Book Title: Jain Philosophy
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010284/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Da r pan mins WOM SaROM+ ...... 8. '... is.3 . P AV.. rem . Kan e na . .. .. 4 . . AAAAA =* Madi RAN gamepARErr REFERRENBEERBEEK google@wanEDS svargIya mIsTara vIracaMda rAghavajI gAMdhI. bI. e., ema. Ara. e. esa. barIsTara eTa laoN. Late Mr. Virchand Raghavji Gaudhi. Bar-at-law. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vande jinavaram jainphilaasophii| (svargIya vidvAn gAMdhI vIracanda rAghavajI pI. e. ke cikAgo (amArakA ) meM diye hue vyAkhyAnakA anuvAda) ___ maiMne apanI isa vyAkhyAnamAlAkA antima viSaya jainIjama (jainadharma nizcaya kiyA hai / isameM maiM jainadharma sambandhI Avazyaka vipayoMkA samAveza saMkSepameM karUMgA:-. kisI bhI tatvavidhA (philAsophI) kA athavA dharmakA abhyAsa usakI satra orose honA cAhiye / aura kisI bhI dharma tathA philA. mophIkA vAstavika Azaya samajha lene ke liye Age kahIM huI cAra bAteM avazya jAnanA cAhiye:--- kisI bhI dharma vA philAsophIkA sRSTikI utpattike viSayameM kyA mata hai ? Izvarake viSayameM kyA vicAra hai ? eka zarIra chor3anepara AsmAkI kyA dazA hotI hai ? aura AtmajIvanake niyama kyA 2 haiM ! ina praznoMke uttara hamako kisI bhI dharma vA philAsophIke vAstavika svarUpakI jAnakArI karA deNge| hamAre dezamai dharma philAsophAse minna nahIM hai, aura isI prakArase dharma aura philAsophI sAyansase kucha bheda nahIM rakhatI haiM / parantu hama yaha bhI nahIM kahate haiM ki, sAyansa athavA dhArmika zAstra donoM eka hI rUpa haiN| hama dharmake liye. aMgrejIke 'rilIjana / zabdakA prayoga nahIM karate haiN| kyoMki aMgre 1 gAMdhI mahAzayane amerikAmeM bahuta se vyAkhyAna diye the, unameM yaha a. tima vyAkhyAna thaa| 2 bhAratavamai / - -- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ( 2 ) jImeM ' rilIjana ' | kA nyutpatyartha ' phirase ba~dhanA ' ( bAiDiMga baiMka ) hotA hai aura usase vaha rilIjana (dharma) manuSyako parataMtratAke vicArakI ora AkarSita karatA hai / itanA hI nahIM, kintu vaha hamako yaha bhI batalAtA hai ki, usa parataMtratAmeM hI manuSyoMke tathA dUsare prANiyoMke sukhakA samAveza hai / arthAt sAntanIvako ananta Izvarake AdhIna rahanA, yahI usake liye kalyANakArI hai / parantu jainI isa. viSayameM kucha judA hI vicAra pragaTa karate haiM / ve kahate haiM ki, Ananda parataMtratAmeM nahIM, kintu svataMtratA hI hai / sAMsArika jIvanameM parataMtratA hai| aura vaha (sAMsArikajIvana) dharmakA eka aMga hai ! isaliye yadi hama aMgrez2I rilIjina zabdakA prayoga sAMsArika jIvanake liye kareM, to kisI prakArase kara sakate haiM ! parantu jo jIva'na isa vartamAna jIvanakI apekSA bahuta hI UMcA hai aura jisameM AtmA baMdhana athavA duHkhad pApakarmoMse sarvathA mukta hai, usameM rilIjana 'zabda ghaTita nahIM ho sakatA hai / kyoMki AtmA apanI UMcI se UMcI sthiti meM java ki vaha svayaM paramAtmA hai mukta athavA svataMtra | hamAre jinadharmakA yaha rahasya hai / isaliye usameM sabase pahalA vicAra yaha upasthita hotA hai ki, . vizva kyA hai ? isa vizvakA Adi hai ki nahIM ? vaha nitya ( avinAzI ) hai ki kSaNika hai ! yadyapi isa viSayameM aneka matabheda haiM; parantu isa vyAkhyAnameM maiM unakA vicAra nahIM karUMgA / maiM to kevala jaina phi ' lAsophIkA siddhAnta isa viSayameM kyA hai use Apake samakSa nive - Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (2) jImeM rilIjana' kA vyutpatyartha phirase ba~dhanA' (vAinDiMga baiMka) hotA hai aura usase vaha rilIjana (dharma) manuSyako parataMtratAke vicArakI ora AkarSita karatA hai / itanA hI nahIM, kintu vaha hamako yaha bhI batalAtA hai ki, usa parataMtratAmeM hI manuSyoMke tathA dUsare prANi- . yoMke sukhakA samAveza hai / arthAt sAntanIvako ananta Izvarake AdhIna rahanA, yahI usake liye kalyANakArI hai| parantu jainI isa viSayameM kucha judA hI vicAra pragaTa karate haiN| ve kahate haiM ki, Ananda / parataMtratAma nahIM, kintu svataMtratAmeM hI hai / sAMsArika jIvanameM / parataMtratA hai| aura vaha (sAMsArikajIvana) dharmakA eka aMga hai / . isaliye yadi hama aMgrejI rilIjina zabdakA prayoga sAMsArika jI. vanake liye kareM, to kisI prakArase kara sakate haiM / parantu jo jIva- . na isa vartamAna