Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ to munizrI anantakIrti di0 jainagranthamAlAkA saptama puSpa | namaH zrIvItarAgAya / jaina siddhAMtadarpaNa | ( 7 ) : zrIsyAdvAdavAridhi vAdigajakesarI - nyAyavAcaspati sva0 paMDita gopAladAsajI varaiyA, morenA ( gvAliyara) dvArA viracita / prakAzikA - munizrI anantakIrti di0 jainagranthamAlA samiti cambaI / prathamAvRttiH ] mAtra, ghIra nirmANa saM0 2454 janavarI san 1928 I0 [ mUlya ||1) H ACC
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka rAjamala bar3ajAtyA, maMtrI munizrI anantakIrti, di0 jainagraMthamAlA samiti / po0 bhelasA ( gvAliyara ) | mudraka vinAyaka bALakRSNa parAMjape, neTiva opiniyana - presa, AMgrevADI, giragAMva - bambaI |
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana | isa AvRtti meM do vizeSatAe~ haiM / pahilI yaha ki paMDitajIkA jIvanacaritaM jor3a diyA gayA hai| jise ki jainahitaiSI 13 veM varSake cauthe aMkameM usake sampAdaka zrInAthUrAma premIne likhAthA / dUsarI yaha ki paMDitajI isa bhAgameM jo kucha bar3hAnA cAhate the, vaha yathA sthAna milA diyA gayA hai / paMDitajIke hAthakI saMzodhita kApI hameM jainamitra kAryAlayase milI aura isa graMthako chApanekI AjJA dI, unakI isa udAratA ke liye hama dhanyavAda dete haiN| bhavadIya - rAjamala bar3ajAtyA, maMtrI /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana | EXEC30 yadyapi yaha 'jaina siddhAntadarpaNa' nAmaka grantha pahale jaba ki maiM jainamitrakA sampAdana karatA thA, pratyeka aMkameM kramazaH chapatA rahA hai, usasamaya jahA~taka bana sakA aura jitanA jo kucha bhI 'jainamitra' meM nikala sakA, utanehI aMzakA nAma 'jainasiddhAntadarpaNa - pUrvArddha' nAma rakhakara jainamitra kAryAlayake dvArA pustakAkArameM prakAzita ho cukA thA, parantu abataka vaha adhUrA hI thA, usameM kitane hI padArthoMkA vivecana karanA bAkI raha gayA thA, aura kucha nyUnAdhikatA karane kI bhI AvazyakatA thI, parantu una pustakoMke vikajAneke kAraNa jainabhitrakAryAlayane mujhe patradvArA prerita kiyA, aura likhA ki 'jaina siddhAntadarpaNake dvitIya saMskaNakI (dUsare bAra ) chapanekI atyanta AvazyakatA hai, isaliye Apa isameM hInAdhikaMtA karake aura jina bAtoMkI isameM truTi raha gaI, unako pUrNa karake isako zIghra hI bheja dIjiyegA ' isaliye aba isameM AkAza dravyake nirUpaNameM sRSTikartRtvamImAMsA aura bhUgolakI mImAMsA kI gaI hai, aura kAladravyakA vizeSa rUpase varNana kiyA gayA hai, tathA aura bhI jahA~ kahIM hInAdhikatA karanI thI, so bhI kara dI gaI hai, aba bhI jo kucha isameM truTi raha gaI ho, usake liye maiM kSamAprAthI hU~, isa saMskaraNa meM mujhako mere priyaziSya maharaunI (jhA~sI) nivAsI paMDita vaMzIdharane bahuta kucha sahAyatA dI hai jisakA mujhe atyanta harSa hai / vinIta -gopAladAsa |
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissy-suucii| prastAvanA sva0 paM0 gopAladAsajI . prathama adhikAra lakSaNa, pramANa, naya, nikSepa nirUpaNa dvitIya adhikAra dravyasAmAnya nirUpaNa tIsarA adhikAra ajIvadravya nirUpaNa cauthA adhikAra- . pudgaladravya nirUpaNa pA~cavA~ adhikAra ___dharma aura adharmadravya nirUpaNa chahA adhikAra AkAzadravya nirUpaNa sAtavA~ adhikAra kAladravya nirUpaNa AThavA~ adhikAra sRSTikartRtvamImAMsA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamAvalI-munizrIanantakIrtigraMthamAlA / 1 yaha granthamAlA zrIanantakIrtimunIkI smRtimeM sthApita huI haiM, jo dakSiNa . kanar3Ake nivAsI digambara sAdhu-cAritrake tattvajJAnapUrvaka pAlanevAle the, aura jinakA dehatyAga zrI go. di. jainasiddhAntavidyAlaya murenA-(gavAliyara) meM huA thaa| 2 isa granthamAlA dvArA digambara jaina saMssta va prAruta grantha bhApATIkA sahita tathA bhApAke grantha prabaMdhakAriNI kameTIkI sammatile prakAzita hoNge| . . 3 isa granthamAlAmeM jitane grandhaM prakAzita hoMge, unakA mUlyaM lAgata mAtra raktA jAyagA, lAgatameM grantha sampAdana karAI, saMzodhana karAI, chapAI jilda badhAI Adike sivAya Aphisakharca, bhAr3A aura kamIzana bhI sAmila samajhA jaaygaa| 4 jo koI isa granthamAlAmeM ru. 100) va adhika ekasAtha pradAna kareMge, unako granthamAlAke saba grantha vinA nyochAvarake bheTa kiye jAyeMge, yadi koI dharmAtmA kisI andhakI taiyAra karAImeM jo kharca par3e, vaha tava deveMge, to granthake sAtha unakA jIvanacaritra tathA phoTobhI unakI icchAnusAra prakAzita kiyA jAyagA / yadi kamatI sahAyatA deMge, to unakA nAma avazya sahAyakoMmeM pragaTa kiyA jAyagA / isa graMthamAlA dvArA prakAzita saba graMtha bhAratake prAntIya sarakArI pustakAlayoM meM va myUjiyamoMkI lAyaberiyoMmeM va prasiddha prasiddha vidvAnoM va tyAgiyoMko bheTasvarUpa bheje jAyeMge, jina vidvAnoMko saMkhyA 25 se adhika na hogI / 5 paradezakI bhI prasiddha lAyaberiyoM va vidvAnoMko bhI mahattvapUrNa graMtha maMtrI bheTa svarUpameM bheja sakeMge, jinakI saMkhyA 25 se adhika na hogii| .. 6 isa granthamAlAkA sarva kArya eka prabaMdhakAriNI sabhA karegI, jisake sabhAsada 11 va korama 5 kA rahegA, isameM eka sabhApati, eka kopAdhyakSa, eka maMtrI tathA eka upamaMtrI rheNge| ___ 7 isa kameTIke prastAva maMtrI yathAsaMbhava pratyakSa va parokSarUpase svIsta kraaveNge| 8 isa granthamAlAke vArpikakharcakA bajaTa bana jAyagA, usase adhika kevala 100) maMtrI sabhApatikI sammatise sarca kara skeNge| 9 isa granthamAlAkA varSa vIra saMvatse prArambha hogA, tathA divAlI takakI riporTa va hisAba ADITarakA a~cA huA mudrita karAke prativarSa pragaTa kiyA jaaygaa| 10 isa niyamAvalImeM niyama naM. 1-2-3 ke sivAya zepake parivartanAdipara vicAra karate samaya kamase kama 9 mahAzayoMkI upasthiti Avazyaka hogii| -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA / yaha jIva anAdikAla se anAdibaddha jar3akarmake vazIbhUta, apane svAbhAvika bhAvoMse cyuta caturgatisambandhI ghora duHkhoMse vyAkulita citta, mohanidrAmeM nimagna, pApa-pavanake jhakoroMse kabhI uchalatA aura kabhI DUbatA, vikarAla apAra saMsAra - sAgarameM vanameM vyAghra se bhayabhIta mRgIkI nAI, itastataH paribhramaNa kara rahA hai / jabataka yaha jIva nigodAdika vikala catuSkaparyanta manojJAnazUnya bhavasamudrake madhyapravAhameM agRhIta mithyAtvakI avikala taraDroMse vyagra karmaphalacetanAkA anubhava karatA huvA svaparabhedavijJAna vimukha jJAnacetanAse kosoM dUra duHkharUpa parvatoMse TakarAtA TakarAtA apanI mauta ke dina pUre karatA phiratA hai / tabataka ye prazna usako svamabhI nahIM uThate ki, maiM kauna hU~? merA asalI svarUpa kyA hai ? maiM isa saMsAra meM duHkha kyoM bhoga rahA hU~ ? maiM ina duHkhoMse chUTa sakatA hU~ yA nahIM ? kyA abataka koImI ina duHkhoMse chUTA hai ? kyA ina duHkhoMse chUTanekA koI mArga batA sakatA hai ? ityAdi vicAra utpanna honekA vahA~ koI sAdhanahI nahIM hai / daivayogase kadAcit saMjJI paMcendriya avasthAko prApta hokarabhI tiryaJca tathA narakagatimeM nirantara duHkha ghaTanAoMse vihvala honeke kAraNa aura devagatimeM viSama viSasamAna viSaya bhogoM meM tallInatA ke kAraNa Atma-kalyANake sanmukha hI nahIM hotA / manuSya bhavabhI: bahutase jIva to daridratAke cakkara meM par3e hue prAtaH kAla se sAyaMkAlataka jaTharAgniko zamana karanevAle annadevatAkI upAsanAmeMhI. pha~se rahate haiM, aura kitanehI lakSmIke lAla apanI pANigRhIta kuladevIse upekSita hokara dhanalalanAoM kI sevAzuzrUSAmeM hI apane isa apUrvalabdha manuSya janmakI saphalatA samajhate haiM / itanA honepara bhI koI koI. mahAtmA isa manuSya zarIrase ratnatrayadharmakA ArAdhanakarake avinAzI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mokSalakSmIkA apUrva lAbha uThAkara sadAke liye loka zikharapara virAjamAna ho amarapadako prApta hote haiM / Upara likhe hue saba rAga alApanekA sArAMza yaha haiM, ki isa saMsArameM bhramaNa karate karate yaha manuSya janma bar3I durlabhatAse milA hai / isaliye isako vyartha na khokara hamArA kartavya yaha hai ki yaha manuSyabhava saMsAra - samudrakA kinArA hai, yadi hama prayatnazIla hokara isa saMsAra samudrase pAra honA cAheM, to thor3e se parizrama se hama apane abhISTa phalako prApta kara sakate haiM / yadi aisA maukA pAkara bhI hama isa ora lakSya na deMge to sambhava hai, ki phira hama isa athAha samudrake madhya pravAhameM par3akara DAMvADola ho jA~ya / saMsArameM samastaM prANI sadA yaha cAhate rahate haiM, ki hamako kisI prakAra sukhakI prApti hove, tathA sadA usake prApta karanekA hI upAya karate rahate haiM / aisA koIbhI prANI na hogA jo apaneko duHkha cAhatA ho, inakI jitanI bhI icchA va prayatna hote haiM, ve saba eka sukhakI prAptike liye hI hote haiM / parantu aisA hone parabhI jisa kisI se bhI pU~chA jAya, haraekase yahI uttara milegA. ki saMsArameM mere samAna zAyada hI koI dUsarA duHkhI ho, saMsArameM koI bhI aisA nahIM hogA, jise saba tarahase sukha ho, isakA mUla kAraNa yaha hai, ki saMsArameM dara asala sukha hai hI nahIM / sukha vahIM hai jahA~para asukha kahiye duHkha yAnI AkulatA nahIM hai / saMsArameM jisako sukha mAna rakkhA hai, vaha saba AkulatAoMse ghirA huA hai / saccA sukha mokSa honepara AtmAse karmabandhanake chUTanepara sarvatantra svatantra hone meM hai / kyoMki jabataka yaha jIva karmoMse jakar3A huA hai tabataka parAdhIna hai aura " parAdhIna sapane sukha nAhIM " jabataka parAdhInatA chor3a svAdhInatA AtmAkA asalI svabhAva prApta nahIM hotA, tabataka sukha hove to, 'hove kahA~se ? isaliye saccA sukha mokSameM hai, aura usake honekA upAya pUrvAcAryoM ne yoM batalAyA hai ki " samyagdarzanajJAnacaritrANi mokSamArgaH 11 samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina tInoMkI ekatA hI mokSakA mArga hai / parantu isakA bhI jAnanA jainasiddhAntake rahasya jAnane ke .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhIna hai / jainasiddhAntake rahasya jAne vinA yaha mokSake upAyoMko nahIM jAna sakatA hai| kisI eka TApUmeM bahutase jaMgalI AdamI rahA karate the, jo ki itane ajJAna aura bholebhAle the ki jarA sI bhI anokhI bAtake honepara ghabar3A jAte the, bicAre dinabhara kAma karate the aura sAyaMkAla honeke pahale hI pahila so jAte the, isaliye aMdhakArakA nAmabhI nahIM jAnate the / eka dina sarvayAsI sUryagrahaNa par3aneke kAraNa yahA~ dinameMbhI cAroM tarapha aMdhakAra vyApta ho gayA, isako dekhakara ve loga bahuta ghabar3Aye aura rAjAke pAsa daur3ate gae aura cillAne lage / rAjAne cillAhaTako sunakara hAla daryAphta karanepara phaujako lejAnekA hukma diyA, phauja idhara udhara daur3ane lagI / vaha vicArI kyA karatI? aMdhakAra dUra na huA aura ve phirabhI rAjAke pAsa pahu~ce / rAjAne aura bhI phauja le jAnekI AjJA dI, vaha bhI jaMgaloMmeM AI aura idhara udhara topagolA chor3ane lagI, usI phojameMse kitanehI ghor3A daur3Ane lage, kitanehI talavAra phirAne lage, garaja yaha ki saba apane apane hAtha dikhAne lge| dUsarI bAra unake jAnepara rAjA jaMgaloMmeM AyA aura usake dhakelanekA prayatna karane lagA parantu kuchamI na ho skaa| itanemeM koI dIpAntarakA manuSya vahA~ hokara nikalA aura isa AndolanakA kAraNa pUchA, pUchanese use saba hAla mAlUma ho gayA / aura usane sabako AzvAsana diyA aura dhairya ba~dhAyA aura kahA, ki ye saba abhI hama dUra kiye dete haiM / sunate hI loga rAjAke pAsa isa saMtoSaprada samAcArako sunAneke liye daur3e gaye / rAjAne sunakara usake pAsa jAnekA irAdA kiyA aura zIghrahI A pahu~cA aura usase aMdhakAra haTAnekI prArthanA kI / rAjAkI prArthanAko sunakara usa dIpAntarameM rahanevAle manuSyane taila battI dIpaka vagairaha lAneke liye kahA, saba sAmAnake AjAnepara usane apane jebameMse par3I huI diyAsalAIko nikAlakara dIpaka jalA prakAza kara diyaa| jisase ki vahA~kA aMdhakAra dUra hogyaa| ThIka isahI taraha samasta saMsArake prANI ajJAnarUpI aMdhakArase vyAkulita hue idhara udhara daur3a dhUpa macAte haiM / parantu sacce sukhakA rAstA __ bI jai. si. da.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM pAte / vinA jainasiddhAntake rahasyake jAne yaha jIvoMkA anAdi kAlase lagA huA ajJAnAMdhakAra dUra nahIM ho sakatA hai / yadyapi jainasiddhAntakA rahasya pragaTa karanevAle bar3e bar3e zrIkuMdakuMdAcArya samAna mahAcArya Adi maharSiyoMke banAye hue ava bhI aneka grantha maujUda haiN| parantu unakA asalI jJAna prApta karanA asambhava nahIM to duHsAdhya jarUra hai| isaliye jisa taraha sucatura loga jahA~para ki sUryakA prakAza nahIM pahu~ca sakatA / vahA~para bhI bar3e bar3e camakIle darpaNa Adike padArthoke dvArA rozanI pahu~cAkara apanA kAma calAte haiM / usahI taraha una jainasiddhAntoMke pUrNa prakAzako kisI taraha ina jIvoMke hRdaya-maMdirameM pahu~cAneke liye jainasiddhAntadarpaNakI atyanta AvazyakatA hai| zAyada Apane aise pahaladAra darpaNa (zairavIna) bhI dekhe hoNge| ki jinake dvArA ulaTa pherakara dekhanase bhinna bhinna padArthAkA pratibhAsa hotA hai / usahI taraha isa jainasiddhAntadarpaNake bhinna bhinna adhikAroM dvArA. Apako bhinna bhinna prakArake siddhAntoMkA jJAna hogA / maiMne yadyapi apanI buddhike anusAra yathAsAdhya truTi na rahanekA prayatna kiyA hai| kintu sambhava hai ki chamastha honeke kAraNa aneka truTiyA~ raha gaI hoMgI / isaliye sajjana mahAzayoMse prArthanA hai ki mujhako maMdabuddhi jAnakara kSamA kreN| prakAra ke sAntadapaNana padArthokI nivedaka- gopAladAsa varaiyA /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. paM0 gopaaldaasjii| paNDitajIkA janma vikrama saMvat 1923 ke caitrameM AgaremeM huA thA Apake pitAkA nAma lakSmaNadAsajI thA / ApakI jAti 'varaiyA' aura gotra 'echiyA ? thA / Apake bAlyakAlake viSayameM hama vizeSa kucha nahIM jAnate / itanA mAlUma hai ki Apake pitAkI mRtyu chuTapanameM hI ho gaI thii| apanI mAtAkI kRpAse hI Apa miDilataka hindI aura chaThI sAtavIM kakSA taka a~garejI par3ha sake the / dharmakI ora ApakI jarA bhI ruci nahIM thI / a~garejIke par3he likhe lar3ake prAyaH jisa mArgake pathika hote haiM Apa bhI usIke pathika the / khelanAkUdanA, majA-mauja, tambAkU sigareTa zera aura cauvolA gAnA Adi Apake dainika kRtya the / 19 varSakI avasthAmeM ApaneM ajamera meM relaveke daphtarameM pandraha rupaye mahI* nekI naukarI kara lii| usa samaya Apako jainadharmase itanA bhI prema nahIM thA, ki kamase kama jinadarzana to pratidina kara liyA kareM / ajamerameM paM0 mohanalAlajI nAmake eka jaina vidvAna the| eka bAra unase ApakA jainamaMdirameM paricaya huA aura unakI saMgatise ApakA citta jainadharmakI ora AkarSita huA aura Apa jainagranthoMkA svadhyAya karane * lage / do varSake vAda Apane relavekI naukarI chor3a dI aura rAyaba.hAdura seTha mUlacandajI nemIcandajIke yahA~ imArata banavAneke kAma "para 20) ru0 mAsikakI naukarI karalI / ApakI ImAnadArI aura hozayArIse seThajI bahuta prasanna rahe / ajamerameM Apa 6-7 varSataka rahe / isa bIcameM ApakA adhyayana barAbara hotA rahA / saMskRtakA jJAna bhI ApakoM vahIM para huA / vahA~kI jainapAThazAlAmeM Apane laMghukaumudI aura jainendravyAkaraNakA kuMcha aMza aura nyAyadIpikA ye 'tIna graMtha par3he the / gommaTasArakA adhyayanaM bhI Apane usI samaya zurUM kara diyA thaa| ajamerake suprasiddha paNDita mathurAdAsajI aura 'jaina
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jambUsvAmIke melemeM mI vambaI sabhAne inheM bhejA Ara. inake udyogase vahA~ para mahAsabhAkA kArya zurU huA / mahAsabhAke mahAvidyAlayake prAraMbhakA kAma Apake hI dvArA hotA rahA hai / lagabhaga saM0 1953 ke bhAratavarSIya digambarajainaparIkSAlaya sthApita huA aura usakA. kAma Apane bar3I hI kuzalatAse sampAdana kiyA / isake bAda Apane, . digambarajainasabhA bambaIkI orase janavarI san 1900 meM (saM0 1956 ke lagabhaga ) 'jainamitra' kA nikAlanA zurU kiyA / paNDitajIkI kIrtikA mukhya staMbha ' jainamitra' hai yaha pahale 6 varSAMtaka mAsika rUpameM aura phira saMvat 1962 kI kArtika sudIse 2-3 varSataka pAkSi-. karUpameM paNDitajIke sampAdakatvameM nikalatA rahA / saM0 1965 ke. 183 aMka taka jainamitrakI sampAdakImeM paNDitajIkA nAma rahA / / isakI dazA usa samayake tamAma patroMse acchI thI, isa kAraNa isakA . prAyaH pratyeka Andolana saphala hotA thaa| saM0. 1958 ke AsojameM bambaI prAntika sabhAkI sthApanA huI, aura isakA pahalA adhivezana' mAgha sudI 8 ko AkalUjakI pratiSThApara huA / isake maMtrIkA kAma: paNDitajI hI karate the aura Age barAbara ATha daza varSataka karate. rahe / prAntika sabhAke dvArA saMskRta vidyAlayaH bambaI, parIkSAlaya,. tIrthakSetra, upadezakabhaNDAra Adike jo jo kAma hote rahe haiM, ve. pAThakoMse chupe nahIM hai| __ vambaIkI digambara jainapAThazAlA saM0 1950 meM sthApita huI thii| paM0 jIvarAma lallUrAma zAstrIke pAsa Apane parIkSAmukha, candraprabhakAvya.. aura kAtaMtravyAkaraNako isI pAThazAlAmeM par3hA thA / -- kuNDalapurake mahAsabhAke jalsameM yaha sammati huI ki mahAvidyAlaya sahAranapurase uThAkara morenAmeM paNDitajIke pAsa bheja diyA jAyA. parantu paNDitajIkA vaimanasya campatarAyajIke sAtha itanA bar3hA huA thA.. ki unhoMne unake aNDarameM rahakara isa kAmako svIkAra na kiyA ! isI samaya unheM. eka svataMtra jainapAThazAlA kholakara kAma karane kI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchA huI / Apake pAsa paM0 vaMzIdharajI kuNDalapurake meleke pahalehIse par3hate the| ana do tIna vidyArthI. aura bhI jainasiddhAntakA adhyayana karaneke liye jAkara rahane lage / inheM chAtravRttiyA~ bAharase milatI thiiN| paNDitajI kevala inheM par3hA dete the| isake bAda kucha vidyArthI aura bhI A gaye aura eka vyAkaraNake adhyApaka rakhanekI AvazyakatA huI jisake liye sabase pahale seTha sUracanda zivarAmajIne 30) ru0 mAsika sahAyatAM denA svIkAra kiyA / dhIre dhIre chAtroMkI saMkhyA itanI ho gaI ki paNDitajIko unake lie niyamita pAThazAlA aura chAtrAlayakI sthApanA karanI par3I / yahI pAThazAlA Aja 'jainasiddhAntavidyAlaya ke nAmase prasiddha hai| ___ gvAliyara sTeTakI orase paNDitajIko morenAmeM AnarerI majisTreTakA pada prApta thaa| vahA~ke cembara Apha kAmarsa aura paJcAyatI borDa ke bhI Apa membara the / bambaI prAMtika sabhAne Apako 'sthAbAdavAridhi, , iTAvekI jainatattvaprakAzinI sabhAne 'vAdiMgajakesarI' aura kalakatteke gavarnameMTa saMskRtakAlejake paNDitoMne 'nyAyavAcaspati' padavI pradAna kI thI / san 1992 meM dakSiNa mahArASTra jainasabhAne Apako apane vArSika adhivezanakA sabhApati banAyA thA jaura ApakA bahuta bar3A sammAna kiyA thaa| basa paNDitajIke jIvanakI mukhya mukhya ghaTanAyeM yahI haiM / aba hama paNDitajIke sAsa khAsa guNoMpara kucha vicAra kareMge / . . . pANDitya / pAThaka . Upara par3ha cuke haiM ki paNDitajIkI paThita vidyA bahuta hI thor3I thii| jisa saMskRtake ve paNDita kahalA gaye, usakA unhoneM koI eka bhI vyAkaraNa acchI taraha nahIM par3hA thA / gurumukhase to unhoMne bahuta hI thor3A nAmamAtrako par3hA thaa| taba ve itane bar3e vidvAna kaise ho gaye ? isakA. uttara yaha hai ki unhoMne svAvalambanazIlatA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 aura nirantarake adhyavasAyase pANDitya prApta kiyA thA / paNDitajI jIvanabhara vidyArthI rahe / unhoMne jo kucha jJAna prApta kiyA, vaha apane hI adhyayanake bala para aura isa kAraNa usakA mUlya raTe hue yA dhokhe hue jJAnase bahuta adhika thA / unheM lagAtAra daza varSataka bIsoM vidyArthiyoM ko par3hAnA par3A aura unakI zaMkAoMkA samAdhAna -karanA par3A | vidyArthI praur3ha the, kaI nyAyAcArya aura tarkatIthaoNne bhI Apake pAsa par3hA hai, isa kAraNa pratyeka zaMkApara : Apako ghaMToM parizrama karanA par3atA thA / jainadharmake prAyaH sabhI bar3e bar3he upalabdha granthoMko unheM AvazyakatAoMke kAraNa par3hanA par3A / isakA yaha phala huA ki unakA pANDitya asAmAnya ho gayA / ve nyAya aura dharmazAstra ke bejor3a vidvAna ho gaye aura isa bAtako na kevala jainoMne, kintu kalakatteke bar3e bar3e mahAmahopAdhyAyoM aura tarkavAcaspa. tiyoMne bhI mAnA / vikramakI isa bIsavIM zatAbdaki Apa sabase bar3e jaina paNDita the, ApakI pratibhA aura smaraNazakti vilakSaNa thii| vaktRtva aura vAditvaM / paNDitajIkI vyAkhyAna denekI zakti bhI bahuta acchI thI / yaha mI Apako abhyAsake balase prApta huI thii| Apake vyAkhyAnoMmeM yadyapi manoraMjakatA nahIM rahatI thI aura jainasiddhAnta ke sivAya anya viSayoMpara Apa bahuta hI kama bolate the / phira bhI Apa lagAtAra do do tIna tIna ghaMTetaka vyAkhyAna de sakate the / Apake vyAkhyAna vidvAnoMke hI kAmake hote the / vAda yA zAstrArtha karanekI zakti ApameM car3I vilakSaNa thI / jaba jainatattvaprakAzinI sabhA jhaTAveke daure zurU hue aura usane paNDitajIko apanA aguA banAyA, taba paNDitajIko isa zaktikA khUba hI vikAsa huA / AryasamAjake kaI bar3e bar3e zAstrArthoMmeM ApakI vAstavika vijaya huI aura usa vijayako pratipakSiyoMne' bhI svIkAra kiyA / bar3ese bar3A vidvAn Apake Age bahuta samayataka 6 .
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 nna Tika sakatA thaa| Apako apanI isa zaktikA ucita abhimAna kahA karate the / ki maiM amuka amuka mahAmaho thA, kabhI kabhI Apa 1 3 1 - pAdhyAyoMko bhI bahuta jaldI parAjita kara sakatA hU~; parantu kyA karU~, unake sAmane ghaNToMtaka dhArApravAha saMskRta bolane kI zakti mujhameM nahIM hai / paNDitajI saMskRtameM bAtacIta kara sakate the aura apane chAtroMke sAtha to ve ghaNToM bolA karate the, parantu phira bhI unakA vyAkaraNa itanA pakkA nahIM thA, ki ve usakI sahAyatAse zuddha saMskRtake prayoga auroM ke sAmane nirbhaya hokara karate raheM / lekhanakauzala | J paNDitoMko likhanekA abhyAsa nahIM rahatA hai, para paNDitajI isa viSayameM apavAda the / unameM acchI lekhanazakti thI / yadyapi anyAnya kAmoMme pha~se rahaneke kAraNa unakI isa zaktikA vikAsa nahIM huA aura unhoMneM prayatna bhI bahuta kama kiyA; phira bhI hama unheM jainasamA. jake acche lekhaka kaha sakate haiM / unake banAye hue tIna grantha haiM, jaina siddhAntadarpaNa, suzIlAupanyAsa aura jaina siddhAntapravezikA / jainasiddhAntadarpaNakA kevala eka hI bhAga hai| yadi isake Age ke bhI bhAga likhe gaye hote, to jainasAhityameM yaha eka bar3e kAmakI cIja hotI / yaha pahalA bhAga bhI bahuta acchA hai / pravezikA jainadharmake vidyArthiyoMke lie eka choTese pAribhASika kozakA kAma detI hai / : isakA bahuta pracAra hai / suzIlAupanyAsa usa samaya likhA * gayA thA, jaba hindImeM acche upanyAsoMkA eka tarahase abhAva thA aura Azvaryajanaka ghaTanAoMke vinA upanyAsa upanyAsa hI na samajhA jAtA thaa| usa samayakI dRSTise isakI racanA acche upanyAsoMmeM kI jA sakatI hai| isake bhItara jainadharmake kucha gaMbhIra viSaya DAla diye gaye haiM, jo eka upanyAsa meM nahIM cAhie the, phira bhI ve bar3e mahattvake haiN| ina tIna pustakoMke sivAya paNDitajIne sArvadharma, jainajAgaraphI Adi kaI choTe choTe 'TrekTa bhI likhe the /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . caaritr| paNDitajIkA cAritra bar3A hI ujjvala thA / isa viSayameM ve paNDitamaNDalImeM AditIya the| unhoMne apane cAritrase dikhalA diyA hai, ki saMsArameM vyApAra bhI satya aura acauryavratako dRr3ha rakhakara kiyA jA sakatA . hai / yadyapi ina do vratoMke kAraNa unheM bAra bAra asaphalatAyeM huI, phira bhI unhoMne ina vratoMko maraNaparyaMta akhaNDa rakkhA / bar3I bar3I kar3I parIkSAoMmeM bhI Apa ina vratoMse nahIM ddige| eka bAra maNDImeM Aga lagI aura usameM ApakA tathA dUsare vyApAriyoMkA mAla jala gyaa| mAlaMkA. bImA bikA huA thaa| dUsare logoMne bImA kampaniyoMse isa samaya khUba rupaye vasUla kiye, jitanA mAla thA, usase bhI adhikakA batalA diyaa| Apase bhI kahA gayA / Apa bhI isa samaya acchI kamAI kara sakate the. para Apane eka kaur3I bhI Adhika nahIM lii| relave aura posTAphisakA yadi eka paisA bhI Apake yahA~ bhUlase adhika A jAtA thA, to use. : vApasa diye vinA Apako caina na par3atI thii| rizvata denekA Apako tyAgaH . thaa| isake kAraNa Apako kabhI kabhI bar3A kaSTa uThAnA par3atA thA, para / Apa use cupacApa saha lete the| ___ paNDitajIko koI bhI vyasana na thA |saane pAnekI zuddhatA para Apako atyadhika khayAla thA / khAne pInekI.aneka vastuyeM Apane chor3a raksI. thiiN| isa viSayameM ApakA vyavahAra bilkula purAne DhaMgakA thaa| rahane sahana. ApakI bahuta sAdI thii| kapar3e Apa itane mAmUlI pahanate the, unakI aura ApakA itanA kama dhyAna rahatA thA ki aparicita loga Apako.. kaThinAIse pahacAna sakate the| . . ___ dharmakAryoMke dvArA Apane apane jIvanameM kabhI eka paisA bhI nahIM liyaa| yahA~taka ki isake kAraNa Apa apane premiyoMko dukhI-taka kara diyA karate. the, para bheTa yA bidAI to kyA eka dupaTTA yA kapar3ekA Tukar3A bhI grahaNa nahIM karate the / hA~! jo koI bulAtA thA usase. Ane jAnekA kirAyA le. .. lete the|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nhiiN| para paNDitajI isa viSayameM apavAdaM the / ve eka acche vicAraka. the| ve apanI vicArazaktike balase padArthakA svarUpa isa DhaMgase bata-. lAte the ki usameM eka nUtanatA mAlUma hotI thii| unhoMne jainAsaddhA-- ntakI aisI aneka gA~The sulajhAI thIM, jo isa samayake kisI bhI vidyAnase nahIM kholI jAtI thIM / ve gommaTasArake prasiddha TIkAkAra sva0 paM0 ToDaramalajIkI bhI kaI sUkSma bhUleM batalAnemeM samartha hue the| jainabhUgo-- lake viSayameM unhoMne jitanA vicAra kiyA thA, aura isa viSayako saccA samajhaneke lie jo jo kalpanAyeM kI thIM, ve bar3I hI kutUhala-. vardhaka thIM / eka bAra unhoMne uttara-dakSiNa dhruvoMkI chaha mahInekI rAta aura dinako bhI jainabhUgolake anusAra satya siddha karake dikhalAnekA. prayatna kiyA thaa| vartamAnake yoropa Adi dezoMko. unhoMne bharatakSetrameM. hI siddha kiyA thA aura zAstrokta lambAI caur3AIse vartamAnakA mela na. khAnekA kAraNa pRthivIkA vRddhimhAsa yA ghaTanA bar3hanA 'bharatairAvatayorvRddhi hAsau ' Adi sUtrake AdhArase batalAyA thA / yadi paNDitajIke vicAroMkA kSetra kevala apane granthoMkI hI paridhike bhItara kaida na hotA, sAre hI jainanthoMko prAcIna aura arvAcInoMko-ve kevalI bhagavAnakI hI. divyadhvAnake sadRza na samajhate hote, to ve isa samayake eka apUrva vicAraka hote, unakI pratimA jainadharmapara eka apUrva hI prakAza DAlatI aura unake dvArA jainasamAjakA AzAtIta kalyANa hotaa| niHsvArthasevA / . paNDitajIkI pratiSThA aura saphalatAkA sabase bar3A kAraNa unakI niHsvArtha sevAkA yA paropakArazIlatAkA bhAva hai / eka isI guNase ve isa samayake sabase bar3e jainapANDita kahalA gaye / jainasamAjake lie unhoMne apane jIvanameM jo kucha kiyA, usakA badalA kabhI nahIM cAhA / jainadharmakI unnati ho, jainasiddhAntake jAnanevAloMkI saMkhyA baDhe, kevala isI bhAvanAse unhoMne nirantara parizrama kiyA / apane vidyAlayakA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 "prabandhasambandhI tamAma kAma karaneke sivAya adhyApana kArya bhI unheM karanA par3atA thA / hamane dekhA hai ki zAyada hI koI dina aisA jAtA hogA, jisa dina paNDitajIko apane kamase kama cAra ghaNTe vidyAlayake lie na dene par3ate hoN| jina dinoMmeM paNDitajIkA vyApArasambandhI kAma bar3ha jAtA thA aura unheM samaya nahIM milatA thA, usa samaya bar3I bhArI thakAvaTa ho jAne para bhI ve kabhI kabhI 10-11 baje rAtako vidyAlayameM Ate the aura vidyArthiyoMko ghaMTA bhara par3hAkara santoSa pAte the / gata kaI varSoMse paNDitajIkA zarIra bahuta zithila ho gayA thA, phira bhI dharmake kAmake lie ve bar3I bar3I lambI saphareM karanese nahIM cUkate the / abhI bhiNDake meleke lie jaba Apa gaye, - ApakA svAsthya bahuta hI cintanIya thA aura vahA~ jAnese hI, isameM sandeha nahIM ki ApakI antima ghaTikA aura jaldI A gaI / paNDitajIkI niHsvArthavRtti aura dayAnatadArI para logoMko dRr3ha vizvAsa thA / yahI kAraNa hai jo binA kisI sthira AmadanI ke ve 'vidyAlayake lie lagabhaga daza hajAra rupayA sAlakI sahAyatA prApta : kara lete the / " * * kauTumbika kaSTa / paNDitajIko jahA~ taka hama jAnate haiM kuTumbasambandhI sukha kabhI prApta nahIM huA / isa viSaya meM hama unheM grIsake prasiddha vidvAn sukarAtake samakakSa samajhate haiM / paNDitAnIjIkA svabhAva bahuta hI karkaza, krUra, kaThora, jiddI aura arddhavikSipta hai / jahA~ paNDitajIko loga devatA samajhate the, vahA~ paNDitAnIjI unheM kaur3I kAmakA bhI AdamI nahIM samajhatI thIM ! ve unheM bahuta hI taMga karatI thIM aura isa cAtakA jarA bhI khayAla nahIM rakhatI thIM ki mere vartAvase paNDitajIkI kitanI apratiSThA hotI hogii| kabhI kabhI paNDitAnIjIkA dhAcA vidyAlaya para bhI hotA thA aura usa samaya chAtroM takakI Aphata A jAtI thI ! .
