Book Title: Jain Ramayana Purvarddha
Author(s): Shuklchand Maharaj
Publisher: Bhimsen Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010290/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o arhana M zukla jaina rAmAyaNa pUrvArddha) KCOLLE nAdamA pAUsa TO ( kranAka ..9.7/.5... ). lekhakApura jaina muni zrI paM0 zuklacanda jI mahArAja -10 prakAzaka bhImasenazAha rAvalapiMDI vAle sadara bAjAra, dehalI BY dvitIyavAra 2000 vIra saMvat 2480 gA mudraka-jagadevasiha zAstrI, samrATa presa, pahADI dhIraja dehlii| Eml Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya priya pAThaka gaNa! cirapratIkSA ke pazcAt rAmAyaNa kA dUsarA saMskaraNa Apake hAthoM taka pahuMca rahA hai| saM0 2010 ke cAturmAsa me paMDita pravara mantrI muni zrI zuklacandra jI ne apanI zAstrIya asatavapoM ke sAtha-sAtha rAmAyaNa kI aitihAsika kathA kA bhI rasa pravAhita kiyaa| zrotRvarga se sarvazrI lA. bodharAja jI (rAvalapiNDI vAle), lA0 vRddhizAha jI, lA0 bAlamukunda zAha jI, lA0 rocIzAha jI tathA lA0 pyArelAla jI nirantara upasthita rahe / Apa mahAnubhAvo ke mana me rAmAyaNa kA dvitIya saskaraNa nikAlane kI mahatI icchA jAgRta huii| Apa logoM ne svayaM tathA apane bhAiyo se sahAyatA prApta karake isa gurutara kAye ko smbhaalaa| isI prakAra zrI kizanalAla guptA mAlika kRSNA haujarI lAjapatanagara se bhI amUlya sahayoga prApta huaa| jisake phalasvarUpa yaha pustaka prastuta hai| isake liye upayukta mahAnubhAvoM ke prati samAja sadA kRtajJa rhegaa| isame mahArAja jI ne kucha navIna prakaraNa bhI jor3a diye hai, jaise-parazurAma saMvAda, ahilyA prakaraNa Adi / AzA hai isa apUrva racanA se samAja pUrA-pUrA lAbha utthaayegaa| vinIta bhImasenazAha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna dAtAoM ko sUcI isa pustaka ke prakAzanArtha nimnalikhita dAnI mahAnubhAvo ne dAna diyA1000) zrI pUjya sohanalAla jaina dharmopakaraNa sAmagrI bhaNDAra ' ambAlA zahara / 1000) zrI lAlA bhImasena zAha suputra zrI lAlA devAzAha jaina rAvalapiNDI vAle / 151) zrI rAmanAtha uttamacanda jaina Ar3hatI nayA bAjAra dehlii| 150) guptadAna eka vyakti se 125) zrI munnAlAla rAmadhArI tela vAle nayA bAjAra, dehlii| 101) zrI lAlA bodharAja suputra lAlA nAnakUzAha jaina rAvalapiNDI vaale| . 101) zrI rocIzAha suputra zrI lAlA kanhaiyAzAha jaina rAvalapiNDI vaale| (zrI lAlazAha jaina ke dvArA) 101) zrI dezarAja Tekacanda suputra zrI lAlA rAdhuzAha jaina rAvalapiNDI vaale| 101) zrI lAlA uttamacanda suputra zrI lAlA kAkuzAha jaina rAvalapiNDI vaale| 101) zrI lAlA phakIracanda suputra zrI lAlA kAkuzAha jaina rAvalapiNDI vaale| 101) zrI lAlA DoDezAha suputra zrI lAlA kesara zAha jaina rAvalapiNDI vaale| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101) zrI lAlA indramohanalAla trilokacanda jaina rAvalapiNDI vaale| 101) zrI lAlA bAlamukunda suputra zrI lAlA tejezAha jaina rAvalapiNDI vaale| 101) zrI lAlA vakIlacanda suputra zrI lAlA tejezAha jaina rAvalapiNDI vaale| (unake bhAI zrI lAlA munzIrAma jaina ke dvArA) 101) tilakacanda jI jaina jvelarsa cAMdanI cauka / 101) indrakaura dharmapatnI lAlA bhagavAnadAsa amRtasara vAle / 101) zrI mAsTara santarAma jaina thAnA roDa dehlii| 51) zrI rUpacanda jaina nayA bAjAra dehlii| 51) DA. premanAtha kI dharmapatnI zAntidevI bArahaTUTI, dehlii| 26) zrI khajAnacanda jaina dehalI, rAjA kher3I vAle / 10) zrI lAlA hukamacanda suputra zrI lAlA arjunadAsa aror3A saugandha, sthAna khur3iyAM, tahasIla cuniyAM, jilA lAhaura / vartamAna-kolhApura roDa, makAna naM0 47 sabjI maNDI kamalAnagara dehlii| 5) guptadAna eka vyakti se yoga 3781) ina saba dAnI mahAnubhAvoM kA samasta jaina samAja kI ora se hArdika dhnyvaad| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhAratIya saMskRti kI vizeSatA utsarga hai| isameM grahaNa kA nahIM tyAga kA mahattva hai| mahAn samrAT tyAgiyoM aura laMgoTI dhAriyoM ke sAmane ghuTane Tekate Ae hai| prastuta jaina rAmAyaNa isI bhAratIya saMskRti kA saMkSipta saMskaraNa hai| vaha samasta deza aura samasta jAti kI sthAyI sampatti hai| isameM jAtIya sabhyatA tathA saMskRti kA sAra antarnihita hai| dharma aura samAja ko vyavasthA, mAtA-pitA, bhAI-bahina, bhAI-bhAI, pati-patnI, zatrumitra, rAjA-prajA Adi sambandhoM ke Adarza nirvAha ke jvalanta udAharaNa yahA~ vidyamAna haiN| mAnava jIvana kI sarvAGgapUrNa jhA~kI dekhane ko milatI hai| jIvana ko saralatama tathA jaTilatama samasyAoM kA samAdhAna tathA pUrNa vivecana sarvatra bikharA par3A hai / loka-paraloka saMgraha kA jo vilakSaNa pradarzana isa kathA-kAvya me hai vaha anyatra durlabha hai| "yannehAsti na tatvacit" vAlI bAta yahA~ caritArtha hotI hai| paM0 pravara muni zrI zuklacanda jI mahArAja kI painI dRSTi se prAyaH kucha baca nahIM sakA hai| kisI rASTra athavA jAti kI mahatI paramparAo kA pratIka usakA dhana yA zArIrika bala kadApi nahIM / ve to usake gauravamaya atIta ke itihAsa meM vyApta hai| jisa rASTra kA itihAsa jitanA ujjvala aura gauravazAlI hotA hai, vaha rASTra bhI utanA hI adhika Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikasita mAnA jAtA hai| jaMgalI jAtiyo tathA sabhya jAtiyoM ke bIca yahI eka vibhAjaka rekhA hai| bUr3hA bhArata apanI parAdhInatA kI avasthA meM bhI vijetAoM kA zraddhA-pAtra banA rahA, isame yahI rahasya antarnihita hai / jaina rAmAyaNa hamAre gauravamaya atIta kI sajIva gAthA hai| isameM sAhitya aura itihAsa kA vilakSaNa samanvaya hai / itihAsa jaba sAhitya meM se chanakara AtA hai taba vaha aura bhI prANaprada ho uThatA hai| ataH hamArA kartavya hai ki apane vaiyaktika tathA sAmAjika jIvana ke Adarza tathA sphUrti ke lie jaina rAmAyaNa kA paThana-pAThana banAe rkkhe| isa mahatI gauravagAthA kA abhAva samAja ko cirakAla se khaTaka rahA thaa| prastuta grantha unhIM saba bhAiyoM kI preraNA kA phala hai / dvijakumAra zAstrI, ema. e. nyAyatIrtha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI saMkhyA viSaya 1. maMgala prArthanA 2. ziSya prazna 3. 24 tIrthakara devo ke nAma aura lakSaNa 4. dvAdaza bhogAvatAra cakravartiyo ke nAma 5. karmAvatAra nau vAsudeva nArAyaNa 6. karmAvatAra nau prati vAsudeva prati nArAyaNa 7. caubIsa kAma devAvatAra 8. catudeza kulakara (manu) 6. bhUtakAla ke tIrthakaro ke nAma 10. bhaviSyakAla ke caubIsa avatAro ke nAma 11. bAli vaMza 12. indra vaMza 13. rAvaNa vaMza ( pAtAla laMkA varNana) 14 vIra brAdha 15. bAli-rAvaNa vigraha 16 virakta bAli 17. rAvaNa digvijaya 18. hanumAnutpatti 16. janaka paricaya 20. sUrya vaMzAvalI 21. rAvaNa kA bhaviSya 22 kaikeyI svayamvara 23. zrIrAma janma 24. zrI rAmAyaNa dvitIya bhAga sItAbhAmaMDalotpatti 25. bhAmaDala kA apaharaNa 145 145 156 163 168 174 181 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. sithilA me zoka 27. sItA svayamvara 28. videhI mAtA kI sItA ko zikSA 26. dazaratha kA vairAgya 30. sItA bhAmaNDala milana 31. rAja tAja 32. vanavAsa kAraNa 33. vana prasthAna 34. rAma zikSA 35. bharata kA rAjya 36. rAjyAbhiSeka 37. dazaratha dIkSA 38. vajrakaraNa siMhodara 36. kalyANa bhUpa 40. bhIlanI 41. atithi sammAna 42. yakSa sevaka 43. vanamAlA 5 44. zatru damana pratijJA 45. ninya muni 46. daMDakAraNya prakaraNa 47. jaTAyu pakSI 48. zrI skaMdhakAcArya caritra adhikAra 46. zambUka 50. vigraha kA bIja 51. zUrpaNakhA 52. sItA haraNa # 182 165 207 216 208 224 236 264 266 271 281 282 285 268 301 386 311 316 331 333 340 341 342 365 367 370 365 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ppo prAkathana :-- : (1) isa anAdi saMsAra me sarvajJa deva ne kAla ke do vibhAga kiye hai | eka kA nAma apasarpati kAla aura dUsare kA nAma utsarpariNa kAla | apasarpariNa kAla ke chaH vibhAga kiye hai| jinako chaH Are bhI kahate hai / prathama ArA cAra kroDAkroDa sAgaropama kA hotA hai / isa me jo manuSya hote hai ve akarma bhUmija yugaliye kahalAte hai / daza prakAra ke kalpa vRkSA se hI jinho kI icchAye pUrNa hotI hai / dharma nIti rAjanIti vyavahArika kArya kucha nahIM hote / bhadra zAnta parama sukha bhogane vAle hote haiM, isa liye isakA nAma sukhamA sukhamA ka 1 2 dasarA sukhamA yaha tIna kroDAkroDa sAgara kA hotA hai / isame bhI uparokta saba bAte hotI hai / itanA vizeSa hai ki anante varuNa gaMdharasa sparza ko nyUnatA ke kAraNa sukhamA kahalAtA hai| 3 tIsarA ArA suSamA dukhamA kahalAtA hai, yaha do kroDAkroDa sAgaropama kA hotA hai / isake pahile dA bhAgo me prAyaH dUsare Are ke samAna sthiti rahatI hai / aura tIsare me jaba caurAsI lAkha pUrva se adhika samaya zeSa raha jAtA hai usa samaya par3hArthoM kI kamI hone ke kAraNa manuSyo me jhagar3A paidA ho jAtA hai / jhagar3A miTAne ke liye una meM se pAMca manuSya niyata hote hai aura 'hai' aisA daNDa sthApana karate hai / kucha samaya bIta jAne ke bAda aura pAMca manuSya niyata hote hai aura 'mA' aisA daMDa sthApana karate hai | kucha samaya bAda pAMca manuSya aura niyata hote hai Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 aura ( 'dhikkAra' ) daMDa sthApana karate hai / isa taraha jhagar3oM ko zAnta karate haiM / jaba isa se bhI Age adhika jhagar3A bar3ha gayA to 15 veM zrI nAmaka apara nAbhi nAmaka kulakara ko vizeSa adhikAra diye gaye / isa liye inakA nAma kulakara hai aura (manu) bhI inako kahate hai / ina me 15 ve kulakara ko nAbhirAjA bhI kahate hai / nAbhirAjA kI strI marudevIjI ne eka zreSTha aura ati uttama putra ko janma diyA / jinakA nAma zrI AdinAtha rakhA gayA / jaba ye bar3e hue taba inake pitA ne inakI zAdI do sundara kanyAo se kI / eka kA nAma sumaMgalA aura dUsarI kA nAma sunandA | zrI sumaMgalA ke bar3e putra kA nAma bharata thA aura putrI kA nAma brahma / sunandAjI ne eka putra kA janma diyA unakA nAma bAhubalI thA aura kanyA kA nAma sundarI thaa| vaise to akarma bhUmi se karma bhUmi pandrahaveM kulakara se hI prArambha ho gaI thI, parantu zrI AdinAtha jI ne janatA ko anAja bonA bartana banAnA, khAnA pakAnA makAnAdi banAnA, vAstradi banAnA, Avazyaka zilpa kalA vyavahAra Adi kI zikSA dI / isa taraha sarva prakAra ke sudhAro kA prAdurbhAva zrI RSabhadeva jI ne kiyA / isI kAraNa isa kAla ke AdinAtha kahalAye / prajA ne AdinAtha ko apanA rAjA banA liyA | AdinAtha ne rAjanIti calAne ke bAda dharma nIti sthApanA kI, dharma dAna se hotA hai / isa kAraNa eka varSa taka RSabhadevajI ne niraMtara dAna diyA, svayaM Adarza dAnI banane ke pazcAt apane putroM ko rAjapATa bAMTa kara saMsAra kA tyAga kara munipada ko dhAraNa kiyA / bahuta kAla bhramaNa ke bAda cAra ghAtika karmo kA nAza kara kevala jJAna ko prApta kiyA / aura cAra tIrtha kI sthApanA karake muni aura gRhastha do prakAra kA dharma saMsAra rUpI samudra se tairane ko batalAyA / tIsarA rA kucha zeSa rahane para sarva karmoM ko kATa kara mokSa ko prApta hue / siddha buddha saccidAnaMda hue / ' Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sr AdinAthajI ke putra bharatajI isa kAla ke prathama cakravartI hue| bharata kSetra ke chaH khaNDoM kA rAja kiyaa| inhone bhI apane putra sUrya kumAra ko apanA uttarAdhikArI banA ke rAja ko chor3a kara . __ kevala jJAna ko prApta kiyA aura mokSa me phuce| sUrya kumAra se sUryavaMza kI sthApanA huI aura isa prakAra tIsare Are me eka tIrthakara prathamAvatAra zrI Adi nAtha jI aura eka cakravartI prathama bhogA vatAra bharata hue| 4 cauthA ArA dukhamA sukhamA kahalAtA hai / isa me sukhakI apekSA du.kha adhika hotA hai / isakA samaya pramANa 42 hajAra varSa kama eka kroDAkroDa sAgara kA hotA hai / isa Are meM 23 tIrthakara dharmAvatAra, 11 cakravartI bhogAvatAra, 1 baladeva, 6 vAsudeva, 6 prativAsudeva, yaha 27 karmAvatAra hue hai aura inake samakAlIna 6 nArada, 24 kAmadeva avatAra 11 rudrAvatAra (krarakarmI) hote hai| __5 pAMcavAM ArA dukhamA kahalAtA hai, isa me duHkha hI duHkha hotA hai / samaya pramANa 21 hajAra varpa kA hotA hai / isako pacama kAla aura kaliyuga bhI kahate hai / cauthe Are ke antima tIrthakara dharmAvatAra bhagavAn mahAvIra svAmI ke nirvANa mokSa jAne ke tIna varSa sADhe ATha mahIne pazcAt paMcama ArA kaliyuga lagA hai aura yaha avanati kAla hai / 6 chaThA ArA dukhamA dukhamA kahalAtA hai| kAla pramANa 21 hajAra varpa kA hotA hai| isa Are kA prathama dina lagate hI bharata kSetra ke vaitADa parvata ke AsapAsa kSetra ko chor3akara ardha bharata se nyUna sarva kSetro me pralaya hotI hai| 21 hajAra varSa taka pralaya rahatI hai| isa me rAjanIti dharmanIti kucha ___ nahIM hotI hai| vaitADa parvata ke AsapAsa bhI prANI mAtra ka Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahA kaSTa hotA hai| saba milakara daza kroDAkroDa sAgara kA avasarpaNi kAla hai| isI taraha 10 koDAkoDa sAgara kA utsarpiNI kAla hai / vaha isa taraha hai___ pahilA duSamA-duSamA avasarpaNi ke chaThe Are kI mAninda yaha bhI 21 hajAra varSa kA hotA hai aura pralaya kAla bhI rahatA hai / dUsarA ArA dupamA 21 hajAra varSa kA avasarpaNi kAla ke pAMcave Ahe ke samAna vizepatAeM hotI hai / unnati kara samaya hai| tIsarA pArA 42 hajAra varpa kama eka kroDA kroDa sAgara kA hotA hai, avasarpiNi kAla ke cauthe Are ko taraha 23 dharmAvatAra 11 cakravartI 6 valadeva, 6 vAsudeva Adi hote hai| cauthA dhArA do kroDA kroDa sAgara kA hotA hai| dukhamA sukhamA avasarpaNi kAla ke tIsare Are kI taraha eka dharmAvatAra eka cakravartI hAtA hai| isake pichale bhAga meM akarma bhUmi yugalie manuSya ho jAte hai| ___ pAMcavA ArA sukhamA avasarpaNi ke dUsare Are kI taraha tIna kroDA kroDa sAgara kaa| chaThA ArA-sukhamA-sukhamA avasarpaNi ke prathama Are kI taraha cAra kroDA kroDa sAgaropama kA hotA hai| daza kroDA kroDa sAgara kA avasarpiNI kAla aura daza kroDA kroDa sAgara sAgara kA utsapeNi kAla 20 kroDA kroDa sAgara kA eka kAla cakra hotA hai| aise ananta kAla cakra bIta gaye aura ananta bItege / anAdi ananta yahI niyama hai| ___ * cauvIsa tIrthaMkaroM (dharmAvatAra) kA paricaya * __ bhagavAn RSabhadevajI tIsare Are ke aMta me hue inake sau putra the, jisa me bharata mahArAja prathama cakravartI hue / bharata Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja ke bar3e putra sUryakumAra rAjya ke adhikArI hue| ina se sUryavaMza calA hai| rAmacandrajI bhI isI vaMza ke the| bhagavAn RSabhadevajI ke nirvANa pada ko prApta karane ke pazcAt lAkha karor3a sAgaropama ke pazcAt duSama suSamA nAmaka cauthe Are me svarga se cavakara dUsare tIrthaMkara pada ke bhAvI adhikArI zrI ajitanAtha ayodhyA nagara ke rAjA jitazatru kI rAnI vijayA kI kokha meM pdhaare| inakA janma mAgha zuklA 8 ko huvaa| vahAM unhoMne ekahattara lAkha pUrva taka gRhasthocita rAjasukhoM kA upabhoga kiyaa| taduparAnta mAgha zuklA 6 ko apanI rAjadhAnI hI ke upavana me saMsAra ke prati uparAma ho jAne para inhone dIkSA vrata grahaNa kiyaa| dIkSA vrata ke bAraha varSa pIche pauSa kRSNa 11 ko inheM kevala jJAna prApta huA / tadanantara eka lAkha pUrva taka caritra kA pAlana karate rahe aura jaba sampUrNa karmoM kA nAza kara cuke taba caitrazukla 5 ko mokSa padhAre / guNa saMpanna nAsa isa kAraNa rakkhA ki jaba yaha garbha meM the to inakI mAtA inake pitA ke sAtha sadA pAsoM kA khela khelA karatI thii| usameM vaha kabhI bhI parAjita nahIM huI aura yahI kAraNa hai ki usakA * nAma 'ajitanAtha' rakhA gyaa| inake samaya meM inake cacA sumitra kA suputra sAgara huA jo Age cakravartI rAjA huaa| dUsare tIrthakara ajitanAya jI ke nirvANa padhArane ke 30 lAkha karor3a sAgaropama ke pazcAt tIsare tIrthaMkara zrI, sabhavanAtha jI isa loka me padhAre / inakA janma mAgha zuklA 14 ko huA thaa| zrAvastI nAro ke jitArI rAjA aura sevA rAnI inake pitA mAtA the / unasaTha lAkha pUrva gRhasthAzrama me bIte / agahana zukla 15 ko apanI janma bhUmi hI ke upavana meM jAkara dIkSA -grahaNa kI / yo java dIkSita hone ko pUre caudaha varSa ho gye| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w kArtika kRSNa 5 ko inheM kevala jJAna prApta huA / isa ke pazcAt eka lakSa pUrva taka Apane cAritra kA pAlana kiyA aura jaba sAre 'karma kSaya ho gaye taba vaha caitra zukla 5 ko mukti me pdhaare| jaba Apa garbha meM Aye the, usa samaya cAro ora sukAla sukha aura - zAnti kI saMbhAvanA hone lgii| basa isI tatkAlIna paristhiti ko dekhakara inakA nAma saMbhavanAthajI diyA gayA / tIsare tIrthakara ke nirdhAraNa pada ko prApta karane ke bAda daza lAkha karoDa sAgaropama kA samaya bIta jAne ke bAda mAgha zukla 1 ko ayodhyA meM rAjA saMvara kI siddhArtha rAnI kI kokha se zrI abhinandana jI cauthe tIrthakara kA janma huA / kahate hai ki inake garbha meM padhArane aura janma grahaNa karane ke bIca vAle ava'sara meM rAjA saMvara kI zAsana nIti se ati hI prasanna hokara cAro ora ke Azrita mANDalika rAjAo ne una ko abhi'nandana patra bheMTa kara unake liye apanI kRtajJatA prakaTa kI / isa ke lie unakI prajA ne una dinA bar3A hI Ananda manAyA aura usI umar3e hue cahuM ora ke Ananda kA anumAna kara mAtA pitA ne navajAta rAja kumAra kA nAma abhinandana rakha diyA / eka dina mAgha zuklA 12 ko apanI paitRka sampatti kA unacAsa lAkha pUrva taka rAjo |cata sukha bhogane ke pazcAt inhone ayodhyA ke nikaTavartI upavana me dIkSA grahaNa kii| isa ke aThAIsa varSa bAda pauSa kRSNA 14 ko kevala jJAna kI inhe prApti huI / yo eka lAkha pUrva ke apane dIkSA vrata se sampUrNa karmoM kA kSaya kara vaizAkha zukla ko mokSa padhAre / cauthe tIrthakara mukti me padhAra jAne ke naulAkha karADa sAgaropama ke pIche eka dina vaizAkha zukla 8 ko ayodhyA ke tatkAlIna rAjA megha kI rAnI maMgalA kI kokha se pAMcaveM tIrthakara Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatinAtha kA janma huaa| Apa unatAlIsa lAkha gRhasthAzrama me rahe phira vaizAkha zukla , ko ayodhyA ke upavana / me Apane dIkSA vrata liyaa| usake ThIka bIsa varSa pazcAta caitra zuklA 11 ko Apane kevala jJAna prApta kiyA / isa ke pazcAt inhone bhI eka lAkha pUrva taka dIkSAvrata kA pAlana kara aura apane zukla dhyAna ke bala se sampUrNa karmoM kA kSaya kara caitra zuklA 6 ke dina mukti me padhAre / jaba Apa garbha me the, inakI mAtA ne bar3A hI sundara nyAya kiyA thA / vaha isa prakAra thA-eka manuSya ke do striyAM aura eka putra thaa| isa bAlaka kA pitA bacapana se hI mara cukA thA / upamAtA mAtA se bhI adhika sneha usa bAlaka para karatI thI / bAlaka mAtA aura upamAtA ko bhI mAra kaha kara hI pukAratA thA / kucha samaya bAda una dono striyo meM virodha ho gayA / anta me dono ke bIca jhagar3A itanA bar3hA ki una donA meM se pratyeka putra ko merA-merA kaha kara bar3e hI jo se jhagar3ane lgii| anta me nizcaya Apasa me koI bhI na hotA dekha una meM se hara eka nyAyAdhIza ke pAsa gaI / rAjA ne vidvAno kI sabhA meM baiTha kara donoM kI alaga alaga bAte sunii| bAlaka se pUchA gayA / bAlaka ne uttara me dono ko apanI mAtAeM batAI yahAM upamAtA para aura bhI gaharA prema prakaTa kiyaa| rAjA aura usakI sabhA ke vidvAn baDe hI Azcarya me par3a gaye aura atima nirNaya nahI de ske| rAnI ne bhI yaha vicitra ghaTanA rAjA dvArA sunI / rAnI ne isa ulajhana kA sunate hI sulajhA liyaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane kahA dono striyoM se kaha diyA jAya ki jo usake pati kI sampatti hai usake aura isa putra ke yo donoM vastuoM ke samAna do-do bhAga kara diye jAMya / pazcAt jo bhAga jisako svIkAra ho vaha le le | yaha bAta sunakara jo upamAtA hogI vaha cupa raha jAyagI / parantu jo bAlaka kI mAtA hogI vaha zIghra kaha degI ki mujhako to sampatti bhI cAhe na dI jAya parantu mere bAlaka ko kisI bhI prakAra surakSita rakhA jAya / usake do vibhAga kisI hAlata me na kiye jAMya / cAhe phira use bhI upamAtA kA hI saupa diyA jAya / usake jIvita rahane se kisI samaya dekha to luuNgii| isa prakAra se mAtA evaM upamAtA dono kA patA laga jAyagA / rAnI kI yaha sammati rAjA ne bhI svIkAra kara lI / usane jA kara vaisA hI phaisalA kiyaa| rAnI ke kathanAnusAra phaisalA sunAte hI bAlaka kI mAtA aura upamAtA kA patA laga gyaa| taba to rAjA evaM rAjasabhA ne eka svara se rAnI kI buddhi kI prazaMsA kI / usI dina se rAjA aura usake darabAriyo ke dvArA rAnI ke bhAvI putra kA nAma sumati rakhane kA nizcaya huA / * pAMcave tIrthaMkara sumatinAtha jI ke nirvANa ke navve hajAra karor3a sAgaropama ke pazcAt kArtika kRSNA 12 ko kauzAmbI nagarI ke rAjA, zrIdhara kI rAnI susIvA kI kokha se bhagavAn padma prabhu chaThe tIrtha kara kA janma huaa| Apa unatIsa lAkha pUrva taka gRhasthAzrama meM rahe / phira apane kauzambI ke upavana meM jAkara kArtika kRSNA 31 ko dIkSA grahaNa kI, caitra zukla 15 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko anumAna cha mAsa bAda Apako kevala jJAna kI prApti huii| eka lAkha pUrva caritra pAlA aura apane karmo kA kSaya kara mArgazIrSa kRSNA 11 ke dina mukti ko prApta kiyA thaa| nau hajAra karoDa sAgaropama jaba chaThe tIrthakara ke nirvANa kA kAla bIta cukA, usa samaya jyeSTha zuklA 12 ko vArANasI nagarI jise Aja kAzI yA banArasa bhI kahate hai-me rAjA pratiSTha ke ghara eka bar3e hI sundara savala aura divya zarIrI bAlaka kI utpatti huI / mAtA aura putra ke nAma kramazaH pRthvI devI aura supAzve the| yaha hI Age calakara supAzvanAtha nAma ke sAtaveM tIrthakara hue / inhone unnIsa lAkha pUrva gRhasthAzrama meM raha kara bArANasI ke upavana me jyeSTha sudi 13 ko dIkSA grahaNa kI / isake nau.mAsa bAda phAlguNa kRSNA 6 ke dina Apako kevala jJAna kI prapti ho jAne para sampUrNa karmoM kA kSaya karake phAlguNa kRSNA 7 ko nirvANa pada prApta kiyaa| sAtaveM tIrthakara ke nirvANa pada me padhArane ko jaba sau karor3a sAgaropama vIta cuke the taba pauSa kRSNA 12 ko candrapurI nagarI me mahAsena rAjA ke yahA rAnI lakSmaNA ke garbha se AThave tarthakara bhagavAn candraprabhu kA janma huaa| ye nau lAkha pUrva saMsAra me rahe / pauSa kRSNa 13 ko candrapurI ke upavana me dIkSA grahaNa kii| usI varSa phalguNa kRSNA 7 ko inhe kevala jJAna kI prApti huii| -eka lAkha pUrva cAritra pAlA phira apane sampUrNa karmo kA kSaya kara, yaha bhAdrapada kRSNA 7 ko parama pada mokSa ke adhikArI bane / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 AThaveM tIrthakara ke nirvANa pada kI prApti ke navve karor3a sAgaropama ke bAda agahana kRSNA 5 ko kAkandI nagarI me rAjA sugrIva ke ghara unakI rAmA nAmaka rAnI kI kokha se nave tIrthakara zrI suvidhinAtha jI kA janma huaa| Apa eka lAkha pUrva taka saMsAra me rahe phira usI nagarI ke upavana me agahana kRSNa 6 ko dIkSA grahaNa kii| dIkSA grahaNa karane ke cAra mAsa bAda kArtika zukla 3 ko kevala jJAna prapta huaa| eka lAkha pUrva taka cAritra pAlA aura apane sampUrNa karmo kA kSaya kara bhAdrapada zuklA 6 ko mokSa me padhAre / dazave tIrthakara zrI zItalanAtha jI the| inakA janma nauveM tIrthakara ke parama pada prApta karane ke karoDa sAgaropama ke pIche kA hai / usa dina mAgha kRSNA 12 kA dina thA / inake pitA dRDharatha aura mAtA nandAdevI thI / gRhasthAzrama me raha kara inhone pacahattara hajAra pUrva bitAye / taba saMsAra se citta kI uparAma / avasthA me apanI rAjadhAnI hI ke upavana meM mAgha kRSNa 12 ko dIkSA grahaNa kI / isake pazcAt dUsare varSa ke pauSa kRSNa 14 ko kevala jJAna kI prApti huI aura paccIsa hajAra pUrva cAritra pAlA phira yaha apane sampUrNa kama kA kSaya karake vaizAkha kRSNA 2 ko mukti me padhAre / gyArahave tIrthakara zra eyAMsanAtha jI the, ina kA janma phAlguna kRSNa 12 ko dazave tIrthakara ke nirvANa kAla ke sau sAgara chiyAsaTha lAkha chabbIsa hajAra varSaM nyUna eka karoDa sAgaropama ke Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayaMpa pazcAt siMhapurI nagarI mai huyAna inake pitA kisaNu jI eva mAtA zrImatI viSNudevI the| 13 lAkhe pUrva-ttaka saMsAra meM rahe / phAlaguNa kRSNa 3 ko kevala jJAna kI prApti huI aura ikkI na lAkhapUrva cAritra pAlA / phira apane sampUrNa karmoM kA nAza karake mokSa pada ko prApta kiyA / ina ke samaya me tripRSTha nAmake vAsudeva hue jina ke bhAI kA nAma acala thaa| usI kAla me ratnapura me azvagrIva nAmaka prativAsudeva rAjya karate the| tripRSThane azvagrIva ko parAjita kara usake sAre rAjya ko apane rAjya me milA liyA thaa| isa bAta kA vizeSa ullekha zrI vIracaritra bhagavAna mahAvIra ke pUrva bhavo kA paricaya me pAThako ka milegaa| gyArahave tIrthakara ke nirvANa pada prApta kara lene ke caupana sAgaropama ke pazcAt phAlguNa kRSNa 14 ke dina campApuro nAma kI nagarI me bArahave tIrthakara zrI vAsupUjya jI kA janma huA / inake vasudeva pitA aura jayadevI mAtA thii| aura yaha usI ke rAjA rAnI the| bhagavAn vAsupUjya ne aThAraha lAkha pUrva taka saMsAra me raha kara phAlguNa kRSNa 15 ko apanI hI rAjadhAnI ke upavana me dokSA grahaNa kI / usake bAda mAgha zukla.2 ko inhe kevala jJAna huvA / inho ne caupana lAkha pUrva taka cAritra pAlA / ASADha zukla 14 ko mokSa pada me pdhaare| inho ke samaya me dvArikA ke rAjA brahmadeva kI rAnI subhadrA se vijaya nAmaka baladeva kA janma huaa| umA isI rAjA kI dUsarI rAnI thI usake Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 garbha se dvipRSTha paidA huA / dUsarI ora vijayapura meM zrIdhara rAjA rAjya karatA thA / zrImatI usakI eka rAnI kA nAma thA / isI zrImatI rAnI se tAraka nAmaka bAlaka paidA huA / jinhone Age calakara prati vAsudeva kA pada pAyA / isI tAraka ko yuddha me parAjita kara aura mArakara dvipRSTha ne tIna khaMDa kA rAjya pAyA aura vaha dUsare vAsudeva bane / terahave tIrthakara zrI vimalanAtha jI the / inakA janma bArahava tIrthakara ke nirvANa ho jAne ke tIsa sAgaropama ke pazcAt mAgha zukla 3 ko huA thA / kampilapurI inakI janma bhUmi thI / inakI mAtA vahAM kI rAnI thI aura pitA rAjA the / kRtavarmA pitA kA nAma aura zyAmAdevI mAtA kA nAma thA / paitAlIsa lAkha varSa taka rAjapATa kA sukha bhogA / phira bhava baMdhana se chuTakArA pAne ke liye mAgha zukla 4 ko apanI rAja dhAnI hI ke upavana me jAkara unhoMne dIkSA lI / pazcAt pauSa zukla 6 ko kevala jJAna inheM huA / pandraha lAkha varSo taka cAritra pAlA / bAda me sampUrNa karmo kA kSaya karake ASADha kRSNa 7 ko mokSa padhAre / jaba ye garbhAvasthA meM the, usamaya eka puruSa apanI strI ko sasurAla se lekara A rahA thA / mArga me eka sthAna para vaha pyAsa se vyAkula ho pAnI pIne ke liye utarI / itane meM eka vyantarI usa strI kI bhAMti rUpa banAkara usake pati ke pAsa Akara bolI -- calo - yahAM Thaharane kI jagaha nahIM hai / isa 'Thaura vyanta riyo kA bhayaMkara pracAra hai / taba to yaha puruSa aura Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyantarI zIghra hI vahAM se cle| itane me hI usa puruSa kI vaha asalI strI jA dUra hI se isa sArI bAta ko dekha rahI thI, hAMpate kAMpate unake pAsa AI aura bolI-ajI mujha anAthinI ko isa nirjana bana me Apa kahAM chor3a rahe ho| Apake sAtha jo strI laga gaI hai vaha ApakI strI nahI hai| aba to vyantarI ne __ apane vacano ko satya siddha karane ke lie samaya vicArA aura tatkAla hI usa puruSa ke prati bolI-maine jo kahA thA vahI huA nA / aba bhI yahAM se jaldI nikala bhAgo nahI to jInA bhI kaThina ho jAyagA / isa Azcarya vAlI bAta ko dekhakara vaha bar3A bhayabhIta ho gayA evaM asamajasa meM par3a gyaa| vaha vahAM se calane kI taiyArI hI me thA ki itane me usakI asalI strI ne usa vyantarI kA hAtha pakar3a liyA, taba to paraspara vAda vivAda karane laga par3I ki maiM hU~ mukhya strI aura dUsarI kahatI hai ki maiM hU~ mukhya strI / aisA kahakara hAthA pAI karane lagI, ata me vaha purupa nyAya kI yAcanA karane ke liye una dono ko rAjA ke pAsa le gayA aura sArA vRttAnta kaha sunAyA, unakA raMga-Dhaga bola eka sA dekhakara rAjA bhI Azcarya me par3a gayA ki nyAya kyA dayA jAya / anta me rAjA ne rAnI ko yaha bAta kahI dUsare dina rAnI ne usakA ThIka nyAya kara diyA / bhadra nAma kA baladeva inhIM kA samakAlIna thA / dvArAvatI ke rAjA rudra aura unakI rAnI subhadrA una ke mAtA pitA the| svayaMbhU nAmaka vAsudeja kA janma isI rAjA kI dUsarI rAnI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pRthvI ke garbha se huA thA / meraka nAmaka prativAsudeva bhI pUrvajAta huvA thA / yaha vaMdana pura nivAsI aura samara kezI rAjA ke putra the| mAtA kA sundarI nAma thA svayaMbhU meraka nAmaka prativAsudeva ko yuddha se saMhAra karake tIna khaNDa ke adhipati bane / yaha tIsare vAsudeva the| __terahaveM tIrthakara ke mokSa padhAre 6 sAgaropama vyatIta ho cukA / bAda me vaizAkha kRSNa 13 ko ayodhyA me 15 veM tIrthakara zrI anata nAtha jI kA janma huaa| inhone sAr3he bAraha lAkha varSa rAja sukha bhogA, phira saMsAra ke AvAgamana se chUTane ke liye vaizAkha kRSNa 14 ko upavana me dIkSA aMgIkAra kI vaiizAkha kRSNa / 14 ko kevala jJAna kI prApti huI / siMhasena pitA aura suyazA mAtA thii| sADhe sAta lAkha varSa taka zrI anaMtanAthajI ne dIkSA vrata pAlA anta me sampUrNa karma kSaya karake caitra zuklA 4 ko mokSa pada ko prApta hue| ___ dvArAvatI ke rAjA soma kI rAnI sudarzanA ke suprabha nAma kA baladeva inhI ke samaya huA thaa| isI rAjA kI dUsarI rAnI. sItA ke garbha se purupottama nAmaka cauthe vAsudeva kA janma huvA, usa samaya pRthvIpura kA vilAsa rAjA guNavatI rAnI se paidA huA madhuka nAmaka prativAsudeva rAja karatA thaa| purupottama vAsudeva ne madhuka prativAsudeva ko mArakara tIna khaNDa kA rAja kiyA / cAra sAgaropama kA samaya jaba caudahaveM tIrthakara ko nirvANa pada prApta kiye ho gayA taba mAgha zukla 3 ke dina ratanapurI nagarI me 15 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 veM tIrthaMkara zrI dharmanAthajI kA janma huvA, bhAnu rAjA pitA aura suvratA rAnI mAtA thii| anumAna nau lAkha varSa taka saMsAra meM rahe / ratanapurI ke upavana me dIkSA grahaNa kI / mAgha kRSNa 13 ko do varSa ke AsapAsa dIkSA ko huve hI hoge to pauSa zukla 15 ko kevala jJAna kI prApti ho gii| eka lAkha varSa caritra kA pAlana kiyA aMta me karma kSaya karake jyeSTha zukla 5 kA mokSa - pdhaare| inhI ke samaya ambapura ke rAjA ziva ke do rAniyo se do putrapaidA hue / vijayA ke garbha se sudarzana baladeva aura agvikA. ke garbha se puruSasiha nAmaka pAMcave vAsudeva hue| aura haripura me, nizumbha prati vAsudeva huaa| puruSasiMha ne nizumbha ko mAra ke tIna khaMDa kA rAja kiyaa| paMdarahave tIrthakara ke pazcAt aura solahave tIrthakara ke pahale zrAvastI nagarI me rAjA samudra vijaya ko bhadrA rAnI ke garbha se mAdhavA nAmaka tIsare cakravartI kA janma huvaa| inake mAkSa me jAne ke kucha samaya bAda hastinApura meM azvasena rAjA sahadevI rAnI ke saMtakumAra samrAT 4 cauthe cakravartI huai| paMdarahave tIrthakara ke mokSa me jAne ke pauna paLyopama nyUna tIna sAgaropama ke pazcAt jyeSTha kRSNa 13 ko zAMtinAthajI ne gajapura me vizvasena rAjA pitA aura acirAdevI rAnI mAtA ke yahAM janma liyA / Apa pAMcave cakravartI hue / 75 hajAra varSa gRhastha me rahe, phira eka varSa dAna dekara nagarI ke upavana me jyeSTha kRSNA 4 ko dIkSA lI / anumAna 1 varSa ke vAda paupa zukla 6 ko kevala Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jJAna huaa| Apa 16 veM tIrthakara hue / 25 hajAra varSa taka dIkSA pAlI / anta me sarva karma kSaya karake jyeSTha kRSNA 13 ko mokSa me gaye / zrI zAMtinAtha jI solahaveM tIrthakara ke nirvANakAla ke AdhA palyopama kA samaya bIta jAne ke pazcAt gajapura meM sUra rAjA aura zrI nAma kI rAnI se vaizAkha kRSNa 14 ko satarahave tIrthakara zrI kuMthunAtha kA janma huvA | Apa ikahatara hajAra dosau pacAsa varSa gRhasthAzrama me rahe / pazcAt gajapura ke upavana me caitra kRSNa 5 ko dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke 16 varSa bAda caitra zukla 3 kAM phevala jJAna huA / 23 hajAra sAta so pacAsa varSa taka dIkSA pAlI phira vaizAkha kRSNa 1 ko mokSa prApta kiyaa| Apa tIrthakara pada se pahale 6ThThe cakravartI the / bhArata varSa ke sampUrNa cha: khaMDoM kA rAja kiyA / 17 ve tIrthaMkara ko nirvANa pada prApta kiye jaba eka karor3a eka hajAra varSa nyUna pAva palopama kA samaya bIta gayA taba agahana zukla 10 ko gajapurI me rAjA sudarzana kI rAnI devI devakI se 18 ve tIrthaMkara zrI arahanAtha jI kA janma huaa| Apa 63 hajAra varSa gRhastha me rahe / sAtave cakravartI banakara cha: khaNDo kA rAja kiyA / pazcAt agahana zukla 11 ko gajapura ke upavana me dIkSA lii| dIkSA ke 300 varSa pIche kArtika zuklA 12 ko kevala jJAna huA | ikkIsa hajAra varSa taka cAritra kA pAlana kiyA / agahana zuklA 10 ko mokSa pdhaare| inake nirvANa hone ke pazcAt Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 aura unnIsaveM tIrthaMkara ke janma se pahile kIrtivIrya rAjA tArA rAnI mAtA ke saMbhuma nAmA cakravartI huA / 6 khaNDa kA rAja kiyA, sAtavAM khaMDa sAdhanA kI lAlasA me samudra me DUba kara mara gaye / sAtamI narka me jA pahuce / isa ghaTanA ke kucha hI samaya pazcAt kAzI ke rAjA agnisiMha kI rAnI jayaMti se nandana nAmaka sAtave baladeva, dUsarI rAnI zIlavI ke garbha se datta nAmaka sAtaveM vAsudeva utpanna hue aura pUrvajAta inakA samakAlIna siMhapura me prahlAda rAjA prati vAsudeva rAja karatA thA / datta vAsudeva ne pralhAda ko mAra kara 3 khaMDa kA rAja kiyA / aThArahave tIrtha kara ke nirvANa pada pAne ke eka karor3a eka hajAra varSa pIche mithilA nagarI ke kumbhakAra rAjA kI prabhAvatI rAnI se agahana zukla 11 ko unnIsave tIrthaMkara zrI mallInAtha jI kA janma huA / sau varSa taka gRhastha me rahe / mithilA ke upavana me gahana zuklA 19 ko dIkSA lii| usI dina kevala jJAna kI prApti huI / taba se pUre 53 hajAra 6 sau varSa taka dIkSA pAlI / phAlguna zukla 12 ko modA prApta kiyA / caupana lAkha varSa samaya jaba unnIsave tIrthaMkara ko mokSa padhAre bIta gayA taba rAjagrahI nagarI me sumitra rAjA ke padmAvatI rAnI se bIsave tIrthaMkara zrI munisuvrata svAmI jyeSTha kRSNA 8 ko janma | yaha sADhe bAIsa hajAra varSa gRhasthAzrama me rahe / pazcAt phAlguna zuklA 12 ko apanI rAjadhAnI ke upavana me dIkSA lii| anumAna 11. mahIno ke pazcAt kevala jJAna prApta Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kiyaa| sADhe sAtasau varSa taka dIkSA paalii| sarva karma kSaya karake jyeSTha kRSNa 6 ko mokSa me pdhaare| ___ inhIM ke samakAlIna 6 nauve cakravartI mahApadma huve / hastinApura nagara padmottara rAjA jvAlA rAnI mAtA thI / anta meM dIkSA dhAraNa kara ke mokSa me gaye / mahApadma cakravartI ke kucha hI kAla ke pazcAt ayodhyA ke rAjA dazaratha pitA aparAjitA rAnI kI kUrakha se AThaveM baladeva zrI rAmacandrajI paidA hue / dUsarI rAnI sumitrA isakA vAstava me kaikeyI nAma thA parantu jaba kaikeyI rAnI bharata kI mAtA kA vivAha rAjA dazaratha se svayaMvara maMDapa karake hA usa samaya do kaikayI hone ke kAraNa prathama kA sumitrA rakha diyA / isalie yaha sumitrA ke nAma se prasiddha huI / sumitrA ke aSTama vAsudeva zrI lakSmaNajI huve / (ina ko nArAyaNa bhI kahate hai)| tIsarI rAnI kaikeyI ke bharata rAjakumAra huaa| cauthI suprabhA rAnI se zatrudhnajI huve usa samaya ina se pUrvajAta lakApurI me rAjA ratnazravA pitA aura kaikasI mAtA se paidA huvA dazakandhara rAjA prativAsudeva laMkA kA kyA tIna khaMDa kA adhipati thaa| lakSmaNa jI rAvaNa ko mAra aura tIna khaMDa ke adhipati bne| bIsave tIrthakara ko mokSa me gaye chaH lAkha varSa huve hI the ki zrAvaNa kRSNA aSTamI ko mathurApurI me vijaya rAjA aura viprA devI mAtA ke ikkIsave tIrthakara zrI naminAtha jI kA janma huvaa| 6 hajAra varSa taka gRhastha me rhe| phira ApAr3ha kRSNa 6 ko mathurA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagarI ke upavana me dIkSA grahaNa kii| nau mahIne bAda agahana zuklA 11 ko kevala jJAna kI prApti huii| eka hajAra varSa taka cAritra pAlA / pazcAt vaizAkha kRSNa 10 ko mokSa me pdhaare| ikkIsave zrI naminAtha tIrthakara ke hI samaya kampila nagara meM mahA harI rAjA merA devI mAtA ke harISeNa nAmaka 10 ve cakravartI huve / dIkSA lekara yaha bhI mokSa me gye| inake kucha samaya bAda rAjagrahI nagarI meM vijaya rAjA vaprAvatI rAnI ke jayasena nAmaka rAjakumAra huA aura Age cala kara 11 ve cakravartI jayasena huA / yaha bhI rAja chor3a dIkSA lekara mokSa phuNce| ikkIsave tIrthakara ke nirvANa pAne ke pAMca lAkha varSa ke pazcAt rAjA samudra vijaya kI zIvAdevI rAnI se zrAvaNa zuklA 5 ko 22 ve tIrthakara zrI neminAtha jI hue| Apa 300 varSe gRhasthAzrama me rahe / vivAha na karate hue eka varSa dAna dekara apanI rAjadhAnI ke upavana me zrAvaNa zuklA 6 ko dIkSA lii| 54 dina ke pazcAt kvAra kRSNa amAvasyA ko kevala jJAna hogyaa| sAta sau varSa taka dIkSA pAlI / sarva karma kSaya karake, ApAr3ha zuklA 8 ko mokSa pdhaare| gyArahaveM cakravartI mahArAja jayasena ke nirvANa ke hajAro varSa bIta jAne ke pazcAt harIvaMza me yadunAmaka rAjA huaa| yadu ke zaurI aura suvIra nAma ke do putra hue| zaurI ke putra aMdhaka viSNu / aMdhaka ke daza putra hue / jo zAstra me dazodazAra ke nAma se prasiddha hai| ina dazo me se choTe eka bhAI kA nAma vasudeva Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yaa| vasudeva kI rohiNI nAma kI rAnI se nauMve baladeva balabhadra jI hue| aura dUsarI devakI rAnI se nauve vAsudeva zrIkRSNa mahArAja hue| dUsare suvIra ke putra kA nAma bhoja viSNu thaa| usake ugrasena aura devaka do putra the| ugrasena ke eka putra kaMsa, aura dUsarI putrI rAjulamati nAma kI huii| udhara devaka ke devakI nAma kI putrI huii| isI devakI kA vivAha vasudeva jI se huA thA / kRSNa ne kaMsa ko mAra mathurA para adhikAra jamAyA hI thA ki jarAsiMdha ke bhaya se, samudra vijaya Adi saba daur3a-bhAga kara samudra ke kinAre Aye / vahA dvArikA nagarI basAI / dazo dazAroM meM bar3e bhAI samudra vijaya the| kRSNa mahArAja ke tAyA aura yahI rAjA the / samudra vijaya kI zivAdevI rAnI se bAi. save tIrthakara zrI ariSTanemi jI janme / ariSTanemi bhagavAn ke ___ pAsa kRSNa mahArAja ke choTe bhAI gajasukumAla ne dIkSA lI aura jaldI hI karma kATa ke mokSa me padhAra gaye / jarAsidha prativAsudeva se kRSNa mahArAja kA yuddha huaa| jarAsiMdha ko mAra kara kRSNa vAsudeva tIna khaMDa ke rAjA bne| ariSTanemi ke mokSa meM padhArane ke kucha samaya hI pIche brahma nAmaka rAjA culanI rAnI mAtA ke brahmadatta kA janma huaa| samaya pAkara brahmadatta bArahave cakravartI huve / aura bhogo me Asakta bana kara anta mRtyu pAkara sAtamI narka me gye| jahAM utkRSTI tetIsa sAgara kI umra hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bAisave tIrthakara ke mokSa me padhAra jAne ke paune caurAsI hajAra varSa ke pazcAt banArasI nagarI me azvasena rAjA rAnI vAmAdevI ke teIsave tIrthakara zrI pArzvanAtha jI paupa kRSNa 10 ko hue| 30 varSa paryanta gRhasthAzrama me rhe| bAda meM pauSa kRSNa ekAdazI ko banArasI ke pAsa upavana me dIkSA lii| dIkSA ke caurAsI dina bAda kevala jJAna huA caitra kRSNa 4 ko aura sattara varSa taka saMyama paalaa| sava karma kSaya karake zrAvaNa zuklA aSTamI ko mokSa padhAre / dIkSA dhAraNa ke bAda devatA dvArA pArzvanAtha, bhagavAn ko upasarga huA thaa| IsA se 800 varSa pUrva kA anumAna lagAyA jAtA hai ki aitihAsika loga gaharI chAnabIna ke bAda pArzva saMvat taka pahuMcate hai| / / teisa 23 ve zrI pArzvanAtha bhagavAn ke mokSa prApta karane ke anumAna 250 varSa ke bAda zrI mahAvIra svAmI mokSa meM pdhaare| kSatrI kuMDa nagara me siddhArtha bhUpa evaM trizalA devIjI kI kukha se mahAvIra kA janma huaa| tIsa varSa paryata gRhasthAzrama meM rhe| bAda me saMyama lekara sAr3he bAraha varSa taka ghora tapasyA karake karma nAza kiye| kevala jJAna ko prApta kiyaa| bahattara 72 varSa kI Ayu bhogakara mokSapada ko prApta kiyaa| caitra zuklA trayodazI ke roja ApakA janma evaM kArtika amAvasyA ko mokSapada prApta huaa| caubIsaveM dharmAvatAra zrI mahAvIra svAmI ke mokSa prApta karane Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pazcAt huve rAjoM kA varNana / zrI mahAvIra svAmI ke nirvANa ke dUsare hI dina avaMtI nagarI me pAlaka kA rAjyAbhiSeka huvaa| pAlaka ne 60 varpa rAja kiyaa| pazcAt 150 varSa nando ne rAja kiyA / 160 varSa mauryo ne rAja kiyaa| 35 vapa puSyamitra ne / rAja kiyA / 60 varSa bala mitra bhAnumitra ne rAja kiyA / 40 varSa nabhasena ne rAja kiyaa| 100 varSa gardhabhillokA rAja rahA / pazcAt zaka rAjo kA rAja huvaa| zrI mahAvIra svAmI ke nirvANa hue 605 varSa vItane vAda zaka rAjA utpanna huvaa|| bharata kSetra ke vartamAna prasiddha .....12 cakravartI / isa bharata kSetra ke chaH vibhAga hai,, dakSiNa madhya bhAga ko Arya khaNDa va zeSa 5 ko mleccha khaNDa kahate hai / kAla kA parivartana Arya khaNDa me hI hotA hai| mleccha khaNDo me dukhamA sukhamA kAla kI kabhI utkRSTa aura kabhI jaghanya rIti rahatI hai| jo ina chaH khaNDo ke svAmI hote hai unako cakravartI rAjA kahate haiM / cakavartI ke caudaha ratna hote hai| jisa me sAta ekendriya ratna acetana hote hai| 1 sudarzana cakra, 2 chatra, 3 daNDa, 4 khar3aga, 5 maNi, 6 carma, 7 kAkinI, sAta paMcendriya cetana ratna hote hai| 1 senApati, 2 gRhapati, 3 zilpI, 4 purohita 5 paTarAnI, 6 hAthI, 7 azva / nau nidhAna hote hai 1 kAla, 2 mahAkAla, 3 naisarva, 4 pANDUka, 5 padma, 6 mANaka, 7 piMgala, 8 zakha, 6 sarvaratna / jo krama se pustaka asimasI sAdhana, bhAjjana, dhAnya, vastra, Ayudha, AbhUSaNa vArditra vastro ke bhaNDAra hote hai| ina Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saba ke rakSaka devatA haiN| batIsa hajAra deza ora batIsa hajAra mukuTabadha-rAjA inho ke AdhIna hote hai| batIsa hajAra devatA AdhIna hote hai, batIsa hajAra rAniyAM, batIsa hajAra dAsiyAM yaha vAstava me rAniyAM hI hotI haiM / prathama vatIsa hajAra rAniyoM se ina kA darjA kucha madhyama hotA hai / isa liye 64000 rAniyAM hotI hai / batIsa prakAra ke nATaka tIna sau sATha rasa hue / aThAraha ANi prazreNi Adi rAje, caurAsI lAkha azva, caurAsI lAkha hAthI, caurAsI lAkha sagrAmI ratha, caurAsI lAkha vikaTa gAr3iyAM, vimAnAdi kA samAveza hai| chiyAnave karor3a padAti senA, bahattara hajAra rAjadhAnI, chiyAnave karoDa grAma, ninyAnave hajAra droNamukha jaise bambaI, karAcI Adi Ajakala hai aise nagara, ar3atAlIsa hajAra paTTana tijAratI nagara jaise dehalI, amRtasara kI taraha, caubIsa hajAra karvaTa senA sthAna (chAvanI), caubIsa hajAra maMDala bIsa hajAra sona cAndI ratna lohAdi kI khAne, solaha hajAra kher3e, caudaha hajAra savAda, chappana hajAra antarodaka akhaMDa bharatakSetra kA aizvarya bhogane vAle ko cakravartI kahate hai| chaH khaMDo ke rAjAoM ko digvijaya ke dvArA apane AdhIna karate hai aura nyAya se prajA ko sukhI karate hue rAjya karate hai| aise 12-cakravatI 24 tIrthaMkaroM ke samaya meM nIce likhI rIti se hue haiN| (1) bharata-RSabhadeva jI ke putra ve bar3e dharmAtmA the| eka samaya inako tIna samAcAra eka sAtha mile| Rpabhadeva kA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala jJAnI honA AyudhazAlA me sudarzana cakra kA prakaTa honA, apane putra kA janma honaa| apane dharma ko zreSTa samajhakara pahile RSabhadeva ke darzana kiye phira lauTa kara dono lokika kAma kiye| bharata ne digvijaya karake bharata khaNDa ko vaza kiyA, mukhya senApati hastinApura kA rAjA jayakumAra thA, choTe bhAI bAhuvalI -ne inako samrATa nahI mAnA, taba inase yuddha ThaharA / maMtriyo kI sammati se senA kI vyartha me jisase kisI bhI prakAra kI kSati na ho, isa kAraNa paraspara tIna prakAra ke yuddha tthhre| dRSTiyuddha, jalayuddha evaM mallayuddha tIno yuddho me bharata ne bAhuvaloM se hArakara krodhita ho bAhubalI kA kucha vigAr3a na sakA to bharata bahuta lajjita hue / udhara bAhubalI apane bar3e bhAI bharata kI rAjya lakSmI kI nindA kara turanta sAdhu ho gayA aura bahuta kaThina tapazcaryA karane lge| eka varSa taka lagAtAra dhyAna meM khar3e rahane se inake zarIra para bele car3ha gii| anta me kevala jJAna prApta kara mokSa padhAra gye| ___ bharata bar3e nyAyI the, inakA bar3A putra arkakIrti (sUryakumAra) jisase sUryavaza calA hai / kAzI ke rAjA prakampana ne apanI putrI sulocanA ke sambandha ke liye svayambara maNDapa racA tava sulocanA ne bharata ke senApati jayakumAra ke gale me mAlA ddaalii| isa para arkakIrti ne ruSTa hokara jhagar3A kiyA kintu cakravartI bharata ne apane putra kI anyAya pravRtti para bahuta kheda kiyA aura usakA kisI prakAra kA pakSa na lekara ucita nyAya kiyA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 25 bharata bar3e AtmajJAnI va rAjya karate hue bhI vairAgI the| eka bAra eka dhArmika vaktA ne kahA ki bharata mahArAja chaH khaMDa jaise rAjya me mahAn Arambha karatA hai aura mahA Arambha karane vAle kI gati naraka hotI hai / isa bAta ko bharata jI ne bhI sunA usako samajhAne ke liye Apane eka tela kA kaTorA diyA aura kahA tU mere kaTaka me ghUma Ao kintu isa kaTore me se yadi eka bUMda bhI girI to tujhe mRtyu daNDa milegaa| vaha kaTore ko hI dekhatA lauTa AyA mahArAja ne pUchA ki kyA dekhA ? usane kahA ki maiM kucha nahIM kaha sakatA kyoki merA dhyAna kaTore meM thaa| yaha sunakara bharata ne kahA ki isI taraha merA dhyAna aAtmavikAza meM rahatA hai| maiM saba kucha karate hue bhI alipta rahatA hU~ / eka dina prAtaHkAla snAna karake evaM vastrAbhUSaNa dhAraNa karake mahArAja bharata arisA bhavana me gaye vahAM eka uMgalI me se agUThI gira gii| binA agUThI ke uMgalI bhadadI lagane lgii| taba Apane vicAra kiyA ki yaha saba zobhA zarIra kI nahIM kintu AbhUSaNo kI hai| mithyA moha me mujhe kyo mugdha honA cAhiye, aisA socakara Apane anya ugaliyo se aMgUThiyA~ nikAlanA prArambha kiyA isase hAtha vizeSa bhaddA ho gyaa| phira Apane saba vastra aura AbhUpaNa utAra diye / isase Apako jJAta huA ki saba zobhA vastro aura AbhUSaNo kI hai / zarIra to asAra hai aisA vicAra karate karate Apa zarIra kI anityatA kA cintavana karane lage aura zukla dhyAna kI zreNI taka car3ha gaye, usI samaya Apa ke ghanaghAtI kamI kA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kSaya ho gayA / tathA Apa kavala jAnI muni bana gaye / Apaka sAtha aura bahuta bhavya prANiyoM ne dIkSA lI aura saba ne Atma kalyANa kiyaa| (2) sagara-yaha ajitanAtha jI ke samaya meM hue / ikSvAku vaMzI pitA samudra vijaya mAtA suvAlA thI, sagara ke 60000 putra the| eka bAra ina putro ne sagara se kahA ki hame koI kaThina kAma batAiye, taba sagara ne kailAza ke cAro ora khAI khodakara ___ gagA nadI bahAne kI AjJA do / ve gye| khAI khodI taba sagara ke pUrva janma ke maMtrI muniketu deva ne apana vacana anusAra sagara -kA varAga utpanna karAne ke liye una sarva kumAroM ko aceta karake sagara ke pAsa Akara yaha samAcAra kahe ki Apake putra saba mara gye| yaha sunakara sagara ko vairAgya ho gayA aura bhagIratha ko rAjya de Apa-sAdhu ho gaye / putra jaba saceta hue aura pitA kA sAdhu honA sunA to yaha bhI sarva tyAgI bana gye| (3) mAghava- yaha cakravartI sagara se bahuta kAla pIche zrI dharmanAtha jI ke mokSa hA jAne ke bAda hue| ikSvAkuvaMzIya rAjA sumitra aura subhadrA ke putra the, ayodhyA rAjadhAnI thI, bahuta kAla rAjya kara priyamitra putra ko rAja dekara sAdhu ho tapa kara mokSa pdhaare| (4) sanatkumAra-kucha kAla bItane ke bAda cauthe cakravartI ayodhyA ke ikSvAku vazIya rAjA ananta vIrya aura rAnI sahadevI ke putra Apa bar3e nyAyI samrATthe, tathA bar3e rUpavAn the| eka dina Apake Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. rUpa kI prazaMsA indra ke mukha se sunakara eka - deva dekhane ko AyA, aura dekhakara bahuta prasanna huaa| phira rAja sabhA me prakaTa hokara milane ko gayA / usa samaya mAna ke kAraNa unakI sundaratA me kamI dekhakara mastaka hilAyA, samrAT ne mastaka hilAne kA kAraNa pUchA / uttara meM deva dvArA apane rUpa kI kSaNa mAtra me hI kama hA jAne anityatA dekha kara vairAgya kI bAta sunakara cakrI ko saMsAra kI ho gayA, usI samaya putra devakumAra ko rAjya dakara ziva gupta muni se dIkSA le tapa karake mokSa padhAre / tapa ke samaya eka bora karma ke udaya se kuSThAdi bhayaMkara roga ho gaye / eka deva parIkSArtha / vaidya ke rUpa me AyA aura kahA ki auSadhi le| muni ne uttara diyA ki AtmA ke jo janma maraNAdi roga hai yadi unhe Apa dUra kara sakate hai to dUra kre| mai ApakI dI huI anya vastuai lekara kyA karU~gA ? deva ne muni ko cAritra meM dRr3ha dekhakara unakI stuti kI aura apane sthAna ko vApisa calA gayA / (5) 16 ve tarthakara zrI zAnti nAtha jo / yaha eka dina darpaNa me apane do muha dekha sasAra ko anitya vicAra apane nArAyaNa putra ko rAjya de sAdhu ho gaye / ATha varSa pIche hI kevalI hA anta meM mokSa padhAre / (6) 17 ve tIrthakara zrI kuMthunAtha jI eka dina bana me krIr3A karane gaye the / lauTate samaya eka sAdhu ko dekhakara vairAgI ho gaye / 16 varSa taka tapa karake kevala jJAnI hokara mokSa padhAre / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .28 (7) 18 veM tIrthakara zrI arahanAtha jI rAjyAvasthA meM eka dina zarada Rtu me megho kA AkAza me naSTa honA dekha Apa . vairAgI ho gye| 16 varSa tapa kara arihanta hokara upadeza de anta me mokSa pdhaare| (8)saMbhauma-zrI arahanAtha jI tIrthakara ke mokSa ke bAda meM hue / ayodhyA ke ikSvAku vaMzIya rAjA sahasrabAhu aura rAnI citramatI ke putra the| Apa kA janma eka vana me huA thA / ina ke pitA sahasrabAhu ke samaya me ina ke bar3e bhAI kRtavIrya ne eka bAra kisI kAraNa se rAjA jamadagni ko mAra ddaalaa| taba jamadagni ke putra parazurAma aura zvetarAma ne yaha bAta jAna bahuta krodha kiyaa| aura sahastrabAhu tathA kRtavIrya ko mAra DAlA taba sahabAhu ke bar3e bhAI zAMDilya ne garbhavatI rAnI citramatI ko vana me rakhA yahAM saMbhauma utpanna hue / vaha 16 ve varSa me cakravartI hue| eka dina parazurAma ko nimitta jJAnI se mAlUma huA ki merA maraNa jisase hogA vaha paidA ho gayA hai / nimitta jJAnI ne usa kI parIkSA bhI batAI ki jisa ke Age mare hue rAjAo ke dAnta bhojana ke liye rakhe jAve aura vaha sugandhita cAvala sama ho jAve vahI zatru hai| isaliye parazurAma ne aneka rAjAoM ko saMbhauma ke sAtha bulaayaa| saMbhauma ke sAmane dAMta cAvala ho gaye, saMbhauma ko hI zatru samajha parazurAma ne saMbhauma ko pakaDA parannu usI samaba sabhauma ko cakra ratna kI prApti huI / isa cakra se hI yuddha kara saMbhauma ne parazurAma ko mAra ddaalaa| parazurAma sAtavIM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI ke pAthar3e me jAkara paidA huvA / digvijaya kara saMbhauma ne bahuta kAla rAjya kiyA yaha bahuta hI vipayI laMpaTI thA / eka bAra isa ko eka zatru deva ne vyApArI ke rUpa meM bar3e svAdiSTa apUrva phala khAne ko diye| jaba vaha phala na rahe taba cakrI ne aura mAge / vyApArI ne kahA ki yaha eka dvIpa me mila skeNge| Apa,jahAja para mere sAtha caliye / vaha lolupI cala diyaa| mArga me usa deva ne jahAja ko Dubo diyA aura cakravartI khoTe dhyAna se mara kara sAtavIM naraka me gyaa| (E) nava ve cakrI 20 ve tIrthakara muni suvrata svAmI ke samaya me kAzI nagarI ke svAmI ikSvAku vaMzI padmottara aura jvalA rAnI ke suputra mahApadma the| bAdalo ko naSTa hote dekha vairAgI ho gaye aura sAdhu hokara mokSa pdhaare| (10) dazave cakrI zrI hariseNa bhagavAn neminAtha ke kAla me bhogapura ke rAjA ikSvAku vaMzI padma aura merAdevI ke suputra the / eka dina AkAza me caMdra grahaNa dekha Apa sAdhu ho gaye tathA anta me mokSa pdhaare| ' (11) gyAraha ve cakravartI jayasena zrI neminAtha bhagavAn ke pIche aura ariSTa nemi ke pahile kauzAmbI nagara ke ikSvAku vaMzI rAjA vijaya aura rAnI vaprAvatI ke putra the| eka dina AkAza me ulkApAta dekhakara vairAgya ho sAdhu ho gye| tapa karate hue anta me zrI sammedazikhara para phuNce| vahAM cAraNa nAma kI coTI para samAdhi maraNa kara siddhi ko prApta hue| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) zrI ariSTa nemi jI ke pIche aura zrI pArzvanAtha jI ke pahale antara me cakravartI brahmadatta huaa| yaha brahma rAjA va rAnI cUla devI kA putraM thaa| yaha viSaya bhogoM meM phaMsA rahA / anta me sara kara sAtave naraka meM gyaa| karmAvatAra ardhacakrI nArAyaNa vAsudeva pada kI prApti hone para inhe sAta ratna prApta hote hai| ve nimna hai / 1 sudarzana cakra 2 amogha zaMkha 3 kaumudI gadA 4 puSpa mAlA 5 dhanuSya amogha bANa 6 kaustubhamaNi 7 mahAratha ye phalavAna aura mahA sundara hote hai| inakI Rddhi va siddhi cakravartI se AdhI hotI hai| iti zam Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munivara zrI zukla candra jI mahAnubhAva prazastisUktam zrImAnmanasvI muniH zuklacandraH zvetAmbaraH sthAnakavAsinAM yaH / agresaraH zrIjinapAdasevI virAjate svIyaguNairudAraiH // 1 // dayAlumAtmAnamasau bibharti gajeSu kITeSu ca tulyavRttim / gaNaM guNairAdriyate budhAnAM virAjipA? nikaraH kavInAm / / 2 / / sa pakSapAtojjhitabuddhizobhI zatrau ca mitre ca smaanbhaavH| sadopakAra kurute janAnAM jinAghrisevI zaraNAgatAnAm // 3 // bhujAdhike tatvamite grahApta. candrAGkita vikramavatsare saH / svajanmanA bhUSitavAndvijAnA paJcApadeze zucimanvavAyam // 4 // 2 7 1 1 netrarpinandezvarasaMkhyavarSe ASADhazuklasya ca pUrNimAyAm / jagrAha dIkSAmayamAhetI sa prasannacetAH jinamArgagAmI // 5 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilokya cemaM jinapAdapadmayo nataM munIndra munivepadhAriNam / ' tutopa vADhaM vizadAzayA satI ___ samagradeze muditA janAvalI // 6 // yadyapyasau pUjyatamo vicArato___ babhUva loke sa punarepa dehinAm / gRhItadIkSaH punarepa sUryavad .:. bhRzaM didIpe jinasAdhulakSaNaiH // 7 // so'yaM munIndro munizuklacandro rAmAyaNaM jainamatAnusAri / lilekha bhASAmadhure nibandhe _bhavyAzayaM kAvyaguNAnuyAyi / / 8 // ida nigAdyaM janasaMkule pathi prapaThyatAM zrAvakamaNDale'pi tat / kalyANadaM maGgaladaM madApahaM __ janasya sanmArgakaraM paraM caram / / 6 / / dvijena tenAgamavedinoditA vivekavijJAnasudhAmayI kathA / vyadhAyi sUktaca jayena tanmune ryadasya mUla jinazAstravallarI // 10 // iti zrI dillI hIrAlAla jaina hAIskUla bhUtapUrva saMskRtapradhAnAdhyApakena sAhityAcAryayaNDita 'jayarAma' zAstriNA viracitaM sUktam / // samAptam / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala-prArthanA / (tarja-bAlama Aya vaso more mana meM-) prathama namo deva arihantA |-sthaayii suranara muni jana dhyAna dharata hai| premI jana nita nAma raTata hai // kala kaleza china mAhi kaTata hai| aiso nAma bhagavantA // 1 // saMkaTa hArI maMgala kArI / sarvAdhAra sarva hita kArI // kima varaNa mai mahimA tihArI / gAya yake zruti santA // 2 // dIna dayAla dayA ke sAgara / trayI guNa dhArI jagata ujAgara / / kara hI kRpA prabhu nija bhagatana pr| siddha rUpa guNa vantA // 3 // "zukla" prabhu hama zaraNAgata hai| vidyA buddhi vara mAMgata hai // dInoM kI basa Apa hI pata hai / kevala jJAna anantA / / 4 / / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A // zrI vItarAgAya namaH / / // OM asiAusAya namaH // // parameSTibhyo namaH / / ma atha rAmAyaNAm / / ziSya-prazna . dohA jina vANI nita dAhine, arihanta siddha jagadIza / parameSThI rakSA kare, tripada dhAra munIza / / 1 / / zrI jinavANI zAradA, namUprathamahiya dhyAya / mano kAmanA siddha ho, vighna samUha nasa jAya // 2 // vighna samUha nasa jAya, dhyAna dharate hI jagadambA kaa| kevala hai AdhAra zrI, trizalA de suta nandA kA // svapuruSArtha kahA zastra, chedanA karma phandA kA / samyaka jJAna nimitta, rAha darzaka hotA andhA kA / daur3a guru caraNana sira nAke, siddha Izvara ko dhyAke / bAta kucha kahU~ purAnI, kyA gaurava thA bhArata kA aba kathA suno sukhadAnI // dohA prathama ziSya prabhu vIra ke, indra bhUti zubha nAma / pAThI caudaha pUrva ke, Atma guNo ke dhAma / / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa mmmmmmmmmmmmer prasiddha the gotama gotra se, zruta jJAna me UMcA Asana thaa| hitakArI prANI mAtra ko, zrI mahAvIra kA zAsana thA / the sarvajJa brahmajJAnI, aura tIna kAla ke jJAtA the| siddhArtha bhUpa ke rAjakuvara, nandI vardhana ke bhrAtA the / vizeSa jJAna ke liye par3ho, tuma inake jIvana caritra ko / zAnta vIra rasa dharatAke, dekho zuddha jJAna pavitra ko // kucha prazna pUchane ke hetu, eka roja zrI gautama svaamii| namaskAra kara yo bole, jahA~ baiThe the antarayAmI / dohA bhagavan ! isa sasAra meM, kauna hai pada pradhAna / kisa pada se nizcaya miTe, AvAgamana tamAma // avatAra kauna kahalAte hai, aura kyA krama inake hone kA / kyA sabhI paraspara eka raMga, yA pharaka hai sone sone kA / / vartamAna me kauna kauna hai, karma maila dhone vAle / the bhUtakAla me kauna bhaviSyat me, kauna kauna hone vAle // kitane kitane antara se, isa kAla ke saba avatAra hue| kitane hai bhavadhArI iname, kitane bhavasAgara pAra hue| aura kAla kA bhI kucha bhAga pRthaka karake svAmI drshaaveNge| mama icchA pUraNa karane ko, kRpayA amRta varSAvege / dohA namra nivedana ziSya kA, suna karake bhagavAna / kRpAsindhu phira isa taraha, karane lage varakhAna / / tIrthakara pada ko kahA, saba hI ne pradhAna / pAkara yahA~ vizeSatA, pahu~ce paha nirvANa / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna .mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwrammarrrrrrr 'aba suno ekAgra citta karake, kucha kAla vibhAga batAte hai| jisa jisa kramase jisa jisa guNa se, jaise avatAra kahAte hai| daza kroDAkor3a sAgara kA, aba kAla yaha avasarpaNi hai| uta sapeNi dasa kA bIta gayA, Age bhI utasaperiNa hai|| dohA pratisarpaNi me hue, hoge hai avatAra / triSaSThI pratikAla me samajho gaNitAnusAra / / dharmA avatAra hue caubIsa, aba hai Age ko hovege| saba tArana taraNa jahAja AgAmI karmamaila ko dhovege| bArA bhogAvatAra huye, isame Age hoge bArA / nigrantha bane so mokSa lahe nahIM bAsa adhogati maMjhArA // dohA karmAvatAra hote sabhI sammukha bace jo zeSa / caraNana karate hai sabhI, jo jo pharaka vizeSa / / ukta kAla ke hisso me. nau nau baladeva kahAte hai| yaha uttama prANI tyAgazIla se, svarga apavarga pAte hai / / anuja bhrAta inake hI krama se, vAsudeva kahalAte hai / apara nAma nArAyaNa jo, duniyAM se nahIM dahalAte haiN| sagrAma me inase bar3ha karake, duniyAM meM nahIM koI zUrA hai / kyoki inakA pichalA bAMdhA, hotA nahIM puNya adhUrA hai / / pUrva puNya zubha bhoga yahA~, yahA~ kA Age jA pAte hai| cali ke dvAre ke atirikta, nA aura kahIM para jAte hai / ina aSTAdaza ke pUrvajAta, nau prati nArAyaNa hote hai| prati vAsudeva, kaha do cAhe, avasAna me sarvasva khote hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa ~~~ ~~~~~~~~~~~~ ~~ vAsudeva ke hAtho se hI, krama se inakA maranA hai| balake dvAre binA inheM bhI, aura nahI kahIM zaraNA hai / . dohA ina nau nau ke hI samaya, nau nau nArada jAna / bhUmaNDala ke bhUpati, karate saba sammAna // advitIya kalaha priya hote, para hote hai zuddha brhmcaarii| inase jo koI pratikUla cale, unako hote mahAbhayakArI // vigraha karake upazAnta banAnA, vAmeM karakA khela sabhI / bhrAta bhale jAmAta bure ke bada se bhalA na kareM kamI // ghara ghara kyA saba raNavAso taka. nA roka inheM koI hotI hai / aura jisane kucha viparIta kiyA to usakI kismata sotI hai| antyama hotA hai svarga gamana, brahmacarya guNa ke kAraNa se / aura vAsudeva saMgaprema inho kA, hotA asAdhAraNa se / dohA jisane pUrva janma meM, kiyA dharma hitakAra / rUpa Rddhi unako yahAM, milatI aparampAra // atala rUpa dhArI caubIsa hI. kAmadeva avatAra hve| saba kAmadeva ko jIta jIta, bahute bhava sindhu pAra huve // nara nArI kyA zubha rUpa dekha, sura indrANI murbhAtI hai / kintu viSayoM meM khuce nahIM, cAhe suralalanA taka cAhatI hai| dohA ekAdazarudra huve mahAkara avatAra / jAte Apa adhogati phailA kara vyabhicAra // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna -nhcomic yaha tapa japa se ho bhraSTa sabhI, khoTe karmo meM lagate haiN| phira azubha karma bhogana kAraNa, jAkumbhipAka meM galate haiM / / zubha puNya rUpa naratana pAkara, saba kara karma meM calate haiN| anamola samaya cintAmaNi tana, khokara apane kara malate haiN| dohA . dharma dhyAna zubha zukla do prANI ko sukhadAya / . nAma sthAnAdika sabhI dekho yantra mAMya / / 24 tIrthaMkara devoM kA nAma aura lakSaNa . 