jIvanakI apekSA bahuta hI UMcA hai aura jisameM AtmA baMdhana athavA duHkhada pApakarmoMse sarvathA mukta hai, usameM rilIjana / zabda ghaTita nahIM ho sakatA hai / kyoMki AtmA apanI UMcIse UMcI sthitimeM jaba ki vaha svayaM paramAtmA hai mukta athavA svataMtra . hai| hamAre jinadharmakA yaha rahasya hai / isaliye usameM sabase pahalAH / vicAra yaha upasthita hotA hai ki, vizva kyA hai ? isa vizvakA Adi hai ki nahIM ? vaha nitya ( avinAzI) hai ki kSaNika hai ? yadyapi isa viSayameM aneka matabheda haiM, parantu isa. vyAkhyAnameM maiM unakA vicAra nahIM kruuNgaa| maiM to kevala jaina phi- . lAsophIkA siddhAnta isa viSayameM kyA hai use Apake samakSameM nive. . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) " pahale kucha nahIM thA, usameMse sRSTikI utpatti huI " aise vicArake liye isa jaina philAsophImeM sthAna nahIM hai / aura yadi saca pUcho to yaha vicAra kisI bhI satya vicArazIla prajAne svAkAra nahIM kiyA hai| jo loga sRSTikI utpatti mAnanevAle haiM, ve bhI isa vicAra se nahIM kintu dUsarI hI apekSAse- dUsarI hI rItise isa vAtako mAnate haiM / kucha nahIM thA, zUnya thA to usameMse sRSTi kahAMse AI ? koI vastu hai - koI padArtha hai, usImeMse yaha pragaTa huI hai- racI gaI hai, aisA kahate haiN| isameM itanI hI bAteM samajha lenekI haiM, ki padArtha meM kevala koI avasthA ( hAlata paryAya ) utpanna hotI hai / padArtha utpanna nahIM hotA hai / yaha pustaka kisI apekSAse banAI gaI hai / kyoMki isameM jo paramANu haiM, ve isake bananeke pahale judA judA hAla tameM the, pIchese saMgraha kiye gaye haiM- ikaTThe kiye gaye haiM / arthAt isa pustakakA AkAra sRjita huA hai / isaliye isakI Adi thI aura anta bhI AvegA / isI prakAra se pratyeka jar3a padArthakI AkRtike. viSaya meM samajhanA cAhiye, cAhe vaha AkRti thor3e hI kSaNataka rahe cAhe saiMkaDoM varSoMtaka rhe| jahAM Adi hai vahAM anta avazya AvegA hama kahA karate haiM ki, hamAre AsapAsa kitanI hI (forces) balavatI zaktiyAM kAma kara rahI haiM aura una zaktiyoM meM hI dhaunya aura nAza ye do svabhAva haiN| ye sArI zaktiyAM athavA vala hamameM aura hamAre AsapAsa hara samaya kAma kiyA karate haiM / vasa jainI, ina sArI zaktiyoM ke samUhako Izvara kahate haiN| om nAmaka praNava se bhI isI brahmakA jJAna hotA hai| isa zabdakA prathama uccAra utpattikA dUmarA sthiti, ( dhauvya ) kA aura tIsarA nAzakA vicAra prada Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) rzita karatA hai / vizvakI ye sArI zaktiyAM samUharUpase dekhI jAveM, to kitanI hI khAsa khAsa niyamoMke AdhIna haiM / yadi ve niyama niyata haiM-unameM kucha radavadala nahIM ho sakatI hai, to phira loga kyoM unake paira par3ate haiM ! aura kyoM isa zaktisamUhako deva athavA Izvara mAnate haiN| isakA uttara yaha hai ki isa vicArake prAraMbhameM burA karanekI zaktikA vicAra hamezAse laga rahA hai| arthAt loga samajha rahe haiM ki, ye zaktiyAM hamArA akalyANa kara sakatI haiM, isaliye inheM mAnanA cAhiye / jaba hindusthAnameM pahale pahale rela jArI huI thI, taba ajJAnI loga yaha nahIM samajha sake the ki, vaha kyA hai ? jinhoMne apanI sArI jindagImeM yaha nahIM dekhA thA ki, gAr3I athavA ratha vinA kisI baila athavA ghor3A Adi prANIke bhI cala sakate haiM, u nhoMne samajhA ki, ijinameM koI deva vA devI jarUra hai jo use calA tA hai| unameM saikar3oM to aise the, jo samajhanA to ThIka hI hai-relagAr3Ike paira bhI par3ate the| isa samaya bhI hiMdusthAnake bahutase jaMgalI logoMmeM yaha vicAra pahaleke samAna pracalita hai / isaliye yaha saMbhava ho sakatA hai ki, hamane apanI AraMbhakI sthitimeM aise kisI purupakI dhAraNA kI hogI aura usake pazcAta usa vicArameM hote hote yahAM taka vRddhi huI hogI ki, hama apane una vicAroMko citrAkRtikA svarUpa dene lage hoMge aura isake pazcAt vaha rUpa dUsaroMko bhI spaSTa rItise samajhameM Ave, aise banAne lage hoNge| bahuta hI prAcIna kAlameM varSA nahIM thI, parantu varSAkA eka deva thA, gar3agar3AhaTa nahIM thI parantu gar3agar3AhaTakA eka deva thA, aura isa prakAra ina prAkRtika dRzyoM ko puruSatva vA devatva prApta hotA thA aura una zaktiyoMko loga kisI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvita puruSake rUpameM mAnane lagate the| logoMkA khyAla thA ki jisa prakAra kitane eka gRhoMmeM sanIva