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa apriya kathAke ullekha karanekA kAraNa yaha hai ki paNDitajI isa nirantarakI yAtanAko kalahako-upadvako bar3I hI dhIratAse vinA udvegake. mogate the aura apane kartavyameM jarA bhI zithilatA nahIM Ane dete the aura yaha paNDitajIkA ananyasAdhAraNa guNa thaa| mukarAtakI strI sisiyAnI huI beTI thI; mupharAta phaI dinake bAda ghara aaye| khAne pAnI vastuokA intajAma kiye binA hI ve gharase cale gaye the aura kAhI lokopakArI vyAkhyAnAdi dene meM lagakara gharakI cintA bhUla gaye the| pahale to zrImatIne dhAta sA garjana tarjana kiyA, para jaba usakA koI bhI phala nahIM huA. taba usakA vega niHsIma ho gayA aura usane eka ghar3A varpha jaise pAnIkA usa zItakAlameM sukarAtake Upara AMga diyA ! sukarAtane sa karake kaha diyA ki garjanake bAda varSaNa to svabhAvika hI hai ! paNDita ke yahA~ isa prakArakI ghaTanAyeM-yayapi ve lisana pratanI manoraMjaka nahIM haiM-aphasara huA karatI thI aura paNDitajI unheM nakarAtake hI samAna cupacApa sahana kiyA karate the| vidyAlayase prema / vidyAlayase paNDitanIko bahuta moha ho gayA thaa| use hI ve apanA sarvasva samajhate the| paNDitajI bar3e hI abhimAnI the| kisIse eka paisAkI bhI yAcanA karanA unake svabhAvake viruddha thA | zurU zurUmeMjava meM siddhAntavidyAlayakA maMtrI thA---paNDitajI vidyAlaya ke lie samAoMmeM sahAyatA mA~ganeke sarasta virodhI the, para pIche paNDitajIkA vaha sakhta abhimAna vidyAlayake vAtsalyakI dhArAmeM gala gayA aura usake lie mikSAM dehi ' kahane meM bhI unheM saMkoca nahIM hone lgaa| vividha baateN| paNDitajI baTuta sIdhe aura bhole the, unake bholepanase dhUrta loga akasara lAbha uThAyA karate the| ekAgratAkA unako bar3A abhyAsa thaa| cAhe jaise kolAhala aura azAntike sthAnameM ve ghaNTotaka vicAroMmeM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ lIna raha sakate the. / smaraNazakti bhI unakI bar3I. vilakSaNa thii| barasoMkI vAtoMko ve akSarazaH yAda rakha skte.the| videzI rItiri-- vAjoMse unheM bahuta aruci thI / jaba taka koI bahuta jarUrI kAma na.. par3atA thA, taba taka ve a~garejIkA upayoga nahIM karate.. the| hindIse unheM bahuta hI prema thaa| anya paNDitoMke samAna ve ise tuccha dRSTise. nahIM dekhate the| unake vidyAlayakI lAyabrerImeM hindIkI acchI acchI pustakoMkA saMgraha . hai / paNDitajI bar3e dezabhakta the / 'svadezI' ke Andolanake samaya Apane jainamitrake dvArA jainasamAjameM acchI jAgRti utpanna kI thii| ___ manuSyake svabhAvakA aura caritrakA adhyayana karanA bahuta kaThina hai aura jabataka yaha na kiyA jAya, tabataka kisI puruSakA carita nahIM likhA jA sktaa| paNDitajIke sahavAsameM thor3e samayataka rahakara hamane unake / viSayameM jo kucha jAnA thA, usIko yahA~ silasilese likha diyA hai| jainahitaiSIse uddhRta / paMDitajIkA svargavAsa caitra sudI 5 saM0 1974 meM huA, jisase jaina. samAjakA eka aisA sthAna khAlI ho gayo; jisakI pUrti Ajataka nahIM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH zrIvItarAgAya / jainasiddhAMtadarpaNa / prathama adhikaar| (lakSaNa, pramANa, naya, nikSepa nirUpaNa) maMgalAcaraNa / natvA vIrajinendra, sarvajJaM muktimArganetAram / . bAlaprabodhanArthaM jaina siddhAntadarpaNaM vakSye // padArthoke vizepa kharUpakA vicAra lakSaNa, pramANa, naya, nikSepake jAne binA nahIM ho sakatA, isa kAraNa pahale pahala inakA hI nirUpaNa kiyA jAtA hai, usameM bhI uddezake anusAra sabase pahale lakSaNakA saMkSepa svarUpa likhA jAtA hai / .. "lakSyate vyAvatyate vastvaneneti lakSaNam"-jisake dvArA vastu alaga mAlUma hoM; isa niruktike arthako hRdayameM rakha kara hI svAmI zrIakalaGkadevane tattvArthavArtikAlaMkArameM yoM kahA hai ki " parasparabyatikare. sati yenAnyatvaM lakSyate ..tallakSaNam / "
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] rahakara aura apane lakSyake saba dezoMmeM raha kara, dUsaroMse vyAvRtti karanekA kAraNa haiM, vahI sallakSaNa haiM / aba pramANake svarUpakA varNana karate haiM / . pramIyate'neneti pramANam prakarSeNa - saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate jJAyate vastutattvaM yena tatpramANam arthAt saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyAdikako dUra karate hue, jisake dvArA vastukA svarUpa jAnA jAya; use pramANa kahate haiM / yaha pramANa zabda, pra upasargapUrvaka mA dhAtuse, karaNa arthameM, lyuT pratyaya karanese siddha hotA hai. isameM pra zabda kA artha, prakarSapaNA hai, yAnI saMzaya Adika mithyAjJAnakI nivRtti karate hue hai aura mA dhAtukA artha, jJAna hai aura karaNa arthameM: lyuTpratyaMyakA artha, sAdhakatama karaNa ( yayApArAdanantaramavyavahitatvena kriyAniSpattistatsAdhakatamaMta devakaraNam arthAt jisake . vyApArake anantara hI, ve roka Toka kriyAkI nippatti hotI haiM, use. sAdhakatama karaNa kahate haiM ) hai / ina sabake kahanekA matalaba yaha hai ki "" samyagjJAnaM pramANam " sacce jJAnako pramANa kahate haiM / jo mithyAjJAna hote haiM, ve pramANa nahIM ho sakate / kAraNa.. ki pramANase jo padArtha jAne jAte haiM, usa viSayakA ajJAna haTa jAtA hai / parantu saMzayAdika mithyAjJAnase, usa viSayakA ajJAna nahIM haTatA - vastukA ThIka kharUpa nahIM mAlUma hotA / aura jo jJAnarUpa nahIM hote * .. bhI pramANa nahIM ho skte| jaise ghaTapaTAdika, kAraNa ki hitakI prApti aura ahitakA parihAra karaneke liye, vidvAn aura parI - kSaka jana, pramANako batalAte haiM / aura hitakI prApti, ahitakA parihAra, binA jJAnake nahIM ho sakatA / isalie sacce jJAnako pramANha .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] kahA hai, aura jo jAnanameM sahAyatA pahuMcAte hue bhI sAdhakatama nahIM hote, ve bhI pramANa nahIM ho sakate, jaise sannikaryAdi / yadyapi sannikarSa kahiye iMdriyoMkA padArthase milanA, kinhIM kinhI iMdriyoMke dvArA paidA honevAle jJAnakI utpattimeM madada pahuMcAtA hai, parantu sannikarSa honeke anantara hI, tadviSayaka ajJAnakI nivRtti nahIM ho sakatI, kAraNa ki vaha acetana hai, jo svayaM acetana hai, vaha dUsareke ajJAnako kaise haTA sakatA hai| kyoMki aisA niyama hai ki jo jisakA virodhI hotA hai, vahI usako haTA sakatA hai / dekhA jAtA hai ki aMdhakArako dUra karaneke liye, prakAzamaya dIpakakI AvazyakatA hotI hai, aura usase ( aMdhakArake virodhI prakAzamaya dIpaka se) aMdhakAra haTa sakatA hai, na ki kAgaja kalama dAvAtase / kAraNa ki kAgaja kalama dArAta ye koI aMdhakArake vinAzaka nahIM haiN| ye bAta dUsarI hai ki dAvAta aura kalamake dvArA kAgajake Upara likhe hue hukmanAmAse dIpaka A sakatA aura aMdhakAra dUra ho sakatA hai, parantu ve aMdhakArake haTane, vA prakAza honeke sAdhakatama kAraNa na honekI vajahase, aMdhakAra vinAzaka nahIM kahe jA sakate / ThIka isa hI taraha, yadyapi sannikarya, jJAnakI utpattimeM kAraNa hai| parantu baha ajJAnake haTanemeM sAdhakatama karaNa na honekI vajahase, pramANa nahIM kahA jA sakatA, isa hI taraha iMdriyavRtti Adi bhI pramANa nahIM ho sakate, kAraNa ki ve svayaM acetana honekI vajahase, ajJAnakI nivRtirUpapramitimeM, kAraNa nahIM ho sakate haiN| aisA honese (pramIyate' nena-pramitikriyAM pratiyakaraNaMtatpramANaM arthAt jo pramitikriyAke prati karaNa ho, use pramANa kahate haiM) pramANa nahIM ho sktaa| " raktena dUpitaM vastraM na hi raktena zuddhayati" jo kapar3A . lohUse
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] bharA huA hai, vaha lohase hI sApha nahIM ho sakatA hai| isa hI taraha jo khayaM ajJAna rUpa hai vaha ajJAnako nahIM haTA sakatA hai isaliye pramANakA "samyagjJAnaM pramANam"-sace jJAnako pramANa kahate haiM yaha lakSaNa, nirvivAda samIcIna siddha huA / pramANameM pramANatA, yAnI sacce jJAnakI sacAI, vahI hai, jo, jJAnane jisako viSaya kiyA jisa padArthakA jJAna huA, usa padArthakA yathArthameM vaisA hI honA / yadi kisI AdamIko sA~pa dekhakara " yaha sA~pa hai" isa prakAra jJAna huA, to hama usake jJAnako, saccA pramANAtmakaH jJAna kaheMge, aura yadi kisI AdamIko, jo ki vAstavameM eka DorI thI, usameM " yaha sA~pa hai " isa prakArakA jJAna huA to hama usake jJAnako, mithyA-apramANAtmaka jJAna kaheMge ! kAraNa. ki. jisakA use jJAna huA, yathArthameM vaha cIja vahA~ para nahIM hai vajAya usake, aura hI koI cIja vahA~ para hai| ina donoM hI (pramA NAtmaka-apramANAtmaka ) jJAnoMmeM, jude jude kAraNoMkI AvazyakatA . hotI hai / kitane hI logoMkA kahanA hai ki jina kAraNoMse sAmAnya jJAna paidA hotA hai, una * hI kAraNoMse, pramANAtmaka jJAnakI bhI utpatti hotI hai, usameM anya kAraNAntaroMkI AvazyakatA nahIM hai| itanA jarUra hai ki cakSurAdi iMdriyoMmeM koI vikAra honese, yA anya koI kAraNoMse, jJAna, apramANa ho jAtA hai / isa viSayameM nyAya-. kA yaha siddhAnta hai ki jo bhinna 2 kArya hote haiM, ve bhinna bhinna kAraNoMse paidA huA karate haiM, jaise miTTIse ghaTa aura . tantuoMse paTa / isa hI taraha pramANAtmaka apramANAtmaka jJAna bhI, doM kArya haiM, ve bhI apane bhinna 2 kAraNoMse paidA hoMge / yadi aisA na mAnA jAyaMgA to yaha pramANa hai aura yaha apramANa hai, isa prakArakAH
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] vibhAga nahIM bana sakatA / kyoMki Apake pAsa isa vibhAga ( yaha pramANa aura dUsarA apramANa ) ke karanekA koI sabUta hI nahIM, kyoMki isase ulaTA bhI ho sakatA, arthAt jisako ki Apa apramANa kahate haiM, usako hama pramANa, aura jisako Apa pramANa batalAte haiM, usako hama apramANa bhI kaha sakate haiM / isa liye jisa taraha Apa jJAnake apramANa honemeM dopoMko kAraNa batalAte haiM, usa hI taraha jJAnake pramANa honemeM guNoMko bhI kAraNa avazya mAnanA cAhiye / isa pramANa-sacce jJAnakI utpatti, parase hI hotI hai, parantu sacce jJAnakI sacAIkA nizcaya kahIM para ( abhyasta dazAmeM arthAt jisako ki hama pahale kaI daphe jAna cuke haiM aisI hAlatameM ) khataH kahiye apane Apa ho jAtA hai aura kahIM para (anabhyasta dazAmeM jisake ki jAnanekA pahale pahala maukA par3A huA hai aisI hAlata ) parataH kahiye dUsare anya kAraNoMse hotA hai / pharja kIjiye jaise kitane hI eka lar3akoMne tAlAbameM snAna karaneke liye tayyArI kI aura ve phaurana hI nidhar3aka ho kara usa tAlAbameM, jisako ki ve pahale kaI daphe jAna cuke haiM, jAkara. slAna karate haiM to aisI hAlatameM unako jisa samaya tAlAbakA jJAna huA, usa samaya usakI sacAIkA bhI jJAna ho liyA. / yadi aisA na hotA, to ve nidhar3aka hokara hargija bhI daur3a kara na jAte, isaliye mAlUma huA ki unako usa tAlAbakI sacAIkA nizcaya, pahale hI ( usake jJAna honeke samaya hI ) ho cukA thA, aura eka dUsarI jagaha eka musAphira, jo ki jaMgalameM jA rahA thA, dUra hI se kisI eka padArthako, jisako ki isa samaya marIcikA, yA nadI, yA tAlAba, kucha nahIM kaha sakate, dekha kara jJAna huA " vahA~
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] jala hai" parantu usa jalajJAnakI sacAIkA nizcaya, useM. usa hI samaya nahIM huA / anyathA usake dilameM saMzaya na hotA, parantu use saMzaya to avazya hotA hai ki jo maiMne jAnA hai vaha jala hai yA nahIM / phira dhIre dhIre Age cala kara use udhara hI se ( jisa dizAmeM ki use " vahA~ jala hai " aisA jJAna huA thA ) dhIme dhIme vahatI huI, ThaMDI havAkA sparza huA. / tathA usIke Asa pAsameM kamaloMkI khuzabU mAlUma huI, tathA. meMDakoMke TarrAnekI AvAja sunAI par3I, aura phira thor3e dera Age cala kara hI vaha kyA dekhatA hai, ki panahArI, pAnIse bhare hue ghar3oMko liye hue A rahI haiM / to phira use phaurana hI isa vAtakA nizcaya ho jAtA hai, ki jo mujhe pahale pAnIkA jJAna huA thA, vaha ThIka hI thA, kAraNa ki yadi yahA~ para. pAnI nahIM hotA, to pAnIke bagaira nahIM honevAlI ThaMDI havA, kamaloMkI khuzabU , tathA meMDakoMkI AvAja kyoM hotii| aise sthalameM jala jJAnakI sacAIkA nizcaya use dUsare kAraNoMse hotA hai; vasa isako hI abhyastadazAmeM prAmANyakI jJapti svataH . aura anabhyastadazAmeM parataH hotI hai, kahate haiM / usa pramANAtmaka jJAnake mUla do bheda haiM, eka pratyakSa, dUsarA parokSa / pratyakSa pramANa usa jJAnako kahate haiM jo padArthake svarUpako spaSTa rItise jAnatA hai / usake do bheda haiM sAMvyavahArika pratyakSa 1 (jisako loga usameM eka dezIya nirmalatA honekI vajahase pratyakSa kahate haiN| parantu vAstavameM jo iMdriyAdikakI apekSA rakhanese parokSa ho, kyoMki aisA. siddhAnta hai ki " asahAyaM pratyakSaM bhavati parokSaM sahAyasApekSam " arthAt jo iMdriyAdikakI sahAyatA na lekara . kevala AtmAMke ava. lambanase vastukA spaSTa jAnanA hai vaha pratyakSa jJAna hai aura. jo
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] jJAnake dvArA jAne hue padArthake vizeSa aMzameM, IhA jJAnakI pravRtti hotI hai aura IhA, avAya, dhAraNA ina tInoM jJAnoMmeM pravalatA durbalatAkI apekSA vizepatA hai / IhA jJAna itanA kamajora hai ki jisa padArthakA IhA hokara chUTa jAya usake vipayameM, kAlAntarameM saMzaya aura vismaraNa ho jAtA hai aura avAya jJAnase jAne hue padArthameM saMzaya nahIM hotA / isa liye IhA jJAnase yaha avAya jJAna prabala hai, parantu isake viSayameM vismaraNa ho jAtA hai aura dhAraNA jJAnase jAne hue padArthameM, kAlAntarameM saMzaya tathA vismaraNa bhI nahIM hotA hai / isa liye yaha jJAna avAya jJAnase bhI prabala hai, isaliye viSayameM vizeSatA tathA uttarottara jJAnoMmeM prabalatA honekI vajahase ye cAroM hI jJAna pramANa haiM / aura jisa jJAnameM, iMdriya aura manakI sahAyatA na honekI vajaha tathA kevala AtmAkI apekSA honekI vajaha sarva dezase nirmalatA pAI jAya, use pAramArthika pratyakSa kahate haiM / usake do bheda haiM vikala pratyakSa 1 sakala pratyakSa 2 / jo kucha eka padArthoko sarvAMzakarake spaSTa rItise jAnatA hai, use vikala pratyakSa kahate haiM / isake bhI do bheda haiM / avadhi jJAna 1 manaHparyaya jJAna 2 / jo sampUrNa padArthoko sarvAMzakarake spaSTa rItise jAnatA hai vaha sakala pratyakSa hai / isakA dUsarA koI judA bheda nahIM hai, isahIko kevalajJAna kahate haiM / parokSa pramANa usa jJAnako kahate haiM jo padArthake kharUpako aspaSTa rItise jAnatA hai / bhAvArtha:jJAnAvaraNI karmake kSayasa, athavA koI eka vilakSaNa kSayopazamase utpanna honevAlI aura zAbda va. anumAnAdi jJAnase jo nahIM jAnI jA sakatI hai, aisI jo eka anubhavasiddha nirmalatA hai usa hI ko spaSTatA vizadatA kahate haiM, yaha nirmalatA jisa jJAnameM pAI jAya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] vaha pratyakSa jJAna hai aura jisa jJAna vaha na pAI jAya vaha parokSa jJAna hai / parokSajJAnake smRti 1 pratyabhijJAna 2 tarka 3. anumAna 4 aura Agama 5.aise pAMca bheda haiN| jisa kisI padArthako dhAragAtmaka. jJAnase pahale acchI taraha jAna liyA thA, usI .padArthake "" vaha padArtha " isa prakAra yAda karaneko smRti kahate haiM / jabataka padArthakA avagraha, IhA, avAya jJAna ho bhI jAtA hai, parantu, dhAraNA jJAna nahIM hotA tavataka usa padArthameM smRti jJAnakI utpatti nahIM hotI hai / anubhava aura smaraNa yaha donoM jJAna jisameM kAraNa. hoM, aise joDarUpa jJAnako pratyabhijJAna kahate haiM / isa pratyabhijJAnake tIna bheda haiM / ekatva pratyabhijJAna 1. sAdRzya pratyabhijJAna 2 vaisAdRzya pratyabhijJAna 3 jo smRti aura pratyakSake viSayabhUta padArthoMkI do dazAoMmeM ekatA dikhalAte hue " yaha vahI hai jise pahale dekhA * thA" aise AkArakA jJAna hotA hai use ekatvapratyabhijJAna kahate haiM / jo smRti aura pratyakSake viSayabhUta, pUrvameM jAne hue tathA uttarakAlameM jAne hue do padArthoMmeM sadRzatA dikhalAte hue ." yaha usake / .sadRza hai jise pahale dekhA thA " isa AkAravAlA jor3a rUpa. jJAna hotA hai, use sAdRzyapratyabhijJAna kahate haiN| jo smRti aura pratyakSake viSayabhUta pUrvakAlameM anubhava kiye .. hue tathA uttarakAlameM jAne hue do padArthoMmeM, . visadRzatA-vilakSaNatA dikhalAte hue yaha usase vilakSaNa hai jisako pahale dekhA. va jAnA thA.' isa AkArakA - jJAna hotA hai, usako vaisAdRzya pratyabhijJAna kahate haiM / isa , hI taraha aura bhI aneka bheda jAna lenA caahiye| . . . * * vyAptike jJAnako tarka kahate haiM / arthAt sAdhana .(.jisake "dvArA sAdhyakI siddhi kI jAtI hai..): ke hone. para. sAdhya . ( jisakI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] siddhi kI jAya ) ke hone tathA sAdhyake na hone para sAdhanake bhI na honako avinAbhAva sambandha (a-na, vinA-sAdhyaM vinA, bhAvaHbhavanam hatAritizepaH arthAt sAdhyaMka vinA hetuke na honeko avinAbhAva kahate haiM ) kahate haiM / isahIkA nAma vyApti hai / yaha vyApti do taraha kA hai, eka samanyApti, dUsarI vipamanyApti / dutaraphA vyAptiko arthAta jina do padArthoMmeM donoM taraphase ancaya ( hone para honA ) vyatiraka ( na hone para na honA) pAyA jAya use samavyApti kahate haiM jaise jJAna aura AtmAmeM jahA~ 2 jJAna hotA hai yahA~ 2 Atmatva-jIvana jarUra hotA hai, isa hI taraha jahA~ AtmatvajIvatra hotA hai vahA~ 2 jJAna bhI jarUra hotA hai aura jahA~ 2 jJAna nahIM hotA vahA~ 2 Atmatva bhI nahIM hotA, isa hI taraha jahA~ 2 Amila nahIM hotA yahA~ 2 jJAna bhI nahIM hotA, isaliye yahA~ nAnakA Atmatyake sAtha aura AtmatvakA jJAnake sAtha anvayavyatireka honese samatryApti hai| eka taraphA vyApti arthAt avinAbhUta jina do padArthomeM eka taraphase vyApti hotI hai, usako viSama. vyApti kahate haiM / jaima dhUma aura agnimeM, jahA~ 2 dhUma hotA hai vahA~ 2 agni jarUra hotI aura jahA~ agni nahIM hotI vahA~ dhUma bhI nahIM hotA, isa taraha dhUmakI taraphase to agnike sAtha anvaya vyatireka pAyA jAtA hai, parantu jahA~ 2 agni hotI hai vahA~ 2 dhUma bhI hotA hai tathA jahA~ 2 dhUma nahIM hotA vahA~ 2 agni bhI nahIM hotI, isa. taraha agnikI taraphaMse dhUmake sAtha anvayavyatireka nahIM pAyA jAtA hai / kAraNa ki aMgAremeM tayA tapAye hue loheke golemeM agni to hai parantu dhUma nahIM isa liye anvaya vyabhicAra (hone para na honA) tathA vyatireka vyabhicAra (na hone para honA) AjAnese.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] : eka taraphA hI vyApti rahI, isa hI ko viTama vyApti kahate haiM / ina donoM hI tarahakI vyAptikA jisase jJAna ho usako tarka kahate haiM / bhAvArtha jo sAdhya sAdhana sambandhI ajJAnake haTAne meM sAdhakatama kAraNa ho usako tarka jJAna kahate haiM / sAdhana (jo sAdhyake abhAva meM na rahatA ho ) se sAdhya - jiMsako vAdI loga siddha karanA cAhate hoM, kyoMki aisA na honese atiprasaMga hI ho jAyagA / arthAt " kahe khetakI sunai khaliyAnakI" jaisI hAlata ho jaaygii| vAdI to cAhatA hai ki yahA~ para agnikI siddhi kI jAMya parantu prativAdI usase ulTe hI IMTa pattharakI siddhi kara rahA hai, to vaha IMTa patthara sAdhya nahIM kahe jA sakate, kyoMki vAdI unako siddha hI nahIM karAnA cAhatA hai / aura jo yathArthameM pratyakSAdika pramANase - bAdhita na ho, kyoMki aisA na honese vahnimeM pratyakSase vAdhita ThaMThApana bhI sAdhya hone lagegA / aura jisameM saMdehAdi paidA ho rahe hoM, kyoMki aisA na hone se arthAt jisameM kisI prakArakA saMdeha vagairaha nahIM hai, phira bhI yadi vaha sAdhya kahalAne lageM, taba to anumAna jJAna vyartha hI par3a jAyagA, kyoMki jisameM zaka ( saMdeha ) hI nahIM usake siddha karaneke liye anumAnakI kyA AvazyakatA ! saMdehAdikake dUra karaneke liye hI to anumAna kiyA jAtA thA / isaliye jisako vAdI loga siddha karanA cAhate hoM aura jisameM vartamAna kAlameM zaka paidA ho rahA ho, parantu usake vAstava hone meM koI pratyakSAdi pramANase vAghA na AtI ho, usaMhIko sAdhya kahate haiM / usake jJAnako anumAna kahate haiM / naM ki kevala sAvanake jJAnako, kAraNa ki jisakA jJAnaM hotA hai usa jJAnase usa hA ajJAnaM haTatA hai na kiM dUsarekA, isaliyeM sAghanake jJAna -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] se sAdhanakA ajJAna haTa jAyagA naM ki agnikA, isaliye sAdhanaseM sAdhyake jJAna honeko anumAna kahate haiM / isa anumAna jJAnake paidA honekI paripATI vaM krama yoM hai-jaba koI AdamI dhUma aura agniko rasoIghara, athAI va aura aneka jagahoMmeM bAra bAra eka hI sAya dekhatA hai, to vaha nizcaya kara letA hai ki dhUma aura agni eka hI sAtha hotI hai| parantu usake sAtha hI sAtha, usaneM eka yA do jagaha aisA bhI dekhA ki vahA~ kevala agni hai aura dhUma nahIM, taba use nizcaya hotA hai ki oha ! jahA~ jahA~ dhUma hotA haiM vahA~ vahA~ agni jarUra hI hotI hai, parantu jahA~ jahA~ agni hotI haiM vahA~ vahA~ dhUma hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai, isa tarahake jJAna honeke bAda, use jaba kabhI kisI jagaha kevala dhUma dikhAI detA aura agni dikhAI nahIM detI, usa jagaha vaha vyApti ( jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai ) ko smaraNa karatA hai aura phira anumAna karatA hai ki " yahA~ kahIM agni honI cAhiye anyathA yadi yahA~ agniM na hotI to dhUma kyoM dikhatA" basa aise hI ( sAdhanase sAdhyake jJAna ko ) jJAnako anumAna kahate haiM / isa anumAnaH jJAnake do bheda haiM eka svArthAnumAna dUsarA parArthAnumAna / kisI dUsare paropadezAdikakI apekSA na rakhate hue, svayaM-apane Apa nizcaya kiye hue aura paMhale tarka jJAnake dvArA anubhava kiye hue, sAdhyasAdhanakI vyAptiko smaraNa karate hue, avinAbhAvI dhUmAdika hetuke dvArA kisI parvata. Adika dharmImeM utpanna hue.. agni Adi sAMdhyake jJAnako svArthAnumAna kahate haiM / isake tIna aMga haiM arthAt isa' svArthAnumAna jJAnake honemeM tIna padArthoMkI AvazyakaMtA hotI haiM dharmI 1, sAdhya 2, sAdhana 3 / dharmI use kahate haiM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] 9 sAdhanakA sAhacarya hai yahAM donoMhI eka sAtha rahate haiM tathA yahAMpara donoMhI eka sAtha nahIM rahate aisI vAdI tathA prativAdI donoMkI buddhikA sAmya ho jAya, donoM isa bAtako mAnaleM, use dRSTAnta kahate haiM, isa dRSTAntake kahanehIko udAharaNa. kahate haiM. jaise dhUma ke dvArA vahnikI siddhi karaneke liye rasoIghara tathA tAlAba Adi kA kahanA / dRSTAnta do tarahake haiM - eka anvaya dRSTAnta, dUsarA vyatireka dRssttaant| jahAM anvaya vyApti yAnI sAdhanakI maujUdagI meM sAdhya kI maujUdagI dikhAI jAya use anvaya dRSTAnta kahate haiM - jaise dhUmase vanhikI siddhi karaneke liye rasoIghara, yahAM dhUmakI maujUdagI meM agnikI maujUdagI dikhAI gaI hai| jahAM vyatireka vyApti yAnI sAdhyakI gairamaujUdagImeM sAdhanakI gairamaujUdagI dikhAI jAya use vyatireka dRSTAnta kahate haiM, jaise dhUmase vanhikI siddhi karaneke liye tAlAba, yahAM agnikI gairamaujUdagI meM dhUmakI gairamaujUdagI dikhAI gaI hai / isa taraha dRSTAntoMko dvividha honese inake kahane vAle vacanoM (udAharaNoM) ke do bheda (sAdhamryodAharaNa, vaidhamryodAharaNa) haiM / sAdhyakI vyApti viziSTa hetuke rahanekI apekSA dRSTAnta aura pakSameM samAnatA dikhalAnevAleko upanaya kahate haiM; jaise " tathAcAyam / " jaise ki rasoIghara dhUmavAlA hai usahI taraha yaha parvatabhI dhUmavAlA hai / hetuko dikhAte hue pratijJAMke duharAneko - hetukI sAmarthya se natIjeke nikAlaneko nigamana kahate haiM; jaise ki " tasmAdagnimAn " dhUmavAlA honekI vajahase agnivAlA hai / isa prakAra apane Apa nizcaya kiye hue hetuse paidA honevAle - sAdhyake jJAnako svArthAnumAna aura dUsareke upadezase jAne huese paidA honevAle - sAdhya ke jJAnako parArthAnumAna kahate haiM / jisa hetuse + " 1 <
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] mAyakA sAna hotA hai vaha yadi mucA--nidoSa (sAdhyaMka vinA mAne mAra nagarakSaName viziSTa ) hai taba usase paidA honakalA mAyakA jJAna yAnI anugAna sadanumAna bolA jAyagA aura gati mithyA sadoSa-mAdhyAvinAbhAvica mpa henukaM lakSaNase gata hai natra unale paidA honevAlA sAdhyakA sAna anumAnAbhAsa bolA jAyagA / na ki anumAna, isaliye sacce aura mithyA hatukA nirUpaNa kiyA jAtA hai / saMga-nirdora tuhIko hatu kahate haiM aura mithyA sadoSa manuzIvAbhArata kAte hai / " anyathAnupapatyaka lakSaNaM liNgmbhyte|" jI sAyaMkA rinA na pAyA jAya use sadatu phAIna hai, aura jina hetumeM Upara kA huA lakSaNa na pAyA jAya parantu cI Adi vittiyAM dvArA hetu marIyA mAdrama ho use hallAmAma sarana hai / umaMka yadhapi bahuta bheda haiM parantu mUla cAra bheda hai1, amida 2 viruddha, 3 anekAnnika (vyabhicArI), 4 akiJcitkara pana meM anya lAbhAsAmA yathAsambhara aMtarbhAva ho jAtA hai| nina hetu svarUpaMka sadbhAvakA anizcaya athavA saMdeha ho use asiddha havAbhAsa karate haiM, jaise " zabda nitya hai kyoMki netrakA viSaya " yahAM para " natra kA viSaya " yaha hetu hai; yaha svarUpahI se zabdameM nahIM rahatA, kAraNa ki zalda to karNakA viSaya hai netrakA nahIM hai isaliye " netrakA viSaya " yaha hetu svarUpAsiddha lAbhAsa hai. isahI taraha jahAM dhUma aura bAppa (vApha ) kA nizcaya 'nahIM, vahAMpara kisIne kahA "yahAM agni hai kAraNa ki yahAM dhUma hai." aba yahApara kahA gayA jo dhUga hetu hai vaha saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa hai, kAraNa ki dhUmaka (jisako ki hetu banAyA hai ) svarUpa saMdeha hai| sAdhyase viruddha padArthake sAtha jisa hetu kI vyApti ho
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] usako viruddha hevAbhAsa kahate haiM; jaise " zabda nitya hai kyoMki . pariNAmI hai; " yahA~para " pariNAmitva " hetukI vyApti sAdhya-nityatvake sAtha na hokara usase viruddhaH anityatvake sAtha hai kyoMki jo jo pariNAmI. hote haiM ve anitya hote haiM, nitya nahIM; isaliye yaha hetu viruddha hetvAbhAsa hai / jo hetu pakSa ( jahA~, sAdhyakke rahanekA zaka ho) sapakSa: (jahAM sAdhyake sadbhAvakA nizcaya ho). vipakSa ( jahA~ sAdhyake abhAvakA. nizcaya ho ) ina tInoMmeM rahai usako anaikAntika (vyabhicArI ) hetvAbhAsa kahate haiM; jaise. " isa- parvatameM. dhUma. hai kyoMki yahA~ agni hai. ". yahA~para " agnimatva " hetu, pakSaparvata, sapakSa, rasoIghara, vipakSa-aMgArA. ina tInoMmeM rahatA hai; isaliye yaha hetu anekAntika (vyabhicArI ) hetvAbhAsa hai, jo hetu, sAdhyakI siddhi karane samartha. na ho use: akiJcitkara hetvAbhAsa kahate haiM.. usake do bheda haiM-ekaH siddhasAdhana dUsarA bAdhitaviSayaH / siddhasAdhana use kahate haiM jisa hetukA sAdhya, sAdhyakI siddhi karaneke pahale hI siddha ho / jaise. ". agniH garmahai kyoMki chUnese aisA hI (. garma-) mAlUma hotA hai. " yahA~ agnimeM garmAI siddha karaneke lie.. diye gaye. " chUnese aisAhI mAlUma hotA hai." hetukAH sAdhya-agnimeM garmAI pahalehIse siddha hai isaliye anumAna karanese- kucha bhI phAyadA na huA / jisaH hetuke sAdhyameM dUsare:pramANase. vAdhA Ave use bAdhitaviSayaH helAbhAsaH kahate haiM / usake pratyakSabAdhita,, anumAnavAdhita, Ag2amabAdhita; svavacanavAdhita Adi aneka bheda haiN| pratyakSavAdhita. use kahate haiM jisake sAdhyameM pratyakSasa: bAdhA Ave; jaise, :. agni ThaMDI hai kyoMki yaha dravya hai / yahA~ dravyatvaH". yaha hetu pratyakSA bAdhita hai, kyoMki : agniH pratyakSase: ThaMDIkI bajAya garma mAlUma hotii|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] hai / anumAnavAdhita use kahate haiM jisake sAdhyameM anumAnase vAdhA Ave; jaise " ghAsa Adi kartAkI banAI huI haiM kyoMki yaha kArya hai." parantu isa anumAnase bAdhA AtI hai ki " ghAsa Adi kartAkI banAI huI nahIM haiM kyoMki inakA vanAnevAlA zarIradhArI nahIM hai / jo jo zarIradhArIkI banAI huI nahIM haiM ve ve vastue~ kartAkI banAI huI nahIM hai, jaise aakaash"| AgamabAdhita use kahate haiM jisake sAMdhyameM Agama kahiye zAstraMse bAMdhA Avai / jaise " pApa sukhakAM denevAlA hai kyoMki yaha karma hai jo jo karma hote haiM ve ve sukhake denevAle hote haiN| jaise puNyakarma." isameM zAstrase bAdhA AtI hai kyoMki zAstrameM pApako duHkhakA denevAlAM likhA hai / khavacanabAdhita usako kahate haiM jisake sAdhyameM apane vacanase bAdhA Avai / jaise " merI mAtA baMdhyA hai kyoMki puruSakA saMyoga honepara bhI usake garbha nahIM rhtaa|" isameM apane vacanase hI bAdhA AtI hai| yadi terI mAtA baMdhyA hai to tUM kahAMse paidA huA hai aura paidA huA hai to baMdhyA kaisA ? isaliye aiseM hetvAbhAMsoMse bhinna samIcIna hetuse sAdhyake jJAnako anumAnapramANa kahate haiM / * Apta-yathArtha bolanevAle ( yathArtha bolanevAle aisA kahanese hI vaha sarvajJavItarAga honA cAhiye kahA gayA kyoMki jo yadi Apta sarvajJa-sarva padArthokA jAnanevAlA na hogA to vaha kitane eka aMtIndriyapadArthoke na jAnanekI vajahase viparIta bhI bola sakatA hai aura yadi vItarAga na hogA to bhI. rAga, dveSa, lobhAdikaMkI vajahase anyathA bhI nirUpaNaM kara sakatA hai / isaliye sarvajJa vItarAga (yathArtha bolanevAle ) ke vacana va izAre vagairahase utpanna hueM padArthake jJAnako
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] AgamapramANa kahate haiM / isa prakAra pramANake nirUpaNa honeke anantara nayake svarUpakA vivecana kiyA jAtA hai / pratyeka vastumeM anaMta dharma pAye jAte haiM; isa kAraNa vastuko aneka dharmAtmaka va anekAntAtmaka ( dharma va anta inakA ekahI artha hai ) kahate haiM. arthAt vastu kathaJcit nitya hai kathaJcit anila hai . kathaJcit eka hai kathaJcit aneka hai, kathaJcit sarvagata hai kathaJcit asa-rvagata hai, ityAdi aneka dharmaviziSTa hai. yadi vastu sarvathA nitya ho to vRkSase phalapuSpAdikakI anutyattikA prasaMga AvegA athavA sarvathA anityahI ho to pratyabhijJAna ( yaha vahI hai, jo pahale thA ) ke. abhAvakA prasaGga AvegA athavA sarvathA nitya mAnane se vastu artha -- kriyAkArI siddha nahIM ho sakatI aura jo arthakriyArahita kUTastha: hai vaha vastuhI nahIM ho sakatI, ityAdi aneka doSa AyeMge. isa kAraNa vastu anekAntAtmaka hI hai / jJAna do prakArakA hai - eka svArtha aura dUsarA parArtha / jo paropadezake vinA svayaM ho usako svArtha kahate haiM aura jo paropadezapUrvaka ho usako parArtha kahate haiM / mati,. avadhi, mana:paryaya, kevala ye cAroM jJAna svArthahI hai aura zrutajJAna svArthabhI hai aura parArthabhI hai / jo zrutajJAna zrotravinA anya iMdriyajanya matijJAnapUrvaka hotA hai vaha svArtha zrutajJAna hai, aura jo zrotrendriyajanya matijJAnapUrvaka hotA hai vaha parArthabhutajJAna hai / bhAvArtha- anaMta guNoMka. akhaMDa piMDako dravya kahate haiM. guNoMse bhinna dravya koI judA padArtha nahIM hai isaliye usakA nirUpaNa guNavAcaka zabdake vinA nahIM ho: sakatA / isaliye astitva Adi aneka guNoMke samudAyarUpa eka dravyakA niraMzarUpa samastapanese abhedavRtti tathA abhedopacAra kara eka
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] '.. 'nayake mUlabheda do haiM; eka nizcayanaya aura dUsarA vyavahA~ranaya / isahI vyavahAraMnayakA dUsarA nAma upanaya hai| "nizcayamiha - tArtha vyavahAraM varNayantyabhUtArthaM " isa vacanase : nizcayakA lakSaNa bhUtArtha. aura vyavahArakA lakSaNa abhUtArtha hai / arthAt jo padArtha jaisA hai, usako vaisA hI kahanA, yaha nizcayanayakA viSaya hai| aura eka padArthako parake nimittase vyavahArasAdhanArtha anyarUpa kahanA vyavahAranayakA viSaya hai / nizcayanayake do bheda haiM; eka dravyAthika, aura dUsarA poyAthika / dravyArthika nayakA lakSaNa kArtikeyasvAmIne isa prakAra kahA hai:--- . . jo sAhadi sAmaNNaM aviNAbhUdaM visesarUvehi / NANA juttivalAdo davvattho so NaoM hodi // ___ arthAt jo vizeSa svarUpase avinAbhAvI sAmAnya svarUpako nAnA yuktike balase sAdhana karatA hai, usako dravyArthika naya kahate haiM / bhAvArtha-dravya nAma sAmAnyakA hai, aura vastumeM sAmAnya aura vizeSa do prakArake dharma hote haiM / unameMse vizeSa svarUpoMko gauNa karake jo sAmAnyakA mukhyatAse grahaNa karatA hai, so vyArthika naye hai| aura isase viparIta paryAyArthikanaya hai / arthAt paryAya nAma vizeSakA hai, so. jo vastuke sAmAnya svarUpako gauNa karake vizeSa -svarUpakA . mukhyatAse grahaNa karatA hai, usako paryAyAMrthika.. naya kahate haiN| :: .dravyArthiMka aura paryAyArthika ina donoM nayoMke do do bheda haiN| adhyAtmadravyArthika, adhyAtmaparyAyArthika, zAstrIyadravyArthika
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] aura zAstrIyaparyAyAthika / inameMse adhyAtmadravyArthiMkake daza bheda, aura adhyAtmaparyAyArthikake chaha bheda haiM / zAstrIyadravyArthiMkake tIna bhedaH... 1 naigama, 2 saMgraha, aura 3 vyavahAra haiM / jinameM bhI naigamake tIna bheda, saMgrahake do bheda, vyavahArake do bheda, isa prakAra zAstrIya- .. dravyArthikake saba sAta bheda hue / zAstrIyaparyAyArthikake cAra bheda haiN| 1 RjusUtra, 2 zabda, 3 samabhiruDha, aura evaMbhUta / inameM bhI . . RjusUtra nayake do bheda aura zeSa tInoMke eka eka. / saba milakara zAstrIyaparyAyArthikake pAMca bheda hue| isa prakAra zAstrIyanayake bAraha bheda aura adhyAtmake solaha bheda saba milakara nizcayanayake kula ahAIsa bheda hue| vyavahAranayake mUlabheda tIna 1 sadbhUta, 2 asadbhuta aura 3 upacarita / isameM bhI sadbhUtake do, asadbhUtake tIna aura upacaritake tIna bheda, isa prakAra vyavahAranayake satra. milakara ATha . bheda hue / isameM nizcayanayake aTThAIsa bheda milAnese nayake kula 36 .. . bheda hue / aba inake bhinna bhinna lakSaNa isa prakAra jAnane caahiye| sabase pahale adhyAtmadravyArthiMkake daza bhedoMke lakSaNa kahate haiM: 1 jo karmavandhasaMyukta saMsArI jIvako siddhasadRza zuddha grahaNa . karatA hai, usako karmopAdhinirapekSa-zuddha-dravyAthikanaya kahate . haiM / jaise, saMsArI jIva siddhasadRza zuddha haiN| . . ..: 2 jo utpAdavyayako gauNa karake kevala sattAkA grahaNa karatA hai, . usako sattAgrAhaka:zuddha-dravyArthika kahate haiN| jaise, dravya nitya hai| / 3 guNaguNI aura paryAyaparyAyAmeM bheda na karake jo dravyako guNaparyAyase abhinna grahaNa karatA hai usako bheda vikalpa nirapekSa zuddha dravyArthika kahate haiM jaise-apane guNapayAyase dravya abhinna hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] 4 jo jIvameM krodhAdika bhAvoMkA grahaNa karatA hai, usako karmoMpAdhi - sApekSa azuddha dravyArthika kahate haiM / jaise, -- jIvako krodhI mAnI mAyAvI lobhI Adi kahanA / 5 jo utpAdavyayamizrita sattAko grahaNa karake ekasamaya meM triyapaneko grahaNa karatA hai, usako utpAdavyayasApekSa-azuddha-dravyArthika kahate haiM / jaise, - dravya eka samayameM utpAda vyaya aura dhauvyayukta hai / 6 jo dravyako guNaguNI Adi bhedasahita grahaNa karatA hai, usako bhedakalpanA-sApekSa - azuddhadravyArthika kahate haiM / jaise,-- darzanajJAna Adi jIvake guNa haiM / 7 samasta guNaparyAyoMmeM jo dravyako anvayarUpa grahaNa karatA hai, usako anvaya-dravyArthika kahate haiM / jaise, -dravya guNaparyAya svarUpa hai / 8 jo svadravyAdi catuSTayakI apekSAse dravyako satsvarUpa grahaNa karatA hai, usako svadravyAdi - grAhaka dravyArthika naya kahate haiM / jaise, - svacatuSTayakI apekSA dravya hai / 9 jo paradravyAdi catuSTayakI apekSA dravyako asatsvarUpa grahaNaH - karatA hai, usako paradravyAdi - grAhaka dravyArthika naya kahate haiM / jaise, -- paradravyAdi catuSTayakI apekSA dravya nahIM hai / 10 jo azuddhazuddhopacArarahita dravyake paramasvabhAvako grahaNaH - karatA hai, usako paramabhAvagrAhI dravyArthika naya kahate haiM / jaise, jIvake aneka svabhAva haiM, unameMse paramabhAvajJAnakI mukhyatAse jIvako jJAnasvarUpa kahanA |
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] ye dravyArthika nayake darza bheda ho cuke / aba paryAyArthika nayake . chaha bhedoMke lakSaNa aura udAharaNa suniye:-- : .... . . 1 jo anAdinidhana candrasUryAdi paryAyoMko grahaNa karatA hai, usako anAdi-nitya paryAyAthika naye kahate haiM / jaise,-meru, . pudgalaMkI nityaH paryAya hai| 2 karmakSayase utpanna aura kAraNabhAvase avinAzI paryAyako jo grahaNa karatA hai, usako Adi-nitya-paryAyArthika naya kahate haiN| . naise, jIvaMkI siMddhaparyAya nitya hai| . : .. . 3 jo sattAko gauNa karake utpAdevyayaM svabhAvako grahaNa karatA hai, use anitya-zuddha-paryAyArthika naya kahate haiM / jaise, paryAya 'aMtisamaya vinazvara hai| - 4 jo paryAyako eka samayameM utpAdavyaya aura dhrauvya svabhAvayukta grahaNa karatA hai, usako anityaazuddhaparyAyAthika naya kahate haiM / jaiseM paryAyaM eka samayameM utpAda-vyaya dhrauvya svarUpa hai| 5 jo saMsArI jIvoMkI paryAyako siddhasaMdeza zuddhaM paryAya grahaNa. . karatA hai, usako karmopAdhi nirapekSaanityazuddhaparyAyArthika * naye kahate haiM / jaise,-saMsArI jIvako paryAya siddhasadRza zuddha hai| .. 6 jo saMsArI jIvoMkI caturgati sambandhI anityaM azuddha paryAyako grahaNa karatA hai, usako kopAMdhisApekSaanitya aMzuddhaparyAyArthika naya kahate haiM / jaise, saMsArI jIva utpanna hote haiM, aura vinAzamAna hote haiN| : ...:. : .. . . . .. ye paryAyArthika nayake chaha bheda hue| aba naigamanayake tInoM bhedoMke lakSaNa isa prakAra hai:-- ... ..........:
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 ] 1 jahAM vartamAnakA AropaNa hotA hai, usako bhUtanagama kahate haiM / jaise,--Aja dorIsayake dina mahAvIra bhagavAn mokSako gaye / 2. jahAM bhAva bhUtavat kathana honA hai usako bhAvInaigamanaya kahate hai| jaise anako siddha kahanA | 3. jisa kAryakA prAraMbha kara diyA jAtA hai aura usameMse eka deza tayyAra huA ho athavA bilakula tayyAra nahIM huA ho usako nayyAra huA aisA kahanA vartamAna naigamanayakA viSaya hai / jaise koI puruSa rasoI karaneke nirmitta, bhAtake liye cAMvala sApha kara rahA hai athavA kisIne bhAva banAnekevAste cAMvala agnipara car3hA diye haiM parantu abhI bhAta tayyAra nahIM huA hai, kisIne Anakara pUchA ki nAya kahiye Aja kyA banAyA? taba vaha uttara detA - " bhAta banAyA I *! 1 sat sAmAnyakI apekSAse samala ivyoMkI jo eka rUpa grahaNa karatA hai usakI sAmAnyasagrahanaya kahate haiM, jaise sarva pya satkI apekSAse paraspara aviruddha hai / 2 jo eka jAti vizeSakI apekSAse aneka padArthoMko eka rUpa grahaNa karatA hai usako vizeSasaGgrahanaya kahate haiM, jaise cetanAkI apekSAne samasta jIva eka hai / 1 jo sAmAnya saGgrahake viSayako bheda rUpa grahaNa karatA hai usako zuddhavyavahAranaya kahate hai-jaise dravyake do bheda haiM, jIva aura ajIva / 2 jo vizeSa saGgrahake viSayako bhedarUpa, grahaNa karatA hai usako.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] azuddhavyavahAranaya kahate haiM, jaise saMsArI aura mukta jIvake bheda haiN| 1 jo eka samayavartI sUkSma arthaparyAyako grahaNa karatA hai usako sUkSmaRjusUtranaya kahate haiM, jaise sarva zabda kSaNika haiN| 2 aneka samayavartI sthUlaparyAyako jo grahaNa karatA hai usako sthUlaRjusUtranaya kahate haiM, jaise manuSyAdi paryAya apanI Ayu pramANa tiSThe haiN| 1 zabdanayakA lakSaNa devasena svAmIne bar3e nayacakrameM isa .prakAra kahA hai| gAthA-jo vaTTaNaM Na maNNai eyatthe bhinnnnliNgaaiinnN|| . so saddaNao bhaNio NeupuMsAiyANa jahA // 1 // . ahavA siddhe sadde kIrai jaM kiMpi attha vavaharaNaM // taM khalu sadde visayaM devo saddeNa jaha deoM // 2 // ina donoM gAthAoMkA abhiprAya yaha hai ki, eka padArthameM bhinna / liMgAdikakI sthitiko jo nahIM mAnatA hai usako zabda naya kahate. . haiM. bhAvArtha-strI, puruSa, napuMsakaliMGga, Adi zabdase eka vacana, dvivacana, bahuvacana, saMkhyA, kAla, kAraka, puruSa, upasargakA grahaNa * karanA, ekahI padArthake vAcaka aneka zabda hote haiM aura unameM liMGga saMkhyAdikakA virodha hotA hai, jaise puSya, tArakA, nakSatra, ye tInoM liGgake zabda ekahI jyotiSkavimAnake vAcaka haiM, so inameM paraspara vyabhicAra huA. parantu zabdanayaM isa vyabhicArako nahIM mAnatA hai. athavA vyAkaraNase bhinna liGgAdi yukta jo zabda siddha haiM ve jo kucha . artha vyavaharaNa karai sohI zabda nayakA viSaya hai| arthAt jo zabdakA . vAcya hai usahI kharUpa padArthako bheda rUpa mAnanA zabdanayakA viSaya ..
