Jain Darshanma Mansaharni Bhramna

Author(s): Vijaylavanyasuri
Publisher: Jain Satya Prakash
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023310/1

Page #1

VIIIIIIIIIII
| // આઈજૂ I
જૈનદર્શનમાં માંસાહાર
TITI
ભ્ર મ ણા
: લેખક :
આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી
| ( “ શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ માં પ્રગટ થયેલ લેખ )
માહ
૧ ૯ ૯ પ
VIIIIIIIIIIIIIIII
Kા
IIIIIIIIIIIIIIIII

Page #2

જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણા
યાને [ગોપાલદાસ જીવાભાઈ પટેલના લેખનો જવાબ
લેખક–આચાર્ય મહારાજા શ્રી વિજયલાવણ્યસરિજી
અહિંસા શિખરીના ઉત્તુંગ શિખરે વિલસતા જૈનદર્શનમાં માંસાહારને સ્થાન ન હેય, એ વિષયને લગતી અમારી લેખમાલા “જન સત્ય પ્રકાશમાં ચાલતી હતી. એ દરમિયાન એક મહાશય તરફથી “પ્રસ્થાન ” પત્રના વર્ષ ૧૪, અંક ૧ ની એક નક્કલ અમને મોકલવામાં આવી, સાથોસાથ વિનવવામાં આવ્યું જે પ્રસ્તુત અંકમાં મુદ્રિત થએલ ગોપાલદાસ જીવાભાઈ પટેલનો લેખ જૈનદર્શનને અશ્લીલ રૂ૫માં ચીતરે છે, આપ આને ઉચિત જવાબ આપશે.
પ્રસ્તુત લેખ જોયે. એની રચના વિચિત્ર અવયથી યોજાએલી હતી. આવા લેખથી ભદ્રિક જનતા વિપરીત વિચારણામાં ન પડે એવી વિચારણાથી જવાબ આપવા ચિત્ત પ્રેરાયું. યાપિ પ્રસ્તુત લેખના પ્રતીકારરૂપ કતિપય વિચારે અમારી “ સમીક્ષાશ્રમવિષ્કરણ” શીર્ષક લેખમાળામાં આવી ગયા છે અને અવશિષ્ટ પણ તે તે પ્રસંગે આવવાના હતા, છતાં કાલવિલંબ અને પ્રકીર્ણકતાને અંગે તાત્કાલિક અને અલગ જવાબ આપવો ઉચિત સમજાય. લેખકનાં વચને ટાંક્યા સિવાય કેવળ તેને જવાબ વાચકવૃંદને ઉભડક જેવું લાગે તેની ખાતર ઉપયુક્ત સ્થળે લેખકનાં વચને મૂકી જવાબ આપીશું. લેખકનાં વચનો—
સામાન્ય રીતે જોતાં જૈનધર્મે પિતાના ઉદય પછીના સમયમાં વનસ્પત્યાહારના પ્રચારમાં એવો અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે, કે જેનધર્મગ્રંથમાં જૈન સાધુઓ કે જનધર્મના સંસ્થાપક મહાવીર સ્વામી માંસમિક્ષા કરતા એવો ઉલ્લેખ આવતાં જ એકદમ તે ખચવાય. પરંતુ પ્રાચીન જૈન ટીકાકારે કે જેમને તે જમાના સાથે અથવા તે જમાનાની પરંપરાઓ સાથે આપણું કરતાં વધુ પરિચય હો સંભવે છે, તેઓ પણ માંસ શબ્દને અર્થ માંસ જ અને માછલી શબ્દનો અર્થ માંછલી જ કરે તે પછી સામાન્ય અનુવાદકને તે વધુ વિચારવાનું રહે જ નહિ, એટલે જે જે સ્થલે કોઈ પણ પ્રાચીન ટીકાકારે માંસ શબ્દને અર્થ માંસ જ કર્યો હોય એવું માલુમ પડે છે તે સ્થલે “શ્રી પુંજાભાઈ જૈન ગ્રંથમાલા' ના પુસ્તકોમાં માંસને અર્થ માંસ જ કરેલ છે.”
ઉપરના કથનમાંથી નીચે પ્રમાણે સારાંશ તરી આવે છે
(૧ જેનધર્મે પિતાના ઉદયકાલમાં વનસ્પત્યાહારના પ્રચારમાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યું ન હતું.
૨ જૈનધર્મે પિતાને ઉદય થયા બાદ ઘણુ સમયે એટલે કે માંસ અર્થ કાયમ રાખનાર ટીકાકારેન કાલ બાદ વનસ્પત્યાહારના પ્રચારમાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતે..

Page #3

[૪૧૦)
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
૩ વનસ્પત્યાહારમાં અગત્યનો ભાગ ભજવાયા પહેલાં, જેમાં માંસાહાર છુટથી થતા હતા, અને તેને પ્રતિબંધ ન હતે.
૪ પ્રભુ મહાવીરે માંસાહાર કર્યો હતો.
૫ પ્રાચીન ટીકાકારે માંસ શબ્દનો અર્થ માંસ જ અને માછલી શબ્દનો અર્થ માછલી જ કરેલ છે.
૬ પ્રાચીન ટીકાકારે ભલે વનસ્પતિ અર્થે કર્યો હોય, છતાં પણ કોઇક પ્રાચીન ટીકાકારની ટીકામાંથી માંસ અર્થ મળી શકતું હોય તો તે જ અમે કાયમ રાખેલ છે.
પ્રથમ સારાંશને જવાબ જૈનદર્શન એ નિવૃત્તિપ્રધાન અજોડ દર્શન છે, જેનું અણુહારી પદ-એક્ષ-એ અવિસ્મરણીય લક્ષ્ય છે. આ દર્શન કદાપિ કોઈ પણ પ્રકારના આહારપ્રચારમાં અગ્ર ભાગ ભજવી શકે જ નહિ. પરંતુ જેઓ આહાર સિવાય રહી શક્તા નથી, તેઓ આહાર તો જરૂર લેશે. આ આહાર અવ્યવસ્થિત રીતે જે લેવાય તે મહાહિંસામય આહાર લઈ દુર્ગતિના ભાગી બની જાય, આવી પરિસ્થિતિમાં દુર્ગતિથી બચાવવા પૂરતું જણાવી શકે છે કે વનસ્પતિને નિરવલ આહાર મળી શકે છે, તેનાથી નિર્વાહ કરી આગળ વધશે નહિં. એવી જાતને ઉપદેશ જૈનધર્મે પિતાના ઉદય સમયે તો કર્યો નથી. એટલું જ નહિ પણ જોરશોરથી ચાલુ રાખેલ છે.
વર્તમાન શાસનમાં જૈનધર્મને ઉદયકાળ પરમાત્મા મહાવીરને સમય હતે. જ્યારે પ્રભુ મહાવીર, પ્રજ્ઞાસમુદ્ર ગણધર ભગવન્ત, ચેદ હજાર શ્રમણ, છત્રીસ હજાર શ્રમણીઓ, પ્રતિભાધારી આનન્દ પ્રમુખ શ્રમણોપાસકે અને સુલભા પ્રમુખ શ્રમણે પાસિકાઓ અનેક લક્ષ પ્રમાણમાં અસ્તિત્વ ધરાવતાં હતાં. એ સમયના આગમમાં ઉપર જણાવેલ ઉપદેશ અખૂટ ભર્યો હતો, જે વિધમાન આગમમાં સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે.
દ્વિતીય સારાંશનો જવાબ જનધર્મે પિતાના ઉદય સમયે જે ઉપદેશ વરસાવ્યો અને ગુચ્યો તેનાથી અધિક ઉપદેશ અઘાવદિ કોઈ પણ વરસાવવા કે ગુંથવા સમર્થ થયેલ નથી. કારણકે તીર્થકર દેવ જેવા જ્ઞાનદિવાકર દ્વાદશાંગીના ઉપદેશક હતા, અને સક્ષરસન્નિપાતી ગણધર ભગવન્ત જેવા શ્રુતકેવલી ગુંથનહાર હતા.
તૃતીય સારાંશને જવાબ-લેખકના અભિપ્રાય પ્રમાણે વનસ્પત્યાહારના પ્રચારમાં અગત્યનો ભાગ ભજવાયા પહેલાંને કાળ પ્રભુ મહાવીરથી માંડીને વિવાદગ્રસ્ત પાઠોના આદા ટીકાકાર સુધીને સહેજે કહી શકાય. આ કાળમાં જેનોમાં માંસાહાર છુટથી થતો હતો, અને પ્રતિબંધ ન હતો આવું જે લખવું યા સૂચવવું તે નિબિડ અજ્ઞતાને આભારી છે. પ્રભુ મહાવીરના કૈવલ્ય જીવનથી જીવ દશામાં વર્તતા, તે કાલ સુધીના કાણુગાદિ અનેક આગમોમાં માંસાહારને પુનઃ પુનઃ ધિક્કારી નરકાદિ ઘોર દુઃખના સાધન તરીકે વર્ણવેલ છે. આ હકીકત વિદ્યમાન આગમમાંથી દીવા જેવી જોઈ શકાય તેમ છે.
ચતુર્થ સારાંશને જવાબ–ભગવાન મહાવીર કે જેઓ ધીર, વીર, ગબ્બીર, દયાના સાગર, ઘેર તપસ્વી, નિડર અને અનેક નિરવઘ ઔષધના જ્ઞાતા હતા. અને ધર્મને માટે કોઈની પણ પરવા ન રાખતા, તેઓ માંસાહાર કરી શકે જ નહિ અને કરેલ પણ નથી. આ વિષયમાં લેખકને પણ એક જ પાઠ મળેલ છે, વધારે મળી શકવાના

Page #4

મક ૭]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણા નથી, અને જે પાઠ તેમને મળેલ છે તેમાં પણ અન્ય જ વસ્તુ છે, જે અમે આગળ સવિસ્તર બતાવીશું.
પંચમ સારાંશને જવાબ–મૂલ પાઠમા માંસ અને માછલી શબ્દ જ નથી. કિંતુ મf યા મર, મ$ યા શબ્દ છે, છતાં માંસ અને માછલી શબ્દ લખવાનું જે સાહસ તે તેમની માંસાહાર સિદ્ધ કરવાની ઉત્કટ મનોભાવનાનું જ પરિણામ છે. પ્રાચીન ટીકાકાર મહારાજે ઉપરના શબ્દો માંસ જ અને માછલી જ અર્થ કરેલ છે એવું જે લખવું તે અલ્પજ્ઞતા યા મતાગ્રહને આભારી છે.
- વિદ્યમાન જૈન સાહિત્યમાં સૌથી પ્રાચીન આગમ ટીકા ઉપલબ્ધ થતી હોય તે શ્રી હરિભદ્રસૂરિમહારાજની છે. તેઓ પણ પિતાથી પ્રાચીન ટીકાકારના વિચાર જણાવતાં ફળ વિશેષ અર્થ જણાવે છે. જુઓ તેમનાં વચન
__“अन्ये त्वभिदधति वनस्पत्यधिकारात् तथाविधफलाभिधाने તથા વાહ......”
અર્થઅન્ય-બીજાઓ-પ્રાચીન ટીકાકારે વનસ્પત્યધિકારને આ પાઠ લેવાથી તયાવિધ ફળો લેવાનાં છે એમ જણાવે છે.
કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ પણ તે અર્થને કેમ વળગી ન રહ્યા? આના જવાબમાં જણાવવાનું જે આ અર્થ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજને અમાન્ય તે નથી જ, કારણ કે તેનું ખંડન કર્યું નથી તેમજ બહુમાનસૂચક બહુવચનગર્ભિત
જે શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે. હરિભદ્રસૂરિમહારાજે પ્રસિદ્ધ અર્થ જે કાયમ રાખે તેનું કારણ એમ સમજાય છે કે “ 8નુમાનિ સિધ્યત્વે શો હિ વ સાચે” એ કથનને અનુસાર ઉત્સર્ગોપવાદની કુલગુંથણી સામે રાખી પિતાના વિવેચન તરીકે પ્રસિદ્ધ અર્થ જણાવે છે. આ જણાવવાથી બીજે અર્થ માર્યો ન જાય તેને માટે જે કહી તે પણ બતાવી આપે છે. આ ઉત્સર્ગોપવાદની કુલગુંથણીમાં અદ્યાવધિ અનેક લેખકો ભૂલાવામાં પડી ચૂક્યા છે. ઉત્સર્ગોપવાદની ફુલગુંથણીને કાંઈક ચિતાર અમારી “સમીક્ષાશ્રમાવિષ્ઠરણું શીર્ષક લેખમાળામાં પ્રથમ આવી ગયેલ છે. તે સ્થળ જોવા અમો પુનઃ પુનઃ સૂચવીએ છીએ.---
ષષ્ઠસારાંશને જવાબ લેખક પિતાના શબ્દોમાં જણાવે છે કે જે સ્થળે કોઈ પણ પ્રાચીન ટીકાકારે માંસ જ અર્થ કરેલ હોય તે સ્થળે તે જ અર્થ અમે કાયમ રાખેલ છે. હવે આ સ્થલમાં લેખકને પૂછવામાં આવે છે કે “કોઈ પણ પ્રાચીન ટીકાકાર એટલે શું?'
૧ અનેક પ્રાચીન ટીકાકારમાંથી મનગમતા એક પ્રાચીન ટીકાકાર? ૨ અનેક ટીકાકારમાંથી સૌથી પ્રાચીન હોય તે ટીકાકાર? ૩ એક જ જે પ્રાચીન ટીકાકાર હોય છે?
આમાંથી પ્રથમ અર્થ સ્વીકારવામાં આવે તો આપોઆપ વાત નક્કી થઈ જાય છે. અન્ય પ્રાચીન ટીકાકારો વનસ્પતિ અર્થ બતાવે છે તેને અનાદર કરવામાં અને અમુકને જ માનવામાં લેખકનો શો મુદો સમાયેલ છે તે જાણવાનું બાકી રહે છે. માંસાહાર સિદ્ધ થતું બંધ થઈ જાય એ તે નહિ હોય?

Page #5

[૧૨]
સી જન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ :
બીજો અર્થ સ્વીકારવામાં આવે તે સૌથી પ્રાચીન ઉપલબ્ધ ટીકાકાર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ છે. અને તેમના કરતાં પણ જે પ્રાચીન ટીકાકાર છે તેમનાં વચને હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ પોતે જ પોતાની ટીકામાં મૂકે છે. તે સ્પષ્ટ જણાવે છે કે આને અર્થ અમુક જાતનાં ફળો સમજવો.
ત્રીજો અર્થ સ્વીકારવામાં આવે છે, જ્યાં બે ટીકાકારનાં વચને હશે ત્યાં શું કરશે? અથવા જ્યાં એક જ ટીકાકારે બે રીતે વ્યાખ્યાન કર્યા હશે ત્યાં શું કરશે?
વસ્તુતઃ ધાર્મિક ગ્રન્થ હોવાથી, સાધુના આચારને લગતું વર્ણન હેવાથી, વનસ્પત્યાદિનું પ્રકરણ ચાલતું હોવાથી, અમુક જાતનાં ફળ યા અમુક જાતની વનસ્પતિ લેવી તે જ રાજમાર્ગ છે. કવચિત્ ટીકાકારોએ આબાલગોપાલ પ્રસિદ્ધ અર્થ જે જણાવેલ છે તે પણ બાહ્યોપભોગાદિકને અર્થે ઉત્સર્ગોપવાદની મર્યાદાને આશ્રીને છે.
આગળ ચાલતાં લેખક, પ્રભુ મહાવીરને માંસાહાર સાબીત કરવા ભગવતી સૂત્રને સામે રાખી ગોશાલાને પ્રભુ મહાવીર જેવો જણાવવા માંગે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તેથી પણ વિશેષ સ્થાન આપે છે. જુઓ લેખકનાં વચને –
શ્રીમદ્ ભગવતી સૂત્રના પંદરમા શતકમાં આજીવિક પંથના તીર્થંકર ગોશાલક સાથે જૈનતીર્થકર મહાવીરને થયેલા ઝગડાની સુવિસ્વત કથા છે. આજીવિકા સમ્પ્રદાય પણ તે જમાનામાં જૈન બૌદ્ધ કે બ્રાહ્મણ પથે જેટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન ભેગવતે હતો. એ વસ્તુની કલ્પના બૌદ્ધ સમ્રાટું અશકે આજીવિક સાધુઓને ગુફાઓ અર્પણ કર્યાના ત્રણ શિલાલેખે મળી આવ્યા છે, તે ઉપરથી આવશે. જૈન ગ્રંથોમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આજીવિક સાધુઓ ઊગ્ર અને ઘોર તપ કરતા તથા જીભની લુપતા કેવી થી તેલાદિ રસો વિનાને ગમે તેવો ખેરાક નિરપેક્ષપણે ખાઈ લેતા. બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગોશાલક પણ મહાવીરની પેઠે જ નગ્ન રહીને ટાઢ તડકો સહન કરતો. ગોશાળકને વિશિષ્ટ તપ કરવાથી પિતાના શરીરમાંથી તેલેસ્યા-તેજને ગોળો બહાર કાઢી સામા માણસ પર ફેંકીને તેને બાળી નાખવાનું સામર્થ–પ્રાપ્ત થયું હતું. એ વસ્તુ તે ભગવતી સૂત્ર પણ સ્વીકારે છે. શરૂઆતમાં ગોશાલક તથા મહાવીર સાથે પણ રહ્યા હતા, પરંતુ પછીથી
જુદા પડી ગયા હતા. ગોશાલકને મહાવીરની પહેલાં જિનપદ પ્રાપ્ત થયું હતું, અને પિતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે જુદે ફરવા લાગ્યું હતું. મહાવીર પણ તેના પછીથી થોડા વર્ષે જિનપદ પ્રાપ્ત કરી શિષ્ય સમુદાય સાથે વિચારવા લાગ્યા. પરંતુ તે બંનેને એક બીજાની જિનપદ પ્રાપ્ત વિષે અતિસ્પષ્ટ શંકા હતી. અને તે વસ્તુ જ તે બંનેના વિરોધનું મૂળ બની.”
ઉપરના કથનમાંથી નીચે પ્રમાણે સારાંશ તરી આવે છે-- ૧ ગોશાલક આજીવિકા મતને તીર્થકર હતે.
૨ મહાવીર સ્વામીને ગોશાલક સાથે ઝગડે થયાની કથા ભગવતી સૂત્રના પંદરમા શતકમાં છે.
૩ આજીવિક સમ્પ્રદાય જૈન બેહ કે બ્રાહ્મણ પંથ જેટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન ભગવતે હતો. કારણ કે બેહ સમ્રા અશોકે આજીવિક સાધુઓને ગુફાઓ અર્પણ કર્યાના ત્રણ શિલાલેખો મળી આવ્યા છે. તથા જૈન ગ્રંથમાં આજીવિક સાધુના તપનું