1 zrI RSabhadevajI baila kA / 2 ,, ajitanAthajI hastI kA 3 , saMbhavanAthajI azva kA 4 ,, abhinandanajI kapi kA ,, sumatinAthajI cakravAka kA ,, padmaprabhujI kamala kA ,, supArzvanAthajI sAthiye kA ,, candraprabhujI candramA kA " suvidhinAthajI / nAku kA ,, zItalanAthajI kalpavRkSa kA ,, zreyAMsanAthajI 12 ,, vAsupujyajI bhaiMse kA ,, vimalanAthajI varAha kA ,, anantanAthajI sehI kA , dharmanAthajI vajra daNDa kA 16 ,, zAntinAthajI hiraNa kA 17 , kunthunAthajI aja kA gaiMDe kA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA kathana ApakA hai prabhu, prazna vyAkaraNa mAMya / sItA kAraNa kSaya huvA, mahAna jana samudAya / / aSTama vAsudeva lakhana zrI, rAmacandra aura rAvaNa kA / hanumAna aura sugrIva vAdha sItA kA hAla curAvana kA / / 18 , arahanAthajI matsa kA 16 , mallinAthajI kalaza kA 20 , munisuvratajI kachue kA 21 ,, neminAthajI kamala kA 22 ,, ariSTanemIjI zaMkha kA 23 , pArzvanAthajI sarpa kA 24 , mahAvIra slAmIjI siMha kA dvAdaza bhogAvatAra cakravartiyoM ke nAma 1 bharata cakrI 7 arahanAtha cakrI 2 sagaraM cakrI 8 sambhUma cakrI 3 mAghava cakrI 6 mahApadma cakrI 4 sanata kumAra cakrI 10 hariSeNa cakrI 5 zAntinAtha (tIrthakara) cakrI | 51 jayanAma cakrI 6 kunthunAtha cakrI 12 brahmadatta cakrI karmAvatAra nau vAsudeva nArAyaNa 1 tripiSTa 6 puNDarIka 2 dvipiSTa 3 svayambhU 8 lakSmaNa 4 puruSottama kRSNa mahArAja 5 puruSasiMha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna - m svAmina hai icchA sunane kI, vaha bhI kRpA hama para hogii| kauna kauna gaye zubha gati me, gati ko ko hue viSama bhogii|| karmAvatAra nau prati vAsudeva prati nArAyaNa 1 azvagrIva 6 bala 2 tAraka 7 prahlAda 3 meraka 8 rAvaNa 4 madhukeTaka hai jarAsindha 5 nizumbha nava baladeva 1 acala 6 Ananda 2 vijaya nandana 3 bhadra 8 padma (rAma) 4 suputra 6 balabhadra 5 sudarzana nava nArada 1 bhIma mahAkAla mahAbhIma 7 dumukha 8 narka mukha 4 sahArudra 6 adhomukha 5 kAla ekAdaza rudra 1 bhImabalI 7 puNDarIka 2 jIta zatra 8 ajita dhara hai jitanAmI 4 vizvanAtha 10 pITha 5 supratiSTa 11 sAtyaki 6 antala 0 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa Normamaann raamrrrrrrrrrrrrrrrm NAM bhAiyo meM kaisA prema aura, mitro me kaisI mitratA thii| putroM meM kaisA vinaya aura, caritra meM kyA vicitratA thii|| caubIsa kAma devAvatAra 1 bAhubali 13 kunthunAtha 2 amitateja 14 vijayarAja 3 zrIdhara 15 zrIcandra 4 dazabhadra 16 rAjA nala 5 prasenajIta 17 hanumAnajI 6 candra varNa 18 bala rAjA 7 agni mukti 16 vasudeva 8 sanat kumAra (cakrI) 20 pradyumna 6 vatsarAja 21 nAga kumAra 10 kanaka prabha 22 zrI pAlanRpa 11 sedhavarNa 23 jambU svAmI 12 zAntinAtha (16 jina) 24 sudarzana ___ cartudaza kulakara (manu) 1 pratizruti 8 cakSupmAna 2 sammati hai yazasvI 3 kSemaMkara 10 abhicandra 4 kSemandhara 1 gaMdrAbha 5 sImaMkara 12 marudeva 6 sImandhara 13 prasenajIta 7 visalavAhana 14 nAbhirAjA dvAdaza prasiddha puruSa hue 1 nAbhirAjA 7 rAvaNa 2 zreyAMsa 8 kRSNajI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna 11 mmmmmmmmmmmmmmmmm kyA prema thA sAsu badhukA, aura pativratA kaisI thI nArI / satyapatha para kaise marate the, kaise the dRr3ha dharma dhArI // 3 bAhubalI 6 mahAdeva 4 rAmacandra 10 bhIsa 5 hanumAna 11 zrI pArzvanAtha 6 sItA 12 bharatezvara __ bhUtakAla ke tIrthakaro ke nAma 1 zrI nirvANa jI 13 ,, ziva gaNajI 2 , sAgarajI 14 , utsAhajI 3 , mahAsindhujI , sAnezvarajI 4 , vimala prabhujI 16 ,, paramezvarajI 5 , zrIdharajI 17 ,, vimalezvarajI , dattajI ,. yazodharajI ,, asala prabhujI , kRSNamatijI ,, uddhArajI ,, jJAnamatijI ,, aMgIrajI 21 ,, zuddhamatijI ,, sanasatijI 22 ,, bhadjI 11 ,, sindhunAthajI 23 ,, atikAntajI 12 ,, kusumAMjalIjI 24 ,, zAnta svAmIjI bhaviSyakAla ke caubIsa avatAroM ke nAma tIrthakaro ke nAma jinhone tIrthaGkara gotra upArjana kiyA 5 zrI mahApadmajI 1 zreNika rAjA 2 , sUryadevajI 2 supArzvajI 3 , supAzca jI 3 udaya jI ,, svayaMprabhajI | 4 poTila anagArajI - - m ccw Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa VARANAVANAN raniwww dohA aSTama traka avatAroM kA jo jo vivaraNa khAsa / krama krama se hogA sabhI, gati karma aura vAsa / / bhArata kA gaurava darzAne ko, yaha bhI eka mahA caritra hai| karttavya jise kahatI duniyAM, isame bhI mahA pavitra hai| 5 , sarvAnubhUti 6 , devazruta 7 ., udaya 8 , peDhAlaputra hai , poTilA 10 , zatakIrti ,, munisuvrata 12 , satyabhAvavita ,, niSakaSAya ,, niSpalAka ,, nirmama ,, citragupti 17 ,, samAdhi 18 ,, sambara ,, yazodhara ,, anadhika 21 ,, vijaya (mAllI) 22 ,, vimala 23 ,, devopapAtta 24 , anantavijaya 5 dRDhAyu 6 kArtikaseTha 7 zaMkha zrAvaka 8 AnaMda 6 sunaMda 10 sattaka 11 devakI 12 satyAkI 13 kRSNavAsudeva 14 balabhadra 15 rohiNI 16 sulasA 17 revatI 18 sathAla 16 bhayAla 20 dvipAyana 21 nArada 22 ambaDa 23 dAsabhRta-amarajIva 24 svAtibuddha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna zikSAprada hai itihAsa sabhI, hara prANI ko naranArI kyaa| yadi cAtaka ko nA bunda mile, kyA kare vicArA vArivAha / / dohA Apta ke upadeza me, doSa nahI lavaleSa / Age mati zruti jJAni kA, hogA kathana vizeSa // gyAraha lAkha chiyAsI sahasra aura sAr3he sau sAta / varSa pUrva the vicarate, muni suvrata jaganAtha // sAr3he bAisa sahasra varSa, bIte the gRhasthAzrama me / phira sAr3he sAta hajAra varSa, bhoge the sanyAsAzrama me // nirvANa vAda isa bhArata me thA, vidyamAna inakA zAsana / satya bhUti kula bhUSaNa Adi, muniyo kA thA UMcA Asana // dohA paMca parameSThI namana se, par3e ari ke trAsa / badalA le aru sukha mile, phala nirvANa nivAsa // gAnA naM. 1 zoro gula ko banda karake, lo majA aba isa kahAnI kA / nekoM kI neka nAmI aura bado kI bhI nAdAnI kA // sthAyI the bhAI rAma aura lakSmaNa, prema dono prANI kaa| jamAnA gaura kara dekhA, milA nahIM koI zAnI kA // pitA ke RNa ko tArA thA, jo thA kaikayI mahArAnI kaa| Apa banavAsa ko dhAye, tajA sukha rAjadhAnI kA // para kAraNa hI tana mana dhana, se thA prayoga vANI kaa| sAra yaha hI samajha rakkhA thA, apanI jiMdagAnI kA // Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa mum caupAI jambU dvIpa choTA saba mAMhI / bharata kSetra sthAnaka sukhdaayii| cauthA zrArA lambI Ayu / usakA kiMcita hAla sunaauuN| dohA Apta praNIta zAstro se, ginatI kA zummAra / sakhyA pala sAgara, sabhI levo gurU se dhAra / / bIsa kor3A kror3a sAgara kA, zubha kAla cakra eka hotA hai| jisake Adhe chaH hisso me, yaha samaya nAma zubha cauthA hai| baitAlIsa sahastra kama eka kror3A kror3a kA yaha ArA hotA hai| ho sarvajJa jIva karanI kara, karma maila ko dhotA hai| bar3A hotA sukhadAI, nahI kisI ko dukhadAI / bheda itanA hotA hai vaisA hI phala mile jIva ko / / jaisA koI botA hai / / dohA yathA kAla ke krama se hote hai avatAra / tripaSThi ke puruSa saba, pAte bhava dadhi pAra // tIrthakara caubIsa cakravartI, bArA hI phcaano| nau baladeva nau vAsudeva, nau nau prati nArada jaano| labdhi dhAraka malaparyava jJAnI, aura kevala jJAnI maano| vidyAdhara suvizAla zUramA, bahana kalA suvidhAno / daur3a cauvIsa dharma deva haiM, bAkI karma deva haiN| nahIM kucha puNya me khAmI, ATho kama saMhAra sabhI / hote haiM mokSa ke gAmI // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya-prazna caupAI muni sutrata jina. bIsave svAmI, lokA loka ke atryaamii| namaskAra kara kalama calAI, nirvighna grantha hove sukhadAyI // aSTama vAsudeva baladeva, dina, dina bar3hatA adhika sneha / dohA purI ayodhyA me hue, dazaratha bhUpa udAra / sUrya vaMza me A liyA, rAma lakhana avatAra / / rAmacandra lakSmaNa sItA, rAvaNa kA hAla batAnA hai| the yoddhA valavAna bar3e, zakti kA nahI ThikAnA hai / / vAnara vaMzI sugrIvAdika, kA bhI saba hAla sunAnA hai| the AdhIna saba rAvaNa ke, para satya pakSa ko jAnA hai / / dauDa tIna khaMDa ke mAMhI, phailI huI thI prbhutaaii|| anta kyA rahA hAtha me, acche bure jo kiye karma // vo hI le gaye sAtha me // dohA aSTama traka kA hAla aba, suno lagAkara kAna / muni suvrata arihanta kA, zAsana thA vidyamAna / / bIsave tIrthakara ke bAda / paidA kA hAla inho kA hai| Adi anta taka jo caritra / batalAnA sabhI jinho kA hai| ghabarAve nahIM Apatti se / ho nAma prasiddha unho kA hai| para kAraNa sahe kaSTa milA nahIM sukha koI svalpa, dino kA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAmAyaNa daur3a suno jo mana cita lAke, dhyAna ekAgra jamAke / yadi hove cita khilArI / to sunane kI abhilASa mata karo suno nara nArI // caupAI sacce mana se dhAre soI, zikSA mile aura sampati hoI / pAvana mahA nAma abhirAma, siddha hue sukha ATho yAma // dohA jo zUrA karttavya me vahI dharma me jAna / pAkara yahA~ vizeSatA, anta gaye nirvANa | lakSmaNa rAvaNa janmAntara me, tIrthaMkara pada pAvege / aSTakarma dala ko kSaya karake, mokSa dhAma me jAveMge // abhI dera taka karmabandha, phala bala dvAre bhugatAveMge / phira anukrama se manuSya janma, me zukla dhyAna dhyAvege // daur3a bAraveM svarga maMjhArI baiThI hai janaka dulArI / hukama saba ke upara hai, sItendra huvA nAma karI // pUrva karanI duSkara hai // dohA rAma kathA abhirAma hai, tajo nidrA ghora / jo jo kucha bItaka huA, suno sabhI kara gaura // suno sabhI kara gaura, yahAM vRtAnta sabhI hai batalAnA / adbhuta raMga damakatA thA, itihAsa sunaharI hai mAnA // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSya- prazna zUravIra bAMke durdante, yoddhAoM kA vAnA hai / isa ko yahA~ para karU' samApta Age hAla sunAnA hai || daur3a vipatti jo AI hai, dRDha vana sabhI sahI hai / suna suna kara hovoge guma, Adi an paryanta | sabhI ghara kara ke dhyAna suno tuma // caupAI bharata kSetra me deza puralaMkA, svarNa mayI hai koTa durvakkA || anya nAma eka rAkSasa dvIpa, ati anupama laka samIpa // vartamAna the ajitajineza, "ghana vAhana" hue Adi nareza / dohA rAkSasa suta ko rAjade, ajita svAmI pAsa | saMyama le karaNI karI, pahueNce mokSa nivAsa // 17 pahueNce mokSa nivAsa jinhose, dukha ne kiyA kinArA hai / tapa japa duSkara karanI kara, kiyA Atma jJAna ujArA hai / / mAninda mizrI makkhI ke, jina dono loka sudhArA hai // avasara prAptaM dekha rAkSasa, suta ne sayaMma dhArA hai || daur3a deva rAkSasa adhikArI, Apa gaye mokSa sidhArI / asaMkhya huve haiM rAjA, dazaveM jinavara samaya kIrti dhavala narendra tAjA // .040 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa --- ----- -rrrrrrrrrrrrrrrrr. * bAli-vaMza dohA usI samaya usa kAla meM, me "dhAmidApura" nAma / nagara ati ramaNIka thA, mAno hai svardhAma / / bhUpa "atindra" vidyAdhara, zrImatI rANI ati sundara / "zrI kaMTha" putra sukhadAI, "guNa mAlA" eka sutA kahAI / / dohA ratnapurI nagarI bhalI, "puSpottara" tahAM rAya / puSpottara suta ke liye, guNamAlA kI cAha / / guNamAlA kI cAha, jinhone mAMgI thI khagarAjA se| bane paraspara prema hamArA, terA isa zubha nAtA se // samajhAyA nRpa ne apanI, ati buddhi aura vAcAlA se / santoSa janaka nahI milA, uttara koI atindra bhUpAlA se / / samajha usako nahI AI, laMka pati ko byaahii| mUla duHkha kI yaha dAtA, "puSpottara" khecara ko sunakara dila me amarpa AtA / / dohA puSpottara kI putrI, "padmAvatI" tasu nAma / calI saira karane liye, huI jisa samaya zyAma || apanI mastAnI cAlI se, bhAnu astAcala jAtA thaa| udayAcala se candramA bhI, zubha kadama naDhAye AtA thA / isa ora madhya bhUmaNDala para, cerI jana se parivari hii| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza rrrrrrrwwwwwwwwwmmm padasA mastAnI jAtI thI, jauhara gauhara se bharI huii| mukha para lAlI thI saha svabhAva, kucha sUrya ne caucandakarI 1 kucha zazI spardhA ke mArene, apanI kiraNa bulandakarI / / pakSI gaNa gAyana karate the, phUloM ne haMsanA zurU kiyA / yaha avasara deva havA ne bhI, apanA bahanA tanu kiyA / / padmA ko sparza karane ko, taruvara bhI TAna mukAte the| vaha patra phUla svAgata karane ko, apanA Apa miTAte the| eka dUsare se pahale, basa mArga se bicha jAte the| yaha soca aMganA mailA ho, dhUlI samUha chipa jAte the| mora nRtya kara kUka zabda se, mIThA vacana sunAte the| jisane dekhA yaha puNya tanu, saba zoka samUha miTa jAte hai| cAlIgati hama nirAlI sama,ginagidakara kadama utthaatiithii| vaha cinha kudaratI tanapara the sura lalanA bhI murbhAtI thii| dohA isI sArya prArahA, thA sanmukha zrI kaNTha 3 Thahara bAga taTapara jarA, lagA lena kucha "ThaNDa" ! puNyarUpa vaha padmA kA sukha, zrI kaThane jaba dekhaa| kucha sahasA jhalaka dikhAkara ke jA dhasI vAgameM vaha rekhA / / yahA~ moha karma ke udaya bhAva se, parAdhIna huA colA hai| raphira mana hI mana me zrI kaNTha, apane mukha se yo bolA hai / / gAnA naM0 2 kahA~ gaI vaha kAminI, dila dekha matavAlA huaa| mohinI mUrta vadana, sAMce me thA DhAlA huvA / / pyAsA isI ke darzakA, sUrya bhI astAcala khar3A / A rahA indu udhara se, karatA ujiyAlA huA // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa arrary Wr dekha mukhapara damakatA, dilame huA aisA vicaar| isa-puNya tanake sAmane, dono kA tana kAlA huaa| zIlAlajjA bholApana, kyA guNa sarva lakSaNa ati / camana aura saMdhyA se jisakA, rUpa do vAlA huaa| kisa taraha saMyoga aba, isa puNya tana se ho merA / pUrNa ho AzA to mai bhI, zubha karma vAlA huA / dohA mana hI mana me isa taraha, karatA rahA vicAra / sevaka jana lakha AkRti, bole girA ucAra / / svAmin kyo sahasA huA, ceharA Aja udAsa / kisa kAraNa lene lage, lambe lambe svAMsa / / hai prakRti anukUla sabhI ke, zoka mocanI banI huii| saMdhyA bhI apanA gaurava lekara, sabhI ora se tanI huii| vAyu kumAra ne maruta kI zobhA, zItala kaisI racI huii| jisako lekara nA calatI pavana, va sugandha kaunasI bacI huI / / gAnA naM 3 mere isa marja kI, tumheM kyA khabara hai / yaha daurA mujhe sahasA, AyA jabara hai // yadi ghara calA to, yaha dUnI bddh'egii| mujhe AtA nizcaya hI, aisA najara hai|| isI rAjadhAnI me, Thaharege kucha din| mere marja kI basa, mujhe hI phikara hai // sivA eka ke vAkI, "jAvo" 'bhidApura' / miTegI yaha kucha dina, me jo bhI kasara hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza zukla satya jAno, ki do tIna dina me / cikitsA kA hovegA, mujha para asara hai | 21 dohA zrIkaNTha ne isa taraha, kiyA vahA~ vizrAma | DhaMga vahI karane lagA, vane jisa taraha kAma || mana hI mana me soca ke, bhidApura ke nAtha / 1/ kuzala pUcha darvAna se, mile prema ke prema dekha zrIkaNTha kA, cakita huA bolA zrI mahArAja mai hUM nirdhana anajAna // sAtha // darbAna / 5 t zrImAna karanA kSamA, maine zrImAna ko pahicAnA hI nahI / eka nirdhana ne aise premI, dhanavAna ko pahicAnA hI nahI || jo rAva raGka kA mAna kare, guNavAna ko pahicAnA hI nahI / hai kauna deza ke Apa ratna, bhagavAn ko pahicAnA hI nahI || bole zrIkaNTha maiM paradezI, yahAeN bhUlA bhaTakA nAyA vizrAma ke kAraNa Thahara gayA, aura bhUkhakA adhika satAyA hUM // eka zramita baTohI paradezI para, itanA tuma upakAra karo / bhUkhe kI bhUkha miTA kara tuma, eka atithi kA satkAra karo || kara bhalA bhalA hogA terA, mana me na jarA vicAra karo / upakAra ke badale me bhAI, yaha puraskAra svIkAra karo // I dohA mohare lekara hAtha me, bhUla gayA saba jJAna / zIza navA kara cala diyA, khuzI khuzI davana // mohareM lekara cala diyA, jaba yaha pahiredAra | prema patra likhane lagA, zrIkaTha sukumAra // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAmAyaNa gAnA naM0 4 mana nahIM basa me. rahA, jaba sundara sUrata dekhalI / mohinI jAdU bharI eka, candra mUrata dekhalI // prema kI vINA liye, premI guNoM ko gA rahA / rAga kI jhanakara ne bhI prema kI gata dekha lI // cUmate upavana kI caukhaTa, hai khar3e darvAna bana / kyA kyA anucita karma, karavAtI hai cAhata dekha lI || vaidya ke Age na rogI, roye to roye kahAM / prema prANI mAtra kI, karatA hai jo gata dekhalI // prema ke sAgara meM, AzAo kI lahare uTha rahI / prema basa buddhi huI, kaisI hai madamatta dekhalI // prema basa anucita, ucita kA jJAna kucha rahatA nahIM / prema ke raMga me raMge, zabdo kI raMgata dekhalI // dekha tere darzano kI, bhIkha Aye mAMgane / divya dRSTi se jabhI, dAtA kI Adata dekhalI // dohA 1 jahAM sampatti tahA~ parAhuNe. aura yAcaka gaNa jAyA / megha vahA~ zrAvaNa jahAM, barsana ko tahAM jAya // sAsa jahAM taka jItI hai, taba taka sAsarA kahatA hai tIno kA jahAM abhAva vahA~ para kauna kahA~ koI jAtA hai || vidyA vacana vapu vastra, aru vibhava pAMca vakAra jahAM / zukla vahAM jAnA cAhiye, sundara hoM pAMca, vakAra jahAM // jala rasanA donoM mIThe, dukhiyo kA dukha jAnate ho / zubha vidyA aura mati zobhana, guNa avaguNa ko pahicAnate hoM // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaza 23 apane gaurava jaisA prANI, basa auro kA gaurava maane| saba kAma saralatA kA acchA, cAhe koI burA bhalA mAne / / kala se yahA~ bAga tere kI, Akara ghUmana gherI lAte haiN| basa sau bAto kI bAta yahI, atitara hama tumako cAhate hai / / anukUla cAhe pratikUla kaho, likhanA yaha khAsa hamArA hai| isakA nA samajhe doSa koI, jo pahiredAra tumhArA hai // yadi uttara haoN me hai to phira kahanA sunanA kucha aura nahIM / gara uttara nAme honI Age, kucha calatA jora nahI / dohA patra aisA likha diyA, kara cautaraphI banda / padmA kA Upara likhA, nAma Apa sAnanda / / Age baDha kara diyA phaika, jahA~ para vaha AtI jAtI thii| aura saMdhyA bhI apanA saundarya, lekara sanmukha AtI thI / dhamakala pahiredAra udhara se, khAdyapadArtha lAyA hai / / Age dhara kara miSTAna sabhI, zrIkaMTha ko vacana sunAyA hai| dohA pAMca mohara se adhika, yaha lIje saba miSTAnna / baiTha Apa yahAM kIjiye, bhojana aura jalapAna / / merA zRGgAra mujhe dIje, apane pahare para DaTatA huuN| saba kAraNa Apa jAnate hai, saga khAne se jo naTatA hU~ rAjakumArI kI saMdhyA aba, svAgata karane AI hai| phira hamato unake sevaka hai, AjIvikA jinase pAI hai / / parAdhIna sapane sukha nAhI. satya kisI ne kaha DAlA / kAraNa yaha pUrva janma me nahI, hamane kucha zuddha dharma pAlA / / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa norammmmarrrrrrrrrrr marrrrwww nA kisI mitra yA sajjana kA, svAgata pUrA kara sakate hai| yadi paratantratA taje kahI, to peTa nahIM bhara sakate hai / dohA (zrIkaMTha) mitra kyA kahane lage, bholI bholI bAta / kabhI zyAma dina rAtri, kabhI hoya prabhAta // jo bheda najara AtA yahA~, bezaka, karttavya pUrva janma kaise| svatantra aura paratantra bane, jaisA koI karma kare kaise / / svatantra hokara bhI tumane, sevA kI hai citta lAkara ke| paratantra kauna kara sakatA hai, svArtha meM mana phaMsA karake / / yadi karma tere sIdhe hoge, kala svatantra bana jaavoge| kyo pahiredAra rahegA yahA~, nija ghaTa meM mauja uDAvoge // mitra jo kaha cuke tumhe, mitra kA aMga pugaavege| apanA cAhe kAma bane nA bane, para banA tumhArA jaaveNge| jo pAMca mohara vApisa le lU, kyA tuma para avizvAsI huuN| vizrAma yahAM karane se maiM, banA cukA mitra saMga vAsI huuN| tujhame mujhame nA bheda koI, yadi hai to mana se dUra kro| svAvalambI ho basa apane para, isa nirbalatA ko dUra karo / dohA padmA ke ratha kA sunA, jaba sudUra jhaMkAra / 'dhamakala' jhaTapaTa jA, huA pahire para avasAra / / zrI kaMTha ne bhI padmA ke, sanmukha hI prasthAna kiyaa| aura paidala calane kI sImA para, padmA ne taja yAna diyaa| A mela paraspara huA vahAM, kucha saMdhyA ne raMga barsAyA / kucha bAga dutarphI phala phUlo, ne bhI apanA raMga darzAyA // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza kucha zrIkaMTha ke cehare kA, pahile hI raMga gulAbI thA / kucha saMdhyA raga se aura khila gayA, sanmukha arcimAlI thA || lakSaNa vyaJjana guNa avaguNa, vidyA ke dono jJAtA the / saMyoga milAne bana baiThe, mAno zubha karma vidhAtA the | www wwwa m dohA dono nija raste lage, bhAva hRdaya meM dhAra / rAja kumArI jA dhasI, apane bAga maMkAra | dohA AkAra aura Abhyantara meM, jaisI ceSTA hoya / bhASA netra vikAra se, jAne buddhi jana koya | basa eka dUsare ke antaragata, mana bhAvo ko bhASa gaye / kucha merA hai anurAga ise, usako merA yaha jAMca gaye // kucha pUrva janma kA prema, aura Ayu bhI kucha svIkAratI hai / kucha lakSaNa vyaMjana AkarSaNa, zakti bhI hAtha pasAratI hai // caritra mohanI karma udaya, jisa prANI kA jaba AtA hai / usa kAma se lAkha yatana karane para bhI nahIM haTanA cAhatA hai | mana kA mana sAkSI hotA, yaha udAharaNa bhI jAhira hai / jo marja thI zrIkaMTha ko yahAM, padmA nA usase bAhira hai || " 25 gAnA naM0 5 manohara rUpa para mohita ye, tabiyata hoI jAtI hai / anokhI dekhakara racanA ko, ulphata hoI jAtI hai | agara AjJA binA svAmI ke, vastu lenA corI hai / manohara mUrti se yo. mahobbata hoI jAtI hai // yadi mAMgU mai rAjA se, nahIM mAnegA haTha dharmI / huA apamAna jisakA usako, napharata hoI jAtI hai / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAmAyaNa merI zakti nahIM aisI, ki maiM bala se use jiituu| zukla nirbala puruSa ko, chala kI Adata hoI jAtI hai| dohA . karatA karatA jA rahA, nija vicAra zrIkaMTha / idhara AIye bAga me, lage jarA kucha ThaMDa // padmA kI dRSTi par3I, usI patra para jAya / AjJA pA ceTI diyA, usI samaya kara lAya // jaba par3hA patra sahasA vicAra, 'cakkara mastaka me ghUma gayA / yA yo kahiye ki zrIkaMTha ke, sira se burA maksUma gayA / nivAsa gRha me jA baiThI, cerI jana ko nija kAma lgaa| le hAtha lekhanI kAgaja para, uttara likhane lagI dhyAna jamA / dohA svasti zrI sarvopamA, guNijana me pravINa / AkarpaNa guNa lekhane, liyA kalejA dhIna / sambandha sabhI pIche hogA, pahile paricaya karAne se| koI kaSTa par3e usako sahane me, apanA sAhasa bar3hAne se // kartavya jo ho apanA usapara bhI, dRSTi jamA lenI caahiye| prakRti mile paraspara parIkSA, lenI aura denI caahiye| kyA nAma ApakA dhAma sahita, aura kisake rAja dulAre ho| ardhAGganI hai kauna ApakI, yA ki abhI kuMvAre ho|| AsAna sabhI karttavya kaThina, hotA dila lenA denA hai| mana mile binA kyA kaho Apa, kaba prema kA dariyA bahanA hai / / anamela kA mela milA lenA, buddhimAnI se bAhira hai| bigar3e paya kAMjI kI chITa par3e, yaha bhI misAla jaga jAhira hai|| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza / 27 sikke se mela milA karake, sonA nija gaurava khotA hai| usa bIja kA nAza nizaka bane, jo ki kallara meM botA hai / bina soce jo koI kAma kare, so hI pIche phira rotA hai / jo dravya kAla anusAra cale, so hI jana vijayI hotA hai / / AzA nizcaya pUraNa hogI, anumAna najara yaha Ate hai / para udyama saba kA mUla yahI, sarvaja deva batalAte hai|| yaha bAta socane vAlI hai, svArtha nA koI nikala Ave / saba raMga bhaMga ho jAya yadi, koI samasyA nikala vikaTa Ave // jo bhI kucha karanA buddhimAna ko, prathama soca lenA caahiye| A svArtha ke akuro ko, hRdaya se noca denA cAhiye // dohA sajjana aise cAhiye, jaise rezama tanda / dhAgA dhAgA khaMDa ho, kabhI na chor3e baMdha / / aise sajjana parihAro, jaise arkaja phUla / Upara lAlI camakatI, andara viSa kA mUla // nIti aura vyavahAra kI dRSTi, se kucha likhanA par3atA hai| para prema saMskArI sabako taja, nizcaya Ana jakaDatA hai / / kintu phira bhI vyavahAra mukhya, liye saba ke khAsa jarUrI hai| khAlI niJcaya para tula jAnA, yaha bhI to eka garUrI hai / vyavahAra yadi duniyA kA sAdhA, jAve to kyA hAni hai| kyo ki phira mAta pitA kI bhI, icchA hove mana mAnI hai / / isa taraha paraspara dono kI, vyavahArika zAdI ho jAye / pratikUla me aisA saMzaya hai, koI jAna mAna nA kho jaaye| basa ityalaM kara ke pratijJA, eka Apa ke darzana kii| yaha khyAla nA karanA icchA hai, padmA ko uttara prazna kii| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA aisA likhakara lekha basa, kiyA bandha tatkAla / 'dhamakala' ko bulavA liyA, samajhAne ko hAla // dhamakala pahiredAra zIghra, padmA ke pAsa sidhAyA hai| aura vinaya sahita apanA mastaka, bhUmi para Ana nimAyA hai| kucha banAvaTI mukha maMDala, padmA ne bhI muAyA hai| saba bAta pUchane ke kAraNa, yo mukha se vacana sunAyA hai| dohA kyA koI AyA yahAM, saca saca kaho vayAna / jhUTha na kahanA tanika bhI. samajha mujhe anajAna // satya kahane vAle kI parIkSA, satya ke hI AdhAra pe hai| aura mRpA bhApaNa vAle ke liye, daNDa bhI isa saMsAra pai hai / / koI AtA-jAtA jaisA bhI, dekhA ho vaisA btlaao| yaha satya sabhI ko acchA hai, tuma bhaya nA koI mana meM khAvo / dohA jI hAM AyA thA yahAM, manuSya aparicita aaj| vyaMjana lakSaNoM kA jise, milA sabhI zubha saaj|| sundara sabhI avayava aura tana thA, sAMce meM DhalA huaa| mAlUma mujhe hotA thA, jaise rAja bhavana me palA huaa| rasanA meM jisake AkarSaNa, zakti thI mAno bharI huii| aura krodha lobha mada mAyA kI, thI zakti sArI jarI huii| paricita nahIM hone se bhI vaha, paricita se hI bana jAte hai| avakAza mile nahIM pUchana kA, basa prema bIca sana jAte haiM / Ate hI prasanna badana hokara, mujhako pAgala sA kara ddaalaa| dekhana meM saumya mUrti unnata, mastaka tanu kamara vAlA // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza pahare para Apa khar3e hokara, mujhase kucha khAdya maMgAyA thaa| cala diye yahAM se Apake rathane, jaba jhakAra sunAyA thA / kucha aura mujhe mAlUma nahIM, thA kahAM kahAM se AyA thaa| basa usakI chAyA kA mujha para, bezaka jAdU sA chAyA thA / gAnA naM0 6 (tarja-mhArI kisa vidha hosI pAra naiyA sAgara se) mai kaise kahUM, ucAra zobhA naratana kii| nala kubera sama chavi nirAlI, cAlI gaja sama thI mtvaalii| zazI badana sunahAra // sho01|| vidvAn dAnI sanmAnI, saba guNa lAyaka nirbhiraamii| AkarSaNa sukhakAra ||sho02|| samacaurasa su saMsthAna thA, paramArthI aura puNyavAn thaa| rUpa thA aparampAra // zo0 3 / / krAnti chaTaka rahI thI nyArI, zukla dhyAna Arati saba TArI / dukhI jana kA AdhAra / / zo04 // iti / dohA (padmA) yaha lo patra gupta hI, rakho apane pAsa / gara unako yadi nA mile, denA mujhako khAsa // itanA kaha kara ke gaI, padmA nija AvAsa / zrIkaMTha agale divasa, pahu~cA dhamakala pAsa // zrIkaMTha Age kala kI, jo thI so sArI bAta khii| patrikA rAjakumArI kI, phira rAjakumAra ke hAtha daI / vaha patra par3hate hI sArA basa, hRdaya kamala prakAza huvA / kyoki jisa kAma kI AzA thI, vaha kAma ekadama pAsa huvaa| puNyodaya dhamakala ko bhI, mila gayA dravya khuza hAla huvA // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 rAmAyaNa vvvvvvvvwww. dohA apanA liyA sajA turanta, zubha zrIkaMTha vimAna / pahuMcI yahAM nija bAga me, padmA sAbhimAna / pUcha santarI se bItaka, bAte andara praveza kiyaa| mIThI rasanA ke bane dAsa, kucha lAlaca de upadeza diyA / pratikSA karane ke pahile, zrIkaMTha bAga me A phuNcaa| aura bAta paraspara hone se, pahile nija kartavya ko socA / / dohA dekhI jaba zrI kaMTha ne, puNya zrI yaha khAna / upamA milatI hI nahI, kaise kare vyAkhyAna // padmA thI bezaka candramA, zrIkaMTha na bhAnu se kama thA / yadi vaha thI suvarNa kI mudrI, yaha bhI na nagIne se kama thaa| mAno thI sAMce meM DhAlI, para yaha bhI nakazaka me sama thaa| prema saMskArI dono kA, eka dUje se viSama na thaa| jaba sahita vIra rasa ke sahasA, usa kAma deva tana ko dekhaa| lajjA se grIvA jhukA laI, aura tirache citavana ko dekhA // lakSaNa vyaJjana dekha phera, nA pUchana kI darakAra rhii| svara vyaJjana lakSaNa ke jJAtA, kucha kahate bArambAra nahIM // dohA jo matalaba kI bAta thI, batalAI tatkAla / padmA se kahane lagA, isa kAraNa kA hAla / / nizcaya apanA aura terA, ghaTA rahA hUM mAna / isakA bhI kAraNa suno, jarA lagAkara kAna / / medhAbhidApura nagara hai, atIndra pitA bhUpAla / zrIkaMTha mama nAma hai, zrImatI zubha mAta / / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza 31 bahina merI guNasAlA jo ki, pitA tere ne mAMgI thii| para tAta mere ne ati bahuta, kahane para bhI nA mAnI thI / usI divasa se janaka terA, hamase viruddha hai banA huaa| aura zakti me bhI apane se, hamane tejasvI ginA huaa| basa kAraNa kevala eka yahI, tumako aise le jAne kaa| aura aisA kiye vinA nizcaya, dila ko santoSa na Ane kA / / aba jAna kI sAthana saccI hoto, jalda vimAna me caraNa dhro| kaise hogA kyA bItegI, isakA nA raMja na bharma kro| de cukA tumhe dila kSatrI hUM, mujhase nA saMkA zarma kro| kSatrANI honA tuma bhI to, nirbhaya hokara nija karma karo // jaba taka nA ApakA dila hogA, taba taka nA kabhI le jaauuNgaa| kara cukA saMkalpa tana mana dhana, apanA tumako de jAU~gA / / yadi aba nA to para bhava me tumako, avazya mAnanA hogaa| tuma pachatAoge bAra bAra, parivAra mujhe saba rovegaa| kucha jora japhA nA tuma para hai, nA gilA hame kucha hogaa| para nIMda hamezA kI bandA bhI, isI bAga me sovegaa| dohA bAta purANI AgaI, Aja mujhe bhI yAda / bhaga na honI cAhiye, satiyo kI marayAda / / aSTAMga jyotiSI ne batalAyA, so hI akSara milate hai| karma nikAcita bhogAvalI, udyama se bhI nahI Talate hai / pratijJA se viparIta kahI, sAdI maine nahIM karanI hai| mAta pitA parijana kyA, cAhe ulaTa jAya yaha dharanI hai| dohA Adi zrI aura anta Tha, madhya ka kAra ucAra / / sama atara vyaJjana sahita, nAtA jaga sukhakAra // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa yadi mela koI mila jAve to, gaurava sukha kA pAra nahIM / usa kula me ratna apUrva ho, koI karma ko meTana hAra nahIM / yadi isame kucha kasara rahe, to jyotiSa vidyA tarka kruu| aura pratijJA karatA hU~, jo kaho khuzI se daNDa bhruu|| dohA usI samaya maine laI, nija pratijJA dhAra / yadi milA sayoga to, vahI merA bharatAra / / karate hai zAdI karane ko| yadi nahIM mAne to maiM taiyAra thI baiThI marane ko // virodha paraspara hai jiname, vyavahAra nahIM hai sadhane kA / Age pIche najara A rahA, jhagar3A eka dina bar3hane kA // dohA karma prakRti jIva kA, jhagar3A hI saMsAra / bhAva nivRti kaThina hai, bhASa gaye avatAra / / dohA padmA ne aisA lakhA, zrIkaMTha kA prema / / aura vizeSa pighala gaI, grISma me jima hema / / gAnA naM. 7 / (tarja-pApa kA pariNAma / ) saMyoga pUrva janma kA bezaka najara AtA mujhe, isa sivA nahI rAstA koI najara AtA mujhe // 1 // kauna se jAdU se mere dila ko behavala kara diyaa| .. khAnA pInA pahananA kucha bhI nahI bhAtA mujhe // 2 // karma hai bhogAvalI saMsAra me AtA najara, kyA kahUM jAUM kidhara antaka nahIM khAtA mujhe // 3 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza mAta-pitu kI sneha dRSTi zikSA gurujana kI sabhI, karmodaya saba chipa gaI kukarma bharamAtA mujhe // 4 // zukla aba basa phaisalA maine aTala yaha kara liyA, cAritra mohanI karma va jakar3anA cAhatA mujhe ||5|| vazIkaraNa ke mantra hai, duniyA meM yaha cAra / rUpa, rAga aura namratA, sevA bhalI prakAra || pUrva janma kA thA sambandha, kucha rUpa kA pArAvAra nahIM / kucha rasanA mIThI zrIkaMTha kI naramI kA koI pAra nahI // kucha prema tamAce ke samAna, duniyA me lagatA sAra nahIM / samajho sabhI namUne se, jyAdA karate vistAra nahI || saba kAraNa samajhe padmA ne, vyavahAra nahIM aba sadhane kA jo dila me prema bar3hA baiThI, aba prema nahIM vaha haTane kA || binA mujhe isa raste se koI mArga AtA najara nahI / saMyoga hai pichale janmo kA nizcaya, hai isame kasara nahIM // dohA UMca nIca saba soca kara, baiThI turata vimAna / zrIkaMTha mana socatA, banA saba taraha kAma || 7 dohA yaha puSpottara kI sutA, padmA rUpa apAra / puNyodaya se mila gaI, indrANI avatAra // indrANI avatAra ki jisakA, milanA ati kaThina hai / yAcana se detA nahIM bhUpa kA, hamase ulTA mana hai | kintu mAnava ke Age, yaha kauna kriyA duSkara hai| hogA jo dekhA jAvegA, aba karo kAma jo dila hai || 33 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa LAVRANAMAVANAMANAVARA ' daur3a Aja avasara yaha pAyA, puNya saba mela milAyA / calU aba derI kyA hai, pahu~cU nija sthAna bajegI raNa bherI 'to kyA hai| dohA / lAta dhammuke jo sahe, so pAve jAgIra / kAyara kara sakate nA kucha, kSaNa meM hoya adhIra / / dAbI kalA vimAna kI. sahasA gaye AkAza / tirachI kalA maror3a ke, Aye nija AvAsa / / - dohA puSpottara ko jaba huA, sutA haraNa kA jJAna / AjJA pAte hI saje, jaMgI mahA vimAna // jaMgI mahA vimAna vyoma me bAdala se chAye haiN| giraphtAra vahAM zaMkA me huye, naukara ghabarAye hai| guptacaroM se bheda sabhI pA, iSTa dizA dhAye hai / zrIkaMTha thA sAvadhAna, yahAM bheda sabhI pAye hai| tajI riyAsata sukhadAnI, calI saMga padmA raanii| zaraNa koI soca rahA hai, kauna bacAve Aja hameM basa ye hI khoja rahA hai| dohA krodhAtura lakha bhUpa ko, zrIkaMTha socatA dhAma / zaraNA dila meM dhAra ke, laMkA kiyA mukAma / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza time laMkA kiyA sukAma, bahanoI ko nija bAta sunaaii| , ppar3A kaSTa mujha para Akara, ava kIje Apa shaaii|| itanI zakti kahAM mujhame, jo nRpa se karU ldd'aaii| ubhaya pakSa kI laMka sati ne, zubha sammati kraaii| pakSa ke hoya adhInA, vivAha putrI kA kInhA / kintu mana me dukha pAyA, aura lAThI jisakI bhaiMsa samajha apanA jAmAta banAyA / / dohA laeNkapati kahane lagA, suna zrIkaMTha sujAna / bAsa yahAM para hI karo, jAnA ThIka na jAna / / jAnA ThIka nA jAna, vahAM para zatru rahate bhaarii| yaha zataraMja kA khela, cUka jAte hai bar3e khilaadd'ii| caccA tU nAdAna abhI, kaccI hai umara tumhArI / / zatru nIti nipuNa terI, milakara saba kareM khyArI / / hRdaya vizvAsa nA dharanA, dhyAna gaurava kA krnaa| mujhe hai prema tumhArA, hitakArI zikSA ura dhAro mAno vacana hamArA / / dohA vAnara dvIpa suhAvanA, yojana zata tIna pramANa / rAja vahAM para kIjiye, vartAvo nija pAna / caupAI bhaginI pati / kahanA mAnA / kiSkiMdhA zubhe nagara basAnA / / nirmala sthAna ati sukhadAI / mahala koTa chavi varanI nA jAI ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa bAga bagIce nadI tAlAba / bhramaNa kare mana ati sukha pAva // dharma karma karate sukha pAte / sabake adhipati adhika suhAte // deva guru aura dharma se pyAra / samyak dhAra mizyAtva nivAra / daur3a vAnara dvIpa vAnara ati, dekhe jaba bhUpAla / khuzI huA mAro mati, mata pheMko koI jAla / / apanI jaisI jAna hai, sabake andara jAna / bhojana pAna bhaMDAra se, devo khullA dAna / devo khulA dAna, saba jagaha vAnara cihna karAye / isa kAraNa vahAM ke vAsinde, vAnara nAma kahAye / / the nIti meM nipuNa, aura vidyAdhara adhika suhAye / jaMgI colA zUravIra, kAnoM me kuNDala pAye / / daur3a nRpa ghara padmArAnI, putra huA ati sukhadAnI / dAna dukhiyo ko dInA, vanasukaMTha diyA nAma rAtadina rahe sukhoM me lInA // dohA sihAsana para eka dina, baiThA bhUpati aan| Upara ko dRSTi gaI, dekhA deva vimAna / aSTa nadIzvara dvIpasura, mahimA karate jaay| pIche hI bhUpAla ne, diyA vimAna calAya / / caupAI calata calata parvata para AyA,aTakA vimAna na cale claayaa| cAroM ora phira dhyAna lagAyA,sAdhu dekha caraNa cica lAyA / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza samajhA yaha saMsAra asArA, baMdha mokSa kA hAla vicArA / rajo haraNa mukhapatI dhArI, punajanma kI gati nivArI // dohA vajra sukaMThAdika hue, anukrama se rAjAna 1 bIsaveM jinavara ke samaya, ghana vAhana balavAna // caupAI bAnara dvIpa ghana vAhana nareza, laMkA me huvA taDita keza // Apasa me hai prama ghanerA, zatru koI Ave nahI nerA // dohA laMkapati gayA bhramaNa ko, nija naMdana vana mAMha / thI saMga meM mahArAniyAM, khele ati utsAha || khele ati utsAha udhara eka, vAnara calakara AyA / capala jAta cAlAka, jhapaTa kara mahArAnI para AyA / sahasA jhapaTa pachAr3a turata, hRdaya para hAtha calAyA || rAnI kA liyA kuca pakar3a, nAkhUnI ghAva lagAyA // daur3a ghabarA rAnI cillAI, daur3a dAsI saba aaii| macA kolAhala bhArA, suna rAjA ne bheda kapi ke vANa khaica kara mArA || : 37 ww dohA kapi bANa khAkara bhAgA, girA muni ke pAsa / zaraNa diyA namokAra kA, sarddha huA suravAsa || udadhi kumAra huA deva, jisa samaya avadhi jJAna me dekhA / kisa kAraNa huA deva Ana ke, caDhI puNya kI rekhA // 1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ida dekhA pichalA hAla upakArI muni samajha rAmAyaNa svarga ke, chor3e sukha anekA / na kara, sAdhI sevA vizeSA // daur3a nRpa ke dila roSa pArA, mAro kapi hukama karArA deva dila gussA AyA, bAnara senA vistAra, vaikriya cAroM ora phailAyA || dohA bAnara senA dekhakara, ghavarAyA bhUpAla zUra maMgA kara yuddha kiyA, bAnara dala vikrAla || bAnara dala vikAla dekha, rAjA kI sAmarthya hArI / mana meM kiyA vicAra, kapi dalane saba phauja vidArI || kyA Apatti bAnara dala, cahuM ora ati bhayakArI || mAre marate nahIM zastra, Adi saba vidyA hArI // daur3a deva kAraNa dila dvArA, bhAva bhakti satkArA | aura karI namratA bhArI, deva narendra ne Akara muni Age arja gujArI // caupAI kara vandanA pUche bhUpAla, karuNAnidhi kaho pUrva hAla pUrva kRtya nRpa bAnara jo jo jJAna bale muni bhASe so so 18 dohA sAvastha maMkAra | maMtrIzvara kA putra tU, datta nAma terA huA, dharmI citta udAra // dharmI citta udAra, ekadA virakta huA bhogoM se / anAdi kAla se pAyA dukha mai janma maraNa rogo se | Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-vaMza 36; wrr rrrrr . . . . narrian irrrrr on on rrrrrrrrrr __ zrI jina dharma amUlya manuSya tana, bacauM sabhI dhokho se / dIkSA lekara hue muni, sahe kaTuka, vacana logo se / / .. daur3a ' rahe sumati hI dhyAna me, A nikale tapa maidAna meM / jaMga karmo se lAyA, karate ugra vihAra calA cala nagara banArasa AyA // dohI deva kapi kAzI huA, lubdhaka ati pApiSTha / zrA raste munivara hanA, adharma lagatA iSTa / / 'adharma lagatA iSTa, samajha muni roSa nahIM kucha kiinaa| samatA dila meM dhAra, mAhendra sura pada munivara lInA / / bhoge sukha aneka svarga ke, amRta rama ko piinaa| jaina dharma kA yahI sAra rahai, dono loka AdhInA // dauDa lubdhaka gayA naraka me, Apa sukha bhoga svarga meN| '' yahA~ para huvA narendra, naraka gati ke bhoga atula duHkha janmA Akara bandara // , dohA vaira vadhAne vAste. ghAva lagAyA Ana / badalA lene vAste, tUne mArA bANa / / tUne mArA bANa mRtyu pA, deva huA vAnara hai| isa kAraNa saMsAra mahA duHkha, uthala-puthala kA ghara hai / kabhI naraka tiryaJca, cahu~ gati caurAsI cakkara hai| sama dama khama jina dharma vinA, khAtA phiratA Takkara hai // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa ~ ~~~ ~~~~ ~~~~- ~ waranan gAnA naM08 ( tarja-nara terA colA ratna amolA) pAyA manuSya janma anamola, vRthA khove matInA ||ttekaa sIkho nitya prati dharma kamAnA, ye hI kAma anta meMAnA / sAdhana phira muzkila se pAnA, viSe meM jAve matInA // 1 // supanA daulata rAja khajAnA, taja gaye indracandra mhaaraannaa| sabhI ko par3A anta pachatAnA, nIMda meM sove matInA / / 2 / / jisane tyAga dharma ko dhArA, usane pAyA mokSa dvaaraa| tapa japa karake karma viDArA, nija guNa khove matInA // 3 // dhyAvo dharma zukla do dhyAna ye hI sarvajJa kA pharamAna / lAkara karmo se maidAna pAMva haTAve matInA // 4 // sunA dukha AvAgamana kA,vamana kiyA anitya camana kaa| tAja sukezI ko dinA, saMyama le taDita keza ne akSaya mokSa sukha lInA // caupAI vAnara dvIpa dhano dadhi raajaa| saMyama le sArA nija kAjA / kiSkindhI kiSkindhA nAyaka / laMka sukezI ati sukhadAyaka / dohA kSIra nIra sama prema hai| donoM kA zubha dhyaan| . rAja Rddhi sukha bhogate / mAno svarga samAna / mAno svarga samAna, kisI kA bhaya na koI dila meM hai| dina dina bar3hatA prema ekatA hita, saba hI jana me hai / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra-vaMza bhaya khAte hai Asa pAsa vAle, rAje jitane haiN| cahu~ ora rahA teja phaila, jaise sUrya kiraNe hai / kintu nitya teja ekasA, rahA nahIM kisI nareza kA / jo honahAra kI marjI, jIrNa vastara phaTe to phira kyA // kare vicArA darjI / // iti prathamAdhikAra / / indra-vaMza dohA puSpottara nRpa ke hune, kula me bhUpa aneka / yahAM sukezI ke samaya, napa thA azvanIoga / rAjA azvanI vaga surathanu / purI rAjadhAnI thii| puNya sitArA lagA camakane, zikSA susva dAnI thii| talavAra inho kI Asa pAsa ke, rAjo ne mAnI thI / madhya khaMDa ke uttara me, zubha dizA bhI sukha dAnI thI / daur3a zubhamati campArAnI, zarma khAtI indrAnI puNya kucha car3hA nirAlA, the vidyAdhara isa kAraNa / dabate the saba bhUpAlA // caupAI putra doya mahA balavAn / sohe nRpa phala vRkSa samAna // sAma dAna Adika ke jJAtA / pUrNa kRtya karma sukhdaataa|| vijayasiMha aura vidyutabega / doya bhujA rAjA kI yaha // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 rAmAyaNa nRpa giridhAma // anya nagara Aditya puranAma mandira bhAlI tisake sutA vanamAlA nAma / cauMsaTha kalA suguNa abhirAma // dohA svayamvara eka maNDapa racA, mandira mAlI bhUpa / sutA vivAhane ke lie, racanA karI anUpa // " lie bhUpa bulavAya upasthita hue svayamvara ghara meM / bhUSita ho vanamAlA AI, vara mAlA le kara meM // dAsI ceTI saMga sahelI, zobhA lAla adhara me / dekha rUpa vismita saba hI, jaise dAminI ambara meM // daur3a atikrama saba kA karake, cita kiSkindhA dharake / gale varamAlA DAlI, taba vijayasiMha ne krodhAtura ho myAna se tega nikAlI // dohA dagebAja kula me huvA, dagebAja hI sAtha / zakti na aba terI cale, dekha hamAre hAtha // dekha hamAre hAtha yadi tU zUravIra yoddhA hai / badalA saba lene kA mujhako, milA Ana maukA hai // pahu~cA dUMgA para bhava meM / kyA idhara udhara johatA hai / yaha varamAlA rakho yahAM, kahUM sApha nahIM dhokhA hai // daur3a cUka lar3akI ne khAI, cora gala mAlA pAI / nyAya talavAra karegI, zakti hI duniyA meM varamAlA ko Aja varegI // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra-vaMza 43 . dohA ekatrita ho sabhI ne, kiSkindhI liyA ghera / garja tarja ho sAmane bolA aise zera / / dohA hAM mujhako bhI A gaI, bAta purAnI yAda / banate hI Aye sadA, Apake hama dAmAda / / dAmAda hamezA Apake, saba hama banate hI Aye haiN| khaica khaDaga aba taka tumane, gIdar3a hI dhamakAye hai| zastra dikhAte jAmato ko, jarA nA zarmAye hai| saharSa karege svAgata raNa kA, kSatrI ke jAye hai / / daur3a jAna kI sAthana mAlA, maiM hU~ isakA rkhvaalaa| . sanmukha kyoM nahIM AtA, pITha dikhA yA raNa me kAyara khAlI gAla bajAtA // dohA bAta bAta me bar3ha gaI, Apasa me takarAra / raNa bhUmi me usa samaya, bajana lagI talavAra // doh| (kiSkindhI kA) maiDhaka sA kyA uchalatA, mArU udara meM lAta / pUcha bar3oM ko jAyake, hama tumare jAmAta / / doh| mitra gherA dekhakara, laMkapati bhUpAla / jaMgI vastra pahina kara, netra kIne lAla // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 rAmAyaNa netra karake lAla bhUpa ne, phaujI bigula bajAI / vanamAlA bhI usI samaya, jhaTa kiSkindhA pahu~cAI / / lagA dhora saMgrAma hona ati, zUravIra bldaaii| nabha meM lar3e vimAna mahA, ghana ghora ghaTA saba chAI / / dauDa lar3e dila khuzI apArA, zUramA yoddhA bhaaraa| kiSkindhI napa ke bhAI, krodhAtura ho vijayasiMha ke hRdaya sAMga calAI // dohA bijayasiMha dharatI girA, dekhA turata nareza / haga mazAla tulya kare, dila me roSa vizeSa // azvanI vega ne krodhAtura ho, bANa baica kara mArA / lagA urasthala andhaka ke, parabhava ko kiyA kinArA / / AkAza dharana para cale, sarAsara mAno rakta phavArA / agni bANa aura nAga phAMsa tama, dhunda bANa vistArA / / donoM ora zUrame, hue khAkha dhUla meM / laMka kiSkindhArAI, parAjaya hokara daur3a bhAga donoM ne jAna bacAI // dohA azvanI vega ne ari para, dala bala diyA car3hAya / kiSkindhA aura laMka para, liyA adhikAra jamAya // niraghAtaja yodhA bulavAyA, rAjasthAna para use baitthaayaa|| deza nagara pura pATana sAre, yathA yogya die prema apAre / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra-vaMza laMkA kiSkindhA pati rAI, laMkA pAtAla sthiti bjaaii| yahI vicArA samaya bitAve, prApta avasara badalA pAve / dohA azvanI vega sahasAra ko, diyA rAjya kA tAja / duniyA se dila viraktakara, sArA Atma kAja // rAvaNa-vaMza * pAtAla laMkA varNana * dohA sukezI nRpa ke ziromaNi, indu mAlinI pravINa / mAlI sumAlI mAlavAn, putra jAye tIna / dohA kiSkindhA napa dUsarA, zrI mAlA zubha nAra / RkSaraja Adityaraja, putra do sukhakAra // putra do sukhakAra, madhu parvata para vAsa bsaayaa| kiSkindhA nAma diyA jisakA, nIti se rAja calAyA / / zakti kA avalokana kara, jaMgI sAmAna banAyA / bahatara kalA ke jAnakAra do putra bhUpa harpAyA // udhara sahasAra napa bhArI, citta sundarI paTanArI / anupama suta jAyA hai, indra diyA tasu nAma teja indravat kahalAyA hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 wwwwwwwww. ww rAmAyaNa AM 1595wwwwwen. dohA sukezI ke suto ke dila meM ropa apAra / rAja lie vinA apanA, jInA hai dhikkAra // jInA hai dhikkAra jinho kA, rAja kare zatru hote / manuSya nahI vaha hai, mRtaka jo dekha duHkha dila me rote || mAniMda svAna ke ronA hai, jo DaNDe khA chipa jA sote / parazUra vIra raNakSetroM meM, apanI yaha jAna saphala khote // daur3a sahasA karI car3hAI, ati utsAha mana mAMhIM / niraghAtaja nRpa ghabarAyA, parAjaya karake bhagA diyA apanA adhikAra jamAyA || dohA mAlI laMkA adhipati, viSkindhA sura rAja | badalA lekara khuza hue, dharA zIza para tAja // dharA zIza para tAja khabara yaha, indara bhUpa suna pAI hai / . dala bala sabala vimAna, sajAkara jaMgI vigula bajAI hai || gherA lAyA cahu~ ora se, megha ghaTA sama chAI hai / vaizravaNa ko diyA rAja, mAlI kI karI saphAI hai || daur3a | prasanna mana me prati bhArA, Aja zatru ko mArA | rAja liyA apanA sArA, pAtAla laMka me udhara sumAlI ke mana me duHkha bhaaraa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa - vaMza caupAI bhUpa sumAlI pAle laMkA, ratnazravA yodhA suta vaMkA || sAdhe vidyAvana khaNDa jAI, zakti ho phira kare car3hAI || dohA jaya vidyA sAdhana lie, puSpodyAne jAya / 1 , lagIM vahAM para sAdhane, nizcala dhyAna lagAya // nizcala dhyAna lagAya udhara huvA, hetu adbhuta bhArI / kautukamaMgala vyomavindu, nRpa jisake do sukumArI // kauzikA vivAhI vaisravA ko pUrva jAta dulArI / kaikasI pUchA vara apanA, taba jyotipI kahe ucArI // " daur3a mahAkusumodyAna me, kumara eka baiThA dhyAna me / pati hogA vaha terA, yadi lagAI dera phera me phera doSa nahI merA // 47 dohA " itanA suna kaikasI ne kahA mAta ko zrAna / samajhAkara AjJA laI, pahueNcI baiTha vimAna / / idhara udhara ko bhramaNa kara, dekhA eka sthAna / nala kubera sama zUramA, baiThA lAkara dhyAna // jaba puNya rUpa tana ko dekhA, to prasannatA kA pAra nahI dekha dekha mana bharA kintu, abhI AMkheM huI do cAra nahIM // kyA sAMce meM DhalA jisma, indra bhI dekha zarmAtA hai / taba hI yaha janma saphala jAnU, ho isase merA nAtA hai // J Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa nn.w ran dohA nizcaya merA puNya bhI, hai vRddhi kI ora / rUpa raMga zubha varNane, liyA citta mama cora / / hai AzA mujhako Aja, manoratha mana cinte pAH binA kiye aba bAta, yahAM se mai nA kabhI jaauuNgii| nikala gayA yadi tIra hAtha se, pIche pchtaauuNgii| rAjI se nArAjI se, svIkAra mai krvaauuNgii|| daur3a samAdhi jaba kholege, tabhI mukha se bolege| cAhe jitanI ho derI, aba to dila me ThAna laI basa banU caraNa kI cerI // (tarja- RSabha kanhaiyA lAlA Agane meM rima jhima Dole) dekhI anupama Aja sUrata mohana gArI / / yauvana kI kaisI bahAra, khilI kesara kyaariitter|| Rtu anukUla ve basaMta mai phUlo kI DAlI / iSTa bhaMvara sukhakAra, makaraMda kA adhikaarii||1|| kaba kholege maunI dhyAna, mujhako kSaNa kSaNa bhaarii| nizcaya pUrva saMyoga ne, vihvala kara DArI // 2 // ye hI mere saratAja, isa tana ke adhikArI / / bAkI bhAI pitA tulya pratijJA hamArI // 3 // dharma zukla do dhyAna prANI ko hitkaarii| bAkI zubhAzubha karma bhoge nara kyA nArI // 4 // dohA vidyA siddhi jaba huI, mAnava sundarI Ana / / rAjakumAra prasanna citta kholA apanA dhyAna / / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza kholA apanA dhyAna, sAmane baiThI rAjadulArI / adbhuta bholApana mukhapara hai, nala kubera balihArI // caMdravadana vara gola zukla, caudasa kI sI ujyAlI / sadAcAra kI rekhA bhI, mastaka para par3I nirAlI || daur3a ka me nahIM kasara hai, Dhala sAMce me tana hai, mana hI mana hai // lAla mukha bimba avara 1 mIca khola kara A~kha kumara ne socA dohA r kyA devI ne Ana ke, dhArA darzaka rUpa / yA koI nRpa kanyakA, adabhuta rUpa anUpa // 4 kyA merI parIkSA lene, koI devI sanmukha AI hai / yA koI rAjakumArI jisane, mujhapara najara TikAI hai | yA kAraNa vaza vana meM Akara, duHkhiyA zaraNA cAhatI hai| kyoki yaha abalA isa udyAna meM, sAtha rahita dikhalAtI hai / / karttavya yahI merA pahilA, isase kucha hAla mAlUma karU / yadi nirAdhAra dukhiyA koI, to sukha isake anukUla karU // parIkSA kA kucha kAraNa hai, to bhI mujhako kucha phikara nahI / kyoki anukUla hai mana merA, pratikUlaM kA koI jikara nahIM / yadi hai colA parAdhIna to, Apatti kucha AvegI / para yahAeN se to aba calanA hai, hogI so dekhI jAvegI || 1 dohA gupta dRSTi se jisa samaya, dekhA abalA ora / kaikasI ati khuza huI, dekha megha jima mora / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 rAmAyaNa dohA kaise yahA~ para Agamana, kauna kahA~ para dhAma / rUparAzi guNa AgarI, kyA hai terA nAma // kyA hai terA nAma bhUpa, kisakI ho raajdulaarii| kAraNa kyA vana me Ane kA kaho satya sukumArI // sAtha rahita hai Apa, yA koI Ate aura pichAr3I // sevA ho mere lAyaka kucha, so bhI kaho ucArI // dohA siddha sabhI merA huA, AI thI jisa kAma | kRpA aura itanI kareM, batA dIjiye nAma | ratna zravA mama nAma hai, pitA sumAlI bhUpa / vidyA sAdhana ke lie, sahI vanoM kI dhUpa // sahI vano kI dhUpa, kArya siddha huA mama sArA hai / calane ko taiyAra zeSa, yahA~ kAma nA aura hamArA hai || jalda ucAraNa karo mere lAyaka jo kAma tumhArA hai / zratI najara kumArI ho aisA anumAna hamArA hai // daur3a kAma mere lAyaka ho, Apa ko sukha dAyaka ho / kintu anucita nA kahanA, ekAnta anya kumArI ke saMga karma nA merA rahanA // dohA anya nahIM samajhe mujhe tuma nizcaya mama kaMta | caraNa caMcarI bana cukI hUM Ayu paryanta // maMgala puravara nagara vyoma, vindu kI rAja dulArI heNuu| AzA eka Apa kI para hI, aba taka rahI kuMvArI hU~ || da Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza var3I kauzikA bahina merI, vaizravaNa bhUpa ko vyAhI hai| aura nAma kaikasI maiMne, tuma caraNo kI sevA cAhI hai / dohA hAtha jor3a yaha binatI, ho jAve svIkAra / AzA mama dila ko baMdhe, ApakA ho upakAra / / ApakA ho upakAra cAha hai, vAgdAna pAne kii| icchA merI prabala, Apake caraNo me Ane kii| ardhAGginI lo banA mujhe. vasa aura na kucha cAhane kii| karavAye vina svIkAra vinatI, maiM na kahIM jAne kii| kaikasI gAnA naM08 sevA karane kI mujhe, AjJA to sunA denA / vacana dekara ke merI, AzA ko baMdhA denA / sthAyI / / rugNa bana karake maiM, AI hU~ dvAre tere| kare jo kaSTa nivAraNa, vahI davA denA / / AzA karake AI hU~, mai zaraNA lene| nirAza karake merI AzA na gaMvA denaa| utkaNThA hai mujhe, AzAjanaka zabdo kii| nAva majhadhAra par3I, pAra to laGghA denA / / Ayu paryanta nahIM, Apa vinA lakSya koI / zukla hai dhyAna merA, dharma tuma bacA denA / / dohA suna sukumArI ke vacana, soca rahA sukumAra / mana hI mana me mauna ho, karane lagA vicAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa kyA isako kucha ho rahA, jAti smaraNa jJAna / yA yaha rAgAndhI huI, banI phire durdhyAna / kucha bhI ho kintu isakA, raGga rUpa hI ati nirAlA hai / avakAza samaya sukarma, kArIgara ne sAMce meM DhAlA hai| aura mAta-pitA ne bhI isako kyA lADa-pyAra se pAlA hai| vartamAna me Aja advitIya strI ratna nirAlA hai| ratnasravA bahira zikasta gAnA naM. 10 yAtrA karake bhArata kI maine, cAhe kAminI hajAra dekhii| to gaurava cAturya rUpa lAvaNya, me isakI zobhA apAra dekhI / / bhaMvara se bAloM kI gUthI coTI, gajaba kI paTiye jhukA rahI hai| hema tAro se gUthI motinase mAMga, dila ko curA rahI hai / hastarekhA kyA aMgulI sUkSma haiM, zomata lakSaNa svabhAve tanapara / gajaba kA gauhara kare hai jauhara hai, rAja zAnti kA isake manapara // matsyodarI bimba adharI, zazI ke sadRza gola vadanA / campaka DAlI sI bAho ko lakha, zarma khAtI hai deva agnaa|| hai mukha pe lAlI damaka nirAlI, julapha nAgina sI kAlI kaalii| niDAla bijalI sI camaka Age, phIkI lagatI hai saba ujaalii| kaTIle netro ke teja bezaka, hiraNa ke citta me khaTakate hoge| isa puNya tana ko dekha-dekha kaI, apane sira ko paTakate hoge| zera puNya isane pUrva bhava meM, hai atula koI kiyA / janma isame Anakara, zobhana yaha phala isane liyA / aneko darzaka isakI, cAhanA me bhaTakate hai / samaya pUrva hI mArga me hue, bebala zaTakate hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza wwwwwwwwwwwwwwwimmm milAna jaisI padmA ye vaisI hamane, nA ghara kisI ke hai nAra dekhI / to zAna zaukata va rUpa. lAvaNya me isakI zobhA apAra dekhii| dohA aba uttara dU' mai ise, hAM nA me se kauna / yA kucha aura vicAra lU, jarA dhAra kara mauna / / bar3I kauzikA bahina isI kI, vaisavA ko vivAhI hai| yaha zatru parama hamAre kI, jo sAlI yahA~ para AI hai // vidyA siddhi bAda mukhya, AI lakSmI kaise chodd'e| koI vighna na DAla deve zatru, sahasA nAtA kaise jodd'eN| samaya soca kara bAta karo, buddhimAnoM kA kahanA hai / yadi huI dera to bheda samajha, zatru ne kaba yaha sahanA hai // vyoma bindu para bhI nizcaya, prabhAva unhI kA honA hai| isaliye karege dhUmadhAma, to mAno sarvasva khonA hai|| hai nizcaya prema kaikasI kA, mama sAtha kabhI nA chor3egI yadi mAta-pitA nA mAne to, unakA bhI kahanA moDegI / para asthAna mitratA ke nRpa se, zatru kA nAtA karanA hai / jo honA cAhiye rasa hI nahIM, to phira kyA sAtha pakaDanA hai| do dina me hI sahamata hokara, yadi saba hI kAraja kara leveN| to nizcaya iSTa hame hogA, nahI kyoM Apatti sira leve // anurAga ise yadi pUrA hai, to phira derI kA kAma nahIM / nahIM patA sabhI laga jAvegA ki, prema kA nAma nizAna nahIM / / dohA (ratnasravA) kyA kaha dUM mai aba tumhe, apane mukha se bhASa / hAM muzkila yadi nA kahUM, to hoge Apa udAsa / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa kintu jo bhI kucha kahanA hai, so to kucha kaha hI dete hai / aura zakti ke anusAra bAta, svIkAra bhI hama kara lete hai // yaha sarva kArya karane me, kevala do dina svatantra huuN| ghara gayA to mAta-pitA jAneM, kyoki maiM phira paratantra huuN| vacana vaddha ho cukA mujhe jaldI uttara milanA caahiye| kyoMki aba maiMne jAnA hai, aura Apa bhI nija mArga jAiye / / dohA ( padmA ) prathama kahA jo Apane, hameM vahI svIkAra / mIna meSa Adi koI, hogA nahI vicAra / / pahara eka. basa aura Apako, yahAM baiThe rahanA cAhiye / aru liye hamAre anugraha kara, yaha kaSTa uThA lenA caahiye| AjJA mujhako deve aba, kArya saphala banAne kii| saba mAta-pitA se kahU~ bAta, vyAvahArika DhaMga racAne kii| dohA AjJA le kaikasI gaI mAta-pitA ke pAsa / jo-jo isako iSTa thA, kahA sabhI kucha bhASa !! kucha pUrvale saMyoga, jyotiSI ne kucha dRr3ha banAyA thaa| kucha kaikasI se anurAga mAta kyA vyoma bindu harSAyA thaa| usI samaya saharSa kumara ko, rAja mahala le Aye haiN| aura ati utsava se usI rAta ko, pANi grahaNa karAye haiN| dila khola ke rAjakumArI kA, ati dhUmadhAma se vivAha kiyaa| apanA jAmAta banA karake, phira yathA yogya dhana mAla diyaa| kusumottara nagara basAke nayA, aba khuzI se vahAM para rahana lge| puNya rati aba car3hatI hai, apane mukha se yo kahana lge| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza 55 NWwwwwwwwwwwwwwww dohA eka samaya mahArAnI jI, pahina gale phUlamAla / dRzya dekhatI svapna me sunalo usakA hAla / / pravala siMha nabha se utarA, gaja kumbhasthala ko dalatA huaa| adbhuta lahareM ciMhAr3a zabda, praveza mere mukha karatA huaa| jaba khulI AMkha mahArAnI kI, svapne para dhyAna jamAyA hai| karake nizcaya mahArAjA pe, Akara saba hAla batAyA hai| dohA hAla svapna kA napa kahe, suna rAnI mama bAta / putra janmegA tere, kaTe sabhI santApa / / svapna artha dhAraNa kiyA, rAnI catura sujaan| zatru ke sira paga dharU, garbha prabhAve dhyAna // talavAra kADha dekhe mukha ko, aMga tor3a maror3a dikhAtI hai| sampUrNa zatru nAza karU', kabhI aisA zabda sunAtI hai // kabhI aisA dila meM cAhatI hai, indra bhUpa kA tAja hruuN| tIna khaNDa meM Ana manAkara, akhila bhUmi kA rAja kruuN|| dohA putra jaba paidA huA, baratI khuzI apaar| nAca raMga zobhA adhika, khule dAna bhaNDAra // giri bela mAninda putra nirbhaya, nitya vRddhi pAtA hai| sarva sulakSaNa dekha dekha kara, jana samUha harSAtA hai|puurv deva bhUpendra ne thA, nau mANikya kA hAra diyaa| vaha hAra uThAkara rAjakuMvara ne, apane gala meM DAla diyA / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA ' dekha tamAzA putra kA, rAnI khuzI apAra / pakar3a bhUpa para le gaI. dikhalAne ko hAra // svAmI AbhUSaNa gRha, kholA thA isa bAra / svayam kuvara ne hAra yaha liyA gale meM DAra // hai devAdhiSThita hAra Aja taka, kise nahIM pahanA gala meN| avinaya isakI karane para bhI, bhaya khAte the saba mana meM // mAninda pUjana ke rakkhA thA, yaha pahina khela rahA lIlA me| aura nau pratibimba par3e aise, jaise ki damaka arIsA meM / / dohA chavi dekha kara putra kI, mana meM khuzI vizeSa / dAna puNya utsava karo, yaha merA Adeza / idhara kAna lagA karake, aba sunale bAta kahUM raanii| sumAlI gayA thA darzanArtha, muni jJAnavanta bhASI vANI // nau mANikya kA hAra khuzI se, svayam jo bAlaka phinegaa| zatru hoveM AdhIna sabhI, aura tIna khaNDa meM phailegaa| ___ dohA nava pratibimba nau mANikya, dazamA sahaja subhAya / pitA nAma dazamukha diyA, dazakandhara kahalAya // abake rAnI svapna meM dekhA, deva vimAna. suta jAyA tejezvarI, bhAnukarNa tasu nAma // apara nAma thA kumbha karNa, dinadina prati kalA savAI hai| aba vAra tIsarA putrI kA jo, zUrpanakhA kahalAI hai| zukla jarA dekheM Age, yaha kaisA raMga khilaayegii| sasura gRha aura pitR kula, ina dono kA nAza karAyegI / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza 57 dohA dekhA cauthe svapna meM, solaha kalA nidhAna / __ jyotiSiyo kA ziromaNi, aisA candra vimAna / jaba paidA huA taba dekha sulakSaNa, kaha rAjA sunale rAnI / zubha nAma vibhISaNa dete hai, satyavAdI hai uttama prANI // yaha aisA sarala svabhAvI hai, hita sarva mAtra kA caahegaa| nija para kI gaNanA nahIM isake, satyapakSa citta laayegaa| dohA eka samaya dazakandhara kI, dRSTi gagana me jAta / AtA dekha vimAna eka, lagA pUchane bAta // vRtAnta kaho isakrA mAtA, jo Aja sAmane AtA hai| mere Age koI cIja nahIM kyo, itanI damaka dikhAtA hai| aura mere mana me AtA hai, vimAna tor3a cakacUra kru| nija vakSasthala ke tale dabA, isakA dhar3a se sira dUra kruu|| dohA prabhAvika-sunakara vacana, rAnI dila harSAya / __ pUrvavArttA yAda kara, hRdaya gayA murbhAya / / jhaTa netroM me jala bhara lAI, gad gad svara se btlaanelgii| mujha bhaginI pati vaizravaNa bhUpa, dazakandhara ko samajhAnelagI yaha svAdhIna hai indra ke, aura puNya atizaya chAyA hai| tuma pitAmaha ko mAra laMka gRhI, rAjA ise banAyA hai| dohA ghanavAhana bhUpAla se, tuma pitAmaha paryanta / akhaMDa rAjya thA laMka kA, aba na rahA kucha tanta // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rAmAyaNa mAna mAhAtmya kahAM jinhoM kI, jIte khusa jAve dharatI / Arambha kaho kisa gaNanA me, ulaTI duniyA nindA karatI // aba zubha dina vahI dhanya hogA. zatru kI zakti tor3egA / taba putravatI hU~ samajhUgI, sambandha laMka se jor3egA / dohA dekhUgI jaba ari ko, mujha kArAgara mAMha / taba hI Atma prasanna mama, isa duniyA ke mAMha // kusuma vyomavat saba AzAyeM, hRdaya merA jalAtI haiN| jaise bAgar3a kI prajAeM. saba ghaTA dekha raha jAtI hai| kyoki zatru zaktizAlI, aura pITha bhI jisakI bhArI hai| jo tumane pUchI bAta mere, hRdaya me lagI kaTArI hai / dohA mAtA kI java yaha sunI, hRdaya vidAraka bAta / jananI ke yaha bhAva saba, samajhe tIno bhrAta // tInoM rAjakumAra paraspara, aise joza dikhAte haiN| aura uchala garja karake saba hI, mAtA ko dhaura bandhAte haiM honahAra bAla apane, bhAvI karttavya batAne lge| kSatrANI kA dUdha piyA thA, usakA asara dikhAne lge| dohA vibhISaNa kahe mAta jI, hai, kSatrI ke pUta / AzA tava pUrNa kareM, to hI jAna sapUta // tohI jAna sapUta bhrAta dazakandhara yodhA bhaaraa| pragaTa hota hI bhAnu ke, tArAgaNa kare kinArA / / aura sAtha meM kumbhakarNa haiM, vIra mahA balavArA / aSTApada ko dekha kesarI, jhaTa hI kare kinArA // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza 56 daur3a mAta mai putra tumhArA, janma isa kula meM dhArA / garja mai jaba lAUMgA, mAninda bijalI ke kar3aka par3a kumbhasthala dala jaauuNgaa|| dohA dazakandhara kahane lagA, de mAtA Adeza / vidyA Ave sAdha ke, zakti bar3he vizeSa // AjA le nija mAta kI, pahuMce vana maMjhAra / zuddha tana mana kara sAdhalI, vidyA eka hajAra / / bhAnukarNa ne pAMca laI, aura cAra vibhIpaNa pAI hai| SaSThopavAsa kara zastra sAdhA, candrahAsa varadAI hai / / kSema kuzala se ghara Aye, saba dina 2 kalA savAI hai| eka zera dUje kAThI aba, dekha mAta hulasAI hai / / - dohA vidyA sAdhana kI vidhi, grantho se pahicAna / kathana yahAM para nA kiyA, samajho catura sujAna / / giri vaitADa dakSiNa zreNI, sura saMgIta pura jAna / maya nareza ketumatI, rAnI kalA nidhAna / / maMdodarI kanyA thI jisake, jaise nala kubera kuvarI / ' ratnaravA dazakaMdhara suta se, nRpa ne usakI zAdI karI / / aba lagA puNya bhI bar3hane ko, koyala sama mIThI vANI hai| zakrendra ke ghara indrANI aise madodarI rAnI hai| dohA eka divasa gaye bhramaNa ko, dampati baiTha vimAna / phiratI rAjakumAriyAM, eka bAga me Ana || Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CO rAmAyaNa jaba par3I najara dazakaMdhara kI, vimAna udhara ko jhoka diyaa| phira utara pAsa do naina milA, kara prema bhAva saba pUcha liyA / giri megharatha bhUpAloM kI, putrI sabhI kahAtI thiiN| aura bhramaNa karana ko sabhI sahelI isI bAga meM AtI thiiN| dohA kAma vANa jaba lagata haiM, sudha budha de visarAya / ijjata DAle dhUla meM, yaha hai bAma svabhAva // yaha mAta pitA kA sabhI prema, zIze kI lIka banA DAre / aura zarma dharma ko pheMka kUpa me, citta Ave so kara ddaare|| Apasa meM sahamata hokara, sabane vahAM gandharva vivAha kiyaa| phira baiTha vimAna meM jaldI se, vimAna kA cakkara ghumA diyA // dohA padmAvatI ke pitA ko, lagI khabara jaba jAya / krodhAtura rAjA huvA, dala badala diyA caDhAya // dohA yaha dRzya bhayAnaka dekha mahA, padmAvatI mana meM ghabarAI / taba ratna savA suta ne sanmukha, ho apanI zakti btlaaii|| bigula bajA jaba saMgrAmI, taba zUravIra ne garja kiyaa| zatru ke dala meM bhagI par3I, napa nAga phAMsa meM jakar3a liyA // dohA padmAvatI ke kathana se, sura sundara diyA chodd'| Apasa meM zubha mela kara, liyA sambandha saba jor3a // mahodaya nRpa thA kumbha purAdhipa, rAnI zubha nainA varaNI / thI vidyuta mAlA putrI, jo kumbhakaraNa ko hai paraNI // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaza jyotipura pati vIra narezvara, nandavatI kI jAI jo / paMkajazrI kamalavara nayanI, vibhISaNa ko vyAhI vo // 61 dohA maMdodarI ke suta huA, mahAvalI sagva dhAma / lakSaNa vyaMjana dekha, zubha meghAda diyA nAma // meghavarNa sama nayana hai, dUjA suta abhirAma / meghavAhana vAru kumara, mAta-pitA diyA nAma // jaba dekhA zakti pUrNa hai, taba cher3a chAr3a karavAne lage / zrI kumbhakarNa aura bhrAta vibhISaNa, lUTa laka me pAne lage / phira vaizramaNa ne bhejA dUta, sumAlI ke samajhAne ko / jo cAhiye mukha se mAga levo yadi nahIM tumhAre khAne va / dohA rAjadUta nejA kahA, namaskAra mahArAja / aba AjJA unakI suno, jo mere sira tAja // mahArAjA ne pharamAyA hai, yaha kSatrI kula kA dharma nahIM / jo lUTa mAra kara le jAnA, kyA tI tumako zarma nahIM || jisa jisa vastu kI cAhanA hai, le jAvo yahAM kucha kamI nahIM / kalyANa zrApa kA tabhI talaka, jaba taka raNabhUmi jamI nahIM // dohA sunI dUta kI jisa samaya, rasanA kaTuka gambhIraM / ardha candra dhakkA diyA, dazakaMdhara balavIra // jA kAyara dhanadatta ko kaha de, kisako talavAra dikhAtA hai / aba sAvadhAna ho jaldI se dazakaMdhara laMkA AtA hai // raNabherI jisa samaya bajI, saba zUra vIra harSAye jhaTa usI samaya jA lakA pai, apane vimAna zrI #1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA raNa meM juTa gaye zUramA, paDI laMka me trAsa / hAhAkAra karane lage, taja jIne kI Asa / / paidala se paidala lar3ate hai, dArU golo kA pAra nhiiN| kahI rakta phuvAre cale sarAsara, dala bala kA zummAra nahIM / zakti dekha darzakaMdhara kI, zastra yoddhoM ne DAla diye| jIta laeNka svAdhIna karI, saba mAta manoratha sAra diye| ___ gAnA naM0 11 (tarja-isa havana kuNDa pe re siyA // ) deza apane ko hama ne re pUrNa svatantra banAyA hai| manA re, harSa hRdaya na samAyA hai // Teka // bAla pane me jo sAtA ne zikSA hame daI thI, deza dharma guru jana bhagati zubha hRdaya samA gaI thii| caritArtha huI savare, khuzI kA bAdala chAyA hai // 1 // prema ekatA hI duniyA me jIvana kahalAtA, kheda nara khara zvAna pazu tulya vRthA mara jaataa| hai nAma unhI kA re, dharma hita sarvasva lAyA hai / / 2 / / dharma nyAya liye jInA maranA bhagavana batalAyA, svarga apavarga nirmala hokara usane hI pAyA / sacidAnanda pada re sadA vIro ne pAyA hai // 3 // zAnta vIra rasa dhAraNa kara, kartavya ko phicaano|| zukla zuddha vyavahAra sahita adhyAtma ko jaano| yaha raMga viraMgI re sabhI pudagala kI mAyA hai // 4 // iti // caupAI carma zarIrI dhanadatta rAyA / samyak cAritra cita lAyA / / zatra mitra para sama pariNAma / tapa japa kara pAyA sukha dhAma / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza 63 dohA dazakandhara laMkA laI, puSpaka liyA vimAna / mAta manoratha siddha kiyA, puruSA yaha pramANa // bhuvanAlaMkRta gaja milA, naga vaitADa ke mUla / yaha bhI hotA ratna ika, mana icchA anukUla / / jahA~ para ho rahI lar3AI hai| She sUryaraja aura RkSa suraja, kiSkindhI suta baladAI hai // yamarAja udhara thA mahAbalI, jahA~ yuddha ati ghanaghora huaa| sUrya RkSa ko yamarAjA ne, kArAgAra me Thosa diyA / dohA liye sahAyatA ke turata, khecara baiTha vimAna / rAvaNa se Akara kahA, pahile kara praNAma / / mahArAja tumhAre hote hue, kiSkindhI napa suta kaida pdd'e| aba Apa sahAya karo jaldI, maidAna me zUre ar3e khar3e / / prema bar3oM meM aisA thA, vaha inakA hukma bajAte the| aura yaha bhI unake liye, kaSTa me apanA khUna bahAte the| gAnA naM 12 (tarja-khidamate dharma para) manuSya hI manuSya ke kAma Ave sadA, ___ pharja apanA ho duniyA me taba hI adA ||ttek|| kisI prANI pe vipadA koI A par3e, hove zakti ke andara khabara phira pdd'e| apanA kara devo usake liye saba phidA // 2 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAmAyaNa rrrrrrrrrrrn deza dharma guru saMgha sevA kare, vo hI duniyA kI kyA mokSa lakSmI vre| pApa aSTAdazo se bace sarvadA // 3 // zukla nivRtti kI tarapha hI bar3ho, aura bhAvo se sarvajJa vANI pddh'o| ho sahI lakSya apanA ye hI muddA // 4 // dohA sunate hI dazakandhara ne, dI senA pahuMcAya / phira lalakAre oNpa jA, chakke diye chur3Aya / / jaba sunI bAta dazakandhara hai, to raMga sabhI ke bigar3a gye| lage bhAgane jAna bacA kara, yoddhe raNa me bichar3a gaye / yaha dRzya dekha yama ghabarAyA, basa anta pITha dikhalAI hai| sUrya rakSa ke bandha chur3A, rAvaNa ne prIti bar3hAI hai| dohA indra ko jhaTa dI khabara, vidyAdhara ne Ana / kiSkindhA laMkA laI, dazakandhara ne Ana / / rUpa ati vikarAla banA, mAno Apatti AI hai| anumAna najara ye Ate hai, ki sabakI Aja saphAI hai / / parAjaya ho yama bhI A pahu~cA, jo-jo bItA batalAyA hai| saba indra bhUpa ko sunate hI jhaTa krodha badana meM chAyA hai / / dohA sunate hI saba vArtA, lagI hRdaya me Aga / kopa garna aise kare, jaise jaharI nAga / toDa. diye do lokapAla, mama indrapana meM kasara pdd'ii| jA pIlU zakti rAvaNa kI, jaise ghAnI andara kakar3I // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa-vaMza / jaba dekhA teja mantriyoM ne, saba indra ko samajhAne lage / kucha soca samajhakara kAma karo, sava dravya kAla batalAne lage // dohA sura sundara saMgrAma me, jisane diyA harAya / laMkA kiSkindhA laI, zakti bar3I kahAya // . jisa kAraNa jA kare jaga, vaha kAma nahI aba bananA hai / 'jalatI jvAlA bIca, pataMgo ke samAna jA jalanA hai || Apasa me sahamata hokara, antima yaha savane pAsa kiyA / sura saMgIta prAnta yama ko dekara vahI bAta ko dAva diyA || dohA // RkSa nagara RkSa rAja ko, kiSkindhAsura rAjA / 2 de AdhIna apane kiye, dina dina bar3he samAja // 1 phira gAyana raMga ati hone lage, jaya jaya zabda dhvani nyArI / 4 caturaMgI senA sajI gagana me, dhUma vimAno kI nyArI // laMkA me praveza kiyA, dazakadhara dAna kiyA bhArI / daI jAgIra yoddhoM ko, ghara ghara maMgala gAve nArI // ' dohA 65 t sUra raMja ke ziromaNi, iMndumAlinI nAra / bAlI suta' jisake huA, zUra vIra baladhAra // punarapi suta dUjA huA, sugrIva diyA tasu nAma / suprabhA huI kanyA kI, tIje zubha abhirAma // RkSa raja ghara bhAminI, harikantA zubha nAma / nIla aura nala suta hue, sundara kalA nidhAna || sura raja ne kiSkindhAkA, bAlI suta ko rAja diyA / aura mantrI pada para yogya samajha, sugrIva kumara ko niyata kiyA || Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa virakta huA mana bhogI se, saMyama vrata nRpa ne dhArA hai / tapa japa saMyama ArAdhana kara, basa Atma kArya sArA hai| dohA eka divasa gayA bhramaNa ko, dazakaMdhara bhUpAla / pIche jo bhI kucha huvA, suno sabhI vaha hAla / / zUrpanakhA kA cAla calana, pratikUla thA zubha avalAoM se / aura kAI paidA hotI hai, jaise ki zreSTha tAlAbo se // anya eka choTI riyAsata kA, rAjakumara thA khara dUSaNa / priya vilAsitA ko hI jisane, samajhA thA apanA bhUSaNa // huvA paraspara mela inho kA eka marja ke rogI the| daza andho me andhe yaha bhI azubha karma ke bhogI the| yA le bhAgI yA le bhAgA kucha samajhe dono bhAga gye| yA yo samajhe ki eka dUsare kA karake anurAga gaye / / dohA pAtAla laMka meM giri eka dekha kiyA sthAna / groha eka paidA kiyA, aura jaGgI sAmAna / eka dina laMka pAtAla ke, bhUpati candrodara ko mAra diyaa| chala bala karake khara dUSaNa ne, phira rAja tAja saMbhAla liyA / / anurAdhA zrI mahArAnI jo, sabhI guNo kI jJAtA thii| thI dharmarata gaurava vAlI, pativratA jaga vikhyAtA thii|| - - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' Vv vIra bAdha vIra bAdha dohA rAnI pe Apatti kA Akara girA pahAr3a | isase bacane ke liye karane lagI vicAra | yaha dRzya bhayAnaka aisA thA, yodhe bhI dhIraja khote the / pralaya kAla bhI pahuMcA. anumAna ye jAhira hote the | anurAdhA ne samajha liyA, aba yahAM para rahanA galatI hai / kyoki isa zakti ke age, nA peza hamArI calatI hai // dohA buddhimAn karate sadA, kAma samaya anusAra / anurAdhA ne bhI kiyA, hiMtakara nijI vicAra // nayano se nIra barasatA thA, mahArAnI ke jo hitaiSI the / mila gaye bahuta khara dUSaNa se, jo kRtaghnI aura dveSI the | liye sadA ke pati paramezvara, kSatrANI se dUra huA / aura binA garbha nA putra koI, honI kA dhyAna krara huvA // jo bhI kucha hAtha lagA rAnI ke, hIre panne AbhUSaNa / kara sAhasa vahAM se nikala calI, nija karamo ko detI dUSaNa // gAnA naM 13 karmoM ke dekho sAre, kaise hai jAla jI / koI phire vana vana meM, koI nihAla jI // kala kyA dRzya thA sAmane, aura Aja mere kyA hai / Age patA kyA AyegA, mujha para bavAla jI // zaraNAgata Ate the, jinho kA AsarA karake / / hama nirAdhAra kyA karmo ne kIye paimAla jI // " 67 1 " Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .68 wwwwww,wwr . . . . . - rAmAyaNa . .~~~~ .. - ma rrrrmammm jisa dina mai AI thI, baje the bAje zAhAne / yaha dina dikhalAye karmo ne, kiyA kamAla jii|| kahAM ThATha rAjadhAnI kA, kahAM Aja vana khaMDa hai| maiM svAmI sevaka hI na hU~, jInA muhAla jI / / hRdaya kI agni zAnta aba, nahI hogI rone se| . .. 'puruSArtha aba karanA hogA, mujhako vizAla jii.|| puruSArtha dvArA jIva ho, karmo se svatantra / hotA hai siddha buddha ajara jahAM pahuMce nA kAla jii| puruSArtha hInoM kA nahIM adhikAra jIne kaa| aura parAdhIna yaha jiMdagAnI, hogI jajAla jI // pAlana karU isa bacce ko, jo hone vAlA hai| 'dilavAeM haka isakA, ise ye hI khyAla jii| aisI vipatti manupya para, AyA hI karatI hai| isa karma gati se bacA rahe, kisakI majAla jii| kSatrI dharma kahatA sadA, gaurava para maranA siikheN| / yaza lene kI koI zukla yukti nikAla jii| ,, dohA kSatrANI ne hRdaya me kI aMkita yaha baat| bana meM jaise siMhanI dina nahI ginatI rAta // ghanaghora ghaTA mAninda nizcaya, vipadA rAnI pai chAI thii| yA yo samajhe cIlo kI nyAI, Apatti maNDalAI thii| pativratA devI isa kAraNa, nayano se nIra bahAtI thii| avalambita thI nija AzA para, aura aise kahatI jAtI thii| dohA azubha karma kA hI huA, nizcaya me koI jora / / kintu yahAM vyavahAra bhI, kahatA hai kucha aura // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra nAgha kartavya kiyA khara dUSaNa jo, nIti vyavahAra se bAhira hai| / anyAya kA sira hotA nIce, yaha udAharaNa jaga jAhira hai / anyAiyo se jo DaratA hai, vaha bhI saMsAra me kAyara hai| anyAya ke Age dava jAU, merI jamIra se vAhira hai / Ananda pati ke sAtha gayA, aura ThATha-bATa saba rahane kaa| kattavya hai aba isa daHkha ko bhI, santoSa ke dvArA sahane kA / / jo kAla ke sanmukha lar3atA hai, usako nahI kAla bhI gahane kaa| yadi gaha bhI le to Dara kyA hai, jaba dharma hai tana ke bahane kaa| kSatrI paidA karane vAlI, nA duniyA meM bhayaM khAtI hai| liye dharma ke aura zubha nIti ke, vaha khela jAna para jAtI hai / anyAyI kara adharmI saba, meDhaka hote barasAtI hai / yA yo mamajhe kucha samaya liye tAre hote prabhAtI haiM / / nyAya toDa kara anyAyI, jo pada anyAya kA pAte hai / aise hI jo anyAya ko tor3e so nyAyI kahalAte haiM / / apanA-apanA maukA hai, yahA~ dveSa kI koI bAta nhiiN| dRSTigocara do zakti haiM, para eka eka ke sAtha nahIM / dohA ' pratipakSI hai puNya kA, pApa pratyakSa khaay| jo mArga satya dharma kA, adharma kA maga nAya / / / -divasa kisa taraha zubha paramANu lekara sammukha AtA hai| pratikUla adherA rajanI kA, kaisA prabhAva jamAtA hai / / durjana sajjana kA pharka yahI dhanI aura nirdhanI me hai| / jo antara sAtA asAtA me vahI guNI aura nirgaNI me hai / jaDa cetana,koI cIja nahI jisakA koI pratipakSI nA ho| / vaha kAma ThIka banatA hI nahIM, jisa kAma me dilacaspI nAho / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa isa girituGga para car3hakara maiM nija nagarI ora nihAra to la' / kucha pavana vyoma kI sevana kara thor3A sA aura vicAra to lU // dohA apanI nagarI ora / bar3hA mahA dukha ghora // mahArAnI ne jaba lakhA ghAva namakavat aura bhI pativratA dhyAna pati kA kara, ho nizcaya hAla bihAla gaI / kintu apane Atmabala se isa mana ko turaMta saMbhAla gaI || aruNAvarta kI laharo ke sama, moha mamatA ko TAla gaI / thI AzA vAdina AzA kara, pratijJA aura kamAla gaI || gAnA naM0 14 ( phaMse jo pApa meM prANI vahI nA ) pratijJA Aja karatI hU~ vahI karake dikhAUgI | rAja kA tAja apane udara ke suta ko dilAUMgI // 1 // tarakkI dharma kI va deza kI nahIM hotI hai rone se / dhairya dila ko r3he karake kisI jaMgala me jAUMgI // 2 // sadA anyAya ko tor3e vahI nyAyI kahAte hai / karU' udyama vahI zobhana sabhI sAdhana juTAUMgI // 3 // yaha prANI mokSa letA hai to phira duniyA kI vastu kyA / zukla mai AzA vAdina hU~ to phala AzA ke pAUMgI ||4|| dohA tyAga gaye mujhako, mere prANa pati AdhAra / aba nirartha mere liye yaha solaha zRGgAra | karttavya sabhI apanA mujhako, pAlana avazya karanA hogA / vyavahAra yahI hai duniyA kA nizcaya eka dina maranA hogA || Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra brAdha thA vAsa eka dina vastI kA, aba jaMgala me rahanA hogaa| pratikUla vipatti kA samUha, apane sira para sahanA hogaa| sadAcAra sAdApana hI, yaha aba se merA bhUSaNa hai| samayAnusAra puruSArtha, karane me nA koI dUSaNa hai| AzA vAdina hU~ nizcaya, AzA merI phala laayegii| pApa udaya khusa gaI sampatti, puNya udaya mila jaayegii| jo nAva bha~vara meM par3I huI, puruSArtha se tira jaayegii| sarvasva lagA kara pati saMpatti, harI bharI lhraayegii| dohA sasura bhUmi gRha nagara ko, karatI hU~ praNAma / avasara pAkara harSa se, phera milUgI Ana / hai pAsa pati kA ratna mere, bAkI sampatti kA phikara nhiiN| isa paude kI rakSA ke bina, isa samaya jabAM para jikara nahIM / kSatrI kI hU~ sutA vIra yoddhA, vara kI maiM rAnI huuN| aura caNDI hUM zatru ke liye, nija suta ke liye bhavAnI huuN|| / putra ko rAja dilAUMgI, tava hI mAtA khlaauuNgii| athavA samajhUgI baoNma, yA yoM kahiye nija kUkha ljaauuNgii| dohA taja anyo kA AsarA, nija para ho svAlamba / dukhita huI detI kabhI, karmoM ko upAlambha / / kintu kabhI nirAza hokara. bhI utsAha nahIM chodd'aa| Apatti hajAroM Ane para bhI, lakSya se mukha ko nahIM mor3A / / jisakI dila me AzA thI, vaha AzA eka dina phala aaii| mAsa savA nau ke hote hI, suta kI sUrata najara AI / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa mmmmmmrammam / gAnA naM. 15 / ' tarja-( kauna kahatA hai ki jAlima ko sajA) puNyazAlI kA sadA gaurava bar3he saMsAra meM / * ulTA bhI sIdhA kAma ho, sarakAra meM darabAra meM // 1 // jahA~ kahIM bhI hAtha DAleM, siddha kArya ho sbhii|| 1. deva bhI Akara jhukeM siddhahasta rAja vyApAra meM // 2 // puNya cintAmaNi- binA, cintAmaNi milatA nhii| ... azeSa guNa saba hI samote hai sukhI darabAra meM // 3 // dharma dhyAnI zukla dhyAnI, ho zukla prmaarthii| tallIna Atma-me sadA ho lakSa siddha nirAkAra meM ||4||iti|| basa phira kyA anurAdhA mana meM, phUlI nahIM samAtI thii| mukha rUpa candramA dekha putra kA, dRSTi nahIM haTAtI thii| kucha pUrva vArtA smaraNa kara, nayano se jala bhara lAI hai| ' phira dekha sukarmA dAsI ko, yo komala girA sunAI hai / dohA Aja sukarmA hogaye, udaya karma sukhakAra / / kintu eka mere huA, dila meM duHkha apAra // yadi Aja mahala meM suta hotA, to terI AzA phala jAtI / rAjA ko detI sandezA, tU atula dravya vahAM se pAtI / / hotA mastaka para tilaka tere, dAsIpana se chuTTI hotii| utsava me de de dAna bIja mai, kyA-kyA sukRta kA botI / / ronA AtA mujhe lAbha se, vaMcita hai sevaka mere|| ' aya karma mujhe kucha patA nahIM, aba kauna irAde hai tere|| isa samaya to jo kucha kara sakatI, so hI maiMne karanA hai| kama se kama aba tIna yugo taka, isI DhaMga se phiranA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra brAdha mmmmmmmmm bAkI mere tana ke gahane jo hai Dibbe me bhare hue| vaha sabhI Aja se hai tere, hIre panno se jar3e hue // dAsIpana kA zabda Aja se, kahanA sadA bhulaauuNgii| aba samaya samaya para kAraNabasa, sammAna se tumhe bulaauuNgii| kula kA yahI dIpaka hai, aura yahI eka nizAnI hai| pratIta huA lakSaNo se bhI, lambI isakI jindagAnI hai / / pAlana isakA kare phera, nizcaya AzA pUrI hogii| putravatI kahAUgI, jisa dina cintA cUrNa hogii| usa dina kI mujhe pratIkSA hai, jisa dinako yaha dila cAhatA hai| utsAhiyo ke utsAho ko, lakha zaMka kAla bhI khAtA hai / / tujha para hI vizvAsa mujhe, tU hI merI sahakAraNa hai| terA merA deza kA hogA, isa se duHkha nivAraNa hai| dohA (sukarmA) grahaNa kiyA nitya ApakA, anna namaka saba ciij| jisa ke kAraNa Apake, arpaNa hai yaha kanIja // . zAbAsa tujhe aya kSatrANI, abhyAsa yahI honA cAhiye / maranA to sabane eka dina hai para gaurava nA khonA caahiye.