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] hai / ina donoM gAthAoMkA caritArtha ekahI hai kiMtu kathanazailI bhinna 2 hai usakA khulAsA isa prakAra hai ki, saMsAra meM jitane zabda haiM utanehI paramArtharUpa padArtha haiM, aisAhI kArtikeya svAmIne kahA hai. gAthA - kiMbahunA utteNaya jittiya mettANi sati NAmANi tittiyabhettA atthA saMti hi NiyameNa paramatthA // 1 // phira jo saMsAra meM eka padArthake vAcaka aneka zabda dikhAI dete "hai jaise indra, purandara, zakra, jala, ap, bhAryA, kalatra / isakA tAtparya - yaha hai ki, pratyeka padArthameM aneka zakti haiM aura eka eka zabda eka eka zaktikA vAcaka hai isahI kAraNase bhinna liGga saMkhyAdi cAcaka aneka zabdoMkA eka padArthameM paryavasAna honA sadoSa nahIM ho * sakatA arthAt isameM vyabhicAra nahIM hai / kintu jo jo zabda jisa jisa zaktike vAcaka haiM una una zaktirUpa usa padArthako bhedarUpa - mAnanA yahI zabdanayakA viSaya hai. 1 eka zabdake aneka vAcya hai unameMse eka mukhya vAcyako kisI eka padArtha meM dekha usapara ArUDha ho usa padArthake anya kriyArUpa pariNata honeparabhI usa padArthako apanA vAcya mAne yaha samabhirUDha nayakA viSaya hai / jaise go zabdake aneka artha haiM, unameMse eka artha gatimatva hai / yaha gatimatva manuSya, hastI, ghoTaka, valadha ityAdi aneka padArthoM meM hai kintu valadha padArthameMhI ArUDha hokara usa valadhako sote baiThate Adi anya kriyA karane parabhI go zabdakA vAcya - mAnanA yahI samabhirUDha nayakA viSaya hai / 1. jisa kriyAvAcaka jo zabda usahI kriyArUpa pariNata padArthako grahaNa karai usako evaMbhUtanaya kahate haiM / jaise gau jisa kAlameM gamana
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] karai usahI kAlameM usako go kahe anya kriyA karate hue use go na kahe yahI evaMbhUtanayakA viSaya hai / * zabda samabhirUDha aura evaMbhUta ye tIna naya zabdakI pradhAnatA lekara pravarteM haiM isa kAraNa inako zabdanaya kahate haiM aura naigama: saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya arthakI pradhAnatA lekara pravarteM haiM isa kAraNa inako arthanaya kahate haiM / isa prakAra nizcayanayake 28 bhedoMkA kathana samApta huA / ava Age vyavahAranayake ATha bhedoMke lakSaNa kahate haiM / 1 eka dravyameM guNa guNI, paryAya paryAyI, kAraka kArakavAn, svabhAva svabhAvavAn, ityAdi bhedarUpa kalpanA karanA zuddhasadbhUtavyavahAranayakA viSaya haiM / 2. akhaMDa dravyako vahupradezarUpa kalpanA karanA azuddha sadbhUtaH -: vyavahAranayakA viSaya hai / . anyatraH prasiddhaH dharmakAH anyatra samAropaNa karanA asadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai, usake tIna bheda haiM / 3 sajAtyasadbhUtavyavahAra 4 trijAtya sadbhUtavyavahAra / *. 5. svajAtivijAtyasa bhUtavyavahAra / ina tInoMmeMseH pratyekake nau, nau bheda hote haiM / arthAt 1 dravyameM dravyakA samAropa 2 dravyaMmeM guNakA samAropa, 3 dravyameM paryAyakA samAropa, 4 guNameM guNakA samAropa, 5 guNameM dravyakA samAropa, 6 guNameM, paryAyakA, samAropa, 7 paryAyameM paryAyakA samAropa, 8 paryAyameM guNakA samAropa 9 aura paryAyameM dravyakA, samAropa... jaise candramA~ke
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 ] prativitrako candramA~ kahanA yahAM sajAMti paryAyameM saMjAti paryAyakAM samAropa hai. matijJAnako mUrttaka kahanA yahAM vijAti guNameM vijAti guNakA samAropa hai. jIvAjIvasvarUpa jJeyako jJAnakA viSaya honese jJAna kahanA sajAtivijAtidravyameM sajAtivijAtiguNakA samAropa hai. paramANuko bahupradezI kahanA yahAM sanAtidravyameM sajAtivibhAvaryAyA samAropa hai. isI prakAra anya udAharaNa samajhane cAhiye. agara koI yahAM zaMkA kare ki, yaha asaMbhUtavyavahAra mithyA hai, so yaha zaMkA nirmUla hai. jagatkA vyavahAra isa nayake vinA kadApi nahIM cala sakatA aura yaha bAta anubhavasiddha hai. kisI puruSane apane lar3akese kahA ki, ghIkA ghar3A lAo to yaha sunatehI vaha lar3akA turanta ghIse bharA huA miTTIkA athavA tAMbe, pItalakA ghar3A uThA lAtA hai. yadi yaha naya mithyA hotI. to usa lar3akeko uparyukta arthajJAna kisa prakAra huA ? - aMva upacaritavyavahAranayakA lakSaNaM kahate haiM / isako upacaritAsa bhUtavyavahAranayabhI kahate haiM / uvayArA uvayAraM saccA sacce su uhaya atthesu // sajjAi iyara misse uvayaMrio kuNai vavahArI // 1 // - * athavA mukhyAbhAve sati prayojane nimitte copacAraH pravartate sopi saMvandhAvinAbhAvaH arthAt satya, asatya, ubhayarUpa, sajAtivijAti "mizra padArthoMmeM upacAropacAra karai so upacaritAsabhUta vyavahAranaya hai / bhAvArtha - mukhya padArthakA anubhava hote hue prayojana aura nimittake. vazateM isa nayakI pravRtti hotI hai| prayojanakA abhiprAya vyavaharisiddhi aura nimittakA abhiprAya viSayaMviSayI, pariNAmapariNAmI, kAryakAraNa Adi saMvandha hai / 3 je. si. da. +
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] 6 mitra putrAdi vandhuvarga mere haiM yaha sajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai| 7 AbharaNa hema ratnAdika mere haiM yaha vijAtyupacaritAsaha - tavyavahAranayakA viSaya hai| 8 deza rAjya durgAdika mere haiM yaha mizropacaritAsadbhUtavyavahAranayakA viSaya hai| isa prakAra yaha vyavahAra nayake ATha bhedoMkA kathana huA aura nizcaya nayake 28 bhedoMkA kathana pahile kara cuke isa prakAra nayake saba 36 bhedoMkA kathana samApta huaa.| ava kisI AcAryane adhyAtma bhASAse nayake bhedoMkA svarUpa likhA hai use likhate haiN| nayake mUla bheda do haiM eka nizcaya. dUsarA vyavahAra / . : .. 1 jisakA abhedarUpa viSaya hai usako nizcayanaya kahate haiM / 2 jisakA bhedarUpa viSaya hai usako vyavahAranaya kahate haiN| nizcayanayake do bheda haiM, eka zuddhanizcayanaya. dUsarA azuddhanizcayanaya / 1 jo nirUpAdhika guNa guNIko abheda rUpa grahaNa karatA hai usako zuddhanizcayanaya kahate haiM, jaise jIva kevalajJAnasvarUpa hai| 2. jo sopAdhika guNa. guNIko abhedarUpa grahaNa karatA hai usako azuddhanizcayanaya kahate haiM jaise jIva matijJAnasvarUpa hai| vyavahAra nayake. bhI do bheda haiM eka sadbhUtavyavahAranaya aura dUsarA asadbhUtavyavahAranaya / . . .. . . . . . ..jo eka padArthameM guNa guNIko.. bhedarUpa. grahaNa karatA hai usako sadbhUtavyavahAranaya kahate haiM. usake bhI do bheda haiM, eka upacaritasadbhUta dUsarA anupacaritasadbhata / ... ... . : . . . .
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35]] 3 jo sopAdhika guNa guNIko bhedarUpa grahaNa karatA hai usako 'upacaritasadbhUtavyavahAra kahate haiM, jaise jItrake matijJAnAdika guNa haiN| 4 jo nirupAdhika guNa guNIko bhedarUpa grahaNa karatA hai usako anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kahate haiM, jaise jIvake kevalajJAnAdika guNa haiN| __ jo bhinna padArthako abheda rUpa grahaNa karatA hai usako asanabhUtavyavahAranaya kahate haiN| usake bhI do bheda haiM, eka upacaritAsadbhUtavyavahAra dUsarA anupacaritAsadbhUtavyavahAranaya / 5 jo saMzleparahita vastuko abheda rUpa grahaNa karatA hai use upacaritAsadbhUta vyavahAranaya kahate haiM, jaise AbharaNAdika mere haiN| 6 jo saMzleSarahita vastuko abhedarUpa grahaNa karatA hai use anupacaritAsadbhUta vyavahAranaya kahate haiM, jaise zarIra merA hai| yadyapi ye chaha bheda kisI AcAryane adhyAtma sambandhameM saMkSepase kahe haiM, parantu ye chaha bheda prathama kahe hue 36 bhedoMmeMse kisI na kisI bhedameM garbhita ho jAte haiM; arthAt zuddha nizcayanaya bhedavikalpa- ' nirapekSazuddhadravyArthikameM, azuddhanizcayanaya kArmopAdhisApekSaazuddhadravyArthikameM, upacaritasadbhUtavyavahAranaya azuddhasadbhUtavyavahAranayameM, anupacaritasadbhUtavyavahAranaya zuddhasadbhUtavyavahAranayameM, anupacarita aura upacaritasadbhUtavyavahAranaya upacarita (upacaritAsadbhUta) vyavahAra'nayameM. garbhita hai| isa prakAra nayakA kathana samApta huaa|. ... ___ aba Age nikSepakA kathana isa prakAra hai prathamahI nikSepa sAmAnyakA lakSaNa kahate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 36 ] gAthA - juttIsujuttamagge jaMcaubheSeNa hoi khalu ThevaNaM / kajje sadiNAmAdisu taM NikkhevaM have samae // yukti karake suyuktamArga hote hue kAryake vazateM nAma ' sthApanA dravya aura bhAvameM padArthake sthApanako nikSepa kahate haiM. bhAvArtha - eka dravyameM aneka svabhAva haiM. isaliye aneka svabhAvoMkI apekSAse usakA vicArabhI aneka prakArase hotA hai. ataeva usa dravyake mukhya cAra bheda kiye haiM. arthAt 1 nAmanikSepa, 2 sthApanAnikSepa, 3 dravyanikSepa, 4 bhAvanikSepa... 1 jisa padArtha meM jo guNa nahIM hai usako usa nAmase kahanA nAmanikSepa hai. jaise kisIne apane lar3akekA nAma hAthIsiMha rakkhA hai, parantu usa lar3akemeM hAthI aura siMhake guNa nahIM hai. 2 sAkAra athavA nirAkAra padArthameM vaha yaha hai isa prakAra avadhAna karake niveza karanA usako sthApanAnikSepa kahate haiM.. jaise pArzvanAthake pratibiMbako pArzvanAtha kahanA, athavA puSpameM arhataka sthApanA karanA, sthApanAnikSepameM mUla padArthavat satkAra puraskArakI pravRtti hotI hai, kintu nAmanikSepameM nahIM hotI. jaise kisIne apane lar3akekA nAma pArzvanAtha. rakhaliyA to usa lar3akekA : pArzvanAthavat satkAra puraskAra nahIM hotA kintu pratimAmeM hotA hai. gata 3. jo padArtha anAgatapariNAmakI, yogyatA rakhanevAlA hotA hai usako dravyanikSepa kahate haiM. jaise rAjAkA putra AgAmI kAlameM : rAjA honeke yogya hai isa kAraNa rAjaputrako rAjAkA dravyanikSepa kahate haiM usa dravyanikSepake do bheda haiM, eka AgamadravyanikSepa aura dUsarA noAgamadravyanikSepa | .. .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [39] dvitIya adhikAra / (dravyasAmAnyanirUpaNa / ) dravyakA sAmAnya lakSaNa pUrvAcAryoMne isaprakAra kiyA hai| gAthA-davadi davissadidavidaM sambhAve vihaavpjjaae| taM Naha jIvo poggala dhammAdhammaM ca kAlaM ca // 1 // tikAle jaM sattaM vadi uppAdavayadhuvattehiM / guNapajjAyasahAvaM aNAdisiddhaM khutaM have davvaM // 2 // 1 arthAt jo svabhAva athavA vibhAva paryAyarUpa pariNameM hai, pariNamegA, aura pariNamyA so AkAza, jIva, pudgala, dharma, adharma, aura kAla bhedarUpa dravya hai / athavA 2 jo tIna kAlameM utpAda, vyaya, dhrauvya, svarUpasatkarisAhata hove use dravya kahate haiM. tathA 3 jo guNaparyAyasahita anAdi siddha hove use dravya kahate haiM / isa prakAra dravyake tIna lakSaNa kahe haiM. unameMse pahalA lakSaNa dravya zabdakI vyutpattikI mukhyatA lekara kahA hai. isa lakSaNameM svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya ye do pada Aye haiM, unako spaSTa karaneke liye prathamahI paryAyasAmAnyakA lakSaNa kahate haiM / ___dravyameM aMzakalpanAko paryAya kahate haiM, usa aMzakalpanAke do bheda kahe haiM-eka dezAMzakalpanA, dUsarI guNAMzakalpanA / dezAMzakalpanAko dravyaparyAya kahate haiM. yadi koI yahAM aisI zaMkA karai ki, jaba guNoMkA samudAya hai sohI dravya hai, guNoMse bhinna koI padArtha nahIM hai, isaliye dravyaparyAyabhI koI padArtha nahIM ho sakatA / ( samAdhAna ) yadyapiM guNoMse bhinna dravya koI padArtha
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] nahIM hai, parantu samasta guNoMke piNDako deza kahate haiM aura pratyeka guNa samasta dezameM hotA haiM, isa kAraNa dezake eka aMzameM samasta guNoMkA sadbhAva hai. aisI avasthA meM usako. eka guNakI paryAya nahIM kaha sakate; arthAt usa dezAMzameM samasta guNa haiM aura samasta guNoMke samudAyako dravya kahate haiM; isaliye dezAMzako dravyaparyAya kahanAhI samucita hotA hai. guNAMzakalpanAko guNaparyAya kahate haiM. guNaparyAyake do bheda haiM-eka arthaguNaparyAya, dUsarA vyaMjanaguNaparyAya / 1 jJAnAdikaM bhAvavatI . zaktike vikArako. arthaguNaparyAya kahate haiN| 2 pradezavatvaguNarUpakriyAvatIzaktike vikArako vyaMjanaguNaparyAya kahate haiM. isahI vyaMjanaguNaparyAyako dravyaparyAyabhI kahate haiM, kyoMki vyaMjanaguNaparyAya dravyake AkArako kahate haiM / so yadyapi yaha AkAra pradezavatvazaktikA vikAra hai, isaliye isakA mukhyatAse pradezavatvaguNase saMbaMdha honeke kAraNa ise vyaMjanaguNaparyAyahI kahanA ucita hai. tathApi gauNatAse isakA dezakesAthabhI. saMbaMdha hai; isaliye dezAMzako dravyaparyAyakI ukti kI taraha isakobhI dravyaparyAya kahasakte haiM / aba Age jahAM dravyaparyAya athavA. vyaMjanaparyAya zabda Avai, to ina zabdoMse. vyaMjanaguNaparyAya samajhanA; aura guNaparyAya athavA arthaparyAya zabdoMse arthaguNaparyAya samajhanA.. ina donoMke svabhAva...aura vibhAvakI apekSAse do do bheda haiM, arthAt 1 svabhAvavyaparyAya, 2 vibhAvavyaparyAya, 3 svabhAvaguNaparyAya, 4. vibhAvaguNaparyAya / . . . . . . . ... * * jo nimittAMtarake binA hove use svabhAva kahate haiM. aura jo dUsareke nimittase hoya: usako vibhAva kahate haiM.. jaise karmarahita
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] 'zuddha jIvake jo jJAna, darzana, sukha, vIrya haiM ve jIvake svabhAvaguNaparyAya haiM. matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna,, kuma: 'tijJAna, kuzrutajJAna, kavadhijJAna, ye jInake vibhAvaguNapoyA haiN| . muktajIvake jo aMtima zarIrake AkAra pradeza haiM so jIvakI svabhAvadravyaparyAya hai: saMsArI jIvakA jo zarIrAkAra pariNAma hai usako jIvakI vibhAvadravyaparyAya kahate haiM / 'paramANumeM jo sparza; rasa, gandha, varNa, hote haiM ve pudgalakI svabhAvaguNaparyAya haiM, skandhoMmeM jo sparzaH rasa- gandha varNa hote haiM ve pudgalakI vibhAvaguNaparyAya haiM / . ___ jo anAdinidhana kAryarUpa athavA kAraNarUpa pudgalaparamANu hai soM pugulakI svabhAvadravyaparyAya hai. pRthivI, jalAdika jo nAnAprakA-rake skaMdha haiM ve pudgalakI vibhAvadravyaparyAya haiM: vibhAvaparyAyaH jIva aura pudgalameMhI hotI hai| . dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravyameM * svabhAvaparyAyahI hotI hai, vibhAvaparyAya nahIM hotii| dharmadravyameM gatihetutva, adharmadravyameM sthitihetutva, AkAzadravyameM avagAhahetutva, kAladravyameM vartanAhetutva svabhAvaguNaparyAya haiN| dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya, aura. kAladravya jisa jisa prakArase saMsthita haiM ve unakI svabhAvadravyaparyAya haiM / samasta. dravyoMmeM agurulaghuguNakA jo. pariNAma hotA hai, ve satra dravyoMkI svabhAvaguNaparyAya haiM . . . . .:. Age dravyake dUsare satlakSaNakAH svarUpa. likhate haiN| ...
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42] sat sattA astitva ye tInoM dravyakI eka zakti vizeSake vAcaka haiN| guNaguNIkI bhedavivakSAse dravyakA lakSaNa sat hai / aura guNa-. guNIkI abhedavivakSAse dravya sanmAtra hai arthAt svataH siddha hai, ataeva anAdinidhana svasahAya aura nirvikalpa hai| aisA nahIM mAnanese 1 asatakI utpatti, 2 satkA vinAza, 3 yutasiddhatva, 4 parataHprAdurbhAva, ye cAra doSa upasthita hota haiM / . 1 asadakI utpatti mAnanesa dravya anaMta ho jAyage aura mRttikAka vinA bhI ghaTakI utpatti hone lgegii| 2 satkA vinAza mAnanese eka 2 padArthakA nAza hote 2 kadAcit sarvAbhAvakA prasaGga AvegA / 3 yutasiddhatva mAnanese guNa aura guNIke pRthakpradezapanA ThaharegA aura aisI avasthAmeM guNa aura guNI ina donoMke lakSaNake abhAvakA prasaGga AvegA / aura lakSaNakevinA vastukA astitva siddha nahIM ho saktA. isa kAraNa guNa aura guNI donoMke abhAvakA prasaGga AtA hai. bhAvArtha-lakSaNake do bheda haiM, * eka anAtmabhUta dUsarA AtmabhUta. jo lakSyase abhinna pradezavAlA hotA hai usako AtmabhUta kahate haiM, jaise agniMkA uSNapanA / aura jo lakSyase bhinna pradezavAlA hotA hai usako anAtmabhUta kahate haiM. jaise puruSakA lakSaNa daNDa. jisa prakAra daNDa laMbAI, golAI, cikanAI Adi. lakSaNoMse bhinna sattAvAlA siddha hai / aura hastapAdAdi lakSaNoMse puruSa bhinna sattAvAlA siddha hai / isa prakAra agni aura uSNatAke bhinna 2 lakSaNa na honeke kAraNa bhinna 2 sattAvAle siddha nahIM hosakte.. kyoMki agnise bhinna uSNatA aura upNatAse bhinna agni pratIti
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 43] agocara hai / isI prakAra sat dravyakA AtmabhUta lakSaNa hai, yutasiddha nahIM hai / yutasiddha mAnanemeM agni aura uSNatAkI taraha dravya aura sata donoMke abhAvakA prasaGga AtA hai, athavA thor3I derakeliye. : mAnabhI liyA jAya ki, guNa aura guNI bhinna haiM arthAt jIva aura jJAna bhinna 2 haiM. pIche samavAya padArthake nimittase donoMkA saMbaMdha huA hai to jIva aura jJAnakA saMbaMdha honese pahale jIva jJAnI thA ki, . ajJAnI ? yadi kahoge ki, jJAnI thA to jJAnaguNakA saMbaMdha niSphala huvA / yadi ajJAnI thA to ajJAnaguNake saMbaMdhase ajJAnI thA athavA svabhAvase ? yadi svabhAvase ajJAnI thA to svabhAvase jJAnI mAnanemeM. kyA hAni hai ? yadi ajJAna guNake saMbaMdhase ajJAnI hai to ajJAna guNake saMbaMdha se pahale ajJAnI thA ki jJAnI ? yadi ajJAnI thA to ajJAnaguNakA saMbaMdha niSphala huvA. yadi kaho ki, jJAnI thA to jJAnakA samavAya to hai hI nahIM ! jJAnI kisa prakAra kaha sakate ho ? isahI prakAra yadi jIva meM jJAnake sambandhase jAnanekI zakti hai to jJAnameM kisake sambandhase jAnanekI zakti hai? yadi kahoge ki, jJAnameM khabhA - se jAnanekI zakti hai to jIva svabhAvase jAnanekI zakti mAnanemeM kyA hAni hai / yadi kahoge ki, jJAnameM jJAnatvake sambandhase jAnanekI zakti hai to jJAnatvameM bhI kisI dUsarekI aura usameMbhI kisI aurakI AvazyakatA honese anavasthAdopa AyegA. yadi yahAM koI isa prakAra zaMkA kare ki, samavAya nAmaka ayutasiddhalakSaNa sambandha haiM usake nimittase abhinnasadRza guNaguNI pratIta hote haiM, jJAnatva ke samavAyase jJAnameM jAnanekI zakti hai aura jJAnaguNake samavAyase jIva jJAnI hai / sobhI ThIka nahIM hai. kyoMki aisA koI niyAmaka nahIM hai ki, jJAnaguNakA jIvasehI sambandha hoya AkAzAdikase na hoya
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [46] eka vastukI jo svarUpasattA hai vahI dUsarIvastukI svarUpasattA * nahIM hai. isakAraNa avAntarasattAko " anekA." kahate hai| ___vastu na to sarvathA nitya hai aura na sarvathA kSaNika hai jo vastuko sarvathA nitya mAniye to pratyakSase vastu vikArasahita dIkhatI hai. isakAraNa sarvathA nitya nahIM mAna sakate aura jo vastuko sarvathA kSaNika mAniye to pratyabhijJAna ( yaha padArtha vahI hai jo pahile thA) ke abhAvakA prasaMga AvegA isakAraNa pratyabhijJAnako kAraNabhUta kisI * svarUpakarake dhrauvyako avalambana karanevAlI aura. kramapravRtta kisI * svarUpakarake upajatI aura kisI varUpakarake vinasatI ekahI kAla tIna avasthAoMko dhAraNa karanevAlI vastuko sat kahate haiM ataeva mahAsattAkobhI "utpAdavyadhrauvyAtmikA" smjhnaa| kyoMki, bhAva ( sat ) aura bhAvavAn (dravya ) meM kadAcit abheda hai vastu jisa svarUpase utpanna hotI hai usasvarUpase usakA vyaya aura dhrauvya nahIM hai jisasvarUpase vastukA vyaya hai usasvarUpase utpAda aura dhrauvya * nahIM haiM jisakharUpase dhrauvya hai usakharUpase utpAda aura vyaya nahIM hai isakAraNa avAntarasattA eka eka lakSaNasvarUpa nahIM hai isakAraNa use " atrilakSaNA" kahate hai soI kundakusvAmIne kahA hai| gAthA-sattA sabbapayatthA savissarUvA annNtpjjaayaa| - uppAdavayadhuvattA sappaDivakkhA havadi egA // 1 // ' aba utpAdavyaya dhrauvyakA vizeSa svarUpa likhate hai| : ' : utpAda, vyaya, dhrauvya, ye tInoM dravyake . nahIM hote kintu paryAyoMne hote haiM parantu paryAya dravyakAhI kharUpa hai isa kAraNa dravyako bhI utpAda dhyayaH dhrauvyasvarUpa kahA hai| pariNamana svarUpa dravyakI. nUtana avasthAko .. utpAda kahate haiM parantu yaha utpAdabhI dravyakA svarUpahI hai isakAraNa yahabhI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 47 ] * vyArthika aura paryAyArthika nayakI apekSAse sat aura asat bhAvakarake nibaddha hai / vyayabhI idhyakA nahIM hotA kintu vaha vyaya dravyakI abasthAkA vyaya hai isakohI " pradhvaMsAbhAve " kahate haiM so pariNAmI yaha bhAva avayahI honA cAhiye / dravyakA dhauvyasvarUpa hai so kathaMcit paryAyArthika nayakI apekSAse hai kevala dravyakAhI dhadhya nahIM hai. kintu utpAda aura vyayakI taraha yaha dhauvyabhI eka aMza hai sarvAza nahIM hai pUrvAcAryIne jo " tadbhAvAvyayaMtrauvyam " yA dhIyakA lakSaNa kahA hai usakAbhI spaSTArtha yahI hai ki, jo pariNAma pahiye hai vahI pariNAma pIche hai jaise puNpakA gandha pariNAma hai aura vaha gandha guNabhI pariNAmI hai apariNAmI nahIM hai parantu aisA nahIM hai ki, pahile puSpagandharahita thA aura pIche gandhavAn huA jI pariNAma pachi thA yahI pIche hai isIkA nAma dhIvya hai| inameMse vyaya aura utpAda yaha donoM anityatAke kAraNa haiM aura dhAMvya nityanAkA kAraNa hai| yahAM koI aisA samajhe ki dravyameM satva athavA koIguNa sarvathA nitya hai aura vyaya aura utpAda e donoM usase bhinna paraNatimAtra hai aisA nahIM hai| kyoMki, aisA honese saba viruddha hojAtA hai / pradezabheda honese na guNakI siddhi hotI hai na dravyakI (1) jinameM cAra abhAva mAne hai. 1 prAgabhAva. 2 pradhvaMsAbhAva : anyonyAbhAva, aura 4 antAbhAva dRSyako vartamAnasamayasambandhI paryAyakA vartamAnasamapa pahile jo abhAva hai usako prAgabhAva kahate haiN| tathA usahIkA varttamAnasamaya pIche jo abhAva hai use pradhvaMsAbhAva kahate haiM / dravyakI eka paryAyake jAtIya anyaparyAya abhAvako anyonyAbhAva kahate haiM aura usahIke vijaya abhAvako atyaMtAbhAva kahate haiM jaise ghaTotpattise pahile ghaTa se pIche ghaTakAmadhyaMsAmApa hai ghaTakApaTameM anyo'nyAbhAva haiM aura ghaTakAjI meM atyaMtAbhAva hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 48] . na sat kI aura na paryAyakI, kintu isake sivAya yaha doSa aura AvegA ki, jo nitya hai vaha nityahI rahegA aura jo anityaM hai vaha anityaMhI rahegA kyoMki, ekake paraspara viruddha aneka dharma nahIM hosakate aura aisI avasthA meM dravyAntarakI taraha dravyaguNaparyAya meM ekatva kalpanAke abhAvakA prasaGga AvegA. yadi koI kahai ki, samudrakI taraha dravya aura guNa nitya haiM aura paryAya, kalloloMkI taraha. upajatI vinasatI haiM sobhI ThIka nahIM hai. kyoMki, yaha dRSTAnta prakRtakA bAdhaka aura usake vipakSakA sAdhaka hai| kAraNa, isa dRSTAntakI uktise samudra koI bhinna padArtha hai jo nitya haiM aura kallola koI bhinna padArtha hai jo upajatA hai aura vinasatA hai aisA pratIta hotA hai kintu vAstavameM padArthakA svarUpa aisA hai ki, kallolamAlAoMke samUhu~kAhI nAma samudra hai jo samudra hai sohI kallolamAlA hai. svayaMsamudrahI kallolakharUpa pariNamai hai isahI prakAra jo dravya hai sohI utpAda, vyaya, dhauvya, svarUpa hai svayaM dravya ( sat ) utpAdasvarUpa vyayasvarUpa aura dhauvyasvarUpa pariNamai hai / sat (dravya) se atirikta utpAdavyaya ghrauvya kuchabhI nahIM haiM. bhedavikalpanirapekSazuddhadravyArthika nayakI apekSAse utpAda, vyaya, dhauvya, guNa, aura paryAya kuchabhI nahIM haiM / ' kevala mAtra sat (dravya.) hai aura bhedakalpanAsApekSa azuddhadravyArthikanakI apekSA vahI sat, utpAda, vyaya, dhrauvya ina tIna svarUpa ho jAtA hai aura jo isa bheda vivakSAko choDa dete to phira vahIM sanmAtravastu raha jAtI hai. aba yadi yahAM koI zaGkA karai ki, utpAda aura vyaya ye donoM aMza hosakate haiM parantu dhauvya to trikAlaviSayaka hai. isakAraNa vaha kisaprakAra aMza kahA jAvai so yaha zaGkA ucita nahIM hai aisA nahIM hai ki, sat eka padArtha hai aura utpAda vyaya praudhya usake tIna aza :: .. +
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [49] haiN| jaise vRkSa ekA padArtha hai aura phalapuppAdi usake aMza haiM isaprakAra utpAdAdika satkaM aMza nahIM hai, kintu svayaM sat hI pratyeka aMzastrarUpa hai / yadi sat (dravya ) utpAdalakSya hai athavA utpAdasvarUpa pariNama hai to vastu kevala utpAda mAtra hai, yadi vastu vyayalakSya hai athavA vyayaniyata hai to vastu kevala vyayamAna hai, yadi yastu dhrauvyalakSya hai athavA dhrauvyasyanna pariNata hai to balu dhaunya mAtra hai| jaise mRttikA / yadi sasvarUpaghaTalatya hai to mRttikA kevala ghaTamAtrahIM hai, yadi asat tvampa piNDalakSya hai to mRttikA kevala piNDamAtra hai aura yadi mRttikA kevala mRttikApanakara lakSya hai to mRttikA kevala mRttikAtva mAtra hai / isaprakAra sanaka utpAdAdika tIna aMza haiN| aisA nahIM hai ki, vRkSa phalapuSpakI taraha kisI eka bhAgatvarUpa aMzasa satkA utpAda hai tathA kisI eka eka bhAgavarUpa aMza vyaya aura dhrauvya hai / aba yahAM phira koI zaMkA kare ki, ye utpAda vyaya dhrauvya aMzoMke haiM ki aMzIka, athavA satke aMzamAtra haiM athavA asat aMza bhinna haiN| isakA samAdhAna isaprakAra hai ki, yadi inapakSoMko sarvathA ekAntakhampa mAnAjAya to saba viruddha haiM aura inahIko jo anekAntapUrvaka kitI apekSA vizeSase mAnA jAya to sarva aviruddha hai| kevala aMzakA athavA kevala aMzIkA na utpAda hai na vyaya hai aura na grIvya hai| kintu aMzIkA aMza karake utpAda vyaya dhrauvya hotA hai| aba yahAM phira koI zaMkA karatA hai ki, ekahI padArthake utpAda vyaya aura dhrauvyaM ye tIna dharma kahate ho so pratyakSaviruddha hai / isameM koI yukti bhI hai athavA vacanamAtrase hI siddha hai| usakA samAdhAna isaprakAra hai ki, yadi utpAda vyaya grIvya ina tInoMmeM kSaNabheda hotA athavA svayaM satahI upajatA aura khayaM satahI vinasatA, to yaha virodha AtA je.ti. da.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 mAyAzcaca prayatnacArIko kalyANa, sthira aprayatnacArIko tIna upavAsa, asthira prayatnacArIko kalyANa aura asthira amayatnacArIko do upavAsa prAyazcitta denA cAhie // 8 // mAso laghurmUlaM mUlacchedo'sakRtpunaH / sAstrayaH SaSThaM laghumAso'tha mAsikaM // 9 // -hIM uparyukta ATha puruSoMke cArabAra asaMjJI jIvake do upavAsa, laghumAsa, mAsika, mUlaccheda, upavAsa, laghumAsa aura mAsika hai / bhAvArthadhAroM prayatnacArI sthirako bArabAra asaMjJIjIvake mArane kA prAyazcitta do upavAsa, aprayatnacArI sthirako kalyANa, prayatnacArI asthirako paMcakalyANa, aprayatnacArI asthirako mUlaccheda denA caahie| tathA uttaraguNadhArI prayatnacArI sthira * upavAsa, aprayatnacArI sthirako paSTha- do upavAsa, asthirako kalyANa, aura prayatnacArI asthirako - paMcakalyANa prAyazcitta denA cAhie // 2 // etatsAntaramAmnAtaM saMjJini syAnniraMtaraM / tIvramaMdAdikAt bhAvAnavagamya prayojayet // 10 // artha - yaha Upara kahA huA prAyazcitta ekavAra aura vAravAra asaMjJIjIvako mAranevAle sAdhuke lie sAMtara mAnA gayA hai / vyAdhi Adi kAraNoMkA samAgama mila jAne para jo prAcAryako Se
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [54] nirapekSa kevala utpAdako mAnoge to asatke utpAdakA prasaMga AvegA aura vinAkAraNake asatkA utpAda asaMbhava hai / isahI prakAra dhrauvyabhI. utpAda aura vyayake vinA nahIM hosakatA kyoMki, utpAdavyayanirapekSa kevala dhrauvyako mAnanese dravya apariNAmI ThaharegA so pratyakSaviruddha hai kyoMki, pratyakSase dravya pariNAmI pratIta hotA hai / athavA utpAdanyayaH vizepa haiM aura dhrauvya sAmAnya hai vastukA svarUpa sAmAnyavizepAtmaka hai isakAraNa utpAdavyayarUpa vizeSake abhAvameM dhrauvyarUpa sAmAnyakebhI abhAvakA prasaMga aavegaa| tathA dhauvyanirapekSa utpAdavyayabhI nahIM hosakate kyoMki, sarvakSaNikakI taraha satke abhAvameM na vyaya hosakatA hai aura na utpAda hosakatA hai / isaprakAra utpAdavyayatrauvyakA saMkSepa kathana samApta huA / __ aba yahAM phira koI zaMkA karatA hai ki, pahale vastukA svarUpa nirvikalpa kahA thA so usa nirvikalpa eka padArthameM itane vistArakA kyA kAraNa hai ? usakA samAdhAna pUrvAcAryoMne isaprakAra kiyA hai, jisaprakAra AkAzameM viSkaMbha ( caur3AI ) ke kramase aMgula, vitasti ( vilasta ), hastAdika aMzavibhAga hotA hai usahI prakAra akhaNDa dezalpa bar3e dravyameM aMzavibhAga hotA hai / ve aMza prathamaaMza dvitIyaaMza ityAdi kramase avibhAgI asaMkhyAta tathA ananta aMza haiM ina aMzoM se pratyeka aMzako dravyaparyAya kahate haiM so ThIkahI hai kyoMki, . dravyameM aMzakalpanAkohI paryAya kahate haiM / (zaMkA ) isa aMzakalpanA karanekA prayojana kyA hai ? aura jo yaha aMzakalpanA nahIM kIjAya to kyA hAni hai ? ( samAdhAna ) guNoMkA samudAyarUpa jo piNDa hai usako deza kahate haiM, usa dezake na mAnanese dravyakA astitvahI nahIM ThaharatA, isakAraNa dezakA mAnanA Avazyaka hai,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55] usa deza jo aMzakalpanA nahIM mAnAMga to dravyameM choTApana, bar3Apana, vAmapana aneka pradazIpana), aura akAyapana ( ekapradezIpana ) ko lidi nahIM hAmI / (zaMkA ) jo aisA hai to eka dravyameM aneka aMzakalpanA na karake pratyayA aMdazakAhI paramANukI taraha dravya kyo nahI mAnate ! kyoMki, usa aMzamebhI dravyakA lakSaNa maujUda hai| samAdhAna mA ThIka nahIM hai kyoMki, khaMDasvarUpa eka dezavastumeM aura anyampa aneka dazavastu pratyakSameM pAriNAmika bar3AbhArI maMTo kyogi. jo yamnu baNDampa eka deza mAnA jAyagA to usavastumeM guNakA pariNamana ekAhI deza meM hogA, parantu yaha bAta pratyakSa bAdhita vanakA eka bhAgako hilAnasa saba veMta hilanA hai, athavA garI ekAdazI sparza honene usakatA bodha sarvatra hotA hai, isaliya maNDekadAmpayantu nahIM hai, kintu akhaNDitAnakadezamapa hai / tathApi pugatAranA aura kAlANa ye khaNDavaMdazamapatrastubhI haiM, yahI pradaza, vizeSa guNa, karasahita vyasaMjJaka hai aura una vizapIko guNa kahate hai didA una guNoMkA AtmA (jIvabhUta ) hai, una guNoMkI sattA dedAna kinna nahIM hai aura na deza aura vizayama Adhaya AdhAra sambandha hai kintu una vidyApImahI deza banA hai| jaise tantu zukAdika guNAMkA dAgara hai tantuma aura zunAdi guNAma AdhAra AMdhaya sambandha nahIM haiM kintu guhAdika guNAnahI nantu vaisA ( nantu ) hai / (zaMkA ) nisaprakAra gumpa bhinna hai aura daNDabhinna hai daNDa aura purupake yogase puruSako dnndd| kahata hai, usahI prakAra deza bhinna hai guNa bhinna hai usa dezako guNakaM saMyogale dravya kaheM to kyA hAni hai ? ( samAdhAna ) nA ThIka nahIM hai kyoMki, aisA mAnanama sarvasaMkara dopa AtA hai catanAguNakA aMcatana padAthIsa saMyogakA prasaMga AvaMgA / ( isakA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 's [ 56 ] vizeSa kathana pahale kara Aye haiM vahAMse jAnanA ) isaprakAra ina nirvizeSa dezavizeSoMko guNa kahate haiM guNa, zakti, lakSma, vizeSa, dharma, rUpa, svabhAva, prakRti, zIla, aura AkRti ye saba zabda eka arthake kahanevAle haiN| dezakI jo ekazakti hai sohI anyazakti nahIM hai kintu ekazaktikI taraha eka dezakI anantazaktiyAM haiN| jaise eka Amake phalameM ekasamayameM sparza, rasa, gandha, aura varNa ye cAra guNa dikhate haiM ye cAroMhI guNa eka nahIM hai kintu bhinna 2 haiM kyoMki, judI 2 indriyoMke viSaya haiM / usahI prakAra eka jIvameM darzana, jJAna, sukha, aura cAritra ye cAroM guNa eka nahIM haiM kintu bhinna 2 haiM, isahI prakAra pratyeka padArthameM ananta zaktiyA~ haiM / ina anantaguNoMmeMse pratyekaguNameM ananta ananta guNAMza haiM, isahI guNAMzako avibhAgapariccheda kahate haiM isakA khulAsA isaprakAra hai ki, dravyameM ekaguNakI eka samaya meM jo avasthA hotI hai usako eka guNAMza kahate haiM, isahIkA nAma guNaparyAya hai / jisaprakAra dezameM viSkambhakramase aMzakalpanA hai usaprakAra guNameM guNAMzakalpanA nahIM hai, dezakA dezAMza kevala eka pradeza vyApI haiM kintu guNakA eka guNAMza eka samayameM usa dravyake samasta dezako vyApakara rahatA hai isaliye guNameM aMzakalpanA kAlakramase hai / pratyeka samayameM jo avasthA kisI guNakI hai usahI avasthAko guNAMza athavA guNaparyAya kahate haiM trikAlavartI isa saba guNAMzoMko eka AlApa karake guNa kahate haiN| eka guNakI sadAkAla ekasI avasthA nahIM rahatI hai, usameM prAyaH hInA dhikatA hotI rahatI hai, yadyapi eka guNameM prAyaH pratisamaya hInAdhikatA hotI rahatI hai tathApi usakI maryAdA hai| kisI guNakI sabase hIna avasthAko jaghanya avasthA kahate haiM aura sabase adhika avasthAko utkRSTa avasthA kahate haiN| aisA nahIM hai . -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57 ] ki, hAni hota hote kamI usakA abhAva ho jAyagA athavA vRddhi hone 2 hamezA hI calA jAyagA, jaba ki ekaguNakI aneka avasthA hai aura ve nava samAna nahIM haiM kintu hInAdhikarUpa haiM, to eka adhika avasthAle hInAvasthA ghaTAnese una donoM avasthAoMkA antara nikAlatA hai, aura isaprakAra ekaguNakI aneka avasthAoM2 kA aneka antara nikaleMge aura ve saba antarabhI satpara samAna nahIM hai kiMtu hInAdhika haiM. ina aneka antaroMmeM jo antara sabase hIna hai usako jadhanya antara kahate haiM, kisI guNakI jaghanya avasthA aura usakA javanya antara samAna hote haiM, usaguNakI jaghanya avasthA tathA jananya antara ina donoMko avibhAgapariccheda kahate haiM, prAntu kinIguNameM usa guNakA javanya antara usaguNakI janya avasthAke ananna bhAga hotA hai, usa guNameM usa jaghanya antarakohI avibhAgapariccheda kahate haiM / aisI avasthA meM usaguNakI javanya avasthA ananta avibhAgapariccheda kahe jAte haiM jaise ki, sUkSmanigodiyAvyaparyAsakajIva javanyajJAnameM anantAnanta avinAgapariccheda haiM, ina avibhAgaparicchedoM kA AtmA ( jIvabhUta) guNa hai aura guNase bhinna inakI sattA nahIM hai, yahAM itanA aurabhI vizeSa jAnanA ki eka samaya eka guNakI jo avasthA hai usakI guNAMdA arthAt guNaparyAya kahate haiM, parantu isa eka guNaparyAya bhI anantaguNAMza haiM, so ina guNAMzoMko avibhAgapariccheda kahate haiM tathA guNaparyAyabhI kahate haiM / dravyameM anantaguNa haiM, unake do vibhAga haiM eka sAmAnya dUsarA vizeSa / vyake sAmAnya guNoMmeM chaha guNa mukhya haiM 1 astitva 23 vastutva 4 agurulaghutva 5 prameyatva 6 pradeare | jisazaktike nimittase vyakA kabhI bhI abhAva nahIM hotA 1
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 60 ] 'bhinna 2 haiM ina cAroMke milanese, samUhako dravya kahate haiM, kintu anantazaktiyoMke abhinnabhAvako deza kahate haiM, 'dezAMza aura guNAMza inahI deza aura guNoMkI avasthA vizeSa haiM / anantazaktiyoM meM se pratyeka zakti, dezake samasta bhAgameM vyApaka hai / isaliye isakA khulAsA yaha hai ki, abhinnabhAvakoliye anantazaktiyoMkI trikAlavartI avasthAoMke samUhako dravya kahate haiM isase "guNasamudAyo dravyaM" aisA jo pUrvAcAryoMne lakSaNa kiyA hai vaha siddha hotA hai / isaprakAra guNa aura guNImeM abhinnabhAva hai isakA nirdeza " dravyeguNAH santi " arthAt dravyameM guNa haiM isaprakAra AdheyaAdhAra sambandharUpabhI hotA hai tathA " guNavadravyaM" arthAt dravyaguNavAlA hai isaprakAra khakhAmisambandharUpabhI hotA hai| laukikameM AdheyaAdhAra aura svasvAmisambandha bhinna padArthoMbhI hote haiM aura abhinna padArthoMmeMbhI hote haiM / jaise dIvAra meM citra, tathA ghar3e meM dahI, yahAM bhinnapadArthoMkA AdheyaAdhArasambandha hai / tathA dhanavAn puruSa yahAM bhinnapadArthoM meM svasvAmisambandha hai, isahI prakAra vRkSameM zAkhA Adi haiM yahAM abhinnapadArthoMmeM Adheya AdhArasambandha haiM tathA vRkSAkhAvAn hai yahAM abhinnapadArthoM meM svasvAmisambandha hai, so dravya aura guNake viSayameM abhinna AdheyaAdhAra tathA abhinnahI svasvAmisambandha samajhanA / ( zaMkA ) jaMva guNoM kA samudAya hai . sohI dravya hai guNoMse bhinna dravya koI padArtha nahIM haiM, to yaha dravyakI jo kalpanA hai so vyarthahI hai / ( samAdhAna ) aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki, yadyapi paTa, tantuoMkAhI samUha hai, tantuoM se bhinna paTa koI padArtha nahIM hai parantu jo zItanivAraNAdi arthakriyA ( prayojanabhUtakArya ) paTase hosaktI hai so tantuoMse kadApi nahIM hosaktI / - isaliye samudAyasamudAyI kathaMcit bhinna haiM kathaMcit abhinna haiM /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [61] atra " guNaparyayavaddavyaM" aura " sadrvya lakSaNaM" ina donoM lakSaNoMmeM ekatA dikhAte haiM,-sat eka guNa hai, usa satke utpAda, vyaya, aura dhaunya ye tIna aMza haiM, jisaprakAra vastu svataHsiddha hai usahIprakAra svataHpariNAmIbhI hai / bhedavikalpanirapekSa zuddhadravyArthikanavakI apekSAsa jo sat hai sohI dravya hai, isakAraNa dravyahI utpAdavyayazavyasvarUpa hai aura utpAdavyayadhovyatvarUpa dravya, pariNAmakevinA honahIM saktA, yadi vinApariNAmakebhI utpAdavyaya mAnAga to asatke utpAda aura matke vinAzakA prasaMga AvegA / isakAraNa dravya kisI bhArase utpanna hotA hai, kisI bhAvasa vinAzako prApta hotA hai, ye utpAdavyaya vastuyanana nahIM hota, jaise mRttikA ghaTasvarUpase utpanna hotI hai| piNDasvarUpase vinAzako prApta hotI hai, mRttikAsvarUpase utpAdavyaya nahIM hai| yadi dravyamai utpAdavyayasya pariNAma nahIM mAnoga to paraloka nayA kAryakAraNabhAvaka abhAvakA prasaMga AvegA aura yadi pariNAmIko * nahIM mAnAMga to vastu pariNAmamAtra kSaNika ThaharaMgI, to pratyabhijJAna (yaha vahI hai jo pahale thA) ke abhAvakA prasaMga AvaMgA, isase siddha huA ki, dravya kathaMcita nityAnityAtmaka hai, nityatAkI aura guNI paraspara vyAkti hai isaliye " dravyaguNavAn hai" aisA kahanesa "nya dhaunyavAn hai . aisA siddha hotA hai isahIprakAra anityatAyuktaparyAyoMkI utpAdavyayake sAtha vyApti hai isaliye " dravyaparyAyavAn hai " aisA kahanese " dravya utpAdavyayayukta hai " aisA siddha hotA hai| utpAda, vyaya, aura dhrauvya ina tInoMko eka AlApase sad kahate haiM isaliye " guNaparyayavadvyaM " kahanese " sadvyalakSaNaM" aisA siddha huA :(zaMkA) yadi aisA hai to tIna lakSaNa kahanekA kyA prayojana ? tInAmase koI eka lakSaNa kahanA vasa thaa| (samAdhAna)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2] yadyapi ina tInoM lakSaNoMmeM paraspara virodha nahIM hai aura paraspara eka dUsareke abhivyaMjaka haiM, tathApi ye tInoM lakSaNa dravyakI bhinna tIna zaktiyoMkI apekSAse kahe haiM arthAt pahale dravyake chaha sAmAnyaguNa kaha Ae haiM, unameM eka dravyatva, dUsarA sattra, aura tIsarA agurulaghutva hai ( ina tInoMke lakSaNa bhUmikAse jAnane ). so pahalA lakSaNa dravyatvaguNakI mukhyatAse, dUsarA lakSaNa satvaguNakI mukhyatAse, aura nIsarA lakSaNa agurulaghutvaguNakI mukhyatAse kahA hai aba Age guNakA - svarUpa varNana karate haiN| guNakA lakSaNa pUrvAcAryoMne isaprakAra kiyA hai ki, dravyake Azraya vizeSamAtra nirvizeSako guNa kahate haiM / bhAvArtha-eka guNa jitane kSetrako vyApakara rahatA hai utanehI kSetrameM samastaguNa rahate haiM, arthAt anantaguNa ekahI dezameM bhinna 2 lakSaNayukta abhinna bhAvase - rahate haiM / inaguNoMke abhinnabhAvakohI dravya kahate haiN| vahI dravya ina guNoMkA Azraya hai| jaise aneka tantuoMke samUhakohI paTa kahate haiN| isa paTakehI Azraya aneka taMtu haiM parantu pratyeka taMtukA.jaise deza bhinna 2 hai usaprakAra pratyeka guNakA deza bhinna 2. nahIM haiM kintu sabakA deza ekahI hai| jaise kisI vaidyane eka eka tole pramANa eka lakSa oSadhi lekara eka cUrNa banAyA aura usakI kUTa chAna nIMbUke sameM ghoMTakara eka eka rattIpramANa goliyAM banAI aba usa eka golImeM eka lakSa auSadhiyAM haiM aura una sabakA deza ekahI hai isahI prakAra samasta guNoMkA eka deza jAnanA / paraMtu dRSTAntakA dArTAntase eka dezahI milatA hai:| jisadharmakI apekSAse dRSTAnta diyA hai usahI apekSAse samAnatA samajhanA. anyadharmokI apekSA samAnatA nahIM sama-. :jhanA / guNake nityAnitya vicArameM aneka vAdI prativAdI. nAnA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63] kalpanAdvArA paraspara vivAda karate haiM, parantu jainasiddhAntake anusAra dratyakI taraha guNabhI kathaMcit nitya, kathaMcit anitya haiN| jaise pahale samayameM pariNAmI jJAna ghaTAkAra thA aura pichale samayameM vahI jJAna paTAkAra huA paraMtu jJAnapanekA nAza nahIM huaa| ghaTAkAra pariNatimeMbhI jJAna thA aura paTAkAra pariNatimeMbhI jJAna hai isaliye jJAnaguNa kathaM- . cit jJAnapanekara nitya hai| athavA jaise Amake phalameM varNaguNa pahale harA thA pIche pIlA huA, parantu varNapanekA nAza nahIM huA hai isaliye varNaguNakayaMcit varNapanekI apekSAse nitya hai / jisaprakAra vastu parigAmI hai usahI prakAra guNabhI pariNAmI hai isaliye jaise vastumeM utpAda vyaya haiM usI prakAra guNameMbhI utpAdavyaya hote haiN| jaise jJAna yadyapi jJAnasAmAnyakI apekSAse nitya hai, kiMtu prathamasamayameM ghaTako jAnate hue ghaTAkAra thA aura dUsare samaya paTako jAnate hue paTAkAra hotA hai, isaliye jJAnameM paTAkArako apekSA utpAda huA aura ghaTAkArakI apekSA vyaya huA / athavA jaise Amake phalameM varNakI apekSA yadyapi nityatA hai paraMtu haritatA aura pItatAkI apekSA utpAda aura vyaya hote haiM / aba yahAM zaMkAkAra kahatA hai ki, guNato nitya haiM aura paryAya anitya haiM phira dravyakI taraha guNoMko nityAnityAtmaka kase kahA? ( samAdhAna ) isakA abhiprAya aisA hai ki, jaba guNoMse bhinna dravya athavA paryAya koI padArtha nahIM haiM, kiMtu guNoMke samUhako hI dravya kahate haiM, to jaise dravya nityAnityAtmaka hai usI prakAra guNabhI nityAnityAtmaka vayaMsiddha haiM, ve guNa yadyapi nitya haiM, tathApi vinAyanake pratisamaya pariNamate haiM aura vaha pariNAma una guNoMkIhI avasthA hai, una pariNAmoM (paryAyoM) kI guNoMse 'bhinnasattA nahIM hai / (zaMkA) pUrva aura uttara samayameM guNaH