vyaktiyAM hotI haiM, usI prakArase ye zaktiyAM bhI sajIva ho sakatI haiN| ___ paraMtu ye zaktiyAM svayaM koI nIva nahIM hai, aisA honepara bhI prAraMbhameM yaha vicAra jarUra rahA hogA, aisA pragaTa kara rahI haiN| ina zaktiyoMke sRjana karanevAle ( rakSaka) rakSA karanevAle aura (nAzaka ) nAza karanevAle aise tIna bheda bhI kiye gaye haiM aisA jAna par3atA hai aura tatpazcAt inhIM tIna zaktiyoMko kucha mahat zaktiyoMkA bhAga samajha karake usakA hinduoMne ( brahmA viSNu aura maheza ) nAma rakkhA hai aisA bhAsa hotA hai| vAstavameM yahAM jo 'sRjana' zabda diyA hai, vaha aMgrejIke - Emanation' zabdakA vAcaka hai nisakA ki artha 'kisI eka padArtha se nikalA huA' athavA 'usI padArthakA vistAra hotA hai| jo jisa jisa AkArakA hai usake usa usa AkArakI rakSA karanemeM rakSaka zabdakA aura usa AkAra vA AkRtike kSayanAzaka zabdakA prayoga kiyA gayA hai / ___ iMdriyoMse jar3a padArthaka viSayameM bahuta kucha bAteM mAlUma hotI haiN| jaDa padArthameM jo AkarSaNa, snehAkarSaNa, (magneTIjama) vidyuta, gurutvA- , karSaNa Adi zaktiyAM hotI haiM, ve bhI jar3a hI honA caahiye| kyoMki jar3akI zakti caitanya nahIM ho sakatI hai, ina zaktiyoMko Izvarake sadRza banAnA yaha vicAra to atizaya hI jar3avAdavAlA hai| isaliye Izvara athavA Izvara sarIkhA koI puruSa hai, isa vicArako jainI apane pAsa bhI nahIM phaMTakane dete haiN| itanepara bhI ve ina zaktiyoMkA astitva svIkAra karate haiM aura kahate haiM ki, ye zaktiyAM sarvatra mAlUma hotI haiM parantu ve kaI eka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) khAsa niyamoMke AdhIna haiM aura unake vIcameM koI puruSa athavA Izvara nahIM par3a sakatA hai / itanA hI nahIM parantu vaha kucha asara bhI nahIM kara sakatA hai / ye zaktiyAM buddhipUrvakaM hamArA kucha bhalA burA bhI nahIM kara sakatI haiN| unake viSayameM yaha kahanA ki ve hamapara asara karatI haiM, yaha to kevala zaktiyoMkI kAnUnake viSayoM jisake ki ve AdhIna haiM ajJAnatA pragaTa karanA hai / ina zaktiyoMko hama dravya (Substance) kahate haiM / jar3a padArthoMmeM asaMkhya guNa aura svabhAva hote haiM aura ve judA judA samayameM judA judA rItise pragaTa hote haiN| __ hama apanA vizeSa jJAna pragaTa kithe vinA nahIM jAna sakate haiM ki jar3a prakRtimeM kauna kauna zaktiyAM chupI huI haiN| isase koI bhI navIna vastu pragaTa hotI hai to hama diGmUDha ho jAte haiM / yadi kucha hameM 'acarajameM DAlanevAlI ghaTanA hotI hai, to hama use kisI devakI karatUta samajha baiThate haiN| parantu jyoMhI hama zAstrIya siddhAtoMko samajhate haiM, tyoMhI sArI navInatA phisala jAtI hai aura vaha itanI sIdhIsAdhI bAta mAlama hone lagatI hai, jaisI ki sUryake hara roja udaya honekI aura asta honekI bAta hai| hajAroM varSa pahale prakRtike judA judA dRzya judA judA dezomeM deva aura deviyoM ke kAma samajhe jAte the / parantu jaba hama zAstrIya vidyA arthAt sAyansako samajhane lagate haiM taba ye dRzya vilakula sIdhe sAdhe jAna par3ate haiN| yaha vicAra palAyana kara jAtA hai ki ve bar3e bar3e daivI zakti sampanna purupa haiN| taba ... jainiyoMkA Izvara kyA hai ? . aisA yadi Apa. pUchege, to usake uttarameM maiM jo kucha Upara kaha gyaa| hUM, usase Apake hRdayameM yaha tarka to avazya uThI hogI ki , 'Izvara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA nahIM hai ? / parantu aba maiM Apase kahU~gA ki, Izvara kyA hai ? itanA to Apane samajha liyA ki, jar3a ( Matter ) kI apekSA / arthAt prakRtikI apekSA koI dUsarA padArtha bhI hai / Apa jAnate haiM ki, apanA zarIra bahutase svAbhAtroM aura zaktiyoMko pragaTa karatA hai| ye svabhAva sAdhAraNa jar3a padArthomeM nahIM milate haiM aura yaha dUsarA padAthe jo ina svabhAvoM aura zaktiyoM ko pragaTa kara rahA hai maraNake samaya zarIrameMse vidA ho jAtA hai| hama nahIM jAnate haiM ki, vaha kahAM jAtA hai| hAM yaha bAta hama acchI tarahase jAnate haiM ki, jaba vaha zarIrameM hotA hai taba zarIrakI zaktiyAM zarIrama, jaba vaha nahIM hotA hai, taba jaisI dikhatI haiM, usakI apekSA judA prakArakI hotI haiN| usa samaya hI zarIra prakRtikI kitanI hI zaktiyoM ke sAtha samatAma A sakatA hai / vaha dUsarA jo kucha hai, usako hama bar3e se bar3A tattva samajhate haiM aura sarva cetana prANiyoMmeM vahI tatva hai aisA hama mAnate haiM / isa