Jain Shasanma Upayogni Pradhanta Shathi

Author(s): Purnanandvijay
Publisher: Vidyavijayji Smarak Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023525/1

Page #1

OXoxoxoxoxxx80xXx9
નમે જિણુણું
શ્રી જેન શાસનમાંઉપયોગની પ્રધાનતા
શાથી ?
XOX9X378XOXOXoxoxoxoxox@XOXOXOXOXS
: લેખક : પંન્યાસ પૂણનિન્દ્ર વિજયજી મહેારાજ સાહેબ
((કુમાર શ્રમણ)
XOXOXOXOXOXOXOXOXOXOX

Page #2

98888888888888segrerte®
જૈન શાસનમાં ઉપયોગની પ્રધાનતા શાથી?
: લેખક : પૂ. મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજ સાહેબના
શિષ્ય પંન્યાસ શ્રી પૂણુનન્દવિજયજી મહારાજ સાહેબ
(કુમાર શ્રસને
8888888888888888SO2OOCO68868288200
#6688888888&seker6068609088808080p
ઃ પ્રકાશક : જગજીવનદાસ કસ્તુરચંદ શાહ C/o શ્રી વિદ્યાવિજયજી સ્મારક ગ્રન્થમાળા
પ. સાઠંબા ( સાબરકાંઠા). (ધનસુરા થઇને–એ. પી. રેલવે)
મૂલ્ય-અમૂલ્ય, ooseeee886ce6ce8686ecer

Page #3

શકાય ? જગજીવનદાસ કસ્તુરચંદ શાહ C/o શ્રી વિદ્યાવિજયજી સ્મારક ગ્રન્થમાળા પ. સાઠંબા ( સાબરકાંઠા) ધનસુરા થઇને (એ. પી. રેલવે)
પ્રથમ આવૃત્તિ છે. સ. ૧૯૭૩
પ્રત : ૧૫૦૦
મૂલ્ય : અમૂલ્ય
મુદ્રક : શેઠ હરિલાલ દેવચંદ આનંદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, સુતારવાડ, ભાવનગર.

Page #4

પ્રકાશકનું નિવેદન
પૂજ્યપાદ શાસન દીપક સ્વ. મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજ સાહેબના નામથી સ્થાપિત “શ્રી વિદ્યાવિજય સ્મારક ગ્રંથમાળા’નું આ ચોથું પુસ્તક બહાર પાડતાં અમે આનંદ અને ગૌરવ અનુભવીએ છીએ. કેઈપણ પ્રકારના ફંડફાળા અગર જાહેરાત–આડંબર સિવાય પુસ્તક પ્રકાશનની આ વિધિ ધીમી ગતિએ પણ મક્કમ રીતે આગળ કુચ કરી રહી છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાંને નિબંધ સ્વ. મુનિરાજશ્રી વિદાવિજયજી મહારાજ સાહેબના વિદ્વાન શિષ્ય પૂ. પંન્યાસશ્રી પૂર્ણનન્દવિજયજીના હાથે લખાયેલું છે અને જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સેસાયટી-મુંબઈ તરફથી મહારાજશ્રીને પારિતોષિક પણ આપવામાં આવેલું છે,
અમારી આ સંસ્થાને પૂજ્ય મહારાજશ્રી માર્ગદર્શન આપે છે તે માટે અમે તેઓશ્રીના અત્યંત ત્રાણ છીએ!
જે ભાગ્યશાળીઓએ આ નિબંધ પ્રકાશનમાં આર્થિક સહાય આપી છે તે અંગે જુદો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને તેઓ સૈને અમે ફરી ફરી ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
સાઠંબા (સાબરકાંઠ) ધનસુરા થઈને, (એ. પી. રે)
L જગજીવનદાસ કરતા રાડ

Page #5

deeeeeeensaugaana.cceede
આભાર—દર્શન કે Kan
*********
૪.
આ પુસ્તક પ્રકાશન અર્થે નીચે મુજમ આર્થિક સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે અને તેઓ સૈાને આ તકે અમે આભાર માનીએ છીએ.
રૂા. ૩૦૦] શ્રી ગોડીપાર્શ્વનાથ જૈન ટેમ્પલ ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ-પૂના નં. ૨. જ્ઞાનાખાતામાંથી.
રૂા. ૧૫૧, શેઠશ્રી કોદરલાલ ધ`ચન્દ્ર-ચીખલવાડી પૂના તરફથી-અ. સા. શ્રીમતી ભૂરીબહેનના છે વર્ષીતપ નિમિત્તે,
રૂા. ૧૨૫] શ્રીમાન રાજમલજી હીરાજી (પાસાલીયા– રાજસ્થાન) તરફથી શા. વસ્તીમલ ત્રિલેાકચ'દ સુમેરપુર.
પ્રકાશકે.
petcÁècesÛØ28ØÈÈ80886❀☺8.ȡÒCa
188888888888 2:088.

Page #6

ભૂ...મિ.... કા.....
શ્રી જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સોસાયટી, મુંબઈ દ્વારા થોડા સમય પહેલાં જૈન દર્શનમાં ઉપયોગની પ્રધાનતાશાથી?” એ વિષય પર એક નિબંધ સ્પર્ધા યોજવામાં આવી હતી. આ સ્પર્ધામાં સંસ્થાને પૂ. મુનિમહારાજે, પૂ. સાધ્વીજીએ તેમજ અભ્યાસી હાઈ બહેને તરફથી કુલ એક્તાલીસ નિબંધ પ્રાપ્ત થયા હતા.
આ સ્પર્ધામાં સ્વ. શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન શાસનદીપક અનેક ગ્રથના પ્રણેતા પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી વિદ્યાવિજ્યજી મહારાજના 'શિષ્યરત્ન ન્યાય, વ્યાકરણ, કાવ્યતીર્થ પંન્યાસપદ ભૂષિત શ્રી પૂર્ણનન્દવિજયજી (કુમાર શ્રમણ) મહારાજસાહેબે પણ અત્યંત વિદ્વતાપૂર્ણ નિબંધ મકલાવ્યું હતું અને તમામ નિબંધમાં તેમને નિબંધ પ્રથમ કક્ષામાં મૂકવામાં આવ્યું હતું. પ્રસ્તુત નિબંધ આ પુસ્તિકા દ્વારા પ્રસિદ્ધ થઈ રહેલ છે તે જાણી મને અત્યંત આનંદ થાય છે. - પ્રસ્તુત નિબંધમાં લેખકે તેમની આગવી ભાષામાં ઉપગની પ્રધાનતા' અંગે સચોટ વિવેચન કર્યું છે અને આ તેમજ પંડિતજનેને પણ તે ઉપયોગી થઈ પડે તેવું છે. “વહુ ના વા ' વસ્તુનું મૂળ સ્વરૂપ-અસલ (Original)

Page #7

(૬)
સ્થિતિ એ ધમ છે. અગ્નિના ધમ ઉષ્ણુતાનેા છે કારણ કે તે તેનું મૂળ સ્વરૂપ છે. જળના ધમ શીતલતાનેા છે કારણ કે તે તેનું મૂળ સ્વરૂપ છે. આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ પણ કમ' રહિત અની શુદ્ધ થવાનું છે. તેથી જ શ્રીમદ્ આનંદઘનજીએ કહ્યુ છે કે ‘નિજ સ્વરૂપ જે કિરિયા સાથે, તેહ અધ્યાત્મ લહીયે ૨' અર્થાત્ જે ક્રિયા દ્વારા નિજ સ્વરૂપ-શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય તેજ આત્મિક ક્રિયા છે. ચેતનાના એ રૂપ છે. એક બાહ્ય સુખી ચેતના અને ત્રીજી અંતર્મુખી ચેતના. ચેતના જ્યારે બહારની વસ્તુ પાછળ દોડે છે ત્યાર તે શુભાશુભયાગ છે. સંસાર છે, પરંતુ જ્યારે અંતર્મુખી બની નિજ સ્વભાવમાં સ્થિર બને છે ત્યારે એ ચેતનાના શુદ્ધોપયાગ છે. શુદ્ધોપયોગ એ ધમ છે. જેટલે અંશે ચેતના નિજસ્વરૂપમાં લીન બને છે તેટલે અંશે તે મુકિતની નજીક આવે છે. સ્વભાવમાં રહેવું એ ધ–વ સ્વભાવથી દૂર થવું–પરભાવમાં જવુ' એ ધર્માંથી શ્રુત થવા જેવુ' છે. આવા ગહન વિષય પર પૂ. મહારાજશ્રીએ અત્યંત સરળ પણ સચાટ ભાષામાં મુગ્ધ બની જવાય એ રીતે વિવેચન કર્યુ છે અને આ નિષધ વાંચતા વાચકોને તે વિષે ખાતરી થશે.
થોડા સમય પહેલાં જ પૂ. મહારાજશ્રીનું બારવ્રત' પુસ્તક પ્રગટ થયું હતું અને તે ભારે આવકાર પાત્ર બનેલું. તે પછી ટૂંક સમયમાં આ નિષધ પ્રગટ થાય છે જે જૈન ભ્રમના અભ્યાસી ભાઇ બહેનાને અત્યંત ઉપયોગી પૂરવાર

Page #8

થશે. નિબંધને અને “ઉત્થાન અને પતન” (અહિં-ઉપગને લક્ષમાં રાખી વર્તવું તે ઉત્થાન અને તેનાથી ચુત થઈ વર્તવું તે પતન)ની વાત લખતાં મહારાજશ્રીએ એક સરસ પ્રસંગનું વર્ણન કર્યું છે જેને સાર બહુ સમજવા જેવું છે. ઉપગની પ્રધાનતા સમજવા માત્રથી જીવન ધન્ય નથી બની શતું. જીવનમાં દરેક ક્ષેત્રે, ઘરમાં-વ્યવહારમાં-વેપારધંધામાં પણ તેને અનુરૂપ આચરણ થવું જોઈએ, એ હકીકત આ. પ્રસંગ સમજાવી જાય છે. જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતે બહુ ઉચ્ચ કોટિના છે અને તેનું પાલન માણસને મુક્તિ તરફ (આત્માને તેના મૂળ સ્વરૂપ તરફ) ખેંચી જાય છે. જેન લેકોને સિદ્ધાંતિક સમજણ તે મોટા પ્રમાણમાં છે, પણ તેના પાલન અંગે જેનેને મોટો ભાગ ઉદાસીનતા સેવે છે એ ભારે ખેદની વાત છે. માત્ર વાતે કરવાથી જીવન ભય નથી બની શકતું. એ મુજબ આચરણ કરવાથી જ જીવનને ધન્ય બનાવી શકાય છે. ઉપગની પ્રધાનતાનું આજ સાર તત્વ છે. જેવું મનમાં તેવું વાણીમાં અને જેવું વાણીમાં તેવું વર્તનમાં હેવું જરૂરી છે. આજે માનવીના મનમાં એક વાત છે, તે. બેલે છે બીજું જ અને વર્તનમાં વળી ત્રીજું જ હોય છે. ઉપયોગની મહત્વતા સમજ્યા પછી ઉપગથી આપણે કેટલા બધા દૂર છીએ તે વાતનું ભાન થવું જોઈએ.
પૂજ્ય મહારાજશ્રી અત્યંત સરલ સ્વભાવ, વિનમ્ર અને અભ્યાસી છે. વરસોથી તેમના હું પરિચયમાં છું અને તેમને

Page #9

અનેક રીતે અણું છું. આવી ઉત્તમ કોટિને નિબંધ લખવા માટે પૂજ્ય મહારાજશ્રીને હું ધન્યવાદ આપુ છું અને તેઓશ્રીને હાથે આવા આધ્યાત્મિક સાહિત્યનું સર્જન થયાજ કરે તેવી શુભેચ્છા દર્શાવું છું. આ નિબંધની ભૂમિકા લખી આપવાની પ્રકાશકેએ મને તક આપી ઉપકૃત કર્યો છે તે માટે તેમને પણ હું ઋણી છું.
૧૧, પારસી બજાર સ્ટ્રીટ
કોટ, મુંબઈ તા. ૧૫-૭-૭૩
C 3 મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતા,