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [67] aneka guNa sAtha rahate haiN| kabhI bhI unakA paraspara viyoga nahIM hotA; kiMtu paryAya kramabhAvI haiM isaliye unakA sadA sAtha nahIM rahatA / je paryAya pUrvasamayameM haiM ve uttarasamayameM nahIM haiN| kiMtu guNa jitane pUrvasamayameM sAtha the ve satrahI uttarasamayameM haiM / isaliye guNoMkA sAtha kabhI nahIM chuutttaa| yaha bAta paryAyoMmeM nahIM hai / isaliye guNa sahabhAvI haiM aura paryAya kramabhAvI haiM / jo anargala pravAharUpavarte usako anvaya kahate haiM / sattA, satva, sat, sAmAnya, dravya, anvaya, vastu, artha aura vidhi ye saba zabda ekArthavAcaka hai / vaha anvaya jinakA hoya unako anvayI athavA guNa kahate haiM / bhAvArtha:-eka guNakA usahI guNakI anaMta avasthAoMmeM anvaya (santati athavA anuvRtti) pAyA jAtA hai / isakAraNa guNako anvayI kahate haiM / yadyapi eka dravyameM aneka guNa hai / isaliye nAnAguNakI apekSA guNa vyatirekIbhI hai / paraMtu eka guNa apanI anaMta avasthAoMkI apekSAse anvayIhI hai / yaha vahI hai, isa jJAnake hetuko anvaya kahate haiM, aura yaha vaha nahIM hai, isa jJAnake hetuko vyatireka kahate haiM / vaha vyatireka deza, kSatra, kAla aura bhArake nimittase cAra prakArakA hai / anaMtaguNoMke eka samayavartI abhinna piMDako deza kahate haiM / jo eka deza hai so dUsarA nahIM hai; tathA jo dUsarA deza hai so dUsarAhI hai, pahalA nahIM hai; isako dezavyatireka kahate haiM / jitane kSetrako vyApakara eka deza rahatA hai vaha kSetra vahI hai, dUsarA nahIM haiaura dUsarA hai so dUsarAhI hai yaha nahIM hai| isako kSetravyatireka kahate haiM / eka samayameM jo avasthA hotI hai so vaha avasthA vahI hai dUsarI nahIM hai aura dvitIya samayavartI avasthA dUsarIhI hai vaha nahIM hai| isako kAlanyatireka: kahate haiM / jo eka guNAMza hai vaha vahI hai dUsarA nahIM hai aura jo
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 68 ] dUsarA hai so dUsarAhI hai vaha nahIM hai; isako bhAvavyatireka kahate haiM / yahaH isa prakArakA vyatirekaparyAyoMmeMhI hotA hai| guNa yadyapi aneka haiM. tathApi isa prakArake vyatireka guNoMmeM nahIM haiM / kisIne jIvako "jJAnahai sA jIva hai " isa prakAra jJAnaguNakI mukhyatAse grahaNa kiyA, aura dUsarene" " darzana hai so jIva hai ?" isa prakAra darzanaguNakI mukhyatAse jIvako grahaNa kiyA; kiMtu donoMne use hI jIvako utanAhIM grahaNa kiyA / isaliye jaise aneka paryAya " so graha nahIM hai " isa lakSaNake sadbhAvase vyatirekI haiM usa prakAra guNa aneka honepara bhI. " so yaha nahIM hai " isa lakSaNake abhAvase vyatirekI rahIM hai / unaguNoMke do bheda haiM sAmAnya aura vizeSa; jo guNa dUsare dravyoMmeM, pAye jAte haiM unako sAmAnyaguNa kahate haiM, jaise sat ityAdi aura jo guNa dUsare dravyoMmeM nahIM pAye jAte unako vizeSaguNa kahate haiM,jaise jJAnAdika / isa prakAra guNakA kathana samApta huA aba Age. paryAyakA kathana karate haiM / paryAya vyatirekI, kramavartI, anitya, utpAdavyayakharUpa, tathA. kathaMcit dhrauvyakharUpa hotI hai; so vyatirekIpanekA lakSaNa to guNake / kathanameM kara Aye, atra zeSameMse pahalehI kramavartitvakA lakSaNa kahate haiM / pahale eka paryAya huI usa paryAyakA nAza hokara dUsarI huI, dUsarIkA nAza hokara tIsarI huI; isahI prakAra jo kramase hoya usako kramavartI kahate haiM / ( zaMkA ) to phira vyatireka aura kramameM kyA bheda haiM ? (samAdhAna) jaise sthUla aura sUkSma do prakArakI paryAya haiM aura sthUlaparyAyameM sUkSmaparyAya aMtalIna haiM (garbhita haiM ); ina * * . . donoMmeM. yadyapi paryAyapanekara samAnatA hai tathApi sthUlasUkSma apekSA bhedaH hai / bhAvArtha:- dravyakA AkAra pratisamaya pariNamanarUpa hotA hai / prathamaH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 69 ] I samavartI AkArakI apekSAse dvitIyAdi samayavartI AkAroM meM kucha aMza daza hotA hai aura kucha asadRza / yo asadRza sUkSmabheda indriyadvArA grahaNa nahIM hotA; aura sadRzasthUla pariNAma indriyadvArA grahaNa hotA hai / vaha / aneka samayoM meM ekasA hai isaliye sthUlaparyAya cirasthAyI kahA hai aura isI apekSAse paryAyako kathaMcit dhAvyasvarUpa kahA hai| jisaprakAra sUkSmasthUla paryAyameM lakSaNabhedase bheda hai usahI prakAra vyatireka aura kramabhI lakSaNabhedase bheda hai | sthUlaparyAya meM aneka samayoM meM dazAMza ( sadRza haiM aMza jisake ) sat ( dravya ) kA jo pravAha - rUpase aMzavibhAga pRthak hai usako vyatireka kahate haiM / bhAvArtha:sthUlaparyAya meM jo AkAra prathama samayameM hai usahIke sadRza AkAra dUsare sanayameM hai / ina donoM AkAroMmeM pahalA hai so dUsarA nahIM hai aura dUsarA hai so pahalA nahIM hai | isakohI vyatirekIpana kahate haiM; aura ekake pIche dUsarA honA, isako krama kahate haiM / yaha vaha hai athavA anya hai isakI yahAM vivakSA nahIM hai / " ekake pIche dUsarA honA " isa yakSarUpakrama yaha vaha nahIM hai " isa lakSaNarUpa vyatirekakA kAraNa hai| isaliye krama aura vyatirekameM kAryakAraNa bheda hai | ( zaMkA ) pahale kaha Aye ho ki, " jo pahale thA sohI yaha hai athavA jaisA pahale thA vaisAhI hai " aura aba krama aura vyatirekameM isase viparIta kahA isameM kyA pramANa hai ? (samAdhAna) isakA abhiprAya aisA hai ki jisaprakAra dravya svataH siddha nitya hai usI prakAra pariNAmI bhI 66 , hai | isaliye pradIpa zikhAMkI taraha pratisamaya punaH 2 pariNamai hai / ( zaMkA ) to yaha pariNAma pUrvapUrva bhAva ke vinAzase athavA uttara 2 bhAva ke utpAda hotA hai ? (samAdhAna) so nahIM hai nato kisIkA utpAda hotA aura na kisIkA nAza hotA jo padArtha asat hai
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70] . arthAt haihI nahIM vaha AvegA kahAMse aura: jo hai vaha jAyagA kahAM : isa kAraNa yaha nizcita siddhAnta hai ki, asatkA utpAda aura satkA vinAza kadApi nahIM hotA / dravyako jo nityAnityAtmaka kahA hai usakA khulAsA isaprakAra hai ki, jaba " satkA vinAza kabhI nahIM hotA" aisA siddhAnta nizcita hai to samasta dravya nitya haiNhii| isase nityapakSa to svayaMsiddha hai; aba dravyako jo kathaMcit anitya kahA hai usakA abhiprAya yaha haiM ki, dravyameM anityatAkA kathana do prakArase hai, eka to vyaMjanaparyAyakI apekSAse aura dUsarA arthaparyAyakI apekSAse / dravyakI vyaktike vikArako vyaMjanaparyAya kahate haiM / jaise eka jIva pahale manuSya vyaktirUpa thA vahI jIva pIche hastI vyaktirUpa ho gyaa| isahIkA nAma vyaMjanaparyAya hai| isa avasthAmeM aisA kahanekA vyavahAra hai ki, manuSyakA nAza huA aura hAthI utpanna huA; paraMtu jo paramArthase vicArA jAya to nato kisIkA nAza huA hai aura na kisIkI utpatti huI hai / kiMtu jaise eka sonekA pAMsA hai; usako eka sunArane Thokakara kiMcit laMbA karake aura mor3akara usakA eka kar3A banA diyaa| aba yahAM jo paramArthase dekhA jAya to na to kisIkA nAza huA hai aura na kisIkI utpatti huI hai / kiMtu jo sonA pahale pAMseke AkAra thA vahI ava kar3eke AkAra ho gayA arthAt pahale usa sonene AkAzake jo pradeza roke the ve pradeza aba nahIM roke haiM, kintu dUsarehI pradeza roke haiM / bhAvArtha:-suvarNa dravyakA dezase dezAntara mAtra huA hai; na kisIkA nAza huA hai aura na kisIkI utpatti huI hai| kevala AkArakA bheda huA hai; aura AkArabhedameM dezase dezAMtarahI hai; utpatti vinAza. kuchabhI nahIM hai| isahI prakAra. jIvabhI manuSyake AkArase hAthIkA AkAra huA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74] vastukA svarUpa mAna rakkhA hai isa kAraNa sarvatra virodhahI virodha dIkhatA hai / yadi ina dharmoMko kathaMcit rUpase mAneM to kuchabhI virodha nahIM rahai; jaise ki, chaha janmAMdha puruSoMne hastIke bhinna 2 aMgoMko dekhakara hastIkA bhinna 2 svarUpase nizcaya kiyA aura apane 2 pakSa siddha karaneke liye vivAda karane lage / arthAt eka aMdhene hastIkA sUMDa chuI thI isa kAraNa vaha hastIkA svarUpa mUsalAkAra nirUpaNa karatA thA, dUsarene hastIkA kAna pakar3A thA isa kAraNa vaha hastIkA svarUpa sUpake AkAra nirUpaNa karatA thA, tIsarene hastIkI pUMcha pakar3I thI isa kAraNa vaha hastIkA * svarUpa daNDAkAra' nirUpaNa karatA thA, cauthene hastIkI TAMga pakar3I thI isa kAraNa vaha hastIkA svarUpa stambhAkAra nirUpaNa karatA thA, pAMcavene peTa chuA thA isa kAraNa vaha hastIkA svarUpa viTaureke AkAra kahatA thA aura . chaThene dAMta pakar3A thA isa kAraNa vaha hastIkA svarUpa soTeke AkAra nirUpaNa karatA thaa| isa prakAra ve chahoM janmAndha; hastIke bhinna 2 aMgoMkA sparzakara bhinna 2 aMgasvarUpa hastIkA nirUpaNaM karake ApasameM jhagar3ate the / daivayogase itanehImeM eka sUjhatA ( AMkheMsahita) manuSya AgayA aura unako isa prakAra jhagar3ate hue dekhakara kahane lagA, bhAiyo! "tuma vyartha kyoM jhagar3A kara rahe ho, tuma saba sacce ho / tumane hastIkA eka eka aMga dekhA hai| inahI sava aMgoMkA jo samudAya hai vahI vAstavika hastI hai" / ThIka aisIhI avasthA / saMsArake matoMkI hai / anekAntAtmaka vastuke eka eka aMgakohI vastukA yathArtha svarUpa mAnakara aneka vAdI prativAdI paraspara vivAda kara rahe haiM / yadi ye mahAzaya ekAntaAgrahako chor3akara anekAntA-- tmaka vastukA svarUpa mAnaleM to paraspara kuchabhI vivAda nahIM rahai / .
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [75] aba usahI anekAntakA saMkSepa svarUpa jIvatatvapara ghaTita karake kahate haiN| eka jIva, yadyapi dravyArthikanayakI apekSAse, eka hai; tathApi paryAyArthikanayakI apekSAsa vahI ekajIva anekAtmaka (aneka svarUpa) hai| isakI anekAtmakatAmeM pUrvAcAryoMne aneka hetuoMkA upanyAsa kiyA hai| unameM se kucha thoDese yahAM likhe jAte haiM / (1) abhAva vilakSaNa honese jIva anekAntAtmaka hai arthAt vastu bhAva (sat ) svarUpa hai aura avastu abhAva ( asat) kharUpa hai / abhAvakharUpa avastukaM kuchabhI bheda nahIM ho sakte; kyoMki jo koI padArthahI nahIM hai to bheda kisake kiye jAMya ? jIvapadArtha abhAvakhagrupa avastuse vilakSaNa bhAvasvarUpa haiM aura bhAvasvarUpavastumeM nAnAprakAra bheda hosakta haiN| yadi abhAvasvarUpa avastukI taraha bhAvasvarUpa vastumeMbhI bheda nahIM hoMge to donoMmeM vizeSatAke abhAvakA prasaGga aavNgaa| (2) vaha bhAvasvarUpa jIva chaha bhedarUpa hai / arthAt 1 utpattisvarUpa, 2 anti ( maujUdA ) svarUpa, 3 pariNAmasvarUpa, 4 vRddhisvarUpa, 5 apakSayasvarUpa aura 6 vinAzasvarUpa / jisa samaya jIva devAyuke.nAza aura manuSyAyuke udayase devaparyAyako chor3akara manuSyarUpase utpanna hotA hai usa samaya utpattisvarUpa hai / manuSyAyuke niraMtara udayasa manuSyaparyAyameM yaha jIva avasthAna karatA hai isaliye astisvarUpa hai / bAlyAvasthAse yuvAvasthArUpa tathA yuvAvasthAse vRddhAvasthArUpa hotA hai; isaliye pariNAmasvarUpa hai| manuSyapaneko na chor3atA huA choTasa bar3A hotA hai, isaliye vRddhisvarUpa hai / DhalatI umarameM kramase jarAvasthAko dhAraNa karatA huA eka dezahInatAko
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] grAma hotA hai; isaliye apakSayasvarUpa hai / manuSyaparyIyako chor3akara ye vinAzarUpa hai / isI prakAra hote hai / isaliye mArarUpa parako prApta hotA hai pravRtti anna free taraaa hai / (3) athavA vaha jIva anila, ara, sara, agatIla, treat at saMyukta isa kAraNa anekAntAtmaka hai / (4) athavA jIva aneka zabda aura aneka farain fore hai; isaliye anekAntAtmaka hai| isakA khulAsA isa prakAra hai ki, saMsAraM eka padArtha vAcaka aneka zabda dIkhate haiM, arthAta eka padArtha aneka hai, so jisa samaya vaha padArtha kisI eka dharma pari hai usa samaya yaha padArtha usa eka zabdakA vAcya hotA hai| isI prakAra jaba yaha padArtha dvitIyAdi dharmarUpa pariNama hai, usa mA vAdhya hotA hai / isa prakAra eka padArtha aneka zabdoM fare hai / jaise ki ekaTI ghaTa padArtha pArthiva, gArtika, saMzaya, nava, mahAna ityAdi aneka zabdakA fare hai; kAra eka ghaTa padArtha aneka vijJAnakA viSaya samajhanA / isa ghaTakahI taraha jIvamI deva, manuSya, pazu, kITa, bAla, yuvA, vR ityAdi aneka zabda aura vijJAnakA fare hai; isaliye anekAntA cAka 1 (5) athavA jaise eka agnipadArtha dAhaka, pAcaka, prakAzaka Adi aneka zakti hai; usI prakAra ekahI jIva dravya, kSetra, kA, bhaya, bhAvaka nimittase aneka vikArarUpaH pariNamanako kAraNabhUta aneka zaktiyAM yoga anekAntAka hai /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] (6) athavA jaise eka ghaTa aneka sambandhoMka yogase pUrva, para, antarita, nikaTa, dUra, navIna, purANa, samartha, asamartha, devadattakRta, dhanadattasvAmika, saMkhyAvAn , pariNAmavAn, saMyukta, vibhakta, pRthak Adi aneka nAmadhAraka hotA hai; usahI prakAra ekahI jIva aneka. sambandhoMke yogase pitA, putra, svAmI, sevaka, mAmA, bhAnajA, susara,. jamAI, sAlA, bahaneU, dezI, vilAyatI Adi aneka nAmadhAraka hotA hai; isaliye anekAntAtmaka hai| (7) athavA jaise devadattake indradattakI apekSAse anyapanA hai| usahI prakAra jinadattakI apekSAsebhI anyapanA hai / parantu jo anyapanA indradattakI apekSAse hai vahI anyapanA jinadattakI apekSAse nahIM hai| yadi donoMkI apekSAse ekahI anyapanA mAnoge to indradatta aura jinadattameM ekatAkA prasaMga AvegA / kintu jinadatta aura indradatta bhinna 2 haiN| isa kAraNa donoMkI apekSAse anyapanAbhI bhinna 2 hai / isahI prakAra saMsArameM ananta padArtha haiM / so eka jIvake una ananta padArthokI apekSAsa ananta anyatva haiM jo aisA nahIM mAnoge. to una satra ananta padArthoka ekatAkA prasaMga AvegA / kintu ve ananta padArtha eka nahIM haiM; bhinna 2 haiM / isa kAraNa ekajIvameM ananta padArthokI apekSAse ananta anyatva haiM; isaliye anekA-- ntAtmaka hai| (8) athavA jaise eka ghaTa aneka raMgoMke sambandhase lAla,. kAlI, pIlI Adi aneka avasthAoMko dhAraNa karatA huA aneka. rUpa hotA hai; usahI prakAra ekajIva cAritramohAdika karmake nimitase, avibhAgapraticchedoMkI apekSAse tIvra, maMdAdi ananta avasthA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78] oMko dhAraNa karanevAle krodhAdika aneka bhAvarUpa pariNamana honese anekAntAtmaka hai| (9) athavA bhUta, bhaviSyat , vartamAna, kAlake ananta samaya haiN| ekajIva pratyeka samayameM bhinna 2 avasthArUpa pariNamai hai; isaliye anantasamayoMmeM anantapariNAmarUpa honese anekAntAtmaka hai| (10) athavA utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa honese ekajIva anekAntAtmaka hai / bhAvArtha:-yadyapi eka padArtha ekahI samayameM utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa hai; to ananta samayoMmeM ekahI padArthake ananta utpAda, vyaya, dhrauvya svayaMsiddha haiM; tathApi ekahI padArthake eka samayameM ekahI utpAda aneka svarUpa hai| usakA khulAsA isa prakAra hai| jaise eka ghaTa eka samayameM pArthivapanese utpanna hotA hai; jalapanese utpanna nahIM hotA hai / nijAdhArabhUtakSetrakapanese utpanna hotA hai; anyakSetrakapanese utpanna nahIM hotA hai| vartamAnakAlapanese utpanna hotA hai; naki atItAnAgatakAlapanese / bar3epanase utpanna hotA hai; naki choTepanase / jisasamaya yaha ghaTa apane dravya, kSetra, kAlabhAvase utpanna hotA hai usahI samayameM isake sajAtIya anya pArthiva ghaTa, athavA ISadvijAtIya ( kiMcit vijAtIya ) suvarNAdi ghaTa, tathA atyanta vijAtIya paTa Adi ananta mUrttAmUrta dravya, apane 2 dravya, kSetra, kAla, bhAvase utpanna hote haiN| prakRta ghaTakA utpAda, ina ananta padArthoke ananta utpAdoMse medarUpa honese svayaM ananta bhedarUpa hai / anyathA satra padArthoMmeM aviziSTatAkA prasaMga AvaigA tathA tIna lokameM 'ananta padArtha haiM; ve ananta padArtha vartamAnasamayako chor3a atIta aura anAgatakAlake ananta samayoMmeM, ananta avasthAsvarUpa haiM; una ananta avasthArUpa padArthoM ke sambandhase; vartamAnakAla sambandhI prakRta ghaTakAM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] samasta aneka dharmoMkI pratipAdakatA saMbhava hai, isaliye jIvakA nirUpaNa yugapatpanese kahA jAtA hai / jaba yugapatpanese nirUpaNa hotA hai tatra sakalAdeza hotA hai, usahIko pramANa kahate haiM, kyoMki " sakalAdeza pramANake AdhIna hai " aisA vacana hai / aura jaba kramase nirUpaNa hotA hai, taba vikalAdeza hotA hai usahIko naya kahate haiM kyoMki, " vikalAdeza nayake AdhIna hai " aisA vacana hai / (zaMkA) sakalAdeza kisaprakAra hai ( samAdhAna ) eka guNakedvArA vastuke samasta svarUpoMkA saMgraha honese sakalAdeza hai / bhAvArtha- aneka guNoMkA jo samudAya hai usako dravya kahate haiM, guNoMse bhinna dravya koI padArtha nahIM hai isaliye usakA nirUpaNa guNavAcaka zabdakevinA nahIM ho saktA, ataH astitvAdi aneka guNoMke samudAyarUpa eka jIvakA, niraMzarUpa samastapanese, abhedavRtti tathA abhedopacAra kari, eka guNakedvArA pratipAdana hotA hai aura vibhAga ke kAraNa dUsare pratiyogI guNoMkI apekSA nahIM hai, isaliye jisa samaya eka guNake dvArA abhinnakharUpa eka vastukA pratipAdana kiyA jAtA hai usasamaya sakalAdeza hotA hai / (zaMkA) abhedavRtti athavA abhedopacAra kisaprakAra hai ( samAdhAna ) dravyArthikanayakI apekSAse ve sampUrNa dharma abhinna haiM isaliye abhedavRtti hai, tathA yadyapi paryAyArthikanayakI apekSAse ve samasta dharma paraspara bhinnabhI haiM tathApi ekatAke adhyAropase abhedopacAra hai / isakA khulAsA isa prakAra hai ki, pUrvAcAryoMne tatvAdhigamakA hetu do prakAra varNana kiyA hai 1 svAdhigamahetu 2 parAdhigamahetu, svAdhigamahetu jJAnasvarUpa hai, usake bhI do bheda haiM 1 pramANa 2 naya, parAdhigamahetu vacanasvarUpa hai vaha vacanasvarUpa vAkya do prakArakA hai 1 pramANAtmaka 2 nayA6 je. si. da.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 82 ] * tmaka jisa vAkyase eka guNadvArA abhinnarUpa samasta vastukA nirUpaNa kiyA jAtA hai usa vAkyako pramANavAkya kahate haiM isahIkA nAma sakalAdeza hai, aura jo vAkya abhedavRtti aura abhedopacArakA Azraya na karake vastuke kisI eka dharma vizeSakA bodhajanaka hai, usa vAkyako nayavAkya kahate haiM, isahIkA nAma vikalAdeza hai / ina donoMmeMse pratyekake sAta sAta bheda haiM. arthAt pramANavAkyake sAta bheda haiM isahIko pramANasaptabhaMgI kahate haiM / isahI prakAra nayavAkya kebhI sAta bhaMga haiM aura isahIkA nAma nayasaptabhaMgI hai / { saptabhaMga arthAt vAkyoMke samUhako saptabhaMgI kahate haiM ). saptabhaMgIkA lakSaNa pUrvAcAryoM ne isa prakAra kiyA hai " praznavazAdekasminvastunyavirodhenavidhipratiSedhatrikalpanA saptabhaMgI " arthAt praznake vazase kisI eka vastumeM avirodha rUpase vidhi tathA pratipevakI kalpanAko saptabhaMgI kahate haiM jaise 1 syAdastyevajIvaH 2 syAnnAstyevajIvaH 3 syAdavaktavyaevajIvaH 4 syAdastinAsticajIva: 5 svAdasticAvaktavyazcajIvaH 6 syAnnAsticAvaktavyazvajIvaH 7 syAdastinAsticAvatavyavajIvaH ava pahalehI sakalAdezakA kathana karate haiM. sakalAdezameM pratyeka padArthake prati sAta sAta bhaMga jAnane arthAt 1 kacaMcit jIva haihI 2 kathaMcit jIva nahIMhI hai 3 kathaMcit jIva avaktavyahI hai 4 kathaMcit jItra hai aura nahIM hai . 5 kathaMcit hai aura avaktavya hai 6 kathaMcit nahIM hai aura avaktavya hai 7. kathaMcit jIva hai, nahIM hai aura avaktavya hai. padArthoMpara lagA lenA. ina sAta bhaMgoMmeMse pahale isa prathamabhaMgakA artha likhate haiM. * isahI prakAra samasta " tyAdastyevajIva: "
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83] prathamabhaMgameM cAra pada haiM 1 syAt 2 asti, 3 eva, 4 jIvaH inameM jIva pada dravyavAcaka hai aura astipada guNavAcaka hai arthAt, ." jIvaH asti" kA artha jIvadravya astitva guNavAn hai, inameM 'jIva vizeSya hai aura astitva vizeSaNa hai, arthAt jIva astitvavAn . hai aisA artha huaa| pratyeka vAkya kucha na kucha avadhAraNa (niyama). avazya karatA hai / yadi niyama rahita vAkya mAnA jAya to vAkyake prayogako anarthakatA AvegI / uktaMca "vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthanivRttaye / kartavyamanyathAnuktasamatvAttasya kutracit // " arthAt aniSTakI nivRttikevAste vAkyameM avadhAraNa avazya karanA cAhiye anyathA vAkya, kadAcit anuktake samAnahI hogA, isaliye jIvaH asti (jIva astitvavAna hai) isa vAkyameMbhI avadhAraNa avazya honA cAhiye arthAt avadhAraNa (niyama ) vAcaka eva (hI) zabdakA prayoga jIva padake sAtha karanA cAhiye / jIvaH asti ye do pada haiM inameMse, eva zabdakA prayoga jIva padake sAtha karanA athavA asti padake sAtha, jo jIva padake sAtha evakA prayoga kiyA jAyagA to vAkyakA AkAra isaprakAra hogA " jIva eva asti" arthAt jIvahI astitvavAn hai aura aisI avasthAmeM jIvase bhinna pudgalA'dikake nAstitva (astitvake abhAva ) kA prasaMga AyA, isaliye jIvake sAtha evakArakA sambandha iSTa nahIM hai, isa kAraNa astipadake sAtha evakA prayoga karanA cAhiye / aisA karanese vAkyakA AkAra isa prakAra hogA " jIvaH asti eva" arthAt jIva astitvavAnhI hai, aisA honese jIvameM kevala eka astitva dharma (guNa) hI hai anyadharma nahIM haiM, aisA aniSTa artha hone lagegA, kyoMki pahale jIvako aneka dharmAtmaka (anekAntAtmaka) siddha kara cuke haiM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 88] bhAvasaMbaMdhIpanese nahIM hai aura isa prakAra syAdasti, syAnnAsti; ye do vAkya siddha hue. yadi " svadravyakSetrakAlabhAvakI apekSAse astitva hai, paradravyakSetrakAlabhAvakI apekSAse nAstitva hai" aisA niyama nahIM mAnoge to ghaTa ghaTahI nahIM hosaktA / kyoMki aisA niyama na mAnanese usa ghaTakA kisI niyamita dravyakSetrakAlabhAvase sambandhahI nahIM ThaharegA aura. aisI avasthAmeM AkAzake puSpasamAna abhAvasvarUpakA prasaMga AvegA, athavA jaba ghaTakA aniyamita dravyakSetrakAlabhAvase sambandha hai to sarvathA bhAvakharUpa honese, vaha sAmAnya padArtha huA ghaTa nahIM hosaktA, jaise mahAsAmAnya aniyata dravyAdise saMbaMdhita honeke kAraNa sAmAnya padArtha hai usahI prakAra ghaTabhI sAmAnyarUpa ThaharegA ghaTa nahIM hosaktA, usakA khulAsA isa prakAra hai ki, jaise yaha ghaTa dravyakI apekSAse pRthvIpanese hai usahI prakAra jalAdikapanesebhI hoya to yaha ghaTahI nahIM ThaharegA / kyoMki isa prakAra dravyake aniyamase pRthvI, jala, agni, vAyu, jIva Adi aneka dravyakharUpa honekA prasaMga AvegA. tathA jaise isa kSetrasthapanese hai usahI prakAra aniyata anyasamastakSetrasthapanesebhI hoya to yaha ghaTahI nahIM ThaharegA kyoMki AkAzake samAna sarvatra sadbhAvakA prasaMga AvegA / athavA jaise vartamAnaghaTakAlakI apekSAse hai usahI prakAra atIta piMDAdikAla, athavA anAgatakapAlAdikAlakI apekSAsebhI ho to vaha ghaTahI nahIM ThaharegA, kyoMki mRttikAkI taraha sarvakAlase saMbaMdhakA prasaMga AvegA, . athavA jaise isa kSetrakAlake saMbaMdhIpanese hamAre pratyakSa jJAnakA viSaya hai usahI prakAra atIta anAgatakAla tathA anyadezasaMbaMdhIpanesabhI hamAre pratyakSake viSayapanekA prasaMga AvegA athavA jaise vartamAnakSetrakAlameM jaladhAraNa kara rahA hai usahI prakAra anyakSetrakAlameMbhI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [89] jaladhAraNakA prasaMga AvegA / tathA. jisaprakAra navInapanese ghaTa hai usahI prakAra purANa tathA samastasparzarasagandhavarNAdipanesebhI ho to vaha ghaTahI nahIM ThaharegA kyoMki aisA mAnanese ghaTake sarva bhAvakharUpa honekA prasaMga AvegA, jaise bhAva sparza, rasa, gaMdha, varNa, pRthu, mahAn , -hastra, pUrNa, rikta Adi aneka svarUpa hotA hai, aisAhI ghaTa ThaharegA parantu bhAva, ghaTa nahIM hai isaliye ghaTabhI ghaTa nahIM ThaharegA. isahI prakAra jIvaparabhI lagAnA arthAt manuSyajIvake svadravyakSetrakAlabhAvakI apekSAsehI Astitva hai, paradravyAdikI apekSA astitva nahIM hai, yadi paradravyAdikI apekSAsebhI manuSyakA astitva ho, to kharavipANavat manuSyakA abhAvahI ThaharegA, athavA aniyata dravyAdisvarUpase sAmAnya padArthakA prasaMga AvegA, jaise mahAsAmAnyakA koI niyata dravyAdi nahIM haiM usahI prakAra manuSyakAbhI niyata dravyAdi na honese manuSya, sAmAnya ThaharegA. bhAvArtha-jaise manuSya, jIvadravyapanese hai usahI prakAra yadi pudgalAdipanesebhI ho to yaha manuSyahI nahIM Thaharai, kyoMki aisA honese pudgalAdimeMbhI manuSyapanekA prasaMga AvegA. tathA jaise isa kSetrasthapanese manuSya hai usahI prakAra yadi anyakSetrasthapanesebhI hoya to yaha manuSyahI nahIM Thaharai, kyoMki aisA na honese AkAzavat sarvagatapanekA prasaMga AvegA. tathA jaise vartamAnakAlakI apekSAse manuSya hai usahI prakAra yadi narakAdi atIta aura devAdi anAgatakAlapanesebhI hoya to vaha manuSyahI nahIM Thaharai, kyoMki aisA honese sadAkAla manuSyapanekA prasaMga AvegA, athavA jaise vartamAnakSetrakAlakI apekSAse hamAre pratyakSa hai usahI prakAra anyakSetra tathA atIta anAgatakAlameMbhI hamAre pratyakSapanekA prasaMga AvegA, tathA jaise yauvanapanese manuSya hai usahI prakAra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 90 ] - bAlavRddhAdipanese athavA anyadravyagatarUparasAdipanese bhI ho to yaha manuSyahI nahIM Thaharai kyoMki aisA honese manuSyake sarva bhAvasvarUpa honekA prasaMga AvegA, isaliye syAdastiM syAnnAsti ye do vAkya siddha hote haiM / bhAvArtha - jIvake svasattAkA sadbhAva aura parasattAkA abhAva hai isaliye syAdastisvarUpa hai syAnnAstisvarUpa hai, kyoMki svasattAkA grahaNa aura parasattAkA tyAga yahI vastukA vastutva hai yadi svasattAkAbhI grahaNa na hoya to vastuke abhAvakA prasaMga AvegA,. tathA jo parasattAkA tyAga na hoya to samastaM padArtha ekarUpa ho jAMyage, arthAt jo, jIva parasattAke abhAvakI apekSA na rakkhai to . jIva, jIva na ThaharegA, kyoMki satsvarUpa hote saMte vizeSasvarUpase anavasthita hai / bhAvArtha -- jaise mahAsattA satsvarUpa hokara vizepasvarUpase anavasthita honese sAmAnyapadavAcyahIM 'hosaktI hai usI prakAra jIvabhI parasattAke abhAvakI apekSA na rakhanepara satsvarUpa hokara vizeSa svarUpase anavasthita honese sanmAnahI ThaharegA, jIva nahIM ThaharegA. tathA jIvake parasattAke abhAvakI apekSA hote saMteMbhI yadi svasattApariNatikI apekSA na kare tobhI usake vastutva athavA jIvatva nahIM ThaharegA, kyoMki svasattAkAbhI abhAva aura parasattAkAbhI abhAva hote saMte AkAzapuSpake samAna zUnyatAkA prasaMga AvegA / isaliye ' parasattAkA abhAvabhI astitvasvarUpake samAna svasattAke sadbhAvakI apekSA rakhatA hai arthAt jaise astitvasvarUpa, astitvasvarUpase hai,nAstitvasvarUpase nahIM hai usahI prakAra parasattAkA abhAvabhI svasattAke sadbhAvakI apekSA rakhatA hai, isaliye jIva syAdasti aura syAnnAstisvarUpa hai. yadi aisA nahIM mAnoge to vastuke abhAvakA prasaMga AvegA / usakA khulAsA isa prakAra hai ki, abhAva samasta " *
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 91] padArthose nirapekSa, atyanta zUnya padArthakA pratipAdaka aura dUsareke. anvayake avalaMbanase rahita hai; tathA bhAva abhAvase nirapekSa, samasta sadrUpavastukA pratipAdaka aura vyatirekake avalambanase rahita hai; isaliye koIbhI vastu sarvathA abhAvasvarUpa nahIM hosaktI, kyA kabhI kisIne kisI vastuko sarvathA bhAvasvarUpa athavA abhAvasvarUpa dekhA hai ? kadApi nahIM! yadi vastu sarvathA bhAvasvarUpa athavA sarvathA. abhAvasvarUpa hoya to vastu vastuhI nahIM ThaharegI kyoMki sarvathA. abhAvasvarUpa mAnanese AkAzake puppa samAnazUnyatAkA prasaMga AvegA aura jo sarvathA bhAvasvarUpa vastuko mAnA jAya to vastukA prati-. pAdana hI nahIM hosaktA, kyoMki jaba sarvathA bhAvasvarUpa hai to jaise bhAvake sadbhAvakI apekSAse hai usahI prakAra abhAvake sadbhAvakI apekSAsebhI honepara bhAvApekSita vastutvakI taraha abhAvApekSita avastutvakAbhI prasaMga AyA aura aisI avasthAmeM vahI vastu aura vahI avastu honese vastukA pratipAdana hI nahIM hosaktA, kyoMki abhAva bhAvase vilakSaNa hai isaliye kriyA aura guNake vyapadezase rahita hai aura bhAva abhAvase vilakSaNa hai isaliye kriyA aura guNake vyapadeza-. sahita hai, aura bhAva aura abhAvakI paraspara apekSAse abhAva apane sadbhAva aura bhAvake abhAvakI apekSA rakhatA huA siddha hotA hai aura isahI prakAra bhAvabhI apane sadbhAva aura abhAvake abhAvakI apekSA rakhatA huA siddha hotA hai. yadi abhAva ekAntase hai aisA mAnoge to sarvathA astisvarUpa mAnanese abhAvameM bhAva abhAva donoMke sadbhAvakA prasaMga AyA aura aisI avasthAmeM bhAva aura abhAvakA saMkara honese asthitasvarUpapanese donoMke abhAvakA prasaMga AyA. aura yadi abhAva ekAntase nahIM hai aisA mAnoge to jaise abhAvameM.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 92] bhAvakA abhAva hai usahI prakAra abhAvakebhI abhAvakA prasaMga AvegA aura aisA honese AkAzake puSpoMkAbhI sadbhAva ThaharegA. isahI prakAra bhAva ekAntameMbhI lagAnA, isaliye bhAva syAt hai syAt nahIM hai tathA abhAvabhI syAt hai syAt nahIM hai isahI prakAra jIvabhI syAt hai syAt nahIM hai aisA nizcaya karanA yogya hai. _ (zaMkA ) vidhi hote saMtehI niSevakI pravRtti hotI hai isa . nyAyase jaba jIvameM pudgalAdikakI sattA prAptahI nahIM hai to usakA niSedha karanekA kyA prayojana ? arthAt jaba jIvonAsti isa padakA yaha artha hai ki, jIvameM pudgalAdikakI sattA nahIM hai to jaba jIvameM 'pudgalAdikakI sattAkI prAptihI nahIM to niSedha kyoM (samAdhAna) jIvabhI padArtha hai aura pudgalAdikabhI padArtha haiM isaliye padArtha sAmAnyakI apekSAse jIvameM pudgalAdika samasta padArthokA prasaMga - saMbhavahI hai, parantu padArtha vizeSakI apekSAse jIva padArthake astitvakA svIkAra aura pudgalAdikake astitvake nipeghasehI jIva svarUpalAbhako prApta hosaktA hai anyathA yaha jIvahI nahIM ThaharegA kyoMki jaba pudgalAdikake astitvakA niSedha nahIM hai to jIvameM pudgalAdikakAbhI jJAna hone lagegA aura aisI avasthAmeM ekahI padArthameM samasta padArthoMkA bodha honese vyavahArake lopakA prasaMga AvegA. sivAya isake jIvameM jo pudgalAdikakA abhAva hai so jIvakAhI dharma hai naki pudgalAdikakA, kyoMki jaise jIvakA astitva jIvake AdhIna honese jIvakA dharma hai usahI prakAra pudgalAdikakA abhAvabhI jIvake AdhIna honese jIvakAhI. dharma hai isaliye jIvakI svaparyAya hai, parantu pudgalAdikaparase vizeSyamANa hai isaliye upacArase paraparyAya hai,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 95] . 'vicAra siddha haiM; bhAvArtha- varNAzramamatake mAnanevAle usa usa varNA: zramakI kriyAoM kA sAdhana jIvakA astitva mAnakara karate haiM unako zaMkAkAra kSaNika vijJAnAdvaitavAdI kahatA hai ki, jaba jIvazabda, jIvaartha aura jIvapratyaya yaha tInoMhI asiddha haiM arthAt inakA astitva asiddha hai to jIvake astitvako mAnakara varNAzramasaMbaMdhI kriyAoM meM pravRtti kisa prakAra ThIka hosaktI hai. jIvazabdakA vAcya koI padArtha nahIM hai, kyoMki AkAzake puSpasamAna usakI upalabdhi ( prApti ) kisI pramANase siddha nahIM hai, jaise vAhya padArtha kuchabhI * na honepara svapnameM aneka padArtha dIkhate haiM usahI prakAra vijJAnahI jIvAkAra pariNamai hai vAstavameM jIva koI padArtha nahIM hai / vijJAna -svayaM na to jIvakharUpa hai kaura na ajIvakharUtra hai kiMtu kevala prakAzamAtra hai, aura isahI liye zabdadvArA usakA pratipAdanabhI. nahIM hosaktA, kadAcit usakA pratipAdanabhI kiyA jAya to jaise svamameM bAhyavastu na honepara asat vastuke AkArase jJAnakA pratipAdana (kathana) kiyA jAtA hai, usahI prakAra vijJAnakAbhI nirUpaNa asat AkArasehI kiyA jAtA hai, aura jaba asat AkArase usakA nirUpaNa hai to AkAzakusuma pratyaya ( jJAna ) kI taraha jIva pratyaya ( jJAna ) bhI koI padArtha nahIM hai. tathA jIvazabdabhI koI padArtha nahIM hai, kyoMki jIvazabda padarUpa athavA vAkyarUpa ina donoMmeMse ekarUpI siddha nahIM hotA usakA khulAsA isa prakAra hai ki, zabda aneka akSaroMkA samUha hai, una aneka 'akSaroMkA eka kAlameM uccAraNa nahIM ho saktA kintu unakA uccAraNa kramase hotA hai; ye akSarabhI vAstava meM koI padArtha nahIM haiM kintu