Page #6

અ'ક
૭ ]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણા
[૪૧
].
વર્ણન આવે છે. તથા બેહ ગ્રંથમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગોશાલક મહાવીરની જેમજ અવસ્ત્ર રહી ટાઢ તડકો સહન કરતા હતા.
૪ તેજલેશ્યા–એટલે પિતાના શરીરમાંથી તેજને ગોળ બહાર કાઢી સામા પર ફેકી તેને બાળી દેવાનું સામર્થ્ય.
૫ શરૂઆતમાં ગોશાલક તથા મહાવીર સાથે રહ્યા હતા.
૬ ગોશાલક મહાવીર પહેલાં જિન થયું હતું, અને મહાવીર પાછલથી જિન થયા હતા.
૭ મહાવીર પ્રભુને ગેલિકના જિનપદમાં અને ગોશાલકને પ્રભુ મહાવીરના જિન પદમાં ખુલ્લે ખુલ્લી શંકા હતી.
પ્રથમ સારાંશને જવાબ–તીર્થકર એ, જેને ગુણ નિષ્પન્ન શબ્દ છે. એનો અર્થ એવો થાય છે કે જે તીર્થની સ્થાપના કરે તે તીર્થકર કહેવાય. હવે તીર્થ એટલે શું તે જાણવાનું બાકી રહે છે. આ બાબતમાં મહાપુરૂષે આ પ્રમાણે જણાવે છે. જેનાથી ભવસમુદ્ર તરી શકાય તે તીર્થ કહેવાય છે. આવી વસ્તુ કઈ હોઈ શકે ? જિનપ્રવચન. આ પ્રવચન નિરાધાર રહી શકતું નથી માટે તેના આધારભૂત પ્રથમ ગણધર યા ચતુર્વિધ સંધ પણ તીર્થ કહેવાય. આ રીતે બનેલા તીર્થંકર નામને પરમાત્મા મહાવીરે યથાર્થ કરી બતાવ્યું હતું. પરંતુ ગોશાલક તીર્થંકર હતા એવો એક પણ ઉલ્લેખ જૈન સાહિત્ય આપી શકતું નથી. ઈતર સાહિત્ય જ આપી શકતું હોય તો તે વાત મૂલ પાઠ સાથે બહાર પાડવાની લેખકને જરૂરત છે. તથા ભગવતીજીમાં ગોશાલને પિતાના માટે જે જિન શબ્દ વાપર્યો હતો તે પણ ખેટે છે, એમ પ્રભુ મહાવીરે કહ્યું, હતું. અને ગોશાલકે પણ પ્રાન્ત આજીવિક સમુદાય સમક્ષ કબુલ કર્યું હતું.
આજીવિક મતના તીર્થંકર થવાનું તે બાજુ પર રહી, પરંતુ આજીવિક મતના આદા સંસ્થાપક તરીકેનો ગોશાલાના જીવનમાં પ્રકાશ પાડતો એક પણ ઉલ્લેખ લેખક આપી શકેલ નથી. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને પણ બોદ્ધના “મઝિમનિકાય' નામના ગ્રંથને આધારે માને છે કે નન્દવચ્છ કિસસંકિચ્ચ, ગોશાલકની પહેલાંના આજીવિકા મતના ગુરૂ હતા. તથા ભગવતી સૂત્રમાં પણ આજીવિક સમયથી આત્માને ભાવતાર તરીકે ગોશાલાને ઓળખાવેલ છે, પરંતુ આજીવિક મતના સ્થાપક તરીકે નહિ. આ બાબતમાં હાલ એટલું કહી શકાય કે ગોશાલકે આજીવિક મતના ગુરૂ તરીકેનો ભાગ ભજવ્યો હતો. અત એવ આજીવિક–એટલે ગોશાલક શિષ્ય કહી શકાય, પણ ગોશાલક શિષ્ય હોય તે જ આજીવિક છે તેમ નહિ. આજીવિક શબ્દનો અર્થ ગશાલક શિષ્ય સિવાય પણ છે એ વાત ભગવતી ટીકાકાર સ્પષ્ટ જણાવે છે. જુઓ તેમનાં વચનआजीविका नाग्न्यधारिणो भिक्षुविशेषाः, गोशालकशिष्या इत्यन्ये ।
અર્થ–નગ્ન ફરનાર એક જાતના ભિક્ષુકે આજીવિક કહેવાય છે. અન્ય ગોશાલકના શિષ્ય એવો અર્થ કરે છે.
દિતીય સારાંશને જવાબ–ગશાલકને પ્રભુ મહાવીર સાથે ઝગડે થયો હત એમ નહિ લખતાં પ્રભુ મહાવીરને ગોશાલા સાથે ઝગડો થયો હતો એમ લખી, પ્રસ્તુત ઝગડામાં અગ્ર ભાગ ભજવવાનું સ્થાન પ્રભુ મહાવીરને સમર્પણ કરવા લેખક

Page #7

[૧૪]
શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૪
પ્રેરાયેલ છે તે ખરેખર પ્રભુ મહાવીર પ્રત્યેની તેમની વિષમ મનભાવનાને આભારી છે.
વસ્તુતઃ સત્ય શું છે એમ પૂછવામાં આવતાં તેને જણાવવા પ્રભુ મહાવીરને પ્રયાસ હતા. જ્યારે પિતે કરેલી જિન તરીકેની પ્રસિદ્ધિ કેમ ટકાવી રાખવી તેને માટે ગોશાલકને પ્રયાસ હતો. આ વિષયમાં ભગવતીજીનું પંદરમું શતક શું કહે છે તે અમે આગળ બતલાવીશું.
તૃતીય સારાંશને જવાબ–લેખકના લખવા પ્રમાણે જે અશોક રાજા આજીવિક મતને નથી, જેના માનસે બૌદ્ધધર્મને મહત્વનું સ્થાન આપ્યું છે, તે અશોક આજીવિકા મતને તેના જ જેટલું મહત્ત્વનું સ્થાન આપી ગુફાઓ કઈ રીતે આપી શકે ? કિન્તુ અન્ય કોઈ નિમિત્તથી આપેલ હોય. નૃપતિઓ કોઈ પણ વ્યક્તિ યા સમૂહને કારણ વિશેષથી સ્થાન સમપ પટ્ટા કરી આપે તેથી તે વ્યક્તિ યા સમૂહ તે કાલના અન્ય ધર્મો જેટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન ભોગવતો હતો એમ માની લેવું ઠીક નથી. આજીવિક મત જે જૈન, બૌદ્ધ યા બ્રાહ્મણ ધર્મ જેટલું મહત્વનું સ્થાન ભોગવતો હોત તો આજે નામશેષ નહિ થતાં જૈન, બૌદ્ધ યા બ્રાહ્મણ ધર્મની જેમ અસ્તિત્વમાં હેત. તથા આજીવિક મતના ઉપાસક તરીકે પ્રતિષ્ઠિત વ્યકિતના ઉલ્લેખ નહિ મળતાં પુનઃ પુનઃ હાલા હાલા નામની કુંભારણનું નામ ભગવતીજીમાં આવે છે. તેને ત્યાં ગશાલક રહ્યો હતું અને આજીવિક સંપ્રદાય પણ ત્યાં પુનઃ પુનઃ એકત્રિત થતો હતો. આ ઉપરથી પણ સમજી શકાય તેમ છે કે આજીવિકા મત કેટલે દરજજે પહોંચેલ હશે. હવે આપણે આજીવિક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ તરફ ધ્યાન આપીએ. આજીવિક–એટલે અમુક પ્રકારે આજી વિકા ચલાવનાર વ્યક્તિ વિશેષ. આજીવિકા તે જગતમાં સહુ કોઈ અમુક અમુક પ્રકારે ચલાવે જ છે. તે પછી આમાં વિશેષ શું? આને માટે કહી શકાય કે શુભાશુભ નિમિતાદિ બતાવીને જે આજીવિકા ચલાવે તે આજીવિક કહેવાય. જ્યારે વિશિષ્ટ આધ્યાત્મિક ગુણેને જણવનાર જન શબ્દ જનધર્મ સાથે જોડાય છે ત્યારે ઉપર જણાવેલ અર્થવાળે આજીવિક શબ્દ જે મતની સાથે જોડાયેલ છે, તે મતનું તત્વ દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનું સ્થાન કેટલું હોય તે પણ સમજી શકાય તેમ છે. તથા પરિગ્રહના પરિહારી, વાયુવત વિહારી જે મુનિગણ તેના સભ્ય તરીકે દાવો ધરાવનાર ભિક્ષુઓને ગુફાઓને નિયત વાસ અને તેના પિતાના નામે પટ્ટાઓ શા માટે? આ શિલાલેખ જ બતાવે છે કે આજીવિક સાધુઓ પરિવહત્યાગમાં જ્ઞાનદષ્ટિએ કેટલે સુધી પહોંચ્યા હતા.
જૈન ગ્રંથમાં આજીવિક સાધુના વિશિષ્ટ તપનું વર્ણન આવે છે, માટે જૈનદર્શન જેટલું જ મહત્વનું સ્થાન આજીવિકા મતનું હતું એવું જે જણાવવું તે પણ વ્યાજબી નથી. આજીવિક સાધુઓના અને જૈન સાધુઓના તપમાં વિશાળ અંતર છે. જુએ આજીવિક સાધુના તપવર્ણનને પાઠ--
" आजीवियाणं चउविहे तवे पन्नते, तंजहा उग्गतवे, घोरतवे रसणिज्जहणता, जिभिंदियपडिसलीणता ॥"
સ્થાનાંગ સૂત્ર, સ્થાન-૪, ઉદ્દેશક-૨, સૂત્ર-૩૦૯ અર્થ–-આજીવિક સાધુઓને ચારપ્રકાર તપ છે. તે ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે

Page #8

અક૭]
જેનદશનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
[૧૫].
જાણવા, ૧. અબ્દમાદિ ઉગ્ર તપ, ૨. આત્મનિરપેક્ષ ઘેર તપ, ૩.વૃતાદિરસને ત્યાગ, અને ૪. સારાનરસા આહારમાં સમભાવ રાખવે.
જ્યારે જૈનમુનિઓને તપ ૧૨ પ્રકારનું છે, ત્યારે ઉપરનો પાઠ આજીવિક સાધુએને ૪ પ્રકારને તપ જણાવે છે. આ વાતને સહકાર આપતાં જુએ ટીકાકાર મહારાજનાં વચન “માતાનાં તુ નવરાત' જૈન મુનિઓને તે ૧૨ પ્રકાર તપ હોય છે. આ ઉપરથી સમજાશે કે ઉપરને પાઠ જૈન સાધુ અને આજીવિક સાધુના તપની સમાનતા જણવતા નથી, કિન્તુ એમ જણાવે છે કે જૈન સાધુઓ કરતાં આજીવિક સાધુઓને તપ અલ્પ પ્રકાર હોય છે. આ પ્રકારના પાઠ પકડીને જૈન જેટલું જ આજીવિક મતને સ્થાન આપવું તે આજીવિક મતને આગળ લાવવાના સાહસનું પરિણામ છે.
બૌદ્ધગ્રંથમાં ગોશાળા નગ્ન ફરી ટાઢ તડકા સહન કરત એવા ઉલ્લેખ હોવાથી પ્રભુ મહાવીરની કોટીમાં તેને મૂકવો તે પણ સાહસ છે. ભલે ગોશાલક નગ્ન ફરી ટાઢ તડકો સહન કરતે હોય, પરંતુ તેની પાછળ ભાવનાનું ચક્ર જુદુ હતું અને પ્રભુ મહાવીરની પાછળ જુદુ હતું. મહત્વ એ આંતરિક ગુણને અવલખનારી છે. કેવળ બાહ્ય વસ્તુને જ જે અવલમ્બતી હોય તે કુતરાઓ પણ નગ્ન ફરી ટાઢ તડકો સહન કરે છે માટે તેને પણ મહત્ત્વનું સ્થાન આપવું પડશે.
લેખકને ગોશાલાની જીવનકથામાં બૌદ્ધગ્રંથ જે પ્રમાણભૂત હોય તે નીચેના બૌદ્ધગ્રંથના પુરાવા પણ લેખકે ટાંકવા જોઈતા હતા. જુઓ બૌદ્ધગ્રન્થો-અંગુત્તર નિકાયના પ્રથમ ભાગમાં મખલિ વર્ગમાં નીચે પ્રમાણે છે- “હે ભિક્ષુઓ, આ અવની ઉપર મિથ્યાદષ્ટિ જે બીજો કોઈ અહિતકર પાપી નથી. મિથ્યાદષ્ટિ એ સર્વ પાપોમાં શિરેમણિ છે, કારણ કે તે સદ્ધર્મથી વિમુખ રાખે છે. હે ભિક્ષુઓ, આવા મિથ્યાદષ્ટિ ઘણું છે. પણ મોઘપુરૂષ ગોશાલક જેવું અન્યનું અહિત કરનાર, હું બીજા કોઈને જેતે નથી. સમુદ્રમાંથી જાળ જેવી રીતે અનેક માછલીઓને દુઃખદાયી અહિતકર અને ઘાતક નીવડે છે, તેવી રીતે સંસારસાગરમાં મેઘપુરૂષ (ભ્રામક–ખલ પુરૂષ) ગોશાલક અનેક જીને ભ્રમમાં નાખીને દુ:ખદાયી અને અહિતકર નીવડે છે.”
ભજિઝમનિકોયમાં ગોશાળાના આચારના વર્ણનમાંને છેડે ભાગ–
“સત્યક કહે છે કે હે ગૌતમ, કેટલાક માત્ર કાય ભાવનાને સેવે છે, ચિત્ત ભાવનાને નહિ. તે કેણુ છે એમ બૌદ્ધે પૂછયું ત્યારે સત્યકે કહ્યું કે નંદવછ કિસસંકિચ્ચ અને મખલિ ગોશાલક આજીવિકાચા અચેલક છે, આચારમુક્ત છે. .... સત્યકે જ્યારે આ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે બુદ્ધ પૂછયું કે હે સત્યક, શું તે લોકો આટલાથી જ સંતોષ પામે છે? સત્યકે જવાબમાં કહ્યું કે હે ગૌતમ, તેમ નથી. તેઓ પાછલથી ખુબ પ્રભુતરસ ભેજન જમે છે તેથી તે લોકોની કાયા બળવાન અને ચરબીવાલી થાય છે.”
- આ રીતે બૌદ્ધ ગ્રંથનાં અન્ય વર્ણન છોડી મને ગમતી કેઇક વાત લઈને તેના પર જે ઈમારત બાંધવી તેમાં બુદ્ધિ કેમ નિવાસ કરી શકે.
ચતુર્થ સારાંશને જવાબ–તેજોલેસ્યાને અર્થ લખવામાં લેખકે ગબ્બીર ભૂલ કરી છે. શરીરમાં કેઈ તેજને ગેળો અલગ મૂકી રાખ્યા નથી કે જેને બહાર

