA jo ucita nahIM hai, kyoki ina tathyoMkI avahelanA karane para chaha dravyoM aura unake bhedoMkI pUrI vyavasthA gar3abar3A jAyagI / phira bhI jainadarzana meM pratyeka kArya kI utpattimeM nimittoMko svIkAra kiyA gayA hai so usakA kAraNa anya hai / bAta yaha hai ki pratyeka dravyake apane-apane samartha upAdAnake anusAra pratyeka samaya meM kArya hote samaya anya dravyakI paryAya usake balAdhAna meM svayaM nimitta hotI hai| balakA AdhAna kara kArya ko (apane pariNamana svabhAva aura svatantra vyaktitvake kAraNa ) svaya upAdAna utpanna karatA hai / yaha kAryaM nimittakA nahI hai / kintu kAryako utpanna karaneke lie upAdAna jo balakA AdhAna karatA hai usameM anya dravyakI paryAya svaya nimitta ho jAtI haiM yaha vastusthiti hai / isake rahate hue bhI lokameM nimitta mukhyatAse kucha isa prakArake tarka upasthita kiye jAte hai 1 upAdAna ho aura nimitta na ho to kArya nahI hogA / 2 samartha upAdAna ho aura bAdhaka sAmagrI A jAya to kArya nahIM hogA / 3. samartha upAdAna ho, nimitta ho para bAdhaka kAraNa A jAya to kArya nahIM hogA / ye tIna tarka haiM / ina para vicAra karanese vidita hotA hai ki prathama donoM tarka tIsare tarkameM hI samAhita ho jAte haiM, ata. tIsare tarka para samucita vicAra karanese zeSa do tarkoMkA uttara ho hI jAyagA, ata tIsare tarkake AdhArase Age vicAra karate hai sarvaprathama vicAra isa bAtakA karanA hai ki jaba samartha upAdAna aura lokame nimitta rahate hue bhI kAryakI lokame kahI jAnevAlI bAdhaka sAmagrI A jAtI hai taba vivakSita dravya usake kAraNa kyA apane pariNa mana svabhAvako chor3a detA hai ? yadi kaho ki dravyame pariNamana to taba bhI hotA rahatA hai| vaha to usakA svabhAva hai / use vaha kaise chor3a sakatA hai to hama pUchate haiM ki jise Apa bAdhaka sAmagrI kahate ho vaha kisa kAryakI bAdhaka mAnakara kahate ho / bhApa kahoge ki jo kArya hama usase
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jenatastvamImAMsA ataH ina takoM ke samaya meM kArya to utpanna karanA cAhate the vaha kArya nahIM huA, isalie hama aisA kahate hai / to vicAra kIjiye ki vaha sAmagrI vivakSita dravyake Age honevAle kAryakI bAdhaka Thaharo ki Apake saMkalpa kI ? vicAra karane para vidita hotA hai ki vastuta. vaha vivakSita dravyake kAryakI bAdhaka to trikAlameM nahIM hai / hA~ Apa Age usa dravyakA jaisA pariNamana cAhate the besA nahI huA, isalie Apa use kAryakI bAdhaka kahate ho so bhAI / yahI to bhrama hai / isI bhramako dUra karanA hai| vastuta usa samaya dravyakA pariNamana hI 'Apake saMkalpAnusAra na hokara apane upAdAna ke anusAra honevAlA thA, isalie jise Apa apane manase bAdhaka sAmagrI kahate ho vaha usa samaya usa prakArake pariNamana meM nimitta ho gaI / 'samAdhAnasvarUpa yahI samajhanA cAhie ki pratyeka apane upAdAnake anusAra hI hotA hai aura usa samaya jo bAhya sAmagrI upasthita hotI hai vahI usameM nimitta ho jAtI hai / nimitta svayaM anya dravyake kisI kArya ko karatA ho aisA nahI hai / udAharaNArthaM dIpaka ke prakAza meM eka manuSya paDha rahA hai / aba vicAra kIjie ki vaha manuSya svaya paDha rahA hai yA dIpaka paDhA rahA hai ? dIpaka par3hA rahA hai yaha to kahA nahI jA sakatA, kyoMki aisA mAnane para dIpakake rahane taka usakA par3hanA nahI rukanA cAhie / kintu hama dekhate haiM ki dIpaka ke sadbhAvame bhI kabhI vaha par3hatA hai aura kabhI anya kArya bhI karane lagatA hai| isase mAlUma par3atA hai ki dIpaka to nimittamAtra hai, vastutaH vaha svayaM par3hatA hai, dIpaka balAt use par3hAtA nahI / isa prakAra jo niyama dIpakake lie hai vahI niyama saba nimittoMke lie jAna lenA caahie| nimitta cAhe kriyAvAn dravya ho aura cAhe niSkriya dravya ho, kArya hogA apane upAdAnake anusAra hI / ata nimittakA vikalpa chor3akara pratyeka saMsArI jIvako apane upAdAnakI hI samhAla karanI caahie| jo sasArI jIva apane upAdAnakI samhAla karatA hai vaha apane mokSarUpa iSTa prayojanakI siddhime saphala hotA hai aura jo saMsArI jIva upAdAnakI upekSA kara apane ajJAna ke kAraNa nimittoMke milAne ke vikalpa karatA rahatA hai vaha ajJAnI huA sasArakA pAtra banA rahatA hai / kAryotpatti meM nimittoMkA sthAna hai isakA niSedha nahI aura isalie bAhya dRSTise vivecana karate samaya zAstroMmeM nimittoMke anusAra kArya hotA hai yaha bhI kahA gayA hai| parantu yaha saba kathana upacarita hI jAnanA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana cAhie / vyavahAranaya parAzrita honese aise hI kathanako svIkAra karatA hai, isalie mokSamArgameM use gauNa kara svAdhIna sukhake kAraNabhUta nizcayanayakA Azraya lenekA upadeza diyA gayA hai| saMsAra avasthAmeM nizcayake sAtha jahA~ jo vyavahAra hotA hai, hoo| para isa jIvako yadi aisI zraddhA ho jAya ki jahA~ jo vyavahAra hotA hai vaha parAzrita honese heya hai aura nizcaya svAzrita honese upAdeya hai to aise vyavahArase usakA bigAr3a nhiiN| bigADa to vyavahArako upAdeya mAnakara usase mokSakAryakI siddhi mAnane hai / ata mokSecchuka pratyeka prANIko yahI zraddhA karanI cAhie ki mokSakAryakI siddhi mAtra nizcayakA Azraya lenese hI hogI, vyavahArakA Azraya lenese trikAlameM nahIM hogii| saMsArI jIvake svAdhIna honekA yahI prazasta mArga hai| ___ yaha to upAdAna-nimittake AdhArapara vyaktisvAtantryako prApta karanekA kyA mArga hai isakI caracA huii| isI prakAra aura bhI bahatase vicAra haiM jinake sambandhameM paramArthasatya kyA hai ise jAnakara hI use grahaNa karanA cAhie / udAharaNArtha zAstroMmeM yathAsthAna nizcayanaya aura vyavahAranayake Azrayase kathana kiyA gayA hai| usameM nizcayanayakI apekSA jo kathana kiyA gayA hai vaha yathArtha hai kyoki nizcayanaya jaisA vastukA svarUpa hai usakA usI rUpameM nirUpaNa karatA hai| parantu vyavahAranayakI apekSA jo kathana kiyA gayA hai vaha yathArtha nahIM hai, kyoMki jaisA vastukA svarUpa hai usakA yaha naya anyathA nirUpaNa karatA hai| jaise zAstroMmeM kahI para pratyeka dravya apane pariNamana lakSaNa kAryakA kartA hai aisA likhA hai aura kahI para anya dravyake kAryakA kartA hai aisA likhA hai / so ina udAharaNoMmeM jahA~ para pratyeka dravyako apane pariNamana lakSaNa kAryakA kartA batalAyA hai vahA~ usa kathanako yathArtha jAnanA caahie| aura jahA~ para anya dravya anya dravyake kAryakA kartA batalAyA hai use upacarita kathana jAnanA cAhie, kyoMki anya dravyake kAryako anya dravya karatA nhiiN| kAraNa ki eka dravyameM dUsare vyake kAryake karanekA kartRtva dharma nahIM pAyA jaataa| phira bhI anya dravya nimitta hotA hai, isalie usa dravyako nimittatA dikhalAneke lie upacArase use kartA kaha diyA jAtA hai| isalie kahA~ yathArtha kathana hai aura kahA~ upacarita kathana hai ise samajhakara hI vastuko svIkAra karanA cAhie / iso prakAra zAstroMmeM kahIM to upAdAnako pradhAnatAse saba kArya apane
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jenatattvamImAMsA apane kAlameM hote haiM aisA likhA hai aura kahIM nimittako pradhAnatAse kAryoMkA aniyama batalAyA hai so yahA~ bhI aisA samajhanA cAhie ki pratyeka kAryakA upAdAna anantara pUrva paryAya viziSTa dravya hotA hai, ataeva agale samayameM kArya bhI usIke anurUpa hogA / kAryakI utpattike samaya nimitta use anyathA nahI pariNamA sakegA, isalie jo upAdAnakI apekSA kathana hai vaha yathArtha hai aura jo nimittakI apekSA kathana hai vaha yathArtha to nahI hai parantu vahA~ para nimitta kyA hai yaha dikhalAneke lie vaisA kathana kiyA gayA hai / ataeva aise sthaloM para bhI jahA~ jisa apekSAse kathana ho use samajhakara vastuko svIkAra karanA cAhiye / ) isI prakAra aura bhI bahutase viSaya haiM jinameM vastukA nirNaya karate samaya aura unakA vyAkhyAna karate samaya vicArakI AvazyakatA hai / hameM prasannatA hai ki 'jainatattvamImAMsA' granthameM paNDitajIne una saba viSayoMkA samAveza kara liyA hai jinameM tattvajijJAsuoMkI dRSTi spaSTa honekI AvazyakatA hai / isa dRSTi se yaha pustaka bahuta hI upayogI bana gaI hai / isakI lekhanazailI sarala, suspaSTa aura subodha hai / paNDitajI ke isa samayopayogI sAMskRtika, sAhityika sevAko jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai ! hameM vizvAsa hai ki samAja isase lAbha uThAkara apanI jJAnavRddhi karegI / jaina zikSA saMsthA kaTanI jaganmohanalAla zAstrI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saM0 1-28 39-70 9 viSaya-sUcI krama sa0 viSaya 1. viSaya praveza 1. tIrthaMkaroMkA upadeza 2. kathanake bhedoMkA spaSTIkaraNa 3 prakRtameM katipaya upayogI siddhAnta 4. nizcaya-vyavahArakA svarUpa nirdeza 5. upacarita kathanake katipaya udAharaNa 6 ukta udAharaNa upacarita kathana hai isakA khulAsA 7 anupacarita kathanakA vistRta vicAra 2. vastusvabhAvamImAMsA 3 bAhyakAraNa mImAMsA 1 upoddhAta 2 kAraNa sAmAnyakA lakSaNa 3 bAhya kAraNakA lakSaNa 4 zaMkA-samAdhAna 5 bAhya padArthameM nimittatA kaba aura kyoM 6 bAhya kAraNake do bhedoMkA vicAra 7 paryAyokI dvividhatA 4 nizcaya-upAdAna mImAMsA 1 prakRta viSayakA spaSTIkaraNa 2 nizcaya upAdAnakA lakSaNa 3 upAdAnake sadRza kArya hotA hai 4 upAdAna-prAgabhAva vicAra 5. dRSTikA mAhAtmya 5. ubhayanimitta mImAMsA 1. upoddhAta 2. ubhayarUpase nimitta zabdakA prayoga 3 zaMkA-samAdhAna 4 vyavahArAbhAsiyoMkA kathana 5. vyavahArAbhAsiyoMke kathanakA nirasana 6. anya darzanoMkA mantavya 7. jainadarzanakA mantavya ra < MS WW < 67 71-99 100-143 102 106 104 106 113
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 123 132 142 144 181 144 144 147 147 viSaya-sUcI 8. zakA-samAdhAna 9. ukta ekAnta matakI pUna. samIkSA 10 zaMkA-samAdhAna 11. pA~ca hetuoMkA samavAya 12. upasaMhAra 6. kartRkarmamImAMsA 1 upoddhAta 2 naiyAyika darzana 3 sakSepameM naiyAyika darzanakI mImAMsA 4 jainadarzanakA hArda 5 zakA-samAdhAna 6 kartA-karma viSayaka sArabhUta siddhAnta 7 zaMkA-samAdhAna parake kartRtvakI mAnyatAkA mUla ajJAna 8 prakRta viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa 9 svasamaya-parasamayakA svarUpanirdeza 10 upasaMhAra 7 SaTakAraka maumAMsA 1. upoddhAta 2 kArakakA byutpattyartha tathA bheda 3 siddhAntanirdeza 4. prakRtameM upayogI zaktiyoMkA svarUpanideza 5 bAhya SaTkAraka prakriyAkA nirdeza 6 zaMkA-samAdhAna 7. paramArthako svIkAra karanekA phala 8. svarUparamaNake kAlame hI samyagdarzanakI utpatti __ hotI hai 9 kevala nizcaya SaTakArakako caritArthatA 10. vibhAva paryAya aura nizcaya SaTkAraka 11. upasaMhAra 8. krama niyamita paryAya mImAMsA 1. upoddhAta 151 154 155 159 165 171 176 182-216 182 182 183 185 188 193 211 213 217-270 217
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ E 220 224 226 231 239 255 268 271-288 278 281 285 viSaya-sUcI 2 laukika pramANoMkA kalpita upayoga 3. lokika pramANoMse apanI kalpanAkI puSTi 4. Agamika pramANoMkA kalpita upyog| 5. yathArtha tathyoMpara prakAza DAlanekA upakrama 6. katipaya zAstrIya udAharaNa 7. A0 kundakundake vacanakA tAtparya 8. zaMkA-samAdhAna 9 katipaya viparIta mAnyatAoMkA nirasana 10. bAhya vyApti aura krama niyamita paryAya 11. upasahAra 9. mamyak niyati svarUpa mImAMsA 1 upoddhAta 2 zaMkA-samAdhAna 3. Agamake prakAzameM samyak niyatikA samarthana 4. upasahAra 10 nizcaya-vyavahAra mImAMsA 1. dravya-guNa-paryAya nirdeza 2. lakSaNako dRSTise dravya vicAra aura unake bheda 3. guNakA svarUpa 4. paryAyakA svarUpa 5 pramANa-nayasvarUpa nirdeza 6 nayoMke bheda 7 adhyAtmanaya 8. nizcayanayakA svarUpanirUpaNa 9. nizcayanayake do bheda aura unake kArya 10. bhUtArtha aura abhUtArtha padoMkA artha 11. nizcayanayakA viSaya 12. upacAra padakA artha 13 vyavahAranayakA vivecana 14. vyavahAranaya 15. adhyAtmavRta honekA upAya 16. nizcayanaya eka hai 17. vyavahAranaya 289-348 289 289 290 290 295 296 298 299 302 310 313 315 320 321 323 325
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 mr 328 333 339 342 346 349-388 349 350 351 354 356 359 359 jainatattvamImAsA 18. prayojanake anusAra nayoMkI prarUpaNA 19 asadbhUta vyavahAranaya 20. adhyAtmanayoMkI sArthakatA 22. upasaMhAra 23. upadeza denekI paddhati 11 anekAnta-syAvAda momAsA 1. upoddhAta 2. bheda vijJAnakI kalAkA nirdeza 3 tarkapUrNa zailIme vyavahArakA niSedha 4 anekAntakA svarUpanirdeza 5 cAra yugaloMkI apekSA anekAntakI siddhi 6 syAdvAda aura anekAnta 7 sakalAdezakI apekSA UhApoha 8. saptabhagIkA mvarUpa aura usame pratyeka bhaMgakI sArthakatA 8 pratyeka bhagame asti Adi padoMkI sArthakatA 9 kAlAdi AThakI apekSA vizeSa gvalAsA 10. pUrvokta viSayakA subodha zailIme khulAsA 11 udAharaNa dvArA ukta viSayakA spaSTIkaraNa 12. jinAgamameM mUla do nayoMkA hI upadeza hai 13. syAt padakI upayogitA 14 anekAnta kathacit anekAntasvarUpa vikalAdeza aura saptabhaMgI 15 mokSamArgame dRSTikI mukhyatA hai 12 kevalajJAnasvabhAvamImAMsA 1 upoddhAta 2. cetana padArthakA svatantra astitva 3 AtmA sarvajJa aura sarvadarzI hai 4. anya prakArase mahimAvanta kevalajJAnakA samarthana 5. darpaNa aura jJAnasvabhAva 6. zaMkA-samAdhAna 362 llh llh llh frm llh lh l 364 367 371 374 375 376 377 389 380 lh slm sy bdlh ly s 390 392 394 1. krama saMkhyA 8 do bAra lipibaddha ho gayA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA viSaya-praveza kari praNAma jinadevako mokSamArga-anurUpa / viviSa artha-gamita mahA kahie tasvasvarUpa // 1 // hai nimitta upacAravidhi nizcaya hai prmaary| taji vyavahAra nizcaya gahi sAdhI sadA nijAyaM // 2 // . isa lokameM aisA eka bhI prANI nahIM hai, jo duHkhanivRtti aura sukhaprAptikA icchuka na ho / yahI kAraNa hai ki bAhyAbhyantara donoM prakArake dharmatIrthake pravartaka tIrthaMkara anAdi kAlase nirAkulalakSaNa sukhaprAptike pradhAna sAdhanabhUta mokSamArgakA upadeza dete A rahe haiN| mokSamArga kaho, nirAkulalakSaNa sukhakI prAptikA mArga kaho yA AkulatAlakSaNa duHkhase nivRtta honekA mArga kaho ina sabakA eka hI artha hai| jisa mArgakA anusaraNa kara yaha jIva caturgatisambandhI duHkhase nivRtta hotA hai vaha mokSamArga hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| mokSamArga yaha vidhigarbha niSedhaparaka vacana hai / aisA niyama hai ki jahA~ virodhI dharmakA niSedha kiyA jAtA hai vahA~ usakI pratipakSabhUta vidhi svayaM phalita ho jAtI hai, ataeva jo duHkhanivRttikA mArga hai vahI sukhaprAptikA mArga hai aisA yahA~ samajhanA caahie| 1. tIrthaMkaroMkA upadeza isa prasaMgase vicAra yaha karanA hai ki tIrthaMkaroMkA jo upadeza cAroM anuyogoMmeM saMkalita hai use vacana vyavahArakI dRSTise kitane bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai ? Agamako sAkSIpUrvaka vividha pramANoMke prakAzameM vicAra karane para vidita hotA hai ki use hama mukhyarUpase do bhAgoMmeM vibhakta kara sakate haiM-upacarita kathana aura anupacarita kathana / jisa kathana kA pratipAdya artha to asatyArtha hai (jo kahA gayA hai, padArtha vaisA nahIM hai ) / kintu usase paramArthabhUta arthakI prasiddhi hotI hai use 1. gauNa krke| 2 samaya0 mA0 27 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA upacarita kathana kahate haiM aura jisa kathanase jo padArtha jaisA hai usakI usI rUpameM prasiddhi hotI hai use anupacarita kathana kahate haiN| 2. kathanake bhedoMkA spaSTIkaraNa prAyaH dekhA jAtA hai ki kahA~ kisa prayojanase bhASAkA prayoga kiyA gayA hai isase aparicita jana upacarita kathana aura asatya kathanameM bhedako na samajhakara upacarita kathana asatyakI koTimeM parigaNita na ho jAya isa 'bhayase usake abhidhayArthako hI paramArthabhUta mAnanekI ceSTA karate haiM / kintu vastusvarUpako dhyAnameM rakhakara vicAra karane para vidita hotA hai ki ina donoM prakArake kathanome maulika antara hai, kyoMki jahA~ upacarita kathanakA vAcyArtha asatyArtha hokara bhI ( jaisA kahA gayA vaisA na hokara bhI ) vaha bAhya nimitta, hetu, sAdhana, upAdhi, kAraNa yA vizeSaNa banakara apanese bhinna nizcayArthakI prasiddhi karatA hai vahA~ asatya kathanakA vAcyArtha asadbhUta to hotA hI hai ( jisa vastuko lakSyakara vaha vacana bolA gayA vaha vastu usarUpa to nahI hI hotI ) phira bhI vaha vacana usa vastumeM hI anya vastukI prasiddhi karatA hai| isa prakAra anuparita kathana, upacarita kathana aura asatya kathana ke bhedase kathana tIna prakArakA ho jAtA hai| jinAgamameM asatya kathanarUpa prarUpaNAkA sarvathA abhAva hone se prayojana vaza do prakArakI hI prarUpaNA pAI jAtI hai / spaSTIkaraNa isa prakAra hai____ anuparita kathanakA udAharaNa-'nizcaya ratnatrayarUpase pariNata yaha AtmA svayaM hI mokSamArga hai' yaha anupacarita kathanakA udAharaNa hai| (samaya0 gA0 16, AtmakhyAti TIkA), kyoMki nizcaya ratnatraya pariNata eka AtmA svayaM hI sAdhya hai aura nizcaya ratnatraya pariNata vahI AtmA svayaM hI sAdhana hai| samayasAra kalazame isI tathyako ina zabdo dvArA spaSTa kiyA gayA hai eSa jJAnadhano nityamAtmA siddhimabhIpsubhiH / sAdhya-sAdhaka bhAvena dvidhakaH samupAsyatAm // 15 // svarUpa prAptike icchuka puruSo dvArA jJAnasvarUpa yaha AtmA sAdhyasAdhaka bhAvakI apekSA do prakArakA hone para bhI eka hI nitya sevana karane yogya hai // 15 // yahA~ eka to bAhya vyAptivaza upacarita ratnatraya AdimeM jo mokSamArgapanA svIkAra kiyA jAtA hai usameM paramArthase mokSamArgapanA nahIM honese use mokSamArgake sAdhanarUpase nahI svIkAra kiyA gayA hai| dUsare nizcaya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayapraveza ratnatraya aura AtmAmeM svabhAvase abheda honeke kAraNa sAdhya aura sAdhanameM bheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai| isalie paramArthako sUcita karanevAlA honese ukta vacana anupacarita kathanakA udAharaNa hai| mokSake icchuka puruSake lie nizcayase jJAyakasvarUpa eka AtmA ho upAdeya hai yaha batalAnA isa kathanakA mukhya prayojana hai| upacarita kathana do prakArakA hai-upacarita sadbhUta kathana aura upacarita asadbhUta kathana / upacarita sadbhUta kathanakA udAharaNa-ananta paryAyoMkI vartanAkA hetu honese eka kAlANuko ananta kahanA yaha upacarita sadbhUta kathanakA udAharaNa hai (tattvArthavA0 5-39), kyoMki eka kAlANumeM ananta paryAyarUpase pariNamanakI yogyatA honese athavA eka hI kAlANu kramase ananta paryAyarUpase pariNamatA hai, isalie yahA~ eka kAlANuko ananta kahA gayA hai| yahA~ ananta paryAyoMkA kAlANuse kathaMcit bheda hote hue bhI paryAyoMko hI vizeSaNa banAkara kAlANuko ananta kahA gayA hai| eka hI kAlANu kramase ananta paryAyarUpase pariNamatA hai yaha batalAnA isakA mukhya prayojana hai| upacarita asadbhUta kathanakA udAharaNa---zubhopayogarUpa vrata, zIla aura tapa Adiko mokSamArga kahanA yaha upacarita asadbhUta kathanakA udAharaNa hai| bRhad dravyasaMgraha (gA0 45 TIkA) yadyapi zubhopayogarUpa vrata, zIla aura tapa AdimeM yathArtha mokSamArgapanA asadbhUta hai| phira bhI bAhya vyAptivaza unhe upacArase mokSamArga kahA gayA hai, isalie yaha upacarita asadbhUta kathanakA udAharaNa hai| yahA~ jJAyakasvabhAva AtmA aura usameM upayukta honese jo svabhAva paryAya utpanna hotI hai una donoMse zabhopayogarUpa vrata, zIla aura tapa Adi kathaJcit Azrayabheda yA Alambana bheda honeke kAraNa bhinna haiM (samayasAra gA0 181-183 A0 khyA0, TI0), phira bhI prayojanavaza una sabameM buddhise abheda svIkAra karake zubhopayogarUpa | vrata, zIla aura tapa AdimeM mokSamArgapanA kalpita kiyA gayA hai| baahm| vyAptivaza upacarita mokSamArga nizcaya mokSamArgakI prasiddhi karatA hai yaha batalAnA isa kathanakA mukhya prayojana hai| asatya kathanakA udAharaNa-manda prakAzameM rajjuko dekhakara use sarpa kahanA asatya kathanakA udAharaNa hai, kyoMki rajju yathArthameM sarpa nahIM hai, phira bhI sAdRzya sAmAnyake kAraNa rajjumeM 'yaha sarpa hai' aisA bhrama huA me
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA hai| yadi rajjuko dekhakara 'sarpa bhI isI prakArakA hotA hai' aisA jJAna hotA to vaha ayathArtha kathana na mAnA jAtA, parantu prakRtameM rajjuko hI sarpa mAna liyA gayA hai, isalie ise asatya kathanakA udAharaNa svIkAra kiyA gayA hai| ___ asatya kathana aura upacarita kathanameM kyA antara hai yaha ukta vivecanase spaSTa ho jAtA hai / sAtha hI paramAgamameM anupacarita kathanake sAtha upacarita kathanako kyoM sthAna diyA gayA hai yaha bhI ukta vivecanase spaSTa ho jAtA hai| 3. prakRtameM katipaya upayogI siddhAnta (1) kathA cAra prakArakI hotI hai--AkSepaNI kathA, vikSepaNI kathA, saMvedanI kathA aura nirvedanI kathA / inameMse vikSepaNI kathA kise kahate haiM isakA nirdeza karate hue batalAyA hai ki jisameM sarvaprathama parasamayake dvArA svasamayameM doSa batalAye jAte hai, anantara parasamayakI AdhArabhUta aneka ekAnta dRSTiyoMkA zodhana karake svasamayakI sthApanA kara chaha dravya aura nau padArthoMkA prarUpaNa kiyA jAtA hai use vikSepaNI kathA kahate hai| vikSepaNI kathAke svarUpakA vicAra karane para vidita hotA hai ki jaina darzana aura jaina nyAyakA jo bhI sAhitya upalabdha hotA hai usakA mukhyatAse vikSepaNI kathAmeM hI antarbhAva hotA hai, kyoki jainadarzana aura nyAyake granthoMmeM sarvaprathama anya darzanake mantavyakI sthApanA kara usakA nirasana kiyA jAtA hai aura aisA karate hue ubhaya pakSa mAnya hetuoMke balase parasamayake nirasanapUrvaka svasamayakI sthApanA kI jAtI hai| vahA~ upAdAnakI vivakSA na kara jo bAhaya ( upacarita ) hetuoMko mukhyatA dI jAtI hai usakA ekamAtra yahI kAraNa hai| (2) zeSa tIna prakArako kathAoMmeM svasamayakI prarUpaNAkI mukhyatA hote hue bhI unameM jo yahA~-vahA~ parasApekSa kathanakI bahalatA dikhalAI detI hai so usakA yaha Azaya nahIM hai ki dharma yA dharmI kisIkA bhI svarUpa parasApekSa hotA hai| itanA avazya hai ki kartA aura karmameM avinAbhAva honeke kAraNa jisa prakAra yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki yaha isakA kartA hai aura yaha isakA karma hai yA pramANa aura prameyameM avinAbhAva honeke kAraNa jisa prakAra yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki yaha isakA jJApaka hai aura yaha isakA jJApya hai usI prakAra dharma aura dharmImeM bhI avinAbhAva honeke kAraNa yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki yaha isakA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayapraveza dharmI hai aura yaha isakA dharma hai (aSTasahastrI pR0 233) / itanA avazya hai ki svabhAvase ameda honepara bho jahA~ eka sattAka vastumeM dharma aura dharmIkA bheda vivakSita hotA hai vahA~ sadbhUta vyavahAra hotA hai aura jahA~ svatantra sattAka do dravyoMmeM dharma-dharmIpanA aura kartA karmapanA AdikA abhAva hote hue bhI prayojana vizeSavaza kisI bhI prakArakA sambandha sthApita kiyA jAtA hai vahA~ adbhUta vyavahAra hotA hai aura asadbhata vyavahArakA dUsarA nAma upacAra hai ( AlApapaddhati ) / ( 3 ) pratyeka dravya svabhAvase nityAnityasvarUpa hai / apane anvaya svabhAvake kAraNa vaha nitya hai aura vyatireka svabhAvake kAraNa vaha anitya hai / isa prakAra pratyeka dravya pariNAmI nitya siddha hotA hai / yaha usakA svabhAva hai, isalie nitya rahate hue bhI vaha svayaM pariNamana karatA hai, isake lie vaha pariNamana karAnevAle dUsare dravyakI apekSA nahIM karatA ( samaya0, A0 khyA0 TI0 116 - 120 gA0, aSTasaha 0 pR0 112 ) / isase spaSTa hai ki jitanA bhI parasApekSa kathana Agamame upalabdha hotA hai use upacarita hI samajhanA cAhie / 1 ( 4 ) jIva kramaniyamita apane pariNAmoMse utpanna hotA huA jIva hI hai, ajIva nahIM / isI prakAra ajIva bhI krama niyamita apane pariNAmoMse utpanna hotA huA ajIva hI hai, jIva nahIM, kyoMki jisa prakAra suvarNakA apane kaMkaNa Adi pariNAmoMke sAtha tAdAtmya pAyA jAtA hai usI prakAra sarva dravyoMkA apane-apane pariNAmoMke sAtha tAdAtmya pAyA jAtA hai / isa prakAra jIvakA apane pariNAmoMke sAtha utpanna hote hue bhI ajIvake sAtha kArya-kAraNa bhAva nahIM siddha hotA hai, kyoMki sarva dravyoM kA anya dravyake sAtha utpAdya utpAdakabhAvakA abhAva hai / aura usake siddha nahIM hone para ajIva ( jJAnAvaraNAdi karma ) jIvakA karma hai yaha nahIM siddha hotA aura isake siddha nahIM hone para kartA - karmako parasApekSa siddhi nahIM hotI, ataH jIva ajIvakA kartA hai yaha nahIM siddha hotA hai, isalie jIva parake pariNAmoMkA akartA hai yaha siddha hotA hai ( samaya 0 308-311, A0 khyA0 TI0 ) / yaha paramArthase vastu vyavasthA hai / ise sAkSI kara vicAra karane para vidita hotA hai ki pratyeka dravyakI paryAyeM svabhAvase parasApekSa nahI hotI, isalie ekake kArya AdikA dUsareko karttA Adi mAnanA laukika vikalpa hI hai jo asadbhUta honese upacarita hI hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA (5) jo jisake bAda hotA hai to kAraNa kahate hai aura jo hotA hai use kArya karate haiM tattvArthazloka pR0 151) / avinAbhAvavaza sUcita honevAlA yaha kAraNa-kAryabhAvakA nirdoSa lakSaNa hai| nayadRSTise isakA vicAra karane para vidita hotA hai ki yaha isakA kArya hai aura yaha isakA kAraNa hai isa prakAra do meM sambandhako sthApita karanevAlA jo bhI vikalpa hotA hai vaha saMkalpa pradhAna naigamanayakA viSaya honese upacarita hI hai| yaha saMgraha nayakA viSaya to ho nahIM sakatA, kyoki saMgrahanaya mukhyarUpase abhedako viSaya karatA hai| vyavahAranayakA bhI viSaya nahI ho sakatA, kyoMki vyavahAranaya mukhyarUpase dravya Adi bhedako viSaya karatA hai| domeM sambandha sthApita karanA ina nayoMkA viSaya nahI ho sktaa| Rju sUtranaya eka samayavartI vartamAna paryAyako hI viSaya karatA hai, isalie isa nayako apekSA utpAda aura vinAza donoM hI nirhetuka siddha hote hai| isa nayameM utpAdya-utpAdakabhAva vizeSaNa-vizeSyabhAva, grAhya-grAhakabhAva aura vAcyavAcakabhAva Adi kucha bhI siddha nahIM hote ( jayadha0 pR0 200-211 ) / ye saba saMkalpapradhAna naigamanayameM hI ghaTita hote hai| 4. nizcaya-vyavahArakA svarUpa nirdeza ye katipaya Agama pramANa haiM / inako lakSyame rakhakara apanI subodha bhASAmeM paNDitapravara ToDaramalajI nizcaya aura vyavahArakA svarUpa nirdeza karate hue mokSamArga-prakAzakameM likhate haiM___ vahA~ jina Agamame nizcaya-vyavahArarUpa varNana hai| uname yathArthakA nAma nizcaya hai, upacArakA nAma vyavahAra hai| [a07 pR0 193 ] vyavahAra abhUtArtha hai, satya svarUpakA nirUpaNa nahI karatA; kisI apekSA upacArase anyathA nirUpaNa karatA hai| tathA zuddhanaya jo nizcaya hai vaha bhUtArtha hai, jaisA vastukA svarUpa hai, vaisA nirUpaNa karatA hai| isa prakAra ina donoMkA svarUpa to viruddhatA sahita hai| eka hI dravyake bhAvako usa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai, upacAra se usa dravyake bhAvako anya dravyake bhAvasvarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai / jaise miTTIke ghar3eko miTTIkA ghar3A nirUpita kiyA jAya so nizcaya aura ghRtasaMyogase upacArase usIko ghRtakA ghar3A kahA jAya so vyavahAra / aise hI anyatra jAnanA / [ adhyAya 7 pR0 249]
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayapraveza vyavahAranaya svadravya-paradravyako va unake bhAvoMko va kAraNa kAryAdika ko kisIko kisImeM milAkara nirUpaNa karatA hai| so aise hI zraddhAnase mithyAtva hai, isalie usakA tyAga karanA / tathA nizcayanaya unhIMko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisIko kisImeM nahIM milAtA hai| so aise hI zraddhAnase samyaktva hotA hai, isalie usakA zraddhAna krnaa| [adhyAya 7, pR0 251 ] jinamArgameM kahIM to nizcayanayakI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha aise hI hai' aisA jaannaa| tathA kahIM vyavahAranayakI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use aise haiM nahI, nimittAdi apekSA upacAra kiyA hai| aisA jaannaa| isa prakAra jAnanekA nAma hI donoM nayoMkA grahaNa hai| tathA donoMke vyAkhyAnako samAna satyArtha jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI hai' isa prakAra bhramarUpa pravartanase to dono nayoMkA grahaNa karanA nahIM kahA hai| [adhyAya 7, pR0 251 ] ukta pramANoMke prakAzameM yaha paNDitapravara ToDaramalajIkA vaktavya hai| isase spaSTa hai ki jina AgamameM vacana vyavahArakI dRSTi se yathAvasthita vastusvarUpakA nirNaya karaneke lie do prakArakA kathana upalabdha hotA hai| inakI saMkSepameM mImAMsA hama pahale hI kara Aye hai| phira bhI jo manISI upacarita kathanako bhI anupacarita kathanake samAna yathArtha mAnanekA Agraha karate hai unake usa abhiprAyakA nirasana karaneke lie yahA~ upacarita kathanake katipaya udAharaNa upasthita kara ve upacarita kyoM hai isakI alagase mImAMsA kreNge| 5. upacarita kathanake katipaya udAharaNa 1. eka dravya apanI vivakSita paryAya dvArA dUsare dravyake kAryakA kartA hai aura dUsare dravyakI vaha paryAya usakA karma hai / 2. anya dravya apanese bhinnadUsare dravyako pariNamAtA hai yA usameM atizaya utpanna karatA hai| 3. anya dravyakI vivakSita paryAya anya dravyakI vivakSita paryAyake honemeM hetu hai, usake binA vaha kArya nahIM hotaa| 4. vyavahAra dharma aura nizcaya dharmameM sAdhya-sAdhakabhAva hai arthAt vyavahAradharmakI ArAdhanA karanese nizcaya dharmakI utpatti hotI hai| 5. zarIra merA hai, tathA deza, dhana aura putrAdi mere haiM Adi /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA ye upacarita kathanake katipaya udAharaNa hai / jaisA ki hama pahale nirdeza kara Aye haiM inakA kevala jaina darzana aura nyAyake granthoMmeM hI nahI, cAroM anuyogoMke granthoMmeM bhI bahulatAse kathana kiyA gayA hai| jo pramukhatAse adhyAtmakA pratipAdana karanevAle graMtha hai unameM bhI jahA~ prayojana vizeSavaza upacAra kathanakI mukhyatAse pratipAdana karanA iSTa rahA hai vahA~ bhI yaha paddhati svIkAra kI gaI hai ( samaya0 gA0 27, 46 Adi tathA unakI A0 khyA0 TI0), isalie isa prakArake kathanako cAroM anuyogoMke zAstroMmeM sthAna nahIM milA hai yaha tA kahA nahIM jA sktaa| phira bhI yaha kathana upacarita kyo hai isakI vizadarUpase yahA~ mImAMsA karanI hai / 6. ukta udAharaNa upacarita vacana haiM isakA khulAsA __ yaha dravyagata svabhAva hai ki kisI kAryakI utpattimeM upAdAna mukhya ( anupacarita ) hetu hotA hai aura anya dravyakI vivakSita paryAya prativiziSTa kAla pratyAsattivaza vyavahAra ( upacarita ) hetu hotA hai / isa tathyako dRSTipathameM rakhakara jisane apanI buddhimeM yaha nirNaya kiyA hai ki jo upAdAna svarUpa vastu hai| apane kAryakAlameM vahI kartA hai aura vahI karma hai, kyoki vastupanekI apekSA ve eka haiM, ataeva usakA vaisA nirNaya karanA paramArtharUpa hai| kAraNa ki jIvAdi pratyeka dravyameM chaha kAraka zaktiyA~ tAdAtmyarUpase sadAkAla vidyamAna rahatI hai, ataH unake AdhAra se usa-usadravyameM kartRtva Adiko apane hI Azrayase siddhi hotI hai / phira bhI viziSTa kAla pratyAsattimUlaka bAhya vyApti vaza do dravyokI viva[kSita paryAyome vyavahArase kartA,karaNa AdirUpase nimitta-naimittika sambandha svIkAra kiyA gayA hai| yaha dekhakara anAdirUr3ha loka vyavahAravaza pRthak sattAka do dravyomeM kartA-karma AdirUpa vyavahAra kiyA jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya kundakunda samayaprAbhRttameM kahate hai jIvamhi hedubhUde baMdhassa du passidUNa pariNAmaM / jIveNa kadaM kammaM bhaNNadi uvayAramatteNa // 105 // jIvake nimitta hone para bandhake pariNAmako dekhakara jIvane karma kiyA / yaha upacAramAtrase kahA jAtA hai // 105 // 1. paJcA0 gA0 89 aura 96 kI TIkA / 2. svayaMbhUstrotra / 3. samayasAra kalaza 51 /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveSa isI arthako spaSTa karate hue ukta gAthAkI TIkAmeM AcArya amRtacandra kahate haiM__ iha khalu podgAlakakarmaNa' svabhAvAdanimittabhUte'pyAtmanbamAderazAnAsannimittabhUtenAzAnabhAvena paraNamanAnnimittIbhUte sati sampayamAnatvAtpaugalika karmAtmanAkRtamiti nirvikalpavijJAnadhanabhraSTAnAM vikalpaparANAM pareSAmasti vikalpaH / sa tUpacAra eva na tu prmaarthH||105|| ___ isa lokameM AtmA nizcayataH svabhAvase pudgala karmakA nimittabhUta nahIM hai to bhI anAdikAlIna ajJAnavaza usake nimittabhUta ajJAna bhAvarUpa pariNamana karanese pudgalakarmakA nimittarUpa honepara pudgalakarmakI utpatti hotI hai, isalie AtmAne karmako kiyA aisA vikalpa una jovoMke hotA hai jo nirvikalpa vijJAnaghanase bhraSTa hokara vikalpaparAyaNa ho rahe haiM / parantu vaha vikalpa upacAra hI hai arthAt upacarita arthako hI viSaya karanevAlA hai| yaha AcArya kundakunda aura AcArya amRtacandrakA kathana hai| kintu unhone ise upacarita kyoM kahA, isakA koI hetu to honA hI cAhie, ataH isIkA yahaoNpara sAGgopAGga nayadRSTise vicAra karate haiM paramAgamameM bAhya vyAptivaza laukika vyavahArako svIkAra kara asadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa karate hue likhA hai ki jo anya dravyake guNa-dharmoko anya dravyake kahatA hai vaha asadbhUta vyavahAranaya hai / nayacakrameM kahA bhI hai aNNesi aNNaguNo bhaNai asabbhUd " // 223 / / anyake guNadharmako anyakA asadbhUta vyavahAranaya kahatA hai / isIko vizadarUpase spaSTa karate hue AlApapaddhatimeM bhI batalAyA hai anyatra prasivasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / anyatra prasiddha dharmakA hue anyameM samAropa karanA asadbhUta vyavahAra hai| __isake mukhya do bheda haiM-upacarita asadbhUta vyavahAranaya aura anupacarita asadbhUta vyavahAranaya / bRhadvya saMgrahame 'puggala kammAdINaM kattA' isa gAthAke vyAkhyAnake prasaMgase udAharaNa pUrvaka ina nayoMkA khulAsA karate hue likhA hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jainatattvamImAMsA manovacana kAyavyApArakriyArahita nijazuddhAtmatattvabhAvanAzUnyaH sannupacaritAsadbhUtavyavahAreNa jJAnAvaraNAdidravyakarmaNAM 'Adi' zabdenovArikavaikriyikAhArakazarIrajavAhArAdiSaT paryAptiyogyapudgala piNDarUpanokarmaNAM tathaivopacaritAsadbhUtavyavahAreNa bahiviSayaghaTa - paTAdInAM ca kartA bhavati / 2 mana, vacana aura kAyake vyApArase honevAlI kriyAse rahita aisA jo nija zuddhAtmatattva usakI bhAvanAse rahita huA yaha jIva anupacarita asadbhUta vyavahArakI apekSA jJAnAvaraNAdi dravyakamakA, Adi zabdase audArika, vaikriyika aura AhArakarUpa tIna zarIra aura AhAra Adi chaha paryAptiyoke yogya pudgala piNDarUpa nokarmoMkA tathA upacarita asabhUta vyavahAranayakI apekSA bAhya viSaya ghaTa-paTa AdikA kartA hotA hai / ukta kathanakA tAtparya hai ki paramArthase karma, nokarma aura ghaTa-paTa AdikA jIva kartA ho aura ve usake karma hoM aisA nahI hai / parantu jaisA ki nayacakra aura AlApapaddhatimeM batalAyA hai usake anusAra eka dravyake guNadharmo dUsare dravyakA kahanevAlA jo upacarita yA anupacArita asadbhUta vyavahAranaya hai usa apekSAse yahA~para jIvako pudgalakarmoM, nokarmoM aura ghaTa-paTa AdikA kartA kahA gayA hai tathA pudgalakarma, nokarma aura ghaTa-paTa Adi usake karma kahe gaye hai / isase spaSTa hai ki jahA~ zAstroMme bhinna kartR - karma AdirUpa vyavahAra kiyA gayA hai vahA~ use upacarita arthAt prayojana vizeSase kalpita hI jAnanA cAhie, kyoMki kisI eka dravyake kartRtva aura karmatva Adi chaha kAraka dharmokA dUsare dravyameM atyanta abhAva hai aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki jaba ki eka dravyakI vivakSita paryAya anya dravyakI vivakSita paryAyameM bAhya nimitta hai' yaha kathana hI vyavahAranayakA viSaya hai' taba bhinna kartRkarma Adi rUpa vyavahArako vAstavika kaise mAnA jA sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki jahA~ do dravyoMkI vivakSita paryAyoMmeM kartA-karma AdirUpa vyavahAra karate haiM vahA~ jisameM anya dravyake kartRtva Adi dharmo kA upacAra kiyA gayA hai vaha svatantra dravya hai aura jisameM anya dravyake karmatva Adi dharmoMkA upacAra kiyA gayA hai vaha svatantra dravya hai, una donoM 1. vyavahAranayasthApito udAsIno paJcA0 gA0 89 TIkA / vyavahAreNa gati - sthityavagAhana rUpeNa / paJcA0 mA0 96 TIkA /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveza dravyoMkA paraspara tAdAtmya sambandha na honese vyApya-vyApakabhAva bhI nahIM hai tathA unameM eka-dUsareke kartRtva aura karmatva AdirUpa dharma bhI nahIM upalabdha hote| phira bhI prayojana vizeSako dhyAnameM rakhakara lokAnurodhavaza unameM yaha isakA kartA hai aura yaha isakA karma hai ityAdi rUpa vyavahAra hotA huA dekhA jAtA hai| isase vidita hotA hai ki zAstroMmeM aise vyavahArako jo asadbhUta vyavahAranayakA viSaya kahA hai vaha ThIka hI kahA hai| spaSTa hai ki yaha vyavahAra upacarita hI hai,paramArthabhUta nhiiN| isI tathyako dUsare zabdoMmeM spaSTa karate hue zrI A0 devasena bhI apane zrutabhavanadIpaka nayacakrameM 'vabahAro'bhUyatyo' ityAdi gAthAoMke vyAkhyAnake prasaga se kyA kahate haiM yaha unhIMke zabdoMmeM par3hie upanayopajanito vyavahAraH pramANa-naya-nikSepAtmA / bhedopacArAbhyAM vastu vyavaharatIti vyavahAraH / kathamupanayastasya janaka iti cet ? sadbhUto bhedotpAdakatvAt asadbhUtastu upacArotpAdakatvAt upacaritAsadbhUtastu upacArAdapi upacArotpAdakatvAt / yo'sI bhedopacAralakSaNo'rthaH so'paramArthaH / .... ataeva vyavahAro'paramArthapratipAdakatvAdaparamArthaH / pramANa, naya aura nikSepAtmaka jitanA bhI vyavahAra hai vaha saba upanayase upajanita hai / bheda dvArA aura upacAra dvArA vastu vyavahRta kI jAtI hai, isalie isakI vyavahAra saMjJA hai| zaMkA-isa vyavahArakA upanaya janaka hai yaha kaise ? samAdhAna-bhedakA utpAdaka sadbhUta vyavahAra hai, upacArakA utpAdaka asadbhUtavyavahAra hai aura upacArase bhI upacArakA utpAdaka upacarita asadbhUtavyavahAra hai / aura jo yaha bheda lakSaNavAlA tathA upacAra lakSaNavAlA artha hai vaha aparamArtha hai| ataH vyavahAra aparamArthakA pratipAdaka honese aparamArtharUpa hai| tAtparya yaha hai ki yAvanmAtra vyavahAra vikalpakA viSaya hai, paramArthasvarUpa nhiiN| yaha A0 devasenakA kathana hai| isa dvArA inhoMne jaba ki eka akhaNDa dravyameM guNa-guNI Adike Azrayase honevAle sadbhUta vyavahArako hI aparamArthabhUta batalAyA hai aisI avasthAmeM do dravyoMke Azrayase kartA-karma Adi rUpa jo upacarita aura anupacarita asadbhUta vyavahAra hotA hai use paramArthabhUta kaise mAnA jA sakatA hai ? arthAt nahIM mAnA jA sakatA yaha spaSTa hI hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasattvamImAMsA yahA~ para koI zaMkA karatA hai ki yadi bhinna kartR-karma AdirUpa vyavahAra upacarita hI hai to zAstroMmeM usakA nirdeza kyo kiyA gayA hai ? samAdhAna yaha hai ki upacarita kathana dvArA anapacarita arthako prasiddhi hotI. hai isa prayojanako dhyAnameM rakhakara zAstroMmeM isakA kathana kiyA gayA hai / nayacakrameM kahA bhI hai ____ taha upayAro jANaha sAhaNaheU aNuvayAre // 288 // usI prakAra anupacArakI siddhikA hetu upacArako jAno // 28 // isI tathyakI puSTi anagAradharmAmRtake isa vacanase bhI hotI hai kAdyA vastuno bhinnA yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedadRk // 1-102 // jisa dvArA nizcayakI siddhike lie vastuse bhinna kartA Adi sAdhe jAte hai vaha vyavahAra kahalAtA hai tathA jisa dvArA vastuse abhinna kartA AdikI pratipatti hotI hai vaha nizcaya hai // 1-102 / / yahA~ para aisA samajhanA cAhie ki jo vacana svayaM asatyArtha hokara bhI iSTArthakI siddhi karatA hai vaha Agamame aura lokavyavahArame asatya nahIM mAnA jaataa| udAharaNasvarUpa 'candramukhI' zabdako liijie| yaha zabda aisI nArIke lie prayukta hotA hai jisakA mukha manojJa aura AbhAyukta hotA hai| yaha iSTArtha hai| 'candramukhI' zabdase isa arthakA jJAna ho jAtA hai, isalie loka vyavahArameM aisA vacana prayoga hotA hai tathA isI abhiprAyase sAhityameM bhI ise sthAna diyA gayA hai| parantu isake sthAnameM yadi koI isa zabdake abhidheyArthako grahaNa kara yaha mAnane lage ki amuka strIkA mukha candramA hI hai to vaha asatya hI mAnA jAyagA, kyoMki kisI bhI strIkA mukha na to kabhI candramA huA hai aura na ho sakatA hai / ___ yaha eka udAharaNa hai| prakRtameM isa viSayako aura bhI spaSTarUpase samajhaneke lie hama bhAratIya sAhityameM vizeSata:alaMkAra zAstrameM lokAnurodhavaza vividha vacanaprayogoMko dhyAnameM rakhakara nirdiSTa kI gaI tIna vRttiyoMkI ora vicArakoMkA dhyAna AkarSita karanA caahege| ve tIna vRttiyA~ haiM-amidhA, lakSaNA aura vynyjnaa| mAnA ki zAstroMmeM aise vacanaprayoga upalabdha hote hai jahA~ mAtra abhidheyArthakI mukhyatA hotI hai| jaise 'jo cetanAlakSaNa bhAvaprANase jItA hai vaha jIva' isa vacana dvArA jo kahA gayA, jIva nAmaka padArtha ThIka vaisA hI hai, anyathA nahIM hai, isalie yaha vacana mAtra abhidheyArthakA kathana karanevAlA honese yathArtha hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveza parantu isake sAtha zAstroMmeM aise vacana bhI bahulatAse , upalabdha hote. haiM jinameM abhidheyArthako mukhyatA na hokara lakSyArtha aura vyaMgyArthako hI mukhyatA rahatI hai| ise ThIka tarahase samajhaneke lie udAharaNasvarUpa 'gaGgAyAM ghoSaH, macA: krozanti, dhanurdhAvati' ye vacana prayoga lie jA sakate haiM / 'gaGgAyAM ghoSaH' isakA abhidheyArtha hai-gAkI dhArameM ghoSa, lakSyArtha hai-gaMgAke nikaTavartI pradezameM ghoSa aura vyaMgyArtha haivAMgAke nikaTa zItala vAtAvaraNameM ghoSa / 'maMcAH krozanti' kA abhidheyArtha haimaMca cillAte hai, lakSyArtha hai-maMcapara baiThe hue puruSa cillAte haiN| tathA 'dhanurSAvati' kA abhidheyArtha hai-dhanuSa daur3atA hai aura lakSyArtha hai-dhanuSa yukta puruSa daur3atA hai| isa prakAra eka-eka zabda prayogake ye kramazaH tIna aura do-do artha haiN| parantu unameMse prakRtameM ina zabda prayogoMkA abhidheyArtha grAhya nahIM hai, kyoMki na to gaMgAkI dhArameM ghoSakA honA hI sambhava hai ora na hI maJcakA cillAnA yA dhanuSakA daur3anA hI sambhava hai / phira bhI vyavahArameM aise vacana prayoga hote hue dekhe jAte haiM, ataeva sAhityameM bhI inhe sthAna diyA gayA hai| phalasvarUpa jahA~ bhI aise vacanaprayoga upalabdha hoM vahA~ unakA abhidheyArtha na lekara lakSyArtha aura vyaMgyArtha ho lenA cAhie / yahI bAta prakRtameM bhI jAnanI caahie| isameM sandeha nahIM ki AgamameM vyavahAranayakI apekSA eka dravyako vivakSita paryAyakI apekSA dUsare dravyake pariNAmasvarUpa kAryakA kartA Adi kahA gayA hai| parantu vahA~ para vaha kathana abhidheyArthako dhyAnameM rakhakara kiyA gayA hai yA lakSyArthako dhyAnameM rakhakara kiyA gayA hai ise samajhakara hI iSTArthakA nirNaya karanA caahie| prakRtameM aise kathana dvArA nizcayArtha kI siddhi kI jAtI hai, kyoMki vaha vAstavika hai / yadi isa abhiprAyako dhyAnameM rakhakara ukta prakArakA vacana prayoga kiyA jAtA hai to usakA abhidheyArtha asatya hone para bhI loka vyavahArameM lakSyArtha (iSTArtha) kI dRSTise vaha asatya nahIM mAnA jaataa| sAtha hI AcArya kundakundane samayaprAbhUtameM jo 'jaha Na vi sakkamaNajjo' ityAdi sUtragAthA nibaddha kI hai vaha bhI isa garbhita arthako sUcita karaneke lie hI nibaddha kI hai| usameM kahA gayA hai ki jisa prakAra anArya puruSako anArya bhASAke binA kisI bhI vastukA svarUpa grahaNa karaneke lie koI 1. lakSaNA do prakArakI hotI hai-himUlA aura prayojanavatI / rUDhamUlA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwdmireoahneemarriagers. Aamaina jainatattvamImAMsA samartha nahIM hai usI prakAra vyavahArake binA paramArthakA upadeza denA azakya hai // 8 // isake bhAvArthameM paMDita pravara jayacaMdajI chAvar3A likhate haiM-loka zuddhanayako to jAnate hI nahIM haiM, kyoMki zuddhanayakA viSaya abheda ekarUpa vastu hai| tathA azuddhanayako hI jAnate haiM, kyoMki isakA viSaya bhedarUpa aneka prakAra hai, isalie vyavahArake dvArA hI zuddhanayarUpa paramArthako samajha sakate haiN| isa kAraNa vyavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAna usakA upadeza kiyA jAtA hai| yahA~ para aisA (prayojana) na samajhanA ki vyavahArakA Alambana karAte haiM, balki yahA~ to vyavahArakA Alambana chur3Ake paramArthako pahu~cAte haiM aisA (prayojana) jAnanA / / 8 / / AcAryazrI kundakundane yaha sUtravacana mukhyatayA bhedavyavahArako lakSya meM rakhakara nibaddha kiyA hai| upacAra vyavahArake viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| Azaya yaha hai ki paramAgamameM jitanA bhI bheda vyavahAra aura upacAra vyavahArakA nirUpaNa huA hai vaha saba paramArthakI siddhirUpa prayojanako dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai aisA yahA~ samajhanA caahie| isa prakAra eka dravyako vivakSita paryAya dUsare dravyakI vivakSita paryAyakA kartA Adi hai aura vaha paryAya usakA karma Adi hai yaha saba kathana paramArthabhUta arthakA pratipAdaka na hokara upacarita kyoM hai isakI sakSepameM mImAMsA kii| isI nyAyase eka dravya dUsare dravyako pariNamAtA hai, yA atizaya utpanna karatA hai Adi isa prakArakA jitanA bhI kathana zAstroMme upalabdha hotA hai| use bhI upacarita hI jAnanA cAhie, kyoMki koI bhI vastu jaba dravyAntara yA guNAntararUpa saMkramita nahI ho sakatI taba vaha anya vastuko kaise pariNamA sakatI hai ' Adi, kabhI nahI pariNamA sakatI hai, isalie siddha hA ki jaba parabhAva kisIke dvArA nahIM kiyA jA sakatA aisI avasthAmeM ukta prakArakA jitanA bhI vacana bolA jAtA hai use upacarita hI jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki paramAgamame yaha kathana, apane kriyA pariNAma dvArA hI pratyeka dravya apane kAryako utpanna karatA hai, lakSaNAmeM koI prayojana vyaMgya nahIM hotaa| kintu prayojanavatI lakSaNAmeM prayojana vyaMgya avazya rahatA hai| yahA~ jo tIna udAharaNa diye hai unameMse gaGgAyAM ghoSaH, yaha prayojanavatI lakSaNAkA udAharaNa hai tathA zeSa do udAharaNa rUDhimUlA lakSaNAke haiN| yahAM para antima do udAharaNoMkA vyaMgyArtha nahI diyA usakA yahI kAraNa hai| 1. samaya0 gA0 1.3, A0 khyA0 TI0 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveza isakI siddhi karaneke lie ho kiyA gayA hai, isakA anya koI prayojana nahIM hai| vizeSa khulAsA hama Age ke prakaraNoM meM karanevAle haiM hii| isa prakAra eka dravyakI vivakSita paryAya dUsare dravyako vivakSita paryAyakA kartA Adi hai yA use pariNamAtA hai yA usameM atizaya utpanna karatA hai yaha kathana paramArthabhUta na hokara upacarita kaise hai isakI saMkSepameM mImAMsA kii| sAtha hI paramAgamameM jo isa prakArakA kathana upalabdha hotA hai vaha bhI paramArthabhUta arthakI prasiddhi karanerUpa prayojanako dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai isakA bhI prasaMgase vicAra kiyaa| 'vyavahAra dharma sAdhana aura nizcaya dharma sAdhya' isako bhI ukta prakArase vyavahAra kathana jAnanA cAhie, kyoMki paramAgamameM jahA~ bhI ise sAdhanarUpase svIkAra kiyA gayA hai vahA~ bAhaya vyAptivaza vyavahAra dharmako sAdhana kahA gayA hai, kyoMki ahiMsA, satya Adi vyavahArarUpa pravRtti karane mAtrase yadi paramArtha dharmakI utpatti honA mAna liyA jAya to AgamameM jo dravyaliMgakA kathana dRSTigocara hotA hai vaha nahIM bana sktaa| yataH Agamame dravyaliMga aura bhAvaliMgake bhedase jo do prakArake liMga batalAye haiM ve tabhI bana sakate haiM jaba ahiMsA, satya Adi vyavahArarUpa mana, vacana aura kAyakI pravRtti karate-karate nizcayadharmakI prApti ho jAtI hai apanI isa ajJAnamUlaka mAnyatAkA parityAga kara diyA jaay| isase siddha hai ki AgamameM jahA~ bhI paramArtha dharmakI prasidikA vyavahAra heta jAnakara vyavahAradharmameM sAdhanapanekA vyavahAra kiyA gayA hai. isake liye 152 se 156 takakI gAthAoM para tathA samayasArakalaza 105 se lekara 110 takake kalazoMpara dRSTipAtra kIjiye / ___aba 'zarIra merA, dhana-strI-putrAdi mere, deza merA ityAdi rUpase jitanA bhI vyavahAra hotA hai vaha upacarita kaise hai isakA vicAra karate haiN| yaha to Agama, guru upadeza, yukti aura svAnubhavapratyakSase hI siddha hai ki svataHsiddha, anAdi-ananta, vizadajyoti, sadA prakAzamAna 'aham pada vAcya' jJAyakasvarUpa yaha AtmA nAmaka padArtha svatantra dravya hai aura dhana, zarIra, strI-putrAdi padArtha svatantra dravya hai, phira bhI ina dhana Adi padArthoko vizeSaNa banAkara kisIko dhanavAlA Adi kahanA use bhI pUrvokta upacarita kathanake samAna upacarita hI jAnanA caahie| isa prakAra zarIra merA, dhana merA, strI-putrAdi mere, deza merA ityAdi rUpase jitanA bhI kathana upalabdha hotA hai vaha bhI upacarita kyoM hai isakI saMkSepameM mImAMsA kii| (1) samaya kalaza 243 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA 6. navaprarUpamA ___ aba prasaMgase upacarita kathanapara vistRta prakAza DAlaneke lie naigamAdi katipaya nayoMkA viSaya kisa prakAra upacarita hai isakI saMkSepameM mImAMsA karate haiM-yaha to suvidita satya hai ki AgamameM naigamAdi nayoMkI parigaNanA samyaka nayoMmeM kI gayI hai, isaliye zaMkA hotI hai ki jo inakA viSaya hai vaha paramArthabhUta hai, isalie inakI parigaNanA samyak nayoMmeM kI gaI hai yA isakA koI anya kAraNa hai| samAdhAna yaha hai ki |jo inakA viSaya hai use dRSTimeM rakhakara ye samyaka naya nahIM kahe gaye haiM, kintu ina dvArA bhUtArthakI prasiddhi hotI hai, isIlie ye samyak naya kahe gaye haiN| ___ ina nayoMmeM prathama naigamanaya hai| yaha saMkalpapradhAna naya hai / isake bhAvI vartamAna aura atIta naigama aise tIna bheda haiM / jo aniSpanna arthako niSpanna ke samAna kahatA hai vaha bhAvI negama hai| jaise prastha banAneke lie lAyI gayo lakar3Iko prastha kahanA / yahA~ saMkalpa dvArA lakar3ImeM prasthakA upacAra kiyA gayA hai| vartamAnameM prArambha kI gayI kriyAko dekhakara use niSpanna kahanA yaha vartamAna naigama hai| jaise pakate huye cAvalako dekhakara cAvala paka gayA kahanA / yahA~ sakalpa dvArA pakate hue cAvalameM 'cAvala paka gayA' aisA upacAra kiyA gayA hai| jo kArya ho cukA usakA vartamAnameM Aropa kara kathana karanA yaha bhUta naigamanaya hai| jaise Aja bhagavAn mahAvIrakA nirvANa dina hai yaha kahanA / yahA~ atIta kAlakA vartamAna kAlameM saMkalpa dvArA upacAra kiyA gayA hai / isI prakAra naigamanayake anya jitane bhI bheda kiye jAte haiM ve saba upacAra dvArA hI arthako viSaya karate hai, isalie naigamanayakA viSaya upacarita honese isakI parigaNanA upacarita nayoMmeM hI hotI hai| ____ saMgrahanayake do bheda hai-para saMgraha aura apara sagraha / unamese sarvaprathama para saMgrahake viSaya mahAsattAkI dRSTise vicAra kiijie| yaha to pratyeka AgamAbhyAsI jAnatA hai ki jainadarzaname svacatuSTayarUpa svarUpasattAke sivAya aisI koI svatantra sattA nahIM hai jo saba dravyoM aura unake guNaparyAyoMmeM vyApta hokara tAttvikI ekatA sthApita karatI ho| phira bhI abhiprAya vizeSavaza arthAt lokame jitane bhI dravya, guNa aura paryAya haiM | ve saba pRthaka-pRthaka hokara bhI svarUpase sat hai isa lakSyako spaSTa karaneke lie jainadarzanameM sAdRzya sAmAnyarUpa mahAsattAko kalpita kiyA gayA hai| (1) tatvArtha zlo0 a01, sU0 33 TokA /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ . viSaya praveza isa dvArA yaha batalAyA gayA hai ki yadi koI advaitavAdI kalpita muktiyoM dvArA jar3a-cetana saba padArthoMmeM ekatA sthApita karanA cAhatA hai to vaha upacarita mahAsattAko svIkAra karake usake dvArA hI aisA kara sakatA hai| paramArthabhUta svarUpAstitvake dvArA nhiiN| isaprakAra isa nayake viSaya para vicAra karanese vidita hotA hai ki jo isa nayakA kathana hai vaha hai to upacarita hai hI, para usase phalitArtha rUpameM sabake svarUpAstitvakI hI prasiddhi hotI hai, isalie ise AgamameM sthAna milA huA hai / apara saMgraha aura sthUla RjusUtra nayakA viSaya kyoM upacarita hai isakA bhI isI dRSTise UhApoha kara lenA cAhie, kyoMki ye naya bhI vivakSAvaza anekameM ekatvako sthApanA kara apane viSayako svIkAra karate haiN| vyavahAranaya vivakSita dharmoM dvArA bheda karake hI jIvAdi dravyoMko svIkAra karatA hai, isaliye adhyAtmameM isakI bhI upacarita nayoMmeM parigaNanA hotI hai| __ aba zeSa rahe RjusUtra Adi cAra paryAyAthika naya so inakA antarbhAva sadbhUta vyavahAra nayameM hotA hai, kyoMki pratyeka vastumeM svabhAvase ameda honepara bhI inameM paryAyAzrita aura zabdAzrita bheda kalpanA mukhya hai| paNDitapravara AzAdharajI sadbhUta vyavahAra nayake lakSaNakA nirdeza karate hue anagAradharmAmRta a0 1 zlo0 104 kI svaracita TIkAmeM likhate haiM tatra sadbhUtaH syAt / kirUpaH ? bhidupacAro bhedklpnaa| kasyAM satyAm ? abhidhAyAmapi abhede'pi / isa prakAra vicAra karanepara vidita hotA hai ki paramAgamameM prattipAdita ina sAtoM nayoMkA antarbhAva yathAsambhava sadbhUta vyavahAranayameM aura asadbhUta vyavahAranayameM hAnese ye upacarita arthako hI viSaya karate haiN| phira bhI ina dvArA anupacarita arthakI prasiddhi hotI hai, isalie inheM paramAgamameM samyak nayarUpase svIkAra kiyA gayA hai| prakRtameM 'bhidupacAraH' kA artha paNDitapravara AzAgharajIne 'bhedakalpanA' kiyA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki upavAra aura kalpanA ina donoM zabdoMkA eka hI artha hai| isI tathyako spaSTa karate hue nayacakrameM yaha gAthA AI hai Nicchaya-vavahAraNayA mUlimabheyA NayANa savvANaM / picchyasAhaNaheuM pajjaya-davasthiyaM muNaha // 182 / / saba nayoMke mUla bheda nizcayanaya aura vyavahAranaya haiN| paryAyAthika /naya aura dravyAthikanayako nizcayakI siddhikA hetu jAno // 182 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA yahA~ paryAyAthikanayase RjusUtra Adi aura dravyArthika nayase nagamAdi naya liye gaye haiN| yaha upacarita kathanakI sarvAMga mImAMsA hai| aba isa dRSTise ekamAtra yaha prazna yahA~ vicAra karaneke lie zeSa rahatA hai ki zAstroMmeM akhaNDasvarUpa eka vastumeM bheda karaneko bhI bheda upacAra kahA gayA hai| isa tathyakI puSTi hama anagaradharmAmRtakA eka pramANa upasthita kara kara hI Aye haiM / nayacakrake isa vacanase bhI isakI puSTi hotI hai / yathA jo ciya jIvasahAvo Nicchayado hoi savvavatthUNaM / so ciya bheduvayArA jANa phuDaM hoi vvhaaro||238|| nizcayanayase saba jIvoMkA jo jIva-svabhAva hai, bhedopacAra dvArA vaha bhI vyavahAra hai aisA spaSTa jAno // 238 // , so aisA kyoM ? samAdhAna yaha hai ki ananta dharmasvarUpa akhaNDa eka vastumeM vikalpa dvArA bheda karaneko bheda-upacAra kahA gayA hai| isalie prazna hotA hai ki pratyeka dravyameM 'yaha jJAna hai, darzana hai, sukha hai athavA rUpa hai, rasa hai,gandha hai, sparza hai ityAdi rUpase jo guNa-paryAyabheda parilakSita hotA hai vaha kyA vAstavika nahI hai aura yadi vAstavika nahI hai to pratyeka dravyako bhedAbhedasvabhAva kyoM mAnA gayA hai ? aura yadi vAstavika hai to bhedakathanako upacarita nahI mAnanA caahie| eka ora to guNa-paryAya bhedako vAstavika kaho aura dUsarI ora use upacarita bhI mAno ye dono bAte eka sAtha nahI bana sakato? samAdhAna yaha hai ki pratyeka dravya vAstavameM ananta dharmAtmaka eka akhaNDa vastu hai, parantu jinhe isakI khabara nahIM aise jIvoMko usake vAstavika svarUpako samajhAneke lie abheda svarUpa usa vastumeM buddhidvArA dharmokI apekSA bheda upajAkara aisA kathana kiyA jAtA hai ki jisameM jJAna hai, darzana hai aura cAritra hai vaha AtmA hai yA jisameM rUpa hai, rasa hai, gandha hai aura sparza hai vaha pudgala hai Adi / isase vidita hotA hai ki pratyeka dravya vAstavameM abhedasvarUpa hote hue bhI prayojanavizeSa Adiko lakSyameM rakhakara hI usameM bheda kalpanA kI jAtI hai aura isIlie vyavahAra aura nizcaya donoM nayoMko dhyAname rakhakara use paramAgamameM bhedAbhedasvabhAva kahA gayA hai, kevala paramArthako lakSyameM rakhakara IPLNO NA 1. samaya gA0 7 // 2. samaya0 gAthA 7, A0 khyA0 TIkA /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveza 19 nahIM / isI tathyako spaSTa karate hue naSTasahasrImeM ye kArikAaiM AI haiM tayoravyatirekataH / dravya-paryAyayorakya pariNAmavizeSAcca zakti macchaktibhedataH // 71 // saMjJA - saMsyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAbhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // dravya aura paryAyoMmeM avyatireka honese unameM aikya arthAt abheda hai, unameM jo bheda lakSita hotA hai vaha pariNAmavizeSa, zaktimAna - zaktibheda, saMjJAvizeSa, saMkhyAvizeSa, svalakSaNavizeSa aura prayojanavizeSa AdikI apekSA hI lakSita hotA hai / dravya aura paryAyoMmeM yaha nAnAtva sarvathA nahIM hai / yaha bhedarUpa upacArakI saMkSepameM mImAMsA hai| yahA~ aisA samajhanA cAhie ki jitane bhI adhyavasAna bhAva haiM ve saba chor3ane yogya haiM, isa kathanakA Azaya yaha hai ki sadbhUta aura asadbhRta jitanA bhI vyavahAra hai vaha saba chor3ane yogya hai, arthAt mokSamArga meM ArUta honeke lie unake pravRtta karanA ucita nahIM hai / Azaya yaha hai ki yaha jIva anAdi kAlase asadbhUta vyavahAra aura sadbhUta vyavahAra ( bheda-upacAra ) ko mukhya mAna kara parAzrita haneke sAtha paryAyamUr3ha banA calA A rahA hai, jisase vaha saMsArakA pAtra banA huA hai / kintu yaha saMsAra duHkhadAyI aura rAga, dveSa, mohase vyApta hai aisA samajhakara usase nivRtta honeke lie sadbhUta aura asadbhUta donoM prakArake upacArako gauNa karaneke sAtha abhedasvarUpa akhaNDa apane AtmApara dRSTi sthira kara tanmaya ho svasamayarUpase pravRtta honA Avazyaka hai, kyoMki vaha vastukA svabhAva honese dharma hai / zuddha caitanyakA prakAza isIkA dUsarA nAma hai / tabhI vaha rAga-dveSa-ajJAnamaya saMsAra paripATIse mukta ho paramAnanda svarUpa apane AtmAkA bhoktA ho sakegA / mokSamArga para ArUr3ha honeke lie vartamAnameM isa jIvakA yaha mukhya prayojana hai / yahI kAraNa hai ki isa prayojanako dhyAnameM rakhakara paramAgama meM mokSecchuka jIvako sabhI prakArake vyavahArase parAvRtta karAnekA upadeza diyA jAtA hai / 1. samaya0 gAyA 150 kalaza 109, 110 / 2. pravaca0 gA0 8 jJA0 ta0 pra0 TI0 1 3 samaya0 kalaza0 173 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA yadyapi sadbhUta vyavahArase asadbhUta vyavahArameM maulika antara hai / sadbhUta vyavahAra jahA~ dharmasi dharmokA prayojanAdivaza bheda svIkAra karake pravRtta hotA hai vahA~ asadbhUta vyavahAra vivakSita vastuse bhinna vastumeM kartA kAraka AdikA Aropa karanese svIkAra kiyA jAtA hai | isalie ina donoMkI eka koTimeM parigaNanA nahIM kI jA sakatI / prakRtameM ekako sadbhUta vyavahAra aura dUsareko asadbhUta vyavahAra kahanekA kAraNa bhI yahI hai / itanA avazya hai ki mokSamArga meM ye donoM prakArake vyavahAra Azraya karane yogya nahIM haiM / cinmUrti eka akhaNDa jJAyakasvarUpa AtmApara dRSTi sthApita karaneke lie jahA~ sadbhUta vyavahAra Azraya karane yogya nahIM hai vahA~ parAzrita buddhise parAvRta hokara jIvanameM svAzritapanekI prasiddhi karaneke lie asadbhUta vyavahAra Azraya karane yogya nahIM hai / 20 isa prakAra AgamameM upacarita kathana kitane prakArase kiyA gayA hai aura vaha kahA~ kisa Azayase kiyA gayA hai isakA samyak vicAra kara aba anupacarita kathanakI saMkSepameM mImAMsA karate haiManupacarita kathanakA vistRta vicAra (1) yaha to spaSTa hai ki pratyeka dravya svayaM pariNAmI nitya hai / isalie vaha apane nitya svabhAvako na chor3ate hue apane isa pariNamanasvabhAvake kAraNa hI pariNamana kara pUrva - pUrva paryAyake vyayapUrvaka uttara-uttara paryAyako prApta karatA hai / anya koI pariNamana karAve taba vaha pariNamana kare, anyathA na kare aisI vastu vyavasthA nahIM hai / kArya-kAraNaparamparAmeM yaha siddhAnta paramArthabhUta artha kA pratipAdana karanevAlA hai / isase paramArthako lakSya meM rakhakara ye tathya phalita hote hai 1. yaha jIva apane hI kAraNase svayaM sasArI banA huA hai aura apane hI kAraNase mukta hotA hai, isalie yathArtharUpase kAryakAraNa bhAva eka hI dravyameM ghaTita hotA hai| nayacakrameM kahA bhI hai is a create aNNo vaSahArado ya NAyaNNo / frcchayo puNa jIvo bhaNiyo khalu savadarasIhiM // 237 // vyavahArase ( asadbhUta vyavahArase ) bandha aura mokSakA hetu anya 1. samaya0 gA0 116 se 125 A0 khyA0 TI0 / 2. 'baMdheya iti pATha: ' bhA0 jJA0 / isa pATha ke anusAra samAna mokSakA hetu anyako jAnanA cAhie' eka hI hai / 'vyavahArase bandhake aisA hotA hai| Azaya donoM kA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSama praveza padArthako jAnanA cAhie / kintu nizcayase (paramArthase) yaha jIva svayaM hI bandhakA hetu hai aura yahI jIva svayaM hI mokSakA hetu hai aisA sarvadarzI jisane kahA hai| harivaMzapurANameM isI arthako ina zabdoM dvArA spaSTa kiyA hai svayaM karma karotyAsmA svayaM tasphalamaznute svayaM pramati saMsAre svayaM tasmAdvimucyate // 52-58 // yaha jIva svayaM hI karmako karatA hai, svayaM hI usake phalako bhogatA hai, svayaM hI saMsArameM bhramaNa karatA hai aura svayaM hI usase mukta hotA hai| ___ Azaya yaha hai ki pratyeka vastukA pariNAma paranirapekSa hI hotA hai| isI tathyako spaSTa karate hue jayadhavalA pu0 7 pR0 117 meM yaha vacana upalabdha hotA hai bajjhakAraNaNiravekkho vatthupariNAmo / pratyeka vyake utpAda-vyayarUpa jitane bhI kArya hote haiM ve saba bAhya kAraNa nirapekSa hI hote haiN| 2. jo svayaM kAryarUpa pariNamatA hai vaha kartA hai, usakA jo pariNAma hotA hai vaha karma hai| karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa bhI vahI svayaM hai / isa prakAra pratyeka dravya pratyeka samayameM svayaM SaT kArakarUpase avasthita hai| 3. pratyeka dravyakI apanI pratyeka samayakI paryAya apane upAdAnake anusAra svayaM (parako apekSA kiye binA ) apane pariNamana svabhAvake honese kramaniyamita hI hotI hai| bAhaya upAdhi svayaM (parakI apekSA kiye binA ) vyavahAra hetu hai, isalie vaha svayaM yA anya kisIke dvArA bAge-pIche kI jA sake aisA nahIM hai| vaha bAhapa hetuvaza Age-pIche kI jA sakatI hai aisA jo kahate haiM vaha unakA vikalpamAtra hai| 4. pratyeka dravya svatantra hai| isameM usake guNa aura paryAya bhI usI prakAra svatantra haiM yaha kathana A hI jAtA hai / isalie vivakSita kisI eka dravyakA yA usake guNoM aura paryAyoMkA anya dravya yA usake guNoM aura paryAyoMke sAtha kisI prakArakA bhI sambandha nahIM hai| samayasAra kalazameM kahA bhI hai1. pravaca. mA. na. pra. TI. 2. samaya kA 168 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA nAsti sarvo'pi sambandha: parabramyAsmatattvayoH kartR-karmatvasambandhAbhAve taskartRtA kutaH // 200 // yaha paramArtha satya hai| isalie eka dravyakA dUsare dravyake sAtha jo saMyogasambandha, saMzlezasambandha yA AdhAra-AdheyabhAva Adi kalpita kiyA jAtA hai use aparamArthabhUta hI jAnanA caahie| isa viSayako spaSTa karaneke lie kaTorImeM rakhA huA dho liijie| hama pUchate haiM ki usa ghIkA paramArthabhUta AdhAra kyA hai-kaTorI hai yA ghI? Apa kahoge ki ghIke samAna kaTorI bhI hai, to hama pUchate haiM ki kaTorIko oMdhA karanepara vaha gira kyoM jAtA hai ? 'jo jisakA vAstavika AdhAra hotA hai usakA vaha kabhI bhI tyAga nahIM krtaa|' isa siddhAntake anusAra yadi kaTorI bhA ghIkA vAstavika AdhAra hai to use kaTorIko kabhI bhI nahIM chor3anA caahie| parantu kaTorIke oMdhA karanepara vaha kaTorIko chor3a hI detA hai| isase mAlUma par3atA hai ki kaTorI ghIkA vAstavika AdhAra nahIM hai| usakA vAstavika AdhAra to ghI hI hai, kyoMki vaha use kabhI bhI nahI chodd'taa| vyavahArase vaha cAhe kaTorIme rahe, cAhe bhUmipara rahe yA cAhe ur3akara havAmeM kaNa-kaNa hokara vikhara jAye, vaha rahegA ghI hI / (yahA~para yaha dRSTAnta dhIrUpa paryAyako dravya mAnakara diyA hai, isalie ghIrUpa paryAyake badalanepara vaha badala jAtA hai yaha kathana prakRtameM lAgU nahI hotaa|) yaha eka udAharaNa hai / isIprakAra prayojanavaza kalpita kiye gaye jitane bhI sambandha haiM una sabake viSayameM isI dRSTikoNase vicAra kara lenA caahie| spaSTa hai ki mAne gaye sambandhoMme ekamAtra tAdAtmya sambandha hI paramArthabhUta hai / isake sivA bAhaya sayoga AdikI dRSTi se anya jitane bhI sambandha kalpita kiye jAte hai unheM upacarita ataeva aparamArthabhUta hI jAnanA caahie| bahutase manISI yaha mAnakara ki isase vyavahArakA lopa ho jAyagA aise kalpita sambandhoMko paramArthabhUta mAnenekI ceSTA karate haiN| parantu yaha unakI sabase bar3I bhUla hai, kyoMki isa bhUlake sudharanese yadi unake vyavahArakA lopa hokara paramArthako prApti hotI hai to acchA hI hai| aise vyavahArakA lopa bhalA kise iSTa nahIM hogaa| isa saMsArI jIvako svayaM nizcayasvarUpa bananeke lie apane meM anAdikAlase cale A rahe isa ajJAnamUlaka vyavahArakA hI to lopa karanA hai| use aura karanA hI kyA hai / vAstavameM dekhA jAya to yaha 1. sarvA0 a0 5, sU0 12 /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya praveza usakA parama ( samyak ) puruSArtha hai, isalie vyavahArakA lopa ho jAyagA isa bhrAntivaza paramArthako bhUlakara vyavahArako hI paramArtharUpa samajhanekI ceSTA karanA ucita nahIM hai| 5. jIvakI saMsAra aura mukta avasthA hai aura vaha vAstavika hai isameM sandeha nhii| para isa AdhArase karma aura AtmAke anyonyAbagAharUpa sambandhako paramArthabhUta mAnanA ucita nahIM hai| jIvakA saMsAra usIkI paryAyameM hai aura mukti bhI usIkI paryAyameM hai / ye vAstavika haiM aura karma tathA AtmAkA anyonyAvagArUpa sambandha' upacarita hai| svayaM anyonyAvagAharUpa sambandha yaha zabda hI jIva aura karmake pRthaka-pRthaka honekA khyApana karatA hai| isIlie yathArtha arthakA khyApana karate hue zAstrakAroMne yaha vacana kahA hai ki jisa samaya AtmA rAgAdivaza zubha bhAvarUpase pariNata hotA hai usa samaya vaha svayaM zubha hai, jisa samaya azubha bhAvarUpase pariNata hotA hai usa samaya vaha svayaM azubha hai aura jisa samaya svAzrita zuddha bhAvarUpase pariNata hotA hai usa samaya vaha svayaM zuddha hai| yaha kathana eka hI dravyake Azrayase kiyA gayA hai, apanese sarvathA bhinna dravyake Azrayase nahIM, isalie paramArthabhUta hai aura kauke kAraNa jIva zubha yA azubha hotA hai aura karmoMkA abhAva honepara zuddha hotA hai yaha kathana parake Azrayase kiyA gayA honese aparamArthabhUta parAzrita vyavahAranayakA viSaya hai| kyoMki jaba ye donoM dravya svatantra hai aura eka dravyake guNa dharmakA dUsare dravyameM saMkramaNa hotA nahIM taba eka dravyameM dUsare dravyakA kAraNarUpa dharma aura dUsare dravyameM usakA karmarUpa dharma kaise raha sakatA hai, arthAt nahI raha sakatA" yaha kathana thor3A sUkSma to hai, parantu vastusthiti yahI hai| isa viSayako spaSTa karaneke lie hama tattvArthasUtrakA eka vacana uddhRta karanA cAhege / tattvArthasUtrake 10 veM adhyAyake prArambhameM kevalajJAnakI utpatti kaise hotI hai isakA nirdeza karate hue kahA hai mohakSayAjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 10-1 // 1. harivaMza a0 52, elo0 58 / 2. samaya0 gA0 73 bA0 khyA0 ttii.| 3. pravaca0 gA0 9, zA0 ta0 pr0ttii0| 4. parAzrito vyavahAranayaH samaya gA0 272 mA0 syA0 TI0 / 5. pravaca. mA. 16 mA00pra0TI0 /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA ___ mohanIya karmake kSayase tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmaka kSayase kevalajJAna hotA hai / / 10-1 // yahA~para kevalajJAnakI utpattikA bAhya hetu kyA hai inakA nirdeza karate hue batalAyA hai ki vaha mohanIya karmake kSayake bAda zAnAvaraNAdi tIna koMke kSayase hotA hai / yahA~para kSayakA artha pradhvaMsAbhAva hai, atyantAbhAva nahIM, kyoMki kisI bhI dravyakA paryAyarUpase hI vyaya hotA hai, dravyarUpase nahIM / aba vicAra kIjie ki jJAnAvaraNAdirUpa jo karmaparyAya hai usake nAzase usakI akarmarUsa uttara paryAya prakaTa hogI ki jIvakI kevalajJAna paryAya pragaTa hogI' / eka bAta aura hai vaha yaha ki jisa samaya svAzrita kevalajJAna paryAya pragaTa hotI hai usa samaya to jJAnAvaraNAdi karmoMkA abhAva hI hai, isalie yaha prazna hotA hai ki yahA~ jJAnAvaraNAdi karmoke abhAva rUpa kSayase kaunasA abhAva liyA gayA hai-bhAvAntara svabhAva abhAva liyA gayA hai yA sarvathA abhAva liyA gayA haiM ? yadi kaho ki yahA~para abhAvase sarvathA abhAva nahI liyA gayA hai| kintu bhAvAntara svabhAvarUpa abhAva liyA gayA hai, to hama pUchate haiM ki vaha bhAvAntara svabhAvarUpa abhAva kyA vastu hai ? isakA nAma nirdeza karanA caahie| yadi kaho ki yahA~ para bhAvAntara svabhAva abhAvase jJAnAvaraNAdi karmokI akarmarUpa uttara paryAya lI gaI hai to hama pUchate haiM ki yaha Apa kisa AdhArase kahate hai ? ukta sUtrase to yaha artha phalita hotA nhiiN| spaSTa hai ki yahA~ para jIvakI kevalajJAna paryAya pragaTa honekA jo mUla hetu upAdAna kAraNarUpase pariNata svayaM AtmA hai use to gauNa kara diyA gayA hai aura jo jJAnakI matijJAna Adi paryAyoMkA upacarita hetu thA usake abhAvako hetu banAkara usakI mukhyatAse yaha kathana kiyA gayA hai| yahA~ dikhalAnA to yaha hai ki jaba kevalajJAna apane svabhAvake lakSyase pragaTa hotA hai taba jJAnAvaraNAdi karmarUpa upacarita hetukA sarvathA abhAva rahatA hai, / kyoMki nimittakA abhAva hone para naimittikakA abhAva hotA hI hai, parantu ise ( abhAvako ) bAhaya hetu banAkara yoM kahA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi karmokA kSaya honese kevalajJAna pragaTa hotA hai / yaha vyAkhyAnakI zailI hai jisake zAstroMmeM pada padapara darzana hote haiN| parantu yathArtha bAtako samajhe binA ise hI koI yathArtha mAnane lage to use kyA kahA jAya ? yaha to hama mAnate haiM ki vyavahArakI mukhyatAse 1 va gatimanantacatuSTayaM prayAnti prApnuvanti lokAnamiti / mUlA. samaya adhikAra gAthA 10, ttiikaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-praveza kathana karanevAle jitane bhI zAstra haiM unameM prAyaH upAdAnako gauNa karake kahIM bAhaya nimittakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai, kahIM laukika vyavahArakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai aura kahIM anya prakArase kathana kiyA gayA hai| para aise kathanakA prayojana kyA hai ise to samajhe nahIM aura use hI yathArtha kathana mAnakara zraddhAna karane lage to usakI isa zraddhAko yathArtha kahanA kahA~ taka ucita hogA isakA vicakSaNa puruSa svayaM vicAra kreN| vAstavameM bAhaya vastu upacarita hetu hotA hai, mukhya hetu nahIM / mukhya hetu to sarvatra apanA upAdAna hI hotA hai, kyoMki vAstavameM kAryakI utpatti usIke anusAra hotI hai| phira bhI vaha bAhaya vastu (upacarita hetu) honese usa dvArA sugamatAse iSTArthakA jJAna ho jAtA hai, isalie AgamameM bahulatAse usakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai| isalie jahA~ jisa dRSTikoNase kathana kiyA gayA ho use samajhakara hI tattvakA nirNaya karanA caahie| ye upacarita aura anupacarita kathanake kucha udAharaNa haiM jo gauNamukhyabhAvase yathA prayojana zAstroMmeM svIkAra kiye gaye haiN| udAharaNArtha jo darzanazAstrake grantha haiM unakI racanAkA prayojana hI bhinna hai, isalie vahA~ para mokSamArgakI dRSTise svasamayake pratipAdanakI mukhyatA na hokara parasamayake nirasanapUrvaka svasamayakI sthApanA karanA unakA mukhya prayojana hai / phalasvarUpa unameM kahIM to upacarita arthakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai, kahIM anupacArita arthakI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai aura kahI upacarita aura anupacarita donoM arthokI mukhyatAse kathana kiyA gayA hai / kintu sAkSAt mokSamArgakI dRSTise svasamayakA vivecana karanevAle jo adhyAtmazAstrake graMtha haiM unakI sthiti inase bhinna hai / yadi vicAra kara dekhA jAya to inakI racanAkA prayojana hI judA hai / ina dvArA pratyeka jIvako apanI usa zaktikA jJAna karAyA gayA hai jo usakI saMsAra aura mukta avasthAkA mukhya hetu hai, kyoMki jabataka isa jIvako apanI nija zaktikA ThIka tarahase jJAna nahIM hotA aura vikalpoM tathA mana vacanakAyakI pravRttidvArA vaha bAhya dravyAdike jor3a-tor3ameM lagA rahatA hai to saba taka usakA saMsAra bandhanase mukta honA to dUra rahA vaha mokSamArgakA pAtra bhI nahIM bana sakatA / aktaH ina zAstroMmeM heyopAdeyakA jJAna karAne ke 1 sarvasyASamasva svasamava-bharasamayAnAza sArabhUtaM samayasArakhyamadhikArama ...........malApAra samayasAra adhikArako prArambhako atyAnikA /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainatattvamImAMsA lie upacarita kathanako aura bhedarUpa vyavahArako gauNa karake anupacarita aura abhedarUpa ( nizcaya ) kathanako mukhyatA dI gayI hai aura usa dvArA nizcayasvarUpa AtmAkA jJAna karAte hue ekamAtra usIkA Azraya lenekA upadeza diyA gayA hai| yaha to sunizcita bAta hai ki jitanA bhI vyavahAra hai vaha parAzrita honese heya hai, kyoMki yaha jIva anAdikAlase apane svarUpakI samhAla kiye binA rAga, dveSa, mohadvArA parakA Azraya lie hue hai, ataeva saMsArakA pAtra banA huA hai| aba ise jisameM parAzrayapanekA leza bhI nahIM hai aise apane svAzrayapane ko apanI zraddhA, jJAna aura caryAke dvArA apane meM hI pragaTa karanA hai tabhI vaha adhyAtmavRtta hokara mokSakA pAtra bana sakegA ! yadyapi prArambhika avasthAmeM aise jIvakA cAritrakI apekSAse parAzrayapanA sarvathA chUTa jAtA ho aisA nahIM hai, kyoMki usameMse parAzrayapanekI antima parisamApti vikalpajJAnake nivRtta honepara hI hotI hai / phira bhI sarvaprathama yaha jIva apanI zraddhA dvArA parAzrayapane se mukta hotA hai / usake bAda vaha caryAkA rUpa lekara vikalpa jJAnase nivRtta hotA huA kramazaH nirvikalpa samAdhidazAmeM pariNata ho jAtA hai| jIvakI yaha svAzraya vRtti apanI zraddhA, jJAna aura caryAmeM kisa prakAra udita hotI haiM isakA nirdeza karate hue chahaDhAlA meM kahA bhI hai jina parama painI subadhi chainI DAra antara bhediyA / varaNAdi aru rAgAdi te nija bhAvako nyArA kiyA / nijamAMhi nijake heta nijakari Apako Ape gahyo / guNa-guNI jJAtA-jJAna-jJeya majhAra kachu bheda na rahyo / isa chandameM sarvaprathama uttama buddhirUpI painI chenIke dvArA antarako bhedakara varNAdaka aura rAgAdikase nija bhAva ( jJAyaka -svabhAva AtmA ) ko judA 'karanekI prakriyApUrvaka, nija bhAvako apanemeM hI apane dvArA apane lie grahaNakara yaha guNa hai, yaha guNI hai, yaha jJAtA hai, yaha jJAna hai aura yaha jJeya hai ityAdi vikalpoMse nivRtta honekA jo upadeza diyA gayA hai so isa kathana dvArA bhI usI svAzrayapane kA nirdeza kiyA gayA hai jisakA hama pUrva meM ullekha kara Aye hai / isa dvArA batalAyA gayA hai ki sarvaprathama isa jIvako yaha jAna lenA Avazyaka hai ki varNAdikakA AzrayabhUta pudgala dravya bhinna hai aura jJAyakasvabhAva AtmA bhinna hai / kintu usakA itanA jAnanA tabhI paripUrNa samajhA jAyagA jaba usakI vyavahArase parako
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 * viSaya-praveza nimitta kara honevAle rAgAdi bhAvoM meM bhI paratva buddhi ho jAyagI, isalie isa jIvake ye rAgAdika bhAva zAyaka-svabhAva AtmAse bhinna haiM yaha jAna lenA bhI bAvazyaka hai| aba samajho ki kisI jIvane yaha jAna bhI liyA ki merA jJAyaka-svabhAva AtmA ina varNAdikase aura rAgAdika bhAvose bhinna hai to bhI usakA itanA jAnanA paryApta nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki jabataka isa jIvakI yaha buddhi banI rahatI hai ki pratyeka kaarykii| utpatti parase hotI hai tabataka usake jIvana meM parake AzrayakA hI bala banA rahanese usane parAzraya vRttiyoMko tyAga diyA yaha nahIM kahA jA sktaa| ataeva prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki jo varNAdika aura rAgAdikase apane jJAyakasvabhAva AtmAko bhinna jAnatA hai vaha yaha bhI jAnatA hai ki pratyeka dravyakI prati samayako paryAya parase utpanna na hokara apane upAdAnake anusAra svayaM hI utpanna hotI hai| yadyapi yahA~para yaha prazna hotA hai ki jaba ki pratyeka dravyako prati samayakI paryAya parase utpanna na hokara apane upAdAnake anusAra svayaM hI utpanna hotI hai taba rAgAdi bhAva parake Azrayase utpanna hote haiM yaha kyoM kahA jAtA hai ? samAdhAna yaha hai ki rAgAdi bhAvoMkI utpatti hotI to apane upAdAnake anusAra svayaM hI, anyase trikAlameM utpanna nahI hotI, kyoMki anya dravyameM tadbhinna anya dravyake kArya karanekI zakti hI nahI pAI jAtI / phira bhI rAgAdibhAva parake Azrayase utpanna hote haiM yaha parakI ora jhukAvarUpa doSa jatAneke lie hI kahA jAtA hai| ve parase utpanna hote haiM isalie nahIM / sva-parakI ekatva buddhirUpa mithyA mAnyatAke kAraNa hI yaha jIva saMsArI ho rahA hai| jIva aura dehameM ekatva buddhikA mukhya kAraNa bhI yahI hai| isa jIvako sarvaprathama isa mithyA mAnyatAkA hI tyAga karanA hai / isake tyAga hote hI vaha jinezvarakA laghunandana bana jAtA hai jisake phalasvarUpa usakI AgekI svAtantrya mArgakI prakriyA sugama ho jAtI hai| ataeva vyavahAranayako mukhyatAse kathana karanevAle zAstroMkI kathana zailIse adhyAtmazAstroMkI kathana zailImeM jo dRSTi meda hai use samajhakara hI pratyeka mumukSuko unakA vyAkhyAna karanA cAhie / lokameM jitane prakArake upadeza pAye jAte haiM unakI svamatake anusAra kisa prakAra saMgati biThalAI jA sakatI hai yaha dikhalAnA jainadarzanakA mukhya prayojana hai, isalie usameM kauna upacarita kathana hai aura kauna anupacarita kathana hai aisA bheda kiye binA yathAsambhava donoMko svIkAra kiyA jAtA hai| kintu adhyAtmazAstrake kathanakA mukhya prayojana jIvako sva-parakA viveka
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatatvamImAMsA karAte hue saMsAra bandhanase chur3AnekA sAkSAt upAya batalAnA hai, isalie isameM upacarita kathanako gauNa karake anupacArita kathanako hI mukhyatA dI gaI hai| isa prakAra tIrthakaroMkA samagra vAGmaya upacarita kathana aura anupacarita kathana ina do bhAgoMmeM kaise vibhAjita hai isakI viSaya-prabezakI dRSTise saMkSepameM mImAMsA kii| vastusvabhAvamImAMsA upaje vinaze thira rahe eka kAla yarUpa / vidhi-niSaSase vastu yA varate sahaja svarUpa // jIvana saMzodhanameM tattvaniSThAkA jitanA mahattva hai, kartA-karma mImAMsA kA usase kama mahattva nahIM hai| AcArya kundakundane bhUtArtharUpase avasthita jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ke zraddhAnako samyagdarzana kahakara jIvA-jIvAdhikArake bAda kartRkarmaadhikAra likhA hai, usakA kAraNa yahI hai| tathA AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhimeM 'sadasatoH' ityAdi sUtrakI vyAkhyA karate hue mithyAdRSTike svarUpaviparyAsa aura bhedAbhedaviparyAsake samAna kAraNaviparyAsa hotA hai yaha ullekha isI abhiprAyase kiyA hai| yaha to mAnI huI bAta hai ki vizvameM jitane bhI darzana pracalita hai una sabane tattvavyavasthAke sAtha kAryakAraNakA jo krama svIkAra kiyA hai usameM paryApta matabheda hai| prakRtameM pratyeka darzanake AdhArase unakI mImAMsA nahIM karanI hai| vaha isa pustakakA viSaya bhI nahIM hai / yahA~ to mAtra jainadarzanake AdhArase vicAra karanA hai| tattvArthasUtra meM dravyakA lakSaNa sat karake use utpAda, vyaya aura dhrauvyasvabhAva batalAyA gayA hai| guNa anvayasvabhAva honese dhrauvyake avinAbhAvI hai aura paryAya vyaktirekasvabhAva honese utpAda aura vyayake avinAbhAvI haiM, isalie prakArAntarase vahA~para dravyako guNa-paryAyavAlA bhI kahA gayA hai| cAhe dravyako guNa-paryAyavAlA kaho aura cAhe sat arthAt utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAva kaho, donoM kathanoMkA abhiprAya eka hI hai| yoM to apane-apane vizeSa lakSaNake anusAra jAtiko apekSA saba dravya chaha haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / usameM bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-praveSA, jIvadravya anantAnanta haiM, pudgaladravya unase bhI amantaguNeM haiM, dharma, adharma aura AkAza dravya eka-eka haiM tathA kAladravya asaMkhyAta haiN| phira bhI dravyake ina saba bheda-prabhedoMmeM dravyakA pUrvokta eka lakSaNa ghaTita ho jAnese ve saba eka dravya zabda dvArA abhihita kiye jAte haiN| tAtparya yaha hai ki lokameM apanI-apanI svatantra sattAko lie hue cetana aura jar3a jitane bhI padArtha haiM ve saba anvayarUpa zaktikI apekSA dhrauvyasvabhAvavAle hokara mI paryAyakI apekSA prati samaya svayaM utpanna hote haiM aura svayaM vinAzako prApta hote haiN| karmane jIvako bA~dhA hai yA jIva svayaM karmase bandhako prApta huvA hai| isI prakAra karma jIvako krodhAdhirUpase pariNamAtA hai yA jIva svayaM krodhAdirUpase pariNamana karatA hai / ina donoM pakSoMmeM kauna-sA pakSa jainadharmame tattvarUpase grAhya hai isa viSayakI AcArya kundakundane samayaprAbhRtameM svayaM mImAMsA kI hai| unakA kahanA hai ki jIva dravya yadi svayaM karmase nahI baMdhA hai aura svayaM krodhAdirUpase pariNamana nahIM karatA hai to vaha apariNAmI ThaharatA hai aura isa prakAra usake apariNAmI ho jAnepara eka to saMsArakA abhAva prApta hotA hai dUsare sAMkhyamatakA prasaMga AtA hai| yaha kahanA ki jIva svayaM to apariNAmI hai parantu use krodhAdi bhAvarUpase krodhAdi karma pariNata karA dete haiM ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki jIvako svayaM pariNamana svabhAvavAlA nahIM mAnanepara krodhAdi karma use krodhAdi bhAvarUpase kaise pariNamA sakate haiM ? arthAt nahIM pariNamA sakate / yadi isa doSakA parihAra karaneke lie jIvako svayaM pariNamanazIla mAnA jAtA hai to krodhAdi karma jIvako krodhAdi bhAvarUpase pariNamAte haiM yaha kahanA to mithyA ThaharatA hI hai| sAtha hI isa parase yahI phalita hotA hai ki jaba yaha jIva svayaM krodharUpase pariNamana karatA hai taba vaha svayaM krodha hai, jaba svayaM mAnarUpase pariNamana karatA hai taba vaha svayaM mAna hai, baba svayaM mAyArUpase pariNamana karatA hai taba vaha svayaM mAyA hai aura jaba svayaM lobharUpase pariNamana karatA hai taba vaha svayaM lobha hai / AcArya kundakundane yaha mImAMsA kevala jIvake Azrayase hI nahIM kI hai| karmavargaNAyeM jJAnAvaraNAdi karmarUpase kaise pariNamana karatI haiM isakI mImAMsA karate hue bhI unhoMne isakA mukhya kAraNa pariNAmasvabhAvako hI batalAyA hai| 1. samavazAbhUta gASA 116 se 120 taka / 2. samavaprAmRta gApA 1220 se 124 tk|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA eka dravya anya dravyako kyoM nahIM pariNamA sakatA isake kAraNakA nirdeza karate hue ve isI samayaprAbhRtameM kahate haiM jo jamhi guNe danve so aNNamhi duNa saMkamadi dave / __ so aNNamasaMketo kaha taM pariNAmae davvaM // 163 // jo jisa dravya yA guNameM anAdi kAlase varta rahA hai use chor3akara vaha anya dravya yA guNameM kabhI bhI saMkramita nahIM hotaa| vaha jaba anya dravya yA guNameM saMkramita nahIM hotA to vaha use kaise pariNamA sakatA hai, arthAt nahIM pariNamA sakatA // 10 // tAtparya yaha hai ki lokameM jitane bhI kArya hote haiM ve saba apane upAdAnake anusAra svayaM hI hote haiN| yaha nahIM ho sakatA ki upAdAna to ghaTakA ho aura usase paTakI niSpati ho jaave| yadi ghaTake upAdAnase paTakI utpatti hone lage to lokameM na to padArthoMkI hI vyavasthA bana sakegI aura na unase jAyamAna kAryoMkI hI / 'gaNezaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram' jaisI sthiti utpanna ho jaavegii| jise jainadarzanameM upAdAna kAraNa kahate hai use naiyAyikadarzanameM samavAyIkAraNa kahA hai| yadyapi naiyAyikadarzanake anusAra jar3a-cetana pratyeka kAryakA mukhya kartA icchAvAn, prayatnavAn aura jJAnavAn sacetana padArtha hI ho sakatA hai, samavAyIkAraNa nhiiN| usameM bhI vaha sacetana padArtha aisA honA cAhie jise pratyeka samayameM jAyamAna saba kAryoMke adRSTAdi kArakasAkalyakA pUrA jJAna ho| isIlie usa darzanameM saba kAryoke kartArUpase icchAvAn, prayatnavAn aura jJAnavAn IzvarakI svatantrarUpase sthApanA kI gaI hai| isa prakAra hama dekhate hai ki jisa darzanameM saba kAryoka kartArUpase Izvarapara itanA bala diyA gayA hai vaha darzana hI jaba kAryotpattime samavAyI kAraNoMke sadbhAvako svIkAra karatA hai| arthAt apane apane samavAyIkAraNoMse samaveta hokara hI jaba vaha ghaTAdi kAryoMkI utpatti mAnatA hai aisI avasthAmeM anya kAryake upAdAnake anusAra anya kAryakI utpatti ho jAya yaha mAnyatA to trikAlameM bhI sambhava nahIM hai| yahI kAraNa hai AcArya kundakundane paramArthase jahA~ bhI kisI kAryakA kAraNakI dRSTise vicAra kiyA hai vahA~ unhoMne usake kAraNarUpase upAdAna karaNako hI pramukhatA dI hai| vaha kArya cAhe saMsArI AtmAkA zuddhi sambandhI ho aura cAhe ghaTa-paTAdirUpa anya kArya ho, paramArthase hogA vaha apane upAdAnake anusAra svayaM hI yaha unake kathanakA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-praveza bAzaya hai / jainadarzanameM pratyeka dravyako pariNAmasvabhAvI mAnanekI sArthakatA bhI isImeM haiN| prazna yaha hai ki aba pratyeka dravya pariNamanazIla hai to vaha pratyeka samayameM badalakara anya-anya kyoM nahI ho jAtA, kyoMki prathama samayameM jo dravya hai vaha aba dUsare samayameM badala gayA to use prathama samayavAlA mAnanA kaise saMgata ho sakatA hai ? isalie yA to yaha kahanA cAhie ki koI bhI dravya pariNamanazIla nahIM haiM yA yaha mAnanA cAhie ki jo prathama samayameM dravya hai vaha dUsare samayameM nahIM rhtaa| usa samayameM anya dravya utpanna ho jAtA hai| isI prakAra dUsare samayameM jo dravya hai vaha tIsare samayameM nahIM rahatA, kyoMki usa samayameM anya navIna dravya utpanna ho jAtA hai| yaha krama isI prakAra anAdikAlase calA A rahA hai aura anantakAla taka calatA rahegA / prazna mArmika hai, jaina darzana isakI mahattAko svIkAra karatA hai| tathApi isako mahattA tabhI taka hai jabataka jainadarzanameM svIkAra kiye kaye 'sat' ke svarUpa nirdeza para dhyAna nahIM diyA jaataa| vahA~ yadi 'sat' ko kevala pariNAmasvabhAvI mAnA gayA hotA to yaha Apatti anivArya hotI / kintu vahA~ 'sat' ko kevala pariNAmasvabhAvI na mAnakara yaha spaSTa kahA gayA hai ki pratyeka dravya apane anvayarUpa dharmake kAraNa dhruvasvabhAva hai tathA utpAda-vyayarUpa dharmake kAraNa pariNAmasvabhAvI hai| isalie 'sat' ko kevala pariNAmasvabhAvI mAnakara jo Apatti dI jAtI hai vaha prakRtameM lAgU nahIM hotii| hama 'sat' ke isa svarUpapara tatvArthasUtrake anusAra pahale hI prakAza DAla Aye hai| isI viSayako spaSTa karate hue AcArya kundakunda pravacanasArake jJeyAdhikArameM kyA kahate haiM yaha unhIke zabdomeM paDhie samaveda khalu davvaM sabhava-Thidi-NAsaNNivaTThI hiN| ekkamhi ceva samae tamhA danvaM khu tattidayaM // 10 // dravya eka hI samayameM utpatti, sthiti aura vyayasaMjJAvAlI paryAyoMse samaveta hai arthAt tAdAtmyako lie hue hai, isalie dravya niyamase una tInamaya hai // 10 // , isI viSayakA vizeSa khulAsA karate hue ve punaH kahate haiM pAdunbhavadi ya aNNo pajjAyo pajjAbo vayadi aNNo / dakvassa taM pi davvaM va paNaTuM , uppaNyaM // 11 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatatvamImAMsA dravyakI anya paryAya utpanna hotI hai aura anya paryAya vyayako prApta hotI hai| to bhI dravya svayaM na to naSTa hI huA hai aura na utpanna hI huA hai // 11 // padyapi yaha kathana thor3A vilakSaNa pratIta hotA hai ki dravya svayaM utpanna aura vinaSTa na hokara bhI anya paryAyarUpase kaise utpanna hotA hai aura tadbhinna anya paryAyarUpase kaise vyayako prApta hotA hai| kintu isameM vilakSaNatAkI koI bAta nahIM hai / svAmI samantabhadrane isake mahattvako anubhava kiyA thA / ve AptImAMsAmeM isakA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahakatrodayAdi sat // 5 // he bhagavan ! Apake darzanameM sat apane sAmAnya svabhAvakI apekSA na to utpanna hotA hai aura na anvaya dharmakI apekSA vyayako hI prApta hotA hai phira bhI usakA utpAda aura vyaya hotA hai so yaha paryAyakI apekSA hI jAnanA cAhie, isalie sat eka hI vastumeM utpAdAdi tInarUpa hai yaha siddha hotA hai // 57 // Age usI AptamImAsAmeM unhoMne do udAharaNa dekara isa viSayakA spaSTIkaraNa bhI kiyA hai| prathama udAharaNa dvArA ve kahate haiM ghaTa-mauli-suvarNArthI mAzotpAsthitidhvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 59 // ghaTakA icchuka eka manuSya suvarNako ghaTa paryAyakA nAza hone para dukhI hotA hai, mukuTakA icchuka dUsarA manuSya suvarNakI ghaTa paryAyakA vyaya hokara mukuTa paryAyakI utpatti hone para harSita hotA hai aura mAtra suvarNakA icchuka tIsarA manuSya ghaTa paryAyakA nAza aura mukuTa paryAyakI utpatti hone para na to dukhI hotA hai aura na harSita hI hotA hai, kintu mAdhyasthya rahatA hai| ina tIna manuSyoMke ye tIna kArya ahetuka nahIM ho sakate / isase siddha hai ki suvarNakI ghaTa paryAyakA nAza aura mukUTa paryAyakI utpatti hone para bhI suvarNakA na to nAza hotA hai aura na utpAda hI, suvarNa apanI ghaTa, mukuTa Adi pratyeka avasthAmeM suvarNa hI banA rahatA hai / / 59 // dUsare udAharaNa dvArA isI viSayako spaSTa karate hue ve punaH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM vastusvabhAva-mImAMsA 33 payovrato na daSyati na payo'tti vaSivrataH / agorato nobhe tasmAttatvaM trayAtmakam // 60 // jisane dUdha pInekA vrata liyA hai vaha dahI nahIM khAtA, jisane dahI khAnekA vrata liyA hai vaha dUdha nahIM pItA aura jisane gorasa sevana nahIM karanekA vrata liyA hai vaha dUdha aura dahI donoMkA sevana nahIM karatA / isase siddha hai ki tattva utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInamaya hai ||6|| Azaya yaha hai ki gorasameM dUdha aura dahI donoM garbhita hai, isaliye pratyeka tattva (dravya) dravyadRSTise dhIvyasvarUpa hai, kintu dUdha aura dahI ina donoMmeM bheda hai, kyoMki dUdharUpa paryAyakA vyaya honepara hI dahIkI utpatti hotI hai, isalie vidita hotA hai ki vahI tattva paryAyadRSTise utpAda aura vyayasvarUpa bhI hai / sarvArthasiddhimeM isa viSayakA aura bhI vizadarUpase spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / usameM AcArya pUjyapAda kahate haiM cetanasyAcetanasya dravyasya svA jAtimajahata ubhayanimittavazAt' bhAvAntarAvAplirutpAdanamutpAda, mRtpiNDasya ghaTaparyAyavat / tathA pUrvabhAvavigamanaM vyayaH / yathA ghaTotpattau piNDAkRteH / anAdipAriNAmikasvabhAvena vyayotpAdAbhAvAd dhruvati sthirIbhavatIti dhrudhaH / dhruvasya bhAva. karma bA dhIvyam / yathA mRtpiNDaghaTAdyavasthAsu mRdAdyanvayaH / tairutpAda-vyaya- provyaM ryuktaM utpAda-vyaya- dhrauvyayuktaM sat / [tattvArthasUtra a0 5 sU0 30] apanI-apanI jAtiko na chor3ate hue cetana aura acetana dravyakI ubhaya nimittake vazase anya paryAyakA utpanna honA utpAda hai / jaise miTTI ke piNDakA ghaTa paryAyarUpase utpanna honA utpAda hai ! unhIM kAraNoMse pUrva paryAyakA pradhvaMsa honA vyaya hai / jaise ghaTakI utpatti honepara piNDarUpa AkRtikA nAza honA vyaya hai / tathA anAdi kAlase cale A rahe apane 1. yahA~ para nimitta zabda vyavahAra aura nizcaya ubhaya kAraNavAcI hai / tadanusAra nimitta zabdase bAhya nimitta aura nizcaya upAdAna donoMkA grahaNa huA hai / tAtparya yaha hai ki apane-apane nizcaya upAdAnake anusAra kAryakI svayaM utpatti meM ajJAnI jIva apane prayatna dvArA yA anya dravya apanI kriyA dvArA yA usake binA hI nirmita hotA hai / isaliye TIkAme ubhaya nimittake yazase utpanna honA aisA kahA hai / 3
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jenatasvamImAMsA pAriNAmika svabhAvarUpase tattvakA na vyaya hotA hai aura na utpAda hotA hai| kintu vaha sthira rahatA hai / isIkA nAma dhruva hai| dhruvakA bhAva yA karma dhrauvya hai| tAtparya yaha hai ki piNDa aura ghaTAdi avasthAoMmeM miTTI anvayarUpase tadavastha rahatI hai, isaliye jisaprakAra eka hI miTTI utpAda, vyaya aura dhrauvyasvabhAva hai usIprakAra ina utpAda, vyaya aura dhrauvyamaya sat hai| isaprakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki cetana aura acetana apane-apane vyaktitvasvarUpa jitane bhI dravya haiM unakA pratyeka samayameM artha aura vyAna paryAyarUpase jo bhI pariNamana hotA hai vaha anya kisI tadbhinna dravyakI sahAyatAse utpanna huA kArya na hokara usakI apanI svayaM huI vizeSatA hai tathA paryAyarUpase svayaM pariNamana karate hue bhI jo vaha apane anAdikAlIna pAriNAmika svabhAvarUpase sthira arthAt tadavastha rahatA hai, usakA vaha pAriNAmika svabhAva na to utpanna hI hotA hai aura na vyayako hI prApta hotA hai, ataeva sadA apane kAlika eka svabhAvarUpase tadavastha rahanA yaha bhI usakI apanI vizeSatA hai / ina donoM vizeSatAoMkA samuccayarUpa (tAdAtmyabhAvase milita svabhAvarUpa) dravya yA sat hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| lokameM jo yaha sadrUpase avasthita dravya hai vaha sAmAnyase eka prakArakA hokara bhI uttara bhedoMkI apekSA mUlameM do prakArakA hai-jIva aura ajIva / usameM bhI ajIvake pAMca bheda haiM-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla | jIva apanI-apanI svarUpa sattAkI apekSA ananta hai| pudagala dravya unase bhI anantaguNe haiN| dharma, adharma aura AkAza dravya eka-eka haiN| tathA kAla dravya lokAkAzake jitane pradeza hai, unameMse pratyeka pradezapara pRthak-pRthak eka-eka avasthita honeke kAraNa asaMkhyAta hai| isaprakAra jo ye chaha dravya haiM unake samuccayakA nAma loka hai| 'lokyante yasmin 1. eka dravya dUsare dravyako nahI pariNamAtA hai, anyathA pratyeka dravyakA dhruvasvabhAvase avasthita rahate hue bhI pariNamana karanA usakA apanA svabhAva hai yaha nahI siddha hotaa| aura isIliye sarvatra jinAgamameM dravyakA AtmabhUta lakSaNa utpAda-vyaya-dhra varUpa kahA gayA hai| sarvatra jinAgamameM kArya kI utpattimeM bAhya (nimittakA kathana bAhya vyApti vaza kiyA gayA hai| kAryakI utpattimeM vaha paramArthase sahAyaka hotA hai, isaliye nhii| vizeSa spaSTIkaraNa Age karanevAle hai hii|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastusvabhAva-mImAMsA 35 SaT pranyANi iti lokaH' jisameM chaha dravya avalokita kiye jAte haiM usakA nAma loka hai aisI usakI vyutpatti hai| yaha loka akRtrima, anAdi-anidhana aura svabhAvaniSpanna hai| ___ yahA~para yaha jitanA dravya vistAra kahA gayA hai vaha saba astitva svarUpa honese sattA zabda dvArA abhihita kiyA jAtA hai aura isIliye sattAke svarUpakA nirdeza karate hue paJcAstikAyameM AcArya kundakunda kahate haiM sattA sabvapayatthA savissaruvA anntpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 7 // sattA astitvakA dUsarA nAma hai / yaha na to sarvathA nitya hai aura na hI sarvathA kSaNika hai, kyoMki yadi vastumAtrako sarvathA nitya svIkAra kara liyA jAya to usameM kramase honevAlI paryAyoMkA abhAva honese jo pratyeka vastumeM parivartana dRSTigocara hotA hai vaha nahIM bana sakatA / aura yadi use sarvathA kSaNika svIkAra kara liyA jAya to usameM yaha vahI hai, aise pratyabhijJAnakA abhAva honese eka santAnapanekA abhAva prApta hotA hai| pratyeka vastuko anekAntasvarUpa siddha karate hue vastuko sarvathA nityasvarUpa yA sarvathA kSaNikasvarUpa svIkAra karanepara jo doSa AtA hai use spaSTa karate hue svAmi-kArtikeyAnuprekSAmeM svAmI kArtikeya likhate haiM pariNAmeNa vihINa NiccaM davva viNassade Neya / No uppajjedi sayA evaM kajjaM kaha kuNadi // 227 // pariNAmase rahita nitya dravya na to kabhI naSTa ho sakatA hai aura na kabhI utpanna ho sakatA hai, aisI avasthAmeM vaha kArya kaise kara sakatA hai / / 227 // pajjayamitaM tacca viNassaraM khaNe khaNe vi aNNaNaM / aNNaidamvavihINaM Na ya kajaM ki pi sAhedi / / 128 / / kSaNa-kSaNameM anya-anya honevAlA vinazvara tasva anvayI dravyake binA kucha bhI kArya nahIM kara sakatA // 228 // itane vivecanase yaha spaSTa hai ki pratyeka vastu na to sarvathA nitya hai aura na hI sarvathA kSaNika hai, kintu nitya-anityasvarUpa hai| yahI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA kAraNa hai ki prakRtameM sattAko utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa svIkAra kiyA gayA hai| Azaya yaha hai ki saba padArthomeM vyApta jo yaha sattA hai vaha pratyabhijJAnake kAraNabhUta kisI svarUpase dhruva hai aura kramavartI kinhIM do svarUpoMse naSTa hotI aura utpanna hotI hai, isaliye eka hI samayameM eka sAtha tIna aMzoMvAlI avasthAko dhAraNa karatI hai| yataH bhAva aura bhAvavAnmeM kathaJcit abheda hotA hai, ataH vaha eka hai, kyoMki vaha trilakSaNavAle samasta vastujAtameM anusyUta hai| yahA~ para pratyeka samayameM pratyeka vastuko trilakSaNasvarUpa batalAyA hai, isa para yaha prazna hotA hai ki jo vastu jisa samaya utpAdasvarUpa hai usI samaya vaha vyayasvarUpa kaise ho sakatI hai ? samAdhAna yaha hai ki pUrva paryAyakA tyAga vyayakA lakSaNa hai aura uttarasvarUpa (paryAya) ko avApti utpAdakA lakSaNa hai, isaliye ina donoMmeM lakSaNa bheda honese bheda avazya hai| isI tathyako vidyAnanda svAmIne aSTasahasrImeM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai kAryotpAdasya svarUpalAbhalakSaNatvAt kAraNavinAzasya ca svabhAvapracyutilakSaNatvAttayobhinnalakSaNasamundhitvasiddheH / pR0 210 / kAryakI utpattikA lakSaNasvarUpakA lAbha hai aura kAraNa (nizcaya upAdAna) kA lakSaNa svabhAvakA tyAga hai, isalie ina donoMkA bhinnabhinna lakSaNa yaha siddha hotA hai / pR0 210 / tathApi pUrvokta prakArase utpAda aura vyaya ina donoM meM samaya bheda nahIM hai, kyoMki ghaTa paryAyakA vyaya hI kapAlarUpa paryAyakA utpAda hai, isaliye ina donoMkA eka samaya hai tathA jisa samaya nizcaya upAdAna kAraNakA vyaya aura kAryakA utpAda hai usI samaya tadavastharUpase dravyakA / una donoMmeM anvaya hai, isaliye sattA yA dravya pratyeka samayameM trilakSaNavAlI hai yaha siddha hotA hai| ___yataH yaha sattA loka-aura aloka sahita samasta padArthoMmeM vyApta hai, ataH sarva padArthasthita hai, kyoMki sattAke kAraNa hI saba padArthoM meM 'sat' aise kathanakI aura 'sat' aise jJAnakI upalabdhi hotI hai / yahA~ aisA samajhanA cAhiye ki sattA do prakArakI hai-eka sAdRzyamUlaka sAmAnya sattA aura dUsarI vyatirekamUlaka svarUpa sattA / paramANuse lekara AkAza taka jitane bhI apane-apane vyaktitvako liye hue svatantra dravya haiM unakA vaha svarUpa hai, ataH vaha paramArthabhUta hai / kintu sAmAnya sattA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 vastusvabhAva-bhImAMsA svatantra koI vastu nahIM hai, mAtra svarUpasattAko lakSya kara vaha kalpita kI gaI hai| yahI kAraNa hai ki prakRtameM saba padArthoM meM 'sat' aisA kathana aura 'sat' aisA jJAna honese vyavahArase use svIkAra kiyA gayA hai| tathA vaha sattA savizvarUpa hai, kyoMki vaha samasta vizvake rUpoM sahita arthAt trilakSaNavAle svabhAvoMke sAtha sadA kAla vidyamAna rahatI hai, kyoMki vizvake samasta padArthoMmeM trilakSaNarUpa svabhAvakA kabhI bhI abhAva nahIM hotaa| tathA vaha ananta paryAyasvarUpa hai, kyoMki vaha trilakSaNasvarUpa ananta dravya-paryAyasvarUpa vyaktiyoMke dvArA parigamyamAna hai| yahA~ para trilakSaNake antargata dhrauvya padase samasta dravya abhihita kiye gaye haiM aura utpAda-vyaya zabdase unakI paryAyeM abhihita kI gaI haiN| yadyapi sAmAnya sattA aisI hai tathApi vaha pratipakSa sahita hai / sattAkA pratipakSa asattA hai, trilakSaNAkA avilakSaNA pratipakSa hai, ekakA anekapanA pratipakSa hai, sarva padArtha sthitAkA eka padArtha sthitattva pratipakSa hai, savizvarUpAkA ekarUpatva pratipakSa hai, ananta paryAyoMkA eka paryAyatva pratipakSa hai| __ sattA do prakAra kI hai-mahAsattA aura avAntara sttaa| unameMse sarva padArtha-vyApinI sAdazya astittvakA sUcana karanevAlI mahAsattAkA pahale hI kathana kara Aye haiN| yahA~ jo usakI pratipakSa asattA kahI gaI hai vahI avAntara sattA hai| vahI pratyeka vastuyeM rahakara usake svarUpAstitvako sUcita karatI hai| yahA~ para mahAsattA avAntara sattArUpase asattA hai aura avAntara sattA mahAsattArUpase. asattA hai, isaliye mahAsattAkI avAntara sattA pratipakSa hai| utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa honese sattA trilakSaNA hai yaha pahale hI likha Aye haiM / sattA isa svabhAvavAlI hokara vaha pratipakSa sahita hai| trilakSaNA sattAkA pratipakSa avilakSaNA hai, kyoMki jisa svarUpase utpAda hai usakA (atrilakSaNA sattAkA) usa svarUpase utpAda hI lakSaNa hai, jisa svarUpase vyaya hai usakA usa svarUpase vyaya hI lakSaNa hai aura jisa svarUpase dhrauvya hai usakA usa svarUpase dhrauvya hI lakSaNa hai / tAtparya yaha hai ki utpAda, vyaya, aura dhrauvya paraspara anusyUta hokara bhI kathaJcit bhinna haiM, isaliye
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 janatattvamImAMsA svarUpakI apekSA ina tInoMmeMse pratyekake trilakSaNapanekA abhAva honese trilakSaNasvarUpa sattAkA abhilakSaNasvarUpa sattA pratipakSa hai / vaha eka hai yaha pahale hI spaSTa kara Aye haiM / isa prakAra sattA eka hokara bhI aneka hai, kyoMki jo eka vastukI svarUpa sattA hai vaha anya vastukI svarUpa sattA nahIM hai| isa prakAra mahAsattAkI apekSA eka padake dvArA vyavahRtakI jAnevAlI sattAko vyaktiniSTha svarUpakI apekSA avAntara sattA aneka hai / mahAsattAkI apekSA sattA sarvapadArthasthita hai isakA spaSTIkaraNa hama pahale kara Aye haiM / isa prakAra sattA sarvapadArthasthita hokara bhI vaha eka padArthasthita bhI hai, kyoMki pratiniyata padArthasthita sattAoMke dvArA hI padArthoMkA pratiniyama hotA hai, isaliye sarva-padArthasthita sattAkA eka padArthasthita sattA pratipakSa hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki AgamameM sAdRzya sAmAnyako dhyAnameM rakhakara hI mahAsattA svIkAra kI gaI hai, svarUpasattA to vastubhUta hI hai / vizvarUpa sattA kI pratipakSa ekarUpa sattA hai, kyoMki pratiniyata ekarUpa sattAoMke dvArA hI vastuoMkA pratiniyata ekarUpapanA dRSTigocara hotA hai / isalie savizvarUpa sattAkA pratiniyata ekarUpa sattA pratipakSa hai / ananta paryAyasvarUpa sattAkA pratiniyata eka paryAyasvarUpa sattA pratipakSa hai, kyoki pratyeka paryAyake prati niyata ananta sattAoMke dvArA hI anantaparyAyasvarUpa vaha (sattA) parilakSita hotI hai, isaliye anantaparyAyasvarUpa sattAkA ekaparyAyasvarUpa sattA pratipakSa hai / isa prakAra jaina darzanameM svarUpasattAko apekSA pratyeka dravyake AtmabhUta svatantra svarUpako kisa prakArase svIkAra kiyA gayA hai aura mahAsattAko kisa prakAra kalpita kara usakI sthApanA kI gaI hai aura yahI kAraNa hai ki AgamameM dravyakA lakSaNa sat karake use utpAda vyaya - zrIvyasvarUpa svIkAra kiyA gayA hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNa-mImAMsA upAdAna nija guNa jahA~ taha nimitta para hoya / bhedajJAna paravAna vidhi viralA bujhe koya // _[bhaiyA bhagavatIvAsajI ] 1 upoddhAta pichale prakaraNameM yukti aura Agamase cetana aura acetana pratyeka dravyakA paryAyarUpase utpanna honA aura vyayako prApta honA tathA parama pAriNAmika svabhAvamaya anvayarUpase svayaM utpAda aura vyayakI apekSA kiye vinA dhruva (eka rUpa) rahanA usakA svabhAva hai, vaha anya kisIkA kArya nahIM hai| AgamameM chaha dravyoMse vyApta isa lokako akRtrima aura anAdinidhana kahanekA tathA unase utpAda-vyayarUpa kAryo (paryAyoM)ke kartArUpase Izvarake niSedha karanekA tAtparya bhI yahI hai / ___itanA vizeSa hai ki eka vastu anya vastuke kAryakA paramArthase kAraNa kamI nahIM hai yaha upalakSaNa vacana hai / isase yaha siddha ho jAtA hai ki eka vastu dUsarI vastuke prati paramArthase kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna, adhikaraNa kucha bhI nahIM hai dUsarI vizeSatA yaha hai ki jagatake kartArUpase IzvarakI sattA to hai hI nahIM, jIvAdI vastuoMkI satA avazya hai / isaliye unapara dUsaroMke kAryoke prati asadbhUta vyavahAra lAgU ho jAtA hai / isaliye yaha prazna hotA hai ki kyA yaha ekAnta hai ki jisa prakAra, pratyeka dravya apane anvayarUpa svabhAvake kAraNa dhruva hai, vaha anya kisIkA kArya nahIM hai isI prakAra utpAda-vyayarUpase pariNamana karanA usakA apanA svabhAva honese mAtra vaha apane isa pariNamana svabhAvake kAraNa hI utpAda-vyayarUpase pariNamana karatA hai yA use apane isa pariNamana rUpa kAryameM anya kisIkI sahAyatA apekSita rahatI hai / prazna mArmika hai| AgamameM isakA do dRSTiyoMse vicAra kiyA gayA hai-dravyadRSTise aura paryAyadRSTise / dravyadRSTimeM naigamanaya mukhya hai, kyoMki kArya-kAraNa bhAvakA mahApoha mukhyatayA iso nayakA viSaya hai / tathA paryAyArthika nayameM RjusUtranaya mukhya hai, kyoMki yaha naya domeM kAraNa-kAryarUpa yA anya kisI prakArakA sambandha svIkAra nahIM karatA / isa nayakI apekSA utpAda aura vyaya donoM hI nirhetuka hote haiN| jayadhavalA pustaka 1 pR. 206-207 meM vyaya nirhetuka kese hai isakA nirdeza karate hue likhA hai
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jainatattvamImAMsA ___asya nayasya nirhetukaH vinaashH| tadyathA-na tAvatprasajyarUpaH parataH utpadyate, kArakapratiSedhe vyApatAtparasmAt ghaTAbhAvavirodhAt / na paryudAso vyatirikta utpadyate, tato vyatiriktaghaTotpattAvapitaghaTasma vinAzavirodhAt / nAvyatiriktaH, utpannasyotpattivirodhAd / tato nihetuko vinAza iti siddham / (isa naya (RjusUtratraya) kI dRSTimeM vinAza nirhetuka hotA hai| yathAvyayakA artha yadi prasajyarUpa abhAva liyA jAtA hai to usakI utpatti parase mAnanA ThIka nahIM, kyoMki prAjyarUpa abhAvameM kArakake pratiSedhameM arthAt 'karoti' kriyAke niSedhameM hI niSedhaparaka nakA vyApAra honese ghaTakA abhAva mAnane meM virodha AtA hai| arthAt vyayakA artha prasajyarUpa abhAva mAnane para 'mudgara ghaTakA abhAva karatA hai| isakA artha hotA hai 'mudgara ghaTako nahIM karatA hai|' isaliye prakRtameM vyayakA artha prasajyarUpa abhAva to ho nahIM sktaa| yadi kahA jAya ki vyayakA arthe paryudAsarUpa abhAva liyA gayA hai to prazna hai ki isa prakArakA abhAva parase bhinna utpanna hotA hai ki abhinna ? bhinna to utpanna hotA nahIM hai, kyoMki paryudAsarUpa abhAvase bhinna ghaTakI utpatti honepara vivakSita ghaTakA mudgarase vinAza mAnane para virodha AtA hai / tAtparya yaha hai paryudAsa abhAvarUpa vyayakI utpatti ghaTase bhinna mAnanepara ghaTakA vinAza nahI ho sakatA hai| yadi kahA jAya ki paryudAsa abhAvarUpa vyaya ghaTase abhinna hotA hai so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jo utpanna ho cukA hai usakI punaH utpatti mAnanemeM virodha AtA hai| arthAt jaba paryudAsa abhAvarUpa vyaya ghaTase abhinna hai taba ghaTa aura payudAsa abhAvarUpa vyaya donoM eka bastu hue aura aisA honese paryudAsa abhAvarUpa vyayakI utpatti aura ghaTakI utpatti eka vastu huI / aisI avasthAmeM paryudAsa abhAvarUpa vyayakI utpatti mAnane para prakArAntarase ghaTakI utpatti siddha huI, kyoMki donoM eka vastu haiN| kintu ghaTa to pahale hI utpanna ho cukA hai, ataH utpannakI punaH utpatti mAnane meM virodha AtA hai, isaliye RjusUtra nayako dRSTimeM vinAza nirhetuka hai yaha siddha hotA hai| ___isa nayakI dRSTi meM jisaprakAra vinAza nirhetuka siddha hotA hai usIprakAra utpAda bhI nirhetuka hotA hai yaha bhI spaSTa hai / isI tathyako spaSTa karate hue isI paramAgamake pRSTha 208-209 para spaSTa kiyA hai / yathA utpAdo'pi nirhetukaH / tadyathA-notpadyamAna utpAdayati, dvitIyakSaNe tribhUvanAbhAvaprasaGgAt / notpanna utpAdayati, kSaNikapakSakSateH / na vinaSTaM utpAdayati, abhAvAdbhAvotpattivirodhAt / na pUrvavinAzottarotpAdayoH samAnakAlatApi kArya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya kAraNa mImAMsA 41 artureranaafeet ! tacayA nAtItArthAbhAvata utpadyate, bhAvAbhAvayoH kAryakAraNabhAvavirodhAt / na vadbhAvAt, svakAla eva tasyotpattiprasaMgAt / kiMca, pUrvakSaNasattA yata samAnasantAnottarArthakSaNasattvavirodhinI tato na sA tadutpAdikA viruddhayoH sattayorutpAdyotpAdakabhAvavirodhAt / tato nirhetuka utpAda iti siddham / , isa nayI dRSTimeM utpAda bhI nirhetuka hotA hai / yathA- jo utpanna ho rahA hai vaha to utpanna karatA nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para dUsare kSaNameM tInoM lokoMke abhAvakA prasaMga prApta hotA hai / arthAt jo utpanna ho rahA hai vaha yadi usI kSaNameM apane kAryabhUta dUsare kSaNako utpanna karane lage to isakA matalaba yaha huA ki dUsarA kSaNa bhI prathama kSaNameM utpanna ho jAyagA / isI prakAra prathama kSaNameM hI utpanna hotA huA vaha dUsarA kSaNa bhI apane kAryabhUta tIsare kSaNako bhI prathama kSaNameM utpanna kara degA / aura isI nyAyase Ageke saba kSaNoMkI prathama samaya meM hI utpatti ho jAyagI / aura isa prakAra prathama kSaNameM hI sabakI utpatti ho jAne para dUsare kSaNameM sabakA abhAva ho jAyagA / aura isa prakAra dUsare kSaNameM tIno lokoMke saba padArthoMke vinAzakA prasaMga prApta ho jAyagA / jo utpanna ho cukA hai vaha utpanna karatA hai aisA mAnanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki aisA mAnane para kSaNika pakSakI kSati prApta hotI hai / kAraNa ki prathama samaya meM vaha svayaM utpanna huA aura dUsare kSaNa meM usane kAryako utpanna kiyA aura isalie use kamase kama do samaya taka to ThaharanA hI hogA / kintu RjusUtra naya kisI vastu ke do kSaNa taka rahanA svIkAra karatA nahI, ataH jo utpanna ho cukA hai vaha utpanna karatA hai yaha pakSa bhI ThIka nahIM / yadi kahA jAya ki jo nAzako prApta ho gayA hai vaha utpanna karatA hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki abhAvase bhAvakI utpatti mAnaneme virodha AtA hai / tathA pUrva kSaNakA vinAza aura uttara kSaNakA utpAda ina donoMkI samAnakAlatAse bhI kArya kAraNabhAvakA samarthana nahI bana sakatA / yathA-atIta padArthake abhAvase to navIna padArtha utpanna hotA nahIM hai, kyoMki bhAva aura abhAvameM kArya kAraNabhAva mAnane meM virodha AtA hai / atIta padArthake sadbhAvase navIna padArtha utpanna hotA hai yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki aisA mAnane para atIta padArtha sadbhAva kAlameM hI navIna padArthakI utpattikA prasaMga prApta hotA hai / dUsare cUMki pUrva kSaNakI sattA apanI santAnameM honevAle uttara artharust sattA virodhinI hai, isaliye pUrva kSaNakI sattA uttara kSaNakI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA 42 satAkI utpAdaka nahIM ho sakatI, kyoMki biruddha do sattAoMmeM paraspara utpAdya utpAdakabhAvake mAnanemeM virodha AtA hai, ataeva RjusUtrakI dRSTimeM utpAda bhI nirhetuka hotA hai yaha siddha hotA hai / samagra kathanakA tAtparya yaha hai ki RjusUtra nayakI dRSTimeM paryAya svatantra hai, vaha apane kAlameM svayaM hai / vaha kisI dravya yA yogyatAke adhIna nahIM hai / yaha naya dravya yA yogyatAkI upekSA kara mAtra apane viSayako hI svIkAra karatA hai / parasApekSa kathana isa nayakA viSaya nahIM hai, vaha dravyArthikanaya yA naigamanayakA viSaya hai, kyoMki negamanaya eka to saMkalpapradhAna naya hai, vaha sat-asat donoMko viSaya karatA hai / dUsare vaha goNa - mukhyabhAvase dravya aura paryAya donoMko viSaya karatA hai, mukhyataH usakA viSaya upacAra hai| isI tathyako spaSTa karate hue jayadhavalA pu0 1 pR0 201 meM AcArya vIrasena kyA kahate haiM, yaha unhoMke zabdoMmeM paDhiye - yadasti na tad dvayamatilaMghya vartata iti naika gamo naMgama. / zabda-zIla-karmakArya-kAraNAdhA rAdheya - sahacAra- mAna - meyonmeya-bhUta bhaviSyadvartamAnAdikamAzrityopacAraviSayaH / jo hai vaha donoMko chor3akara nahIM vartatA, isaliye jo kevala ekako hI prApta nahIM hotA hai, kintu gauNa - mukhyabhAvase dInoMko grahaNa karatA hai vaha naigamanaya hai / zabda, zIla, karma, kArya-kAraNa, AdhAra-Adheya, sahacAra, mAna-meya, unmeya, bhUta-bhaviSyat vartamAna Adikake Azrayase honevAlA upacAra naigamanayakA viSaya hai / yadyapi adhyAtmame vyavahArako aneka prakArakA svIkAra kiyA gayA hai / unameMse upacArakI parigaNanA vyavahAranayameM kI gaI hai| isI tathyako spaSTa karate hue nayacakrameM yaha vacana AyA hai vi yadavvasahAvaM uvayAra taM pi vavahAraM / gA0 65, pR0 34 | jo upacArarUpa dravyakA svabhAva hai vaha bhI vyavahAra hai / isa prakAra saMkSeparUpameM kiye gaye isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kArya-kAraNabhAvakA kathana mukhyatayA naigamanaya ( vyavahAranaya) kA viSaya hai / aba Age vizadarUpase isakA vivecana kiyA jAtA hai2 kAraNasAmAnyakA lakSaNa pratyeka dravyakI prati samaya apane pariNamanazIla svabhAvake kAraNa jo utpAda vyayarUpa avasthA hotI hai usIkI lokameM kArya saMjJA hai / isIko
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya kAraNa mImAMsA jinAgamameM paryAya zabdadvArA vyavahata kiyA gayA hai| baha paryAya do prakArakI hai-svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya / ina donoM prakArako paryAyoMkA nirdeza karate hue niyamasArameM AcArya kundakundadeva likhate haiM pajjAyo duviyappo saparAveklo ya Niravekkho // 14 // paryAya do prakAra kI hai-svaparasApekSa aura nirapekSa arthAt paranirapekSa yA svasApekSa // 14 // isa satragAthAmeM vibhAva paryAyako sva-parasApekSa aura svabhAvaparyAyako nirapekSa aryAt paranirapekSa yA svasApekSa kahA gayA hai| isakA matalaba hai ki prati samaya vibhAvarUpa jo bhI paryAya hotI hai usake hote samaya niyamase upAdhirUpase alaga-alaga bAhya aura Abhyantara sAmagrIkI samagratA pAI jAtI hai, kintu svabhAva paryAyake honemeM bAhya sAmagrIke rahate hue bhI kevala Abhyantara sAmagrI hI prayojanIya mAnI gaI hai, isaliye yahA~ pratyeka kAryako utpattimeM sAmagrIrUpase kAraNakA vicAra karanA Avazyaka hai| usameM bhI Abhyantara sAmagrIkA vicAra to hama Age nizcaya upAdAna kAraNa mImAMsA isa prakaraNameM kreNge| yahA~ mAtra bAhya kAraNoMkA vicAra karate hue sarva prathama usake lakSaNapara dRSTipAta kara lenA cAhate haiM / kAraNakA sAmAnya lakSaNa haiyadyasmin satyeva bhavati nAsati tat tasya kAraNamiti / dha pu0 12 pR0 289 / jo jisake honepara hI hotA hai. nahI honepara nahIM hotA vaha usakA kAraNa karalAtA hai| isakA artha hai ki kAraNa aura kArya meM avinAbhAva sambandha niyamase hotA hai tabhI unameM kArya-kAraNapanA ghaTita hotA hai| cAhe bAhya sAdhana ho aura cAhe antaraMga sAdhana ho| kAryake sAtha ina donoMkA avinA- . bhAvasambandha avazya pAyA jAtA hai| sAmAnya kAraNakA yaha lakSaNa donoM prakArake kAraNoMmeM ghaTita hotA hai / 3. bAhya kAraNakA lakSaNa AgamameM jisa prakAra nizcaya upAdAna kAraNakA lakSaNa sarvatra dRSTigocara hotA hai usa prakAra bAhya kAraNakA svatantra lakSaNa dRSTigocara nahIM hotaa| itanA avazya hai ki kahApohake dvArA isake svarUpapara prakAza par3a jAtA hai / tattvArtha zlokabAtikameM zaMkA-samAdhAna karate hue likhA hai sahakArikAraNena kAryasya kathaM yat syAt, ekadravyapratyAsatterabhAvAditi cet ?