|| aura jahAM taka ho sukRta kA, bIja sadA bonA cAhiye / ajJAna rUpa mala ko jinavANI, vArI se dhonA cAhiye / / ... gAnA na016 (tarja-Aja inakI durdazA hA ) yahAM dAna kisako deke nija hRdaya khilAU kistrh| nigrantha guru milatA nahI, taba vrata phalAU kisa taraha / / samyaktvI , yahaoN.para nahI, bhUkhA na koI anAtha hai| , upakAra kucha kara se kiye bina, Aja khAU kisa taraha / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 rAmAyaNa dhArmika saMsthAoM kI sevA maiM kaise kara skuu| sAdhana nahIM anakUla phira, sevA bajAUM kisa taraha // zukla basa eka bhAvanA ke, aura kara sakate hai kyA ? bhoge bina kRta karma se, chuTakArA pAUM kisa taraha / / dohA eka jAna ho paraspara, lage sabhI nija kAma / siMhanI vat nizcita kiyA, parvata ko nija dhAma / / nAma brAdha rakha diyA aura, lagI nizadina poSaNa pAlana ko / / yA yo kahiye lagI zUra, vIratA ke sAMce meM DhAlana ko / deza dharma sevA rUpI zikSA, jala nitya sIMcatI hai / aura kSatrApana kI caturAIse, zatru kA dila bhI khaicatI hai / / dohA dina pratidina bar3hane lagA, honahAra sukumAra / dekha putra ke teja ko, mAtA hai balihAra / / graha gaNapati ke samAna, yaha bhI hai candramA car3hA huA / zatru kI hAni rAja tAja le, cihna teja vaha par3A huvA / / AzA merI pUrNa hotI yadi, rAja mahala andara hotii| kaha nahIM sakatI jihvA se, maiM kyA-kyA sukRta yaza botI / / dohA (dAsI) AzA vAdina AzA rakha, dila me samatA dhAra / kabhI mahA prakAza ho, kabhI kabhI andhakAra / / kabhI raMka aura kabhI rAva, yaha dazA karma dikhalAte haiM / azubha karma ke udaya hota ho, rAja pATa khura zubha karmo ke Ane se, saba hI Akara mila jAte haiN| kare mUla udyama isakA, jo jarA nahIM ghabarAte hai / / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra brAdha 75 dohA ThIka bahina nija karma se, hai sukha duHkha sNyog| karttavya vahI karanA mujha, jo hotA hai yogya / / sampatti pati kI pAsa putra ko, nItikalA sikhaauuNgii| pAtAla laMka kA rAjya kare, yaha dekha dekha sukha paauuNgii|| anyAya ko nIcA dikhalAve, aise sA~ce me ddhaaluugii| karttavya jo hotA jananI kA, sampUrNa isako paalugii|| mAtA dvArA vIra bAdha kI, dina dina kalA savAI hai| aba zUrpanakhA kI khabara, udhara dazakandhara ne suna pAI hai / / dohA idhara udhara ko caladiye, yoddhA karana talAza / Akhira muddA mila gayA, khara dUSaNa ke pAsa // krodhAtura ho bhUpa ne, dInA bigula bajAya / astra zastra saja khaDe, yoddhA sanmukha Aya // divya dRSTi mandodarI thI lAkho meM eka / rAvaNa ko kahane lagI, karane ko suviveka / / dohA (mandodarI) buddhimattA hai isIme, kare soca kara kAma / soca se mukha lAlI rahe, soca binA mukhazyAma // prANanAtha yaha to batalAvo, kisa para kaTaka car3hAne lge| jisako jAne kucha hI jane, tuma duniyAM batalAne lge| bAta jo hove nindA kI, basa use dabA denA caahiye| apane kartavyoM para bhI, kucha dhyAna lagA lenA caahiye| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 rAmAyaNa gAna naM0 17 . (tarja-pApa kA pariNAma prANI ) karma karane se prathama kucha soca karanA cAhiye / lAbha hAni dekha kara ke, pAMva bharanA cAhiye // 1 // apanI kamajorI va badanAmI, chipAnA hI zreya / rAjanIti para bhI to, kucha dhyAna dharanA cAhiye // 2 / / khudakI jAMgha ughAr3ane se, zarma khuda ko aayegii| gaurava hIno ko sadA phira, DUba maranA cAhiye // 3 // jisa ko cAhatI hai vaha khuda, saMyoga usase hI kro| gambhIratA kA zukla zaraNA, savako lenA cAhiye // 4 // dohA kAma svayam rAjA kare, vahI prajAmana bhAya / Apa hI rIta calA daI, aba kyo mana ghavarAya // kaho kyA kaTaka car3hA kara ke, bhaginI ko rAMDa banAvoge / yA aura pati banavA karake, kAlA muha Apa kraavoge| jahA~ paraNAvoge vahA~ para vaha, tAnoM ke dukha utthaayegii| jo bhAga gaI thI vahI bahina, rAvaNa kI yaha kahalAyegI / / dohA rahasya bharI jaba yaha sunI, bAta ati sukhakAra / ThIka sabhI buddhi huI, satya kahA yaha nAra / / prema bhAva se khara dUSaNa saMga, vyAvahArika phira vivAha kiyaa| svAdhIna banA karake apane, pAtAla laMka kA rAja diyA / aba hAla suno kiSkindhA kA, jahAM bAlI nRpa bala dhArI hai| dazakandhara ko ikha rAja dena ko, sApha huA inkArI hai|| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli - rAvaNa vigraha 5 -- bAli - rAvaNa vigraha dohA 3 isa kAraNa se dazakandhara ne kiyA eka darbAra / mantrI saMga mila baiThakara, karane lagA vicAra || -77 kisa kAraNa bAlI huA, hamase Aja viruddha / kyA usase aba cAhiye, hamako karanA yuddha | aba kaho soca karake sabahI, bAlI se kyA cAhiye karanA / saba niyama upa niyama tor3a diye, aura chor3a daI merI zaraNA // kyA dUta paThA karake pahale, rAjI se samajhAnA cAhiye / raNa tUra bajA yA sUrkhatA kA | svAda cakhA denA cAhiye || dohA ( bhAnukarNa ) kRtaghnatA kI bAta hai, usakI saba mahArAja / caraNI girate the bar3e, vAlI kar3A Aja || vaha dina bhUla gayA bAlI, jaba bar3e kaida meM sar3ate the / jahAM girA pasInA unakA kucha vahAM khUna hamAre par3ate the || Apane bandha chur3Aye the, aura kiSkindhA kA rAjya diyA / aise kA mAna karo mardana, aura jisane usakA sAtha kiyA / * dohA vibhISaNa kahane lagA, suno jarA kara dhyAna / bAlI koI halavA nahIM, zUra vIra balavAna // mAmUlI koI cIja nahI, aura vicAra apanA rakhatA hai / 3 rahI bAta bar3o taka kI koI jAkara samajhA sakatA hai || pahile dUta bheja karake, isa bAta kA rahasya pratIta karo / phira bAda me jaisA ho vicAra, vaisA saba kArya niyata karo // * Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa wwuuuuuuuwww ~ ~~ ~ ~~~~vvvvvvvran gAnA naM0 18 (tarja-kauna kahatA hai ki jAlima ko sajA milatI nahIM) kAla cakkara ke sadA anukUla rahanA caahiye| jaisI avasthA ho use, dhairya se sahanA cAhiye / / cAMda para dekho avasthA, tIsa dina me tIsa hai| yA vela sAgara kI taraha, hamako bhI bahanA cAhiye / / dekhale pratyakSa sUrya kI avasthA tIna hai| varSa kI Rtu tIna yA chaha, hotI kahanA cAhiye / / koI car3hatA haTatA DhalatA, niyama hai saMsAra kA / buddhimattA yahI zukla kisamata kA lahanA caahiye|4| dohA vibhISaNa kI bAta me mila gaI savakI bAta / dUta gayA bAlI nikaTa, agale dina prabhAta // namaskAra mama lIjie, khar3A sAmane dAsa / Age zrI dazakandhara kA, suno hukama jo khAsa // mahArAjA ne prema bhAva se khabara yahI pahuMcAI hai| kIrti dhavala aura zrIkaMTha se, paramparA calI AI hai| dhyAna lagA kara dekhoge to, sabhI patA laga jaayegaa| yaha vAnara dvIpa tIna sau jojana, sabhI hamArA pAyegA / dohA mAna nahIM aba kIjiye, yahI bAta kA sAra / yA bhakti hRdaya dharo, yA raNa ho taiyAra // sunakara sArI vArtA, bole bAlI phera / dazakandhara se jA kaho, kyo karate ho dera / / kyo karate ho dera yahAM, naMgA hai tega dudhArA raNa bhUmi me hAtha raMgUMgA, kara kara Dhera tumhArA / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-rAvaNa vigraha 76 deva guru ko chor3a nahIM, namane kA zIza hamArA / tumheM Aja taka milA nahIM, koI zUra vIra balavArA // bar3o kA kAma baDo ke, sAtha meM gayA unho ke / kisa liye ghabarAtA hai, A raNa bhUmi me nikala yadi parabhava jAnA cAhatA hai| dohA sunI bAta jaba dUta se, jala bala ho gayA Dhera / jaMgI bigula bajA daI, tanika na lAI dera / / taiyAra hue saba zUramA, bar3e bar3e blviir| dhAvA bola ke cala diye, gaje rahe raNadhIra // dono ora sajI senA, A dhUla gagana me chAI hai| AkAza me rahe vimAna ghUma, jaba anI se anI milAI hai| mAru bAjA bajA rahe, dhause para coTa jamAI hai| brahmANDa lagA jaba phaTane ko, to mAno pralaya AI hai| dohA ubhaya kesarI jaba car3he, kaoNpana lagI jamIna / lage sabhI jana tar3aphane, jaise jala bina mIna // dono pakSo ke vIra baiTha, lage socana maukA jAtA hai| lAkho varSoM kA mela jola, aba chinna bhinna huA cAhatA hai| koI kAraNa najara nahIM AtA, jisa para yaha itanA ragar3A hai| namaskAra yA bheTa jarA sI, basa mAmUlI jhagar3A hai| dohA sugrIva kahe nija sabhA ko, rahasya batAU eka / laMkA vAle yadi mAnale, rahe hamArI Teka / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa - rahe hamArI Teka unhe, tuma isa nIti para laao| bAkI senA haTA bAlI, rAvaNa kA yuddha karAvo // . bAlI bhaga kare zakti rAvaNa kI nizcaya lAvo / sabhI sabhAsad mela paraspara, yahI niyata karavAvo / daur3a kyoki senA rAvaNa kI, nahI kAbU Avana kii| - yahI eka DhaMga nirAlA, apanA saba kucha bace karo zatru kA hI mukha kAlA // gAnA naM0 16 (tarja-musAphira kyoM par3A sotA) . vigraha me zomana phala kaho kaba kisane pAyA hai| . ' kholakara dekhalo itihAsa, sabane sira dhunAyA hai / / bharata bAhubalI kA jaMga, ThanA thA bhAI bhAI me| ' vahI bhagar3A yahAM para hai, karma cakkara se AyA hai / / phaisalA jo huA thA vahAM, vahI karanA yahAM caahiye| bacAvo deza jana dhana ko, samajha me aisA AyA hai|3| namenA eka jaba taka ye nahIM jhagar3A khatama hogaa| zukla pIche jo karanA, karanA vaha pahale batAyA hai / 4 / dohA sabhI ke mana me basa gaye, rahasya bhare yaha bhAva / sabhA samaya karane lage, kabhI utAra caDhAva / / prati pAlaka haiM sabhI ke, dono ye siratAja / kisake hama sahAyaka vane, kisase hove nArAja || jhagar3A Apasa me dono kA, hama niSkAraNa kyo pakSa kreN| anta me eka ne namanA hai, phira lAkho jana' kyo phaMsa ke mare / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAli-rAvaNa vigraha corrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr donoM hI ko lar3ane do, jo hAregA nama jaavegaa| deza prema aura rAjasAna, kyA saba hI kucha baca jaavegaa|| dohA sarva sammati se liyA, yahI niyata kraay| raNa bhUmi me bhUpati, dono diye juTAya / / uttara par3e raNadhIra zUramA, dono hI the niDara bdd'e| garja dhvani ghanaghora ghaTA se, jaise bijalI kar3aka pdd'e| lage medinI tharrAne, amogha zastra jaba thAna pdd'e| agni bANa kahI dhundha bANa, vimAna gagana meM Aya add'e| dohA dazakandhara ghabarA gayA, dekha zakti tatkAla samajha gayA bAlI nahIM hai merA yaha kAla / / girA dekha mana rAvaNa kA, vAlI ne ati kamAla kiyA / pakar3a hAtha cahUM ora ghumAkara, dharatI Upara paTaka diyA / sugrIvAdika ne bAlI se, rAvaNa kA pIchA chudd'vaayaa| ho zarma sAra zarsindA sA, jhaTa laMkA ko vApisa AyA / / dohA nIce grIvA ho gaI, malate raha gaye hAtha socA thA kucha aura hI, aura ho gaI bAta / bAlI napa kA teja bala, rAvaNa para gayA chAya / rAvaNa kA jo 'ghamaNDa thA, pala me diyA gamAya // gAnA naM0 20 (tarja-phaise duniyA me jo prANI, sadA nAzAda hotA hai|) auro ke damane se vijaya kaba kisane pAI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa karma mala ke vasame ye AtmA, bhrama ne satAI hai // 1 // narka tiryaca aura mAnava, svarga ina cAroM gatiyoM meMmile puNya pApa se UcI gati yA nIcatAI hai // 2 // kabhI cakrI va vAsudeva-indra padavI hai pAtAcaurAsI cakkara me phiratA, mileM sAdhana dukhadAI hai // 3 // kabhI ye raMka se bana rAva, andhA mAna me jhUle / satAkara aura kA garadana kabhI apanI kaTAI hai // 4 // rAga aura dveSa kyo karanA ye zatru AtmA ke haizrI sarvajJa kI vANI sadA sabako sukhadAI hai // 5 // kyA huvA maiMne sabhI duniyA vijaya karalIvahI yodhA zukla jisane, vijaya karmo se pAI hai // 6 // virakta vAlI caupAI bAlI kA dila huvA vairAgI / tapa japa karane kI lava laagii| yaha duniyAM saba dhunda pasArA / phaMse jIva makar3I jima jAlA // rAja tAja sugrIva ko dInA / dhyAna zukla saMyama rasa liinaa|| labdhi dhAra hue muni rAI / caraNI gire devana pati AI // aSTApada parvata para Aye / dhyAna aDiga khar3e muni lAe / duniyA samajhI kUDa kahAnI / Atma sama samajhe saba prANI // gAnA naM0 21 (tarja-duniyAM meM bAbA kyA hai bharosA isa dama kA / ) duniyA me prANI kyA hai bharosA vaibhava kA / Teka "Az2a kahAM hai kAla kahAM hai / rahanA nahIM to rAja kahAM haiMmahala khajAnA sAja kahAM hai / bane bhasma tana saba kA re // 1 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cirakta bAlI 2 paryApta aparyApta cauhu gati ATha kA pherA asthira caurAsI kA dderaa| mokSa aMka thira navakA re||2|| duniyA zahara sarAya paMtha hai, AvAgamana baserAtyAgo mithyA bhrama aNdheraa| phikara karo nara bhavakA re||3|| dharma zukla nivRtti bhAva tapa, bhojana hai Atma kAbAkI bhAr3A pudgala tana kA, khAnA gehUM jaba kA re // 4 // dohA rAja tAja sugrIva le dIgha vicAre tAma / zubha vicAra mukha rUpa hai, ulaTa soca mukha zyAma / / aba vaha zakti kahAM mujha me, jo bAlI vIra nareza me thii| apamAna kiyA rAvaNa kA, phira bhI ijjata rahI deza me thii| suprabhA zubha putrI kA, dazakandhara se vivAha kiyaa| prema bhAva saba pUrvavat, sugrIva nareza ne jor3a liyA / dohA nityA lokaja pura bhalA, cityA loka nareza / / ratnAvalI kanyA ati, rUpa kalA suvizeSa / / puSpaka baiTha vimAna me, lagA udhara ko jAna / naga aSTApada Ayake, aTakA turata vimAna // jaba dRSTi pasArI nIce ko. to muni dhyAna meM khar3A huvaa| mukha para mukha pati zobharahI, jaise candramA car3hA huvaa| do bhujA laTaka rahI nIce ko, nirbhaya vaname jima zera khdd'aa| dekha muni ko dazakandhara, jhaTa krodhAnala me bhavaka pdd'aa| dohA dazakandhara nUpa socatA, yaha cAlI munirAya / zatru se apanA abhI, badalA leU~ cukAya // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 rAmAyaNa tapa japa se nirbala hai zarIra, yaha soca sAmane AyA hai| teja pratApa dekha munivara kA, mana me ati ghabarAyA hai| phira sAcA zilA ukhADU mai, aura isako nIce de mArU / parabhava yaha svayaM sidhAregA, mai apanA badalA le DArU / / dohA dazakandhara nija zIza se, zilA uThAI zrAna / kapana suna munirAja ne, dekhA lAkara dhyAna // upayoga lagA dekhA dazakandhrara, mujhako mArane AyA hai / taba pAMva se jora zilA para de, bhUpAla kA zIza dabAyA hai| jaba royA aura cillAyA to, bAlI ne caraNa haTAya liyA // A girA zaraNa mAphI mAMgI, taba munivara ne yo kathana kiyaa| kSatrI hokara ke royA tU, eka dAba jarAsI Ane pr| isa kAraNa rovaNa nAma terA, hai diyA Ajase hamane dhara / / nRpa bAra bAra caraNa giratA, bAlI muni kA guNa grAma kiyaa| itane me deva dharaNendra ne A munivara ko praNAma kiyA / dohA sevA karatA muni kI, jaba dekhA rAvaNa vIra / amogha vijaya zakti daI, tophA ika aksIra // amogha vijaya zakti pAkara, rAvaNa khuza ho uTha dhAyA hai| kahe tIna khaNDa ke sAdhana ko, yaha zastra adbhUta pAyA hai / / indra nija sthAna gayA, muni nirmala dhyAna lagAya liyaa| dasa vidha kA dharma ArAdhana karake, akSaya mokSa pada pAya liyA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArA 85 AnnarhAAR tArA dohA girI vaitADa vizeSa ye, jyoyipura vara nAmA vidyAdhara thA jvalanasiha, vahAM rAjA abhirAma / / rAnI jisake zrImatI tArA sutA pradhAna / causaTha kalA pravINa thI, rUpavatI guNa khAna / / citrAMga nAma eka anya narezvara, sahasagati suta jisakA thaa| vimAna caDhI tArA ko dekhakara, mohita citta huvA usakA thaa| cAritra mohinI karma udaya, nA apanA Apa saMbhAla skaa| pramatta huvA lagA kahana mitra se, nA mauke ko TAla sakA / / gAnA naM0 22 (tarja-pahile nA svArthI kA itabAra kiyA hotA) mujha be gunAha ke hRdaya kisane kaTAra mArAhuye Tukar3e Tukar3e tanke / aura jigara pArA pArA // 1 // aisA nasA pilAyA zuddha buddha sabhI bhulAIkisa vaidya ko dikhAU / meTe jo dukha sArA / / 2 / / mAlA rahU~gA terI tallIna hoke aba maiduniyA~ me jindagI kA, tU hI merA sahArA // 4 // saba heca tere sammukha, ye rAja kyA khajAnA / zikSA zukla kisI kI mujha ko nahI gavArA // 4 // sarvasva karU nyauchAvara / jaise bhI terI khAtirakaise bhI karaLe tujha ko mai pAUMgA maipArA // 5 // dohA mitra sumana ye kauna thI, mujhe mAra gaI tIra / nasa nasa me hone lagI, ati asahya pIra // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa mmmmmmmmmmmmmmnamarrrrrrrrrrrrrrrrrrrr kyA bijalI kA Tukar3A thA, vaha yA ravi kiraNa gaI aakrke| nA jAne kahAM vaha lopa huI, eka coTa hRdaya para lA karake // vaha rUpavatI citta cora merI, sudha budha sArI bisara koI yatna karo milane kA use, vaha mana ko mere curAya gii| dukhiyA kA dardI tere sivA, aya mitra najara AtA hI nhii| dila khola dikhAUM jise apanA, vaha caMdra najara AtA hI nhiiN| dohA hAla mitra ne saba kahA, jo thA patA nizAna / karI yAcanA bhUpa se, vahI dhvani vahI tAna // TevA magavA kara jvalanasiMha ne, jyotiSI ko dikhalAyA hai| svalpAyu hai sahasa gati kI, gaNitAnusAra batalAyA hai| taba jvalanasiMha ne putrI kA, sugrIva se nAtA jor3a diyaa| aura dAna diyA dila khola, bhUpako hAtha jor3akara vidA kiyA / patA lagA jaba sahasa gati ko, dukha sAgara me lIna huaa| soca vicAra aneka kiye, para ArtadhyAnI dIna huvA / dohA tArA ke paidA hue, zUra vIra suta doya / jayAnanda aGgada bhalA, belI sama phala joya / / sahasa gati ne udhara rAtadina, soca ke bahuta upAya kiyA / rUpa parivartana vidyA ke sAdhana meM jhaTa dhyAna diyA / idhara lagA vaha sAdhana meM, aba dazakaMdhara kyA cAhatA hai| sarva deza sAdhana kAraNa, dala bala vimAna sajAtA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya 67 rAvaNa digvijaya dohA samaya dekha sagrIva ne rAvaNa ke hitkaar| apanI senA ko kiyA. kUca ke liye taiyAra // rAvaNa aura sugrIva sahita, senA le saja dhaja hue ravAM / pAtAla laMka jAne kA dila meM, pUrA kara liyA itaminAM / / patA lagA jaba khara dUSaNa ko, jiye svAgata ke pahuMca gye| bheMTa huI Apasa meM jisa dama, prema ke bAdala jhUma rhe| dohA nadI narmadA ke nikaTa, jAkara kiyA par3Ava / sabhAsado ke bIca me, baiThA rAvaNa rAva / / tatkAla car3hA jala Upara ko, jA setu se TakarAyA hai| niSkAraNa kyo car3hA Aja, jala isakA bheda na pAyA hai / / phira diyA hukma dazakandhara ne, isakA kAraNa mAlUma kro| yadi chor3A hai kisI zatru ne to, usa durjana kA mAna hro|| dohA baiTha vimAna meM cala diye, dekhA jAkara hAla / dazakandhara ko Anakara, batalAyA tatkAla / / adbhuta hai racanA banI, huvA anupama kAma / yA yo kahiye bhUmi para, utarA hai sura dhAma / / mahArAja yahA~ se bar3I dUra, eka deza bar3A lAsAnI hai| sahasrAMzu nRpa teja ravivat, mahiSmatI rajadhAnI hai| bahuta bhUpa sevA karate hai, sahasra eka sundara naarii| prema hetu jala krIr3A ke, usane rokA thA yaha pAnI // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa wwwser wwwwww ww www wwwww kareM kahAM taka varNana vahAM kA, samajha nahIM kucha AtA hai| kyA vahI svarga pratyeka kavi, de udAharaNa katha gAtA hai / / vahAM nadI sarovara ke mAninda, hai cAroM ora vanA rakkhI / lambI aura caur3I zobhanIka, naukA hai usa para lA rakvI ! dono ora bane setu, koI khambhA jinake madhya nhiiN| jisa dama kapATa bhiDa, jAte haiM, to samajho aura saMbaMdha nhiiN| madhyodaka bhavana bane adbhuta, sukha puNya yoga se pAyA hai| abhI thoDe. phaTTa khola diye, jisa kAraNa yaha jala AyA hai ! gAnA naM0 23 tarja-(pahile na svArthI kA itabAra kiyA hotA) duniyA me eka pAnI hai svarga kI nizAnI / ____karate kilola Ake sahasrAMzu rAjA rAnI // 1 // pAnI jahAM nahI hai kisa kAma kI vaha bhUmi / kintu ye sarva guNa kI hai khAna rAjadhAnI / / 2 / / - vahAM kI kalA va kauzala varNana kare to kaise / eka eka se hai bar3ha kara dIkheM vahAM vijJAnI // 3 // vAstava meM dekhA jAve to bAta bhI sahI hai| __saMsAra unake sanmukha lagatA pazu ajJAnI // 4 // apa-apane iSTa me haiM tallIna rAta dina vaha / kaise zukla batAveM gaurava kI saba kahAnI // 5 // dohA sunate hI dazakandhara dI, raNabherI bjvaay| dala bala sabala vimAna se, gherA DAlA jAya / / pahile dUta paThA rAvaNa ne, nRpa ko khabara pahuMcAI jhaTa / yA bhAkta svIkAra karA, yA hamase karA lar3AI jhaTa / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya 86 car3hI phauja lar3ane ke liye, appasa me zastra calAne lge| aura kaI hue raNa bheTa zUramA, pITha dikhAkara kaI bhge|| liyA bAMdha rAvaNa ne nRpa ko, ulTA bandha car3hAyA hai| taba jaMghAcArI mahA muni ne, Akara ke chur3avAyA hai| yaha pitA sahasrAMzu napa kA, satabAhu nAma munIzvara thaa| jina nAzavAna duniyA ko, tajakara pakar3A mAraga saMyama kA // dohA sahastrAMzu mahArAjA ne, dila me kiyA vicAra / taja jhajhaTa saMsAra kA, leve saMyama dhAra / / satyazaraNa liyA jinavara kA, AdhIna na jo kisI tAja kA hai| duniyAM kA sukha anitya sabhI, nitya parama pada rAja kA hai| hai yAda mujhe vaha samaya, mere eka mitra ne thA vacana diyaa| anaraNa nareza ne usI dIkSA kA, ikarAra mere thA sAtha kiyaa| dohA anaraNa nareza ko usI dama, dInI khabara pahuMcAya / samajha liyA ki heca hai, daniyA kA utsAha / / anaraNa napa bhI socatA hai merA saketa / / isase baDha karake nahI, duniyAM me koI heta // anaraNa bhUpane usI samaya, dazaratha ko rAjya sabhAla diyaa| daI purI ayodhyA chor3a, saMga mitra ke saMyama dhAra liyA / / udhara sahasrAMzu suta ke, sira tAja diyA dazakandhara ne| aura usI samaya usako, apane AdhIna kiyA dazakandhara ne // dohA nArada ghabarAyA huvA, AyA rAvaNa pAsa / Adara pA bhUpAla se, kahA muni ne bhApa // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 rAmAyaNa ~~~~wwwwwer Apake hote anartha ho, phira yahI to hai dukha bar3A / rahe yajJa meM phUka pazu, kaI duSTa anArya khoda gaDhA // sad upadeza diyA to, agnihotrI ne mArA mujhako / cala rakSA karo anAtho kI, saMga le jAne AyA tumako / / caupAI rAja nagara aura maruta nareza, mithyA dRSTi adharma vizeSa / kuguru jana kA ati bharamAyA, pazuvadha mahA yajJa racAyA / / itanI suna dazakandhara dhAye, pazuo ke jA prANa bacAye // yajJa vidhvaMsa kiyA taba sArA, yAjJiko ke mana roSa apArA / AtmarUpI yaja racAo, dvAdaza tapa vidhi agni jlaayo| azubha karma saba dagdha banAo, yo kahe nArada parama pada pAvA / / dohA maruta bhUpa kI putrI thI, kanakaprabhAguNa khAna / rAvaNa saMga vivAha daI, sAtha mAna sanmAna // pA karake sanmAna adhika mathurA ko huve ravAnA / thA madhu vahAM kA bhUpa ThATha, jisakA thA adhika suhAnA / mile prema se rAvaNa ko, kucha bheMTa kiyA najarAnA / dekha hAtha trizUla, madhu se pUche rAvaNa dAnA / dor3a pUchatA guNa nRpa rAvaNa, madhu taba lagA sunAvana / camarendra ne mujhe daI hai, pUrva bhavakA bhitra merA jina sabhI kathA kahI hai| dohA airAvata kSetra bhalA, zatadvArA purI nAma / sumitra bhUpa kA mitra hai, prabhava catura sunAma / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvi ya prabhava catura sunAma, mitra dono rahate maMgala me / eka divasa le gayA, ur3A ghor3A nRpa ko jaMgala me || pallI pati kI sutA nAma, vana mAlA milI upavana se| - nRpa se karake vivAha, khuzI se, AI rAja bhavana meM / daur3a prabhava A milA cAva se, pUchatA kuzala bhAva me / jaba rAnI ko dekhA hai, lagA kAma kA bANa turata pAgala sA bana baiThA hai / / dohA sumitra ne pUchA prabhava se, kaisA ArtadhyAna / sApha prabhava ne kaha diyA, jo thA dilI aramAna / / jo thA dilI aramAna, sumitra suna khuzI huvA ati mana meN| mAMgo deve prANa mitra yaha, kauna cIja cIjana meN| daI AjA jAvo rAnI, mama mitra ke mahalana meM / rAnI daI saMbhAla, Apa chipa sune zabda kAnana me // daur3a prabhava se kahe ucArI, kauna nAcIja mai naarii| merA pati deva hai aisA, mAMge para deve jAna talaka kyA cIja nAra aura paisA / dohA gaurava kI yaha bAta suna, girA caraNa meM Ana / dhanya dhanya mama mitra hai, vanya tU mAta samAna // mahApApI cANDAla duSTa meM dharma vRkSa kA kAtila huuN| khuda pai kaTAra se vAra karU', maiM mara jAne ke kAbila huuN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa sumitra ne jhapaTa hAtha, pakaDA kahe ve AI kyoM maratA hai| mai samajhA tU hai zreSTha mitra, tathA parIkSA merI karatA hai / / gAnA naM0 24 (tarja-ai manuSya janma pAne vAle ) anamola manuSyatana pAyA hai to uttama Apa vicAra kro| saMsAra samudra taranA hai to, zrati sumati eka tAra kro|| prathama to sAta kuvyasana tajo, sabhyatA graho jina rAjabhajo / saMyamI jIvana kA sAja sajo, dustara bhavasindhu pAra kro| vaibhava kaMkara ke Dheropara, mata mana ko DherI hone do| yahAM anta me sabhI nirAza huve, kucha Anma kA uddhAra kro||3 mata viSama viSoM ko apanAo moha ma jAla bemArI hai| zubha dharma zukla ho dhyAna sAna se nija para kA sudhAra karo // 4 gaurava hono kA duniyAM me jIne se acchA maranA hai| nivRttibhAva se Ananda hai, kucha niyama tyAga vratasAra karo // 5 dohA upAdAna kAraNa huA, sumitra kA taiyAra / nimitta kAraNa uttama milA, banA virakta saMsAra / / sumitra ne sayaMma liyA, pahuMcA kalpa izAna / harivAhana gRha suta madhu, vahI janmA mai Ana / / prabhava mitra saMsAra me, kaI bAra deha dhAra / janmA jyotirmati ke, puNyavAn sukumAra // sayaMma le nyAraNA karA, camarendra banA jaay| mujha ko mitra sneha se, trizUla daI yaha Aya // do hajAra yojana taka kA, yaha kAma turata kara AtI hai| phira Atma rakSaka hai merI, nA pAsa kisI ke jAtI hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya guNavAna madhuka ko jAna, rAvaNa ne kanyA use vivAhI hai / sambandha jor3a de putrI bhaTa, Age ko karI car3hAI hai | 63 dohA lagA sitArA camakane bar3hatA jAya nareza | bhUpati AcaraNa gire, sevA kare vizeSa // aSTAdaza varSo talaka, rahA jaMga se pyAra / sUrya kiraNo kI taraha, huvA puNya vistAra // phira Aye mahimaNDale, nala kubera digpAla | durladhyapura kA bhUpati, rAjya kare suvizAla // AzAlI vidyA para use, thA atyanta gumAna / rakhatA thA nagarI. girada pracaNDa agnihara Ana // kumbhakarNa senA sameta, jaba bar3hA tarapha rajadhAnI ke / nA sahI gaI AzAlI jhalaka, to chakke chur3e gumAnI ke // phira sabane soca vicAra kiyA, dazakandhara bhI ghabarAyA hai / vimAna vyoma me car3hA diye, kintu nA rastA pAyA hai || dohA rAvaNa kahe sugrIva se, karo upAya viveka / jisa se yaha kArya bane rahe hamArI Teka // , kapi pati taba kahane lagA, suniye kRpA nidhAna / kAma yaha ati kaThina hai, binA bheda bhagavAn // yahI samajha me AtA hai, kucha rUpa badala cahuM ora phireM / jo mile pakar3a lAlaca dekara, le bheda sabhI nA pharaka kareM || idhara lage yaha phirane ko, vahAM nala kubera ghara phUTa pdd'ii| zukla jahAM para virodha bar3hA, vahAM samabho ke ijjata bigar3I | Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAmAyaNa gAnA naM0 25 aya. phUTa devI tUne, sava ko rulA diyA hai| ajJAniyo ke dila pe, aDDA jamA diyA hai / / aTUTa prema me jo, lavalIna ho rahe the| unake bhI sukha kA, kAraNa tUne bhulA diyA hai / mila baiTha prema se jo, nija lAbha socate the| viparIta isake tUne, bilkula banA diyA hai / unnata the saba samajhate, mAno sumeru cottii| gaurava girAke unakA, dhUli milA diyA hai| saba prema kI taraMga me, Ananda le rahe the| lahareM sukhA ke tUne, bAlU ur3A diyA hai // aba prema ke svapana kI bhI, ho rahI niraashaa| bhara virodha vipa ko, ura me hRdaya hilA diyA hai / hai dharma zukla dono, yaha dhyAna nAma mAtra / aratI virodha kA tU , dariyA bahA diyA hai| dohA pUrva puNya se yadi mile, sukha sAdhana kA aMza / anyoM kA ajJAna vaza, karane lage vidhvaMsa // praya mitragaNo kucha soca karo, kisa vAta pe Apa akar3ate ho| jisa phUTa ne sabakA nAza kiyA, kyo usakA hAtha pakar3ate ho / mAnindra naraka vaha ghara banatA, jisameM yaha caraNa TikAtI hai| mitro kA dila phaTa jAtA hai, jaba apanA kadama jamAtI hai / vaha adholokavat deza bane, jaba yaha mahArAnI AtI hai| svapana mAtra nA sukha zAnti, usa deza me rahane pAtI hai|| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya 65 NAVPRAANA isa roga kI mAtra auSadhI yaha, jina bhASita jJAnAmRta piinaa| maitrI bhAva kI ora bar3ho, vyavahAra sahita jaba taka jInA // aba karuNA bhAva ke akure, hRdaya meM paidA hone do| zAnti prema se rAga dveSa, dukhadAyI jar3a ko khone do // cetana aura acetana kyA, saba me guNa hai guNa grahaNa kro| triyoga zuddha saba kA hitakArI, sAdA rahana aura sahana kro|| kAyaratA taja kara zUra bano, pramAda nahI karanA caahiye| tuma udyamazIla bano sAre, anyAya pakSa tajanA cAhiye / zrI vItarAga kI vANI se, jo sajjana bemukha rahate hai| vaha janma maraNa saMsAra cakra me, par3e sadA dukha sahate haiM / / sampa sumati kA sAtha chor3a, sarvasva apanA khote hai| to jAna bUjhakara vaha nara, apane rAha me kAMTe bote hai / dohA yathA nAma kubera kA, guNa the tadanusAra / kintu ghara kI phUTa ne, kiyA sarva sukha chAra / / divAnAtha yadi bhAnu hai, vaha bhI jagannAtha kahAtA thaa| mAninda rajanI ke zatrudala, muha dekhata hI bhAga jAtA thaa| mAninda ravi kI kiraNo ke, AdhIna hajAroM rAjA the| niHsandeha the bhinna bhinna, para sadA hukma ke tAbA the| vaha jyotiSiyoM kA indra hai, to yaha narendra kahalAtA thaa| usakA bhramaNa vyoma, sarovara me yaha dila bahalAtA thA / / varNAdika svAdhInabhoga, upabhoga kisI kI kamI nhii| svAsthyAdi daza vidha surakha pUrNa, thA samAna koI dhanI nahI / / aura eka anokhI vidyA jo, AzAlI kahalAtI thii| cahuM ora koTa thA jvAlA kA, zatru kI peza na jAtI thii| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rAmAyaNa isake sudarzana cakra kA, kabhI vAra rikta nahI jAtA thaa| indra bhUpa bhI nala kubera se, isa kAraNa bhaya khAtA thA / / car3he huve the gaurava pai, jaba phUTa kA zrA sAmrAjya huvA / upha pazcAttApa binA saba kucha, kho mahArAjA betAva hubA // dohA vaimanasyatA ne liyA, rUpa bhayAnaka dhAra / nRpa rAnI kA paraspara, bar3ha gayA dveSa apAra / / jahAM rAga vahAM dveSa kI nImA, nizcaya pAI jAtI hai| dveSa vahAM para proti zrA, vikalpa se asara jamAtI hai / / sama vibhAga kA nAma nahIM, vahAM svArthatA chA jAtI hai / tava phUTa mahArAnI bhI Akara, Asana vahAM vichAtI hai / / uparabhmA ne kumudA dAsI ko, ghara kA bheda batAyA hai| kahe pANo kA saMdeha hame, saukanauM ne jAla vichAyA hai| kintu surava sAra kI nidrA se, maiM bhI nA inheM sone duuNgii| aura mujhe rulAyA to inako, phira kaise sukha hone dUMgI! ai kumudA aba dera nA kara, jhaTa rAvaNa pAsa calI jA tU / yahAM jAla bichAyA inhone, aba vahAM para jA jAla vichAyA tU / / yadi bane sahAyaka vaha mere, maiM unako akasIra davA duuNgii| cakra sudarzana dekara se, AzAlI bheda batA dUgI // kaha denA yadi aba cUke to, phira pIche se pchtaaoge| parAjaya kubera na hovegA, tuma apane prANa gmaaoge| santopa janaka diyA uttara mujhe, to Ayu bhara sukha paavoge| nahIM lAbha ke badale hAni hAgI, kara malate raha jAvoge / / dohA AjJA pA dAsI calo, pahu~cI kaTaka maMjhAra / idhara khar3e the guptacara, pahale hI taiyAra / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya 67 puNya prabala mahA rAvaNa kA, sabhI taraha pauvAre haiN| ulTA deva kuvera se samajho, karmo ke phala nyAre hai|| aya Ajakala ke pAmara prANiyo, kyoM Apasa meM lar3ate ho| krodha paraspara karake kyo, mahAduHkha kUpa me par3ate ho| dohA arja ubhaya kara jor3akara, karatI hU~ sarakAra / uparambhA kI vinatI para, kucha kare vicAra // nRpa se kucha anabana hone para, mahArAnI Apako cAhatI hai| AzAlI vidyA sahita, liye cakra vaha rAnI AtI hai| mIna mekha Adi vicAra, karane kA koI kAma nhii| yadi aba cUke to, samajha lenA isa phela kA khuza aMjAma nhiiN| dohA rAvaNa ne kahA bola mata rasanA karale banda / kyo hama para gerana lagI, prema jAla ke phanda / / prema jAla ke phanda sabhI kyA anucita bAta sunaaii| aisA bhASaNa karane para, kyA tujhe zarma nA aaii| sAtha hamAre kSatrApana para, dhUla DAlanI caahii| Aja hamAre ujjvala, mukha para syAhI malane aaii| daur3a prathama to sabhI phareba hai, rAga se hame paraheja hai| sahAyatA hame nA cAhiye, DAkU cora ucakko kI / gaNanA se hame nA lAiye / / gAnA na 26 aiyAzI karate hai isarata me, par3a gaurava ko khote haiN| natIjA nikalatA antima ve, sira dhuna dhuna ke rote hai / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAmAyaNa rrrow yaha bhI eka kuvyasana bhArI, parAI nAra hara lenaa| avazya sarvasva khokara, vIja ve durgati kA bote hai // banI nA jinakI apano se, parAyoM se banegI kyaa|' gharelU jhagar3o se yaha, nIcatA ke khyAla hote haiN| yahI kartavya mAnava kA, sadA nIti kare pAlana / vahI duniyA ke gaurava kI, zikhara coTI pe sote hai| girAvaTa kA yaha mAraga hai, zukla bacane se isake to| nIti arihanta bAlI se, kama mala taka ko dhote hai| dohA take AsarA nIca sava, kAyara kUra adhIra / rakhe bharosA Apa para, zUra vIra raNadhIra // zUravIra raNadhIra bharosA, bhuja bala para rakhate hai| cakra bhUpa AzAlI kyA, nahIM antaka se jhakate haiN| duniyA bhara ke zUra sAmane, ho na kabhI haTate hai| gaurava kI rakSA ke kAraNa, satya puruSa marate hai / / daur3a hameM kucha bhI nA cAhiye, Apa basa yahAM se jaaiye| lagI kyA jAla bichAne, mAru cAvuka tAna sabhI buddhi A jAya tthikaane|| dAhA dhikkAra zabda khAkara calI, kumudA ho lAcAra / svAgata vibhIpaNa ne kiyA, usakA samaya vicAra / kumadA Apa nA ho kabhI, raMcaka mAtra udAsa / rAnI kI aura ApakI, pUraNa hogI Asa / pahile dazakandhara pe jAke, bhUla Apane khAI hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa - digvijaya kucha aise hote hai svabhAva, kucha hotI beparavAhI hai // yaha kAma sadA aise vaise, banate hai auro ke dvArA / nirbhaya aba yahAM para jAvAM, aura samajho apanA paubArA || ha dohA vibhISaNa kI jaba sunI, rAvaNa ne yaha bAta ! mAno svakula ke huvA, gaurava kA AghAta // rAvaNa - svAvalambI hote sadA, zUravIra avatAra | phira yogya ayogya kA cAhiye jarA vicAra || cAhiye jarA vicAra liyA, kyo taine nIca sahArA / kSatrApana ke gaurava ko, yaha hai eka dhabbA bhArA // yadi vaha sacamuca hI gaI, to kaTa jAya nAka hamArA ! zakti hote hue dhUrta, jana kI saMkhyA me DArA || dohA (vibhISaNa) nA hame nIca vicAra hai, nA kucha gaurava hAra / eka lAbha dUje mile, karanA para upakAra | zaraNAgata ko zaraNA dekara, kaSTa sadA harajA cAhiye / jo svayaM mile lakSmI Akara, to use nahIM tajanA cAhiye // isake prAro kI rakSA ke, rakSaka hama kahalAyege / phira karavA dege mela paraspara, dampati hila mila jAyege || cakra sudarzana AzAlI, vidyA kI hamako cAhanA yadi cUka gaye to lAbha, apUraba phera hAtha nahIM AnA hai // marate viSa ke khAne cAle, vyApArI kabhI nA marate hai / dravya kAla anusAra sadA, vaha sabhI kArya karate hai || ika lakSya ko sanmukha rakhate hue, yahAM huA hamArA AnA hai / aba sAma dAma aura daNDa bheda, yukti se kAma banAnA hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAmAyaNa kyA kSatrApana raha jAvegA, aise vApisa ho jAne se / kyA vighna nA sanmukha AvegA, kucha Age kadama bar3hAne se // yaha bhI zakti ika indra kI jo dAhinI, bhujA kahalAtI hai| yadi yahI hAtha se nikala gaI, to pachatAnA rahe bAkI hai / sAdhAraNa koI cIja nahIM, yaha AzAlI eka vidyA hai / yahAM ghabarA gaye sabhI yoddhe, ava pIche haTe to nindA hai| ye puNyodaya hai samajha sabhI, kudarata ne mela milAyA hai| aba ise nahIM tajanA cAhiye, yaha bhI eka adbhuta mAyA hai / / dohA dazakandhara ne jaba sunI, rahasya bharI yaha bAta / mauna dhAra baiThA rahA khuzI se phUlA gAta / / gAnA naM0 27 jidhara bhI dekho jahA~-tahA~, yaha sabhI pasArA prema kA hai| nara sura isa aura paraloka, kyA basa sabhI najArA prema kA hai| graha gaNoM kA bhI mela hotA, zazi kI zobhA bar3hAne vAlA / girI dvIpa aura samudra racanA yaha khela sArA prema kA hai| vasanta Rtu jalavAyu savajI kA, prema anukUla gUr3ha hotaa| phala phUla pakSI va mIThe svara kyA, sabhI izArA prema kA hai / / mAta-pitu kI sneha dRSTi, yAra mitra va vandhu gaNa kyA / svAmI bhrAtA va bhaginI patnI, yaha nAtA sArA prema kA hai / / kintu hote anitya saba yaha, dhame karma nija dhyAna bhakti / zraddhA cAritra sevA satagurU kI, mokSa dvArA prema kA hai / / viparIta hotI hai isake sRpTi, virodha jahAM para ke bhApatA hai| zukla unnati vahAM para hotI, Agamana pyArA prema kA hai / / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya 101 AAAAOn dohA eka ne dUje kI laI, mAna paraspara bAta / puNya khar3A A sAmane, jaise zubha prabhAta // rAnI se vidyA laI, AzAlI aura bheda / vidhi sahita sAdhana karI, miTa gayA jo thI kheda // cakra sudarzana liyA hAtha, jo mahA anokhI zakti hai| jisane zastradiye unho para hI A banI Apatti hai| basa prema hI hai balavAna ati, aura phUTa mahA nirbalatA hai| yaha hai prasiddha ke virodha jinhoM meM kAma nA unakA calatA haiN|| rAvaNa aura vibhISaNa kA saba prema se bhaya kAphUra huvaa| jahAM khuzI harasyAyata thI, vahIM se sukha anindaM dUra huvA // rAvaNa ne dhAvA bolate hI, durlagha nareza ko ghera liyaa| aura honI ne apanA cakra, sIdhe se ulTA phera diyA / / svAdhIna kubera kiyA apane, aura uparambhA saMga vidA kiyaa| yA yo kahiye ki tauka gale, paratantratA kA pahina liyA / gAMnA naM0 28 tarja-(pApa kA pariNAma prANI bhogate saMsAra me) saca kahA kSaNa-kSaNa se ye kismata badala' jAne ko hai, jIva baNajAre kA yaha TAMDA bhI lada jAne ko hai| Ayu sAja samAja kisI kA eka rasa rahatA nahIM, coTa karmo kI par3e taba saMbaM bikhara jAne ko hai|2| bAdala kI chAyA kAyA mAyA rAja jara kyA mahala hai, surapati kA rAja siMhAsana bhI Dula jAne ko hai / / saMpadA vipadA manuSya para, karma vasa par3atI sadA, zukla jJAnI dhyAnI jana, bhava sindhu tara jAne ko hai / 4 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 rAmAyaNa mirrrrrrrrrrrammam sarva siddhi ke liye puruSArtha sAdhana mukhya hai, dharma hI saba ke liye, Ananda varSAne ko hai||| dohA kaisI hI ho paNDitA, kaisI hI pravINa / jhUTha dagA ulTI mati, triyA avaguNa tIna / caupAI aba rathanupura kI karI car3hAI, jo thI raDaka hRdaya dukhdaayii| sImA para jA kaTaka jamAyA, isI samaya eka dUta paThAyA // dohA sahasrAra nRpa indra ko kahatA vaarmbaar| beTA aba nA mAna kara apanA samaya vicAra / / apanA samaya vicAra, hai isase sahasrAMzu nRpa haaraa| nala kuvera sura sundara Adi, mAna sabhI kA maaraa| AjJA meM bhUpa aneka, mukhya sugrIva var3A balavArA / caDhA puNya pracaNDa teja, sUrya sama Aja ujArA / / daur3a prathama hI prema bar3hAvo, rAvaNa se bhAginI vivaaho| dhyAna gaurava kA karanA, yadi chir3A saMgrAma putra to par3egA saMkaTa jaranA // dohA sunI bAta java indra ne, jala bala ho gayA Dhera / / pravala siMha sama uchala kara, khaica laI zamazera / bolA le talavAra tumhIM, ne to kAMTe boye haiN| laMkA kiSkindhA, Adi deza sabhI khoe hai // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 rAvaNa digvijaya -~-~~~~~~ramm kAyara ati bala hIna, apauruSa tumhAre mana hoe haiM / prathama hI detA masala, diyA mujhe roka Aja roye haiM / / daur3a ari kI kare bar3AI, mere mana ko nahI bhAI / bhaya kyA dikhalAte haiM, udaya hota hI bhAnu ke saba tAre chipa jAte hai| dohA nirlajjatA kI bAta hai, jo tuma kiyA vicAra / zatru ko de bahana maiM, karU sAMpa se pyAra // itane me dazakadhara kA dUta bhI pahuMcA Aya / indra kahane lagA, pahale mAtha namAya / / dohA namaskAra mama lIjiye, dhIra vIra mhaaraaj| do akSarI eka bAta maiM kahane AyA Aja // kahane AyA Aja ApakA, bhalA sadA cAhatA huuN| zakti bhakti do jIva ke, rakSaka batalAtA huuN| karo jo ho svAdhIna Apake, maiM vApisa jAtA huuN| / - deo bheTa saMgrAma karo yA, antima samajhatA hUM, dohA / dUta vacana suna indra ko, chAyA roSa apAra / _ veijjatI se dUta ko, dhakkA de kiyA bAhara // raNa tUra bajAyA usI samaya, suna zUra sabhI harSAye haiM / ava vIra paraspara raNa bhUmi ko, tejI se uTha dhAe hai|| ati ghora saMgrAma huvA jahA~ rakta phuvAre calate haiN| Ate hai agni vAraNa unhe jala vANa se zIghra masalate hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rAmAyaNa dohA zakti ko saba dekhate, puNya ora nahIM dhyAna / puNya binA zakti sabhI, hotI tRNa samAna || meghanAtha ne indra kI, muzke lI car3hAya / mAna maMjane ke liye, laMkA diyA pahu~cAya // rAvaNa suta ne indra ko, liyA yuddha me jIta / prasiddha nAma tava se, huA jaga meM indrajIta // aizvarya apanA jamA vahAM, phira laMka pAtAla meM jAne lge|| trikhaNDI rAvaNa ko saba jana, jaya jaya kezavda sunAne lge| utsava kI vaha mahA dhUma, sava tIna khaMDa meM chAI hai| ava laMkA meM praveza kiyA, ghara ghara meM baMTI vadhAI hai| dohA bhayAnaka kArAgRha meM diyA indra ko Thosa / pravala se durbala kiyA, sampadA lI saba khosa / / sahasrAra ne vinatI, kI rAvaNa se aan| putra bhikSA Apa se, mAMgata hU~ maiM dAna / bolA rAvaNa dUchor3a kintu, yaha dhyAna avazya dharanA hogaa| aba kucha dina liye, rAjya mArga ko roja sApha karanA hogA / / kara diyA kSamA hamane isakA, basa eka Apake kahane pr| varanA yaha sajA ke lAyaka thA, aparAdha kA puna jamAne bhara // dohA kara pratijJA bhUpa ne, indra liyA chur3Aya / nIca kAma karanA par3A, mana meM ati pachatAya / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa digvijaya gAnA naM0 26 (tarja- hai dUra deza usa raMga kA / koI raMgate haiM brahma jJAnI ) karmo ne nAca nacAyA, kyA se kyA mujhe banAyA surapura ke sama maiM indra thA, sudharma sabhA sama ghara thA / saba rAja sAja sundara thA, bana gaI svapne kI mAyA karmo ne mAna galAyA / 1 / koI saMga na sAthI aGgI, sAmAna kahAM vaha sAdhana jaMgI huA Aja nIca eka bhaMgI, paratantra mahA dukha pAyA ho gaI svapne kI mAyA // 2 // udaya pUrva karma dukhadAI, jisane yaha durgati banAI jindagI saba vRthA gamAI, kucha bhI nA dharma kamAyA hai DhalatI phiratI chAyA / 3 / zukla muni koI Ave, mana kA sava bhrama miTAve / zAnti kA pATha par3hAve, tor3e karmo kI mAyA Age kucha nahIM kamAya / / 4 / - 105 caupAI jJAnavAn muni eka padhAre / taba indra vinatI uccAre // kauna karma prabhu kiyA ati bhArI / jisane karI durgati hamArI // dohA pUrva bhava kA jo sambandha, kahe muni samajhAya | jisakA phala tumako milA, sunalo kAna lagAya // rija nagara meM jvalanasiMha, nRpa vegavatI rAnI tisake / ' ahilyA nAmaka sutA anupama, rUpavatI janmI jisake // racA svayaMvara rAjA te nRpa Aye zobhA matavAlI / zrAnanda mAlI gale se, kanyA ne vara mAlA DAlI || nRpa ke Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rAmAyaNa - - - - - - - - - - dohA nAma tar3ita prabha tuma, tabhI kope mana maMjhAra / Ananda mAlI se, rahA terA dveSa apAra // anitya samajha Ananda mAlI ne, duniyA taja cAritra liyaa| dhyAnArUr3ha dekha munivara ko, taine dAruNa duHkha diyA / Ananda mAlI kA bhrAtA, kalyANa muni guNa Agara thA / tejU lezyA lagA chor3ane, tapa japa kA jo sAgara thA // dohA satyavatI taba nAra ne, muni zAnta kiyA aay| lezyA turanta sahAra lI, tujhako diyA bacAya // kaI janma bAda sahasrAra ke ghara, prA janmA indra nAma se tU / puNya bhugata ke huvA lajjita, manda karmoM ke pariNAma se tU / / duHkha diyA thA jo munirAjoM ko, yaha usakA hI phala pAyA hai| phala karma gati kA samajha indra ne, saMyama me citta lAyA hai // dohA tIna khaMDa kA aghipati, dazakaMdhara nRpa rAya / bar3e bar3e bhUpAla saba, gire caraNa para prAya // caupAI eka divasa dazakaMdhara rAI / naga suvarNa para pahuMcA jAI / / ananta vIrya vahAM kevala jnyaanii| tIna kAla ke antaryAmI / / suna upadeza dharma sukhadAI / dazakaMdhara diyA prazna sunAI / / aisA kauna kaho nRpa rAI / merI ghAta kare jo AI / / dohA munivara ne taba yo kahA, suno trikhaMDI nAtha / par3egA pAlA Apako, vAsudeva ke hAtha / / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 107 www.rrrrr paranArI sambandha se, hogA terA nAza / puNya ApakA hai abhI, kucha samaya talaka prakAza // usI samaya rAvaNa ne, dila me yaha pratijJA dhAra laI / paranArI nA cAhe jo mujhako, usase karUgA pyAra nhiiN| karake niyama calA laMkA ko, munivara ko praNAma kiyaa| mana vacana karmase niyama, nibhAne kA dila nizcaya dhAra liyaa| (iti rAvaNotpatyadhikAra) hanumAnutpatti dohA utpatti usa vIra kI, sano lagA kara kAna / nAma amara jina yahAM kiyA, phira pahuMce nirvANa // gAnA naM 30 pavanasuta aMjanI ke jAe, dharma ke avatAra the| satya ke pratipAla yoddhA, deza ke zRMgAra the / vIratA ke puja tejasvI, gadAdhArI yati / laMkapati Adi bhI jinakI, zakti pe balihArI the| phAMda ke sAgara ko khaladala, dala siyA sudha lAye jaba / rAma senA sahita unapai, ho rahe balihArI the / / teja tapa saMyama kA pAlana, bhakti zakti thI attl| . deza vratadhArI the yoddhA, sarva zuddhAcAra the / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 rAmAyaNa AAVAVANAR kyA likhe mahimA zukla, upamA koI milatI nahIM / dInabandhu the vaha, duHkhiyo ke prANAdhAra the| __(tarja-vahare zikasta gAnA ) guNa varNana maiM karU kahAM taka na itanI zakti jabAna meM hai| zUra vIratA teja nirAlA vIrya sAmarthya hanumAna meM hai| sacce pakSa ke the pratipAlaka, utpAta buddhi hara Ana meM hai| kaSTa nivArA thA mAtA kA pragaTa, nAma kiyA jahAna meM hai / / upakAra terA nahIM de sakatA yaha zabda rAma kI javAna meM hai| bar3e-bar3e yoddhA kiye pasaNa, zakti adbhuta kamAna meM hai| tapa saMyama kI kyA karUM bar3AI, zakti nahIM pramANa meM hai| zukla virAje jA zivapura meM, yaha lajjata pada nirvANa me hai // dohA rUpAcala parvata bhalA, zobhanIka sthAna / bAga bagIce mahala kA, gaurava adhika mahAna / / Aditya nagara prahalAda bhUpa, gRha ketumatI rAnI daanii| udayAcala pe bhAnu prakAza, svapane meM dekhA paTarAnI // vRttAnta sunAyA rAjA ko, napa ne phala svapna kA btlaayaa| zubha janma huvA jaba putra kA, rASTra bhara me Ananda chAyA // dohA dAna bahuta nRpa ne diyA, nirdhana kiye dhanavAn / nAma dharA phira kumara kA, pavana jaya guNavAn / / zubha lakSaNa the battIsa aga me, sarva kalA ke nAtA the| praNa vIra kuvara raNadhIra pavana, balavIra ye jaga vikhyAtA the| mahendrapura ika anya nagara thA, bhUpa mahendra vahA~ kA thaa| the sauputra balavAna, aura putrI kA nAma aMjanA thaa| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 106 --- - ----- - dohA putrI ke vara ke liye, dekhe rAjakumAra / pavana kumara vidyuta prabha, the kubera avatAra // prathama TevA vidyuta kA, mahArAjA ne maMgavAyA hai| zubha lagna spapTa karane ke hetu, paNDita ko dikhalAyA hai // aSTAMga jyotiSI batalAyA, tapa saMyama citta lgaayegaa| varSa aThAraha kI Ayu me, prANAnta ho jaayegaa| dohA pavana jaya nizcaya kiyA, chor3a vidya ta usI Ana / tIna divasa meM kara diyA, zAdI kA sAmAna / pavana jaya taba kahe mitra se, kyA tumane dekhI bAlA / pahile mujhako dikhalA do, jisase vivAha hone vAlA // eka ghaDI kA caina nahI, bina dekhe rAjakuvArI ke / kaise hai vilakSaNa lakSaNa, dekhU jAkara deza dulArI ke // dohA prahasita mitra kahe kumara se, dhIra dharo mana mAha / sUrya asta ho jAya to, phira vicAra kucha nAMha / / jaba huA zAma kA samaya, vimAna me baiTha mahendrapura aaye|| jA khar3A kiyA vimAna, mahala pai aMjanA ke darzana pAye / / baiThI, huI saMga saheliyoM ke, zobhAyamAna sukumArI thii| mAno tArA maNDala me pragaTI,. candramukhI ujiyArI thii| dohA puNya rUpa tana dekha kara, pAI khuzI apAra / sneha dRSTi se dekhate, thake na pavana kumAra // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAmAyaNa mroworworrrrrrrrrrrrrr nava yuvakAye thI idhara, gA rahIM maMgalAcAra / honahAra ke hRdaya me, thA kucha aura vicAra / / (gAnA saheliyo kA kavvAlI) gorI mukha para hai kAlI laTA chA rahI candramA para hai mAno chaTA chA rhii| umar3a AI dariyA barasane lagI, cAMdanI candramA ko tarasane lgii| hai jaTA zaMkarI para jaTA chA rahI, candramA para hai mAno ghaTA chA rahI / terI ulajhI laTA kauna sulajhAyagI, hama saMvAre to maMhadI utara jaaygii| hai zukla pakSa me kyA chaTA chA rahI, candramA para hai mAno ghaTA chA rhii| dohA saba sakhiyAM thI gA rahI prema bharA yaha gAna / tava prArambha kiyA hAsya yo eka sakhI ne zrAna / dekho rI sakhI aMjanA devI, dharmAtmA puNya nizAnI hai| sura nala kubera sama pati, pavana vara milA anupama dAnI hai| hai rAjadulArI candramukhI, sUraja mukha pavanakumAra skhii| aMjanA hai zIlavatI pavana bhI, vIratA kA avatAra sakhI / / cira jie yugala jor3I bAMkI, saudarya ke bhaNDAra skhii| jaga me yaza kIrti pAye zukla, bhArata ke prANAdhAra sakhI / dohA mizrakezI kahe sakhI, guNa bhI dekho bIca / vidyuta prabha kahAM kezarI, pavana jaya kahAM rIcha / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti basanta tilakA ne kahA tuma nahIM jAno bheda / vidyuta prabha svalpa Ayu hai, saratI nahI ummeda // cauthI bolI soca samajha kara, bAta nahIM tU karatI hai / kahA~ amRta kahA~ jahara sabhI ko, eka bhAva se dharatI hai| apanA hI tAna alApa rahI, gaurava nA jarA pichAnatI hai| yaha saMskAra pichale janmo ke, tU bAvalI kyA jAnatI hai / ___ dohA basanta tilakA se sakhI, bolI kucha jhujhatAya / suna merI tU bAta ko, vRthA nA yoM ghabarAya / / sphaTika ratna sukAMca kahAM, aura kahAM mulammA kahAM maNi / rADhA maNi svarNa mela kahAM, kahAM hema kahAM lohitAla maNi // kahAM vidya ta prabha carma zarIrI, kahAM pavana jaya bhvdhaarii| kahA gulAba aura phUla sevatI, kesUphUla lasana kyaarii|| dohA sunate hI vyAkhyAna yaha, huvA pavana jaya lAla | talavAra khaica kara me laI, bolA akhi nikAla // bolA AMkha nikAla merA yaha prema nahIM rakhatI hai| apamAna merA suna khuza hotI, mana hI mana me haMsatI hai|| hai isake AdhIna sabhI, phira manA nahI karatI hai| kyA mitra ye zUnya citta, mama ardhAGginI banatI hai| daur3a mAra kara Aja dudhArA, karU isakA sira nyArA / prahasita taba bAta sunAI, nArI avadhya kahAe batA zUramatA kahAM claaii|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAmAyaNa dohA rAjakumArI saba taraha, hai mitra nirdoSa / nindA kucha karatI nahIM, nA mana me kucha roSa // vivAhoM ke yaha kArya hai, inakA yahI svabhAva / gAlI haMsI apamAna saba, hote hai raMga caar|| abhI to kucha bhI nahI huvA, phira byAha me tumheM dikhaayeNge| bartAva yahI tumase hogA. dekhe kyA Apa banAvege / usI samaya vApasa Aye, dila gusse me thA bharA huvaa| para zAdI se inkAra kiyA, apamAna kA bhUta thA car3hA huvaa|| dohA phira samajhAyA mitra ne, prema bhAva me Ana / mAMga vyAhe bina chor3anA, yaha bhI hai apamAna // kSatrI nahIM vaha murdA jisakI mAMga dUsarA le jAve / apamAna hai apane kula kA, aura nija mAna nahIM parase jAve / prahasita mitra ne samajhAkara, kaMkanA tathA mukuTa baMdhAyA hai ati sajI jaMja gAje bAje, hastI para pavana car3hAyA hai| dohA zobhA adhika vimAna kI, varNI nahI kucha jAya / mAna sarovara jAya ke, DerA diyA lagAya / / mahendra napa ne lar3akI kA, mAna sarovara vivAha kiyaa| hastI ratha vimAna daheja meM, mANikya motI hAra diyA / cauMsaTha kalA pravINa, aMjanA pahile hI guNa Agara thii| phira bhI vidA samaya mAtA ne, zikSA daI sudhAkara thii|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti gAnA naM0 31 sidhAro lAr3alI merI, yaha zikSA bhUla nA jaanaa| yaha zikSAprada vacana mere hai, bholI bhUla nA jAnA // pati pUjA pati bhakti hai saccA dharma nArI kA / dharma sambandhI saba grantho kA, par3hanA bhUla nA jAnA // na rakhanA kheda mana me prama, karanA nanaMda devara se / sakala sambandhiyo kA, mAna karanA bhUla nA jaanaa|| sasura sAsu se laDanA, jhagar3anA kur3hanA nahI hogaa| sadA mila baiTha karanA dharma, carcA bhUla nA jAnA // pati kI caraNa dhUlI kA, tilaka mastaka car3hA lenaa| pati paga pe sadA sira ko, nimAnA bhUla nA jAnA // Aye gRha pe atithiyo ko, khilAnA nama se bhojana / satI sAdhu ko denA dAna, prema se bhUla nA jAnA // kabhI bhUto ca prato se, na DaranA bhUla kara bhI tuma / sadA chaliyo ke chalachidra se, bacanA bhUla nA jAnA / / nahI tAbIja ganDo ko, bhaTakanA dara pe popo ke| kisI dhUrta ke phande nA, phaMsanA bhUla nA jAnA / / kisI yantra yA mantra tantra ko, karanA nahI sevana / yaha jAdU TUNe hai saba, popa lIlA bhUla nA jAnA / / kabhI saMkaTa satAye to, par3ho namokAra maMtra ko / sadA arihanta kA zaraNA, tU japanA bhUla nA jAnA // zukla Ananda kI varSA, sadA varSe tere gRha me / hai karatA dharma hI prANI kI, rakSA bhUla nA jaanaa| dohA prama bhAva se vidA ho, Aye nijasthAna / suno vicitratara kama kI, jarA legAkara kaan|| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAmAyaNa wwwrammarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr Aditya nagara me Ate hI, rAnI mahalo pahuMcA aura pavana jaya nRpa ke dila me, basa vahI raMjagI chAI hai // karma kisI ke sage nahI, yaha bhaMga raMga meM karate hai| isa karma jAla meM phaMse huve, saMsArI nitya dukha bharate hai| dohA bolI golI se burI, tIkhA zrArA jaan| pArA se bolI burI, kara detI ghamasAna // bola kubola na bisare, zUla samA sAlanta / rati kabhI nA upaje, pratidina Atevanta / / nA kabhI pAsa jAye rAnI ke, nA usako dekhanA cAhatA hai / aMjanA ko dina rAta nirantara, yahI raMjogama khAtA hai / / niza dina par3I jhure mahaloM me, bheda sasu ne jaba paayaa| samajhAyA bahu vidhi kumara, para khyAla talaka bhI nahIM lAyA / dohA prahasita saba kahane lagA, tuma ho catura sujAna / kintu ucita tumako nahIM, aMjanA kA apamAna / ' nindA usakI hotI hai, jo zUravIra raNa se bhaage| dRDha dharmI vaha kahalAtA hai, jo bur| kAma mana se tyaage| vaha mitra duSTa jo chala karatA, brahmacArI duSTa zIla tyAge / burA kAma vaha duniyA me, jisake karane se yaza bhAge / vaha nAra duSTa jo taje pati, hai duSTa pati tyAge naarii| vaha duSTa jo na tyAge vaira, badakAra kAra na tajatA badakArI / vaha bhI duSTa kahalAtA hai, jo niraparAdhI ko duHkha de|| tathA vaha bhI hotA duSTa mitra ko, saMkaTa meM nA jo sukha de| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanuma tti . . . . . Amrammar HanumnnamrunaahsnoAnnnnn.. dohA samajhAyA saba taraha se, de upadeza vizAla / eka nahIM hRdaya dharI, patthara bUda mizAla / / rAvaNa kA eka dUta taba, A pahu~cA tatkAla / jo AjJA mahArAja kI, sabhI batAyA hAla // daza kandhara kI yaha AjJA hai, dala bala lekara jaldI aao| varuNa bhUpa nahIM mAne pAna, tuma jalda sahAyaka bana jAbo / saMgrAma mahA nitya hotA hai, aura varuNa ati garvAyA hai| sugrIvAdika saba A pahuMce, ava Apako zIghra bulAyA hai / dohA varuNa bhUpa ke putro me, zakti lA madakAra / khara dUSaNa ko jinhone, DAlA kArAgAra / / hai zakti me gambhIra varuNa kI, phauja kA pAra nA AtA hai| nahI halave kA khaira, bairanA dila se jarA bhulAtA hai| sainA hai kUca ko taiyAra sirpha eka dera tumhAre jAne kii| aba sabane hI dila ThAnI hai, zatru ko svAda cakhAne kii|| dohA jaMgI rastra pahana kara, hue bhUpa taiyAra / jhaTa raNa tUra bajA diyA, hAtha laI talavAra / / taiyAra pitA ko dekhakara, Aye pavanakumAra / pitA lar3e saMgrAma me, suta ko hai dhikkAra // ajJAnI vaha putra rahe ghara, pitA jAya saMgrAma ldd'e| avinayI vaha ziSya, guru kI AjJA ke jo viruddha pddh'e|| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 rAmAyaNa GAVARAVA pitA nahIM vaha zatru jo, baccoM ko nahIM par3hAtA hai / nahI zUramA hai kAyara, jo raNa meM pITha dikhAtA hai / nAlAyaka vaha bahU sadA. jo sAsa se Tahala karAtI hai / vinaya rahita jo puruSa, kIrti usakI bhI chipa jAtI hai / / mai rahUM pitA saMgrAma jAya, yaha bAta na mujhako bhAtI hai| hai kAyaratA kA karma mujhe, isa karma se lajjA AtI hai / / dohA haya gaya ratha pAyaka sabhI, hue vimAna taiyAra / jaMgI vastra pahina kara, mana meM khuzI apAra // patA lagA jaba nAra ko, AI darzana kAja / hAtha jor3a kahane lagI, suno arja mahArAja // nA kabhI AjJA bhaMga karI, nA tana mana se aparAdha kiyA / kevala zaraNA eka aApakA, kyo usase bhI dhikkAra diyA / Apa to haiM rakSaka mere, phira kasara koI mujhameM hogii| jisa aparAdha se Apake, mana me nArAjagI baiThI hogI / dohA pavana jaya jaba dekhatA, tirachI dRSTi DAla / bina pAnI sama phUla ke, mahArAnI kA hAla / / camaka damaka saba muAI, zRMgAra nahIM koI aMga me| zubha lakSaNa jo par3e hue, vaha kaise chipa sakate tana me / / tAmbUla na koI missI hai, nA aMjana A~kha me lAtI hai / phira bhI to yaha sundara putalI, hIre kI camaka dikhAtI hai / / dohA Age bar3ha rAnI jhukI, girI caraNa meM Ana / Apa mere bhAra hai, Apa hI prANa samAna / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti mmmmmmmmmmm eka AsarA caraNo kA hai, doSa kSamA saba kara denA / vijaya ApakI ho raNa me, phira dAsI ko darzana denA / / Apa kSamA ke hai sAgara, aura nArI mUda ajAna hUM maiM / bAra bAra tuma caraNo meM, ika mA~ga rahI kSamAdAna hU~ mai / / dohA pavana kumara ne ropa me, dhakkA de kiyA bAda / usa aparAdha kA aba, tumhe Ane lagA svAda // usa samaya kyA rasanA gahane thI, aba capara 2 jo calatI hai| beijjatI suna khuza hotI thI, aba dharaNI zIza masalatI hai / / ye kyA caritra phailAyA hai, Upara se nema dikhAtI hai| jaise tUne kiye kAma yaha, usakA hI phala pAtI hai / / dohA itanA kaha kara kumara ne, dInA bigula bajAya / mAna sarovara jAya ke, DerA diyA lagAya / / tiraskAra pati ne kiyA, rAnI citta udAsa / baiTha mahala me le rahI, lambe lambe zvAMsa / / __ajanA kA gAnA naM. 32 diyA dukha yaha karma ne bhArA, huvA cimukha kanta hamArA / (dhra va) koI doSa najara nahIM AtA, nA bheda koI batalAtA jI // aba yahI phikra eka bhArA, huvA vimukha kanta hmaaraa| maine pichale bhava ke mAMhI, bar3e pApa kiye duHkhadAyI jI / / dampati ke mana ko phAr3A, huvA vimukha kanta hamArA / jo sunegI mAta hamArI, dukha pAyegI ati bhArI jI // maiMne kisake palle DArA, huvA vimukha kanta hmaaraa| pIhara pUchegI sakhiyAM merI, duHkha sukha kI bAta ghanerI jii| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa kyA kahU~gI hAla vicArA, huvA vimukha kanta hmaaraa| aya karma duSTa hatyAre, taine kaba ke badale nikAle jii| varSe nayano se jala dhArA, huvA vimukha kanta hamArA // . dohA basanta tilakA ne kaho, rAnI dila mata ger| sabhI ThIka ho jAyagA, hai koI dina kA phera / / kabhI bhikhArI bane jIva, kabhI rAjana pati bana jAtA hai / kabhI naraka duHkha bhoge jIva, kabhI svarga mahA sukha pAtA hai| jaba udaya pApa koI hotA hai, to sabake dila phira jAte hai| car3he puNya caraNoM me mirate, aura ThokareM khAte hai / dohA mAna sarovara pavana jaya, soyA seja maMjhAra / cakavI pati viyoga me, rove jAroM jAra / / sune rudana ke zabda kumara ko, nIMda nahIM kucha AtI hai / pUchA mitra prahasita kaho, yaha kyoM itanA cillAtI hai / isakI cIkha pukAra hameM, ArAma nahIM karane detii| bhara bhara AtI nIda AMkha me, jarA nahIM par3ane detii|| dohA prahasita kahe yaha, dampati rahatA hai saMyoga / rajanI A bairana huI, svAmI huA viyoga / soca kumara ko AgaI, kAMpa uThA tatkAla / pakSI kI jaba yaha dazA, aMjanA kA kyA hAla // isI taraha vaha rAta divasa, rotI aura kuralAtI hogii| hAra zRGgAra chor3a sAre nA, khAtI na pItI hogI / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti pahile to kucha AzA thI, para aba nirAza ho jaavegii| raNa se vApisa Ane taka, vaha apane prANa gamAvegI / / caupAI usI samaya prahasita se bole, bhAva sabhI jAne ke khole / santoSa binA mara jAve nArI, hai pativratA rAjadulArI / / dohA donoM vaiTha vimAna me, Aye turata AvAsa / rAnI dukha me le rahI, lambe-lambe zvAMsa / / dohA prahasita taba kahane lagA, rAnI khola kapATa / kumara pavana jaya Aye hai, lambI karake bATa / / rAnI taba kahane lagI, kauna hai haTo pichADa / pahire hai cAro tarapha, tU kahAM mahala maMjhAra / / kauna tU mahala maMjhAra, pati merA saMgrAma gayA hai| chala bala karatA kauna, mere tU mahalo me AyA hai| pakar3A dUgI abhI yadi, maranA pasanda AyA hai| bArA varSa ho gaye pati ne, caraNa nahIM pAyA hai / dohA nAma nA sunanA cAhate, kaho, kaise ghara Ate / mujhe tU kyo bahakAve, bhAgyahIna mai kahA~ pati paramezvara darza dikhaave|| dohA rAnI jI nizcaya tumheM, bhrama aura saMtApa / baiTha jharokhe svAmI ke, darzana karalo Apa / / darzana karalo Apa prahasita, mai mitra hU~ svAmI kaa| tU hai merI mAta satI, mai sevaka mahArAnI kA // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAmAyaNa tere dukha se Aja duskhI, hRdaya apAra svAmI kA / dekho dRSTi DAla nayana, jharanA ho rahA pAnI kA / daur3a kaTaka saba mAna sarovara, vimAna se Aye hai ghara / lauTa kara phira jAnA hai, derI kA nahIM kAma patA kyA kaba mur3ake AnA hai / / dohA baiTha jharokhe aMjanA lagI dekhane hAla / nizcaya kara paTa mahala ke, khola diye tatkAla / / pavana jaya praveza huA to, mahA prasannatA chAI hai / megha zabda suna ghora mora, mama mIThI kUka sunAI hai / / thala para mIna tar3aphatI ko, jaise jala ke pharasa rahA / ASAr3ha ke lagate hI jaise, bAgaDa meM pAnI barasa rahA / dohA bhadra ! kSama aparAdha mama, diyA tujhe duHkha bhUra / doSa nahI terA koI, merA sabhI kasUra / / vinA vicAre kiyA kAma maiM, milA tujhe anajAna pati / aura tU mahAna gambhIra samudra, zIlavatI hai pUrI satI / / aba aArtadhyAna tajo mana se, zItala svabhAva candana teraa| mai hUM kaTuka jahara mAninda, patthara samAna hRdaya merA // dohA aisI bAteM mata kaho, lagatA mujhako pApa / maiM caraNo kI dhUla hUM, paramezvara prabhu Apa / / Apa to rakSaka hai, mere, maiM hI nirbhAgi nakArI huuN| kucha doSa nahIM mahArAja ApakA, maiM karmo kI mArI hUM // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 121 jo bhI hai aparAdha merA, saba bhUla kSamA karanA cAhiye / mai hUM nAtha zarIra kI chAyA, mujhe bhulAnA nA cAhiye / dohA dakha phikara jaisA nahI. daniyA me koI rog| khuzI prasannatA sama nahI, sukha kA aura saMyoga / / dukha cintA saba dUra huI, aba dila me ati harSAye hai| phira haMse rame dampati prema, dono ne adhika bar3hAye haiN| jaba lagA kumara vApisa jAne, rAnI ne girA sunAI hai| pAsa cinha kucha rahane ko, yaha saba hI bAta banAI hai| dohA prANapati tuma to cale, lar3ane ko saMgrAma / mujhako dete jAiye, uttara kA sAmAna / isa bAta ko sabhI jAnate hai, nahIM kumara mahala me jAtA hai| phira cale Apa saMgrAma yahAM, nahI merI koI sahAyatA hai / mujhe nizAnI de dIje, kyo ki apavAda se DaratI huuN| eka AsarA caraNo kA, dhara dhyAna gujArA karatI huu|| dohA nAmAMkita de mudrikA, pahuMce kaTaka mNjhaar| phera gaye laMkApurI, rAvaNa ke darbAra / / rAvaNa ne diyA varuNa pe, apanA kaTaka car3hAya / lagA ghora saMgrAma phira, raNabhUmi me Aya / / aMjanA ke hone lage, prakaTa garbha AkAra / guptapane kI bAta thI, koI na jAne sAra || patA lagA jaba sAsa ko, ketumati tasu nAma / Aga babUlA hogaI, garjI siMhanI samAna // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAmAyaNa dohA arI pApinI aMjanA, 'jana kaisA nAma jaisA terA nAma hai, vaisA terA kAma // jaisA terA kAma pApinI, yaha kyA karma kamAyA / putra merA pradeza durAcAraNa, kahAM udara baDhAyA || ari kalaMkina nirbhAgana, tai kula ko dAga lagAyA / kumara gayA nahIM mahala, batA ye kisakA garbha dharAyA || daur3a pativratA kahalAtI, jarA bhI nahI lajAtI / DUba ke mara jAnA thA, yA to rakhatI zIla nahI yaha mukha nahIM dikhalAnA thA // sAsa kA gAnA naM 0 33 aMjanA pApana mahA nirabhAgina, khoyA hai kula kA gaurava merA / mAyA cArI karI taine bhArI // ya0 yadi satya hAla suna pAUMgI, to dayA bhI tujha para lAU~gI / nirvAha kI zakala banAUMgI, Ayu terI nibhavAUMgI || nahIM Aphata tujha para AvegI, ro rokara samaya vitAvegI // isa ghara meM jagaha na pAvegI, vana vana meM dhakkA khAvegI / Upara se bholI sUrata hai, hRdaya me mahA kadUrata hai // dhikkAra ye terI sUrata hai, jo kulamaryAdA cUrata hai / badanAmI kA Dhola bajA dUMgI, duniyA se tujhe miTA dUMgI | saba karake abhI dikhA dUMgI, nAko se cane cabA dUMgI // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti aMjanA kA gAnA naM0 34 tU hai lAsAnI-puNya nizAnI, kAyama rahe yaha gaurava terA hitakArI sAsu hamArI-dhruva kintu andhI yaha tAkata hai, jo lAtI hama para Aphata hai| yaha nautara hI jo jAphata hai, kyoM galA hamArA kApata hai / / kyA isameM terI bar3AI hai, gambhIratA sabhI bhulAI hai| dIno para karI car3hAI hai, jo pralaya kAla bana AI hai / nA bharama kI kahI davAI hai, isakA aMjAma tabAhI hai| tujhako aba beparavAhI hai, aizvarya meM garavAI hai // kucha karmo se DaranA cAhiye, dukhiyo kA dukha haranA caahiye| yaha kopa dUra karanA cAhiye, denA sabako saranA cAhiye // saba raudra dhyAna yaha dUra karo, vinatI hamarI majUra kro| saba cintA dUra hajUra karo, caraNo se na hamako dUra kro| ketumati aya ajanA pApana, dhikAra hai tere satItva para, pativrata para, isa kRtya pr| ajanA ari prathama hRdaya me tolo| phira kucha bolo vacana sujaankr| guNavAna sasu jI bolo kucha vacana sudhArakara, kucha khyAla kara, suna kAna kara / / dhruva / ari ulTI hama para dhausa jamA kara bolatI jaise nRtykr| ajanA niSkAraNa kyo jhagar3A hai| ketumati kyA sunA nhiiN| aMjanA vRthA saba ragar3A hai| ketumati duHkha milA nhiiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mmmmmmrammar rAmAyaNa ajanA ari hote hai gambhIra bar3e, nitya nija karttavya para dhyAna dhr| ketumati kula ko kalaGka tai lAyA / aMjanA kahiye kaisaa| ketumati kaise ye udara bar3hAyA / aMjanA cAhiye jaisA / ketumati ari dhikkAra hajArokAra ra dhikadhika zikSaka gurU kRtya para // aMjanA gurU nindA sAsa na karanA / ketumati bakavAda na kr| aMjanA kuvacana nA mere jaranA / ketumati avinaya se ddr| aMjanA gurU nindaka se nA DarU~, dharU~ Thokara surapati ajJAnI pr| ketumati basa, jabAna ko kulUpa lagAvo / aMjanA mai cora nhii|| ketumati kukarttavya para pchtaavo| aMjanA pati bina aura nhiiN| ketumati mAyA cArana, vyabhicArana, lAnata hai terI kurIta para / dohA sAsa dhIra mana me dharo, suno lagA kara kAna | garbha tumhAre putra kA, nahIM aura kA mAna / nahIM aura kA mAna aMgUThI, dekha pAsa hai mere| jisa dina gaye saMgrAma, usI dina Aye rAta aMdhere / / yA maMgavA le patA vahAM se, yadi na nizcaya tere / kaTuka vacana nA bola, sasu lagate haiM kAMTe mere // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti nAma badanAma na karanA, mujhe hai terA zaraNA / caraNa me zIza nivAU, nikale doSa yadi merA to usI samaya mara jAU' // 125 dohA girI girAI mudrikA, lagI kahIM se hAtha / dhakkA dekara suta gayA, AyA batAve rAta // jisako nAma nahIM bhAtA, usako AyA batalAtI hai / samaka durAcAraNa tujhako, mAtA bhI nahIM bulAtI hai || klakita karake dono kula, phira satI bhI bananA cAhatI hai / nikala pApinI yahAM se, kyoM kAlA muMha nahIM kara jAtI hai // / dohA ketumati ne usa samaya, sevaka liye bulAya / le jAvo isako abhI, pIhara de pahueNcAya // yaha kalaMka yahAM se le jAo, mahendra nRpa ko de AnA / / yadi nahIM rakhe to vahIM ise dhakkA dekara vApisa AnA // J kaha denA saba bAta sApha, yaha matI jo tumane vyAhI hai / una sabako to DobAI, zrava tumako Dobana AI hai | eN dohA sevaka jana lekara gaye, mahendra nRpa ke pAsa / ekAnta bulAkara ke kahA, jo thA matalaba khAsa // jaba sunA hAla huA duHkha bar3A, dA~toM me aMgula dabAI hai / yaha sutA nahIM zatru merI, kIrti saba dhUla milAI hai // aba zIghra yahA~ se le jAvo, aura vijana sthAna chor3o jAkara / duSTA ye svayaM mara jAvegI, apanI karanI kA phala pAkara // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAmAyaNa dohA kaise pAlA thA ise, lADa cAva ke sAtha / mere gaurava kA kiyA, isa duSTA ne ghAta / / amRta me viSa bela aura, ghana se bijalI hotI paidA / dIpaka se jaise kAjala, taise yaha mujhase huI paidA // sarpa kaTI huI aMgulI ko, rakhane se jahara pasaratA hai / isI taraha isako rakhane se, apayaza merA barasatA hai / / dohA % 3D dekha sakA nA duHkha mahA, mantrI catura sujaan| rAjA ko kahane lagA, aise madhura jabAna / / rAjan karanA cAhiye, soca samajha kara kAma / gupta mahala rakho ise, levo bheda tamAma / / sasura gRha rUse lar3akI to, pIhara meM A jAtI hai / yahA~ se Age aura kahI para, Thaura nahIM dikhalAtI hai / jala me nahI agni hotI, nA jJAna asaMgI pazu meM hai| isa lar3akI me koI doSa nahI, yadi hai to kevala sasu meM hai| ___ dohA mantrI tumako nahI patA, pavana jaya pradeza / yahAM bhI ghRNA thI unhe, kAraNa kauna viroSa / / apanI beijjatI para mantrI, saba koI pardA pAtA hai / aisA kauna hai duniyA meM, jo apanI dhUla ur3AtA hai / jaba chipI huI yaha bAta nahIM, phira kaho to kyA bana sakatA hai| , yadi vamana uchala gaI chAtI se, to roka kauna jana sakatA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BAAP hanumAnutpatti dohA AjJA pAkara bhUpa kI, le gaye vana maMkAra | vasantamAlA aura 'janA, choDa daI nirAdhAra // dono usa vana khaDa me, rove AMsU DAra | vyAkulatA chAI ati, darzata kaSTa apAra // ... aMjanA gAnA naM0 35 ... / 3 / dukha par3a gayA hama para bhArA, isa beijjatI ne mujhako mArA / bArA varSa pati kI judAI, muzkila se banI thI rasAI || phira garbha ye maine dhArA, isa bejjatI / 1 / phira sAsane tAne mAre, vo bhI sahana kiye maine sAre | Akhira kAlA muMha karake nikAlA, isa bejjatI / 2 / pitA pAlaka bhI ho gayA ulTA, mAtA bhAI bhI nA koI sulaTA / aba to zrAzA bhI kara gaI kinArA, isa bejjatI jisa mAtA ke thA janma dhArA, hAya usane diyA nA sa pati bhI paradeza sidhArA, isa bejjatI ne sujhako mArA | 4 | khilA kismata kA yaha phisAnA, merA zatru banA kula jamAnA / prabhu terA hI eka sahArA, isa bejjatI ne mujhako mArA / 5 / kauna dhIra vaMdhAve hamArI, isa bana khaNDa ke majhadhAra vinA dharma nA koI hamArA, isa bejjatI / 6 / kahAM saMga sahelI hamArI, pAsa rahatI thI hara vArI / saba kiyA hai kinArA, isa bejjatI .." 