Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jainadarzana' : pAribhASika koza' vibhinna zabdakozoM kI paramparA meM eka atyanta choTA sA koza hai| isameM jaina tatvajJAna, AcAra-zAstra, karmasiddhAMta, bhUgola aura paurANika caritra Adi viSayoM se sambandhita pandraha sau zabdoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai, jo aneka mahatvapUrNa aura prAmANika jaina granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| vizAlakAya kozoM kI bahumUlya sAmagrI kA saMcayana karane vAle isa 'minI' zavdakoza kI mahattA aura upayogitA jaina dharma aura darzana meM ruci rakhane vAle sAmAnya pAThakoM ke lie adhika hai / .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzana pAribhASika-koza prastuti muni kSamAsAgara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlya 25, ISBN 81-7628-017-8 prApti sthAna * jJAnodaya vidyApITha, bhopAla ( mapra ) phona (0755) 785718, 785723 * giphTa gArameMTsa mAdhogaja, vidizA (mapra) phona (07592) 32295 > mudraka bukamena prinTarsa dillI-92 phona 2455684, 2051728 This book is distributed at a reduced price with the help of few friends
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane parama guru AcArya zrI vidyAsAgarajI ko sAdara samarpita
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana yaha saca hai ki dharma kucha zabdo ke artha samajha lene yA kucha kriyAo ke doharA lene se samajha me Ane vAlA nahI hai vaha zabdAtIta hai / yaha bhI saca hai ki dharma kA rahasya anubhava se hI khulatA hai| dharma eka prayoga hai vaha sirpha vicAro kA joDa nahI hai para kyA karU~ zabdAtIta aura anubhavagamya dharma kA ka kha ga sIkhane me zabda madada karate he aura anubhava kI UcAIyA~ chUne ke lie zreSTha vicAro kI Thosa jamIna para paira TikAnA par3atA he, so jainadarzana ke anubhavI AcAryo ke dvArA kahe gae kucha zabdo aura unake bhAvo kA paricaya isa zabda koza me sagrahIta karane kA prayAsa kara rahA huuN| yaha kArya baDe dherya aura satat zrutAbhyAsa kA hai / yadi me alpajJatA aura pramAdavaza kahI cUka gayA hoU~ to sabhAla liijiegaa| kahI kucha chUTa gayA ho to joDa lIjiegA / merA mana thA eka choTA-sA zabda koza isa taraha kA ho ki usa vyakti hamezA apane sAtha rakhe aura samaya para tatkAla usase lAbha le ske| jenadarzana ke kucha zabda itane 'yUnika' aura 'TeknIkala' he ki unakA artha vizeSa adhyayana ke uparAnta hI spaSTa ho pAtA hai / sAmAnya pAThaka kaI bAra jainadarzana kA adhyayana karate samaya yA dharmopadeza Adi sunate samaya zabdo kA artha spaSTa na ho pAne ke kAraNa muzkila kA anubhava karatA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / use tatkSaNa arthabodha ho sake ora adhyayana - citana-manana AsAnI ho, isa uddezya kI pUrti ke lie yaha laghutama prayAsa kiyA hai 1 lagabhaga pAca- chaha varSa taka nirantara cintana-manana ora vicAra-vimarza ke uparAnta isa zabda koza ko prastuta kara pAyA huuN| ina paribhASAo ko jAnane se yadi dharma ko samajhane ora anubhava karane meM AsAnI ho to ise pUrvAcAryoM kI kRpA ora upakAra mAniegA, mai to nimitta mAtra huuN| - muni kSamAsAgara
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ akAma-nirjarA-apanI icchA ke vinA indriya-viSayo kA tyAga karane para tathA paravaza hokara bhoga-upabhoga kA nirodha hone para use zAnti se saha lenA, isase jo karmoM kI nirjarA hotI he use akAma-nirjarA kahate hai| akAla mRtyu-viSabhakSaNa Adi kisI vAhya kAraNa ke milane para samaya se pahale hI Ayu kA kSINa ho jAnA akAla mRtyu he| ise kadalIghAtamaraNa bhI kahate haiN| akRtrima-caityAlaya-dekhie caityaaly| akSamRkSaNavRtti-jese vyApArI loga kImatI sAmAna se bharI gADI me sAdhAraNa sA tela Adi cikanA padArtha DAlakara use AsAnI se le jAte hai isI prakAra sAdhu bhI ralavaya se yukta zarIra rUpI gADI me sarasa yA nIrasa AhAra DAlakara use AsAnI se mokSamArga para le jAte hai, isalie sAdhu kI yaha AhAracaryA akSamRkSaNavRtti kahalAtI hai| akSipra avagraha-vastu ko zane zanai dera se jAna pAnA akSipra avagraha hai| akSINa-mahAnasa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke dvArA AhAra grahaNa kara lene ke uparAnta usa rasoIghara me vacA zeSa AhAra anaginata logoko khilA dene para bhI samApta nahIM hotA vaha akSINa-mahAnasa-Rddhi kahalAtI hai| akSINa-mahAlaya Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke samIpa alpa jainadarzana pAribhASika koza / 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna meM bhI anaginata jIva sukhapUrvaka AsAnI se baiTha jAte hai vaha abhINa-mahAlaya-Rddhi kahalAtI hai| agADha-jisa prakAra vRddha purupa kI lAThI hAtha meM rahate hue bhI kApatI rahatI hai usI prakAra kSayopazama samyagdRSTi jIva sacce deva zAstra guru kI zraddhA meM sthita rahate hue bhI sakampa hotA hai aura kisI vizepa jinAlaya yA jinavica ke prati 'yaha merA hai' yA 'yaha dUsare kA hai-aisA vicAra karatA hai yaha bhayopazama samyagdarzana kA agADha Topa kahalAtA hai| agupti-bhaya-jisameM kisI kA praveza AsAnI se na ho sake aise sthAna meM jIva nirbhaya hokara rahatA hai lekina jo sthAna khulA ho vahA rahane sa jIva ko jI bhaya utpanna hotA hai use agupti-bhaya kahate hai| agurulaghu-guNa-jima guNa ke nimitta se dravya kA dravyapanA sadA vanA rahe arthAt dravya kA koI guNa na to anya guNa rUpa ho sake aura na koDa dravya anya dravya rUpa ho saka tathA jisake nimitta se pratyeka dravya me paTaguNI hAni-vRddhi hotI rahe use agurulaghu-guNa kahate haiN| agurulaghu guNa kA yaha sUkSma pariNamana vacana ke agocara he ora mAtra Agama pramANa se jAnane yogya hai| agurulaghu-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva na to lohapiNDa ke samAna bhArI hokara nIce giratA hai ora na ruI ke samAna halkA hAkara Upara uDatA hai vaha agurulaghu-nAmakarma kahalAtA hai| agRhIta-mithyAtva-jo paropadeza ke vinA mAtra mithyAtva karma ke udaya se sacce Teva-zAstra-guru ke prati azraddhAna rUpa bhAva hotA hai use 2 / janazana pAribhASika koza
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ agRhIta- mithyAtva kahate hai / agnikAya - agnikAyika jIva ke dvArA choDA gayA zarIra agnikAya kahalAtA hai| agnikAyika- agni hI jisakA zarIra he use agnikAyika kahate he / agnicAraNa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu agnizikhA me sthita jIvo kI virAdhanA ke binA una vicitra agnizikhAo para se gamana karane meM samartha hotA hai vaha agnicAraNa Rddhi hai| agnijIva - jo jIva agnikAyika meM utpanna hone ke lie vigrahagati meM jA rahA hai use agnijIva kahate hai / agrAyaNI pUrva- jisame kriyAvAda Adi kI prakriyA ora sva- samaya kA viSaya vivecita hai vaha agrAyaNI nAma kA dUsarA pUrva hai / aghAtiyA karma- jo jIva ke anujIvI guNo kA ghAta nahIM karate, para vAhya zarIrAdi se sabaMdhita hai ve aghAtiyA karma kahalAte hai| Ayu, nAma, gotra ora vedanIya ye cAra aghAtiyA karma he / aGga - nimittajJAna- manuSya va tiryaco ke aGga aura upAGgo ko dekha kara yA chUkara zubha-azubha aura sukha-dukha Adi ko jAna lenA aGganimittajJAna hai / aGga-praviSTa - zrutajJAna ke AcArAdi rUpa eka-eka avayava ko aGga kahate haiN| AcArAGga Adi cAraha prakAra kA zrutajJAna aGga-praviSTa kahalAtA hai| aGgabAhya- mahAn AcAryo ke dvArA alpabuddhi, alpAyu aura alpabala jainadarzana pAribhASika koza / 1
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAle ziSyoM ke anugraha ke lie AcArAGga Adi bAraha aGgI ke AdhAra para raca gaye saMkSipta graMtho ko aGgavAdya kahate hai / aGgAra-dopa - sAdhu yaTi atyanta Asakta hokara AhAra grahaNa kare to yaha aGgAra-dApa kahalAtA hai 1 aGgopAGga nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra ke aGga aura upAGgo kA bheda hotA hai use aGgopAGganAmakarma kahate haiN| yaha tIna prakAra kA hai - audArika- zarIra aGgopAGga, vaikriyika- zarIra- aGgopAGga, AhArakazarIra - aGgopAGga / acakSudarzana-cakSu indriya ko choDakara zeSa cAra indriyo aura mana ke dvArA vastu kA jJAna hone se pUrva jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai use acakSudarzana kahate hai / acitta-prAsuka kie jAne para jo vastu jIva-rahita ho jAtI hai use acitta kahate hai / acelakatva - vastra AbhUSaNa Adi samasta parigraha kA tyAga karake yathAjAta nagna digamvara vAlakavat nivikAra rUpa dhAraNa karanA acalakatva kahalAtA hai / yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai / acorya-dUsare kI vastu ko usakI anumati ke vinA nahIM lenA acorya he / acaurya - aNuvrata - 1 sthUla corI kA tyAga karanA acorya yA asteya - aNuvrata kahalAtA hai| 2 jana sAdhAraNa ke upayoga me Ana vAlI miTTI, pAnI, havA Adi ke atirikta vinA dI huI dUsare kI 4 / jenadazana pAribhASika koza
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhana-sapatti Adi ko na svaya lenA aura na hI dUsare ko, denA acaurya-aNuvrata hai| ajitanAtha-dvitIya tIrthakara / sAketa nagarI ke rAjA jitazatru aura rAnI vijayasenA ke putra the| inakI Ayu bahattara lAkha varSa pUrva thii| zarIra cAra sau pacAsa dhanuSa UcA aura tapAye hue svarNa ke samAna kAnti vAlA thaa| Ayu kA eka cauthAI bhAga bIta jAne para inhone rAjya sabhAlA aura eka pUrvAgatakarAjyakarate rhe| ekadina kamalavana ko khilate va murajhAte dekha kara virakta ho gae aura putra ko rAjya dekara jinadIkSA le lii| vAraha varSa kI kaThina tapasyA ke bAda inhe kevalajJAna huaa| inake sagha me nabbe gaNadhara, eka lAkha muni, tIna lAkha vIsa hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka va pAca lAkha zrAvikAe thii| inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| ajIva-dravya-jo cetanA-rahita he vaha ajIva dravya hai| pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-ye pAca ajIva-dravya hai| ajJAta-bhAva-ajJAnatA yA pramAda ke kAraNa vinA jAne pravRtti karanA ajJAta-bhAva haiN| ajJAna-mithyAtva-hita ora ahita ke viveka se rahita honA athavA 'pazuvadha dharma hai'-isa prakAra ahita me pravRtti karAne vAlA jo upadeza hai vaha ajJAna-mithyAtva hai| ajJAna-parISaha-jaya-atyata kaThora tapasyA karane ke uparAta bhI avadhijJAnAdi vizeSa jJAna prApta na hone para pariNAmo me samatA rakhanA ajJAna-parISaha-jaya kahalAtA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 5
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTAI-dvIpa-jambUdvIpa, zatakI khaDa dvIpa aura AdhA puSkaravara dvIpa-ya milakara aTAI dvIpa hai| manuSya kA nivAsa ora AvAgamana isI aTAI dvIpa ma hAtA hai isalie ise manuSya-loka bhI kahate haiN| isakA vistAra patAlIsa lAkha yojana hai| aNimA Rddhi-zarIra ko aNu ke varAvara sUkSma vanA lenA aNimA Rddhi hai| yaha devI ko janma se hI prApta hotI hai| tapovala se muniyoM ko bhI prApta hotI hai| aNuvrata-hisA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, ina pAca pApo kA sthUla rUpa se tyAga karanA aNuvrata kahalAtA hai| aNuvrata pAca hai-ahisANuvrata, satyANuvrata, acoryANuvrata, brahmacaryANuvrata aura prigrh-primaannvrt| aNDaja-jo nakha kI tvacA ke samAna kaThora he gola hai ora jisakA AvaraNa zukra ora zoNita se banA hai use aNDa yA aNDA kahate hai| aNDe se utpanna hone vAle jIva aNDaja kahalAte hai| atadAkAra-sthApanA-vAstavika AkAra se rahita kisI bhI vastu meM 'yaha vahI he -aisI sthApanA kara lenA atadAkAra-sthApanA he| jese anagaDha patthara Adi ma devI-devatAo kI kalpanA kara lenaa| aticAra-grahaNa kie gae vrato me zithilatA AnA yA doSa laganA aticAra yA atikrama kahalAtA hai| atithi-sayama kA pAlana karate hue AhAra ke lie AyA huA sAdhu atithi kahalAtA he athavA jisake Ane kI tithi nizcita na ho 6 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise nispRhI sayamI sAdhu ko atithi kahate hai| atithi-saMvibhAga-atithi ke lie zraddhA-bhaktipUrvaka AhAra va auSadha Adi denA atithi-saMvibhAga nAma kA zikSAvrata hai| atizaya-tIrthakara ke janma Adi ke samaya jo alaukika yA asAdhAraNa sukhada ghaTanAe hotI hai unhe atizaya kahate hai| atizaya kSetra-jahA tIrthakaro ke pacakalyANaka hue hai athavA jisa sthAna para kisI maMdira yA mUrti me koI asAdhAraNa vizeSatA hai use atizaya kSetra kahate hai jaise-atarikSa pArzvanAtha, zrImahAvIrajI, gommaTezvara-bAhuvalI aadi| atra-avatara-avatara-yahA Aye, padhAre / yaha pUjA ke samaya kiyA jAne vAlA AhvAna hai| atrANabhaya-AtmarakSA meM samartha na hone para surakSA ke abhAva me jo bhaya utpanna hotA hai vaha atrANabhaya kahalAtA hai| adatta-grahaNa-zrAvaka ke dvArA vinA diyA AhArAdi yadi sAdhu grahaNa kara le to yaha adatta-grahaNa nAma kA antarAya hai| adantapovana-aGgulI, nakha, dAtauna Adi se dAto ko ghisane kA tyAga karanA adantIvana vrata kahalAtA hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| adarzana-parISaha-jaya-dIrghakAla taka Atma-sAdhanA karane ke uparAta bhI Rddhi siddhi Adi pragaTa na hone para pariNAmo meM samatA rakhanA aura mokSamArga ke prati avajJA kA bhAva nahIM lAnA adarzana-parISaha-jaya hai| jainadarzana pAribhASika koza / 7
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ adharma-dravya-jo jIva aura pudgala ko Thaharane meM sahAyaka hotA hai use adharma-dravya kahate hai / yaha dravya samUce loka meM vyApta hai| yaha acetana aura asapI hai| isakA kAya vRkSa kI chAyA kI taraha hai jo rAhagIra ko Thaharane meM sahAyaka hai| apa.karma-yadi sAdhu mana vacana kAya se apane lie svaya AhAra vanAe, banavAe yA vanAe gae AhAra kA samarthana kareM aura aisA AhAra grahaNa kara le to yaha agha karma nAma kA dIpa hai| apa pravRttakaraNa-jahA nIce ke samayavartI kisI jIva ke pariNAma Upara ke samayavartI kisI jIva ke pariNAmo ke samAna hote hai vahA ke pariNAmI kA nAma adha pravRttakaraNa hai| adhikaraNa-adhiSThAna yA AdhAra ko adhikaraNa kahate hai| adhigamaja-samyagdarzana-vAhya upadezapUrvaka jo samyagdarzana utpanna hotA hai vaha adhigamaja-samyagdazana hai| apoloka-samUcA loka tIna bhAgoM meM vibhakta he| loka kA nicalA bhAga adholoka kahalAtA hai| isakA AkAra vetrAsana ke samAna hai ora vistAra sAta rAjU hai| adholoka me nIce-nIce kramaza ratnaprabhA, zarkarA-prabhA, vAlukA-prabhA, pakaprabhA, dhUma-prabhA, tama-prabhA aura mahAtama prabhA-ye sAta pRthiviyA hai| prathama pRthivI ke tIna bhAga he-khara, paka ora avvala / kharabhAga aura pakabhAga me bhavanavAsI tathA vyatara devo ke AvAsa haiN| abbahala bhAga se nArakI jIvo ke AvAsa prArabha hote he jo vila ke rUpa me hai| sAto bhUmiyo me kula caurAsI lAkha vila hai| isake nIce kalakalA nAmaka pRthivI he jahA 8 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtra nigodiyA jIva rahate hai| adhyadhidoSa-AhAra ke lie sAdhu ko Ate dekhakara apanI bhojana-sAmagrI me turata adhika jala aura cAvalAdi milAkara phira pakAnA aura sAdhu ko denA adhyadhidoSa hai| adhyAtma-1 samasta rAgAdi vikalpo ko chor3akara apanI nirmala AtmA me AcaraNa karanA adhyAtma hai| 2 jisa gratha me abheda ratnatraya kI mukhyatA se AtmasvarUpa kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai use adhyAtma zAstra kahate haiN| adhruva avagraha-1 jo yathArtha grahaNa niratara nahIM hotA vaha adhruva-avagraha hai| arthAt jaisA prathama samaya me zabda Adi kA jJAna huA thA Age vaisA hI nahIM raha pAtA, kama yA adhika hotA hai vaha adhruva-avagraha hai| 2 vijalI, dIpaka kI lau Adi adhruva yA asthira vastu kA jJAna honA adhruva-avagraha hai| anagAra-agAra kA artha gRha yA ghara hai| ata ghara-gRhasthI ke mamatva se rahita niSparigrahI sAdhu ko anagAra kahate hai| anadhyavasAya-gamana karate hue manuSya ko jaise pairo me tRNa Adi kA sparza hone para spaSTa mAlUma nahIM par3atA ki 'kyA lagA' athavA jaise jagala me dizA bhUla jAte hai usI prakAra paraspara sApekSa nayo ke anusAra vastu ko nahIM jAna pAnA anadhyavasAya yA vimoha kahalAtA hai| ananta-niratara vyaya hone para bhI jo rAzi kabhI samApta na ho use ananta kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 9
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantakAyika- eka hI sAdhAraNa (kaoNmana) zarIra meM jo ananta jIva nivAsa karata he unheM anantakAyika- jIva kahate haiN| ina sabhI jIvo kA janma, maraNa, AhAra ora zvAsocchvAsa Adi sabhI kriyAe eka sAtha hotI hai| mUlI, gAjara, adaraka Adi vanaspatiyA anantakAyika hotI hai / (dekhie nigoda) ananta catuSTaya - cAra ghAtiyA karmoM ke kSaya hone para jo ananta darzana, ananta - jJAna, ananta sukha ora ananta - vIrya rUpa cAra guNa AtmA me prakaTa hote he unhe ananta catuSTaya kahate hai / ananta - jJAna - jJAnAvaraNa-karma ke kSaya hone se jo sakala carAcara ko jAnane vAlA jJAna AtmA meM prakaTa hotA he use ananta jJAna yA kevalajJAna kahate hai / ananta-darzana-darzanAvaraNIya karma ke kSaya se jo sakala carAcara kA sAmAnya pratibhAsa rUpa darzana guNa AtmA meM prakaTa hotA hai vaha ananta-darzana yA kaMvaladarzana he / anantanAtha - codahave tIrthakara / ikSvAku vaMza meM rAjA sihasena aura rAnI jayazyAmA ke yahA utpanna hue| inakI Ayu tIsa lAkha varSa aura UcAI pacAsa dhanupa thI / samasta zubha lakSaNo se yukta inakA zarIra svarNa ke samAna AbhAvAna thaa| rAjya karate hue padraha lAkha varSa bIta jAne para ulkApAta dekhakara ye verAgya ko prApta hue aura apane putra ko rAjya dekara gRhatyAga kara dIkSita ho gye| do varSa kI tapasyA ke uparAnta inheM kevalajJAna huA / inake samavasaraNa meM pacAsa gaNadhara chyAsaTha hajAra muni, eka lAkha ATha hajAra AyikAe, do lAkha zrAvaka eva 10 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra lAkha zrAvikAe thii| inhone sammeda-zikhara se mokSa prApta kiyaa| anantavIrya-vIryAntarAya karma kA kSaya ho jAne para AtmA me jo ananta sAmarthya prakaTa hotI hai use anantavIrya kahate hai| ananta-sukha-mohanIya karma ke kSaya se AtmA meM prakaTa hone vAle anupama atIndriya-sukha ko anantasukha kahate hai| anantAnubaMdhI-kaSAya-jo kaSAya ananta sasAra ke kAraNabhUta mithyAtva ko vAdhatI hai vaha anantAnubadhI kaSAya hai| isa kaSAya ke udaya me samyagdarzana utpanna nahI hotaa| yaha krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina cAra rUpo me hotI hai| anarthadaNDavirati-jIvo ke dvArA mana, vacana, kAya se hone vAlI aisI kriyA yA pravRtti jo upakArI na hokara mAtra pApa kA arjana karAtI hai anarthadaNDa kahalAtI hai, isakA tyAga kara denA anarthadaNDavirati nAmaka guNavrata hai| anarthadaNDa ke pAca bheda hai-pApopadeza, hisAdAna, pramAdacaryA, apadhyAna aura du shruti| anAkAMkSa-kriyA-ajJAnatA aura Alasa ke kAraNa Agama me kahe gaye vidhi-vidhAna kA anAdara karanA anAkAkSa-kriyA hai| anAcAra-grahaNa kie gae vrata yA pratijJA kA bhaga honA anAcAra hai| anAtmabhUta-lakSaNa-jo vastu ke svarUpa meM milA huA na ho, use anAtmabhUta-lakSaNa kahate hai| jaise-TopI pahane hue puruSa kA lakSaNa gopii| jainadarzana pAribhASika koza / 11
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdi-mithyAdRSTi-jisa jIva ne anAdi kAla se abhI taka samyagdarzana prApta hI nahIM kiyA use anAdi-mithyAdRSTi kahata hai| anAdeya-nAmakarma-jisa karma ke udaya se niSprabha zarIra prApta hotA he vaha anAdaya-nAmakarma hai athavA jisa karma ke udaya se acchA kArya karane para bhI gaurava prApta na ho vaha anAdaya-nAmakarma hai| anAbhoga-kriyA-vinA zodhana kie ora vinA dekhe asAvadhAnI pUrvaka bhUmi para sonA, uThanA-baiThanA Adi anAmAga-kriyA hai| anAyatana-samyagdarzana Adi guNoM ke AdhAra yA Azraya ko Ayatana kahate haiM aura inase viparIta mithyAdarzana Adi ke Azraya yA AdhAra ko anAyatana kahate hai| anAhAraka-jina jIvoM ke audArika Adi zarIra kI racanA ke yogya pudgala-skadho kA grahaNa nahIM hotA vaha anAhAraka kahalAte haiN| vigrahagati me sthita cAro gati ke jIva kevali samudghAta kI pratara ora lokapUraNa avasthA me sthita sayoga-kaMvalI, ayoga-kevalI aura siddha bhagavAna-ye sava anAhAraka hote hai| ani sRta avagraha-vastu ke kisI eka bhAga ko dekhakara usa vastu ko pUrNata jAna lenA ani sRta avagraha kahalAtA hai| jaise-pAnI me DUve hAthI kI sUDa dekhakara pUre hAthI kA jJAna honaa| anityAnuprekSA-yaha zarIra, indriyA aura bhoga-upabhoga kI samasta sAmagrI kSaNabhagura hai para mohavaza ajJAnI jIva use nitya yA zAzvata mAnakara sukhI-dukhI hotA rahatA hai| isa nazvara zarIra Adi se mamatva choDakara zAzvata AtmA kA bAra-bAra citana karanA anityAnuprekSA hai| 12 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anibaddha-maMgala-kisI bhI gratha ke prArabha meM grathakAra ke dvArA bhagavAna ko namaskAra to kiyA gayA ho para use kisI zloka Adi ke rUpa me lipivaddha na kiyA gayA ho to yaha anibaddha-magala hai| anivRttikaraNa-jisa viziSTa Atma-pariNAma ke dvArA jIva mithyAtva kI graMthi ko bhedakara samyagdarzana prApta karatA hai vaha anivRttikaraNa kahalAtA hai| anivRttikaraNa-guNasthAna-jisa guNasthAna me vivakSita kisI eka samaya me vidyamAna saba jIvo ke pariNAma paraspara samAna ho vaha anivRttikaraNa nAmaka nauvA guNasthAna hai| aniSTa (abhakSya)-jinake sevana se vAta, pitta, kapha Adi vikAra utpanna ho ve padArtha aniSTakara hone se abhakSya hai| aniSTasaMyogaja-ArtadhyAna-apriya vastu yA vyakti ke sayoga se niratara cintita yA dukhI rahanA aniSTasayogaja-ArtadhyAna hai| anisRSTa-gRhasvAmI AhAra dAna kI icchA kare aura anya loga manA kare to diyA gayA AhAra anisRSTa doSa se yukta hai| anissaraNAtmaka-taijasa-jIva ke audArika zarIra me ronaka lAne vAlA anissaraNAtmaka taijasa zarIra hai| yaha anna-pAna Adi ko pacAne me sahAyaka hotA hai aura audArika Adi zarIra ke bhItara sthita rahatA hai| anilava-jisa guru yA zAstra se jJAna prApta kiyA hai usakA nAma nahIM chipAnA anihava hai| anukampA-dUsare kI pIDA se dravita ho jAnA anukampA kahalAtI hai| jainadarzana pAribhASika koza / 13
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukta-vinA kahe abhiprAya mAtra se vastu ko jAna lenA anukta - avagraha hai| jaise - vINA ke tAra sabhAlate samaya hI jAna lenA ki 'isake dvArA yaha rAga vajAyA jAyegA' | anujIvI-guNa-dravya me vidyamAna bhAva rUpa guNo ko anujIvI guNa kahate hai, jaise- jIva me vidyamAna jJAna, darzana, cetanA Adi guNa aura pudgala ke sparza, rasa, rUpa Adi guNa / anuttaropapAdika-dazAGga-pratyeka tIrthakara ke kAla me bhISaNa upasargoM ko sahana karake vaimAnika deva ke rUpa me anuttara vimAno me utpanna hone vAle daza daza mahAmuniyo ke caritra kA jisa zAstra me varNana kiyA jAtA hai use anuttaropapAdika dazAGga kahate hai / anupacarita-asadbhUta vyavahAra - sazleSa sahita vastuo ke sabadha ko batAne vAlA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai / yaha vastu ko jAnane kA eka aisA dRSTikoNa hai jisame pRthaka vastuoM ke bIca hone vAle sazleSa sabadha ko dRSTi me rakhakara kathana kiyA jAtA hai jaise 'yaha jIva kA zarIra hai' yA 'yaha merA zarIra hai' / anupacarita - sadbhUta vyavahAra - zuddha guNa va zuddha guNI me bheda kA kathana karanA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai / yaha vastu ko jAnane kA aisA dRSTikoNa hai jisame eka hI zuddha dravya ke Azrita rahane vAle guNo ko usI dravya arthAt guNI se bheda karake kathana kiyA jAtA hai jaise 'kevala jJAna Adi jIva ke guNa hai' - aisA kahanA / anupavAsa- jala ko choDakara zeSa sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga karanA anupavAsa he yA gRha sabadhI kArya karate hue jo upavAsa kiyA 14 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai use bhI anupavAsa kahate hai| anupasevya-vyavahAra-dharma ko malina karane vAlI jo vastue sajjana puruSo ke dvArA sevana karane yogya nahIM hai ve anupasevya kahalAtI hai| jaise-gAya kA malamUtra, lAra, kapha, jUThana, zakha-bhasma aadi| anuprekSA-1 sasAra, zarIra aura bhoga sAmagrI ke svabhAva kA bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai| anitya, azaraNa, sasAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, savara, nirjarA, loka, vodhidurlabha aura dharma-ye bAraha anuprekSAe hai| yahI bAraha bhAvanA bhI kahalAtI hai| 2 jAne hue artha kA mana me abhyAsa karanA anuprekSA nAma kA svAdhyAya hai| anubhaya-mana-vacana-satya aura asatya dono prakAra ke nirNaya se rahita padArtha ko jAnane yA kahane me jIva ke mana vacana kI prayatna rUpa pravRtti ko anubhaya-mana-vacana yoga kahate hai| jaise-'yaha kucha hai'-aisA jAnanA yA khnaa| anubhAga-bandha-karma ke phala dene kI sAmarthya ko anubhava yA anubhAga kahate hai| jJAnAvaraNIya Adi karmo kA jo kaSAyAdi pariNAma janita zubha-azubha phala hai vaha anubhAga badha hai| vaha jisa karma kA jaisA nAma hai usake anurUpa hotA hai| anumati tyAga-pratimA-parigraha tyAga nAmaka navamI pratimA dhAraNa karane ke uparAta apane parivArajano ko yA anya jano ko sAsArika kAryo ke sabadha me anumati arthAt salAha Adi nahIM dene kI pratijJA karanA, yaha zrAvaka kI dasavIM anumati-tyAga-pratimA kahalAtI hai| jainadarzana pAribhASika koza / 15
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ to jIva kI zeSa Ayu kA puna do tihAI bhAga bIta jAne para dUsa avasara AtA hai| isa prakAra bhujyamAna Ayu kI samApti hone taka navIna Ayu cadhane ke ATha avasara hote haiM, yahI apakarSa kahanA hai| apakarSaNa- karmo kI sthiti ora anubhAga kA ghaTa jAnA apakarSaga kahalAtA hai / apadhyAna- vyartha hI dUsare jIvo ke prati vAdhane-mArane rUpa khoTe vicAra mana meM lAnA apadhyAna nAma kA anarthadaNDa hai / aparigraha - ataraga me mamatva-bhAva kA aura bAhya meM dhana-paisA, strI, putra Adi samasta parigraha kA tyAga kara denA aparigraha hai / apariNata - tila, cAvala Adi ke dhone kA jala, garama hokara za huA jala yA haraDa, loga Adi cUrNa se pariNata nahI huA jana mAdhu ko denA apariNata doSa hai / aparyAptaka- dekhie paryAptaka aparyAptanAma - jisa karma ke udaya se jIva apane yogya paryAptiyAM ko pUrNa nahIM kara pAte vaha aparyApta nAmakarma hai / apavAda - mArga - yadyapi mokSamArga me samatA-bhAva kI sAdhanA hI pamukha hai parantu zarIra kI sthiti vanAe rakhane ke lie sAdhu ko AhAra, vihAra Adi bhI Avazyaka hai / ata samatA-bhAva kI sAdhanA meM kaThora AcaraNa kA pAlana karanA utsarga-mArga kahalAtA hai / utsarga-mArga meM nivRtti pramukha he tathA vizeSa paristhiti meM zarIra kI rakSA ke lie mRdu AcaraNa karanA apavAda mArga hai| yaha apavAda-mArga zuddhopayoga jainadarzana pAribhASika koza / 19
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa utsarga-mArga meM sahAyaka AhAra, vihAra, paThana-pAThana Adi zubha pravRtti rUpa hai| apAya - vicaya- 'sasArI jIva midhyAmArga se kese bace' - isa prakAra niratara citana karanA athavA jinendra bhagavAna ke dvArA batAe gae sanmArga kA niratara citana karanA apAya -vicaya yA upAya -vicaya nAmaka dharmadhyAna he / apUrvakaraNa - mohanIya karma kA upazama yA kSaya karane vAle jIva ke antarmuhUrta taka prati samaya jo atyata vizuddha apUrva pariNAma hote he vaha apUrvakaraNa hai / apUrvakaraNa- guNasthAna - mohanIya karma kA upazama yA kSaya karake jo jIva upazama yA kSapaka zreNI caDhate he usa samaya jisa guNasthAna me sabhI jIvAM ke apUrva pariNAma hote he vaha apUrvakaraNa nAmaka AThavA guNasthAna hai / apratighAta-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhujana parvata, zilA, vRkSa Adi ke ArapAra gamana karane meM sakSama hote hai vaha apratighAta Rddhi kahalAtI hai / apratiSThita pratyeka - dekhie pratyeka vanaspati / apratyAkhyAna - kriyA- tyAga karane kA bhAva nahIM honA apratyAkhyAna kriyA hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-jisake udaya meM jIva dezasayama arthAt aNuvrata dhAraNa nahIM kara pAtA vaha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahalAtI 20 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / yaha krodha - mAna-mAyA-lobha ina cAro rUpo me rahatI hai| apramatta- saMyata- jo sAdhu vyakta aura avyakta rUpa samasta prakAra ke pramAda se rahita hai aura ratnatraya se yukta hokara niratara Atma-dhyAna lIna rahate hai ve apramatta-sayata kahalAte hai / apramatta-sayata ke do bheda hai - svasthAna- apramatta aura sAtizaya- aprmtt| jo sAdhu upazama yA kSapaka zreNI caDhane ke sammukha hai ve sAtizaya- apramatta sayata kahalAte hai, zeSa sAdhu svasthAna - apramatta-sayata kahalAte hai / aprazasta nidAna - tIvra ahakAra se prerita hokara apanI tapasyA ke phalasvarUpa bhaviSya me uttama kula, jAti, rUpa aura bhoga-upabhoga kI kAmanA karanA aprazasta nidAna kahalAtA hai / aprazasta - niHsaraNAtmaka- taijasa-bAraha yojana lambe, nau yojana coDe, sUcyugala ke sakhyAtave bhAga moTe, raktavarNa vAle, pRthivI va parvatAdi samasta vastuoM ko jalA kara naSTa karane me samartha aura sAdhu ke vAye kandhe se pragaTa hokara abhISTa sthAna taka phailane vAle taijasa zarIra ko aprazasta- ni saraNAtmaka-taijasa kahate hai| yaha azubha tejasa zarIra kisI kAraNavaza krodha ke vazIbhUta hue tapasvI sAdhu ke zarIra se krodhAgni kI taraha nikalatA hai| aprazasta-rAga- bhautika sukha-suvidhA kI sAmagrI ke prati rAga baDhAne vAlI kathA yA bAtacIta karane me mana lagAe rahanA aprazasta rAga hai / aprathak - vikriyA- apane zarIra ko siha, hiraNa, hasa, vRkSa Adi aneka rUpo me parivartita karane kI sAmarthya honA aprathak yA ekatva - vikriyA kahalAtI hai / yaha sAmarthya deva va nArakI jIvo me janma se hI pAyI jainadarzana pAribhASika koza / 21
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnI hai tathA manuSyA meM tapa Adi ke phalasvarUpa prApta hotI hai| agazya-no vastu manuSyA ke khAne vAgya nahIM hai aimI agvAdya vastuA kA anya kAna hai| amanya vastu pAca prakAra kI hai-trasavAta, mAdaka, vAta, aniSTa, anupasevya / abhavadAna - prANImAtra ko suratA aura pema dekara Azvasta karanA abhayAna lAtA hai / abhaya-jA kabhI bhI mAra ke duzA se chUTakara mAta sukha prApta nahIM nae jIva amatrya kahalAte hai / abhAva-nazana meM vastu kA garvathA abhAva nahI mAnA gayA, bhAvAntara svabhApa hI abhAva mAnA gayA hai| jaise- mithyAtva payAya ke abhAva at area of rUpa meM pratibhAsa hAtA hai| abhAva cAra prakAra kA - prAgabhAva, pavvasAmAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAva / kisI dravya kI vatamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva honA prAgabhAva hai| AgAmI paryAya meM vartamAna paryAya kA abhAva honA pradhvasAbhAva he / eka dravya kI eka paryAya kA usakI dUsarI paryAya meM abhAva honA anyonyAbhAva hai / eka dravya meM dUsare dravya kA abhAva honA atyantAbhAva kahalAtA hai / abhinandana nAya-cothe tIrthakara / ikSvAkuvaza me rAjA svayavara ora rAnI siddhArthA ke yahA utpanna hue| inakI Ayu pacAsa lAkha varSa pUrva ora UcAI tIna so pacAsa dhanuSa thI / samasta zubha lakSaNo se yukta inakA zarIra svarNa ke samAna AbhAvAna thaa| rAjya karate hue sAr3he chattIsa lAkha varSa pUrva kAla vIta jAne para eka dina acAnaka 22 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMghoM kA vikharanA dekhakara inhe vairAgya ho gayA aura inhone jinadIkSA le lI / aThAraha varSa kI mauna tapasyA ke uparAta inhe kevalajJAna huaa| inakaM samavasaraNa meM eka so tIna gaNadhara, tIna lAkha muni, tIna lAkha tIsa hajAra cha so AryikAe, tIna lAkha zrAvaka aura pAMca lAkha zrAvikAe thiiN| inhoMne sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| abhinnadazapUrvI-gyAraha aGgI kA adhyayana pUrNa hone ke uparAta vidyAnuvAda nAmaka dasave pUrva ko paDhate samaya mahAvidyAo ke pAca mo aura laghu-vidyAo ke sAta so devatA Akara sevaka kI taraha upasthita ho jAte haiN| usa samaya kisI bhI pralobhana me na paDakara jo sAdhu dazave pUrva kA adhyayana pUrNa kara lete hai ve aminnadazapUrvI kahalAte haiN| abhiSeka-jina-pratimA ke snapana yA prakSAlana ko abhiSeka kahate hai| isakA mUla uddezya apane Atma-pariNAmo kI nirmalatA hai| abhidata-yadi eka paMkti meM sthita tIna yA sAta gharo ko choDakara anya kisI para se Aye hue annAdi ko sAdhu grahaNa kara letA hai to yaha abhihata dopa hai| abhIkSNa-jJAnopayoga-abhIkSNa kA artha sadA yA niratara hai| jIvAdi tatvaviSayaka samyagjJAna ke abhyAsa meM niratara lage rahanA abhIkSNa-nAnopayoga hai / yaha solaha-kAraNa bhAvanA mese eka bhAvanA hai| abhojya-garapravezana-vadi AhAra ke lie jAte hue sAdhu kA cANDAla Adi apavitra jano ke ghara meM praveza ho jAtA hai to yaha abhojya garapavAna nAmaka antarAya hai| janadarzana pAribhASika koza / 28
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ agraTa-dRSTi- amara dRSTi kA artha hai yathArtha dRSTi / aneka prakAra ka bhata-manAnnaga meM manya-agatya kA nirNaya karaka moha rahita vAya-draSTAnAmUTa dRSTi nAmaka guNa hai| yaha samyagdarzana kA a hai| amRta-nigama rUpa, gma, gadya aura mArza-ye cAga guNa nahIM pAe jAne namunA jI hai| gannadravya kA choDakara zepa pAca vyApI / amRtagAvI kada-jigaddhi ke pamAva se sAdhu ke hAtha meM rakhA gayA yA sukhA AhAra amRta ke manAna sarasa Ara guNakArI ho jAtA 7 athavA jisaka prabhAva se mAdhu ke vacana amRta ke samAna hitakArI nAuna amRtakhAvI Rddhi kahate hai / ameyya-yadi AhAra ke lie jAte hue sAdhu ke para apavitra mala mUtra Adi sa nipna ho jAte he to yaha amaMdhya nAma kA antarAya hai| avaza-kIrti - jisa kama ke udaya meM kisI jIva ke vidyamAna yA avidyamAna avaguNoM kI carcA loka meM hone lagatI he use ayaza-kIti - nAmakarma kahate hai / ayoga kevalI - jina-terahave guNasthAnavartI sayogakevalI bhagavAna java apane jIvana ke aMtima kSaNoM me vizuddha dhyAna ke dvArA mana-vacana-kAya kI mamasta kriyAo kA nirodha kara dete haiM taba yoga se rahita isa avasthA meM ve ayoga- kevalI - jina kahalAte haiM / yaha aMtima codahavA guNasthAna hai| 21 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayodhyA-jambUdvIpa me AryakhaDa ke kozala deza kI eka ngrii| yaha nagarI sarayU nadI ke kinAre indra dvArA prathama tIrthakara AdinAtha ke pitA nAbhirAya aura mAtA marudevI ke lie racI gayI thii| sukozala deza me sthita hone se ise sukozalA aura vinIta logo kI nivAsasthalI hona se ise vinItA bhI kahA gayA hai| isake suyojita nirmANa kauzala ke kAraNa ise zatru jIta nahIM sakate the isalie ise ayodhyA kahA gyaa| sudara bhavano ke nirmANa ke kAraNa ise sAketa bhI kahA jAtA thaa| yaha nI yojana cauDI, vAraha yojana lambI aura aDatAlIsa yojana vistAra vAlI thii| sabhI tIrthakara sAmAnyata ayodhyA me hI janma lete hai parantu kAla ke prabhAva se vartamAna cauvIsI me kucha tIrthakaro kA janma anyatra bhI huaa| arati-jisa karma ke udaya me deza, kAla Adi ke prati utsukatA nahIM hotI hai use arati kahate hai| arati-parIpaha-jaya-jo sAdhu viSaya-bhoga kI sAmagrI ke prati udAsIna hai, jo gIta, nRtya vAditra Adi se rahita apriya lagane vAle zilA guphA Adi sthAno me rahakara bhI dhyAna adhyayana meM lIna he aura dekhe, sune, anubhava me Ae bhogI kA smaraNa Ane para bhI samatA bhAva rakhate hai unaka yaha arati-parISaha-jaya he| aranAya-aThArahava tIrthakara eva sAtave ckrvrtii| somavazI rAjA sudarzana aura rAnI mitrasenA ke yahA janma liyaa| inakI Ayu caurAsI hajAra varSa thii| zarIra tIsa dhanuSa UcA aura svarNa ke samAna AbhA vAlA thaa| cakravartI hone ke kAraNa inakaM chayAnave hajAra rAniyA aura janadarzana pAribhASika kauza, 25
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipula yamava thaa| zarada Rtu ke magA kA akasmAta vilaya hAtaM dakhakara ina gagya A A apana putra ko rAjya dekara inhAnaM jinadIkSA nnii| mAnA kI Tina tapasyA ka uparAnta inheM kaMvalajJAna nAnaka gAmmaraNa manAsa gaNadhara, pacAsa hajAra muni, sATha hajAra AvitAnA mAThAmAra zrIvakA tIna lAkha thAvikAe shau| nA gammada-zikhara meM mAMsa pApta kiyaa| ava-pAya- mRtya, zabdo ke dAga nahIM kI jA sakatI Ara jANa-bhaNama bntii| yaha adha-payAya hai| yaha pratyeka dravya meM pratikSaga hAnI gnii| arya-samaya-nayana ka nimita mazAta hue samasta padArthoM ke samUha ko ay-mmgrjaanaa| arvanarAmyagdarzana-Agama ko paTeM binA hI usameM pratipAdita artha yA bhAva ko jAnakara jA samyagdarzana hAtA hai usa artha-samyagdarzana ayAMcAra-zAstra meM kaha gae anekAta svarUpa ko ThIka-ThIka samajhanA ayAcAra yA artha zuddhi hai| aryAvagraha-dekhie avgrh| arddhanArAya-sahanana-jisa karma ke udaya se zarIra me haDiyo kI saMdhiyA paraspara nArAca arthAt kIla ke dvArA AdhI hI jur3I hotI hai vaha arddha-nArAca sahanana nAmakarma kahalAtA hai| arddha-pudgala-parAvartana-dekhie dravya-parivartana 26 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhanta--jo vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI hai ve arhanta parameSThI kahalAte hai| arhanta parameSThI tIna loka me pUjya hote haiN| arhad-bhakti-arhanta bhagavAna ke prati jo guNAnurAga rUpa bhakti hotI hai vaha arhad-bhakti kahalAtI hai| athavA arhanta bhagavAna ke dvArA kahe gae dharma ke anurUpa AcaraNa karanA arhad-bhakti kahalAtI hai| yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| alAbha-parISaha-jaya-jo sAdhu kaI dino taka AhAra prApta na hone para alAbha kI sthiti me bhI samatA-pUrvaka dhyAna-adhyayana me lIna rahate he aura alAbha kI sthiti ko karmanirjarA kA kAraNa mAnakara satoSa dhAraNa karate hai unake yaha alAbha-parISaha-jaya hai| aloka-lokAkAza ke bAhara saba ora jo ananta AkAza hai use aloka yA alokAkAza kahate haiN| alokAkAza meM ekamAtra AkAza dravya hai zeSa pAca dravya nahIM hai| alpavahutva-paraspara hInAdhikatA ko alpabahutva kahate hai|jaise-'yh isakI apekSA alpa hai' aura 'yaha adhika hai' ityaadi| isake dvArA kSetrAdi kI apekSA bheda ko prApta hue jIva Adi kI paraspara saMkhyA vizeSa ko jAnA jAtA hai| avagAda samyagdarzana-dvAdazAga ke sAtha ana-bAhya kA adhyayana karake jo dRDha samyagdarzana hotA hai use avagADha samyagdarzana kahate hai| avagAhana-sabhI dravyo ko avakAza (sthAna) denA, yaha AkAza kA avagAhana guNa hai| jainadarzana pAribhASika koza / 27