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jenatatvamImAMsA kAlapratyAsattivizeSAt tasiddhiH / yadanantaraM hi yadavayaM bhavati tattasya sahakAri kAraNamitaratkAryamiti pratItam // 15 // zaMkA-sahakArI kAraNake sAtha kAryakA kArya-kAraNabhAva kaise ho sakatA hai, kyoMki sahakArI kAraNa bhinna dravya hai aura kAryarUpase pariNata dravya usase bhinna dravya haiM, ina donoMmeM eka dravyapratyAsattikA abhAva hai ? samAdhAna-ina donoM dravyoMmeM kAlapratyAsatti vizeSa honese kAryakAraNabhAvakI siddhi ho jAtI hai| yaha pratItasiddha hai ki jisake anantara jo niyamase hotA hai vaha sahakArI kAraNa hai dUsarA kArya hai| __yahA~ sahakArI kAraNa aura kAryameM kAlapratyAsatti honepara hI uname kArya-kAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai| isakI puSTi parIkSAmukhase bhI hotI hai| bauddha mAnate haiM ki rAtrimeM sote samayakA jJAna prAtaHkAlake jJAnakA kAraNa hai aura bhAvI maraNa pUrvameM hue ariSToMkA kAraNa hai| kintu unakA yaha kahanA yuktiyukta nahIM hai| isa kathanakI puSTi parIkSA mukhake ina sUtroM aura unakI prameyaratnamAlA TIkAse hotI hai / yathA-- bhAvyatItayomaraNajAgrabodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvam / 3,59 / tadvayApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam / 360 / hi zabdo yasmAdarthe / yasmAttasya kAraNasya bhAve kAryasya bhAvitvaM tadbhAvabhAyitvam / tacca tad vyApArAzritam / tasmAnna prakRtayoH kAryakAraNabhAva ityarthaH / ayamartha:--anvaya-vyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAva / tau ca kArya prati kAraNavyAparasavyapekSAvevotpadyate kulAlasyeva kalazaM prati / na cAtivyavahiteSu tavyApArAzritatvam / bhAvI maraNakI atIta ariSTake prati tathA atIta jAgRt bodhako udbodhake prati kAraNatA nahI hai / 3,59 / kyoMki kAraNake honepara kAryakA honA kAraNake vyApArake Azrita hai // 3,60 // sUtrameM 'hi' zabda 'kyoMki ke arthameM AyA hai| kyoMki kAraNake honepara kAryakA honA kAraNake vyApArake Azrita haiM, isaliye bhAvI maraNa aura atIta ariSTake madhya tathA atIta jAgRt bodha aura udbodhake madhya kAraNa-kAryabhAva nahIM hai| tAtparya yaha hai ki sarvatra kAryakAraNabha anvaya-vyatirekase jAnA jAtA hai| aura ve donoM kAryake prati kAraNake vyApArako apekSAse hI ghaTita hote haiN| jaise ki
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya kAraNa mImAMsA kumbhakArake vyApArakI kalaza kAryake honemeM apekSA rahatI hai| kintu jinameM kAlakA ati vyavadhAna hotA hai una padArthoM meM paraspara kAraNake vyApArakA AzritapanA nahIM pAyA jaataa| ataeva unameM kArya-kAraNabhAva nahIM siddha hotaa| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bAhya kAraNameM kAraNatA bAhya vyAptike AdhArapara kAlaprayAsatirUpa hI svIkAra kI gaI hai| 4 zaMkA-samAdhAna zaMkA--buddhimAn vyakti ariSTa aura karatalarekhA Adike AdhArapara Age honevAlI ghaTanAoMkA nirNaya kara lete haiM, ataH inameM apaneapane kAryoMke prati kAraNatA svIkAra karane meM kyA Apatti hai ? ___ samAdhAna-buddhimAn vyakti ariSTa aura karatala rekhA Adise Age honevAlI ghaTanAoMkA jo anumAna kara lete haiM usake ve jJApaka nimitta haiM, Age honevAlI ghaTanAoMke kAraka nimitta nahIM / zaMkA-AgamameM vedanAbhibhava Adiko nArakiyomeM bhI samyagdarzanakI utpattikA kAraNa kahA hai / parantu jisa samaya nArakI vedanAse abhibhUta hote haiM usI samaya unake samyagdarzana honekA koI niyama to hai nahIM, kyoMki saba nArakiyomeM vedanAbhibhavake sAtha samyagdarzanakI utpatti honekA anvaya-vyatireka nahIM dekhA jaataa| isaliye anya jisa padArthakI dUsare padArtharUpa kAryake sAtha kAlapratyAsati ho vahI usakA bAhya kAraNa hai, anya nahIM yaha kahanA ucita nahI hai ? samAdhAna-dhavalA pustaka 6 pR0 423 meM isa praznakA samAdhAna ina zabdoMmeM kiyA gayA hai Na veyaNAsAmaNNa sammattupattIe kAraNa, kiMtu jesimesA veyaNA evamhAdo micchattAdo imAdo asajamAdo (vA) uppaNNeti uvajogo jAdo, tesiM cava veyaNA sammattupattIe kAraNaM, gAvarajIvANaM veyaNA, tattha evaM vihaubajomAbhAvA / vedanA sAmAnya samyaktvakI utpattikA kAraNa nahIM hai / kintu jina nArakiyoMke aisA jJAna hotA hai ki yaha vedanA isa mithyAtvarUpa pariNatike kAraNa utpanna huI hai yA yaha vedanA isa asaMyamarUpa pariNatike kAraNa utpanna huI hai unhIM nArakiyoMkI vedanA samyagdarzanakI utpattikA kAraNa hai, anya nArakI jIvoMke nahIM, kyoMki unameM isa prakArake upayogakA abhAva hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatastvamImAMsA Azaya yaha hai ki prakRtameM vedanA yadyapi samyagdarzanakI utpattikA sAkSAt kAraka nimitta to nahIM hai, vaha hai to 'kisa kAraNase maiM nArakI ho kara isa prakArakI vedanAkA pAtra banA' isa prakArake jJAnakA jJApaka nimitta hI / phira bhI aisA jJAna honepara kAlAntarameM usake sabhyagdarzanakI prApti honA sambhava hai, isaliye yahA~ para vedanAko samyagdarzanakI utpattikA bAhya nimitta kahA hai / yahA~ jJApaka nimittameM kAraka - nimittapanekA upacAra kiyA gayA hai yaha ukta kathanakA Azaya hai / zaMkA- jJApaka nimitta aura kAraka nimittameM kyA antara hai / samAdhAna -- jo indriya aura manake samAna jJAnakI utpattikA nimitta hokara Aloka Adike samAna jJAnakA mAtra jJeya ho use jJApaka nimitta kahate haiM aura jo padArthoMko pariNAmalakSaNa aura parispanda lakSaNa kriyAkA nimitta ho use kAraka nimitta kahate haiM / yahI ina donoMmeM antara hai / 46 Agama meM bhauma, antarIkSa Adi ATha mahAnimitta kahe gaye haiM so unake viSayame bhI isI nyAyase vicAra kara lenA caahie| tIrthaMkarakI mAtAke tIrthaMkara honevAle bAlakake garbha meM Aneke pUrva unake bhAvI jIvanake sUcaka jo 16 spapna hote haiM so unake viSaya meM bhI isI nyAyase vicAra kara lenA caahie| itanI vizeSatA hai ki usa samaya tIrthakara mAtA jo prazasta karmakA udaya udIraNA hotI hai usake ve kAraka nimitta hai / karaNAnuyogameM dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhavako jo bAhya nimitta kahA gayA hai usakA Azaya bhI yahI hai / dekho karmakANDa gAthA 69 se gAthA 86 taka / 5. bAhya padArtha meM nimittatA kisa nayase kaba aura kyoM ? jaba yaha niyama hai ki pratyeka vastu svakA upAdAna aura apane meM parakA apohana (tyAga) karake rahatI hai, yahI pratyeka vastukA vastutva hai / jaba yaha bhI niyama hai ki pratyeka vastukA vastutva apanA-apanA artha - kriyAkArIpanA hai / aura jaba vastuko anekAntasvarUpa svIkAra karate hue Agama yaha bhI udghoSa karatA hai ki pratyeka vastu svarUpa Adi cArakI apekSA sat hI hai aura para rUpa Adi cArakI apekSA asat hI hai / yadi ise svIkAra na kiyA jAya to pratyeka vastukI svatantra vyavasthA hI nahIM bana sakatI / AgamameM, isa siddhAntako svIkAra karanekA bhI yahI kAraNa hai ki jisa dravya yA guNameM jo hai vaha anya dravya yA guNameM saMkramita nahIM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya kAraNa mImAMsA hotA, ataH paramArthase anya anyako pariNamAtA hai yaha trikAla meM nhiiN| bana sktaa| aisA nyAya bhI hai ki jo zakti jisameM nahIM ho use dUsarA trikAlameM paidA karane meM samartha nahIM hai / samayasAra gA0 103 ttiikaa| / ___ yaha vastu sthiti hai, isIliye samagra jinAgama dRr3hatAke sAtha yaha svIkAra karatA hai ki paramArthase do dravyoM aura unake guNa-paryAyoMmeM paramArthase kisI prakArakA bhI sambandha nahIM hai, cAhe vaha nimitta-naimittika sambandha ho yA jJeya-jJAyaka sambandha Adi koI bhI sambandha kyoM na ho| sabhI dravya aura unake guNa-paryAya apane-apane svarUpameM nimagna aura svatantra haiN| vizvameM yahI mAtra eka aisA darzana hai jo paramArthase aisI vastu vyavasthAke AdhArase sabhIkI vAstavika svatantratAkA udghoSa karatA hai| samayasArameM isI tathyako dhyAnameM rakhakara yaha kalaza upalabdha hotA hai nAsti sarvo'pi sambandhaH paradravyatmatattvayoH / kartR-karmatvasambandhAbhAve tatkartRtA kutaH // 20 // para dravya aura AtmatattvameM sabhI prakArakA sambandha nahIM hai, taba phira / uname paraspara kartA-karma sambandha bhI nahIM banatA, isaliye AtmA para dravyakA kartA kaise ho sakatA hai // 200 // ___ yaha vastu sthiti hai| isake aisA honepara bhI jinAgamameM naigamanaya yA asadbhata vyavahAra nayase prayojana vizeSako dhyAnameM rakhakara bAhya . nimittanaimittika sambandha Adi sabhI prakArake jo bhI sambandha svIkara " kiye gaye haiM ve kisa nayase svIkAra kiye gaye haiM isakI yahA~ vistArase mImAMsA karanI hai-- sarva prathama prazna yaha hai ki jo jisa vastu yA guNameM nahIM hai use usakA svIkAra hI kyoM kiyA gayA ? samAdhAna yaha hai ki jo jisa vastu yA guNameM na bhI ho, parantu yadi prayojana vizeSase vaha usakI siddhi karatA hai arthAt usakI siddhikA hetu hotA hai to lokameM vyavahArase vaha usakA mAnA jAtA hai| jaise 'yaha ghor3A kisakA hai' aisI jijJAsA honepara lokameM yaha svIkAra kiyA jAtA hai ki 'yaha ghor3A rAjAkA hai|' yahA~ para yadi svasvabhAvI sambandhakI apekSA vicAra kiyA jAya to vAstavameM ghor3A rAjA Adi anya kisIkA nahIM hai, ghor3A svayaMkA hai, rAjA Adi anya kisIkA nhiiN| prayojanavaza kevala lokika vyavahArake calAneke liye yaha kahA jAtA hai ki yaha dhor3A rAjAkA hai / anya laukika
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jainatasvamImAMsA sambandhoMke sAtha do padArthoM meM nimitta naimittika sambandhake viSayameM bhI isI nyAyase vicAra kara lenA caahie| ___ itanA vizeSa hai ki jina padArthokA dravyarUpase astitva ho, ve sadbhUtarUpase kisI na kisI jJAnake viSaya avazya hote haiM, ataH unhIMmeM prayojana vizeSase aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / jinakA astitva hI na ho unameM aisA vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA hai / jaise jaba ki bandhyAke putra hotA hI nahIM, isaliye yaha putra vandhyAkA hai aisA vyavahAra laukika dRSTise bhI svIkAra nahIM kiyA jAtA hai| paramArthake prati upekSA rakhanevAle yA usase anabhijJa kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki vyavahAra naya samyagjJAnakA eka bheda hai, isaliye isake dvArA jo bhI jAnA jAtA hai usa sabako vAstavika hI mAnanA caahie| una manISiyoMkA yaha aisA kahanA hai jo svAdhyAya premiyoMko kevala bhramameM rakhaneke abhiprAyase hI kahA jAtA hai| jaba ki jaina-darzanake anekAnta siddhAntake anusAra hI eka vastuke guNa dharma dUsarI vastumeM pAye hI nahIM jAte to jo naya isake niSedha pUrvaka kevala anvaya-vyatirekake AdhAra para eka vastuke kAryako nimittatA anya vastumeM prayojana vizeSase svIkAra karatA hai to isameM usa nayake samyagjJAna honemeM bAdhA hI kahA~ AtI hai| jayadhavalA pR0 270-271 ke isa vacanase bhI isakA samarthana hotA hai hodu piMDe ghaDassa asthittaM, satta-pameyatta-poggalatta-NicceyaNatta-maTTiyasahAvattAdisarUveNa, Na daMDAdisu ghaDo asthi, tattha tabbhAvANuvalaMbhAdo tti ? Na, tastha vi pameyattAdisarUveNa tadasthittuvalaMbhAdo / zaMkA---piNDameM sattva, prameyatva, pudgalatva, acetanatva aura miTTI svabhAva Adi rUpase ghaTakA sadbhAva bhale hI pAyA jAo, parantu daNDAdikameM ghaTakA sadbhAva nahIM hai, kyoMki daNDAdikameM tadbhAvalakSaNa sAmAnya arthAt UvatA sAmAnya yA miTTI svabhAva nahIM pAyA jAtA? samAdhAna nahIM, kyoMki daNDAdika arthAt daNDa, cIvara, cakra aura puruSaprayatna AdimeM bhI prameyatva Adi rUpase ghaTakA astitva pAyA jAtA haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka vastuke kAryakI kAraNatA svarUpase dUsarI vastumeM nahIM ho pAI jAtI, kevala sAdRzya sAmAnyake AdhAra para una donoM yA dose adhika vastuoMmeM abheda karake kAraNatA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhAkAraNamImAMsA AropitakI jAtI hai, jo vAstavika nahokara mAtra apaMcarita hotI hai / aura isIliye ise upacarita thA anuSacarita asadbhUta vyavahAra nayakA viSaya basalAyA gayA hai aura isIliye AlAma-paddhatimeM asadabhUta vyavahAra nayakA yaha lakSaNa dRSTigocara hotA hai anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasadbhUtavyavahAraH / asadabhUtavyavahAra eva upacAraH / kisI anya vastumeM prasiddha hue dharmakA anya vastumeM samAropa karanA asadbhUta vyavahAra hai| tathA asadbhUta vyavahArakA hI dUsarA nAma upacAra hai| hama pahale asadbhUta vyavahAranayako naigama nayameM garbhita kara Aye haiM, kyoMki negamanaya saMkalpapradhAna naya honese saMkalpa dvArA jo jisameM nahIM hai, sAdRzya sAmAnyake AdhAra para use bhI usameM svIkAra kara letA hai| hamAre isa kathanakI puSTi jayadhavalA pR0 270 ke isa bacanase bhI hotI hai___ jaM maNusmaM paDucca koho samuppaNNo so tatto pudhabhUdo saMto kathaM koho ? hoMta eso domo jadi saMgahAdiNayA avalaMbidA, kiMtu NaigamaNo jaibasahArieNa jeNAvalabido teNa Na esa doso| tattha kathaM Na doso ? kAraNammi nniliinnknjbhvgmaado| zaMkA-jisa manuSyako avambana kara krodha utpanna huA hai vaha manuSya usase pRthak hotA huA krodha kaise kahalA sakatA hai ? samAdhAna-yadi yahA~ para saMgraha Adi nayoMkA avalambana liyA hotA to yaha doSa hotA, kintu yativRSabha AcAryane cUMki yahA~para negama nayakA avalambana liyA hai, isaliye yaha koI doSa nahIM hai| zaMkA-naigamanayakA avalambana lenepara doSa kaise nahIM hai ? samAdhAna-kyoMki naigamanayakI apekSA kAraNameM kAryakA sadbhAvasvIkAra kiyA gayA hai, isaliye doSa nahIM hai / isI tathyakA samarthana dhavalA pu0 12 pR0 280 ke isa vacanase bhI hotA hai sambassa kajjakalAbassa kAraNAdo abhedo sasAdIhito ti gae avalaMbijjamANe kAraNAdo kajjamabhiNNa, kajjAdo kAraNaM pi|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA sabhI kAryakalApakA sattvAdikakI apekSA kAraNase abheda hai, isa prakAra isa nayakA avalambana karanepara kAraNase kArya abhinna hai tathA kAryase kAraNa bhI abhinna hai yaha svIkAra kiyA gayA hai| yaha kathana negama nayakA hai| isako mukhyatAse adhyAtmameM sadbhUta vyavahAranayake sAtha asadbhUta vyavahAra naya kahA gayA hai| isakI puSTi isa vacanase bhI hotI hai vastrasthAnIya AtmA lodhrAdidravyasthAnIya moha-rAga-dveSa . kaSAyito rajita pariNato majISTasthAnIyakarmapudgale sazliSTa san bhede'pyabhedopacAralakSanenAsadbhUtavyavahAreNa bandha ityabhidhIyate / -pravacanasAra tAtparyavRtti / / ___lodhra Adi dravya sthAnIya moha, rAga aura dveSase kaSAyita arthAt raMjita huA vastrasthAnIya AtmA majIThasthAnIya karmapudgalose saMzliSTa hotA huA asadbhUtavyavahAranayase bandha kahA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki AcArya amatacandradevane samayasAra kalaza 107 me tathA AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi a0 5 sUtra 12 me aise vyavahArako kramase vikalpa aura kalpanA kahA hai| tathA A0 amRtacandradevane yaha vikalpa upacarita hai yaha bhI svIkAra kiyA hai| ___isa prakAra itane vivecanase yaha to bhalI-bhA~ti spaSTa ho jAtA hai ki bAhya padArthameM nimittatA kyoM svIkAra kI gaI hai| yahA~ itanA vizeSa jAna lenA cAhie ki vyavahAra paraspara sApekSa hotA hai, anvaya-vyatirekake siddhAntake AdhAra para kAla pratyAsati dekhakara jaba eka dravyakI paryAyako kArya kahA gayA ho to dUsare dravyako usa samayakI paryAyako kAraNa kahA jAtA hai| kahIM-kahIM yaha vyavahAra donoM taraphase bhI dekhA jAtA hai| jaise kisI manuSyake eka grAmase dUsare grAma pahu~caneke bAda eka pU~chatA hai ki Apa kaise Aye, vaha uttara detA hai-sAikilase Aye hai / kAlAntarameM dUsarA pUchatA hai-yaha sAikila kauna lAyA-vaha uttara denA hai--'maiM lAyA huuN|' isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki ekakI kAraNatA yA kAryatA dUsare meM tathA dUsarekI kAraNatA yA kAryatA pahalemeM svarUpase nahI hai yaha kevala vyavahAra hai| jinAgamame jahA~ bhI isa prakArakI kAraNatA yA kAryatA svIkAra kI gaI hai vaha kevala asadbhuta vyavahArase hI svIkAra kI gaI hai| aba dekhanA yaha hai ki bAhya padArtha meM isa prakArako vyavahAra hetutA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ armerraNa mImAMsA 51 dUsare padArthake kArya honeke pahale mAnI jAya, yA bAdameM mAnI jAya yA jisa samaya kArya ho rahA hai usI samaya mAnI jAya / samAdhAna yaha hai ki do dravyoMkI paryAyoMmeM kAla vyavadhAnase vyavahArase kArya kAraNabhAva nahIM ho sakatA isakA vicAra hama pahale hI kara Aye haiN| sAtha hI tattvArthazlokavArtika ( pR0 151 ) kA eka pramANa upasthita kara yaha bhI siddha kara Aye haiM ki jina do dravyoMkI paryAyoMmeM vyavahArase nimittanaimitti katA ghaTita kI jAtI hai unameM bAhya vyAptike AdhArapara kAlapratyAsatti avazya honI cAhiye / aba Age isa viSayakI puSTi meM hama aura bhI Agama pramANa de denA cAhate haiM / dravyasaMgrahameM kahA hai (ka) duvihaM pi mokheuM jhANe pAuNadijaM muNI niyamA ||27|| muni nizcaya vyavahAra donoM hI prakArake mokSamArgako niyamase dhyAna meM prApta karate haiM ||47|| jisa samaya yaha Asanna bhavya jIva svabhAva sanmukha hokara vikalpako bhUmikAse nivRtta hokara nirvikalpa bhUmikAko prApta hokara nizcaya ratnatrayarUpase pariNata hotA hai usI samaya bAhya mana-vacana-kAyapUrvaka huI bAhya pravRtti meM mokSamArgakA vyavahAra hotA hai / aura tabhI vyavahAra mokSamArga sAdhaka arthAt nizcaya mokSamArgakI siddhikA hetu aura nizcaya mokSamArga sAdhya yaha vyavahAra kiyA jAtA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai / (kha) adhyAtmameM sarvatra muni zabda jJAnIke artha meM AyA hai / isakI puSTi samayasAra gAthA 151 ke isa vacanase hotI hai paramaTTho khalu samao tamhi TThidA sahAve suddho jo kevalo muNI gANI / muNiNo pAvati NivvANaM / / 151 / / paramArtha, samaya, zuddha, kevalI, muni aura jJAnI ye ekArthavAcaka zabda haiM, isaliye jo muni arthAt jJAnI svabhAvameM sthita haiM ve niyamase mokSako prApta hote haiM || 151 || isa vacanake anusAra caturtha guNasthAnavAlA bhI jJAnI hai / isa kathana ke anusAra caturtha guNasthAna se lekara sabhI bhavya jIva nizcaya mokSamArga prApta hote samaya hI vyavahAra mokSamArgI kahalAne ke adhikArI hote haiM, isake pahale nahIM /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA zaMkA- nizcaya samyagdarzana AdirUpa nizcaya mokSamArgakI prAptike samaya jaba prazasta mana-vacana-kAyakI pravRttirUpa vyavahAra mokSamArga hotA hI nahI taba usa samaya usako nizcaya mokSamArgakI siddhikA hetu kaise mAnA jA sakatA hai ? 52 samAdhAna --- jisa samaya yaha jIva nizcaya samyagdarzana Adiko prApta hotA hai usI samaya usake mithyAtvake abhAva ke sAtha anantAnubandhI kaSAyokA yathA sambhava abhAva honese aisA prazasta rAga hI niyamase pAyA jAtA hai jisameM mokSamArgapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki paramAgamame eka hI samayame aise vyavahAra mokSamArgako sAdhana - siddhikA hetu aura nizcaya mokSamArgako sAdhya kahA gayA hai| paramAgamameM do meM sAdhya-sAdhaka bhAvakA vyavahAra isI dRSTise kiyA gayA hai / bAhya padArtha kArakapanekA vyavahAra bhI isI AdhArapara kiyA jAtA hai, kyoMki jina do padArthoMmeM upacArase bhI nimittanaimittivyavahAra na ho aura kAraka vyavahAra bana jAya aisA nahI hai / paramArthase sAdhya - sAdhaka bhAva eka padArtha meM kaise banatA hai isake liye yaha kalaza dRSTavya haijJAvacano nityamAtmA siddhimabhIpsubhiH / sAdhya-sAdhakabhAvena dvidhaika samupAsyatAm || 15 // yaha jJAnaghana AtmA yadyapi sadbhRtta vyavahAranaya - sAdhya - sAdhakake bhedase do prakArakA hai para paramArthase vahI sAdhya aura vahI sAdhana isa prakAra eka hI prakArakA hai / isaliye mokSake icchuka puruSoMko isI eka AtmA kI upAsanA karanI cAhiye ||15|| zubhabhAva aura svabhAva paryAyameM sAdhyasAdhaka bhAva amadbhUta vyavahAranayase svIkAra kiyA gayA hai / esa isa prakAra prasaMgase vyavahAra - nizcaya sAdhya-sAdhaka bhAvakA khulAsA karane ke sAtha aba do padArthoMme yaha nimitta - naimittikabhAva kaba hotA hai isake samarthaname kucha aura pramANa de denA cAhate haiM (1) saMsArakI bhUmikAme saMsArI jIva apane pariNAma svabhAvake kAraNa jisa samaya vivakSita bhAvako prApta hotA hai usI samaya usa bhAva meM nimitta vyavahArake yogya vivakSita karmakA udaya - udIraNA pAI jAtI hai / aura isaliye yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki isa karmake udaya udI1raNAse yaha bhAva huA / jaise jisa samaya krodha karmakA udaya udIraNA hotI hai usI samaya krodha paryAya pAI jAtI hai| isI prakAra sarvatra karmake udaya - udIraNAke sAtha jIvake odayika bhAvoMkI vyApti jAnanI cAhiye /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAekAraNamImAMsA (2) aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvoMke sambandhameM bhI yahI niyama lAgU hotA hai| zaMkA-paramAgamameM vivakSita karmakA kSaya eka samaya pahale svIkAra kiyA gayA hai aura kSAyika bhAva usase avyavahita anantara samayameM svIkAra kiyA gayA hai jaise 14veM guNasthAnake antima samayameM cAroM aghAtiyA karmokA kSaya svIkAra kiyA gayA hai, kintu siddha paryAyakI prApti usase avyavahita anantara samayameM svIkAra kI gaI hai so kyoM? samAdhAna-aise sthala para sadbhAvameM hI abhAvakA upacAra kara yaha kathana kiyA gayA hai, kyoMki caudahaveM guNasthAnake antima samayameM cAroM aghAtiyA karmoMkI yathAsambhava prakRtiyokA sattva va udaya pAyA jAtA hai| yataH yaha sattva aura udaya aura AgekI paryAyameM nahI hai, isaliye vahI unameM kSaya vyavahAra kara liyA gayA hai| (3) prathamopazama samyagdRSTi jIva apane samyagdarzanake kAlameM kama se kama eka samaya aura adhikase adhika chaha Avali kAla zeSa rahanepara yadi sakleza pariNAmakI bahulatAke kAraNa nIce giratA hai to niyamase sAsAdana guNasthAnako prApta hotA hai| yahA~ jisa samaya sAsAdana guNasthAnakI prApti hai usI samaya anantAnubandhI cAroMmeMse kisI eka prakRtikI udaya-udIraNA hai aisA paramAgama svIkAra karatA hai| ina donoM meM kAlabheda nahIM hai| (4) dviNuka Adi pudgalabandhame bhI 'dUdhikAdiguNAnA tu' siddhAnta ke anusAra donoMke madhya nimitta-naimittika sambandhake svIkArameM samaya bheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai| ___ ye kucha Agamika pramANa haiM jinase yaha siddha hotA hai ki vyavahArase svIkAra kiye gaye nimitta-naimittika sambandhameM samaya bheda nahIM svIkAra kiyA jA sakatA hai / aura isI AdhArapara bauddhoMke dvArA anumAna pramANameM kAraNa hetukA niSedha karanepara usakA parIkSAmukha Adi nyAya granthoMmeM vyavahAra nimitta naimittika sambandhameM samaya bhedakA niSedha karaneke sAtha anumAna pramANameM kAraNa hetukA dRr3hatAse samarthana kiyA gayA hai| dekho parIkSAmukha a0 3 sUtra 56 se lekara 59 taka / isa prakAra eka dravyake kAryako dUsare dravyame vyavahAra hetutA kaba banatI hai isakA saMkSepameM vicAra kiyaa|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jainatattvamImAMsA aba eka dravyake kAryakI vyavahAra hetutA dUsare dravyameM kyoM arthAt kisa prayojanase kI gaI hai isakA vicAra karate haiM (1) prazna yaha hai ki jaba eka dravyake kAryako kAraNatA dUsare dravyameM paramArthase nahIM ho pAI jAtI to aisA svIkAra hI kyoM kiyA gayA ? } samAdhAna yaha hai ki lokameM yA paramAgamameM sadbhUta yA asadbhUta jitanA bhI vyavahAra svIkAra kiyA gayA hai vaha paramArthakI siddhikA hetu honese hI svIkAra kiyA gayA hai| isI tathyakA samarthana nayacakrake isa vacanase hotA hai Nichachaya-vavahAraNayA mUlimabheyA NayANa savvANaM / NicchayamAhaNaheU pajjaya-davvatthiyaM muNaha // 182 // saba nayoMke mUla bheda do haiM-nizcayanaya aura vyavahAranaya / unameMse naigamAdi dravyAthikanaya aura RjusUtra Adi paryAyArthikanaya nizcayanaya arthAt nizcayanayake viSayabhUta paramArthasvarUpa arthakI siddhike hetu jAno // 18 // (2) samayasAra jaise adhyAtma pradhAna granthoMmeM bhI yatra-tatra vyavahAranaya aura usake viSayabhata arthako prarUpaNA kI gaI hai, para vaha kyoM kI gaI hai aura use paramArthasvarUpa mAnanepara kyA Apatti AtI hai isakA bhI vahA~ vizada rUpase spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| jaba vyavahAra abhUtArtha hai to mAtra paramArthakA hI kathana karanA cAhiye aisA prazna honepara AcAryadeva uttara dete hai jaha Na vi sakkamaNajjo aNajjabhAsaM viNA u gAhe / naha vavahAreNa viNA paramatthuvaemaNamasabaka // 8 // jaise anArya puruSako anArya bhASA bole binA paramArthako hRdayaMgama karAnA azakya hai vaise hI vyavahArake vinA paramArthakA upadeza denA azakya hai|18|| isa sUtra gAthAmeM usa prayojanakA nirdeza kiyA gayA hai jisako dhyAnameM rakhakara paramAgamameM sadbhuta aura asadbhata vyavahArako svIkAra kiyA gayA hai| kintu jo manISI prayojana vizeSase svIkAra kiye gaye vyavahArako hI paramArtha mAnakara usakA samarthana karate hai unakA vaisA karanA kaise sadoSa hai isakI vizeSa carcA AcArya devane samayasAra sUtra gAthA 85 aura 99 meM vizeSarUpase kI hai / gAthA 85 meM ve kahate haiM jadi puggalakammamiNaM kuvvadi taM ceva vedayadi AdA / dokiriyAvadiritto pasadi so jiNAvamadaM / / 85 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA 55 yadi AtmA isa pudgalakarmako kare aura usIko bhoge to vaha apane AtmA aura pudgala donoM kI do kriyAoMkA paramArthase kartA ho jAneke kAraNa donoM kriyAoMse usakA abheda mAnanA par3atA haiM jo jina devako sammata nahIM hai // 85 // isa Apattiko AcAryadevane 99 vI sUtra gAthAmeM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai - jadi so paradravyANi ya karijja niyameNa tammao hojja / jamhA Na sammao teNa so Na tesi havadi kattA // 95 // yadi AtmA para dravyoMko arthAt para dravyoMke kAryoMko kare to vaha niyamase para dravyamaya ho jAya / yataH vaha para dravyamaya nahIM hotA, ataH vaha unakA kartA nahI hai / zakA - AcAryadevane to samayasAra gAthA 80-81 meM do dravyoMke madhya nimitta - naimittika bhAvakA niSedha nahIM kiyA, mAtra kartA-karma bhAvakA hI niSedha kiyA hai, nimittanaimittika bhAvakA nahIM ? samAdhAna - kartAnimitta kAraNanimitta, adhikaraNanimitta ityAdi rUpase prayojana vizeSako dhyAname rakhakara vyavahArase parameM nimittatA avazya svIkAra kI hai para vaha paramArthasvarUpa nahIM hai ise bhI unhoMne Age svIkAra kara liyA hai / isaliye nizcita hotA hai ki jisa prakAra do dravyome paramArthase kartA-karma Adi rUpa kathana nahIM bana sakatA, usI prakAra do dravyoMme paramArthase nimitta naimittika sambandha bhI nahI bana sakatA / ataH yAvanmAtra vyavahAra paramAgama meM vyavahAranayase hI svIkAra kiyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / (3) nizcayakI siddhikA hetu honese vyavahAra kahA gayA hai isakA samarthana caraNAnuyogase bhI hotA hai| mUlAcAra mUlaguNAdhikAra gAthA 3 kI TIkAke isa vacana dvArA ukta kathanakA samarthana hotA hai / yathA vratazabdo'pi sAvadha navRttau mokSAvAptinimittAcaraNe vartate / vrata zabda bhI sAvadyakI nivRttike sAtha mokSako prAptike nimitta rUpa AcaraNameM vyavahRta hotA hai / yahA~ para nizcaya samyagdarzanapUrvaka prazasta mana-vacana-kAyako pravRtti rUpa AcaraNa meM vrata vyavahAra mokSakA nimitta mAnakara kiyA gayA hai / kintu yaha AcaraNa kisa nayase svokAra kiyA gayA hai isakA vicAra bRhadravya saMgraha gAthA 45 kI TIkAse ho jAtA hai / vahA~ kahA hai
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA tatra yo'sau bahiviSaye paJcendriyaviSayAdiparityAgaH sa upacaritAsadbhutavyavahAreNa / pR0 193 / / vahA~ yaha jo paJcendriyoMke viSayAdikA parityAgarUpa cAritra hai vaha upacarita asadbhUta vyavahAranayase svIkAra kiyA gayA hai| __ isa samagra kathanakA yaha tAtparya hai ki AgamameM jitanA bhI bheda vyavahAra yA upacAra vyavahAra svIkAra kiyA gayA hai vaha vyavahAranayase mAtra prayojana vizeSako dhyAnameM rakhakara hI svIkAra kiyA gayA hai| aura isIliye samayasAra gAthA 12 kI AtmakhyAti TIkAme 'parijJAyamAnaH tadAtve prayojavavAn' (jisa samaya yaha jIva bhedarUpase vastuko jAnatA hai yA upacAra vyavahAra kiyA jAtA hai usa samaya jAnA huA yaha vyavahAra prayojanavAn hai) isa kathana dvArA vyavahArako mAtra prayojanavAn batalA kara usakA samarthana kiyA gayA hai| __isa prakAra nimitta-naimittika Adi vyavahAra kisa nayase, kaba aura kyoM svIkAra kiyA gayA hai isakA vicAra kiyaa| 6. bAhya kAraNake do bhevoMkA vicAra bAhya kAraNake do bheda hai-prayoga aura visrsaa| Agamame nimitta, kartA, preraka, utpAdaka, bandhaka, pariNAmaka, upakAraka, sahAyaka AdhAranimitta, Azrayanimitta aura udAsInanimitta Adi ina zabdoMkA vyavahAra yatra-tatra vAkyoMmeM huA hai unakA antarbhAva ukta dono bhedoMme hotA hai / jahA~ ajJAnI jIvakA yogapravRtti aura vikalpa nimitta hotA hai vahA~ prayoganimitta vyavahAra hotA hai aura jahA~ svabhAva pariNata jIva tathA pudgalAdi dravya nimitta hote hai vahA~ visrasAnimitta vyavahAra hotA hai / paMcAstikAya samaya TIkAse yahI jJAta hotA hai___yathA hi gatipariNataH prabhajano vaijayantInA tipariNAmasya hetukartA valokyate na tathA dhrm.| sa khalu niSkriyatvAn na kadAcidapi gatipariNAmameva Apadyate / kuto'sya sahakAritvena pareSAM gatipariNAmasya hetukartRtvam / kintu salilamiva matsyAnAM jIvapudgalAnAmAzrayakAraNa mAtratvenodAsIna evAsau gate prasaro bhavati / gA0 88 / jaise gatipariNata vAyu patAkAoM ke gatipariNAmakA hetu kartA dekhA jAtA hai vaise dharmadravya hetukartA nahI dekhA jAtA, kyoMki vaha paramArthase parispanda lakSaNa kriyAse rahita honeke kAraNa kabhI bhI gatikriyAko hI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 bAyakAraNamImAMsA nahIM prApta hotA hai, isaliye vaha sahakArI kAraNarUpase dUsaroMkI gati kriyAkA hetukartA kaise ho sakatA hai ? kintu machaliyoMke liye jalake samAna jIva-pudgaloMkA Azraya kAraNamAtra honese vaha (dharmadravya) galikA udAsIna hI prasara hai| ___ yahA~ isa udAharaNameM prabhaMjana padase vAyukAyika jIva liye gaye haiM ataH yaha prayoga nimittakA udAharaNa hai| jahA~ pUgala dravyakI paryAya lI gaI ho vahA~ yaha pudgala dravyakI paryAyakI apekSA visasAnimitta kA udAharaNa hotA hai, kyoMki jIvakI svabhAva paryAya yoga aura vikalpase rahita hotI hai| tathA zeSa dravya jaDa haiN| inameM jJAna bhI nahIM, bala bhI nahIM / jIvakA trikAlI svabhAva na kisIkA kAraNa hai ora na kArya hai| itanA vizeSa hai ki jIvakI svabhAva paryAyameM preraka, bandhaka, pariNAmaka, utpAdakarUpa vyavahAra nahI hogaa| samayasArameM kahA hai bhAvo jadi kammakado attA kammassa hodi kidha kattA / Na kuNadi attA kiMci vi muttA aNNa sagaM bhAvaM // 59 / / jovabhAva yadi karmakRta ho to jIva dravyakarmakA kartA ThaharatA hai| parantu yaha kaise ho sakatA hai, kyoMki jIva apane bhAvoMko chor3akara anya kisIko nahI karatA hai / / 59 / / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka dravya dUsare dravyoke kAryako trikAlameM karanemeM samartha nahIM hai / zaMkA-isa vacana dvArA AcAryadevane do dravyome mAtra kartA-karma bhAvakA hI niSedha kiyA hai, isase nimitta-naimittika bhAvakA niSedha kahA~ hotA hai| ataH eka dravyakI dUsare dravyoke kArya meM sahAyakatA upakArakatA tathA balAdhAna nimittatA Adi yathArtha mAnanI caahiye| anyathA AgamameM jo sva-parasApekSa pariNamana mAne gaye hai ve ghaTita nahIM hote| / isase spaSTa hai ki sva-parasApekSa pariNamanoMme pratyeka sva-parasApekSa pariNamanake liye svake samAna parakI bhI apekSA hotI hai| aura tabhI use svaparasApekSa pariNamana kahanA saMgata pratIta hotA hai| isaliye paramAgamameM bAhya nimittoMke kathanako nirarthaka na mAnakara kAryakArI hI mAnanA cAhiye? samAdhAna-yahA~ sarva prathama dekhanA yaha hai ki paramAgamame ukta
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jainatasvamImAMsA kAryoMke prati bAhya nimittoMko kisa nayase svIkAra kiyA gayA hai isakA spaSTIkaraNa paJcAstikAya gAthA 89 aura samayasAra vyAkhyAse bhale prakAra ho jAtA hai / yathA vijjadi jesi gamaNaM ThANaM puNa tasimeva sabhavadi / te sagapariNAmehiM du gamaNa ThANaM ca kubaMti // 89 // jinakA pamana hotA hai unhIMkA punaH ThaharanA hotA hai, kyoMki ve padArtha apane pariNAmoMse hI gamana aura sthiti karate haiM // 89 / / ......."dharma. kila na jIva-pudgalAnAM kadAcid gatihetutvamamyasyati, na kadAcit sthitihetutvamadharmaH / tau hi pareSAM gati-sthityoryadi mukhyahetU syAtAM tadA yeSA gatisteSA gatireva na sthitiH, yeSA sthitisteSAM sthitireva na gati / tata ekeSAmapi gati-sthitidarzanAdanumIyate na to tayormukhyahetU / kintu vyavahAranayavyavasthApitau udaasiino| kathamevaM gati-sthitimatA padArthAnAM gati-sthitI bhavataH iti cet ? sarve hi gati-sthitimantaH padArthAH svapariNAmairava nizcayena gati-sthitI kurvantIti / dharmadravya kadAcit vAstavameM jIva aura pudgalokI gatimeM hetu hone kA abhyAsa nahIM karatA aura adharma dravya kadAcit sthitimeM hetu honekA abhyAsa nahI karatA, kyoMki ve donoM yadi dUsaroMkI gati aura sthitike mukhya hetu hoveM taba jinakI gati ho unakI gati hI hotI rahe sthiti na ho aura jinakI sthiti ho unakI sthiti hI banI rahe, gati na ho| yataH eka-eka karake una jIvoM aura pudgaloMkI gati aura sthiti dekhI jAtI hai ataH anumAna hotA hai ki ve dharmadravya aura adharmadravya vyavahAranayase sthApita kiye gaye udAsIna hetu hai / zaMkA-yadi aisA hai to gati aura sthiti karanevAle padArthokI gati aura sthiti kaise hotI hai ? ___samAdhAna-kyoMki sabhI gati aura sthiti karanevAle padArtha nizcayase dekhA jAya to apane pariNAmoMse hI gati aura sthiti karate hai // 8 // ___ isa kathanase ye tathya phalita hote hai (1) ajJAnIke jo yoga aura vikalparUpa kriyA hotI hai usase rahita honeke kAraNa nityarUpase jina dharmAdika cAra dravyoMko AgamameM svIkAra kiyA gayA hai unameM mAtra udAsInapanese visrasA hetu honekA hI vyavahAra ghaTita hotA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA (2) ukta TokAmeM yaha to svIkAra kiyA hI gayA hai ki gati aura sthiti karanevAle padArthoM kI gati aura sthiti nizcayase apane-apane gamana kriyArUpa aura ThaharanerUpa pariNAma karanese hI hotI hai taba isase kyA yaha sutarAM phalita nahIM ho jAtA ki lokameM sva-parasApekSa | jitane bhI kArya svIkAra kiye gaye haiM ve bhI saba paramArthase svayaM apaneapane pariNAmake hI mukhya kartA haiM / avazya phalita ho jAtA hai| / __ (3) yadi ina donoM dharma aura adharma dravyoMkI mukhya hetumeM parigaNanA kI jAtI hai aura yaha svIkAra kiyA jAtA hai ki ye donoM dravya jIvoM aura pudgaloMkI gamana kriyA aura sthiti kriyAke mukhya kAraNa hai / to aisA mAnane para eka to antarvyAptike bala para ina donoMke jIva aura pudgalamaya prApta honekA prasaMga AtA hai aura aisI avasthAme ye donoM kramase apane gati hetutva aura sthiti hetutva guNoMke kAraNa sadA hI jinakI gati hogI unakI gati hI karate raheMge aura jo sthita hoMge unakI sadA sthiti hI banAye rkhegeN| yadi kahA jAya ki hama inako jIvo aura pudgaloMkI gati aura sthitikA vAstavika kAraNa nahI mAnate, hamane to inheM mukhya rUpase bAhya nimitta svIkAra kiyA hai to yataH ye nitya svIkAra kiye gaye haiM, ataH vyavahAra nimitta-naimittika bhAvase bhI ye jinakI gati hogI unakI gatimeM sadA bAhya nimitta hote rahege aura jinakI sthiti hogI unakI sthiti meM bhI ye sadA bAhma nimitta hote raheMge yaha doSa AtA hai, jise TAlA nahIM jA sktaa| itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki ye siddhoMke samAna nitya svIkAra kiye gaye haiM, isaliye ye gati aura sthitike upAdAna nimitta to ho hI nahI sakate, bAhya prayoga nimitta bhI nahI ho sakate hai| isaliye ye donoM dravya mAtra bAhya udAsIna nimitta rUpase svIkAra kiye gaye hai| AkAza dravya aura kAla dravyake sambandha meM bhI isI dRSTise samajha lenA caahiye| __ aba mukhyataH una vyavahAra nimittoMke viSayameM vicAra karanA hai jinhe lokameM aura AgamameM pariNAmaka, utpAdaka Adi nimitta rUpase svIkAra kiyA gayA hai / yadyapi AgamameM vyavahAra hetuoMke viSayame kartAnimitta, preraka nimitta, utpAdakanimitta pariNAmakanimitta ityAdi zabdoMkA prayoga dRSTigocara hotA hai, ataH yadi AgamameM ajJAnI jIvake yoga aura vikalpa ke arthameM inakA prayoga huA to inakA prayogakartA nimittameM antarbhAva
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA hotA hai aura pudgaloMke lie huA hai to visrasAnimittoMmeM antarbhAva hotA hai| vyavahArase prayoga nimittake arthameM samayasAra gAthA 84 kI AtmakhyAti TIkAkA yaha vaktavya dRSTavya hai / yathA___ bahippya-vyApakabhAvena kalazasambhavAnukUla vyApAraM kurvANa. " kulAla kalaza karoti ....." iti lokAnAmanAdirUDho'sti taavdvyvhaar| bAhya vyApya-vyApaka bhAvase kalazakI utpattike anukUla vyApAra karanevAlA kumbhakAra kalazako karatA hai aisA logoMkA anAdi kAlase rUDha vyavahAra calA A rahA hai| ____ yahA~ sarvaprathama sAdRzya sAmAnyake AdhArapara bAhya vyAptiko svIkAra karake kumbhakAra aura miTTI dravyako eka svIkAra kiyA gayA hai aura vyavahArase kumbhakArake ghaTa utpattike anukUla vyApArako dekhakara usame miTTIke vyApAra karaneko svIkAra kiyA gayA hai taba jAkara laukika loga anAdi kAlase isa jAtikA vyavahAra karate A rahe hai ki kumbhakAra ghaTa banAtA hai, vaha khadAnase miTTI lAtA hai Adi / yaha prayoganimittikA udAharaNa hai| phira bhI jo manISI apane indriya pratyakSa, tarka aura anubhavako duhAI dekara jIvo aura pudgaloko vyavahArase kahe jAnevAle utpAdaka, kartA Adi nimittako mukhya kartAka sthAnapara biThalAkara yaha likhate aura kahate hue nahIM thakate ki kAryase avyavahita pUrva samayavartI upAdAname kArya karaneke sanmukha aneka upAdAna zaktiyA~ hotI hai, isaliye jaba jaise bAhya nimitta milate haiM unhIke anusAra kArya hotA hai to unakA aisA likhanA aura kahanA kaise bhrAnta hai isa tathyakA ukta ullekhoMse vizada rUpase jJAna ho jAtA hai / prakRtameM pudgalarUpa karmake vilasA nimitattvake viSayame tattvArthazlokavArtika a0 5 sU0 20 kA yaha vacana dRSTavya hai atropagrahavacana sadvedyAdikarmaNA sukhAdyutpattI nimittamAtratvanAnugrAhakatvapratipattyartham, pariNAmakAraNa jIva., tasyaiva tathyapariNAmAt / yahA~ sUtrame jo upagraha vacana AyA hai vaha sukhAdikI utpattimeM sAtAvedanIya Adi karmoM ke nimitta mAtra honese anugrAhakapanekI pratipattike liye AyA hai, vastutaH sukhAdirUpa pariNAmakA yathArtha kAraNa to jIva hI hai, kyoMki usIke sukhAdirUpa pariNAma hotA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA isa kathanase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki karmodayako jo karaNanimitta yA anugrAhaka, upakAraka Adi kahA jAtA hai vaha usake vyavahAra se nimittamAtra honese hI kahA jAtA hai, paramArthase to karmodayake kAlameM jIvake jitane bhI kArya hote haiM unheM jIva hI apane usa-usa samayake nizcaya upadAnake anusAra pariNamana svabhAvake kAraNa hI karatA hai| isI tattvArthazlokavAtika pR0 151 meM jo yaha vacana AyA hai tadevaM vyavahAranayasAmAzrayaNe kArya-kAraNabhAvo dviSThaH sambandha sayogasamavAyAdivat pratItasiddhatvAt pAramArthika eva na punaH kalpanAropita', sarvathApyanavadyatvAt / saMgraha sUtrasamAzrayaNe tu na kadAcit kazcit sambandha. anyatra kalpanAmAtrAt iti sarvamaviruddham / ___ isaliye isa prakAra vyavahAranayakA Azraya karane para kArya-kAraNa bhAvarUpa do dravyoMme sthita sambandha saMyogasambandha aura samavAyasambandha ke samAna pratItisiddha honese paramArthasvarUpa hI hai, kintu kalpanAropita / nahI hai, kyoMki yaha sabhI prakArase anavadya hai / saMgrahanaya aura RjusUtrakA Azraya karane para to kisIkA anyake sAtha kalpanA mAtrako chor3akara koI sambandha nahIM hai / isa prakAra saba kathana virodha rahita hai| vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai| kintu bauddha paryAyamAtra vastuko mAnate haiM, vastu sAmAnyAtmaka bhI hotI hai ise sattva, prameyatva Adi dharmoke AdhArapara ve svIkAra hI nahIM karate / unhIko lakSyakara AcArya vidyAnandane ukta uttara diyA hai| saMgrahanaya vastuko mAtra sAmAnyamAtra svIkAra karatA hai aura RjusUtranaya mAtra paryAyamAtra svIkAra karatA hai| kintu naigamanaya gauNamukhyabhAvase sAmAnya aura vizeSa donoMko svIkAra kara do dravyoMke saMyogasambandhako aura eka dravyameM sAmAnyavizeSakI apekSA samavAya sambandha-tAdAtmya sambandhako bhI svIkAra karatA hai / isaliye yahA~ para vyavahAranaya naigamanaya) se do dravyoMme kiye gaye kArya-kAraNabhAvako prayojana vizeSakI apekSA pratItisiddha honese paramArthasvarUpa batalAyA gayA hai| phira bhI vaha kAlpanika hai yaha bAta | saMgraha naya aura RjusUtra nayase spaSTa kI gaI hai| isI prakAra aSTasahasrIme jo yaha vacana AyA hai tadasAmarthyamakhaMDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ? tattkhaNDane vA svabhAvahAni., avyatirekAta / pR0 105 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA nitya zabdakI sAmarthyakA khaNDana nahIM karatA huA sahakArI kAraNa akiMkara kaise nahIM ho jAtA, arthAt avazya ho jAtA hai / yadi mImAMsaka kahe ki sahakArI kAraNa nitya zabdako sAmarthyakA khaNDana kara detA hai to usake nitya svabhAvakI hAnikA prasaMga AtA hai, kyoMki nitya zabda kI sAmarthya usase abhinna hai| ___mImAMsaka zabdako sarvathA nitya mAnakara usakI vyaMjanA (abhivyakti) dhvanirUpa sahakArI kAraNase mAnatA hai| usIko lakSyakara ukta vacana AyA hai / mImAMsakase usakI mAnyatAko dhyAnameM rakhakara yaha pacchA kI gaI hai ki dhvanike dvArA jaba zabdakI vyaMjanA hotI hai taba zabdase sarvathA abhinna usa dhvanise zabdake nitya svabhAvakA (sAmarthyakA) khaMDana hotA hai yA nahIM ? yadi mImAMsaka kahe ki dhvanise sarvathA nitya zabdakI sAmarthyakA khaNDana nahIM hotA hai to yaha Apatti dI gaI hai ki taba sahakArI kAraNakI vyarthatA siddha hotIhai-vaha akicitkara ho jAtA hai| yadi vaha kahe ki isase sarvathA nitya zabdakI sAmarthyakA khaNDana ho jAtA hai to usane zabdako jo sarvathA nitya mAnA hai usake usa svabhAvakI hAnikA prasaMga AtA hai| isa prakAra hama dekhate hai ki AcArya vidyAnandane ukta kathana dvArA mImAMsakakI mAnyatAnusAra donoM taraphase use jakaDa kara usakI mAnyatAkA hI khaNDana kiyA hai| kintu durbhAgya hai ki aise bhI vyavahArAbhAsI hai jo isa uddharaNakA durupayoga apane vyaktigata abhimatake samarthana meM karate hai / astu / isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki Agamame prayojana vizeSako dhyAname rakhakara vyavahArase cAhe prayogarUpa nimitta svIkAra kiyA gayA ho yA visA nimitta, hai dono hI apanese bhinna dravyakI kAryakI utpattike samaya usa dravyakI kriyA karanekI apekSA akiMcitkara hii| iname jo vyavahArase kAraNatA svIkAra kI gaI hai vaha kevala anvayavyatirekako dekhakara kAlapratyAsattivaza pratyeka samayame pratyeka dravya kisa paryAyako kara rahA hai isa nizcayakI siddhi karane ke liye hI svIkAra kI gaI hai| paramArthase eka dravya kAraNa rUpase dUsare dravyakA kArya karaneme kucha bhI samartha nahI hai-vaha akiMcitkara hai isI taththako dhyAnameM rakhakara AcArya pUjyapAdane iSTopadezameM yaha vacana kahA hai nAjJo vijJatvamAyAti vijJo nAzatvamRcchati / nimittamAtramanyastu gatedharmAstikAyavat / / 35 / /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA 63 ajJa puruSa vijJapaneko prApta nahIM hotA aura vijJa puruSa ajJapaneko prApta nahIM hotA / anya padArtha (vyavahArase) dUsare dravyake kArya meM aise hI nimittamAtra haiM jaise gati kriyAkA nimitta dharmaM dravya hotA hai / tattvArthavArtika a0 1 sUtra 20 ke bhASya meM yaha vacana AyA hai yathA mRdaH svayamanrbhavanaghaTapariNAmAbhimukhye daNDa-cakra- pauruSeyaprayatnAdinimittamAtraM bhavati 1 jaise miTTI ke svayaM (svabhAvase) ghaTa hone rUpa pariNAmake sanmukha hone para daNDa, cakra aura pauruSeya prayatna nimittamAtra hotA hai / so usase bhI ukta tathyakA hI samarthana hotA hai / isa prakAra paramAgamameM vyavahArase jo prayoga nimitta aura vistrasA nimitta ina do prakAra ke hetuoMkA kathana kiyA gayA hai vaha kisa dRSTise kiyA gayA hai isakA yahA~ vicAra kiyA / zaMkA - jayadhavalA bhAga 1 pR0 261 Adi meM pratyaya kaSAya aura samutpattikaSAyame jo bheda kiyA gayA hai so kyo ? samAdhAna - yatibRSabha AcAryane svayaM ina donoMmeM antarakA khulAsA kiyA hai / usakA Azaya yaha hai ki yataH karmodayako nimittakara kaSAya hotI hai, ataH karmodayakA nAma pratyaya kaSAya hai aura anya manuSya tathA lakaDI Adiko nimitta kara jo kaSAya utpanna hotI hai, una manuSya tathA lakaDI Adiko samutpatti kaSAya kahate haiM / ina donoMkA spaSTIkaraNa karate hue AcArya vIrasena likhate hai jIvAdI abhiNNo hodUNa jo kasAe samuppAdedi so paccao NAma, bhiNNo hoNa jo mamuppAdedi so samutpattio tti donhaM bheduvalaMbhAdo / jo jIvase abhinna hokara kaSAyako utpanna karatA hai vaha pratyaya kaSAya hai aura jo jIvase bhinna hokara kaSAyako utpanna karatA hai vaha samutpattikaSAya hai / isa kathana se asadbhUta vyavahAranayake jo anupacarita aura upacarita ye bheda kiye gaye hai unakA jJAna ho jAtA hai| zaMkA-karmodayako jIvase abhinna kaise mAnA jAya ? samAdhAna-tattvArthazlokavArtika pR0 430 meM isa zaMkAkA samAdhAna karate hue kahA hai jIva-karmaNobaMdha. kathamiti cet ? parasparaM pravezAnupravezAnma tvekapariNAmAt
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA tayorekandrayAnupapate / 'vetanAcetanAvetat bandha pratyekatA gatI' iti vacanAbandho'stIti cet, na, upasaratastayorekatvavacanAt tayorekatvapariNAmahetuH bhinno lakSaNa to'tyantamiti dravyabhedAmidhAnAt / 64 zaMkA - jIva aura karmakA bandha kaise hotA hai ? samAdhAna - jIva aura karmake pradezoMke paraspara anupravezase bandha hotA hai, kintu inake ekarUpa pariNamanase bandha nahI hotA, kyoMki jIva aura karma eka dravya nahIM hai / zakA- inamese 'jIva cetana aura karmapudgala acetana hai, ve dono bandhakI apekSA ekapane ko prApta haiM' isa vacanake anusAra bandhako una donoMke ekarUpa pariNamanakA hetu mAnanemeM kyA Apatti hai ? samAdhAna- nahIM, kyoMki ve donoM eka-dUsarekA upasaraNa karate hai, isaliye una donoMkA ekapanA svIkAra kiyA gayA hai / lakSaNakI apekSA ve donoM atyanta bhinna hai, kyoMki Agamame isI AdhAra para dravyoMmeM bhedakA kathana kiyA gayA hai / spaSTa hai ki paramAgamame jo bandhako upacarita kahA gayA hai so vaha isI AdhAra para kahA gayA hai / tattvArthavArtikameM jo prayoga aura vistrasA ye zabda Aye hai / unamese adhyAya 5 sUtra 22 meM inakA yaha artha kiyA gayA hai tatra prayoga. pudgalavikArastadanapekSA vikriyA visrasA / vahA~ pudgalakA vikAra prayoga kahalAtA hai aura usakI apekSAke vinA honevAlI vikrayAkA nAma visrasA hai / arthAt pudgala vikArakI apekSA kiye binA jo vikrayA ( pariNAma ) hotI hai usakA nAma visA hai / Age inakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai tatra pariNAmo dvividha. - anAdirAdimAMzca / anAdirlokasaMsthAna- mandarAkArAdi / AdimAn prayogajo vaisrasikazca / tatra cetanasya dravyasyopazamakAdirbhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvAt vainasika ityucyate / jJAna- zIla- bhAvanAdilakSaNa. AcAryAdipuruSaprayoga nimittatvAt prayogajaH / acetanasya ca mRdAde. ghaTa-saMsthAnAdipariNAma kulAlAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / indradhanurAdinAnApariNAmo vainasika / vahA~ pariNAma do prakArakA hai- anAdi aura AdimAn / loka
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA saMsthAna aura mandarAkArAdi anAdi pariNAma hai| AdimAna pariNAma do prakArakA hai-prayogaja aura vaikhasika / vahA~ cetana dravyake aupazamAdika bhAva koke upazama AdikI apekSAse hokara bhI apauruSeya honese vainasika aisA kahA jAtA hai| jJAna, zIla aura bhAvanA Adi lakSaNavAlA pariNAma AcAryAdi puruSoMke prayogake nimittase hotA hai, isa liye prayogaja hai / tathA acetana miTrokA ghaTa saMsthAna Adi pariNa ma kulAlAdi puruSoMke prayogake nimittase hotA hai, isaliye prayogaja hai| indradhanuSa Adi nAnA pariNAma vainasika hai| Age a0 5 sU0 24 meM bandhake prasaMgase likhA haivisrasA vidhiviparyaye nipAtaH // 11 // prayogaH puruSakAya-vAG-manaHsaMyogalakSaNa. // 12 // pauruSeya pariNAmakI apekSAkA nAma vidhi haiM aura usase viparIta arthameM visrasA nipAtana siddha jAnanA cAhiye / tathA puruSake kAya vacana aura manake saMyogakA nAma prayoga hai| jisa bandhameM prayoga nimitta ho usase prAyogika bandha liyA gayA hai tathA ajIva bandhame lAkha-lakar3I AdikA bandha liyA gayA hai| ___ isa prakAra tattvArthavAtikameM prayogake do lakSaNa dRSTigocara hote hai| yadyapi sUtra 22 meM prayogakA lakSaNa likhaneke bAda jo udAharaNa diye gaye haiM unase to sUtra 24 meM diyA gayA prayogakA lakSaNa hI phalita hotA hai| phira bhI yaha savAla banA hI rahatA hai ki sUtra 22 meM pudgala vikArako prayoga kyoM kahA? jaba isa savAla para gaharAIse vicAra karate haiM to sUtra 22 meM diye gaye udAharaNoMse hI usakA samAdhAna ho jAtA hai / vahA~ sAdi vaisasika jIva pariNAmoMmeM aupazamika Adi bhAva liye gaye hai| likhA hai ki ye bhAva karmoke upazamAdikI apekSAse hokara bhI apauruSeya honese vainasika haiN| inheM apauruSeya to isa liye kahA, kyoMki inakI utpattimeM puruSake kAya, vacana aura manake prayogakI apekSA nahIM hotii| aura sUtra 22 meM prayogake lakSaNake anusAra inheM prAyogika isaliye nahIM kahA, kyoMki kaukA upazama Adi pudgalakA vikAra honepara bhI ve una bhAvoMkI utpattike karaNa nimitta nahIM haiM, karmodayake abhAva meM yA unakA kSaya ho jAne para jIvake samyagdarzanAdi pariNAmoMke anukUla AtmapuruSArtha karane para ve svakAlameM svaya hI utpanna hue haiN| AgamameM kAlalabdhikI mukhyatAse inakA kathana isIliye kiyA gayA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jainatattvamImAMsA isa kathana se yaha phalita huA ki karaNAnuyogake anusAra jinhe aupazamika Adi bhAva kahA jAtA hai vAstavameM ve jIvake svabhAva hI hai aura unakI utpattimeM laukika puruSArtha, jise AcAryadevane aSTazatI meM ( puruSArtha puna ihaceSTitaM dRSTam ) iha ceSTA kahA hai usakI aNumAtra bhI apekSA nahIM pdd'tii| vaha to mana, vacana aura kAyakI pravRtipUrvaka honevAle mAnasika vikalpoMse mukta hokara apane trikAlI jJAyaka bhAvameM upayoga dvArA lInatA prApta karane para hI hotA hai| yaha jIvakA ukta 'laukika puruSArthase bhinna alaukika puruSArtha hai / yataH ina aupazamika Adi bhAvoMke hone meM jIvakA yaha laukika puruSArtha kAryakArI nahIM hai, isIliye unhe apauruSeya kaha kara visrasA kahA hai| tAtparya yaha hai ki ina apazamika Adi bhAvoMkI utpattike na to karmokI upazamAdirUpa avasthA karaNa nimitta haiM aura na hI inakI utpatti jIvoMke prazasta mana, vacana aura kAyake vyApAra paraka vrata niyamAdirUpa laukika puruSArthase 1 hI hotI hai / jIvake jitane bhI svabhAva bhAva utpanna hote haiM unakI utpattikA mArga hI judA hai / adhyAtma usI mArgakA pratipAdana karatA hai / isakI puSTi meM tattvArthavAtrtika a0 1 sUtra 2 kA yaha kathana bhI dRSTavya hai karmAbhidhAyitve'pyadoSa iti cet ? na, mokSakAraNatvena svapariNAmasya vikSitattvAt / 10 / sya paranimittatvAdutpAdasyeti cet ? na, upakaraNamAtratvAt / 11 / AtmapariNAmAtra tadramaghAtAt |12| aheyatvAt svadharmasya | 13 | pradhAnatvAt | 14 | pratyAsatte |14| zaMkA - mokSakA kAraNa samyaktva nAmaka dravyakarmako kahane para bhI koI doSa nahI hai / samAdhAna --- nahIM, kyoMki mokSake kAraNarUpase AtmAkA pariNAma hI vivakSita hai / samyaktva nAmaka dravyakarma pudgaladravyakI paryAya hai, isaliye mokSake kAraNarUpase vaha vivakSita nahIM hai / zakA - samyaktvakI utpatti sva aura para ( samyaktva karma) donoMke nimittase hotI hai, isaliye samyaktva nAmaka dravya karmako bhI mokSakA kAraNa mAnanA cAhiye ? samAdhAna- nahIM, kyoMki bAhya sAdhana upakaraNamAtra hai / dUsare samyaktva Adi AtmapariNAmoMse samyaktva karmakA uttarottara rasaghAta hI hotA hai, (2) tIsare AtmAkA yaha samyaktva pariNAma tyAgA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhyakAraNamImAMsA 67 nahIM jAtA, kyoMki usake hone para hI AtmA samyagdarzana paryAyarUpase pariNamana karatA hai, isaliye aheya hai / parantu samyaktva nAmaka karma pudgala heya hai, kyoMki usake binA hI kSAyika samyagdarzanakI utpatti hotI hai / (3) cauthe AtmAkA samyagdarzana pariNAma pradhAna hai, kyoMki bhItara usake honepara bAhya samyaktva nAmaka dravya karma bAhya nimittamAtra hai, ataH apradhAna hai / (4) pAMcaveM AtmAkA pariNAma samyagdarzana pratyAsattivaza mokSakA kAraNa hai, kyoMki usakI tAdAtmyabhAvase utpatti hotI hai / kintu samyaktva nAmaka dravyakarma viprakRSTatara hai, vaha tAdAtmyarUpase pariNamana nahIM karatA / isaliye aheya honese, pradhAna honese aura pratyAsanna honese samyagdarzana nAmaka AtmapariNAma hI mokSakA kAraNa honA yukta hai, samyaktva nAmaka dravyakarma nahIM / 7. paryAyoMkI dvividhatA paramAgamameM do prakArakI hI paryAyeM svIkAra kI gaI haiM, svasApekSa svabhAva paryAya, sva-parasApekSa svabhAva paryAya aura sva-parasApekSa vibhAva paryAya isa taraha tIna prakArakI nahI / vastutaH svasApekSa svabhAva paryAya se sva-parasApekSa svabhAva paryAya pRthaka nahIM hai. donoM eka hI haiM, kyoMki jitanI bhI svabhAva paryAyeM hotI haiM ve svake lakSyase apane pariNAma dvArA tanmaya hone para hI utpanna hotI hai, isaliye unheM Agama meM paranirapekSa yA svasApekSa hI svIkAra kiyA gayA hai / anantara pUrva diye gaye tattvArtha bhASyake ukta vacanase hI isakI puSTi ho jAtI hai| isa viSayameM pravacana sArakA yaha sUtra vacana bhI dRSTavya hai pariNAmo puNNaM asuho pAvaM ti bhaNiyamaNNesu / pariNAmI NaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye / / 181 // anya dravyako lakSyakara jo zubha pariNAma hotA hai usakA nAma puNya hai aura azubha pariNAmakA nAma pApa hai / kintu jo pariNAma anyako lakSya kara nahIM hotA use paramAgamameM duHkhake kSayakA kAraNa kahA gayA hai || 181|| paradravya pravRtta zubhAzubhakA nAma puNya-pApa hai, ye donoM jIvake azuddha pariNAma haiM / paradravya pravRttapanekI apekSA inameM koI bheda nahIM hai| inhIM pariNAmoMkA nAma sva- parasApekSa paryAya hai / isa bhUmikAmeM rahanevAlA jIva bhI azuddha kahA jAtA hai| tathA svadravya pravRtta pariNAmakA nAma )
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaitattvamImAMsA hotA hai / isa apekSA jIva zuddha kahA jAtA hai / isIkI svasApekSa yA paranirapekSa pariNAma saMjJA hai / isa tathyako spaSTarUpase samajhaneke liye samayasArakA yaha sUtra vacana bhI dRSTavya hai suddha tu vijAgaMto suddhaM cevappayaM lahai jIvo / jANato du asuddhaM asuddhamevappayaM lahai || 168 / / jIvako zuddha rUpase - paranirapekSa akele ekarUpase anubhava karanevAlA jIva zuddha AtmAko hI prApta karatA hai / tathA jIvako azuddharUpase parasApekSa saMyuktarUpase anubhavanevAlA jIva saMsArI rUpase azuddha AtmA ko hI prApta karatA hai / 1 isa prakAra nizcita hotA hai ki jIva aura pudgala dravyakI kevala svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya ye do hI paryAyeM hotI haiM / tathA dharmAdi anya cAra dravyoMkI ekamAtra svabhAva paryAya hI hotI hai / usIko sarvArthasiddhi Adi paramAgamameM utpAdakI apekSA svapratyaya utpAda kahA gayA hai / yaha SaTguNI hAti-vRddhirUpa svapratyaya utpAda akele agurulaghu guNakA hI na hokara sabhI guNoMkA hotA hai| vahA~ 'anantAnA agurulaghuguNAnAM' kA artha ananta avibhAgapraticcheda hai, na ki agurulaghuguNake ananta avibhAga paricchedarUpa artha vivakSita hai / vahA~ dharmAdika tIna dravyoMkA prakaraNa hai / isaliye unakI svapratyaya svabhAva paryAya kaise hotI hai yaha samajhAyA gayA hai| sAtha hI usa paryAya para Azraya nimittarUpa vyavahAra kaise ghaTita hotA hai yaha bhI vahA~ spaSTa kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki isa yA isI prakArake dUsare Agamika AdhArapara jo svabhAva paryAyake svapratyaya yA paranirapekSa svabhAva paryAya aura sva-parapratyaya svabhAva paryAya aise do bheda karate haiM unakI vaisI ceSTA Agama viruddha hai / Azaya yaha hai ki sabhI svabhAva paryAyoM meM cAhe ve agurulaghuguNakI hI kyoM na hoM vyavahArase Azraya nimitta avazya hote haiM, unake kartAnimitta aura karaNanimitta nahIM hote, isIliye unakI paranirapekSa yA svasApekSa saMjJA hai / sAtha hI ukta kathanase yaha bhI samajha lenA cAhiye ki jo jIva svabhAva sanmukha yA svabhAvalIna hotA hai usakI zuddha saMjJA hai aura jo jIva svabhAvako gauNa kara yA usako na samajhakara parameM rAga-dveSa moha karatA hai usakI azuddha saMjJA hai| isI AdhArapara pratyeka jIva kramase mukta aura saMsArI banatA hai| isa dRSTise kisa nizcaya upAdAnakI bhUmikA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAjhakAraNamImAMsA meM Akara isane isa avasthAko prApta kiyA hai yaha mukhya nahIM haiM, mukhya / usakA sakAra hai ki usakA kAya svabhAvakI ora le gAsa para parako ddor|jb vibhAva yA svabhAvakI ora jhukAva rahatA hai taba nizcaya upAdAna bhI unake anukUla rahatA hai / aisA hI anvaya-vyatireka hai| zaMkA-jaise miTTImeM jisa prakAra kumbha nirmANakA kartRtva vidyamAna hai usI prakAra kumbhakAra vyaktimeM bhI kumbha nirmANakA kartRtva vidyamAna hai| pharaka yaha hai ki miTTI kumbharUpa pariNata hotI hai aura kumbhakAra kumbharUpa pariNata honemeM sahAyaka hotA hai| samAdhAna-miTTI kumbhakI svarUpase kartA hai, kumbhakAra svarUpase kartA nahIM hai, kyoMki kumbhakArameM kumbha kAryake kartRtva guNakA atyanta abhAva hai| mAtra usameM prayojanavaza kartRtvakA upacAra kiyA jAtA hai / ataeva miTTI kumbharUpa kevala pariNata hI nahIM hotI, kintu pariNamana karatI hai| kumbhakAra miTTIke ghaTa kAryakA vAstavameM sahAyaka nahIM hotA hai, sahAyaka hotA hai aisA vyavahArase kahA jAtA hai / aura aise vyavahAra kA kAraNa kumbhakAra kA yoga aura vikalpa hai| zaMkA-pahale Apane zuddha AtmAkA artha akelA paranirapekSa ekarUpa kiyA hai, so ise aura adhika spaSTa kIjiye ? samAdhAna-samayasAra gAthA 38 kI AtmakhyAti TIkAmeM zuddha zabda kA artha karate hue batalAyA hai nara-nArakAdijIvavizeSAjIvapuNyapApAtravasaMvaranirjarAbandhamokSalakSaNavyAvahArikanavatatvebhyaSTakotkIrNajJAyakasvabhAvabhAvenAtyantavivaktatvAcchuddha. / mai nara-nArakAdi jIva vizeSa, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA bandha aura mokSasvarUpa vyAvahArika nau tattvose TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvarUpa bhAvake dvArA atyanta bhinna hU~, isaliye zuddha huuN| mokSamArgIke liye ekamAtra svataHsiddha, anAdi-ananta, nitya udyotasvarUpa aura vizada jJAna-darzana jyotisvarUpa eka jJAyaka bhAva hI anubhavane yogya hai isa tathyako spaSTa karaneke liye zuddha zabdakA ukta artha kiyA gayA hai| ___ kartA-karmabhAvake vikalpase mukta karanekI dRSTise zuddha zabdake arthako spaSTa karate hue gAthA 73 AtmakhyAti TIkAmeM AcAryadeva kahate haiM samastakArakacakaniyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAcchukhaH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA ___kartA-karma Adi samasta kArakoMke samUhakI prakriyAse pArako prApta nirmala anubhUti mAtra honese maiM zuddha huuN| __ukta samagra kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki mokSamArgIke liye na to paryAyAzrita vikalpa hI mukti prAptikA yathArtha sAdhana hai aura na hI kartA-karma Adi rUpa kAraka vikalpa hI mukti prAptikA yathArtha sAdhana hai| isa prakAra samasta vikalpoMse mukta hokara jo mAtra akhaNDa eka jJAyakasvarUpa AtmAko anubhavatA hai vahI yathArthameM mokSamArgI hokara saMsArase mukta hotA huA paramAtmasvarUpa avasthAkA adhikArI hokara svAtmottha ananta sukhakA bhoktA banatA hai, isake sivAya parAzrita anya jitane upAya haiM ve saba paramArthase saMsAra tattvako hI bar3hAnevAle haiN| isI tathyako dhyAname rakhakara vItarAga sarvajJadevane apanI divyAna dvArA jisa mArgako darzAyA use spaSTa karate hue AcArya samantabhadra svayaMbhUstotrameM kyA kahate haiM, yaha unhIMke zabdoMme par3hiye yadvastu bAhacaM guNa-doSasUtenimittamAbhyantaramUlaheto / adhyAtmavRttasya tadaMgabhUtamAbhyantara kevalamapyala te / / 59 // jisa guNa-doSakI utpattikA abhyantara (nizcaya upAdAna rUpa AtmA) ..mUla hetu hai usa kAryakA jo vastu nimittamAtra hai, adhyAtmavRtta-mokSake Y sAdhaka mokSamArgIkI dRSTi meM vaha gauNa hai, kyoMki he jinendradeva Apake zAsanake anusAra mokSamArga nizcayanaya pradhAna honase usa mokSamArgIkI dRSTimeM abhyantara heta ho paryApta hai // 59 // aura isIliye pravacanasAra gAthA 16 kI tattvadIpikA TIkAme svayaMbhU padakI vyAkhyA karate hue AcAryadeva amRtacandra likhate hai-- ___ ato na nizcayataH pareNa sahAtmana kArakasambandho'sti, yata zuddhAtmasvabhAvalAbhAya sAmagrImArNaNatayA paratantra bhUyate / isaliye nizcayase AtmAkA parake sAtha kArakasambandha nahIM hai, jisase ki ye jIva zuddhAtmasvabhAvakI prAptike liye sAmagrIkA anusandhAna karaneke prayojanase paratantra hote haiN| spaSTa hai ki vyavahArase Agamame pratipAdita kArya-kAraNaparamparAse anvaya-vyatirekake AdhArapara kAlapratyAsattivaza bAhya kAraNakI svIkRti honepara bhI jisase paramArthasvarUpa kArya-kAraNa paramparAko yathArthatAmeM bAdhA na Aye isI paddhatise usakA kathana karanA paramAgamameM vyavahAArase svIkAra kiyA gayA hai / vijJeSu kimadhikam / JANUA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. nizcayaupAdAna-mImAMsA upAdAna vidhi-niravacana hai nimita upadeza / basa ju jaise dezameM gharai su taise bheSa / / paNDita pravara banArasIdAsajI] pichale prakaraNameM hama bAhya nimitta kAraNakI sAMgopAMga vivecanA kara Aye haiM / yaha to nirvivAda satya hai ki bAhya nimitta kAraNa aise hI upakaraNamAtra hai jaise rAjAko pahicAnake bAhya sAdhana chatra, camara aura viziSTa siMhAsana Adi hote hai| yA bhAgate hue corake pIche usako giraphtame leneke lie bhAgate hue pulisake sipAhI Adi hote haiM / isaliye yaha prazna hotA hai ki svayaM pratyeka dravyakI pratisamaya jo paryAya hotI hai vaha pRthak-pRthak yA eka sadRza kaise hotI hai| unake vaisA honeke svayaM vastuniSTha antaraMga koI kAraNa haiM yA kevala bAhma nimitta kAraNake anusAra hI ve hotI haiN| yadi kevala bAhya nimittoMke anusAra vastuoMkI pratyeka paryAyakI utpatti mAnI jAya to pratyeka vastuko svarUpase hI paratantra mAnanekA prasaMga upasthita hotA hai| aura aisI avasthAme jIvoM kI svAzrita bandha-mokSavyavasthA, paramANuo, dharmAdicAra dravyoMkI svabhAva paryAyeM tathA abhavyoM aura dUrAdUra bhavyoMkA nirantara saMsArI banA rahanA nahIM bana sktaa| isaliye pratyeka dravyame usake apane-apane svabhAva Adike kAraNasvarUpa aisI vyavasthA honI cAhiye jisake kAraNa pratyeka samayakA utpAda-vyaya svayaM hotA hai| pratyeka samayake pRthak-pRthaka jo vastuniSTha kAraNa haiM unakI hI AgamameM nizcaya upAdAna saMjJA svIkAra kI gaI hai| (1) prakRta viSayakA spaSTIkaraNa prakRtame isa viSayako spaSTa karaneke lie hama sarva prathama ghaTakA udAharaNa lete haiN| ghaTa miTTIkI paryAya hai, kyoMki ghaTameM miTTIkA anvaya dekhA jAtA hai| isalie ghaTakA upAdAna miTTI kahI jAtI hai| parantu yadi kevala miTTIse hI ghaTa banane lage to miTTIke bAda ghaTakI hI utpatti honI caahie| miTTI aura ghaTake bIcameM jo piNDa, sthAsa, koza aura kuzUla AdirUpa vividha sUkSma aura sthUla paryAyeM hotI hai ve nahIM honI caahie| mAnA ki ye saba paryAyeM miTTImaya haiM / parantu jo miTTI khAnase
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jainatattvamImAMsA AtI hai vaha pUrvokta anya paryAyoMko prApta hue binA ghaTa paryAyarUpase pariNata nahIM ho sakatI / isase mAlUma par3atA hai ki kevala miTTI ko ghaTa kA upAdAna kAraNa kahanA dravyArthika nayakA kathana hai / vastutaH ghaTakI utpatti amuka paryAya viziSTa miTTIse hotI hai, jisa avasthAmeM miTTI khAnase AtI hai usa avasthAviziSTa miTTIse nhiiN| ataeva isa apekSAse ghaTakA nizcaya upAdAna kAraNa vivakSita avasthA viziSTa miTTI hI hotI hai, anya avasthA viziSTa miTTI nhiiN| __ isa viSayako spaSTa karaneke lie dUsarA udAharaNa hama jIvakA le sakate hai / mukta avasthA jIvako svAzrita paryAya hai, kyoMki mukta avasthA meM jIbakA anvaya dekhA jAtA hai| isalie dravyAthika nayase mukta avasthA kA upAdAna kAraNa jIva kahA jAtA hai| parantu yadi kevala jIvase mukta avasthA utpanna hone lage to nigodiyA jIvako bhI usa paryAyake bAda muyata avasthA utpanna ho jAnI caahie| nigoda avasthA aura mukta avasthAke bocameM jo dUsarI aneka paryAya dRSTigocara hotI haiM ve nahIM honI caahie| mAnA ki ina donoM avasthAoMke bIca kama yA adhika jo dUsarI paryAyeM hotI hai ve saba jIvamaya haiN| parantu jo jIva nigodase nikalatA hai vaha pUrvokta sasArakI anya paryAyoMko prApta hue binA mukta avasthAko nahIM prApta hotA / isase mAlUma par3atA hai ki kevala jIvako muzta avasthAkA upAdAna kAraNa kahanA dravyAthikanayakA vaktavya hai| vastuta mukta avasthAkI utpatti antima kSaNavartI ayogikevalI avasthA viziSTa jIvase hI hotI hai| isake pUrva kramase sayogikevalI, kSINakaSAya, sUkSmasAmparAya, anivRttikaraNa, apUrvakaraNa aura apramattasaMyata Adi avasthAgarbha pracura avasthAe~ niyamase hotI hai| apramattasaMyata avasthAke pUrva kauna-kauna avasthAe~ hoM inakA nAnA jIvoMkI apekSA eka niyama nahIM hai| apane-apane nizcaya upAdAnake anusAra dUsarI-dUsarI avasthAe~ yathAsambhava hotI haiN| jisa prakAra saba pudgala ghaTa nahIM banate usI prakAra yaha bhI niyama hai ki saba jIva ina avasthAoko prApta nahIM hote| jo nikaTa bhavya haiM ve hI apane-apane nizcaya upAdAnake anusAra yathA 1 isake lie dekho aSTasahasrI zloka 10 kI TokA / yahA~ para vyavahAranaya (dravyAthika naya) se miTTIko ghaTakA upAdAna kahA hai, RjusUtranayase pUrva paryAyako ghaTakA upAdAna kahA hai tathA pramANase pUrva paryAyaviziSTa miTTIko ghaTa kA upAdAna kahA hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 nizcayaupAdAna-mImAMsA samaya ina avasthAboMko prApta kara mukta hote haiN| itanA spaSTa hai ki mukta honeke anantara pUrva ayogI avasthA niyamase hotI hai| ataeva nizcaya upAdAna kAraNa aura kAryake ye lakSaNa dRSTigocara hote haiN| . (2) nizcaya upAdAnakA svarUpa niyatapUrvakSaNavatitvaM kAraNalakSaNam / niyatotarakSaNavatitvaM kAryalakSaNam / aSTasahasrI TippaNa pR0 211 / niyata pUrva samayameM rahanA kAraNakA lakSaNa hai aura niyata uttara kSaNa | meM rahanA kAryakA lakSaNa hai| yadyapi isemeM jo niyata pUrva samayameM sthita hai use kAraNa aura jo niyata uttara samayameM sthita hai use kArya kahA gayA hai para isase nizcaya upAdAna kAraNa aura usake kAryakA samyaka bodha nahIM hotA, kyoMki niyata pUrva samayameM dravya aura paryAya dono avasthita rahate haiM, isalie itane lakSaNase kauna kisakA nizcaya upAdAna kAraNa hai aura kisa nizcaya upAdAnakA kauna kArya hai yaha bodha nahIM hotaa| phira bhI ukta kathanase nizcaya upAdAna kAraNa aura kAryameM eka samaya pUrva aura bAdameM honekA niyama hai yaha bodha to ho ho jAtA hai| nizcaya upAdAna kAraNakA avyabhicArI lakSaNa kyA hai isakA spaSTa ullekha aSTasahasrI (pR0 210 ) meM eka zloka uddhRta karake kiyA hai| vaha zloka isa prakAra hai tyaktAtyaktAtmarUpa yatpUrvApUrveNa vartate / kAlatraye'pi tad dravyamupAdAnamiti smRtam / / jo dravya tInoM kAloMmeM apane rUpako chor3atA huA aura nahIM chor3atA 1 huA pUrvarUpase aura apUrvarUpase varta rahA hai vaha upAdAna kAraNa hai aisA / jAnanA caahie| yahA~para dravyako upAdAna kahA gayA hai| usake vizeSaNoM para dhyAna denese vidita hotA hai ki dravyakA na to kevala sAmAnya aMza upAdAna hotA hai aura na kevala vizeSa aMza upAdAna hotA hai| kintu sAmAnya vizeSAtmaka dravya hI nizcaya upAdAna hotA hai| dravyake kevala sAmAnya aMzako aura kevala vizeSa aMzako upAdAna mAnane meM jo ApattiyA~ AtI haiM unakA nirdeza svayaM AcArya vidyAnandane eka dUsarA zloka uddhRta karake kara diyA hai| vaha zloka isa prakAra hai yat svarUpaM tyajatyeva yanna tyajati sarvathA / sammopAdhAnamaryasya kSaNika pAzvataM yathA //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA jo apane svarUpako chor3atA hI hai kevala vaha (paryAya) aura jo apane svarUpako sarvathA nahIM chor3atA kevala vaha (sAmAnya) artha (kArya) kA upAdAna nahIM hotA / jaise kSaNika aura zAzvata / yadyapi sarvathA kSaNika aura sarvathA zAzvata koI padArtha nahIM hai| parantu jo loga padArthako sarvathA kSaNika mAnate haiM unake yahA~ jaise sarvathA kSaNika padArtha kAryakA upAdAna nahI ho sakatA aura jo loga padArthako sarvathA zAzvata mAnate hai unake yahA~ jaise sarbathA zAzvata padArtha kAryakA upAdAna nahIM ho sakatA usI prakAra dravyakA kevala sAmAnya aMza kArya kA upAdAna nahIM hotA aura na kevala vizeSa aMza kAryakA upAdAna hotA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| - isa viSayako aura spaSTa karate hue svAmI kArtikeya svaracita dvAdazAnuprakSAmeM kahate hai: jaM vatthu aNeyataM ta ciya kajjaM kareI NiyameNa / bahudhammajudaM atyaM kajjakara dIsae loe // 225 / / jo vastu anekAntasvarUpa hai vahI niyamase kAryakArI hotI hai, kyoki bahuta dharmoMse yukta artha hI lokameM kAryakArI dekhA jAtA hai // 225 / / eyataM puNa davvaM kajja Na karedi lesamitta pi / jaM puNa Na kIradi kajja taM vuccadi kerisa davvaM // 226 / / kintu ekAntarUpa dravya lezamAtra bhI kArya karaneme samartha nahI hotA aura jaba vaha kArya nahI kara sakatA to use dravya kaise kahA jA sakatA hai, arthAt nahI kahA jA sakatA // 226 / / ___ Age ekAntasvarUpa dravya yA paryAya kAryakArI kaise nahI hotA isakA samarthana karate hue ve kahate hai: pariNAmeNa vihINaM NiccaM davvaM viNassade Neva / No uppajjadi ya sadA evaM kajjaM kahaM kuNai // 227 / / pajjayamitta taccaM khaNe khaNe vi aNNaNNa / aNNaidavvavihINaM Na ya kajjaM ki pi sAhedi // 228 / / apane pariNAmase hIna nitya dravya sarvadA na to vinAzako hI prApta hotA hai aura na utpanna hI hotA hai, isalie vaha kAryako kaise kara sakatA hai| tathA paryAyamAtra tattva kSaNa kSaNameM anya-anya hotA rahatA hai,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna -mImAMsA 75 isalie anvayI dravyase rahita vaha kisI bhI kAryako nahIM sAdha sakatA ||227-228|| isalie svAmI kArtikeyane phalitArtharUpa meM upAdAna kAraNa aura kAryakA jo lakSaNa kiyA hai vaha isa prakAra hai: putrapariNAmajattaM kAraNabhAveNa baTTade davvaM / uttarapariNAmajudaM taM ciya kajjaM have niyamA || 230|| anantara pUrva pariNAmase yukta dravya kAraNarUpase pravartita hotA hai aura anantara uttara pariNAmase yukta vahI dravya niyamase kArya hotA hai || 230|| svAmI vidyAnandane bhI upAdAnakAraNa aura kAryakA kyA svarUpa hai isakA bahuta hI saMkSepameM samAdhAna kara diyA hai / ve zloka 58 kI sahastrI TIkAme kahate haiM: upAdAnasya pUrvAkAraNa kSaya kAryotpAda eva, hetoniyamAt / upAdAnakA pUrvAkArase kSaya kAryakA utpAda hI hai, kyoMki ye dono / eka hetuse hote haiM aisA niyama hai / isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jo anantara pUrva paryAyaviziSTa dravya hai usakI upAdAna saMjJA hai aura jo anantara uttara paryAyaviziSTa dravya hai usakI kArya saMjJA hai / upAdAna - upAdeyakA yaha vyavahAra anAdi kAlase isI prakAra calA A rahA hai aura ananta kAla taka calatA rahegA / isa viSayako spaSTa karaneke lie hama pahale eka udAharaNa ghaTa kArya kA de Aye haiN| usase spaSTha hai ki khAnase prApta huI miTTIse yadi ghaTa banegA to use kramase una paryAyoMmeMse jAnA hogA jinakA nirdeza hama pUrvame kara Aye haiM / vyavahAranayase kitanA hI catura vyavahAra heturUpase upasthita kumhAra kyo na ho vaha khAnakI miTTIse ghaTa paryAya takakI niSpattikA jo krama hai usameM parivartana nahI kara sakatA / khAnase lAI gaI miTTI jaise-jaise eka-eka paryAya rUpase niSpanna hotI jAtI hai tadanukUla kumhArake hasta pAdAdikA kriyA vyApAra bhI badalatA jAtA hai aura usI kramase miTTIke Azrita vikalpAtmaka upayogameM bhI parivartana hotA jAtA hai / antameM miTTImeMse ghaTa paryAyakI niSpatti isI kramase hotI hai aura jaba miTTI se ghaTa paryAyakI niSpatti ho jAtI hai to kumhArakA vyavahAra se tadAzrita yoga- upayogarUpa kriyA vyApAra bhI ruka jAtA hai / eka dravyAzrita upAdAna - upAdeyasambandhake sAtha bAhya dravyAzrita nimitta
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jainatatvamImAMsA naimittikasambandhakI yaha vyavasthA hai jo anAdi kAlase yathAsambhava isI kramase eka sAtha calI A rahI hai aura ananta kAla taka isI krama se calatI rhegii| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki nimitta-naimittika vyavahAra sarvatra eka orase nahIM hotA, kintu kahIM-kahIM donoM orase bhI hotA hai| udAharaNa svarUpa jaba ghaTa kAryakI mukhyatA hotI hai taba vivakSita yoga aura upayogase yukta kumhAra usakA vyavahAra hetu kahA jAtA hai aura ghaTa kArya naimittika kahA jAtA hai| kintu jaba kumhArakA vivakSita yoga aura upayogarUpa kriyA vyApAra kisa bAhya nimittase huA isakA vicAra kiyA jAtA hai to jo miTTI ghaTa paryAyarUpase pariNata ho rahI hai vaha usakA bAhya nimitta kahA jAyagA aura vivabhita yogaupayogaviviSTa kumhAra usakA naimittika kahA jAyagA / anubhavameM to yaha bAta AtI hI hai, Agamase bhI isakA samarthana hotA hai| aisA niyama hai ki jisa upazama samyagdRSTike upazama samyaktvake kAlameM kamase kama eka samaya aura adhikase adhika chaha Avali kAla zeSa rahatA hai usake anantAnubandhIcatuSkamese kisI eka prakRtiko udIraNA hone para sAsAdana guNasthAnakI prApti hotI hai| aba eka aisA upazamasamyagdRSTi jIva lIjie jisane anantAnubandhIcatuSkakI visaMyojanA kI hai| aise jIvako dvitIya guNasthAnakI prApti taba ho sakatI hai jaba anantAnubandhIcatuSkakA sattva hokara usameMse kisI eka prakRtikI udIraNA ho aura anantAnubandhIcatuSkakA sattva aura usamese kisI eka prakRtiko udIraNA taba ho sakatI hai jaba use sAsAdana guNakI prApti ho| spaSTa hai ki yahA~ para sAsAdana guNakI prAptikA nimitta anantAnubandhIkI udIraNA hai aura usake sattvake sAtha udIraNAkA nimitta sAsAdana guNa hai| phira bhI aise jIvako sAsAdana guNakI prApti kisa nimittase hotI hai itanA dikhalAnA prayojana rahanese yaha kahA jAtA hai ki anantAnubandhIcatuSkameMse kisI eka prakRtikI udIraNAke nimittase hotI hai| isa viSayako aura bhI spaSTarUpase samajhaneke lie vyaNukakA udAharaNa paryApta hai, kyoMki dvacaNukake donoM paramANu apanI-apanI bandhaparyAyakI utpattike prati upAdAna hokara bhI paraspara donoMmeM vyavahArase nimitta-naimittika bhAva bhI hai| itanA avazya hai ki yahA~ para hai yaha vainasika bandha kA hI udAharaNa, kyoMki isameM puruSa prayoga nimitta nahIM hai / isI prakAra anyatra jAnanA caahiye|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAvAna-mImAMsA 77 yaha nimitta naimittikavyavahArakI vyavasthA hai| isake rahate hue bhI kitane hI vyavahArAbhAsI vyavahAra hetuke anusAra kAryakI utpatti mAnane vAle mahAnubhAva nizcaya upAdAna kAraNake vAstavika rahasyakonasvIkAra kara aisI zaMkA karate hai ki khAnase lAI gaI miTTIse yadi ghaTakI utpatti hogI to usameM kramase hI hogI isameM sandeha nhiiN| parantu khAnase lAI gaI amuka miTTI ghaTakA nizcaya upAdAna hogA aura amuka miTTI sakorAkA nizcaya upAdAna hogA yaha miTTI para nirbhara na hokara kumhAra para nirbhara hai| kumhAra jisa miTTIse ghaTa banAnA cAhatA hai usase ghaTa banatA hai aura jisase sakorA banAnA cAhatA hai usase sakorA banatA hai, isalie yaha mAnanA par3atA hai ki kAryakI utpatti apane nizcaya upAdAnase hokara bhI vaha bAhya nimittake anusAra hI hotI hai| itanA hI nahIM yadi koI viziSTa dhaTa banavAnA hotA hai to usake lie viziSTa kumhArakI zaraNa lenI par3atI hai| yadi aisA ho ki kevala amuka prakArakI miTTIse hI viziSTa ghaTa bana jAya, usameM kumhArakI vizeSatAko dhyAname rakhanekI AvazyakatA na par3e to phira mAtra yogya miTTokA hI saMgraha kiyA jAnA cAhie, viziSTa kArIgirakI ora dhyAna denekI kyA AvazyakatA ? yataH lokameM yogya upAdAna sAmagrIke samAna yogya kArIgirakA bhI vicAra kiyA jAtA hai aura aisA yoga mila jAne para kArya bhI viziSTa hotA hai| isase mAlama par3atA hai ki kAryakI utpatti apane nizcaya upAdAnase hokara bhI vaha bAhya nimittake anusAra hI hotI hai| tAtparya yaha hai ki kisa samaya kisa dravyako kyA paryAya ho yaha nizcaya upAdAna para nirbhara na hokara bAhya nimittake AdhIna hai| vAstavameM vyavahAra hetukI sArthakatA isImeM hai, anyathA kAryamAtrameM vyavahAra hetuko svIkAra karanA koI mAyane nahIM rkhtaa| yaha eka prazna hai jo do dravyoMke nimitta-naimittikasambandha aura eka dravyAzrita upAdAna-upAdeyasambandhake vAstavika rahasyako na svIkAra kara vyavahArAbhAsI mahAzaya upasthita kiyA karate haiM / yadyapi isa praznakA samAdhAna pahile hama jo nizcaya upAdAna kAraNakA svarUpa de Aye haiM usase hI ho jAtA hai, kyoMki usase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki kAryase anantara pUrva samaya meM jaisA upAdAna hogA, anantara uttara kSaNameM usI prakArakA kArya hogaa| vyavahAra hetu use anyathA nahIM pariNamA sktaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 janatattvamImAMsA __isIliye nizcaya upAdAnake sAtha vyavahAra hetukI maryAdAkA kathana karate hue aSTasahasrI pR0 210 kA yaha vacana dRSTavya hai asAdhAraNadravyapratyAsattipUrvAkArabhAvavizeSapratyAsattireva ca nibandhanamupAdAnatvasya svopAdeyaM pariNAma prati nizcIyate / / asAdhAraNa dravya pratyAsatti aura pUrvAkArarUpa bhAvavizeSa pratyamatti hI apane upAdeyarUpa pariNAmake prati upAdAnapanerUpase kAraNa hai aisA nizcita hotA hai| pratyeka kAryake prati yathAsambhava vyavahAra hetu kisa prayojanase svIkAra kiyA gayA hai yaha bAta to anya haiN| prazna yaha hai ki niyata pUrvAkAra pariNata dravya niyata uttarAkAra pariNata dravyakA nizcaya upAdAna hai yA nahIM? paramAgamameM isa tathyapara bArIkIse vicAra karate hue yaha dRr3hatAke sAtha spaSTa kiyA gayA hai ki avyavahita niyata pUrva paryAyase pariNata dravya jaisA hogA usase avyavahita uttara kAlameM vahI kArya hogaa| koI bhI vyavahAra hetu use niyata kAryase anyathA nahI pariNamA sktaa| aura isIliye AptamImAMsAke doSAvaraNayohAni isameM prayukta dvivacanakA samarthana karate hae AcArya vidyAnanda aSTasahasrIme kahate haiM taddhe tu. punarAvaraNa karma jIvasya pUrvasvapariNAmazca / ataH jIvameM ajJAnAdi doSakA hetu AvaraNa karma aura jIvakA avyavahita pUrva samayavAlA apanA pariNAma hai| isa prakAra yaha nizcita hotA hai ki niyata kAryakA niyata upAdAna niyamase hotA hai| aisA nahIM hai ki nizcaya upAdAna anya ho aura kArya vyavahAra hetuke balapara anya ho jAya / jo vyavahArAbhAsI aisA mAnate hai ve mAtra aise kathana dvArA paramAgamakA hI apalApa karate hai| yadyapi ve apane isa matake samarthaname AgamakI duhAI dete haiN| para AgamameM unake isa matakA samarthana karanevAlA eka bhI ullekha nahI upalabdha hotaa| kintu unake isa matake viruddha hI pUrA jinAgama pAyA jAtA hai| aura isIliye svAmI kArtikeyane dvAdazAnuprekSAmeM yaha ghoSaNA kI hai Nava-NavakajjavisesA tIsu vi kAlesu hoMti vatthUNa / ekkekkammi ya samaye puvvuttarabhAvamAsejja // 229 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAma-mImAMsA vastuoMmeM tInoM hI kAloMmeM prati samaya pUrva aura uttara pariNAmakI) apekSA naye naye kArya vizeSa hote haiN| isI ullekha dvArA AcAryane tInoM kAloMmeM jitane kArya utane hI/ unake nizcaya upAdAna kAraNa isa tathyako spaSTa kiyA hai| isIko pratyeka dravyakA svakAla bhI kahate haiN| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratisamayake pratyeka kAryakA nizcaya upAdAna sunizcita hai| isa sunizcita vyavasthAkA apane indriya pratyakSa, tarka aura anubhavake AdhArapara apalApa karanA eka dravyAzrita kArya-kAraNa bhAvako hI maTiyAmeTa karanA hai| mai to ise AgamakI avahelanA karanerUpa sabase bar3A aparAdha mAnatA hU~ / vyavahArakA samarthana karanA aura bAta hai| parantu usake samarthana karane ke lie paramArthakA apalApa nahIM kiyA jaataa| vaha kaisA zrutajJAna hai| jo nizcaya upAdanarUpa paramArthakA apalApa kara mAtra vyavahArakI/ sthApanA karatA hai| naigamanayakA bahuta bar3A peTa hai| para usakI eka maryAdA hai| jisase ajIrNa ho jAya aisI naigamanayakI prarUpaNA kisa kAma kI / jahA~ bhI naigamanayase vyavahAra hetukI puSTi kI gaI hai vahA~ ina dRSTiyoM ko sAmane rakhakara hI vyavahAra hetukI puSTi kI gaI hai (1) sarvatra AcAryoMne eka dravyAzrita antarvyAptiko hI mukhya rUpase svIkAra kiyA hai / tAtparya yaha hai ki dravya apane nitya svabhAvake samAna pariNAmasvabhAvI bhI hai, isalie vaha anyakI sahAyatAke vinA svayaM apane pariNAmako karatA hai aura vaha aise hI pariNAmako karatA hai jaisA usakA nizcaya upAdAna hotA hai| aisI hI ina donoMmeM eka dravyAzrita antarvyApti hai / vastutaH dekhA jAya to usa pariNAmako nizcaya upAdAna bhI nahI karatA hai, kyoMki usakA dhvaMsa hokara hI kAryako utpatti hotI / hai| aura bArIkIse dekhA jAya to dravyakA nitya svabhAva to svayaM apariNAmI hai aura jisa samaya kArya huA usa samaya avyavahita pUrva paryAya svabhAvakA dhvaMsa ho gayA hai| to bhI kArya to hotA hI hai, isalie yaha nizcita hotA hai ki vivakSita kArya apane kAlameM svayaM hai / bAta itanI hai ki nizcaya upAdAnake anusAra svayaM kAryako maryAdA banatI hai| ata. yaha eka dravyAzrita kathana hai, isalie sadbhUta vyavahAranayase nizcaya upAdAna-upAdeya bhAva svIkAra kiyA gayA hai| tathA pariNAmo tathA pariNAmameM abheda svIkAra kara dravyako apane pariNAma kA kartA kahA gayA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasattvamImAMsA (2) aba rahI asadbhUta vyavahAra nayase kArya kAraNakI bAta so isa lokake SadravyamayI honeke kAraNa pratyeka dravyakI prati samayakI paryAyoMkI anya kisa dravyako paryAyake sAtha bAhya vyApti (vyavahAra vyApti) pUrvaka kAla pratyAsatti banatI hai isa tathyako dhyAnameM rakhakara vivakSita kAryakA sUcaka honese ina donoMke madhya asadbhUta vyavahAranayase nimitta-naimittika sambandha kalpita kiyA gayA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya vidyAnanda kyA kahate haiM yaha unhIMke zabdoMmeM par3hie___ kacitsata eva mAmagrIsannipAtina svabhAvAtizayotpatteH suvarNasyaiva kepUrAdisaMsthAnavat / suvarNa hi suvarNatvAdivyAdezAt sadeva keyUrAdisaMsthAnaparyAyAdezAccAsaditi tathApariNamanazaktilakSaNAyAH prativiziSTAnta sAmagryAH suvarNakArakavyApArAdilakSaNAyAzca bahiHsAmagyAH sannipAte keyUrAdisaMsthAnA. tmanotpadyate / tataH sadasadAtmakemevArthakRt / - aSTasahasrI pR0 150 / ___kathaMcit satke hI sAmagrIke sannipAta honepara suvarNake keyUrAdi saMsthAnake samAna svabhAvAtizayakI utpatti hotI hai| jo suvarNatva Adi dravyArthika nayase sat hI hai aura keyUrAdi saMsthAnarUpa paryAyArthika nayase asat hai vaha usa prakArake pariNamanarUpa zakti lakSaNavAlI prativiziSTa antaHsAmagrIkA aura suvarNakArake vyApArAdi lakSaNa bahisAmagrIkA sannipAta honepara keyUra Adi sasthAnarUpase utpanna hotA hai| isaliye siddha hotA hai ki sadasadAtmaka vastu hI artha kriyAkArI hotI hai| - isa ullekhase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka kAryameM prativiziSTa antaHsAmagrI aura bahiHsAmagrI usI prakArakI hotI hai jaisA kArya hotA hai| pratyeka kAryake prati nizcaya upAdAnakI antarvyApti aura vyavahAra sAdhanakI bahiHvyApti svIkAra karanekA Azaya bhI yahI hai / aisA hI nizcaya-vyavahArakA yoga hai| jo mahAzaya indriyapratyakSa, tarka aura anubhavake AdhArapara usakI anyathA prarUpaNA karate haiM unake una indriya pratyakSa Adiko samyak zruttajJAna to nahIM kahA jA sktaa| itane kathanase yaha siddha ho jAtA hai ki avyahita pUrva paryAyayukta dravyakA nAma kAraNa hai aura avyavahita uttara paryAyayukta dravyakA nAma usakA kArya hai aura isaliye svAmikArtikeyAnuprekSAmeM nizcaya upAdAnaupAdeyakA yaha lakSaNa dRSTigocara hotA hai pugvapariNAmajutaM kAraNabhAveNa vaTTade dancha / uttarapariNAmajudaM taM ciya kajja haNe NiyamA / / 222 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA niyamase avyavahita pUrva paryAya yukta dravya kAraNarUpa hai aura avyavahita uttara paryAyayukta dravya kAryarUpa hai // 222 // pratyeka kAryakA nizcaya upAdAna eka hI hai isa prakAra paramAgamase nizcaya upAdAnakA lakSaNa sunizcita honepara jo mahAzaya indriyapratyakSa, tarka aura anubhavake AdhAra para jaurazorase yaha kahate hue nahIM thakate ki avyavahita pUrva samayavartI dravya upAdAna hote hue bhI usase avyahita uttarakAlameM kona kArya hogA yaha nizcita nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vaha aneka yogyatAoMvAlA hotA hai, isalie jaba jaisA nimitta milatA hai taba usI prakArakA kArya hotA hai, ataeva kAryakA niyAmaka nizcaya upAdAna na hokara bAhya nimittako hI mAnanA caahie| kintu unakA yaha kathana kaise Agama viruddha hai ise spaSTa rUpase samajhaneke lie AcArya vidyAnandake ta0 zlokavA0 pR0 65 ke isa kathana para bhI dRSTipAta kIjiye tenAyogijinasyAntyakSaNavati prakIrtitam / ratnatrayamazeSAdhavidhAtakAraNa dhruvam // 47 // tato nA'nyo'sti mokSasya sAkSAnmArgo vizeSataH / pUrvAvadhAraNa yena na vyavasthAmiyati naH // 48 // isalie ayogI jinakA antyakSaNavartI ratnatraya niyamase samasta aghAti karmokA kSaya karanevAlA kahA gayA hai // 47 // isalie paramArthase mokSakA anya koI sAkSAt mArga nahI hai, ataH hamane ratnatraya hI mokSamArga hai isa prakAra jo pUrvAvadhAraNa kiyA hai vaha avyavasthita na hokara vyavasthita hI hai // 48 // isI tathyako aura bhI spaSTa karate hue ve isI paramAgamake pR064 para kyA karate haiM isapara bhI dRSTipAta kIjIe nizcayanayAtUbhayAvadhAraNamapISTameva, anantarasamayanirvANajananasamarthAnAmeva saddarzanAdInAM mokSamArgatvopapatte / nizcayanayase to donoM orase avadhAraNa karanA bhI hameM iSTa hai, kyoMki avyavahita uttara samaya meM nirvANako paidA karane meM samartha samyagdarzanAdikake hI mokSamArgapanA banatA hai| yahA~ para nizcayanayakI apekSA samyagdarzanAdi hI mokSamArga hai yA samyagdarzanAdi mokSamArga hI hai isa prakAra avadhAraNa karake usa ekAnta ko svIkAra kiyA gayA hai jise Aja kala kucha loga sarvathA ekAnta kaha kara usakA niSedha karate haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jainatattvamImAMsA AcArya amRtacandrake isa vacanase bhI isI tathyakA samarthana hotA haitato nAnyatvatsaM nirvANasyetyavadhAryate / pravacanasAra gA0 82 / isalie nirvANakA ekamAtra ratnatrayako chor3akara koI dUsarA mArga nahIM hai / zaMkA- cauthe Adi guNasthAnake samyagdarzanAdiko to phira mokSamArga kyoM kahA jAtA hai ? samAdhAna - sadbhUta vyavahAranayase kahA jAtA hai, kyoMki nizcaya upAdAna usIkI saMjJA hai jisake bAda usIke sadRza kArya ho / isI tathyako spaSTa rUpase samajhaneke lie yaha vacana dRSTavya haina hi dvayAdisiddhakSaNa sahAyogikevalicaramasamayavartino ratnatrayasya kAryakAraNabhAvo vicArayitumupakrAnto yena tatra tasyAsAmarthya prasajyate / kiM tahi ? prathama siddhakSaNena saha tatra ca tatsamarthamevetya saccodyametat / kathamanyathAgni prathamadhUmakSaNamupajanayannapi tatra samartha syAt, dhUmakSaNajanitadvitIyAdidhUmakSaNotpAde tasyAsamarthatvena prathamadhUmakSaNotpAdane'pyasAmarthyaprasakte / tathA ca na kiMcit kasyacit samartha kAraNam / na cAsamarthAt kAraNAdutpattiriti kveya varAkI tiSThet kArya-kAraNatA / kAlAntarasthAyino'gne svakAraNAdutpanno kAlAntarasthAyI skandha eka ebeni sa tasya kAraNaM pratIyate, tathA vyavahArAt, anyathA tadabhAvAt iti cet ? tahi sayogikevaliratnatrayamayogikevalicaramasamayaparyantamekameva tadanantarabhAvina siddhatvaparyAyasyAnantarasyaikasya kAraNamityAyAtam, tacca nAniSTam, vyavahAranayAvarodhatastatheSTatvAt / nizcayanayAzrayaNe tu yadanantaraM mokSotpAdastadeva mukhya mokSasya kAraNamayogicaramasamayavati ratnatraya - miti niravadyametattattvavidAmAbhAsate / ta0 zlokavA0 pR0 71 / dvitIya Adi siddhakSaNoMke sAtha ayogikevalIke antima samayavartI ratnatrayakA kArya-kAraNa bhAva vicAra karaneke lie prastuta nahI hai, jisase ki vahA~ ukta siddhakSaNoMke sAtha ukta ratnatrayakI asAmarthyakA prasaMga prApta hove / zaMkA- to kyA hai ? samAdhAna --- prathama siddhakSaNake sAtha ukta ratnatrayakA kArya-kAraNa bhAva prastuta hai aura vahA~para vaha samartha hI hai, isalie isa viSaya meM zaMkA karanA vyartha hai / yadi aisA svIkAra na kiyA jAya to agni prathama dhUmakSaNako utpanna karatI huI bhI usa kAryake karanemeM samartha kaise hove, kyoMki dhUmakSaNoMse utpanna hue dvitIyAdi dhUmakSaNoMke utpAdameM asamartha hone se prathama dhUmakSaNakI utpattimeM bhI asAmarthyakA prasaMga prApta hotA hai aura aisI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA 83 avasthAmeM koI kisIkA samartha kAraNa nahIM tthhregaa| aura asamartha kAraNase kAryakI utpatti hotI nhiiN| isa prakAra yaha bicArI kAryakAraNatA kahA~ tthhregii| zaMkA-kAlAntara sthAyI agnirUpa apane kAraNase utpanna huA kAlAntara sthAyI dhUmarUpa skandha eka hI hai, isaliye vaha usakA kAraNa pratIta hotA hai, kyoMki aisA vyavahAra hai, anyathA aise vyavahArakA abhAva prApta hotA hai ? samAdhAna-yadi aisA hai to sayogikevalIkA ratnatraya ayogikevalIke antima samaya taka eka hI hai, isaliye vaha tadanantarabhAvI eka siddha paryAyakA kAraNa hai aisA prApta huA aura vaha hameM aniSTa nahIM hai, kyoMki vyavahAranayake anurodhase vaha hame iSTa hai| kintu nizcayanayakA Azraya karanepara to jisake anantara mokSakI utpatti hotI hai vahI ayogikevalIkA antima samayavartI ratnatraya mokSakA mukhya kAraNa hai yaha tattvajJoMko nirdoSa pratIta hotA hai / isa uddharaNase jina tathyoM para prakAza par3atA hai ve ye haiM (1) nizcayanayase upAdAna kAraNa usIkA saMjJA hai jisake avyahita . uttara samayameM tadanurUpa nizcita kArya hotA hai| isakI puSTi isa vacanase bhI hotI hai upAdAnasadRza kArya bhavati / paramAtmaprakAza pR0 151 TIkA / upAdAnake sadRza kArya hotA hai / (2) isI nizcaya upAdAnakI samartha kAraNa saMjJA hai, isakI puSTi isa vacanase bhI hoto haivivakSitasvakAryakaraNe antyakSaNaprAptatvaM hi sampUrNam / -tattvArtha zlokavA0 pR070 vivakSita apane kAryake karanemeM antyakSaNa prAptapanekA nAma hI sampUrNa hai| (3) nizcaya upAdAnake pUrva usako vyavahAra upAdAna kahate haiN| jaise sayogikevalIke ratnatrayako yA isase pUrvake ratnatrayako mokSakA upAdAna kAraNa kahanA yaha vyavahAra upAdAna hai / yaha samartha upAdAna to nahIM hai. phira bhI isameM mokSa prAptike kAraNarUpI kevala davya yogyatA vidyamAna memommomwww R ECTOR
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA hai, isalie isameM mokSaprAptikI kAraNatA naigamanayase svIkArakara yaha mokSakA kAraNa hai aisA vyavahAra svIkAra kiyA gayA hai| 3. kAryakA niyAmaka nizcaya upAdAna ho yahA~ taka hamane nizcaya upAdAnakA svarUpa kyA hai yaha btlaayaa| aba Age isakA vicAra karanA hai ki paramArthase kAryakA niyAmaka nizcaya upAdAnako mAnA jAya yA asadbhuta vyavahAranayake viSayabhUta vyavahAra hetuko / sAdhAraNata: yaha zaMkA una vyavahAra hetuoMko lakSya kara vyavahArIjanoMke dvArA uThAI gaI hai jinheM ve preraka nimitta kAraNa kahate hai| AgamameM kucha aise vacana bhI milate haiM jinase isa zaMkAko bala milatA hai| udAharaNArtha karmakANDameM kahA gayA hai visatreyaNa-rattakkhaya-bhaya-satthaggahaNa-sakile sehi / ussAhArANaM Nirohado chijjade AU / / 57 / / viSajanya vedanA, raktakSaya, bhaya, zastraghAta, saMkleza, ucchvAsanirodha aura AhAranirodha se AyakA kSaya ho jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki ukta kAraNoMkA samAgama honepara Ayuke kSayapUrvaka jo maraNa hotA hai usakI akAla yA kadalIghAta maraNa saMjJA hai // 57|| isI bAtakA samarthana paramAtmaprakAzake isa dohe se bhI hotA hai appA paMgaha aNuharai appu Na jADa Na ei / bhavaNattayaha vi majjhi jiya vihi ANai vihi Nei // 1-66 / / AtmA paMguke samAna hai| AtmA na jAtA hai aura na AtA hai| tIno lokoMme isa jIvako vidhi hI le jAtA hai aura vidhi hI le AtA haiM // 1-66 // karaNAnuyogameM karmakI jo utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa aura udIraNA ye cAra avasthAoMkA ullekha AyA hai usase bhI unhe lagatA hai ki jina kAryoMme preraka nimittoMkI mukhyatA dekhI jAtI hai unameM preraka nimittoMko hI niyAmaka mAnA jAnA cAhiye / / svaya AcArya kundakundane samayasAra gAthA 100 meM kumbhAdi kAryoke prati kumbhakArake vikalpa jJAna aura hastAdikI kriyAko utpAdaka kahA hai tathA AcArya amRtacandradevane inako nimittakartA bhI kahA hai| isI prakAra gAthA 278-79 meM ukta donoM AcAryoMne paradravyako pariNamAne vAlA kahA hai / yahI bAta AcArya gRddhapicchane bhI kahI hai| ve tattvArtha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA sUtrameM pudgalabandhake prasaMgase do adhika muNa (zaktyaMza) vAle pudgalako do hIna guNavAle pugalako pariNamAnevAlA kahate haiN| ina saba uddharaNoMse yahI siddha hotA hai ki jinheM ve preraka nimitta kahate haiM unheM hI, unako nimittakara honevAle kAryoMkA niyAmaka mAnA jAnA caahiye| itanA hI kyoM, AgamameM jinheM udAsIna nimitta kahA gayA hai unake viSayameM bhI una vyavahArIjanoMkA kahanA hai ki unheM bhI kAryokA niyAmaka mAnane meM koI Apatti nahIM dikhalAI detii| anyathA tattvArthasUtrameM 'dharmAstikAyAbhAvAt' (10-9) isa satrakI racanA kA koI artha hI nahIM raha jaataa| siddha jIva to apanI upAdAna yogyatAke kAraNa lokAkAzako ullaMghana kara alokAkAzameM bhI jA sakate the, parantu lokAkAzake Upara alokAkAzameM dharmAstikAya na honese unakA lokAkAzake anta taka hI gamana hotA hai, kyoMki jIvoM aura pudgaloMkI gatikriyAmeM udAsIna nimittapaneko prApta honevAle dharmAstikAyakA lokAkAzake bAhara sadbhAva nahIM pAyA jaataa| yaha vyavahArAbhAsiyoMkA kathana hai| yaha ThIka hai ki Agamame aneka sthaloM para sunizcita vyavahAra hetuoMke samarthanameM aise ullekha dRSTigocara hote haiM jinase unheM yaha AbhAsa hotA hai ki upAdAna to mAtra vastugata yogyatA hai| kisa samaya kisa prakArakA kArya ho yaha saba vyavahAra hetuoM para nirbhara hai| paJcAstikAyameM bhI dharma aura adharma dravyakI vyavahArahetutAke samarthana meM kahA gayA hai tayodi gatipariNAma tatpUrvasthitipariNAma vA svayamanubhavatorbahiragahetU dharmAdhauM na bhavetA tadA tayonirargalagati-sthitipariNAmatvAt aloke'pi vRttiH kena vAryeta / gA0 87 samayavyAkhyA ttiikaa| ___ yadi gatipariNAma athavA gatipariNAmapUrvaka sthitipariNAmako svayaM anubhava karanevAle una jIva-pudgaloMke bahiraMga hetu dharma aura adharma dravya na hoM to una jIva aura pudgalokI nirargala gati aura tatpUrvaka sthiti pariNAma honese AlokAkAzame bhI unakI vRttiko kauna roka sakatA hai ? isI AzayakA kathana tattvArthavArtikake isa uddharaNase bhI hotA hai yathA mRtpiNDo ghaTakAryapariNAmaprApti prati gRhItAbhyantarasAmartha. bAhyakulAladaNDa-cakra-sUtrodaka-kAlAkAzAdyanekopakaraNApekSaH ghaTaparyAyaNAvirbhavati, naiko mRtpiNDa: kulAlAdibAhyasAdhanasannidhAnena vinA paTAtmanAvirbhavituM smrssH|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatva-mImAMsA tathA patatriprabhRti dravyaM gati-sthitipariNAmaprAptiM pratyabhimukha nAntareNa bAhyAnekakAraNasannidhi gati sthiti vA prAptumalamiti / tadanupAhakakAraNadharmAdharmAstikAyasiddhi / ta vA. 5-12 pR0 214 / jisa prakAra ghaTakAryarUpa pariNAmake prati Abhyantara sAmarthyase sampanna miTTIkA piNDa bAhya kumbhakAra, daNDa, cakra, sUtra, jala, kAla aura AkAza Adi aneka upakaraNa sApekSa ghaTaparyAyarUpase prakaTa hotA hai| akelA miTTIkA piNDa kulAlAdi bAhya sAdhanoMkI sannidhike binA ghaTarUpase utpanna honeke lie samartha nahI hai| usI prakAra pakSI Adi dravya gati aura sthitirUpa pariNAmakI prAptike prati sanmukha hotA huA bAhya aneka kAraNokI sannidhike binA gati aura sthiti prApta karaneke liye paryApta nahIM hai| isaliye gati aura sthitike anugrAhaka dharma aura adharma dravyakI siddhi hotI hai| nizcaya upAdAna kAryoMkA niyAmaka nahI hotA, isa matake samarthaname kucha vyavahArAbhAsiyoMkA yaha dRSTikoNa hai| ataH isa viSaya para sAGgopAGga vicAra kara lenA Avazyaka pratIta hotA hai| yathA (1) samartha upAdAna kAraNa kise kahA jAya aura asamartha upAdAna kAraNa kyA hai isakI carcA tattvArtha zloka vAttikame zaMkA-samAdhAnake prasaMgase hama kara Aye hai| tattvArthakArtikameM 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina tInoMkI ekatA mokSamArga hai' isa sUtrakI vyAkhyA karate hue kahA hai eSA pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram / 28 / uttaralAbhe tu niyata pUrvalAbha / 29 / ina samyagdarzanAdi tInomeMse pUrva kI prApti honepara uttarakI prApti - bhajanIya hai| kintu uttarakI prApti honepara pUrvako prApti niyata hai // 28, 29 // ____ isI saraNikA anusaraNa kara tattvArtha zlokavArtikameM yaha vacana AyA hai tata evopAdAnasya lAbhe nottarasya niyatA lAbha , kAraNAnAmavazya kAryavattvAbhAvAt / ___isIliye hI upAdAnakA lAbha honepara uttarakA lAbha niyata nahIM hai, kyoMki kAraNa avazya hI kAryavAle hote hai aisA nahIM hai| kintu AcArya ne yaha kathana vyavahAra upAdAnako dhyAnameM rakha kara hI kiyA hai, kyoMki isase Age ve svayaM samartha upAdAnakA samarthana karate hue zaMkA-samAdhAna karate hue likhate haiM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 nizcayaupAdAna-mImAMsA samarthasya kAraNasya kAryavatvameveti cet ? na, tasyehAvivakSitattvAt / / zaMkA-samartha kAraNa kAryavAle hI hote haiM ? samAdhAna-pUrvakA lAbha honepara uttarakA lAbha bhajanIya hai ityAdi vacana AcAryane samartha upAdAna kAraNako gauNa kara hI kahA hai, kyoMki isa kathanameM samartha upAdAnakI apekSA kathana karanekI vivakSA nahIM kI gaI hai| samartha upAdAna kise kahA jAya isakI carcA bhI AcArya vidyAnandane kI hai| ve likhate haiM vivakSitasvakAryakaraNe'ntyakSaNaprAptatvaM hi sampUrNam / vivikSata apane kAryake karanemeM jo upAdAna anta kSaNako prApta hotA hai usIko sampUrNa upAdAna kAraNa kahA jAtA hai| vicAra kara dekhaa| jAya to isIkI samartha upAdAna kAraNa saMjJA bhI hai aura imIko nizcaya upAdAna kAraNa bhI kahA gayA hai / __ itane vivecanase yaha nirvivAda siddha hotA hai ki Agamame vivakSita kAryase avyavahita pUrvavartI vastuko jo nizcaya upAdAna kAraNa kahA gayA hai vaha samartha upAdAna kAraNako lakSyame rakhakara hI kahA gayA hai| ataH jo vyavahArAbhAsavAdI mahAzaya aise upAdAnako aneka yogyatAvAlA batalAkara mAtra vyavahAra hetukA kAryakArIrUpase samarthana karate haiM unakA vaha kathana tarkasaMgata to hai hI nahIM, Agamaviruddha bhI hai / 2 aba Age Agamake katipaya aise pramANa upasthita kiye jAte hai jinako lakSyameM lenese yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki vyavahAra hetu adalate-badalate rahate haiM, phira bhI apane nizcaya upAdAnake anusAra kArya vahI hotA hai / yathA (ka) sarvArthasiddhi a0 2 sU0 10 meM bhAvaparivartanake svarUpakA nirdeza karate hue batalAyA hai ki samajho koI eka saMjJI, paJcendriya, paryApta, mithyAdRSTi jIva apane yogya jJAnAvaraNakI jaghanya sthitikA bandha kara rahA hai to usake usa sthitibandhake vyavahAra hetu jo sthiti adhyavasAna sthAna hote haiM ve asaMkhyAta lokapramANa hokara bhI eka samayameM unameMse koI eka usa jaghanya sthitibandhakA hetu hotA hai| unameMse yahI usa jadhanya sthitibandhakA vyavahAra hetu ho aisA koI ekAnta niyama nahIM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jainatattva-bhImAMsA hai| isase spaSTa hai ki pratyeka kAryakA niyAmaka nizcaya upAdana hI hotA hai, vyavahAra hetu nhiiN| (kha) pratyeka saMsArI jIvake avagAharUpa kSetrameM anantAnanta pramANa visrasopacaya rahatA hai| unameMse kisa samaya kauna visrasopacaya jIvake sAtha eka kSetrAvagAharUpa bandhako prApta ho yaha vibhAga ukta jIva to nahIM karatA hai, kyoMki isa viSayameM vaha svayaM ajJa hai| jo kevalI hai ve bhI jAnate hue bhI yaha vibhAga nahIM karate ki isa samaya isa vistrasopacayarUpa pudgala skandhako bA~dhege, isako nhiiN| kintu jisa samaya jo vinasopacaya bandha yogya hotA hai vaha jagazreNike asaMkhyAtaveM bhAgapramANa yogasthAnoMmeMse yathAsambhava kisI eka yogasthAnako nimitta kara svayaM jJAnAvaraNAdi rUpase pariNama kara eka kSetrAvagAha rUpase bandhako prApta ho jAtA hai| yahA~ yaha kathana prakRtibandha aura pradezabandhakI apekSA kiyA gayA hai| sthitibandha aura anubhAgabandhake viSayameM bhI isI prakAra se jAna lenA caahie| (ga) do pudgala paramANuoMkA zleSa bandha tabhI hotA hai jaba eka pudgala paramANuse dUsarA pudgala paramANu do adhika sparza guNavAlA na ho / mAtra eka vAlake liye yaha niyama lAgU nahI hotaa| isI prakAra tIna Adi ananta pudgala paramANuke zleSabandhake viSayame bhI jAna lenA cAhiye / so kyo, vicAra kiijiye| (gha) eka kSapita karmAzika jIva hai aura dUsarA guNita karmAzika jIva hai| donone eka sAtha zreNi ArohaNa kiyaa| samajho apUrvakaraNa me donokA vizuddhi rUpa pariNAma sahaza hai| phira bhI kSapita karmAzikake sthitikANDakA pramANa guNita karmAzikake sthitikANDakake pramANase alpa pramANavAlA hotA hai / so kyoM, vicAra kIjiye / (Ga) jIvakANDa lezyA mArgaNAmeM kisa lezyAke kisa aMzase marA huA jIva svarga yA narakameMse kisa svarga yA kisa narakameM janma letA hai yaha spaSTa batalAyA gayA hai| Ayu karmake balase usakA anyatra janma kyo nahI hotA / so kyoM, vicAra kiijiye| (ca) eka jIva apanI pariNAma vizuddhike balako nimittakara aprazasta karmakA apakarSaNa karatA hai| prazna yaha hai ki yaha jIva vivakSita niSekoM ke vivakSita karma paramANuoMkA hI usa samaya apakarSaNa kyoM kara sakatA hai, unake sivA usa samaya anya karma paramANuoMkA apakarSaNa kyoM nahIM kara pAtA? vicAra kiijiye|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAbAna-mImAMsA (cha) upasarga kevalI yA antaHkRtakavalI jIvoMke Upara tapasyAke samaya ghora upasarga honepara bhI bhujyamAna Ayu anapavayaM hI kyoM rahI AtI hai| ghora upasargase usakA cheda ho jAya aura ye jova akAlameM hI muktike pAtra hoM jAyeM, aisA kyoM nahIM hotA ? vicAra kiijiye| (ja) pUrva bhavameM jA jIva karma bhUmija manuSya aura tiryacakI AyukA nikAcita, nidhatti aura upazama karaNa rUpa Ayubandha karake karma bhUmija manuSya aura tiryaca hue haiM / viSa, zastrAdike dvArA unakA akAla maraNa kyoM nahIM hotA? vicAra kiijiye|| (gha) dhavalA pustaka 6 utkRSTa sthitibandha cUlikA sUtra saMkhyA 24 meM deva aura nArakiyoM sambandhI aura 28 meM manuSyoM aura tiryaJcoM sambandhI Ayubandha honepara bhujyamAna AyukA cheda nahIM hotaa| mujyamAna AyumeMse utanI Ayu zeSa rahate hue yadi dUsaroMke dvArA viSa-zastrAdikA prayoga bhI kiyA jAtA hai to bhI unakA maraNa nahIM hotaa| kintu zeSa AyukA bhoga ho letA haiM tabhI una deva-nArakiyoM aura manuSya-tiryazcoMkA maraNa hotA hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki pratyeka kAryakA niyAmaka nizcaya upAdAna hI hotA hai, kyoMki usI samaya hI ye bhItarase maraNake sammukha hote hai, maraNake sbakAlako chor3akara anya kAlameM nhiiN| zaMkA-deva aura nArakiyoMkA to kisI bhI hAlatameM maraNa nahIM hotA, phira isa niyamameM unako kyoM sammilita kiyA gayA hai ? __ samAdhAna-AgamameM unakI Ayuko jo anapavartya batalAyA gayA hai| so isase mAtra yahI siddha hotA hai ki unakA antima Ayubandha nikAcita, nitti, upazama karaNarUpa hotA hai, aisI yogyatAse rahita unakA Ayu bandha nahIM hotA hai| sAmAnyataH yahI niyama bhogabhUmi manuSya aura tiryacoMpara tathA carama zarIrI jIvoMpara bhI lAgU hotA hai| inake atirikta anya saba jIva isa niyamake apavAda haiN| 'tato'nye'pavAyuSo gamyante' (ta. zlo. 2-53). isa vacanase bhI yahI siddha hotA hai| ___ zakA-jina jIvoMpara yaha niyama lAgU nahIM hotA, unakA akAlamaraNa mAnanemeM to Apatti nahIM, anyathA khaGgaprahArAdise hone vAlA maraNa nahIM banegA tathA Ayurveda Adike dvArA jIvana rakSAke upAya karanekI koI AvazyakatA nahIM raha jaaygii|| samAdhAna-pratyeka kAryameM bAhya aura Abhyantara upAdhiko samagratA hotI hai yaha dravyagata svabhAva hai (svayaMbhUsrotra 59) isa niyamake anusAra
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatattva-bhImAMsA bhI nizcaya upAdAnakA svakAla prApta hone para hI maraNa hogA, anyathA nhiiN| dekhA bhI jAtA haiM ki viSakA prayoga Adi hone para bhI kisIkisIkA maraNa nahIM hotaa| aura isIliye jJAnAvaraNAdi karmoke atirikta anya jitane padArtha haiM unako kAryako apekSA nokarma kahA gayA hai| phira bhI maraNa ke samaya yA isake kucha pUrva kAlake atirikta maraNakA kauna vyavahAra hetu huA isako dhyAnameM rakhakara vyavahAra hetuoMkI mukhyatAse aise maraNako akAla maraNa kahA gayA hai / hai to viSa prayoga Adi Ayu karmake apavartanake vyavahAra hetu hii| phira bhI unhe baddhise maraNakA hetu svIkAra kara isakA viSa prayoga Adise maraNa huA aisA upacAra karake kahA jAtA hai / yadyapi viSa prayoga Adi Ayu karmake apavartanakA vyavahAra hetu hai, phira bhI Ayu karmake apavartana aura maraNameM kAlabheda honepara bhI vyaMjana paryAyakI apekSA samagra paryAyoko eka mAna kara viSa prayoga Adiko prakRtameM maraNakA vyavahAra hetu kahA gayA hai| yaha saba usa jIvakI apekSA sambhava hai jisake Ayubandha na haA ho / itanA vizeSa jAnanA caahiye| ___ zaMkA-jo viSa prayoga Adi Ayu karmake apavartanake vyavahAra hetu hai, ve hI maraNake vyavahAra hetu hai aisA spaSTata: mAnane meM kyA Apatti hai. kyoMki AyukarmakA apavartana aura maraNakA eka kAla hai aisA kyo na mAna liyA jAya ? aura eka kAraNase aneka kArya nahI hote aisA bhI koI niyama nahIM hai| kAraNa ki eka mudgarake prayogase ghaTa vinAzake sAtha aneka kapAloMkI utpatti hotI huI dekhI bhI jAtI hai / ___ samAdhAna-jisane parabhavasambandhI AyukA bandha kiyA hai usakA apane AbAdhA kAlake bhItara viSa zastrAdikA prayoga hone para bhI maraNa nahI hogA, bhale hI vaha AbAdhA eka pUrvakoTike vibhAga pramANa hI kyoM na ho| aura jisane viSa prayoga va zastraprahAra Adike samaya parabhava sambandhI AyukA bandha kiyA hai usake bhI Ayu bandha karane para jaba taka usakA AbAdhA kAla vyatIta nahI ho jAyagA taba taka maraNa nahIM hogaa| bhale hI vaha AbAdhA kamase kama antarmuharta pramANa hI kyo na ho| isase spaSTa hai ki viSa prayoga Adi mukhyataH Ayuke apavartanake vyavahAra hetu hai| phira bhI unako kAlAntarameM honevAle maraNakA vyavahAra hetu mAnakara yaha kahA jAtA hai ki viSa prayoga Adise isakA maraNa haa| kahA~ kisa dRSTise upacAra kiyA gayA hai yaha samajha lene para saba kathana samajhane meM sugama jAtA hai /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA yahI kAraNa hai ki hamane paramArthase nizcaya upAdAnako kAryakA niyAmaka kahA hai, phira bhI vyavahArase vyavahAra hetuko kAryakA niyAmaka | mAnanemeM hameM koI Apatti nahIM hai / kyoMki vyavahAra nizcayakI siddhikA vyavahAra hetu hai aisA mAgama vacana hai / 4. upAdAna-prAgabhAva vicAra kArya dravyase avyavahita pUrvavartI dravyako prAgabhAva kahate hai aura prAgabhAvakA abhAva hI kArya dravya kahalAtA hai| yahA~ jo prAgabhAvakA lakSaNa diyA hai vahI nizcaya upAdAnakA lakSaNa hai, isaliye AtmamImAMsA kArikA 10 meM jo yaha Apatti dI gaI hai ki prAgabhAva na mAnane para kArya dravya anAdi ho jAyagA so yahI Apatti nizcaya upAdAnake nahI svIkAra karane para bhI prApta hotI hai| prAgabhAvakA ukta sunizcita lakSaNa kisa dRSTise svIkAra kiyA gayA hai isakA vistArase vivecana karate hue AcArya vidyAnandane apanI suprasiddha aSTasahasrI TIkAmeM jo kucha bhI likhA hai yaha unhIke zabdoMme par3hiye RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAvastAvAn kAryasyopAdAnapariNAma eva pUrvAnantarAtmA / na ca tasmin pUrvAnAdipariNAmasantatau kArya-sadbhAvaprasagaH, prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt / 'kAyotpAda. kSayo hetoH' iti vakSyamoNatvAn / prAgabhAvatatprAgabhAvAdestu pUrva-pUrvapariNAmasya mantatyanAdevivakSitakAryarUpatvAbhAvAt / yathArthame RjusUtranayakI mukhyatAse to avyavahita pUrvavartI upAdAna pariNAma hI kAryakA prAgabhAva hai| aura prAgabhAvake isa rUpase svIkAra karane para pUrvakI anAdi pariNAma santatimeM kAryake sadbhAvakA prasaMga nahI AtA hai, kyoMki prAgabhAvake vinAzameM kArya rUpatA svIkAra kI gaI hai| 'kAryakA utpAda hI kSaya hai, kyoMki ina donoMkA hetu eka hai aisA Age zAstrakAra svayaM kahanevAle hai| prAgabhAva, usakA prAgabhAva isa rUpase pUrvatatpUrva pariNAmarUpa santatike anAdi rUpase vivakSita honeke kAraNa usameM vivakSita kAryapanekA abhAva hai / pR0 100 / isase eka to yaha nizcita ho jAtA hai ki avyavahita pUrva paryAyayukta dravya niyata kAryakA hI upAdAna hotA hai| dUsare ukta kathanase yaha bhI nizcita ho jAtA hai ki isase pUrva kramase vastu jisa rUpame avasthita 1 kAryAtprAganantaraparyAyaH tasya prAgabhAvaH / tasyaiva pradhvaMsaH kArya ghaTAdi / pR. 97 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattva-mImAMsA rahatI AI hai vaha pUrvokta niyata kAryakA vyavahAra upAdAna kahalAtA hai / yaha vyavahAra upAdAna isaliye kahalAtA hai, kAraNa ki usameM ukta niyata kArya ke prati RjusUtranayase kAraNatA nahIM bntii| yataH vaha kevala dravyAthika nayakI apekSA upAdAna kahA gayA hai, isaliye usakI vyavahAra upAdAna saMjJA hai / zaMkA-pUrva meM prAgabhAvakA lakSaNa kahate samaya mAtra niyata kAryase avyavahita pUrva paryAyako hI RjusUtranayase upAdAna kahA gayA hai, isaliye usa kathanako bhI ekAnta kyoM na mAnA jAya ? samAdhAna-ukta kathana dvArA dravyAthikanayake viSayabhUta dravyakI avivakSA karake prAgabhAvakA lakSaNa kahA gayA hai, isaliye koI doSa nahI hai| yadi donoM nayokI vivakSA karake prAgabhAvakA lakSaNa kahA jAya to avyavahita pUrva paryAya yukta dravyako prAgabhAva kahege / isa prakAra samasta kathana yukti yukta bana jAtA hai / zaMkA-yadi aisA hai to vyavahAra hetuke kathanake samaya use kalpanA svarUpa kyoM kahA jAtA hai| zrI jayadhavalA (pR0 263 ) meM isa viSayaka kathanako spaSTa karate hue AcArya vIrasenane yaha kahA hai ki prAgabhAva kA abhAva dravya, kSetra, kAla aura bhAva sApekSa hotA hai ? yadi dravya, kSetra, kAla aura bhAva kalpanAke viSaya hai to phira prAgabhAvake abhAvako dravya, kSetra, kAla, aura bhAva sApekSa nahI kahanA cAhiye thA / kyA hamArI isa zaMkAkA Apake pAsa koI samAdhAna hai ? samAdhAna-hamane para dravya, kSetra, kAla aura bhAvako kahI bhI kAlpanika nahI kahA hai, ve itane hI yathArtha haiM jitanA ki prakRta vastu svruup| hamArA to kahanA yaha hai ki pratyeka kArya meM para dravya, kSetra, kAla aura bhAvako anvaya-vyatirekake AdhAra para kAla pratyAsattivaza nimitta kahanA yaha mAtra vikalpakA viSaya hai aura isaliye upacarita hai : Agama meM jahA~ bhI yaha kahA gayA hai ki isane yaha kArya kiyA, yaha isakA preraka hai, isane ise pariNamAyA hai, isane isakA upakAra kiyA hai yaha isakA sahAyaka hai yaha saba kathana asadbhUta vyavahAranayakA vaktavya hai| isa nayakA Azaya bhI yaha hai ki yaha naya prayojanavaza anyake kArya Adiko anyakA kahatA hai| yaha to sunizcita hai ki pratyeka vastu aura usake guNa-dharma paramArthase para nirapekSa hote haiM, svarUpa para sApekSa nahIM huA krtaa| vastukA nitya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA honA.yaha jaise vastukA svarUpa hai usI prakAra usakA pariNamana krnaa| yaha bhI vastukA svarUpa hai / naya kevala aMza jJAna honese vaha mAtra unako vivakSAse unakI siddhi karatA hai, isaliye vivakSA yA apekSA nayajJAnameM hotI hai vastu to dharma aura dharmI donoM dRSTiyoMse para nirapekSa svataHsiddha hai| itanA avazya hai ki jaba eka-eka aMzakI apekSA vastUko jAnA jAtA hai yA usakA kathana kiyA jAtA hai to mAtra dUsare aMzarUpa bhI vastu hai isako bhUlakara mAtra usI aMzarUpa vastuko na svIkAra kara liyA jAya isa tathyako dhyAnameM rakhaneke lie apekSA yA vivakSA lagAI jAtI hai| isaliye apekSA nayajJAna yA nayarUpa kathanameM hI hotI hai, vastumeM yA usake svarUpa siddha dharmoM meM nhiiN| yaha siddhAnta kArya-kAraNapara bhI pUrI tarahase lAgU hotA hai / nizcaya upAdAna svarUpa me svayaM hai aura nizcaya svarUpa kArya (paryAya) svarUpase svayaM hai / vivakSA yA apekSA mAtra unako siddhimeM lagatI hai| jaise yaha kahanA ki yaha isa kAraNakA kArya hai, yA yaha kahanA ki yaha isa kAryakA kAraNa hai| isaliye yaha kathana sadbhata vyavahAranayakA viSaya ho jAtA hai, kyoMki nizcaya svarUpa kAraNatA bhI vastukA svarUpa hai aura nizcaya svarUpa kAryatA bhI vastukA svarUpa hai| mAtra unakA eka-dUsarekI apekSAse kathana kiyA gayA hai, isIliye isa kathanako sadbhUta vyavahAranayakA viSaya kahA gayA hai| aba raha gayA karma aura no karmako dRSTimeM rakhakara vyavahAra hetu aura usakI apekSA vyavahArarUpa kAryakA kathana, so pahale to yaha dekhiye ki jJAnAvaraNAdi karma aura unase bhinna zarIrAdi samasta padArthokI nokarma saMjJA kyoM hai ? jJAnAvaraNAdiko AtmAkA karma kyoM kahA jAtA hai isa tathyako spaSTa rUpase samajhaneke liye pravacanasAra a 2 gA. 25 kI tattvadIpikA TIkAke isa kathana para dRSTipAta kIjiye_ kriyA khalvAtmanA prApyatvAt karma / tanimittaprAptapariNAma pudgalo'pi karma / AtmAke dvArA prApya honese kriyA niyamase AtmAkA karma hai aura usa kriyArUpa rAga, dveSa, moha aura yoga ko nimittakara ( vyavahArase hetu kara ) jisane apanA pariNAma prApta kiyA hai aisA pudgala bhI usakA karma kahalAtA hai| jJAnAvaraNAdi karma vAstavameM pudgalakA pariNAma hai, phira usa pariNAmakI jJAnAvaraNAdi karma saMjJA kyoM rakhI gaI ? ukta kathana dvArA isI tathyako spaSTa kiyA gayA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainatatva-mImAMsA nokarma arthAt ISat karma / savAla yaha hai ki zarIrAdiko nokarma kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna yaha hai ki nokarmake do bheda haiM, eka to audArika Adi pA~ca zarora aura dUsare unake atirikta lokavartI samasta padArtha / inameMse to audArika Adi pA~ca zarIroMko nokarma to isaliye kahA gayA hai, kyoMki jJAnAvaraNAdi karmoke udayase jo-jo ajJAna Adika kArya hote haiM unameM inakI nimittatA aniyata hai, niyamarUpa nimittatA nhiiN| dUsare ye ajJAnAdike samAna jIvoMke vaibhAvika bhAva nahIM hai| tIsare dhAtiyA karmoMkA kSaya ho jAne para ina audArika Adi zarIroM meM ajJAnAdi bhAvoMkI utpattitAmeM vyavahArase nimitattA bhI nahI rhtii| isIliye AgamameM inheM nokarma samahameM sammilita kiyA gayA hai| aba rahe anya padArtha so ve bhI svarUpase nimitta to nahI haiM, vyavahArase jaba unakA rAga, dveSa aura moha mUlaka jIvakAryoMke sAtha nimitta-naimittika sambandha banatA hai tabhI unameM isa sambandhako dekhakara nokarma vyavahAra hotA hai, sarvadA nahI zaMkA-ghaTAdi kArya to paramArthase jIvakArya nahI hai ? samAdhAna-ghaTAdi kAryoMke honeme ajJAnI jIvake yoga aura 'mai kartA' isa prakAra ke vikalpoMmeM nimittatAkA vyavahAra honese vyavahArase ve bhI jIva-kArya kahalAte hai| ataH ajJAnAdi ghaTAdi kAryoMmeM anya padArthoke samAna vyavahAra hetu honese AgamameM inhe bhI nokarma mAnA gayA hai / zaMkA-upayoga svarUpa jJAnake sAtha bhI to aisA vyavahAra bana jAtA hai ki ghaTa-paTAdi padArthoke kAraNa mujhe ghaTa jJAna, paTajJAna Adi huaa| dharmAdika dravyoMke kAraNa mujhe dharmAdika dravyokA jJAna hotA hai ? ataH ina ghaTa-paTATi aura dharmAdika dravyoko bhI jJAnotpattikA vyavahAra hetu svIkAra kara unhe nokarma kahanA cAhiye / samAdhAna-ghaTa-paTAdi aura dharmAdika dravyoke sAtha jJAnakA vyavahAra se jJeya-jJAyaka sambandha to hai| jJAnotpattike vyavahAra sAdhana rUpase nimitta-naimittika sambandha nahI hai / parIkSAmukhameM kahA bhI hainArthAloko kAraNAm, paricchehatvAt tamovat / artha aura Aloka jJAnotpattike (vyavahAra) kAraNa nahIM haiM, kyoMki ve jJeya hai, andhakArake samAna / isa prakAra jJAnAvaraNAdiko karma aura zarIrAdiko nokarma kyoM kahA gayA isakI siddhi ho jAne para inake sAtha saMsAra avasthAmeM jIva
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna-mImAMsA kAryoM ke sAtha jo kArya-kAraNabhAva kahA gayA hai vaha asadbhUta vyavahAranayase hI kahA gayA hai| taba yaha isa kAryakA kAraNa hai yA isa kAraNa kA yaha kArya hai aisA asadbhUta vyabahAra to bana jAtA hai| para nizcayanaya na to isa vyavahArako svIkAra karatA hai aura na hI sadbhUta vyavahAra ko hI svIkAra karatA hai| itanA hI nahIM, pratyuta apanA niSedhakarUpa svabhAva honeke kAraNa vaha aise vyavahArakA niSedha hI karatA hai / 'evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNayaNa ( samayasAra gAyA 272) isa prakAra nizcayanayake dvArA vyavahAranaya niSedha karane yogya jAno yaha vacana isI tathyako dhyAnameM rakhakara kahA gayA hai| isa prakAra prAgabhAva aura upAdAna kAraNa inameM eka vAkyatA kaise hai aura isa AdhAra para nizcaya upAdAna meM vivakSita kAryakI niyAmakatA kaise banatI hai isakA samyak vicAra kiyaa| ___aba Age prakRta viSaya upAdAna-upAdeyabhAvako aura tadanuSaMgI vyavahAra nimitta-naimittikabhAvako dhyAnameM rakhakara 'dRSTikA mAhAtmya' isa prakaraNake antargata kaisI dRSTi banAnese jIvakA saMsAra cAlU rahatA hai aura baDhatA hai tathA kaisI dRSTi banAnese jIva mokSamArgI bana kara muktikA pAtra hotA hai isa viSaya para sakSepameM kahAyoha kreNge| 5 dRSTikA mAhAtmya dRSTiyA~ do prakArakI hai-eka vyavahAra dRSTi aura dUsarI nizcaya dRSTi / anekAnta svarUpa vastukI samagrabhAvase svIkAra karane vAlI pramANa dRSTi sakalAdezI honese prakRtame usase prayojana nahI hai| samaya sAra gAthA 272 meM ina donoM dRSTiyokA svarUpa nirdeza tathA unake phala kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai AtmAdhito nizcayanaya., parAzrito vyavahAranaya' / tatrava nizcayanayena parAzrita samastamadhyavamAna bandhahetutvena mumukSo pratiSedhayatA vyavahAranaya eva kila pratiSiddhaH, tasyApi parAzritattvAvizeSAt / pratiSedhya evaM, cAya AtmAzritanizcayanayAzritAnAmeva mucyamAnatvAt / parAzritavyavahAranayasyakAntenAmucyamAnenAbhavyenApyAzriyamANatvAt / AtmAzrita (sva. Azrita) nizcayanaya hai, parAzrita (parake Azrita) vyavahAranaya hai| vahA~ pUrvokta prakArase parAzrita samasta adhyavasAna / (parameM ekatva baddhirUpa yA para padArthoM meM upAdeya rUpase iSTAniSTa badi. rUpa samasta vikalpa) bandhake kAraNa honese mumukSuoMko unakA niSedha /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatattva-mImAMsA karate hue aise nizcayanayake dvArA vAstavameM vyavahAranayakA hI niSedha karAyA gayA hai, kyoMki jaise adhyavasAnabhAva parAzrita haiM vaise hI vyavahAranaya bhI parAzrita hai, unameM koI antara nahIM hai-ve eka haiN| aura isa prakAra adhyavasAna bhAva niSedha karane yogya hI haiM, kyoMki AtmAzrita nizcayanayakA Azraya karanevAle hI ( svarUpalAbha kara karmose) mukta hote haiM aura parAzrita vyavahAranayakA Azraya to ekAntase karmoM se nahIM chUTanevAlA abhavya jIva bhI karatA hai // 272 // parameM Atma buddhikA nAma yA upAdeya bhAvase parameM iSTAniSTa buddhikA nAma parAzrayapanA hai aura svataH siddha honese anAdi-ananta nitya udyotarUpa aura vizada jyoti eka jJAyakame tallInatArUpa Atma pariNAmakA honA svAzritapanA hai| inameMse jIvanameM parAzrayapanekA honA eka mAtra sasArakA kAraNa hai / saMsArapaddhatiko AgamameM jo saMyoga mUlaka kahA hai so usa dvArA bhI ukta prakArake parAzrayapaneko hI svIkAra kiyA gayA hai| isa tathyako spaSTarUpase samajhaneke liye mUlAcAra TIkA kA yaha vacana dRSTavya hai anAtmanInabhAvasya AtmabhAva mayoga a. 1, gA -48 / jo bhAva AtmAke nahI haiM uname AtmabhAvakA honA saMyoga hai, isI kA nAma parAzrayapanA hai| tAtparya yaha hai ki karmodayako nimitta kara jitane bhI bhAva hote haiM ve to para haiM hI, mai samyagdRSTi hU~, muni hu~, aisA kauna kArya hai jise parakI sahAyatAke vinA sampanna kiyA jA ske| yahA~ taka ki siddhoMkI Urdhva gati bhI niyata sthAna taka dharmAstikAyakI sahAyatAse hotI hai| yadi ve svayaM gamana karate hote to lokAgrase Upara unake gamanako kauna roka sakatA thA ityAdi vikalpa bhI para hai| tathA inameM AtmabhAvakA honA hI saMyoga yA parAzrayapanA hai| isa prakAra jo parAzritarUpa upayoga pariNAma anAdi kAlase isa jIvake vartatA calA A rahA hai usIko prakRtameM vyavahAranaya kahA gayA hai / ajJAnakI bhUmikA meM sarvadA rahanevAlA yaha bhAva abhavya jIvake to hotA hI hai, aise bhavya jIvake bhI hotA hai, kyoMki ajJAna avasthAmeM paryAya dRSTivAle donoM hI eka samAna hai| unameM koI bheda nahIM hai| zaMkA-jJAnI yA antarAtmA jIvake jo zubhopayoga hotA hai use to paramparA mokSakA kAraNa kahA hI hai so kyoM ? samAdhAna-paramArthase mokSakA sAkSAt kAraNa to nizcaya ratnatraya
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayauyAdAna-mImAMsA 17 pariNata AtmA hI hai| zubhopayogako jo mokSakA paramparA kAraNa kahA jAtA hai so eka to sAtaveM guNasthAnase lekara caudahaveM guNasthAna saka zubhopayoga hotA hI nhiiN| isase pUrvake cauthe Adi tIna guNasthAnoMmeM bahulatAse zubhopayoga avazya hotA hai aura vaha nizcaya ratnatrayakA sahacara honeke kAraNa vyavahArase anukUla mAnA gayA hai| tathA svarUpa pariNamana pUrvaka jo nizcaya ratnatrayarUpa zuddhi prApta huI vaha zubhopayogake kAlameM yathAvat banI rahatI hai, usakI hAni nahIM hotI, isIliye hI zubhopayogako vyavahArase paramparA mokSakA kAraNa kahA hai, kyoMki nizcaya ratnatraya pariNata AtmA mokSakA sAkSAt kAraNa, savikalpa bhUmikAmeM kaho yA prAk padavIme kaho vyavahArase usake anukUla zubhopayoga, isa prakAra zubhopayogako vyavahArase mokSakA paramparA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai / isako puSTi isa pramANase ho jAtI hai bAhyapacendriyaviSayabhUta vastuni sati ajJAnabhAvAt rAgAdyadhyavasAnaM bhavati tasmAdadhyavasAnAd bandho bhavatIti pAraparyeNa vastu bandhakAraNaM bhavati, na ca sAkSAt / paramAtmaprakAza pR0 354 / paccendriyokI viSayabhUta bAhya vastuke honepara ajJAna bhAvase rAgAdi adhyavasAna hotA hai, isaliye adhyavasAnase bandha hotA hai| isa prakAra bAhya vastu vyavahArase paramparA bandhakA kAraNa hai na sAkSAta / ___ yadyapi zubhopayogako mokSakA paramparA vyavahAra hetu kahA hai kintu mokSaprAptike samaya yA usase avyavahita pUrva samayame zubhopayoga jaba hotA hI nahI taba isa dRSTise to vaha mokSakA paramparA vyavahAra kAraNa to ho nahI sktaa| kintu jo nizcaya ratnatraya mokSakA sAkSAt kAraNa hai vaha caturtha guNasthAnase lekara caudahaveM guNasthAna takakA vyavahArase eka hI hai aisA svIkAra karane para hI zubhopayogako mokSakA paramparA vyavahAra kAraNa kahanA banatA hai| __ zaMkA-jIvakI nirvikalpa avasthAmeM jo abuddhipUrvaka rAga hotA hai use bhI mokSakA paramparA vyavahAra kAraNa kahanA cAhiye ? / samAdhAna-jIvakI nirvikalpa avasthAmeM jo abadhipUrvaka rAga hotA hai vaha zubhopayogakI jAtikA hI hotA hai, isaliye use bhI paramparA vyavahArase mokSakA kAraNa kahanemeM koI Apatti nahIM hai| zaMkA--katipaya zAstroMmeM yaha bhI ullekha milatA hai ki koI samyagdRSTi jIva vratAdikA AcaraNa kara svarga jAtA hai aura bahA~se