1 ... .. / 7 / 127 dohA ( vasantamAlA ) rAnI jI dhIraja dharo, tuma ho guNa gambhIra / rone se kucha nA bane, haro dhIra se pIra // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 AAJA ' //www. rAmAyaNa gAnA naM 35 ( vasantamAlA bahare tabIla ) ari rAnI tU roke sunAtI kise, binA dharma ke koI hamArA nahIM / Ake kaSTa se koI sahAyaka bane, aisA duniyA me koI pyArA nahIM / rAnI jaba taka sarovara me pAnI rahe, sUkhe pAnI koI nA caraNa zradhare, vahAM cAro tarapha se A melA bhare / 4447ww sAre mAtA pitA mitra bandhu koI, AAAAA ur3atA pakSI bhI letA utArA nahIM / koI mIThA vacana bhI nA kahatA satI, aura sAsu susara bhAI dvArA pati / jina rAja bhajo mana dhIra dharo, jaba hotA hai puNya sitArA nahIM / zukla zobhana karma se hI pApa haro, siddha Izvara prabhu kA hI dhyAna karo / binA dharma ke hogA gujArA nahIM / aMjanA gAnA naM0 36 " karma cakra ne nizcaya hI mujhe, daradara rulAyA hai / kisI kA doSa kyA isame likhA karmoM kA pAyA hai / / kisI ko AsarA dekara, nirAzA kara diyA hogA / isI kAraNa merI jananI ne bhI mana se bhulAyA hai || satAI hai avazya nirdoSa, koI AtmA maine / mujhe vyabhicAriNI kahakara, jo sAsu ne satAyA hai // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - hanumAnotpatti 126 - - - - - - kisI pyArI ko prItama se, judA maine kiyA hogaa| yahI kAraNa jo virahAnala, se mana merA jalAyA hai / vipatti sampatti aizvarya, sukha dukha aura nirdhanatA / svayaM nija karma se pratyeka, prANI ne banAyA hai| amAnata me khayAnata, zukla mujhase ho gaI hogii| jo mujhase mere jIvana, dhana ko karmo ne chur3AyA hai / / dohA dAsI kahe rAnI suno, yaha vana khaNDa ujAr3a / ro ro kara mara jAyaMgI, kucha nahIM nikale.sAra / / kucha nahIM nikale sAra, zera cItAdi khA jaavege| calo agAr3I nikala kahIM, vizrAma phera paavege|| pAla garbha ho putra tere, dukha sabhI bhAga jaavege| putra kA mukha dekha dekha, mana apanA bahalAvege / dhama hai eka sahAI, nA kara cintA mana mAhIM / dhyAna sarvajJa kA lAvo, paMca parameSThI hiye dhAra rAnI mata dila ghabarAvo / / :... dohA / dono Age bar3ha calI, nirjana bana ghanaghora / hisaka jIva phire ati, bola rahe kahI mora // eka muni cahAM guphA me, khar3e lagAkara dhyAna / dAsI se rAnI kahe vaha, kyA dekha pahicAna 15 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa rwAAAAAAAAAAAAAA. rAAMAAAAAAAAAAAAAAAAA dohA (dAsI) Ate hai mujhako najara, hai koI muni mahAn / nizcaya kara maine kahA, karate aAtma dhyAna / / zveta vastra hai jaina muni, mukha para mukhapatti lagI huii| do hAtha laTaka rahe nIce ko, aura dRSTi dhyAna meM jamI huI / / / ye lAkho meM nahIM chipa sakate, nigrantha muni ati zreSTha yati / basa aba samajho ki Ana jagI, mahArAnI apanI puNya rati // dohA (rAnI) darzana ho niprantha ke, nizcaya kaTate pApa / dAsI merI phar3akatI, vAmI hai zubha AMkha / / gAnA naM. 37 samajha le aba vipatti, dUra sArI hone vAlI hai| jAga AyegI zubha kismata, musIbata sone vAlI hai / / muni ke cala kareM darzana, hAla pUchegI karmo kaa| zrI jina vANI mere, Aja mala ko dhone vAlI hai| puNya mere udaya Aye, pApa saba dUra jaayege| kRpA ari hanta bhagavan kI, bIja zubha bone vAlI hai / / ratna samyaktva hai mujha para, zIla saMtoSa bhI kAyama / muni saMgati merI ye Aja, kAlisa khone vAlI hai| vipatti aura aTavI me, anupama lAbha yaha paayaa| mere isa dharma gaurava ko bhI, duniyA johane vAlI hai| caupAI usI samaya muni pAsa sidhAI / darzana kara rAnI sukha paaii|| dhanya janma prabhu tumane dhArA / Apa tare auroM ko tArA / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 131 mai dukhiyArI nira AdhArA / dharma rUpa AsarA tumhArA / / caraNa kamala prabhu zIza nmaauuN| anamola samaya yaha kava 2 pAU / / dohA vidhi sahita vandanA karI, karake ati guNa grAma / thakI huI thI baiTha kara, lagI lena cizrAma / / caupAI dAsI ne phira zIza navAyA / kara vandanA nija hAla sunAyA / kAraNa kauna prabhu batalAvo / karma bheda sArA drshaavo|| kalaMka lagA kisa kAraNa bhaarii| jisane hama para vipadA DArI // amita gati cAraNa muni bole / karma siddhAMta bheda saba khole / / ananta karma kahAM taka batalAve / kucha janmo kA hAla sunAve / / dohA sunale rAnI kAna dhara, karma bIja vaTa vRkSa / jisakA phala tuma bhogatI dono hI pratyakSa / jambU dvIpa ke bharata kSetra me, mandarapura vara nagarI khiye| priya nandI eka vaNika, jayA nAmaka jisakI nArI lahiye / / putra nAma sAgara tisake, thA bAga bhramaNa eka geja gayA / darzana karake zrI munirAja ke, sama dama khama kI khoja huvA / / dohA nirmala vrata ko pAla ke, dUje svarga maMjhAra / rupa vaikriya dhAra ke, bhoge sukha apAra / / nagara mRgAMka sari candra narezvara, priyaMgu vaMga choDa rAnI ke janmA, siMha candra suta punaH devaloka pahu~ce, tapa saMyama zubha Age suno vRttAnta isI kA, phira ja Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 rAmAyaNa NAV ~ ~ VVVANI dohA baitAr3a giri hai aruNapura, bhUpa sukaNTha udaar| kanakAdarI rAnI bhalI, rUpa lA sukhakAra / / kanakodarI ke putra huvA thA. nAma siMhavAhana jiskaa| rAja sampadA bhoga phera, saMyama meM dhyAna huvA tisakA / / vimala nAtha ke zAsana me, lakSmI dhara mani the tpdhaarii| pAsa unhIM ke saMyama lekara, tapa saMyama kiyA ati bhaarii|| dohA zarIra audArika chor3a ke, laMtaka vaMga maMjhAra / mana icchita bhoge vahAM, jisane sukha apAra // - pUrNa kara vaha sura kI Ayu, garbha tere me AyA hai| sukhadAyaka sandezA aMjanA, 'pahile tumhe sunAyA hai / / isa patra ke paidA hote hI, dukha terA nasa jaayegaa| aura pUrva se bhI adhika, tere hRdaya me sukha basa jAyegA / / carma zarIrI jIva isI bhava meM, yaha mokSa sidhaayegaa| yaha nAma prasiddha karake terA, ati zUra vIra kahalAyegA / / ava hAla terA batalAte haiM, yahAM kanaka ratha eka rAjA thA -thI kanaka purI rAjadhAnI, nIti se rAjya calAtA thA / dohA kanakodarI lakSmIvatI do thI jisake nAra / kanakodarI ke suta huA, rUpa kalA zubhakAra / / caupAI lakSmIvatI suta diyA lakoI, putra viraha me mAtA roii| bheda milA suta liyA nikAla, bArA ghar3I duHkha huvA muhAla || Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 133 HARYANHA huI bejjatI aura karma bandhAyA, usakA phala rAnI tU pAyA / / phira lakSmI ne dharma zuddha pAlA,pahile svarga sukha adhika rasAlA // dohA deva loka sukha bhoga ke, AI tU isa dhAma / pavana jaya hai pati milA, aMjanA terA nAma / vasantatilakA vahina terI thI, isane prazaMsA ati karI // sAmUdAnI karma bhogane, yaha bhI tere sAtha vrii|| jo koI dukha de auro ko, vaha kabhI nahI sukha pAtA hai / basmA' jaise kabhI nahIM, mehandI jaisA raMga lAtA hai| * dohA azubha karma rAnI terA, hone vAlA dUra / mAmA Ana mile tumhe, mile sabhI sukha bhUra / / pati bhI Ana mile jaldI, mata ghabarAvo mana meM raanii| gagana gati kara gaye muni, cAraNa kaha kara zItala vANI / ' rAnI ne caraNa dharA Age, eka siMha sAmane jabara khar3A / ' vaha dekha zera ko ghabarAI, jaise hRdaya para vana par3A / / dohA zaraNA le arihanta kA, par3hana lagI namokAra / udhara khar3A hai zera vaha, idhara khar3I hai nAra / / / zIla dharma kA teja zera, nahI Age paira bar3hAtA hai| anamola zrI jina dharma, sabhI Apatti dUra bhAgatA hai / / maNi cUr3a eka vidyA dhara, usa bana me gayA vicarane ko| aura aSTApada kA rUpa kiyA, abalAoM kA dukha harane ko / / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAmAyaNa -------------------------.. -- * dohA aSTApada ke rUpa ko, dekha bhAgA yaha zera / rAnI bhI Age bar3hI, tanika lAI dera // Age jAkara A gayA. sundara eka sthAna / dAsI rAnI ne vahAM, kiyA dekha vizrAma // zubha nakSatra lagA Ana, rAnI ne putra jAyA hai| rUpa raMga ko dekha svayaM, candramA bhI zarmAyA hai| prasanna citta ho rAnI bhI, apane mana meM harSAI hai| vartamAna nija dazA dekha, kucha dila meM Arti AI hai| dohA hAya Aja vana khaNDa me, mai dukhiyArI nAra / rAja mahala letA janma, hotI khuzI apAra // gAnA naM0 38 lAla mere beTA mere oche hai bhaag-(sthaayii)| pitA Aja terA AtA, tujhe hRdaya lgaataa|| utsava adhika manAtA, terA kara anuraag| nArI maGgala gAtI, hAthoM dhAiyeM khilAtI / / nAnI bhUSaNa pahanAtI, lAgI lete saba laag| kaidI saba chUTa jAte, dAnazAlA maMDAte // le le badhAiyAM Ate, gAte maGgala raag| letA janma rAjadhAnI, karatA saira vimAnI // pitA sAtha rAnI, mama dila hotA bAga bAga // bana bana phira phira hArI, maiM hUM karmo kI maarii| zukla duHkha yaha bhArI, laga rahA sIne para dAga / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 135 dohA vidyAdhara prati sUrya, jA rahA baiTha vimAna / abalAo kA rudana suna, aise bolA Ana / kaho vahina tuma kauna bhayAnaka, nirjana vana me AI ho| rahI udAsI chAya badana para, kyo itanI ghabarAI ho / kAraNa isakA batalAvo, aura patA cinha apanA saaraa| tuma ho merI bahina dharma kI, mai saccA vIrana thArA // __gAnA naM0 36 batAeM kyA malA tuma ko, nizAM apanA patA apanA / nahIM saMsAra me koI, najara AtA sagA apanA // na mAtA na pitA koI, na sAsu hI banI apnii| patnI jinakI banI thI meM, nahI vaha bhI banA apanA / / nahIM pAtAla me AkAza me, tirache me Thora apanI / rahI eka siddha zilA bAkI, vahA~ para vAsa nA apanA / / ThikAnA beThikAno kA, kisI vana me nA upavana me / nirAzA bhAta hai apanI, darda dukha hai pitA apanA / / jagata bhara ne to ThukarAyA, mulAye bhUlanA cintA / zukla mai DhUMDha hArI nA milA, koI sakhA apanA / / dohA (prati sUrya) samajha liyA maine, tumhe hai Apatti bhUra / kaho yathArtha bAta jo, karU sabhI duHkha dUra / / dohA (vasanta tilakA) ' pavana jaya bhArata hai, mahendra nRpa tAta / ketumati sAsu sahI, hRdaya sundarI mAta / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa -~~x mmmmmmmmmmmmmmmmmmarrrrrrrrrrrrrrna nAma aMjanA rAnI kA mai hU~, vIrana dAsI isakI / nahIM sAsarA pihara hamArA, to phira Asa kareM kiskii| pavana jaya saMgrAma gae hai, ketumatI ghara kNkaalii| kalaMka diyA ghara bAhara nikAlA, yaha hama para vipadA ddaarii|| dohA pratisUrya kahane lagA, nayanoM meM bhara nIra / mai putrI mAmA terA, dhAro mana me dhIra // caupAI putra bhAnajI sakhI sameta, baiThe vimAna ati dila het| nija nagarI ko calA mahArAya, harpa hRdaya me nahIM samAya / / dohA vimAna bIca eka jhUmakA, sundara zabda rasAla / baccA lene uchalatA girA, dharana tatkAla / mAtA huI udAsa badana ke, raMga DhaMga saba bigar3a gye| kiyA rudana apAra mAta kyA, saba hI ke dila dhar3aka gaye / girA samajha parvata Upara, jIne se sabhI nirAza hue| prANa pakherU samajha liyA, aba isake parabhava bAsa hue| dohA usI samaya vimAna ko, nIce liyA utAra / dekhA vaccA zilA para, karatA sukha saMcAra / / kumara girA jisa zilA para, ho gaI cakanAcUra / kahe mAmA puNyavAna yaha, mahAbalI ati zUra // usI samaya le kiyA pyAra phira, zIghra mAta ke aMka diyaa| jarA mAtra nA lagI coTa yaha, samajha nAma bajaraMga diyA / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 137 matA ne lekara bacce ko, apane hRdaya lagAyA hai| vaha khuzI kathana nahIM kara sakate, phira Age peca dabAyA hai / caupAI A utsava hanupura me kInA / mAme dAna khola kara diinaa|| kaise kahe adabhuta chavi nyArI / ghara ghara maMgala gAve nArI // hanupura nagara dazoThana bhArI / hanumata nAma diyA sukhakArI // apara nAma zrI zaila pradhAna / kalpa vRkSa sama sukha mahAna / / rAja haMsa jima krIDA kare / vattIsa lakSaNa zubha aMga pare / / sukha ko dekha mAta sakha pAve / dAga dekha ati mana me lajAve // dohA aura dukha saba haTa gaye, sukha mila gayA amola / duHkha eka bAkI rahA, jo sira car3hA kubola // dhanya ghaDI dhanya bhAga vahI, jaba pati merA ghara aavegaa| rahI samudra-DUba vahI / kAlasa A dUra httaavegaa| satya merA pragaTa hogA, yaha dAga pati A dhovege| dhakke diye jinhone mujhako / lajjita anta me hoveNge| dohA pavana jaya napa varuNa se, jItA dala me jAya / harSa hue dila me ati, saba prazase Aya // prasthAna kiyA sabane vahAM se, rAvaNa laMkA ko AyA hai| aura pavana jaya ne Ana pitA, mAtA ko zIza navAyA hai| java patA lagA nija rAnI kA, hRdaya para vajrapAta huvaa| jhaTa girA dharana muchita hokara, pitu mAtA ko saMtApa huaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 rAmAyaNa dohA nirdoSana ko dukha diyA, anyAya kiyo teM mAta / binA mauta mArA use, merI kara daI ghAta / / merI kara daI ghAta mAta, tene yaha pApa kmaayaa| bAraha varSa sahA dukha jisane, antima dhakkA khAyA / / pahile dekara doSa phera, taine pihara pahuMcAyA / isakA phala aba samajha mAta, tUne putra nahIM jAyA / / dauDa kahAM dekhU aba jAI, zera cIte ne khaaii| marU aba mAra kaTArA, nirdoSana ko diyA dukha maiM mahA pApI hatyArA // dohA mAta pitA tathA mitra ne, liyA kumara samajhAya / dekhana ko cAroM tarapha, diye vimAna daur3Aya // aMjanA ke pitu mAtA se, patA liyA nRpa jAya / mahendra nRpa ne kahA | banakhaNDa daI pahu~cAya / / sAle Adi cale sabhI, saba sthAno meM khoja krii| paidala phauja phire bana bana, vimAna zahara aura giri giri| nahIM patA calA kucha rAnI kA, taba pavana jaya ghabarAyA hai / / aura pAsa bulAkara mitra ko, apanA saba bheda batAyA hai| dohA mitra kaho jA mAta se, mama antima praNAma / milI nahIM ajanA satI, karU vAsa suradhAma / / samajhAyA mitra ne para, nahIM kumara eka mana me maanii| phira zastra saba liye mAMga, prahasita bola mIThI vANI / / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 136 calA vahA~ se mAtA ko, jo thA saba hAla sunAyA hai| suna giri dharana mUrchita hoke, itane me rAjA AyA hai| dohA ho saceta kahane lagI, maiM pApinI nirbhAgya / badhu gaI putra calA, lagI kaleje Aga // * gAnA naM0 40 (ketumati) jo satAve aura ko, sukha vaha kabhI pAtA nhiiN| Aja aba mujha para banI, yaha duHkha sahA jAtA nahIM / / maine satAI ajanA, putra merA marane lgaa| rAja gArata ho sabhI, yaha duHkha mujhe bhAtA nhiiN| beTA prahasita tUne kabhI, mitra judA kiyA nhiiN| Aja kyA honI banI, kyo jAke samajhAtA nhiiN| chor3a tU AyA akelA, ghAta prANo kI kre| phira zukla mai kyA karU, kucha bhI kahA jAtA nahIM // dohA (prahasita) mAtA jI maiM kyA karU, samajhAyA hara baar| jaba maiM kucha na kara sakA, taba A karI pukAra // zastra to mai le AyA, kare aura DhaGga kucha khabara nhii| thA dila me becaina use, koI ghar3I palaka kA sabara nhiiN| zIghra baiTha vimAna calo, jAkara unako smjhaavege| yAda huI dera apaghAta kare, kara malate hI raha jAyeMge / dohA itane me hI A gayA, hanupura se vimAna / aMjanA kA jo thA patA, sabhI batAyA Ana // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rAmAyaNa rAjA rAnI aura mitra, prahasitaM pavana pe Aye hai| thA jalane ko taiyAra citA me, dekha sabhI ghabarAye haiN| zIghra kumAra ko haTA liyA, lakkar3a saba dUra haTAye haiM / hanupura hai anjanA rAnI, saba bheda khola darzAye hai / / dohA (prahlAda nareza) zUravIra yoddhA balI, kSatriya rAjakumAra / nArI pIche jAna de, yaha kyA karI vicAra // dohA ( pavanajaya ) - abalA pIche marana kA, mama nahI pitA vicAra / nirdopana ko dukha diya, yahI kaSTa apAra / / itane kaSTa diye sabane, nahI roSa phera bhI lAtI hai / avaguNa taja letI guNa sabake, pUrNa satI kahAtI hai / pativratA vinayavAna pUrI hai, mAnanda zItala candana ke| dharma dRr3ha dukha sahane me, aisI jaise taruvara vana ke / ' dohA pavana jaya Adi sabhI, hanupura hue taiyAra / baiTha vimAna meM cala diye, dila meM khuzI apAra // khecara ne jAkara kahA, hAla aMjanA pAsa / duHkha pati kA suna huI, mana me ati udAsa // kyA mai pApina aisI janmI, jo sabako hI dukhadAyI hUM / sukha nahIM dekhA eka divasa, jisa dinakI mai paraNAI huuN|| phira nahIM aisA karma karU', munirAja ne jo batalAyA thaa| karma bIja ho gaye giri, kula bAraha ghar3I kamAyA thA / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- hanumAnutpatti 141 dohA * pratisUrya bhUpAla ne, liyA vimAna sajAya / ajanA suta dAsI sabho, baiThe mana hAya / / gaye sAmane milane ko, mitra prahasita kI najara pdd'ii| jhaTa bole dekho pavana kumara, vaha dAsI rAnI dono khar3I // itane meM hI Ana mile to, khuzI kA nA koI pAra rhaa| mile prema se Apasa me, sukha dukha kA sArA hAla kahA // dohA hAtha jor3a janA satI, girI caraNa me Ana / patideva kA isa taraha, karana lagI guNa gAna / / . gAnA naM. 41 (aMjanA) mare tumhI iSTadeva, dUsarA nA koI / (sthAyI) bina pati pata lAja gaI, sAsu sasura ne tyAga daI / koTi vipatti nAtha sahI, yaha durgati bhaI // 1 // darzana bina nAhIM caina, khojata thake rAha naina / dIna dukhI karata vaina, raina divasa roI / / 2 / / jaba se piyA rUTha gaye, koTi prabhu kaSTa sahe / gaurava guNa naSTa bhaye, vipata vela boI // 3 // Avo piyA padhAro piyA, darzana dikhAvo piyaa| netro kI jyota zukla, bATa takata khoI // 4 // dohA hanumAna ke rUpa ko, dekha mohita nara nAra / sabhI lAla ko prema se, lete hAtha psaar.|| usI samaya le pitA putra ko, hRdaya turata lagAyA hai| puNya sitArA dekha kumara kA, pavana jaya harSAyA hai // , Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAmAyaNa koI zIza caraNa cUme, koI prama se lADa laDAtA hai| koI kare lADa kI bAte aura, koI lekara goda khilAtA hai| dohA mAtA pitA bhAI bahina, sambandhi parivAra / sabhI hanupura A gaye, milate bhujA pasAra / / bhIr3a ekatrita huI bahuta, saba aMjanA ke guNa gAte haiN| yAcaka loga sabhI khuza hokara, jaya jaya zabda sunAte haiN| utsava adhika huvA bhArI, dasa dina taka maMgalAcAra rahA / saba kSamA mAMgate ajanA se, mahAsati zabda gujAra rahA / / gAnA naM0 42 prati sUrya ne thAla parose, mevA miSTAna sajAya ke| prati sUrya ne thAla parose (dhra va) Rddhisiddhi puNya ke pratApa se virAjI Aya / motiyA kyA mesUpAka, amRti vedAnA jAna / rasagullA cakkI vAlu syAhI jalebI aura khuramA jAna jii| badAma pAka per3A baraphI ghevara laDDu kalAkanda le ja to naurNgii| bUdI kevar3e kI hai sugaMdha, andara sA gulAba jAmuna / malAI lacche kI baraphI, khAne se hove Ananda / phira sohana halavA lAya ke maThaDI aura suhAla parose // 1 // pUrI aura kacaurI vavvara ghevara mAla pUrva khIra / pUrNa polI mevA ke samose, namakIna bIra / svarNa jhArI sone ke kalaso meM bharA nIra jI / laujI sAMgara chuvAre sUTha, mevA ke trikUTa kre| dahI bar3e makkhana bar3e, rAyate kaI nyAre-nyAre / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnutpatti 143 www rrrrrrrrrr svAdiSTa acAra saba saba murabbe bhI lAkara dhaare| pApar3a kaI prakAra ke phira sevaru dAla parose / / 2 / / phala-phUla mevA kaI mizrita pakkA taiyAra kiyA / aravI bhinDI maTara kacanAra kelA torI ghiyaa| vyajana chattIsa sAga kastUrI bhiMgAra saag| jImana samaya sAja bAja sAtha gAve maMgala rAga / zobhana sabhI pharnIcara rAjA kA sarAve bhAga / bhUpAla ne bar3I umaMga se kyA kahUM jo mAla parose // 3 // pIve dUdha malAI jAme mizrI daI hai DAla / jIma pakavAna kara dhoya ke huve taiyAra / khAe~ mukha vAsanA saba zobhA ko rahe nihAra jii| rAjA jI kA mahala indra mahala se adhika mAna / kyo ki dRr3ha dharmI upakArI ati puNyavAna / nRpa rAja ne sanmukha Anake, phira saba ko bhAla parose ||4|| kSema kuzala vartI vahA, sabhI prasanna mahAn / phira vahAM se prasthAna kara, pahuMce nija sthAna / / ATha vape kA jaba huvA, hanumAn sukumAra / gurukula me par3hane lage, vidyA hI guNa sAra / solaha varSe par3hI vidyA, saba bahatra kalA kA jJAna huvaa| zastra kalA kyA zAstra vettA, zUra vIra balavAn huvA // varuNa bhUpa daza kandhara kA, phira se yuddha apAra huvA / AjJA pA dazakandhara kI, nRpa pavana jaya taiyAra huvA / / dohA pavana jaya prati sUrya, lage yuddha me jAna / sammukha A hanumAna ne, karI caraNa praNAma // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vv JAN - rAmAyaNa AAAAAAAAMAA karI caraNa prasAraNa, ApakI premAjJA pAUM mai / svayaM virAje siMhAsana, saMgrAma pitA jAUM mai // varuNa bhUpa ko kucala manA kara Ana abhI AUM mai / dharo pITha para hAtha mere, kSatrI suta kahalAUM maiM // dhasUMgA jaba jA raNa me, mace khala bala saba dala meM / kSatriya kA baccA haeNU, devo mujhe AzIza nahI raNa ke phana me kaccA haeNU // dohA , AjJA pA bhUpAla kI, calA vIra hanumAna / sugrIvAdi bhUpati, mile yuddha meM Ana // lagA ghora saMgrAma hona phira, dala bala kA koI pAra nahIM / nabha me lar3e vimAna aura, calate hai agni vANa kahIM // varuNa bhUpa ke lar3ako ne dazakandhara nRpa ko bAMdha liyA / jaba lage uThAne rAvaNa ko, hanumAna ne Akara roka liyA || varuNa suto para DAlakara, nAga phAMsa kA jAla / dazakandhara ko hanumAna ne khola diyA tatkAla || krodhAtura ho varuNa bhUpa ne, hanumata ko phira ghera liyA / liye sahAyatA ke rAvaNa ne, nija dala Age Thela diyA || vajra Mga car3he jaba tejI se to, sabhI varuNa dala ghabarAyA / cinha diyA jhaTa sandhi kA, hai samaya samaya kI saba mAyA || dohA mAna sabhI mardana huvA, antima mAnI hAra / zarteM rAvaNa kI sabhI, karI varuNa svIkAra // varuNa bhUpa kI kanyakA, satyavatI zubha nAma / paraNAI hanumAna ko, samajha vIra abhirAma // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI 143 anaMga kusumA zUrpanakhAM kI, putrI rUpavatI pyArI / vaha hanumAna ko paraNAI, rAvaNa ne samajhA hitkaarii|| vAnara pati ne nija padma, surAgA putrI vajraga ko vyAhI zUravIra ati balI samajha, rAjo ne putriyAM paraNAI // caupAI Adara yA hanumata ghara aayaa| mAta pitA ko zIza-namAyA / / bhoge sukha pUrNa saMsArI / dharma jinezvara ati hitakArI // janaka paricaya dohA mathalA nagarI ati bhalI, harivaMzI rAjAn / cAsava ketu bhUpati, vipalA nAra sujaan.|| teja bar3A ravi tulya hai, nAma janaka jaga joya / ajA pAle prema se, pitA sarIkhA hoya / - sUryavaMzAvalI dohA jisa kula me paidA huve, zrIrAmacandrajI zrAna / hAla suno krama se sabhI, hue jo hai rAjAn / / jambUdvIpa dakSiNAdhe, ayodhyApurI rAjadhAnI thii| AdIzvara Adya nareza, jinhone dayA mukhya mAnI thI / sunandA sumaMgalA nRpa ke, do sundara rAnI thii| - ninyAnave putra sumaMgalA ke, hue-bar3I jo paTarAnI thii| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 rAmAyaNa AAAAA daur3a sunandA ke bAhubala, eka hI siMha atula bala / bar3A bharatezvara hI thA. bajra RSabha saMhanana jinhoM kA rUpa ati sundara thA // dohA putra bahuta bharateza ke, bar3A sUrya yaza nAma / rAja tilaka unako huvA, zUra vIra balavAn / sUrya yaza se sUrya vaMza, zubha nAma prasiddha huvA bhaarii| krama se bhUpa aneka huve the, zUravIra para upakArI // muni suvrata svAmI ke samaya the, vijaya narezvara bldhaarii| purandara vajrabAhu do naMdana. hema culA tisa kI nArI // caupAI nagara aditapura ati abhirAma, hemavAhana rAjA kA nAma / cUr3AmaNi nAmaka paTa nArI, putrI manoramA ati sukha kArI // vajra vAhu saMga kiyA vivAha, maMgalAcAra huvA utsAha / nava vadhu kumara eka dina lAyA, udaya sundara sAlAsaMga aayaa| mArga me muni sAgara pAyA, dekha kuvara ne zIza namAyA / kara guNa grAma caraNa kara lAye, dhanya bhAga zubha darzana pAye / / dohA udaya sundara hAsI karI, lebo saMyama bhAra / bAra bAra yaha nA mile, manupya janma avatAra | gAnA naM. 43 tarja-sadA tuma karate raho jI tyAgI muni kA saMga (dhra va) ratana hIre kaMcana saba hI hote raMga virg| jJAna darza cAritra dhAro karo karma se jaMga / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI 247 samakita dhAro karma viDAro, moha karma kara bhaMga / samadama khama ko dhAra hRdaya me, taja saba raMga viraMga / 21 kAyA mAyA bAdala chAyA, yaha saMsAra bhujNg| rAgadveSa kyA pApa aThAraha, kare jIva ko taMga // 3 // sata saMgata se zubha gati pAve, manuSya tiyeca vihNg| . dharbha yA dharmI vinA nA pAle, koI kisI kA aMga 14 / dohA (vanavAhU ) tumabhI kyA taiyAra ho, lene ko yaha bhAra / isase bar3hakara hai nahIM, duniyAM me koI sAra / dohA ( udaya sundara) cAra mahAvrata dhAra lo, mai bhI hUM taiyAra / / / derI kA kyA kAma hai, yahI bAta kA sAra / / rAjakumara phira muni pAsa se, saMyama vrata dhAraNa laagaa| udaya sundara yaha dekha hAla, phira pIche ko bhAgana lAgA / bolA yaha bAta hAsya kI hai, vivAha kA jarA vicAra kro| rovegI bahina merI pIche, mujha para nA yaha saMtApa dhro|| dohA (vajravAhu) kulavantI hai yaha satI, mana meM phikara nA dhaar| vacana na tor3e zUramA, toDe mUr3ha gaMvAra / kSatriya nahIM kahalAtA hai vaha, jise vacana kA pAsa nahIM / hai usakA yadi prema dharma se, hogI kabhI udAsa nahI / / janma maraNa kA anta nahI, phira sadA yahAM kisane rahanA hai| zubha avasara mile nA bAra-bAra, basa yahI hamArA kahanA hai / / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAmAyaNa gAnA 44 tarja (sApha hRdaya se raTo mAlA zrI bhagavAn kI) manuSya ko apane vacana kA / pAsa honA caahiye| Apattiyo ke sAmane nahI hrAsa honA cAhiye / / 1 / / saMyamI jIvana bane to aura kucha cAhiye bhI kyA / saMsAra yA moha karma kA nhiiN| dAsa honA cAhiye // 2 // tarasate hai devagaNa / anamola saMyama ke liye| sAdhana milA to kAma bhI koI khAsa honA cAhiye / / 3 / / pUraNa ratna sacce mahAvrata / Aja guruvara derahe-- sArTiphikaTa le mokSa me hI / vAsa honA cAhiye / // 4 // saMyoga sabanazvara jagata ke / svapnasama mAyA sbhii| vItarAgI jJAna kA abhyAsa honA cAhiye / / 5 / / kaha cuke aba zukla kSatrI kA cacana TalatA nahIM / jJAnakriyA se karma kA nAsa honA cAhiye / dohA samajha liyA saMyama binA, mile nahIM nirvANa ! cAra mahAvrata dhAra ke kiyA AtmakalyANa // vijaya bhUpa ko patA lagA, vairAgya bhAva dila AyA hai / purandara suta ko diyA rAja, tapa saMyama me citta lAyA hai / / purandara bhUpa ne nija suta kIrtidhara ko tAja sajAyA hai phira chor3a diye jaMjAla sabhI, tapa saMyama dhyAna lagAyA hai|| dohA kIrtidhara napa kA sadA, rahatA citta udaas| mantrIzvara kahane lagA, bhUpa na tajaH raNavAsa // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI 146 www caupAI jaba ghara nandana janme AI / taba saMyama lenA naparAI / jisake pIche nahIM santAna / usakA ghara zmazAna samAna / / dohA mantrI kI yaha bAta suna, liyA bhUpamanamor3a / bolA suta hogA tabhI, devege moha tor3a / / sahadevI ke putra huvA, nahI bheda batAyA rAnI ne| para aisI nahIM yaha cIja, hamezA chipe kahIM rAjadhAnI me // lagA patA,jaba bhUpati ko, tA janma utsAha kiyA bhaarii| suta apane ko diyA rAja, aura Apa bane sayama dhArI // dohA jinavANI hRdaya dharI karate ugra yihaar| purI ayodhyA A gaye, vicarata vaha aNagAra / / sunA zrAgamana muni kA, rAnI mana dukha paay| prathama rAja ko taja gayA, aba nA suta le jAya / / anya phakIra bulAye rAnI, jaTA jUTa jakaDa dhaarii| dinarAta jahAM ur3atA sulaphA, aura bama bama zabda rahe jArI // phira unase kahA yaha rAnI ne, yaha sAdhu zahara vAhira kara do| yadi taMga kare tumako koI, to mujhako zIghra khabara kara do|| dohA aba to phira kyA DhIla thI, car3he vaha bhaMgaDa nAtha / nagara bAhara muni kara diyA, dhakkama dhakke sAtha // jaba sunI bAta yaha janatA ne, to dila me dukha huvA bhaarii| yaha dazA dekha kara bAbo ne, kI rAnI se ho jArI / / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAmAyaNa zAnta bhAva munirAja rahe, na krodha jarA bhI AyA hai / aura udhara dhAya mAtA ne, bhUpa ko sukauzala samajhAyA hai // dohA 1 bicarata muni yA yahAM, beTA terA tAta / nagara bAhara karavA diyA, aisI terI mAta || lADa cAva ke sAtha me, pAlA terA bApa / hAya Aja usako diyA, rANI ne saMtApa | sukauzala ne jaba sune, dhAya mAta ke vaina / dAruNa dukha hRdaya huvA, bhara AyA jala naina // aho kheda mAtA ne pitA, muni dukha de bAhira nikAlA hai / phira haiM saMsAra ke tyAgI vaha, saMyama vrata jinhone pAlA hai || phaMse jo prANI duniyA me, usakA hotA muMha kAlA hai / mile mokSa sukha use gAyana, jo prabhu kA karane vAlA hai // gAnA naM0 45 tarja (mhArI kauna karegA pAra naiyA sAgara se -) tyAgI jana karate pAra naiyA sAgara se ye saMsAra asAra kahAnI, jhUThA nAtA rAjA rAnI, anta nahIM kucha sAra // 1 // 1. mAtA ne kyA nAtA pAlA, nija pati tyAgI bAhara nikAlA / de dhakko kI mAra ||2|| karma prakRti nyArI nyArI, bhoge prANI vArI vArI vArtha kA saMsAra // 3 // snehI se sneha karUMgA, vItarAga kI sarana parUMgA homa uddhAra ||4| samyak jJAna darza cAritra, vIratA ho zuddhabhAva patriva zukla dhyAna sukha kAra ||5|| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI dohA huA taiyAra nRpa jAne ko, usI samaya muni pAsa / virakta bhAva mana meM lagI, saMyama kI abhilASa || citra jayamAlA rAnI ne, nija pati se vinaya ucArI hai / rAjavaMza bina suta ke svAmI, kaise cale agAr3I hai // jA putra tere ura janmegA, bhUpAla ne aisA batalAyA / rAja tilaka denA usako basa mere mana saMyama bhAyA || 151 dohA mantrI ke sira para dharA, sabhI rAja kA bhAra / Apa pitA ke pAsa jA, saMyama vrata liyA dhAra // jaba sunA mAta sahadevI ne, jhaTa girI dharana mUrchA khAkara / dhyAna ke vazIbhUta, mara banI siMhanI jhuMjhalAkara // sukauzala aura kIrtidhara, mila pitA putra yaha dono muni / tapa saMyama me lIna hue, zubha zukla dhyAna me lagI dhvani // vaha dohA cAturmAsa ke bAda phira kara diyA ugra vihAra / Ana milI vaha siMhanI, mArga ke maMjhadhAra || munivara bole suno ziSya, yaha ati parisaha zrAyA hai| aba hone do mujha ko Age, tapa saMyama bahuta kamAyA hai / / bole ziSya kyo kAyara banUM maiM ApakA ziSya kahAtA hU~ / aura karU~ tumheM Dara kara Age, isa bAta se maiM zarmAtA hU~ / / gAnA naM0 46 tarja - ( maiM saccA bhakta bana jAU~, prabhu deza dharma gurU jana kA ) mai saccA bhakta bana jAU, guru tyAgI zrI jinavara kA / (dhruva) parisaha milakara lAkho Ave, siMha yA phaniyara Ake DarAve / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 rAmAyaNa raMcaka bhaya nahIM lAU~ / gu0 1 // Apane hI ye jJAna sikhAyA, nirbhaya sevA karma btaayaa| __karttavya patha bali jAU~ / gu0 2 // karma vIra maiM kSamA dhIra hU~, SaTa kAyA kA eka pIra huuN| tana kI bali car3hAU~ / gu03 // aba jaldI guruvara mohe tAro, sahita AlocanA ke smaaro| kRtakRtya bana jAU~ / gu04 / / zukla dhyAna ho kSipaka zreNI, jJAna darza cAritra trivennii| nija guNa ko pragaTAU~ / gu05|| dohA pIche kara nija guru ko, Age huA muni vIra / AI siMhanI kUda ke, lakSya pai jaise tIra / / muni samAdhi lIna dhyAna, kSapaka zreNI kA lAyA hai| jisa suta ko pAlA mAtA ne, basa Aja usI ko khAyA hai / brahmajJAna antima pAkara, muni jA nirvANa sidhAyA hai| kIrtidhara ne bhI antara pA, akSaya mokSa pada pAyA hai| dohA citra jayamAlA nAra ne, jAyA sundara nanda / hiraNyagarbha nAme bhalA, zatru kanda nikanda / / hiraNyagarbha ke nAra hai, mRgAvatI zubha nAma / nadhuka nAma kA suta huA, duHkhI jana ko vizrAma / / hiraNyagarbha bhUpAla ne, dekhA zveta sira kesh| virakta bhAva mana me huA, suna yamadUta sandeza / / diyA nadhuka ko tAja bhUpa ne, Atma kArya sArA hai / rAnI siMha kA nadhuka bhUpa ke, rUpa raMga kucha nyArA hai / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI zAstra kalA kI thI jJAtA, pativratA dharma bajAtI thI / liye pati ke karU nyochAvara, prANa talaka yaha cAhatI thI / dohA uttara dizA bhUpAla kA lagA hona saMgrAma | dakSiNa AkramaNa kiyA, eka zatru ne Ana // eka zatru ne Ana turata, rAnI ne karI car3hAI | zatru ko parAjaya karake, apane mahalo me AI // bhUpa nadhuka ne jaba rAnI kI, sabhI bAta suna pAI / dekha vakra vyavahAra, durAcAraNa nRpa ne ThaharAI || daur3a phauja kama nahIM hamArI, yuddha meM gaI kyoM nArI / beijjatI kA kAraNa hai, kahe napuMsaka hamako duniyA, rAnI gaI laDana hai || 153 dohA kucha viruddha rahane lagA, rAnI se mahArAya / bhrama cher3ane kA rahI, rAnI soca upAya || eka samaya mahArAja ko, utpanna ho gaI dAha / auSadhi nA koI lage, dila me dukha athAha || rAnI kiyA vicAra bhrama, rAjA kA dUra uTAU' abhI / nizcala ho vIjAkSaro se, kiyA namokAra kA jApa tabhI // pativratA yadi pUrNa haeNU, koI anya puruSa nahIM bAMchA / to mama hAtha pherane se, pati deva merA hove acchA // dohA rAnI ne yaha bAta kaha, pharasA nRpa kA aGga / roga turanta bhAgA sabhI, garur3a se jime bhujaMga // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAmAyaNa www bhrama dUra nRpa kA huvA, mana meM khuzI amUla / pUrvavat rAjA huvA, rAnI ke anukUla // putra huvA mahArAnI ke, saudAsa nAma rakkhA jisakA / diyA putra ko tAja kyoMki, saMyama meM dhyAna huvA nRpa kA // aSTAika utsava karake, zrI jinavara kA guNa gAyA hai| jIva na koI mAre aisA, nRpa ne hukma sunAyA hai // dohA saudAsa nRpa ko kuvyasana thA, eka kusaMga anusAra / hara ghar3I madirA mAMsa se karatA thA vaha pyAra || dekha samaya maMtrI ne dI zikSA sukha kAra / nahIM rAjI kA karma yaha, jo pakar3A vyavahAra // " caupAI pUrva puruSa huve jitane bhI, mAMsa nahIM khAyA kisI ne bhI / abhakSya padArtha jo koI khAve, dharma naSTa ho naraka meM jAve // Upara se nRpa karI saphAI, andara vasA mAMsa mana mAhI | pAcaka se bole nRpa rAI, mAMsa binA kSaraNa rahA nA jAI // dohA pAcaka yadi tU mujhe, Aja khilAve mAMsa / pAritoSaka deUM tujhe, pUru' mana kI Asa // ati anveSaNa kiyA bhRtya ne, mAMsa nahIM kahIM pAyA hai / aura mRtaka eka milA baccA, basa uThA usI ko lAyA hai // banA diyA vaha hI bhRtya ne, jisa samaya bhUpa ne khAyA hai / kaI guNA bar3ha kara Age se, svAda atitara AyA hai / caupAI eka zizu nRpa nitya maravAve / pAyA bheda maMtrI samabhAve || duSTa karma yaha suna mahArAI / tar3apheM pitA jinake aura mAI // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI 155 wwwA dohA / samajhAyA maMtrIza ne, nahI mAnA bhUpAla / rAja puruSa prajA sabhI, bigar3a gaye tatkAla / eka raMga hokara sabane, sImA se bAhira nRpa rAja kiyaa| siMha ratha putra jisako, prajA ne mila kara rAja diyA / dakSiNa dizA saudAsa gayA, vahAM muni milA ika tapa dhaarii| karI caraNa praNAma muni the, jJAnI bAla brahmacArI / / (tarja-maiMne jAna liyA hai pyAre re jhUThA hai saMsAra) saMsAra hiMDolA pyArA re pharamA gaye avatAra ||tter|| jo narka gati me dukha hai, to pazu gati me kyA sukha hai| Ananda sura gati se vimukha hai; naratana meM kyA hai sAra / / 1 / / yaha cAra gati kA ghara hai caurAsI kA cakkara hai| solaha kaSAya dukkara hai dukha me phiratA hai saMsAra // 2 // ho dasa prakAra se andhA, karmo ke vasa meM bandA / yaha kAla anAdi phaMdA re, svapne kA saMsAra sN0||3|| kabhI UcA karma banAve, kabhI nIce ko paTakAve / kyo nahIM dharma zukla do dhyAve re Atama kA hitakAra // 4 // caupAI diyA upadeza muni hitakArI / madirA mAMsa pApa mahA bhaarii|| yahAM beijjatI parabhava dakha kArI / narako me ati hoya khvaarii|| suna parabhava du:kha nRpa ghabarAyA / taba munivara ne niyama karAyA / / azubha karma ke bane sutyAgI / puNya dazA pUrva kI jaagii|| dohA nagara mahApura se gaye, vahAM ke jo maMtrIza / nRpa hIna prajA sabhI, cAhate the koI Iza // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 rAmAyaNa ***** saudAsa dekha battIsa lakSaNA, saba prajA ke mana bhAyA hai / yogya samajha de paMca divya, siMhAsana para baiThAyA hai || aba lagA sitArA bar3hane ko nRpa amara belavat chAyA hai / aura dekha samaya aba nagara ayodhyA apanA dUta paThAyA hai // dohA dUta na kahane lagA, siMharatha ke pAsa / hukma Apako hai diyA, nRparAe saudAsa // sai vaise bhI hUM pitA tumhArA, sevA karo merI Akara | yA raNabhUmi meM AjAvo, basa kahaeNU sApha mai samajhA kara // svIkAra kiyA nahIM putra ne, saudAsa car3hA dalabala lekara / udhara ayodhyApati siMha ratha, AyA turanta bigula dekara || gAnA naM0 47 jindagI hai vIratA kI, vIratA kamAye jA | pati ko kATa-chAMTa, kadama bar3hAye jA, pAva ko uThAye jA | Teka | kSatrApana kI ye hI zAna, hAtha me rakho maidAna, 1 tor3a do zatru kA mAna, dhIratA badhAyejA, vIratA dikhAyejA ||1|| jindagI hai candaroja, nAma pAnA ye hI mauja, Thela do agAr3I phauja, karmavIra kahAyejA, zatru ko dabAyejA // 2 // deza dharma nyAya sevA, pAle pAve mokSa mevA, zukla guru rAja sevA, bhAva se bajAyejA, kartavya nibhAyejA ||3|| dohA raNabhUmi me juTa gaye, pitA putra do vIra | parAjaya suta dala me huA, jItA pitA akhIra // gAnA naM0 48 huA prema utpanna putra kA, hRdaya se lA pyAra kiyA / dono rAjya diye suta ko, aura Apa munivrata dhAra liyA || Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryavaMzAvalI 157 wwwrrrrrrrrrrrrrry isa avasarpaNI kAla me, sUrya vaMza mahA pradhAna huvaa| pratyeka bhUpa isa vaMza kA, antima sayama le nirvANa huvA / / dohA samaya-samaya para prakRtiyAM, udaya aura upazAnta / Atma guNa me lIna ho kareM sabhI kA anta / (tarja-pApa kA pariNAma prANI bhogate) apane suta ko jIta ke, maiM kyA vijaya vAlA huvaa| nija aMza kA zatru banA, nija hAtha kA pAlA huvA / / deza dharma samAja ghara ko, hAni pahuMcAte hai jo / sasAra cakkara me rule, itihAsa muMha kAlA huvA // gaura kara dekheM to apane me hI pAyegI kasara / kintu jar3A ajJAna se nija akla ke tAlA huvaaH|| nija'guNa sivA mujhako zukla, vaibhava sabhI khArA lge| hai jJAna darza cAritra me, karmo ne bhaMga DAlA huvA // dohA rAja tilaka jinako milA, Age unake nAma / anukrama se sunalo sabhI, zUra vIra abhirAma || brahma ratha nRpa catumukha, hemaratha satya ratha / udaya pRthu vAri zazi, Adiratha samartha // mAna bhrAtA samartha balI, vIrasena zubha nAma / pratyumanyu ati zUramA, padmavandhu sukha dhAma / / ratimanyu mana zreSTha hai, basantatilaka nareza / kuberadatta kuthu sarma, dvirada aura vizeSa / / siMha darza dila pAka hari, kasi pUjI sukhadAya / -pUjya sthala -proDho zazi, aura kakutstha raghurAya // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAmAyaNa caupAI koI mokSa svarga gayA koii| sUryavaza bar3A jaga joI / / purI ayodhyA aNaranya rAjA / prajA kA sAre saba kaajaa|| ananta ratha dazaratha do suta yAke | puNyavAna suta doya pitA ke / rAja tilaka dazaratha ko sajAyA / aNaranya ne saMyama citta laayaa| dohA agaranya aura ananta ratha, sahasrAMzu nRpa sAtha / lIna zukla zubha dhyAna me, saphala jAye dina-rAta // eka mAsa kI Ayu me, dazaratha ko milA tAja / caMdra kalA sama baDha rahA, dina prati dala bala sAja // astra zastra Adi sabhI, bahatra kalA kA jJAna / vinaya viveka vicAra saba, paNDita catura sujAna // yauvana vaya prApta huvA, zUravIra baladhAra / dAtA bhoktA aura guNI, vasudhA yaza vistAra // darbha sthala kA bhUpa sukauzala, amRta prabhA rAnI jisa ke / indrANI avatAra anupama, aparAjitA sutA tisa ke / dazaratha nRpa ko paraNAI, jahAM utsava huvA ati bhArI / prema paraspara dampati me, jaise ke samajha kSIra vAri / / dohA tra subhU bhUpAla ke, suzIlA rAnI jAna / sumitrA putrI bhalI, causaTha kalA nidhAna / vivAha huvA jisakA dazaratha se, bhUpa ne prIti dAna diyA / grAma prAnta sevaka jana bhI, dekara uttama sammAna kiyA / pUrva puNya pragaTA Akara, dina-dina prati vRddhi pAtA hai| udhara jyotipI se rAvaNa, nija hAla pUchanA cAhatA hai / / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA bhaviSya rAvaNa kA bhaviSya dohA eka divasa rAvaNa- prabhu baiThA, sabhA maMkAra / jyotiSI se taba praznayUM, kiyA samaya vicAra || gAnA nambara 46 tarja - (pApa kA pariNAma - 1) kauna hai saMsAra me jo merI tulanA kara sake / aisA bhI koI kahane kA jo dama bhara sake ||1| 156 netra uThate hI mere trilokI thara thara kAMpatI / prANa tyAge bina merA huMkAra koI jara sake // 2 // sura pati bhI kAMpate hai - manuSya mAtra cIja kyA / mere vaibhava ko na saba sasAra mila ke hara sake || 3 || tere jyotiSa meM kaho kyA dIkhatA hai so batA / 'kauna yodhA mere sanamukha, pAMva Akara ghara sake ||4|| aSTAMga nimattaka kI zukla parIkSA hI karanI hai mujhe | varanA Age siMha ke kyA hiraNa tRNAM cara sake ||5|| dohA paradArA sambandha se, kare koI merI ghAta | sabhI asambhava sI lagI, muni kathana kI bAta // tIna khaNDa me batalAvo, koI hai mujhako mArana vAlA / sunate hI nAma mAtra merA, yoddhA para chA jAtA pAlA // asura bhI Aja kAMpate hai, phira manuSya mAtra hai cIja hI kyA / masala diye saba hI kAMTe, aura sahasra eka sAdhI vidyA // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAmAyaNa dohA nimantaka tava kahane lagA, suno zrI mahArAja / sadA kisI kA nA rahA, Ayu sAja samAja / / yahI anAdi niyama aTala hai, kabhI saberA zyAma kbhii| bane surapati puNya udaya, ho hIna puNya khuza jAya sabhI / cakravartI se cale gaye, nA jisma kisI ke sAtha gayA / rAja khajAne gae chor3a thA, jisakA bhAgya saMbhAla liyA / gAnA naM0 50 paidA huvA jo mahI pA, antima vaha eka dina jAyagA / phUla khilakara bAga me, Akhira ko vaha kumhalAyagA / / yaha mahala mandira aura khajAne, saba par3e raha jaayNge| DerA bane parabhava me jA, jaba kAla sira para AyagA / / rAja pATa aura phauja palaTana, mitra gaNa ke dekhate / sAmane bandhu jano ke, kAla tumako khAyagA / aGgarakSaka putra nArI, kyA sahAyaka jana sbhii| inake dvArA hI yaha tana, agni me DAlA jAyagA / ho raha khuza dekha sampatti, so sabhI kAphUra ho / Apa jaiso kA patA nahIM, ApakA kahAM pAyagA // dohA indrAdika bhI nA rahe, manuSya mAtra kyA cIja / ulaTa palaTa saMsAra kA, zrI jina bhASA bIja // janaka sutA ke hetu bhUpa, dazaratha suta tumako maaregaa| tIna khaNDa kA bane adhipati, tAja zIza nija dhaaregaa| lage sabhI aTa aTa haMsane, usakA upahAsa ur3Ate haiN| tava vIra vibhIpaNa samA madhya, apane yo bhAva sunAte hai / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa kA bhaviSya 161 ~ ~ ~ - - ~ - - . - - - - - - - - - - - - - - - dohA dazaratha ko aura janaka ko, parabhava deU phuNcaay| utpatti hove nahIM, bIja dagdha ho jAya // nAza karU dono kA jAkara, jhUThA ise banAUgA / saba deU khaTakA meTa bhrAta kA, tabhI anna jala paauuNgaa| the nArada jI vahAM vidyamAna, suna bAta sabhI mithilA aaye||| aura bhAva vibhISaNa ke nArada ne, janaka bhUpa ko smjhaaye| phera ayodhyA meM Akara ke, dazaratha ko samajhAyA hai| bhayabhIta huA yahAM raghuvaMzI, mithileza vahAM ghabarAyA hai / taba mantrI ne yaha samajhAyA, tuma liye yAtrA ke jaavo| hama ThIka sabhI kucha kara lege, pIche kA bhaya tuma mata khaayo| - gAnA nambara 51 samaya ko dekha ke saba kArya karanA hI munAsiba hai| dhairya gaMbhIratA se, bAta ko jaranA munAsiba hai // 1 // jalavAyu badalane ko, janaka aura Apa kahIM jAve / bhAra mujha hI jo kucha hai, sabhI dharanA munAsiba hai // 2 // karUMgA jo bhI kucha maiM vaha, tumhe bhI kaha nahIM sktaa| paMca parameSThI kA lenA, eka zaraNA munAsiba hai // 3 // zukla le zaraNa jinavara kA, gupta yahAM se nikala jAvo / rAjamoha meSa aura saba kucha, visaranA hI munAsiba hai // 4 // dohA bheSa badala kara cala diye, chor3a rAja ghara baar| pIche mantrI ne kiyA, adbhuta eka vicAra / / lepamayI tasvIra eka, dazaratha kI mUrti banAI hai| raMga Adi bhara ke saba hI, siMhAsana para baiThAI hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa AMAVvmen adbhuta DhaMga racA aisA, pahicAna kauna kara sakatA hai| varNana kyA hama kareM nA, dama zaMkA kA koI bhara sakatA hai| dohA yahI DhaMga mithilApurI, janaka bhUpa kA jAna / samaya dekha kara AgayA, vibhIpaNa baiTha vimAna / / baiTha vimAna vibhISaNa ne, ika ghUma gagana me lAI hai| zIghra vAjavat dekha samaya, apanI talavAra calAI hai| phera vyoma meM daur3a gae, thI mantrI kI hathapherI saba / pakar3o-pakaDo duSTa gayA vaha, mArake napa ko jAna se aba / / dohA jJAna thA mantrI ko sabhI, zatru gagana maMjhAra / nizcaya dilavAne nimitta, zurU kiyA vyavahAra / / agarakSaka sevaka yodhe, saba mAre-mAre phirate hai| saba rudana kareM rAnI sevaka, jana jarA dhIra nahIM dharate haiN| siMhAsana para par3A bhUpa, basa rakta hI rakta huvA saare| zabda bhayAnaka hA hA kAra kara, rote haiM bAMdhava pyAre // dohA saMskAra mRtaka kiyA, mantrI ne tatkAla / dekha vibhISaNa cala diyA, mana meM khuzI kamAla / / ' yahI avasthA karI janaka kI, rAvaNa ko jA btlaayaa| jo khaTakA thA so miTA diyA, dazakandhara mana meM harSAyA / / yaha mantrI ke atirikta bheda nA, aura kisI ne pAyA hai| ubhara phire, donoM rAje, apanA sarvasva vacAyA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaikeyI svayamvara rrounnarwww kaikeyI svayamvara dohA kautuka maMgala nagara meM, zubha mati hai bhUpAla ! pRthvI rAnI kI sutA kaikeyI rUpa vizAla / droNamegha thA putra bhUpa ke, zUra vIra ati bala dhaarii| racA svayamvara lar3akI kA, ADambara bahuta kiyA bhArI / / bar3e bar3e bhUpati Aye, svAgata kI ArtI tAra rhe| 'lagI khabara yaha dazaratha ko, mana me yoM soca vicAra rahe / gAnA na0 52 tarja-jamAnA terI kaisI bigar3a gaI cAla re] samaya ne kaisA khAyA hai phera kamAla re // tter|| sUrya vaMzI huve jagat meM saba hI gaurvshaalii|| haoN-hA~, bhAgya hIna mai Akara jammA gaI vaMza kI jaalii| bar3o kI rIta nA pAlI, samaya kI cAla niraalii| kaisA hai hAla niDhAla re // 1 // saMmati bhUpa ne kaikeyI kA svayaMvarA maMDapa racavAyA / hA~-hA~ / Aja puNya me kasara hamAre nautA'taka nA AyA hamIMko eka mulAyA, pherista me nAma nA AyA, hRdaya me zAle zAla re // 2 // gaurava hIno kA duniyAM me jInA hI maranA hai / / hoN-hoN|| kSatriya vIro kA to duniyAM me raNa bhUmi zaraNA hai| aura phira kyA karanA hai avazya eka dina maranA hai / haaN-hoN|| raMka cAhe bhUpAla re // 3 // dharma deza ke liye zukla kurbAna sabhI karanA hai // haaN-haaN| jAveMge vahAM avazyameva anyAya tor3a dharanA hai . . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 rAmAyaNa praNa yahI karanA hai phera kisase DaranA hai, tor3o karma jaMjAla re ||4|| dohA sUrya vaMzI nitya rahe, rAjo ke sira tAja / puNya hIna nirbhAgya hama, gaNanA me nahIM Aja // kheda Aja sUryavaMzina ko, nautA taka nahIM AyA hai / kyA mai hI aisA janmA jisane, vaMza kA nAma lajAyA hai // jisa honI ne kala honA hai, vaha Aja hI kyoM nA ho jAve / Ana nA jAve vaMza kI cAhe, bherI jindagI kho jAve // para gaNanA me nahIM nAma hamArA, kaise svAgata pAvege / khyAla nahIM isa bAta kA bhI talavAra se jagaha banAvege | bana kA rAjA siMha kahAtA, kisane usako tAja diyA / yaha usake parAkrama kA phala hai, jo Iza sabhI ne mAna liyA | jo koI hamase anyAya kare to, jhagar3e se kyA DaranA hai / hAM gaurava hIna kA duniyAM me, jIne se acchA maranA hai // yahI sammati janaka bhUpa kI, avazyameva calanA cAhiye / vyavahAra ko jisane tor3a diyA, to usa khala ko dalanA cAhiye || 1 dohA dono mitra cala diye, sahamata ho tatkAla / ThATha vATa cAhe nyUna thA, para thA puNya vizAla || vahAM jA baiThe yaha bhI donAM, jahAM kucha siMhAsana khAlI the / aura bar3e bar3e bhUpati baiThe, jinake sevaka rakhavAlI the | thI mAna me gardana Upara ko, kAno meM kuMDala par3e hue| zubha sacce motI hIro se, mAnoM the sAre jar3e hue || Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaikeyI svayamvara 165 jaba samaya huvA kara mAlA kA. lAkhoM varanArI sAje haiN| zazi samAna hue dazaratha, bAkI vArovat rAje hai| dohA prArambha huvA vyavahAra aba, baiThe catura sujAna / apane apane puNya kI hone lagI pahicAna / / __gAnA naM0 53 tarja-(gama khAnA cIja bar3A hai) vaha puNya rAzi saja pAI svayaMvara me rAjadulArI (kumArI) |ttekaa solaha siMgAra sahaja agamAI, solaha Upara adhika suhAI, AbhA sI bijalI bana AI krAnti chavi apAra hai, zazi vadanA rAjadulArI // 1 // Aja nahIM koI isake tole, soca sabhI ne iSTa TiTole, mauna dhAra mana hI mana bole, dhanya vahI rAjakumAra hai, jisakI yaha bane pyArI // 2 // jAdU kI yaha hai varamAlA, strI ratna eka yaha AlhA, puNyavAn vaha kauna bhupAlA, AkarSaNa jisameM sAra hai, isa lakSmI kA adhikArI // 3 // zukla puNya se saba kucha milatA, dharmahIna nitya hAtha masalatA / sadA jamAnA raMga badalatA, hotA usakA uddhAra hai, jina vANI jisa dila dhArI // 4 // caupAI AI maMTapa rAjadulArI, dAsI-saMga sahelI saarii| rAjo ke prativimba dikhAve / dhAya mAta Rddhi catalAve // solaha zrRMgAra sahaja aMga mAhI, solaha Upara adhika suhAI / dekha rUpa saba kA mana mohe, indrANI sama.chavi ati sohe| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa minom Vvvv ~ ~ ~ ~ dohA 'mana hI mana yoM saba kaheM, dhanya vahI bhUpAla / jisakI yaha rAnI bane, DAla gale vara mAla / / dazaratha nRpa mana meM basA, pahanAI vara maal| . harivAhana nRpa jala gayA, car3hA roSa vikarAla // car3hA roSa vikarAla hai, kisako varamAlA phnaaii| tamAzabIna koI khar3A Ana, ginatI rAjoM meM nAhIM / . de varamAlA bhAga yahAM se, isa me terI bhalAI / nahIM mAra talavAra abhI, gardana kI karU saphAI / / daur3a cUka lar3akI ne khAI, bhUla kara tujhe phnaaii| dera aba jarA nA karanA, yadi nahIM parabhava pahu~cAU~ , tujhe nA,yahAM koI zaraNA // dohA anucita bAteM jaba sunI, dazaratha bhUpa udAra / lalakAre yo siMha sama, sahasA le talavAra / / kyA AMkhe kADha-kAr3ha kAyara, sUrya ko camaka dikhAtA hai| aura dhamakI dekara prabala siMha se, varamAlA ko cAhatA hai / / ' bhAga yahAM se jAna bacA, maranA svIkAra kyoM karatA hai| sUryavaMzI siMha kabhI kyA gIdar3a se bhI DaratA hai / / dohA dekha teja raNadhIra kA, zubhamati kare vicAra / ' yaha mAmUlI vyakti nahIM, zUra vIra baladhAra / / bana cukA jamAI merA aba, isaliye pakSa lenA caahiye| raNa tUra bajAkara mAna bhaMga,inakA sava kA kara denA cAhiye / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaikeyI svayamvara 167 Dhob usI samaya raNa bhUmi meM, saba juTe zUramA zrA karake / ho gaye bahuta raNa bheTa vIra, kaI gire mUrchA khA karake / / dohA dazaratha nRpa kA sArathI, girA dharana me jAya / dekha dRzya yaha kaikeyI, mana meM kucha ghabarAya // karI vinatI rAnI ne. mahArAjA kI AjJA cAhatI haiN| sampUrNa kalA hai jJAta mujhe, saMgrAmI ratha calAtI huuN| kRpA ApakI se dekho, maiM apane hAtha dikhAtI huuN| jIto zatru dala ko tuma, maiM bikaTa ko havA banAtI hU~ / / dohA kavaca pahina rAnI car3hI, aura dazaratha jhujhAra / sahasA dala me maca gayA, hUM hU~ hA hA kAra // parAjaya hokara bhAge zatru vijaya huI dazaratha nRpa kI / khuzI huA bolA nRpa rAnI, mAMgo jo marajI mana kI / / jo kucha mAMgogI so dUgA, kSatrI maiM kahalAtA huuN| ApakI dekha vIratA ko mai, phUlA nahIM samAtA huuN| dohA rAnI taba kahane lagI, vara rakkho bhaNDAra / leUgI prabhu Apa se jaba hogI darakAra // prema bhAva se dazaratha nRpa ko, zubhamati bhUpane vidA kiyA / zUravIra jAmAta samajha, dila khola dravya aura mAna diyA / / mithaleza gayA mithalA nagarI, saba taraha mitra kA sAtha diyaa| rAjagRhI nagarI meM jAkara, dazaratha nRpa ne vAsa kiyA // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA kucha nIti kucha buddhi se, car3hA puNya kA jora / Asa pAsa ke deza me, karI mitratA aura // aparAjitA aura rAnI saba hI parivAra bulAyA hai| zubha sthAna dekha gahI, racanA kI hukma calAyA hai / lagA puNya pratidina bar3hane jaise ghanaghora ghaTA chaaii| zukla puNya anusAra samAgama, milatA hai saba sukhadAI / / zrIrAmajanma dohA sukha meM sotI eka dina, sundara seja maMjhAra / mahArAnI aparAjitA, svapna viloke cAra / ' prathama svapna meM dekhA hastI, adbhuta cAla nirAlI hai| mada jhara rahA kapola zabda, gujAra chavi matavAlI hai / / svapna dUsare prabala siMha, cihAr3a zabda lahareM krtaa| uchala kUda cahuM ora rahA, aura nahIM kisI se bhI DaratA // dohA grahagaNoM kA adhipati, rohiNI kA bhAra / utaratA AkAza se, candramA sukha kAra // cauthe svapna meM sUrya AyA, sahasrAMzu phailAtA huvaa| kiyA Ana udyota usa samaya, tejI ati khilAtA huvA / / khulI AMkha nizcaya karake, nija pati pAsa AI raanii| hAtha jor3a ke namaskAra, zItala mukha se bolI vANI / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIrAmajanma gAnA naM 0 54 ( tarja - kucha nIra pilAde ) kaho prANanAtha kyA svapna mujhe sukhakAra hai, dukhahAra hai, gulajAra hai // Dhera // saca prANapriye yaha svapna dAyaka sukhadAna hai, guNavAna hai puNyavAna hai (The0 rA0 ) to puNya udaya zobhana hai / (bhU0) bilkula hai sahI, ( rA 0 ) kyA puNyavAn nandana hai / (bhU0) janmegA vahI ( rA0 ) to kyA karanA mujhako cAhiye, bhASo jo jo hitakAra hai // 1 // kaho (bhU0 ) nitya Atma dhyAna lagAo, ( rA 0 ) satya pati deva / (bhU0) dukhiyo ko sukhI banAo, jItahameva / dAna, zIla, tapa, zuddha bhAvanA se saba kA kalyANa hai // 2 // kaho // (bhU0 ) sarvajJa zAstra nitya par3hanA (rA0 ) zuddha jJAna yahI / (bhU0) sadguNa cAhiye nitya bar3hanA 166 mujhe nitya kAma kyA karanA (bhU0) vyAkhyAna suno ( rA 0 ) sukhakArI kyA hai zaraNA / (bhU0) prabhu nAma guNo (rA0 ) to samajha liyA maiMne Akara koI janmegA avatAra hai // 3 // kaho // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAmAyaNa AAAAA ( rA0 ) kalyANa yahI (bhU0 ) zukla kArya zuddha unhIM kA jisakA zobhana dhyAna hai // saca // 4 // dohA f raMga DhaMga saba svapna kA, batalAyA tatkAla / khuzI kI nA avadhi rahI, sunA sabhI jaba hAla || } kahA suna rAnI koI puNyavAn, suta janma tere ura pAvegA / nAma prasiddha kare apanA, aura kula kA suyaza bar3hAvegA || AdhAra bhUta saba duniyA kA aya rAnI vaha kahalAvegA / para duHkha bhaMjana prema sadA, sAgara mAninda laharAvegA // dohA garbha doSa saba TAla kara, poSa kAre sukha kAra / zubha nakSatra meM suta huA, hone lagI jayakAra // kaidI diye char3Aya khuzI meM, dAna diye nRpa ne bhArI / gAyana nRtya prati dhUmadhAma, ghara ghara maGgala gAveM nArI // padma cihna se tana sohe, zubhanAma padma diyA sukhakArI / abhirAka lagane se phira huve, rAma nAma ke adhikArI // dohA dUjI nAra sumitrA, svapna viloke sAta | sukha zayyA ArAma se, sotI pichalI rAta prathama svapna meM hastI dekhA, cAroM ora uchalatA huvA | prabala siMha dUsarA AyA, kumbha sthala ko dalatA huvA || tIje zazi ravi cauthe, A apanI camaka dikhAI hai / dhUma rahita zikhA agni, zuddha najara pAMcaveM AI hai | Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIrAmajanma 171' MARA dohA chaThe sarovara meM kamala, khile hue zubha raGga / rAnI ko aisA milA, svapne meM prasaMga / / bharA samudra dekha sAtaveM, rAnI mana harSAI hai| nizcaya kara phira pati pAsa, jA sArI bAta sunAI hai / / sunate hI rAjA ke mana meM, khuzI kA nA koI pAra rhaa| phala vicAra svapnoM kA nRpa ne, rAnI ko saba hAla kahA / / dohA 1 rAnI suta hogA tere, prabala siMha samAna / teja pratApa sama ravi ke, phaile puNya mahAn / / zubha puNya aho rAnI jisakA, sAgara mAninda laharAyegA / zrAdhIna kare saba duniyA ko, ati zUra vIra kahalAyegA / / nirbhaya siMha hastiyoM meM, aise yaha darajA pAvegA / java uttaregA raNa bhUmi me, sannATA sA chA jAvegA / / / dohA yathA yogya nitya pathya se, rahI garbha ko pAla / mAsa savA nau meM huvA, Ana anupama lAla / devaloka se calakara AyA, puNyavAna yoddhA bhArI / rAja kumAra kA rUpa dekha kara, prema kareM saba naranArI / / nArAyaNa zubha nAma diyA, prasiddha mahA ati sukhakArI / utsava kA kucha pAra nahIM, dazaratha napa dAna kiyA bhArI / / dohA vahattara kalA pravINa the, donoM rAja kumAra / / zUravIra yoddhA ati, dekha khuzI nara nAra / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 172 rAmAyaNa 1 dekha bhujA bala dazaratha rAjA, purI ayodhyA AyA hai / kaikeyI rAnI ke putra huvA, zubha nAma bharata kahalAyA hai // zatrughna putra huvA cauthA, dazaratha nRpa suna harSAyA hai naga gaja danto taraha, bhUpa merU mAnanda zobhAyA hai // suprabhA rAnI ke huvA zatrughna, pAThAntara se cAhe jaise ho premapUrvaka cAro bhAI kahate haiM / rahate haiM | gAnA naM 0 55 (tarja - prema ho bhAI bhAIyo me to kyA AnA ) sUrya Age bhage rajanI, yUM dukha satra bhAga jAtA hai ||Tera || bhApa bana kara bane bAdala, bUMda mila kara bane dariyA, sabhI me DAlakara jIvana nadI nAle bahAte hai // 2 // ananta mila ke paramANu, manuSya kA tana bane zobhana, prANadaza kI sahAyatA se, svarga apavarga pAtA hai // 2 // ratnatraya ke samaha meM jo tana tallIna bana jAte, uDA kara karma laskara ko saccidAnanda kahAte haiM // 3 // devaguru aura dharma zAstra dhyAna do sobhata mila jAveM, zukla AvAgamana kA AtmA pherA TalAtA hai ||4|| prema jina brahma aura viznu, prema hai deva devana kA, Aja taka proma bhAIyo kA sabhI saMsAra gAtA hai ||5|| dohA umaMga / raMga // dazaratha rAjA kI huI pUrI sabhI puNya udaya kula bAga meM, khilane lagA zubha rAma lakSmaNa kI jor3I, nIlAmbara pItAmbara sohe / thA pra ema paraspara dono kA, ati rAja haMsa sama mana mohe // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIrAma janma bharata zatrughna kI jor3I, the atula balI yodhA bhArI / teja pratApa pracaNDa ati, mahA vRddhi hone lagI sArI // grISma anta jaise zrAvaNa, yA jaise melA jaMgala me / zubha zukla samAja milA aise, sukha jaise sura nandana vana meM || yaha pahilA adhikAra huvA, dazaratha rAjA sukha pAyA hai / tela bindu sama gayA phaila, jagI sAmAna banAyA 1 tarja-- ( kauna kahatA hai ki jAlima ko ) 173 sarva siddhi ke liye brahmacarya hI pradhAna hai, satya bhASaNa dUsarA, nirbaddha mer3hI samAna hai || 2 || samabhAva aura ekAgratA, nija lakSa me tallIna ho / nirbhIka nirabhimAna ho aura sAdhana sabhI kA jJAna ho ||2|| sevA bhakti aura vinaya se yogya gurU kI to kRpA, ekAnta sevI mauna grAhI aTala zraddhAvAn hai ||3|| kAryAkArya vicAraka aura bhAva UMce ho sadA, guru zAstra dharma deva saMgasevA me jisakA dhyAna hai || 4 || dAna japa tapa bhAvanA zubha puNya kA saMcaya bhI ho, zukla sAdhana dharma dhyAnI, zuddha khAna va pAna ho ||25|| jaisI jisakI bhAvanA, siddhi bhI tadunAsAra hai, maMtra kA nambara badalane kA bhI jisako bhAna hai || 6 || // iti prathamo bhAgaH samApta // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI vItarAgAya namaH / / zrI rAmAyaNA dvitIya bhAga sItAbhAmaNDalotpatti maMgalAcaraNa dohA jinavANI nitya dAhine, arihanta siddha jagadIza / parameSThI rakSA kareM, tripada dhAra munIza / / ajara amara amUrti, nirAkAra bhagavanta / lokAloka meM ApakA, phailA jJAna ananta / / phailA jJAna ananta svayaM, sacita Ananda avinaashii| phireM bhaTakate jIva carAcara, par3I karma gala phAMsI / / satcit nizcaya pAsa kintu, Ananda kI kareM tlaashii| ajJAna andha meM par3e jIva, nahIM pAveM mokSa sukha rAzI / / - daur3a binA jina deva dharma ke pAsa nahIM kaTe karma ke / ghUma sAre jaga AyA, binA tumhAre deva sahArA nahIM dUsarA pAyA / dohA bhAmaNDala sItA sutA, yugala paNe avatAra / prasanna hudA rAjA janaka, aura videhA nAra / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAbhAmaNDalotpatti 175 - - - - - - - - - yaha karma bar3e balavAn jIva ko, khuzI me duHkha dikhalAte hai| karate prANI netra banda kara, phira pIche pachatAte hai| aba suno hAla bhAmaNDala kA, jisane Akara ke janma liyaa| hogayA viraha bacapana se hI, nahIM mAta tAta anna pAna kiyA / dohA , jambU dvIpa bharata kSetra me, dAruNa nAmaka grAma / anukozA kA hai pati, dvija vasubhUti nAma / / anubhUti hai nAma putra kA, vadhU sarasA sukhadAyI hai| kayAna vipra ne mohita hokara, sarasA svayaM curAI hai| DhUr3hana ko patideva gayA, nahIM patA kahIM para pAyA hai| pIche moha vaza gaI mAta, aura saMga pitA uTha dhAyA hai| dohA jAta vAma kI phira mile, mile lAla duzvAra / __ putra ke moha me phire, donA hote khvAra / / mArga me nigrantha mile jina, duHkha nAzaka upadeza diyaa| moha karma sira DAla dhUla, dono ne saMyama bheSa liyA / pahile svarga pahu~ce jAkara, surapura ke sukha bhoge bhArI / A janma liyA vaitADagirI, phira bhI hue dono naranArI // kar3A pyAre jI candragati bhUpAla nAma vidyAdhara bhaarii| puSpAvatI abhirAma, nAma sundara tasu nArI // dohA sarasA najara bacAya ke, bhAgI avasara dekha / saMyama kA zaraNa liyA, avicala rakhe Teka / / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 rAmAyaNa dUsare svarga pahueNcI jAkara, anubhUti viraha me bhaTakA hai / anamola manuSya tana kho baiThA, bhava cakra garbha me laTakA hai // huA haMsa bAlaka jAkara, hastI ne grahaNa kara pheMka diyA / jA par3A muni ke caraNo me, namokAra mantra kA zaraNa diyA || caupAI devaloka me pahu~cA jAI / varSa sahasra daza Ayu pAI // jIva kusaMgati se duHkha pAve / zubha saMgati se sukha mila jAve // dohA vidagdha nAmaka nagara meM, prakAzasiMha mahArAya / revatI nAmaka nAra ke, putra janmA Aya // kuNDala maNDita nAma putra kA, sundara jisakI kAyA hai / aba suno hAla kayAna vipra kA janma jahA~ A pAyA hai // cakradhvaja rAjA cakrapurI kA, dhUmasena purohita jisakA / svAhA ramaNI hai viprANI, piMgala suta kayAna huA tisakA || dohA karatI thI nRpa kanyakA, vidyA kA abhyAsa / piMgala ati mohita huA, dekha rUpa prakAza // samaya dekha apaharaNa karI jA, vidagdha nagara nivAsa kiyA / isa kAma bANa ne bar3oM-bar3oM kA, anta meM samajho nAza kiyA || vidagdha nagara ke naranArI, isa rUpa pe Azcarya karate the / kaI vazIbhUta hokara moha meM kucha ke kucha zabda uccarate the | kuNDala maNDita kumara hAla suna, ghor3e para car3ha AyA hai / dekha rUpa usa rAjadulArI, kA mana ati harSAyA hai // cAritra mohinI udaya huA, sadjJAna hRdaya se dUra huA / / usa rUpa kI mahimA gAne lagA, jaba rAjaku vara majabUra huA || Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAbhAmaNDalotpatti dohA atulya puNya isane kiyA, milA jo adbhuta rUpa 1 kintu pati isako milA, anapar3ha aura kurUpa // anapar3ha aura kurUpa, yaha kisane lAla gadhe gala DAlA / sAMce jaisA DhAlA jisma hai, adabhuta rUpa nirAlA // isa kauve gala nahI zobhatI, yaha ratno kI mAlA / lU chIna ise to pitA merA, yahA~ kA nyAyI bhUpAlA 11 daur3a dilA vApisa hI degA, merA nahIM pakSa karegA / yahI aba DhaMga racAU~, le parvata para caDhU dUra jAkara kahIM vAsa banAU~ // 177 dohA jo kucha yA hAtha me lekara ke sAmAna / dono vahA~ se cala diye, naga meM kiyA mukAma // pIche pigala phire bhaTakatA, viraha ne Ana satAyA hai / hAra gayA sira pITa pITa, antima saMyama citta lAyA hai / / sudharma devaloka me pahuMcA, virAdhaka sura padavI pAI hai / kuThala maMDita ne yahAM dazaratha ke, rAjya meM dhUma macAI hai || DAke aura corI chala se, prajA ko lage satAne ko / isa taraha AsurI vRtti se, lagA apanA samaya bitAne ko || bAlacandra diyA bheja bhUpa, dazaratha ne use pakar3ane ko / jA gherA DAlA senApati ne, DAkU caura jakar3ane ko || kuMDala maMDita ko phurtI se viSama sthAna me roka liyA / nija zakti aura cAturya se, pakar3a baMdhana me Thoka diyA || parvata Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 rAmAyaNa niyata samaya para kotavAla, dazaratha ke sanmukha lAyA hai| bhUpAla ne rahasya samajha kuDala maMDita ko yoM samajhAyA hai| dohA (dazaratha) viSaya vAsanA jagata meM, zatru mahA kaThora / azubha karma se vana gayA, rAjakumara se cora / / zikSAprada vacana hamAre hai, mana se aba Arti dhyAna tjo| isa duSTa vilAsitA ko taja kara manuSya bano jina rAjabha jo|| kSamA sabhI aparAdha kiyA, tumase na dveSa hamArA hai| pahicAno apane gaurava ko, isameM hI bhalA tumhArA hai| dohA zikSA dekara isa taraha, mana riputA se modd'| kuDala maMDita ko diyA, dazaratha nRpa ne chor3a / / upakAra mAna nRpa kA, calA pahuMcA nija sthAna / kuDala maMDita ko rahe, nitya prati ArtadhyAna / / chanda rAja kA rahe khyAla nizadina, zoca ati mana me kre| tAja pAU~ rAja kA, merA pitA jaldI mare / / avinIta pana kA tAja aba to, sira mere rakkhA gayA / sa dina se AyA bhAga, aru kuvyasana yaha cakkhA gyaa| mama buddhi para paradA par3A aura soca saba mArI gii| aba rAja kI bhI hAya kujI , hAtha se sArI gii| rahatA pitA ke pAsa aura gupta rakhatA vAma yaha / svAmI banA rahatA hamezA, kyoM bigar3atA kAma yaha // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAbhAmaNDalotpatti dohA itane me AyA najara, municandra RSi rAya kumAra jAya vaMdanA karI, caraNana zIsa navAya // jo bhI mana kI bAta thI, sabhI daI batalAya sunakara ke muni ne daI, karma gati darzAya // chanda cole muni he kumara tU, kucha dharma citta lAyA nahIM | khedati hai bhaya jarA, parabhava kA bhI khAyA nahIM || pratyakSa tujha ko kuvyasana kA phala to yahAM kucha mila gayA / jo thA sitArA puNya kA, vaha saba kinArA kara gayA || aura jo kartavya terA, naraka kA pariNAma hai / 'cAla ciMte bhUpa kI, yaha duSTa terA dhyAna hai || deU tujhe zikSA samajha, tana mana se rakhanA pAsa yaha / dono bhavo meM lAbhadAyaka, chor3atI nahIM sAtha yaha || dhara dhyAna zrI arihanta kA, antaH karaNa nigraha karo / dvAdaza niyama kara gRhastha ke, guNa grahaNa me dRSTi dharo || dohA sAgarI vrata muni se, liye kumara ne dhAra ' kintu icchA rAja kI, rahatI mana maMjhAra // isI vicAra me marA anta, janaka bhUpa ke janma liyA / A * sarasA brAhmaNa kI putrI, bana phira tapa saMyama meM dhyAna diyA || pahuMcI brahma loka + jAkara vahAM dIrgha kAla ArAma kiyA / sura Ayu bhoga videhI, rAnI ke sItA avatAra liyA || + pAMcave devaloka Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAmAyaNa dohA janaka sUpa ne jaba lakhA, rAjakumara kA rUpa / rAnI se phira usa samaya, yoM bole vara bhUpa / / puNya udaya apanA huA Aja ati sukha kAra / yugala pane Akara huvA paidA rAja kumAra // paidA rAjakumAra khuzI kA, avasara milA jabara hai| dekha dekha munva inakA rAnI, AtA nahI sabara hai| kyA janme Akara nala kubera, kucha lagatI nahI khabara hai| damaka rahA bhAnu mAninda, mastaka jaise indra hai // bulaMda sitArA inakA, samAna koI nahIM jinakA / rUpa.kyA teja nirAlA, dekho rAnI bahana bhAI kyA eka hI sAMce daalaa|| dohA rAjA prajA saba khuzI, ghara ghara mNglaacaar| janaka bhUpa ne dAna ke, khola diye bhaMDAra / / utsava kA kucha pAra nahIM, ati khuzI sabhI dilachAI hai| aura jaya jaya kAra kI, dhvani sahita dI sabane Ana badhAI hai| dhAiyA~ pAMca lagI pAlana, saba Age pIche phirate hai / aba honahAra ke Age cala, dekho kyA raMga bikharate hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa 1820 -------mo urname bhAmaMDala kA apaharaNa dohA piMgala kA jo jIva thA, pahile svarga maMjhAra / avadhijJAna se eka dina, dekhA dRSTi pasAra / / dekhA dRSTi pasAra deva ke, krodha badana meM chAyA / pUrva vairI samajha Ana, bhAmaNDala turanta utthaayaa| deU isako mAra, deva ke mana me yahI smaayaa| / rAjakumAra kA puNya prabala, yo asura soca mana lAyA / / chanda mArU yadi isa bAla ko, mahApApa lagatA hai mujhe| choDU yAde jItA ise, yaha bhI nahI jacatA mujhe| bAla hatyA hai burI, rulatA phirU saMsAra me| kauna sA aba Dhaga karU', jisase leUnija khAra* me / / rakacU girI baitAvya para, vahA~ se na koI laaygaa| khA jAyagA koI zvApada , yA svayaM mara jAyagA / / candragati vidyAdhara kA bhAmaNDala ko uThAnA dohA deva vahAM se cala diyA, rakha zilA para lAla / udhara bhramaNa ko A gayA, rathanupura bhUpAla / candragati rAnI sameta, vimAna baiTha kara AyA hai| jaba dekhA baccA parvata para, rAjA mana me harSAyA hai| liyA uThA kara kamalo me, to khuzI kA na koI pAra rahA / de diyA goda me rAnI ke, ghar3iyoM-taka detA pyAra rahA // * vaira hiMsaka pazu baccA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa JAVAAVACA novaruurwwwror ror dohA (candragati) bolA aya rAnI putra vina, sunA thA saba rAja / puNya udaya terA huA, Aja sadhe saba kAja // isake samAna nahI rAnI, koI najara dUsarA AtA hai / bhAmaMDala nAma dhare isakA, basa yahI mere mana bhAtA hai / / dAbI kalA vimAna kI, jhaTa rAnI mahaloM meM pahuMcAI hai| putra janmA mahArAnI ne, saba jagaha yaha bAta phailAI hai / / dila khola bhUpa ne dAna diyA, aura utsava adhika manAyA hai| vaMdI chor3a diye sAre, saba jana samUha harSAyA hai / / lagA putra vRddhi pAne, dina dina ati kalA savAI hai| ava hAla suno mithilA kA, jahA~ karmoM ne cAla calAI hai / / (mithilA meM zoka ) dohA janaka bhUpa kI dAsiyAM, rahI caMDola x DulAya / koI detI loriyAM, koI rahI mulAya / / koI rahI mulAya, dhAya jaba dUdha pilAne aaii| lar3akI hai pratyakSa kintu, nahIM detA kumara dikhAI / / usI samaya ghabarAya dAsiyA~, saba ekatra ho aaii| cahuM ora se Ane lage, rone ke zabda dukhadAI / / dauDa dhAya mAtA kA dila dhar3ake, sabhI ke mastaka Thinake / dekha bina kumara hiMDolA. girI dharaNa murbhAya aMgarakSaka kA bhI dila DolA / / x pAlanA ( jhUlanA) - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa wwwwwwwwww dohA (kavi) dAsiyAM ghabarAI huI, pahuMcI rAnI pAsa / duHkhadAI vANI sabhI, bolI aise bhASa / / dohA (dAsI) zrAzcarya huA rAnI mahA, kahe kisa taraha bAta / lupta ho gayA sAmane, tava suta nahIM dikhAta / / gAnA naM0 1 (bahara tabIla) (dAsiyoM kA rAnI se kahanA) ae rAnI sabhI yaha pratyana hai, isa hinDole meM chaunA tumhArA pdd'aa| dRSTi DAlI to yahAM para nahI lAilA, jisase dhar3aka kalejA hamArA pdd'aa| kyA gagana me gayA yA dharaNa meM dhaMsA, _hame isa bhavana me najara na pdd'aa| koI pAtA yA jAtA na dIkhA hame, dekho rAnI cahuM ora paharA khdd'aa| dohA hRdaya vidAraka jaba sune, mahArAnI ne baina / putra virahinI mAta phira lagI isa taraha kahana // gAnA na0 2 (bahara tabIla) (videhI kA vilApa) Aja apanA yaha duHkha maiM kahUM kisa taraha, mere dila ko tasallI hai AtI nahIM / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa merA chaunA kanhaiyA kidhara ko gayA, merI vajra kI phaTatI yaha chAtI nahI // 1 // koI lAkara ke devo mujhe jaiso ho, ___usakI sUrata mujhe najara AtI nahIM / abhI jAU jamI me turata hI samA, para yaha pApina bhI mujha ko chipAtI nahIM // 2 // dohA khabara lagI jaba bhUpa ko, Aye bhavana maMjhAra / dakhita hRdaya se isa taraha, bole +girA ucAra / / chanda (janaka) kyA thA aura kyA ho gayA, kyA mAjarA nAyAba hai| rAta hai yA dina kahI yA, A rahA koI khvAba hai| hairata se hairata ho rahI, Azcarya yaha AyA mujhe| putra kahAM gAyaba huvA, yahAM para nahIM pAyA mujhe // he prabhu ! mAlUma nahI, suta ko balA kyA le gii| ulTI hai kismata Aja yaha, suta kI judAI ho gaI / / rAja sampatti ratna kyA, saba khAka tere bina kuvara / putra kahA~ chaunA kahA~ kucha bhI nahIM lagatI khabara // dohA nRpa rAnI prajA sabhI, rove jAroM jaar| udhara kuvara ko khojate, paidala phire savAra / / janaka kahe rAnI suno, apane dila ko thAma / khoja ho rahI putra kI, girI* guhara aru grAma // +vANI X svapnam *guphA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa 185 dohA chAna bIna kara saba taraha, dekha liye saba dhAma / anta nirAzA bhUpa ne, A samajhAI bAma // bole ae rAnI | Aja deva, kAraNa hI najara AtA hai| pUrva ripu le gayA asura koI, patA nahI pAtA hai / samajha nahI janmA putra, basa yahI deva cAhatA hai| karmo ke anusAra priyA saba, sukha duHkha mila jAtA hai| daur3a moha ko dUra bhagAo, dhyAna zrI jina citta lAo / karma gati ke hai cAle, dekha dekha mukha putrI kA basa rAnI mana bahalA le| dohA putrI kA mukha dekhatA~, zItala tana mana jAna / mAtA pitA ne rakha diyA, sItA jisakA nAma / / candrakalA sama bar3ha rahI, causaTha kalA nidhAna / rUpa kalA aura guNa sabhI, zIla ratna kI khAna / / dohA sItA jaisA jagat me nahIM kisI kA rUpa / jahA~ tahA~ bheje dekhane, vara kAraNa nara bhUpa // dekhe rAjakumAra bahuta, vara milA nahIM koI zAnI kA / koI mile barAbara guNavAlA, thA yahI khyAla mahArAnI