Page #10

સત્કાર.
રહેલાં અનુપમ જેવાંકે ઉપયેગ,
જૈન દર્શન અલૌકિક દૃન છે. તેમાં તત્ત્વા જીવમાત્રના પરમ સુખનું કારણ છે. સ્યાદ્વાદ વિગેરે. આવા ઉત્તમ તત્ત્વના વિષયમાં જો તેનુ સમ્યગ રીતે ચિંતન, મનન અને નિદિધ્યાસન થાય તે તે વિષયનું યથાર્થ જ્ઞાન, ભાન થાય. જૈન દૃષ્ટિએ વાચના, પૃચ્છના, પરાવના અને અનુપ્રેક્ષા રૂપ સ્વાધ્યાયના ખલથી આવા ઉપયાગ જેવા ગહન અને ગૂઢ તત્ત્વનું હાર્દ પામી શકાય. અને જીવન ઉન્નત મનાવી શકાય.
આવા તત્ત્વજ્ઞાનના આધાર સ્તંભરૂપ ઉપયાગના વિષયમાં શ્રી જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સાસાયટી–મુંખઇ દ્વારા એક વિશિષ્ટ. નિબંધ સ્પર્ધાનુ આયેાજન ગત વર્ષે કરવામાં આવેલ હતુ... સંસ્થાના સંચાલક તરીકે મેં આ વિશિષ્ટ નિબ ંધ સ્પર્ધાની, મંગલ અને શુભ પ્રવૃત્તિની શરૂઆત કરી હતી, અને તેની જવાબદારી મારા શિરે હતી. તેથી તેના પ્રચાર કરવા, તે અંગે પ્રેરણા કરવી એ મારા માટે આનંદના વિષય હતા, વિશેષ તા. એક જૈનદર્શનના અભ્યાસી તરીકે આ કાય અને પ્રવૃત્તિમાં મને અત્યંત રસ હતા. તેથી આ નિખ`ધ સ્પર્ધામાં ભાગ લઈ શકે તેવા સુયેાગ્ય અને વિદ્વાન તથા અભ્યાસી આત્માને જોતાંની સાથે મને આ નિબધ સ્પર્ધામાં નિખધ લખવા માટે રજુઆત કરવાનું તથા પ્રેરણા કરવાનું સહજ રીતે મન થતુ

Page #11

(૧૦) આ એક પ્રસંગ હતું, પાયધુની મુંબઇ શ્રી નેમિનાથ જિનાલયમાં પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરિજી મહારાજ સાહેબની પવિત્ર નિશ્રામાં પરમ પૂજ્ય સરલ સ્વભાવી પંન્યાસશ્રી પૂર્ણનન્દવિજયજી (કુમાર શ્રમણ) બિરાજતા હતા. પૂજ્ય શ્રી વિદ્વાન અને વક્તા તેમજ લેખક હેવાથી મેં પૂજ્ય શ્રીની આગળ આ નિબંધ સ્પર્ધા અંગેની વાત રજુ કરી વિનંતી કરી કે આપશ્રી જેવા સુગ્ય અને વિદ્વાનમુનિ આ નિબંધ સ્પર્ધામાં ભાગ લઈને નિબંધ લખશે તે અનેકને લાભ થશે. સમાજને એક વિશિષ્ટ ચિંતન મળશે. આપશ્રીને આ અંગે જરૂરી સાધને શક્ય હશે તે મેળવી આપશું. પૂજ્યશ્રી સ્વાધ્યાય રસિક આત્મા હોય તેમને મારી વાત ગમી ગઈ. પરંતુ તેઓશ્રીને શ્રી ભગવતીસૂત્રના વાહનની પરમ પવિત્ર આરાધના ચાલતી હતી. તેથી તેઓશ્રીએ મને કહ્યું કે આ વાત સુંદર છે અને મને તેમાં ખૂબજ રસ છે. પરંતુ મારી આ વેગવહનની ક્રિયા ચાલે છે તેથી હું આ ઉપયોગ જેવા તત્વભૂત વિષય ઉપર વિશેષ ચિંતન કરે તેટલે સમય મળ મુશ્કેલ છે. મેં પૂજ્યશ્રીને કહ્યું કે આપની પાત તે સાચી છે, પરંતુ આવી સુંદર આરાધનામાં જ આ ઉપગ જેવા વિષયને આપ જીવન્ત અને સ્પશી બનાવી શકશે. સાધનના અનુભવ દરમ્યાન “ઉપયોગ” પણ આપને અનુભવ બનશે. આવી રીતે જ્યારે જ્યારે પૂજ્યશ્રી પાસે વંદન નિમિત્તે જતે ત્યારે ત્યારે મારું આ સૂચન રજુ કરતે. એક

Page #12

વખતે તેઓશ્રી થેડી વિચારણામાં મગ્ન થયા, અને પ્રસન્ન ચિત્ત મારી વાતને સ્વીકાર કરી મને જણાવ્યું કે તમે અવારનવાર આવતા રહે તે હું જરૂર જાગૃત રહીશ, અને નિબંધ સ્પર્ધામાં નિબંધ લખીને તમને આપીશ. પૂજ્યશ્રીની વાતથી મને પણ ખૂબજ આનંદ થયે અને તેના ફળ સ્વરૂપે પૂજ્યશ્રીને નિબંધ સોસાયટીની નિબંધ સ્પર્ધામાં પ્રથમ કક્ષાના નિબંધામાં આવ્યું. આ તેમની વિશિષ્ટતા છે. આ રીતે આ સ્વની ઉપગ-જાગૃતિ સૂચવે છે.
આજે આ નિબંધ અને તેને વિષય ઉપગ તે અંગેનું પૂજ્યશ્રીનું ગહન, ચિંતન અને મનન જે પ્રકાશ પામે છે શ્રી સંઘ અને સમાજને તથા ઉત્કૃષ્ટ કેટિની આરાધના માટે આરાધકને એક માર્ગદર્શન અને આલંબન પૂરું પાડવા શ્રેષ્ઠ દીપક સમાન છે. - પૂજ્યશ્રીનું જીવન જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રની ગંગોત્રીની જેમ વહી રહ્યું છે. તેઓશ્રી અત્યંત સરલ અને નમ્ર સ્વભાવના છે, છતાં નિષ્ણાંત ભકિક મહાત્મા છે. તેઓશ્રીની આવી સ્વાધ્યાયની રસવૃત્તિ ખૂબજ અનુમોદનીય છે. તેમને હું મારા અંતરના ભાવ સાથે વંદનાપૂર્વક અનુદું છું. અમારી સંસ્થાવતી તથા અંગત રીતે પણ પૂજ્યશ્રીને કેટીશઃ ધન્યવાદ આપું છું. તેમજ સંસ્થાને નિબંધ લખી આપી જે આભારી બનાવી છે તે ઉપકારનું અણુ સદા અમારા શિરે રહેશે. અમારી સંસ્થાની આગામી નિબંધ સ્પર્ધાને વિષય સ્યાદ્વાદ

Page #13

(૧૨) છે, તેમાં પૂજ્યશ્રી તેમનુ શ્રેષ્ઠ ચિ’તન સમાજને આપશે અને ઉપકૃત કરશે એવી ભાવના સેવું છું.
મેં પૂજ્યશ્રીના નિબંધ અંગે વધુ તે હું શું લખું', પણ પ્રસ્તુત નિબ ંધ સ્પર્ધાની પરીક્ષક સમિતિમાં મારુ નામ જોડાચેલ હાવાથી અક્ષરશઃ આ નિબંધ મારી દૃષ્ટિપથમાં આવેલ અને તેમાં વિદ્વંદ વ મુનિશ્રીએ જે શાસ્ત્રધારા શાસ્ત્રપાઠી ઠેર ઠેર મૂકયા છે તે તે તેમના વિશિષ્ટ શાસ્રાભ્યાસની દાદ માગી લે તેમ છે, તેમજ વિષયની છણાવટ જે સૂક્ષ્મ રીતે અને લાક ભાગ્ય શૈલીએ કરી છે, તે પણ ખૂબજ અનુમેદનીય અને પ્રશ’સનીય છે. એક સ્થળે મુનિશ્રીએ સંવર-નિરાના પ્રાણ ઉપયાગ’કેવી રીતે છે, તે વાત મમ ભરી અને વેધક રીતે રજુ કરી છે જે ખૂબજ વિચારણીય છે. આ સિવાય ઉપયાગ જીવનું લક્ષણ છે પરંતુ ઉપયાગનું લક્ષણુ શુ? તે વસ્તુ ઉપયાગની ઉપાદેયતા તેમજ ઉપયાગની આત્માની જે વાત કરી છે તે ખરેખર અદ્ભુત અને પ્રેરણાદાયક છે. પૂજ્યશ્રીના મૂલ્યવાન અને ઉત્તમ કોટિનુ આ પ્રકાશન સČના કલ્યાણુનું કારણ અનેા એજ શુભાભિલાષા.
પુનમથઢ કેવલથ` શાહ્

Page #14

પ્રાસ્તાવિક
પૂજ્યપાદ, શાન્ત સ્વભાવી, જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની નિશ્રામાં શ્રી નમિનાથ જૈન મંદિર પાયધુની મુંબઈના ઉપાશ્રયે ભગવતી સૂત્રના યોગદ્વહન માટે વિ. સં. ૨૦૨૮ ને વર્ષાવાસ (ચાતુર્માસ) સાનન્દ પૂરો કર્યો હતું. તે સમયે પંડિત પ્રવર શ્રી પૂનમચંદભાઈએ મને બે ત્રણવાર જૈન શાસનમાં ઉપગની પ્રધાનતા શાથી?” આ વિષય ઉપર નિબંધ લખવા માટે ઉત્સાહિત કર્યો, જે લખાયેલો નિબંધ વાચકેના હાથમાં મૂકતાં મને ઘણેજ આનંદ થાય છે. - મકાનની મજબુતાઈ જેમ પાયા ઉપર નિર્ભર છે, તેમ જૈન શાસનની આરાધનાના મૂળમાં “ઉપગ અત્યંત આવશ્યક છે. જેની હૈયાતીનાં કારણે જ “ક્રિયાઓમાં જેમ શુદ્ધત્વ પ્રવેશ કરે છે તેમ માનવ પણ દૈવી સંપત્તિ (સંવર તત્વને માલિક બને છે. ત્યારે તેની અનાદિ કાળીને કુચેષ્ટાઓ, સ્વભાવની ખરાબી, દિલ અને દિમાગમાં પડેલા કામ તથા ક્રોધના દુષ્ટ સંસ્કાર, તેમજ માનવીય જીવનમાં પણ આસુરી શક્તિએ (આશ્રવતત્ત્વ) ઉપર લગભગ કંટ્રોલ આવતાં વાર લાગતી નથી.
આપણા જીવનની જે કરૂણતા હોય તે એજ છે કે આપણે મર્યા પછી દેવ થવા માગીએ છીએ. પણ જૈન શાસનની શિક્ષા અને દીક્ષા આપણને માનવના ખેળીયામાંજ દેવતત્ત્વ

Page #15

પ્રાપ્ત કરાવે છે, જે આપણે સૌ ભૂલી જઈએ છીએ. ઉપયોગ વિનાની શુભ અને શુદ્ધ ક્રિયાઓ પણ સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીના વચન પ્રમાણે ચમત થી પ્રતિત્તિ ન માવ
ચાર” અર્થાત્ ભાવરહિત ક્રિયાઓ ફળ આપતી નથી. શ્રીમાન્ પૂનમચંદભાઈ પંડિતને ધન્યવાદ છે કે જેઓ મારા અભ્યાસ માટે કારણ બન્યા. સંસ્થાના સંચાલકે જ્ઞાનપિપાસુ છે. આવી સરસ જ્ઞાનવર્ધક પ્રવૃત્તિ માટે તેઓ સૌને ધન્યવાદ! આ નિબંધના પરીક્ષક મહાનુભાવે માટે હું લગભગ અપરિચિત હેવા છતાં પણ મને બીજા નંબરે મૂક્યું છે, એજ મારે મન પ્રસન્નતાની વાત છે. નિબંધ તૈયાર કરવામાં પૂજ્યપાદ સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજીને આગમીય કષ તથા મહામના ઉપા
ધ્યાયજી શ્રી મંગળવિજયજી રચિત અને હીરાલાલ કાપડિઆ વિચિત આહત દર્શન દીપિકા જેવા ગ્રન્થ મારા માટે પૂર્ણરૂપે માર્ગદર્શક બન્યા છે.
સ્વર્ગસ્થ તે બંને મહાપુરુષોને મારી ભાવવંદના.
મારા કલ્યાણમિત્ર સમા મનસુખલાલ તારાચંદ મહેતાને પણું ધન્યવાદ આપું છું, જેને પરિચય મને મારા અભ્યાસ કાળ દરમ્યાન શિવપુરીમાં થયો હતે જે પ્રતિદિન વધતું ગયે છે.
નિવેદક પૂણુનન્દવિજય (કુમાર શ્રમણ) ૨૦૧૯
ન્યા. વ્યા. કા. તીર્થ મહાવીર જયંતી
જૈન સંઘ ઉપાશ્રય પૂના-૨