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA caya ho manuSya janma pA antameM mokSakA adhikArI banatA hai aura isa dRSTise zubhopayoga mokSakA paramparA kAraNa hai aisA mAnA jAya to kyA Apatti hai ? samAdhAna--yahA~ bhI pichale manuSya janmake ratnatrayase lekara mokSa prApta hone takakA ratnatraya eka hI hai, mAtra isa dRSTiko sAmane rakhakara hI usake sAtha buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka vartanevAle zubharAgako mokSakA paramparA vyavahAra kAraNa kahA jA sakatA hai| vAstavameM dekhA jAya to zabhopayogake kAlameM jo samyagdarzanAdi rUpa svabhAva paryAya hotI hai yA avuddhi pUrvaka prazasta rAgake kAlameM jo svAnubhUti aura zuddhopayoga hotA hai usa zabhopayoga aura avuddhipUrvaka prazasta rAgako hI svabhAva pariNatikA vyavahArase nimitta kahA gayA hai, kyoki jJAnadhArA jaba taka samyaka rUpase paripAkako prApta nahI hotI hai tabhI taka jJAnadhArA aura karmadhArAke eka sAtha honeko Agama svIkAra karatA hai| ina saba dRSTiyoMko dhyAnameM rakhakara yaha kalaza kAvya dRSTavya hai yAvatpAkamupaiti karmaviratinisya samyaG na sA karma-jJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcit kssti.| kintvatrApi samullasatyavazato yat karmabandhAya tat mIkSAya sthitamekameva parama jJAnaM vimukta svataH // 110 // jaba taka jJAnako karmavirati bhalIbhaoNti paripUrNatAko prApta nahI hotI taba taka jJAna aura karmakA eka sAtha rahanA Agama sammata hai, isase AtmAkI koI kSati nahI hotI arthAt usa kAlameM samyagdarzanadi pariNAma zaddhike anusAra yathAvat bane rahate hai| kintu itanI vizeSatA hai ki isa bhUmikAme bhI AtmAme avazapane (puruSArthakI hInatAvaza) jo karma prakaTa hotA hai vaha to bandhakA kAraNa hai aura svataH vimukta svabhAvamAtra jo parama jJAna hai vaha mokSakA kAraNa hai / / 110 // tAtparya yaha hai ki karmadhArA svataH bandhasvarUpa hai, isaliye vaha bandha kA hetu hai aura jJAnadhArA svayaM mokSasvarUpa hai, isaliye vaha mokSakA zuddha AtmasvarUpameM acalarUpase jo caitanya pariNati hotI hai usIkA nAma dhyAna hai, kyoMki svAnubhUti kaho, zuddhopayoga kaho yA nizcaya dhyAna kaho ina tInoMkA eka hI artha hai| jIvake aisA dhyAna kaba hotA hai isakA nirdeza karate hue AcAryadeva kunda-kunda paMcAstikAyameM kahate haiM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayaupAdAna - mImAMsA jassa Na vijjadi rAgo doso moho ya jogaparikammo / tassa suhAsuhaDahaNo jhANamao jAyae agaNI // 146 // 99 jisake jIvana meM mithyAtvakI sattA nahI hai tathA jisakA upayoga rAga, dveSa aura mana, vacana, kAyarUpa pariNatiko nahI anubhava rahA hai usIke zubhAzubha bhAvoMko dahana karanemeM samartha dhyAnarUpI agni udita hotI hai // 146 // jise yahA~ svAnubhUti, zuddhopayoga yA dhyAna kahA hai usIkA dUsarA nAma svadravyapravRta pariNAma bhI hai, svAzrita nizcayanaya bhI yahI hai / parAzrita pariNAma isase bhinna hai jise AgamameM paradravya-pravRtta pariNAma bhI kahate haiM, jo ajJAnakA dUsarA nAma hai / samayasAra gAthA 2 meM jo svasamaya aura parasamayakA svarUpa nirdeza kiyA gayA hai vaha bhI ukta tathyako dhyAna me rakhakara hI kiyA gayA hai / zaMkA- samyagdRSTi aura tatpUrvaka vratIke savikalpa bhUmikAmeM jo rAgapUrvaka kArya dekhe jAte haiM so usa samaya unake ve pariNAma paradravyapravRtta mAne jAya~ yA nahIM ? samAdhAna -- samyagdRSTi yA tatpUrvaka vratIke rAga pariNati tathA mana, vacana, kAyakI pravRtti mAtra jJeya hai, vaha unakA kartA nahI, kyoMki jJAnI ke buddhipUrvaka rAga, dveSa aura mohakA abhAva honese jo usake rAgapUrvaka pravRti dekhI jAtI hai yA karmabandha hotA hai vaha abuddhipUrvaka rAgAdi kalaMkakA sadbhAva honese hI hotA hai / isa prakAra isa samagra kathanakA sAra yaha hai ki jo apane svasahAya honese anAdi-ananta, nitya udyotarUpa aura vizada-jyoti jJAyaka bhAva ke sanmukha hotA hai usake mokSamArgake sanmukha hone para usakA upAdAna bhI usIke anukUla pravRtta hotA hai aura jo apane ukta svabhAvabhUta jJAyaka bhAvako bhUlakara saMsAra mArgakA anusaraNa karatA hai usakA upAdAna bhI usIke anukUla pravRtta hotA hai| aisI sahaja vastu vyavasthA hai jise bAhya sAmagrI anyathA karanemeM samartha nahIM hai / itanA vizeSa hai ki jo jIva mokSamArgake sanmukha hotA hai usake nimitta vyavahArake yogya bAhya sAmagrIkA yoga svayaM milatA hai, buddhikA vyApAra usameM prayojanIya nahIM aura jo jIva saMsAra mArgake sanmukha hotA hai usake nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrIkA kabhI abuddhipUrvaka yoga milatA hai aura kabhI buddhipUrvaka yoga milatA hai| aisA hI anAdi kAlase calA A rahA niyama hai / vizeSu kimadhikam /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 ubhayanimitta-mImAMsA para upAdhi-nija vastukA sahaja yoga hai jIva / vidhi-niSedhase jAnate tribhuvanarAya sadIya / / 1 upodghAta abhI taka hamane pichale do adhyAyo dvArA bAhya kAraNa aura nizcaya upAdAnakI kramase mImAMsA kii| aba Age isa adhyAyameM AgamAnusAra yai spaSTa kiyA jAyagA ki jar3a-cetanake pratyeka kAryameM ina donoM upAdhiyokA yoga sahaja hI milatA rahatA hai| jise ajJAnIke yoga aura vikalparUpa prayoga nimitta kahA gayA hai usakA yoga bhI apane kAlameM sahaja hI hotA hai / mAtra usa kAlameM usake buddhi aura prayatnapUrvaka hone se usakI svIkRtiko dhyAnameM rakhakara use prAyogika kahA gayA hai| itanA vizeSa hai ki samyagdarzana Adi svabhAva pariNata jIvoMke saMsAra avasthAme jitane bhI vibhAva kArya hote haiM ve saba abuddhipUrvaka visrasA hI svIkAra kiye gaye hai| kAraNa ki uname isa jIvake svapanekA bhAva nahI hotA / unakA mAtra vaha jJAtA dRSTA hI hotA hai| samayasAra AtmakhyAti TIkAme isI tathyako svIkAra karate hue likhA hai yo hi jJAnI sa buddhipUrvaka rAga-dveSa-moharUpAsravabhAvAbhAvAt nirAsrava eva, kintu so'pi yAvat jJAna sarvotkRSTabhAvena dRSTa jJAtumanucarita vAzakta san jaghanyabhAvenaiva jJAna pazyati jAnAtyanucarati tAvattasyApi jaghanyabhAvAnyathAnupapattyA'numIyamAnAbuddhipUrvakakalakavipAkasadbhAvAt pudgalakarmabandha syAt / - jo paramArthase jJAnI hai usake buddhipUrvaka rAga, dveSa aura moharUpa Asrava bhAvokA abhAva honese vaha nirAsrava hI hai| itanA vizeSa hai ki vaha jaba taka jJAnako sarvotkRSTarUpase dekhane, jAnane aura Acaraneme azakta hotA huA jaghanya bhAvase ho jJAnako dekhatA, jAnatA aura AcaratA hai taba taka usake bhI jaghanya bhAvakI anyathA utpatti nahIM ho sakatI, isase anumAna hotA hai ki usake abuddhipUrvaka karmakalaMka rUpa vipAkakA sadbhAva honese pudgala karmakA bandha hotA hai| jJAnIke mithyAtvarUpa bhAva to hotA hI nhii| nauveM guNasthAna taka dveSa aura daza guNasthAna taka rAgakA sadbhAva honese vaha unakA svAmI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 101 nahIM hai, isaliye usake rAga aura doSakA sadbhAva abuddhipUrvaka hI svIkAra kiyA gayA hai| ataH rAga-dveSake kAraNa jo karmabandha hotA hai svabhAva sanmukha honese jJAnIke buddhipUrvaka vaha nahIM hotaa| abuddhipUrvaka honevAle rAga-dveSa aura udayake sAtha hI usakA avinAbhAva sambandha hai| __ aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki saMsArake jitane bhI kArya haiM uname jJAnIkA svAmitva na rahanese una sabako usake abuddhipUrvaka svIkAra karanA hI nyAyocita hai| vaha dRSTimukta honese mukta hI hai, kyoMki usane paryAyameM paramAtmA bananeke dvArameM praveza kara liyA hai| isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jJAnIke saMsAra ke sabhI kArya buddhipUrvaka hote hI nahIM, isaliye paramAgamane ajJAnIke yoga aura vikalpake sAtha hI unakI vyApti svokAra kI hai| yataH aise hI kAryoMke sAtha ajJAnIke buddhi (abhiprAya) pUrvaka kartRtva ghaTita hotA hai, ataH AcAryone inhIM kAryoko prAyogika svIkAra kiyA hai| inake sivAya anya jitane bhI kArya hote haiM ve saba visrasA hI svIkAra kiye gaye haiN| zaMkA-yahA~ para jJAnIke buddhipUrvaka rAgAdi bhAvoMkA abhAva batalAyA hai so yaha bAta hamAre samajhame nahIM AtI, kyoMki jJAnadhArA aura karmadhArAke eka sAtha rahane meM AtmAkI kisI prakArakI kSatiko Agama svIkAra nahIM krtaa| hama dekhate hai ki savikalpa avasthAmeM jJAnIke gRhastha avasthAke sabhI kArya tathA bhAvaligI santake bhI 28 mUlaguNoMkA pAlana, AhArAdikA grahaNa, tattvopadeza, ziSyoMkA grahaNa-visarjana, guruse apane dvArA kiye gaye doSoMko nindA gardApUrvaka prAyazcitta lenA Adi sabhI kArya buddhipUrvaka hote hue hI dekhe jAte haiN| kartA-karma adhikArameM bhI jisa dravya kA jaba jo pariNAma hotA hai usa samaya usa dravyakA kartA usa dravyako hI svIkAra kiyA gayA hai| yata rAga-dveSAdi bhAva jIvoMkI hI paryAya hai| jIva hI svayaM usarUpa pariNamatA hai, isaliye prakRtameM aise jIvako eka to nirAsrava mAnanA ucita nahI hai / dUsare jJAnIke bhI zrAvaka aura bhAvaliMgo sAdhuke jitane bhI kartavya-karma kahe gaye haiM unhe abuddhipUrvaka mAnanA bhI ucita nahIM hai| caraNAnuyogakI racanA bhI zrAvaka aura munikI pravRtti kaisI ho isI abhiprAyase huI hai| vaha jinavANI hai, isaliye yahI mAnanA ucita hai ki jJAnI bhI jaba savikalpa avasthAmeM varatatA hai taba zubhAcArako zrAvaka aura munike
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 janatattvamImAMsA kartavya karma hI mAnane cAhiye / unhe AgamameM vyavahAra mokSamArgarUpase svIkAra karanekA prayojana bhI yahI hai ? samAdhAna - prazna mArmika hai / usakA samAdhAna yaha hai ki prakRtameM jo buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka kAryoMkA vibhAjana kiyA gayA hai vaha 'yaha merA kArya aura maiM isakA karanevAlA, isa kAryake kiye binA merA taraNopayAya nahIM, aise abhiprAyapUrvaka jo kArya hote haiM ve buddhipUrvaka kArya kahalAte haiM tathA inake sivAya anya saba kArya abuddhipUrvaka kahalAte haiM | AcArya vidyAnandane abuddhipUrvaka kAryakA artha atarkatopasthita kiyA hai so isase bhI ukta kathanakI hI puSThi hotI hai, kyoMki prakRtameM rAga, dveSa aura mohapUrvaka kI gaI pravRtti yA abhiprAya mokSaprAptike liye iSTa nahIM hai / isa dRSTise zubhopayoga bhI anupAdeya mAnA gayA hai / usakA | vikalpakI bhUmikA kaho yA prAk padavI kaho usa samaya honA aura bAta hai aura yaha mokSa prAptike lie paramArthase karaNIya hai aise abhiprAyapUrvaka use upAdeya mAnanA aura bAta hai| jJAnIkA abhiprAya to ekamAtra apane trikAlI jJAyaka svabhAvameM lInatA prApta karanekA hI rahatA hai / aura isIliye AcArya amRtacandradevane 'svarUpame ramanA - cAritra hai' cAritrakA yaha lakSaNa kiyA hai / yataH cAritra samyagdarzanakA avinAbhAvI hai, isIliye AgamameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra inameMse pratyekake lakSaNake sAtha svarUpa lAbhako avinAbhAvI svIkAra kiyA gayA hai / svarUpa lAbha na ho aura samyagdarzana Adi pariNAma ho jAya~ aisA nahI hai / zubhAcArako caraNAnuyoga zAstra svayaM mokSaprApti meM bAhya-nimittarUpase svIkAra karatA hai / isaliye yahI tathya phalita hotA hai ki jJAnIkI dRSTi sarvadA savikalpa avasthAmeM bhI AtmasvarUpa para hI rahatI hai / vaha svayaM zubhAcArako saMsArakA prayojaka honese apanA aparAdha hI mAnatA rahatA hai, kyoMki aisI dRSTike binA usakA, jJAnI kaho, samyagdRSTi kaho, adhyAtmavRtta kaho, antarAtmA kaho yA svasamaya kaho' honA nahIM bana sakatA / itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki lokameM sAbhiprAya jitane bhI kArya hote haiM unakI prAyogika saMjJA hai, zeSa saba kArya vaitrasika kahalAte haiM / 2. ubhayarUpase nimitta zabdakA prayoga sAdhAraNataH nimitta zabda kAraNa, upAdhi, sAdhana yA hetuvAcI
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-bhImAMsA 103 svIkAra kiyA gayA hai| yaha bAhyakAraNa aura upAdAna donoMke. arthameM prayukta huA hai / yayA___ dravyasya nimittavazAt utpaJcamAnA parispandAtmikA kriyetybsoyte| ta0 vA., a0 5 sU0 22 / dravyake donoM bAhya aura Abhyantara (upAdAna) nimittoMke vazase utpanna honevAle parispandakA nAma kriyA hai aisA nizcita hotA hai| kriyAke isa lakSaNameM vyavahAra hetuke sAtha nizcaya upAdAnake lie bhI nimitta zabda vyavahRta huA hai| kahIM ina donoMke lie bAhma aura Abhyantara hetu saMjJA bhI vyavahRta huI hai (ta0 vA0, a0 2 sU08), tathA kahIM bAhya aura itara upAdhi saMjJA bhI prayukta huI hai (sva0 sto0 zlo0 59) / ina udAharaNoMse yaha spaSTa ho jAtA hai ki laukika yA paramArtha svarUpa jo bhI kArya hotA hai usameM vyavahAra hetu aura nizcaya hetukA sannidhAna avazya hotA hai| yataH nizcaya hetu (nizcaya upAdAna) kArya dravyakA hI eka avyavahita pUrva rUpa hai, isaliye vaha niyamase kAryakA niyAmaka svIkAra kiyA gayA hai| kintu vyavahAra hetu kAryakA avinAbhAvI hai, isaliye mAtra vyavahArase use kAryakA niyAmaka kahA jA sakatA hai| phira bhI vaha nizcaya hetukA sthAna nahIM le sakatA / ina donoMmeM vindhya-himagirike samAna mahAna antara hai-'antara mahadantaram / ' kyoMki nizcaya hetu kArya-dravyake svarUpameM antanihita hai aura vyavahAra hetu bAhya vastu hai, isaliye ina donoMmeM mahAn antara honA svAbhAvika hai, nizcaya hetu kArya dravyakA pUrva rUpa honese sadbhUta hai aura vyavahAra hetu kArya-dravyase bhinna honeke kAraNa usameM asadbhUta hai / 3. zaMkA-samAdhAna zaMkA-jaba ukta donoM hI hetu kAryake prati naigamanayase svIkAra kiye gaye haiM taba donoMkA darjA eka samAna mAnane meM kyA Apatti hai ? samAdhAna-AgamameM sadbhUta aura asadbhuta vyavahArake bhedase naigamanaya do prakArakA svIkAra kiyA gayA hai| yataH bAhya vastumeM nimittatA asadbhUta vyavahAranayase svIkAra kI gaI hai aura nizcaya upAdAnameM kAryake prati hetutA sadbhUta vyavahAranayase svIkAra kI gaI hai, ataH ina donoMko eka samAna darjA nahIM diyA jA sakatA hai / mAtra hetutA sAmAnya kI dRSTise donoM hI samAna hai| Azaya yaha hai ki yaha isakA kArya hai
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA aura yaha isakA kAraNa hai yaha vyavahAra to donoM hetuoMpara samAnarUpa se lAgU hotA hai / mAtra bAhya hetu aura kArya inameM nimitta naimittaka bhAva jahA~ asadbhUta vyavahAranayase ghaTita hotA hai vahA~ nizcaya upAdAna aura kArya inake madhya nimitta-naimittaka bhAva sadbhUta vyavahAranayase ghaTita hotA hai| zaMkA-jaba kAryake sAtha nizcaya upAdAnakA sambandha sadbhUta vyavahAranayase ghaTita kiyA jAtA hai to upAdAnake pUrva use nizcaya vizeSaNa kyoM diyA gayA hai? samAdhAna-yataH pratyeka nizcaya upAdAnameM pratyeka kAryake prati svarUpase hetutA vidyamAna hai, ataH upAdAnake pUrva use nizcaya vizeSaNa diyA gayA hai| 4. vyavahArAbhAsiyoMkA kathana ____ yaha vastusthiti hai| isake aisA hote hue bhI apane indriya pratyakSa, tarka aura anubhavako pramANa mAnakara tathA sAtha hI AgamakI duhAI dete hue eka aise naye matakA buddhipUrvaka pracAra kiyA jA rahA hai ki avyavahita pUrva samayavartI dravya aneka zaktisampanna hotA hai, isaliye kaba kauna kArya ho yaha bAhya sAmagrI para avalambita hai aura usakA koI niyama nahI ki kaba kaisI bAhya sAmagrI milegI, isaliye jaba jaisI sAmagrI milatI hai, kArya usake anusAra hotA hai, ataH kAryakA niyAmaka bAhya nimitta hI hotA hai, ukta upAdAna nhii| isake sAtha hI buddhipUrvaka eka aise matakA bhI pracAra kiyA jA rahA hai ki pratyeka dravyakI zuddha paryAya to niyata kramase hI hotI hai, kintu azuddha paryAyake sambandha meM aisA koI niyama nahI hai| ve niyata kramase bhI hotI hai aura niyata kramako chor3akara Age-pIche bhI hotI hai| ____ isa viSayako aura spaSTa karate hue unakA kahanA hai ki jaba ki AgamameM udAsIna bAhya nimitta aura preraka bAhya nimittoMkA pRthakpathak ullekha dRSTigocara hotA hai to donoMko eka koTimeM biThalAnA ThIka nahIM hai / hamArA yaha kahanA nahIM ki jo-jo kriyAvAn padArtha haiM ve saba preraka nimitta hI hote haiN| udAharaNArtha cakSu indriya kiyAvAn padArtha hokara bhI rUpopalabdhimeM preraka bAhya nimitta nahIM hai| vaha usI prakArase rUpopalabdhimeM vyavahAra hetu hai jaise gati karate hue jIvoM aura pudgaloMkI gati kriyAmeM dharmadravya yA Thaharate hue jIvoM aura pudgaloMke
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mIsAMsA sthita honemeM adharma dravya vyavahAra hetu haiN| iSTopadezameM mAzo 'vijJatvamAyAti' yaha kathana aise hI kriyAvAn padArthokI vyavahAra hetutAko dharma dravyake samAna batalAneke lie kiyA gayA hai / kintu inake sivAya AgamameM aise uddharaNa bhI dRSTigocara hote haiM jinake AdhArase udAsIna vyavahAra hetuoMse atirikta preraka vyavahAra hetuoMkI svatantrarUpase siddha hotI hai| udAharaNArtha sarvArthasiddhimeM dravya vacana paudgalika kyoM hai isakI puSTimeM batalAyA gayA hai ki bhAva vacanarUpa sAmayaMse yukta kriyAvAn AtmAke dvArA preyamANa pUdgala dravya vacanarUpase pariNamana karate haiM, isIliye dravya vacana paudgalika hai| ullekha isa prakAra hai tatsAmopetena kriyAvatAtmanA preryamANAH pudgalAH vAktvena vipariNamanta iti dravyavAgapi paudgalakI / (a0 5 sU 19) / tattvArthavAtikameM bhI yaha vivecana isI prakAra kiyA gayA hai| isake lie dekho a0 5, sU017 aura 19 / / isI prakAra paJcAstikAya (gAthA 85 va 88 jayasenIyA TIkA) aura bRhadravyasaMgraha (gAthA 17 va 22 saMskRta TIkA) meM bhI aise ullekha milate haiM jo ukta kathanakI puSTike liye paryApta haiN| isa prakAra ye katipaya uddharaNa haiM jinake AdhArase aise preraka vyavahAra hetuoMkA samarthana hotA hai jo lokameM cakSu indriyase vilakSaNa prakAra se dUsare dravyoMke kAryo meM vyavahAra hetu hote hue dekhe jAte haiN| isase yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki yadyapi cakSu indriya kriyAvAn hokara bhI rUpakI upalabdhimeM preraka bAhya hetu bhale hI na ho, kintu isakA koI yaha artha kare ki jitane bhI kriyAvAn padArtha haiM ve saba dharmAdi dravyoMka samAna udAsIna vyavahAra hetu hI hote hai to yaha kathana pUrvokta Agama pramANose bAdhita ho jAtA hai, indriya pratyakSa, anubhava aura yukti se vicAra karane para bhI isa kathanakI satyatA pramANita nahIM hotii| kAraNa ki lokameM aise bahutase udAharaNa dRSTigocara hote hai jinako dhyAnameM lenepara vyavahArase preraka nimittoMkI siddhi hotI hai| apane isa kathanakI puSTimeM ve vAyukA udAharaNa vizeSarUpase upasthita kara kahate haiM ki jisa prakAra vAyukA saMcAra honepara vaha dhvajA Adi anya padArthoM ke ur3anemeM vyavahArase preraka nimitta hotA hai usI prakAra sabhI preraka nimittoMke viSayameM jAnanA cAhiye / paJcAstikAya samaya vyAkhyA TIkA se isakI puSTi hotI hai / yathA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainattatvamImAMsA __ yathA gatipariNato prabhaMjanaH vaijayantInAM matipariNAmasya hetukartA'valokyate na dhrmH| sa khalu niSkriyatyAnna kadAcidapi gatipariNAmamevApadyate, kuto'sya sahakAritvena pareSA gatipariNAmasya hetukartRtvam / gAthA 88 / jisa prakAra gatipariNata vAyu dhvajAoMke gatipariNAmakA hetukartA dekhA jAtA hai, dharma dravya nahI / vaha vAstavameM niSkriya honese kabhI bhI gatipariNAmako nahIM prApta hotA, isaliye isakA sahakArIpanerUpase dUsaroMke gatipariNAmakA hetu kartRtva kaise ho sakatA hai| ___ yaha byavahArase preraka nimittokA eka udAharaNa hai| lokameM aise hajAroM udAharaNa dekhe jAte haiM, isaliye ina saba udAharaNoMko dekhate hue yaha siddha hotA hai ki jahA~ para niSkriya padArthoke samAna sakriya padArtha vyavahArase udAsIna nimitta hote haiM vahA~ to pratyeka kArya apane-apane vivakSita nizcaya upAdAnake anusAra hI hotA hai aura jahA~ para sakriya padArtha vyavahArase preraka nimitta hote hai vahA~ para pratyeka kArya nizcaya upAdAnase hokara bhI jaba jaise vyavahArase preraka nimitta milate haiM vahA~ para pratyeka kArya unake anusAra hotA hai| vyavahArase preraka nimittoMke anusAra kArya hote haiM isakA yaha tAtparya nahIM haiM ki guNa-paryAyarUpa pratyeka upAdAnabhUta vastu apane svacatuSThyarUpa svabhAvako chor3akara vyavahArase preraka nimittarUpa pariNama jAtI hai| kyoki svakA upAdAna aura anya kA apohana karake rahanA yaha pratyeka vastukA vastutva hai| kintu isakA yaha tAtparya hai ki usa samaya vyavahArase preraka nimittoMmeM jisa prakArake kAryoMme preraka nimitta honekI yogyatA hotI hai, kArya usI prakArake hote haiM, nizcaya upAdAnake anusAra nahIM hote| akAla maraNa yA isI prakArake jo dUsare kArya kahe gaye hai unakI sArthakatA vyavahArase preraka nimittoMkA ukta prakArase kAryoMkA honA mAnanemeM hI hai| AgamameM akAlamaraNa, udIraNA, apakarSaNa, utkarSaNa aura saMkramaNa jaise kAryo ko sthAna isI kAraNase diyA gayA hai| 5 vyavahArAbhAsiyoMke kathanakA nirasana yaha aise vyavahArAbhAsiyoMkA kathana hai jo kisI viziSTa prayojana vaza samyaka niyatikA khaNDana karaneke liye kaTibaddha hai| aura jinhoMne apanA lakSya ekamAtra yahI banA liyA hai ki apane uddezyakI siddhike lie kahIM para Agamako gauNa kara aura kahIM para Agamake arthameM parivartana kara Agamake nAma para apane kathanako puSTa karate rahanA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 107 aisA likhakara ve jaina darzanase kitane dUra jA rahe haiM yA cale gae haiM isakA unheM raMcamAtra bhI bhaya nahIM hai / (1) udAharaNArthaM 'ya: pariNamati sa kartA' kA sIdhA artha hai - 'jo kArya rUpa pariNamana karatA hai / ' kintu vyavahArase jo preraka nimitta kahe jAte haiM, kAryoMkA yathArthaM kartRtva unako prApta ho jAya aura bAhya vastu jo pratyeka kAryakA vyavahAra kAraNa hai usakA tadbhinna dravyake kAryake prati kAryakAropanA siddha ho jAya, isalie ve ukta zlokAMzakA 'jisameM pariNamana hotA hai' yaha artha karate hai / (2) dUsarA udAharaNa samayasAra gAthA 107 kA hai| isameM 'AtmA pudgala dravyako pariNamAtA hai Adi vyavahAranayakA vaktavya hai' yaha kahA gayA hai / usakI AtmakhyAti TIkAmeM A0 amRtacandra devane aise upayoga pariNAmako vikalpa batalAkara isa vikalpako upacarita hI kahA hai / yathA---- yattu vyApya-vyApakabhAvAbhAve'pi prApyaM vikAryaM nirvatyaM ca pudgaladravyAtmakaM karma gRhNAti pariNamayatyutpAdayati karoti badhnAti cAtmeti vikalpaH sa kiloSa - cAraH / / 107 / / aura vyApyavyApakabhAvakA abhAva honepara bhI prApya, vikArya tathA nirvartyarUpa jo pudgala dravyasvarUpa karma hai use AtmA grahaNa karatA hai, pariNamAtA hai, utpanna karatA hai, karatA hai aura bA~dhatA hai isa prakArakA jo vikalpa hotA hai vaha vAstavameM upacAra hai | kintu vyavahArabhAsI vyakti bAhya hetuoMkI kAryakArIpanA siddha karane ke abhiprAyase ukta sUtragAthAkA yaha artha karate hai ki AtmA pudgaladravyakA upAdAna rUpase pariNamana karanevAlA nahIM hotA Adi / yaha una mahAzayoMkA kahanA hai / kintu yaha kaise ThIka nahIM hai isake liye Age kathana para dRSTipAta kIjiye - attA kuNadi sabhAvaM tattha gadA poggalA sabhAvehiM / acchaMti kammabhAva aNoNAgAhamabagADhA || 65 // | paM0 kAya | AtmA svabhAva (mohAdi) karatA hai aura jIvake sAtha eka kSetrAvagAharUpase vahA~ prApta hue pudgala svabhAvase karmabhAvako prApta hote hai || 65|| isa gAthA dvArA pudgalakArya jIva dvArA kiye binA hI jIva aura pudgala apanA-apanA kArya svayaM kaise karate haiM yaha spaSTa kiyA gayA hai / isa para pudgala karmarUpa apane kAryako jIvakI sahAyatAke binA kaise karatA hai yaha zaMkA hone para AcArya kundakunda kahate haiM ping
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jainatattvamImAMsA jaha puggaladabvANaM bahupyayArehi khaMdhaNippattI / akadA parehiM viTThA taha kammANaM viyANAhi // 66 // jisa prakAra pudgala dravyoMkI aneka prakArase skandhoMkI utpatti parake dvArA kiye binA hotI huI dikhalAI detI hai usI prakAra karmokI vividhatA parake dvArA nahIM kI gaI jAno // 66 // yahA~ para pratyeka dravya apanA kArya anyake dvArA nahIM kiye jAne para svayaM prati samaya apane kAryoMkA kartA kaise hai yaha pudgala skandhoMkA udAharaNa dekara spaSTa kiyA gayA hai| pudgala skandhoke dvayaNukase lekara mahaskandha taka nAnA bheda hai / unameMse zUnya vargaNAoko chor3akara ve saba satsvarUpa haiN| unameM aisI AhAravargaNAe~ bhI haiM jinase tIna zarIra aura chaha paryAptiyoMkI saMracanA hotI hai| manovargaNAe~ bhI haiM jinase vividha prakArake manoMkI saMracanA hotI hai| bhASAvargaNAe~ bhI hai jinase tata, vitata Adi dhvaniyoMkI saMracanA hotI hai| tejasavargaNAeM bhI haiM jinase niHsaraNa aura aniHsaraNa svabhAva tathA prazasta aura aprazasta tejasa zarIroMkI saMracanA hotI hai| kArmaNavargaNAe~ bhI hai jinase jJAnAvaraNAdi vividha prakArake ATha karmoMkI saMracanA hotI hai| ye pAMcoM saMsArI jIvoM se sambaddha hone yogya vargaNAe~ hai / prazna hai ki inhe aisI kauna banAtA hai ora inamese AhArAdi pA~ca vargaNAoMmeM saMsArI jIvoMke sAtha sambaddha honekI pAtratA kauna paidA karatA hai| kyA ve svabhAvase saMsArI jIvose sambaddha honekI pAtratA yukta banatI hai yA saMsArI jIva unheM apane moha, rAga, dvaSa Adise vaisA banA letA hai| sAtha hI yaha vibhAga kauna karatA hai ki itane paramANuose lekara itane paramANuo takake skandha AhAravargaNA yogya hoMge Adi tathA eka prakArako vargaNAose dUsare prakArako vargaNAoMke madhya itanA antara rhegaa| yadi kaho ki ye vargaNAe~ svayaM hI banatI aura vichar3atI rahatI hai to saMsArake saba kArya svayaMkRta mAna leneme Apatti hI kyA hai| AgamakA bhI yahI Azaya hai| AcArya kunda-kundadevane isI svayaMkRta niyamako dhyAnameM rakhakara yaha nirdeza kiyA hai ki jisa prakAra saba skandhoMkI utpatti parase na hokara svayaM hotI hai usI prakAra jJAnAvaraNAdi karmoMkI utpatti bhI svagaMkRta jAnanI cAhiye / itane kathanase yaha bhI phalita hotA hai ki sasArI jIva apane rAgAdi pariNAmoMko svayaM karate haiM aura eka kSetrAvagAharUpase vahA~ sthita pudgala kArmaNavargaNAe~ svaya karmarUpa pariNamatI rahatI hai| isase AgamameM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimita-mImAMsA 109 vyavahAra aura nizcayanayakI apekSA jo SaTkAraka vyavasthA batalAI gaI hai usakA Azaya bhI bhale prakAra samajhameM A jAtA hai / sAtha hI yaha bhI samajhameM A jAtA hai ki AcAryoM ne vyavahAra kathanIko kyoM to upacarita batalAyA aura nizcaya kathanIko kyoM paramArtha svarUpa batalAyA / prakRtameM jo jisakA na ho usako vyavahAra prayojana vaza yA vyavahAra hetu vaza usakA kahanA vyavahAra hai tathA jo jisakA ho usako nizcaya prayojana yA nizcaya hetuvaza usIkA kahanA nizcaya hai / saMsArI jIvoMke rAgAdikI utpattike mohanIya Adi karma vyavahAra hetu haiM, ataH ina rAgAdiko naimittika kahanA vyavahAra hai tathA ina rAgAdiko svakAlake prApta hone para saMsArI jIva svayaM utpanna karate hai aura udayAdirUpa pudgala karma unake honeme svayaM vyavahAra hetu hote haiM, itanA vizeSa hai ki nizcayanayakA kathana para nirapekSa hotA hai kyoMki vaha vastukA svarUpa hai / kintu vyavahAra nayakA kathana para sApekSa hotA hai, kyoMki vaha vastukA svarUpa nahIM hai / ataH rAgAdiko saMsArI jIvoMkA svayaMkRta kArya kahanA nizcaya hai / aura para nimittaka kahanA vyavahAra hai / AgamajJa usIkA nAma hai jo vyavahArako vyavahAranayase hI svIkAratA hai aura nizcayako nizcayanayase hI svIkAratA hai / kintu jo ukta kathanako viparItarUpase jAnate yA kahate haiM ve AgamajJa kahalAne ke adhikArI nahI haiM / isa tathyakA samarthana samayasAra gAthA 414 kI AtmakhyAti TIkAke isa vacanase bhale prakAra hotA hai tato ye vyavahArameva paramArthabuddhaghA cetayante te samayasArameva na sacetayante / ya eva paramArtha paramArtha buddhyA cetayante te eva samayasAraM cetayante / isaliye jo vyavahArako hI paramArtha buddhise anubhavate haiM ve akele samayasArako nahI anubhavate tathA jo mAtra paramArthako paramArtha buddhise anubhavate haiM ve hI samayasArako anubhavate haiM / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAra kathana vyavahAra svarUpa hI hai use vastu svarUpa yA vastuke kAryakA nizcaya kAraNa mAnanA Agamaviruddha hai / isaliye bAhya kAraNa sahAyaka hai yaha kahanA bhI vyavahAra arthAt upacarita ( kalpanA mAtra) ho jAtA hai | yadi hama nimittapanekI dRSTise savikalpa yogayukta ajJAnI jIva aura taditara bAhya kAraNoMko dekhate haiM to unameM koI antara nahI raha jAtA hai / kevala bAhya vyApti ke AdhAra para kAlapratyAsattivaza ukta
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA jIvoMmeM kapinekA tathA anyameM karaNatA AdikA vyavahAra kiyA jAtA hai| AcArya amRtacandrane isa tathyako spaSTa karaneke abhiprAyase samayasAra gAthA 84 kI AtmakhyAti TIkAmeM ghaTotpattike prati kumbhakArake yoga aura vikalpako ghaTa nirmANakI kriyA na kahakara use miTTokI usa kriyAke prati anukUla kahA hai jaba ki pratyeka vastu svabhAvase kisoke anukUla aura pratikUla hotI nhii| anukUla yA pratikUla kahanA yaha mAtra vyavahAra hai / tAtparya yaha huA ki miTTI svayaM kartA hokara ghaTakI utpatti rUpa kriyA karatI hai aura kumbhakArakA yoga aura vikalpa rUpa vyApAra vyavahArase usake anukUla hotA hai| ataH yahI mAnanA ucita hai ki kArya kI utpatti hotI to hai apane nizcaya upAdAnake svasamayameM prApta honepara svayaMkRta hI, para usame jo savikalpa kriyAvAn ajJAnI jIva aura taditara kriyAvAn padArtha anvaya vyatirekarUpa bAhya vyAptivaza svakAlake prApta hone para vyavahAra hetu hote haiM unakI vaha vyavahAra hetutA dharmAdi dravyoMke samAna hI jAnanI cAhiye / ve apanI-apanI ukta vizeSatA dvArA dUsare niSkriya dharmAdi dravyoMke samAna hI vyavahAra hetu hote hai yaha tathya pUrvokta kathanase to spaSTa hai hii| niSkriya padArtha dUsaroke kriyA lakSaNa athavA pariNAma lakSaNa kAryo meM yathAsambhava kisa prakAra vyavahAra hetu hote haiM isakA spaSTIkaraNa karate samaya jo sarvArthasiddhikA uddharaNa de Aye haiM usase bhI spaSTa hai| ukta ullekhameM jahA~ dharmAdi dravyoMkI vyavahAra hetutAko kriyAvAn cakSu indriyako vyavahAra hetutAke samAna batalAyA gayA hai vahA~ usase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki savikalpa kriyAvAn ajJAnI jIva aura taditara kriyAvAn padArthoMkI vyavahAra hetUtA dharmAdi dravyoMke samAna hI hotI hai| aura isIlie AcArya pUjyapAdane jisa prakAra dharma dravyako anyakI gatimeM vyavahAra hetu kahA hai, usI prakAra anya saba vyavahAra hetu hote hai isa tathyako iSTopadezameM 'nAjJo vijJatvamAyAti' ityAdi kathana dvArA anya saba padArthoMkI vyavahAra hetutAko niSkriya dharma dravyako vyavahAra hetutAke samAna svIkAra kiyA hai| nizcaya upAdAna aura vyavahAra nimitta ina donoMkA prati samaya kisa prakAra yoga milatA hai isakA samarthana svAmI kArtikeyakI dvAdazAnupakSAse bhale prakAra ho jAtA hai / yathA Niya-NiyapariNAmANa Niya-Niyadavya pi kAraNaM hodi / aNNa bAhiradadhvaM NimittamataM viyAgraha // 217 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 111 saba dravya apane-apane pariNAmake nizcaya upAdAna kAraNa hote haiM, anya bAhya dravyako nimitta mAtra jAno // 217 // vastutaH AgamameM jahA~ bhI nizcayase kAryakI niyAmakatA svIkAra kI gaI hai vahA~ mAtra nizcaya upAdAnako hI pradhAnatA dI gaI hai / asadbhUta vyavahAranayase kAla pratyAsattivaza avazya hI nizcayakI siddhike abhiprAyase vyavahAra hetuko sthAna milA huA hai / prakRtameM nizcayakI siddhikA artha hai prati kSaNa nizcaya upAdAnake hone para agale ! samayameM jo kArya ho usako apane anvayavyatirekake dvArA kAlapratyAsattivaza sUcita kare / basa bAhya kAraNa yA asad vyavahAra hetukA itanA hI kAma hai / vaha nizcaya upAdAnake kArya meM dakhala de yaha usakA kArya nahIM hai / hama isa tathyako na bhUleM yahI jaina darzanakA Azaya hai / isase anya mAnanA vaha jainadarzana nahI hogA / kintu vizvako karttArUpase mAnanevAlA IzvaravAdI darzana hogA / 6. anya darzanoMkA mantavya apane isa kathanako puSTimeM hama sarva prathama neyAyika darzanako lete haiM / naiyAyika darzana kAryakI utpatti meM samavAyI kAraNa asamavAyI kAraNa aura nimitta kAraNa ye tIna kAraNa mAnatA hai| jisase samaveta hokara kArya utpanna hotA hai vaha samavAyI kAraNa hai, saMyoga Adi asamavAyI kAraNa hai / ina donoMse atirikta nimitta kAraNa hai / naiyAyika darzana ArambhavAdI yA asat kAryavAdI darzana hai / vaha kAraNameM kAryakI sattA svIkAra nahIM karatA aura na hI svarUpase vastuko dravyadRSTise nitya aura paryAya dRSTise anitya hI mAnatA hai / isaliye usa darzanameM nimitta kAraNapara adhika jora diyA gayA hai / yadyapi usa darzana meM pra eraka nimitta kAraNa aura udAsIna nimitta kAraNa aise bheda dRSTigocara nahIM hote, phira bhI vaha sabhI nimitta kAraNoMke madhya kartArUpase Izvarako sarvopari mAnatA hai / isalie isa darzanameM Izvarake atirikta anya saba udAsIna nimitta kAraNa ho jAte haiM / yataH isa darzana meM kartAki lakSaNameM jJAna, kriyA aura cikIrSAko samAhita kiyA gayA hai, isalie jar3a aura cetana sambandhI sabhI kAryo meM usakI pradhAnatA ho jAtI hai / isa darzana meM nimittoMke ukta prakArase bheda kiye binA bhI ukta prakArakA vibhAjana spaSTa pratIta hotA hai / saMkSepameM yaha naiyAyika darzanakA kathana hai| vaizeSika darzanakI mAnyatA bhI isI prakAra kI hai /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jainasattvamImAMsA __ bauddhadarzana anAtmavAdI darzana honeke sAtha vaha kSaNiNavAda para AdhRta hai| vaha anvayI dravyako svIkAra nahIM krtaa| phira bhI jJAnakI utpattike samanantara pratyaya, adhipati pratyaya, Alambana pratyaya aura sahakArI pratyaya ye cAra kAraNa svIkAra karaneke sAtha usane anya kAryoM ke hetu (mukhya hetu) aura pratyaya (gauNa) ye do kAraNa svIkAra kiye hai| yaha asatkAryavAdI darzana hai phira bhI samanantara pratyayake AdhArapara yaha upAdAna-upAdeya bhAvako svIkAra karatA hai| avyavahita pUrvavartI jJAnakSaNa samanantara pratyaya hai, indriyoM adhipati pratyaya hai, viSaya Alambana pratyaya haiM tathA prakAza Adi anya saba kAraNa sahakArI pratyaya hai| pratyeka samayake jJAnakI utpattike ye cAra kAraNa haiN| __ anya kAryo kI utpattike do kAraNa hote hai| unamese bIja Adiko hetu kahate hai aura pratyeka samayake kAryoMkI utpattike bhUmi Adi anya kAraNoMko pratyaya kahate hai| kisIkI apekSA karake hI kAryakI utpatti hotI hai, isalie mUlataH yaha sApekSavAdI darzana hai| isalie isakA nAma pratItya samutpAda bhIhai / ___ sAMkhya satyakAryavAdI darzana hai / yaha kAraName kAryoMkI sarvathA sattA svIkAra kara unakA AvirbhAva tirobhAva mAnatA hai| usakA kahanA hai ki pratyeka kAryake liye pRthak-pRthak upAdAnakA grahaNa hotA hai, sabase saba kAryokI utpatti nahI dekhI jaatii| AkAza kusuma Adi asatse kAryakI utpatti nahIM hotI, zakyase hI zakya kAryakI utpatti hotI hai aura pratyeka kAryakA kAraNa avazya hotA hai| isase vidita hotA hai ki niyata kAraNase hI niyata kAryakI utpatti hotI hai| isa darzana ne AvirbhAva aura tirobhAva mAnakara bhI upAdAnase bhinna kAraNoMpara jarA bhI bala nahIM diyA hai| isakI mAnyatA hai ki mUlameM prakRti aura puruSa do hI tattva hai jo sarvathA nitya haiN| isake bAda bhI vaha AvirbhAva aura tirobhAvake AdhArapara kArya kAraNa bhAvako svIkAra karatA hai / usake matase saba kArya jaise hama dekhate hai usI rUpameM pahalese hI vidyamAna hai| mAtra ve apane-apane kAlameM ujAgara ho jAte haiM aura apane-apane kAlameM ojhala ho jAte haiN| 1. catvAraH pratyayA. hetuH Alambanamanantaram / tathaivAdhipateyaM ca pratyayo nAsti paJcamaH / / -mAdhyamikakArikA 12 / * 2. asmin sati idaM bhavati / hetRpratyayasApekSo bhAvanAmutpAdaH pratItyasamu tpAdaH /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA yaha tIna darzanoMkA mantavya hai| naiyAyika darzana kAryamaiM kAraNakI sattA na mAnaneke kAraNa kArya-kAraNakI mukhyatAse anya nimittavAdI, darzana hai / IzvarakI kartAke rUpameM svatantra sattA bhI usane isI kAraNa svIkAra kI hai| meghAdi ajIva kAryoMkA bananA-vigar3anA, varasanA, vijalIkA utpanna honA, camakanA Adi samasta kArya anya puruSakRta na hokara bhI IzvarAdhiSThita hokara hI kAryarUpa pariNata hote haiM / Izvara saba kAryoMkA sAdhAraNa kAraNa hai / usake binA pattA bhI nahI hila sktaa| bauddha darzana kSaNikavAdI darzana hai| yaha kAraNameM kAryakI sattA svIkAra nahIM karatA, isaliye isa darzaname bhI svabhAvase kAryoMkI utpatti meM anya nimittoko mukhyatA mila jAtI hai| kSaNikavAdI darzana honese yaha kAryoMkI utpatti anya nimitta savyapekSa mAna kara bhI vyayako sarvathA nirapekSa mAnatA hai| ___ eka sAMkhyadarzana aisA hai jisakI anya nimittavAdI darzanoMmeM parigaNanA nahIM hotii| kAraNa ki vaha kAraNoMke samAna kAryoMkI bhI sarvathA sattA svIkAra karatA hai| mAtra kAryakA AvirbhAva-tirobhAva honA mAnatA hai| 7. jaina darzanakA mantavya yaha ukta tIna darzanoMke mantavyoMkA spaSTIkaraNa hai| aba isake prakAzame jaina darzanake mantavyoMpara dRSTipAta karate hai| yaha na to sarvathA nityavAdI darzana hai aura na sarvathA anityavAdI hii| vastu svarUpase pariNAmI nitya hai yaha isakA mantavya hai / isalie pratyeka samayameM honevAlA pariNAma paramArthase paranirapekSa svaya hotA hai| jisa samaya jo pariNAma hotA hai usase pahale aura bAdameM dravyadRSTise vaha sat hai aura paryAya dRSTise asat hai| tathA apane kAlameM paryAya dRSTi se bhI sat hai| isI tathyako spaSTa karate hue paJcAstikAyame kahA bhI hai deva-manuSyAdiparyAyAstu kramavatitvAdupasthitA'tivAhitAhitasvasamayA utpadyante vinazyanti ceti / gA0 18 smyvyaakhyaa| deva aura manuSyAdi paryAyeM kramavartI honese apanA-apanA samaya prApta hone aura nikala jAnepara utpanna hoto haiM aura vyayako prApta hotI hai| isa viSayame svAmi-kArtikeyAnuprakSAkA yaha vacana bhI dRSTavya hai kAlAilakhijuttA NANAsattIhi saMjudA atthA / pariNamamANA hi sayaM Na sarakade ko vi vAredu // 219 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 janatattva-mImAMsA kAlAdi labdhiyoMse yukta tathA nAnA zaktiyoMse saMyukta padArtha svayaM pariNamana karate haiM ise kauna vAraNa kara sakatA hai // 219 / / tesu atIdA gaMtA aNaMtaguNidA ya bhaavipjjaayaa| ekko vi vaTTamANo ettiyameto vi so kAlo // 221 // dravyoMkI una paryAyoMmeMse atIta paryAyeM ananta hai, bhAvI paryAya unase anantaguNI haiM aura vartamAna paryAya eka hai / so jitanI ye atIta, bhAvI aura vartamAna paryAyeM hai utane hI kAlake samaya haiM // 221 // ___ Azaya yaha hai ki pratyeka dravyakI tInoM kAlasambandhI jitanI paryAyeM hai, kAlake samaya bhI utane hI hai / nyUnAdhika nhiiN| pratyeka vastu kA yaha svayaM siddha svabhAva hai ki pratyeka niyata samayame niyata paryAya hI svayaM hotI hai aura usa samayake vyayake sAtha usa paryAyakA bhI vyaya ho jAtA hai / isa kramako koI anyathA nahI kara sktaa| pratyeka vastu anekAntasvarUpa hai ise spaSTa karate hue jisa svacatuSTayakI apekSA vastuko satsvarUpa prasiddha kiyA gayA hai usameM svakAla aura koI nahIM, yahI hai| 8. zaMkA-samAdhAna ___zaMkA-yadyapi pratyeka vastuko prati samayakI paryAya pratyeka vastukA usI prakAra svarUpa hai jisa prakAra sattva Adi sAmAnya dharma pratyeka vastuke svarUpa haiM isameM sandeha nhiiN| hamArA vivAda svarUpake viSayame nahIM hai, kintu hamArA vivAda paryAya svarUpake utpattike viSayameM hai| hamArA kahanA to itanA hI hai ki pratyeka vastukI prati samayakI paryAyakI utpatti parakI sahAyatAse hI hotI hai / dekhA bhI jAtA hai ki miTTI ghaTarUpa tabhI pariNamatI hai jaba use kumbhakArake amuka prakArake vyApArakA sahayoga milatA hai| jinAgamameM bAhya nimittoMkI svIkRtikA prayojana bhI yahI hai| ata: kArya-kAraNako mImAMsA karate samaya isakA apalApa nahIM karanA cAhie? samAdhAna-prazna mahattvakA hai, isa para sAMgopAga vicAra to kokarma mImAMsA adhikArameM hI kareMge, phira bhI sAmAnyase usa para dRSTipAta kara lenA Avazyaka pratIta hai| prazna yaha hai ki jo bAhya nimitta hai vaha anya dravyake kArya kAlameM svayaM apanI pariNAmalakSaNa yA usake sAtha parispandalakSaNa kriyA karatA hai yA anyakI kriyA karatA hai ? yadi svayaM apanI hI kriyA karatA hai to anyake kAryameM vaha sahAyaka kisa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 115 prakAra hotA hai ? jaba ki vaha svayaM apanI hI kriyAmeM vyApta rahatA hai to vaha anya dravyakI kriyA jaba kara hI nahIM sakatA taba vaha anya dravyake kArya meM vAstava meM sahAyaka hI kaise ho sakatA hai, arthAt nahI ho sakatA yahI nizcita hotA hai / aura yadi apanI ukta donoM prakArakI kriyAoMko chor3akara anya dravyake kArya meM vyApta rahatA hai to vaha svayaM apariNAmI ho jAtA hai / ina donoM prakArakI ApattiyoMse bacanekA ekamAtra yahI upAya hai aura vaha yaha ki paramArthase na to eka dravya apane kAryako chor3akara anya dravya kAryameM nimitta hI hotA hai aura na hI vaha usa kAryake hone meM paramArthase kucha sahAyatA hI karatA hai| mAtra anvayavyatirekake AdhAra para kAla pratyAsattivaza yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki isane isakA kArya kiyA yA yaha isake kAryameM sahAyaka hai / saMca pUchA jAya to nimittavAda jahA~ anya nimittavAdI darzanokA antarAtmA hai vahA~ jainadarzanameM vaha bAhya kalevaramAtra hai / isI tathyako AcArya pUjyapAda ne bhI sarvArthasiddhimeM vratoMko lakSya kara spaSTa zabdoM meM svokAra kiyA hai / ve likhate haiM tatra ahiMsAvratamAdI kriyate, pradhAnatvAt / satyAdIni hi tatparipAlanArthAni sasyasya vRttiparikSepavat / a0 6, sU0 1 / vahA~ pA~ca vratoM ahiMsA vratako AdimeM rakhA hai, kyoMki vaha saba vratoM meM mukhya hai / dhAnyake khetake lie jaise usake cAroM ora bAr3I hotI hai usI prakAra satyAdika sabhI vrata ahiMsAke paripAlanake lie haiM / dekho, yahA~ ahiMsA vratako khetameM upajI dhAnyakI upamA dI hai aura satyAdika cAra vratoMko vyavahArase usakI samhAlake lie bADI batalAyA hai / yaha to pratyeka svAdhyAya premI jAnatA hai ki prakRtameM ahiMsA aura satyAdika donoM AtmAke zubha pariNAma haiM / isa prakAra eka Atmapane kI apekSA donoMmeM ameda hone para bhI AcAryane bheda vivakSAmeM ahiMsA ko kArya aura satyAdikako usake bane rahanekA vyavahAra hetu ( nimitta) kahA hai / isI prakAra saMvara svarUpa vratoMmeM aura prazasta rAga svarUpa vratoMmeM kyA antara hai ise spaSTa karate hue ve kahate haiM - vrateSu hi kRtaparikarmA sAdhuH sukhena saMvaraM karotIti tataH pRthaktvena upadezaH kriyate / sarvA0 a0 6, sU0 1 /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jainatattvamImAMsA vratoMmeM dRDhapratijJa huA sAdhu sukha pUrvaka sa~vara karatA hai, isaliye yahA~ vratoMkA sa~vararUpa vratoMse pRthak upadeza karate haiM / ___ yahI abhiprAya AcArya akalaMka devane tattvArthavAtikameM bhI vyakta kiyA hai| AcArya vidyAnanda to vratoMko sa~varase pRthak batalAte hue likhate haiM na savaro vratAni, parispandadarzanAt guptyAdisavaraparikarmatvAcca / ta0 zlo0 a0 6, sU0 1 / vrata saMvarasvarUpa nahIM hai, kyoMki vratomeM mana, vacana aura kAyakI pravRtti dekhI jAtI hai tathA ve mana, vacana aura kAyakI nivRttirUpa gupti Adi savarake parikarmasvarUpa hai| ina AcAryoM kA yaha aisA kathana hai jisase bAhya nimitta-naimittika sambandha para spaSTa prakAza par3atA hai| isa kathanase eka bAta to yaha spaSTa ho jAtI hai ki paJcedriyoke viSayoMkA lolupI vyakti yA jIvana me sahAyakarUpase jisane makAna, dhanasampadA Adiko pramukha sthAna de rakhA hai vaha to vItarAga mokSamArgakA adhikArI kisI bhI avasthAmeM nahIM ho sakatA, jo vratI hone para bhI unake ahaMkArase grasta hai vaha bhI ukta prakArake mokSamArgakA adhikArI nahI ho sktaa| hA~ jisakI svabhAvase viSayomeM aruci ho gaI hai aura jo bAhyAbhyantara parigrahake baDappanase mukta hai vahI vItarAgamaya sa~vararUpa honekA adhikArI hai| dUsarI bAta yaha spaSTa ho jAtI hai ki bAhya nimitta anyake kAryakA kicitkara to hotA hI nhii| mAtra bAhya vyAptivaza anyake kAryakI bAhya bhUmikA kaisI rahatI hai isakA spaSTIkaraNa karake vivakSita kAryake honekI sUcanA karatA rahatA hai| isakA Azaya yaha hai ki vItarAgarUpa kArya ho to ho vratAdikame nimittatAkA vyavahAra hai, anyathA nahI / zvetAmbara paramparAse digambara paramparAmeM yahI maulika bheda hai| zvetAmbara paramparAkA kahanA hai ki vyavahArarUpa vratoMkA pAlana karate-karate paramArtha svarUpa nizciyakI prApti ho jAtI hai| ve yaha bhI kahate hai ki mIkA tyAga aparigrahavrata hai, vastrAdikakA grahaNa-tyAga parigraha nahIM hai| kintu yaha AbAla-gopAla prasiddha hai ki vastrAdikake grahaNa-tyAgakI icchAke binA unakA grahaNa-tyAga nahIM ho sktaa| yadi aisI icchAke binA bhI unakA grahaNa-tyAga hotA hai to makAna Adi daza prakArake bAhya tyAgakI AvazyakatA hI kyA raha jAtI hai| aura phira pratyeka gRhastha bAhya daza
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 117 prakArake parigrahakI maryAdA karake zeSakA tyAga hI kyoM kareM aura bAhya parigrahakA pUrNa tyAga karake tathA isake sAtha usameM mUrcchA na rakhakara sAdhu hI kyoM bane / phira to sampUrNa parigrahake sadbhAvameM sAdhu kahalAne meM Apatti hI kyoM mAnI jAya / piMchI, kamaNDalu aura zAstra bhI parigraha haiM isameM sandeha nahIM / phira bhI caraNAnuyoga paramAgamameM prayojana vizeSako dhyAna meM rakhakara unake grahaNakA upadeza hai / usameM bhI zAstra ke liye yaha niyama hai ki svAdhyAyakI dRSTi se 1-2 zAstroMko hI sAdhu svIkAra kare aura unakA svAdhyAya pUrA honepara unako bhI jahA~ svadhyAya pUrA ho jAya vahIM visarjita kara de / kintu ina tInako chor3akara aisA koI kAraNa to nahIM dikhalAI detA ki vaha unheM svIkAra kare / isa vivecanase spaSTa hai ki jitane bhI bAhya nimitta Agamame kahe gaye hai ve anya dravyake kAryo ke bAhya nimitta hokara bhI paramArthase unake kAryoM ke aNumAtra bhI kartA nahI hote / mAtra uname laukika dRSTiko dhyAna meM rakhakara anvayavyatirekake AdhArapara ahaM kartA isa pratyayase grasita aura kAryoMke liye prayatnazIla ajJAnI jIvoMme hI kartApanekA vyavahAra kiyA jAtA anya dekho, yahA~ zubha rAga aura nizcaya ratnatraya eka AtmAme apaneapane kAraNoMse eka sAtha janma lete hai, para jahA~ zubha bhAvako hI votarAga bhAvakA kartA svIkAra nahIM kiyA gayA vahA~ atyanta bhinna bahirdravya anyake kAryakA kartA kaise ho sakatA hai / isa viSayako spaSTarUpase samajhane ke lie samayasAra mokSa adhikArakI ye sUtragAthAaiM dRSTavya hai dhAca sahAva viyANio appaNI sahAva ca / dhe jo virajjadi so kammavimokkhaNa kuNai // 293 // jIvo kammaM ya tahA chijjati salakkhahehi Niyaehi / paNNAchedaNaeNa u chiNNA gANantamAvaNNA ||294 // bandha (rAga) ke svabhAvako aura AtmAke svabhAvako jAnakara bandhoM ( rAgAdi bhAvo) se jo virakta hotA hai vaha karma ( rAgAdi bhAvoM) se virakta ho jAtA hai / / 293 || jIva aura rAgAdirUpa bandha apane-apane svalakSaNoMke dvArA isa prakAra chede jAte hai jisase ve prajJArUpI chainIse chinna hokara nAnApaneko prApta ho jAte haiM ||394 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 118 jainatasva-mImAMsA nAnApaneko prApta ho jAte haiM isakA artha hai ki rAgAdi bhAvoM aura AtmAmeM jo ekapanekI buddhi thI vaha dUra ho jAtI hai / AtmAkA lakSaNa zAyakasvarUpa AtmAko lakSya kara pravRtta huI sahabhAvI aura kramabhAvI paryAyoMse antarlInapaneko prApta huA caitanya bhAva hai aura bandhakA lakSaNa AtmadravyameM asAdhAraNarUpase prApta hue rAgAdi bhAva hai| isa prakAra ye donoM lakSaNa bhedase atyanta bhinna-bhinna haiN| inake madhya atyanta sUkSma sandhi hai| usa sandhiko samajhakara jo usameM apanI prazAchanIko ananta paruSArthase paTaka kara apane caitanyasvarUpa AtmAse rAgAdi bhAvoMko judA karatA hai vaha niyamase karmose virakta hokara paramArthakA bhAgI hotA hai| saMsAra paripATIse chUTanekA ekamAtra yahI upAya hai| isI tathyake samarpaka AtmakhyAtike ina zabdoM para dRSTipAta kIjie ......"sahajavijRmbhamANacicchaktitayA yathA yathA vijJAnadhanasvabhAvo bhavati tathA tathAsravebhyaH nivartate / yathA yathAsravebhyazca nivartate tathA tathA vijJAnadhanasvabhAvo bhavatIti / sA0 gA0 74 / sahaja baDhI huI cetanArUpa zaktipanese jaise-jaise (AtmA) vijJAnaghana svabhAva hotA hai vaise-vaise (vaha) rAgAdirUpa AsravoMse judA hotA hai| jaise-jaise AsravoMse judA hotA hai vaise-vaise vijJAnadhana svabhAva hotA hai| pravacanasAra gAthA 45 kI tAtparya vRtti TIkAkA yaha vacana bhI isI arthako vyakta karatA hai___ dravyamohodaye'pi sati yadi zuddhAtmabhAvanAbalena bhAvamohena na pariNamati tadA bandho na bhavati / dravya mohake udaya rahane para bhI yadi AtmA zuddhamAtmA (trikAlI jJAyakasvabhAva AtmA) kI bhAvanAke balase bhAvamoharUpase pariNamana nahIM karatA hai taba bandha nahIM hotA hai| sAtaveM guNasthAna taka kSayopazama samyagdarzanake kAlameM bhI yathAsambhava savikalpa aura nirvikalpa donoM avasthAoMmeM mithyAdRSTike honevAle karmokA bandha nahIM hotaa| yadi kahA jAya ki yahA~ mithyAdarzana karmakA udaya nahIM hai so yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki samyak prakRti bhI mithyAdarzana karmakA hI aMza hai| itanA avazya hai ki usameM AtmAke nizcaya samyagdarzanarUpa svabhAvaparyAyake naSTa hone meM bAhya nimittarUpa honeko kSamatA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki usa samaya zuddhAtmAkI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA bhAvanA honese yA usake balase utpanna hue nizcaya samyagdarzana Adi rUpa pariNAmake honemAtrase samyak prakRtike udaya rahate hae bhI jIvake tannimittaka kisI bhI karmakA bandha nahIM hotaa| itanA hI kyoM ? jaba yaha jIva mithyAtva guNasthAnameM bhI kSayopazamalandhi Adi rUpa pariNAmoMke sanmukha hotA hai taba usake bhI mithyAtva guNasthAnameM mithyAdarzana nimittaka bahuta so karma prakRtiyoMkA kramase bandhApasaraNa hokara bandha vyucchitti ho jAtI hai aura jaba taka yaha jIva aisI yogyatA sampanna rahatA hai unakA bandha nahIM hotA aura karaNalabdhikA bala pAkara mithyAdarzana prakRtikA udaya-udIraNA bhI kramase hIna bala hotI huI mithyAtva guNasthAnake antima samaya taka hI usakA uttarottara atyanta kSINa udaya hotA jAtA hai| yaha saba kyA hai ? kyA yaha apane trikAlI jJAyaka svabhAva AtmAkI bhAvanAkA bala nahIM hai ? ekamAtra usIkA bala hai jisase yaha jIva dRSTimukta ho jAtA hai| sAtaveM guNasthAnase lekara Age bhI dravya mohakA udaya rahate hue bhI yaha jIva zuddhAtmAkI bhAvanAke balase krama se karmo kI na kevala hAni karatA jAtA hai kintu usakI yathAsambhava prakRtiyoMkA kramase upazama aura kSaya bhI karatA jAtA hai| isa bhAvanAmeM aisI koI apUrva zakti hai jisake balase yaha jIva kramase saMsArakA anta karane meM samartha hotA hai / vastutaH AcArya jayasena zuddhAtmabhAvanAkI isI sAmarthyako hRdayaMgama kara ukta prakArase usakI prarUpaNA karane meM samartha hue| eka bAta aura hai jo prakRtameM mukhya hai| aura vaha yaha ki svabhAva prApta jIvake jaba jitanI bhI vizuddhi prApta hotI hai vaha kisI bhI karmabandhakA hetu nahIM hai| prakRtameM AcArya jayasenane 'dravyamohAdaye satyapi' ityAdi vacana isI abhiprAyako vyakta karaneke lie diyA hai yaha tathya hai| prakRtameM dravyamoha padase sAmAnya mohanIya karmakA grahaNa kiyA hai / pahale jo kucha bhI likha Aye hai usameM bhI yahI dRSTi hai| isa prakAra pratyeka kAryake prati upAdAna-upAdeya bhAvase antAptikA aura nimitta-naimittika bhAvase bahiyAtikA samarthana hone para bhI bahutase vyavahAraikAntavAdo ina donoMke yogako svIkAra na kara apane aindriyika zrutajJAnake balapara vaibhAvika kAryoM kA aniyamase siddha honA batalAte haiN| zvetAmbara sampradAyane jaise savastra munimArgakA samarthana karaneke lie vastrako parigrahase pRthak kara diyA aura usakI puSTimeM strImuktiko Agama kaha kara strIliMga, anya liMga yA gRhastha
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jainatatva-mImAMsA liMgase muktiko svIkAra kara liyaa| lagabhaga ThIka yahI sthiti ina vyavahAraikAntavAdiyoM kI hai| inhe mAtra samyak niyatiko bhI ekAnta kaha kara usakA khaNDana karanA hai| isake lie unhoMne yaha mArga cunA ki jitanI svabhAva paryAyeM haiM ve to kramase apane-apane samayameM hI hotI haiN| para vibhAva paryAyoMke viSayameM yaha nahIM kahA jA sktaa| kona paryAya kaba hogI isakA koI niyama nahIM kiyA jA sktaa| 9 ukta ekAnta matako puna samIkSA kintu unakA yaha kathana kese Agama viruddha hai isakI hama saMkSepameM kucha Agama pramANa dekara punaH samIkSA kreNge| svAmI samantabhadrane samyak devakI parIkSA pradhAna apane AptamImAMsA granthameM sasArI jIvoMke pratyeka kAryako apekSA deva aura puruSArthake yugapat yogako gauNa mukhya bhAvase kaise svIkAra kiyA hai isa para dRSTipAta kIjie abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTa svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTa svapauruSAt / / 91 // ___ abuddhipUrvaka arthakI prAptikI vivakSAmeM pratyeka iSTa aura aniSTa arthakA sampAdana devake balase hotA hai tathA buddhipUrvaka arthakI prAptiko vivAmeM iSTa aura aniSTa pratyaka artha puruSArthaka balase prApta hotA hai / / 9 // - isakI TIkA karate hue AcArya akalaMkadeva tathA vidyAnanda likhate tato'takitopasthitamanukUla pratikUlaM vA daivakRtam buddhipUrvApekSApAyAt, tatra puruSakArasyApradhAnatvAt devasya prAdhAnyAt / tadviparIta pauruSApAdita, buddhipUrvAvyapekSApAyAt, tatra devasya guNatvAt pauruSasya pradhAnatvAt / / ___ isaliye vinA kalpanA yA vicArake anukUla yA pratikUla jo vastu prApta hotI hai usakI prApti devase hotI hai, kyoMki buddhipUrvaka vastu prAptiko apekSA na hone se vahA~ puruSArtha gauNa hai aura daiva mukhya hai| usase viparIta anukala yA pratikUla vastukI prApti puruSArthase hotI hai. kyoMki buddhi pUrvaka vastukI prAptiko vivakSAkA abhAva nahIM honese vahA~ deva gauNa hai aura puruSArtha mukhya hai| yahA~ daiva aura puruSArthake svarUpa para prakAza DAlate hue AcArya bhaTTAkalakadeva likhate haiM yogyatA karma pUrva vA daivamubhayamadRSTam / pauruSaM punarihaceSTitaM dRSTam /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 121 vastugata yogyatA aura pUrva karma deva kahalAtA hai / ye donoM indriyagamya nahIM haiM, tathA aihika mana, vacana aura kAyake vyApArakA nAma puruSArtha hai jo indriyagamya hai / yahA~ AcAryadevane tIna bAtoMkA nirdeza kiyA hai, jise iSTa yA aniSTa vastukI prApti hotI hai tadgata yogyatA, tathA jise ukta vastukI prApti hotI hai usakA puruSArtha aura pUrva meM sampAdita kiyA gayA karma sAtha hI yogyatA zabdase jisa iSTa yA aniSTa vastukI prApti hotI hai tadgata yogyatA bhI lI jA sakatI hai, kyoMki pratyeka vastu yA kAryakA sampAdana svakAlameM hI hotA hai aisA niyama hai / isakA sapramANa ullekha isa adhyAya meM pahale hI kara Aye haiN| tathA nizcaya upAdAnakA anugata honese puruSArthase nizcaya upAdAnakA bhI grahaNa ho jAtA hai, kyoMki purAkRta karmakA udayAdi aura saMsArI prANIkI aihika ceSTAe~ usIke anusAra hotI hai / aba Apa thor3A karaNAnuyogakI dRSTise bhI vicAra kIjiye / darzana mohanIyake karaNopazamako nimitta kara honevAle AtmavizuddhirUpa nizcaya samyagdarzanake honekI prakriyA yaha hai ki anibRttikaraNake bahubhAga bItane para yaha jIva darzana mohanIyakI eka, do yA tInoM prakRtiyoMkA antarakaraNa upazama karatA hai / usake bAda prathama sthitiko prApta dravyakA usake kAla taka udayapUrvaka usakI nirjarA karatA hai / udaya samApta hone para jisa samaya udayakA abhAva hai usI samaya yaha jIva zuddhAtmAkI bhAvanAke balase nizcaya upAdAnake anusAra nizcaya samyagdarzanako prApta karatA hai tabhI darzanamohanIyake antara karaNa upazama meM nizcaya samyagdarzanakI utpattikI apekSA nimittapanekA vyavahAra hotA hai / isa uddharaNase mukhyatayA do tathyoMpara spaSTa prakAza par3atA hai / prathama to yaha ki jaba yaha jIva nizcaya upAdAnake anusAra apane AdhyAtmika puruSArthake balase nizcaya samyagdarzanako prApta huA usI samaya darzana mohanIyake antarakaraNa upazamameM nimittapanekA vyavahAra hotA hai / isaliye jo vyavahAraikAntavAdI yaha mAnate haiM ki vivakSita kAryakA avyavahita pUrva samayavartI nizcaya upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai unake usa matakA nirasana ho jAtA hai / tattvArthazlokavAtikameM nizcaya samyagdarzana svakAlameM hI prApta hotA hai, isake liye vahA~ kahA hai
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 janatasva-mImAMsA pratyAsannamuktInAmeva bhavyAnAM darzanamohapratipakSa. saMpadyate nAnyeSAm, kadAcitkAraNAsannidhAnAt / tattvArthazlokavA0, pR0 91 / / jinako mokSa prApta honA ati sannikaTa hai aise bhavya jIvoMke hI mithyAvarzana Adike pratipakSabhUta nizcaya samyagdarzana AdikI prApti hotI hai, anya bhavyoMke nahIM, kyoMki antaraMga-bahiraMga kAraNoMkA sannidhAna kadAcit hotA ho aisA nahIM hai, kyoMki nizcaya samyagdarzanake pUrva avyavahita pUrva jo paryAya yukta jIva hotA hai usImeM aisI yogyatA hotI hai ki usake avyavahita uttara samayameMnizcaya samyagdarzanakI prApti honA nizcita hai / yathA nizcayanayAzrayaNe tu yadanantaraM mokSotpAdastadeva mukhya mokSasya kAraNamayogikevalicaramasamayavarti ratnatrayamiti / ta0 zlo0 pR0 71 / / nizcayanayakA Azraya karane para to jisake bAda mokSakI utpatti hotI hai vahI ayogikevalIkA antima samayavartI ratnatraya. pariNAma mokSakA mukhya kAraNa hai| paryAya vizeSa yukta dravyame nizcaya upAdAnatAkA samarthana karate hue usI paramAgamake isa vacana para bhI dRSTipAta kIjiye te cAritrasyopAdAnam, paryAyavizeSAtmakasya dravyasyopAdAnatvapratIteH / ve nizcaya samyagdarzana-samyagjJAna nizcaya cAritrake upAdAna kAraNa haiM,kyoMki paryAyavizeSasahita dravyameM hI upAdAnapanekI pratIti hotI hai| aisA niyama hai ki nizcaya samyagdarzana-samyagjJAnake sAtha bArahaveM guNasthAnake prathama samayameM hI kSAyika vyavahArake yogya nizcaya cAritra kI prApti ho jAtI hai, phira bhI yaha jIva mokSako prApta nahIM hotaa| yaha eka prazna hai isakA samAdhAna karate hue AcArya vidyAnanda kahate haiM kSINakaSAyaprathamasamaye tadAvirbhAvaprasaktiriti na vAcyA, kAlavizeSasya sahakArikAraNApekSasya tadA virahAt / zlo0 vA0 pR0 71 / / zaMkA-kSINakaSAyake prathama samayameM mokSotpAdakA prasaMga prApta hotA hai? samAdhAna-aisA nahI kahanA cAhie, kyoMki ( vyavahAranayase ) apekSita kAla vizeSakA vahA~ abhAva hai| yaha aisA ullekha hai jisase aneka tathyoMpara prakAza par3atA hai / (1) niyata paryAyakA niyata kAla hI vyavahAra hetu hotA hai| (2) pratyeka
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimita-mImAMsA 123 dravya niyata paryAyakI sthitimeM pahu~cane para hI vaha vivakSita kAryakA nizcaya upAdAna hotA hai / (3) sApekSa kathana vyavahAranayakA viSaya hai, isalie kAlako sahakArI kAraNa kahanA asabhUta vyavahAranayase hI ghaTita hotA hai / (4) nizcayanaya paranikSepa hI hotA hai / 10 zaMkA-samAdhAna zaMkA - prakRtameM Apa upAdAnake pUrva nizcaya vizeSaNa kyoM lagAte haiM / samAdhAna - pratyeka dravyameM apanA-apanA kArya karanekI yogyatA hotI hai para pratyeka dravya paryAyase vyatirikta svatantra nahIM pAyA jAtA aura paryAyeM kAla dravyake jitane samaya hote haiM utanI hI hotI hai, isalie nizcayase kisa paryAyake bAda agale samayakI kauna paryAya hogI isakA niyamana pratyeka samayakI paryAyake AdhArapara hI hotA rahatA hai / vyavahAra se kAla dravyake vivakSita samayake AdhAra para bhI usakA parigamana kiyA jA sakatA hai / ataH 12 veM guNasthAnake prathama samayase cAritra eka prakArakA honese yahA~ kAlakI mukhyatAse ukta kathana kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki pratyeka dravyameM apane-apane kAryarUpa pariNamanekI yogyatA ke rahate hue bhI kAryakAraNa paramparAmeM avyavahita pUrvaM paryAya yukta dravya ko hI paramArthase upAdAna svIkAra kara usase niyata kAryakI utpatti svIkAra kI gaI hai / vivakSita upAdAna ke pUrva nizcaya vizeSaNa lagAne kA yahI kAraNa hai / zaMkA- yogyatA kyA vastu hai ? samAdhAna - samAdhAna yaha hai yogyatA hi kAraNasya kAryotpAdanazakti | kArya hi kAraNajanatvazaktistasyAH pratiniyamaH / zAlibIjAMkurayo . bhinnakAlatvAvizeSe'pi zAlibIjasyeti kathyate / zlo0 vA0 gA0 78 / kAraNakI kAryako utpAdana karanekI zaktikA nAma yogyatA hai.... aura kArya kAraNapUrvaka janyatva-zaktivAlA hotA hai| isIkA nAma yogyatAkA pratiniyama hai| jaise zAli bIja aura aMkurameM bhinna kAlapanerUpa vizeSa hone para bhI zAli-bIjameM hI zAli-aMkurake utpanna karanekI zakti hai, yava bIjameM nahIM / vaise hI yaba bIjameM hI yava- aMkura ko utpanna karanekI zakti hai, zAli -bIjameM nahIM yaha kahA jAtA hai / 1
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jainatasva-mImAMsA prakRtameM zAli-bIjameM hI zAli-aMkurake utpanna karanekI yogyatA hone para bhI kauna zAli bIja kisa samaya apane aMkurako janma de isakA niyama hai| bhale ho nizcaya upAdAna aura usake aMkurameM samaya bheda ho para zAli-bIjake usa bhUmikAmeM pahuMcane para usase niyamase aMkurakI utpatti hogI hI aisA pratiniyama hai| yahA~ miTTI AdikA anvaya-vyatirekake AdhAra para kAlapratyAsatti honese sadbhAva rahegA hI isameM sandeha nahIM para miTTI Adi vyavahArase nimittamAtra hI haiM, ve paramArthase aMkurake utpanna karanekI kSamatA nahIM rakhate yaha bhI sunizcita hai| isI tathyakA spaSTIkaraNa tattvArthavAtikameM ina zabdoMmeM kiyA hai yathA mRda. svayamantarghaTabhavanapariNAmAbhimukhye daNDa-cakra-pauruSeyaprayatnAdi nimittamAtraM bhavati / jaise miTTIke svayaM bhItarase ghaTapariNAmake abhimukha hone para daNDa, cakra aura puruSa prayatna Adi nimittamAtra hote hai| ___ isa ullekhase hama jAnate haiM ki vivakSita kAryako janma denekI zakti nizcaya upAdAname hI hotI hai, anya bAhya padArtha asadbhuta vyavahArase hI nimittamAtra hote haiN| unameM nizcaya upAdAnake kAryako janma denekI yogyatA yA bhavitavya to nahI hI hotI, para unameM vyavahArahetutA vaza aisA vyavahAra kara liyA jAtA hai| isa prakAra itane vivecana se yaha siddha hotA hai ki vyavahAra-nizcayakA yoga sunizcitarUpase hotA rahatA hai / inameM aniyama mAnanA ekAnta hai| . __zaMkA-nizcaya samyagdarzanake viSayame kucha loga kahate hai ki sAtave guNasthAnase hotA hai| kucha gyArahaveM guNasthAnase mAnate haiM aura kucha terahaveM guNasthAnase bhI mAnate haiN| para Apa to cauthe guNasthAnase hI use svIkAra karate haiM so isa viSayame Agama kyA hai ? ___ samAdhAna-(1) sarva prathama hama zrI paramAgama samayasAra zAstrako hI lete haiM / zuddhanayakI vyAkhyA karate hue vahA~ kahA hai jo passadi appANaM abaDha-puTTha ANaNNaya NiyadaM / avisesamasaMjuttaM taM suddhaNaya viyANIhi / / 14 // jo AtmAko abaddha aspRSTa ananya, niyatta, avizeSa aura asaMyukta anubhavatA hai usa AtmAko zuddhanaya jAno // 14 // AtmAkhyAti TIkAmeM isakI vyAkhyA karate hue likhA hai
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ woment Durammausam ubhayanimitta-mImAMsA yaH khaldhabaddhaspRSTasthAnanyasya niyatasyAvizeSasyAsaMyuktasya lAtmano'nubhUtiH sa zuddhanaya' / sAtvanubhUtirAtmetyAtmaka eva pradyotate / paramArthase abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmAkI jo anubhUti hotI hai vaha zuddhanaya hai aura vaha anubhUti AtmA hI hai| isa prakAra eka AtmA hI prakRSTarUpase anubhavameM AtA hai| pahale isI zAstrakI chaTavI gAthAkI TIkAmeM trikAlI svabhAvabhUta AtmAkI vyAkhyA karate hue batalAyA hai-AtmA svataHsiddha honese anAdi-ananta hai, satata udyotasvarUpa hai vizada jyoti hai aura svarUpase jJAyaka hai| isa prakArake AtmAkI anubhatiko prakRtameM samyagdarzana kahA hai| itanA hI nahI, use AtmA hI kahA hai| aisA kahanekA kAraNa hai, vaha yaha ki aisI nirantara bhAvanA karanese karaNAnuyogake anusAra jisake darzana mohanIyakI tIna aura anantAnubandhI cAra ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya yA kSayopazama ho gayA hai, vaha zradAme upacAra vyavahAra aura bhedavyavahAra... donoMse makta ho jAtA hai| tathA usake makhyarUpase ukta prakArake eka AtmAkI bhAvanAko chor3akara anya koI vikalpa nahIM rahatA hai| yahA~ ukta prakArakI anubhUti aura AtmAme abheda honese ukta svAnubhUtiko hI AtmA kahA hai yaha isa kathanakA tAtparya hai / saMsArI AtmA aisI dRSTi muktisvarUpa bhAvanAko avirata samyagdRSTi caturtha guNasthAname hI prApta ho jAtA hai, isIlie Agamake rahasyako svIkAra karanevAle caturtha guNasthAnase hI nizcaya samyagdarzanako svIkArate haiN| yahA~ usake honevAlI mana, vacana aura kAyakI pravRttirUpa savikalpa avasthA ko hI jinAgamameM prAk padavI zabdase sambodhita kiyA gayA hai / savikalpa avasthAmeM jabataka usakeaisA vyavahAra banA rahatA hai, tabataka nizcaya samyagdarzanake sAtha bane rahanese AtmAkA patana nahIM hotA, kyoMki aise vyavahArake viruddha jaba taka utkRSTa saMkleza pariNAma nahIM hotA taba taka vaha vyavahAra, savikalpa avasthAmeM nizcaya samyagdarzana svarUpa AtmazuddhikA avinAbhAvI hai yaha prakRtameM vyavahAranayake hastAvalambakA tAtparya hai| vaha vyavahAranayake viSayameM A~kha mIca kara sarvathA gar3agappa ho jAtA hai aisA usakA tAtparya nahIM hai| yaha to ThIka hai ki samayasAra paramAgamame guNasthAna Adike medase mokSamArgakA svarUpa nirdeza nahIM kiyA gayA hai| ataH ukta tathyake samarthana meM hama AgamakI sapramANa carcA kara lenA Avazyaka samajhate haiM isake pahale hama sabarsisiddhiko hI lete haiM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jainatattva-mImAMsA tat dvividham, sarAga- vItarAgaviSayabhedAt / prazama-saMvegAnukampAstikyAdyabhivyaktilakSaNa prathamam / Atmavizuddhi mAtra mitarat / vaha samyagdarzana do prakArakA hai -- sarAga samyagdarzana aura vItarAga samyagdarzana / prazma, saMvega, anukampA aura Astikya AdikI abhivyakti lakSaNavAlA prathama samyagdarzana hai aura AtmAkI vizuddhimAtra dUsarA samyagdarzana hai| sUtra 1-2 / tattvArthavArtikameM bhI ukta prakArase samyagdarzanake do bheda aura lakSaNa free kiye gaye haiM / unakI vizeSa vyAkhyA karate hue likhA hai rAgAdInAmanudrekaH prazama, saMsArAd bhIratA savegaH, sarvaprANiSu maMtrI anukampA, jIvAdayo'rthAH yathAsvaM bhAvaiH santIti matirAstikyam / ... saptAnAM karmaprakRtInAM Atyantike'pagame satyAtmavizuddhi mAtramitarat vItarAgasamyaktvamityucyate / sU0 1-2 / rAgAdikakA vizeSarUpase prakaTa nahI honA prazama hai, saMsArase DaranA saMvega hai, prANImAtrameM maitrIbhAva anukampA hai aura jIvAdi padArthoMkA jaisA svarUpa hai ve usI rUpa haiM aisI matikA honA Astikya hai" karma prakRtiyoMke atyanta abhAva hone para jo AtmAmeM vizuddhi vizeSa prApta hotI hai vaha dUsarA vItarAga samyagdarzana kahA jAtA hai| sUtra 1-2 / sAta 1 tattvArthavArtika meM isa ullekhako dekhakara kitane hI vidvAn kSAyika samyagdarzana rUpa se prApta huI Atmavizuddhiko hI vItarAga samyagdarzana svIkAra karate haiM / ve samyagdarzanake vyavahArase pratibandhaka midhyAtva Adi sAta prakRtiyoMke upazama aura kSayopazamase prApta huI AtmavizuddhikI kisa samyagdarzaname parigaNanA karate haiM yaha ve hI jaaneN| astu, aba yahA~ vastusthiti kyA hai isakI mImAMsA karaneke lie sarva prathama tattvArtha zlokavArtikameM kyA kahA hai isa para vicAra karate haiM / usameM bhI sarvaprathama prazamAdike svarUpakA nirdeza karate hue kahA hai tatrAnantAnubandhInA rAgAdInA mithyAtva - samyagmithyAtvayozcAnudrekaH prazama' / vya-kSetra - kAla-bhava-bhAvaparivartanarUpAt sasArAd bhIrutA savegaH / trasa - sthAvareSu prANiSu dayAnukampA / jIvAditattvArtheSu yuktyAgamAbhyAmaviruddheSu yAthAtyopagamanamAstikyam / etAni pratyekaM samuditAni vA svasmin svasavidatAni paratra kAya - vAgvyavahAravizeSa ligAnumitAni sarAgasamyagdarzanaM jJApayanti / pR0 86 / vahA~ anantAnubandhIrUpa rAgAdikake tathA mithyAtva aura samyagmithyAtvake anudrekako prazama kahate haiM / dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 127 pA~ca prakArake parivartanarUpa saMsArase bhIrutAko saMvega kahate haiM / trasa aura sthAvara prANiyoM meM dayAkA honA anukampA hai| tathA yukti aura bhAgamase aviruddha jIvAdi padArtho meM yathArthapaneko prApta honA Astikya hai| ye pratyeka milakara svayaMmeM svasaMvidita hokara tathA anya jIvoM meM zarIra aura vacanake vyavahAra vizeSarUpa hetuse anumita hokara sarAga samyagdarzanako jJApita karate haiN| Age tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzanameM aura prazamAdikameM antarako spaSTa karate hue likhA hai nanu prazamAdayo yadi svasmin svasaMvedyAH zraddhAnamApa tatvArthAnAM kinna svasaMvedyam, yatastebhyo'numIyate / svasaMvedyatvAvizeSe'pi taistadanumIyate na punaste tasmAditi ka. zradadhItAnyatra parIkSakAditi cet ? naitatsArama, darzanamohopazamAdiviziSTAtmasvarUpasya tattvArthazraddhAnasya svasaMvedyatvAnizcayAt / svasaMvedyaM punarAstikyaM tadabhivyajakaM prazama-saMdegAnukampAvat kathacittato bhitram, tatphalatvAt / tata eva phalatadvatorabhedavivakSAyAmAsyikyameva tattvArthazraddhAnamiti, tasya tadvatpratyakSasiddhatvAttadanumeyatvamapi na viruddhadhate / matAntarApekSayA ca svasaMvidate'pi tattvArthazraddhAne vipratipattisadbhAvAt tannikaraNAya tatra prazamAviliMgAdanumAne doSAbhAvaH samyagjJAnameva hi samyagdarzanamiti hi kecidvipravadante, tAn prati jJAnAt bhedena darzanaM prazamAdibhi kAryavizeSaiH prakAzyate // 86 // zakA-prazamAdika yadi svayaMmeM svasaMvedya haiM to jIvAdi padArthoM kA zraddhAna svasaMvedya kyoM nahIM hai, jisase ki prazamAdikase padoMke zraddhAnarUpa samyagdarzanakA anumAna kiyA jAtA hai, kyoMki svasaMvedyapanekI apekSA bheda na hone para bhI prazamAdikake dvArA tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzana kA anumAna kiyA jAtA hai, parantu tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzanake dvArA prazamAdikakA anumAna nahIM kiyA jAtA, parIkSakako chor3akara aura kauna aisA zraddhAna karegA? __ samAdhAna-yaha kahanA sArabhUta nahIM hai, kyoMki darzanamohAdike upazamAdiyukta AtmazraddhAnarUpa samyagdarzanake svasaMvedyapanekA nizcaya nahIM hotaa| parantu Astikya svasaMvedya hai jo prazama, saMvega aura anukampAke samAna tattvArya zraddhAnarUpa samyagdarzanakA abhivyaMjaka hai, isalie tasvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzanase kathaMcit bhinna hai, kyoMki vaha tattvArya zraddhAnarUpa samyagdarzanakA phala hai / isalie phala aura phalavAnmeM kathaMcit ameda vivakSAmeM Astikya hI tattvArthazraddhAna hai| yataH samyagdarzana Astikya
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jainatattva-mImAMsA ke kAraNa pratyakSasiddha honese samyagdarzanako anumAnakA viSaya mAnane meM bhI koI virodha nahIM hai / dUsare matakI apekSA to yadyapi tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzana svasaMvedya hai aisA hone para bhI vivAdakA sadbhAva honese usakA nirAkaraNa karaneke lie samyagdarzanakA prazamAdikake dvArA anumAna kiyA jAtA hai aisA mAmane meM koI virodha nahI hai / kitane hI vyakti samyagjJAna hI samyagyadarzana hai aisA vivAda karate hai unake prati samyagyajJAnase samyagdarzanameM bheda hai isa bAtako samyagdarzanake kAryarUpa prazamAdikake dvArA prakaTa kI jAtI hai / yadyapi sarAgiyoMmeM samyagdarzanake kAryarUpa prazamAdika to hote hai parantu vIta rAgiyoM meM kAyAdikake vyApAra vizeSake abhAva meM ve nahI dRSTigocara hote haiM aisA prazna hone para AcArya uttara dete hue kahate haiM sarveSu sarAgeSu saddarzana prazamAdibhiranumIyate ityanabhidhAnAt / yathAsambhavasarAgeSu vItarAgeSu ca saddarzanasya tadanumeyatvamAtmavizuddhi mAtratvaM cetyabhihitatvAt / samasta samyagdRSTiyoM meM samyagdarzana prazamAdikake dvArA anumita hotA hai aisA hamane nahI kahA hai / kintu yathAsambhava sarAga aura vItarAga jIvoMmeM samyagdarzana prazamAdikake dvArA anumita hotA hai aura vaha AtmavizuddhimAtra hai aisA hamane kahA hai / paramAtmaprakAza TIkAmeM sarAga samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana eka hI hai isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai prazama - savegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNa sarAgasamyakva bhaNyate, tadeva vyavahArasamyaktvamiti / tasya viSayabhUtAni SaDdravyANIti / pR0 143 / prazama, saMvega, anukampA aura AstikyakI abhivyakti lakSaNavAlA sarAgasamyaktva kahA jAtA hai / vahI vyavahAra samyaktva hai / isake viSaya chaha dravya hai / itane vivecanase ye tathya phalita hote hai (1) nizcaya samyagdarzanakI utpatti jJAyaka svarUpa AtmAke upayogake viSaya hone para tatsvarUpa ekAkAra pariNatirUpa svAnubhavake kAlameM hI hotI hai / (2) aisI avasthAke prathama samayase lekara darzana mohanIyakI yathAsambhava prakRtiyoMke antarakaraNa upazama Adi tathA anantAnubandhIke
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ va 125 - umatimila mImAMsA ubayAmAvarUpa upazama yA visaMyojanApa kSayameM vyavahAra hetulA.ghaTita hotI hai| yaha vyavahAra hetutA AtmavizuddhirUpa nizcaya samyagdarzanake kAla taka satata banI rahatI hai| (3) avyavahita pUrva samayavartI dravya upAdAna aura avyavahita uttara samayavartI dravya kArya yaha krama bhI satata calatA rahatA hai| mAtra samyagdarzanake kAlake bhItara zAyaka AtmalakSI pariNAmakI ora jhukAvakA viccheda kabhI nahIM hotaa| itanI vizeSatA hai ki savikalpa dazAmeM usa orakA jhukAva banA rahatA hai aura nirvikalpa dazAmeM upayoga jJAyaka svarUpa AtmAse ekAkAra hokara upayukta rahatA hai| (4) AtmavizuddhirUpa nizcaya sambhagdarzanake ve prazamAdika vyavahArase svIkAra kiye gaye haiN| isase prazamAdika bhAva ukta samyagdarzanake vyavahArase nimitta haiM / kAraNa ki ina dvArA nizcayasamyagdarzanake astitva ko sUcanA milatI hai / eka apekSA ye jJApaka nimitta bhI haiN| (5) ukta kathanase jJAta hotA hai ki kinhIM sarAgI jIvomeM jJAna aura vairAgya zakti vyaktarUpase dRSTigocara hotI hai aura kinhIMmeM vaha vyaktarUpase dRSTigocara nahIM hotii| jJAna aura vairAgya zaktikA yoga saba samyagdRSTiyoMka hotA hI hai itanA avazya haiN| (6) Astikya samyagjJAnakA bhedavizeSa hai, isaliye eka AtmApane kI apekSA samyagdarzana aura samyagjJAnameM abheda karake astikyabhAvako bhI yahA~ samyagdarzana kahA gayA hai| ___ AtmavizuddhirUpa nizcaya samyagdarzana to hai, parantu cAhe yaha jIva sarAgI bhale hI kyoM na ho, kisI kisIke usakA saMvega AdirUpa vyavahAra nahIM hotA yaha tattvArthazlokavArtikake ukta ullekhase spaSTa jJAta hotA hai| isase mAlUma par3atA hai ki jIvakI pratyeka paryAyakA mUla kAraNa upAdAnakA honA paryApta hai| usake sAtha yadi para vastuke prati mamakAra aura ahaMkArake rUpameM upayoga pariNAma rahatA hai to saMsArakI sRSTi hotI hai aura zAyakasvarUpa AtmAko viSaya kara upayoga pariNAma hotA hai to mokSa jAneke mArgakA dvAra khulakara usa para yaha jIva calane lagatA hai| pratyeka paryAyakA kAlavizeSa vyavahAra nimitta hai aisA ekAnta niyama hai| anya vAhA saMyoga bano yA na bno| yadi bAjha saMyoga banatA hai to vaha bhI svakAlameM hI banatA hai| kabhI bhI kisI padArthakA saMyoga ho
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jainatattvamImAMsA jAya aisA nahIM hai| isI tathyako spaSTa karate hue tasvArthazlokavAtikameM yaha vacana AyA hai pratyAsannamuktInAmeva bhavyAnAM darzanamohapratipakSa sampadyate nAnyeSAm, kadAcitkAraNAsannidhAnAt // 11 // jinakA mukti prApta karanA ati sannikaTa hai aise bhavya jIvoMko hI darzanamohake pratipakSakA lAbha hotA hai, anya jIvoMko nahIM, kyoMki kadAcit antaraMga aura bAhya sAdhanoMkA sannidhAna nahIM hotaa| aisA niyama hai ki sabhI kArya bAhya saMyogarUpa nimittoMke anusAra hI hote haiM aisA na hokara unake honemeM nizcaya upAdAnarUpa antaraMga kAraNa hI mukhya hai / yathA Na ca kajjaM kAraNAnusArI ceva iti Niyamo asthi, antaraMgakAraNAvekkhAe pavattassa kajjassa bhirNgkaarnnaannusaarittnniymaannuvvttiido| -dhavalA pu0 12, pR0 81 / pratyeka kArya bAhya kAraNake anusAra hI hotA hai aisA niyama nahIM hai, kyoMki antaraMga kAraNakI apekSA pravRtta hue kAryo kA bahiraMga kAraNake anusAra pravRtta honekA niyama nahI bana sktaa| pA~ca parivartanoMmeMse bhAva parivartanake svarUpa para dRSTipAta karanese bhI yahI siddha hotA hai ki pratyeka kAryameM usakA antaraMga kAraNa hI mukhya hai| yathA paMcendriya sazI paryAptakA mithyAvRSTiH kazcijjIva , sa sarvajaghanyA svayogyAM jJAnAvaraNaprakRte sthitimantaHkoTIkoTIsaMjJakAmApadyate / tasya kaSAyAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni tasthitiyogyAni bhavanti / tatra sarvajaghanyakaSAyAdhyavamAyasthAnanimittAnyanubhAgAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyalokapramitAni bhavanti / evaM sarvajadhanyAM sthiti sarvajaghanyaM kaSAyAdhyavasAyasthAnaM sarvajaghanyamevAnubhAgAdhyavasAyasthAnamAskandatastadyogyaM sarvajaghanyaM yogasthAnaM bhavati / teSAmeva sthiti-kaSAyAnubhAgasthAnAnAM dvitIyamasaMkhyeyabhAgavRddhiyuktaM yogasthAnaM bhavati / evaM ca tRtIyAdiSu catuHsthAnapatitAni zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni yogasthAnAni bhavanti / tathA ca tAmeva sthiti tadeva kaSAyAdhyavasAyasthAnaM ca pratipadyamAnasya dvitIyamanubhavAdhyavasAyasthAnaM bhavati / tasya ca yogasthAnAni pUrvavadveditavyAni / evaM tRtIyAdiSvapi anubhavAdhyavasAyasthAneSu A asaMkhSeyalokaparisamApleH / evaM tAmeva sthitimApadyamAnasya dvitIyaM kaSAyAdhyavasAyasthAnaM bhavati / tasyApyanubhavAdhyavasAyasthAnAni yogasthAnAni ca pUrvavaDhe di
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 131 tavyAni / evaM tRtIyAdiSvapi kaSAyAdhyavasAyasthAneSu ar" asaMkhya lokaparisamApte vikrama veditavyaH / evaM uktAyAH aghanyAyAH sthitestrizatsAgaropamakoTI koTIparisamAptAyAH kaSAyAdisthAnAni veditavyAni / paMcendriya saMjJI paryAptaka midhyAdRSTi koI eka jIva jJAnAvaraNa prakRtikI sabase jaghanya apane yogya antaHkoTAkoTipramANa sthitiko bA~dhatA hai / usake usa sthitike yogya SaTsthAnapatita asaMkhyAta loka pramANa kaSAya adhyavasAya sthAna hote haiN| aura sabase jaghanya isa kaSAyAdhyavasAyasthAnake nimittarUpa asaMkhyAta lokapramANa anubhAmAdhyavasAyasthAna hote hai / isa prakAra sabase jaghanya sthiti, sabase jaghanya kaSAyAdhyavasAyasthAna aura sabase jaghanya anubhAgAdhyavasAyasthAnako prApta hue isa jovake tadyogya sabase jaghanya yogasthAna hotA hai / tatpazcAt sthiti, kaSAyAdhyavasAyasthAna aura anubhAgAdhyavasthAyasthAnake jaghanya rahate hue dUsarA yogasthAna hotA hai jo asaMkhyAta bhAgavRddhi saMyukta hotA hai| isI prakAra tIsare, cauthe Adi yogasthAnoMkI apekSA bhI samajhanA cAhiye / ye saba yogasthAna ananta bhAgavRddhi aura anantaguNa vRddhiko chor3akara zeSa cAra sthAnapatita hI hote hai, kyoMki saba yogasthAna saMkhyA meM zreNike asaMkhyAveM bhAga pramANa hai / tadanantara usI jaghanya sthiti aura usI jaghanya kaSAyAdhyavasAyasthAnako prApta hue jIvake dUsarA anubhAgAdhyavasAyasthAna hotA hai / isake yogasthAna pahaleke samAna jagazreNike asaMkhyAtaveM bhAgapramANa jAnanA cAhiye / isa kramase asaMkhyAta loka pramANa anubhAgAdhyavasAyasthAnoke hone taka tIsare Adi anubhAgAdhyasAyasthAnokA yahI krama jAnanA cAhiye / tatpazcAt usI sthitiko prApta hue jIvake dUsarA kaSAyAdhyavasAnasthAna hotA hai| isake bhI anubhAgAdhyavasAyasthAna aura yogasthAna pahale ke samAna jAnanA cAhiye / isa prakAra asaMkhyAta loka pramANa kaSAyAdhyavasAyasthAnoke hone taka tIsare Adi kaSAyAdhyavasAyasthAnoMmeM vRddhikA krama jAnanA cAhiye / yahA~ ukta jaghanya sthitike jisa prakAra kaSAyAdisthAna kahe haiM usI prakAra eka samaya adhika ukta jaghanya sthiti bhI kaSAyAdisthAna jAnane cAhiye / aura isI prakAra eka-eka samaya adhikake kramase tIsa kor3A-kor3I sAgaropamapramANa, utkRSTa sthiti taka pratyeka sthitike kaSAyAdisthAna jAnane cAhiye / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka kAryakA niyAmaka mukhyatAse nizcaya upAdAnako mAnanA ho Agama sammata hai isameM kisI prakArake sandehake lie sthAna nahIM hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jainatatva-mImAMsA 11 pA~ca hetuoMkA samavAya sAdhAraNa niyama yaha hai ki pratyeka kAryakI utpattimeM ye pAMca kAraNa niyamase hote haiN| svabhAva, puruSArtha, kAla, niyati aura krm| yahA~ para svabhAvase dravyakI svazakti yA nitya upAdAna liyA gayA hai| puruSArthase jIvakA bala-bIrya liyA gayA hai, kAlase svakAla aura parakAlakA grahaNa kiyA hai, niyatise samartha upAdAna yA nizcayakI mukhyatA dikhalAI gaI hai aura karmase bAhA nimittakA grahaNa kiyA gayA hai| inhIM pA~ca kAraNoMko sUcita karate hue paMDitapravara banArasIdAsajI nATakasamayasAra sarvazuddhajJAnAdhikArameM kahate hai pada subhAva pUraba udai niha udyama kAla / pacchapAta mithyAta patha saravaMgI zivacAla // 41 // gommaTasAra karmakANDameM pAMca prakArake ekAntavAdiyoMkA kathana AtA hai| usakA Azaya itanA hI hai ki jo inameMse kisI ekase kAryakI utpatti mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai aura jo kAryakI utpattimeM ina pA~coMke samavAyako svIkAra karatA hai vaha samyagdRSTi hai| paNDitapravara banArasIdAsajIne ukta pada dvArA isI tathyakI puSTi kI hai| aSTasahasrI pR. 257 meM bhaTTAkalaMkadevane eka zloka diyA hai| usakA bhI yahI Azaya hai / zloka isa prakAra hai __ tAdRzI jAyate buddhivyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // jisa jIvakI jaisI bhavitavyatA ( honahAra ) hotI hai usakI vaisI ho buddhi ho jAtI hai| vaha prayatla bhI usI prakArakA karane lagatA hai aura use sahAyaka bhI usIke anusAra mila jAte haiN| isa zlokameM bhavitavyatAko mukhyatA dI gayI hai| bhavitavyatA kyA hai ? jIvakI samartha upAdAna zaktikA nAma hI to bhavitavyatA hai / bhavitavyatAko vyutpatti hai-bhavituM yogyaM bhavitavyam, tasya bhAvaH bhavitavyatA / jo hone yogya ho use bhavitavya kahate haiM aura usakA bhAva bhavitavyatA kahalAtI hai| jise hama yogyatA kahate haiM usIkA dUsarA nAma bhavitavyatA hai| dravyakI samartha upAdAna zakti kAryarUpase pariNata honeke yogya hotI hai isalie sasA mAnAti vijayA aura 1 dekho gAthA 879 se 883 taka /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsa 133 yogyatA se sItoM eka hI arthako sUcita karate haiM / kahIM kahIM anAdi yA nitya upAdAnako bhI bhavitavyatA yA yogyatA zabda dvArA abhihita kiyA gayA hai so prakaraNake anusAra isakA ukta artha karane meM bhI koI Apatti nahIM hai, kyoMki bhavitavyatAse ukta donoM artha sUcita hote haiM / bhavya aura abhavyake bhedameM bhavitavyatA bhI isIkA nAma hai / ukta zlokameM bhavitavyatAko pramukhatA dI gayI hai aura sAthameM vyavasAya puruSArtha tathA anya sahAyaka sAmagrIkA bhI sUcana kiyA hai so isa kathana dvArA ukta pA~coM kAraNoMkA samavAya hone para kAryakI siddhi hotI hai yahI sUcita hotA hai, kyoMki svakAla upAdAnakI vizeSatA honese bhakttivyatAmeM garbhita hai hI / bhavitavyakA samarthana karate hue paNDitapravara ToDaramalajI mokSamArgaprakAzaka (adhikAra 3, pRSTha 81) meM likhate haiM so inakI siddhi hoi to kaSAya upagamanete duHkha dUri hoi jAi sukhI hoi / parantu inakI siddhi inake kie upAyanike AdhIna nAhIM, bhavitavyake AdhIna hai / jAtai aneka upAya karate dekhiye hai ara siddhi na ho hai / bahuri upAya bananA bhI apane AdhIna nAhI, bhavitavya ke AdhIna hai / jAte aneka upAya karanA vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhie hai / bahuri kAkatAlIya nyAyakari bhavitavya aisI hI hoi jaisA ApakA prayojana hoi taisA hI upAya hoi ara tAtai kAryakI siddhi bhI hoi jAi tau tisa kAryasaMbaMdhI koI kaSAyakA upazama hoi / yaha paNDitapravara ToDaramalajIkA kathana hai| mAlUma par3atA hai ki unhoMne 'tAdRzI jAyate buddhi' isa zloka meM pratipAdata tathyako dhyAnameM rakha kara hI yaha kathana kiyA hai| isalie ise ukta arthake samarthana meM hI jAnanA cAhie / isa prakAra kAryotpattike pUre kAraNoM para dRSTipAta karanese bhI yahI phalita hotA hai ki jahA~ para kAryotpattike anukUla dravyakA svavIrya yA svazakti aura upAdAna zakti hotI hai vahA~ anya sAmagrI svayameva mila jAtI hai, use milAnA nahIM par3atA / yaha milAnA kyA hai ? yaha eka vikalpa hai tathA tadanukUla vacana aura kAyakI kriyA hai, isIko milAnA kahate haiM / isake sivAya milAnA baura kucha nahIM / vAstavameM dekhA jAya to yaha kathana jainadarzanakA hArda pratIta hotA hai / janadarzana meM kAryakI utpattike prati jo upAdAna-nimitta sAmagrI *
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA svIkAra kI gayI hai usameM dravyako svazaktike sAtha upAdAnakA pramukha sthAna hai| usake abhAvameM anya nimittoMkI kathA karanA hI vyartha hai| svAmI samantabhadrane AptamImAMsAmeM jaba yaha pratipAdana kiyA ki vividha prakArakA kAmAdi kAryarUpa bhAvasaMsAra karmabandhake anurUpa hotA hai aura vaha karmabandha apane kAmAdi bAhya hetuoMke nimittase hotA hai taba unake sAmane yaha prazna uTha khar3A huA ki aisA mAnane para to jIvake sasArakA kabhI bhI anta nahIM hogA, kyoMki karmabandha honeke kAraNa yaha jIva bhAvasaMsArakI sRSTi karatA rahegA aura bhAvasaMsArakI sRSTi honese nirantara karmabandha hotA rhegaa| phira isa paramparAkA anta kaise hogA? AcArya mahArAjane svayaM uThe hue apane isa praznake mahattvako anubhava kiyA aura usake utarasvarUpa unhe kahanA par3A-'jIvAste zukhadha dvita / ' arthAt ve jIva zuddhi aura azuddhi nAmaka do zaktiyoMse sambaddha haiN| parantu itanA kahanese ukta ApekSako dhyAnameM rakhakara kiye gaye samAdhAna para pUrA prakAza nahIM par3atA, isalie ve ina zaktiyoMke Azrayase spaSTIkaraNa karate hue punaH kahate haiM zuddhaghazuddhI punaH zaktI te pAkyApAdayazaktivat / sAdhanAdI tayovyaktI svabhAvo'tarkagocara // 100 / / pAkyazakti aura apAkyazaktike samAna zuddhi aura azuddhi nAmavAlI do zaktiyA~ haiM tathA unakI vyakti sAdi aura anAdi hai / unakA svabhAva ho aisA hai jo tarkakA viSaya nahIM hai // 10 // ___ yahA~ para jo ye do prakArakI zaktiyA~ kahI gayI haiM una dvArA prakArAntarase upAdAna zaktikA hI pratipAdana kara diyA gayA hai| jIvoM meM ye donoM prakArakI zaktiyA~ hotI haiN| unameMse azuddhi nAmaka zaktikI vyakti to anAdi kAlase prati samaya hotI A rahI hai jisake Azrayase nAnA prakArake pudgala karmokA bandha hokara kAmAdirUpa bhAvasaMsArakI sRSTi hotI hai| jo abhavya jIva haiM unake isa zaktikI vyakti anAdiananta hai aura jo bhavya jIva haiM unake isa zaktiko byakti anAdi hokara bhI sAnta hai| kintu jaba isa jIvake zuddhi zaktikI vyaktikA svakAla AtA hai taba yaha jIva apane svabhAva sanmukha hokara puruSArtha dvArA usakI vyakti karatA hai, isalie zuddhi zaktikI vyakti sAdi hai| yahA~ para jo azuddhi zaktiko vyaktiko anAdi kahA gayA hai so vaha kathana santAnapanekI apekSAse hI jAnanA cAhie, paryAyAthikanayakI
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 135 apekSA to usakI vyakti prati samaya hotA rahatI hai / jisase pratyeka saMsArI jIvake prati samayasambandhI bhAvasaMsArarUpa paryAyakI sRSTi hotI haiM / yahA~ para yaha kahanA ucita pratIta nahIM hotA ki ye donoM zaktiyA~ jIvakI haiM to inameMse ekako vyakti anAdi ho aura dUsare kI vyakti sAdi ho isakA kyA kAraNa hai ? samAdhAna yaha hai ki inakA svabhAva hI aisA hai jo tarkakA viSaya nahIM hai / isI viSayako spaSTa karaneke lie AcArya mahArAjane pAkyazakti aura apAkyazaktiko udAharaNarUpameM upasthita kiyA hai / Azaya yaha hai ki jisa prakAra bahI ur3ada agnisaMyogako nimitta kara pakatA hai jo pAkyazaktise yukta hotA hai / jisameM apAkyazakti pAI jAtI hai vaha agnisaMyogako nimitta kara trikAlameM nahIM pakatA aisI vastumaryAdA hai usI prakAra prakRtameM jAnanA cAhie / isa dRSTAntako upasthita kara AcArya mahArAja yahI dikhalAnA cAhate hai ki pratyeka dravyame Antarika yogyatAkA sadbhAva svIkAra kiye binA koI bhI kArya nahI ho sakatA / usameM bhI jisa yogyatAkA jo svakAla (samartha upAdAnakSaNa) hai usake prApta hone para hI vaha kArya hotA hai, anyathA nahI hotA / isase yadi koI apane puruSArthakI hAni samajhe so bhI bAta nahIM hai, kyoMki jIvake kisI bhI yogyatAko kAryakA AkAra puruSArtha dvArA hI prApta hotA hai / jIvakI pratyeka kAryakI utpatti meM puruSArtha anivArya hai / usakI utpattimeM eka kAraNa ho aura anya kAraNa na hoM aisA nahIM hai / jaba kAryaM utpanna hotA hai taba anya nimitta bhI hotA hai, kyoMki jahA~ nizcaya ( upAdAna kAraNa) hai vahA~ vyavahAra (nimitta kAraNa) hotA hI hai / itanA avazya hai ki mithyAdRSTi jIva nizcayako lakSyameM nahIM letA aura mAtra vyavahAra para jora detA rahatA hai, isIlie vaha 1. yahA~ para jIvoke samyagdarzanAdirUpa pariNAma zuddhi zaktike abhivyaMjaka hai aura mithyAdarzanAdirUpa pariNAma azuddhizaktike abhivyaka hai isa abhiprAyako dhyAna meM rakhakara yaha vyAkhyAna kiyA hai / vaise zuddhizaktikA artha bhavyatva aura azuddhi zaktikA artha abhavyatva karake bhI vyAkhyAna kiyA jA sakatA hai / bhaTTa akalaGkadevane aSTazatImeM aura AcArya vidyAnandane aSTasahasrI meM sarvaprathama isI arthako dhyAna meM rakhakara vyAkhyAna kiyA hai / isI arthako dhyAname rakhakara AcArya amRtacandra paJcAstikAya gAthA 120 kI TIkAmeM yaha vacana likhA hai - saMsAriNI dviprakArA: bhaour abhavyAta | se zuddhasvarUpopalambhazaktisabhAvAsadbhAvAbhyAM pAcyApAcyamudgavadabhizrIyanta iti / ,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jainasattvamImAMsA vyavahArAbhAsI hokara ananta saMsArakA pAtra banA rahatA hai / aise vyavahArAbhAsIke lie paNDitapravara daulatarAmajI chahaDhAlAmeM kyA kahate haiM yaha unhIMke zabdoM meM par3hiye: koTi janama tapa tapeM jJAna bina karma jhareM je| jJAnIke jinameM triguptiteM sahaja TareM te // munivrata dhAra ananta bAra grIvaka upajAyo / pai nija Atama jJAna binA sukha leza na pAyo / jaisA ki hama pahale likha Aye haiM bhavivyatA upAdAnakI yogyatAkA hI dUsarA nAma hai / pratyeka dravyameM kAryakSama bhavitavyatA hotI hai isakA samarthana karate hue svAmo samantabhadra apane svayambhUstotrameM kahate haiM:alaMghyazaktirbhavitavyateya hetudvayAviSkRtakAryaliMgA | anIzvaro janturahaMkriyArttaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdI ||33|| Apane (jinadevane ) yaha ThIka hI kahA hai ki hetudvayase utpanna hone vAlA kArya hI jisakA jJApaka hai aisI yaha bhavitavyatA alaMghyazakti hai, kyoMki saMsArI prANI 'mai isa kAryako kara sakatA hU~' isa prakArake ahaMkArase pIr3ita hai vaha usa (bhavitavyatA) ke binA aneka prakArake anya kAraNoMkA yoga milane para bhI kAryoMke sampanna karanemeM samartha nahIM hotA / upAdAnarUpa yogyatAnusAra kArya hotA hai isakA samarthana bhaTTAkalaMkadeva tattvArthavArtika (a0 1, sUtra 20) me ina zabdoMmeM karate haiM: yathA mRdaH svayamantarghaTa bhavanapariNAmAbhimukhye daMDa-cakra-pauruSeya prayatnAdi nimittamAtraM bhavati, yataH satsvapi daMDAdinimitteSu zakarAdipracito mRtpiNDa: svayamantarghaTabhavanapariNAma nirutsakatvAnna ghaTIbhavati, ato mRtpiNDa eva bAhyadaNDAdinimittasApekSa AbhyantarapariNAmasAnidhyAd ghaTo bhavati na daNDAdayaH iti daNDAdInAM nimittamAtratva bhavati / jaise miTTI ke svayaM bhItarase ghaTabhavanarUpa pariNAmake abhimukha hone para daNDa, cakra aura puruSakRta prayatna Adi nimittamAtra hote hai, kyoki daNDAdi nimittoMke rahanepara bhI bAlukA bahula miTTIkA piNDa svayaM bhItara se ghaTabhavanarUpa pariNAma ( paryAya) se nirutsuka honeke kAraNa ghaTa nahIM hotA, ataH bAhyameM daNDAdi nimittasAkSepa miTTIkA piNDa hI bhItara ghaTabhavanarUpa pariNAmakA sAnidhya honese ghaTa hotA hai, daNDAdi vaTa nahIM hota, isalie daNDAdi nimittamAtra haiM /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimita-mImAMsA isa prakAra ina uddharaNoMse spaSTa hai ki upAdAnagata yogyatAke kAryabhavanarUpa vyApArake sammukha honepara hI vaha kArya hotA hai, anyathA nahIM hotaa| aise pariNamanakI kSamatA pratyeka dravyameM hotI hai| jIvake isa pariNamana karanerUpa vyApArako puruSArtha kahate haiN| ___ yadi tattvArthavAtikake ukta ullekhapara bArIkIse dhyAna diyA jAtA hai to usase yaha bhI vidita ho jAtA hai ki ghaTa niSpattike anukUla kumhArakA jo vyApAra hotA hai vaha bhI nimittamAtra hai, vAstavameM kartA nimitta nahIM ! unake 'nimittamAtra hai' aisA kahanekA bhI yahI tAtparya hai| saba kArya svakAlameM hI hote haiM ise bhI bhaTTAkalaMkadevane tattvAtika (a0 1, sUtra0 3) meM svIkAra kiyA hai| vaha prakaraNa nisargaja aura adhigamaja samyagdarzanakA hai| isI prasaMgako lekara unhoMne sarvaprathama yaha zaMkA upasthita kI hai bhavyasya kAlena ni zreyasopapatteH adhigamasamyaktvAbhAvaH / 7 / yadi avadhUtamokSakAlAt prAgadhigamasamyaktvabalAt mokSaH syAt syAdadhigamasamyagdarzanasya sAphalyam / na cAdo'sti / ataH kAlena yo'sya mokSo'so nisargajasamyaktvAdeva siddha iti / ___ isa vArtika aura usako TIkAmeM kahA gayA hai ki yadi niyata mokSakAlake pUrva adhigamasamyaktvake balase mokSa hove to adhigamasamyaktva saphala hove| parantu aisA nahIM hai, isalie svakAlake Azrayase jo isa bhavya jIvako mokSakI prApti hotI hai vaha nisargaja samyaktvase hI siddha hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki ukta kathana dvArA bhaTTAkalaMkadevane bhI isa tathyako svIkAra kiyA hai ki pratyeka bhavya jIvako usakI mokSa prAptikA svakAla Anepara muktilAbha avazya hotA hai| isase siddha hai ki lokameM jitane bhI kArya hote haiM ve apane kAlake prApta honepara hI hote haiM, Age pIche nahIM hote| / yahA~ para yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki jaba vahIM para bhaTTAkalaMkadeva ne kAlaniyamakA niSedha kara diyA hai taba unake pUrva vacanako kAlaniyama ke samarthanameM kyoM upasthita kiyA jAtA hai| kAlaniyamakA niSedhaparaka unakA vaha bacana isa prakAra hai kAlAniyamAcca nirNarAyAH / 9 / yato na bhavyAnA kRtsnakarmanirjarApUrvakamokSakAlasya niyamo'sti / kecid bhavyAH saMkhyena kAlena setsyanti, kecidasaMsthena, kecidantena, apare anantAnantenApi ma setsyantIti, tatazca na yuktaM 'bhabyasya kAlena niHzreyasopapatteH' iti /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jenatattvamImAMsA isa vArtika aura usakI TIkAkA Azaya yaha hai ki yataH bhavyoMke samasta karmokI nirjarApUrvaka mokSakAlakA niyama nahIM hai, kyoMki kitane hI bhavya saMkhyAta kAla dvArA mokSalAbha kreNge| kitane hI asaMkhyAta kAla dvArA aura kitane hI ananta kAla dvArA mokSa lAbha kreNge| dUsare jIva anantAnanta kAla dvArA bhI mokSalAbha nahIM kreNge| isalie 'bhavya jIva kAla dvArA mokSa lAbha kareMge' yaha vacana ThIka nahIM hai|| vyavahArAbhAsI ise par3hakara usa parase aisA artha phalita karate hai ki bhaTTAkalaMkadevane pratyeka bhavya jIvake mokSa jAneke kAlaniyamakA pahale zaMkArUpameM jo vidhAna kiyA thA usakA isa kathana dvArA sarvathA niSedha kara diyA hai| parantu vastusthiti aisI nahIM hai| yaha saca hai ki unhoMne pichale kathanakA isa kathana dvArA niSedha kiyA hai| parantu unhoMne yaha niSedha nayavizeSakA Azraya lekara hI kiyA hai, sarvathA nhiiN| vaha nayavizeSa yaha hai ki pUrvokta kathana eka jIvake Azrayase kiyA gayA hai aura yaha kathana nAnA jIvoMke Azrayase kiyA gayA hai| saba bhavya jIvoMkI apekSA dekhA jAya to sabake mokSa jAnekA eka kAlaniyama nahI banatA, kyoMki dUra bhavyoMko chor3akara pratyeka bhavya jIvake mokSa jAnekA kAlaniyama alaga-alaga hai, isalie sabakA eka kAlaniyama kaise bana sakatA hai ? parantu isakA yadi koI yaha artha lagAve ki pratyeka bhavya jIvakA bhI mokSa jAnekA kAlaniyama nahIM hai to usakA ukta kathana dvArA yaha artha phalita karanA ukta kathanake abhiprAyako hI na samajhanA kahA jaaygaa| ata prakRtame yahI samajhanA cAhie ki bhaTTAkalakadeva bhI pratyeka bhavya jIvake mokSa jAnekA kAla niyama mAnate hai| ____ isI bAtakA samarthana karate hue paMcAstikAya gAthA 11 kI TIkAmeM bhI kahA hai : " yadA tu dravyaguNatvena paryAyamukhyatvena vivakSyate tadA prAdurbhavati vinazyati / satparyAyajAtamativAhitasvakAlamucchinatti, asadupasthitasvakAlamutpAdayati ceti / aura jaba pratyeka dravya dravyako gauNatA aura paryAyakI mukhyatAse vivakSita hotA hai taba vaha upajatA hai aura vinAzako prApta hotA hai| jisakA svakAla bIta gayA hai aise sat (vidyamAna) paryAyasamahako naSTa karatA hai aura jisakA svakAla upasthita hai aise asat (avidyamAna) paryAyasamUhako utpanna karatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayanimitta-mImAMsA 139 isa prakAra isa kathanase bhI yahI vidita hotA hai ki pratyeka kArya apane apane svakAlake prApta honepara hI hotA hai| para isakA yaha artha nahIM ki svakAlake prApta honepara vaha vyavahArase apane Apa ho jAtA hai| isa apekSA hotA to hai vaha svabhAva Adi pA~cake samavAyase hii| para jisa kAryakA jo svakAla hai usake prApta honepara hI ina pA~cakA samavAya hotA hai aura tabhI vaha kArya hotA hai aisA yahA~ para samajhanA caahie| AcArya kundakunda mokSapAhuDameM kAlAdilabdhike prApta honepara AtmA paramAtmA ho jAtA hai isakA samarthana karate hue svayaM kahate haiM aisohaNajoeNa suddha hemaM havei jaha taha ya / kAlAIladdhIe appA paramappao havadi // 24 // isakA artha karate hue paNDitapravara jayacandrajI chAvar3A likhate haiM jaise suvarNa pASANa hai so saudhaneMkI sAmagrIke sambandha kari zuddha suvarNa hoya hai tesai kAla Adi labdhi jo dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa sAmagrIkI prApti tAkari yahu AtmA karmake sayogakari azuddha hai so hI paramAtmA hoya hai // 24 // isI tathyakA samarthana karate hue svAmI kArtikeya bhI apanI dvAdazAnupekSAmeM kahate haiM-- kAlAilakhijuttA NANAsattIhiM saMjudA atthA / pariNamamANA hi sayaM Na sakkade ko vi vArehU~ / isakA artha paNDita jayacandajI chAvar3Ane ina zabdoMmeM kiyA hai-- sarva hI padArtha kAla Adi lamdhikari sahita bhaye nAnA zaktisaMyukta hai taise hI svaya pariNama haiM tinakU pariNamata koI nivAranekU samartha nAhI // 219 // ___isa viSayame mAnya siddhAnta hai ki 6 mAha 8 samayameM 608 jIva mokSa jAte haiM aura yaha bhI sunizcita hai ki anantAnanta jIvarAzimese yuktAnantapramANa jIvarAziko chor3akara zeSa jIvarAzi bhavya hai so isa kathanase bhI ukta tathya hI phalita hotA hai| isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAnepara bhI, ki pratyeka kArya apane apane svakAlameM apanI apanI yogyatAnusAra hI hotA hai, aura aba jo kArya hotA hai taba anya nimitta bhI tadanukUla mila jAte hai, yahA~ yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki pratyeka samayameM vaha kArya hotA kaise hai ? kyA vaha nizcayase svayaM hotA huA bhI anya koI kAraNa hai jisako nimittakara vaha kArya hotA hai ? vicAra karanepara vidita hotA hai
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA ki vaha isa sAdhana sAmagrIke milanepara bhI apanI apanI pariNamanazaktike bala para svakAlameM hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki jina pA~ca kAraNoMkA pUrvameM ullekha kara Aye haiM unameM kAlako bhI parigaNita kiyA gayA hai| isameM bhI hama kAryotpattikA mukhya sAdhana jo puruSArtha hai usapara to dRSTipAta kareM nahIM aura hamArA jaba jo kArya honA hogA, hogA hI yaha mAna kara pramAdI bana jA~ya yaha ucita nahIM hai / sarvatra vicAra isa bAtakA karanA cAhie ki yahA~ aise siddhAntakA pratipAdana kisa abhiprAyase kiyA gayA hai| vAstavameM cAroM anuyogoMkA sAra vItarAgatA hI hai, vaise viparyAsa karaneke lie sarvatra sthAna hai| udAharaNa svarUpa prathamAnuyogako hI liijie| usameM mahApuruSoMkI atIta jIvana ghaTanAoMke samAna bhaviSyasambandhI jIvana ghaTanAeM bhI aMkita kI gaI haiN| aba yadi koI vyakti unakI bhaviSyasambandhI jIvana ghaTanAoMko par3he aura kahe ki jaise ina mahApuruSoMkI bhaviSya jIvana ghaTanAe~ sunizcita rahIM usI prakAra hamArA bhaviSya bhI sunizcita hai. ataeva aba hameM kucha bhI nahIM karanA hai / jaba jo honA hogA, hogA hI, to kyA isa AdhArase usakA aisA vikalpa karanA ucitta kahA jAyagA ? yadi kaho ki isa AdhArase usakA aisA vikalpa karanA ucita nahIM hai| kintu use una bhaviSya-sambandhI jIvana ghaTanAoMko par3hakara aisA nirNaya karanA cAhie ki jisa prakAra ye mahApuruSa apanI apanI hIna avasthAse puruSArtha dvArA ucca avasthAko prApta hue hai usI prakAra hameM bhI apane puruSArtha dvArA apanemeM ucca avasthA prakaTa karanI hai| to hama pUchate haiM ki phira pratyeka kArya svakAlameM hotA hai isa siddhAntako sunakara usakA viparyAsa kyoM karate ho / vAstavameM yaha siddhAnta kisIko pramAdI banAnevAlA nahIM hai / jo isakA viparyAsa karatA hai vaha pramAdI banakara saMsArakA pAtra hotA hai aura jo isa siddhAntameM chipe hue rahasyako jAna letA hai vaha parako kartRtva-buddhikA tyAga kara puruSArtha dvArA svabhAva sanmukha ho mokSakA pAtra hotA hai| pratyeka kArya svakAlameM hotA hai aisI yathArtha zraddhA honepara 'parakA meM kucha bhI kara sakatA hU~' aisI katatvabuddhi to chuTa ho jAtI hai| sAtha hI maiM apanI Age honevAlI paryAyoMmeM kucha bhI phera-phAra kara sakatA hU~ isa ahaMkArakA bhI lopa ho jAtA hai| ukta kartRtvabuddhi chUTakara jJAtA-dRSTA bananeke lie aura apane jIvana meM vItarAgatAko pragaTa karaneke lie isa siddhAntako svIkAra karanekA bahuta bar3A mahatva hai / jo mahAnubhAva samajhate haiM ki isa siddhAntake svIkAra karanese
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayAnimita mImAMsA apane puruSArthakI hAni hotI hai, vAstabameM unhoMne ise bhItarase svIkAra hI nahIM kiyA aisA kahanA hogaa| yaha usa dIpakake samAna hai jo mArgakA darzana karAne meM nimitta to hai para mArga para svayaM calA jAtA hai| isalie ise svIkAra karanese puruSArthakI hAni hotI hai aisI khoTI zraddhAko chor3akara isake svIkAra dvArA mAtra jJAtA-dRSTA bane rahaneke lie samyaka puruSArthako jAgRta karanA caahie| tIrthaMkaroM aura jJAnI santoMkA yahI upadeza hai jo hitakArI jAnakara svIkAra karane yogya hai| zrImad rAjacandrajI kahate haiM jo iccho paramArtha to karo satya puruSArtha / bhavasthiti Adi nAma laI chedo nahIM AtmArtha // jo bhavasthiti (kAlalabdhi) kA nAma lekara samyak puruSArthase virata haiM unheM dhyAname rakhakara yaha dohA kahA gayA hai / isameM batalAyA hai ki yadi tUM puruSArthakI icchA karatA hai to samyak puruSArtha kara / kevala kAlalabdhikA nAma lekara AtmAkA dhAta mata kr|| pratyeka kAryakI kAlalabdhi hotI hai isameM sandeha nhiiN| para vaha kisI jIvako samyak puruSArtha karanese rokatI ho aisA nahIM hai| svakAlalabdhi aura yogyatA ye donoM upAdAnagata vizeSatAke hI dUsare nAma haiN| vyavahArase avazya hI usa dvArA vivakSita kAryake nimittabhUta niyata kAlakA grahaNa hotA hai| isalie jisa samaya jisa kAryakAH samyak puruSArtha huA vahI usakI kAlalabdhi hai, isake sivAya anya koI kAlalabdhi ho aisA nahIM haiN| isI abhiprAyako dhyAnameM rakhakara paNDitapravara ToDaramallajI mokSamArgaprakAzaka ( pR0 462 ) meM kahate haiM ihA~ prazna--jo mokSakA upAya kAlalabdhi AeM bhavitavyatAnusAri bane hai ki mohAdikakA upazamAdi bhaeM bane hai athavA apane puruSArthata udyama kie bane so kaho / jo pahile doya kAraNa mile bana hai to hamakoM upadeza kAhakoM dIjie hai| ara puruSArthate bane hai to upadeza sarva suni tina virSa koI upAya kara sake, koI na kara sakai so kAraNa kahA ? tAkA samAdhAna eka kArya hone viSa aneka kAraNa mileM haiM so bhokSakA upAya bana hai / tahAM to pUrvokta tInoM hI kAraNa mile hI hai / ara na bane hai tahAM tInoM hI kAraNa na mile haiN| pUrvokta tIna kAraNa kahe tina virSa kAlalabdhi kA honahAra to kichU vastu naahiiN| jisa kAla viSa kArya bamai soI kAlalabdhi aura jo kArya bhayA soI honahAra / bahuri karmakA upazamAdi hai so pudagalakI zakti hai| tAkA mAtmA kA hartA naahiiN|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jenatattvamImAMsA bahuri puruSArtha te udyama karie hai so yaha AtmAkA kArya hai / tAtai AtmAko puruSArtha kari udyama karanekA upadeza dIjie hai| tahAM yaha AtmA jisa kAraNa te kAryasiddhi avazya hoya tisa kAraNarUpa udyama karai tahA~ to anya kAraNa mile hI mila ara kArya ko bhI miti hoya hI hoya / ve Age ( 10 465 ) meM pana' kahate haiM ara tattva nirNaya karane viSa koI karmakA doSa hai naahii| ara tU Apa to mahaMta rahyo cAhaM ara apanA doSa karmAdikakai lagAvai so jina AjJA mAneM to aisI anoti sabhava nAhI / toko viSaya-kaSAyarUpa hI rahanA hai tAtaM jhUTha bole hai / mokSaka mAcI abhilASA hoya to aisI yukti kA? ko banAvai / sasArake kAryani virSa apanA puruSArthata siddhi na hotI jAne to bhI puruSArthakari udyama kiyA karai / yahA puruSArtha khoI baitthe| so jAnie hai, mokSako dekhAdekhI utkRSTa kahai hai| yAkA svarUpa pahicAni tAko hitarUpa na jAne hai| hita jAni jAkA udyama bane so na karai vaha asabhava hai / prakRtameM yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki zAstromeM jahA~ jahA~ kAlAdilabdhikA ullekha kiyA hai vahA~ usakA Azaya mukhyatayA AtmAbhimukha honeke lie hI hai, anya kucha Azaya nahI hai| ise spaSTa karate hue AcArya jayasena paJcAstikAya gAthA 150-151 kI TIkAme kahate haiM___ yadAya jIva AgamabhASayA kAlAdibdhirUpamadhyAtmabhApayA zuddhAtmAbhimukhapariNAmarUpa svasaMvedanajJAna lbhte| ___ jaba yaha jIva AgamabhASAke anusAra kAlAdilabdhirUpa aura adhyAtmabhASAke anusAra zuddhAtmAbhimukha pariNAmarUpa svasaMvedanajJAnako prApta hotA hai| 12 upasaMhAra isa prakAra yahA~ taka jo hamane upAdAnakAraNake svarUpAdikI mImAMsAke sAtha prasaMgase upAdAnakI yogyatA aura svakAlakA tathA usakA avinAbhAvI vyavahArakAlakA vicAra kiyA usase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jo karma nimitta kahe jAte haiM ve bhI udAsIna nimittoke samAna kAryotpattike samaya mAtra nimittamAtra hote hai, isalie jo vyavahArAbhAsI loga isa mAnyatApara bala dete haiM ki jahA~ jaise bAhya nimitta milate haiM vahA~ unake anusAra hI kArya hotA hai, unakI vaha mAnyatA samIcIna nahIM hai| kintu isake sthAna meM yahI yaha mAnyatA samIcIna aura
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ umayanimitta-mImAMsA tathyako lie hue haiM ki pratyeka kArya cAhe vaha zuddha dravya sambandhI ho aura cAhe azuddha dravyasambandhI ho, apane-apane nizcaya upAdAnake anusAra hI hotA hai| usake anusAra hotA hai isakA yaha artha nahIM hai ki vahA~ paradravya nimitta nahIM hotA / paradravya nimitta to vahA~para bhI hotA hai / para usake rahate hue bhI kArya nizcaya upAdAnake anusAra hI hotA hai yaha ekAnta satya hai / isameM sandehake lie sthAna nahIM hai| yahI kAraNa hai ki mokSake icchuka puruSoMko anAdi rUr3ha lokavyavahArase mukta hokara apane dravyasvabhAvako lakSyameM lenA cAhie AgamameM aisA upadeza diyA gayA hai| ___ yahA~ yaha zaMkA kI jAtI hai ki yadi kAryokI utpatti anya nimittoMke anusAra nahIM hotI hai to unheM nimitta hI kyoM kahA jAtA hai ? samAdhAna yaha hai ki ye kAryoMko apane anusAra utpanna karate haiM, isalie unhe visrasA yA prayoga kAraNa nahIM kahA gayA hai| kintu ajJAnIke vikalpa aura kriyAkI prakRSTatA anya dravyoMke kriyAvyApArake samaya unako sUcana karanemeM nimitta hotI hai isa bAtako dhyAnameM rakhakara hI unheM prayoga nimitta kahA gayA hai| vinasA nimittoMke viSayameM vivAda hI nahI hai| isa prakAra pratyeka kArya yathA sambhava ukta pA~ca hetuoMke samavAyameM hotA hai| unameM hI nizcaya upAdAna aura vyavahAra nimittoMkA antarbhAva ho jAtA hai / isaliye Agamame sarvatra ukta do hetuokA nirdeza kahIM para donoMko mukhyatAse aura kahIM para gauNa-mukhyarUpameM dRSTigocara hotA hai . yaha isa adhyAyake kathanakA sAra hai| wati
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA kartA pariNAmI dravya karmarUpa pariNAma / pariNati svayaM kriyA bhalI vastu eka traya nAma / 1. upodaghAta vastusvarUpake vicArake bAda bAhya kAraNa aura nizcaya upAdAnakA svatantra rUpase tathA donoMkA eka sAtha vicAra kiyaa| aba kartR karmakI mImAMsA karanI hai| usameM yaha to spaSTa hai ki jo bhI kArya hotA hai vaha svayaM karbha saMjJAko prApta hotA hai isame kisIko vivAda nahIM hai| yadi vivAda hai to vaha kartAke sambandhameM hI hai| ataeva mukhyarUpase isI para vicAra karanA hai| 'svatantraH kartA' isa niyamake anusAra jo svatantrarUpase kArya kare vaha kartA, kartAkA sAmAnyarUpase yaha artha spaSTa hone para bhI vastu svayaM apanA kArya karatI hai yA anya vastu svatantra rUpase usa dUsarI vastukA kArya kara detI hai isake sambandhameM mukhyatayA vivAda banA huA hai / ataeva isa viSayapara prakRtameM gaharAIse vicAra kara nirNaya lenA hai| isakI mImAMsAko Age baDhAneke lie sarvaprathama hama kAryako ekAntase parAdhIna mAnanevAle naiyAyika darzanako lete hai| 2 naiyAyika darzana naiyAyika darzana ArambhavAdI yA asatkAryavAdI darzana hai| pratyeka vastu kAryakA svayaM upAdAna hai isa prakArako yogyatAko vaha svIkAra hI nahIM krtaa| sAtha hI vaha darzana samavAya sambandhase ghaTAdi pratyeka kArya ko miTTI AdisvarUpa honepara bhI samavAya sambandhavaza miTTI AdikA kahatA hai / miTTI svayaM ghaTarUpa pariNamI hai aisA vaha nahI mAnatA, isalie miTTI Adise samaveta hokara jo bhI kArya hotA hai vaha anyake dvArA hI kiyA jAtA hai / vaha sattAke samavAyase jar3a aura cetana donokA astitva svIkAra kara unake jo vividha prakArake kArya dRSTigocara hote haiM ve svayaM apane pariNAmasvabhAvake kAraNa na hokara anyake dvArA hI kiye jAte haiM aisA mAnatA hai| vaha anya padArtha bhI jar3a nahIM honA caahie| cetana hI honA cAhie, kyoMki vaha ajJAnI to ho nahIM sktaa| kAraNa ki
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmamImAMsA 145 'jaba taka use kAraNa sAkalyakA jJAna na hogA taba taka vaha ghaTAdi kAya samavAyI, asamavAyI aura nimittakAraNoM kA saMyojana kaise karegA / use pratyeka prANIke adRSTakA bhI vicAra karanA hogA / baha cikIrSA (karanekI icchA) se rahita bhI nahIM ho sakatA, kyoMki kArakasAkalyakA jJAna hone para bhI jaba taka use ghaTAdi kArya karanekI icchA nahIM hogI taba taka cikIrSAke vinA vaha miTTI Adise ghaTAdi kAryoko kaise utpanna karegA / vaha kArya karaneke prayatnase rahita bhI nahIM ho sakatA, kyoMki use kAraka sAkalyakA jJAna aura ghaTAdi kArya karanekI icchA hone para bhI jaba taka vaha ghaTAdi kAryoMke banAneke upakramameM nahIM lagegA taba taka miTTI Adise samaveta ghaTAdi kAryokI utpatti kaise kara sakegA / isalie jo kArakasAkalyake jJAnase sampanna hai, jise miTTI Adise samaveta ghaTa Adi kArya karanekI icchA hai aura jo ukta prakArase kArya karaneke prayatna meM tatpara hai aisA hI cetana vyakti kisI bhI kAryakA kartA ho sakatA hai / jo pratyeka kAryakA samavAyI kAraNa hai vaha svarUpase apariNAmI hai / jo bhI kArya hotA hai vaha samavAyI kAraNakA svarUpa na hokara samavAya sambandhase usakA kahA jAtA hai| isalie isa darzanakI mAnyatA hai ki jo kAraka sAkalyakA jJAna rakhatA hai, jo kArya karanekI icchAse yukta hai aura jo kArya karaneke prayatnameM lagA huA hai aisA anya sacetana vyakti hI usa kAryakA kartA ho sakatA hai| 1 yadyapi sacetana anya savikalpa manuSyAdimeM bhI ye tInoM vizeSatAe~ dekhI jAtI haiM, parantu unheM kAraka sAkalyakA pUrA jJAna na honese ve kartA nahI ho sakate / vizeSarUpase dekhA jAya to unheM na to pratyeka prANIke aSTakA hI jJAna hotA hai aura na pRthivI Adike paramANu AdikA hI jJAna hotA hai / aisI avasthAmeM ve saba kAryoko kaise kara sakeMge arthAt nahIM kara skeNge| ata: isa darzanameM jJAnAdi uka vizeSatAoMke sAtha kartArUpase alaga se eka anAdi Izvarako svIkAra kiyA gayA hai / eka bAta aura hai jo yahAM vizeSarUpase dhyAna dene yogya hai / yadyapi isa tathyakA nirdeza hama isake pahale hI kara mAye haiM, parantu prayojanavaza yahA~ hama usakA punaH ullekha kara rahe haiN| vaha yaha ki yaha darzana kisI bhI vastuko svarUpase pariNAmI nahIM mAnatA, ataH usake svayaM kAryarUpa pariNata na honeke kAraNa Izvara apane prayatna yA preraNA dvArA pratyeka vastuse samaveta kAryoMko utpanna karatA rahatA hai / yataH ve saba kArya Izvarake prayatnapUrvaka hote haiM, ataH yaha saba kAryoMkA svatantrarUpase kartA 10
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 janatattvamImAMsA hotA hai| anya jitane dizA, kAla aura AkAza Adi acetana padArtha aura yathAsambhava savikalpa manuSyAdi sacetana padArtha nimitta hote haiM ve svatantrarUpase kartA nahIM hote| ghaTAdi kAryoMko bhI kumbhakAra Adi Izvarase prerita hokara hI karate haiM, isalie ina kAryoMke karanemeM ve bhI svatantra nahIM hai / isa darzanameM aise kisI bhI kAryako nahI svIkAra kiyA gayA hai jisameM Izvarako kartArUpase na svIkAra kiyA gayA ho| yahI kAraNa hai ki isa darzanameM nimitta kAraNoMke koI bheda dRSTigocara nahI hote / aura aisA hone para bhI isa darzanake anusAra 'svatantra. karnA' kataki isa lakSaName koI bAdhA nahI AtI, kyoMki pratyeka kAryake karane meM Izvara svatantra hai| pratyoka kArya kaba utpanna ho aura kaba na utpanna ho yaha saba IzvarakI icchA para nirbhara hai| isalie isa darzaname laukika dRSTise praraka nimitta kaho yA nimitta kartA kaho yA utpAdaka kaho eka Izvara hI svIkAra kiyA gayA hai kyoMki vahI prANiyoMke adaSTa AdikA vicAra kara svatantrarUpase pratyeka kAryakI sRSTi karatA hai / isa AzayakA unake AgamameM yaha vacana bhI prasiddha hai ajJo janturanIzo'yamAtmana. sukha-du khayo / Izvaraprerito gacchet svarga vA zbabhrameva vA / / yaha jantu ajJa hai aura apane sukha, duHkhakA anIza hai, isaliye Izvara se prerita hokara svarga jAtA hai yA naraka jAtA hai| arthAt kauna kahA~ jAya yaha usakI icchA para nirbhara hai| yahI kAraNa hai ki naiyAyika darzaname kartAkA lakSaNa isa prakAra kiyA gayA hai jJAna-cikIrpA-prayatnAdhAratA hi kartRtvam / jo jJAna, cikIrSA ( karanekI icchA ) aura prayatnakA AdhAra hai vaha kartA hai / isa darzanameM IzvarakI upAsanAkA tAtparya bhI yahI hai| jaba Izvara saba kAryoMkA nimitta kartA hai taba vaha svayaM saba prANiyoM kI sRSTi, dukha-duHkha aura bhoga eka prakArake kyoM nahIM krtaa| isakA samAdhAna vaha darzana isa prakAra karatA hai ki Izvara prANiyoMkI sRSTi, sukha-duHkha aura bhoga saba prANiyoMke adRSTake anusAra hI karatA hai| isakA phalitArtha hai ki lokameM dvathaNukase lekara aisA eka bhI kArya nahIM hotA jinheM prANiyoMke adRSTako dhyAname rakhakara Izvara na banAtA ho / kintu adRSTa acetana hai / use kAraka sAkalyakA jJAna nahI, isaliye
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA 147 Izvara hI unakA kartA hotA hai, kyoMki acetana honese vaha 'cetanAdhiSThita hokara hI kAryoM meM nimitta hotA hai / aura prANiyoMke AtmAko adRSTakA adhiSThAtA mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki prANiyoM ko adRSTa aura kArakasAkalyakA pUrA jJAna nahIM hotA, isaliye isa darzanake anusAra nikhila jagatkA kartA eka Izvara hI ho sakatA hai, kyoMki saba prakArase kartAkA lakSaNa usImeM ghaTita hotA hai| ___ yaha naiyAyika darzanakA hArda hai| mImAMsaka AsmAke astitvako mAnakara bhI use sarvathA azuddha mAnate haiN| sAkhya sarvathA zuddha mAnate haiN| bauddha mokSako mAnakara bhI anAtmavAdI darzana hai| cArvAka nAstika hote haiN| inake sivAya aura jitane IzvaravAdI darzana hai una sabakA netA naiyAyika darzana hai / ve saba naiyAyika darzanakA hI anusaraNa karate haiN| 3. saMkSepameM naiyAyika darzana kI mImAMsA kintu jagatkA kartA Izvara kevala kalpanA lokakI bAta hai| kisI bhI pramANase usakI siddhi nahIM hotii| naiyAyika darzana ukta prakArake Izvarako vyApaka aura sarvathA nitya mAnatA hai| isaliye eka to usameM arthakriyA ghaTita nahI hotI aura arthakriyAke abhAvameM kisI bhI vastu kI sattA mAnanA AkAza phUlake mAnaneke samAna hai| dUsare isameM jJAna, kriyA aura prayatnakA samavAya sambandhase astitva mAnane para vaha svarUpase jar3a ThaharatA hai| tIsare kAryatva hetuse usakA samarthana karane para vaha vyabhicarita ho jAtA hai, kyoMki kartRtva hetu vipakSarUpa sazarIrI aura alpajJa kumbhakAra meM bhI ghaTita ho jAtA hai| isaliye paramArthase Izvara nAmakI sadAtmaka koI vastu hai yaha siddha nahIM hotaa| 4. jaina darzanakA hArda ____ isa sthitike prakAzameM aba jainadarzana para vicAra kIjiye / yaha to hama pahale hI batalA Aye hai ki isa darzanake anusAra lokameM jar3a-cetana jitane bhI svatantrasattAka dravya haiM ve saba svarUpase pariNAmI nitya hai| pratyeka samayameM pratyeka dravyakI eka paryAyakA vyaya honA aura navIna paryAyakA utpanna honA yaha usakA pariNAma svabhAva hai| tathA apanI saba paryAyoMmeMse jAte hue anvayarUpase usakA sarvadA sthita rahanA yaha usakA nitya svabhAva hai| isa prakAra vilakSaNa sampanna pratyeka dravya svarUpase sat hai| jainadarzanake anusAra koI bhI dravya na to sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya hI hai| kintu sAmAnyakI apekSA nitya haiM aura
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jainatattvamImAMsA paryAyoMkI apekSA anitya hai| isaliye vaha nityAnitya svabhAvako liye hue haiN| paMcAstikAyameM isa tathyakA nirdeza karate hue likhA hai daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvapajjAyAiM j| daviyaM taM bhaNNaMta aNaNNabhUdaM tu attAdo / / 9 / / jo una-una sadbhAvasvarUpa paryAyoMko vyApatA hai sarvajJadeva use dravya kahate haiN| vaha aura sattA nAmAntara hai, isaliye vaha sattAse lakSya-lakSaNakI apekSA bheda hone para bho vasturUpase eka hai // 9 // paryAyoMke svarUpa para prakAza DAlate hue AcArya amRtacandradeva kahate haiM__deva-manuSyAdiparyAyAstu kramabatitvAdupasthitAtivAhitasamayA utpadyante vinazyanti ceti / paJcAstikAya gAthA 18 / deva, manuSyAdi paryAyeM to kramavartI honese jinakA samaya upasthita huA hai ve utpanna hotI haiM aura jinakA samaya bIta gayA hai ve vyayako prApta hotI haiN| yahA~ deva-manuSyAdi paryAyoMko kramavartI kahA hai| isase siddha hai ki dravyasvabhAvame paryAyoMke honekA jo krama sunizcita hai usI kramase apaneapane kAlameM ve hotI hai aura vyayako prApta hotI haiN| AcArya amRta candrane pravacanasArameM laTakatI huI maNiyoMkI mAlA dvArA isI tathyako spaSTa kiyA hai| yaha dravya aura unakI paryAyoMkA svarUpa hai| isameM svarUpase utpAda aura vyayarUpa pratyeka paryAya nizcita kramameM niyata honese svakAlameM hI usakA utpAda aura svakAlameM hI usakA vyaya hotA hai aisA unakA svabhAva hai| niyama yaha hai ki pratyeka dravyameM pratyeka paryAyakI apekSA svabhAvase SaTsthAnapatita hAni aura SaTsthAnapatita vRddhirUpase pravartamAna ananta agurulaghuguNa ( avibhAga praticcheda ) hote haiN| jinake kAraNa chahoM dravyoM kI paryAyoMkA svabhAvase utpAda aura vyaya hotA rahatA hai / jo zuddha dravya haiM unakI paryAyoMkA bhI yaha utpAda-vyaya hotA hai aura jo dravyoMkI azuddha paryAyeM haiM unakA bhI yaha utpAda-vyaya hotA hai| itanA avazya hai ki vibhAva paryAyoMkI apekSA azuddha vyavahArake yogya dravyoMke prati samaya utpAda-vyayako sUcita karanevAle anya-anya vyavahAra hetu hote haiN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ - karI karmanImAMsA udAharaNArtha vivakSita samayameM jIvakA jo krodha pariNAma utpanna huvA hai usameM kroSa saMjJAvAle jo karma niSeka bAhya nimitta hote haiM ve karma niSeka nirjINa hokara dUsare samayameM honevAle kroSa pariNAmake vyavahAra hetu honevAle kroSa saMjJA vAle karma niSeka dUsare hote haiN| yaha vyavahArase nimitta namittika paramparA jisa prakAra saMsArI jIvoMke pratyeka samayake jIvana pravAhameM caritArtha hai usI prakAra pudgala skandhoMmeM bhI ghaTita kara lenI cAhiye, kyoMki pudgala skandhoM meM bhI prati samaya naye pudgala skandhoMkA saMyojana aura purAne pudgala skandhoMkA viyojana hotA rahatA hai / jo paraspara dravya aura artharUpa paryAyoMke honemeM vyavahAra hetu hote rahate haiM, dravya, kSetra, kAla aura bhAva to haiM hii| tAtparya yaha hai ki usa skandhameM avasthita eka samaya pUrvakI sparza paryAyake vyaya honeke sAtha hI purAne paramANuoMkI nirjarAko vyavahAra nimitta kara usa skandhameM apane nizcaya upAdAnake anusAra anya sparza paryAyakA udaya hotA hai aura usa sparza paryAyako vyavahAra hetu kara naye kArmaNa paramANuoMkA bandha hotA hai / yahA~ jo mithyAtva Adiko bandhakA nizcaya hetu kahA gayA hai vaha AtmAkI apekSA hI kahA gayA hai, karma bandhakI apekSA to ve mithyAtvAdi byavahAra hetu hI hote haiM, kyoMki una mithyAtvAdimeM pudgalAdi drabyoMke guNoMkA atyantAbhAva hai / eka drabyakA samAna jAtIya aura asamAna jAtIya svarUpAstitva dUsare dravyameM na hone se bhI atyantAbhAva hai| svarUpAstitva kisI bhI dravyakA usakA usImeM hotA hai / dekho, nigoda zarIrameM eka sAtha ananta jIva nivAsa karate haiN| para ve apane-apane svarUpAstitvake kAraNa phira bhI pRthak-pRthak hokara hI nivAsa karate haiM aura apane-apane saMklezarUpa yA vizuddhirUpa pariNAmoM ke kAraNa alaga-alaga karmabandha karate hai| pratyeka dravya svarUpAdi catuSTayakI apekSA hai aura pararUpAdi catuSTayakI apekSA nahIM hai yaha isI AdhAra para ghaTita hotA hai| isa prakAra jIva aura kArmaNa vargaNAoM sahita sabhI drabyoMme paramArtha se paraspara kartRtva karmatva AdikA niSedha ho jAne para cAhe vibhAva paryAyoM ( Agantuka bhAvoM ) se yukta jIva-pudgala dravya hoM aura cAhe svabhAva paryAyoMse yuktta chahoM dravya hoM, paramArthase koI kisIkA kisIrUpa. meM bhI sahAyaka nahIM hai| apane-apane arthakriyAkArIphnese yukta hokara avasthita rahanA pratyeka vastukA vastutva hai| pratyeka dravyako vastu kahane kA kAraNa bhI yahI hai| anya vastuke balase vaha apane svarUpa meM avasthita
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jainatattvamImAMsA rahe yaha to usakA svabhAva nahIM hI ho sakatA / ataH prati samaya pratyeka dravya apane-apane pariNAma svabhAvake kAraNa hI kAryarUpa pariNamatA rahatA hai| unameM svabhAvase hI aisI dravya yogyatA kaho yA zakti kaho hotI hai jisase ve pratyeka samayameM sunizcita prAgabhAvakI bhUmikAmeM Anepara usake yogya kAryako tadanantara samaya meM niyamase janma dete haiM / yaho inakA anitya svabhAva hai / apane isa svabhAvake kAraNa hI unakA arthakriyAkArIpanA ghaTita hotA hai / unake isa arthakriyAkArIpanekA vAraNa hI kauna kara sakatA hai / indra, dharaNendra aura cakravartIkI bAta to chodd'o| jo tIrthaMkara janmase hI atulya balake dhAraka hote haiM ve bhI pratyeka dravyake isa pratiniyata svabhAvameM parivartana nahIM kara sakate / hama vicAre ajJAna aura rAgAdi doSoMse dUSita alpajJAnI yA ajJAnI jIvoM aura taditara jaDa padArthoMkI kyA sAmarthya jo pratyeka dravyake isa niyata arthakriyAkArI anitya svabhAvake kAraNa pratyeka samaya meM honevAlI paryAyako badala sakeM yA use Age pIche kara skeN| jaisA koI vikalpase socatA hai yA netrAdi indriyoMse dekhakara mAnatA hai, koI bhI vastu usakI usa mAnyatAke anusAra pariNamatI ho aisI to vastu vyavasthA nahI hai / apane vikalpake anusAra nirNaya lenA apane sthAna para hai aura pratyeka dravyakI pratyeka samayame niyata paryAyakA honA apane sthAna para hai / dekho, eka dravya dUsare dravyake kisI bhI kAryako karanemeM samartha nahI hai isa viSaya meM AcArya kundakundadeva kyA kahate haiM yaha unhIMke zabdoMme par3hiye jadi puggalakammamiNa kumbadi ta ceva vedaryAdi AdA / do kariyAvadirittaM pasajadi samma jiNAvamadaM // 85 // - samayasAra yadi AtmA isa pudgala karmako karatA hai aura usIko bhogatA hai to vaha AtmA do kriyAose abhinna ThaharatA hai jo jinadevake samyak matake viruddha hai || 85|| vaha jinendradevake samyak matake viruddha kaise hai isakA samAdhAna karate hue usI paramAgamame batalAyA hai - jamhA du attabhAvaM puggalabhAva ca dAbi kuvvati / teNa dumicchAdiTThI dokiriyAvAdiNo hoMti // 86 // yataH pratyeka dravya pratyeka samayameM do kriyAe~ karatA hai aisA mAnane vAloMke mattameM AtmA AtmabhAva aura pudgalabhAva donoMko karanevAlA ThaharatA hai / isI kAraNa ve dvikriyAvAdI honese mithyAdRSTi haiM // 186 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kata karmamImAMsA 5. zaMkA-samAdhAna zaMkA-yaha ThIka hai ki eka dravya dUsare dravyako kriyA nahIM kara sktaa| parantu pratyeka paryAyameM jo atizaya utpanna hotA hai jo ki svabhAva paryAyoMmeM nahIM dekhA jAtA use bAhya nimittajanya mAnane meM Apatti nahIM honI caahiye| vibhAva paryAyoMke pratyeka samayameM buddhipUrvaka yA abuddhipUrvaka jo bAhya nimittoMkA saMyojana kiyA jAtA hai yA hotA hai aura usase vibhAva paryAyoMmeM jo vizeSatA utpanna hotI hai vaha svabhAva paryAyoMmeM bhI dRSTigocara honI cAhiye thii| kintu eka vibhAva paryAyase dUsaro vibhAva paryAyameM jo vizeSatA pratItimeM AtI hai use to bAhya nimittoMkA kArya mAnanA hI par3atA hai, jaba ki aisI vilakSaNa vizeSatA svabhAva paryAyoMmeM nahIM hotI / isaliye pratyeka dravya do kriyAoM kA eka samayameM kartA na hone para bhI jIva aura pudgala dravyoMkI pratyeka vibhAva paryAyameM vizeSatAko utpanna karanevAle bAhya nimittoMko mAnanA hI par3atA hai| ina bAhya nimittoMkI svIkRtikI sArthakatA bhI isImeM hai ? samAdhAna-yahA~ dekhanA yaha hai ki pratyeka vibhAva paryAyameM apanI dUsarI vibhAva paryAyase bhinna jo atizaya yA bheda dRSTigocara hotA hai vaha usa paryAyakA svarUpa hai yA usase bhinna hai ? bhinna to mAnA nahIM jA sakatA hai, kyoMki bhinna mAnane para vaha svatantra paryAya ho jAyagI jisakA vivakSita paryAyakI utpattike samaya utpanna honA sambhava nahIM hai| yadi vaha vivakSita paryAyakA hI svarUpa hai to bAhma nimittane nayA kyaa| kiyaa| vivakSita svarUpavAlI paryAyako to vivakSita dravyane svayaM hii| utpanna kiyA hai| dUsare bAhya nimita bhinna sattAka dravya haiM aura yaha sambhava nahIM ki atyanta bhinna svatantra sattAvAle dravyoMkA atizaya kisI dUsare dravyame rahe yA vaha usakA kartA bne| ve to mAtra sAdRzya / sAmAnyako dekhakara avinAbhAvavaza kAla pratyAsatti honese nimitta kahe gaye haiM, jo mAtra dravya nikSepako viSaya karanevAle dravyArthika nayase hI kahA gayA hai| unameM apanese bhinna dUsare dravyoMkA anvaya to pAyA hI nahIM jAtA aura usake vinA usameM dUsare dravyakI paryAyarUpa vizeSatAko utpanna karanA sambhava hI nahIM hai| vaha vizeSatA paryAyase bhinna naho isakA nirNaya krodha aura mAna ina do paryAyoMko sAmane rakhakara kiyA jA sakatA hai ? zaMkA-krodhapanA aura mAnapanA svabhAva paryAyoMmeM nahIM hotaa|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 janatattvamImAMsA isase hama jAnate haiM ki krodha aura mAna bAhya nimittoM ko sahAyatA se hI hote haiM ? samAdhAna-yataH pratyeka dravya apane anvayarUpa svabhAvake sAtha pariNAma svabhAvavAlA bhI hai, aura yataH 'vyatirekiNo paryAyAH' 'pratyeka paryAya pichalI paryAyase bhinna lakSaNavAlI hotI hai| isa akhaNDa zAzvata niyamake anusAra svabhAva aura vibhAvarUpa sabhI paryAyeM paraspara vyatireka svarUpa hI hotI haiM / isIsa krodha paryAyasa mAnaparyAya bhinnarUpase pratotimeM AtI hai| anya nirapekSa hokara unakA kartA svayaM AtmA hI hai, isame sandaha nahIM / pravacanasArame kahA bhI hai jIvo pariNamadi jadA suheNa asuhaNa vA suho asuho| suddheNa tadA suddho havadi hi pariNAmasabbhAvo // 9 // yataH pariNAmake astitvarUpa svabhAvavAlA honese yaha jIva jisa samaya zubharUpase parimatA hai usa samaya zubha hotA hai, jisa samaya azubharUpase pariNamatA hai usa samaya azubha hotA hai aura jisa samaya zuddharUpa se pariNamatA hai usa samaya zuddha hotA hai // 9 // yahA~ 'yadA, tadA' pada dekara AcArya kundakundadevane pariNAmarUpa niyamako kAlaniyamake sAtha bA~dha diyA hai| ve kahate hai ki vaha kAla sunizcita hai jisa samaya yaha AtmA azubha bhAvarUpase pariNamatA hai vaha kAla bhI sunizcita hai jisa samaya yaha AtmA zubha bhAvarUpase pariNamatA hai aura vaha kAla bhI sunizcita hai jisa samaya yaha AtmA zuddha bhAvarUpa se pariNamatA hai / isa pariNamaname pratyeka AtmA svatantra hai| isa pariNamaname bAhya nimitta vicArA kyA kara sakatA hai / jinAgamameM isa dRSTi se use svIkAra bhI nahI kiyA gayA hai / zaMkA-to phira bAhya nimittako svIkAra karanekA kyA prayojana hai ? samAdhAna-vyavahAra do prakArakA hai-sadbhuta vyavahAra aura asadbhUta vyvhaar| unameMse jJAna-darzana Adi sadbhUta hokara bhI unakA akhaNDa dravyase kathaMcit bheda hai, aisA hote hue bhI usa akhaNDa dravyase tanmaya honeke kAraNa ve usa akhaNDa dravyako sUcita karate haiM aura bAhya nimitta apane kArya pariNata vivakSita dravyameM sadbhUta na hokara bhI pratyeka samaya ... meM usa vyane kyA kArya kiyA isako sacita karate rahate haiN| inako svIkAra karane kA yahI mukhya prayojana hai / BR PRANASI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka-karmamImAMsA 153 zaMkA--jIva aura pudagala dravyoMmeM vibhAva paryAya aura svabhAva paryAya aise do bheda hote haiM / yataH vibhAva paryAyoMmeM jo alaga-alaga bAhya nimitta svIkAra kiye jAte haiM ve svabhAva paryAyoMmeM nahIM svIkAra kiye gaye, isalie paryAyakA vibhAvarUpa honA inakA kArya mAnanA cAhie ? ve saba AtmAke zeya samAdhAna- dekho, jisane bhI bAhya padArtha haiM, haiM / cU~ ki apane ajJAna aura rAga-dveSake kAraNa vaha unameM jaba taka ahaMkAra aura mamakAra karatA hai, taba taka jisa AtmA ji padArthoMkI ora jhukAva hotA hai usa samaya ve usa paryAyake honemeM yathAsambhava kAraka nimitta vyavahArako prApta ho jAte haiN| karma aura jokara donoMke lie bhI yaha siddhAnta lAgU hotA hai / yataH svabhAvapariNata AtmA ajJAna aura yathAyogya rAga-dveSase rahita hotA hai, isalie aise AtmAkA inakI ora ajJAna aura rAga-dveSarUpa jhukAva bhI dUra ho jAtA hai, ataH unakI svabhAva paryAyameM ye bAhya nimitta bhI nahIM hote haiM / karma to AtmAke eka kSetrAvagAha se kramazaH svayaM pallA jhur3A lete haiM aura nokarma jJeya ho jAte haiM / karma bhI svayaM aura kArmaNa vargaNArUpa rahakara jJeya ho jAte haiM / yaha kahe to bhI koI atyukti nahIM hogI ki isa apekSA unakI karma aura nokarma saMjJA bhI nahIM rahatI / unakI jJeya saMjJA ho jAtI hai / mAtra ve jJAnake jJeya ho jAte haiM / jIvake vibhAva-svabhAva paryAyarUpa kramase honekA aura ina karma aura nokarmakA karma aura nokarmarUpa kahalAne aura jJeyarUpa honeke kramako samajhaneke lie dravyAnuyogake sAtha karaNAnuyoga aura caraNAnuyogakA sUkSma adhyayana bhI Avazyaka hai| 1 aba rahA pudgala dravya so joba dravyake svabhAvase usakA svabhAva hI dUsare prakArakA hai / paramANu zuddha hotA hai, phira bhI vaha ba~dhatA hai / usakA vibhAvarUpa pariNamana usake sparza guNake kAraNa hI hotA hai yaha bAta pratyeka tattvajijJAsu jAnatA hai| kintu jIva aise svabhAvavAlA nahIM hotA / jIva yadi baMdhA hai aura vibhAvarUpa pariNama rahA hai to apane ajJAnAdi doSoMke kAraNa hI vaisA ho rahA hai| yahI kAraNa hai ki adhyAtmameM mukhyattayA ajJAnAdi doSoMko dUra karaneke upAyabhUta apane trikAlI jJAyaka svarUpa AtmAke anurUpa anugamana karanekA upadeza diyA gayA hai / isake lie dekho samasAra gAthA 72-74 AtmakhyAti TIkA / zaMkA- nokarma to prakaTa haiM, unase nivRtta honA sahaja hai| karma sUkSma dRSTigocara nahIM hote, unase nivRtta honA kaise sambhava hai ?