Page #9

[ ૪૧+ ]
થી જનસત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૨
કાઢીને તાપના ગાળાની જેમ કે. જૈનધર્મના ઊંડા જ્ઞાનના અભાવે લેખક આ ભૂલના ભાગ બનેલા છે. તેમને તેજોલેસ્યાનું સ્વરૂપ કેાઇ જન વિદ્વાન પાસે સમજવાની જરૂરત છે. પંચમ સારાંશના જવામ—ગોશાલક પ્રભુ મહાવીરના શિષ્યાભાસ હતા. તેનું જીવન કુતૂહલી હતું. પ્રભુના ખીજા ચામાસા બાદ તે શિષ્ય તરીકે ૭ વર્ષ થી અધિક સમય સુધી પ્રભુ મહાવીરને શરણે રહ્યા હતા. આ સાથે રહેવાના સમયમાં પણ વચ્ચે વચ્ચે જૂદો પણ રહ્યા હતા. આવી પરિસ્થિતિ છતાં પણ લેખક શરૂઆતમાં ગેાશાલક તથા મહાવીર સાથે પણ રહ્યા હતા એમ લખી એ મિત્ર યા સમકાટીની વ્યક્તિ હોય એવું જણાવવાનું રૂપક આપે છે, તે ગેાશાલકને શિખરે ચડાવવાની મનેાભાવનાને આભારી છે.
ષષ્ઠ સારાંશના જવામ—ગોશાલક જિન હતા જ નહિ જે વાત પ્રભુ મહાવીરે જણાવી હતી અને ગૈાશાલકે પ્રાંતે કબુલ પણ કરી હતી. તા પછી ગોશાલક પ્રથમ જિન હતા કે નહિ તેની ચર્ચા કરવી નકામી છે. કદાચ ગે!શાલકે પોતાને જિન તરીકે ઓળખાવવા જે પ્રયાસ સેવ્યેા હતેા તેને આશ્રીને લેખક પ્રાથમિક જિન ગણુાવવા માગતા હોય તો તેમાં પણ પ્રાથમિકપણું ઘટી શકતું નથી.
પરમાત્મા મહાવીર ચારિત્ર અંગીકાર કર્યાં બાદ ૧૨૫ વર્ષે જિન અને સત્ત થયા હતા. આ સાડા બાર વર્ષના કાળમાં શરૂઆતનાં મે ચામાસાં ગયા બાદ ગાશાલક તેમના શિષ્ય થયા હતા. કાલક્રમે પ્રભુ મહાવીર નવમું ચામાસું વભૂમિમાં કરી તદુપરાંત પણ ત્યાં એ માસ વિચરી કૂ`ગામ તરફ વિહાર કરી ગયા હતા. આ સમયે પણુ ગાશાલક સાથે જ હતા. રસ્તામાં તલના છોડના પ્રશ્ન, વૈસ્યાયનનું ગેાશાલક પ્રત્યે તેજોલેશ્યાનુ મૂકવું, પ્રભુ મહાવીરનું શીતલેસ્યા મૂકી ગેાશાલકને બચાવવું, તલના છેડની બીના સત્ય ઠેરવી, ગોશાલકનું નિયતિવાદનું ગ્રહણ કરવું; ઈત્યાદિ અનેક ઘટના બન્યા બાદ ગેાશાલક પ્રભુ મહાવીરથી જૂદા થયા. આ જૂદા થવાની ક્રિયા પ્રભુના ચારિત્ર કાલની ગણુનાએ ૧૦મા વર્ષના ઉત્તર દલમાં થઇ હતી. હવે પરમાત્મા મહાવીરને જિન અને સત્તુ થવાને લગભગ ત્રણ વર્ષ જેટલા કાળ બાકી રહ્યો કહી શકાય. આ દરમિયાન અલગ પડેલ ગાશાલકે અનુકૂલ સાગે પામી તેજોલેસ્યા સાધવી શરૂ કરી; જેમાં છ માસને અવિધ જોઈ એ છે. આ સાધ્યા બાદ શરીર પરથી તપના ધા રૂઝાવી લેાકના વિશેષ પરિચયમાં ઉતરવા લાગ્યા, એટલે કે પ્રભુ મહાવીરદેવથી પૃથક્ થયા પછી, તેજોલેસ્ય સાધી, લાકાના પરિચયમાં આવવા સુધીમાં ગાશાલકના લગભગ ૧ વર્ષ જેટલેા સમય પસાર થયા ગણી શકાય. આ ૧ વર્ષ બાદ કરતાં હવે ભગવાન મહાવીરને જિન અને સત્તુ થવાને બે વર્ષ લગભગના સમય બાકી રહ્યો છે. આ એ વર્ષોંની શરૂઆતમાં ગોશાલક પાસે તેજોલેશ્યા ભલે હાય પરંતુ જિન યા સર્વજ્ઞ તરીકે પ્રસિદ્ધ થવાની સામગ્રી તે। હતી જ નહિ. માનવ ખાલી ખીસે જિન યા સર્વજ્ઞ કહેવરાવવા લલચાય, અથવા દુનિયા તેને માની હૈ યા લાંબા કાળ સુધી તે નભી શકે એ બનવું અસ ંભવિત છે. પરંતુ દુનિયાનાં શુભાશુભ નિમિત્તો કહે અને તે વાત સાચી પડે જાય, ત્યારે જ માનવ જિન યા સન્ કહેવાવા લલચાય છે, અને દુનિયા પણ અમુક અંશે માને છે. આ શુભાશુભ નિમિત્તોનુ યથાર્થ વક્તૃત્વ છદ્મસ્થાને માટે અષ્ટાંગ નિમિત્તાદિના અધ્યનને આધીન છે. આ અધ્યયનના સાધન તરીકે, પૂર્વીમાંથી ઉદ્ધરીને અષ્ટાંગ નિમિત્તને રચનાર જે છ દિશાચરો

Page #10

જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
ગોશાલકને મળ્યા હતા તેમને સહવાસ કહી શકાય. આ છ દિશાચરે ટીકાકાર ભગવન્તના અભિપ્રાય પ્રમાણે પ્રભુ મહાવીરના શિથિલ થયેલા શિષ્યો હતા. આ શિષ્ય પ્રભુના કેવલ્પ પછીના હોવાથી સિદ્ધ થાય છે કે પ્રભુ મહાવીર પ્રથમ જિન અને સર્વસ થયા હતા અને ગોપાલક પાછળથી જિન અને સર્વ કહેવરાવવા લલચાયો હતો. ચૂર્ણિકારના વ્યાખ્યાન પ્રમાણે આ છ દિશાચરને પ્રભુ પાર્શ્વનાથના શિષ્ય તરીકે ગણીએ તે પણ અડચણ નથી, કારણકે પ્રભુ મહાવીરના કેવલ્ય જીવનબાદ ઘણુ કાળ સુધી પ્રભુ પાર્શ્વનાથના શિષ્યો હતા. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે ગોશાલકને તેલેસ્યા સિદ્ધ થયા બાદ થડા સમયના અંતરે છ દિશાચરે મળ્યા હોય અને તેની પાસેથી તત્કાળ ગોશાલકે જાણી લીધું હોય તો પ્રથમ જિન કહેવરાવવા કેમ ન લલચાય? આના જવાબમાં જણાવવાનું કે આ ઘટના, ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે બે વર્ષના કાળની અંદરની છે. જિન અને સર્વ કહેવરાવવાની હુંફ આપનાર અષ્ટાંગ નિમિત્તનું અધ્યયન સાધારણું કટીનું તે ન જ હેય. ઉચ્ચ કોટીનું અધ્યયન વિશેષકાલ માગે તે સ્વાભાવિક છે. તેમાં પણ ગશાલક જેવા ચપલને તે ઘણે લાંબે કાલ જોઈએ તેમાં તે કહેવું જ શું? અર્થાત આ રીતે પણ ગોશાલક પ્રથમ જિન કહેવરાવા લલચાઈ શકે તેમ નથી, તથા ભગવતી સત્રમાં ગોશાલકે પિતાની જિન તરીકેની પ્રસિદ્ધિ કર્યાનું સ્થાન શ્રાવસ્તી નગરી જણાવી છે અને તે સમય શાલકની પ્રવજ્યાનું વીસમું વર્ષ હતું અને ભગવાન મહાવીરને જિન અને સર્વજ્ઞ થયાનું તેરમા વર્ષની ઉપરનું દલ હતું. આની પૂર્વે જિન તરીકે ગોશાલકે પ્રસિદ્ધિ કર્યાને કાળ અને સ્થાન જોવામાં આવતું નથી.
સપ્તમ સારાંશને જવાબ પ્રભુ મહાવીરના જિનપણમાં ગોશાલકને સંદેહ હતો નહિ, કારણે પ્રભુ મહાવીર જિન છે, એ વાત તેણે પિતે કબુલ કરી છે. ગોશાલક જિન છે કે નહિ તે સંદેહ ભગવાન મહાવીરને હતે જ નહિ. તેમને તે ગોશાળક જિન નથી એવો નિર્ણય જ હતા. વળી ગોશાલકે પણ પ્રાતે એ વાત કબુલ કરી છે. આ હકીકત ભગવતીનું ૧૫ મું શતક સ્પષ્ટ બતાવી આપે છે.
આગળ ચાલતાં લેખકે પરમાત્મા મહાવીરને માંસાહાર સિદ્ધ કરવા શ્રી ભગવતી સૂત્રના પંદરમા શતકને સામે રાખી તેના સારરૂપે કેટલુંક લખાણ કરેલ છે. આ લખાણમાં કેટલાએ અગત્યના મુદ્દાઓ જતા કરવામાં આવ્યા છે અને કેટલાએક પિતાના ઘરના મૂકવામાં આવ્યા છે. હાલ એ બાબતમી ચર્ચા જતી કરી શ્રી ભગવતી સૂત્રનાં ૧૫ મા શતકમાં જે આવે છે, તેને અનુસરીને, કેટલુંક ઉપયોગી વર્ણન નીચે પ્રમાણે જણાવીએ છીએ
શ્રાવસ્તી નગરીના ઈશાન કોણમાં કોષ્ટક નામનું ચિત્ય હતું. આ નગરીમાં આજીવિકા મતની ઉપાસિકા હાલાહાલા નામની કુંભારણું રહેતી હતી. એકદા મંખલિપુત્ર ગશાલક, કે જેની પ્રવજ્યાને ૨૪ વર્ષ થયાં છે તે, એ કુંભારણુની આvમાં (વિક્રય હમ રાખવાની શાલામાં) આવીને ઉતર્યો, અને આજીવિક સમુદાય સહિત આજીવિક તથી પિતાના આત્માને ભાવ હતો.
પૂર્વે એકદા ગોશાલકની પાસે છ દિશાચરે આવ્યા હતા. જેનાં નામ-(૧) સાણ (૨) કંદલ (2) કર્ણિકાર (૪) અછિદ્ર (૫) અગ્નિસ્પાયન અને (૬)ગમાયુપુત્ર અર્જુન,

Page #11

[૪૧૮]
શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
એ રીતે હતાં. ટીકાકારની વ્યાખ્યા પ્રમાણે આ છ દિશાચાર શિથિલ થયેલા, ભગવાનના શિષ્ય હતા. અને ચૂર્ણિકારની વ્યાખ્યા પ્રમાણે પ્રભુ પાર્શ્વનાથના સંતાનીયા હતા. આ છ દિશાચરે પૂર્વાવમાંથી ઉઠરીને અષ્ટાંગ નિમિત્ત, ગીત નિબંધ અને ગાન નિબંધને રચે છે, અને ચારિત્રપતિત હેવાથી શુદ્ધ સ્થાનના અભાવે ગોશાલકને આશરે રહેલ છે.
આ સ્થળમાં ગોશાલકે આ છ દિશાચર પાસેથી અષ્ટાંગ - નિમિતને અભ્યાસ કર્યો હતો, એ ઉલ્લેખ સ્પષ્ટ શબ્દમાં નથી. છતાં પણ પૂર્વાપરના પાઠને આધારે આ અર્થ માનવો જ પડે છે. અત એવ કલ્પસુબાધિકા વગેરેમાં નીચે પ્રમાણે જણાવેલ છેઃ
" त्यक्तवतश्रीपार्श्वनाथशिव्यात् अष्टांगनिमित्तं चाधीत्याहंकारेण सर्वज्ञोहमिति ख्यापयति स्म ।"
અર્થ--ચારિત્રપતિત પાર્શ્વનાથના શિષ્યની પાસેથી અષ્ટાંગ નિમિત્તને ભણીને અહંકારથી હું સર્વજ્ઞ છું એવી પ્રસિદ્ધિ ગોશાલકે કરી હતી. સારાંશ એ આવ્યો કે આ છ દિશાચર પાસેથી ગોશાલકે અષ્ટાંગનિમિત્તને અભ્યાસ કર્યો હતો. હવે આ ગોશાલક અષ્ટાંગમહાનિમિત્તના, સામાન્ય માણસને અવિદિતસ્વરૂપવાળા નિર્દેશ માત્રથી, સર્વપ્રાણુ ભત છવ અને સર્વ સમ્બન્ધી, અસત્ય ન કરાવી શકાય એવી, નિમિત્તના વિષયભૂત છ વસ્તુ જણાવે છે. તે છ આ પ્રમાણે છે. (૧) લાભ, (૨) અલાભ, (૩) સુખ, (૪) દાખ. (પ) જીવન અને (૬) મરણ. આથી ગોશાલક શ્રાવસ્તી નગરીમાં જિન નહિ છતાં, જિન તરીકે, અરિહંત નહિ છતાં અરિહંત તરીકે, કેવલી નહિ છતાં કેવલી તરીકે પિતાને ઓળખાવવા લાગ્યો. આ ઘટનાથી શ્રાવસ્તી નગરીમાં ભારે ચર્ચા ઉભી થઈ. જગે જગ પર લોકોના ટોળેટોળાં મળી વાત કરવા લાગ્યાં કે હે ભાઈઓ, ગાશાલક પિતાની જાતને જિન તરીકે જણાવે છે તે કઈ રીતે માન્યું જાય? આ અવસરે શ્રમણ ભગવાન મહાવિર પ્રભુ પધાર્યા. એકવાર શ્રી ગૌતમસ્વામી ગોચરી અર્થે નીકળ્યા ત્યારે જનસમૂહના મુખે તે જ વાત તેમણે સાંભળી. આથી તેમણે શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે સકલ વૃત્તાન્ત નિવેદત કર્યું, અને પૂછયું કે ભગવાન, આ હકીકત કઈ રીતે બની? હું ગેહાલકનું ચરિત્ર જન્મથી આરમ્ભીને સાંભળવા ચાહું છું. ત્યારે પ્રભુ મહાવીરે જણાવ્યું કે-હે ગૌતમ, ગોશાલક પિતાને જિન કહેવરાવે છે, પરંતુ તે હકીકત મિચ્યો છે. આ બાબતમાં હું નીચે પ્રમાણે જણાવું છું—
મંખલિ નામને એક મંખ-ચિત્રો બતાવી આજીવિકા ચલાવનાર ભિક્ષુ હતે. તેને ભદ્રા નામની ભાર્યા હતી. એકદા આ ભદ્રા- ગર્ભવતી થઈ. આ મંલિ મંખ ચિત્રફલકને હાથમાં લઈ ગામોગામ ચિત્ર બતાવી આજીવિકા ચલાવો, ગર્ભિણું ભદ્રા સાથે સરવણ નામના સન્નિવેશમાં આવી પહોંચ્યા. ત્યાં ગેબદુલ નામના બ્રાહ્મણની ગૌશાલાના એક ભાગમાં પિતાની ચીજ વસ્તુ મૂકી, ગામમાં ભિક્ષાટન કરતા, રહેવાનું સ્થાન શોધવા ગયે. પરંતુ અન્યત્ર સ્થાન નહિ મળવાથી જયાં ચીજ વસ્તુ મૂકી હતી ત્યાં જ આવીને રહ્યો. આ અવસરે ગર્ભકાળ પૂર્ણ થવાથી ભદ્રાએ એક પુત્રને જન્મ આપે. અને ગૌશાલામાં ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તેનું નામ ગોશાલક રાખ્યું. આ ગોશાલકે પિતાના ધંધામાં પ્રવીણ અને ઉમર લાયક થતાં, તે જ ધંધો શરૂ રાખે. હે ગૌતમ ! મેં ૩૦ વર્ષ ગૃહસ્થાવાસમાં પસાર કરી એક દેવદૂષ્યને લઈને પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી