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ avagAhanA-1 jIvo ke zarIra kI UcAI, lamvAI Adi ko avagAhanA kahate hai| 2 Atmapradeza meM vyApta karake rahanA avagAhanA hai| yaha do prakAra kI he-jaghanya aura utkRSTa / jese-karmabhUmi ke manuSya kI jaghanya avagAhanA 3% hAtha aura utkRSTa 525 dhnuss| avagraha-indriya aura padArtha kA sabadha hone para jo padArtha kA prathama grahaNa yA jJAna hotA hai vaha avagraha kahalAtA hai| jaise-Akha ke dvArA 'yaha sapheda he' aisA jJAna honA / avagraha do prakAra kA he-vyajanAvagraha aura arthAvagraha / vyakta grahaNa se pahale-pahale vyajanAvagraha hotA he aura vyakta grahaNa kA nAma arthAvagraha hai| jaise-mATI kA nayA ghaDA jala kI do tIna bUde sIMcane para gIlA nahIM hotA aura puna puna sIMcane para dhIre dhIre gIlA ho jAtA he isI prakAra zrotra Adi indriya ke dvArA grahaNa kie gae zabda Adi pahale vyakta nahIM hote kintu puna puna grahaNa hone para vyakta ho jAte hai| vyajanAvagraha indriyo ke grahaNa karane ke yogya kSetra me padArtha ke sthita hone para hI hotA hai ata cakSu ora mana se nahIM hotA, zeSa cAro indriyo se hotA hai| arthAvagraha pAco indriya aura mana ke dvArA hotA hai| avadhijJAna-jo dravya, kSetra, kAla Adi kI sImA me rahakara mAtra rUpI padArthoM ko pratyakSa jAnatA he vaha avadhijJAna hai| avadhijJAna ke tIna bheda he-dezAvadhi, sarvAvadhi aura paramAvadhi / dezAvadhi ke anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita-aise chaha bheda hai| dezAvadhi-jJAna bhava-pratyaya aura guNa-pratyaya dono prakAra kA hotA hai| sarvAvadhi aura paramAvadhi yaha dono guNa-pratyaya hai| avadhidarzana-avadhijJAna se pahale jo rUpI padArtho kA sAmAnya 28 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibhAsa hotA hai use avadhidarzana kahate hai| avamaudarya-jo jisakA svAbhAvika AhAra hai usase kama AhAra grahaNa karane kI pratijJA karanA avamaudarya-tapa hai| avarNavAda-guNavAna baDe puruSo me jo doSa nahIM hai una mithyA doSo ko uname dikhAnA avarNavAda kahalAtA hai| kevalI, zruta, sagha, dharma aura devo kA avarNavAda-yaha pAMca prakAra kA avarNavAda hai| avasanna-jaise kIcaDa me phase hue aura mArgabhraSTa pathika ko avasanna kahate hai vaise hI jJAna aura AcaraNa se bhraSTamuniko avasanna kahate haiN| avasarpiNI-jisa kAla me jIvo kI Ayu, vala ora UcAI Adi krama-krama se ghaTate jAte hai use avasarpiNI kAla kahate hai| isake suSamA-suSamA, suSamA, suSamA-duSamA, duSamA-suSamA, duSamA aura duSamA-duSamA-aise chaha bheda hai| inhe pahale, dUsare, tIsare, cauthe, pAcave aura chaThe kAla ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| avAya-vizeSa nirNaya dvArA vastu kA jo yathArtha jJAna hotA hai use avAya kahate hai| jaise-pakho ke uThane girane Adi ko dekhakara 'yaha vagulo kI pakti hai dhvajA nahIM hai'-aisA nirNaya krnaa| avineya-jisame sacce dharma ko sunane va grahaNa karane kA guNa nahIM hai vaha avineya hai| avipAka-nirjarA-jisa prakAra Ama, kelA Adi ko adhika uSmA dekara samaya se pahale pakA liyA jAtA hai usI prakAra karma ko tapa Adi ke dvArA samaya se pahale anubhava me le liyA jAtA hai yaha avipAka jainadarzana pAribhASika koza / 29
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirjarA hai| avipAka nirjarA samyagdRSTi vratI ke hI hotI hai| avibhAga-praticcheda-zakti azako avibhAga-praticcheda kahate hai| yaha jaDa va cetana sabhI dravyo me dekhe jAte haiN| jaise-sabase kama anubhAga se yukta paramANu ke kisI eka guNa ko buddhi ke dvArA grahaNa karake taba taka cheda diyA jAe jaba taka ki usase Age aura vibhAga na ho sake, isa vibhAga-rahita aza ko avibhAgI-praticcheda kahate hai| avirata-samyagdRSTi-jo vrata Adi se rahita hai kintu sacce deva-zAstra-guru para zraddhA rakhatA hai vaha caturtha guNasthAnavI jIva avirata-samyagdRSTi hai| avirati-vrato ko dhAraNa na karanA avirata hai / yA avrata rUpa vikArI pariNAma kA nAma avirati hai| pAca sthAvara aura trasa ina chaha prakAra ke jIvo kI dayA na karane se aura pAca indriya va mana ke viSayo se virakta na hone se avirati bAraha prakAra kI hai| azaraNAnuprekSA-matra, tatra, auSadha Adi koI bhI maraNa ke samaya prANI kI rakSA nahIM kara sakate, amara kahe jAne vAle svarga ke deva bhI Ayu samApta hone para maraNa ko prApta hote haiN| isa sasAra me janma aura maraNa ke dukho se yadi koI vacA sakatA hai to vaha eka mAtra vItarAga-dharma hai, dharma kI zaraNa hI zreSTha hai, zeSa koI zaraNa nahIM hai, isa prakAra bAra-bAra cintana karanA azaraNa-anuprekSA he| azucitva-anuprekSA-yaha zarIra atyanta apavitra hai, snAna aura anya sugaMdhita padArtho se bhI isakI azucitA arthAt malinatA ko dUra kara pAnA sabhava nahIM hai kintu yadi jIva cAhe to ratnatraya kI bhAvanA ke 30 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA zarIra se bhinna apanI AtmA kI zucitA ko pragaTa kara sakatA hai, isa prakAra bAra-bAra cintana karanA azucitva - anuprekSA hai / azubha taijasa - dekhie aprazasta ni saraNAtmaka taijasa / azubha nAmakarma- dekhie zubha nAmakarma / azubhopayoga - jisakA upayoga viSaya kaSAya me magna hai, kuzruti, kuvicAra aura kusagati meM lagA huA hai, ugra hai aura unmArgagAmI hai usake yaha azubhopayoga hai| azrupAta- AhAra ke samaya pIDAvaza sAdhu ke Asu A jAne para yA kisI kAraNa se dAtA ke Asu Ane para azrupAta nAmaka antarAya hotA hai| aSTa-dravya-uttama jala, candana, akhaNDita cAvala, sugaMdhita puSpa, naivedya, sugaMdhita dhUpa, dIpa aura phala - ye pUjA ke aSTadravya kahalAte hai / aSTama-pRthivI - loka ke zikhara para eka rAju cauDI, sAta rAju lambI aura ATha yojana UcI aSTama pRthivI hai| isake madhya me atyata ujjvala chatra ke samAna ISataprAgbhAra nAma kA kSetra hai jisakA vistAra manuSya loka ke barAbara hai| yaha siddho kA AvAsa sthAna he aura aSTama- pRthivI se 7050 dhanuSa Upara sthita hai| aSTa-maMgala-dravya-chatra, camara, dhvajA, jhArI, kalaza, ThaunA, darpaNa ora vIjanA - ye ATha mAgalika dravya he jinase pANDukazilA aura samavasaraNa ke gopura zobhita hote rahate hai / jainadarzana pAribhASika koza / 31
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamUlaguNa - 1 madya, madhu aura mAsa kA tyAga karanA aura pAca aNuvrato kA pAlana karanA-ye zrAvaka ke aSTamUlaguNa he / 2 madya, madhu, mAsa ora pAca udumbara phalo kA tyAga karanA yaha zrAvaka ke aSTamUlaguNa hai / 3 madya, madhu, mAsa kA tyAga, rAtri bhojana va udumbara phalo kA tyAga tathA devadarzana, jIva-dayA ora jalagAlana- ye ATha zrAvaka ke mUlaguNa mAne gaye hai / aSTAGga - nimittajJAna- dakhie nimittajJAna / aSTApada - yaha kelAza parvata kA dUsarA nAma hai / yaha bhagavAna RSabhadeva kI nirvANabhUmi hai| isa parvata para sagara cakravartI ke sATha hajAra putro ne svarNamaya jinAlaya vanAne ke lie daNDaratna se ATha pAdasthAna banAkara isakI bhUmi khodanA prAraMbha kiyA thA isalie isakA nAma aSTApada prasiddha huA / aSTAhika - pUjA - devI ke dvArA nandIzvara - dvIpa meM pratyeka varSa ASADha, kArtika ora phAlguna mAsa me aSTamI se lekara pUrNimA taka ATha dina niratara bhaktipUrvaka jo jinendra pratimAo kI pUjA kI jAtI hai, use aSTAhika - pUjA kahate hai / asatya -mana-vacana-asatya padArtha jaise marIcikA kA jala Adi ke viSaya me jAnane yA kahane me jIva ke mana aura vacana kI prayatna rUpa pravRtti ko asatya - mana-vacana yoga kahate haiM / asabhUta-vyavahAra-naya-bhinna vastuoM ke bIca sabadha ko batAne vAlA asadbhUta vyavahAra naya hai / jaise - karma ke nimitta se hone vAlI manuSyAdi paryAye, rAgAdi vikArI bhAva aura bAhya vastuo se sabadha 92 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kathana karanA asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai| isake do bheda hai-anupacarita asadbhUta aura upacarita asadbhUta / asaMkhyAta-gaNanAtIta rAzi asakhyAta kahalAtI hai| asaMjJI-binA mana vAle jIva asajJI kahalAte hai| ye zikSA, upadeza Adi grahaNa karane meM asamartha hote hai| asajJI, asainI aura amanaska ye ekArthavAcI hai| asaMprAptAsRpATikA-sahanana-jisa karma ke udaya se zarIra me haDDiyA paraspara mAtra naso ke dvArA juDI rahatI hai vaha asaprAptAsRpATikA-sahanana nAmakarma kahalAtA hai| asAtAvedanIya-jisa karma ke udaya me jIva aneka prakAra ke dukha kA vedana karatA hai use asAtAvedanIya-karma kahate hai| astikAya-jo bahupradezI hai ve astikAya kahalAte hai| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza-ye pAca astikAya hai| astitva-pratyeka dravya kI anAdi-ananta sattA hI usakA astitva guNa hai| yaha dravya kA sAmAnya guNa hai| astinAsti-pravAda-pUrva-jisame pAca astikAyo kA aura vividha nayo kA asti, nAsti Adi aneka paryAyo ke dvArA varNana kiyA gayA hai vaha asti-nAsti-pravAda-pUrva nAma kA cauthA pUrva hai| asthira-nAmakarma-jisa karma ke udaya se thoDI bhI bhUkha-pyAsa kI bAdhA hone para tathA sardI yA garmI kI adhikatA hone para zarIra me durbalatA kA anubhava hotA hai use asthira-nAmakarma kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 33
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ asnAna-vrata-jIvana bhara snAna na karane kI pratijJA lenA asnAna-vrata hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| ahiMsA-mana, vacana, kAya se kisI bhI jIva ko nahIM mAranA ahisA hai| ahiMsANuvrata-sthUla yAsakalpI hiMsA kA tyAga karanA ahisANuvrata hai| 34 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ A Akasmika-bhaya-acAnaka A jAne vAlI vipatti kI AzakA se jIvo ko jo bhaya utpanna hotA hai vaha Akasmika-bhaya hai| AkAza dravya-jo samasta dravyo ko avakAza arthAt sthAna detA hai use AkAza dravya kahate hai| isake do bheda hai-lokAkAza aura alokaakaash| AkAzagatA-cUlikA-AkAza me gamana karane kI vidyA eva japa tapa Adi kA varNana karane vAlI cUlikA ko AkAzagatA cUlikA kahate hai| AkAzagAmitva Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu sukhAsana se baiThe-baiThe yA khaDe rahakara binA Daga bhare AkAza me gamana kara sakate haiM use AkAzagAmitva yA AkAzagAminI-Rddhi kahate hai| AkAza-cAraNa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu, jIvo ko bAdhA na pahuce isa taraha calate hue bhUmi se cAra aGgula Upara AkAza me gamana kara sakate hai use AkAza-cAraNa Rddhi kahate haiN| AkiJcanya dharma-samasta parigraha kA tyAga karake 'kucha bhI merA nahIM hai'-isa prakAra kA nirlobha bhAva rakhanA AkiJcanya dharma hai| Akroza-parISaha-jaya-krodha baDhAne vAle, atyata apamAnajanaka, karkaza aura nindyanIya vacano ko suna kara jo sAdhu vicalita nahIM hote aura sAmarthyavAna hokara bhI use zAnta-bhAva se sahana karate hai jainadarzana pAribhASika koza / 95
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake yaha Akroza-parISaha-jaya hai| AkSepiNI kathA-jinendra bhagavAna dvArA kahe gae tattvo kA kathana karane vAlI AkSepiNI kathA hai| Agama-jinendra bhagavAn ke dvArA kahe gae hitakArI vacana hI Agama hai| Agama, siddhAnta aura pravacana-ye ekArthavAcI hai| AgneyI-dhAraNA-pArthivI-dhAraNA ke uparAta yogI nizcala abhyAsa se apane nAbhi-maDala me solaha patto se yukta kamala kA dhyAna kare phira usa kamala kI karNikA me mahAmatra rha kA tathA solaha patto para a Ai I u U R R lu la e ai o au a a -ina solaha akSaro kA dhyAna kare, phira mahAmatra hU~ kI repha se mada-mada nikalatI dhue kI zikhA kA vicAra kare, phira nikalatI huI cinagAriyo aura agni kI lapaTo kA cintavana kre| phira yogI muni apane hRdaya me sthita ATha patto ke kamala para likhe ATha karmo ko usa agni kI jvAlA me niratara jalatA huA citana kre| usa kamala ke jalane ke uparAta zarIra ke bAhya me cAro ora trikoNa agni kA cintavana kre| yaha bAhara kA agnimaDala ataraga kI matrAgni ko jalAtA hai aura usa nAbhikamala aura zarIra ko naSTa karake dhIre-dhIre zAta ho jAtA hai| aisA cintavana karanA AgneyI dhAraNA hai| AcAmla-kAjI yA mADa sahita kevala bhAta ke AhAra ko AcAmla kahate hai| AcArAGga-jisame pAca samiti, tIna gupti Adi rUpa municaryA kA varNana kiyA gayA hai vaha AcArA hai| 36 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya-1 jo svaya sAdhu ke yogya AcaraNa karate hai aura anya sAdhuo se bhI yathAyogya AcaraNa karAte hai ve AcArya hai| 2 sAdhuo ko zikSA-dIkSA dene vAle, unake doSo kA nivAraNa karane vAle tathA aneka viziSTa guNo se yukta saghanAyaka sAdhu ko AcArya kahate hai| AcArya-bhakti-AcAryoM ke prati jo guNAnurAga rUpa bhakti hotI hai use AcArya-bhakti kahate hai| yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| acchedya-doSa-rAjA, matrI Adi kA bhaya dikhAkara yadi sAdhu AhAra prApta kare to yaha acchedya nAma kA doSa hai| AjIva doSa-apanI jAti, kula Adi kI vizeSatA batAkara yadi sAdhu AhAra prApta kare to yaha AjIva nAma kA doSa hai| AjJAvicaya-'jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita Agama hI satya he'-aisA cintana karanA athavA jinavANI ko pramANa mAnakara sAta tattva, chaha dravya, pAca astikAya Adi ke svarUpa kA vicAra karanA AjJAvicaya nAma kA dharmadhyAna hai| AjJA-vyApAdikI-kriyA-zAstrokta AjJA kA pAlana na kara sakane ke kAraNa usakA anyathA prarUpaNa karanA AjJA-vyApAdikI-kriyA hai| AjJA-samyagdarzana-jinendra bhagavAna kI AjJA ko pradhAna mAnakara jo samyagdarzana hotA he use AjJA-samyagdarzana kahate hai| Atapa-jo sUrya Adi ke nimitta se uSNa prakAza hotA hai use Atapa kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 37
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atapa - nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra me Atapa utpanna hotA hai vaha Atapa nAmakarma hai| sUrya ke vimAna Adi me tathA sUryakAnta maNi Adi pRthivIkAya me Atapa jAnanA cAhie / agni mUlata uSNa hotI hai paraMtu Atapa - nAmakarma ke udaya se sUrya ke biba Adi mUlata zItala hote hai mAtra kiraNe uSNa hotI haiM / Atma-pravAda - jisame Atma dravya kA aura chaha prakAra ke jIva samUho kA asti nAsti Adi vibhinna prakAra se nirUpaNa kiyA gayA hai vaha Atma-pravAda pUrva nAma kA AThavA pUrva hai / AtmabhUta lakSaNa-jo vastu ke svarUpa meM nihita ho arthAt usase pRthaka na kiyA jA sake use AtmabhUta - lakSaNa kahate haiM / jaise- agni meM uSNatA yA jIva me cetanA / AtmA - jo yathAsabhava jJAna, darzana, sukha Adi guNo me vartatA yA pariNamana karatA hai vaha AtmA hai / AtmA kI tIna avasthAe hai - bahirAtmA, atarAtmA aura paramAtmA / AdAna-nikSepaNa-samiti - pustaka, pIchI, kamaNDalu Adi upakaraNa jo jJAna va sayama meM sahAyaka hai unhe dekhabhAlakara aura zodhana karake rakhanA tathA uThAnA AdAna-nikSepaNa samiti hai / yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai / AdinAtha - yuga ke prArabha me hue prathama tIrthakara / ye kulakara nAbhirAya aura unakI rAnI marudevI ke putra the / ayodhyA inakI janmabhUmi aura rAjadhAnI thii| inakA zarIra svarNa kI taraha AbhAvAna aura pAca sau dhanuSa UcA thaa| cakravartI bharata aura kAmadeva bAhubalI inake putra 38,/ jainadarzana pAribhASika kAMza
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ the / brAhmI aura sudarI inakI beTiyA thIM / karmabhUmi ke prArabha me prajA ko ahisA pradhAna jIvana-paddhati sikhalAne ke abhiprAya se inhone asi, maSi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa ina SaTkarmo kA upadeza diyA / inakI Ayu caurAsI lAkha varSa pUrva thii| bIsa lAkha varSa pUrva kA samaya kumAra avasthA meM vyatIta karake tiresaTha lAkha varSa pUrva kAla taka rAjya kiyA aura eka dina svarga kI devI nIlAjanA kA rAjadaravAra meM nRtya karate-karate akasmAt maraNa hotA dekhakara sasAra se virakta ho ge| jinadIkSA lekara cha mAha taka dhyAnastha rahe phira cha mAha taka sAdhu ke yogya AhAra - vidhi jAnane vAlo kA abhAva hone se AhAra kA yoga nahIM lagA, isa taraha eka varSa taka nirAhAra rahane ke uparAta rAjA zreyAsa ke yahA prathama AhAra huaa| eka hajAra varSa kI kaThina tapasyA ke uparAta kevalajJAna prApta huA aura samavasaraNa me sabhI jIvo kA kalyANa karane vAlI divya-dhvani khirane lagI / Apake caturvidha sagha me caurAsI gaNadhara, vIsa hajAra kevalajJAnI, bIsa hajAra cha sI vikriyA RddhidhArI, itane hI vipulamati mana paryaya jJAnI aura anya muni the, pacAsa hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka ora pAca lAkha zrAvikAe thiiN| Apane kailAza parvata se mokSa prApta kiyaa| Adeya - nAmakarma - 1 jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra prabhAyukta hotA hai use Adeya - nAmakarma kahate hai / 2. jisa karma ke udaya se jIva ke bahumAnyatA utpanna hotI he vaha Adeya nAmakarma kahalAtA hai| AdhikaraNikI kriyA - hisA ke sAdhano yA upakaraNoM ko grahaNa karanA AdhikaraNikI kriyA he / jainadarzana pAribhASika koza / 89
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnupUrvI nAmakarma - jisa karma ke udaya se eka gati se dUsarI gati jAte hue jIva ke pUrva zarIra kA AkAra naSTa nahIM hotA hai vaha AnupUrvI nAmakarma he / AnupUrvI nAmakarma ke udaya se hI jIva kA apanI icchita gati me gamana hotA hai| yaha cAra prakAra kA he - narakagatyAnupUrvI, tiryaggatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI ora devagatyAnupUrvI / Apta- vItarAga, sarvajJa ora hitopadezI arhanta-bhagavAna Apta kahalAte he / AvAdhA-karma kA bandha hone ke pazcAt vaha turata hI udaya me nahIM AtA balki kucha samaya bAda paripakva hokara udaya me AtA hai / ata jIva ke sAtha badhe hue karma jitane kAla taka udaya yA udIraNA ke yogya nahIM hote usa kAla ko abAdhA kahate haiN| Ayu karma ko choDakara zeSa sAta karmoM kI eka koDAkoDA sAgara kI sthiti hone para AvAdhA varSa kI hotI hai / Abhyantara- tapa - jisase mana kA niyamana ho vaha Abhyantara -tapa hai| prAyazcitta, vinaya, veyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga- ye chaha Abhyantara-tapa hai / AmarSa - auSadhi - Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke sparza mAtra se jIva nirogI ho jAte hai use AmarSa - oSadhi - Rddhi kahate hai / AmnAya - uccAraNa kI zuddhipUrvaka pATha ko puna puna duharAnA AmnAya nAma kA svAdhyAya he / Ayatana-samyagdarzana Adi guNo ke AdhAra yA Azraya ko Ayatana kahate he | sacce deva, zAstra, guru ora ina tIno ke upAsaka - aise 40 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaha Ayatana hai| Ayu-karma-jisa karma ke udaya se jIva manuSya Adi bhava dhAraNa karatA hai use Ayu-karma kahate hai| narakAyu, tiryacAyu, devAyu aura manuSyAyu-ye cAra bheda Ayukarma ke hai| Arambha-1 jIvo ko pIDA pahucAne vAlI pravRtti karanA Arabha hai| 2 kArya karane laganA so Arabha hai| Arambha-tyAga-pratimA-sAtavIM brahmacarya pratimA dhAraNa karane ke uparAta jIvana paryanta naukarI, khetI, vyApArAdi Arabha nahIM karane kI pratijJA lenA, yaha zrAvaka kI Arambha-tyAga nAmaka AThavIM pratimA hai| ArambhI-hiMsA-gRhasthI savadhI kArya karane me jo hisA hotI hai use ArambhI-hisA kahate hai| ArAdhanA-samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAro kA yathAyogya rIti se udyotana karanA, inhe dRDhatApUrvaka dhAraNa karanA, inake mada par3a jAne para puna puna jAgRta karanA aura inakA jIvana bhara pAlana karanA ArAdhanA kahalAtI hai| Arjava-dharma-1 kuTila bhAva ko choDakara sarala hRdaya se AcaraNa karanA Arjava-dharma kahalAtA hai| 2 mana, vacana aura kAya kI RjutA arthAt saralatA kA nAma Arjava he| ArtadhyAna-iSTa viyoga Adi ke nimitta se niratara pIDA yA dukha rUpa pariNAma honA ArtadhyAna hai| yaha cAra prakAra kA hai-iSTaviyogaja, aniSTa sayogaja, vedanA ora nidaan| jenadarzana pAribhASika koza / 41
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke jisa pariNAma yA bhAva se sUkSma pudgala paramANu karma rUpa hokara AtmA me Ate hai usa pariNAma yA bhAva ko bhAvAsrava kahate he aura sUkSma karma rUpa pudgalo kA AnA dravyAsrava kahalAtA hai| sAmparAyika Asrava aura IryApatha Asrava aise do bheda bhI Asrava ke hai| Asrava-anuprekSA-AtmA me niratara hone vAlA karmo kA Asrava sasAra ko baDhAne vAlA aura dukha rUpa he tathA indriya, kaSAya aura asayama rUpa hone se ahitakara hai| isa prakAra Asrava ke doSo kA bAra-bAra cintana karanA AsravAnuprekSA hai| AhAra-dAna-zraddhA-bhaktipUrvaka prAsuka anna Adi AhAra supAtra ko denA AhAra-dAna kahalAtA hai| AhAraka-jo jIva audArika Adi tIna zarIro me se udaya ko prApta kisI eka zarIra ke yogya pudgalo kA grahaNa karatA he vaha AhAraka kahalAtA hai| AhAraka-zarIra-chaThave guNasthAnavartI pramatta sayata sAdhu sUkSma tattva ke viSaya me jijJAsA hone para jisa zarIra ke dvArA kevalI bhagavAna ke pAsa jAkara jijJAsA kA samAdhAna karate haiM use AhAraka-zarIra kahate hai| AhAraka-samudghAta-sUkSma tattva ke viSaya me jise kucha jijJAsA utpanna huI hai una parama RSi ke mastaka me se mUla zarIra se saparka banAe rakhakara eka hAtha UcA sapheda raMga kA sarvAga sudara putalA nikalakara atarmuhUrta me jahA kahIM bhI kevalI bhagavAna ko dekhatA hai vahA jAkara unake darzana mAtra se Rpi kI jijJAsA kA samAdhAna pAkara 41/ jenaTarzana pAribhApika koza
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ puna apane sthAna meM lauTa AtA hai ise AhAraka- samudghAta kahate hai| AhAra-sajJA-annAdi AhAra grahaNa karane kI icchA honA AhArasajJA hai| AhvAnana-AmatraNa / bhAvo kI ekAgratA ke lie pUjA ke prAraMbha me jinendra bhagavAna ko hRdaya me AmaMtrita karate hai, usI ke pratIka rUpa puSpakSepaNa karanA AhvAnana kahalAtA hai| jenadarzana pAribhASika koza / 45
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ i iginI -maraNa - zAstra meM kahI gaI vidhi ke anurUpa kramaza AhAra kA tyAga karaka svAzrita rahakara dUsare ke dvArA vaiyAvRtti Adi nahI karAta hue jo samAdhi lI jAtI hai vaha iDginI-maraNa nAmaka salArAnA hai / isa prakAra kI sallakhanA lane vAle sAdhu uttama sahanana ke dhArI hote hai / icchAkAra- ailaka, kSullaka Adi utkRSTa zrApaka va zrAvi ke prati Adara pakaTa karanA icchAkAra kahalAtA hai| inara - nigoda-jinhoMne nama payAya pahala kabhI pAyI phira puna nimA ma utpanna hue haiM, aise jIva catugati nigAra yA itara-nigAH kahalAna ha /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAta kAla bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA usI dina sadhyAkAla inhe kevalajJAna huaa| kevalajJAna hone ke bAraha varSa bAda inhe mokSa prApta huaa| indriya-jo sUkSma AtmA ke astitva kA jJAna karAne meM sahAyaka hai use indriya kahate hai| zarIradhArI jIvo ko jJAna ke sAdhana rUpa sparzana Adi pAca indriyA kahI gayI hai| indriyA apane-apane nizcita viSaya ko hI jAna pAtI hai, jaise-Akha mAtra rUpa ko jAnatI hai vaha rasa ko nahIM jAna paatii| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pAca indriyA hai| ye pAco indriyA dravyendriya aura bhAvendriya dono rUpa me hotI hai| indriya-jaya-pAco indriyo ko jJAna, verAgya aura upavAsa Adi ke dvArA vaza me rakhanA indriya-jaya kahalAtA hai| yaha pAco indriyo ke bheda se pAca prakAra kA hai| yaha sAdhu kA mUlaguNa hai| indriya-sayama-dekhie sym| indriya-sukha-sAtA vedanIya Adi puNya karma ke udaya se jo indriya janita sukha prApta hotA he use indriya-sukha kahate hai| iSTa-viyogaja-ArtadhyAna-strI, putra aura dhana Adi priya vastu yA vyakti kA viyoga hone para unake lie niratara cintita yA dukhI honA iSTa-viyogaja nAma kA ArtadhyAna kahalAtA hai| ihalokabhaya-'isa bhava me loga na mAlUma merA kyA bigADa karege'-aisA bhaya banA rahanA ihaloka bhaya hai| jainadarzana pAribhASika koza / 47
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ IryApathakriyA-IryA kA artha gati yA gamana he ata IryApatha kI kAraNabhUta kriyA IryApatha-kriyA he| IryApatha-Asrava-upazAnta kaSAya, kSINa kaSAya aura sayoga-kevalI bhagavAna ke kaSAya kA abhAva ho jAne se mAtra yoga ke dvArA Ae hue karma sUkhI dIvAra para paDI dhUla ke samAna turanta jhaDa jAte he badhate nahIM hai yaha IryApatha-Asrava kahalAtA hai| IryA-samiti-prANiyo ko pIDA na hove aisA vicAra kara jo prAsuka mArga se dina me cAra hAtha Age dekhakara sAvadhAnI pUrvaka apane kArya ke lie sAdhu kA AnA-jAnA hotA hai vaha IryA-samiti hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| IrSyA-dUsaro ke utkarSa (vaDhatI) ko na saha sakanA IrSyA hai| Izitva Rddhi-jisase sAdhu ko sAre jagata para prabhutva karane kI zakti prApta ho vaha Izitva-Rddhi hai| Izvara-kevalajJAna Adi rUpa aizvarya ko prApta karane vAle arhanta ora siddha paramAtmA Izvara kahalAte hai| IhA-matijJAna-avagraha ke dvArA jAne gaye padArtha ke viSaya meM vizeSa jAnane kI icchA yA jijJAsA ko IhA kahate he| jese-yaha sapheda he, to kyA hai| vagulA hai yA dhvajA he| 48 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ uktAvagraha-dUsare ke dvArA kahe jAne para vastu ko jAnanA uktAvagraha hai| jaise 'yaha ghaDA hai'-aisA kahane para ghaDe ko jaannaa| ugratapa-jo sAdhu dIkSA ke dina eka upavAsa karake pAraNA karatA hai phira jIvana paryata eka upavAsa aura pAraNA rUpa tapa karatA hai athavA jo sAdhu eka upavAsa ke bAda pAraNA karake do upavAsa karatA hai phira pAraNA karake tIna upavAsa karatA hai isa prakAra eka adhika vRddhi ke sAtha jIvana paryata upavAsa karatA hai vaha ugratapa yA ugrogratapa Rddhi kA dhArI hai| uccagotra karma-jisa karma ke udaya se jIva kA loka pUjita kulo me janma hotA hai vaha uccagotra karma he| gotra, kula, vaza aura santAna-ye saba ekArthavAcI hai| uccAra-AhAra karate samaya sAdhu ke udara se kisI roga ke kAraNa uccAra arthAt mala nikala Ane para uccAra nAma kA antarAya hotA hai| ucchvAsa-nAmakarma-sAsa lene ko ucchvAsa aura sAsa choDane ko ni zvAsa kahate hai| jisa karma ke nimitta se jIva ucchvAsa aura ni zvAsa rUpa kriyA karane meM samartha hotA hai use ucchvAsa-nAmakarma kahate hai| utkarSaNa-karmo kI sthiti ora anubhAga me vRddhi honA utkarSaNa kahalAtA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 49
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttamArtha-pratikramaNa-samAdhimaraNa lete samaya jIvana bhara hue doSo kA smaraNa karake guru ke sammukha AlocanA pUrvaka jo pratikramaNa kiyA jAtA hai vaha uttamArtha-pratikramaNa kahalAtA hai| uttara-kuru-yaha videha kSetra me sthita zAzvata uttama-bhoga bhUmi hai| isake uttara dizA me nIla parvata, dakSiNa me sumeru, pUrva me mAlyavAna aura pazcima me gandhamAdana gajadata parvata sthita hai| uttarAdhyayana-jisame aneka prakAra ke uttaro kA varNana he jaise-cAra prakAra ke upasarga kaise sahana karanA cAhie? bAIsa prakAra ke parISaha sahana karane kI vidhi kyA hai? ityAdi prazno ke uttara kA varNana kiyA gayA hai vaha uttarAdhyayana hai| utpAda-dravya kA apanI pUrva avasthA ko choDakara navIna avasthA ko prApta karanA utpAda kahalAtA hai| utpAda-pUrva-jIva, pudgala Adi kA jahA java jaisA utpAda hotA he usa savakA varNana jisame ho vaha utpAda-pUrva nAma kA pahalA pUrva hai| utsarga-mArga-dekhie apvaad-maarg| utsarpiNI-jisa kAla me jIvo kI Ayu vala ora UcAI Adi kA uttarottara vikAsa hotA hai, use utsarpiNI kAla kahate hai| isake duSamA-duSamA, duSamA, duSamA-suSamA, suSamA-duSamA, suSamA ora suSamA-suSamA aise chaha bheda hai| udavara-phala-Umara, kaThUmara, pAkara, vaDa, pIpala Adi vRkSo ke phala, udavara-phala kahalAte hai| ye trasa jIvo ke utpatti sthAna he isalie 50 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhakSya hai arthAt khAne yogya nahIM hai / udaya-dravya, kSetra, kAla aura bhava ke anurUpa karmoM ke phala kA prApta honA udaya kahalAtA hai / udarakriminirgama-AhAra karate samaya sAdhu ke udara se kisI rogavaza kRmi Adi nikala Ane para udarakriminirgama nAma kA antarAya hotA hai| udarAgni- prazamana - jaise apane ghara me lagI huI agni kI gRhasvAmI kisI bhI prakAra se bujhAne kA prayatna karatA hai usI prakAra sAdhu bhI sarasa yA nIrasa aisA bheda kie binA zrAvaka ke dvArA die gae prAsuka AhAra se udarAgni ko zAnta karatA hai ata sAdhu kI yaha AhAra caryA udarAgni prazamana kahalAtI hai| udIraNA-apakva arthAt nahIM pake hue karmoM ko pakAnA udIraNA he / dIrgha kAla vAda udaya me Ane yogya karma ko apakarSaNa karake udaya me lAkara usakA anubhava kara lenA yaha udIraNA hai| uddiSTa AhAra- dAtA ora pAtra kI apekSA uddiSTa AhAra do prakAra kA hai / dAtA yadi adha karma savadhI solaha udgama doSo se yukta AhAra sAdhu ko detA hai to yaha dAtA savadhI uddiSTa AhAra hai| yadi pAtra arthAt sAdhu apane lie svaya AhAra banAe, banavAe yA AhAra ke utpAdana sabadhI kisI prakAra kA vikalpa kare to yaha pAtra savadhI uddiSTa AhAra kahalAtA hai| uddiSTAhAra-tyAga-pratimA- dasavIM anumati tyAga pratimA ke uparAnta jainadarzana pAribhASika koza / 51
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRhatyAga karake jIvana paryanta uddiSTa AhAra kA tyAga kara denA ora sadAcArI zrAvaka ke dvArA diyA gayA prAsuka AhAra dina me eka vAra grahaNa karane kI pratijJA lenA, yaha zrAvaka kI gyArahavIM uddiSTa-AhAra-tyAga-pratimA kahalAtI hai| ise dhAraNa karane vAle uttama zrAvaka ko ailaka aura kSullaka kahA jAtA hai| udbhinna-doSa-bahuta samaya se sIla-vada karake rakhI gaI ghI zakkara Adi AhAra sAmagrI sAdhu ke Ane para turata kholakara denA udbhinna nAma kA doSa he| udyamI-hisA-khetI yA anya udyoga-dhadho me hone vAlI hisA ko udyamI-hisA kahate hai| udyota-nAmakarma-uSNatA rahitaM prakAza ko udyota kahate hai| jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra me udyota hotA hai vaha udyota nAmakarma hai| yaha cadramA, cadrakAta maNi ora juganU Adi me hotA hai| unmizradoSa-aprAsuka jala, phala, vIja Adi se mizrita AhAra sAdhu ko denA unmizra doSa he| upakaraNa-dAna-picchI, kamaNDalu aura zAstra Adi mokSamArga meM sahAyaka upakaraNa zraddhApUrvaka sadpAtra ko denA upakaraNa-dAna kahalAtA hai| upakalkI-dekhie klkii| upagUhana-mokSamArga para calane vAle sAdhaka ke dvArA ajJAnatAvaza yA asamarthatAvaza yadi koI galatI ho jAtI hai to use Dhaka lenA yA 52 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAsaMbhava use dUra karanA upagUhana kahalAtA hai / yaha samyagdRSTi kA eka guNa hai / upaghAta - nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra ke aGga - upAGga svaya usI jIva ke liye kaSTaprada yA ghAtaka ho jAte hai vaha upaghAta - nAmakarma he / jese- vizAla toda vAlA peTa yA bArahasiMgA ke baDe-baDe sIMga / upacarita -asadbhUta vyavahAra - sazleSa rahita vastuo ke savadha ko vatAne vAlA upacarita-asadbhUta vyavahAra naya he| yaha vastu ko jAnane kA eka aisA dRSTikoNa he jisame sazleSa se rahita sarvathA bhinna vastuo ke vIca svAmitva Adi kI apekSA sabadha kA kathana kiyA jAtA hai jese- 'yaha devadatta kA dhana he' yA 'yaha merA makAna hai' | upacarita- sadbhUta-vyavahAra:-sopAdhi guNa ora guNI meM bheda kA kathana karanA upacarita sadbhUta vyavahAra naya hai / yaha vastu ko jAnane kA eka aisA dRSTikoNa hai jisame karmopAdhi se yukta dravya ke Azrita rahane vAle guNoM ko usa dravya arthAt guNI se prathak kathana kiyA jAtA he jese- jIva ke matijJAna Adi guNa he - aisA kahanA / upacAra- vinaya- AcArya Adi pUjya puruSo ke Ane para svayaM uThakara khaDe ho jAnA, hAtha joDanA ora unake pIche calanA yaha upacAra - vinaya he / upacAra vinaya tIna prakAra kI he kAyika- vinaya, vAcika - vinaya aura mAnasika - vinaya / upadeza- samyaktva - tIrthakara Adi mahApuruSoM ke jIvana caritra ko sunakara jo samyagdarzana hotA he use upadeza- samyaktva kahate he jenadarzana pAribhASika koza / 53
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ upadhAna-zAstra-svAdhyAya prArabha karate samaya usa zAstra ke pUrNa hone taka vizeSa niyama yA vrata dhAraNa karanA upadhAna nAma kA jJAnAcAra hai| upapAda - deva va nArakI jIvo ke utpatti sthAna ko upapAda kahate haiN| devaloka me devo kA upapATa-sthAna DhakI huI zayyA ke samAna hotA he, jahA jIva atarmuhUrta meM sudara zarIra kI racanA kara letA hai / nArakI jIva pApa ke udaya se UTa ke mukha kI AkRti vAle vila ke samAna upapAda sthAna me atyata kaSTapUrvaka janma lete hai / upabhoga - jIvo ke dvArA jo vastu vAra- bAra bhogI jA sakatI hai use upabhoga kahate hai / jaise - vastra AbhUSaNa, vAhana, AvAsa Adi / upabhogAntarAya - jisa karma ke udaya se jIva vastra, AbhUSaNa Adi upabhoga kI icchA karatA huA bhI upabhoga nahIM kara sakatA use upabhogAntarAya karma kahate hai / upamA-satya- jo upamA sahita ho arthAt jisame kisI vastu kI upamA yA samAnatA anya vastu se kI gaI ho vaha vacana upamA- satya hai| jese- mukha ko caMdramA ke samAna kahanA / isI prakAra palyopama, sAgaropama Adi kAla ko mApane ke jo upamA-mApa he vaha bhI upamA - satya hai / upayoga - 1 sva aura para ko grahaNa karane vAle jIva ke pariNAma ko upayoga kahate he| 2 jo cetanya kA anvayI he arthAt use chor3akara anyatra nahIM rahatA, vaha pariNAma upayoga kahalAtA hai / yaha do prakAra kA he - darzanopayoga va jJAnopayoga / 51 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ upavAsa - anna-jala Adi sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga karanA upavAsa he / yA viSaya kaSAya ko choDakara AtmA me lIna rahanA upavAsa hai / upavezana - AhAra karate samaya zArIrika zithilatA ke kAraNa sAdhu ko yadi acAnaka baiThanA TikanA yA sahArA lenA Avazyaka ho to yaha upavezana nAma kA antarAya hai / upazama-AtmA me karma kI nija zakti kA kAraNavaza pragaTa na honA upazama kahalAtA hai| jaise- jala me phiTakarI DAlane para maila nIce baiTha jAtA hai aura jala nirmala ho jAtA hai isI prakAra karma ke upazama se antarmuhUrta ke lie jIva ke pariNAma atyaMta nirmala ho jAte hai yaha upazama kI prakriyA sirpha mohanIya karma me hotI hai / upazama-zreNI - cAritra mohanIya karma kA upazama karatA huA sAdhaka jisa zreNI arthAt apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma sAmparAya aura upazAnta kaSAya nAmaka AThave, nauve, dasave aura gyArahave ina cAra guNasthAno rUpa sIr3hI para caDhatA hai use upazama-zreNI kahate hai / upazama-samyaktva-darzana mohanIya karma ke upazama se AtmA me jo nirmala zraddhAna utpanna hotA hai use upazama samyaktva kahate hai / yaha do prakAra kA he - prathamopazama-samyaktva aura dvitIyopazama-samyaktva | upazAnta - kaSAya- jisane samasta mohanIya karma kA upazama kara liyA he aise gyArahave guNasthAnavartI jIva ko upazAntakaSAya kahate hai / upasarga -1 sAdhujano para Ane vAlI vipatti yA sakaTa ko upasarga jainadarzana pAribhASika koza / 55