Page #16

geeeeeeeeeeeeena ।। શ્રી કલિકુંડ પાર્શ્વનાથાય નમઃ ।।
જૈનદર્શનમાં ઉપયાગની
પ્રધાનતા શાથી ?
: લેખક :
પન્યાસ પૂર્ણાનન્દ્રવિજય (કુમાર શ્રમણ) 299988 gene
**
899Kannuછે
cccccccccused
જીવાનુ સ્વરૂપ :
આ સસારમાં દૃશ્યમાન અને અદૃશ્યમાન જે કઇ પદાર્થોં વિદ્યમાન છે, તે ચેતન અને જડ આ બે દ્રબ્યાનું જ પરિણમન છે.
જૈન પરિભાષામાં ચેતનને જીવ અને જડને અજીવ તરીકે સમેધાય છે. જડમાં જડત્વ અર્થાત્ અજીવ તત્ત્વ હાવાના કારણે કયારે પણ એના વિકાસ થઈ શકતા નથી. રેલગાડીના એજીનમાં અને હેલીકોપ્ટર વિગેરેમાં જે ગતિ દેખાય છે તે સ્વયંપ્રેરિત નથી પરન્તુ જીવપ્રેરિત છે. ત્યારે જ તે ગાડીના પાટા ઉખડી ગયા હોય કે નદી ઉપરના પુલ તુટી ગયા હાય છતાં પણુ રેલગાડીના એજીનને એની ખબર પડતી નથી. તેવી જ રીતે હેલીકોપ્ટરમાં પેટ્રોલ છે કે નહી ? એની ખબર પણ એને પેાતાને કયાં પડે છે? માટેજ ચૈતન્યરહિત જ

Page #17

સર્વથા અવિકસિત જ હાય છે. છતાં એ ભૌતિક પદાર્થોને (જડતત્ત્વ) જે વિકાસ દેખાય છે, તેમાં પણ માણુસની સૂક્ષ્મ અને વૈજ્ઞાનિક બુદ્ધિના જ પ્રત્યક્ષ ચમત્કાર છે. અન્યથા ભૂમિપર પડેલા લેાઢાના ટૂકડાઓ પણ સંસારના નાશ કરવા સમથ અની શકે છે. પરન્તુ તેમ થયેલું કોઇએ પણ જોયું નથી અને જાણ્યું નથી.
જ્યારે ચૈતન્ય ગુણમય જીવાત્માના ચૈતન્યને હાસ અને વિકાસ પ્રત્યક્ષરૂપે આપણે જોઈ શકીએ છીએ અને અનુભવી શકીએ પણ છીએ.
જીવાના એક પ્રકાર એવા છે કે જે ભયંકર ગરમી. 'ડી તથા ચેામાસાના ધેાધમાર વર્ષાંદને સહન કરે છે. છતાં એક સ્થાનને છેડી રળામતાપેષ તથાનપરિધારા समर्थाः सन्तस्तिष्ठन्तीत्येवं शीलाः स्थावराः " આ ન્યાયે આજે કયાંએ પણ જઇ સકતા નથી. એમની માટી મેટી શાખાઓ કાપી દેવામાં આવે અથવા ચૂલા ઉપર મૂકીને માફી દેવામાં આવે, ચપ્પુ કે કુહાડા વડે છેદન, ભેદન કરવામાં આવે, તે પણ પેાતાને થતી અસહ્ય વેદના ખીજાને જણાવી શકતા નથી. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ એ પાંચ ભેદ એકેન્દ્રિય જીવના છે. સ્થાવરનામ કર્મીના ઉદયથી તે જીવાને સ્થાવરત્વ (એકેન્દ્રિયત્ન) પ્રાપ્ત થયેલુ છે. ખાણમાંથી ગમે તેટલા પત્થર, કોલસા, હીરા, સુવર્ણ, ચાંદી વિગેરે કાઢી લેવામાં આવે તે પણ તે પદાર્થીની ઉત્પત્તિ ખધ થઈ જતી નથી કારણકે તે પદાર્થાં ખાણુમાં રહે છે ત્યાંસુધી જીવાશ્રિત જ ઢાય છે. પાણીની સચેતનતા આગમ અને અનુમાનથી સિદ્ધ છે. અગ્નિને પણ વાયુભક્ષની આવશ્યકતા આ બાળગોપાળ પ્રસિદ્ધ છે, સ્વયં પ્રેરિત ગતિના માલિક

Page #18

વાયુતત્ત્વ પણ સચેતન છે અને વનસ્પતિની સચેતનતા -ચક્ષુ પ્રત્યક્ષ છે.
આ પાંચે સ્થાવર જીવાને એકેન્દ્રિયતા પ્રાપ્ત થયેલી હાવાના કારણે તેમને વિકાસ બહુજ થાડા પ્રમાણમાં છે, જ્યારે એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવાના વિકાસ ક્રમશઃ આગળ વધે છે, તેમાંથી કાઈને ખેલવાની શક્તિ, કોઈને સુઘવાની, કોઇને જોવાની અને પચેન્દ્રિયના જીવાને બધી શક્તિએ ઉપરાંત સાંભલવાની તથા માનસિક શક્તિઓ પણ મળેલી છે. પંચેન્દ્રિયમાં પણ નારક, કૂતરા, ગાય, હાથી, માનવ, વિદ્યાવાન્, જ્ઞાનવાન, તપસ્વી, જિતેન્દ્રિય તથા મનેાવિજેતા માનવમાં એ વિકાસ ક્રમશ: ખૂબ ખૂબ આગળ વધે છે અને છેવટે કેવળજ્ઞાનમાં પૂર્ણાહુતિ પામે છે.
વિકાસનું મૂળ કારણ :
જીવાના વિકાસમાં મુખ્ય કારણ શું હેઇ શકે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર અનુભવી આચાર્ય ભગવતે આ પ્રમાણે આપે છે “સવાો હઠ્ઠી સાળાવ નૈવઽત્તત્ત” અર્થાત્ જીવમાત્રને અને ખાસ કરીને માનવમાત્રને શરીરલબ્ધિ, રૂપલબ્ધિ, વકતૃત્વલબ્ધિ, વૈભવલબ્ધિ અને જ્ઞાનાદિ લબ્ધિ તરતમયેાગે જે પ્રાપ્ત થાય છે તેનાં મૂળ કારણમાં ‘ઉપયેગ’ ધર્મજ સમાયેલા છે. કારણ કે ઉપયાગની પ્રાપ્તિ થતાંજ માણસની જ્ઞાનશકિત, વિચાર અને વિવેક શકિત તથા ક્રિયાશકિતના સમ્યક્ પ્રકારે ખૂબજ વિકાસ થતા જોવાય છે. જેના પ્રભાવથી જીવાત્માને સક્રિયારુચિત્ય, સદાચારિત્વ, મિતહિત ભાજિત્વ, મિતહિત ભાષિત્વ, વિગેરે ગુણેાના ત્રિકા

Page #19

ક
સથી ઉપરની લબ્ધિઓ (શક્તિઓ) ઓછીવતી પ્રાપ્ત થાય છે, જે આપણે અનુભવીએ છીએ. જીના માર્ગ અનાદિકાળથી જીવના બે માર્ગ છે એક અજ્ઞાન માર્ગ અને બીજે જ્ઞાનમાર્ગ છે. અહીં અજ્ઞાન શબ્દથી જ્ઞાનને સર્વથા અભાવ સમજી લેવાનું નથી. પરંતુ “અનુદરી કન્યાના ન્યાયથી 'कुत्सितं ज्ञानमज्ञान मिथ्यादृष्टे ज्ञानमित्यर्थः। तश्च त्रिबिથમ મત્યજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, વિમાશાના ”
જે પ્રમાણે ઉચ્ચ કુલમાં જન્મેલે માણસ નીચ તથા દુર્જન માણસની સેબતથી નીચ ગણાય છે અને કુસંગથી ચારિત્રમાં દૂષણ આવે છે તે જ પ્રમાણે મિથ્યાત્રિ ના વેગથી સજ્ઞાન પણ અજ્ઞાન બની જાય છે. ત્યારે વાદલાઓથી ઘેરાચેલા સૂર્યની માફક જીવાત્મા પણ અશનિ વૃત્ત શાન” ની ઉક્તિને ચરિતાર્થ કરતે મેહ માયા અને એનાથી ઉત્પન્ન થયેલા ક્રોધ, માન તથા લેભને વશ બનીને પોતાને વિકાસ ઉંધા માગે લઈ જાય છે.
એજ વાતને શાસ્ત્રીય પદ્ધતિથી જાણી લઈએ, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી અથવા ઉદીરણાથી જીવાત્માને પ્રાપ્ત થયેલી જ્ઞાન સંજ્ઞા આચ્છાદિત થઈ જાય છે. આ કર્મને ઉદય પૂર્વભવથી સંબંધિત છે જ્યારે ઉદીરણા મેહવશ બનેલે આત્મા પિતેજ કરે છે, તે આ પ્રમાણે પૂર્વના પુણ્યદયે સારા સંજોગ મલવા છતાં, અને જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટે ગુરૂકુલવાસ સ્વીકારવા છતાં પણ'कुटिलताभये दैन्य लोमो धर्मस्य हीनता । कामक्रोधौ दयाहानिः मतिदोषाः प्रकीर्तिताः
(મોડાં જોવા

Page #20

માયાવશ જાણી બુઝીને કુટિલ (વક્ર) બનવું, ભયસંજ્ઞા વધે તે વ્યાપાર વ્યવહાર કરે, દૈન્ય વધે તેવા વિચારે સેવવાં, લેભાન્યતા, ધમહીનતા, કામુકી ભાવના વધે તેવા વ્યવહારમાં રહેવું, કીધાન્ય, અને દયાહાનિ આ આઠ દેથી મતિજ્ઞાન દૂષિત થાય છે, અને જ્ઞાન માર્ગ માટે તૈયાર થયેલ સાધક પાછો મતિજ્ઞાનાવરણીય તરફ જવાની તૈયારી કરે છે. આ કથનને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રથી પુષ્ટ કરીએ “વારંવાર ક્રોધ કરનાર, ક્રોધ ભડકે તે પ્રયત્ન કરનાર કુટિલતાવશ ગુરૂસંબંધ વડીલ સંબંધ તેડનાર, શ્રુતજ્ઞાનને અહંકાર ખલના થતાં ગુરુનો પણ ઉપહાસ કરનાર, મિત્રે ઉપર ક્રોધ કરનાર, અત્યન્ત પ્રિય માણસની નિંદા કરનાર, અસંબંધ બેલનાર અભિમાનપષક, ઇન્દ્રિય ભેગમાં આસક્ત, અસંયમી, સંગ્રહશીલ, પક્ષપાતી, માણસ અવિનીત બને છે જેને લઈને મતિજ્ઞાનને વિકાસ સાધી શકાતું નથી પણ મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મની ઉપાજના જ પ્રતિ સમયે કરતા રહે છે. એવી અવસ્થામાં માણસનું જીવનતંત્ર સમ્યક્ પ્રકારે ન ચાલતા ઉધા પ્રકારે ચાલે છે. જેને લઈને પ્રત્યેક પ્રસંગે બીજા માણસ સાથે અને સમાજ સાથે સંઘર્ષ સિવાય અને એ સંઘર્ષમાંથી ઈષ્ય, વૈર વિરોધ વિગેરે માનવતાના દ્રોહી તને છોડીને એના જીવનમાં ભાગ્યે જ બીજુ કંઈ પણ દેખાતું હોય છે. આવી સ્થિતિમાં -
૧. શાને જાણકાર હોવા છતાં વિનયરહિત બને છે. ૨. રૂપવાન હોય છે છતાં દુરાચારી જીવન જીવતે હેય છે.
૩. સત્તાની વિદ્યમાનતામાં પણ અન્યાય અને પ્રપંચમાં જ રચ્યા પચ્યો રહે છે.
૪. લક્ષ્મીવાન છે છતાં દ્રવ્ય અને ભાવથી કૃપણ બને છે.