tatvako jo pratyeka jIvameM sAmAnya hai hama devatatva kahate haiM / hamameMse kisIme vaha tatva jaisA ki jagatke mahApuruSoMmeM pUrNa vikAsabhAvako prApta hotA hai vaisA vikasita nahIM huA hai, aura isaliye una mahApuruSoMko hama daivI puruSa kahate haiM / arthAt sarva jIvoMmeM lokake anuSaMgase rahanevAle daivItatvako dekhate hue jo ekatra vicAra utpanna . hotA hai vaha Izvara hai / jar3a jagatmeM aura AdhyAtmika jagatmeM jo bahuta sI sAmarthya ( Energies) zaktiyAM haiM una zaktiyoMke saMgrahako prakRti kahate haiM, usamese jar3a zaktiyoM ko to hama judA karake ekatra karate haiN| aura AdhyAtmika zaktiyoMkoM ekatra karake paramAtmA athavA Izvara aisA nAma dete haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- isa taraha hama jar3a aura jar3a zaktiyoMse caitanya zaktiko judA karate haiN| ina caitanya zaktiyoMko arthAt AdhyAtmika zaktiyoMko hI hama manate haiN| eka jaina zlokameM kahA hai ki, "maiM usa AdhyAtmika balaM yA vIryako namaskAra karatA hUM ki, jo hamako mokSa mArgapara calanekA mukhya kAraNa hai, jo paramatatva hai, aura sarvajJa hai / maiM use isaliye namaskAra karatA hUM ki mujhe usa bala tathA vIryasarIkhA honA hai / " isaliye jahAM jainaprArthanAkI rIti vatalAI jAtI hai vahAM aisA nahIM samajhanA cAhiye ki usase kisI vyaktike pAsase athavA AdhyAtmika svAbhAvika guNoMke pAsase kucha prApta karanA hai / parantu usI 'sarIkhA honA hai| kucha aisA nahIM hai ki, vaha daivI: vyakti kisI camatkArase hamako apane sarIkhA kara degI / parantu jo bhAvanA hamAre cakSuoMke samakSa upasthita kI jAtI hai, usa bhAvanAke anusAra yathArtha vartAva karanese hama apanemeM pheraphAra karaneko samartha hote haiM aura usase hamArA svataH punarjanma ho jAtA hai / aura usase koI aise jIva ho jAte haiM, jisakA ki svarUpa devI tatvarUpI hI hotA hai| paramAtmA athavA Izvarake viSayameM yahI hamArA vicAra hai, isaliye hI hama paramAtmAko bhajate haiN| aisI icchAse nahIM, ki ve hama ko kucha daMge; aisI AzAsa nahIM ki, ve hamako prasanna kareMge; aise bharosese nahIM ki, aisA karanese hamako kucha khAsa lAbha hogA-svArthApanakA jarA bhI vicAra nahIM hai / yaha to kevala aisA hai ki, ucca guNoM ke liye uccaguNoM athavA sadguNoMkA vartAva karanA aura usameM koI bhI dUsarA hetu nahIM rkhnaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ) AtmAsambandhI vicAra | jisa padArthakA astitva hotA hai, usakI kucha na kucha AkRti honI cAhiye aura indriyoMse usakA jJAna bhI honA cAhiye yaha hama savakA sAdhAraNa anubhava hai / parantu vAstavika vicAra kiyA jAya, to mAlUma hogA ki, yaha apane jIvake kevala iMdriya gocara bhAgakA - hI anubhava hai aura vaha kevala manuSya vyaktikA choTese choTA bhAga hai| kevala isa anumavase hI hama anumAna vA~ghate haiM aura nizcaya karate haiM ki yaha anubhava sava padArthoMmeM lagAnA cAhiye / isa vizvameM aise bhI padArtha haiM ki jo indriyoMke dvArA jAne hI nahIM jA sakate haiM-bahutase aise sUkSma dravya haiM aura vyakti haiM ki jo kevala jJAnase athavA AtmAle hI jAne jA sakate haiN| aisI vastueM athavA dravye dekhI nahIM jA sakatIM, sunIM nahIM jA sakatIM, cakhI nahIM jA sakatI saMghI nahIM jA sakatIM, itanA hI nahIM kintu huI bhI nahIM jA sakatI haiM / aise padArthoM ke rahane ke liye kucha sthAnakI apekSA nahIM hai, athavA usakA kucha sparza ho sake aisA bhI honekI jarUrata nahIM hai| isa prakAra cAhe unameM AkAra na ho to bhI unakA astitva ho sakatA hai / ve vastue~ kisI bhI AkArameM hoM, parantu yaha jarUrata nahIM hai ki, jisa AkArake zabdarUpa vagairaha hote haiM, usa AkArameM unakA astitva ho / aisI to eka bhI vastu nahIM mila sakatI hai ki jisameM jar3ake la kSaNa hoM aura caitanyake bhI lakSaNa hoN| kyoMki jar3ake lakSaNa cetanake kSaNoM se bilakula ulaTA hote haiN| hAM ekake peTameM dUsarI vastu he katI hai - parantu isase eka vastu dUsarI nahIM ho jAtI hai / jaba Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) AtmAkA lakSaNa bilakula judA prakArakA hai, taba phira vaha jar3ameM kaise: raha sakatA hai ! hama apane nijI anubhavase jAnate haiM ki yadi hameM apane AsapAsa kI aisI vastuoMke bIca meM jo ki apane sarIkhI lakSaNoMvAlI nahIM hai rahanA par3e to loga samajheMge ki, jaba AsapAsakI vastuoM ke sAtha inakA kucha sambandha