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mamme - MIMPRIDAONOMARWAROOPawwarma ANSupesheeMIN wwe w sMeenadinewMAMMITredadahayoranAla 154 jainatattvamImAMsA samAdhAna cAhe dRSTigocara nokarma hoM aura cAhe dRSTigocara na hone1 vAle karma ho yA nokarma bhI hoM unase nivRtta honekA eka hI upAya hai aura vaha iSTa aniSTa mAnakara nokarmakI ora nahIM rujhAna karanA tathA karmako kAraka nimitta kara huI AtmAkI vividha avasthAoM meM svatva buddhi nahIM karanA aura yaha tabhI sambhava hai jaba apane trikAlI jJAyaka| svarUpa AtmAko apane upayogakA viSaya banAkara usameM do nirantara | ramamANa hone kA upAya karate rahanA / 6 kartA-karma viSayaka sArabhUta siddhAnta yahI kAraNa hai ki samayasArame kartA-karmake viSayameM yaha siddhAnta pratipAdita kiyA gayA hai kammassa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAma / Na karei eya mAdA jo jANadi so havadi NANI / / 75 / / jo AtmA karmake pariNAmako aura usI prakAra nokarmake pariNAma ko nahIM karatA hai, mAtra unako jAnatA hai vaha jJAnI hai yahA~ karmake pariNAma padase rAga-dveSa AdikA bhI grahaNa ho jAtA hai / / 75 / / yaha to hama pahale hI batalA Aye hai ki naiyAyika sarvathA bhedavAdI darzana hai| usameM eka to samavAyI kAraNake samavAya sambandhase hI kArya usakA kahA jAtA hai, hai vaha samavAyI kAraNase bhinna hii| dUsare samavAyI kAraNako kisI bhI prakAra pariNAma svabhAvavAlA nahI mAnA gayA hai| kintu yaha sthiti jainadarzanakI nahIM hai| usame kartA, karma (kArya) aura kriyA tInoko eka vastupanekI dRSTise abhinna mAnA gayA hai / isalie isa darzaname kAryarUpa pariNata huA dravya hI usakA kartA ThaharatA hai| isa kAraNa isa darzaname kartAkA lakSaNa naiyAyika darzanake anusAra na karake 'jo pariNamatA hai vaha kartA hai yaha kiyA gayA hai| samayasArakI AtmakhyAti TIkAmeM isakA vistArase vicAra karate hue likhA hai ya' pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNati kriyA sA trayamapi bhinna na vastutayA / / 51 / / eka. pariNamati sadA pariNAmo jAyate sadakasya / ekasya pariNatiH syAdanekamapyekameva yata' ||52 / / nobhI pariNamataH khalu pariNAmo nobhayo. prajAyeta / ubhayorna pariNati syAdyadanekramanekameva sadA // 53 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA , jo pariNamatA hai vaha kartA hai, usakA jo pariNAma hotA hai yaha karma hai jo usakI pariNati hai vaha kriyA hai| ye tInoM vastupanese bhinna nahIM pratyeka vastu akelI sadA (pratisamaya) svayaM pariNamatI hai, ekakA hI sadA (pratisamaya) svatantrarUpase pariNAma hotA hai aura ekakI hI svatantra rUpase pratisamaya pariNati hotI hai| kyoMki ukta prakArase ve aneka (bheda) hone para bhI vastu eka hI hai // 52 // do dravya eka hokara nahIM pariNamate, sadA kAla pratisamaya do dravyoM kA eka pariNAma nahIM hotA aura do dravyoMkI prati samaya eka pariNati nahIM hotI, kyoMki jo aneka dravya haiM ve sadA aneka hI bane rahate haiM, ve paraspara samarpaNa kara eka nahI ho jAte // 53 // yahA~ kartA, karma aura kriyA ina tInoM rUpoMmeM pratyeka dravya anya dravyoMse atyanta bhinna hai / unameM traikAlika atyantAbhAva hai yaha batalAyA gayA hai| isalie pratyeka dravya pratyeka samayameM apane kAryakA svayaM hI kartA hai, kyoMki pratyeka paryAya svarUpase vyApya hotI hai aura pratyeka dravya apanI-apanI paryAyakA svarUpase vyApaka hotA hai| aisA vyApa-vyApakabhAva do dravyoMke madhya dravyapanekI apekSA, guNapanekI apekSA aura paryAya-. panekI apekSA kisI bhI prakArase svarUpase nahIM pAyA jAtA hai| ataH eka dravyakA prati samaya eka hI pariNAma hotA hai, vaha dokA milakara nahIM hotA aura eka dravya kisI bhI samaya apanA bhI pariNAma kare aura dUsarekA bhI pariNAma kare aisI bhI nahI ho sakatA, yaha siddhAnta nizcita hotA hai| 7. zaMkA-samAdhAna zakA-samayasAra kalazameM kahA hai vikalpaka' paraM kartA vikalpa. karma kevalam / na jAtu kartR-karmasva savikalpasya nazyati // 94 // vikalpa karanevAlA sabase bar3A kartA hai aura vikalpa hI usakA kevala karma hai| jo vikalpa sahita hokara vartatA rahatA hai usakA kartRkarmabhAva kabhI bhI nAzako prApta nahIM hotA // 94 // zaMkA yaha hai ki abhI isake pahale pariNamanevAleko kartA kahA gayA hai aura pariNamanese jo pariNAmarUpa kArya hotA hai use karma kahA gayA hai aura yahA~ vikalpa karanevAleko kartA kahA gayA hai aura usake
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jainatattvamImAMsA jo vikalpa hotA hai use usakA karma kahA gayA hai| isa prakAra ina dono kathanoM kI apekSA kartA-karmake lakSaName jo paraspara bheda dikhalAI detA haiM so kyoM ? __samAdhAna-ina donoM kathanoMmeM pahalA vastu svabhAvakI apekSA kathana hai| prakRtameM usakA vAraNa nahIM kiyA gayA hai, kyoMki vaha sabhI dravyoMmeM sarvakAla samAnarUpase pAyA jAtA hai| yahA~ jo kathana kiyA gayA hai vaha ajJAnI jIvakI sadAkAla apane ajJAna bhAvake kAraNa kaisI bhUmikA | banI rahatI hai yaha batalAnA isakA prayojana hai| vaha ajJAna aura rAgadveSamUlaka pravRttiko apekSA para vastuoMko sadA kAla svapanerUpa aura mamapanerUpa apanA hI mAnatA rahatA hai aura usakA jo jJAna-darzana svabhAva hai usako bhUlA rahatA hai / yahA~ yaha kahA gayA hai ki jo ajJAna mUlaka pariNatikI apekSA para vastuko Atmapanese mAnatA rahegA usakA vaha ajJAna trikAlameM dUra nahI hogaa| vaha sadA kAla ukta prakArake vikalpakA hI apane pariNAma svabhAvake kAraNa kartA banA rahegA / arthAt aise ajJAnI jIvakI ukta vikalparUpa kata karma pravRttikA paryavasAna sadAkAla para vastuomeM ekatvapane aura mamapane meM hI hotA rhegaa| vaha mAnatA rahegA pudgala nabha dharma adharma kAla, inatai nyArI hai jIva cAla / tAko na jAna viparIta mAna, kara kahi dehameM nija pichAna / / 3 / / maiM sukhI dukhI mai raka rAva, mere ghana graha godhana prabhAva / mere suta tiya maiM sabala dIna, verUpa subhaga mUrakha pravIna // 4 // kintu jo jJAnI hai, jJAna-darzana-cAritrasvarUpa apane AtmAmeM hI sthita hai usake aisI kartA-karma pravRttikA abhAva ho jAtA hai| zakA--upAdAna-upAdeyabhAva aura kartR karmabhAva ye donoM eka hai yA bhinna-bhinna ? samAdhAna-ina donoMmeM bar3A antara hai, kyoki Agamame upAdAnaupAdeyabhAvame eka samayakA bheda svIkAra kiyA gayA hai aura karta-karmabhAvame samaya bheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai| zaMkA-ina donoMmeM eka samayakA bheda hone para bhI yadi donoko eka dravyapanekI apekSA eka mAnA jAya to kyA Apatti hai ? samAdhAna-avyavahita pUrva paryAyake utpAdake samaya usakI upAdAna
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kata karmamImAMsA . 157 saMsA hai aura usI paryAyake vyayake sAba athavA naI paryAyakI utpattike samaya usakI kartA saMjJA hai, isalie inameM eka dravyapanA honepara bhI ve donoM bhinna-bhinna haiN| upAdana-upAdeyabhAva upacArita sadabhUta vyavahAranaya se svIkAra kiyA gayA hai aura kartR-karmabhAva anupacarita sadabhUta vyabahAranayase svIkAra kiyA gayA hai| inake pRthak-pRthaka kahanekA prayojana bhI pRthak-pRthak hai| zaMkA-samayasAra paramAgamameM kartR-karmabhAvakI apekSA hI kathana kiyA gayA hai / upAdAna-upAdeyabhAvase kathana karane meM kyA Apatti rahI? samAdhAna-samayasAra paramAgamameM nizcayanayakI mukhyattAse kathana karanA mukhya prayojana rahA hai, kyoMki isa apekSA kartA ho, karma ho yA kriyA kucha bhI ho, vastupanekI apekSA ve eka haiN| kartA bhI vastu hai, karma bhI vastu hai aura kriyA bhI vastu hai| pratyeka samaya vastu akhaNDa aura svayaMmeM paripUrNa hai| mAtra samajhAneke abhiprAyavaza usakA kathana bhedase kiyA jAtA hai| kintu upAdAna-upAdeyabhAvameM yaha dRSTi mukhya nahIM hai, kyoMki usameM samaya bhedase vartanevAle dravya samaya bhedakI apekSA bhinnabhinna hai / avyavahita uttara samayameM kauna-sI paryAya hogI yaha niyama karanA hI usakA prayojana hai / zaMkA-jo dravya pichale samayameM hai vahI vartamAna samayameM hai aise pratyabhijJAnake honese unheM eka mAnane meM kyA Apatti hai ? samAdhAnadravyadRSTise hI aisA mAnanA sambhava hai, paryAya dRSTise nahIM, kyoMki prati samayakI paryAyoMkI apekSA bhinna-bhinna samayavartI dravya bhinna-bhinna haiN| unhe eka svIkAra karaneke lie eka samayavartI dravyakA dUsare samayavartI dravyapara Aropa karake hI aisA kahA jA sakatA hai| isalie yaha sApekSa kathana ho jAtA hai| jaba ki karta-karmabhAvameM kevala menase Upata karanekI mukhyAnA hai| yahI kAraNa hai ki isameM upAdAnaupAdeyabhAvakI apekSA kathana na karake kartR-karmabhAvakI apekSA kathana kiyA gayA hai| zaMkA-tattvArthazlokavArtika AdimeM upAdAnako nizcaya vizeSaNase viziSTa kiyA gayA hai| aura prakRtameM Apa upAdAna-upAdeyabhAvako upacarita sadbhUta vyavahAranayakA kathana batalA rahe haiN| pichale adhyAyameM Apane bhI usI saraNiko apanAyA hai / so kyoM? samAdhAna-vahA~ 'AtmAzrito nizcayanamaH' isa dRSTiko dhyAnameM rakha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jainatattvamImAMsA kara upAdAnake pahale nizcaya vizeSaNa diyA gayA hai, kyoMki vahA~ bAhya nimittoMse eka dravyAzrita upAdAna nimittameM bheda dikhalAnA mukhya hai| isIlie vahA~ eka dravyAzrita nipittako nizcaya upAdAna kahA gayA hai| zaMkA-yahI dRSTi prakRtameM apanAI jAya to kyA Apatti hai ? samAdhAna-isa dRSTise nizcaya upAdAna, nizcaya kArya tathA nizcaya kartA kahA hI jAtA hai| kintu bhedako apekSA kathana karane para ve vyavahAranayake viSaya ho jAte haiN| usameM bhI samaya bheda honeke kAraNa paryAyabheda honese upAdAna-upAdeya bhAvapara upacAra lAgU ho jAtA hai / jaba ki kartR-karmabhAvake Upara aisA upacAra lAgU nahIM hotA, yahI ina donoMmeM antara hai| isIlie samayasAra paramAgamameM upAdAna-upAdeyabhAvakI apekSA kathana na karake kartR-karmabhAvako apekSA kathana kiyA gayA hai / zaMkA-kitane hI AcAryoMne kartRbhAvake kathanake samaya usake arthameM upAdAna zabdakA prayoga kiyA hai so kyoM ? samAdhAna-unhone jaise ghaTa, kalaza ye donoM paryAyavAcI nAma hai aisA buddhimeM svIkAra karake hI aisA kiyA hogA / athabA unhone kartA aura upAdAnake lakSaNa bhedako gauNa kara aisA kiyA hogaa| yaha bhI sambhava hai ki samaya bhedase dravya bhedako gauNa kara donoMkA eka hI arthameM prayoga kiyA hogaa| unhone aisA kima prayojanase kiyA yaha hama kaha nahIM sakate / vastutaH dekhA jAya to ina donoMke lakSaNa bhinna-bhinna hai, iname kAlabheda bho hai, kyoMki upAdAnameM vivakSita kAryase avyahita pUrva samaya kA dravya gRhIta hai aura kAme kArya kAlakA hI dravya gRhIta hai / isalie inakA kathana bhinna-bhinnarUpase hI kiyA hai| inameM saMjJA bheda aura prayojana bheda to hai hii| zaMkA-yaha to bar3I vicitra bAta hai ki do dravyAzrita nimittanaimittika sambandhako ajJAnI savikalpa jIvakI apekSA AgamameM kartakarma bhAvarUpase svIkAra kiyA gayA hai aura eka dravyAzrita upAdAnaupAdeya sambandhako AgamameM kahI bhI spaSTata. kartR-karma bhAvarUpameM svIkAra nahIM kiyA gayA / isakA kAraNa kyA hai ? samAdhAna-AgamameM jahA~ bhI do dravyAzrita nimitta-naimittika sambandhako kartR-karmarUpase svIkAra kiyA gayA hai vahA~ anAdi kAlase cale A rahe laukikajanoMke isa prakArake vyavahArako dhyAnameM rakhakara ho
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA svIkAra kiyA gayA hai| zrI samayasArako AtmakhyAti TIkAmeM isako svIkAra karate hue kyA kahA gayA hai, dekhiye- . . kulAlaH karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdirUDho'sti tAvat vyavahAraH / kulAla kalazako karatA hai aura use anubhavatA hai yaha laukika janoMkA anAdirUDha calA A rahA lokika vyavahAra hai| jainAgamameM isa prakArake vyavahArako kyoM svIkAra kiyA gayA hai isakA kAraNa yaha hai ki bAhya vyApti dekhakara kAla pratyAsattivaza vivakSita kAryase bhinna savikalpa ajJAnI prayatnazIla puruSAdimeM usa kAryakI apekSA lokameM nimitta kartA vyavahArako AgamameM bhI svIkAra kara liyA gayA hai| vastusvarUpakI apekSA vaha jaina darzana nahIM hai| samayasAra gAthA 84, 97, 98, 100 aura 107 AdimeM isa tathya ko svIkAra karake bhI paramArthase usakA niSedha hI kiyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA gayA hai ki paramArthase sabhI dravya anya nirapekSa hokara svatantrarUpase apanA-apanA kArya karane meM samartha haiN| isa viSaya ko AcArya amRtacandradevane 100 vI gAthA kI TIkAmeM vizada rUpase spaSTa kiyA hai / usakA Azaya yaha hai 1. jJAyaka svarUpa AtmA to vyApya-vyApakapanese para dravyoMkI kriyAkA kartA trikAlame nahIM hai| 2. nimitta-naimittika bhAvase bhI vaha para dravyoMkI kriyAkA kartA nahIM ho sakatA, kyoki isa prakAra to usake nitya honese sadA hI use nimittarUpase kartRtvakA prasaMga prApta hotA hai / 3. taba phira kyA sthiti hai aisI zakA hone para usakA samAdhAna karate hae ve kahate haiM-ajJAnIke yoga aura vikalpako para dravyoMkI kriyAkA nimittapanese kartA svIkAra kiyA jA sakatA hai, kyoMki ajJAna kI bhUmikAmeM maine yaha kiyA, karatA hU~ yA karU~gA isa prakArake ahaMbhAva se grasitta mana-vacana-kAyapUrvaka pravRtti karanevAlA ajJAnI jIva para dravyoMke kAryokA nimittapanese kartA bhale hI mAna liyA jAya, parantu | jJAnI jIva to rAgameM ekatva buddhi chUTa jAneke kAraNa mAtra nizcaya samyagdarzanAdirUpa jJAnabhAvakA hI kartA hai, ajJAnarUpa rAgAdi vikalpoM aura yogakA kartA trikAlameM nahIM hai| zaMkA-sarvArthasiddhi a0 5 sU0 19 meM bhAva vacanarUpa sAmArthyase yukta kriyAvAn AtmAko dravya vacanoMkI utpattimeM preraka kAraNa kahA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA hai| isI prakAra sU0 17 meM dharma bora adharma dravyako apreraka kahakara saMsArI jIvoM aura pudgaloMko preraka svIkAra kiyA gayA hai| isase mAlUma par3atA hai ki udAsIna bAhya nimittoMse bhinna preraka bAhya nimitta hote haiN| sAtha hI isase yaha bhI siddha hotA hai ki jo bAhya dravya preraka nimitta kAraNa hotA hai usImeM nimitta kartA vyavahAra hotA hai| isaliye ukta jIva aura pudgala donoMko nimitta kartA mAnane meM Apatti nahIM honI cAhiye ? samAdhAna-pUrvokta donoM ullekhoMmeM prathama ullekha to ukta prakAra ke jIvoMko dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai| aura dUsare ullekhameM dharmAdika dravyoMko bhale hI apreraka kahA ho| para isase yaha kahA~ siddha hotA hai ki anya dravyoMke kAryoMmeM pudgala bhI nimitta kartA hotA hai / pratyuta prathama ullekhase to yahI siddha hotA hai ki ajJAnIke vikalpa aura yogameM hI ghaTAdi kAryoMmeM laukika janoMkI apekSA nimitta kartAkA vyavahAra svIkAra kiyA jA sakatA hai / samayasArake kalaza kAvyameM kahA bhI hai mAkartAramamI spRzantu puruSa sAkhyA ivApyAItA. / kartAraM kalayantu ta kila sadA bhedAvabodhAdadha / UrdhvaM tUbatabodhadhAmaniyata pratyakSamena svayam / pazyantu cyutakartRbhAvamacalaM jJAtArarameka svayam / / 2056 Arhata jana bhI sAMkhyoMke samAna AtmAko akartA mata mAno, bhedajJAnake pUrva use vikalpapanekI apekSA niyamase sadA kAla kartA maano| kintu jo apane bheda jJAnarUpI mandira meM sthita hai, vahA~se lekara use pratyakSa svaya parake kartRtvake vikalpase mukta acala eka jJAtA hI dekho // 205 / / isase siddha hotA hai ki usI AtmAme lokarUDhivaza nimitta kartApane kA vyavahAra karanA jinAgamako iSTa hai jo ajJAnI hokara yoga aura vikalpavAn hai| zaMkA-samayasAra khAsakara adhyAtma grantha hai, isaliye usame AtmAko lakSya kara hI vicAra kiyA gayA hai| parantu aise bhI AgamapramANa milate hai jinake AdhArase pudgaloMko nimitta kartA svIkAra karanemeM Agamase bAdhA nahI AtI / udAharaNArtha paMcAstikAya gAthA 88 meM gatizIla vAyuko dhvajAke phar3akanemeM nimitta kartA svIkAra kiyA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmamImAMsA 161 gayA hai / tathA paMcAstikAyakI gAthA 55 meM nAraka Adi karma prakRtiyA~ jataint pichalI paryAyakA vyaya karanI hai aura agalI paryAyakA utpAda karatI haiM yaha kahA gayA hai / isaliye pudgaloMko nimitta kartA mAnanemeM Agamase Apatti nahIM honI cAhiye ? samAdhAna-paMcAstikAya gAthA 88 aura 55 kA uta ullekha udAharaNamAtra hai / isase siddhAntako phalita karanA ucita nahIM hai / ye aise hI udAharaNa hai, jaise yaha kahanA ki agni par3hAtI hai / haiM ye donoM famer nimitta ho / AgamameM kahIM kahIM aisA bhI kahA gayA hai ki karma isa jIvako eka gatise dUsarI gatimeM le jAtA hai aura le AtA hai / kintu yahA~ bhI yahI samajhanA cAhiye ki karma aura jIba paraspara vistrasA upasarpaNa karane rUpa paryAya svabhAvavAle hote haiM yaha dekhakara tathA jIvako gauNa aura karmako mukhyakara yaha kahA gayA hai / vastutaH prAyogika kAryo meM ajJAnIke yoga aura vikalpameM hI nimitta kartA vyavahAra bAgama svIkAra karatA hai / isako spaSTa karate hue sarvArthasiddhi a. 5 sU. 24 me ukta prakArake donoM kAryoM kA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai - zabdo dvividhaH -- bhASAlakSaNo viparItazceti / bhASAlakSaNo dvividha:sAkSaro'nakSarazceti / akSarIkRtaH zAstrAbhivyaJjakaH saMskRta - viparIta bhedAdAryamlecchavyavahArahetuH / anakSarAtmako dvIndriyAdInAtizayajJAnasvarUpapratipAdana hetuH / sa eva sarva prAyogika / abhASAtmako dvividha' prAyogiko baiAsikazceti / afest balAhakAdiprabhavaH / prAyogikazcaturdhA - tata- vitata - ghana - saubirabhedAn / zabda do prakArakA hai-bhASAlakSaNa aura viparIta / bhASAlakSaNa zabda do prakArakA hai-- sAkSara aura anakSara / zAstrakA abhivyaMjaka akSarIkRta tathA AryoM aura mlecchoMke vyavahArakA hetubhUta zabda saMskRta aura itarake bhedase do prakArakA hai / dvIndriyAdikake atizaya jJAnasvarUpake pratipAdanakA hetubhUta anarAtmaka zabda hai / yahI saba prAyogika zabda hai / abhASAtmaka zabda do prakArakA hai - prAyogika aura vainasika / megha Adise utpanna honevAlA vaisralika zabda hai tathA prAyogika zabda cAra prakArakA hai-tata, vittatta, ghana aura sISirarUpa zabda | tattvArthavArtika a. 5 sU. 24 meM prAyogika aura vaitrasikake lakSaNa bhI dRSTigocara hote haiM / vahA~ puruSake mana, bacana aura kAyarUpa yogako prayoga kahA gayA hai aura ise nimitta kara jo kArya hote haiM unheM prAyogika kahA gayA hai tathA isase atirikta anya sabhI kAryoMkI apekSA 11
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ janasattvamImAMsA nimittoM ko vilasA kahA gayA hai aura kAryoMko vaisrasika kahA gayA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka samayameM koMkA upazama Adi virasA hogaa| ataeva jitane bhI aupamika AdirUpa samyagdarzanAdi bhAva hoMge ve vainasika hI hoNge| sabase bar3I bAta jo yahA~ dhyAna dene yogya hai vaha yaha hai ki jaise AgamameM ghaTa, paTa, ratha, karma aura nokarmako AtmA karatA hai isa kathana ko anAdi rUr3ha laukika vyavahAra svIkAra kiyA gayA hai vaise hI karma manuSyAdi paryAyoMkA kartA hai ise kahI bhI anAdi rUDha laukika vyavahAra nahI svIkAra kiyA gayA hai / so kyoM ? isakA kAraNa yaha hai ki naiyAyika darzana Adi Izvarako to jagatkA kartA mAnate haiM, para karmako jagatkI bAta to choDiye, ve mAtra adRSTako nimittarUpameM hI svIkArate hai, nimitta kartAke rUpame nahI / laukika janoMke kathanakA yaha dRSTibheda AcAryoM ke sAmane rahA hai| ataeva anvaya-vyatirekake AdhArapara unhoMne bhI isa kathanako jaina darzanakA mantavya na batalA kara lokika janoMkA mantavya batalAte hue upacArake rUpame use svIkara kara liyaa| tathya rUpameM to AcArya pUjyapAdake kathanAnusAra sabhI bAhya nimitta dharmAdi dravyoMke samAna visrasA upalabdha hote hai| AcAryadeva kundakundane bhI samayasAra gAthA 321-323 meM isI tathyakA udghATana karate hue yaho kahA hai ki jaise laukika janoMkA yaha kahanA deva, nArakI Adiko viSNu karatA hai usI prakAra yadi zramaNoMkA AtmA bhI para kAryoMkA karanevAlA mAnA jAya to donoMmeM koI bheda nahI rahatA / zramaNa bhI laukika ho jAte hai| (spaSTa hai ki para nimittameM kartRtvakI mAnyatA jainAgamako nahI hai aura na para kartRtvakI dRSTi se bAhya padArthoMmeM nimittatA hI svIkAra kI gaI haiN| paNDita pravara ToDaramalajIne bhI mokSamArga prakAzakame isI tathyako svIkAra kara usakA pratipAdana kiyA hai / ve likhate haiM bahuri isa saMmArI ke eka yaha upAya hai jo Apana jaisA zraddhAna hai taise padArthaniko pariNamAyA cAha so ve pariNamai tau yAkA sAcA zraddhAna hoi jAya / parantu anAdinidhana vastu judai judai apanI maryAdA lie pariNameM hai| koU koUke AdhIna naho / koU kisIkA pariNamAyA pariNama naahiiN| tinikauM pariNamAyA cAhai so upAya nAhI 1 yaha to (maiM isakA pariNamana karanemeM samartha hU~ aisI ahaMkArarUpa kartAbuddhi) mithyAdarzana hI hai| to sAMcA upAe kahA hai| jaise padArthanikA svarUpa hai taise zraddhAna hoi to sarva du gva dUra honekA upAya hai| tesai mithyA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamomAMsA duSTi hoi pavAnikI anyathA mAne, anyathA pariNamAyA bAI to bApa hI dukhI ho hai / bahuri unako yathArtha mAnanA ara para pariNamAe anyathA pariNabhaMgai nAhI aisA mAnanA so hI tisa duHkhake dUra honekA upAya hai! amajanita duHkha kA upAya bhrama dUra karanA hI hai| bhrama dUri hone se samyak hoya so hI satya upAya jAnanA / pR0 361 ! aura bhI paradramya jorAvarI to kyoI vigAratA nAhI / apane bhAva vimarai taba vaha bhI bAhya nimitta hai / bahuri vAkA nimitta vibhA bhI bhAva vigara hai tAtai niyamarUpa nimitta bhI nAhIM / vahI isI tathyako paNDitapravara banArasIdAsajIne nATaka samayasAra sarvavizuddhi jJAnAdhikArameM udghATita karate hue likhA hai koU ziSya kaha svAbhI rANa-dveSa pariNAma / tAko mUla preraka kahahu tuma, kauna hai / pudgala karama joga kidhI indraniko bhoga / kidhI dhana kidhau parijana kidhau bhauna hai / guru kahai chaho darva apane apane rUpa / sabaniko sadA asahAyI parinauna hai / / kauU darava kAhUko na preraka kadAci tAtai / rAga doSa moha mRSA madirA acauna hai / / 62 // kou mUrakha yoM kaha rAga-dveSa pariNAma / pudgalakI jorAvarI varataM mAtamarAma // 62 // jyo jyoM pudgala bala karai dhari dhari karmaja bheSa / rAga-doSako parinamana tyoM tyoM hoi vizeSa // 63 // ihi vidhi jo viparIta pakha gahai sabahe koii| so nara rAga virodhaso kabahu~ bhinna na hoi // 64 // suguru kahe jagameM raha pudagala saMga sadIva / sahaja zuddha pariNamamiko ausara lahe na jIva // 65 // tAta cidbhAvanivirSa samaratha cetana rau / rAga viroSa mithyAtameM samakisameM siva bhAu // 66 // isa prakAra vicAra kara hama dekhate haiM ki lokameM jar3a-cetanake jitane | bhI kArya hote haiM ve svAdhIna hI hote haiM, parAdhIna koI bhI kArya nhiiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jainatattva-mImAMsA hotA / apane ajJAnake kAraNa hI saMsArI jova svayaM parAdhIna banA huA hai, isaliye apane ajJAnavaza use aisA lagatA hai ki zarIra, bhojana, pAnI, havA Adike binA meM jI nahIM sktaa| paryAyakA svabhAva hI vinazvara hai| havA, pAnI aura bhojanake milane para bhI vaha apane-apane | kAlameM vinaSTa hogI hI / isaliye parAzritapanekA vikalpa chor3akara svabhAva sanmukha honekA upAya karanA yahI ekamAtra pratyeka jIvakA kartavya hai / isa vikalpako chur3Ane abhiprAyase hI bAraha bhAvanAoMmeM prathama sthAna anitya bhAvanAko aura dUsarA sthAna azaraNa bhAvanAko diyA gayA hai / itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki laukika dRSTise usI jIva nimitta kartA vyavahAra Agama svIkAra karatA hai jo ajJAnI honeke sAtha vikalpa pUrvaka kriyA pariNata ho / jo apanI kriyA dvArA pudgala dravya nimitta hotA hai usame AcAryoMko adhika se adhika karaNa nimitta vyavahAra hI mAnya hai / isake liye samayasAra gAthA 65-66 aura 278 tathA tattvArthavArtika a. 1 sU. 1 dekhanA cAhiye / yadi dekhA jAya to samayasAra gAthA 278 meM jo sphaTika maNiko pariNAmanevAlA kahA gayA hai so vaha sphaTika apanI kriyA dvArA vahA~ nimitta nahIM ho rahA hai, isaliye vAstavameM usameM karaNa vyavahAra bhI nahIM kiyA jA sakatA / vaise AcAryoM ne siddhAntako samajhAneke lie aicchika rUpa se zabda prayoga kiye hai| cAhe kartA nimitta ho aura cAhe karaNanimitta ho, haiM sabake saba nimitta mAtra hI yaha bhI unake ukta kathanase spaSTa ho jAtA hai / isaliye mAtra Agama meM siddhAntako samajhAneke liye kiye gaye zabda prayogoMke AdhAra para siddhAntako phalita karanekI pravRtti bhramako janma denevAlI hotI hai jo iSTa nahIM hai / antima niSkarSa yaha hai ki jaba AtmA svabhAvameM upayukta rahatA hai taba ve rAgAdi buddhipUrvaka nahIM hote, ata: unake honemeM devakI apekSA kathana kiyA jAtA hai / yahA~ devapadase yogyatA aura karma donoMkA grahaNa huA hai / aura jaba savikalpa avasthAmeM jIva rAgAdirUpa baratate haiM taba zraddhAkI apekSA AtmAke unakA svAmitva na rahanese jJAnI AtmA unakA kartA nahI svIkAra kiyA gayA hai / adhyAtmameM jJAnI jIvake rAgAdi bhAvoko AtmAkA svIkAra nahIM karanemeM yahI dRSTi apanAI gaI hai / yaha dekhakara samantabhadra, bhaTTAkalaMkadeva, vidyAnanda Adi AcAryoMke caraNoMmeM namratAse merA sira jhuka jAtA hai ki unhoMne darzanazAstra meM bhI adhyAtma kI maryAdAko akSuNNarUpase surakSita rakhakara use mUrta rUpa diyA hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI dharma aura dharmImeM sAdAtmya' honese avinAbhAva hai| unakI astitva siddhi parasparako apekSAse kI jAtI hai| dharma aura dharmIkA svarUpa svataHsiddha hotA hai, parataH siddha nhiiN| yaha nizcita tathya bhI ve prakAzameM lAye haiN| itanA hI nahIM, sAtha hI ve isa ApekSika kadhanako vyavahArakI koTimeM parigaNita karate haiM aura isakI puSTimeM jJeya-jJAyaka aura kartA-karmaka avinAbhAva sambandhako udAharaNake rUpameM prastuta karate haiN| isase spaSTa hai ki kartA svarUpase svataH siddha hai aura karma bhI svarUpa se svataHsiddha hai| parasparakI apekSA kathana karanA yaha mAtra vyavahAra hai| dhanya hai unakI ye racanAeM aura unakI yaha dRsstti| isase mAlUma par3atA hai ki AcArya kundakundadevakI vANI sAkSAn bhagavAn mahAvIrako vANI hI honI cAhiye / ve bhagavAnke 5-6 sau varSa bAda janme isakA koI mahattva nahIM hai| unheM bhagavAn sImandhara svAmIkA sAkSAt samAgama milA hai ukta kathanase yaha bhI siddha hotA hai| kintu ve bharatakhaNDakI maryAdAko bhale prakArase hRdayaMgama kiye hue the| yahI kAraNa hai ki pravacanasArake prArambhameM ve bharatakSetrake caubIsa tIthaMkaroMkA ullekha pUrvaka hI maMgalagAna karate haiN| isase yaha bhI siddha hotA hai ki ve samagra rUpase kevalajJAnAdipanekI apekSA DhAI dvIpake sabhI tIrthaMkaroMko bharata kSetra sthita caubIsa tIrthaMkaroMse vyavahAranayako apekSA abhinna mAnate rahe haiN| aise the AcArya kundakundadeva / yahI kAraNa hai ki prAcIna AcAryoM ne 'maMgalaM bhagavAn vIro' ityAdi racanAmeM bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadharake bAda unakA hI puNya smaraNa kiyA hai| isase 'kundakundAryo' pATha hI samIcIna pratIta hotA hai / astu, 8 prakRta viSayakA vizeSa spaSTIkaraNa ataeva yaha siddhAnta phalita hotA hai ja kuNai bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa / kammattaM pariNabhade tamhi sayaM puggalaM danvaM // 91 // samayasAra AtmA jisa bhAvako karatA hai vaha usa bhAvakA kartA hotA hai| usake aisA hote samaya pudgala dravya Apa hI vyavahArase karma saMjJAvAlI paryAyarUpa pariNamatA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA para nimittoMkI apekSA kiye binA svatantrarUpase apane saMsAra aura mokSarUpa bhAvoMkA kartA hai aura pudagala dravya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jainatasvamImAMsA AtmAkI apekSA kiye binA svatantrarUpase apanI vyavahArase karma saMzAkAlI paryAyoMkA kartA hai| phira bhI inameM avinAbhAvapUrvaka kAlapratyAsatti honese nimitta-naimittikabhAva svIkAra kiyA gayA hai| isI bhAvako spaSTa karate hue paNDitapravara ToDaramalajI mokSamArga prakAzakake pRSTha 37 meM kahate haiM ihA~ kou prazna kara ki karma to aDa hai kichu balavAn nAhI tini kari jIvake svabhAvakA ghAta honA yA bAhya sAmagrIkA milanA kaise saMbhava hai| tAkA samAdhAna-jo karma Apa kartA hoya udyamakari jIvake svabhAvako ghAtai bAhya sAmagrIko milA taba to karmaka caitanyapanI bhI cAhie ara balavAnapanI bhI cAhie so tau hai nAhI, sahaja hI nimitta-naimittika saMbandha hai| jaba una karmanikA udayakAla hoya tisa kAla viSa Apa ho AtmA svabhAvarUpa na pariNama vibhAvarUpa pariNama yA anya dravya hai te taise hI saMbadharUpa hoya pariNamai / jaise kAhU puruSaka sirapara mohanadhUli parI hai tisakari so puruSa bAvalA bhayA / tahA~ usa mohanadhUlika jJAna bhI na thA ara bAvalApanA bhI na thA, ara bAvalApanA tisa mohanadhUli hI kari bhayA dekhie hai / mohanadhUlikA tau nimitta hai ara puruSa Apa hI bAvalA huA pariNama hai| aisA hI nimitta-naimittika bana rahA hai| bahuri jaisai sUryakA udayakA kAla-virSa cakavA-cakavInikA sayoga hoya tahA~ rAtrivirSa kisInai doSa buddhitai jorAvari kari judai kiya naahii| dibasaviSa kAhUnai karuNAbuddhitai jorAvari kari milAe nAhI / sUrya udayakA nimitta pAya Apa hI mile hai ara sUryAstakA nimitta pAya Apa hI vichurai hai aisA hI nimitta-naimittika bana rahA hai taisa hI karmakA bhI nimitta-naimittika jaannaa| yaha paNDitajIkA sArabhUta kathana hai / isa dvArA usa gutthIko sulajhAyA gayA hai jo bAhya nimitta-naimittika sambandhake viSayameM sAmAnya janatAko ulajhaname DAle rahatI hai| hame Azcarya usa sAmAnya janatAke viSayameM nahIM hotaa| vaha to apane indriya pratyakSase jaisA dekhatI hai vaisA mAnakara calatI hai, kyoki isa viSayameM Agama kyoM aura kyA kahatA hai use vaha prAyaHjAnatI hI nhiiN| Azcarya to una vidvAnoMpara hotA hai jo Agama kI avahelanA kara apane indriya pratyakSa anubhava aura tadanukUla tarkako pradhAnatA dekara svayaM bhaTakate rahate haiM aura sAmAnya janatAko bhI bhaTakAnekA upAya karate rahate haiN| isakA hameM hI kyA hara kisIko Azcarya honA svAbhAvika hai| bhaTTAkalaMkadeva bhI kahate hai ki apanA svabhAvarUpa yA vibhAvarUpa pratyeka kArya karanemeM jIva aura pudgala tathA svabhAvarUpa kArya karane meM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' ka kamamImAMsA dharmAdika dravya svatantra haiN| unhoMne kartava barmako saba dravyoM meM sAdhAraNa isI prayojanase kahA hai| ve tatvArthavArtika a0 20112 meM apane isa tathyako spaSTa karate hue kahate haiM kartRtvamapi sAdhAraNam, kriyAniSpattI sarveSA svAtantryAt / kartRtva bhI sAdhAraNa pAriNAmika bhAva hai, kyoMki apanI-apanI pratyeka samayako parispandalakSaNa aura pariNAmalakSaNa kriyAkI utpattimeM yathAsambhava jIva aura pudgala tathA pratyeka samayakI apanI-apanI pariNAmalakSaNa kriyA kI utpattimeM dharmAdi cAra dravya svatantra haiN| prakaraNa pAriNAmika bhAvoMke pratipAdanakA hai usI prasaMgameM jo pAriNAmika bhAva anya dravyoMmeM bhI upalabdha hote haiM unakI yahA~ para vyAkhyA karate hue ukta vacana kahA gayA hai| yahA~ yaha zaMkA uThAI gaI hai ki kriyA pariNAmase yukta jIvoM aura pudgaloMmeM kartRtva pAriNAmika bhAvakA honA to yukta hai, parantu dharmAdika dravyoMmeM vaha kaise bana sakatA hai ? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki asti' Adi kriyA viSayaka katatva unameM bhI pAyA jAtA hai| sarvArthasiddhi a02 sU07 me bhI pAriNAmika bhAvoMmeM astitva Adi dharmoMkA ukta sUtrameM Aye hue 'ca' zabdake dvArA samuccaya kara liyA gayA hai| vahA~ batalAyA hai ki ye jIvake sAtha aura sabame sAdhAraNa hai, isalie ukta sUtrameM inakA saMgraha nahI kiyA gayA hai| vaha vacana isa prakAra hai astitvAdaya. punarjIvAjIvaviSayatvAtsAdhAraNA iti 'ca' zabdena pRthak gRhyante / astitva Adika to jIva aura ajIvako viSaya karanevAle honese sAdhAraNa bhAva haiM, isalie inako 'ca' zabda dvArA pRthak grahaNa kiyA hai| yahA~ Aye hue 'Adi' padase kartRtvakA bhI grahaNa ho jAtA hai| tattvArthazlokavArtikame bhI jina bhAvoko 'ca' zabda dvArA samuccita kiyA gayA hai unameM katRtva dharmako bhI parigaNita kiyA gayA hai| dekho, yahA~ para AcArya akalaMkadevane 'kriyAniSyattI sarteSAmapi svAtantryAt' arthAt apanI-apanI paryAyakI utpatti karanemeM sabhI dravya svatantra haiM yaha kaha kara pratyeka kAryake hone meM pratyeka dravyako para padArtho kI sahAyatAko apekSA nahIM huA karatI hai jigAgamake isa kathanako hI do zabdoMmeM kaha diyA hai| itanA hI nahIM, isa ullekhase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki vibhAva
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jenalasvamImAMsA rUpa pariNatimeM sthita saMsArI jIva aura pudgalaskandhakA jaba bhI jo kArya hotA hai usake karanemeM ve svatantra haiM / dekho jo mokSamArga para ArUr3ha hokara mokSakA icchuka hai vaha puNya aura pApa donoMmeM bheda nahIM karatA, isalie donoMke prati samAna dRSTi rakha kara hI mokSamArgI bananekA adhikArI hotA hai / jaba yaha sthiti hai taba vaha para vastuko dRSTa aura aniSTa mAnakara usase lAbha aura alAbhakI kalpanA hI kaise kara sakatA hai ? arthAt kabhI nahIM kara sktaa| phira para dravyameM anyakA kAryakArIpanA yA kartApanA kaise mAna sakatA hai, kabhI nahIM mAna sakatA hai / para dravyameM anya dravyake kAryakI jo kAraNatA vyavahArase svIkAra kI gaI hai vaha mAtra bAhya vyAptivaza prayojana vizeSa ko dhyAna meM rakhakara hI svIkAra kI gaI hai, nizcaya upAdAnake samAna vaha paramArthase pratyeka kAryakA niyAmaka hai, isalie nahIM / mokSake icchuka kisI bhI jIvako apanA pariNAma anyavaza arthAt rAgAdivaza nahIM hone denA cAhie / AgamameM yaha upadeza ukta prayojanako dhyAnameM rakhakara hI diyA gayA hai | abhiprAyapUrvaka parakA saMga karanese honevAle kAryoMme aura akele honeke kArya meM yadi koI antara hai to vaha yahI hai ki jo mokSamArgapara ArUr3ha hai vaha paMcendriyoMke viSayoMko lakSya kara rAga-dveSake adhIna nahIM hotA, isalie usakI dRSTi meM ve sutarAM gauNa ho jAte haiM / yaha saba dRSTikA khela hai - bAhara kI ora dRSTi pheranese jahA~ saMsArakI vRddhi hotI hai vahIM jJAna-vairAgya zaktise sampanna hokara bhItara kI ora dRSTi ke palaTane se AtmakalyANakA mArga prazasta hotA hai / isI tathyako spaSTa karate hue pravacanasArameM kahA bhI hai kattA karaNa kammaM phala va appatti Nicchido samaNo / pariNamadi Neva aNNa jadi appANa lahadi suddhaM // 2, 24 // jo zramaNa AtmA hI kartA hai, bhAtmA hI karma hai, AtmA hI karaNa hai aura AtmA hI usakA phala hai aisA nizcaya kara apane vikalpa dvArA yadi anyarUpa nahIM pariNamatA hai to zuddha (akele ) AtmAko prApta karatA hai, kyoMki svabhAvasvarUpa AtmAko prApta karanekA anya koI upAya nahIM hai / isI tathyako dUsare zabdoMmeM vyakta karate hue usI paramAgamameM AcArya - deva punaH kahate haiM supariNAmo puSNaM asuho pAva ti bhaNiya maNNesu / pariNAmo'NaNNagao dukkhakkhayakAraNa sa-ye / / 2-89 // anyameM (paramArthasvarUpa devAdikameM yA bAhya vratAdikameM) zubha pariNAmake
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA 169 honeko puNya bhAva kahA hai aura (paMcendriyoMke viSayoMmeM) azubha bhAvake honeko pApabhAva kahA hai| kintu jo pariNAma puNya-pApa rUpase anya rUpa nahIM hotA arthAta AtmAtirikta lokameM jitane bhI padArtha haiM unameM iSTAniSTa buddhi nahIM karatA use hI paramAgamameM dukkhake kSayakA kAraNa mokSasvarUpa kahA hai || 2-89|| itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vAstavameM do dravyoM meM kartA karmapanA to nahIM hai / jo AgamameM savikalpa kriyAvAn ajJAnI jIvako ghaTAdi kAryoM kA kartA kahA gayA hai so vaha bhI laukikajanoMke anAdirUDha vikalpako dhyAnameM rakhakara hI kahA gayA hai / zeSa dravyoMmeM nimittapanekI apekSA kartA-karma vyavahAra na to ghaTita hI hotA hai aura na Agama hI aise vyavahArako pramukhatAse svIkAra karatA hai / itanA avazya hai ki jina kAryoM meM ukta jIvoMkI apekSA kartA vyavahAra kiyA gayA hai unameMse kinhIM - kinhIM kAryokI apekSA pudgala skandhoMmeM karaNa vyavahAra avazya kiyA gayA hai| isake lie tattvArthavArtika a0 1, sU0 1 kA yaha ullekha dRSTavya hai- karaNa dvadhA vibhaktAvibhakta kartR kabhedAt / karturanyad vibhaktakartR kam yathA parazunA chinatti devadata iti / karturananyadavibhaktakartA kam / yathAgnirindhanaM dayatyauSNyena iti / 1 vibhakta kartRkakaraNa aura avibhakta kartRkakaraNake bhedase karaNa do prakArakA hai / kartAse bhinna karaNa vibhaktakartRka karaNa hai / jaise devadatta parazuse chedatA hai / kartAse abhinna avibhaktakartRka karaNa hai / jaise apane uSNa pariNAmase agni IMdhanako dahana karatI hai / yahA~ vikalpa aura kriyA pariNAmase yukta devadatta kartArUpase vyavahRta huA hai aura chidikriyAkI apekSA pharasAmeM karaNa vyavahAra kiyA gayA hai / yaha eka udAharaNa hai| isase pUrvokta tathyoMpara hI vizadarUpase prakAza par3atA hai ! itanA avazya hai ki AcArya kundakundane ekendriya jIva vizeSoMko jIva kahakara bhI nAmakarmakI prakRtiyA~ batalAte hue unako jo karaNarUpa nAmakarmakI prakRtiyoMse racita kahA hai ( sa0 sA0, gA0 65-66 ) so yahA~ para eka to svabhAvabhUta jIvase jIvavizeSoMko pRthak karanA unakA prayojana rahA hai / kAraNa ki audayika bhAvapariNata jIvavizeSoMkA anvayavyatireka karmodayake sAtha hai, svabhAvake sAtha nhiiN| dUsare svabhAva dRSTise bheda vyavahArako bhI gauNa karAyA gayA hai| unhoMne isa saraNiko
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA pUre samayasAra paramAgamameM svIkAra kiyA hai| samayasAra gAthA 38 meM jo jIvAdi nau padArthoMko TakotkIrNa eka jJAyakasvabhAva bhAvase / atyanta bhinna kahA hai vaha bhI isI abhiprAyase kahA hai, kyoMki inameM saMjJAbhedake sAtha lakSaNabheda aura svabhAvameda bhI hai| dUsare samyagdRSTike svAnubhUtike kAlameM ye jIvAdi nau padArtha anubhavameM nahIM Ate / varNAdike pudgaladravya pariNAmamaya honepara inheM AtmAnubhUtise bhinna isIliye kahA hai (sa0 sA0 gA0 50-54 kI AtmakhyAti ttiikaa)| isI tathyako AcAryadeva ina zabdoMmeM svIkAra karate hue kahate haiM pajjattApajjattA je suhamA bAdarA ya je ceva / dehassa jIvamaNNA sune vavahArado uttA // 67 // paryApta, aparyApta, sUkSma aura bAdara dehako jIvasaMjJA paramAgamame kahI haiM ve vyavahArase kahI gaI hai // 67 // tAtparya yaha hai ki ajJAna avasthAmeM yaha jIva apane jJAna-darzana svabhAvako bhUla kara parabhAvoMme ekatva aura iSTAniSTarUpa saMkalpavikalpoMke AdhIna hokara hI bhAvasaMsArakI saSTi karatA rahatA hai aura usIke phalasvarUpa karmabandha kara ekendriyAdi paryAyomeM bhaTakatA rahatA hai / yataH ina ekendriyAdi paryAyokI vyApti jJAna-darzana svabhAva pariNata jIvake sAtha na hokara ajJAna aura rAga-dvaiSake sAtha tathA karmodayake sAtha hI hai ataH prakRtameM inheM pudgala dravya pariNAmamaya kahA gayA hai| ina ekendriyAdi paryAyokI vyApti jJAna-darzana svabhAva pariNata jIvake sAtha nahIM hai yaha isIse spaSTa hai ki eka to svAnubhUtike kAlame kisI bhI paryAyarUpase inakA vedana nahIM hotaa| jJAnIke savikalpadazAme bhI iname Atmabuddhi nahI hotii| dUsare jaise-jaise yaha jIva vijJAnadhanasvabhAva hotA jAtA hai vaise-vaise paryAyAzrita vyavahArakA lopa hote 'jAneke sAtha jina karmoko nimitta kara ekendriyAdi paryAyoMkI prApti hotI hai unakI bhI uttarottara vyucchiti hotI jAtI hai| itanA hI nahI jJAnIke ekendriyAdi jAti nAmakoM kA aura unake sAtha paryApta-aparyApta nAmakarmoM kA to udaya hotA hI nhii| arthAt jJAnI jIva ekendriyase lekara asajJI paMcendriya taka kI kisI bhI paryAyarUpa nahI prinnmtaa| saMjJI paMcendriya paryApta honepara bhI usame svatvabuddhise mukta rahatA hai| yaha eka rahasya hai jise dhyAname rakhakara AcArya devane ina saba jIva vizeSAko pudgalamaya kahA hai| zaMkA-ukta kathanase hama yaha samajhate hai ki bhAvasaMsArakI vyApti
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 . kartR-karmamImAMsA ajJAnabhAva aura rAga-dveSake sAtha honeke kAraNa ina ekendriyAdi paryAyoMko vyApti karmake sAtha honekI apekSA prakRtameM inheM nAmakarma karaNaka kahA gayA hai yaha to ThIka hai| para inhe pudgalapariNAmamaya kahanA to ThIka nahIM, kyoMki ye jIvoMkI hI avasthA vizeSa haiN| samAdhAna-bAta yaha hai ki ajJAnabhAva rahate hae isa jIvakI para-1 padArthoM meM ekatvabuddhi banI rahatI hai aura rAga-dveSake kAraNa unameM iSTAniSTa buddhi karatA rahatA hai| aisI avasthAmeM use jAna nasAva AtmAkA vedana na hokara apanepanase para-padArthoMkA hI vedana hotA rhtaa| hai| isIse ina ekendriyAdi jIva-vazeSoMko prakRtameM pudgalapariNAmamaya kahA hai| dekho samayasAra gAthA 50 se 55 taka tathA unakI AtmakhyAti ttiikaa| 9. svasamaya-parasamayakA svarUpa nirdeza ukta tathyako spaSTa karanekI dRSTise svasamaya aura parasamaya kise kahA jAya ise spaSTa karate hue AcArya kundakundadeva samayasArameM kahate haiM jIvo caritta-dasaNa-NANaviu taM hi sasamaya jANa / puggalakammapadesaTThiyaM ca taM jANa parasamaya // 2 // jo jIva cAritra, darzana aura jJAnameM sthita hai nizcayase use svasamaya jAno aura jo jIva pudgala karmake pradezomeM sthita haiM use parasamaya jaano| yoM to chahoM dravyoMkI samaya saMjJA hai. kyoMki sabhI dravya apane-apane guNa-paryAyoMko prApta hote hai| usameM bhI jIvako samaya isaliye bhI kahate hai, kyoMki vaha samasta padArthoke svabhAvako avabhAsana karane meM samartha aisI jJAna-darzana zaktise sampanna hai| vahI jaba medajJAna jyotise sampanna hotA huA apane darzana-jJAna-cAritrarUpa nija svabhAvameM sthita hotA hai, arthAt anyAzrita sabhI prakArake vikalpose mukta hokara apane jJAyaka svarUpa AtmAmeM lonatA prApta karatA hai taba vaha svasamaya kahalAtA hai| kintu jaba vaha anAdi mohake udayAnusAra pravRttike adhIna hokara apane darzana-jJAnarUpa nija svabhAvase cyuta hotA huA para dravyoMko nimitta kara utpanna hue moha, rAga aura dveSAdirUpa bhAvoMmeM ekatA kara pravRtta hotA hai taba vaha pudgalakarma pradezoMmeM sthita huA eka hI samayameM para dravyoMko apane sAtha ekarUpase jAnatA aura rAmAdirUpa paraNamita hotA huA para samaya kahalAtA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jainatattvamImAMsA isI tathyako pravacanasArameM spaSTa karate hue AcAryadeva kyA kahate haiM, dekhiye je pajjaesu giradA jIvA parasamayiga ti NihiTThA / AdasahAvammi vidA te sagasamayA muNedavyA / / 94 / / jo jIva paryAyoMmeM lIna haiM unhe parasamaya kahA gayA hai aura jo AtmasvabhAvameM lIna haiM unheM svasamaya jAnanA cAhiye / / 94 // jIvoM aura pudgaloMke saMyogase utpanna huI saMsAra sambandhI ye manuSyAdi jitanI asamAna jAtIya paryAyeM haiM unameM mai manuSya haiM yA deva hai yA yaha merA zarIra hai ityAdi rUpa jo ahaMkAra aura mamakAra pariNAma hotA hai vaha karmodayake sAtha anya padArthomeM anuraktikA hI pariNAma hai aura yaha aisI anuravita hai jisake rahate hue yaha jIva apane jJAna-darzana svabhAvako bhUlA rahatA hai / isIse prakRtameM paryAyoMmeM nirata jIvako parasamaya kahA gayA hai / zeSa kathana spaSTa hI haiM / parasamayake svarUpa para prakAza DAlate hue pravacanasArame puna kahA hai davvaM sahAvasiddha saditi jiNA taccado smkkhaayaa| siddhaM tadha Agamado Necchadi jo so hi parasamao // 98 / / jinendra devane dravyako tAttvikarUpase svabhAvasiddha satsvarUpa kahA hai| dravya isa prakArakA hai yaha Agamase siddha hai / kintu jo aisA nahI mAnatA vaha parasamaya hai / / 98 // paramArthase kisI bhI dravyakI anya dravyase utpatti nahIM hotI, kyoki sabhI dravya svabhAvasiddha honese anAdi-anidhana hai| kAraNa ki dUsare sAdhanoMke dvArA unakI utpatti na hokara guNa-paryAyAtmaka sabhI dravya apane-apane svabhAvako hI mUla sAdhana karake svayaM hI siddha hote hue siddhiko prApta haiN| tathA jo dravyoMke dvArA Arambha hotA hai vaha dUsarA dravya na hokara anitya paryAya hai| dravya to maryAdA rahita trikAlAvacchinna nitya hotA hai / isa prakAra jo svabhAvasiddha dravya hai vaha sat hai| sattAke samavAyase dravya ho aisA nahIM hai / yaha usakA svarUpa hai / athavA jise hama dravya kahate haiM vahI sattA hai / yaha jinendradevane kahA hai| yataH Agama bhI unakI divyadhvanikA zabdarUpa hai| ata: jinadeva kI ukti aura Agama eka hI hai| isa prakAra jo vastuvyavasthA hai use jo svIkAra nahIM karatA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmamImAMsA 173 vaha parasamaya hai| parasamaya kaho yA mithyAdRSTi kaho donoMkA artha zaMkA-pahale manuSyAdi paryAya nirata jIvako parasamaya kahA aura yahA~ AgamAnusAra jina vacanako svIkAra kara jIvAdi dravyoMkA nirNaya nahIM karanevAle jIvako parasamaya kahA so isakA kAraNa kyA? samAdhAna-vartamAna kAlame tatvanirNaya karaneke lie Agama hI hamAre cakSa haiM, kyoMki jinavacana aura AgamameM koI antara nahIM hai| paNDitapravara AzAdhara jo apane sAgAra dharmAmRtameM kahate haiM na kicidantara prAhurAptA hi zruta-devayoH / jinadevane deva aura AgamameM kucha bhI antara nahIM khaa| Agamase jinavANIkA nirNaya hotA hai, ataeva AgamameM jisa rUpameM tattvakI prarUpaNA kI gaI hai, jinavANI usase bhinna nahIM hai| jo Asanna bhavya jIva isa prakAra nirNaya karake jIvAdi dravyoMke svarUpako jAna kara aisA nirNaya karatA hai ki maiM jJAna-darzana svabhAva jIva hai, anya nahIM aura ] aise nirNaya pUrvaka apane svabhAvabhUta jJAna-darzana-cAritrameM lIna hotA hai| vaha svasamaya hai| anya sabameM ekatva badiparvaka iSTaniSTa bali karanevAlA jIva parasamaya hai| isa prakAra pUrvameM jo kucha kahA gayA use hI prakRtameM dUsare zabdoMmeM spaSTa kiyA gayA hai| pUrvokta kathanase isa kathanameM koI antara nahIM hai / itanA avazya hai ki yaha jIva jo kucha bhI nirNaya kare vaha saba AgamAnusAra hI honA cAhiye yaha yahA~ isa sUtra gAthA dvArA vizeSarUpase samajhAyA gayA hai / ___ yaha to hama pahale hI batalA Aye haiM ki antarAtmA aura bahirAtmA kramase sbasamaya aura parasamayake hI paryAyavAcI nAma haiN| inakI vyAkhyA karate hue niyamasArameM kahA hai - antara-bAhirajappe jo baTTai so havei bahirappA / jappesu jo Na vaTTai so uccaha antaragappA // 150 / / jo puNyakarmakI kAMkSAse svAdhyAya, pratyAkhyAna aura stavana Adi bAhya jalpameM tathA jazana, zayana gamana AdikI mApa antaraMga jalpameM vartatA hai vaha bahirAsA hai| aura saba prakArake jalpoMse nivRtta hokara apane jJAna-darzana svabhAvameM sthita hai vaha antarAtmA hai / / .50 // niyamasArameM isI viSayako spaSTa karate hue punaH kahA hai
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 janatatvamImAMsA jo dhamma-sukkajhANammi pariNado so vi antaraMgappA / jhANavihINo samaNo bahirappA idi vijANAhi // 151 / / jo zramaNa dharmyadhyAna aura zukladhyAnase pariNata hai vaha antarAtmA hai aura jo zramaNa ukta dhyAnoMse rahita hai vaha bahirAtmA hai // 151 / / zukladhyAna to nirvikalpa avasthAmeM hI AThave guNasthAnase hotA hai / dharmyadhyAna savikalpa aura nirvikalpa dono prakArakA hai| sAtaveM guNasthAnameM to mAtra nirvikalpa dharmyadhyAna hI hotA hai| cauthese lekara chaThe guNasthAna taka tIna guNasthAnoma savakilpa dharmyadhyAna vahalatAse hotA hai / yathAsambhava svAnubhUtike kAlameM nirvikalpa dhana'dhyAna bhI hotA hai| jaise Amravana aisA kahane para yaha jJAta hotA hai ki isa vaname AmravRkSoMkI bahulatA hai| usameM nIma, sIsama, A~vale Adike vRkSa to haiM para inakI bahulatA nahI hai, isIliye isa vanako Amravana kahA jAtA hai| isI prakAra prakRtameM bhI jAnanA cAhiye / arthAt cauthe Adi tIna guNasthAnoMmeM savikalpa dharmyadhyAnakI bahulatA avazya hai para kabhI-kabhI nirvikalpa dharmyadhyAna bhI hotA hai| yaha isIse spaSTa hai ki svabhAvaparyAyakI prApti apane jJAna-darzana svabhAvameM lInatA prApta kiye binA hoto nhii| itanA hI nahI, savikalpa avasthAmeM bhI svabhAvakI ora jhukAva barAbara askhalitarUpase banA rahatA hai, anyathA use dharmyadhyAna kahanA nahIM bana sktaa| isI nirvikalpa avasthAkA svarUpa nirdeza karate hue nATaka samayasArameM kahA bhI hai vastu vicArata dhyAvate mana pAvaM vizrAma / rasa svAdata sukha Upajai anubhava yAko nAma / anubhava cintAmaNi ratana anubhava hai rasakUpa / anubhava mAgga mokSako anubhava mokSasvarUpa / / paNDitapravara ToDaramalajIne nayacakrase yaha gAthA uddhRta kara usakA jo artha diyA hai use yahA~ upayogI jAna kara de rahe haiM taccANesaNakAle samaya bujhehi juttimaggeNa / No ArAhaNasamaye paccakkho aNuhavo jamhA / / 266 // / artha-tattvake avalokanakA jo kAla usameM samaya arthAt zuddhAtmA ko yukti arthAt naya-pramANa dvArA pahale jAne / pazcAt ArAdhana samaya
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR karmamImAMsA jo anubhava kAla usameM naya-pramANa nahIM hai, kyoMki pratyakSa anubhava hai| jaise ratnako kharIdane meM aneka vikalpa karate haiM, jaba pratyakSa use pahinate haiM taba vikalpa nahIM hai / pahinanekA sukha hI hai / rahasyapUrNa ciTThI / ____ jJAnamArgameM baMdhapaddhati heya hai| jJAnoke to vaha jJeya ho jAtI hai| eka zuddhAtmA hI upAdeya hai| aise nirNayapUrvaka jo zuddhAtmAmeM lInatA hotI hai vahI svAnubhUti hai| abheda vivakSAmeM samyagdarzana bhI vahI hai| aisA jAnI jona bhAsA bhI gatimAna yotaa| svasamaya aura parasamayake isa svarUpa nirdezase ina bAtoMpara spaSTa prakAza par3atA hai| (1) AgamameM paranirapekSa aura sva-para sApekSarUpase jo do prakArakI paryAyeM kahI gaI hai unase hama jAnate hai ki jaba yaha jIva svabhAva sanmukha hokara usame lInatA karatA hai taba svabhAva paryAyakI utpatti hotI hai| yahI paranirapekSa yA svasApekSa paryAya hai / isIko svabhAva paryAya bhI kahate hai| siddhoMkI jo Urdhvagati svabhAva paryAya hotI hai, hotI to hai vaha paranirapekSa hI, anyathA vaha svabhAvaparyAya nahIM ho sktii| phira bhI Agama meM jo yaha kahA hai ki dharmAstikAyakA abhAva honese lokAnake Age siddhoMkA gamana nahIM hotaa| so isa kathana dvArA 'siddhokI lokAgra taka hI Urdhvagati hotI hai isa tathyako siddhi kI gaI hai| pratyeka kAryake samaya jitane bhI vyavahAra hetu kahe jAte haiM ve kaba kisa dravyane kyA kArya kiyaa| isakI siddhike lie hI kahe jAte haiN| siddhoMkI Urdhvagati svabhAba gati hai isa tathyakA samarthana paMcAstikAya gAthA 73 kI samaya TIkAse bhale prakAra hotA hai / yathA baddhajIvasya SaDgataya karmanimittA / muktasyApyUrvagati kA svabhAvikInyatroktam / baddha jIvakI chahoM dizAoMmeM gati karmanimittaka hotI hai tathA mukta jIvakI eka Urdhvagati svAbhAvika hotI hai| yahA~ baddha jIvakI gatiko mAtra karmanimittaka kahA hai| isa gatimeM dharma dravya bho nimitta hai yaha nahIM kahA / so kyoM ! isakA kAraNa hai ki dharmAdika cAra dravya vyavahArase udAsIna nimittarUpase svIkAra kiye gaye haiN| ve svabhAva aura vibhAva donoM prakArakI paryAyoMmeM svIkAra kiye gaye haiM, kyoki svabhAva aura vibhAva paryAyoMkA bheda isa AdhArase nahIM kiyA gayA hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatasvamImAMsA (2) jIvoMkI saMsArarUpa vibhAvaparyAya sva-paranimittaka hotI hai| isakA artha hai ki jIvake vaha paryAya parameM ekatvabuddhi yA iSTAniSTa buddhi karanese hoto hai, isalie to use paranimittaka kahA / tathA jIva hI svayaM apane nizcaya upAdAnake anusAra use utpanna karatA hai, parapadArtha yA karma use utpanna nahI karate, isIlie use svanimittaka khaa| yahI kAraNa hai ki AgamameM vibhAvaparyAyakI utpatti sva-parasApekSa svIkAra kI gaI hai| isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki paramArthase pratyeka dravya svayaM kartA hokara prati samaya apanA kArya karatA hai| vaha apanA kArya karanemeM kArakAntarakI apekSA nahIM krtaa| isake lie paMcAstikAya gAthA 62 dRSTavya hai| usameM karma aura jIva kArakAntara kI apekSA kiye vinA pratisamaya kisa prakAra SaTakAraka bhAvako prApta hote haiM yaha spaSTa kiyA gayA hai| isI prakAra sabhI padArthoka viSayameM jAnanA caahie| 10 upasaMhAra ukta samagna kathanakA tAtparya yaha hai ki jo jinopadiSTa AgamameM pratipAdita dravya, guNa aura paryAyasvarUpa isa lokako akRtrima aura svabhAvase niSpanna mAnatA hai| anya kisIkA kArya nahI mAnatA, vAstavameM usIne jinAgamake Azayako hRdayase samajhA hai aisA kahA jA sakatA hai / kAraNadravya paramANu Adi anya kisIke kArya nahIM hai isa tathyako to naiyAyikadarzana bhI svIkAra karatA hai| mukhya vivAda to jo lokameM unake vividha prakArake kArya dikhalAI dete hai unake viSayameM haiN| naiyAyikadarzanake anusAra adRSTa sApekSa Izvara kAraka sAkalyako jAnakara apanI icchA aura prayatnase kAryoko utpanna karatA hai| kintu jainadarzana ise svIkAra nahI krtaa| isakA yadi koI yaha artha kare ki jainadarzanane kartArUpase Izvarako asvIkAra kiyA hai, para nimittoko nahIM, to usakA ukta kathanase aisA tAtparya phalita karanA ThIka nahIM hai, kyoMki kAryakI utpatti meM anya nimittoMko to naiyAyikadarzana bhI Izvarake samAna kartArUpase svIkAra nahI krtaa| kAryotpattime ve nimitta avazya hote haiM ise to vaha mAnatA hai| parantu kartA honeke lie itanA mAnanA hI paryApta nahIM 1 loo akkiTTamo khalu aNAiNi haNo sahAvaNippaNNo / jIvAjIhi bhuDo Nicco tAlarukkhasaMThANo // 22 // mUlAcAra dvAdazAnuprekSAdhikAra
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmImAMsA hai / usa darzanake anusAra kartA vaha ho sakatA hai jise kArakasAkalyakA pUrA jJAna ho aura jo apanI icchAse kArakasAkalyako juTAkara kAryako utpanna karaneke prayatna meM lagA ho / yahA~ itanA aura samajhanA cAhie ki jo jisakA kartA hotA hai vaha niyamase usa kAryako utpanna karatA hai / aisA nahIM hotA ki usake vivakSita kAryakA kartA honepara bhI kabhI kAryaM utpanna ho aura kabhI na ho / kArya utpattike sAtha usakI vyApti hai / aba vicAra kIjie ki naiyAyikadarzanake anusAra kyA ye guNa Izvarako chor3akara anya bAhya nimittoMmeM upalabdha ho sakate haiM arthAt nahIM ho sakate / isase spaSTa hai ki naiyAyikadarzanake anusAra Izvarako chor3akara anya nimitta kartA nahIM ho sakate / isa prakAra jaba naiyAyikadarzanakI yaha sthiti hai to jo jainadarzana saba dravyoMko svabhAvase utpAda, vyaya aura dhauvya svabhAvavAlA mAnatA hai usake anusAra anya nimitta saba dravyoMkI paryAyoM (kAryoM) ke utpAdaka ho jAya~ yaha to trikAlameM sambhava nahI hai / eka ora to hama maMca para U~ce hAtha uThAkara aura gAla phulAkara lokako akRtrima honekI ghoSaNA karate phireM aura dUsarI ora dravyaloka aura guNalokake sivA paryAyalokako kRtrima (anyakA kArya) mAnane lageM ise ukta ghoSaNAkA viparyAsa na kahA jAya to aura kyA kahA jAya / paryAyalokako yA to svabhAvase utpAda, vyaya aura dhIvya ina sIna bhedoMmeM vibhakta dravyarUpa mAno yA anya kisIkA kArya mAno ina do vikalpoMmeMse kisI ekako hI mAnanA par3egA / yadi use utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna bhAgoM meM vibhakta svabhAvase mAnate ho to para nimittoMko svIkAra karake bhI use unakA kArya mata mAno / eka apekSAse vaha svayaM kAraNa (kartA) hai aura dUsarI apekSAse vaha svayaM kArya hai aisA mAno aura yadi use anya kisIkA kArya mAnate ho to IzvarakA niSedha mata karo / eka ora IzvarakA niSedha karanA aura dUsarI ora usake sthAnameM anyako kartA rUpase lA biThAnA yaha kahA~kA nyAya hai / aran vibhAva paryAyoMko jo svaparapratyaya kahA hai so galata nahIM kahA haiM parantu usa kathanake yathArthaM arthako samajhe binA mUla vastukI mukhyatAko bhulAkara usake kAryako paranimittake AdhIna kara denA to nyAya nahIM hai / para yadi bAhya nimitta mUla vastuke samAna kAryako utpanna nahIM karate haiM to unheM isarUpameM svIkAra karanese kyA lAbha hai yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki naiyAyika darzanameM svIkAra kiye gaye Izvara ( preraka kAraNa ) ke sthAnameM jainadarzanake anusAra mUla vastuko svIkAra kara lene 12 177
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA para isa samasyAkA samAdhAna ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki naiyAyika darzana jisa prakAra anya nimittoMko svIkAra karake bhI kAryakA kartA Izvarako mAnatA hai, anya nimittoMko nahI, usI prakAra jainadarzana anya nimittoMko svIkAra karake bhI kAryakA kartA svayaM apaneko mAnatA hai, anya nimittoMko nhiiN| isalie 'yadi anya nimittoMko isa rUpame nahI mAnA jAtA hai to unheM svIkAra karanese kyA lAbha hai' yaha prazna hI nahIM uThatA, kyoMki donoM darzanAmeM anya nimittoMkI sthiti lagabhaga eka samAna hai / jo matabheda hai vaha kartAko lekara hI hai| naiyAyikadarzana kAraNa dravyako svayaM apariNAmI mAnatA hai, isalie use samavAyIkaraNako gauNa karake IzvararUpa kartAkI kalpanA karanI pddii| kintu jainadarzanake anusAra pratyeka vastu svayaM pariNAmI nitya hai, isalie isa darzanameM nitya hokara bhI pariNamanazIla honeke kAraNa vaha svayaM kartA hai yaha svIkAra kiyA gayA hai| ina donoM darzanomeM kartAkA alaga-alaga lakSaNa karanekA bhI yahI kAraNa hai| yaha vastusthiti hai jise hRdayaGgama kara lenese jainadarzanameM dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa lokako akRtrima kyo kahA gayA hai yaha samajhame A jAtA hai| ___ isa prakAra jo samasta lokako akRtrima arthAt anyakA kArya na samajhakara apane vikalpoM dvArA svaya anyakA kartA nahI banatA aura na anya dravyoMko apanA kartA banAtA hai| kintu darzana, jJAna aura cAritrasvarUpa apane AtmasvabhAvameM sthita rahatA hai vaha svasamaya hai aura isake viparIta jo apane ajJAnabhAvako nimittakara, sacita hue padgala karmoMkA kartA banakara tathA unako nimitta kara utpanna honevAlI gaga-dveSa aura naraka-nArakAdi vividha prakArakI paryAyako AtmasvarUpa mAnakara uname ramamANa hotA hai vaha parasamaya hai yaha siddha hotA hai| yahA~ yaha to hai ki ye rAga-dveSa aura nara-nArakAdi paryAyeM pudgalakarmokA kArya nahI hai| parantu AtmAmeM inakI utpattikA mUla kAraNa ajJAnabhAva hai, isalie yaha AtmA jaba taka ajJAnI huA saMsArameM paribhramaNa karatA rahatA hai tabhI taka vaha inakA kartA hotA hai| kintu jJAnI hone para usake pudgala karmoko nimitta kara utpanna honevAlI ina paryAyoMmeM AtmabuddhikA sutarAM tyAga ho jAtA hai, isalie usa samaya inake kadAcit hone para bhI nizcayase vaha inakA kartA nahIM hotaa|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartR-karmamImAMsA yadyapi yaha bAta thor3I vilakSaNa to lagatI hai ki jJAnI jIvake kucha kAla taka ye rAga-dveSa aura nara-nArakAdi paryAyeM hotI rahatI haiM phira bhI vaha inakA kartA nahIM hotaa| parantu isameM vilakSaNatAkI koI bAta nahIM hai / kAraNa ki jJAnI jIvakA jo svAtmA hai vaha na nArako hai, na tiryaca hai, na manuSya hai aura na deva hai / na mArgaNAsthAna hai, na guNasthAna hai aura na jIvasthAna hai| na bAlaka hai, na vRddha hai aura na taruNa hai| na rAga hai, na dvaSa hai aura na moha hai| na strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka hai| ina sabakA na kAraNa hai, na kartA hai, na kArayatA hai aura na anumodanA karanevAlA hai| vaha to karma, nokarma aura vibhAva bhAvoMse rahita ekamAtra jJAyakasvabhAva hai, isalie vaha jJAnI avasthAmeM apane jJAyakamAvase tanmaya | huI ekamAtra zuddhaparyAyakA hI kartA hotA hai / nAraka AdirUpa parAsmAkA/ tanmaya hokara kartA nahIM hotA / aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki jisa samaya jo jisa bhAvarUpa pariNamatA hai vaha usa samaya usakA kartA hotA hai| isI bAtako spaSTa karate hue AcArya kundakundane samayaprAbhUtameM kahA bhI hai kaNayamayA bhAvAdo jAyaMte kuNDalAdayo bhAvA / ayamayayA bhAvAdo jaha jAyaMte du kaDayAdI / / 130 // aNNANamayA bhAvA aNANiNo bahuvihA vi jAyate / NANissa duNANamayA savve bhAvA tahA hoti // 131 // jisa prakAra suvarNamaya bhAvase suvarNamaya kuNDalAdika bhAva utpanna hote hai aura lohamaya bhAvase lohamaya kaTaka Adi bhAva utpanna hote haiM usI prakAra ajJAnIke bahuta prakArake ajJAnamaya bhAva utpanna hote haiM aura jJAnI ke saba bhAva jJAnamaya hI utpanna hote haiM // 130-131 // isI bAtako spaSTa karate hue ve Age punaH kahate haiM Na ya rAyadosamoha kuvadi gANI kasAyabhAvaM vA / sayamappaNo Na so teNa kArago tesi bhAvANaM // 28 // jJAnI jIva rAga, dveSa, mohako athavA kaSAyabhAvako svayaM apane nahIM karatA, isalie vaha una bhAvoMkA akartA hai // 280 // isakI TIkAmeM ukta viSayakA khulAsA karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM- - 1. tAtparya yaha hai ki samyagdRSTike zraddhAnameM rAmAdi bhAva mere hai aisA abhiprAya nahIM rahatA, isalie vaha una rAgAdi bhAvoMkA makartA hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA yathoktavastusvabhAvaM jAnan jAnI zuddhasvabhAvAdeva na pracyavate tato rAgadveSamohAdigAvaiH svayaM na pariNamate na pareNApi pariNamyate, tataSTaMkotkIrNekazAyakasvabhAvo jJAnI rAgadveSamohAvibhAvAnAmakataiveti niyama. // 28 // yathokta vastusvabhAvako jAnatA huA jJAnI apane zuddha svabhAvase hI cyuta nahIM hotA, isalie vaha rAga, dveSa, mohAdi bhAvarUpa na to svayaM pariNamatA hai aura na dUsareke dvArA hI pariNamAyA jAtA hai, isalie TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvarUpa jJAnI rAga, dveSa, moha Adi parabhAvoMkA akartA hI hai aisA niyama hai / / 280 // isI bAtako samayaprAbhRtakalazameM ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai jJAnino jJAnanirvattA sarve bhAvA bhavanti hi / sarve'pyajJAnanirvRttA bhavannyajJAninastu te // 66 / / jJAnIke sabhI bhAva jJAnase utpanna hote haiM aura ajJAnIke sabhI bhAva ajJAnase utpanna hote haiM // 66 // ___ isI bAtako anyatra unhoMne dRDhatAke sAtha ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai AtmA jJAna svayaM jJAna jJAnAdanyatkaroti kim / parabhAvastha kartAramA moho'yaM vyavahAriNAm // 62 / / AtmA jJAnasvarUpa hai, vaha svayaM jJAna hI hai, ata. jJAnase anya vaha kise kare ? arthAta jJAnase anya kisIko nahIM krtaa| parabhAvoMkA arthAt rAgAdibhAvokA kartA AtmA hai aisA mAnanA tathA kahanA vyavahArI janoMkA moha hai // 6 // kintu jo zramaNAbhAsa isa tathyako na samajhakara nAraka Adi paryAyoMkA svarUpase kartA AtmAko mAnate haiM unhe laukikajanoMke dRSTAnta dvArA AcArya kundakunda kina zabdoM meM sambodhita karate haiM yaha unhoMke zabdoMmeM par3hie loyasma kuNai viNhU sura-NAraya-tiriya-mANuse satte / samaNANa pi ya appA jaDa kumvai chabihe kAe // 321 / / loya-samaNANabheyaM siddhataM jai Na dosai viseso / loyasya kuNai viNhU samaNANa vi appao kuNai / / 322 / / eba " ko vi mokkho dIsai loya-samaNANa doSha pi / Nicca kunvatANaM sadevamaNuyAsure loe // 323 / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRkarmamImAMsA 181 ater matake anusAra to deva, nAraka, tiryazca aura manuSya prANiyoMko viSNu karatA hai usI prakAra zramaNoMke matAnusAra yadi SaTkAyika jIvoMko AtmA karatA hai to laukika janoMkA aura zramaNoMkA eka siddhAnta nizcita huA / usameM kucha vizeSatA dikhalAI nahIM detI, kyoMki aisA mAnanepara laukika janoMke anusAra jisa prakAra viSNu parakA kartA siddha hotA hai usI prakAra zramaNoMke yahA~ bhI AtmA devaparyAya AdikA kartA siddha ho jAtA hai aura isa prakAra deva, manuSya aura asura sahita saba lokake nitya kartA honese laukika jana aura zramaNa una donoMko hI koI mokSa prApta hogA aisA dikhalAI nahIM detA / / 321-323|| ata. AtmA anyakA kartA hotA hai isa anAdi lokarUr3ha vyavahArako chor3akara siddhAntarUpameM yahI mAnanA ucita hai ki jisa samaya jo jisa bhAvarUpase pariNamatA hai usa samaya vaha usa bhAvakA kartA hotA hai / / isI bAta ko samaya prAbhRtake kalazoMmeM pudgala aura jIvake Azrayase jina zabdoM meM vyakta kiyA hai yaha unhIMke zabdoMmeM par3hie sthitetyavighnA khalu pudgalasya svabhAvabhUtA pariNAmazakti / tasyA sthitAyAM sa karoti bhAvaM yamAtmanastasya sa eva kartA // 64 // sthiteti jIvasya nirantarAyA svabhAvabhUtA pariNAmazakti / tasyA sthitAyA sa karoti bhAvaM yaH svasya tasyaiva bhavetsa kartA ||66 // isa prakAra pUrvokta kathanase pudgala dravyakI svabhAvabhUta pariNAmazakti binA bAdhA siddha hotI hai aura usake siddha honepara vaha apane jisa bhAvako karatA hai usakA vahI kartA hotA hai| tathA isI prakAra pUrvokta kathanase jIvadravyakI svabhAvabhUta pariNAmazakti bhI siddha hotI hai aura usake siddha honepara vaha apane jisa bhAvako karatA hai usakA vahI kartA hotA hai || 64-65 // isa prakAra anAdirUr3ha loka vyavahArakI dRSTise kartA-karma kI paddhatikA jo krama hai vaha ThIka na hokara vastumaryAdAkI dRSTise kartA-karmapaddhatikA krama kisa prakAra Thoka hai isakI samyakprakAra se mImAMsA kI /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA SaTkAraka nijazaktise nijameM hote bhavya / mithyA matake yogase ulaTa rahA mantavya // 1 upoDAta ___ yahA~taka hamane bAhyanimitta aura nizcaya upAdAnake sAtha kartRkarmabhAvakI mImAMsA kii| aba nija zaktiyoko mukhyatAse pratyeka dravyame jo svatantra SaTkArakarUpa pariNati hotI hai vaha kisa prakAra ghaTita hotI hai tathA vaha bhUtArtha kyoM hai isakI mImAMsAke sAtha avinAbhAvavaza jo bAhya vastume kArakapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha abhUtArtha kyoM hai isakA isa adhyAyameM vicAra kareMge / 2 kArakakA vyutpatyartha tathA bheda vyAkaraNake anusAra kAraka zabdako vyutpatti hai-'karoti kriyA nivartayatItakAraka:'-jo pratyeka kriyAke prati prayojaka ho use kAraka kahate haiN| isa niyamake anusAra kAraka chaha haiM-kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa / kriyA vyApArameM jo svatantrarUpase arthakA prayojaka hotA hai vaha kartAkAraka kahalAtA hai| kartAkI kriyA dvArA grahaNa karaneke lie jo atyanta iSTakAraka hotA hai vaha karmakAraka kahalAtA hai| kriyAkI siddhimeM jo sAdhakatama hotA hai vaha karaNa kAraka kahalAtA hai| karmake dvArA jo abhipreta hotA hai vaha sampradAna kAraka kahalAtA hai| jo apAyakI siddhimeM maryAdAbhUta kAraka hai vaha apAdAnakAraka kahalAtA hai aura jo kriyAkA AdhArabhUta kAraka hai vaha adhikaraNakAraka kahalAtA hai| ye chahoM kriyAke prati kisI-na-kisI prakAra prayojaka hai, isalie inakI kAraka saMjJA hai| zaMkA-sambandhako bhI kAraka mAnanA cAhiye ? samAdhAna-nahIM, kyoki sambandha kriyAke prati prayojaka nahI hotA. isalie usakI kArakome parigaNanA nahIM kI gaI hai| udAharaNArtha vaha jinadattake makAnako dekhatA hai isa ullekhameM 'jinadattake' yaha ullekha anyathAsiddha hai, isalie usameM kArakapanA ghaTita nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki jo kisI-na-kisI rUpame kriyAke prati prayojaka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 183 hotA hai kAraka bahI ho sakatA hai, anya nhiiN| isalie kartA Adike bhedase kula kAraka chaha hI haiM yahI siddha hotA hai| 3. siddhAsanirdeza __ jainadarzanameM pratyeka vastuke vastutvakA do dRSTiyoMse vicAra kiyA gayA hai| prathama dRSTi dvArA pratyeka vastukI svarUpAdi catuSTayakI apekSA svatantra astitvakI udghoSaNAkara paracatuSTayakA usameM nAstitva batalAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka vastukA jitanA bhI 'sva' hai vaha saba astitvamaya hai| usameM parakA atyantAbhAva hai| sajAtIya yA vijAtIya koI bhI vastu apanese bhinna svarUpasattA rakhanevAlI kisI bhI anya vastuko sImAko lA~dhakara usameM praveza nahIM kara sktii| jaise kisI kileke vajramaya koTakA bhedana karanA sambhava nahIM vaise hI kisI bhI vastukI sImAke bhItara kisI anya vastukA praveza karanA sambhava nahIM hai| isI tathyakA udghATana karate hue AcArya kundakunda samayasArameM kahate hai jo jamhi guNe damve so aNNamhi Na saMkame damve / so aNNamasakaMto kaha taM pariNAmae davvaM // 103 / / jo vastuvizeSa jisa dravya yA guNameM hai vaha anya dravya yA guNarUpameM saMkramita nahIM hotii| vaha anya dravya yA guNarUpa sakramita nahIM hotI huI anya vastuvizeSako kaise pariNamA sakatI hai| isakI AtmakhyAti vyAkhyAmeM AcArya amRtacandra kahate haiM-isa lokameM jo jitanI koI vastuvizeSa jitane pramANameM jisa kisI caitanyasvarUpa yA acaitanyasvarUpa dravya yA guNameM svarasase hI anAdikAlase varta rahI hai vaha 'vAstava meM apanI acalita vastasthitikI sImAkA bhedana karanA azakya hone ke kAraNa usI dravya yA gaNameM bartatI rahatI hai. vaha dUsare dravya yA dUsare guNarUpase saMkramita nahI hotii| vaha bastuvizeSa jaba ki dUsare dravya yA dUsare guNarUpase saMkramita nahIM hotI to apanese bhinna dUsarI vastuvizeSako kaise pariNamA sakatI hai, arthAt nahIM pariNamA sktii| ataH parabhAvakA anya kisIke dvArA kiyA jAnA sambhava nahIM hai||103 / / uktapramANase yaha spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka dravya svayaM kartA hokara apanA kArya karatA hai aura karaNa, sampradAna, apAdAna tathA adhikaraNapaneko bhI vahI prApta hotA hai| yahI kAraNa hai ki prakArAntara
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaimatattvamImAMsA se vastu vastutvakA nirdeza karate hue batalAyA hai ki vaha na to sarvAMcA kUTastha nitya hai, aura na hI sarvathA niranvaya kSaNika hai / kintu vaha arthakriyAkaraNazIla hai / vaha apane anvayarUpa svabhAvake kAraNa avasthita rahate hue bhI svayaM utpAda - vyayarUpa hai aura vyatirekasvabhAvake kAraNa sadA pariNamanazIla hai / yahI vastukA vastutva hai / tAtparya yaha hai ki vaha dravyadRSTise dhruva hai aura paryAyadRSTise utpAda vyayarUpa hai / isI tathyako zrIpravacanasAra paramAgamameM ina zabdoMmeM spaSTa kiyA hai Na bhavo bhagavihINI bhaMgo vA Natthi saMbhavavihINo / uppAdo vi ya bhago Na viNA ghovveNa attheNa // 100 // utpAda vyayake binA nahIM pAyA jAtA aura vyaya utpAdake binA nahI pAyA jAtA tathA utpAda aura vyaya dhrauvyasvarUpa arthake binA nahI pAyA jAtA / / 100 // yaha vastusthiti hai / isIlie hI pramANake viSayakA svarUpa nirdeza karate hue prameya ratnamAlAbhe yaha sUtravacana dRSTigocara hotA hai sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSaya / / 4-1 / / pramANake dvArA grAhya sAmAnya vizeSAtmaka padArtha usakA viSaya hai / isa vacana dvArA bhI ukta dono prakArase nirUpita vastutvagarbhita vastukA nirUpaNa kiyA gayA hai| isakA yaha artha hai ki jaise vastukA sAmAnya aMza paramArthase svataH siddha hai usI prakAra usakA vizeSa aza bhI paramArthase svataH siddha hai / unakA parasparakI siddhike lie apekSAse kathana karanA aura bAta hai / kintu apekSA kathana meM hai yA vikalpameM hai / koI bhI vastu yA usakA aMza ApekSika nahI hotA / zaMkA- jaba yaha bAta hai to Agamame utpAda vyayarUpa kAryako parasApekSa kyo kahA ? samAdhAna- dekho, paryAyArthikanayase vicAra karanepara vidita hotA hai ki pratyeka utpAda-vyayarUpa kArya apane kAlameM svayaM hai / vahI kartA hai, vahI karma hai aura karaNa AdirUpa bhI vahI hai / anya koI usakA kartA Adi nhiiN| phira bhI AgamameM utpAda vyayarUpa kAryakA jo parasApekSa kathana dRSTigocara hotA hai vaha kevala vyavahAranaya ( naigamanaya) kI apekSA hI kiyA jAtA hai / so isa samaya dravya kaise utpAda lAyagarbha kAryarUpase 1 pariNata ho rahA hai isakI prasiddhi karanA aise kathA hai| nayacakrameM kahA bhI hai- 'bicchaya sAhaNaheka vabahAro' vyavahAra nizcayakI
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ padakArakamImAMsA sivikA hetu hai| paNDitapravara AzAdharajIne yahI bAta. amagAra dharmAmRtameM bhI kahI hai| ___ isase siddha hai ki pratyeka dravya anekAntagarbha ananta dharmoke samuccayasvarUpa hai| isI tathyako dhyAnameM rakhakara ananta dharmAtmaka vastu meM svataHsiddha jo ananta dharma upalabdha hote haiM unameMse AcArya amRtacandrane samayasArakI AtmakhyAti vyAkhyA pariziSTameM jina 47 zaktiyoMkA nirdeza kiyA hai unameMse prakRtameM upayogI katipaya zaktiyoMkA ullekha karanA iSTa samajhakara yahA~ nirdeza kiyA jAtA hai4. prakRtameM upayogI zaktiyoMkA svarUpa niveza 1. eka bhAvazakti hai, jisase pratyeka dvavya anvaya rUpase sadA avasthita rahatI hai| 2. eka kriyAzakti hai jisase pratyeka dravya apane svarUpasiddha kArakoMke anusAra utpAda-vyayarUpa arthakriyA karatA hai| 3. eka karma zakti hai jisase prApta honevAle apane siddha svarUpako dravya svayaM prApta hotA hai| 4. eka kartAzakti hai jisase honerUpa svataHsiddha bhAvakA yaha dravya bhAvaka hotA hai| 5. eka karaNa zakti hai jisase yaha dravya apane prApyamANa karmakI siddhimeM svataH sAdhakatama hotA hai| 6 eka sampradAna zakti hai jisase prApyamANa karma svayaMke liye samarpita hotA hai| 7 eka apAdAna zakti hai jisase utpAda-vyaya bhAvake apAya hone para bhI dravya sadA anvaya rUpase dhruva banA rahatA hai| 8. eka adhikaraNa zakti hai jisase bhAvyamAna samasta bhAvoMkA AdhAra svayaM dravya hotA hai| ye katipaya zaktiyA~ hai / inase yaha jJAta hotA hai ki pratyeka dravyakI jitanI artha-vyaMjanarUpa paryAyeM hotI hai ve saba kArakAntara nirapekSa hI hotI haiM / vastuH kArakAntaroMkA anya dravyake kisI bhI kAryake sAtha koI sambandha nahIM hai, kyoMki pratyeka dravyameM aisI bhI eka zakti hai jisase kisii| kA apanese bhinna anya kisIke sAtha koI sambandha nahIM hai| usakA nAma sambandha zakti hai| isase yahI sUcita hotA hai ki pratyeka navyA apanA hI svAmI hai| isa prakAra itane vivecanase yahI siddha hotA hai ki pratyeka dazaka svarUpa yAmAgAyalapa jitanA bhI sva' hai vaha.. seMba vasta kI hai| na to vastu apane 'sva' kA ullaMghana kara anyarUpa ho "sakatI hai aura na hI usameM anya vastukA kisI bhI apekSAse sambandha hI ho sakatA hai| vaha nirantara apanI bacalita sImAmeM sadAkAla avasthita rahatI hai aisI paranirArUpase svayaMsita vasta vyavasthA hai..' im a tes
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jainatattvamImAMsA 5. bAhya SaTakAraka prakriyAkA nirdeza Age SaTkArakoMkA vyavahAranaya aura nizcaya nayakI apekSA vicAra karanA hai| usameM bhI sarvaprathama vyavahAra nayase isa viSayako spaSTa kreNge| yaha to sunizcita hai ki aMsadbhUta vyavahAranaya parAzrita vikalpa hai, isaliye isa nayakI apekSA sabhI kAryoMkA parAzrita rUpase hI kathana kiyA jAtA hai| apane pratiniyata pariNAma svabhAvake kAraNa kisa samaya kisa dravyane kyA kArya kiyA yaha isa nayakA viSaya nahI hai| jaise miTTI apane pratiniyata pariNAma svabhAvake kAraNa jisa samaya svayaM svatantra rUpase ghaTa pariNAmako janma detI hai usa samaya kumbhakAra svayaM svatantra rUpase jo hastAdikI kriyA aura vikalpa karatA hai usameM bAhya vyApti vaza ghaTa niSpattiko apekSA anukUlatAkA vyavahAra honese kumbhakAra ghaTakA kartA kahA jAtA hai / vastutaH usa samaya miTTI aura kumbhakArane eka sAtha pRthaka-pathaka do kriyAye kii| phira bhI miTTIne ghaTa pariNamana rUpa kriyA kI ise gauNa kara yaha naya kumbhakArako usa kriyAkA kartA svIkAra karatA hai / isIliye yaha naya asadbhUta arthako svIkAra karane vAlA honese use upacarita svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra kumbhakAra yathArthameM miTTIkI ghaTa pariNamanarUpa kriyAko karanevAlA nahIM hone para bhI anAdirUr3ha laukika janoke ukta kArake asadbhUta vyavahArako lakSyameM lekara bAhya vyAptivaza jo naya ise (kumbhakArane ghaTa banAyA ise ) svIkAratA hai vaha Agamame aparamArthabhUta hI svIkAra / kiyA gayA hai| zaMkA-yadi yaha bAta hai to Agamame isakI samyak nayoMme kyoM parigaNanA kI gaI hai ? / samAdhAna-yaha mukhyArthako svIkAra karatA hai, isaliye isakI samyak nayoMmeM parigaNanA nahIM kI gaI hai| kintu yaha naya mukhyArthako sUcita karatA hai, isaliye isa nayakI samyak nayoMme parigaNanA kI gaI hai| do dravyoMmeM svarUpa sattAko apekSA sarvathA bheda hone para bhI abhedakI kalpanA karanA isokA nAma asadbhUta vyavahAra hai| prakRtame isIkA dUsarA nAma upacAra hai| zaMkA-paMcAdhyAyIkArane do padArthoMme nimitta naimittika sambandhako svIkAra karanevAle nayako nayAbhAsa kahA hai so kyoM ? samAdhAna--yaha naya paramArthabhUta arthako svIkAra nahIM krtaa| phira
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 187 bhI yadi koI vyavahArAbhAsI jana ise paramArthabhUta mAnatA hai to usakI vaha kalpanA paramArthabhUta arthakA apalApa karanevAlI honese usa ( vyavahArAbhAsI ) ke usa vikalpako paMcAdhyAyIkArane nayAbhAsoMmeM parigaNita kiyA hai aisA yahA~ samajhanA caahiye| isa prakAra vyavahArase kumbhakArako ghaTakA kartA kyoM kahA jAtA hai isakA vicAra kiyaa| aba isI dRSTise karma kArakakA vicAra karate haiM kumbhakAra ghaTa banAnekI kriyA kabhI bhI nahIM kara sktaa| vaha kriyA mAtra miTTI hI karatI hai| usameM bhI jo miTTI bAlu bahula ho yA kakarIlI ho vaha bhI ghaTarUpa pariNamana nahIM kara sktii| kumbhakAra to mAtra ghaTako utpattike samaya svayaM apanI hastAdiko kriyAke karaneke sAtha kumbha banAnekA vikalpa hI kara sakatA hai / isa prakAra mAlUma par3atA hai ki kumbhakArakA abhIpsita ghaTa banAnekA hone para bhI vaha svarUpasattApanekI apekSA miTTIse atyanta bhinna honeke kAraNa ghaTa pariNamanarUpa miTTIkI kriyA trikAlameM nahIM kara sktaa| jo anAdirUr3ha laukika vyavahAravaza yaha mAnatA hai ki kumbhakAra midrIse svayaM apanI kriyA dvArA ghaTa banAtA hai usakA aisA mAnanA asad vikalpa honese AgamameM aise vikalpako asat vyavahArame parigaNanA kara bAhya vyAktivaza ise upacarita rUpase svIkAra kiyA gayA hai| zaMkA-bAlakameM siMhake samAna kraurya-zaurya Adi guNoMko dekhakara hI usame siMhakA upacAra kara yaha kahA jAtA hai ki yaha bAlaka siMha hai| kintu jaba ki kumbhakArameM miTTIkA eka bhI guNa dikhalAI nahIM detA aisI avasthA meM miTTIke ghaTa pariNamanarUpa kAryako kumbhakArane kiyA ise paramArtha arthako sUcita karanevAlA to mAnA nahIM jA sktaa| upacarita kathana bhI kahA jAya to kaise kahA jAya ? samAdhAna-yaha saca hai ki svarUpasattAkI apekSA kumbhakArameM miTTI kA eka bhI guNa nahIM pAyA jAtA aura isaliye ghaTapariNamanarUpa kAryakA kartA kumbhakArako kahanA paramArthakI bAta to chor3iye, upacArase bhI kahanA nahIM banatA, vaha kevala anAdirUr3ha laukika vyavahAramAtra hai| phira bhI AcAryone aise vyavahArako jo upacarita kahA hai so vaha kevala sattva, prameyatva Adi sAdRzya sAmAnyakI apekSA miTTIse kumbhakArameM ameda mAna kara hI kahA hai / yahA~ Adi padase kartRtva, karmatva, karaNatva, sampradAnatva,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jainatattvamImAMsA apAdAnatva aura adhikaraNatva dharmoMkA bhI grahaNa kara lenA caahiye| tAtparya yaha hai ki aise upacArameM sattva Adi sAdRzya sAmAnyakI apekSA kumbhakArako miThorUpase svIkAra kara pahale kumbhakArameM miTTIke Avazyaka kartRtva Adi guNa-dharma svIkAra kiye gaye aura taba jAkara yaha kahA gayA ki kumbhakAra ghaTa banAtA hai, kumbha kumbhakArakA karma hai aadi| 6. zaMkA-samAdhAna zaMkA--jaba kumbhakAra vivakSita hastAdi kriyA aura vikalpa karatA hai tabhI miTTI ghaTapariNamanarUpa kArya karatI hai, isIliye yadi yaha kahA jAya ki miTTI ghaTarUpa pariNamana karatI hai aura kumbhakAra pariNamAtA hai to kyA Apatti hai ? ____samAdhAna-paramArthase aisA mAnaneme yaha Apatti hai ki jo sattAkI apekSA atyanta bhinna hai vaha apanese bhinna dUsareko kaise pariNamA sakatA hai, arthAt trikAlameM nahI pariNamA sakatA / isIliye AcArya kundakundane bhI ise ( sa0 sA0 gA0 107 )meM asadbhUta vyavahAranayase svIkAra kiyA hai| zaMkA-aisA vyavahAra to hotA hai| kyA use asatya mAnA jAya ? ___samAdhAna-aisA vyavahAra hotA hai isame sandeha nhiiN| aise vyavahArakA hama niSedha bhI nahIM karate, kyoMki usase iSTArthakI sUcanA milatI hai| yA jJAna hotA hai| miTTI ghaTarUpa pariNamI yaha prakRtameM iSTArtha hai isakI sUcanA hameM ukta vyavahArase mila jAtI hai, isIliye AgamameM use sthAna milA huA hai aura isa dRSTise use asatyakI koTimeM paragaNita bhI nahIM kiyA gayA hai| vastutaH yaha aisA hI vyavahAra hai jaise sUnanevAlA koI vyakti vyAkhyAna denevAlese kahe ki Apa sunAte jAiye hama suna rahe haiN| vicAra kariye yaha sunAnA kyA vastu hai ? vyAkhyAtAkA jo kahanA hai vahI to dUsarIkI apekSA sunAnA hai| jitanA bhI laukika vyavahAra hotA hai vaha prAyaH isI prakArakA hotA hai| use paramArtha mAnanA hI bhUla hai aura isIliye adhyAtmarata honeke lie anyAzrita sabhI prakArakA vyavahAra tyAjya hai yaha upadeza diyA gayA hai / zaMkA-tattvArthasUtrake pAMcaveM adhyAyameM eka upakAra prakaraNa hai| usameM batalAyA hai ki kAryako apekSA eka dravya apanese bhinna dUsare
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya kA upakAra karatA hai, ataH kumbhakAra SaTakA kartA hai ise upakArarUpameM yathArtha mAnane meM Apatti hI kyA hai ? ' samAdhAna-'prakRtameM upa samIpe karoti iti upakAraH' isa vyutpattike anusAra hI 'upakAra' zabdase yaha sUcita hotA hai ki miTroke ghaTapariNamanarUpa kriyAkA kartRtva kumbhakArameM nahIM hai| kintu jaba miTTI ghaTarUpase pariNamana karatI hai taba kumbhakAra bAhya kSetrAdikI apekSA usake sannikaTa rahakara apanI hastAdike vyApArarUpa kriyA karatA hai| yahI kAraNa hai ki kumbhakAra ghaTa banAtA hai ise paramArtharUpa na mAnakara upacarita kathana hI kahA gayA hai| isI prakAra upakAra zabdake arthameM anya jitane paryAya nAma Aye haiM unakA bhI yahI artha samajhanA caahiye| ___isa prakAra vyavahArase kumbhako kumbhakArakA karma kyoM kahA jAtA hai isakA vicAra kiyaa| isI prakAra vyavahAranayase karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa kArakoMke viSayameM bhI vicAra kara lenA cAhiye, kyoMki ghaTaniSpattike samaya jo cakra, cIvara Adiko karaNasaMjJA tathA pathivI Adiko jo adhikaraNa saMjJA dI jAtI hai vaha vyavahAranayase hI dI jAtI hai| bAhya nimittatva kI apekSA vicAra kiyA jAya to ve saba kumbhakAra, cakra, cIvara aura pRthivI Adi samAna haiM aura isIliye AcArya akalakadevane tattvArtha vArtika a0 1 sU0 20 meM ina sabako nimittamAtra kahA hai / ye aneka hai| inameMse kisI ekame ghaTaniSpattikI apekSA asadbhUta vyavahArase bhI SaTkArakapanA ghaTita nahIM hotaa| aba to aise yantra bhI bana rahe hai jinase ghaTaniSpattike anukUla kriyAkI niSpatti ho sakatI hai| taba bhI miTTI ho ghaTarUpa pariNamego, yantra nahIM / isaliye nizcita hotA hai ki ghaTaniSpattikI vAstavika kArakatA miTTI meM hI ghaTita hotI hai, kumbhakAra Adi yA yantrAdimeM nhii| anvaya-vyatirekake AdhArapara bAhya vyAptivaza kumbhakAra Adiko ghaTakA kA kahanA yaha kevala vikalpa ho hai, paramArtharUpa nhii| isake liye sarvArthasiddhi aura tatvArthavArtika adhyAya 5 ke 'lokAkAzezvagAhaH' sUtra para tathA anagAradharmAmRta a0 1, zloka 104 ko svopajJa TIkA para dRSTipAta kara vastusthitiko hRdayaMgama kara lenA cAhiye / isa viSayako spaSTa karate hue sarvArthasiddhi meM likhA hai__ yadi dharmAdInAM lokAkAzamAdhAraH, AkAzasya ka AdhAra iti / AkAzasya nAstyanya aadhaarH| svapratiSThamAkAzam / yakhAkAzaM sva
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA pratiSTham, dharmAdInyapi svapratiSThAnyeva / atha dharmAdInAmanya AdhAraH kalpyate, AkAzasyApyanya AdhAraH kalpyaH / tathA satyanavasthAprasaMga iti cet, naiSa doSa , nAkAzAdanyadadhikaparimANaM dravyamasti yatrAkAzaM sthitamityucyeta / sarvato'nantaM hi tat / tato dharmAdInAM punaradhikaraNamAkAzamityucyate-vyavahAranayavazAt / evambhUtanayApekSayA tu sarvANi dravyANi svprtisstthaanyev| tathA coktam-kva bhavAnAste ? Atmani iti / dharmAdIni lokAkAzAnna bahiH santItyetAvadatrAdhArAdheyakalpanAsAdhyaM phalam / zaMkA-yadi dharmAdika dravyoMkA lokAkAza AdhAra hai to AkAzakA kyA AdhAra hai ? samAdhAna-AkAzakA anya koI AdhAra nahIM hai, vaha svapratiSTha hai| zaMkA-yadi AkAza svapratiSTha hai to dharmAdika dravya bhI svapratiSTha hI haiN| yahA~ yadi dharmAdika dravyoMkA anya AdhAra kalpita karate hoM to AkAzakA bhI anya AdhAra kalpita karanA caahiye| kintu aisA honepara anavasthAkA prasaMga prApta hotA hai ? samAdhAna--yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki AkAzase adhika parimANavAlA manya dravya nahIM hai jisameM AkAza sthita hai yaha kahA jaave| vaha parimANakI apekSA sabase anantaguNA hai| aura isIliye vyavahAranayase dharmAdika dravyoMkA adhikaraNa AkAzako kahate haiM, evambhUtanayako apekSA to sabhI dravya svapratiSTha hI haiN| aisA kahA hai-Apa kahA~ ? apanemeM / dharmAdika dravya lokAkAzake bAhara nahIM haiM itanA hI yahA~ (AdhArAdheyakalpanAse prayojana siddha hotA hai| zaMkA--evambhUtanaya paryAyAthikanaya hai jo dharmakA dharmIse bheda karake kathana karatA hai, kintu nizcayanaya abheda aura anupacArarUpase vastukI vyavasthA karatA hai, isaliye sarvArthasiddhi ke ukta kathanakI nizcayanayake sAtha saMgati kaise baiThegI ? samAdhAna-dharmako dharmImeM antarlIna karake svIkAra karanepara vahI kathana nizcayanayakA viSaya ho jAtA hai| isalie prakRta kathanako nizcayanayako apekSA svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM aatii| sarvArthasiddhimeM bhAvanikSepako mukhyakara, vaha kathana kiyA hai aura nizcayanayameM guNa-guNI, paryAya-paryAyavAtmeM abhedakI mukhyatA hai / zakA-ukta kathana dvArA do dravyoMmeM AdhAra-AdheyabhAvako jo kalpanA kahA gayA hai so isakA kyA tAtparya hai ?
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ HER emiedomamwamme mam SaTkArakamImAMsA samAdhAna-pratyeka dravya apane svacatuSTayako chor3akara anyarUpa trikAlameM nahIM hotA yaha dhruva satya hai| isa apekSA yadi vicAra kara dekhA jAya to eka dravyake SaTakAraka usake usImeM ghaTita hote haiM, anya dravyake tavyatirikta anya dravyameM nhiiN| yahI kAraNa hai ki prakRtameM dharmAdika dravyoMko Adheya kahanA aura AkAzako usakA AdhAra kahanA prayojana vizeSako dhyAnameM rakhakara kI gaI mAtra kalpanA ho hai kyoMki bheda honepara bhI abhedakA upacAra karake yaha kahA gayA hai / dekho anagAradharmAmRta a01, zlo0 104 kI svopajJa TIkA / zaMkA--to kyA yaha kalpanA vandhyAke putrako kalpanAke samAna sarvathA nirAdhAra hI kI gaI hai ? samAdhAna--nahIM, AkAzadravya parimANakI apekSA vyApaka hai, aura , dharmAdika dravya vyApya haiN| isa bAhya vyAptiko dekhakara hI yaha kalpanA kI gaI hai ki dharmAdika dravya Adheya haiM aura AkAza dravya unakA AdhAra hai| zaMkA-jaba ki AkAzame avagAhanahetRtva nAmakA guNa hai, taba AkAza dharmAdika dravyoMko vAstavameM avagAhana karatA hai aisA mAnane meM kyA Apatti hai? samAdhAna-aisA mAnanepara dharmAdika dravya AkAzarUpa hokara unakA abhAva ho jAyagA aura aisA honepara AkAzakA bhI abhAva ho jaaygaa| jo yakti-yakta nahIM hai| ataeva mAtra ukta guNake kAraNa AkAzameM yaha vyavahAra hotA hai ki dharmAdika dravya Adheya haiM aura AkAza unakA AdhAra hai| paMcAstikAya samaya TIkAke 'vyavahAranayavyavasthApito udAsInau' isa vacanake anusAra AkAzadravya saba dravyoMke avagAhanameM vyavahAranayakI apekSA udAsIna nimitta hai yahI siddha hotA hai, aisA, prakRtameM samajhanA cAhie, dUsare isa guNake kAraNa aisA niyama ho jAtA hai ki AkAza eka mAtra AdhAra vyavahArakA bAhya hetu hai, anya prakArake | kAryokA vyavahAra hetu nahIM / ___ zaMkA-yadi aisA hai to jinakI preraNAse anya jIva-pudgaloM meM kriyA hotI hai unheM nimittakartArUpase svIkAra karane meM Apatti nahIM honI caahie| anyathA ina dharmAdika dravyoMko udAsIna nimitta kahanA banatA nahIM ? mAlUma par3atA hai ki isIlie hI AcAryona bAyu Adiko dhvajA Adike phar3akanemeM nimitakartA kahA hai ?
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ traranimAMsA samAdhAna --- vAyu AdimeM apanI kriyA dvArA nimitta vyavahAra hotA hai aura AkAzAdimeM kriyAke binA nimitta vyavahAra hotA hai / mAtra isa bhedako dikhalAneke liye hI AcAryAMne inameM bhinna-bhinna kAraka vyava hAra kiyA hai| vastutaH anya dravyake kAryakA kriyamANapanA gatikriyA karanevAlI vAyu AdimeM nahIM hai / vicAra karake dekhA jAya to aisA vyavahAra savikalpa kriyAvAn jIvameM hI ghaTita hotA hai, kyoMki 'maiM isakA kArya karatA hU~' yaha mAtra icchApUrvaka honevAlA vikalpAzrita vyavahAra hai| jahA~ vikalpa nahIM vahA~ aisA vyavahAra bhI nahIM hotA / samyagdRSTike 'me isa kAryako karatA hU~ yA kara sakatA hU~' aisI zraddhA nirmUla ho jAtI hai / ataH Agama meM ajJAnabhAvake sAtha hI isakI vyApti svIkAra kI gaI hai| isI tathyako spaSTa karate hue svayabhUstotrameM AcArya samantabhadra kahate haiM 192 anityamatrANamakriyAbhiH prasaktamidhyAdhyavasAyadoSam / ida jagajjanmajarAntakArta nirajanA zAntimajIgamastvam ||12|| yaha jagat anitya hai. azaraNa hai, maine yaha kiyA - yaha karatA hU~yaha karU~gA / isa prakAra akriyA dvArA mithyA adhyavasAya ( vikalpa ) doSako prApta hai| tathA janma, jarA aura maraNase pIr3ita hai / he jinendra deva eka Apa hI aise haiM jo pUrI taraha niraJjana zAntiko prApta hue haiM ||12|| svAmI samantabhadrake isa tathyapUrNa vacanase spaSTa hai ki jabataka zraddhAmUlaka ajJAnabhAva hai tabhI taka hI isa jIvake parakA kArya kara sakanekA ahaMkAra hai / jJAnabhAvameM aisA ahaMkAra svayaM lupta ho jAtA hai / bhagavAn abhinandana jinakI stutike prasaMgase bhI isI tathyako unhoMne punaH duharAte hue kahA hai ki pratyeka saMsArI prANI apanese bhinna paradravyakA kArya karane meM sarvathA anIza hai phira bhI ahaMkriyAse pIr3ita hone ke kAraNa aisA mAnatA hai ki mai apanese bhinna paradravyakA kArya kara sakatA hU~ / yahI kAraNa hai ki AcArya amRtacandradevane bhI samayasAra kalaza 205 meM isI tathyako spaSTa zabdoMmeM duharAte hue yaha svIkAra kiyA hai ki bhedajJAnake pahale ajJAnabhAvake kAraNa 'anya dravyakA kArya karatA hai' yaha mAnyatA banI rahatI hai| kintu bhedajJAna hone para aisI mAnyatA svayaM lupta ho jAtI hai / ataeva jo mahAnubhAva 'anya dravya anya dravyakA kArya
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 193 karatA hai' isa mAmmatAko zrutajJAna kahanekA DhiDhorA pITate hue nahIM aghAte haiM unako vaha mAnyatA mithyA zrutajJAna kaise hai yaha siddha hotA hai| 7. paramArthako svIkAra karanekA phala aisA niyama hai ki jahA~ para AkulatA hai vahIM para paratantratA hai aura jahA~ para nirAkulatA hai vahIM para svatantratA hai, kyoMki bAkulatAkI paratantratAke sAtha aura nirAkulatAkI svatantratAke sAtha vyAti hai / ataeva ukta kathana ke samuccayarUpameM yahI nizcaya karanA cAhiye ki jo nizcaya kathana hai vaha yathArtha hai, vastubhUta hai aura kartA, karma AdikI vAstavika sthitiko sUcita karanevAlA hai / tathA jo vyavahAra kathana hai vaha vivakSita kAryako anyake dvArA batalAnevAlA honese upacarita hai, abhUtArtha hai, use paramArtha mAnanepara vaha kartA, karma Adiko vAstavika sthitikA apalApa karanevAlA hai / jo vyavahArAbhAsI jana kartA karma AdikI yathArtha sthitikA apalApa kara vyavahAra kathanako yathArtha mAnate haiM unakI vaha zraddhA parAvalambI honese ve svarUpase paranirapekSa Atmatattvako upalabdha karanemeM samartha nahIM hote -- ataeva saMsArake hI pAtra bane rahate haiM / aura paramArthako jAnanevAle jo puruSa vyavahArako gauNakara paramArthasvarUpa AtmAke Azrayase pravRtti karate haiM ve kramazaH mokSake pAtra hote haiM / samyagdRSTi jIvake savikalpa avasthAmeM prazasta rAgarUpa vyavahAra ratnatraya ke Azrayase jo pravRtti hotI hai usake kramazaH chUTate jAnekA yahI kAraNa hai / tAtparya yaha hai ki samyagdRSTi jIvake savikalpa avasthA meM parAzrita vyavahAra hotA to avazya hai para vaha usakA zraddhA kI apekSA kartA nahIM hotaa| isa avasthAmeM bhI vaha AtmapariNAmakA hI kartA hotA hai| isa viSaya vizeSa para prakAza hama kartA-karma adhikAra meM DAla hI Aye haiM / isI abhiprAyako dhyAna meM rakhakara AcAryavara kundakundane pravacanasAra meM yaha vacana kahA hai katA karaNa kamma phala ca appa ti Nicchido samaNo / pariNamadi zeSa aNNaM jadi appaM lahadi suddha / / 126 / / jo zramaNa 'AtmA hI kartA hai, AtmA hI karaNa hai, AtmA hI karma hai aura AtmA hI phala (sampradAna) hai aisA nizcayakara yadi anyarUpa nahIM pariNamatA hai to vaha niyamase zuddha AtmAko prApta karatA hai || 126 || aise nizcayapUrvaka svabhAva sanmukha honeke phalasvarUpa hI nizcaya / 13
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jainasattvamImAMsA mokSamArgako prApti honepara yaha anAdi caturgati bhramaNase trasta huA saMsArI jIva saMsArase chuTakara siddhapadakA bhAgI hotA hai| isIko samyaradarzana aura samyagjJAna kahate haiN| samyakcAritra bhI isIkA nAma hai / isI tathyako spaSTa karate hue AcArya kundakundadeva pravacanasAra adhyAya 1 meM kahate haiM cA rattaM khalu dhammo dhammo jo so samo ti NihiTTho / moha-kravAha vihINo pariNAmo apaNo hu smo||7|| isakA artha karate hue paNDita zrI hemarAjajI pADe likhate haiM nizcaya kara apaneme apane svarUpakA AcaraNarUpa jo cAritra vaha dharma arthAt vastu svabhAva hai| jo svabhAva hai vaha dharma hai| isa kAraNa apane svarUpake dhAraNa karanese cAritrakA nAma dharma kahA gayA hai| jo dharma hai vahI samabhAva hai aisA zrIvIta rAgadevane kahA hai / vaha sAmyabhAva kyA hai ? udvegapanese rahita AtmAkA pariNAma vahI sAgyabhAva hai| ___ isakI tattvadIpikA TIkAmeM AcArya amRtacandradeva likhate haiM mvarUpe caraNa cAritram, svamamayapravRttirityartha / tadeva vastusvabhAvatvAd dharmaH / zuddhacaitanyaprakAzanamityartha / tadeva ca yathAvasthitAtmaguNatvAt sAmyam / sAmya tu darzana-cAritramohanIyodayApAditasamastamoha-kSobhAbhAvAdatyantanirvikAro jIvasya pariNAma / AtmAke zAzvata svarUpameM ramamANa honA cAritra hai| isakA tAtparya / hai-apane upayogarUpa pariNAmake dvArA svasamayameM pravRtta honA / vastu ke svabhAvarUpa honese isIkA nAma dharma hai| isakA tAtparya hai-zuddha caitanyakA prakAzana ! aura vahI yathAsthita AtmAke guNasvarUpa honese sAmya kahalAtA hai| sAmyabhAva vaha hai jo darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmake udayako nimittakara honevAle moha aura kSobharUpa vikArI pariNAmoMse atyanta mukta jIvakA pariNAma hai // 7 // isakA Azaya paNDita zrI hemarAja pAMDejI ne ina zabdoMmeM vyakta kiyA hai abhiprAya yaha hai ki vItarAga cAritra vastukA svabhAva hai| vItarAgacAritra, nizcayacAritra, dharma, sama pariNAma ye saba ekArthavAcaka haiN| aura mohakarmase judA nirvikAra jo AtmAkA pariNAma sthirarUpa sukharUpa vahI cAritrakA svarUpa hai / / 7 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA zaMkA-bAhya-Abhyantara cAritramohanIyakA pUrNa upazama yA kSayakramazaH gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnameM hI pAyA jAtA hai, isalie prakRtameM ukta cAritrakA lakSaNa ukta guNasthAnoMko lakSyameM rakhakara kahA gayA hai aisA mAnane meM Apatti hI kyA hai ? __samAdhAna nahIM, kyoMki jaise jJAnAvaraNake kSayopazamameM tAratamya honese jJAnameM tAratamya svIkAra kiyA gayA hai usI prakAra cAritramohanIyake upazama, kSaya yA kSayopazamameM tAratamya honese sadbhUta vyavahAranayase cAritrameM bhI tAratamya svIkAra kiyA gayA hai| nizcayanaya abheda aura anupacArako hI svIkAra karatA hai, isalie tattvadRSTise cauthe Adi guNasthAnoMmeM jo bhI svabhAva paryAya hotI hai usakA svabhAvase abheda honeke kAraNa usameM guNasthAna meda lakSita nahIM honese eka AtmA hI pradyotita rahatA hai| cauthe guNasthAnameM usa svabhAvaparyAyakA udaya ho jAtA hai, kyoMki vahA~para samyagdarzana prAptike kAlame antarmuhurtakAlataka guNazreNi nirjarA niyamase hotI hai| jo svarUparamaNarUpacAritrake honepara hI sambhava hai| yaha to cauthe guNasthAnakI sthiti hai| pA~caveM gaNasthAnase vaha avasthitarUpase hone lagatI hai| nirvikalpa avasthAmeM to vaha hotI hI hai savikalpa avasthAme bhI hotI hai| jisakA udaya svarUparamaNarUpa cAritrakI prApti honepara hI sambhava hai| jo saMsArI jIva cauthe Adi guNasthAnoMko prApta hotA hai vaha svarUparamaNatAke kAlameM hI una-una guNasthAnoMkA adhikArI hotA hai| Upara car3hanekA anya koI mArga nahIM, kyoMki kisI bhI svabhAva paryAyakI prApti apane trikAlI jJAyakasvabhAvameM upayogake ekAkAra honepara hI hotI hai aisA ekAnta / niyama hai| yahI kAraNa hai ki chaThaveM guNasthAnako prApti mAtra sAtaveM guNasthAnase patana honepara hI svIkAra kI gaI hai| eka bAta aura hai aura vaha yaha ki jo mithyAdRSTi avirata samyagdRSTi guNasthAnako prApta karatA hai usake anantAnubandhIkA kama-se-kama sadavasthArUpa upazama avazya rahatA hai| vahA~ pahu~cakara vaha usakI visaMyojanA bhI kara sakatA hai| isase siddha huA ki usake tatsambandhI krodha, mAna, mAyA aura lobhakA bhI abhAva rahatA hai| yataH yaha anantAnabandhIkaSAya mithyAcAritrakA avinAbhAvI hai isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki usake vratAdikI prAptikI apekSA aviratike rahate hue bhI viSayakaSAyameM ramaNAsa mithyAcAritra nahIM hotaa| usameM sAbhiprAya aisI aviratikA sarvathA niSedha hai| svAmitva buddhike binA hI usakI apratyA
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 jainatattvamImAsA khyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako nimittakara abiratirUpa pariNati dekhI jAtI hai| svAmitvakI dRSTise vaha apane zAyakasvabhAva AtmAkA hI svAmI hai aura usIkA upAsaka hai| anya sabake sAtha usake svAmI-sevakabhAvakA sarvathA abhAva hI rahatA hai aura isI kAraNa samyagdRSTiko Agamame jJAna-vairAgya zakti sampanna svIkAra kiyA gayA hai| vaha paMcendriyoke viSayoMkA bhoga to karatA hai phira bhI unakA bhoktA nahIM hotaa| dekho, kaisI bhAvanAke kAlameM yaha jIva mithyASTi arthAt anantasasArI banA rahatA hai aura usa bhAvanAkA lopa honepara kisa prakAra samyagdRSTi ho jAtA hai isa tathyakA nirdeza karate hue AcAryakundakundadeva samayasArame likhate haiM ahamedaM edamahaM ahamedassamhi asthi mama edaM / aNNaM ja paradabva sacittAcittamissaM vA // 20 // asthi mama pujya medaM edassa ahaM Asi puvvaM hi / hohidi puNo mamedaM edassa aha pi hossAmi / / 21 / / para tu amabhUda AdaviyappaM karedi saMmUDho / bhUdattha jANaMto Na karedi du ta asaMmUDho / / 22 jo jIva sacitta, acitta aura anya padArthoM meM maiM yaha hU~, yaha mai hU~, maiM isakA hU~, yaha merA hai, yaha merA pahale thA, mai isakA pahale thA, yaha merA punaH hogA aura mai isakA pUna hoU~gA isa jAtikA anya padArthoMme asat vikalpa karatA hai vaha niyamase mUr3ha hai, ajJAnI hai, bahirAtmA hai, midhyAdRSTi hai, paradravyapravRtta hai yA parasamayameM sthita hai| kintu jo anya padArthome isa jAtikA jhaThA vikalpa nahIM karatA vaha amRr3ha hai, jJAnI hai, antarAtmA hai, samyagdRSTi hai, svadravyapravRtta hai yA svasamayameM sthita hai // 20 se 22 / / isa prakAra isa tathyapUrNa kathanase yaha spaSTa bhAsita ho jAtA hai ki jo AtmAtirikta anya jar3a-cetana padArthoMme nijapaneke abhiprAyapUrvaka pravRtti yA vikalpa karatA hai yA anukUla pratikUla samajhakara usameM sukha-duHkha mAnatA hai vaha mithyASTi hai / ataH usIke sAbhiprAya avirati pAI jAtI hai| kintu jo samyagdRSTi hai usake zraddhAko apekSA ukta prakArakI avirati yA paradravyapravRtta pravRtti yA usa prakArake vikalpakA sarvathA abhAva hai| jo usake parapadArthoMko nimittakara pravRtti yA vikalpa dekhA bho jAtA hai 'vaha mai yA merA' aise Atmapaneke abhiprAyapUrvaka na honese paramArthase
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTakArakamImAMsA 197 vaha usakA na to kartA hotA hai, na kAramitA hotA hai aura na hI anumantA hotA hai| abhI jo bhI saMboga banA huA hai usakA sambandha apratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyamUlaka hI jAnanA cAhiye, kyoMki samyagdarzasAdile hansaya hA sAmanana hI usakA sva hai| anya jitanA jJAnAvaraNAdi karma, karmanimittaka rAgAdi tathA zarIrAdi aura putra, mitra, dhana Adi jitanA bhI parikara hai vaha saba na to usameM hai, na usakA hai aura na hI vaha hai| vaha to ekamAtra jJAyakasvarUpa AtmA hI hai / bheda vivakSAmeM vaha guNa bhI nahoM tathA samyagdarzanAdi paryAya bhI nhiiN| vaha to jisameM ananta dharma antarlIna haiM aisA eka dharmI hai aura usIkA bhoktA hai| savara adhikArameM jo yaha kahA hai ki upayoga ( paryAya ) meM upayoga AsmA hai aura krodhAdikameM krodhAdika haiN| na to upayogameM krodhAdika aura karma-nokarma haiM aura na hI krodhAdika aura karma-nokarmameM upayoga hai| unameM saMjJAbheda aura lakSaNabheda Adi honese AdhArabheda sunizcita hai| aisI antaHzraddhA yadi samyagdRSTikI na ho to vaha savara aura nirjarApUrvaka mokSakA adhikArI trikAlameM nahIM ho sktaa| asadbhUta vyavahAranayase vicAra kiyA jAya to vaha indriyoMkA sevana karatA haiM para paramArthase unakA sevaka nahIM hotaa| vaha parakA na to svAmI hai aura na gulAma hI hai| vaha to apanA svAmI hai aura usIkA sevaka bhI hai| isase siddha hotA hai ki samyagdRSTike zraddhAkI apekSA sAbhiprAya parAzrita pravRttikA sarvathA abhAva hI rahatA hai| jo usake apratyAkhyAna Adi kaSAya nimittaka parAzrita pravRtti kahI bhI jAtI hai vaha anantAnubandhI kaSAyamUlaka na honese usake svarUpa ramaNarUpa cAritrake svIkAra karanemeM Apatti hI kyA ho sakatI hai| samyagdRSTike mithyAtva bhAva to hotA hI nhiiN| usake yathAkhyAta cAritrake pUrva jo rAga-dvaSa svIkAra kiye gaye haiM so ve bhI abuddhipUrvaka hI svIkAra kiye gaye haiN| isI tathyako AcArya amRtacandradeva samayasAra gAthA 172 meM svIkAra karate hue likhate haiM yo hi jJAnI buddhipUrvakarAga-dveSa-moharUpAsavabhAvAbhAvAt nirAlava eva / kintu so'pi yAvaNjJAnaM sarvotkRSTabhAvena dRSTuM jJAtumanucarituM vAzaktaH san jaghanyabhAvenaiva zAnaM pazyati jAnAtyanucarati tAvattasyApi jaghanyabhAvAnyaSAnupapasyA'numIyamAnAbuddhipUrvakakalaMkavipAkasadbhAvAt pudgalakarmabandhaHsyAt / jo vAstavameM jJAnI hai usake buddhipUrvaka rAga-dveSa-moharUpI Araka
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jainatattvamImAMsA bhAvoMkA abhAva honese vaha nirAstrava hI hai / kintu vaha bhI jabataka jJAnako sarvotkRSTarUpase dekhane, jAnane aura AcaranemeM asamartha hotA huA jaghanyarUpase hI jJAnako dekhatA, jAnatA aura AcaratA hai tabataka usake jaghanya bhAva anyathA ho nahIM sakatA isase anumAna kiye gaye abuddhipUrvaka karmakalaMkake udayakA sadbhAva honese pudgalakarmakA bandha hotA hai| mana dvArA bAhya viSayokA Alambana karake jo pariNAma pravRtta hote haiM aura apane anubhavameM bhI Ate hai tathA dUsare puruSa anumAna dvArA jinako jAna sakate hai ve buddhipUrvaka pariNAma kahalAte haiM / kintu jo indriya aura manake binA arthAt abhiprAyake binA kevala mohodaya ke nimittase pravRtta hote haiM ve abuddhipUrvaka pariNAma kahalAte haiM / isase spaSTa hai ki samyagdRSTike jo avirati pAI jAtI hai vaha abhiprAya pUrvaka na honese vaha usakA buddhipUrvaka kartA nahI hotA / usakA sadbhAva karmAdayake sAtha hai, jJAnabhAvake sAtha nahI / isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA ki mithyAdRSTike ajJAnabhAvake rahate hue jisa jAtikI avirati pAI jAtI hai, jJAnIke usakA abhAva hI samajhanA cAhiye / zaMkA - jovakANDame samyagdRSTike aviratikA kathana karate hue batalAyA hai ki vaha indriyoke viSayose tathA trasa sthAvara jIvoMkI hiMsA se virata nahI hotA so kyA bAta hai / kyA isa kathanakA pUrvokta kathana sAtha virodha nahI AtA ? 1 samAdhAna - jIvakANDa karaNAnuyogakA grantha hai, usameM jitanA bhI kathana huA hai vaha paryAyakI apekSA hI huA hai| mana, vacana aura aranii pravRttiko apekSA nahIM / samyagdRSTikA samagra jIvana viveka pUrvaka hI hotA hai, isaliye usake binA prayojanake sthAvara hisA bhI nahI hone pAtI / jaise bhojanAdime pravRtti aura jala-vanaspati AdikA grahaNa vratIke bhI pAyA jAtA hai vaise hI samyagdRSTi bhI bAhya viSayoM AdimeM sAvadhAnIpUrvaka hI pravRtti karatA hai / vaha midhyAdRSTikI taraha asAvadhAna nahIM hotA / vaha avratI isaliye hai ki gurukI sAkSIpUrvaka usane abhI vrata svIkAra nahIM kiye hai| ise apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA camatkAra hI kahanA cAhiye, jisase usake vrata svIkAra karaneke pariNAma nahIM ho pAte / para bAhya pravRtti usake mithyAdRSTikI taraha aniyantrita hotI ho aisA nahIM hai /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 199 Agama samyagdRSTike bahulatAse zubha bhAva hI svIkAra karatA hai / azubha bhAva to usake hotA hI nhiiN| isakA phalitArtha yaha hai ki usake saMsAra arthAt viSaya kaSAyake prayojanabhUta Ate aura rodradhyAna to kadAcit bhI nahIM hote| usake kadAcit ye hote bhI haiM to mukhyatayA dharmAyatanoMko nimittakara hI hote haiM / aura isIliye isake narakAyu aura tiryaMcAyukA tathA ina do gatiyoMse sambandhita anya prakRtiyoMkA to bandha hotI hI nahIM / yadi vaha manuSya aura tiryazca hai to manuSyAyukA bhI bandha nahIM hotA / usake isa avasthA meM bhI devAyukA hI bandha hotA hai / yadi vaha deva yA nArakI hai tAzya hI manuSyAyukA hI bandha karegA / vaha isa prakAra hama dekhate haiM kiM bandhasvarUpa hai aura bandhakA hetu hai use mokSamArgako dRSTise dhyeya kaise banAyA jA sakatA hai, kadApi nahIM / yahI kAraNa hai ki use mokSamArgameM upAdeyarUpase svIkAra nahIM kiyA gayA hai / AcArya amRtacandradevane vyavahArako jo prayojanIya kahA hai vaha jJeyapanekI apekSA ho kahA hai, kyoMki kAryakI dRSTise karma aura nokarma Adi jitane bhI svIkAra kiye jAte hai ve saba samyagdRSTi ke jJeya ho jAte hai / jise vyavahAra dharma kahate hai vaha bhI mokSamArga kAryakI dRSTise nokarmameM gati hai / dekho, mokSamArgIke bAhya kriyAke honepara pazcAttApa yA kAryotsarga Adi dvArA vaha AtmAkI ora mur3atA hai / AtmakAryako gauNakara bAhya kriyAkI ora kadApi nahI mur3anA cAhatA / puruSArthakI hInatAvaza bAhyakriyA hotI avazya hai, para use vaha AtmakArya meM bAdhA hI mAnatA hai / yaha isIse spaSTa hai ki dhyAnake samApta honepara usake bAda prAyazcita yA kAyotsarga karanekA vidhAna AgamameM nahIM kahA gayA hai para bAhya mana-vacana-kAyakI pratyeka pravRttike antame kAyotsarga yA prAyazcittakA vidhAna AgamameM avazya kiyA gayA hai / 8 svarUparamaNake kAlameM ho samyagdarzanakI utpatti hotI hai hama pahale 'svarUpe caraNaM cAritram' isa vacanake anusAra cAritrakA nirdeza kara Aye haiM / kintu kitane hI mahAnubhAva vikalpake kAlameM hA samyagdarzanakI utpatti mAnate hai / ve isa tathyako bhUla jAte haiM ki samyagdarzana svabhAva paryAya hai, isaliye usakI utpatti vikalpa dvArA nahI ho sakatI / samyagdarzana kI utpattike kAlameM vikalpa svayaM aise hI chUTa jAtA hai jaise jJAyaka svarUpa AtmatattvakI bhAvanAke kAlameM parAzrita zubha vyavahArakA svayaM lopa ho jAtA hai yA zubhAcArarUpa vyavahAra -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jainatattvamImAMsA ke kALameM azubhAcArarUpa vyavahArakA nAma-nizAna bhI zeSa nahIM rhtaa| anyathA caramAnuyogake anusAra zubhAcAra yA azubhAcArako bhAvanikSepakA viSaya nahIM mAnA jA sktaa| samyagdarzanako bhAvanikSeparUpa mAnanA tabhI banatA hai jaba svAnubhUtike kAlameM ho samyagdarzanakI utpatti svIkArakI jAya / paNDita pravara AzAdharajI apane anagAradharmAmRtakI svopakSa TIkAmeM likhate haiM tattvaruci tattvasya parAparavastuyAthAtmyasya ruci zraddhAna viparItAbhinivezaviviktAtmanaH svarUpaM na vicchAlakSaNam, tasyopazAntakaSAyAdiSu muktAtmasu cAsambhavAt / Azaya yaha hai ki prakRtameM tattvaruci padase aisI parAparavastukA yathArthatArUpa zraddhAna liyA gayA hai jo prANIkI icchA arthAt vikalpa na hokara viparItAbhinivezase rahita AtmAkA nijasvarUpa hai| isameM hetu yaha diyA gayA hai ki yadi samyagdarzanako isa rUpa nahIM mAna kara vikalparUpa mAnA jAtA hai to vaha upazAntakaSAya Adi guNasthAnoMmeM tathA siddhoMmeM nahIM bana sakatA hai| isa prakAra jaba samyagdarzanako svAbhAvika AtmapariNAmarUpa svabhAvaparyAya svIkAra kara liyA gayA hai to usakA avinAbhAvI svarUparamaNarUpa cAritra mAnanA hI par3atA hai, kyoMki usa jIvakA upayoga apane jJAyaka svarUpa AtmAmeM ramamANa ho nahI aura nizcaya samyagdarzanarUpa svabhAvaparyAyakI prApti ho jAya yaha trikAlameM sambhava nahIM hai| samyagdRSTikI isI anubhavadazAkA nirdeza karate hue AcArya kundakundadeva samayasArame kahate haiM udayavivAgo viviho kammANa vaNio jiNavarahi / Na du te majha sahAvA jANagabhAvo du ahamikko / / 198 // / jinadevane karmoMke udayakA vipAka aneka prakArakA kahA hai, ve mere | svabhAva nahIM haiM / mai to eka jJAyakasvabhAva huuN|| 198 / / yahI kAraNa hai ki AcArya devane aisI apUrva svAnubhUtiko samyagdarzana pada dvArA abhihita kiyA hai| jJAyakasvabhAva AtmA kyA hai aura usakI anubhUti kyA hai jise ki samyagdarzana kahA jAya isakA spaSTa nirdeza karate hue ve jIvAjIvAdhikArameM khulAsA karate hue likhate haiM jo passadi appANaM abaddhapuDheM aNaNNaya NiyadaM / avisesamajuttaM ta suddhaNayaM vijANAhi // 14 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA jo AtmAko arthAt nija mAtmAke svarUpako abAva-spRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta aise pAMca bhAvarUpa dekhatA hai arthAt anubhavattA hai, he mumukSu ! tU ise zubanaya jAna / / 14 // isakI AtmakhyAtimeM AcArya amRtacandradeva likhate haiM yA khalvabaddhaspRSTasyAnanyasya niyatasyAvizeSasyAsaMyuktasya cAlmanobhUtiH sa zuddhanayaH / sAtvanubhUtirAtmavetyAtmaka evaM pradyotate / nizcayase abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmAkI jo anubhUti hotI hai vaha zuddhanaya hai aura vaha anubhUti AtmAhI hai, isaliye eka mAtmA ho anubhavarUpa prakAzamAna hai| ___ yahA~ viSaya aura viSayomeM anubhavanevAlA bhI AtmA hai aura jo anubhavA gayA vaha bhI AtmA hai / isa prakAra ina donoMmeM abheda honese svAnubhUtiko hI AtmA kahakara use zuddhanaya kahA gayA hai| itanA hI samyagdarzana hai aura AtmA bhI itanA hI hai isIko kalaza kAvyameM spaSTa karate hue AcArya amRtacandradeva kahate haiM ekatve niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH, pUrNa jJAnaghanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak / samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca tAvAnayam, tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyameko'stu na. // 6 // jo zuddhanaya svarUpa honese ekarUpa apane svarUpa meM niyata hai, apane guNa-paryAyoMmeM nimagna hai tathA saba prakArase yA saba orase pUrNa jJAnadhana hai, aise anya dravyoMse pRthak isa AtmAko dekhanA arthAt anubhavanA hI niyamase samyagdarzana hai, aise anubhavakI dazAmeM vicAra kara dekhA jAya to jitanA samyagdarzana hai utanA hI AtmA hai / isaliye AcAryadeva kAmanA karate haiM ki navatattvakI paripATIko chor3akara yaha AtmA eka hI hameM prApta ho // 6 // isI tathyako prAMjala rUpase spaSTa karate hue AcArya kundakundadeva samayasArameM kahate haiM sammadaMsaNa-gANaM eso lahadi ti Navari vavadesaM / sadhaNayapakcarahido bhaNido jo so smysaaro|| 14 // jo sarva naya pakSoMse rahita hai vaha samayasAra hai aisA jinadevane kahA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jainatattvamImAMsA hai aura akelA vahI samyagdarzana aura samyagjJAna sajJAko prApta hotA hai / / 144 / / isakI AtmAkhyAti TIkAme AcArya amRtacandradeva kahate haiM ..... samasta naya pakSoMke dvArA kSubhita na kiye jAnese jisakA samasta vikalpoMkA vyApAra ruka gayA hai aisA jo samayasAra hai vAstavameM vaha eka hI samyagdarzana aura samyagjJAna saMjJAko dhAraNa karatA hai / hetu pUrvaka usIko spaSTa karate haiM-sarvaprathama zrutajJAnake dvArA jJAnasvabhAva AtmAkA nizcaya karake tadanantara jisane AtmAko prakaTa prasiddhike lie para padArthokI prasiddhike kAraNabhata indriya aura manapUrvaka pravartamAna buddhiyoMko jAnakara jisane matijJAnako AtmAke sanmukha kiyA hai tathA nAnAprakArake nayapakSoMke avalambanase honevAle aneka vikalpoMke dvArA AkulatA utpanna karanevAlI zrutajJAna sambandhI buddhiyoko bhI jAna kara jisane zrutajJAna tattvako bhI AtmAbhimukha kiyA hai aura isa prakAra jo atyanta nirvikalpa huA hai vaha tatkAla nija rasase pragaTa hote hue, Adimadhya-antase rahita, anAkula, kevala eka, mAno sampUrNa vizva para taira rahA hai arthAt samasta jagatse bhinna aise akhaNDa pratibhAsamaya, ananta, vijJAnaghana, paramAtmasvarUpa samayasArako jaba anubhavatA hai tabhI AtmA samyaka dRSTigocara honeke sAtha jJAta hotA hai, isase spaSTa hai ki samayasAra hI samyagdarzana aura samyagjJAna hai| isa prakAra hama jAnate hai ki jo vikalpAtikrAnta svAnubhati hai vahI samyagdarzana hai aura vahI samyagjJAna hai| vicAra kara dekhA jAya to vahI samyakacAritra hai| ye tInoM eka AtmA hI haiN| isa dRSTise iname bheda nahI hai, bhedadRSSTise dekhanepara bhI ina tInoMkA udaya eka kAlameM hI hotA hai| samyagjJAna aura samyaka cAritrame jo tAratamya dikhalAI detA hai vaha doSa aura pratibandhaka karmoke kSayopazamakI hInAdhikatAke kAraNa hI dRSTigocara hotA hai| zakA-caturtha guNasthAname jaba cAritramohanIyakA kSayopazama svIkAra nahIM kiyA gayA hai taba samyak cAritra kaise bana sakatA hai ? samAdhAna-samyagdarzanako svarUpakI svAnubhUtirUpa svIkAra karanese ho vahA~ samyaktvAcaraNarUpa samyakcAritra svIkAra kiyA gayA hai / isIkA dUsarA nAma svarUpAcaraNa cAritra bhI hai jo darzana mohanIyake sAtha anantAnubandhI kaSAyake abhAvameM hotA hai| anantAnubandhIko cAritramohanIyameM gabhita karanekA yahI kAraNa hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 203 kevala nizcaya padakArakako caritArthatA isa prakAra ukta vivecanase pratyeka svabhAvaparyAya svonmukha hokara Atmasthitike kAla meM hI pragaTa hotI hai yaha spaSTa ho jAnepara usa kAlameM SaTkAraka prakriyAkA AgamameM jisa prakAra nirdeza kiyA gayA hai use yahA~ spaSTa kiyA jAtA hai ayamAtmAtmanAtmAnamAtmanyAtmana Atmane / samAdadhAno hi parAM vizuddhi pratipadyate // 116 // svasaMvedanase suvyakta huA yaha AtmA nirvikalpasvarUpa apane AtmAmeM karaNa ( indriyA~ ) aura manadvArA utpanna hue jJAnase mukta hokara apane svasaMvedanasvarUpa svake dvArA apane zuddha cidAnandarUpa nija AtmAkI prAsike liye zuddha cidAnandamaya svako dhyAtA huA kramaza: utkRSTa vizuddhiko prApta hotA hai / / 113 // svAnubhUtike kAlameM jo ekAgratA hotI hai usIko yahA~ spaSTa kiyA gayA hai| aisA AtmA svayambhU kaise banatA hai isakA nirdeza karate hue pravacanasAra gAthA 16 kI tattvadIpikA TIkAmeM AcArya amRtacandradeva likhate haiM aya khalvAtmA zuddhopayogabhAvanAnubhAvapratyastamitasamastaghAtikarmatayA samupalabdhazuddhAnantazakticitsvabhAva' zuddhAnantazaktijJAyakasvabhAvena svatantratvAt gRhItakartRtvAdhikAra zuddhAnantazaktijJAna vipariNamanasvabhAvena prApyatvAt karmatvaM kalayan zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena sAdhakatamatvAt karaNatvamanubidhANa zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasvabhAvena karmaNA mamAzriyamANatvAt sampradAnatvaM dadhAnaH zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasamaye pUrvapravRttavikalpajJAnasvabhAvApagame'pi sahajajJAnasvabhAvena dhruvalvAlambanAdapAdAnatvamupAdadAna' zuddhAnantazaktijJAnavipariNamanasya bhAvasthAdhArabhUtatvAdadhikaraNatva mAtmasAtkurvANa. svayameva SaTkArakIrUpeNopajAyamAnaH utpattivyapekSayA dravya-bhAvabhedabhinnAtikarmANyapAsya svayamevAvirbhUtatvAdvA svayambhUriti nirdizyate / ato na nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakatvasambandho'sti, yata zuddhAtmasvabhAva lAbhAya sAmagrImArgaNavyagrattayA paratantrabhUyate // 16 // zaddhopayogakI bhAvanAke prabhAvavaza dravya-bhAvarUpa samasta ghAtikarmoko naSTa karanese zuddha anantazakti yukta apane caitanyasvabhAvako upalabdha karanevAle (1) jisa AtmAne zuddha ananta zaktirUpa zAyakasvabhAvake kAraNa
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jenatattvamImAMsA svatantra honese apane kartRtvake adhikArako grahaNa kiyA hai, (2) zuddha ananta zakti yukta jJAnarUpase pariNamanasvabhAvarUpase prApya hone ke kAraNa jo karmapanekA anubhava kara rahA hai, (3) zuddha ananta zaktiyukta jJAnarUpase pariNamana svabhAvarUpase sAdhakatama honeke kAraNa jo karaNapaneko dhAraNa kara rahA hai, (4) zuddha ananta zaktiyukta jJAnarUpase vipariNamana svabhAvarUpase karmake dvArA samAzriyamANa honeke kAraNa jo sampradAnapaneko dhAraNa kara rahA hai, (5) zuddha ananta zaktiyukta jJAnarUpase vipariNamanake samaya pUrva samayameM pravRtta hue vikala jJAnasvabhAvakA vyaya honepara bhI sahaja jJAnasvabhAvarUpase dhra vapanekA avalambana honese jo apAdAnapaneko dhAraNa kara rahA hai, (6) tathA zuddha ananta zaktiyukta jJAnarUpase vipariNamanarUpa svabhAvakA AdhAra honeke kAraNa jo adhikaraNapaneko AtmasAt kara rahA hai aisA yaha AtmA svayaM hI SaTkArakarUpase utpanna hotA huA athavA utpattiko apekSA dravya-bhAvake bhedase bhedarUpa ghAtikarmoko dUra karake svayaM hI Avita honese svayambhU aisA nirdiSTa kiyA jAtA hai| isase siddha hai ki nizcayase AtmAkA parake sAtha kArakapanekA sambandha nahI hai, jisase ki ye jIva zuddhAtmasvabhAvako prAptike lie bAhya sAmagrI ko DhUr3haneko vyagratAse paratantra hote hai // 16 // isa ullekhase jina tathyoM para prakAza par3atA hai ve isa prakAra hai (1) pratyeka vastu SaTakArakarUpase prati paryAyako utpattike samaya pariNamana karatI rahatI hai| usI samaya vaha svaya apane kAryakA kartA hai, abheda dRSTimeM vahI karma hai, vahI kAraNa hai, vahI sampradAna hai, vahI apAdAna hai aura vahI adhikaraNa hai| apekSAbhedakA ullekha mUlameM kiyA hI hai| paNDitapravara AzAdharajI ke jisa vacanakA hama ullekha kara Aye haiM so usakA Azaya bhI yahI hai| (2) AtmAkA jJAnabhAvarUpase svayako jAnakara usarUpa pariNamana karanA jahA~ svatantra honekA upAya hai vahI svayaMko parAzrita rAgarUpa / anubhava karate hue usarUpa pariNamana karate rahanA paratantra honA hai| ..isIliye AgamameM parakI ora jhukAvavAle jitane bhI pariNAma hote haiM unhe mokSamArgameM bAdhaka hI kahA gayA hai| (3) jinhe hama vyavahAra SaTkArakarUpase svIkAra karate haiM ve svarUpase svayaM vyavahAra SaTkAraka nahIM hote, kintu anvaya-vyatirekake AdhArapara kAlapratyAsattivaza hama unameM SaTakArakapanekI kalpanA karate rahate
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ / SaTkArakamImAMsA 205 haiM / yahI parAzrita vRtti hai| aisA mAnaneca madhya reta mAra- sAva noN| (4) satvArSasUtrake 5veM adhyAyameM jo upakAra prakaraNa mAyA hai yA anyatra karmoke udayake kAraNa jo jIvoMkI vividha avasthAeM honekA ullekha kiyA gayA hai yA anyatra jo dUsare prasaMgase nimitta naimittika kathana dRSTigocara hotA hai so use paramArthabhUta na samajhakara mAtra asadabhUta vyavahAranayase parAzrita kathana hI samajhanA cAhiye / zaMkA-mithyASTike ajJAnamUlaka parAzrita pravRttiko hI mukhyatA banI rahatI hai aisI avasthAmeM vaha mithyAtvase vimukha hokara samyagdarzanako utpanna kara le yaha kaise sambhava hai ? samAdhAna-jaise koI kulIna manuSya asadAcArIko apanA mitra samajhakara pahale usakI saMgati kiye hue ho bAdameM use saccaritrakA samparka honeke bAda usake upadezase apane kulakA bhAna honepara kramazaH yA usI samaya vaha asadAcArIkI saMgati chor3akara svayaM sadAcArI bana jAtA hai| usI prakAra koI mithyAdRSTi sadgurukA upadeza par3hakara parase bhinna apane AtmAko jAnakara kramazaH yA tatkAla usa upadezako anusmaraNakara vaha AtmadRSTiko prAptakara samyagdRSTi bana jAtA hai| zaMkA-yadi yaha bAta hai to samyagdarzanako utpattikA mukhya kAraNa guruko mAnanA cAhie ? samAdhAna-guru sadupadezakA nimitta hai / samyagdarzana to usate. svasanmakha hokara svayaM hI utpatra kiyA hai| yadi guruke nimittase samyagdarzanakI utpatti mAnI jAya to eka to jisa jisako sadgurukA upadeza mile ve saba samyagdRSTi ho jAne caahie| dUsare vaha svabhAva , paryAya nahIM hogii| kyoMki jitanI bhI svabhAva paryAya utpanna hotI haiN| ve paranirapekSa hI hotI hai| zaMkA-parasApekSa aura paranirapekSameM kyA antara haiM ? samAdhAna-jahA~ vikalpameM parakI apekSA banI rahatI hai vahA~ parasApekSa paryAya utpanna hotI hai aura jahA~ parakI apekSArUpa vikalpa chUTakara / AtmA svake sanmukha hokara tanmaya ho jAtA hai vahA~ svabhAva paryAyakI utpatti hotI hai / yahI ina donoM prakArakI paryAyoMmeM antara hai| zaMkA-samyagdRSTi jIvake bhI paramArthasvarUpa devAdike nimittase
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jainasattvamImAMsA parasApekSa paryAya dekhI jAtI hai, aisI avasthAmeM usake samyagdarzanarUpa svabhAva paryAya kaise banI rahatI haiM ? samAdhAna-usake anantAnubandhI rAgamUlaka parasApekSa paryAya to hotI hI nhiiN| apratyAkhyAnAdibhUlaka parasApekSa paryAyake honepara bhI (usake apane AtmAmeM upAdeyapanekA bhAva sadA banA rahatA hai, isalie usake samyagdarzanaparyAyake bane rahane meM koI bAdhA nahIM aatii| yaha sAmAnya niyama hai| zaMkA-yadi yaha bAta hai to upazama samyagdRSTi yA kSayopazama samyagdRSTi jIva samyagdarzanaparyAyase cyuta hokara nIceke guNasthAnoko kaise prApta ho jAte hai ? samAdhAna-saMsArI jIvoMke chaThaveM guNasthAnataka yathAsambhava apratyAkhyAnAdi pratyeka kaSAyakI jAti saMkleza aura vizuddhike bhedase do prakArakI svIkAra kI gaI hai| ye dono prakArake pariNAma ekendriyajIvoMse lekara chaThaveM guNasthAnataka sabhI jIvoke svabhAvase kramazaH hote rahate haiN| visrasApanekI apekSA inameMse pratyekakA kAla antamuhUrta hai| prayogakI apekSA yathAsambhava inakA jaghanya kAla eka samaya bhI hotA hai| aba samajhiye ki kisI jIvake caturtha guNasthAname rahate hue usa guNasthAnake yogya saMkleza jAtikI kaSAya itanI vRddhiko prApta ho jAya ki jisake bAda usakA patana honA nizcita hai / taba samyagdRSTi jIva bhI yathAyogya noceke guNasthAnoko prApta ho jAtA hai| zaMkA-kyA koI samyagdRSTi guruke sivAya jinAgamake abhyAsI mithyAdRSTi guruke nimittase bhI samyagdarzanako utpanna kara sakatA hai ? / samAdhAna nahIM, kyoki jo svayaM antaraMgame viSaya-kaSAyakI rucivAlA banA huA hai, jo nizcaya mokSamArgake samAna bAhya vatAdiko bhI yathArtha mokSamArga mAnatA hai, jo laukika pravRttime ruci letA hai, svayaM yazaHkAmI aise kisI bhI nAmadhArI guru yA vyaktike upadezako nimittakara samyagdarzanarUpa svabhAvaparyAyakI prApti honA sambhava nahIM hai| vAstavame vaha mokSamArgakA guru hI nahIM hai, kyoki jisake samyagadarzanake abhAvameM vrata dekhe jAte hai use vAstava meM guru kahanA yA mAnanA banatA nhiiN| zaMkA-vyavahArase use guru kahane meM to Apatti nahIM hai ? samAdhAna-lokAnurodhavaza kisIko guru nAmase sambodhita karanA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA 207 aura bAta hai para yaha usakI saMjJA huI, jisakA nAma nikSepameM hI antarbhAva hotA hai| zaMkA-samyagdRSTike mukhase sunA huA upadeza hI samyagdarzanakA nimitta ho sakatA hai yaha Agraha kyoM ? samAdhAna-zrI dhavalAjI pustaka 6 meM eka zaMkA-samAdhAna AyA hai jisase hama jAnate haiM ki samyagdRSTi dvArA diyA gayA upadeza hI samyakatvakI utpattikA nimitta hai / vaha zaMkA-samAdhAna isa prakAra hai kathaM tesiM dhammasuNaNa sabhavadi, tattha risINa gamaNAbhAvA ? Na, sammAdidiThadevANa pubvabhavasaMbadhINaM dhammapaduppAyaNe vAvadANaM sayalabApAvirahiyANaM tattha gamaNadaMsaNAdo / pR0 422 / zaMkA-prathama tIna narakake nArakiyoMke dharmazravaNa kisa prakAra sambhava hai ? kyoMki vahA~ RSiyokA jAnA nahIM hotA? samAdhAna nahIM, kyoMki jo dharma utpanna karAne meM lage hue haiM aura saba prakArako bAdhAoMse rahita hai aise pUrvabhavasambandhI samyagdRSTi devoMkA vahA~ tIna narakome gamana dekhA jAtA hai| ___isase hama jAnate haiM ki samyagdRSTike nimittase milA huA upadeza hI dharmake utpanna karaneme nimitta hotA hai / ___zaGkA-jaba ki jisa samaya kArya hotA hai usI samaya dUsare padArthameM nimitta vyavahAra honA sambhava hai to kyA upadeza prAptike samaya hI samyagdarzana ho jAtA hai ? ___ samAdhAna-nahI, kyoMki aise samayameM upadeza tattvajJAnakI prAptikA nimitta hai| punaH yaha jIva antamuhUrtake bhItara yA isake bAda samyagdarzanako prApta karatA hai| isaliye vAstavameM to yaha tattvajJAnakI prAptikA hI vyavahAra nimitta hai| phira bhI Agamame kAryame kAraNakA upacAra kara dharmazravaNako samyagdarzanakI utpattikA nimitta kahA gayA hai| __ zaGkA-~-yaha Apane kaise jAnA ki dharmopadeza grahaNa karaneke samaya hI samyagdarzana utpanna nahIM hotA? samAdhAna-jisa samaya kisI vyaktikA upayoga dharmazravaNameM lagA hudhA ho usa samaya adhaHkaraNa Adi tIna karaNokA honA sambhava nahIM hai| usake bAda tatkAla yA kAlAntarameM yadi usakA upayoga bhAtmAke sanmukha ho to vaha samyagdarzanako utpanna karatA hai| isase hamane nAmA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jenatasvamImAMsA ki dharmazravaNake kAla meM hI samyagdarzanakI prApti nahIM hotii| yadi guruke sAnidhyameM hI upadezapUrvaka vaha samyagdarzanako prApta karatA hai to usakA adhigamaja samyagdarzanameM antarbhAva ho jAtA hai aura yadi kAlAntarameM samyagdarzanako prApta karatA hai to usako nisargaja samyakadarzana kaheMge / zaMkA-zrI jayadhavalA jImeM batalAyA hai ki jinabimbadarzanase nidhatti aura nikAcita karma anidhatti aura anikAcitarUpa ho jAte haiN| isase mAlUma par3atA hai ki jinabimbake darzanameM lage hue upayogake kAlameM hI samyagdarzana ho jAtA hai ? ___ samAdhAna-nahIM, kyoMki upazama samyagdarzanakI utpattike jo bAhya nimitta batalAye haiM unameM eka jinabimba darzana bhI hai / asadbhUta vyavahAranayase prakRtameM usakI puSTi kI gaI hai| karaNAnuyogakA niyama yaha hai ki jaba yaha jIva upazama samyagdarzana tathA upazama yA kSAyika cAritrake sammukha hokara anivRttikaraNake prathama samayako prApta karatA hai taba apane-apane yogya nidhatti aura nikAcitarUpa karma svayaM hI anidhatti aura anikAcitarUpa ho jAte hai| isI tathyako spaSTa karate hue (pravacanasArameM kahA bhI hai jo jANadi arahate dabatta-guNatta-pajjayattehi / so jANadi appANa moho khalu jAdi tassa layaM / / 8 / / jo arahaMtako dravyapane, guNapane aura paryAyapanese jAnatA hai vaha AtmAko jAnatA hai, usakA moha avazya layako prApta hotA hai // 8 // isakI vyAkhyA karate hue AcArya amRtacandra kahate hai-jo vAstavameM dravya-guNa-paryAyarUpase arahaMtako jAnatA hai vaha nizcayase AtmAko jAnatA hai, kyoMki nizcayase una donoMke svarUpame bheda nahIM hai| kAraNa ki arahatakA svarUpa antima pAkako prApta honese soneke samAna parispaSTa hai, isaliye usakA jJAna honepara pUrI tarahase AtmAkA jJAna hotA hai| vahA~ anvayasvarUpa dravya hai, anvayakA vizeSaNa guNa hai tathA anvayake vyatireka (bheda) paryAya haiM / vahA~ sarva tarahase vizuddha bhagavAn arahatake khyAlame lenepara dravya, guNa aura paryAya ina tIna svarUpavAle mAtmAko apane manase eka samayame jAna letA hai ki jo anvayarUpa cetana hai vaha dravya hai, jo anvayake Azrita caitanyarUpa vizeSaNa hai vaha guNa hai aura jo eka samaya taka rahanevAle paraspara vyAvRtta hokara sthita anvayake vyatireka haiM ve paryAyeM hai, jo ki cidvivartarUpa graMthiyA~ haiN| isa prakAra jo
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ / SaTakArakamImAMsA 209 kAlika mAtmAko eka kAlameM Akalana kara rahA hai. tathA jo jhulate hue hArameM mukAphaloMke samAna cidvivoko celanameM samAviSTa karake, aura vizeSaNa-vizeSvabhAvakI vAsanAke lupta ho jAnese hArameM saphedIke samAna cetanameM hI caitanyako antarhita karake kevala mAlAke samAna kevala AtmAko jAna rahA hai tathA jo kartA-karmake ( kartA-karma Adi SaTkArakake / vibhAgake uttarottara samayameM kSayako prApta honese arthAta uttarottara samayameM kartA-karma Adike vikalpakA abhAva hote jAnese niSkriya cinmAtrabhAbako prApta huA hai aise jisa jIvakA maNike samAna nirmala prakAza akamparUpase pravRtta huA hai ( anubhavameM AyA hai ) usake mohatama nirAzraya honese avazya hI pralayako prApta hotA hai| guruke isa prakAra samajhAne para ziSya kahatA hai yadi aisA hai to maiMne mohakI senA ko jItanekA upAya prApta kara liyA hai| purAne kAlameM senAke pradhAnake vijita ho jAnepara senA para vijaya prApta karanA AsAna ho jAtA thaa| prakRtameM isI tathyakA nirdeza kiyA gayA hai| moha arthAt ajJAnabhAva saba doSoMmeM pramukha hai| usakA pAta honepara yaha jova AtmasvarUpako samyaka prakArase anubhavanevAlA samyagdRSTi ho jAtA hai| usake bAda rAga-dvaSa para vijaya pAnA sukara hai| yaha tathya isa gAthA aura usako tattvadIpikA TIkA dvArA spaSTa kiyA gayA hai| pahale isameM pratyeka AtmAko arahaMtake AramAse tulanA kI gaI hai| aura isa prakAra dravya-guNa-paryAyapanese saba AtmAoMmeM samAnatAkI sthApanA kara arahaMtake darzanase apane AsmAko jAnanekA upAya batalAyA gayA hai| isake bAda apane AtmAmeM ekAgra honeke lie guNa-paryAyoMke vikalpako chor3akara kevala svabhAvabhUta nirvikalpa mAtmAko lakSyameM lenekA nirdeza kiyA gayA hai| aisA karanese kartA-karma AdikA vikalpa chUTakara svayaM hI yaha jIva apane svarUpameM nimagna hokara samyagdRSTi ho jAtA hai| eka guNasthAnase Uparake guNasthAna para caDhaneke lie Agama ekamAtra isI mArgako svIkAra karatA hai| apane anubhavase bhI isIkA samarthana hotA hai| yaha gAthA mAtra samyagdarzanake prApta karaneke upAyakA nirdeza karatI hai yaha isIse spaSTa hai ki isase agalI sUtragAthA dvArA Atmatattvake samyak prakArase upalabdha honeke bAda rAga-deSako jItanekI preraNA kI gaI hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jenatattvamImAMsA isa prakAra hama dekhate hai ki AgamameM samyagdarzanakI prAptike bAhya nimittarUpameM jina bimbadarzana Adi bAhya sAdhanoMkA nirdeza dRSTigocara hotA hai unakA samyagdarzana prAptike kAlakI apekSA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| kintu viSaya-kaSAyake vikalpase nivRtta hokara apane svarUpako lakSyame leneko apekSA hI unakA nirdeza kiyA gayA hai / zaMkA-jina bimbadarzana Adi samyagdarzanake kAlameM bhale hI nimittavyavahArako prApta nahIM hoM. darzanamohanIyake upazama Adi hue binA jaba samyagdarzana utpanna nahIM hotA taba use karmakRta mAnanemeM kyA Apatti hai / paJcAstikAya gAthA 58meM kahA bhI hai kammeNa viNA udaya jovassa Na vijjada uvasama vA / khaDaya khaovasamiya tamhA bhAva du kammakada // 58 // karmake binA jIvake audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva nahIM hote, isaliye ye bhAva karmakRta hai / / 58 // samAdhAna-prakRtame udayame upazama, kSaya aura kSayopazamameM maulika antara hai / yahA~ upazamase antarakaraNa upazama liyA gayA hai| uparitana sthitimeM darzanamohanIyako sattA bhale hI banI rahe. para aupamika samyagdarzanake antamuhUtaMpramANa sthiti darzanamohanIyake niSekose sarvathA zUnya rahatI hai aura isIlie isa samyagdarzanako gommaTasAra jIvakANDameM kSAyika samyagdarzanake samAna atyanta nirmala kahA gayA hai| kSAyikasamyagdarzana darzanamohanIyake akarmaparyAyarUpa honepara hI hotA hai yaha spaSTa hI hai| aba rahA kSAyopazamika samyagdarzana to isa samyagdarzanake kAlameM bhI mithyAtva aura samyagmithyAtvaprakRti udayarUpa nahIM dikhalAI detI haiN| isa prakAra prakatame upazama, kSaya aura kSayopazamake svarUpapara vicAra karanepara yaha spaSTa ho jAtA hai ki karaNAnuyogake anusAra ye tInoM prakArake samyagdarzana darzanamohanIyake abhAvame hI hote haiN| phira bhI prakRta me inhe jo karmakRta kahA gayA hai so yaha aisA hI kahanA hai ki jaise amuka vyaktike na rahane para yaha kahA jAya ki usane yaha kAma kara diyA hai| yahA~ jisa vyaktiko nimitta kara vaha kAma banA hai usako to gauNa kara diyA gayA hai aura jo vyakti nahIM hai usako mukhya kara yaha kahA gayA hai ki amuka vyaktine yaha kAma kara diyA hai| usI prakAra prakRtameM AtmAne svayaM apane jJAyaka svabhAvake sanmukha hokara apanA samyagdarzana utpanna karanerUpa kAma kiyA aura kahA yaha gayA ki karmane
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 SadakArakamImAMsA samyagdarzanako utpanna karanerUpa kAma kara diyaa| isaliye ise asadbhUta vyavahAra nayakA vaktavya kahA gayA hai / yaha paramArtha kathana nahIM hai| zaMkA-to paramArtha kyA hai ? samAdhAna--jisa samaya AtmAne svatantrarUpase svayaM apane nikAlI mAyaka svabhAvake sanmukha hokara apanI samyagdarzanarUpa svabhAva paryAyako utpanna kiyA usI samaya karmane svayaM svatantra rUpase apanI karmasaMjJAvAlI paryAyase vimukha hokara anya paryAyako utpanna kiyA yaha paramArtha satya hai / 10 vibhAva paryAya aura nizcaya SaTkAraka vibhAva paryAyakI utpattimeM nizcaya SaTkAraka kese pravRtta rahate hai isakA spaSTIkaraNa karate hue AcArya amRtacandra paMcAstikAya gAthA 62 kI samaya TIkAmeM kahate haiM__ aba nizcayanayase abhinna kArakapanA honese karma aura jIva svayaM svabhAvake kartA Adi hai yaha spaSTa karate haiM-(1) karma vAstavameM karma* rUpase pravartamAna padgalaskandhapanese kartRtvako dhAraNa karatA huA, (2) karmapanA prApta karanekI zaktirUpa karaNapaneko aMgIkRta karatA huA, (3) prApya aise karmasvapariNAmarUpase karmapaneko anubhava karatA haA, (4) pUrvabhAvakA vyaya ho jAnepara bhI dhruvatvakA avalambana karanese apAdAnapaneko prApta karatA huA, (5) utpanna honevAle pariNAmarUpa karmadvArA samAzrita honese sampradAnapaneko prApta karatA huA aura (6) dhAraNa karate hue pariNAmakA AdhAra honese adhikaraNapaneko prapta hotA huA isa prakAra svayameva SaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakako apekSA nahIM krtaa| isI prakAra jIva bhI (1) bhAvaparyAyarUpase pravartamAna AtmadravyarUpase kartApaneko dhAraNa karatA huA, (2) bhAvaparyAya prApta karanekI zaktirUpase karaNapaneko aMgIkRta karatA humA (3) prApta huI bhAvaparyAyarUpase karmapaneko anubhava karatA huA, (4) pUrvako bhAvaparyAyakA vyaya honepara bhI - dhruvapanekA avalambana honese apAdAnapaneko prApta huA, (5) utpanna honevAle bhAvaparyAyarUpa karmadvArA samAzrita honese sampradAnapaneko prApta humA aura (6) dhAraNakI jAnevAlI bhAvaparyAyakA AdhAra honese adhikaraNapaneko prApta humA isa prakAra svayaM hI SaTkArakarUpase vartatA huA anya kArakakI apekSA nahIM krtaa|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jainatatvamImAMsA isa prakAra hama dekhate haiM ki jahAM vyavahArase anya dravyake sAtha nimitta-naimittika sambandha kahA jAtA hai vahIM jaba pratyeka dravya prati samaya svabhAvase svayaM SaTakArakarUpase pravartita hotA hai taba pratyeka dravyakI svabhAva paryAyakI utpattike samaya usakA svayaM SaTkArakarUpase pravRtta hAnA sunizcita hI ghaTita hotA hai| asadbhuta vyavahAranayase jA pratyeka kAryameM kArakAntara sApekSatA kahI gaI hai vaha kevala isIliye vikalpakA viSaya hai, kyoki vastume svabhAvase sApekSatA nahIM ghaTita hotI yaha ukta kathanase hI spaSTa ho jAtA hai / AgamameM vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAyake hone meM jo antara batalAyA gayA hai vaha kevala isa kAraNa batalAyA gayA hai ki jaba yaha AtmA svayako rAgAdise bhinna jJAyaka. svabhAvarUpase anubhavatA hai taba svabhAva paryAya utpanna hotI hai aura jaba mai 'rAgAdirUpa haiN| isa rUpase anubhavatA hai taba vibhAva paryAya utpanna hotI hai| isI tathyako spaSTa karate hue anagAracarmAmata adhyAya 8 me paNDitapravara AzAdharajI likhate haiM yadi TakonkIrNekajJAyakabhAvasvabhAvamAtmAnam / / rAgAdibhya samyagvivicya pazyAmi mudgasmi // 7 // rAgAdibhAvoMse svayaMko pRthak karake yadi mai svayaM apane AtmAko TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAva svabhAvase anubhavatA hU~ to usa samaya samyaradRSTi hotA huuN|| 7 // ___ isakI TIkAmeM ve svayaM likhate hai-maiM svayaM samyagdarzanarUpa hU~, yadi anubhavatA haiM, kisako anubhavatA haiM? apane AtmAko kisa rUpa anubhavatA hU~ ? kartRtva aura bhoktRtvase rahita eka TakotkIrNa jJAyakabhAvarUpa arthAt nizcala suvyakta AkAravAle / kyA karake ? pRthak karake arthAt pRthakarUpase anubhava karake / kinase ? rAgAdikase arthAt rAga, dvoSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya aura indriyoMse / kaise anubhavatA hU~ ? viparItatAke vinA // 7 // isI tathyako aura spaSTa karate hue ve puna' kahate haiM jJAnaM jJAnattayA jJAnameva rAgo rajattayA / gaga evAsti na tvanyattaccidrAgo'smyacit katham / / 8 / / jAnanapanese arthAt sva-parake avamAsanasvabhAva honese jJAna hai kintu jJAna rAga nahIM hai tathA anurajanasvabhAva honese arthAt jo iSTa lage usake
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkArakamImAMsA . 213 prati prItiko utpanna karanerUpa svabhAvavAlA honese rAga hai, kintu rAgajJAna nahIM hai| jabaki aisA hai ataeva maiM sva-parake avabhAsana svabhAvavAlA honese caitanyasvarUpa hI huuN| kintu rAga svasaMvidita hokara bhI parasvarUpake vedanase rahita honeke kAraNa acetanasvabhAva hI hai, isalie mai rAga nahIM huuN| yahA~ rAga pada upalakSaNa hai, isaliye dvaSAvikase bhI apane citsvabhAva AtmAko pRthakkara svayaMko anubhavanA hI samyagdarzana hai yaha siddha hotA hai // 8 // isa prakAra svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya pratyeka paryAyake hote samaya nizcaya SaTkAraka prakriyA kisa prakAra pravRtta rahatI hai isakA saMkSepameM vicAra kiyaa| 21 upasaMhAra samagra kayanakA tAtparya yaha hai ki saMsArarUpa avasthAke hone meM jahA~ nizcaya SaTakAraka hotA hai vahA~ vyavahArase parako ora jhukAva rahatA hI hai aura isI apekSA vibhAvaparyAyako parasApekSa kahakara kArakAntarakI kalpanAkI jAtI hai| yaha avasthA mithyAdRSTike bhI hotI hai aura nArakAdi vibhAva paryAyakI apekSA samyagdRSTike bhI hotI hai| isakA niSedha nhii| parantu anAdikAlase yaha jIva nizcaya SaTkArakarUpa svAzritapaneko bhUlakara apane vikalpa dvArA yA parakI ora jhukAva dvArA mAtra vyavahAra SaTkArakarUpa parAzrita banA huA hai| ise aba apano dRSTi badalakara | puruSArtha dvArA svAzrita honA hai, kyoMki aisI dRSTi banAye binA aura usa dvArA svabhAva ratnatrayarUpa hue binA ise zuddhAtmatatvakI upalabdhi nahIM ho sktii| isaliye jovana saMzodhanameM svAzritapanekA avalambana | honA ho kAryakArI hai aisA yahA~ samajhanA cAhiye / zaMkA-jaba yaha jIva parAzritapaneke vikalpase nivRtta hokara svAdhitapanekI mukhyatAse pravRtta hotA hai taba usI samaya mukta kyoM nahIM ho jAtA? samAdhAna-dRSTimeM svAzritapaneke honepara bhI caryA meM jabataka pUrNarUpase svAzritapanA nahI prApta hotA taba taka vaha saMsAro hI banA rahatA hai| zakA-to kyA dRSTiko apekSA svAdhisapane meM aura caryAko apekSA svAzritapanemeM antara hai?