Page #21

૫. બલવાન છતાં પણ ક્રોધી અને ઈન્દ્રિયગુલામ હોય છે.
જ્યારે એજ જીવાત્મા ખાનદાનીના સંસ્કારોથી ગુરૂકુલવાસથી સ્વાધ્યાયથી અને પોતાની વિચારશક્તિથી ઉપયાગમય બનીને જ્ઞાનમાર્ગ સ્વીકારે છે, ત્યારે એને મેહપાશ છેદાને જાય છે. માયા નાગણ દૂર ખસતી જાય છે. માન અહંકારને નશે પિતાની મેળે ઉતરતો જાય છે અને ક્રોધ નામને ભૂત પિતાને રસ્તે પડીને અદશ્ય થાય છે. ત્યારે એનું જીવન તંત્ર શાન્ત, દાન્ત તથા સરલતા આદિ તોથી સભર બને છે, તથા સમયે સમયે અસંખ્ય અને અનંત લબ્ધિઓને હસ્તગત કરતે આ જીવાત્મા એક દિવસે કેવળજ્ઞાનની લબ્ધિ પણ પ્રાપ્ત કરવા ભાગ્યશાળી બને છે. - જીવનું લક્ષણ! - કેઈપણ વસ્તુને એલખવા માટે તેના લક્ષણ તરફ ધ્યાન લગાડવું પડે છે, જેમ અમુક અમુક આકારની દવાઓથી તે તે દેવના મંદિરનું જ્ઞાન થાય છે. તેવી જ રીતે અનાદિ નિધન, તથા શબ્દ, ગન્ધ, રસ અને સ્પર્શરહિત અરૂપી આત્માનું લક્ષણ શું હોઈ શકે છે? શાસ્ત્રકાર એને જવાબ -
૨. ૩પ અક્ષણમ્ (જીવસ્ય) તત્વાર્થ સૂત્રકાર. २. नाण चदसणं चेव चरितं च तवा तहा । वीरिय उवओगो य एवं जीवस्स लक्खणं ॥
(ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર નવતત્વ પ્રકરણ) રૂ. ૩ વરવું રીવરક્ષણમ્ (આહંતદર્શન દીપિકા) ઉપર પ્રમાણે આવે છે. જીવાત્માને જાણવા માટે “ઉપગ” જ શુદ્ધમાં શુદ્ધ લક્ષણ છે.

Page #22

જે લક્ષણથી લક્ષ્યની શુદ્ધિ અણિશુદ્ધ થાય અને લક્ષ્ય સાથે સંપૂર્ણ પણે જેને સબંધ ત્રિકાલાબાધિત હોય તેને લક્ષણ કહેવાય છે. - પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમ સિદ્ધ જીવાત્મા લક્ષ્ય છે અને ચેતન્ય પરિણામ વિશિષ્ટ ઉપગ” એનું લક્ષણ છે. અર્થાત્ જીવાત્માને જાણવાની અને અનુભવવાની અને તેની ચડતી પડતીમાં “ઉપગ” જ મુખ્ય કારણ છે.
ત્રિકાલવતી અનંતાનંત જીવે (સંસારી અને મુક્ત) ઉપગ વાલા જ હોય છે. નિગદનાં જીવેને ઉપગ બહુજ ઓછામાં ઓછો હોય છે. “સાધન્ય માત્રા પ્રથમ સમયે સૂફમનિઃ અપતિનાવ મતિ” (તત્વાર્થસૂત્ર સિદ્ધસેનગણી ટીકા) તેમ છતાં આષાઢ કે શ્રાવણ માસના વાદળાએથી ઢંકાયેલે સૂર્ય જેમ ત્રણ કે ચાર દિવસ સુધી કેઈને ન દેખાવા છતાં દિવસ અને રાતના ફેરફારને લઈને અનુમાનથી પણ સૂર્યની વિદ્યમાનતા આપણને માન્ય છે, તે પ્રમાણે નિગદના જીવમાં ઉપયોગ (જ્ઞાનમાત્રા) અસ્પષ્ટ અને બહુજ એ ભલે હોય તે પણ તેમની વેદના, સ્થાનાન્તર આદિ કારણેને લઈને નિગદના છે પણ ઉપગ-જ્ઞાનયુક્ત જ છે, જે કેવળીગમ્ય છે. અકામ નિજેરાના ગે જેમ જેમ કમ મેલ ધાવા જાય છે તેમ તેમ તેમનું ચૈતન્ય વિકાસ પામે છે. અને ત્યાંથી સૂક્ષ્મ નિગોદમાંથી બહાર નીકળીને વ્યવહાર રાશિમાં આવે છે અને છેવટે કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકા પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આજ વાતને તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં સિદ્ધસેન ગણું આ પ્રમાણે કહે છે – ____ "सैवोपयोगमात्रा शेषैकेन्द्रियद्वित्रिचतुः पञ्चेन्द्रियमेदेन भिद्यमाना सम्मिन्न श्रोत्रत्वादि लब्धिकलापेनच लब्धि

Page #23

निमित्तकरण शरीरेन्द्रियवाङ्गमनः सापेक्षा प्रवर्धमाना नानारुपक्षयोपशभोपादित वैचित्र्याऽवग्रहादिभेदात् सर्वक्षयमवाप्य सकलज्ञेय ग्राहिणी परांबिशुद्धिकाष्ठां समासादयति केवलज्ञान संशिताम्" અજીવ ચેતન્યરહિત હોય છે?
જીવતત્વથી સર્વથા વિપરીત અજીવતત્વ (પુદ્ગલતત્ત્વ) હોય છે જે સર્વથા ઉપયોગ વિનાનું છે. કોઈપણ દેવની સહાયતાથી પણ પુદ્ગલ દ્રવ્ય ચૈતન્યમય બની શકે જ નહી. દેવમાં પણ તેમ કરી શકવાની શક્તિ નથી.
યાયિકના મતે જીવ જડ છે અને સમવાય સમેત સંબંધથી ચિતન્યગુણ તેમાં આવે છે, તેમની આ માન્યતા પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને જૈનાગમ વિરુદ્ધ હેવાના કારણે માન્ય બની શકે તેમ નથી. કારણ કે આત્માએ ગુણ છે અને ચિતન્ય. ગુણ છે, આપણા સૌને પ્રત્યક્ષ અનુભવ અને શાસ્ત્રીય વચન પણ એજ છે કે ગુણ અને ગુણે સર્વથા ભિન્ન નથી હોતા, પણ તાદામ્ય સંબંધવાલા હોય છે. “સફેદ ટોપી'એ શબ્દ
ચારણ આપણે ત્યારે જ કરી શકીએ છીએ જ્યારે આપણે પ્રત્યક્ષ આંખે સફેદ ટોપીમાં સફેદાઈ અને લાલ ટેપીમાં લાલાશ જોતા હોઈએ છીએ. સફેદમાંથી સફેદાઈ કઈ જુદી કરવા માંગે તે કઈ કાળે પણ આ વાત બની શકે તેમ નથી. સૂર્યના કિરણેમાંથી પ્રકાશને જુદા કરવાની પ્રવૃત્તિ પણ સર્વથા નિરર્થક છે, તેવી જ રીતે જ્યાં જ્યાં આત્મા છે. ત્યાં ત્યાં ચૈતન્યગુણ અવશ્યમેવ છે જ. શરીરમાં જ્યાં સુધી જીવાત્માની વિદ્યમાનતા છે ત્યાં સુધી ચૈતન્ય પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, માટે જ ગુણીમાં ગુણ ભાડુતી નથી પણ સ્વાભાવિક છે.

Page #24

૧૧
આ પ્રમાણે ઉપરના વક્તવ્યને ધ્યાનમાં રાખ્યા પછી આત્માનું સર્વશુદ્ધ લક્ષણ ઉપગ” છે અને જીવાત્મા સાથે અનાદિ કાળથી સંબંધીત છે. જેમ અંડા વગરનું પંખી નથી અને પંખી વિનાનું અંડુ નથી, આંબાના ઝાડ વગરની ગેહલી નથી અને ગોઠલી વગર આંબે હોતે નથી, તે પ્રમાણે ઉપગ જ્ઞાન વગરનો આત્મા નથી અને આત્માને છેડીને ઉપયોગ જ્ઞાન-શૈતન્ય બીજે કયાએ પણ સંભવી શકે નહિં. ઉપયોગની સાર્થકતા :
આત્માનું અકાટય લક્ષણ ઉપગ છે તે “આત્મા માટે આ ઉપયોગ કેવી રીતે સાર્થક બનશે ? એને જવાબ જુદાજુદા આગમેમાં નીચે મુજબ છે :
१ उपयुज्यते वस्तु परिच्छेदं प्रतिव्यापार्य ते जीवोडનિતિ ૩પ (પ્રજ્ઞાપના મલયગિરિ ટીકા)
જેને લઈને જીવાત્મા વડુ માત્રની જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં પ્રેરાય પ્રવૃત્તિ કરે તેને ઉપગ કહેવાય છે. પદાર્થના યથાર્થ જ્ઞાનમાં આત્મા પાસે બે શક્તિઓ છે, જેમાંથી પહેલી શક્તિ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાને પગની છે, જેમાં અવધિ જ્ઞાનપગ, મન:પર્યાય જ્ઞાને પગ, અને કેવળ જ્ઞાનેપગને સમાવેશ થાય છે. કેઈના, પણ માધ્યમ વિના આત્મા પોતે જ પોતાની ક્ષપશમ જન્ય, અને ક્ષયજન્ય લબ્ધિ વિશેષ વડે જ્ઞાન સંપાદન કરે તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનપયોગ શક્તિ તરીકે સંબોધાય છે. જ્યારે પરોક્ષ જ્ઞાને પગ નામની બીજી શક્તિ છે, જેમાં પણ બે પ્રકાર છેમતિજ્ઞાને પગ અને શ્રત જ્ઞાનેપગ, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય અને મન દ્વારા પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થાય છે તે મતિ જ્ઞાનેપગ કહેવાય છે. જેમાં અર્થાત્ મતિ જ્ઞાને પગમાં મતિ જ્ઞાના--

Page #25

વરણય કર્મને ક્ષયપશમ અત્યાવશ્યક છે, અને તે ક્ષપશમ પણ જાગૃત થયેલા આત્માના પ્રબેલ પુરુષાર્થને આધીન છે.
જૈન મતમાં કર્મોને બાંધનાર અને ભેગવનાર આત્મા જ છે અને તે કર્મોને ક્ષય અને ક્ષાપશમ કરનાર પણ આત્મા જ છે એ નિર્વિવાદ સત્ય સિદ્ધાન્ત વચન છે. શાસ્ત્રીય જ્ઞાન ને શ્રુતજ્ઞાનપયાગ કહેવાય છે અને તે મતિજ્ઞાને પગ પૂર્વક જ હોય છે. ત્યારે જ તે આત્મામાં સમ્યક્ત્વની સિદ્ધિ પણ અવયંભાવિની છે. ___"मति विना श्रुत न लहे कोई प्राणी समकितवंतनी એ નિરાની (વીરવિજયજી પૂજા)
२. योगः ज्ञान दर्शनयोः प्रवर्तन विषयावधानाभि मुखता सामीप्यवर्ती योगः उपयोगः, नित्य संबन्ध इत्यर्थः (તસ્વાર્થ સૂત્ર બૃહદુવૃત્તિ)
ઉપગ શબ્દમાં “ઉપને અર્થ સમીપ પાસે થાય છે. અને યેગને અર્થ જ્ઞાનદર્શનનું પ્રવર્તન–અર્થાત્ વિષયપદાર્થની સાવધાનતા-નિશ્ચયતા માટેની તૈયારી થાય છે. આત્માની અનંત શક્તિઓમાં જ્ઞાન અને દર્શન શક્તિ પણ અનાદિકાલીન છે. તે જ્ઞાનદર્શનની પ્રવૃત્તિ જ ઉપયોગ શબ્દથી સંધાય છે. પ્રબલ પુરૂષાથી બનેલે આત્મા વૈરાગ્ય, સ્વાધ્યાય, તપશ્ચર્યા, ગુરુસેવા રૂપી શસ્ત્રો દ્વારા જેમ જેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મરૂપી શત્રુનો ક્ષય અથવા ક્ષપશમ કરતે જાય છે. તેમ તેમ વિકસિત થયેલી જ્ઞાનશકિત દ્વારા પદાર્થોની નિશ્ચયતાને નિર્ણય કરે છે. આંખથી લેવાયેલા માણસને અને જીભથી સ્વાદ કરાયેલા રસને નિર્ણય આંખ કે જીભ નથી કરતી પરંતુ સાક્ષાત્ દ્રષ્ટા અને જોક્તા આત્મા