nahIM hai, taba unake vIcameM rahanA jarUrI honekA kucha kAraNa honA cAhie / parantu vaha kAraNa buddhi gata honA cAhiye -- jar3a vastumeM nahIM honA cAhiye / kyoMki buddhi. kucha jar3a vastumeMse utpanna nahIM hotI hai| koI bhI jar3a vastu apane meM buddhi hai, aisA subUta abhI taka nahIM de sakI hai| jaba usa meM satva (jIva ) hogA tabhI vaha kaha sakegI ki buddhi hai / satvake vinA buddhi nahIM ho sakatI hai / I yaha to hamako vizvAsa hai ki buddhipara jar3a vastukA asara hotA hai / parantu kucha nar3a vastumeMse buddhi nahI nikalatI hai / jisa samaya manuSya pUrNa rIti se saceta - sAvadhAna hotA hai, usa samaya yadi use koI nasekI cIja pilA dI jAtI hai, to usase usakI buddhi kucha kAma nahIM kara sakatI hai| isa jar3a vastukA asara cetana vastu ( AtmA ) para kyoM hotA hai ? jIva svayaM yaha samajhatA hai ki, jo yaha deha hai, vahI maiM hUM aura jar3a dehako jo kucha hotA hai, vaha Apako hotA hai| yahAM krizciyana zAstravettA, rasAyanazAstravettA aura jaina tatvajJAnI tInoMkA ekamata ho jAtA hai / jabataka AtmA yaha. vicAratA hai ki " jo deha hai vahI maiM hUM " tabataka dehako jo kucha hotA hai, vaha Apako huA hai aisA samajhatA hai / parantu yadi eka kSaNabhara AtmA yaha vicAra karatA hai ki, "maiM aura deha donoM judA judA. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) 1 padArtha haiM - deha sarvanA para hai to phira duHkhakA to nAma bhI astitvameM nahIM rahatA hai | yadi kabhI apanA dhyAna dUsarI ora daur3a jAtA hai to hama apane sAmhane jo kucha hotA hai, use bhI nahIM jAna saka te haiM / isase mAlUma hotA hai ki, Apa zarIrako apekSA kucha ucca zreNIkA hai / to bhI sAdhAraNa rItime zarIrakA amara AtmApara hotA hai / isase Atmika aura zArIrIka niyamoMkA hameM abhyAsa karanA cAhiye ki jinake abhyAsa se choTI vastuoM kI apekSA hama beca sake aura usa mokSa mArgameM Age ca ki jile AtmA prApta karanA cAhatA hai / avazya hI jaDa vastumeM bhI zakti haiM, parantu vaha AtmAkI apekSA bahuta hI nyUna aura nimna prakArakI hai / yadi jar3ameM koI zakti na ho, to usakA asara bhI AtmApara nahIM ho sakatA hai | kyoMki kucha zaktihIna ho to phira asara kauna kare ? zarIrakI zakti jisakA ki hama nittara anubhava karate haiM, vaha usa ke bhItara jo AtmA hai, usake kAraNa se haiN| jar3a vastu zakti hai, isake udAharaNa pahale kahe hue saMyogI tatva lohA cumbaka kauraha samajhanA cAhiye | ye jar3a vastueM AtmA ke binA bhI sayaM kAma kara sakatI haiN| yadi pRthvI ke AsapAsa candramA ghUmatA ho to aisA samajhanA cAhiye ki candramA aura pRthvImeM koI svAbhAvika zakti hai| Upara jo bahuta sI bAteM kahI gaI haiM, unakA sAra kevala itanA hI hai ki ina vastuoM kI zakti AtmApara asara karatI hai / isakA kAraNa yahI hai ki AtmA svayaM una zaktiyoMke AdhIna honeke liye tayAra rahatA hai aura prasanna hotA hai / yadi vaha svayaM aisA vizvAsa kare ki, mujhapara to kisI vastukA asara honA hI nahIM 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) cAhiye to phira usake Upara kucha bhI asara nahIM hogA / AtmAkAH jaba isa prakArakA svabhAva hai to aba usakA mUla kyA hai yaha dekhanA caahiye| kyoMki pratyeka vastu ke donoM pAvoMkI jAMca karanI cAhiye--vastukI aura usake svarUpakI / yadi hama apane AtmAkI sthiti athavA hAlatake viSayameM vinAra kareM to usakI utpatti bhI hai aura nAza bhI hai| manuSya dehameM AtmAkI sthitikA vicAra kiyA jAya to usake janmake samaya isa sthitikA prAraMbha aura maraNake samaya nAza samajhanA cAhiye / parantu yaha prAraMbha aura nAza usakI pahalekI sthitikA hai svayaM vastakA nahIM hai / AtmA dravyarUpase to hamezA nitya hai parantu paryAyarUpase usakI pratyeka paryAyakI utpatti aura nAza hai / aba isa AtmAkI sthiti ( paryAya ) kI utpatti yaha vAta dikhalAtI hai ki isa utpattike pahale AtmAkI dUsarI sthiti thii| kyoMki yastu jaba pahale kisI sthitimeM ho taba hI dUsarI sthiti ho sakatI hai| nahIM to usakA astitva hI nahIM ho sakatA hai| cAhe eka sthiti hamezA kAyama nahIM rahe parantu vastu kisI ma kisI sthiti meM to hamezA hI rahatI haiM / ataeva yadi apane A tmAkI vartamAna sthitikI utpatti hai, to isake pahale bhI vaha kisI sthitimeM honA cAhiye aura isa sthiti nAzake pIche bhI koI dasarI sthiti dhAraNa karanA cAhiye / isase mavipyakI