kA // samarUpa advitIya guNadhArI, kisI rAjakumAra ko cAhate the| ati puruSArtha karane para bhI, santoSa janaka nahI pAte the| striI bhAgya Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 rAmAyaNa jaba kArya banane vAlA ho to kAraNa koI bana jAtA hai| aura yathA karma anusAra vahI, tAnA bana kara tana jAtA hai| thA ardha barbara deza vikaTa, 'ataraMga' nAma mleccha bdd'aa| prAnta lUTatA janaka bhUpa kA, nitya prati hone lagA jhgdd'aa| dohA zakti dekha 'ataraGga' kI, janaka gayA ghabarAya / khabara avadha meM mitra ko turanta daI pahuMcAya / / daI turanta pahuMcAya, dUta le patA ayodhyA aayaa| namaskAra kahI janaka bhUpa kI, apanA zIza nimAyA / jo thA kAraNa Ane kA, dazaratha nRpa ko samajhAyA / banA sahAyaka Apa mitra ke jaldI tumheM bulAyA / daur3a kaSTa jo sira para Ave, mitra bina kauna haTAve / dUta se dazaratha bolA, calo abhI jAkarU khatama kyA hai DAkuo kA TolA / dohA kavaca pahina zastra liye, ho jhaTapaTa tayyAra / usI samaya kara jor3a yoM bole padma kumAra / / dohA (rAmacandra jI) Apa birAjo yahIM para, do sujhako Adeza / jAkara Apake mitra kA, TAlU sakala kleza / / TAla sakala kleza, dudhArA le jhuka paDU jidhara ko| nirbhaya hokara devo AjJA, pyAre zera babara ko / rAma Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa 187 putra lAyaka hoya jinhoke, pitA kyo jAya samara ko / zakti hIna avinIta ho to, jInA kisa artha kumara ko|| daur3a abhI raNa kSetra jAUM, pakar3a ataraGga ko laauuN| zIza para hAtha car3hAo, nizcinta hokara pitA ayodhyA me Ananda uDAo // dohA AjJA dI bhUpAla ne, mana me khuzI apAra / senA le kucha saMga me, cale rAma baladhAra / / zatru saMga jA saMgrAma kiyA, mlecha samara me khAka hue / ataraMga mleccha kA teja va gaurava, rAma ke Age rAkha hue| jaba dhanuSa bANa TaMkAra kiyA to mAno bijalI Ana pdd'ii| bhagI phauja saba ataraMga kI, kucha karake Arta dhyAna khdd'ii|| dohA vijaya huI zrI rAma kI, gayA janaka kleza / prasanna citta ho rAma kI, sevA karI vizeSa // zrI rAma kA parAkrama dekha janaka, nija rAnI ko samajhAne lgaa| suna Aja videhA puNya terA, mana cAhA mAno Ana jagA / zrI rAmacandra kI samatA kA, saMsAra me koI zUra nhiiN| saba guNa dhAraka ati sukha dAyaka, phira purI ayodhyA dUra nahIM / / dohA karI sagAI putrI kI rAmacandra ke sAtha / mithilA vAsI harSa se, sabhI jhukAte mAtha / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 rAmAyaNa saba jor3I dekha prasanna hue, ghara ghara meM khuzI manAI hai| zrI rAmacandra ko jhUma jhAma, janatA saba dekhana AI hai| nara nArI mukha se kahate the, yaha sItA puNya nizAnI hai| nala kubera sama mile rAma, vara jor3I bar3I lAsAnI hai| zrI rAmacandra ke zubha tana me, ika mahA AkarSaNa zakti thii| kyoki pUrvabhava me inhone, kI tapa saMyama bhakti thii| mugdha the mithalA ke nara nArI zrI rAma kI sundaratAI pr| zubha lakSaNa chavi nirAlI ko, lakha nyochAvara sukhadAI para / saba nAra paraspara kahatI hai, hai rAjakumara kaisA jnyaanii| candra badana tana komala hai, svarUpa banA kyA laasaanii| khalakata aDa gaI bAnaro me, mahalo me dekha rahI raanii|| najara ghUma gaI panihArina kI, bharanA bhUla gaI paanii| rUmAla aMgUThI aura nAriyala, rAma ko daI nizAnI hai| sItA kA ristA kiyA tumhe, napa ne yaha kahA jabAnI hai / / kaha denA napa dazaratha se, saba ApakI meharabAnI hai| saba kaSTa miTA mama raiyata kA, nahIM Apa sA ko sukhadAnI hai / / dohA rAma vidA hokara cale, janma-bhUmi kI ora / mAta pratIkSA kara rahI, jaise candra cakora / / purI ayodhyA meM Akara, pitu mAta ko zIza nimAyA hai| AzIza diyA nija putra ko, dampati kA mana harSAyA hai / / janaka bhUpa ne dazaratha se sambandha kA saba vyavahAra kiyA / dazaratha nRpa ne mitra kA jo, thA kathana sabhI svIkAra kiyaa| dohA mila kara ghara ghara nAriyAM, bAMTe modaka thAla / mevA aura miSTAnna saMga, Upara diye rUmAla || Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa 186 gAnA na03 maca rahI avadha meM dhUma, khuziyAM ghara ghara me / tter| hila mila nArI gAve rAga hai, dhanya tumhAre Aja bhAga hai / dhanya ayodhyA bhUpa, khuziyAM ghara ghara me // 1 // gAnA gAne AI apsarA, nakAla aura A gaye masakharA / tananatAna tana dhama, khuziyAM ghara ghara me ||2|| rAjya adhikArI deta izArA, aba kyA derI baje nakArA / aura bAjinna anUpa, khuziyAM ghara ghara me // 3 // baja rahI naubata khuzI ke bAje, khuzI hove saba mitra rAje / aisA baMdhA svarUpa, khuziyAM ghara ghara meM // 4 // dohA adbhuta hai saba ne sunA, janaka sutA kA rUpa / dekhana Ate cAva se, kai tana puNya anUpa / / purI ayodhyA me sunI nArada mahimA rUpa / kintu mana meM jacA nahIM, muni ke satya svarUpa // (nArada svagata vicAra) nArada ne socA rAmase bar3hakara, sItA rUpa nahI pAsa ktii| merA vicAra to aisA hai, vaha rAma ke mana nahIM bhA sktii|| aisA na ho ki binA khabara, kahIM vivAha acAnaka Ana pdd'e| aura dekha kurUpa rAma ko phira, karanA na ArtadhyAna pdd'e| dohA (nArada) mithalA nagarI jAya kara, dekhU sItA aNg| yadi tulya jor3I huI, tabhI vivAha kA DhaGga / tabhI vivAha kA DhaGga bane, nahIM vighna DAla koI duugaa| yadi koI nA samajhA to mai burA svayaM bana lUgA / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAmAyaNa liye rAma ke rAjakumArI, aura koI dekhUgA / calU abhI mithilA nagarI, china mAtra me pahuMcUgA / / daur3a mujhe hai kAma rAma se, khayAla nahIM kisI kAma se / sanda maiM khuda kA jUgA, tamo vivAha hone dUMgA nahIM ulTA saba kara daMgA / / dohA muni raMgIle cala diye, pahuMce mithilA jAya / vahI bAta vahI dhvani, dhaMse mahala ke mAya // chanda usa puNya tana ko dekha kara nArada ne mukha aMgulI lii| kyA nUra hai yA hUra, yA merI akla mArI gaI / / dekhA bharata saba ghUma kara. kahIM rUpa isa sadRza nahIM / kyA janmI Akara deva kumArI, rUpa manuSya kA nahIM / indrANI bhI zarmAvatI, yaha rUpa rAzi dekha kara / zobhegI ati vimAna meM, yaha jAyegI jaba baiTha kara / / dUra se hI dekha Azcarya cakita hai mana meraa| dU" AzISa jAkara pAsa, putrI kI akla dekhU jarA // dohA (nArada-rUpa) pIlI oNkhe aura bhaveM, ajaba raGga saba jAna / pIle hI sira keza hai, dAr3hI adbhuta zAna / / par3I najara jaba sItA kI to, Dara ke bhItara bhAga gii| hA ! khAI mArI daur3o pakar3o, aisA rotI rAga gii| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa bole naye sevaka pakar3o, yaha bhUta bhAga na jAya kahIM / kAlA muha isakA karake, do cAra lAta do Thoka yahI // chanda kolAhala bhRtyo kA bar3hA, saba mahala guMjAra huA / zIghra hI antaHpura pati, jAMca ko prastuta huA || AyA hai ghaTanA sthAna para, dekhe to kyA nArada muni / bhaya mAna saba pIche haTe, nIcI karI saba ne dhvani // kahane lage soce binA, Aphata yaha cher3I hai tumhe / aisA na ho mahA kaSTa kahIM jAkara ke dikhalA bAla brahmacArI mahA guNI, nArada muni zubha tor3A phor3I kara tamAzA, dekhanA yaha kAma hai || ravAsa Adi saba jagaha, nahIM roka inako hai kahIM / bhAI bhale ke sarvadA, bada se badI chor3eM nahI // de hame // nAma hai / dohA nArada mana me socatA kiyA, merA apamAna | isakA phala dUraMgA inhe, socA lAkara dhyAna // 161 citra khIMcakara sItA kA, aba jalha vahAM se dhAye 1 vaitAr3a girI 'rathanupura' jA, nArada ne jAla bichAye hai // jaba najara par3I bhAmaNDala para, nArada ko Azcarya AyA hai| sItA kI mAninda isa para bhI, kyA rUpa raMga ati chAyA hai / / bhAmaNDala ne dekha muni, nArada ko, zIza namAyA hai / AzIrvAda pA rAjakuvara ne aise vacana sunAyA hai // kaho muni mahArAja kidhara se Akara darza dikhAye hai| saba taraha kaho zAnti to hai, aura kahAM ghUma kara Aye hai || Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rAmAyaNa www... m dohA (nArada) mithalA nagarI se abhI pAyA hUM rAjakumAra / kAma hamArA ghUmanA, sarva jagat maMjhAra // Azcarya janaka ika cIja, ApakI khAtira maiM ye lAyA huuN| hai terA hI anurAga mujhe, isa liye yahAM para AyA hU~ / / calo abhI tuma mahalo me, hama bhUpa se mila kara Ate hai| dera nahI kucha pAsa tumhAre, abhI Ana dikhalAte haiM / dohA kuvara gayA nija mahala meM, muni khAsa drvaar| dekha muni ko bhUpati, mana meM khuzI apAra // (candragati kA nArada muni se kahanA) gAnA naM04 kahiye muni jI bhUlakara, yahAM kaise AnA ho gyaa| yA vicaranA banda karake, sthira ThikAnA hogayA // 1 // zubha dina ghar3I hai Aja kI, jo Apake darzana mile / kula pavitra Aja merA, garIbakhAnA ho gayA // 2 // isa siMhAsana para virAje, kIjiye anugraha muni / rathanupura meM prA.ko, Aye jamAnA hogayA // 3 // Ajakala saMsAra me, kahiye kahA~ kyA ho rahA / caraNo kA sevaka kauna se, napa kA gharAnA hogayA // 4 // dAna sevA kA kabhI, hamako bhI dilavAyA kreN| kyA khabara yahA~ kisa taraha, tazarIpha lAnA hogayA // 5 // zukla aba yahA~ para jarA, ArAma kucha dina kiijiye| kAraNavaza jo ApakA yahA~, AvodAnA hogayA // 6 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAmaNDala kA apaharaNa 163 -NNN hama sevakoM para bhI kRpA, dRSTi jarA rakkhA kreN| kyA Apake dila me bhI koI, apanA vigAnA hogayA // 7 // bhakti bhAva se nArada ko, siMhAsana para baiThAyA hai| vRttAnta pUchane para nRpa ko, muni ne kucha bhASa sunAyA hai / kahe bhUpa yahA~ kucha dina ThahareM, aba bahuta dera se Aye hai / kyA doSa hamArA batalAiye, aba taka nahI darza dikhAye hai / / dohA AyA thA jisa kAma ko, mana meM vahI ucATa / udhara mahala me dekhattA, rAjakuvara bhI bATa / usI samaya nArada muni, bhAmaMDala pe jaay| phoTo sItA kA turata, diyA muni dikhalAya // asara nahI kucha kuvara ko, huvA samajha kara phok| guNa varNana kara muni ne, diye masAle Thoka / / nArada kA bhAmaNDala se kahanA gAnA naM. 5 tarja-kavvAlI jabA se kaha nahIM sakatA ki yaha, jaisI dulArI hai| mile jor3I tere saMga to, khule kismata tumhArI hai / rUpa puranUra hai rozana, zarma khAtI hai indrANI / hUbahU kyA kahUM sUrata, caoNda kI sI ujArI hai // samajha bhAnu kI mUrata hai, DhalI mAno hai sA~ce me| mulka saba chAna kara dekhA, nahI sadRza nihArI hai / hai cAli haMsa ke mAninda, kalA causaTha sabhI pUrNa / hai mAninda mora kI gardana ke nayano kI kaTArI hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAmAyaNa PARAN dohA lagA palItA muni jI, huye nIMda meM, lIna / bhAmaMDala yUM tar3aphatA, jaise jala bina mIna // / rAjakumAra kA dekha hAla, rAjA rAnI ghabarAye hai| , vaidya jyotiSI aura sayAne, rAjA ne bulavAye haiM // . ., dekha sabhI ne batalAyA, nahIM isako koI bImArI hai| kintu hai khyAla kahIM jamA huA, yaha pAyA samajha hamArI hai / chanda tar3apa bhAmaMDala rahA, moha lIna bImArI huii| ' dekha kara mAtA-pitA ko, vedanA bhArI huI / / / / putra ke mitroM se bhI pUchA, hAla saba mahArAja ne|| bole dikhAyA citra thA, kalaha priya munirAja ne // sunate hI guNa usa kAminI ke, hogayA betAba hai| samajhAyA bahuterA magara, AI nahIM vaha Aba hai / / saba ThIka samajhA bhUpa ne, nArada muni kA kAma hai| auSadhi vahI batAyeMge, khojUsahI kisa dhAma hai| , dohA / ' candragati bhUpAla jhaTa, pahuMce nArada pAsa / -, ' manda-manda muskarAya kara, aise bole bhASa // , / chanda (candragati ) . , ..., sira jhukAyA caraNa meM mahArAja kRpA kiijiye| ' zrAlasya nidrA ke bahAne, chor3a kara mana dIjiye / / kisa kuvArI kA citra yaha, jisako lAye Apa haiN| kRpA tumhArI se miTege, jo kiye santApa hai / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayamvara dohA netroM ko malate huye, uThe muni aMga toDa 1 kAma banA mana me khuzI, yo bole mukha mor3a | dohA ( nArada ) mithilA nagarI hai bhalI, janaka tahaoN bhUpAla 1 cidehA ke paidA huI, sItA rUpa rasAla // kyA karU bhUpa mai guNa varNana, basa bhAmaMDala ke lAyaka hai / nala kuMvarI sama rUpa siyA kA, jor3I ati sukhadAyaka hai | aba hama mahalo me jAkara, kucha khAnA khAkara Ate hai / aura mana karatA hai calane ko, phira purI ayodhyA jAte hai || 1 sItA svayamvara dohA khokara bIja mahA kleza kA, ur3a gaye Apa AkAza | putra ko samajhAya kara, diyA bhUpa vizvAsa || capala gati vidyAdhara se, nRpa bole tuma mithilA jAo / zrI janaka bhUpa ko rAtri samaya, nidrAgata yahA~ uThA lAyo | AjJA pAkara janaka bhUpa ko, rAta samaya le AyA hai / candragati ke pAsa mahala me, lAkara turata sulAyA hai // dohA khulI A~kha jaba janaka kI, vismita huA apAra dekha dekha cAroM tarapha karane lagA vicAra || 7 PES Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 rAmAyaNa mmmmmmmmmmmmmrrrrrrrrrrrrrr arm wwwm dohA-(janaka vicAra) Azcarya me lIna ho, mana me khinna mahAn / soyA thA nija mahala me, yahA~ saba aura saamaan| __chanda (janaka) soyA thA mai nija mahala meM, kauna le AyA mujhe| soU~ yA jAgUM he prabhu, yA svapna koI AyA mujhe| nArI kahA~ putrI kahA~, sevaka kahA~ vaha dAsa hai| apanA nahIM AtA najara, baiThA para koI pAsa hai| chanda (candragati ) candragati kahane lagA, zrI janaka se kara jor3a kara / kara do kSamA aparAdha mama, kahatA hUM mada ko chor3a kara // putrI sunI hai Apake, sItA kumArI nAma hai| bhAmaMDala se paraNAo use, kevala yahI basa kAma hai| dohA (janaka) putrI nizcaya hai mere, suno bhUpa kara gaura / dazaratha suta ko de cukA, chuTI hAtha se Dora / / svayaM karo vicAra maNi aba, zeSa nAga ke sira para hai| de nahIM sakatA aura kisI ko, mastaka jaba taka dhar3a para hai| aba hAtha siMha kI mUchoM para, soco to bhUpa kauna ddaale| aisA kaho kauna duniyA me, kahe kAla ko A khAle / dohA sunI bAta jaba janaka kI, huye krodha meM lAla / candra gati kahane lagA, AMkheM lAla nikAla / / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayamvara 197 usa gIdar3a kI dhamakI se, mai jarA na bhaya khaauuNgaa| rakhatA hUM vyavahAra nahIM, taba sutA uThA lAUMgA / / dekhUgA bala dazaratha kA, jaba suta vyAhane aauuNgaa| mAninda garur3a ke bhUcara napa, sarpo para chA jaauuNgaa|' daur3a dikhA zakti dazaratha kI, dekha mere bhujabala kii| soca karale nija dila se, sItA kA jo vivAha hogA ___ to hogA bhAmaMDala se // dohA (janaka) buddhimAnI Apa kI, dekha laI bhUpAla / khAlI vAdala kI taraha, bajA rahe ho gAla / kyA yodhApana darzAyA hai, corI se uThAkara laayeNge| kabhI batalAte hai dazaratha ko, apanI zakti dikhlaayege| bAra vAra kyA duniyAM saba, coro kA dhokhA khAtI hai| koI zakti aura buddhimAnI kI, bAta naz2ara nahIM AtI hai| dohA tejI AI bhUpa ko, kintu jarI tamAma / socA DhaMga vahI kare, bane jisa taraha se kAma / / candragati:bigar3a jAyegA bAto meM, kyoM ki kSa traya kahalAtA hai| kara cukA sagAI lar3akI kI, naramAI se samajhAtA hai / / kArya se hai matalava merA, koI khelU isa se cAlA hai| devAdhiSThita-dhanuSa haiM do, yahI upAya eka AlA . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 rAmAyaNa dohA anucita hai tumane kahA, suno janaka bhUpAla / kyA hAtha kaMkana ko ArasI dikhalAveM tatkAla / / vajrAvarta arUNAvarta, dhanupa atizayavanta / yakSo se sevita huye, suno bhUpa mativanta / / candragati jA raco svayaMvara lar3akI kA, saba ucita bhUpa bulA leo| yaha dharo svayaMvara bIca dhanuSa, phira aise zabda sunA deo| sama AyuSya vAlA rAja kumAra jo, kSatriya dhanuSa cddh'aayegaa| par3e usI ke varamAlA mama, putrI vahI vivaahegaa| hai pakSa rahita yaha bAta kisI ko, karanA cAhiye ujara nhiiN| nahIM to jhagar3A bar3ha jAyegA, isa DhaMga bina hogA gujara nhiiN| eka vinA hamAre rAmacandra yA, koI bhUpa cddh'aavegaa| inkAra nahIM hamako, koI sItA ko vahI le jaavegaa| yadi aisA na huA kisI se, to putra merA hI vivaahegaa| aura na hogI bAta koI, cAhe bhUmaMDala car3ha AvegA / / calo abhI kucha dera nahIM, tumako pahile pahuMcAte hai| jA karo taiyArI jaldI se, mithilA nagarI hama Ate haiM / / dohA janaka bhUpa mana socatA, muzkila banI lAcAra / samaya kSetra ko dekhakara, kiyA yahI svIkAra / / nizcita bAta karake sabhI, janaka diyA pahu~cAya / candragati ne bhI liye, nija vimAna sajAya // candragati ne niyata sthAna para, DerA Ana lagAyA hai / the bar3e-bar3e yoddhA saMgame, vidyAdhara ati-garbhAyA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayamvara 164 / yahAM bhavana me baiThe janaka bhUpa; mana me kucha Ati bhArI hai| yaha hAla dekhakara bhUpati kA, rAnI ne girA ucArI hai / / dohA / soye the AnaMda se, aba ho gaye udAsa / kisa kAraNa pati le rahe, lambe lambe zvAMsa / / chanda (janaka) kyA kahUM rAnI tujhe, basa kucha kahA jAtA nhiiN| azubha karma prakaTa huye, yaha duHkha sahA jAtA nahIM / / khecara uThAkara rAta, rathanupura thA mujhako le gayA / candragati bhUpAla ne, yUpAsa A karake kahA // sItA ko bhAmaMDala se paraNo, saba kahA samajhAya kara / nahI to terI taraha siyA ko, bhI mai lAU uThAya kara // antima svayaMmvara phaisalA, kara dhanuSa do lAkara dhre| mithilA purI ke bAhira, Akara bhUpa ne Dere kare / / dohA sunI arucikara kabhI, janaka bhUpa se bAta / rAnI ke dila para huA, bhIpaNa vajrAghAta / / dohA (rAnI) karma sabara tujhako nahIM, lekara putra pradhAna / __ lenI cAhe putrI kA, bace kisa taraha prANa // svecchA se byAhe sutA, hotA harSe apAra / bina icchA leve koI, dAruNa duHkha apAra / / (raanii| rAmacandra se dhanuSa yadi, nahIM kahIM car3hAyA jaavegaa| to vidyAdhara vaitAr3a girI para, siyA ko byAha le jAvegA / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 rAmAyaNa hA ! rAjakumArI sItA ke, phira darzana kaise paauuNgii| phira isI viraha meM ghula ghula kara maiM apane prANa gavAUMgI // dohA (janaka) rAnI mana nizcaya dharo, dhanuSa car3hAve rAma / puNya prabala balavIra kA, dekhA mai saMgrAma // dohA rAnI ko saMtoSa de, lie bhUpa bulavAya / maMDapa kI racanA karI, die dhanuSa rakhavAya // chanda svayaMvara maMDapa me virAje, Anakara saba bhUpati / varamAlA DAlU rAma gala, ye hI sItA socatI // cillA car3hAyA dhanuSa kA, yadi rAma se na jAyagA ! to jIva merA bhI kahIM, DhUMDhA na tana meM pAyegA // dohA divyAbhUSaNa pahana kara sAtha sakhI parivAra / dhanupa pAsa jA par3hane lagI, maMtra zrI navakAra dohA car3he dhanuSa zrI rAma se, isa bhava ke vahI nAtha / saMbandha nahIM triyoga se, aura kisI ke sAtha // sItA ke anindya tana para, jaba dRSTi saba ne DAlI hai / kyA nakha zikha r3halA jisma, sAMce meM adbhuta jhalaka nirAlI kaisA bholApana cehare para adbhuta hI rUpa damakatA hai / puNya usI kA jo vyAhegA, asalI ratna camakatA hai // caMdragati mana soca rahA, basa bhAmaMDala hI vyAheMgA / dara kinAra hai dhanupa uThAnA, pAsa na koI AyegA || Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayambara janaka bhUpa uThakara bole, jo kSatriya dhanuSa uThAyegA / zUravIra raNadhIra Aja, vo hI vara mAlA ko pAyegA // dohA dohA baiThe hue saba isa taraha, tar3aka bhar3aka kara ke uThe, sunakara vANI janaka kI, uThe bhUpa balavAn / kaMpAte hue dharaNa ko, mana me bhara abhimAna // bole ye dhanupa to cIja hai kyA, hama bajra iMdra kA tor3a dhareM / aura mAra gar3hA hama meru giri ke zikhara sabhI hai garda kareM | tIra mArakara bhUmi me, asuro ke bhavana mAre aisA agni bANa hama, zazi kalA ko zata khaNDa kare eka hAtha se, jaise khAMDa phira use car3hAnA cille para, sAdhAraNa khela tamAzA hai // hama vIra bahAdura atula balI, kisa ginatI me ina ko lAte haiM / abhI car3hAkara pratyaMcA para, janaka sutA ko vyAhate haiM || 201 saba cUra kare / bhasma kareM / / patAzA hai / bajA rahe the gAla / abhimAnI bhUpAla, // chanda taiyAra the kSatriya sabhI, zakti dikhAne ke lie / pAsa Aye dhanuSa ke, cillA car3hAne ke lie / jvalanasiMha kahane lagA, cillA car3hAU~ bhAjate / sItA ko paTarAnI karU, bAkI rahe saba jhAMkate // pAsa me AyA hai jaba, kodaMDa lakha ghabarA gayA / prANa rakSA ke nimitta saba, zakti ko visarA gayA // tharatharAtA dharaNI para vaha, dhamma se Akara par3A / kAyara adhama kahate kaI, upahAsa karate hai bar3A || Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA dekha hAla yaha nRpa sabhI, manA rahe nija iSTa / zakti ke dharatA kaI, yodhA bar3e pratiSTa // cille para dhanupa car3hAra ko, saba zakti nija dikhalAte haiM / jaba var3he dhanupa kI tarapha dekha, hAlata mana me ghabarAte hai / zobhana sthala para dhanupa vanAvaTa, jina kI asAdhAraNa thii| yakSo se the sevita astra sajAvaTa, unakI asAdhAraNa thii|| prakhara vidyu ta sama jvAlA bhI, apanI damaka dikhAtI thii| cahU~ aura lipaTa rahe phaNiyara,viSadhara najara mauta hI AtI thii| Dara gaye par3e muha bhAra kaI, aura gaye bhAga ghabarAya kii|| mAna syAna khokara nIcI, pTi kara vaiThe jAya kii| kaI kaheM janaka napa ne dekho kaisA ye jAla bichAyA hai| yaha dhanupa nahIM upahAsa kiyA, jo saba kA mAna ghaTAyA hai / dohA caMdragati mana meM magana, dekhe saba napa rAya / kyA majAla hai rAma kI, dhanupa sAmane jAya / / dekha hAla yaha dhanupa kA, karatA janaka vicAra / na car3hA dhanupa yadi rAma se, muzkila phera apAra / / ava rahe rAmacandra vAkI, yadi nahIM car3hAyA jaayegaa| to siyA vyAha kara, vidyAdhara vaitAr3a giri le jaayegaa| hai zUra vIra dazaratha naMdana, tAnA aba koI lagAU~ maiM / jisa taraha car3hAveM dhanuSa, usI se manavAMchita phala pAU~ maiM / dohA (janaka) zara vIra kyA nahIM rahA, koI daniyA viic| dhanuSa car3hA nahIM kisI se, hue sabhI kyA nIca // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAsvayamvara 203 verncom janaka lagA tAva mUchoM para baiThe, Ana svayaMvara ghara me / acchA hai kahI maro DUbajA, pAnI cUllU bhara me // kSatriya kula kI lAja rakkhe, koI AtA nahI najara me / Ana car3hAvo dhanuSa yadi, rakhate kucha joza jigara me // daur3a banoM sabhI janAne, bheSa chor3o maradAne / mAtA kA dUdha lajAyA, rala mila ke kSatriya kula ko kyoM baTTA Aja lagAyA / / dohA (lakSmaNa) janaka bhUpa kI bAta suna, kopA dazaratha naMda / kahe lakSmaNa zrI rAma se, bAMkA vIra bulaMda / / aya bhAI ? napa janaka ne, kahI yaha anucita vAta / sUrya ke hote hue dina ko samajhI rAta / devo AjJA dhanuSa car3hAUM jarA dera nahIM krtaa| bolI kI golI sahI samajhalo sirpha Apase DaratA // varanA eka palaka kA bhI arasA na janAba gujaratA // eka dhanuSa kyA aura kaho, saba caDhA kinAre dharatA / / (lakSmaNa kA kathana) tarja-va0 ta bolI kI golI se ghAyala kiyA, kSatriya koI AyA isako najara hI nhiiN| sUrya vaMzI haiM baiThe prabala sAmane, isako itanI bhI dekho khabara hI nhiiN| koI kSatriya nahIM, aba kahA so kahA, Age lAnA jabAM pe jikara hI nhiiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAmAyaNa binA cillA car3hAye jo pIche haTU, to mai dazaratha kA samajho kuvara hI nahIM / dohA ( rAma) ThIka kathana lakSmaNa terA, hai tujhako zAvAsa / kyA Aphata ye dhanupa hai, calakara dekheM pAsa // kSatriya hai hairAna sabhI, jA dhanupa pAsa ghabarAte hai| saba grIvA kara nIcI apanI, zarmA kara vApisa Ate haiM / / vidyAdhara kA dhanupa samajha, lakSmaNa nahIM koI mAmUlI hai| yadi hue yahAM se vApisa hama to, loka haMsAI zUlI hai| dohA (rAma) siddha sabhI kArya bane, paDho mantra nvkaar| dhanupa mAtra yaha cIja kyA, bane bajra bhI tAra // dhIra vikrama gaja lalita gati se, cale rAma sukhadAnI hai| pIche cale sumitrA naMdana, jor3I kyA lAsAnI hai / / uddhatapanA nahI kahIM tana meM, dhIra gati se calate hai / aura dekha-dekhakara nRpa caMdragati, Adi hRdaya me haMsate haiN| nahIM car3hA sake jyA *vidyAdhara, yaha lar3ake kyA kara levege| cApa dekha bhayabhIta bhAga, koI aMga hI tur3avA levege| kara rahe haMsI mana mAnI sabhI, na lakSya rAma kucha karate hai| paravAha na jyoM gajarAja kare, java zvAna bhokate hI rahate hai| dekha anUpa zarAsana mana me, rAma ati hote haiM / aura sAra mantra uccAra dhanuSa ke, sammukha hAtha bar3hAte hai / / vRddhi gata puNya pratApa se, agni jvAlA saba kAphUra huii| aura nAga rUpa dhArI yanoM kI, krodhAnala saba dUra huii| *jyA jIvA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayambara 205 NAwww khilaune ko dAraka jaise, zrI rAma ne dhanuSa uThAyA hai| TahanI sama namA zarAsana, apara pratyaMcA ko car3hAyA hai| AkarNa cApa ko khIca rAma ne, khAlI eka TaMkAra kiyA / jyo nabha me kar3ake capalA, tyo mahA bhayaMkara zavda kiyaa| vajrAvartaja dhanuSa dUsarA, lakSmaNa jI ne uThA liyaa| aura khIca rAma kI taha, eka dama TakArava ghanaghora kiyaa| hRdaya sthala kAMpe napa jano ke, mUrchita ho dharaNI jAya pre| netra sphArita kara dekha rahe, Azcarya cakita kaI hoya rahe / car3he dhanuSa dono cille, jayakAra bola rahe nara nArI / kare tridaza vRSTi kusumo kI, harSollAsita janatA sArI / / usI samaya zrIrAma ke gala varamAlA siyA ne DAla dii| gad-gad huye janaka rAjA, jaba manokAmanA pUrNa huI // gAnA naM. 6 tarja-(tritAla) car3hA kara dhanuSa loka harpita kiye |ttekaa jaba car3hAyA dhanuSa ghora kar3akI gagana, indradeva saba ho gaye magana / hA~ racAyA svayaMvara jabhI isa liye // 1 // rAmacandra ke caraNo me sItA jhukI, hAra DAlA gale haMsI sUryamukhI darza karate hI mai ghuTa amRta piye // 2 // sAraMgI bajI lora meM baMsarI, tabalA bajane lagA nAcI huuroprii| basa dhanuSa para hI thI janaka kI zartaye // 3 // purI indro me phUloM kI varSA par3I, megha sAvana kI lagatI hai jaise jhar3I dhanupa siddha raghuvara ne do kara liye // 4 // - - bAlaka Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAmAyaNa rammarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr gIta bhAToM ne gAyA jabhI Anakara, kaMTha meM Ana durgA basI jAnakara rAga dhru pada tarAne meM varNana kiye // 5 // nA car3hA dhanuSa jinase ve zarmA gaye, laga cukA jora sAre hI ghabarA gye| sira jhukA baiTha gaye, aura kAMpe hiye // 6 // gIta gAne lagI milakara kAmana sabhI, zukla zAyara bhI utsava para Aye tbhii| dhina tRTana dhina tavalA gAveM siye // 7 // dhanuSa car3hAne kI khuzI me gAnA naM. 7 (tarja-ghara ghara maMgala) car3hAnA dhanuSa kA bhAIyo mubArika ho mubArika ho / vivAhanA rAma kA bhAIyo, mubArika ho mubArika ho ||ttekaa) khuzI saba jana manAte hai, gIta maMgalIka gAte haiN| bAjiMtra khUba bajAye hai, subArika ho mubArika ho // 1 // anAtho aura garIvA ko, daI dila khola ke mAyA / pitA dazaratha jI the dAnI, mubArika ho mubArika ho // 2 // khuzI me chor3e saba kaidI, phire AjAda hokara saba / deve dhanyavAda rAjA ko, mubArika ho mubArika ho // 3 // badhAIyAM dete nara-nArI, miThAI khUba vAMTI hai| diyA dhana saMsthAoM ko, mubArika ho mubArika ho // 4 // laharAyA dharma kA jhaMDA, miTAyA zoka saba jana kA / siyA ne rAma ko paraNA, mubArika ho muvArika ho / 5 // . rahe jor3I sadA kAyasa, rahe bAzAda ye dono| deza aura dharma ke rakSaka, mubArika ho mubArika ho // 6 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayamvara 207 www dohA dekha dhIratA sakala jana hote hai hairAna / kyA choTI sI umara me, itane hai balavAn / / aSTAdaza lar3akI rAjo ne, lakSmaNa ko paraNAI hai| dekha punya zakti saba hI ne, apanI prIta bar3hAI hai // zrI "kanaka" bhrAtA thA janaka bhUpa kA, putrI ati sukhadAI hai| "zubha bhadrAvali" nAma jisakA, vaha bharata kuMvara ko vyAhI hai| prati dhUma dhAma se vivAha kiyA, yahAM kathane me nahI AyA hai| aura candragati khA dhanupa; Apa hokara udAsa cala dhAyA hai| bAkI saba ne prasthAna kiyA; maidAna rAma ne pAyA hai| vidA samaya videhI ne. sItA ko vacana sunAyA hai| // videhI mAtA kI sItA ko zikSA // gAnA nambara 8 tU beTI ! Aja se huI parAI, tujhe avadhapura jAnA hogaa| sAsa susara aura parijana saba kA; pati kA hukma bajAnA hogaa| nitya niyama kA sAdhana nizadina, pativrata dharma nibhAnA hogaa| pIche sonA pahile uThanA, nitya zubha kartavya kamAnA hogaa| / / vidhi sahita bhojana zuddha karanA, pAnI nita chana vartanA hogaa| nirarthaka bAtoM ko tajakara, AtmajJAna caracanA hogA / krodha aura mAyA mamatA, inako dUra bhagAnA hogaa| kula maryAdA nahI visaranA, lAja zarama mana dharanA hogaa| aizvarya ko garva na karanA, anna dhana dAna dilAnA hogaa| saMyoga mile tujhako sukhadAI, puNya akhuTa kamAnA hogaa| apane sukha kA dhyAna na rakhanA, dukhiyo kA duHkha haranA hogaa| zIla ratna kA amUlya gahanA, tujhako aMga sajAnA hogA / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAmAyaNa -AAAAAA. pA~ca aNu vrata pUrNa pAlo, zikSA para dhyAna jamAnA hogaa| pati sevA meM tana-mana-dhana, kyA sabhI nichAvara karanA hogA / pati kadAcit krodhita hove, vinaya sahita khuza karanA hogaa| jhUThe Dhoga sabhI kucha taja kara, jinavara kA zaraNA hogA / vidyA par3ha nija para hita karanA, deva guru dharma lakhanA hogaa| manuSya janma kA yahI sAra, beTI tujhako cakhanA hogaa| samaya par3e para deza-dharma kI, khAtira beTI maranA hogaa| sadgranthoM ko par3ho par3hAo, dhyAna zukla dharanA hogaa| dohA kAla anAdi kA yahI, duniyA kA vyavahAra / samayAnusAra beTI sabhI, karate ho lAcAra / / rAjA janaka kI zikSA sItA ko gAnA naM. 8 tarjaH-- tU merI eka hI sItA beTI hai, koI aura nahIM do cAra nhiiN| phira rAja kI sArI sRSTi me, tujhase bar3hakara koI pyAra nahIM / hai puNyavAna beTI sItA, sukha pAyA pUrvale japa tapa se / aura maMgalIka darzana tere, mama prajA rahI nita utsava meM // 2 // tU jaina dharma kI vettA hai, sarvajJa zAstra kI jJAtA hai / naranArI kahate hoMge janaka, sUrya ko dIpaka dikhAtA hai.||3|| saba naya pramANa kyA syAdvAdA, saptabhaMgI marma kI mAhira hai| phira causaTha vidyA hai pravINa, aura kSamAzIla jaga jAhira hai // 4 // taba mAta-pitA ke viraha kA duHkha, sarvajJa deva hI jAnate hai / vyAvahArika lakSaNa dRSTi se, naranArI kucha pahacAnate haiM // 5 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayamvara 206 www.rrrrrrrrrrmwar aba putrI kahanA yahI merA, khuza ho nija yati ke gRha jAvo / sukha sampattivara santAna sadA, zobhana nija puNya se pAvo // 6 // bacapana me tUne aya beTI ? sukha janma gRha me pAye hai| Age pati ke gRha sarva sukha, tere sanmukha Aye haiM / / 7 / / pati sevA kA mahatva lADalI, sadgrantho me gAyA hai| isa bAta ko aba caritArtha kareM, saba sAra Aja tU pAyA hai | sava mantra-tantra TUNA jAdU inako, hRdaya dharanA na kabhI / __ kyA bhUta preta DAkaNa zAkaNa, inase beTI DaranA na kabhI hA ye prANa jAya to jAyaM kintu, veTI na dharma jAne pAve / chala chidra poya lIlA beTI, tujhako na koI chalane Ave // 10 // - nija sAsa-sasura pati kI sevA, karanA karttavya tumhArA hai| sarvajJa kathita karo dharma zukla, antima upadeza hamArA hai // 11 // eka Atma aura zarIra ye do, roga mukhya saMsAra meM haiN| kama khAnA gama khAnA auSadhi, donoM tere adhikAra meM haiM // 12 // butaparastI eka balA mithyA, vaha bhrama nA hRdaya ghara lenaa| kabhI deza dharma Atma samAja, kamajora na isako kara lenA // 13 / / kRta karmo kA bhoga kaSTa, Apatti sahasA aajaave|| samatA dRr3hatA se saba jhelo, raMcaka nA dila girane pAve // 14|| anyAya ke Age sukanA na kabhI, saba saSTi cAhe ulaTa jAve / Atma dharma bacAvo antima, cAhe saba kucha luTa jAve // 15 // kyA sIr3ha zItalA kAlI gaurI, bhrama ko dila se tthukraanaa| kisI deva dAnava yA gaMdharva kA, zaraNA na svapnamAtra cAhanA // 16 // jJAna darza cAritra se, tUne nija Atma pahacAnA / to karo dharma kI nita sevA, jo isa bhava parabhava sukha pAnA // 17 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAmAyaNa wuN numainan Atma meM anantI zakti hai, saccidAnanda bana sakatI hai| pUjya kAzIrAma jI kI zikSA, saba duHkha samUha hara sakatI hai // 18 // dohA parazurAma kA prema thA, janaka bhUpa se khAsa / pinAka dhanuSa thA rakha diyA, eka dina usake pAsa // kSatriyo ke bacce bhI zastroM se khelA karate hai| kyoki hote saMskAra, isa kAraNa se nahIM Darate haiM / khela khela me thA pinAka, eka dina sItA se bhaMga huaa| kintu lADalI putrI thI, isa kAraNa janaka na taMga huaa| isI purANI bAta ko le, IrSyAluo ne SaDyantra rcaa| vo hI mahApuruSa duniyA me sadA inho se rahe bacA // dohA kSatriya jana asaphala huye, saphala hogaye rAma / IrSyA bhAva se raca diyA, paDyantra usa dhAma / / parazurAma ko le Aye, ulTI sIdhI bAte karake / vidA vAda A khar3A sAmane, parazu kAMdhe para dharake / / parazurAma ne kahA krodha se, mama pinAka kyoM tor3a diyaa| basa aba samajho tumane bhI, jIne se nAtA chor3a diyaa| dohA (lakSmaNa) kyo bAbA apanI akla, daI kahIM para beca / asambandha kI bAta saba, vRthA rahe ho kheMca // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayambara sItA khela rahI thI usase, TUTe bhI kaI varSa huye| eka Apa kyo rote hai, bAkI phirate saba harSa huye // saskAra ye bukasapane ke, antima asara dikhAte hai / basa eka ora ho mArga se, kyo jyAdA pola khulAte haiM / itanA suna kara parazurAma, krodhAnala me bhabaka pdd'e| vighna dekha haTA lakSmaNa ko, rAma sAmane Ana khar3e / / hAtha jor3a zrIrAmacandra jI yU bole zItala vaannii| mahArAja ye lakSmaNa baccA hai, Apa kSamA ke hai dAnI // vaha pinAka ApakA jIrNa thA. bacco ke khela me TUTa gyaa| phira yaha bhI bAta purANI hai, aura sahaja meM pIchA chUTa gayA / Apase vIra mahApuruSo ko, nayA aura mila sakatA hai| yaha SaDyantra hai racA kisI ne, bakane do jo bakatA hai / parazu Upara rAma tale caraNo me lipaTA rahatA hai| hama vilIna Apake Atma me, nija guNa to eka sarIkhA hai / / hai prakRti kA bheda sabhI jJAnI ke liye parIkSA hai / / dohA zrIrAma ke vacana se parazurAma huA zAnta / samajha liyA SaDyantra ye, jhUTha sabhI ekAnta / / puNyavAna prANI ke saMmukha, vighna sabhI kAphUra bane / mahAkodhI bhI zAnta huA, SaDyantriyo ne zIza dhune / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAmAyaNa janaka ke bhAI kanaka kI zikSA gAnA naM. 10 tarja-tAla tritAla beTI suna sItA jJAna merA, tuma ise bhUla mati jAnA // sthAyI // prItama avatArI rAma terA, tU phUla kalI yaha bhaMvara teraa|| hai rutabA AlA jabara terA, raghuvara caraNo me dhyAna lAnA // 1 // mantra taMtra dhAgA tabIja, ye jhUThI hai tIno cIje / inako barate betamIja, tU ina para dhyAna mati lAnA // 2 // zrI namokAra pada nitya sItA, tU samajha isako prema giitaa| tIna loka usane jItA, namokAra jJAna jisane mAnA // 3 // 'yaha naSTa kare duHkha dAyana ko, lA prema par3ho isa gAyana ko| isa bhava para bhava sukhadAI, zubha dhyAna zukla bhagavana dhyAnA // 4 // dohA ratha zakaTa hastI pInasa, azva diye shRgaar| maNi muktA mANaka diye, jinakA nahIM zummAra // jinakA nahIM zumgara, janaka ne diyA bahuta bhUpaNa ghnnaa| bidA bAda saba kaheM :sahelI, aba nahI citta lagatA bahanA / / bina sItA lage mithilA sUnI. muzkila ho gayA aba rhnaa| Aja bichar3a gaI hama se sItA, kokila vainI mRga nainA / dauDa chor3a gaI janma bhUmi ko, jA rahI sasura bhUmi ko| aba sItA bina citta lagenA, dekha dekha kara vAsa bhavana ko, bhara bhara Ave nainA // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA svayaMvara 213 ww dohA avadhapurI me khuzI se, pahuMcI jaba bArAta / svAgata karane Agaye, naranArI mila sAya / / maMgala gAyana saba sakhiyo ne, sItA mahala pahuMcAI hai| dhanya kauzalyA bhAga tere, sabane dayI Ana badhAI hai / / dila khola dAna takasIma karo, nRpa ne diyA hukma vajIro ko|| phira prIti bhojana diyA bhUpa ne, muphalisa aura amIro ko // gAnA naM0 11 mila kAmana jhagar3A DAla rahI, kholo kaMganA bolI mAra rahI tter| soco mati tuma kaMganA kholo, samajha tumhe avatAra rhii| dhanuSa kI cApa nahI kaMganA hai, raghuvara se haMsa nAra rahI / / 1 / / cAtura nAra kaI sakhiyo se, kahe vRthA kara takarAra rhii| kaganA khola diyA raghuvara ne, yUM hI bahasa ghar3I cAra rahI // 2 // dohA dazaratha nRpa ne eka dina, utsava diyA racAya / maMgalIka zubha kAraNe, kalaze jala bharavAya / / bheja diye ranavAso me, kalaza pahilA sevaka ke hAtha diyaa| zeSa kalaza eka eka kara, dAsI jana ko bAMTa diyA // nija nija ceTI ne, nija nija, rAnI sira kalaza DulAyA hai| yaha dekha hAla paTarAnI, kauzalyA ko bhAmarSa AyA hai| dohA ( kauzalyA ) mujhe kalaza bhejA nahI, bhejA auro pAsa / apamAna eka merA huA, bAkI rahI hulAsa / / kahane ko to mai paTarAnI hU~ kyA. ijjata merI khAka rahI / bheja diyA saba hI ko jala pahilA haka nRpa ko yAda nahI / / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 rAmAyaNa rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr prema nahIM aba rahA unheM, maiM gaNanA meM zummAra nhiiN| isa beijjati se maranA acchA jInA mujhako darakAra nhiiN| dohA tuccha hRdaya ho nArI kA bhara lAI jala naina / gadgada svara rAnI kahe ulaTa pulaTa mukha baina / itane me A gayA bhUpa, saba hAla dekha ghabarAyA hai| bole kaho kAraNa kyA rAnI, maranA pasaMda kyoM AyA hai|| gadgad svara se kyoM bola rahI, naino me jala bhara lAI ho / kyA huA terA apamAna, yA kisI duHkha ne Aja satAI ho // ( dazaratha kA rAnI se pUchanA) gAnA naM. 12 (tarja-java terI DolI-) mahaloM meM zoka chAyA, tere kyo Aja raanii| gusse kA kona kAraNa, ae merI rAja rAnI // 1 // jAgo yA so rahI ho, vyAkula kyA ho rahI ho| mukha jaise ki ro rahI ho, kisa gama me ho dIvAnI // 2 // maMgala hai tere ghara ma, tU lIna hai kisa phikara me isakA sunu jikara mai, kaisI hai gama kahAnI // 3 // Ate yaha dhyAna chor3o, bhramatA se mukha modd'o| utsava me mana ko jor3o, vRthA kyA mana samAnI // 4 // dohA ( kauza0 ) jAna yUjhakara duHkha diyA, phira banate anajAna / bheja kalaza saba ko die, kiyA merA apamAna / / yaha lo jala mahArAnI jI, itane me A bUDhA bolaa| maTa liyA hAtha dazaratha napa ne, mahArAnI ke sira para DolA / / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAsvayamvara 215 rrrrrrrrrna krodha huA upazAMta ati, prasanna citta mahArAnI kaa| bolI mahArAja ne mujha para khuda DAlA kalazA pAnI kA / / dohA (bhRtya) hAla dera kA bhRtya se, pUchA napa ne pher| pahile jala tujha ko diyA kahAM lagAI dera / / dohA maiM cAkara mahArAja kA karU hukma tAmIla / jIrNa mama kAyA banI, lagI isa-taraha DhIla / / dharatA paira uThA Age, pIche ko par3atA jAtA hai| jaba uThe niraMtara khAMsI balagama gale bIca ar3a jAtA hai| kyA karUM nArI hai kalihArI, avanIta putra duHkhadAI hai| puNya udaya pichalI Ayu me, zaraNa ApakI pAI hai / / dohA svayaM apanA hAla kaha, zarmAU mahArAja / apanI nArI ke kahU~ karttavya kyA siratAja / / bUr3he bhRtya kA nivedana gAnA naM. 13 phUhar3a nAra bahuta kilasAve ||tter|| bAMkI Ter3hI roTI karatI, nIrasa sAga banAve / bhAgyahIna aba roTI khAle, aise lo vacana mujhe pyAra se bulAve // 1 // pahile kahe bAlana lA mujhase, phira pAnI maMgavAve / kSudhA ke basa mAMgU roTI sira para khoMsar3e cAra TikAve / / 2 / / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 rAmAyaNa AMAVA AAAAAA duHkha darda me kabhI Anakara, pAnI taka na pyAve / bolI kI bhara mAre golI, jakhmI jigara para tIra calAve ||3|| kSamA karo saba doSa merA, jo banA aura vana Ave | mAniMda bakarI zera nAra se, zukla merA mana ghabarAve ||4|| daur3a jhurriyAM par3a gaI jisma para, dAMta hue saba dUra / yauvana sArA kho diyA, rahA buDhApA ghUra // lagA kAMpane zIsa zvAsa para, zvAsa niraMtara Ate haiM / ho gaye hAtha murde samAna, do caraNa mere thaka jAte haiM 11 pApa kiyA pichale bhava meM, aba bhI na dharma kamAyA 1 amola samaya bhrama jAla me phaMsa kara maiMne vRthA gavAyA hai || -*** dazaratha kA vairAgya dohA vyathA sunakara vRddha kI, dazaratha kiyA vicAra | dhik aise saMsAra ko, sira para DAro chAra || virakta huA mana dazaratha kA, bUr3he para upakAra kiyA / Ayu paryanta bhoge sukha pUrNa, aisA nRpa ne dAna diyA || phira socA yahI avasthA, eka dina mujha para bhI AvegI / manuSya janma anamola samaya, yaha bAta hAtha nahIM AvegI // daur3a puNyavAn ko jhaTa mile jaisA hove vicAra | samore bAga meM, satya bhUti anagAra | Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazaratha kA vairAgya 217 caupAI pUrva pAThI Agama vihArI, cAra jJAna tapa pUrva dhaarii|| pAMca sumati aura para upakArI, prANI mAtra ke hitakArI / dohA janatA ne jaba sunA, Ae muni mahAn / harSasahita pahuMce sabhI, sunA dharma vyAkhyAna // parivAra sahita gae dazaratha nRpa, muni jana ko zIza navAyA hai jaba sunA dharma vyAkhyAna ati, AnaMda jJAna me AyA hai / / caMdragati bhramaNa karaNa, parivAra sahita thA saira gyaa| zrI muni darzana artha avadha me, vApisa Ate Thahara gyaa|| thI jJAna kI varSA lagI huI, muni bheda khola darzAte haiN| kukarma saMga ho mUDha phire, yaha jIva bahuta duHkha pAte haiM / ho kAma me aMdha phire bhaTakate, rAga moha cita lAte haiN| dekha mano gama bhuke lAbha, nA hone para pachatAte hai / yaha ciMtAmaNi manuSya tana pAyA, phera hAtha nahIM aayegaa| acakSu karNa rasa ghrANa, anaMte cakra me rula jAyegA // dohA pudgala parivartana sunA, gae bhavya ghabarAya / kumati chor3a sumati grahI, samyaktva dila ThaharAya / / upadeza bAda bhUpAla ne, prazna kiyA tatkAla / pUrva janma kA he prabho ? kRpAnidhi kaho hAla / / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 rAmAyaNa sItA bhAmaNDala milana dohA karmoM kI vicitratA, sunoM bhUpa dhara dhyAna / bhAmaMDala sItA janma, yugala pane pahicAna // www chanda ( muni ) bahana bhAI Ana janme, yaha videhA nAra ke / bhAI ko sura hara le gayA, thA dva epa dila meM dhAra ke // rakha ise vaitAr3a para phira, sura gayA nija dhAma ko / tUne uThA kara suta vahI, nija hAtha se diyA bAma ko // pUrva janma kA suta terA, sarasA yaha isakI nAra thI / tuma bane nigrantha muni, puSpA vatI bhI lAra thI // aMta tuma surapura gae, sukha baiMkiya bhoge ati / chor3a surapura rathanupura, Akara banA caMdragati // saMyoga vaza Akara banI, puSpAvatI paTanAra hai / bhAmaNDala banA yaha suta terA, vAstava meM janaka kumAra hai || dohA 5 bhAmaela ne kathana saba adhyavasAya nirmala huA, pUrva janma kA hAla suna, ho saceta kahane lagA, hU' mahA pApI cAMDAla adharmI duSTa AtmA merI hai / jo vAMchA mai saMyoga anucita, daiva ne buddhi pherI hai // A girA caraNo meM sItA ke, bolA avinaya mApha karo / maiM hU~ aparAdhI bahina terA, mujha duSTa pe koI daMDa dharo || sunA lagAkara kAna / jAtI smaraNa jJAna || girA mUrchA khAya / mastaka jarA hilAya | Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA bhAmaNDala milana dohA (kavi ) bhrAta viraha kA zalya saba, sItA kA huA dUra / phUlI na samAtI aMga meM, milA yaha sukha bharabhUra || milA dekha bhAI sItA kI khuzI, kA na koI pAra rahA / zrI rAmacandra jI bhAmaMDala ko, detA atitara pyAra rahA // nija hAtha zIza dhara sItA ne, bhAmaMDala ko AzISa diyA / ciraMjIva raho e bhAI, aba taka taine kahAM vAsa kiyA || phira mithilA nagarI rAmacandra ne, jhaTa yaha khabara pahuMcAI hai / yaha sunate hI vRtAnta janaka, aura sAtha videhA AI hai || dekha putra kA mukha rAjA kA, hRdaya kamala prakAza huA / grISma anta zrAvaNa me, jaise saba jagala me ghAsa huA || bhAmaMDala ne mAta pitA ke, caraNana me zIza jhukAyA hai| nija suta ko dekha dampati ke, hRdaya meM Ananda chAyA hai // usa khuzI ko kaise batalAve, na bhAva kathana me AyA hai| na zakti yahA~ lekhanI kI, sarvajJa deva hI jJAtA hai // nRpa candragati ne bhAmaMDala ko, rathanupura kA rAjya diyA / Apa liyA saMyama nRpa ne, tapa japa se nAma kAja kiyA || STa karma saMhAraNa ko, zubha bhAva sadA hI vartAye / aho bhAgya usa prANI kA. jo saMyama mArga ko cAhe // dohA Ananda maMgala ho gayA, pahueNce nija nija dhAma | janaka bhUpa kA siddha huA, mana bAMchita saba kAma // satya bhUti jJAnI muni, zubha cAritra vizAla / zAsana ke zrRMgAra hai, SaT kAyA pratipAla || vidhi sahita kara vandanA, bole dazaratha bhUpa / pUrva janma kA he prabhu, varNana karo svarUpa // 216 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 rAmAyaNa prazna sunakara naranAtha kA, taba bole munirAya / pUrva bhava kI kathA tuma, suno zravaNa cittalAya / "rAjA dazaratha kA pUrva bhava varNana" dohA (muni) sevApura vara nagara me, bhAvana seTha sujAna / patnI usakI dIpikA, suno lagAkara kAna // chanda upasti nAmaka tinake sutA, sAdhu kI jisa nindA karI / jIva nRpa vaha hI tumhArA, aba suno Age crii| candragirI bhUpAla ke, dhanya zrI zubha nAra thii| varuNa nAma kA suta huA, saMgati milI sukhakAra thii| sevA kare sAdhujano kI, dhyAna do zubha nitya rahe / dI chor3a khoTI saMgati, saba AtmA ko jo dahe // uttara kurukSetra me, marakara huA phira yugliyaa| phira tIna palya kI bhoga Ayu anta meM surapada liyA / dohA (muni) puSkalAvatI nAmaka purI, puSkalAvatI maMjhAra / nandI ghopa rAjA bhalA, pRthvI nAmA naar| nandIvardhana ika huA putra, suragati se calakara AyA hai| de rAjya putra ko nandI ghoSa ne, tapa saMyama citta lAyA hai / zrI yazodhara nAmaka muni pAsa, saMyama vrata le anagAra huaa| nandIvadhana bhI pIche se, zrAvaka bAraha vrata dhAra huaa| dohA gRhastha dharma lekara gayA, paMcama svarga maMjhAra / AyuSya kSaya kara devakI, liyA manuSya avatAra / / / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA bhAmaNDala milana wwwwwwwwwww pUrva mahA videha kSetra me, baitADya girI savizeSa / uttara zreNI me bhalA, zazIpura nAmaka deza / vidyutalatA nArI tisake / eka sUryayaza putra janmA, ati zUra vIra yoddhA jisake / siMhapurI ke vajranayana, nRpa se rAjA kA jaga huA / vahA~ vijaya ratnamAlI pAI, aura vajranayana napa taMga huA / dohA (muni) siMhapurI ko ghera kara, agni lagA lagAna / pUrva mitra ika deva A.lagA dena yo jJAna / dohA (muni) bhUrinandana tU huA, pUrva janma me bhUpa / par3a vilAsitA me tajA, tUne dharma anUpa / / muni se mAMsa kA tyAga kiyA, kintu kusaMga ne ghera liyaa| bhaMga kiyA tUne vrata apanA phira DhaMga usI taraha gera liyaa| maiM rAja purohita thA terA, aba Age hAla sunAtA huuN| skanda rAya ke hAtha se phira, mai maraNa vahA~ para pAtA huuN| hasti yUtha me janma liyA, para karma kahI nA tajate hai| bhUrinandana ke bhRtyo dvArA, vahA~ bhI kaida me phaMsate haiN| maiM nAyaka kiyA hasti camu me, phira honI aisI banatI hai| anya eka nRpa se, bhUrinandana kI lar3AI ThanatI hai / dohA usa ghora yuddha me mai taje, hasti yoni ke prANa / puNyodaya se phira huA, isakA karUM bayAna / / usI bhUrinandana ke thI, gAMdhArI nAma kI pttraanii| maiM usI ke jAke putra huA, jo kahalAtI thI mhaaraanii||.. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rAmAyaNa risUdana nAma dharA merA, phira jAti smaraNa jJAna huA / lakha karake pUrvabhava apanA, saMsAra se mujhe vairAgya huA / dohA muni vRtti dhAraNa karI, janaka kI AjJA leya / jJAna prathama dhAraNa kiyA, phira tapa japa meM citta deya // paoNca sumati aura tIna gupti kA dila me dhyAna TikAyA hai / aura mahAghora tapa agni me, bahu karma samUha khapAyA hai / aba aSTama svarga me huA, deva upamanyu nAma dharAtA hUM / aba suno hAla rAjan apanA, terA bhI hAla sunAtA hUM // taine mara ajagara yoni laI, phira dAvAnala me bhasma huA / jA narka dUsarI meM pahueNce, vahA~ kumbhipAka me janma huA // tU nikala narka se bhUpa huA, aba sAlIratna kahAtA hai / phera nake me jAne kA yaha kyo sAmAna banAtA hai || pAyA deva se bodha nRpa ne, pApa karma saba chor3a diyA / phira sUryayaza putra sahita, duniyA se dila mor3a liyA || nija 'kulanandana' ko diyA rAjya, dono ne saMyama dhAra liyA / aura svarga sAtaveM mahA zukra meM, jisma vaikriya sAra liyA || dohA svarga sAtaveM bhoga kara, sura sukha prati vistAra / sUryayaza Akara huA, dazaratha bhUpa udAra // ratnamAlI Akara huA, janaka bhUpati yaha / kanaka janaka bhAI bhalA, upajyA sahaja sneha || mani nandI ghoSa ne graivega meM, bhoge sura sukha ati bhArI / so satya bhUti nirgrantha huA mai, cAra jJAna mahAvrata dhArI // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 sItA bhAmaNDala milana - ~ sunA hAla janmAntara kA, vairAgya bhUpa dila chAyA hai| phira ayodhyA me Akara, napa ne daravAra lagAyA hai / dohA suta mitra pUche sabhI, aura bar3e maMtrIza / bharI sabhA ke bIca meM, bhASaNa lage mahIza / / asthira tana dhana saMsAra me hai, phira isase kaho sambandha hI kyA / jina phUlo ne kumalAnA hai, phira unakI masta sugandha hI kyA / prakRti kA tana banA sabhI yaha, avazyameva . khira jAvegA / anamola samaya yaha milA, 'zukla' phira zIghra hAtha nahIM aavegaa| saba rAjya mahala drabya duniyA kA, kucha jAnA mere sAtha nhiiN| hai yahI samaya jo nikala gayA, durlabha phira AnA hAtha nhiiN| yaha tRSNA hai AkAza tulya, na bharI na bharane paayegii| agni me jitanA ghI DAlo, utanI hI lapaTa dikhaayegii| jo vastu anitya saMsAra me hai, usase anurAga bar3hAnA kyA / mila rahA saMkhiyA jahara samajha, phira usa bhojana kA khAnAkyA / ho gayA virakta aba mana merA, saMyama vrata lenA cAhatA huuN| suta rAmacandra ko rAja tAja, nija kara se denA cAhatA huuN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAmAyaNa rAjatAja dohA (bharata) bharata kahe pitAjI suno, mai vrata lU tuma lAra / hita na jAne apanA, so jana mUDha gaMvAra // pahilA dukha dArUNa bar3A, viraha ApakA hoya / aura saMsAra bar3hAvanA, kauna sahe duHkha doya / / yaha vAta zIghra hI phaila gaI, jaise cikanAI pAnI para / dAsI ne jo kucha sunA hAla jA kahA kaikeyI rAnI para / / rAmacandra ko rAjatilaka, mahArAnI hone vAlA hai| aura putra tumhArA bharata bhUpasaMga, saMyama lene vAlA hai / dohA eka bAta hai satya terI, dUjI, bilkula jhUTha / kyA kubhAva tere hRdaya, DAlana ke hai phUTa / / patideva saMyama leMge, yaha bAta to sabhI jAnate haiN| uttarAdhikArI rAma banege, yaha bhI sabhI mAnate hai / para saMyama lege bharata kumara, yaha kisane tujhe sunAyA hai| jisa bAta kA koI savandha nahIM, kahakara mama hRdaya jalAyA hai dohA dAsI terI bAta kA mujhe nahIM itabAra / sira paira nahIM kucha bAta kA, bAMdI mUr3ha gaMvAra // 1 // tU bAMdI mUr3ha gaMvAra sabhI, bakavAda kare apane mana kii| yadi phera masakharI kI mujhase, to khAla ur3A dUgI tana kii| kyA tujhako koI svapna AyA, yA naze bIca galatAna huii| yaha bheda samajha meM nahIM AtA, suna bAta terI hairAna huI / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatAja 225 dohA (dAsI) satya sabhI maine kahA, kara terA anuraag| bAra-bAra tujha se kahUM, isa gaphalata ko tyAga / / isa samaya yadi pramAda kiyA to, phira pIche pchtaavegii| bharata putra ke viraha me phira, ro ro kara samaya bitAvegI / tU svAmina hai mai dAsI hU~, isa kAraNa kahanA paDatA hai / aura bharatakuMcara kA moha rAnI, mujhako bhI Ana jakar3atA hai / / gAnA 14 (dAsI kA) (rAganI-tIna tAla) rAnI tujhako nahI mana, jJAna khabara / sthAyI--- abhI zahara me piTA DhiMDhorA, rAja tilaka kA samaya dupaharA // khuziyo me saba avadha nagara / rAmacandra ko rAjya milegA, takhta nazInI tAja milegaa| dhUma macI kara dekha najara / kahe dazaratha maiM saMyama dhArU, bharata kahe mai saMga sidhArU / phira rAnI terI nahIM koI kadara / soca yatna kucha karale rAnI, Alasya me kyoM par3I dIvAnI // tU bharata se karale Aja sabara / dohA suna kara rAnI ke vacana, bhUla gaI raMga caav| viraha putra kA nA bane, socana lagI upAva / / lagI akla bhramaNa karane, koI Dhaga najara nahIM AtA hai / / virakta huve nRpa nahIM raha sakate, socA suta bhI jAtA hai| jo vara thA milA svayamvara me napa ke bhaNDAra rakhAyA hai| adbhuta yaha DhaMga nirAlI aba, lene kA maukA AyA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAmAyaNa " dohA | pAsa bulAI rAniye, bole nRpa samajhAya / rAja-kAja de rAma ko, maiM saMyama lU jAya // jo-jo mana ke bhAva Apa, vaha prakaTa sabhI kara sakatI ho / yaha janma-maraNa saMsAra anitya taja saMyama bhI dhara sakatI ho / zreSTha muhUrta sabhI jyotiSI, dekha hAla batalAte haiM / kala rAmacandra ko rAja tAja deM, hama saMyama citta lAte haiM 11 dohA sunate hI nRpa ke vacana, rAnI saba hairAna / kyoki pati viyoga kA samaya dRSTi lagA Ana // dekha viraha nRpa ko saba rAnI, yathA yoga samajhAtI hai / nija rAga prema dikhalAne ko, nayano se nIra bahAtI haiM // jaba samajha liyA rAjA Age na peza hamArI jAtI hai / taba zeSa mauna ho gaI, kaikayI aise vacana sunAtI hai // dohA (kaikayI) namra nivedana hai piyA, saMyama lenA bAda / vara bhaMDAre hai merA, svayaM karo prabhu yAda // svayaM karo prabhu yAda gaye the Apa svayaMvara ghara meM / paMkti se the bAhira maiM lAI, varamAlA jaba macA ghora saMgrAma ar3e, jaba zUre sabhI karI sahAya maiM uThA hola thA, Apa ke Ana gAnA naM0 15 kara samara jigara meM | me / meM // Ans ( kaikayI kA dazaratha se kahanA) bahara kavvAlI akla usa dina mere svAmI. gaI thI kara kinArA hai / arine sArathI ke bANa jaba sIne meM mArA hai |1| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatAja 227 wwwwwwwwwwwwww zatruo ne tumhe Akara, yuddha meM jaba davAyA thaa| banI me sArathina prAkara, diyA tumako sahArA hai // 2 // par3I meM dala me bijalI sI, calAI tega phira tumne| hue kAphUra saba zatra ravi jaise sitArA hai / / 3 / / ho khuzI phira apane mukha se, kahA mAMgogI so duuNgaa| na toDU vAkya kSatriya hU~, vacana tumane ucArA hai // 4 // dharo bhaMDAra me maine kahA, prItama vacana lekara / uRNa hove mujhe dekara, Apa sira bojha bhArA hai / / 5 / / suno svAmI citta lAke, vacana do merA cukA ke| vacana kSatriya nahIM hAre, jo hAre so samajha pati, nahIM pahuMce mokSa dvAre // dohA dazaratha ) hA~ maiMne thA vara diyA, kara terA anurAga / binA eka caritra ke, jo marjI so maaNg| (dazaratha) saba ThIka dilAyA yAda mujhe, aye rAnI tUne A krke| mai kSatriya hU~ nahIM toDU vAkya, saba kahUM tumheM samajhA karake / / jo kucha icchA tujhako saba, dene ko taiyAra hUM maiN| . niSphala duniyA me eka ghar3I, bhI rahane ko lAcAra hUM maiM / caupAI kSatriya kula rIta yahI suna rAnI, vacana heta tajate jiMdagAnI / meru samudra cale mahImAna, zUra, ,vacana jAne. sama prANa // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 rAmAyaNa dohA ( kaikayI) Apa tulya koI hai nahIM, dAnI jana mahArAja / vara mujhako bhI dIjiye, jo kucha mAMgU Aja // kaikayI -- bharata putra ko rAja tilaka do, yahI mAMganA cAhatI I basa aura nahIM icchA, mujhako, santoSa isI me lAtI hU~ // aba kRpayA Apa zIghratA se, mukha se yaha vacana sunA dIje / tuma hokara uRNa saba taraha se, jina bhASita tapa saMyama kIje || dohA sune bacana jaba nAra ke, gayA kalejA kAMpa | rAjA ko isa bAta kA huA ghora santApa // ur3a gaye akla ke saba tote, nRpa dila meM prati udAsa huA | basa phaMsA bAma ke jAla bhUpa bana, ArtadhyAnI nirAza huA // phira dIrgha zvAsa lekara bolA, acchA upAya yaha kara deMge / aba jAvo nija mahaloM meM, hama tAja bharata sira dhara dege || dohA dazaratha mana meM socatA muzkila banI apAra | idhara kuAkhAI udhara, par3e kisa taraha pAra // gAnA 16 ( dazaratha kA vicAra ) Aja mujhako kisa taraha dhokhA diyA isa bAma ne / kaise kahUM adhikAra taja de, rAma suta ke sAmane || 1 || sarpa ke mukha me chachUndara, khAya yA chor3e use / hAla vahI kara dikhAyA, Aja merA bAma ne // 2 // chIna haka maiM rAma kA, kaise bharata suta ko deU / kara diyA hairAna isa be mela, anucita kAma ne // 3 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatAja 226 vacana ko hArU nahIM, jo AtmA kA dharma hai| kara diyA vehAla mujhako, isa karaja ke dAma ne // 4 // tor3a dU vyavahAra sArA, nyAya kaise choDa duu| prasiddha hama sabako kiyA, duniyA meM jisa suta rAma ne ||shaa tIra bIna chalanI kiyA, merA kalejA nAra ne / aba 'zukla' maiM kyA karU, yukti na AtI sAmane / / 6 / / dohA / soca phikara me isa taraha, huA bhUpa lAcAra / itane me Akara jhuke, caraNana padma kumAra / / zrA namaskAra kI caraNo meM, phira mukha para najara TikAI hai| baiThe kucha Aja udAsa bhUpa, saba camaka damaka muAI hai / / yaha dekha pitA kA hAla, rAma kA hRdaya kamala muAyA hai| do hAtha jor3a namratA se, yo zItala vacana sunAyA hai / / dohA ( rAmacandra ) . kAraNa ArtadhyAna kA, batalAo mahArAja / vikaTa samasyA A gaI, kauna sAmane Aja // kauna sAmane Aja Apake mana me bar3A phikara hai| AjJA kara daI bhaMga kisIne, yA bhaya aura jabara hai / / zUravIra raNadhIra ApakI, jAhira tega samara hai / kauna phikara hai pitA Apako,jaba taka rAma kamara hai / / . daur3a bheda dila kA batalAo, jo AjJA ho pharamAvo / janma tuma ghara. lInA hai, pitA rahe jo dukhI phera, dhikkAra merA jInA hai / / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 AAAAAAAA 1^1^ rAmAyaNa wwwww Ams dohA ( dazaratha ) beTA tere vacana suna, milA mujhe zrArAma | jaisA terA nAma hai, vaisA hI zubha kAma || beTA ! maiM bar3e-bar3e jaMgoM meM nahIM ghabarAyA thA / www ina bhujA baloM se zUravIra, yoddhoM kA mAna ghaTAyA thA / aba ulTa phera eka Ana par3A, koI rAstA mujhe na pAyA hai / aura usI duHkha ne aya putra merA yaha hAla banAyA hai // dohA khAnA pInA bhAtA nahIM, ur3a gaye mere hoza / soca rahA tajabIja mai, baiThA yahAM khAmoza // chaMda 1 rAnI banI taba sArathina usa ghora yuddha kaikayI rANI kA jaba thA, svayamvara maNDapa racA / pahanAI varamAlA mujhe, taba ghora yuddha vahA~ para macA // tIra khA mama sArathI, dharaNI girA mujhaya ke / meM Aya ke // zatru bhAge maidAna se saba, raNa vijaya mai kara liyA / dekha parAkrama ho prasanna rAnI ko, thA taba vara diyA || vacana kara rakhA thA, mere pAsa vara mAMgA abhI / jihvA nahIM Age ko calatI, kaise batalAU sabhI // rAja devo bharata ko mAMgA hai, varaM yaha dukha mujhe / RNa merA utare nahIM, putra mai batalAU tujhe // 1 ' dohA mana me bar3I umaMga thI, leU' saMyama dhAra / 1. isa jhagar3e ne AnaM-kara, kiyA mujhe lAcAra // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 A - - rAjatAja namam anamaanan kSatriya apanA vacana sadA, saba pUrI taraha nibhAtA hai| mahAzUra vIra nahIM haTe kabhI, cAhe apane prANa lagAtA hai / / kaise karU vacana-pUrA aba, yahI mai dhyAna lagAtA huuN| yahAM baiThA duHkha me lIna huA, isa jIne se ghabarAtA hU~ / dohA (rAma) rAjya nakArI cIja para, itane hai hairAna / vara dene ko he pitA, mAMgo hAjira prANa / / gAnA naM017 (rAmacandra) pitA mAta kA karjA, sira se utAranA jI | sthAyI tuma gala jisa para mAlA pAI, phira dala me A jIta kraaii| isase bar3hakara aura koI upakAra nA jI // 1 // vipata samaya me karI sahAI, bar3I mAta kI shuurmtaaii| jo mAMge do jarA karo, takarAra nA jI / / 2 / / khilA Aja yaha camana hamArA, kRpAmAta kI karo vicaaraa|| dhanya kaikayI mAta sarva, duHkha TAranA jI / / 3 / / kSatriya kA nija karma yahI hai vacana na tor3e dharma yahI hai| haka behaka kA karo, Apa isarAra nA jI // 4 // pitA Apane vacana diyA hai, rAjya mAta ne mAMga liyA hai| liye bharata ke mujhe, khuzI kA pAra nA jI // 5 // bharata rAma do nahIM pitAjI, kyA nAcIz2a hai tAja pitaajii| jaise mastaka cakSu, inhe vicAranA jI // 6 // pahile bharata ko rAja tilaka ho, phira jina dIkSA me nija dila do| zukla dhyAna nirvighna, mokSa padadhAranA jI // 7 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 rAmAyaNa dohA (dazaratha) zAvAsa mere suta ke harI, vinayavAna raNadhIra / tRSAtura ko aya kumara, pyAyA zItala nIra // grISma anta zrAvaNa jaise, yA jaise dvIpa samudra me / zazi cakaura ko sukhadAyI, yA auSadhI roga bhaMgadara me || jaise zrI jina dharma jIva ko, sukha ananta dikhalAtA hai / aise mujha ko sukhadAyI, tU putra rAma kahalAtA hai / dohA " usI samaya bhUpAla ne kiyA eka darabAra / maMtrIzvara bulavA kara karane lage vicAra / / " dazaratha - ghaDI pahara niSphala mujhako, varSo kI taraha dikhAte hai / aba rAja tilaka de bharata putra ke, sira para tAja TikAte hai / / tuma yathAyogya saba taiyArI karane meM aba nA dera karo / vyavahAra sabhI yaha ThIka banA, svatantra hameM bhI phera karo // yaha niyata sabhI kucha huA, Aja vasa rAnI kA vara dete hai / suta bharata ayodhyApati banA, aba hama jina dIkSA lete haiM // hai yahI sammati rAmacandra kI, bharata bhUpa honA cAhiye / aura aise putra suputra ke liye, dhanyavAda denA cAhiye || } dohA rAja kumara prastAva suna, bole bharata kumAra / udaka vilone se kabhI, nikalA hai kyA sAra // dohA (bharata) mAtA ko maiM kyA kahUM, mujhe na cAhiye rAja / caritra Apake saMga lU sArU Atma kAja // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatAja 233 rrrrrrrrrrrrr~ wwwrrrrrrrrrrrrrry anucita zabda koI mAtA ko, kahanA mahA sabhyatA hai| aura Azcarya me cakita huA, dila merA bar3A dhar3akatA hai| kyA yahI eka vara thA daniyA meM jo mAtA ne mAMgA hai| jo parama dharma kA marma zarma, haka tIno ko hI tyAgA hai|| dohA (bharata) sarala svabhAvI pitAjI, tuma bhole bhaNDAra / asuroM ko bhI nA milA, triyA caritra pAra // bharata-moha karma ke vazIbhUta ho apanA Apa bhulAtI hai / aura putra ke hita ke kAraNa, apanA sarvasva lagAtI hai| ronA jo inhe nahIM Ave to, netro ko laba lagAtI hai / / aura phAr3a galAro burA DhaMga, kara sama vedanA dikhAtI hai| bana me na siha se bhaya khAtI, ghara mUSaka se Dara jAtI hai / / jA car3he vikaTa parvata Upara, ghara dehalI se dahalAtI hai| nija pati putra ko Apa mAra, auro ko doSa lagAtI hai / / phira kare agni praveza aura, AMkho se nIra bahAtI hai| dohA (bharata) karanA cAhiye Apako dIrgha dRSTi vicAra / vyavahAra na jisakA zuddha rahe, vigar3a jAye saMsAra / / kucha to soca vicAra karo, yaha sUryavaMza kahAtA hai| basa anucita koI kAma yahA~, para racaka nahIM samAtA hai / / kyo maryAdA saba tor3a kIrti, pAnI bIca bahAte ho| zrI rAmacandra kA tAja mujhe de, jaga meM haMsI karAte ho / yadi kare nAra se naramAI utanA hI sira para car3hatI hai| nAgina ko jitanA dUdha mile, bipa utanA adhika ugalatI hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 rAmAyaNa hAtha kaMkana ko arasI kyA, pratyakSa sabhI dikhalAtA huuN| isa rAja ke badale mujhe kSamA do, caraNana zIza namAtA hU~ / - dohA dazaratha mana meM socatA, muzkila huI apAra / rAjya lene se bharata ne, sApha kiyA inkAra / / gAnA naM0 18 (dazaratha kA bharata se kahanA) saba taraha se samajha rakkhA , bharata tujhako maiM syAnA thaa| isa taraha sApha inkArI, banegA yaha na jAnA thA // 1 // vacana pahilA hI jaba hamane, sabhA andara ucArA thaa| soca kara sAra usakA, aya kumAra hRdaya jamAnA thA // 2 // ThIka taine kahA so bhI, kintu nahIM samaya ko socaa| gayA jo chUTa kara se tIra, usako kyA jitAnA thA // 3 // dohA (dazaratha) ' beTA aba tuma mata karo; mujha pratijJA bhaMga / rAnI ko thA vara diyA; jaba jItA thA jaMga // sira AMkhoM se mAta pitA kA; hukma bajA lAnA cAhiye / aura apanI buddhi kA paricaya, mauke para dikhalAnA cAhiye / / kartavya hai putra ziSya kA, jo gurujana kA hukma bajAtA hai / aba kaho putra mukha se ucAra kyA, samajha tumhArI AtA hai / / dohA (bharata) ' bezaka maiM avinata hUM, durbuddhi duHkhakAra / rAmacandra ko rAjya-do, mujhe nahIM svIkAra / / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjatAja 235 . chanda--(bharata) zobhatA mujhako nahIM, yaha tAja apane sira dhruu| dhikkAra cullU bhara kahIM pAnI mai na jAkara mruu|| cAkara kA cAkara mai banU rAjo kA rAjA rAma hai| AjJA unho kI sara dhare, ye hI hamArA kAma hai / / aura jo marjI pitA AjJA, mujhe de diijiye| tAja zobhe rAma sira, bezaka abhI dhara diijiye| isa ayodhyA rAja kI, mujhako pitA icchA nhiiN| dIkSA lene ke sivA mAnU koI zikSA nahIM / / . ___ doha (rAma) rAma kahe bhAI suno, banoM na tuma nAdAna / kula ke gaurava para jarA, karanA cAhiye dhyAna // terA sahaja hilAnA sira, yaha mujhako nahIM gNvaaraa| pratijJA ho bhaMga pitA kI, kucha to karo vicaaraa|| AdinAtha se calA A rahA, zuddha kula vaMza hmaaraa| Apa se buddhimAno ko hai kAphI z2arA izArA / / gAnA naM016 (rAma kA bharata ko bahanA) bacana pitA kA bhAI, tuma mAnoM jarUra ||tter|| sevA kara-kara hAre, sArI umara gujaare| pitA kA pharja utAre, taba bhI hotA na pUra // pitA kA dharma bacAo, sira pe tAja ttikaao| jaldI karake dikhAvo, hoveM duHgna saba dUra // 2 // tumane hukma yaha TAlA, phira kahA~ saMyama pAlA / yaha kyA mukha se nikAlA, hoke gusse me cUra // 3 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAmAyaNa tU raNadhIra zUrA, merA hamadardI pUrA / bezaka rAja yaha kuDA, dhAro ho majabUra // 4 // calo aba dera na lAvo takhta para caraNa TikAvo / khuzI sabakA mana hove, rAja tilaka mere kara se. tere mastaka para sohe / / dohA ( bharata ) kyoM karate ho hara ghar3I, bhrAta mujhe majabUra / rAja tAja zobhe tumheM, mai caraNo kI dhUra / / Apake hote huve karU maiM, rAjya bar3A nAlAyaka huuN| nizcaya hUM guNahIna pitA-mAtA, sabako dukhadAyaka huuN| lAkha kaho cAhe koDa hara samaya, maiM to yahI pukaaruugaa| zrIrAma ke hote huve kadApi, rAja tAja nahIM dhaaruuNgaa| - - - - vanavAsa kAraNa dohA dazaratha kA sira DolatA, yukti socI rAma / cakra meM AyA bharata, banA samajha aba kAma / / isake mukha se nikala cukA, nahIM rAma sAmane rAjya kruu| to purI ayodhyA chor3a calU bana saira abhI sAmAna kruuN| pIche saba rAjya kArya bharata, svayaM kara levegaa| ye hI eka DhaMga nirAlA hai, basa pitA vacana vara devegaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 237 . . . . . - - - - - - dohA mana meM khUba vicAra kara, bole rAmakuMvAra / pitA ApakA bharata suta, vinayI AjJAkAra // mere hote rAjya bharata ne, karanA nahI pasanda kiyaa| phira soca samajha kara aura, eka hamane aisA prabandha kiyA // apane vacano kA pAsa bharata ko nikale kabhI na todd'egaa| mere jAne ke bAda karegA rAja, hukama nahI modd'egaa| he pitA ApakA RNa utarA, yaha khuzI mere mana bhArI hai / aba jAtA hUM vana saira Aja, levo praNAma hamArI hai| isa caraNa raja nirguNI rAma ke, hAtha zIza para dhara dIje / mai sevA na kara sakA, ApakI kSamA doSa saba kara dIje / / dohA rAmacandra ke jaba sune, dazaratha nRpa ne baina / mUcchita ho dharaNI girA, nIra bahAtA naina / jhaTa girA bharata A caraNo me, naino se nIra bahAtA hai| hA kheda nikala gayA kyA mukha se, gad-gad svara ati pachatAtA hai| aba ho saceta dazaratha rAjA, duHkha sAgara bIca samAyA hai| zrI rAma ne jAkara mAtA ke, caraNo meM zIza jhukAyA hai| dohA (rAma) mAtA merI lIjiye, calata samaya praNAma / sAdhana caudaha varSa me, hogA bana kA dhAma / / chanda java mAta ke caraNo jhukA, pA~coM hI aMga nimAya kara / mAninda campaka bela sama, rAnI girI muAya kara // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 rAmAyaNa kucha ceta jaba mana ko huA, suta rAma se kahane lagI / aura azru dhAra usa dama, netroM se bahane lagI // dohA ( kauzalyA ) dukhadAyI tUne kahA, zabda viraha kA Ana / binA mauta mArA mujhe, lage kaleje bAna // lagA kaleje bANa rahI, nA zakti mere badana meM / andhakAra ho jAya binA tere, saba rAja bhavana meM || dekha tujhe sukhakanda canda, khuza rahUM hamezA mana meM / haragija na jAne dUMgI, putra mai tujhako bana meM // daur3a merA tU eka kumara hai, chor3a kara calA kidhara hai / mere ro ro kara maiyA, binA vicAre kiyA kAma taine kyA kumara kanhaiyA || dohA ( rAma ) jAna bUjha kara mAta tU, kyoM banatI anajAna | yahA~ rahane se na rahe, kula kA gaurava mahAn // chaMda (rAma) 1 rAjya mere sAmane bhAI bharata karatA nahIM / RNa utAre bina pitA kA bhI hameM saratA nahIM || tAta pratijJA hove pUrI, sabhI mama jAne se jaise kalaha upazama bane, mAtA jarA gama khAne se / tana kI khAtira dhana tajo, donoM ko taja rakha prANa ne // dharma kI khAtira, tujo, tInoM kahA, jinarAja ne // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsa kAraNa 236 -rrrrrrr zrAbarU tana rAja daulata, saba hamAre pAsa hai| vasa yaha alaukika dharma kAraNa hI bano kA vAsa hai| prasanna hokara mAtajI, AjJA mujhe de diijiye| saira karane suta gayA yaha dhyAna mana dhara liijiye| dAhA ( kauzalyA) anajAna putra maiM hUM nahIM, rahA jo yo bhkaay| , chaiyA maiyA se terA, viraha sahA nahI jAya // chaMda ( kauzalyA) parabhava mujhe pahile pahuMcA, kara phera bana me jaaiye| upakAra kara mujha para kuvara, bhArI yaha dukha miTAiye / / kheda atimAtA kA tUne, khyAla kucha bhI na kiyA / dukha sahA jisane atula, aura dUdha hai jisakA piyA / / bezaka pitA kA phikara bhI, tumako miTAnA caahiye| kintu mAta kA bhI kumara dila na dukhAnA cAhiye / / yA to kara merA bhI kahanA, yA kisI kA bhI na kr| kyA kahU~ mai kaikayI ko, Aja yaha mAMgA hai vara // dohA ( rAma ) zUra vIra kI tU sutA, mata kAyara bana mAta / tU hI batalAde mujhe, bane kisa taraha bAta // tU hI batalA hame Aja RNa kaise pitA utaareNge| ' isa jhUThI duniyA ko taja kara, kaise zubha saMyama dhaareNge| eka yahI upAya hai basa mAtA, jisase saba kArya siddha bneN| vara ho kaikayI mAtA kA, aura pitA bhI jisase uRNa baneM / / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 rAmAyaNa The dohA (kausalyA) kahanA terA ThIka hai, kyA batalAUM lAla / hAla vahI batalAyegI, jisa phailAyA jAla / / yaha vara nahIM mAMgA pichale bhava kI, kaikayI merI duzmana hai| kyoki mujhako dukha dene meM, hI mAno usakA khuza mana hai / / yaha acchA thA usako vara me, merI hI jAna mAMga letii| para rAja khosa kara viraha, putra kA yaha mujhako na dukha detii|| hA ! kaisA jAla bichAyA jisakA, sulajhAnA hI muzkila hai| aphasosa jAta aurata kI hokara aisA jisakA saMgadila hai // denA kisane lenA kisane, phira kyo dakhala hamArA hai| tU dukha bhoge bana me jAkara, suta mujhako nahIM gaMvArA hai| dohA (rAma) mAta bar3oM ko cAhiye, honA ati gambhIra / jaise gahana samudra me, nahI uchalatA nIra // nija para kA yaha khyAla mAta, udAracitta nahIM lAte haiN| yadi dharma hetu koI par3e kAma to, khela jAna para jAte haiM / tU rAma ko, bharata aura bharata rAma ko, samajha apane dila meM maataa| yaha rAja pATa saba rahe yahAM, eka dharma AtmA saMga jaataa| jaba mAta kaikayI ne raNa me, parAkrama apanA dikhalAyA thaa| mAMgo jo marajI khuza hokara, rAjA ne vacana sunAyA thaa| phira mAta kauna sA doSa kaho to, pitA kaikayI mAI kA / jo rAja tAja na dharA zIsa, para khAma khyAla eka bhAI kA // dohA ( rAma) dUra pitA kA gama kare kartavya apanA mAta / antima zubha phala soca kara, dharo zIza para hAtha // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa rAmacandra aura kauzalyA kA praznottara rUpa gAnA 20 (tarja - lAvaNI ) rAma - mAtA mujhako jAnA