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [96 ] khapnaviSayaka padArthoMke samAna vijJAnahI khayaM kramase una anekaH akSarasvarUpa pariNamai hai isaliye aneka samayavartI vijJAnoMkA samUhahI. jIvazabda hai / svayaM jIvazabda koI bhinna padArtha nahIM hai, ina vijJAnoMmeMse pratyeka vijJAna kSaNika hai arthAt pratisamaya nAzamAna hai aura. pratisamaya pratyeka padArthavazavI hai arthAt pratisamaya pratyeka padArtharUpa pariNamai hai, isaliye eka vijJAna aneka samayavartI padArthoMkA pratibhAsaka nahIM hosaktA; jIvazabda aneka akSaroMkA samUha hai tathA ve akSarakramase uccArita haiM aura ve pratyeka akSara pratyeka samayavartI vijJAnasvarUpa haiM aura vijJAna pratisamaya nAzamAn hai isaliye jIvazabda koI padArthahI nahIM hosaktA kyoM prathama samayavartI prathama akSararUpa vijJAnakA, dvitIyAdi samayavartI dvitIyAdi akSararUpa vijJAnake samayameM abhAva hai isaliye jIvazabda koI padArthahI siddha nahIM hosaktA ( samAdhAna ) aisA nahIM hosaktA kyoMki aisA mAnanese loka prasiddha zabda aura arthake vAcyavAcaka sambandhake abhAvakA prasaMga AvaigA, aura aisA honese lokavyavahArameM virodha AvaigA, tathA tumhArA jo nAstitvapakSa hai usakI parIkSA tathA sAdhanabhI nahIM hosaktA kyoMki parIkSA aura sAdhana zabdAdhIna haiM aura zabdako tuma koI padArthahI nahIM mAnate isaliye tumhArA pakSahI siddha nahIM hosaktA, isa kAraNa kathaMcit jIva astisvarUpa hai kathaMcit nAstisvarUpa hai aisA avazya mAnanA cAhiye kyoMki dravyArthikanaya paryAyArthikanayako apanAtI huI pravarte hai aura paryAyArthikanaya dravyArthikanayako apanAtI huI ( apekSA rakhatI huI ) pravarte hai| aba avaktavyasvarUpa tIsare bhaMgakA svarUpa likhate haiM.. dravyArthi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 97 ] kanayakI apekSAse kathaMcit jIva astisvarUpa haiM, aura paryAyArthikanayakI apekSAse kathaMcit nAstisvarUpa hai. jisasamaya vastukA svarUpa eka nayakI apekSAse kahA jAtA hai usasamaya dUsarI naya sarvathA nirapekSa nahIM hai, kintu jisanayakI jahAM vivakSA hotI hai vaha naya vahAM pradhAna hotI hai aura jisanayakI jahAM vivakSA nahIM hotI hai vaha vahAM gauNa hotI hai. vastuko pahale anekAntAtmaka kaha Aye haiM arthAt ekahI samaya meM ekahI vastumeM aneka dharma hote haiM, usa aneka dharmAtmaka samasta vastukA kisI eka dharma ( guNa) dvArA jisavAkyase nirUpaNa kiyA jAtA hai vaha vAkya sakaladezarUpa hotA hai. usa sakalAdezarUpa vAkyadvArA jisasamaya vastukA nirUpaNa kiyA jAtA hai usasamaya jisa guNarUpase vastukA nirUpaNa kiyA jAtA hai vaha guNa to pradhAna hotA hai aura dUsare guNa apradhAna hote haiM. vastukaM samastahI guNa usa vastumeM eka samayameM pAye jAte haiM parantu zabdameM itanI zakti nahIM hai ki, una aneka guNoMkA eka samaya meM nirUpaNa kara sake, isaliye zabdadvArA unakA nirUpaNa kramase kiyA jAtA hai, " syAdarasyeva jIvaH " isa prathamabhaMgameM astitva dharmako mukhyatA hai aura " syAnnAstyevajIbaH " isa dvitIyabhaMgameM nAstitva kI mukhyatA hai, so ina donoM dhamoMkI mukhyatAse jIvakA kathana ekakAlameM ( yugapata) nahIM hai kintu kramase ( ekake pIche dUsarA ) hai. yadi ekahI kAla ( yugapat ) ina donoM dharmokI vivakSA ho to zabdadvArA usakA nirUpaNahI nahIM ho saktA, kyoMki zabdameM aisI zaktihI nahIM hai athavA saMsArameM aisA koI zabdahI nahIM hai jo vastuke aneka dharmokA nirUpaNa kara sake aura na aisA koI padArthahI hai ki, jisameM eka kAlameM eka zabdase aneka guNoMkI vRtti 7 je ti. da.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 102] 5 upakArakI apekSAse bhI guNa paraspara abhinna nahIM haiM kyoMki haldAdiraMgarUpa dravyase jo vastrAdika raMge jAte haiM, so usa haladAdikameM varNaguNake jitane hInAdhika aMza hote haiM utanA hI raMga. vastrapara caDhatA hai, isahI prakAra usahI haldameM rasaguNake jitane honAdhika aMza hote haiM utanAhI svAda usa haladasaMyukta dAlAdika. padArthoM meM hotA hai / isase siddha hotA hai ki, eka padArthake aneka. guNoM kA upakAra bhinna bhinna hai. usahI prakArase jIvameMbhI satvaH aura asatva guNa bhinna bhinna haiM isaliye unakA upakAra bhI bhinna bhinna hai. isa kAraNa abhedasvarUpase una donoM dharmoMkA vAcaka eka. zabda nahIM ho saktA / 6 guNIke eka dezameM upakArakA saMbhava nahIM haiM jisase ki,. eka dezopakAra se sahabhAva hoya, kyoMki nIlAdika samasta guNake upakArakapanA hai aura vastrAdi samasta dravyake upakAryapanA hai, guNa. upakAraka hai aura guNI upakArya hai, guNa aura guNIkA ekadeza nahIM hai jisase ki, samasta guNaguNIke upakAryaupakArakarUpa siddhi - ho hI jAya aura jisase ki, dezase sahabhAvase kisI ekavAcaka. zabdakI kalpanA kI jAya / usI prakAra satva 7 ekAMta pakSameM guNoMke mizrita anekAntapanA nahIM hai kyoMki: jaise zabala (citakabarA ) raMgameM apane apane bhinna bhinna svarUpako liye hue kRSNa aura zvetaguNa bhinna bhinna haiM aura asatva guNabhI apane apane bhinna bhinna bhinna bhinna hai isaliye ekAMta pakSameM saMsargake donoM dharmoMkA vAcaka eka zabda nahIM hai kyoMki na to padArthameM hI usa prakAra pravartanekI zakti hai aura na vaise arthakA sambandha hI hai / . * svarUpako liye hue .. abhAva se eka kAlameM : 4
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 103 ] 8 eka zabda eka kAlameM do guNoMkA vAcaka nahIM hai, aura jo aisA mAnoge to sat zabda apane arthakI taraha asat arthakA -bhI pratipAdaka ho jAyagA, aura lokameM aisI pratIti nahIM hai kyoMki una do arthoke pratipAdaka bhinna bhinna do zabda haiM / isa prakAra kAlAdikase yugapat bhAva (abhedavRtti) ke asaMbhava honese ( paryAyArthikanayakI apekSAse ) tathA eka samayameM anekArthavAcaka zabdakA abhAva honese AtmA avaktavya hai. athavA eka vastumeM mukhya pravRttikAra tulyabalavAle do guNoMke kathanameM paraspara pratibandha ( rukA - vaTa ) honepara pratyakSaviruddha tathA nirguNatAkA doSa Anese vivakSita donoM guNoMkA kathana na honese AtmA avaktavya hai. yaha vAkya bhI sakalAdezarUpa hai, kyoMki paraspara bhinnasvarUpase nizcita guNIke vizeSaNapanese yugapat vivakSita aura vastuke avivakSita anya dharmoko abhedavRtti tathA abhedopacArase saMgraha karanevAle satva aura asatva guNoMse abhedarUpa samasta vastuke kathanakI apekSA hai. so yadyapi uparyukta apekSAse AtmA avaktavya zabdase tathA paryAyAntarakI vivakSAse anya chaha bhaMgoMsesa vaktavya hai isaliye syAt avaktavya hai. yadi sarvathA avaktavya mAnoge, to baMdhamokSAdi prakriyAke nirUpaNake abhAvakA prasaMga AvegA. aura inahI donoM dharmoM ke dvArA kramase nirUpaNa karanekI icchA honepara usahI prakAra vastuke sakalasvarUpakA saMgraha honese caturtha bhaMga ( syAdastinAsti ca jIva: ) bhI sakalAdeza hai, aura so bhI kathaMcit hai yadi sarvathA ubhayasvarUpa mAnoge to paraspara virodha AvegA, tathA pratyakSaviparIta aura nirguNatAkA prasaMga AvegA. aba Age ina bhaMgoMke nirUpaNa karanekI vidhi likhate haiM /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [104] 1. artha do prakArakA hotA hai, eka zrutigamya, dUsarA arthAdhi- . gamya, jo zabdake zravaNamAMtrase prApta ho tathA jisameM vRttike nimittakI apekSA nahIM hai usako zrutigamya kahate haiM aura jo prakaraNasaMbhava abhiprAya Adi zabdanyAyase kalpanA kiyA jAya usako arthAdhigamya kahate haiM. so AtmA asti isa prathama bhaMgameM naranArakA- '. dika AtmAke samasta bhedoMkA Azraya na karake icchAke vazasa kalpita : sarvasAmAnya vastutvakI apekSAse AtmA astisvarUpa hai 1, tadabhAva (usakA pratipakSabhUta abhAvasAmAnyarUpa avastutva ) kI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat donoMkI apekSAse avaktavyasvarUpa hai 3, aura kramase donoMkI apekSAse donoM svarUpa hai 4 ... .:. 2 isahI prakAra zrutigamya honese viziSTasAmAnyarUpa AtmasvakI apekSAse AtmA astikhavarUpa haiM 1, tadabhAvarUpa anAtmatvako apekSAse nAstikharUpa hai 2, yugapat donoMkI apekSAse abaktavya hai 3, aura kramase donoMkI apekSAse ubhayasvarUpa hai 4 / / : 3 isahI prakAra zrutigamya honese viziSTasAmAnyarUpa, AtmatvakI apekSAse AtmA . astikharUpa hai 1, tadabhAvasAmAnya ( aMgIkRta prathama bhaMgase virodhake bhayase anya vastukharUpa pRthvI apa teja vAyu ghaTa guNa karma Adika) kI apekSAse nAstisvarUpa hai.2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya hai 3, aura kramase ubhayako apekSAse ubhayasvarUpa hai 4 // 4 viziSTasAmAnyarUpa AtmatvakI apekSAse ubhayasvarUpa hai 1, . tadvizeSarUpa manuSyatvarUpakI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya hai 3, kramase ubhayakI apekSAse ubhayasvarUpa hai 4, . . .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [105] 5 sAmAnyarUpa dravyatvakI apekSAse AtmA astisvarUpa hai 1, 'viziSTasAmAnyarUpa pratiyogI anAtmatvakI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya hai 3, aura kramase * ubhayakI apekSAse ubhayasvarUpa hai 4 / 6 vastukI yathAsaMbhava vivakSAko Azraya karake dravyasAmAnyakI apekSAse AtmA astisvarUpa hai 1, tatpratiyogI guNasAmAnyakI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya* svarUpa hai 3, aura kramase ubhayakI apekSAse ubhayastrarUpa hai 4 / 7 trikAlagocara aneka zaktisvarUpa jJAnAdika dharmasamudAyakI apekSAse AtmA astisvarUpa hai 1, tadvayatireka ( aneka dharma* samudAyake vipakSa ) kI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat - ubhayakI apekSAse avaktavyasvarUpa hai 3, aura kramase ubhayakI apekSAse ubhayasvarUpa hai 4 | 8 dharmasAmAnya sambandhakI vivakSAse kisI bhI dharma ( guNa ) kA Azraya honese AtmA astisvarUpa hai 1, tadabhAva ( kisIbhI dharmakA Azraya na hone ) kI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya hai 3, aura kramase ubhayakI apekSAse - ubhayastrarUpa hai 4 / 9 astitya, nityatva, niravayavattra Adi kisI eka dharmavize'pasaMbaMdhI apekSAse AtmA astistrarUpa hai 1, tadabhAva ( usake pratipakSI kisI eka dharma vizeSasaMbaMdha ) kI apekSAse nAstisvarUpa hai 2, yugapat ubhayakI apekSAse avaktavya hai 3, aura kramase * ubhayakI apekSAse ubhayasvarUpa hai 4 / aba Age pAMcaveM bhaMgakA svarUpa likhate haiM /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [109] tathApi vyasanitva aura dharmAtmatva guNakI apekSAse aneka svarUpa kahA: jAtA hai / guNoMke samudAyako hI dravya kahate haiM / guNoMse. bhinna dravya. koI padArtha nahIM hai, guNa aneka haiM aura paraspara bhinna svarUpa haiM,.. isaliye una aneka guNoMke samudAyarUpa akhaMDa eka dravyako pUrvakathita kAlAdikakI bheda vivakSAse anekasvarUpa nizcaya karaneko vikalAdeza kahate haiM. __ sakalAdezakI taraha vikalAdezameMbhI saptabhaMgI hai / usakA khulAsA isa prakAra hai ki, guNIko bhedarUpa karanevAle aMzoMmeM kramase, yugapatpanese tathA krama aura yugapatpanese vivakSAke vazase vikalAdeza hote haiM / arthAt prathama aura dvitIya bhaMgameM asaMyukta krama hai, tIsare bhaMgameM yugapatpanA hai, caturthameM saMyukta krama hai, pAMcaveM aura chaTe bhaMgameM asaMyuktakrama aura yogapadya hai, aura sAtavemeM saMyuktakrama aura yogapadya haiM, bhAvArtha-sAmAnyAdika dravyArthAdezoM se kisIeka dharmake upalabhya- . mAna (prApta) honese " syAdastyevAtmA " yaha pahalA vikalAdeza hai| yahAM dUsare dharmoMkA AtmAmeM sadbhAva honeparabhI pUrvokta kAlAdikakI bheda vivakSAse zabdadvArA nirUpaNabhI nahIM hai aura nirAsa. (khaMDana) bhI nahIM hai isaliye na unakI vidhi hai aura na pratiSedha hai. isahI prakAra dUsare bhaMgoMmebhI vivakSita aMzamAtrakA nirUpaNa aura zepadharmokI upekSA (udAsInatA) honese vikalAdeza kalpanA lagAnA / isa vikalAdezameMbhI vizeSyavizeSaNabhAva dyotanake liye vizepaNake sAtha avadhAraNa (niyama) vAcaka eva zabdakA prayoga kiyA. gayA hai. isa eca zabdake prayogase avadhAraNa honese astitva bhinna anyadharmoMkI nivRttikA prasaMga AtA hai isahI kAraNa yahAMbhI syAt zabdakA prayoga kiyA hai| bhAvArtha-syAt zabdakA prayoga karanese yaha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [110] dyotana kiyA hai ki, AtmAmeM jaise astitvadharma hai usahI prakAra nAstitvAdika aneka dharma haiM. sakalAdezameM uccArita dharmakedvArA zeSasamasta dharmokA saMgraha hai aura vikalAdezameM kevala 'zabdadvArA uccArita dharmakAhI grahaNa haiM zepaMdharmoMkI na vidhi hai aura na niSedha hai / isa prakAra Adezake vazase saptabhaMga hote haiM kyoMki anyabhaMgokI pravRttike nimittakA abhAva hai, arthAt bhaMga sAtahI haiM honAdhika nahIM hai / isakA khulAsA isaprakAra hai ki, vastumeM kisIeka dharma tathA usake pratiyogI dharmakI apekSAse sAta bhaMga hote haiM, arthAt vastu kisIeka dharmakI apekSAse kathaMcit astisvarUpa hai, usake pratiyogI dharmakI apekSAse nAstikharUpa hai aura donoMkI yugapat vivakSAse abaktavya* svarUpa hai, isaprakAra vastumeM kisIeka dharma aura usake pratiyogIkI apekSAse asti, nAsti aura avaktavya ye tIna dharma hote haiN| ina tIna dharmoMke saMyukta aura asaMyukta sAtahIbhaMga hote haiM, na hIna hote haiM aura na adhika hote haiM / bhAvArtha-jaise nauna, miraca aura khaTAI ina tIna padArthoMke saMyukta aura asaMyukta sAtahI khAdaM hosakte haiM honAdhika nahIM hosakte arthAt eka naunakA khAda, dUsarA miracakA* khAda aura tIsarA khaTAIkAsvAda, isaprakAra tIna to asaMyuktasvAda haiM aura eka nauna aura miracakA, dUsarA nauna aura khaTAIkA, tIsarA miraca aura khaTAIkA, aura cauthA nauna miraca aura khaTAIkA, isaaMkAra cAra saMyuktasvAda haiM, saba milakara sAtahI 'svAda hote haiM hInAdhika nahIM hote| isahI prakAra jIvameMmI asti, nAsti aura avaktavya ye tIna to asaMyukta bhaMga haiM aura astinAsti; astivaktavya nAtiavaktavya *aura astinAsliavaktavya ye cAra saMyuktabhaMga haiM, saba ramilakara sAtahIbhaMga hote haiM, hInAdhika nahIM hoteM, kyoMki honAdhika
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11.1 ] bhaMgakI pravRttike nimittakA abhAva hai / yaha mArga dravyArthika aura 'paryAyArthika ina do nayoMke Azrita hai / ina dravyArthika aura paryAyArthika nayoMkehI saMgrahAdika bheda haiM. ina saMgrahAdikameMse saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ye tIna naya to arthanaya haiM, aura zabda - samamirUda aura evaMbhUta ye tIna zabdanaya haiM. samasta vastusvarUpoM ko sattA meM garbhita karake saMgraha karanese saMgrahanayakA viSaya sattA hai. vyavahAranayakA viSaya asattA hai kyoMki yaha naya bhinna bhinna sattAkA saMgraha na karake anyakI apekSAse asattAkI pratIti utpanna karatI hai / RjusUna vartamAnaparyAyako viSaya karatI hai, kyoMki atItakA * nAza ho cukA aura anAgata abhI utpannahI nahIM huA hai isaliye 'unake vyavahArakA abhAva hai, isaprakAra ye tIna arthanaya haiN| ina nayoMkI apekSAse saMyukta aura asaMyukta saptabhaMga banate haiM unakA khulAsA isaprakAra hai ki, saMgrahanayakI apekSAse prathamabhaMga hai 1 / vyavahAranayakI apekSAse dUsarA bhaMga hai 2 / yugapat saMgraha aura vyava - hAranayakI apekSAse tIsarA bhaMga hai 3 / kramase saMgraha aura vyavahAranayakI apekSAse caturtha bhaMga hai 4 / saMgraha aura yugapat saMgraha vyavahAranayakI apekSAse paMcamabhaMga hai 5 / vyavahAra aura yugapat saMgraha vyavahAranayakI apekSAse chaThA bhaMga hai 6 / kramase saMgraha vyavahAra aura yugapat saMgraha vyavahAranayakI apekSAse sAtavAM bhaMga hai 7 / isahIM prakAra RjusUtra bhI lagA lenA. paryAyArthikanayake cAra bheda haiM unameM RjusUtranayakA vipaya arthaparyAya hai aura zabda samabhirUDha aura evaMbhUta ina tIna zabdanayoM kA viSaya vyaMjanaparyAya hai, so ye zabdanaya abheda kathana aura bhedakathanakI apekSAse zabda meM do prakArakI kalpanA karatI hai, jaise zabdanayameM paryAyavAcaka aneka zabdoM kA prayoga * 1
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [112] honeparabhI abhedavivakSAse usa ekahI padArthakA grahaNa hotA hai tathA : . samabhirUDhanayameM sAsnAdimAn padArtha cAhe gatirUpa pariNamaiM cAhe anyaH / kriyArUpa pariNameM parantu abhedavivakSAse usameM go zabdakIhI pravRtti ... hotI hai isaliye zabda aura samabhiruDha ina donoM nayoMse abheda / pratipAdana hotA hai, aura evaMbhUtanayameM jisa kriyAkA vAcaka vaha zabda hai usahI kriyArUpa jaba vaha padArtha pariNamai hai usasamaya vaha. padArtha usa zabdakA vAcya hai isaliye evaMbhUtanayameM bheda kayana hai.. : athavA dUsarI tarahase do prakArakI kalpanA hai, arthAt eka padAryameM. aneka zabdoMkI pravRtti hai 1 tathA pratyeka padArthavAcaka pratyeka zabda . hai 2, jaise zabdanayameM eka padArthake vAcaka aneka zabda haiM aura. samabhirUDhanayameM padArthapariNatike nimittakevinA eka padArthakA vAcaka eka zabda hai tathA evaMbhUtanayameM padArthakI vartamAna pariNatika nimittase. eka padArthakA vAcaka eka zabda hai| (zaMkA) eka padArthameM astitva nAstitvAdika paraspara viruddha dharma. honese virodha doSa AtA hai / (samAdhAna) eka vastumeM astitva nAstitvAdhika dharma apekSAse kahe haiM isaliye inameM virodha nahIM hai aura na virodhakA lakSaNa yahAM ghaTita hotA hai usakA khulAsA isaprakAra hai ki, virodhake tIna : bheda haiM 1 vadhyaghAtaka, 2 sahAnavasthAna, aura 3 prativandhya prati-'. bandhaka, so sarpa aura nyaulemeM tathA agni aura. jalameM vadhyaghAtakarUpa . virodha hai, yaha badhyaghAtaka virodha eka kAlameM vidyamAna do padArthoke . saMyogase hotA hai / saMyogake vinA jala, agniko bujhA nahIM sktaa| yadi saMyogake vinA bhI jala agniko vujhA degA, to saMsArameM agnike abhAvakA prasaMga AvegA / isaliye saMyoga honeke pazcAt valvAn
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [116] rUpa jo padArtha dIkhate haiM, una sabake abhAvakA prasaMga aavegaa| sivAya isake advaitakI siddhi kisI hetuse karate ho, yA vinA hetu hI siddha mAnate ho ? yadi hetuse advaitakI siddhi karate ho, to. hetu aura sAdhyakA dvaita ho gayA / aura jo hetuke vinA hI vacanamAnase advaita kI siddhi mAnate ho to vacanamAtrase dvaitakI siddhi kyoM na hogI? athavA jaise hetuke binA ahetu nahIM ho sakatA, bhAvArtha-agnikI siddhike vAste dhUmahetu hai aura jalAdika ahetu haiM / so jo dhUmahetu hI na hoya, to jalAdika ahetu nahIM vana saMkate / kyoMki niSedhayogya padArthake vinA usakA nipeva nahIM ho sakatA / isaliye dvaitake vinA advaitakI siddhi nahIM ho sktii| jaise kisIne kahA ki, yaha ghaTa nahIM hai / isa vAkyase hI siddha hotA hai ki, ghaTa koI padArtha hai, jo ki yahAM nahIM hai / isa hI prakAra dvaitake vinA advaita kadApi nahIM ho sakatA / 4 advaitaekAntapakSameM aneka dopa honese kitane hI mahAzaya , pRthaktvaekAnta (bhedaekAnta) pakSakA avalambana karate haiM / unake matameM " pRthaktva nAmaka eka guNa hai, jo samastapadArthoM meM rahatA hai / aura isa hI guNake nimittase samasta padArthokA bhinna bhinna pratibhAsa hotA hai / yadi yaha pRthaktva guNa na hoya, to samasta padArtha ekarUpa ho jA~ya " aisA mAnA hai, so isa ekAnta pakSameM bhI aneka dopa" Ate haiM / unakA khulAsA isa prakAra hai ki, ghaTa padArthameM ghaTatva nAmaka eka sAmAnyadharma hai / yaha dharma saMsArabharameM jitane ghaTa haiM,.. una sabameM rahatA hai / yadi yaha sAmAnyadharma samasta ghaToMmeM nahIM rahatA, to una samasta ghaToMmeM "yaha ghaTa hai". " yaha ghaTa hai|" 'aisA jJAna nahIM hotA / isaliye ghaTatvasAmAnyakI apekSAse samastaH
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 117 ] 1 -ghaTa eka haiM / isa hI prakAra paTatvasAmAnyako apekSAse samastapaTa eka haiM, tathA jIvatyasAmAnyakI apekSAse samasta jIva eka haiM / aura . isa hI prakAra pRthaktvaguNa bhI samasta padArthoMmeM rahanevAlA hai, anyathA * samasta padArthoM meM ' yaha bhinna hai ' ' yaha bhinna hai' aisA jJAna nahIM ho sakatA / isaliye pRthakvasAmAnyakI apekSAse samasta padArtha eka haiM / yadi pRthakvasAmAnyakI apekSAse bhI saba padArtho ko eka nahIM mAnoge, bhinna bhinna mAnoge to, pRthaktva yaha unakA guNa hI nahIM ho sktaa| kyoMki yaha guNa aneka padArthoMmeM rahanevAlA hai / parantu * pRthaktvaguNakI apekSA sabako bhinna bhinna mAnanevAleke pRthaktvaguNa aneka padArthastha nahIM ho sakatA, kintu bhinna bhinna padArthakA bhinna bhinna pRthaktvaguNa ThaharegA aura aisA honepara usa guNake anekatAkA prasaMga AtregA / kintu sAmAnyadharma eka hokara aneka meM rahanevAlA hai, isaliye pRthaktva sAmAnyakI apekSAse samasta padArtha eka haiM / athavA bhedaekAntapakSameM kisI bhI prakArase ekatA na honese santAna (apane sAmAnya dharmako vinA chor3e uttarottarakSaNameM honevAle pariNAmako - santAna kahate haiM, jaise gorasake dUdha dahI, chAMcha, ghI santAna haiM / ) samudAya ( yugapat utpattivinAzavAle rUparasAdika sahabhAvI dharmoMke niyamase ekatra abasthAnako samudAya kahate haiM ), ghaTapaTAdi padArthake pula AdikI apekSAse sAdharmya ( sadRzatA ) aura pretyabhAva ( eka ANIkA maraNake pazcAt dUsarI gatimeM utpAda ) ye eka bhI nahIM vana sakate / athavA yadi satsvarUpase bhI jJAna jJeyase bhinna hai, to donoMke abhAvakA prasaMga AvegA / kyoMki jJAnakA viSaya honese jJAnake honepara hI jJeya ho sakatA hai, tathA jJeyake honepara hI jJAna ho
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] sakatA hai / kyoMki jJAnaM jJeyakA paricchedaka ( bhinna karanevAlA ).. hai / isa prakAra maidaekAntameM aneka doSa AteM haiM / ( tathA ubhaya-ekAnta aura avAcyaekAntameM trivirodhAdika doSa pUrvavat lagA lenA.. aura isa hI prakAra Age bhI ghaTita kara lenA / ) isaliyeM vastukA svarUpa kathaMcit abheda rUpa haiM, kathaMcit bhedarUpa hai / apekSAke. cinAM bhedaM tathA eka bhI siddha nahIM ho sakate / bhAvArtha- sattAsAmAnyakI apekSA honepara abhedavivakSAse samasta padArtha abhedasvarUpaH haiM, tathA dravya, guNa, paryAya athavA dravya, kSetra, kAla, bhAvakI apekSA honepara bhedavivakSA honese samasta padArtha bhedasvarUpa haiM / isa prakAra nityaekAnta anityaekAnta Adika aneka ekAntapakSa haiM jinameM . aneka doSa Ate haiM / isakA savistara kathana aSTasahasrI meM kiyA hai:vahAMse jAnanA cAhiye / isa prakAra jainasiddhAntadarpaNagraMtha meM dravyasAmAnyanirUpaNadAmaMka dvitIya adhyAya samApta huA / tIsarA adhikAra ajIvadravyanirUpaNa ) pahale adhikArameM dravya sAmAnyakA nirUpaNa ho cukA; aba dravya vizeSakA nirUpaNa karanekA samaya hai / parantu dravyavizeSakA svarUpa alaukikagaNitake jAne vinA acchI taraha samajhameM nahIM AsakatA / kyoMki dravyoMkA choTApana aura var3Apana, tathA guNoMkI mandatA aura tIvratA aura kAlekA parimANa AdikakA nirUpaNa.. pUrvAcAyoMne alaukiMkagaNitake dvArA hI kiyA hai / isaliye dravyaM-
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 119] vizeSakA nirUpaNa karanese pahale alaukika gaNitakA saMkSepase varNana kiyA jAtA hai / . alaukikagaNitake mukhya do bheda haiM, eka saMkhyAmAna aura dUsarA upamAmAna / saMkhyAmAnake mUla tIna bheda haiM arthAt 1 saMkhyAta, 2 asaMkhyAta aura 3 ananta / asaMkhyAtake tIna bheda haiM arthAt 1 parItA saMkhyAta, 2 yuktAsaMkhyAta aura 3 asaMkhyAtAsaMkhyAta / anantake bhI tIna bheda haiM arthAt 1 parItAnanta, 2 yuktAnanta aura 3 anantAnanta / saMkhyAtakA eka bheda aura asaMkhyAta aura anantake tIna tIna bheda, saba milakara saMkhyAmAnake sAMta bheda hue / ina sAtoMmeMse pratyekake jaghanya ( sabase choTA ), madhyama ( bIcake ), utkRSTa ( sabase bar3A ) kI apekSAse tIna tIna bheda haiM, isa prakAra saMkhyAmAnake 21 bheda hue / ekameM ekakA bhAga denese athavA ekako ekase guNAkAra karanese kucha bhI hAni vRddhi nahIM hotI hai / isaliye saMkhyAkA prAraMbha dose grahaNa kiyA hai / aura ekako gaNanA zabdakA vAcya mAnA hai, isaliye jaghanya saMkhyAtakA pramANa do hai / tIna cAra pAMca ityAdi eka kama utkRSTa saMkhyAta paryanta madhyama saMkhyAtake bheda haiM / eka kama jaghanya parItAsaMkhyAtako utkRSTasaMkhyAta kahate haiM / aba Age jaghanya parItAsaMkhyAtakA pramANa kitanA hai, so likhate haiM / alaukika gaNitakA svarUpa laukikagaNitase kucha vilakSaNa hai / laukiMkagaNitase sthUla aura svalpapadArthoM kA parimANa kiyA jAtA hai, kintu alaukikagaNitase sUkSma aura anantapadArtho kI hInAdhikatAMkA bodha karAyA jAtA hai / hamAre bahutase saMkIrNahRdaya bhAI alaukika
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [120] gaNitakA svarUpa sunakara cakita hote haiN| aura kahate haiM. ki, aisA gaNita ho hI nahIM sakatA, parantu unake aise kahanese kucha usa gaNitakA abhAva nahIM ho jAyagA / saMsArameM eka dantakathA prasiddha hai ki, eka samaya eka.rAjahaMsa eka kuemeM gayA / kueke meMDakane. rAjahaMsakA svAgata karake uccAsana dekara prasaMgavaza pUchA ki, kyoM jI! ApakA mAna sarobara kitanA bar3A hai ? . . rAjahaMsa-bhAI mAna sarobara bahuta bar3A hai| . . .:. meMDaka-(eka hAtha lambA karake) kyA itanA bar3A hai ? . . rA0-nahIM bhAI ! isase bahuta bar3A hai| . . . meM0-( donoM hAtha lambe karake ) to kyA itanA bar3A hai ? .. rA0-nahIM! nahIM! isase bhI bahuta bar3A hai| . .. meM0-(kueke eka taTase sAmhaneke dUsare taTa para uchalakara) lo! kyA isase bhI bar3A hai ? . :. rA0-hAM! bhAI ! isase bhI bahuta bar3A hai / . .. meM0-(jhuMjhalA kara) basa! tuma bar3e jhUThe ho! isase. bar3A ho : hI nahIM sakatA! . rAjahaMsa meMDakako mUrkha samajhakara cupa ho gayA aura ur3akara apane sthAnako calA gayA / isa prakAra kueke meMDakakI taraha jo mahAzaya saMkIrNabuddhivAle hai, unakI samajhameM alaukikagaNitakA svarUpa praveza nahIM kara sakatA / kintu jinakI buddhi gauravayukta hai, ve acchI taraha samajha sakate haiM / . jaghanya parItAsaMkhyAtakA. svarUpa samajhaneke liye jo upAya likhA jAtA hai, vaha kisIne kiyA nahIM thA, kintu bar3e. gaNitakA, parimANa samajhaneke liye eka kalpita upAya.mAtra hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [123] usa hI kramase dUsarI saMrasoM mahAzalIkA- kuMDameM DAliye / isahI prakAra eka eka pratizalAkA kuMDakI eka eka sarasoM mahAzalAkA kuMDameM DAlate DAlate java mahozalAkA kuMDa bhI bhara jAya, usa samaya sabase bar3e antake anavasthA kuMDameM jitanI sarasoM samAI, utanA hI jaghanya parItAsaMkhyAtakA pramANa haiN| saMkhyAmAnake mUlabheda sAta kahe. the, ina sAtoMke jaghanya madhyama / utkRSTakI apekSAse 21 bheda haiM / Ageke mUla bhedake jaghanya bhedameMse eka ghaTAnese pichale mUlabhedakA utkRSTa bheda hotA hai / jaise jaghanya parItAsaMkhyAtameMse eka ghaTAnese utkRSTasaMkhyAta tathA jaghanyayuktAsaMkhyAtameMse eka ghaMTAnese utkRSTa parItAsaMkhyAta hotA hai / isahI prakAra anyatra bhI jAnanA / jaghanya aura utkRSTa bhedoke vIMcake saba bheda madhyama bheda kahalAte haiM / isa prakAra madhyama aura utkRSTake kharUpa jaghanyake svarUpa jAnanesehI mAlUma ho sakate haiM / isaliye aba Age jaghanya bhedoMkA hI kharUpa likhA jAtA hai / jaghanyasaMkhyAta aura jaghanya parItAsaMkhyAtakA svarUpa Upara likhA jA cukA hai, ava Age jaghanyayuktAsaMkhyAtakA pramANa likhate haiN| jaghanyaparItAsaMkhyAta pramANa. do rAzi likhanA / eka viralana rAzi aura dUsarI deya rAzi / viralana rAzikA viralana karanA, arthAt viralana rAzikA jitanA pramANa hai, utane eka likhanA, aura . pratyeka ekake Upara eka eka deyarAzi rakhakara, samasta deyarAziyoMkA paraspara guNana karanese jo guNana phalaM ho, utanA hI. jaghanyayuktA-. saMkhyAtaMkA pramANa hai / bhAvArtha-yadi, jaghanyaparItAsaMkhyAtakA pramANa. cAra : mAnA jAya, to cArakA viralana kara 1.1 1 1 pratyeka ekake UparaM deya rAzi cAra cAra rakhakareM / 14.cAroM caukoMkA.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 124 ] paraspara guNana karanese guNanaphala 256 jaghanyayuktAsaMkhyAta kAM - pramANa hogA / isa hI jaghanya yuktAsaMkhyAtako AvalI bhI kahate . hai / kyoMki eka AvalImeM jaghanya yuktAsaMkhyAta pramANa samaya hote -haiM / jaghanya yuktAsaMkhyAtake varga ( eka rAziko usahIse guNAkAra karanese jo guNanaphala hotA hai, usako varga kahate haiM / jaise pAMcakA varga paccIsa hai / ) ko jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kahate haiM / aba Age jaghanya parItAnantakA pramANa kahate haiM / jaghanyaasaMkhyAtAsaMkhyAta pramANa tIna rAzi likhanI, arthAt 1 viralana, 2 deya, 3 zalAkA / viralana rAzikA viralana kara pratyeka ekake Upara deyarAzi rakhakara samasta deyarAziyoMkA paraspara guNAkAra karanA, aura zalAkA rAzimeMse eka ghaTAnA / isa pAye hue guNanaphala - pramANa eka viralana aura eka deya isa prakAra do rAzi karanA | viralana rAzikA viralana kara pratyeka ekake Upara deyarAzi rakhakara samasta deyarAziyoMkA paraspara guNAkAra karanA aura zalAkA rAzimeMse 'eka aura ghaTAnA / isa dUsarI bAra pAye hue guNanaphalapramANa punaH . viralana aura deya rAzikaranA aura pUrvoktAnusAra deya rAziyoMkA paraspara guNAkAra karanA aura zalAkA rAzimeMse eka aura ghaTanA / isahI anukramase navIna navIna guNanaphalapramANa viralana aura deyake kramase eka eka vAra deya rAziyoMkA guNAkAra honepara zalAkA rAzimeMse eka eka ghaTAte ghaTAte jaba zalAkA rAzi samApta ho jAya, usa samaya jo antima guNanaphalarUpa mahArAzi hoya, usa pramANa punaH viralana, deya, aura zalAkA ye tIna rAzi likhanI / viralana rAzikA viralana - - kara, pratyeka ekake Upara deya rAzi rakha, deya rAzikA paraspara guNAkAra - karate karate pUrvokta kramAnusAra eka bAra deya rAziyoMkA guNAkAra " * .
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [125] honepara zalAkA rAzimeMse eka eka ghaTAte ghaTAte jaba yaha dvitIyaH vAra sthApana kI huI zalAkA rAzi bhI samApta ho jAya, usa samaya / isa antakI guNanaphalarUpa mahArAzi pramANa punaH viralana, deya,. aura zalAkA ye tIna rAzi likhanI / pUrvokta kramAnusAra jaba yaha tIsarI vAra sthApana huI zalAkArAzi bhI samApta ho jAya, usa samaya yaha antima guNaphalarUpa jo mahArAzi huI, vaha asaMkhyAtAsaMkhyAtakA eka madhyama bheda hai| . . ___ kathita kramAnusAra tIna vAra tIna tIna rAziyoMke guNanavidhAnako. zalAkAtrayaniSTApana kahate haiM / Age bhI jahAM 'zalAkAtrayaniSThApana' aisA pada Ave, vahAM aisA hI vidhAna samajha lenA / isa mahArAzimeM, loka pramANa (lokakA pramANa upamA mAnake kathanameM kiyA jAyagA), 1 dharma dravyake pradeza, 2 loka pramANa adharmadravyake pradeza, 3 loka pramANa eka jIvake pradeza, 4 lokapramANa lokAkAzake pradeza,. 5 lokase asaMkhyAtaguNA apratiSThita pratyekavanaspatikAyika jIvoMkA pramANa (isakA svarUpa Age kaheMge), aura 6 usase bhI asaMkhyAtalokaguNA tathApi sAmAnyatAse asaMkhyAtalokapramANa pratiSThita pratyekavanaspatikAyika jIvoMkA pramANaM, yai chaha rAzi milAnA / isa yogaphala pramANa viralana, deya aura zalAkA, ye tIna rAzi . sthApana kara pUrvoktanusAra zalAkAtrayaniSTApana karanA / isa prakAra karanese. jo mahArAzi utpanna ho, usameM 1 vIsa koDAkor3i sAgara : (isakA.. svarUpa Age kaheMge), pramANa kalpakAlake samaya, 2 asaMkhyAta lokapramANasthitibandhAdhyavasAyasthAna (sthitibandhako kAraNabhUta AtmAke. pariNAma ), .3 inase bhI asaMkhyAta loka guNeM tathApi asaMkhyAta loka pramANa anubhAgabandhAdhyavasAyasthAnaH (anubhAga bandhako kAraNa
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] bhUta AtmAke. pariNAma) aura 4 inase bhI asaMkhyAtalokaguNe tathApi asaMkhyAta loka pramANa bhanavacanakAya yogoMke avibhAgapraticcheda the . cAra rAzi milAnA / isa dUsare yogaphala pramANa viralana deya zalAkA ye tIna rAzi sthApana karanA aura pUrvokta kramAnusAra zalAkAtrayaMniSTApana karanA / isa prakAra zalAkAtrayaniSTApana karanese jo rAzi utpanna ho usako jaghanya parItAnanta kahate haiM / jaghanyaparItAnantakA viralanakara pratyeka ekake Upara jaghanyaparItAnanta rakha kara saba jaghanyaparItAnantoMkA paraspara guNAkAra karanese jo rAzi utpanna ho, usako jaghanyayuktAnanta kahate haiM / abhavya jIvoMkA pramANa jaghanyayuktAnantake samAna hai / jaghanyayuktAnantake vargako jaghanyaanantAnanta kahate haiM / aba Age. kevalajJAnake avibhAga praticchedoMke pramANasvarUpa utkRSTa anantAnantakA svarUpa likhate haiN| jaghanyaanantAnantapramANa viralana, deya aura zalAkA, ye tIna sthAghanakara zalAkAtrayaniSTApana karanA / isa prakAra zalAkAtrayaniSTApana karanese jo mahArAzi utpanna ho, vaha anantAnantakA eka madhyama / gda hai / [anantake dUsare do bheda haiM, eka sakSayaananta aura dUsarA agandhananta / yahAM taka jo saMkhyA huI, vaha sakSaya ananta hai isase / Age akssyanH| bheda haiN| kyoMki isa mahArAzimeM Age chaha rAzi . akSayaananta milAi patI haiM / navIna vRddhi na hone para bhI kharca karate . karate jisa rAzikA. anahIM. Ave, usako akSaya ananta kahate haiM (isakI siddhi jIvadravyA kArameM kareMge.)]. isa mahArAzimeM 1 jIva zika anantama mAga rAzi, 2 siddha * rAzise anantaguNI . nigodarAzi, 3 vanaspatirAzi jIvarAzise anantaguNI pudgalarAzi, . 5.pudgalase bhI anantaguNe tIna kAlake samaya, aura. 6 alokA. ..
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [127] kAzake pradeza ye chaha rAzi milAnese jo yoga phala ho, usa pramANa viralana, deya, zalAkA ye tIna rAzi sthApanakara zalAkAtraya niSTApana karanA / isa prakAra zalAkAtrayaniSTApana karanese jo rAzi utpanna ho usameM dharmadravya aura adharma-dravyake agurulaghuguNake anantAnanta AvibhAgapraticcheda milAkara, yogaphala pramANa viralana, deya, zalAkA sthApana kara punaH zalAqAtraya niSTApana karanA / isaprakAra zalAkAtrayaniSThApana karanese madhyama anantAnantakA bhedarUpa jo mahArAzi huI, usako kevalajJAnake avibhAgapraticchedoMke samUharUpa rAzimeMse ghaTAnA aura jo zeSa bace, usameM punaH vahI mahArAzi milAnese kevalajJAnake avibhAgapraticchedoMkA pramANasvarUpa utkRSTa anantAnanta hotA hai / ukta mahArAziko kevalajJAnameMse ghaTAkara punaH milAnekA abhiprAya yaha hai ki, kevalajJAnake avibhAgapraticchedoMkA pramANa ukta mahArAzise bahuta bar3A hai / usa mahArAziko kisI dUsarI -rAzise guNAkAra karanepara bhI kevalajJAnake pramANase bahuta kamatI rahatA hai / isaliye kevalajJAnake avibhAgapraticchedoMke pramANakA mahatva dikhalAneke liye uparyukta vidhAna kiyA hai / isa prakAra saMkhyAmAnake 21 bhedoMkA kathana samApta huA / aba Age upamAmAnake ATha bhedoMkA kharUpa likhate haiN| jo pramANa kisI padArthakI upamA dekara kahA jAtA hai, use upamAmAna kahate haiM / upamAmAnake ATha bheda haiM / 1 palya (yahAM palya arthAt khAsakI upamA hai), 2 sAgara (yahAM lavaNasamudrakI upamA hai), 3 sUcyaGgula, 4 pratarAgula, 5 ghanAGgula, 6 jagacchraNI, 7 jagatpratara aura 8 loka / 'palyane tIna. bheda haiM;-1 vyavahArapalya, 2. uddhArapalya aura 3 addhApalpa / vyavahArapalyakA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [128] svarUpa pUrvAcAryoMne isaprakAra kahA hai / pudgalake sabase choTe khaMDako paramANu kahate haiM / anantAnanta paramANuoMke skandhako avasanAsanna kahate haiM / ATha avasannAsanakA eka sannAsanna, ATha sannAsannakA eka tRTareNu, 8 tRTareNukA eka trasareNu, 8 trasareNu eka rathareNu, 8 rathareNukA eka uttama bhogabhUmivAloMkA vAlAgra, 8 uttamabhogabhUmibAloMke vAlAgrakA eka madhyamabhogabhUmivAloMkA vAlAgra, 8 madhyamabhogabhUmivAloMke vAlAgrakA eka jaMghanyabhogabhUmivAloMkA vAlAgra, 8 jaghanya bhogabhUmivAloMke vAlAgrakA eka karmabhUmivAloMkA vAlAgra, 8 karmabhUmivAloMke vAlAgrakI eka lIkha, ATha lAkhokI eka sarasoM, ATha sarasoMkA eka jau, aura ATha jaukA eka aMgula hotA hai / isa aMgulako utsedhAMgula kahate haiN| caturgatika jIvoMke zarIra aura devoMke nagara aura mandiraAdikakA parimANa isa hI aMgulase varNana kiyA jAtA hai / isa utsedhAMgulase pAMcaso guNA pramANAMgula (bharatakSetrake avasarpiNIkAlake prathama cakravartIkA aMgula) hai / isa pramANAMgulase parvata nadI dvIpa samudra ityAdikakA pramANa kahA jAtA hai / bharata airAvata kSetrake manuSyoMkA apane apane kAlameM jo aMgula hai, use AtmAMgula kahate haiM / isase jhArI kalaza dhanuS Dhola halamUzala chatra camara ityAdikakA pramANa varNana kiyA jAtA. hai / 6 aMgulakA eka pAda, 2. pAdakA eka vilasta, 2 vilastakA eka hAtha, 4 hAthakA eka dhanuSa, 2000 dhanuSkA eka koza, aura cAra kozakA eka yojana hotA hai / pramANAMgulase nippanna eka yojana pramANa gaharA aura eka yojana pramANa vyAsaMbAlA eka gola garta (gar3hA) banAnA : usa gartako uttamabhogabhUmivAla meMDheke vAloMke agrabhAgoMse bharanA 1. gaNita karanese usa garttake romoMkI saMdhyA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [129] 41345263030820317774951219200000000000 0000000 huI / isa garttake eka eka romako sau sau varSa pIche nikAlate nikAlate jitane kAlameM ve saba roma samApta ho jAya, utane kAlako vyavahArapalyakA kAla kahate haiM / uparyukta romasaMkhyAko sau varSake samayasamUhase guNA karanese vyavahArapalyake samayoMkA pramANa hotA hai / (eka varSake do ayana, eka ayanakI tIna Rtu, eka Rtuke do mAsa, eka mAsake tIsa ahorAtra, eka ahorAtrake tIsa muhUrta, eka muhUrttakI saMkhyAta AvalI aura eka AvalIke jaghanyayuktAsaMkhyAta pramANa samaya hote haiM) / vyavahArapalyake eka eka romakhaMDake asaMkhyAtakoTivarpake samayasamUhapramANa khaMDa karanese uddhArapalyake romakhaMDoMkA pramANa hotA hai / jitane uddhArapalyake romakhaMDa haiM utane hI uddhArapalyake samaya jAnane / eka koTike vargako koDAkoDi kahate haiM / dvIpa samudroMkI saMkhyA, uddhArapalyase hai / arthAt uddhArapalyake samayoMko 25 koDAkor3ise guNA karanese jo guNanaphala hotA hai, utane hI samasta dvIpasamudra haiN| uddhArapalyake pratyeka romakhaMDake asaMkhyAta varSake samayasamUhapramANa khaMDa karanese addhApalyake romakhaMDa hote hai / jitane addhApalyake romakhaMDa haiM, utane hI addhApalyake samaya haiM / karmoMkI sthiti addhApalyase varNana kI gaI hai / palyako dasa kor3Akor3ise guNA karanese sAgara hotA hai / arthAt dasa koDAkor3i vyavahArapalyakA eka vyavahArasAgara, dasa koDAkor3i uddhArapalyakA eka uddhArasAgara aura dasa kor3Akor3i addhApalyakA eka addhAsAgara hotA hai / kisI rAziko jitanI vAra AdhA AdhA karanese eka zeSa rahe, usako arddhaccheda kahate haiM / jaise cArako do vAra AdhA AdhA karanese eka je.ti. da.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 130 ] hotA hai, isaliye cArake arddhaccheda do haiM 1. AThake tIna, solahake cAra aura battIsake arddhaccheda pAMca haiM / isa hI prakAra sarvatra lagA lenA / addhApalyakI arddhaccheda rAzikA viralanakara pratyeka ekeke Upara addhApalya rakhakara samasta addhApalyoMkA paraspara guNAkAra karanese jo rAzi utpanna hoya, use sUcyaMgula kahate haiM / arthAt eka pramANAMgula laMbe aura eka pradeza caur3e UMce AkAzameM itane pradeza haiM / sUcyaMgulake vargako pratarAMgula aura ghana ( eka rAziko tIna cAra paraspara guNA karanese jo guNanaphala hoya, use ghana kahate haiM / jaise dokA ghana ATha aura tInakA ghana sattAIsa hai / ) ko ghanAMgula kahate haiM / palyakI arddhacchedarAzike asaMkhyAtaveM bhAgakA viralanakara pratyeka ekeke Upara ghanAMgula rakha samasta ghanAMguloMkA paraspara guNAkAra karanese jo guNanaphala hoya, use jagacchreNI kahate haiM / jagaccheNImeM sAtakA bhAga denese jo bhajalaphala hoya, use rAjU kahate haiM / arthAt sAta rAjUkI eka jagacchreNI hotI hai jagatpratara aura jagacchreNIke ghanako loka kahate haiM / yaha tIna lokake AkAza pradezoMkI saMkhyA hai / isa prakAra upamAmAnakA kathana samApta huA | ina mAnake bhedoMse dravyakSetrakAla aura bhAvakA parimANa kiyA jAtA hai| bhAvArtha-jahAM dravyakA pariNAma kahA jAya; vahAM utane jude jude padArtha jAnanA / jahAM kSetrakA parimANa kahA jAya, vahAM utane pradeza jAnane / jahAM kAlakA pariNAma kahA jAya, yahAM utane samaya jAnane / aura jahAM bhAvakA pariNAma kahA jAya, vahAM utane avibhAgapraticcheda jAnane / isa prakAra alaukika gaNitakA saMkSepa kathana samApta huA / ava Age ajIvadravyakA kharUpa likhate haiM; / jagacchreNIke vargako . .