sthiti isa vartamAna sthitikA hI pariNAma hai aisA samajhanA cAhiye / aura jaise bhaviSyakI sthiti vartamAnakI sthitikA pariNAma hai usI prakArase yaha vartamAna sthiti isase pUrvakI sthitikA pariNAma hai / kyoMki jo vartamAna hai vaha bhUtakA bhaviSyata hI hai| tava bhaviSyako sthitiko viSayameM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) bhI vaisA hI hai / pUrvake karmoMne vartamAna sthiti nirmANa kI hai| aura yadi aisA hai, to vartamAnake karma bhaviSyakI sthiti nirmANa kareMge hI / ye saba bAteM hamako punarjanmake siddhAntapara lAtI haiM / punarjanmake liye aMgrejImeM rIvartha, rIinakAranezana, TrAnsamAIgrezana aura maiTemokresIsa Adi zabda haiN| roinakAranazena-kA artha "phirase mAMsa honA" hotA hai| parantu vAstavameM jo jar3a hai, vaha jar3a hI hai aura jo spriTa athavA cetana hai "vaha cetana-AtmA hI hai| kucha cetana mAMsa nahIM banatA hai| yadi rIinakAranezanakA artha phirase deha dhAraNa karanA arthAt mAMsa honA ho to rIinakAranezana (punarjanma)hI nahIM ho sake / kintu yadi usakA artha aisA kiyA jAya ki kucha samayake liye mAMsake andara jindagI to rIinakAranezana ho sakatA hai| rIinakAranezanakA yaha mI artha hotA hai ki, "phira phirase kisI na kisI paryAyameM janma lenA" meTemArkosIsakA artha grIka bhASAmeM kevala pheraphAra ( radabadala ) hotA hai / zarIroM aura AtmAoMkI ekatrAvasthAko prANI kahate haiM / yaha ekatrAvasthA manuSyatvameM badala jAtI hai aura vahI phira kisI tIsarI vastu (paryAya ) meM badala jAtI hai| aura isa taraha Age meTemorkosIsakA yathArtha artha hotA hai / sola (AtmA) ke TrAnsimAigrezana (janmAntara ) kA vicAra khAsa karake krizciyanoMmeM hai / manuSya AtmAkA ( pazu Adi ) prANIke zarIrameM jAnA yadyapi jarUrI hai parantu vAstavameM eka vastamese dUsarImeM arthAt eka zarIramese dUsare zarIrameM jAnekA niyama hai| kucha yahI Avazyaka nahIM hai ki, manuSya zarIrameMse prANI zarIrameM hI jAnA caahiye| matalaba jAnese-bhramaNa Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanese hai, jAve cAhe jahA / yaha vAtaM sAkArakA vicAra sUcita karatI hai| kyoMki jabataka sAkAra nahIM ho- javataka koI sthAna rahanako nahIM cAhiye, tabataka eka sthAnase dUrase sthAnako gamana nahIM ho sakatA hai / isIse hamArI philAsophImeM (tatvajJAnameM) punarjanmakA (rIvarSakA ) siddhAnta svIkRta hai arthAt yaha mAnA hai ki, AtmA eka zarIrako chor3akara kisI dUsare zarIrameM janma letA hai / aura janmase kucha yaha mAlUma nahIM hotA hai ki, jisa * avasthAmeM manuSya zarIrameM janma hotA hai, vahI avasthA pratyeka sthAnameM hogI / nahIM. aisI agaNita sthitiyAM vA paryAya haiM, jinameM manuSya janma lete haiN| vIja pakranameM kaI mahine lagate haiM aura usake pazcAt usakA janma huA kahalAtA hai / isI prakArase manupya jo kucha karatA hai, usakA paripAka hotA hai / phira koI manuSyazakti usako dUsare gRhameM le jAtI hai aura isa prakAra hama kahate haiM ki, janmakI vaha dUsarI bhitti hai / isake sivAya garbha dhAraNa karanekI bhI kucha avazyakatA nahIM hai| kArmANazarIrameM hI itanI adhika zaktiyAM hai ki, vaha svayaM dusarA zarIra apane sAtha sAtha dhAraNa kara sakatA hai manuSya dehameM sUkSma zarIra aura dUsara prANiyoMkI dehake sUkSma zarIroMke AkAra tathA kaTa vAravAra badalate rahate haiN| ___ yadi hamane kisI bhI jAtimeM jIkara usase viruddha prakArake karma kiya ho, to yaha Avazyaka hai ki una karmoMke anusAra dUsarA janma ho / yadi kisIko manuSyajAtimeM AnA ho, to use manuSya jAti aura manapyake yogya karma karanA cAhiye / yadi vaha aisA nahIM kare gA-kisI dUsarI hI jAtike karma upArjana karegA, to vaha judA hI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) * grahoMmeM utpanna hogA aura judA hI dRzya dhAraNa karegA / isa janmadhAraMNa meM naramAdAkA sambandha honA hI cAhiye, isakI jarUrata nahIM haiM. vinA naramAdAke sambandhake bhI prANiyoM kA janma ho sakatA hai| jIvanakI itanI adhika prakArakI sthitiyAM haiM ki, unakI jAnakArI kevalamanuSya kI sthitikA abhyAsa karanese nahIM ho sakatI hai / hama sabane kevala manuSya aura dUsare thoDese prANiyoM kI sthitikA abhyAsa kiyA hai jo ki usa atizaya ucca zreNIkI sAyansakA jisakA ke hama vartamAna meM zaktike anusAra bahuta thoDAsA amyAsa kara sakate haiM eka bahuta hI sUkSma bhAga