hai amara jarUrI | kyA kahU~ hAla yaha banI Ana majabUrI // merI mAta soca kucha bahuta vicArA hai / kartavya pAlana ke liye, mAta vanavAsa hamArA hai || Dhera || yi mAtA dharo mana, dhIra nahIM ghabarAnA / / bina dharma zrI jina, nAzavAna jaga mAnA // bhoga rahA moha ke, vaza sabhI jamAnA / dhara dhyAna muni suvrata, svAmI citta lAnA / merI mAta janma tere ura dhArA hai / dukha kartavya pAlana ke liye mAta banavAsa hamArA hai // 1 // kauzalyA - zraya putra ! phera taine vahI zabda sunAyA / gayA nikala kalejA jI jAmA tharrAyA || AMkho ke tAre beTA guNa sukha dhAma / lage kaleje bANa putra mata le jAne kA nAma | Tera he putra ! batA kaise dila merA DaTegA / 241 kara yAda bAda tere mama, hRdaya phaTegA | varSo ke samAna eka kSaNa, pala merA kaTegA / kaise caudaha varSo kA, kAla ghaTegA // putra batA kaise bacege prANa / , lage kaleje cAraNa putra mata le jAne kA nAma // 2 // rAma-ya mAtA / cAsa nahIM cAhatA mana bastI kA | gayA nikala bAhara nahIM, chipe dAMta hastI kA | Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 rAmAyaNa yahI vakta hai mAtA aba dhairya dhAraNa kA / ArAma nahIM cAhatA hU~, aba mai tana kA / / he mAta khyAla eka sirpha pitA ke RNa kaa| mujhako nahI bilkula, sAdhana me bhaya bana kA // hai liye dharma ke tuccha, merI jinda tinakA / phira dhyAna kahAM hai, rAja pATa aura dhana kA // merI mAta khyAla kahAM gayA tumhArA hai| kartavya pAlana ke liye mAta banavAsa hamArA hai // 3 // kauzalyA-hara bAra kumara dila merA, mati dukhAve / pati dhAre saMyama aura tU bana ko jaave|| mere putra mai dila kaise, thAmU kara dhyAna / terA, kahanA sahaja, kaleje mere lagatA bANa // kyoM sahe atula duHkha beTA, bAlepana meN| tere bina ghora andherA, ho mahalana meM // ' . gayA uchala kalejA, rahI na satyA tana me / na ruke baha rahA jala, bharanA nayanana meM / tote cazma mAninda moha tajA tamAma / lage kaleje bANa, putra mata le jAne kA nAma ||4|| dohA ( rAma ) mAtA choTA dekha kara, mana apane mata bhUla / choTA baccA siMha kA, mAre gaja sthUla / rAma-choTA sA vajra bar3e bar3e, parvata bhI tor3a girAtA hai| aMkuza kyA dekho choTAsA, hastI ko vaza kara lAtA hai / / andhakAra kA nAza kare dIpaka, yA ravi jarA sA hai| maiM kSatrANI kA zera babara, mAtA dila dharo dilAsA hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsa kAparaNa dohA chuTe bANa jyoM dhanuSa se, tyo zUravIra kI bAta / vApisa phira lete nahI, jaise dina gata rAta || dohA (rAma) dd ravi zazi sAgara dare, vyoma na de avakAza 1 praNa se mAtA mai nATarU, jAya karU banavAsa // zUravIra kA putra nahIM, duniyAM se dahalAtA hUM | janma liyA tere mAtA, maiM kSatriya kahalAtA hUM | marane kA nahI bhaya mujhako, praraNa kA jitanA khAtA hUM / raghuvaMzina ko Aja nahIM baTA lAnA cAhatA hUM // gAnA naM0 21 (rAma kA kauzalyA se kahanA) mujhe mAtA banavAsa jAnA par3egA / vacana yaha pitA kA, nibhAnA par3egA ||1|| nahIM AtI yukti, najara koI dUjI / yamAtA tujhe mana TikAnA par3egA ||2|| cano kA yaha kyA dukha cAhe jAna jAve / jo praNa hai pitA kA, nibhAnA par3egA ||3|| pitA RNa na utare, dharma kaise hArU / yaha bhava bhava se dukhna phira uThAnA par3egA // 4 // kSamA doSa karake, dharoM hAtha sira para / kaho 'putra jA vana' sunAnA par3egA ||5|| 243 gAnA naM0 22 (rAmacandra aura kauzalyA kA praznottara rUpa) tarja - (lAvaNI) vaha jabAM nahI beTA, mere isa mukha me 1 kisa taraha kahUM chonA, jAo bana dukha me / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa Con vvv mere lAla akla ke tote ur3e tamAma / lage kaleje bANa kuvara mata le jAne kA nAma ||tter|| AMkho kA tArA, jAna jigara se pyaaraa| kabhI Aja talaka mai kiyA na tujhako nyArA // gula badana cA~da kA Tukar3A rAja dulArA / putra ! mAtA ko dukha sAgara meM DArA / / mere lAla zukla kyo chor3a cale bana dhAma / lage kaleje bANa, putra mata le jAne kA nAma // 1 // rAma-lIjo mAtA praNAma jhukAU~ sira ko| tajatA hU~ caudaha varSa talaka isa ghara ko / merI mAta karU banavAsa gujArA hai| kartavya pAlana ke liye mAta banavAsa hamArA hai| hai vinayavAn mama bhrAtA bharata sutta teraa| uTha gayA samajha yahAM se anna pAnI merA / / mAninda paMchI duniyA kA raina bseraa| vahI zukla manuSa jisane nahIM gaurava gerA // merI mAta dharma hI eka sahArA hai| kartavya pAlana ke liye mAta banavAsa hamArA hai / / dohA (rAma) mAtA putra kI lIjiye, hRdaya se praNAma / nIrasa moha ko tyAgakara, kIje Atma kAma / / ___ chaMda pITha pherI rAma ne, itane meM sItA aagii| pakar3a lagA hRdaya sAsu ne, goda meM baiThA laI // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 245 ~~~ Amrimar nan ~ vxxx wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww netra jala varSA se ati sItA ko mAno tara kiyaa| cahuM ora se Apattiyo ne, jaise Akara ghara kiyaa| roka mana ko thAma dila kI, bAta taba kahane lgii| avyakta aura gadgad zabda, svara dhAra jala bahane lgii| dohA ( kauzalyA ) kyo vadhu zRgAra saba tana se diye utAra / namaskAra Akara karI, huI kidhara taiyAra // hAra gala se lAlo kA, kisa kAraNa taine utAra diyaa| kyo sacce motI hema jar3ita, sAr3I ko Aja visAra diyA / / najara nahIM AtA dAmana jo, javAharAta se jar3A huaa| vaha kahA~ dotarphI mastaka khIce, thA candramA car3hA huA / / kahA~ pAyajeba nUpura jhumake, hIre jiname the ar3e huve| manamohana mAlA paMcaraMgI, dAne jiname the jaDe hve|| nirmala vyoma zazi jaise tArAgaNa me dikhalAtA thaa| aise hI gula badana terA mukha, gahano se muskAtA thA / dohA (sItA) kyA batalAU~ mai tujhe, mAtA mukha se bhASa / jalA huA jo dUdha kA, phUka lagAtA chAsa / / __chaMda (sItA) bAlapana me bhrAta kI, maiMne judAI hai shii| phera vidyAdhara pitA ko, le gayA giri para kahI / / dukha nahIM pahilA miTA aura hI gama A macA / lAcAra merA pitA ne thA svayaMvara vyAha racA // dukha svayaMvara kA kahU~, zakti yaha jihvA me nhiiN| caraNa sparza Apake, kucha puNya bAkI thA khiiN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 rAmAyaNa aba viraha yaha sAmane, patideva kA AtA njr| sAtha na chor3eM piyA kA, phira mile kaba kyA khabara / dohA (kauzalyA ) lage ghAva para aya siyA, namaka diyA burakAya / maratI ko mArA mujhe, jo tU bhI bana jAya / / jo tU bhI bana jAya, phera mai kaise karU gujaaraa| dakha sAgara meM lIna, gamo kA cale jigara para ArA / / sukha dukha kI mai kahu~ bAta, kisase kara vadhU vicArA / 'marane bhI na koI detA, mara jAUM mAra kaTArA / / gAnA naM0 23 ( rAma kauzalyA vilApa) karma hai khoTe mere, oNsU bahAnA ho gyaa| suta vadhU dono cale, sUnA jamAnA ho gayA // 1 // kyA kahU~ takadIra Age, peza kucha calatI nahI / rAta dina putra judAI, jI jalAnA ho gayA // 2 // tU vadhU mata jA bano me, mAna le merA kathana / rAjadhAnI mahala saba, gama kA khajAnA ho gayA / 3 / ghora dakha bana kA, siyA tujhase sahA nahI jaaygaa| mAnatI nahIM kyA azubha, karmo kA AnA ho gayA / 4! dohA (sItA) pati deva bana bana phireM, maiM rahU~ baiTha aavaas| AjJA mujhako dIjie namra nivedana sAsa // gAnA naM0 24 ( sItA kA kauzalyA se kahanA) pati kA sAtha chor3a yaha mere se ho nahIM sktaa| koI karttavya se cuke to sukRta bo nahIM sakatA // 1 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 247 pati ke tana kI chAyA hUM, kahe ardhAGginI duniyA / koI chor3e dharma apanA, vaha sukha se so nahI sakanA // 2 // hai jaba taka dama me dama merA, karU sevA pati kI maiN| lie paramArtha jo maratA, kabhI vaha ro nahIM sakatA // 3 // na icchA rAja mahalo kI, tamannA hai na kucha dhana kii| yogya sevA binA paramArtha koI Toha nahIM sakatA // 4 // jhukAtI hUM maiM sira apanA, Apake sAsa caraNo me / apUrva lAbha apanA aisA, koI kho nahIM sakatA // // dohA ( kauzalyA ) bezaka pativratA satI, pati se prama apAra / nAdAna patA tujhako nahIM, bana meM duHkha apAra / / yaha komala badana vadhU terA, makkhana samAna Dhala jaayegaa| jyeSTha bhAdrapada ko dhUpo se, dila terA ghbraayegaa| ghora bar3e tUphAna nadI nAlo ke dukha kA pAra nhiiN| hisaka jantu zera baghere cIte hastI pAra nhiiN| tU phera vahA~ pachatAvegI, jaMgala me sonA dharatI kaa| jahA~ nitya prati ArtadhyAna sahegI kaise dukha bana sardI kA / / makkhI macchara bicchu Adi, dAruNa bhaya vahA~ sarpo kaa| vikaTa pahAr3a batAU~ dukha mai, kaise khUnI barphI kA // maiM bAra bAra samajhAtI hUM, aMjAma soca ina harko kaa| jahA~ thoDe dina kA kAma nahIM, dukha bhArI caudaha varSoM kaa|| phera pati kA paga baMdhana, paradezo se yaha nArI hai| komala gula badana vadhU terA, vaha kaSTa jhelanA bhArI hai / zobhanIya phala dekha turata khaga vRkSo para chA jAte hai| koI kapTa na tuma para A jAve, yo hama nahIM bhejanA cAhate haiN| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 rAmAyaNa Ans terA jo hai pati vadhU to, merA rAjadulArA hai / eka bina tere sUnA lagatA, raNavAsa kyA mahala caubArA hai| atula viraha kA dukha mujhako, suta ina hAtho se pAlA hai| phira aura mujhe dukha dene ko, tUne bhI jhagar3A DAlA hai| binA yAna na caraNa kabhI, taiMne bhUmi para rakhe haiN| phira abhI dUdha ke dAMta tere, bana dukha svAda nahIM cakkhe haiN| sArI umara pati kI sevA, jo koI nAra bajAtI hai| basa utanA phala eka bAra, sasu kI sevA se bharapAtI hai / dohA (sItA) jaise bijalI megha meM, mastaka maNi bhujaMga / tana chAyA aise sasu, siyA rAma ke saMga // gRhastha dharma kA karttavya jo pativrata dharma nibhaauuNgii| jo koI Apatti par3I Ana to, apanI jAna lgaauuNgii|| kiMcitamAtra bhaya nahIM mujhako banacara yA aura tUphAnoMkA / amara AtmA mare nahIM maranA to jisma makAnoM kA // jala me DUba nahI sakatI, agni na isako jalA sake / jo nija guNa jJAna AtmA kA, zastra na isako harA ske| hai miTTI kA yaha tana putalA, miTTI me hI mila jaayegaa| jo karma zubhAzubha kiye AtmA use saMga le jaayegaa| gAnA nambara 25 (sItA kA kauzalyA se kahanA) mujhe dhara bAra taja banavAsa jAnA hI munAsiba hai| pati sevA meM tana mana ko, lagAnA hI munAsiba hai // 1 // lAja rakhanI svayamvara kI mujhe jAne se mata roko| satI kA dharma jo kucha hai, nibhAnA hI munAsiva hai // 2 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsa kAraNa 246 sabhI yaha mahala sukha zayyA, mujhe zUlo ke mAninda hai| phirU bana bana piyA saga tana, sukhAnA hI munAsiva hai // 3 // pati bana jAya dukha bhoge mai, kaise mahala sukha bhog| pati ke saMga jI sukha, dukha uThAnA hI munAsiba hai / / 4 / / dohA usako bhaya kaise lage, zIlavata jisa pAsa / jisa zakti se A bane, devana pati bhI dAsa // namaskAra karake huI, sItA jhaTa taiyAra mahArAnI para mAno girA, Apatti kA bhAra / AzA nirAzA hoya rAnI zoka sAgara me pdd'ii| netroM me A~sU barasate jaise ki zrAvaNa kI jhdd'ii| dekha kara yaha dRzya sakhiyA~ bhI sabhI rone lgiiN| paricArikA AMsuoM se, apanA muha dhone lgiiN| bolI sabhI ki prama bhI aisA hI honA cAhie / saba ko Age aisA hI puNya vIja bonA cAhie / / jaisA harSa thA vivAha me, vaisA harSa banavAsa hai| hai satI pUrI nahIM chor3A, pati kA sAtha hai // sukha avadha ke saba taja die ekadama se Thokara mAra ke| sevA karana ko sAtha hI vana me calI bhartAra ke / dohA sItA kA hai pati se nizcaya prama apAra / duniyA~ me aisI satI viralI hai do cAra // dhanya janma isakA huA, dhanya mAta aura tAta / dhanya jise vyAhI use, dhanya videhI mAta // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 rAmAyaNa kaSTa bar3A banavAsa kA bhaya nahIM jise lagAra / donoM kula ujjvala kie sItA uttama nAra / sItA ko samabhAvane AyA saba raNavAsa / saMga avadha kI nAriyAM Akara bolI pAsa // gAnA naM0 26 ( saba raNavAsa aura nagara kI pradhAna striyoM kA sItA ko samajhAnA ) tarja - ( chor3o na dharma apanA jaba prANa tana se nikale) sItA na bana me jAvo rahanA yahIM bhavana meM | kyo dukha sahe tU bana ke baiThI raho mana meM // 1 // mata jA janaka dulArI sItA e prANa pyArI / kyoM vyartha kaSTa sahatI dukhadAyI jAke bana me ||2|| kaMkara upala bar3e hai kahIM kAMTe hI par3e hai / garaje hai zera bana me // 3 // nA koI bhI savArI / dariyAyeM jala car3he haiM paidala kA mArga bhArI bhUlegI sudha tumhArI usa dhUpa kI agna meM ||4|| anna taka nahIM milegA, bhUkhI kA dila hilegA / phala-phUla hI milegA, kisI khAsa hI camana meM ||5|| dohA suna kara saba hI ke vacana, praphulla citta siyA nAra / mRdumadhura premAlApa se, bolI girA ucAra // gAnA naM0 27 ( sItA kA uttara ) (tarja--- chor3o na dharma apanA jaba prANa tana se nikale ) TokeM na Apa mujhako, jAU~ maiM saMga bana meM / jahAM caraNa hoM pati ke, vahAM hI rahU~ mana meM // 1 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 251 vahAM dukha nahIM hai kucha bhI, jahA~ hove prANa pyAre / unakI karUgI sevA, jAkara ke sAtha bana me // 2 // kAMTe bhI phUla banate, satya patha ko dhAraNe se| komala kalI banege, kaNa-kaNa su tIkSNa vana meM // 3 // kartavya dhAraNe para dukho kI kyA hai paravAha / dukha kA hI sukha banegA, pati prema ho jo mana me // 4 // kari keharI dvIpI bhAlu, bicchu va nAga ajagara / pati sevA se bhageMge jyoM aMdhakAra dina me ||shaa cintA nahIM jisma kI pativrata pe ho arpaNa / upasarga sAre sahakara, prasanna hUMgI mana me ||6| dohA (lakSmaNa) lakSmaNa yaha vRtAnta suna, rahana sake cupacApa / kucha tejI me Anakara, aise bole Apa / / acchA vara mAMgA mAtA ne, yahAM bhaMga raMga me DAlA hai| jo rAja tAja de bharata vIra ko, bAhara rAma nikAlA hai / / pahile vara bhaMDAre me rakkhA, aba yaha misala nikAlI hai| vara nahIM mAMgA mAtA kI, yaha bhI koI cAla nirAlI hai // dohA sarala svabhAvI hai pitA, kapaTa kAriNI mAta / bharata vIra bhI thA bhalA, phaMsA vacana basa tAta / / phaMsA vacana basa tAta, kintu mai dekhU teja sabhI kaa| kyA hotA hai dekha rahA thA, baiThA hAla kabhI kA / aphasosa huA vartAva, dekhakara aisA Aja sabhI kA / rAjya rAma ko deU bharata, vAlaka hai, kauna abhI kA / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 rAmAyaNa daur3a jahAM taka merA dama hai, rAma ko phira kyA gama hai / nahIM jAne dUM' bana me rAma kareMge rAja rahUMgA, maiM sevaka caraNana me // dohA dahakatI jvAlA kI taraha, dekha anuja kA roSa / zItala vacano se lage, dena rAma santoSa // rAma-aya lakSmaNa kucha soca samajha, mana me kyo roSa bar3hAyA hai / atyanta khuzI kA samaya Aja, yaha apane kara me AyA hai // mAtapitA kI AjJA pAleM, mukhya kartavya hamArA hai / kare sevA tana mana se jinakI, anucita krodha tumhArA hai | jaisA rAma bharata vaisA, lakSmaNa yA vIra zatrughna hai / vacana pitA kA kare na pUrA, to hama bhI kRtaghna hai // yaha rAja khuzI se bharata vIra, ko maiM lakSmaNa ! dejAtA hU~ / kartavya apanA pale pitA RNa Tale, yahI dila cAhatA hU~ || gAnA naM0 28 (rAmacandra kA lakSmaNa ko samajhAnA ) tarja - ( lagI lau jAna jAnA se to jAnA hI munAsiba hai ) rAjya ke vAste apanA vacana, haragija na hAreMge / kareMge saira vana vana kI, pitA kA RNa utAreMge // 1 // roSa ko dUra kara mana se, suno lakSmaNa mere bhAI / mAta kaikeyI ke caraNoM meM, yaha apanA zIza DAreMge ||2|| pratijJA pAlane vAle, hue saba sUrya vaMzI hai / isI meM janma dhArA to bacana hama bhI na hAreMge ||3|| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 253 bharata ke zIsa zobhe tAja, mai zobhUgA bana jaakr| pitA zobhe muni dIkSA, janma apanA sudhArege // 4 // rAjya dhana mitra suta dArA, mile kaI bAra prANI ko| hai durlabha dharma kA milanA, isI se tana zRGgArege // 5 // dohA sunA kathana jaba rAma kA, ThaNDA ho gayA joza / gUr3ha rahasya ko soca kara, rahe lakhana khAmoza / / mana hI mana me socakara, nijako kiyA upazAMta / samaya bhAva ko jAnakara, bole anuja isa bhAMta // lakSmaNa-mujhe phera kyA rAma khuzI se, rAjya chor3a bana jAtA hai| to phira khAnA avadhapurI kA, hamako bhI nahIM bhAtA hai / jhagar3A aura bar3hA kara saba kA, dila hI sirpha duHkhAnA hai| yadi dUlhA hI nija sira phere, phira kisa kA vyAha racAnA hai| dohA yahI soca ke lakhana phira, gaye pitA ke pAsa / namaskAra kara caraNa me, kahA isa taraha bhASa / / dohA (lakSmaNa) pAnI me machalI sukhI cakavA cakavI sAtha / rAma caraNa lakSmaNa vahAM jyo ravi sAtha prabhAta / / pitA mujhe AjJA dIja, mai rAma saMga vana jaauuNgaa| sevA hogI bhAI kI, duHkha mai nija zIsa utthaauuNgaa| tAja mubArika bharata vIra ko, ApakA RNa utArA sira se| tAta mAta khuza hama bhI khuza, jaise kisAna khuza jaladhara se // china pala viraha rAma kA mujha se, pitA sahA nahIM jAtA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 rAmAyaNa www apUrva prema svAbhAvika hai, jisa kAraNa lakSmaNa jAtA hai / / kSamA karo aparAdha sabhI, avinIta putra dukha dAnI kA / kevala eka sAtha rAma ke hai, aAdhAra merI jindagAnI kA / / dohA (dazaratha) vinayavAn mere kuvara, nahIM hamArI bAta / kintu ro ro mara jAyegI, bar3I tumhArI mAta / / rahaneko samajhAyA bahuta bhUpAla ne hara bAra hai|| lekina na mAnA eka bhI, sumitrA kA sukumAra hai| mastaka jhukA kara pitA kA, phira vIra lakSmaNa cala diyA / mAta sumitrA pAsa A, praNAsa caraNoM me kiyA / dohA (lakSmaNa) mAtA khuza ho putra ke dharo zIza para hAtha / jAtA hU~ vanavAsa meM mAta bhrAta ke sAtha / / he mAta ! jJAta hai hI tuma ko, duSkara bina rAma merA jInA basa kala nahIM par3atI darza binA, phira kahAM rahAM khAnA pInA / / mai tana mana se vana meM bhAI kA, nizadina hukma bjaauuNgaa| jahAM gire pasInA bhAI kA, vahAM apanA rakta bahAUMgA // bhilo jaldI se jAkara, karo sevA mana lAkara / khusI tana mana hai merA, bar3e bhAI kI kare seva nirmala hRdaya hai terA / / dohA (sumitrA) dhanya dhanya mere suta ke hari, zUra vIra raNadhIra / nirmala hai buddhi terI, pAna kiyA mama kSIra // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsa kAraNa 255 pAna kiyA jo kSIra merA, kartavya pAlana kara denaa| tana bezaka laga jAya, kintu nahIM dagA bhrAta ko denaa| par3e kaSTa jo Ana koI, Age ho kara saha lenaa| mAninda pitA ke rAmacandra, mAtA sItA ko kahanA / / gAnA naM. 26 . (sumitrA kA lakSmaNa ko upadeza) prema hRdaya nahI jisake, vaha zatru na bhAI hai| prANa cAhe cale jAye na chor3e saMga bhAI hai / / nAza duniyA sabhI jAno, zeSa isame na koI hai / cale nekI vadI saga meM, jisma kI bhI saphAI hai // 2 // sahArA kaSTa me denA, yaha hai kartavya bhAI kaa| yadi AMkhe curAye to, lagegI muha pe kAI hai // 3 // karo tana mana se bana jAkara, mere suta rAma kI sevA / merI zikSA kuvara tUne, yadi hRdaya jamAI hai // 4 // rahA aba taka to tU bhAI magara cAkara ho aba rhnaa| hukama siyArAma kA lenA, kuvara mastaka uThAI hai / / 5 / / dohA ( lakSmaNa) mAtA tana mana khuza huA, sune tumhAre baina / karU maiM sevA rAma kI, jaise mastaka naina / / jaise mAlI paudhe ko, jala dekara khuza rakhatA hai| yA kisAna ke lie samaya para, bAdala Ana barasatA hai| aise khuza rakkhU bhAI ko, jaise mAtA phUla khilaa| vaha cIja nahIM duniyA me jaisA ki mujha ko vIra milA // jaba taka jItA hU~ bhAI ko, mai kaSTa nahIM pahuMcana duuNgaa| pahile hogo AjJA pAlana, kucha mana me nahI socana duuNgaa| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 rAmAyaNa saba deva khuzI hote haiM, jaise dekha sumeru nandana vana | basa aise hama saba ko hogA, bana meM mAtA zrAnanda amana // dohA ( lakSmaNa ) sUryavaMzI mAta mai, kSatrANI kA zera / aba isa mukha se kyA kahU batalAUMgA phera // batalAUMgA phera ayodhyA, jaba vApisa AUMgA / kaSTa jo hogA siyA rAma kA apane sira uThAUMgA // tela bindu sama nAma rAma kA, jaga me phailAUMgA / taba hI mAta sumitrA kA mai nandana kahalAUMgA // daur3a zIsa jaba taka dhar3a para hai, rAma ko kauna phikara hai / caraNa jahA~-jahA~ dharege, bar3e bar3e bhUpati mAta caraNoM meM Ana girege / chaMda 1 pITha ThokI mAta ne, sira para dharA zubha hAtha hai phira jA ke caraNana meM girA, jahA~ thI kauzalyA mAta hai | sira jhukA kara anuja ne jo bAta thI sArI kahI / suna dukhI rAnI huI, kucha hoza na tana kI ceta jaba mana ko huA, lakSmaNa se yo kahane kI dhAra bhI, AMkho se taba bahane doha (kauzalyA ) rahI // lagI / lagI // golA TUTA gajaba kA, mere Upara prAna / rAma saMga tU bhI calA, jAte nahIM prANa || Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canavAsa kAraNa -------- bahare tavIla gAnA naM0 30 bharma / calA / narma // kauzalyA kA lakSmaNa se praznottara | beTA tU bhI calA sIyArAma gaye / ho udaya kauna se Aye mere karma // mujhe chor3a akelI idhara tuma cale / pIche pati deva dhArege saMyama dharma // pIche kisakA sahArA mujhe hai batA kaise thAmU jigara hai mujhe yaha rAmacandra ke saga kyo tU bana me nahIM hotA hai kahane se tU bhI lakSmaNa - mAtA kSatrANI hokara tU kAyara bane ! yaha samajha terI bhI mujhako bhAI nahIM / bharata zatrughna dono terI sevA me, rAjadhAnI va prajA parAI nahI / yaha mAlUma tujhe basa binA rAma ke, mere jIne kI koI davAI nahI / kaise tAta pratijJA ho pUrI batA, taine gaurava me dRSTi jamAI nahIM || dohA (lakSmaNa) kSamA doSa saba kIjiye, caraNa namAUM mAtha / jAU~gA mAnU nahIM, mAta bhrAta ke sAtha || kror3a kaho cAhe lAkha merA dila hI vanavAsa ke andara hai zrIrAma kalaMdara samajha mAta, lakSmaNa to pAlatU bandara hai || dila DorI hai pAsa rAma ke, marajI jidhara ghumAyeMge ! eka binA rAma ke prAraNa mAta mere tana me nahIM pAveMge // 257 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 'rAmAyaNa ___.', ... dohA suna bAte saba anuja kI, rAnI mana hairAna / rahanA isane hai nahIM, samajhA dila daramyAna / / mauna AkRti dekha mAta kI, lakSmaNa ne praNAma kiyaa| zrIrAmacandra ke pAsa gae, phira caraNa kamala meM dhyAna diyA / prema bhAva se rAmacandra jI, sItA ko samajhAte haiN| banavAsa ke dukha bhayAnaka haiM, saba bheda khola darzAte haiM / dohA (rAma) ai sIte merI tarapha jarA kIjiye gaura / mahalo me baiThI raho vanakhaMDa meM dukha bhora / / vana khaMDa meM dukha ghora dekha bhaya jAna nikala jaavegii| janakapurI me mAta tumhArI, suna ke ghbraavegii| kahA mAna aya janaka sutA, jAkara ke pchtaavegii| caudaha varSa kA lambA, kAla vahA~ dAruNa dukha pAvegI / gAnA naM031 (rAmacandra kA sItA ko samajhAnA) baiThI rAja mahala sukha bhogo, bana khaMDa me dukha paavogii| jahA~ garjata haiM siMha baghere, dAruNa dukha tUphAna ghnere|| zayana jamIM kA rAta aMdhere, kaise prANa bacAogI // 1 // jyeSTha bhAdrapada dhUpa karArI, varSA nadI gahana ati bhaarii| girI guphA durgama dukhakArI, dekha-dekha dahalAMvogI // 2 // itara phulela na aTavI ghana meM bhojana mana vAMchita kahAM vana meN| camaka-damaka yaha rahe na tana meM, phira kyA yatna bnaaogii|3| Adama kI na mile zakla hai, kahIM khArA kahI kar3avA jala hai| yaha sakha vahA~ nahIM vilkula hai, kaise dila bahalAaogI // 4 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanavAsa kAraNa 256 dAsI sevaka saMga sahelI, usa bana meM phira-phira akelii| kahA mAna sundara alabelI nAhaka dukha uThAogI // 5 // mAta pAsa tuma raho piyArI, zrI jinadharma karo sukhakArI / soco mana me janaka dulArI, 'zukla' parama sukha pAogI // 6 // dohA zikSA suna zrIrAma kI, siyA ne kiyA vicAra / , vinaya pUrvaka phira isa taraha, bolI vacana ucAra / / * gAnA naM0 32 sItA kA zrIrAma ko kahanA yaha kyA bano kA dukha piyA, antaka mujhe hana jaayegaa| jo bhI mukha se kaha cukI, merA na vaha praNa jAyegA / 11 rAja mandira aura dAsa dAsI, saba yahAM raha jaayege| rAkha maTTI jisma camakIlA, merA bana jAyagA / / saMga kI saravI sahelI, mAta pitu sAsu zvasura / kAla phaoNsI de laMgA saMga, kauna sAjana jAyegA / 33 dharma merA, hai pati ke.saMga, sukha duHkha meM rhuuN| isase huA viparIta to, dukha me yaha tana bhuna jAyagA // 4 // tana hai sevaka hara manuSya kA, prema isase jo kare / eka dina degA dagA basa, bana yaha kRtaghna jAyagA // 1 // duHkha pati! yA sukha kA milanA, pUrva karma anusAra hai| sAge karma puruSArtha A jaba sAmane tana jAyagA // 6 // dohA rAma jahA~ vahA~ para siyA, isame bheda na jAna / jAvoge yadi chor3a kara, to nahIM bace prANa // sItA kA prastAca suna, hue rAma lAcAra / khar3e-khar3e cupacApa ho. aisA kiyA vicAra / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 rAmAyaNa manarrrrrrrrrrrrrrrn rAma-sItA se caudaha varSoM kA viraha sahA nahI jaaygaa| aba yadi aura kucha adhika kahA to isakA tana murbhaaygaa| pRthak nahI dhana se bijalI, yA jaise tana kI chAyA hai / bhare svayaMvara me mujha ko, isane nija pati banAyA hai / / hai pativratA satI prema, mere saMga hai isakA bhaarii| jAva jIvana paryanta pati ke, zaraNAgata hotI nArI // kSatriya kA yaha dharma nahIM, zaraNAgata ko duHkha me DAre / jisa kA liyA sAtha usako, denA sukha-duHkha nija sira dhaare|| phira bole acchA vaidehI, mana me na soca-vicAra kro| yadi calo vanoM meM khuzI ApakI, yA ghara meM ArAma karo // santoSajanaka suna vacana siyA ne, apanA zIza namAyA hai| phira rAmacandra ne anuja bhrAta ko, aisA vacana sunAyA hai / / dohA (rAma) kAraNa vaza maiM to calA, bhAI vana maMjhAra | kisa kAraNa tuma bhI khar3e, pahale hI taiyAra / / santoSa dilAnA mAtA ko, aura sAvadhAna hokara rhnaa| tuma avadhapurI meM karo saira, kisa kAraNa banakA duHkha sahanA caudaha varSa samaya lambA, bana kA duHkha lakSmaNa bhArI hai| yahA~ purI ayodhyA me jhurajhura, dukha pAyegI mahatArI hai / / jinake saMga pANi grahaNa kiyA, vaha saba udAsa ho jaayeNgii| aya bhAI lakSNa bina tere, vaha kaise samaya bitAyegI / saba rAjakArya sAtha bharata ke, bhAI tUne karanA hai| aura tere bina mAtAoM ne bhI sabara na dila me dharanA hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa - - - ( rAma kA. lakSmaNa se kahanA ) gAnA naM0.33 mata jAvo mere saMga bhAI lakhana // tter|| caudaha varSa hame vana meM rahanA, mAna hamArA vIrana khnaa| ' vaha hai jagala biyAbAna kaThina // 1 // / bhepa sAdagI tana para dhArU, praNa kiyA so kabhI na haaruu| jara bakhtara mai saba utAre vasana // 3 // dohA lakSmaNa ne aise sune, rAmacandra ke baina / zIsa jhukA kara jor3a kara, lagA isa taraha kahana / / lakSmaNa-AjJA ApakI na mAnU', merA yaha duSTa vicAra nahIM / para viraha ApakA sahane ko, bhAI mai bhI taiyAra nahIM / jisa jagaha rAma vahA~ lakSmaNa hai, vina rAma merA nahIM jInA hai / isa purI ayodhyA kA mujhako, nahIM mAtA khAnA pInA hai| kisI zUnya citta ko samajhAne me, niSphala samaya bitAnA hai| kRpaNa se koI kare yAcanA, to vahAM se kyA pAnA hai| karNa vadhira ko suratAla sahita, niSphala gAyana sunAnA hai / vRthA kyoM andhe ke Age, nayano se nIra bahAnA hai / / basa aise hI lakSmaNa ko samajhAne meM, samaya bitAnA hai| ava lAkha kaho yA karor3a, Apa bina merA nahIM ThikAnA hai / calo dera mata karo saMga, calane ko maiM hUM khar3A huaa| yaha dhanuSavANa kara saha zastroM ke, bakhtara tana para par3A huA / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa .. , dohA ( lakSmaNa.) Apa vano me bhrAtA jI, yadi akele jAya / sevA mai kucha na karU to mama mAta lajAya / bole rAma aya bhAI, jaisI terI bhI icchA hai| kyA samajhAve aura tujhe, khuda bana baiThA jaba baccA hai / / - sItA lakSmaNa kI huI, arja sabhI svIkAra / anuja bhrAta taba rAma se, bole vacana ucAra / / dohA (lakSNa ) kyo bhAI aba mauna ho, karate kauna vicAra / saba kucha nizcaya ho gayA, khar3e sabhI taiyAra / mAtR bhakta zrI rAma jI, bhara lAye jala naina / ' AhistA se lakhana ko aise vole baina / 'aya bhAI lakSmaNa sano, khAsa marma kI bAta / / bina mAtA ke jagata meM, Thora nahIM dikhalAta / / pitA se jyAdA mAta kI, aulAda hotI hai RNI / siddhAnta kyA pratyakSa anubhava, puruSoM se bAteM sunIM / / mAtA kA hRdaya zAMta bina hai, AtmA merI duHkhii| duHkha de mAtA ko kabhI mai, ho nahIM sakatA sukhI // mAtA ke upakAroM kA badalA, trikAla de sakatA nahIM / nirAza kara mAtA ke daHkha kA, bhAra le sakatA nhiiN| ho sakegA jisa taraha, mAtA kI AjJA pAUgA / / zAnta hRdayaM kara mAta kA, phira Age pA~va uThAUMgA / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banavAsa kAraNa 263 NAVvvvvNA dohA itanA kaha zrIrAma jI, gaye jahAM thrI,mAta / hAtha jor3akara caraNa meM rakha diyA apanA mAtha / / ' mAtR bhakta kA dekha hRdaya, mAtA kA hRdaya piMghala gyaa| kauzalyA ke hRdaya se mAno, moha eka dama nikala gayA / / zrIrAma ke sira para hAtha phera, bolI beTA kyA cAhatA hai| tu puNyayAn saba hRdayo kI, murajhAI kalI khilAtA hai| dohA hAtha jor3a zrIrAma jI, bole vacana ucAra / . bar3e mAta karate sadA, choTo para upakAra / / kyA nahIM jAnatI mAta, rAma eka nArahanI kA baccA hai / cAhe yaha pRthvI ulaTa jAya, kintu hRdaya nahIM kaccA hai / / mAtA cAhe vajra ke sama, apanA hRdaya banA leve / / para bacce ke rone se vahIM, vajra kA hRdaya piMghala jAve / / . mAtA bina bacco ko isa, duniyA meM koI zaraNa nahIM / ApakI kRpA bina mAtA, pUrA hogA ye praNa nahIM / baccA hUM terA abhI pharasa para, rUsa ke leTa lgaauuNgaa| abhI dekhanA phira mAtA mai, Apase AjJA paauugaa| tuma mere hita kI kahate ho, isa bAta ko-khUba jAnatA huuN| upakAra terA nahIM de sakatA, isa bAta ko mAtA mAnatA huuN| dAhA .. - - - - -U~ca nIca saba socakara, bolI vacana ucaar| . mAtA viduSI ke vacana, the zubha samaya anusAra - / / , . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 rAmAyaNa dohA tuma tInoM kI kara laI, parIkSA maiM bhuvidh| sarvajJa deva kI kRpA se, hogA kArya siddha / / / Apasa me mila julakara rahanA, eka dUje kA hita cAha krke| sItA ko kabhI akelI nA, tajanA, gaphalata meM Akarake // vizvAsa nahIM kisI kA karanA, cAhe sau-sau bAta banAve koI nA gussA lakSmaNa para karanA, cAhe nukasAna ho jAya koI // sItA ko haradama khuza rakhanA, isako na udAsI Ave kbhii| vizrAma vahAM para kara denA, sItA kI icchA hove jabhI / / nidrA samaya eka kA paharA, niyamabaddha honA cAhiye / dono ko krama se Apasa me, jAganA aura sonA caahiye| Avazyaka pratikramaNa kA kabhI samaya cukAnA nA caahiye| sAmAyika saMdhyA nitya karma, kA samaya bhUlAnA nA cAhiye / / kama khAnA aura gama khAnA, inako hRdaya dharanA caahiye| aura sabhI kAryoM se pahile, parameSTI kA zaranA cAhiye / / tIno yahAM se jAte hA, tInoM khuza ho vApisa aanaa| yadi isa meM truTi hogI to, mujhako na koI mukha dikhalAnA / / koI kaSTa Ana kara par3e to, bana gabhIra vIratA se sahanA / gaurava hInatA kI bAte, mukha se kabhI bhUla nahIM kahanA / / maidAna kSatriyoM kA ghara hai, jaMga vigraha se nahI DaranA hai / cAhe saMsAra ulaTa jAve, para pIche kadama na dharanA hai / / beTA merI kukSI aura, dhAroM ko nahIM lajA denaa| nyAya nIti dayA dharma deza, kula saba kA bhAga jagA denA / / saba guNa sAgara jagata ujAgara, barhitare kalA ke mAhira ho / kyA zikSA deU beTA, khuda zUra vIra jaga jAhira ho / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vana prasthAna 265. narka kuNDa para nArI aura para puruSa duHkho kA sAgara hai| . zukla anya zikSA merI, zubha sadAcAra sukha Agara hai / / mUla vine zuddha prema aikyatA, saba sukha isame samA rahe / svAdhIna sabhI sRSTi usake, yaha trika jisa hRdaya jamA rahe / / maiM putravatI hU~ samajha liyA, maine saba Aja parIkSA se / puNya pravala tumhArA hogA, beTA merI zikSA se // merI sevA me bharata putra hai, ApanA phikara koI krnaa| isa bhava parabhava sukhadAtA hai, beTA parameSTI kA zaranA // dohA sAra bharI zikSA sunI, mAtA kI jisa vAra rAma lakhana sItA huve, tIno khuzI apAra / / vana prasthAna dohA raMga DhaMga saba soca ke, hue rAma taiyaar| zokAkula cahuM ora se, A pahu~ce naranAra / / vastra zastra pahina rAma ne, dhanuSa bANa nija hAtha liyaa| isa kaSTa samaya me saMga rAma ke, lakSmaNajI ne prasthAna kiyaa| phira mAtA kaikeyI ke caraNo me, tIno ne sira nAyA hai| aura anta dilAsA de sabako, zrIrAma ne kadama bar3hAyA / dohA chor3a rAja aura tAja ko, cale rAma banavAsa / naranArI saba le rahe, lambe-lambe zvAsa / / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 rAmAyaNa java caraNa rAma ne bAhara kiyA, sahasA sannATA chAyA hai| tava patthara dila naranArI ke bhI, jala netro meM AyA hai| vyApAra zIghra saba banda huA, kyA daphtara aura kacaharI hai / nayano kI mAlA khar3I huI, cale rAma karI na derI hai / mantrI aura rAja karmacArI saba, pIche hai hajjUma bdd'aa| aura Age kA kucha pAra nahIM, saba jana samUha ati ar3A khar3A / saba nata mastaka ho khar3e have, tana mana se sevA cAhate hai| dakSiNa kara se svIkAra rAma, Age ko bar3hate jAte haiM / bAjAra dotarphI chajjo para, agaNita mAtAeM bahaneM khdd'ii| nayanoM se oNsU barasA rahe, jaise zrAvaNa kI lagI jhdd'ii|| yaha dRzya dekha kaikeyI rAnI kA, hRdaya kamala uchalatA hai| basa mauna citra kI taraha khar3I, mukha se nahIM bola nikalatA hai / / Azcarya sItA kI khuzI ko, dekha kara naranAra haiN| mana hI mana meM kaikeyI, ko de rahe dhikkAra haiN| mahA jana samUha naranAra kA, siyA rAma saMga calane lgaa| taba dekha kauzalyA kuvara, yaha hAla yU kahane lagA / / - rAma zikSA dohA (rAma) netroM se jala bahA rahe, banate kyoM nAdAna / niSkAraNa tuma khuzI meM, lAye ArtadhyAna / / kyo yaha ArtadhyAna, saira maiM to bana kIM jAtA huuN|' tuma jAo vApisa avadhapurI, maiM sabako samajhAtA hUM / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma zikSA nnnnnnnnnnn nnnnarrrrrrrrrror v kartavya pAlana karo sadA, hRdaya se yaha cAhatA huuN| hai prajA putra dazaratha kI, mai bhI suta kahalAtA huuN| daur3a rakkho sabhI ekatA, dhyAna zubha satya vivekatA / eka dina vaha zrAvegA, isa bhava parabhava lAbha gaurava, duniyA meM chA jaavegaa| dohA grAma dharma kI vyavasthA, zuddha karo saba koya / nagara dharma kahA dUsarA, prema sabhI saMga hoya / / dharma tIsarA rASTra liye, arpaNa saba kucha karanA caahiye| yadi koI vipatti A jAve to deza ke hita maranA cAhiye / / cauthe pAkhaNDa ko kATa chAMTa, vrata rakSA karanA acchA hai / jo bhI inase viparIta cale, vaha nirbuddhi yA baccA hai / / , nija kula ke gaurava ko dekho, yaha dharma pAMcavA sukhdaaii| , saba tyAgI aura gRhastha kA,isI meM samAveza donoM kA hii| samUha dharma chaThA batalAyA, kyoki isameM zakti hai| jisane isako kara diyA bhaMga, samajho usakI kamabakhtI hai| phira saMgha dharma kA pAlana karanA, saptama vuddhimAnI hai| aura kisI aMza me zrI saMgha kI, AjJA bhI prAptavANI hai| aSTama hai zrI zruta dharma, kyoki yaha jJAna khajAnA hai| basa isake pAlana rakSaNa se hI, sarva sukhoM kA pAnA hai / / samyakatva caritra dharma navamA, saba karmamaila ko dhonA hai| viSa krodha mAnamada kATa phaikakara, amRta phala ko vonA hai| jo viparIta cale ina dharmoM se, na unhe kabhI sukha honA hai ajJAna timira me phaMse huo ko, rahe zeSa vasa ronA hai / / . Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 rAmAyaNa Mannen www. annan dazavAM Astika dharma kahA, nizcaya bina kucha nahIM banatA hai| samyak jJAna darza caritra, uttama phala ko janatA hai| dohA vighna sabhI pandraha kahe, par3e agAr3I Aya / 'nirAkaraNa inakA kare, so zUrA jaga mAMya / / prathama svAsthya hI ThIka nahIM, vaha kaho to kyA kara sakatA hai| phira khAnapAna me asaMyama, vaha kaba duHkha se baca sakatA hai / / sandeha tIsarA vighna kahA, bhrama jAla kI yaha bImArI hai| cauthe sacce guru kA abhAva, jinase unakI mati bhArI hai| aura paMcama niyama kAyade para, jinako na calanA AtA hai| vaha lIna duHkho meM rahe sadA, cAhe unakI tarapha vidhAtA hai / / aura chaThe prasiddhi karane meM, sArAMza nahIM kucha rahatA hai| mahAvighna kutarka sAtavAM hai, amRta ko taja viSa gahatA hai / koI lakSya binA jo kAma kare. usakA puruSArtha niSphala hai| vinA mUla ke byAja asambhava, aura sambhava honA muzkila hai / / mana zithila bane jisa prANI kA, yaha navamA vina kahAtA hai| zubha svarga mokSa ke sukha yaha, Atma-mana zakti se pAtA hai| santoSa svalpa zubha kArya meM, dazamA yaha vighna mhaabhaarii| dharma jJAna aura mokSa sabhI kA, santoSI nahIM adhikArI // ekAdaza me azubha kAmanA, vighna kA kAraNa banatI hai| dvAdaza meM kuzIla parAyaNa Atma, kumbhIpAka me galatI hai| jo par3e kusaMgati meM prANI to, vighna terahavA~ AtA hai| saba zubha dharmoM se vaMcita hokara, anta samaya pachatAtA hai / / aura para chidrAnveSaNa meM jinakI, dRSTi nitya rahatI hai| yaha vighna caudahavA lAbha kIrti, saba pAnI meM bahatI hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma zitrA aura vighna pandrahavAM mahA burA, honA pakSAndha phira vaMcita saba lAbho se, hokara nIca gati jA pAtA hai // kahAtA hai| dohA ( rAma ) * 266 unnata hone me sadA, zakti hI pradhAna / zakti hIna nara ko ginA, bilkula pazu samAna // khoya || gyAraha haiM zakti sabhI, puNyavAn meM hoya / jisameM na ho eka bhI, vRthA janma rahA zaktihIna kA duniyA meM, gaurava eka tuccha tamAzA hai / ghula jAya jarA se pAnI me, jaise ki bar3A patAzA hai || zaktihIna manuSya isa jaga me, saba kI Thokara khAte hai / aura nyAya nyAya kahate kahate, beijjata ho mara jAte hai | dohA dhyAna lagA karake suno, gyAraha zakti mahAn / jo inako dhAraNa kare, anta lahe nirvANa | Adarza guNoM ko grahaNa kare, vaha guNa mAhAtmyA zakti hai / guNIjana kI sevA karanA, zakti yogya dUsarI jaMcatI hai / smaraNa zakti tRtIyA hai, upakAra kabhI na bhulAnA hai / kRtaghna bana kara sarvasva hAra. Atma ko nahIM rulAnA hai | choTe se choTA cala hokara, yaha dAsyA zakti cauthI hai / nahI tajA mAna jisa prANI ne, to usakI kismata sotI hai zubha sakhyA zakti paMcama hai, sabase kucha maitrI bhAva karo / hai krAnti teja prabhAva chaThe, nija nirbalatA kA pApa haro / / zubha vAtsalyatA prema bhAva, saptama sabakA sanamAna karo / hai Atma samarpaNa aSTama zakti, dharma pe saba kurbAna karo || I Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 rAmAyaNa tallIna kahI navamI zakti, saba kArya siddha kara detI hai| basa aura to kyA usa prANI ko, ziva ramaNI taka vara letI hai|| dharma samAja jJAnahAnI kA, jisake dila me kheda nhii| aise chadmastha prANI meM, aura pazu meM koI bheda nhii| sarvajJa avadhimanaHparyaya jJAnI, pTivAda pUrva dhaarii| inake viccheda hone para samadRSTi, ko hotA duHkha bhArI / / ukta sAdhano ke viyoga kA, jisa prANI meM saMcAra nhii| ina zakti hIna mUDhAtma kA hotA kahIM ber3A pAra nahIM / eka rUpA zakti kahI gyArahavI, barate saba vyavahAro meN| tana jana kyA kArobAra rUpa bina, Aba nahIM ghara bAro meM / dohA (rAma) prAptavANI hRdaya dhara, lago sabhI nija kAma / avadha purI me tuma sukhI, hamako sukha vana dhAma // nirbhayatA se avadha purI me, bharata bhUpa kI zaraNa rho| aura jaisA rAma bharata vaisA, isameM na raMcaka pharaka laho / / casa nyAya patha para DaTe raho, sAco upAya nitya vRddhi kA / zubha udyama zIla bano sAre, amogha zastra yaha siddhi kaa| dohA zikSA de zrIrAma ne, kiyA gamana meM dhyAna / jana samUha ne bhI kiyA, saMga hI saMga prasthAna / / . makanA tIsa rakheca lohe ko, apane saMga milAtA hai / aise hI avadha vAsiyo kA dila, rAma saMga le jAtA hai / / hama kaise hAla kaheM sArA, na zakti kalama jabAM meM hai| zuddha kSIra nIra sama prama rAma, prajA meM sahaja svabhAveM hai / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 bharata kA rAjya rrrrrrrrrrma muzkila se vApisa karake phira, Age caraNa bar3hAye hai| isa prama viraha rUpI sAgara me, saba nara nAra samAye haiM / dohA prAma-grAma ke adhipati, vinatI kare apAra / prabhu yahAM kRpA karo, ApakA saba ghara bAra // zrIrAma sabako samajhA kara, Age ko baDhate jAte haiN| saba grAma nagara pura pATana taja, rajanI jahAM Asana lAte hai| aba idhara avadha me dazaratha nRpa ne, bharata putra bulavAyA hai| aura rAja bhAra dene ko nRpa, maMtrIzvara ne samajhAyA hai| bharata kA rAjya dohA rAjya na leve bharata jI, Akroze nija mAta / siyArAma aura lakhana kA, viraha sahA nahI jAta / / cAritra lene ke liye, bhUpAla zIghratA kre| harabAra samajhAyA bharata nahIM, tAja apane sira dhare // yatna saba niSphala huA, kucha kAma bana AyA nhiiN| suta bhI gayA dazaratha kahe, muni vrata mujhe AyA nahIM / parivAra saba dukha me par3A, rAnI kA hAla kharAba hai| rAma lakSmaNa ke binA, suta bharata bhI betAba hai| aba bhUpa ne socA ki vApisa, rAma ko bulavAya l| soca kara yukti koI, cAritra me citta lAya luu|| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa ~ ~ ~ ~ ~ ~ dohA AjJA pA mahArAja kI, ho jhaTapaTa taiyAra / maMtrIzvara vahA~ se calA, jarA na lAI vAra / jarA na lAI vAra turanta, pazcima dizi ko hai dhaayaa| mile dUra kAnana meM jA, maMtrI ne zIza namAyA // jo thA matalaba khAsa, avadha kA sArA hAla sunaayaa| bole avadha purI meM napa ne, Apako jalda bulAyA / daur3a calo aba dera na lAvo, kleza upazAnta bnaao| khyAla kucha karo idhara kA hove saba dukha dUra caraNa jahA~ ho garIba paravara kaa| dohA ( rAma) vApisa jA sakatA nahIM, hU~ maMtrI lAcAra | aba kucha varSoM ke liye, hai bana kA AdhAra / / tuma jAo avadha meM bharata vIra ko, vacana merA yaha kaha denaa| aba tU apane ko rAma samajha, aura mujhako bharata samajha lenA / / zrI dazaratha nRpa ghara hama cAro, suta eka sarIkhe jAye hai / hama sabako yaha svIkAra bhUpati, bharata vIra zobhAye hai / / mAta pitA ko Aja talaka kA kSema kuzala batalA denaa| saba yathAyogya pramANa tAta, mAtAoM ko jatalA denA // tuma bharata vIra ko gaddI para, samajhA karake baiThA denaa| aura dhUma dhAma se chatra lagAkara, Upara camara jhulA denA / / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kA rAjya 273, chanda mAnanA bhAI bharata ko, tAta ke mAninda sbhii| . merA bhI hRdaya sarda suna suna, karake hovegA tabhI / / vacana yaha kaha kara caraNa, zrI rAma ne Age dhraa| sAmanta mantrI jana sabhI ke netro meM ati jala bharA // prema hRdaya me bharA saba saMga hI saMga meM cala rhe| ' vinatI na mAnI rAma ne, sau sau khuzAmada kara rahe / / dohA calate calate A gaI, nadI baha rahA nIra / phera rAma kahane lage, baiTha nadi ke tIra / / gAnA naM0 34 / ( rAma kA maMtrIgaNa evaM sAmantagaNa ko samajhAnA) bahuta Agaye dUra mantrI, - lauTa avadha jAo ||tte|| cApisa ratha le jAo mantrI, mata nA ghabarAo / tuma samasta rAja parivAra ko, jAkara dhIraja badhAo / / 1 / / sAmanta hoza kara mata rovo, na nIra naina lAvo / cApisa tuma saba jAo, ayodhyA hukma merA pAo / / 2 / / dohA samajhA kara yo rAma jI, bar3he nAva kI ora / nipAda rAja ati khuza huA, jaise candra cakora / / gAnA naM. 35 Ana prabhu ne darza dikhAye saphala karma mere, hAM saphala karma mere| bhirana bhirana A rahI beDI, gAya rahI hai mahimAM terii| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAaam 274 rAmAyaNa ~~ wwwmorm saMga siyA lere, hAM saMga siyA lere // 11 // dAdura mora papaIyA bolA, zrI rAma kuMvara kA sAdA colaa| deva pavana dere, hA~ deva pavana dere // 2 // . kevaTa ko ati khuziyA~ ho rahI rAma kRpA saba kaSTa kho rhii| , udaya bhAgya tere haoN udaya bhagya tere // 3 // - dohA tInoM prANI ho gaye ber3I meM asvaar| ' idhara khar3I janatA sabhI roveM jAro jAra / / khuziyo meM niSAda saba, gAte jAve gIta / pula kA rAstA chor3a kara, hama se pAlI prIta / gAnA naM0 36 (saba mallAho kA) dInA nAtha dayAla Aja darza hamane paaye| dekha dekha naina saba ke, praphullita thAye tter|| sahaja sahaja cAlata nAva Apake DI gIta gAva / mana me nAvikoM ke cAva, prabhu ghara Aye // 1 // rAma nAma se ArAma, lakhana kare siddha kAma / - japata rahe ATho yAma, sItA sukha dAye / / 2 / / , tajA satya khAtira rAja, bana ko Apa cale mahArAja / hamare bhI saMvArana kAja, prabhu idhara Aye // 3 // nitya dharma zulka dhyAna, udaya hoye bhAgya aan|" 'raMka ghara Aye mahAna, darzana dikhalAye // 4 // dohA 1 .nadI pAra jaba ho gaye, rAmacandra bhagavAn / 1 janaka sutA zrI rAma se, bolI madhura jabAna / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kA rAjya 2050 mudrA merI niSAda ko de dIje mhaaraaj| kevaTa ko karado khuzI prANapati siratAja // zrI rAma kA thA yahI vicAra 'unakA daridra hara lene ko / sarakArI jo kucha thA mahasUla vo sabhI mApha kara dene kA / / usa janaka sutA kA bhI kahanA zrI rAma ko thA maMjUra sbhii| do naina uThAkara kevaTo ko audAra citta ne kahA tbhii|| dohA (rAma) . . . niSAda rAja Avo idhara yaha lo Apa- inAma! suna ke vaha kahane lagA arja suno zrIrAma / . . (nipAda ) .. raghukula dineza kATo kleza, tuma kevaTa jaga avatArI ho| mai kyA inAma tuma se mAgU,bhava tAraNa Apa kharArI ho / / maiM pAra kiyA jala se tumako, tuma pAra karo dukhoM se hama ko| jaba kevaTa se kevaTa mila gaye, aba meTa diyA mere gama ko / / - dohA kevaTa ko karake khuzI, cale agAr3I rAma / pAra khar3e jana kaha rahe, vaha jAte sukha dhAma // jaba rAma dUra huve dRSTi se to, janatA sabhI nirAza huii| mukha maMDala saba ke muAye, jaise grISma kI ghAsa nii|| jaba viraha kI agni bhabhaka uThI, taba netra varSA karane lge| aura lambe lambe zvAsa chor3a, santoSa hRdaya me bharane lge| dohA parama virahA zubha zaktivAna, the suyogya naranAra / prajA aura zrIrAma me, prama thA gUDha aMpAra / / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 rAmAyaNa saba hue| udAsa avadha meM, vApisa Ate haiM aura rote haiN| hRdaya meM prema ubAla uThe to, azruoM se muha dhote haiM / muzkila se caraNa dhareM Age, hai prama rAma me ar3A huA vaha pA to rahe haiM avadha purI, para mana bhramatA meM par3A huaa| chanda praNAma karake bAda tRpa ko, vArtA sArI kahI / hAla suna rAjA kI jo thI akla saba mArI gaI / / bharata ko ati prema se napa phara samajhAne lge| vighna mata DAlo kumara, saba bhAva batalAne lge| mAna lo merA kathana, hita zikSA samajhAU~ tujhe / kara uRNa mujhako dharo, sira tAja batalAU~ tujhe / / gAnA nambara 37 (rAjA dazaratha kA bharata ko samajhAnA) 'lAla mere beTA dhAro sira pe yaha tAja ||tter|| 'mAno vacana hmaar| karttavya pahilA tumhArA / devo mujhako sahArA dhArU saMyama Aja || rAma vana ko sidhArA saMga lakSmaNa pyaaraa| sabane yahI ucArA devo bharata ko rAja ||2|| yaha sUrya vaMza kahAyA, sabane bacana nibhAyA / tujhe khyAla na AyA, sArA bigar3e yaha kAja ||3|| mastaka tilaka sajAvo, arti dUra na saao| zukla dhyAna dhyAvo, bhASA zrI jinarAja ||4|| dohA ( bharata) lAkha kaho cAhe pitA, nahIM dhArU sira taaj| mai cAkara bana ke rahU~, rAma karegeM rAja // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kA rAjya rAma karege rAjya abhI, vApisa bana se laauuNgaa| calanA jisane calo, nahIM maiM abhI calA jaauuNgaa| rAmacandra ke darza kiye vina anna jala nahIM paauuNgaa| rAmacandra ko lAkara, siMhAsana para baiThAU~gA / daur3a mujhe hara bAra satAte, jale ko aura jalAte / ' bhrAta bana bana dukha pAve, mujhe phera batalAvo kaise rAjya sukha bhaave| ' chanda yaha dekha hAlata kaikayI yoM dila hI dila kahane lgii| aura A~suoM kI dhAra, netroM se adhika bahane lgii| rAjya yaha bina rAma ke, calatA najara AtA- nhii| socA thA jisake vAste, so bharata kucha cAhatA nhiiN| avadha kyA saMsAra meM; nindA hamArI ho gii| ___ 'jo kIrti anamola thI, vaha Aja sArI kho gii|| . apayaza huA saba jagat meM, phira kArya na koI sraa| ___ bhaga DAlA raMga meM usakA, yaha phala bharanA pdd'aa| dohA kara vicAra yaha kaikeyI, AI dazaratha paas|| __ hAtha jor3a kahane lagI, jo matalaba thA khAsa / / dohA ( kaikayI) AjJA mujhako dIjiye, prANa pati jaga nAtha / lAU rAma bulAya ke, calU bharata ke sAtha // aba jaise bhI ho sakA rAma ko, purI ayodhyA lAtI huuN| aura bane kAma jisataraha nAtha, vaisA hI karanA cAhatI huuN| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 rAmAyaNa . ~. ~~ ~ ~~imun ... yaha rAja tAja de rAmacandra ko, Apa munivrata le lIje / zrI rAma lakhana sItA ko lAUM, AjJA mujhako de dIje // dohA kaikeyI ke suna kara vacana, bole dazaratha bhUpa / akla ThikAne A gaI, socI yukti anUpa / / dohA ( dazaratha) binA vicAre jo kare, so pIche pachatAya / vyavahAra yahA~ bigar3e sabhI, azubha karma bandha jAya / / gAnA naM0 38 (rAjA dazaratha kA kaikeyI ko upAlambha denA) gajaba tUne kiyA kisakA, yaha kisako haka dilAyA hai| mai jisake darza se jIUM, usI kA dila dukhAyA hai // 1 // samajhe kara mAMgatI varadAna, tU kyoM ho gaI nAdAna / ' anta pachatAyegI kyoM'Aja, gaurava ko girAyA hai||2|| niyata yaha ho cukA saba kucha. tilaka zrI rAma ko hogaa| avadha kI zuddha bhUmi meM, yaha kyo ullU bulAyA hai // 3 // bharata ko rAjya dene se, niyama saba bhaMga hote hai| tU maMgala meM amaMgala karake, kyo hRdaya jalAyA hai // 4 // terA apayaza maraNa merA, nahIM isameM koI saMzaya / Aja vyavahAra ko taja kara, 'zukla' ko kyoM lajAyA hai // 5 / / '.. dohA zrAjJA le nija nAtha kI, calI rAma ke pAsa / ' . bharata maMDalI aura kaikeyI, ho rahe ati udaas'|| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata kA rAjya capalagati ratha baiTha sabhI, ati tejagati se dhAye haiM / the tIno taru kI chAyA meM, aura najara dUra se Aye hai / / udhara rAma sItA lakSmaNa ne, dila me yahI vicAra kiyA - 1. vaha mAta kaikeyI AtI hai, jhUTha Age A satkAra kiyA / / 5 C phira utara yAna se mile, paraspara, khuzI kA na koI pAra rahA / -3 : laghu bharata rAma ke caraNo me, ro ro ke AMsU DAla rahA / aura bole bhAI manase, tumane kyoM mujhe visArA hai / aba calo avadha meM rAja karo, caraNoM kA hameM sahArA hai || zrI rAmacandra ne mAtA ke, caraNoM meM, zIza jhukAyA hai| phira bole mItA kisa kAraNa, ittanA yaha kaSTaM uThAyA hai / / sItA AnaM' jhukI caraNo me, vinaya bhAva darzAtI hai / | phira lakSmaNa ne praNAma kiyA, kaikeyI jala naina bahAtI hai / chaMda hAtha 'sabake sirape dhara dhara, prema mAtA kara rahI / Sou " AMsuo kI dhAra bhI, netroM se nIce bhara rahI // bolI nahIM hai doSa anya kA, merA hI khoTA bhAgya jindagI paryanta sujhako, laga cukA yaha dAga hai // avadha me calakara kumara, arti sabhI hara lIjiye / tapta hRdaya sAta kA zItala, kumara kara dIjiye || mujha sI pApina aura na duniyAM me koI nAra hai / rAta dina jhuratI kauzalyA, avadha dekha maMkAra hai / dohA (kaikeyI) / merI galatI para nahIM karanA cAhiye dhyAna | sAgaravat gambhIra tuma, mere suta puNyavAn // 276 I Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 rAmAyaNa ulTI mati ho nAra kI, tuma sAgara gambhIra / mAta pitA kI aya kumara, calo baMdhAvo dhIra // aba kahanA mAno bharata vIra kA, calo avadha kA rAjya kro| maiM hU~ nipaTa nAdAna merA aparAdha, kSamA saba Aja kro| suta bharata na leve rAjya avadha kA, sabhI taraha samajhAyA hai| isa kAraNa phira Akara ke tuma ko vRttAnta sunAyA hai| dohA ( rAma) mAtA saba kara phaisalA, phira AyA banavAsa / kisa kAraNa phira ho gayA, bhAI bharata udAsa // bharata rAma meM pharaka samajha, merI meM kucha nahIM AtA hai| de diyA pitA ne rAja bharata ko, kyoM nahIM hukma bajAtA hai| pitu pratijJA pUrNa karane ko, yaha DhaGga banAyA thaa| saba rAjya bharata ko de karake, maiM saira vanoM kI AyA thaa| avadhapurI meM aba jAne ko, mAtA maiM taiyAra nhiiN| zuddha kSatriya kula ko dAga lage, tumane kucha kiyA vicAra nhiiN| kartavya hamArA vacana pitA kA, jo bhI kucha ho sira dharanA hai| bharata ayodhyApati aura hamane kucha vana meM bicaranA hai / dohA ( bharata ) marata-bharata kyA kaha rahe kahA na mAnU eka / aya bhAI mujha ko kahAM huA rAjya abhiSeka // mujhe kahAM abhiSeka rAja kA, huA jarA btlaao| phaMsU na haragija jhagar3e meM cAhe, lAkho cAla claao| maMtrI lakSmaNa tAja Apa sira, cAkara mujhe bnaao| aba calo avadha meM aya bhAI ! saba Arta dhyAna haTAo // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjyAbhiSeka daur3a dhyAna merA caraNana me, nahIM jAne dU' bana meM / calo aba dera na lAvo, siMhAsana para baiTha mujhe bhI rAjyAbhiSeka dohA 1 281 Dyor3hIvAna banAo || " usI samaya zrIrAma ne karI izArana bAta | sItA ne kalazA nIra kA diyA rAma ke hAtha || bharata vIra ke zIza rAma ne, kalazA turata dulAyA hai / kahA avadhapurI kA nAtha, bharata rAjA yaha zabda sunAyA hai // yaha maMtrIzvara bhI sAkSI hai, jo rAjyAbhiSeka kiyA hamane | jo, bhrama bhUta saba dUra huA, aba to svIkAra kiyA tumane // avadhapurI me jAkara mantrI, utsava adhika racA denA / aura khuzakhabarI yaha mAta-pitA ko jAkara prathama sunA denA || saba avadhapurI kA milajula kara, nIti se apanA rAja karo / koI kaSTa na kara par3e hame, do khabara nA citta udAsa karo // vinaya jo kucha huA mAtA so kSamA sabhI aba kara denA / hama calane ko taiyAra agAr3I, hAtha zIsa para dhara denA || praNAma hamArI mAtAoM ko, kSema kuzala saba kaha denA / taja kara ArtadhyAna zukla, zubha dhyAna hRdaya meM ghara lenA // " dohA prema bhAva se dera taka huI paraspara bAta / mAtA ne lAcAra ho dharA zIza para hAtha || Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 rAmAyaNa NIN aba yathAyogya praNAma kiyA, phira Age ko cala dhAye haiM / yaha viraha dekha zrIrAma kA, saba nayanoM meM jala bhara lAye haiM / / ho gaye lupta jaba dRSTi se, phira pIche caraNa haTAye haiN| ( saba baiTha yAna meM teja gati se, purI ayodhyA Aye haiM / yahA~ Adi anta paryanta bhUpa ko, sabhI vArtA batalAI / hogayA vacana pUrA RNa utarA, khuzI badana me bhara AI // phira usI samaya ati dhUmadhAma se bharata putra ko rAja diyA / aura apanA phira isa duniyA se, rAjA ne citta udAsa kiyA || 1 / chanda " prajA ko putroM kI taraha, ati prema se nRpa pAlatA / deva haiM arihanta aura, nirgrantha guru nija mAnatA // 'dharma zraddhA hai dayAmaya, dhyAna lezyA zubha sabhI / vItarAgI kathita zAstroM meM, na hai zaMkA kabhI // sUryavaMzI suyaza pAyA, nAma ujjvala kara diyA / vacana pUrA kara pitA kA, kaSTa sArA hara liyA || dekha zobhA kumara kI, rAjA kA hRdaya sarda hai / pUrA hI kara dikhalA diyA, putroM kA jo kucha pharja hai / 1 -** dazaratha dIkSA dohA saMyama lene ke liye, dazaratha huA taiyAra / hAtha jor3a kahane lagI, Ana kauzalyA nAra // 1 koza0 -- suta rAma gaye vanavAsa nAtha, tuma bhI saMyama le jAte ho / kyoM baneM ekadama nirmohI, kucha khyAla nahIM dila lAte hai | Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazaratha dIkSA 283 mahArAnI aura vajIra sabhI, putra Adi samajhAte hai| prabhu umara AkhirI meM lenA, yadi sayama lenA cAhate haiM ! dohA (dazaratha) rAnI umra saMsAra kI, isakA Adi na anta / umra zurU karU dharma kI, lahuM mokSa Ananda / / lahuM mokSa Ananda tajU, aba khyAla sabhI isa ghara kaa| isa saMsAra kA sambandha samajha, jaise hai maNi viSadhara kaa| kArIgara le kAr3ha isa taraha, jaise ki phUla kamala kA / tajU kaSAya bhajU samatA, jaise svabhAva candana kA / / / daur3a sabhI saMyoga anitya hai, jJAna guNa isakA nitya hai| karU Atma nirmala hai, pAkara kevala jJAna-mokSa sukha bhogU sadA aTala hai // caupAI satyabhUti muni pAsa sidhaaye| caraNa kamala me zIza jhukAye / / bole bhava dukha se prabhu taaro| janma maraNa kA kaSTa nivaaro| dohA nRpa kA jaba aNagAra ne, dekhA dRr3ha vishvaas| taba aise munirAja ne, kiye vacana , prakAza / / . caupAI---(satyabhUti) Azrava roka saMvara ko dhaaro| baMdha jAna nirjarA vicAro // khama dama sama, trika hRdaya lAyo / tapa japakara ari kame ur3Ao // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 rAmAyaNa mmmmmmmnxnnnrrrrrrrrrrrr dohA pAMca mahAvrata dhAra lo, pAMca hI susatimAna / rAjan ? gupti tIna kara pahuMco pada nirvANa // sunA bhUla guNa saMyama kA, vairAgya majIThI raMga cddh'aa| caraNoM meM karI praNAma phera, IzANa koNa kI tarapha bar3hA / AbhUSaNa sabhI utAra bhUpa ne, keza lUca kara DAre haiN| mukhapati muha para bAMdha muni ho, cAra mahAvrata dhAre hai| dIkSA utsava ke bAda sabhI jana, nija-nija kArobAra lNge| taja kara jhUThA saMsAra muni tapa saMyama ke vyavahAra lge| isa tarapha avadha kA rAja bharata nIti se khUba calAte haiN| banavAsa meM phirate udhara, rAma siyA lakSmaNa hAla batAte haiM / dohA phirate haiM nitya cAva se, mana meM ati hulAsa / citrakUTa meM pahuMca kara, kiyA rAma ne vAsa // zubha samaya bitAte hai apanA, sandhyA aura Atma zodhana meM, zrIrAma mAhAtmya pragaTa huA, isa kAraNa sAre lokana meN| phira vahA~ se bhI cala diyA rAma, jaba sIyA kA citta udAsa huaa| aba Rtu basanta bhI A pahuMcI, sAre jaMgala meM ghAsa huaa| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa siMhodara 286 26--vajrakaraNa siMhodara dohA Age phira ika AgayA, avantI varadeza / zuddha eka sthAna me Thahare rAmanareza / vaTavRkSa tale Asana lAye, jahA~ ati gahana zubha chAyA hai| kucha dekha hAla usa jaMgala kA, mana hI mana dhyAna lagAyA hai / / kyA bAga aura udyAna yaha dono adbhuta raMga dikhAte hai| phUlo para yauvana barasa rahA, para manuSya najara nahIM Ate hai / dohA (rAma) ujjar3a aba hI kA huA; aya lakSmaNa yaha deza / koI mile to pUchiye, kAraNa kauna vizeSa / / thor3I dera ke bAda, pathika eka najara sAmane AyA hai| kucha hAla pUchane liye anuja ne, apane pAsa bulAyA hai / / bole aho pathika batalAo, kisa kAraNa ujjar3a deza huaa| saba Adi anta paryanta kaho, terA bhI kyo durbhasa huA / dohA (pathika) dAruNa duHkha suna lIjiye, pathika kahe tatkAla / jisa kAraNa ujjar3a huA, batalAU saba hAla / ujjayanI eka nagara me, siMhodara rAjAn / bhUpati AcaraNa na gire, Aja bar3A valavAn // bajrakarNa eka aura hai dazAMgapura krA bhUpa / . ., siMhodara ne Anakara, gherA nagara anUpa // . / dAruNa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 1 rAmAyaNa gherA nagara anUpa hAla, aba kahU~ baiThakara sArA / mujhe mile zrIrAma aura, saMzaya miTa jAya tumhArA // khelane liye zikAra eka dina, nRpa udyAna sidhArA / khar3A dekha 'muni jaina' sAmane, mukha se vacana ucArA // daur3a khar3e kisa kAraNa bana me, taz2A kyo ghara yauvana meM / - nAma kyA kaho tumhArA, mahAkaSTa kyo bhoga rahe kyA dila meM khyAla vicArA // dohA munirAja kahane lage, rAjana sunakara gaura / dharma kATane ke liye, kare tapasyA ghora // } prItivardhana nAma merA, vyAvahArika zabda kahAtA hai | sava chor3a gaMTha nigrantha bane, Ananda jJAna me AtA hai || jo dvividha dharma kahA sarvajJa ne, usakI tumako khabara nahI / niraparAdhI ko hananA yaha, kSatriya kula kA dharma nahI // aba suno jarA kara dhyAna dharma, dvividha kA tumhe batAte haiM | sampUrNa dharma kahA suniyo kA, pahile so darzAte hai | pAMca sumati aura tIna gupti ko, haradama hRdaya rakhanA hai / kucha sarasa nIrasa jo mile AhAra, samapraNAme bhakhanA hai 11 zuddha cAra mahAvrata dhAra mUla guNa, cAra kaSAya nivArata haiM / saba kaSTa sahe saharSa sadA, para kArya muni saMvArata hai // uttara guNa ke dhAraka tyAgI, Atma dhyAna lagAte haiM / zubha tapa japa kara ari karma kATakara, akSaya mokSapada pAte haiM / aba Age suno dhyAna lAkara, ' jo sarvajJa kA pharamAnA hai / kucha gRhastha dharma kA bhI ghRttAnta, rAjana tumako batalAnA hai // ( Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa sihodara 5 pAMca aNuvrata aura sAta zikSAvrata dhAraNa karate hai / aura sAto kuvyasana taje tana mana dhana se para kArya karate hai | deva guru zubha dharmazAstra, cAro kI pahicAna kare / ratnatraya ko dhAra, zrI muni suvrata ko praNAma kare || navaratna padArtha dhAra hRdaya, ari duSTa karma saba dUra kareM / hiMsA doSa batAte hai, isa para bhI jarA vicAra kareM || madirA mAMsa khAne vAle, adho naraka me jAte hai / jo kareM zikAra anAthoM kA, vaha janma maraNa dukha pAte haiM + dukha hotA hai dukha dene se, yaha sarvajJoM kA kahanA hai / koI jaisA bove bIja, usI kA vaisA hI phala lenA hai | gAnA nambara 36 ( munirAja kA rAjA vajrakaraNa ko upadeza denA ) tarja nATaka kI } " tuma satya dharma ko pAlo, haradama jAna jAna jAna |Tera / jo satya dharma ko pAle, vaha narakAdika daHkha TAle / jahA~ khar3e haiM tirache bhAle, satya tU mAna mAna mAna ||1|| yaha rAja pAS suta bhrAtA, nahI saMga kisI ke jAtA / phira parabhava me duHkha pAtA, suna dhara kAna kAna kAna // 2 // jo vimukha' dharma se hotA, vaha sira dhuna dhuna kara rotA / kucha matalaba siddha nahIM hotA, suna dhara dhyAna dhyAna dhyAna ||3|| jina krodha mAna mar3ha mArA, aura aSTa karma ko dvArA 1, huA zukle dhyAna sukhakArA, mile nirvANa bANa bANa ||4|| dohA rAjA ne aisA sunA, Atma dharma anUpa | samyaktya zuddha dhAraNa karI. baiThA hRdaya svarUpa // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 rAmAyaNa -~~~ ~~~~~~~~~ - ~-.