Page #26

૧૩
પેાતે જ નિર્ણય કરે છે કે, જોવાયેલા માણસ પજાખી જ છે અને સ્વાદ કરાયેલે પટ્ટા મેાસ'ખીને રસ હતા. ઇન્દ્રિયા. જડ હાવાના કારણે સ્વતઃ કોઈના પણ નિશ્ચય નથી કરતી, અન્યથા મડદાં (શખ) માં પણ જ્ઞાનશક્તિ માનવી પડશે.
उपयोगः स्वस्वविषये लब्ध्यनुसारेण आत्मनः परिच्छेदः વ્યાપરઃ (શ્રી જીવાભિગમસૂત્ર ૧૬)
ભવભવાન્તરના ઉપાર્જન કરેલા જ્ઞાનાવરણીય કના કારણે વિષયાનું જ્ઞાન સ્પષ્ટ નહી થવામાં સ્પર્શેન્દ્રિયાવરણીય કર્મ, રસેન્દ્રિયાવરણીય કમ, ધ્રાણેન્દ્રિયાવરણીય કર્મ ચક્ષુરિન્દ્રિયાવરણીયક, અને શ્રવણેન્દ્રિયાવરણીય કમ કારણ છે. પરન્તુ રાધાવેધની સમાન કાઇક જ ભવમાં સખળ પુરુષાર્થ દ્વારા આવરણીય કર્માંને ખસેડીને પદાર્થોનું યથા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની લબ્ધિ શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. તે દ્વારા આત્માના જે જ્ઞાન વ્યાપાર છે તે ઉપયેગ કહેવાય છે.
રાવણ, દુર્ગંધન, કંસ, ધવળશેઠ અને શૂભુખા વિગેરે મોટા કુળમાં જન્મેલા હેાવા છતાં પણ અનાદિકાળના અજ્ઞાન જન્મ માટે દુરાચાર પૂર્ણ કુસંસ્કાર તથા કુચેષ્ટાઓને છેડી શકયા નથી. ત્યારેજ અપેાન્તિ તામલા:' આ ન્યાયે. અધેાતિજ ફ્રીથી તેમનાં ભાગ્યમાં રહી ગઈ. જ્યારે પુણિયા શ્રાવક જેવા મહાપુરુષા જેમની પાસે પૂર્વના પુણ્યાદય નબળા હતા છતાં પણ જ્ઞાનપૂર્વકનુ' પેાતાનું જીવન હેાવાથી આત્મવિકાસ દ્વારા આત્મકલ્યાણ સાધી શકયા છે.
४. उपयोजनमुपयोगः विवक्षित कर्मणि मनसेोडभिनिવેરા: (નંદીસૂત્ર ૧૬૮)
આત્માને દુખ઼ુદ્ધિ અને સત્બુદ્ધિ નામની એ સ્ત્રીએ છે, તેમાંથી અત્યારસુધી દુખુદ્ધિના ચક્રાવે ચઢેલા આત્માએ

Page #27

સંસારની માયામાં ફસાઈને દુષ્કર્મ અને તેની પરંપરાને જ ઉભી કરી છે, જેને લઈને આ આત્માએ અનંતભ કર્યો છે, જે સર્વથા ફેગટ ગયા છે. પરંતુ કેઈક પુણ્યદયે આ ભવમાં આર્યદેશ, આયખાનદાની અને આર્ય સંસ્કૃતિ મેળવવા આપણે " ભાગ્યશાલી થયા છીએ. તે સદબુદ્ધિ-સમ્યકત્વબુદ્ધિને વશ થઈને સામાયિક, પૂજા, જાપ, તપશ્ચર્યા વિગેરે આપણા આત્માની વિવક્ષિત ક્રિયાઓમાં આપણે આત્મા જોડાય તેજ મનની નિશ્ચલતા પ્રાપ્ત થતાં આપણું ધાર્મિક ક્રિયાઓ જ્ઞાનને લઈને સુન્દરતમ બની શકે છે.
આત્માની શુદ્ધિ માટેજ જે ક્રિયા કરવાની હોય તે કિયાઓને મર્મ સમજવું જ જોઈએ. તેજ આપણે ઉપગવાળા થઈને કર્મોના ભૂક્કા ઉડાવી શકીએ.
એકલા મનજીભાઈના વિશ્વાસે અર્થાત્ માત્ર મનને વશ થઈ તમે કંઈ પણ કામ કરશે નહીં, કારણકે અનાદિકાલથી મનને અધોગતિ તરફજ જવાનું પસંદ પડે છે, માટે પ્રત્યેક ધાર્મિક વિધિ-વિધાને મનરૂપી ઘેડાના મુખમાં સજ્ઞાનરૂપી લગામ નાખીને આત્મ ધ્યાનમાં મસ્ત બનશે, તે હુંડી અવસર્પિણીમાં પણ મળેલે મનુષ્ય અવતાર સફળ બનશે.
નવા વેધ ચાર: ૩ (અનુ. ૧૬) જડાત્મક અને જ્ઞાનાત્મક આ બે વ્યાપારે આત્માના છે. સમ્યકૃત્વની પ્રાપ્તિ પહેલા જીવમાત્રને માનસિક, કાયિક અને વંચિક વ્યાપાર જડાત્મક જ હોય છે. આ કારણે અનંતભની રખડપટ્ટી પછી પણ આપણે સમ્યગ દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રથી હજારે કેશ દુર રહ્યા છીએ અને આપણું ભ ફેગટ ગયા છે. પ્રાપ્ત થયેલ માનવભવ દેવદુર્લભ છે,

Page #28

૧૫
અને તેથી જ આપણા આત્મા શુભ અને શુદ્ધ અનુષ્ઠાનામાં ઉપયેાગવત અને એવા ધ્યેયપૂર્વક જીવન જીવવું.
૬ આવેન્દ્રિય દ્વીતીયા મેટ્ઃ (મ. ૮૭)
પાંચ ઇન્દ્રિયાના આવરણીય કર્માંના ક્ષયાપશમ થવાથી ગમે તેટલી લબ્ધિએ આત્માને પ્રાપ્ત થઇ હાય છતાં પણ આત્મા પેાતેજ પેાતાની મૈતન્ય વિશિષ્ટ શક્તિ દ્વારા ઉપયાગવાળે થશે ત્યારે જ પદાર્થાનું યથા જ્ઞાન થશે.
૭. ઉપયોગ: આન્તશ્રુતપરિણામઃ (વિશે. ૨૯૭)
આત્માના આન્તર–શ્રુતપરિણામ જ ઉપયેગ કહેવાય છે. કોઇપણ ક્રિયા પછી તે દેવપૂજા હાય, સામાયિક પૌષધ હાય અથવા આપણે પેઢીના મુખ્ય ટ્રસ્ટી હાઇએ કે બીજી કોઈ પણ સંસ્થાના સભ્ય સેક્રેટરી યા અધ્યક્ષ હાઈએ એ બધી જવાબદારીઓમાં આપણે જે ઉપયેગ શૂન્ય (ક્તવ્યજ્ઞાન શૂન્ય) રહ્યાં તે જૈનશાસન એ ક્રિયાઆને દ્રવ્યક્રિયા તરીકે સખાધે છે, અને દ્રવ્યક્રિયા (જ્ઞાનપરિણામવિનાની ક્રિયા) કદાચ વિષાનુષ્ઠાન અથવા ગરલાનુષ્ઠાનમાં પણ પરિણત થઈ શકે છે, માટે આત્મ કલ્યાણના ખ્યાલ રાખીને જ પ્રત્યેક ક્રિયામાં જ્ઞાનપરિણામ લાવવા અને વધારવા પ્રયત્ન કરવા, જેથી અમૃતાનુષ્ઠાનના આનન્દ મળી શકે.
૮. ચેતનાવિશેષ સત્ત્વા: (મા. ૧૪૯)
જે ક્રિયા કરતાં ભવાભવની જડતા દૂર થાય અને ચેતના શક્તિના વિકાસ સધાય તેને ઉપયાગ કહેવાય છે. આત્માના એક ભાગમાં અનંત–અનત કર્માથી ઉપજેલી, અને પ્રત્યેક ભવમાં કષાયા દ્વારા વૃદ્ધિ પામેલી, તથા જાતિમઢ, કુળ

Page #29

મદ અશ્વયાદિ મદથી પોષાયેલી દુર્ગતિની સહચારિણી “જડતા” છે. ત્યારે આત્માના બીજા ભાગમાં ચૈતન્ય સ્વરૂપિણું “ચેતના” અર્થાત્ જ્ઞાન શક્તિ છે. મન, વચન, અને કાયાની પ્રવૃત્તિ કરતાં પહેલાં તમારી બુદ્ધિને કસી ડહાપણ પૂર્વક નિર્ણય લેજે કે હું અને મારી પ્રવૃત્તિ સંસારને વધારનારી છે કે ઘટાડનારી.
તાત્પર્ય એ છે કે આપણું જીવનની પ્રત્યેક ક્ષણમાં મતિજ્ઞાને પગ અને મતિ-અજ્ઞાને પગ આ બંને ઉપગે ઉદયમાન છે. પહેલે ઉપયોગ ચૈતન્યમય હોવાથી આપણને શુભ પ્રેરણા આપે છે. ત્યારે હું જૈન શાસનને પામે છું માટે શાસવની આરાધના કરીને જીવન સફળ બનાવું, આવા પવિત્ર વિચારે આપણને ઉદ્દભવે છે. પરંતુ આપણા જીવનમાં જ્ઞાનમાત્રા તથા ગુરુનિશ્રા ઓછી હોવાના અથવા નહી હોવાના કારણે તે જ ક્ષણે મતિ-અજ્ઞાનપગ પણ આપણી સામે આવીને ઉભે રહે છે. ત્યારે શાસન માટે કરાતી ક્રિયાઓમાં રાગ, દ્વેષ, મેહ, માયા, હાસ્ય, રતિઅરતિ વિગેરે આત્માના અનાદિકાળના શત્રુઓનું જોર વધે છે. અને આપણું શુદ્ધ ભાવે કરાતી કિયાઓ પણ ઉપગશૂન્ય બની જાય છે. તેથી ધર્મનુષ્ઠાન કરતાં પહેલા મૌન ભાવ રાખવા સાથે અત્યારે હું શાસનની આરાધનામાં છું એ ખ્યાલ રાખવે.
૧. સાવધાનતા પારઃ (ઔપ. ૪૮)
જીવનનાં પ્રત્યેક વ્યવહારમાં સાવધાન રહેવું તે ઉપયોગ કહેવાય છે. વ્યાખ્યાનવાણી સાંભળીને સ્વાધ્યાય કરીને, તથા ગુરુઓની પાસે બેસી ચર્ચા-વિચારણા કરીને મેલવેલું જ્ઞાન આપણું જીવન વ્યવહારની પ્રત્યેક ક્રિયાઓમાં એકાકાર થઈ જાય ત્યારેજ આપણને સાવધાનતા પ્રાપ્ત થાય છે. નીચેના ત્રણે દાખલાઓમાં સાવધાનતાને ચમત્કાર સાફ સાફ દેખાય છે..

Page #30

૧૭
(૧) એક જ માતાના બે સતાનામાંથી એકની પાસે જ્ઞાનજન્ય સાવધાનતા છે જેના પરિણામે સમાજ કલ્યાણના હિતકાર્યોં દ્વારા દેશને, સમાજને અને શાસનને પણ મદદગાર બનીને પેાતાનું શ્રેય સાધે છે, જ્યારે બીજા પાસે માયાવશ ઉદીરણા કરીને મેળવેલા જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના કારણે સાવધાનતા નથી તેથી શ્રેય માને ભૂલીને હિંસા, જુઠ્ઠુ ચૌય ક અને અદચલનમાં પેાતાનું જીવન સમાપ્ત કરે છે.
(૨) એકજ મુર્હુત માં અને એકજ ગુરુ પાસે એ નવજુવાન દીક્ષિત થાય છે. તેમાંથી એકની પાસે સ્વીકૃત ધર્મની સાવધાનતા છે માટે જ તેમની દીક્ષા-શિક્ષા વિકાસના માગે આગળ વધે છે ત્યારે જ ચતુવિધ સંઘના યાગક્ષેમમાં એ મુનિરાજની શકિત કામમાં લાગે છે. જ્યારે બીજા મુનિરાજ માહક ની નાટક મંડળીના મેખર બનીને જડતા (ભાવધમ વિમુખતા)ના માગે॰ પુનગ મન સ્વીકારે છે. પરિણામે મુનિવેશમાં પણ આળસુ નિષ્ક્રિય અને પ્રતિભાહીન બનતાં જાય છે અને ગુરુકુલવાસને છેડીને સઘના ચેાગક્ષેમને નુકશાન પહોંચાડે છે.
(૩) એ ખાનદાન કન્યાએ એકજ દિવસે વિવાહિત થાય છે, જેમાંની એક સ્ત્રી પેાતાના જ્ઞાનાપયેાગથી ઉત્પન્ન થયેલી સાવધાનતાના કારણે પેાતાના ઘરને સુખમય. શાન્તિમય બનાવે છે તેમજ પેાતાના સતાનાને પણ સુશિક્ષિત અને સંસ્કારી મનાવે છે. જ્યારે ખીજી સ્ત્રી અજ્ઞાનમાગે ઘસડાયેલી હાવાના કારણે બેધ્યાન બનીને જે કુટુંબમાં પેાતાનું જીવન પૂરું' કરવુ છે ત્યાંજ ફ્લેશ, કંકાસનુ વાતાવરણ ફેલાવી પેાતાના તેમજ અન્ય જીવાને દુઃખ પમાડે છે. આ ત્રણે દાખલાએમાં એકની પાસે કવ્ય ધર્મ છે જ્યારે બીજાની પાસે કત્તવ્ય ભ્રષ્ટતા છે.