hai / aisI bahutasI sthitiyAM haiM. ki jinakA abhyAsa karaneke liye hama azakta haiM, kyoMki saMsArameM. asaMkhya sthitiyAM haiM / isaliye eka prakArakI ( naramAdAke sambandha AdikI ) sthitikA niyama saba hI prANiyoM kI sthitike liye lAgU nahIM ho sakatA hai / " hamArA abhyAsa AntardRSTikA hai / hamAre matase AtmA saba kucha yathArtha samajhane ke liye samartha hai, isaliye jo jJAna prApta ho, vaha uttama honA cAhiye / kyoMki sAyansakI rItise no kaThinAiyA~ AtI haiM, ve isa utkRSTa prakAra ke jJAnameM nahIM AtI haiM / sAyanTisTa loga bhUla karate haiM, parantu ve samajhate haiM ki, hama bhUla nahIM karate haiM / kaI eka viSaya jo yathArtha nahIM hote haiM, usameMse nikAle hue sArakA jJAna prApta karanA cAhiye athavA jo viSaya yathArtha ho, unameM se nikAle hue, sArakA jJAna prApta karanA cAhiye / hama yaha nhiiN| kahate haiM dRSTise pratyakSa dekhI huI vastuoMkA jo jJAna prApta kiyA jAtA hai usameM hamezA hI bhUleM huA karatI haiM; parantu Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) kabhI kabhI hotI avazya haiM / aura kabhI yathArtha bhI hotI hai parantu hama unAra bharosA nahIM rasa sarate haiN| yathArtha jJAna to use kaha sakate gire AtmAne bAhirI kisI bhI vastukI sahAyatA liye vinA prApta kiyA ho / mokSa jIvakA athavA mokSa jisakA bahuta nikaTa ho sa, nayA mAnasika naitika aura AtminA piinatA jisakI pUrNa ho gaI le aura usI samaya misane pUrNa prAyaH satra karma sapA mAle hoM se bhIvakA jJAna gadhA jJAna sAhalA sakatA hai| AtA nA isa gitiko prApta karatA hai, taba para saba kucha jAnatI detA hai / ani sarmaza aura sarvazI hotA hai| yaha svayaM sarvazIpanA vipannA detA hai ki AtmA Apa Apako bhI dekhatA hai| misa pazA AtmA sana aura ananta sukhamaya letA hai, vaha AsAlI nIma unI agAyA hai| kyoMki saMskRtameM hama ye tIna va stura basate haiM akSaya, asaya, akSaya / parantu pezI akSaya sthiti pAle bhAgA hama varNana nahIM kara sakate haiM / kAraNa jaba varNana karanevAlA apanezI apUrNa mAnatA hai taba yaha ananta dazAyAle AtmAkA sampUrNa gati tisa prakAra varNana kara sakatA hai isaliye aisI sthitiyAle sAramAkA hama jo varNana karate haiM, usameM cAhe jitanA abhira kahA gayA hai parantu yaha pUrNa nahIM hotA hai| hama usameMkI gAne ko dete haiN| apane manameM gitane vinAra utpanna hote haiM, jaba hama unhI TIkavaka varNana nahIM kara sakate haiM, taba AtmA ki nigakA vIrya aura zAna ananta hotA hai usakA varNana kaise kara sakate ! AtmA aura jagatakI sthitikA mainiyoMne isI siddhAnta (paoNinTa) meM amyAra kiyA hai aura isIse ve bahuta hI usama tatva nikAlasake Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jaba hama yaha tatvasambandhI vicAra karate haiM, taba isa deza (amerikA) meM aura dUsare dezoMmeM tathA dUsare dharmomeM antara yahIM par3atA hai ki-dUsare jo kucha samajhate haiM, vaha Upara kahe hue siddhAntoMko dhyAnameM rakhake samajhate haiM, vAibila kahatI hai ki, " tuma kisIko mata mAro" aura jaina darzana tathA dUsare:darzana kahate haiM ki, sarva prANiyoMpara prema aura dayA rakhanI cAhiye / ina sabakA artha yahI hai ki, hameM kisI bhI jIdako mAranA nahIM cAhiye / hameM pratyeka vastuke guNa, lakSaNa aura karma ye saba dhyAnameM rakhanA cAhiye / jagatameM jisa vastukI sthiti hama jAna sakate haiM, usakA kevala eka bhAga jAnanese hama usake aise niyama nahIM jAna sakate haiM, ki jo sAre jagatake liye lAgUho skeN| tumheM jagatakA svabhAva ThIka ThIka varNana karanA ho, to tuma usa-kI judA judA sampUrNa vastuoMke svabhAvoMkA abhyAsa karo / java tuma yaha karaloge, tabhI saba bhAgoMke liye ve niyama lAgU kara sakoge / hama apane manameM yaha samajha sakate haiM ki hamArA kirAyedAra nacike majilameM rahatA hai isaliye hama usase UMce haiN| parantu isase aisA nahIM samajha lenA cAhiye ki, hama UMce haiM, isaliye use pairoMse rodha DAlanekA hameM adhikAra hai / usako bhI kisI samaya pahale dUsare tIsare aura zAyada antima maMjilapara rahanekA adhikAra mila sakatA hai| jo UMcI avasthA ho use nIcI avasthAvAleko roMdha alanekA adhikAra nahIM hai| yadi koI yaha kahe ki, use svayaM vaisA karanekA satva hai, athavA dUsare jIvoMke mAre vinA ApameM pUrA vala nahIM A sakatA hai, to hamArA tatvajJAna tatkAla hI kahegA. ki nahIM, cAhe jaisI UMcI