Page #12

અક૭
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
(૧૯)
હતી. હે ગૌતમ! મારું પ્રથમ માસું અસ્થિક ગામની નિશ્રામાં થયું અને બીજું ચોમાસું કરવા હું રાજગૃહી નગરીના નાલંદાપરામાં આવેલ વણકરની વણાટશાલામાં આવ્યો હતા. આ અવસરે ઉપર જણાવેલ મંખલિપુત્ર ગોશાલક પણ ત્યાં આવ્યું અને ચીજ વસ્તુ બાજુમાં મૂકી ગામમાં ભિક્ષાટન કરતો જગ્યા શોધવા લાગ્યો. છેવટે જગ્યા નહિ મળવાથી અમે હતા ત્યાં જ આવીને રહ્યા. આ દરમિયાન હે ગૌતમ! હું પ્રથમ ભાસક્ષમણના પારણે ભિક્ષાર્થે વિજય નામના ગાથાપતિને ત્યાં ગયે. તેણે ઘણું જ આદરથી વહરાવ્યું અને પંચ દિવ્ય પ્રગટ થયાં. લેકે વિજય ગાથાપતિની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. આ હકીકત ગોશાલકે જાણું અને જાતે જઈને પણ તપાસી. બાદમાં હે ગૌતમ! મને આવીને કહ્યું કે-“હે ભગવાન ! આપ મારા ધર્મ ગુરૂ છે અને હું આપનો શિષ્ય છું.” આ વાત મેં સ્વીકારી નહિ...ચાવતું ચોમાસું પૂર્ણ થયે હું કોલાક સન્નિવેશમાં ગયે; પાછળ રહેલ ગોશાલકે મારી ઘણી શોધ કરી. છેવટે પોતાનાં લુગડાં, રાંધવાનાં ભાજને અને ચિત્રફલક વગેરે લોકોને આપી, દાઢી મુછ મુંડાવી, મને આવીને મળ્યો. અને પ્રદક્ષિણું દઈ વંદન નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યો કે “હે ભગવાન, આપ મારા ધર્માચાર્યું અને હું આપને અંતેવાસી છું.” હે ગૌતમ ! આ વાત મેં સ્વીકારી હતી. ત્યારબાદ મંલિ પુત્ર ગોશાલકની સાથે પ્રણત ભૂમિમાં ૬ ચોમાસાં પસાર કર્યો હતાં. ( [ સંક્ષિપ્ત વર્ણન હેવાથી, અને સ્થાન અનિયત હોવાથી એક ચોમાસું અને તદુપરાંત બે માસ વજભૂમિમાં પસાર થઈ ગયા હતા. તેને આ સ્થળમાં ઉલ્લેખ નથી છતાં પણ તે સમજી લેવાનાં છે. જુઓ કલ્પસુબાધિકા
" ततो वनभूम्यां बहव उपसर्गा इति कृत्वा नवमं वर्षारानं तत्र कृतवान् , चातुर्मासिकतपश्च, अपरमपि मासद्वयं तत्रैव विहृतवान्, वसत्यभावाच नवमं वर्षारात्रमनियतमकार्षीत् "
અર્થ–પ્રણતભૂમિનાં છ ચોમાસા બાદ કઠિન કર્મો ખપાવા લાયક ઉપસર્ગો વજભૂમિમાં થશે, એમ સમજી પ્રભુ મહાવીરે નવમું મારું વજભૂમિમાં કર્યું અને સાથોસાથ ચોમાસી તપ પણ કર્યો હતો. આ માસા ઉપરાંત પણ ભગવાન મહાવીર બે માસ ત્યાં જ વિચર્યા હતા. તથાવિધ સ્થાનના અભાવે નવમું માસું અનિયત થયું હતું.]
હે ગૌતમ ! એકદા મંલિ પુત્ર ગશાલકની સાથે સિદ્ધાર્થ ગામથી કૂર્મગામ તરફ મેં વિહાર કર્યો. રસ્તામાં એક સ્થળે પત્રપુષ્પવાળો તલને છોડ જોઇને ગોશાલકે મને પૂછ્યું કે આ તલને છોડ નિષ્પન્ન થશે કે નહિ? અને આ તિલ પુષ્પના સાત જીવો મરીને ક્યાં ઉત્પન્ન થશે? આના જવાબમાં મેં જણાવ્યું જે નિષ્પન્ન થશે. અને તિલ પુષ્પના સાત છ મરીને આ જ તલના છોડની એક શિંગમાં સાત તલરૂપે ઉત્પન્ન થશે. આ વાતની ગોશાલકને શ્રદ્ધા ન થઈ અને મને ખેટે ઠરાવવા ધીરેથી પાછલ રહી તે તલના છોડને ઉખેડી એક બાજુ મૂકી દીધા. ત્યારબાદ આકાશમાં ઘનઘોર વાદળ ચડી આવ્યાં, વૃષ્ટિ થઈ, અને તે તલને છોડ પાછો ભૂમિમાં જામી ગયે. અને મેં ઉપર જણાવ્યું તે પ્રમાણે તેની સ્થિતિ બની.
હે ગૌતમ! એક વાર મંખલિપુત્ર ગોશાલકની સાથે મેં કુંડગામ તરફ વિહાર કર્યો. આ ગામની બહાર વૈશ્યાયન નામને બાલ તપસ્વીએ, મશ્કરી કરનાર ગોશાળા પર

Page #13

[૪૨]
શો જેમ સત્ય પ્રકાશ
તેલેસ્યા મૂકી, અને મેં શીતલેસ્યા મૂકી તેને બચાવ્યો. તથા ગોશાલકના પૂછવાથી તેને તેલેસ્યાની વિધિ પણ જણાવી. હે ગૌતમ! એકદા મંખલિપુત્ર ગોશાલકની સાથે કુર્મરામથી સિદ્ધાર્થગામ તરફ મેં વિહાર કર્યો. રસ્તામાં પેલું તલના છોડવાળું સ્થાન આવ્યું. ગોશાલકે પૂર્વાની વાતને તાજી કરી. યાવત્ તપાસ કરતાં મારા કહેવા પ્રમાણે નીકળ્યું. આ સમયે ગોશાલકે પરિવર્તવાદને સ્વીકાર્યો અને મારાથી જુદો પડયો. જુદા પડયા બાદ ગેહાલકે તેજોવેશ્યા સાધી. એકદા ગશાલકને છ દિશાચરે મળ્યા...યાવત્ આ શ્રાવસ્તીમાં આવીને અજિન છતાં જિન કહેવરાવી રહ્યો છે, પરંતુ હે ગૌતમ! તે વાત મિથ્યા છે. - આ રીતે પરમાત્મા મહાવીરે ગૌતમ મહારાજને ગેશાલકનું જન્મથી આરંભી ચરિત્ર કહી સંભળાવ્યું. ગોશાલકનું આ ચરિત્ર નગરમાં ચર્ચાતાં, તે બીને ગોશાલકના કાન પર આવી. પ્રચણ કોપાનલે તેને ઘેરી- લીધે. તે આતાપન ભૂમિથી હાલાહાલા કુંભારણને ત્યાં આવ્યો અને આજીવિક સમુદાય પણ ત્યાં એકત્રિત થયો. આ અવસરે ગોચ રીને માટે નીકળેલા પ્રભુ મહાવીરના શિષ્ય આનન્દ નામના અણગાર, નજીકમાંથી ચાલ્યા જતા હતા. ગોશાલકે તેમને બોલાવી, ચાર વણિકનું દષ્ટાંત આપી ધમકી આપતાં કહ્યું કે, “હે આનન્દ! તારા ધર્માચાર્યને આ હકીકત જણાવ.” આનંદ મુનિવરે શીઘ આવીને પ્રભુ મહાવીરને સધળું નિવેદિત કર્યું. અને પૂછયું કે ભગવાન ! ગોશાલક તપતેજથી બાળવા સમર્થ છે? ત્યારે પ્રભુએ જણાવ્યું કે, “હે આનન્દ! ગોશાલક તપતેજથી બાળવા સમર્થ છે, પરંતુ તેનું સામર્થ્ય તીર્થકર ભગવંત પાસે ચાલી શકતું નથી, કારણકે તેઓ તેના કરતાં અનન્તગુણ વિશિષ્ટ તપવાળા હોય છે, અને ક્ષમાના ભંડાર હોય છે. હે આનન્દ, તમે જઇને ગૌતમાદિ મુનિવરોને ખબર આપે કે ગોશાલક શ્રમણ નિગ્રંથ પ્રત્યે વિપરિણામવાળે થય છે માટે કોઈ એ તેની સાથે ચર્ચા કરવી નહિ. આનન્દ મુનિવરે જઈને કહ્યું. એટલામાં તે ગોશાલક પિતે જ આજીવિક સમુદાય સાથે પ્રભુ મહાવીર પાસે આવ્યો. અને પરમાત્મા મહાવીરને કહેવા લાગ્યો કે-હે આયુમન, કાશ્યપ, તમે મને તમારા શિષ્ય સંબલિપુત્ર ગોશાલક તરીકે જાહેર કર્યો, તે બહુ સારું કર્યું છે. પરંતુ ધ્યાન રાખજો કે તમારો શિષ્ય જે ગોશાલક હતા તે તે મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયું છે, અને તેનું શરીર ઘણું સારું જાણું મેં તેમાં પ્રવેશ કર્યો છે, માટે હું તો અન્ય જ છું.”
આ સાંભળી પરમાત્મા મહાવીરે કહ્યું ” હે ગોશાલક, જેમ કોઈ ચેર, પકડવા પાછળ પડેલા માણસોથી બચવા ગુપ્ત સ્થાને ગાતે, અને તે ન મળે આંગળી યા તરખલું આડું રાખી પિતાને ઢંકાએલ માને તેવી સ્થિતિ તે કરી છે. પરંતુ આમ કરવું તને ઉચિત નથી. તું તે જ ગોશાલક છો” આ સાંભળતાં જ ગોશાલકને કોપાનલ ફાટી નીકળે, અને અતિ તુચ્છ શબ્દમાં ભગવાન મહાવીરનું અપમાન કરવા લાગ્યા. પ્રભુ મહાવીરનું ખોટી રીતે અપમાન થતું જાણુ ભક્તિરસથી પ્રેરાઈ ક્રમશઃ સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર મુનિવરે કહ્યું કે-ભલા-ગોશાલક ! જેની પાસેથી એક પણ ધાર્મિક વચન શિખ્યા હાઈએ તેનું કેટલું બહુમાન સાચવવું જોઈએ, તેને બદલે જે ભગવાન મહાવીરે તને દીક્ષા આપી છે, સુંદર શિખામણ આપી છે, યાવતું બહુશ્રત કર્યો છે તેમને માટે આ

Page #14

એક ૭ ]
જેનદશનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
[૪ર૧ ]
રીતે બેલવું તને ઉચિત નથી.” બસ, આ સાંભળતાં જ અગ્નિમાં ઘી હોમાયું. એટલે કે ગોશાલકે તેલેસ્યા મૂકી, ક્રમશઃ તે બંનેને બાળી નાંખ્યા. ત્યારબાદ ફેર પ્રભુ મહાવિરે ગોશાલકને સમજાવ્યો, છતાં પણ નહિ સમજતાં ભગવાન મહાવીરના પર જ તેજેલેસ્યા મૂકી. આ તેજપુંજ પ્રભુ મહાવીરને પ્રદક્ષિણ દઈ પાછો ફરી ગોશાલકના જ શરીરને તપાવતો તેમાં પેસી ગયે. ત્યારબાદ ગોશાલકે પ્રભુ મહાવીરને કહ્યું કે હે કાશ્યપ ! તમે હવે છ માસમાં પિત્તવરથી પીડાઈને મરશે. ત્યારે પ્રભુ મહાવીરે જણાવ્યું કે, “હે ગોશાલક! છ માસમાં મરવાને બદલે હું તો બીજા ૧૬ વર્ષ જીવવાને છું પણ તું પોતે તારી જ તેજોલેસ્યાથી સાત દિવસમાં પિત્તવરથી પીડાઈ, અજિન ભાવમાં જ મરણને શરણ થવાને છે.”
- ત્યારબાદ પ્રભુ મહાવીરે મુનિઓને બોલાવીને કહ્યું કે, “હે આર્યો, જેમ વણરાશિ બળી ગયા બાદ નિસ્તેજ ને હતતેજ બની જાય તેમ, ગોશાલક પિતાની જ તેજસ્યાથી નિસ્તેજ ને હતશક્તિક થયેલ છે. હવે તમે તેની પાસે જઈ તર્ક-દલીલ અને પ્રમાણુ પૂર્વક ધર્મચર્ચા કરી તેને નિરૂત્તર કરે.” આ સાંભળી મુનિવરો ગોશાલક પાસે ગયા અને ચર્ચા કરી. ગોશાલક જવાબ આપવા યા કંઈ પણ પ્રતિકૂલ કરવા સમર્થ થઈ શો નહીં, યાવત્ નિરૂત્તર બની ગયો. આ સ્થિતિ જોઈ કેટલાએ આજીવિક સાધુઓ ગોશાલકને છોડી પ્રભુ મહાવીર પાસે જઇ શિષ્ય બન્યા, અને કેટલાએક ગોશાલક સાથે જ રહ્યા. ગોશાલક જે કામ સાધવા આવ્યો હતો તે નહીં સધાવાથી તે લાંબી દષ્ટિ ફેકે છે, ઊંડા દીર્ધ શ્વાસ લે છે, દાઢીના વાળ તોડે છે, કુલા કુટે છે, હાથ ધ્રુજાવે છે અને જમીન પર પગ પછાડે છે, યાવતું અરેરે હું હત થઈ ગયો, એમ જલ્પન કરતો કોષ્ટક ઉદ્યાનમાંથી નીકળી હાલાહાલા ભારણને ત્યાં આવ્યો છે.
હાલાહાલા કુંભારણના મુકામ પર આવ્યા બાદ ગશાલક દાહ શમાવવા માટે આંબાની ગોટલી ચૂસે છે, મદ્યપાન કરી પુનઃ પુનઃ નાચે છે, ગાન કરે છે અને હાલાહાલા કુંભારણને નમસ્કાર કરે છે, અને માટીવાળા પાણીથી પિતાના શરીરને સીંચી રહ્યા છે. છેવટે સાતમી રાત્રિએ તેનાં કર્મદળો ઢીલાં થયાં, સમ્યગ્દર્શને તેના હૃદયમાં નિવાસ કર્યો. અને પોતાની ભૂલનો ખ્યાલ આવતાં નીચે પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યો
“જિન નથી. હું તે જ મંખલિપુત્ર ગોશાલક છું. મેં શ્રવણહત્યા કરી, ધર્માચાર્યની ઘેર આશાતના કરી, હું અજિન ભાવમાં જ મરણને શરણ થવાને છું. પરમાત્મા મહાવીર જિન છે, સર્વજ્ઞ છે યાવત કેવલી છે.” આ વિચાર આવ્યા બાદ આજીવિક સાધુઓને બેલાવી ઉપરના વિચારે તેમને જણાવ્યા અને કહ્યું કે મારા મરણ બાદ મારા શબને ડાબા પગે દોરડું બાંધી ત્રણ વાર મેંઢા પર ઘૂંકી, શ્રાવસ્તી નગરીના ચૌટામાં આમતેમ ઘસડ અને જાહેર ઉષણ કરજે કે આ મંલિપુત્ર ગોશાલક જ હતો. આ જિન હતા જ નહિ. આ શ્રમણઘાતી છે અને અજિન ભાવમાં જ મરણને શરણ થયેલ છે. તથા ભગવાન મહાવીર સાચા જિન છે. આ અન્તિમના વિચારો કહી ગોશાલકને જીવ તે કલેવર છોડી પરલોકની મુસાફરીએ ચાલ્યો ગયો.
હવે પિતાના વડીલની આજ્ઞાને લેપ ન થાય, અને આજીવિક સમ્પ્રદાયની લઘુતા પણ ન થાય, એ ઈરાદાથી આજીવિક સાધુઓએ મુકામનાં દ્વાર બંધ કરી, તેમાં