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate hai / upasarga cAra prakAra kA hai - manuSyakRta, devakRta, tiryacakRta aura prakRtijanya 12 deva, manuSya Adi ke dvArA sAdhu ke Upara upasarga hone para AhAra me bAdhA hotI hai yaha upasarga nAma kA antarAya hai | upasarga - kevalI - jo muni upasarga sahana karate hue ghAtiyA karmoM ko jIta kara kevalajJAna prApta karate hai ve upasarga - kevalI kahalAte hai / upAdAna - kAraNa - kisI kArya ke hone me jo svaya usa kArya rUpa pariNamana kare, vaha upAdAna kAraNa kahalAtA hai| jaise roTI ke banane me gIlA ATA upAdAna - kAraNa hai| upAdhyAya -- jo sAdhu jinAgama kA upadeza karate he, svaya paDhate aura anya sAdhuo ko paDhAte hai ve upAdhyAya kahalAte hai / upAdhyAya parameSThI caudaha vidyAo ke vyAkhyAna karane vAle yA tAtkAlika paramAgama ke vyAkhyAtA hote haiN| dIkSA va prAyazcita Adi kriyAo ko chor3akara ye AcArya ke zeSa samasta guNoM se paripUrNa hote hai / upAsakAdhyayanAGga - jisame zrAvaka-dharma kA vizeSa vivecana kiyA gayA ho vaha upAsakAdhyayanAGga kahalAtA hai| ubhaya-mana-vacana - satya aura asatya donA rUpa padArtha kA jAnane yA kahane meM jIva ke mana ora vacana kI prayatna rUpa pravRtti ko ubhaya-mana-vacana yoga kahate hai / jese - kamaNDalu me jala bharane kI kSamatA dekhakara use ghaDA mAnanA yA ghaDA kahanA / jala dhAraNa kI kSamatA hone se vaha ghar3e kI taraha he para ghar3A nahIM hai / ata satya aura asatya dono rUpa he / 56 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ uSNa - nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala skandho me uSNatA hotI hai use uSNa - nAmakarma kahate hai / uSNa- parISaha - jaya - grISmakAla me upavAsa Adi ke kAraNa utpanna dAha se pIDita hone para bhI jo sAdhu usake pratikAra kA vicAra na karake apane caritra me dRDhatA pUrvaka sthita rahate haiM aura uSNatA ke kaSTa ko samatApUrvaka sahana karate hai, unake yaha uSNa-parISaha-jaya hai| jenadarzana pAribhASika koza / 57
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ U Urdhvaloka-samUcA loka tIna bhAgo meM vibhakta hai| loka kA UparI bhAga Urdhvaloka kahalAtA hai| isakA AkAra mRdaga arthAt Dholaka ke samAna he ora UcAI sAta rAjU hai| yahA vaimAnika devoM kA nivAsa he / solaha svarga, nau graiveyaka, no anudiza aura pAca anuttara -vimAna- ye sabhI Urdhvaloka meM kramaza Upara Upara sthita hai| 58 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rjugati-pUrva bhava ke zarIra ko choDakara AgAmI bhava me jAte hue jIva kI jo sarala arthAt dhanuSa se chUTe hue bANa ke samAna moDA-rahita gati hotI hai-use Rjugati kahate hai| isakA dUsarA nAma ISugati bhI hai| Rjumati-jo jJAna dUsare ke mana me sthita sarala artha ko jAna letA hai use Rjumati-mana paryaya-jJAna kahate hai| RjusUtra-jo kevala vartamAna kAla sabadhI paryAya ko grahaNa karatA hai use RjusUtranaya kahate hai| yaha do prakAra kA hai-sUkSma-RjusUtra aura sthUla-RjusUtra / sUkSma-RjusUtra-naya pratikSaNa hone vAlI artha-paryAya ko grahaNa karatA hai| sthUla-RjusUtra-naya deva,manuSya Adi sthUla paryAyo ko grahaNa karatA hai| Rddhi-tapasyA ke phalasvarUpa sAdhu ko jo vizeSa zaktiyA prApta ho jAtI hai unhe Rddhi kahate hai| RddhiyA sAta prakAra kI hai jinake bheda-prabheda causaTha haiN| RddhigArava-ziSya, pustaka, kamaNDalu Adi ke dvArA apanA baDappana yA abhimAna pragaTa karanA RddhigArava nAmaka doSa hai| RSi-Rddhi prApta sAdhuo ko RSi kahate haiN| jo cAra prakAra ke hai-rAjarSi, brahmarSi, devarSi aura paramarSi / jainadarzana pAribhASika koza / 59
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ e ekatva - vitarka - avIcAra - mohanIya karma ko pUrNata naSTa karane ke lie sAdhu mana-vacana-kAya rUpa kisI eka yoga meM sthita rahakara, artha, vyajana va yoga ke parivartana se rahita hokara zruta ke mAdhyama se jo kisI eka dravya, guNa yA paryAya kA citana karatA hai use ekatva - vitarka - avIcAra nAmaka dvitIya zukladhyAna kahate hai / ekatvAnuprekSA- "mai akelA hI utpanna hotA hU, akelA hI maratA hU, akelA hI karmo kA upArjana karatA hU aura akelA hI unhe bhogatA hU, koI bhI svajana aura parijana mere janma, jarA aura maraNa Adi ke kaSTa ko dUra nahIM kara sakate, dharma hI ekamAtra aisA hai jo merA sahAyaka he ora mere sAtha jAkara bhavAntara me bhI sahAyaka ho sakatA he, " - isa prakAra bAra-bAra cintana karanA ekatvAnuprekSA he / ekabhakta - jIvana - paryata pratidina sUrya ke prakAza me vidhipUrvaka eka hI bAra AhAra grahaNa karane kI pratijJA lenA ekabhakta vrata kahalAtA hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| ekalavihArI - ekAkI vicaraNa karane vAle sAdhu ko ekala-vihArI kahate hai / pacama kAla me dIkSA dhAraNa karake akele rahanA yA akele vihAra karanA sAdhu ke liye prazasanIya nahIM hai| tapovRddha, jJAnavRddha, AcAra kuzala, uttama sahanana ke dhArI, dhairyavAna viziSTa sAdhu ko hI akele vihAra kI anumati, AcAryo ne dI hai| ekavidha avagraha - eka prakAra ke athavA eka jAti ke, eka yA aneka 60 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtho ko jAnanA ekavidha-avagraha hai| jaise-gehU, cAvala Adi eka prakAra ke dhAnya ko jaannaa| ekAnta-mithyAtva-tattva ke viSaya meM 'yahI hai, isa prakAra kA hai'-aisA bhrAnta aura ekAnta abhiprAya yA Agraha rakhanA ekAnta mithyAtva hai| jaise-jIva sarvathA nitya hI hai yA anitya hI hai-aisA maannaa| ekAvagraha-kisI eka padArtha ko jAnanA ekAvagraha hai| jaise-aneka zabdo me se kisI eka zabda ko jaannaa| ekendriya-jisake ekamAtra sparzana indriya hai vaha ekendriya jIva hai| vanaspati, jala, vAyu Adi sabhI sthAvara jIva ekendriya hai| elAcArya-guru ke pazcAt jo zreSTha sAdhu saghastha anya sAdhuo ko mArgadarzana detA hai use anudiza arthAt elAcArya kahate hai| evaMbhUta-naya-jo vastu jisa paryAya ko prApta huI hai usI rUpa nizcaya karane vAle yA nAma dene vAle naya ko evabhUta-naya kahate hai| Azaya yaha hai ki jisa zabda kA jo vAcya he usa rUpa kriyA karate samaya hI usa zabda kA prayoga karanA ThIka hai anya samayo me nhiiN| jaise-jisa samaya AjJA yA aizvaryavAn ho usa samaya hI indra hai, pUjA yA abhiSeka karane vAlA indra nahIM khlaaegaa| eSaNA-samiti-jIvana paryanta sukula zrAvaka ke dvArA diyA gayA nirdoSa aura prAsuka AhAra samatApUrvaka grahaNa karane kI pratijJA lenA eSaNA-samiti hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| jainadarzana pAribhASika koza / 61
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ai airAvata kSetra - yaha kSetra chaha khaNDo me vibhAjita hai / isame pAca mlecchakhaNDa aura eka AryakhaNDa hai| bharata kSetra ke samAna hI sabhI zalAkA puruSa isa kSetra ke AryakhaNDa me utpanna hote haiM / airAvata nAmaka rAjA ke dvArA paripAlita hone se isakA airAvata kSetra nAma prasiddha huA hai / aDhAI dvIpa me pAca airAvata - kSetra hai / airAvata hAthI - saudharma aura aizAna svarga ke vAhana jAti ke deva vikriyA ke dvArA eka lAkha yojana pramANa dIrgha airAvata nAmaka hAthI banate hai | yaha hAthI divya ratna - mAlAo se yukta battIsa mukha vAlA hotA hai / tIrthaMkaro ke janmAbhiSeka ke avasara para bAlaka - tIrthaMkara ko lekara saudharma indra isI hAthI para baiThakara AkAzamArga se sumeru parvata para jAtA hai / ailaka - jo zrAvaka kI samasta gyAraha pratimAo kA pAlana karate hai, zarIra para ekamAtra kaupIna rUpa vastra dhAraNa karate haiM aura dina me eka baiThakara hAtha kI ajalI me gRhastha ke dvArA diyA gayA nirdoSa va prAsuka AhAra lete haiM ve ailaka kahalAte hai| kezalucana karanA inake niyamo me zAmila hai / 62 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ oja AhAra-pakSiyo ke dvArA aNDe sete samaya jo uSmA dI jAtI hai vaha oja-AhAra hai| om-yaha paca parameSThI vAcaka matra hai| arhanta kA a, siddha arthAt azarIri kA a, AcArya kA A, upAdhyAya kA u, aura muni kA m| isa taraha paca parameSThI ke prathama akSaro se milakara 'om' banA janadarzana pAribhASika koza / 68
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ au audayika-bhAva-jIva ke jo bhAva karma ke udaya se utpanna hote he vaha odayika-bhAva kahalAte he| odayika-bhAva ikkIsa he-cAra gati, cAra kaSAya, tIna liga, eka mithyAdarzana, eka ajJAna, eka asayama, eka asiddha bhAva ora chaha leshyaae| audArika zarIra-jo zarIra garbhajanma se yA sammUrchana janma se utpanna hotA he vaha audArika zarIra hai| athavA tiryaca ora manuSyo ke sthUla zarIra ko audArika zarIra kahate hai| aupazamika-bhAva-jo karmoM ke upazama se utpanna hotA hai use opazamika-bhAva kahate hai| opazamika bhAva do haiM-aupazamika samyaktva ora opshmik-caaritr| auSadhi dAna-zraddhApUrvaka sadpAtra ko anukUla oSadhi, pathya Adi denA auSadhi-dAna kahalAtA hai| 64 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-1 mokSa puruSArtha ke liye upayogI hone se dharma, artha aura kAma puruSArtha kA kathana karanA kathA kahalAtI hai| 2 jisase jIvo ko svarga aura mokSa kI prApti hotI hai vaha dharma kahalAtA hai| dharma se sabadha rakhane vAlI kathA ko dharmakathA yA satkathA kahate hai| 3 prathamAnuyoga Adi zAstra hI dharmakathA hai| AkSepiNI, vikSepiNI, saveganI aura nirveganI-ye cAra dharma-kathA ke bheda hai| kadalIghAta-maraNa-viSa, vedanA, rakta-kSaya, bhaya, zastrAghAta, sakleza, anIti, AhAra va zvAsa ke rokane Adi kisI bAhya kAraNa ke dvArA jo sahasA AyukA ghAta hotA hai use kadalIghAta-maraNa yA akAla mRtyu kahate hai| karaNa-labdhi-karaNa kA artha pariNAma hai| samyagdarzana ke yogya pariNAmo kI prApti honA karaNa-labdhi hai| karaNa-labdhi bhavya jIvo ko hI hotI hai| karaNa-labdhi ke atargata jIva adha pravRtta karaNa, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNa rUpa tIna karaNa karatA hai| karaNAnuyoga-loka-aloka ke vibhAga, yugo ke parivartana aura cAro gatiyo ke svarUpa ko batAne vAlA zAstra karaNAnuyoga hai| isa anuyoga ke kathana kA prayojana yaha hai ki loka-aloka Adi ke varNana me upayoga rama jAe to pApa-pravRtti se chUTakara jIva svayameva dharma me laga jaayegaa| loka-aloka kA aisA sUkSma varNana paDhane se zraddhAna me dRDhatA ora pariNAmo me nirmalatA aayegii| jenadarzana pAribhASika koza / 65
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNA-dAna-dIna-dukhI jIvo ko dayApUrvaka yathAyogya AhAra auSadha Adi denA karuNA-dAna yA dayA-datti kahalAtA hai| kareNa-kicit-grahaNa-AhAra ke samaya yadi sAdhu apane hAtha se kucha uThA letA hai to yaha kareNa-kicit-grahaNa nAma kA antarAya kahalAtA hai| karma-jIva mana vacana kAya ke dvArA pratikSaNa kucha na kucha karatA hai vaha saba usakI kriyA yA karma hai| karma ke dvArA hI jIva paratatra hotA hai aura sasAra me bhaTakatA hai| karma tIna prakAra ke haiM-dravya-karma, bhAva-karma aura no-krm| karma-cetanA-aisA anubhava karanA ki 'ise maiM karatA hU~'-yaha karma-cetanA hai| vAstava me, jIva kA svabhAva mAtra jAnanA dekhanA hai para karma se yukta jIva 'para' vastuoM me karane-dharane rUpa vikalpa karatA hai yahI karma-cetanA hai| karmapravAda-jisame karmo kI badha, udaya, upazama Adi vividha avasthAo kA aura sthiti Adi kA varNana hai vaha karma-pravAda-pUrva nAma kA AThavA pUrva hai| karmaphala-cetanA-aisA anubhava karanA ki 'ise maiM bhogatA hU' yaha karmaphala-cetanA hai| ajJAnI sasArI jIva indriya-janita sukha-dukha meM tanmaya hokara 'sukhI yA dukhI'-aisA anubhava karatA hai yahI karma-phala-cetanA hai| karmabhUmi-jahA ke nivAsI khetI, vyApAra Adi karma karake apanI 66 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ AjIvikA calAte hai use karmabhUmi kahate hai| karmabhUmi me jIva dAna puNya Adi dharma kArya kara sakate hai aura sayama dhAraNa karake mokSa bhI prApta kara sakate hai| tIrthakara Adi sabhI mahApuruSa karma-bhUmi me hI utpanna hote hai| aDhAI dvIpa me pAca bharata, pAca airAvata aura pAca videha sabadhI padraha karmabhUmiyA haiN| karmAhAra-nArakI jIvo ke AhAra ko karmAhAra kahate hai| kalkI-sAdhujano para atyAcAra karane vAle dharmadrohI rAjA ko kalkI kahate / avasarpiNI ke pacamakAla me pratyeka eka hajAra varSa ke bAda eka-eka kalkI kA janma hotA hai tathA pratyeka pAca sau varSa ke bAda eka-eka upakalkI janma letA hai| isa prakAra pUre pacamakAla me ikkIsa kalkI aura utane hI upakalkI dharmAtmAo para atyAcAra karane ke kAraNa prathama naraka jAte hai| pratyeka kalkI ke samaya meM sAdhu-sagha atyata alpa raha jAtA hai| aMtima kalkI ke samaya mAtra eka sAdhu, eka AryikA, eka zrAvaka aura eka zrAvikA zeSa rahate hai jo samAdhi-maraNa grahaNa karake svarga jAte hai| isake uparAta dharma-karma se zUnya dukhamA-dukhamA nAmaka chaThA kAla prArabha hotA hai| kalpa-kAla-daza koDAkoDI sAgara pramANa avasarpiNI aura utanA hI utsarpiNI, ye dono milakara arthAt bIsa koDAkoDI sAgara pramANa eka kalpa-kAla hotA hai| kalpadruma-pUjA-cakravartI ke dvArA kimicchaka-dAna arthAt sabhI ko icchAnurUpa dAna dekara jo bhagavAna jinendra kI pUjA kI jAtI hai use kalpadruma pUjA kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 67
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpavAsI-deva-indra sAmAnika Adi bheda yukta deva jahA rahate he use kalpa kahate hai| ata kalpa me utpanna hone vAle devo ko kalpavAsI deva kahA jAtA hai| sabhI solaha svargoM ke deva kalpavAsI haiN| kalpavRkSa-jo jIvo ko apanI-apanI manavAMchita vastue diyA karate he ve kalpavRkSa kahalAte he| bhogabhUmi me pAnAga, tUryAga, bhUSaNAga, vastrAga, bhojanAga, AlayAga, dIpAga, bhAjanAga, mAlAga aura tejAga Adi kalpavRkSa hote / kalpAtIta-deva-indra sAmAnika Adi bheda se rahita deva kalpAtIta-deva kahalAte he / solaha svarga se Upara no graiveyaka, no anudiza ora pAca anuttara vimAno me sabhI kalpAtIta-deva hai| kalpyavyavahAra-jisame sAdhuo ke yogya AcaraNa kA ora ayogyaAcaraNa hone para prAyazcita vidhi kA varNana he vaha kalpyavyavahAra nAmaka aGgavAhya zruta hai| kalpyAkalpya-"dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA muniyo ke lie yaha yogya hai, aura yaha ayogya he",-isa taraha ina sabakA varNana karane vAlA kalpyAkalpa nAmaka aGgabAhya zruta hai| kalyANaka-tIrthakaro ke jIvana me pAca prasiddha avasara aise Ate haiM jo jagat ke lie kalyANakArI hote he inhe hI pacakalyANaka kahate haiN| garbha-kalyANaka,janma-kalyANaka, dIkSA-kalyANaka, jJAna-kalyANaka aura mAkSa-kalyANaka-ye pAca kalyANaka he / bharata ora airAvata kSetra me pAco kalyANaka vAle tIrthakara utpanna hote hai| videha kSetra me do yA tIna kalyANaka vAle tIrthakara bhI hote hai| 68 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANavAda-pUrva-jisame sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tArAgaNI ke gamana-kSetra, upapAda-sthAna, anukUla-pratikUla gati tathA usake phala kA, pakSiyo ke zabdo kA eva tIrthakara ke paca kalyANako kA varNana kiyA gayA hai vaha kalyANavAda-pUrva nAma kA gyArahavA pUrva hai| kavalAhAra-manuSya aura tiryaco ke dvArA kavala arthAt grAsa ke rUpa me jo AhAra mukha se grahaNa kiyA jAtA hai vaha kavalAhAra hai| yaha khAdya, svAdya, lehya aura peya-aise cAra prakAra kA hai| kaSAya-AtmA me hone vAlI krodhAdi rUpa kaluSatA ko kaSAya kahate hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa cAra kaSAye hai| kaSAya-samudghAta-bAhya nimitta pAkara kaSAya kI tIvratA me jIva ke Atma-pradeza zarIra se tigune phaila jAte he yaha kaSAya-samudghAta he| kAka-AhAra ke lie jAte samaya yA AhAra karate samaya sAdhu ke Upara kauA Adi pakSI vITa kara de to yaha kAka nAma kA antarAya hai| kAkAdi-piNDa-haraNa-AhAra karate samaya koA Adi pakSI sAdhu ke hAtha se grAsa uThA le jAe to yaha kAkAdi-piNDa-haraNa nAma kA antarAya hai| kApota-lezyA-IrSyA karanA, cugalI karanA, dUsare kA apamAna karanA, Atma-prazasA karanA, dUsaro kI nindA karanA, apanI prazasA sunakara satuSTa honA, yuddha me marane kI icchA rakhanA aura kartavya-akartavya ko nahIM pahacAnanA-ye sava kApota lezyA ke lakSaNa hai| kAmadeva-cauvIsa tIrthakaro ke samaya me anupama saudarya ko dhAraNa karane jenadarzana pAribhASika koza / 69
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA he-nizcaya-kAla aura vyavahAra-kAla / kAla-parivartana-koI jIva utsapirNI kAla ke prathama samaya me utpanna huA va Ayu pUrNa hone para mara gayA phira vaha bhramaNa karake dvitIya utsarpiNI kAla ke dvitIya samaya meM utpanna huA aura Ayu pUrNa hone para mara gayA, phira vaha bhramaNa karake tRtIya utsarpiNI ke tRtIya samaya me utpanna huA aura Ayu pUrNa hone para mara gayA, isa prakAra krama se usane utsarpiNI kAla ke pratyeka samaya me janma liyA aura phira krama se avasarpiNI kAla pUrA kiyaa| arthAt utsarpiNI aura avasarpiNI-kAla ke bIsa koDA-koDI sAgara ke jitane samaya he uname kramaza utpanna huA aura kramaza maraNa bhI kiyaa| yaha saba milakara eka kAla-parivartana hai| tAtparya yaha hai ki kAla-parivartana rUpa sasAra me bhramaNa karatA huA yaha jIva utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke sapUrNa samayo meM aneka vAra janma dhAraNa karatA hai aura maratA he| kAla-pUjA-tIrthakaro ke pacakalyANaka kI tithiyA tathA anya dasalakSaNa Adi parva ke dino ko nimitta banAkara jo pUjA kI jAtI he vaha kAla-pUjA hai| kAla-labdhi-samyagdarzana kI prApti me kAla labdhi Adi bahiraga kAraNa aura karaNa labdhi rUpa ataraga kAraNa honA anivArya hai| tIna prakAra kI kAla labdhi mAnI gayI hai-pratyeka bhavyAtmA ardhapudgala parivartana kAla zeSa rahane para prathama samyaktva grahaNa karane yogya hotA hai isase adhika kAla zeSa rahane para nahIM hotA, yaha sasAra-sthiti savadhI prathama kAla-labdhi hai| utkRSTa yA jaghanya sthiti vAle karmoM ke zeSa rahane para prathama samyaktva kA lAbha nahIM hotA balki jaba vadhane 72 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAle karmo kI sthiti ata koDakoDI sAgara hotI hai aura vizuddha pariNAmo ke phalasvarUpa sattA me sthita karmoM kI sthiti sakhyAta hajAra sAgara kama ata koDAkoDI sAgara raha jAtI hai taba yaha jIva prathama samyaktva grahaNa karane yogya hotA hai, yaha karma-sthiti sabadhI dvitIya kAlalabdhi hai| jo jIva bhavya hai, sajJI pacendriya, paryAptaka aura sarvavizuddha hai vaha prathama samyaktva grahaNa karane yogya hai, yaha bhava savadhI tIsarI kAla-labdhi hai / kAla - sAmAyika - grISma Adi kisI bhI Rtu ke Ane para usame rAga-dveSa nahIM karanA samatA bhAva rakhanA kAla - sAmAyika hai / kAla - stava - tIrthaMkaro ke garbha, janma Adi paca-kalyANako kI zubha kriyAo se jo mahattA ko prApta ho cukA hai aise kAla kA varNana karanA kAla - stava hai / kAlAcAra - svAdhyAya ke yogya kAla me hI zAstra kA paThana-pAThana Adi karanA kAlA cAra yA kAla-zuddhi hai / kAlodadhi - madhyaloka kA dvitIya samudra / yaha kRSNavarNa kA hai aura dhAtakIkhaNDa dvIpa ko saba ora se ghere hue hai| isame caubIsa dvIpa abhyantara sImA me aura cauvIsa vAhya sImA me hai / ina sabhI dvIpo me hAthI, ghoDA, UTa Adi ke samAna AkRti vAle kubhogabhUmija manuSya rahate hai / kIlaka- sahanana - jisa karma ke udaya se zarIra me haDDiyoM kI saMdhiyA kIla Adi ke vinA mAtra paraspara juDI rahatI he vaha kIlaka-sahanana nAmakarma kahalAtA hai / jainadarzana pAribhASika koza / 73
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuguru - Arabha aura parigraha me salagna sAdhu tathA pAkhaNDI veSadhArI sAdhu kuguru kahalAte hai / kudeva - jo deva apane sAtha strI, astra-zastra, vastra Adi parigraha rakhate he va rAgadveSa se dUSita hokara zApa aura varadAna dete hai ve kudeva kahalAte hai / kudharma - jisa dharma yA dharmagrantha me hisAdi pApAcaraNa ko dharma mAnA gayA ho use kuzAstra yA kudharma kahate hai / kuthunAtha - satrahave tIrthaMkara aura chaThe ckrvrtii| hastinApura ke kauravavazI mahArAja sUrasena aura rAnI zrIkAntA ke yahA janma liyA / inakI Ayu pacAnave hajAra varSa thii| zarIra kI UcAI paitIsa dhanuSa aura AbhA svarNa ke samAna thI / cakravartI kA vipula - vaibhava tyAga kara eka dina digambara dIkSA aGgIkAra kara lii| solaha varSa taka kaThina tapasyA ke uparAnta kevalajJAna prApta kiyaa| inake caturvidha sagha me svayabhU Adi paiMtIsa gaNadhara sATha hajAra muni, sATha hajAra tIna sau pacAsa AryikAe, tIna lAkha zrAvikAe aura do lAkha zrAvaka the| inhone sammedazikhara se nirvANa prApta kiyaa| kubjaka - sasthAna- jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra kuvaDA hotA hai use kubjaka- zarIra-sasthAna nAmakarma kahate hai / kula - 1 dIkSA dene vAle AcArya kI ziSya paraparA ko kula kahate hai / 2 pitA kI vaza paraparA ko kula kahate hai / kulakara-karmabhUmi ke prArabha me Arya puruSo ko kula yA kuTumba kI 74 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAMti ikaTThe rahakara jIne kA upadeza dene vAle mahApuruSa kulakara kahalAte hai / prajA ke jIvana-yApana kA upAya jAnane se ye manu bhI kahalAte hai| pratyeka avasarpiNI ke tIsare aura utsarpiNI ke dUsare kAla me codaha kulakara hote hai / ye sabhI kSAyika samyagdRSTI hote hai / isame kisI ko jAtismaraNa aura kisI ko avadhijJAna hotA hai / kuzIla - kAmasevana me Asakta honA kuzIla hai / athavA zIla kA artha svabhAva hai ata apane Atma-svabhAva se vicalita honA kuzIla hai / kuzIla sAdhu- yaha nirgrantha sAdhu kA eka bheda hai| kuzIla nAmaka nirgratha sAdhu do prakAra ke he- kaSAya kuzIla aura pratisevanA kuzIla / jinhone anya sabhI kapAyo ko jIta liyA hai jo kevala sajvalana kaSAya ke adhIna hai aise nirgrantha sAdhu kaSAya-kuzIla kahalAte hai| jo mUlaguNa aura uttaraguNo se paripUrNa he lekina kabhI uttaraguNo kI virAdhanA jinase ho jAtI hai aise nirgrantha sAdhu pratisevanA-kuzIla kahalAte hai| kRta-svaya apane dvArA kiyA gayA kArya kRta kahalAtA hai| kRtikarma - 1 arhanta, siddha, AcArya ora bahuzrutavAn sAdhu kI vadanA karate samaya jo vinaya Adi kriyA kI jAtI hai use kRtikarma kahate hai / 2 jisame arhanta, siddha, AcArya aura sAdhu kI pUjA vidhi kA varNana hai vaha kRtikarma nAma kA aGgavAhya hai / kRSNa-lezyA - kRSNa - lezyA se yukta duSTa puruSa apane hI gotrIya badhu ora ekamAtra putra ko bhI mArane kI icchA karatA hai| durAgraha, tIvra vera, atikrodha, nirdayatA, kleza, satApa, hisA, asatoSa Adi jenadarzana pAribhASika koza / 75
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmasa-bhAva kRSNa-lezyA ke lakSaNa hai| kevalajJAna-jo sakala carAcara jagat ko darpaNa meM jhalakate prativiva kI taraha eka sAtha spaSTa jAnatA hai vaha kevalajJAna hai| yaha jJAna cAra ghAtiyA karmoM ke naSTa hone para AtmA meM utpanna hotA hai| kevaladarzana-samasta AvaraNa kA kSaya hone se jI sarva carAcara jagat kA sAmAnya pratibhAsa hotA he use kevala-darzana kahate hai| kevalajJAna ora kaMvaladarzana kramaza na hokara eka sAtha hI hote hai| kevali-avarNavAda-"kevalI bhagavAna kavalAhAra karate haiM, kamvala va bhikSA-pAtra grahaNa karate hai unake jJAna va darzana eka sAtha na hokara kramaza hote he tathA ve nagna hote hue bhI vastrAbhUSaNa se AbhUSita dikhAI dete he"-isa prakAra kevalI bhagavAna ke viSaya me mithyA kathana karanA kevali-avarNavAda hai| kevali-samudraghAta-Ayukarma kI sthiti alpa ora vedanIya karma kI sthiti adhika hone para use Ayu ke samAna karane ke lie kevalI bhagavAn ke Atma-pradeza mUla zarIra se bAhara phailate haiM ise kevali-samudghAta kahate haiN| jaise-dUdha me ubAla Akara zAta ho jAtA he usI prakAra yaha prakriyA hotI hai| yaha samudghAta daDa, kapATa, pratara va lokapUraNa-ina cAra avasthAo me kramaza pUrNa hotA hai| kevalI-cAra ghAtiyA karmoM ke kSaya hone se jinhe kevalajJAna prApta ho gayA hai ve kevalI kahalAte hai| inhe arhanta bhI kahate hai| kevalI do prakAra ke hai-sayoga-kevalI aura ayoga kevlii| kevalI bhagavAna jaba taka vihAra aura upadeza Adi kriyAe karate haiM taba taka 76 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sayoga- kevalI kahalAte hai / Ayu ke aMtima kucha kSaNo meM jaba ina kriyAo kA tyAga karake yoga-nirodha kara lete hai tava ve ayoga- kevalI kahalAte hai| tIrthakara - kevalI, sAtizaya- kevalI, mUka-kevalI, upasargakevalI, antakRta - kevalI aura sAmAnya kevalI - aise kevalI ke chaha bheda hai| kezalauMca - jIvana paryanta nizcita avadhi ke uparAta apane sira, dADhI aura mUcha ke bAlo ko binA kheda ke zAnta-bhAva se ukhADa kara alaga kara dene kI pratijJA lenA yaha sAdhu kA kezalauca nAma kA mUlaguNa hai / ise adhikatama cAra mahIne ke aMtarAla me karanA anivArya hai / kezalauca ke dina upavAsa bhI kiyA jAtA hai / kailAsa parvata - yaha tIrthakara RSabhadeva kI nirvANabhUmi hai / cakravartI bharata ne yahA mahAratno se nirmita caubIsa jinAlaya banavAye the / pAca sau dhanuSa UcI bhagavAna RSabhadeva kI pratimA bhI unhone yahI sthApita karAyI thI / koDAkor3I - eka karoDa me eka karoDa kA guNA karane para jo rAzi prApta hotI hai use eka koDAkoDI yA eka koTAkoTI kahate hai / koSTha - buddhi-utkRSTa dhAraNA jJAna se yukta jo sAdhu guru ke upadeza se aneka prakAra ke graMtho me se zabda rUpI bIja-pado ko apane buddhi rUpI koThe me dhAraNa kara lete hai unakI buddhi ko koSTha buddhi kahA jAtA hai / yaha eka Rddhi hai / jainadarzana pAribhASika koza / 77
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyAvizAla - jisame lekhana kalA Adi bahattara kalAo kA, strI savadhI causaTha guNo kA, kAvya- savadhI guNa-doSa - vidhi kA ora chada nirmANa kalA kA vivecana he vaha kriyA-vizAla- pUrva nAma kA terahavA pUrva he / krIta - doSa - apanI gAya Adi kisI vastu ko dekara vadale meM AhAra sAmagrI lekara sAdhu ko denA krIta doSa hai| krodha - apane aura dUsare ke ghAta yA ahita karane rUpa krUra pariNAma ko krodha kahate hai / vaha parvata rekhA, pRthvI rekhA, dhUli rekhA aura jala rekhA ke samAna cAra prakAra kA hai| krodha - doSa-dAtA ke sAmane krodha pragaTa karake yadi sAdhu AhAra prApta karatA hai to yaha krodha nAmaka doSa hai / kSapaka-kSapaka zreNI para caDhane vAlA jIva cAritramohanIya kA antarakaraNa kara lene para kSapaka kahalAtA hai| kSapaka do prakAra ke he - apUrvakaraNa-kSapaka aura anivRttikaraNa - kSapaka / kSapaka-zreNI- mohanIya karma kA kSaya karatA huA sAdhu jisa zreNI arthAt apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma-sAmparAya aura kSINa- moha nAmaka AThave, nauve, dasave aura vArahave -ina cAra guNasthAno rUpa sIDhI para ArUDha hotA hai use kSapaka zreNI kahate hai / kSamA-dharma-krodha utpanna karAne vAle kAraNa milane para bhI jo thoDA bhI krodha nahI karatA usake yaha kSamAdharma hai / athavA krodha kA abhAva honA hI kSamA hai / 78 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaya-kSaya kA artha he naSTa honaa| jaise phiTakarI Adi milAne para svaccha hue jala ko dUsare sApha bartana meM badala dene para kIcaDa kA atyanta abhAva ho jAtA hai aise hI karmoM kA AtmA se sarvathA dUra ho jAnA kSaya hai| kSayopazama-jese kodo ko dhone se kucha kodo kI mAdakatA naSTa ho jAtI hai kucha banI rahatI hai isI taraha pariNAmo kI nirmalatA se karmo ke ekadeza kA kSaya aura ekadeza kA upazama honA kSayopazama kahalAtA hai| yadyapi isa avasthA me kucha karmo kA udaya bhI vidyamAna rahatA hai parantu usakI zakti atyata kSINa ho jAne ke kAraNa vaha jIva ke guNo ko ghAtane me samartha nahIM hotaa| isIlie karmo kA udaya hote hue bhI jo jIva ke guNa kA aza upalabdha rahatA hai use kSayopazama kahate hai| kSayopazama-labdhi-jJAnAvaraNIya karma ke ekadeza kSaya hone ko kSayopazama kahate hai| kSayopazama hone para AtmA me jo jJAna utpanna hotA he use kSayopazama-labdhi kahate haiN| kSAyika-upabhoga-upabhogAntarAya karma ke naSTa ho jAne se AtmA ke ananta upabhoga hotA hai| ise kSAyika-upabhoga bhI kahate haiN| isake phalasvarUpa arhanta avasthA me sihAsana, chatra, camara Adi rUpa vibhUtiyA prApta hotI hai| kSAyika-bhoga-bhogAntarAya karma ke naSTa ho jAne se AtmA ke ananta-bhoga yA kSAyika-bhoga kA prAdurbhAva hotA hai| jisake phalasvarUpa arhanta avasthA me puSpa-vRSTi Adi atizaya hote hai| jainadarzana pAribhASika koza / 79 '
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSAyika-dAna-dAnAntarAya karma ke naSTa ho jAne se AtmA me ananta kSAyika dAna pragaTa hotA hai jisake phalasvarUpa ananta jIvo kA upakAra karane kI sAmarthya hotI hai| kSAyika-cAritra-cAritra mohanIya ke kSaya se utpanna hone vAle vItarAga parama yathAkhyAta cAritra ko kSAyika-cAritra kahate hai| kSAyika-jJAna-jJAnAvaraNa-karma ke kSaya se utpanna hone vAle ananta jJAna ko kSAyika-jJAna kahate hai| ise kevalajJAna bhI kahate hai| kSAyika-bhAva-jo karmo ke kSaya se utpanna hotA he vaha kSAyika-bhAva kahalAtA hai / kSAyika bhAva ke no bheda hai-kSAyika-jJAna, kSAyika-darzana, kSAyika-dAna, kSAyika-lAbha, kSAyika-bhoga, kSAyika-upabhoga, kSAyika-vIrya, kSAyika-samyaktva ora kssaayik-caaritr| kSAyika lAbha-lAbhAntarAya karma ke kSaya se AtmA me ananta lAbha yA kSAyika-lAbha kA prAdurbhAva hotA hai jisake phalasvarUpa arhanta avasthA me zarIra ke yogya atyata zubha, sUkSma aura asAdhAraNa pudgala skadha pratisamaya prApta hote rahate hai| kSAyika-vIrya-vIryAntarAya karma ke kSaya se AtmA meM ananta vIrya yA kSAyika vIrya kA prAdurbhAva hotA hai jisake phalasvarUpa kavalI bhagavAna ko carAcara ananta padArthoM ko jAnane kI sAmarthya prApta hotI hai| kSAyika-samyaktva-anantAnuvadhI krodha-mAna-mAyA-lobha tathA samyaktva, mithyAtva ora samyak-mithyAtva ina sAta karma prakRtiyA kA kSaya hona se AtmA meM jo nirmala zraddhAna utpanna hotA hai usa kSAyika-samyaktva / 80 / janadarzana pArimApika kAza
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA kSAyika-samyagdarzana kahate hai| kSAyopazamika-cAritra-cAritra-mohanIya karma ke kSayopazama se AtmA me jo viSaya-kaSAya se nivRtti aura vratAdika me pravRtti rUpa pariNAma utpanna hotA hai use kSAyopazamika-cAritra kahate hai| kSAyopazamika-jJAna-matijJAnAvaraNAdi apane-apane AvaraNI karmoM ke kSayopazama se utpanna hone vAle mati, zruta, avadhi aura mana paryaya ina cAra jJAno ko kSAyopazamika-jJAna kahate hai| kSAyopazamika-bhAva-jo karmo ke kSayopazama se utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika-bhAva hai| kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda hai-matijJAna Adi cAra jJAna, kumati Adi tIna ajJAna, cakSudarzana Adi tIna darzana, dAna Adi pAca labdhi, samyaktva, cAritra aura symaasym| kSAyopazamika-samyaktva-anantAnubadhI krodha, mAna, mAyA, lobha tathA mithyAtva aura samyak-mithyAtva ina chaha prakRtiyo ke udayAbhAvI kSaya aura unhI ke sadavasthArUpa upazama se tathA samyaktva prakRti ke udaya se utpanna hone vAle tattvArtha-zraddhAna ko kSAyopazamika-samyaktva kahate kSitizayana-vrata-jIvana paryaMta prAsuka bhUmi para yA tRNAdi se bane sastara para kisI eka karavaTa se zayana karane kI pratijJA lenA kSitizayana-vrata kahalAtA hai| yaha muniyo kA eka mUlaguNa hai| kSipra-avagraha-vastu ko zIghratApUrvaka arthAt jaldI se jAna lenA kSipra-avagraha kahalAtA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 81
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSINa-kapAya - mohanIya karma kA kSaya karane vAle vArahave guNasthAnavartI nirgratha vItarAga sAdhu ko kSINakaSAya- vItarAga chadmastha kahate hai / kSIrasrAvI Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke hAtha me diyA gayA rUkhA-sUkhA AhAra tatkAla dUdha ke samAna ho jAtA he yA jisake prabhAva se sAdhu ke vacana sunane mAtra se manuSya ora tiryaco ke dukhAdi zAta ho jAte he use kSIrasrAvI Rddhi kahate hai / kSudrabhava - eka antarmuhUrta me labdhyaparyAptaka jIva ke jitane bhava hote kSudrabhava kahalAte he / ekendriya ke kSudrabhava 66132, do, tIna va cAra indriya ke 180, pacendriya ke 24 isa prakAra kula 66336 kSudrabhava eka atarmuhUrta meM ho sakate hai| kSudhA - parISaha - jaya - jo sAdhu AhAra nahI milane para yA antarAya ho jAne para utpanna hone vAlI kSudhA arthAt bhUkha kI vedanA ko samatApUrvaka sahana karatA hai, usake kSudhA - parISaha jaya hotA hai / kSullaka- jo zrAvaka kI samasta gyAraha pratimAo kA pAlana karate hai, zarIra para eka cAdara aura eka kopIna rUpa vastra dhAraNa karate hai aura dina me eka bAra baiThakara thAlI yA kaTore me gRhastha ke dvArA diyA gayA prAsuka AhAra lete hai ve kSullaka kahalAte hai / kSetra - vartamAna kAla sabadhI nivAsa kA nAma kSetra hai / kisa guNasthAna yA mArgaNA sthAna vAle jIva isa loka me kahA aura kitane bhAga me pAe jAte hai yaha jAnakArI kSetra ke dvArA milatI hai| kSetra - parivartana - kSetra parivartana ke do bheda hai - svakSetra parivartana aura 82 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ parakSetra parivartana / svakSetra parivartana-koI jIva sUkSma nigodiyA kI jaghanya avagAhanA se utpanna huA aura apanI Ayu pUrNa karake mara gayA phira vahI jIva eka pradeza adhika avagAhanA lekara utpanna huA ora Ayu pUrNa karake mara gyaa| isa prakAra eka-eka pradeza adhika kI avagAhanAo ko dhAraNa karate-karate mahAmatsya kI utkRSTa avagAhanA paryanta aneka avagAhanA dhAraNa karatA hai| isa prakAra choTI avagAhanA se lekara vaDI avagAhanA paryanta saba avagAhanAo ko dhAraNa karane me jitanA kAla lagatA he use svakSetra parivartana kahate hai| parakSetra parivartana-jisakA zarIra AkAza ke sabase kama pradezo para sthita he aisA eka sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva loka ke ATha madhyapradezo ko apane zarIra ke ATha madhya pradeza banAkara utpanna huA ora Ayu pUrNa karake mara gayA phira vahI jIva puna usI avagAhanA se vahA dUsarI bAra utpanna huA, tIsarI bAra utpanna huA, isa prakAra aGgula ke asakhyAtave bhAga me AkAza ke jitane pradeza he utanI vAra vahI utpanna huaa| puna usane AkAza kA eka-eka pradeza vaDhAkara saba loka ko apanA janma kSetra bnaayaa| isa prakAra yaha saba milakara eka parakSetra parivartana hotA hai| tAtparya yaha hai ki kSetra parivartana rUpa sasAra meM aneka vAra bhramaNa karatA huA jIva tIno loka meM aisA koI bhI sthAna nahIM hai jahA para aneka avagAhanAo ke sAtha utpanna na huA ho| kSetra-pUjA-tIrthaMkaro ke garbha, janma, Adi paca-kalyANaka jahA-jahA hue he una sthAnoM kI vidhipUrvaka pUjA karanA kSetra-pUjA hai| kSetra-vipAkI-jina karmoM kA vipAka arthAt phala vigraha gati ke rUpa jenadarzana pAribhASika koza / 83
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ganA-nadI-caudaha mahAnadiyA meM prathama ndii| yaha himavAn parvata para padya-marovara ke pUrva dvAra se nikalI hai / isake udgama sthAna kA vistAra ra yojana aura eka kosa tathA gaharAI AdhA kosa hai| yaha apane udagama se pAca so yojana pUrva dizA kI ora vahakara gagAkUTa se loTatI huI dakSiNa kI ora bharata kSetra meM AyI hai / ata meM yaha caudaha hajAra sahAyaka nadiyoM ke sAtha pUrva-lavaNa-samudra meM praveza karatI hai| ise jAhavI, vyomApagA, AkAzagaGgA, trimArgA ora maMdAkinI bhI kahate hai| gaNa-do yA tIna ciradIkSita sAdhuoM ke samUha ko gaNa kahate hai| gaNaghara-jo tIrthakara ke pAdamUla meM samasta RddhiyA prApta karake bhagavAna kI divyadhvani ko dhAraNa karane meM samartha hai aura loka-kalyANa ke lie usa vANI kA sAra dvAdazAga zruta ke rUpa me jagata ko pradAna karate hai, aise mahAmunIzvara 'gaNadhara' kahalAte hai| prApta Rddhiyo ke vala se gaNadhara AhAra, nIhAra, nidrA, Alasya Adi se sarvathA mukta he ata covIsa ghaTe niratara bhagavAna kI vANI hRdayagama karane me salagna rahate hai| ye tadbhava mokSagAmI hote hai| gati-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva manuSya, tiryaca, deva va nArakIpane ko prApta karatA he use gati nAmakarma kahate hai| manuSyagati, tiryacagati, devagati va narakagati-ye cAra gatiyA hai|| gandha-nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se jIva ke zarIra me apanI 86 / jenadarzana pAribhASika ko
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti ke anurUpa gadha utpanna hotI hai use gadha-nAmakarma kahate hai| yaha do prakAra kA hai-surabhi-gadha aura durabhi-gadha nAmakarma / gandhakuTI-samavasaraNa me tIrthakara bhagavAna ke baiThane kA sthAna gadhakuTI kahalAtA hai| isake madhya me atyanta manohara sihAsana hotA hai| jisa para sthita kamala ke Upara bhagavAna atarikSa me virAjamAna hote hai| garimA-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se vajra se bhI gurutara arthAt bhArI zarIra banAyA jA sake use garimA-Rddhi kahate hai| gartapUraNa-vRtti-jisa kisI bhI prakAra se gaDDA bharane kI taraha sAdhu svAdiSTa yA asvAdiSTa anna jala ke dvArA peTa rUpI gaDDhe ko bhara dete haiM, isalie sAdhu kI yaha AhAra caryA gartapUraNa yA svabhrabharaNa-vRtti kahalAtI hai| garbhakalyANaka-tIrthakaro ke garbha me Ane para hone vAlA eka utsava / isa avasara para indra Akara tIrthakara ke mAtA-pitA ko bhaktipUrvaka sihAsana para baiThAkara unakA abhiSeka-sammAna Adi karate hai aura tIrthakara kA smaraNa kara tIna pradakSiNA dete hai| garbhajanma-mAtA ke udara me raja aura vIrya ke paraspara mizraNa ko garbha kahate hai| isa garbha ko hI zarIra rUpa se grahaNa karake jIvo kA utpanna honA garbhajanma hai| jarAyuja, aNDaja aura potaja ye tIna garbhajanma ke bheda hai| garbhajanma manuSya aura tiryaca ke hI hotA hai| gardA-guru ke samakSa apane doSa prakaTa karanA gardA kahalAtI hai| gArava-garva yA baDappana ko gAraca kahate haiN| yaha tIna prakAra kA jainadarzana pAribhASika koza / 87