Page #31

સાવધાન માણસ જ દુજનેની વચમાં રહેવા છતાં પણ દુર્જનતાના રંગથી દૂર રહે છે. વ્યસનીઓની વચમાં પણ તે વ્યસનથી દૂર રહે છે. ફલેશ કંકાસના વાતાવરણમાં પણ તે નિલેપ રહી શકે છે. આત્માભિમુખી માણસ જ બીજાના ક્રોધને અમૃતના પ્યાલાની માફક પી જાય છે, વૈરીઓના વરને પણ આત્મ કલ્યાણ માટે સાધન માને છે, અને નિંદની નિંદામાં પણ પિતાનું હિત સાધી લે છે.
૨૦ તુરત્તદfમનુણતા ૩ (આવ. ૩૪૧)
જ્ઞાન સન્મુખ બનીને પિતાના આત્માનું જે રીતે કલ્યાણ થાય તેવી રીતે વર્તવા માટે તત્પર રહેવું એજ ઉપયોગ છે.
૨૨ સવાધ્યાયાધુપયુના ૩પ (ઉત્તરા. ૧૪૫).
સમ્યક ચારિત્રમાં તપશ્ચર્યાધર્મ પણ સન્નિહિત છે. આત્માની સાથે દૂધ અને સાકરની માફક મળેલી કમેવગણને બાળી નાખે તે તપશ્ચર્યા છે અને તેના બાર ભેદ છે, જેમાં સ્વાધ્યાયનું સ્થાન દશમું છે. માટે જ માની શકીએ છીએ કે સ્વાધ્યાયની પ્રાપ્તિ બહુજ દુષ્કર છે. અનશન, ઉદરી, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયફલેશ, અને અંગે પાંગની ગોપનીયતાની પ્રાપ્તિ માયાવી, સ્વાર્થોન્ડ અને નિદાનગ્રસ્ત માણસ પણ કરી શકે છે, તેથી જ સ્વાધ્યાય શૂન્ય (ઉપયોગ શૂન્ય) માણસને માટે બાહી તપ બાહ્યરૂપે અને દ્રવ્ય ક્રિયા દ્રવ્યરૂપે જ રહે છે. જેના શાસનને પ્રાપ્ત કર્યા પછી અને એ શાસનને મર્મ સમજ્યા પછી આપણી દ્રવ્ય પૂજા તથા બીજી પણ દ્રવ્યક્રિયા ઉપગ પૂર્વક કરાય અને તેને માટે આપણે પુરુષાર્થ કરીએ એજ હિતાવહ માર્ગ છે. સ્વાધ્યાય શબ્દમાં “સ્વ”ને અર્થ આત્મા

Page #32

અને અધ્યાયને અર્થ વિચાર થાય છે, અર્થાત્ પિતાને જ વિચાર કરે કે હું કોણ છું? કંઈ ગતિમાંથી આવ્યો છું? મરીને કંઈ ગતિમાં જઈશ? હું શ્રાવક કુળમાં જન્મ્યો છું તે મારું શું કર્તવ્ય છે? અને અત્યારે હું શું કરી રહ્યો છું? આ પાંચે પ્રશ્નોનું યથાર્થ સમાધાન મેળવવું એજ સ્વાધ્યાય છે, અને સ્વાધ્યાય મગ્નતા જ ઉપયોગ કહેવાય છે. ૨૨ રાજાના પૈતન્ચે કપાળ: (ઠાણુ. ૩૩૪)
ઉપગના બે ભેદ છે, ૧ સાકારપગ ૨ નિરાકારપગ. આ બંને ભેદને અનુક્રમે જ્ઞાનેપગ અને દશનેપગ તરીકે જૈન શાસન સંબોધે છે. જે માણસને મેં જોયે હતે તે પંજાબી જ છે. આ પ્રમાણે જેમાં દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ અને જાતિને લઈને આકાર પડે તે જ્ઞાનેપગ હોય છે. અથવા સામાન્ય ધર્મને ગૌણ કરીને વિશેષ ધર્મની પ્રતિપાદનાથી જે ભાષા વ્યવહાર થાય તે જ્ઞાનેપગ કહેવાય છે. જેમકે આ ઘડે અમદાવાદી છે. જ્યારે આકાર વિનાનું જ્ઞાન દર્શને પગ તરીકે ખ્યાતિ પામે છે. ઉપરની વ્યાખ્યા સર્વજન સાધારણ છે.
હવે જરા આગળ વધીને એજ વાત શાસ્ત્ર પદ્ધતિથી કરીએ. મહાન ટીકાકાર શ્રી અભયદેવસૂરિજી એદ્ય સંજ્ઞાપૂર્વક કરાતી ક્રિયાને દર્શને પગ અને લેક સંજ્ઞાપૂર્વક કરાતી કિયાને જ્ઞાનપગ તરીકે સંબોધે છે. આને ખુલાસો જોઈએ. આત્મ કલ્યાણની કંઈ પણ ઈચ્છા રાખ્યા વિના કેવળ ગતાનું ગતિકથી જ્ઞાન અને સમજદારી વિનાની ક્રિયા જેવી કે પૂજા, પાઠ, સામાયિક, પૌષધ, એકાસણું આયંબીલ દાન વિગેરેને વ્યવહાર દર્શને પગ તરીકે જ રહેશે. જેના પ્રતાપે વર્ષોથી એકાસણ આયંબીલ કર્યા પણ આહાર સંજ્ઞા સંયમિત ન થવા

Page #33

પામે, સામાયિક, પૈષધ કર્યા પણ સમતાશીલ ન બની શકાય, સંઘના અને સમાજના આગેવાન બન્યા છતાં જ્ઞાનમાર્ગ પામી. ન શકીએ ત્યારે
“આયારે અભિમાન વધ્યું, તપથી વધો કલેશ જ્ઞાને ગર્વ વધે ઘણે, અવળો ભજવ્ય વેશ,
આ કથન આપણું જીવનમાં ચરિતાર્થ થયું કહેવાય.. આનાથી વિપરીત જ્ઞાનવાન્ આત્મા સમજદારી પૂર્વક પોતાના આત્મ કલ્યાણ માટે જ તપ કરશે, પ્રતિક્રમણદિક ક્રિયાઓ કરશે, વૈયાવચ્ચ ધર્મ સ્વીકારશે અને કદાચ કઈ સંસ્થાનાં આગેવાન બનશે તે પણ સર્વત્ર સરળતા પવિત્રતા, ઉદારતા, અને એક નિષ્ઠાથી સંઘની, સમાજની, મંદિરની, અને સ્વામી-- ભાઈઓની સેવા દ્વારા પિતાનું કલ્યાણ સાધશે.
આ ભાવ ક્રિયાને જ ઠાણુગ સૂત્રના ટીકાકાર જ્ઞાને પગ યુકત કિયા તરીકે સંબોધે છે!
ઉપર્યુક્ત પ્રમાણે આપણું પૂજ્ય, મહાપૂજ્ય આગમગ્રન્થોમાંથી ઉપયાગમય બનેલા આત્માને વ્યાપાર (વ્યવહાર) કે હોય છે તે જાણવા માટે આપણે સમર્થ બની શક્યા છીએ. આ બધાને સાર એટલે જ છે કે પદાર્થનું યથાર્થ જ્ઞાન ચૈતન્ય વિશિષ્ટ જીવાત્મા પિતાની ઉપયોગ શક્તિ દ્વારા પિતે જ કરે છે પાંચે ઈન્દ્રિય અને દ્રવ્ય મન સ્વતઃ જડ (પિદુગલિક) હોવાના કારણે વસ્તુના જ્ઞાનમાં કંઈ પણ કરી શકે એમ નથી. જે પ્રમાણે મકાનની બારીઓ જડ છે માટે જ સડક ઉપર કેણ જઈ રહ્યો છે તેનું જ્ઞાન તે બારીઓને નથી થતું, જ્યારે શ્વાસ-ઉચ્છવાસને લેનારે જીવાત્મા ઉપગ

Page #34

૨૧
વાલેા થઇને મારી પાસે બેસે છે ત્યારે જ તે આત્મા પાત જાણી શકે છે કે સડક ( માગ ) ઉપર અમુક ભાઈ, અમુક જાતિને અને અમુક નામના જઇ રહ્યો છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાનસંજ્ઞાપૂર્વક આત્મા જાગૃત થઈ જાય તેા નિશ્ચય કહી શકીએ છીએ કે આત્મારૂપી શેઠની આગળ મનજીભાઇ રૂપી મુનીમનુ કઇ પણ ચાલી શકતુ નથી.
આની પુષ્ટિ માટે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પદે પદે કહેવામાં આવ્યું છે “ હે ગૌતમ ! સમય માત્ર પણ પ્રમાદ કરીશ નહીં. ”
ઉપયાગનું લક્ષણ
ઉપર પ્રમાણે જીવનું લક્ષણુ ઉપયાગ છે. આ વાતને વિસ્તારથી વિચાયા પછી પણ “ઉપયાગ”નું લક્ષણ શું છે ? એ વિચારવાનું અત્યાવશ્યક છે; જેથી ઉપયાગની મર્યાદા આપણને ખ્યાલમાં આવે. આર્હુત દનીપિકામાં ત્યાગ, વૈરાગ્ય સમ્પન્ન, ઉપાધ્યાય પદ્મ વિભૂષિત, પૂજ્યપાદ શ્રી મંગળવિજયજી મહારાજ સાહેબ ઉપયાગનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કરે છે.
१ ज्ञानदर्शनयोः सम्यक्स्वविषयक सीमानुल्लनधारण रूपत्वम् ।
२ बाह्याभ्यन्तर निमित्तकत्वे सति आत्मानेा यथायोग चैतन्यानुकारि परिणामविशेषरूपत्व ं वा उपयेोगस्य लक्षणम् ॥
ઉપરનાં અંતે લક્ષણામાંથી પહેલું લક્ષણ સિદ્ધસેન ગણીને ઈષ્ટ છે અને બીજી તત્ત્વારાજને ઈષ્ટ છે. જ્ઞેય પદાર્થની સીમા-મર્યાદાને ઉલ્લધ્યા વિના જ્ઞાન-દર્શનને ધારી રાખવુ

Page #35

૨૨
તે ઉપયાગ છે, અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાની શક્તિ જ્યાં સુધી પહેાંચી શકે તેટલી મર્યાદામાં રહેલા પદાર્થીના જ્ઞાનને ધારવું તે ઉપયાગ છે.
ચેાગ્ય સ્થાનમાં પદાથૅની સ્થિતિ, પ્રકાશની વિદ્યમાનતા અને દ્રવ્યેન્દ્રિયની ઉપલબ્ધિ વિગેરે બાહ્ય કારણા તથા મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પાદ્રિત લબ્ધિ એટલે સાવેન્દ્રિયરૂપ આભ્યન્તર કારણને લઈને પદાર્થાને અનુકુલ જે ચૈતન્ય પરિણામ (પદા ગ્રહણ કરવાની સ્મ્રુતિ) આત્માને થાય તે ઉપયોગ કહેવાય છે.
જૈન શાસનમાં આત્મા સ્વતઃ જ્ઞાતા, દ્રષ્ટા, અને લાતા છે, જ્યારે સંસાર જ્ઞેય, દૃશ્ય અને ભાગ્ય હાવાથી આત્મા પેાતે પાતાના ઇચ્છિત પદાર્થને મતિજ્ઞાન તથા શ્રુતજ્ઞાનરૂપ આભ્યન્ત કરણથી અને ચક્ષુરિન્દ્રિયાદિરૂપ ખાી કરણથી તથા પ્રકાશ અને યોગ્ય પ્રદેશમાં પદાર્થાની સ્થિતિના સાહચય થી ગ્રહણ કરે તેને ઉપયોગ કહે છે,
ઉપયાગની ઉપાદેયતા
કલ્યાણેચ્છુ જીવાત્માને પેાતાના કલ્યાણ માટે સ્વીકાર કરવા યોગ્ય ‘ઉપયોગ' જ છે, કારણ કે શરીરધારી આત્માને મન, વચન તથા કાયાની ક્રિયા કર્યા વગર છુટકારો નથી જ.
વૈરાગ્યપૂર્ણાંક દીક્ષિત થયેલા મુનિરાજને ગુરૂમહારાજ ઉપદેશ આપતાં કહે છે “ ક્રિયામાત્ર પછી તે મનની હાય, વચનની હાય અથવા મન, વચનપૂર્વક કાયાની હાય તે બધી