Page #15

[ ૪૨૨]
શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૪
શ્રાવસ્તી નગરી ચીતરી અને ગોશાલકે જણાવ્યા પ્રમાણે કરી પાછા દ્વાર ખોલી નાખ્યાં. અને લેક સમક્ષ ધામધુમથી તેને અવસાન મહોત્સવ ઉજવ્યો. પ્રભુ મહાવીર અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા.
આ સમયે મેંટિક નામનું ગામ હતું, તેના ઈશાન કોણમાં શાલકોપ્ટક નામનું ઉદ્યાન હતું તેની સમીપે માલુકા નામનું વન હતું. તથા એ નગરીમાં રેવતી નામની ગાથાપત્ની રહેતી હતી. પરમાત્મા મહાવીર રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા આ મેંદ્રિક ગામની બહારના શાલકોપ્ટક ઉધાનમાં સમોસર્યા. આ સમયે પરમાત્મા મહાવીરનું શરીર રોગથી ઘેરાયેલ હતું. પિત્તજ્વર ઊગ્ર રૂપમાં હતું અને દસ્તમાં લોહી પડતું હતું. પ્રભુની આ સ્થિતિ જાણી મિથ્યા દર્શનીઓ બેલી રહ્યા છે કે મહાવીર સ્વામી ગોશાલકે મૂકેલ તેજોલેસ્યાના તાપથી પિત્તજ્વરવાળા થયા છે. અને ગોશાલકના જણાવ્યા પ્રમાણે છ માસમાં જ છઘસ્થભાવે મરણને શરણ થશે. આ બીના, માલુકા વનની પાસે તપતપતા સિંહ નામના અણગારના જાણવામાં આવી, જેઓ પ્રભુ મહાવીરના અનન્ય રાગી આત્મકલ્યાણ શિષ્ય હતા. આથી સિંહ અણુગારના મનમાં વિચાર આવ્યો કે આ રોગમાં પરમાત્મા જે દેહ છોડી દેશે તે મિથ્યાદર્શનીઓના મિથ્યા પ્રલાપ સત્ય ઠરશે. આ વિચારથી તેમણે દુઃખના આવેશમાં કરૂણ વિલાપ શરૂ કર્યો. આ હકીકત જાણું પ્રભુ મહાવીરે મુનિઓ મોકલી સિંહ અણગારને બોલાવી લીધા અને કહ્યું કે હે સિંહ, હું ગોશાલકની તેજેલેશ્યાના આઘાતથી છ માસમાં કરવાનું નથી, પ્રત્યુત સાધિક ૧૬ વર્ષ પર્યત જિન સ્વરૂપમાં જ વિચરીશ (છતાં પણ બાહ્ય દેખાતા વ્યાધિથી ગભરાતા હે તે તેને મટાડવા હું ઉપાય બતાવું છું) આ મેંઢિક ગામમાં રેવતી નામની ગાથાપત્ની રહે છે. તેણીએ મારા માટે “ટુ વયના વાહિયા” બે કેળાં (બે કેળાને કેળાપાક) તૈયાર કર્યો છે તેને નહિ લેતાં, ગઈ કાલે પિતાના માટે જે “મારા સુરક્ષા બિરાલિકા ઔષધિથી સંસ્કારેલ બિજોરું (બિજોરાપાક) કરેલ છે. તેને લાવો. આ વાત સાંભળી સિંહ અણુગારના આનન્દનો પાર ન રહ્યો. અને બિજોરાપાક લાવી પ્રભુને આપે. પરમાત્મા મહાવીરે પણ બિલમાં સર્પ ઉતરી જાય તેમ રોગરહિતપણે શરીરરૂપ કહામાં તેને ઉતારી દીધું. આ બીજોરાપાક અંદર જતાં જ વ્યાધિ શાંત થઈ ગયો, અને દેવ દેવી, શ્રમણ શ્રમણી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા વર્ગમાં આનંદને પાર રહ્યો નહિ.
આ ઉપર જણાવેલ હકીકત ભગવતી સૂત્રના પંદરમા શતકની છે. આમાં પ્રભુ મહાવીરે રેવતી નામની ગાથાપત્નીને ત્યાંથી શું લાવવું અને શું ન લાવવું તેના સંબંધમાં સિંહ અણગારને જણાવેલ હતું, તે વર્ણનના મૂલ પાઠ માંહેલા અમુક શબ્દોને આધારે લેખક પ્રભુ મહાવીરને માંસાહાર સિદ્ધ કરવા માંગે છે.
આ બાબતમાં ખરું સ્વરૂપ શું છે, અને શું હોઈ શકે તેને નિર્ણય કરવા વિવાદગ્રસ્ત શબ્દાવાળો પાઠ આપી પછી તેના પર વિચાર ચલાવીશું, મૂલપાઠ
"तं गच्छह णं तुमं सीहा! मेंढियगामं नगरं रेवतीए गाहवतिणीए गिहे, तत्थ णं रेवतीए गाहावतिणीए ममं अट्ठाए दुवे कवायसरीरा उवक्खडिया, तेहिं नो अट्ठा, अत्थि से अन्ने पारियासिए मजारकडए कुक्कुडमंसए તમrદ, પપળ મા ”

Page #16

અક૭ ]
જેનદશનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
[ ૪૩ ]
સામાન્ય અર્થ–પ્રભુ મહાવીર કહે છે કે-“હે સિંહ અણગાર, આ મેંદ્રિક ગામ નામના નગરમાં રેવતી નામની ગાથાપત્નીનું ઘર છે, ત્યાં તમે જાવ અને ત્યાં રેવતી ગાથાપત્નીએ મારા માટે જે “ટુ યર ” બે કેળાને પાક બનાવેલ છે, તેની જરૂરત નથી, પરંતુ ગત દિને તેણીએ પિતાને માટે જે “મારા કુકકુમા ” વિરાલિકા નામની ઔષધિથી સંસ્કૃત કરેલ બિજોરાપાક કરેલ છે તેને લાવો, તેની જરૂરત છે. આ ઉપર જણાવેલ પાઠમાંના ઉપર લખેલ ત્રણ શબ્દયુગલો વિચારવાના છે. આ ત્રણ યુગલના છ શબ્દ નીચે પ્રમાણે છે
मूल शब्द संस्कृत शब्द १ कवाय
कपात २ सरीर शरीर ३ मजार
मार्जार ४ कडए
कृतक
कुक्कुट ६ मंसए
मांसक આ છે શબ્દોના શા શા અર્થ થાય છે તે આપણે ક્રમશઃ વિચારીએ, જેથી પ્રસ્તુતમાં કયે અર્થ લઈ શકાય તે સ્પષ્ટ સમજાય.
૧ પોત શબ્દનો અર્થ શત એટલે રાવત, જુઓ અમરકોશ રાવતઃ વટાવર પર હવે viાવત અને રાત પર્યાય શબ્દ થયા, ત્યારે પાવત શબ્દનો અર્થ જોઈએ. Treત એક જાતની વનસ્પતિ-જુ સુશ્રુતસંહિતા પરાવર્ત મધુર સંઘમત્યનિવાતનુત લોકમાં પ્રાણવાચક તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલા શબ્દો પણ વૈવક પ્રક્રિયામાં વનસ્પતિ અર્થમાં વપરાયેલા છે. અને તે પ્રાણવાચક શબ્દના પર્યાય શબ્દો પણ તે વનસ્પતિના વાચક તરીકે વપરાયા છે. જેમકે-વાન અને મરી આ બે પર્યાય શબ્દ છે તેને અર્થ વાંદરી થાય છે. હવે વૈદ્યક પ્રક્રિયામાં વાનર શબ્દનો અર્થ જેમ હૈારા થાય છે તેમ તેને પર્યાય જે સર્વરી શબ્દ તેને અર્થ પણ ના થાય છે. તેવી રીતે રોrg અને વાયતો એ પર્યાય શબ્દો છે. તેને લોકપ્રસિદ્ધ અર્થ કાગડી થાય છે અને વૈદ્યક પ્રક્રિયામા પીલુડી અર્થ થાય છે. પૂર્વ અને વિકતા એ પર્યાય શબ્દો છે. લેકમાં તેને અર્થ વૃતારે થાય છે અને વૈદ્યક પ્રક્રિયામાં તેને અર્થ ધતુરો થાય છે. તથા કુમાર અને કથા એ પર્યાય શબ્દો છે તેનો લોકમાં અર્થ કુંવારી છોકરી થાય છે અને વૈદ્યક પ્રક્રિયામાં તેને અર્થ કુંવારનું પાછું થાય છે. આ હકીકત નિપટું વગેરે વૈદ્યક ગ્રંથ જોનાર કબુલ કર્યા વિના રહેશે જ નહિ, માટે પરાત અને વાત પર્યાય શબ્દ હેવાથી અને પારાવતને અર્થ વનસ્પતિ વિશેષ થત હેવાથી કપાતને અર્થ પણ વનસ્પતિ વિશેષ જાણ.
ત–એટલે પારીશ નામનું વૃક્ષ અને પારીશ એટલે પ્લેક્ષ કે જેને દાહ અને પિત્તને શાંત કરવા વૈદ્યક ગ્રંથે અતિ ઉપયોગી ગણેલ છે. આ ઉપર જણાવેલ પારીશ અને લક્ષ અર્થ વૈદ્યક શબ્દસિધુમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે.
.

Page #17

(૪૨૪ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૪
જોત-એટલે કબૂતર પક્ષી
સારાંશમાં કપાત શબ્દના જે જુદા જુદા અર્થ થાય છે તેમાં ફક્ત એક અમાં શ્રૂતર આવે છે.
આ સ્થલમાં પ્રાકૃત ભાષા હેાવાથી પુંલિંગ અને હ્રસ્વપણું માની લએ તે મૂલમાં રહેલ વોચ શબ્દમાંથી જાનૈતી શબ્દ પણ વીક્ખી શકે છે. કેટલાએક વો એવા મૂલ પાઠે માનીને ખેતી શબ્દ લાવે છે. ત્યારે હવે જાખેલી શબ્દના અર્થ જાણુવા રહ્યો.
જાìતી—એટલે એક જાતની વનસ્પતિ, જેના બે ભેદ છે—શ્વેત કાપેાતી અને કૃષ્ણ કાપાતી. તેમાં શ્વેત કાપાતીના ઉપયેગ મૂલ અને પત્ર સહિત કરવાનુ શુશ્રુત સંહિતામાં જણાવે છે, તથા કૃષ્ણ કાપતીને દુધવાળી તથા શેરડીના જેવા રસવાળી જણાવી છે.
આ વાત પણ એક ભૂલવા જેવી નથી કે કોઈ પણ સસ્કૃત કાશમાં દરેક દરે શબ્દોના દરેક દરેક અર્થ તે મળી શકતા જ નથી. અમુક શબ્દોના અમુક અર્થી તે પરપરા યા ટીકાકારના વચનથી જ જાણી શકાય છે. અથવા જ્યાં ઉપમાથી અર્થ ઘટાવવાના હોય ત્યાં તે ટીકાકારનાં વચન સિવાય રસ્તે નથી. આટલા જ માટે તર્ક ગ્રંથમાં કયા શબ્દથી કયા અર્થ સમજવા તેના સાધન તરીકે ટીકાને જણાવી છે. ત્યારે ટીકાકાર મહારાજ વિશિષ્ટ અર્થ કા બતાવે છે તેની નાંધ લઇએ.
પોત—કબૂતરના જેવા ભૂરા વણુવાળું કાળું. લાકમાં પણ ઉપમાથી સદશ વસ્તુમાં વપરાતા શબ્દો જોવાય છે. જેવાકે—અમુક ક્ષત્રિય સિંહ છે. અહીંયા સિદ્ધ શબ્દથી—સિંહના જેવા પરાક્રમવાળા છે, એમ અર્થ કરવામાં આવે છે. તેવી રીતે કપાત શબ્દથી પણ કપાતના જેવા વર્ણવાળું કાળું લેવું એમ ટીકાકાર મહારાજ જણાવે છે. પિત્તજ્વરના દાહને શમાવવા માટે વૈવિક પ્રક્રિયાને અનુસારે પણ આ અ ધણા સુંદર છે. ૨ પીર શબ્દના અ
રારી—એટલે ફેટ્ટુ, જાવા અથવા શરીર સદશ વસ્તુ. જેમ માનવાના દેહ શરીર કહેવાય છે, તેમ વનસ્પતિના જીવના વનસ્પતિરૂપ જે દેહ તે પણ શરીર કહેવાય છે. અત એવ જૈન ગ્રંથામાં વનસ્પતિકાય, વનસ્પતિ શરીર વગેરે શબ્દો છુટથી વપરાય છે. ૩ માત્તર શબ્દના અ
""
મારિ—એટલે વિજ માર્ગાર—બિલાડા.
માર્ગાર—એક જાતની વનસ્પતિ, જીએ ભગવતી સૂત્ર શતક ૨૧ના પાઠ.
" अब्भसहबोयाणहरित गवंडुलेज्जगतणवत्थुलचोरग मज्जारपोइचिल्लि
या તથા પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદને પાઠ “યહ્યુહોનમ પોરીયપાહના।” આ બંને સ્થલમાં વનસ્પતિ અર્થ જ લેવાય છે. અને તે જ ધટે છે. માર્ગર——એક જાતના વાયુ, જીઓ ટીકકારનાં વચના “મારો થાવિરોન' માર્નો-વિરાજિષ્ઠા નામની વનસ્પતિ. જુઓ ટીકાકાર મહારાજનાં વચના“માર્નીત્તે વિજિચિત્રાનો થનતિવિરોષઃ" આ વિરાલિકા જેને વૈદ્યક

Page #18

અંક ૭]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
ગ્રંથમાં બિલાડિકા કહેવામાં આવે છે તે સંભવે છે. તે બિલાડિકાને અર્થે ભેળે થાય છે. જુઓ શબ્દાર્થચિન્તામણિ “દિલ્હી : ભૂમિwiા તથા જુઓ વૈદ્યક શબ્દસિંધુ “વિઢિw at મfમ માટે.”
માન– શા જુઓ હૈમ અનેકાર્થ “મારા રચાર વાંસજિક
૪ત શબ્દનો અર્થ તા-વિઠ્યવણ, કૃત્રિમ, મિથ્યા કલ્પિત.
તર– પ્રત્યય સ્વાર્થમાં લેવાથી અથત ને કઈ અર્થ નહિ હેવાથી 9ત શબ્દને જે અર્થે તે આને પણ સમજ, શત શબદનો એક અર્થ નીચે પ્રમાણે છે.
ત–સંસ્કૃત, સંસ્કાર પમાડેલ, ભાવિત કરેલ. કૃત શબ્દને અર્થ સંસ્કૃત કેવી રીતે થાય તેના પુરાવામાં આ યુતિ ધ્યાનમાં લેવી. સન્ વગેરે શબ્દોને વ્યાકરણમાં ઉપસર્ગ તરીકે ઓળખાવ્યા છે. તથા ક્રિયા બોધક મૂલ શબ્દોને ધાતુ તરીકે ઓળખાવેલ છે. “' ઉપસર્ગ પૂર્વક “' ધાતુથી “ત' પ્રત્યય આવીને સંસ્કૃત શબ્દ બનેલ છે. અને કેવળ ધાતુથી ત પ્રત્યય આવીને શત શબ્દ બનેલ છે. સંત શબ્દમાં સંસ્કાર કરવા રૂ૫ અર્થ તે શું ધાતુનો જ છે. કારણકે ઉપસર્ગો ઘોત્તક હોવાથી તેને સ્વતન્ત્ર અર્થ માનેલ નથી, પરંતુ ધાતુને જ જે અર્થ તેને પ્રકાશમાં લાવે છે. અને તે ઉપસર્ગ ન પણ મૂકેલ હોય છતાં પણ તેની હાજરીવાળા અર્થ થઈ શકે છે. આટલા જ માટે આપ્ત વૈયાકરણે ધોતકની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે કરે છે–
વિના થી પ્રતિતિર્મવતિ થતા એટલે કે જેની ગેરહાજરીમાં પિતાની હાજરીવાળો અર્થ થઈ શકતો હોય તે જોતા કહેવાય છે.
દૃષ્ટાન તરીકે મેં ધાતુને અર્થ ધાતુ પાઠમાં કહેવું એ જણાવેલ છે. પરંતુ સદ્ ઉપસર્ગ સહિત રાખીએ ત્યારે ઉત્પન થવું એ થાય છે. આ રજૂ ઘાતક હેવાથી કેવલ મ્ ધાતુને અર્થ પણ ઉત્પન્ન થવું થઈ શકે છે. જેમનૂ ઘરો મતિ માટીથી ઘડો ઉત્પન્ન થાય છે. આ યુકિતથી કેવલ શું ધાતુને અર્થ પણ “સંસ્કારવું થઈ શકે છે. તેથી તેનો અર્થ સંસ્કૃત થાય. આ જ અર્થને લગતે અર્થ ટીકાકાર મહારાજ જણાવે છે. “ર્ત મrtવત' ત એટલે ભાવના અપાયેલ, સંસ્કારેલ વસ્તુ. કેટલાએક ધાતુઓને અનેકાર્થ માનીને પણ આ અર્થે લાવે છે. કેવલ તે અર્થને સિદ્ધ કરનાર આસપાસના અનુકૂલ શબ્દો અને અનુકૂલ પ્રકરણ હોવું જોઈએ.
૫ ર શબ્દનો અર્થ છે --કુકડી------
ર–અગ્નિને કણ સુર-વન કુકડે
કુદ-માતા નિષાદી અને બાપ શુદ્ધ હોય છે?—ઘાસની ઉકા
, તેનાથી થયેલ વર્ણસંકર પ્રજા. કુર-સુનિષષ્ણુ નામનું શાક, જેનું અપર નામ સ્વતિક છે. જુઓ શાલિન ગ્રામ નિઘંટુભૂષણ.