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai- Rddhi-gArava, zabda-gArava, sAta gArava yA rasa-gArava / girinAra - gujarAta prAnta kaM jUnAgaDha meM sthita eka parvata jahA tIrthakara neminAtha ne dIkSA grahaNa karake kramaza kevalajJAna tathA mokSa prApta kiyaa| isakA dUsarA nAma urjayantagiri bhI hai| guNa-jo eka dravya ko dUsare dravya se prathak karatA hai use guNa kahate hai | guNa sadA dravya ke Azrita rahate he arthAt dravya kI pratyeka avasthA me usake sAtha rahate hai| pratyeka dravya me aneka guNa hote he / kucha sAdhAraNa yA sAmAnya guNa hote he aura kucha asAdhAraNa yA vizeSa guNa / astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva aura pradezatvaye sabhI dravyo me pAe jAne vAle sAmAnya guNa hai (cetanA, jJAna, darzana Adi jIva ke vizeSa guNa hai tathA rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi pudgala ke vizeSa guNa he / gatihetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva ora avagAhanatva - ye kramaza dharma, adharma, kAla aura AkAza ke vizeSa guNa haiM |/ guNapratyaya - samyagdarzana se yukta aNuvrata aura mahAvrata rUpa guNa jisa avadhijJAna kI utpatti me pramukha hai vaha guNa-pratyaya-avadhijJAna kahalAtA hai / manuSya ora tiryaMco ke guNa- pratyaya - avadhijJAna hI sabhava hai / guNavrata- jo guNo ko baDhAne vAle vrata hai ve guNavrata kahalAte hai yA jo aNuvrato kA upakAra karate hai unhe guNavrata kahate haiM / digvrata, dezavrata aura anarthadaNDavrata - ye tIna guNavrata hai / guNazreNI - nirjarA - jaba karmoM kI nirjarA pratisamaya kramaza asakhyAtaguNI- asakhyAta - guNI ho to ise guNazreNI-nirjarA kahate hai / 88 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna - moha aura yoga ke mAdhyama se jIva ke pariNAmo me hone vAle utAra-caDhAva ko guNasthAna kahate hai| jIvo ke pariNAma yadyapi ananta hai parantu una sabhI ko caudaha zreNiyoM meM vibhAjita kiyA gayA he / caudaha guNasthAnI ke nAma isa prakAra hai - mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyag - mithyAdRSTi, avirata samyagdRSTi, sayatAsayata, pramatta-sayama, apramatta-sayata, apUrvakaraNa-zuddhi-sayata, anivRttikaraNazuddhi-sayata, sUkSma-sAmparAya -zuddhi-sayata, upazAnta - kaSAya- vItarAgachadmastha, kSINakaSAya- vItarAga chadyastha, sayoga kevalI-jina aura ayogakevalI - jina / gupti-sasAra ke kAraNabhUta rAgAdi se jo AtmA kI rakSA kare use gupti kahate hai / athavA samyak prakAra se yogo kA nigraha karanA gupti hai / athavA mana, vacana kAya kI svacchada pravRtti ko rokanA gupti hai / manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ye tIna gupti hai / guru-guru zabda kA artha mahAn hai| loka me adhyApaka va mAtA-pitA ko guru kahate hai / mokSamArga me AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye tIna guru hai / arhanta bhagavAna triloka guru hai| ziSyo ko jinadIkSA yA pravrajyA dene vAle AcArya ko dIkSA guru kahate hai| jo prAyazcita Adi dekara ziSya ko doSa mukta karate hai aura vairAgyajanaka paramAgama dvArA ziSya kA poSaNa karate hai ve niryApaka kahalAte hai| unhe zikSA-guru yA zruta-guru bhI kahate hai / gurumUr3hatA-hisAdipApa-kriyAo me aura Arambha-parigraha me lipta rahane vAle sAdhuo ko guru mAnakara unakI bhakti, vadanA, prazasA Adi karanA gurumUDhatA hai / ise samaya- mUDhatA bhI kahate haiM / jainadarzana pAribhASika koza / 89
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurUpAsti-AcArya Adi vItarAgI guruo kI pUjA karanA tathA unakI sevA me sadA tatpara rahanA gurUpAsti hai| gRhIta-mithyAtva-dUsare ke dvArA mithyA upadeza sunakara jIvAdi padArtho ke viSaya me jo azraddhAna rUpa bhAva utpanna hotA hai use gRhIta-mithyAtva kahate hai| gocarI-gRhasvAmI ke dvArA lAyI gaI ghAsa ko khAte samaya jaise gAya ghAsa ko hI dekhatI hai lAne vAle ke rUpa raga yA sthAna kI sajAvaTa Adi ko nahIM dekhatI usI prakAra sAdhu bhI AhAra dene vAle ke rUpa-raga, garIvI-amIrI Adi ko na dekhate hue AhAra grahaNa kara lete hai isalie sAdhu kI AhAra caryA gocarI-vRtti kahalAtI hai| gotra karma-1 jisa karma ke udaya se jIva ucca aura nIca kahA jAtA he yA ucca aura nIca kula me utpanna hotA hai vaha gotra-karma he| isake do bheda hai-ucca-gotra aura niic-gotr| grAmadAha-jisa grAma me sAdhu AhAra ke lie gae hai yadi vahA agni Adi kA prakopa ho jAe to yaha grAmadAha nAma kA atarAya hai| graiveyaka-vaimAnika devo ke jo vimAna puruSa kI grIvA ke samAna he yA jo loka ke grIvA me sthita he ve grevayaka vimAna kahalAte hai| glAna-jinakA zarIra roga Adi se pIDita ho usa sAdhu ko glAna kahate hai| 90 / janadazana pAribhASika koza
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaDI-cauvIsa miniTa kI eka ghaDI hotI hai| do ghaDI kA eka muhUrta aura tIsa muhUrta kA eka dina-rAta hotA hai| ghAtiyA-karma-jIva ke guNo kA ghAta karane vAle arthAt guNo ko Dhakane vAle yA vikRta karane vAle jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya aura mohanIya ina cAra karmoM ko ghAtiyA-karma kahate hai| ghRtasrAvI Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke hAtha meM diyA gayA rUkhA-sUkhA AhAra tatkAla ghI ke samAna rasavAlA ho jAtA hai use ghRtasrAvI yA sarpisrAvI Rddhi kahate hai| ghoratapa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se jvara Adi se pIDita hone para bhI sAdhu atyanta kaThina tapa karane meM sakSama hote he vaha ghora tapa Rddhi hai| ghora-parAkrama-tapa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu anupama tapa karate hue tIna loka ke sahAra kI zakti se sapanna aura sahasA samudra ke jala ko sukhA dene kI sAmarthya se yukta hote hai vaha ghora parAkrama-tapa-Rddhi hai| ghora-brahmacarya-tapa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu saba guNo se sapanna hokara akhaNDa brahmacarya kA pAlana karate haiM, use ghora-brahmacarya-tapa Rddhi kahate haiN| isake prabhAva se sAdhu ke samIpa caurAdika kI bAdhAeM aura mahAyuddha Adi nahIM hote| ghrANa-indriya-jisake dvArA sasArI jIva gadha kA jJAna karate haiM use ghrANa-indriya kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 91
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca cakravartI - Arya - khaNDa Adi chaha khaNDo ke adhipati aura battIsa hajAra rAjAo ke svAmI ko cakravartI kahate haiN| ye nau nidhiyo aura caudaha ratno ke svAmI hote haiN| cakSu - indriya- jisake dvArA sasArI jIva padArthoM ko dekhatA hai use cakSu indriya kahate hai | cakSudarzana-cakSu indriya ke dvArA padArtha kA jJAna hone se pUrva jo sAmAnya pratibhAsa hotA hai vaha cakSudarzana hai| caturindriya-jIva - jinake sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu ye cAra indriyA hotI haiM ve caturindriya jIva kahalAte he| jaise- makkhI, bhaurA aadi| caturdazapUrvI - jo sAdhu sapUrNa Agama arthAt gyAraha aGga va caudaha pUrva me pAragata hai aura zrutakevalI kahalAte hai unake caturdazapUrvI nAmaka buddhi Rddhi hotI hai| caturmukhapUjA- rAjAo dvArA jo sarva kalyANakArI mahAyajJa kiyA jAtA hai use caturmukhapUjA kahate hai| ise sarvatobhadra pUjA bhI kahate hai / caturviMzatistava - jisame cauvIsa tIrthakaro kI vadanA karane kI vidhi, unake nAma, sasthAna, UcAI, pAca kalyANaka, cauMtIsa atizayo ke svarUpa aura vadanA kI saphalatA kA varNana kiyA gayA hai vaha caturviMzatistava nAma kA aGga-bAhya kahalAtA hai| , caturvidha- saMgha-muni, AryikA zrAvaka aura zrAvikA ina cAro ke samudAya ko caturvidha sagha kahate hai / 92 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - candramA kI Ayu, parivAra, Rddhi, gati aura vimva kI UcAI Adi kA varNana karane vAlA candraprajJapti nAma kA parikarma hai / candraprabha - aSTama tIrthakara | inakA janma ikSvAku vaMzI rAjA mahAsena aura rAnI lakSmaNA ke yahA huA / inakI Ayu dasa lAkha varSa pUrva aura zarIra kI UcAI eka sau pacAsa dhanuSa thI / zarIra kI AbhA zveta thI / eka dina zarIra kI nazvaratA kA citana karate-karate virakta hokara gRhatyAga kara diyA aura jinadIkSA le lii| tIna mAha taka kaThina tapasyA ke uparAta inhe kevalajJAna huA / inake samavasaraNa me datta Adi terAnave gaNadhara, lagabhaga tIna lAkha muni, tIna lAkha assI hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka va pAca lAkha zrAvikAe thI / inhone sammedazikhara se nirvANa prApta kiyA / capApura - bihAra prAta kI eka nagarI jahA tIrthakara vAsupUjya ke pAco kalyANaka hue| caraNAnuyoga - jisameM mukhya rUpa se gRhastha aura muniyo ke vrata, niyama aura sayama kA varNana kiyA gayA ho vaha caraNAnuyoga he| isa anuyoga kI kathana paddhati kA prayojana yaha hai ki jIva pApa kArya ko choDakara vrata niyama rUpa dharma kArya me lage, kaSAya ko mada kare ora kramaza vItarAga-bhAva ko prApta kare / carama - zarIra - carama kA artha aMtima hai / jisa jIva ko usI bhava se mokSa prApta honA hai usa jIva kA zarIra carama - zarIra kahalAtA hai / caryA - parIpa - jaya - jo sAdhu apane guru kI AjJA se atithi kI taraha eka pradeza se dUsare pradeza meM gamana karatA hai aura mArga me tIkSNa kakaDa, jenadarzana pAribhASika koza / 93
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kATe Adi ke vidhane se utpanna huI pIDA ko samatA pUrvaka sahana karatA huA apane chaha Avazyako kA pAlana dRDhatA pUrvaka karatA hai usa sAdhu ke yaha caryA - parISaha-jaya he| S cala-doSa - jala meM uThane vAlI tarago ke samAna zraddhAna kA calAyamAna honA cala doSa hai / jaise jala me aneka lahare uThatI haiM aura zAta ho jAtI hai usI prakAra kSayopazama samyagdRSTi ke mana me aneka vicAra uThate hai| yadyapi sabhI tIrthakara yA arhanta bhagavAna eka samAna hote hai para kabhI aisA vicAra A jAtA hai ki zrI zAMtinAthajI zAnti dene vAle ora zrI pArzvanAtha jI vighna-bAdhA dUra karane vAle hai / yahI kSayopazama samyagdarzana kA 'cala' nAmaka doSa hai / calita - rasa - ghI, dUdha, dahI Adi raso kA svAda bigaDa jAne para unhe calita - rasa kahate hai / calita rasa abhakSya hai| cAritra - mohanIya karma-jisa karma ke udaya se jIva ke asayama bhAva hotA hai vaha cAritra - mohanIya karma he athavA vAhya me pApo se nivRtti aura ataraga me kaSAya kA abhAva honA cAritra hai / jisa karma ke udaya se jIva cAritra ko grahaNa nahIM kara pAtA vaha cAritra - mohanIya karma kahalAtA hai | cAritra mohanIya karma do prakAra kA hai-kaSAya vedanIya ora no kaSAya vedanIya / kaSAya ke solaha bheda haiM-- anantAnuvadhI- krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAna - krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAna- krodha, mAna, mAyA, lobha, sajvalana - krodha, mAna, mAyA, lobha / no kaSAya ke nau bheda - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI veda, puruSa veda ora napusaka veda / 94 / jenadarzana pAribhASika kAMza
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritra-vinaya-mahAna AtmAo ke zreSTha cAritra kA varNana sunate hI romAMcita hokara ataraga bhakti prakaTa karanA, praNAma karanA, mastaka para ajuli rakhakara Adara prakaTa karanA aura zraddhA-pUrvaka svaya cAritra ke pAlana karane me tatpara rahanA cAritra-vinaya hai| cAritrAcAra-pAca mahAvrata, pAca samiti aura tIna gupti rUpa samyak-cAritra kA pAlana karanA cAritrAcAra kahalAtA hai| cikitsA-doSa-yadi sAdhu cikitsA ke upAya batAkara AhAra prApta kare to yaha cikitsA-doSa hai| citrA-pRthivI-madhyaloka kI eka hajAra yojana moTI pRthivI, citrA-pRthivI kahalAtI hai| yaha citra-vicitra aneka prakAra kI dhAtuo, mRttikA, pASANa aura aneka maNiyo se yukta he isalie ise citrA-pRthivI kahate hai| cUrNa-doSa-yadi sAdhu zarIra kI zobhA baDhAne vAle vibhinna prakAra ke cUrNo kI vidhi batAkara AhAra prApta kare to yaha cUrNa-doSa hai| cUlikA-jisame eka, do yA sava anuyoga-dvAro dvArA kahe gaye viSaya kI vizeSa yA saMkSipta jAnakArI dI jAtI hai use cUlikA kahate hai| cUlikA ke pAca bheda hai-jalagatA, AkAzagatA, rUpagatA, sthalagatA ora maayaagtaa| cetanA-anubhava rUpa bhAva kA nAma cetanA hai yA jisa zakti ke dvArA AtmA jJAtA-dRSTA yA kartA-bhoktA hotA hai use cetanA kahate hai| cetanA jIva kA svabhAva hai| cetanA tIna prakAra kI mAnI gayI jainadarzana pAribhASika koza / 95
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha-jJAna-cetanA, karma-cetanA, krmphl-cetnaa| caityAlaya-jinaviva ko cetya kahate hai| cetya ke AzrayabhUta sthAna ko jinAlaya yA caityAlaya kahA jAtA hai| ye do prakAra ke hote he-kRtrima caityAlaya aura akRtrim-cetyaaly| manuSya loka me manuSyo ke dvArA nirmita jinamaMdira kRtrima-caityAlaya kahalAte he / zAzvata svapratiSThita aura sadeva prakAzita rahane vAle jina-maMdira akRtrima-cetyAlaya kahalAte hai| caityavRkSa-jisa vRkSa ke Azrita arhanta pratimAe hotI he use cetyavRkSa kahate hai| eka-eka caityavRkSa ke Azrita ATha prAtihArya se yukta cAra-cAra maNimaya arhanta pratimAe hotI hai| samavasaraNa me azoka, saptacchada, campaka aura Amra-aise cAra prakAra ke cetyavRkSa hote hai| inakI UcAI apane-apane tIrthakara se vAraha gunI hotI hai| cauryAnanda-tIvra krodha va lobha ka vazIbhUta hokara nirantara corI kA vicAra karanA, corI kA upadeza denA, corI karake harSita honA, cArI ke mAla kA kraya-vikraya Adi karanA cauryAnanda nAma kA rodra-dhyAna hai| cyAvita-akAla maraNa ke dvArA jIva kA jo zarIra asamaya ma hI chUTa jAtA hai vaha cyAvita-zarIra hai| cyuta-Ayu pUrNa ho jAne para pake hue phala ka mamAna jIva kA jA zarIra mvata chUTa jAtA hai use cyuta-zarIra kahate hai| 1h / janadazana pAribhApika kAza
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ chadmastha-jJAnAvaraNIya ora darzanAvaraNIya ko chaya kahate hai| usameM jo rahate hai unhe chAstha kahate hai| Azaya yaha hai ki jo jIva jJAnAvaraNIya eva darzanAvaraNIya Adi ghAtiyA karmoM se yukta he ve chagrastha kahalAte hai| kevalajJAna hone se pUrva sabhI jIva chayastha yA sasArastha hai| chardi-AhAra ke samaya yadi sAdhu ko vamana ho jAe to yaha chardi nAma kA antarAya he| chAyA-prakAza ke AvaraNa rUpa zarIrAdi kI jo parachAI par3atI he usakA nAma chAyA hai| chAyA do prakAra kI he-TarpaNa me bane prativiva rUpa ora rago se nirmita AkRti yA citra sp| chinna-nimitta-kisI ke dvArA chede gaye vastra, zastra Adi ko dekhakara tathA khaNDita bhavana, nagara eva deza Adi ko dekhakara zubha-azubha eva sukha-duHkhAdi ko jAna lenA chinna-nimittajJAna kahalAtA hai| cheda-pUrva dIkSA ko chedanA arthAt dIkSA ko eka dina, eka pakSa, eka mahInA Adi kama kara denA cheda nAma kA prAyazcita hai| jo sAdhu vrato meM vAra-vAra dopa lagAtA he tathA sAmarthyavAna ora abhimAnI he use cheda-prAyazcita diyA jAtA hai| chedopasthApanA-cAritra-1 pramAdavaza vrato me doSa laga jAne para prAyazcita Adi dvArA usakA zodhana karake puna vrato me sthira honA jainadarzana pAribhASika koza / 7.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ chedopasthApanA cAritra hai / 2 nirvikalpa sAmya avasthA meM adhika samaya na raha pAne para sAdhaka vikalpa rUpa arthAt bheda rUpa mUlaguNo kA Alambana letA hai yahI chedopasthApanA - cAritra hai / 14 / jainadarzana pAribhASika kAza
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja jaGghAcAraNa-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu pRthivI se cAra agula Upara AkAza meM ghuTano ko moDe vinA gamana karane meM samartha hote he vaha jaGghAcAraNa Rddhi kahalAtI hai| jantu-vadha- sAdhu ke AhAra karate samaya kisI jIva-jantu Adi kA ghAta ho jAne para jantu-vadha nAma kA antarAya hotA hai / janma-jIva ke navIna zarIra kI utpatti honA janma kahalAtA hai / jIvo kA janma tIna prakAra se hotA hai - garbha janma, sammUrchana - janma aura upapAda-janma | janma-kalyANaka - tIrthakara ke janma kA utsava janmakalyANaka kahalAtA hai / isa avasara para sodharma indra Adi sabhI indra va devagaNa bhagavAna kA janmotsava manAne baDI dhUmadhAma se pRthivI para Ate hai / kuvera nagara kI adbhuta zobhA karatA hai / saudharma indra kI AjJA se indrANI bhagavAna kI mAtA ko mAyAmayI nidrA meM sulAkara bAlaka bhagavAna ko lAtI hai ora indra kI goda me detI he / airAvata hAthI para bhagavAna ko lekara indra sumeru parvata kI ora jAtA hai / vahA pahucakara pADuka zilA para bhagavAna ko virAjamAna karake kSIra samudra se lAe gae jala ke dvArA eka hajAra ATha kalazo se abhiSeka karatA he phira bAlaka bhagavAna ko divya vastrAbhUSaNo se alakRta kara utsavapUrvaka nagara me lauTa AtA hai| isa avasara para indra bhakti-bhAva se nRtya Adi vibhinna Azcaryajanaka lIlAe karatA hai / jainadarzana pAribhASika koza / 15
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUdvIpa- manuSya loka ke ThIka madhya me eka lAkha yojana vistAra vAlA golAkAra jambUdvIpa nAma kA dvIpa hai| yaha jambUdvIpa sAta kSetrAM me vibhakta hai| bharata, hemavata, hari, videha, ramyaka, heraNyavata ora airAvata ye sAta kSetra hai / jambUdvIpa ke madhya me eka lAkha yojana UcA sumeru parvata he aura jambUdvIpa ko cAro ora se ghere hue lavaNa samudra nAma kA samudra hai / jambUdvIpa-prajJapti - jambUdvIpa me manuSya, tiryaca Adi kA tathA parvata, nadI, vedikA, akRtrima caityAlaya Adi kA varNana jisame kiyA gayA ho use jambUdvIpa-prajJapti kahate hai / jaya jinendra - jainI me paraspara vinaya ora premabhAva prakaTa karane ke lie jaya jinendra zabda volA jAtA hai / jayA - vAcanA - jinendra bhagavAna dvArA kahe gae siddhAnta ke artha kI vyAkhyA karanA jayA - vAcanA kahalAtI hai / jarAyuja- rakta ora mAsa sa vanaM jAla ke samAna AvaraNa ko jarAyu kahata hai| garbha-janma lene vAle jo jIva jarAyu sahita utpanna hote jarAyuja kahalAte hai / jalakAya - jalakAyika jIva se rahita jala ko jalakAya kahata hai| jalakAyika- jIva- jala hI jisakA zarIra he esa ekandriya jIva kA jalakAyika- jIva kahate he| jalagatA - cUlikA - jala ma gamana karane aura jalastambhana Adi ma kAraNabhUta matra, tatra aura tapazcaraNa mpa atizaya kA jisameM varNana 100 jainadazana pAribhASika koza ,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai use jalagatA-cUlikA kahate hai| jalagAlana-jala ko upayoga meM lene se pahale svaccha saphaMTa duhara channe se chAnanA jalagAlana kahalAtA hai| jala-jIva-jo jIva jalakAyika meM utpanna hone ke lie vigrahagati meM jA rahA he use jala-jIva kahate hai| jallauSadhi-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke zarIra para pasIne ke mAdhyama se saMcita huI dhUla bhI opaghi rUpa ho jAtI hai use jallauSadhi-Rddhi kahate hai| jAti-mAtA ke vaza ko jAti kahate hai| jAti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ora paJcendriya kahalAtA he vaha jAti nAmakarma hai| jAtismaraNa-apane pUrva janma kI kisI ghaTanA vizeSa kA smaraNa ho AnA jAtismaraNa kahalAtA hai| jAnuvyatikrama-yadi sAdhu ghuTane ke varAvara Uce kApTha Adi ko lAgha kara AhAra ke lie jAe to yaha jAnuvyatikrama nAma kA antarAya he| jAnvadhaH-parAmarza-yadi kAraNavaza sAdhu AhAra ke samaya apane ghuTane ke nIce hAtha se sparza kareM to yaha jAnvadha parAmarza nAma kA antarAya hai| jina-jinhoMne kAma, krodha, moha Adi vikAro ko jIta liyA he ve jenadarzana pAribhASika koza / 101
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina kahanAta hai| jina do prakAra ke hai-sakala jina aura deza-jina / AcAya, upAdhyAya aura mAdhu za-jina ha tathA arhanta aura siddha bhagavAna sakanna-jina hai / jinakalpI- jinhoMna rAga, dvepa aura mAha kI jIta liyA hai jo upasarga va parIpa kI mamatApUvaka mahana karate hai aura jo jinendra bhagavAna ke samAna vihAra Adi cayA karate hai aima uttama sahanana aura sAmAyika cAritra ke dhArI mahAmuni jinakalpI kahalAte hai / jinaviva- jinandra bhagavAna kI nirAvarita, nirvikAra/ vItarAga pratimA kI jinaviva kahata hai| jinaliga - jinendra bhagavAna ke samAna ataraga meM vItarAgatA ora vAhya ma parigraha se rahita nirvikAra yathAjAta vAlakavat rUpa dhAraNa karanA jinaliga yA jinamudrA kahalAtI hai| jinavANI - saba jIvA ke hita kA upadeza dene vAlI zrI arhanta bhagavAna kI vANI hI jinavANI kahalAtI hai / tattva kA svarUpa batAne vAlI yaha jinavANI dvAdazAga rUpa hAtI he| jinAlaya - dekhie - cetyAlaya | jIva-jo jAnatA- dekhatA hai use jIva kahate he / yA jisameM cetanA he vaha jIva he| jIva do prakAra ke he- sasArI jIva ora mukta jIva / jo jIva sasAra me niratara janma-maraNa kA dukha bhoga rahe hai ve sasArI jIva hai| jo jIva apane Atma-puruSArtha ke dvArA janma-maraNa ke cakra se mukta hokara sasAra se pAra ho jAte he ve mukta - jIva kahalAte hai / jIvavipAkI - jina karmo kA vipAka arthAt phala mukhyata jIva meM hotA 102 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai ve jIvavipAko karma kahalAte hai| ina karmoM ke udaya se jIva ke jJAna-darzana Adi guNa Dhaka jAte hai| jIva-samAsa-jIva aura unake bheda-prabhedo kA jisameM sagraha kiyA jAe use jIva-samAsa kahate hai| caudaha jIva-samAsa prasiddha hai-ekaMndriya vAdara va sUkSma (paryApta-aparyApta), dvIndriya (paryApta-aparyApta), trIndriya (paryApta-aparyApta), caturindriya (paryApta-aparyApta) eva pacendriya-sajJI va asajJI (pryaapt-apryaapt)| jIva-sapAta-AhAra karate samaya yadi sAdhu ke dono pairo ke bIca meM koI jIva gira jAe to yaha jIva-sapAta nAma kA antarAya hai| jIvAnI-jala chAnane ke pazcAt zeSa bace jala ko sAvadhAnI-pUrvaka usI jalAzaya me DAlanA yaha jIvAnI kahalAtI hai| jugupsA-ghRNA yA glAni honA jugupsA hai / jisa karma ke udaya se apane doSo ko Dhakane aura dUsare ke doSoM ko prakaTa karane kA bhAva utpanna hotA hai yA dUsare ke prati ghRNA hotI he vaha jugupsA nAmaka no-kaSAya hai| juhAra-paraspara namaskAra karane ke lie juhAra zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| juhAra zabda kA artha hai yuga ke prArabha meM sarva sakaTo ko harane vAle aura sava jIvo kI rakSA karane vAle bhagavAna RSabhadeva ko praNAma ho| jaina-jinhone kAma, krodha, moha Adi vikAroM ko jIta liyA hai ve jina yA jinendra kahalAte hai| jinendra bhagavAna ke upAsaka ko jaina jainadarzana pAribhASika koza / 103
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate hai| jainadarzana-jisake dvArA jIvana kA ora jIvana ke vikAsa kA jJAna prApta kiyA jAe use darzana kahate hai| jinendra bhagavAna ke dvArA pratipAdita darzana hI jenadarzana he| jainadarzana AtmA, paramAtmA aura punarjanma me vizvAsa karatA hai| jenadarzana ke anusAra AtmA kI parama-vizuddha avasthA hI paramAtmA hai jise pratyeka AtmA apane Atma-puruSArtha ke dvArA prApta kara sakatA hai| jainAcAra-jinendra bhagavAna ke dvArA jo zrAvaka aura sAdhu ke yogya AcaraNa kA upadeza diyA gayA hai vaha jainAcAra he| jainAcAra kA mUla AdhAra ahisA hai| jJAta-bhAva-'ise mAranA hai, yA ise bacAnA hai'-isa prakAra jAnabUjhakara pravRtti karanA jJAta-bhAva hai| jJAtRdharmakathAGga-jisame aneka AkhyAna ora upAkhyAno kA varNana hai vaha jJAtRdharmakathAGga hai| jJAna-jo jAnatA hai vaha jJAna hai yA jisake dvArA jAnA jAe vaha jJAna hai| yA jAnanA mAtra hI jJAna hai| jJAna jIva kA vizeSa guNa hai| samyagdarzana ke sadbhAva meM yaha samyagjJAna kahalAtA he aura mithyAtva ke udaya me yaha mithyAjJAna ho jAtA hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna aura kevalajJAna ye pAca samyagjJAna ke bheda hai| kumati, kuzruta aura vibhaga-avadhijJAna ye tIna mithyAjJAna hai| isa prakAra jJAnopayoga ke ATha bheda haiN| jJAna sva-para prakAzaka hotA 104 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna-kalyANaka - tIrthakaro ke kevalajJAna ke avasara para hone vAlA utsava jJAna-kalyANaka kahalAtA hai / isa avasara para sodharma indra kI AjJA se kuvera samavasaraNa kI racanA karatA hai jisame deva, manuSya aura tiryaMca jIva eka sAtha baiThakara dharmazravaNa karate hai / tIrthakara bhagavAna kA vihAra vaDI dhUmadhAma se hotA hai| bhagavAna ke zrIcaraNo me devagaNa tatparatA se suvarNamaya kamalo kI racanA karate jAte hai / Age-Age dharmacakra calatA hai / sArA mArga ATha divya magala dravyo se zobhita hotA rahatA hai| RSi / muni bhagavAna ke pIche-pIche calate hai / paraspara virodha rakhane vAle jIva bhI virodha bhUla jAte hai / atyanta sukhada aura AtmIya vAtAvaraNa nirmita ho jAtA hai / jJAna-cetanA - kevalajJAna rUpa zuddha cetanA ko jJAna- cetanA kahate hai / jJAnadAna - dharma se anabhijJa jIvo ke lie dharma kA upadeza denA tathA Atma-jJAna ke sAdhanabhUta zAstrAdi supAtra ko denA jJAnadAna kahalAtA hai / jJAna- pravAda - jisame mati, zruta Adi pAca jJAno aura pAca indriyo ke vibhAga Adi kA vistRta varNana kiyA gayA hai vaha jJAna pravAda nAma kA pAcavA pUrva he / jJAna- vinaya - 1 samyagjJAna ko atyata sammAna - pUrvaka grahaNa karanA, usakA abhyAsa karanA ora usakA smaraNa rakhanA jJAna- vinaya hai | 2 jJAna meM, jJAna ke upakaraNa zAstra Adi me eva jJAnavAn puruSo me bhakti aura Adara bhAva rakhanA tathA unake anukUla AcaraNa karanA jJAna-vinaya hai| janadarzana pAribhASika koza / 105
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ThaTha-sthApita karanA, pUjA ke samaya apane hRdaya meM bhagavAna kA sthApita karane ke lie ThaTha zabda kA prayoga hotA hai| 108 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamokAra maMtra-"Namo arihatANa, Namo siddhANa, Namo AyariyANa, Namo uvajjhAyANa, Namo loe savva sAhUNa"-yaha NamokAra matra hai| isakA artha hai-arhanto ko namaskAra ho, siddho ko namaskAra ho, AcAryo ko namaskAra ho, upAdhyAyo ko namaskAra ho aura loka me sarva sAdhuo ko namaskAra ho| yaha anAdi-nidhana maMtra hai / SaTakhaDAgama gratha ke magalAcaraNa ke rUpa me AcArya puSpadanta eva bhUtavali svAmI ne IsA kI pahalI zatAbdI me ise prAkRta bhASA me pahalI bAra lipibaddha kiyaa| jainadarzana pAribhASika koza / 109
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta tattva-jisa vastu kA jo bhAva hai vahI tattva hai| Azaya yaha hai ki jo padArtha jisa rUpa me avasthita hai usakA usa rUpa honA, yahI tattva zabda kA artha hai| tattva sAta hai-jIva, ajIva, Asrava, badha, savara, nirjarA aura mokss| tattvavatI-dhAraNA-vAruNI dhAraNA ke pazcAt vaha yogI sapta dhAtu se rahita pUrNa cadra ke samAna nirmala apane AtmA kA dhyAna karatA hai, yaha aMtima tattvavatI-dhAraNA hai| tadAkAra-sthApanA-dhAtu yA pASANa Adi me tIrthaMkara Adi kI vAstavika AkAra sahita mUrti banAkara sthApanA karanA tadAkAra sthApanA kahalAtI hai| tadubhaya-1 dopo ko dUra karane ke lie AlocanA aura pratikramaNa dono eka sAtha karanA tadubhaya nAma kA prAyazcita he| 2 artha ko ThIka-ThIka samajhate hue zuddha pATha Adi paDhanA tadubhaya nAma kA jJAnAcAra hai| tantuvAraNa Rddhi-jisa addhi ke prabhAva se sAdhu makaDI ke tatu ke Upara caraNa rakhate hue use vinA vAdhA pahucAye gamana karane meM samartha hote he vaha tantucAraNa-Rddhi kahalAtI hai| tapa-icchAo kA nirodha karanA tapa hai| tapa ke dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai| tapa karane kA uddezya bhI yahI hai| tapa do prakAra kA hai-vAhya tapa ora Abhyantara tp| 110 / jenadazana pAribhApika koza
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapa-prAyazcita-upavAsa Adi tapa ke dvArA apane vrato me lage doSo kI zuddhi karanA tapa nAma kA prAyazcita hai| tapa-vinaya-tapa me aura zreSTha tapasvI jano me bhakti aura anurAga rakhanA tathA jo choTe tapasvI hai unakI eva cAritravAn muniyo kI avahelanA nahIM karanA tapa-vinaya hai| tapAcAra-utsAhapUrvaka bAraha prakAra ke tapa kA AcaraNa karanA tapAcAra hai| tapta-tapa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke dvArA khAyA huA anna Adi mala mUtra ke rUpa me pariNata nahI hotA vaha tapta-tapa Rddhi kahalAtI hai| tarka-vyApti ke jJAna ko tarka kahate hai| jaise jahA-jahA dhUma hai vahA-vahA agni hai aura jahA-jahA agni nahI hai vahA-vahA dhUma bhI nahIM hai| tAdAtmya-saMbaMdha-jo nizcaya se samasta avasthAo me jisa svarUpapane se vyApta rahe usakA usake sAtha tAdAtmya-sabadha hotA hai jaise-agni kA uSNatA ke sAtha tAdAtmya-sabadha hai| tAdAtmya sabadha do prakAra kA he-kAlika tAdAtmya aura kSaNika tAdAtmya / dravya kA apane guNo ke sAtha traikAlika tAdAtmya hotA hai, jaise-jIva kA jJAna Adi ananta guNo ke sAtha traikAlika tAdAtmya hai| dravya kA apanI paryAyo ke sAtha kSaNika-tAdAtmya rahatA hai, jaise-rAgadveSa Adi vikArI bhAvo ke sAtha jIva kA kSaNika tAdAtmya-savadha hai| jainadarzana pAribhASika koza / 111
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmasika - dAna - jisame pAtra-apAtra kA viveka na kiyA gayA ho, atithi kA satkAra na kiyA gayA ho, jo nindanIya ho ora sevakA se dilAyA gayA ho, aise dAna ko tAmasika - dAna kahate hai / tiryaMca - pApa karma ke udaya se jo tirobhAva ko prApta hote haiM ve tiryaca hai / tirobhAva kA artha hai nIce rahanA, bojhA DhonA / vanaspati Adi ekendriya, kITa pataMga Adi vikalendriya aura jalacara, thalacara, nabhacara Adi pacendriya ke bheda se tiryaca aneka prakAra ke hote he / zreSTha jAti ke hAthI, ghoDe, siha Adi tiryaca jIvo me aNuvrata pAlana karane kI kSamatA rahatI hai / tIrthaMkara - jisake Azraya se bhavya jIva sasAra se pAra utarate he vaha tIrtha kahalAtA hai| tIrtha kA artha dharma bhI hai / isalie tIrtha yA dharma kA pravartana karane vAle mahApuruSa ko tIrthakara kahate hai / AtmA meM tIrthakara banane ke saskAra manuSya-bhava me kinhIM kevalI bhagavAna yA zruta-kevalI mahArAja ke caraNo me veThakara darzanavizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoM ke cintavana se prApta hote hai| bharata ora airAvata kSetra meM covIsa - cauvIsa tIrthakara hote he / videha kSetra me sadA vIsa tIrthakara vidyamAna rahate hai / tIrthaMkara nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko tIno loka me pUjyatA prApta hotI hai use tIrthakara nAmakarma kahate hai athavA jisa karma ke udaya se jIva pAca kalyANako ko prApta karake tIrtha yA dharma kA pravartana karatA hai, use tIrthakara nAmakarma kahate hai / tIrtha - jisake Azraya se bhavya jIva sasAra sa pAra utarate he vaha tIrtha 112 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAtA hai| tIrtha kA artha dharma bhI hai| dharma kI prApti me sahAyaka zrI mahAvIra jI, zrI atarikSa pArzvanAtha jI, zrI gomaTeza vAhuvalI Adi atizaya kSetra aura zrI sammedazikhara jI, zrI pAvApurajI Adi nirvANa kSetra bhI tIrtha kahalAte hai| tIrthayAtrA-akArya se nivRtta honA yahI tIrthayAtrA hai| tRNasparza-parISaha-jaya-jo sAdhu calate, vaiThate yA zayana karate samaya sUkhe tinake, kakara, patthara, kATe Adi cubhane para utpanna hone vAlI pIDA ko samatApUrvaka sahana karate he aura jIva-rakSA me tatpara rahate haiM unake yaha tRNa-sparza-parIpaha-jaya hai| tejolezyA-jo karttavya-akarttavya ko jAnatA ho, sabame samabhAva rakhatA ho, dayA ora dAna meM tatpara ho, mRdubhASI ora jJAnI ho-ye sava tajo-lezyA yA pIta-lezyA ke lakSaNa hai| taijasa-zarIra-sthUla zarIra me dIpti yA teja me kAraNabhUta jo sUkSma zarIra hotA hai use tejasa-zarIra kahate hai| yaha do prakAra kA hai-ni saraNAtmaka tejasa aura ani saraNAtsaka tejs| taijasa-samudghAta-jIvo ke anugraha ora vinAza me samartha tejasa-zarIra kA bAhara phelanA tejasa-samadghAta kahalAtA hai| yaha ni saraNAtmaka tejasa-zarIra he jo do prakAra kA he-zubha-tejasa ora azubha tejasa / tyasta-dopa-dAtA ke dvArA die gae AhAra meM se yadi sAdhu vahuta 'sA AhAra nIce girAte hue AhAra grahaNa kare yA adhika mAtrA meM madha Adi ajali meM meM aratA ho to yaha tvakta nAma kA dopa hai| jenadarzana pAribhASika koza : 15
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyakta - zarIra - sallekhanApUrvaka jo zarIra chor3A jAtA hai use vyakta-zarIra kahate haiM / tyAga - 1 sacetana aura acetana samasta parigraha kI nivRtti ko tyAga kahate hai / 2 paraspara prIti ke lie apanI vastu ko denA tyAga hai / 3 sayamI jano ke yogya jJAna Adi kA dAna karanA tyAga kahalAtA hai / trasa - jinake trasa nAmakarma kA udaya hai ve trasa jova kahalAte hai| loka me do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura pacendriya Adi jo jIva dikhAI dete hai ve sabhI trasa jIva he / do-indriya, tIna- indriya aura cAra- indriya jIvo ko vikalendriya kahate he / pacendriya jIva sakalendriya kahalAte hai / trasaghAta - jina padArtho ke sevana me trasa jIvo kA ghAta hotA hai aise mAsa, zahada Adi padArtha basaghAta nAmaka abhakSya kahalAte haiM / sa- nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva dvIndriya Adi rUpa sa paryAya me janma letA hai use trasa - nAmakarma kahate hai / trasanAlI - jisa prakAra vRkSa ke madhya me sAra bhAga hotA hai usI prakAra loka ke madhya bhAga me eka rAjU lambI-cauDI aura kucha kama teraha rAjU UcI trasanAlI hai / trasa jIva isa trasanAlI ke bhItara hI rahate he, bAhara nahIM / trIndriya-jIva- jinake sparzana, rasanA aura ghrANa ye tIna indriyA hotI hai ve trIndriya jIva kahalAte haiN| jaise- cIMTI Adi / 114 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dama-indriyo para vijaya prApta karanA dama kahalAtA hai| dayA-dIna-dukhI jIvo ke prati anugraha yA upakAra kA bhAva honA dayA yA karuNA hai| darzana-1 jo mokSamArga ko dikhAve vaha darzana hai| mokSamArga samyagdarzana, sayama aura uttama kSamAdi dharma rUpa hai| ata bAhya me nigraMtha aura ataraga me vItarAgI muni ke rUpa ko darzana kahA hai| 2 darzana kA artha mata hai| 3 jisake dvArA dekhA jAe use darzana kahate hai yA vastu ke AkAra-prakAra ko grahaNa na karake jo mAtra nirvikalpa rUpa se sAmAnya avalokana hotA hai use darzana kahate hai| yahI darzanopayoga kahalAtA he jo nirAkAra hotA hai| isake cAra bheda hai-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn| darzana-kriyA-rAgavaza ramaNIya rUpa dekhane kA abhiprAya honA darzana-kriyA hai| darzana-pratimA-nirmala samyagdarzana ke sAtha aSTamUlaguNa kA pAlana karanA aura sapta vyasana kA tyAga karanA yaha zrAvaka kI pahalI darzana-pratimA hai| darzanamohanIya karma-jisa karma ke udaya se sacce deva zAstra guru ke prati azraddhAna hotA hai yA zraddhAna kI asthiratA hotI hai vaha darzana mohanIya karma hai| yaha tIna prakAra kA hai-samyaktva, mithyAtva ora smygmithyaatv| jainadarzana pAribhASika koza / 115
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanavinaya - zakAdi doSo se rahita tattvArtha kA zraddhAna karanA ora sacce deva zAstra guru kI pUjA bhakti Adi meM tatpara rahanA darzana- vinaya he / darzana - vizuddhi - samyagdarzana kA atyata nirmala va dRDha honA darzana-vizuddhi kahalAtI hai / solaha-kAraNa- bhAvanA me yaha prathama bhAvanA hai| isake hone para hI tIrthakara prakRti kA vadha sabhava hotA hai / darzanAcAra-ni zaMkita Adi ATha aGga yukta samyagdarzana kA pAlana karanA arthAt usa rUpa AcaraNa karanA darzanAcAra kahalAtA hai / darzanAvaraNIya karma - jisa karma ke udaya se jIva kA darzana guNa Avarita ho jAtA hai use darzanAvaraNIya karma kahate hai / yaha nau prakAra kA he - cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaladarzanAvaraNIya, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA - pracalA aura styAnagRddhi / dazavaikAlika - jisameM sAdhuo kI AcAra - vidhi aura gocara - vidhi arthAt AhAra caryA kI vidhi kA varNana ho use dazavekAlika kahate hai / dazamazaka - parISaha-jaya-macchara, makkhI, cIMTI Adi ke dvArA pIDA pahucAye jAne para jo sAdhu use samatA pUrvaka sahana kara letA hai usake yaha dazamazaka- parISaha -jaya hai / dAna - paropakAra kI bhAvanA se apanI vastu kA arpaNa karanA dAna kahalAtA hai| dAna cAra prakAra kA he - AhAra-dAna, oSadhi-dAna, upakaraNa yA jJAna-dAna aura abhayadAna / dAna ke cAra bheda ora bhI 116 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ he-karuNA-dAna yA dayA-datti, pAtra-datti, samadatti aura skl-dtti| bhAvo kI apekSA dAna tIna pakAra kA he-rAjasika, tAmasika ora saatvik| dAnAntarAya karma-jisa karma ke udaya se jIva dAna dene kI icchA karatA huA bhI dAna nahIM de pAtA vaha dAnAntarAya karma hai| dAyaka doSa-jo madirApAna Adi vyasana karatA ho, rogI ho, atibAla yA ativRddha ho, azuddha ho, aisA ayogya dAtA yadi sAdhu ko AhAra detA hai to yaha dAyaka nAma kA doSa hai| digambara sAdhu-jo vastra AbhUSaNa Adi samasta parigraha kA tyAga karake vAlakavat nirvikAra nirgratha rUpa dhAraNa karate hai ora indriya-vijayI hote he ve digambara-sAdhu kahalAte hai| digvrata-jIvana-paryaMta dazo dizAo kI sImA karake 'me isase bAhara nahIM jAUgA'-aisA sakalpa karanA digvrata kahalAtA hai| divyadhvani-kevalajJAna hote hI arhanta bhagavAna ke mukha se jo sava jIvo kA kalyANa karane vAlI okAra rUpa vANI khiratI hai use divyadhvani kahate hai| yaha sarvabhASAo se yukta hotI he ora manuSya, tiryaMca Adi sabhI kI bhASA me sunAI detI hai| tIrthaMkara ke samavasaraNa me subaha, dopahara,zAma aura ardharAtri ke samaya chaha-chaha ghaDI taka divya dhvani khiratI hai| isake atirikta gaNadhara, indra yA cakravartI Adi ke dvArA prazna pUche jAne para zeSa samayo me bhI divyadhvani khiratI hai| jainadarzana pAribhASika koza / 117