--- runana sivAya deva arihantadeva, dUjA nahIM citta lgaauuNgaa| nigrantha guru ke binA nahIM, kisI anya ko zIza jhukAUgA // yAvajjIva paryanta kAma koI, duSTa nahIM dila me dhArU / zubha dharma heta tana mana dhana, ijjata rAjya nyochAvara krddaaruu|| yaha liyA niyama zubha dhAra bhUpa ne muni ko zIsa jhukAyA hai| jhaTa caraNo me praNAma kiyA, phira rAja sabhA me AyA hai| phera vicAra kiyA aisA, yadi sihodara suNa paavegaa| isa merI kaThina pratijJA para, caha bhUpa ati ajhlaavegaa| yadi zIsa jhukAU rAjA ko, to niyama TUTa mama jaavegaa|| aba kauna upAya karU isakA, jaba mere sanmukha AvegA / / AgAra ke upayoga vina, huI soca yaha bhUpAla ko / banavA laI ika mudrikA, usa dama bulavAya sunAra ko / nAma zrI arihanta aMkita, pahina aMgulI meM lii| yahI banA kara DhaGga nRpa ne, dhIra nija mana ko daI / jaba samAgama ho kahIM, arihanta guNa hRdaya dhre| hasta mastaka ko lagA, praNAma nRpa aise kare / eka vyakti ne sabhI yaha, rahasya eka dina pA liyaa| aura pAsa siMhodara ke jAke, hAla saba batalA diyA / / dohA vajra karNa ke viruddha saba, diyA cugala ne bhaass|| bolA aba taja dIjiye vajrakarNa kI Aza // ' .. (pizunaka) tumhe nahIM vaha namaskAra, arihanta deva ko karatA hai| pAgala tumhe banA rakhA, jija vakra bhAva dila dharatA hai / / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa sihodara 286 nizcaya maiMne kiyA tumhe, vaha kaba khAtira me laayegaa| aMgUThI kara se haTA kabhI nahIM, Apako zIsa nivaaegaa| dohA pizuna puruSa ke vacana suna, jala bala ho gayA Dhera / krodhita siMhodara huA, jaise sUkhA zera // siMhodara kahane lagA, aba A pahu~cI raat| ' prAtaH kAla jAkara karU, vajra karNa kI ghAta // siMhodara jAkara lagA, karane bhojana pAna / kisI puruSa ne kaha diyA, vajrakaNe ko pAna / / (rAmacandra pathika se) bole rAma vaha kauna manuSya, jisa gupta bheda saba pAyA hai| canakaNe ke pAsa pahuMca jina, sabhI hAla batalAyA hai / / jJAta tumhe hai to yaha bhI, kahado, hama sunanA cAhate hai / bolA pathika suno yaha bhI, hama sabhI khola darzAte hai| doho (pathika) kundana pura me seTha ke, sundara yamunA naar| vidyuta aMga putra huA, zazIvadana sukhakAra / / , zazivadana sukhakAra seTha, sutai nagara ujjayanI AyA / rUpa kalA nahIM pAra dravya, ujjayanI khUba kamAyA // kAmalatA vezyA dekhI. raga-raga se izka smaayaa| khoTI saMgata me par3a karake, sArA mAla gNcaayaa| . dohA pAsa jisake na paisA, mela phira usase kaisaa| , . lagI dikhalAne paulA, vartAva dekhaH vidyutaaMgA, ... vezyA se aisA bolaa| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 rAmAyaNa dohA (vidyutaaGga) aya pyArI ! tere liye, taje mAta aura tAta / lAkhoM kI daulata karI, tujha kAraNa barabAda // lAla hIre ratna pyArI, sAra saba tujhako diyA / vizvAsaghAtina banake dhakkA, Aja kyoM mujhako diyA / aba binA tere ThikAnA, aura na mujhako khiiN| kSudhA nivAraNa ke liye, paisA koI palle nahIM / vezyA kahe tU kauna hai, baka-baka khaDA kyo kara rahA / ronI banA sUrata abhAgI, netroM meM jala bhara rahA / / bolA aya pyArI dekha maiM, vaha hI to vidyuta aMga huuN| karatI thI jisase pyAra aba, kucha khyAla kara mai taMga huuN| vezyA ne socA ki kahaM, rAnI ke kaMDala cora laa| khuda hI mArA jAyagA, saba dUra Tala jAye balA / dohA (vezyA) ka Dala kAno ke le A, yadi cAhe saMyoga / nahIM to dila me soca le, sArI umara viyoga // vidyuta aMga phira bole vidyuta binA, dravya ke kaise kuMDala aayege| yaha bAteM adbhuta sunakara terI, prANa hamAre jaayege| nA pAsa hamAre kaur3I hai, tumane yaha aura savAla kiyaa| tana dhana yauvana saba chIna Aja, kisa taraha mujhe pAmAla kiyaa| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa sihodara . - - . . gAnA na0 40 (vidyuta aMga) jinako jutto ke tale, palakeM bichAte dekhA 1 Aja muha dekhate hI, nAka car3hAte dekhA // 16 jhUThe Tukar3o se mere, palatA thA kunabA jinkaa| sare bAjAra unhe, dhamakI sunAte dekhA // 21 // phakhara jinako thA mere, caraNa dabAne meM kala / krodha se Aja unhe' Akhe dikhAte dekhA // 3 // mere dara para jo kutto kI, taraha phirate the kala / Aja viparIta unhe, dAMta cabAte dekhA // 4 // na prema na dhIraja na co, buddhi AkAra rahe / zukla paise ko sabhI, nAca nacAte dekhA // dohA (vezyA) AbhUSaNa bina dravya hI, taskara lAveM lUTa 1 aise bhI na jise mileM, to kismata gaI phUTa / / Aja hI ra.ta andherI meM, rAjA ke mahala ghuso jAkara 5 rAnI ke kAna par3e kuNDala, jaldI lAdo jhaTakA lAkara // aisA sunakara A ghusA mahala, me rAjA rAnI jAga rhe| socA chupa baiThU mahalo me, kyoMki jala sabhI cirAga rahe / jo eka palaka bhI so jAveM, to mujhe phikara na eka rhe| vidyuta aMtara se chipe huve, rAnI ke kuNDala dekha rahe / nIMda na AtI rAjA ko, mana me rAnI yo vicAra rhii| nizcaya karane ko mahArAnI, caMpA yUvacana ucAra rhii| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 rAmAyaNa dohA (campA rAnI ) idhara udhara tana palaTate, suno pati mahArAja / kisa uccATa me laga rahe, nIMda na AtI Aja || dohA ( siMhodara ) kyA rAnI tujhako kahUM, bairana ho rahI rAta / dina car3hate kala jA karU, bajrakaraNa kI ghAta // praNAma nahIM karatA mujhako, phala isakA use cakhAUMgA / mai dazAMga pura ko kala jAkara, cahuM ora se gherA lAUMgA / isI vicAra me abhI talaka, aya rAnI mai hUM lagA huA / yaha mana ciMtA ne ghera liyA, isa kAraNa se hUM jagA huA || dohA, T honI Age hI khar3I, kAraNa rahI milAya / balihArI kuvyasana kI, bane cora kahA jAya // vidyuta aMga ne soca liyA, haragija nahI kuNDala pAU isase acchA vajrakaraNa ko, jAkara ke samajhAUM mai // soca samajha ke aisA mana meM, vidyuta aMga sidhAyA hai / rAta samaya vajrakarNa ko, sArA hAla sunAyA hai || dohA ( pathika ) sihodara kA hAla suna ghabarA gayA nareza | sAvadhAna ho kile meM, baiThA sajA vizeSa // sAmAna sabhI le durga bIca, paharA cahuM ora lagAyA hai / aba sihodara ne udhara Ana, dala bala se gherA lAyA hai // jaise taruvara candana pe, bhamare bhujaga chA jAte hai / aise jaMgI dala par3A dekha, saba nara nArI ghabarAte haiM || maiM I Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa siMhodara 263 :: siMhodara ne bheja duta napa ko, yaha vacana sunAyA hai| avakAza nahIM tumako bacane kA, hamane gherA lAyA hai / / mudri haTA giro caraNana me, jAna bacAnA cAhate ho| / kisa kAraNa phasa kara dharma, bhrama, me jAna mAla se jAte ho| dohA (vajraka.) vajrakaraNa uttara diyA, suna lIje darakhvAsta / rAja pATa dhana mAla kI, mujhe nahI hai khvAsa / / deva guru ko chor3a, nahIM namane kA sira merA hai| rastA dIje tajU deza, yadi koI harja terA hai / / kyo duHkha dete prajA ko, lA cahu~ ora gherA hai / tajUna haragija dharma, jaba talaka dama me dama merA hai / / daur3a niyama apanA nahIM toDU', aura saba kucha hI chodduu|| kSatriya kahalAtA hUM, nahIM hArUgA dharma narma, vacanoM se samajhAtA huuN| dohA (pathika) uttara suna siMhodara ko, car3hA roSa vikarAla / mAre bina choDU nahIM, kahe vacana bhUpAla / chanda (pathika) lUTa prajA ko liyA, lAI kahIM para Aga hai / chor3a kara ghara bAra nara, nArI samUha gayA bhAga hai / / lUTa nidhana kara diye, dhanI kyA sabhI nara nAra hai| merA bhI saba kucha khusa gayA, basa mAla aura gharabAra hai / / ujAr3a huA tatkAla kA, yaha samRddhizAlI deza hai| vastra bhI mere khusa gaye, basa raha gayA yaha khesa hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 rAmAyaNa W - ~ ~ ~ ~ manom enna nAra ne mujhase kahA, jo kucha mile ghara se le aa| bhaya pichAr3I nAra kA, Age bhI DaratA hai jiyA // Apake darzana kiye, ArAma kucha mujhako milaa| kyA karU jAU kidhara, donoM tarapha DaratA dilA / dohA pathika ke suna kara vacana, yoM bole shriiraam| ratnamayI yaha tAgar3I, le jA kara nija kAma // lAkho kA le dravya pathika, caraNoM meM zIsa mukAtA hai| aura huA bahuta prasanna, dhUla caraNoM kI mastaka lAtA hai / rAmacandra kahe lakSmaNa se, aya bhrAta jalda pura meM jaao| yaha kaSTa par3A eka dharmI pe, jaldI se use haTA aao| hAtha jor3a kara namaskAra, le dhanuSa lakhana uTha dhAye haiN| kauna siMha ko roka sake, cala vajrakaraNa pe Aye hai / sevA kI ati lakSmaNa kI, saba bheda bhUpa ne pAyA hai| vana meM baiThe siyA rAma hAla, saba lakSmaNa ne samajhAyA hai| dohA usI samaya zrI rAma ko, le gaye mahala bulAya / bhojana pAnI saba taraha, mevA karI cittalAya / / bhejA lakSmaNa rAma ne, siMhodara ke pAsa / * lakSmaNa jA kahane lagA, jo matalaba thA khAsa // dohA ( lakSmaNa ) niSkAraNa ke krodha se, hote hai anyAya / - hara vyakti ko hara jagaha, nyAya paMtha sukhadAya // samajha liyA hamane saba kucha, isaliye tumheM samajhAte haiN| mila cukA daNDa kara lo saMdhi, kyo Age rAr3a bar3hAte ho|| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa siMhodara 265 - - - - - - - - - - ... * ..... --- isa jhagar3e kA bheda kahI, yadi bharata bhUpa suna paavegaa| mila jAya dhUla me saba zakti, aura jAna mAla se jaavegaa| dohA lakSamaNa kA prastAva suna, tar3apa uThA bhUpAla / kauna hai tU mujhako batA, bolA AMkha nikAla | hRdaya netra dono ke andhe, kisako dhauMsa dikhAI hai| karI misAla vahI lADo kI, bhUA bana kara AI hai // bharata bharata kara rahA batA, kyA nAtA lekara AyA hai| jisakA koI sambandha nahIM, usakA prasaGga calAyA hai| dhura se hai mAtahata hamAre, bharata kyA isakA mAmA hai / yaha dhausa vRthA kyoM dikhalAI, yahA~ kSatriya kula kA jAmA hai| saba mAna bhaMga karake isakA, caraNo me Aja giraauuNgaa| kyoM terI bhI honI AI, parabhava isako pahu~cAUMgA / / dohA sunI kATa karatI huI, bAta sumitrAnanda / garja taje kahane lagA, bAMkA vIra bulanda // (lakSmaNa) nIca bhAva rAjan ! tere, mai bhI to dUta bharata kA huuN| nAga pavatiyA diyA cher3a mai, nahIM vIra gaphalata kA hUM / / mAna sabhI mardana karake, anyAya kA majA ckhaauuNgaa| jo vacana kahe mukha se pUre, bina kiye na yahA~ se jaauuNgaa| chanda (lakSmaNa) hai kheda isa anyAya para, kSatriya kA tU jAyA nhiiN| dharmI ko taine duHkha diyA, kucha bhaya bhI mana lAyA nahIM / / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266... rAmAyaNa hara vAra usane hai kahA, saba hI yaha kucha le liijiye| . dharma ko choDU nahIM, rastA mujhe de dIjiye // kauna kAraNa se batA phira, jAna kA duzmana bnaa| samajha le aba bhI nahIM, maidAna meM hogA phanA // - dohA bAtoM bAtoM me bar3hI, donoM meM takarAra / subhaToM ko kahane lagA, siMhodara lalakAra / / , . dohA (siMhodara ) pakar3o isa ajJAnI ko, bole zabda kaThora / dhaMso ekadama durga me dekheM sabakA jora / / pyAre jI sunate hI saba, sUra ekadama ruure| usa tarapha sumitrAnanda, nAhara mama ghUre // dohA lakSmaNa ko jaba pakar3ane gaye ekadama zUra / udhara sumitrAnanda ko, car3hA joza bharapUra / / '' dala me kUda par3A aise, jaise koI zera bakariyo meM / basanta anta jaise grISma, aise hI anuja kSatriyoM meM // . . . hogayA sApha maidAna kaI, mara gaye aura dala bhAga pdd'aa| phira bola diyA nRpa ne hallA, aura hastI Upara Apa car3hA // jaise naTa nAce bA~soM para, karatA kamAla apane phana meM / aise hI lakSmaNa vIra balI, karatA kamAla garjA raNa meM / / dekha jauhara nRpa dahalAyA, lakSmaNa hodde para kUda pdd'aa| , muzke bAMdha laI rAjA kI, dala bAkI saba bekAra khdd'aa|| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vajrakaraNa siMhodara zrIrAmacandra ke pAsa anuja, nRpa kI muzkeM kasa lAyA hai / aura Adi anta paryanta sabhI, raNa kA vRttAnta sunAyA hai // zrIrAma siyA aura lakSmaNa haiM, yaha bheda siMhodara pAyA hai / phira bArambAra kSamA mA~gI, caraNo me zIza jhukAyA hai || dohA ( siMhodara ) ; t kSamA mujhe aba kIjiye, yahI merI aradAsa / rAjapATa sabai ApakA, maiM caraNo kA dAsa // (rAma) - bole rAma suno acchA, aba meMTa sabhI bakher3A yaha / dono ke rAjya milA karake, basa dharma ardha niber3A yaha || sevaka mAlika nahIM koI, aba dono bhrAta barAbara ke / hai yadi tumhe maMjUra phaisalA, karU' kahU~ samajhA karake || dohA siMhodara aura vajrakaraNa, gire caraNa me AnaM / hame sabhI svIkAra hai, jo bhASA bhagavAna // ' 4 267 zrIrAma ne kuNDala maMgavAkara vidyuta aMga ke hAtha diye / aura banA diyA adhikArI nRpa ne, saba nagaro ke nAtha kiye // phira bole rAma se siMhodara, eka bAta Apase cAhatA hU~ / he nAtha kare maMjUra mai nija putrI, lakSmaNa ko vivAhatI hUM || dohA ( rAma ) lakSmaNa se lo sammati, yoM bole zrIrAma ! yadi lakhana jI mAna le, bane tumhArA kAma // lakSmaNa jI se phira kahA, siMhodara ne Ana / sunate hI phira anuja yo, bole madhura jabAna // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 rAmAyaNa AAAAAAAAMA chanda (lakSmaNa) aba nahIM samaya vivAha kA, bole anuja suna lIjiye / parakheMge vApisa na kara, jAne hameM aba dIjiye || ho vidA ujjaina ko, senA le siMhodara gayA / dharma ke pratApa se, nRpa kA upadrava Tala gayA // rAma lakSmaNa bhI vidA ho, dhyAna calane meM kiyA / vizrAma karate usa jagaha, jahA~ para ki thaka jAtI siyA || kalyANa bhUpa dohA malayAcala Age bar3he, jaba zrIrAma nareza / calate huve AyA vahA~ nirjala nAmA deza || tRSA sItA ko lagI, liyA jarA vizrAma / pAnI lAne ke liye, lakSmaNa dhAyA tAma // eka sarovara jala bharA, dekhA adhika anUpa / jala krIDA karane vahA~ AyA hai eka bhUpa // kuberapura kA adhipati, kalyANa nAma sukumAla / dekha sumitrAnanda ko khuzI huA tatkAla / usI samaya kara premabhAva, lakSmaNa se hAtha milAyA hai || phira karatA anuja vicAra, lage aurata dila meM muskAyA hai / kalyANa bhUpa ne lakSmaNa jI kA svAgata kiyA prati bhArA hai || aura diyA AmantraNa calo mahala, mukha se yUM vacana ucArA hai // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANa bhUpa 266 dohA izka muzka guphiyA khuraka, dveSa khUna mada pAna / bheda na mUkhe ko lage, lete catura pahicAna / / lete catura pahicAna, bheda lakSmaNa ne saba jAnA hai| tejI se nahIM par3e kadama, yaha aurata kA jAmA hai / nakza par3e saba mahilA ke, eka bAnA mardAnA hai| svayaM rahasya khula jAyegA, jo bhI inako cAhanA hai|| umara choTI bilkula hai, husna ceharA khuza dila hai / rahasya kucha pAnA cAhiye siyArAma baiThe bana meM, yaha bhI darzAnA caahiye| dohA (lakSmaNa) siyA rAma baiThe vahAM, bole lakSmaNa lAla / bina zrAjJA kaise calU, mahala suno bhUpAla / usI samaya sevaka jana ko, rAjA ne hukma car3hAyA hai| siyArAma ko bulA saga le, apane mahala sidhAyA hai / bhojana pAna se kI sevA, aura samajhA para upakArI hai| avasara dekha kubera pati ne, mukha se bAta ucArI hai| dohA (kalyANa rAjA) caraNadAsa kI vinatI, suna lIje mahArAja / paropakArI tuma prabhu, sabhI jagata ke tAja / / bAlikhilya hai pitA merA, pRthvI nAmA mahatArI hai| thI garbhavatI pRthvI rAnI, suna lIje vyathA hamArI hai| AyA eka giroha DAkuo kA, sahasA bAlikhilya bA~dha liyA / nahIM lagA patA kaI mAsoM taka, durgama naga bIca talAza kiyA / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 rAmAyaNa .. sutA huI pIche rAnI ke aura nahIM koI lar3akA hai| vRddhAvasthA bAlikhilya kI, yaha bhI dila meM dhar3akA hai| bAlikhilya hai kisa hAlata me, yaha hamako kucha khabara nahIM / yadi kareM lar3AI jAkara ke, dasyu dala se hama jabara nhiiN|| phira socA ki putrI janmI, kahIM siMhodara suna paayegaa| rAjapATa sabake Upara, apanA adhikAra jamAyegA .. isa Apatti se bacane ke liye, ralamila eka bAta banAI hai| 'putra janmA mahArAnI ke yaha bAta prasiddha karAI hai| . . dohA siMhodara ko yaha khabara, pahuMcAI tatkAla / sahita badhAI uttara yoM, bheja diyA bhUpAla // rAjatilaka do rAja kumAra ko siMhodara pharamAyA hai / mantrI ne apanI buddhi se, yaha sArA DhaGga racAyA hai / pallI pati ko lAlaca bhI, hama dravya bahuta sA dete haiN| phira bhI na tajate apanA haTha, isalie mahA duHkha sahate hai / dohA vajrakaraNa kA jisa taraha, dInA kaSTa nivaar| nAtha hamArA bhI jarA, kIje tanika vicAra / yoM bole rAma yaha bheSa puruSa kA, abhI na tana se dUra kro| bAlikhilya ko chur3avA deMge, tuma apane mana meM dhIra dharo / / dekara ke santoSa rAma phira, nadI narmadA Aye hai| nirbhayatA se viMdhyA aTavI kI, ora Apa cala dhAye haiN| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIntanI bholano dohA aTavI me eka bhIlanI kara rahI mArga sApha | kabhI kahatI hai he prabho / kaTe kisa taraha pApa // caupAI zabda bhIlanI ke suna rAma / nija mana mAMhI vicArA tAma || bhIlanI jape jinezvara nAma / kyA satsaMga huA isa dhAma || yA jAti smaraNa huA jJAna / kAraNa koI milA zubha Ana / kyA sundara karatI guNa gAna / suna jina nAma Tale saba mAna // dohA dekha rAma ko bhIlanI, harpita huI apAra / 7 caraNo meM Akara girI, saba ko kiyA juhAra // eka vRkSa tale baiThA karake, phira pAnI unheM pilAyA hai / jo cunakara rakkhe the pahale bero para hAtha jamAyA hai || mITho kI parIkSA kAraNa kucha, nija daoNto se kATatI thI // phira chAMTachATa acche acche, siyArAma lakhana ko bAMTatI thI // dohA sAdara prema ke vaha bera khA, milA apUrva svAda / ' janatA ko vaha prema saba, Aja talaka hai yAda / / 301 12 vaha bera nahIM eka amRta thA, saba tIna loka meM bar3ha karake / zubha hai pAMco rasa duniyA me, para ina me thA bar3ha car3ha karake // aba bApa beTe me napharata hai, to auro se phira prema kahAM / eka dUje meM jahAM prema nahIM, vahAM vartegA sukha kSema kahA || jo dazA Aja bhArata kI hai, kisI buddhimAna se chipI nahIM / coToM para coTe sahate hai, phira bhI hai AMkhe micI huI || Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 rAmAyaNa dohA pAkara ke manuSya tana karo jarA kucha khyAla / anta sabhI tajanA par3e, parijana tana dhana mAla // gAnA naM. 41 tarja-(khidamate khalka me jo ki mara jAyeMge) kara ke nekI jo duniyA meM mara jaayeNge| yahAM amara nAma apanA vaha kara jaayeNge| uTho bhArata vIro, kamara kasa ke apanI / tajo nakalI mAlA, tajo nakalI japanA / / karo dharma daHkha sAre, Tara jAyegA // 1 // raho prema se Apa, hila mila ke saare| karo saMyama dhAraNa to, ho vAre nyAre / nahIM dvepAnala me, hI jara jAyeMge // 2 // yaha cAro varNa kA, manuSya tana samUha hai| karo prema saba se bar3he, puNya samUha hai| nahIM sacce motI. vikhara jAyege / / 3 / / patita ho ke apane, hI ghAtaka bnege| dharma apavarga ke bhI, vAdhaka bnege| zatru ba 32 mleccho ke ghara jAyege // 4 // isa samaya kyA sadA se kahA dharma ye hii| karo maitrI saba se hai saddharma ye hii| zukla kAma sAre hI sara jAyeMge // 5 // dohA bhAratavAsI tuma ise, soco hRdaya mAMya / zrIrAma bhIlanI ko, udhara yoM bole harSAya // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIlanI dohA ( rAma ) kahAM terA patideva hai, aura sabhI parivAra / kyA nAma Apa kA bhIlanI, milA dharma kahAM sAra // dohA ( bhIlanI ) 303 sambaddha nahIM kucha pati se, sambandhI diye chor3a / nAma udyamikA hai merA, mana saba se liyA mor3a // paropakArI mile muni, jina ko mai mArana dhAI thI / hAni na usako pahu~cA sakI, nija zakti sabhI lagAI thI // phira mahA puruSa nirgrantha muni ne mujhe apUrva jJAna diyA / jo AtmakA kalyANa kare, samyaktva ratna yaha dAna diyA || dohA ( bhIlanI ) arihanta siddha AcArya, upAdhyAya munirAja / guNa inakA hRdaya dharo, mahAmuni siratAja // zaraNA bhI uttama batalAyA, arihanta siddha sAdhu jana kA / mana vacana kAya ko zuddha karo, aura pApa haro apane mana kA || mata mAro niraparAdhI ko, prANImAtra para dayA karo | corI jArI juA madirA, abhaya mAMsa ko parihAro || nitya dhyAna karo apane haka para, yaha dharma mukhya hai AtmakA / bAkI svapne kI mAyA hai, nitya dhyAna dharo paramAtma kA / / maitrI bhAva rakho saba para, guNiyoM kA Adara bhAva durbala para kRpA karo sadA, viparIta ye mAdhyastha bhAva dharo // karo / dohA Atma zuddhi ke liye, japA karo yaha jApa / so'haM so'haM japana se kareM duSTa saba pApa || Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 rAmAyaNa MAA www pRthvI pAnI vAyu agni kyA, vanaspati sohaM sohaM / tiryaca nArakI devagati, sohaM sohaM sohaM sohaM // jalacara thalacara khecara urapara bhujapara jAti sohaM soha / narajanma nanti vAra milA, nahIM milI sumati sohaM sohaM // saccidAnanda jo paramAtma, sohaM sohaM sohaM sohaM / karmAntara phakta par3A huA, soha moha sohaM sohaM // puNya sahAyaka zrAtma kA, nirjarA phera ho karmoM kI / samyaktva zuddha jaba zrA jAve, nivRtti hoya saba karmo kI // jaba samyagjJAna darzana cAritra, zuddha jIva ke hote hai vArUda kyA dRNDa ratnavan bana, karmo ke vaMza ko khote hai || basa lIna jApa me ho jAvo, yaha mantra hai Ananda pAne kA / kartavya na chor3a kabhI apanA yaha samaya phera nahIM Ane kA || / 3 va calate hai ya bhIlanI hama, kisI aura ko samajhAyege / yA 'zukla' dhyAna me lIna vane, nija Atma dhyAna lagAyege || dekara zubha jJAnAmRta mujhako, vaha mahA tapasvI cale gaye / taba zastra phaika diye maiMne, jaba duSTa bhAva saba cale gaye / dohA sadupadeza dekara muni, kara gaye ugra vihAra | usa dina se mujhako, prabhu milA jJAna kA sAra // jaba maiMne nija sambandhI jana ko, yaha zobhana upadeza diyA / kintu karmodaya se sabane, ulTA hI upadeza liyA // mujha ko paMgalI kaha kaha kara, sambandha sabhI ne chor3a diyA || aura bhArI karmI samajha unheM, maine nijamana ko mor3a liyA / kisI Aye gaye musAphira ko, mai sAvadhAna kara detI hU~ // puruSArtha karake apanA, yaha mai, udara nitya bhara letI hU~ | I Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIlanI aura nahIM kucha dharma para, yaha janma vRthA hI jAtA hai | kyA khabara karma kaba chUTege, ye hI dukha mujhe satAtA hai / dohA saMkSepa me diyA batAya / apanA jo vRttAnta thA, audAra citta prasanta ho, yoM bole raghurAya // dohA ( rAma ) 305 aba se nAma sudharmikA, terA guNa sampanna | sAra dharma dhAraNa kiyA, terA janma sudhanya // bhakti hI saMsAra me, kare bhavodadhi pAra / vaha navadhA bhakti tumhe, batalAte hai sAra // navadhA bhakti ( zrI rAmacandra kA bhIlanI ko upadeza denA) caupAI prathama sAdhu bhakti sukhadAnI | vinaya sahita bhakti mukhya mAnI // suvinaya mUla dharma kA mAnA / yahI mokSa kA pantha bakhAnA / dvitIya par3ho sarvajJA kI bAnI / athavA zAstra kathA suno kAnI || samyag jJAna darza cAritra, isase karo nija dharma pavitra / devaguru dharmazAstra meM prema, niSkapaTa bhakti tRtIye zubha nema // Azrava roka saMvara ko dhAro, puNya grahaNa kara pApa nivAro / uttama cauthI bhakti pahicAno, Atma tulya sabhI ko jAno / zaraNe, uttama cAra batAye, isameM paMca parameSThI samAye / dRr3ha vizvAsa rakho mana mAMhI, pacama bhakti kahI sukhadAI // gRhastha dharma vAraha batalAye, nitya karma jinake mana bhAye / atithi saMvibhAga muni jana sevA, aSTama bhakti Atma sukha devA || Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 rAmAyaNa Atma me jaga nATaka dekho, soha-soha kara nija lekho| paramAtma sama jisako mAno, karma maila kA antara jaano| saccidAnanda rUpa avinAzI, prApta kathita zAstra me bhaapii| saptama bhakti yaha kahI anUpa, jAno isa vidha Atma svarUpa / jo Atma saMtopa usI me, rAga na dvepa na moha kisI me / mana aru mAyA lobha se DaranA, parahita jInA para hita maranA // deza-dharma hita arpaNa karanA, lo apTama bhakti kA shrnnaa| mana baca kAya sarala varatAo, vipama bhogI kabhI bhUla na laavo| satya dhame liye zIza car3hA, nimela zreNI para car3ha jaao| karuNA bhAva hRdaya se lAo, para hita kAraNa prANa lagAo / / navamI bhakti isa vidha mAno, zobhana pantha mukti kA jAno // dohA navadhA bhakti suna huI, sudharmikA khuzI apAra / puNya udaya se kara liye, sabhI vacana svIkAra / / zrIrAmacandra jI java, huva calane ko taiyAra / kahana lage yo bhIlanI, se mRdu vacana ucAra / / ___ dohA ( rAma ) vAlikhilya nRpa kA patA, yadi 'tumhe kucha hoya / to hamako vatalAiye, puNya tumhe svaccha hoya / / - dohA (bhIlanI) pandraha solaha sAla kI, pUchI Apane bAta / vAlikhilya nRpa kaida meM, rahatA hai dina rAta / / kintu muzkila hai mahArAja, vAlikhilya ko chudd'vaanaa| nRpa vAlikhilya ko vahAM pIsanA, par3atA hai kucha dAjA bhI / / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIlanI 305 coro ne vAlikhilya napa se, yaha apanI rar3aka nikAlI hai| eka isakA hI kyA jikara kare, vaizyo para vipadA DAlI hai|| dohA paropakArI cala diye, vipamasthala kI ora / calane ko taiyAra the, udhara mahA bhaTa cora / / rAma jidhara ko jA rahe, keMTaka taru ati bhUra / rAstA na koI mile, jAte mArga cUra / / zakuna apazakuna ginate nahIM, gine na vATa kubATa / durbala ko yaha soca hai, balijana ujjar3a bATa 14 senA coro kI prabala, zUra vIra balavAna / deza lUTane ko cale, mile sAmane Ana / / dekha siyA kA rUpa taruNa, senApati hukma sunAtA hai| dekho hIre kA Tukar3A, yaha Aja sAmane AtA hai| atula anupama rUpa hame, yaha jagadambA ne bhejA hai| rAja khajAne tuccha sabhI, basa ye hI jAna kalejA hai| dohA AjJA pAte hI kaI, bar3he agAr3I zUra / hasate-haMsate jA rahe, dila me ati garUra // jA pahuMce jaba pAsa sama ke jhaTa zastra camakAye haiN| udhara rAmalakSmaNa ne bhI, nija dhanupa bANa uThAye hai| taba kahe anuja he bhrAta raho, tuma siyA pAsa huziyArI se| karatA hUM nAza abhI inakA, jvAlA ko jaise vArise dohA AjJA pA zrIrAma kI, lakSmaNa bar3he agaar| dhanuSa atyacA khaica kara, kiyA eka TaMkAra // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 rAmAyaNa karavAyA jalapAna prema se, Asana bichA rahI hai / karo yahAM vizrAma kyoki, tabiyata ghabarAya rahI hai // vidyAvAna cahuM ora sahaja, nahIM pAnI mile kahIM hai / jo kucha icchA karU' sabhI, hAjira yaha batA rahI hai / daur3a udhara se ghara mAlika AyA, dekha gussA tana chAyA / par3A mastaka para bala haiM, strI se yUM lagA kahana pati banakara bhUta zakla hai || dohA mati hIna terI huI, taja daI Ana aura zarma / dharma bhraSTa saba kara diyA, agnihotra sukarma // agnihotra sukarma sabhI phala pAnI bIca bahAyA / jAta pAta kI khabara nahIM, ghara me yaha kauna baiThAyA // apavitra ho gaye bartana, kyo pAnI inheM pilAyA | phUTe mere bhAgya tere saMga, jisa dina vyAha karAyA || daur3a nikala jA mere ghara se, uDA dUra sira ko dhar3a se / terA sira cakarAyA hai, valatI le lakar3I cUlhe se mArana ko dhAyA hai // chanda strI bhayabhIta ho, sItA kI zaraNa meM A gii| Age siyA ho gaI khar3I, pIche use baiThA laI // duSTa phira bhI na TalA, sItA lagI dila kAMpane dekha hAla anuja yaha, Akara khar3A huA sAmane // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yata sevaka 311 / lakSmaNa ne samajhAyA bahuta, mAnA nahIM cAMDAla hai / lakhana kA bhI ho gayA, gusse se ceharA lAla hai| / pakar3a kara Upara uThA, karake kiyA upahAsa hai| bhayabhIta hoke mahA kAyara ne pAI trAsa hai / / dohA rone ke sunakara zabda, A pahu~ce nara nAra / bheda samajha dene lage, usako saba dhikkAra / / phira bole doSa kSamA karado isa pAmara kI nAdAnI kaa| kahI nahI dUsarA manuSya koI. krodhI hai isakI zAnI kA / / dekara vizrAma pilAyA pAnI, kauna doSa zubha dhyAnI kaa| hai Adata se lAcAra kase mata gilA jarA ajJAnI kA / / dohA chur3A diyA zrI rAma ne, karuNA dila me dhAra / phira Age ko cala diye, pahuMce bana maMjhAra / / yakSa sevaka aba dUsarI aTavI me Aye, ghanaghora bhayAnaka bhArI hai| ASAr3ha mahInA lagate hI, jahA~ lagA varasane vArI hai| eka vaTa kA vRkSa vizAla dekha, zrI rAma ne Asana lAyA hai| zrIrAma lakhana kA teja dekha, vaTavAsI sura ghabarAyA hai / / dohA . vaTavAsI vahA~ devatA, pAyA mana me trAsa / yakSo ke saradAra pe, gayA chor3a nija vAsa / / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 rAmAyaNa imbhakarNa yakSa ke pAsa pahuMca kara, sArI vyathA sunAtA hai| bolA tIna manuSya haiM jinakA, teja sahA nahIM jAtA hai / / taba imbhakarNa ne avadhi jJAna se, sabhI hAla pahicAnA hai| phira kahe deva ko bhAgya hIna, taine nahIM kucha bhI jAnA hai / / dohA ( imbhakarNa) sUrya vaMza kula maNi mukuTa, dazaratha ke sukumAra / pUrva puNya anusAra yaha janme karmAvatAra / / vAsudeva valadeva aSTama yaha, rAmacandra aura puNyavAna yaha mahA purupa aura nahIM kisI ke duzmana haiM / / sevA nA kucha karI pAhune, ghara meM Aye cAha krke| aba calo caleM hama bhI sevA, tuma karo vahA~ para jA karake / / dohA sAmAyika karake rAma yahA~. karane lage vizrAma / devo ne zrA rAta ko, racanA karI tamAma // purI ayodhyA ke mAninda, eka nagarI vahA~ basAI hai| lambI caur3I vistAra sahita, ati zobhanIyA sukhadAI hai / / koTa mahala kyA bAga bar3A, bAjAra hai mAla dukAno me / nAca raMga svara madhura gAyana ke. zabda par3e A kAnoM meN| bAga bagIce cahu~ ora, phala phUloM meM yauvana Tapaka rahA / kyA kare kathana isa pattana, kA surapura kI mAniMda camaka rahA / / dohA rajanI meM racanA karI, devA manasA kAma / daravAje jahA~ cAra haiM, rAma purI abhirAma // maMgala zabda suhAvane, jisa dama sune nareza / bastI adbhuta dekha kara, Azcarya suvizepa / / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yakSa sevaka 313 chanda vicAra taba mana me uThA, kyA ? mAjarA nAyAba hai| so rahe yA jAgate, yA A rahA koI khvAba hai / / soye the hama to araNya me, 1 AtI najara kyo avadha hai| rUpa raMga saba nagara ke, par3atA sunAI zabda hai / / itane me sammukha A khar3A, vara yakSa vINA dhArake / dekha vismita rAma ko, yo bolA sura ucAra ke // dohA-(imbhakarNa) nAtha yaha saba maiMne racA, mahala nagara zrAvAsa / imbhakarNa vara yakSa hai, tuma caraNoM kA dAsa // puNyavAna kA puNya sAtha, jaMgala meM maMgala hotA hai| puNyahIna ko mile na kucha, nagaro me phiratA rotA hai| yakSa kareM jinakI sevA, saba pUrva puNya phala pAyA hai| - isa jaMgala me kapila yAjJika samidhA lene AyA hai| dohA sahasA eka tUphAna ne, kapila liyA ur3Aya / deva kRta jo nagara thA, DAlA vahA~ para jAya / / yahA~ nUtana nagarI dekha kapila ko, Azcarya ati AyA hai| yadi mile koI pUche usase, mana me yaha bhAva samAyA hai| eka yakSiNI nArI rUpa me, najara sAmane AI hai| phira pAsa gayA vipra usake, mana kI saba kathA sunAI hai| dohA, (kapila ) kyA tumako bhI kahIM se, uThA lAyA tUphAna / yA isa nUtana nagara me, hai terA sthAna / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 rAmAyaNa dohA kahe yakSaNI kapila se, yaha bana khaMDa udyAna / imbhakarNa vara yakSa ne, nagara basAyA Ana / / dohA ( yakSaNI) deva karI racanA sabhI, vAsa base zrI rAma / kare yAcanA jo koI, dete vAMchita dAma || yAcaka ko vAdala samAna, kaMcana zrIrAma barasate haiN| tava kahe kapila hama haiM garIva, paise ke liye tarasate haiN| tU batA kisa taraha nagarI meM, jAUM aura dAna mile mujhako / yadi icchA ho pUrNa merI, khuza ho aAzIsa deUM tujhako / / dohA / yanoM kA paharA yahAM, nagarI kyA udyAna / binA sahAyaka ke koI, dhasa nahIM sakatA Ana / yata deva rakSA karate, phira kauna vahAM jA sakatA hai| hA~ paramapTI mantra jo jAne, vahI phala pA sakatA hai / / yadi ho vAraha vrata kA dhArI, phira to kahane kI bAta hI kyA / indra bhI nahIM roka sakatA, phira aura kI pAra basAtI kyA / / dohA kapila gayA jahAM muni the, prathama namAyA mAtha / namokAra mantra dhAraNa kiyA, gRhastha dharma ke sAtha / / saMga viprANI ko dilA dezavrata rAmapurI meM AyA hai| siyA rAma lakhana ko dekha vipra, mana hI mana ati zarmAyA hai / / phira bole lakSmaNa kaho vipra ! kaise Adarza dikhAye haiN| dekara AzIrvAda bolA, basa zaraNa ApakI Aye haiM / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yakSa sevaka dohA " mana vAnchita zrIrAma ne diyA kapila ko dAna | khuza ho kapila ne kiyA, nija mukha se guNagAna // khuzI khuzI nija grAma gayA, kapila samRddhi pA karake / jahAM bhoge sukha aneka dharma, saMdhyA me dhyAna jamA karake || phira socA kiMcit kiyA, dharma jisane yaha kaSTa nivArA hai / sampUrNa dharma yadi grahaNa kareM, to khullA mokSa dvArA hai | ' // MPANI dohA samajha liyA saMsAra me hai saba vastu nissAra / saMyama bina hogA nahIM, zrAtma kA uddhAra // tajA sabhI sasAra dhAra, sayama nija Atma kAja kiyA / usa tarapha rAma siyA lakSmaNa ne vahAM hI pUrA caumAsa kiyA // jaba calane ko taiyAra huve, phira yakSa vahA~ para AyA hai / svaya prabhA nAmaka hAra deva ne, rAma ko bheTa car3hAyA hai || ratna jaDita kuNDala jor3A, zrI lakSmaNa ko zobhAtA hai / aura cUr3AmaNi, siyA ke mastaka, Upara camaka dikhAtA hai || vara vINA cauthI daI deva ne, icchita rAga mile jisame / saba sAjA sahita adbhuta, guNadAyaka arati dUra haTe jisase || dohA puNyavAna jahAM para base, mile samAgama Aya / zrIrAma Age bar3he, nagara gayA vilaya || 1 r 315 nagara gayA viralAya, saphara dara saphara roja jArI hai / kare vahA~ vizrAma jahAM, thakatI sItA pyArI hai // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 rAmAyaNa vanamAlA vijayapurI ke jaMgala meM, vaTa vRkSa eka bhArI hai| kareM yahIM vizrAma yahI, icchA dila meM dhArI hai| dauDa dekha chAyA khuza mana hai, khilA jaise gulazana hai| nagara meM anuja paThAyA, jo kucha thI icchA saba hI khAnA pInA le aayaa| dohA bhojana kara zrIrAma jI, baiThe Asana lAya / zobhA adbhuta vaTa vRkSa kI, soca rahe mana mAMya / / yaha vRkSa vizAla anupama hai, ballI bhUmi para laTaka rhii| hai cahuM zrAra dAr3hI jisake, kucha gar3I dharana kucha cipaTa rahI / / hai gRha ke mAninda banA huA, aura bar3I dUra taka chAyA hai| eka pAsa sarovara bharA huA, nirmala jala ati sobhAyA hai / / jaba sUrya astAcala pahuMcA, zrIrAma ne saMdhyA dhyAna kiyaa| AgayA samaya jaba nidrA kA, nija-nija Asana vizrAma kiyA / lakSmaNa jAga rahA pahare para, atula vIra baladhArI hai| aba vijayanagara kA hAla suno, jisakA sambandha agArI hai| ( banamAlA kumArI kA varNana) gAnA naM0 42 tarja-kavvAlI mahIdhara nAma rAjA kA, vijayapura rAjadhAnI thii| sutA kA nAma banamAlA, rUpa meM jo indrANI thI // 1 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA 317 wrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrry sunI zobhA thI lakSmaNa kI, bAlapana se hI lar3akI ne / pati isa janma kA lakSmaNa, yahI dila bIca ThAnI thI // 2 // bheda rAnI ke dvArA saba, milA putrI kA rAjA ko / ThIka hai lakhana saMga zAdI, yahI saba dila samAnI thI // 3 // rAma lakSmaNa gaye bana meM, sunA jaba hAla rAjA ne / lagA byAhane purendra nRpa ko, car3hatI javAnI thii||4|| lagI socana vaha banamAlA, karUna aura saMga shaadii| pati basa eka hotA hai, tRNa sama jindagAnI thI // 5 // chanda indrapura purendra bhUpa se, byAhane kI nRpa maMzA krii| lakSmaNa binA byAhU~ nahI, putrI ne yaha mana me dharI / / jisako diyA nyautA pitA ne, eka dina vaha aaygaa| kyA banAUMgI mai phira, yaha dharma merA jaaygaa| isase acchA prANa apane, khatma pahile hI kruu| jaMgala meM jA vaTa vRkSa Upara, lA gale phaoNsI mruu|| rAta ko le hAtha me, sAmAna mahalo se clii| * pAsa pahu~cI vRkSa ke to, kaumudi rajanI khilI // tallIna thI nija dhyAna me, kucha bhI najara AtA nhiiN| the atula sukha saba tuccha, lakSmaNa ke binA bhAtA nahIM / caupAI rAma siyA nidrA gata soveM / lakSmaNa jAge daso disa jaaveN| dekha lakSmaNa rAjadulArI / candra badana mukha rUpa apaarii|| dohA lakSmaNa mana meM socatA, rUpa nArI kA khAsa / yA vana kI devI koI , baTa para jisakA vAsa / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 rAmAyaNa The sacce motI hema javAhira, se pozAka jar3I bhArI / thI ravi kiraNo ke mAninda, mastaka para zobhana ujiyArI // / yaha kyA koI bijalI TUTa par3I, jo nahI samAI ambara meM / mAninda siyA ke AkRti, jaise thI khAsa svayamvara meM // vaha zazi eka to car3hA vyoma, dUjA jala meM pratibimba par3A / dono ko isane mAta kiyA, maiM dekha rahA haeNU khar3A khar3A // anamola gola bindI mastaka para apanI camaka dikhAtI hai| kyA sAMce meM haiM DhalA jisma, indrANI bhI zaramAtI hai // 3 dohA banamAlA baTa para car3hI, pIche lakSmaNa lAla / jo bhI kucha karane lagI, dekha rahA saba hAla | bAMdhA rassA vaTa TahanI ke, kara phAMsI AkAra 1 banamAlA kahane lagI, svara kucha manda ucAra // binA sumitrAnanda ke sabhI pit| aura bhrAta | aba na to parabhava mile, karatI haeNU nija ghAta || maisivA lakhaNa na barU aura ko, apane prANa gavAMtI hUM / parAve pitA khAsa indra ko, usako bhI nahI cAhatI hU~ || kauna cIja phira anya manuSya, isa kAraNa phaoNsI khAtI hU~ / icchA nahI mujhako jIne kI, isa tana kI balI car3hAtI hUM // ! dohA pAza gale me DAlakara, marane ko huI taiyAra | turanta na lakSmaNa grahI, bole vacana ucAra // jisakI icchA tujhe bhAminI khar3A sAmane tere hai / kartavya terA kAyarapana kA, bilkula pasaMda na mere hai // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA 316 dekha manuSya ko camaka par3I, kisane A phAMsI kholI hai| koI nakalI banA samajha lakSmaNa, banamAlA aise bolI hai / / dohA (banamAlA) kauna yahA~ tU chipa rahA, Ana kiyA mohe taMga / isa asalI raga pe terA, car3he na nakalI raMga // car3he na nakalI raMga, khar3A kyo bAte banA rahA hai| cale na tere dama gaje kyA paTTI par3hA rahA hai| banavAsa gaye hai rAma lakhana, kisako bahakAya rahA hai| jalI huI ko mujhe kauna tU , Akara jalA rahA hai| daur3a praNa hita maranA ThAnA hai, prANa yaha tuccha jAnA hai| nahI tyAgUgI nizcaya 'apanA , zIla dharma ke sivA nahI mujhako koI bhI shrnnaa|| dohA ( banamAlA ) alaga jarA haTa jAiye, mujhe nahIM kucha hoza / phAMsI lene dIjiye, rahe Apa khAmoza // gAnA naM.43 (banamAlA kA ) kyo rokeM mujhe, mai satAI huI huuN| tape jigara se dila, jalAI huI hU~ // 1 // tujhe jisakI cAhanA, nahI vaha yahA~ para / yaha murdA jisma, mai uThAI huI huuN||2|| jAvo yahA~ se na, hamako staavo| raMjo alam kI dukhAI huI hUM / / 3 / / chu Dhco - hu thur *hot Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 rAmAyaNa ~ ~ hon they *hco thur *hoo cho tur Ohco laI jisa pe phAMsI, sabhI sukha taje haiN| usI gula se lau mai, lagAI huI huuN||4|| isI meM khuzI hUM, tajU maiM jisma ko / adama ke irAde pe, AI huI hUM // 5 // karo gara kalama sara, to ahasAna maanuu| yaha lo mai to sira ko jhukAI huI hU~ // 6 // dohA (lakSmaNa) guNa mAlA tU kisa, liye hotI hai bejAra / maiM lakSmaNa vaha so rahe, rAma aura siyA nAra / / rAmacandra siyA nAra, hamI tIno bana ko jAte hai / yadi nahIM vizvAsa, dekha lo tumako dikhalAte haiM / nAmAMkita mudrikA par3halo, tuma khuda hI' samajhAte haiN| nizcaya kara lo sUrya vaMzI, kSatriya kahalAte haiM / daur3a siyA ke darzana pAo, utara aba nIce aao| sumitrA kA jAyA hU~, sevA karane maiM bhAI ke saMga bana me AyA huuN|| dohA lakSmaNa ke aise sune, banamAlA ne baina / parIkSA kAraNa dekhane, lagI uThAkara naina / dRSTi jhaTa jhuka gaI nIce ko, mAninda ravi ke teja bar3A / zubha the battIsa sabhI lakSaNa aura zUravIra ati tanA khar3A // banamAlA kiyA vicAra nahI, koI aura inho kI zAnI kI / nAmAMkita mudrikA par3ha phira darza kiyA siyA rAnI kA // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canamAlA awra dohA khalI AMkha siyA rAma kI; dekhI sanmukha nAra / lakSmaNa ne phira kaha diyA, sabhI bAta kA sAra / / siyA rAma ko harSa harSa me banamAlA zIza jhukAtI hai| aura agalA pichalA hAla sabhI, nija bheda khola darzAtI hai| satopa dilAkara zrIrAma ne, sItA pAsa baiThAI hai| aba udhara mahala me, vanamAlA kI mAta ati ghabarAI hai| dohA banamAlA hA kahAM gaI rAnI karI pukAra / zora ekadama se macA, mahalo ke majhAra / / sunA hAla jaba rAjA ne, jaise hRdaya me bANa lgaa| saba mAre mAre phirate hai, sevaka koI mahaloM phire bhgaa| aura khaDe sipAhI jagaha-jagaha, palTana saba tarphI phaila gii| jimmevArI thI jina jinakI, una sabakI tabiyata dahala gii| saba phire guptacara jagaha-jagaha, aba lagI talAzI hone ko| aura dUra dUra kaI diye bheja, jahAM mile rAste Tohane ko / / kucha senA nija sAtha laI, rAjA jaMgala kI ora bddh'aa| cahA pAsa sarovara vRkSa tale, kucha iSTa cihna sA najara pdd'aa| the do alabele zUra eka baiThA, aura dUsarA pAsa khdd'aa| phira najara par3I vanamAlA para jaba, rAjA Age aura bar3hA / / canamAlA hai vizvAsa huA to, bhUpa ati mujhalAyA hai| pakar3o inako Age bar3hakara, yoddho ko hukma sunAyA hai / / casa carma ur3A do mAra mAra, jaba taka na satya btaayeNge| yaha duSTa cora DAkU jana, apane karmo kA phala paavege| ha du Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaba sunA bhUpa kA kathana, zUramA Aga babhUkA ho rure / aba samaya dekha kara anuja bhrAta bhI, nAhara kI mAninda ghUre || dohA rAmAyaNa bolI kI golI lagI, huI jigara ke pAra / lakSmaNa lalakAre udhara, dhanuSa bANa kara dhAra // dhanuSa bANa kara dhAra ekadama, dala meM kUda par3A hai / ghanaghora zabda TaMkAra tar3ita, sama suna dala kAMpa par3A hai // lakSmaNa kI zakti ko rAjA, dekhe khar3A khar3A hai / dekha bhAgate zUra bhUpa kA, hRdaya uchala par3A hai || daur3a bhUpa mana me ghabarAyA, azva pIche ko haTAyA / bheda lakSmaNa ne pAyA, dekha sApha maidAna anuja ne aise vacana sunAyA || 1 1 dohA UMce svara se kaha rahe the, kucha karo vicAra | vRthA joza me na kara, bar3hA laI hai rAra // maidAna me pITha dikhA jAnA, yaha kSatrApana kA dharma nahIM / kyA banamAlA kyA hama hai, tumane jAnA kucha bhI marma nahIM || apazabda jabAM se kaha DAle, kyA AI tumako zarma nahI / andhe bane krodhAnala me, aura pAyA kucha bhI marma nahIM // pITha dikhAkara kSatrApana kyoM, pAnI bIca bahAte ho / vaha cIja nahIM kucha topa kile, jina para tuma jAnA cAhate ho // lene Aye the banamAlA, usako bhI Apa visAra cale / kucha bacA huA jo gaurava thA, vaha Aja dhUla me DAra cale || // } Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ canamAlA 323 isa vanamAlA ko le jAo, hama ApakI ijjata cAhate hai / mata ghabarAyo ava khar3e raho, hama nirbhaya tumhe banAte hai / / apazabda sahita yaha batalAo, kisako talavAra dikhAI hai| jo dazaratha nandana rAmacandra kA, lakSmaNa choTA bhAI hai| __dohA siyA rAma aura lakhana haiM, sune bhUpa ne baina / pheMka diye hathiyAra saba, lage isa taraha kahana / / prabhu Apa hai mujhako jJAta nahI, saba dopa kSamA aba kara diije| gambhIra appa zaktizAlI, apazabda mere saba jara lIje / / mai Aja sahA prasanna huA, kyoki mana vAMchita yoga milaa| yaha rAjaghATa saba pApakA hai, kyA mahala khajAnA phoja kilA dohA sIdhI dRSTi jaba bane, duHkha saba jAya palAya / raNabhUmi me paraspara, huA prema sukhadAya / / bole lakSmaNa zrIrAmacandra hai, doSa kSamA karane vaale| hama to sevaka una caraNo ke, jo AjJA sira dharane vAle // phira usI samaya bhUpAla ne jA, zrIrAma ko zIza navAyA hai| aura vinaya sahita ati namra hokara, komala vacana sunAyA hai / dohA (rAjA) nissandeha maiMne kiyA, Aja mahA aparAdha kintu darzana Apane, diye aho dhanyavAda / / kSamA sabhI aparAdha karo, phira Apa padhAro mahalo meM / zubha uttama buddhi kahAM prabhu, hama jaise bana cara vailo me / / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 rAmAyaNa saba icchA pUrNa huI merI, aura pratijJA banamAlA kI / aura bIca me jo kucha vighna par3A, yaha huI samaya kI cAlAkI || dohA Apane nija karttavya kiyA, hameM nahIM kucha roSa / anucita jo isameM huA, saba karmo kA doSa || kintu ghAva bhara jAne para, pIr3A kA nAma nizAna nahIM / jaba dila me pra ema umar3a ve, phira vahA~ virodha kA kAma nahIM || yaha saba duniyA kA cakkara, eka vyavahAra mAtra se calatA hai / vyavahAra kA jo apamAna kare, vahI apane kara malatA hai / kabhI dRSTi doSa se hitakArI bhI, ari najara meM par3atA hai / ulTe kA sIdhA bana jAtA, jaba puNya sitAra car3hatA hai || yaha devI banamAlA baiThI, rAjana apane saga le jAo / nirbhaya hamane kiyA tumheM, kucha bhaya na jarA mana meM khAvo || dohA L ' tana mana prasanna bhUpAla kA, sunakara amRta baina | hAtha jor3a kara namra ho, lagA rasa taraha kahana || kRpA sindhu kRpA nidhAna aba, gRha ko cala ke pAvana kareM / ina zuSka hRdayoM ke lie Apa, amRta varSA kA zrAvana kareM | aSTAMga jyotiSI se calakara, aba sAhe ko sudhavAnA hai / phira lakSmaNa jI saMga, banamAlA kA jaldI vivAha racanA hai || dohA binatI karake le gayA, rAja mahala meM sAtha 1 utsava nagarI me huA, sabhI nasAve mAtha // sevA karI rAma lakSmaNa sItA kI, aura sammAna diyA / raghukula dineza ko siMhAsana para baiThAkara praNAma kiyA || Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA jaba sabhA aina bharapUra huI, darzaka jana darzana karate hai| usa samaya 'mahIdhara' bhUpa rAma, Age yo girA ucarate hai| - . dohA (rAjA) namra nivedana hai yahI, suniye kRpA nidhAna / kisa dina honA cAhiye, zAdI kA sAmAna / bole rAma suno rAjan , isa samaya vivAha kA kAma nhiiN| bhramaNa hamArA bana me hai, aura nizcaya koI dhAma nahI / / usI samaya saba kucha hogA, jaba purI ayodhyA aavege| basa vidA karo aba to hamako, jahA~ lagA dhyAna vahAM jaaveNge| dohA itane me eka dUta jhaTa, AyA sabhA mNjhaar| / aise mahIdhara sAmane, kholA kathana piTAra / / dohA (dUta) kSatriya kula maNimukuTa, saMkaTa bhaMjana haar| kRpA sindhu merI karo, namaskAra svIkAra / / gauravazAlI bhUpati, zUravIra sira tAja / vindhyA puravara nagara se, AyA hUM mahArAja // ati vIrya nRpa ne hai bhejA, unakA praNAma batAtA huuN| mai AyA hU~ jisa kAraNa sArA, bheda khola samajhAtA huuN| bharata bhUpa saja raNabhUmi me, yuddha nitya ati jArI hai| avadheza bharata kI senA, aba taka haTI na jarA pichAr3I hai / / zrI bharata saMga bhUpa bahuta Aye, kucha kahA na jAtA hai| jahA~ yuddha ho rahA ghora zabda suna, phalaka jamI lara jAtA hai| ava dala bala lekara calo, bhUpa ne Apa ko jalda bulAyA hai| basa Apake vahAM pahuMcate hI, hogA nija pakSa savAyA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa - - caupAI (dUta) kAma par3e para kare sahAI, sohI mitra jagata ke maahiiN| vipada samaya kare, TAlamaTolA, so to pola Dhola sama bolA dohA mana meM socA bhUpa ne, bane kisa taraha kAma / haoN nA kara sakatA nahI, baiThe lakSmaNa rAma / / mahIdhara par3A vicAra meM, bola uThe zrIrAma ! aho dUta kaho kisa liye, lagA hona saMgrAma / / 'kahe dUta mahArAja samajha, merI me aisA AtA hai| nRpa ativarya balavAna, bharata ko Ana manAnA cAhatA hai| nirbhaya svAmI balavAn hamArA, bharata bhUpa koI cIja nhiiN|| hai dera inhI ke jAne kI, zatru kA milanA bIja nhiiN| dohA buddhimAn zatru bhalA, zaTha mitra dukhadAya / jaise nIma se roga kSaya, prANa kI pAka se jAya / / kahe dUta se mahIdhara, dala bala kara taiyAra / Ate haiM jA kara kaho, raNa bhUmi maMjhAra // chanda dUta bhejA udhara ko, phira rAma se kahane lgaa| samajhAke AUM mitra ko, vizvAsa yoM dene lagA / / zaThatA karI ativIye ne, jo bharata se jhagaDA kiyaa| vAghane vigraha kA mAno, siMha ko nyautA diyA / marma kucha jAnA nahIM, yuddha bharata se karane lgaa| jinakA hUM maiM sevaka madada, mujhase hI phira cAhane lgaa| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA 327 rrrrrrrrrrr AAAAAAA rrrrrrrrrrrrr jAtA hU~ saMdhi paraspara dono kI mai karavAya duu| yadi mAnA nahIM ativarya to, phira mAna saba giravAya dU / / 'suna rAma bole bAta yaha, hamako nahIM maMjUra hai| saba vikala cita banatA vahAM, jahAM para baje raNatUra hai / / dohA (rAma) hama jAte hai usa jagaha, putra terA le sAtha / Apa kaSTa nA kIjiye, hai spaSTa yaha bAta // kyA zakti thI naTa jAne kI, jhaTa vacana bhUpa ne mAna liyaa| kucha senA rAma ne kuvara sahita, le usI tarapha prasthAna kiyA / ___ hama Ate hai ativIrya ko, lakSmaNa ne patra paThAyA hai| aura nagarI naMdA varta pAsa, jA tambU DerA lAyA hai / dohA devI usa udyAna kI, kahe rAma se Ana / mujha ko bhI kara dIjiye, AjJA koI pradAna / tuma lAyaka koI kAma na, bole rAma nareza / taba devI kahane lagI, kucha to devo Adeza / / , yadi pravala icchA terI, to kara itanA kAma / senA saba aise lage, jaise nAra tmaam|| phauja janAnI kara daI devI ne tatkAla / Azcarya me lIna ho, jo koI dekhe hAla // taba ativIrya ne sunA phauja, AI to ati harSAyA hai| aura kiyA pUrNa vizvAsa mahIdhara, madada heta khuda AyA hai / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa lagA patA phira thor3I sI. kucha phauja janAnI bhejI hai| vaha dekha hAla ativIrya ko, AI jhaTa atitara tejI hai // upahAsya kiyA koI kahe, mahIdhara bhejI phauja janAnI hai| vizvAsaghAta kiyA koI kaha, kRtaghnatA dila meM ThAnI / / phira ativIrya ne mantrI jana ko, aisA hukma sunAyA hai| saba vApisa karado senA, yaha kyA duSTa ne svAMga racAyA hai| phira dvArapAla ne Akara ke, itane me arja gujArI hai / saba phauja janAnI tejo se, ghusa rahI nagara maMjhArI hai| ghRta siMcita agni jaise, eka dama se lapaTa dikhAtI hai| yA yo samajho jaise lakar3I, jala bhuna koyalA bana jAtI hai / dohA yo jala bhuna kara bhUpAla ne, AjJA dI tatkAla / ardhacandra dhakkA devo, saba ko bAhara nikAla / jaba subhaTa gaye dhakke dene, to udhara morcA ar3A khdd'aa| aba lagI lar3AI hone vahAM, kahIM zIza aura dhar3a kahIM pdd'aa| ho rahA ghora saMgrAma jahAM, nRpa hastI para car3ha AyA hai| usa nArI phauja kA dekha teja, ativIrya dila ghabarAyA hai / phira ativIrya ne lalakAra daI, Age nija kadama bar3hAye haiN| aba phera hausalA kiyA zUrame jhUjha ekadama Aye hai| udhara zUramA lalakAre, TaGkAra dhanuSa lakSmaNa lAyA / maidAna choDa saba phauja bhagI, nRpa lakSmaNa ke kAbU AyA // chaMda keza pakar3e anuja ne bAMdhA hai, muzka car3hAya ke| jA rAma pe hAjira kiyA, bAkI bhage ghabarAya ke // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vanamAlA 326 - saMkoca mAyA kA kiyA, devI ne saba naratana huve / dekhe to kyA zrIrAma lakSmaNa hai, khar3e darzana huve / / zrIrAma ke caraNo me par3A, ativIrya nRpa tatkAla hai / bole kSamA mujha ko kare, saba Apa kA dhana mAla hai / kucha jJAta mujhako thA nahI, he nAtha tuma hI ho khdd'e| anyAya kA phala mila gayA, aura dhUra bhI mama sira par3e // dohA zrI rAma kahane lage, ati vIrya suna bAta / jaisA mujhako bharata hai, vaisA tU bhI bhrAta / kSamA kiyA aparAdha sabhI, aba Age jarA vicAra kro| tuma bharata bhUpa se sandhI karake, nirbhaya apanA rAjya karo // ativIrya kahe mahArAja suno, aba dila duniyA se virakta huvaa| aba yauvana gayA bur3hApA hai, tapa saMyama dhyAna me citta huvaa| caupAI rAja vijaya ratha suta ko diyaa| siMha guru pe saMyama liyaa| taja jaMjAla hue muni rAja / tapa japa kiyA nija AtmakAja // dohA bharata bhUpa kI Ana me, kiyA vijaya ratha rAya / dAruNa duHkha saba dUra kara, jhagar3A diyA miTAya / / nRpa vijaya ratha ne bahana ratImAlA, lakSmaNa ko paraNAI / aura vijaya sundarI bhaginI dUsarI, bharata bhUpa ko hai vyAhI // basa phera vahAM se cale rAma, saMga senA vijaya purI aaii| nRpa mahIdhara ne sammAna kiyA, vanamAlA mana me harSAI / / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 rAmAyaNa dohA mahIdhara se AjJA laI vana jAne kI rAma / lakSmaNa se kahane lagI, sA vanamAlA tAma / / prANadAna dAtAra tuma, aba kyA tajo nirAza / dAsI kI yaha vinatI, calUsAtha vana vAsa / / chanda dukha viraha kA atula yaha mujhase sahA nahIM jaaygaa| yAda kara kara Apa kI yaha mana merA ghavarAyagA // sItA kI sevA meM karUMgI tuma karo zrIrAma kii| soca le mana meM jarA, mai to hUM sAthina jAnakI // bole anuja ayi bhAminI, jyAdA na haTha aba kiijiye| vApisI meM sAtha leMge mana ko tasallI dIjiye / samajhAyA vanamAlA ko lakSmaNa rAma Age ko cale / thakatI jahA~ sItA vahA~ vizrAma lete drama tale / / dohA vana khaMDa se Age bar3he, kSemA jala pura pAsa | udyAna dekha kahane lage, milA dRzya yaha khAsa // the bAga jalAzaya svAbhAvika, adbhuta hI raGga dikhAte haiN| kyA yahI svarga kA Tukar3A hai,, jo kavi kathana katha gAte haiM / / usI jagaha vizrAma kiyA, phala phUla anuja kucha lAye haiN| phira saMskAra kiyA sItA ne, siyA rAma anuja ne khAye haiN| jaba ahAra kiyA phala phUloM kA basa aura nahIM darakAra rhii| saba dekha dekha khuza hote haiM, nahIM milA dRzya yaha aura kahIM / / phira anuja rAma kI AjJA pA, nagarI kI saira sidhAyA hai| nRpa zatru damana kI pratijJA kA bheda anuja ne pAyA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatru damana pratijJA zatru damana pratijJA chanda bheda saba eka manuSya se zrI anuja ne pUchA tabhI / vRttAnta yaha usa puruSa ne lakSmaNa ko samajhAyA sabhI // zatru damana rAjA yahAM, zakti kA na koI pAra hai / bhUpa hai AdhIna kaI, saba kA yahI saradAra hai || hai jita padmA padmanI, pratyakSa putrI bhUpa kI / tulanA na kara sakatA koI, usa puNya rUpa anUpa kI || merI zakti kA bAra apane tana para saha legA koI / 9 331 jita padmA merI putrI ko, phira vivAhegA vahI // Aja taka AyA na koI, sahane ko zakti bhUpa kI / mauta ke badale koI, karatA na cAhanA rUpa kI // suna anuja lAI coTa, dhause para karI na vAra hai / phira vahAM pahueNce lagA thA, khAsa jahAM darabAra hai // dekhI zobhA anuja kI, vAMkI zradA kA javAna hai / zatru damana kahane lagA, mujha ko batA tU kauna hai // kahe lakhana dUta mai bharata kA svAmI ke AyA kAma hU~ / pratijJA pUrI karane terI, A gayA isa dhAma haeNU // " dohA krodha bhUpa ko A gayA, sunA dUta kA nAma / rAja putra bina aura ko, vivAhanA anucita kAma || yaha hokara dUta bharata kA, merI putrI byAhane AyA hai / to samajha liyA maine aba isake, kAla zIza para chAyA hai // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 rAmAyagA- - - aba mArU eka tAna zakti isako, para bhava pahuMcA deuu| jo zakti isakA nAza kare, pahile vaha ise dikhA deU / dohA (zatrudamana) jo zakti sahanI par3e, usako jarA pahicAna / parabhava ko pahuMcAyagI, jisa dama bhArI tAna / / dohA (lakSmaNa) saha sakatA hU~ paoNca maiM, kauna cIja hai eka / parIkSA aba kara lIjiye, khar3A sAmane dekha // phira krodhAtura ho ati bhUpa ne, zakti hAtha uThAI hai| aura dekha sUrata usa lakSmaNa kI, janatA sArI ghabarAI hai / / yaha dekha vArtA eka dama saba, lakSmaNa jI ko samajhAte haiM / aura bolI pA udhara pitA se, kyoM yaha prANa gaMvAte hai / / vasa yahI ho cukA pati merA, isake saMga zAdI kara dIje / na vyAhU aura kisI ko bhI, yaha zakti hAtha se dhara dIje // jaise ghI DAlA agni meM, bhUpAla ko aise krodha cddh'aa| nija zakti lAkara sabhI, anuja para rAjA ne prahAra jar3A / kiye do prahAra bhujAo para, aura do hAtho para mAre haiM lakha Azcarya me bhUpa huA, hairAna sabhAsada sAre hai| socA ki kahatA dUta kintu, yaha dUta najara nahIM AtA hai / / yaha zakti meM balavIra atula, jo tanika nahIM ghabarAtA / / dohA mana hI mana me bhUpa ko, Azcarya huA apAra / muskAtA huA isa taraha, bolA vacana ucAra / / prahAra pAMcavAM aya lar3ake, hama tujhe mApha pharmAte haiN| tava bole anuja kyoM mere, kSatrApana ko vaTTA lAte hai / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrantha muni prahAra pAMcave kI napa ne, phira sarape coTa lagAI hai| kucha asara nahIM huA lakSmaNa para, yaha dekha sabhA harSAI hai| dohA rAjakumArI ne turata, pahinAI vara mAla / paraNo aba putrI merI, yo bolo bhUpAla || anuja kahe udyAna me, baiThe hai zrIrAma / sevaka hU~ raghuvIra kA, karU batAyA kAma || zrIrAma siyA lakSamaNa jI hai, suna rAjA mana me hrssaayaa| phira vinaya sahita tIno ko, apane mahalo ke andara lAyA / ati prama se bhojana karavAkara, bhUpati ne prema bar3hAyA hai| phira AjJA le zrIrAmacandra jI, Age ko cala dhAyA hai / / dohA calate-calate A gayA, vaMzasthala giri deza / vaMzasthala pura nagara me / pahuce rAmanareza / / nigrantha muni dohA nara nArI usa nagara ke, dekhe sabhI udAsa / pUchA taba zrIrAma ne, bulA manuSya eka pAsa // kahe manuSya mahArAja rAta ko, zabda bhayAnaka hotA hai| aura sAtha eka tUphAna cale, vaha kaSTa sahA nahIM jAtA hai| dina ko yahA~ zyAma hote, kahI aura jagaha jA sote hai / usa mahA upadrava se naranArI, bacce bar3he rote hai / / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 rAmAyaNa dohA zrIrAma ne lakSamaNa se kahA, dekho saba raMga Dhaga / jaldI Akara ke kaho, cale phera hama saMga // yaha kathana suna zrIrAma kA, lakSamaNa jI dekhana ko claa| do muni Aye najara, kucha aura nA vahAM para milA / / lakSamaNa ne Akara hAla jo, dekhA thA saba batalA diyaa| zrIrAma ne muniyo ke jA caraNo se DerA lA liyA / / dohA vidhi sahita vandanA karI / pAMco aGga namAya / / kucha dUrI para druma tale, baiThe prAsana lAya // zrIrAma bajAte haiM vINA, lakSmaNa suratAla uccAra rahe / usa jaMgala me ho rahA maMgala, nija zukla dhyAna muni dhAra rahe // anala prabhasura ne rAtri meM, rUpa bhayaGkara kiyA bhaarii| tUphAna sahita sura zabda bhayAnaka, karatA A rahA dukhakArI // dohA muniyoM ko dene liye, dukha aAyA baitAla / rUpa bhayAnaka ati vurA, jaise kopAkAla / / zrIrAma siyA lakSmaNa baiThe hai, puNya pratApa pracaNDa bar3A / sara saha nA sakA usa tejI ko, isa kAraNa ulTA kadama par3A / zubha zukla dhyAna zuddha hone se, munijana ko kevala jAna huaa| jahA~ utsava karane surapura se, devo kA AvAgamana huaa|| karake jJAnotsava deva saba, nija nija sthAna sidhAye haiN| phira vidhi sahita kara namaskAra, siyArAma ne zIza namAye hai / / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrantha muni 335 yo bole rAma kaho bhagavana, kAraNa thA kauna upadrava kaa| kRpayA yaha saba pharamA dIje, miTa jAve bhrama sabhI dila kA // dohA kula bhUSaNa kahe kebalI suniye sabhI svarUpa / padmanI nAmA nagarI me, vijaya parvata bhUpa / / amRta svara mativanta dUta, upayogAM jisakI nArI thii| aura udita mudita do putra jinho kI, rUpakalA kucha nyArI thii| vasubhUti eka mitra dUta kA, upayogA para Azaka thaa| vaha jAti kA thA uccavarNa mithyAmata dharma upAsaka thA / dohA premI ko kahe pramikA, amata svara ko mAra / khaTakA saba miTa jAyagA, bhogeM sukha apAra / / eka divasa bhUpa ne dUta kAma, karane ko kahIM paThAyA thaa| vasubhUti ne mArga meM amRta, svara parabhava pahuMcAyA thA / phera adhama ne Akara, upayogA ko yA samajhAyA hai| tU putro ko de mAra bar3he phira rAga yahI mana bhAyA hai| yaha lagA patA jaba udita mudita ko, krodha vadana me chAyA hai| vasubhUti ko parabhava pahu~cAne, kA saba DhaMga racAyA hai / / udita kuMvara ne eka samaya vasubhUti parabhava phuNcaayaa| mara iSadAnala pallI me, vasubhUtine bhIla janma pAyA // vairAgya bhUpa ko huA chor3a, sasAra dhyAna tapa japa lAyA / saba zatru mitra samAna munine. tajA krodha lAlaca mAyA / saga udita mudita bhI huve muni, nija Atma kArya sArana ko| mArga me A vahI bhIla milA, munijana ko dhAyA mArana ko / tava pallI pati ne chur3avAyA, guNa janamAtra kA mAnA hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 rAmAyaNa kucha pallI pati aura udita kuvara kA, pUrva hAla sunAyA hai / / jamIdAra thA jIva udita kA, palli pati vahA~ pakSI thA / chur3avAyA lubdhaka se jo, isake bhakSaka kA AkAMkSI thA // pakSI palli pati Ana huA, anamola manuSya tana pAyA hai / aura jaisI saMgati mile bane, vaisA hI mana vaca kAyA hai // vaha kRpaka jansA udita zrana, aura mudita dUsarA bhAI hai / isa kAraNa zraNa gAro kI, palli pati ne jAna bacAI hai || udita mudita ne tapa saMyama ko, ArAdha kiyA saMthArA hai / mahA zukra me jA deva hue, sura karate jaya jaya kArA hai // janmAntara se vasubhUti bhI, naratana ko dhAra A tApasa / ajJAna kaSTa jina kiyA bahuta tana me thA bharA huA tAmasa || mithyA mati kA thA bharamAyA, saMsAra baMdhana kA hetu hai / vaha upanA jyotiSya cakara me, jA deva dhUmavara ketu hai / 3 www dohA ( kula bhUSaNa ) ariSTa purI nagarI bhalI, priyanandI bhUpAla / paTarAnI padmAvatI, sundara rUpa rasAla // NAM udita mudita ne mahAzukra taja, padmAvatI ke janma liyA / jahA~ rAja pATa sukha na milA, pUrva zobhana thA karma kiyA // zrI ratnaratha aura citraratha, donoM kA nAma kahAyA hai / choTI rAnI ke udara dhUmaketu, ne janma A pAyA hai || rakhatA thA, virodha nija bhAiyo se, aura anudhara nAma kahAyA hai / ratnaratha ko tAja r3he nRpa ne, saMyama dhyAna lagAyA hai // tapa japa nirmala kara rAjaRpine, ucca deva par3ha pAyA hai / ava suna lIje dazaratha naMdana, Age jo hAla bakAyA hai || Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigrantha muni 337 zrI prabha nAma eka anya bhUpa ke, sundara rAja dulArI thii| anudhara kahatA thA mujhe vivAha do, usako yahI vImArI thii| nRpa ne na vivAhI avudhara ko, kisI anya bhUpa ko prnnaaii| jaba Asa nirAsa huA anudhara, to mana me ati aratI AI / / phira lagA ujADana deza bhUpa kA, krodha meM andhA banA huaa| zikSA na hRdaya meM dharI kisI kI, mAna me aisA tanA huaa| taba pakar3a eka dina rAjA ne, nija kaida me use ThukAyA thaa| phira ratna ratha bhUpa ne Akara, usako turata chur3AyA thaa| jA banA tApasI tApasa ke Dere, nahIM ghara me AyA hai| azubha karma kI cAla sadA, ulTI zrI jina pharmAyA hai| pramAda mahA zatru Atma ko , sadA mahA duHkha detA hai| aura samyaktva dhArI jIva koI, zuddha jJAna cAritra letA hai / / dohA (kula) bAla kaSTa vahA~ para kiyA, phera bhramA saMsAra / kabhI pazu kbhI narka meM, phira tApasa avatAra / / ajJAna kaSTa mahA tapa kiyA, karI kuguru kI seva / anyatma jotiSa cakra me, anala prabhu huvA deva / / udhara ratnaratha aura citraratha, dono ne saMyama dhArA hai| hue atibala mahAbala nAma bArahave, svarga gaye sukha bhArA hai|| surapura taja vimalA rAnI ke, phira hama donoM ne janma liyA / / kula bhUSaNa aura deza bhUSaNa, vyavahAra mAtra yaha nAma diyaa| chanda bAlapana se mAta pitu ne, seja hama gurukula diye| acAya ke varSa bAraha taka, hame supurda kiye // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 rAmAyaNa vidyA gurU vara ghoSa, phira lAyA hameM nRpa pAsa hai| rAjA ne phira parIkSA laI. darabAra lAkara khAsa hai| bahu pAritopika diyA, bhUpAla ne sammAna se| khuza kara diye guru ko pitA ne, sAra prIti dAna se / / phira pAsa mAtA ke cale. hama zIza pitu ko nAya ke| matA aura vahaneM nagara kI, baiThI bahuta vahA~ Aya ke / / eka mahala para baiThI dulArI, najara usa pe jA pdd'ii| hama anurAga se dekhana lage, sUrata hai kyA adbhuta ghdd'ii|| dohA (kula bhU0) mAtA ko hamane karI, caraNo me praNAma / phira pUchA yaha kauna hai, kahA mAta ne tAma / / zraya putra tumhAre pIche se, janmI yaha rAjadulArI hai| tuma rahate the gurukula me yaha, eka choTI bahina tumhArI hai / hamane java sunA bahina apanI, mana virakta huA saba bhogo se / aura samajha liyA nahIM baca sakate, duniyAM meM aise rogo se // dohA rAga kiyA nija vahina para, jo nahIM karane yogya / isa kAraNa hamane tajA, rAja pATha saMyoga / yaha dhAra liyA saMyama hamane, phira Atma jJAna abhyAsa kiyaa| mahA ghora pratijJA dhArI thI aura kaI mAsa upavAsa kiyA / phira karate ugra bihAra isI nagarI, A dhyAna lagAyA thaa| marane jIne kI AzA taja, kAyotsarga dhyAna jamAyA thA / aura pitA dhAra anazana pIche. mahA locana garur3a huA sura vaha / jaba avadhi jJAna se dekhA hamako, Ane ko thA girI Upara vaha / / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigraMtha muni 336 'thA usI samaya zrI ativIrya, munirAja ko kevala jAna huaa| caha pitA deva gayA utsava para, saMga anala prabha kA dhyAna huA / / caupAI utsava jJAna adhika prakAzA, dayA dharma amRta muni bhASA / mAnava deva pariSadA mAMhI, pUchata prazna eka muni rAI / / abake kisa kI saMkhyA Ace, jo muni kevala Rddhi paave| kRpayA kara kaho antaryAmI, kauna muni hogA zivagAmI / / dohA dhyAnastha muni do hai khar3e, vaMzasthala ke pAsa / una dono muni jano ko, hogA jJAna prakAza / / sarvajJa deva ne pharmAyA, kula bhUSaNa aura deza bhUpaNa / zubha jJAna darza cAritra hapa, cAro me nahIM koI dUSaNa // . kevala jJAna unhe hogA yaha, anala prabha ne suna pAyA hai| aura usI samaya krodhAtura ho, upasarga dene ko AyA hai / / nityati karatA thA yahA~, zabda bhayAnaka pAna 1 aura vaikriya zakti se, lAtA thA tauphAna / / kaI divasa ho gaye kiyA, upasarga bahuta dukhakArI hai| yahA~ kevala jJAna me vighna huA, vipadA logo para DArI hai| aba dekha tumhe suna anala prabha, haTa gayA pichAr3I ghbraakr| jaba zukla dhyAna nirvighna huA, kevala pragaTA hamako Akara / / dohA suna vANI sarvajJa kI, prasanna citta avadheza / usI samaya caraNana girA, sAdhI seva vizeSa / / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 rAmAyaNa ~~~~~~~~~~~~~~~~~ jhaTa mahAlocana sura ne Akara, siyA rAma se prema bar3hAyA hai| kucha pratyupakAra karU mai bhI, aise mukha se pharmAyA hai| bolA kucha sevA batalAo, jo icchA Apako devege| tava bole rAma java icchA hogI, yAda tumheM kara leveNge| dohA jJAnotsava karake gaye, sura nija nija sthAna / taiyAra hue zrIrAma bhI, karane ko prasthAna || vaMzasthala purapati Ana, caraNo me zIza namAtA hai / zrIrAma ko ThaharAne liye, vinatI janatA se karavAtA hai / / rAmagirIdhara diyA nAma parvata kA, sabane usa dina se / utsava huA ati bhArI, aura dAna diyA khule dila se / / atithiyoM ke vizrAma heta, prasAda vahA~ banavAye haiN| phira samaya dekha zrI rAmacandra, ne Age kadama bar3hAye haiN| - - daMDakAraNya prakaraNa caupAI udaMDa daMDakAraNya ati aAyA, prabalasiMha sama bhaya nahIM khaayaa| girI guphAghRha mAniMda pAyA, aba kucha nizcala Asana laayaa|| eka divasa bhojana ke bele, cAraNa muni do puNaya samele / dvimAsika tapa se tana sohe, trigupta sugupta nAma mana mohe // dohA bhojana gRha meM samaya para, baiThe dono bhrAta / saMskAra sItA kiyA, bar3e prema ke sAtha / / bar3e prema ke sAtha siyA ne, vyaMjana sabhI banAye hai| do labdhI dhAraka muni, vahAM para lena pAraNA Aye hai / / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaTAyu pakSI 341 rrrrrrrrrrrrrrrrrrry dekha muni zrI rAmasiyA, lakSamaNajI ati harSAye hai| aura usI samaya kara namaskAra, tono ne AhAra baharAye hai / / samAgama muzkila pAyA, caraNana gira zIza jhukAyA / dAna devo mana bhAyA,khuzI me Akara devo ne bhI gaMdhodaka brssaayaa|| jaTAyu pakSI dohA aho dAna udghoSaNA, kare vyoma me deva / bheTa kareM kucha rAma kI, soce amara svayameva / / azva sahita ratha diyA acita eka ratnajaTI khecara surane / gaMdhodaka vRSTI karake saba, deva gaye nija nija gharane // yahAM bAra bAra muni caraNana me, raghupati ne zIza namAye hai| gaI phaila vAsanA gaMdhodaka kI, sabhI jIva sukha pAye hai / / dohA gaMdhodaka kI vAsanA, phailI bana maMjhAra / gaMdhAbhidha nAmaka pakSI, ke sAtA huI apAra / / sAtA huI apAra jisma me, lagI dAha thI bhArI puNya udaya cala AyA, jahA~ the rAma muni tapadhArI / / baiTha vRkSa para dekha rahA thA, lambI najara psaarii| jAti smaraNa huA jJAna, bhAvanA dila me zuddha vicArI / / dauDa dRSTi gaI pUrva janma meM, turata phira girA dharana me / uThA sItA ne kara me, muni caraNana gerA pakSI, thA bharA roga tana para me / / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA labdhI dhAra muni ke, caraNa pharase pakSI tAma ! deha kaMcana varNI huI, dekha acaMbhe rAma // dekha acaMbhe rAma phera, mani Age arja gujaarii| kauna karma kA phala prabhu isane, bhogI vipadA bhArI / / pUrva hAla batalAo isake, icchA yahI hamArI / galA sar3A jo tana thA isakA, aba sundara hitakArI / / dauDa sugupta mani yo pharamAve, karma ke phala batalAve / dhyAna siyA rAma lagAve, khaMdaka daMDaka pAlaka ke, saba bheda khola. darzAve / / zrI skaMdhakAcArya caritra adhikAra nRpa thA sAvasthI nagara meM, jita zatru balavAna / rAnI jisake dhAriNI, zomana guNa kI khAna / / dharma na thI guNavAna putra, eka janmA baMdhaka pyArA / causaTha kalA pravINa, purandara yazA putrI sukhakArA / / bahatara kalA kA jJAtA, skaMdaka jaina dharma kA pyArA / raMga maMjIThI car3hA dharma kA, carcAvAdI bhArA / / daur3a kumbhakAra kaTa nagarI, daMDaka rAjA ksstrii| puraMdara yazA ko byAhA, aba dekho Age, gati karma kI kaisA raMga khilaayaa| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 343 dohA ( sugupta muni) pAlaka eka bajIra thA, nAstika duSTa svabhAva / dharma dhyAna bhAve nahI, lAkho karo upAya / / daMDaka nRpa ne eka, dina bhejA pAlaka kAma / jita zatru bhUpAla pe, le AyA paigAma / / le AyA paigAma bhUpane, sevA kI hita karake / dharma sthAna le gayA dilAve, zikSA ise dila dharake // sana karma dharma sabahI kA, hRdaya kamala ati harSe / mithyA basa pAlaka sana, nidA kare krodha me bharake // daur3a niMdA suna khaMdhaka AyA, turata zAstrArtha lagAyA / huI taba carcA jArI, anta me pAlaka huA niruttara khiSTa sabhA me bhaarii|| dohA ( sugupta ) hAra sabhA ke bIca me, gayA svadeza maMjhAra / upahAsya dekha apanA ati, dila me dveSa apAra // __ caupAI khaMdhaka kA dila hA vairAgI, para upakAra karU lvlaagii| AjJA lene mAtA pai Aye, taba mAtA ne bacana sunAye / / jAna hathelI jo dhare, vaha le saMyama bhAra / yadi pIche giranA par3e to, usase bhalI begAra // usase bhalI begAra, kyoMki, yahA~ kaSTa samUha ko sahanA hai| yadi koI gardana para dhare, tega to dIna vacana nahIM kahanA hai / / rAgadveSa do karma bIja ko, dila meM jagaha na denA hai| koI kaSTa Anakara par3e jisma para, sama praNAme sahanA hai|| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 rAmAyaNa daur3a na dRSTi loTAve, paira Age ko bar3hAve / bhIratA dUra bhagAve, pratijJA para rahe dRr3ha cAhe, khela jAna para jAve // dohA (mAtA, kahe zrI sarvatra ne, aSTa pravacana sAra / inako dhAre bina koI, huA na bhava se pAra // pA~ca sumati aura tIna guptI ko, haradama hRdaya lAnA hai| kahIM nIrasa sarasa jo mile AhAra, saba sama praNAma se khAnA hai / / karma jaMga me ar3akara ke phira, marane se tahIM DaranA hai| isa gaMde jisma kI khAtira, kSatriya kula dAgI nahIM karanA hai / / dor3a eka dina sabane maratA, dharma bina aura na shrnnaa| bhAva ye hRdaya me dharanA, cakrI tIrthakara gaye chor3a, yahA~ amara kisI kA ghara nA / / gAnA nambara 44 ( mAtA kA skaMdhaka kumAra ko samajhAnA ) tarja-(nihAlade kI) bAsI bhI khAnA mere skaMdhaka, jamI kA sovanA / kaThina yaha vRtti mere, skaMdhaka sahane kA nAhI / / kaTuka vacana mere beTA, jaba barasaMge bANa sama / bAIsa pariSaha mere bacce tU , sahane kA naahiiN|| cAra mahAvrata dhAraNe hoge, bhAva se / / jIvita hI maranA hai beTA dharaNI kI nyAI / / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra dohA (khaMdhaka / mAtA tere sAmane, laI pratijJA dhAra / sama dama khama ko dhArake, karU dharma pracAra / / karUdharma pracAra pUrNa, kartavya sabhI kara duuNgaa| cAhe sira kaTa jAya kintu, pIche nahI kadama dharUMgA // satyAgraha anAdi niyama, jaina kA hRdaya yahI dhruuNgaa| dharma pracAra ke liye mAta, kurvAna jisma kara dU gA / / daur3a muni kA bAnA pAU, deza daMDaka ke jaauu| dharma jhaMDA laharAU, ajJAna aMdha me par3e jIvoM ko, satya dharma darzAUM // dohA ( sugupta) mAtA le gaI putra ko, muni suvrata svAmI pAsa / hAtha jor3a kahane lagI, suno prabhu ardAsa / / suno prabhu ardAsa, Apako apanA putra detI huuN| moha karma vadha kA bhaya mujhako, isaliye biraha ko sahatI huuN| ava mAtA putra sambandha nahI, khaMdhaka ko aMtima kahatI huuN| isa karma jaMga me ar3akara, pITha na denA zikSA detI hUM // mAtA gaI ghara maMjhArI, putra ne dIkSA dhaarii| liye mahAvrata sukhakArI, tapa japa me hue lIna, gurU ke haradama AjJAkArI // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 1 rAmAyaNa dohA khaMdhaka muni ke pAMcasau, ziSya aridala cUra / zAnta rUpa tapa saMyamI, vidyA meM bharapUra // vidyA meM bharapUra hue, ekatra sammati melana ko / ghara nahIM chor3A suno muni, ye khAlI peTa bharana ko // vaha rAjya Rddhi sukha taje, sabhI sva para upakAra karaNa dhIra vIra gambhIra bano, Apatti sabhI jarana ko // dauDa ko pracAra ko jisane calanA, to jAna hathelI dharanA / nizcaya hai eka dina maranA, zAnta rUpa ho saho kaSTa, para pIche kadama na dharanA // dohA ( ziSyamaMDa ) sabhI hama jo pAMcasau, karma jaMga jujhAra / tana mana saba tumako diyA, karo jo ho svIkAra // karo jo hai svIkAra, Apako jAna hathelI dharalI hai / pracAra kArya meM jur3ane ko, aba kamara sabhI ne kasa lI hai / jo par3e kaSTa vaha sahana kareM, cAhe TUTe nasa-nasa pasalI hai / yaha jisma sAtha nahIM jAnA, hamane soca sabhI kucha karalI hai / daur3a peTa to khara bhI bharale, sUra raNakSetra lar3ate / / upasarga saba hI sahate, jina AjJA pAlana me deveM jAna, yahI dila dharate || dohA dRr3ha saMkalpa sabane kiye / khaMdakAdika muni mahAna / AjJA lene prabhu pai gaye | karI caraNa praNAma || 1 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 347 www. rrrrrrr-~karI caraNa praNAma prabha jI, hama jAve vicarana ko / daNDaka rAjA ko samajhAne, aura upakAra karana ko / / satya dharma sthApana, mithyA, nAstika pApa harana ko| purandara yazA ko dRr3ha karana, nija pUrNa karana praNa ko|" daur3a prabhu jI yo pharmAve, upadrava ho darazAve / / honahAra batalAve, sivA tere saba kA siddha kArya, anta mokSa me jAve // dohA sarvajJo ke vacana ko, koI na TAlana hAra / honahAra hogI vahI, yaha bhI paropakAra / / yaha bhI hai upakAra pAMcasau ke siddha kArya hoveM / dharma kAma me lage jisma to, dukha samUha ko khoveM / karege ugra vihAra svapara Atma saba nirmala hove // hara vyakti ke dila andara, hama bIja dharma kA bove / daur3a jJAna varSA barasA kara, mithyAtva ko dUra nasA kara / dharma dvividha darzAkara, ajJAna rUpa vana dhase, hamtigaNa ko jyo siMha bhagAkara // dohA socA zrI saMgha ne muni daNDaka deza me jAya / namra nivedana yU kare, caraNana zIza navAya // gAnA naM0 45 ( saghaM0 khaM0) arja zrI saMgha ko svAmin, deza daMDaka ke mata jAve / pratijJA Tala nahIM sakatI, cAhe antaka nigala jAve // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 rAmAyaNa sabhI nAstika vahAM basate, duSTa pApI anAr3I haiN|' bhare ajJAna se hRdaya, sApha kaise kiye jAve // bahA kara jJAna kA dariyA, mithyA ajJAna dho duuNgaa| sudhArUgA unheM saha lU, cAhe mahAkaSTa A jAveM // svalpa yaha lAbha hai vahAM kA, yahAM anamola jiMdagAnI / jise hama kaha nahIM sakate, vahI na kaSTa A jAve // AtmA saba barAbara haiM, bheda hai sirpha karmo kA / unhe samyaktva A jAveM, yahAM cAhe prANa bhI jAve / / vinaya yaha sAra caraNoM me, Apa yadi ruka nahIM skte| kareM pracAra narmI se, kahIM na vighna A jaaveN|| nyAya se to vahAM anyAya, mithyA jar3a ko khonA hai| haTUnA mai sacAI se, cAhe pRthvI ulTa jAve // vacana sarvajJa kA sunakara, hamArA dila dhar3akatA hai / mahA pApiSTha vaha jana haiM, pApa karane meM sukha pAveM / zukla kyA dopa unakA hai, sabhI karmo ke parde hai / khuzI haiM hama liye upakAra ke, cAhe sara bhI laga jAve / / jaba nAstika deza ke madhya gaye to, kapTa bhayAnaka Ane lge| gandha hastI gaNa me aise muni, pracAra me kadama bar3hAne lge| anyAya kI jar3a ko kATa-chAMTa, sadjJAna kA nIra bahAne lge| mithyA tama kA kara nAza, jJAna prakAza muni phailAne lge| dohA nAstika mata ke ziromaNi, aMdha pakSa meM lIna / lage dveSa se tar3apane, jaise jala bina mIna / / parAjita hokara zAstrArtha me, aba nIca karma para tula Aye / muniyo para kaMkara patthara pheka, gAlI galauca muha para lAye // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 346 wwwwwwwwwwwr bhayabhIta hue kaI bhavya jIva, muniyo ko zrA samajhAne lge| vole Age mata bar3ho prabhu, mRtyu kA bhaya batalAne lge| dohA aise vacano ko sunA, skandhaka ne jisa bAra / muni vIra gambhIra yo, bolA vacana ucAra // gAnA naM. 46 ( skandhakAcArya kA ) satya pracAra me yaha, jAna rahe yA na rhe| paropakAra me zAna, rahe yA na rahe // 1 // phailA dUgA mai ziSyo ko, rASTra bhara me / mithyA vipa kATane me, kAna rahe yA na rahe // 2 // jJAna darza cAritra kA, DaMkA bajAU~ saare| paoNva pIche na haTe, prANa rahe yA na rahe // 3 // bhUle bhaTako ko, batAvege jinvaannii| ___sApha kaha dege yaha sira, jAna rahe yA na rahe // 4 // sarvasva lagA kara bhI, karUM kartavya pAlana / khAne pIne kA mujhe, dhyAna rahe yA na rahe // 5 // haragija na Darege, kisI kI dhamakI se|| / cAhe hAtha me maidAna, rahe yA na rahe // 6 // sura nara mokSa tiryaJca, narka hai duniyA me| Astika dharma rahe, insAna rahe yA na rahe // 7 // siddha Izvara, saccidAnanda paramAtma / zrAna raha jAya amiTa, jAna rahe yA na rahe // 8 // zukla zubha dhyAna hai, do karmo ko uDAne vAle / vina zubha dhyAna ke yaha, jahAna rahe yA na rahe / / 6 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa dohA ( sugupta) aise kaha kara muni, phaila gaye cahuM ora / nAstiko ke hRdayo me, macA apUrva zora / kahI do-do aura kahIM cAra-cAra, muniyoM ne dharma pracAra kiyaa| thA mithyA bhaMvara meM par3A huA, ber3A kaiyo kA pAra kiyA / thI AjJA AcArya kI, kumbhakAra kaTa nagara me Ane kii| nirdoSa dekha sthAna svaccha, saba Asana vahAM jamAne kI // caupAI vicarata kumbhakAra kaTa Aye / bAga bIca nija Asana laaye| suna pAlaka kumati dila dhaarii| nIca svabhAva sUara samavArI // kahe pAlaka yaha muni vahI Aye / badalA leU~ koI karU upaay| pUrva baira kara smaraNa mana me / jala rahA bhItara dveSa agna me / / dohA munivara kucha hI socate, pAlaka soce aur| honI ne apanA kiyA, kartavya mahA kaThora // pAlaka ne cAro tarapha, paharA diyA lagAya / dArU golA bAga meM, zastra diye gar3acAya // rAjA ko kahane lagA, pAlaka pApI Dhora / rAjana kyA soyA par3A, tyAga nidrA ghora / / nRpa kahe mantrI kisa liye, itanA hai hairAna / rAta samaya kyo Aye ho, kaha do sakala bayAna / / rAjA nIti yo kahe, karo na pala vizvAsa / dhokhe meM AnA nahI, cAhe mitra ho khAsa / / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 351 khabara nahI kucha Apako. skandhaka pahuMcA prAya / rAjya lene ke vAste, guptI bhepa banAya // mantrI terI bhUla hai, yaha muni hai guNa dhAra / tyAga diyA sasAra saba, karate dharma pracAra / / nija kartavya maiMne kiyA, jo mujha para thA bhAra / namaka khAya kara ApakA, deU~ salAha sukhakAra / / deU~ salAha sukhakAra, bAga me calo saMga aba mere| zastra dAru golA dekho, guphiyA pAMca sau cehre|| sahasra sahasra para bhArI hai, eka zUravIra dala ghere| Alasya me jo par3e rahe, to mauta pukArI nedd'e| calo aba dera na lAvo, dekha AjJA pharmAvo / yadi skaMdhaka na hotA, kaSTa nahIM detA tumako saba kAma maiM khuda kara detA / / / dohA (sugupta) gadI ke hAte gadhe, jinhe na kucha pahicAna / jahA~ lagAye laga gaye, taja gaurava kA dhyAna / / mantrI ko le bAga me, turata gae bhUpAla / dAru golA zastra saba, dikhalAyA jaMjAla || dikhalAyA bhrama jAla, bhUpa ko car3hA roSa ati bhArI / socA yadi kiyA Alasya to, karegA duSTa khvArI / / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 rAmAyaNa vnar maiM svayaM yadi dU daNDa ise to, nindA hogI bhaarii| adhikAra diyA saba mantrI ko, mati ulTI yahI vicaarii|| dRSTa kA bheda na pAyA, bhUpa apane ghara AyA / __ mantrI mana Ananda pAyA, AnA jAnA kara vanda bAga me kolhU turata lgaayaa|| dohA (sugupta) duSTa jano ko sAtha le, pahu~cA muniyo pAsa / bolA aba tumako nahIM, bacane kA avakAza / / dohA (pAlaka maMtrI) zatru jo hove merA, aura zatru ke yAra / mAre bina chor3a nahI, ghAnI hai taiyAra / / vaha dina karale yAda tU, skaMdhaka rAja kumaar| parAjita mujhe tUne kiyA, bharI sabhA maMjhAra / / bharI sabhA maMjhAra kiyA, aba sAdhu bana AyA hai / pracAra karaNa nija dharma, pAMca sau ziSya saMga lAyA hai / / kintu aba tU baca nahIM sakatA, kAla uThA lAyA hai| ad bhuta DhoMga banA, bhadra logo ko bhAyA hai| daur3a yadi hai jAna pyArI, cAra hai zarta hmaarii| phera yahA~ kabhI na Avo, kudharma tyAga mAMgo maaphii| mama dharma grahaNa kara jAvo / / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pune. zrI Faraararrya caritra dohA (sugupta muni) skaMdhaka muni ne jaba sunI, pakSAndha kI bAta / gaMbhIra RSi kahane lage, yo gaurava ke sAtha // dohA (skaMdhaka) pAlaka kyo ghabarA rahA, phire