Page #36

ક્રિયાઓમાં ૮ આશ્રવતત્ત્વ
"
भव हेतुस्यात् "
૨૩
,
જ વિદ્યમાન છે, અને “ આથવ
આ પ્રમાણે ગુરૂના મુખે આશ્રવની વાત સાંભળ્યા પછી સવર ધર્મની આરાધના દ્વારા કર્માં ખપાવવાં માટે દ્વીક્ષા લીધેલા મુનિરાજ ગુરૂજીને પ્રશ્ન કરે છે.
कह चरे कह चिट्टे कह मासे । कहीं सये कह भुजता भासतो पाव कम्मं न बन्धई ॥ ( દશવૈકાવિક સૂત્ર )
અર્થાત્ હે ગુરૂદેવ ! આપશ્રીએ મને દીક્ષા આપી છે. તા મારે કેવી રીતે ચાલવુ ? ઉભા રહેવું ? બેસવું? સૂવુ? ખાવું અને પીવું? જેથી મારા આત્માને કમ ખંધન થાય! આ વાત કૃપા કરી મને સમજાવા.
શિષ્યના મનનું સમાધાન કરતાં ગુરુદેવે કહ્યુ
जयं चरे जयं चिठ्ठे जयमासे जय सये । जय भुजता भासतो पावं कम्म ने बंधई ॥
કોઇપણ ક્રિયા જેમાં ઉપયેગ ધમ હોય અર્થાત્ ઉપયેગપૂર્ણાંક (જયણાપૂર્વક) ચાલવામાં, ઉભા રહેવામાં, બેસવામાં, સૂવામાં, ખાવામાં અને ખેલવામાં પાપકમના બંધ નથી થતા.
શરીરધારી આત્મા જેમને જ્ઞાનના એધ થયા છે, ભવભીતા ઉત્પન્ન થઇ છે, તેઓ ઉપયેાગવત થઇને જીવન સફળ અનાવવા માટે નીચે મુજબ વિચારે છેઃ—

Page #37

૨૪
(૧) હું અત્યારે મંદિરમાં વીતરાગ પરમાત્માના ચર@ામાં બેઠો છું. માટે મારાથી પારકાનુ ભૂંડું' વિચારાયજ નહીં, એલાયજ નહીં, અને આડું અવળું પણ ન જોવાય, કારણકે મારે પણ વીતરાગતા કેળવવાની છે.
(૨) હું ટ્રસ્ટી છું. મારા પૂર્વભવના પુછ્યાયે આ સવમાં જૈન શાસનની, સમાજની, અને વીતરાગ પ્રભુના "દિરની સેવા કરવાની મને તક મળી છે. માટેજ મારાથી શાસનને તથા સમાજને નુકશાન થાય, શાસનની નિંદા થાય ગુરૂદેવાનું અપમાન થાય અને મારા ટ્રસ્ટીપણાને કલંક લાગે તેવું એક પણ કા મારાથી નજ થવું જોઇએ.
(૩) હું સંગીતકાર છું. ભવેાભવની આરાધના પછી જ વીતરાગ પરમાત્માના ગુણે! ગાવાં અને ખીજાઓને ભગવાનની ભક્તિમાં રસ લેતા કરવાં માટેજ મને તક પ્રાપ્ત થઇ છે માટે મારા સ'ગીત દ્વારા મારા આત્માનું કલ્યાણ થાય એ ભાવનાથી હું... સંગીતકાર પદને શેાભાવીશ.
(૪) હું ક્રિયાકાર છું. ગતભવમાં સિદ્ધચક્ર, અરિહંત દેવાના અભિષેક જોયા હશે! કર્યા ર્હશે ! કરાવ્યા હશે ! માટેજ આ ભવમાં અરિહંતપૂજન, સિદ્ધચક્રપૂજન તથા શાન્તિસ્નાત્ર વિગેરેની શુદ્ધ ક્રિયા હૂં કરાવી શકયા . મારા આત્માની ઉન્નતિ થવાના આ લક્ષણા છે, માટે કોઈપણ ક્રિયા ધ્યાન વિના કરીશ નહીં અને કરાવીશ નહીં.
(૫) હું ધાર્મિક શિક્ષક છું. મારી પાસે મુનિરાજો તથા સાધ્વીજી મહારાજાએ ભણવા માટે આવે છે. માટે ભણાવતી વખતે ઉપયાગપૂર્વક બેસવુ ખેલવુ. જેથી તેમના દન,

Page #38

૨૫
જ્ઞાન અને ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાય તથા જૈન સમાજના બાલકે અને બાલાઓને પણ ખંતપૂર્વક અભ્યાસ કરાવીશ.
(૬) હું જૈન શાસનને સભ્ય છું, શાસનની મર્યાદાને ખ્યાલ રાખીને જ પ્રત્યેક વ્યવહાર ઉપયોગપૂર્વક કરીશ.
(૭) આર્યજાતિ, અને જૈનધર્મ પામેલે હું માનવ છું, મારા મસ્તક ઉપર પંચ મહાવ્રતધારી ગુરુદેવે છે. માટે જ અનાર્ય માણસની માફક મારાથી ગંદુ વર્તન રખાય જ નહી એ વાતને ખ્યાલમાં રાખીને મારો જીવન વ્યવહાર સુન્દર અને ન્યાયયુક્ત બને તે ધ્યાનમાં રાખીશ.
(૮) અને છેવટે હું મેક્ષાભિનન્દી બને તે માટે મોક્ષ માર્ગને યોગ્ય જ મારો વ્યવહાર હોય તે પ્રમાણે જ જીવન ઘડતર કરીશ.
ઉપર પ્રમાણે ઉપયોગ પૂર્વક ગૃહસ્થાશ્રમ ધર્મ પણ મંગળદાયી અને મોક્ષદાયી બને છે, માટે જ ઉપયોગ સર્વશ્રેય ઉપાદેય તત્ત્વ છે.
ઉપસંહાર
આત્મ કલ્યાણનું લક્ષ્ય રાખીને ધર્મ સંબંધી યિાએ કરવાનો અભ્યાસ કરે. આ અભ્યાસ પણ પોતાના આત્માને કલમાં લીધા સિવાય શક્ય નથી. માટે બીજાઓને સ્વાધીન કર્યા વિના આત્માને જ શુદ્ધોપાગમાં રાખવે. પારકા માટે આપણું બગાડવું એ સારૂ નથી, કારણ કે પિતાનું બગાડનાર પારકાનું સુધારી શકે નહી એ સિદ્ધાન્ત વચન ખ્યાલમાં

Page #39

૨૬
રાખીને ક્રાય કષાયની ભાવના છેડવી, અને તેની ઉદીરણાના પ્રસંગા પણ છેડી દેવાના આગ્રહ રાખવા. અન્યથા માહુકમના ઉદયકાળમાં જ્ઞાનાપયેાગ અદૃશ્ય થશે, તથા શાસ્ત્રીય જ્ઞાન પણ આપણા માટે ઉપયાગી થઇ શકે તેમ નથી એ અનુભવ ગમ્ય છે. તાધમને અને કષાયવૃત્તિને પરસ્પર હાર્ડવેર છે. ચારિત્ર ધર્મ'ની સુગંધ પણ માહુકમ'ની ઉદ્દીાઁવસ્થામાં કયાંથી હાય ?
અને પરાક્રમ પણ (વીય સ્ફૂરણા) સત્પંથગામી ન બને એ પણ સમજાય એવી વાત છે.
હવે એજ વાતને થોડાક દાખલાઓથી તપાસીએ.
(૧) પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિના ત્યાગ, તપ, તથા ધ્યાનમાં કોઈને કંઈ પણ કહેવાં જેવુ` છે જ નહી. શાસ્ત્ર આપણી સન્મુખ છે કે ધ્યાનારૂઢ થયેલા એ મુનિરાજ શુદ્ધ જ્ઞાનાપયેાગની ધારામાં ખૂબ ખૂબ આગળ વધી ગયા છે. પરન્તુ દુર્મુખ તના બે શબ્દો જ કાનમાં પડતાં શુદ્ધ જ્ઞાનાપચેગની ધારા તૂટી, અને માહુરાજાનાં સૈનિકો એક પછી એક હુમલા કરવા લાગ્યા. મુનિરાજ જાણે રણાંગણમાં ઊભા ઊભા જોરદાર માનસિક યુદ્ધ ખેલવા લાગ્યા. માહ્ય દૃષ્ટિએ બધુ એ ખરાખર હાવા છતાં પણ આન્તર જીવન યુદ્ધમય બન્યુ. અને અશુદ્ધ જ્ઞાનાપયેાગ ( પુત્ર માહથી ઉત્પાદિત રૌદ્ર ધ્યાન ને લઈને સાતમી નરક પૃથ્વી સુધી પહોંચી ગયા છે. પરન્તુ છેલ્લુ શસ્ત્ર લેવા માટે પેાતાના માથા ઉપર હાથ પડતાં જ જાતિવાન ઘેાડો પેાતાના માલિકની ચાબુક જોઇને જેમ ચમકી જાય છે તેમ એ મુનિરાજ મનરૂપી અશ્વને જ્ઞાનરૂપી લગામથી

Page #40

૨૭
સ્વાધીન કરીને પાછા શુદ્ધ જ્ઞાનાપયેાગમાં આવતાં જ કેવળ-જ્ઞાનના માલિક બનવા પામ્યા છે.
( ૨ ) અને મહામના જીણુ શેઠ માટે સૈાની એક જ માન્યતા હતી કે મહાવીરસ્વામીનું ચાતુર્માસિક પારણું થાડા વિલ`ખથી થયું હેાત તેા ખૂબ જ ઉચ્ચે ચઢેલી શુદ્ધ જ્ઞાનાપયેાગની ધારા કેવળજ્ઞાન જ પ્રાપ્ત કરાવતા. પણ તેમ ન થયુ, અને ધ્યાન તૂટ્યું તેા મેાક્ષ ન મેળવી શકયાં.
( ૩ ) ખાદ્ય દૃષ્ટિએ બધી રીતે અહંકારના નશે। ઉતા હાવા છતાં પણ અન્દરમાં રહેલા મનજીભાઈને ચઢેલા માનરૂપી મેહુકમના નશે। બાહુબલજી મુનિરાજને કેવા ચઢ્યો ?
“ મારાથી પહેલા દીક્ષિત થયેલા મારા નાના ભાઈઓને હું' વન્દન કરૂં એ મારાથી કેમ ખની શકે ? પછી તે વર્ષભર એમ ને એમ માહ્યધ્યાનમાં ઉભા રહ્યાં પણ કેવળજ્ઞાન ન મેળવી શકયાં. છેવટે અહંકાર રૂપી અશુદ્ધ જ્ઞાનાપયેગમાંથી અહાર આવ્યા અને સરળતાના સીધા સેાપાને ચઢ્યા કે તરત જ કેવળજ્ઞાન !
આ પ્રમાણે અસંખ્ય દાખલાઓ જોઇ શકાય છે. પણ એ બધા દાખલા આપણા માટે તે કેવળ પ્રેરણારૂપે જ છે, આખિર તા પેાતાના આત્માને જ પ્રમલ પુરૂષાર્થ દ્વારા ઔદ્યાયિક ભાવમાંથી મહાર લાવીને ક્ષાયેાપશિક ભાવમાં જોડવા પડશે ત્યારે જ આપણું કલ્યાણ થશે.
માણુસ થેાડો અભ્યાસ કરે તે સાધ્ય તરફ આગળ વધવામાં વાર લાગતી નથી.