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA kalyANaka-nIrthakara kI dIkSA ke avasara para hone vAlA utsava dIkSA yA tapa kalyANaka kahalAtA hai| tIrthakaroM ko vairAgya utpanna hota hI naukAntika dava Akara unake vairAgya kI prazasA karate hai| indra unakA abhiSeka karaka unhe vastrAbhUSaNa se alakRta karatA hai / kuvera dvArA nirmita pAlakI meM bhagavAna svaya baiTha jAte hai / isa pAlakI kI pahale to manuSya kadhoM para lekara kucha dUra pRthivI para calate he phira deva use AkAza mArga se le jAte hai| tapovana me pahucakara samasta vastrAbhUSaNoM ko tyAgakara tIrthakara kezalucana karake digambara mudrA dhAraNa kara lete hai / indra kezI ko eka maNimaya piTAre me rakhakara kSIrasAgara meM visarjita karatA hai / 'nama siddhebhya' kahakara tIrthakara svaya dIkSA le lete hai, ve svayaM jagadguru he / apanA niyama pUrA hone para ve AhAra caryA ke lie nagara meM jAte he ora vidhipUrvaka AhAra lete he, AhAra dene vAle dAtA ke ghara meM ratnavRSTi Adi paca-Azcarya hote haiM / dIpta-tapa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se niratara upavAsa karane para bhI sAdhu ke zarIra kI dIpti vaDhatI hI jAtI hai vaha dIpta-tapa Rddhi kahalAtI hai| durbhaga-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva rUpAdi guNo se yukta hokara bhI aprItikara lagatA hai use durbhaga- nAmakarma kahate hai / du.kha - pIDA rUpa AtmA kA pariNAma hI dukha hai / dukha cAra prakAra kA hai - bhUkha, pyAsa Adi se utpanna svAbhAvika dukha, sardI garmI Adi se utpanna naimittika dukha, rogAdi se utpanna zArIrika dukha tathA viyoga Adi se utpanna mAnasika dukha / 118 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ duzruti-jina zAstrI yA pustako meM hasI-majAka, kAmabhoga Adi mana kaluSita karane vAlI bAto kA varNana kiyA gayA ho unako paDhanA yA sunanA athavA dUsare ke doSo kI carcA karanA yA sunanA duzruti nAma kA anarthadaNDa hai /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhikA, paka zrAvaka aura eka zrAvikA zepa raha jAte haiN| prathama grAga mAga jAne para manigaja antarAva mAnakara nirAhAra raha jAte hai *aura avadhitAna ke dvArA paramaphAla kA ata jAnakara cArA jIva mamAdhipUrvaka deha kA tyAga kara dete hai| asura jAti ke dava krodha ma marakara atima kalkI ko samApta kara dete hai| isa taraha pacamakAla pUrNa hAtA hai| utsarpiNI ke isa dvitIya kAla ke prArama meM manuSyoM kI Ayu bIsa varSa aura UcAI sADhe tIna hAtha hotI hai, jo krama se uttarottara baTatI jAtI hai| ikkIsa hajAra varSa pamANa isa dvitIya kAla ke eka hajAra varSa zeSa rahane para kulakarI kI utpatti hone lagatI hai| kulakara manuSyoM ko agni jalAne, anna pakAne Adi kI prakriyA sikhAte hai aura atima kulakara ke samaya meM vivAha Adi kI paddhati bhI pracalita ho jAtI hai| dupamA dupamA-avasarpiNI ke chaThaveM aura utsarpiNI ke prathama kAla kA nAma dupamA-duSamA hai| avasarpiNI ke isa chaThe kAla meM manuSyo kI adhikatama Ayu vIsa varSa aura UcAI sADhe tIna hAtha rahatI hai| manuSyo kA netika patana hone se ve pazuvat AcaraNa karane lagate hai| manuSya nagna avasthA me vano me ghUmate hue atyanta dIna-hIna, daridra ora pIDita jIvana jIte hai| inakI Ayu, vala, UcAI Adi sabhI kramaza hIna-hIna hote jAte hai| isa chaThe kAla ke ata me arthAt unacAsa dina kama ikkIsa hajAra varSa bIta jAne para atyanta bhayAnaka pralaya AtI hai| atyata zItala jala, kSAra jala, viSa, dhuA, dhUli, vajra ora agni-aisI sAta prakAra kI vRSTi sAta-sAta dina taka hone se yaha pralaya kA krama unacAsa dina taka lagAtAra calatA hai| isa 120 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pralaya ke samaya vijayAdha kI guphAoM meM jI bahattara kulo me utpanna dIna-hIna strI-puruSa tathA kucha tiryaca jIva zeSa baca jAte hai unakI UcAI mAtra eka hAtha aura Ayu padraha-solaha varSa hotI hai| utsarpiNI ke isa prathama kAla ke prArambha me jala, dUdha, amRta, rasa Adi sAta prakAra ke sukhadAyI megho kI vRSTi sAta-sAta dina taka hone se unacAsa dina me sArI pRthivI zItala aura latA gulma Adi se samRddha ho jAtI hai| zItala sugadha kA anubhava hone se manuSya aura tiryaca guphAo se bAhara nikala Ate hai aura vRkSo ke mUla, phala, patte Adi khAkara jIvana-yApana karane lagate hai| Ayu, vala, teja Adi uttarottara baDhate jAte hai| isa kAla kA pramANa ikkIsa hajAra varSa hai| duHSamA-suSamA-avasarpiNI ke caturthakAla aura utsarpiNI ke tRtIya kAla kA nAma duSamA-suSamA hai| avasarpiNI ke isa caturthakAla me manuSya asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa-ina SaT karmo ke dvArA apanI AvazyakatAo kI pUrti karate hai| manuSyo kI adhikatama Ayu eka pUrva koTi aura UcAI pAca sau dhanuSa pramANa hotI hai| isa kAla me dharmatIrtha kA pravartana karane vAle tIrthakara aura anya mahApuruSa janma lete hai| utsarpiNI ke isa tRtIya kAla ke prArabha meM manuSyoM kI Ayu eka so bIsa varSa aura UcAI sAta hAtha hotI hai| manuSya maryAdA, vinaya, lajjA Adi zreSTha guNo se sapanna hote hai| isa kAla me zeSa sabhI vAte avasarpiNI ke caturthakAla ke samAna hotI hai| vizeSatA yaha hai ki manuSyo kI Ayu, vala, teja Adi uttarottara baDhate jAte hai| du svara-nAmakarma-jisa karma ke udaya se gadhA, UTa Adi ke samAna jainadarzana pAribhASika koza / 121
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ devamUr3hatA - varadAna pAne kI AzA se rAgI -dveSI devI-devatAo ko sacce deva mAnakara pUjA-arcanA karanA devamUDhatA hai / devarSi-AkAzagamana Rddhi se sampanna sAdhu ko devarSi kahate haiN| kAmasevana se rahita hone ke kAraNa lokAntika -deva bhI devarSi kahalAte haiN| devAvarNavAda- 'svargaloka me rahane vAle devI-devatA surApAna karate haiM aura mAsa khAte hai' - isa prakAra devagati ke devo para mithyA Aropa lagAnA yaha devAvarNavAda hai / dezanA-labdhi - samIcIna dharma kA upadeza denA dezanA hai / dezanA denevAle AcArya Adi kI prApti honA tathA upadiSTa artha ke grahaNa, dhAraNa aura vicAraNa kI sAmarthya prApta honA dezanA - labdhi kahalAtI hai| dezavrata - zrAvaka ke dvArA digvrata me jo AvAgamana kI sImA kI jAtI hai usame bhI pratidina yA cAra mAha Adi ke lie AvAgamana kI sImA kama kara lenA dezavrata kahalAtA hai / dezasatya - niyata samaya ke lie jo vacana alaga-alaga prAnta, nagara yA grAma Adi me pracalita hotA hai yA vibhinna bhASAo me bolA jAtA hai use dezasatya kahate hai / jaise- bhAta ko corU, kUla, bhakta Adi kahA jAtA hai / dravya - guNa aura paryAya ke samUha ko dravya kahate hai yA jo utpAda vyaya aura dhrIvya se yukta hai use dravya kahate haiM / dravya chaha he - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / 124 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-karma- jIva ke zubhAzubha bhAvo ke nimitta se badhane vAle sUkSma pudgala skandho ko dravya-karma kahate hai / ye ATha prakAra ke hai - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / dravyatva - jisake dvArA dravya kA dravyapanA arthAt eka paryAya se dUsarI paryAya rUpa pariNamana niratara banA rahatA hai vaha dravyatva - guNa hai / dravya - nikSepa - AgAmI paryAya kI yogyatA vAle usa padArtha ko jo usa samaya usa paryAya ke abhimukha ho, dravya kahate hai / dravya kA AgAmI yA pUrva paryAya kI apekSA kathana karanA dravya-nikSepa kahalAtA hai| jaise-Age seTha banane vAle bAlaka ko seTha kahanA yA jo rAjA dIkSita hokara muni avasthA meM vidyamAna hai, unhe abhI bhI rAjA kaha denA / dravya-parivartana- dravya-parivartana ke do bheda hai-no karma dravya-parivartana ora karma drvy-privrtn| ise pudgala parivartana bhI kahate hai| no karmadravya-parivartana - kisI eka jIva ne audArika, vaikriyika yA AhAraka ina tIno zarIro aura AhAra Adi chaha paryAptiyo ke yogya pudgalo ko eka samaya me grahaNa kiyA phira ve pudgala skadha dvitIyAdi samaya me nirjINa ho gae tatpazcAt agRhIta paramANuoM ko ananta vAra grahaNa karake usa jIva ne choDA, mizra paramANuo ko ananta bAra grahaNa karake chor3A aura bIca me gRhIta paramANuo ko ananta bAra grahaNa karake chor3A tatpazcAt jaba usI jIva ke sarvaprathama grahaNa kie gae ve hI paramANu usI prakAra se puna no karma (zarIra) ke rUpa me prApta hote hai taba yaha saba milakara eka no karma dravya-parivartana kahalAtA hai / karma dravya - parivartana - sasArI jIva niratara karmavadha karatA jainadarzana pAribhASika koza / 125
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA hai cUMki Ayukarma sadA nahIM badhatA ata jJAnAvaraNIya Adi zeSa sAta karmoM ke yogya pudgala skadho ko vaha prati samaya grahaNa karatA he aura unhe bhogakara chor3a detA hai| isa prakriyA meM vaha ananta bAra agRhIta paramANuoM ko grahaNa karake choDa detA hai, mizra paramANuo ko ananta bAra grahaNa karake chor3atA hai aura ananta vAra gRhIta paramANuo ko grahaNa karake chor3atA hai / tatpazcAt jaba usa jIva ke dvArA sarvaprathama grahaNa kie gae ve hI paramANu usI prakAra se puna karma rUpa meM pariNata hote haiM taba yaha saba milakara eka karma dravya-parivartana kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki pudgala parivartana rUpa sasAra me aneka bAra bhramaNa karatA huA jIva sabhI pudgalo ko krama se bhogakara chor3atA rahatA hai| dravya - pUjA-paca parameSThI ke sammukha bhakti bhAva se gandha, puSpa, dhUpa va akSata Adi zreSTha aSTa dravya samarpita karanA dravya-pUjA he / dravya - liMga - dekhie liga / dravya zruta-bhAvazruta ke Azraya se utpanna hone vAle vacanAtmaka zruta ko dravyazruta kahA jAtA he yA akSara rUpa jinavANI ko dravya-zruta kahate hai / dravya - sAmAyika - cetana-acetana dravyo me iSTa-aniSTa rUpa vikalpa nahIM karanA dravya - sAmAyika hai / dravya-stava - zubha lakSaNoM se yukta covIsa tIrthakaro ke zarIra kI chavi kA kIrtana karanA dravya-stava kahalAtA hai / 126 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAnuyoga-jisame mukhya rUpa se jIva-ajIvatattva kA, puNya-pApa aura vandha-mokSa kA vivecana kiyA gayA hai vaha dravyAnuyoga hai| isa anuyoga kI kathana paddhati kA prayojana yaha hai ki jo jIva, tattva ke vAstavika svarUpa se aparicita hone ke kAraNa ApA-para ke bheda vijJAna se vaMcita hai ve tattva ko pahacAne aura usakA abhyAsa kare, jisase mokSamArga me ruci bddhe| dravyArthika-naya-jo paryAya ko gauNa karake dravya ko mukhya rUpa se anubhava karAve vaha dravyArthika naya hai| yaha vastu ko jAnane kA eka dRSTikoNa hai jisame vastu ke vizeSa rUpo se yukta sAmAnya rUpa ko dRSTigata kiyA jAtA hai| jaise-manuSya, deva, tiryaca Adi vividha rUpo me rahane vAle eka jIva sAmAnya ko dekhanA yA kahanA ki yaha saba jIva dravya hai| dravyendriya-jo nivRtti aura upakaraNa rUpa hai tathA vAhara dikhAI paDatI he use dravyendriya kahate hai| isame jo indriya ke nizcita AkAra Adi ko racanA he vaha nirvRtti kahalAtI he aura jo nirvRtti ke lie sahAyaka he vaha upakaraNa he| jese-cakSu indriya kA jo nizcita AkAra hai vaha nirvRtti hai tathA jo sapheda aura kAlA golaka va palake hai vaha upakaraNa he| dvAdazAGga-zruta ke bAraha aGga AcArAGga, sUtrakRtAGga, sthAnAGga, samavAyAga, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathAGga, upAsakAdhyayanAGga, antakRddazAGga, anuttaropapAdika dazAGga, praznavyAkaraNAGga, vipAkasUtrAGga ora dRSTipravAdAGga hI dvAdazAGga he| dravyazruta rUpa dvAdazAGga kI racanA gaNadhara karate hai| ise hI jinavANI kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza/ 127
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyopazama-samyaktva-upazama zreNI caDhane vAle sAdhu ko kSayopazama samyagdarzana se puna jo upazama-samyaktva prApta hotA he use dvitIyopazama samyagdarzana kahate hai| yaha samyagdarzana anantAnuvadhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAro kaSAyo kI visayojanA aura mithyAtva, samyaktva aura samyagmithyAtva, ina tIna karma prakRtiyo ke upazama se hotA hai| dvidala-mUga, canA, uDada Adi jisa dhAnya ke do dala arthAt do bhAga ho jAte hai use dahI yA chAcha ke sAtha milAne para vaha dvidala kahalAtA hai| ise abhakSya mAnA hai| dvIndriya-jIva-jinake sparzana va rasanA-ye do indriyA hotI haiM ve dvIndriya-jIva kahalAte hai| jaise-illI, kRmi aadi| dvIpa-sAgara-prajJapti-jisame dvIpa ora samudro kA pramANa tathA dvIpa va samudra ke antarbhUta anya vastuo kA bhI varNana kiyA gayA hai vaha dvIpa-sAgara- prajJapti hai| dveSa-aprIti yA verabhAva honA dveSa hai| krodha, mAna, arati, zoka, jugupsA, bhaya ye sabhI dveSa ke hI vividha rUpa hai| 128 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ parpa-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra hI dharma hai| yA jo lIga ko mamAra ke dukhoM se bacAkara mokSa sukha meM pahucAve, vaha dharma athavA vastu kA svabhAva hI dharma hai| dharma do prakAra kA he-vyavahAra garbha aura nizcaya dharma / TAna, pUjA, zIla, japa, tapa, tyAga Adi vAra dharma tathA pariNAmoM ko nirmalatA, samatA yA vItarAgatA nimaya-dharma hai| dharmacakra-tIrghakara ke samavasaraNa me sthita pIThikA para jo sUrya ke viva ka. mamAna daidIpyamAna cakra zobhita hote he ve dharmacakra kahalAte he| paM gamagaraNa meM cAge dizAoM meM hone hai| hajAra Aro vAle ye dharmacakra davA ra rakSita hote hai| parma-dravya-jo jIva va pudagala ke gamana me mahAyaka hai use dharma-dravya kahate hai| yAdaya samRca loka me vyApta hai| yaha acetana aura arUpI he| isakA kArya jana kI taraha hai jo mAulI ko gamana karane meM sahAyaka
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sI amsI hAtha thii| zarIra svaNa ke samAna AmA vAlA thaa| pAca lAkha vapa taka rAjya karane ke uparAta ulkApAta dekhakara unheM vairAgya hA gayA / apane jyeSTha putra ko rAjya TaMkara inhoMne jinadIkSA le lii| eka varSa taka tapasyA karake kaMvalajJAna prApta kiyaa| inake sagha me ariSTasena Adi taMtAlIsa gaNadhara, causaTha hajAra muni, vAsaTha hajAra AryikAe, do lAkha zrAvaka aura cAra lAkha thAvikAe thiiN| inhoMne sammeda zikhara se mokSa prApta kiyaa| dharmAnuprekSA-jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gae vItarAga dharma ke vinA yaha jIva anAdi kAla se dukha kA anubhava karate hue sasAra me bhramaNa kara rahA hai| dharma ko dhAraNa karane vAle jIva ko uttama sukha kI prApti honA nizcita hai| isa prakAra dharma-bhAvanA kA vAra-vAra cintana karanA dharmAnuprekSA hai| dharmAnurAga-dharma me sthira rahanA ora vipatti Ane para bhI dharma se vimukha nahIM honA dharmAnurAga hai| dharmAvarNavAda-'jinendra bhagavAna ke dvArA kahA gayA ahisA dharma guNakArI nahIM hai, isakA pAlana karane vAle jIva asura hote hai'-isa prakAra dharma kI nindA karanA dharma-avarNavAda hai| dharmopadeza-jisase jIvo ko uttama sukha kI prApti ho aise vItarAga dharma kA upadeza denA dharmopadeza nAma kA svAdhyAya hai| dhAtrI-doSa-jA vAlaka kA pAlana-poSaNa kare vaha dhAya kahalAtI hai| yadi sAdhu dhAya savadhI kAryoM kA upadeza dekara AhAra prApta karatA he to yaha dhAtrI doSa hai| 180 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNA-1 jAne hue padArtha ko kAlAntara me nahIM bhUlanA dhAraNA nAma kA matijJAna he| 2 paca-namaskAra matra va jinapratimA ke Alambana se mana ko ekAgra karanA dhAraNA nAma kA dhyAna hai| dhyAna ke lie pAca prakAra kI dhAraNAe prasiddha hai| (dekhie piDastha-dhyAna) dhUmadoSa-yadi sAdhu nidA yA glAni karate hue AhAra grahaNa kare to yaha dhUma-doSa hai| dhyAtA-zubha dhyAna karane vAle sAdhaka ko dhyAtA kahate hai| dhyAna-citta kI ekAgratA kA nAma dhyAna hai| yaha cAra prakAra kA he-ArtadhyAna,rodradhyAna,dharmadhyAna aura zukladhyAna / ArtadhyAna aura rodradhyAna sasAra ko baDhAne vAle hone se azubha hai| dharmadhyAna va zukladhyAna mokSa prApti me sahAyaka hone se zubhadhyAna hai| dhyeya-dhyAna ke Alambana ko dhyeya kahate he| dhyeya cetana-acetana dono prakAra ke ho sakate he, jo jIva ke zubha-azubha pariNAma me nimitta vanate hai| dhruva-avagraha-jo yathArtha grahaNa niratara hotA he vaha dhruva avagraha hai| Azaya yaha hai ki jesA prathama samaya me zabda Adi kA jJAna huA thA, Age bhI vesA hI hotA rahatA hai, kama yA jyAdA nahIM hotA yaha dhruva-avagraha hai| prauvya-dravya ko svabhAva rUpa sthiratA kA nAma dhrAvya he| jenadarzana pAribhASika kAza / 181
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandA-vAcanA-vividha mata-matAntaroM kA nirAkaraNa karate 7 satya-dharma ko sthApita karane vAlI vyAkhyA nandA-vAcanA kahalAtI hai| nandIzvara-dvIpa-yaha madhyaloka kA AThavA dvIpa hai| isa pa ma dhAra dizAo me cAra ajanagiri-parvata, molaha vApiyA, sAnA dagimugala aura cosaTha ratikara-parvata hai| yahA kula sAvana jinAnagara nigama rala aura svarNamaya bhavya pratimAe hai| prativarSa daMgA dvArA phAgana ApATa aura kArtika mAsa ke ApTAtika parva makA abhipApA nandIzvara Adi mahApUjA hotii||
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvikAe thiiN| inhone sammeda zikhara samAna prApta kiyaa| naya-vastu ke aneka dharmo meM se kisI eka dharma ko sApekSa rUpa se sthana karane kI paddhati ko naya kahate hai / athavA jJAtA aura vaktA ke abhiprAya ko naya kahate hai / vAstava meM, ananta dharmAtmaka hone ke kAraNa vastu atyata jaTila hai| use jAnA jA sakatA hai paratu AsAnI se kahA nahI jA sktaa| use kahane ke lie vastu kA vizleSaNa karake eka-eka dharma ko kramaza nirUpita karane ke sivAya anya koI upAya nahIM hai aisI sthiti meM vaktA vastu ke kisI eka dharma ko mukhya karake aura zeSa dharmo ko gauNa karake sApekSa rUpa se kathana karatA hai aura isa taraha vastu ko pUrNata jAnanA AsAna ho jAtA he| yahI naya kA kArya hai| naya ke do bheda he - dravyArthika naya ora paryAyArthika naya athavA nizcaya naya ora vyavahAra naya / negama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ora evabhUta-ye bhI sAta naya he / naraka - jo jIvoM ko zIta, uSNa Adi vedanAoM se niratara Akulita karate rahate hai vaha naraka kahalAte hai| athavA pApI jIvo ko atyata dukha prApta karAne vAle naraka hai| athavA jisa sthAna me jIva ramate nahI hai arthAt paraspara prema-bhAva ko prApta nahIM hote vaha naraka kahalAte 71
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAtI hai| nAgnya-parIpaha-jaya-hisA Adi dopo se rahita niSparigrara mpa jo vAlakavat sahaja nirvikAra nagnatA hai vaha mokSa kA anivArya mApana hai| isa nagna digambara rUpa ko dhAraNa karane vAle jo sAdhu kAmavilA ko jIta lete hai aura asaNDa brahmacarya kA pAlana karate hai yaha unakA nAgnya-parIpaha-jaya hai| nAmyayonirgama-AhAra ke lie jAte hue mAyu ko yadi nAbhi se nIlA mamtaka karake nikalanA par3e to yaha nAmgayonirgama nAma kA pArA: kahalAtA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma - sAmAyika- priya-apriya nAma Adi sunakara harSa yA viSAda nahIM karanA yaha nAma - sAmAyika hai / nAma - stava - arhanta bhagavAna kA eka hajAra ATha nAmo se stavana karanA nAma-stava kahalAtA hai| nArada - kalaha aura yuddha ke premI hote hai / eka sthAna kI bAta dUsare sthAna taka pahucAne meM siddhahasta hote hai| jaTAmukuTa, kamaNDalu, yajJopavIta, geruA vastra aura vINA Adi dhAraNa karate hai | vAla- brahmacArI hote hai / dharma kArya me tatpara rahate hue bhI hisA va kalaha Adi meM ruci rakhane ke kAraNa narakagAmI hote haiM / jinendra-bhakti ke prabhAva se zIghra hI mokSa prApta kara lete hai / nArAca sahanana - jisa karma ke udaya se zarIra me haDDiyoM kI saMdhiyA paraspara nArAca arthAt kIla se juDI hotI hai vaha nArAca sahanana nAmakarma hai| nArAyaNa - apane pUrvabhava meM jo jIva ratnatraya kI ArAdhanA karake viziSTa puNya kA sacaya karatA hai lekina lobhavaza AgAmI bhogo kI AkAkSA rUpa nidAna karake svarga meM utpanna hotA hai aura vahA se cyuta hokara manuSyo me tIna khaNDa rAjya ke adhipati ke rUpa me utpanna hotA hai / yaha tIna khaNDa rAjya kA svAmI hI nArAyaNa kahalAtA hai / nArAyaNa ke cakra, gadA, khaDga, zakti, dhanuSa, zakha ora mahAmaNi- ye sAta ratna ora apAra vebhava hotA hai| eka utsarpiNI yA avasarpiNI kAla meM nau nArAyaNa hote he / nArAyaNa valabhadra ke choTe bhAI hote hai / hisA kA samarthana karane se naraka jAte he lekina bhavya hone ke kAraNa zIghra jenadarzana pAribhASika koza / 135
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI mokSa prApta kara lete hai| nikAcita-jIva ke dvArA vAdhe gae jisa karma kA apakarSaNa, utkarSaNa aura sakramaNa honA sabhava nahIM hai vaha nikAcita-karma kahalAtA hai| yaha karma AvAdhAkAla pUrA hone para udaya me Akara avazya hI phala detA hai| vizeSatA yaha hai ki jinaviva ke darzana se karmoM kA nikAcitapanA naSTa ho sakatA hai| nikSipta-doSa-yadi sAdhu sacitta jala, pRthivI, hare patte Adi ke Upara rakhI AhAra sAmagrI grahaNa kara le to yaha nikSipta doSa hai| nikSepa-nAma sthApanA Adi ke dvArA vastu me bheda karane ke upAya ko nikSepa kahate hai| yA jo anirNIta vastu kA nirNaya karAye use nikSepa kahate hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-ye cAra nikSepa haiN| loka-vyavahAra me eka hI vastu ke lie nAma Adi cAro nikSepa dekhane me Ate haiM, jaise kisI vyakti kA nAma sevaka he| kisI sevaka kA citra bhI sevaka kahalAtA hai| jo sevAkArya se nivRtta hai yA Age sevA kArya karegA, vaha bhI sevaka mAnA jAtA hai| jo vartamAna me sevAkArya kara rahA hai vaha bhI sevaka hai| nigoda-jo ananto jIvo ko eka nivAsa de use nigoda kahate hai| Azaya yaha hai ki eka hI sAdhAraNa zarIra me jahA ananto jIva nivAsa karate hai vaha nigoda hai| nigoda me sthita jIva do prakAra ke hai-nityanigoda aura caturgati nigod| nitya-nigoda-jinhone kabhI bhI trasa-paryAya ko prApta nahIM kiyA aura jo sadAkAla se nigoda me hI hai ve jIva nitya-nigoda kahalAte haiN| 136 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya pUjA-pratidina jinAlaya meM gadya puSpAdi sAmagrI ke dvArA bhakti bhAva se jinendra bhagavAna kI pUjA karanA nitya pUjA yA sadArcana kahalAtA hai| nidAna - 'mujhe bhaviSya me isa vastu kI prApti ho' - aisA sakalpa karanA nidAna kahalAtA hai / yaha tIna prakAra kA hai- prazasta, aprazasta aura bhogakRta / sayama kI sAdhanA ke lie paraloka me uttama zarIra, dRDha pariNAma aura yogya sAmagrI prApta ho aisI bhAvanA rakhanA prazasta nidAna he / abhimAnavaza uttama kula, vaMza yA uttama padavI kI kAmanA karanA aprazasta nidAna hai athavA krodhita hokara maraNa ke samaya zatru ke vadha kI icchA karanA aprazasta nidAna hai| paraloka me bhoga-vilAsa kI uttama sAmagrI mile, aisI AkAkSA karanA bhogakRta-nidAna hai| nidAna - ArtadhyAna- vizeSa prItivaza yA tIvra kAmAdi vAsanA se prerita hokara tyAga-tapasyA ke phalasvarUpa paraloka me indriya-sukha mile, aisI AkAkSA nirantara karanA nidAna nAma kA ArtadhyAna hai| isame paraloka sabadhI indriya-sukha kI prApti ke lie satata cintA banI rahatI hai| yaha ArtadhyAna dezavratI zrAvaka kI avasthA taka hI sabhava hai| munijano ko yaha ArtadhyAna nahIM hotaa| 2 nidAna - zalya- dekhe sune aura anubhava me Ae hue bhogI me niratara citta ko lagAe rakhanA nidAna zalya hai / nidrA-mada, kheda va parizrama-janya thakAvaTa ko dUra karane ke lie zayana yA vizrAma karanA nidrA he / nidrA karma ke udaya me jIva alpa kAla sotA hai ora uThAe jAne para jaldI uTha jAtA hai / jenadarzana pAribhASika koza / 137
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidrA-nidrA-nidrA kI punarAvRtti honA nidrA-nidrA hai| nidrA-nidrA kama ke udaya me jIva vRkSa kI DAla para, viSama bhUmi para yA jahA kahIM bhI atyata gaharI nIMda meM sotA hai| nidhatti-jIva ke dvArA vAdhe gae jisa karma kA utkarSaNa yA apakarSaNa to sabhava hai, para sakramaNa honA sabhava nahIM hai use nidhatti karma kahate hai| itanA avazya he ki jinaviya ke darzana se karmoM kA nidhattipanA naSTa ho jAtA hai| nindA-svaya apane doSo ko pragaTa karanA yA unakA pazcAttApa karanA nindA kahalAtI hai| nivaddha-maMgala-grantha ke prArabha me grathakAra ke dvArA jo stutiparaka zloka Adi ke rUpa me bhagavAna ko namaskAra kiyA jAtA he vaha nivaddha-magala kahalAtA hai| nimitta-kAraNa-jo kArya ke hone me sahayogI ho yA jisake binA kArya na ho use nimitta-kAraNa kahate hai| kucha nimitta dharmadravya Adi ke samAna udAsIna hote hai aura kucha guru Adi ke samAna preraka bhI hote hai| ucita nimitta ke hone para tadanusAra hI kArya hotA hai| nimitta-jJAna-tIno kAla sabadhI zubhAzubha kA jJAna karane ke liye atarikSa, bhoma, aga, svara, vyajana, lakSaNa, chinna aura svapna ye ATha nimitta hote hai| ina ATha nimitto dvArA zubhAzubha kA jJAna honA nimitta-jJAna kahalAtA hai| nimitta-doSa-yadi sAdhu nimitta-jJAna ke dvArA zubhAzubha phala batAkara AhAra prApta kare to yaha nimitta nAmaka doSa hai| 188 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyativAda-jo jaba, jisake dvArA, jisa prakAra se, jisakA niyama se honA hotA hai vaha taba hI,tisake dvArA, tisa prakAra se hotA hai-aisA mAnanA niyativAda nAma kA ekAnta mithyAtva hai| niyama-bhoga-upabhoga kI sAmagrI kA thoDe samaya ke lie tyAga karanA niyama kahalAtA hai| nigraMtha-1 dhana-dhAnyAdi parigraha ko grantha kahate hai ata jo samasta bAhya aura aMtaraga parigraha se rahita hai ve nigraMtha sAdhu kahalAte hai| 2 antarmuhUrta ke uparAnta jinhe kevalajJAna pragaTa hone vAlA hai ve nigraMtha kahalAte hai| nirjarA-jisa prakAra Ama Adi phala pakakara vRkSa se pRthak ho jAte hai, usI prakAra AtmA ko bhalA-burA phala dekara karmoM kA jhaDa jAnA nirjarA hai| yaha do prakAra kI hai-savipAka nirjarA aura avipAka nirjraa| nirjarAnuprekSA-jIva ke pUrvabaddha karma apanA phala dekara jhaDa jAte he-aisI savipAka nirjarA sabhI jIvo ke niratara hotI rahatI hai| vizeSa tapa ke dvArA kI gayI avipAka nirjarA kevala samyagdRSTi vratI zrAvaka aura muniyo ke hotI hai jo jIva ko sasAra ke dukho se mukta karatI hai| isa prakAra nirjarA ke guNadoSo kA cintavana karanA nirjarAnuprekSA kahalAtI hai| nirdeza-vivakSita vastu ke svarUpa kA kathana karanA nirdeza kahalAtA nirmANa nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra ke aGga aura upAGgo jainadarzana pAribhASika koza / 139
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI racanA hotI hai use nirmANa-nAmakarma kahate he| cakSu Adi avayavI ke sthAna ora pramANa Adi kA nirdhAraNa bhI nirmANa nAmakarma ke udaya se hAtA hai| nirmAlya-matrAMccAra yA abhiprAyapUrvaka sacce deva zAstra guru ke sammukha caDhAI gaI vastu nirmAlya kahalAtI hai| nirmAlya do prakAra kA hotA he - deva dravya ora deva dhana / jo naivedya, jala, cadana Adi dravya bhagavAna ke sammukha arpita kI jAtI he vaha deva-dravya rUpa nirmAlya hai| yadi caDhAne vAlA isa sAmagrI ko svaya prasAda rUpa me grahaNa kare yA anya kisI ko prasAda ko taraha de to usake antarAya karma kA badha hotA hai| maMdira ke jIrNoddhAra, jinaviva-pratiSThA, vedI - pratiSThA, jina-pUjana aura rathotsava Adi dharma kArya ke lie jo dAna rAzi pradAna kI jAtI he vaha devadhana rUpa nirmAlya hai / jo lobhavaza nirmAlya grahaNa karatA hai vaha narakagAmI hotA hai| niryApaka - sallekhanA dhAraNa karAne vAle AcArya ko niryApaka yA niryApakAcArya kahate hai / yogya-ayogya AhAra ko jAnane vAle, prAyazcita - gratha ke rahasya ko jAnane vAle, Agama ke jJAtA aura sva-para ke upakAra meM tatpara AcArya hI niryApaka hone ke yogya haiN| eka kSapaka kI sallekhanA ke lie adhikatama aDatAlIsa niryApaka hote hai aura kama se kama do niryApaka bhI sallekhanA ke kArya ko sabhAla sakate hai / jinAgama meM eka niryApaka kA kisI bhI kAla me ullekha nahIM hai / yadi eka hI niryApaka hogA to sallekhanA kA mahAna kArya nirvighna sapanna nahIM ho sakatA / F unhA 1 upana 7 nirvANa - AtmA kI parama vizuddha avasthA kA nAma nirvANa hai athavA 140 / jainadarzana pAribhASika koza 1
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANa kA artha vinAza hai, ata sarva karmoM kA vinAza honA hI nirvANa hai / yA jahA pIDA, bAdhA, janma, maraNa Adi nahIM hai vahI nirvANa hai / nirvANa - kalyANaka - tIrthakaro ke nirvANa ke avasara para hone vAlA utsava nirvANa-kalyANaka kahalAtA hai| Ayu pUrNa hone ke aMtima samaya me bhagavAna yoga-nirodha karake dhyAna ke dvArA zeSa sarva karmoM kA kSaya kara dete haiM aura AtmA kI parama vizuddha avasthA me sthita ho jAte haiM / devagaNa bhagavAna ke nirvANa-kalyANaka kI pUjA karate hai | bhagavAna kA zarIra kapUra kI bhAMti uDa jAtA hai / indra usa sthAna para bhagavAn ke lakSaNo se yukta siddhazilA kA nirmANa karatA hai / nirvikRti - jihvA eva mana me vikAra utpanna karane vAle gorasa Adi ko vikRti kahA jAtA hai athavA jisa AhAra ko paraspara milAne se vizeSa svAda utpanna hotA hai use vikRti kahate hai / vikRti se rahita chAcha Adi ko nirvikRti kahate hai / nirvicikitsA - jo ratnatraya se pavitra hai aise munijanI ke malina zarIra ko dekhakara ghRNA nahIM karanA aura unake guNo ke prati prIti rakhanA yaha samyagdarzana kA nirvicikitsA aGga hai | nirvRttiaparyApta-paryApti nAmakarma ke udaya se yukta jIva ke jaba taka zarIra paryApti pUrNa nahIM hotI utane kAla taka use nirvRtti-aparyApta kahate haiM / nirvejanI - kathA - sasAra, zarIra aura bhogo se vairAgya utpanna karAne vAlI kathA ko nirvejanI kathA kahate hai / jainadarzana pAribhASika koza / 141
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya -kAla- vartanA jisakA lakSaNa he vaha nizcaya-kAla he / nizcaya kAhI vastu ke pariNamana meM nimitta kAraNa hai| isI ke AdhAra para samaya, nimeSa dina, rAta, mAsa, varSa Adi rUpa vyavahAra-kAla jAnA jAtA hai / nizcaya - cAritra - rAgAdi vikalpo se rahita hokara AtmasvarUpa me lIna honA nizcaya cAritra hai / zukladhyAna, vItarAga cAritra, zuddhopayoga, upekSAsayama, sarvaparityAga, utsarga yA nizcaya cAritra ye ekArthavAcI haiM / nizcaya-naya- jo abheda rUpa se vastu kA nizcaya karatA hai vaha nizcaya na hai / nizcaya naya vastu ko jAnane kA eka aisA dRSTikoNa hai jisame kartA, karma Adi bhAva eka-dUsare se bhinna nahIM hote| yaha do prakAra kA hai - zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcaya naya / nirupAdhi guNa aura guNI me abheda darzAne vAlA zuddha nizcaya naya hai / jaise kevalajJAnAdi hI jIva hai arthAt kevalajJAnAdi jIva kA svabhAvabhUta lakSaNa hai| isa naya kI dRSTi se jIva nija zuddha bhAvo kA kartA aura vItarAga parama Anada kA bhoktA hai / sopAdhika guNa aura guNI me abheda darzAne vAlA azuddha nizcaya naya hai| jese - matijJAna Adi ho jIva hai| isa naya kI dRSTi se jIva, rAga-dveSa-moha rUpa bhAvakarmoM kA kartA hai aura usa bhAvakarma ke phalasvarUpa utpanna hone vAle harSa vipAda Adi rUpa sukha-dukha kA bhoktA hai| nizcaya - mokSamArga - jo nija zuddha Atma-tatva ke samyak zraddhAna, jJAna ora AcaraNa rUpa he vaha nizcaya - mokSamArga hai / 142 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-samyagdarzana-rAgAdi se bhinna nija zuddhAtmA hI upAdeya he-aisI ruci yA zraddhAna honA nizcaya-samyagdarzana hai| yaha nizcaya-cAritra kA avinAbhAvI hai arthAt nizcaya-cAritra ke binA nizcaya samyagdarzana nahIM hotaa| nizcaya-samyagjJAna-samasta rAgAdi vikalpo se rahita zuddhAtmasvarUpa kA vedana yA anubhava karanA nizcaya-samyagjJAna hai yA svasavedana jJAna ko nizcaya-samyagjJAna kahate hai| niSayA-parISaha-jaya-zmazAna, udyAna, guphA Adi me rahate hue jo sAdhu vIrAsana Adi Asana vizeSa me sthita hokara Atma dhyAna me lIna rahate hai aura upasarga Adi Ane para bhI Asana se vicalita nahIM hote, unake yaha niSadyA-parISaha-jaya he| niSindrikA-bahuta prakAra ke prAyazcita Adi kA varNana karane vAle zAstra ko niSiddhikA kahate haiN| nipIdhikA-arhanta Adi ke nirvANa kSetra tathA munirAja Adi ke samAdhisthala ko niSIdhikA kahate hai| niSThIvana-AhAra karate samaya sAdhu ke mukha me kapha Adi A jAne para niSThIvana nAma kA atarAya hotA hai| nisarga-kriyA-pApAdAna Adi rUpa pravRtti ke lie sampati TanA nisarga-kriyA hai| nisargaja-samyagdarzana-jo paropadeza ke vinA sahaja utpanna hotA hai use nisargaja-samyagdarzana kahate hai| janadarzana pAribhASika ko ra garSika
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nisahI - praveza kI sUcanA ke lie prayukta zabda / sAdhu ko java jinamaMdira maTha yA guphA Adi me praveza karanA ho to vahA rahane vAle bhUta, yakSa, nAga Adi se 'nisahI' isa zabda ko bolakara praveza karanA caahie| isI taraha vahA se nikalanA ho to 'asahI' isa zabda ko bolakara nikalanA cAhie / ni kAkSita-indriya sukho kI AkAkSA choDakara samyagdRSTi jIva mokSa kI prApti ke lie tapa Adi anuSThAna karatA hai yaha usakA ni kAMkSita guNa hai| nizakita - arhanta bhagavAna vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI haiM isalie unake dvArA kahe gae mokSa aura mokSamArga ke svarUpa me samyagdRSTi jIva sazaya nahIM karatA yaha usakA ni zaMkita guNa hai| ni saraNAtmaka - taijasa-jIvo ke anugraha yA vinAza karane me samartha jo taijasa-zarIra sAdhu ke sthUla zarIra se bAhara nikalatA hai use nisaraNAtmaka taijasa zarIra kahate hai / yaha do prakAra kA hai prazasta - nisaraNAtmaka-taijasa aura aprazasta - ni saraNAtmaka - taijasa / niHsRta-vastu ke pUrNata pragaTa hone para hI usakA jJAna honA ni sRta- avagraha hai / jaise jalamagna hAthI ke pUrNata bAhara Ane para hI usakA jJAna ho pAnA / nIca - gotra - jisa karma ke udaya se jIva kA janma lokanindita arthAt hisaka, durAcArI, dukha se pIDita, daridra kula me ho use nIca - gotra kahate haiM / 144 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIla- lezyA - viSayo meM Asakta, matihIna, mAnI, vivekazUnya, manda, AlasI, kAyara, pracura mAyA prapaca me salagna, nidrAlu, lobha se adha, dhana-saMpatti Adi sukha kA icchuka aura AhArAdi sajJAo me Asakta jIva nIla lezyA vAlA hai / ye saba nIla lezyA ke lakSaNa hai / neminAtha-bAisave tIrthakara / ye yAdavavaza ke rAjA samudravijaya ke putra the| rAnI zivAdevI inakI mA thiiN| inakI Ayu eka hajAra varSa thI / zarIra kI UcAI dasa dhanuSa aura AbhA nIlamaNi ke samAna thI / apane vivAha kI taiyArI me mleccha rAjAo ke bhojana ke lie hariNo kA samUha badhana me badhA dekhakara ve vivAha kie binA hI virakta ho gae ora jinadIkSA le lii| chappana dina taka tapasyA karake kevalajJAna prApta kiyaa| inake samavasaraNa me varadatta Adi gyAraha gaNadhara, aThAraha hajAra muni, cAlIsa hajAra AryikAe, eka lAkha zrAvaka va tIna lAkha zrAvikAe thiiN| inhone girinAra ( urjayanta) parvata se mokSa prApta kiyaa| inakA dUsarA nAma ariSTanemI bhI thA / zrIkRSNa inake cacere bhAI the / naigamanaya-nigama kA artha sakalpa hai / ata aniSpanna artha me sakalpa mAtra ko grahaNa karake kathana karane vAlA naigamanaya hai| Azaya yaha he ki jo abhI utpanna nahIM huA hai bhaviSya me utpanna hone vAlA hai aise padArtha me jo sakalpa mAtra ko grahaNa karatA hai use naigamanaya kahate he| jaise IMdhana, jala Adi lAte hue kisI vyakti se koI pUchatA he ki Apa kyA kara rahe hai, to vaha kahatA hai ki bhAta pakA rahA hU / usa samaya bhAta pakA nahIM hai kevala bhAta pakAne kA sakalpa kiyA gayA hai / isalie usakA yaha kahanA ki 'bhAta pakA rahA hU' loka-vyavahAra me satya mAnA jAtA hai| isI prakAra jitanA bhI jainadarzana pAribhASika koza / 145