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jainatattvamImAMsA ___ samAdhAna-dRSTikI apekSA svAzritapanekA sambandha mithyAtvake abhAvake sAtha hai aura caryAkI apekSA svAzritapanekA sambandha kaSAyake abhAvake sAtha hai yahI ina donoMmeM antara hai| zaMkA-dRSTikI apekSA svAzritapaneke kAlameM anantAnubandhI kaSAyakA bhI to abhAva rahatA hai| aisI avasthAmeM vahA~ caryAkI apekSA svAzritapanekI svIkRtimeM kyA Apatti hai ? samAdhAna-dRSTikI apekSA svAzritapanekI prAptike kAlameM anantAnubandhI kaSAyakA abhAva honese caryAkI apekSA AMzika svAzritapanekI prApti to ho hI jAtI hai isameM koI bAdhA nahIM aatii| samyagdRSTike svAtmAnubhUtiko svIkAra karanekA kAraNa bhI yahI hai| samyagdRSTikI upayogapUrvaka manda svAtmasthiti isIliye svIkAra kI gaI hai| Age jaise-jaise kaSAyakA abhAva hotA jAtA hai vaise-vaise caryAkI apekSA svAtmasthitimeM pragAr3hatA AtI jAtI hai / ___ zaMkA-bArahave guNasthAnake prathama samayameM jaba kSAyika cAritrakI prAptike kAraNa caryAkI apekSA pUrNa pragAr3hatA A jAtI hai to usI samayase isa jIvakA pUrNa svAzrita jIvana prArambha ho jAnA cAhiye ? samAdhAna nahIM kyoki abhI usake AtmapradezoMke parispandarUpa yogakA sadbhAva banA huA hai, isaliye yahA~ kSAyika cAritrakI prApti hone para bhI pUrNa svAzritacaryA nahIM svIkAra kI gaI hai| zaMkA-caudahaveM guNasthAnake prathama samayame yogakA samastarUpase abhAva ho jAtA hai, isaliye vahA~ ratnatrayakI pUrNatA honese pUrNa svAdhInatA prApta ho jAnI cAhiye ? samAdhAna-nahI, kyoMki dhyAnakI prakriyAke anusAra pUrNa svAdhInatAkA anubhava karatA huA bhI isa bhUmikAmeM antarmuhUrtakAla taka rukakara ho yaha jIva aiso avasthA prApta karatA hai ki taba jAkara yaha pUrNa svAdhInatAkA adhikArI hokara pUrNa svatantra ho jAtA hai / zaMkA-yadi yaha bAta hai to pacAstikAya gAthA 172 kI samaya TIkAme jo yaha kahA gayA hai ki 'anAdikAlase bhedavAsita buddhi honeke kAraNa prAthamika jIva vyavahAranayase bhinna sAdhya-sAdhanabhAvakA avalambana lekara sukhase tIrthakA prArambha karate hai' so aisA kyoM kahA gayA hai| kyA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 SaTkArakamImAMsA isase yaha siddha nahIM hotA ki isa jIvakA mokSamArgakA prArambha parAzritapanese hotA hai? samAdhAna-jJAnamArgakA anusaraNa karanevAle jIvake bIca-bIcameM arahaMtAdi bhaktiviSayaka jo rAgakA utthAna hotA hai usa samaya yaha zraddheya hai, yaha azravya hai| yaha zraddhAtA hai, yaha zraddhAna hai / yaha zeya hai, yaha ajJeya hai| yaha jJAtA hai, yaha jJAna hai| yaha AcaraNIya hai, yaha anAcaraNIya hai| yaha AcaritA hai aura yaha AcaraNa hai| isa prakAra kartavyAkartavya tathA kartA-karmake vibhAgake avalokana dvArA jinhe anukaraNa karane yogya atihRdayagrAhI utsAha utpanna huA hai ve binA haTake ratnatraya tIrthakA sevana karane meM saphala hote haiM yaha ukta kathanakA Azaya hai| prakRtameM aisA samajhanA cAhiye ki mokSamArgakA anusaraNa karanevAle jIvoMkI dRSTi ekamAtra jJAyakasvabhAva AtmApara aise hI kendrita rahatI hai jaise kumbhakArakA cakra cAroM ora ghUmate hue bhI kendrasthAnIya kolako kabhI nahIM choddtaa| phira bhI bIca-bIcame rAgakA utthAna honepara unake tIrthasevanakI prAthamika ( savikalpa ) dazAmeM jitane kAlataka Azika zuddhike sAtha mana-vacana aura kAyake avalambanapUrvaka arahaMtAdikI bhakti yA vratAdimeM pravRtti hotI hai utane kAlataka parAvalambI sAdhya-sAdhanabhAvakA avalambana rahatA hai| parantu ise ve mokSakA upAya nahI samajhakara mAtra svAvalambanarUpa sthitiko hI apane liye AtmIka sukhako prAptike liye hitakArI mAnate haiM, kyoki bhinna sAdhya-sAvanabhAvake anubandhase ve sadA mukta rahate hai| kadAcit etadviSayaka rAgakA utthAna honepara vaha aise hI vilayako prApta ho jAtA hai jaise sUrya kiraNoMkA nimitta pAkara haridrAkA raMga vilayako prApta ho jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue mUlAcAra anagArabhAvanAdhikAra gAthA 106 kI TokAmeM mUlakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai__ yadyapi kadAcidrAgaH syAttathApi punaranubandha na kurvanti, pazcAttApena tatkSaNAdeva vinAzamupayAti haridAravattavastrasya pItaprabhAraravikiraNaspRSTeveti / yadyapi kadAcit rAga hotA hai tathApi mokSamArgI jIva rAgame anubandha nahIM karate, pazcAttApa dvArA tatkSaNa hI vaha aise hI vinaSTa ho jAtA hai jaise sUryako prabhAse haridrAse rage hue vastraparakA raMga ur3a jAtA hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 jainatatvamImAMsA __yadyapi hama yaha mAnate haiM ki indriya viSayaka rAgase devAdi yA pratAdika viSayaka rAga prazasta mAnA gayA hai| parantu kevala isa kAraNa vaha upAdeya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki kisI bhI prakArake rAgake honepara pazcAttApa dvArA usase vimukha honA hI hitakArI mAnA gayA hai| rAgabandha paryAyarUpa honese sadAkAla heya hI hai / devAdika to anya haiN| unakI bAta chor3iye / jahA~ apane AtmAviSayaka rAga hI heya mAnA gayA hai vahA~ anya padArthaviSayaka rAga upAdeya kaise ho sakatA hai| isa prakAra prakRtameM SaTkAraka viSayaka mImAMsAkA sAMgopAMga vicAra kiyaa|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA nija svabhAvake yogase niyamita barase jIva / zraddhA yo lakhana hI pAve mokSa atIva / / 1. upoddhAta aneka yuktiyoM aura Agamase pUrva meM hama yaha bhalIbhAMti siddha kara Aye haiM ki nizcaya upAdAnake anusAra padArthake kAryarUpase pariNata hote samaya hI anya padArthoM meM vyavahAra hetuttA svIkAra kI gaI hai, Age-pIche / nahIM, kyoMki lokameM jinheM nimittakara yaha kArya huA yaha kahakara unheM milAnekI bAta kahI jAtI hai unake sAtha sarvadA aura sarvatra kAryokI vyApti nahIM dekhI jaatii| zrI jayadhavalA pu0 11meM batalAyA hai ki jo jIva nitya nigodase nikala kara kramazaH saMjJI paJcendriya paryApta paryAyako prApta hotA hai usake utkRSTa saMklezake abhAva honepara bhI usa samaya prApta saMklezako nimittakara utkRSTa anubhAgako lie hue karmabandha hotA hai| isase siddha hotA hai ki bAhya sAmagrI vAstavameM kAryakI utpAdaka nahIM hotI, kyoMki jitane bhI kArya hote haiM ve apanI mUlabhUta sAmagrIke svabhAvako nahIM ullaMghana kara apane-apane niyata samaya para hI utpanna hote hai| isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra gAthA 372kI AtmakhyAti TIkAmeM kahA bhI hai evaM ca sati mRttikAyAH svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAraH kumbhasyotpAdaka eva, mRttikaiva kumbhakArasvabhAvamaspRzantI svasvabhAvenaiva kumbhbhaavenotpdyte| aisA honepara miTTI apane svabhAvako nahIM, ullaMghana karatI, isaliye kumbhakAra ghaTakA utpAdaka hI nahIM hai, vastutaH miTTI hI kumbhakArake svabhAvako sparza na karatI huI svayaM hI apane svabhAvase kumbharUpase utpanna hotI hai| yahA~ svabhAvako mAdhyama karake hI pratyeka samayameM nizcaya upAdAnake anusAra pratyeka samayameM kAryako utpatti hotI hai yaha spaSTa kiyA gayA hai aura kArya utpattimeM bAjha nimittakA sthAna hai yaha batalAyA gayA hai| isaliye siddha hotA hai ki nizcaya upAdAnake anusAra kArya hokara bhI usakA krama kyA hai isakA yahA~ vicAra karanA hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jainatattvamImAMsA hama pichale eka prakaraNameM yaha bhI likha Aye haiM ki sasArI jIvoMke pratyeka kAryakI utpattimeM svabhAva Adi pAMca bAhyAbhyantara kAraNoMkA samavAya hotA hai, kintu inameM se svabhAva, niyati, puruSArtha, kAla aura karma inameMse kisIke sambandhameM sakSepameM aura kisIke sambandhameM vistArase vicAra kiyA para kAryotpattike kramake sambandhameM abhI taka Agamake abhiprAyako spaSTa nahIM kiyA, isaliye yahA~ para isa adhyAyake antargata usakA vicAra karate haiN| 2. laukika pramANoMkA kalpita upayoga yaha to sunizcitarUpase pratItime AtA hai ki lokame pratyeka kArya apane niyata samaya para hI hotA hai| yadyapi sArvajanika jIvanameM bhI janasAdhAraNako isakI pratIti hotI hai aura Agamase bhI isakA samarthana hotA hai, kintu sonagaDha aura usake dvArA kI gaI AgamAnusAra tattvaprarUpaNAke prati svAbhAvika ciDha honeke kAraNa yA AgamabAhya kriyAkANDake lopa honeke kalpita bhayase ve aisI vicAradhArAkA pracAra karaneme lage hue haiM jisase tatva vyavasthAke samApta honekA hI bhaya utpanna ho gayA hai| unakA kahanA hai ki "bhagavAnake jJAname jisa kAlameM jisa vastukA jaisA pariNamana jhalakA hai vaha usI prakAra hogA, pratyeka samyagdRSTikI aisI hI zraddhA hotI hai, isaliye kevalajJAnake viSayake anusAra to sabhI kArya niyata kramase hI hote hai aura samyagdRSTi jIva zraddhA bhI aisI hI rakhatA hai| kintu zrutajJAnIke itane mAtrase saba samasyAe~ hala nahI ho jAtIM, isaliye zrutajJAnake viSayake anusAra kucha kArya niyata kramase bhI hote hai aura kucha kArya aniyata kramame bhI hote hai aisA anekAnta hI ThIka hai|' ukta vicAra dhArAvAla mahAnubhAvoMne apanA yaha dRSTikoNa jayapura khAniyA tattvacarcAke prasaMgase zaMkA 6ke antargata to upasthita kiye hI thA, anyatra bhI apane likhAna aura upadezoM dvArA ise vyakta karate rahate hai / tadanusAra anekAntakI duhAI dete hue apane kalpita zru tajJAnake bala para unakA kahanA hai ki lokameM sthUla aura sUkSma jitane bhI kArya hote haiM ve saba krama niyamita hI hote haiM aisA koI ekAnta niyama nahIM hai / ve apane ukta abhiprAyakI pUrtike lie niyata antyakSaNa prApta sAmagrIse niyata kAryako hI janma milatA hai isa tathyako bhI asvIkAra kara dete haiN| unake mantavyAnusAra kaI kArya to aise hai jo apane-apane
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA svakAlake prApta hone para hI hote haiN| jaise paryAyarUpase zuba hue dravyoMkI prati samayakI paryAya apane-apane niyata svakAlameM hI hotI haiM, kyoMki unake honemeM nimittabhUta anya koI bAhya preraka ( kartA) sAmagro na honese unake apane-apane niyata svakAlameM honemeM koI bAdhA nahIM aatii| kintu pudgala skandhoMkI aura saMsArI jIvoMkI saba yA kucha paryAyeM bAhya preraka ( kartA) sAmagrI para avalambita haiM, isaliye ve saba apaneapane nizcaya upAdAnake anusAra eka niyata kramako lie hue hI hotI haiM, aisA koI sunizcita niyama nahIM hai| kyoMki be bAhya preraka sAmagrIke binA nahIM ho sakatIM aura bAhya preraka sAmagrI para hai, isaliye jaba jaisI bAhya preraka sAmagrIkA yoga milatA hai usIke anusAra ve hotI haiM aura isakA koI niyama nahIM hai ki kaba kaisI bAhya preraka sAmagrI milegI, isaliye paryAyarUpase azuddha hae dravyoMkI payAyeM pratiniyata kramase ho hotI haiM aisA nahIM kahA jA sktaa| aisA mAnanevAloMke kahanekA yaha abhiprAya pratIta hotA hai ki pudgala-skandhoM aura saMsArI jIvoMko saba paryAyeM bAhya sAdhanoM para avalambita honeke kAraNa unameMse kucha paryAyoMkA jo krama niyata hai usIke anusAra ve hotI hai aura bIca-bIcameM kucha paryAyeM apane niyata kramako chor3akara bhI hotI haiN| isakI puSTimeM ve laukika aura apanI kalpanAke anusAra zAstrIya pramANa bhI upasthita karate haiN| laukika pramANoMko upasthita karate hue ve kahate haiM ki3 laukika pramANoMse apanI kalpanAko puSTi (1) bhAratavarSameM chaha RtuoMkA honA sunizcita hai / sAtha hI prativarSa adhikatara RtuyeM apane niyata samaya para hotI bhI hai| parantu kabhIkabhI bAhya prakRtikA aisA vilakSaNa prakopa hotA hai jisase unakA niyata krama ulaTa-palaTa ho jAtA hai| dUsarA udAharaNa ve aNu bamoM aura hAiDrojana bamo Adi saMhAraka astroMkA upasthita kara kahate haiM ki isa prakArake saMhAraka astroMkA prayoga karanese duniyAkA jo niyata jIvanakrama cala rahA hai vaha eka kSaNameM badalakara bar3A bhArI vyatikrama upasthita kara detA hai| (2) unakA yaha bhI kahanA hai ki vartamAna kAlameM jo vijJAnakI pragati cala rahI hai usase kucha kAla bAda jalake sthAnameM sthala aura sthalake sthAnameM jalarUpa vilakSaNa parivartana hotA huA dikhalAI par3anA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jainatattvamImAMsA azakya nahIM hai| manuSya usake balase havA, pAnI, antarIkSa aura nakSatraloka ina saba para vijaya prApta karatA huA calA jA rahA hai| aura bhI aisI rela durghaTanA Adi Akasmika rUpase hameM dekhaneko milatI rahatI haiM jinase yaha anumAna sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki saba kAryoMkA niyatta kramase honA mAnanA korI kalpanA hai, buddhi bAhya honese vaha svIkAra nahIM kI jA sktii| 4 Agamika pramANoMkA kalpita upayoga ye kucha laukika udAharaNoMkA kalpita upayoga hai| zAstrIya pramANoMko upasthita karate hue unakA kahanA hai ki (1) yadi saba dravyoM kI paryAyeM kramaniyamita hI haiM to deva, nArakI, bhogabhUmija manuSya-tithaMca tathA carama zarIrI manuSyoMkI Ayuko mAtra apanavatye kahanA nahIM banatA, kyoMki jaba saba jIvoMkA janma-maraNa tathA anya kAryakrama kramaniyamita haiM taba kisI niyata Ayuko aura unake anya kAryoMko anapavartya nahIM kahanA caahiye| yataH AgamameM viSabhakSaNa, raktakSaya, tIvra vedanAkA honA aura bhaya Adi bAhya kAraNoMkA yoga honepara karmabhUmija manuSyoM aura tiyaMcoMkI bhujyamAna Ayu pUrI hue vinA bIca meM hI maraNa hotA huA Agama svIkAra karatA hai, isIliye hI zAstrakAroMne ina bAhya sAdhanoMke AdhArapara akAlamaraNakA nirdeza kiyA hai / yahI bAta tatvArthazlokavArtikameM bhI kahI hai athopapAdikAdInA nApavartya kadAcana / svopAsamAyurodRkSAdRSTasAmarthyasaMgate. // 1 // sAmarthyatastato'nyeSAmapavayaM viSAdibhiH / siddha cikitsitAdInAmanyathA niSphalatvataH / / 2 / / aupapAdika Adi jIvoMkI apanI bandhakAlameM prApta AyukA kabhI bhI apavartana nahIM hotA, kyoMki unakA adRSTa hI aisA hotA hai| ataH sAmarthyase jJAta hotA hai ki ukta jIvoMke sivAya anya jitane jIva haiM unakI viSa bhakSaNa Adike dvArA AyukA apavartana honA sambhava hai yaha siddha hotA hai| yadi aisA na mAnA jAya to cikitsA AdikA kiyA jAnA niSphala ho jaaygaa| ataH saba paryAyeM kramaniyamita hI hotI haiM yaha ekAnta niyama nahIM hai yaha mAnanA hI upayukta hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . krama-niyamitaparyAyamImAMsA . 229 (2) apane isa pakSake samarthana meM ve udIraNA, upazama, saMkramaNa, apakarSaNa aura utkarSaNako bhI upasthita karate haiN| karmasthitikA pariNAma vizeSako tathA anya bAhya kAraNoMko nimittakara ghaTakara udayameM nikSipta honA udIraNA hai| uparitana sthitimeM sthita karmaparamANuoMkA udayAvalike bAhara nikSipta honA apakarSaNa hai| jisa prakRtikA bandha ho rahA ho usI prakRtiko adhaHstana sthitimeM sthita karma paramANugoMkA vartamAna bandhake antargata uparitana karNasthitimeM nikSipta honA utkarSaNa hai tathA kisI bhI prakRtike paramANuoMkA apanI sajAtIya prakRtiyoMme saMkramita honA saMkramaNa hai| ye cAroM kArya prAyaH prayogavizeSase hote haiM, isalie kauna kaba ho isakA koI niyama nahIM kiyA jA sktaa| jaba jisake anukUla nimitta milate hai taba vaha hotA hai, ataeva sabhI paryAyeM kramaniyamita hI haiM aisA kahanA yogya nahIM hai| (3) AgamameM jo yaha kahA gayA hai ki adhika-se-adhika ardhapudgala parivartana kAla zeSa rahane para samyaktvakI prApti hotI hai so usakA yaha artha hai ki jaba samyagdarzana prApta hotA hai taba adhika-se-adhika ardhapudgala parivartana kAla zeSa rahatA hai| samyagdarzanako yaha jIva kaba prApta kare isakA koI niyama nahIM hai| AgamameM jo yaha kahA gayA hai ki samyagdarzanake balase yaha jIva ananta kAlakA cheda karatA hai so isa kathanase hI ukta abhiprAyakI puSTi hotI hai isalie bhI sabhI paryAya kramaniyamita hI hotI haiM aisA nahIM kahA jA sktaa| (4) ukta mahAnubhAvoMkA yaha bhI vicAra dikhalAI detA hai ki bAhya sAmagrIme nimittatA usako svabhAvagata yogyatA hai| yaha isIse spaSTa hai ki avyavahita pUrva samayameM upAdAna rUpase dravyake avasthita rahane para bhI yadi kArya rUpase pariNamAnevAlI bAhya sAmagrI nahIM milatI yA pratikala bAhya sAmagrI upasthita rahatI haiM to kArya nahIM hotaa| isase bhI sabhI paryAyeM krama niyamita hI hotI haiM yaha nahIM siddha hotA / (5) karma aura AtmAmeM jo saMzleSarUpa sambandha hai vaha asadbhAvarUpa nahIM hai| yaha bAta AcArya amRtacandrake 'na jAtu rAgAdinimitabhAvam' ( kalaza 175 ) isa kalaza kAvyase hI spaSTa hai| isIliye karma apane udaya aura udIraNA dvArA jIvako vividha avasthAoMke hone meM preraka : nimitta hotA rahatA hai| anyathA karmakI balabattA nahIM svIkAra kI jA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 jainatattvamImAMsA sakatI hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki sabhI paryAyeM pratiniyata krama se hI hotI haiM aisA koI ekAnta niyama nahIM hai / (6) kisI vastumeM vivakSita kAryarUpase pariNamanakI upAdAna yogyatAke rahane para bhI usake usa rUpase pariNamana karAne meM samartha jaba bAhya sAmagro milatI hai tabhI vaha kArya hotA hai, anyathA nahIM hotaa| isase bhI sabhI kArya krama niyamita ho hote haiM yaha nahIM siddha hotaa| (7) unakI taraphase eka bAta yaha bhI kahI jAtI hai ki 'jaise miTTImeM jisa prakAra kumbha nirmANakA kartRtva vidyamAna hai usI prakAra kumbhakAra vyaktimeM bhI kumbhanirmANakA kartRtva vidyamAna hai, parantu donoMmeM antara yaha hai ki miTTI kumbhako kartA isa dRSTise hai ki vaha kumbharUpa pariNata hotI hai aura kumbhakAra vyakti kumbhakA kartA isa dRSTise hai ki vaha miTTIke kumbharUpa pariNata honemeM sahAyaka hotA hai / ' / (8) unakA yaha bhI kahanA hai ki kAryakI utpattimeM jo svabhAva Adi pA~cako kAraNa mAnA hai so isa mAnyatAke viSayameM to merA sAdhAraNatayA koI virodha nahIM hai, phira bhI jo virodha hai vaha pratyeka dravyakA jo SaDguNa-hAni vRddhirUpa svapratyaya pariNamana ho rahA hai isa sambandhameM hai, kyoMki isa pariNamanameM nimittoMko kAraNatA prApta nahIM hai| yadi usa pariNamanameM bhI nimittoMko kAraNa mAnA jAya to phira usakA svapratyayapanA hI samApta ho jAyagA jisase AgamameM pradarzita pariNamanake svapratyaya aura sva-parapratyaya do bhedokI vyavasthA hI bhaMga ho jaaygii| arthAt taba sabhI pariNamana sva-parapratyaya ho siddha hoge, koI bhI pariNamana svapratyaya siddha nahIM hogaa| (9) unakA yaha bhI kahanA hai ki jIvako antima saMsArarUpa paryAyake anantara usakI prathama mokSa paryAyakI utpatti hotI hai, parantu mokSaparyAyako utpattikA kAraNa dravya karmokA, nokarmoMkA aura bhAva karmokA viccheda hI hai, saMsArakI antima paryAya nhiiN| (10) ukta kathanakI puSTimeM unakA kahanA hai ki AgamameM pUrva - paryAya viziSTa dravyako ho kAryake prati upAdAna kAraNa mAnA gayA hai, pUrva paryAyako nhiiN| isakA AdhAra yaha hai ki pUrva paryAya vinaSTa hokara hI uttara paryAyakI utpatti hotI hai / (11) unakA yaha bhI kahanA hai ki yadyapi nizcaya ratnatrayase hI jIvako mokSakI prApti hotI hai, parantu use nizcaya ratnatrayakI prApti /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitaparyAyamImAMsA 223 vyavahAra ratnatrayake AdhAra para hI hotI hai jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai| isa taraha mokSake sAkSAt kAraNabhUta nizcaya ratnatrayakI prAptikA kAraNa honese vyavahAra ratnatrayameM bhI paramparayA mokSakAraNatA siddha ho jAtI hai / isakA tAtparya yaha huA ki jisa prakAra nizcaya ratnatraya mokSakA kAraNa honese dharma hai usI prakAra vyavahAra ratnatraya bhI mokSakA kAraNa honese dharma hai / kevala yaha vizeSatA hai ki nizcaya ratnatraya mokSakA sAkSAt kAraNa honese jahA~ nizcaya dharma hai vahA~ vyavahAra ratnatraya mokSakA paramparayA arthAt nizcaya ratnatrayakA kAraNa hokara kAraNa honese vyavahAra dharma hai / (12) unakA yaha bhI kahanA hai ki kevalajJAna apane ApameM jIvakI svaparapratyaya paryAya hai, isalie vaha jIvake svabhAvabhUta jJAyakabhAvakI pUrNa vikAsarUpa pariNati honeke kAraNa apane ApameM pragaTa hokara bhI tabataka pragaTa nahIM hotI hai jabataka jJAnAvaraNAdi karmoMkA sarvathA kSaya nahIM ho jAtA hai / (13) unakA yaha bhI kahanA hai ki nimitta kArya meM tabataka upayogI hai jabataka kArya niSpanna nahIM ho jAtA hai yAni kAryake niSpanna ho jAnepara nimittakI upayogitA samApta ho jAtI hai| lekina upAdAnakI upayogitA cU~ki kArya niSpanna honese pUrva aura pazcAt satata banI rahatI hai, ata: upAdAna sarvadA upayogI hI banA rahatA hai / (14) unakA yaha bhI kahanA hai ki pratyeka dravyameM pradezoMkI ghaTAbaDhI AdhArapara koI dravyaparyAya nahI banatI hai, unameM to kevala paradravyake sAtha honevAlI spRSTatA athavA baddhatAke AdhArapara hI yathAyogya dravyaparyAyeM banatI haiM ataH ve sabhI dravyaparyAyeM parapratyaya hI haiM, svapratyaya nahIM / aisA kahanevAle ve mahAzaya yaha to svIkAra karate haiM ki kevalajJAnake anusAra sabhI paryAyeM apane-apane niyata samayapara hI hotI haiM, samyagdRSTi kI aisI hI zraddhA rahatI hai / para ve jisa zrutajJAnake balapara paryAyoMmeM aniyata krama svIkAra karate haiM unakA vaha zrutajJAna samyagdRSTikI zraddhA honese mithyAdRSTiyoMkA hI zrutajJAna hogA aisA mAnanA hI par3atA hai aura mithyAdRSTiyoMkA jo bhI zrutajJAna hotA hai use samyak zrutajJAna to ve mahAzaya bhI nahIM svIkAra kreNge| aisI avasthAmeM mithyAdRSTiyoMke mithyA zrutajJAnake balapara hI ve paryAyoMke aniyata
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 janasatvamImAMsA kamako svIkAra kara use anekAntako paridhimeM sammilita karanekA to prayatna karate haiM, parantu Agama aise kalpita anekAntako mithyA anekAntarUpameM hI svIkAra karatA hai itanA nizcita hai| vastuta: anekAnta pratyeka vastukA svarUpa hai| do bastuoMme vyavahAranayako dRSTise jo anekAnta kahA jAtA hai vaha mAtra avinAbhAva sambandhako dekhakara hI kahA jAtA hai| aisI avasthAmeM nizcaya upAdAnake sAtha hI bAhya nimittoMkI vyavasthA banato hai| isake sivAya anya prakArase jo bhI kalpanA kI jAyagI vaha mithyA anekAnta hI hogA / yahA~ una mahAzayoMne jina kalpita 14 matoMkA nirdeza kiyA hai unakA vizeSa UhApoha to hama Age yathAvasara kareMge ho, yahA~ mAtra saMketa kiyA hai| 5 yathArtha tathyoMpara prakAza DAlanekA upakrama isa prakAra laukika ora Agamika pramANoMke bahAnese kucha mahAzaya jo tathyoko tor3a-maror3akara upasthita karate haiM vaha kyoM ThIka nahIM hai isakA vistArase Agama pramANoMko lakSyame rakhakara prakRtame vicAra karate haiM | hama pahale hI yaha siddha kara Aye haiM ki pratyeka kArya apane nizcaya upAdAnake anusAra hI hotA hai aura jaba jo kArya hotA taba avinAbhAvasambanyavaza usako sUcaka koI bAhya sAmagrI avazya hotI hai, jise ki nimitta kahA jAtA hai / yadyapi jo kArya prayatnapUrvaka hote hai unameM unake anukUla bAhya sAmagrIko milAnekA vikalpa aura hastAdi kriyA avazya hotI hai, parantu kAryake lie upayukta bAhya-Abhyantara sAmagro kramAnupAtI hI huA karatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki vivakSita kAryake lie prayatna karanA apane sthAna para hai aura usakA honA apane sthAna para hai| ye saba hote hai kramAnupAtI hii| udAharaNArtha kaI bAlaka par3haneke lie pAThazAlA jAte hai aura unhe adhyApaka manoyogapUrvaka par3hAtA bhI hai| paDhaneme pustaka Adi jo anya bAhya sAdhana sAmagrI nimitta hotI hai vaha bhI unhe sulabha rahatI hai, phira bhI apane nizcaya upAdAna aura tadanukUla kSayopazamake anusAra kaI bAlaka par3hane meM teja hote hai, kaI manda hote haiM, kaI/maTTa hote haiM aura kaI bAhya niyamitarUpase pAThazAlA jAkara bhI par3hanemeM asamartha rahate hai / isakA kAraNa kyA hai ? jisa bAhya sAmagroko lokameM kAryotpAdaka kahanekA praghAta hai vaha sabako sulabha hai aura ve par3hane meM parizrama bhI karate haiN| phira bhI ve eka samAna kyoM nahIM par3ha paate| yaha kahanA ki sabakA jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakA kSayopazama
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 225 eka samAna nahIM hotA, isaliye sabako par3hane para bhI eka samAna jJAna nahIM hotA ThIka pratIta nahIM hotA, kyoMki taba bhI yahI prazna hotA hai ki jaba sabako eka samAna bAhya sAmagrI sulabha hai taba sabakA eka samAna kSayopazama kyoM nahIM hotA ? jo mahAzaya upAdAnakA itanA hI artha karate haiM ki jo kAryarUpa pariNata hotA hai yA jisameM kArya utpanna hotA hai vaha upAdAna hai, kAryotpAdaka to vAstavameM bAhya sAmagrI hai| unako antameM isa praznakA ThIka uttara prApta karaneke liye nizcaya upAdAnapara ho AnA par3atA hai| taba yahI mAnanA par3atA hai ki jaba kisI bhI kAryakA kAryotpAdaka nizcaya upAdAnakA svakAla AtA hai taba avyavahita uttara samayameM vaha kArya niyamase hotA hai aura asadbhUta dhyavahAranayase tadanukUla bAhya sAmagrIkA yoga bhI banatA rahatA hai| kahIM vaha sAdhana sAmagrI anAyAsa milatI hai aura kahIM vaha prayatnapUrvaka milatI hai..para vaha milatI avazya hai| jahA~ prayatnapUrvaka milatI hai vahA~ usako nimitta kara honevAle usa kArya meM prayatnakI mukhyatA kahI jAtI hai aura jahA~ binaa| prayatnake milatI hai vahA~ daivakI mukhyatA kahI jAtI hai| devakA artha | purAtana karma aura yogyatA haiM, isaliye niSkarSa yaha nikalatA hai ki nizcaya upAdAnako dRSTise kAryotpAdanakSama yogyatA donoM jagaha ana.. syUta hai / nizcaya upAdAnase alaga yogyatAko pRthak ginAnekA kAraNa bhI yahI hai| zaMkA-kAryake utpanna karaneme jo bAhya sAmagrI nimitta hotI hai usameM bhI kAryotpAdanakSama yogyatA svIkAra karane meM kyA Apatti hai ? samAdhAna-pRthakabhUta bAhya sAmagrImeM paramArthase usase bhinna kAryakA vAstavika kAraNa mAnanepara eka to use kAryadravyase abhinna mAnanekA , prasaMga AtA hai dUsare vaha svayaM apane kAryarUpa pariNata hone meM vyApta rahatI hai, isaliye usameM paramArthase aisI yogyatA nahIM svIkAra kI zaMkA-anya dravyake kArya kA kartA honekI yogyatA bAhya sAmagrImeM bhale hI na ho, AgamameM niSedha bhI imIkA kiyA gayA hai| karaNAdi rUpase vAstavika yogyatA mAnane meM kyA Apatti hai| samAdhAna-eka dravya dUsare dravyake kArya kA vAstavika kartA nahIM hotA yaha upalakSaNa vacana hai / isase karma, karaNa Adi sabhI kArakoMkA / niSedha ho jAtA hai| isaliye eka dravyake kAryake karanekI yA tadviSayaka
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 .jainatasvamImAMsA sAdhana Adi honekI vAstavika yogyatA dUsare dravyameM na honese eka kartAkA niSedha karanese vAstavameM sabhI kArakokA niSedha ho jAtA hai| isI tathyako spaSTa karate hue AcArya amitagati svaracita dvAtriMzatikAmeM kahate hai na sastaro madra mamAdhisAdhana na ca lokapUjA na ca saghamelanam / yatastato'dhyAtmarato bhavAniza vimucya sarvAmapi bAhyavAsanAm / / 23 / / he bhadra / sastara samAdhikA sAdhana nahIM hai, lokapUjA aura saMghamelana bhI samAdhikA sAdhana nahIM hai| maiM saba prakArako bAhya vAsanAko choDakara jaise bhI base vaise adhyAtmarata hotA huuN||23|| yaha tathya hai| isa dvArA jinhe hama samAdhike liye anukUla sAdhana mAnate hai yahA~ na kevala unakA hI niSedha kiyA gayA hai, kintu tadviSayaka sabhI prakArakI vAsanAse mukta hokara eka apane AtmAko hI lakSyameM lenekA dRDha preraNA kI gaI hai| sAtha hI isase yaha bhI siddha ho jAtA hai ki anyake dvArA tadbhinna anyakA kArya kiyA jA sakatA hai aisA mAnanA korI ajJAnamUlaka vAsanA hai / 6 katipaya zAstrIya udAharaNa (1) zAstroMme abhavya muniyoM ke bahuta udAharaNa Ate haiN| ve jIvana bhara caraNAnuyogake anusAra kaThora sayamakA pAlana karate haiM, phira bhI ve bhAvasa yamake pAtra kyo nahIM hote| bAhya dRSTime uname kisa bAtakI kamI hai ? bAhyame ghara Adi sakala parigrahakA tyAga kiyA hai| siMha Adi kara jIvoMse vyApta vanameM ekAkI vicarate hai| itanA saba hai to bhI ve bhAvasaMyamarUpa pariNAmake adhikArI nahI hote? isake kAraNakA anusandhAna karanepara yahI kahanA paDatA hai ki unameM bhAvasaMyamako utpanna karane kI kAryakSama upAdAna yogyatA hI nahIM hai, isaliye ve bAhya tapazcaraNa Adi vyavahAra sAdhanameM anurAgI hokara bhAvasaMyamake anukUla prayatna bhale hI karate rahe, para usa jAtiko yogyatAke abhAvame mokSaprAptike anurUpa samyak puruSArthake abhAvameM na to bhAvasaMyamake pAtra hote hai aura na mokSake hI adhikArI ho pAte hai| niyama yaha hai ki jahA~ rAgakI ora aNumAtra bhI jhukAva hai vahA~ AtmAko prApti nahI aura jahA~ AtmAkI prApti hai vahA~ rAgAnubhUti nahIM / kA honA aura bAta hai, para svapanese rAgakI anubhUti honA aura bAta hai| jJAnIke vikalpa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA rara7 dazAmeM rAga hotA hai isakA nivedha nahIM, para svapanese rAmAnubhUtise vaha sarvathA mukta rahatA hai yaha vastusthiti hai| isa prakAra isa udAharaNako dRSTipathameM lekara yadi hama apane antazcakSuko kholakara dekheM to hameM sarvatra kAryakaraNakSama isa yogyatAkA hI sAmrAjya dikhalAI detA hai| isake honepara jise lokameM choTA-se-choTA bAhya sAdhana kahA jAtA hai vaha bhI kAryotpattikA bAhya sAdhana bana jAtA hai aura isake abhAvameM jise kAryotpattikA bar3e-se-bar3A bAhya sAdhana kahA jAtA hai vaha bhI niSphala ho jAtA hai| kAryotpattimeM nizcaya upAdAnagata yogyatAkA apanA maulika sthAna hai| hama aise saikar3oM udAharaNa batalA sakate haiM ki pratyeka dravya apane nizcaya upAdAnakI sthitimeM pahuMcanepara kArya avazya hotA hai, para usake abhAvameM kitane hI bAhya sAdhanoMkI anukUlatA honepara iSTa kAryake darzana nahIM hote| (2) zAstroMmeM Apane 'tuSa-mAsa' bhinnakI kathA bhI par3hI hogii| vaha pratidina niyamAnusAra gurukI sevA karatA hai, aTThAIsa mUlaguNoMkA niyamita DhaMgase pAlana karatA hai, phira bhI vaha samagrarUpase dravyazrutakA jJAtA nahI ho paataa| isake viparIta vaha 'tuSa-mAsa bhinna' pAThakA ghoSa karate hue Atmastha honepara kevalI to ho jAtA hai, phira bhI use chadmastha avasthAmeM dravyazratakI prApti nahIM hotii| kyoM? kyoMki usameM dravyazrutako utpanna karaneko yogyatA hI nahIM thii| isake atirikta anya koI kAraNa to samajha meM AtA nhiiN| isase kAryotpattimeM nizcaya upAdAnagata yogyatAkA kyA sthAna hai yaha samajhameM A jAtA hai| (3) zrIjayadhavalAmeM tIrthakara devAdhideva bhagavAn mahAvIrako kevalajJAna honepara 66 dina taka divyadhvani kyoM nahIM khirI isa zaMkAko upasthita kara zrIjayadhavalAmeM kahA gayA hai ki divyadhvaniko pUrI tarahase grahaNa karane meM samartha gaNadharake na honese divyadhvani nahIM khirI / isapara punaH zaMkA kI gaI ki devendrane usI samaya gaNadharako lAkara kyoM upasthita nahIM kara diyA ? isakA jo samAdhAna kiyA gayA hai usakA bhAva yaha hai ki kAlalabdhike binA devendra usI samaya gaNadharako upasthita karanemeM asamartha thaa| jayadhavalAkA vaha ullekha isa prakAra hai divasaNIe kimaTTa tasthApautto ? gnnidaamaavaado| sohammideNa taksaNe ceva gaNido kiNa Dhoido ? Na, kAlakadIe viNA asahejassa deviMdassa taDkoyaNasattIe abhaavaado|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 jenatasvamImAMsA yaha eka aisA udAharaNa hai jisase hama yaha jAnate haiM ki pratyeka kAryako utpattime nizcaya upAdAnagata yogyatAkA sthAna sarvopari hai| (4) eka dUsarA udAharaNa dekhiye-karmazAstrake niyamAnusAra jina 82 prakRtiyokA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMkleza pariNAmavAle mithyAdRSTike hotA hai unameM mithyAtva prakRti bhI parigaNita kI gaI hai| gommaTasAra karmakANDameM kahA bhI hai ___ bAdAla tu pasatthA vimohiguNa mukkaDassa tivvAo / bAsIdi appamatthA micchukkaDasakaliTThassa // 164 / / jo 42 prakRtiyA~ paNyarUpa kahI gaI hai unakA utkRSTa anubhAgabandha ukRSTa vizuddhirUpa pariNAmavAle jIvoMke hotA hai aura zeSa 82 prakRtiyoMkA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMklezarUpa pariNAmavAle mithyAdRSTi jIvoke hotA hai| yaha utkRSTa anubhAgabandhakI vyavasthA hai| aba isakI udIraNAke viSayameM dekhiye / jayadhavalAmeM kahA hai micchattassa ukkasANubhAga udIraNA kassa ? mithyAtvako utkRSTa anubhAga udIraNA kisake hotI hai ? yaha eka prazna hai isakA samAdhAna karate hue yativRSabha AcArya likhate hai__ micchAiTisma maNNisma manvAhi pajjatIhi pajjanayassa uksassasa kiliTussa / jo mithyAdRSTi saMjJI jIva saba paryAptiyose paryApta hai aura utkRSTasaMkleza pariNAmavAlA hai usake mithyAtvake utkRSTa anubhAgakI udIraNA hotI hai| ina pramANoMse jJAta hotA hai ki jisa jIvane pahale mithyAtvakA utkRSTa anubhAgabandha kiyA hai usIke mithyAtvakI utkRSTa udIraNA sambhava hai| aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki jisakI sattA ho usIkI udoraNA ho sakatI hai| jisakI sattA ho na ho usakI udIraNA kahA~se hogii| isa prakAra isa vidhise yaha niyama banA ki mithyAtvakA utkRSTa anubhAgabandha utkRSTa saMzleza pariNAmavAle mithyASTike hI hotA hai| tabhI usake mithyAtvake utkRSTa anubhAga udIraNAke kAlameM utkRSTa saMkleza pariNAma ho sakeMge / taba prazna hotA hai ki jo nigodiyA jIva nigodase
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 229 nikAlakara kramase saMjI paJcendriya paryApta hote haiM unake aba utkRSTa saMkleza pariNAma honA sambhava hI nahIM aura unake binA mithyAtvakA utkRSTa anubhAmabandha bhI honA sambhava nahIM taba unake mithyAtvako utkRSTa anubhAga udoraNA kahA~se hogI? aura isake abhAvameM saMzo paJcendriya paryApta mithyAdRSTi jIva utkRSTa saMkleza pariNAmavAlA bhI kaise ho sakegA 2 arthAt nahIM ho sakegA yaha eka prazna hai| isakA samAdhAna jayadhavalAmeM yaha kahakara kiyA hai ki cAhe utkRSTa anubhAga satkarma vAlA jIva ho yA cAhe tatprAyogya anutkRSTa anubhAga satkarmavAlA jIva ho| donoMke utkRSTa sakleza pariNAma ho jaaygaa| pUrA zaMkA samAdhAna isa prakAra hai __ thAvarakApAdo AgaMtUNa tasakAiesuppaNassANubhAgasaMtakammamaNukkassaM hoi, viTThANiyattAdo / puNo edaM satakammamudIremANo paMcidiyo cauTThANamaNukkassANubhAgaM baMdhadi / saMpahi evaM vihANeNa baddhacauTThANiyANukssANubhAgasaMtakammeNa so ceba ukkassANubhAgabaMdhapAoggo bi hoi, savvukkassasaMkilesapariNAmeNa pariNadassa tassa tdvirohaado| jaDa puNa ukkassANubhAgasaMtakammeNa viNA ukkasmANubhAgudayo udIraNA vA Na hodi ti Niyamo to sassa uskassodayAbhAveNa tadaviNAbhAviukkassasaMkilesAbhAvAdo / ukkassANubhAgabaMdho samvakAlaM Na hojja ? Na ca eva, tahAsate ukkasmANubhAguppattIe tatthAbhAvapasagAdo / tado ukkassANubhAgasaMtakammiyassa tappAoggANukkassANubhAgasaMtakammiyassa vA saNNimicchAssi savvasaMkiliTThassa ukkassANubhAgudIraNAsAmittaM hodi ti NiccheyavvaM / jayadhavalA pu0 11 pR0 48 / sthAvarakAyikoMmeMse Akara sakrAyikoMmeM utpanna hue jIvake anubhAga satkarma anutkRSTa hotA hai, kyoMki vaha dvisthAnIya hai| pUnaH isa satkarmakI udIraNA karanevAlA paJcendriya jIba catuHsthAnIya anubhAga satkarmakA bandha karatA hai| aba isa vidhise bandhako prApta hue catu:sthAnIya anubhAga satkarmake dvArA vahI jIva utkRSTa bandhake yogya bhI hotA hai, kyoMki sarvotkRSTa saMklezase pariNata hue usa jIvake usake hone meM koI virodha nahIM hai| kintu yadi utkRSTa satkarmake binA utkRSTa anubhAgakA udaya yA udIraNA nahI hotI hai aisA niyama ho to usake utkRSTa udayakA abhAva honese usakA avinAbhAvI utkaSTa saMklezakA abhAva ho jAyagA aura aisA honepara utkRSTa anubhAgavandha sarvakAla nahIM hogaa| parantu aisA hai nahIM, kyoMki aisA honepara vahA~ para utkRSTa anubhAgakI utpatikA abhAva
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jainatatvamImAMsA prApta hotA hai, isaliye utkRSTa anubhAga satkarmavAle yA tatprAyogya anutkRSTa anubhAga satkarmavAle sarvasaMkliSTa sajJI mithyAdRSTi jIvake utkRSTa anubhAga udIraNAkA svAmitva hai aisA yahA~ nizcaya karanA caahiye| yahA~ ukta uddharaNameM jo mukhya bAta kahI gaI hai vaha yaha ki bhale hI anubhAga satkarma utkRSTase kama ho, para aise jIvake bhI utkRSTa saMkleza pariNAma ho sakatA hai| dUsarI bAta jo kahI gaI hai vaha yaha ki yadyapi sthAvaroke dvisthAnIya anubhAga satkarma hai, kintu jaba sajJI paJcendriya hA to catuHsthAnIya anubhAgabandha karane lagatA hai / so kyoM? ataH isa uddharaNase bhI yahI nirikta hotA hai ki jitane bhI kArya hote haiM ve (nizcaya upAdAlake anusAra hI hote haiN| bAhya vastumeM jo sAdhanatA svIkAra kI gaI hai vaha mAtra bAhyavyAptivaza hI svIkAra kI gaI hai| ___ yaha vastusthiti hai| aisA honepara bhI use svIkAra nahIM karanA aura AgamakA kalpita Dhagase upayoga karanA phira bhI zrutajJAna aura AgamakI duhAI denA kevala pAThako aura zrotAoke cittame bhrama utpanna karaneke sivAya aura kyA ho sakatA hai / darzana-nyAyake granthoko lojiye yA mAtra svasamayakI prarUpaNA karanevAle granthoMko lIjiye, uname yaha eka svarase svIkAra kiyA gayA hai ki pratyeka dravyame prati samaya kAryakaraNakSama yogyatA hotI hai| aisI avasthAmeM vaha kisI nizcaya upAdAname ho aura kisI nizcaya upAdAnameM na ho aisA nahIM hai aura na zAstrakAra aisA kahate hI hai| isakI puSTi tattvArthazlokavArtikake isa vacanase bhI hotI hai kramabhuvo paryAyayorekadravyapratyAsattarUpAdAnopAdeyatvavacanAt / na caivavidha kArya-kAraNabhAva' siddhAntaviruddha / sahakArikAraNena kAryasya kathaM tat syAt, ekadravyapratyAsaterabhAvAditi ceta ? kAlapratyAsattivizeSAttatsiddhi. / pR0 151 / kramase honevAlI do paryAyome eka dravyapratyAsatti honese upAdAnaupAdeyapanA kahA gayA hai aura isa prakArakA kArya-kAraNabhAva siddhAntaviruddha nahIM hai| zakA-sahakArI kAraNake sAtha kAryakA vaha kArya-kAraNabhAva kisa prakAra hotA hai, kyoMki isa kArya-kAraNabhAvameM ekadravyapratyAsattikA abhAva hai? ___samAdhAna-kAlapratyAsatti vizeSa honese usake sAtha bhI kArya-kAraNabhAvakI siddhi hotI hai|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitaparyAyamImAMsA isa uddharaNase do tathya spaSTa hote haiM 1. eka to isameM ekadravyapratyAsattivaza kramase honevAlI do paryAyoMmeM kArya-kAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai| jise ki AgamameM nizcaya upAdAnopAdeya bhAvarUpase sambodhita kiyA gayA hai| isase jina mahAzayoMkA yaha kahanA hai ki avyavahita pUrva paryAyake nAza honepara agale samaya meM kArya hotA hai, isaliye pUrva paryAyameM kAraNatA nahIM bntii| unake isa matakA khaNDana ho jAtA hai aura sAtha hI jo kevala dravyameM hI kAraNatA mAnate haiM usakA bhI niSedha ho jAtA hai, kyoMki ukta uddharaNameM dravyapratyAsattiko heturUpase upasthita kara avyavahita pUrvottara do paryAyoMmeM kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai| 231 2 ukta uddharaNase dUsarI yaha bAta siddha hotI hai ki jise hama sahakArI kAraNa kahate haiM usase kAryadravya sarvathA bhinna hotA hai / usake sAtha kAryadravyakI ekadravyapratyAsattikA sarvathA abhAva hai| phira bhI jo use sahakArI kAraNa kahA gayA hai so vaha kAla pratyAsattivizeSavaza hI svIkAra kiyA gayA hai / isakA yaha artha huA ki pratyeka kAryake prati Abhyantara bAhya upAdhiko apekSA antarvyApti aura bAhyavyAptikA yoga rahatA hI hai / unameM kisI prakArakA vyavadhAna nahI hotA / 7. A0 kundakundake vacanakA tAtparya AcArya kundakundane niyamasAra gAthA 14 meM kahA haipajjAo dubiyappo sa-parAvekkho ya Niravekkho || 14 || paryAyeM do prakAra kI haiM -svaparasApekSa paryAyeM aura nirapekSa paryAyeM ||14|| inhIMko kramase vibhAva paryAya aura svabhAva paryAya bhI kahate haiM / prakRta prakaraNa jIvoMkA hai, isaliye mAtra isa dRSTise donoM prakArakI paryAyoMkA khulAsA karate hue ve Age likhate haiM NaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vibhAvamidi bhaNidA / kammopAdhivivajjiyapajjAyA te sabhAvamidi bhaNidA || 15 || manuSya, nAraka, tiryaJca aura devaparyAya ye vibhAva paryAyeM kahI gaI haiM tathA karmopAdhise rahita paryAyeM svabhAva paryAyeM kahI gaI haiM ||15|| yahA~ manuSyAdi paryAyeM upalakSaNa haiM / inase vibhAvaparyAyoMmeM sabhI karmopAdhivAlI artha paryAyoM aura vyaJjana paryAyoMkA grahaNa ho jAtA hai
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jainasattvamImAMsA tathA svabhAva paryAyoMmeM karmopAdhirahita sabhI arthaparyAyoM aura vyaJjanaparyAyoMkA grahaNa ho jAtA hai| prakRtameM jo vibhAvaparyAyeM haiM ve hI svapara. sApekSa paryAyeM kahalAtI haiM aura jo svabhAva paryAyeM haiM ve hI nirapekSa paryAyeM kahalAtI haiN| yadyapi nirapekSa paryAyoMko sarvArthasiddhi a0 5 sU07 meM svapratyaya kahA gayA hai, para jaba apekSAkA artha vikalpa kiyA jAtA hai taba svabhAva paryAyoMkI utpatti aura anubhavakI dazAme jIva vikalparahita rahate haiM yaha dhvanita karaneke liye hI AcAryane svabhAva paryAyoMko mAtra nirapekSa kahA hai| unake pIche sva aura para aisA koI vizeSaNa nahIM lagAyA hai| tathA jaba karmopAdhise rahitako vivakSA hotI hai taba ve hI svapratyaya yA svasApekSa paryAye bhI kahalAtI hai| nayavibhAgagahana hai| kaba kauna nayase kauna bAta kahI gaI hai yaha samajhanA usIke liye sambhava hai jo usameM pAraMgata ho| yaha do paryAyokI vyavasthA hai| kintu Aja-kala isa tathyako samajhe binA kaI mahAzaya eka naye matakA pracAra kara rahe haiN| unakA kahanA hai ki agurulaghuguNako SaDguNI hAni-vRddhirUpa paryAyeM svapratyaya paryAyeM haiN| unameM ve kAlako bhI vyavahAra heturUpase nahIM svIkArate / eka viDambanA aura hai aura vaha yaha ki ve agurulaghu guNakI ukta paryAyoMko chor3akara aura jitanI bhI svabhAva paryAye haiM unheM sva-para sApekSa kahate hai| svasApekSa paryAyoMke samarthana meM to ve sarvArthasiddhi a0 5 sU0 7 ke usI kathanako uddhRta karate hai jahA~ paryAyoMke do bheda karake unakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai aura svabhAva paryAyoMke svaparasApekSa kahaneke samarthanameM ve yaha yukti dete haiM ki jina paryAyoMke hone meM parakI sahAyatA kI apekSA hotI hai ve svaparasApekSa paryAyeM hai| inameM vibhAva aura svabhAvarUpa sabhI paryAya lI gaI haiN| yaha una mahAzayoMkA kahanA hai| aba dekhanA yaha hai ki unhone Agamake jina vacanoMko uddhRta kara yaha abhiprAya vyakta kiyA hai vaha kahA~ taka ThIka hai| eka uddharaNa to sarvArthasiddhikA hai jisakA hama pahale hI ullekha kara Aye haiN| prakaraNa dharma, adharma aura AkAza dravyakA hai| usakI TIkAmeM likhA hai dharmAdAni dravyANi yadi niSkriyANi tatasteSAmutpAdo na bhavet / kriyApUrvako hi ghaTAdInAmutpAdo dRSTaH / utpAdAbhAvAcca vyayAbhAva iti / tata. sarbadravyANAmutpAdAditrayakalpanAvyAghAta iti ? tanna, kiM kAraNam ? anyathopapatteH / kriyA nimittotpAdAbhAve'pyeSA dharmAdInAmanyathotpAda kalpyate / tadyathA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitaparyAyamImAMsA 233 zaMkA- dharmAdika dravya yadi niSkriya hai to unakI utpAda paryAya nahIM banatI, kyoMki ghaTAdikA kriyApUrvaka utpAda dekhA jAtA hai| aura sant utpAda paryAya nahIM banI to inakI vyaya paryAyakA bhI abhAva ho jAtA hai aura isaliye saba dravyoMke utpAdAdi tInarUpa honekA vyAghAta prApta hotA hai ? samAdhAna --- aisA nahIM hai, zaMkA- isakA kyA kAraNa hai ? -- samAdhAna - inakI dUsare prakArase utpAda paryAya bana jAtI hai / kriyA nimittaka utpAda paryAyakA abhAva hone para bhI ina dharmAdika dravyoMkI anya prakAra se utpAda paryAya svIkAra kI gaI hai / yathA itane ullekhase yaha spaSTa hai ki prakRtame dharmAdika tIna dravyoMke sambandhame hI UhApoha ho rahA hai / yadyapi sabhI dravyoMkI svabhAva paryAye dharmAdika dravyoMkI svabhAva paryAyoMke samAna animittaka (Azraya nimittoMko ginA nahIM) hI hotI haiM, phira bhI prakRtameMdharmAdika tIna dravya hI vivakSita haiN| Age una tIna dravyokI svabhAva paryAyeM kisa prakAra hotI hai isako batalAte hue vahA~ likhA hai dvividha utpAda svanimitta. parapratyayazca / svanimittastA badanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamapramANAdabhyupagamyamAnAnAM SaDsthAnapatitayA buddhadhA hAnyA ca pravartamAnAnA svabhAvAtteSAmutpAdo vyayazcaH / utpAda paryAya do prakArakI hotI hai - svanimittaka aura parapratyayarUpa pahale svanimittaka kahate haiM--ina tInoM dravyoMmeM Agama pramANase svIkAra kiye gaye ananta agurulaghuguNa ( avibhAga praticcheda) hote haiM jinakA chaha sthAnapatita vRddhi aura hAnike dvArA vartana hotA rahatA hai / ata inakI svabhAvase utpAda aura vyayarUpa paryAya bana jAtI hai / isa prakAra ina tIna dravyoMmeM svapratyaya paryAya kaise banatI hai yaha siddha kiyA / yahI bAta tattvArthavArtikameM bhI kahI gaI hai| sAtha hI vahA~ inameM parapratyaya paryAyakA vyavahAra kaise hotA hai yaha spaSTa karate hue likhA hai parapratyayo'pi apavAdergAtasthityavagAhanahetusyAt / kSaNe kSaNe teSAM bhedAt
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 janatattvamImAMsA taddhetutvamapi bhinnamiti parapratyayApekSayA utpAdo vinAzazca vyavahriyate / sa0 [si0 tathA ta0 vA0 a0 5 sU0 7 / ina tInoM dravyoM meM paranimittaka bhI utpAda aura vyaya hotA hai, kyoMki rea AdikI gati, sthiti aura avagAhata meM kramase dharmAdika tInoM dravya nimitta hote haiM / yata ina gati Adikame kSaNa kSaName antara par3atA hai, isaliye inake kAraNa bhI bhinna-bhinna hone cAhiye isa prakAra ina dharmAdika dravyoMmeM parapratyaya utpAda aura vyaya vyavahRta hotA hai / vyAkhyA meM bhI duharAI gaI yahI bAta 'kAlazca' isa sUtra kI hai / yathA arrant parapratyayo agurulaghuguNavRddhihAnyapekSayA svapratyayau ca / kAla dravyakI vyaya aura utpAda paryAya paranimittaka hotI haiM tathA agurulaghu guNoM ( avibhAgapraticchedoM ) kI vRddhi aura hAnikI apekSA svapratyaya vyaya aura utpAda paryAye hotI hai / guNa zabda paryAyAMza arthame bhI vyavahRta hotA hai yaha bAta hama ta0 sU0 a0 5 ke 'na jaghanyaguNAnA' ityAdi tIna sUtroMse to jAnate hI haiM / sAtha hI tattvArthavArtika a0 5 sU0 1 ke isa vacanase bhI isakI siddhi hotI hai rUparasagandhasparzayuktA hi paramANava ekaguNarUpAdipariNatA dvitricatu.sakhye yA sakhyeyAnanta gugaNatvena vardhante / tathaiva hAnimapi upayAntIti guNapekSayApUraNagalana kriyopapatte. paramANuSvapi pudgalatvamaviruddham / jo eka avibhAgapraticchedako liye hue rUpa Adise pariNata rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle paramANu hai ve do, tIna, cAra, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta avibhAga praticchedarUpase vRddhiko prApta hote haiM / tathA usI prakAra hAniko bhI prApta hote hai / isa prakAra avibhAgapraticchedoM kI apekSA pUraNa-galanakriyAkI upapatti bana jAnese paramANuoM meM bhI pudgalapanA avirodharUpase bana jAtA hai / 8. zaMkA-samAdhAna zaMkA- paramArthase jaba sabhI paryAyeM svase hI utpanna hotI haiM taba kinhI paryAyoMko svabhAvaparyAyakI saMjJA denA aura kinhIko vibhAvaparyAyI saMjJA denA aisA bheda kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna - anya dravyoMkI apekSA to yahA~ vizeSa UhApoha nahIM
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 235 karanA hai| mAtra jIvoMkI apekSA vicAra karanA hai| pratyeka jIva jJAnadarzana svabhAva hai, rAga, dveSa, mohasvabhAva nhiiN| yataH saMsArI jIva anAdi kAlase apane jJAna-darzana svabhAvako bhUlakara paMcendriyoMke viSayoMmeM iSTAniSTa buddhike sAtha zarIrAdimeM hI ekatvabuddhi karatA A rahA hai| pariNAmasvarUpa 'maiM jJAna-darzana svabhAva AtmA hU~' isa tathyako bhUlA huA hai| yaha vastusthiti hai| isase yaha tathya phalita huA ki parapadArthokI ora jhukAvakI bhUmikAmeM jovakI jo-jo avasthA yA bhAva hote haiM ve vibhAva bhAva haiM aura apane zAna-darzana svabhAvako nijarUpase lakSyameM lenepara jIvakI jo-jo avasthA yA bhAva pragaTa hote haiM ve saba svabhAva bhAva hai| isI tathyako jAnakara hI AcArya amRtacandradeva kalaza kAvya meM bhavya janoMko sambodhita karaneke abhiprAyase kahate haiM AsaMsArAtpratipadamamI rAgiNo nityamattA. / suptA yasminnapadamapada taddhi budhyadhvamandhAH // etateta padamidamidaM yatra caitanyadhAtuH / zuddha. zuddha. svarasabharata. sthAyibhAvatvameti / / 136 / / he andha prANiyo! anAdi saMsArase lekara ye rAgI jIva pratyeka paryAyameM sadA matta vartate hue jisa avasthAme so rahe hai vaha avasthA tumhArA svarUpa nahIM hai, tumhArA svarUpa nahIM hai, ise tuma smjho| ataH apane nija svarUpako upalabdha karaneke lie isa ora Ao, isa ora Ao, tumhArA svarUpa yaha hai-yaha hai jahA~ atizaddha cetanyadhAta nija rasase ThasAThasa bharI honeke kAraNa sthAyIpaneko prApta hai| jisa tathyako AcArya kundakundadevane samayasAra gAthA 201-202meM spaSTa kiyA hai, isa kalaza kAvya dvArA usI ora iMgita kiyA gayA hai| isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki isa jIvake vibhAvarUpa pariNamanakA yathArtha kAraNa svayaM usakA aparAdha hai, parapadArtha nhiiN| karmAdi parapadArthoM meM to nimittatA taba svIkArI jAtI hai jaba yaha jIva svabhAva, 5 ko bhUlakara unakI ora jhukAvavAlA hotA hai| tabhI unameM kartA nimittapanekA to nahIM, kAraNa nimittapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai | dekho samayasAra gAthA 65-66 / isaliye jaina darzanake anusAra yadi dekhA jAya to nimittapanekI apekSA anya dravyomeM anya dravyoke kAryoko sampAdita karanekA koI guNa na honese sabhI samAna hai, vaha mAtra asadbhUta vyavahAra haiN| isa viSayameM vizeSa spaSTIkaraNa hama pahale hI kara Aye hai /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 jainatattvamImAMsA zaMkA-anya dravya anya dravyake kAryameM jaba vAstavameM sahAyaka nahIM hotA to adhyAtmavRtta jIvake vyavahAra nimitta gauNa rahatA hai aisA kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna-isa vacana dvArA vahAM parAzrita vikalpako chur3AnekA hI upadeza diyA gayA hai| yahA~ 'para' zabdakA artha rAga hai| jo adhyAtmavRtta jIva hai vaha rAgake adhIna hokara lAbha-alAbhakI kalpanA nahIM karatA yaha isakA tAtparya hai| zaMkA-prAk padavI arthAt savikalpa dazAmeM jJAnIke rAgake adhIna hokara pravRtti to dekhI jAtI hai / Agama bhI ise svIkAra karatA hai / samAdhAna-jJAnIke AtmAke lAbhako dRSTise vaha pravRtti nahIM hotii| usa prakArake rAgake honese aisI pravRttikA honA aura bAta hai para use AtmAke lie hitakArI mAnanA aura bAta hai / jJAnI jIva use AtmAke lie hitakArI nahI mAnatA, isaliye adhyAtmame jJAnIke aise vyavahArako abuddhipUrvaka hI svIkAra kiyA gayA hai| jJAnIke vyavahAra hetu gauNa hai usakA artha bhI yahI hai| vaise jisa kAryake hote samaya jo bAhya aura Abhyantara upAdhi hetu mAnI gaI hai vaha vahA~ bho niyamase hotI hI hai usakA niSedha nahIM hai| zaMkA-svAzrita pravRtti aura parAzrita pravRtti tathA svAdhIna aura parAdhIna pravRttimeM kyA antara hai ? samAdhAna-ajJAna yA mohapUrvaka jitanI bhI pravRtti hotI hai usIkA nAma parAzrita yA parAdhIna pravRtti hai tathA moha yA mithyAtvake abhAvameM jJAnIke jitanI bhI bAhya pravRtti hotI hai usake hote hue bhI Atmahita gauNa na honese vaha usakA kartA nahIM hotA tathA svAtmahitake kArya meM sadA yukta rahatA hai, isaliye svAtmahitarUpase jitanI bhI Atmonmukha pravRtti hotI hai vaha svAdhIna yA svAzrita pravRtti kahalAtI hai| zaMkA-jaba ki svapratyaya aura svabhAva paryAyakA artha eka hI hai aiso avasthAmeM prakRtameM inako parapratyaya kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna-bAta yaha hai ki pudgalakA to aisA svabhAva hai ki vaha yathAvidhi para pudgalakA yoga milane para svayaM zleSabandhako prApta ho jAtA hai para jIvakI cAla isase bhinna hai, kyoMki vaha moha, kaSAya, yogarUpa pariNata abasthAme hI svayaM eka kSetrAvagAharUpa pariNAmako prApta hotA hai aura vaha taba taka usako prApta hotA rahatA hai jaba taka
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA . 237 ki vaha apane upayoga svabhAvako lakSya meM lekara svayaM tatsvarUpa hokara nahIM pariNamatA 1 ina do avasthAoMko chor3akara jo paraMpratyaya zabdakA prayoga hai vaha mAtra pratyeka dravyako eka samayakI paryAyase dUsare samayako paryAyako bhinna rUpase sUcana karaneke lie hI hai aura jisake dvArA isakA sUcana hotA hai use nimitta kahA gayA hai| dekho sarvArthasiddhi a05, sUtra 7kI TIkAkA antima bhAga / zaMkA-jIvake viSaya aura kaSAyako bandhakA hetu batalAte samaya paMcendriyoMke viSayoMko bhI bandhakA hetu kahA gayA hai so kyA bAta hai ? samAdhAna - paMcendriyoMke viSayoMmeM rAgabuddhi honese hI unhe bandhakA hetu kahA gayA hai| vAstavameM bandhakA hetu to rAga hI hai| paMcendriyake viSaya nhiiN| jahA~ bhI inheM bandhakA hetu kahA gayA hai vahA~ jIvake bandhakA hetu rAga aura rAgakA bAhya hetu pacendriyake viSaya yaha samajha kara hI kahA gayA hai / isIliye samayasAra aura tattvArthasUtra Adi paramAgamameM jIvake bandhake hetuoMkI parigaNanA karate samaya mAtra mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogako hI bandhakA hetu kahA hai, pudgalAdi anya padArthoMko nhiiN| prakRtame vastusthiti yaha hai ki pudgalakI to vivakSita paryAya hI usake bandhakI heta hai aura jIvakI mohAdirUpa pariNati ho usake bandhakI hetu hai, isalie ye donoM dravya svayaM hI bandha avasthAko prApta hote haiM yaha siddha hotA hai| ___ zaMkA-AgamameM jo yaha kahA gayA hai ki jIvake ajJAnAdiko nimitta kara kArmaNavargaNAe~ karmarUpa pariNama jAtI haiM aura unake udayako nimitta kara jIva ajJAnAdirUpa pariNamatA rahatA hai so kyA bAta hai ? ___ samAdhAna-yaha masadbhUta vyavahAra nayakA kathana hai / vaha yathAsambhava bAhya vyAptiko dekhakara hI kiyA gayA hai, kyoMki upAdAna-upAdeyarUpa kAryakAraNameM jahAM kramabhAvI avinAbhAvako mukhyatA hai vahA~ bAhya nimitta / naimittika sambandharUpa kAryakAraNameM kAlapratyAsattikI mukhyatA hai vaise| paramArthase sabhI kArya hote to haiM paranirapekSa ho / unheM parasApekSa asadbhUtavyavahAranayase hI kahA jAtA hai| zrI jayadhavalA pustaka 7 meM alpabahutvake kathanake prasaMgase ye vacana Aye haiM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 jainatatvamImAsA aNatANumANe jahaNNapadesasaMtakammamamakhejagaNaM / kohe jahaNNapadesasaMtakamma vimesAhiyaM / pyddivisesaado| mAyAe jahaNNapadesasatakammaM visasAhiyaM / vissamAdo / lohe jahaNNapadesasaMtakammaM visesAhiyaM / edANi suttANi sugamANi / bajhatyakAraNaNiravekkho vatthupariNAmo / pR0 117 yahA~ iSTa prayojanakI dRSTise liye gaye hetuvacana jayadhavalA TIkAke haiM, zeSa saba caNisUtra haiN| usase anantAnabandhI mAnameM jaghanya pradeza satkarma asakhyAtaguNA hai| usase krodhameM jaghanya pradeza satkarma vizeSa adhika hai| prakRtivizeSake kAraNa aisA hai| usase mAyAmeM jaghanya pradeza satkarma vizeSa adhika hai| kyoMki svabhAvase hI aisA hai| usase lobhameM jaghanya pradeza satkarma vizeSa adhika hai| ye saba sUtra sugama haiM, kyoMki vastukA pariNAma bAhya kAraNanirapekSa hI hotA hai| dekho, bandhake samaya ukta prakRtiyoMke alpabahutvakI svabhAvase aisI vyavasthA bana jAtI hai| una prakRttiyoMmeM yathAsambhava utkarSaNa, apakarSaNa yA saMkramaNake honepara bhI isa alpabahutvameM antara nahIM pdd'taa| koI kahe ki jo karmabandhake hetu mithyAtvAdi kahe haiM unake kAraNa aisA hotA hogA? isa para AcArya kahate haiM ki bhAI! aisA nahIM hai| isa rUpase una prakRtiyoMkA honA vinasA hai| aisA honemeM bAhya dravya, kSetra, kAla aura jIvake pariNAmavizeSa inakA koI hAtha nahIM hai / zrI dhavalAjI pu0 6 pR0 163-164 meM jo napuMsakaveda Adi katipaya prakattiyoMke utkRSTa sthitibandhake pramANakA nirdeza kiyA hai| isapara kinhIM prakRtiyoMkA kama aura kinhIMkA adhika utkRSTa sthitibandha kyoM hotA hai / isI zaMkAkA samAdhAna karate hue AcArya vIrasena likhate haiM kudo ? pyddivisemaado| Na ca santrAI kajjAi eyateNabajjhatthamavekkhiya ce uppajjaMti, sAlibIjAdo javaMkuramsa vi uppttipsNgaa| Na ca nArisAI davAI timu vi kAlesu kahi pi asthi, jesi valeNa mAlibIjassa javaMkuruppAyaNamattI hojja, aNavatthApasagAdo / tamma kamhi vi ataraMgakAraNAdo ceva kajjuppattI hodi ti Nicchao kAyayo / 10 164 / kyoMki prakRti vizeSa honese isa sUtrameM kahI gaI prakRtiyoMkA ukta prakArase utkaSTa sthitibandha hotA hai| sabhI kArya ekAntase bAhya kAraNakI apekSAse nahI utpanna hote hai, anyathA zAlidhAnyake bIjase yavAMkurakI utpattikA prasaMga prApta hotA hai| kintu isa prakArake dravya tIno hI kAloMmeM kiso bhI kSetrameM nahIM pAye jAte jinake balase zAli
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - m Pradeep BrPoine '' krama-niyamitaparyAyamImAMsA 239 dhAnyake bIjameM jauke aMkurako utpanna karanekI zakti hove / yadi aisA hone lage to kisase kisa kAryako utpatti ho isakI koI vyavasthA hI nahIM bana skegii| isaliye kisI bhI kSetrameM aura kisI bhI kAlameM antaraMga kAraNase hI kAryakI utpatti hotI hai aisA nizcaya karanA / caahiye| yaha kitanA tathyapUrNa aura spaSTa vacana hai| isase hama jAnate haiM ki nizcayanaya vastusvarUpakA digdarzana karanevAlA honese nirapekSa hI hotA hai| yaha to vyavahAranayakI hI durbalatA hai ki vaha dUsare bAhya padArthokI apekSAse vivakSita padArthakA nirUpaNa karatA hai| jaise kisI puruSako mahAn kahA jAya to nizcayanayakI orase to yaha kahA jAyagA ki vaha apane vinamra aura niSkapaTa svabhAvake kAraNa mahAn hai, kintu vyavahAranayakI orase use mahAn usake anuyAyiyoM Adiko dekhakara kahA jaaygaa| aura isIliye Agamame nizcayanayako svAzrita auravyavahAranayako parAzrita kahA gayA hai| isa prakAra jar3a-cetana sabhI padArthoke pratyeka kAryakI utpatti samayasamayake anya-anya nizcaya upAdAnake anusAra hI hotI hai yaha siddha ho jAnepara sabhI dravyoMkI svabhAva-vibhAvarUpa sabhI paryAyeM kramaniyamita hI hotI haiM yaha sutarAM siddha ho jAtA hai| 9 kalpita viparIta mAnyatAoMkA nirasana ____ Age katipaya mahAnubhAva jo AgamakI duhAI dekara apanI kalpita viparIta mAnyatAo dvArA svAdhyAya premiyoMko gumarAha karanekI ceSTA karate rahate haiM unakI ve mAnyatAeM kaise Agama bAhya ataeva niHsAra haiM isapara vicAra kiyA jAtA hai 1 pahalI bAta una mahAzayoMkI akAla maraNake sambandhameM hai| isa sambandhameM Agama kyA hai yaha dekhanA hai / karmazAstrake niyamAnusAra devAdika jIvoMkI Ayu anapavayaM hotI hai itanA hI kahA hai| isakA arth| itanA hI hai ki una jIvoMkI Ayuke niSekasthitikA apavartana nahIM hotaa| arthAt ina jIvoMkI Ayusthiti nidhatti aura nikAcita bandha rUpa hotI hai| isIliye ina jIvoMkI Ayuko anapavartya kahA hai| zeSa jIvoMkI Ayuke viSayameM aisA koI niyama nahIM hai| yaha vastusthiti hai| isako dRSTi ojhala karake yadi ve mahAzaya apavasyaM AyukA artha krama niyamita paryAyake niSedhake arthameM karake kahate haiM ki maraNake jaba
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 janatasvamImAMsA jaise bAhya nimitta milate haiM taba kisI bhI jIvakA maraNa ho jAtA hai| usake maraNakA upAdAnakI apekSA koI niyata samaya nahIM ho sktaa| upAdAnameM kauna kArya ho yaha bAhya nimittoMke milane aura na milane para nirbhara hai| yaha una mahAzayoMkA kathana hai| unake isa kathanako dhyAnameM rakhakara prakRtameM akAla maraNake sambandhameM hI vicAra karanA hai| (1) karmazAstrakA niyama hai ki Ayubandhake samaya bhujyamAna Ayu jitanI zeSa rahatI hai usakA apavartanake binA pUrA bhoga hokara hI jIvakA maraNa hotA hai| isake liye dekho dhavalA pu0 6 utkRSTa sthiti cUlikA sU. 24 aura 28 tathA jadhanya sthiti culikA sU0 29 aura 33 / (2) ina cAroM sUtroMmeM yaha tathya spaSTa kiyA gayA hai ki Ayabandhake samaya jitanI bhujyamAna Ayu zeSa rahatI hai usakA na to apakarSaNa hI sambhava hai aura na utkarSaNa hI sambhava hai / vaha saba prakArakI bAdhAoMse rahita hai| viSabhakSaNa Adi bAhya nimittoMke milane para bhI ukta bhujyamAna AyukA apakarSaNa hokara hrAsa nahIM hotaa| (3) yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai ki parabhavasambandhI Ayubandhake pUrva bhujyamAna AyukA viSabhakSaNa Adike nimittase hrAsa hokara maraNa ho jAyagA, kyoMki jaba taka parabhavasambandhI AyukA bandha hokara abAdhArUpa bhujyamAna AyukA kAla pUrA nahIM hotA taba taka maraNa nahI ho sktaa| (4) isaliye karmazAstrake anusAra yahI nizcita hotA hai ki jo caramottama dehavAloM Adise rahita karmabhUmija manuSya aura tiryazca hai unakI bhujyamAna AyukA apakarSaNa parabhavasambandhI Ayubandhake pUrva taka hI sambhava hai, Ayubandhake kAlase lekara nhiiN| (5) tattvArthasUtrakArane kAlamaraNa aura akAlamaraNakA ullekha na kara mAtra itanA kahA hai ki upapAda janmavAle, caramottara zarIravAle aura asaMkhyAta varSakI AyuvAle jIvoMkI Aya anapavartya hotI hai arthAt apavartana (apakarSaNa) ke ayogya hotI hai| inakI niSeka sthitiyokA apakarSaNa nahIM hotaa| isase yaha phalita hotA hai ki zeSa jIvoMkI Ayuke niSekoMkA apakarSaNa honA sambhava hai| (6) taba yaha prazna hotA hai ki bhujyamAna vAyuke niSakoMmeM apakarSaNa
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitaparyAyamImAMsA 241 kI yogyatA rahanepara hI viSabhakSaNa Adiko nimittakara una niSekoMkA apakarSaNa hotA hai yA binA yogyatAke hI viSabhakSaNa Adiko nimittakara una niSekoMkA apakarSaNa ho jAtA hai / yogyatAke abhAva meM bhI koI kArya hotA hai aisA to ve mahAzaya bhI svIkAra nahIM kareMge, anyathA jau ke bIjase hI zAlidhAnyakI utpatti mAnanI par3egI, abhavya bhI ratnatrako utpanna kara mokSake pAtra ho jaayeNge| kAryake anurUpa yogyatAke svIkAra karane para bhI usakA paripAka kAla Ane para hI vaha phalita hotI hai yaha bhI mAnanA pdd'egaa| isase siddha huA ki jina jIvoMkI bhujyamAna Ayuke apakarSaNake yogya kAlakI upalabdhi jaba prApta hotI hai usI samaya viSabhakSaNa Adiko nimitta kara usakA apakarSaNa hotA haiN| so bhI vaha AgAmI bhavasambandhI Ayubandhake pUrva taka hI, usake bAda nahIM / (7) ataeva loka meM jise akAlamaraNa yA kadalIghAta kahA jAtA hai, zAstrIya dRSTise usakA itanA hI artha hai ki yaha Ayu apakarSaNake yogya thI, isaliye viSabhakSaNa Adiko nimitta kara isakA apakarSaNa ho gayA aura tadanantara para bhavasambandhI AyukA bandha hokara AbAdhA kAla pramANa apanI bhujyamAna Ayuke samApta hone para usakA anta ho gayA / yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki bhujyamAna Ayuke apakarSaNa honeke tatkAla bAda parabhavasambandhI AyukA bandha ho sakatA hai yA kAlAntarameM parabhavasambandhI AyukA bandha ho sakatA hai| aisA koI ekAnta niyama nahIM hai ki bhujyamAna Ayuke apakarSaNake tatkAla bAda hI parabhavasambandhI AyukA bandha honA hI cAhiye / sAtha hI isa prakArase Ayubandhake samaya bhujyamAna Ayu kitanI zeSa rahatI hai isa viSaya meM bhI koI eka niyama nahIM hai / kamase kama eka antarmuhUrta bhI zeSa raha sakatI hai aura adhika se adhika eka pUrvakoTike kucha kama eka tribhAgapramANa bhI zeSa raha sakatI hai / isa prakAra anapavartya aura apavartya AyukA kyA tAtparya hai yaha karmazAstra ke anusAra spaSTa honepara bhI yadi ve mahAzaya apanI jidakA parityAga kiye binA apanI kalpanAke anusAra akAlamaraNakA artha karane meM hI apanI saphalatA mAnate haiM to unheM akAlamaraNake samAna akAla janma bhI mAnanA par3egA, kyoMki maraNa kaho cAhe pUrva paryAyakA vyaya kaho donoMkA artha eka hI hai tathA vyaya aura utpAdameM mAtra lAbhakA 16
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jenatattvamImAMsA bheda honese hI ve do mAne gaye haiN| vaise jo pUrva paryAyakA vyaya hai vahI agalI paryAyakA utpAda hai| ghaTakA vinAza hI kapAloMko utpatti hai| kahA bhI hai kAryotpAda: kSayaH / Agamame jo hetU diyA jAtA hai vaha vivakSita abhiprAyakI puSTikI dRSTise hI diyA jAtA hai| ekAntase use svIkAra kara lenA yuktiyukta nahIM hai| naya do hai--nizcayanaya aura vyavahAranaya / nizcayanaya to jo vastu jaisI hai use usI prakAra kahatA hai| kintu vyavahAranaya bAhya saMyoga Adike AdhArase usakA kathana / karatA hai| yaha iSTArthakI siddhikA tarIkA hai| kintu vyavahAranayake kathanako hI paramArtha mAna lenA ucita nahIM hai| paramArthase sAmAnyavizeSa ubhayarUpa pratyeka vastU svAzrita hai, parAzrita nhii| mAtra parake dvArA usakI siddhikI jAtI hai, imaliye vyavahAranaya bhale hI parAzrita ho, para isase vastuko hI parAzrita mAnanA AgamakA apalApa karanA hai| isaliye yaha nizcita hotA hai ki akAla maraNakA jo artha dUsare mahAnubhAva karate hai vaha ThIka nahI hokara yahI mAnanA ucita hai ki saba paryAyokA kAla apane-apane niyata upAdAnake anusAra nizcita hai usameM phera-phAra nahI ho sktaa| (2) ve mahAzaya apane kalpita arthakI siddhime udIraNA Adiko bhI upasthita karate hai, kintu kyA ve yaha kahanekA sAhasa kara sakate hai ki jo karma paramANu upazamakaraNa avasthAko prApta haiM unakI kabhI bhI udIraNA ho sakatI hai yA jo karmaparamANu nidhattikaraNa avasthAko prApta hai unakI kabhI bhI udIraNA aura sakrama ho sakatA hai| yA jo karmapagmANu nikAcitakaraNa avasthAko prApta hai unakI kabhI bhI udIraNA, saMkrama, utkarSaNa aura apakarSaNa ho sakatA hai| yadi nahI to unhe yaha mAna leneme Apatti nahIM honI cAhiye ki jina karmaparamANuomeM jaisI yogyatA hotI hai usakA paripAkakAla Anepara vahI kArya hotA hai| isame sabhI paryAyeM krama niyamita hI hotI hai yahI siddha hotA hai / (3) jaba saMsArakA ardhapudgala parivartanakAla zeSa rahatA hai taba samyaktvakI prApti honA sambhava hai yaha AgamakA spaSTa nirdeza hai| kintu ve mahAzaya apane abhiprAyakI puSTimeM isakA bhI durupayoga karate hai| ve kahate hai ki jaba-jaba ardhapudgala parivartana kAla zeSa rahatA hai taba-taba samyaktvakI prApti honA sambhava hai| kintu unheM samajhanA cAhiye ki jisa ardhapudgala parivartanake Adime samyagdarzanako prApti hotI
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 243 hai usake bAda jaba jIva itane kAlake bAda niyamase mukta ho jAtA hai| aisI avasthAmeM jaba kAla niyama bana jAtA hai taba aniyama kahA~ rhaa| isa prakAra ve mahAzaya apane kaSana dvArA kAlaniyama svIkAra karake bhI kathanameM mAtra usakA niSedha karate haiN| dUsare samyagdarzana hote samaya ananta saMsArakA cheda ho jAtA hai, mAgamame jo yaha kahA gayA hai to isakA itanA hI abhiprAya hai ki ananta saMsArake kAraNa jo mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAya the unakA cheda ho gayA hai| yahA~ kAraNameM kAryakA upacAra kara yaha vacana kahA gayA hai| (4) ve mahAzaya bAhya nimittameM kAryakRta svabhAva mAnate haiM ataH avyavahita pUrvaparyAyameM kAraNatA svIkAra karaneke liye taiyAra nahIM haiN| isapara hamArA kahanA yaha hai ki yadi yaha bAta hai to upAdAnake lakSaNameM 'avyavahita parva paryAya' yaha vizeSaNa nahIM lagAyA jAnA cAhiye thaa| yata. yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai, isase siddha hai ki AcAryoMne avyavahita pUrvaparyAya yukta dravyameM nizcita kAraNatA svIkAra karaneke liye hI lakSaNameM pahale yaha vizeSaNa lagAyA hai| isI tathyake samarthaname AcArya vidyAnandi aSTasahasrI pR0 100 meM likhate hai RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAvastAvatkaryasyopAdAnapariNAma eva pUrvAnantarAtmA / RjusUtranayako mukhyatAse to anantarapUrva paryAyarUpa upAdAna-pariNAma hI kAryakA prAgabhAva hai| dekho do samayameM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvakI vyavasthA isa AdhArapara banatI hai ki jisa kAryake abhAvase agale samayakA kArya / huA vaha pradhvaMsAbhAva hai aura upAdAnarUpa dravya prAgabhAva hai| isii| tathyako pR0 101 meM svIkAra karate hue ve likhate haiM prAgabhAva-pradhvaMsayorupAdAnopAdeyarUpatopagamAtprAgabhAvopamardanena pradhvaMsasyAsmalAbhAt / prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvameM kramase upAdAna aura upAdeyarUpatA svIkAra ko gaI hai. isaliye upAdAnake upamardanadvArA pradhvaMsAbhAvakI prApti hotI hai yaha nizcita hotA hai| ye Agama vacana haiM inakA apalApakara-avyavahita pUrvaparyAyameM kAraNatAkA niSedha karanA kevala una mahAzayoMkA mithyAtvase dUSita mithyA -
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 jainatattvamImAMsA zrutajJAna hI kahA jaaygaa| hama unhe isase aura adhika upAlambha hI kyA de sakate haiN| jo yaha kahA jAtA hai ki yaha bAta upAdAna svarUpa dravyake avasthita rahanepara bhI yadi kAryake anukUla bAhya-sAmagrI nahIM milatI yA pratikUla sAmagrI upasthita rahatI hai to kArya nahIM hotA so isake samAdhAnake liye hama tattvArtha zlokavAtikakA eka uddharaNa upasthita kara denA paryApta samajhate hai| samyagdarzanake honepara viziSTa sabhyajJAnakA lAbha hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai isI prasaMgameM yaha vacana AyA hai| niyama yaha hai ki uttaravartI viziSTa samyagjJAnakA lAbha honepara samyagdarzanakA lAbha niyata hai, para samyagdarzanakA lAbha honepara viziSTa samyagjJAnakA niyamase lAbha honA hI cAhiye aisA koI ekAnta nahI hai| isI tathyako AcArya ina zabdoM dvArA vyakta karate hai tata eva upAdAnasya lAbhe nottarasya niyato lAbhaH, kAraNAnAmavazya kAryavatvAbhAvAt / isIliye upAdAnakA lAbha honepara uttarakA lAbha niyata nahI hai, kyoMki kAraNa avazya hI kAryavAle hote haiM yaha nahIM hai| isapara prazna huA ki yadi samartha kAraNa ho taba kArya hotA hai yA nhii| isake uttarame AcArya kahate haiM ki pUrvokta kathana samartha kAraNakI avivakSAko dhyAname rakhakara kiyA hai| samarthakAraNakI vivakSAme to pUrvakA lAbha honepara uttarakA lAbha bhajanIya nahI hai / yathA___ samarthasya kAraNasya kAryavattvameveti cet ? na, tasyehAvivakSitatvAt / tadvivakSAyA tu pUrvamya lAbhe nottara bhajanIyamucyate, svayamavirodhAt / / / isa prakAra isa kathanase yaha nizcita hotA hai ki avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya samartha upAdAna kAraNa hai, isaliye vaha apane niyatakAryako niyamase utpanna karatA hai aura isIliye AcArya vidyAnandane use nizcaya upAdAnakI saMjJA dI hai| itanA hI nahI, isase yaha bhI / siddha hotA hai ki jaba samartha upAdAna apane niyata kAryako janma detA hai taba usake anukUla hI bAhya sAmagrI upasthita rahatI hai, vahA~ usake pratikUla bAhya sAmagrIkA sarvathA abhAva rahatA hai| parIkSAmukhake sUtrakA bhI yahI Azaya hai| (5) kucha mahAnubhAva karma aura AtmAmeM saMzleSa sambandha vAstavika hai ityAdi kathana dvArA unake sambandhako vAstavika mAnakara karmako
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitapaNamImAMsA 245 asant fea kara paryAyoMke pratiniyata kramakA niSedha karate haiM / unakA yaha kathana kaise agama viruddha hai yaha isIse spaSTa hai ki karma aura AtmAmeM eka to saMzleSa sambandha na hokara anyonyAvagAhasambandha hotA hai / dUsare jaba taka sambandha rahatA hai taba taka ye eka-dUsarekA mAtra anusaraNa karate haiN| yadi karmako yathArtha preraka mAna liyA jAya to yaha jIva kabhI bhI muktikA pAtra nahIM ho sakatA / eka bAta aura hai ki karmakA udayaudIraNA honAdhika honepara bhI jIva apane nizcaya upAdAnake anusAra hI kArya karatA hai / isa tathyakA spaSTIkaraNa hama pahale hI kara Aye haiM / (6) jo mahAzaya yaha kahate haiM ki vivakSita kAryarUpase pariNamanakI upAdAna yogyatAke rahanepara bhI usake usarUpase pariNamana karAnemeM samarthaM jaba bAhya sAmagrI milatI hai tabhI vaha kArya hotA hai to unakA yaha kathana svAdhyAya- premiyoMke cittameM mAtra bhramako hI utpanna karatA hai, kyoMki unhoMne upAdAna yogyatA kahakara apane pakSako prastuta kiyA hai / yaha nahI spaSTa kiyA ki isa upAdAna yogyatAse unhe kauna-sI yogyatA svIkAra hai - dravyarUpa yA paryAyarUpa yA ubhayarUpa / mAtra dravya yogyatA kAryajanaka Agama bhI svIkAra nahIM karatA / rahI paryAya yogyatA so vaha akelI hotI nahI / yadi ubhayarUpa yogyatA lI jAtI hai to usake honepara tadanurUpa kAryake honekA niyama hai / isIliye nizcaya upAdAna... lakSaName dravya paryAya donoM prakArakI yogyatA lI gaI hai| aura jaba kArya hotA hai taba usake anukUla bAhya sAmagrI niyamase rahatI hai yaha bhI niyama antarvyApti aura bAhyavyAptike isa yogako Agama bhI svIkAra karatA hai / dekho samayasAra gAthA 84 kI TIkA / (7) ve mahAzaya jo yaha kahate haiM ki miTTIke samAna kumbhakAra vyaktimeM bhI kumbha nirmANakA kartRtva vidyamAna hai ityAdi so unakA yaha kahanA bhI yuktiyukta nahI hai, kyoMki jo pariNamatA hai vaha kartA kahalAtA hai / isa niyamake anusAra kumbhakAra jaba ghaTarUpa pariNamana hI nahI karatA taba usame kumbhakA kartRtva kaise bana sakatA hai, arthAt nahIM bana sakatA / aba rahI miTTI so sAmAnya miTTI meM bhI kumbhakI sAmAnya yogyatA hI hotI hai| kumbhakA dravya-paryAya kartRtva to usI miTTImeM banatA hai jo miTTI kuzUla paryAyase yukta hokara svayaM antarghaTabhavana ke sanmukha hotI hai / vaise kuzUla vyaJjanaparyAya honese prati samaya sadRza pariNAma dvArA aneka kSaNavartI bhI ho sakatI hai, isaliye ghaTaparyAyake sammukha huI kuzUla paryAya yukta miTTI hI ghaTako janma detI hai aisA yahA~ samajhanA cAhiye /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA (8) eka to ve mahAzaya SaDguNa hAni-vRddhirUpa pariNamana mAtra agurulaghu guNakA mAnate haiM aura dUsare ve use sarvathA animittaka mAnate haiM / kintu unakI yaha kathanI kitanI upahAsAspada hai yaha isIse spaSTa hai ki jisa niyamasAra gAthA 14meM paryAyoMke sva-parasApekSa aura nirapekSa ye bheda kiye haiM usI niyamasArakI agalI gAthAmeM svapara-sApekSa aura nirapekSa paryAyoMse unhe kyA vivakSita hai isakA bhI saMketa kara diyA hai| samagrajinAgamame svabhAvaparyAyoMko paranirapekSa rUpame hI svIkAra kiyA gayA hai| isa ora ve dhyAna dete to bhI ve Agamaviruddha aise bhrAmaka kathanako karanekA sAhasa hI nahIM krte| dUsare yadi ve jIvakANDakI jJAnamArgaNA para dRSTi DAla lete to ve Agamaviruddha yaha likhanekA bhI sAhasa nahIM karate ki mAtra agurulaghu guNakA SaDguNa hAni-vRddhirUpa pariNamana svapratyaya hai| vizeSa spaSTIkaraNa hama pahale hI kara Aye hai| (9-10) una mahAzayokA jo yaha kahanA hai ki yadyapi antima samArarUpa paryAyake anantara mokSaparyAya avazya hotI hai, para isakA kAraNa dravya karmoMkA abhAva hI hai, antima paryAya nhiiN| ve apane isa matakI puSTimeM yaha tarka dete hai ki pUrva paryAya vinaSTa hokara hI uttaraparyAyakI utpatti hotI hai| so unakA yaha kahanA bhI kevala kapolakalpita kalpanA hI hai| unhe kama-se-kama yaha to samajhanA cAhiye thA ki yadi paryAyakA abhAva hokara kAryako utpatti hotI hai, isaliye paryAyameM kAraNatA ghaTita nahI hotI to dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmakA sarvathA abhAva hokara hI mokSakI utpatti hotI hai, aisI avasthAme ina tInoMme bhI kAraNatA kaise bana sakatI hai| jo karma vastuse sarvathA bhinna hai usameM to kAraNatA bana jAya aura jo vastuke tAdAtmyarUpa hai usameM kAraNatA nahI bane yaha mAnyatA kaisI viDambanArUpa hai isako svaya ve jAna sakate hai jinhe Agamake anusAra upAdAna-upAdeyapanekA yatkicit bhI jJAna hai / dUsarI bAta yaha hai ki Agamame mokSaparyAyako utpatti ratnatrayakI pUrNatAme svIkAra kI gaI hai, saMsAra paryAya ratnatrayake sAtha hai yaha dUsarI bAta hai| yadi ve mahAzaya kahe ki saMsAra paryAyake antima samayameM sthita ratnatraya paryAyakA abhAva hokara hI mokSakI utpatti hotI hai isaliye usameM bhI kAraNatA hama nahI mAnate to unhe cAhiye ki ve sarvajJa kathita AgamakI paramparAke viruddha svamata kalpita svatantra zAstra likha DAle
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA aura sAtha hI yaha bhI likha deM ki AcAryoMne jo kucha likhA hai vaha unakI mAnyatA hai| hameM vaha svIkAra nahIM hai | Agamake nAma para aisI upahAsAspada biDambanA kyoM karate haiN| ___ vastutaH unheM samajhanA cAhiye ki mokSa paryAyakI dravya yogyatA to nigodiyA jIvameM bhI pAI jAtI hai, para vaha usI paryAyase mokSakA pAtra nahIM banatA, isIliye AcAryone jisa paryAyake bAda jo kArya niyamase hotA hai usa paryAyameM avyavahita uttara paryAyakI kAraNatA svIkAra kI hai| pradhvaMsAbhAvake lakSaNameM hI yaha svIkAra kiyA gayA hai ki eka paryAyakA vyaya (pradhvaMsa ) hI usase agalI paryAyakI utpatti hai| jaise ghaTakA vinAza ho kapAla haiN| kyA yaha sambhava hai ki ghaTakA vinAza na ho aura kapAloMkI utpatti ho jAya aura kyA yaha sambhava hai ki ghaTakA vinAza ho aura kapAloMkI utpatti na ho| yadi nahIM to anvaya-vyattirekake AdhAra para kArya-kAraNabhAvakA alalApa karanA kahAMkI buddhimAnI hai| zaMkA-isI anvaya-vyatirekake AdhAra para hI hama bAhya sAmagrImeM kAraNatA svIkAra karate haiM ? samAdhAna ise asvIkAra to hama karate nhii| hamArA kahanA to itanA hI hai ki bAhya sAmagrIme vAstavika kAraNatA nahI hai| kevala anyavaya-vyatirekake AdhAra para hI usameM kAraNatA kalpita kI jAtI hai| jaba ki avyavahita pUrva paryAyayukta dravyameM vAstavika kAraNatA pAI jAtI hai| dekho, parIkSAmukhameM kramabhAvI avinAbhAvako batalAte samaya pUrvotara do paryAyoMkI apekSA hI kAryakAraNabhAva svIkAra kiyA gayA hai| vahA~ sahabhAvI bAhya vyAptikI apekSA kArya-kAraNabhAvakI koI carcA hI nahIM kI gaI hai| so kyoM ? usakA ekamAtra kAraNa yahI hai ki bAhya sAmagrI meM vAstavikarUpase kAraNatA nahI pAI jaatii| (11) unakA jo yaha kahanA hai ki yadyapi nizcaya ratnatrayase hI jIvako mokSako prApti hotI hai, parantu use nizcaya ratnatrayakI prApti vyavahAra ratnatrayake AdhAra para hI hotI hai, isaliye vyavahAra ratnatraya mokSakA paramparA kAraNa hai Adi / so unakA yaha kahanA bhI isaliye ThIka nahIM hai, kyoMki jaise mokSaparyAya jIvakI svabhAva paryAya hai usI prakAra nizcaya ratnatraya bhI jIvakI svabhAva paryAya hai| phira kyA kAraNa hai ki
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 jainatatvamImAMsA mokSarUpa svabhAva paryAyakI utpatti to vyavahAra ratnatrayake binA hI ho jAya aura nizcaya ratnatrayakI utpatti vyavahAra ratnatrayake AdhAra para ho| yadi nizcaya ratnatrayakI utpatti vyavahAra ratnatrayake AdhAra para mAnI jAya to mokSako utpatti bhI vyavahAra ratnatrayake AdhAra para mAnI jAnI cAhiye / parantu aisA hai nhii| isase siddha hai ki jaise mokSakI utpatti vyavahAra ratnatrayake AdhAra para nahI hotI vaise hI nizcaya ratnatrayakI utpatti bhI vyavahAra ratnatrayake AdhAra para nahIM hotI yahI mAna lenA upayukta hai| dUsare mithyAdRSTike vyavahAra ratnatraya hotA bhI nahIM, phira kyA kAraNa hai ki vaha uttara kAlameM yathAsambhava nizcaya ratnatrayakA pAtra bana jAtA hai| mithyAdRSTike vyavahAra ratnatraya hotA hI nahIM ise to ve mahAzaya bhI svIkAra karate haiN| isI prakAra cauthe aura pA~caveM guNasthAnakI apekSA bhI samajha lenA cAhiye / cauthe guNasthAnavAleke pA~caveM guNasthAnakA vyavahAra ratnatraya nahIM hotA, phira ye pA~caveM guNasthAnake nizcaya ratnatrayako kaise prApta hote hai| isI prakAra pA~caveM guNasthAnavAlA ghaTe guNasthAnake vyavahAra ratnatrayake kramako choDakara sAtaveM guNasthAnako jaise prApta karatA hai usI prakAra mithyAdRSTi aura avirata samyagdRSTi bhI yathAsambhava vyavahAra ratnatrayake binA pA~cave yA sAtave guNasthAnako prApta kara lete hai| kyA kabhI apane abhimatako vyakta karaneke pUrva ina mahAzayone isa bAtakA bhI vicAra kiyaa| yadi nahI to unhe aisI Agaviruddha bAta to nahIM likhanI cAhiye jisase AgamakI maryAdA hI samApta hotI ho| zakA-to phira Agama kyA hai ? samAdhAna-bRhadravya saMgrahame batalAyA hai ki dono prakArake mokSa mArgakI prApti dhyAname hotI hai yaha Agama hai / yathA duviha pi mokkhamaggaM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha / / 47 // yataH dono prakArakA mokSamArga muni dhyAnameM prApta karatA hai, isaliye tumhe prayatna citta hokara dhyAnakA abhyAsa karanA cAhiye // 47 // yahA~ munipada jJAnIke arthameM AyA hai| upalakSaNase jo yogya puruSArtha dvArA AtmAke sanmukha hai usakA bhI grahaNa kiyA gayA hai| isakA artha
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'krama-niyamitaparyAyamImAMsA yaha hai ki jo apane svataHsiddha, anAdi-ananta, nirantara udyotarUpa aura vizad jyoti zAyakasvarUpa mAtmAke sanmukha ho usameM upayukta hotA hai| use nizcaya aura vyavahAra ratnatrayako prApti eka sAtha hotI hai| isaliye nizcaya ratnatrayakI prAptikA vAstavika upAya apane pikAlI zAyakasvarUpa AtmAma upayukta honA hI hai. vyavahAra ratnatraya nahIM yaha siddha hotA hai| zaMkA-to phira Agamame vyavahAra ratnatrayako nizcaya ratnatrayakA sAdhaka kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna-vyavahAra ratnatraya nizcaya ratnatrayako utpanna karatA hai, / isaliye sAdhaka nahIM kahA gayA hai| kintu vyavahAra ratnatraya nizcaya ratnatrayake sadbhAvakA sUcaka hAnese use (vyavahAra ratnatrayako) nizcaya-1 ratnatrayakA sAdhaka (siddhi-astitvakA hetu) kahA gayA hai| zakA-AgamameM vyavahAra ratnatrayako jo paramparAmokSakA hetu kahA gayA hai so kyo? samAdhAna-vyavahAranayake mUla bheda do haiM-sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhuta vyavahAranaya / sadbhUta vyavahAranayase avyavahita pUrva samayavartI ratnatrayase bhinna cauthe Adi guNasthAnavartI nizcaya ratnatrayako paramparA mokSakA kAraNa kahA hai, kyoMki isame mokSako hetutA sadbhUta hokara bhI vaha apane-apane avyavahita uttara samayameM mokSako utpanna karanemeM hetu nahIM hotA, isaliye ise paramparA mokSakA hetu kahA hai| yaha kathana arthagarbha hai, isaliye paramArthasvarUpa hai| ___ aba rahI asadbhUta vyavahAranayase paramparA mokSakAraNakI bAta so niyama yaha hai ki caturtha guNasthAnase lekara dasaveM guNasthAna taka jahA~ jitane aMzameM nizcaya ratnatraya sambandhI vizuddhi hotI hai vahA~ utane aMzameM vyavahAra ratnatraya sambandhI avizuddhi (prazasta rAga) avazya hotI hai| aisA hI jJAnadhArA aura karmadhArAkA eka sAtha eka AtmAmeM rahanA mAgama svIkAra karatA hai| isa prakAra ina donoMke sahacara sambandha ko dekhakara inameM nimita-naimittika sambandhako Agama svIkAra karatA hai| dekho, yaha bAta to hama pahale hI batalA Aye haiM ki ina donoMkI) utpatti eka sAtha hotI hai, isaliye inameMse koI kisIkI utpattikA |
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 jainatatvamImAMsA hitu nahIM hai| pratyuta isake viparIta sthiti yaha hai ki nizcaya ratnatrayakI prAptike pUrva jitanA bhI vrata, tapa, yama, niyamarUpa kriyAkANDa hotA hai vaha saba saMsArako bar3hAnevAlA hI mAnA gayA hai, kyoMki usake dravyAntara svabhAva honese vaha bandhakA hI hetU hai, mokSasvarUpa ekatvakI prAptikA hetu nahIM / samayasArameM kahA bhI hai vada-NibhamANi dharatA sIlANi tahA tavaM ca kuvvatA / - paramaTThabAhirA je NivANa te Na vidaMti // 1553 / / jo jIva vrata, niyama, zIla aura tapako karate hue bhI paramArthase bAhira haiM arthAt jAnasvarUpa svAtmAkI anubhUtise vaMcita haiM ve nirvANako * nahIM prApta hote // 153 // isakI AtmakhyAti TIkAme likhA hai jJAnameva mokSahetustadabhAve svayamajJAnabhUtAnAmajJAninAmantavrataniyamazIlatapa.. prabhRtizubhakarmasadbhAve'pi mokSAbhAvAt / ajJAnameva bandhahetu., tadabhAve svayaMjJAnabhUtAnA jJAninA bahirvataniyamazIlatapa prabhRtizubhakarmAbhAve'pi mokSasadbhAvAt / jJAna hI mokSakA hetu hai, kyoMki jJAna (jJAnadhAga) ke abhAvame svayaM ajJAnabhAvako prApta hue ajJAniyoke antaraMga vrata, niyama, zIla aura tapa ityAdi zubha karmokA sadbhAva honepara bhI mokSakA abhAva rahatA hai| tathA ajJAna hI bandhakA hetu hai, kyoMki ajJAnake abhAvameM svaya jJAnabhAvako prApta hue jJAniyoke bAhya vrata, niyama, zIla aura tapa ityAdi zubha karmokA abhAva honepara bhI mokSakA sadbhAva hai| isa TIkAse kaI tathyopara prakAza par3atA hai (1) ajJAniyoMke vrata, niyama Adike pUrva jo antaraMga vizeSaNa diyA hai usase vidita hotA hai ki ajJAnI jIva ina vrata, niyama Adiko hI mokSakA antaraga hetu mAnatA hai, isaliye vaha nirantara vratAcaraNa Adi para pramukharUpase jora detA rahatA hai| use yaha mAlUma hI nahI ki jo jJAnabhAvako prApta hogA use bAhya parikarake rUpame yathAsambhava ye vratAdika hote hI haiN| usakI nirantara yaha dhAraNA kAma karatI rahatI hai ki vratAcaraNa karanese hI paramparA mokSakI prApti hotI hai| vaha anusaMgIko Avazyaka mAnatA rahatA hai| yahI usakA ajJAna hai jisake. rahate hue vaha mokSakA adhikArI nahIM ho paataa| (2) jJAnIke vrata, niyama Adike pUrva jo bAhya vizeSaNa diyA hai Anirva
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 251 usase vidita hotA hai ki jJAnIke bAhya parikararUpameM ye bhale hI hote hoM para vaha unheM mokSakA antaraMga hetu na mAnakara ekamAtra jJAnarUpa hone ko hI mokSakA antaraMga hetu mAnatA hai| yaha isIse siddha hai ki jJAnIke gyArahaveM Adi guNasthAnoMmeM vrata, niyama AdikA abhAva honepara bhI vaha mokSakA adhikArI ho jAtA hai| itanA hI kyoM yadi yaha kahA jAya to bhI koI atyukti nahIM hogI ki rAga aura jJAnameM bhedavijJAna honepara hI vaha jJAnI huA hai, isaliye paramArthase usake vrata, niyamAdikA asadbhAva honepara bhI vaha ekamAtra jJAnabhAvase mokSasvarUpa hI hai| prakRtameM isI tathyako spaSTa karaneke liye vrata, niyamAdike pUrva bAhya vizeSaNa lagAyA hai aura jJAnIke unakA asadbhAva kahA hai| __zaMkA-eka bAra to jJAnIke bAhyarUpame Apa vrata, niyamAdiko svIkAra karate ho aura dUsarI bAra vahI unakA niSedha bhI karate ho so kyoM ? samAdhAna-nayavibhAgase ye dono kathana bana jAte hai| pahalA kathana asadbhUta vyavahAranayase kiyA gayA hai aura dUsarA kathana paramArthase kiyA gayA hai, isaliye koI bAdhA nahIM hai| isa prakAra isa kathanase yaha spaSTa ho jAnepara ki caturtha Adi guNasthAnoMkA nizcaya ratnatraya mokSakA paramparA hetu hai, sahacara sambandha vaza usake sAtha honevAle vyavahAra ratnatrayako upacarita asadbhUta vyavahAranayase paramparA mokSakA kAraNa kahA hai| jaise nizcaya ratnatraya svarUpase mokSakA sAkSAt yA paramparA kAraNa hai vaise vyavahAra ratnatraya svarUpase mokSakA na to sAkSAt kAraNa hai aura na hI paramparA kAraNa hai itanA spaSTa hai, kyoki vaha dravyAntara svabhAvavAlA honese mokSa arthAt apane ekatvakI prAptikA hetu kaise ho sakatA hai, arthAt nahI ho sktaa| aba rahI vyavahAra ratnatrayake dharma hone aura na honekI bAta so jaba vaha vastuke svabhAvarUpa hI nahI taba vaha nizcaya ratnatrayake samAna dharma kaise ho sakatA hai| yadi use upacarita asadbhUta vyavahAra nayase mokSakA paramparA kAraNa bhI kahA jAya to bhI vaha nizcaya ratnatrayake samAna kisI prakAra bhI dharma nahIM ho sktaa| paramArthase dharma do prakArakA ho, eka nizcaya dharma aura dUsarA vyavahAra dharma aisA to hai nhiiN| vAstavameM svabhAvadharma to eka ho prakArakA hai, do prakArakA nahIM aura usIko
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jainatattvamImAMsA nizcaya mokSamArga yA nizcaya ratnatraya bho kahate haiN| jitane bhI tIrthakara hue haiM ve ekamAtra isI dharmako jIvana banAkara mokSake pAtra hae haiM, mokSa prApta karanekA anya koI upAya nahIM hai| dekho pravacanasAra 81, 82 gaathaaeN| ___ zaMkA-yadi yaha bAta hai to bhagavAn arahantadevako caraNAnuyogakA upadeza hI nahIM denA cAhiye thA ? | samAdhAna-nizcaya ratnatrayarUpase pariNata hue jIvake avinAbhAva sambandhavaza bAhyame kahA~ kisa prakArakI mana, vacana aura kAyakI pravRtti MhotI hai yaha batalAneke liye bhagavAn arahantadevane caraNAnuyogakA upadeza diyA hai aura isIliye hI use nizcaya ratnatrayakA sAdhaka kahA hai| (12) kevalajJAna svabhAvake lakSyase hI utpanna hotA hai, parakI ora jhukAvase nahIM isaliye vaha sva-parapratyayaparyAya na hokara use Agama svapratyaya paryAya hI svIkAra karatA hai| jo apane jJAyaka svabhAvameM samagrabhAvase lonatA karatA hai use kevalajJAnakI utpatti hotI hai aisA niyama hai| usake jJAnAvaraNAdi karmokA svaya abhAva ho jAtA hai yaha dUsarI bAta hai| AgamameM jo jJAnAvaraNAdike kSayase kevalajJAna hotA hai aisA kahA gayA hai vaha mAtra avinAbhAva sambandhako dekhakara hI kahA gayA hai / isakA yaha tAtparya to hai nahI ki cAhe koI apane trikAlI jJAyakasvabhAvame samagrabhAvase lInatA na bhI kare to bhI use jJAnAvaraNAdike kSayase kevalajJAna ho jAyagA / jaba aisA nahI hai to isa AtmAkA mukhya kartavya apane trikAlI jJAyaka svabhAvame lInatA karanA hI ho jAtA hai, kyoMki aisA kiye binA usake jJAnAvaraNAdike kSayapUrvaka kevalajJAnakI utpatti nahI ho sktii| aisA karanese jahA~ use kevalajJAnakI prApti hotI hai vahA~ usake jJAnAvaraNAdi karmoMkA svaya abhAva bhI ho jAtA hai| mukhya kartavya to usakA apane trikAlI jJAyaka svabhAvame lInatA karanA hI hai, jJAnAvaraNAdi karmokA kSaya karanA nahI / (13) bAhya nimitta kAryako utpanna nahIM karate, kAryako utpanna to nizcaya upAdana hI karatA hai, isaliye isa dRSTise bAhya nimittoMkI upayogitA nahIM hai| kisa samaya kisa dravyane kyA kArya kiyA yaha sUcana karanekI dRSTise yadi koI bAhya nimittoMkI upayogitA mAnatA hai to / isameM Agamase koI bAdhA bhI nahIM aatii| aba rahI upAdAnakI bAta so
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 253 nizcaya upAdAnakI upayogitA bhI kArya utpanna karanekI dRSTise hI hai, kyoMki usakA dhvaMsa hokara hI kAryakI utpatti hotI hai| kArya honepara bhI upAdAna banA rahatA hai so vaha kisakA ? vivakSita kAryakA yA anya kisIkA ? yadi vivakSita kAryakA kahA jAya to isakA yaha artha humA ki abhI dravya vivakSita kAryakI dRSTise upAdAnakI bhUmikAmeM hI AyA hai| usake avyavahita uttara samayameM kArya hogaa| yadi vaha anya kisIkA upAdAna hai to use vivakSita kAryakA upAdAna nahIM kahanA caahiye| yadi kahA jAya ki hama kArya honeke bAda bhI nizcaya upAdAna banA rahatA hai yaha nahIM kaha rahe haiM, kintu jo dravya nizcaya upAdAnakI bhUmikAmeM Akara avyavahita uttara samayameM vivakSita kAryako utpanna karatA hai usakI bAta kaha rahe haiN| to isapara hamArA itanA hI kahanA hai ki kebala trikAlI dravya to kAryako utpanna karatA nahI, kintu tInoM kAloM meM pUrva-pUrva paryAya yukta hokara ho dravya uttara-uttara samayameM kAryako utpanna karatA hai / isaliye vivakSita kAryakI apekSA usakI upayogitA vahIM samApta ho jAtI hai / Agama bhI upAdAna-upAdeya rUpase isI tathyakI prarUpaNA karatA hai ise nahIM bhUlanA caahiye| jisase svAdhyAya premIko bhrama ho yA viparIta paramparA cale aisI prarUpaNA kisa kAma kI isakA vicAra una mahAzayoMko hI karanA cAhiye jo aise bhramotpAdaka kathana karaneme apanA dratikartavya samajhate haiN| (14) dravya paryAyeM do prakArakI haiM-svabhAvaparyAya aura vibhAva paryAya / svabhAva paryAyoMpara to baddhatA aura spaSTatAkA vyavahAra hI nahI hotaa| vibhAva paryAyoM para baddhatA aura spRSTatAkA vyavahAra avazya kiyA jAtA hai, parantu paramArthase ve hotI svayaM apane nizcaya upAdAnake anusAra hI haiN| unhe para padArtha utpanna nahIM karate aura na ve paramArthase parapadArthoMse baddha aura spRSTa hI haiN| yadi unhe para padArthoMse baddha aura spRSTa paramArthase mAna liyA jAya to unameM ekatva prApta ho jAya / kintu do padArtha kabhI bhI baddha aura spRSTa hokara eka nahIM hote, isaliye sabhI paryAyoMko paramArthase abada aura aspRSTa hI mAnanA caahiye| zaMkA-samayasAra gAthA 14 meM AtmAko abaddha-aspaSTa nizcayanayase avazya kahA gayA hai, kyoMki yaha naya mAtra svAramAdhita vastukA vivecana karatA hai, parAzrita vastukA vivecana nahIM karatA, jaba ki parAzrita
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jainatattvamImAMsA baddhaspRSTatA bhI bhUtArtha hai| AtmakhyAti TIkAme AcArya amRtacandradevane ise svIkAra bhI kiyA hai aura bhUtArtha tathA paramArtha ekArthavAcI vacana haiM, isaliye vastuko paramArthase baddhaspaSTa mAnanA caahiye| phira kyA kAraNa hai ki Apa baddhaspRSTatAko paramArtha svarUpa honekA niSedha karate haiM ? samAdhAna-mUlAcAra caraNAnuyogakA mUla grantha hai| AcArya vIrasenane to isakI mahattAko samajha kara ise AcArAMga zabdase hI sambodhita kiyA hai| isameM 'samve saMjogalakkhaNA' padameM Aye hue saMyoga zabdakA artha karate hue likhA hai anAtmanInasya AtmabhAva maMyoga // 1-48 // jo apanA nahIM hai usame AtmabhAvakA honA isakA nAma saMyoga hai| isase vidita hotA hai ki prakRtameM baddhaspRSTa padase ajJAna rAga-dveSarUpa paryAyako hI AcArya amRtacandradeva bhUtArtha kaha rahe haiN| bAhya nimittanaimittika sambandhako lakSyakara AcArya jayasena pravacanasAra gAthA 265 kI TIkAmeM likhate haiM____ bAhyapaJcendriyaviSayabhUte vastuni sati ajJAnabhAvAt rAgAdyadhyavasAnaM bhavati tasmAdadhyavasAnAd bandho bhavatIti pAramparyeNa vastu bandhakAraNaM bhavati na ca sAkSAt / paJcendriyoke vAhya viSayabhUta vastuke honepara ajJAnabhAvase rAgAdi adhyavasAna hotA hai aura usa adhyavasAnase bandha hotA hai, isaliye bAhya vastu paramparAse bandhakA kAraNa hai, sAkSAt nhii| yaha uddharaNa itanA spaSTa hai jisase hama jAnate hai ki sAkSAt baddhaspRSTatA to ajJAna, rAga-dveSarUpa hI hai| jIvadravya karma aura zarIrAdi nokarmase baddha spaSTa hai yaha kahanA aisA hI hai ki jaise kisIkA yaha kahanA ki hameM apane kuTumbIjanoMne jakaDakara itanA bA~dha rakhA hai ki hameM isa janmameM to unase chuTakArA pAnA sambhava hI nhiiN| vastutaH vicArakara dekhA jAya to yahA~ usakA ajJAnamUlaka rAgabhAva hI isakA kAraNa hai, kuTumbI jana nhiiN| isI prakAra prakRtameM bhI jIvakI baddhaspRSTattA ajJAnabhAvarUpa hI hai, karma aura nokarmarUpa nahIM / unase jIva ba~dhA hai yaha kathana mAtra asadbhUta vyavahAranayase hI kiyA gayA hai| _ zaMkA-to phira bhedavijJAnake honepara jIvako ajJAnamUlaka sabhI paryAyoMse chuTakArA mila jAnA cAhiye ? samAdhAna-chuTakArA avazya mila jAtA hai| antara itanA hI hai ki
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 255 jabataka bhedavijJAnake balase jIva Atmastha hokara pUrNarUpase ratnatrayasvarUpa nahIM ho jAtA tabataka rAgAdi nimittaka saMsAra banA rahatA hai| vaise usake saMsArase mukta honekI prakriyA caturtha guNasthAnase hI prArambha ho jAtI hai| tadyogya dravyakarmakI sattA rahate hue samyagdRSTi jIva dvitIyAdi chaha naraka, bhavanatrika, napuMsaka, strI, sthAvarakAyika aura vikalendriyoMmeM nahIM utpanna hotaa| aura Atmavizuddhiko dRr3ha karatA huA kramazaH devaparyAya aura manuSya paryAyakA bhI antakara rAgAdirUpa saMsArasambandhI aura asthAyI sabhI bhAvoMkA anta kara pUrNarUpase abaddhaspRSTa ho jAtA hai| ___ isa prakAra isa vivecanase yaha spaSTa jJAna ho jAtA hai ki jo bhI kArya hotA hai vaha apane nizcaya upAdAnake anusAra hokara bhI kramaniyamita hI hotA hai| bAhya sAmagrIke balase usameM phera-phAra honA trikAlameM sambhava nhii| 10. bAhya vyApti aura kramaniyamita paryAya ___ aba Age bAhya vyApti arthAt bAhya nimitta naimittika sambandhako dhyAnameM rakhakara kramaniyamita paryAyoMkI samyaka vyavasthA kaise banatI hai isapara vistRtarUpase prakAza DAlA jaaygaa| sarvaprathama isa tathyako vizadarUpase samajhaneke liye hama paMcAstikAyakI 89 voM gAthA aura umakI amRtacandra AcAryaracita TIkAko lete haiM / yathA vijjadi jesi gamaNa ThANa puNa tesimeva saMbhavadi / te sagapariNAmehi du gamaNaM ThANa ca kubvati // 89 // jinakI gati hotI hai unakI puna sthiti hotI hai (aura jinakI sthiti hotI hai unakI yathAsambhava punaH gati hotI hai / ) isaliye gati aura sthiti karanevAle padArtha apane pariNamanake sammukha hae pariNAmoMke anusAra hI gati aura sthiti karate haiM / / 8 / / isakI TokA karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM dharmAdharmayorIdAsInye hetapanyAso'yama / dharmaH kila na jIvapudagalAnAM kadAcid gatihetutvamabhyasati, na kadAcit sthitihetutvamadharmaH / tI hi pareSAM gatisthityoryadi mukhyahetU syAtA tadA yeSAM gatisteSAM gatireva na sthitiH, yeSAM sthitisteSAM sthitireva na gatiH / tata ekeSAmapi mati-sthitidarzanAmumIyate na to tayormulyahetU / kintu vyavahAranayavyavasthApito udAsInI / kayamevaM gati
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jainatattvamImAMsA sthitimatA padArthAnAM gati-sthitI bhavata iti cet, sarve hi gati-sthitimantaH padArthA' svapariNAmaireva nizkyena gati-sthitI kurvantIti / / 89 / / yaha dharma aura adharma dravyakI udAsInatAke sambandhameM hetu kahA gayA hai| vAstavameM (nizcayase) dharmadravya kabhI bhI jIvoM aura pudgaloMkI gatimeM hetu nahI hotA aura adharma dravya kabhI bhI unakI sthitimeM hetu nahIM hotA / yadi ve dUsaroMkI gati aura sthitike mukhya hetu hoM to jinakI gati ho unako gati hI rahanI cAhie, sthiti nahIM honI cAhie aura jinakI sthiti ho unakI sthiti hI rahanI cAhie, gati nahIM honI caahie| kintu akele eka padArthakI bhI gati aura sthiti dekhI jAtI hai isalie anumAna hotA hai ki ve (dharma aura adharma dravya) gati aura sthitike mukhya hetu nahI hai| kintu vyavahAranayase sthApita udAsIna hetu hai| zaMkA-yadi aisA hai to gati aura sthitivAle padArthoMkI gati aura sthiti kisa prakAra hotI hai ? samAdhAna-vAstavameM gati aura sthiti karanevAle padArtha apane-apane pariNAmoMse hI nizcayase gati aura sthiti karate haiN| yaha pazcAstikAya aura usakI TIkAkA vaktavya hai| isake sandarbhame niyamasAra aura tattvArthasUtrake kathanako paDhane para jJAta hotA hai ki una ( niyamasAra aura tattvArthasUtra Adi ) granthoMme jo yaha kahA gayA hai ki siddha jIva lokAntase Upara dharmAstikAya na honese gamana nahI karate so yaha vyavahAranaya ( upacAranaya ) kA hI vaktavya hai jo kevala nizcaya upAdAnake anusAra gatikI utanI yogyatAko prasiddhike lie kiyA gayA hai kyoMki mukhya hetu to apanA-apanA nizcaya upAdAna hI hai| mukhya hetu 'kaho, nizcaya hetu kaho yA nizcaya upAdAna kaho eka hI tAtparya hai / spaSTa hai ki jisa kAlameM nizcaya upAdAnako jitane kSetra taka gamana karanekI yA jisa kSetra meM sthita honekI yogyatA hotI hai usa kAlameM vaha padArtha utane hI kSetra taka svayaM gamana karatA hai aura usa kSetra meM svayaM sthita hotA hai / yaha paramArtha satya hai| parantu jaba vaha gamana karatA hai yA sthita hotA hai taba dharma dravya gamanameM aura avarma dravya sthita hone meM upacarita hetu hotA hai, isaliye vyavahAra hetuke samarthanameM prayojana vizeSavaza yaha bhI kaha diyA jAtA hai ki siddha jIva lokAntake Upara dharmAstikAya na honese gamana nahI karate / yadyapi isa kathanameM upacarita hetuko mukhyatAse
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - krama-niyamitaparyAyamImAMsA 257 kathana kiyA gayA hai| para isa parase yaha phalita karanA ucita nahIM hai ki usa kAlameM nizcaya upAdAnakI dravya-paryAya yogyatA so Age bhI jAneko thI para upacArita hetu na honese siddha jIvoMkA aura Upara gamana nahIM huaa| usase aisA artha phalita karanepara jo artha viparyAsa hotA hai usakA vAraNa nahIM kiyA jA sakatA (ataeva paramArtharUpameM yahI mAnanA ucita hai ki vastutaH pratyeka kArya to pratyeka samayameM apaneapane nizcaya upAdAnake anusAra hI hotA hai| kintu jaba kArya hotA , hai taba anya dravya, kSetra, kAla aura bhAva svayameva usameM upacarita hetu hote haiN| paramArthase kisI kAryakA mukhya hetu ho aura upacarita hetu na . ho aisA nahIM hai| kintu jaba jisa kAryakA mukhya heta hotA hai taba usakA upacarita hetu hotA hI hai aisA niyama hai| bhAvaliGgake honepara' usake dravyAlaga niyamase pAyA jAtA hai yaha vidhi isI AdhArapara phalita hotI hai| yaha hama mAnate haiM ki zAstroMmeM lokAlokakA vibhAga upacarita hetuke AdhArase batalAyA gayA hai| parantu vaha vyAkhyAna karanekI eka zailI hai, jisase hameM yaha bodha ho jAtA hai ki gatimAna jIvoM aura pudgaloMkA nizcayase lokAnta taka hI gamana hotA hai, lokake bAhara svabhAvase unakA gamana nahIM hotaa| aura isIliye AgamameM yaha bhI kahA gayA hai ki yaha loka akRtrima, anAdi nidhana aura svabhAvase nivRtta haiN| isa prakAra itane vivecanase yaha siddha huA ki pratyeka nizcaya upAdAna apanI-apanI svatantra yogyatA sampanna hotA hai aura usake anusAra usakA dhvaMsa hokara pratyeka kAryakI utpatti hotI hai| tathA isase yaha bhI siddha huA ki pratyeka samayakA nizcaya upAdAna pRthakpRthaka hai, isalie unase kramazaH jo-jo paryAyeM utpanna hotI haiM ve apaneapane kAlameM niyata haiN| ve apane-apane samayameM hI hotI haiM Age-pIche nahIM hotI isa tathyakA samarthana svAmIkArtikeya dvAdazAnuprekSAko 222223 kArikAse bhI hotA hai isI bAtako spaSTa karate hue amRtacandra AcArya pravacanasAra gAthA 99 kI TIkAmeM kahate haiM yathaiva hi parigRhItavAdhimni pralambamAne muktAphalavAmini samasteSvapi svadhAmasUcakAsatsu muktAphalasarotareSu dhAmasUtarotaramuktAphalAnAmuSyAta pUrva