Page #19

[૪ર૬] - શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૪ सितिवार: सितिवरः स्वतिकः सुनिषण्णकः ।
श्रीवारकः सूचीपत्रः पर्णाकः कुक्कुटः शिखी ।। આને ગુજરાતીમાં ચતુષત્રી હરીતક કહેવામાં આવે છે. અને દહક્વરને સમાવવામાં અતિ ઉપયોગી છે. યુવક-શાલ્મલી વૃક્ષ. જુઓ વિધક શબ્દસિંધુ-“જુવારઃ- રામસ્ટિવૃક્ષે.”
-માતુલુંગ, બિર. - આ અર્થ કઈ રીતે નીકળ્યો તે શંકા કરતાં પહેલાં એક વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આના મૂલ શબ્દો પ્રાકૃત ભાષાના અને તેમાં પણ આવું પ્રયોગ હોવાથી નિયતલિંગ જ હોઈ શકે નહિ. આટલા માટે આગમટીકામાં અનેક સ્થલે “પ્રાકૃતસ્વાથિલ્યાઃ” કહી અન્ય લિંગમાં વપરાએલા જણાવ્યા છે. જુએ ઉત્તરાધ્યયન બૃહદવૃત્તિ
"लिंग व्यभिचार्यपि” इति प्राकृतलक्षणात् सर्वत्र लिंगव्यत्ययः।"
તથા બે શબ્દો મળી એક વસ્તુનું નામ થતું હોય, ત્યાં તે બે શબ્દમાંથી ગમે તે એક શબ્દ વાપરી શકાય છે. જેમ સત્યભામાને સ્થાનકે ભામા અને વિક્રમાદિત્યને સ્થાને વિક્રમ પણ બોલાય છે. આટલા માટે વ્યાકરણકારોને આવા થલમાં ૧ શબ્દ ઉડાડી દેવા સત્ર પણ રચવું પડયું છે. જુઓ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન “ના પુત્તાપલ્ય જ” હવે પ્રસ્તુતમાં લિંગ વ્યત્યય હોવાથી કુકકુટી શબ્દ લેવો અને ચાલ્યો ગેયેલ ૧ શબ્દ જડવાથી મધુકકુટી એવો શબ્દ નીકળ્યો. અને મધુકુકકુટીનો અર્થ માનુલુંગ, ભાષામાં જેને બિરૂ કહીએ છીએ તે અર્થ વધકગ્ર સ્પષ્ટ બતાવી રહ્યા છે.
જુઓ વૈદ્યકશબ્દસિંધુ-“મધુવી -(ટિવ) શ્રી માતુરા ”
આ માનુલુંગ કહેતા બિજેરૂ પિત્ત વગેરેને નાશ કરવામાં અત્યન્ત ઉપયોગી છે એમ વૈદ્યગ્રંથે ખુલ્લા શબ્દોમાં કહી રહ્યા છે. આટલા જ માટે ટીકાકાર મહારાજા પણ બિજો અર્થ જણાવે છે. જુઓ તેમનાં વચન “
કુટમાં વીજપૂર ”
૬ માં શબ્દનો અર્થ મસા શબ્દમાં જ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં હોવાથી માંસ શબ્દનો જે અર્થ તે માંસક શબ્દને પણું સમજ. માંસ શબ્દને અર્થ નીચે પ્રમાણે છે
માં -લોકપ્રસિદ્ધ માંસ. માં-ફળને વચલો ગલ. જુઓ વાભેટ. त्वक् तिक्तकटुका स्निग्धा मातलुंगस्य वातजित् ।
बृहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु ॥ તથા જુઓ સુશ્રુતસંહિતા-,
त्वक तिक्ता दुर्जरा तस्य वातकृमिकफापहा । स्वादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित् ॥

Page #20

અ'ક
9 ]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણ
[ ૪૨૭ ]
તથા જુઓ જૈનાગમ પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર
“ वेण्टं समंसकडाहं एवाई हवंति एगजीवस्य" આના પરની ટીકા પણ જુઓ
" वृन्तं समंसकडाहंति समांस सगिरं तथा कटाहं एतानि त्रीणि एकस्य जीवस्य भवन्ति एकजीवात्मकान्येतानि त्रीणि भवन्तीत्यर्थः ।
આ ઉપર જણાવેલ વાગભટ તથા સુશ્રુતસંહિતાના પાઠમાં તથા જૈનાનમ પ્રજ્ઞાપના સત્રના પાઠમાં જે “માં” શબ્દ આપેલ છે તેનો અર્થ ફલને ગલ સિવાય બીજે થઈ શકતો જ નથી, કારણ કે કેવલ વનસ્પતિને જ અધિકાર છે. આ રીતે વૈદ્યક ગ્રંથમાં અનેક સ્થલે ફલના ગલ અર્થમાં માંસ શબ્દ વપરાયેલ છે. તેવી જ રીતે જનાગમમાં પણ આવે છે.
માંસમાંસ સદશ વસ્તુ, વૈદ્યક ગ્રંથમાં માંસફલા-રીંગણ, વગેરે સ્થલમાં માંસ શબ્દથી માંસ સદંશ અર્થ લીધેલ છે. જુઓ શબ્દસ્તમમહાનિધિ–
“માંfસ્ટા-જી, માંfમર મરું રહ્યું ચહ્યા. વાર્તાલા”
ઉપર્યુકત વિવાદ ગ્રસ્ત શબ્દોના અનેકવિધ અર્થે ઉપરથી વાચકવર્ગ હેજે સમજી શકશે કે–આ શબ્દ વનસ્પતિ–આહારને અંગે ઘટી શકે છે, છતાં પણ લેખક આ શબ્દો માંસાહાર અર્થમાં જ પ્રસિદ્ધ છે એમ જણાવી અન્ય અર્થોને ઇન્કાર કરે છે એટલું જ નહિ કિંતુ સત્ય સાહિત્યના અંગ ઉપર કુઠારાઘાત કરે છે.
વિવાદગ્રસ્ત શબ્દો વિવિધ અર્થવાળા છે એ વાતનું સપ્રમાણ નિરીક્ષણ અમો કરાવી ચૂક્યા. આ ઉપરથી યુક્તિવાદને માનનાર તથા શબ્દોના અર્થ કરવાની પ્રણાલિકા અને તેના સાધનને જાણનાર વિવિધ અર્થને ઇન્કાર તો નહિ જ કરી શકે. પરંતુ એક વિચાર અહીં ઉપસ્થિત થાય છે કે આ છ શબ્દોમાંથી વનસ્પત્યાહારને લગતા અર્થ જેમ નીકળી શકે છે તેમ માંસાહારને લગતા અર્થ પણ નીકળી શકે છે. તે બેમાંથી કયો અર્થ પ્રસ્તુતમાં લે અને કયે નહિ, અને તેમાં પણ પ્રમાણુ શું? તથા છુટક છુટક અર્થ બેમાંથી ગમે તે વૃક્ષને લગતા લેવાય, પરંતુ સમગ્ર વાયાર્થ કેને બાધિત અને કોને અબાધિત છે?
આના જવાબમાં જણાવવાનું જ યુકિતવાદને અગ્ર સ્થાન આપનાર તરીકે પંકાયેલ તર્કગ્રંથમાં એ વાત નિર્ણત થયેલ છે કે જ્યાં અનેક અર્થવાળા શબ્દો વપરાયા હોય ત્યાં કયો અર્થ લેવા અને ક ન લેવો તેને નિર્ણય કરાવનાર પ્રકરાણાદિ છે. જેમ સૈધવ શબ્દના બે અર્થ થાય છે અશ્વ અને લવણ. આ બે અર્થવાળે સેન્જવ શબ્દ વાપરીને કોઈ એ કહ્યું કે સૈન્યવાન સૈધવ લાવ, અહિં શ્રોતા વિચારે છે કે મારે અશ્વ લાવવો કે લવણ લાવવું. આ વિચાર આવતા જ તે પ્રકરણ જેશે. જે- ભજન પ્રકરણ હશે તે લવણ લાવશે અને યાત્રા પ્રકરણ હશે તે અશ્વ

Page #21

[૨૮] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : લાવશે. પ્રસ્તુતમાં પણ વિચારગ્રસ્ત છ શબ્દો અનેકાર્થક હોવાથી કે અર્થ લેવો તેને નિર્ણય પ્રકરણદિથી કરી શકાય. આ પ્રકરણમાં આ વસ્તુ વિચારવાની છે.
(૧) દેનાર કેણુ? (૨) લેનાર કોણ? (૩) કેણે લેવા મેલ્યા? (૪) શા માટે પ્રસ્તુત વસ્તુ લેવા મકા?
દેનાર કેણુ? એના જવાબમાં જણાવવાનું જે પ્રભુ મહાવીરના સમયની સંઘગણનામાં ૩૧૮૦૦૦ શ્રાવિકાવર્ગમયે જેએનાં મુખ્ય અમર નામ છે તેમાંની એક રેવતી નામની પરમ શ્રાવિકા છે. જુએ કલ્પસૂત્ર–
"समणस्स भगवओ महावीरस्स सुलसारेवइपामुक्खाणां समणोवा. सियाणं तिन्नि सयसाहस्सीओ अट्ठारस सहस्सा उक्कोसिया समणोवासियाणं સાચા દુરથા ”
આ રેવતીએ તીર્થકર નામકર્મ બાંધેલ છે, અને આવતી ચોવીશીમાં ૧૭ મા સમાધિ નામક તીર્થંકર થઈ માક્ષમાં જશે. વળી સતીઓની નામાવળીમાં એનું નામ અગ્રસ્થાને મૂકવામાં આવ્યું છે. આ રેવતી ન તે પિતાને માટે માંસ બનાવે, યા ન તો બીજાને આપે. પરંતુ કેળાપાક તથા બિજોરાપાકનું કરવું અને આપવું તે જ રેવતી માટે ઉચિત છે. રેવતીએ આ દાનના પ્રભાવથી દેવાયું બાંધી દેવપણું મેળવ્યું હતું એમ ભગવતીજીનું જ પંદરમું શતક બતાવે છે. આથી પણ રેવતી પોતાને યા પરને માટે માંસ કરી યા આપી શકે નહિ, કેમકે માંસાહાર નરકનું સાધન છે. જુઓ ઠાકુંગસૂત્ર
" चउहि ठाणेहिं जीवा नेरइयत्ताए कम्म पकरेंति तजहा-महारंभयाए महापरिग्गहयाए पंचिंदियवहेण कुणिमाहारेणं ।''
આ પાઠમાં માંસાહાર કરનારને નરકાયુબંધ બતાવેલ છે, તથા ભગવતી સૂત્રમાં પણ નારકીના આયુષ્ય એય કાર્મણ શરીર પ્રગબંધના કારણ તરીકે માંસાહારને જણાવેલ છે. ઔષધને માટે કરેલ પણ માંસાહાર નરકગમનનું કારણ બને છે જુઓ –
भेसज्ज पि य मंस देई अणुमन्नई य जो जस्स ।
सो तस्त मग्गलग्गो वच्चइ नरयं न संदेहो॥ ભાવાર્થ–ઔષધ તરીકે પણ જે માંસ આપે ય આપનારને સારે જાણે તે તેના પથનો પ્રવાસી હેવાથી મરીને નરકમાં જાય છે, આ વાતમાં જરા પણ સંદેહ નથી.
તથા રેવતીએ શુદ્ધ વરતુ દાનમાં આપી તેથી દેવાયું બાંધ્યું એમ ભગવતીસૂત્રનું પન્નરમું શતક જણાવે છે. અને માંસ એ શુદ્ધ વસ્તુ હેઈ શકતી નથી. તેને મહા અશુચિ તરીકે વર્ણવેલ છે. જુએ–
दुग्गंधं बीभत्थं इंदियमलसंभवं असुइयं च ।
खइएण नरयपडणं विवजणिजं अओ मंसं ॥ આ ગાથામાં માંસને દુધમય, બીભત્સ અને અશુચિમાં પ્રતિપાદન કરેલ છે.

Page #22

રાક ૭ ]
જેનદનમાં માંસાહારી જમણા [૪રહ]. આવી અશુચિમય માંસ જેવી વસ્તુ શુદ્ધ દ્રવ્ય હોઈ શકે નહિ અને ભગવતીસૂત્ર શુદ્ધ વસ્તુ દાનમાં આપી હતી તેમ જણાવે છે માટે માંસ લઈ શકાય નહિ. તથા રેવતીએ કઈ રીતે દાન આપ્યું તેના સંબંધમાં ભગવતીજીનું ૧૫મું શતક જણાવે છે કે “
ત” પાત્ર કુવતિ પ્રથમ ભાજનને છોડે છે, અર્થાત સીકેથી નીચે ઉતારે છે અને પછી દાન આપે છે. તે આવી આહાર તરીકેની નહિ પરંતુ વિશિષ્ટ કોળાપાક યા બિજોરાપાક જેવી વસ્તુ લેવી જોઈએ.
લેનાર કોણ? આના જવાબમાં જણાવવાનું જે સિંહ નામના અણગાર હતા, જેઓ મહા તપસ્વી હતા, નિર્જલ છઠને પારણે છઠ કરી માલુકા વનની પાસે ઉંચા ભાગમાં ઊર્ધ્વબાહુ કરી સૂર્યની આતાપના લેતા હતા. જ્યારે સામાન્ય મુનિને પણ માંસવાળા સ્થળમાં ગોચરી જવાને નિષેધ છે તો પછી આવા પવિત્ર અણગાર માંસવાળા ઘેર જાણી બુઝીને ગોચરી જાય અને તે લાવે એ વસ્તુ બિલકુલ સંભવિત નથી, કિન્તુ બિજોરાપાક માટે ગયેલ એમ માનવું પડશે. માંસવાળા સ્થળમાં સાધુને ગોચરી માટે જવાને નિષેધ કરનાર જુઓ આચારાંગ સત્રનો પાઠ–
___ " से भिक्खू वा० जाव समाणे से जं पुण जाणेजा मसाइयं वा मच्छाइयं वा मंसखल वा मच्छखलं वा नो अभिसंधारिज गमणाए ।"
લેખક એક સ્થળમાં જણાવે છે કે મહાહિંસાવાળા યજ્ઞ સ્થાનમાં જૈન સાધુ ગોચરી જતા હતા, પરંતુ તેમને ઉપરને પાઠ જેવાની જરૂર છે, તથા ઉત્તરાધ્યયનને પાઠ પણ બરાબર વિચારશે તે સમજી શકશે કે તે સ્થળમાં માંસ હતું એ ઉલ્લેખ નથી. નામમાત્રથી નહિ ચમકતાં શું ધ્યેય હતું અને માર્ગ શું છે તે વિચારવાની જરૂર છે.
કોણે લેવા મોકલ્યા ? આના જવાબમાં જણાવવાનું જે અહિંસાને ગગનવ્યાપી નાદ કરનાર પ્રભુ મહાવીરે મેકલ્યા હતા, કે જેના જીવનના પ્રત્યેક પ્રસંગને અગણ્ય માનવીઓ આદર્શરૂપે તલસી તલસીને નિહાળતા હતા. અત એવ એકદા સૂર્યના પ્રચ૭ કિરણોના તાપથી નિર્જીવ થયેલ જવાશય અને તલ હોવા છતાં તેમજ દાતા પણ દેવા તૈયાર હોવા છતાં અને પિતાની સાથે મુનિગણ પણ સુધિત અને તુષિત હતે છતાં પણ પ્રભુ મહાવીરે તે લેવાનો નિષેધ કર્યો હતે. વળી જે પ્રભુ મહાવીર અનેક નિરવલ ઔષધના જ્ઞાતા હતા, અલૌકિક શક્તિના દિવ્ય ખજાના હતા એ માંસ જેવી હિંસક વસ્તુ લેવા મેકલી શકે જ નહિ. પરંતુ બિજોરા પાકને માટે મેકલ્યા હતા. યદ્યપિ આ વ્યાધિ મટાડવાની પરમાત્મામાં અનેક આત્મલબ્ધિ હતી, છતાં પણ વીતરાગ ભાવમાં લબ્ધિનો ઉપયોગ નહિ થતું હોવાથી બિજોરાપાકને ઉપયોગી ગણ્યો હતો.
શા માટે પ્રસ્તુત વસ્તુ લેવા મોકલ્યા ?આના જવાબમાં જણાવવાનું જે રુધિપાત, દાહ અને પિત્તજવરને શમાવવા માટે અર્થાત તેના ઔષધ તરીકે વસ્તુ લેવા મેકલ્યા હતા. હવે ઉપર જણાવેલ વ્યાધિના ઔષધ તરીકે કઈ વસ્તુ કામમાં આવે તે વિચારવાનું રહ્યું. માંસ ઉષ્ણુ પ્રકૃતિવાળી વસ્તુ હોવાથી તે તે કામ આવી શકે જ