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ loka-vyavahAra hai vaha sava naigamanaya kA viSaya hai| neSThika-zrAvaka-jo zraddhApUrvaka vrata, sAmAyika Adi gyAraha pratimAoM meM se eka-do yA sabhI pratimAe grahaNa karatA he vaha neSThika-zrAvaka kahalAtA hai| no-karma-karma ke udaya se prApta hone vAlA audArika Adi zarIra jo jIva ke sukha-dukha me nimitta vanatA he vaha no-karma kahalAtA hai| no-karmAhAra-zarIra kI sthiti meM nimittabhUta aura puNya rUpa jo asAdhAraNa ananta paramANupratikSaNa arhanta bhagavAna ke zarIra se sabaMdha ko prApta hote hai use no-karmAhAra kahate haiN| arhanta bhagavAna ke ekamAtra no-karmAhAra hI hotA hai| no-kapAya-Ipat yA alpa kapAya kA no-kaSAya kahate hai| jisa karma ke udaya se jIva hAsya Adi kA vedana karatA hai vaha no-kaSAya-vedanIya karma hai| isake nau bheda he-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napusakaveda / nyagrodhaparimaDala-sasthAna-bar3a ke peDa ko nyagrodha kahate hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra baDa ke peDa ke samAna nAbhi ke Upara moTA ora nIce patalA hotA hai use nyagrodhaparimaDala-sasthAna kahate hai| 146 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJca-parameSThI-jo parama-pada meM sthita hai ve parameSThI kahalAte haiN| arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-ye paJca parameSThI hai| paJcama-kAla-dekhie dussmaa| paJcameru-dekhie sumeru| paJcAGga namaskAra-jo zarIra ke pAMca aGgo arthAt dono hAtha, dono ghuTane aura sira ko bhUmi se lagAkara namaskAra kiyA jAtA hai use paJcAGga-namaskAra kahate hai| paJcAcAra-apanI zakti ke anusAra samyagdarzana Adi kI nirmalatA ke lie jo prayala kiyA jAtA hai use AcAra kahate hai| darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra ora vIryAcAra-yahI paJcAcAra hai| paJcendriya-jinake sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pAco indriyA hotI hai ve paJcendriya jIva kahalAte hai| deva, nArakI, manuSya tathA jalacara, thalacara, nabhacara Adi kucha tiryaca jIva paJcendriya hote paNDita-paNDita-maraNa-kevalI bhagavAna ke nirvANa ko paNDitapaNDita-maraNa kahate hai| paNDita-maraNa-mahAvratI sAdhu kA sallekhanApUrvaka hone vAlA maraNa, paNDita-maraNa kahalAtA hai| yaha tIna prakAra kA hai-bhakta-pratyAkhyAna, iMginImaraNa aura praayopgmn| jainadarzana pAribhASika koza / 147
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ patana-AhAra lete samaya yadi sAdhu mULa Adi Ane se bhUmi para gira paDate hai to yaha patana nAma kA atarAya hai| padastha-dhyAna-eka akSara se prArambha karake aneka prakAra ke pacaparameSThI vAcaka pavitra matrapado kA Alambana lekara jo dhyAna kiyA jAtA he use padastha-dhyAna kahate hai jaise-ekAkSarI matra-OM, do akSara vAlA-aha~ yA siddha, cAra akSara vAlA-arahata, pacAkSarI matra-Namo siddhANa, nama siddhebhya aadi| padAnusArI Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu apane guru ke upadeza se eka bIja pada ko sunakara samasta grantha ko jAnane meM samartha hote hai use padAnusArI Rddhi kahate haiN| padArtha-jo jAnA jAye yA nizcaya kiyA jAe use artha yA padArtha kahate hai| mokSamArga me jAnane yogya jIva, ajIva, Asrava, badha, savara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa-ye nau padArtha hai| padmaprabha-chaThave tIrthakara / inakA janma ikSvAkuvaza ke rAjA dharaNa aura rAnI sasImA ke yahA haa| inakI Ayu tIsa lAkha varSa pUrva thI ora zarIra do so pacAsa dhanuSa UcA thaa| solaha pUrvAMga kama eka lAkha pUrva Ayu zeSa rahane para inhone sasAra se virakta hokara jinadIkSA le lii| chaha mAsa kI kaThora tapasyA ke phalasvarUpa inhe kevalajJAna huaa| inake sagha me eka sau dasa gaNadhara, tIna lAkha tIsa hajAra muni, cAra lAkha vIsa hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka aura pAca lAkha zrAvikAe thiiN| inhone sammedazikhara se nirvANa prApta kiyaa| padmalezyA-jo tyAgI ho, bhadra ho, saccA ho, uttama kArya karane vAlA 148 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, kSamAvAn ho, sAdhuo kI pUjA-arcanA aura sevA me tatpara ho vaha jIva padmalezyA vAlA hai| ye saba padmalezyA ke lakSaNa hai| paraghAta-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra me dUsare jIvo kA ghAta karane me nimitta-bhUta pudgala kA sacaya hotA hai use paraghAta-nAmakarma kahate hai| jese sarpa kI dADho me viSa, bicchU kA Daka, siha, cItA Adi me tIkSNa nakha va dAta; dhatUrA Adi viSaile vRkss| paramarSi-vizvadRSTA arhanta bhagavAna paramarSi kahalAte hai| paramANu-pudgala dravya ke avibhAgI aza ko paramANu kahate hai| paramANu eka pradezI hotA hai| sabhI paramANuo me sparza, rasa, gadha va varNa Adi guNa pAe jAte hai / paramANu kI utpatti skandha se hotI hai| paramAtmA-sarva doSo se rahita zuddha-AtmA ko paramAtmA kahate hai| paramAtmA ke do bheda haiM-sakala-paramAtmA arthAt arhanta bhagavAna aura nikala-paramAtmA arthAt siddha bhgvaan| paramArtha-1 parama kA artha yahA mokSa hai ata mokSa hI jisakA prayojana he vaha paramArtha he| 2 jisame Atma-hita aura loka-hita dono nihita he vaha paramArtha kahalAtA hai| paramAvagAr3ha-samyagdarzana-kevalajJAna ke dvArA prakAzita jIvAdi padArtha-viSayaka jJAna se jinakI AtmA vizuddha hai ve paramAvagADha ruci samyagdRSTi hai| inakA samyagdarzana hI paramAvagADha-darzana hai| paraloka-bhaya-'parabhava me na mAlUma merA kyA hogA'-aisA bhaya honA paraloka-bhaya he| jainadarzana pAribhASika koza / 149
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasamaya-parasamaya kA artha mithyAdRSTi yA vahirAtmA he / jo jIva karmodaya janita manuSya Adi rUpa paryAyo me lIna haiM unhe parasamaya kahA gayA hai / athavA jo jIva mithyAtva karma ke udaya se para padArtho ko nija rUpa mAnatA hai vaha parasamaya hai / parAvarta-doSa - apane sAdhAraNa cAvala Adi dUsare ko dekara badale me dUsare se vaDhiyA cAvala Adi lekara sAdhu ko AhAra denA yaha parAvarta nAmaka doSa hai / parikarma-jisame gaNita viSayaka karaNa- sUtra upalabdha hote haiM vaha parikarma kahalAtA hai| parikarma ke pAca bheda haiM- candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpa prajJapti, dvIpa - sAgara - prajJapti ora vyAkhyA - prajJapti / parigraha - 'yaha merA hai, mai isakA svAmI hU', isa prakAra kA mamatva bhAva hI parigraha hai / yaha do prakAra kA he ataraga parigraha tathA vAhya parigraha | rAgAdi rUpa ataraga parigraha caudaha prakAra kA hai - midhyAtva, cAra kaSAe aura no no - kaSAya / bAhya vastuo ke grahaNa va sagraha rUpa bAhya parigraha dasa prakAra kA hai - kSetra, vAstu, dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada, yAna, kupya (vastra), bhADa (vartana ) ora zayyAsana / parigraha - tyAga - pratimA - Arabha tyAga nAmaka AThavIM pratimA dhAraNa karane ke uparAta denika upayoga me Ane vAlI vastuo aura pUjA ke upakaraNo ko choDakara zeSa samasta parigraha kA jIvana paryanta ke lie tyAga kara denA, yaha zrAvaka kI nauvI parigraha tyAga - pratimA kahalAtI hai| parigraha - parimANata - dhana-dhAnya Adi parigraha kA parimANa karake 150 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi paryAptiyo kI pUrNatA hotI hai use paryApta-nAmakarma kahate hai| paryAya-dravya kI avasthA vizeSa ko paryAya kahate hai| paryAya eka ke bAda dUsarI isa prakAra kramaza hotI hai| ata paryAya ko kramabhAvI yA kramavartI kahA jAtA hai| paryAya do prakAra kI hotI hai-artha-paryAya aura vyjn-pryaay| ye svabhAva aura vibhAva rUpa hotI hai| paryAyArthika-naya-jo dravya ko gauNa karake mukhya rUpa se paryAya ko anubhava karAve vaha paryAyArthika-naya hai| jaise-'kuNDala lAo'-yaha kahane para vyakti kaDA Adi nahIM lAtA kyoMki kuNDala rUpa paryAya hI use iSTa hai| sArA loka-vyavahAra isI naya kI dRSTi se calatA hai| parva-dharma-sacaya kI kAraNabhUta aSTamI Adi vizeSa tithiyo ko parva -kahate hai| pazcAtstuti-yadi sAdhu AhAra grahaNa karane ke bAda dAtA kI prazasA karatA hai to yaha pazcAtstuti nAmaka doSa hai| pAkSika-zrAvaka-maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAva kI vRddhi karanA tathA hisA kA tyAga karanA yahI jaino kA pakSa hai| isalie jo jinendra bhagavAna ke prati zraddhA rakhate hue hisA Adi pAca pApo kA tyAga karane kI pratijJA letA hai use pAkSika zrAvaka kahate hai| pANijantuvadha-AhAra grahaNa karate samaya yadi sAdhu kI ajuli meM cIMTI Adi jIva mara jAtA hai to yaha pANijantuvadha nAma kA atarAya hai| pANipiNDa-patana-AhAra karate samaya yadi sAdhu kI ajali se grAsa Adi gira jAtA hai to yaha pANipiNDa patana nAma kA atarAya hai| jainadarzana pAribhASika koza / 158
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ parISaha-jaya-bhUkha-pyAsa Adi vedanA ke hone para karmo kI nirjarA ke lie use samatApUrvaka sahana kara lenA parISaha-jaya kahalAtA hai| kSudhA, tRSA,zIta, uSNa, dazamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha,yAcanA, alAbha, roga, tRNa-sparza,mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna, adarzana-aise bAIsa parISaha hote haiN| parokSa-jJAna-jo indriya, mana eva prakAza Adi kI sahAyatA se hotA hai use parokSa-jJAna kahA jAtA hai| vAstava meM yaha indriya-jJAna hai| loka-vyavahAra me yaha pratyakSa kI bhAMti hone se sAvyavahArika-pratyakSa bhI kahalAtA hai| mati va zruta-ye dono parokSa-jJAna hai| paryAptaka-jisa prakAra gRha vastrAdi acetana padArtha pUrNa aura apUrNa dono prakAra ke hote hai usI prakAra jIva bhI pUrNa va apUrNa dono prakAra ke hote haiN| jo jIva apane yogya paryAptiyA pUrNa kara lete hai ve paryAptaka kahalAte hai jo paryAptiyA pUrNa nahIM kara pAte ve aparyAptaka kahalAte hai| paryApti-AhAra, zarIra Adi kI niSpatti ko paryApti kahate hai|jnm sthAna me praveza karate hI jIva vahA apane zarIra ke yogya kucha pudgala paramANuo rUpa AhAra grahaNa karatA hai phira apane yogya zarIra, indriya, zvAsa, bhASA aura mana kA nirmANa karatA hai| yahI chaha paryAptiyA hotI hai| jIva apane yogya paryAptiyo kA prArabha eka sAtha karatA he lekina pUrNatA kramaza hotI hai| sabhI paryApti pUrNa hone me eka antarmuhUrta lagatA hai| paryApta-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIvo ke AhAra,zarIra, indriya 152 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi paryAptiyo kI pUrNatA hotI hai use paryApta nAmakarma kahate hai / paryAya- dravya kI avasthA vizeSa ko paryAya kahate haiN| paryAya eka vAda dUsarI isa prakAra kramaza. hotI hai / ataH paryAya ko krabhAva yA kramavartI kahA jAtA hai| paryAya do prakAra kI hotI hai- artha - payAya ora vyajana-paryAya / ye svabhAva aura vibhAva rUpa hotI hai| paryAyArthika-naya- jo dravya ko gauNa karake mukhya rUpa se paryAya ko anubhava karAve vaha paryAyArthika- naya hai| jaise- 'kuNDala lAo' -- yaha kahane para vyakti kaDA Adi nahIM lAtA kyoMki kuNDala rUpa paryAya hI use iSTa hai / sArA loka vyavahAra isI naya kI dRSTi se calatA hai / parva-dharma-sacaya kI kAraNabhUta aSTamI Adi vizeSa tithiyoM ko parva kahate haiM / pazcAtstuti-yadi sAdhu AhAra grahaNa karane ke bAda dAtA kI prazasA karatA hai to yaha pazcAtstuti nAmaka doSa hai| yAkSika-zrAvaka-maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha bhAva kI vRddhi karanA tathA hisA kA tyAga karanA yahI jaino kA pakSa hai / isalie jo jinendra bhagavAna ke prati zraddhA rakhate hue hisA Adi pAca pApo kA tyAga karane kI pratijJA letA hai use pAkSika-zrAvaka kahate haiN| pANijantuvadha-- AhAra grahaNa karate samaya yadi sAghu ko ajuli meM cIMTI Adi jIva mara jAtA hai to yaha pANijantuvadha nAma kA atarAya hai / pANipiNDa - patana - AhAra karate samaya yadi sAdhu kI aMjali se grAsa Adi gira jAtA hai to yaha pANipiNDa patana nAma kA atarAya hai / jainadarzana pAribhASika koza 158 2
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApAnuvadhI- puNya-puNya ke udaya se prApta vuddhi, kozala, niroga zarIra Adi kSamatAo ko pApArjana me lagA denA yaha pApAnuvadhI-puNya kA mAMga hai| pApopadeza-vinA prayojana ke dUsaro ko hisAjanya khetI, vyApAra Adi pApa kArya karane kA upadeza denA pApopadeza nAma kA anarthadaDa hai| pArigrAhikI - kriyA-parigraha ke arjana aura sarakSaNa ke lie jo kriyA kI jAtI hai vaha pArigrAhikI-kriyA he / pAriNAmika-bhAva-pariNAma arthAt svabhAva se jo hote he ve pAriNAmika bhAva hai| Azaya yaha hai ki karma ke udaya, kSaya, upazama aura kSayopazama ko apekSA na rakhate hue jo jIva ke svabhAvabhUta bhAva hava pAriNAmika-bhAva kahalAte hai| ye tIna prakAra ke he- jIvatva, bhavyatva Ara abhavyatva / pAritApikI kriyA- jo dukha ke baDhAne me kAraNa he vaha pAritApikI-kriyA hai / pArthivI dhAraNA - piDastha dhyAna karane vAlA yogI savapathama atyanta zAta aura sapheda kSIrasamudra kA dhyAna kareM phira usaka madhya meM sudara paNa kamala kA cintavana kare tatpazcAt usa kamala ke manya sthita kAmezveta raMga ke sihAsana kA cintana kreN| aMta meM usa mihAmana para mana karmoM kA kSaya karane meM samartha nija AtmA vA citavana ra parama pAnavI dhAraNA hai / jendra pAribhASika kAza 155
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzvanAya-taDasarva tIrthakara / ugravazI gajA vizvamaina Ara rAnI brAhmI (vAmAdevI) ke yahA inakA janma huaa| inakI Ayu sI varSa thii| no hAtha UcA inakA zarIra hare raMga kI AmA vAlA thaa| solaha varSa kI avasthA meM ve apana nAnA mahApAla ke yahA gae / vahA pacAgnitapa karane ka lie lakaDI jalAne vAla tApama ko rAkA Ara batAyA ki imama nAgayugala ha / tava krodhavaza usana lakaDI kATa dii| usameM se nikale maraNAsanna nAga ke joDe ko inhAna dharmopadeza diyA jisase vaha mapayugala marakara dharaNandra Ara padmAvatI nAma kA deva-yugala huaa| tIsa varSa kI kumAra avasthA meM inhoMne virakta hokara jinadIkSA le lii| tapasyA kAla ma kamaTha ke jIva zambara dava ne ina para upasarga kiyaa| dharaNandra-padAvatI ne Akara upasaga nivAraNa kiyaa| upasarga nivAraNa ka sAtha hI inha kevalajJAna utpanna huaa| inake magha mesvavabhU Adi dasa gaNadhara, sAlaha hajAra muni, chattIsa hajAra AryikAe, eka lAkha zrAvaka aura tIna lAkha dhAvikAe thii| inhoMne sammedazikhara se nivANa pApta kiyaa| pAvasya-jo sayama kA nirdoSa pAlana nahIM karate, sadA eka hI vasatikA meM rahate hai, doSayukta AhAra lete he, upakaraNoM ke dvArA jIvikA calAte hai, darzana, jJAna, cAritra aura tapa kI vinaya nahIM karate ora sayamI guNavAna sAdhuo ko dApI ThaharAte he aise sAdhu pArzvastha kahalAte hai| ye vadanIya nahIM hai| piNDastha-dhyAna-nijAtmA kA cintavana karanA piDastha dhyAna hai| piDastha dhyAna karane vAlA yogI aneka prakAra kI dhAraNAo ke dvArA mana ko ekAgra karane kA prayatna karatA hai| isame pAva dhAraNAe krama 156 / janadarzana pAribhASika koza
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hotI he-pArthivI, AgneyI, mArutI, vAruNI ora tttvruupvtii| picchikA-yaha digamvara muni kI pahacAna kA vAhya cihna hai / ise dhAraNa karane se munijana prAcIna muniyoM ke pratinidhi svarUpa hai, aisA nizcaya ho jAtA hai / yaha mayUra ke dvArA svata choDe gaye pakho se banAyI jAtI hai| yaha dhUla va pasIne se melI nahIM hotI, komala, mRdu aura halkI hotI hai / munirAja isake dvArA jIva dayA kA pAlana karate hai| isalie yaha sayama kA upakaraNa bhI hai| pipAsA-parISaha-jaya-jo sAdhu grISma Rtu ke Atapa yA pitta jvara Adi se utpanna hone vAlI tIvra pyAsa ko samatA bhAva se sahana karate hai ora usake pratikAra kA upAya nahI karate, unake yaha pipAsA-paroSaha-jaya kahalAtA hai| pihita-jo AhAra aprAsuka vastu se DhakA hai use nikAlakara sAdhu ko denA pihita nAma kA doSa hai| puNDarIka-jisame bhavanavAsI Adi cAra prakAra ke devoM meM utpatti ke kAraNabhUta dAna, pUjA Adi anuSThAnoM kA varNana kiyA gayA hai vaha puNDarIka nAma kA agavAhya hai| puNya-jo AtmA ko pavitra karatA hai yA jisase AtmA pavitra hotI hai use puNya kahate hai| athavA jIva ke dayA, dAna, pUjA Adi rUpa zubha pariNAma ko puNya kahate hai| puNyAnuvadhI-pApa-pApa ke udaya se mile apaga yA rugNa zarIra tathA mada buddhi Adi hone para bhI puNya-kArya me lage rahanA puNyAnuvadhI-pApa jenadarzana pAribhASika koza / 157
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApabhAga hai| puNyAnuvacI puNya-puNya ka udaya se pApna vRddhi, kAzala, nigaMga zarIra Adi matAA kA puNyAjana ma lagA danA yaha puNyAnuvadhI-puNya kA upamAga hai| putra-jA pitA ka pavitra AcaraNa kA anusaraNa karaka apanaM Apako ora apana vazA pavitra ko ume putra kahata hai| pudgala-jA pUgNa Ara galana mbamAva vAlA ha vaha padgala h| athavA jimama mpa, gma, gadha va sparza ya cArA guNa pAe jAta hai usa pudgala kahata ha / pudagala ka do bhada ha-kava va prmaannu| pudgala-vipAphI-jina karmoM kA vipAka arthAta phala mukhyata pudagala spa zarIra ma hotA ha va pudgala-vipAko kama ha / inaka nimitta se jIva ka zarIra Adi kI saracanA hAtI hai| purANa-saTha zalAkA purupo ke jIvana-caritra para AdhArita zAstra ko purANa kahata hai| purupa-veda-jisa karma ka udaya se strI ke prati kAmasaMvana kA bhAva utpanna hAtA hai vaha puruSaveda he| purupArya-ceSTA yA payatna karanA puruSArtha hai| dharma, artha, kAma ora mokSa-yaha cAra pakAra kA purupArtha kahA gayA hai| dharma aura mokSa purupArtha ke dvArA jIva mokSa prApta karatA hai| dharma se rahita artha ora kAma puruSAtha mAtra sasAra vaDhAne vAle hai| 178 / jenadazana pAribhASika kAza
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ konA pUrti doSa hai / athavA cUlhA, okhalI, cammaca, bhojana pakAne ke vartana tathA sugadha yukta dravya-ina pAco meM aisA sakalpa karanA ki isa cUlhe Adi se vanA bhojana jaba taka sAdhu ko na de de tava taka anya kisI ko nahIM dege yaha pUti-dApa hai / pUrva - 1 jisame utpAda, vyaya ora dhovya Adi kI prarUpaNA kI jAtI he use pUrva kahate hai / pUrva ke codaha bheda prasiddha hai / 2 yaha kAla kA eka vizeSa pramANa he / corAsI lAkha varSa kA eka pUrvAga hotA he ora corAsI lAkha pUrvAga kA eka pUrva hotA hai / pUrva - stuti - yadi sAdhu dAtA ke sAmane usakI stuti karake AhAra grahaNa karatA hai to pUrva- stuti nAma kA doSa hai / pRcchanA - graMtha yA gratha ke artha ke viSaya me sazaya dUra karane ke lie yA nirNaya kI puSTi ke lie dUsare se pUchanA yA prazna karanA pRcchanA nAma kA svAdhyAya he / pRthaktva - 1 dravya, guNa ora paryAya ke bhinnapana ko pRthaktva kahate hai / 2 pRthaktva yaha Agamika sajJA hai| isake dvArA tIna se no ke madhya kI kisI sakhyA kA bodha hotA hai| jese-varSa - pRthaktva kahane para tIna se no varSa ke vIca kI avadhi kA bodha hotA hai / pRthaktva - vikriyA- apane zarIra se bhinna bhavana, maDapa Adi aneka rUpa dhAraNa karane kI sAmarthya honA pRthaktva - vikriyA kahalAtI hai| yaha devI me janma se pAyI jAtI hai tathA manuSyoM ko tapa va vidyA se prApta hotI hai| pRthaktva-vitarka- vIcAra - isa dhyAna me praveza pAne vAle mahAmuni samasta rAgAdi vikalpo se rahita hokara aneka dravyoM kA alaga-alaga 160 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Alamvana lekara artha, vyajana aura yogo me parivartana karate hue zrutajJAna ke mAdhyama se dhyAna karate hai| yaha pahalA zukla-dhyAna hai| pRthivIkAya-pRthivIkAyika jIva ke dvArA choDe gae zarIra ko pRthivIkAya kahate hai| pRthivIkAyika-pRthivI hI jisakA zarIra hai use pRthivIkAyika-jIva kahate hai| pRthivIjIva-jo jIva pRthivIkAyika me utpanna hone ke lie vigrahagati me jA rahA hai use pRthivI-jIva kahate hai| peya-pIne yogya dUdha, pAnI Adi patale padArtha peya kahalAte hai| potaja-jisa jIva ke zarIra ke saba avayava vinA AvaraNa ke pUre hue he ora jo garbha se bAhara nikalate hI calane-phirane meM samartha hotA he use pota kahate hai| pota-rUpa se janma lenA potaja kahalAtA hai| hariNa Adi jIva potaja hote hai| prakRti-vadha-prakRti kA artha svabhAva hotA hai| jaise guDa me madhuratA kA honA usakI prakRti hai| isI prakAra AtmA ke dvArA grahaNa kie gae pudgala skadha me jJAna Adi ko Avarita karane rUpa karma prakRti kA honA hI prakRti vadha hai| prakRti vadha do prakAra kA hai-mUla prakRti ora uttara prakRti / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura atarAya ye ATha mUla karma prakRtiyA hai| ina mUla prakRtiyo ke bheda-prabheda rUpa eka sau aDatAlIsa uttara prakRtiyA hai| eka bAra khAe gae anna kA jisa prakAra rasa, rudhira Adi rUpa jenadarzana pAribhASika koza / 161
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ se aneka pakAra kA pariNamana hotA hai usI prakAra eka Atma-pariNAma ke dvArA grahaNa kie gae pudgala jJAnAvaraNAdi rUpa aneka bhedI kA prApta hote hai / pracalA - mada, kheTa yA thakAvaTa Adi ke kAraNa veThe-veThe hI jhapakI A jAnA pracalA hai / pracalA ke tIvra udaya meM jIva kiMcit netro ko kholakara sotA he ora sotA huA bhI kucha jAgatA rahatA hai| vAra-vAra sItA ora jAgatA he| sira thoDA-thoDA hilatA rahatA hai / pracalApracalApracalA kI punarAvRtti kA nAma pracalApracalA hai / pacalA - pacalA ke tIvra udaya me jIva khaDe khaDe bhI so jAtA he ora hAtha, pera, sira Adi calAyamAna ho jAte he | prajJA - parIpaha-jaya- anaka zAstrI ma pAragata ora nipuNa hote hue bhI jo sAdhu apana zAstra jJAna kA abhimAna nahIM karatA ora sadA samatA rakhatA hai usakA yaha prajJA - parISaha -jaya kahalAtA hai / prajJA - zramaNa - Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu vizeSa adhyayana ke binA bhI samasta zAstroM ko sUkSmatA se jAnane meM samartha hotA hai use prajJA zramaNa Rddhi kahate he / pratikramaNa - 1 kie gaye doSo kI nivRtti kA nAma pratikramaNa hai / java cAritra kA pAlana karate hue sAdhu se koI doSa ho jAtA hai to mana, vacana se 'mene yaha ayogya kArya kiyA' aisA pazcAttApa rUpa pariNAma utpanna hotA hai / yahI pratikramaNa kahalAtA hai| devasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika, vArSika, IryApatha ora uttamArtha ke bheda se pratikramaNa sAta prakAra kA he / yaha sAdhu kA eka mUlaguNa he 162 / jenadarzana pAribhASika kAza
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 jisame deza kAla ke anurUpa sAta prakAra ke pratikramaNa kA kathana kiyA gayA hai vaha pratikramaNa nAma kA aGgabAhya he| pratijIvI-guNa-dravya meM jo abhAva rUpa guNa he unhe pratijIvI-guNa kahate hai| jaise nAstitva, amUrtatva Adi / pratinArAyaNa-ye nArAyaNa ke zatru hote he aura yuddha me nArAyaNa ke hAtho maraNa ko prApta kara naraka jAte hai / eka avasarpiNI yA utsarpiNI kAla me kula no pratinArAyaNa hote hai| anya zalAkA puruSo kI taraha inakA zarIra bhI uttama sahanana va uttama sasthAna vAlA hotA hai| pratimA-1 neSThika zrAvaka ke vratAdi guNo me uttarottara vikAsa ke gyAraha sthAna kahe gaye hai| yahI zrAvaka kI gyAraha pratimA kahalAtI hai| Age kI pratimA ke sAtha pahale kI pratimA ke vrata niyama bhI pAlana karanA anivAya hotA hai| 2 arhanta Adi kI vItarAga mUrti ko pratimA kahate hai| yaha pASANa, kASTha, dhAtu, ratna Adi se nirmita ho sakatI hai| pratiSThA-matroccAraNa Adi vidhi-vidhAna pUrvaka ratna, pASANa Adi se nirmita vItarAga pratimA me arhanta Adi kI sthApanA karanA pratiSThA kahalAtI hai| pratiSThApana-samiti-jahA jIvo kI virAdhanA na ho aise nirjantuka sthAna meM mala mUtra Adi kA sAvadhAnI se visarjana karanA pratiSThApana yA utsarga samiti hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| pratItya-satya-anya vastu kI apekSA se jo kahA jAe vaha pratItya-satya hai| jaise-'yaha dIrgha he' yA 'vaha hrasva hai|' jenadarzana pAribhASika koza / 163
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa - jJAna- indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA jo spaSTa ora vizada jJAna AtmA me hotA hai use pratyakSa - jJAna kahate he / pratyakSa ke do bheTa he sakala ora vikala / kevalajJAna sakala- pratyakSa he ora avadhijJAna eva mana paryayajJAna vikala- pratyakSa he | pratyabhijJAna- 'yaha vahI he ' - isa prakAra ke smaraNa ko pratyabhijJAna kahate he / Azaya yaha hai ki pahale jisa vastu ko dekhA thA use puna dekhane para 'yaha vahI hai' - isa prakAra kA pratyabhijJAna hotA he / pratyabhijJAna aneka prakAra se hotA hai jese- 'yaha vahI he', 'yaha usake sadRzya hai', 'yaha usase bhinna hai' Adi / pratyaya-pratyaya zavda ke aneka artha hai| pratyaya kA artha jJAna hai / pratyaya kA artha zraddhA bhI hai / pratyaya zabda hetu yA kAraNa vAcaka bhI hai| jenAgama meM pratyaya zabda mukhyata Asrava va vadha ke kAraNo ke lie prayukta hotA hai / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya ora yoga yaha pAca Asrava va vadha ke hetu yA pratyaya kahalAte hai / pratyAkhyAna - bhaviSya me doSa na hone dene ke lie sannaddha honA pratyAkhyAna hai / athavA sAdhu ke dvArA AhAra grahaNa karane ke uparAnta nizcita kAla ke lie jo saba prakAra ke AhAra kA tyAga kara diyA jAtA he vaha pratyAkhyAna kahalAtA hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| isake chaha bhada he - nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla ora bhAva / ayogya nAmo kA uccAraNa nahI karane kA sakalpa lenA nAma pratyAkhyAna he / vItarAgI ke sivAya anya kisI pratimA kI pUjA nahIM karane kA sakalpa lenA sthApanA- pratyAkhyAna he / ayogya AhAra va upakaraNa Adi grahaNa 161 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ na karane kA sakalpa karanA dravya-pratyAkhyAna he / sakleza utpanna karAne vAle sthAna kA tyAga karanA kSetra- pratyAkhyAna he / ayogya kAla kA tyAga karanA kAla - pratyAkhyAna he / azubha pariNAmo ke tyAga kA sakalpa karanA bhAva - pratyAkhyAna he 1 pratyAkhyAna - pravAda - jisame vrata, niyama, pratikramaNa, tapa, ArAdhanA Adi kA tathA sAdhu ke ayogya vastu ke tyAga Adi kA varNana hai vaha pratyAkhyAna - pravAda - pUrva nAma kA novA pUrva hai / pratyAkhyAna sevanA-yadi sAdhu AhAra karate samaya tyAga kI gaI vastu ko pramAdavaza grahaNa kare to yaha pratyAkhyAna- sevanA nAma kA antarAya hai| pratyAkhyAnAvaraNa -- jisa kaSAya ke udaya ma jIva sakala sayama arthAt mahAvratI ko dhAraNa karane meM samartha nahI hotA use pratyAkhyAnAvaraNa kahate hai / yaha krodha, mAna, mAyA ora lobha ina cAro rUpo me hotI hai| pratyAhAra - mana kI pravRtti kA sakoca kara lene para jo mAnasika satopa hotA hai use pratyAhAra kahate he| yaha dhyAna kA eka aGga he 1 pratyeka vanaspati- jIva- jisameM eka zarIra kA svAmI eka jIva hotA vaha pratyeka vanaspati kahalAtI hai| athavA pratyeka arthAt eka-eka 'jIva kA eka-eka pRthak zarIra jisameM hotA hai vaha pratyeka vanaspati pratyeka vanaspati ke dA bhaTa he sapratiSThita patyeka ora pratiSThita pratyeka / tRNa, nala choTe vRkSa, vaDe vRkSa Ara kanda - pAca mpoM meM patyeka vanaspati dikhAI par3atI hai / ye pAcI janadarzana pAribhASika koza / 165
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaspati java nigoTa yA sAdhAraNa zarIra se Azrita ho to sapratiSThita-pratyaka kahalAtI he ora java nigoTa se rahita ho to apratiSThita-pratyeka kahalAtI hai| pratyeka-buddhi Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se guru ke upadeza ke vinA hI karmo ka upazama se samyagjJAna ora tapa ke viSaya me pragati hotI he use pratyeka-buddhi-Rddhi kahate hai| pratyeka-zarIra-jisa karma ke nimitta se eka zarIra kA svAmI eka jIva hotA hai use pratyeka-zarIra-nAmakarma kahate hai| prathamAnuyoga-1 eka mahApuruSa savadhI yAtresaTha zalAkA puruSa savadhI kathA rUpa zAstra ko prathamAnuyoga kahate hai| yaha puNyavardhaka, vodhi va samAdhidAyaka paramArtha kA kathana karane vAlA jinavANI kA pramukha aGga he| kathA ka mAdhyama se dharma ke svarUpa kA pratipAdana karane vAlA yaha anuyoga prAthamika jIvo ke lie atyata upakArI hai| ise sunakara jIvo ko samyagdazana rUpa vodhi ora dharma va zukla dhyAna rUpa samAdhi ko prApti hotI hai| isameM varNita kathA vAstavika hotI hai, kalpita nahIM hotii| jambUsvAmI-caritra, pradyumna-caritra, mahApurANa, uttarapurANa, padmapurANa Adi gratha prathamAnuyoga rUpa he| 2 jo purANo kA varNana karatA he vaha prathamAnuyoga hai| yaha dRSTivAda nAmaka vArahave aGga kA tIsarA bheda hai| prathamopazama-samyaktva-mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva se chUTakara jo sarvaprathama upazama-samyaktva hotA hai vaha prathamopazama-samyaktva kahalAtA hai| prathamopazama samyagdarzana prApta karane vAlAjIva pacendriya, 166 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajJI, mithyAdRSTi, paryAptaka ora sarva vizuddha honA cAhie / nArakI, tiryaMca, manuSya aura deva ye cArA hI gati ke mithyAdRSTi jIva prathamopazama samyaktva utpanna kara sakate hai| pradeza-eka paramANu AkAza meM jitanI jagaha gheratA he utane AkAza ko eka pradeza kahate hai| pradezatva-jisake dvArA dravya kA koI na koI AkAra banA rahatA hai vaha pradezatva guNa hai| pradezavaya-1 karma-prakRtiyoM ke kAraNabhUta pratisamaya yoga-vizeSa ke dvArA sUkSma eka kSetrAvagAhI aura sthita anantAnanta pudgala paramANa sava Atma-pradezo meM savadha ko prApta hote hai, yaha pradeza-vadha hai| 2 karma rUpa se pariNata pudgala skadhI kA paramANu kI jAnakArI karaka nizcaya karanA pradeza-vadha hai| prabhAva-zApa ora anugraha kI zakti ko prabhAva kahate hai| yaha zakti devo meM pAyI jAtI hai| prabhAvanA-1 jJAna, dhyAna, tapazcaraNa, dayA, dAna tathA jinapUjA Adi ke dvArA jina-dharma kI mahimA ko prakAzita karanA prabhAvanA hai| 2 ralaya ke prabhAva se apanI AtmA ko prakAzita karanA prabhAvanA hai| yaha samyagdRSTi kA eka guNa hai| pramatta-sayata-jo sAdhu vyakta aura avyakta pramAda se yukta rahakara bhI mahAvrato kA pAlana karate hai ve pramata-sayata kahalAte he| AhAra-vihAra, adhyayana-manana aura dharmopadeza Adi zubha kriyA rUpa pramAda se yukta jenadarzana pAribhASika koza / 167
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone ke kAraNa ye pramatta-sayata h| pramANa-samyagjJAna ko pramANa kahate hai| pratyakSa ora parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| svArtha aura parArtha-ye do bheda bhI pramANa ke hai| jJAnAtmaka pramANa ko svArtha pramANa kahate he aura vacanAtmaka pramANa ko parArtha pramANa kahA gayA hai| zrutajJAna ko choDakara zeSa cAro jJAna svArtha pramANa he tathA zrutajJAna svAtha va parArtha dono rUpa hai| pramANa-dopa-sAdhu yadi mAtrA se adhika AhAra grahaNa kare to yaha pramANa-doSa kahalAtA hai / jitane AhAra se dherya, vala, sayama aura yoga ThIka vanA rahe utanA hI AhAra kA pramANa hai| pramAda-1 acche kAryo ke karane ma Adara-bhAva kA na hAnA pramAda kahalAtA hai| 2 sajvalana kapAya ke tIvra udaya kA nAma pramAda hai| pramAda ke padraha bheda he-cAra vikathA, pAca indriya, cAra kaSAya, nidrA ora prnny| pramAda-caryA-vinA prayojana ke pRthivI khAMdanA, jala phailAnA, agni jalAnA-bujhAnA, vanaspati ko chedanA, gamana karanA yA karAnA pramAda-caryA nAma kA anarthadaNDa hai| pramAdavardhaka-jisake sevana se unmAda yA nazA AtA he aise madirA Adi mAdaka padArtha pramAdavardhaka abhakSya kahalAte hai| prameyatva-jisake dvArA dravya kisI na kisI jJAna kA viSaya banatA he arthAt jAnana meM AtA hai vaha prameyatva-guNa hai| 168 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramoda -guNIjano ko dekhakara mukha kI prasannatA Adi ke dvArA ataraga bhakti aura anurAga kA vyakta honA pramoda hai / prayoga-kriyA - zarIra ke dvArA hone vAlI gamanAgamana Adi rUpa pravRtti hI prayoga kriyA hai / pravacana - varNa, paMkti Adi rUpa dvAdazAga ko pravacana kahate hai / athavA arhanta bhagavAna ke vacana rUpa Agama ko pravacana kahate hai / pravacana -bhakti- dvAdazAga rUpa pravacana me kahe gae artha kA anuSThAna karanA pravacana - bhakti hai / athavA pravacana me anurAga rakhanA pravacana - bhakti hai | yaha solaha-kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA he / pravacana - mAtRkA - pAca samiti aura tIna gupti ko aSTa pravacana - mAtRkA kahate haiN| ye aSTa pravacana - mAtRkA muni ke jJAna, darzana ora cAritra kI sadA aise rakSA karatI hai jaise putra kA hita karane me sAvadhAna mAtA use sadA pApo se bacAtI hai / pravacana -vatsalatva- jisa prakAra gAya apane bachaDe se sahaja sneha karatI hai usI prakAra dharmAtmA ko dekhakara sahaja sneha se otaprota ho jAnA pravacana - vatsalatva hai | yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai / pravrajyA - jinadIkSA ko pravrajyA kahate he / vairAgya se otaprota hokara nirgratha guru kI zaraNa me jAkara samasta Arabha - parigraha kA tyAga karake yathAjAta vAlakavat nirvikAra nagna rUpa dhAraNa karanA aura samatA pUrvaka tapasvI jIvana jIne kI pratijJA karanA pravrajyA kahalAtI hai / prazaga - pacendriya ke viSayo me tathA tIvra krodhAdi meM mana ko nahI jAne jainadarzana pAribhASika koza / 169
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ denA prazama bhAva hai / yaha samyagdRSTi kA eka guNa hai / prazasta-ni saraNAtmaka - tejasa jagat ke jIvo ko roga zoka Adi se pIDita dekhakara parama tapasvI dayAlu sAdhu kI icchA se hasa ke samAna ujjvala suMdara AkRti vAlA puruSa unake dAhine kadhe se nikalakara vyAdhi, vedanA, durbhikSa Adi ko zAta kara sava jIvo ko sukha utpanna karatA hai, yaha prazasta ni saraNAtmaka-tejasa yA zubha tejasa kahalAtA he - prazasta-rAga- arahanta, siddha, sAdhuo ke prati bhakti, dAna, pUjA Adi dharma kAryo me utsAha ora guruo kA anukaraNa karanA prazasta rAga kahalAtA hai 1 prazna- vyAkaraNAGga - jisama yukti ora nayo ke dvArA aneka prazno kA uttara diyA gayA hai vaha prazna - vyAkaraNAGga he | prasravaNa - yadi AhAra ke samaya sAdhu ke zarIra se kisI rogavaza anAyAsa mUtrAdi nikale to yaha prasravaNa nAma kA atarAya hai / prahAra - yadi AhAra ke samaya sAdhu ke Upara yA kisI dUsare ke Upara koI prahAra kara de to yaha prahAra nAma kA atarAya he / prAkAmya Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu jala ke samAna pRthivI para aura pRthivI ke samAna jala para gamana karane meM samartha hote he vaha prAkAmya Rddhi kahalAtI hai| prANa- jisake dvArA pratyeka jIva jItA hai use prANa kahate hai / prANa do prakAra ke he- dravya-prANa aura bhAva-prANa / jIva ke cetanA yA jJAna-darzana 170 / jenadazana pAribhASika kAza
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa bhAva-prANa hai tathA pAca indriyaprANa, mana, vacana, kAya, rUpa tIna balaprANa, Ayu aura zvAsocchvAsa-isa taraha dasa dravya-prANa hai| prANAtipAtikI-kriyA-jIva ke prANo kA viyoga karane vAlI kriyA ko prANAtipAtikI-kriyA kahate hai| prANApAna-dekhie ucchvAsa naamkrm| prANAyAma-mana, vacana aura kAya kI kriyA ko niyaMtrita karanA tathA zabha-bhAva rakhanA prANAyAma kahalAtA hai| prANAyAma ke tIna aGga hai-zvAsa ko dhIre-dhIre adara khIMcanA kumbhaka hai, use roke rahanA pUraka hai aura dhIre-dhIre use bAhara choDanA recaka hai| ina tIno kA abhyAsa prANAyAma kahalAtA hai| jainAgama me ise adhika mahatvapUrNa nahI mAnA gayA hai kyoMki citta kI ekAgratA ho jAne para zvAsa kA niyaMtraNa svata ho jAtA hai| prANAvAya-pravAda-zarIra-cikitsA Adi aSTAga Ayurveda, bhUtikarma, viSavidyA tathA prANAyAma Adi ke bheda-prabhedo kA varNana karane vAlA prANAvAya-pravAda-pUrva nAma kA bArahavA pUrva hai| prANisayama-dekhie sym| prAtihArya--arhanta bhagavAna kI mahimA aura vibhUti prakaTa karane vAle prAtihArya hote hai| azoka vRkSa, tIna chatra, sihAsana, divyadhvani, dundubhi, puSpavRSTi, bhAmaNDala aura causaTha camara-ye ATha prAtihArya prasiddha hai| jainadarzana pAribhASika koza / 171
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtyayikI kriyA - naye-naya adhikaraNoM kA utpanna karanA prAtyavikIkriyA hai / prAduSkAra-dIpa-yaha dApa sakramaNa aura prakAzana ka bheTa se do prakAra kAha / sAdhu ke A jAne para AhAra sAmagrI eka sthAna se dUsara sthAna para la jAnA sakramaNa nAma kA prAduSkAra-dApa he tathA AhAra ke sthAna para prakAza kama hAna para kivADa kholanA yA dIpaka Adi jalAnA prakAzana nAma kA prAduSkAra- dIpa hai| prAdopikI-kriyA - krAdha ke AvaMza se hone vAlI prAdApikI kriyA hai / prApti Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva sa sAdhu bhUmi para sthita rahakara alika agra bhAga sa sUya, caMdra ko, maruzikhara kI yA anya vastuo kA spaza karana meM samaya hotA hai vaha prApti Rddhi hai| prAbhRta-dIpa-dina, pakSa, mahInA, vapa yA Rtu Adi ko badalakara AhAra denA prAbhRta-dIpa hai / athavA prAta kA madhyAhna meM ora madhyAhna kA prAta kAlama, esA samaya badalakara sAdhu ko AhAra denA prAmRta - doSa he / prAmRSya - sAdhu ko AhAra karAne ke lie dUsare se AhAra sAmagrI udhAra lenA prAmRSya nAmaka doSa hai / prAyazcita - pramAdajanya dIpoM kA parihAra karanA prAyazcita nAma kA tapa he| vratA meM dopa lagane para sAdhu apane doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie jo upavAsa Adi anuSThAna karate he vaha prAyazcita kahalAtA hai / yaha sAdhu kA eka mUlaguNa he / prAyogya-labdhi - sarva karmoM ko utkRSTa sthiti aura utkRSTa anubhAga 172 / janadarzana pAribhASika koza