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 131 ] dravyake mUla bheda do haiM, eka jIva dUsarA ajIva / jo cetanAguNaviziSTa hoya, usako jIva kahate haiM / aura jo cetanAguNarahita acetana arthAt jar3a hoya, usako ajIba kahate haiM / yadyapi pUrvAcAyane dravyakA vizeSa nirUpaNa karate samaya pahale jIvadravyakA varNana kiyA hai aura pIche ajIvadravyakA varNana kiyA hai, kyoMki samasta dravyoMmeM jIva hI pradhAna hai, parantu isa graMthakI prAraMbhIya bhUmikAmeM hama aisI pratijJA kara Aye haiM ki, yaha graMtha aise kramase likhA jAyagA ki, jisese vAcakavRnda gurukI sahAyatA ke binA svataH samajha sakeM / isaliye yadi jIvadravyakA kathana pahale kiyA jAtA, to jIvake nivAsasthAna lokAkAza, tathA jIvakI azuddhatAke kAraNabhUta pudgaladravyakA svarUpa samajhe binA jIvadravyakA kathana acchI taraha samajhameM nahIM AtA / sivAya isake jIvadravyake kathanameM bahuta kucha vaktavya hai aura ajIvadravyakA kathana jIvadravyakI apekSA bahuta kama hai / isaliye pahale ajIvadravyakA kathana kiyA jAtA hai / usa acetanatvalakSaNaviziSTa ajIvake pAMca bheda haiM / 1 pudgala, 2 dharma, 3 adharma, 4 AkAza aura 5 kAla / ina pAMcoMmeM jIva milAnese dravyake chaha bheda hote haiM / ina chahoM dravyoMmeMse jIva aura pudgala kriyAsahita haiM aura zeSa cAra dravya kriyArahita haiM / tathA jIva aura pudgalake svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya donoM hotI haiM / aura zeSa cAra dravyoMke kevala svabhAvaparyAya hotI haiM, vibhAvaparyAya nahIM hotI / jinameM sparza, rasa, gandha aura varNa ye cAra guNa hoMya, unako pudgala kahate haiM / gatipariNata jIva aura pudgalako jo gamana meM sahakArI hai usako dharmadravya kahate haiM / jaise jala machalI ke gamanameM sahakArI hai / gatipUrvaka sthitipariNata jIva aura pudgalako jo
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 132 ] sthiti meM sahakArI hai usako adharmadravya kahate haiM, jaise gamana karate hue pathikoMko sthita honemeM bhUmi / ye dharma aura adharma dravya gati-pUrvaka sthitipariNata jIva aura pudgalakI gati aura sthitimeM udAsIna kAraNa haiM, preraka kAraNa nahIM haiM / bhAvArtha - jaise machalI yadi gamana kareM, to jala usake gamanameM sahakArI haiM / kintu ThaharI huI machaliyoMko jala jabaradastI se gamana nahIM karAtA hai / athavA gamana: karatA huA pathika yadi Thaharai, to pRthivI usake ThaharanemeM sahakAriNI - hai kintu gamana karate huoMko javaradastIse nahIM ThaharAtI / isa ho prakAra yadi jIva aura pudgala svayaM gamana kareM, athavA gamana karate hue ThahareM, to dharma aura adharma dravya unakI gati aura sthiti meM - udAsIna sahakArI kAraNa haiM / kintu Thahare hue jIva pudgalako 'dharmadravya valAt (javaran ) nahIM calAtA tathA gamana karate hue jIva pudgalako adharma dravya javaran nahIM ThaharAtA hai / jo jIvAdika. dravyoMko avakAza deneke yogya hoya, use AkAza dravya kahate haiM / ina chahoM dravyoMmeM AkAzadravya sarvavyApI hai / zeSa pAMca dravya sarvavyApI nahIM haiM, kintu alpa kSetrameM rahanevAle haiM / AkAza bahu madhyabhAgameM loka hai / bhAvArtha - AkAzakA kucha thor3AsA madhyakA bhAga aisA hai, jisameM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye pAMca dravya-pAye jAte haiM, utane AkAzako lokAkAza aura jo AkAza kevala AkAzarUpa hai, arthAt usameM jIvAdika dravya nahIM haiM, usa AkAzako alokAkAza kahate haiM / bhAvArtha - yadyapi AkAza akhaMDa aura eka dravya hai, tathApi jIvAdika anya dravyoMke sambandhase jitane AkAzameM jIvAdika pAMca dravya haiM, utane AkAzako lokAkAza kahate haiM / aura zeSa AkAzako alokAkAza kahate haiM / jo. 1 * w
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [137] kaMThatAlu Adika sthAnoMse akSararUpa hokara nahIM nikalatI hai, kintu sarvAMgase canikharUpa utpanna hokara pazcAt akSararUpa hotI hai, isa liye anakSarAtmaka hai / isa bhAyAtmaka zabdake samasta hI bheda parake prayogase utpanna hote haiM, isaliye prAyogika haiM / abhASAtmaka zabdake do bheTa haiM eka prAyogika dUsarA svAbhAvika / jo meghAdikase utpanna hoya, use svAbhAvika kahate haiM, aura jo dUsareke prayogase hoya usako prAyogika kahate haiM / prAyogikake cAra bheda haiM, 1 tata, 2 vitata, 3 vana aura 4 zaupira / carmake vistRta karanese mar3he hue Dhola, nagAr3A, mRdaMgAdikase utpanna hue zabdako tata kahate haiM, sitAra tanarA Adika tArake bAjoMse utpanna hue zabdako vitata kahate haiM, tAla, ghaMTA Adikase utpanna hue zabdako dhana kahate haiM, aura vAMsurI zekhAdika, phaMkase bajanevAle bAjoMse utpanna hue. zabdako zaupira kahate haiN| kitane hI matAvalambI zabdako amUrta AkAzakA guNa mAnate haiM, so ThIka nahIM hai / jo padArtha murttamAn indriyase grahaNa hotA hai, vaha amUrta nahIM kintu mUrta hI hai / kyoMki indriyoMkA viSaya amUrta padArtha nahIM hai / isaliye zrotraindriyakA viSaya honese zabda mUrta hai / (zaMkA) jo zabda mUrta hai, to dUsare ghaTapaTAdika padArthokI taraha bAra bAra usakA grahaNa kyoM nahIM hotA ? (samAdhAna) jaise bijalIkA ekavAra netra indriyase grahaNa hokara cAroMtarapha phaila jAnese bAra bAra usakA grahaNa nahIM hotA, isa hI prakAra zabdakA bhI zrotraindriyadvArA ekavAra grahaNa hokara cAroMtarapha phaila jAnese bAra bAra usakA grahaNa nahIM hotA / (zaMkA) jo zabda mRta hai, to netrAdika indriyoMse bhI usakA grahaNa kyoM nahIM hotA ? (samAdhAna ) pratyeka indriyakA viSaya niyamita honese, jaise rasA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [138]] dikakA grahaNa ghrANAdika indriyoMse nahIM hotA, usa hI prakAra zrotra indriyake viSayabhUta zabdakA bhI netrAdika indriyoMse grahaNa nahIM . hotA hai / athavA jo zabda amUrta hotA, to mUrtimAn pavanakI. preraNAse zrotAke kAnoMtaka nahIM pahuMcatA tathA mUrtimAn cune patyarakI dIvAroMse nahIM ruktaa| bandhake bhI do bheda haiM, eka khAbhAvika aura dUsarA prAyogika / svAbhAvika (puruSa prayoga anapekSita) bandha do prakAra hai eka sAdi aura dUsarA anAdi / snigdharUkSa guNake nimittase bijalI megha. indradhanuSa Adika svAbhAvika sAdivandha haiM / anAdikhAbhAvikabandha . dharma adharma aura AkAza dravyoMmeM eka ekake tIna tIna bheda honese nau prakArakA hai, 1 dharmAstikAya bandha, 2 dharmAstikAya dezabandha, 3 dharmAstikAya pradezabandha, 4 adharmAstikAya bandha, 5 adharmAstikAya dezabandha, 6 adharmAstikAya pradezabandha, 7 AkAzAstikAya bandha, 8 AkAzAstikAya dezavandha aura 1. AkAzAstikAya pradezabandha / jahAM sampUrNa dharmAstikAyakI vivakSA hai, vahAM dharmAstikAyabandha kahate haiM / Adheko deza aura cauthAIko pradeza kahate haiM / isa hI prakAra adharma aura AkAzameM samajhanA cAhiye / kAlANu bhI samasta eka dUsarese saMyogarUpa ho rahe haiM aura isa saMyogakA kabhI viyoga nahIM hotA, so yaha bhI anAdi saMyogakI apekSAse anAdivandha hai| eka jIvake pradezoMke saMkocavistAra svabhAva hone para bhI paraspara viyoga na honese anAdivandha hai / nAnA jIvoMke bhI sAmAnya ape-- kSAse dUsare dravyoMke sAtha anAdivandha hai / pudgaladravyameM bhI mahA-- skanvAdike sAmAnyakI apekSAse anAdivandha hai| isa prakAra yadyapi samasta dravyoMmeM bandha hai, tathApi yahAM prakaraNake vazase pudgalakA bandhaH
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 139 ] grahaNa karanA cAhiye / jo puruSake prayogase hoya, usako prAyogika : bandha kahate haiM / vaha prAyogika bandha do prakArakA hai eka pudgalaviSayika dUsarA jIvapudgala vipayika | pudgalavipayika lAkSAkASTAdikahaiM, aura jIvapudgalavipayikake do bheda haiM eka karmabandha aura dUsarA nokarmabandha / bhAvArtha- pudgalake do bheda haiM, eka aNu aura dUsarA skandha | skandhake yadyapi ananta bheda haiM tathApi saMkSapase bAvIsa bheda haiM aura eka bheda aNukA, isa prakAra pudgalake saba milakara tevIsa bheda haiM | inahI tevIsa vargaNA kahate haiM / yadyapi ye samasta vargaNA pulakI hI hai, tathApi inameM paramANuoMmeMse aThAraha vargaNAoMkA jIvase kucha sambandha nahIM hai, aura pAMca vargaNAoMko jIva grahaNa karate haiM / una pAMca vargaNAoMke nAma isa prakAra haiM; 1 AhAravargaNA, 2 taijasavargaNA, 3 bhASAvargaNA, 4 manovargaNA aura 5 kAmINavargaNA / AhAravargaNAse audArika ( manuSya aura tiyaMcoMkA zarIra ), vaiyika ( deva aura nArakiyoMkA zarIra ) aura AhAraka (chaThe guNasthAnavartI munike zaMkA nivAraNArtha kevalIke nikaTa jAnevAlA sUkSma zarIra ) ye tIna zarIra aura zvAsocchAsa banate haiM, tejasa vargaNAsa taijasazarIra ( mRtaka aura jIvita zarIrameM jo kAntikA bheda hai, vaha taijasazarIrakRta hai / mRtyu honepara taijasazarIra jIvake sAtha calA jAtA hai) banatA hai, bhApAvargaNAse zabda banate haiM, manovargaNAse dravyamana banatA hai jisake dvArA yaha jIva hita ahitakA vicAra karatA hai, aura kAryANavargaNAse jJAnAvaraNAdika aSTakarma ( inakA vizeSa kharUpa Age likhA jAyagA ) banate haiM / jinake nimittase yaha jIva caturgati rUpa saMsArameM bhramaNa karatA huA nAnA prakAra ke duHkha pAtA hai aura jinakA kSaya honese yaha jIva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [144] dika guNoMkA utpAda aura vyaya hotA hai, isaliye paramANu kathaMcit anitya bhI haiM / tayA aNuka AdikkI taraha saMghAtarUpa kAryake abhAvase paramANu kAraNasvarUpa bhI hai aura dravyArthikanayakI apekSAse paramANukI na kabhI utpatti hotI hai aura na kabhI nAza hotA hai isaliye kathaMcit nitya bhI hai / niravayava honese paramANuse ekarasa, ekavarNa aura ekagandha hai / jo sAvayava hote haiM, unake hI aneka rasa Adika hote haiM / jaise AnAdikake aneka rasa mayUrAdikake aneka varNa aura anulepAdikake aneka gandha haiM / ekapradezI paramANuke . aviruddha do sparza hote haiM / arthAt zIta aura uSNa ina domese eka tathA snigdha aura lakSa ina domeMse eka, isa prakAra do aviruddha sparza hote haiM / ekapradezI paramANuke parasparaviruddha zIta aura uSNa tathA snigdha aura rUkSa donoM yugapat nahIM ho sakate, donoMmeMse eka eka hI hotA hai / guru, laghu, mRddha aura kaThina ye cAra sparza paramANu oMmeM nahIM, kintu skandhoMmeM hote haiM / yadyapi paramANu, indriyoMke gocara (viSaya) nahIM haiM, tathApi ghaTa, paTa, zarIrAdika kAryake dekhanese kAraNarUpa paramANuoMke astitvakA anumAna hotA hai / kyoMki kAraNake binA kAryakI utpatti nahIM ho sakatI / paramANu kAraNAdi aneka vikalparUpa anekAntAtmaka hai / bhAvArtha-paramANu ghaNuka Adika skandhoMkI utpattikA nimitta hai isaliye kathaMcit kAraNa hai, skandhoMke bheda (khaMDa) honese utpanna hotA hai, isaliye kathaMcit kArya hai, skandhoMkA vibhAga hote hote paramANu hotA hai, aura paramANukA punaH vibhAga nahIM hotA isaliye kathaMcit antya hai, sparzAdika guNoMkA samudAya hai, so hI paramANu hai isaliye eka paramANu sparzA.. dika aneka bhedakhalpa hai isaliye kathaMcit antya nahIM hai,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [145] sUkSmapariNAmarUpa honese kathaMcit sUkSma hai, sthUla skandhoMkI utpattikA kAraNa honese kathaMcit sthUla hai, dravyapanekA kabhI nAza nahIM hotA isaliye kathaMcit nitya hai, snigdhAdikakA pariNamana hotA rahatA hai isaliye kathaMcit anitya hai, ekapradezaparyAyakI apekSAse kathaMcit eka rasa gaMdha varNa aura dvisparza rUpa hai, anekapradezarUpa skandha pariNAmazakti sahita honese kathaMcit aneka rasAdi rUpa hai, kAryaliMgase anumIyamAna honekI apekSAse kathaMcit kAryaliGga hai aura pratyakSajJAnavipayatvaparyAyakI apekSAse kathaMcit kAliGga nahIM hai / isa prakAra paramANu anekadharmasvarUpa hai / prAcIna siddhAntakAroMne bhI kahA hai kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca // aba Age skandhakA varNana karate haiM vandhapariNAmako prApta hue paramANuoMko skandha kahate haiM / skandhake yadyapi ananta bheda haiM, tathApi saMkSepase tIna bheda haiM / 1 skandha, 2 skandhadeza aura 3 skandhapradeza / bhAvArtha-anantAnanta paramANuoMkA mahAskandha utkRSTa skandha hai / mahAskandhameM jitane paramANu haiM, usake AdhemeM eka jor3anese jo saMkhyA ho usako jaghanyaskandha kahate haiM, bIcake skandhoMko madhyamaskandha kahate haiM, mahAskandhameM jitane paramANu haiM, unase Adhe paramANuoMke skandhako utkRSTaskandhadeza kahate haiM, mahAskandhake paramANuoMkI saMkhyAse cauthAImeM eka milAnese jitanI saMkhyA ho, utane paramANuoMke skandhako jaghanyaskandhadeza kahate haiM, vIcake skandhoMko madhyamaskandhadeza kahate haiM / 1. je.si. da.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 146] mahAskandhake paramANuoMkI saMkhyAse cauthAI paramANuoMke skandhako utkRSTaskandhapradeza kahate haiM, do paramANuoMke skandhako jaghanyaskandhapradeza kahate haiM aura bIcake skandhako madhyamaskandhapradeza kahate haiN| isa prakAra skandhake tIna bheda aura eka paramANu, saba milakara pudgalake cAra bheda hue / athavA anya prakArase pudgaladravyake chaha bheda kahe haiM / 1 vAdaravAdara, 2 vAdara, 3 vAdarasUkSma, 4 sUkSmavAdara, 5 sUkSma aura 6 sUkSmasUkSma | jo pudgalapiMDa do khaMDa karanepara apane Apa phira nahIM mileM, aise kASTapASANAdikako vAdaravAdara kahate haiM / jo pudgalapiMDa khaMDa khaMDa kiye hue apane Apa mila jAya, aise dugdha ghRta tailAdika pudgaloMko vAdara kahate haiM / jo pudgalapiMDa sthUla honepara bhI cheda bheda aura grahaNa karanemeM nahIM AyeM, aise dhUpa chAyA cAMdanI Adika pudgaloMko vAdarasUkSma kahate haiM / sUkSma honepara bhI sthUlavat pratibhAsamAna sparzana--rasana-prANa aura zrotraindriyagrAhya sparza rasa gandha aura zabda rUpa pudgaloMko sUkSmavAdara kahate haiM / indriyoMke agocara karmavargaNAdikaskandhoMko sUkSma kahate haiM / paramANuko sUkSmasUkSma kahate haiN| koI koI AcAryoMne ye chaha bheda skandhoMke mAne haiM / ve karmavargaNAse nIce aNukaskandhaparyantake skandhoMko sUkSmasUkSma kahate haiM aura paramANuko bhinnabhedameM grahaNa karate haiM / unake matAnusAra pudgalake sAta bheda haiM / athavA skandhake pRthvI apa teja aura vAyu ye cAra bheda haiM / inameMse pratyeka bheda sparza rasa gandha aura varNa ina cAroM guNa saMyukta hai, tathA ye hI pRthvI Adika hI zabdAdikarUpa pariNamaiM haiM / kaI mahAzaya pRthvI Adika cAroMko bhinna bhinna padArtha mAnate haiM aura pArthivAdika paramANuoMko bhinna bhinna jAtivAle mAnate haiM, pRthvIke paramANuoMko sparza rasa gandha aura varNa .
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [147] 'cAroM guNavAle, jalake paramANuoMko gandha vinA tIna guNavAle, agnike paramANuoMko varNa aura sparza do guNavAle aura vAyuke paramANuoMko kevala sparzaguNavAle mAnate haiM, so ThIka nahIM hai| kyoMki pRthvI Adikake paramANuoMkA jalAdika paramANurUpa pariNamana dIkhatA hai / isakA khulAsA isa prakAra hai ki, kASTAdika pRthvIrUpa pula agilapa hote dIkhate haiM, khAtinakSatrameM sIpake mukhameM girI huI jalakI bUMda motI ho jAtI hai, grahaNa kiyA huA AhAra vAta (pavana ) pitta (jaTharAgni ) rUpa hotA hai, megha jalarUpa ho jAtA hai, jala barpha (pRthvI ) rUpa ho jAtA hai, diyAsalAI (pRthvI) agnilapa ho jAtI hai / yadi koI kahe ki, diyAsalAImeM agnike paramANu pahalAhIse the, so bhI ThIka nahIM hai / kyoMki diyAsalAImeM agnike lakSaNa uSNa sparzakA abhAva hai / ityAdi aneka doSa Ate hai, isaliye ye pRthvI Adika bhinnabhinna dravya nahIM haiM kintu eka pubATa dravyame hI ye cAroM paryAya haiM / pRthvImeM cAroM guNoMkI mukhyatA hai, jaTameM gandhakI gauNatA hai, agnimeM gandha aura rasakI gauNatA hai aura vAyumeM sparzakI mukhyatA aura zeSa tInakI gauNatA hai / ye cAreM hI guNa paraspara avinAbhAvI haiM / jahAM eka haiM vahAM cAroM hai| ye skandha pudalacI apekSAse yadyapi anAdi haiM, tathApi utpattikI apekSA AdimAn hai / aba Age skandhoMkI utpattike kAraNakA nirUpaNa karate haiM bheda (khaMDa honA) saMghAta (miTanA) aura donoMse (bheda saMghAtase ) skandhoMkI utpatti hotI hai / bhAvArtha-do paramANuoMke milanase vyaNukaskandha hotA hai, vaNukaskandha aura eka paramANuke milanese vyaNukaskandha hotA hai, do nyaNukaskandha athavA eka vyaNu
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [151] dravyoMmeMse pudgaladravyakA kathana samApta ho cukA, AkAza kAla aura jIvakA kathana Age kiyA jAvegA / dharma aura adharma dravyakA nirUpaNa isa adhikArameM kiyA jAtA hai| __ saMsArameM dharma aura adharma zabdase puNya aura pApa samajhe jAte haiM / parantu yahAMpara vaha artha nahIM hai / yahAM dharma aura adharma zabda dravyavAcaka haiM, guNavAcaka nahIM haiM / puNya aura pApa AtmAke pariNAma vizeSa haiM, athavA "jo jIvoMko saMsArake duHkhase chur3Akara mokSa sukhameM dhAraNa karatA hai, so dharma hai aura isase viparIta adharma hai" yaha artha bhI yahAMpara nahIM samajha lenA caahiye| kyoMki ye bhI jIvake pariNAma vizeSa haiM / yahAMpara dharma aura adharma zabda do acetana dravyoMke vAcaka haiM / ye donoM hI dravya tilameM telakI taraha samasta lokameM vyApaka haiM / dharma dravyakA kharUpa zrImatkundakundakhAmIne isa prakAra kahA hai: gaathaa| dhammatthikAyamarasaM avaNNagaMdhaM asaddamapphAsaM / logogAdaM puDhaM pidulamasaMkhAdi ya padesaM // 1 // agurugalaghugehiM sayA tehiM aNaMtehi pariNadaM NicaM / gadikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM sayamakajaM // 2 // .. udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe / taha jIvapuggalANaM dhamma dacvaM viyANehi // 3 // arthAt-dharmAstikAya sparza rasa gandha varNa aura zabdase rahita hai, ataeva amUrta hai, sakala lokAkAzameM vyApta hai, akhaMDa, vistRta aura asaMkhyAta pradezI hai / SaTsthAnapatitavRddhihAni (isakA kharUpa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 152] isa hI adhikArake antameM kahA jAvegA, vahAMse jAnanA ) dvArA agurulaghuguNake avibhAgapraticchedoMkI hInAdhikatAse utpAdavyayasvarUpa hai / apane kharUpase cyuta na honese nitya hai, gatikriyA - pariNata jIva aura pudgalako udAsIna sahAya mAtra honese kAraNabhUta hai / Apa kisIse utpanna nahIM huA hai, isaliye akArya hai / jaise jala svayaM gamana na karatA huA tathA dUsaroMko gatirUpa pariNamAne meM preraka na hotA huA, apane Apa gamanarUpa pariNamate hue . matsyAdika ( machalIvagairaha ) jalacara jIvoMko udAsIna sahakArIkAraNa mAtra hai, usa hI prakAra dharmadravya bhI svayaM gamana nahIM karatA huA tathA parako gatirUpa pariNamAnemeM preraka na hotA huA svayameva gatirUpa pariName jIva aura pudgaloMko udAsIna avinAbhUta sahakArIkAraNa mAtra hai / arthAt jIva aura pudgaladravya paragati -- sahakAritva - rUpa dharmadravyakA upakAra hai / jisa prakAra dharmadravya gatisahakArI hai, usa hI prakAra adharmadravya sthitisahakArI hai / bhAvArtha - jaise pRthvI svayaM pahalehIse sthita rUpa hai, tathA parakI sthitimeM prerakarUpa nahIM hai / kintu svayaM sthitirUpa pariNamate hue azvAdikoM (ghoDe vagairaha ) ko udAsIna avinAbhUta sahakArI kAraNa mAtra hai, usa hI prakAra adharmadravya bhI svayaM pahalehIse sthitirUpa parake sthitipariNAmameM preraka na hotA huA svayameva sthitirUpa pariNameM jIva aura pudgaloMko udAsIna avinAbhUta sahakArI kAraNa mAtra hai / arthAt jIva aura pudgala dravya para-sthitisahakAritvarUpa adharmadravyakA upakAra hai / jisa prakAra gatipariNAmayukta pavana, dhvajAke gatipariNAmakA hetukarttA hai, usa prakAra dharmadravyameM gati hetutva nahIM hai / kyoMki
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 153 ] dharmadravya niSkriya honese kadApi gatirUpa nahIM pariNamatA hai, aura jo svayaM gatirahita hai, vaha dUsareke gatipariNAmakA hetukarttA nahIM ho sakatA, kintu jIva machaliyoMko jalakI taraha pudgalake gamanameM udAsIna sahakArIkAraNa mAtra hai / athavA jaise gatipUrvaka sthiti'pariNata turaMga, asavAra ke sthiti pariNAmakA hetu karttA hai, usa prakAra adharma dravya nahIM hai / kyoMki adharma dravya niSkriya honese kadApi gatipUrvaka sthitirUpa nahIM pariNamatA hai, aura jo svayaM gatipUrvaka sthitirUpa nahIM hai, vaha dUsarekI gatipUrvaka sthitikA hetukarttA nahIM ho sakatA / kintu jIva ghor3eko pRthvIkI taraha pudgalakI gatipUrvaka sthiti meM udAsIna sahakArI kAraNa mAtra hai / yadi dharma aura adharma dravya jIva aura pudgalakI gati aura sthitimeM hetukarttA na hote, to jinake gati hai, unake gati hI rahatI sthiti nahIM hotI aura jinake sthiti hai unake sthiti hI rahatI gati nahIM hotI / kintu eka hI padArthake gati aura sthiti donoM dIkhatI haiM, isase siddha hotA hai ki, dharma aura adharmadravya jIva pudgalakI gatisthiti meM hetu - karttA nahIM haiM, kintu apane svabhAvase hI gatisthitirUpa pariNameM hue jIva pudgaloMko udAsIna sahakArikAraNa mAtra hai / ( zaMkA ) - dharma aura adharma dravyake sadbhAvameM kyA pramANa hai ? ( samAdhAna ) - Agama aura anumAnapramANase dharma aura adharma dravyakA sadbhAva siddha hotA hai / " ajIvakAyAdharmAdharmAkAzapudgalAH " yaha dharma aura adharmadravyake sadbhAvameM AgamapramANa hai aura anumAnapramANase unakI siddhi isa prakArase hotI hai-anumAnakA lakSaNa pahale kaha Ae haiM ki, sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna kahate haiM / jo padArtha siddha karanA hai, usako sAdhya kahate 1
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 154 ] 1 1 haiM, aura sAdhyake vinA jisakA sadbhAva nahIM ho usako sAdhana kahate haiM / sAnya sAdhanake isa avinAbhAvasaMbaMdhako vyApti kahate. haiM / saMsArameM kAraNake vinA koI bhI kArya nahIM hotA hai, isaliye kAryakI kAraNake sAtha vyApti hai arthAt kAryase kAraNakA anumAna hotA hai / kAraNake do bheda haiM, eka upAdAna kAraNa, dUsarA nimitta kAraNa / jo padArtha svayaM kAryarUpa pariNamatA hai, usako upAdAna kAraNa kahate haiM / jaise ghaTakA upAdAna kAraNa mRttikA (miTTI ) hai / aura jo padArtha svayaM to kAryarUpa nahIM pariNamatA hai, kintu upAdanakAraNake kAryarUpa pariNamanameM sahakArI hotA hai, unako.. nimittakAraNa kahate haiM / jaise ghaTakI utpattimeM daNDacakrakuMbhakArAdi / nimittakAraNake do bheda haiM, eka prerakanimittakAraNa aura dUsarA. udAsInanimittakAraNa / prerakanimittakAraNa usako kahate haiM, jo preraNApUrvaka parako pariNamAvai / jaise kuMbhakArake cakra ke bhramaNarUpa kAryameM daMDa aura kuMbhakAra prerakanimittakAraNa haiM / jo parako preraNA to karatA nahIM hai aura usake pariNamanameM udAsInatAse sahakArI hotA hai, usako udAsInanimittakAraNa kahate haiM / jaise cakrake bhramaNarUpa kAryameM kIlI ( jisake Upara rakkhA huA cakra bhramaNa karatA hai ) jo cakra bhramaNa karai, to kIlI sahakAriNI haiM, svayaM. daNDakI taraha cakrako nahIM ghumAtI hai / kintu binA kIlIke cakra. nahIM ghUma sakatA / isahIliye kIlI cakra ke bhramaNameM kAraNa hai / saMsArameM eka kAryakI siddhi eka kAraNase nahIM hotI hai, kintu. kAraNakalApakI ( samUhakI ) ekatratAse ( siddhi ) hotI hai / jaise: dIpakarUpa kAryakI utpattimeM tela, battI, diyAsalAI Adi aneka kAraNa haiM / ye tela battI Adika jude jude dIpakarUpa kAryake.. -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [155] utpAdanameM samartha nahIM haiM, kintu ina saba kAraNoMkI ekatratA hI dIpakarUpa kAryake utpAdanameM samartha hai / bhAvArtha-kAraNake do bheda haiM, eka asamartha kAraNa aura dUsarA samartha kAraNa / kAryakI utpattimeM sahakArI aneka padArthoM se judA judA pratyeka padArtha asamartha kAraNa: hai / jaise dIpakakI utpattimeM tela vattI Adika jude jude asamartha kAraNa hai / pratibandhaka (bAdhaka) kA abhAva honepara sahakArI samasta sAmagrIkI ekatratAko samarthakAraNa kahate haiM / jaise dIpakakI utpattimeM tela battI Adika samasta sAmagrIkI ekatratA aura prativandhaka pavanakA abhAva samartha kAraNa hai / tela battI Adika samasta sahakArI sAmagrIkA sadbhAva honepara bhI dIpakake prativandhaka pavanakA jabataka nirodha nahIM hogA, tabataka dIpakarUpa. kAryakI utpatti nahIM ho sakatI isaliye kAryakI utpattimeM pratibandhake abhAvako bhI kAraNatA hai / yahAMpara kahanekA abhiprAya yaha hai ki, kisI eka kAryakI utpatti kisI eka kAraNase hI nahIM hotI hai, kintu eka kAryakI utpattimeM aneka kAraNoMkI. AvazyakatA hotI hai / gati aura gatipUrvaka sthiti ye do kArya jIva aura pudgala ina do hI dravyoMmeM hote haiM anyameM nahIM hote haiM / jIva aura pudgalake gati aura gatipUrvaka sthitirUpa kArya aneka kAraNajanya haiM / unameM jIva aura pudgala to upAdAnakAraNa haiM aura dharma aura adharmadravya nimittakAraNa haiM / vasa jIva aura pudgalake gati aura gatipUrvaka sthitirUpa kAryase dharma aura adharmadravyarUpa nimittakAraNakA anumAna hotA hai / yadyapi machalI AdikakI gatimeM jalAdika aura azvAdikakI gatipUrvaka sthitimeM pRthvI Adika nimittakAraNa haiM, tathApi pakSiyoMke gaganAgamanAdika kAryoMmeM nimittakAraNakA abhAva
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [158] 6 anaMtaguNavRddhi / tathA isahI prakAra 1 anantabhAgahAni, 2 asaMkhyAtabhAgahAni, 3 saMkhyAtabhAgahAni, 4 saMkhyAtaguNahAni, 5 asaMkhyAtaguNahAni aura 6 anaMtaguNahAni / isahI kAraNa isakA SaTsthAnapatitahAnivRddhi hai / isa SaTsthAnapatitahAnivRddhimeM anaMtakA pramANa samasta jIvarAzike samAna hai, asaMkhyAtakA pramANa asaMkhyAta loka (lokAkAzake pradezoMse asaMkhyAlaguNita ) ke samAna aura saMkhyAtakA pramANa utkRSTa saMkhyAtake samAna hai / kisI vivakSita guNake kisI vivakSitasamayameM jitane avibhAgapraticcheda haiM, unameM anaMtakA bhAga denese jo labdhi Avai, usako avibhAgapraticchedoMke pramANameM milAnese anaMtabhAgavRddhirUpa sthAna hotA hai| jaise avibhAga praticchedoMkA pramANa 256 ho, aura anaMtakA pramANa 16 ho, to anaMta 16 kA bhAga avibhAgapraticchedake pramANa 256 meM denese labdha 16 ko 256 meM milAnese 272 anaMtabhAgavRddhikA sthAna hotA hai / isahI prakAra asaMkhyAtabhAgavRddhi aura saMkhyAtabhAgavRddhikA svarUpa jAnanA cAhiye / avibhAgapraticchedoMke pramANako saMkhyAtase guNA karanese jo guNanaphala ho, usako saMkhyAtaguNavRddhi kahate haiN| jaise avibhAgapraticchedoMke pramANa 256 ko saMkhyAtake pramANa 4 se guNA karanese 1024 saMkhyAtaguNavRddhikA sthAna hotA hai / isahI prakAra asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhikA svarUpa jAnanA cAhiye / avibhAgapraticchedoMke pramANameM anaMtakA bhAga denese jo labdhi Avai, usako avibhAgapraticchedoMke pramANameMse ghaTAnese jo zeSa rahai, usako anaMtabhAgahAnikA sthAna kahate haiM / jaise avibhAgapraticchedoMke pramANa 256 meM anaMtake pramANa 16 kA bhAga - denese 16 pAye, so 16 ko 256 meMse ghaTAnese 240 rahe /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [159] isahI prakAra asaMkhyAta bhAgahAni aura saMkhyAtabhAgahAnikA svarUpa jAnanA cAhiye / avibhAgapraticchedoMke pramANameM saMkhyAtakA bhAga denese jo labdhi Ave, usako saMkhyAtaguNahAni kahate haiM / jaise avibhAgapraticchedoMke pramANa 256 meM saMkhyAtake pramANa 4 kA bhAga denese 64 pAye, isahI prakAra asaMkhyAtaguNahAni aura anantaguNahAnikA svarUpa jAnanA / isa SaTsthAnapatitahAnivRddhikA khulAsA abhiprAya yaha hai ki, jaba kisI guNameM vRddhi yA hAni hotI hai, to eka yA do avibhAgapraticchedoMkI vRddhi yA hAni nahIM hotI, kintu vRddhi aura hAnike uparyukta chaha chaha sthAnoMmeMse kisI eka sthAnarUpa vRddhi yA hAni hotI hai / isa prakAra jainasiddhAntadarpaNagraMthameM dharmaadharmanirUpaNanAmaka pAMcavAM adhyAya samApta huA / chaTTA adhikAra | AkAzadravyanirUpaNa / jo jIvAdika samasta dravyoMko yugapat avakAza dAna detA hai, usako AkAzadravya kahate haiM / yaha AkAzadravya sarvavyApI akhaMDita ekadravya hai / yadyapi samasta hI sUkSmadravya paraspara eka dUsareko avakAza dete haiM, parantu AkAzadravya samastadravyoMko yugapat avakAza detA hai, isa kAraNa lakSaNameM ativyApti doSa nahIM AtA hai / yadi koI ka ki, yaha avakAza - dAtRtva-dharma lokAkAzameM hI hai, alokAkAzameM nahIM hai / kyoMki alokAkAzameM koI dUsarA dravyahI nahIM hai / isa kAraNa AkAzake lakSaNameM avyAptidoSa AtA hai / so bhI ThIka
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 160] nahIM hai / kyoMki jaise jalameM yaha zakti hai ki, haMsa jalameM Avai . to use avakAza deve, parantu kisI jalameM yadi haMsa. Akara praveza na kare, to usa haMsake abhAvameM jalakI avakAza denekI zaktikA. abhAva nahIM ho jAtA hai / isI prakAra alokAkAzameM yadi anya dravya nahIM haiM, to anyadravyoMke abhAva honese AkAzakI avakAza-: * dAtRtvazaktikA abhAva nahIM ho sktaa| yaha AkAzakA svabhAva hai aura svabhAvakA kabhI abhAva nahIM hotA / isaliye lakSaNameM avyAsidoSa nahIM hai / tathA asaMbhavadoSakA bhI saMbhava nahIM hai / isaliye ukta lakSaNa tridoSavarjita samIcIna hai| (zaMkA)-AkAzake sadbhAvameM kyA pramANa hai ? . . . . . .. (samAdhAna)-jitane zabda hote haiM, unakA kucha na kucha vAcya avazya hotA hai AkAza bhI eka zabda hai, isaliye isa AkAza zabdakA jo vAcya hai, vahI AkAzadravya hai / (zaMkA)-kharaviSANa (gadheke sIMga) bhI zabda hai, to isakA bhI koI vAcya avazya hogaa| (samAdhAna)-kharaviSANa koI zabda nahIM hai, kintu eka zabda khara hai aura dUsarA zabda viSANa hai / isaliye kharakA bhI vAcya hai / parantu kharaviSANa samAsAnta padakA koI vAcya nahIM hai| athavA yadi koI khara (gadhA ) marakara baila hove, to bhUtanaigamanayakI apekSAse usa bailako khara kaha sakate haiM / aura viSANa usake haiM hI, isaliye kathaMcit kharaviSANakA bhI vAcya hai| . . . . . .; (zaMkA )-AkAza koI dravya nahIM hai kyoMki AkAzameM dravyaMkA lakSaNa utpAdavyayadhrauvya ghaTita nahIM hotaa|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [161] (samAdhAna )-AkAzadravya sadA vidyamAna hai / isaliye dhrauvyameM to koI zaMkA hI nahIM hai, rahA utpAda aura vyaya so isa prakAra hai ki, samasta dravyoMmeM utpAda aura vyaya do prakArase hote haiM, 1 svapratyaya aura 2 parapratyaya / samasta dravyoMmeM apane apane agurulaghuguNake paTsthAnapatitahAnivRddhidvArA pariNamanako svapratyayautpAda-- vyaya kahate haiM / bhAvArtha-pratyeka dravyameM apane apane agurulaghuguNakI pUrva avasthAke tyAgako vyaya kahate haiM aura navIna avasthAkI prAptiko utpAda kahate haiM / ina vyaya aura utpAdameM kisI dUsare padArthakI apekSA nahIM hai, isaliye inako svapratyaya (svanimittaka) kahate haiM / jIva aura pudgaladravyameM aneka prakAra vibhAva vyaJjanaparyAya hote rahate haiM / prathama samayameM kisI eka paryAyarUpapariNata jIva athavA pudgaladravyako AkAzadravya avakAza detA thA, kintu dUsare samayameM vahI AkAzadravya kisI dUsarI paryAyarUpapariNata usa hI jIva athavA pudgalako avakAza detA hai| jaba avakAzayogya padArtha eka svarUpa na rahakara anekarUpa hotA rahatA hai, to AkAzakI avakAzadAtRtvazaktimeM bhI anekarUpatA svayaMsiddha hai / yaha anekarU. patA jIva aura pudgalake nimittase hotI hai, isaliye isako parapratyaya kahate haiM / bhAvArtha-aneka paryAyarUpapariNata jIva aura pudgalako avakAza denevAle AkAzadravyakI AkAzadAtRtvazaktikI pUrva avasthAke tyAgako parapratyayayaya kahate haiM aura navIna avasthAkI prAptiko parapratyayautpAda kahate haiM / isahI prakAra dharma adharma kAla aura zuddha jIvameM bhI svapratyaya aura parapratyaya utpAdavyaya ghaTita kara lenA caahiye| bhAvArtha-samasta gAyoMmeM agurulaghuguNake pariNamanase svapratyayautpAda-vyaya hote haiM aura aneka prakAra gatirUpa-pariNata - 11 je.si.da.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 162 ] jIva aura pudgala dravyako gamanameM sahakArI dharmadravyake gatisahakAritva guNameM aneka prakAra sthitirUpapariNata jIva aura pudgala dravyako sthitimeM sahakArI adharmadravyake sthitisahakAritva guNameM, aneka prakAra paryAyarUpapariNata jIva aura pudgalAdiko pariNamanasahAyI kAla dravyake varttanAguNameM, aura aneka avasthArUpapariNata jIva aura pudgalAdi dravyoMke jAnanevAle. zuddhajIvake kevalajJAnaguNameM parapratyaya utpAda aura vyaya hote haiM / ( zaMkA ) - zuddha jIvake kevalajJAna guNameM utpAdavyaya saMbhava nahIM. hote / kyoMki kevalajJAna trikAlavartI samasta paryAyoMko yugapat jAnatA hai / isaliye jo usane pahale jAnA hai / usako hI pIche jAnatA hai / ( samAdhAna ) - aisA kahanA ucita nahIM hai| kyoMki yadyapi kevalajJAna samasta padArthoMkI trikAlavartI paryAyoMko yugapat jAnatA hai, tathApi prathama samayameM jisa padArthakI varttamAna paryAyako vartamAna paryAyarUpa jAnatA hai aura AgAmI paryAyako AgAmIrUpa jAnatA hai, dvitIya samayameM usa hI padArthakI jisa paryAyako prathama samayameM vartamAnaparyAyarUpa jAnA thA, usako usa dUsare samaya meM bhUtaparyAyarUpa jAnatA hai, tathA jisa paryAyako prathama samayameM AgAmI paryAyarUpa jAnA thA, usa paryAyako isa dUsare samaya meM varttamAna paryAyarUpa jAnatA hai / isaliye kevalajJAnameM utpAdavyaya acchI taraha ghaTita hote haiM / yaha AkAzadravya yadyapi nizcayanayakI apekSAse akhaMDita eka dravya hai, tathApi vyavahAranayakI apekSAse isake do bheda haiM / . 1 lokAkAza, aura 2 alokAMkAza / bhAvArtha: sarvavyApI anaMta alokAkAzake bilakula bIcameM kucha bhAgameM jIva, pudgala, dharma, adharma aura * ". *