macAtA zora / pravala siha Age nahI, cale syAra kA jora // nahI cale syAra kA jora, yahA~ to sAre zera babara hai / kyA dikhalAtA dhauMsa, maraNa ko jAna hathelI para hai / zaratoM kA rakha ghara apane, yahA~ sAre muni niDara hai / dharma balI dene ko prabhu ne dAna batAye sira hai || jisma yaha nahIM hamArA, gayA kahA~ dhyAna tumhArA / soca kara karo vicArA, satya dharma kara grahaNa miTe, chAjJAna timara tava sArA // dohA itanI sunakara mantrI, jala bala ho gayA Dhera / bhRkuTi mastaka DAla kara, lie muni saba ghera || dohA 353 - khadaka dila me socatA, yaha koI abhavya vizeSa / muniyoM ko r3ha karU, Dhekara ke upadeza // ' durjana ko sajjana karane kA, bhUtala me koI upAya nahIM / ghanaghora ghaTA kitanI varase, cAtaka kI tRpA jAya nahI // basanta Rtu me sava haMsate, nahIM patra karIra ke AtA hai / 5 bhAnu kI icchA saba karate, para ullU use na cAhatA hai || nAgara ke phala kA abhAva, pIpala ke phUla nahIM AtA hai / phaNIyara ko jitanA dUdha mile, utanA hI cipa bana jAtA hai / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 rAmAyaNa jisameM na jJAna kA aMza jarA, usa ko vRthA samajhAnA hai / jyU bahare ko suratAla sahita, niSkAraNa gAyana sunAnA hai / janmAndha ke Age oNsU DAla, netro kA teja ghaTAnA hai| vyoma ke puSpo kI cAhanA, vajra para kamala jamAnA hai| jo mahA dIgha saMsArI athavA, koI abhavya prANI ho / usako na samajhA sake koI, cAhe prApta kI vANI ho / dohA(skadhaka) dravya kSetra aura samaya meM, jaisA avasara hoya / phira apane karttavya ko, soce budha jana koya // karttavya vahI isa samaya, dharma ko apanA zIza car3hAnA hai / anitya sukho ke lie, dharma kA gaurava nahI girAnA hai / / kisa taraha satya para vIra balI, dete hai so dikhalAnA hai| vIra zAntarasa jJAna sudhA, muniyo ko Aja pilAnA hai / / dohA dharma vIra he muni jano ? suno lagAkara kAna / samaya apUrva A gayA, dene ko balidAna / / gAnA naM0 46 skandhakAcArya kA muniyo ko vairAgyamayI upadeza pAnI kA bulabulA jAna, jisma yaha anta khAka rala jaayegaa| anamola samaya yaha milA Ana, jo phera hAtha nahI AyegA / maidAne jaMga meM ar3e sUramA, mokSa jAgIrI pAyegA / pITha dikhAkara bhAge jo kAyara, kAga mAMsa nahIM khAyegA // 2 // krodha mAna arti pariSa hoM, se jo muni cala jaayegaa| virAdhaka ho ke marecaurAsI, cakkara me rula jAyegA / / 3 / / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 355 . . . -. - - - - - - ananta paramANuoM se banA manuSya tana, avazyameva khira jaayegaa| ratna padArtha jIva zukla yaha, cheda bheda nahIM pAyegA // 4 // dohA (skadhaka) sunoM muni aba kAna dhara. hai kolhU taiyAra / bAMdha kSamAdi zastra saba, ho jAvo taiyAra / / ho jAo taiyAra kyoki, aba jaldI jaga jur3ane vAlA hai| tuma kSamA khaDga se kATa krodha kA, zIza karo muMha kAlA hai / moha karma cAMDAla duSTa yadi, liyA mArakAra bhAlA hai| phira sAta ari ke nAza karana ko, kAphI khUba masAlA hai / / bhaya na kucha mana me khAvo , dharma ko zIza caDhAvo / cita ko zAnta banAo, dhyAna zukla zubha dhyAya zAntamaya hokara dharma bcaao| gAnA naM0 (47) (skaMdhakAcArya kA muniyo ko upadeza) sunoM muni pyAro yaha saMsAra asAra / / Tera yaha saMsAra sazayo kA hAra, hove khvAra jo koI phine| suta dAra nAra, parivAra yAra, yaha jisma sadA sthira nahI rahane / / sahe dukha apAra narko ke dvAra, jamado kI mAra duHkha kyA kahane / tiryaca bhAra DaMDo kI mAra, gala churI dhAra agni dahane jii|| jo the jineza, seveM sureza, indra narendra bhI Akara ke / karaNI ke dhAra kevala apAra, sasAra sAra sukha pA krke| yodhA mahAna, dharate the dhyAna, dete the jJAna samajhA karake jii| suvarNa jaise aMga jinho ke, unakI bhI ho gaI chAra sno|| jo koI mitra ko kaida se kAr3he, phaMda kATa AjAda kre| sata karo gilA saMyoga milA, jA mokSa zilA AvAsa dhare // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 rAmAyaNa wwwwwwwrar M m rowimwww jo dharma heta lagatA hai reta, nipaje hai kheta saba kAma sareM jii| cAhe sela bindhe cAhe barthI bindhe, cAhe tega kADha gardana dhrdeN| cAhe agni bANa lohe ko lAla, karake kamAla sira para dharade cAhe ghAnI DAla pIle, kamAla, netra nikAla kara para dhrdeN|| daza vidha kA dharma khaMtI kA marma, mata rakhe bhramadila me saradho jii| dharma heta jo lage aMga to, milatA hai zivadvAra / / suno // 2 // ho jAo taiyAra sahane ko mAra, nahIM bAra bAra ye janma mile ho jAo phidA kAyA se judA ho pharja adA saba duHkha Tale / . rahatA hai nAma sidha hoya kAma, zUrA sagrAma pAnI me pIle / meru samAna ho jAo javAna, aba kSamA khaga karame gahiye zAnti kI tega lo pakar3a bega, saMyama kI Teka rakhanA cAhiye jinajI ke pUta, ho rAjapUta, mira deke kajA cakhanI cAhiye jii| zUravIra jo rakhe dharma ko, cAhe par3e kaSTa apAra suno // 3 // jo kSamA kare vaha nahI mare, mukti ko vare karo kurbaanii| yaha jisma jAna gadA mahAna, rogo kI khAna tuccha jindagAnI // hai zuddha svarUpa cetana anUpa, bhUpo kA bhUpa kevala jnyaanii| yaha jIva judA nahIM hotA kadA, nahI jalatA nahIM galatA pAnI / / dhIraja ko dharo sasAra taro, mukti ko baro kI je krnnii| ho jAo lAla cintA ko TAla, jaba karo kAla mukti varaNI // 'saba kaTe phaMda kahe zukla caMda, nirmala jyU caMda dhArmika trnnii| mata DaranA gIdar3a karmoM se, ho jAo hoziyAra suno // 4 // dohA ( sugupta ) pAlaka taba kahane lagA, aba nahI rahI udhAra / nidanA AloyanA kara sabhI, khar3e muni taiyAra / / niryAmaka bana khaMdhaka muni, saMthArA turata karAte hai| pairo se lete duSTa pakar3a, ghAnI me udhara car3hAte hai / / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra .357 kSapaka zreNI car3he muni, samadama khama hRdaya lAte hai / anta kevalI bane bandha taja, akSaya mokSa pada pAte hai / / pila rahA eka ghAnI me krama se, aura eka taiyAra khar3A / kara diyA mAta bUcar3a khAnA, baha rahA khUna kahI hAr3eM pdd'aa| usa yantra se sAno nikalI, eka rakta meMdI dikhalAtI thii| gRdha pakSI ghUma rahe nabha meM, aura cIle jhapaTa lagAtoM thiiN| jaba pIla diye saba hI cele, eka choTA ziSya rahA vaakii| thA honahAra guNavAnaM karaNI, mAno jaisI thI hIrA kI / / jaba use pIlane ke hetu, pAlaka ne hAtha bar3hAyA hai| taba usI samaya khaMdhaka ne, pAlaka ko yo vacana sunAyA hai / / dohA (skandhakAcArya) santoSa tujhe AyA nahI, aya pAlaka suna bAta / laghu ziSya kI na dikhA. mujhe sAmane ghAta / / 5 ghAta dikhA mata mujhako isakI, kahanA mAna hamArA / pAlA isako pramabhAva se, jJAna sAra diyA sArA / / zatra yadi hUM to mai hUM, na isane kucha terA bigaadd'aa| taiyAra khaDA hU pIla yantra me, pahile jisma hamArA // pIla pahile basa mujhako, dvaSa jisase hai tujhako / Apako samajhAtA hUM, yaha dukha mataM dikhalA mujhako, basa yahI bAta cAhatA huuN| dohA (sugupta) munirAja ke suna vacana, bolA pAlaka bAda / tana mana khuza saba ho gayA, lagA Ana aba svAda / / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa chanda (pAlaka) svAda badale kA sabhI, aba hI to hai Ane lgaa| chor3a de laghu ziSya ko, kisako yaha samajhAne lagA / / jisa taraha tujhako mile duHkha, kAma vaha karanA mujhe| pIlUgA tar3apA karake isako, daHkha meM dikhalAUM tujhe / tUne sAvatthI nagara meM; khiSTa mujhako thA kiyaa| sAra yaha mata kA tumhArA, usa badI kA phala liyA / dohA ( sugupta ) laghu ziSya ne saba sunI, bAteM karake dhyAna / namaskAra kara guru ko; bolA madhura jabAna / / chanda (laghu ziSya) namra nivedana eka merA, gurujI suna liijiye| bana gayA aba sUta niramala ko, kapAsa na kIjiye / saddharma ko arpaNa karU saba, svAda aba Ane lgaa| bhaya gurujI isa samaya mai, kSatriya kaba khAne lgaa| gAnA naM0 48 (laghu ziSya kA guru skandhakAcArya ko kahanA) ApakI kRpA se aba mai, apanI sUrata dekha lii| miTa gayA sArA bhrama jaba, asalI sUrata dekha lii| thaka gayA mai DhUDhatA, lekina yaha the parade nazIna / jJAna dIpaka se ki aba, parade meM sUrata dekha lI // 2 // saba anitya raMgarUpa kI, khAtira bhaTakatA mai rahA / Ananda apUrva mila gayA jo, thI jarUrata dekhalI // 3 // jihvA aura mAlA ke dAne, pheratA mudata rhaa| chor3a dI jaba apane isa, mana kI kadUrata dekha lI // 4 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 356 jJAnamaya hU~ mujha meM aba yaha. karmamala kucha bhI nhiiN| dhyAna dharake zukla saccidAnanda, amUrta dekha lI // 5 // dohA (laghu ziSya ) isa dina ke hI vAste, zIza muDAyA Ana / vandha anAdi tor3akara, leUM mokSa nirvANa // avazyameva eka dina chuTe, yaha jisma sAtha nahIM jAvegA / anamola samaya yaha milA Ana, phira nahI patA kaba aavegaa| kSapaka zreNI caDhU abhI, tana se moha jAla haTAyA hai| jisa dina ke liye bhaTakatA thA, basa Aja vahI dina AyA hai| dohA (sugupta ) jJAna darza cAritra sama, aura zAnta rasa lIna / sama dama khama zubha bhAva se, yoga hue zuddha tIna / idhara car3he pariNAma, udhara duSTo ne car3hAyA ghAnI meN| pAkara kevala jJAna pahuMca gaye, akSaya rAjadhAnI me // sarvajJa deva ne jo bhASA, kahIM AyA pharka na AnA hai| hAla dekha khandaka Rpi ke, jhaTa krodha vadana bhara AyA hai / / dohA (sugupta) Ayu kA bala ghaTa gayA, kara na sake kucha aur| honahAra kA eka dama, par3A Ana kara jora // dohA (skandhakAcArya) aho atulya yaha pApa hai, aisA anartha ghor| nadI khUna kI vaha gaI, jarA macA na zora / / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 rAmAyaNa rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr chanda (skandhaka ) kyA sabhI abhavya hai, muni pAMcasau mAre gye| hRdaya sabhI ke patthara hai, kyA vajra ke DhAle huye / / acchA jo mai japa tapa kiyA, usakA mujhe yaha phala mile / nAza mai inakA karU, aura tor3a DAlU saba kile / / beca dI karaNI sabhI, khaMdaka ne niyAnA kara diyA / duSTa pAlaka ne muni, ghAnI me usa dama dhara diyA / zvAsa pUre ho gayeM gusse ke, basa virAdhaka huaa| sAdhaka huA saMsAra kA, aura mokSa kA bAdhaka huA / / dohA (sugupta) skandhaka jAkara devatA, ho gayA agni kumaar| idhara mAMsa le vyoma meM, pakSI ur3e apAra // jisako jo kucha milA vahI, pakSI vahA~ se le daur3A hai| lAlaca ke vaza koI le gayA, jyAdA aura koI thor3A hai| Tur3A eka ratna kaMbala kA, rajoharaNa jisame lipaTI / khUna mAMsa kA bharA huA, eka cIla usI ko A cipttii| lekara uDI vahAM se baiThI, rAjamahala U~ce jAkara / lagI jisa samaya vAna milA, nahI sAra par3A nIce Akara / jaba dekhA ise mahArAnI ne to, rajoharaNa kambala paayaa| purandra yazA mana ghabarAI, jhaTa bhUpa mahala meM bulavAyA / dohA (purandra yazA) prANanAtha yaha dekhiye, kaMpA kalejA Aja / kyA koI mArA gayA, bAga bIca munirAja / / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra 361 wwwwwwwwwwwwwwwwww marawmmm dohA (sugupta) hAla dekha bhUpAla kA, gayA kalejA kAMpa / chAtI para se eka dama, gayA jisa taraha sAMpa // ho gayA nRpa kA phaka ceharA, na zakti rahI badana meM hai| kyA batalAU aba rAnI ko, basa yahI soca rahA mana me hai| lAcAra kahA kyA batalAU, gaI Dora chUTa nahIM hAthoM me // yaha mahAghora kiyA pApa Ana, maine vajIra kI bAto me / dohA ( purandrayazA) 'duHkha sAgara me magna ho, bahA rahI jala nayana // kahana lagI bhUpAla se, rAnI aise baina / gAnA naM. 46 (zokAkula rAnI purandra yazA kA ) aya' pati tUne karAyA, julma yaha ati ghora hai| duSTa pAlaka sA abhavya, duniyAM me na koI aura hai / / 1 / / pAca sau ziSyo sahita, bhAI merA khandhaka muni / / pIlate-pIlate yaMtra me hA, jinako ho gayA bhora hai // 2 // upha talaka kisI ne na kiyA, andhera kaisA chA gayA / jahAM kisI ko duHkha mile, vahAM para to macatA zora hai // 3 // mAtAye suna mara jAyegI, jinake the yaha zobhana kuvara / hAya usa dama vedanA, hogI sahI kisa taura hai // 4 // rAja jana aura phauja palTana, kyA kile nara nArI hai| aba to saba gArata bane, rahanI na yahAM koI Thaura hai // 5 // ava sahU~ kaise atula duHkha, jAna bhI jAtI nahIM / / maine karma khoTe kiye, Aya ke bala kA jora // 6 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 rAmAyaNa " yadi zukla mujha ko patA hotA anartha ho jAyagA / phira piyA yaha hAtha se, haragija na chuTatI Daura hai || dohA (daMDaka ) mahA kheda maine kiyA, kucha bhI nahIM bicAra | aise pApI duSTa ko diye, sabhI adhikAra // gAnA naM0 50 (daMDaka kA vilApa ) ( aba maiM dharU, kisa taraha dhIra ) dekha dekha yaha julma bhayAnaka, uThe kaleje pIra // Teka // rAja kuMvara khandhaka muni tyAgI, zUra vIra gambhIra / phUla kamala se badana pIla diye, ghAnI sakala zarIra // 1 // bila - bila rove rAnI merI, jisa kA khandhaka vIra / khabara sunata hI prANa tajeMgI, pIyA jinakA tIra // 2 // jJAta mujhe hotA nahIM rakhatA, aisA duSTa vajIra / ' bAta suneMge sevaka jinake, legeM kaleje tIra ||3|| zukla samaya bItA nahI AtA, bahe nayano se nIra / saba rogoM kI eka auSadhI, zrI jina dharma AkhIra || 4 || dohA (daMDaka ) dhika aise saMsAra ko, aura mujhe dhikkAra | aba dila me yaha hI basA, tapa saMyama leUM dhAra // idhara vicAra kiyA nRpa ne vahAM, upayoga deva ne lAyA hai / saba dekha bAga kA hAla usI dama, krodha badana meM chAyA hai // agni kumAra usa sura ne Akara, agni turata lagAI hai / dekha pracaMDa macI jvAlA, janatA mana meM ghabarAI hai // & Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI skandhakAcArya caritra " hA hA kAra macA sAre, bhAge saba jAna bacAne ko / jahAM para koI manuSya najara par3A, sura agni lagA jalAne ko || purandra yazA kI zAsana devI ne A karI sahAI hai / muni suvrata ke pAsa pahuMcA kara dIkSA use dilAI hai || daMDaka aura pAlaka dono ko, duHkha sura ne diye ati bhArI / duHkha atula bhogane ko maMtrI, gayA narka sAtavIM mabhArI // kAla ananta anta nahI AnA, pAlaka ne duHkha bharanA hai / bhavya svabhAva hai jisa prANI kA, kabhI na usane naranA hai // dohA ( sugupta ) / daMDaka nRpa ke deza me, pralaya huI apAra / narka aura tiryaca me gaye bahuta nara-nAra // usI divasa se yaha aTavI, daMDakAraNya kahalAtI hai / karma bar3e balavAna yahA~ na, peza kisI kI jAtI hai // usa daMDaka rAjA ne bhava-bhava me, janma maraNa dukha pAyA hai / phira janmA gaMdhAdhipa pakSI, mahAroga badana me chAyA hai // aba muniyo ke darza se isako, jAti smaraNa jAna huA / jaba lagA dekhane pUrva janma, pAlaka khaMdhaka kA dhyAna huA || taba usI samaya yaha girA dharaNa meM, pakSI mUrchA khA: karake / sItA ne hamAre pairo para, yaha pakSI DAlA lA karake / chanda ( sugupta ) sparza oSadhI labdhi hame, pakSI kA jisa dama tana lagA / vedanA upazama huI, jo roga thA saba hI bhagA // tyAga tana mana se kiyA nahIM ghAta jIvo vana gayA dharmI dharma dhAraNa, vizuddha mana aba tumhAre zaraNa hai, isakI bhI rakSA kI kare / " se dhare // kIjiye / 363 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa wwwwwwwwwwwww mAninda samajho bhrAta kI, karuNA yaha dila dhara liijiye| rAma bole jo kucha kahA, saba Apane vaha ThIka hai| isakI rakSA ke jiye, mama prANa bhI nA cIja hai| - iti skaMdhakAcArya adhikAraH - - - -- dohA zikSA de jaba muni cale, par3e caraNa zrIrAma / dhanya zrI jina dharma hai, dhanya ApakA nAma / dhanya ApakA nAma jJAna, zrI jinakA batalAyA hai| dhanya mAta vaha tAta prabhu, jisane tumako jAyA hai / / sAra sabhI nara tana, pAne kA tumane hI pAyA hai| saphala janma unakA jinake, sama dama khama mana bhAyA hai| muni vahAM se cala dhAye, dhyAna tapa japa cita laaye| prasanna pakSI tana mana se, rakkhA nAma jaTAyu, aba sItA pe rahe magna se / / dohA pakSI kA sundara jisma, zobhe kalagI zIza / sItA se ati prema hai, rahe pAsa nizadIza / / siyA rAma ratha me baiThe, lakSmaNa sArathi bana jAtA hai| pakSI ur3e agAr3I jisa dama, caleM saira zobhAtA hai| purI ayodhyA ke samAna, daNDakAraNya meM rahate haiN| aba suno hAla pAtAla laMka kA bhI, saMbaMdha yahA~ kahate haiM / / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMbUka 365 AAAAAAAAAAN zambUka dAhA pAtAla laka kA adhipati, khara nAmaka bhUpAla / zUrpaNakhA' rAnI ati, sundara rUpa rasAla / / rAjakumAra the do jisake, zambUka aura thA sunandana / yuvAvasthA thI jina kI, zubha rUpa varSe jaise kundana // sUrya hAsa khAMDA sAMdhU, hara ghar3I yahI zambUka cAhatA / nitya vighna DAlate mAtA pitA, yUM nahIM saphala hone pAtA / / dohA eka divasa haTha me khar3A, bolA ho vikrAla / vighna yadi degA koI, usakA AyA kAla // usakA AyA kAla, lage kyo sotA zera jagAne / mArUdhara talavAra akla, sArI A jAya ThikAne / soca samajha nahIM karate kAyara, apanI apanI tAne / vidyA sAdhana jAya sUra, zabUka na hara gija maane|| dohA vighna jo koI devegA, jAna apanI khovegA : / daNDa kAraNya me jAU~, dvAdaza varSa sAta dina kA, sAdhana prArambha lgaauuN| dohA sUrya hAsa sAdhana asi, kuMvara ke mana utsAha / hona hAra lekara gaI, daNDaka bana ke mAMha / / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 rAmAyaNa gAnA naM0 51 (tarja- ) ( kauna kahatA hai ki jAlima ) sarvasiddhI ke liye brahmacarya eka pradhAna hai / satya bhASaNa dUsarA nirbaddha meDhI samAna hai // 1 // samabhAva aura ekAgratA, nija lakSa meM tallIna ho / nirbhikanirabhimAna, aura sAdhana sabhI kA jJAna hai // 2 // sevA bhakti aura vinaya se, yogya guru kI ho kRpaa| ekAnta sevI mauna grAhI, aTala zraddhA vAna hai // 3 // kAryAkArya vicAraka, aura bhAva U~ce ho sadA / guru dharma zAstra deva saMgha sevA meM jisakA dhyAna hai // 4 // dAna tapajapa bhAvanA, zubha puNya kA saMcaya bhI ho-- zukala sAdhana dharma dhyAni, zuddha khAna aru pAna hai // 5 // jaisI jisakI bhAvanA, siddhi bhI tadanusAra ho| maMtra kA nambara badalane, kA bhI jisako bhAna hai // dohA ekAnta bhUmi zuddhAtmA, jitendriya vrata dhAra / pAMva bAMdha vaha vRkSa se, nIce mukha suvicAra // nIce mukha suvicAra mantra meM, apanA dhyAna jamAyA thaa| bAraha varSa sAta dina kA vidyA prArambha lagAyA thA / thA cahuM aura bAMso kA bana, jahAM pavana ati gujAra kre| para kyA majAla hai dRSTi kI, andara ko jarA pasAra kare / zUrpaNakhAM vahAM tIna divasa ke, bAda me AyA karatI thii| suta zaMbUka ke liye khAdyapadArtha, bana meM lAyA karatI thii| vidyA sAdhata bIta gaye, yahAM bArA varSa cAra dina hai| siddhi prApta lagI hone para, mile na ratna puNya bina hai| hai Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigraha kA bIja 367 teja mahAna sUrya samAna gaMdhUra me lagA camakane ko| laTaka rahA thA jahAM para khAMDA, zambUka lagA harSane ko| dohA rUpa Rddhi buddhi ati, sevA bhakti mahAn / honahAra Age sabhI, bana jAte nAdAna / rUpa kahe mai hI mai hU', Rddhi kahe mai kahalAtI hU~ buddhi kahe mai tuma dono kA, eka grAsa kara jAtI huuN| honI lagI muskarAne, aura bolI java mai aauuNgii| rUpa Rddhi buddhi Adi, kucha ho saba para chA jaauuNgii| - - vigraha kA bIja dohA krIr3A kAraNa pA gayA, phiratA lakSmaNa vIra / devayoga Age bar3hA, kaucaravA ke tIra / / __ vaMza jAla me par3I najara, sUrya mAninda prakAza huA / kyA ravi Ana baiThA isame, lakSmaNa ko aisA bhAsa huA / / vaMza jAla me khaga apUrva, apanI camaka dikhAtA hai| dekha anupama zastra vIra, yoddhA kA mana lalacAtA hai / / jhaTa hAtha pasAra ke khA liyA, lakSmaNa kA mana harSAyA hai| ajJAtapane se parIkSA kAraNa, vaMza jAla pe bAhyA hai / honI ne apanA kAma kiyA, zaMbUka kI AzA dharI rhii| vaha jIva basA jA parabhava me, sampatti saba yahA~ para par3I rahI / / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 rAmAyaNa dohA laTaka rahA thA zIza jo, zabUka kA daramyAna / vaMza jAla ke saMga kaTA par3A sAmane Ana | dekha bhayAnaka dRzya anuja ke, coTa hRdaya para AI hai / kyoki yaha niraparAdhI koI, mujhase marA vRthA hI hai || kiyA kheda prati lakSmaNa ne phira Age paira bar3hAyA hai / zIza kaTA dhar3a laTaka rahA, yaha najara sAmane AyA hai / gAnA naM0 52 1 ( zaMbUka kI mRtyu para lakSmaNa kA duHkha karanA ) saira karate Aja merA, yahAM kyo AnA hogayA / ' begunAha isa manuSya kA, parabhava meM jAnA hogayA || 1 || kaSTa saha saha karake jisane, thA khaDDa sAdhana kiyA / hAya kisa parivAra kA hRdaya jalAnA hogayA || 2 || dekha vaha ro ro mareMge, jinakA rAjakumAra hai / kyoki unakA Aja yaha anamola dAnA khogayA || 3 || aba to kucha banatA nahIM, cAhe yatna lAkhoM karU~ / jIva isakA to zukla, parabhava ravAnA hogayA ||4|| dohA pachatAtA aise anuja, gayA rAma ke pAsa / khaDga sAmane dhara diyA, ceharA prati udAsa || bAle rAma ho bhAI, cehare para ati udAsI kyo / yaha khaDDa kahAM se lAye ho, aura ThaMDI laI uvAsI kyoM | kahe anuja mahArAja Aja mai, kaucaravA ke tIra gayA / niraparAdhI vidyA sAdhaka, mArA eka raNadhIra gayA || Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigraha kA bIja 24 dohA jo jo kucha vItaka huA, sabhI batAyA hAla 1 rAmacandra phira anuja se, bola uThe tatkAla || dohA ( rAma ) bhAI tUne bo diyA, jhagar3e kA yaha bIja / jisakI yaha talavAra vaha, nahI mAmUlI cIja || mAmUlI nahI cIja phanA, kara diyA zUra alabelA / hai koI ucca rAjavaMzIya, na samajho use akelA // cala cala senA Ane vAlI hai, koI relama ThelA / dekha abhI dIkhegA bana meM, bharA huA raNamelA | gAnA naM0 53 ( rAmacandra jI kA lakSmaNa ko kahanA ) pahina vastra abhI taiyAra ho jAnA munAsiba hai / pAnI Ane se pahile hI, bandha lAnA munAsiba hai || 1|| 366 khyAla hai sirpha sItA kA, aura basa phikara na koI / eka yahAM para rahe dUje kA, jAnA hI munAsiba hai || 2 || yahAM kA phaisalA kiye binA, Age na jAnA hai | jo hotA dharma kSatriya kA, vaha darzAnA munAsiba hai ||3|| jo honA thA so ho vItA, khyAla mana se bhulA dIje / ullaMgha nIti vaha jAve to, dhanupa uThAnA manAsiba hai ||4|| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - - - - - - - - - - ~ - - - zUrpaNakhA dohA "idhara anuja se bAta kara, hA baiThe hoziyAraM / zUrpaNakhA ne mahala me, mana me kiyA vicAra / / vidyA siddhi rAjakuMvara kI, jaldI hone vAlI hai| hRdaya kamala, khilA aise, jaise phUlo kI DAlI hai| bhojana pAna sabhI sAmagrI, turatAphurta banavAI hai| khuzI khuzI lekara sAmagrI, daNDakAraNya me AI hai / / dohA kaucaravA ke tIra jaba, AI gaMdhUra pAsa / najara uThA dekhana lagI, dila me ati hulAsa / / vaMza jAla hai kaTA huA, zaMbuka putra kA zIza par3A / vaha dRzya bhayAnaka dekhata hI, huvA mAtA ko aphasosa bdd'aa|| lagI dekhane andara ko to, zIza binA dhar3a laTaka rhaa| kyA kAraNa yaha Aja huA, kara rahI soca mana bhaTaka rahA / kara rudana phAr3a rahI ambara ko, nenoM se nIra hai barasa rhaa| mUrchita hokara girI dharaNa, hRdaya andara se tar3apa rahA / / zUrpaNakhA hokara saceta, putra ko zIza cUmatI hai| macchita ho kabhI gire dharaNa, kabhI dhar3a kI tarapha ghUmatI hai / / binA nIra machalI jaise yo, tar3apa rahI khara kI raanii| aura bolI aya beTA terI, kisa taraha gaI yaha jiMdagAnI // aya beTA terI khAtira meM, saba sAmagrI lAI thii| isa banakhaMDa meM zaMbuka beTA, maiM terI khAtira AI thii| bAkI hai nArAja sabhI, isa kAraNa koI na AyA hai| chaiyA maiyA ko sabara kahA~, maine to tujhako jAyA hai / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA tU prAtaHkAla sadA uThakara, mAtA ko zIza jhukAtA thaa| aura mAtA mAtA kaha kara merA, hRdaya kamala khilAtA thA / / dohA (zUrpaNakhAM) sira pITU chAtI dhunU, hA zaMbUka hA lAla / aura batA kisako kahUM, bana se apanA hAla // __ gAnA naM0 54 ( zUrpaNakhA kA vilApa ) { / tarja-bahara tabIla chaiyA maiyA ko tajakara, kinArA gayA, merI jAna jigara kA sahArA gyaa| mujhe chor3a abhAgina ko tU cala basA, aura sarvasva kaise visArA gayA // 1 // . mai to AI khuzo se yahAM dor3a kara,. sAtha lAyA na jahara karArA gayA / jisako khAkara ke mai bhI jAtI udhara, . jisa jagaha merA beTA pyArA gayA // 2 // hAya laTakatA yaha dhar3a hai paDA sira udhara, isase tharrA kalejA hamArA gayA / aya beTA karU to karU kyA batA, ! mujhe jAna jigara Ati mArA gayA // 3 // sata jA sAdhana ko vidyA kahA peztara, jisase kaTakara ke sira yaha tumhArA gayA / 'kara calA goda khAlI kubara mAta kI, sere ghara kA to sArA ujArA gayA // 4 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa 372 wrrrrrrrrrrrrr dohA (zUrpaNakhA) kyA mere hI bhAgya the, phUTe isa jaga mAMya / viraha ApakA he kuvara, mujhase sahA na jAya / / gAnA naM0 55 (zUrpaNakhA rAnI kA vilApa) tarja-vihAga prANa pyAre lADale sUrata, jarA dikhalAya jaa| rove khar3I ammA terI, isako to dhIra baMdhAya jA // 1 // kaunasI sAdhI kuvara, vidyA batA to de jraa| bhojana mai lAI pAsa tere, yaha jarA sA khAya jA / / 2 / / nau mAsa rakkhA garbha me, maiM lAla tujhako sukha diyaa| kyA kahe ammA mujhe, itanA to zavda sunAya jA // 3 // bAraha vaSe ati duHkha sahA, phira kho diye nija prANa hai| kATA hai kisane sira terA, yaha to jarA batalAya jA // 4 // dohA 5, zUrpaNakhA ne isa taraha, kiye bahuta vilApa / aba rone se kyA bane, soca kiyA phira Apa // jisane mArA rAjakuMvara, mai usakI khoja lgaauuNgii| jAna kA badalA jAna hI lekara, suta kA badalA paauuNgii| kaise patA lage mujhako, durjana ko svAda cakhAU mai / cihna dekha kara pAMvoM kA, aba usakA patA lagAU mai // dohA jidhara gayA lakSmaNa udhara, calI caraNa cihna dekh| nayanoM se jala baha rahA, kara rahI soca aneka // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA 373 aumann pada cihna dekhatI jAya kabhI, cahuM ora ko dRSTi dhumAtI hai / jaba najara par3e vaha rAma lakhana, taba aisA socatI jAtI hai / / ___ kyA yaha ravi candramA hai, yA do svargo ke indra haiN| kyA sAkSAt hai nala kubera, ati rUpa kalA me sundara hai / / dohA kAma bANa jisako lage, sudha-budha de visarAya / ' zoka huA kAphUra saba, base rAma dila mAMya // lagI dekha chipa vRkSo meM, kAma basA raga-raga andara / lAja zarma ur3a gaI huI, bezarma jAti jaise bandara / / madhya bhAga meM dono ke, mAno ho rahA ujAlA hai / vRkSo para yauvana barasA, raMga harA bahuta kucha kAlA hai / dohA ( zUrpaNakhA mana me ) ratnoM ke putale bane, krAnti ravi samAna / kyA saba duniyA kA milA, rUpa inho ko Ana // kyA bijalI nakSatra vyoma se, baiThe TUTa sitAre hai| rama gaye hADa aura miMjI kyA, raga raga me phUla hajAre hai / hai nizcaya puNyavAn kisI, yaha bhUpa ke rAjadulAre hai| aura sabhI kucha heca mujhe, basa lagate yahI pyAre hai| dohA palaka nahIM jhapake jarA, dekha rahI hara bAra / dRSTigocara phira huI, usI jagaha siyA nAra / / dekha huI hairAna kahA~ se, yaha candramA car3ha AyA / zarad Rtu me prAtaHkAla, jaiseki sUrya nikala AyA / / indrANI se adhika rUpa, phira mai pasanda kaba aauugii| rUpa rozanI aura bar3hA kara, pAsa inhI ke jaauuNgii| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 rAmAyaNa dohA rUpa dekhakara zUrpaNakhA, huI viSaya meM lIna / izka bIca andhI huI, na kucha rahA adhIna / / rUpa parivartinI vidyA, aba zUrpaNakhAM ne sumarI hai| ___ banI naI navelI sAkSAt , jaise kubera kI kumarI hai / taruNa avasthA mohinI mUrta, calatA pakSI dekha gire| phira gaI sAmane rAmacandra ke, idhara phira kabhI udhara phire / / kAma rAga meM andha ho, adbhuta banI anUpa / aisI vyakti ko kahA~, Atma gaurava svarUpa / / gAnA naM0 56 (zUrpaNakhA kA zRGgAra varNana) phire haMsa gati se kAmana, dAmana kara solaha zrRMgAra ||tter|| maMjana kara banAya aMjana, netro meM liyA DAla / mastaka Upara gola bindI, motI se piroye bAla / / car3AmaNi phUla zIza, gale meM hIro kI mAla / nAka me bulAka zobhe, motI jar3I sADI lAla || badala gahano kI jhaMkAra ghaNI hai, bezara meM hIroM kI kanI hai| zobhA ati adhika banI hai, nakhare kA na pAra ||phire0 // 1 // cAMda aura jar3AU~ bujanI, kAno me sunaharI bAle / kauDa zIsa bimboSThI, nAtha mAhIM motI DAle // mRgAnayanI sevaka ThoDI; julpha jaise nAga kAle / gati hai marAla hathinI masta, jaisI cAla cAle / badala candra badanI koyala bainI, pahanI sAr3I Upara colii| , rasanA patalI mIThI bolI, indrANI anuhAra // phire0|| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA hAtha kar3e parivanda ArasI, cUDA pachelI / gajarA aura jar3AU~ pahucI, meMhadI se racI hathelI / / pahine saba chApa challe, aMgUThI jyUM mUgaphalI / thI putra virahanI para, kAma basa nIta calI / / / ' . . badala phUlI nahIM samAtI tana meM, khuza ho rahI ghUma usa bana me| jaise bijalI camake ghana meM, phire akelI nAra / / phire0 ||shaa kaDe char3e ramajhola, mehadI bichuve aura mora / Thumaka Thumaka cAle gahaNe, sAre karate zora / / pA~vo me pAyajeba sohe, ghUghara vAlI cahuM or| dubaka chapaka AI jaise, pAr3a lAne caura / / badala '. , rahI ghUma viSaya ke bala meM, gandhahastI jaise dala meN| ghar3a rahI banAvaTa mana me, kare idhara udhara sacAra ||phire0 // 4 // dohA dekha hAla yaha rAma ne. mana me kiyA vicAra / / "kisa kAraNa udyAna se, phira akelI nAra / / . zUrpaNakhA ko isa taraha, bola uThe zrIrAma / / isa durgama udyAna me, kauna tumhArA kAma / / kaho vRttAnta apanA sArA, kisa kAraNa bana meM AI ho| aura idhara-udhara kyA dekha rahI, kucha bhaya na jarA mana lAI ho / kyA kahI caulA hai giraphtAra, jisakI tuma phiro talAzI me / kyA AI paidala isa vana me, yA baiTha cimAna AkAzI me // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 rAmAyaNa dohA ( zUrpaNakhA ) avvala to udyAna me, baiThe dUra upayoga nahI doyama lage, ur3e hajUra / vyoma me ghUra // 5 mai jarA pAsa A karake apanA sArA hAla manuSya mAtra se DarI huI, kucha bhaya isa kucha hAla pUchanA cAhate hai, anumAna yahI sunAtI hU~ / kAraNa khAtI hU~ // maiM pAI hU~ / . aba kAna lagAkara suna lIje, mai pAsa sunAne AI hU~ // 1 dohA putrI hUM bhUpAla kI, soI zikhara AvAsa | eka vidyAdhara thA jA rahA, baiTha vimAna AkAza // yaha dekha rUpa merA mohita ho gayA usI dama vidyAdhara / mai nidrAgata murde samAna thI, mujhe nahIM kucha rahI khabara // basa DAla vimAna meM le bhAgA, yaha kaha nahIM sakatI gayA kidhara / vaha mujhe jidhara le calA, aura eka A vidyAdhara milA udhara / / dohA ( zUrpaNakhA ) nidrA jaba merI khulI huI bahuta hairAna / dekhA to cahuM ora hai, biyAbAna udyAna // yaha dekha merI sundaratAI, dUjA vidyAdhara lalacAyA / aura mujhe khosane ke kAraNa, jhaTapaTa isako mArana dhAyA // baiThA kara mujhako eka ora, phira lage paraspara lar3ane ko / yaha aisA pApI rUpa huve, taiyAra manuSya do marane ko // dohA maiM baiThI vahA~ ro rahI, kismata ko lAcAra | hAya merA aba kauna hai, isa bana ke maMkAra // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA vavvavan chanda lar3a-lar3a ke dono mara gaye, khoTe vyasana kA phala milaa| raha gaI bana me akelI, kAMpatA merA dilA // phirate-phirate thaka gaI, rastA na koI insAna hai| dhar3akatA hai mana merA, kintu na nikalI jAna hai / / isa samaya merA sahAyaka, dharma yA prabhu Apa hai| zAnti mujhako mila gaI, basa kaTa gaye saMtApa hai // kaSTa merA zIla ke pratApa, se saba Tala gyaa| isa janma meM basa ApasA, bhartAra mujhako mila gayA / gAnA nambara 57 (rAmacandra aura zUrapaNakhAM kA sammilita gAnA) zUrpaNakhA--kala khuzka thA yaha jaMgala, ava hai mahakAra chAI / camakAra paMcavaTI me, kyA rozanI phailAI // 1 // tuma kisa ke ho zAhajAde, kaba se yahA~ pe aaye| dono hI khUbasUrata cehare, kI kyA golAI // rAma--ayudhyApurI sunI hai, dazaratha ke hama dalAre / sItA yaha rAjarAnI, lakSmaNa yaha merA bhAI // 3 // teraha hai sAla gujare, phirate hai hama vano me / rahatI hai tU kahA~ para, yahA~ pe kidhara se AI / / 4 / / zUrpaNakhaoN-kyA tuma na jAnate ho, rAjA kI hUM maiM putrii| merI rUpa rozanI ne, khalkata me dhUma pAI / / 5 / / rAma-phiratI hai kyo avArA, jagala me isa taraha tU / __kAmana nAdAna tere, dila me yaha kyA samAI / / 6 / / zUrpaNakhA-jAdU bharI yaha sUrata, dila me basI hai mere / aba Apake hai kara me, dukha darda kI davAI // 7 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 rAmAyaNa 1 rAma - tuma lakhana ko sunAo, apanI yaha dukha kahAnI / haTa dUra ho yahA~ se, kyA gar3abar3I macAI // 8 // zUrpaNakhA - lakSmaNa to terA bhAI, nAdAna hai akla kA merI tarapha to usane, na najara taka uThAI // 6 // rAma - kiyA thA mai razArA, lakSmaNa ke pAsa jAo / tumane yahAeN para, kyoM TikaTikI lagAI // 10 // . . phira bhI dohA ( zUrpaNakhA ) svIkAra / hAtha jor3a vinatI karU, kara lIje zAdI mujha se kIjiye, aura na kucha darakAra // dohA itanI sunakara bAta ko, cauMka par3e zrIrAma socA yaha prapaMca saba, kara rahI Akara vAma | dekho kaise nAra Ana, triyA caritra phailAtI hai // Apa banI bholI bhAlI, aura pAgala hameM banAtI hai / eka bAta mukha se karatI, aura cAra banAtI A~khoM se // aMga-aMga hai nAca rahA, jaise darakhta nija pAtoM se / dohA (rAma) bezaka isako prema hai, para hai vyabhicAriNI nAra / bhejUM lakSmaNa kI tarapha, deve mAna utAra / / dohA rAmacandra kahane lage, zUrpaNakhA ko vaina | jA para le ke pAsa tU, jarA lagA ke saina || rAma-pAsa nahI jinake nArI, basa cAva unhIM ko hotA hai / jo phaMse pra ema ke phaMde meM, vaha phire umara bhara rotA 11 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA 376 ~~~~~~~~~~ eka nAra hai pAsa mere, dina rAta nIda nahI AtI hai| jA lakSmaNa ke pAsa arja kara, byAha karanA jo cAhatI hai / / dAhA. kAmAndhI ko khabara nA, gaI anuja ke pAsa / hAtha jor3a karane lagI, caraNo me aradAsa / / zUpa0-he nAtha vinatI dAsI kI, karuNA kara hRdaya dhara diije| pAsa Apake bhejI hU~, aba vivAha mere saMga kara lIje / lakSmaNa ekadama jhuMjhalAyA, bolA jyAdA baka baka na kara / jAta hai tU aurata kI, varanA abhI ur3A dU terA sira / dohA (lakSmaNa) kyo kAmana andhI huI, phiratI zarma utAra / pahile mere bhrAta ko, banA cukI bhartAra / / kahAM gayA vaha satya terA, jo pati dUsarA cAhatI hai| bana kI kahI cuDela Ana, nakhare hamako batalAlI hai|| zUrpaNakhAM sahamI jAtI, lakSmaNa bedhar3aka sunAte hai / siyA rAma udhara haMsa haMsa kara, dono hAthI tAla bajAte haiM / dohA cala haTa yahAM se alaga haTa, gale na terI dAla / aura kahI para Apa yaha, DAlo apanA jAla / / ' bar3e bhrAta se karI prArthanA, bhAbhI lage hamArI hai| dekha arisA jarA dikhAUM, kyA yaha zakla tumhArI hai / Tima TimA kara khar3I sAmane, nayano ko phaDakAtI hai| jhUTha bolate huye jarA bhI, mana me nahIM lajAtI hai| * chala phareba karatI ghara ghAllo, rUpa banA kara AI hai| / kyA isI zakla para do puruSo, ne kahatI jAna gaMvAI hai / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 rAmAyaNa haTa yahAM se kyoM idhara udhara, camakAtI Dole bindI hai| tujha jaisI nahIM aura koI, duniyAM me nArI gandI hai / / dohA (lakSmaNa ) pITha dikhA yahAM se jarA, zarma na tujhe lagAra / __ bharA mulka cAroM tarapha, karo dekha bhartAra / / karo dekha bhari yahAM para, cale na cAla tumhArI / ullU jaisI zakla gadhI, bhI cAhe zera savArI / / mAyAcAriNI mithyAbhASiNI, banatI raajdulaarii| mArU hanTara abhI akla, AjAya ThikAne sArI / / kahAM duHkha diyA Ana ke, satAtI jAna jAna ke / capala cAlAka bAka hai, aura kahIM jA karo ThikAnA yahAM na koI gAhaka hai / dohA korI korI jaba sunI, lakSmaNa kI phaTakAra / zUrpaNakhAM ko A gayA, sahasA roSa apAra // jaise nAgina phaNa mAre, aise do hAtha mAratI hai| kucha banA nahIM kAma samajha, putra kA moha citAratI hai| bolI tUne hI mere zaMbUka, kA zIza utArA hai| aba tabhI zvAMsa leUMgI mai, kaTavA kara galA tumhArA hai / / dohA (lakSmaNa) hama bhI baiThe hai yahAM, isI liye taiyAra / kaha denA AveM jarA, ho karake huziyAra / / jA una unako de bheja yahAM, jinako parabhava pahu~cAnA hai| hai sUrya vaMzI yahAM rAma lakhana, tUne kyA hamako jAnA hai / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUrpaNakhA 381 anucita kahatI zabda calI, pAtAla laMka me AI hai| kharadUSaNa ko zaMbUka ke, mAre kI khabara sunAI hai| dohA ( zUrpaNakhAM) mahA ghora anyAya kyA, pralaya hogayA Aja / eka lAla zaMbUka binA, sUnA hogayA rAja // hAya nirdayI ne kaise, zabUka kI gardana kATa daI / aura banacara jIvoM ko saba, Tukar3e Tukar3e karake bAMTa daI / / kucha mujhase bhI vaha pApI, anucita cher3AkhAnI karane lge| jaba maiMne unako dhamakAyA, to lar3ane kA dama bharane lage / / dohA suta mArA jisa dina sunA, roSa gayA tana chaay| usI samaya bhUpAla ne, yoddhA liye bulAya // caudaha sahasra mahAyoddhA, daMDakAraNya meM Aye haiN| mahA garda gagana me chAya gaI, oNdhI se jyAdA chAye haiM / saba dekha hAla yaha anuja, bhrAta ko rAmacandra samajhAte haiN| aba sAvadhAna ho jA bhAI, zatru TiDDI dala Ate hai / dohA (rAma) aya lakSmaNa tuma yahAM raho, janaka dulArI pAsa / ari dala ke AUM abhI, ur3Akara hauza havAsa // hAtha jor3a lakSmaNa bole, mahArAja vinatI suna lIje / tuma raho pAsa sItA jI ke, mujhako raNa me jAne dIje / / maiMne hI kAMTe boe haiM, mai hI unakA muMha todd'egaa| saba karU capaTa maidAna dhanuSa, lekara jaba raNa daudd'gaa| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rAmAyaNa SAAR dohA (lakSmaNa) jaba taka jIe jagat meM, sevaka lakSmaNa vIra / taba laga tumako kyA phikara, he bhAI raNadhIra // basa hAtha zIza para dhara dIje, maiM jAne ko taiyAra khar3A / aura abhI dikhAtA haeNU karake, dekho yaha sApha maidAna par3A // taba bole rAma acchA tuma jAo, hama yahA~ para raha jAte haiM / kintu eka bAta hama aura kahe, sunatA jA jarA sunAte haiM | dohA (rAma) kaha denA lalakAra kara. pahale sunalo bAta / zasbuka kI hamane na kI, jAna bUjhakara ghAta // phira bhI galatI kA kharadUpaNa, tuma daNDa hameM de sakate ho / zambuka kI mRtyu kA yogya, koI harjAnA bhI le sakate ho || yadi isa para na dhyAna kareM to phira maidAna meM DaTa jAnA / aura kisI taraha bhI ari jana kA, " * phira dhokhA bhAI mata khAnA || yaha jJAta mujhe koI duniyA meM, nahIM tujhe jItane vAlA hai / phira bhI yaha sAtha meM le jAo, mahA vajramayI jo bhAlA hai // ghira jAo kahI zatruoM meM to, siMha nAda zabda karanA maiM usI samaya A jAU~gA, tuma bhaya na koI dila me dharanA // dohA haMsa kara bole lakhana jI, he bhAI raNadhIra / namra nivedana hai merA, dharo hRdaya meM vIra // dohA (lakSmaNa) car3hate jala meM praveza kare, vaha apane prANa gaMvAyegA / krodhAtura ko zikSA dene vAlA, nija kAla bulAyegA || Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNabhUmi 383 prArabhika lvara meM he bhAI, aupadhi jahara bana jAtI hai / aura rAga dveSa me aMdho ko, zubha zikSA kabhI na bhAtI hai| dohA (rAma) buddhimAn ho tuma lakhana, hara phana me hoziyAra / jAo ava raNaraMga se, karo ari kI chAra // raNabhUmi dohA zIza namA karake cale, sumitrA kA lAla / yA yo kahada cala diyA, khara dUSaNa kA kAla || jA lalakArA sAmane, karI dhanuSa TaMkAra / macI khalavalI phoja meM, bhAga ho gaye cAra / / gar3agar3AhaTa ghanaghora zabda, suna saba dala kA mana kAMpa pdd'aa| yaha kyA Aphata AtI hai, khara dUpaNa kA dila hAMpa pdd'aa| pAdhi zakti tor3a lakhana ne, bANo kI jhar3I lagAI hai| AMdhI age jaise tRNe, aiseM saba phauja bhagAI hai| jaise bAdala vyoma bIca, dala me yodhA yo garja rhaa| yA bAlU ke ghara geraNa ko, bAri vAha jaise barasa rahA / / zUrpaNakhAM ne dekha hAla yaha, dAtA meagulI DAlI hai| phira bolI hAya sitama lakSmaNa, kara degA sava dala khAlI hai|| bijalI ke mAninda kar3aka rahA, isase ava kaise pAra pdd'e| zakti hIna ho gae yoddhA saba, jhAMka rahe hai khar3e khar3e // vinA vIra rAvaNa ke yahAM na, peza kisI kI calanI hai| eka napUte ne sabakA hRdaya, kiyA chalanI chalanI hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmAyaNa VANAWAL dohA laMkA ko aba cala daI, zUrpaNakhA tatkAla / rAvaNa se kahane lagI, jo bItA so hAla / / tuma baiThe maiM luTa gaI, bhAI karo vicAra / pahile suta mArA gayA, aba maratA bhartAra // chanda vIra tere bhAnaje kA sara, alaga dhar3a se kiyaa| do manuSya jaMgala me haiM, DerA niDarapana se kiyA / / roSa kara terA bahanoI, leke dala sArA gayA / vizvAza nahIM mujhako rahA, jItA ke yA mArA gayA / caudaha sahastra saMga akelA, vIra lakSmaNa lar3a rahA / zera jaise bakariyoM meM, yoM lapaka ke par3a rahA // saba khatma kara degA yadi, na Apa vahA~ pahuMce bIrana / phaila aise jAyagA, mAninda ravi jaise kiraNa || aba to gote khArahI, neyA merI majhadhAra hai| Doba denA yA bacAnA, Apake akhatyAra hai / / dohA zUrpaNakhA ke bacana suna, rAvaNa kare vicAra / mUrkha jAti nArI kI, soca na jise lagAra // prathama to isa duSTa bahana ne, kula ko dAga lagAyA hai| eka tuccha manuSya kyA kharadUSaNa, vaha hI isake mana bhAyA hai| phera nahIM yaha Ana gasI zAdI me, mukha dikhalAtI hai| aba garja par3I taba pAna khar3I, nayanoM se nIra vahAtI hai / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNabhUmi 385 ~unoonamr aura kahatI hai do manuSyo para, caudaha hajAra car3ha dhAye haiN| phira bhI batalAtI khatarA hai, nahIM do kAbU meM Aye hai / / prathama to yaha ThIka nahI, yadi hai bhI to kyA hame pdd'ii| mara jAne do una duSTo ko, rone do isako khar3I khar3I / / cIja nAza ho jAye to, kula kA kalaMka miTa jaayegaa| yadi sammukha nahIM pITha pIche, kahate so bhI haTa jaayegaa| do cAra ghar3I sira pITa pITa, kara apane raste jaavegii| kiyA karma jasA isane, usakA vaisA phala pAvegI / / dohA zUrpaNakhA dila socatI, banA nahIM kucha kAma / batalAU isako vahI, jo thI sundara vAma / / hai mahA lampaTI ina bAto kA, kAna idhara jhaTa laayegaa| kama se kama yaha to nizcaya hai, eka bAra vahAM para jaayegaa| jaise bIna bajAne para basa, nAga masta ho jAtA hai| aise hI masta karUM isako, aba yahI samajha me AtA hai / dohA ( zUrpaNakhA ) lAja zarma ko chor3a kara, bolI rAvaNa sAtha / ati Azcaya kI suno, eka aura hai bAta / / nArI jinake pAsa eka, sahasrAzu jaise car3hA huaa| - yA mAno banarUpI rajanI ke gala candramA par3A huaa| sphaTika ratna jaisA tana hai, jaise sAce me DhAlI hai| mAninda dAminI ke krAnti, cAli gati hasa nirAlI hai|| nalakumarI na tulanA karatI, na upamA koI jahAna me hai| amRta yadi kucha hai duniyAM me, to usakI eka javAna me hai / / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 rAmAyaNa . adbhuta hai lakSaNa sAre zubha, anupama damaka dikhAtI haiM / aura svargapurI kI indrANI bhI, use dekha zarmAtI hai| eka agUThe kI barAbarI, na terA raNavAsa kare // nakSa teja ati par3e huve, saba khilA camana prakAza kare / / Azcarya kI bAta gadhe ke, gala hIro kA hAra pdd'aa| eka rahe rakhavAlI usakI, eka lar3e raNa bIca khar3A / ratna cIja jitanI duniyAM meM, sabakI saba vaha terI hai| tuma use banAo paTarAnI, yaha tIvra bhAvanA merI hai // sarpa bIna para masta huA, jaise nijaphaNa laharAtA hai| karmodaya bhUpa kumArga para, calane kA Dhaga banAtA hai // dohA jAdU karake kara gaI, zUrpaNakhA prasthAna / viSaya vardhaka vacana suna, rAvaNa huA galatAna // paranArI kA dhyAna jisa samaya, jisa prANI ko AyA hai| to samajha levo ki basa, usakI kismata ne cakkara khAyA hai / kula gaurava milAkara miTTI me, apayaza kA piMDa bharAtA hai| aura guNa vaibhava kI rAkha banAkara, anta me phira pachatAtA hai| dohA paranArI painI churI, paoNca Thaura se khAya / phala kiMpAka samAna yaha, dila andara dhasa jAya // tana chIje yauvana hare, pata paMco me jaay| jIvita kAr3he kAlajA, muA nake le jAya / / ghrANendriya ke vazIbhUta ho, bhaMvarA prANa gaMvAtA hai| bhiMca bhiMca mare phUla me, para nahI use kATanA cAhatA hai / / sparzendriya ke vaza meM hokara, gaja baliSTha tana ko khove / rasanendriya ke parAdhIna ho, mIna gahana jala meM rove / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNabhUmi 387 - - kAma rAga me masta huve, mago kI DAra golI khaate| cakSu indriya ke basa pataga, dIpaka kI lau me mara jAte // eka eka indriya ne inako, duHkha sAgara me gera diyaa| yahA Ana vicAra.rAvaNa ko. pAco viSayo ne ghera liyA / dohA vItarAga upadeza me, dharma cAra prakAra / dAna zIla tapa bhAvanA, yahI dharma kA sAra // citta vitta anusAra dAna bhI, kaI vidha se batalAte hai / nirmala Atma bane tabhI jaba, saMyama dhyAna lagAte hai / / zuddha bhAvanA bhAne vAle, jIva atula sukha pAte hai| para zIla pAlanA ati kaThina, yahAM kAyara jana gira jAte hai / / gAnA na0 58 ( brahmacarya mahimA) jIva re tU zIla raMga dhara aNg| cAkI sabhI kuraMga hai re, yahI karArA raMga / / tter|| agni bhI. zItala bane re, sarpa hoya phalamAla / zera hirana mAninda bane re, andhapanA lahe vyAla ||1|| parvata sama mArga bane jI, viSa bhI amata hoya / vighna yahAM utsava bane jI, durjana sajjana hoya // 2 // sAgara choTA sara bane jI, aTavI nija ghara vAra / muzkila saba AsAna ho jI, zIla ati sukhakAra // 3 // jo kuzIla ke vaza par3e jI, taba upaje mohaga / zubha karanI ko tilAJjali jI, tapa japa jAve bhAga // 4 // apayaza kI DauDI pITe jI, kula ke lAge dAga / dvAra dikhAve narka kA jI, phUTa jAye saba bhAga // 5 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 388 rAmAyaNa wwwrrrrrre candra rahe nitya bArahavA~ jI, aSTama sUrya jAna / bIja nAza kula kA hove jI, durgati kA mahamAna // 6 // zIlavatI sItA satI jI, vasudhA me vikhyAta / gaurava taje na apanA jI, bezaka hove tana ghAta / / 7 / / dohA idhara siyA pUrI satI, dharmana ati guNavAn / guNa jaba rAvaNa ne sunA, lagA kAma kA bAgaNa / / raga raga me viSa phaila gayA, kumati ke cakkara me zrAkara / puSpaka vimAna me baiTha gayA, dazakandhara jaldI se jAkara // honI basa kAmAMdha banA, rAvaNa bana ko cala dhAyA hai| pAsa siyA ke dekha rAma, pIche vimAna TikAyA hai / dohA (rAvaNa) khar3A khar3A nRpa socatA, hai yaha adbhuta rUpa / tIna loka me bhI nahIM, aisA rUpa anUpa / / nahIM pichADI haTe naina, cehare para rUpa barasatA hai / jaise cAtaka megha binA, aise mana merA tarasatA haiN| yA jaise bina pAnI ke kahIM, machalI kA nahIM gujArA hai| binA mile yaha puNya samUha, merA na kahIM sahArA hai / / adbhuta rUpa anUpa cihna, kyA tana para par3e sabhI AlA / mAninda mora kI gardana ke, kudarata ne hai suramA DAlA // jo bhaginI ne batalAyA thA, usase bhI bar3hakara pAI hai| sacamuca banarUpI rajanI me, candramA bana kara AI hai| kintu Aja kyA huA mujhe, nahI paira agAr3I bar3hatA hai| mAninda siMha ke Aja sAmane, rAma najara kyo par3atA hai / / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNabhUmi 386 rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrnama nakSa teja yaha rAmacandra ke, hRdaya merA hilAte hai / jo saje khar3e vastra zastra se, kAla rUpa dikhalAte hai / / dohA ( rAvaNa ) Age paira bar3he nahIM, pIche ghaTatA mAna / giraphtAra caulA huA, bane kisa taraha kAma / / jaba taka baiThe hai rAma sAmane, siyA hAtha na aayegii| ava karU yAda vidyA avalokinI, bheda vahI batalAyegI / janaka sutA hara lene kA, yahI eka DhaMga nirAlA hai / Age baiThA zera haTU, pIche to bhI muha kAlA hai / dohA avalokinI vidyA turata, kari yAda. bhUpAla / Ana khar3I huI sAmane, lagI pUchane hAla / / lagI pUchane hAla Aja, kisa kAraNa mujhe bulAI / batalAo jo kAma mere, lAyaka mai karane AI / / muzkila se AsAna karUM' jaise bacce ko dAI / usI bAta me hU~ prasanna, jo ho tumako sukhadAI / / dauDa sabhI kAraNa batalAiye, Aja mujhako ajmaaiye| hAtha apane dikhalAUM, zakti ke anusAra kAma jo ho, pUrA kara lAUM / / dohA (rAvaNa) kAma Aja ye hI merA, pAUM sItA nAra / aura nahIM cAhanA mujhe, karo yahI upakAra / / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 rAmAyaNa Age prabalasiMha baiThA, pIche haTha girU samudra meN| khaica liyA mana sItA ne, basa surU khar3A bana andara meM / sira dhuna kara vidyA bolI, rAjan kyA pApa kamAtA hai| dUra karo yaha duSTa dhyAna, yadi sukha sAmagrI cAhatA hai / / dohA (avalokinI devI) satiyoM meM hai ziromaNI, rAmacandra kI nAra / zIla ratna khaMDe nahIM, kare jisma kI chAra // yadi koI cAhe mastaka se, maMdara giri tor3a giraaduuNgaa| pramAdI banakara prabalasiMha kI, mUche pakar3a hilAdUgA / antaka na Ave pAsa kabhI, cAhe kAla kUTa viSa khAlUgA / aura karU hAjamA lohe ke, dAMtoM se cane cabAlUgA / zAyada kisI ke dvArA yaha, anahonI bhI kara sakatA hai para svayaM indra bhI sItA ko, Akara nahIM phusalA sakatA hai| gAnA naM. 56 (avalokinI ) mAna le kahanA hamArA, mor3a dila isa pApa se / hai burA pariNAma hita karake, kahUM maiM Apase / / 1 / / hai pavitra AtmA, pUrI na chor3e dharma ko / kyo banAtA bhasma, Rddhi kI jalA isa Aga se // 2 // AziviSa tere liye, hai laMkA ko bArUda sama / rAkha kara DAlegI sabako, yaha jarA se zApa se // 3 // sUryavaMzI kI vadhU, mAniMda vyAdhi ke tujhe| kara kinArA taja badI, baca naraka ke saMtApa se // 4 // dohA (rAvaNa) mana me hai sItA basI, mujhe na sUjhe aura / paTarAnI isako karU, cAhe mile duHkha ghora / / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raNabhUmi 361 ghora naraka svIkAra mujhe, Rddhi kI kucha darakAra nho| binA siyA ke duniyAM me, mujhako kucha lagatA sAra nhiiN| cehI DhaMga batA mujhako, jaise sItA pA sakatA huuN| phira rAjI se nArAjI se, jaise ho samajhA sakatA huuN| dohA avalokinI vidyA kahe, tajo khyAla yaha nIca / phira bhI sAca vicAra kyo, hRdaya kI laI mIca // yadi phUTa gaI kismata terI to, mai kyA yatna bnaauuNgii| jisa kAraNa mujhe bulAyA hai, so to aba kucha batalAU~gI / / jaba taka hai zrI rAma yahA~ para, siyA hAtha na Ane kii| surapati bhI yadi A jAve, tA peza na usakI jAne kI / / dohA (avalokinI) . lakSmaNa jaba lar3ane gayA, rAma kiyA sNket| sihanAda terA zabda, suna AU raNakheta // __ yadi bhIr3a par3e koI tuma para to, mujha ko zIghra bulA lenaa| tU siMhanAda kara zavda mere, kAno taka jarA pahuMcA denA / / tuma karo zabda apane mukha se, basa rAmacandra uTha dhaayegaa| pIche sItA rahe akelI, kAma turanta bana jaayegaa| sunate hI tajavIja bhUpa kA, hRdaya kamala prakAza huaa| bolA vidyA se tuma jAvo, basa kAma merA saba pAsa huaa| aba puNya merA vRddhi para hai, saba kAma ThIka banatA jaataa| sItA ko haraNa karUM jaldI, aba samaya bahuta nikalA jAtA / / ahA kaisA samaya milA, mana vAMchita phala mai paauuNgaa| chalakara bhejU aba rAmacandra ko, sItA hara le jaauuNgaa| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 rAmAyaNa rAma lakhana ko to dala me, kharadUSaNa mAra mukaaveNge| le cale siyA ko laMkA meM, apanA Ananda udd'aaveNge| dohA siMha nAda rAvaNa kiyA, chupa raNa bhUmi or| sunate hI siyA rAma ke, dila meM maca gayA zora / siyA rAma se kahe yuddha me, lakSmaNa tumheM bulAtA hai| ghera liyA kahIM zatru ne, isa kAraNa zabda sunAtA hai / ika jAna Take sI lakSmaNa kI, aura gola ari kA bhArI hai| jaldI jAkara lalakAro tuma, phira jUjhegA baladhArI hai| dohA kare preraNA hara samaya, bano sahAyaka jAya / rAmacandra isa bAta ko, soca rahe mana mAMya / / (rAma) jo lakSmaNa ko ghera sake, nahIM jananI ne koI jAyA hai| yaha zrAkara ke kisI zatru ne, aisA prapaMca banAyA hai / / vaha mahA balI yoddhA lakSmaNa, nizcaya na kisI se haaregaa| kare zIza dhar3a se nyAre, saba dala kA hoza bigaadd'egaa| dohA rAmacandra yoM kara rahe, dila me nijI vicAra / hona hAra Akara yahA~, baiThI zrAsana mAra / / bAra bAra siMha nAda zabda, rAvaNa nija mukha se karatA hai| vahAM zrI rAma se kare preraNA, sItA kA dila DaratA hai / / kahe rAmacandra bana bIca, akelI kaise jAU~ chor3a tujhe / / nahIM hAratA lakSmaNa, sArI duniyAM se vizvAsa mujhe // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 363 bymuuli 363 dohA (sItA) he svAmina dila me jarA, kucha to karo vicAra / tumhe bulAne ke liye, lakSmaNa rahA pukAra / / gAnA naM060 (sItA kA rAma se) jAvo jAvo jI mahArAja, lakSmaNa ne siMha nAda sunAyA ||tter|| premaaisA jinakA tuma sAtha, divasa kaho divasa rAta kaho rAta / taje sukha rAja pATha saba ThATha, bano me saMga tumhAre AyA // 1 // - jahA~ para par3A kaSTa koI Ana, agAr3I huA Apa siratAna / sunA jaba cale bano me rAma, avadha kA khAnA taka na khaayaa|||1|| __ hamArI sevA karI dina rAta, samajhA tujhe pitA mujhe mAta / najara nIcI na U~cI bAta, kabhI na muha kI tarpha lakhAyA // // _ liyA zatru ne devara ghera, jaldI jAvo mata lAvo dera / phera me par3e phera se phare, samaya bItA na hAtha kabhI AyA // 4 // mAno prItama merI bAta, karo zatru kI jAkara ghAta / mile nA tumako aisA bhrAta, pasIne kI jAM khUna bahAyA // 5 // kiyA tumane unase saMketa, par3A aba kAma bIca raNa kheta / hara ghar3I zabda sunAI deta, zukla yaha dila merA ghabarAyA // 6 // dohA (rAma) yahI soca maiM kara rahA, zraya sItA manamAya duvidhA ke andara phasA, kahUM tujhe samajhAya // gAnA naM. 61 lakhana ko jIte koI, sAkSI yaha mana detA nhii| jAU~ akelI chor3a tumako, yaha bhI mana kahatA nahIM // 1 // soco yaha zatra kA ilAkA, ghora phira udyAna hai| hAla kyA terA bane, kucha bhI kahA jAtA nahIM / / 2 / / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 rAmAyaNa ~ ~ - ~ zabda suna suna ke kalejA, A rahA muha kI tarpha / yadi sahAyaka na banU yaha, bhI to dila cAhatA nahIM // 3 // preraNA terI ne sItA, phera DAlA mana meraa| aba to bhAI ke mile bina, dila sabara lAtA nahIM // 4 // dohA karmagati hokara rahe, kror3oM karo upAya / dhanuSa bANa zrIrAma ne, kara me liyA sajAya / / kucha sItA ke kahana se, kucha prerA siMhanAda / pahina kavaca aba cala diye, aruNAvata ko sAdha // bAyAM netra zrIrAma kA, calate samaya hai phar3aka rahA / dAhinA phar3ake sItAjI kA, yaha dekha kalejA dhar3aka rahA // dAyeM se bAyeM hiraNa gaye, aura tItara bAyeM bola rahA / pIche ko zakuna haTAte haiM, yaha rAmacandra mana tola rahA // azubha karma jaba udaya hoya, kAphUra akla bana jAtI hai / isa ulTa phera meM Ana phaMse, nahIM samajha bAta koI AtI hai / mana soca rahe zrIrAma siyA ko, abhI chor3a kara AyA huuN| mai patA bhrAta kA lU jaldI, jAkara jisa kAraNa dhAyA huuN| yahI bAta mana soca rAma ne, Age kadama bar3hAyA hai| avakAza siyA harane kA, pIche dazakandhara ne pAyA hai // khuzI khuzI aba lapaka-jhapaka, rAvaNa kuTiyA para zrAyA hai| aura bholI bhAlI zakla banA kara, aise vacana sunAyA hai| - - - - Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa 365 MAMA sItA haraNa gAnA naM0 62 [rAvaNa aura sItA kA samvAda-gAnA ] (rAvaNa) kucha nIra pilAde, pyAsA mai AyA tere dvAra para / kucha khyAla kara upakAra kara / / tter||| (sItA) vimAna pAsa phira dera lagI kyo, jAte nija sthAna para / tU kauna kahAM se AyA, (rAvaNa) laMkApura se / / (sItA) kyA jala kahI tujhe na pAyA ? (rAvaNa) pyA nija kara se / (sItA) jalAzaya harajAM nirmala jala, jharane bahe pahAr3a para // 1 // (rAvaNa) vaha jala hama nahI pIte hai, (sItA) kisa kAraNa se| (rAvaNa) basa nirmala para jIte hai, (sItA) to kAraNa se // (rAvaNa) jalda pilAvo dera na lAvo, kAMTe par3e jabAna para // 2 // (sItA) pIlo yaha dharA huA hai, (rAvaNa) do andara se| (sItA) zItala hI bharA huA hai, (rAvaNa) phira do kara se // (sItA) hama nahIM Ate bAhara kuTI se, mata jyAdA takarAra kara // 3 // (rAvaNa) kyA pyAse jAve dara se, (sItA) aisA na kho| (rAvaNa) to bhara do loTA kara se, Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 rAmAyaNa (sItA) pyAse na raho // (rAvaNa) kisa kAraNa phira dera lagAI, jaldI se upakAra kara // 4 // (sItA) kaisA hai manuSya haThIlA, (rAvaNa) khudagarja na hA / (sItA) ruka baiThA jaise kIlA, (rAvaNa) jo marjI kaho // (sItA) pIlo vaha jala kA loTA tuma, maiM nahIM AtI dvAra para // 5 // (rAvaNa) isase nahIM pyAsa bujhegI, (sItA) yaha aura pdd'aa| (rAvaNa) isase to aura jagegI, (sItA) mujhe bhrama par3A / (rAvaNa) yadi pilAnA hai to pilA prema jala varanA basa iMkAra kara / / (sItA) tU jala pIne nahIM AyA, (rAvaNa) hA~ samajhe gii| (sItA) tujhe kAla ghera kara lAyA, (rAvaNa) vAha khUba kahI / / (sItA) bhAga yahA~ se varanA mAre, raghuvara tujhe pachAra kara // 7 // (rAvaNa) maiM hUM laMkA kA vAlI, (sItA) ho sakatA hai| (rAvaNa) tU bana mere ghara vAlI, (sItA) kyA bakatA hai / / / (rAvaNa) jo marjI kaho zabda phUla sama, zobhe rasanA sAra para / / 8 / / (sItA) yaha dhar3a se zIza ur3egA, (rAvaNa) kyA Aphata hai| (sItA) jaba cille dhanuSa car3hegA, (rAvaNa) kyA tAkata hai / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa 367 VVN (sItA) asuranarendra tharrAte, aruNAvarta kI TaMkAra para / / 6 / / (rAvaNa) mai mahAbalI trikhaNDI, (sItA) bilkula khara hai| (rAvaNa) hai rAma hakIra pAkhaNDI, (sItA) zere nara hai // (rAvaNa) haragija na zobhe kauve gala, tU ratnoM kA hAra vara // 10 // dohA (rAvaNa ) AyA hUM maiM laMka se. kara terA anurAga / nizcaya hRdaya me dharo, khule Apake bhAga / / tuma trikhaNDI kI paTarAnI, bana gaI cAla zubha karmo kii| aba canda dino me jJAta ho jAogI, tuma ina saba marmo kI // aba jaldI puSpaka vimAna me baiTho, dUra sabhI yaha zarma kro| palake para mauja ur3AoyI, dila me na raMcaka bharma kro| dohA rAvaNa ne anucita vacana, kahe isa taraha bhASa / sItA ke bhI ur3a gaye, eka dama hoza havAsa // dekha anupama rUpa bhUpa kI, khuzI kA na koI pAra rhaa| aba rAjI se nArAjI se, baiTho vimAna me mAna kahA // vajra ghAta huA hRdaya para, mAniMda phUla murkAI hai| UMce svara se roI sItA, nayano me jala bhara lAI hai| dohA prabala vIra rasa dhAra kara, bolI sItA nAra / duSTa yahAM se bhAga jA, kyo maratA badakAra // Akara ke zrIrAma terA yaha, dhar3a se zIza udd'aadege| mahA vajrAvartaja dhanuSa bANa se, tere prANa gvaadge| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 rAmAyaNa ~ ~~~~~~ ~~~~~~ sa hAtha bar3hA kara rAvaNa ne, jhaTa paTa vimAna baiThAI hai| phira baiTha ke zrApa vimAna me, jhaTa calane kI kalA dabAI hai| paravaza vaha sItA hAya hAya kara, U~ce svara se rotI hai| hAthoM se sira pITa pITa kara, apane tana ko khotI hai / / saba dekha hAla yaha, turata jaTAyu pakSI pIche dhAyA hai| nija coMca paMkha aura paMjoM se, rAvaNa saMga yuddha macAyA hai| sItA ko chur3avAne kAraNa, tana mana se jora lagAyA hai| pakSI nahIM haTA haTAne se, phira krodha bhUpa ko AyA hai| pakar3a jaTAyu ko kara se. do bAju tor3a bagAyA hai| vaha paMkha hIna locAra jaTAyu, zaraNa dharaNa kI AyA hai| kucha phikara nahIM pakSI ko, apane du kha kA yA mara jAne kA / eka zalya bar3A hai hRdaya meM, sItA ko hara le jAne kA // nirbhayatA se jArahA rAvaNa, baidehI rudana macAtI hai| yaha mujhe le calA duSTa koI, A karo sahAya batAtI hai / / he rAma pati devara lakSmaNa, rAvaNa se mujhe chur3Alo tuma / hA kheda pukAra koI nahIM sunatA, ho baiThe saba hI guma zuma / / hAya sasura dazaratha tuma hI, kucha Aja sahAya karo merii| he janaka pitA kahA~ gaye, videhA mAtA mai jAI hUM terii| ha bhAmaMDala vIra kahIM, sunatA ho mujhe chur3A lenaa| koI paropakArI manuSya mAtra, rAvaNa se mujhe bacAlenA / / kyA nizcala saba hI patthara kI, mUrti ke mAnanda bane / kyA Aja merI kismata lauTI, dukhiyA kI koI na bAta sune / / sAsa aura parivAra sabhI, kahate the tU mata jA bana meM / yaha kismata ulTa gaI merI, basa eka nahIM lAI mana me / / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa 366 paravAha nahIM kucha marane kI, mai abhI javAna ko kAr3ha mruu| para rAma prANa taja devege, isakA kaho kyA mai ilAja kruu|| dohA , sItA aise kara rahI, duHkha meM rudana apAra // sunane vAlA kauna thA, usa bana me nara nAra / / arka jaTI kA putra eka, jo ratna jaTI kahalAtA thaa| vimAna ke dvArA zUravIra vaha, kambuka dvIpa me AtA thaa| rudana sunA jaba sItA kA, kucha mana meM jarA vicArA hai| yaha siyA bahana bhAmaDala kI, jo jigarI mitra hamArA hai| zrI dazaratha kI kula vadhU, rAmacandra kI nAra kahAtI hai| rAvaNa hara ke le calA laka me, apanA dukha sunAtI hai / / yadi lar3a meM rAvaNa se to, nizcaya prANa ggaauuNgaa| para kucha bhI ho kSatrApana ko, haragija nahI lAja lajAU~gA // jo karttavya apanA pAlUgA, bezaka phala hAtha nahI Ave / jo vakta par3e karade TAlA, vaha kSatriya narka bIca jAve // khilA phUla jo Aja bAga me, vaha eka dina kumlaavegaa| isa tana piMjare ko chor3a, jIva mAtra parabhava ko jaavegaa| dohA kattavya apanA samajha kara, khaica laI talavAra / rAvaNa ke sanmukha ar3A, yo bolA lalakAra / / dohA (ratnajaTI) durbuddhi durAtmA, nArmada cora ke cora, / kahAM siyA ko le calA, dekhU terA jora / / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 rAmAyaNa dekhUM terA jora karU pApI, dhar3a se sira nyArA / nirbhaya ho jA rahA laMka, nahIM jAnA mile sukhArA // chor3a abhI sItA ko nahI, mArU ghara tAna dudhArA / rAmacandra kI nAra curA, phAMsA nija gala meM DArA // daur3a PLEAS bezarma zarma na AI, kyA abalA nAra curAI | bhujA phar3akeM haiM merI, jhela merA ye vAra, jAna saMkaTa me AgaI terI / / dohA rAvaNa yo kahane lagA, jarA jarA muskAya / gIdar3a kI ve kajA, grAma sAmane jAya || uchala kUda kara meMDhaka sA, kisako talavAra dikhAtA hai || prabala siMha ke Upara bhI, Akara kyA dhausa jamAtA hai // jAna bacAkara bhAga are, mUrkha kyo prANa gaMvAtA hai / koI garIba mAra na ho jAve, mujhako vicAra yaha AtA hai || dohA jhagar3A donoM meM bar3hA, lagA hona saMgrAma | ratnajaTI ne lagA daI, apanI zakti tamAma || tIvra havA meM Tika nahI sakatA pakkA Ama / isI taraha tUphAna sama, rAvaNa thA usa dhAma / chanda kATa zastra tor3akara vimAna saba bepara kiyA / lAcAra ho nIce girA, kartavya pUrA kara diyA | kaMbU girI para A girA, kaMbU hI nAmA dvIpa hai / girate girate chila gayA, sArA jisma kyA pITha hai / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa mUcchita huA vahA~ se, phisala kaMdara ke andara jA par3A / sItA sahAyaka dekha, apanA yo kahe rAvaNa khar3A || 401 dohA (rAvaNa) janakasutA raho raMga me, sukha me duHkha na dikhAya / bhAgya hIna saMga rAma ke, phiratI thI vana mAMya || maiM tIna khaMDa kA nAtha, mere caraNo me rAje girate haiM / una saba ke hRdaya kAMpa uThe. jaba mere netra phirate hai / / bhUcara khecara kyA tIna khaMDa ke, bhUpa sabhI AdhIna mere / kyoM rotI hai paTarAnI bana jAyegI, khula gaye bhAgya tere // thI kauve rUpa rAma gala tU, ratno kI mAlA par3I huI / taba lauTa gaI thI kismata terI, aba dIkhe kucha car3hI huI || zobhe dUdha zaMkha andara, aura jaise lAla aMgUThI meM / aise tU mere saMga zobhe, zastra zUre kI muTThI me // zazi sahita rajanI zobhe, hastI zobhe do dAMto se / mauna sahita mUrkha zobhe, aura catura AdamI bAto se || mora zIza kalagI zobhe, zUrA zobhe raNa ke andara / yo terI zobhA raMga mahala me, nahIM zobhatI vana andara || saba mahArAniyoM ke Upara, paTarAnI tujhe banA dUgA / jo bhI AjJA tuma deogI, mastaka para use uThA lUMgA // nirbhaya nijamana me ho jAo, tumako na kabhI satAUMgA | mai cAkara banakara rahU terA, kiMkara bana hukma bajAUMgA || zubha jagaha sadA motI zAMbhe, mana me kucha dhyAna lagAle tU / dhairya dhara dasa bIsa dino taka, aura mujhe ajamA le tU // jo svayaM hRdaya se na cAhe, usa nArI kA hai niyama mujhe | basa yahI jarA sI STaka haTA de, sApha sApha aba kahUM tujhe // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 rAmAyaNa wwwwwwrrrrrrrrrrrrrrrr apane sira kA tAja mAna, nija mukha se zabda sUnA de tU / haMsa karake mukha se kaho jarA, mama hRdaya kamala khilA de tU // jo kucha icchA terI so kara, tU tIna khaMDa kI rAnI hai| dAso kA dAsa bana rahU~ terA, basa yahI mere manamAnI hai|| dohA siyA na Upara ko lakhe, rAma caraNa meM dhyAna / uttara kucha detI nahIM, saMmajhe pazu samAna / OMce svara se ro rahI, kare ati vilApa / isI bAta kA ho rahA, rAvaNa ko saMtApa / / dohA (rAvaNa) sthAnI hokara ke siyA, kyo banatI anajAna / dekho to vaha sAmane, laMkA koTa mahAn / / suvarNamayI laMkA sItA, vaha dekha sAmane AtI hai| zubha havA dekha yaha deva ramaNa se, masta sugaMdhi lAtI hai| terA UMce svara se ronA yaha, gaurava merA ghaTAtA hai / suna loga kaheMge kyA ronI, sUrata dazakaMdhara lAtA hai / / phira AtI hai kucha zarma mujhe, kaise mahalo me le jaauuN| taba sabhI rAniyAM pUchegI, to kyA mai unako btlaauu|| saba rudana chor3a kara khuza ceharA, hara bAra tujhe samajhAU maiM / kucha to bolo kyA cAhatI ho, so hI sevA me lAU mai // dohA sItA ke caraNo meM lagA, dharane mukuTa nareza / janaka sutA pIche haTI, karake ropa vizepa / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa jaise havA cale pUrva kI, dhvajA turanta pazcima jAtI / yadi cale pazcima kI to, phaTakhArA khA pUrva AtIM // mana me soca rahI sItA, apanA nahIM dharma gavAUMgI / samaya yadi AyA to rasanA, khaica turanta mara jAUMgI // dohA (sItA) zIla ratna hI ratna hai, bAkI saba pApA / kahA zrI sarvajJa ne, mile anta nirvANa | 403 ', jo nAka kAna dono tor3e, kisa kAma kA vaha phira sonA hai / yaha aisA mujhako rUpa milA, basa rAta divasa kA ronA hai // isa pApI rUpa ke kAraNa, pahile, mAtA pitA ne dukha pAyA / phira bhAmaNDala bhAI kA mana thA, isI rUpa ne bharamAyA || aura isI rUpa ko aTavI me, coro ne gherA lAyA thA / usa samaya zrI lakSmaNa jI ne, una sabako mAra bhagAyA thA / dohA (sItA) 1 karmo ne mujha para burA, DAlA aba yaha jAla / anumAna sabhI yaha kaha rahe, Ane vAlA kAla || durnivAra yaha Apatti, pApI mama dharma gavAMyegA / prANAnta yahAeN para maiM kara dU, pIche raghupati mara jAyegA || dharma ta saba ko tyAgo, sarvajJa deva batalAyA hai / yaha bAkI saba saMyoga jagat ke, jhUThI sArI mAyA hai // rAjya pati parivAra sabhI, avasAna me eka dina chUTegA / yaha tana merA camakIlA bhAMDA, avazyameva hI phaTegA || coTa par3I aba sira para Akara, to phira kyA ghavarAnA hai / sarvasva cAhe arpaNa karaDhU N, Atma kA dharma bacAnA hai | Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 rAmAyaNa zIla kI khAtira tajo prAga, aisI AjJA hai zrIjina kI / azubha karma jaba udaya A gayA, to phira Asa karU' kina kI // mauta ke Age Dara kyA hai, Atma zakti dikhalAUM maiM aba ke volA jo kucha mukha se, to korI bAta sunAUM maiM || 1 dohA (rAvaNa) ya sItA ronA terA, DAle mama sira dhUla / prasanna citta mukha se jarA, varSA pyArI phUla || dohA (sItA) I muha pIche ko phera ke, bolI tyaurI tAna / adhama mahA pApiSTha tU, bilkula pazu samAna // Azcarya kI bAta gadhe bhI, itara phulela phireM Tohate / Aja taka duniyA me dekhe, kurar3I para phirate khote // ullUvat najara nahI AtA, tujhako to A~kha banA jAkara / prabala siMha kI le khurAka, gIdar3a kahA~ chipa sakatA dhA kara // mile dhUla meM saba laMkA, zekhI kyA jatA rahA mujhako / mai nArI nahIM nAginI hUM, taja abhI sApha kahU~ tujhako || dhikkAra terI zUramatAI, jA mujhe curAkara lAyA hai / gauravahIna kAma nahI karatA, kSatriya kula kA jAyA hai || gAnA naM 0 63 ( sItA kI rAvaNa ko phaTakAra ) cala haTa rallU gadhe haivAna, behUde gaMvAra dahakAnI ||Tera || akla ke zatru durguNa dhAma, dekha maiM kisa nara kI hUM vAma | car3heM laMkA para lakSmaNa rAma, hove kAphUra terI rAjadhAnI // 1 // pai prabala siMha kI nAra, devara lakSmaNa ati valadhAra / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa ~^ wanAAAA terA dhar3a se le sira tAra, banAve kyA mujhako paTarAnI ||2|| terI sampati aizoArAma, khAka kI muTThI karU tamAma / mere bhartAra eka zrIrAma, bake mata kauve sunI kahAnI ||3|| mujhe tU painI barchA jAna, viSa yA kAlakUTa sAmAna / kiyA tai duSTa karma nAdAna, bace na ava terI jiMdagAnI || 4 || dohA vacana kATa karate huye, sune khuzI se bhUpa / jaise sardI me lage, mIThI sabako dhUpa // jaise bArAtI jana gAlI, jAna bUjha kara sahate hai / suna ayogya bhASA adhikArI ko, hajUra hI kahate hai | yahI hAla kAmAMdhe kA, kucha nahI samajha me lAtA hai / vartAva dekha vaidehI kA, rAvaNa mana ko samajhAtA hai || 405 dohA (rAvaNa) sItA kI saba gAliyoM, mAno lagate phUla / jo marjI mukha se kahe, mujhe raMja na mUla // 1 prema purAnA rAma saga hai, nayA nayA yaha kAma sabhI / kiyA taMga to aisA na ho, khela jAna para jAya kabhI // prema pazu kA bhI jaise apane rakSaka se hotA hai| phira yaha to rAjadulArI hai, triyA haTha bhI nahIM choTA hai | aba rotI huI isako mahaloM meM le jAnA nahIM acchA hai / suna na leve rudana koI, jitanA nara nArI baccA hai // deva ramaNa udyAna bIca, ekAnta ise ThaharAnA hai / prema bhAva se zanaiH-zanaiH phira, sItA ko samajhAnA hai || Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h jaradohA aisA mana me soca kara, dazakaMdhara balavIra / deva ramaNa kA hI huA, nizcaya dhyAna AkhIra // sAmanta mantrI svAgata karane, udhara sAmane Ate hai| garA aura vizeSa sajI, jaya jaya ko dhvani sunAte haiM / chor3a sabhI ko surati bhUpa ne, deva ramaNa ko lAI hai| zubha raktAzoka vRkSa nIce, zrI jagadambA baiThAI hai / / saba mevA aura miSTAnna thAla, vahAM the bhojana ke lage huye| jahA~ mIThe svara se koyala bole, phUla bAga me khile huye // trijaTA nAma Adi dAsI, sava Age pIche phiratI hai / phala-phUla hAra gajare adbhuta, lA lA sevA meM dharatI haiM / / zakti nahI z2abAM lekhanI me, saba sevA kA guna gAna kare / adabhuta vastra kyA AbhUSaNa, lAkara sAre sAmAna dhare // saba laMkA bhara meM khuzI huI, nRpa nAra anupama lAyA hai / mahA kaSTa ke bAre cale siyA pe, rAvaNa mana harSAyA hai / / dohA icchAeM saba taja daI, rAma caraNa meM dhyAna / zukla pratijJA siyA krI, suno lagAkara kAna / / dohA (sItA) lakSmaNa aura zrIrAma kA mile na jaba taka kSema / khAna pAna kA taba talaka, hai merA bhI nema // pravandha bAga kA ThIka banA, laMkA ko bhUpa sidhArA hai / sAmanta mantrI adhikArI, kyA jana samUha saMga bhArA hai / / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItA haraNa wenn voru wwwwwwwwwww karma zubhAzubha jIvo ko, kaisA sukha dukha dikhalAte hai| sama jJAna darza caritra vina, yaha naSTa nahIM ho pAte hai / dohA sItA baiThI bAga meM, rAvaNa lakA mAMya / lakSmaNa kI zrI rAma jI, karane gaye sahAya // bhAga dUsarA huA khatama. sItA kA haraNa huA isame / koI chUTe karma binA bhugate, yaha zakti batalAo kisame // rAmacandra kA hAla zeSa, saba paDho tIsare hisse me| dhanya 'zukla' vaha puruSa dharma para, kAyama rahe pariSaha meN|| * pUrvArdhasya dvitIyo bhAgaH samAptaH 8 STM 4EOS S N UER. C 145 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- Page #449 -------------------------------------------------------------------------- _