avasthAmeM kisI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) jIvako mAranA mahApApa hai aura usa pApa karanevAleko samajhanA cAhiye ki usane apane liye eka nIcI gati pasanda karalI hai / yadi vyApAra karanA ho, to aisA karanA cAhiye ki jisameM naphA ho aura nukasAna na ho tathA karja na ho / uccasthiti vahI kahI jAyagI, jisameM karja athavA divAlA na ho / jo vinA divAlekI aura pUrI pUrI mukta-sthiti hai, vahI uccasthiti hai / muktasthitiko bhI jise ki hama mokSa kahate haiM isI prakAra ( karmAdike karjase rahita ) samajhanI cAhiye / karmasambandhI vicAra bahuta ulajhanakA hai, usakA kucha svarUpa maiM apane pahale nyAkhyAnameM kaha cukA hUM / 1 ' pilagrimsa progresa' kI rUpakakathA ke samAna karmasiddhAntameM bhAgya ( nasIba ) athavA krizciyana siddhAntase milatA huA kucha bhI nahIM hai / isameM aisA bhI nahIM mAnA hai ki, manuSyajIva dUsare kisIke bandhanameM A par3A hai| isI prakArase yaha meM nahA kahA hai ki vaha apanI kisI bAhirI zaktike AdhIna ho gayA hai / parantu eka Aza yasevA apekSAse karmakA artha bhAgya bhI ho sakatA hai / jo kucha thoTAsA karane ke liye hama svataMtra haiM, vahI karaneke liye deva (puruSa vizeSa ! ) svataMtra nahIM hai / aura hameM apane karmoMkA pariNAma avazya bhoganA par3atA hai / kaI eka karmapariNAma balavAn hote haiM aura kaI - eka sAdhAraNa hote haiN| kaI eka pariNAma aise hote haiM ki unakA phala bhogane ke liye bahuta samaya cAhanA par3atA hai aura kaI eka pariNAma aise hote haiM ki, unake bhogane ke liye thor3A samaya lagatA hai / kaI eka pariNAma aise hote haiM ki, unakA kSaya bahuta lambe samayameM hotA hai aura kaI ekakA bahuta thor3e vaktameM, pAnIse rana Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) ghula jAneke samAna ho jAtA hai / jo karma pakke irAde (totra adhya1 vasAyoMse ) nahIM kiye jAte haiM, unakA atara pAnIse vo DAlane se jo raja khira jAtI haiM usIke samAna hotA hai / aisI dazAmeM kitane hI kiye hue kamakA jo asara pahale par3a huA hotA hai, usake sammukha dUsare karma kiye jAveM, to vaha dUra hotA jAtA haiM / isaliye karmavicArako bhAgyavicAra nahIM kaha sakate haiM / parantu hama kahA kara te haiM ki, apanI icchA ke binA hama saba eka jelameM nahIM jAte haiM athavA apane yatna kiye vinA hama usa sthitiko nahIM pahu~ca sakate haiM, hamArI yaha vartamAna sthiti ( paryAya ) apane bhUtakAla ke karmoM zabdoM aura vicAroMkA hI pariNAma hai / amuka eka manuSya mara gayA haiM, isase sAre jIva usa sampUrNa sthitiko prApta kareMge athavA usa manuSya ke mAnane se saba tara jAveMge aise kathanako 'pheTAlijama kI. thIaMrI ' ( prArabdhaMvAdakA niyama ) kahate haiM / jo manuSya pavitratAse: tathA sadguNoMse rahate haiM para amuka bhAvanA ( ghIarI) aMgIkAra nahIM karate haiM ve usa sthitiko nahIM pahuMca sakate haiM aura jo usa thI -- rIko aMgIkAra dete haiM, ve usI kAraNase sampUrNa sthitiko prApta kara lete haiM aisA jo kathana haiM so bhAgyavAda hai / jagattAraka nAmakI jo zraddhA hai, usakA artha usa IzvarIzakti athavA tatvakA anukaraNa kara nA hai jo ki apane ApameM bhI hai / jaba yaha zakti pUrNa rItise vikasita hotI hai arthAt uttama vicArarUpI yajJakuMDameM laghutAkA havana ho jAtA hai, taba hama bhI krAisTa (paramAtmA) ho jAte haiM / hama bhI svasti (krosa ) ko dharmAcanha samajhate haiM / pratyeka nIva nIcI sthi-timeMse nikalakara U~cI sthitimeM jA sakatA hai, parantu vaha tabataka usa. * Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) sthitiko nahIM pahuMca sakatA hai, jaba taka ki darzana jJAna aura caritra rUpa ratnatrayako nahIM pA letA hai|| samyagdarzanakA artha yaha nahIM hai ki, apanA maraNa honeke pIche dUsarI sthitimeM janma lenA par3e (?) kintu yaha hai ki samyagdarzana prApta honeke pIche samyakcAritra prApta ho jAtA hai, to phira kisI bhI nIcI gatimeM gaye vinA apane svabhAvase hI UMcI gatimeM car3ha jAtA hai| yaha vyAkhyAna maiMne kisI prakArake rUpaka tathA alaMkArake vinA sApha sApha zabdoMmeM kahA hai (kyoMki upasthita samA vidvAnoMkI hai) parantu jaba ajJAnI logoMke samakSa ye saba satya tattva kahanA par3ate haiM, taba kucha na kucha alaMkAra athavA dRSTAntAdi denekI AvazyakatA hotI hai, aura pIche unakA yathArtha abhiprAya samajhAyA jAtA hai / iti zubham / KHANNEL