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [165] adholoka / nIcese lagAkara merukI jar3a paryanta sAta rAjU UMcA adholoka hai| jisa pRthvIpara asmadAdika nivAsa karate haiM, usa pRthvIkA nAma .citrA pRthvI hai / isakI moTAI eka hajAra yojana hai aura yaha pRthvI madhyalokameM ginI jAtI hai / sumeru parvatakI jar3a eka hajAra yojana citrA pRthvIke bhItara hai tathA ninyAnavai hajAra yojana citrA pRthvIke Upara hai aura cAlIsa yojanakI cUlikA hai / saba milakara eka lAkha cAlIsa yojana UMcA madhyaloka hai / merukI jar3ake nIcese adholokakA prAraMbha hai| sabase prathama meruparvatakI AdhArabhUta ratnaprabhA pRthvI hai / pRthvIkA pUrva pazcima aura uttara dakSiNa dizAoMmeM lokake antaparyanta vistAra hai, aura isahI prakAra zeSa chaha pRthviyoMkA bhI pUrva pazcima aura uttara dakSiNa dizAoMmeM lokake antaparyanta vistAra hai moTAIkA pramANa sabakA bhinna bhinna hai / ratnaprabhA pRthvIkI moTAI eka lAkha 80 hajAra yojana hai / ratnaprabhA pRthvIke nIce pRthvIko AdhArabhUta ghanodadhi ghana aura tanuvAtavalaya haiM / tanuvAtavalayake nIce kucha dUra taka kevala AkAza hai / Age calakara zarkarAprabhA..nAmaka dUsarI pRthvI hai, jisakI moTAI battIsa hajAra yojana hai| merukI jar3ase zarkarAprabhA pRthvIke antataka eka rAjU hai, jisameMse donoM pRthiviyoMkI moTAI do lAkha bAraha hajAra yojana ghaTAnese donoM pRthiviyoMkA antara nikalatA hai / zarkarAprabhAke nIce kucha dUrataka kevala AkAza hai, jisake Age aAIsa hajAra yojana moTI bAlukAprabhA tIsarI pRthvI hai / dUsarI pRthvI ke antase tIsarI pRthvIke 1 isahI prakAra zepa chaha pRdhiviyoMke nIce bhI cIsa bIsa hajAra yojana moTe tIna vAtavalaya samajhanA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [166] antataka eka rAna hai ! inhI prakAra jenI hai / arthAt nItaraca aMne joyAle tataka, vaiyAke se pAMva taka, pAMvaki. tane uhale saMjataka aura vhIke bhanna sAtavIka taka eka eka gan hai / cauthI paMkaprabhA pRthvI 24000 yojana more. pAMcI dhamagramA 20000 yojana noge hI tanaHpranA 16000 yojana aura sAlI mahAnaHprana 800 bajana noMDI hai / sAtavI pRAMka nIce eka rAjU pranAga AkAza niyojJAnika jIvAla bhara huA hai / vahAM koI pRI nahIM hai / ina sAloM puliyAna kamale dhanI, vaMza, nekA, saMjanA, asTiA, navI aura nAvanI bhI anAvipranida nAna haiN| pahalI snAnA pRthiyo tIna bhAga hai-1 kharanAga, 2 yaMtramAga aura 3 saJcAlana | bhAgako nobaI 16000 yojana, paMkanAgako moDAI 84000 yojana aura aJcahula nAgakI moTAI 80000 yojana hai| jIvale do neda haiM, saMsArI aura dula / jinase mujajIva bekale zikharapara nivAsa karate haiM aura sArI jIkA nivAsakSetra santa loza hai / saMsArI jAtroke cAra neda haiM-deva, nnunya, tiva aura nArI / devoMka vAra neda haiM-1 navanavAnI, 2 mantara, 3 motiyA, aura ? vainAnika / navanazAniyAle daza neda haiM1 baTukunAra, 2 nAnAra, 3 viguldulAra, 1 suvarNakumAra... 5 nigunAra6 vAtajunAra, 7 janitakunAra, 8 utrikunA, 9 hopakumAra aura 10 dikkumAra / vyaMjarAja neda haiM-1 kilara.. ' 2 jiputpa, 3 nahorANa, 1 gaI 5 16, 6 rAkSAta, 7 bhUta, aura 8 vinAcA / pahalI pRthvIke kharamAgarne bahasunArale chor3akara
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 167] zeSa nava prakArake bhavanavAsI deva tathA rAkSasabhedako chor3akara zeSa sapta prakArake vyantaradeva nivAsa karate haiM / paMkabhAgameM asurakumAra aura rAkSasoMke nivAsasthAna haiM aura abbahulabhAga tathA zeSakI chaha pRthitriyoMmeM nArakiyoMkA nivAsa hai / nArakiyoMkI nivAsarUpa sAto pRthiviyoMmeM bhUmimeM talagharoMkI tahara 49 paTala haiM / bhAvArtha:- pahalI pRthvIke abbahulabhAgameM 13, dUsarI pRthvImeM 11, tIsarI pRthvImeM 9, cauthI meM 7, pAMcavIM meM 5, chaTThI meM 3, aura sAtavI pRthvImeM eka paTala hai / ye paTala ina bhUmiyoMke UparanIcake eka eka hajAra yojana chor3akara samAna aMtarapara sthita haiM / ambahulabhAgake 13 paTaloMmeM se pahale paTalakA nAma sImantaka paTala hai, isa sImaMtaka paTalameM sabake madhya meM manuSya lokake samAna 45 lakSa yojana caur3A gola ( kUpavat ) indrakabila ( naraka ) hai / cAroM dizAoMmeM asaMkhyAta yojana caur3e unacAsa unacAsa zreNivaddhanaraka haiM aura cAroM vidizAoM meM aDatAlIsa aDatAlIsa asaMkhyAta yojana cauDe zreNIvaddha naraka haiM aura dizA vidizAoMke vIcameM prakIrNaka ( phuTakara ) naraka haiN| jinameM koI saMkhyAta yojana caur3e haiM aura koI asaMkhyAta yojana cauDe haiM / pratyeka paTalake pratizreNibaddhanarakoMkI saMkhyA meM eka eka kamatI hotA jAtA hai / aura aMta unacAsaveM paTalameM cAroM dizAoMmeM eka eka zreNIbaddhanaraka hai tathA vidizAoMmeM eka bhI zreNIvaddhanaraka nahIM hai aura na koI prakIrNaka naraka hai / prathama pRthvIke abbahula bhAgameM tIsa lAkha naraka haiM, dUsarI pRthvImeM paccIsa lAkha, tIsarI pRthvImeM paMdraha lAkha, cauthI pRthvImeM daza lAkha, pAMcavIM pRthvImeM tIna lAkha, chuTTI pRthvI meM pAMca kama eka lAkha aura sAtavI pRthvImeM pAMca naraka 1
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [168] haiM / sAtoM pRthiviyoMke iMdraka zreNIbaddha aura prakIrNaka narakoMkA jor3a caurAsI lAkha hai / ina hI narakoMmeM nArakI jIvoMkA nivAsa hai| . pahalI pRthvIke pahale paTalameM nArakiyoMke zarIrakI UMcAI tIna hAtha hai, dvitIyAdika paTaloMmeM kramasa vRddhi hokara pahalI pRthvaki terahaveM paTalameM sAta dhanuSa aura savA tIna hAthakI UMcAI. hai / pahalI pRthvImeM jo utkRSTa uMcAI hai, usase kiMcit adhika dUsarI pRthvIke nArakiyoMkI jaghanya uMcAI hai / isahI prakAra dvitIyAdika pRthiviyoMmeM jo utkRSTa utsedha ( uMcAI ) hai, vahI kiMcita adhika sahita tRtIyAdika pRthiviyoMmeM jaghanya dehotsedha ( zarIkI uMcAI ) hai| pahalI pRthvIke aMtima indrakameM jo utkRSTa utsedha hai, dvitIya pRthvIke aMtima indrakameM usase duganA utsedha hai aura isahI kramasa duganA karate karate sAtavIM pRthvImeM nArakiyoMke zarIrakI uMcAI pAMcasau dhanuSa hai / pahalI pRthvImeM nArakiyoMkI jaghanya Ayu daza hajAra varSakI hai, utkRSTa Ayu eka sAgara hai / prathamAdika pRthiviyoMse jo utkRSTa Ayu hai vahI kiMcit adhika sahita dvitIyAdika pRthiviyoMmeM jaghanya Ayu hai| dvitIyAdika pRthiviyoMmeM kramase tIna, sAta, daza, satraha, bAvIsa aura tetIsa sAgarakI utkRSTa . Ayu hai| nArakI, maraNa karake naraka aura devagatimeM, nahIM upajate, kiMtu manuSya aura tiryaMca gatimeM hI upajate haiM aura isahI prakAra manuSya aura tiryaMca hI marakara narakagatimeM upajate haiN| devagatise maraNa karake koI jIva narakameM utpanna nahIM hote / asaMjJI paMcendrI (manarahita ) jIva marakara. pahale naraka taka hI jAte haiM Age nahIM jAte / sarIsRpa.. jAtike.jIva dUsarI . pRthvI taka hI jAte haiM, pakSI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 169] * nIsare naraka taka hI jAte haiM, sarpa cauthe naraka taka hI jAte haiM, siMha pAMcaveM naraka taka hI jAte haiM, strI haTTe naraka taka jAtI hai aura karmabhUmike manuSya aura matsya sAtaveM naraka taka jAte haiM / * bhogabhUmike jIva narakoMko nahIM jAte kiMntu devahI hote haiM / yadi koI jIva niraMtara narakako jAya, to pahale naraka meM AThavA vAra taka, dUsare narakameM sAtavAra taka, tIsare naraka meM chahavAra taka, cauthe * narakama pAMcavAra taka, pAMcaveM naraka meM cAravAra taka, chaTTe narakameM tInavAra taka, aura sAtaveM narakameM dovAra taka, niraMtara jA sakatA hai, adhika vAra nahIM sakatA / kintu jo jIva sAtaveM narakase AyA hai, usako sAtaveM athavA kisI aura narakameM avazya jAnA paDatA hai, aisA niyama hai / sAtaveM narakase nikalakara manuSyagati nahIM 'pAtA, kintu tiyaMcagatimeM avatI hI upajatA hai / chaTe narakase nikale hue jIva saMyama ( munikA caritra ) dhAraNa nahIM kara sakate / pAMcaveM narakase nikale hue jIva mokSako nahIM jA sakate / caudhI pRthvIse nikale huye tIrthaMkara nahIM hote, kintu pahale dUsare aura tIsare narakase nikale hue tIrthaMkara ho sakate haiM / narakase nikale hue jIva balabhadra nArAyaNa pratinArAyaNa aura cakravartI nahIM hote / pApake udayase yaha jIva narakagatimeM upajatA hai, jahAM ki - nAnAprakArake bhayAnaka tIna duHkhako bhogatA hai / pahalI cAra pRthvI tathA pAMcavI ke tRtIyAMza narakoMmeM ( viloMmeM ) uSNatAkI tI vedanA haiM tathA nIceke narakoMmeM zItakI tIvravedanA hai| tIsarI pRthvIparyanta amarakumAra jAtike deva Akara nArakiyoMko paraspara lar3Ate haiM / nArakiyoMkA zarIra aneka rogoMse sadA prasita rahatA hai, aura
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [170] pariNAmoMmeM nitya krUratA banI rahatI hai| narakoMkI : pRthvI mahA. durgandha aura aneka upadravasahita hotI hai, nArakI jIvoMmeM paraspara jAtivirodha hotA hai / paraspara eka dUsareko nAnAprakArake bhayAnaka ghora duHkha dete haiM / chedana bhedana tADana mAraNa Adi. nAnAprakArakI ghora vedanAoMko bhogate hue nirantara duHsaha duHkhakA anubhava karate rahate haiM / koI kisIko kolhameM pelatA hai, koI garama lohekI putalIse AliMgana karAtA hai tathA vajrAgnimeM pacAtA hai, athavA pIpake kuMDameM paTakatA hai / bahuta kahanese kyA narakake eka samayake duHkhako sahasra jivhAvAlA bhI varNana nahIM kara sakatA / narakameM samasta kAraNa kSetrasvabhAvase hI duHkhadAyaka hote haiM / eka dUsareko dekhate hI kupita ho jAte haiM jo anya bhavameM mitra thA, vaha bhI narakameM zatrubhAvako prApta hotA hai / jitanI jisakI Ayu hai usako utane kAla paryaMta ye saba duHkha bhogane hI par3ate haiN| kyoMki narakameM akAlamRtyu nahIM hai| jisa jIvane naraka AyukI jitanI sthiti bAMdhI hai, utane varSa paryanta usako narakameM rahanA hI par3atA hai| yahAM itanA vizeSa jAnanA ki, jisa jIvane AgAmI bhavakI narakaAyu bAMdhI hai usa jIvake vartamAna ( manuSya yA tithaMca ) bhavameM narakAyukI sthitI hInAdhika ho sakatI hai, kintu naraka AyukI sthitI udaya Aneke pIche hInAdhika nahIM ho sakatI / mahApAke sevana karanese yaha jIva narakako jAtA hai jahAM cirakAlaparyanta ghora duHkha bhogane par3ate haiM / isaliye jo mahAzaya ina narakoMke dhora duHkhoMseH bhayabhIta hue.hoM, ve jUA corI madya mAMsa vezyA parastrI tathA zikAra Adika mahApApoMko dUrahIse choDa deveM / aba Age saMkSepase madhyalokakA kathana karate haiM;
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 171 ] madhyaloka | adholokase Upara eka rAj lambA eka rAjU caur3A aura eka lAkha cAlIsa yojana UMcA madhyaloka hai / isa madhyalokake bilakula bIcameM golAkAra eka lakSa yojana vyAsavAlA jambUdvIpa hai / jambUdvIpako khAIkI taraha ber3e hue golAkAra lavaNasamudra hai / isa lavaNasamudrakI caur3AI sarvatra do lakSa yojana hai / punaH lavaNasamudrako cAroM taraphase ber3e hue golAkAra dhAtukIkhaNDadvIpa hai, jisakI caur3AI sarvatra cAra lakSa yojana hai / dhAtukIkhaMDako cAroM taraphase ber3e hue ATha lakSa yojana caur3A kAlodadhi samudra hai / tathA kAlodadhi samudrako cAroM taraphase ber3e hue solaha lakSa yojana caur3A puSkaradvIpa hai / isahI prakArase dUne dUne vistArako liye paraspara eka dUsareko ber3e hue asaMkhyAta dvIpa samudra haiM / aMtama svayaMbhUramaNa samudra hai / cAroM konoMmeM pRthvI hai / puSkaradvIpake bIcoM bIca mAnuSottaraparvata hai, jisase puSkaradvIpake do bhAga ho gaye haiN| jambUdvIpa dhAtukIkhaMDa aura puSkarArddha, isa prakAra DhAI dvIpameM manuSya rahate haiM / DhAI dvIpa ke bAhara manuSya nahIM hai tathA tiryaMca samasta madhyalokameM nivAsa karate haiM sthAvara jIva samasta ThokameM bhare hue haiM / jalacara jIva lavaNodadhi kAleodadhi aura svayaMbhUramaNa ina tIna samudra meM hI hote haiM, anya samudroMmeM nahIM / 1 jambUdvIpa eka rakSa yojana caur3A golAkAra hai / isa jambUdvIpameM pUrva aura pazcima dizAmeM lambAyamAna donoM tarapha pUrva aura pazcima samudrako sparza karate hue 1 himavan, 2 mahAhimavan, 3 nipadha, 4 nIla, 5 rukmi aura 6 zikharI, isa prakAra chaha kulAcala (parvata) haiM / ina kulAcaloMke nimittase sAta bhAga ho gaye haiM /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [172] dakSiNa dizAke prathamabhAgakA nAma bharatakSetra, dvitIya bhAgakA nAma haimavata aura tRtIya bhAgakA nAma harikSetra hai / isahI prakAra uttara "dizAke prathama bhAgakA nAma airAvata, dvitIya bhAgakA nAma hairaNyavata aura tRtIya bhAgakA nAma ramyakakSetra hai / madhya bhAgakA nAma videhakSetra hai / bharata-kSetrakI caur3AI 5266. yojana hai arthAt jambUdvIpakI caur3AIke eka lakSa yojanake 190 bhAgoMmeMse eka bhAga pramANa hai / himavat parvatakI ATha bhAga pramANa, harikSetrakI 16 bhAga pramANa aura niSadha parvatakI 32 bhAga pramANa hai / milakara 63 bhAga pramANa hue / tathA isahI prakAra uttara dizAmeM airAvata kSetrase lagAkara nIlaparvatataka 63 bhAga haiM / saba milakara 126 bhAga hue / tathA madhyakA videhakSetra 64 bhAga pramANa hai / ye saba bhAga milakara jambUdvIpakI caur3AI 190 bhAga athavA eka lakSa yojana . pramANa hotI hai| himavan parvatakI UMcAI 100 yojana, mahAhimavankI 200 - yojana, niSadhakI 400, nIlakI 400, rukmIkI 200, aura zikharIkI UMcAI 100 yojana hai / ina saba kulAcaloMkI caur3AI Upara nIce tathA madhyameM samAna hai / ina kulAcaloMke pasavAr3oMmeM aneka prakArakI maNiyAM haiM / ye himavadAdika chahoM parvata kramase suvarNa, cAMdI, tape hue suvarNa, vaiDUrya, cAMdI aura suvarNake haiM / ina himavadAdi chahoM kulAcaloMke Upara kramase padma, mahApadma, tigiccha, kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka saMjJaka chaha kuNDa haiM / ina padmAdika kuNDoMkI kramase laMbAI 1000 / 20001400014000 . 2000 aura 1000 yojana hai / caur3AI 500100012000 200011000 aura 500 yojana hai| gaharAI 101201404.0 .
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 173 ] 20 aura 10 yojana hai / ina padmAdika saba kuNDoM meM eka eka kamala hai, jinakI UMcAI tathA caur3AI 1/2/4 | 4 | 2 aura 1 yojana pramANa hai / ina kamaloMmeM palyopama AyuvAlI zrI, hI, dhRti, kIrti,. buddhi aura lakSmI jAtikI deviyAM sAmAnika aura pAripad jAtike devoMsahita kramase nivAsa karatI haiM / ina bharatAdi sAta kSetroM meM eka ekameM do doke kramase gaMgA sindhu rohit rohitAtyA harit harikAntA zItA zItodA nArI narakAntA suvarNakUlA rUpyakUlA raktA aura raktodA ye 14 caudaha nadI haiN|. ina sAta yugaloMmeMse gaMgAdika pahalI pahalI nadiyAM pUrvasamudrameM aura sindhyAdika pichalI pichalI nadiyAM pazcimasamudra meM praveza karatI haiM / ' gaMgA sindhu rohitAsyA ye tIna nadI padmakuNDameMse nikalI haiM / raktA raktodA aura suvarNakRlA puNDarIkakuNDameMse nikalI haiM / zeSa cAra kuNDomase zeSa ATha nadiyAM nikalI haiM, arthAt eka eka kuNDameMse eka eka pUrvagAminI aura eka eka pazcimagAminI isa prakAra do do nadiyAM nikalI haiM / gaMgA sindhu ina do mahAnadiyoMkA parivAra caudaha caudaha hajAra kSullaka nadiyoMkA hai / rohita rohitAsyA pratyekakA parivAra ahAIsa aThThAIsa hajAra nadiyAM haiM / isahI prakAra zItA zItodAparyaMta dUnA dUnA aura Age AdhA AdhA parivAranadi-yoMkA pramANa hai / videhakSetra ke bIcoMbIca sumeru parvata hai / sumeru parvatakI eka hajAra yojana bhUmimeM jar3a hai / tathA ninyAnave hajAra yojana bhUmike Upara UMcAI hai aura cAlIsa yojanakI cUlikA hai / yaha sumeru parvata golAkAra bhUmipara daza hajAra yojana caur3A tathA Upara eka hajAra yojana caur3A hai sumeru parvatake cAroM tarapha bhUmipara bhAvana hai / yaha bhadrazAlavana pUrva aura pazcimadizAmeM bAvIsa.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 174 ] cAvIsa hajAra yojana aura uttara dakSiNadizAmeM DhAI DhAI sau yojana caur3A hai| pRthvIse pAMcasau yojana UMcA calakara sumerukI cAroMtarapha prathama kaMTanIpara pAMcasau yojana caur3A naMdanavana hai / naMdanavanase bAsaTha hajAra pAMcasau yojana UMcA calakara sumerukI cAroM tarapha dvitIya kaTanIpara pAMcasau yojana cauDA saumanasa-vana hai / saumanasavanase chattIsa hajAra yojana UMcA calakara sumeruke cAroM tarapha tIsarI kaTanIpara cArasau caurAnave yojana cauDA pANDukavana hai merukI cAroM vidizAoM meM cAra gajadaMta parvata haiM / dakSiNa aura uttara bhadrazAla tathA niSadha aura nIlaparvatake bIcameM devakuru aura uttarakuru haiM | merukA pUrvadizAmeM pUrvavideha aura pazcimadizAmeM pazcimavideha hai / pUrvavidehake bIca meM hokara zItA aura pazcimavidehameM hokara zItodA nadI pUrva aura pazcimasamudrako gaIM haiM / isaprakAra donoM nadiyoMke dakSiNa aura uttara taTakI apekSAse videhake cAra bhAga haiM / ina cAroM bhAgoMmeMse pratyeka bhAgameM ATha ATha deza haiM / ina ATha dezoMkA vibhAga karanevAle vakSAraparvata tathA vibhaMgA nadIM haiM / bhAvArtha - 1 pUrva bhadrazAlavanakI vedI, 2 vakSAra, 3 vibhaMgA, 4 vakSAra, 5 vibhaMgA, 6 vakSAra, 7 vibhaMgA, 8 vakSAra aura devAraNyakI vedI isaprakAra nava sImAoM ke bIcabIcameM AThaATha deza haiN| isaprakAra videhakSetra meM 32 deza haiM / bharata aura airAvata kSetrake vIcameM vijayArddha parvata hai / ina parvatoMmeM do do guphA haiM, jinameM hokara gaMgA sindhu aura raktA raktodA nadI nikalI haiM / isa prakAra bharata aura airAvatake chaha chaha khaMDa ho gaye haiM / inameMse eka eka AryakhaMDa aura pAMca pAMca mlecchakhaNDa haiM /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [175] jambUdvIpase dUnI racanA dhAtukIkhaMDa aura pukArArdhadvIpameM hai| isakA khulAsA isa prakAra hai ki, dhAtukIkhaNDa aura puSkarAI ina donoM dvopoMkI pUrva aura pazcima dizAmeM do do meru haiM arthAt do meru dhAtukIkhaNDameM aura puSkarArddhameM haiM / jisaprakAra kSetra kulAcala draha kamala aura nadI AdikakA kathana jambUdvIpameM hai, utanAhI utanA pratyeka mehakA samajhanA | bhAvArtha-jambUdvIpase dUnI racanA dhAtukIkhaNDakI aura dhAtukIkhaMDake samAna racanA puSkarArddhakI hai / inakI lambAI cauDAI UMcAI AdikakA kathana vistArabhayase yahAM nahIM likhA hai / jinheM savistara jAnanekI icchA hoya, unheM trailokyasAra granyase jAnanA caahiye| manuSyalokake bhItara paMdraha karmabhUmi aura tIsa bhogabhUmi haiN| bhAvArtha-eka eka messaMbaMdhI bharata, airAvata, tathA devakuru aura uttarakuruko choDakara videha, isaprakAra tIna tIna to karmabhUmi aura haimavata, hari, devakurU, uttarakuru, ramyaka aura hairaNyavata ye chaha chaha bhogabhUmi haiM / pAMcoM meskI milakara 15 karmabhUmi aura 30 bhogabhUmi haiM / jahAM asinasikRpyAdi paTkarmako pravRtti ho, usako karmabhUmi kahate haiM aura jahAM kalpavRkSoMdvArA bhogoMkI prApti ho, usako bhogabhUmi kahate haiM / bhogabhUmike tIna bheda haiM-1 utkRSTa, 2 madhyama aura 3 jaghanya / haimavata aura hairaNyavata kSetroMmeM jaghanya bhogabhUmi haiM / hari aura ramyaka kSetroMmeM madhyama bhogabhUmi aura devakuru tayA uttarakurumeM utkRSTa bhogabhUmi hai / manuSyalokase bAhara sarvatraM jadhanya bhogabhUmikIsI racanA hai kintu antima svayaMbhUramaNa dvIpake uttarArddhameM tayA samasta svayaMbhUramaNa samudrameM tathA cAroM konoMkI pRthiviyoMmeM karmabhUmikosI.racanA hai / vIndriya trIndriya aura caturi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [176] ndriya jIva bhogabhUmimeM nahIM hote arthAt paMdraha karmabhUmi aura uttarArddha antima dvIpa tathA samasta antima samudrameM hI vikalatrayaH jIva hai / tathA samasta dvIpasamudroMmeMbhI bhavanavAsI aura vyaMtaradeva nivAsa karate haiN| ___ yadyapi kalpakAlakA kathana kAlAdhikArameM karanA cAhiye thA, paraMtu karmabhUmi aura bhogabhUmise usakA ghaniSTa sambandha hai / isakAraNa prasaGgavaza yahAM kucha kalpakAlakA kathana kiyA AtA hai / vIsa koDAkoDI addhAsAgarake samayoMke samUhako kalpa kahate haiM / kalpakAlake do bheda haiM eka avasarpiNI aura dUsarA utsarpiNI / avasarpiNI aura utsarpiNI ina donoMhI kAloMkA pramANa daza daza. koDAkoDI sAgarakA hai| avasarpiNIkAlake chaha bheda haiM, 1 suSamAsuSamA, 2 suSamA, 3 suSamAduHSamA, 4 duHSamAsuSamA, 5 duHSamA aura 6 duHSamAduHSamA / utsarpiNIke bhI chaha bheda, viparItakramase haiM / 1 duHSamAduHSamA, 2 duHSamA, 3 duHSamAsuSamA, 4 suSamAduHSamA, 5 suSamA, aura 6 suSamAsuSamA / suSamAsuSamAkA pramANa cAra koDAkoDI sAgara hai / suSamAkA prakAra tIna koDAkoDI / sAgara hai / suSamAduHSamAkA pramANa do koDAkoDI sAgara hai| duHSamAsuSamAkA pramANa 42000 varSa ghATi eka koDAkoDI sAgara hai / duHSamAkA pramANa 21000 varSa hai, tathA duHSamAduHSamAkA bhI . pramANa 21000 varSa hai / pAMca merusaMbaMdhI pAMca bharatakSetra tathA pAMca airAvata kSetroMmeM avasarpiNI aura utsarpiNIke chaha 2 kAloMke dvArA vahAM rahanevAle jIvoMke AyuH zarIra bala vaibhavAdikakI hAni vRddhi . hotI hai / bhAvArtha:-avasarpiNIke chahoM kAloMmeM kramase ghaTate haiN| aura utsarpiNIke chahoM kAloMmeM kramase bar3hate haiM / avasarpiNIkAlake
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [177] prathama kAlakI AdimeM jIvoMkI Ayu tIna palya pramANa hai aura aMtameM do palya pramANa hai| dUsare kAlake AdimeM do palya aura antameM eka palya pramANa hai / tIsare kAlakI eka palya aura antameM eka koTi' pUrva varSa pramANa hai / caturtha kAlake AdimeM koTipUrva aura antameM 120 varSa hai / pAMcaveM kAlake AdimeM 120 varSa, antameM 20 varSa hai / chaThe kAlake AdimeM 20 varSa aura antameM 15 varSa hai / yaha satra kathana utkRSTakI apekSAse hai| vartamAnameM kahIM kahIM ekasau vIsa varSase adhika AyubhI sunanemeM AtI hai so huMDAvasarpiNIke nimittase hai / aneka kalpa kAla bItanepara eka huMDAkAla AtA hai isa huMDAkalpameM kaI bAteM vizeSa hotI haiM / jaise cakravartIkA apamAna, tIrthakarake putrIkA janma aura zalAkA puruSoMkI saMkhyA meM hAni / usahI prakAra Ayuke saMbaMdhameM bhI yaha huMDAkRta vizeSatA hai| pahale kAlakI AdimeM manuSyoMke zarIrakI UMcAI tIna koza, aMtameM do koza hai / dUsarekI AdimeM do koza, aMtameM eka koza hai / tIsarekI AdimeM eka koza, aMtameM pAMcasau dhanupa hai / cauthe kAlakI AdimeM pAMcasau dhanupa, aMtameM sAta hAtha hai| pAMcaveke AdimeM sAta hAtha, aMtameM do hAtha hai / chaTheke AdimeM do hAtha, aMtameM eka hAtha hai / isahI prakAra vala vaibhavAdikakA krama jAnanA / bhogabhUmiyoMko bhojana vastra AbhUSaNa Adi samasta bhogopabhogakI sAmagrI dazaprakArake kalpavRkSoMse milatI hai / bhogabhUmimeM pRthvI darpaNasamAna maNimayI choTe choTe sugandhita tRNasaMyukta hai / bhogabhUmimeM mAtAke garbhase yugapat strIpurupakA yugala utpanna hotA hai| bhogabhUmimeM - 5 caurAsI lAkha varSakA eka pUrvAga aura caurAsI lAkha pUrvAgakA eka pUrva hotA hai| 12 ja.si. da.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 178 ] bAlaka 49 dinameM kramase yauvana avasthAko prApta ho jAte haiM / bhogabhUmiyA sadAkAla bhogoMmeM Asakta rahate haiM tathA Ayuke aMta meM puruSa choMka lekara aura strI jaMbhAI lekara maraNako prApta hote haiM / aura unakA zarIra zaratkAlake meghakI taraha vilupta ho jAtA hai / ye bhogabhUmiyA savahI maraNake pazcAt niyamase devagatiko jAte haiM / prathamakAlako AdimeM utkRSTa bhogabhUmi hai / phira kramase ghaTakara dvitIya kAlakI AdimeM madhyama tathA tIsarekI AdimeM jaghanya bhogabhUmi hai / punaH kramase ghaTakara tIsareke aMtameM karmabhUmikA praveza hotA hai / tIsare kAlameM jaba palyakA AThavAM bhAga bAkI rahatA hai, tava manuSyoMmeM kramase 14 kulakara utpanna hote haiM / ina kulakaroMmeM kaI jAtismaraNa tathA kaI avadhijJAnasaMyukta hote haiM / ye kulakara manuSyoMke aneka prakArake bhaya dUra karake unako uttama zikSA dete haiM. caturthakAlameM 63 zalAkA ( padavIdhAraka ) puruSa hote haiM / jinameM 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9. nArAyaNa, 9 pratinArAyaNa aura 9 balabhadra hote haiM / ina 63 zalAkA puruSoMkA savistara kathana prathamAnuyogake granthoMse jAnanA / yahAM itanA vizeSa haiM, ki isa durgama saMsArase mukti isa caturthakAlameMhI hotI hai / covIsaveM tIrthaMkarake mokSa jAnesa 605 varSa 5 mAsa pIche paMcamakAlameM zaka rAjA hotA hai / isa zaka rAjAke 394 varSa 7 mAsa pIche kalkI rAjA hotA hai / isa kalkIkI Ayu 70 varSakI hotI hai / jisameM 40 varSa rAjya karatA hai / tathA dharmavimukha AcaraNameM tallIna rahatA hai / kalkIkA putra dharmake sanmukha sadAcArI hotA hai / isaprakAra eka eka hajAra varSa pIche eka eka kalkI rAjA hotA hai / tathA ina. kalkiyoMke bIcabIcameM eka eka upakalkI hotA hai| yahAM itanA vizeSa
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 179 ] jAnanA ki muni AryikA zrAvaka zrAvikA cAra prakAra jinadharmake saMghakA sadbhAva paMcamakAla paryantahI hai / bhAvArtha- paMcama kAlake antameM dharma agni aura rAjA ina tInoMkA nAza hokara chaThe kAlameM manuSya pazukI taraha nagna dharmarahita mAMsAhArI hote haiM / isa chaThe kAlameM marehue jIva naraka aura tiryaca gatikohI jAte haiM / tathA naraka aura tiryaca ina do gatimeMse hI maraNa karake isa chaThe kAlameM janma lete haiM / isa chaThe kAlameM meghavRSTi bahuta thor3I hotI hai tathA pRthvI, ratnAdika sAravasturahita hotI hai / aura manuSya tItrakaSAyayukta hote haiM / chaThe kAlake antameM saMvartaka nAmaka bar3e jorakA pavana calatA hai, jisase parvata vRkSAdika cUracUra ho jAte haiM / tathA vahAM vasanevAle kucha jIva marajAte athavA kucha mUrcchita ho jAte haiM / usa samaya vijayArdha parvata tathA mahAgaMgA aura mahAsindhu nadiyoMkI vediyoM ke choTe choTe biloMmeM una vedI aura parvatake nikaTavAsI jIva svayametra praveza karate haiM / athavA dayAvAn deva aura vidyAdhara manuSyayugala Adika aneka jIvoMko uThAkara vijayArddha parvatakI guphAdika nirvAdha sthAnoMmeM le jAte haiM / isa chaThe kAlake aMtameM sAta sAta dina paryanta kramase 1 pavana 2. atyanta zIta, 3 kSArarasa, 4 vipa, 5 kaThora agni, 6. dhUla aura 7 dhuvAM, isaprakAra 49 dinameM sAta vRSTiyAM hotI haiM / jisase avaziSTa manuSyAdika jIva naSTa ho jAte haiM / tathA viSa aura agnikI varSA se pRthvI eka yojana nIcetaka cUracUra ho jAtI hai / isahIkA nAma mahApralaya hai| yahAM itanAM vizeSa jAnanA ki; yaha mahApralaya bharata aura airAvata kSetroMke AryakhaNDoM meM hI hotA hai anyatra nahIM * hotA hai / atra Age utsarpiNI kAlake pravezakA anukrama kaheta haiM /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [180] utsarpiNIke duHSamAduHSamA nAmakaprathama kAlameM sabase pahale sAta dina jalavRSTi, sAta dina dugdhavRSTi, sAta dina ghRtavRSTi aura sAta dinataka. amRtavRSTi hotI hai| jisase pRthvImeM pahale agniAdikakI vRSTise jo uSNatA huI thI, vaha calI jAtI hai aura pRthvI kAntiyukta sacikkaNa ho jAtI hai aura jalAdikakI varSAse nAnAprakAra latA beli vividhaH auSadhi tathA gulmavRkSAdika vanaspati, utpatti tathA vRddhiko prAptaH hotI haiN| isa samaya pRthvIkI zItalatA tathA sugandhatAke nimittase pahale jo prANI vijayAI tathA gaMgA siMdhu nadIkI vediyoMke biloMmeM pahuMca gaye the, ve isa pRthvIpara Akara jahAM tahAM basa jAte haiN| isa kAlameM manuSya dharmarahita nagna rahate haiM aura mRttikA AdikAH AhAra karate haiM / isa kAlameM jIvoMkI Ayu kAyAdika kramase vaDhate haiM / isake pIche utsarpiNIkA duHSamA nAmaka dUsarA kAla pravartatAH hai / isa kAlameM jaba eka hajAra varSa avaziSTa rahate haiM, taba 16 kulakara hote haiM / ye kulakara manuSyoMko kSatriya Adika kuloMke AcAra tathA agnise annAdika pacAnekA vidhAna sikhAte haiN| usake pIche duHSamAsuSamA nAmaka tRtIyakAla pravartatA hai, jisameM vesaTha zalAkApuruSa hote haiM / utsarpiNImeM kevala isahI kAlameM mokSa hotI hai / tatpazcAt cauthe pAMcaveM aura chaThe kAlameM bhogabhUmi haiN| jinameM AyuH kAyAdika kramase bar3hate jAte haiM / bhAvArtha-avasarpi-. "NIke 1 / 2 / 3 / 4 / 5/6 kAlakI racanA utsarpiNIke 6 / 5 / 4 / 3 / 2 / 1 kAlakI racanAke samAna hai| yahAM itanA vizeSa jAnanA ki AyukAyAdikakI kramase avasarpiNImeM to hAni hotI hai aura utsarpiNImeM: vRddhi hotI hai| devakuru aura uttarakurukSetrameM sadAkAla pahale kAlakI AdikI
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181] racanA hai / dUsare kAlakI AdikI racanA hari aura ramyakakSetrameM. sadAkAla rahatI hai / tIsare kAlakI AdikI racanA haimavata aura haraNyavata kSetrameM avasthita hai / cauthe kAlakI AdikI racanA videha kSetroMmeM avasthita hai / bharata aura airAvata kSetroMke pAMca pAMca mlecchakhaMDa tathA vidyAdharoMke nivAsabhUta vijayAI parvatakI zreNiyoMmeM sadA cauthA kAla pravartatA hai / yahAM itanA vizeSa jAnanA ki, jaba AryakhaMDameM avasarpiNIkA prathama dvitIya tRtIya tathA utsarpiNIkA caturtha paMcama paSTa kAla vartatA hai, usa samaya yahAM avasarpiNIke caturtha kAlaya AdikI athavA utsarpiNIke tRtIya kAlake aMtakI racanA rahatI hai / tathA jisa samaya AryakhaMDameM avasarpiNIke paMcama aura paSTa nayA utsarpiNIke prathama aura dvitIya kAlakI racanA hai, usa samaya yahAM avasarpiNIke caturtha kAlake aMtakI athavA utsapiNIke tRtIya kATaka AdikI racanA hai / aura AryakhaMDameM jisa prakAra kramase hAnivRddhiyukta avasarpiNIke caturtha athavA utsarpiNIke nRtIyakAlakI racanA hai, usahI prakAra yahAM bhI jAnanA / AdhA vayaMbharamaNa hopa tathA samasta svayaMbharamaNa samudrameM aura cAroM konoMkI pRthiviyoMmeM paMcamakAlakA AdikIsI duHpamA kAlakI racanA hai| aura inake sivAya manuSyalokase bAhara samasta dvIpoMmeM tathA kubhogabhamiyoMmeM tIsare kAlakA AdikI sI jaghanya bhogabhUmikI racanA hai| lavaNasamudra aura kAlodadhi samudra meM 06 antarvIpa haiM, jinameM kubhogabhUmikI racanA hai / pAtradAnake prabhAvase yaha jIva bhogabhUmimeM upajatA hai / aura. kupAtradAnake prabhAvase kubhogabhUmimeM jAtA hai / ina kubhogabhUmiyoMmeM eka palya Ayuke dhAraka kumanuSya nivAsa karate haiM / ina kumanuSyoMkI AkRti nAnAprakAra hai| kisIke kevala eka jaMghA hai /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [182] kisIke pUMcha hai| kisIke sIMga hai | koI..gUMge haiN| kisIke bahuta lambe kAna haiM, jo or3haneke kAmameM Ate haiN| kisIke mukha, siMha ghoDA kuttA bhaiMsA vandara ityAdikakeM samAna haiN| ye kumanuSya vRkSoMke nAMce tathA parvatoMkI guMphAoMmeM vasate haiM, aura vahAMkI mIThI miTTI khAte haiM, ye kubhogabhUmiyA tathA bhaugabhUmiyA marakara niyamase deva.. gatimeMhI upajate haiM / isahI madhyalokameM jyotipka devoMkA nivAsa hai, isaliye prasaMgavaza yahAM saMkSepase jyotipacakrakA varNana kiyAH jAtA hai| jyotiSka devoMke sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tAre isa prakAra: pAMca bheda haiM / citrA pRthvIse 790 yojana Upara tAre haiN| tAroMse: daza yojana Upara sUrya haiM / aura sUryose 80 yojana Upara candramA haiM: / candramAoMse cAra yojana Upara nakSatra haiM / nakSatroMse cAra yojana Upara budha haiM / vudhoMse tIna yojana Upara zukra haiM / zukrase. tIna yojana Upara guru haiN| guruse tIna yojana Upara maMgala haiM / aura maMgalase tIna yojana Upara zanaizcara haiN| budhAdika pAMca grahoM sivAya terAsI graha aura haiM, jinameMse rAhuke vimAnakA dhvajAdaNDa candramAke vimAnase aura ketuke vimAnakA dhvajAdaNDa sUryake vimAnase cAra pramANAMgula nIce hai | avazeSa ikyAsI grahoMke rahanekI nagarI: vudha aura zanike vIcameM hai| isakA khulAsA isa prakAra hai ki devagatike cAra bhedoMmeMse jyotiSka jAtike deva ina jyotiSkaH vimAnoMmeM nivAsa karate haiM / isa jyotika paTalakI moTAI Urddha aura adhodizAmeM 110 yojana hai / aura pUrva aura pazcima dizA-. oNmeM lokake antameM ghanoMdadhi vAtavalayaparyaMta hai / tathA uttara aura dakSiNa dizAmeM eka rAjU pramANa hai / yahAM itanA vizeSa jAnanAH
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [183] 1 ki, sumeru parvata ke cAroM tarapha 1121 yojanataka jyotiSka vimAnoMkA sadbhAva nahIM hai / manuSyalokaparyaMta jyotiSka vimAna nitya sumerukI pradakSiNA karate haiM / kintu jambUdvIpameM 36, lavaNa samudra meM 139, dhAtukI khaMDameM 1010, kAlodadhimeM 41120 aura puSkarArddhameM 53230 dhruva tAre ( gatirahita ) haiM / aura manuSyalokase bAhara samasta jyotiSka vimAna avasthita haiN| apanI apanI jAtike jyotiSka vimAna samatalameM haiM / arthAt unakA UparI bhAga AkAzakI ekahI satahameM haiN| UMce nIce nahIM hai / kintu tiryak aMtara kucha na kucha avazya hai / tAroMmeM paraspara jaghanya antara eka kozakA sAtavAM bhAga hai / madhyama antara pacAsa yojana aura utkRSTa antara eka hajAra yojana hai / ina samasta jyotiSka vimAnoMkA AkAra Adhe goleke samAna hai| bhAvArtha-jaise eka lohake goleke samAna do khaNDa karake unameMse eka khaMDako isaprakAra se sthApana karai ki, gola bhAga to nIcekI tarapha ho aura samatalabhAga UparakI tarapha ho / ThIka aisA hI AkAra samasta jyotiSka vimAnoMkA hai| ina vimAnoMke Upara jyotipI devoMke nagara vasate haiM / ye nagara atyanta ramaNIka aura jinamandirasaMyukta haiM / aba Age ina vimAnoMkI caur3AI aura moTAIkA pramANa kahate haiM: --- 61 candramAke vimAnakA vyAsa yojana ( eka yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse chappana bhAga ) hai sUryakA vimAna yojana caur3A hai / zukrakA vimAna eka koza aura bRhaspatikA kiMcidUna ( kucha kama ) eka koza caur3A hai / tathA budha maGgala aura zanike vimAna AdhaAdha koza caur3e haiM / tAroMke vimAna koI pAvakoza koI Adhakoza koI paunakoza aura koI eka koza caur3e haiN| nakSatroMke vimAna eka eka 1
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 186 ] pramANakA bhAga denese valayoMke antarakA pramANa AtA hai / isako AdhA karanese abhyantara bAhyavedI aura prathama tathA antima valayake.: antarakA pramANa hotA hai / puSkaradvIpake uttarArddhake prathama valaya meM 144. caMdramA haiM / dvitIya tRtIyAdika valayoMmeM cAra cAra adhika : haiM / puSkaradvIpake uttarArddhameM saba valayoMke candramAoMkA jor3a 1264. hotA hai / puSkara samudrake prathama valayameM 288 caMdramA haiM / arthAt puSkarake uttarArddhake valayameM sthita caMdramAoMse dUne haiM / isahI prakAra Age svayaMbhUramaNasamudraparyanta pUrva pUrva dvIpa vA samudrake prathama calayasthita caMdramAoMke pramANase uttara uttara dvIpa vA samudrake prathama valayasthita caMdramAoMkA pramANa dUnA hai / tathA prathama prathama valayoMke . caMdramAoMse dvitIyAdika valayasthita caMdramAoMkI saMkhyA sarvatra cAra cAra adhika hai / puSkarasamudrameM 32 valaya haiM / jinake samasta caMdramAoMkA jor3a 11200 hai / isase agale dvIpameM 64 bAlyA haiM, jinake samasta caMdramAoMkA pramANa 44928 hai / bhAvArtha- pUrva pUrva dvIpa vA samudrake caMdramAoM ke pramANase uttarottara dvIpa vA samudrake caMdramAoMkA pramANa caugunA caugunA hai / parantu itanA vizeSa jAnanA ki, uttaradvIpa vA samudrake valayoMke pramANase dUnA pramANa usa: caugunI saMkhyA meM aura milAnA cAhiye / jaise pUrva puSkara samudrake : caMdramAoMkI saMkhyA 11200 jisako caugunA karanese 44800: hue, isameM uttaradvIpake valayoMke pramANa. 64 ke dUne 128 milAnese uttaradvIpake caMdramAoMkA pramANa 4.4928 hotA hai / isahI prakAra Age bhI sarvatra jAnanA / samasta dvIpasamudroMke samasta caMdramAoMkA pramANa saMkhyAtasUcyaMgulase jagacchreNIko guNAkAra karanese jo guNanaphala ho, usako jagatpratarameMse ghaTAnese jo avazeSa rahai, usameM 1