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko ghAta karake anta koDAkoDI sthiti me aura dvisthAnIya anubhAga me sthita kara denA prAyogya-labdhi kahalAtI hai| prAyopagamana-jIvana paryanta ke lie AhAra kA tyAga karake aura samasta sevA-veyyAvRtti se rahita hokara jo samAdhi lI jAtI hai use prayopagamana nAmaka sallekhanA kahA gayA hai| isa prakAra kI sallekhanA uttama sahanana ke dhArI mahAvalazAlI aura zUravIra tapasvI sAdhu hI dhAraNa kara sakate hai| pacamakAla me yaha sabhava nahIM hai| prArabha-kriyA-chedanA-bhedanA, racanA karanA Adi kriyAome svaya tatpara rahanA tathA dUsare ke dvArA kiye jAne para harSita honA prArabha-kriyA hai| prAsuka-jala, vanaspati Adi ko vizeSa-prakriyA ke dvArA sUkSma jIvo ke sacAra se rahita kara lenA prAsuka karanA kahalAtA hai| jisameM se ekendriya Adi jIva nikala jAte he vaha prAsuka dravya mAnA jAtA hai| svaccha vastra se chAnA gayA jala do prahara taka prAsuka rahatA hai tathA ubalA huA jala caubIsa ghaMTe taka prAsuka rahatA hai| prAsuka-mArga-jisa mArga se AvAgamana ho rahA hai, jo sUrya kI kiraNo se tapa cukA hai yA jahA khetI ke lie hala calAyA gayA hai vaha prAsuka-mArga he| sAdhu-jana prAsuka-mArga se hI gamana karate hai| premAnurAga-sAdharmI bhAI ko premavaza bAra-bAra upadeza dekara sanmArga para sthita rakhane kA bhAva honA premAnurAga kahalAtA hai| proSadhopavAsa-1 proSadha kA artha parva he / parva ke dina upavAsa karanA proSadhopavAsa kahalAtA hai| 2 eka vAra dina me bhojana karanA proSadha jainadarzana pAribhASika koza / 178
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / jisa upavAsa ke pahale aura bAda meM prIpadha kiyA jAe vaha proSadhIpavAsa he / proSadhopavAsa-pratimA- tIsarI sAmAyika pratimA dhAraNa karane ke uparAnta pratimAha aSTamI va caturdazI ke dina upavAsa karane kI pratijJA lenA - yaha zrAvaka kI cothI proSadhAMpavAsa-pratimA kahalAtI hai / 174 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala-cAraNa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu phalo me rahane vAle jIvo ko pIDA pahucAe binA unake Upara se calane meM samartha hote hai vaha phala-cAraNa-Rddhi kahalAtI hai| jainadarzana pAribhASika koza / 175
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandha-karma kA AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAha honA vadha kahalAtA hai| athavA dUdha va pAnI kI taraha karma aura AtmA kA paraspara sazleSa savadha honA vadha kahalAtA hai / vadha do prakAra kA he-bhAva-badha ora dravya-vadha / jIva ke krodhAdi pariNAma hI bhAva-vadha hai tathA jIva ke sAtha jJAnAvaraNIya Adi pudgala karma kA savadha honA dravya-badha hai| prakRti, pradeza, sthiti ora anubhAga ke bheda se vadha cAra prakAra kA bandhana-nAmakarma-zarIra kI racanA ke lie prApta hue pudgalo kA jisa karma ke udaya se paraspara sazleSa hotA hai vaha vandhana-nAmakarma hai| yadi vandhana nAmakarma na ho to zarIra lakaDiyo ke Dhera ke samAna ho jaavegaa| bakaza-jo nigraMtha he aura mahAvrato kA akhaDa pAlana karate he lekina zarIra va upakaraNo kI zobhA baDhAne meM ruci rakhate haiM tathA Rddhi va yaza prApti kI kAmanA karate he ve sAdhu bakuza kahalAte he| valabhadra-ye nArAyaNa ke sage bhAI hote hai| halAyudha, vANa, gadA aura mAlA-ina cAra mahAratno ke sAtha apAra vebhava ke svAmI hote hai| eka utsarpiNI yA avasarpiNI kAla me kula no valabhadra utpanna hota hai jo svarga yA mokSagAmI he| valizeSa-doSa-yakSa, nAga Adi devo ke lie caDhAI gaI vali arthAt pUjana sAmagrI me se zeSa bacI huI sAmagrI sAdhu ko AhAra me denA valizeSa nAmaka doSa he| 17h / jenadarzana pAribhASika koza
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahirAtmA - jo jIva mithyAtva ke udaya se zarIra aura AtmA ko eka mAnatA hai vaha bahirAtmA hai / bahu- avagraha - bahuta sI vastuo ko eka sAtha jAna lenA vahu- avagraha kahalAtA hai / jese- pAco aguli ko eka sAtha jAnanA / bahughAta - jinake sevana se bahuta jIvo kA ghAta hotA hai aise kadamUla, AlU, mUlI, gAjara, ajIra Adi bahughAta nAmaka abhakSya hai| bahumAna - vahumAna kA artha Adara yA sammAna hai| mana ko ekAgra karake baDe ATara se jinavANI kA svAdhyAya karanA bahumAna kahalAtA hai| bahuvidha - avagraha - bahuta sI vastuoM ko yA eka hI vastu ko bahuta prakAra se jAnanA bahuvidha avagraha kahalAtA hai| jaise - gehU, canA Adi bahuta prakAra ke dhAnya ko jAnanA / bahuzruta-bhakti- jo muni dvAdazAGga ke pAragAmI hai ve bahuzruta kahalAte hai / aise bahuzrutavAna ke dvArA upadezita Agama ke anurUpa pravRtti karanA bahuzruta bhakti kahalAtI hai| yaha solahakAraNa bhAvanA me eka bhAvanA he bAdara- kAya - jina jIvo kA zarIra sthUla arthAt pratighAta sahita hotA he ve bAdarakAya hai / athavA jo dUsare ko roke aura svaya bhI dUsare se ruke vaha sthUla yA bAdarakAya hai / cAdara - nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva bAdara-kAya me utpanna hotA he vaha vAdara - nAmakarma hai / bAla-tapa-mithyAdRSTi ajJAnI jIva ke dvArA kiyA jAne vAlA tapa jainadarzana pAribhASika koza / 177
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAla-tapa kahalAtA hai / vAla - paNDita - maraNa - samyagdRSTi dazavratI zrAvaka kA maraNa bAlapaNDita - maraNa kahalAtA hai / bAla-bAla-maraNa-ajJAnI mithyAdRSTi jIva ke maraNa ko vAla-bAla-maraNa kahate hai / bAla-maraNa - avirata - samyagdRSTi jIva kA maraNa vAla-maraNa he | bAhubalI - ye bhagavAna RSabhadeva ke putra aura bharata cakravartI ke choTe bhAI the| inakI mA kA nAma sunadA thaa| RSabhadeva ke vairAgya ke uparAta inhe podanapura kA yuvarAja pada milaa| apane hI bhAI bharata - cakravartI se yuddha meM jItakara sasAra se virakta ho gae / jinadIkSA lekara eka varSa taka tapasyA meM lIna rahakara kevalajJAna prApta kiyA ora bhagavAna RSabhadeva se pahale hI mokSa cale ge| dhyAnAvasthA me inake zarIra para latAe lipaTa gayIM ora sarpoM ne AsapAsa bAbI vanA lI phira bhI ye dhyAna magna rhe| isa bAta ko darzAne ke lie Aja bhI inakI pratimA para latAe lipaTI huI dikhAI jAtI hai| dakSiNa bhArata me sthita gommaTezvara bAhubalI bhagavAna kI atyata vizAla aura sudara mUrti vizva ko Azcarya cakita karane vAlI hai| bAhya-tapa-jo tapa bAhya dravya ke Alambana se hotA hai aura dUsaro ke dekhane me AtA hai use bAhya tapa kahate hai / anazana, avamodarya, vRtti-parisakhyAna, rasa-parityAga, vivikta zayyAsana aura kAya- kleza- ye chaha prakAra kA vAhya-tapa hai / 178 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIja - pada - jisa prakAra bIja hI vRkSa ke mUla, phala, zAkhA, patra Adi kA AdhAra hai usI prakAra dvAdazAga jinavANI ke AdhArabhUta jo pada he vaha bIja tulya hone se bIjapada kahalAte hai / bIja - buddhi Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu kI buddhi eka hI vIja-pada ke Azraya se sapUrNa dvAdazAga ko jAnane aura vicAra karane samartha hotI hai use bIja - buddhi- Rddhi kahate hai / vIja- samyaktva - jina jIvAdi padArtho kA jJAna durlabha hai unakA kisI bIja pada ke dvArA jJAna prApta hone para jo samyagdarzana hotA he use bIja - samyaktva kahate hai / buddhi - buddhi kA artha jJAna hai / yA jisake dvArA artha jAnA jAe use buddhi kahate hai / yaha indriyo ke Alambana se utpanna hotI hai / vodhi - samyagdarzana, jJAna va cAritra kI prApti honA bodhi hai / bodhidurlabha - anuprekSA- nigoda se nikalanA, trasa paryAya pAnA, aura sajJI pacendriya manuSya honA atyanta durlabha hai| kadAcit isakI prApti ho jAe to uttama deza, kula aura nIrogatA prApta honA kaThina hai / isa sabake mila jAne para bhI viSaya sukha se virakta honA, ratnatraya rUpa vodhi ko agIkAra karake tapa kI bhAvanA karanA, samAdhi pUrvaka maraNa ko prApta honA aura kevalajJAna pAnA ati durlabha hai yahI bodhi kA suphala hai - aisA vAra-bAra vicAra karanA bodhidurlabha - anuprekSA hai / vodhita - buddha - jinako paropadeza pUrvaka jJAna kI prApti hotI hai ve bodha - buddha kahalAte hai / jenadarzana pAribhASika koza / 179
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya-methuna yA kAmamavana kA tyAga karanA brahmacarya hai / athavA brahma kA atha AtmA he sA AtmA malIna hAnA brahAcaya hai| brahmacaryANuvrata-pagayI strI kA mAtA, bahina Ara putrI ke samAna mAnanA aura apanI dharmapalI meM matuSTa rahanA brahmacarya aNuvrata hai| brahmacarya-pratimA-rAtri-bhukti-tyAga nAmaka chaTavI pratimA dhAraNa karane ke uparAta jIvana-paryanta ka lie apanI dharmapatnI meM bhI kAmasevana nahIM karane kI patijJA lenA yaha zrAvaka ko sAtavIM brahmacarya-pratimA hai| brahmarpi-jo mAdhu buddhi-Rddhi Ara opadha-Rddhi se yukta hote hai ve brahArpi kahalAte hai| brAhmI-vaM tIrthakara pamaMdaMva Ara ganI yazasvatI kI putrI thii| ye zIla aura vinaya meM yukta thii| inhAne apane pitA meM sarvaprathama lipi-vidyA siikhii| Aja atyata prAcIna brAhmI lipi inhI ke nAma se pracalita hai| alpa vaya me hI bhagavAna Rpamadeva se dIkSA lekara AryikAo meM zraSTa pada paayaa| 150 / janadarzana pAribhApika koza
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha bhakta - pratyAkhyAna - zAstra me kahI gaI vidhi ke anurUpa kramaza AhAra kA tyAga karake svata aura dUsare ke dvArA bhI zarIra kI yathAyogya sevA-vaiyyAvRtti karAte hue jo samAdhi-maraNa kiyA jAtA hai vaha bhakta-pratyAkhyAna nAmaka sallekhanA kahalAtI hai / bhakti - arhanta Adi ke guNo me anurAga rakhanA bhakti hai / bhadra - mithyAtva ke mada udaya meM jo jIva samIcIna jinadharma se dveSa nahIM karatA use bhadra kahate hai / bhadrA - vAcanA - tarkasagata samAdhAna dete hue jinAgama me kahe gae jIvAdi tattva kI vyAkhyA karanA bhadrA - vAcanA he / bhaya - jisa karma ke udaya se jIva bhaya kA kAraNa milate hI bhayabhIta ho jAtA hai vaha bhaya nAmaka no-kaSAya hai / bhaya sAta prakAra kA he - ihaloka, paraloka, atrANa, agupti, maraNa, vedanA ora Akasmika bhaya / bhaya - saMjJA - atyata bhaya se utpanna jo bhAgakara kahIM chipa jAne kI icchA hai use bhaya - sajJA kahate hai / bharata - ye prathama cakravartI the| ayodhyA ke rAjA tIrthakara RSabhadeva inake pitA aura rAnI yazasvatI inakI mAtA thI / inhone chaho khaNDa pRthvI para vijaya prApta kI parantu apane hI bhAI bAhuvalI se yuddha me hAra gaye the / inake sAmrAjya meM hI sarvaprathama svayavara prathA kA zubhArabha jainadarzana pAribhASika koza / 181
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ A thaa| inakI nAma para igareza kA nAma bhAratavapapadAgirakAna taka gajya karana ka upagana inAna jinaTIkSA le lI aura annamuhana makavAnajAna prApta riyaa| una Aya cogamI lArA varSa pUrva thii| unhAna nAga payata para naugAma jinAlayA kA nimANa karAyA aura pAca go dhanatra jI tora spabhava kI pratimA sthApita kgyo| bharata-bhaira- ya magaNDAmadhimAjita hai| isameM pAya mnasTasADa aura Apa sabhI zanAkA papa bhagata-tra ke AryakhaNDa manmannanagagta karatI ke nAma ma imakA marata-kSetra nAma pranida huaa| aTAI dvIpa meM pAca marata-kSetra hai| bhava-Ayu kama udaya meM jIva kI jA manuSya, deva Adi paryAya nIma para kaan|| manupva, nirvaca, naraka aura Teva-pe cAra bhavanAka-maranagamA antara aura jyAnipA deva-tIno bhavanatrika kaanaat|| bhavanavAsI-jimamA mvamAva bhavanoM meM nivAsa karane kA hai vaM bhavanavAmI daya kahalAta hai| bhavanavAsI deva dasa prakAra ke 7-asurakramAra, nAgakumAra, vidyutakumAra, suparNakumAra, agnikumAra, yAnamAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dIpakumAra ora dikkumaar| bhava-parivartana-samAge jIvana naraka kI choTI se chodI Ayu se lekara gaMvayaka vimAna taka Ayukrama sa anaka vAra bhramaNa kiyA hai| naraka gati ma jaganya Ayu dasa hajAra vapa hai| isa dasa hajAra varSa kI Ayu 7. mAdha kAi jIva prathama naraka meM utpanna huA aura Ayu pUrNa karake 15. janadarzana pArimApika koza
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mara gayA, puna usI Ayu ko lekara vahA utpanna huA aura mara gyaa| isa prakAra dasa hajAra varSa ke jitane samaya hai utanI bAra dasa hajAra varSa kI Ayu lekara prathama naraka me utpanna huA phira eka samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu lekara vahIM utpanna huA phira do samaya adhika dasa hajAra varSa kI Ayu lekara utpanna huaa| isa prakAra eka-eka samaya baDhAte-baDhAte naraka gati kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pUrNa karatA hai / phira tiryaca-gati me antarmuhUrta kI jaghanya Ayu lekara utpanna huA aura pahale kI taraha antarmuhUrta ke jitane samaya hai utanI bAra antarmuhUrta kI Ayu lekara vahA utpanna huaa| phira eka-eka samaya baDhAte - baDhAte tiryaca gati kI utkRSTa Ayu tIna palya pUrI karatA hai| phira manuSya gati me utpanna hokara tiryaca gati ke samAna antarmuhUrta kI jaghanya Ayu se lekara tIna palya kI utkRSTa Ayu kramaza baDhAte-baDhAte pUrI karatA hai / phira devagati me utpanna hokara narakagati ke samAna Ayu ko kramaza pUrNa karatA hai / devagati me itanI vizeSatA hai ki vahA tetIsa sAgara na hokara ikatIsa sAgara kI Ayu kramaza pUrNa karatA hai kyoMki mithyAdRSTi kI utpatti graiveyaka taka hI hotI he jahA utkRSTa Ayu ikatIsa sAgara hai| isa prakAra cAro gatiyo kI Ayu ko krama se prApta karake pUrNa karanA yaha bhava-parivartana hai / bhavapratyaya-avadhijJAna - jisa avadhijJAna ke hone me mukhya rUpa se bhava fat t vaha bhavapratyaya - avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna deva va nArakI jIvo ko janma se hI hotA hai / bhavavipAkI karma-jina karmoM kA vipAka yA phala manuSya Adi bhava rUpa hotA hai ve bhava- vipAkI karma kahalAte hai| narakAyu, tiryacAyu, jainadarzana pAribhASika koza / 183
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyAyu aura davAyu-ya cArA Ayu-karma bhavavipAkI hai| bhavya-jisakaM samyagdarzana Adi bhAva prakaTa hAna kI yogyatA hai vaha bhavya hai| bhavya jIva tIna prakAra ke he-Asanna bhavya, dUra bhavya ora abhavyasama bhavya / jo alpakAla me mukta hoMge, ve Asanna-bhavya hai| jo bahuta kAla meM mukta hoMge, ve dUra-bhavya hai / mukta hone kI yogyatA hone para bhI jo kabhI mukta nahIM hoge, ve dUrAndUra-bhavya yA abhavyasama-bhavya hai| bhAva-1 jIva ke pariNAma ko bhAva kahate hai| opazamika, kSAyika, mitha, odayika ora pAriNAmika-ye pAca bhAva jIva ke haiN| 2 jo opazamika Adi bhAvoM ke dvArA jIvAdi kA vizeSa jJAna kiyA jAtA he vaha bhAva-anuyoga-dvAra hai| bhAva-karma-jIva ke krodha Adi vikArI pariNAma bhAva-karma kahalAte hai| bhAva-nikSepa-vartamAna paryAya se yukta dravya ko bhAva-nikSepa kahate haiN| dravya kA vartamAna paryAya kI apekSA vyavahAra karanA bhAva-nikSepa hai| jese-pUjA karate hue ko pujArI kahanA yA sevA karane vAle ko sevaka khnaa| bhAva-parivartana-yoga-sthAna, anubhAga-sthAna, kaSAya-sthAna ora sthiti-sthAna ina cAra ke nimitta se bhAva-parivartana hotA hai| prakRti aura padeza-vadha ke kAraNabhUta AtmA ke pradeza parispadana rUpayogasthAna hote hai| anubhAga-vadha me kAraNabhUta kaSAya kI taratamatA (utAra caDhAva) rUpa anubhAga-sthAna hote he tathA sthitivadha me kAraNabhUta 184 / janadarzana pAribhASika koza
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaSAya kI taratamatA ko kaSAya-sthAna kahate hai / vadhane vAle karma kI sthiti ke bhedoM ko sthiti sthAna kahA gayA hai| yogasthAna zreNI ke asakhyAtave bhAga pramANa he / anubhAga sthAna asakhyAta loka pramANa he aura kaSAya sthAna bhI asakhyAta lokapramANa he / koI mithyAdRSTi, sajJI, pacendriya paryAptaka jIva jJAnAvaraNIya karma kI anta - koDI sAgara pramANa jaghanya sthiti ko bAdhatA hai| taba usa jIva ke usa sthiti ke yogya jaghanya kaSAya-sthAna, jaghanya anubhAga sthAna aura jaghanya yogasthAna hotA he| phira sthiti, anubhAga aura kaSAya-sthAna vahI rahate hai kintu yogasthAna dUsarA ho jAtA hai| isI prakAra tIsare, cauthe Adi yogasthAna hote hai| jaba saba yogasthAna pUrNa jAte hai taba usI sthiti ora usI kaSAya- sthAna ko dhAraNa karane vAle jIva ke dUsarA anubhAga-sthAna hotA hai| isame yogasthAna pUrvavat hote hai / isa prakAra asakhyAta loka pramANa anubhAga sthAnoM ke hone taka tIsare cothe Adi anubhAga sthAna kramaza hote hai / tAtparya yaha hai ki yahA sthiti ora kaSAya sthAna to jaghanya hI rahate hai kintu anubhAga sthAna krama se asakhyAta loka pramANa ho jAte hai aura eka-eka anubhAga-sthAna ke prati zreNI ke asakhyAtave bhAga pramANa yogasthAna hote hai / isake vAda usI sthiti ko prApta hone vAle jIva ke dUsarA pAya sthAna hotA hai| isake anubhAga-sthAna aura yogasthAna pUrvavat rahate hai / isa prakAra asakhyAta loka pramANa kaSAya sthAno ke hone taka tIsare cauthe Adi kaSAya sthAna jAnanA caahie| jisa prakAra sabase jaghanya sthiti ke kaSAya Adi sthAna kahe he, usI prakAra eka samaya adhika jaghanya sthiti ke bhI kaSAya Adi sthAna jAnanA cAhie ora isI prakAra eka eka samaya adhika ke krama se tIsa jainadarzana pAribhASika koza / 185
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ koDA-koDI sAgara pramANa utkRSTa sthiti taka pratyeka sthiti ke bhI kaSAya Adi sthAna jAnanA caahie| isa prakAra sabhI mUla aura uttara prakRtiyo ke parivartana kA krama jAnanA caahie| yaha saba milakara eka bhAva-parivartana hotA he / Azaya yaha hai ki isa jIva ne mithyAtva ke vazIbhUta hokara prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza-vadha ke kAraNabhUta jitane prakAra ke pariNAma yA bhAva hai una sabakA anubhava karate hue bhAva-parivartana rUpa sasAra me aneka bAra bhramaNa kiyA hai| bhAva-pUjA-arhantAdi ke guNo kA cintavana karanA bhAva-pUjA hai| bhAvaliga-dekhie lig| bhAva-zruta-dekhie shrutjnyaan| bhAva-satya-hisA Adi doSa rahita ayogya vacana bhI bhAva-satya hai| jese-kisI ne pUchA ki 'cora dekhA' to dekhane ke uparAta bhI kaha denA ki 'nahIM dekhaa| bhAva-sAmAyika-sava jIvo ke prati metrI-bhAva rakhanA aura azubha-bhAvo kA tyAga karanA bhAva-sAmAyika hai| bhAva-stava-jinendra bhagavAna ke guNo kA smaraNa karanA bhAva-stava hai| bhAvAnurAga-dharmAtmA aura dharma kA sammAna/gaurava kama na ho aisI bhAvanA honA bhAvAnurAga kahalAtA hai| bhAvendriya-jo labdhi aura upayoga rUpa hai vaha bhAvendriya hai| jisake sasarga se AtmA dravyendriya kI racanA karane ke lie tatpara hotA he aise jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ko labdhi kahate haiM tathA labdhi 186 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke avalamvana se utpanna hone vAle AtmA ke pariNAma ko upayoga kahate hai| bhASA-samiti-hita, mita aura priya vacana bolanA bhASA-samiti hai| yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| bhUmi-sparza-yadi AhAra ke samaya sAdhu ke hAtha se bhUmi kA sparza ho jAe to yaha bhUmi-sparza nAma kA antarAya hai| bhedavijJAna-zarIra Adi 'para' dravyo se AtmA bhinna hai-aisA anubhava yA jJAna honA bheda-vijJAna hai| bhoga-jo vastu eka hI bAra bhogane me AtI hai use bhoga kahate hai| jaise anna, pAna, gadha, mAlA aadi| bhoga-bhUmi-jahA kRSi Adi kArya kiye binA dasa prakAra ke kalpavRkSo se prApta bhoga-upabhoga kI sAmagrI ke dvArA manuSyo kI upajIvikA calatI hai use bhogabhUmi kahate hai| bhogabhUmi me nagara, kula, varNAzrama Adi kI paddhati nahIM hotii| yahA yugala satAna utpanna hotI hai jo pati-patnI ke rUpa me sukhapUrvaka jIvana vyatIta karatI hai| yahAM utpanna hone vAle manuSya aura tiryaMca sukhI, nirogI aura mRdu svabhAvI hote hai aura maraNoparAnta svarga jAte haiN| bhogAntarAya-jisa karma ke udaya se jIva bhogane kI icchA karatA huA bhI nahIM bhoga pAtA use bhogAntarAya karma kahate hai| bhogopabhoga-parimANa-pratidina bhojana, vastra Adi bhoga-upabhoga kI sAmagrI kA parimANa karake zeSa kA tyAga kara denA bhogopabhoga-parimANa vrata kahalAtA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 187
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhojana- sapAta - sAdhu ko AhAra dete samaya dAtA ke hAtha se yadi AhAra sAmagrI nIce gira jAe to yaha bhojana -satApa nAma kA atarAya hai| bhauma-nimitta - pRthivI kI saghanatA, snigdhatA Adi guNo kA vicAra karake jo tAbA, sonA, cAdI Adi dhAtuo kI hAni - vRddhi kA jJAna hotA hai vaha bhauma-nimitta - jJAna kahalAtA hai / bhramarAhAra - jisa prakAra bhorA, phUlo ko bAdhA pahucAe vinA rasa grahaNa karatA hai usI prakAra sAdhu, dAtA kI bAdhA pahucAe binA usake dvArA diyA gayA AhAra grahaNa karate hai, isalie sAdhu kI yaha AhAra caryA bhramarAhAra yA bhrAmarIvRtti kahalAtI hai / 188 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma maGgala - jo pAparUpI mala ko galAtA hai athavA jo sukha yA puNya ko lAne vAlA hai vaha maGgala kahalAtA hai| arhanta Adi kA guNagAna karanA pAralaukika magala hai / pIlI saraso, pUrNakalaza Adi laukika magala hai / kArya kI nirvighna samApti ke lie, icchita phala kI prApti ke lie, ziSTAcAra ke pAlana ke lie aura puNya vardhana ke lie gratha ke prArabha me magala karane kA vidhAna hai| graMtha ke prArabha me maMgala do prakAra se kiyA jAtA hai - nivaddha magala aura anivaddha magala / majjAnurAga-sAdharmI jano ke prati aisA sudRDha anurAga honA jo vipatti yA viSama paristhiti Ane para bhI paraspara asthi va majjA ke samAna na chUTe arthAt banA rahe, ise bhajjAnurAga kahate hai / matijJAna- indriya va mana kI sahAyatA se hone vAlA jJAna matijJAna hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA - matijJAna ke bheda he aura mati, smRti, sajJA, citA, abhinivodha, pratibhA, buddhi, medhA Adi isake apara nAma hai| mada-jJAna Adi ke Azraya se apanA baDappana jatAnA mada kahalAtA hai| yaha ATha prakAra kA hai - jJAna-mada, pUjA-mada, kula-mada, jAti-mada, bala-mada, rUpa-mada, tapa-mada aura Rddhi-mada / madhusrAvI Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke hAtha me diyA gayA rUkhA-sUkhA AhAra bhI mIThe svAda vAlA ho jAtA hai usa madhusrAvI Rddhi kahate hai / jainadarzana pAribhASika koza / 189
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya-loka-samUcA loka tIna bhAgoM meM vibhakta hai / isake madhya bhAga ko madhya-loka kahate hai / madhya-loka eka rAjU cauDA aura eka lAkha yojana UcA hai| yaha cUDI ke AkAra kA hai| isame anaginata dvIpa aura samudra hai jo paraspara eka dUsare se ghire hue hai / madhyaloka ke bIco-bIca eka lAkha yojana arthAt cAlIsa karoDa mIla vyAsa vAlA prathama jambUdvIpa sthita hai| jambUdvIpa ko ghere hue do lAkha yojana vistAra vAlA lavaNa samudra hai / phira ghAtakIkhaNDa dvIpa, kAlodadhi samudra, puSkaravara dvIpa aura ata me svayabhUramaNa dvIpa aura svayabhUramaNa samudra hai / manuSya aura tiryaca jIva isa madhyaloka me hI pAe jAte hai / mana-nAnA prakAra ke vikalpa - jAla ko mana kahate hai / athavA guNa doSa kA vicAra va smaraNa Adi karanA, yaha mana kA kArya hai / mana ko anindriya yA anta karaNa bhI kahate hai / mana do prakAra kA he - dravya-mana aura bhAva - mana / hRdaya meM ATha pAkhurI vAle kamala ke AkAra kI pudgala saracanA rUpa dravya-mana hai tathA jisake dvArA smRti, zikSA, AlApa Adi kA grahaNa hotA hai vaha bhAva -mana hai / mana-zuddhi - AhAradAna dete samaya IrSyA, krodha Adi azubha bhAvo se dUra rahanA aura zraddhA, vinaya Adi zubha bhAva rakhanA yaha dAtA kI mana-zuddhi hai| mana. paryaya-jo dUsare ke mana kA Alambana lekara usa mana me sthita padArtha ko spaSTa rUpa se jAna letA hai vaha mana paryaya jJAna kahalAtA hai / mana paryaya jJAna RddhidhArI muni ko hI hotA hai| yaha do prakAra kA hai - Rjumati aura vipulamati / 190 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ manogupti-rAga-dveSa-moha Adi azubha-bhAvo kA parihAra karanA manogupti hai| manojJa-1 abhirUpa ko manojJa kahate hai| 2 loka-sammata sAdhu ko manojJa kahate hai| 3 vidvAn, vAgmI, mahAkulIna AdirUpa se jo lokaprasiddha hai use manojJa kahate hai| 4 saskAravAn samyagdRSTi ko manojJa kahate hai| manovala-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu antarmuhUrta me samasta zruta kA cintana karane meM samartha hotA hai use manobala-Rddhi kahate haiN| mantra-1 jisake dvArA AtmA kA Adeza arthAt nijAnubhava kiyA jAe vaha matra hai| 2 jisake dvArA paramapada me sthita AtmAo kA satkAra kiyA jAe vaha matra hai| 3 jo gupta rUpa se bole jAte hai unhe matra kahate hai| maMtrotpAdana-doSa-dAtA ko matra kI mahimA batAkara aura matra dene kI AzA dilAkara yadi sAdhu AhAra prApta kare to yaha matrotpAdana-doSa hai| mamakAra-AtmA se bhinna zarIra Adi me merepana kA bhAva yA mamatva bhAva honA mamakAra hai| maraNa-prANo kA viyoga honA maraNa kahalAtA hai| jIva kA maraNa aneka prakAra se hotA hai| jIva ke Ayu Adi prANo kA jo niratara kSaya hotA rahatA hai vaha nitya-maraNa yA AvIci-maraNa hai| viSa Adi ke nimitta se akAla me hone vAle maraNa ko apavAyu-maraNa yA kadalIghAta-maraNa kahate hai| pUrNa Ayu bhogakara hone vAlA maraNa jainadarzana pAribhASika koza / 191
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anapavAyu-maraNa kahalAtA hai| maraNa ke mukhya pAca bheda aura bhI he-paNDita-paNDita-maraNa, paNDita-maraNa,vAla-paNDita-maraNa, vAla-maraNa aura vaal-vaal-mrnn| maraNa-bhaya-'mai jIvita rahU, kabhI merA maraNa na ho', isa prakAra maraNa ke viSaya meM jo bhaya hotA hai vaha maraNa-bhaya hai| mala-parISaha-jaya-jIvana paryanta snAna na karane kI pratijJA karane vAle nirgatha sAdhu ke zarIra para pasInA aura dhUli ke kAraNa svAbhAvika rUpa se jo maila jamA ho jAtA hai usa saMcita maila se utpanna hone vAlI vAdhA ko samatA-bhAva se sahana karanA mala-parIpaha-jaya he| mala-doSa-zakA kAkSA Adi doSo se kSayopazama-samyagdarzana malina ho jAtA hai yaha samyagdarzana kA mala-dApa kahalAtA hai| malauSadhi-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke jihA, oTha, nAka, Adi kA mala jIvo ke roga dUra karane meM samartha hotA hai vaha maloSadhi-Rddhi hai| mallinAtha-unnIsave tIrthaMkara / ye ikSvAkuvazI rAjA kubha kI rAnI prajAvatI ke putra the| inakI Ayu pacapana hajAra varSa ora zarIra paccIsa dhanuSa UcA thaa| deha kI kAnti svarNa ke samAna thii| apane vivAha ke lie sajAe gaye nagara ko dekhakara inheM apane pUrva bhava kA smaraNa ho gayA ora inhone virakta hokara jinadIkSA le lii| cha dina kI tapasyA ke uparAta inhe kevalajJAna huaa| inake sagha me aTThAIsa gaNadhara, cAlIsa hajAra munirAja, pacapana hajAra AryikAe, eka lAkha zrAvaka ora tIna lAkha zrAvikAe thIM / sammedazikhara se inhone mokSa 192 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApta kiyA / mahAkalpa - kAla aura sahanana kI apekSA sAdhu ke yogya dravya, kSetra Adi kA varNana karane vAlA mahAkalpa yA mahAkalpya nAma kA aGgabAhya hai / mahApuNDarIka - jisame samasta indra aura pratIndro me utpanna hone me kAraNabhUta tapazcaraNa Adi kA varNana kiyA gayA ho vaha mahApuNDarIka nAma kA aGgabAhya hai / mahApuruSa - 1 jo pIDita kie jAne para bhI kaThora vacana yA apazabda nahIM bolate vaha mahApuruSa hai| 2 jainAgama me caubIsa tIrthakara, nau pratinArAyaNa, nau valabhadra, vAraha cakravartI, caubIsa' kAmadeva, caudaha kulakara, gyAraha rudra, no nArada aura tIrthakara ke mAtA-pitA - ye eka sau unhattara mahApuruSa kahe gae hai / mahAvIra - svAmI - aMtima covIsave tIrthakara / ye vaizAlI ke rAjA siddhArtha kI rAnI priyakAriNI (trizalA) ke putra the / inakI Ayu bahattara varSa kI thI aura zarIra sAta hAtha UcA thA / niratara vaDhane vAle guNo ke kAraNa ye vardhamAna kahalAte the / sagama deva ne jaba ina para upasarga kiyA taba inakI nirbhayatA dekhakara inhe mahAvIra kahA / tIvra tapazcaraNa karane se ye loka me ativIra kahalAye / sajaya-vijaya nAma ke RddhidhArI muniyo ko inake darzana se samAdhAna milA isalie inhe sanmati nAma diyA gyaa| zarIra kA ananta bala dekhakara inhe 'vIra' kahA gayA / tIsa varSa kI avasthA me inhone jinadIkSA grahaNa kI / bAraha varSa kI tapasyA ke uparAta inhe kevalajJAna huA / gaNadhara jainadarzana pAribhASika koza / 198
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke abhAva me chayAsaTha dina taka inakI Tivyadhvani nahIM huii| indrabhUti gotama ke Ane para aura ziSyatva svIkAra karane para divyadhvani prArama huii| inake sagha me indrabhUti gautama Adi gyAraha gaNadhara, codaha hajAra muni, chattIsa hajAra AryikAe, eka lAkha zrAvaka va tIna lAkha zrAvikAe thiiN| inhone pAvApura se mokSa prApta kiyaa| mahAvrata-hisAdi pAca pApo kA mana, vacana, kAya se jIvana-paryaMta ke lie tyAga karanA mahAvrata hai| ahisA, satya, acorya, brahmacarya aura aparigraha ye pAca mahAvrata haiN| mahimA-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu apane zarIra ko meruparvata ke varAvara banAne meM samartha hote he vaha mahimA-Rddhi hai| mAsAdi-darzana-AhAra ke samaya yadi sAdhu ko mAsAdi dikha jAe to yaha mAsAdi-darzana nAma kA atarAya hai| mAdhyastha-bhAva-rAgadveSapUrvaka pakSapAta nahIM karanA mAdhyastha-bhAva hai| mAdhyastha, samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, vItarAgatA ye sabhI ekArthavAcI zabda haiN| mAna-1 dUsare ke prati namane kI vRtti na honA mAna hai| athavA dUsare ke prati tiraskAra rUpa bhAva honA mAna kahalAtA hai|2 mAna kA artha taula yA mApa bhI hai| mAnadoSa-sAdhu yadi abhimAna pragaTa karake AhAra letA hai to yaha mAna nAmaka doSa hai| 194 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasa-AhAra-devA ko AhAra kI icchA hAta hI kaNTa me amRta jhagne lagatA hai| yaha mAnama-AhAra kahalAtA hai| mAnasika-vinaya-dharma-kArya meM mana lagAnA tathA pApa kArya ka vicAra se mana ko bacAnA mAnasika-vinaya hai| athavA pUjca puruSoM ke prati Adara-bhAva rakhanA mAnasika-vinaya hai| mAnastambha-tIrthakarI ka samavasaraNa meM praveza karane se pahale pratyeka dizA meM jo tIrthakara ke zarIra kI UcAI se bAraha gunI UcI stambha ke AkAra kI sudara racanA hotI hai use mAnastambha kahate hai| cUMki dUra se hI isake darzana mAtra se mithyAdRSTi jIva abhimAna se rahita ho jAta he ata isakA mAnastambha nAma sArthaka hai| sabhI mAnastabha mUna meM vajadAge ma yukta hone hai, madhya-bhAga meM vRttAkAra hote hai aura Upara cAro dizAoM meM camara, ghaNTA Adi se vibhUSita eka-eka jina-pratimA se yukta hote hai| akRtrima caityAlayoM meM bhI isI taraha mAnastambha kI racanA hotI hai| mAnupottara parvata-madhyaloka ma puSkaravara dvIpa ke bIcoMbIca cUr3I ke samAna gola AkAra vAlA mAnupAMtara parvata hai| vaha anAdi-anidhana hai| isa parvata ke bAhara manuSyoM kA gamana nahIM hotaa| mAyA-mAyA kA ardha ela, kapaTa yA kuTilatA hai| dUsare kA Thagane ke lie jo enna, kapaTa Adi kie jAte hai vaha mAyA hai| mAyA-kiyA-pAna-darzana Adi ke viSaya meM unna karanA mAyA-kriyA anazana pAribhASika roga : 147
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA- doSa- sAdhu yadi chalapUrvaka AhAra le to yaha mAyA nAma kA doSa hai / mAyAgatA - cUlikA - jisame indrajAla Adi ke kAraNabhUta matra aura tapazcaraNa kA varNana kiyA gayA hai vaha mAyAgatA - cUlikA hai| mAyA- zalya- yadi jIva bAhya me bagule jaisA ujjvala veSa dhAraNa karake ataraga meM dUSita bhAva rakhatA hai to yaha mAyA- zalya kahalAtI hai| mAraNAntika- -samudghAta-maraNa ke samaya apane vartamAna zarIra ko na choDakara Age jahA utpanna honA hai usa kSetra taka AtmA ke pradezo kA phailanA mAraNAntika-samudghAta hai / mAruta- cAraNa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu aneka prakAra kI gativAlI vAyu kI pradeza paMkti para paira rakhate hue nirvAdha rUpa se gamana karane meM samartha hote hai vaha mAruta cAraNa Rddhi kahalAtI hai| mArutI - dhAraNA - AgneyI- dhAraNA ke uparAta vaha yogI AkAza me pUrNa hokara vicaraNa karate hue mahAvegavAna vAyumaDala kA cintavana kare / isa pravala vAyumaDala ne agni meM jale zarIra Adi kI bhasma ko uDA diyA hai aura phira vAyu zAta ho gaI hai - aisA cintavana kare, yaha mArutI - dhAraNA hai / mArgaNA-mArgaNA kA artha khojanA yA anveSaNa karanA hai| jIva jina bhAvo ke dvArA khoje jAte hai yA jina paryAyo me khoje jAte he use mArgaNA kahate hai / gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, sayama, darzana, lezyA, bhavya, samyaktva, sajJI ora AhAraka-ye codaha mArgaNAe 196 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| mArga- prabhAvanA - jJAna, dhyAna, tapa aura jinapUjA Adi ke mAdhyama se jinendra bhagavAna ke dvArA batAe gae mokSamArga ko prakAzita karanA mArga-prabhAvanA hai| yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| mArga- samyagdarzana - vItarAga - mokSamArga ke sunane mAtra se jo samyagdarzana hotA hai vaha mArga - samyagdarzana hai| mArdava- mRdutA kA bhAva honA mArdava hai / athavA mAna ke abhAva kA nAma mArdava hai / athavA apane kula, rUpa, jAti, buddhi, tapa Adi kA abhimAna nahIM karanA mArdava-dharma hai / mAlArohaNa - lakaDI kI banI huI sIDhI yA paiDI se Upara caDhakara vahA rakhe hue laDDU Adi lAkara sAdhu ko AhAra me denA mAlArohaNa nAma kA doSa hai / mitra - jo nisvArtha bhAva se hita kare vaha mitra hai athavA jo pApa se bacAe vaha mitra hai | mithyA ekAnta-aneka dharmAtmaka vastu ke kisI eka hI dharma kA kathana karake zeSa sabhI dharmoM kA niSedha kara denA mithyA ekAta hai| mithyAcAritra - arhanta bhagavAna ke dvArA batAe gae vItarAga mokSamArga se viparIta mArga para calanA mithyAcAritra hai / mithyAjJAna- mithyAtva ke sadbhAva me hone vAlA jJAna, mithyAjJAna kahalAtA hai / jisa prakAra kaDavI tUmaDI me rakhA huA dUdha kaDavA ho jAtA hai usI prakAra mithyAdarzana ke nimitta se matijJAna Adi mithyA jainadarzana pAribhASika koza /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA jAte hai / kumati, kuzruta Ara vibhaga-avadhijJAna ye tIno mithyAjJAna mithyAtva-kriyA-mithyAtva ke udaya me jo rAga-dveSa se malina devI-devatAo kI stuti rUpa kriyA hotI he vaha mithyAtva-kriyA hai| mithyAdarzana-mithyAtva-karma ke udaya se jo samIcIna tattvo ke viSaya me azraddhAna hotA hai vaha mithyAdarzana he| athavA arhanta bhagavAna ke dvArA batAe gae mArga se viparIta mArga me zraddhAna honA mithyAdarzana he| mithyAdarzana-kriyA-mithyAdarzana ke sAdhano se yukta puruSa kI prazasA Adi karake use mithyAtva meM dRDha karanA mithyAdarzana-kriyA he| miyyAdRSTi-mithyAtva-karma ke udaya se vazIkRta jIva mithyAdRSTi kahalAtA hai| athavA jo doSayukta deva ko, hisA se yukta dharma ko ora parigraha me lipta guru ko mAnatA he ora Adara-satkAra karatA he vaha mithyAdRSTi hai| athavA jo niSparigraha yathAjAta nigraMtha rUpa kA dekha kara mAtsarya karatA he vaha mithyAdRSTi hai| mithyAzalya-mithyAtva meM ruci rakhate hue vrato kA pAlana karanA mithyAzalya he| mizraguNasthAna-dahI ora guDa ke mizrita svAda ke samAna samyaktva ora mithyAtva se mizrita-bhAva ko samyagmithyAtva kahate hai| samyagmithyAtva ke udaya se jIva kA tattva ke viSaya meM zraddhAna aura azraddhAna-bhAva yugapat hotA hai isalie ise mizrabhAva yA mizra guNasthAna bhI kahate haiN| 198 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizradoSa-prAsuka teyAra huA AhAra anya vepadhAriyo tathA gRhastho ke sAtha-sAtha sayamI sAdhuo ko bhI dene kA sakalpa karanA mithadopa muni-manana mAtra bhAva-svarUpa hone se sAdhu ko muni kahate hai| athavA avadhijJAnI, mana paryayajJAnI aura kevalajJAniyo ko muni kahA hai| zramaNa, sayata, RSi, muni, yati, sAdhu, vItarAga, anagAra ye sabhI ekArthavAcI zabda hai| munisuvratanAtha-bIsave tIrthakara / magadha deza ke rAjagRha nagara me rAjA sumitra aura mAtA sImA ke yahA inakA janma huaa| inakI Ayu tIsa hajAra varSa thI aura zarIra vIsa dhanuSa UcA mayUrakaTha ke samAna nIlI AbhA vAlA thaa| padraha hajAra varSa taka rAjya karane ke uparAta yAgahastI nAmaka hAthI ko dezavrato kA pAlana karate dekhakara inhe verAgya ho gayA aura gRhatyAga kara jinadIkSA le lii| gyAraha mAha kI tapasyA ke uparAta inhe kevalajJAna prApta huaa| inake sagha me aThAraha gaNadhara, tIsa hajAra muni, pacAsa hajAra AryikAe, eka lAkha zrAvaka aura tIna lAkha zrAvikAe thiiN| inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| mumukSu-mokSa kI icchA rakhane vAle bhavya jIvo ko mumukSu kahate hai| yaha tIna prakAra ke hote hai-paropakAra ko pradhAnatA dekara apanA upakAra karane vAle, apane upakAra kI pradhAnatA se paropakAra karane vAle aura mAtra apanA upakAra karane vaale| muhUrta-do ghaDI arthAt aDatAlIsa miniTa kA eka muhUrta hotA hai| mUka-kevalI-kevalajJAna ke uparAta jinakI divyadhvani nahIM hotI ve jainadarzana pAribhASika koza / 199