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 jainasattvamImAMsA pUrvamuktAphalAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya sUdhAsyAvasthAnAt lakSaNya prasiddhimavatarati / tathaiva hi parIgRhItanityavRttinivartamAne dravye samasteSvapi svAvasareSUccakAsatsu pariNAmeSattarottareSattarottarapariNAmAnAmudayanAt pUrvapUrvapariNAmAnAmanudayanAt sarvatrApi parasparAnusyUtisUtrakasya pravAhasyAvasthAnAt trailakSaNyaM prasiddhimavatarati / jisa prakAra vivakSita lambAIko lie hae laTakatI haI motIkI mAlAmeM apane-apane sthAnameM camakate hue sabho motiyoMmeM Age-Ageke sthAnome Age-Ageke motiyoMke pragaTa honese ataeva pUrva-pUrvake motiyoMke astagata hote jAnese tathA sabhI motiyomeM anusyUtike sUcaka eka horeke avasthita honese utpAdavyaya-dhrauvyarUpa lakSaNya prasiddhiko prApta hotA hai usI prakAra svIkRta nityavattise nivartamAna dravyame apane-apane kAlameM prakAzamAna honevAlI sabhI paryAyome Age-Ageke kAloMmeM AgeAgekI paryAyoMke utpanna honese ataeva pUrva-pUrva paryAyokA vyaya honese tathA ina sabhI paryAyoMme anusyUtiko lie hue eka pravAhake avasthita honese utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa lakSaNya prasiddhiko prApta hotA hai| ___ yaha pravacanasArako TIkAkA uddharaNa hai jo ki pratyeka dravyame utpAdAdi trayake samarthanake lie AyA hai| isame dravyasthAnIya motIkI mAlA hai, utpAdasthAnIya AgekA motI hai, vyavasthAnIya astagata pichalA motI hai aura anvaya (urdhvatAsAmAnya) sthAnIya DorA hai| jisa prakAra motIkI mAlAme sabhI motI avane-apane sthAname camaka rahe hai| gaNanAkramase unameMse pIche-pIchekA eka-eka motI atIta hotA jAtA hai aura Age-AgekA eka-eka motI pragaTa ho jAtA hai| phira bhI sabhI motiyome DorA anusyUta honese unameM anvaya banA rahatA hai / isalie lakSaNyako siddhi hotI hai| usI prakAra nitya pariNAmasvabhAva pratyeka dravyameM atIta, vartamAna, aura anAgata sabhI paryApeM apaneapane kAlame prakAzita ho rahI haiN| ataeva unamese pUrva-pUrva paryAyoMke kramase vyayako prApta hote jAnepara Age-AgekI paryAyeM utpAdarUpa hotI jAtI hai aura unameM anusyUtiko lie hae anvayarUpa eka akhaNDa pravAha (UrdhvatA sAmAnya ) nirantara avasthita rahatA hai, isalie utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa trailakSaNyakI siddhi hotI hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| ___ isako yadi aura adhika spaSTarUpase dekhA jAya to jJAta hotA hai ki bhUtakAlame padArthameM jo-jo paryAye huI boM ve saba dravyarUpase vartamAna
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 259 padArtha meM avasthita haiM aura bhaviSyat kAlameM jo-jo paryAyeM hogIM ve bhI dravyarUpase vartamAna padArtha meM avasthita haiM / ataeva jisa paryAyake utpAdakA jo samaya hotA hai usI samaya meM vaha paryAya utpanna hotI hai aura jisa paryAyake vyayakA jo samaya hotA hai usI samaya vaha vilIna ho jAtI hai / aisI eka bhI paryAya nahIM hai jo dravyarUpase vastumeM na ho aura utpanna ho jAya aura aisI bhI koI paryAya nahIM hai jisakA vyaya honepara dravyarUpase vastumeM usakA astitva hI na ho| isI bAtako spaSTa karate hue AptamImAMsAmeM svAmI samantabhadra kahate haiM yadyasat sarvathA kAryaM tanmA janiM khapuSpavat / mopAdAnaniyAmo bhUnmAzvAsaH kAryajanmani // 42 // yadi kAryaM sarvathA asat hai / arthAt jisa prakAra vaha paryAyarUpase asat hai usI prakAra vaha dravyarUpase bhI asat hai to jisa prakAra AkAzakusumakI utpatti nahIM hotI usI prakAra kAryakI bhI utpatti mata hoo tathA upAdAnakA niyama bhI na rahe aura kAryake paidA honemeM samAzvAsa bhI na hove ||42 // isa bAtako AcArya vidyAnandane ukta zlokakI TIkAmeM ina zabdoMmeM svIkAra kiyA hai kathaJcatsat eva sthitatvotpannatvaghaTanAdvinAzaghaTanavad / jaise kathaMcit satkA hI vinAza ghaTita hotA hai usI prakAra kathaMcit satkA hI dhIvya aura utpAda ghaTita hotA hai / pradhvaMsAbhAvake samarthanake prasaMgase isI bAtako aura bhI spaSTa karate hue AcArya vidyAnanda aSTasahastrI pRSTha 53 meM kahate haiM sa hi dravyasya vA syAtparyAyasya vA ? na tAvad dravyasya, nityatvAt / nApi paryAyasya, dravyarUpeNa dhauvyAt / tathAhi vivAdApannaM madhyAdI malAdi paryAyArthatayA nazvaramapi dravyArthatayA dhruvam, satvAnyathAnupapatteH / vaha atyanta vinAza dravyakA hotA hai yA paryAyakA ? dravyakA to ho nahIM sakatA, kyoMki vaha nitya hai / paryAyakA bhI nahIM ho sakatA, kyoMki vaha dravyarUpase dhauvya hai / yathA- vivAdAspada maNi AdimeM mala Adi paryAyarUpase nazvara hokara bhI dravyarUpase dhruva hai, anyathA usakI sattvarUpase upapatti nahIM bana sakatI /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Nawara 260 jainatatvamImAsA yahA~ para svAmI samantabhadrane aura AcArya vidyAnandane pratyeka kAryakI dravyameM jo kathaMcit sattA svIkAra kI hai so usakA yahI tAtparya hai ki pratyeka kArya dravyameM zaktirUpase avasthita rahatA haiN| yadi vaha usameM zaktirUpase avasthita na ho to usakA utpAda aise hI nahIM banatA jaise AkAzakusumakA utpAda nahIM bntaa| itanA hI nahIM, jo nizcaya upAdAnakA niyama hai ki isase yahI kArya utpanna hotA hai, usake binA yaha niyama bhI nahI bana sakatA hai / taba to miTrIse vastrakI aura jIvase ajIvakI bhI utpatti ho jAnI caahie| aura yadi aisA hone lage to isase yahI kArya hogA aisA samAzvAsa karanA kaThina ho jAyagA / ataeva dravyame zaktirUpase jo kArya vidyamAna hai vahI svakAla Anepara kAryarUpase pariNata hotA hai aisA nizcaya karakA cAhiye / kAraNameM kAryakI sattAko to sAkhyadarzana bhI mAnatA hai| kintu vaha prakRtiko sarvathA nitya aura usameM kAryakI sattAko sarvathA sat mAnatA hai| isaliye usane kAryakA utpAda aura vyaya svIkAra na kara usakA AvirbhAva aura tirobhAva mAnA hai / jainadarzanakA sAMkhyadarzanase yadi koI matabheda hai to vaha isI bAtameM hai ki vaha kAraNako sarvathA nitya mAnatA hai jainadarzana kathaMcit nitya mAnatA hai| vaha kAraNameM kAryakA sarvathA sattva svIkAra karatA hai, jainadarzana kathacit sattva svIkAra karatA hai| vaha kAryakA AvirbhAva-tirobhAva mAnatA hai, jainadarzana kAryakA utpAdavyaya svIkAra karatA hai| kAraNameM yaha kArya sarvathA hai nhiiN| usake pUrva usakA sarvathA prAgabhAva hai / yaha mata naiyAyikadarzanakA hai kintu jainadarzana isake bhI viruddha hai / vaha kAraName kAryakA kathaMcit prAgabhAva mAnatA hai| yathA-dravyarUpase kAraNameM kArya hai aura paryAyarUpase nhiiN| vaha na to sarvathA sAMkhyadarzanakA hI anusaraNa karatA hai aura na sarvathA naiyAyika| darzanakA hii| aura yaha ThIka bhI hai, kyoki dravya kathacit nityAnitya utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAva pratItime AtA hai| sAtha hI usameM kAryakI kAraNarUpase sattA honese jo jisa kAryakA svakAla hotA hai usa kAlame usakA janma hotA hai| paryAyeM kramaniyamita hI hotI hai isa tathyakA samarthana AptamImAMsAke isa vacanase bhI hotA hai nayopanayakAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhAjbhAvasambandhaH dravyamekamanekadhA // 10 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-nimitapayimImAMsA tInoM kAlosambandhI nayoM aura upanayoMke viSayabhUta aneka dhrmoN| (paryAyoM) ke tAdAtmyasambandhakA nAma dravya hai| vaha sAmAnyakI apekSA eka hai aura paryAyoMkI apekSA aneka hai // 10 // yahA~ bhUta, vartamAna aura bhaviSyat tInoM kAla liye gaye haiN| isase siddha hai ki jitane kAlake samaya utanI hI pratyeka dravyako paryAyeM / yataH ve paryAyeM dravyake sAtha tAdAtmyarUpase avasthita haiM, isaliye jisa paryAyake udayakA jo kAla usI samaya usakA utpAda hotA hai, isa prakAra eka paryAyakA sthAna dUsarI paryAya nahIM le sakatI yaha sutarAM siddha ho jAtA hai / isI tathyakA samarthana gommaTasAra jIvakANDase bho hotA hai| isa viSayake poSaka anya udAharaNoMkI bAta chor3akara yadi hama kArmaNavargaNAoMke karmarUpase pariNamanakI jo prakriyA hai aura karmarUpa honeke bAda usakI jo vividha avasthAeM hotI haiM unapara dhyAna deM to pratyeka kArya svakAlameM hotA hai yaha tattva anAyAsa samajhameM A jAtA hai / sAdhAraNa niyama yaha hai ki prArambhake guNasthAnoMmeM Ayubandhake samaya ATha karmoMkA aura anya kAlameM sAta koMkA prati samaya bandha hotA hai| yahA~ vicAra yaha karanA hai ki karmabandha honeke pahale saba kArmaNavargaNAeM eka prakArakI hotI haiM yA saba karmoMkI alaga-alaga vargaNAeM hotI haiM ? sAtha hI yaha bhI dekhanA hai ki kArmaNavargaNAe~ hI karmarUpa kyoM pariNata hotI haiM ? anya vagaNAaiM bAhya nimittoMke dvArA karmarUpa pariNata kyoM nahIM ho jAtI? yadyapi ye prazna thor3e jaTila to pratIta hote haiM parantu zAstrIya vyavasthAo para dhyAna denese inakA samAdhAna ho jAtA hai| zAstroMmeM batalAyA hai ki yogake nimittase prakRtibandha aura pradezabandha hotA hai| aba thor3A isa kathanapara vicAra kIjie ki kyA yoga sAmAnyase kArmaNavargaNAoke grahaNameM bAhya nimitta hokara jJAnAdharaNAdirUpase unake vibhAgameM bhI bAhya nimitta hotA hai yA jJAnAvaraNAdirUpase jo karmavargaNAaiM pahalese avasthita haiM unake grahaNa karane meM bAhya nimitta hotA hai ? inameMse pahalI bAta to mAnya ho nahIM sakatI, kyoMki karmavargaNAoMmeM jJAnAvaraNAdirUpa svabhAvake paidA karane meM yogako bAhya nimitatA nahIM hai| jo jisa rUpameM haiM unakA usI rUpameM grahaNa ho isameM hI yogakI bAhya nimittatA hai / aba dekhanA yaha hai ki kyA bandha honeke pahale ho karmavargaNAaiM jJAnAvaraNAdirUpase avasthita rahatI haiM ? yadyapi pUrvokta kathanase isa praznakA samAdhAna ho jAtA hai, kyoMki yoga jaba bhAnAvara
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 jainatattvamImAMsA NAdirUpa prakRtibhedameM bAhya nimitta nahIM hotA kintu jJAnAvaraNAdirUpa prakRtibandha meM bAhya nimitta hotA hai taba arthAt yaha bAta A jAtI hai ki pratyeka karmako kArmaNavargaNAaiM hI alaga-alaga hotI hai| phira bhI isa bAta ke samarthana meM hama Agama pramANa upasthita kara denA Avazyaka mAnate haiM / vargaNAkhaDa bandhana anuyoga dvAra cUlikA meM kArmaNa dravyavargaNA kise kahate haiM isakI vyAkhyA karaneke lie eka sUtra AyA hai| usakI vyAkhyA karate hue vIrasena AcArya kahate hai NANAvaraNIyassa jANi pAommANi davvANi tANi ceva micchattAdipaJcaehi pacaNANAvaraNIya sarUveNa pariNamati Na aNNesi sarUveNa / kudo ? appaaoggtaado| evaM savvesi kammANa vattavya, aNNahA NANAvaraNIyassa jANi davvANi tANi ghettUNa micchattAdipaJca ehi NANAvaraNIyattAe pariNAmedUNa jIvA pariNamati si suttANuvavattado / jadi evaM to kammaiyavaggaNAo aTTheva tti kiNNa parUvidAo ? Na, atarAbhAveNa tathova desAbhAvAdo / isakA tAtparya yaha hai ki jJAnAvaraNIyake yogya jo dravya haiM ve hI mithyAtva Adi pratyayoke kAraNa pA~ca jJAnAvaraNIyarUpase pariNamana karate haiM, anyarUpase ve pariNamana nahI karate, kyoki ve anya karmarUpa pariNamana karaneke ayogya hote haiN| isI prakAra saba karmoMke viSayameM vyAkhyAna karanA caahie| anyathA 'jJAnAvaraNIyake jo dravya hai unheM grahaNa kara mithyAtva Adi pratyayavaza jJAnAvaraNIyarUpase pariNamA kara jIva pariNamana karate hai yaha sUtra nahI bana sakatA hai / zaMkA- yadi aisA hai to kArmaNa vargaNAai ATha hai aisA kathana kyoM nahIM kiyA ? samAdhAna- nahI, kyoMki ATho karmavargaNAoMmeM antarakA abhAva honese usa prakArakA upadeza nahI pAyA jAtA / yaha SaTkhaMDAgamake ukta sUtrake kathanakA sAra hai jo apanemeM spaSTa hokara upAdAnakI vizeSatAko hI sUcita karatA hai / yahA~ yaha bhI kahA gayA hai ki jJAnAvaraNakI vargaNAaiM hI aisI dravya-paryAya yogyatAvAlI hotI hai ki ve jJAnavaraNarUpase pariNamana karatI haiN| so kyA isase yaha siddha nahIM hotA ki jina vargaNAoMmeM jisa samaya jJAnAvaraNarUpase pariNamanako yogyatA hotI hai usI samaya ve usarUpase pariNamana karatI haiM, anya samaya meM nahIM / sAmAnya yogyatA mAnanA aura vizeSa yogyatA nahIM |mAnanA kevala AtmavaMcanA hai /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama niyamitaparyAyamImAMsA 263 jJAnAvaraNa Adi karmoke avAntara bhedoMkA usIke avAntara bhedoMmeM hI saMkramaNa hotA hai yaha jo karmasiddhAntakA niyama hai usase bhI ukta kathanakI puSTi hotI hai / yahA~ yaha zaMkA hotI hai ki yadi yaha bAta hai to darzanamohanIya aura cAritramohanIyakA paraspara tathA cAra AyuoMkA paraspara saMkramaNa kyoM nahIM hotA ? parantu yaha zaMkA isalie upayukta nahIM hai, kyoMki anya karmoM ke samAna ina karmoMko bargaNAaiM bhI alaga-alaga honI cAhie, isalie unakA paraspara saMkramaNa nahIM hotA / yahA~ nizcaya upAdAnakI vizeSatAko samajhaneke lie yaha bAta aura dhyAna dene yogya hai ki prati samaya jitanA vistrasopacaya hotA hai jo ki sarvadA AtmapradezoMke sAtha ekakSetrAvagAho rahatA hai vaha sabakA saba eka sAtha karmarUpa pariNata nahIM hotaa| aisI avasthAmeM yaha visrasopacaya isa samaya karmarUpa pariNata ho aura yaha karmarUpa pariNata na ho yaha vibhAga kauna karatA hai ? yoga dvArA to yaha vibhAga ho nahI sakatA, kyoMki visra sopacayake aise vibhAga meM bAhya nimitta honA usakA kArya nahIM hai / jo visrasopacaya usa samaya karmaparyAyarUpase pariNata honevAle hoM unake bandha meM bAhya nimitta honA mAtra itanA yogakA kArya hai| isa prakAra karmazAstra - meM bandha, sakramaNa aura visrasopacayake sambandha meM svIkAra kI gaI ina vyavasthAoM para dRSTipAta karanese yahI vidita hotA hai ki kAryameM nizcaya upAdAna hI niyAmaka hai aura jaba nizcaya upAdAnake kAryarUpa hone- ! kA svakAla hotA hai tabhI vaha anya dravyako nimitta kara kAryarUpa pari / Nata hotA hai / karma sAhitya baddha karmakI jo udIraNA, utkarSaNa aura apakarSaNa Adi avasthAaiM batalAI haiM unapara sUkSmatAse dhyAna dene para bhI ukta vyavasthA hI phalita hotI hai / udayakAlako prApta hue pUre niSekakA abhAva ho jAtA hai yaha ThIka hai / parantu udIraNA, utkarSaNa aura apakarSaName aisA na hokara prati samaya kucha paramANuoMkI vivakSita niSekameMse udIraNA hotI hai, kuchakA utkarSaNa hotA haiM, kuchakA apakarSaNa hotA hai aura kuchakA saMkramaNa hotA hai / tathA usI niSekameM kucha paramANu aise bhI ho sakate haiM jo upazamarUpa rahate haiM, kucha nidhattirUpa aura kucha nikAcitarUpa bhI rahate haiM / so kyoM ? niSeka eka hai| usameM ye saba paramANu avasthita haiM / phira unakA pratyeka samayameM yaha vibhAga kauna karatA hai ki isa samaya yaha udIraNArUpa hove aura yaha utkarSaNarUpa hove Adi / yaha
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jenatatvamImAMsA bAta to spaSTa hai ki prati samaya isa prakAra jo karmaniSekoMkA yathAsambhava udIraNA AdirUpase baTavArA hotA rahatA hai usameM yathAsambhava prati samayake jIvake yadyapi saMklezarUpa yA vizuddhirUpa pariNAma nimitta hote haiM isameM sandeha nahIM / parantu vaha apane hasta pAda AdikA vyApArakara balAt unameM se kinhIMko udIrita honeke lie, kinhIMko utkarSita honeke lie, kinhIko apakarSita honeke lie aura kinhIMko sakramita honeke lie dhakelatA rahatA ho so aisI bAta to hai nhiiN| ataeva niSkarSarUpame yahI phalita hotA hai ki jisa samaya jina karmaparamANuoMkI jisarUpameM honekI yogyatA hotI hai ve karmaparamANu usa samaya hue jIvake pariNAmoMko nimitta karake | usarUpa svayaM pariNama jAte hai / karmasAhityame apakarSaNake lie to ekamAtra yaha niyama hai ki udayAbalike bhItara sthita karmaparamANuoMkA apakarSaNa nahI hotA / jo karmaparamANu udayAvalike bAhara avasthita haiM unakA vaisI yogyatA honepara apakarSaNa ho sakatA hai / parantu utkarSaNa udayAvalike bAhara sthita sabhI karmaparamANuokA ho sakatA ho aisA nahIM hai / utkarSaNa honeke lie niyama bahuta haiM aura apavAda bhI bahuta hai / parantu sakSepa meM eka yahI niyama kiyA jA sakatA hai ki jina paramANuoMkI utkarSaNake yogya zaktisthiti zeSa hai aura ve utkarSaNake yogya kAlame sthita hai tathA usa jAtikA prakRtikA bandha ho rahA ho to unhIMkA utkarSaNa ho sakatA hai, anyakA nahIM / yadi hama ina niyamoko dhyAname lekara vicAra kareM to bhI yahI bAta phalita hotI hai ki jo karmaparamANu utkarSaNake yogya ukta yogyatA sampanna haiM ve hI jIva pariNAmoMko nimitta karake utkarSita hote haiM / usame bhI ve saba paramANu utkarSita hote hoM aisA bhI nahIM hai / kintu jinameM vivakSita samayameM utkarSita honekI yogyatA hotI hai ve vivakSita samaya meM utkarSita hote hai aura jinameM dvitIyAdi samayoMme utkarSita honekI yogyatA hotI hai ve dvitIyAdi samayome utkarSita hote hai / aura jina karmaparamANuome utkarSita hone kI yogyatA nahI hotI ve utkarSita nahI hote / yahI niyama apakarSaNa Adike lie bhI jAna lenA cAhie / yaha karmoM aura vitrasopacayoMkA vivakSita samaya meM vivakSita kAryarUpa honekA krama hai / yadi hama karmaprakriyAme nihita isa rahasyako ThIka tarahase jAna leM to hameM akAlamaraNa aura akAlapAka Adike kathanakA bhI 1
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 265 rahasya samajhameM bAnemeM dera na lage / karmabandhake samaya jina karmaparamANuoMmeM jitanI vyaktisthiti par3anekI yogyatA hotI hai usa samaya unameM usanI vyaktisthiti par3atI hai aura zeSa zaktisthiti rahI AtI hai isameM sandeha / nhiiN| parantu una karmaparamANuoMko apanI vyaktisthiti yA zakisthiti ke kAla taka karmarUpa niyamase rahanA hI cAhiye aura yadi ve utane kAla taka karmarUpa nahIM rahate haiM to usakA kAraNa ve svayaM kathamapi nahIM haiM, anya hI hai yaha nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki aisA mAnane para eka to kAraNameM kArya kathaMcit sattArUpase avasthita rahatA hai isa sidAntakA / apalApa hotA hai| dUsare kauna kisakA samartha upAdAna hai isakA koI niyama na rahanese jar3a-cetanakA bheda na rahakara aniyamase kAryakI utpatti prApta hotI hai| isaliye jaba nizcaya upAdAnakI apekSA kathana kiyA jAtA hai taba pratyeka kArya svakAlameM hI hotA hai. yahI siddhAnta sthira hotA hai| isa dRSTise akAlamaraNa aura akAlapAka jaise vastuko paramArthase koI sthAna nahIM miltaa| aura jaba unakA atarkitopasthita yA prayatnopasthita bAhya nimittoMkI apekSA kathana kiyA jAtA hai taba ve hI kArya akAlamaraNa yA akAlapAka jaise zabdoM dvArA bhI pukAre jAte haiN| yaha / nizcaya aura vyavahArake Alambanase vyAkhyAna karanekI vizeSatA hai| isase vastusvarUpa do prakArakA ho jAtA ho aisA nahIM hai| anyathA | akAlamaraNake samAna akAla janmako bhI svIkAra karanA par3egA aura aisAmAnane para janmake anukUla niyata sthAna AdikI vyavasthA hI bhaMga ho jaaygii| yaha to hama mAnate hai ki vartamAnameM lokika vijJAnake naye-naye prayoga dRSTigocara ho rahe hai / saMhAraka astroMkI tIvratA bhI hama svIkAra karate haiN| Ajake mAnavakI AkAMkSA aura prayatna dharatI aura nakSatralokako eka karane kI hai yaha bhI hameM jJAta hai para isase pratyeka kArya apane-apane nizcaya upAdAnake anusAra svakAlake prApta honepara hI hotA hai isa siddhAntakA kahA~ vyAghAta hotA hai aura isa siddhAntake svIkAra kara lenese upadezAdiko vyarthatA bhI kahA~ pramANita hotI hai ? saba baahy-aabhyntr| kArya-kAraNapaddhatise apane-apane kAlameM ho rahe haiM aura hote rheNge| / ____ lokameM tattvamArgake upadeSTA aura mokSamArgake pravartana kartA bar3e-bar3e tIrthakara ho gaye haiM aura Age bhI hoMge, para unake upadezoMse kitane prANI lAbhAnvita hue ? jinhoMne mAsalabhavyatAke paripAkakA svakAla Anepara
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jainatattvamImAsA bhagavAnkA upadeza svIkAra kara puruSArtha kiyA ve hI ki anya sabhI prANI / isI prakAra vartamAna meM yA Age bhI jo AsannabhavyatAkA paripAka kAla Ane para bhagavAnkA upadeza svIkAra kara puruSArthaM kareMge ve hI lAbhAnvita hoMge ki anya sabhI prANI / vicAra kIjiye / yadi bAhya nimittoM padArthoMkI kArya niSpAdanakSama yogyatAkA svakAla mAye binA akele hI aniyata samayame kAryoMko utpanna karanekI sAmarthya hotI to bhavyAbhavyakA vibhAga samApta hokara saMsArakA anta kabhIkA ho kA hotA / sarvArthasiddhime tattvArthasUtrakI utthAnikA likhate samaya AcArya pUjyapAdane 'pratyAsannaniSTha ' yaha vizeSaNa isIlie diyA hai ki jina jIvoM kA mokSa jAneke yogya pAkakAla sannikaTa hotA hai, vastutaH ve hI usake anurUpa puruSArthaM karake mokSagAmI hote hai, anya nahI / hama yaha to mAnate hai ki jo loga bhagavAnkI vANIke anusAra viveka aura tarkakA Azraya lekara yA binA lie svayaM apanI viveka buddhise tattvakA nirNaya to karate nahIM aura kevala sUryAdike niyata samaya para ugane aura asta hone Adi udAharaNoko upasthita kara yA zAstroMmeM varNita kucha bhaviSyatkathanasambandhI ghaTanAoMko upasthita kara ekAnta niyatikA samarthana karanA cAhate hai unakI yaha vicAradhArA bAhya Abhyatara kAryakAraNaparamparAke anusAra viveka aura tarka mArgakA anusaraNa nahI karatI, isalie ve udAharaNa apaneme ThIka hokara bhI AtmapuruSArthako jAgRta karane meM samartha nahI ho pAte / paNDitapravara banArasIdAsa jIke jIvaname aisA eka prasaMga upasthita huA thaa| ve usakA citraNa karate hue svayaM apane ardhakathAnaka meM kahate hai karaNIkA rasa jAnyo nahi nahi Ayo AtamasvAda / bhaI banArasikI dazA jathA U~Tako pAda || kintu mAtra isa udAharaNako upasthita kara dUsare vicAravAle manuSya yadi apane pakSakA samarthana karanA cAhe to unakA aisA karanA kisI bhI avasthAmeM ucita nahIM kahA jA sakatA, kyoki unakI vicAradhArA kAryotpattike samaya bAhya nimittakA kyA sthAna hai yaha nirNaya karanekI na hokara nizcaya upAdAnako upAdAna kAraNa na rahane denekI hai| mAlUma nahIM, ve nizcaya upAdAna aura bAhya nimittakA kyA lakSaNa kara isa
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitaparyAyamImAMsA 267 vicAradhArAko prastuta kara rahe haiN| ve apane samarthana meM karmasAhitya aura darzana nyAyasAhitya ke aneka granthoMke nAma lenese bhI nahIM cuukte| para be eka bAra ina granthoMke AdhArase yaha to sthira kareM ki inameM nizcaya upAdAnakAraNa aura bAhya nimittakAraNake ye lakSaNa kiye gaye haiN| phira una lakSaNoMkI sarvatra vyApti biThalAte hue tattvakA nirNaya kreN| hamArA vizvAsa hai ki ve yadi isa prakriyAko svIkAra kara leM to yathArthaM tattvanirNaya honemeM dera na lage / zuddha dravyoM meM to saba paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM para azuddha dravyoM meM aisA koI niyama nahIM hai / kevala itanA pratijJA vAkya kaha denese kyA hotA hai ? yadi koI bAhya nimittakAraNa nizcaya upAdAnakAraNameM nihita yogyatAkI paravA kiye binA usa samaya nizcaya upAdAna dvArA na honevAle kAryako kara sakatA hai to vaha mukta jIvako saMsArI bhI banA sakatA hai / hameM vizvAsa hai ki ve isa tarkake mahattvako samajheMge / kahIM kahIM for dRSTise bAhya nimittako kartA kahA gayA hai aura kahIM kahIM use kartA na kahakara bhI usa para kartRtva dharmakA Aropa kiyA gayA hai yaha hama mAnate haiM / para vahA~ vaha usI artha meM kartA kahA gayA hai jisa arthame paramArthaM upAdAna kartA hotA hai yA anya artha meM / yadi hama isa pharakako ThIka tarahase samajha leM to bhI tattvakI bahuta kucha rakSA ho sakatI hai / naigamanakA peTa bahuta bar3A hai| usameM kitanI vivakSAe~ samAI huI hai yaha prakRtameM jJAtavya hai / jaba bAhya nimitta kucha karatA nahIM yaha kahA jAtA hai taba vaha 'yaH pariNamati sa kartA' isa anupacarita mukhyArthako dhyAna meM rakhakara hI kahA jAtA hai / isameM atyukti kahA~ hai yaha hama abhI taka nahIM samajha pAye / yadi koI kAryotpattike samaya 'jo balAdhAnameM nimitta hotA hai vaha kartA' isa prakAra bAhya nimitta meM kartRtvakA upacAra karake bAhya nimittako kartA kahanA cAhatA hai, jaisA ki aneka sthaloM para zAstrakAroMne upacArase kahA bhI hai to usakA koI niSedha bhI nahIM karatA / kAryotpattime anya dravya bAhya nimitta hai ise to kisIne asvIkAra kiyA nahIM / itanA avazya hai ki mokSamArga meM svAvalambanakI mukhyatA honese kAryotpAdana kSama apanI yogyatAke sAtha puruSArthako ho prazraya diyA gayA hai aura pratyeka bhavya jIvako usI anupacarita arthako samajha lenekA mukhyatAse upadeza diyA jAtA hai / kyA yaha saca nahIM hai ki apane *trikAlI AtmasvarUpako bhalakara apane vikalpa dvArA mAtra bAhya nimitta 1
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jainatatvamImAMsA kA avalambana hama ananta kAlase karate A rahe haiM para abhI taka iSTaphala niSpanna nahIM huA aura kyA yaha saca nahIM hai ki eka bAra bhI yadi yaha jIva bhItarase parakA avalambana chor3akara zraddhA, jJAna, aura caryAke mUla kAraNa apane AtmAkA avalambana svIkAra kara le to use saMsArase pAra honemeM dera na lage / bAhya Abhyantara kArya-kAraNaparasparAkA jJa kAryarUpa se tastvanirNaya ke lie hotA hai, Azrayake lie nahIM / Azraya to paranirapekSa trikAlI jJAyakasvarUpa apane AtmA kA hI karanA hogA / isake binA saMsArakA anta honA durlabha hai / bahuta kahA~ taka likheM / 11 upasaMhAra isa prakaraNakA sAra yaha hai ki pratyeka kArya apane svakAlame hI hotA hai, isalie pratyeka dravyakI paryAyeM kramaniyamita hai / ekake bAda eka apane apane svakAlameM nizcaya upAdAnake anusAra hotI rahatI hai / yahA~ para 'krama' zabda paryAyoMkI kramAbhivyaktiko dikhalAne ke lie svIkAra kiyA hai ora 'niyamita' zabda pratyeka paryAyakA svakAla apane apane nizcaya upAdAnake anusAra niyamita hai yaha dikhalAneke lie diyA gayA hai / vartamAnakAlameM jisa arthako 'kramabaddhaparyAya' zabda dvArA vyakta kiyA jAtA haiM, 'kramaniyamitaparyAya' kA vahI artha hai aisA svIkAra karanemeM Apatti nahI / mAtra pratyeka paryAya dUsarI paryAyase badhI huI na hokara apane me svatantra hai yaha dikhalAneke lie yahA~para hamane 'kramaniyamita' zabdakA prayoga kiyA hai| AcArya amRtacandrane samayaprAbhRta gAthA 308 AdikI TIkAmeM 'kramaniyamita' zabdakA prayoga isI artha meM kiyA hai, kyoMki vaha prakaraNa sarvavizuddhajJAnakA hai / sarvavizuddhajJAna kaise pragaTa hotA hai yaha dikhalAneke lie samayaprAbhRtakI gAthA 308 se 311 takakI arera mImAMsA karate hue AtmA karma Adi para dravyoMke kAryakA akartA hai yaha siddha kiyA gayA hai. kyoMki ajJAnI jIva anAdikAlase apaneko parakA kartA mAnatA A rahA hai / yaha kartApanakA bhAva kaise dUra ho yaha una gAthAoMmeM batalAnekA prayojana hai / jaba isa jIvako yaha nizcaya hotA hai ki pratyeka padArtha apane-apane kramaniyamitapanese pariNamatA hai isalie parakA to kucha bhI karanekA mujhameM adhikAra hai nahIM, merI paryAyoMmeM bhI maiM kucha pheraphAra kara sakatA hU~ yaha vikalpa bhI zamana karane yogya hai / tabhI yaha jIva nija AtmAke svabhAvasanmukha hokara jJAtA dRSTarUpase pariNamana karatA huA nijako parakA akartA vastutA svIkAra bow
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama-niyamitapayamImAMsA 269 karatA hai aura tabhI usane 'kramaniyamita' ke siddhAntako paramArtharUpase svIkAra kiyA yaha kahA jA sakatA hai| 'kramaniyamita kA sivAnta svayaM apanemeM maulika hokara AtmAke parasambandhI akartApanako siddha karatA hai| prakRtameM akartAkA phalitArtha ho zAtA-dRSTA hai / AtmA parakA akartA hokara jJAtA dRSTA tabhI ho sakatA hai jaba vaha bhItarase 'kramaniyamita' ke siddhAntako svIkAra kara letA hai, isalie mokSamArgameM isa siddhAntakA bahuta bar3A sthAna hai aisA prakRtameM jAnanA cAhie / isa viSayako spaSTa karate hue AcArya amRtacandra ukta gAthAoMkI TIkA karate hue kahate haiM jIvo hi tAvat kramaniyamitAsmapariNAmarutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno'jIva eva na jIvaH, sarvavyANA svapariNAmaH saha tAdAtmyAt kaMkaNAdipariNAmaH kAJcanavat / evaM hi jIvasya svapariNAmairutpadyamanasyApyajIvena saha kAryakAraNabhAvo na sivapati, sarbadravyANAM dravyAntareNa sahotpAyotpAdakabhAvAbhAvAt / tadasikho cAjIvasya jIvakarmatvaM na sidyacati / tadasiddhI ca kartR-karmaNorananyApekSasiddhatvAd jIvasyAjIvakatRtvaM na siddhayati, ato jIvo'kartA'vatiSThate // 308-311 // prathama to jIva kramaniyamita apane pariNAmo ( paryAyoM) se utpanna hotA huA jIva ho hai, ajIva nahIM, isIprakAra ajIva bhI kramaniyamita apane pariNAmoMse utpanna hotA huA ajIva hI hai, jIva nahIM, kyoMki jaise sUvarNakA kakaNa Adi pariNAmoMke sAtha tAdAtmya hai vaise hI saba dravyokA apane apane pariNAmoMke sAtha tAdAtmya hai| isa prakAra jIva apane pariNAmose utpanna hotA hai, ata: usakA ajIvake sAtha kAryakAraNabhAva siddha nahIM hotA, kyoMki saba dravyoMkA anya dravyoMke sAtha utpAdya-utpAdaka bhAvakA abhAva hai aura eka dravyakA dUsare dravyake sAtha kAryakAraNabhAva siddha na honepara ajIva jIvakA karma hai yaha siddha nahIM hotA aura ajIvake jovakA karmatva siddha na hone para kartA-karma paranirapekSa siddha hotA hai aura kartA-karmake nirapekSa siddha honese jIva ajIvakA kartA siddha nahIM hotA, isalie jIva akartA hai yaha vyavasthA bana jAtI hai| isa uddharaNameM yaha siddha karake batalAyA gayA hai ki pratyeka drabyakI pratyeka paryAya kramaniyamitarUpase usakI utpAdya hotI hai aura vaha dravya
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 jainatasvamImAMsA usI vidhise usakA utpAdaka hotA hai| yaha utpAdya-utpAdakabhAva hI vastutaH kAraNa-kAryabhAva hai| isake sivAya anya saba upacarita kavana mAtra hai jo ukta prakArake nizcayakI siddhike liye kiyA jAtA hai| isa prakAra jIvaname 'kramaniyamitaparyAya' ke siddhAntako svIkAra karanekA kyA mahatva hai aura usakI siddhi kisa prakAra hotI hai isakI mImAMsA kii|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka niyatisvarUpamImAMsA upAdAna nija guNa kahA 'niyati' svalakSaNadravya / aisI akSA jo gaha jAno usako bhavya // 1. upobAta aba prazna yaha hai ki AtmA paramArthase parakA akartA hokara jJAtAdRSTA banA rahe isa tathyako phalita karaneke liye 'kramaniyamita paryAya' kA siddhAnta to svIkAra kiyA para use svIkAra karanepara jo niyativAdakA prasaMga upasthita hotA hai usakA parihAra kese hogaa| yadi kahA jAya ki niyativAdakA prasaMga AtA hai to bhale hI Ao, mAtra isa bhayase 'kramaniyamita paryAya' ke siddhAntakA tyAga thor3e hI kiyA jA sakatA hai to yaha kahanA bhI ucita nahIM hai. kyoMki zAstrakAroMne niyativAdako ekAntame sammilitakara usakA niSedha hI kiyA hai| isakA samarthana gommaTasAra karmakANDake isa vacanase bhI hotA hai attu jahA jeNa jasNa ya NiyameNa hodi tadA / teNa tahA tassa have idi vAdo NiyadivAdo du / / 882 // jo jaba jisa rUpase jisa prakAra jisake niyamase hotA hai vaha usa rUpase usake hotA hI hai isa prakAra jo vAda hai vaha niyativAda hai / / 882 / / yaha ekAnta niyativAdakA artha hai / isa prakAra ekAnta niyativAdakA bhava dikhalAkara jo mahAzaya 'kramaniyamita paryAya' ke siddhAntako avahelanA karate hai unhe yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jina ekAnta manavAlone sarvathA niyativAdako svIkAra kiyA hai ve na to paramArthasvarUpa kArya-kAraNa paramparAko hI svIkAra karate haiM aura na tadanuSaMgI upacarita kArya-kAraNa paramparAko hI svIkAra karate haiN| aura yaha hamArA korA kathana nahIM hai, kintu bartamAnakAlameM isa viSayakA pratipAdana karanevAlA jo bhI sAhitya upalabdha hotA hai usase isakA samarthana hotA hai| tIrthakara bhagavAna mahAvIrake kAlameM bhI aise aneka mata pracalita the jo aise aneka ekAnta matoMkA samarthana karate the| aise kaI matoMkA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jainatattvamImAMsA ullekha gommaTasAra karmakANDameM bhI dRSTigocara hotA hai / ve haiM ekAntakAlavAda, ekAnta IzvaravAda, ekAnta AtmavAda, ekAnta niyativAda aura ekAnta svbhaavvaad| isake lie dekhiye gommaTasAra karmakANDa gAthA 879 se 883 tk| aba vicAra kIjiye ki jainadarzana inameMse kAraNarUpase kise nahIM svIkAratA, api to vaha kisI na kisI rUpameM sabhIko kAraNarUpase svIkAra karatA hai, kyoMki vaha kAryake prati kAlako bhI kAraNa mAnatA hai, Izvarake sthAnameM anukUla bAhya sAmagrIko bhI kAraNa mAnatA hai| AtmAke sthAnapara jIvAdi pratyeka dravyasAmAnyako bhI kAraNarUpase svIkAra karatA hai| niyatike sthAna kramaniyamita pratyeka upAdAnako bhI kAraNarUpase svIkAra karatA hai aura svabhAvako bhI kAraNarUpase svIkAra karatA hai| isI tathyako dhyAnameM rakhakara paNDita pravara banArasIdAsajIne 'pavasvabhAva pUrava udaya' ityAdi dohA lipibaddha kiyA hai| aura sAtha hI yaha sUcanA bhI kI hai ki inameMse mAtra kisI ekako kAraNa mAnanA mithyAtva (ajJAna) hai| mokSamArgI to sabame kAraNatA svIkAra karatA hai| yaha dUsarI bAta hai ki inameMse kona kAraNa kAryarUpa vastukA aMga honese paramArthasvarUpa hai aura kona vAstavika kAraNa na honese bAhya-vyAptivaza svIkAra kiyA gayA hai / __ hama dekhate hai ki lokameM yathA prayojana kisI ekako mukhya kara kathana karane aura usake atirikta sabako gauNa kara denekI paddhati hai| jaise kisAnoMko khetImeM saphalatA milane para koI Izvarako dhanyavAda detA hai, koI apane parizramako aura koI bhaagyko| vicAra kara dekhA jAya to prayatnapUrvaka kheta bhI jutA haA thA, usameM khAta bhI par3A thA, bIja bhI puSTa thA Rtu bhI anukUla thI aura kisAnane parizrama bhI khUba kiyA thaa| isa prakAra bAhya-Abhyantara sAmagrIkI samagratA thI para kisI ekako mukhyakara aura zeSako gauNa kara yaha kahA jAtA hai ki bhAI ! tumane khUba parizrama kiyA isakA yaha phala hai Adi / yaha goNa-mukhya rUpase kathana karanekI paddhati Agamame bhI svIkAra kI gaI hai| karmakI apekSA jaba kathana kiyA jAtA hai taba yaha kahA jAtA hai ki darzanamohanIya karmake upazamase upazama samyagdarzana hotA hai, manuSyAyuke udayase manuSya paryAya milatI hai aadi| vicAra kara dekhA 1. AtmAke sthAnameM puruSArtha aura niryAtake sthAnameM nizcaya upAdAna artha jaina darzanameM gRhIta hai|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka niyatisvarUpamImAMsA jAya to yahAM anya saba kAraNoMko gauNa kara karmakI mukhyAtAse kapana kiyA gayA hai| yaha kathana karanekI zailI hai, isaliye hama ise ekAntaparaka kathana nahIM mAnate, usI prakAra sarvatra samajhanA caahiye| isake vipa. rIta yadi koI yaha mAna kara calatA hai ki isa jIvane mAtra karmake upazamase upazama samyagdarzanako prApta kiyA hai, isameM anya koI kAraNa nahIM hai to vaha avazya hI ajJAnabhAjana bana jaaygaa| isa prakAra vivekase vicAra karane para yaha nizcita hotA hai ki pratyeka kArya jaba saba kAraNoMkI samagratAmeM hotA hai taba usakA niyatirUpa nizcaya upAdAna kAraNa bhI svIkAra karanA bAbazyaka ho jAtA hai aura isa prakAra jainadarzanameM kArya-kAraNa paramparAkI apekSA, kAraNarUpase samyaka niyatiko bho sthAna mila jAtA hai| ise aura adhika vyApakarUpase dekhA jAya to mAluma par3atA hai ki aisA vastusvabhAva niyata hai ki jo bhavya haiM ve hI mokSake pAtra hoMge / hae yA hote haiM, abhavya nhiiN| yaha bhI vastukA svabhAva niyata hai ki kisI bhI dravyakA vivakSita kArya vivakSita nizcaya upAdAnakI bhUmikA para pahuMcane para hI hotA hai, anya nizcaya upAdAnake honepara nahI / jaise jo jIva prathamopazamasamyaktvako utpanna karatA hai vaha jaba anivRtikaraNake antima samayame nizcaya upAdAnakI bhUmikAmeM pahaMcatA hai tabhI usako vAstavameM prApta karanekA adhikArI hotA hai| usameM bhI use tadyogya AtmAke sanmakha paruSArtha karane.. para hI yaha bhamikA milatI hai. anya bAhya padArthoMko kAraNa mAnakara unameM upayogake bhramAnese nhiiN| isase hameM yaha mAlUma paDa jAtA hai ki kisa kAryake honekI niyata vyavasthA kyA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jainadarzanane kAryakAraNa paramparAko svIkAra karake usake agarUpameM samyak niyatiko bhI sthAna diyA hai| isase itanA avazya hI nizcita hotA hai ki use ekAntase niSativAda svIkAra nahIM hai| eka niyativAda hI kyA use kAlavAda, puruSArthavAda, svabhAvavAda aura Izvara (bAhya kAraNa) vAda yaha koI bhI vAda ekAntase svIkAra nahIM hai, kyoMki vaha AtmAke pratyeka kAryakI utpattimeM svabhAva, puruSArtha, kAla, bAhya saMyoga aura niyati (nizcaya upAdAna) ina sabakI yathAsaMbhava nicaya-vyavahAralpa kAraNatA svIkAra karatA hai| isaliye usane jahA~ ekAntase niyativAdakA niSedha kiyA hai vahAM usane ekAntase mAne gaye ina saba vAdoMkA bhI niSedha kiyA hai| phalasvarUpa yadi koI - mama Hamarati - 18
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 janatattvamImAMsA mahAzaya karmakANDakI pUrvokta gAthA parase yaha artha nikAle ki jainadarzana meM samyak niyati ( nizcaya upAdAna) ko raMcamAtra bhI sthAna nahIM hai to usakA usa parase yaha arthaM phalita karanA ajJAna hI kahA jAyagA, kyoMki kArya-kAraNa paramparA meM upAdAna - upAdeyake avinAbhAvako svIkAra karanese to samyak niyatikA samarthana hotA hI hai / sAtha hI jainadarzana meM aisI vyavasthAe~ bhI svIkAra kI gaI haiM jinase spaSTataH samyak niyatikA samarthana hotA hai / yathA dravyoMkI apekSA - sAmAnyase saba dravya chaha haiN| vizeSakI apekSA jIva dravya ananta hai, pudgala dravya unase bhI anantaguNe haiM, kAla dravya asaMkhyAta haiM tathA dharma, adharma aura AkAza dravya eka-eka haiN| ye saba dravya apane-apane guNa- paryAyoMme niyata hai| kisI bhI dravyake guNa-paryAya kisI dUsare dravyake nahIM hote / ye utpAda vyaya svabhAvavAle hokara bhI inakI saMkhyA me vRddhihAni nahI hotI / sadA anvayakI apekSA dhruvasvabhAvako liye hue bane rahate haiN| ye saba dravya eka sAtha rahate hai para koI bhI dravya apanA sva' dUsareko samarpaNa nahIM karanA aura na hI dUsareke 'sva' ko svIkAra hI karatA hai / isIliye Agamame vastukA vastutva batalAte hue kahA gayA hai ki sva'kA upAdAna aura 'para' kA asohana karake rahanA hI vastukA vastutva hai / dravya kaho yA vastu kaho donoMkA artha 'eka hI hai| pratyeka dravyakeM anantaguNa aura kAladravyake samayoMke barAbara ananta paryAyeM hai / kSetra apekSA - AkAzake do bheda haiM--lokAkAza aura alAkAkAza / alokAkAza anantapradezI hai aura lokAkAzake asaMkhyAta pradeza hai / aisA svayaMsiddha niyama hai ki chaho dravya lokAkAzameM hI svayaM avasthita rahate haiM / inhe kisIne lAkara yahA~ rakhA ho yA dharma-adharma dravyane unhe kaidakara rakhA ho aisA nahIM hai / lokAkAza akhaNDa eka hokara bhI prayojana vizeSame usake tIna bheda kiye jAte hai -- Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / svabhAvataH vaimAnika deva aura siddhoke sadAkAla rahanerUpa kSetrako Urdhvaloka kahate haiM / aisA svabhAvasiddha niyama hai ki yahA~ ekendriya jIvoMkI utpatti to hotI hai, para anya dvIndriyAdi jova trikAlameM nahIM pAye jAte / citrA pRthivIse lekara Rju vimAnaka adhobhAga taka madhya loka hai / yahA~ ekendriya jIva to pAye hI jAte hai, anya dvIndriya Adi jIva bhI pAye jAte
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 samyak niyatisvarUpamImAMsA haiN| manuSyoMkA kSetra DhAI dvIpa aura do samudra hai| isa maryAdAko ullaMghana karane meM ve asamartha haiN| deva bhI unheM mAnaSottara parvatase usa bhAgameM le jAne meM asamartha haiM / vaimAnika deva bhavanavAsI aura jyotiSI deva prayojana vizeSase yahAM Ate avazya haiM para yahAM unakI utpatti nahIM hotii| so kyoM, kyoMki aisA svabhAvasiddha niyama hai| citrA pRthivIke nIcekA bhAga adholoka kahalAtA hai| isameM mukhyatayA nArakiyoMkI utpatti hotI hai aura ve vahIM rahate bhI haiN| usa kSetrako chor3akara unakA bAhara gamanAgamana honA sambhava nahI hai yaha bhI svayaMsiddha niyama hai| madhyalokameM asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra haiN| unameM jahA~ karmabhUmi yA bhogabhUmi yA donoMkA jo krama niyata hai usameM kabhI bhI vyatikrama honA sambhava nahIM hai / isa prakAra kSetrakI apekSA hama vicAra karate haiM to jahA~ jo vyavasthA hai vaha aparivartanIya hai| lokameM koI aisI bAhya sAmagrI nahI pAI jAtI jo isa kramako bhaMga karanemeM samartha hotI ho| kSetrakI apekSA saba vyavasthAyeM sunizcita haiM / kAlakI apekSA-kalaloka aura adholokameM tathA mavyalokake bhogabhUmisambandhI kSetroMme isI prakAra svayabhUramaNa dvIpake uttarArdha aura svayaMramaNa samudrame tathA videha kSetra meM jahAM jisa kAlakI vyavasthA hai vahA~ anAdi kAlase usI kAlakI pravRtti hotI A rahI hai aura ananta kAla taka usI kAlakI pravRtti hotI rhegii| isake sivA karmabhUmisambandhI jo bharata-aigavata kSetra bacatA hai usameM kalpakAlake anusAra nirantara aura niyamitarUpase utsarpiNI aura avasapiNIko pravatti hotI rahatI hai| mAtra huNDAvasarpiNI isakA apavAda hai so isakA bhI niyama hai ki kitane kAla bAda yaha kAla AtA hai| aniyama kucha bhI nahIM hai| eka kalpakAla 20 kor3A-kor3I sAgaropamakA hotA hai| usameMse dasa kor3AkoDo sAgaropama kAla utsarpiNIke liye aura itanA hI kAla avasarpiNIke liye sunizcita hai| usameM bhI ye pratyeka utsapiNI aura avasapiNI chaha-chaha kAloMmeM vibhakta haiN| usameM bhI jisa liye jo kAla niyata hai usake pUrA honepara svabhAvataH usake bAdake kAlakA prArambha ho jAtA hai| udAharaNArtha avasarpiNI kAlameM jIvoMkI Ayu aura kAya hAsonmukha hote haiM tathA unake jaba jitane bAhya nimitta karma aura nokarma hote haiM ve bhI hrAsonmukha paryAyoke honemeM bAhya nimitta hote haiN| kintu avasarpiNokAlakA anta hokara utsapiNIkAlake prathama
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Peeperracent ra76 jainatattvamImAMsA samayase yaha sthiti svayaM badala jAtI hai| taba karma aura nokarma usI prakArake jIvoMke pariNamanameM bAhya nimitta hone lagate haiN| vicAra to kIjiye ki jo audArika zarIra nAmakarma uttama bhogabhUmimeM vahA~ prApta honevAle zarIrake hone meM bAhya nimitta hotA hai vahI audArika zarIra nAmakarma karmabhUmike antima kAlameM vahA~ prApta honevAle zarIrake hone meM bhI bAhya nimitta hotA hai| donoMkA anubhAga eka samAna hote hue bhI aisA bheda kyoM paDatA hai ? vicAra kojiye? yadi kahA jAya ki kAlabhedase aisA hotA hai to kAlameM anya dravyake kAryakA kartRtva svIkAra karanA par3egA jo yuktiyukta nahIM hai| ata yahI mAnanA par3atA hai ki pratyeka dravyakA aisA svabhAva hai ki apane prati samayake niyata upAdAnake anusAra vaha bhinna-bhinna prakArase pariNamana karatA hai. ataH yaha svIkAra kara lenA hI Agama sammata pratIta hotA hai ki mAtra bAhya vyAptivaza hI bAhya sAmagrImeM kAraNatA svIkAra kI gaI hai| isI prakAra ina kAloko antarvyavasthA para dhyAna diyA jAya to jJAta hotA hai ki utsapiNIke tRtIya kAlameM aura avasarpiNIke caturtha kAlame caubIsa tIrthapUra, bAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, nau balabhadra, gyAraha rudra aura caubIsa kAmadevoMkA utpanna honA sunizcita hai| niyamAnusAra honevAle ye pada kabhI adhika aura kabhI kama kyoM nahI hote. vicAra kiijiye| karmabhUmime AyakarmakA bandha kisIke AThoM apakarSakAloMme aura kisIke sAta Adi apakarSa kAloMmeM yA maraNake antarmaharta pahale hI kyo hotA hai| isake bandhake yogya pariNAma usI samaya hote haiM so kyoM, vicAra kiijiye| Ayubandhake bAda bhujyamAna Ayu jitanI zeSa rahatI hai usakA pUrA bhoga hokara hI jIvakA parabhava gamana hotA hai so kyo, viSa, zastrAdike balase isameM phera-phAra kyo nahIM hotA, vicAra kIjiye / jo isa vyavasthAke bhItara kAraNa antanihita hai use dhyAname liijiye| chaha mAha ATha samayameM chaha sau ATha jIva niyamase mokSa jAte haiM aura utane hI jIva nitya vinodase nikalakara vyavahAra rAzimeM Ate hai so kyoM, vicAra kiijiye| kyA isase vastusvabhAvake Upara sundara prakAza nahIM pdd'taa| vikalpake anusAra kucha bhI bolanA aura likhanA aura bAta hai| yadi mithyA tajJAnake balase honevAle vikalpake anusAra vastukA pariNamana mAna liyA jAya to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bAhya sAmagrIke balase abhavya bhI bhavya :
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvarUpamImAMsA 277 bana jAte haiM Adi, kyoMki aba pratyeka kAryameM nizcaya upAdAnakI mukhyatA na rahakara bAhya sAmagrIkI mukhyatA mAna lI jAtI hai saba yaha mAna lene meM Apatti hI kyA ho sakatI hai, isaliye isa Apattise bacaneke liye Agamako sAkSImeM yaho svIkAra kara lenA hI ucita pratIta hotA hai ki tInoM kAloMkI paryAyeM apane nizcaya upAdAnake anusAra kramaniyamita hI hotI haiN| yahI kAlaniyama hai aura isIliye pratyeka kAryameM kAlakI nimittatA svIkAra kI gaI hai| bhAvakI apekSA-kaSAyasthAna aura anubhAgasthAna asaMkhyAta lokapramANa haiM tathA yogasthAna jagaNike asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| ye nyUnAdhika nahIM hote| sthUlarUpase saba lezyAeM chaha haiN| unake avAntara bhedoMkA pramANa bhI sunizcita hai| devalokameM tIna zubha lezyAeM aura naraka lokameM tIna azubha lezyAeM hI hotI haiN| usameM bhI pratyeka devalokakI aura pratyeka narakalokakI lezyA sunizcita hai| yaha bhI niyama hai ki manuSya yA tiryazca jisa svarga yA narakameM jAtA hai usakI maraNake antamuhUrta pahale vaha lezyA niyamase ho jAtI hai| aisA kyoM hotA hai ? bAhya sAmagrIke balase usameM phera-phAra kyoM nahIM ho pAtA, vicAra kiijiye| yadi kisI tiryaJca yA manuSyane devAyukA bandha kiyA ho aura maraNake samaya vaha azubha lezyAmeM mare to vaha bhavanatrikameM hI utpanna hotA hai, so kyo ? vicAra kiijiye| isI prakAra bhogabhUmike manuSyoM aura tiyaM come bhI lezyAkA niyama hai| karmabhUmimeM aura ekendriyAdi jIvoMmeM yathAsambhava lezyA parivartana hotA hai avazya para vaha niyata kramase hI hotA hai, so kyoM ? vicAra kIjiye / guNasthAnoMmeM bhI pariNAmoMkA utAra-car3hAva zAstrokta niyata kramase hI hotA hai| adhaHkaraNa Adi pariNAmokA krama niyata hai| tathA usame kisa pariNAmake sadbhAvameM kyA kArya hotA hai yaha bhI niyata hai| eka saptama narakakA nArakI aura eka nauveM greveyakakA deva ye donoM jaba prathamopazama samyaktvako utpanna karate haiM taba inake lezyAmeda, gatibheda Adi honepara bhI adhaHkaraNa Adi pariNAmoMkI jAtimeM antara nahIM hotaa| koI isakA antaraMga kAraNa to honA cAhiye ? vicAra kiijiye| unake sadbhAvameM jo kArya hote haiM ve kisIke hoM aura kisIke na hoM aisA na hokara sthitibanvApasaraNa mAdi kArya sabake hote hai so kyoM ? vicAra kiijiye| eka guNitakarmAzika jIva hai aura eka kSatikarmA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra78 jainatattvamImAMsA zika jIva haiN| ina donoMke apUrvakaraNameM pahu~canepara jo sthitikANDaka ghAta hote haiM unameM jamIna-AsamAnakA antara rahatA hai, so kyoM ? vicAra kiijiye| aise jovoMke ina kAryoM meM anya dravya kSetra Adi phera-phAra nahIM kara sakate ? so kyoM, kyA isase yaha siddha nahIM hotA ki pratyeka dravyakA pariNamana apane-apane niyata upAdAnake anusAra krama niyamita hI hotA hai| jo mahAzaya apane vikalpoMke anusAra niyata upAdAnako tilAMjali dekara bAhya sAmagrIke balapara dUsare dravyoke kAryoma phera-phArakI kalpanA karake asat kathana karate hai unhe ukta tathyoMpara vicAra karanA caahiye| dhavalA pustaka 6 pR0 204-205 me pA~ca labdhiyoMkA svarUpa nirdeza kara yaha kahA gayA hai ki ina pA~ca labdhiyoMke honepara tIna karaNayogya pariNAmokI upalabdhi hotI hai| taba prazna kiyA gayA hai ki sUtra meM to kAlalabdhi ho kahI gaI hai| aisI pRcchA dvArA zaMkAkAra yaha jAnanA cAhatA hai ki jaba kAlalabdhike balase hI samyaktvako utpatti hotI hai taba kSayopazama Adi pA~ca labdhiyokA upadeza kyo diyA gayA hai ? isa zakAkA samAdhAna karate hue AcArya kahate hai ki pratisamaya anantaguNahIna anubhAgakI udoraNA, anantaguNita kramase vardhamAna vizuddhi aura AcArya kA upadeza yaha saba bAhya sAmagrIko prApti eka kAlalabdhike honepara hI | hotI hai| isase bhI yahI mAlama paDatA hai ki jisa kAryakA jo niyata samaya hai usI samaya hI vaha kArya bAhya-AbhyAntara sAmagroko nimittakara hotA hai| ina dono prakArakI sAmagrIke yugapata prApta honeme kabhI bhI vyavadhAna nahIM par3atA itanA sunizcita hai| dhavalAjIkA vaha uddharaNa isa prakAra hai___ edesu satamu karaNajoggabhAvuvalabhAdo / mRtte kAlaladdhI caiva parUvidA, namhi edAsi laddhoNa kathaM sa bhavo ? Na, paDisamayamaNataguNahINaaNubhAgudIraNAe aNataguNakameNa vaDmANavisohIe Airiyo vadesalabhassa ya tattheva sabhavAdo / 2. zaMkA-samAdhAna zaMkA-svabhAvaparyAyeM kramaniyamita hI hotI haiM, para vibhAvaparyAya bhI kramaniyamitarUpase hI hotI hai aisA koI ekAnta nahI hai ? samAdhAna-jaba ki paramAgamame kArya-kAraNabhAvakA vicAra eka hI prakArase kiyA gayA hai aisI avasthAme svabhAva paryAyoMko kramaniyamita
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvarUpamImAMsA mAnanA aura vibhAvaparyAyoMke viSayameM aniyamakI bAta karanA yukta pratIta nahIM honaa| ___ zaMkA-anagAradharmAmRtameM vibhAvakA artha nimitta kiyA gayA hai, isaliye vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAyakA yaha artha hotA hai ki jo paryAyeM bAhya nimittoMse hotI haiM ve vibhAvaparyAyeM kahalAtI haiM aura jo svabhAvase hotI haiM ve svabhAvaparyAyeM kahalAtI haiN| isa prakAra ukta paryAyoMkA yaha artha karanA hI saMgata pratIta hotA hai ? samAdhAna-yaha ThIka nahIM hai, kyoMki AgamameM yaha batalAyA gayA hai ki AkAzake avagAhanake liye vahI svayaM nimitta hai aura kAladravyake pariNamanake lie bhI vahI svayaM nimitta hai| isake atirikta lokameM jIvAdi dravyoMke anya jitane bhI kArya hote hai unake koI na koI bAhya nimitta avazya hote haiM, cAhe ve svabhAvaparyAyeM hI kyoM na hoN| vastutaH vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAya aisA bheda honekA kAraNa anya hai| pudgala dravyakI to cAla hI nirAlI hai eka to vaha jaDa hai aura dUsare yogya sthiti Anepara usakI svabhAvaparyAya hI vibhAvapariNamanakI kAraNa hotI hai Adi / kintu jIvadravyakI sthiti isase sarvathA bhinna hai| aba prakRtameM vicAra yaha karanA hai ki vibhAva paryAyoMko jo bAhya nimittoMse honA kahA gayA hai so ve dravya yadi kartA hokara dUsare dravyakA kArya karate haiM to isakA artha yaha huA ki pariNamana koI karatA hai aura kArya koI dUsarA dravya kahalAtA hai| kintu una mahAzayoko yadi yaha artha mAnya na ho to phira ve bAhma nimittoMse vibhAvaparyAyakA honA kyoM kahate haiM, phira to unheM yaha svIkAra kara lenA cAhiye ki balAt koI kisIko vibhAvarUpa pariNamAtA nahI hai| isase yaha kArya huA yaha kevala vyavahAramAtra hai jo bAhya vyAptiko dekhakara kiyA jAtA hai| aura.. isI tathyako dekhakara samayasAra gAthA 80 meM nimitta-naimittika sambandha kA ullekhakara 83 gAthA dvArA bAhya nimittameM paramArthase parake kAryake kartRtvakA niSedha kara diyA gayA hai| zakA-yadi yaha bAta hai to iSTa kAryakI siddhike liye tadyogya sAmagrIkA saMyojana kyoM kiyA jAtA hai ? samAdhAna-bAhya aura Abhyantara upAdhiko samagratAmeM pratyeka kArya hotA hai isa niyamake anusAra iSTa kAryako siddhi ke liye pratyeka vyakti usake saMyojanameM prayatnazIla hotA hai... kArya hotA hai apane kAlameM svayaM hI, bAhma sAmagrI to use utpanna karatI nahIM / Abhyantara sAmagrI
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jainatasvamImAMsA bhI kaba taka vaha svayaM yogya bhUmikAmeM nahIM pahu~catI taba taka bAhya sAmagrIko sannidhi rahanepara bhI vaha iSTa kAryarUpa nahIM pariNamatI, isIliye kArya apane kAlameM svayaM hotA hai yaha kahA gayA hai| udAharaNArtha anantAnanta visrasopacaya AtmAke sAtha eka kSetrAvagAha hokara rahate haiM, parantu ve sabake saba eka samayame karmarUpa nahI pariNamate / jaba jinakA karmarUpa honekA eka kAla hotA hai tabhI ve svayaM karmarUpa pariNamate hai / jIvake kaSAya aura yoga unako karmarUpa nahIM pariNamAte / zaMkA-hama yaha nahIM kahate ki eka dravya dUsare dravyakA kArya karatA hai, kintu hamArA kahanA yaha hai ki eka dravyakI sahAyatAse dUsarA dravya apanA kArya karatA hai ? samAdhAna-eka dravya dUsare dravyakI sahAyatAse apanA kArya karatA hai isakA artha kyA hai ? kyA yaha artha hai ki jisa prakAra haradI aura cUnA donoM milakara (eka kSetrAvagAharUpa hokara) lAla raMgarUpa pariNama jAte haiM usI prakAra yadi vivakSita dravya bAhya nimittarUpa dravyake sAtha milakara kArya karanevAlA mAna liyA jAya to donoM dravyoMko eka prakArake pariNAmase pariNata dikhalAI denA caahiye| aura aisI avasthAmeM rasoIyA aura cAvala Adi donoM dravya rasoIrUpa pariNama jaayeNge| / kintu aisA hotA nahI, isalise yahI mAnanA cAhiye ki jise hama bAhya nimitta kahate haiM usake vinA hI pratyeka dravya usase pRthak hokara / hI svayaM apanA kArya karatA hai| zakA-hama bAhma nimittakI sahAyatAkA yaha artha karate haiM ki usake vinA dUsarA dravya apanA kArya karane meM asamartha hai ? samAdhAna-pratyeka dravya bAhya nimittake vinA hI svayaM apanA kArya karatA hai| parantu kAlika bAhya vyAptiko dekhakara hI do dravyoMmeM nimitta-naimittikasambandhakA vyavahAra kiyA gayA hai, isaliye vivakSita kAryake samaya usake sAtha avinAbhAvako prApta bAhya nimittabhUta dUsarA dravya hotA hI hai, ata: bAhya nimittarUpa dravyake vinA dUsarA dravya apanA kArya karane meM asamartha hai yaha kahanA yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| jaise yaha kahA jAtA hai ki vivakSita kAryakA bAhya nimitta hotA hai tabhI vaha kArya hotA hai so usake sthAnapara hama yaha bhI kaha sakate haiM ki jaba vivakSita kArya hotA hai taba usakA bAhya nimitta hotA hI hai, kyoMki ina donomeM rUpa-rasake samAna samavyApti hai| isI tathyako dhyAnameM
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvarUpamImAMsA . 201 rakhakara harivaMzapurANameM kahA bhI hai svayaM karma karotyAtmA svayaM ttphlmaante| ' , svayaM bhramati saMsAre svayaM tasmAvimucyate 4-12 // AtmA svayaM apanA kArya karatA hai, svaya usakA phala bhogatA hai, svaya saMsArameM paribhramaNa karatA hai aura svayaM hI rAga-dveSa AdirUpa saMsArase mukta hotA hai / / 44-12 // pratyeka vastu apanA kArya bAhya sAmagrIkI apekSA kiye vinA hI karatA hai yaha hama pahale hI likha Aye haiM so isase bhI yahI siddha hotA hai ki pratyeka kAryake samaya bAhma nimittako kevala bAhya vyAptivaza ho svIkAra kiyA gayA hai| vaha vivakSita kAryameM kisI prakArako sahAyatA karatA hai, isaliye nhiiN| jIvakI vibhAva paryAya aura svabhAva paryAya honekA yaha kAraNa nahIM hai ki jIvakI vibhAva paryAya hote samaya paradravya usameM kucha karAmata kara detA hai| karatA to jIva use svayaM hI hai| kintu jaba jIvakA parakI ora jhukAvarUpa pariNAma hotA hai taba vibhAva paryAya hotI hai aura jaba svaparake bheda-vijJAnake sAtha svakI ora jhukAvavAlA pariNAma hotA hai taba svabhAva paryAya hotI hai| 3 Agamake prakAzameM samyak niyatikA samarthana isa prakAra niyata svabhAvake antargata niyata upAdAnase niyata kArya honeke kAraNa dravyAdikI apekSA pUrvameM kahI gaI vyavasthAyeM kaise niyata haiM yaha vyavasthA bana jAtI hai| AgamameM bhI aise pramANa vipula mAtrAmeM upalabdha hote haiM jinase ukta tathyoMke sAtha samyaka niyatikA spaSTarUpase samarthana hotA hai / udAharaNArtha dvAdazAnuprekSAmeM svAmI kArtikeya kahate jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kAlammi / NANaM jiNeNa NiyadaM jammaM ahama maraNaM bA // 321 // ta tassa tammi dema teNa vihANa tammi kAlammi / ko sakkA cAtvedUM iMdobA maha jiNido vA // 322 // jisa jIvakA jisa deza aura jisa kAlameM jisa vidhise janma athavA maraNa jinendradevane niyata jAnA hai||322|| usakA usa deza aura usa kAlameM janma athavA maraNa usa vidhise niyamase hotA hai| cAhe indra ho athavA svayaM jinendradeva hoM ise calAyamAna kauna kara sakatA hai, arthAt koI bhI ise calAyamAna nahIM kara sakatA // 323 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 jainatattvamImAMsA yahA~ janma aura maraNa ye upalakSaNa vacana hai| isase sabhI kAryoMkA niyata deza aura niyata kAlameM niyata vidhise honA nizcita hotA hai jo niyata dravya, kSetra, kAla aura bhAvake sAtha pratyeka dravyake apane nizcaya upAdAnake anusAra niyata kArya honekA samarthana karatA hai| yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki jinadevane jisa kAryako jisa deza aura jisa kAlameM jisa vidhise jAnA hai kArya to usa deza aura usa kAlameM usI vidhise hogA isameM sandeha nhiiN| parantu zrutajJAnakI apekSA vicAra karate haiM to kisa dravya, kSetra, kAla aura bhAvake yogame kauna kArya ho yaha niyama nahI kiyA jA sakatA hai| isaliye zrutajJAnakI apekSA koI kArya apane niyata samaya para hI hotA hai aura koI kArya niyata samayako choDakara Age-pIche bhI hotA hai / nizcaya upAdAna to aneka yogyatAoMvAlA hotA hai, isaliye bAhya sAmagrI jaba jaisI milatI hai usIke anusAra kArya hotA hai| kintu ukta kathanako dekhate hae aisA lagatA hai ki kArtikeya svAmIke sAmane bhI aisA anargala kathana karanevAle vyakti rahe hai| isIlie hI aise kathanako lakSya kara svAmIjIke mukhase yaha gAthA nikalI hai eva jo Nicchayado jANadi davANi savvapajjAe / so saddiTThI suddho jo makadi so hu kuddiTThI / / 323 // isa prakAra jo nizcayase saba dravyo aura unakI saba paryAyoko jAnatA hai vaha zuddha samyagdRSTi hai aura jo zaMkA karatA hai vaha kudRSTi ( mithyAdRSTi ) hai // 323 / / yaha kitanI mArmika do TUka bAta kahI gaI hai| kevalajJAna aura zrutajJAname itanA hI antara hai ki kevalajJAna saba dravyoMko aura unakI samasta paryAyoMko pratyakSa jAnatA hai aura zrutajJAna unako parokSa jAnatA hai ( AptamImAMsA 105 kaa)| yaha zrutajJAnakI mAtra prazasA nahIM hai, kintu vastusthiti hai| jo kevalajJAnakA anusaraNa karanevAlA na ho vaha zrutajJAna hI nahIM, mithyA zrutajJAna hai| isaliye zrutajJAna usI prakArase jAnatA aura mAnatA hai jaisA kevalajJAnameM jhalakatA hai, prakRtameM aisA nizcaya karanA hI samyagdRSTikA bAhya lakSaNa hai| yadi hama apane anya zAstroMko dekhate haiM to unase bhI isI tathya para pahaMcate haiM ki sabhI paryAye samyaka niyatike peTameM samAI haI haiN| padmapurANase bhI isI tathyakA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvarUpamImAMsA 283 283 samarthana hotA hai| vahAM kahA gayA hai yatprAptavyaM yadA yena yatra yAvadyato'pi vaa| . tattrApyate tadA tena tatra tAvattato dhruvam // 29-83 / / jisa jIvake dvArA jahA~ jisa kAlameM jisa kAraNase jisa parimANameM joprAptavya hai usa jIvake dvArA vahA~ usa kAlameM usa kAraNase usa parimANameM vaha niyamase prApta kiyA jAtA hai / / 29-83 / / yaha vastu vyavasthAkA udghoSaNa karanevAlA vacana hai| isa dvArA niyata bAhya deza aura kAlake sAtha niyata Abhyantara kAraNase honevAlI niyata paryAyake svarUpakI maryAdA batalAI gayI hai| samyaka niyatikA kauI mahAzaya kitanA hI niSedha kyoM na kareM, tathA kitane hI svAdhyAya premiyoMko kitane hI mahAzaya apane pakSameM karanekA upakrama kyoM na kareM, para itanemAtrase usakA niSedha nahI ho jaaygaa| kisIke dvArA apane kUtoM dvArA usakA niSedha kiye jAne para bhI vaha vastukA aga banA hI rahegA isameM sandeha nahIM / gommaTasAra karmakANDameM jahA~ ekAnta niyatikA niSedha kiyA gayA hai vahA~ ekAnta puruSArtha AdikA bhI niSedha kiyA gayA hai| isase kyA yaha mAnA jA sakatA hai ki jainadarzana meM puruSArtha Adiko yatkicit bhI sthAna nahIM hai| yadi nahIM to jaise prANImAtrake pratyeka kAryameM unakI ihaceSTA (puruSArtha) Adiko sthAna prApta hai vaise hI pratyeka kArya (paryAyakI utpatti) meM puruSArtha Adike sAtha svabhAva niyatiko bhI sthAna prApta hai| gommaTasAra karmakANDameM puruSArtha Adike sAtha jo niyatikA niSedha kiyA gayA hai so vaha ekAnta niyatikA hI niSedha kiyA gayA hai, samyaka niyatikA nhii| sarvathA eka-eka nayakI apekSA jo 363 mata banate haiM unakI vahA~ vistArase carcA karate hue batalAyA hai ki kriyAvAdI ekAntiyoke 180, akriyAvAdI ekAntiyoMke 84, ajJAnI ekAntiyoMke 67 aura ekAntI vainayikoMke 32 aise kula milAkara 363 mata hote haiN| Age inakA vistRta varNana karate hue likhA jAvadiyA vayaNapahA tAvadiyA ceva hoMti NayavAdA / jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoti parasamayA / / 894 / / paramamayANaM vayaNa micchaM khalu hoi sambahA vayaNA / jeNANaM puNa vayaNaM samma khu kahaMcivayaNAdo / / 895 / / jitane vacanapatha haiM utane hI nayavAda hote haiM aura jitane nayavAda
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 arrantriter hote haiM utane hI parasamaya ( mithyA mata ) hote haiM ( 894 ) mithyA matoMke vacana sarvathA vacanase yukta honeke kAraNa mithyA hote haiM / kintu anekAntI jainoMke vacana kathaMcit vacanase yukta honeke kAraNa samyak hote haiM / / 895 / / yaha jinAgamakA nicor3a hai / isase hama jAnate haiM ki jo 363 ekAnta mata kahe gaye haiM / sApekSArUpase ve sabhI mata jainoMko mAnya hai / jainAgamameM yadi ina matoMkA niSedha hai to kevala ekAntase hI unakA niSedha haiM / isI tathyako svIkAra karate hue AcArya samantabhadra AptamImAMsA meM kahate haiM mithyAsabhUho mithyA cenna mithyaikAntatAsti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 100 / / mithyA samUha yadi mithyA hai to hama syAdvAdiyoM ke yahA~ mithyA ekAnta nahIM hai, kyoMki nirapekSa naya mithyA hote haiM aura sApekSa naya vastu hote haiM aura ve hI kAryakArI mAne gaye haiM / / 108 / / yaha kArikA arthagarbha hai / isame samyak naya, mithyA naya, samyaka pramANa aura mithyA pramANa ina cAroMke svarUpa para spaSTataH prakAza DAlA gayA hai / tattvArthavArtikameM ina cAroMmeM kyA antara hai ise spaSTa kiyA gayA hai / usake prakAzameM isa kArikAko dekhanA-samajhanA cAhiye / vahA~ kahA hai ekAnta do prakArakA hai--samyaka ekAnta aura mithyA ekAnta / pramANa bhI do prakArakA hai--samyaka anekAnta aura mithyA anekAnta / hetu vizeSa kI sAmarthyakI apekSA karake pramANake dvArA kahe gaye arthake eka dezakA nirdeza karanevAlA samyaka ekAnta hai / ekAntake nizcayapUrvaka anya azeSa ( dharmoM ) ke nirAkaraName udyata mithyA ekAnta hai| eka vastu meM yukti aura Agamase aviruddha asti, nAsti Adi sapratipakSa dharmokA nirUpaNa karanevAlA samyaka anekAnta hai aura tan-atanusvabhAvarUpa vastuse zUnya parikalpita anekarUpa kahanevAlA kevala vacana yA jAnanevAlA mAtra jJAna mithyA anekAnta hai / usameMse samyaka ekAntakA nAma nama hai aura samyaka anekAnsakA nAma pramANa hai / yaha ukta cAroMkA svarUpa nirdeza hai| isase hama jAnate hai ki kArya -
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvalpamImAMsA 285 kAraNa paramparAmeM jina svabhAva, niyati (nizcaya ) bAhA nimitta, kAla aura puruSArtha ina pAMca kAraNoMkA nirdeza kiyA jAtA hai unakA samuccaya hone para kArya niyamase hotA hai| unakA samuccaya ho aura kArya na ho yaha bhI nahIM hai aura kArya ho aura unakA samuccaya na ho yaha bhI nahIM hai| yataH utpAda-vyarUpa paryAya prati samaya hotI hai ataH unakA samuccaya prati samaya hotA rahatA hai| pahale jo hama kriyAbAdiyoMke 180 bheda batalA yAye haiN| unameMse ekAnta niyativAdiyoMke 36 bheda haiM aura isI prakAra ekAnta puruSArthavAdI Adi pratyekake 36, 36 bheda haiM / jo isa ekAnta niyatike anusAra kAryoMkI utpatti mAnate haiM unhoMne kAryoMke prati anya bAhyAbhyantara kAraNoMkA niSedha kiyA aura isI prakAra jo kevala bAhya nimitta Adi eka ekase kAryoM kI utpatti mAnate haiM unhoMne bhI kAryoMke prati anya kAraNoMkA niSeSa kiyA, isaliye ye mithyA ekAntI hai| kintu jo pratyeka kAryameM ina pA~coMke samavAyako svIkAra karate haiM ve samyaka anekAntI haiN| prayojana vizeSase eka-eka kAraNake dvArA kAryakA kathana karanA anya bAta hai| parantu pratyeka kAryameM hotA hai ina pAMcoMkA samavAya hii| itanA avazya hai ki puruSArthakA vicAra kevala jIvoMko apekSA hI kiyA jAtA hai kyoki ajIvoMme puruSArthakA sarvathA abhAva hai| isaliye ajIvoMke sabhI kArya visrasA hI svIkAra kiye gaye hai| dUsare iha ceSTA dvIndriyAdi jovome hI dekhI jAtI hai, isaliye unake sabhI kAryoM meM gauNa-mukhya bhAvase puruSArthako bhI svIkAra kiyA hai| prAyogika saMjJA bhI inhIMkI hai| 4. upasaMhAra ___isa prakAra hama dekhate hai ki jahAM eka ora jainadharmameM ekAnta niyativAdakA niSedha kiyA gayA hai vahA~ dUsarI ora samyak niyatiko sthAna bhI milA huA hai, isalie ise sthAna denese hamAre puruSArthako hAni hotI hai aura hamAre samasta kArya yantrake samAna sunizcita ho jAte haiM yaha kahakara samyaka niyatikA niSeSa karanA ucita nahIM hai| yahA~ sabase pahale yaha vicAra karanA cAhie ki pratyeka vyaktikA puruSArtha kyA hai ? hama isakA lo nirNaya kareM nahIM aura puruSArthakI hAni batalA, kyA ise ucita kahA jA sakatA hai ? vastutaH pratyeka cetana dravya apaneapane kAryake prati pratisamaya puruSArtha kara rahA hai, kyoMki vaha apane puruSArthase pratyeka samayameM purAne kAryakA dhvaMsa kara naye kAryakA nirmANa
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 jainatattvamImAMsA karatA hai| isake sivA koI bhI vyakti anya koI kArya utpanna karaneko sAmarthya rakhatA ho aura apane puruSArtha dvArA use utpanna karatA ho to hameM jJAta nhiiN| sambhavata puruSArthavAdiyoMkA yaha kahanA ho ki jo yaha jIva apane ajJAnabhAvake kAraNa anAdi kAlase paratantra ho rahA hai usakA anta karanA hI isakA maccA puruSArtha hai to isake lie rukAvaTa hI kona DAlatA hai| kintu use apane ajJAnabhAvakA anta svayaM karanA hogaa| yaha kArya bAhya sAmagrIkA nahIM hai / anya paryAyake kAlame yadi vaha ajJAnabhAvakA antakara apanI icchAnusAra jJAnamaya paryAyako utpanna karanA bhI cAhe to itanA spaSTa hai ki apane cAhane mAtrase to ajJAna bhAvakA anta hokara jJAnamaya paryAya utpanna hogI nhiiN| na to kabhI aisA huA aura na kabhI aisA hogA hI, kyoki paryAyako utpattimeM jo svabhAva Adi pA~ca kAraNa batalAye haiM unakA samavAya hone para hI koI bhI paryAya utpanna hotI hai aisA niyama hai| isake sAtha yaha bhI nizcita hai ki inameMse koI kAraNa pahale milatA ho aura koI kAraNa bAdameM yaha bhI nahIM hai, kyoMki inakA samavAya prati samaya eka sAtha hI hotA hai aura prati samaya niyamase kArya hotA hai| bAhya nimittakI nimittatA bhI tabhI mAnI jAtI hai| isalie puruSArthakI hAni batalA kara samyaka niyatikA niSedha karanA ucita nahI hai / samyaka niyatikA vAstavika artha hai ki bAhya dravyAdikI niyata avasthitike sAtha jo kArya jisa nizcaya upAdAnase honevAlA hai vaha usa sthitime hI hogA anya sthitime nahIM hogaa| isame samyak niyatikI svIkRtike sAtha kArya-kAraNa prakriyAko bhI svIkAra kara liyA gayA hai| jainadharmame jo samyaka niyatiko svIkAra kiyA gayA hai vaha isI arthameM svIkAra kiyA gayA hai| yahA~ samyaka niyatikA anya koI artha nahI hai| isake sthAna meM yadi koI cAhe ki jo kArya jisa nizcaya upAdAnase honevAlA hai usake sthAnameM anya nimittase usa kAryako utpatti apane puruSArtha dvArA kI jA sakatI hai to usakA aisA socanA bhrama hai| ataeva samyaka niyati koI svatantra padArtha na hokara pUrvokta vivise kAryakAraNaparamparAkA eka aMga hai aisA zraddhAna karake hI calanA caahie| itanA avazya hai ki jaina sAhityameM niyati yA niyata zabda nizcaya, upAdAna, yogyatA, niyama aura svabhAvake artha meM vyavahata hamA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak niyatisvarUpamImAMsA 287 hai| udAharaNArtha pravacanasAra gAthA 101 meM Aye hue 'niyata' zabdakA artha AcArya jayasenane nizcita kiyA hai| pravacanasAra gAthA 43 meM Aye hue niyati' zabdakA artha AcArya amRtacandrane 'niyama' aura AcArya jayasenane 'svabhAva' kiyA hai| tathA pravacanasArakI gAthA 44 meM Aye hue 'niyati' zabdakA artha AcArya amRtacandrane 'yogyatA' aura 'svabhAva' tathA AcArya jayasenane 'svabhAva' kiyA hai| pratikramaNabhaktimeM dharmako niyatilakSaNavAlA batalAyA gayA hai| dharmakI vizeSatA batalAte hue vahA~ para likhA hai___ imassa NiggaMthassa pAvayaNassa aNuttarassa kevaliyassa kevalipaNNattassa dhammassa ahiMsAlakkhaNassa saccAhiTTiyassa viNayamUlassa khamAbalassa aTThArasasIlasahassaparimaMDiyassa caurAsIdiguNasayasahassavihUsiyassa mavabaMbhaceraguttassa NiyatilakkhaNassa paricAyaphalassa uvasamapahANassa khatimaggadesiyassa muttimaggapayAsayassa siddhimggpjjvsaahnnss...| __ yadyapi AcArya prabhA candrane apanI TIkAmeM niyatikA artha viSayavyAvRtti kiyA hai para unhoMne jise niyati (nizcaya) dharmakI prApti ho jAtI hai vaha sutarAM viSayoMse vyAvRtta ho jAtA hai isa abhiprAyako dhyAnameM rakhakara hI phalitArtha rUpameM yaha artha kiyA hai, isalie prakRtameM usase koI bAdhA nahIM aatii| lagabhaga inhI vizeSaNoMke sAtha dharmakA lakSaNa karate hue sarvArthasiddhi (adhyAya 9, sUtra 7) me bhI kahA hai____ ayaM jinopadiSTo dharmo'hiMsAlakSaNaH satyAdhiSThito vinayamUlaH kSamAbalo brahmacaryagupta upazamapradhAno niyatilakSaNo niSparigrahatAvalambanaH / / jinendradeva dvArA kahA gayA yaha dharma ahisAlakSaNavAlA hai satyase adhiSThita hai, vinaya usakA mUla hai,kSamA usakA bala hai, brahmacaryase rakSita hai, upazamabhAvakI usameM pradhAnatA hai, niyati usakA lakSaNa hai aura pari. graha rahitapanA usakA Alambana hai| yadi hama hindI padyabandha granthoMkA AloDana kareM to unameM bhI nizcaya arthameM 'niyata' yA niyati' zabdakI upalabdhi ho jAtI hai / chahaDhAlAkI tRtIya DhAlame 'nizcaya' ke artha meM 'niyata' zabda AyA hai| isalie kisa kAryakI utpattimeM upAdAna kauna hai aura usakA bAhya nimitta kauna hai isakI nizciti 'niyati' zabda dvArA dhvanita hokara bhI mukhyArthakI dRSTise usa dvArA nizcaya upAdAnakA hI grahaNa hotA hai aisA nirNaya karanA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jenasasvamImAMsA hI paramArthabhUta pratIta hotA hai| ina saba tathyoMko dRSTimeM rakhakara yadi manuSyake vivekameM yaha bAta A jAya ki jisa nizcaya upAdAnase jo kArya honevAlA hai use hama apane tathAkathita prayatna yA bAhya nimitta dvArA trikAlameM bhI nahIM badala sakate to use 'samyaka niyati ko svIkAra karanemeM raMcamAtra bhI ar3acana na rhe| samaya kathanakA tAtparya yaha hai ki niyati zabda dvArA koI bhI dravya yA dravyAMza, guNa yA guNAMza anya hetuoMse anyathA pariNamana nahIM kara sakatA yaha sUcita kiyA gayA hai| koI bhI kArya paryAyArthinayakI apekSA svayaM hokara bhI naigama (vyavahAra) nayakI apekSA apane nizcaya upAdAna aura bAhya nimittake binA apane Apa hotA hai aisA nahIM hai| isa prakAra jainadharmame samyaka niyatikA kyA sthAna hai aura vaha kisa rUpameM svIkAra kI gayI hai isakA samyaka vicAra kiyaa|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA guNa-paryayake bhedase bhedarUpa vyavahAra / dravyadRSTise dekhiye ekarUpa niraSAra / / hotA parake yogase asat rUpa vyavahAra / dRSTi phire nizcaya lakhe ekarUpa avikAra / / 1 upoddhAta mukhya so nizcaya gauNaso vyavahAra isa niyamake anusAra prakRtameM hameM mokSamArgakI dRSTise nizcaya-vyavahArake nirNayake sAtha unako viSaya karanevAle nayoMkA bhI vicAra karanA hai| 2 dravya, guNa, paryAmanirdeza sAmAnyase saba dravya chaha haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kaal| vizeSakI apekSA vicAra karanepara jIva dravya ananta haiM, pudgala dravya unase bhI anantaguNe haiM, dharma, adharma aura AkAza dravya eka-eka haiM tathA kAladravya lokAkAzake pradezoMke barAbara asakhyAta haiN| ye saba dravya svata siddha aura anAdi-ananta haiN| svarUpakI apekSA pratyeka dravyakI jo maryAdA hai svabhAvase hI ve usakA ullaMghanakara anyarUpa nahIM hote, isaliye svabhAvase hI svapratiSTha honeke kAraNa ve paranirapekSa hokara hI avasthita hai| jo jitane aura jisa rUpameM haiM ve sadAkAla utane aura usa rUpameM bane rahate haiN| na to ve apane trikAlI svabhAvako hI badalate haiM aura na hI nyUnAdhika hote haiN| 3. lakSaNako dRSTise dravyavicAra aura unake bheda ___ lakSaNakI dRSTi se vicAra karanepara jo guNa-paryAyavAlA ho vaha dravya hai| eka lakSaNa to yaha hai aura dUsarA lakSaNa hai jo utpAda-vyaya-dhravasvabhAvavAlA ho vaha dravya hai| ina donoM lakSaNoM dvArA dravyake svarUpasAmAnya para prakAza par3atA hai. isaliye inameM koI virodha nahIM hai, kyoMki utpAda-vyaya dvArA paryAyakI abhivyakti hotI hai aura prauvyadvArA guNakI abhivyakti hotI hai / guNa anvayasvabhAvavAle hote haiM, isaliye unheM dhruvasvarUpa kahA gayA hai tathA paryAya vyatireka svabhAvavAlI hotI haiM,
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 jainatattvamImAMsA 1 isaliye unhe utpAda vyayarUpa kahA gayA hai / ye donoM lakSaNa pratyeka dravyame ghaTita hote hai, isaliye ye dravyake sAmAnya lakSaNa haiN| chaha dravyoMko jo alaga-alaga kahA gayA hai so unake pRthak-pRthak lakSaNa honese hI pRthakpRthak kahA gayA hai / jaise jIvakA vizeSa lakSaNa upayoga hai / yaha jinameM pAyA jAtA hai ve saba jIva kahalAte haiN| rUpa, rasa, gandha aura sparza pudgala kA vizeSa lakSaNa hai / yaha jiname pAyA jAtA hai ve saba pudgala kahalAte haiM / gatihetutva dharmadravyakA vizeSa lakSaNa hai / yaha jisameM pAyA jAtA hai vaha dharmadravya kahalAtA hai| sthitihetutva adharmadravyakA vizeSa lakSaNa hai / yaha jisame pAyA jAtA hai vaha adharmadravya kahalAtA hai / avagAhanahetutva AkAza dravyakA vizeSa lakSaNa hai / yaha jisame pAyA jAtA hai vaha AkAzadravya kahalAtA hai tathA pariNamanahetutva kAladravyakA vizeSa lakSaNa hai / yaha jinameM pAyA jAtA hai ve kAladravya kahalAte hai / isa prakAra jAtikI apekSA kula dravya chaha hai yaha siddha hotA hai / 4 guNakA svarUpa aura meda yAvaddravyabhAvI trikAlI zakti vizeSakA nAma guNa hai / pratyeka dravyameM ye ananta hote haiM / kahIM-kahI inhe zaktizabda dvArA bhI abhihita kiyA gayA hai / samAnajAtIya dravyomeM guNa samAna hote haiM aura bhinna jAtIya dravyoM meM ye samAna bhI hote haiM aura bhinna bhI hote haiM / 5 paryAyakA svarUpa paryAyakI dRSTi se vicAra karane para yAvaddravyabhAvI prati samaya anyaanya honevAlI avasthAkA nAma paryAya hai / dravyaparyAya aura guNaparyAyake bhedase paryAyeM do prakArakI hotI hai| inhe kramaza vyaJjanaparyAya aura paryAya bhI kahate haiM / ye donoM pratyeka vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAya ke bheda se do-do prakArakI hotI haiN| vibhAvaparyAyako sayogIparyAya aura svabhAva paryAyako asayogIparyAya bhI kahate haiN| saMyogI paryAyeM mAtra saMsArI jovo aura pudgala skandhome hI hotI haiN| jIvoMkI apekSA jo AtmIya padArtha nahIM hai ahakAra aura mamakArarUpase uname AtmabhAvakA honA saMyoga hai / jaise-jaise yaha bhAva vilayako prApta hotA jAtA hai vaisevaise jIvoMka svabhAva paryAyokA udaya hone laga kara vaha saba prakArake sayogase kramaza mukta hotA jAtA hai| pudgaloMmeM sparzaguNakI vizeSa paryAya hI sayoga hai / jIvomeM apanA aparAdha hI saMyogakA hetu hai tathA pudgaloM meM sparzaguNakI vizeSa paryAya hI saMyogakA hetu hai / jIvameM koI dUsarA dravya I
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 291 vikArako utpanna kara unakI paryAyoMko vikArI banAtA ho aisA nahIM hai| apane trikAlI svabhAvako vismRta karane para unakA udaya hotA hai isaliye unheM vibhAvaparyAya yA vikArIparyAya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jIvakA jAnanA-dekhanA svabhAva hai| isako gauNakara jaba jIva parame mamakAra aura ahaMkAra karatA hai taba isane apane svabhAvake viruddha pariNamana kiyA, isaliye aise pariNamanako hI vibhAvaparyAya yA vikArIparyAya zabda dvArA abhihita kiyA gayA hai| mokSamArgakI dRSTise apane trikAlI jJAyaka svabhAvako lakSyameM lenekA pramukhatAse jo upadeza diyA jAtA hai vaha isIliye diyA jAtA hai| 6 pramANa-nayasvarUpa nirdeza ___ saMkSepameM yaha jJeyatattva mImAMsA hai / jo jJAna nyUnatA aura adhikatAse rahita hokara saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyake binA yathAvasthita padArthako usI rUpameM jAnatA hai vaha samyagjJAna hai / darzanazAstra meM aise jJAnako 'pramANa' jJAna sajJA dI gaI hai| prakRtameM samyagjJAna darpaNa sthAnIya hai| avikala svaccha darpaNameM jo padArtha jisarUpameM avasthita hotA hai vaha usI rUpame pratibimbita hotA hai| yahI samyagjJAnako sthiti hai| jisa prakAra apanI banAvaTameM ThIka svaccha darpaNameM samagra vastu akhaNDabhAvase pratibimbita hotI hai usI prakAra pramANajJAnameM bhI samagra vastu guNa-paryAyakA bheda kiye binA akhaNDarUpase viSayabhAvako prApta hotI hai| isakA bhAva yaha nahIM hai ki pramANajJAna guNoM aura paryAyoMko nahIM jaantaa| jAnatA avazya hai, parantu vaha ina sahita samagna vastuko gauNa-mukhyakA bheda kiye binA yugapat jAnatA hai ! isake Azrayase jaba kisI eka vastukA kisI eka dharmako mukhyatAse pratipAdana kiyA jAtA hai taba usameM azeSa dharma amedavRtti yA abhedopacArase antanihita samajhe jAte haiN| isaliye pramANa saptabhagImeM pratyeka bhaMga azeSa vastukA kathana karanevAlA svIkAra kiyA gayA hai| yaha to pramANajJAna aura usake AdhArase honevAle bacana vyavahArakI sthiti hai| __ aba thor3A nayadRSTise isakA vicAra kiijiye| yoM to samyagdarzana Adike sadbhAvameM jitanA bhI kSAyopazamika aura kSAyika jJAna hotA hai vaha saba pramANajJAna hI hai, kyoMki usame vikalpa dvArA bhedAdi dvArA vastukA nirNaya karanA mukhya nahIM hai| kintu pramANajJAnakA zrutajJAna eka aisA bheda hai jo zrutazAnake viSayabhUta arthako grahaNa karanevAle
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 jainatattvamImAMsA manako mukhyatAse pravRtta hotA hai| ataeva vikalpAtmaka honese vaha (zrutajJAna) pramANa aura naya ubhayarUpa hotA hai| isI tathyako spaSTa karate hue sarvArthasiddhimeM kahA bhI hai tatra pramANaM dvividham --svArtha parArtha ca / tatra svArtha pramANaM zrutavaya'm / zrutaM punaH svArtha bhavati parArtha ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmakaM parArtham / tadvikalpA nayA. // a0 1, muu06|| prakRtameM pramANa do prakArakA hai-svArtha pramANa aura parArtha pramANa / zratako chor3akara zeSa saba jJAna svArtha pramANa hai| parantu zrutajJAna svArtha aura parArthake bhedame do prakArakA hai| jJAnAtmaka svArtha pramANa hai aura vacanAtmaka parArtha pramANa hai / a0 1, suu06| ___ tAtparya yaha hai ki avadhijJAna, mana.paryAyajJAna aura kevalajJAna ye tIno svArthapramANa hai, kyoMki ye paranirapekSa hokara samagrarUpase apane viSayako grahaNa karate haiN| inake atirikta jo matijJAna hai vaha yadyapi indriya aura manako nimittakara hotA hai phira bhI vaha apane viSayako bheda kiye vinA samagrabhAvase grahaNa karatA hai, isaliye vaha bhI svArthapramANa hai| aba rahA zranajJAna so vaha vikalpadhArAke ubhayAtmaka honese donoMrUpa mAnA gayA hai| zrutajJAnameM manakA jo vikalpa akhaNDabhAvase vastuko svIkAra karatA hai vaha pramANajJAna hai aura jo vikalpa vastuko eka dharmakI mukhyatAse grahaNa karatA hai vaha nayajJAna hai / samyak zrutakA bheda honese nayajJAna bhI utanA hI pramANa hai jitanA ki pramANajJAna / phira bhI zAstrakArone ise jo alagase parigaNita kiyA hai usakA kAraNa vivakSAvizeSako dikhalAnA mAtra hai| jo jJAna samagra vastuko akhaNDabhAvase svIkAra karatA hai usakI unhoMne pramANasaMjJA rakhI hai aura jojJAna samagra vastuke vivakSita dharmako mukhyakara grahaNa karatA hai usakI nayasaMjJA rakhI hai| samyagjJAnake pramANa aura naya aise do bheda karaneke yahI kAraNa hai| kintu ina bhedoMko dekhakara yadi koI sarvathA yaha samajhe ki samyagjJAnake bheda hokara bhI pramANajJAna yathArtha hai nayajJAna nahI to usakA aisA samajhanA ThIka nahI hai, ktoMki nayajJAna bhI sazaya, viparyaya aura anadhyavasAyake vinA prakRta vastuko hI usIrUpameM viSaya karatA hai| tAtparya yaha hai ki nayajJAnakA prayojana bhI dharmavizeSake dvArA yathAvasthita bastu. kA jJAna karanA hai, isaliye usakI apramANakoTimeM parigaNanA nahIM kI jA sktii| ina donoMmeM yadi koI antara hai to itanA hI ki
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 . nizcaya vyavahAramImAMsA pramANazAnameM aMzabhedase vastuko jAnanA avivakSita rahatA hai jaba ki nayajJAnameM aMzabheda mukhya hokara usa dvArA vastuko jAnA jAtA hai| isaliye nayakA lakSaNa karate hue AcArya pUjyapAda sarvArthasidimeM kahate haiM vastunyanekAntAtmani avirodhena hetvapaMNAtsAdhyavizeSasya mAthAtmyaprApaNapravaNaH prayogo namaH / 10 1, sU0 33 / anekAntAtmaka vastumeM avirodhapUrvaka hetukI mukhyatAse sAdhyavizeSakI yathArthatAke prApta karAneme sayartha prayogakA nAma naya hai| ____ AcArya pUjyapAdane nayakA yaha lakSaNa nayasaptabhaMgIko lakSyameM rakhakara vacananayako mukhyatAse kiyA hai| tattvArthavArtikameM bhI yahI saraNi apanAI gaI hai| jJAnanayakA lakSaNa karate hue nayacakrameM yaha vacana AyA hai jaM pANINa viyappaM subhameyaM vatyuaMsasaMggahaNaM / taM iha NayaM pauttaM pANI puNa teNa gANeNa // 173 // vastuke eka aMzako grahaNa karanevAlA jo jJAnIkA vikalpa hotA hai, jo ki zrutajJAnakA eka bheda hai use prakRtame naya kahA gayA hai| yataH nayajJAna samyak zrutakA aMza hai, ataH usa jJAnase yukta jIva jJAnI hai / / 173 // zakA-vastu anekAntAtmaka hotI hai, isaliye eka aMzako grahaNa karanevAle jJAnako samyak naya kahanA ucita nahIM hai ? samAdhAna-anekAntakA dyotaka syAdvAda hotA hai aura syAdvAdakI pratipatti nayake binA ho nahIM sakatI, isaliye nayajJAnako samyagjJAnake aMgarUpameM svIkAra kiyA gayA hai| nayacakrameM kahA bhI hai jamhA Na NayaNa viNA hoI parassa siyvaaypddivttii| tamhA so gAyabbo eyaMtaM hatukAmeNa // 174 // yataH nayake binA manuSyako syAdvAdako pratipatti nahI hotI, ata. jo ekAntake Agrahase mukta honA cAhatA hai use naya jAnane yogya hai / / 174 // iso tathyako puSTa karate hue ve punaH kahate haiM jaha savANaM' AI sammattaM jaha savAI guNaNilae / kSetro vA eyarasoM taha bhayabhUlaM aNayaMto // 176 / / 1. satyANaM nayacakra mu. kI0 vi0 saM0 2497 / 2. pAduvAe rasobahI /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 janatattvamImAMsA jisa prakAra samyaktvameM zraddhAnako mukhyatA hai, guNoMmeM tapakI mukhyatA hai aura dhyAname ekarasa dhyeyakI mukhyatA hai usI prakAra anekAntakI siddhimeM nayajJAnako mukhyatA hai / / 176 // zaMkA-anekAntako siddhi pramANa saptabhagoke dvArA ho jAtI hai| usake liye nayasaptabhaMgIkI AvazyakatA nahIM, ataH samyagjJAna pramANarUpa hI rahA Ave, usakA eka bheda naya bhI hai aisA kyoM svIkAra kiyA gayA hai? samAdhAna-pramANasaptabhaMgome bhI pratyeka bhaMga nayAtmaka hI hotA hai| mAtra usameM 'syAt' pada dvArA anukta dharmoko svIkAra kara liyA jAtA hai, isIliye Agamame nayajJAnako bhI samyagjJAnake bhedarUpase svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jitanA bhI vacana prayoga hotA hai vaha saba nayAtmaka hI hotA hai| lokame aisA eka bhI vacana upalabdha nahI hotA jo dharma vizeSake dvArA vastukA pratipAdana yA dyotana na karatA ho| udAharaNArtha 'dravya' zabda hI lIjie, ise hama 'jo apane guNa-paryAyavAlA ho yA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa ho' isa arthameM rUr3ha karake dravyako vyAkhyA karate hai, parantu isakA yaugika artha 'jo dravatA hai, arthAt vyApatA hai' vaha 'dravya' yahI hotA hai| isalie jitanA vacana vyavahAra hai vaha to nayarUpa hI hai| phira bhI hama pramANa saptabhaMgIke pratyeka bhaMgame kahIM para 'syAt' zabda dvArA abhedavRtti karake aura kahI para usI dvArA abhedopacAra karake saba bhaMgoMke samUhako pramANa saptabhaMgI kahate haiN| unameMse prathama bhaMga dravyAthikanayakI mukhyatAse kahA jAtA hai| yataH prakRtameM 'dravya' pada sAmAnyavAcI hai, ata apane guNa-paryAyoMko vyApaneke kAraNa prathama bhaMgameM abheda vRttikI mukhyatA rahatI hai| dUsarA bhaMga paryAyAthika nayako mukhyatAse kahA jAtA hai, kyoMki paryAya eka samayavartI dharmavizeSa hai jisake dvArA pUre dravyakA grahaNa nahI hotA, kintu yaha eka dravyako dUsare dravyase pRthaka karane meM samartha hai, isalie isameM vivakSita dravyake zeSa bahabhAgakA abhedopacAra kiyA jAtA hai| inake atirikta zeSa bhaMga kramase aura akramase donoM nayoMkI mukhyatAse kahe jAte haiM, isalie unameM uso vidhise abheda vRtti aura abhedopacArakI mukhyatA rahatI hai| yadyapi pratyeka bhaMga nayAtmaka hI hotA hai, parantu yaha vaktAko vivakSA para nirbhara hai ki kahA~ kisa vacanakA kisa abhiprAyase prayoga kara rahA hai| eka hI vacana pramANa
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 295 saptabhaMgIko viSaya karanevAlA ho sakatA hai aura nayasaptabhaMgIko viSaya karanevAlA bhI ho sakatA hai| ataH tatva aura tIrthako sthApanA karaneke lie nayaprarUpaNA bhI samyagjJAnakA aMga hai aisA yahA~ samajhatA caahiye| yahA~ tattva padase bastu vyavasthA lI gaI hai aura tIrtha padase mokSamArga liyA gayA hai| zaMkA-bAhya nimisa-naimittikasambandhameM jo eka dravyako vivakSita paryAyako dUsare dravyakI vivakSita paryAyakA nimitta kaha kara tathA use asadbhUta vyavahAranayakA viSaya batalA kara usakI bhI jo samyaka nayameM parigaNanA kI gaI hai so kyoM ? ___ samAdhAna-iSTa prayojanakI siddhike abhiprAyase sattva, prameyatva Adi sAmAnya dharmoke dvArA do dravyomeM buddhi dvArA ekatva sthApita karake yaha kahA jAtA hai ki isako nimitta kara yaha kArya huaa| vastuta. koI bhI kArya anyako nimitta kara nahIM hotA, parantu do dravyoMkI una paryAyoMmeM kAlapratyAsatti honese lokameM aura Agamame prayojanavaza isa vyavahArako svIkRti milI huI hai, isalie hI aise asadbhUta vyavahArako upanayarUpase samyaka nayoMmeM parigaNita kiyA gayA hai| 7 nayoMke bheda yaha to hama pahale hI batalA Aye haiM ki pratyeka dravya na to sAmAnyAtmaka hI hotA hai aura na vizeSAtmaka hI hotA hai| kintu vaha aMza dvArA donoMko grahaNa karanevAlA hotA hai, ataH inake dvArA vastuko grahaNa karanevAle naya bhI do prakArake haiM--dravyAthikanaya aura paryAyArthikanaya / jo vikalpajJAna paryAyako gauNa karake dravyake sAmAnya dharma dvArA use jAnatA hai vaha pravyArthika naya hai aura jo vikalpajJAna dravyake sAmAnya aMzako gauNa kara usake vizeSa dharma dvArA use grahaNa karatA hai vaha paryAyArthika naya hai| ___ isa prakAra naigamanaya Adi sAta nayoM aura unake bheda-prabhedoMke AdhArabhUta mukhya naya do hI haiM aura unake AdhArase pravRtta honevAlA vacana vyavahAra bhI do hI prakArase pravRtta hotA hai-dravyake sAmAnya aMzako mukhya kara aura vizeSa aMzako gauNa kara pravRtta honevAlA vacana vyavahAra tathA dravyake vizeSa aMzako mukhya kara aura sAmAnya aMzako gauNa kara pravRtta honevAlA vacana vyavahAra / dravyArthika aura paryAyArthika ye do naya mUla hai, zeSa naya unake bheda-prabheda haiM isa tathyako spaSTa karate
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 jainatattvamImAMsA hue nayacakrameM kahA bhI hai do ceva ya mUlaNayA bhaNiyA davyatya-pajjayatyagayA / aNNe asaMkhasaMkhA te tabbheyA muNe yavyA / / 183 / / pR0 105 dravyAthika aura paryAyAdhika ye do mUla naya kahe gaye haiN| asaMkhyAta saMkhyAko liye hue anya jitane naya haiM ve saba una donoMke bheda jAnane cAhiye // 183 / / zaMkA-AgamameM vacana vyavahArakI mukhyatAse paryAyAthikanayake bheda zabdAdika tIna naya hI mAne gaye haiM, isaliye jaba dravyake sAmAnya aMzakA pratipAdana karanevAle kiso vacana vyavahArakI upalabdhi hI nahIM hotI taba dravyake sAmAnya aMzako mukhya kara aura vizeSa azako gauNa kara vacana vyavahAra hotA hai aisA kyoM kahA gayA ? samAdhAna-bAta yaha hai ki zabdAdika tIna nayoMmeM eka arthameM liMgAdikake bhedase jo vacana prayoga hotA hai yA raudika aura yaugika arthameM jo vacana prayoga hotA hai vaha kisa nayakI apekSA kisa rUpameM mAnya hai mAtra itanA vicAra kiyA jAtA hai| jabaki dravyArthika aura paryAyAthika nayakI mukhyatAse jo vacana vyavahAra hotA hai usameM dravyasAmAnyakI vivakSAse yaha vacana prayoga kiyA gayA hai yA paryAya-vizeSako vivakSAse yaha vacana prayoga kiyA gayA hai isakI mukhyatA rahatI hai| jaise adhyAtmameM AtmA zabda ananta dharmagarbha sAmAnya arthakI mukhyatAse kahakara yaha kahA gayA hai-'ego me sAsado AdA' merA AtmA eka aura zAzvata hai| paryAya dRSTiko gauNa karAnA isakA prayojana hai, kyoMki paryAyAthikanayame samagravastuko mukhyatAse eka azarUpa svIkAra kiyA jAtA hai aura dravyArthikanayameM saba dharmome vyApta vyApaka vastu svIkAra kI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki paryAyakI dRSTise kisa arthameM kisa prakArakA prayoga karanA ucita hai yaha vicAra zabdAdika nayomeM kiyA jAtA hai aura yahA~ kisa apekSAse yaha vacana bolA gayA hai isakI mukhyatA hai, isaliye dono kathanomeM koI virodha nahIM hai| 8. adhyAtmanaya ____ yaha nayadRSTi se vivakSita vastukA nirNaya karanekI paddhati hai jise padArtha vyavasthAke aGgarUpameM AgamameM svIkAra kiyA gayA hai| karmazAstrame mukhyatayA yahI paddhati aGgIkAra kI gaI hai| (dekho kasAyapAiDa
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA / 297 saMkrama anuyogdaar)| isake sivAya adhyAtma AmamameM vyavahRta honevAlI eka nayapaddhati aura hai bo mokSamArgakI prarUpaNAmeM mukhya hai| tAtparya yaha hai ki jahA~para zabda vyavahArako mukhyatAse yA usakI mukhyatA kiye vinA upacarita aura anupacarita kathanako samAna bhAvase svIkAra karake dravya, guNa aura paryAyakI dRSTise saba padArthoke bhedAbhedakA vicAra kiyA jAtA hai| vahA~para vaisA vicAra karaneke liye negamAdi nayoMkI paddhati svIkAra kI gaI hai| kintu jahA~para Atmasiddhiya prayojanIya dRSTi sampAdita karaneke liye upayogitA aura anupayogitAko dRSTise vicAra kiyA jAtA hai vahA~para dUsare prakArase nayadRSTi svIkAra kI gaI hai| prakRtameM isa nayapaddhatiko mImAMsA karanA mukhya prayojana honese isakI apekSA vicAra kiyA jAtA hai| isakA ullekha karate hue nayacakrameM likhA hai Nicchaya-vahAraNayA bhUlimabheyA gayANa savvANaM / NicchayasAhaNaheU pajjaya-davvatthiyaM muNaha / / 183 / / pR0 104 / nizcayanaya aura vyavahAranaya ye donoM saba nayoMke mUla bheda haiN| paryAyArthika naya aura dravyArthikanayako nizcayakI siddhikA heta jAno // 182 / / nayacakrameM sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranayako nizcayanayakI siddhikA hetu kahA gayA hai so isakA bhI vahI artha hai jo pUrvokta gAthAmeM kahA gayA hai| isI tathyakA nirdeza karate hue nayacakrameM yaha gAthA upalabdha hotI hai No vavahAreNa viNA NicchayasiddhI kayA vi nnihittttaa| sAhaNaheU jamhA tassa ya so bhaNiya vavahAro // 296 // pR0 145 / vyavahArake vinA kadAcit bhI nizcayakI siddhi nahIM hotI, isaliye jo nizcayako siddhikA heta hai vaha vyavahAra kahA gayA hai // 296 / / yahA~ ukta kathana dvArA dravyArthika-paryAyArthikarUpa naigamAdika sAta nayo aura unake bheda-prabhedoMko vyavahAra kahakara use nizcayakI siddhikA hetu kahA gayA hai so isakA yaha tAtparya hai ki jisane naMgamAdinayoM dvArA Agamake anusAra vastukA yathArtha nirNaya kara liyA hai vahI mAlmasvarUpake nirNayapUrvaka use prApta karanekA adhikArI hotA hai| isaliye prakRtameM nizcayanaya aura vyavahAranayakA kyA artha hai isapara Agamake anusAra vicAra kiyA jAtA hai
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA 298 9 nizcayanayakA svarUpanirUpaNa abhedAnupacArayA vastu nizcIyate iti nizcayaH / AlApapa0 abhedarUpase aura anupacArarUpase vastukA nizcaya karanA nizcayanaya hai / 'abhedarUpase nizcaya karanA' isakA artha hai ki guNa paryAyakA bheda kiye binA vastuke svarUpako samajhanA / tathA 'anupacArarUpase nizcaya karanA' isakA artha hai ki bAhya abhyantara upAdhise zUnya 'vastusvarUpako jAnanA / ' ise spaSTa karate hue nayacakrameM yaha vacana AyA hai gehvai damvasahAvaM asuddha suddhovayAraparicatta / so paramabhAvagAhI NAyanyo siddhikAmeNa // / 198 / / pR0 109 / jo azuddha, zuddha aura upacArasvabhAvase rahita paramabhAvarUpa dravyake svabhAvako grahaNa karatA hai ( dhyeyarUpase svIkAratA hai ) siddhike icchuka jIva dvArA vaha paramabhAvagrAhI dravyArthikanaya jAnane yogya hai || 198|| isa prakAra hama dekhate haiM ki nayacakrake ukta vacana dvArA nizcayanayake svarUpapara hI prakAza DAlA gayA hai / ukta gAthAmeM AyA huA 'siddhikAmeNa' pada dhyAna dene yogya hai / isa padadvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki jo puruSa Atmasiddhike icchuka hai unhe ekamAtra isa nayakA viSaya hI dhyeya banAne yogya hai / kintu isa nayake viSayako dhyeya banAnA tabhI sambhava hai jaba isa jIvakI dRSTi na to samyagyarzanAdirUpa zuddhaparyAyapara rahatI hai, na rAgAdi, manuSyAdi aura matijJAnAdirUpa azuddha avasthApara rahatI hai aura na hI atirikta anya padArthopara rahatI hai / isa nizcayanayake viSayabhUta AtmAke svarUpakA nirUpaNa karate anagAradharmAmRta meM yaha vacana AyA hai hue sarve'pi zuddha buddha svabhAvAzcetanA iti / zuddho'zuddhazca rAgAdyA evAtmetyasti nizcaya // 1- 103 // sabhI jIva zuddha-buddha eka svabhAvavAle hai yaha zuddha nizcayanaya hai tathA rAga-dveSa AdirUpa mAnanA azuddha nizcayanaya hai / / 1-103 // yahA~ jise azuddha nizcayanayakA viSaya kahA gayA hai vaha adhyAtmameM asadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai yaha Age spaSTa kareMge, kyoki mokSamArgameM dhyeya ekamAtra zuddha nizcayanayakA viSaya hI hotA hai isa tathyakA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 299 nirUpaNa karate hue mAme usImeM yaha kathana upalabdha hotA hai batra tu zunizcaye zuddha-kasvabhAvo nijAtmA dhyeyastiSThatIti zuddhadhyeyatvAcchuDAvalambanatvAcchuddhAtmasvarUpatvAcca zuddhopayogo paTate / sa ca bhAvasavara ityucyate / a0 1,110 // saMvarako apekSA zuddha nizcayanayameM zuddha-buddha eka svabhAva apanA AtmA dhyeya hai. kyoMki zuddha dhyeya honese, zuddhakA avalambana honese aura zuddha AtmasvarUpa honese zuddhopayoga ghaTita hotA hai| bhAvasaMbara isIkA nAma hai| so isa kathanase bhI trikAlI jJAyaka AtmA hI nizcayanayakA viSaya hai yahI siddha hotA hai| yahA~ yaha saMketa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki anagAradharmAmRta caraNAnuyogakA grantha hai| taba bhI usameM bhAvasaMvarameM prayojanIya nizcayanayake viSayakA nirUpaNa karate hue zuddha-buddha ekasvabhAva AtmAko hI dhyeyarUpase svIkAra kiyA gayA hai, jaba ki vaha zubhAcArako mukhyatAse mokSamArga kahakara usakA nirUpaNa karatA hai| ukta vacanameM zuddha-buddha eka svabhAva AtmA hI dhyeyarUpase kyo svIkAra kiyA gayA hai, isakA prayojana kyA hai yaha bhI spaSTakara diyA gayA hai| bAta yaha hai ki caraNAnu yoga aura dravyAnuyoga donoM hI paramAgama zubhAcArako Asrava tattvame garbhita karate haiN| aura Asrava saMvarakI utpattikA yathArtha kAraNa ho nahIM sktaa| yahI kAraNa hai ki mokSamArgameM zuddha-buddha ekasvabhAva AtmA hI dhyeya ho sakatA hai, anya nahIM / zaMkA-jaba ki caraNAnuyoga bhI zubhAcArako AsravatattvameM garmita karatA hai taba vahA~ use mokSamArga kyoM kahA gayA hai, kyoMki Asrava savaranirjarA-mokSakA virodhI bhAva hai ? samAdhAna-prAbhUmikAmeM sahacara honese hI upacArase use mokSamArga kahA gayA hai / paramArthase dekhA jAya to mokSamArga eka hI hai do nhiiN| 10. nizcayanayake do bheva aura unakA kArya ___ aba prazna yaha hai ki zuddha-buddha ekasvabhAva AtmAko dhyeya banAkara jo usakA cintana karatA hai use kyA bhAvasaMvarakI prApti ho jAtI hai| isa praznakA samAdhAna jahA~ uka vacanase ho jAtA hai vahIM samayasAra
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 jainatattvamImAsA paramAgama isa viSaya para kyA kahatA hai isapara vicAra karaneke pahale fararayake bheda aura unake kAryoMko spaSTa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai| nayacakrameM isake bhedoMkA nirUpaNa isa prakAra dRSTigocara hotA hai saviyappaM jivdiyatpaM pamANarUvaM jiNehi NiddiTThe / taha viha gayA vi bhaNiyA saviyappA NibbiyappA tti // jinendradevane savikalpa aura nirvikalpake bhedase pramANa do prakArakA kahA hai / usI prakAra savikalpa aura nirvikalpake bhedase naya bhI do prakArake haiM / jitane bhI vyavahAranaya hai ve savikalpa hI hote haiM / ekamAtra nizcayanaya hI savikalpa aura nirvikalpake bhedase do prakArakA hai / zakA - jisa prakAra nizcayanayako do prakArakA kahA gayA hai usI prakAra vyavahAranayako bhI savikalpa aura nirvikalpa mAnaneme kyA Apatti hai ? samAdhAna - zaMkA mahattvapUrNa hai / samAdhAna yaha hai ki guNa-paryAyoMse dravyame abheda honepara bhI bhedakalpanA karanA sadbhUta vyavahAranaya hai / yahI tathya dravyAnuyoga aura caraNAnuyoga dono hI Agama svIkAra karate hai / samayasAra gAthA 7 kI AtmakhyAtimeM isa tathyako ina zabdome svIkAra karatA hai dharma-dharmiNoH svabhAvato'bhede'pi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiva jJAnino darzanaM jJAnaM cAritramityupadezaH / dharma aura dharmI meM svabhAvase abheda honepara bhI sajJAse bheda utpanna karake vyavahAramAtrase jJAnIke darzana hai, jJAna hai aura cAritra hai aisA upadeza hai / 'vyapadezato' yaha upalakSaNa vacana hai / isase lakSaNa, prayojana AdikA grahaNa ho jAtA hai / isI tathyako AptamImAMsA darzanazAstra ina zabdoM meM svIkAra karatA hai dravya-paryAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 // sajJA-saMkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tamnAnAtvaM na sarvathA // 72 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizvavyavahAramImAMsA 301 dravya aura paryAyameM bameda honese unameM aikya hai| kintu parimANake mevase, zakimAn aura zaktike bhedase, saMjJA aura saMkhyAke medase, svalakSaNake medase aura prayojana Adike bhedase unameM nAnApana hai, sarvathA nahIM // 71-72 / / yahA~ yaha kahA gayA hai ki jaba hama gaNa-paryAyase dravyako bhinna kahate haiM taba parimANa, lakSaNa AdikI mukhyatAse hI kahate haiM jo bhedakalpanA karane para hI sambhava hai| isI tathyako caraNAnuyoga zAstra ina zabdoMmeM vyakta karatA hai sadbhUtetarabhedagyavahAraH syAd dvidhA bhidupacAraH / guNaguNinorabhidAyAmapi sadbhUto viparyAditaraH // 104 // anagAra a0 110 / sadbhUta vyavahAra aura asadbhuta vyavahArake bhedase vyavahAra do prakArakA hai| guNa-guNImeM abheda hone para bhI bhedopacAra sadbhUta vyavahAra hai aura do dravyoMmeM sattAbheda hone para bhI abhedarUpase upacAra asadbhUta vyavahAra hai| yahA~ 'bhidupacAraH' padakA artha bhedakalpanA kiyA gayA hai| asadbhUta vyavahArame to vikalpakI mukhyatA hai hii| isase mAlUma par3atA hai ki ye dono naya ekamAtra vikalpako AdhAra banA kara hI kahe gaye haiM jo svAtmasvarUpake bhAname kisI bhI prakArase upayogI nahIM hai| isIse AtmAke nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa honemeM ekAgrarUpase AtmAnubhUti mukhyatayA svIkAra kI gaI hai| isI tathyako kalaza kAvyameM ina zabdoM dvArA vyakta kiyA gayA hai| yathA AtmasvabhAvaM parabhAvabhinnamApUrNamAdyantavimuktamekam / vilInasaMkalpa-vikalpajAlaM prakAzayan zukhamayo'bhyudeti // 10 // jo paradravya, parabhAva tathA parako nimitta kara hae vibhAva bhAva isa prakAra samasta parabhAvoMse bhinna hai, ApUrNa hai arthAt apane guNa-paryAyoMmeM vyApta kara avasthita hai, Adi aura antase rahita hai, eka hai arthAta cinmAtra AkArake kAraNa krama aura akramarUpa pravartamAna samasta byAvahArika bhAvoMse bhedarUpa nahIM hotA tathA jisameM samasta saMkalpa aura vikalpoMkA samUha vilayako prApta ho gayA hai aise AtmasvabhAvako prakAzita karatA huA zuddhanama udita hotA hai / / 10 / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 jainatatvamImAMsA ___ zuddhanaya kaho cAhe nirvikalpa nizcaya naya kaho donoMkA eka hI artha hai| isI tathyakA samarthana samayasArakI isa gAthAse spaSTataH hotA hai jo passadi appANaM abaddha-puTThamaNaNNayaM NiyadaM / avisesamamajuttaM taM suddhaNayaM viyANAhi // 14 // jo abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmAko anubhavatA hai use zuddhanaya jAno // 14 // yahA~ karmopAdhise bhinna AtmAkI anubhUtike arthame avaddhaspRSTa pada AyA hai, nara-nArakAdi paryAyoMse bhinna AtmAkI anubhUtike arthameM ananya pada AyA hai, mati-zruta Adike SaDguNahAni-vRddhirUpa paryAyoMse bhinna AtmAkI anubhatike arthameM niyata pada AyA hai, jJAna-darzanAdi guNose bhinna AtmAkI anubhUtike arthameM avizeSa pada AyA hai aura mohabhAvase saMyukta avasthAse bhinna AtmAkI anubhUtike arthameM asaMyukta pada AyA hai| aise AtmAko anubhavatA hI zuddha naya hai yaha isakA tAtparya hai| aise AtmAkA vizadarUpase kathana samayasArakI 6vIM aura 7vI gAthA aura unakI AtmakhyAti TIkAmeM prAMjalapaneme kiyA gayA hai so hama isako pahale hI spaSTa kara Aye haiN| isa viSaya para Age aura bhI prakAza ddaaleNge| ___ zaMkA-pudgalAdi jitane anya dravya hai, ve bhI apane-apane trikAlI svabhAvapanekI apekSA avaddhaspRSTa, ananya, niyata avizeSa aura asaMyukta hote haiM. ataH aiso anubhUtiko AtmAnubhUtimAtra kahanA ThIka nahIM, yaha satsAmAnyapanekI apekSA sarvAnubhUti kyoM na mAnI jAya ? samAdhAna--ukta sUtragAthAme 'appANaM' pada AyA hai| aura AtmA padakA artha hai jJAna-darzanasvabhAva vastu / isaliye isa padadvArA anya pudgalAdi azeSa vastuoMkA vAraNa sutarAM ho jAtA hai, kyoMki abaddhaspaSTa ananya, niyata, avizeSa aura asayukta jJAna-darzana svabhAva vastukI anubhUtiko prakRttameM svAtmAnubhUtirUpase svIkAra kiyA gayA hai / zakA-jaba vyavahAranayake viSayako anupAdeya batalA kara usa para dRSTi kendrita na karaneke liye kahA jAtA hai taba savikalpa nizcayanayake viSayako bhI anupAdeya kyoM nahIM kahA jAtA, kyoMki svabhAva nimagna honeke liye vikalpa mAtrase parAvRta honA Avazyaka hai ?