Page #23

ta]
થી જન સત્ય પ્રકાશ
નહિ, કારણ કે પ્રસ્તુત રોગમાં દાહ શમાવી શીતતા આપનાર વસ્તુની જરૂરત છે. માંસની ઉષ્ણુતા માટે જુઓ વૈવકવચને–
"स्निग्धं उष्णं गुरु रक्तपित्तजनक वातहरं च" “ માં વાસ્તવિહરિ છુ..”
આ વ્યાધિના ઔષધ તરીકે કેળાપાક તથા બિજોરાપાક કામ આવી શકે, જુઓ વૈદ્યકગ્રંથ ક્યદેવ નિઘંટુ.. कूष्माण्डं शीतलं वृष्यं स्वादु पाकरसं गुरु ।
हचं रूक्षं रसस्यन्दि प्रलेष्मलं वातपित्तजित् ॥ . कूष्माण्डशाकं गुरुसन्निपातज्वरामशोकानिलदाहहारि ॥
આ ક્યાં કેળાને શીતલ અને પિત્તહરણ કરનાર તથા તેના શાકને જ્વર તથા દાહને શાંત કરનાર તરીકે વર્ણવેલ છે. તથા જુઓ સુશ્રુતસંહિતા –
श्वासकासारुचिहरं तृष्णानं कष्ठशोधनम्। लध्वम्लं दीपनं हृधं मातुलुंगमुदाहृतम् ॥ त्वक तिक्त दुर्जरा तस्य वातकृमिकफापहा। स्वादु शीतं गुरु स्निग्धं मांसं मारुतपित्तजित् ॥
ભાવાર્થ–પાસ, ખાણું અને અરુચિને હઠાવનાર, તુષા મટાડનાર, કંદને સાફ રાખનાર, લઘુ, ખટાશવાળું, જઠરાગ્નિને તેજ કરનાર અને હૃદયને અનુકૂળ એવા પ્રકારનું બિજોયું છે. આ બિજોરાની છાલ વાત, કરમિયા અને કાને નાશ કરનારી છે. તથા આ બીજારાનું માંસ-વચલો ગલ સ્વાદિષ્ટ શીતળ ગુરુ સ્નિગ્ધ અને વાત-પિત્તને હરણ કરનાર છે. આ શ્લેકમાં સુશ્રુતે માંસ શબ્દ ફળના ગલ માટે વાપરેલ છે, અને તેને શીતલ તથા પિત્ત હરનાર જણાવેલ છે.
લેખક આગળ ચાલતાં એક સ્થલે આ વૈશ્વિક પ્રક્રિયાની ઘુંચવણુથી ગભરાતાં જણાવે છે કે-આ વ્યાધિ અલૌકિક છે, અને તેને ઈલાજ પણ અલૌકિક છે. માટે વૈવકમંથને વિચાર કરે તે નકામો છે. ખરેખર આ બીના લેખકની નબળાઈ સૂચવે છે, તથા તે યુક્તિવાદ આગળ ટકી શક્તી પણ નથી.
આ વ્યાધિને માટે જે અલૌકિક જ ઇલાજ અભિપ્રેત હતું તે રેવતીને ત્યાંથી લૌકિક વસ્તુ શા માટે મંગાવી અને તેનાથી વ્યાધિ પણ કેમ શાંત થયો?
ગશાલકને પણ આ જાતને પિત્તજ્વર હતા અને તેને શમાવવા તેણે આંબાની ગેટલી ચૂસી હતી તથા માટોડીવાળું પાણી શરીરે છાંટયું હતું એમ ભગવતી સૂત્ર સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરે છે, આ વાત પણ કઈ રીતે ઘટી શકે? તથા લેખકને પૂછવામાં આવે છે કે અલૌકિક વ્યાધિને અર્થ શું? લેકમાં ન દેખાય તેનું નામ અલૌકિક કહેતા હે તે તે વ્યાજબી નથી, કારણ કે આ વ્યાધિ લોકમાં દેખાય છે. કદાચ એમ

Page #24

અ' ]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણા
[x]
કહેવામાં આવે કે જેનું કારણુ અલૌકિક હાય તે કા` પણ અલૌકિક કહેવાય, અર્થાત્ કારણમાં રહેલ જે અલૌકિકત્વ તેના કાર્યોંમાં ઉપચાર કરીશું. તો આપણુ વ્યાખી નથી, કારણુ કે આનું કારણુ તેજોલેભ્યાસમ્બંધી તેજ પુજ છે અને આ પુંજ લોકા દેખી શકે છે માટે અલૌકિક નથી. આ પુંજ જનતા દેખી શકે છે તેને માટે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના ચિત્રસભૂતિ અધ્યયનની વૃત્તિ જોઇ લેવી. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે આ તેજપુ ંજ પણુ તપેાજન્ય વિશિષ્ટ શક્તિથી જ ઉપયોગમાં લઇ શકાય છે અને આ વિશિષ્ટ શક્તિ અલૌકિક છે માટે તેજ:પુંજ પણ અલૌકિક અને આ તેજપુંજના સંસર્ગથી થયેલ પિત્તજ્વર તે પણ અલૌકિક છે. આ વાત પણ વ્યાજી નથી. કારણુ કે આમ માનવામાં સારાંશ એ આવ્યે કે પોતાના કારણુનું પણ કારણુ અલૌકિક હાય તા પાતે અલૌકિક કહેવાય છે. અને તેમાં વૈદ્યક પ્રક્રિયા કામ આવી શતી નથી. આ સારાંશ કાઇ પણ રીતે ઘટી શકે તેમ નથી. જેમ કાઇ માણુસે પાપકર્મના ઉદયે પથ્ય સેવ્યું અને તાવ આવ્યેા. આ સ્થલમાં તાવનું કારણ કુપથ્ય અને તેનું કારણ પાપકમ, આ પાપકર્મ અલૌકિક હોવાથી આ તાવ પણ અલૌકિક ઠરશે, અને અલૌકિક માનવા જતાં વૈદ્યક પ્રક્રિયાથી કાયદો ન થવા જોઇએ અને થતા દેખીએ છીએ. ઉપર જણાવેલ પ્રકરણના પરિચયથી પાકગણુ સમજી શકશે કે વિવાદગ્રસ્ત શબ્દોના કાળાપાક અને બિજોરાપાક અર્થ કરવા ઉચિત છે.
કદાચ કાઈ ભાગ્રહવશ બની માંસાહારને લગતા જ અથ લેવા લલચાય તો તે યુકત નથી, કારણુ કે તેમાં દરેક શબ્દની સાર્થકતા થઈ શકતી નથી અને વાયા બાધિત છે. જીએ કપાતના અર્થ કબૂતર લેવામાં આવે તે શરીર શબ્દ નકામે પડે છે, કારણ કે એ કબૂતર તૈયાર કરેલ છે, એ વાત જણાવવાની છે. શરીર શબ્દ સાથે જોડાયેલ હાવાથી બે કબુતરનાં શરીર તયાર કર્યાં છે એ અર્થ થાય, અને શરીરમાં તે પિંછાં ચાંચ પગ વગેરેના પણ સમાવેશ થાય છે, અને તેના ઉપયાગ હાઈ શકતા નથી. વનસ્પતિને લગતા અથ લેવામાં કાઈ પણ શબ્દ નકામે। પડતા નથી તેમજ વાયાર્થે પણ અબાધિત રહે છે, કારણ કે કબૂતરના શરીર જેવા વવાળાં મે કાળાં તૈયાર કરેલ છે, એવા અર્થ લેવાય છે. તથા કુકુટમાંસ શબ્દના કુકડાનુ માંસ એવા અર્થે લઈ એ તે। મારસ્કૃત જે વિશેષણ છે તેના સંબંધ ટી શકતા નથી. કારણુ કે મારકૃતના સીધે અ તા એ નીકળે છે કે બિલાડે બનાવેલું, અને કુકડાનું માંસ કાઈ ખિલાડે બનાવેલ નથી, પરંતુ કુકુડાના જીવે જ શરીર આંધતા સાથેાસાથ બનાવેલ છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે માજા કૃત–એટલે ખિલાડે મારેલું તા પણ ઘટી શકતું નથી. કારણ કે કુકુડાના માંસને કાંઇ ભરવાનું હાઈ શકતું નથી, કિન્તુ કુકડાને ભારાનું હોય છે. કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે માર્કૃતના અર્થ બિલાડે મારેલ એવા જે થાય છે, તેના સંબંધ કુકુડમાંસમાં નહિ કરતાં એક વિભાગ જે કુકુડ તેમાં ીશું. ત્યારે અથ એવા થશે કે બિલાડે મારેલ જે કુકડા તેનું માંસ. આ વાત પણ વ્યાજખી નથી, કારણ કે વિશેષણના વિશેષ્યના એક દેશમાં સબંધ થઈ શકતા નથી. જેમ “ વિનયયુક્ત રાજપુત્ર આ સ્થળમાં વિનયુકત એ વિશેષણુ છે તેના સમ્બંધ રાજપુત્રમાં થતા હોવાથી રાજપુત્ર વિનયવન્ત છે, એવા અ
99

Page #25

[ ૪૩૨ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૪
આખાલગાપાલ પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ વિનયયુકત વિશેષણ, એક ભાગ જે રાજ શબ્દ તેની સાથે જોડાતું નથી. કદાચ જોડવામાં આવે તે વિનયવન્ત જે રાજા તેના પુત્ર એવા અનર્થ થઈ જાય. આટલા માટે તાર્કિકપ્રકાંડ ગદાધર ભટ્ટાચાર્યે વ્યુત્પતિવાદમાં નિયમ મૂશ્કેલ છે કે વ पदार्थः पदार्थेनावेति न तु पदार्थैकदेशेन "
એક વસ્તુ એ પણ વિચારવા જેવી છે કે કુકુડા એ ગૃહસ્થના ધરનું પોપટ જેવું પંખી યા ઉંદર જેવું જન્તુ નથી, પરંતુ શૂદ્ર અને હિંસક લોકેાના ધરનું પંખી છે. રેવતી જેવી શ્રીમન્ત ગાથાપત્નીને ત્યાં કુકડાનું હોવું તે જ પ્રથમ અસંભવિત છે. આ કુકડા શુદ્ધ હિ*સક લોકેાને ધેર હાય, ત્યાં પણ જે ખિલાડે કુકડાને માર્યાં હોય તેણે પોતાને ખાવા માટે મારેલ હાય તો પછી કેમ છેાડી દે. કદાચ તે ધરધણીએ બિલાડી પાસેથી ઝુંટાવી લીધેલ ડ્રાય તે તે પણુ ખીજાને કેમ આપી દે. વળી બિલાડીની એઠી વસ્તુ શુદ્ર લાકા પણ ન ખાય તેા બિલાડૅ સુંથેલ, ખાધેલ વસ્તુ રેવતી જેવી ધર્માત્મા શ્રીમન્ત ગાથાપત્નીને ત્યાં તે સંભવે જ શાની? આ બધીવિચારણા કરતાં જણાશે કે માંસાહારને લગતા અર્થ કાઇ પણ સ્થિતિમાં વ્યાજખી નથી, કિન્તુ વનસ્પત્યાહારને લગતા જ અથ લેવા ઉચિત છે. વનસ્પતિ અમાં સીધેસીધું ઘટી જાય છે, કારણકે, તેમાં વિરાલિકા નામની ઔષધિથી ભાવના અપાયેલ બિજોરાપાક એવા અ લેવામાં આવે છે.
કદાચ એમ પણ કહેવામાં આવે કે આવા બબ્બે અર્થવાળા શબ્દો મૂકી સ ંદેહજનક રચના કેમ કરી? આના જવાબમાં જણાવવાનું જે પ્રત્યેક જિનાગમ ચાર અનુ. યોગમય હાવાથી ઓછામાં ઓછા ચાર અર્થે તે તેમાંથી કાઢવાના હૈાય છે. આ ચાર અર્થ કાઢવા માટે અમુક અÖમાં વિશેષ પ્રસિદ્ધિ પામેલા શબ્દોને પણ ઓછી પ્રસિદ્ધિવાળા ખીજો અર્થ જણાવવા વાપરવા પડે છે. આ વાત સાહિત્યવેત્તા સારી રીતે સમજી શકે તેવી છે. આવા મુદ્દાઓથી આગમ સાહિત્ય ગીતાર્થ ગુરૂની જ જવાબદારીમાં રાખવામાં આવેલ છે. જીઓ— ગુહમ અક્ષીના સબ્વે મુસëા સ`સૂત્ર અને અર્થી ગુરૂમહારાજની ગતિને આધીન છે. ગીતા ગુરૂની નિશ્રા સિવાય શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ સ્વતંત્ર વાંચનારને વિવિધ શંકા, કૂતર્ક અને અનČમાં ઉતરવું પડે છે.
આગળ ચાલતાં લેખકે આચારાંગ સૂત્રના દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધમાંથી સારરૂપ ૧૭ કલમે। ટાંકી છે. આ ખીન્ત શ્રુતસ્ક ંધમાં માંસવાળાને ત્યાં સાધુ ગાચરી ન જાય એ વાત આવે છે, છતાં લેખકે તેને સંભારી પણ નથી. કારણકે પેાતાને માંસાહાર સિદ્ કરવા છે તે ઉડી જાય. તથા આ કલમેામાં પણ ધણું વિચિત્ર લખાણ કરેલ છે. પરંતુ લેખનું કદ ધણું વધી ગયેલ હોવાથી હાલ તે બધી ચર્ચામાં નહિ ઉતરતાં, ૧૩મી અને ૧૭મી કલમ કે જેનાથી લેખક જૈન મુનિઓને માંસાહાર સિદ્ કરવાની આશા રાખે છે, તેના જવાબ આપવા ઉચિત સમજાય છે. જો કે આ એ કલમેાના પણ જવાબ અનેક રીતે આપી શકાય છે, છતાં તે બધું જતું કરી, એક સમયે આ એ ક્લમના મૂળ પાઠ પરથી માંસાહાર માનનાર પ્રા. હન યકૈાખીએ, સ્ખલના માલુમ પડતા માંસાહાર નહિ પણ વનસ્પત્યાહારને લગતા આ પાઠા છે, એમ જાહેર કરેલ છે, તે જ પ્રા. હન યકેાખીના ૧ પત્રના અનુવાદ અહિં દાખલ કરીએ છીએ—