Page #41

પ્રતિક્રમણ જેવી શુદ્ધ કિયા કરતાં પહેલાં માણસ માત્ર એ ધ્યાનમાં રાખે કે અનાદિકાળથી કર્મોનાં કારણે હું ભવ-ભ્રમણ કરી રહ્યો છું. માટે એ કર્મોને તેડવા માટે જ મારે પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે. તેથી શરીર, ઇન્દ્રિયે અને મનને વશ થયા વિના મારા આત્માને સૂત્ર, અર્થ અને તદુભાયતા સાથે એકાકાર બનાવી લેવામાં જ મઝા છે
આ પ્રમાણે બધીએ ક્રિયાઓમાં ઉપયેગવંત ભાગ્યશાલી જ ધાર્યો લાભ મેળવી શકે છે.
જીવમાત્ર જૈન શાસનને પામે. જૈન શાસનને પામેલા શુદ્ધ સમ્યકત્વ સ્વીકારે.
સમ્યક્ત્વધારી આત્મા વ્રતધારી બને અને વ્રતધારી આત્માઓ ઉપગ ધર્મને પિતાના પ્રાણસમે બનાવીને જૈન શાસનને ઉજ્જવલ કરે એજ અભિલાષા.

Page #42

ઉત્થાન અને પતન
શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રકારો એકજ અવાજે ભવ્ય જીવાને સમાધીને કહે છે કે, આત્મિક જીવનનું ઉત્થાન અત્યન્ત દુષ્કર અને કષ્ટ સાધ્ય છે. જ્યારે પતન માર્ગ અત્યન્ત સુગમ અને સહજ છે. ખાહ્ય દૃષ્ટિએ ઉત્થાન અને પતનમાં પૂર્વભવીય પુણ્ય અને પાપ કામ કરી રહ્યાં હૈાય છે, જ્યારે આત્માના ઉત્થાનમાં પેાતાના પ્રમળ પુષાથ, સંયમની શુદ્ધિ અને પ્રતિક્ષણ જ્ઞાનાપયેાગ આ ત્રણે કારણેા પરસ્પર કાર્ય કારણુ ભાવને લઇને મુખ્ય છે. આ ત્રણેના અભાવમાં ગમે તેવા પુણ્યાયવતી જીવ પણ આત્મિક ગુણસ્થાનકથી નીચે જશે, એમાં કંઈપણ શંકા નથી. ઉત્થાનના અથ એ છે કે સ્વાધ્યાયથી, ગુરૂ પાસે સાંભલવાથી, અથવા પેાતાની મનન શક્તિથી જે જ્ઞાનાપયેાગ મેળવ્યેા છે, તેમાં ક્ષણે ક્ષણે વૃદ્ધિ થતી જાય એજ આત્માનુ ઉત્થાન છે અને એ ઉત્થાન કમ વડેજ આત્માને નિરાતત્ત્વ તરફ આગળ વધવામાં સુગમતા રહે છે.
પરંતુ જે ક્ષણે નાનાપયેાગ ખસી જશે તે સમયે અષ્ટ પ્રવચન માતાનું તાદાત્મ્ય પણ દૂર ભાગી જશે. તેના અભાવમાં આત્માને મેક્ષ પુરૂષા માટેનું ખળ જે મળ્યું હતું તે પણ આત્માથી રીસામણા કરીને અદૃશ્ય થશે. આવી પરિસ્થિતિમાં જ્ઞાનાવરણીય ક ના ઉદય અવશ્યંભાવી છે, જે આત્માના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં પેાતાની સત્તા જમાવીને બેઠા છે. એ કને ઉદયમાં લાવવા માટે મેાહનીય કમ ગમે ત્યારે પણ રાહુ જોઇને જ ખેડુ' હાય છે. એકાદ ક્ષણને માટે પણ માહુકમના અવાંતર ભેદામાં જો આ આત્મા ફસાઈ જાય તે તેટલા

Page #43

૩૦
-સમય પૂરતે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉદય પ્રાયઃ કરીને નિશ્ચિત છે માટે “મેહે નડ્યાં નાણે પડ્યાં...” એ ટંકશાળી વચનજ આપણા માટે અપૂર્વ સામર્થ્યદાયી બની જાય છે.
પ્રસન્નચન્દ્ર રાજપી. આષાઢાભૂતિ, ચંડકૌશિકના પૂર્વાવતારી મુનિરાજ વિગેરે સમર્થ સાધકો પણ એકવાર તે મેહકર્મના કારણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયવર્તી થઈને સન્માર્ગથી પડ્યાં છે તે આપણું જેવા પામરેની શી વાત કરવી!
માટેજ જ્ઞાને પગ-સ્વાધ્યાયમાં મસ્ત બનીને સંયમ આરાધનાના માધ્યમથી આમેન્નતિ સાધવી એજ એક શ્રેયસ્કર માર્ગ છે. ઉપયોગવત આત્મા
લગભગ ૧૭ વર્ષ પહેલાં મારૂ ચેમાસું પાલનગરે હતું. વ્યાખ્યાનમાં ભગવતી સૂત્ર અને ભાવનાધિકારે જૈન રામાયણ વંચાતું હતું.
વ્યાખ્યાનના સમય પહેલા એક દિગંબર જૈન પંડિત નિયમિત આવતાં હતાં અને ઘણજ શ્રદ્ધાપૂર્વક અમારો વાર્તાલાપ ચાલતું હતું. તેઓ દિગમ્બર જૈન પાઠશાળાના મુખ્ય શિક્ષક હતાં. એકવડીયું શરીર,વેત અને સાદા વસ્ત્રો, નિર્દભ જીવન હોવાની સાથે વેતાંબરત્વ કે દિગમ્બરત્વ કરતાં પણ જૈનત્વ પ્રત્યે પૂર્ણ વફાદાર હતાં. સામાજિક પાઠશાળાઓમાં માસિક પગાર તે વધારે હોય નહીં છતાં પણ જાણે પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતના સંતેષ પૂર્વક પાલક હતાં. ટૂંકા પગારમાં ગૃહસ્થાશ્રમી ચલાવાતી હોવાં છતાં જીવનમાં કયાએ પણ આર્તધ્યાન નથી, પરિગ્રહ વધારવા માટે લાલસા નથી, અશાંતિ નથી, અસમાધિ નથી. આ પ્રમાણે ગંગાનદીના સરળ પ્રવાહની

Page #44

માફક જીવનમાં કંટાળાનું નામ નિશાન ન હતું. આ પાતળે સંસ્કૃતને અભ્યાસ પણ ખરે. ભણાવે પણ અને મસ્તી આવે ત્યારે કંઈક બોલી પણ જાય છે. એક સમયે ચર્ચા દરમ્યાન તેમણે પોતાની વાત નીચે પ્રમાણે કરી ત્યારે હું ફિદા ફિદા થઈ ગયા. | મુનિરાજશ્રી! થોડાક મહિનાઓમાં મારા પગારમાંથી બચત કરીને મેં ચમ્પલ (પાદત્રાણ) ખરીદ્યાં, અને એક દિવસે વીતરાગ પરમાત્માના દર્શન કરવા ગયેલે પણ પાછા આવતાં જોયું તે મારા ચમ્પલ ન મળે. મને ઘણું જ દુઃખ થયું. પણ મારા પૂર્વભવીય અન્તરાય કર્મોને લઈને હું લાચાર હોં. ગૃહસ્થાશ્રમી તરીકે ચમ્પલ પહેરવાં જ જોઈએ. પણ ટૂંકા પગારને લઈને હું ફરીથી ખરીદું તેવી મારી સ્થિતિ ન હતી, પણ પઠન પાઠનમાં હું મસ્ત હોવાના કારણે પૂજ્ય મુનિરાજેનાં ચારિત્રના અનુકરણ તરીકે મારે પણ જ્યાં સુધી મારી પરિસ્થિતિ ન સુધરે ત્યાં સુધી ચમ્પલ પહેરવા નહીં એ સંકલ્પ કર્યો. પણ મનની નબળાઈને એક વાર મને ગંદે વિચાર આવ્યું કે જેન મંદિરમાંથી જ્યારે મારા ચંપલ ચેરાઈ ગયા છે તે બીજાનાં ચંપલ ચેરવામાં મને શે બાધ આવે એમ છે!
પણ આ ગંદો વિચાર હું અમલમાં મૂકું તે પહેલા જ મને ફરીથી બીજો વિચાર આ પ્રમાણે આવ્યા. જૈન ધર્મના અભ્યાસ રહિત અને ધાર્મિક વાતાવરણ વિનાના સામાન્ય માણસે કરતાં મારી પરિસ્થિતિ જુદી છે, જેમકે મહાજન વંશમાં મારો જન્મ. જૈન શાસનના અભ્યાસ સાથે તત્ત્વાથ સૂત્ર, કર્મ પ્રકૃતિ જેવા તાત્વિક ગ્રન્થોનું પઠન પાઠન તથા ભક્તામર, કલ્યાણ મંદિર જેવાં વીતરાગદેવના સ્તોત્રને આત્મકલ્યાણ માટે અભ્યાસ, સાથે સાથે દેવાધિદેવ પરમાત્માનું

Page #45

૩ર
પૂજન વિગેરે શુદ્ધ મનુષ્ઠાને મને મારા પૂર્વભવના પુણ્યાયે સાપડ્યાં છે. તે તેના ઉપયાગ કેવળ પેટ ભરવા માટે ન કરતાં આત્મકલ્યાણ માટે કરૂ' તે આ પ્રત્યક્ષ દેખાતી હુંડા અવસર્પિણી પણ મને શું કરવાની હતી ? આ પ્રમાણે પવિત્ર વિચાર આવતાં જ મારું મન શાન્ત પડી ગયું અને ચારી કરવાના પાપકમ માંથી હું આખાદ બચી ગયા. છતાં પણ મારા ધાર્મિક જીવનની પરીક્ષા હજુ ખાકી. હશે. ત્યારેજ ૬-૭ દિવસ પછી જ્ઞાતિ ભેાજન સમારભમાં મારે પણ જમવા માટે જવાનુ થયુ. ત્યાં એક ભાઈએ જે ચ'પલ ઉતાર્યાં તે મારાજ ચેાાયેલા હતાં. આ નજરીનજરે જોયા પછી મારૂં મન પાછું તેાફાને ચઢયું અને એ ભાઇને જરા ઠપકા આપીને મારા ચપલ પાછા લઈ લેવામાં મને જરાએ વાંધા દેખાયા નહીં. છતાં એ વખતે પણ મારી ધાર્મિક બુદ્ધિના સહકાર મને મલ્યા.
મને થયું કે યપિ ચારાયેલી વસ્તુ મારીજ હતી પણ જ્યારે તે ચારાઈ ગઈ અને બીજાના હાથે પડી ગઇ છે ત્યાર તે વસ્તુ ઉપર ચારનાર માણસનુ' મમત્વ મંધાય તે દેખીતું છે. ચારનારે કયા ઇરાદે વસ્તુ ચારી છે તે તેા પરમ દયાલુ પરમાત્મા જાણે ! આવા પ્રસંગે જે વસ્તુ બીજાની થઈ ગઈ તેના પર નજર કરવાની પણ ભાવના રાખવી એ પૌદ્ગલિક અને ક્ષુલ્લક ભાવના છે, જે મેાહજન્ય છે. આપણા સ્વાથની પણ હિંસા છે ખાતર બીજાને માનસિક ત્રાસ ઉપજાવવા એ કારણકે હું જૈન પંડિત છું. મારે મારા આચાર અને વિચાર જૈનશાસનને અનુકૂલ રાખવાજ જોઇએ.
ઉપરની વાત સાંભળ્યા પછી મને ઘણેાજ આનન્દ થયેા હતેા. 57

Page #46
. . .' ઘરમાં વસાવવા જેવાં પુસ્તકે 1-50 (1) પ્રમાણનય તાલાક ( સૂત્રબદ્ધ જૈન દર્શન ગ્રંથ શિવપુદીવાલી ટીકા ) (2) વક્તા અને ( ગુજરાતી ). (3) શેષ વિદ્યા પ્રકાશક ( હિન્દી ) (4) મારત (5) શ્રી જૈન શાસનમાં ઉપયોગની પ્રધાનતા શાથી ? 1-10 2-00 ૦-પ૦ અમૂલ્ય : પ્રાપ્તિસ્થાન : જગજીવનદાસ કસ્તુરચંદ શાહુ સાઠંબા ( સાબરકાંઠા ) ધનસુરા થઈને ( એ. પી. રેવે) અને સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હાથીખાના, રતનપોળ–અમદાવાદ, GOOOOOOOOOOOOOOO