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA samAdhAna-svabhAva nimagna hone para isa jIvake kisI prakArakA bhI vikalpa nahIM hotA isameM sandeha nhiiN| parantu savikalpa nizcayanaya aura vyavahAranayameM viSayako apekSA svAzrita aura parAzritapanekA meva hai| savikalpa nizcaya naya jahA~ svAzrita vikalpa hai vahA~ vyavahAranaya parAzrita vikalpa hai| isaliye AdhyAtmameM parAzrita vikalpako sarvapA heya basalA kara usase parAvRta honekA upadeza diyA gayA hai| aba rahI svAcita vikalpakI bAta so nirvikalpa nizcayanayasvarUpa honeke pUrva aise vikalpakA honA avazyaMbhAvI hai, kyoMki nirantara aisI bhAvanA hone para hI jova nirvikalpa hotA hai| ataH vyavahAra nayakI taraha parAzrita kaha kara isakA niSedha nahIM kiyA gayA hai| phira bhI koI aise vikalpako paramArthakI prApti samajha le to usakA bhI adhyAtmameM niSedha hI kiyA gayA hai| isa tathyako vizeSa rUpase samajhaneke liye paMcAstikAya gAthA 172 ko samaya TIkA para dRSTipAta kojiye| 11 bhUtArtha aura abhUtArtha padoMkA artha bhUtArtha aura abhUtArthake svarUpa para prakAza DAlate hue samayasAra paramAgamameM likhA hai vavahAro'bhUyatyo bhUyatyo desido du suddhaNao / bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo // 11 // Agamame vyavahAranayako abhUtArtha aura nizcayanayako bhUtArtha kahA hai| bhUtArthakA Azraya ( anubhava ) karanevAlA jIva samyagdRSTi hai / / 11 / / isa gAthAkI AtmakhyAti TIkA karate hue AcArya amRtacandra likhate haiM vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamartha pradyotate / zuddha naya eka eva bhUtArthatvAd bhUtArtha pradyotate / samasta vyavahAranaya niyamase abhRtArtha hai, vaha abhUta arthako hI dyotita karatA hai| tathA zuddhanaya ekamAtra bhUtArtha hai, vaha bhUta arthako hI ghotita karatA hai| Age isakI AtmakhyAti TIkAmeM AcArya amRtacandrane bhUtArtha aura abhatArtha zabdoMke arthako spaSTa karate hae jo kucha lipibaddha kiyA hai usakA bhAva yaha hai ki jisa prakAra kIcar3ase yukta avasthAmeM jalakA sahaja svarUpa tirohita rahatA hai, isaliye aisI avasthA yukta jalako
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 jenatattvamImAMsA mAtra jaba samajhanA abhUtArtha hai aura nirmaloke nikSepa dvArA kIcar3ase pRthaka kiyA gayA jala sahaja jala honese bhUtArtha hai| usI prakAra karma sayukta avasthAmeM jIvakA sahaja svarUpa tirohita rahatA hai, isalie aisI avasthAyukta jIvako mAtra jIva samajhanA abhUtArtha hai aura zuddha dRSTike dvArA karmasaMyukta avasthAse trikAlo jJAyaka svabhAva AtmAko pRthaka karake use hI AtmA samajhanA ( anubhavanA ) bhUtArtha hai| isa prakAra bhUtArtha kyA hai aura abhUtArtha kyA hai isakA spaSTIkaraNa karake jIvako apane sahaja kartavyakA bodha karAte hue AcAryadeva kahate haiM ki jo apano nirvikAra avasthAko prApta karaneke mArga para ArUr3ha haiM arthAt karmasaMyukta avasthAse bhinna AtmAkA anubhava karanevAle samyagdRSTi haiM yA usa mArga para ArUDha hue hai unhe karmasaMyukta avasthAko AtmA kahanevAle vyavahAranayakA anusaraNa karanA yogya nahIM hai, kyoMki jo karmasaMyukta avasthAko hI AtmA samajhakara usakA anusaraNa karate rahate hai ve kabhI bhI saMsArakA anta kara paramArtha prAptike mArgako udghATita karanemeM samartha nahIM hote| yahA~ yaha prazna hai ki saMsArakI bhUmikAmeM jIva karmasaMyukta avasthAvAlA abhUtArtha hI upalabdha hotA hai aisI avasthAmeM bhUtArthakI upalabdhi na honese usakA anusaraNa karanA kaise sambhava hai| yaha eka molika prazna hai jisakA samAdhAna yadyapi ukta kathanase hI ho jAtA hai para usakA vizada vivecana karate hue AcArya kundakundane bhagavAn arahaMtadevakI jisa vANIko lipibaddha kiyA hai use hama yahA~ uddhRta kara rahe hai Na vi hodi apamatto Na pamatto jANao du jo bhAvo / eva bhaNati zuddha NAo jo so u so ceva // 6 // jo jJAyaka bhAva hai vaha na apramatta hai aura na pramatta hai| isa prakAra use zuddha kahate hai aura isa vidhise jo jJAta huA vaha to vahI hai / / 6 / / ___ AcAryadeva kahate haiM ki pramatta aura apramatta ye dono karmasaMyukta avasthAe~ hai isalie abhUtArtha hai / ina donoMse bhinna jo AtmAko anubhavatA hai use zuddha kahate hai| yahA~ anubhava karanevAlA AtmA aura anubhavakA viSayabhUta AtmA ye do hue aise praznakA uttara dete hue AcArya kahate hai ki jo anubhava karanevAlA hai aura jisakA anubhava kiyA gayA hai ye do nahIM hai, kartA-karmameM abheda honese donoM eka hI haiN| yahA~ jJAna-darzana svabhAvavAlA honese ho AtmAko jJAyaka kahA gayA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizvaya-vyavahAramImAMsA 305 hai | aura svabhAva trikAlI hotA hai, isalie usakA yaha svarUpa phalita hotA hai ki jo svataH siddha honese anAdi ananta haiM, nirantara udyotarUpa hai aura vizadajyoti hai usakA nAma jJAyaka hai| vicAra kara dekhA jAya to mahAM jJAyakabhAva spaSTa karaneke lie jisane vizeSaNa diye gaye haiM ve saba sArthaka haiM / sarvaprathama use svataH siddha honese anAdi ananta kahA hai so kisI bhI vastukA trikAlI svabhAva kisI bAhyAbhyantara upAdhiko nimitta kara utpanna nahIM hotA, isalie to vaha svataH siddha honese anAdi-ananta kahA gayA hai / jaba vaha anAdi-ananta hai aisI avasthAmeM karmasaMyukapaneko nimitta kara jo malinatA AtI hai aisI malinatA bhI saMbhava nahIM hai, ataH use nitya udyottarUpa kahA gayA hai / yataH vaha saba prakArako malinatAse mukta hai ataH usakA vizadajyoti svarUpa honA svAbhAvika hai / isa prakAra jo apane jJAyakasvarUpa AtmAko anubhavatA hai usane zubhAzubhabhAvarUpa pramatta aura apramatta avasthAse bhinna AtmAkA anubhava kiyA yaha siddha hotA hai / isa prakAra AtmA para anAdi kAlase jo pramatta aura apramattapanekA vyavahAra hotA A rahA hai aise anubhavakI dazAmeM vaha usa vyavahArase mukta huA / tathA AtmAne ukta prakArase jo apaneko anubhavA so vaha anubhava indriyAdikako nimitta kara na utpanna honeke kAraNa svAzrita siddha huA, isaliye aise AtmA para na to parAzritapanekA hI vyavahAra lAgU hotA hai aura na hI azuddhapanekA vyavahAra lAgU hotA hai, ataH aisA AtmA upacarita aura anupacarita asadbhUta vyavahAra tathA upacarita sadbhUta vyavahAra se mukta honeke kAraNa bhUtArtha hai yaha siddha hotA hai / aba prazna yaha hai ki guNameda Adi kalpanArUpa anubhavako svabhAvAnubhava mAnanemeM to Apatti nahIM honI cAhiye, kyoMki guNa bhI svayaM siddha honese anAdi-ananta haiN| Age isIkA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM vavahAreNuvadissadda NANissa carita daMsaNaM gANaM / Na vi jANa Na caritaM Na daMsaNa jANago suddho ||7|| jJAnIke cAritra hai, darzana hai aura jJAna hai yaha vyavahArase kahA jAtA hai| kintu vaha jJAna bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai aura darzana bhI nahIM hai / vaha to zuddha (bhedakalpanA nirapekSa) jJAyaka hI hai / bahA~para medakalpanAkI apekSA jJAyaka AtmAko jJAna, darzana aura 20
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 jainatattvamImAMsA cAritra kahanekA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki vaha ananta dharmoM meM vyApta eka dharmI hai| AgamameM vividha dharmo dvArA jo ukta kathana kiyA gayA hai so vaha Atmatattvake jijJAsu janoMkI dRSTise hI kiyA gayA hai| vastutaH dekhA jAya to dharma aura dharmI meM svabhAvase abheda hai, phira bhI bhedakalpanA dvArA aisA kahA jAtA hai ki jJAnI jJAna hai darzana hai aura cAritra hai, vastutaH vaha ananta dharmoko piye hue eka dharmo hai / ataeva aisA anubhava karanevAle ke darzana, jJAna aura cAritrarUpase jJAyaka AtmA anubhavameM nahI Akara bhedakalpanA nirapekSa jJAyaka AtmA hI anubhavameM AtA hai| isa prakAra isa kathana dvArA anupacarita sadbhUta vyavahAra kyoM abhUtArtha hai yaha siddha kiyA gayA hai| __ paNDitapravara ToDaramalajI sA0 bhUtArtha aura abhUtArthake arthakI spaSTa karate hue puruSArthasiddhaya pAyameM likhate hai nizcayamiha bhUtArtha vyavahAra varNayantyabhUtArtham / bhUtArthabodhavimukha prAya sarvo'pi sasAra. // 5 / / isa granthameM nizcayanayako bhUtArtha aura vyavahAranayako abhUtArthavarNana karate hai| prAya bhUtArtha arthAt nizcayanayake jJAnase viruddha jo abhiprAya hai vaha samasta hI sasArasvarUpa hai / / 5 / / TIkA-'iha nizcayaM bhUtArtha vyavahAraM abhUtArtha varNayanti' AcArya ina dono nayoMme nizcayanayako bhUtArtha kahate hai aura vyavahAra nayako abhUtArtha kahate hai| bhAvArtha-bhUtArtha nAma satyArthakA hai / bhUta jo padArthameM pAyA jAve, aura artha arthAt 'bhAva' / unako jo prakAzita kare tathA anya kiso prakArako kalpanA na kare use bhUtArtha kahate hai| jisa prakAra ki satyavAdo satya ho kahatA hai, kalpanA karake kucha bhI nahIM khtaa| vahI yahA~ batAyA jAtA hai| yadyapi jIva aura pudgalakA anAdi kAlase eka kSetrAvagAhasambandha hai aura dono mile hae jaise dikhAI par3ate hai to bhI nizcayanaya Atmadravyako zarIrAdi para dravyoMse bhinna hI prakAzita karatA hai / vahI bhinnatA mukta dazAme prakaTa hotI hai| isaliye nizcayanaya satyArtha hai| __ abhUtArtha nAma asatyArthakA hai| abhUta arthAt jo padArthameM na pAyA jAve aura artha arthAt bhaav| unako jo aneka prakArako kalpanA karake prakAzita kare use abhUtArtha kahate hai| jaise koI asatyavAdI
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 307 puruSa barAse bhI kAraNakA bahAnA chala pAkara aneka kalpanA karake asadRzako bhI sadRza kara dikhAtA hai| usIko kahate haiN| jaise yadyapi jIva pudgalakI sattA bhinna hai, svabhAva bhinna hai, pradeza bhinna haiM, tathApi eka kSetrAvagAhasambandhakA chala (bahAnA) pAkara 'vAtmadravyako zarorAdika paradrabyase ekatvarUpa kahatA hai|' murU dazAmeM prakaTa bhinnatA hotI hai| taba vyavahAranaya svayaM hI bhinna-bhinna prakAzita karaneko taiyAra hotA hai / ataH vyavahAranaya asatyArtha hai| 'prAyaH bhUtArthaboSavimukhaH so'pi saMsAra.' atizayapane satyArtha jo nizcayanaya hai usake parijJAnase viparIta jo pariNAma (abhiprAya) hai vaha samasta saMsArasvarUpa hI hai| bhAvArtha---isa AtmAkA pariNAma nizcayanayake zraddhAnase vimukha hokara, zarIrAdika paradravyoMke sAtha ekatva zraddhAnarUpa hokara pravartana kare usIkA nAma saMsAra hai| isase judA saMsAra nAmakA koI padArtha nahIM hai / isIlie jo jIva saMsArase mukta honeke icchuka haiM unheM zuddhanayake sanmukha rahanA yogya hai / isIko udAharaNa dekara samajhAte haiN| jisa prakAra bahata puruSa kIcar3ake saMyogase jisako nirmalatA AcchAdita ho gaI hai, aise gaMdale jalako hI pIte hai| aura koI apane hAthase katakaphala (nirmalI) DAlakara kIcaDa aura jalako alaga-alaga karatA hai| vahA~ nirmala jalakA svabhAva aisA prakaTa hotA hai jisameM apanA puruSAkAra pratibhAsita hotA hai, usI nirmala jalakA vaha AsvAdana karatA hai| usI prakAra bahutase jIva kamaMke sayogase jisakA jJAnasvabhAva DhaMka gayA hai aise azuddha mAtmAkA anubhava karate haiN| kucha jJAnI jIva apanI buddhise zuddha nizcayanayake svarUpako jAnakara karma aura AtmAko bhinna-bhinna karate haiM taba nirmala AtmAkA svabhAva aisA prakaTa hotA hai jisase apane caitanya puruSakA AkArasvarUpa pratibhAsita ho jAtA hai| isa prakAra vaha nirmala AtmAkA svAnubhavarUpa AsvAdana karate haiN| ata zuddhanaya katakaphala samAna hai usIke zraddhAnase sarvasiddhi hotI zakA--gAthA 13 meM bhUtArthanayase jAne gaye jIvAdi nava padArtha samyagdarzana haiM aisA kahA gayA hai aura gAthA 6-7 meM unheM abhUtArtha. kahakara samyagdarzanakI prasidimeM jIvAdi nau padArthoke anubhavakA niSedha kiyA gayA hai so kyoM ? samAdhAna--bhUtArtharUpase jIvAdi nau padArthoMkA jAnatA yahI
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 jainatattvamImAMsA hai ki ina nau padArthoMmeM vyApta eka hI jIva tattva hai aura usakA jAnanA arthAt anubhavanA samyagdarzana hai / AgamameM o inheM bhUtArtha kahA gayA hai so vaha sadbhUta-asadbhUta vyavahAranayase hI kahA gayA hai| zaMkA--nava padArthoMmeM ajIva padase to pudgala Adi pA~ca dravyoMkA grahaNa hotA hai| unameM vyApta jIva padArthako mAnanA kaise sambhava hai ? samAdhAna-ajJAnI jIvake parapadArthoM meM ekatvabuddhi aura iSTAniSTa buddhi dekhI jAtI hai| ajJAna aura rAga-dvaSase tanmaya honeke kAraNa vaha inheM apanA svarUpa mAnatA A rahA hai / vaha inakI hAnimeM apanI hAni aura inakI vRddhi meM apanI vRddhi mAnatA rahatA hai| vicArakara dekhA jAya to vAstavameM usakA yaha bhAva hI ajIva padArtha hai aura isIliye hI jIva-ajIva Adi nava padArthoM meM vyApta jIva tattva kahA gayA hai| __ zaMkA--yadi yaha bAta hai to ajIva padArthameM pudgalAdikakA grahaNa hotA hai yA nahIM? ___ samAdhAna-aisI mAnyatAmeM pudgalAdikakA grahaNa to sutarA ho jAtA hai, kyoMki unako lakSya kara hI aise bhAva hote haiN| __ zaMkA--pudgalAdika dravya lokame sadA kAla avasthita rahate haiM isaliye jIvake ye bhAva sadAkAla hote rahate hai aisA mAnane meM kyA Apatti hai ? samAdhAna-nahI, unakA sadbhAva ina bhAvoMke honekA mukhya kAraNa nahIM hai, kyoMki jo arthahIna hai usake bho arthasambandhI lAlasA dekhI jAtI hai / mukhyataH yaha svayaM jIvakA aparAdha hai| isa aparAdhavRttike kAraNa hI vaha aise bhAva karatA hai| hA~ jina padArthoMko lakSyakara karatA hai unameM una bhAvoMke honeme nimitta vyavahAra ho jAtA hai| zaMkA--jIvakI yaha aparAdhavRtti kabase dekhI jAtI hai ? samAdhAna-anAdi kaalse| zakA-taba to isa vRttiko jIvakA svabhAva mAna lenA cAhie ? samAdhAna-nahIM, kyoMki jo anAdi ho vaha vastukA svabhAva honA hI cAhiye aisA niyama nahI hai| kAraNa ki svabhAva anAdi-ananta hotA hai, ataH svata siddha use apanA anubhava karane para aparAdhavRtti sutarAM Tala jAtI hai / isIliye AgamameM parAzritabhAvako Agantuka bhAva bhI kahA gayA hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA 301 zaMkA--jo bAgantuka hotA hai vaha kAraNapUrvaka honese anAdi nahIM ho sakatA ? samAdhAna-bIja vRkSakI santAnakI taraha use anAdi svIkAra kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki na to isameM kAraNakI mukhyatA hai aura na hI kAlakI mukhyatA hai / kisIne aisA pahale prArambha kiyA ho aisA nahIM hai, isaliye santAnakI dRSTise anAditA akRtrima hai / kintu pratyeka paryAyakI dRSTise vaha sakAraNa kahI jAtI hai / anAdi kAla se svayaM aisA hI banAva bana rahA hai / isI tathyako dUsare zabdoM meM vyakta karate hue jayadhavalA pu0 1, pR0 55 me kahA bhI hai refmatAdo kammasatANe Na vecchijjadi ti Na vo juttaM, arkATTamassa vi bIjakura saMtANasseva vocchedupalabhAdo / akRtrima honese karmasantAna vyucchinna nahIM hotI aisA kahanA yukta nahIM hai, kyoki akRtrima hote hue bhI bIja aura aMkurakI santAnakA jaise viccheda pAyA jAtA hai vaise karmasantAna akRtrima honepara bhI usakA viccheda ho jAtA hai / zaMkA - savikalpa nizcayanayame rAgakI caritArthatA honese use svAzrita kahanA ThIka nahIM hai, anyathA savikalpa dazAme bhI samyagdarzana AdikI utpatti hone lagegI ? samAdhAna - savikalpa nizcayanayako jo svAzrita kahA gayA hai vaha dhyeya kI apekSA hI kahA gayA hai, anyathA use nizcayanaya kahanA nahIM bana sakatA hai / vikalpako apekSA vicAra kiyA jAya to vaha rAgase anuraMjita upayoga pariNAma hI hai / dekho, prakRtameM upayoga kSayopazama bhAva hai, isaliye yaha usakI svatantratA hai ki vaha svatantrarUpase apane viSayako jAne tathA anubhabe anyathA rAgake buddhipUrvaka rAga aura abuddhipUrvaka rAga ye bheda nahIM bana sakate / isI tathyako dhyAnameM rakhakara jayadhavalA pu0 1 pR0 5 para eka gAthA dvArA yaha tathya spaSTa kiyA gayA hai rasyA baMdhayarA upazama khaya-missayA ya mokkhayarA / bhAbo du pariNAmio karaNobhayava jjio hoi // refusbhAvoMse karmabandha hotA hai, mopazamika, kSAyika aura
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 jainatattvamImAMsA kSAyopazamika bhAvoMse mokSa hotA hai tathA pAriNAmika bhAva bandha aura mokSa ina donoMke kAraNa nahIM hai| isase spaSTa hai ki kSayopazamabhAva svayaM svAdhita hai| savikalpa nizcayanayameM jo vikalpa arthAt rAga hai vahI parAzritabhAva hai| zaMkA-yahA~ audAyakabhAvako bandha hetu kahA hai so kyA manuSya gati Adi bhI audayika honese bandhake hetu haiM ? samAdhAna-yaha sAmAnya vacana hai| vizeSa yaha hai ki darzamohanIya aura cAritramohanIyake udaya meM jo audayika bhAva hotA hai mAtra use hI bandhakA hetu mAnA gayA hai / dhavalA pu0 6 pR0 12 meM isI tathyakA samarthana karate hue likhA bhI hai jIvapariNAmahehU~ kammattaM poggalA pariNamati / Na ya NANapariNado puNa jIvo kamma samAsiyadi / / jIvake mithyAtva Adi pariNAmoko nimitta kara pudgala karmarUpase pariNata hote hai| kintu jJAnabhAvase pariNata huA jIva karmabandhako nahI prApta hotA hai| yahA~ jIvapariNAma padase mithyAtva Adi pratyaya liye gaye haiM yaha isIse spaSTa hai ki karmabandhake kAraNomeM jJAnabhAvako grahaNa nahIM kiyA gayA hai| sAtha hI isase yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki audayika bhAvoMmeM mAtra mithyAtva AdikA hI grahaNa huA hai, manuSyagati AdikA nhiiN| samayasAra paramAgamame jo samyagdRSTiko abandhaka kahA gayA hai so vaha jJAnadhArAkI mukhyatAse hI kahA gayA hai| usake karmadhArA gauNa hai, kyoMki samyagdRSTi jIva savikalpa avasthAmeM bhI rAgAdi bhAvoMko AtmarUpase 'sva' nahI maantaa| rAgAdibhAva zarIrake jvara Adike samAna roga hai, jisase jJAnadhArArUpa pariNata hokara vaha mukta honeke upAyame nirantara prayatnazIla rahatA hai| 12. nizcayanayakA viSaya yadyapi abhI taka hama jo kucha bhI likha Aye haiM usase nizcayanayake viSaya para paryApta prakAza par3a jAtA hai| phira bhI paMcAdhyAyIkArakI dRSTiko sAmane rakha kara usa para vicAra kara lenA Avazyaka pratIta hotA hai| vahA~ nizcayanayake viSayakA nirdeza karate hue likhA hai
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-ayavahAramImAMsA . 311 vyavahAraH prativebhyastasya pratiSakavaca paramArthaH / . vyavahArapratiSedhaH sa eva nizcayanayasva vAcyaH syAt / / 1-528 // vyavahAraH yathA syAt sad dravya. mAnavAMzca bIvo vaa|' netyetAvanmAtro bhavati sa nizcayanayo nayAdhipatiH / / 1-599 / / sadbhUta aura asadbhUta jitanA bhI vyavahAra hai vaha pratiSedhya hai arthAt nizcayanaya pariNata AtmAke anubhavameM usakA svayaM niSedha ho jAtA hai athavA dhyeyakI dRSTise bhI vaha pratiSedhya hai-vyavahAranayakA viSaya dhyeyarUpase svIkAra karane yogya nahIM hai, ata: nizcayanaya svarUpase usakA pratiSedha karanevAlA hai| isaliye vyavahAranayakA pratiSedharUpa jo bhI padArtha hai vahI nizcayanayakA vAcya hai / / 1-58 / / jaise yaha kahanA ki 'dravya sat hai yA jIva jJAnavAna hai' yaha vyavahAranaya hai aura isakA pratiSedha karanevAlA 'na' yaha nizcayanaya hai / yaha saba nayoMkA rAjA hai / / 1-599 / / yahA~ vyavahAranayakA jitanA bhI vAcya (viSaya ) hai vaha nizcayanayakA vAcya nahI he, mAtra isaliye nizcayanayakA vAcya 'na' kahA gayA hai tathA ina donoM nayome jo pratiSedhya aura pratiSedhakapanA svIkara kiyA gayA hai usakA bhI kAraNa yahI hai| isakA artha yaha nahI ki nizcayanayasvarUpa anubhUtiko dazAme 'mai vyavahAranaya svarUpa nahI hU~' aisA anubhava hotA hai, kyoMki AtmAkA anubhava to vidhirUpase hI hotA hai, parantu vaha anubhava vyavahAranayasvarUpa nahIM hai tathA AtmA paramArthase vyavahAranaya svarUpa nahIM hai aise nirNayapUrvaka vidhirUpase hI AtmA anubhUta hotA hai / yahI kAraNa hai ki zrI samayasArameM vidhirUpase AtmAkA khyApana karane. ke liye sarbamra vyavahAranayako pratiSedhya batalAyA gayA haiN| isake liye mukhlarUpase gAthA 14-15 draSTavya hai| isI tathyako nayacakrameM 'gevhA vavyasahAvaM' isa gAthA dvArA spaSTa kiyA gayA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa isI adhyAyameM hama pahale kara hI Aye hai| bAta yaha hai ki saMsAra aura mukti ye paraspara viruddha bhAva hai / saMsArarUpa AtmAko anubhavane para jova mukta nahIM ho sakatA aura mukti Adi vyAvahArika padoMse atyanta bhinna AtmAke anubhavanepara saMsArakA anta hue binA rahatA nhiiN| dUsarI bAta yaha hai ki jitanA bhI vyavahAranaya hai vaha saba vikalparUpa hai / vastutaH na to vastumeM kisI bhI prakArake upacarita dharmakA astitva hai aura na hI guNAdiko apekSA vaha khaNDa khaNDakapa hI hai / kAryAdikakI dRSTise yA vastusvarUpako samajhaneko dRSTile vikalparUpa
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 jainatattvamImAMsA aisA vyavahAra hotA hai aura isIliye Agamame vyavahAranayakI svIkRti hai / jaba mokSako prApta karanekI dizAmeM prayatnazIla jIva apane trikAlI svabhAvako anubhavatA huA nirvikalpa hotA hai taba ukta prakArake vikalpoMkA abhAva hokara AtmAkA ekarasa anubhava hotA hai jo vyavahAra ( vikalpa ) ke niSedharUpa honese prakRtameM nizcayako pratiSedhaka aura vyavahArako pratiSedhya kahA gayA hai| jaba hama nizcayanayase vidhiko mukhya kara AtmAke svarUpakA vicAra karate haiM to vaha hameM svarUpase jJAyaka pratItimeM AtA hai / AtmA svabhAvase jAnanevAlA hai, yaha anujIvI dharma hai yaha isakA tAtparya hai / jJAna ke kAraNa vaha jAnanevAlA hai aisA vikalpa yA kahanA vyavahAra hai, kyoMki aisA mAnanepara jJAnake kAraNa AtmAkI prasiddhi mAnanI par3atI hai, svarUpase nahIM / dharmI kyA hai aisI jaba jijJAsA kI jAya taba ananta dharmose bhinna usake svatantra svarUpako svIkAra karanA hI par3atA hai, kyoMki dharmI AtmabhUta lakSaNase dharmokA AtmabhUta lakSaNa atyanta bhinna hai / dharmI saba dharmo vyApaka hai, jaba ki yadi sahabhAvI dharma bhI ho to vaha saba dharmo vyApaka nahI hai, anya dharma usase bhinna haiM / vyatirekI dharmo to bAta hI alaga hai / aura isI AdhAra para dharma aura dharmI meM kathaMcit bheda svIkAra kiyA gayA hai / AptamomAsAme isI tathya ko spaSTa karate hue kahA bhI haiM dharma-vinAbhAvaH siddhayatyanyonyavikSayA / na svarUpaM svato hyetat kArakajJApakAgayo / / 75 / / dharma aura dharmIkA avinAbhAva ( ekake binA dUsarekA nahI pAyA jAnA ) parasparakI apekSAse siddha hotA hai, unakA svarUpa nahIM / nizcayase vaha to kAraka aMga kartA aura karma tathA jJApakake aMga bodhya aura bodhakake samAna svata siddha hai / isa AgamapramANase hama jAnate hai ki jaise kartAkA svarUpa svata siddha hai aura karmakA svarUpa svataH siddha hai / yadi parasparako apekSAse inakA svarUpa mAnA jAtA hai to donokA abhAva prApta hotA hai / athavA jaise bodhaka (pramANa) kA svarUpa svataH siddha hai aura bodhya (prameya) kA svarUpa svataH siddha hai / yadi parasparakI apekSAse inakA svarUpa mAnA jAtA hai to donoMkA abhAva prApta hotA hai / usI prakAra dharma aura dharmoke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki Agama meM vidhirUpase AtmAkA khyApana karate hue vaha svarUpase jJAyaka svIkAra kiyA gayA hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki apekSApUrvaka kathana karanA yaha vyavahAra hai| isaliye aise kapanameM yA apekSA pUrvaka jAnane meM mAtra vyavahArako svIkAra kiyA gayA hai| vastu to svarUpase svayaM aura nirapekSa hI' hotI hai| isa prakAra prakRtameM vidhirUpase nizcaya nayake viSayako svIkAra karane para vaha zAyaka AtmA ho pratItimeM AtA hai aura niSedha rUpase usake viSayakA vicAra karane para vaha parAzrita vikalparUpa vyavahArake niSedharUpase pratItimeM AtA hai yaha siddha huaa| vicAra kara dekhA jAya to dhyeyakI apekSA svAzrita vikalpa bhI anubhavako dazAmeM nibiDa ho jAtA hai| isako aura adhika spaSTa karake dekhA jAya to parAzrita vikalpakA to baddhipUrvaka niSedha kiyA jAtA hai| niSedha kiyA jAtA hai isakA yaha artha hai ki maiM ye nahI hU~ aisA buddhipUrvaka svIkAra kiyA jAtA hai| parantu jaise jaise AtmA anubhavake sanmukha hAkara svayaM anubhUtirUpase pariNata hotA hai vaise vaise usakA vivakSita dhyeyAzrita vikalpa svayaM mandamanda hotA huA anubhUti kI dazAmeM svayaM chUTa jAtA hai| 13. upacAra padakA artha AtmakhyAti TIkAmeM upacAra padakA artha karate hue likhA hai yattu vyApya-vyApakabhAvAbhAve'pi prApyaM vikArya nirvasya ca pudgaladravyAtmaka karma gRhNAti pariNamathatyutpAdayati karoti badhnAti cAtmeti vikalpa sa kilopacAraH / aura jo vyApya-vyApaka bhAvakA abhAva hone para bhI prAyya, vikArya aura nivartya pudgaladravyarUpa karmako AtmA grahaNa karatA hai, pariNamAtA hai, utpanna karatA hai, karatA hai, bAMdhatA hai isa prakAra jo vikalpa hotA hai vaha upacArasvarUpa hai| ise gAthAmeM vyavahArakA baktavya batalAyA aura AtmakhyAti TIkAmeM ukta prakArake vikalpako upacAra kahA hai / tathA Ageko gAthAko AtmakhyAti TokAmeM bhI jIva dUsare vyake doSa-guNakA utpAdaka hai aisA jo bhI vyavahAra hotA hai use vikalpa kahakara upacAra kahA gayA hai| isase mAlUma par3atA hai ki uka prakArake vikalpakA nAma hI vyavahAra yA upacAra hai| itanA avazya hai ki yaha upacAra nirAdhAra na kiyA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 janatastvamImAMsA jAkara kisI prakArake nimitta aura prayojanake honepara hI kiyA jAtA hai yaha bhI isase jJAta hotA hai| isIliye AgamameM upacArakI pravRtti kisa sthitimeM hotI hai ise spaSTa karate hue likhA hai mukhyAbhAve sati nimitta prayojane ca upacAra pravartate / mukhyakA abhAva honepara arthAt mukhyakI vivakSA na honepara tathA kisI bhI nimitta aura prayojanake honepara upacAra ( isane isako kiyA yA isase yaha huA ityAdi vikalpa ) pravRtta hotA hai| ___ isIlie AgamameM asadbhuta vyavahArakA yaha lakSaNa dRSTigocara hotA hai anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNamasaddhRta vyvhaarH| sa kila upacAraH / koI dharma anya vastumeM prasiddha ho, use anya vastumeM Agepita karanA yaha asadbhUta vyavahAra hai aura isIkA nAma upacAra hai / aba vicAra kIjiye ki eka vastuke dharmako anya vastumeM kaise Aropita kiyA jaaygaa| vaha yA to vikalpa dvArA sambhava hai yA vikalpapUrvaka vacana dvArA sambhava hai| isase siddha huA ki vaha vikalpa yA ukta prakArakA vacana hI to upacArarUpa hogaa| yaha usa vikalpa yA vacanako vizeSatA hai jisase hama use upacArarUpa svIkAra karate hai| jaise jaba hama kisIke kAraNa-dharmakA avinAbhAva sambandhavaza anya vastume Aropa karate hai to vaha kAraNakI apekSA vikalpake dvArA Aropita kAraNa kahalAtA hai aura vikalpa dvArA jisakA vaha Aropita kAraNa svIkAra kiyA jAtA hai usakA vaha Aropita kArya kahalAtA hai| isIliye vyavahArahetuko AgamameM aparamArthabhUta svIkAra kiyA gayA hai| yahA~ vandhyAputrakA udAharaNa lAgU iliye nahIM hotA hai, kAraNa ki vandhyA to hai para usakA putra nahIM hai / jaba ki Aropita kAryakAraNabhAvameM do padArtha svatantra hai / kintu jisa mukhya kAraNakA vaha kArya hai use gauNakara diyA gayA hai aura jisakA vaha kArya nahIM hai usakA use kArya kahA gayA hai| isa prakAra itane vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vyavahAra yA upacArakA artha hI vivakSita vikalpa hai aura isa AdhAra para jo kAryakAraNa kahA jAtA hai vaha vyAvahArika, upacarita aura kalpita kAryakAraNa kahalAtA hai|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizvaya-vyavahAramImAMsA 315 zaMkA-sthApanA nikSepameM bhI vikalpako mukhyatA aura dravya nikSepameM tathA usake bheda karma-nokarsa meM bhI vikalpa kI mukhyatA hai / phira inheM alaga-alaga parigaNita kyoM kiyA gayA hai ? samAdhAna - sthApanA nikSepameM avinAbhAva aura kAlapratyAsattikI muktA nahIM hai jaba ki dravyanikSepake bheda karma aura nokarmameM avinAbhAvake sAtha kAlapratyAsattikI mukhyatA hai / dekho, koI vyakti yA padArtha sAmane ho to mAtra usI samaya usako kisI anya vastumeM kalpanA dvArA upAsanA nahI kI jaaygii| kintu kArya-kAraNameM vivakSita vastu apanA kArya kara rahI hai, phira bhI use gauNa kara kAlapratyAsattivaza vaha kArya anyakA kahA jAtA hai yA usase utpanna huA kahA jAtA hai| isa prakAra ina donoMme mahAn bheda hai | zaMkA- pratikRti taiyAra karate samaya kabhI-kabhI vaha vyakti yA vastu sAmane hotI hai yA buddhipUrvaka use sAmane rakhakara usakI pratikRti banAI jAtI hai ? samAdhAna - usa samaya vaha vyakti yA vastu usa pratikRtirUpa kAryakA nimitta hai, isaliye vahIM dravyanikSepakI mukhyatA hai, sthApanAnikSepakI nahIM / itanA avazya hai ki nAma, sthApanA aura dravyanikSepa ye tInoM vikalpapradhAna honese vyavahArakA viSaya hai / isI dRSTise AgamameM inheM dravyArthikanayameM parigaNita kiyA gayA hai| isI prakAra medavyavahArame bhI vikalpakI mukhyatA honese vaha bhI vyavahAranayameM parigaNita kiyA gayA hai| adhyAtma meM bhedavyavahArako jo sthAna milA huA hai vaha isaliye nahIM ki bhedavyavahArake viSayako lakSyameM lenese svabhAvabhUta AtmAkI prApti hotI hai, balki isaliye ki cAhe asadbhUta vyavahAranaya ho yA sadbhUta vyavahAranaya ho donoM hI paramArthakI prApti meM upekSaNIya haiM, kyoMki unake viSayako lakSya meM lene para vikalpakI caritArthatA banI rahatI hai / isalie ye donoM prakArake hI vyavahAra karmabandhake hetu mAne gaye haiN| yadi yaha kaheM ki ve karmabandhasvarUpa haiM to bhI koI atyukti nahIM hai / isa prakAra upacAra padase kyA artha grahaNa kiyA gayA hai isakA spaSTokaraNa kiyA / 14 vyavahAranayakA vivecana isa prakAra vivakSita vikalpa, upacAra aura vyavahAra ye tInoM ekA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 jainatattvamImAMsA thaMka honese prakRtameM AgamameM vyavahAranayake jo bheda dRSTigocara hote haiM unakI yahA~ sAMgopAMga mImAMsA kara lenA cAhate haiN| isameM sandeha nahIM ki cAhe mokSaphalarUpa kArya ho yA laukika koI anya kArya ho vaha paramArthase jaise svayaM eka hai vaise hI usakA paramArtha hetu bhI svayaM eka hI hotA hai, kyoMki vaha kArya eka vastukA pariNAma hai| aura pratyeka vastu pariNAmasvabhAvI honese vaha prati samaya apane upasthita pariNAmake vyayake sAtha dUsare pariNAmarUpa svayaM pariNamatI hai aura isa prakAra usakA yaha krama anAdikAlase ananta kAla taka pravartita rahatA hai / aisA hone para bhI lokameM aura AgamameM jo bAhya kAraNoMkI svIkRti hai vaha isalie nahI ki prati samaya kAryarUpa pariNamate samaya vaha vastu apanese bhinna anya vastuko sahAyatA letI hai, kyoMki pratyeka vastu svarUpase svasahAya hotI hai| jaise vaha apane astitvake lie svasahAya hai vaise hI vaha apane pariNAmake lie bhI svasahAya hai, kyoMki astitvakA artha hI utpAda-vyaya-dhrauvyarUpase vastukA sadAkAla banA rahanA hai| jahA~ pratyeka vastu dhrauvyarUpase astisvarUpa hai vahA~ vaha utpAdavyayarUpase bhI astisvarUpa hai| aura yaha ho nahIM sakatA ki usakA dhrauvyarUpa astitva to svasahAya ho aura utpAda-vyayarUpa astitva parAzrita ho, kyoMki ina tInome kacit avyatireka hai, iname jo meda mAnA jAtA hai vaha sajJA, lakSaNa aura prayojana AdikA apekSA hI bheda mAnA jAtA hai| yadi aisA na svIkAra kiyA jAya to pratyeka vastukA astitva hI siddha nahI hotaa| yaha vastusthiti hai| isake aisA hote hue bhI lokameM aura AgamameM pratyeka kAryake hota samaya jo bAhya vastume kAraNatA svIkAra kI gaI hai vaha vivakSita kAryako prasiddhikA hetu hone mAtrase hI svIkAra kI gaI hai, usa kAryakA janaka honese yA usakA utpattime sahAyaka, upakAraka Adi honese nhiiN| yaha mAtra vyavahAra hai jo anvaya-vyatireka yA kAlapratyAsattivaza vikalparUpase pravRtta hotA hai| itanA hI nahIM aisA vyavahAra mAtra sayoga honase yA vikalpavaza bhI pravRtta hotA huA dekhA jAtA hai| ___ yaha to spaSTa hai ki paramArthase svAzritapanekA bhAna hone para usake pUrNa svAzrita honeke liye yaha vyavahAra anupAdeya honese tyAgane yogya hI hai / anyathA use svAzritapanekA bhAna hI nahIM huA yaha kahA jaaygaa| isaliye adhyAtmavRtta jIva 'maiM aise kalpita vyavahArake paravaza anAdikAlase kyoM banA calA AyA' isake mUla kAraNako jAnakara usameM heya
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizvaya-vyavahAramImAMsA buddhi svIkAratA hai aura jo svAdhita honekA sAkSAt upAya hai usameM upadiya buddhi karake usarUpa honeke prayatnameM jAgarUka rahatA hai| yahAM para hamane 'sAkSAt' zabdakA prayoga kiyA hai so isase yaha nahIM samajhanA cAhiye ki jo sarvathA heya hai vaha paramparAse svAtrita honekA upAya hai / kintu jo svAdhita honekA upAya hai vaha eka hI hai, usake sAtha dUsarA anya kisI bhI prakArakA upAya nahIM yaha dikhalAneke liye prakRta meM upAya padake pUrva sAkSAt padakA prayoga kiyA hai|| tattvArthasUtrameM 'samyagdarzana-zAna-cAritrANi mokSamANaH' yaha sUtra AyA hai / isakI vistRta vyAkhyA karate hue AcArya vidyAnandane tattvArthazloka-vArtika 10 64 meM likhA hai nizcayanayAttRbhayAvadhAraNamapISTameva, anantarasamayanirvANajananasamarthAnAmeva saddarzanAdInA mokSamArgatvopapatteH pareSAmanukUlamArgatAmyavasthAnAt / etena mokSasyaiva mArgo mokSasya mArga evetyubhayAvadhArasamapoSTameva pratyAyanIyam / nizcayanayako apekSA to donoM orase avadhAraNa karanA iSTa hI hai, abhyabhihita anantara uttara samayameM nirvANake utpanna karanemeM samartha samyagdarzanAdimeM mokSamArgapanA banatA hai tathA inase bhinna jo pUrva samIpavartI samyagdarzanAdika hai unameM anukUla mokSamArgapanekI vyavasthA ho jAtI hai| isase siddha huA ki samyagdarzanAdika mokSakA hI mArga hai yA samyagdarzanAdika mokSakA mArga hI hai isa prakAra donoM orase eva pada dvArA avadhAraNa karanA iSTa ho hai aisA nizcaya karanA caahiye| isI tathyakA nirdeza karate hue pravacanasAra mAthA 82 kI tattvadIpikA TIkAmeM AcArya amRtacandrane jo kucha kahA hai-usakA bhAva yaha hai ki atIta kAlameM jitane tIrthakara hue unhoMne karmanAzakA anya koI upAya nahIM honese ekamAtra isI nizcaya nayasvarUpa mokSamArgake dvArA karmanAza kara paramAtmadazA prAsa kI aura anya jIvoMko bhI usI mArgakA upadeza diyA / isaliye mokSa prApta karanekA anya koI mArga nahIM hai yaha nizcita hotA hai| itane vaktavyase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jise hama vyavahAra mokSamArga kahate haiM vaha vAstavameM mokSamArga nahIM hai| mAtra sahacara sambandha vaza usameM nimittatAkA vyavahAra karake use vyavahAra mokSamArga kahA jAtA hai, vastutaH vaha mokSamArga nahIM hai| isI tathyako spaSTa karate hue paNDita pravara ToDaramala bI mokSamArga prakAzaka anyameM likhate haiM antaraMgameM to Apane nirdhAra karake yathAvat nizcaya-vyavahAra molamArmako
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 jainatatvamImAMsA pahicAnA nahIM, jina-AjJA mAnakara nizcaya-vyavahArarUpa mokSamArga do prakAra mAnate hai / so mokSamArga do nahIM hai, mokSamArgakA nirUpaNa do prakAra hai / jahA~ sacce mokSamArgako mokSamArga nirUpita kiyA jAya so nizcaya mokSamArga hai aura jahAM mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSa mArgakA nimitta hai va sahavArI hai use upacArase mokSamArga kahA jAya mo vyavahAra mokSamArga hai, kyoMki nizcaya-vyavahArakA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| saccA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra, isaliye nirUpaNa apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA / eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSa mArga-isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai / tathA nizcaya-vyavahAra donoko upAdeya mAnatA hai vaha bhI bhrama hai, kyoMki nizcaya-vyavahArakA svarUpa to parampara virodhasahita hai / kAraNa ki samayasArameM aisA kahA hai pR. 248-249 / __ vavahAge bhUdAttho bhUdattho desido du suddhaNao / / artha-vyavahAra abhUtArtha hai, satya svarUpakA nimpaNa nahIM karatA, kisI apekSA upacArase anyathA nirUpaNa karatA hai| tathA zuddhanaya jo nizcayanaya hai vaha bhUtArtha hai, jaisA vastukA svarUpa hai vaisA nimpaNa karatA hai| isa prakAra ina donoMkA svarUpa to viruddhatA sahita hai| isa prakAra parAzrita vikalpakA nAma vyavahAra naya hai yA upacAra naya hai yaha siddha honepara Age nayacakra va AlApa-paddhati AdimeM aneka prakArase jo nayokI prarUpaNA dRSTigocara hotI hai use dhyAnameM rakhakara hama dekheMge ki adhyAtmame kisa naya paddhatise tattvaprarUpaNA dRSTigocara hotI hai aura caraNAnuyogameM kisa naya paddhatiko agIkArakara AcArAdi kI prarUpaNA kI gaI hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki naya nikSepa aura pramANake svarUpa aura unake bhedoMkA kathana dravyAnuyogakA viSaya hai| para unamese kisa nayase kisa anuyogameM kisa viSayakI prarUpaNA kI gaI hai yaha dikhalAneke lie usa anuyogameM bhI una nayoMkA nirdeza kiyA jAtA hai yaha paddhati purAnI haiN| SaTkhaNDAgama aura kaSAyaprAbhUtameM isa paddhatike sthala-sthala para darzana hote haiM / usI saraNikA anusaraNakara anagAradharmAmRtame bhI usame varNita viSayako nayapaddhatise samajhaneke liye katipaya nayoMkA digdarzana karAyA gayA hai / tadanusAra vahA~ zuddha nizcaya nayake svarUpako spaSTa karate hue likhA hai-- marve'pi zuddha-buddhakasvabhAvAzcetanA iti sabhI jIva zuddha, buddha eka svabhAvavAle haiM isa prakAra nizcaya karanA zuddha nizcayanaya hai|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA yahA~ 'zuddha-buddhakasvabhAvAH' padakA artha karate hue likhA hai zuddha-bukasvabhAvAH zuddho rAgAvirahito buddho jJAnapariNataH ekaH kevalaH svabhAvo yeSAM te| zuddha padakA artha hai ki nizcayase sabhI jIva rAgAdirahita haiM aura buddhapadakA artha hai ki sabhI jIva jJAnapariNata haiN| nizcayase dekhA jAya to unakA ekamAtra yahI svabhAva hai yaha eka svabhAvapada dekara spaSTa kiyA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki adhyAtmameM nizcayanayakA jo svarUpa dRSTigocara hotA hai dUsare zabdoMmeM use hI yahAM svIkAra kiyA gayA hai| vicAra kara dekhA jAya to sabhI anuyogoMkI racanAkA mukhya prayojana . vItarAgatA hI hai| zuddha-budva eka svabhAva AtmAkI prApti tabhI sambhava hai jaba yaha AtmA apane trikAlI svabhAvake sanmukha ho usameM tanmaya hotA hai| isase hama jAnate haiM ki jJAnoke bAhyameM jo mana-vacanakAyakI pravRtti dekhI jAtI hai vaha svargAdikakI kAmanA yA aihika sukhakI kAmanAse nahIM hotI hai| bAhya pravRttike mUlameM rAgakI mukhyatA hai, isaliye usako nimittakara puNyabandha aura usake phalasvarUpa svargAdikakI prApti honepara bho vaha usakI abhilASAse sarvathA mukta rahatA hai| aura isIliye AgamameM samyagdRSTike lakSaNameM use nidAnase mukta svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi caraNAnuyogameM vratoke anya do zalyoMke samAna use nidAna zalyase rahita hI batalAyA gayA hai| samyagdRSTike viSayameM vahA~ kucha bho nahI kahA gayA hai| parantu yaha vivakSAvizeSake kAraNa hI aisA kahA gayA samajhanA cAhiye / bAta yaha hai ki caraNAnuyoga mukhyatayA jJAnI gRhasthoM aura muniyoMkI bAhya pravRttiko lakSyame rakhakara hI lipibaddha haA hai, isaliye usameM vratoMkI mukhyatAse nidAna karanekA niSedha kiyA gayA hai / vastutaH jo samyagdRSTi hotA hai, usake para vastuke grahaNa-syAgameM sahaja hI udAsInatA bartatI rahatI hai| jJAnadhArAkA aisA hI kucha mAhAtmya hai jisase vaha aisI vAsanAse sahaja hI mukta rahatA hai / isaliye jo samyagdRSTi hai vaha na to aihika kAmamAse devabhakti Adi kAryameM pravRtta hotA hai aura na hI paralokameM mujhe svargAdi kI prApti hoo aisI kAmanAke sAtha devabhakti, tIrtha vandanA, dAna Adi kAryoM meM pravRtta hotA hai|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 janatasvamImAMsA isa prakAra caraNAnuyogameM vivakSita prayojanase jo pratipAdanazailI svIkAra kI gaI hai use lakSyameM rakhakara mukhyatayA odAyika Adi bhAvoM ko bhI AtmA kA svIkAra kara prarUpaNA bhI gaI hai / Age azuddha nizcayake svarUpakA nirdeza karate hue vahA~ likhA hai zuddho'zuddhazca rAgAdyA eva Atmetyasti nizcayaH // 103 // rAgAdika hI AtmA hai yaha azuddha nizcayanaya hai / isa zloka ke uttarArdhakI TIkA isa prakAra hai- tathA'zuddha nizcayo'sti / katham / iti kimiti ? bhavati, ko'sI ? AtmA / ke ? rAgAdyA eva - rAgadveSAdipariNAtmaka ityartha. ! rAga-dveSAdi pariNAmavAlA AtmA hai buddhimeM aisA svIkAranA azuddha nizcayarya hai / yahA~ nizcayanayake zuddha nizcayanaya aura azuddha nizcayanaya aise do bheda dikhalAnekA kAraNa yaha hai ki sAdhyakI dRSTise zuddha-buddha eka svabhAva AtmAko svIkAra karake bhI prayojana vizeSase AtmAko rAgAdirUpa svIkAra kiyA gayA hai| aba Age isa dRSTise vyavahAranayake bhedoko sodAharaNa spaSTa karate hue vahA~ batalAyA hai sadbhUteta ramedAdvyavahAraH syAd dvidhA bhidupacAra | guNa-guNinoramidhyAyAmathi sadbhUto viparyayAditaraH ||104 || sadbhuta aura asadbhUtake bhedase vyavahAra do prakArakA hai / guNaguNImeM abheda honepara bhI bhedarUpa upacAra karanA sadbhUta vyavahAra hai / tathA do dravyoM meM bheda hone para bhI abhedarUpa upacAra karanA asadbhUta vyavahAra hai ||104|| sadbhUtaH zuddhetarabhedAd dveSA tu cetanasya guNAH / hamararta iti zuddho'nupacArita saMjJo'sau // 105 // zuddha sadbhUta vyavahAra aura azuddha sadbhUta vyavahArake bhedasesadbhUta vyavahAra do prakArakA hai / kevalabodhAdika arthAt asahAya jJAna darzanAdi jIvake haiM aisA svIkAra karanA zuddha sadbhUta vyavahAra hai / ise anupacarita sadbhuta vyavahAra bhI kahate hai || 105 // matyAdivibhAvaguNAzcita ityupacaritakaH sa cAzuddhaH / deho madIya ityanupacaritasaMjJastvasadbhUta // 106 // matijJAna Adika jIvake guNa haiM aisA svIkAra karanA azuddha sadbhUta vyavahAra hai / isIkA dUsarA nAma upacarita sadbhUta vyavahAra hai /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA '' 321 sazleSasambandha honese zarIra merA hai aisA svIkAra karanA anupacarita asadbhUta vyavahAra hai // 11 // . .. dezo madIya ityupacaritasamAhaH sa eva cetsunAm / mayacakramUlabhRtaM nayaSaTkaM pravacanapaTiSTaH // 107 // saMzleSasambandhakA abhAva honese 'deza merA hai' aisA AnanA upa- . carita asadbhUta vyavahAra hai| jo pravacanameM pada haiM unhoMne nayacakrake mUlabhUta ye chaha naya kahe haiN| __ naigamAdika sAta naya yahA~ kyoM nahIM kahe gaye isakA samAdhAna paNDitapravara AzAdharajI ina zabdoMmeM karate haiM ki jo pravacanapaTu haiM arthAt adhyAtmatantrake rahasyako jAnanevAle hai unhoMne ye chaha naya kahe haiN| isakA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue ve kahate haiM ki ye chaha naya svalparUpame adhyAtma bhASAkI dRSTise kahe gaye haiM aura AgamabhASAkI dRSTise naigamAdi sAta naya haiN| isase AtmasvarUpakI prAptimeM parama sAdhaka adhyAtmako lakSya meM rakhakara caraNAnuyogameM kyA pratipAdana zailI svIkAra kI gaI hai isakA spaSTIkaraNa ho jAtA hai / vastusthiti yaha hai ki caraNAnuyoga samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka azubhAcArake nirodhapUrvaka zubhAcArarUpa pravRttiko jo mukhyatAse svIkAra karatA hai vaha isaliye nahIM svIkAra karatA ki vaha AtmAkA paramArthasvarUpa dharma hai yA usakA paramArtha sAdhana hai| yaha dikhalAnA usakA prayojana bhI nahIM hai| vaha to kevala prAkapadavImeM sahacara sambandhavaza ho svIkAra kiyA gayA hai aura isIliye AgamameM kahI use sAdhaka kahA gayA hai aura kahIM nimitta bhI kahA gayA hai| jisane adhyAtmake rahasyako jAnA hai vahI isa tathyako samajhatA hai aura isIliye hI paNDitapravara AdhAdharajI ne 'pravacanapariSTai.' isa padakA 'adhyAtmatantrarahasyajJe ' yaha artha kiyA hai / 16. adhyAtmavRta honekA upAya __yahI kAraNa hai ki jo jIvanameM adhyAtmavRtta honeke mArgakA anusaraNa kara rahA hai vaha yaha acchI tarahase jAnatA hai ki mAtmAkI salAkha avasthA prApta karaneke liye usameM ekAgra honekA AlambanamUtabAra bhI sahaja zuddha hI honA cAhiye, kyoMki sahaja svabhAvarUpa sammAna zAna cAritrarUpa AtmAkA ho jAnA tabhI sambhava hai| isI tathyako spaSTa karate hue samayasAra paramAnasameM yaha sUtramAthA lipibaba huI hai--
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 jainatattvamImAMsA mokkhapahe appANaM Thave hi taM ceva jhAhi taM ceya / tattheva vihara NiccaM mA viharasu aNNadabvesu / / 412 / / bhavya jIvako lakSyakara AcAryadeva kahate haiM ki tUM mokSamArgameM apane AtmAko sthApita kara, usIkA dhyAna kara, usIkA anubhava kara zaura usImeM nirantara ramaNa kara, anya dravyoMme iSTAniyTa buddhidvArA ramamANa mata ho / / 412 // ___ abheda dRSTise svabhAvabhUta jJAna, darzana aura cAritrasvarUpa AtmA akhaNDa aura eka hI hai| isakA artha hai ki prajJAke balase jo tatsvarUpa apane AtmAme ramamANa hotA hai vahI tatsvarUpa honekA adhikArI hotA hai| paramArthase aisA hI AtmA sAdhya hai aura aisA hI AtmA sAdhana hai| ye do nahIM hai / isa rUpase vartanevAle jIvake para dravyasvarUpa jo rAgadveSAdi haiM unameM aNumAtra bhI pravRtti nahIM hotii| itanA hI nahIM, anya dravyoMko jAnanerUpa pravRttise bhI vaha mukta rahatA hai| parama dhyAnarUpa honekA yadi koI upAya hai to vaha ekamAtra yahI hai aura isIliye hI ise AgamameM nivikalpa samAdhi zabda dvAga abhihita kiyA gayA hai| adhyAtmakI dRSTise AgamameM samAdhike do hI bheda haiM-savikalpa samAdhi aura nirvikalpa samAdhi / savikalpa samAdhi AtmAke lakSyase honepara bho usameM vikalpakI caritArthatA rahatI hai| parantu nirvikalpa samAdhi para nirapekSa jJAnabhAvase AtmAko anubhavanepara hI prApta hotI hai / mokSa prAptikI dRSTise Age bar3hanekA yadi koI mArga hai to vaha nirvikalpa samAdhi hI hai| nayacakra Adi jinavANImeM isIliye hI dharmyadhyAnako savikalpa aura nirvikalpake bhedase do prakArakA svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki nivikalpa AtmAkI prAptike liye nirvikalpa dhyAnakA AlambanabhUta svAtmA nirvikalpa hI svIkAra kiyA gayA hai| isoko katipaya AcAryoMne kAraNa paramAtmA bho kahA hai, kyoMki bIjarUpameM vaha aisI zakti sampanna hotA hai jo uttara kAlameM svaya paramAtmA bana jAtA hai| AcArya amRtacandrane samayasAra gAthA 72 kI AtmakhyAti TIkAmeM isIliye hI use bhagavAn AtmA zabdadvArA sambodhita kiyA hai| yata nirvikalpa samAdhimeM vikalpake liye aNumAtra bhI sthAna nahIM hai, isaliye vikalpakI utpattime jitanI bhI bAhyAbhyantara sAmagro svIkAra kI gaI hai vaha para ho jAtI hai / na to use nirvikalpa AtmAmeM kisI bhI apekSAse sthAna prApta hai aura na hI usake Alambanase nirvikalpa samAdhirUpase pariNata svAtmAmeM hI use kisI prakArakA sthAna prApta hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA 323 isa prakAra sva-parakA viveka prApta honepara jo para hai usameM sadabhUta kyA hai aura asadbhuta kyA hai aura jo sadbhUta haiM vaha kyoM sadabhUta haiM aura jo asadbhuta hai vaha kyoM asadbhuta hai aisI jijJAsAke samAdhAnasvarUpa samayasAra gAthA 6 aura 7 tathA usako mAtmakhyAti TIkAmeM jo prarUpaNA kI gaI hai usakA spaSTarUpase nirdeza hama pahale hI kara Aye haiN| phira bhI pUre prakaraNapara paMcAdhyAyo Adi anya bhAgamoMke prakAzameM hama punaH sAMgopAMga vicAra kareMge / 17 nizcayanaya eka hai paMcAdhyAyImeM nizcanayake bhedoMkA niSedha karate hue likhA hai mukhadravyAthika iti syAdekaH zuddhanizcayo nAma / aparo'za dadravyAthika iti tavazuddhanizcayo nAma // 1-660 // . ityAdikAzca bahavo bhedA nizcayanayasya yasya mate / sa hi mithyAdRSTiH syAt sarvajJAvamAnato niyamAt / / 1-661 / / zuddhanizcanaya saMjJaka eka zuddha dravyArthikanaya hai aura azuddhanizcayasaMjJaka eka azuddha drAthikanaya hai / / 1-66 // ityAdirUpase jisake matameM nizcayanayake bahatase bheda kalpita kiye gaye hai vaha niyamase sarvajJakA tiraskAra karanevAlA honese mithyAdRSTi hai|||1-661|| bAta yaha hai ki vastu svabhAvakI dRSTise usakA svarUpa eka hI prakAra kA hai| vastuke trikAlI svarUpameM na to usakA apekSA bhedase meda karanA sambhava hai aura na hI use zuddha aura azuddhake bhedase do prakArakA ho kahA jA sakatA hai / isa nayake kathanameM tIna vizeSatAyeM hotI hai| eka to vaha amedagrAhI hotA hai| dUsare vaha ananta dhoko gauNa kara dharmIkI mukhyatAse pravRtta hotA hai aura tIsare vaha vizeSaNa rahita hotA hai| ata isa dRSTise nizcaya nayake bheda karanA Agama bAhya hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| yadyapi anyatra nizcanayake aneka bheda dRSTigocara hote haiM, parantu vahA~ para vastuke paranirapekSa trikAlI svarUpako gauNa karake hI ye bheda kiye gaye haiM, isaliye trikAlI vastusvarUpako dhyAnameM lene para una sabako nizcayanaya kahanA Agama bAhya ho jAtA hai yaha spaSTa hI hai| zaMkA-jaba ki caraNAnuyogake anusAra bhI dhyeya rUpase zuddha-buddha AtmAko hI svIkArA jAtA hai aisI avasthAmeM nizcayanayake do bhedoMkA kathana kyoM dRSTigocara hotA hai ?
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 jenatasvamimAMsA samAdhAna-caraNAnuyoga bAsa mana, vacana, kAyakI pravRttipradhAna , mAgama hai| usameM dhyeyake anukUla kaho yA mokSamArgake anukUla kahI mana-vacana-kAyakI pravRttikI mukhyatA hai aura isIliye usakI zubhAcAra sajJA hai| yata. isameM tadanukUla rAgakI caritArthatA hai aura aisA niyama hai ki yaha jIva jaba jisa mAvarUpase pariNamatA hai usa samaya sanmaya hotA hai| pravacanasArakA sUtra vacana hai jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho / ___ suddheNa tadA suddho havadi hi pariNAmasambhAbI // 9 // pariNAmasvabhAvI honese jIva jaba zubha yA azubha bhAvarUpase pariNamatA hai taba zubha yA azubha hotA hai aura jaba zuddha bhAvarUpase pariNamatA hai taba zuddha hotA hai // // yaha vastusthiti hai / ise dhyAnameM rakha kara hI caraNAnuyogame nizcayanayake do bhedoMkI apekSA biSaya vivecana dRSTigocara hotA hai| kintu adhyAtmavRtta honekI kathana paddhati isase sarvathA bhinna hai| svabhAvabhUta AtmAko goNa kara yA usase vimukha hokara anya kisI bhI padArtha meM upayukta honA sasArakI paripATIko jIvita rakhanA hai isa tathyako hRdayagama kara svabhAvabhUta AtmAkI prAptimeM sAdhaka adhyAtma Agama parAzritapanekA pUrNa niSedha karatA hai| ata usake anusAra nizcayanayameM kisI bhI prakArakA bheda karanA svIkAra nahIM kiyA gayA hai| yata dhyeya eka prakArakA hai, ataH use svIkAra karanevAlA nizcayanaya bhI eka hI prakArakA hai / kalazakAvyameM kahA bhI hai imamevAtra tAtparya heyo zuddhanayo na hi / nAsti bandhastadatyAgAttattyAgAd bandha eva hi // 102 // prakRtameM yahI tAtparya hai ki zuddhanaya kisI bhI prakAra heya nahIM hai, kyoMki samarasa hokara usarUpa pariNamanese bandha nahIM hotA aura usake viruddha pariNamanese niyamame bandha hotA hai // 122 // isa prakAra ukta kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki mumukSu jIva mokSakI prAptimeM parama sAdhaka dhyeyake prati satata jAgarUka rahatA hai / vikalpakI bhUmikAmeM bhI honevAlI parAzrita pravRttiko vaha apanA kArya nahIM anubhavatA / guNasthAna prakriyAmeM jo vikalpako bhUmikAko pramAdameM parigaNita kiyA hai so usakA bhI yahI Azaya hai| jaise koI vyakti zarIrake rugNa honepara noroga honemeM atyanta sAdhaka sAmagroke prati nirantara jAgarUka rahatA hai| vaha rogako hitakArI yA upAdeya mAna kara usakI
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 325 upAsanA nahIM karatA, vaise hI saMsAra rogase pIr3ita vyakti mukta hone meM parama sAdhaka sAmagrIsvarUpa apane dhyeyake prati nirantara jAgarUka rahatA hai / vaha saMsAra aura saMsArako kAraNabhUta sAmagrIko hitakArI yA upA deya mAna kara unakI upAsanA nahIM karatA / kahIM-kahIM aisA kahA gayA hai ki azubhakA nirodha karaneke liye yaha jIva zubha pravRtti karatA hai, para vastusthiti yaha hai ki jo zubha aura azubha donoM prakArakI pariNatiyoMko samAnarUpase saMsArakA kAraNa jAnakara ukta bheda nahIM karatA aura nirantara svabhAva prAptike prati sannaddha rahatA hai vahI kramazaH mokSakA adhikArI hotA hai / 18 vyavahAranaya isa prakAra ukta vidhise nizcayanayakA svarUpa spaSTa hone para aba vyavahAra nayakI apekSA vicAra karate haiN| yaha to hama pahale hI batalA Aye haiM ki AdhyAtmameM vyavahAra nayako abhUtArthaM kahA hai| vahA~ abhUtArthakA kyA artha svokRta hai yaha bhI hama pahale batalA Aye haiM / aba usI AdhArase yahA~ para isa nayakA aura usake bhedoMkA sAMgopAMga vicAra karate haiM / prakRtameM vyavahAra yaha yaugika zabda hai / yaha 'vi' aura 'aba' upasargapUrvaka 'hR dhAtuse niSpanna huA hai| isakA artha hai ki bheda karake yA samAropa karake mUla vastukA apaharaNa karanA / eka to yaha vastuke kisI eka dharmako mukhyakara vastuko jAnanerUpa jJAnapariNAma hai aura dUsare parAzritapanese vastuko jAnanerUpa jJAnapariNAma hai / isaliye jitanA bhI vyavahAranaya hai vaha udAharaNasahita vizeSaNavizeSyarUpa hI hotA hai / isI tathyako spaSTa karate hue paMcAdhyAyImeM kahA bhI hai sodAharaNo yAvAnnayo vizeSaNavizeSyarUpaH syAt vyavahArAparanAmA paryAyArthI nayo na tuSyArthaH / / 1-596 / / udAharaNasahita vizeSaNa - vizeSyarUpa jitanA bhI naya hai vaha vyavahAra nAmaka paryAyArthika naya hai, vaha dravyArthika naya nahIM hai / paMcAdhyAyImeM isI viSayako spaSTa karate hue likhA hai paryAyArthika naya iti yadi vA vyavahAra eva nAmeti / ekArthI yasmAdi sarvo'pyupacAramAtraH syAt / / 1-521 // vyavaharaNaM vyavahAraH syAditi zabdArthato na paramArthaH / sa yathA guNa-guNinoriha sadabhede bhedakaraNaM syAt // 1-522 / / sAdhAraNa guNa iti yadi vAsAdhAraNa: satastasya / bhavati vidhI hi yathA vyavahAranayastathA zreyAn // 1-523 //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 jainatatvamImAMsA paryAyAthikanaya yaha saMjJA athavA vyavahAranaya yaha saMjJA ekArthaka hai, kyoMki isameM samasta vyavahAra upacAra mAtra hai // 1-521 // vyavaharaNa karanekA nAma vyavahAra hai yaha usakA mAtra zabdArtha hai, vaha paramArtharUpa nahIM hai| jaise ki guNa-guNI meM sattArUpase abheda homepara bheda karanA vyavahAranaya hai // 1-522 / / jisa samaya satkA sAdhAraNa yA asAdhAraNa guNa vivakSita hotA hai usa samaya vyavahAranaya ThIka mAnA gayA hai // 1-523 // ise aura bhI spaSTa karate hue vahA~ likhA hai idamatra nidAnaM kila guNavad dravyaM yaduktamiha sUtra / asti guNo'sti dravya tadyogAdiha labdhamityarthAt // 1-634 / / tadasanna guNo'sti yato na dravya nobhaya na tadyoga / ketralamadvaitaM tad bhavati guNo vA tadeva sadvya m / / 1-635 // tasmAnnyAyAgata iti vyavahAra syAnnayo'pyabhUtArtha / kevala manubhavitArastasya ca mithyAdRzo hatAste'pi / / 1-636 / / vyavahArako abhUtArtha kahanekA kAraNa yaha hai ki sUtrameM dravyako jo guNavAlA kahA hai so usakA tAtparya yaha hai ki guNa hai, dravya hai aura unake yogase eka dravya hai // 1-634 // parantu yaha mAnanA asat hai, kyoMki na guNa hai, na dravya hai, na donoM haiM aura na unakA saMyoga hI hai, kintu sat kevala advaita hai, vaha cAhe guNa hoo, sat hoo aura cAhe dravya hoo, hai vaha advaitarUpa hI / / 1-635 / / ___ isalie nyAyase yaha prApta huA ki vyavahAranaya naya hokara bhI abhUtArtha hai| jo kevala vyavahAranayako anubhavate hai arthAt svIkArate haiM ve mithyAdRSTi aura pathabhraSTa haiM // 1-636 / / isa prakAra yahA~ para sAmAnya aura vizeSa meM bhedakA upacAra kara jo vastuko viSaya karatA hai vaha abhUtArtha hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| sadbhUta vyavahAranaya isIkI saMjJA hai / isake mukhya bheda do hai-anupacarita sadbhUta vyavahAranaya aura upacarita sadbhUta vyavahAranaya / jisa padArthakA jo dharma hai, yaha naya use usa padArthakA kahatA hai| yaha sadbhUta vyavahAranaya hai| jaise yaha kahanA ki jIvake jJAna haiM yaha sadbhuta vyavahAranayakA udAharaNa hai / yadyapi vivakSita dharmasvarUpa jIva padArtha hai, isaliye sadbhUta hai| kintu jIvake vivakSita dharmasvarUpa honepara bhI usakA jIbase bheda karake kathana kiyA gayA hai, isalie byavahAra hai| isIlie hI yaha naya sadbhUta vyavahAranaya kahalAtA hai| itanI vizeSatA aura hai ki yadi bAhya padArthako nimitta Adi kara isa nayake viSayako vizeSaNa sahita nahI kiyA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA .. 327 jAtA hai to yahI udAharaNa anupacarita sadbhUta vyavahAranayakA ho jAtA hai aura yadi ise parayogase vizeSaNa sahita kara diyA jAtA hai to vaha upacarita sadbhUta vyavahAramayakA udAharaNa ho jAtA hai| jaise jIvake jJAna hai use sva-para prakAzaka khnaa| yadyapi jIba svayaM jJAnasvarUpa honese vaha sahaja hI prakAzakasvabhAva hai, tathApi parake yogase use paraprakAzaka kahanA yaha upacAra hai, isalie yaha upacarita sadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa hai| unameMse anupacarita sadbhUta vyavahAranayake svarUpa para prakAza DAlate hue paMcAdhyAyImeM kahA hai syAdAdimo yathAntInA zaktirasti yasya sata. / tattatsAmAnyatayA nirUpyate ced vizeSanirapekSam // 1-535 / / idamatrodAharaNaM syAt jIvopajIvijIvaguNaH / zeyAlambanakAle na tathA jJeyopajIvi syAt // 1-536 / / ghaTasadbhAve hi yathA ghaTanirapekSam cideva jIvaguNa / asti ghaTAbhAve'pi ca ghaTanirapekSaM cideva jIvaguNaH / / 1-537 // jisa padArthakI jo antarlIna svabhAvabhUta zakti hai use jo naya avAntara bheda kiye binA sAmAnyarUpase usa padArthakI batalAtA hai vaha anupacarita sadbhuta vyavahAranaya hai // 1-525 / / isa viSayameM yaha udAharaNa hai ki jisa prakAra jJAnaguNa jIvopajIvI hotA hai usa prakAra vaha jAnane. meM jJeyake jJApaka nimitta hote samaya jJeyopajIvI nahIM hotA // 1-536 // jaise ghaTake sadbhAvameM jIvagaNa ghaTako apekSA kiye binA citsvarUpa hI hai vaise ghaTake abhAvameM bhI jovaguNa jJAna ghaTakI apekSA kiye binA citsvarUpa hI hai // 1-537 // tAtparya yaha hai ki jIvadravya ananta dharmoko antarlIna kiye hue eka akhaNDa citsvarUpa padArtha hai| usameM eka svabhAvabhUta dharmake bheda dvArA use jAnanA anupacarita sadbhUta vyavahAranaya hai| upacarita sadbhuta vyavahAranayakA nirdeza karate hue vahA~ batalAyA hai upacaritaH sadbhUto vyavahAra. syAnnayo yathA nAma / aviruddhaM hetubazAt parato'pyupacaryate yathA mbaguNaH // 1-537 // arthavikalpo jAnaM pramANamiti lakSyate'dhunApi yathA / artha. sva-paranikAyo bhavati vikalpastu citsadAkAram / / 1-538 // asadapi lakSaNatatsanmAtratve sunirvikalpascAt / tadapi na vinAlambAgniviSayaM zakyate vaktum / / 1-539 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 jenatattvamImAMsA svarUpasiddhatvAt / tasmAdananyazaraNaM sadapi jJAnaM upacaritaM hetubazAt tadiha jJAnaM sadasyazaraNamiva / / 1-540 / / yataH hetuvaza svaguNakA pararUpase avirodhapUrvaka upacAra karanA upaaft sadbhUta vyavahAranaya hai || 1-540|| jaise arthavikalparUpa jJAnapramANa hai yaha pramANakA lakSaNa hai, so yahA~para sva-para samudAyakA nAma artha hai aura cetanyakA tadAkAra honA isakA nAma vikalpa hai / / 1-541 / / satsAmAnya nirvikalpa hotA hai, isa dRSTi se yadyapi yaha lakSaNa asat hai tathApi jJApaka nimittake binA viSaya-rahita usakA kathana nahIM kiyA jA sakatA ||1-542 // isaliye svarUpasiddha honese anyakI apekSA kiye vinA hI jJAna satsvarUpa hai tathApi hetuvaza vaha 'jJAna anyakI sahAyatAse hotA hai' aisA mAnakara upacarita kiyA jAtA hai // 1-543 // tAtparya yaha hai ki akhaNDa honese vivakSita padArthakA svarUpasiddha ( asAdhAraNa ) dharma dvArA bheda kara tathA vizeSaNa sahita kara usa dvArA vivakSita padArthakA kathana karanA yaha upacarita sadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa hai / 19. prayojanake anusAra nayoMkI prarUpaNA isa prakAra vividha AgamoMmeM udAharaNa sahita nayoke jo lakSaNa dRSTigocara hote haiM unakA prayojanake anusAra prakRtame kahApoha kara lenA Avazyaka pratIta hotA hai Police (1) nayaprarUpaNAkA arthaprarUpaNAke sAtha nikaTakA sambandha hai, kyoMki jJAniyoMke arthake nimittase jo jJAna vikalpa hote hai unhe hI Agamame naya kahA gayA hai / antara itanA hai ki jaba vaha vikalpa sakalagrAhI hotA hai taba use pramAName garbhita kiyA jAtA hai aura jaba ekAMzagrAhI hotA hai taba use naya kahA jAtA hai| yaha jJAnavikalpa vastu taka pahu~cAnekA pramukha sAdhana hai / yadi nayavicAko gauNa kara diyA jAya to kabhI-kabhI yukta bhI ayuktakI taraha pratibhAsita hone lagatA hai aura ayukta bhI yuktakI taraha pratibhAsita hotA hai, isaliye nayavivakSAko samajha kara vastukA nirNaya karanA yaha Agamasammata mArga hai / (2) usame bhI jitane bhI naya aura unake uttara bheda Agama meM dRSTigocara hote haiM ve saba prayojana ke anusAra hI nirdiSTa kiye gaye haiM / Ajakala Agama bAhya jo eka paripATI cala par3I hai ki koI bhI kalpita do yugala le liye aura unameMse ekako nizcaya kahanA aura dUsareko vyavahAra kahanA aisA nahIM hai| jayapurakhAniyA tattva carcAke samaya hI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ " nizcaya-vyavahAramImAMsAsa hameM isa naye matakA bhAna ho gayA thaa| usa samaya hamane isapara nApati bhI kI thii| para aisA lagatA hai ki aise mahAzayoMko Asamasammata mAse koI prayojana nahIM hai| jo apane manameM vikalpa uThA usako likhanA aura use hI bhAgama kahanA yaha inakA eka prakArase uddezya bana gayA hai| astu, yahA~ hameM itanA hI likhanA hai ki bAgamameM jo bhI tasvaprarUpaNA huI hai vaha kahA~ kisa dRSTikoNase ko gaI hai ise spaSTa karaneke liye hI AgamameM nayoMke bheda-prabheda dRSTigocara hote haiM aura isIliye hI AlApapaddhati aura nayacakra AdimeM una nayoke svarUpa para prakAza DAlate hue unake Agamasammata udAharaNa bhI de diye maye haiN| anagAradharmAmRtame bhI isIliye una nayoMke meda-prabhedoMkA udAharaNa sahita nirdeza kiyA gayA hai| (3) prakRtameM khAsakara svarUpa prAptike parama sAdhanabhUta adhyAtma aura tadanuSaMgI caraNAnuyogakI dRSTise vicAra karanA hai| yaha to suvidita bAta hai ki jo prarUpaNA abheda aura anupacaritarUpase kI jAtI hai, zuddha nizcayanayakA viSaya vahI prarUpaNA mAnI jAtI hai, isa dRSTise vicAra karanepara adhyAtmaprarUpaNA aura caraNAnuyogakI prarUpaNAmeM jo antara hai vaha hamArI samajhameM A jAtA hai| aura isIliye samayasArAdi adhyAtma granthoM meM ekatvakI prAptimeM parama sAdhaka jitanI bhI prarUpaNA huI hai vaha eka zuddha nizcayanayake antargata hI mAnI gaI hai| tathA isase atirikta zeSa samasta prarUpaNAko vyavahAranayake viSayake rUpameM svIkAra kiyA mayA hai| kintu caraNAnuyogakI prarUpaNAkI yaha sthiti nahIM hai, kyoMki usameM AtmAko zuddha aura azuddha donoM rUpameM svIkAra karake prarUpaNA huI hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ zuda-buddha eka AtmAko zuddha nizcayanayakA viSaya svIkAra kiyA gayA hai aura rAgAdirUpa AtmAko azuddha nizcayanayakA viSaya svIkAra kiyA gayA hai| usakA bhI kAraNa yaha hai ki caraNAnuyogameM mokSaprAptike sAdhanabhUta svatantra mArgakA nirdezana hote hue bhI vaha jJAnIkI sabikalpa avasthAmeM sahaja sImAkA khyApana karaneke prayojanase hI lipibaddha huA hai| ____adhyAtmameM to yaha svIkAra kiyA hI gayA hai ki jo paramArthase bAhya hai vaha cAhe jitane vrata dhAraNa kare, niyamoMkA pAlana kare, para vaha nirvANakA adhikArI nahIM ho sktaa| caraNAnuyoga bhI ise svIkAra karatA hai| ralakaraNyazrAvakAcArameM kahA hai ki jo samyagdarzana aura samyagjJAnase sampanna hai vahI rAga-dveSakI nivRttike liye vrata-niyama
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatattvamImAMsA Adi rUpa cAritra dhAraNa karanekA adhikArI hotA hai| saMyamamArgaNAkA khyApana karate hae isI tathyakA nirdeza pavalA pustaka 1 meM bhI dRSTi gocara hotA hai| yaha koI sonagaDha yA kisI vyaktivizeSakI dRSTikA udghATana nahIM hai, kintu anAdikAlase calA A rahA sanAtana yathArtha mArga hai| vartamAnameM sonagaDha usI sanAtana aura yathArtha mokSamArgakA mAtra digdarzana karA rahA hai| (4) mokSamArgakI dRSTise jJAna AtmA hai ise paramabhAgagrAhI adhyAtmake anusAra svIkAra karake bhI caraNAnuyogameM rAgako bhI AtmAkA svIkAra kiyA gayA hai| isaliye jahA~ adhyAtmake anusAra buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka rAga asadbhUta vyavahAranayase AtmAke kahe jAte haiN| vahA~ caraNAnuyoga rAgamAtrako upacarita sadbhUta vyavahAra nayase AtmAkA svIkAra karatA hai| yahI kAraNa hai ki caraNAnuyogame nizcaya samyagdarzanapUrvaka jitanI bhI mana-vacana-kAyakI pravRtti hotI hai vaha jJAnIke kisa prakArakI hotI hai isakI prarUpaNA kI gaI hai| isa viSayameM adhyAtma itanA hI kahatA hai ki jaba taka AtmA jJAnamArgakI paripakva avasthAko prApta nahIM hotA tabataka jJAnamArga aura karmamArgakA sAtha-sAtha honA bhale hI vihita rhe| para itanA nizcita samajhanA cAhiye ki jJAnamArga para samyak prakArase ArUDha huA vyakti hI karmabandhase mukta hotA hai / rAgarUpa mana-vacana-kAyakI pravRtti to ekamAtra bandhakA hI kAraNa hai| (5) isa prakAra donoM hI anuyogadvAroMke anusAra vyavahAranayakI prarUpaNAmeM eka bheda to yaha hai / dUsarA bheda yaha hai ki jaba adhyAtma rAgako AtmAkA svIkAra hI nahI karatA taba vaha zarIra aura bAhya dUsare sayogoMko AtmAkA kaise svIkAra kara sakatA hai| arthAt nahI kara sktaa| kintu caraNAnuyoga rAga AtmAkA sadbhUta dharma hai aisA svIkAra karake vaha rAgake mAdhyamase zarIra aura parapadArtha inako bhI AtmAkA svIkAra kara letA hai| jaba ki ve AtmAse atyanta bhinna hai| isa prakAra hama dekhate hai ki jahA~ dravyAnuyogakI prarUpaNA mAtra antarmukhI honese AtmAke nijabhAvako udghATita karanemeM samartha hai vahA~ caraNAnuyogakI prarUpaNA viSaya-kaSAyase kathaMcit parAvRta karanebAlI honepara bhI AtmAke nijabhAvako udghATita karane meM samartha nahIM ho paatii|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ . " ' nizcaya-vyavahAramImAMsA 331 zaMkA-samayasArAdimeM bhI vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritrako svIkAra kiyA gayA hai so kyoM ? samAdhAna-asadbhuta vyavahAranayase hI ye svIkAra kiye gaye haiN| isakA artha hai ki jJAnabhAvakI dRSTise ve AtmAke hote hI nhiiN| mAtra jJAnIke prAkapadavImeM aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| zaMkA-to jJAnIko devapUjA, jinAgamakA paThana-pAThana, aura vratAcaraNa inameM sAvadhAnI vartanekI kucha bhI AvazyakatA nahIM aisA mAnA jAya? samAdhAna-ukta savikalpa avasthAme ye sahaja hote haiN| isIkA nAma sAvadhAnI vartanA hai| mukhya bAta yaha hai ki ye bhUmikAnusAra hoo| jJAnabhAvakI dRSTise jJAnIke inakA svAmitva nahIM hotaa| tathA kartRtva aura svAmitvakA yoga hai| jisakA svAmitva nahI usakA kartRtva bhI nhiiN| jJAnI to ekamAtra zAnabhAvakA hI kartA hai| kalazakAvyameM yahI kahA hai katatvaM na svabhAvo'sya cito vedayitRtvavat / ajJAnAdeva kartAya tadabhAvAdakAraka. // citsvarUpa AtmAkA jaise para padArthakA bhoganA svabhAva nahIM hai vaise hI para padArthakA karanA bhI usakA svabhAva nahIM hai| vaha ajJAnase hI para padArthakA kartA kahA jAtA hai / ajJAnakA abhAva honepara vaha akartA hI hai // 194|| isI arthako sUcita karanebAlA dUsarA kalazakAvya dekhieyaH karoti sa karoti kevalam, yastu jAnAti sa tu vetti kevalam / ya. karoti na hi vetti sa kvacit, yastu vetti na karoti sa kvacit // 96 / / jo karatA hai arthAt meMne yaha kiyA, vaha kiyA isa bhAvase grasita rahatA hai vaha mAtra karatA hI hai aura jo jAnatA hai arthAt jAnanarUpa pariNamatA hai vaha mAtra jAnatA hI hai| jo karatA hai vaha kabhI jAnatA nahIM aura jo jAnatA hai vaha kabhI karatA nahIM // 16 // Azaya yaha hai ki karanekA vikalpa ajJAnIke hotA hai, jJAnIke nahIM / jJAno to jAnanakriyArUpa hI pariNamatA hai| __ zaMkA-so kyA aisA samajhA jAya ki jJAnamArgameM bAhya nimittako kucha bhI sthAna nahI hai / yadi aisA ekAntase mAna liyA jAya to samayasAra paramAgamameM yaha kyoM kahA ki eka-dUsareke nimittase donoMkA pariNAma hotA hai ( 81 ) ?
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA samAdhAna-yaha jJAnamArgakI kathanI nahIM hai isa bAtako vahIM gAthA 83 meM spaSTa kara diyA hai| ata aisA samajhanA cAhiye ki AgamameM karmA AdirUpase bAhya nimittakA jisanA bhI kathana dRSTigocara hotA hai vaha saba yoga aura vikalpako dhyAnameM rakhakara hI kiyA gayA hai, jJAnamArgakI mukhyatAse nhiiN| vaise vividha padArthoMkA yoga niyata kramase banatA rahatA hai aura unake niyata kAlameM pariNAmana bhI hote rahate haiN| usI niyatta kramakA avinAbhAva dekhakara yaha kahanekI paddhati hai ki isase yaha humA aadi| ___zaMkA-yadi aisA hai to AgamameM jo yaha vacana yA isI prakArake anya vacana upalabdha hote haiM ki ubhaya nimittake vazase AtmAkA utpanna honevAlA pariNAma utpAda kahalAtA hai ityAdi / so kyA yaha saba kathana aparamArthabhUta hai ? samAdhAna-yaha vastusvarUpa to nahIM hai| aba rahI aise kathanakI bAta so pratyeka kAryake samaya niyatabAhya-abhyantara upAdhi niyamase hotI hai aura usase niyata kAryakI siddhi hotI hai| isI tathyako dhyAname rakhakara AgamameM ukta prakArake vacana pAye jAte haiM / zaMkA-bAhya nimittako yadi Agamame kartA AdirUpase nahIM svIkAra kiyA gayA hai to kisa rUpameM svIkAra kiyA gayA hai ? samAdhAna-jaise koI vyakti devAdhideva tIrthakara jinakA darzana kara rahA hai to darzana karanevAlA thA dUsarA dekhanevAlA yaha jAnatA hai ki isa vyaktike darzanameM devAdhideva tIrthakara jinameM jJApaka nimittapanekA vyavahAra hotA hai| vaise hI jisa samaya jo kArya hotA hai usa samaya anya jisa padArthakA usa kAryake sAtha avinAbhAva hotA hai usameM kAraka nimittapanekA vyavahAra hotA hai| yahA~ jisa prakAra devAdhidevane usa vyaktike darzana ( zraddhA ) ko nahIM utpanna kiyA hai| vaha apane kAlameM svayaM utpanna huA hai vaise hI usa bAhya padArthane kAryako nahIM utpanna kiyA hai vaha apane kAlameM svayaM utpanna huA hai| isaliye usa samaya bAhya padArthameM nimitta vyavahAra bana jAne para bhI kartA Adi vyavahAra karaneke liye punaH upacAra karanA par3atA hai| vAstavameM dekhA jAya to isa prakArakA jitanA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai vaha saba paramArthakI paridhise bAhya hai| arthAt vastusvarUpameM yaha saba vyavahAra ghaTita nahIM hotaa|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA : 20 asadabhUta myabahAranaya AgamakA vacana hai / parAzrito vyavahAranayaH * jo parake Azraya lakSya) se hotA hai, arthAt yaha mere liye hitakara hai yaha ahitakara hai isa prakArake rujhAnase anyake guNa-dharmako manyakA svIkAratA hai vaha vyavahAranaya hai / nizcayanaya jIvako isI prakArake rujhAnase parAvRtta karatA hai| usase jIvakI yaha zraddhA dRr3ha hotI hai ki na to anya padArtha anyakA bhalA hI karanemeM samartha hai aura na hI burA karanemeM samartha hai| jo jisa samaya hotA hai vaha saba karmAnusAra hI hotA hai / karmAnusAra hotA hai isakA yaha artha hai ki isa jIvane svayaM bhalA-burA jaisA kiyA hai usakA hI yaha phala hai| dvAtriMzatikAmeM kahA bhI hai svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaMkRtaM karma nirarthakaM tadA // 30 // isa jIvane pahale apane liye hitakArI yA ahitakArI mAna kara svayaM jo jo kArya kiyA uttara kAlameM usake anusAra zubhAzubha phalako bhogatA hai| dUsareke dvArA diye gaye phalako yadi jIva bhoge to usa samaya svayaM kiye gaye karma nirarthaka ho jaay| para aisA nahIM hai, isaliye yahI svIkAra kara lenA nyAyaprApta hai ki jaba jisa bhAvase jo kArya yaha jIva karatA hai, uttara kAlameM usIke anurUpa pharakA bhAgI hotA hai // 30 // zaMkA-karmakA artha prakRtame dravyakarma karanA cAhiye ? __ samAdhAna-ukta zlokameM 'svayam' pada AyA hai| usase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki yaha jIva jaba jaise pariNAma karatA hai usake anusAra usakA uttara jIvana banatA aura bigar3atA hai| dravyakarma to mAtra mAdhyama hai jisase ukta tathyakI sUcanA milatI hai| drabyakarma isa jIvakA svayaM kiyA gayA kArya nahIM hai, vaha pudgalakA kiyA humA kArya hai, anyathA isa jIvako apanI saMmbhAla karanekA upadeza denA nirarthaka ho jaaygaa| zaMkA-AgamameM to yaha batalAyA hai ki mithyAtva Adi pariNAmoMke anusAra dravyakarmakA bandha hotA hai aura dravyakamake udayAnusAra jIvako zubhAzubha phala milatA hai, isaliye aisA mAnanA Agamasammata pratIta hotA hai?
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA samAdhAna-yaha paramArtha kathana nahIM hai| vyavahAra kathana hai / paramArtha to yahI hai ki pratyeka jIva apane dvArA kiye hue kAryake anusAra hI uttara kAlameM usakA phala bhogatA hai| usameM bhI yaha naigama nayakA kathana hai| paryAyAthika nayase vicAra karane para to jisa samaya jo pariNAmarUpa kArya hotA hai vaha svayaM hI hotA hai| nayadRSTiko samajha kara nirNaya lene para yaha saba kathana susaMgata pratIta hone lagatA hai| isase pratyeka dravya usake guNa aura paryAyoMkI svatantratA akSuNNa banI rahatI hai| vicAra kara dekhA jAya to aisA nirNaya karanA hI jainadharmakA AtmA hai| parAzrita vyavahAranaya hai isa dvArA jo kucha kahA gayA hai vaha mukhya rUpase asadbhata vyavahAranaya hai| yahA~ para AcArya kundakundakA parake Azrayase isa jIvake jo adhyavasAnabhAva hote haiM unheM chur3AnekA abhiprAya hai| usI prasaMgase AcArya amRtacandrane vyavahAranayakA yaha lakSaNa kahA hai| ___ yahA~ aisA samajhanA cAhiye ki jitane bhI parAzrita vikalpa hote hai ve asadbhUta hai / arthAt asadbhUta arthako viSaya karanevAle haiN| isIliye jIva bhAvase bhinna rUpase unheM svIkAra kara unheM AgamameM mUrta bhI kahA gayA hai| phira bhI unheM jIvakA kahanA yaha asadbhUta vyavahAranaya hai| isI tathyako dhyAnameM rakha kara paMcAdhyAyImeM asadbhuta vyavahArakA yaha lakSaNa dRSTigocara hotA hai api cAsadbhUtAdivyavahArAnto bhavati yathA / anyadravyasya guNA saMjAyante balAdanyatra // 1-529 / / anya dravyake guNoMkI balapUrvaka ( upacAra sAmarthyase ) anya dravyameM saMyojanA karanA yaha asadbhUtavyavahAranaya hai / isa nayakA udAharaNa dete hue paMcAdhyAyImeM kahA hai ma yathA varNAdimato mUrtadravyasya karma kila mUrtam / tatsaMyogatvAdiha mUrtA' krodhAdayo'pi jIvabhavA. 11-530 / / udAharaNArtha varNa AdivAle mUrta dravyakA karma eka bheda hai, ataH vaha niyamase mUrta hai| usake saMyogase krodhAdika bhI mata haiN| phira bhI unheM jIvameM hue kahanA asadbhUta vyavahAra naya hai // 1-530 // ___ yahA~ para yaha prazna hotA hai ki aisA niyama hai ki eka dravyake guNadharma anya dravyameM saMkramita nahIM hote| aisI avasthAme prakRtameM jIvake
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 335 rAgAdi bhAvoMko mUrta kyoM kahA gayA hai, kyoMki mUrta maha dharma pudgaloMkA hai| vaha pudgaloMko chor3akara jIvameM trikAlameM saMkramita nahIM ho sakatA aura jaba vaha jIvameM saMkramita nahIM ho sakatA taba jina krodhAdibhAvoMkA upAdAna kAraNa jIva hai unameM vaha trikAlameM nahIM pAyA jA sktaa| yadi una bhAvoMke naimittika hone mAtrase unameM mUrta dharmako upalabdhi hotI hai to ajJAna dazAmeM bhI krodhAdi bhAvoMkA kartA jIva na hokara pudgala ho jAyagA aura isa prakAra ina bhAvoMkA kartRtva pudgalameM ghaTita honese pudgala hI una bhAvoMkA upAdAna ThaharegA jo yukta nahIM hai| ataeva rAgAdi bhAvoMko mUrta mAnakara asadbhUtavyavahAra nayakA jo lakSaNa kiyA jAtA hai vaha nahIM karanA caahiye| yaha eka prazna hai / samAdhAna yaha hai ki prakRtameM jIvakI rAgAdirUpa avasthAse trikAlo jJAyakasvabhAva jIva. ko bhinna karanA hai, isalie saba vaibhAvika bhAvoMkI vyApti pudgala karmoke sAtha ghaTita ho jAneke kAraNa unheM AdhyAtmazAstrameM paudgalika kahA gayA hai| dUsare unakA vedana pararUpase hotA hai, svAnubhUtimeM ve bhAsate nahIM, ata isa prakAra ve paudgalika haiM aisA nizcita ho jAnepara unheM mUtaM mAnanemeM bhI koI Apatti nahIM AtI, kyoMki mUrta kaho yA podgalika kaho donoMkA eka hI artha hai / ye bhAva podgalika haiM isakA nirdeza svaya AcArya kundakundane samayaprAbhUta gAthA 50 se lekara 55 taka kiyA hai| ve gAthA 55 meM upasaMhAra karate hue kahate haiM va ya jIvaTThANA guNaTThANA ya asthi jIvassa / jeNa du ede samce puggaladacassa pariNAmA / / 55 // jIvake * jIvasthAna nahI hai aura na guNasthAna haiM, kyoMki ye saba pudgaladravyake pariNAma haiM // 55 / / isakI TIkA karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM * tAni saNyipi na manti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt // 55 // ye jo jIvasthAna aura guNasthAna Adi bhAva hai ve saba jIvake nahIM haiM. kyoMki ve saba pudgala dravyake pariNAmamaya honese AtmAnubhUtise bhinna haiM // 55 // yahA~ para parabhAvoMke samAna rAgAdi vibhAvarUpa bhAvoMse trikAlI zAyakabhAvakA bhedajJAna karAnA mukhya prayojana hai kintu isa prayojanako siddhi trikAlI dhruvasvabhAvarUpa zAyakabhASameM unakA tAdAtmya mAnane
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatasvamImAMsA para nahIM ho sakatI, kyoMki trikAlI dhruvasvabhAvameM unakA astitva hI upalabdha nahIM hotA, ye to paryAyadharma haiN| yadi trikAlI dhruvasvabhAvameM bhI unakA astitva mAnA jAya to unameMse jJAnake samAna unakA kabhI bhI abhAva nahIM ho sktaa| ataeva ye jisake sadbhAva meM hote haiM usIke pariNAma hai aisA yahAM kahA gayA hai yaha ukta kathanakA tAtparya samajhanA cAhiye / isI bhAvako puSTa karaneke abhiprAyase samayaprAbhUtameM AcArya kundakunda kahate haiM eehi ya saMbaMdhI jaheva khIrodayaM guNedambo / Na ya iti tassa tANi du uvaogaguNAdhigo jamhA // 57 / / ina varNase lekara guNasthAna paryanta bhAvoMke sAtha jIvakA sambandha dUdha aura pAnIke saMyogasambandhake samAna jAnanA caahiye| isalie ve bhAva jIvake nahIM haiM, kyoMki vaha upayoga guNake dvArA unase pRthak hai // 57 // yahA~ para AcArya mahArAjane paraspara mizrita kSIra aura nIrakA dRSTAnta dekara yaha batalAyA hai ki jisa prakAra mile hue kSIra aura nIrameM sayogasambandha hotA hai agni aura uSNa guNake samAna tAdAtmya sambandha nahIM hotA usI prakAra varNase lekara ina guNasthAna paryanta saba bhAvoMkA jIvake sAtha saMyogasiddha sambandha jAnanA cAhiye, tAdAtmyasambandha nhiiN| jisa prakAra jIvake sAtha varNAdikA saMyogasambandha hai| usa prakAra jIvameM utpanna hae ina rAgAdi bhAvoMkA jIvake sAtha saMyogasiddhasambandha kaise ho sakatA hai isa praznako uThAkara AcArya jayasenane isakA samAdhAna kiyA hai| ve kahate haiM nanu varNAdayo bahiraMgAstatra vyavahAreNa kSIranIravat maMzleSasambandho bhavatu, na cAbhyantarANAM rAgAvonAM / tatrAzuddhanizcayena bhavitavyam ? navam, dravyakarmabandhApekSayA yo'so asadbhUtavyavahArastadapekSayA / tAratamyajJAnapanArtha rAgAdInAmazuddhanizcayo bhaNyate / vastutastu zuddhanizcayApekSayA punarazuddhanizcayo'pi vyavahAra eveti bhAvArtha / zaMkA-varNAdika jIvase alaga haiM, isalie unake sAtha jIvakA vyavahAranayase kSIra aura pAnIke samAna saMzleSa sambandha rahA Aro, Abhyantara rAgAdikakA jIvake sAtha saMyogasambandha nahIM bana sktaa| ina donoMmeM to azuddha nizcayarUpa sambandha honA cAhie? samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki dravyakarmabandhakI apekSA jo yaha
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA 337 asadbhUta vyavahAra hai usakI apekSA inameM saMyogasiddhasambandha mAnA gayA hai / yadyapi rAmAdi bhAvoMkA jIva tAratamya disalAneke lie inheM azuddha nizcayarUpa kahA jAtA hai / parantu vAstavameM zuddha nizcayakI apekSA azuddha nizcaya bhI vyavahAra hI hai yaha ukta kathanakA bhAvArtha hai / bRhadravyasaMgraha gAthA 16 kI TIkAmeM bhI isa viSayako spaSTa karate hue likhA hai tathaivAzuddhanizcayanayena yo'sau rAgAdirUpo bhAgabandhaH kathyate so'pi zuddha nizcayanayena pudgalabandhaH eva / usI prakAra azuddha nizcayanayase jo yaha rAgAdirUpa bhAvabandha kahA jAtA hai vaha bhI zuddha nizcayanayakI apekSA pudgalabandha hI hai / inakA jIvake sAtha saMyogasiddhasambandha kyoM kahA gayA hai isa viSayako spaSTa karaneke lie mUlAcAra gAthA 48 kI TIkAmeM AcArya vasunandi saMyogasambandhakA lakSaNa karate hue kahate haiM anAtmanInasyAtmabhAvaH saMyogaH / saMyoga eva lakSaNaM yeSAM te saMyogalakSaNA vinazvarA ityarthaH / anAtmIya padArtha meM AtmabhAva honA saMyoga hai| saMyoga hI jinakA lakSaNa hai ve saMyogalakSaNavAle arthAt vinazvara mAne gaye haiM / prakRta meM AcArya kundakundane rAgAdi bhAvoMko jo saMyoga lakSaNavAlA kahA hai vaha isI apekSAse kahA hai, kyoMki ye bandhaparyAyarUpa hone se anAtmIya haiM, ataeva mUrta haiM / tAtparya yaha hai ki rAgAdibhAvoMko AtmAse saMyukta batalAne meM upAdAnakI mukhyatA na hokara bandhaparyAyakI mukhyatA hai, kyoMki ye paudgalika karmoMke sadbhAvameM paralakSI hI hote haiM, ataH inheM mUrtarUpase svIkAra karanA nyAyasaMgata hI hai / prakRtameM dRSTiyA~ do haiM-eka upAdAnadRSTi aura dUsarI saMyogahaTi / rAgAdikako anAtmIya kahane meM saMyogadRSTikI hI mukhyatA hai, anyathA trikAlI dhruvasvabhAva AtmAmeM upAdeya buddhi hokara inakA tyAga karanA nahIM bana sakatA / prakRtameM inhe mUrta yA paudgalika mAnanekA yahI kAraNa hai / isa prakAra jIvameM hokara bhI krodhAdibhAva mUrta kaise haiM yaha siddha huA aura yaha siddha ho jAnepara mUrta krodhAdikako jIvakA kahanA basadabhUta vyavahAranaya hai aisA yahA~ nizcaya karanA cAhie / sadbhUtavyavahAranayake samAna yaha asadbhUtavyavahAranaya bhI do prakAra 22
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jenatattvamImAsA kA hai-anuparcArata asadbhUtavyavahAranaya aura upacarita asadbhUtavyavahAranaya / anupacarita asadbhUta vyavahAranayakA lakSaNa karate hue pazcAdhyAyImeM kahA hai api vAsadbhuto yo'nupacaritAlyo nayaH sa bhavati yathA / kroSAdhA jIvasya hi vivakSitAzcedabuddhibhavAH // 1-546 / / jo baddhime na AnevAle (avyakta) krodhAdika bhAva hote haiM unheM jIvake svIkAra karanevAlA naya anupacarita asadbhUta vyavahAranaya hai // 1-546 / / mRrtakrodhAdikako jIvake kahanA yaha asadbhUta vyavahAranaya hai yaha to hama pahale hI batalA Aye haiN| usameM bhI jo naya anya vizeSaNase rahita hokara hI unhe jIvakA svIkAra karatA hai usameM vizeSaNa dvArA upacArako sthAna nahI milatA hai| yataH abuddhipUrvaka krodhAdika sUkSma honese usa samayakA jJAnopayoga unheM nahIM jAna sakatA. isalie ise anupacarita asadbhUtavyavahAranaya kahA gayA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| ukta kathanako dhyAnameM rakhakara upacarita asadbhatavyavahAra nayakA lakSaNa pazcAdhyAyImeM isa prakAra upalabdha hotA hai upacarito'sadbhuto vyavahArAkhyo nayaH sa bhavati yathA / krodhAdyA. audayikAzcitazced buddhijA vivakSyA. syuH // 1-549 // bIjaM vibhAvabhAvAH svaparobhayahetavastathA niyamAt / satyapi zaktivizeSe na paranimittAdvinA bhavanti yataH // 1-550 // jaba jIvake krodhAdika audayikabhAva buddhimeM Aye hue vivakSita hote haiM taba umarUpame unhe svIkAra karanevAlA upacarita asadbhUtavyavahAranaya hotA hai // 1-549 / / isa nayakI pravRttimeM yaha kAraNa hai ki jitane bhI vibhAvabhAva hote hai ve niyamase sva aura parahetuka hote haiM, kyoMki dravyame vibhAvarUpase pariNamana karanekI zaktivizeSake honepara bhI ve paranimittake binA nahI hote // 1-550 // mulameM buddhijanya krodhAdikako upacarita asaddhRtavyavahAranayakA udAharaNa batalAyA gayA hai so yahA~ samajhanA cAhie ki samyagdRSTike upayogameM jJAna aura buddhipUrvaka krodhAdika ye donoM alaga-alaga parilakSita hote haiM to bhI buddhipUrvaka honevAle krodhAdikako AtmAkA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA kahanA yaha upacAra hai| isI upacArako dhyAnameM rakhakara ukta udAharaNako upacarita asadbhata vyavahAranayakA viSaya mAnA gayA hai| yahA~ para anya dravyake guNadharmakI anya dravyameM saMyojanA karanA ise asatbhUtavyavahAranaya batalAyA hai| isa parase yaha zaMkA hotI hai ki isa prakAra to 'jIva varNAdivAlA hai' ise svIkAra karanevAlI dRSTiko bhI asadbhUta vyavahAranaya mAnanA par3egA, kyoMki isa udAharaNameM bhI anya dravyake guNadharmakA anya dravyameM Aropa kiyA gayA hai| parantu vicAra kara dekhane para yaha zaMkA Thoka pratIta nahIM hotI, kyoMki vAstavameM nayakA lakSaNa to jisa vastuke jo guNa-dharma haiM unheM usIkA batalAnA hI ho sakatA hai| yadi koI bhI naya eka vastuke guNadharmako anya vastukA batalAne lage to vaha naya hI nahI hogaa| ataH jIva varNAdivAlA hai aise bicArako samIcIna naya nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki varNAdivAlA to pudgala hI hotA hai, jIva nhiiN| jIvameM to unakA atyantAbhAva hI hai / phira bhI prakRtameM anya dravyame Aropa karaneko jo asadbhUta vyavahAranaya kahA gayA hai so isa kathanakA abhiprAya hI dUsarA hai / bAta yaha hai ki rAgAdibhAva jIvameM utpanna hokara bhI naimittika hote haiM, isalie bandhaparyAyakI dRSTise atadguNa mAnakara jisa prakAra unakA jIvameM Aropa karanA bana jAtA hai usa prakAra pudgalase tAdAtmyako prApta hue varNAdi guNoMkA jIvameM Aropa karanA trikAlameM ghaTita nahIM hotaa| yadi vyavahArakA Azraya lekara jovako varNAdivAlA mAnA bhI jAtA hai to use svIkAra karanevAlA naya mithyA naya hI hogaa| use samyaka naya mAnanA kathamapi sambhava nahI hai, kyoki vaha naya jo pRthak sattAka do dravyoMmeM ekatvabuddhikA janaka ho samyak naya nahIM ho sktaa| jo padArtha jisa rUpameM avasthita hai use usI rUpameM svIkAra karanevAlA jJAna hI pramANa mAnA gayA hai aura nayajJAna pramANajJAnakA hI bheda hai| yadi ina jJAnoMme koI antara hai to itanA hI ki pramANazAna aMzabheda kiye binA padArthako samagrabhAvase svIkAra karatA hai aura nayajJAna eka-eka aMza dvArA use svokAra karatA hai| ataH prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki jo nayajJAna vivakSita padArthake guNadharmako usIke batalAtA hai vahI nayajJAna samyak koTimeM AtA hai, anya nayajJAna nhiiN| paMcAdhyAyImeM nayakA lakSaNa tadguNasaMvijJAnarUpa karanekA yahI kAraNa hai| 21 adhyAtmanayoMkI sArthakatA yadi kahA jAya ki yadi aisI bAta hai to anyatra (anagAradharmAmRta
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 jainatattvamImAMsA aura AlApapaddhati Adi granthoMmeM) atadguNa Aropako asadbhUta vyavahAranaya battalA kara 'zarIra merA hai' ise svIkAra karanevAle vikalpajJAnako anupacarita asadbhUta vyavahAra naya aura 'dhana merA hai' ise svIkAra karanevAle vikalpajJAnako upacarita asadbhuta vyavahAranaya kyoM mAnA gayA hai| samAdhAna yaha hai ki mithyASTike ajJAnavaza aura samyagdRSTike rAgavaza zarIra Adi para dravyoMmeM mamakArarUpa vikalpa hotA hai isameM sandeha nhii| para kyA isa vikalpake honemAtrase ve anAtmabhUta zarIrAdi padArtha usake AtmabhUta ho jAte haiM ? yadi kahA jAya ki rahate to ve haiM anAtmabhUta hI, ve (zarIrAdi padArtha) AtmabhUta trikAlameM nahIM ho sakate / phira bhI mithyAdaSTikI bAta chor3ie, samyagdRSTike bhI rAgavaga 'ye mere' isa prakArakA vikalpa to hotA hI hai| ise mithyA kaise mAnA jAya ? samAdhAna yaha hai ki samyagdRSTike lokavyavahArako dRSTise rAgavaza 'ye mere' isa prakArakA vikalpa hotA hai isame sandeha nhiiN| yahA~ samyagdRSTike isa prakArakA vikalpa hI nahIM hotA yaha batalAnekA prayojana nahIM hai| kintu yahA~ dekhanA yaha hai ki jahA~ samyagdRSTike 'ye mere' isa vikalpako hI 'sva' nahI batalAyA hai vahA~ garIrAdi para dravyoMko usakA 'sva' kaise mAnA jA sakatA hai| arthAt trikAlameM nahIM mAnA jA sktaa| isI abhiprAyako dhyAname rakhakara samayaprAbhRtameM kahA bhI hai ahamedaM edamahaM ahamedasseva homi mama eda / aNNa ja paradagva saccittAcittamissaM vA // 20 // Asi mama punvamedaM edassa aha pi Asi punvaM hi / hohi da puNo vi majjha eyassa ahaM pi hossAmi // 21 // eyaM tu asambhUda AdaviyappaM karedi samUDho / bhUdatthaM jANaMto Na karedi du taM asaMmUDho // 22 // jo puruSa sacitta, acitta aura mizrarUpa anya para dravyoMke Azrayase aisA adbhUta ( mithyA ) Atmavikalpa karatA hai ki maiM ina zarIra (dhana aura makAna Adi ) rUpa haiM, ye mujha svarUpa hai, maiM inakA hU~, ye mere haiM, ye mere pahile the, mai inakA pahile thA, ye mere bhaviSya meM hoMge aura mai bhI inakA bhaviSyameM hoU~gA vaha mUr3ha hai kintu jo puruSa bhUtArthako jAna kara aisA asadbhUta Atmavikalpa nahIM karatA baha jJAnI hai // 20-22 / / isalie jitane bhI rAgAdi vaibhAvika bhAva AtmAmeM utpanna hote haiM
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA unheM AtmAkA mAnanA to adhyAtmamUlaka jAnanayako apekSA asadbhUta vyavahAranayakA viSaya ho sakatA hai| kintu isa dRSTise zarIra merA aura 'dhana merA' ye udAharaNa asadbhUta vyavahAramayake viSaya nahIM ho skte| paMcAdhyAyImeM isI tathyakA viveka kara rAgAdiko asadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa batalAyA gayA hai| zarIrAdi aura dhanAdi para padArtha haiM, isaliye ve to AtmAmeM asadbhUta haiM hI / inake yogase 'ye mere' ityAkAraka jo Atmavikalpa hotA hai vaha bhI jAyakasvabhAva aura usakI anubhUtimeM asadbhUta hai| isI tathyako dhyAnameM rakhakara AcArya kundakundane aisA vikalpa karanevAleko mUr3ha-ajJAnI kahA hai aura yaha bAta Thoka bhI hai, kyoMki jo paradravya haiM unameM isa jIvako yadi Atmabuddhi banI rahatI hai to vaha jJAnI kaise ho sakatA hai| itanA avazya hai ki samyagdRSTike zarIrAdipara dravyoMme Atmabuddhi to nahIM hotI para jahA~ taka pramAda dazA hai vahA~ taka rAga avazya hotA hai / umakA niSedha nhiiN| yadyapi yaha rAga bhI AtmAkA svabhAva nahIM hai isalie use parabhAva batalAyA gayA hai para hotA vaha AtmAmeM hI hai| pratyeka samyagdRSTi isa tathyako jAnatA hai| jAnatA hI nahIM hai, aisA usakA nirNaya bhI rahatA hai ki yaha rAga AtmAme utpanna hokara bhI karma (aura nokarma) ke samparka me hI utpanna hotA hai, unake abhAvameM utpanna nahI hotA, ata. yaha merA svabhAva na honese para hai ataeva heya hai aura ye jo samyaktvAdi svabhAvabhUta AtmAke guNa haiM ve AtmAke svabhAva sanmukha honepara hI utpanna hote haiM, parakA Azraya lenese trikAlameM utpanna nahIM hote, ataH mujhe parakA Alambana chor3akara mAtra apane trikAlI jJAyakasvabhAvakA hI Alambasa lenA zreyaskara hai| samyagdRSTikI aisI zraddhA honeke kAraNa vaha AtmAme rAgAdi vebhAvika bhAvoMko svIkAra to karatA hai kintu parabhAvarUpase hI svIkAra karatA hai| isa prakAra rAgAdi parabhAva haiM phira bhI ve AtmA kahe gaye, isalie jo anya vastuke guNadharmako anya meM Aropita karatA hai vaha asadbhUta vyavahAranaya hai isa lakSaNake anusAra to 'rAgAdi jovake' ise asadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa mAnanA Thoka hai para 'zarIrAdi mere' aura 'dhanAdi mere' aise vizeSaNa yukta vikalpako asadbhUta vyavahAranayakA udAharaNa mAnanA Thoka nahIM hai| phira bhI yaha caraNAnuyogake aGgarUpa (anamAradharmAmRta aura tadanuSaMgI AlApapaddhati AdimeM) 'zarIra merA, dhana merA' ise svIkAra
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jainatatvamImAMsA karanevAlA jo asadbhata vyavahAranaya batalAyA gayA hai so samyagdaSTike vaha laukika vyavahArako svIkAra karanevAle jJAnakI mukhyatAse batalAyA gayA hai, adhyAtmadRSTiko mukhyakara nhiiN| bAta yaha hai ki lokameM 'yaha zarIra merA, yaha dhana yA anya padArtha merA' aisA ajJAnamUlaka bahujanasammata vyavahAra hotA hai aura samyagdRSTi bhI ise jAnatA hai| yadyapi yaha vyavahAra mithyA hai, kyoMki jina zarIrAdikake Azrayase lokameM yaha vyavahAra pravRtta hotA hai unakA AtmAmeM atyantAbhAva hai| phira bhI samyagdRSTike jJAname lokameM aisA vyavahAra hotA hai isakI svIkRti hai / ataH isI bAtako dhyAnameM rakhakara anyatra 'zarIra merA, dhana merA' isa vyavahArako svIkAra karanevAle nayako asadbhUta vyavahAranaya kahA gayA hai| lokame isI prakArake aura bhI bahatase vyavahAra pracalita haiN| jaise para dravyake Azrayase kartA-karmabyavahAra, bhoktAbhogyavyavahAra, aura AdhAra-AdhevyavahAra Adi so ina saba vyavahAroMke viSayameM bhI isI dRSTikoNase vicArakara lenA caahie| adhyAtmaSTise yadi vicAra kiyA jAtA hai to na to 'AtmA kartA hai aura anya padArtha usakA karma hai' yaha vyavahAra banatA hai, na 'mAtmA bhoktA hai aura anya padArtha bhogya hai' yaha vyavahAra banatA hai, tathA na 'ghaTAdi padArtha AdhAra hai aura jalAdi padArtha Adheya haiM' yaha vyavahAra banatA hai, kyoki eka padArthakA dUsare padArthameM atyantAbhAva honese nizcayase saba padArtha svatantra hai, kartA-karma AdirUpa jo bhI vyavahAra hotA hai vaha apaneme hI hotA haiN| do dravyoMka Azrayase isa prakArakA vyavahAra trikAlame nahIM ho sakatA, isaliye vaha apanI zraddhAme ina saba vyavahAroMko paramArtharUpase svIkAra nahIM krtaa| parantu nimittAdikI dRSTise ye vyavahAra hote hai aisA vaha jAnatA hai itanA avazya hai, ataH adhyAtmameM ina saba vyavahAroMkA kisI nayame antarbhAva na hokara bhI jJAnako apekSA inakA asadbhuta vyavahAranayameM antarbhAva ho jAtA hai| paMcAdhyAyomeM ina vyavahAroMko svIkAra karanevAle nayako nayAbhAsa batalAnekA aura anyatra inheM nayarUpase svIkAra karanekA yahI kAraNa hai| 22 upasaMhAra isaprakAra mokSamArgakI dRSTise nizcayanaya aura vyavahAranayakA svarUpa kyA hai isakA vicAra kiyaa| isase hI hame yaha jJAna hotA hai ki jIvana saMzodhanameM nizcayanaya kyoM to upAdeya hai aura vyavahAranaya
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 343 kyoM heya hai| AcArya kundakunda mokSamArgameM upAdeyarUpase vyavahAranayakA Azraya karanevAle jIvako paryAyamUr3ha kahate haiM usakA kAraNa bhI yahIM hai / ve pravacanasArameM apane isa bhAvako vyakta karate hue kahate haiM tyo khalu davvamao davvANi guNappamANi bhaNidANi / tehi puNa paJjAyA pajjayamUDhA hi parasamayA // 93 // pratyeka padArtha dravyasvarUpa hai, dravya guNAtmaka kahe gaye haiM aura una donose paryAya hotI haiM / jo paryAyoMmeM mUr3ha hai ve para samaya haiM ||13|| pravacanasArakI ukta gAthA dvArA yaha jJAna karAyA gayA hai ki vastu svarUpakA nirNaya karate samaya jisa prakAra abhedagrAhI dravyArthika (nizcaya) naya upayogI hai usI prakAra bhedagrAhI ( paryAyArthika ) naya bhI upayogI, hai isameM sandeha nahIM / kintu yaha sasArI jIva anAdikAlase apane nizcayarUpa AtmasvarUpako bhUlakara mAtra paryAyamUr3ha ho rahA hai, arthAt paryAyako hI apanA svarUpa samajha rahA hai / eka to ajJAnavaza vaha apane svarUpako jAnatA hI nahIM, jaba jo manuSyAdi paryAya milatI hai use hI AtmA mAnakara yaha usIkI rakSAmeM prayatnazIla rahatA hai / yadi usakI hAni hotI hai to yaha apanI hAni mAnatA hai aura usakI prAptime apanA lAbha mAnatA hai / yadA kadAcit use AtmAke yathArtha svarUpakA jJAna karAyA bhI jAtA hai to bhI yaha apanI purAnI Tekako chor3ane meM samartha nahIM hotA / phalasvarUpa yaha jIva anAdikAlase paryAyamUDha banA huA hai aura jaba taka paryAyamUr3ha banA rahegA taba taka usake saMsArakI hI vRddhi hotI rahegI / isalie isa jIvako una paryAyoMmeM abhedarUpa anAdi- ananta eka bhAva jo cetanA dravya hai use grahaNa karake aura use nizcayanayakA viSaya kaha kara jIva dravyakA jJAna karAyA gayA hai aura paryAyAzrita bhedanako gauNa karAyA gayA hai| sAtha hI abheda dRSTime ve bheda anubhavameM nahIM Ate, isaliye abhedadRSTikI dRr3ha zraddhA karAneke lie kahA gayA hai ki jo paryAyanaya hai so vyavahAra hai, abhUtArtha hai aura asatyArtha hai / vaha mokSamArga meM anusaraNa karane yogya nahIM hai, arthAt mokSa mArgame lakSyarUpa se svIkAra karane yogya nahI hai / isI prakAra bAhya nimittAdikI apekSA jo vyavahAra kI pravRtti hotI hai vaha bhI upacarita honese mokSamArgame anusaraNa karane yogya nahIM hai / yadyapi yaha to hama 'mAnate haiM ki bAhya nimittAdikI apekSA lokameM jo vyavahAra hotA hai vaha upacarita hone para bhI iSTArthakA bodha karAne meM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jainasattvamImAMsA sahAyaka hai| jaise 'dhIkA ghar3A' kahane para usI ghar3ekI pratIti hotI hai jisameM ghI bharA jAtA hai yA 'kumhArako bulA lAo' aisA kahane para usI manuSyakI pratIti hotI hai jo ghaTakI utpattimeM nimitta hotA hai, parantu isa vyavahArako mokSamArgameM upAdeyarUpase svIkAra karane para svAvalambinI vRttikA anta hokara mAtra parAvalambinI vRttiko hI prazraya milatA hai, ataeva abhUtArtha (asatyArtha) honese yaha vyavahAra bhI anusaraNIya nahIM mAnA gayA hai| yahAM para aisA samajhanA cAhie ki jisane abhedadRSTikA Azraya kara paryAyadRSTi aura upacAradRSTiko heya samajha liyA hai vaha apano zraddhAmeM to aisA hI mAnatA hai ki eka dravya dUsare dravyakA kartA Adi trikAlameM nahIM ho sakatA / jo merI saMsAra paryAya ho rahI hai usakA kartA ekamAtra mai haM aura mokSa paryAyako maiM hI apane puruSArthase pragaTa kruuNgaa| isame anya padArtha akiMcitkara hai| phira bhI jaba taka usake vikalpajJAnako pravRtti hotI rahatI hai taba taka use bhUmikAme sthita rahaneke lie anya sudeva, suguru aura AptopadiSTa Agama Adi hastAvalamba (bAhyanimitta) hote rahate haiN| tabhI to usake mukhase aisI vANI pragaTa hotI hai mujha kAraja ke kAraNa su aap| ziva karahu harahu mama mohatApa / phira bhI vaha isa prakArako pravRttiko upAdeya nahI mAnatA, kyoki bAhya AcArarUpa pravRtti honA anya bAta hai aura zubhAcArako AtmakArya yA mokSamArga mAnanA anya bAta hai| samyagdRSTi mokSamArga to svabhAvadRSTikI prApti aura usameM sthitiko ho samajhatA hai| yadi usakI yaha dRSTi na rahe to vaha samyagdRSThi hI nahIM ho sktaa| yahI kAraNa hai ki mokSamArgame vyavahAradRSTi Azraya karane yogya nahIM hai yaha kahA gayA hai| yaha bAta thoDI vicitra to lagatI hai ki svabhAvadRSTike sadbhAvameM samyagdRSTikI pravRtti prAthamika avasthAme rAgarUpa hotI rahatI hai, parantu isameM vicitratAko koI bAta nahIM hai, kyoki jisa prakAra kisI vidyArthI ke par3hanekA lakSya honepara bhI vaha sotA hai, khAtA hai, calatA-phiratA hai, aura manovinodake anya kArya bhI karatA hai phira bhI vaha apane lakSyase cyuta nahIM hotA usI prakAra samyagdRSTi jIva bhI mokSakI upAyabhUta. svabhAvadRSTiko hI apanA lakSya banAtA hai| kadAcit usake rAgake Azrayase sacce deva, guru aura zAstrakI upAsanAke bhAva hote haiM, kadA-. cit dharmApadeza dene aura sunaneke bhAva hote haiM, kadAcit AjIvikAke
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya vyavahAramImAMsA 345 sAdhana juTAneke bhAva hote haiM aura kadAcit usakI anya bhojanAdi kAryoM meM bhI ruci hotI hai to bhI vaha apane lakSyase cyuta nahIM hotA / yadi vaha apane lakSyase cyuta hokara anya kAryoMko hI upAdeya mAnane lage to jisa prakAra lakSyase cyuta huA vidyArthI kabhI bhI vidyArjana karanemeM saphala nahIM hotA usI prakAra mokSaprAptikI upAyabhUta svabhAvadRSTile cyuta huA samyagdRSTi kabhI bhI mokSarUpa AtmakAryake sAdhanese saphala nahIM hotA / taba to jisa prakAra vidyArjanarUpa lakSyase bhraSTa huA vidyArthI vidyArthI nahIM rahatA usI prakAra mokSaprAptikI upAyabhUta svabhAvadRSTise bhraSTa huA jIva samyagdRSTi hI nahIM rahatA / ataeva prakRtameM yahI samajhanA cAhie ki samyagdRSTike vyavahAranaya jJAna karaneke lie yathApadavI prayojanavAn honepara bhI vaha mokSakAryakI siddhimeM raMcamAtra bhI AzrayaNIya nahIM hai / AcAryoMne jahA~ bhI vyavahAradRSTiko bandhamArga aura svabhAvadRSTiko mokSamArga kahA hai vahA~ vaha isI abhiprAyase kahA hai / isakA yadi koI yaha artha kare ki isa prakAra vyavahAra dRSTike vandhamArga siddha ho jAne para na to samyagdRSTike devapUjA, gurupAsti, dAna aura upadeza Adi denekA bhAva hI honA cAhie aura na usake zubhAcArarUpa pravRtti hI hono cAhiye so usakA aisA artha karanA ThIka nahI hai, kyoMki samyagdRSTi ke svabhAvadRSTi ho jAnepara bhI rAgarUpa pravRtti hotI hI nahIM yaha to kahA nahIM jA sktaa| kAraNa ki jaba taka usake rAgAMzake sadbhAva meM zubhopayoga hotA hai taba taka usake rAgarUpa pravRtti bhI hotI rahatI hai aura jaba taka usake rAgarUpa pravRtti hotI rahatI hai taba taka usake phalasvarUpa devapUjAdi vyavahAra dharmakA upadeza deneke bhAva bhI hote rahate hai aura usa rUpa AcaraNa karaneke bhI bhAva hote rahate haiM / phira bhI vaha apanI zraddhAme use mokSamArga nahIM mAnatA, isalie usakA svAmitva na honese usakA kartA nahIM hotA / AgamameM samyagdRSTiko abandhaka kahA hai so vaha svabhAvadRSTikI apekSA hI kahA hai, rAjarUpa vyavahAradharmakI apekSAse nahIM / samyagdRSTi eka hI kAlameM bandhaka bhI hai aura abandhaka bhI hai isa viSayako svayaM Agama meM spaSTa kiyA gayA hai / AcArya amRtacandra puruSArthasiddhayupAyameM kahate haiM yenAMzana sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 212 // yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAmastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 216 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhavati // 214 // jisa aMzase yaha jIva samyagdRSTi hai usa aMzase isake bandhana nahIM hai| kintu jisa aMzase rAga hai usa aMzase isake bandhana hai / / 212 / jisa aMzase yaha jIva jJAna hai usa aMzase isake bandhana nahIM hai| kintu jisa azase rAga hai usa azase isake bandhana hai / / 213 / / jisa aMzase yaha jIva cAritra hai usa aMzase isake bandhana nahIM hai| kintu jisa aMzase rAga hai usa aMzase isake bandhana hai / / 214 // 23 upadeza denekI paddhati ___ isa prakAra nizcayanaya aura vyavahAranayake vivecana dvArA yaha nirNaya ho jAne para ki mokSamArgameM kyoM to mAtra nizcayanaya upAdeya hai aura kyoM yathApadavI jAnaneke lie prayojanavAn hone para bhI vyavahAranaya anupAdeya hai, yahAM unake Azrayase upadeza denekI paddhatiko mImAMsA karanI hai| yaha to hama pahale hI batalA Aye haiM ki nizcayanayame amedakathanako mukhyatA honese vaha parase bhinna dhruvasvabhAvo ekamAtra jJAyakabhAva AtmAko hI svIkAra karatA hai| prakRtameM parakA peTa bahuta bar3A hai| usameM svAtmAtirikta anya dravya apane guNa-paryAyake sAtha to samAye hae hai hii| sAtha hI jinhe vyavahAranaya (paryAyAthikanaya) svAtmArUpase svIkAra karatA hai ve bhI isa nayameM para haiM, isaliye nizcayanaya svAtmArUpase na to guNabhedako svIkAra karatA hai, na paryAyabhedako hI svIkAra karatA hai aura na bAhya nimittAzrita vibhAvabhAvoko hI svIkAra karatA hai| saMyoga para usakI dRSTi hI nahIM hai| ye saba usakI dRSTi meM para hai, isalie vaha ina saba vikalpoMse mukta abhedarUpa aura nitya ekamAtra jJAyakasvabhAva AtmAko hI svIkAra karatA hai| kAryakAraNa paddhatikI apekSA vicAra karane para jaba vaha jJAyaka svabhAva AtmAke sivA anya sabako para mAnatA hai taba vaha anyake Azrayase kArya hotA hai isa dRSTikoNakA kaise svIkAra kara sakatA hai arthAt nahIM kara sakatA, isaliye usakI apekSA ekamAtra yahI pratipAdana kiyA jAtA hai ki jo kucha bhI kArya hotA hai vaha upAdAnameM svAzrayase hI hotA hai| jo isakA nija bhAva hai bahI apanI pariNamanarUpa sAmarthyake dvArA kAryarUpa pariNata hotA hai| yaha to nizcayanayako tattvavivecanakI paddhati hai|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahAramImAMsA 7 kintu vyavahAranayakI tattvavivecanako paddhati isase bhinna prakArako hai| yaha guNabheda aura paryAyabhedarUpa to mAtmAko svIkAra karatA hI hai| sAtha ho jo vibhAva bhAva aura saMyogI avasthA hai unarUpa bhI AtmAko mAnatA hai| isa nayakA bala bAhya nimittoM para adhika hai| isalie isa nayakI apekSA yaha kArya ina nimittoMse huA yaha kahA jAtA hai| yaha kathana isI nayameM zobhA pAtA hai ki yadi nimitta na hoM to kArya bhI nahIM hogA, nizcayanayameM nahIM / nizcayanayase to yahI kahA jAyagA ki jaba taka nizcaya ratnatrayakI prApti nahIM hotI taba taka pUrvake kisI bhI bhAvako vyavahAra ratnatraya kahanA saMgata nahIM hai| aura jaba nizcaya ratnavayakI prApti ho jAtI hai taba usake pUrva jo nava tattvIko zraddhA aura jJAna Adi bhAva hote haiM unheM bhI bhUta naigamanayase vyavahAra ratnatraya kahA, jAtA hai, kyoMki jaba taka nizcaya pragaTa nahIM hotA taba taka vyavahAra kisakA ? abhavyoMne anansabAra dravya munipadako dhAraNa kiyA para unakA citta rAgameM aTakA rahanese unheM iSTArthakI prApti nahIM huii| ataeva vyavahAra ratnatraya kAryasiddhimeM vastutaH sAdhaka hai aisI zraddhA chor3akara trikAlI dravyasvabhAvakI upAsanA dvArA nizcaya ratnatrayakI prApti hotI hai aisI zraddhA karanI caahie| ___ isa jIvako nizcaya ratnatrayakI prApti hone para vyavahAra ratnatraya hotA hI hai| use prApta karaneke lie alagase prayatna nahIM karanA pdd'taa| vyavahAra ratnatraya svayaM dharma nahIM hai| nizcaya ratnatrayake sadbhAvameM usameM dharmakA Aropa hotA hai itanA avazya hai| usI prakAra rUr3hivaza jo jisa kAyekA nimitta kahA jAtA hai usake sadbhAvame bhI taba taka kAryakI siddhi nahIM hotI jaba taka jisa kAryakA vaha nimitta kahA jAtA hai usake anurUpa upAdAnakI taiyArI na ho| ataeva kAryasiddhimeM bAhya sAmagrIkA honA akicitkara hai| jo saMsArI prANI bAhya sAmagroko milAneke bhAva to karate haiM para nijAtmAkI samhAla nahI karate ve iSTArthakI siddhimeM saphala nahIM hote aura ananta saMsArake pAtra bane rahate hai| ataeva bAhya sAmagrI kAryasiddhimeM sAdhaka haiM aisI zraddhA chor3akara apane trikAlI jJAyaka bhAvako mukhyarUpase lakSya meM lenA cAhie / usako lakSya meM lene para bAhya dravya, kSetra, kAla aura bhAva AdikI anukUlatA rahatI ho hai| una bAhya dravyAdiko milAnA nahIM pdd'taa| bAhya dravyAdika svayaM kAryasAdhaka nahIM hai| kintu upAdAnake kAryake anurUpa vyApAra karanepara jo bAhya sAmagrI usameM hetu hotI hai usameM nimittapanekA vyavahAra kiyA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 jainatattvamImAMsA jAtA hai| nimitta-naimittikabhAvakI yaha vyavasthA anAdikAlase bana rahI hai| koI usameM ulaTa-phera nahIM kara sakatA, ataeva pratyeka kArya svakAlameM upAdAnake anusAra apane puruSArthase hotA hai yahI zraddhA karanI hitakArI hai| isa prakAra donoM nayoMko apekSA vivecana karaneko yaha paddhati hai, ataH jahA~ jisa nayako apekSA vivecana kiyA gayA ho use usI rUpameM grahaNa karanA caahie| usame anyathA kalpanA karanA ucita nahIM hai| nizcaya kathana yathArtha hai aura vyavahAra kathana upacarita (ayathArtha) hai, ataH upacarita kathanase dRSTiko parAvRtta karaneke lie vaktA yadi mokSaprAptimeM parama sAdhaka nizcaya ratnatrayakI dRSTise tattvakA vivecana karanA hai to isase vyavahAradharmakA kaise lopa hotA hai yaha hamArI samajhake bAhara hai| jaba ki vastusthiti yaha hai ki nizcaya ratnatrayake anurUpa tattvakA nirNaya ho jAnepara usakI yathApadavI upAsanA karanevAle vyaktikI jaba jo vyavahAra dharmarUpa pravRtti hotI hai vaha zubharUpa puNyavardhaka hI hotI hai / prAyaH azubhameM to usako pravRtti hotI hI nhiiN| isa prakAra nizcayanaya aura vyavahAranaya kyA hai, unake anusAra tattvavivecanakI paddhati kyA hai aura mokSamArgameM kyoM to nizcayanaya AzrayaNIya hai aura kyoM vyavahAranaya AzrayaNIya nahIM hai isakA sAMgopAMga UhApoha kiyaa|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta- syAdvAdamImAMsA eka kAlameM dekhie anekAntakA rUpa eka vastu nitya hI vidhi-niveSasvarUpa || 1 upodghAta pichale prakaraNa meM yadyapi hamane nizcayanaya aura vyavahAranaya tathA inake uttara bhedoMkA vicAra kiyA / inakA vivecana karaneke sAtha isa bAtakA bhI vicAra kiyA ki mokSamArgameM parama bhAvagrAhI nizcayanaya, kyoM AzrayaNIya hai aura sabhI prakArakA vyavahAranaya kyoM AzrayaNIya nahIM hai / phira bhI prakRtameM anekAnta aura usake svarUpako lakSyameM rakhakara isa tattvakI gaveSaNA karanA prayojanIya hai, kyoMki mokSamArga meM saba prakArakA vyavahAra dRSTimeM heya honese gauNa honepara use Azraya karane yogya na mAnaneke kAraNa ekAntakA prasaMga AtA hai aisA vyavahArAbhAsiyoM kA mata hai / kintu unakA aisA kahanA isaliye ThIka nahIM hai, kyoMki Agama meM aise aneka bacana upalabdha hote haiM jinake bala para yaha nizcita hotA hai ki mokSasiddhike liye mokSamArga meM mAtra nizcayanayakA avalambana lenA hI kAryakArI hai / udAharaNArtha samayaprAbhRta meM AcArya kundakunda mokSakA hetu ekamAtra paramArtha ( nizcayanaya) kA abalambana lenA hI hai isa tathya kA samarthana karate hue kahate haiM mottUNa NicchayaTTha vabahAreNa vidulA pavaTTeti / paramaTThamassidANa du jadINa kammakkhao bihino / / 156 // vidvajjana nizcayanayake viSayako chor3akara vyavahArase pravRtti karate haiM, parantu paramArthakA Azraya karanevAle yatiyoM (jJAniyoM) kA hI karmakSaya hotA hai // 156 // jo paramArthasvarUpa mokSahetuke atirikta vrata, pUjA, dAna, para dayA vyavahAra tapa Adi svarUpa mokSahetu mAnate haiM unakA yahA~ AcAryadevane vidvAn pada dvArA ullekha kiyA hai| kyoMki ve ho AgamakI duhAI dekara ina vrata, tapa AdikI kheMca karate haiM / ve yaha svIkAra hI nahIM karanA cAhate ki yathA padavI paramArthake sAtha gauNarUpase usakA vyavahAra svataH hotA hI hai|
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 jainatattvamImAMsA gAthAmeM AyA huA yati pada jJAniyoMke liye hI prayukta huA hai| kAraNa ki lokameM sAdha, yati, mani Adi jitane bhI zabda prayukta hote haiM adhyAtmameM ve saba medavijJAnasampanna jIvake liye hI prayukta hue haiN| yaha isIse spaSTa hai ki jo jJAnI hai usane apane abhiprAyameM saba prakArake parabhAvoMse apaneko judA kara liyA hai| 2. bheva vijJAnako kalAkA nirdeza ___ AcArya kundakundane ukta sUtragAthAmeM jo kucha kahA hai use spaSTa karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM vRttaM jJAnasvabhAvena jJAnasya bhavana sadA / ekadravyasvabhAvatvAt mokSahetustadeva tat // 106 / / vRttaM karmasvabhAvena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAntarasvabhAvatvAnmokSaheturna karma tat / / 107 / / jJAna eka dravyakA svabhAva hai, isaliye jJAnakA jJAnarUpase honA eka mAtra vahI mokSakA hetu hai / / 10 / / kintu karmakA (rAgakA) svabhAva anya dravyarUpa hai, isaliye jJAnakA usa rUpase nahIM honeke kAraNa karma mokSakA hetu nahI hai / / 10 / / yaha bheda vijJAnakI kalA hai / isa kalAke prApta hone para hI AtmA ajJAnabhAvase mukta hokara mokSakA pAtra hotA hai| isakI prAptimeM ajJAnabhAvakA aNumAtra bhI yogadAna nahIM hai| ve puna isI tathyako spaSTa karate hue kahate haiM sarvatrAdhyavasAnamevamakhila tyAtyaM yaduktaM jinaH tanmanye vyavahAra eka nikhilonyAzritastyAjitaH / samyak nizcayamekameva paramaM niSkampamAkramya kiM zuddhajJAnadhane mahinni na nije badhnanti santo dhRtim // 173 // bAhya sabhI padArthoke Alambanase jo adhyavasAna bhAva hote haiM una sabhIko jinendradevane tyAgane yogya kahA hai, isaliye hama mAnate haiM ki jinendradevane parako nimittakara honevAle sabhI prakArake vyavahArako chur3AyA hai| phalasvarUpa jo satpuruSa haiM ve samyak prakArase eka nizcaya (jJAyakasvarUpa AtmA) ko ho nizcalarUpame aMgIkAra kara zuddha (kevala) jJAnadhanasvarUpa apanI mahimAmeM sthiratAko kyoM nahIM dhAraNa karate / 173 / para padArthomeM Atmabuddhi honA adhyavasAna bhAva hai| yaha sAmAnya
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta syAvAdamImAMsA nirdeza hai| vastutaH dekhA jAya to parako paramArthase AtmakArya meM sAdhaka mAnanA yaha bhI adhyaksAnabhAva hai| aise parAzrita jitane prakArake bhAva hote haiM, adhyayavasAnabhAva bhI utane hI prakArake hote haiN| ye AtmAse AtmAko vilaga karake para padArthoMse AtmAko yukta karate haiM, isaliye jinendradevane aise sabhI prakArake adhyavasAnabhAvoMko chor3anekA upadeza diyA hai| aisA hone para hI saMsArI prANI AtmakAryake sanmukha hokara AtmAmeM sthiti karaneme samartha ho sakatA hai yaha ukta kathanakA tAtparya hai| ___ mokSamArgakI siddhi nizcayanayasvarUpa upayoga pariNAmake hone para hI hotI hai isa bAtakA spaSTa nirdeza karate hue nayacakrameM bhI kahA hai Nicchayado khalu mokkho baMdho vavahAracAriNo amhaa| ___ tamhA NinvudikAmo vavahAraM cayadu tiviheNa // 382 // yata nizcayanayasvarUpa honese mokSa hotA hai aura vyavahAracArI arthAt parAzrita pravRtti karanevAleke bandha hotA hai, ata: mokSaprAptikI ruci jisake cittameM jAgRta huI hai ume mana, vacana, aura kAyase vyavahArakA tyAgakara denA cAhiye arthAt saba prakArake adhyavasAnabhAvoMse mukta ho jAnA caahiye| tathA jJAnIke caturthAdiguNasthAnoMmeM jo zubhAcArasambandhI parAzrita vikalpa hote haiM unameM bhI heyabuddhi kara lenI cAhiye // 181 // ___ zakA-jJAnIke zubhAcArameM heyabuddhi hotI hI hai / aisI avasthAmeM use zubhAcArame heyabuddhi kara lenI cAhiye aisA kyo kahA? ___ samAdhAna-yaha saca hai ki jJAnIke zubhAcArameM svaya heyabuddhi hotI hI hai, kyoki nizcayanayake samAna yadi usame upAdeya buddhi ho jAya to use jJAnI kahanA hI nahI bntaa| phira bhI samajhAnekI daSTise aisA kahA jAtA hai ki jJAnIko zubhAcArameM heyabuddhi kara lenI cAhiye / isI tathyako spaSTa karate hue vahA~ punaH kahA hai mottUNa bahibisayaM AdA vi baTTade kAuM / tajhyA saMvara Nijjara mokkho viya hoha sAhussa / / 383 // jaba sAdhu (jJAnI) bAhya viSayako chor3akara AtmAmeM sthita hotA hai saba use saMvara, nirjarA aura mokSakI prApti hotI hai / / 383 / / 3. tarkapUrNa zailImeM vyavahArakA niSeSa nizcayanayake Azrayase ho dharma hotA hai, vyavahAranayake Azrayase
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jainatatvamImAMsA nahIM isa viSayako tarkapUrNa zaMlI dvArA spaSTa karate hue bha0 devasenakRta nayacakrakI TIkA (prakAzaka zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI solApura 1949) meM kahate haiM khalu pramANalakSaNo yo'so vyavahAraH sa vyavahAra nizcayamanubhayaM ca gRlanapyadhikaviSayatvAtkathaM na pUjyanIyaH ? navam, napapakSAtItamAtmAnaM kartuM mazakyatvAt / tadyathA-nizcayaM gRhAnnapi anyayogavyavacchedaM na karotItyanyayogavyavacchedAbhAce vyavahAralakSaNabhAvakriyAM niroddhamazaktaH, ataeva jJAnacaitanye sthApathitumazakya evAsAvAtmAnamiti / tayA procyate--nizcayanayastvekatve samupanIya jJAnacaitanye saMsthApya paramAnandaM samutpAdya vItarAgaM kRtvA svayaM nivartamAno nayapakSAtikrAntaM karoti samiti pUjyatama. / ataeva nizcayanayaH paramArthapratipAdakatvAt bhUtArthaH atraivAvizrAntadRSTirbhavatyAtmA / zakA-jo yaha pramANalakSaNa vyavahAra (vikalpa) hai vaha vyavahAra, nizcaya aura anubhayako grahaNa karatA huA adhika viSayavAlA honese pUjya kyoM nahI ? samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoki pramANalakSaNa vyavahAra (vikalpa) AtmAko nayapakSase atikrAnta karane meM samartha nahIM hai| khulAsA isa prakAra hai-pramANalakSaNa vyavahAra nizcayanayako grahaNa karake bho anyayoga vyavaccheda nahIM karatA aura anyayogavyavacchedake abhAvameM vaha vyavahAralakSaNa bhAvakriyA (parAzrita vikalpa) ko rokane meM asamartha hai| ataeva vaha AtmAko jJAnasvarUpa caitanyameM sthApita karaneke lie asamartha hI hai| usIko samajhAte hue kahate hai--nizcayanaya to ekatvako prApta karaneke sAtha AtmAko jJAnasvarUpa caitanyame sthApita kara paramAnandako utpanna karatA huA use vItarAga karake svaya nivRtta hotA huA use (AtmAko) nayapakSase atikrAnta karatA hai, isaliye vaha saba prakArase pUjya haiN| tathA nizcayanaya paramArthakA pratipAdaka honese bhUtArtha hai, kyoMki isI vidhise AtmA svayaMmeM avizrAntarUpase antardRSTi hotA hai| yahA~ pramANa saptabhaMgokA koI bhI bhaga mokSamArgame anupAdeya hai yaha spaSTa karake nayasaptabhaMgIkA prathama bhaMga hI prayojanIya hai yaha suspaSTa kiyA gayA hai| zakA-mokSamArgameM nayasaptabhaMgIke dvitIyAdi bhaMga kyoM prayojanIya nahI hai ? samAdhAna-kyoMki ekatvako batalAnevAle nizcayanayakA jo aba
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAnta-mAvasyIyAMsA .. 393 lambana lekara ekatvasvarUpa AtmAke anuvayake sammukha honekara usama kara rahA hai usake anya saba vikalpa svayaM chUTa jAte haiN| :: ... . zaMkA-aba yaha bhAtmA nirNaya karaneke khammukha hotA hai saba kyA . vicAra karatA hai? ___ samAdhAna-taba avazya hI vaha yaha vicAra karatA hai ki mokSamArgameM nizcayakA avalambana lenA hI prayojanIya hai, abhya nhiiN| aura jaba yaha jIva aisA nirNaya kara letA hai tabhI baha nizcayasvarUpa ekatvake sanmukha honekA udyama karane meM samartha hotA hai| isIliye nayacakrameM yaha kahA gayA haiM bavahArAbo bandho mokkho jamhA shaavsNjutto| tamhA kuru se gauNaM sahAvamArANAkAle // 342 // yata vyavahArase (parAzrita vikalpase) bandha hotA hai aura svabhAvameM lIna honese mokSa hotA hai, isaliye svabhAvakI ArAdhanAke samaya vyavahArako gauNa karanA cAhiye // 342 / / aura bhI kahA hai jIvo sahAvamao kaha pi so ceva jaadprsmko| jutto jai sasahAve to paramAvaM khu mucedi // 402 // jIva apane svabhAvamaya hai, kisI prakAra vaha parasamaya ho gayA hai| yadi vaha apane svabhAvameM lIna ho jAya to parabhAvako chor3a detA hai arthAt parabhAvase svayaM mukta ho jAtA hai // 402 // parabhAvase mukta honA hI mokSa hai| isase siddha huA ki svabhAvameM lIna honA hI mokSakA upAya hai, anya nahIM / isI tathyako dUsare prakArase spaSTa karate hue paMcastikAyameM likhA hai jIbo sahAbaNiyako aNiyadaguNapajjaboSa parasamako / jaha kuNai sagasamayaM pabhassadi kammabaMdhAdo // 10 // jIva svabhAvaniyata honepara bhI sasAra avasthAmeM aniyata guNaparyAyavAlA honese parasamaya hai| yadi vaha svasamayarUpa pariNamatA hai to Travya-bhAva ubhayarUpa karmabandhase chUTa jAtA hai| , jIva zAna-darzanasvabhAva hai| kintu saMsAra avasthAmeM banAdi kAlase mohodayakA anusaraNakara uparakta upayogavAlA hokara rAga-dvavAdi rUpa
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 'jainasalvamImAMsA aniyata guNaparyAyapaneko prApta honese parasamaya arthAt paracarita ho rahA hai| kintu jaba vaha anAdi mohodayake udayakA anusaraNa karanevAlI pariNatise viyukta hotA huA zuddha upayogavAlA hotA hai tabhI apane jJAnadarzanasvabhAvameM sthita honeke kAraNa svasamaya arthAt svacarita hotA hai| svabhAvakI ArAdhanA kaho yA mokSamArga kaho donoMkA artha eka hI hai| tadanusAra ukta kathanakA yaha abhiprAya hai ki ekamAtra svabhAvakI ArAdhanA karanese hI jIvanameM mokSamArgakI prasiddhi hotI hai| ataeva svabhAva upAdeya hai aura jobAdi nau padArthasvarUpa parabhAva heya haiM aisA samajhakara sadA svabhAvapara apanI dRSTi sthira rakhanekA prayatna karate rahanA caahiye| cittakI asthiratAvaza kadAcit rAgAdirUpa vikalpa utpanna hoM to unheM anupAdeya arthAt ahitakArI samajhakara svabhAvake Alambana dvArA nivRtta honekA satata prayatna (puruSArtha) karate rahanA caahie| rAgAdibhAvoMkA avalambanakara pravRtti karanA upAdeya nahIM hai aisI dRDhapratItike sAtha jo mokSamArgapara ArUDha hotA hai vahI samasta aupAdhikabhAvoMse nivRtta hokara mokSakA adhikArI hotA hai| prakRtameM nizcayanayake Azraya karanekA aura vyavahAranaake Azraya chor3anekA yahI tAtparya hai| isa prakAra ukta pramANoke prakAzameM hama dekhate hai ki mokSamArgameM ekamAtra nizcayanayako hI Azraya karaneyogya batalAyA gayA hai, vyavahAranayako nhiiN| phira bhI katipaya vyavahArAbhAsI jana ise ekAnta kahakara paramArthamArgake virodhame pracAra karate rahate haiM unakA aisA karanA kaise Agamaviruddha hai ise spaSTa karaneke abhiprAyase sarvaprathama yahA~ anekAnta kyA hai isakA nirNaya karate hai| sAtha hI isa momAsAme yaha bhI spaSTa kareMge ki jainadarzanameM anekAnta kisa dRSTise svIkAra kiyA gayA hai aura kisa prakArakI pravRttike lie kauna-so dRSTi apanAnA zreyaskara hai| tattvanirNayapUrvaka mokSamArgameM upayukta honekA mArga bhI yahI hai| 4. anekAntakA svalpanirdeza ____ anekAnta zabda aneka aura anta ina do zabdoMke melase banA hai| usakA sAmAnya artha hai-aneke antAH dharmAH yasyAsau anekaantH| jisameM
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ rastra - syAdamImAMsA 355 aneka abhya arthAt dharma pAye jAte haiM use anekAnta kahate haiN| jo bho jIvAdi padArtha haiM ve saba anekAntasvarUpa haiM yaha isa kathanakA tAtparya hai / jo koI padArtha astirUpa hai vaha pratyeka traikAlika honeke sAtha arthakriyAkArI bhI hai| aura vaha tabhI ukta vidhise arthakriyAkArI bana sakatA hai jaba use anekAntasvarUpa svIkAra kiyA jaay| isI tathyako spaSTa karate hue svAmI kArtikeya svaracita dvAdazAnuprekSAmeM kahate haiM i arg aNeyaMtaM taM ciya kajaM karedi niyameNa / bahudhammajudaM atyaM kajjakara dosade loe / / 225 // jo vastu anekAnta svarUpa hai vahI niyamase kArya karanemeM samartha hai, kyoMki loka meM bahuta dharmavAlA artha hI kAryakArI dekhA jAtA hai || 225|| zaMkA- vastu bahuta dharmovAlI hotI hai isakA kyA artha hai ? jaise jIva dravya lIjiye / vaha darzana, jJAna, cAritra, sukha aura vIrya Adi ananta dharmovAlA hai yA astitva, vastuttva Adi ananta dharmovAlA hai / isa prakAra vastu bahuta dharmovAlI hai, anekAntakA kyA yaha artha liyA jAya yA isakA koI dUsarA artha hai / samAdhAna- vicAra kara dekhA jAya to pratyeka vastu kevala ukta vidhise hI anekAntasvarUpa nahIM svIkAra kI gaI hai| kintu pratyeka vastuko anekAntasvarUpa svIkAra karanekA prayojana hI dUsarA hai / bAta yaha hai ki pratyeka vastukA svarUpa kyA hai ise spaSTa karate hue jainadarzana meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki pratyeka vastu jaise svadravyAdikI apekSA astisvarUpa hai vaise vaha paradravyAdikI apekSA astisvarUpa nahIM hai, kyoMki eka dravyameM anya sajAtIya aura vijAtIya anya dravyoMkA atyantAbhAva hai / yadi aisA svIkAra na kiyA jAya to na to pratyeka dravyakA svatantra astitva hI siddha hotA hai aura na hI pratyeka jIvakI bandha-mokSa vyavasthA hI bana sakatI hai / yaha to hai hI, isake sAtha hI eka vastumeM bhI dharmI aura ananta dharmokI apekSA vicAra karane para unameMse bhI pratyekakA apane apane vivakSita svarUpAdikI apekSA svatantra astitva siddha hotA hai, kyoMki jaise pratyeka dharmI svarUpase sat hai vaise hI guNa-paryAyarUpa pratyeka dharma bhI svarUpase sat haiM / koI kisIke kAraNa svarUpasat ho aisA nahIM hai / janadarzana meM svarUpase sat aura pararUpase asat ityAdi tathyako svIkArakara jo anekAntakI pratiSThA hai usakA pramukha kAraNa yahI hai / meda1 vijJAna jainadarzanakA prANa hai, isaliye ukta vidhise anekAntako
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jainatatvamImAsA hRdayaMgama karane para hI bhedavijJAnameM nipuNatA prApta honA sambhava hai, anya prakArase nahIM / udAharaNArtha jaba yaha kahA jAtA hai ki ratnatraya hI mokSamArga hai taba usakA artha hotA hai ki ratnatrayako chor3akara anya koI mokSamArga nahIM hai / ise aura khulAsA kara samajhA jAya to yaha kahA jAyagA ki yadyapi jIva vastu ananta dharmagarbhita eka padArtha hai, parantu usameM bhI mokSamArgatA mAtra ratnatrayapariNata AtmAmeM hI ghaTita hotI hai, anya ananta dharmapariNata AtmAmeM nhiiN| isa prakAra vividha dRSTikoNoM se dekhane para eka hI vastu kaise anekAntasvarUpa hai yaha spaSTa ho jAtA hai, isaliye usake svarUpakA khyApana karate hue samayasAra AtmakhyAti TIkAmeM kahA bhI hai tatra yadeva tat tadeva atat yadevaMkaM tadevAnekaM yadeva sat tadeva asat yadeva niyaM tadeva anityaM ityekasmin vastutvaniSpAdakaparasparaviruddha zaktidvayaprakAzanamanekAntaH / svatantra sattAkI vastuaiM ananta hai / unhe buddhigamya karake vividha dRSTikoNoMse dekhane para pratyeka vastu kaisI pratIti meM AtI hai isIkA khyApana karate hue paramAgama meM kahA hai ----- jo tat hai vahI atat hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo sat hai vahI asat hai tathA jo nitya hai vahI anitya hai isa prakAra eka hI vastumeM vastutvakI pratiSThA karanevAlI paraspara viruddha do zaktiyoMke prakAzanakA nAma anekAnta hai / 5 cAra yugaloMko apekSA anekAntakI siddhi yadyapi jIvadravya ananta haiM / pudgala dravya unase bhI anantaguNe haiM / dharma, adharma aura AkAza dravya pratyeka eka-eka haiM tathA kAladravya lokAkAzake jitane pradeza haiM tatpramANa haiM / unameMse yahA~ udAharaNasvarUpa eka jIva dravyakI apekSA vicAra karate haiM / usameM bhI anekAnta ke svarUpakA khyApana karate samaya jina paraspara viruddha cAra yugaloMkA nirdeza kara Aye haiM unako dhyAna meM rakhakara kramase mAtra AtmatattvakA nirUpaNa kareMge 1. pahalA yugala hai - AtmA tatsvarUpa hI hai aura atatsvarUpa hI hai, kyoki antaraMgameM apane sahaja jJAnasvarUpake dvArA tatsvarUpa hI hai aura bAhara ananta jJeyoMko jAnatA hai isa apekSA vaha atatsvarUpa hI hai / 2. dUsarA yugala hai - AtmA eka hI aura aneka hI hai, kyoMki saha
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAnta smAtAlamImAMsA - 357 . pravRttamAna guNa aura kramazaH pravRttamAna paryAyoM svarUpa ananta caitanyarUpa . aMzoMke samudAyapamekI apekSA vaha eka hI hai aura sahana ho, pavibhakta eka dravyameM vyApta saha pravRttamAna guNa aura kramazaH pravRttamAna paryAyasvarUpa ananta caitanya aMzarUpa paryAyoMkI apekSA vaha aneka hI hai| yahA~ bheda-kalpanAmeM guNoMko paryAya kahA gayA hai|' 3. tIsarA yugala hai-AtmA sat hI hai aura asat hI hai, kyoMki vaha apane svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpase honekI zaktirUpa svabhAvavAlA hai, isaliye sat hI hai aura paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa na hAneko zaktirUpa svabhAvavAlA hai, isaliye asat hI hai| 4. cauthA yugala hai-AtmA nitya hI hai aura anitya hI hai, kyoMki, anAdi-nidhana-avibhAga ekarasa pariNata honeke kAraNa vaha nitya hI hai aura kramazaH pravartamAna eka samayako maryAdAvAle aneka vRttyaMzarUpase pariNata hone ke kAraNa vaha anisya hI hai / isa prakAra eka hI AtmA tata hai aura atat hai, eka hai aura aneka hai, sat hai aura asat hai tathA nitya hai aura anitya hai| isaliye vaha anekAntasvarUpa hai yaha nizcita hotA hai| isI prakAra jitanA bhI dravyajAta hai unamese pratyekako anekAntasvarUpa ghaTita kara lenA caahiye| zakA-zrI samayasAra paramAgamameM AtmAko jJAnamAtra kahA gayA hai so yadi Atmadravya jJAnamAtra honese svayaM hI anekAntasvarUpa hai to phira AtmatattvakI siddhike lie pRthakse anekAntakI prarUpaNA kyoM kI jAto hai ? samAdhAna-ajJAnI jana Atmatatvako jJAnamAtra nahIM mAnate, isaliye Atmatattva jJAnamAtra hai yaha upadeza diyA jAtA hai| vastuta: anekAntake binA jJAnamAtra AtmatattvakI siddhi honA sambhava nahIM hai, isalie pRthakaanekAntako prarUpaNA kI jAtI hai / zaMkA-jaise pratyeka vastu ananta dharmagabhita eka vastu hai vaise hI AtmA bhI ananta dharmabhita eka vastu hai| phira prakRtameM use jJAnamAtra kyoM batalAyA gayA hai| . samAdhAna-lAkha-lakSaNameM ameva karake AtmAko nAmamAtra kahane meM koI vipratipatti nahIM hai / yadyapi AtmA bhI anya dravyoMke samAna amantadharmagamita eka vastu hai| kintu usameM sAdhAraNa aura asAdhAraNa donoM
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 daaraatmAMsA prakArake dharma haiM / jo sAdhAraNa dharma hai ve anya dravyoMse Atmadravyake medaka nahIM ho skte| jo asAdhAraNa hokara bhI paryAyarUpa haiM ve bhI eka trikAlavartI AtmadravyakA khyApana karanemeM asamartha haiN| aura jo asAdhAraNa hokara bhI trikAla vyApti samanvita hai jaise cAritra, sukha aura vIrya Adi so ve bhI bodhagamya hone para hI mAne jAte haiM / ata. ve svayaM Atmatattvako anya dravyoMse pRthak karanemeM asamartha hai| rahA darzana so vaha anAkArasvarUpa hai / eka jJAna hI aisA hai jo anubhavagocara hai, isalie usa dvArA Atmatatvako anya dravyoMse pRthak karanA sambhava hai, isalie jinAgamameM AtmAko jJAnamAtra svIkAra kiyA gayA hai / tattvArthavArtikame lakSaNa kise kahate haiM isakA nirdeza karate hue batalAyA hai parasparavyatikare sati yenAnyasvaM lakSyate tallakSaNam / sabhI padArtha ( parakSetrapanekI apekSA ) paraspara milakara rahate haiM, isalie jisake dvArA eka padArthako dUsare padArthase judA kiyA jAtA hai use lakSaNa kahate hai / isa dRSTise vicAra karane para dravya ( sAmAnya ) guNa ( pratyeka dravya . vyApI trikAlI vizeSa dharma ) aura paryAya ( pratyeka dravyavyApI eka samayavartI dharmavizeSa) kA lakSaNa svatantra rUpase pratIti meM AtA hai / yahI kAraNa hai ki prakRtameM isI dRSTiko mAdhyama banA kara anekAntasvarUpa vastukI vyavasthA kI gaI hai| eka hI vastu dUsarI vastuse atyanta bhinna hai yaha to hai hI / use dikhalAnA yahA~ mukhya prayojana nahIM hai / yahA~ to eka hI vastu dravya, guNa aura paryAyapanekI apekSA kaise tat - atat, ekaaneka, sat-asat aura nitya-anityasvarUpa hai yaha dikhalAyA hai / jainadarzaname pratyeka vastuko anekAntasvarUpa dikhalAnA yaha mukhya prayojana hai / anyathA pratyeka vastu svayaM meM anekAntasvarUpa nahIM siddha hotI / tatvArthavArtika a0 4 sUtra 42 meM jIva padArtha anekAntAtmaka kaise hai isakA vicAra karate hue likhA hai jIva padArtha eka hokara bhI anekarUpa haiM, kyoMki vaha abhAvase vilakSaNa svarUpavAlA hai| vastutaH dekhA jAya to abhAvameM koI meda dRSTigocara nahIM hotA / usake viparIta bhAvameM to aneka dharma aura aneka bheda dRSTigocara hote haiM / jo ghaTakA utpAda hai vahI paTa Adi ananta padArthoM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-sthAvAdamImAMsA 359 kA utpAda nahIM hai / isa prakAra svakI apekSA utpAda eka hokara bhI usameM parakI apekSA anantarUpatA ghaTala ho jAtI hai / yaha eka udAharaNa hai / parase bheda dikhalAnekI apekSA isa prakAra sarvatra samajha lenA cAhiye | isa prakAra lokameM jitane bhI sadbhAvarUpa padArtha haiM unameMse pratyeka kaise anekAntasvarUpa haiM isakA sakSepa meM UhApoha kiyA / 6 syAdvAda aura anekAnta aba anekAntasvarUpa vastukA vacana mukhase vicAra karate haiM / anekAntasvarUpa eka hI vastukA zabdoM dvArA kathana do prakArase hotA haieka kramikarUpase aura dUsarA yaugapadyarUpase / inake atirikta kathanakA tIsarA koI prakAra nahIM hai / jaba astittva Adi aneka dharma kAlAdikI. apekSA bhinna-bhinna rUpase vivakSita hote haiM taba eka zabdameM aneka dharmoke pratipAdanakI zakti na honese unakA kramase pratipAdana kiyA jAtA hai / isIkA nAma vikalAdeza hai / parantu jaba ve hI astitvAdi dharma kAlAdikI apekSA abhedarUpase vivakSita hote haiM taba eka hI zabda dvArA eka dharmamukhena tAdAtmyarUpase ekatvako prApta sabhI dharmo kA akhaNDarUpase yugapat kathana ho jAtA hai / isIkA nAma sakalAdeza hai / vikalAdeza nayarUpa hai aura sakalAdeza pramANarUpa hai| kahA bhI hai- vikalAdeza nayAdhIna hai aura sakalAdeza pramANAdhIna hai / 7 sakalAdezako apekSA UhApoha jisa samaya eka vastu akhaNDarUpase vivakSita hotI hai usa samaya vaha astitvAdi dharmokI abhedavRtti yA abhedopacAra karake pUrIkI pUrI eka zabda dvArA kahI jAtI hai| isIkA nAma sakalAdeza hai, kyoMki dravyArthika nayase sabhI dharmoM meM abhedavRtti ghaTita ho jAnese abheda hai tathA paryAyArthika nayase pratyeka dharmameM dUsare dharmose bheda hone para bhI abhedopacAra kara liyA jAtA hai| jise syAdvAda kahate hai usameM isa dRSTise pratyeka bhaga samagra vastuko kahanevAlA mAnA jAtA hai isIko Age saptabhaMgIke dvArA spaSTa karate haiM 8. saptabhaMgIkA svarUpa aura usameM pratyeka bhaMgakI sArthakatA - saptabhaMgI kahane se isake antargata sAta bhaMgokA bodha hotA hai| ve haiM(1) syAt hai hI jova, (2) syAt nahIM hI hai jIva, (3) syAt avaktavya hI hai jIva, (4) syAta hai aura nahIM hai jIva, (5) svAt hai aura avaktavya
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jainatasvamImAMsA hai jIva, (6) syAt nahIM hai aura avaktavya hai jIva tathA (7) syAt hai, nahIM hai aura avaktavya hai jiiv| praznake vaza hokara eka vastumeM avirodhapUrvaka vidhi-pratiSeSa kalpanAkA nAma saptabhaMgI hai| kisI vastuko jAnaneke lie jijJAsA sAta prakArakI hotI hai, isalie eka saptabhaMgImeM bhaMga bhI sAta hI hote haiM / ye bhaga pUrvameM diye hI haiN| ___ zaMkA-ukta sAta bhaMgoMmeM yadi 'syAdastyeva jIvaH' yaha bhaga sakalAdezI hai to isI eka bhaMgase jIvadravyake sabhI dharmokA saMgraha ho jAtA hai, isaliye Ageke sabhI bhaMga nirarthaka haiM ? ___samAdhAna-gauNa aura mukhya vivakSAse sabhI bhaGga sArthaka haiN| dravyArthika nayakI pradhAnatA aura paryAyArthika nayako gauNatAmeM prathama bhaGga sArthaka hai| tathA paryAyAthika nayakI mukhyatA aura dravyAdhikanayakI goNatAmeM dUsarA bhaGga sArthaka hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki yahA~ pradhAnatA kevala zabda prayogakI hai| vaise pramANa saptabhaGgIkI apekSA vastu to pratyeka bhaGgameM pUrI hI grahaNa kI jAtI hai| jo zabdase kahA nahIM gayA hai arthAt gamya huA hai vaha prakRtameM apradhAna hai| tRtIya bhaGgameM kahanekI yugapat vivakSA honese donoM hI apradhAna ho jAte haiM, kyoMki donoMko eka sAtha pradhAnabhAvase kahanevAlA koI zabda nahIM hai / cauthe bhaGgameM kramazaH ubhaya dharma pradhAna hote haiN| isI saraNise Ageke tIna bhaGgoMkA vicAra kara lenA caahiye| 8. pratyeka bhaMgameM 'asti' mAdi padoMko sArthakatA _ 'syAdastyeva jIvaH' isa vAkyameM 'jIva'pada vizeSya hai-dravyavAcI hai aura 'asti' pada vizeSaNa hai-guNavAcI hai| unameM paraspara vizeSaNa vizeSyabhAva hai isake dyotanake liye 'eva' padakA prayoga kiyA gayA hai| isase itara dharmokI nivRttikA prasaMga prApta honepara una dharmoke sadbhAva ko dyotana karaneke lie uka vAkyameM 'syAt' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| yahA~ 'syAt' tiGantapratirUpaka nipAta hai| prakRtameM isakA artha anekAnta liyA gayA hai| zaMkA-jaba ki 'syAt' padase hI anekAntakA ghosana ho jAtA hai to phira 'astyeva jova' yA 'nAstyeva jovaH' ityAdi padoMke prayogakI koI sArthakatA nahIM raha jAtI hai ?
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSE NON ... . . " anekAnta-sthAhAvamImAMsA ..... 361 . samAdhAna-mAnA ki syAt' parase banekAlakA botanA ho jAtA hai phira bhI vizeSArthI vizeSa zabdoMkA prayoga karate haiN| jaise jIva kahanese manuSyAdi sabhIkA grahaNa ho jAtA hai, phira bhI vivakSita paryAyaviziSTa jIbako jAnanevAlA usa-usa zabdakA prayoga karatA hai| isaliye pUrvoka koI doSa nahIM hai| ... eka bAta aura hai| vaha yaha ki yadyapi 'syAt' pada anekAntakA dyotaka hotA hai aura jo ghotaka hotA hai vaha kisI vAcaka zabdake dvArA kahe gaye arthako hI anekAntarUpa dyotana karatA hai, ataH vAcaka dvArA prakAzya dharmakI sUcanAke liye itara zabdoMkA prayoga kiyA jAtA hai| bAta yaha hai ki jaba hama kisI vivakSita dharmake dvArA bastukA kathana karate haiM taba vastumeM rahanevAle anya saba dharma avivakSita rahate haiM, isaliye unake sUcita karaneke liye 'syAt' padakA prayoga kiyA jAtA hai| yadi 'syAt' padakA prayoga na kiyA jAya to sabhI prayoga anukatulya ho jAte haiN| 'syAt' pada anekAntakA dyotaka hai isa arthako spaSTa karate hae AptamImAMsAmeM AcArya samantabhadra kahate hai vAkyeSva nekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAttatra kebalinA mapi / / 103 / / he bhagavan ! Apake zAsanameM 'syAdastyeva jIva.' yA 'syAnnAstyeba jIva.' ityAdi vAkyo meM arthake sambandhavaza 'syAt' pada anekAntakA dyotaka hotA hai aura gamya arthakA vizeSaNa hotA hai| prakRtameM 'syAta' pada nipAta hai / yaha kevaliyoM aura zrutakevaliyoM donoMko abhimata hai| ___ yahA~ AcArya samantabhadrane yaha spaSTa kiyA hai ki saptabhaGgIke pratyeka bhaGgako 'syAt' padase yukta karaneke do prayojana haiN| prathama prayojanake anusAra to pratyeka vAkyameM 'syAt' pada anekAntakA dyotaka hotA hai, kyoMki nipAta dyotaka hote haiM aisA vacana hai| dUsare prayojanake anusAra jisa vAkyameM jo gamya artha hai usakA vizeSaNa honese vaha apekSA vizeSako sUcita karatA hai| isase hama jAnate haiM ki prathama bhaGgameM 'jIva hai ho' yaha jo kahA gayA hai vaha apekSA vizeSase hI kahA gayA hai aura dUsare bhaGgameM 'jova nahIM hI hai' yaha jo kahA gayA hai vaha bhI apekSA vizeSase hI kahA gayA hai| isa prakAra pratyeka bhaGgameM 'syAt' padakA prayoga honese eka to anukta dhamAkA svIkAra ho jAtA hai dUsare vivakSita bhaMga kisa apekSAse kahA gayA hai isakA sUcana ho jAtA hai yaha ukta kapanakA .