Page #26

અક૭]
જૈનદર્શનમાં માંસાહારની ભ્રમણા
[૩૩]
“લગભગ ઈ. સ. ૧૯૦૦માં આચારાંગ સૂત્ર (શ્ર. ૨, અ-૧, ઉ–૧૦.) ને લગતી આ ચર્ચા ઉત્પન્ન થઈ. મંસ અને મચ્છને મુખ્યાર્થ માંસ અને મત્સ્ય થત હોવાથી એ અર્થ મેં ઈ. સ. ૧૮૮૪માં કરેલા ભારે અનુવાદમાં સૂચવ્યું હતું. પરંતુ જૈનેએ આ સામે વાંધે ઉઠાવ્યા અને તેમણે પૌવત્ય પવિત્ર પુસ્તકોના સંપાદક છે. મેકસ મુલરનું ધ્યાન તે તરફ ખેંચ્યું. આથી મારે અનુવાદ વ્યાજબી હતો એ દર્શાવવા મેં એમ સૂચવ્યું હતું કે અત્યારે માંસાહારને જેવો તીવ્ર નિષેધ કરાય છે તે પ્રાચીન સમયમાં મોટે ભાગે હતું નહિં. પરંતુ મારી આ સૂચના જૈનેને માન્ય થઈ શકી નહિ. વિશેષમાં શ્રીયુત ખીમજી હીરજી કયાનીએ મુંબઈમાં ચાતુમાં સાથે રહેલા જૈન મુનિવરનું નિવેદન મને પત્રકારે જણાવ્યું. તેમાં તેમણે લખ્યું કે સાધુ કે સાધ્વીએ ભિક્ષાર્થે એવાં ફળ ન લેવાં કે જેમાં મોટે ભાગે છાલ જેવું હોય, અને કદાચ પ્રમાદવશાત્ એવાં ફળ લેવાઈ જાય તે જે ભાગ ન ખાઈ શકાય તે હોય તે ભૂમિમાં પરઠવી દેવો જોઈએ.
હું ઈ. સ. ૧૯૧૩–૧૪માં હિંદુસ્તાનમાં આવ્યું ત્યારે ઘણે સ્થળેથી મને આ પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું હતું. આ બધાને પૂર્ણ વિચાર કરી એ સંબંધમાં આચારાંગ સૂત્રના ભાષાંતરની દ્વિતીય આવૃત્તિ તૈયાર થતાં તેમાં ઉલ્લેખ કરવા મેં વચન આપ્યું હતું પરંતુ ત્યારબાદ મેં આ ચર્ચામાં ભાગ લીધે નથી કે તેમના કથન સામે વાંધો ઉઠાવ્યો નથી. આજે ફરી આ પ્રશ્ન હું હાથ ધરું છું. ચુસ્ત જેને તરફથી મંસ અને મચ્છના સૂચવાયેલા અર્થની સાબીતી માટે તેમના તરફથી સંસ્કૃત સાહિત્યમાંથી કે કોશમાંથી કશું પ્રમાણ રજુ કરાયું નથી. જો કે એ વાત સાચી છે કે ભસ્યફલા અને માંસફલા એ નામની અમુક વનસ્પતિઓ છે, પરંતુ મત્સ્ય અને માંસ એ નામની એ પ્રકારે નેધ જોવામાં આવતી નથી. જે આ બે શબ્દોને અર્થ ઉપયુકત વનસ્પતિ કરીએ તો તે અંહી બંધ બેસત થતું નથી. (કારણકે) અંસ અને મચ્છ શબ્દ પિચ્છેપણું અધ્યયનમાં પણ નજરે પડે છે, પરંતુ ત્યાં તે તેને અર્થ માંસ અને માછલું થાય છે. પરેણું માટે કે માંદા માણસને માટે તૈયાર કરવામાં આવતા ભેજન સાથે આને સંબંધ છે. આ પાઠમાં “મકિકામા ' શબ્દ હેવાથી મંસ અને મચ્છને અર્થ જલને ગર્ભ થઈ શકે તેમ નથી, એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. જેણે આ ભોજન તૈયાર કર્યું છે તે ગૃહસ્થ જૈન જ હોય એમ નથી. તેથી આ માંસ રાંધવાની વાત સાંભળીને અચંબો પામવા જેવું કશું નથી.
૧. પરિહાર્યમીમાંસા' નામની પુરિતક જે સંવત્ ૧૫૫માં બહાર પડેલ છે તે તેમને
મળેલ નહિ હોય, આમાં કશ વગેરેનાં પ્રમાણે અપાયાં છે. ૨. મંસ અને મત્સ્ય શબ્દ ઉપરથી માંસફલા અને મત્સ્યકલા વનસ્પતિ લય શકાય છે. . કારણકે શબ્દને બાદ કરીને મૂળમાં શબ્દ મૂકવામાં આવ્યા છે. આ વાત અમો
પ્રથમ બતાવી આવ્યા છીએ. ૩. દુધી પાક, કેળાપાક, બિજોરાપાક વગેરે સ્થળમાં દુધી, કાળા અને બિજેરાની મુખ્યતા
હોવાથી આખી વસ્તુ પણ તે નામથી બોલાય તે રીતે છે ફૂલના ગર્ભની મુખ્યતાવાળ વસ્તુ લેવાય તે “મજામા’ શબ્દને અર્થ ઘટી જાય છે.

Page #27

[ ૪૩૪ ].
શ્રી જિન સત્ય પ્રકાશ
આ ઉપરથી જેવાશે કે શબ્દ વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ આચારાંગ સત્રના વિવાદગ્રસ્ત પાઠમાંના મંસ અને મચ્છ શબ્દના અર્થો માંસ અને “મસ્ય જ છે. આ માંસાહારના નિષેધની સાથે આ અર્થની સંગતિ કરવી બાકી રહે છે. કદાચ એમ માની લઇએ કે ઐતિહાસિક સમયમાં માંસાહારને જેટલે અંશે નિષેધ કરાયો છે તેટલું અંશે એનો નિષેધ પ્રાચીન સમયમાં નહિ હોય, તે પણ એમ તો આપણે માની શકીએ તેમ નથી કે કોઈ પણ કાળે જૈન સાધુ એમ સ્પષ્ટપણે કહે કે હું માંસ અને મત્સ્ય લેવા તૈયાર છું. જે આપણે વિવાદગ્રસ્ત પાઠને અક્ષરશઃ અર્થ કરીએ તે આપણે આ નહિ માનવા જેવી વાત પણ સ્વીકારવી પડશે. આવી પરિસ્થિતિમાં હું પતંજલિત મહાભાષ્ય અને ન્યાયસૂત્રના ઉપરની વાચસ્પતિકત તાત્પર્ય મીમાંસાના આધારે નીચે મુજબ તાગ કાઢી શકું છું –
“પતંજલિ તેમજ એમના પછી-ઓછામાં ઓછા ૮૦૦ વર્ષે થયેલા વાચસ્પતિએ, જેમાં મોટે ભાગે ત્યાજ્ય હેય એની સાથે નાન્તરીયકત્વ ભાવ ધારણ કરનારા પદાર્થ તરીકે મત્સ્યનું ઉદાહરણ આપ્યું છે. કેમકે મત્સ્ય એવી વસ્તુ છે કે જેનું માંસ ખાઇ શકાય છે, પરંતુ એના કાંટા વગેરે ખાઈ શકાતા નથી.
આચારાંગના વિવાદગ્રસ્ત પાઠમાં આ ઉદાહરણરૂપ પ્રાગનો ઉપયોગ કરાયેલ છે. એટલે કે મંસ અને મચ્છને અત્ર આલંકારિક અર્થ કરવાનું છે. આ પાઠનું નિરીક્ષણ કરતાં અહીં આ અર્થ કરવો વિશેષ અનુકૂલ જણાય છે, કેમકે બહુ અસ્થિવાળું માંસ તમે લેશે એમ ગૃહસ્થ સાધુને પૂછે છે ત્યારે તેઓ એમ કહે છે કે બહુ અસ્થિવાળું માંસ લેવું અને કલ્પ નહિ. હવે જે ગૃહસ્થ ખરેખર માંસ આપવા માંડયું હેત તે સાધુ એમ જ કહેત કે એ મને નહિ જોઈએ, કેમકે હું માંસાહારી નથી, પરંતુ આમ ન કહેતાં તેઓ એમ કહે છે કે બહુ અસ્થિમય માંસ મને ખપે નહિ, જે તમારે મને આપવું હોય તો મને બને એટલે અંશે પુગલ આપે, પરંતુ અસ્થિ નહિ. અહીં એ વાત તરફ ખાસ ધ્યાન ખેંચવું ઉચિત સમજાય છે કે ગૃહસ્થ આપવા માંડેલ વસ્તુને નિષેધ કરતાં સાધુ પ્રચલિત ઉદાહરણરૂપ થઈ પડેલ બહુ કંટમય માંસને પ્રવેગ કરે છે ખગ, પરંતુ તેઓ ભિક્ષા તરીકે શું ગ્રહણ કરી શકે તે સૂચવતી વેળા આ આલંકારિક પ્રયોગ ન કરતા વસ્તુવાચક પુગ્ગલ શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે. આમ બિન શબ્દ વાપરવાનું કારણ એ છે કે પ્રથમ પ્રયોગ આલંકારિક છે અને તે ગેરસમજ ઉત્પન્ન કરે તેવો છે એમ તેઓ જાણે છે.
આથી વિવાદગ્રસ્ત પાઠને અર્થ હું એ કરું છું કે જે પદાર્થોને થોડોક ભાગ
४. कश्चित् मांसार्थी मत्स्यान् सशकलान् सकण्टकान आहरति नान्त.
रोयकत्वात् स यावदादेयं तावदादाय शकलकण्टकानि उत्सृजति । ५. तस्मान्मांसा व कण्टकान उद्धत्य मांसमश्नन्नानर्थ कण्टकजन्यमाप्नातीत्येवं प्रेक्षापान दुःखमुछ्त्येन्द्रियादिसातं सुखं भोक्ष्यते।

Page #28

અર્ફ ૭]
જૈનદનમાં માંસાહારની ભ્રમણા
[ ૪૩૫ ]
ખાઈ શકાય અને ઘણા ભાગ તજી દેવા પડે એવા હોય તે પદાર્થ ભિક્ષા તરીકે સાધુએ ગ્રહણ કરવા નહિ. આ જ હકીકત આ દશમા ઉદ્દેશકના પૂના પાઠાને પણ લાગુ પડે છે. વિશેષમાં મસ’ અને ‘મચ્છુ વાળા પાઠની પૂર્વના પાઠમાં શેરડીના ભાગાના નિર્દેશ છે.
“એથી હું ન ભૂલતા હે। તે એ મસ અને મચ્છવાળા પાઠથી શેરડીના જેવા અન્ય પદાર્થાનું સૂચન કરાયેલું છે. "
આ પ્રમાણે પ્રા. હ`ન યકાખીના પત્રને સારાંશ છે,
પ્રેા. યકેાખી એક વખત કયા વચાર પર હતા, છતાં પણ અન્માન્ય ગ્રંથનું અવલાયન કરતા પોતાના પૂના વિચારે અસમીચીન જણાતા તેથી ખસી જા માંસાહાર ન કરે તે વિચાર પર આવ્યા છે. પ્રસ્તુત લેખક પણ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ વિચાર કરી શુદ્ધ સનાતન વિચાર પર આવે એ મુદ્દાથી ઉપરના કાગલના અનુવાદ આપ્યા છે.
..
લેખક એક સ્થળમાં જણાવે છે કે— “ પશુને બન્ને વનસ્પતિ ખાએ તે। હિંસક મટીને અહિંસક બન્યા એમ તા નજ કહી શકાય. માત્ર હિંસાના પદ્મમાં ફેર પડયા. પણ હિંસા તા સરખી જ રહી.”
લેખકના આ વિચારો જૈનદર્શન યા યુક્તિવાદ માન્ય રાખી શકે તેમ છેજ નિડુ,
આ વિચારા હસ્તિતાપસની માન્યતાને અમુક અંશે મળતા કહી શકાય. તેની પણ એ માન્યતા હતી કે ધાન્યમાં અને પશુમાં સરખી હિંસા હોવાથી અનેક ધાન્યના જીવને મારવા એના કરતાં એક હસ્તીને મારીને ખાવામાં એછી હિંસા છે. આ હસ્તિતાપસને આકુમારે યુતિવાદથી પ્રતિમાથી મા` પર આણ્યા હતા. આ વાત જૈન સાહિત્ય દીવા જેવી બતાવી રહ્યું છે. વનસ્પતિના ખીજની હિંસા અને પાછળની સ્થિતિ ક્યાં ? અને માંસાહારમાં પંચેન્દ્રિયની હત્યા અને જીવ ગયા બાદ તે માસમાં અગણ્ય જીવાની ઉત્પત્તિ કયાં ? જૈનેતરની દૃષ્ટિએ લેખક જણાવવા માંગતા હોય તો તે પણુ માન્ય થઈ શકે તેમ નથી.
અહિંસાવાદને માનનાર કાઇ પણ જૈનેતર એમ કહેવા તૈયાર નહિ જ હાય કે ૧ ધ'ના દાણામાં અને ૧ હસ્તિની હિંસામાં સરખી જ હિંસા હૈાય. આ સ્થિતિ છતાં માંસાહારને સિદ્ધ કરવાની ધૂનમાં લેખકે કાળ્યું તેમ લખી નાખેલ છે.
શાસનદેવ તેમને સદ્દબુદ્ધિ સમર્પી એ ભાવનાપૂર્વક આ લેખને હાલ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે. અસ્તુ !

Page #29

યંત્ર પર જતાં
પ્રસ્થાન' સાથેને વધુ પત્રવ્યવહાર [ આ અંક વખતસર તૈયાર ન થઈ શાવાથી, એ વિલંબ દરમ્યાન પ્રસ્થાન'ના વ્યવસ્થાપ સાથે જે વધુ પત્રવ્યવહાર થયે તે અમે અહીં આપીએ છીએ. વ્યવસ્થા૫]
(“પ્રસ્થાનના વ્યવસ્થાપક તરફથી સમિતિને મળેલ પત્ર) શ્રી. રતિલાલ દી. દેસાઈ શ્રી. જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ, અમદાવાદરા, ભાઇશ્રી,
આપને સદ્ભાવભર્યો પત્ર મળે તે બદલ આભારી છું.
આપે જે હકીક્ત લખી છે તે જરૂર વિચારણીય છે. કૃપા કરી એ લેખ આપ ફરીથી આવનાર ભાઈ સાથે મેકલી આપશે. " વિચાર કરી એ વિશે ઘટતું કરીશું. એ જ, આભારી છું.
લિ. આપને,
૨. કે. મીસ્ત્રી વ્ય. નેધ–પ્રસ્થાનના વ્યવસ્થાપકને ઉપરને પત્ર પ્રગટ કરતાં અમને આનંદ થાય છે. તેમના લખવા મુજબ અમે પૂ. મુનિ મહારાજ
યજી મહારાજને લેખ તેમને મોકો છે અને તેની સાથે નીચે મુજબ પત્ર લખ્યો છે.]
અમદાવાદ તા. ૨૧-૨-૩૮ માનનીય વ્યવસ્થાપક પ્રસ્થાન', અમદાવાદ. ભાઈશ્રો,
આપને તા. ૧૪-૨-૩૯ને પત્ર, આપના માણસે ગઈ કાલે અમારા શેઠના માણસને સોંપેલો, મને આજરોજ મળ્યો છે. ધન્યવાદ!
પૂ. મુનિ મહારાજ શ્રી વિદ્યાવિજયજી મહારાજને લેખ અમારા માસિકના ફેબઆરીના અંકમાં પ્રગટ થશે. આપના લખવા મુજબ એ લેખ આપને આ સાથે મેકલું છું. અમારા માસિકના અને પ્રસ્થાન'ના વાચકો તદ્દન જુદા જુદા છે, અને આ ચર્ચા “પ્રસ્થાન'માં શરૂ થઈ છે, તેમજ આ લેખને જવાબ પણ આપ પ્રસ્થાનમાં પ્રગટ કરવાના છે, એ દષ્ટિએ આ લેખ “પ્રસ્થાન'માં છપાય એ ખૂબ ઇષ્ટ અને જરૂરી ગણાય.
આશા છે કે આ વખતે આ લેખ માટે સાચેસાચું “ઘટતું કરી' આભારી કરશે. લેખની પહોંચ આપશે. એ જ.
લિ૦ આપને રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ
વ્યવસ્થાપક ('પ્રસ્થાન ના વ્યવસ્થાપક તરફથી મળેલ લેખની પહેથ)
અમદાવાદ ૨૧-૨-૩૮ રા, ભાઈશ્રી દેસાઈ, લેખ મળે છે. ઘટતું કરીશ. એ જ.
આપને ૨. કે મીસી

Page #30
_