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [187]: 65536 ko-52920000000000000000 se guNAkAra - karanese jo . pramANa ho, utane pratarAMgulakA bhAga denese jo labdhaH Avai utanA hai / pratyeka candramA (indra) ke sAtha eka eka sUrya: (pratIndra.) haiH / aThyAsI aThyAsI graha, aTThAIsa aTThAIsa nakSatra aura chayAsaTha hajAra nause picahattara koDAkoDI tAre haiM / arthAt sUryokA pramANa candramAoMke pramANake samAna hai / grahoMkA pramANa caMdramAoMke pramANase 88 guNita hai / nakSatroMkA pramANa caMdramAoMke pramANase 28 guNita hai / aura tAroMkA pramANa : caMdramAoMke pramANase chayAsaTha hajAra nause picahattara koDAkoDI guNita hai | aba Age jaMbUdvIpameM sUrya aura caMdramAke gamanameM kucha vizeSa hai, usakA spaSTIMkaraNa karaneke liye cAra kSetrakA varNana kiyA jAtA haiM / ___ caMdramA athavA sUryake gamana karanekI galiyoMko cAra kSetra kahate haiM / samasta galiyoMke samUharUpa cAra kSetrakI caur3AI 51046 yojana hai / jisa galImeM eka caMdramA vA sUrya gamana karate haiM / usImeM ThIka usake sAmane dUsarA caMdramA yA sUrya gamana karatA hai / isA cAra kSetrakI 51040 yojana caur3AImeMse 180 yojana to jambUdvIpameM haiM / aura 33040 yojana lavaNasamudrameM haiN| caMdramAke gamalA karanekI 15 aura sUryake gamana karanekI 184 galI haiM, jinaH sabameM samAna antara hai / ye do do sUrya vA caMdramA pratidina eka, eka galIko chor3a chor3akara dUsarI dUsarI galImeM gamana karate haiM / jisa dina sUrya bhItarI galImeM gamana karatA hai, usa dina 18 mataH (48 miniTakA eka muhUrta hotA hai) kA dina aura 12 muhUrtakI: rAtri hotI hai / tathA kramase ghaTate ghaTate jisa dina bAhirI galImeM gamana karatA hai, usa dina 12 muhUrtakA dina aura 18 muhUrtakI.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] 1 * rAtri hotI hai / sUrya karka saMkrAntike dina abhyantara vIthI ( bhItarI -galI ) meM gamana karatA hai / usahI dina dakSiNAyanakA prAraMbha hotA hai / aura makarasaMkrAntike dina bAhya vIthIpara gamana karatA hai / usahI dina uttarAyaNakA prAraMbha hotA hai / prathama vIthIse 184 vIM vIthImeM AnemeM 183 dina lagate haiM / tathA usahI prakAra antima vIthIse prathama vIthIpara Ane meM 183 dina lagate haiM / donoM ayanoMke milehue dina 366 hote haiM / isahIko sUryavarSa kahate haiM / eka sUrya 60 muhUrtameM merukI pradakSiNA pUrI karatA hai / athavA merukI pradakSiNArUpa AkAzamaya paridhimeM eka lAkha nava hajAra AThasau gaganakhaMDoMkI kalpanA karanA cAhiye / ina khaMDoMmeM gamana karanevAle jyotiSiyoMkI gati isa prakAra hai, caMdramA eka muhUrtameM 1768 khaMDoMmeM gamana karatA hai / sUrya eka muhUrtameM 1830 gaganakhaMDoMko taya karatA hai / aura nakSatra eka muhUrtameM 135 gaganakhaMDoMko taya karate haiM / caMdramAkI gati sabase maMda hai, caMdramAse zIghragati sUryakI hai, sUryase zIghragati grahoMkI hai, grahoMse zIghragati nakSatroMkI hai / aura nakSatroMse zIghragati tAroMkI hai / isaprakAra saMkSepase jyotiSacakrakA kathana kiyA / isakA savistara kathana trailokyasArase jAnanA / isa -prakAra madhyalokakA saMkSepase kathana karake aba Age UrddhalokakA -saMkSipta nirUpaNa kiyA jAtA hai / Urddhaloka | meruse Urddhalokake antatakake kSetrako Urddhaloka kahate haiM / isa Urddhalokake do bheda haiM, eka kalpa aura dUsarA kalpAtIta / jahAM iMdrAdikakI kalpanA hotI hai, unako kalpa kahate haiM / aura jahAM * yaha kalpanA nahIM hai, use kalpAtIta kahate haiM / kalpameM 16 varga
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 189] haiM / 1 saudharma, 2 IzAna, 3 sanatkumAra, 4 mAhendra, 5 brahma, 6 brahmottara, 7 lAMtava, 8 kApiSTa, 9 zukra, 10 mahAzukra, 11 satAra, 12 sahasrAra, 13 Anata, 14 prANata, 15 AraNa aura 16 acyuta / ina solaha svagoM se do do vargoM meM saMyukta rAjya hai| isa kAraNa saudharma IzAna tathA sanatkumAra mAhendra ityAdi do do khau~kA eka eka yugala hai / Adike do tathA antake do isaprakAra cAra yugaloMmeM ATha khA~ke ATha indra haiM / aura madhyake cAra yugaloMke cArahI indra haiM / isaliye indroMkI apekSAse khauke 12 bheda haiM | solaha khauke Upara kalpAtItameM tIna adho graiveyaka, tIna madhyama aveyaka, aura tIna uparima aveyaka, isaprakAra nava praiveyaka haiM / nava praiveyakake Upara nava anudiza vimAna tathA unake Upara paMca anuttara vimAna haiM / isaprakAra isa UrdhvalokameM vaimAnika devoMkA nivAsa hai / solaha vargoM meM to indra sAmAnika pAriSada Adi daza prakArakI kalpanA hai / aura kalpAtItameM samasta devoMmeM khAmIsevaka vyavahAra nahIM haiM / isaliye ahamindra haiM / merukI cUlikAse eka bAlake ( kezake ) antarapara RjuvimAna hai / yahIse saudharma vargakA prAraMbha hai / merutalase lagAkara DeDa rAjUkI UMcAI para saudharma IzAna yugalakA anta hai / usake Upara DeDa rAjmeM sanatkumAra mAhendra yugala hai / usase Upara Adhe Adhe rAjUmeM chaha yugala haiM / isaprakAra chaha rAjUmeM ATha yugala haiM / saudharma svargameM 32 lAkha vimAna hai| IzAnasvargameM DhAI lAkha, sanatkumArameM 12 lAkha, mAhendrameM 8 lAkha,. brahmabrahmottarayugalameM4lAkha, lAMtavakApiSTayugalameM50hajAra, zukra mahAzukra yugalameM 40 hajAra, satArasahasrAra yugalameM 6hajAra aura AnataprANata.tathA AraNa aura acyuta ina cAroM svargomeM saba milakara 700 vimAna haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha la [ 193 ] himavanaparvata. mleccha khaMDa mleccha khaMDa mleccha saMDa va hc 5 ta 23 R Arya khaMDa 12 mleccha khaMDa mleccha khaMDa kSetra mu ho Na sa / yaha satra kathana pramANa yojanase haiM / eka pramANa yojana vartamAnake 2000 kozake barAbara hai isase pAThaka samajha sakate haiM ki, AryakhaMDa bahuta lambA caur3A hai / caturthakAlakI AdimeM isa AryakhaMDameM upasAgarakI utpatti hotI hai / jo kramase cAroM taraphako phailakara AryakhaMDake bahu bhAgako roka letA hai| vartamAna ke eziyA yoropa ephrikA emerikA aura AsTreliyA ye pAMcoM mahAdvIpa isahI AryakhaMDameM haiM / upasAgarane cAroM ora phailakara hI inako dvIpAkAra banA diyA hai| kevala hindusthAnakohI AryakhaMDa nahIM samajhanA cAhiye / vartamAna gaMgA siMdhu, mahAgaMgA yA mahAsiMdhu nahIM haiM / 1 isa prakAra jaina siddhAntadarpaNagraMthamaM AkAzadravyanirUpaNanAmaka chaDA adhyAya samApta huA / 13. je. si. da.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 194 ] sAtavAM adhikAra | kAladravya nirUpaNa / kAladravyake varNana karaneke pahale pahale isa vAtakA jAnanA atyanta hI Avazyaka hai ki " kAla koI paramArtha padArtha hai yA nahIM ? " jisake Upara hI isa prakaraNake likhanekA dAramadAra hai / jabataka ki mUla padArtha rUpI bhittI - jisakA ki varNana karanA haisiddha na hogI tabataka usa viSayameM lekhanI uThanA AkAza kusumakI sukumAratAke varNana karaneke mAniMda nirarthaka hai, isaliye sabase pahale kAladravyake sadbhAvakI hI siddhi kI jAtI hai / "kAlo'ttiya vava eso sanbhAvaparUvao havadi Nicco" saMsArameM pada do taraha ke hote haiM eka to ve jinakA ki kisI dUsare padoMke sAtha samAsa hotA hai aura dUsare ve jinakA ki dUsare padoMse samAsa nahIM hotA hai / ina donoM tarahake padoMmeM jo samasta yAnI dUsare padoMse milehue pada hote haiM, unakA vAcya ( jisako ki zabda jatalAte haiM ) hotAbhI hai aura nahIM bhI hotA hai / jaise rAjapuruSaH ( rAjJaH puruSaH- rAjapuruSaH ) yaha rAja aura puruSa ina do zabdoMse milA huA eka pada hai isakA vAcya to hai aura gaganAravindam ( gaganasyAravindam gaganAravindam ) yaha gagana ( AkAza ) aura aravinda ( kamala) ina do zabdoMse milAhuA eka pada hai isakA vAcya koI AkAzakA phUla nahIM hai / parantu jo asamasta yAnI kisI dUsare padase nahIM milehue svatantra pada hote haiM, unakA niyamase vAcya hotA hai / jaise ki ghaTa, paTa ityAdi padoMkA artha kambugrIvAdimAn, AtAnavitAnaviziSTatantu Adi prasiddha hai / usahI taraha 'kAla' -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahabhI eka asamasta pada kAlake sadbhAvako jatalAnevAle hai aura cUMki usa kAladravyakA koI kAraNa nahIM hai isaliye nitya hai / - anAdinidhanaH kAlo vartanAlakSaNo mataH / lokamAtraH susUkSmANuparicchinnapramANakaH // isa saMsArameM sarvahI dravya apane apane dravyatA guNakI vajahase haraeka samayameM apanI hAlateM badalate rahate haiM / koIbhI dravya sarvathA kSaNika va kUTastha nitya nahIM hai / kyoMki padArthako niranvaya vinAza sahita pratikSaNameM naSTa honevAlA aura kUTasthakI taraha hamezA rahanevAlA mAnanameM kramase va yugapat arthakriyA na honekI vajahase pariNamanakA abhAva ho jAtA hai / jisase ki vastutvakA abhAva Adi aneka dUSaNa ho jAte haiM / jo ki yahAM vistAra yA paunaruktya dokI vajahase nahIM likhe jA sakate haiM / sArAMza yaha hai ki ananta guNoMke (jo ki padArthoMmeM bhinna bhinna kAryoMke dekhane mAlUma hote hai) akhaMDa piMDako dravya kahate haiN| una ananta guNoMmeM eka dravyatva guNabhI hai jisakI ki vajahase yaha padArtha pratikSaNa kisI khAsa hAlatameM nahIM rahatA kintu pratisamaya apanI hAlateM badalatA rahatA hai / isa taraha apane apane guNaparyAyoMse vartate hue padArthoMko pari-vartana karanemeM jaise ki kumArakA cakra (cAka) kumArake hAthase 'ghumAyA huA usake hAtha haTAneparabhI apane Apa bhramaNa karatA hai aura usake bhramaNa karanemeM usake nIce gar3I huI lohekI kIlI sahakArI kAraNa hai, usahI taraha sahakArI kAraNa kAladravya haiM jo ki lokamAtra haiM, arthAt jitane lokAkAzake pradeza haiM utanehI kAlaganya haiM aura lokAkAzake bAhara kAladravya nahIM haiM / (zaMkA)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [200 usa kAlako avasarpiNI kAla kahate haiM / utsarpiNI kAlakA pramANa daza koDAkor3I sAgara (do hajAra koza gahare aura.do hajAra koza cauDe gaDhemeM kaicIse jisakA dUsarA khaMDa na ho sake aise meDheke vAloMko bharanA, jitane bAla usameM samAveM unameMse eka eka vAla sau sau varSa vAda nikAlanA jitane varSoMmeM ve saba nikala jAve. utane varSoMke jitane samaya (jitakI derameM maMda gatise calA huA eka paramANu dUsare paramANuko ullaMghana karai usako samaya kahate haiM) hoM usako vyavahAra palya kahate haiM / vyavahArapalyase asaMkhyAta guNA uddhArapalya hotA hai uddhArapalyase asaMkhyAtaguNA addhApalya hotA hai / daza kor3Akor3I (eka karoDako eka karoDase guNA karanepara jo labdha ho usako eka koDAkor3I kahate haiM) addhApalyoMkA eka sAgara hotA hai) hai aura isahI taraha avasarpiNI kAlakAbhI pramANa daza koDAkor3I sAgara hai, ina donoMkohI milakara eka kalpakAla kahate haiM / ina donoM hI pratyekake chaha bheda (suSamAsuSamA 1 suSamA 2 supamAduSamA 3 duSamAsuSamA 4 duSamA 5 .duSamAduSamA 6) haiN| ye kahe hue bheda avasarpiNI kAlake jAnanA / aura ThIka inake ulaTe chaha bheda (duSamAduSamA 1 duSamA 2 duSamAsuSamA 3 suSamAduSamA 4 suSamA 5 suSamAsuSamA 6) utsarpiNI kAlake jAnanA ina chahoM nAmoMmeM samA zabda samayakA vAcI hai aura su, du ye donoM acche va bureke kahanevAle do upasarga haiM inakI milAvaTa vagairahasehI e chaha zabda sArthaka chaha kAlake vAcI haiN| . ina chahoM kAlameMse devakuru, uttarakuru kSetra (uttama bhogabhUmi ) meM pahalAkAla, hari-ramyakkSetra (manyama bhogabhUmi.) meM dUsarA kAla, haimavata-hairaNyavatakSetra (jaghanya bhogabhUmi.) meM tIsarA kAla, aura
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [201] 'videhakSetrameM cauyAhI kAla hamezA rahatA hai / inameM pheraphAra hotA hai / bharata-airAvatakSetrameM paDehue pAMca mlecchakhaMDa aura / 'parvatakI prathama kaTanI-vidyAdharazreNImeM duSamAsupamAkI Adise le aMtaparyanta avasarpiNImeM jIvoMkI Ayu AdikI hAni hotI hai aura utsarpiNImeM supamAdupamAkI Adise lekara usahIke / jIvoMkI Ayu AdimeM vRddhi hotI hai| devagatimeM supamAduSamA gatimeM dupamAdupamA manuSyagati tiryazcagatimeM chahoM kAla hote haiM 'parantu kumanuSya bhogabhUmimeM tIsarA aura khayambhUramaNa dIpake A aura khayambhUramaNa samudrameM pAMcavA kAla vartatA hai aura aDhAI va do samudroMse bAhara sarva dvIpa samudroMmeM tIsarA kAla-jaghanya bhogabhUmi rahatI hai / pahile kAla (supamAmupamA) kA pramANa koDIkoDI sAgara hai itane dinoMtaka uttama bhogabhUmi rahatI hai / usa samayake manuSya ca tiryaJcoMkI Ayu tIna palya, zarIrakI UMcAI tIna koza, zarIrakA varNa suvarNavarNa hotA hai aura vadarIphala yAnI vaira pramANa mukhATu AhAra tIna dinake aMtarase karate haiM / dUsare kAla (suSamA) kA pramANa tIna koDAkoDI sAgara hai itane dinoMtaka madhyama bhogabhUmi rahatI hai / usa samayake manuSya va tiryaJcoMkI Ayu 2 palya zarIrakI UMcAI 2 koza zarIrakA varNa zukla hotA hai aura baheDAke barAvara sukhAdu AhAra do dinake aMtarase karate haiN| tIsare kAla (supamA dupamA) kA pramANa 1 koDAkoDI sAgara hai / itane dinoMtaka jaghanyabhogabhUmi rahatI hai / usa samayake manuSya va tiryaJcoMkI Ayu 1 palya, zarIrakI UMcAI 1 koza, zarIrakA varNa harita hotA hai aura AMcaleke barAbara sukhAdu AhAra 1 dinake aMtarase karate haiM / ina tInoM kAloMmeM rahanevAle 'jIva bhogabhUmiyA kahalAte haiM / ina tInoMhI kAlameM paidA hue
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [202] jugaliyA (yAnI vahAM puruSa strIkA yugala-joDA paidA hotA hai isa liye unako jugaliyA kahate haiM) utpanna honeke bAda kramase sAta' sAta dinoMmeM yathAkrama aMgUThekA cUsanA-peTake sahAre sarakanApAvoMke ghaTaneke sahAre reMganA-acchItaraha calanA phiranA-kalA guNako. grahaNa karanA-yauvana prApta karanA-samyagdarzana grahaNa karanekI zakti ina sAta avasthAoMmeM 49 dina vyatIta kara divya bhogoMko bhogate haiM jo ki unako pUrvopArjita puNyodayase daza prakArake ( madyAMga, tUryAMga, bhUSaNAMga, pAnAMga, AhArAMga, puSpAMga, gRhAMga, jyotiraMga, vastrAMga,. dIpAMga) kalpavRkSoMke dvArA prApta hote haiM / ve sabahIke saba vajra-- vRSabhanArAca saMhananavAle mahAvalI dhairyazAlI parAkramI hote haiM / unako apanI Ayubhara kabhI bhI roga, buDhApA, thakAvaTa, pIDA vagairaha nahIM. hotI hai| ve ApasameM (strI puruSameM puruSa strImeM ) anurAgasahita hote hue kabhI bhI Adhi va vyAdhikA nAmabhI nahIM jAnate haiM / ve khabhAvA sundara, manojJa zarIrake dhAraNa karanevAle, nAmamAtrako mukuTa, kuMDala, hAra, mekhalA, kaTaka, aMgada, keyUra Adi aneka suMdara suMdara AbhUSaNoMse vibhUSita hote hue cirakAlaparyanta mano'bhilaSita svargIya AnandakA anubhava karate rahate haiN| isa prakAra bahuta kAlataka apane puNyodayase prApta hue sukhoMko bhogakara apane Ayuke aMtameM puruSa to chIMka lete lete aura strI. jibhAI lete lete zarada Rtuke vAdaloMkI bhAta vilIna hokara zarIrako choDakara devagatiko prApta hote haiM / isa prakAra kAlacakrakA parivartana hote hote tIsare kAlameM jaba palyakA AThavA~ hissA bAkI rahA taba kAlacakrakI phirana va jIvoMke kSINa hIna puNyA honekI bajahase dhIredhIre kalpavRkSa naSTa hone lage zarIrakI kAMti phIkI par3ane lagI.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 203 ] kalpavRkSa thoDe phala dene lage aura unhImeMke jyotiraMga jAtike kalpa-vRkSoMke maMdajyoti honekI bajahase sAyaMkAlake samaya sUrya candramA va tArAgaNa dIkhane lage / punaH kramase jo bhole jantu pahale mAninda zizugaNake pyAre the aura idhara udhara vana upavana AdimeM krIDA vagairaha karate the, unhIM rIcha bheDiyA vyAghroMke dvArA satAyA jAnA,. santAnakA mukha dIkhanA ( pahale nahIM dIkhatA thA kyoMki santAnake utpanna hote hI pitAmAtA svarga sidhAra jAte the ) aura phira unakA. kucha kAlataka jInA phira jerase santAna honA Adi anokhI anokhI aura dilako dahelane va coTa pahuMcAnevAlI bAteM hone lagI, sabahI ghabaDAne lage, eka taraha bhogabhUmikI kAyAhI palaTane lagI / aisehI sayama meM krama se pratizruti Adi nAbhirAyaparyanta 14 kulakara paidA hue jo ki samyagdRSTI kSatriya kulotpanna ( AgAmI kAlakI apekSA arthAt jaba varNavyavasthA prArambha hogI usameM kSatriyoMkA jo bhI kulAcAra vagairaha hogA usahI tarahake ye isahI samayameM the isaliye inako kSatriya kahA ) paidA hue jinameM se koI avadhi jJAnI aura kitanehI jAtismaraNa jJAnavAle hue unhoMnehI ina vicAroMko ( jinhoM-kI rAjyapadase cyuta hokara dIna banAneke hukma sunanese jo puruSakI. hAlata hotI hai ho rahI thI ) yathAyogya sava bhayake dUra karanevAle upAya va AnevAle jamAneke saba samAcAroMko batalA jatalAkara nirAkula kiye aura isa tarahake bhayAnaka ApattirUpa samudra meM gotA lagAnevAloMko hastAvalambana dekara mahAn upakAra kiyA / isa prakAra hote hote aMtima nAbhirAya kulakarake svAmI - RSabhanAthajIne janma :liyA jo ki janmasehI tIna ( mati, zruta, avadhi ) jJAnake dhArI dhairyazAlI parAkramI suDaula vajravRSabhanArAcasaMhananake dhArI priyahita
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [204] -madhurAlApI sarva sulakSaNasampanna atulabalI the| inake zarIrakI UMcAI 500 dhanuSa aura Ayu 84 lAkha pUrva (pUrvAMgaM varSa lakSANamazI tizcaturuttarA targitaM bhavetpUrva, arthAt 8400000 lAkha varSoMkA eka pUrvAMga hotA hai aura isahIke varga 840000048400000 -70560000000000 ko eka pUrva kahate haiM) kI thI inhoMne gRhasthAzramakI avasthAmeM ghavar3Ae hue (jo ki pahale sarva sukha sampanna the) prANiyoMko sarva taraha akhAsana dekara karmabhUmikI racanA yAnI pura, grAma, paTTaNAdi aura laukika zAstra, loka vyavahAra, dayAmayIdharma, asi, masi, kRSi, vANijya, sevA, zilpAdi SaTkause AjIvakA karanA ityAdi vidhivatalAI isIliye inakA nAma AdibrahmavidhAtA hai aura karmabhUmikI sRSTi racI isI liye sRSTAbhI kahate haiM / phira inhoMne isa asAra saMsArakI asAratA jAna, isase mamatva tyAga, sarva parigrahArambhase mohajAla TAla, kevala jJAna prAptakara divyadhvani dvArA anAdikAlase saMsArameM khakharupako bhUlakara bhaTakate hue prANiyoMko sacce sukhake mArgakA upadeza dekara jagatpUjyapadakI prApti kI / isahI taraha bIcabIcameM hajAroM varSoMke aMtarase kramase anya 23 tIrthaMkaroMne isa saMsArarUpI marusthalameM viSayAzArUpI marIcikAse bhramate hue jIvamRgoMko dharmAmRtakI varSAkara saMtRpta kiyaa| sabase aMtame honevAle svAmI vardhamAna- mahAvIrane bhI isahI taraha saMsArarUpI vikaTa aTavImeM karmacoroMke dvArA jinakA jJAnadhana luTa gayA aise vicAre idharaudhara bhaTakate hue prANiyoMko tatvopadeza dekara sumArgameM lagAkara sarvadAke liye mokSa padavImeM Asana jmaayaa| ina cauvIsa tIrthaMkaroMke madhyameM 12 cakravartI 9 nArAyaNa 9 pratinArAyaNa 9 balabhadra 11 rudra, 9 nArada Adi padavIdhara manuSya hote haiN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [207] aura parvatake AsapAsa rahanevAle jIva apanehI Apa ghusa jAte haiM athavA dayAvAn deva aura vidyAdhara manuSya yugala Adi aneka jIvoMko uThAkara vijayArdha parvatakI guphA vagairaha nirvAdha sthAnoMmeM le jAte haiM / isa chaTThe kAlake aMtameM sAta sAta dinaparyanta kramase 1 'pavana 2 hima 3 kSArarasa 4 viSa 5 kaThora agni 6 dhUli 7 dhuvA~ isa prakAra 49 dinameM sAta vRSTi hotI haiM jisase aura bace bacAye vicAre manuSyAdika jIva naSTa ho jAte haiN| tathA viSa aura agnikI carpAse pRthvI eka yojana nIcetaka cUracUra ho jAtI hai / isahIkA nAma mahA pralaya hai / itanA vizeSa jAnanA ki yaha mahApralaya bharata aura airAvata kSetroMke AryakhaNDoMmeMhI hotA hai anyatra nahIM hotA hai| aba Age utsarpiNI kAlakA pravezakA anukrama kahate haiM / aura pRthvI utsarpiNIke duHSamA duHpamA nAmaka prathama kAlameM sabase pahale sAta dina jalavRSTi, sAta dina dugdhadRSTi, sAta dita ghRtavRSTi aura - sAta dinataka amRtavRSTi hotI hai jisase pRthvImeM pahale agni AdikakI vRSTise jo uSNatA huI thI vaha calI jAtI hai -rasIlI tathA cikanI ho jAtI hai aura jalAdikakI vRSTise nAnA prakArakI latA vela jaDIbUTI Adi auSadhi tathA gulma vRkSAdika vanaspatise harI bharI ho jAtI hai / isa samaya pahale jo prANI 'vijayArdha parvata tathA gaMgA sindhu nadIkI vediyoMke viloM meM ghusa gae the isa pRthivIkI zItalatA sugaMdhake nimittase pRthvIpara Akara idhara -udhara basa jAte haiM / isa kAlameMbhI manuSya dharma rahita naMgehI rahate
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaat [208] haiM aura miTTI vagairaha khAyA karate haiM / isa kAlameM jIvoMkI Ayu kAyAdika kramase baDhate haiM / isake pIche utsarpiNIkA duHSamA nAmakA kAla pravartatA hai| isa kAlameM java eka hajAra varSa bAkI raha jAte haiN| tava kanaka, kanakaprabha ityAdi 16 kulakara hote haiM ye kulakara manuSyoMko kSatriya Adika kuloMke AcAra tathA agnise annAdika pakAnekI vidhi batalAte haiM usake pIche duHpamA duHSamA nAmakAH tIsarA kAla pravartatA hai jisameM tresaThazalAkA puruSa hote haiN| utsarpiNImeM kevala isahI kAlameM mokSa hotA hai| tatpazcAt cauthe, pAMcave. aura chaThe kAlameM bhogabhUmi haiM jinameM AyukAyAdika kramase baDhate jAte haiM / bhAvArtha-avasarpiNIke 112 / 3 / 15 / 6 kAlakI racanA utsarpiNI 6 / 5 / 4 / 3 / 2 / 1 kAlakI racanAke samAna hai / itanA vizeSa jAnanA ki Ayu kAya AdikI kramase avasarpiNI kAlameM to hAni hotI hai aura utsarpiNI kAlameM vRddhi hotI hai / isaprakAraH yaha kAlacakra niraMtarahI ghUmatA rahatA hai jisase ki padArthomeM pratisamaya pariNamana hotA rahatA hai yAnI padArtha apanI hAlateM vadalate rahate haiM / isaliye nahIM mAlUma ki isa samayase dUsare samayameM . kyA honevAlA hai | gayA huA vakta phira nahIM mila sakatA hai| isaliye hamezAhI apane kartavyakarmako bahutahI hoziyArIke sAtha jaldI karanA caahiye| isa prakAra jainasiddhAntadarpaNagraMthameM kAladravyanirUpaNanAmaka . sAtavAM adhyAya samApta huaa|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [209] AThavAM adhikAra | sRSTikartRtvamImAMsA | paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnaM / sakalanayavilasitAnAM virodhamadhanaM namAmyanekAntam // aneka matoM kA yaha siddhAnta hai ki isa sRSTikA kartA hartA koI Izvara avazya hai / ataH isa viSayakI nyAyase mImAMsA kI jAtI hai / pUrNa AzA, tathA vizvAsa hai ki sajjanagaNa pakSapAtarahita ho isapara samucita vicArakara kalyANamArgake anvepI hoveMge / prathamahI janamatakA isa vipayameM kyA siddhAnta hai isakA vivecana karake sRSTikartRtvapara mImAMsA prArambha kI jAyagI / prazna 1- lokakA lakSaNa kyA hai ? uttara- "lokyante jIvAdayo yasmin sa lokaH " arthAt jitane AkAzameM jIvAdika dravya dekhanemeM Ate haiM, usako loka kahate haiM / prazna 2 - dravyakA sAmAnya aura vizeSa lakSaNa kyA hai ? uttara - jo sat arthAt utpatti vinAza aura sthiti karake sahita ho use dravya kahate haiM, bhAvArtha jo eka avasthAko choDakara dUsarI avasthAko sadAkAla prApta hotA rahai use dravya kahate haiM / usa dravyakI avasthA do prakAra kI hai, eka sahabhAvI aura dUsarI kamabhAvI / sahabhAvI avasthAko guNa kahate haiM kramabhAvIko paryAya kahate haiM / aura isahI kAraNa guNaparyyAyavAnapaNAbhI dravyakA lakSaNa haiM / usa dravyake 6 bheda haiM- 1 jIva, 2 pudgala, 3 dharma, 4 adharma, 5 AkAza, 6 kAla / 1 jIva usako kahate haiM jo 14 je. si. da.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [214] bhI mitrakA putra hai, isaliye zyAmavarNa hogA. parantu mitraputra yadi gauravarNa bhI ho jAya to usameM koI vAdhaka nahIM haiM. isa hI prakAra yadi kArya, kartAke vinA bhI hojAya to usameM vAdhaka kauna? ... prazna 13---yadi kartAke binA kArya ho jAyagA to nyAyakA yaha vAkya ki kAraNake vinA kArya nahIM hotA hai, mithyA tthhregaa| ___u0-mithyA kyoM ThaharegA? kArya kAraNake vinA nahIM hotA yaha ThIka hai paraMtu yadi koI dUsarA hI padArtha kAraNa. huvA to kyA. harja hai? isameM kyA pramANa hai ki vaha kAraNa Izvara hI hai| prazna 14-pratyeka kAryake vAste koI buddhimAna nimitta kAraNa. avazya honA cAhiye. buddhimAna padArtha jagatameM. yA. to jIva hai yA Izvara hai paraMtu kisI jIvakI aisI sAmarthya nahIM dIkhatI ki aise lokako banAve. isaliye lokakA buddhimAna. nimitta kAraNa Izvara hI hai| ___ u0--yadi lokarUpI kAryakA nimitta kAraNa koI jar3a padArthaH hI ho to kyA hAni hai ? prazna 15---jaDa padArthake nimitta kAraNa honese kAryakI suvyavasthA nahIM hotI. loka eka suvyavasthita kArya hai. isaliye nimitta. kAraNa buddhimAnakA honA Avazyaka hai| u0--yaha loka suvyavasthita hI nahIM hai. kyoMki pRthvI kahIM uMcI hai kahIM nIcI hai. suvarNa sugaMdha rahita hai. ikSu phala rahita hai.. caMdana puSpa rahita hai. vidvAn nirdhana aura alpAyu hote haiM. yadi. Izvara isa lokakA kartA hotA to aisI durvyavasthA kyoM hotI? yaha.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [215] ' kArya to mUrko sarIkhe dIkhate haiM. kyoMki nItikArane bhI aisA hI kahA hai ki-"gaMdhaH suvarNe phalamikSudaMDe nAkAri puSpaM khalu caMda neSu / / vidvAn dhanADhyo na tu dIrghajIvI dhAtuH purA kopi na buddhido bhUt // 1 // " athavA jo Izvara sarIkhA sarvajJa, sarvazaktimAna aura dayAlu isa lokakA kartA hotA, to jagatmeM koI pApa nahIM hotA / kyoMki jisa samaya koI manuSya kucha bhI pApa karaneko udyamI hotA hai, to Izvarako yaha bAta pahilehIse mAlUma ho jAtI hai kyoMki vaha sarvajJa hai / yahi mAlUma nahIM hotI hai to Izvara sarvajJa nahIM ThaharegA. phira Izvara manuSyako pApa karanese roka bhI saktA hai. kyoMki vaha sarvazaktimAn hai. yadi nahIM roka saktA hai to vaha sarvazaktimAn nahIM Thahara sakatA, yadi kahoge ki "yadyapi Izvara sarvajJa aura sarvazakimAn hai paraMtu usako kyA garna hai ki vaha usako pApa karanese roke ? to vaha dayAlu bhI hai ki jisase usakA rokanA Avazyaka ThaharA. jaise ki eka manuSya kisI dUsare manuSya ko mAraneke liye calA aura zaharake nyAyavAn rAjAko yadi yaha bAta mAlUma ho jAya to usakA kartavya yaha hai ki ghAtaka ko rokakara khUna na hone deve, na ki khUna honepara ghAtaka ko daMDa de athavA kisIkA bAlaka bhaMgake nazemeM kisI aMdhakUpameM giratA ho to usake sAthI pitAkA pharja hai ki usako kUpameM na girane de. na ki usako kUpameM girane para nikAla kara daMDa de. ThIka aisI hI avasthA Izvara aura manuSyake sAtha hai. IzvarakA kartavya hai ki manuSyako pApa na karane de. na ki usake pApa karane para usako daMDa de. isaliye yadi Izvara sarIkhA sarvajJa sarvazaktimAn aura dayAlu isa lokakA kartA hotA to lokameM kisI bhI prakArake pApakI pravRtti nahiM hotI parantu aisA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [216] dIkhatA nahIM hai. isa kAraNa isa lokakA kartA koI Izvara nahIM hai, vasa ! isase siddha huvA ki lokarUpa kAryakA koI buddhimAn nimitta kAraNa nahIM hai. athavA Izvara aura sRSTimeM kArya kAraNa sambandha hI nahIM vanatA kyoMki vyApakakA anupalaMbha hai. bhAvArtha-nyAyazAstrakA yaha vAkya hai ki "anvayavyatirekagamyo hi kAryakAraNabhAvaH" arthAt kAryakAraNabhAva aura anvayanyatirekabhAva ina donoMmeM gamya. gamaka yAne vyApya vyApaka saMbaMdha hai. agni aura dhUma inameM vyApya vyApaka saMbaMdha hai. agni vyApaka hai aura dhUma vyApya hai. jahAM dhUma hogA vahAM agni niyama karake hogii| parantu jahAM agni hai vahAM dhUma ho bhI aura. nahIM bhI ho. . jaise tapta loheke golemeM agni to hai parantu dhUma nahIM hai. bhAvArtha kahanekA yaha hai ki jahAM vyApya hotA hai, vahAM vyApaka avazya hotA hai. parantu jahAM vyApaka hotA hai, vahAM vyApya hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai. so yahAMpara kAryakAraNabhAva vyApya hai aura * anvayavyatirekabhAva vyApaka hai. bhAvArtha-jahAM kAryakAraNabhAva hogA vahAM anvayavyatireka avazya hogA parantu jahAM anvayavyatirekabhAva hai, vahAM kAryakAraNa ho bhI aura nahIM bhI ho. kAryake sadbhAvameM kAraNake sadbhAvako anvaya kahate haiM. jaise-jahAM jahAM dhUma hotA hai, vahAM vahAM agni avazya hotI hai aura kAraNake abhAvameM kAryake abhAvako vyatireka kahate haiM, jaise jahAM jahAM agni nahIM hai vahAM vahAM dhUma bhI nahIM hai / so jo Izvara aura lokameM kAryakAraNasaMbaMdha hai to unameM anvayavyatireka avazya honA cAhiye / paraMtu IzvarakA lokake sAtha vyatireka siddha nahIM hotA kyoMki vyatireka do prakArakA hai / eka kAlavyatireka dUsarA kSetravyatireka / so IzvarameM donoM prakArake vyati
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [221] kisI sthAnapara eka gahA thA usako kucha AdamiyoMne bharakara nake barAbara kara diyA. to jisa manuSyane usa gaDDheko bharate dekhA thA usake yaha buddhi utpanna nahIM hotI ki yaha . kiyA huA hai. aba yahAMpara phira koI zaMkA kare ki, tumhArA sapratipakSa hai. kyoMki isa anumAnase bAdhita viSaya hai "ta pRthvI Adika kisI buddhimAnkI banAI huI nahIM hai, kyoMki usa banAnevAlA kisIne dekhA nahIM. jisa jisakA vanAnevAlA kisa nahIM dekhA usakA banAnevAlA koI buddhimAna kAraNa nahIM . jaise AkAzAdika" so yahabhI samIcIna nahIM hai. kyoMki jo dRzya hotA hai, usIkI anupalabdhise usake abhAvakI siddhi he hai. parantu Izvara to dRzya nahIM hai isaliye usake abhAvakI siA nahIM ho saktI. jo adRzya padArthakI anupalabdhisehI usake vakI siddhi karoge to, kisI adRzya pizAcake kiye hue kA pizAcakI anupalabdhise pizAcake abhAvakA prasaMga AvegA." . prakArase karttAvAdIne apane pakSakA maMDana kiyA. aba isakA 7 kiyA jAtA hai| kartRttvavAdake pUrvapakSakA khaNDana. . yahAMpara jo "kSityAdikaM buddhimatkartRjanyaM kAryatvAt / anumAnadvArA kAryatvarUpa hetuse pRthivyAdiko buddhimatka se janya siddha kiyA hai so isa kAryatvarUpa hetuke cAra artha ho sakate haiM. eka to kAryatva arthAt sAvayavattva dUsarA pUrvameM asatpadArtha khakAraNasattAsamavAya, tIsarA "kRta arthAt kiyA gayA" aisI buddhi honekA viSaya honA,. athavA caturtha vikAripanA. ina cAra arthomeMse yadi sAvayavatvarUpa artha mAnA jAve to isakebhI.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 222 ] ava artha ho sakate haiM. sAvayavatva arthAt avayavoMmeM vartamAnatva 1, -yavoMse banAyA gayA 2, pradezipanA 3 athavA sAvayava aisI buddhikA viSaya honA 4. ina cAra pakSoMmeM AdyapakSa arthAt avayavoMmeM vartamAna honA mAnA jAve to avayavoMmeM rahanevAlI jo avayavatva nAmaka ( naiyAyikoM kara mAnI huI) jAti usase yaha hetu anaikAntikanAmaka hetvA'bhAsa ho jAyagA. kyoMki, avayavattra jAti avayavoMmeM rahaneparabhI svayaM avayavarahita aura akArya hai. arthAt usa hetukA vipakSameM 'pAye jAnekA nAma anaikAntika doSa hai. isI prakAra yahabhI kartRvizeSajanyatvAdi sAdhyakA vipakSa jo nitya jAtivizeSa usameM vartamAna honese anaikAntika doSayukta siddha huA. isase yaha hetu kartRvizeSajanyattva sAdhanemeM AdaraNIya nahIM ho sakatA. ( prathama yakSakA prathama bheda ) isahI prakAra sAvayavatva arthAt prathama pakSakA dvitIya bheda arthAt avayavoMse banA huA, yaha artha svIkAra kiyA 'jAve to kAryatvarUpa hetu sAdhyasama nAmaka doSa sahita mAnanA par3egA / ( yahabhI eka pUrvavat hetukA doSa hai. jisase ki hetu sAdhyasadRza siddha honese apane kartRvizeSajanyattvarUpa sAdhyako siddha nahIM kara sakatA. ) kyoMki pRthivyAdikoMmeM kAryatva arthAt janyattva sAnya, aura paramANvAdi pRthivyAdikoMke avayavoMse banAyA gayA rUpa hetu donoMhI sama haiM. aura sAdhana yadi sAdhyake samAna ho to kAryako siddha nahIM kara sakatA. ( kAryatva hetuke prathamapakSakA dvitIya bheda ) prathamapakSakA tIsarA bheda arthAt pradezavattva mAnanesebhI kAryatva hetumeM AkAzake sAtha anaikAntika doSa AtA hai kyoMki, AkAza pradezacAn hokara bhI akArya hai. isI prakAra prathama pakSake caturtha bhedameM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [223] * bhI AkAzake sAtha doSa AtA hai kyoMki yaha " sAvayava " aisI buddhikA viSaya hotA hai. yadi AkAzako niravayava mAnA jAve. to isameM vyApitva dharma nahIM raha sakatA hai, kyoMki, jo vastu niravayava hotI hai vaha vyApI nahIM ho sakatI tathA jo vastu vyApI hotI hai yaha niravayava nahIM ho sakatI. kyoMki, ye donoMhI dharma paraspara viruddha haiM. isakA dRSTAnta paramANu niravayava hai. paramANu niravayava hai isIse vaha vyApI nahIM hai. ataH AkAza "vyApI " aisA vyavahAra honese niravayava nahIM hai kintu sAvayavahI hai. ataeva tRtIya tatha caturtha pakSa mAnanemeM AkAzake sAtha anaikAntika doSa, hetumeM AtA hai. isa prakAra prathama pakSake cAroM arthoM meM doSa honese cAroMhI pakSa anAdaraNIya haiM. isa doSa dUra karanekA yadi dvitIya pakSa arthAt " prAk asat padArtha ke svakAraNasattAsamavAyarUpa kAryatvako hetu mAnA jAve to svakAraNasattAsamavAyako nitya honese tathA kartRvizeSajanyatvAdi " - sAdhya ke sAtha sarvathA na rahanese yaha hetu asaMbhavI hai. yadi pRthivyAdi - kAryoMke sAtha isakA rahanA mAna hI liyA jAve to pRthivyAdi kAryako bhI isI samAna nitya honese buddhimatkartRjanyattva kisameM siddha hogA ? kyoMki, nitya padArthoM meM janyapanA asaMbhava hai. tathA kAryamAtrako pakSa honese pakSAntaHpAti jo yogiyoMke azeSa karmakA kSaya usameM kAryatvarUpa hetu nahIM ghaTita honese isa hetumeM bhAgAsiddha bhI doSa hai. kyoMki, karmake kSayako pradhvaMsAbhAvarUpa honese svakAraNasasamavAya usameM sambhava nahIM ho sakatA. kyoMki, svakAraNasattAsamavAyakI sattA bhAva padArthahI meM haiM / yadi " kiyA huA hai " isa prakArakI buddhikA jo viSaya ho vaha kAryatva hai. aisA kahate ho I .
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 235] satya hai yaha pAThakoMkI buddhipara nirbhara karate haiM / aisA sakatA ki, jagatmeM yaha svabhAva nahIM ho sake aura IzvarameM ho sake / yadi yaha svabhAvahI hai to kauna kisameM roka (taduktaM svabhAvo'tarkagocaraH) / isa prakAra kAryatva hetuko vicAraneparabhI buddhimAn Izvarako kartI manA nahIM sakatA prakAra saniveSa vizeSa acetanopAdAnatva abhUtvAbhAvitva, anyabhI hetu AkSepasamAdhAna samAna honese Izvarako krtaa| kara sakate haiN| kSityAdikoMko buddhimatkartAse janya banAneke liye batalAye hetuoMmeM pUrvokta doSoMke atirikta anya prakArabhI doSoMkI ho sakatI hai tathAhi, pUrvokta hetu kulAlAdi dRSTAntoMse sazarIra rvajJa asarvakartRtva Adi viruddhasAdhaka honese viruddha haiM / yadi anumAnameMbhI kahA jAya ki, itane vizeSa dhamoMkI samAnatA para vanhikAbhI anumAna nahIM bana sakegA so yaha kahanA anumAnameM doSotpAdaka nahIM, kyoMki vanhivizeSa mahAnasIya ' vanotpanna tRNotpanna tathA pItpanna Adi sabhI vanhi kahIMpara honese sarva vanhimAtrameM dhUmako vyApta nizcaya karanese dhUma sAmAnyavanhikA anumApaka ho sakatA hai tathA sarva kAryoMmeM matkartRtA upalabdha nahIM hotI jisase ki, kAryatvahetuko yAva vizepase vyApta mAnakara kAryatvahetukI buddhimatkartujanyatvake vyApti mAna sakeM / yadi kaho ki, sarva jagatahI upalabdha hai usakA buddhimatkartAse utpanna honA kaise upalabdha kara sakate ataeva vinA avadhAraNa kiyebhI kahIMpara kAryako kAse dekhakara sarvatra kAryatvahetukI buddhimatkartRjanyatAke sAtha vyApti