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jainatattvamImAMsA tAtparya hai| saptabhaMgImeM sAta bhaMgoMke pratyeka padakI sArthakatAkA nirdeza hama pahale hI kara Aye haiN| eka bAta yahAM vizeSa jAnanI cAhiye ki kahIM kisI vaktAne syAt padakA prayoga nahIM bhI kiyA ho to vahA~ vaha hai hI aisA samajha lenA cAhie. kyoMki aisA vacana bhI hai ki 'syAt' zabdake prayogakA Azaya rakhanevAlA vaktA kadAcit 'syAt' zabdakA prayoga nahIM bhI karatA hai to bhI vaha prakaraNa Adiko dhyAnameM rakha kara samajha liyA jAtA hai| kahA bhI hai tathA prtijnyaashytopryogH| jisake abhiprAyameM usa prakArakI pratijJA hai, vaha 'syAt' zabdakA prayoga nahIM karatA to bhI koI doSa nahIM hai| 9. kAlAdi AThako apekSA vizeSa khulAsA __pahale hama yaha batalA Aye haiM ki prathama bhaGgameM yata dravyArthikanayakI mukhyatA rahatI hai, isaliye usake dvArA kAlAdikI apekSA abheda vRtti karake pUrI vastu svIkAra kara lI jAtI hai aura dUsare bhaGgameM yata' paryAyAthikanayakI pradhAnatA rahatI hai, isaliye vahA~ kAlAdi kI apekSA abhedopacAra karake usake dvArA samagra vastu svIkAra kara lI jAtI hai| ataH prakRtameM una kAlAdi AThakA nirdeza karake una dvArA prakRta viSaya para vizeSa prakAza DAlate haiN| ve kAlAdi ATha ye haiM-kAla, AtmarUpa, artha, sambandha, upakAra, guNideza, saMsarga aura zabda ina AThakI apekSA khulAsA isa prakAra hai (1) 'kathacit hai hI jIva' yahA~ astitvaviSayaka jo kAla hai vahI kAla anya azeSa dharmoMkA hai isaliye samasta dharmoM kI eka vastumeM kAlakI apekSA abhedavRtti bana jAtI hai| (2) jaise astitva vastukA AtmasvarUpa hai vaise anya ananta dharma vastuke AtmasvarUpa hai, isaliye samasta dharmokI eka vastumeM AtmasvarUpakI apekSA abhedabRtti bana jAtI hai| (3) jo dravya astitvakA AdhAra hai vahI anya ananta dharmoM kA AdhAra hai, isaliye ananta dharmo kA AdhAra honese arthakI apekSA samasta dharmoM kI eka vastumeM abhedavRtti bana jAtI hai| (4) vastuke sAtha astitvakA jo tAdAtmya lazaNa sambandha hai vahI anya samasta dharmo kA bhI hai, isaliye sambandhakI apekSA samasta dharmo kI eka vastumeM abhedavRtti pAI jAtI hai|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekAnta-svAvAdamImAMsA , 363 (5) guNIse sambandha rakhanevAlA jo deza astitvakA hai vahI deza anya samasta dharmo kA hai, isaliye guNidezako apekSA samasta dharmoM kI eka vastumeM amedavRtti bana jAtI hai| ( ) jo upakAra astitvake dvArA . kiyA jAtA hai vahI ananta dharmoM ke dvArA kiyA jAtA hai, isaliye upakArakI apekSA eka vastumeM samasta dharmokI abhedati bana jAtI hai| (7) eka vasturUpase astitvakA jo saMsarga hai vahI ananta dhokA hai, isaliye saMsargako apekSA eka vastumeM samasta dhokI bamedavRtti bana jAtI hai / (8) jisa prakAra asti' yaha zabda astitva dharmarUpa vastukA vAcaka hai usI prakAra vaha azeSa dharmAtmaka bastukA bhI vAcaka hai, isaliye zabdako apekSA eka vastumeM samasta dhokI amedavRtti bana jAtI hai| yaha saba vyavasthA paryAyArthika nayako gauNakara dravyAdhika nayakI' mukhyatAse banatI hai| parantu paryAyArthika nayako pradhAnatA rahane para abhedavRtti sambhava nahIM hai| khulAsA isa prakAra hai-bAta yaha hai ki paryAyAthika nayakI pradhAnatA rahanepara abheda vRtti sambhava nahIM hai, kyoMki (1) isa nayakI vivakSAse eka vastu meM eka samaya aneka dharma sambhava nahI hai| yadi eka kAlameM aneka dharma svIkAra bhI kiye jAyaM to una dharmokI AdhArabhUta vastameM bhI bheda svIkAra karanA par3atA hai| (2) eka dharmake sAtha sambandha rakhanevAlA jo vasturUpa hai vaha anyakA nahIM ho sakatA aura jo anyase sambandha rakhanevAlA vasturUpa hai vaha usakA nahIM ho sktaa| yadi aisA na mAnA jAya to una dhoMmeM bheda nahIM ho sktaa| (3) eka dharmakA AzrayabhUta artha bhinna hai aura dUsare dharmakA AzrayabhUta artha bhinna hai| yadi dharmabhedase Azrayabheda na mAnA jAya to eka Azraya honese dharmoM meM bheda nahIM rhegaa| (4) sambandhIke medase sambandhameM bhI bheda dekhA jAtA hai, kyoMki nAnA sambandhiyoMkI apekSA eka vastumeM eka sambandha nahIM bana sakatA hai / (5) aneka upakAriyoMke dvArA jo upakAra kiye jAte haiM ve alaga-alaga hote haiM unheM eka nahIM mAnA jA sakatA hai (6) pratyeka dharmakA guNideza bhinna-bhinna hotA hai vaha eka nahIM ho sktaa| yadi ananta dhokA eka guNideza mAna liyA jAya to ve dharma ananta na hokara eka ho jaayeNge| athavA bhinna-bhinna vastuoMke SaukA bhI eka guNideza ho jAyagA / (7) aneka saMsagokI apekSA saMsargameM bhI bheda hai, vaha eka nahIM ho sktaa| (8) khayA pratipAdya viSayake bhedase pratyeka zabda judAadA hai| yadi sabhI dhoko eka sabdakA vAcya mAnA jAyagA to
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA vAcakake amedase una vAcyabhUta dharmoM meM bhI bheda nahIM rhegaa| isa prakAra paryAyadRSTime vicAra karane para kAlAdiko apekSA arthabheda svIkAra kiyA jAtA hai| phira bhI unameM abhedakA upacAra kara liyA jAtA hai| ataH isa vidhise jisa bacana prayogame abhedavRtti aura abhedopacArako vivikSA rahatI hai vaha vacana prayoga sakalAdeza hai yaha nizcita hotA hai| yadyapi pramANa saptabhaMgIkA pratyeka bhaMga sunayavAkya hai, phira bhI vaha pramANAdhIna hai, kyoMki usake dvArA azeSa vastu kahI jAtI hai| yaha pramANa saptabhaMgIke do bhaMgoMkI mImAMsA hai| zeSa pA~ca bhAgoMkI mImAMsA bhI isI vidhise kara lenI caahiye| ina bhaMgoMko vizeSa rUpase samajhaneke liye tattvArthavArtika a0 4 ke antima sUtravRttipara dRSTipAta karanA caahiye| 10. pUrvokta viSayakA subodha zailImeM khulAsA yahA~ taka hamane zAstrIya dRSTise anekAntake svarUpakA vicAra kiyaa| Age usapara subodha zailImeM vizeSa prakAza DAlA jAtA hai| yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki jo vastu tatsvarUpa ho vahI atatsvarUpa kaise ho sakatI hai, kyoki eka ho vastuko tat-atat svarUpa mAnanepara virodha dikhAI detA hai| parantu vicArakara dekhA jAya to isameM virodhakI koI bAta nahIM hai / khulAsA isa prakAra hai yahaoNpara vastuko jisa apekSAse tatsvarUpa svIkAra kiyA hai uso apekSAse use atatsvarUpa nahIM svIkAra kiyA hai| udAharaNArtha eka hI vyakti apane pitAkI apekSA putra hai aura apane putrakI apekSA pitA hai, isalie jisa prakAra eka hI vyaktimeM bhinna-bhinna apekSAoMse pitRtva aura putratva Adi vividha dharmokA sadbhAva bana jAtA hai usI prakAra pratyeka padArtha dravyArthika dRSTise tatsvarUpa hai, kyoMki anantakAla pahale vaha jitanA aura jaisA thA utanA aura vaisA hI vartamAnakAlameM bhI dRSTigocara hotA hai aura vartamAnakAlameM vaha jitanA aura jaisA hai utanA aura vaisA hI vaha anantakAla taka banA rhegaa| usameMse koI eka pradeza yA guNa khisaka jAtA ho aura usakA sthAna koI anya pradeza yA guNa le letA ho aisA nahIM hai, isalie to vaha sadAkAla tatsvarUpa hI hai| kintu isa prakAra usake tatsvarUpa siddha honepara bhI paryAyarUpase bhI vaha nahIM badalatA ho aisA nahIM hai, kyoMki hama dekhate haiM ki jo bAlaka
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma ke samaya hotA hai| kAlAntarameM vaha vahI hokara bhI anya rUpa bhI / ho jAtA hai, anyathA usameM bAlaka, yuvA aura vRddha ityAvirUpase vividha avasthAe~ dRSTigocara nahIM ho sakatI, isalie vivakSAmebase tat aura matat ina donoM dhauko eka hI bastumeM svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM aatii| mAtra anvayako svIkAra karanevAle dravyApikanayako dRSike vicAra karanepara to pratyeka padArtha hameM satsvarUpa hI pratIta hotA hai aura usI padArthako vyatirekako svIkAra karanevAle paryAvAdhikanamakI dRSTise dekhanepara vaha mAtra atatsvarUpa ho pratIta hotA hai| isalie pratyeka padArtha dravyAthikanayase tatsvarUpa hI hai aura paryAyAdhikanayase atatsvarUpa hI hai| isI prakAra pratyeka padArtha sat bhI hai aura asat bhI hai| pratyeka padArtha svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvarUpase astirUpa hI hai, isalie to vaha sat hI hai aura usameM paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakA sarvathA abhAva hai isalie isa dRSTise vaha asat hI hai| pratyeka padArthakI nityAnityatA aura ekAnekatA isI prakAra sAdha lenI cAhiye, kyoMki jaba hama kisI padArthakA dravyadRSTise avalokana karate hai to vaha jahA~ hameM eka aura nitya pratIta hotA hai vahA~ use paryAyadRSTise dekhanepara usameM anekatA aura anityatA bhI pramANita hotI hai / zAstroMmeM prakRta viSayako puSTa karaneke lie aneka udAharaNa diye gaye hai| vicAra karane para vidita hotA hai ki pratyeka dravya eka akhaNDa padArtha hai| isa dRSTise usakA vicAra karanepara usameM dravyameda, kSetrabheda kAlabheda aura bhAvabheda sambhava nahIM hai, anyathA vaha akhaNDa eka padArtha nahIM ho sakatA, isalie dravyArthikadRSTi ( abhedadRSTi ) se usakA avalokana karanepara vaha tatvasvarUpa, eka, nitya aura astirUpa hI pratItimeM AtA hai| kintu jaba usakA nAnA avayava, avayavoMkA pRthaka-pRthak kSetra, pratyeka samayame honevAlA unakA pariNAmalakSaNa svakAla aura usake rUpa-rasAdi yA jJAna darzanAdi vividha bhAva ina sabakI dRSTise vicAra karate haiM to vaha eka akhaNDa padArtha asatvarUpa, aneka, anitya aura nAstirUpa ho pratItimeM AtA hai| pratyeka padArtha tadbhinna anya ananta padArthose pRthaka honeke kAraNa usameM una ananta padArthoM kA atyantAbhAva hai yaha to spaSTa hai hI, anyathA usakA svadravyAdikI apekSA svarUpAstitva mAdi hI siddha nahIM ho sakatA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasattvamImAMsA aura na una ananta padArthoM meM apane apane dravyAdiko apekSA medaka rekhA hI khIMcI jA sakatI hai| AcArya samantabhadrane atyantAbhAvake nahIM mAnane para kisI bhI dravyakA vivakSita dravyAdirUpase vyapadeza karanA sambhava nahIM hai yaha jo Apatti dI hai vaha isI abhiprAyako dhyAnameM rakha kara hI dI hai| sAtha hI guNa-paryAyoMke kiMcit milita svabhAvarUpa vaha svayaM hI eka hai aura eka nahIM hai, nitya hai aura nitya nahIM hai, tatsvarUpa hai aura tatsvarUpa nahIM hai tathA astirUpa hai aura astirUpa nahIM hai, kyoMki dravyArthika dRSTise usakA avalokana karanepara jahA~ vaha eka, nitya, tatsvarUpa aura astirUpa pratItimeM AtA hai vahA~ paryAyArthikadRSTise usakA avalokana karanepara vaha eka nahIM hai arthAt aneka hai, nitya nahIM hai arthAt anitya hai, tatsvarUpa nahIM hai arthAt atatsvarUpa hai aura astirUpa nahIM hai, arthAt nAstirUpa hai aisA bhI pratItimeM AtA hai| anyathA usameM prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva aura anyonyAbhAvakI siddhi na ho sakaneke kAraNa na to usakA vivakSita samayameM vivakSita AkAra ho siddha hogA aura na usame jo guNabheda aura paryAyamedakI pratIti hotI hai vaha bhI bana skegii| AcArya samantabhadrane prAgabhAvake nahIM mAnanepara kAryadravya anAdi ho jAyagA, pradhvaMsAbhAvake nahI mAnanepara kAryadravya anantatAko prApta ho jAyagA aura isaretarAbhAvake nahIM mAnanepara vaha eka sarvAtmaka ho jAyagA yaha jo Apatti dI hai vaha isI abhiprAyako dhyAnameM rakhakara hI dI hai| svAmI samantabhadra 'pratyeka padArtha kathaMcita sat hai aura aura kathaMcit asat hai' ise spaSTa karate hue kahate haiM : ___ sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / 15 / / aisA kauna puruSa hai, jo, cetana aura acetana samasta padArtha jAta svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI apekSA satsvarUpa ho haiM, aisA nahIM mAnatA aura paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAvakI apekSA asatsvarUpa hI haiM, aisA nahIM mAnatA, kyoMki aisA svIkAra kiye binA kisI bhI iSTatattvakI vyavasthA nahIM bana sakatI // 15 // ukta vyavasthAko svIkAra nahIM karanepara iSTa tattvakI vyavasthA kisa prakAra nahIM bana sakatI isa viSayako spaSTa karate hue vidyAnandasvAmI ukta zlokakI TIkAmeM kahate haiM svapararUpopAdAnApohamavyavasthApAthatvAvastuni bastutvasma, svarUpAviva
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta svAmImAMsA 367 parapAdapi sasye cetanAdara vetanAdityaprasaMgAt tatsvAtmavat, pararUpAdiva svarUpAvayasvaM sarvayA zUnyatApatteH svadravyAdiva paradravyAdapi satve pratiniyamavirodhAt / isameM sarvaprathama to vastukA vastutva kyA hai isakA spaSTIkaraNa karate hue AcArya vidyAnandane kahA hai ki jisa vyavasthAse svarUpakA upAdAna aura pararUpakA apohana ho vahI vastukA vastutva hai| phira bhI jo isa vyavasthAko nahIM mAnanA cAhatA usake sAmane jo ApattiyAM AtI haiM unakA khulAsA karate hue ve kahate haiM 1. yadi svarUpake samAna pararUpase bhI vastuko astirUpa svIkAra kiyA jAtA hai to jitane bhI cetanAdika padArtha haiM ve jaise svarUpase cetana haiM vaise hI ve acetana Adi bhI ho jAyeMge / 2. pararUpase jaise unakA asatva hai usI prakAra svarUpase bhI yadi unakA asattva mAna liyA jAtA hai to svarUpAstitvake nahIM banane se sarvathA zUnyatAkA prasaMga A jAyagA / 3 tathA svadravyake samAna paradravyarUpase bhI yadi sattva mAna liyA jAtA hai to dravyoMkA pratiniyama honemeM virodha A jAyagA / yata. ukta doSa prApta na hoM ata pratyeka cetana-acetana dravyako svarUpase sadrUpa hI aura pararUpase asadrUpa hI mAnanA cAhie / 11. udAharaNadvArA ukta viSayakA spaSTIkaraNa eka ghaTake Azrayase bhaTTAkalaMkadevane ghaTakA svAtmA kyA aura parAtmA kyA isa viSayapara mahattvapUrNa prakAza DAlA hai| isase samayaprAbhRta Adi zAstroMmeM svasamaya aura parasamayakA jo svarUpa batalAyA gayA hai usapara maulika prakAza par3atA hai, isalie yahA~para ghaTakA svAtmA kyA aura parAtmA kyA isakA vividha dRSTiyoMse UhApoha karanA iSTa samajhakara tattvArthavArtika, (a0 1, sUtra 6) meM isa sambandhameM jo kucha bhI kahA gayA hai usake bhAvako yahA~ upasthita karate haiM 1. jo ghaTa buddhi aura ghaTa zabdakI pravRttikA hetu hai vaha svAtmA hai aura jisameM ghaTa buddhi aura ghaTa zabdakI pravRtti nahIM hotI vaha parAtmA hai| ghaTa svAtmAkI dRSTise astitvarUpa hai aura parAtmAkI dRSTise nAstitvarUpa hai| 2. nAmaghaTa sthApanAbaTa, dravyacaTa aura bhAvaghaTa inameMse jaba jo
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 draraatnier vivakSita ho vaha svAtmA aura taditara parAtmA / yadi usa samaya vivakSitake samAna itara rUpase bhI ghaTa mAnA jAya yA itara rUpase jisa prakAra vaha aghaTa hai usI prakAra vivakSita rUpase bhI vaha aghaTa mAnA jAya so nAmAdi vyavahArake ucchedakA prasaMga AtA hai / 3 ghaTa zabdake vAcya samAna dharmavAle aneka ghaToMmeMse vivakSita ghaTake grahaNa karane para jo pratiniyata AkAra Adi hai vaha svAtmA aura usase bhinna anya parAtmA / yadi itara ghaToMke AkArase vaha ghaTa astitvarUpa ho jAya to sabhI ghaTa eka ghaTarUpa ho jAyeMge aura aisI avasthAmeM sAmAnyake Azrayase honevAle vyavahArakA lopa hI ho jAyagA / 4 dravyAthika dRSTi se aneka kSaNasthAyI ghaTameM jo pUrvakAlIna kuzUlaparyanta avasthAyeM hotI haiM ve aura jo uttarakAlIna kapAlAdi avasthAyeM hotI hai ve saba parAtmA aura unake madhya meM avasthita ghaTaparyAya svAtmA / madhyavartI avasthArUpame vaha ghaTa hai, kyoMki ghaTake guNa-kriyA Adi usI avasthAmeM hote haiM / yadi kuzUlAnta aura kapAlAdirUpase bhI ghaTa hove to ghaTa avasthA meM bhI unakI upalabdhi honI caahie| aura aisI avasthAme ghaTakI utpatti aura vinAzake lie jo prayatna kiyA jAtA hai usake abhAvakA prasaMga AtA hai| itanA hI kyoM, yadi antarAlavartI avasthArUpase bhI vaha aghaTa ho jAve to ghaTakArya aura usase honevAle phalakI prApti nahIM honI cAhiye / 5 usa madhya kAlavartI ghaTasvarUpa vyaJjanaparyAyameM bhI ghaTa prati samaya upacaya aura apacayarUpa hotA rahatA hai, mata RjusUtranayakI dRSTise eka kSaNavartI ghaTa hI svAtmA hai aura usI ghaTakI atIta aura anAgata paryAyeM parAtmA haiM / yadi pratyutpanna kSaNakI taraha atIta aura anAgata kSaNoMse bhI ghaTakA astitva mAnA jAya to sabhI ghaTa vartamAna kSaNamAtra ho jAyeMge | yA atIta anAgatake samAna vartamAna kSaNarUpase bhI asattva mAnA jAya to ghaTaka Azrayase honevAle vyavahArakA hI lopa ho jAyagA / 6. aneka rUpAdike samuccayarUpa usI vartamAna ghaTameM pRthubudhnodarAkArase ghaTa astitvarUpa hai, anyarUpase nahIM, kyoMki ukta AkArase hI ghaTa vyavahAra hotA hai, anyase nahIM / yadi ukta AkArase ghaTa na hove so usakA abhAva ho ho jAyagA aura anya AkArase rahita padArthoMmeM bhI gharavyavahAra hone lagegA /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..." FER MILWAY 7. rUpAdika sannivezavizeSakA nAma saMsthAna hai| usameM se gharagrahaNa hone para rUpamukhase ghaTakA mahaNa hubA isalie rUpa svAramA hai aura rasAdi parAtmA hai| vaha ghaTa rUpase astitvarUpa hai aura rasAvirUpase nAstisvarUpa hai| aba cakSuse ghaTako grahaNa karate haiM taba yadi rasAdi bhI ghaTa haiM aisA grahaNa ho jAya to rasAdi bhI cakSugrAhya honese rUpa ho jAyeMge aura aisI avasthA meM anya indriyoMkI kalpanAhI nirarthaka ho jaaygii| athavA cakSu indriyase rUpa bhI ghaTa hai aisA grahaNa na hove to vaha cakSu indriyakA viSaya hI na tthhregaa| 8. zabdamedase arthabheda hotA hai, ataH ghaTa, kUTa Adi zabdoMkA alaga alaga artha hogaa| jo ghaTanakriyAse pariNata hogA vaha ghaTa kahalAyegA aura jo kuTilarUpa kriyAse pariNata hogA vaha kuTa khlaayegaa| aisI' avasthAmeM ghaTana kriyAkA kartRbhAva svAtmA hai aura anya parAtmA / yadi yanyarUpase bhI ghaTa kahA jAya to paTAdise bhI ghaTa vyavahAra honA cAhie aura isa taraha sabhI padArtha eka zabdake vAcya ho jAyeMge / athavA ghaTana kriyAko karate samaya bhI vaha aghaTa hove to ghaTa vyavahArakI nivRtti ho jaaygii| 9 ghaTa zabdake prayogake bAda utpanna huyA ghaTarUpa upayoga svAtmA hai, kyoMki vaha antaraMga hai aura aheya hai tathA bAhya ghaTAkAra parAtmA hai, kyoMki usake abhAvameM bhI ghaTavyavahAra dekhA jAtA hai| vaha ghaTa upayogAkArase hai anyarUpase nhiiN| yadi ghaTa upayogAkArase bhI na ho to vaktA aura zrotAke upayogarUpa ghaTAkArakA abhAva ho jAnese usake Azrayase honevAlA vyavahAra lupta ho jaaygaa| athavA itararUpase bhI yadi ghaTa hove to paTAdiko bhI ghaTatvakA prasaMga mA jaaygaa| 10. caitanyazaktike do AkAra hote haiM-jAnAkAra aura sheyaakaar| pratibimbase rahita darpaNake samAna jJAnAkAra hotA hai aura pratibimbayuka darpaNake samAna oyAkAra hotA hai| usameM ghaTarUpa zeyAkAra svAtmA hai, kyoMki isIke Azrayase ghaTa vyavahAra hotA hai aura zAnAkAra parAtmA hai, kyoMki vaha sarvasAdhAraNa hai| yadi jJAnAkArase ghaTa mAnA jAya to paTAdi zAnake kAla meM bhI jAnAkArakA savidhAna honese ghaTavyavahAra hone lagegA aura yadi ghaTarUpa zeyAkArake kAla meM ghaTa nAstitvarUpa mAnA jAya to usake Azrayase itikartavyatAkA lopa ho jaaygaa| yaha eka hI padArtha meM eka kAlameM namamevase satvadharma aura basasvadharma
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA kI vyavasthA hai| Azaya yaha hai ki pratyeka padArthameM jaba jo dharma vivakSita hotA hai taba usako apekSA vaha astitvarUpa hotA hai aura taditara anya dharmoM kI apekSA vaha nAstitvarUpa hotA hai| astitva dharmakA nAstitva dharma avinAbhAvI hai, isalie jahA~ kisI eka vivakSAse astitva dhaTita kiyA jAtA hai vahAM tadbhinna anya vivakSAse nAstitva dharma hotA hI hai| na to kevala astitva hI vastukA svarUpa hai aura na kevala nAstitva hii| sattAkA lakSaNa karate hue bAcAryoM ne use sapratipakSa kahA hai vaha isI abhiprAyase kahA hai / ___udAharaNArtha jaba hama kisI vivakSita manuSyako nAma lekara bulAte haiM to usameM usase bhinna anya manuSyoMko bulAnekA niSedha garbhita rahatA hI hai| yA jaise hama kisI vivakSita paryAyake Upara dRSTi DAlate hai to usame tadbhinna paryAyoMkA abhAva gabhita rahatA hI hai / yA java hama kisIke bhavya honekA nirNaya karate hai to usame abhavyatAkA abhAva garbhita hai hii| isalie kahIM para mAtra vidhidvArA kisI dharma vizeSakA sattva svIkAra kiyA gayA ho to usame taditarakA abhAva gabhita ho hai aisA samajhanA caahie| eka vastumeM vivakSita dharmakI apekSAse astitva aura anyako apekSAse nAstitva yahI anekAnta hai| isase vivakSita vastu meM dharmavizeSakI pratiSThA hokara usameM anyakA usarUpase honekA niSedha ho jAtA hai| yahA~ jisa prakAra sadasattvakI apekSA anekAntakA nirdeza kiyA hai usI prakAra tadatattva, ekAnekatva aura bhedAbhedatva AdikI apekSA bhI usakA nirdeza kara lenA caahie| isa viSayako spaSTa karate hue nATakasamayasArake syAdvAda adhikArameM paNDitapravara banArasI dAsajI kahate haiM dravya kSetra kAla bhAva cAroM bheda vastu hI meM apane catuSka vastu astirUpa mAniye / parake catuSka bastu na asti niyata ama tAko bheda dravya parayAya madhya jAniye / / darava jo vastu kSetra bhattAbhUmi kAla cAla svabhAva sahaja mUla sakati bakhAniye / yAhI bhA~ti para vikalapa buddhi kalapanA vyavahAra dRSTi aMza bheda paramAniye // 10 // pravacanasAra jJeyAdhikAra gAthA 103 se 115 taka vizeSa dRSTavya haiN|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnana svAvAdamImAMsA - 371, isameM eka hI dravya kaise tat-atatsvarUpa Adi hai yaha spaSTa karaneke sAtha saptabhaMgIkA bhI nirdeza kiyA gayA hai| 12. jinAgamameM mUla yo noMkA ho upaveza hai . pravacanasAra aura tattvArthasUtra AdimeM dravyakA guNaparyayabadravyam / yaha lakSaNa dRSTigocara hotA hai| isa para tatvArthavArtikameM zaMkAsamAdhAna karate hue maTTAkalaMkadeva kahate haiM__ guNA iti saMjJA tantrAntarANAm, ArhatAnAM tu dravyaM paryAyazceti dvitIyameva tasvam, atazca dvitIyameva tadvayopadezAt / dravyArSikaH paryAyArSika iti dvAveja mUlanayo / yadi guNo'pi kazcit syAt, tadviSayeNa mUlanayena tRtIyena bhavitavyam / na cAstyasAviti ato guNAbhAvAt guNaparyAyavaditi nirdezo ma yujyate ? tanna, ' kiM kAraNam, arhatpravacanahRdayAdiSu guNopadezAt / uktaM hi arhatpravacane 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' iti / anyatra coktam guNa idi davvavidhANaM damvaviyAro ya pajjayo bhnniyo| tehiM aNuNaM davvaM ajudapasiddha havadi Nicca / / yadi guNo'pi vidyate, nanu coktam-tadviSayastRtIyo mUlanayaH prApnoti ? naiSa doSa', dravyasya dvAvAtmAnau sAmAnyaM vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo'nvayaH guNa ityanarthAntaram / vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabda. / tatra sAmAnyaviSayo nayo dravyArSika / vizeSaviSaya. paryAyAthika. / tadubhayaM samuditamayutasiddharUpaM dravyamityucyate / na tadviSayastRtIyo nayo bhavitumarhati, vikalpAdezasvAmnayAnAm / tatsamudAyo'pi pramANagocaraH, sakalAdezatvAt pramANasya / ' guNA eva paryAyA iti vA nirdezaH / athavA utpAda-vyaya-dhrauvyANi na pryaayaaH| na temyo'nye guNA santi / tato guNA eva paryAyA iti sati samAnAdhikaraNye matI sati guNa-paryAyavaditi nirdezo yujyate / pR0 243 / zaMkA-guNa yaha saMjJA anya darzanoMko hai| Ahata darzanameM to dravya aura paryAya isa prakAra do rUpa hI tatva hai aura isaliye tattvako do rUpa svIkAra kara una dokA upadeza diyA gayA hai| dravyAthika aura paryAyAthika ye do mUla naya haiN| yadi guNa bhI koI pRSaka tattva hai to usako viSaya karanevAlA tIsarA naya honA cAhiye / parantu tIsarA naya nahIM hai, isaliye guNakA abhAva honese 'guNa-paryAyavad dravyam' yaha nirdeza nahIM bana sakatA? samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki arhattravacana Adi AgamoMmeM guNa
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02 jainatasvamamasA ko upadeza hai / arhatpravacana meM kahA bhI hai- jo dravyake Azrayase hoM aura svayaM guNa rahita hoM ve guNa haiN| anyatra bhI kahA hai whats pratyeka dravyake trikAlI svarUpakA khyApana karanevAlA guNa hai aura dravyakA vikAra paryAya kahA gayA hai| ina donoMse sadA kAla ayutasiddha dravya hai / zaMkA- yadi guNa astirUpa hai to hama jo kaha Aye haiM ki usako viSaya karanevAlA tIsarA naya honA cAhiye ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki dravya sAmAnya aura vizeSa ina do rUpa hai / unameM se sAmAnya, utsarga, anvaya aura guNa ye eka hI arthake vAcaka zabda haiN| tathA vizeSa, bheda aura paryAya ye tInoM paryAyavAcI zabda hai / unameMse sAmAnyako viSaya karanevAle nayakA nAma dravyAthika hai aura vizeSako viSaya karanevAle nayakA nAma paryAyArthika hai / ina donoMse ayutasiddha samudAyarUpa dravya kahA jAtA hai| ataeva guNako viSaya karanevAlA tIsarA naya nahIM ho sakatA, kyoMki naya vikalpoMke anusAra pravRtta hote haiM / sAmAnya aura vizeSakA samudita rUpa pramANakA viSaya hai, kyoMki pramANa sakalAdezI hotA hai / athavA guNa hI paryAya hai aisA nirdeza karanA cAhiye / athavA utpAda, vyaya aura dhogya haiM, paryAya nahIM hai aura unase bhinna guNa nahIM haiM / isaliye guNa hI paryAya haiM / aisI avasthAmeM samAnAdhikaraNameM manuS pratyaya karanepara guNa-paryAyavad dravyam' yaha nirdeza bana jAtA hai / Azaya yaha hai ki guNoMkA sAmAnya meM antarbhAva honepara ve dravyArthika nayake viSaya haiM aura bheda vivakSAmeM guNa aura paryAyoMmeM abheda svIkAra karane para ve paryAyArthika nayake viSayarUpase svIkRta kiye jAte haiM, isaliye dravyArthika aura paryAyArthika ye do hI naya siddha hote hai, tIna nahIM / tattvArthazlokavAtikameM bhI dravyake ukta lakSaNa para vicAra karate hue AcArya vidyAnanda kahate haiM nanvevamatrApi paryAyavad dravyamityukte guNabadityanarthakam, sarvadravyeSu paryAyabandhasya bhAvAt / guNavaditi cokte paryAyavaditi vyartham tata eveti tadubhaya ari darer kimartha muktam / zaMkA- jo guNa- paryAyavAlA ho vaha dravya hai isa lakSaNameM bhI jo
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekAnta svAAdamImAMsA . , " 373 paryAyavAlA ho vaha dravya hai itanA kahane para, jo guNavAlA hai baha dravya hai aisA kahanA nirarthaka hai, kyoMki sabhI dravyoM meM paryAyoMkI anutti dekhI jAtI hai| aura yadi jo guNavAlA ho vaha dravya hai. aisA kahane para jo paryAyavAlA ho vaha dravya hai aisA kahanA vyartha hai, kyoMki sabhI dravya guNavAle dekhe jAte haiM, isaliye dravyakA lakSaNa ubhayarUpa kisaliye kahA gayA hai? yaha eka zaMkA hai / isakA samAdhAna karate hue bhAcArya vidyAnanda kahate haiM guNavad dravyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavad dravya kamAnekAntasiddhaye / / 2 / / pR0 438 / jo guNavAlA ho vaha dravya hai yaha vacana saha anekAntako siddhike liye kahA gayA hai tathA jo paryAyavAlA ho vaha dravya hai yaha vacana krama anekAntakI siddhike liye kahA gayA hai / / 2 // Azaya yaha hai ki pratyeka dravya yugapat aneka dhokA AdhAra hai| isa prakAra paraspara viruddha aneka dharmokA sadbhAva ekadravyameM bana jAtA hai isaliye saha anekAntakI siddhike liye dravyakA jo guNavAlA ho vaha dravya hai yaha lakSaNa yojita kiyA gayA hai| parantu jo dravyajAta hai vaha nitya honeke sAtha pariNAmI bhI hai isa prakAra krama anekAntakI siddhike liye dravyakA jo paryAyavAlA ho vaha dravya hai yaha lakSaNa kahA gayA hai| isa prakAra pratyeka dravya paraspara viruddha aneka dharmoM kA AdhAra honeke sAtha kathaMcit (kisI apekSAse) nitya hI hai aura kacit (kisI apekSAse) bhanitya hI hai yaha siddha ho jAtA hai| isa prakAra pratyeka dravyake apekSA medase tat-atat, eka-aneka, satasat aura nitya-anitya siddha honemeM koI bAdhA nahIM aatii| ___ zaMkA-yadi sApekSa dRSTise vastuko anekAntAtmaka mAnA jAtA hai to pratyeka vastu svarUpase anekAntarUpa hai yaha nahIM siddha hotA? . samAdhAna-anekAnta yaha vastukA svarUpa hai, kyoMki apane svarUpa ko grahaNakara aura parake svarUpakA apohanakara sthita rahanA yaha bastukA vastutva hai| isaliye apekSA bhedase anekAntarUpa vastuko siddhi karanA anya bAta hai| svarUpakI dRSTise dekhA jAya to nirapekSarUpase vaha svayaM hI anekAntamaya hai|
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAsA 374 13. svAt pavako upayogitA isa prakAra pratyeka vastu svayaM anekAntasvarUpa kaise hai aura isa rUpa usakI siddhi kaise hotI hai isakA spaSTIkaraNa karaneke bAda aba jayadhavalA pu0 1 pR0 281 ke AdhArase syAt padakI upayogatApara vizeSa prakAza DAlate haiM / rasakaSAya kise kahate hai isakA samAdhAna karate hue AcArya yativRSabha kahate haiM ki kaSAyarasavAle dravya yA dravyoMko kaSAya kahate hai / (ja0 dha0, pu0 1, pR0 277 ) isa sUtra kI TIkA karate hue AcArya vIrasena kahate haiM ki dravya do prakAra ke pAye jAte haiM eka kaSAya ( kasaile ) rasavAle aura dUsare akaSAya ( akasaile ) rasavAle / isaliye ukta sUtrakA yaha artha hotA hai ki jisa eka yA aneka dravyoMkA rasa kasailA hotA hai ve syAt kaSAya kahalAte haiM / isapara yaha zakA huI ki sUtrameM 'syAt' padakA prayoga nahIM kiyA gayA hai, phira yahA~ syAt padakA prayoga kyoM kiyA gayA hai| isakA samAdhAna karate hue AcArya vIrasena kahate haiM ki jisa prakAra prabhA do svabhAvavAlI hotI hai / eka to vaha andhakArakA dhvaMsa karatI hai aura dUsare vaha sabhI padArthoM ko prakAzita karatI hai usI prakAra pratyeka zabda pratipakSa arthakA nirAkaraNakara iSTArthakA hI samarthana karatA hai / isaliye vivakSita arthake sAtha pratipakSa artha hai ise dyotita karaneke liye yahA~ sUtrameM 'syAt' padake prayogakA adhyAhAra kiyA gayA hai| itanA spaSTa karaneke bAda ukta tathyako dhyAna meM rakhakara saptabhaMgIkI yojanA kI gaI hai / yathA (1) dravya syAt kaSAya hai, (2) syAt nokaSAya hai| ye prathama do bhaMga haiN| inameM prayukta huA 'syAt' pada kramase nokaSAya aura kaSAya tathA kaSAya- nokaSAyaviSayaka artha paryAyoMko dravyameM ghaTita karatA hai / (3) syAt avaktavya hai / yaha tIsarA bhaMga hai / yahA~ kaSAya aura nokaSAyaviSayaka arthaparyAyoMkI apekSA dravyako avaktavya kahA gayA hai / aura sthAt pada dvArA kaSAya- nokaSAyaviSayaka vyajanaparyAyoMko dravyameM ghaTita kiyA gayA hai / (4) dravya syAt kaSAya aura nokaSAya hai / yaha cauthA bhaMga hai / yahA~ prayukta huA syAt pada dravyameM kaSAya aura nokaSAya viSayaka arthaparyAyoMko ghaTita karatA hai /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta syAhAimImAMsA " 375 (5) dravya svAt kaSAya aura avaktavya hai| yaha pAMcavA bhaMga hai| isameM prayukta huA syAt pada dravyameM nokaSAyapaneko ghaTita karatA hai| (6) dravya sthAt nokapAya aura avaktabya hai| yaha chaTA bhaMga hai| isameM prayukta humA syAt pada kaSAyapaneko ghaTita karatA hai| .. (7) dravya syAt kaSAya, nokaSAya aura avaktavya hai| yaha sAtavA~ bhaMga hai| isameM prayukta humA syAt pada kaSAya, nokaSAya aura avaktavya ina tInoM dharmoM kI akramavRttiko sUcita karatA hai| isase vidita hotA hai ki pramANa saptabhaMgIkA pratyeka bhaMga kisa prakAra apUrva dharmake sAtha samagra vastuko sUcita karatA hai| isa dRSTise dekhA jAya to ye sArto bhaMga apunarukta haiM yaha sUcita hotA hai| isIkA . nAma syAdvAda hai / tathA isIko kathaMcitvAda bhI kahate haiN| 14 anekAnta kathaMcit anekAntasvarUpa hai ___ isa prakAra pramANa saptabhaMgIke dvArA anekAntasvarUpa vastukA kathana karaneke bAda anekAntarUpa vastu sarvathA anekAntarUpa hai yA kathaMcit anekAntarUpa hai ise spaSTa karaneke liye tattvArthavArtika a01 sa06 meM zaMkA-samAdhAna karate hue likhA hai__ zakA-anekAntameM yaha vidhi-pratiSedha kalpanA nahIM ghaTita hotii| yadi anekAntameM bhI vidhi-pratiSedha kalpanA ghaTita hotI hai to jisa samaya pratiSedha kalpanA dvArA anekAntakA niSedha kiyA jAtA hai usa samaya ekAntakI prApti hotI hai / yadi anekAntameM bhI anekAnta lagAyA jAtA hai to anavasthA doSa AtA hai, isaliye vahA~ anekAntapanA hI bananese usameM saptabhaMgI ghaTita nahIM hotI ? samAdhAna-naho, kyoMki anekAntameM bhI saptabhaMgI ghaTita ho jAtI hai| yathA (1) syAt ekAnta hai, (2) syAt anekAnta hai, (3) syAt ubhaya hai, (4) syAt abaktavya hai, (5) syAt ekAnta avaktavya hai, (6) syAt anekAnta avaktavya hai, (7) syAt ekAnta, anekAnta avaktavya hai| zaMkA yaha kaise? samAdhAna-pramANa aura nayakI mukhyatAse yaha vyavasthA bana jAto hai / ise spaSTa karate hue likhate haiM- .
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ janatastvamImAMsA ekAnta do prakArakA hai--samyak ekAnta aura mithyA ekAnta | anekAnta bhI do prakArakA hai- samyak anekAnta aura mithyA anekAnta | khulAsA isa prakAra hai / 376 pramANake dvArA nirUpita vastuke eka dezako sayuktika grahaNa karanevAlA samyak ekAnta hai / eka dharmakA sarvathA avadhAraNa karake anya dharmokA nirAkaraNa karanevAlA mithyA ekAnta hai| tathA eka vastumeM yukti aura Agamase aviruddha aneka virodhI dharmoko grahaNa karanevAlA samyak anekAnta hai aura vastuko sat-asat Adi svabhAvase zUnya kahakara usameM aneka dharmokI mithyAkalpanA karanevAlA mithyA anekAnta hai | inameM samyak ekAnta naya kahalAtA hai aura samyak anekAnta pramANa kahalAtA hai / ukta tathyako spaSTa karate hue AcArya samantabhadra svayaMbhUstotra meM kahate haiM anekAnto'pyanekAsta pramANa - nayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt // 103 // : he bhagavAn Apake zAsanameM pramANa aura nayake dvArA sAdhita honese anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai / pramANakI apekSA anekAntasvarUpa hai aura vivakSita nayako apekSA ekAntasvarUpa hai // 103 // vikalAdeza aura saptabhaMgI isa prakAra vivakSita nayakI mukhyatAse vastuke kathaMcit ekAntasvarUpa siddha honepara vikalAdeza kyA hai aura usa dRSTise saptabhaMgI kaise banatI hai isa para UhApoha karate hai -- eka akhaNDa vastumeM guNabhedase aMza kalpanA karanA vikalAdeza hai / isameM bhI kAlAdikI apekSA bhedavRtti aura bhedopacArase saptabhaMgI ghaTita ho jAtI haiM / yathA 'syAdastyeva jIva' yaha prathama bhaMga hai tathA 'syAnnAstyeva jIva' yaha dUsarA bhaMga hai| isI prakAra uttara pA~ca bhaMga jAna lene cAhiye / sarva sAmAnya Adi kisI eka dravyArthAdezakI apekSA pahalA vikalAdeza hai / isa bhaMga meM vastumeM yadyapi, anya dharma vidyamAna haiM to bhI atorfant apekSA bheda vivakSA honese zabda dvArA vAcyarUpase ve svIkRta nahIM haiN| na to unakA vidhAna hI hai aura na pratiSedha hI hai| isI prakAra anya bhagoMmeM bhI svavivakSita dharmakI pradhAnatA rahatI hai / tathA anya
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekAla-sthAhAyamImAMsA 37 dhoke prati udAsInatA rahatI hai| na to unakA vidhAna hI hotA hai . aura na pratiSedha hii| __ zaMkA--'astyeva jIvaH' isameM eva pada lagAkara vizeSaNa-vizeSya- " bhAvakA niyamana karate haiM taba arthAt hI itara dharmo kI nivRti ho cAcI hai, udAsInatA kahA~ rahI? ___ samAdhAna-isaliye itara dharmoM ko cotana karaneke liye 'syAt padakA prayoga kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki evakArake prayogase aba itara nivRttikA vastutaH prasaMga prApta hotA hai taba syAt' pada vivakSita dharmake sAtha itara dharmokI sUcanA de detA hai| yahA~ bhI pahalA bhaMga dravyAthikanayakI vivakSAse kahA gayA hai aura ' dUsarA bhaMga paryAyAthikanayakI vivakSAse ghaTita hotA hai| dravyArthika naya sattvako viSaya karatA hai aura paryAyArthika naya asatvako viSaya karatA hai / yahA~ basavakA artha sarvathA abhAva nahIM hai| kintu bhAvAntarasvabhAva dharma hI yahA~ asattvapadase svIkRta hai|| yaha pramANa saptabhaMgIke sAtha naya saptabhaMgIkI saMkSipta prarUpaNA hai| 15 mokSamArgameM dRSTiko mukhyatA hai aba savAla yaha hai ki jIvana meM mokSamArgako prasiddhike abhiprAyase dravyAnuyoga paramAgamameM AtmAko jo svata siddha honese anAdi ananta, *vizadajyoti, aura nitya udyotarUpa eka jJAyakasvarUpa batalAyA gayA hai so kyoM, kyoMki jaba AtmA dravya-paryAya ubhayarUpa hai taba AtmA pramatta nahIM hai, apramatta nahIM hai aisA kahakara paryAyasvarUpa mAtmAkA niSedha kyoM kiyA gayA hai ? yaha eka savAla hai jo una mahAzayoMkI orase uThAyA jAtA hai jo lasvaprarUpaNA aura mokSamArga prarUpayAko milAkara dekhate haiN| vastutaH ye mahAzaya bAcAryoko dRSTimeM karuNAke mAtra haiN| __ yahA~ yaha dRSTimeM nahIM lenA hai ki upayoga lakSaNavAlA jIva anekAntasvarUpa kese haiM / AtmazAna karate samaya yaha to pahale hI hRdayaMgama kara liyA gayA hai| yahA~ to yaha dRSTi meM lenA hai ki kisa rUpameM svAsmAkI bhAvanA karanese hama mokSamAmake adhikArI banakara mokSake pAtra ho sakate haiN| samayasAra paramAgamameM isI tathyako vizadarUpase spaSTa kiyA gayA hai| hameM samayasAra paramAgamakA manana isI dRSTise karatA caahiye| vaise vicAra kara dekhA jAya to vahA~ hameM anekAntabhita syAhAra
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 jainasatvamImAMsA vANIkA pada-pada para darzana hotA hai kyoMki usameM AcArya kundakundane parase bhinna ekatvarUpa AtmAko dikhalAte hue usa dvArA usI anekAnta. kA sUcana kiyA hai / ve yaha nahIM kahate ki jisakA koI pratipakSI hI nahIM hai aise ekatvako dikhlaauuNgaa| yadi ve aisI pratijJA karate to vaha ekAnta ho jAtA jo mithyA honese iSTArthakI siddhimeM prayojaka nahIM hotaa,| kintu ve pratijJA karate hue kahate haiM ki maiM AtmAke jisa ekatvakA pratipAdana karanevAlA hU~ usakA parase bheda dikhalAte hue hI pratipAdana kruuNgaa| yadi koI samajhe ki ve isa pratijJA vacanako hI karake raha gaye haiM so bhI bAta nahIM hai, kyoMki jahA~ para bhI unhoMne AtmAke jJAyakasvabhAvakI sthApanA ko hai vahA~ para unhoMne parako svIkAra karake usameM parakA nAstitva dikhalAte hue hI usakI sthApanA kI hai| isI prakAra prakRtameM prayojanIya anya tattvakA kathana karate samaya bhI unhoMne gauNa-mukhyabhAvase vidhi-niSedha dRSTiko sAdha kara hI usakA kathana kiyA hai| aba isa viSayako spaSTa karaneke lie hama samayaprAbhUtake kucha udAharaNa upasthita kara denA cAhate haiM 1. 'Na vi hodi apamatto Na pamatto' ityAdi gAthAko leN| isa dvArA AtmAmeM jJAyakasvabhAvakA 'astitvadharma dvArA aura usameM pramattApramattabhAvakA 'nAstitvadharma dvArA pratipAdana kiyA gayA hai|' dRSTiyA~ do haiM-dravyAthikadRSTi aura paryAyArthikadRSTi / dravyArthika dRSTi se AtmAkA avalokana karane para vaha jJAyakasvabhAva hI pratItime AtA hai, kyoMki yaha AtmAkA trikAlAbAdhita svarUpa hai| kintu paryAyArthikadRSTise usI AtmAkA avalokana karane para vaha pramattabhAva aura apramattabhAva Adi vividha paryAyarUpa hI pratIta hotA hai| ina donoM rUpa AtmA hai isameM sandeha nhiiN| parantu yahA~ para bandhaparyAyarUpa pramattAdi kSaNika bhAvoMse ruci haTAkara isa AtmAko apane dhra vasvabhAvakI pratIti karAnI hai, isalie mokSamArgameM dravyArthikadRSTi ( nizcayanaya ) kI mukhyatA hokara paryAyArthikadRSTi (vyavahAranaya) gauNa ho jAtI hai| arthAt dRSTi meM usakA niSedha ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ para dravyArthikadRSTikI mukhyatA honese AtmA jAyakasvabhAva hai isakI astitva dharma dvArA pratIti karAI gaI hai aura AtmAke trikAlAbAdhita jJAyakasvabhAvameM pramattAdi bhAva nahIM haiM yaha jAnakara AtmAmeM inakI nAstitva dharma dvArA pratIti karAI gaI hai / tAtparya yaha hai ki prakRtime dravyAthikanayakA viSaya vivakSita honese vivakSitakA
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta syAdvAdamImAMsA 379 'astitva' dvArA aura avivakSitakA 'nAstitva' dvArA kathanA kara anekAntako hI pratiSThA kI gaI hai| 2. aba 'vahAreNavadissaha pANissa' ityAdi gAthAko leM / isame sarvaprathama usa jJAyakasvabhAva AtmA meM paryAyArthikadRSTise jJAna, darzana, cAritra aura vIrya mAdi vividha dharmokI pratIti hotI hai yaha dikhalAneke lie vyavahAranayase unakA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai isameM sandeha nahIM / kintu dravyAthika dRSTise usI AtmAkA avalokana karane para ye bheda usameM lakSita na hokara ekamAtra trikAlI jJAyakasvabhAvI AtmA hI pratIti meM AtA hai, isalie yahA~para bhI gAthAke uttarArdha meM jJAyakasvabhAva AtmAkI astitva dharma dvArA pratIti karAkara usameM anupacArita sadbhUta, vyavahArakA 'nAstitva' dikhalAte hue anekAntako hI sthApita kiyA gayA hai / 3. jaba ki mokSamArga meM tizcayake viSaya meM vyavahAranayake viSayakA asattva hI dikhalAyA jAtA hai to usake pratipAdanakI AvazyakatA hI kyA hai aisA prazna hone para 'jar3a Na vi sakkamaNajjo' ityAdi gAthAme dRSTAnta dvArA usake kAryakSetrakI vyavasthA kI gaI hai aura mauvIM tathA dazavIM gAthAmeM dRSTAntako dASTantimeM ghaTita karake batalAyA gayA hai| ina tIno gAthAoMkA sAra yaha hai ki vyavahAranaya nizcayanayake viSayakA jJAna karAnekA sAdhana ( hetu ) hone se pratipAdana karane yogya to avazya hai, parantu mokSamArga meM anusaraNa karaneyogya nahIM hai / "kyoM anusaraNa karane yogya nahIM hai isa bAtakA samarthana karaneke lie 11vIM gAthAmeM nizcayanayakI bhUtArthatA aura vyavahAranayakI abhUtArthatA sthApita kI gaI hai / yahA~ para jaba vyavahAranaya hai aura usakA viSaya hai to nizcayanayake samAna yathAvasara use bhI anusaraNa karane yogya mAna lene meM kyA Apatti hai aisA prazna hone para 12vIM gAthA dvArA usakA samAdhAna karate hue batalAyA gayA hai ki mokSamArgameM upAdeyarUpase vyavahAranaya anusaraNa karane yogya to kabhI bhI nahIM hai / hA~ guNasthAna paripATIke anusAra vaha jahA~ jisa prakArakA hotA hai utanA jAnA gayA prayojanavAn avazya hai / isa prakAra isa vaktavya dvArA bhI vyavahAranaya aura usakA viSaya hai yaha svIkAra karake tathA usakA trikAlI dhruvasvabhAvameM asattva dikhalAte hue anekAntakI hI pratiSThA kI gaI hai / 4. gAthA 13 meM jovAdika no pradArtha haiM yaha kahakara vyavahAranayake
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 janatattvamImAMsA viSayako svIkRti dekara bhI bhUtArtharUpase ve jAne gaye samyagdarzana hai so prakRta meM bhUtArtharUpase unakA jAnanA yahI hai ki jIvapadArtha nau sasvamata hokara bhI apane ekatvase vyApta rahatA hai yaha kahakara mokSamArga meM ekamAtra nizcayanayakA viSaya ho upAdeya hai yaha dikhalAyA gayA hai| isake bAda gAthA 14meM bhUtArtharUpase nau padArthoM ke dekhane para ekamAtra abaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta AtmAkA hI anubhava hotA hai, ataeva isa prakAra AtmAko dekhanevAlA jo naya hai use zuddhanaya kahate haiM yaha kahakara vyavahAranayake viSayako gauNa aura nizcayanayake viSayako mukhya karake puna. anekAntakI hI pratiSThA kI gaI hai / 5 15vIM gAthAmeM ukta vizeSaNoMse ukta AtmAko jo anubhavatA hai usane pUre jinazAsanako anubhavA yaha kahakara pUrvokta pratipAdita nizcaya mokSamArgakI mahimA gAI gaI hai / vyavahAranaya hai aura usakA viSaya bhI hai, parantu usase mukta honeke lie vyavahAranayake viSaya parase apanA lakSya haTAkara nizcayanayake viSaya para apanA lakSya sthira karo / aisA karane se hI vyavahArarUpa bandhaparyAya chUTa kara nizcaya ratnatrayasvarUpa muktikI prApti hogI / jisa mahAn AtmAne vyavahArarUpa bandhaparyAyako gauNa karake nizcaya ratnatrayakI ArAdhanA dvArA sAkSAt nizcaya ratna ko prApta kiyA hai usIne tattvataH pUre jinazAsanako anubhavA hai / sociye to ki isake sivA jinazAsanakA anubhavanA aura kyA hotA hai / trade fafvadha zAstroMko par3ha liyA, kisI viSayake pragAr3ha vidvAn ho gaye yaha jinazAsanakA anubhavanA nahIM hai| jinazAsana to ratnatrayasvarUpa hai aura usakI prApti vyavahArako gauNa kiye binA tathA nizcaya para ArUr3ha hue binA ho nahIM sakatI, ataH jise pUre jinazAsanako apane jIvaname anubhavanA hai use heya yA bandhamArga jAnakara vyavahArako goNa aura mokSamArgameM upAdeya jAnakara nizcayako mukhya karanA hI hogA tabhI use nizcaya ratnatrayasvarUpa jinazAsanake apane jIvanameM darzana hoMge / yaha isa gAthAkA bhAva hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA dvArA bhI gauNa - mukhyabhAvase usI anekAntakA udghoSa kiyA gayA hai| 6 'daMsaNa-gANa-caritANi' yaha solahavIM gAthA hai| isameM sarvaprathama sAdhu arthAt jJAnIko nirantara darzana, jJAna aura cAritrake sevana karanekA upadeza dekara vyavahArakA sUcana kiyA hai| parantu vicAra kara dekhA jAya to ye darzana, jJAna aura cAritra AtmAko chor3akara anya kucha bhI nahIM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anekAla syAvAnImAMsA. 385. hai, isalie isa bAra bhI tatsvarUpa asA AtmA sevana karane yogya hai yaha sUcita kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki nizcavakA zAna karAne lie vyavahAra dvArA aisA upadeza diyA jAtA hai isameM sandeha nahIM, para ' usameM mukhyatA sizcayakI hI rahatI hai| isake viparIta yadi koI usa vyavahArakI hI mukhyatA mAna le to use satsvarUpa bama aura avicala mAtmAko pratIti trikAlameM nahIM ho sakatI / isa gAthAkA mahI bhAva hai| ___ isa viSayako spaSTarUpase samajhaneke lie gAthAke uttarAdha para dhyAna denekI AvazyakatA hai, kyoMki gAthAke pUrvAdha meM jo kucha kahA gayA hai usakA uttarAdha meM niSedha kara diyA hai| so kyoM? isalie nahIM ki darzana, jJAna aura cAritra Adi paryAyadRSTise bhI abhUtArtha haiM, balki isalie ki vyavahAranayase dekhane para hI unakI sattA hai / nizcayanayase dekhA jAya to eka jJAyakasvarUpa AtmA hI anubhavameM AtA hai, mAna, darzana cAritra nhiiN| isalie isa kathana dvArA bhI eka akhaNDa aura avicala AtmA hI upAsanA karane yogya hai yahI sUcita kiyA hai| isa prakAra vicAra karake dekhA jAya to isa gAthA dvArA bhI vyavahArako gauNa karake aura nizcayako mukhya karake anekAnta hI sUcita kiyA gayA hai| isa prakAra AcArya kundakundane vyavahArase kyA kahA jAtA hai aura nizcayase kyA hai isakI sandhi milAte hue sarvatra anekAnnakI hI pratiSThA kI hai| itanA avazya hai ki bahuta-sA vyavahAra to aisA hotA hai jo akhaNDa vastumeM bhedamUlaka hotA hai| jaise AtmAkA zAna, darzana aura cAritra AdirUpase bheda-vyavahAra yA bandhaparyAyakI dRSTise AtmAmeM nArakI, niryaJca, manuSya, deva, matijJAnI, zrutamAnI, strI, puruSa aura napuMsaka AdirUpase paryAyarUpa bhedavyavahAra / aise medadvArA eka akhaNDa AtmAkA jo bhI kathana kiyA jAtA hai, paryAyakI mukhyatAse AtmA vaisA hai isameM sandeha nahIM, kyoMki AtmA jaba jisa paryAyarUpase pariNata hotA hai usa samaya vaha tadrUpa hotA hai, anyathA AtmAke saMsArI aura mukta ye bheda nahIM bana sakate, isaliye jaba bhI AtmAke jJAyaka svabhAvameM ukta vyavahArakA 'nAstitva' kahA jAtA hai taba bhedamUlaka vyavahAra goNa hai aura trikAlI dhruvasvabhAvako mukhyatA hai yaha dikhalAnA hI usakA prayo- . jana rahatA hai| parantu bahuta-sA vyavahAra aisA bhI hotA hai jo AtmAmeM bAhya nimittAdiko dRSTiseM yA prayojana vizeSase Aropita kiyA jAtA hai|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 janatattvamImAMsA yaha vyavahAra AtmAmeM hai nahIM, para parasaMyogako dRSTise usameM kalpita kiyA gayA hai yaha ukta kathanakA bhAva hai| isa viSayako ThIka tarahase samajhane ke lie sthApanA nikSepakA udAharaNa paryApta hogaa| jaise kisI pASANakI mUrtimeM indrakI sthApanA karane para yahI to kahA jAyagA ki vAstavameM vaha pASANakI mUrti indrasvarUpa hai nahIM, kyoMki usameM jIvasva, AzA, aizvarya Adi AtmaguNoMkA atyantAbhAva hai| phira bhI prayojanavizeSase usameM indrakI sthApanA kI gaI hai usI prakAra bAhya nimittAdikI apekSA Aropita vyavahAra jAnanA cAhie / bAhya nimittAdikI dRSTise Aropita vyavahAra, jaise kumhArako ghaTakA kartA kahanA / prayojana vizeSase Aropita vyavahAra, jaise zarIrakI stutiko tIrthakarakI stuti kahanA yA senAke nikalane para rAjA nikalA aisA kahanA Adi / vicAra kara dekhA jAya to rAgAdirUpa jIvake pariNAma aura karmarUpa pudgala pariNAma ye eka dUsareke pariNamanameM nitrita (upacarita hetu) hote hue bhI tattvata jIva aura pudgala parasparameM kartR-karmabhAvase rahita haiN| aisA to hai ki jaba vivakSita miTTI apane pariNAmasvabhAvake kAraNa ghaTarUpase pariNata hotI hai taba kumhArakI yoga-upayogarUpa paryAya svayameva usameM nimitta vyavahArako prApta hotI hai| aisI vastumaryAdA hai| parantu kumhArako ukta paryAya ghaTa paryAyakI utpattimeM vyavahArase nimitta honemAtrase usakI kartA nahI hotI, aura na ghaTa usakA karma hotA hai, kyoMki anya dravyameM anya dravyake kartRtva aura karmatva dharmakA atyanta abhAva hai| phira bhI loka-vyavahAravaza kumhArako vivakSita paryAyane miTTIkI ghaTa paryAyako utpanna kiyA isa prakAra usa para miTTIkI ghaTa paryAyake kartRtva dharmakA aura ghaTameM kumhArake karmatvadharmakA Aropa kiyA jAtA hai| yadyapi zAstrakAroMne bhI isake anusAra laukika dRSTise vacana prayoga kiye haiM, parantu hai yaha vyavahAra asat hii| yaha to bAhya nimitAdiko dRSTise Aropita vyavahArakI caracA huii| isakA vizeSa khulAsA hama kartR-karmamImAMsA prakaraNameM kara Aye hai aura vahA~ isake samarthanameM pramANa bhI de Aye hai, isalie yahA~ para isa viSayameM adhika nahIM likhA hai| ___ aba prayojanavizeSase Aropita vyavahArake udAharaNoMkA vizleSaNa kIjie-jitane bhI saMsArI jIva haiM unake eka kAlameM kamase kama do aura adhikase adhika cAra zarIroMkA saMyoga avazya hotA hai| yahAM taka
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-sthAbAdamImAMsA .... 383 ki tIrthakara sayogI ayogI jina bhI isake apavAda nahIM hai / baba vicAra kIbie ki jIvake sAtha ekakSetravAgAhIrUpase sambandhako prApta hue una zarIroM meM jo amuka prakArakA rUpa hotA hai, unakA yathAsambhava jo amuka / prakArakA saMsthAna aura saMhanana hotA hai isakA vyavahAra hetu pudgalavipAkI karmoM kA udaya hI hai, jIvako vartamAna paryAya nahIM to bhI zarIrameM prApta hue rUpa Adiko dekhakara usa dvArA tIrthakara kevalI jinakI stutikI jAtI hai aura kahA jAtA hai ki amuka tIrthakara kevalI lohita varNa haiM, amuka tIrthakara kevalI zukla varNa haiM aura amuka tIrthakara kevalI pItavarNa hai Adi / yaha to hai ki jaba zarIra pudgala dravpakI paryAya hai to usakA koI na koI varNa avazya hogaa| pudgalako paryAya hokara usameM koI na koI varNa na ho yaha nahIM ho sktaa| parantu vicAra kara dekhA jAya to tIrthakara kevalokI paryAyameM usakA atyanta abhAva hI hai, kyoMki tIrthakara kevalI jovadravyakI eka paryAya hai jo ananta jJAnAdi guNoMse vibhUSita hai| usameM pudgaladravyake guNoMkA sadbhAva kese ho sakatA hai ? arthAt trikAlameM nahIM ho sktaa| phira bhI tIrthakara kevalIse saMyogako prApta hue zarIrameM anya tIrthakara kevalIse saMyogako prApta hue zarIrameM varNakA bheda dikhalAnerUpa prayojanase yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki amuka tIrthaMkara kevalI lohita varNa haiM aura amuka tIrthaMkara kevalI pItavarNa haiM Adi / jaisA ki hama likha Aye haiM ki tIrthakara kevalI jIva dravyakI eka paryAya hai| usameM varNakA atyanta abhAva hai| phira bhI lokAnurodhavaza prayojana vizeSavaza tIrthakara kevalImeM ukta prakArakA vyavahAra kiyA jAtA hai jo tIrthakara kevalImeM sarvathA asat hai, isalie prayojana vizeSase kiyA gayA yaha Aropita asat vyavahAra hI jAnanA caahiye| senAke nikalanepara rAjA nikalA aisA kahanA bhI Aropita asad vyavahArakA dUsarA udAharaNa hai / vicAra kara dekhA jAya to senA nikalI yaha vyavahAra svayaM upacarita hai| usameM bhI senAse rAjAmeM atyanta bheda hai| vaha senAke sAtha gayA bhI nahIM hai| apane mahala meM ArAma kara rahA hai| phira bhI lokAnuroSavaza 'prayojanavizeSase senAke nikalanepara rAjA nikalA yA rAjAkI savArI nikalI yaha vyavahAra kiyA jAtA hai jo sarvathA asat hai isaliye prayojana vizeSase kiye gaye isa vyavahArako bhI bhAropita basad vyavahAra ho jAnanA caahie| ..
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatasvamImAMsA isI prakAra lokameM aura bhI bahutase vyavahAra pracalita haiM, kyoMki ke kisI dravyake na to guNa hI haiM aura na paryAya hI haiM, isalie jo vyavahAra vivakSita padArthomeM paryAyadRSTise pratItimeM bhAtA hai, vaha mokSamArgameM anupAdeya honese Azraya karane yogya nahIM mAnA gayA hai ataeva use gauNa karake anekAntamUrti jJAyakasvabhAva AtmAkI sthApanA karanA to ucita hai| kintu jo vyavahAra vastubhUta na honese sarvathA asat hai, mAtra laukikadRSTise jJAnameM usakI svIkRti hai| usakA mokSamArgameM sarvathA niSedha hI karanA caahiye| vastumeM anekAntako pratiSThA karate samaya AtmAmeM aise vyavahArako gauNa karanekA prazna hI nahIM uThatA, kyoMki jo vyavahAra bhUtArtha hotA hai use hI naya vizeSake Azrayase gauNa kiyA jAtA hai| kintu jisakI vivakSita vastumeM sattA hI nahIM hai use gauNa karanekA artha hI usakI sattAko svIkAra karanA hai jo yuktiyukta nahIM hai| isalie jitanA bhI asat vyavahAra hai use dUrase hI tyAgakara aura jitanA paryAyahaSTise bhUtArtha vyavahAra hai use goNa karake ekamAtra jJAyakasvabhAva AtmAkI upAsanA hI mokSamArgameM taraNopAya hai aisA nirNaya yahA~para karanA caahie| yahA~para yaha prazna hotA hai ki varNAdi to pudgalake dharma haiM, isalie AtmAmeM jJAyakasvabhAvake astitvako dikhalAkara usameM unakA nAstitvadikhalAnA to ucita pratIta hotA hai| parantu AtmAmeM jJAyakabhAvake astitvakA kathana karate samaya usameM pramattAdi bhAvoMke nAstitvakA kathana karanA ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki ye donoM bhAva (jJAyaka bhAva aura pramattAdi bhAva) eka dravyake Azrayase rahate haiM, isalie eka dravyavRtti honese jJAyakabhAvake astitvake kathanake samaya ina bhAvoMkA niSedha nahIM bana sakatA, ataeva isa dRSTise anekAntakA kathana karate samaya 'kathaMcit AtmA jJAyaka bhAvarUpa hai aura kathaMcit pramattAdi bhAvarUpa hai' aisA kahanA caahie| yaha kahanA to banatA nahIM ki AtmAmeM pramattAdi bhAvoMkI sarvatra vyApti nahIM dekhI jAtI, isalie AtmAmeM unakA niSedha kiyA hai, kyoMki kahIMpara (pramattaguNasthAna taka) pramattabhAvakI aura Age apramattabhAvakI vyApti bana jAnese AtmAmeM zAyakabhAvake sAtha inakA sadbhAva mAnanA hI par3atA hai ? yaha eka prazna hai ! samAdhAna yaha hai ki isa anekAntasvarUpa pratyeka
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-sthAdamImAMsA, 365 / / padArthakA kathana zabdoMse do prakArase kiyA jAtA hai| eka kramikarUpase aura dUsarA bIyapavarUpase 1 kathana karanekA tIsarA koI prakAra nahIM hai| jaba astitva Adi aneka dharma kAlAdikI apekSA bhinna-mitra artharUpa vivakSita hote haiM usa samaya eka zabdameM aneka dharmoM ke pratipAdanakI zakti na honese kramase pratipAdana hotA hai| ise vikalAdeza kahate haiN| parantu jaba unhIM astitvAdi dharmokI kAlAdikI dRSTise bameda vivakSA hotI hai taba eka hI zabdake dvArA eka dharmamukhena tAdAtmyarUpase ekatvako prApta sabhI dharmoM kA akhaNDabhAvase yugapat kathana ho jAtA hai| yaha sakalAdeza kahalAtA hai| vikalAdeza nayarUpa hai aura sakalAdeza pramANarUpa / isalie vastuke svarUpake sparzake lie sakalAdeza aura vikalAdeza donoM hI kAryakArI haiM aisA yahA~ samajhanA caahie| eka hI vacanaprayoga jise hama sakalAdeza kahate haiM vaha vikalAdezarUpa bhI hotA hai aura sakalAdeza rUpa bhI / yaha vaktAke abhiprAyapara nirbhara hai ki vaha vivakSita vacana prayoga kisa dRSTise kara rahA hai| yathAvasara use samajhanekI ceSTA to kI na jAya aura usapara ekAnta kathanakA Aropa kiyA jAya yaha ucita nahIM hai| ataeva vaktA kahA~ kisa abhiprAyase bacanaprayoga kara rahA hai ise samajhakara hI padArthakA nirNaya karanA caahie| ____ 'kathaMcit jIva hai hI' yaha vacanaprayoga sakalAdeza bhI hai aura vikalAdezarUpa bhii| yadi isa vAkyameM sthita 'hai' pada anya azeSa dharmoM ko abhedavRttise svIkAra karatA hai to yahI vacana sakalAdezarUpa ho jAtA hai aura isa vAkyameM sthita hai' pada mukhyarUpase apanA hI pratipAdana karatA hai tathA zeSa dharmo ko 'kathaMcit' pada dvArA gauNabhAvase grahaNa kiyA jAtA hai to yahI vacana vikalAdezarUpa ho jAtA hai| kona vacana sakalAdezarUpa hai aura kauna vacana vikalAdezarUpa yaha vacana prayoga para nirbhara na hokara vaktAke abhiprAya para nirbhara karatA hai| ataeva 'jIva jJAyakabhAvarUpa hI haiM' aisA kahane para yadi isa vacanameM amedavRttiko mukhyatA hai to yahI baghana sakalAdezarUpa ho jAtA hai aura isa vacanameM kathaMcit pada dvArA gauNabhAvase anya azeSa dharmoM ko svIkAra kiyA jAtA hai to yahI vacana vikalAdezarUpa bhI ho jAtA hai aisA yahA~ para samajhanA caahie| yadyapi yaha bAsa to hai ki samyagdRSTike jJAnameM jahA~ hAyakasvabhAva mAtmAkI svIkRti hai vahAM usameM sasAra avasthA aura mukti abasthAkI 25
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 jainatattvamImAMsA bhI svIkRti hai / vaha jIvako saMsAra aura mukta avasthAkA abhAva nahIM mAnatA / saMsArameM jo usakI nara-nArakAdi aura matijJAna - zrutajJAnAdi rUpa vividha avasthAyeM hotI haiM unakA bhI abhAva nahIM maantaa| yadi vaha vartamAnameM unakA abhAva mAne to vaha muktike lie prayatna karanA hI choDa de / so to vaha karatA nahIM, isalie vaha ina sabako svIkAra karake bhI inheM AtmakAryakI siddhi meM anupAdeya mAnatA hai, isalie vaha inameM rahatA huA bhI inakA Azraya na lekara trikAlI nitya ekamAtra jJAyakasvabhAvakA Azraya svIkAra karatA hai / nizcayanaya aura vyavahAranayake viSayoko jAnanA anya bAta haiM aura jAnakara nizcayanayake viSayakA avalambana lenA anya bAta hai| mokSamArgameM isa dRSTikoNase heyopAdeya kA viveka karake svAtmA aura paramAtmAkA nirNaya kiyA gayA hai / yadi laukika udAharaNa dvArA ise samajhanA cAheM to yoM kahA jA sakatA hai ki jaise kisI gRhasthakA eka makAna hai / usameM usake par3hane-likhane aura uThane-baiThanekA svatantra kamarA hai / vaha gharake anya bhAgako chor3akara usIme nirantara uThatA baiThatA aura paDhatA-likhatA hai / vaha kadAcit makAnake anya bhAgameM bhI jAtA hai / usakI sAra-samhAla bhI karatA hai / parantu usame usakI vivakSita kamareke samAna AtmIya buddhi na honese vaha makAnake zeSa bhAga meM rahanA nahIM caahtaa| ThIka yahI avasthA samyadRSTikI hotI hai| jo use vartamAnameM nara-nAraka Adi vartamAna paryAya milI huI hai / vaha usImeM raha rahA hai| abhI usakA paryAyarUpase tyAga nahI huA hai / parantu usane apanI buddhi dvArA dravyArthikanayakA viSayabhUta jJAyakasvabhAva AtmA hI merA svAtmA hai aisA nirNaya kiyA hai, isalie vaha vyavahAranayake viSayabhUta anya azeSa parabhAvoMko gauNa kara mAtra usIkA Azraya letA hai / kadAcit rAgarUpa paryAyakI tIvratAvaza vaha apane svAtmAko chor3akara parAtmAmeM bhI jAtA haiM to bhI vaha usame kSaNamAtra bhI TikanA nahI cAhatA / usa avasthA meM bhI vaha apanA taraNopAya svAtmake avalambanako hI mAnatA hai / ataeva isa dRSTikoNase vicAra karane para samyagdRSTikA vivakSita AtmA svAtmA anya parAtmA yo anekAnta phalita hotA hai| isameM 'AtmA kathaMcit jJAyaka bhAvarUpa hai aura kathaMcit pramattAdi bhAvarUpa hai' isakI svIkRti bhA hI jAtI hai, parantu jJAyakabhAva meM pramattAdibhAvokI 'nAsti' hai, isalie isa apekSAse yaha anekAnta phalita hotA hai ki 'AtmA jJAyaka bhAvarUpa hai anya rUpa nahIM / ' AcArya amRtacandrane AtmAko jJAyakabhAvarUpa mAnane para
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-sthAdvAdamImAMsA 387 anekAntako sidi kisa prakAra hotI hai isakA nirdeza karate hue likhA hai tatsvAtmavastuno jJAnamAtratve'pyantazvakapakAyamAnazAnasvarUpeNa . tatvAt bahirummiSadananta yatApamnasvarUpAtiriktapararUpeNAtattvAt sahakramapravRttAnantacivaMzasamRdayarUpAvibhAgadvyeNaikatvAt avibhAgakadravyavyAptasahakramapravRttAnantacidaMzarUpaparyAya ranekatvAt sva dravya-kSetra-kAla-bhAvabhavanazaktisvabhAvatvena sattvAt paradravyakSetra kAla-bhAvAbhaganazaktisvabhAva vatgenAsattvAt anAdinidhanAvibhAgakavRttipariNatatvena nityatvAt kramapravRttakasamayAmacchinnAnekavRttyaMzapariNatattvenAnityatvAttadatattvamekAnekatvaM sadasattvaM nityAnityatvaM ca prakAzata eva / __AtmAke jJAnamAtra hone para bhI bhItara prakAzamAna jJAnarUpase satpanA hai aura bAhara prakAzita hote hue ananta jJeyarUpa AkArase bhinna pararUpase atatpanA hai| sahapravRtta aura kramapravRtta ananta caitanya azoke samudAyarUpa avibhAgI dravyakI apekSA ekapanA hai aura avibhAgI eka dravyameM vyApta hara sahapravatta aura kramapravRtta ananta caitanya-azarUpa paryAyoMko apekSA anekapanA hai| svadravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa honekI zaktirUpa svabhAvavAlA honese satpanA hai aura paradravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa nahIM honekI zaktirUpa svabhAvavAlA honese asatpanA hai tathA anAdinidhana avibhAgI eka vRttirUpase pariNata honeke kAraNa nityapanA hai aura kramaza pravartamAna eka samayavartI aneka bRsyaMzarUpase pariNata honeke kAraNa anityapanA hai, isalie jJAnamAtra Atmavastuko svIkAra karane para tat-atatpanA, eka-anekapanA, sadasatpanA aura nityAnityapanA svayaM prakAzita hotA hI hai| ataeva anekAntake vicArake prasaMgase mokSamArgameM nizcayanayake viSayako Azraya karane yogya mAnane para ekAntakA doSa kese nahIM pAtA isakA vicAra kiyaa| isake viparIta jo bandhu anekAntako eka bastuke sparUpameM ghaTita na karake 'bhavya bhI haiM aura abhavya bhI haiM' ityAdi rUpa se yA 'kucha paryAyeM amuka kAlameM amukarUpa haiM aura kucha paryAyeM tadbhinna dUsare kAlameM dUsarerUpa haiM' ityAdi rUpase anekAntako ghaTita karate haiM unheM anekAntako zabda zrutameM bAMdhanevAlI syAvAdakI aMgabhUta saptabhaMgokA yaha lakSaNa dhyAnameM le lenA caahiye| praznavamAdekasmin va tunyavarodhena vidhi-pratiSedhakalpanA sptbhNgii|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ arraatnier praznake anusAra eka vastumeM pramANase aviruddha vidhi aura pratiSedharUpa dharmoM kI kalpanA saptabhaMgI hai / 388 saptabhaMgImeM prathama bhaMga vidhirUpa hotA hai aura dUsarA bhaMga niSedharUpa hotA hai / vidhi arthAt dravyArthika tathA pratiSedhya arthAt paryAyArthika / AcArya kundakundane dravyArthikako pratiSe traka aura vyavahArako pratiSedhya isI abhiprAyase likhA hai / jisa dRSTimeM bhedavyavahAra hai usake Azrayase bandha hai aura jisameM bhedavyavahArakA lopa hai yA abhedavRtti hai usake Azrayase bandhakA abhAva hai yaha unake ukta kathanakA tAtparya hai / isa prakAra anekAmata aura use baccanavyavahArakA rUpa denevAlA syAdvAda kyA hai usakI saMkSepameM mImAMsA kI /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnasvabhAvamImAMsA darpaNa jyoM lasata hai sahaja vastukA vimba / kevalajJAna paryAya nikhila jJeya pratibimba || 1. upoddhA aba jo aparimita mAhAtmyase sampanna hai aise kevalajJAna svabhAvakI mImAMsA karate haiM / yaha to hama indriyoMse ho jAnate haiM ki jaba jina padArthoMkA sambandha sparzana indriyase hotA hai taba una padArthoMke sparza tathA halake-bhArIpana AdikA jJAna sparzana indriyase hotA hai| jaba jina padArthoMkA sambandha rasanA indriyame hotA hai taba una padArthoM ke khaTTemIThe Adi rasakA jJAna rasanendriya se hotA hai| jaba jina padArthoM kA sambandha ghrANa indriyase hotA hai taba unake gandhakA jJAna ghrANa indriyase hotA hai / jaba jo padArtha AkhoMke sAmane Ate haiM taba unake varNa aura AkAra AdikA jJAna cakSu indriyase hotA hai aura jaba jina zabdoMkA sambandha zrotra indriya se hotA hai taba unakA jJAna zrotra indriya se hotA hai / ye pA~coM indriyA~ apane-apane viSayako grahaNa karanemeM sakSama haiM / sAtha hI hama yaha bhI jAnate haiM ki nikaTavartI yA dUravartI, atItakAlIna, vartamAnakAlIna yA bhaviSyakAlIna isthaMbhUta yA anityaMbhUta jaba jo padArtha manake viSaya hote haiM taba ve manase jAne jAte haiM / uka pA~ca indriyA~ to kevala vartamAna kAlIna apane-apane viSayoMko hI jAnatI haiM, jaba ki mana vartamAna kAlIna viSayoMke sAtha atItakAlIna aura bhaviSyakAlIna viSayoMko bhI jAnatA hai, kyoMki jo padArtha manake dvArA jAne jAte haiM ve vikalpadvArA ho jAne jAte haiM / isase hama jAnate haiM ki jJAnameM to sabako jAnanekI svabhAvabhUta zakti hai, mAtra vyavahArase parAzritapanekI bhUmikAmeM hI vaha yugapat samagra viSayako grahaNa karanemeM svayaM samartha nahIM hotA / kSayopazamarUpa paryAyakA svabhAva hI aisA hai / yaha tathya hai jise dhyAna meM lenese yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki jo jJAna svayaM parAzritapanese mukta hokara jAnatA hai usameM parAzritapaneke mAdhArapara yaha bheda karanA sambhava nahIM hai ki vaha isa samaya kevala sparzako hI jAne, rasAdiko na jAne / yA vartamAnakAlIna
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 jainatattvamImAMsA arthako hI jAne, atIta-anAgata kAlIna arthako na jAne / yA nikaTavartI padArthako hI jAne, dUravartI padArthako na jAne, kyoMki parAzritapaneke vyavahArase mukta honeke kAraNa usameM ukta prakArase sImA nirdhArita karanA sambhava hI nahIM hai| ataH kevalajJAna triloka aura trikAlavartI samasta padArthoMko jAnatA hai yaha siddha hotA hai / Age usIko batalAne vAle haiN| 2 cetanapadArthakA svatantra astitva __ yaha anubhavasiddha bAta hai ki jJAna jar3a padArthoM kA dharma to nahIM hai, kyoki vaha kisI bhI jaDa padArthameM upalabdha nahIM hotaa| vaha jar3a padArthoM ke rAsAyanika prakriyAkA bhI phala nahIM hai, kyoMki jahA~ cetanAkA adhiSThAna hotA hai vahI usakI upalabdhi hotI hai| jaba hama jar3a padArthoM - kA astitva mAnate hai to usake pratipakSabhata cetanapadArtha avazya honA cAhiye, anyathA pASANa Adiko jar3a kahanA nahI banatA / jar3a padArtho se cetana padArtha svatantra haiM isakI puSTi karate hue AcArya kundakunda pacAstikAyame kahate haiM jANadi pasdi sanna icchadi sukkhaM vibhedi dukvaado| kunvadi hidahidaM vA bhuMjadi jovo phalaM tesi // 122 / / jo jAnatA-dekhatA hai, sukhakI icchA karatA hai aura duHkhase DaratA hai, kabhI hitarUpa kArya karatA hai aura kabhI ahitarUpa kArya karatA hai tathA unake phalako bhogatA hai vaha jIva hai // 122 // ____ yahA~ jitane vizeSaNo dvArA jIvakA svarUpAkhyAna kiyA gayA hai ve saba dharma jIvake svatantra astitvako sUcita karate haiN| viSApahAra stotrameM isI tathyako ina zabdomeM udghATita kiyA gayA hai sdavRddhi-ni.zvAsa-nimeSabhAji pratyakSamAtmAnubhave'pi mUTha / / kiM cAkhilajJeyavivatibodhasvarUpamadhyakSamavaiti loka. / / 22 // apanI vRddhi, zvAsocchvAsa aura palakoke ughar3ane-banda honeko dhAraNa karanerUpa AtmAke pratyakSa anubhava honepara bhI mUDhajana kyA samasta jJeya aura unakI paryAyoke bodhasvarUpa AtmAko pratyakSa anubhavate haiM, arthAt nahI anubhavate // 22 // ___ isa prakAra ukta kathanase hama jAnate haiM ki jAnanA-dekhanA, icchA karanA, sukha-dukhakA anubhavanA ina saba dharmoM kI jar3ake sAtha vyApti nahIM hai, kyoki ye saba dharma jar3a padArthomeM dRSTigocara nahIM hote| inako bar3a
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamarasvabhAvamImAMsA 391 padArtho ke rAsAyanika saMyogoMkA phala bhI nahIM kaha sakate, kyoMki jahA~ cetanAkA adhiSThAna hotA hai vahIM unakI upalabdhi hotI hai / vizvameM abataka aneka prakArake prayoga hue| una prayogoM dvArA aneka prakArake camatkAra bhI sAmane Aye / hAiDrojana bama bane, paramANuke visphoTako bhI bAta kahI gii| dUrabIna aura aisI khurduvIja bhI banI jinase eka vastuko hajAra lAkha guNA bar3A karake dekhanekI kSamatA prApta huii| aise vANa bhI chor3e gaye jo pRthivIkI paridhike bAhara gamana karanemeM samartha hue / vaijJAnikoMne yantroMko sahAyatAse prakRtike aneka rahasyoMko jAnaneke naye-naye tarIke khoje Adi / kintu Ajataka koI bhI vaijJAnika yaha dAvA na kara sakA ki maine cetanAkA nirmANa kara liyA hai| itanA saba kucha karaneke bAda bhI Aja bhI bhautikavAdiyoMke liye cetanA rahasyakA viSaya banA huA hai| vartamAna kAlameM hI kyA atIta kAlameM bhI vaha inake liye rahasyakA viSaya banA rahA hai / aura hama to apane anta sAkSIsvarUpa anubhavake AdhAra para yaha bhI kaha sakate haiM ki bhaviSyakAlameM bhI vaha inake liye rahasyakA viSaya banA rahegA, kyoMki jo svayaM jAnanevAlA hokara bhI apanI svatantra sattA svIkAra karatA nahI vaha ina bhautika padArthoM ke Alambanase use pakaDane kI jitanI bhI ceSTAaiM karegA ve saba viphala hoMgo / jar3a padArthoMke samAna AtmAkA astitva yaha sanAtana satya hai / atIta kAlameM aise agaNita manuSya ho gaye haiM jinhoMne usakA sAkSAtkAra kiyA aura lokake sAmane aisA mArga rakhA jisa para calakara usakA sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai / kintu zuddha bhautikavAdI isapara bharosA nahIM karate aura nAnA yuktiyoM prayuktiyoM dvArA usake astitvake khaNDanameM lage rahate haiM / ve yaha anubhavane kI ceSTA hI nahIM karate ki jisa buddhike dvArA maiM isake lopa karanekA prayatna karatA hU~ buddhikA AdhArabhUta vaha maiM padakA vAcya hI to AtmA hai jo zarorase sarvathA pRthak hai / dUdhameM pacarAga maNike nikSipta karanepara vaha apanI prabhAse jaise dUdhako vyApa letI hai vaise hI yaha AtmA bhI apane pradezoM dvArA zarIrako vyApa rahA hai / hai vaha zarIrase atyanta bhinna hI, kyoMki murdA zarIrase cetanase adhiSThita zarIrameM jo antara pratIta hotA hai vaha ekamAtra usIke kAraNa pratIta hotA hai / yaha antara kevala zarIrameMse prANavAyuke nikala jAneke kAraNa nahIM hotA / kintu zarIrako vyApakara jo sthAyI tattva
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatatvamImAMsA nivAsa karatA hai usake nikala jAneke kAraNa hI hotA hai| isa prakAra mahApoha dvArA nirNaya karanepara jJAnasvarUpa svatantra sattvake astitvako siddhi hotI hai| 3. AtmA sarvajJa aura sarvavI hai yadyapi AtmA svatantra padArtha hai to bhI vaha anAdikAlase apane ajJAnavaza pudgala dravyake sAtha eka kSetrAvagAhasambandhako prApta honeke kAraNa apane svarUpako bhUlakara hIna avasthAko prApta ho rahA hai| kintu jaba vaha apane svasvarUpake bhAnadvArA apanI isa saMyogakAlameM honevAlI vividha avasthAokA antakara sahaja svabhAva avasthAko prApta hotA hai taba usake jJAnameM paryAyarUpase AI huI nyUnatA yA vividhatA bhI nikala jAtI hai aura isa prakAra usake karaNa, krama aura vyavadhAnakA abhAva ho jAnese vaha aloka sahita trilokavartI samastapadArthoko yugapat jAnane lagatA hai| isI tathyako hetupurassara spaSTa karate hue AcArya puSpadanta-bhUtabalI vargaNAkhaNDake prakRti anuyogadvArameM kahate haiM madaM bhayavaM uppaNNaNANadarisI sadevAsuramANusassa logasma Adi gadi baMdha mokkha iDDhi hidi judi aNubhAgaM takkaM kala mANo mANasiyaM bhuttaM kadaM paDisevida AdikammaM arahakamma savvaloe sanyajIva samvabhAve samma samaM jANadi passa da viharadi ti / / 82 / / svayaM utpanna hue kevalajJAna aura kevaladarzanase yukta bhagavAn devaloka, asuraloka aura manuSyalokake sAtha samastalokakI Agati, gati, cayana, upapAda, bandha, mokSa, Rddhi, sthiti, yuti, anubhAga, tarka, kala, mana, mAnasika, bhukta, kRta, pratisevita, Adikarma, arahaHkarma, saba loko, saba jIvoM aura saba bhAvoMko samyakaprakArase yugapat jAnate haiM, dekhate haiM aura vihAra karate haiM / / 82 // isa sUtrake prArambhameM 'saI' pada mAyA hai, jisase isa tathyakI sUcanA milatI hai ki paryAyadRSTise bhagavAn bananekA yadi koI mArga hai to vaha mAtra apane trikAlI dhruvasvabhAvakA Azraya karanA hI hai, kyoMki yaha AtmasvarUpase bhagavAna hai, isaliye jo bhagavAnsvarUpa apane AtmAkA Azraya kara usameM lIna hotA hai arthAt tatsvarUpa hokara pariNamatA hai vahI paryAyameM bhagavAn bana sakatA hai, anya nhiiN|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ kelAmasvabhAvamImAMsA , 39 '.. 'bhAgamameM jo jIvakI vibhAva paryAya aura svabhAvaparyAyake bhedase do prakArakI paryAya batalAI haiM so aise batalAnekA jo kAraNa hai use hameM samajhanA caahiye| mUlakAraNa yaha hai ki jo paryAya parake lakSyase utpanna hotI hai vaha vibhAvaparyAya hai aura jo paryAya apane trikAlIsvabhAvake lakSyase utpanna hotI hai vaha svabhAvaparyAya hai| yataH yaha jIba, apane bhagavatsvarUpa svabhAvake lakSyase bhagavAn banatA hai ata: usake jAna-darzana AdirUpa jo bhI paryAya utpanna hotI haiM ve saba svabhAvake anurUpa hI hotI haiN| unheM cAhe svabhAvaparyAya kaho aura cAhe para nirapekSa paryAya kaho, donoMkA artha eka hI hai| AgamameM kevalajJAna aura kevaladarzanako jo asahAya jJAna-darzana kahA gayA hai so usakA Azaya bhI yahI hai| isa prakAra jo kevalajJAna aura kevaladarzana hai eka to vaha indriyoMke mAdhyamase padArthoko na Anakara svayaM jAnanakriyArUpa pravRtta hotA hai, isaliye to use indriyAtIta kahA gayA hai, dUsare viSayake Alambanase upayogakI palaTana nahIM hotI, isaliye use kramarahita svIkAra kiyA gayA hai aura tIsare vaha bAhyAntara pratibandhakakA abhAva honepara hotA hai, isaliye vaha deza aura kAla Adike vyavadhAnase rahita hokara alokasahita trilokavartI aura trikAlavartI samasta padArthoMko yugapat jAnatA hai yaha siddha hotA hai| isI tathyako saMkSepameM spaSTa karate hue AcArya kundakunda pravacanasArameM kahate haiM pariNamado khalu gANaM paccakkhA smvdvy-pjjaayaa| so va te vijANadi ugahapudhvAhi kiriyAhi / / 21 / / kevalI jinake niyamase anya nirapekSa jJAnapariNAma hotA hai, isalie unake saba dravya aura unakI saba paryAyeM pratyakSa haiN| ve unheM avagraha Adi kriyAoM dvArA nahIM jAnate // 21 // kevalajJAna sampUrNa dravyoM aura unakI saba paryAyoMko yugapat jAnatA hai ise spaSTa karate hue usI pravacanasArameM ve punaH kahate haiM AvA gANapamANaM gANaM peyappamANamuhicha / meyaM loyAloyaM tamhA thANaM du sabbagaya // 23 // AtmA jJAnapramANa hai, jJAna zeyapramANa kahA gayA hai aura zeSa lokAloka hai, isaliye zAmasarvagala hai arthAt zAna samasta lokAlokako apane jAnanerUpase vyApta karake avasthita hai|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA ___ AcArya gRpiccha bhI isI viSayako spaSTa karate hue tasvArthasUtrameM kahate haiM sarvadravya-paryAyeSu kevalasya // 1-29 // kevalajJAna saba dravya aura unakI saba paryAyoMko jAnatA hai / / 1-29 // isakI vyAkhyA karate hue AcArya pUjyapAda sarvArthasiddhi meM kahate haiM jIvadravyANi tAvadanantAnantAni, pudgaladravyANi ca tatopyanantAnantAni aNu-skandhabhedabhinnAni, dharmAdharmAkAzAni trINi, kAlazcAsaMstheyaH / teSAM paryAyAzca trikAlabhuva pratyekamanantAnantAsteSu / dravyaM paryAyajAtaM vA na kiciskevalajJAnasya viSayabhAvamatikrAntamasti / aparimita-mAhAtmyaM hi tat / / jIva dravya anantAnanta haiM, pudgaladravya unase bhI anantaguNe haiM, unake aNu aura skandha ye bheda haiN| dharma, adharma aura AkAza ye mila kara tIna haiM, aura kAla dravya asaMkhyAta hai| ina saba dravyoMkI pRthak pRthak tInoM kAloMmeM honevAlI paryAyeM anantAnanta haiN| ina saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko kevalajJAna jAnatA hai| aisA na koI dravya hai aura na koI paryAyasamUha hai jo kevalajJAnake viSayake bAhara ho| vaha niyamase aparimita mAhAtmyavAlA hai| 4. anya prakArase mahimAvanta kevalajJAnakA samarthana ___kevalajJAna aisA mahimAvanta hai yaha kevala adhyAtma jagatmeM hI svIkAra kiyA gayA ho aisA nahIM hai, dArzanika jagatse bhI isakA samarthana hotA hai| svAmI samantabhadra AptamomAMsAmeM kahate hai mUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvatojanyAdiriti sarvajasaMsthitiH // 5 // jo sakSma padArtha haiM, jo antarita padArtha hai aura jo dUravartI padArtha, hai, ve kisIke pratyakSa avazya haiM, kyoMki ve anumAnake viSaya haiN| jo anumAnake viSaya hote hai ve kisIke pratyakSa jJAnake biSaya avazya hote haiN| jaise agni Adi / ___ yahA~ sUkSma kahanese paramANu Adi ve padArtha liye gaye haiM jo svabhAvase indriya agocara hote haiM / antarita kahanese ve padArtha liye gaye haiM jo atIta-anAgata kAlabarnI honese indriya agocara hote haiN| tathA dUra kahanese ve padArtha liye gaye haiM jo kSetrako apekSA dUravartI hote hai| ye tInoM prakArake padArtha kisAMke pratyakSa haiM, kyoMki ve anumAnase jAne
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnasvabhAvamImAMsA jAte haiN| jo jo anumAnake viSaya hote haiM ve saba kisIke pratyakSa jJAnake viSaya bhI hote hai / jaise kisI pradeza vizeSameM anumAna pramANase agnikA sadbhAva jAna kara use pratyakSase upalabdha kara liyA jAtA hai| usI prakAra / ve sUkSma mAdi padArtha anumAnake viSaya honese kisIke pratyakSake viSaya haiM yaha nizcita hotA hai| isase hama jAnate haiM ki jo ina atIndriya padArthoMko sAkSAt jAnatA hai vahI sarvajJa hai aura vahI sAtizaya kevalajJAnavibhUtise sampanna hai, kyoMki ina donoMmeM samavyApta hai| ____ bAta yaha hai ki indriyA~ svayaM jar3a haiN| ve jAnatI nahIM, jAnatA to svayaM jJAna hai| isaliye jina puruSoMne AtmapuruSArthako jAgRta kara saba prakArake bAhyAbhyAntara pratibandhoMke abhAvapUrvaka indriyoMko nimitta kiye binA atIndriyajJAna prApta kara liyA hai ve sUkSmAdi padArthoMko indriyoM-' ko mAdhyama kiye binA sAkSAt jAnane lagate haiM yaha ukta kathanakA tAtparya hai| zakA-jaba ki AtmA jJAnasvabhAva hai aura indriyAM AtmAkA svabhAva nahIM hai| aisI avasthAmeM AtmA svarUpase hI sarvajJasvabhAva hai, phira yahA~ use siddha karanese kyA prayojana hai ? samAdhAna-jo darzana AtmAse jJAnakI utpatti na mAna kara parase jJAnakI utpatti mAnate haiM unhe lakSyakara yaha vacana kahA gayA hai| una darzanoMkA netA mImAMsaka hai| usane dhArmika jagatameM vedoMkI pratiSThA karaneke abhiprAyase apane darzanako yaha rUpa diyA hai| kintu usakA yaha kathana anyonyAzrita hai, kyoMki jisa tarkase vaha jJAtako parAzrita siddha karatA hai usa taka ke parAzrita siddha hone para jJAnako parAzritatA siddha hove aura jJAnake parAzrita siddha hone para jJAnako parAzrita siddha karane vAle takako parAzriNatA siddha hove| aura jJAnako parAzrita siddha karanevAle usa tarkako yadi svAdhita svIkAra kiyA jAtA hai to jJAnako hI svAzrita mAna leneme kyA Apatti hai| isa prakAra jIvasvabhAvako dhyAnameM rakha kara vicAra karane para yahI nizcita hotA hai ki pratyeka AtmA svarUpase sarvazasvabhAva hai| saMsAra avasthAmeM jo parAzritapanA dRSTigocara hotA hai vaha vastu svarUpako jAna kara tadanurUpa zraddhA, jJAna aura sthiti na karanekA hI phala hai| 5. varpaNa aura zAnasvabhAva jJAnakA svabhAva darpaNake samAna hai| jaise svaccha darpaNake sAmane Aye
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 araraatmAMsA hue aneka padArtha usameM yathAvat rUpase yugapat pratibimbita hote haiN| vaise hI kevalajJAnameM alokasahita tIna loka aura trikAlavartI samasta padArtha yathAvat rUpase yugapat pratibhAsita hote haiM / isIliye svAmI samantabhadrane antima tIrthaMkara zrIvardhamAnakI maMgalastuti karate hue unake jJAnako darpaNako upamA dI hai| isI tathyakA samarthana puruSArthasiddhayupAyameM kahe AcArya amRtacandra isa maMgalasUtrase bhI hotA hai tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / 1 / / jisameM darpaNake talake samAna samasta padArthasamUha trikAlavartI samasta paryAyoMke sAtha yugapat pratibimbita ( pratibhAsita ) hotA hai vaha utkRSTa kevalajJAna jyoti jayavanta varto // 1 // AcArya amRtacandra ne kevalajJAna rUpase pariNata hue jJAnasvabhAvakI mahimA kyA hai ise isa maMgalasUtra dvArA pUrI tarahase spaSTa kara diyA hai / Azaya yaha hai ki aloka sahita trilokavartI aura trikAlavartI samasta padArtha kevalajJAnameM aise hI pratibhAsita hote hai jaise darpaNake sAmane AyA huA padArtha usameM pratibimbita hotA hai / yadyapi darpaNa apane sthAna para rahatA hai aura pratibimbita honevAlA padArtha apane sthAnapara rahatA hai| na to darpaNa padArtha meM jAtA hai aura na hI padArtha darpaNa meM AtA hai, phira bhI ina donomeM sahaja hI aisA nimittanaimittika sambandha hai ki padArthake darpaNa ke sAmane Ane para svabhAvase darpaNakI svacchatA svayaM pratibimbarUpa pariNama jAtI hai / usI prakAra kevalajJAnakA svabhAva saba dravyoM aura unakI trikAlavartI saba paryAyoMko jAnane dekhanekA hai / darpaNake samAna yahA~ bhI na to saba padArtha kevalajJAnameM Ate haiM aura na kevalajJAna saba padArthoM meM jAtA hai| phira bhI kevalajJAna aura saba padArthoMke madhya aisA sahaja hI jJeya-jJAyaka sambandha hai ki kevalajJAnake prakaTa hote hI usI samayase vaha saba padArthoM aura unakI trikAlavartI saba paryAyoMko sahaja hI yugapat svayaM jAnane-dekhane lagatA hai / ukta maMgalasUtrameM AcArya amRtacandra ne kevalajJAnako paramajyoti padase abhihita kiyA hai so isakA yaha Azaya hai ki jaise sUrya lokameM sthita samasta padArtho ko apane Aloka dvArA prakAzita karanA hai vaise hI kevajJAna bhI carAcara samasta vizvako prakAzita karanA hai jAnatAdekhatA hai / yahA~ kevaladarzanase abheda karake yaha kathana kiyA hai|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zaMkA vizvake samasta padArtha para jAnatA hai ? jJAna samAdhAna -- kevalajJAna jAnatA to svayaMko hI haiN| kintu pratisamaya jo jAnanerUpa paryAya hotI hai, vaha pratibimbarUpa AkArako liye hue darpaNake samAna saba padArthoM ko jAnanerUpa hI hotI hai / isalie pratyeka samayameM usake isa prakAra jAnanerUpa honese vyavahArase yaha kahA jAtA hai ki kevalajJAna pratyeka samayameM saba dravyoM aura unakI trikAlavartI saba paryAyoMko yugapat jAnatA hai| jJAnameM aisI apUrva sAmarthya hai isakA bhAna to chapasthoMko bhI hotA hai / udAharaNArthaM cakSu indriyako lIjiye / hama dekhate haiM ki vaha padArthoM ke pAsa jAtI nahIM, phira bhI vaha yogya sandihimeM sthita padArtho ke rUpa, AkAra Adike sAtha una padArthoM ko jAnatI hai / isase siddha hai ki vaha apane sthAnameM rahakara bhI apane meM pratibhAsita honevAle saba padArthoM ko jAnatA hai / isI tathyako spaSTa karate hue kundakunda niyamasArameM kahate haiM jANadi passadi sabvaM vavahAraNayeNa kevalI bhayavaM / kevalaNANI jANadi passadi niyameNa appANa / / 159 // kevalI jina vyavahAranayase saba padArthoMko jAnate-dekhate haiM / kintu nizcayanayase kevalI jina AtmAko jAnate-dekhate haiM / / 159|| 1 kevalI jinake samaya-samaya jo jJAna pariNAma hotA hai vaha svayaM hotA hai / bAhya padArtha haiM, isalie vaisA jJAna pariNAma hotA hai aisA bhI nahIM hai aura pratisamaya jJAna pariNAma hotA hai isalie vaise bAhya padArtha haiM aisA bhI nahIM hai / pratisamaya bAhya padArtha svayaM haiM aura pratisamaya jJAnapariNAmakA honA svayaM hai / koI kisIke adhIna nahIM hai / isalie jaba paramArthase vicAra kiyA jAtA hai to samaya-samaya jo kevalajJAna pariNAma hotA hai vaha svayaMko jAnanerUpa hI hotA hai / isIko nikhila jJeyoMkI apekSA vyavahArase yoM kaha sakate haiM ki jitanA kucha zeya hai usako jAnanerUpa honA hai| isI tathyako yahA~ para AcAryadevane AtmajJa aura sarvajJa pada dvArA spaSTa kiyA hai| vastutaH dekhA jAya to svayaMko jAnanA hI ' sabako jAnanA hai / ye do nahIM haiM / jaba parako apekSA kathana karate haiM to vaha sabako jAnatA dekhatA hai aisA kahA jAtA hai aura jaba svakI apekSA kathana karate haiM to svayaMko jAnatA-vekhatA hai aisA kahA jAtA hai /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA zeya do prakArakA hai--antaH jJeya aura bahiHjJeya / jJeyako jAnanerUpa svayaM jo jJAnapariNAma huA tatsvarUpa antaH jJeya hai, isa apekSA kevalI jina svayaMko jAnate-dekhate haiM yaha nizcita hotA hai / aura bahiHzeya lokAlokavartI samasta padArtha haiM / ataH usI bAtako jaba inakI apekSA kathana karate haiM taba kevalI jina lokAlokako jAnatA dekhatA hai yaha kahA jAtA hai / vastu eka hai usakA kathana do prakArase kiyA gayA haiM yaha seerat hai / 398 kevalajJAna svayaM ko jAnatA dekhatA hai isakA artha ho yaha hai ki vaha alokasahita lokake samasta padArtho ko pratisamaya yugapat jAnatA-dekhatA hai, kyoMki sabhI padArtha jJAnagata honese kevalajJAna saba padArthoM ko jAnatAdekhatA hai, parasApekSa yaha vyavahAra kiyA jAtA hai / zakA - vastuta yadi jJAna svAzrita hai, parAzrita nahI hai to sasAra avasthA meM indriyo jJAnakI utpatti kyoM mAnI jAtI hai ? samAdhAna - kisI bhI jJAnako utpatti hotI to svaya hI hai, indriyoM se jJAnakI utpatti nahIM hotI, kyoki indriyA~ jar3a hai / isaliye ve cetanake kisI bhI dharmako utpanna karanemeM svayaM asamartha haiM / kevala vivakSita jJAnake sAtha vivakSita indriyakA avinAbhAva dekhakara yaha vyavahAra kiyA jAtA hai ki cakSuse rUpakI upalabdhi huI Adi / zaMkA- kevalI jinake isa prakArake vyavahArako svIkAra karanemeM kyA Apatti hai ? samAdhAna - aisA svIkAra karane para sasAra aura mukta ye do avasthAaiM nahIM bntii| itanA hI nahIM, kisI bhI dravyako paramArthase svasahAya mAnanA bhI nahIM bana sakatA / isaliye yahI mAnanA ucita hai ki apaneapane svabhAvAnusAra jaba jisa dravyakA jo pariNAma hotA hai vaha svayaM hotA hai / sayogakAla meM avinAbhAvasambandhavaza bAhya padArtha mAtra usakA sUcaka hotA hai / zaMkA -- jIva padArtha dravyArthikanayase bhale hI svasahAya rahA Ave | para vaha paryAyArthikanayase bhI svasahAya hai yaha mAnanA ucita nahIM hai ? samAdhAna - dharmAdi dravyoMke samAna jIva padArtha bhI utpAda-vyaya dhovyasvarUpa hai / inameMse dhauvyarUpase vastuko svIkAra karanevAlA dravyArthika naya hai aura utpAda-vyayarUpase vastuko svIkAra karanevAlA
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAmasvabhAvamImAMsA .. 399 paryAyAthikanaya hai| yaha iSTimedase pratyeka dravyako dekhanekI paddhati hai| vastutaH pratyeka vastu akhaNDa eka hai aura pariNAmI-nitya hai, isaliye apane isa svabhAbake kAraNa vaha dhruva rahate hue bhI prati samaya svayaM utpAda-vyayarUpa avasthAko prApta hotA rahatA hai / ataeva jIva padArtha svayaM parAzrita nahIM hai| saMyogake kAlameM prayojanavizeSase parAvayapanekA vyavahAra kiyA jAtA hai| zaMkA-vaha prayojana vizeSa kyA hai jisase jIvameM isa prakArakA vyavahAra kiyA jAtA hai ? samAdhAna--jisa jIvane ajJAnavaza abhI taka apane pRthak ekatvako upalabdha nahIM kiyA aura viSaya-kaSAyase abhibhUta ho rahA hai, usakI, yaha parAzritatA svabhAvase jAyamAna nahIM hai, kintu ajJAnavaza parameM iSTAniSTa buddhikA phala hai, yaha vaha prayojana hai jisako lakSyameM rakhakara saMsArI jIvako parAzrita kahA gayA hai| zaMkA-jo jIva parabhavasambandhI AyukA bandha kara letA hai, usako niyamase usa bhavako dhAraNa karanA par3atA hai yaha eka udAharaNa hai| aisI avasthAmeM sasArI jovako vastutaH parAzrita mAna lenemeM Apatti / nahIM honI cAhiye ? __samAdhAna-jIvazAstrakA aisA niyama hai ki isa jIvako jo lezyA parabhavasambandhI Ayuke bandhameM nimitta hotI hai, maraNake antarmuhUrta pahale tajjAtIya lezyAke honepara hI maraNakara vaha jIva bhavAntarako prApta karatA hai| isase siddha hai ki saMsArI jIva Ayubandhake kAraNa parabhavako nahIM prApta hotA, kintu usakA mukhya kAraNa tajjAtIya lekhyA hI hai| zaMkA-aisA mAnane meM kyA lAbha hai ? samAdhAna-yaha mAnyatA nahIM hai, vastusthiti hai| yaha jIva svayaMkRta aparAdhake kAraNa sasArI banA huA hai aura apane sahaja svabhAvako jAnakara svabhAvake anukUla puruSArtha karanese aparAdhavRttise mukta hotA hai, aisA svIkAra karanA yahI lAbha hai aura yahI mokSakA upAya hai| zakA-kevalI jina chaha dravya aura unakI vartamAna paryAyoMko jAneM / isameM kisIko vivAda nahIM haiN| kintu jo atIta paryAyeM vinaSTa ho gaI haiM, aura bhaviSyatparyAya utpanna nahIM huI haiM, kevalI jina unako bhI jAnate haiM aisA mAnanA yuktiyukta nahIM hai|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA samAdhAna- kintu unakI yaha mAnyatA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki jo saba dravyoMko jAnatA hai vaha unakI trikAlavartI saba paryAyoMko bhI tA hai, kyoMki tInoM kAlakI paryAyoMke tAdAtmyarUpase samuccayakA nAma hI dravya hai, isase jisane sabhI dravyoMko jAnA usane unakI saba paryAyoMko bhI jAnA yaha siddha hotA hai, kyoMki pUre dravyake jAnanemeM usakI tInoMkAla sambandhI paryAyoMkA jAnanA antarnihita hai hI / isa tathyako AcArya amRtacandradevane pravacanasAra gAthA 37 kI tattvapradIpikA TIkAmeM aneka prakArase spaSTa karake batalAyA hai| isake liye eka udAharaNa unhoMne citrapaTakA liyA hai| ve likhate haiM 400 citrapaTo sthAnIyatvAt saMvidaH / yathA hi citrapaTyAmativAhitAnAmanupasthitAnAM vartamAnAnAM ca vastUnAmA lekhyAkAra sAkSAdekakSaNa evAvabhAsante tathA saMvidbhittAvapi / upayukta jJAna citrapaTasthAnIya hai / jaise citrapaTameM atIta, anAgata aura vartamAnakAlIna vastuoMke citra sAkSAt eka samaya meM hI pratibhAsita hote haiM usI prakAra jJAnarUpI bhittime bhI saba dravya aura unakI saba paryAyeM pratibhAsita hotI haiM / isI tathyako ve aura bhI spaSTa karate hue likhate haiM fee sarvajJeyAkArANAM tAdAttrikAvirodhAt / yathA hi pradhvastAnAmanuditAnAM ca vastUnAmAlekhyAkArA vartamAnA eva tathAtItAnAmanAgatAnA ca paryAyANAM jJeyAkArA vargamAnA eva bhavanti / vastusthiti yaha hai ki jitane bhI jJeyAkAra haiM una sabake vartamAnakAlInarUpase pratibhAsita hone meM koI virodha nahIM AtA, kyoMki jaise atIta aura anAgata vastuoMke citra vartamAna hI hai, usI prakAra atIta aura anAgata paryAyosambandhI jJeyAkAra vartamAna hI haiM / isa tathya kI puSTi chadmasthajJAnase bhI hotI hai / chadmasthake jJAnase matijJAna aura zrutajJAna to liye hI gaye haiM, avadhijJAna aura mana. paryaMya jJAnakA bhI grahaNa hotA hai| ye donoM jJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdAke sAtha atIta aura anAgata paryAyoMko bhI jAnate haiM / matijJAna bhale hI yogya sannikarSameM sthita indriyoM dvArA vartamAna viSayako jAnatA hai, para zrutajJAna mAtra vartamAna viSayako hI jAnatA ho aisA nahIM kahA jA sktaa| jo ghaTanA pahale kabhI ho gaI ho usakA khyAla Ane para
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalanAmAMsA... 404. vartamAnameM ho rahI paTanAke samAna usakA pratibhAsa hone lagatA hai| cAhe atIta paryAyeM hoM yA bhaviSyat paryAyeM hoM unake zAnameM pratimAsa vartamAnavata hI hotA hai, kyoMki battIsa aura anAgata viSayako mAnanevAlI jAnaparyAya vartamAna hai, isalie viSayakI apekSA bhale hI viSayako atItaanAgata kahA jAya, parantu unako bartamAnameM jAnanevAle zAnapariNAmako . atIta-anAgata nahIM kahA jA sakatA, isalie pratyama zAna mattIta-banAgata viSayoMko vartamAnabat jAnatA hai yaha svIkAra kiyA gayA hai| 7 kutakAdhita matakA nirasana 1 bahutase manISiyoMkA aisA bhI kahanA hai ki AkAza ananta hai, atIta-anAgata kAla bhI ananta hai| isI prakAra jIva aura pudgala dravya bhI ananta haiN| aisI avasthAmeM kevalajJAnake dvArA yadi una ananta padArthokA pUrA jJAna mAna liyA jAtA hai to una sabako ananta mAnanA nahIM bntaa| yadi unakI isa bAtako aura adhika phailA kara dekhA jAya to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki yadi kevalajJAna saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko yugapat jAnatA hai to na to jIva padArtha hI ananta mAne jA sakate haiM aura na pudgala dravya hI ananta mAne jA sakate haiN| akAzadravya tathA bhUta aura bhaviSyat kAla ananta hai yaha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| 2. unakA yaha bhI kahanA hai ki jaba pratyeka chaha mAsa aura ATha samayame chaha sau ATha jIva mokSa jAte haiM taba eka samaya aisA bhI A sakatA hai jaba mokSakA mArga hI banda ho jaaygaa| saMsArameM kevala abhavya jIva hI raha jaayeNge| yo to jo apane chadmastha jJAnake anusAra anantakI sImA bA~dhanemeM aura kevala jJAnako sAmarthyake niSkarSa nikAlane meM paTa haiM unake dvArA isa prakArake kutarka pahale bhI uThAye jAte the| kintu jabase saba dravyoMkI paryAyeM kramaniyamita (kamabakha) hotI haiM yaha tathya pramukharUpase sabake sAmane AyA hai sabase vartamAnameM bhI aise kutarka una vidvAnoMke dvArA upasthita kiye jAne lage haiM jinake manameM yaha zalya ghara kara gaI hai ki kevalajJAnako saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMkA mAtA mAna, lene para sonagar3hake virodhameM jo hamArI orase hallA kiyA jA rahA hai vaha nirbala par3a jaammaa| ve nahIM cAhate ki bAma janatAmeM sonagaikana prabhAva bar3he, isalie ve kevalajJAnakI sAmarthya para hI ukta prakArake kutarka karane lage haiN|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattvamImAMsA kintu ve isa prakArake kutarka karate hue yaha bhUla jAte haiM ki jainadharmameM tatvaprarUpaNAkA mUla AdhAra hI kevalajJAna hai| usa kevalajJAnake dvArA jAnakara hI kevalI jinane apanI divyadhvani dvArA yaha prarUpaNA kI ki jIba anantAnanta haiM, ve saMsArI aura muktake bhedase do prakArake haiN| pudgala dravya unase bhI anantaguNe haiN| dharma, adharma aura AkAza dravya ekaeka haiN| kAla dravya asaMkhyAta haiM Adi / unhoMne yaha bhI batalAyA ki inamese pratyeka dravyake guNa aura paryAyeM bhI ananta haiN| yaha vastusthiti hote hue bhI una mahAzayoM dvArA vahI kevalajJAna vartamAna samayameM kutarkakA viSaya banAyA jA rahA hai / ise samayakI viDambanA hI kahanI cAhie ki jo kevalajJAnakI sattA hI svIkAra nahIM karate unake dvArA to yaha kahA nahIM jA rahA hai, kintu jo indriyAtIta nirAvaraNa kevalajJAnakI sattA svIkAra karate haiM unakI orase aise kutarka kiye jA rahe haiM yaha Azcarya kI bAta hai| hama yaha to mAnate haiM ki kevalajJAnake saba dravyoM aura unakI saba paryAyoMko jAnanevAlA honepara bhI kramaniyamita paryAyoMkI siddhi mAtra kevalajJAnake AdhArase hI na karake kArya-kAraNa paramparAko dhyAnameM rakhakara bhI kI jAnI cAhiye, jaisA ki hama kramaniyamita paryAyamImAMsA adhyAyameM kara Aye haiN| parantu kevala paryAyoMkI kramaniyamitatA na siddha ho jAya, mAtra isa Darase kevalajJAnakI sAmarthya para hI kutarka karanA ucita nahIM hai, kyoMki jaisA ki hama pahale likha Aye hai ki kevalajJAna eka nirAvaraNa svaccha aura sAMgopAga darpaNake samAna hai| jisa prakAra ukta prakArake darpaNake sAmane jitane padArtha hote hai ve saba usame akhaNDabhAvase pratibimbita hote hai| ThIka yahI svabhAva kevalajJAnakA hai, kyoMki vaha chaha dravya aura unakI saba paryAyoMko pratibhAsita karane meM samartha hai| atIta aura anAgata paryAya paryAya dRSTise vinaSTa aura anutpanna kahI jA sakatI hai, dravyarUpase nhiiN| isalie jaba ki kevalajJAna pratyeka dravyako pUrI tarahase jAnatA hai to usane tIno kAlasambandhI saba paryAyoMke sAtha hI pratyeka dravyako jAnA yaha sutaraoN siddha ho jAtA hai| jAnanekI apekSA atIta-anAgata paryAyeM vartamAnameM jAnI gaI isalie ve vartamAnake samAna hI haiN| jaise kSetrako apekSA meru Adi antarita padArtha kevalajJAnameM pratibhA. sita hote haiM, kSetrakA vyavadhAna honepara bhI isameM koI bAdhA nahIM aatii|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalakAnasvabhAvamImAMsA vaise hI kAlako apekSA mantarita padArtha mo kevalajJAnameM pratyakSa pratibhAsita hote haiM isameM bhI koI bAdhA nahIM AtI / yadi mAna kSetrako apekSA anta- : ritapadAyoMko jAna sakatA hai to vaha kAlakI apekSA antarita padArthoMko kyoM nahIM jAna sakatA, arthAta avazya jAna sakatA hai| 'chapasyoMke parokSa bAnase bhI isakI puSTi hotI hai| yadi aisA na mAnA jAya to smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAnajJAnako siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki atIta paryAyoMkA saMdhAraNa karanepara hI ye saba jJAna utpanna hote haiN| yadi vartamAna samayameM atIta paryAya lakSyameM na Ave to ina jJAnoMkI utpatti kaise ho sakegI, arthAt nahIM ho skegii| isase siddha hai ki jaba hama chapasthoMkA jJAna atIta aura anAgata paryAyoMke jAnane meM , samartha hai taba kevalajJAnako aisI sAmarthyavAlA mAnane meM Apatti hI kyA ho sakatI hai| vastusthiti yaha hai ki kevalajJAnakI pratyeka samayameM jo paryAya hotI hai vaha akhaNDa jJeyarUpa pratibhAsako lie hae hI hotI hai aura jJAnakA svabhAva jAnanA honeke kAraNa kevalajJAna apanI usa paryAyako samayabhAdase jAnatA hai, isalie kevalajJAnI apane isa zAna pariNAma dvArA chaha dravya aura unakI saba paryAyoMkA jJAtA honese sarvajJa saMzAko dhAraNa karatA hai| darpaNa aura jJAnameM yaha antara hai ki darpaNameM anya padArtha pratibimbita to hote haiM, parantu vaha unako jAnatA nhiiN| kintu kevalajJAnameM anya ananta jar3a-cetana sabhI padArtha apane-apane zaktirUpa aura vyakarUpa sabhI AkAroMke sAtha pratibhAsita bhI hote haiM, aura vaha unako jAnatA bhI hai, isaliye kevalajJAnane AkAzakI anantatAko jAna liyA, yA tInoM kAloMkI anantatAko jAna liyA, ataH unako ananta mAnanA ThIka nahIM, yaha prazna hI nahIM uThatA, kyoMki jo padArtha jisarUpameM haiM usIrUpameM ve kevalajJAnameM pratibhAsita hote haiM aisA niyama hai| isI tathyako zaMkA-samAdhAnapUrvaka spaSTa karate hue AcArya akalaMkadeva tattvArthavAtika a05 sU09 meM likhate haiM anantatvAvaparijJAnamiti cet ? na, atizayazAnadRSTatvAn / syAdetat * 'sarvazenAnantaM paricimma bA aparicchinnaM vA / yadi parinniM upalabmAvasAnatvAt anantasvamasya hIpate / acAparicchinnam, tatsvarUpAnavayoSAta sarvazatvaM sthAt ? sanna, ki kAraNam ? atizayazAmadRSTatvAt / bhattaskelinA jAna
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 jainatasvamImAMsA mAvika atizayavat anantAmantaparimANaM tena tadanantamabudhyate sAkSAt / sadupade zAditararanumAneneti na sarvajJatvahAniH / na ca tena paricchinnamityarthaH sAntam, anantanAnantamiti jJAtatvAt / AkAzake pradeza ananta haiM, isaliye unakA jJAna nahIM ho sakatA, aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki sAtizayajJAnake dvArA usakI banantatAjJAta hai| zaMkA-sarvajJane anantako jAnA yA nahIM jaanaa| yadi jAna liyA to anantakA avasAna (chora) upalabdha ho jAnese anantakI anantatAkI hAni hoto hai aura yadi nahIM jAnA to anantake svarUpakA jJAna nahIM honese sarvajJatAkI hAni hotI hai| samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki atizayajJAnake dvArA sarvajJa anantako jAnate haiN| jo yaha kevaliyoMkA jJAna hai vaha kSAyika, atizayasahita aura anantAnanta parimANavAlA hai, isaliye vaha (jJAna) anantako sAkSAt jAnatA hai| tathA sarvajJake upadezase dUsare manuSya anumAnase jAnate haiM. isaliye sarvajJatvakI hAni nahI hotI / tathA sarvajJane anantako jAna liyA isaliye artha sAnta nahIM hai, kyoMki jJAna svayaM anantarUpa hai, isaliye usake dvArA artha ananta hai yaha jJAta ho jAtA hai / __yahA~ jo kucha kahA gayA hai usakA sAra yaha hai ki kisI vastukA anta usakI uttarottara hAni honese hI hotA hai, jAnanese usakA anta nahIM hotaa| jJAnakA to kAma hai ki jo jisarUpameM hai use usIrUpameM jaane| ekako ekarUpameM jAne, saMkhyAtako saMkhyAtarUpameM jAne, asaMkhyAtako asaMkhyAtarUpame jAne aura anantako anantarUpameM jaane| jo jisarUpameM avasthita hai usako usIrUpameM jAna liyA isaliye artha ho gayA aisA nahIM hai / dravyapramANAnugama / saMkhyAprarUpaNA ) meM pratyeka gaNasthAna aura mArgaNAsthAnameM jovoMko saMkhyAkA nirdeza karate hue zrI SaTakhaNDAgamame jisa guNasthAna yA mArgaNAsthAnameM jIvoMko saMkhyA ananta hai usakA kAlakI apekSA nirdeza karate hue batalAyA hai ki ananta kAlake dvArA bhI yadi isa guNasthAna yA mArgaNAsthAnavartI jIvoMkI saMkhyAko uttarottara kama karate jAyeM to bhI usakA anta prApta honA sambhava nahIM hai, isaliye isa guNasthAna yA mArgaNAsthAnavI jIvoMkI saMkhyA ananta hai| zrI dhavalAjI prathama pustakake antame zaMkA-samAdhAna karate hue
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... kevalagAnasvamAnamImAMsA. 405'. basalAyA hai ki manAvikAlase aba taka jitane jIva muka hue, saMsAra rAzimese usane jIvoMke kama honepara bhI saMsAra rAzi pUrvavat anantAnanta banI huI hai| pramANameM yaha vacana paryApta hogA- ..... - eNigovasarIre dambamANado divaa| sidehi aNaMtagumA samveNa vivIdakAleNa // . . nigoda jIvoMke eka zarIrameM sarvazadevane siddhoMse aura pUre atIta kAlase anansaguNe jIva dekhe haiN| kahIM-kahIM zAstrakAroMne ardhapudgala parivartanakAlakA pramANa ananta batalAyA hai| isapara zaMkA-samAdhAna karate hae mUlAcAra (AcArAMga) kI TIkAmeM likhA hai ki ardhapudgala parivartanakAlakA vAstavika pramANa asaMkhyAta hI hai, ananta nhiiN| ananta to usa pramANakA nAma hai jisameM se uttarottara hAni honepara bhI kabhI usakA anta nahIM prApta hotaa| ___ isa prakAra ukta Agama pramANoMke prakAzameM hama jAnate haiM ki chaha mAha ATha samayameM 608 jIvoMke mokSa jAnepara bhI na to ananta saMkhyApramANa saMsAra rAzikA hI kabhI anta prApta hotA hai aura na hI kevalajJAnake dvArA anantakA jJAna ho jAnemAtrase vaha apane aparicchinna pramANako chor3akara paricchinna pramANavAlI ho jAtI hai| jJAnakA kAmamAtra itanA hai ki jo jisarUpameM hai usako usIrUpameM jaane| dekho, kevalajJAnakI aisI aparimita sAmarthya hai ki vaha chaha dravya aura unakI trikAlavartI paryAyarUpa jitanA bhI bahiH ya hai use apane jJAnapariNAmameM antarlIna karake pRthaka-pRthaka rUpase pratyakSa jAnatA hai| bAhya aura Abhyantara aisA koI pratibandhaka kAraNa nahIM rahatA jo usakI isa sAmarthyakA vyAghAta karanemeM saphala ho ske| isake liye hameM dvirUpavargadhArAke prasaMgase trilokasArameM varNita kathana para dRSTipAta karanA cAhiye / jaba do aMkako Adi kara uttarottara varga karate hue pravAharUpase utpanna huI rAziyoMkA vicAra kiyA jAtA hai taba vaha dvirUpavargadhArA kahalAtI hai| jaise 2 kA varga 242-4 hotA hai au 4 kA varga 444 = 16 hotA hai / isa prakAra uttarotara varga karate hue utpanna huI rAziyoMkA vicAra virUpavargadhArAmeM kiyA jAtA hai| isI prasaMgase usa antima rAzikA mI nirdeza kiyA gayA hai jahA~ jAkara dvirUpavargadhArAko antima vikalpa prApta hotA hai aura baha rAzi hai pratyeka samaya meM honevAle kevalajJAnake anantAnanta vimaagprticched| .
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 jainatattvamImAMsA pratyeka dravya yA guNakI pratyeka samayameM jo paryAya hotI hai vaha yadyapi / akhaNDa aura eka hI hotI hai| para Age-pIche honevAlI paryAyoMke tAratamyako dhyAnameM rakha kara buddhise vicAra karane para vaha pUrva paryAyase kitane aMzameM bar3I yA choTI hai yaha avibhAga praticchedoMke dvArA jAnA jAtA hai| isa prakAra pratyeka paryAyameM tAratamyako lakSita kara jo jaghanya azakI kalpanA kI jAtI hai usakA nAma avibhAgapraticcheda hai| isa dRSTise samasta jJeyako sAmane rakha kara kevalajJAnakA vicAra karate haiM to vidita hotA hai ki jitane bhI zaya haiM unase kevalajJAna apane avibhAga praticchedoM (jAnaname samartha paryAyazaktya ) kI apekSA anantaguNA hai| trilokasArake dvirupavargadhArA prakaraNameM isI tathyako isa prakAra spaSTa karake batalAyA gayA hai tiviha jahaNNANata vaggasalAdalachidI sagAdipada / jIvo poggala kAlA seDhI AgAsa tappadaraM // 69 / / dhammAdhammAgurulaghu igajIvassAguruladhussa hoti tdo| suhamANi apuNNaNANe avare avibhAgapaDicchedA / / 70 // avarA khAiyaladdhI vaggasalAgA tado sgchidii| aisagachappaNaturiya tadiyaM vidiyAdi mUlaM ca / / 71 // saimAdimulavagge kevalamata pamANajeThamiNa / varakhaiyaladdhiNAmaM sAvaggasalA have ThANaM // 72 / / dvirUpa vargadhArAmeM uttarottara vargarUpa sthAnoMke kramameM tIna prakArake jaghanya anantarUpa vargasthAna utpanna hote hai| usake bAda jIvarAzi sambandhI vargakSalAkA adhaccheda aura prathama vargamUla utpanna hotA hai| usake bAda prathama vargamUlako prathama vargamUlase guNA karane para jIvarAzi utpanna hotI hai| pazcAt jIvarAzise ananta vargasthAna Age jAne para pudgalarAzi utpanna hotI hai| isI prakAra uttarottara ananta ananta vargasthAna Ane jAne para kramase kAlake samaya, zreNirUpa AkAza utpanna hotA hai| pazcAt jagacchreNiko jagacchaNise guNA karane para jagatapratara utpanna hotA hai| usake bAda ananta vargasthAna Age jAne para dharma-adharma dravyake agrarulaghu avibhAgapraticcheda utpanna hote haiN| unase ananta vargasthAna Age jAne para eka jIvake agurulaghu avibhAgapraticcheda utpanna hote hai| usase ananta vargasthAna Age jAne para sakSma nigoda lavdhyaparyAptaka jIvake jaghanya paryAyajJAnake avibhAgapraticcheda utpanna hote haiN|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalamAnasvabhAvamImAMsA, 407 . unase mananta vargasthAna mAge jAnepara niyaMca avirata samyagdRSTike jaghanya kSAyika lakSike. avibhAgapraticcheda utpanna hote haiN| usake bAda vargazalAkA Adike kramase Age jAne para kevalajJAnake aca chedoMkA kramase AThavA~, sAtavA, chaThA, pAMcavA, cauthA, tIsarA, dUsarA aura pahalA vargamala utpanna hotA hai| pazcAt isa prathama vargamUlako prathama vargamUlase guNA karane para kevalajJAnake abaccheda utpanna hote haiN| yahI utkRSTakSAyikalabdhi hai tathA yahI dvirUpa vargadhArAkA antima sthAna hai| ___ isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki lokameM aisA koI padArtha nahIM hai jo kevalajJAnake viSayake bAhara hai| usakA mAhAtmya aparimita hai| isI mAhAtmyako spaSTa karate hue AcArya kundakunda pravacanasArameM kahate haiM jo Na vijANadi jugavaM atthe tikkAlige. tihuvaNatthe / gAI tassa Na sakkaM sapajjayaM davyamegaM vA // 48 // davvaM aNaMtapajjayamaNatANi damvajAvANi / Na vijANadi jadi jugavaM kidha so samvANi jANAdi / / 49 // jo tIna loka aura trikAlavartI padArthoko yugapat nahI jAnanA, vaha samasta paryAya sahita eka dravyako nahIM jAna sktaa| isI prakAra jo ananta paryAya sahita eka dravyako tathA ananta dravya samUhako yadi yugapat nahIM jAnatA to vaha sabako kaise jAna sakegA // 48-49 / / ___ yaha eka aisA pramANa hai jisase isa tathyakI puSTi hotI hai ki jo apanI samagra paryAyasahita svayaM ko pUrI tarahase jAna letA hai vaha aloka sahita tIna loka aura trikAlavartI samasta padArtho ko jAnane meM pUrI tarahase samartha hai| isaliye jo mahAzaya apane chapasthajJAnake bala para yaha kalpanA karate haiM ki kevalajJAna vartamAna paryAyoMko to samagra bhAvase jAnatA hai, atIta aura anAgata paryAyoMko vaha mAtra zaktirUpase hI jAnatA hai unakI yaha kalpanA sutarA~ khaNDita ho jAtI hai| vizeSu kimadhikam / kucha mahAzaya yaha bhI pracArita karate rahate haiM ki kevalajJAnameM anAgata paryAyeM niyata kramase hI pratibhAsita mAna lI jAya to isase eka to ekAnta niyativAdakA prasaMga AtA hai dUsare Age kiye jAnevAle kAryoke lie puruSArtha karanekA koI prayojana hI nahIM raha jaataa| isaliye anAgata paryAyoMke viSayameM yahI mAnanA ucita hai ki aba jaisI sAmagrI milatI hai, kArya usoke anusAra hotA hai aura kevalajJAna bhI aisA hI jAnatA hai|
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvamImAMsA dekhanA yaha hai ki una mahAzayoMkA yaha kahanA kahA~ taka tarkasaMgata hai, kyoMki unake isa kathanako svIkAra karane para pUrI kI pUrI tatvavyavasthA gar3abar3A jAtI hai, kyoMki unake isa kathanako svIkAra karane para eka to vastugata yogyatAkA abhAva mAnanA par3atA hai jo yuktiyukta nahI hai / jo bhI kArya hotA hai vaha vastugata yogyatAke anusAra hI hotA hai ise samantabhadra Adi sabhI AcAryoM ne dRr3hatAse svIkAra kiyA hai / yadi AcArya samantabhadra racita AptamImAMsAkI 'buddhipUrvApekSAyAm' isa kArikA para hI dhyAna diyA jAya to mAlUma par3egA ki unhoMne jovake pratyeka kAryake prati puruSArthaM aura deva ( yogyatA' ) ko gauNa mukhyabhAvase svIkAra kara prakArAntarase puruSArthake sAtha samyak niyatikA hI samarthana kiyA hai| 408 dUsare ina mahAzayoMke ukta kathanako svIkAra karanepara kAryoM ke prati puruSArtha ke lie bhI koI sthAna nahIM raha jAtA, kyoMki jaba unake matAnusAra aniyamase sAmagrIkI prApti svIkAra kara usake adhIna kArya kI utpatti mAnI jAtI hai taba puruSArthako mAnanekI AvazyakatA hI nahIM raha jAtI / parantu unakA yaha mAnanA bhI yukti-yukta nahIM hai, kyoMki jIvoMke yogase jo bhI kArya hotA hai usameM kahIM mukhyarUpase aura kahIM gauNarUpase puruSArtha hai hI isakA bhI samantabhadra Adi sabhI AcAryoM ne dRr3hatA se samarthana kiyA hai yaha 'buddhipUrvApekSAyAm' isI kArikAse spaSTa ho jAtA hai / isalie yahI siddha hotA hai ki pratyeka kArya hotA to vastugata yogyatA anusAra hI hai / aura jisa samaya yogyatAnusAra jo kArya hotA hai usa samaya apanI-apanI sunizcita yogyatAnusAra anya sAmagrIkA yoga bhI milatA hai / kathaname gauNa - mukhyabhAva ho sakatA hai, para vastusthiti yahI hai / isaliye bhaviSyakAlIna paryAyoMkA honA apane-apane kAlameM sunizcita hone se kevalajJAna unako sunizcita rUpameM hI jAnatA hai yaha siddha ho jAtA hai / mAnA ki kevalajJAna mAtra jAnatA hai aura sakala padArtha usake zeya haiM, isaliye kevalajJAnase jaisA jAnate haiM, mAtra isI kAraNa padArtho kA besA pariNamana nahIM hotA, kyoMki kevalajJAna jJApaka hai, kAraka nahIM / padArthoM kA pariNamana apanI apanI kArya-kAraNaparamparAke anusAra hI hotA 1. yahA~ yogyatA padase dravya-paryAya ubhayarUpa yogyatA lI gaI hai /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura una padArthoM kA asA pariNamana hotA hai, kevalazAna usI rUpameM jAnatA hai| kevalajJAna unheM pariNamAtA ho yaha bhI nahIM hai, aura ye parigamana karate haiM, isa laye kevalajJAna jAnatA hai yaha bhI nahIM hai, kyoMki yahA~ " pratyeka padArtha apane pariNAmanA karane meM svatantra hai, vahAM kevalamAna unako jAnane meM svatantra hai| isase yaha avazya hI phalita hotA hai ki pratyeka vastukA jaisA pariNamana hotA hai, usI prakAra kevalajhAna jAnatA hai| / isIko dUsare zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki jisa prakAra kevalajJAna bAnatA hai, usI prakAra pratyeka vastukA pariNamana hotA hai| isIliye phalitArtha rUpameM bhaiyA bhagavatIdAsane jo yaha vacana kahA hai jo jo dekho vItarAgane so so hosI vIrA re / ___ anahonI kabahu~ ma hosI kAhe hota adhorA re // so ThIka hI kahA hai| samyagdRSTikI aisI hI zraddhA hotI hai| tabhI usake jIvanameM vastusvabhAvakI hada pratItike sAtha kevalajJAna svabhAvakI pratIti dRDhamUla hokara vaha usake utthAnameM sahAyaka banatI hai| hameM vastusvabhAvako dRr3ha pratItike sAtha paryAyarUpameM aise kevalajJAna svabhAvakI zIghra hI prApti hoo yahI kAmanA hai|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa upAdAna-nimittasaMvAda ___ [ bhaiyA bhagavatIdAsa jI] maMgalAcaraNapUrvaka upAdAna-nimittasaMghAva kayanako pratikSA pAda praNami jinadevake eka ukti upajAya / upAdAna aru nimittako kahe saMvAda banAya // 1 // jinendradevake caraNoMko praNAmakara tathA eka uktiko upajAkara upAdAna aura nimittakA saMvAda banAkara kahatA huuN||1|| pUchata hai koU tahA~ upAdAna kiha nAma / kaho nimisa kahiye kahA kabake haiM iha ThAma // 2 // saMvAdake prArambhameM koI pUchatA hai ki upAdAna kisakA nAma hai aura batalAo nimitta kise kahate haiN| ye donoM isa lokameM kabake haiN||2|| samAdhAna upAdAna nija zakti hai jiya ko mUla svabhAva / / hai nimitta parayoga tai banyo anAdi banAva / 3 / / upAdAna apanI zaktikA nAma hai, vaha jIvakA mUla svabhAva hai tathA para saMyogakA nAma nimitta hai| ina donoMkA yaha banAva anAdikAlase bana rahA hai // 3 // nimittako gorase prazna nimitta kaha mokoM sabai jAnata hai jagaloya / tero nAva na jAna hI upAdAna ko hoya // 4 // nimitta kahatA hai ki jagake saba loga mujhe jAnate hai, parantu upAdAna kauna hai isa prakAra terA nAma bhI koI nahIM jAnate // 4 // upAdAnako orase uttara upAdAna kahai re nimitta tU kahA karai gumAna / mokoM jAne jIva ve jo hai samyakbAna // 5 //
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ . upAdAna-nimittasaMvAda .. 451 , upAdAna kahatA hai he nimita! hU~ kyA gumAna karatA hai, jo jIva samyagdRSTi haiM ve mujhe jAnate haiM // 5 // . . , . . . . . . bimitakI orane prazna kaha jIva saba jagata ko jo nimitta soI hoya / upAdAnakI bAta ko pUche nAhIM koya // 6 // jagatake saba jIva kahate hai ki jo (jaisA) nimitta hotA hai vahI ... (vaisA hI) kArya hotA hai / upAdAnakI bAtako koI nahIM pUchatA // 6 // upAdAnako bIrale uttara upAdAna bina nimitta tU kara na sake ika krANa / kahA bhayo jaga nA lahaM jAnata hai jinarAja // 7 // upAdAnake binA he nimitta ! tUM eka bhI kArya nahIM kara sktaa| ise jagata nahIM dekhatA to kyA huA, yaha saba jinarAja jAnate haiN|||7|| [ yahA~para nimittameM kartRtvakA Aropakara kavivarane upAdAnake dvArA yaha kahalAyA hai ki upAdAnake binA he nimitta ! tUM eka bhI kArya nahIM kara sktaa| nimitako morase prazna zA) deva jinezvara guru yatI aru jina Agama saar| iha nimitta te jIva saba pAvata hai bhavapAra // 8 // jinezvara deva, digambara guru aura utkRSTa jinAgama ina nimittoMse saba jIva isa lokameM saMsArase pAra hote haiM // 8 // upAdAnakI orase uttara yaha nimitta isa jIva ke milyo anantIvAra / upAdAna palaTayo nahIM to bhaTakyo saMsAra // 9 // ye nimitta isa jIvako anantavAra mile hai kintu upAdAna nahIM palaTA, ataH saMsArameM bhaTakatA rahA // 9 // nimitako morase prazna ke kevali ke sAdhuke nikaTa bhavya jo hoy| so kSAyika samyak sahai yaha nimitta bala joya // 10 // yA to kevalI bhagavAna ke nikaTa yA sAdhu (zrutakevalI) ke nikaTa
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . MMA " jainatatvamImAMsA / so bhavya jIva hotA hai vaha kSAyika samyaktvako prApta karatA hai, ise nimittakA bala jAnanA cAhie // 10 // upAcAnakI orase uttara kebali aru munirAja ke pAsa rahe bahu loya / 4 jAko sulaTayo dhanI kSAyika tAkoM hoya // 11 // kevalI bhagavAn aura munirAjake pAsa bahutase loga rahate hai, parantu jisakA AtmA sulaTa jAtA hai use kSAyika samyaktva hotA hai // 11 // nimisakI orase prazna hisAdika pApani kiye jIva narkameM jAhiM / jo nimitta nahiM kAma ko to ima kAhe kahAhiM // 12 // jo nimitta kAryakArI nahIM hai to yaha kyoM kahA jAtA hai ki hiMsAdika pApa karanese jIva narakameM jAte haiM / / 12 / / upAdAnako orase uttara himAmeM upayoga jahA rahe brahmake rAca / teI narkameM jAta hai muni nahiM jAhi kadAca / / 13 / / jahA~ AtmAkA upayoga hiMsAmeM ramamANa hotA hai vahI narakameM jAtA hai, muni ( bhAvamuni ) kadApi narakameM nahIM jAte // 13 // nimittako orase prazna ka dayA dAna pUjA kiye jIva sukhI jaga hoya / My jo nimitta jhUThI kaho yaha kyo mAne loya // 14 // dayA, dAna aura pUjA karanese jIva jagame sukhI hotA hai| yadi nimittako jhUThA kahate ho to loga ise kyoM mAnate haiM // 14 // upAbAnakI orase uttara dayA dAna pUjA bhalI jagata mAhiM sukhakAra / jahaM anubhavako mAcaraNa taha yaha bandha vicAra // 15 // dayA, dAna aura pUjA bhalI hai tathA jagatameM sukhakI karanevAlI hai| kintu jahA~ para anubhavake AcaraNakA mahApoha karate haiM usa apekSA vicAra karane para yaha bandharUpa hI hai aisA jAnanA cAhie / / 15 / / [ dayA, dAna aura pUjAdirUpa rAgAMza sAMsArika sukhakA kAraNa bhale
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ raka ho ho, parantu sAnumavarUna mAcaraNako simeM vaha jagamakA hI kAraNa hai . ' yaha uka kavanakA sAtparya hai| .. milako borase prAna . yaha to bAla prasiddha hai soca dekha ura mAhi / / naradehIke nimitta vina priya mukti na jAhi // 1 // yaha bAta prasiddha hai. ki manuSya dehake nimitta binA jIva muktiko nahIM prApta hotA, so kyoM ? ise tUM ( upAdAna ) apane manameM vicAra kara dekha // 16 // upAdAnakI orase uttara deha pIjarA jIvako roka zivapura jAta / upAdAnakI zakti soM mukti hota re bhrAta // 17 // he bhAI! deharUpI piMjarA jIvako zivapura jAnese rokatA hai' mAtra 'upAdAnakI zaktise mokSa hotA hai // 17 // nimitakI morase prazna upAdAna saba lIva paM rokanahArI kauna / jAte kyo nahiM munimeM bina nimisake hona // 18 // upAdAna to saba jIvoMmeM hai, unheM rokanevAlA kauna hai ? jaba binA nimittake mukti hotI hai to phira ve mokSameM kyoM nahIM jAte // 18 // upAbAnakI borase uttara upAdAna su anAdhiko ulaTa rahyo jagamAhi / sulaTata hI sUbe caleM siddhalokako jAMhi // 19 // jagatameM upAdAna anAdikAlase ulTA ho rahA hai, usake sulaTate hI vaha sIdhe (sacce) mArgapara calane lagatA hai aura sitalokako jAtA mimilakI borase prazna kahuM anAdi bina nimitta hI ulaTa rahyau upayoga / aisI bAta na saMbhava upAzana ! tuma boma // 20 // 1. deha piMjarA jIvako rokatA hai yaha vyavahAra kathana hai| bAzaya yaha hai *ki jIva zarIrakI bora kAya karake zarIramamatva dvArA sthaya vikArameM ruka jAtA hai taba vehapibArA jIvako bokatA hai aisA upacArase kahA jAtA hai|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatasvamamAMsA anAdikAlase kahIM binA nimittake hI upayoga ulTA ho rahA hai ? aisI bAta he upAdAna ! tumhAre lie yogya nahIM hai ||20|| upAdAnakI orase uttara 414 unya ho rahA hai| upAdAna kahai re nimitta / hama pai kahI na jAya / aisI hI jina kevalI dekhe tribhuvana rAya // 21 // upAdAna kahatA hai hai nimitta ! vaha bAta merI kahI huI nahIM hai / tIna lokake svAmI kevalI jinendrane isI prakAra dekhA hai ||21|| fafelako orase prazna jo dekhyo bhagavAnane so hI hama tuma saMga samAdhike balI / jo bhagavAn ne dekhA hai vahI saca hai kintu hamArA aura tumhArA sambandha anAdikAla se ho rahA hai, isaliye apana donoMmeMse balavAn kise kahanA / donoM samAna haiM aisA to mAna lo ||22|| [ nimittake kahane kA tAtparya yaha hai ki jaba hamArA aura tumhArA anAdikAla se sambandha ho rahA hai to kevala svayaMko balavAn nahIM kaha sakate / kArya utpattimeM donoMkA sthAna barAbara hai / ] 714 sAMco Ahi / kahoge kAMhi ||22|| hI jo upajata binasata rahe balI kahAte soya ||23|| upAdAna kahatA hai ki jisakA nAza nahIM hotA vaha balavAn hai / jo utpanna hotA hai aura vinAzako prApta ho jAtA hai vaha balavAn kaise ho sakatA hai ||23|| jIvana upAdAnakI orase uttara / upAdAna kaha~ vaha balI jAkI nAza na hoya / * nimitakI orase uttara upAdAna ! tuma jora ho to kyo leta ahAra / para nimitta ke yoga soM jIvata saba saMsAra ||24|| he upAdAna ! yadi tuma balavAn ho to AhAra kyoM lete ho ? saba saMsArI jIva para nimittake yogase jIte haiM ||24|| upAdAnakI orase uttara jo ahAra ke joga soM jIvata he janamAhi / to vAsI saMsAra ke marate koU nAhi // 25 //
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAyAna-nimittasaMvAda 415. padi thAhArake yobase apasameM sababIka jIte hai to saMsAravAsI koI bhI jIva nahIM maratA // 25 // nimitako borakhe prazna vAsasa sUra soma maNi, agni ke nimitta lakheM ye nain| / aMgAra meM kita gayo upAvAna duga dena // 26 // ye netra sUrya, candramA, maNi ora atimililo khAne haiN| yadi binA nimittake dekhA jA sakatA hai to dRSTi pradAna karanevAlA upAsanA andhakArameM kahA~ calA jAtA hai // 26 // upAdAnakI orate uttara sura soma maNi amni jo kare aneka prakAza / nainazakti bina nA lakhe aMdhakAra sama bhAsa // 21 // sUrya, candramA, maNi aura agni aneka prakArakA prakAza karate haiM tathApi dekhanekI zaktike binA vikhalAI nahIM detA, saba andhakArake samAna bhAsita hotA hai ||27|| nimitako borase prazna kina jaba nih kahai nimitta ve jIva ko mo bina jagake mAhiM / ti sabai hamAre vaza pare hama bina mukti na jAhiM // 28 // nimitta kahatA hai ki jagatmeM ve jIva kauna haiM jo mere binA hoM? saba jIva hamAre vaza par3e hue haiM / mere binA mokSa bhI nahIM jAte // 28 // upAsanakI morase uttara upAdAna kaha re nimitta ! aise bola ma bola / toko taja nija bhajata hai te hI kareM kilola // 29 // upAdAna kahatA hai ki he nimitta ! aisI bANI mata bola / jo tujhe tyAgakara apane AtmAkA bhavana karate haiM ve hI kilola karate haiM-1 ananta sukhakA bhoga karate hai // 29 // nimitakI aorate prAna Mos kaha nimitta hamako taje te kase ziva jAmAlA .. . paMca mahAvata pragaTa hai aura i. kriyA viSayAta // 30 // kI nimitta kahatA hai ki jo hamArA tyAgakara dete haiM ke moma kaise jA . Amarpajamaar
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenatattvamImAMsA sakate haiM ? muktike lie nimittarUpase pA~ca mahAvata to pragaTa haiM ho aura .. dUsarI kriyAe~ bhI prasiddha haiM // 30 // upAdAnakI borase uttara paMca mahAvata joga traya aura sakala vyvhaar| parako nigitta khapAyake taba pahuMce bhava pAra // 31 // pAMca mahAvrata, tIna yoga aura sakala vyavahArarUpa jo paranimitta hai use khapA karake hI yaha jIva saMsArase pAra hotA hai // 31 // / [yahA~para pAMca mahAvrata AdirUpa bAhya vyApArase cittavRtti haTAkara | antardRSTi honA hI nimittoMko khapA denA hai| ] nimittako orase prazna se kaha nimitta jagameM baDayau moteM baDo na koya / - tIna loka ke nAtha saba mo prasAda se hoya // 32 // A nimitta kahatA hai ki jagatmeM maiM bar3A hU~, mujhase bar3A koI nahIM hai, " jo-jo tIna lokake nAtha hote haiM ve saba mere prasAdase hote haiM // 32 / / tImatIka upAdAnako orase uttara upAdAna kahai tU kahA cahu~ gatimeM le jAya / to prasAda teM jIva saba duHkhI hohiM re bhAya // 33 / / upAdAna kahatA hai ki tUM kauna hai ? tUM ho to cAroM gatiyoMmeM le jAtA hai / he bhAI ! tere hI prasAdase saba jIva dukhI hote haiM // 33 // nimittAdhIna dRSTi honese yaha jIva cAroM gatiyoMmeM paribhramaNa karatA hai aura ananta dukhoMkA pAtra hotA hai yaha dikhalAneke lie yahA~ para ye kArya vyavahAranayase nimittake kahe gaye hai] hI nimittakI orase prazna ? kaha nimitta jo dukha sahai so tuma hamahi lagAya / sulI kauna se hota hai tAko dehu batAya // 34 // nimitta kahatA hai ki jIva jo dukha sahatA hai usakA doSa tuma hamI para lagAte ho / kintu kisa kAraNase jIva sukhI hotA hai usa kAraNako bhI to batalAmo // 34 //
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAyAna-nimittasaMvAda 17 ', 'umAko ra jo sukha ko tUM sukha kaha so sukha to sukha naahiN| ye sukha dukha ke mUla hai sula avinAzI mAhiM // 35 // jisa sukhako sukha kahatA hai vaha sukha sukha nahIM hai| ye sAMsArika sukha dukhake mUla (kAraNa) haiN| saccA sukha avinAzI AtmAko prAptimeM hai // 35 // nimitako orase prAna .. ninance avinAzI ghaTa ghaTa base sukha kyoM vilasata naahiN| Tantrt zubha nimitta ke yoga vina pare pare vilalAhiM // 36 // avinAzI AtmA ghaTa-ghaTameM nivAsa karatA hai phira sukha prakAzameM kyoM nahIM aataa| zubha nimittakA yoga na milanese pare pare bilalAte hai arthAt dukhA hote haiM // 36 // upAdAnako borase uttara zubha nimitta isa jIva ko milyo kaMDa bhvsaar| 4 ika samyagdarza bina bhaTakata phiyo gaivAra // 37 // isa jIvako zubha nimitta kaI bhavoMmeM mile, parantu eka samyagdarzanake binA yaha mUrkha huA bhaTaka rahA hai // 37 // nimitako orale prazna Emain samyagdarza bhaye kahA tvarita mukti meM jaahiN| kA Age dhyAna nimitta hai se ziva ko pahu~cAhiM // 38 // samyagdarzana honese kyA jIva zIghra hI mokSameM cale jAte haiM ? Age dhyAna nimitta hai / vaha mokSameM pahuMcAtA hai // 38 // upAdAnakI borase uttara chora dhyAna kI dhAraNA bhora yoga kI rIta / tori karma ke bAla ko ora laI ziva prIta // 39 // jo jIva dhyAnakI dhAraNAko chor3akara aura yogakI paripATIko mor3akara karmaka jAlako tor3a dete haiM ve mokSase prIti mor3ate haiM arthAt mokSa . jAte haiM // 32 //
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 jainatatvamImAMsA nimitako hArameM upAdAnako jota taba nimitta hAryo tahA~ aba nahiM jora basAya / upAdAna zivaloka meM pahu~cyo karma khapAya // 40 // taba vahA~ nimitta hAra jAtA hai| aba usakA kucha jora nahIM cltaa| aura upAdAna kokA kSayakara zivalokameM pahuMca jAtA hai // 40 // upAdAna jItyo tahA nija bala kara parakAsa / sukha ananta dhruva bhogave aMta na varanyo tAma // 41 // usa avasthAke honepara apane bala (vIrya) kA prakAza kara upAdAna jIta jAtA hai aura usa ananta zAzvata sukhakA bhoga karatA hai jisakA anta nahIM kahA gayA hai // 41 // antima niSkarSa upAdAna aru nimitta ye saba jIvana pai vIra / jo nija zakti saMbhAra hI so pahu~ce bhavatIra // 42 // upAdAna aura nimitta ye sabhI jIvoMke haiM, kintu jo vora apano zaktiko samhAla karate hai ve saMsArase pAra hote haiM // 42 // upAdAnako mahimA 'bhaiyA' mahimA brahma kI kaime varanI jAya / vacana agocara vastu hai kahi vo vacana batAya // 43 / / he bhAI ! brahma (AtmA) kI mahimAkA kaise varNana kiyA jAya ? vacana-agocara vastu hai, usako vacana banAkara kahI hai // 43 // saMvAdakA phala upAdAna aru nimitta ko sarasa banyau saMvAda / samadRSTi ko sarala hai mUrakha ko bakabAda // 44 // upAdAna aura nimittakA yaha sarasa saMvAda banA hai| yaha samyagdRSTike lie sarala hai| parantu mUrkha (ajJAnI) ke lie bakavAda pratIta hogA / / 44 // 1 'bhaiyA' yaha kavivarako svayaMkI upAdhi hai| ve isa dohemeM apaneko sambodhita karake kaha rahe hai /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAna - nimittasaMvAda saMdakI prAmANikatAkA nirdeza jo jAne guNa brahma ke so jAne yaha bheda | sAkha jinAgamaso mile to mata kojyo veda // 45 // 419 jo brahmake guNoMko jAnatA hai vahI isake rahasyako jAna sakatA hai / isa (saMvAda) kI sAkSI jinAgamase milatI hai, isalie kheda nahIM karanA // 45 // granthakartAkA nAma aura sthAna nagara AgarA agra hai jainI jana ko vAsa / tiha thAnaka racanA karI 'bhaiyA' svamati prakAza ||46 // AgarA nagara mukhya hai / jahA~ jenI logoMkA nivAsa hai / usa sthAna meM bhaiyA bhagavatIdAsane apanI matike prakAzake anusAra yaha racanA kI hai // 46 // racanAkAla savat vikrama bhUpa ko satarahase paMcAsa 1 phAlguna pahale pakSa meM dazoM dizA parakAza // 47 // vikrama samvat 1750 ke phAlguna mAsake prathama pakSame dazoM dizAmeM prakAzake artha isa saMvAdakI racanA kI gaI hai ||47 || kavivara bhaiyA bhagavatIdAsane upAdAna aura nimittakA yaha saMvAda likhA hai / yaha kevala savAda hI nahIM hai / kintu isameM unhoMne vivecanakA jo krama rakhA hai usase pratIta hotA hai ki saMsArI jIvake mokSamArgake sanmukha honepara usake manase nimittakA vikalpa kisa prakAra ke haTakara upAdAnakA jora bar3ha jAtA hai| unake vivecanakI khUbI yaha hai ki bAhyameM kahA~ kisa avasthAke hone meM kauna nimitta hai ise bhI ve batalAte jAte hai aura sAtha hI ve yaha bhI batalAte jAte haiM ki upAdAnakI taiyArI kiye binA tadanurUpa antaraGga avasthAkA prakAza honA trikAla meM bhI sambhava nahIM hai, isalie jo upAdAnakI taiyArI hai vahIM usa avasthAke prakAzakA mukhya hetu hai / yadi upAdAnakI vaisI taiyArI na ho to usa avasthAke anurUpa bAhya nimitta bhI nahIM milate, isalie kArya siddhimeM mukhya prayojaka upAdAnako hI samajhanA caahiye| samyagdRSTi 'jIvast isa satyakA darzana ho jAtA hai. isalie vaha apane antarar3akI taiyArIko hI kAryakA prayojaka mAnakara usIkI upAsanAmeM dRr3ha pratijJa
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ deceantriter hotA hai| vaha bAhya nimitoMke milAnekI phikrako chor3a detA hai| nimita para haiM, unameMse kaba kauna padArtha kisa kAryake hone meM nimitta honevAlA hai yaha sAdhAraNatayA upasthake jJAnake bAhara hai, kyoMki jo padArtha lokameM laghu mAne jAte haiM ve bhI kabhI kabhI uttama kAryake honemeM nimitta hote hue dekhe jAte haiN| sAtha hI jo padArtha lokameM amuka kAryake honemeM nimitta rUpase kalpita kiye gaye hai unake sadbhAvameM vaha kArya hotA hI hai yaha nirNaya karanA bhI sambhava nahIM hai| isa prakAra jahA~ bAhya nimittoMke viSaya yaha sthiti hai vahA~ upAdAnake viSaya meM aisA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki jisa upAdAnase jo kArya hotA hai vaha nizcita hai| isaliye jo mokSamArgake icchuka prANI haiM unheM bAhya nimittoM milAne kI kikra chor3akara apane upAdAnakI samhAlakI ora hI dhyAna denA caahie| usakI samhAla honepara bAhya nimittoMkI anukUlatA apane Apa bana jAtI hai| unake lie 'alagase prayatna nahIM karanA par3atA / udAharaNArthaM mAna lo eka AdamIko zava dekhanese vairAgya dhAraNa karanekI icchA huI, dUsare AdamIko apanA sapheda keza dekhanese vairAgyako dhAraNa karanekI icchA huI, tIsare AdamIko gharakI kalahase Ubakara vairAgyako dhAraNa karanekI icchA huI aura cauthe AdamIko dUsarekA vaibhava dekhanese vairAgyako dhAraNa karanekI icchA huI / aba yahA~para vicAra kIjiye ki ye saba verAgyako dhAraNa karanekI icchAke alaga alaga nimitta hote hue bhI inameMse kisa nimittako buddhipUrvaka milAyA gayA hai| yahA~ yahI to kahA jAyagA ki una manuSyoMke vairAgyake yogya bhItarakI taiyArI thI, isaliye vaisI icchA honeme ye nimitta ho gaye aura yadi usa yogya bhItarakI taiyArI na hotI to ye hote hue bhI nimitta nahIM hote / udAharaNArtha- koI manuSya bAhya rUpameM muniliGgako svIkAra karatA hai para usake bhAvaliGga nahIM hotA / isake viparIta koI manuSya jisa kAlameM bhAvaliGgako svIkAra karatA hai usa kAlameM usake dravyaliGga hotA hI hai| isase spaSTa hai ki upAdAnake sAtha kAryakI vyapti hai nimila sAtha nahI / isalie isase yahI to niSkarSa nikalA ki kAryakI siddhime jaisA upAdAnakA niyama hai vaisA bAhya nimittakA koI niyama nahIM hai aura jo jisakA niyAmaka nahIM vaha usakA sAdhaka nahIM mAnA jAtA ataeva kArya apane yogya upAdAnase hI hotA hai yahI nirNaya karanA caahie| samyagdASTakA yahA~ bhAva rahatA hai, isalie vaha saMsArase pAra ho jAtA hai aura mithyAdRSTi bAhya nimittokI uThAdharImeM lagA rahatA
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ misaMvAda isalie vaha saMsArameM hI gote lagAtA rahatA hai / yahI kAraNa hai ki samyagdRSTi jIva bAhya nimitoMkI uThAdharonI hokara ekamAca "apane upAdAnako samhAla karatA hai yaha ukta kathanakA taratyaya. prakAra paNDita pravara bhaiyA bhagavatIdAsanIne isa antaraMga rahasyako prakAzameM lAneke lie yaha saMvAda likhA hai usI prakAra paNDitavara banArasIdAsajIne bhI isa viSayakI mImAMsA karate hue sAta dohe likhe haiM jo isa prakAra hai [ paNDita pravara banArasIdAsajI ] nimittakI orase apanA samarthana guru upadeza nimitta bina upAdAna balahIna / kyoM nara dUje pAMva bina calave ko AdhIna || 1 // ho jAne thA eka hI upAdAna soM kAja / thakai sahAI pauna bina pAnI mAMhi jahAja || 2 || jaise AdamI dUsare pairake binA calaneke lie parAdhIna hai usI prakAra guruke upadezake vinA upAdAna bhI balahIna hai // 1 // akele upAdAnase hI kArya ho jAnA cAhie thA ( parantu dekhane meM to aisA AtA hai ki ) pAnImeM pavanakI sahAyatAke binA jahAja thaka jAtA hai ||2|| upAdAnakI orase uttara jJAna naina kiriyA caraNa doU zivamaga pAra / upAdAna nizcaya jahAM tahAM nimitta vyavahAra || 3 || samyagjJAnarUpI netra aura samyakvAritrarUpI paga ye donoM milakara mokSamArgako dhAraNa karate haiN| jahA~ upAdAnasvarUpa nizcaya mokSamArga hotA hai vahA~ usake nimittasvarUpa vyavahAra mokSamArga hotA ho hai // 3 // ukta sabhyakA punaH samarthana upAdAna nijaguNa jahAM taha nimitta para homa | bhedajJAna paramANavidhi viralA bUjhe koya ||4|| jahA~ para upAdAnasvarUpa AtmaguNa hotA hai vahA~ parapadArtha nimitta svataH hotA hai| yaha medajJAnarUpa pramANakI vidhi hai| ise koI biralA ( bhedajJAnI) jIva hI jAnatA hai ||4|| [ nizcayanaya kevala upAdAnako svIkAra karatA hai aura vyavahAranaya bAhya nimitako svIkAra karatA hai / yaha mevavijJAnako pramANa karanekI
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ fiancHIHATNERamam 422 jaina tattvamImAMsA vidhi hai| tAtparya yaha hai ki jahAM para upAdAna kAryarUpa pariNata hotA.... hai vahA~ para parapadArtha, svayameva nimitta hotA hai| use jaTAnA nahIM pdd'taa| kAryakA viveka upAdAna bala jahaM vahA nahiM nimitta ko dAva / eka cakra moM ratha cale raviko yaha svabhAva // 5 // / jahA~ tahAM upAdAnakA bala hai| nimittakA dAva nahIM lagatA, kyoMki / sUrya kA yahI svabhAva hai ki usakA ratha eka cakrase calatA hai // 5 // [ yahA~ ukta kathana dvArA yaha dikhalAyA gayA hai ki upAdAna svaya' , kAryarUpa hotA hai| kAryarUpa honemeM nimittako koI sthAna nhii| vaha kAya ke honemeM nimitta hai itane mAtrase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usase kArya hotA hai. kyoMki aisA. mAnane para vastu vyavasthAkA koI. niyAmaka nahIM raha jaataa|] sadhai vastu asahAya jahAM tahA nimitta hai kauna / jyo jahAja paravAha meM tira sahaja vina pauna // 6 // jisa prakAra pAnIke pravAhameM jahAja binA pavanake sahaja calatA hai usI prakAra jahA~ pratyeka kAryako dUsarekI sahAyatAke binA siddhi hotI hai vahA~ bAhya nimitta kauna hotA hai // 6 // [yahA~para vastukA asahAya svabhAva batalAyA gayA hai| utpAda aura vyaya yaha pAnIkA pravAha hai tathA vastu yaha jahAja hai / jisa prakAra pAnI..ke pravAhameM jahAja svabhAvase gamana karatA hai usI prakAra vastu apanI yogyatAse sahazapane dhruva rahakara utpAda-vyayarUpa pravAhameM bahatI hai| anyako sahAyatA mila to yaha pariNamana ho aura anyakI sahAyatA na mile to pariNamana na ho aisA nahIM hai| isalie vastusvabhAvakI dRSTise pratyeka pariNamana svabhAvase hI hotA hai / aisA samajhanA cAhie / ] upAdAna vidhi niravacana hai nimitta upadeza / vasa ju jaise deza meM dhare su tase bheSa // 7 // upAdAna niruktisiddha vidhi hai aura bAhya nimitta kathana mAtra hai| jo jaise dezameM (jisa avasthAme) nivAsa karatA hai ( rahatA hai ) vaha usI bheSako (usI avasthAko) svayaM dhAraNa karatA hai // 7 // Ramayan
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
_