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUka-kevalI kahalAte haiN| mUr3hatA-mUDhatA kA artha aviveka hai| yaha tIna prakAra kI hotI hai-loka-mUDhatA, deva-mUDhatA aura guru-mUDhatA yA smy-muuddhtaa| mUrchA-loka me mUrchA kA pracalita artha vehozI hai / jainAgama me mUrchA kA artha parigraha yA mamatva-bhAva hai| mUrta-jo padArtha indriya grAhya hai ve mUrta haiN| athavA jisame rUpa rasa Adi guNa pAe jAte haiM vaha mUrta hai| chaha dravyo me ekamAtra pudgala-dravya mUrta yA rUpI hai| mUlakarma-doSa-jo vaza me nahIM hai unako kaise vaza me karanA, athavA jo strI-puruSa alaga-alaga ho gae hai unakA kaise sayoga karAnA-aise matra-tatra Adi upAya batAkara yadi sAdhu gRhastha se AhAra prApta kare to yaha mUla-karma-doSa hai| mUla-prAyazcita-sAdhu ko puna dIkSA denA mUla-prAyazcita kahalAtA hai| aparimita doSa karane vAlA jo sAdhu pArzvastha, avasanna, kuzIla yA svacchanda hokara kumArga me sthita hai use yaha prAyazcita diyA jAtA hai| mRgacArI-jo sAdhu akele hI svacchanda rIti se vihAra Adi karate hai ora jinendra bhagavAna ke vacano ko dUSita karate haiM unako mRgacArI yA svacchanda kahA gayA hai| mRSAnandI-tIvra kaSAya ke vazIbhUta hokara dUsare ko Thagane ke lie vaDI caturAI se jhUTha bolane kI yojanA banAne me lage rahanA aura jhUTha 200 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bolane me Ananda mAnanA mRSAnandI nAma kA raudradhyAna hai / meghacAraNa Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu bAdalo me sthita jalakAyika jIvo ko virAdhanA na karate hue unake Upara se jAne me samartha hote hai, use meghacAraNa Rddhi kahate hai / maitrI - dUsare ko dukha na ho aisI bhAvanA rakhanA maitrI hai| maithuna -saMjJA - rAga ke vazIbhUta hokara strI aura puruSa me jo paraspara kAmasevana kI icchA hotI hai use methuna sajJA kahate hai / mokSa - samasta karmoM se rahita AtmA kI parama vizuddha avasthA kA nAma mokSa hai| jaba AtmA karma mala kalaka aura zarIra ko apane se sarvathA judA kara detA hai taba usake jo svAbhAvika ananta jJAnAdi guNa rUpa aura avyAbAdha sukha rUpa avasthA utpanna hotI hai use mokSa kahate hai / mokSamArga - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tIno kI ekatA hI mokSamArga hai / nizcaya aura vyavahAra ke bheda se mokSamArga do prakAra kA hai| nizcaya - mokSamArga nirvikalpa nijazuddhAtma tattva ke samyak zraddhAn, jJAna aura anucaraNa rUpa abheda ratnatrayAtmaka hai tathA jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gae sAta tattvo ke zraddhAna va jJAna tathA ahisA Adi vrato ke pAlana rUpa bhedaratnatrayAtmaka vyavahAra- mokSamArga he / vyavahAra mokSamArga ko nizcaya - mokSamArga kA sAdhana mAnA gayA hai kyoMki koI bhI sAdhaka pahale savikalpa rahakara hI Age nirvikalpatA ko prApta karatA hai / jainadarzana pAribhASika koza / 201
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke samaya jo vijalI kI camaka ke samAna kSaNa bhara ko dikhAI detA hai usa sAdhu ke yaha yAcanA-parISaha-jaya hai| yoga-mana, vacana aura kAya ke dvArA hone vAle Atma-pradezo ke parispandana ko yoga kahate hai| athavA mana, vacana, kAya kI pravRtti ke lie jIva kA prayala vizeSa hI yoga kahalAtA hai| yoga tIna prakAra kA hai-mano-yoga, vacana-yoga aura kaay-yog| ye tIno yoga zubha va azubha dono rUpa hote haiN| yojana-cAra kosa kA eka yojana hotA hai| do hajAra kosa kA eka mahAyojana hotA hai| yojana kA prayoga jIvo ke zarIra, nagara, maMdira Adi ko mApane me hotA hai tathA mahAyojana ke dvArA parvata, dvIpa, samudra Adi ko mApate hai| yoni-jisame jIva jAkara utpanna hotA hai use yoni kahate hai| sacitta, acitta, zIta, uSNa, savRta, vivRta Adi ke bheda se yoni aneka prakAra kI hai| ekendriya, dvIndriya Adi jAti ke bheda se yoni ke caurAsI lAkha bheda hai| 204 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ rati-jisa karma ke udaya se jIva indriya-viSayo me Asakta hokara ramatA hai use rati kahate hai| athavA manohara vastuo ke prati atyata prIti honA rati hai| ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak-cAritra-ina tIna guNo ko ratnatraya kahate hai| rasanA-jisake dvArA svAda liyA jAtA hai athavA jo svAda ko grahaNa karatI hai vaha rasanA yA jihA indriya hai| rasa-nAmakarma-1 jisa karma ke udaya se jIvo ke zarIra me khaTTA, mIThA Adi rasa utpanna hotA hai use rasa-nAmakarma kahate hai| tikta, madhura, kaTuka, kasAyalA aura khaTTA-ye pAca rasa hai| 2 ghI, dUdha, dahI-ye gorasa haiN| guDa, zakkara Adi ikSurasa hai| drAkSA, Ama Adi phala-rasa hai| tela, mADa Adi ko dhAnya-rasa mAnA gayA hai| rasa-parityAga-bhojana me dUdha, dahI, ghI, tela, guDa aura namaka ina chaha raso kA yA iname se kisI eka-do raso kA tyAga karanA rasa-parityAga nAma kA tapa hai| rAga-iSTa padArthoM meM prIti yA harSa rUpa pariNAma honA rAga hai| rAga do prakAra kA hai-prazastarAga aura aprshstraag| rAjarSi-jo sAdhu vikriyA-Rddhi aura akSINa-Rddhi ke dhAraka hote hai ve rAjarSi kahalAte hai| jainadarzana pAribhASika koza / 205
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasika-dAna-jo dAna kavala apane yaza aura khyAti ke lie kiyA gayA ho, jo thoDe samaya ke lie sudara ora cakita karane vAlA ho tathA dUsare ke dvArA dilAyA gayA ho vaha rAjasika-dAna hai| rAtri-bhukti-tyAga-pratimA-sacitta-tyAga nAmaka pAcavI pratimA dhAraNa karane ke uparAta jIvana paryanta ke lie mana, vacana, kAya se rAtri me anna, jala Adi cAro prakAra ke AhAra kA tyAga kara denA yaha zrAvaka kI rAtri-bhukti-tyAga nAmaka chaThavI pratimA he| rudra-jinadIkSA lene ke uparAta karma ke tIvra udaya se viSaya-vAsanAvaza sayama se bhraSTa hokara rodra-kArya karane vAle rudra kahalAte hai| ye dasave vidyAnupravAda nAmaka pUrva kA adhyayana karate samaya viSayAsakta hokara tapa se bhraSTa ho jAte he aura narakagAmI hote he / rudra gyAraha hue hai| rudhira-antarAya-AhAra karate samaya yadi sAdhu ko apane zarIra se athavA dUsara ke zarIra se rakta vahatA huA dikha jAe to yaha rudhira nAma kA antarAya hai| rUpagatA-jisame siha, ghoDA, hariNa Adi kI AkRti dhAraNa karane ke kAraNabhUta matra, tatra eva tapazcaraNa kA tathA citra, kASTha, lepya aura layanakarma ke lakSaNa kA varNana kiyA gayA he use rUpagatA-cUlikA kahate hai| rUpa-satya-padArtha ke abhAva meM mAtra rUpa kI apekSA usakA kathana karanA jaisa-citra me vana puruSa ko puruSa kahanA rUpa-satya hai| rUpastha-dhyAna-samavasaraNa ke madhya meM sthita ananta catuSTaya sa 206 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvita arhanta bhagavAna kA jo dhyAna kiyA jAtA hai use rUpastha-dhyAna kahate hai / rUpAtIta-dhyAna- rUpastha-dhyAna me niSNAta yogI ke dvArA jo siddha parameSThI kA yA zuddha AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai vaha rUpAtIta dhyAna hai / roga - parISaha - jaya - zarIra meM eka sAtha aneka roga ho jAne para bhI jo sAdhu upacAra kI icchA nahIM karate aura rogajanya pIDA ko samatA-pUrvaka sahana karate hai unake yaha roga - parISaha jaya hai / rodhana - antarAya - AhAra caryA ke samaya yadi sAdhu ko kisI ke dvArA AhAra kA niSedha kiyA jAtA hai to yaha rodhana nAma kA atarAya hotA hai / raudradhyAna - rudra kA artha krUra Azaya he / krUra Azaya se kiyA gayA karma raudra hai| hisA karane meM Ananda mAnanA, jhUTha bolane meM Ananda mAnanA, corI karane aura parigraha joDane me Ananda mAnanA raudradhyAna hai / raudradhyAna cAra prakAra kA hai - hisAnadI, mRSAnadI, cauryAnadI aura parigrahAnadI / jainadarzana pAribhASika koza / 207
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa-jisake dvArA paraspara sammilita vastuo me se kisI vastu vizeSa kA prathakkaraNa ho vaha usakA lakSaNa kahalAtA hai| vaha guNa yA cinha jisake dvArA vastu kI alaga pahacAna hotI hai, lakSaNa kahalAtA hai| lakSaNa, dharma, guNa, svabhAva va prakRti-ye sabhI ekArthavAcI haiN| lakSaNa ke do bheda hai-AtmabhUta lakSaNa aura anAtmabhUta lkssnn| lakSaNa-nimittajJAna-hAtha, paira va mAthe kI rekhAe aura anya cihna dekhakara dukha-sukha Adi jAna lenA lakSaNa-nimitta-jJAna haiN| ladhimA-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu apane zarIra ko vAyu se bhI halkA banAne meM samartha hote hai vaha ladhimA-Rddhi hai| labdhi-1 tapa vizeSa se prApta hone vAlI Rddhi ko labdhi kahate hai| 2 jisake sasarga se AtmA dravyendriya kI racanA karane ke lie tatpara hotA he aise jJAnAvaraNa ke kSayopazama vizeSa ko labdhi kahate haiN| 3 ghAtiyA karma ke kSaya se arhanta bhagavAna ke kSAyika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, samyaktva, darzana, jJAna aura cAritra-ye nava kevala labdhiyA hotI haiN| 4 upazama samyaktva savadhI labdhiyA pAca hai-kSayopazama-labdhi, vizuddhi-labdhi, dezanA-labdhi, prAyogya-labdhi aura karaNa-labdhi / prathama cAra labdhiyA bhavya-abhavya dono ke hotI he kintu karaNa-labdhi bhavya-jIva ko hI hotI hai| labthyaparyAptaka-aparyAptaka-nAmakarma ke udaya se jo jIva apane yogya 208 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAya kI pravRtti ko bhAva-lezyA kahate hai| lehya-ravaDI, malAI Adi jo AhAra cATakara khAyA jAtA he use lehya kahate hai| loka-1 jisame jIva Adi chaha dravya pAye jAte hai use loka athavA lokAkAza kahate he| usase vAhara sarvatra ananta alokAkAza hai| lokavidusAra-jisame ATha vyavahAra, cAra vIja-rAzi, parikarma Adi gaNita aura samasta zruta sampadA kA varNana he vaha lokavidusAra nAmaka caudahavA pUrva hai| lokamUr3hatA-adhavizvAsa se prerita hokara prayojana kA vicAra kie vinA lokika kArya karanA lokamUDhatA hai| jaise-nadI yA samudra Adi meM snAna karanA, vAlU va pattharo kA Dhera lagAnA, parvata se giranA tathA agni me jalanA Adi kAryo ko dharma samajhakara karanA lokamUDhatA hai| lokAnuprekSA-'ananta alokAkAza ke madhya me puruSAkAra loka sthita hai| jIva Adi chaha dravyo se yaha loka banA hai, use na kisI ne banAyA he, na koI ise dhAraNa kie he ora na hI koI ise miTAne vAlA hai, yaha loka anAdi-ananta hai'-isa prakAra loka ke svarUpa kA vAra-vAra cintavana karanA lokAnuprekSA hai| lobha-dhana pesA Adi kI tIvra lAlasA yA gRddhi honA lobha he| athavA para padArtho me 'yaha merA he'-isa prakAra kI rAga rUpa buddhi honA lobha hai| lobha cAra prakAra kA hai-jIvana-lobha, Arogya-lobha, indriya-lobha aura upbhog-lobh| lobha-doSa-yadi sAdhu lobha pragaTa karake AhAra prApta kare to yaha lobha 210 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma kA doSa he / laukAntika- 1 brahmaloka nAmaka pAcave svarga ke aMta me jinakA nivAsa hai ve lokAntika kahalAte hai / 2 loka kA artha sasAra hai, ata jinake sasAra kA ata nikaTa hai ve laukAntika he / lokAntika deva eka bhavAvatArI hote hai arthAt maraNoparAta eka manuSya bhava pAkara mukta ho jAte he / bhoga-vilAsa se virakta hone ke kAraNa ye devarSi kahalAte he / ye codaha pUrva ke jJAtA hai ora mAtra dIkSA - kalyANaka ke avasara para tIrthakaro ke verAgya kI prazaMsA karane madhyaloka meM Ate hai / jenadarzana pAribhASika koza / 211
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktA-zAstra ke upadeza-kartA ko vaktA kahate hai| athavA jiname dhvani yA vANI rUpa bolane kI kSamatA pragaTa ho jAtI hai aise dvIndriya se lekara sajJI-pacendriya taka sabhI jIva vaktA haiN| mokSamArga me tIna hI vaktA he-sarvajJa tIrthakara yA sAmAnya kevalI bhagavAna, zrutakevalI mahArAja aura prpraa-aacaary| vacana-gupti-pApa rUpa asatya vacano kA tyAga karanA yA mauna dhAraNa karanA vacana-gupti hai| vacana-zuddhi-pIDAdAyaka, kaThora yA asabhya-vacana nahIM bolanA tathA hita mita ora madhura-vacana bolanA vacanazuddhi hai| vacana-bala-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu eka muhUrta mAtra kAla ke bhItara sapUrNa zruta ko sahaja zuddha rUpa se uccAraNa karane me samartha hote haiM use vacana-bala-Rddhi kahate haiN| vajra-RSabha-nArAca-sahanana-jisa karma ke udaya se zarIra me vajra ke samAna abhedya haDDiyo ke Upara vajra kA hI veSThana hotA he aura haDDiyA paraspara vajramaya nArAca arthAt kIla se juDI hotI he aisA haDDiyo kA sudRDha badhana vajra-RSabha-nArAca-sahanana kahalAtA hai| vajranArAca-sahanana-jisa karma ke udaya se zarIra me vajramaya haDDiyA dono ora vajramaya nArAca arthAt kIla se juDI hotI hai use vajranArAcasahanana kahate haiN| 212 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadha - parISaha - jaya - tIkSNa astra-zastra Adi ke dvArA ghAta kiye jAne para mArane vAle ke prati jo sAdhu lezamAtra bhI Akroza nahIM karate aura ise apane pUrvakRta karma kA phala mAnakara samatA-pUrvaka sahana karate haiM unake yaha vadha - parISaha jaya hai / vanaspati - kAya - vanaspatikAyika jIva ke dvArA choDA gayA zarIra arthAt nirjIva vanaspati ko vanaspati-kAya kahate hai / vanaspatikAyika- vanaspati hI jisakA zarIra hai use vanaspatikAyika kahate haiM / vanaspatikAyika jIva do prakAra ke haiM - sAdhAraNa-vanaspati aura pratyeka vanaspati / vanaspati- jIva- jo jIva vanaspatikAyika me utpanna hone ke lie vigrahagati me jA rahA hai use vanaspatijIva kahate hai / vanIpaka- doSa- kuttA, kauvA yA pAkhaNDI sAdhu Adi ko dAna dene se puNya hotA hai - aisA dAtA ke anukUla vacana bolakara yadi sAdhu AhAra grahaNa kare to yaha vanIpaka nAma kA doSa hai / vandanA - 1 eka tIrthakara kI stuti karanA vandanA kahalAtI hai / 2 jisame eka tIrthakara sabadhI aura una tIrthakara ke avalambana se jinAlaya sabadhI vandanA kA varNana hai vaha vandanA nAma kA aGgabAhya hai / varga - sabase jaghanya guNa vAle pradeza ke avibhAgI praticchedo ke samUha ko varga kahate hai / vargaNA - vargo ke samUha ko vargaNA kahate hai athavA samAna guNa vAle paramANu - piNDa ko vargaNA kahate hai / jainadarzana pAribhASika koza / 213
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNanAmakarma-jisake udaya se zarIra me zveta Adi varNa arthAt raga kI utpatti hotI hai use varNanAmakarma kahate hai| varNa pAca prakAra ke he-zveta, pIta, rakta, nIla ora kRSNa vrnn| vartanA-dravya me prati samaya hone vAle parivartana me jo sahakArI hai usa vartanA kahate hai| yaha kAla-dravya kA upakAra hai| vaSaT-pUjA karate samaya vaSaT pada ke dvArA bhagavAna ko apane nikaTa sthApita kiyA jAtA hai| yaha eka vIja-pada he| vazitva-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu jIvasamUha ko vaza meM karake unakA manacAhA AkAra Adi vanAne meM sakSama hote he vaha vazitva-Rddhi kahalAtI hai| vasatikA-sAdhuo ke Thaharane kA sthAna vasatikA kahalAtA hai| dhyAnaadhyayana ke yogya nirdoSa vasatikA me hI sAdhu Thaharate haiN| vastutva-vastu ke bhAva ko vastutva kahate hai / vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hotI he ora pratyeka vastu me artha kriyAkArIpanA pAyA jAtA hai| vAcanA-nirdoSa grantha, grantha kA artha yA dono hI yogya-pAtra ko pradAna karanA vAcanA he| athavA ziSyoM ko par3hAne kA nAma vAcanA he / vAcanA cAra prakAra kI he-nandA, jayA, bhadrA aura saumyaa-vaacnaa| vAcika-vinaya-pUjya vacano se volanA, hita rUpa bolanA, thoDA bolanA, miSTa bolanA, Agama ke anusAra bolanA, kaThoratA-rahita volanA tathA abhimAna rahita vacana bolanA vAcika-vinaya hai| vAtavalaya-vRkSa kI tvacA ke samAna samasta loka ko ghere hue tIna 214 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtavalaya he / saghana vAyu kA valaya ghanavAtavalaya kahalAtA hai, jalamizrita vAyu kA valaya ghanodadhi ke nAma se jAnA jAtA hai tathA virala vAyu kA valaya tanuvAtavalaya kahalAtA hai| sabase pahale ghanodadhi vAtavalaya loka kA AdhAra hai, use ghere hue ghanavAtavalaya aura usake uparAta tanuvAtavalaya he / isa taraha samUcA loka tIna vAtavalayo se ghirA hai ora alokAkAza ke madhya sthita hai / vAtsalya - muni, AryikA zrAvaka ora zrAvikA rUpa sAdharmI jano se gAya-bachaDe ke samAna svAbhAvika sneha rakhanA samyagdRSTi kA vAtsalyaguNa he / vAditva - Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu, indra ke samAna jJAnavAn ora vAda-vivAda karana meM nipuNa vATI ko bhI yuktiyukta samAdhAna ke dvArA niruttara karane meM samartha he use vAditva - Rddhi kahate hai | vAmana - sasthAna- jisa karma ke udaya se jIva kA vonA zarIra hotA hai vaha vAmana sasthAna he / vAyu kAya - vAyukAyika jIvoM se rahita vAyu ko vAyukAya kahate hai| vAyukAyika- vAyu hI jisakA zarIra he use vAyukAyika jIva kahate hai | vAyujIva- jo jIva vAyukAyika meM utpanna hone ke lie vigraha gati ma jA rahA hai use vAyu jIva kahate hai| vAruNI - dhAraNA - mArutI dhAraNA ke uparAta vaha yogI indradhanuSa, bijalI, garjanAdi sahita maghAM sa bhara hue AkAza kA citana kara phira janadarzana pAribhASika koza / 215
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ una megho ko baDI-baDI bUdo me niratara barasate hue citana kare / isa barasate hue jala se jo AgneyI- dhAraNA me zarIra ke jalane se bhasma utpanna huI thI usa bhasma kA prakSAlana karatA huA cintana kare yaha vAruNI-dhAraNA hai| vAsupUjya - bArahave tIrthaMkara / campApurI ke rAjA vasupUjya aura rAnI jayAvatI ke yahA janma huA / inakI Ayu bahattara lAkha varSa thI aura zarIra sattara dhanuSa UcA thaa| zarIra kI AbhA kukuma ke samAna lAla thI / kumAra kAla ke aTThAraha lAkha varSa bIta jAne para sasAra se virakta hokara jinadIkSA grahaNa kara lii| eka varSa kI kaThina tapasyA ke phalasvarUpa inhe kevalajJAna huA / inake sagha me chiyAsaTha gaNadhara, bahattara hajAra muni, eka lAkha chaha hajAra AryikAe, do lAkha zrAvaka aura cAra lAkha zrAvikAe thiiN| inake pAco kalyANaka campApurI me hue / vikathA - dharma - kathA se rahita mAtra artha aura kAma-kathA karanA vikathA kahalAtI hai / pApAsrava meM kAraNabhUta cAra prakAra kI vikathA prasiddha hai - strI - kathA, rAja - kathA, cora-kathA aura bhojana- kathA | vikalendriya-do indriya, tIna indriya aura cAra indriya jIvo ko vikalendriya yA vikalatraya kahate haiM / vikalpa - 1 "maiM sukhI hU yA maiM dukhI hU - isa prakAra jo ataraga me harSa-viSAda rUpa bhAva hotA hai use vikalpa kahate hai / 2 padArtha kA pratibhAsa vikalpa kahalAtA hai yA yAMga ke parivartana ko vikalpa kahate haiM jaise- 'yaha ghar3A hai yA yaha vastra hai' isa prakAra eka ke bAda eka 216 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha ko jAnane rUpa vikalpa hotA rahatA hai| vikriyA-choTA, vaDA, halkA, bhArI Adi aneka prakAra kA zarIra vanA lenA vikriyA kahalAtI hai| yaha do prakAra kI he-pRthak-vikriyA aura apradhak yA ektv-vikriyaa| deva va nArakI jIvoM ko, tejaskAyika, vAyukAyika jIvoM ko tathA sAdhu ko vikriyA karane kI sAmarthya prApta hotI hai| vikSepaNI-kathA-mithyA-mato kA nirAkaraNa yA zodhana karane vAlI vikSepaNI-kathA hai| vigrahagati-vigraha kA artha zarIra he| pUrvabhava ke zarIra ko choDakara dUsare navIna zarIra ko grahaNa karane ke lie jIva jo gamana karatA hai use vigrahagati kahate hai| yaha do prakAra kI hotI he-moDevAlI gati aura vinA moDe vAlI gti| vijayA parvata-vaha eka ramaNIya parvata hai| isa para vidyAdharI kA nivAsa hai| yaha paccIsa yojana UcA, pacAsa yojana coDA aura savA raha yojana gaharA hai| isakA raMga cAdI ke samAna hai| jambUdvIpa meM videha sambandhI battIsa tathA bharata aura airAvata kSetra sambandhI eka-eka aise conIma vijayArdha parvata hai| yahA karmabhUmi ke yogya SaTkarma hote hai| vipatA yaha hai ki yahA vidyAdhara-manuSyoM ko janma se prApta vidyAe ganusAra phala detI hai aura sadA cAthA kAla rahatA hai| cakravartI ka. vijaya-zera ko AdhI nImA isI parvata ke dvArA nirdhArita hotI P ATma payata kA nAma vijayAdra-parvata rakhA gayA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 17
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijigISu-kathA-vAdI aura prativAdI me apane pakSa ko sthApita karane ke lie hAra-jIta hone taka jo paraspara carcA hotI he use vijigISu kathA kahate hai / viDauSadhi - Rddhi-jisake prabhAva se sAdhu kA mala-mUtra bhI jIvo ke rogo ko naSTa karane meM samartha hotA hai use viDoSadhi Rddhi kahate hai / vidAraNa- kriyA- dUsare ke pApakarma ko prakAzita karanA vidAraNa-kriyA hai / videha - deha rahita siddha bhagavAna videha kahalAte hai / athavA deha me rahate hue bhI jo janma maraNa se rahita hai aise arhanta bhagavAna videha hai / videha - kSetra-jambUdvIpa me eka, dhAtakIkhaNDa me do aura puSkarArdha me do aise pAca videha - kSetra he / iname pratyeka ke battIsa-battIsa deza hai / isa prakAra aDhAI dvIpa me kula eka sau sATha videha deza hai / yahA manuSyo kI UcAI pAca sau dhanuSa aura Ayu eka koTi varSa pUrva hotI hai / tIrthakara Adi zalAkA-puruSa aura RddhidhArI sAdhuo kA samAgama sadA banA rahatA hai| pratyeka videha - deza me tIrthakara, cakravartI Adi zalAkA puruSa yadi adhika-se-adhika hove to eka-eka hote hai arthAt kula eka sau sATha hote hai / yadi kama-se-kama hove to eka videha-kSetra me cAra aura pAco videha meM bIsa tIrthakara sadA vidyamAna rahate hai / yahA videhI jana arthAt arhanta bhagavAna sadA vidyamAna rahate hai / isalie isakA videha nAma sArthaka hai / vidyA- doSa- yadi sAdhu vidyA yA mantra Adi se AmaMtrita devo ke dvArA AhAra grahaNa kare to yaha vidyA nAmaka doSa hai / 218 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdhara-vijayArddha parvata para nivAsa karane vAle manuSya vidyAdhara kahalAte hai| vidyAdhara loga jAti, kula aura tapa-ina tIna prakAra kI vidyAo aura devapUjA, gurUpAsti Adi SaTkarma se sampanna hote hai| vidyAnupravAda-jisame sarva vidyAo, ATha mahAnimitto, kSetra, zreNI, loka-pratiSThA, samudghAta Adi kA varNana kiyA gayA hai vaha vidyAnupravAda-pUrva nAma kA dasavA pUrva hai| vidhAna-vidhAna kA artha prakAra yA bheda hai| vinaya-pUjya puruSo kA Adara karanA vinaya-tapa hai athavA ratnatraya ko dhAraNa karane vAle puruSo ke prati namratA dhAraNa karanA vinaya hai| vinaya pAca prakAra kI hai-jJAna-vinaya, darzana-vinaya, cAritra-vinaya, tapa-vinaya aura upcaar-viny| upacAra vinaya tIna prakAra kI he-kAyika, vAcika aura mAnasika viny| vinaya-sampannatA-mokSa ke sAdhanabhUta samyagjJAna Adi kA aura usake sAdhaka gurujano kA yathAyogya rIti se Adara-satkAra karanA tathA kaSAya kI nivRtti karanA vinaya-sampannatA hai| yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| vinayAcAra-mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka zAstra ko paDhanA vinayAcAra hai| viparIta-mithyAtva-1 vastra Adi parigraha se yukta sAdhu ko bhI nirgrantha mAnanA, kevalI bhagavAna ko kavalAhArI mAnanA tathA strI bhI siddha hotI hai-aisI viparIta mAnyatA honA viparIta-mithyAtva hai| 2 hisA, jainadarzana pAribhASika koza / 219
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhUTha, corI yA ajJAna Adi se mukti prApta hotI hai aisA mAnanA viparIta-mithyAtva hai| viparyaya-dekhie vibhrm| vipAka-karma ke phala ko vipAka kahate hai| dravya, kSetra, kAla, bhava ora bhAva ke nimitta se utpanna huA karma kA vividha prakAra kA pAka arthAt phala hI vipAka kahalAtA hai| isI ko anubhava bhI kahate hai| vipAka-vicaya-sasAra me jIvo ko jo eka ora aneka bhava me puNya aura pApa-karma kA phala prApta hotA rahatA he usakA bAra-bAra cintavana karanA vipAka-vicaya nAma kA dharma-dhyAna hai| vipAka-sUtrAGga-jisame puNya aura pApa ke vipAka arthAt phala kA varNana kiyA gayA hai vaha vipAka-sUtrAGga hai| vipulamati-vipula kA artha vistIrNa hai| jo dUsare ke mana me sthita sarala ora kuTila sava vAto ko jAna letA hai vaha vipulamati mana -paryaya-jJAna he| Azaya yaha hai ki vipulamati mana paryaya jJAna ke dvArA sarala ora kuTila mana, vacana, kAyagata artha ko tathA cintita, ardhacintita, acintita va viparIta cintita saba prakAra ke cintA, jIvana-maraNa, dukha-sukha Adi ko jAnA jA sakatA hai| vibhAva-svabhAva se viparIta pariNamana karanA vibhAva hai| karma ke udaya se hone vAle jIva ke rAgAdi bhAvo ko vibhAva kahA gayA hai| vibhAva-paryAya-'para' dravya ke nimitta se hone vAlI paryAya ko vibhAva-paryAya kahate he jese-jIva kI deva, manuSya, tiryaMca Adi 220 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya | vibhrama- 1 vastu ko viparIta rUpa me grahaNa karanA vibhrama hai / jese- sIpa ko cAdI aura cAdIko sIpa kahanA / 2 aneka dharmAtmaka vastu ko 'yaha nitya hI he' yA 'anitya hI hai' - aisA sarvathA ekadharma rUpa jAnanA vibhrama hai| vimalanAtha - terahave tIrthaMkara / kAmpilya nagara ke rAjA kRtavarmA kI rAnI jayazyAmA ke yahA inakA janma huaa| inakI Ayu sATha lAkha varSa thii| zarIra sATha dhanuSa UcA thA aura svarNa ke samAna kAntimAna thA / hemanta Rtu me megha kI zobhA ko tatkSaNa vilIna hote dekhakara virakta ho gae / jinadIkSA le lI aura tIna varSa kI kaThina tapasyA ke phalasvarUpa kevalajJAna prApta kiyaa| inake sagha me pacapana gaNadhara, aDasaTha hajAra muni, eka lAkha tIna hajAra AryikAe, do lAkha zrAvaka va cAra lAkha zrAvikAe thI / inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyA / vimoha - dekhie anadhyavasAya / viratAvirata - dekhie sayatAsayata yA dezasayata / virAga - pacendriya ke viSayo se virakta hone kA nAma virAga hai| virodhI - hiMsA - zatru se apanA bacAva karane ke lie jo hisA hotI hai use virodhI - hisA kahate hai / vivakSA- vaktA kI icchA ko vivakSA kahate hai / praznakartA ke prazna se hI pratipAdana karane vAle kI vivakSA hotI hai| vivAha - kanyA ke varaNa ko vivAha kahate hai| jainAgama me kevala santAna jainadarzana pAribhASika koza / 221
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna karana kI icchA se vivAha kI svIkRti dI gaI hai kyoMki saskAravAna santAna ke dvArA dharma kI paramparA kA nirvAha hotA hai| vivikta zayyAsana-rAgadvaipa utpanna karane vAle Asana yA zayyA kA tyAga karake nidhi adhyayana, dhyAna yA brahmacarya kI siddhi ke lie sAdhu ke dvArA jo ekAnta sthAna para zayyA va Asana grahaNa kiyA jAtA hai vaha vivikta zayyAsana nAma kA tapa hai| viveka-1 jisa-jisa vastu ke avalambana se azubha pariNAma hote he usako tyAga denA athavA usase svaya dUra honA viveka nAma kA prAyazcita hai| 2 dopayukta sAdhu ko gaNa, gaccha, dravya yA kSetra Adi se alaga karanA viveka nAma kA prAyazcita hai| vizuddhi-sAtAvedanIya karma ke vandhayogya pariNAma kA nAma vizuddhi hai| athavA kaSAya kI madatA kA nAma vizuddhi hai| vizuddhi-labdhi-sAtA-vedanIya Adi zubhakarmo ke vandha yogya pariNAma yA asAtA Adi azubha karmo ke vandha ke virodhI pariNAma kA nAma vizuddhi he usakI prApti honA vizuddhi-labdhi hai| viSaya-indriyoM ke dvArA jAnane yogya padArtha ko viSaya kahate hai| pAca rasa, pAca varNa, do gadha, ATha sparza ora sAta svara aise sattAisa bheda indriya sambandhI viSayoM ke haiM tathA aneka vikalpa rUpa eka viSaya mana kA hai, isa prakAra kula viSaya aTThAisa haiN| visayojanA-anantAnuvadhI krodha, mAna, mAyA va lobha ko anya prakRti rUpa arthAt apratyAkhyAna Adi bAraha kapAya aura hAsya Adi no 222 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ nokaSAya rUpa se parivartita karanA visayojanA kahalAtI hai| vistAra - samyagdarzana- dvAdazAga rUpa jinavANI me varNita bAraha aGga aura caudaha pUrva ko bahuta vistAra se sunakara jo samyagdarzana hotA hai vaha vistAra - samyagdarzana kahalAtA hai / vihAyogati - nAmakarma - vihAyas kA artha AkAza hai| jisa karma ke udaya se bhUmi kA Azraya lekara yA bhUmi kA Azraya lie binA bhI jIvo kA AkAza me gamana hotA hai vaha vihAyogati nAmakarma hai / yaha do prakAra kA hai- prazasta aura aprazasta / hAthI, baila, hasa Adi kI acchI cAla ko prazasta vihAyogati kahate hai| UMTa yA sarpa Adi kI aTapaTI cAla ko aprazasta vihAyogati kahate hai / vItarAga - Atma-sAdhanA ke dvArA jinhone rAga-dveSa ko naSTa kara diyA hai unhe vItarAga kahate hai / vItarAga- kathA - guru aura ziSya ke bIca yA rAgadveSa se vimukha vizeSa vidvAno ke bIca tatva ke nirNaya hone taka jo carcA calatI hai use vItarAga - kathA kahate hai / vItarAga cAritra - dekhie nizcaya - cAritra / vItarAga- samyaktva - dekhie nizcaya - samyagdarzana / vIrya - pravAda - jisame kevalI bhagavAna kI ananta zakti, indra Adi kI RddhiyA, cakravartI, valadeva Adi kI sAmarthya aura dravya ke lakSaNa Adi kA varNana kiyA gayA hai vaha vIrya - pravAda pUrva nAma kA tIsarA pUrva hai / vIryAcAra - apanI zakti ko na chipAkara utsAhapUrvaka tapa Adi jainadarzana pAribhASika koza / 223
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacAcAra kA pAlana karanA vIryAcAra kahalAtA hai| vIryAntarAya - dravya kI apanI zakti vizeSa kA nAma vIrya hai| jisa karma ke udaya se jIva kisI kArya ke prati utsAhita hone kI icchA hote hue bhI utsAhita nahIM ho pAtA yA asamarthatA kA anubhava karatA hai use vIryAntarAya karma kahate hai / vRtti-parisakhyAna - AhAra ke icchuka sAdhu kA eka, do ghara Adi viSayaka sakalpa karanA vRtti-parisakhyAna nAma kA tapa hai| vRtti - parisakhyAna me ghara, dAtA, vartana aura bhojana ina cAro kA parisakhyAna kiyA jAtA hai / jaise- me Aja pAca gharo se adhika nahIM jAUgA yA mai Aja cAra dAtAo se hI AhAra lUgA yA kAse ke pAtra me hI Aja AhAra lUgA athavA Aja cAvala va mUga hI khAUgA - aisI aneka prakAra kI vidhi yA sakalpa lenA / veda - AtmA me jo methuna yA kAmasevana rUpa citta - vikSepa utpanna hotA he use veda kahate he| isakA dUsarA nAma liga bhI hai| veda yA liga tIna prakAra kA hai - strI veda, puruSa veda aura napuMsaka veda / yaha tIno veda, dravya va bhAva rUpa hote he / nAmakarma ke udaya se zarIra me strI-puruSa ke anurUpa jo yoni, mehana Adi kI racanA hotI he vaha dravya-caMda he / strI, puruSa va napusaka ina tIno me jo paraspara eka dUsare kI abhilASA hotI he vaha bhAva-veda he / ekendriya se lekara asajJI pacendriya paryata saba jIvo ke ekamAtra napuMsaka veda hai| manuSyo me tIno veda heN| devo me strI puruSa ye do veda hai| nArakI jIva ke ekamAtra napusaka veda hai| 224 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedaka-samyaktva-darzana-mohanIya karma kI samyaktva prakRti ke udaya se jo tatvArtha-zraddhAna hotA he vaha vedaka samyaktva kahalAtA hai| ise kSAyopazamika samyagdarzana bhI kahate hai| samyaktva-prakRti ke udaya me vedaka samyagdRSTi jIva zithila zraddhAnI hotA hai aura usakA samyagdarzana cala, mala aura agADha doSa se yukta hotA rahatA hai| vedanA-ArtadhyAna-anubhava karane kA nAma vedanA hai| 'vedanA' sukha-dukha dono rUpa hotI hai para yahA ArtadhyAna kA prakaraNa hone se vedanA kA artha dukha hai| rogAdi janita vedanA ke hone para use dUra karane kI satata cintA karanA vedanA nAma kA ArtadhyAna hai| vedanA-bhaya-rogAdi janita vedanA ke utpanna hone kI AzakA se jo bhaya hotA hai use vedanA-bhaya kahate hai| vedanA-samudghAta-atyanta tIvra vedanA hone para jo AtmA ke pradeza zarIra se bAhara phela jAte hai use vedanA-samudghAta kahate hai| vedanIya karma-jisa karma ke udaya se jIva sukha-dukha kA vedana arthAt anubhava karatA hai use vedanIya karma kahate hai| yaha do prakAra kA hai-sAtA-vedanIya va asaataa-vedniiy| vaikriyika-zarIra-choTA, vaDA, halkA, bhArI aneka prakAra kA zarIra vanA lenA vikriyA kahalAtI hai| vikriyA hI jisa zarIra kA prayojana he vaha vaikriyika-zarIra kahalAtA hai| vekriyika-zarIra upapAda janma se paidA hotA he tathA Rddhi se bhI prApta hotA hai| vaikriyika-samudghAta-vikriyA karane ke lie arthAt zarIra ko choTA, jenadarzana pAribhASika koza / 225
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA yA anya zarIra rUpa karane ke lie AtmA ke pradeza zarIra se bAhara nikalate hai vaha vaikriyika- samudghAta hai| vainayika - jisame jJAna, darzana Adi pAca prakAra kI vinaya kA varNana kiyA gayA hai vaha vainayika nAma kA aGgabAhya hai / vainayika - mithyAtva - saba mato aura saba devatAo ko eka samAna mAnanA vainayika - mithyAtva hai | vaimAnika deva- jo vimAno me utpanna hote hai ve vaimAnika deva kahalAte hai / vaimAnika deva do prakAra ke hai-kalpavAsI aura kalpAtIta / vaiyyAvRttya - 1 guNIjano ke Upara dukha A paDane para usake nivAraNArtha jo sevA suzruSA kI jAtI hai vaha vaiyyAvRttya nAma kA tapa hai| AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, sagha, sAdhu aura manojJa - ina para vipatti Ane para vaiyyAvRttya karanA cAhie / rogAdi se vyAkula sAdhu ko prAsuka AhAra auSadha Adi denA tathA unake anukUla vAtAvaraNa banA denA yahI vaiyyAvRttya hai / 2 guNIjano ke Upara dukha A paDane para nirdoSa - vidhi se unakA dukha dUra karanA vaiyyAvRttya - bhAvanA hai / yaha solaha - kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| vyaJjana- nimittajJAna- zarIra me sthita tila yA masA Adi ko dekhakara dukha-sukhAdi ko jAna lenA vyaJjana- nimitta jJAna hai / vyaJjana - paryAya - jo sthUla hai, zabda ke dvArA kahI jA sakatI he aura cirasthAyI hai use vyaJjana- paryAya kahate hai / jaise jIva kI siddha paryAya yA manuSya Adi paryAya | 226 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAcAra - akSara, pada, vAkya Adi kA zuddha pATha karanA vyaJjanAcAra hai / vyaJjanAvagraha - dekhie avagraha | vyantara- bhUta, pizAca Adi jAti ke devo ko jainAgama me vyantara- deva kahA gayA hai| inakA nivAsa adhikatara madhyaloka me khaDahara Adi sUne sthAno me rahatA hai| manuSya va tiryaco ke zarIra me praveza karake ye deva unhe lAbha-hAni pahucA sakate he| anya devo ke samAna inakA bhI bahuta vaibhava aura parivAra Adi hotA hai| kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gadharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca-ye ATha prakAra ke vyantara-deva haiN| vyaya-dravya kI pUrva - paryAya kA vinAza honA vyaya kahalAtA hai| vyavahAra-kAla- samaya, nimeSa, ghaDI, ghaTA, dina, rAta, mAsa, varSa Adi ko vyavahAra kAla kahate hai / vyavahAra - cAritra - vrata Adi kA pAlana karanA vyavahAra cAritra he athavA mana, vacana, kAya se samasta pApa-kriyAo kA tyAga karanA vyavahAracAritra hai / vyavahAra cAritra, sarAga-sayama, zubhopayoga, apahata-sayama, ekadeza parityAga yA apavAda mArga ye sabhI ekArthavAcI hai| vyavahAra-naya- sagraha-naya ke dvArA grahaNa kiye gaye padArtho kA vidhipUrvaka bheda karanA vyavahAra-naya hai / jaise- sagraha-naya ke viSayabhUta dravya meM jIva va ajIva dravya aise do bheda krnaa| usameM bhI deva, manuSya Adi jova ke bhedo kA Azraya lekara vyavahAra krnaa| vaha do prakAra jenadarzana pAribhASika koza / 227
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ za zaktitastapa-apanI zakti ko na chipAte hue mokSamArga ke anukUla kAyakleza Adi tapa karanA zaktitastapa kahalAtA hai| yaha solahakAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| zaktitastyAga- apanI zakti ke anurUpa dAna denA zaktitastyAga bhAvanA hai / yaha solahakAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| zaGkita- doSa- 'yaha AhAra AgamAnusAra mere lene yogya hai yA nahIM', isa prakAra sandeha hone para bhI yadi sAdhu use grahaNa kare to yaha zaGkita nAma kA doSa hai / zabda- gArava - 'mere samAna zabdo kA spaSTa uccAraNa karane vAlA koI nahIM hai' aisA apanA baDappana batAnA zabda - gArava hai / zabda-naya-vyAkaraNa ke anusAra siddha kara lie gae zabda kA thAyogya prayoga karanA zabda - naya hai / athavA zabda ke mAdhyama se artha kA bodha karAne vAlA zabda-naya hai| zabda naya me paryAyavAcI vibhinna zabdo kA prayoga hone para bhI eka hI artha kA kathana kiyA jAtA hai / jaise- indra, zakra, purandara Adi paryAyavAcI zabdo kA eka hI artha hai parantu yaha ekArthatA samAna kAla liga Adi vAle zabdoM meM hai saba paryAyavAcI zabdo me nahIM / zabdanaya ke kathana me isakA bhI vicAra kiyA jAtA hai / zabda- samaya - varNa, pada va vAkya rUpa Agama ko zabda- samaya yA zabda- Agama kahate haiN| zabda- samaya dravyazruta rUpa hai / 230 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ zama - kAma krodhAdi kA zamana karanA zama kahalAtA hai| zayyAparISaha - jaya - jo sAdhu svAdhyAya, dhyAna athavA mArga ke zrama se thakakara kaThora bhUmi para eka karavaTa se zayana karatA hai, upasarga Adi bAdhA Ane para vicalita nahIM hotA aura bAdhA ko samatApUrvaka sahana karatA hai usake yaha zayyAparISaha - jaya hai / zarIra - anantAnanta pudgalo ke samavAya kA nAma zarIra hai / athavA jo vizeSa nAmakarma ke udaya se prApta hokara nirantara jIrNa-zIrNa hotA yA galatA rahatA hai vaha zarIra hai / audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa va kArmaNa-ye pAca prakAra ke zarIra haiM / zarIra - nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ke audArika Adi zarIra kI racanA hotI hai use zarIra - nAmakarma kahate hai / zalAkA - puruSa - tIrthakara, cakravartI Adi prasiddha puNyavAna puruSo ko zalAkA-puruSa kahate hai| caubIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa aura nau balabhadra - ye tresaTha zalAkA puruSa he / zalya - zalya kA artha pIDA dene vAlI vastu hai / jaba zarIra meM kATA Adi cubha jAtA hai to vaha pIDAdAyaka hone se zalya kahalAtA hai / isI prakAra zarIra aura mana sambandhI pIr3A kA kAraNa hone se kamodaya -janita vikAro ko bhI zalya kahate hai / zalya tIna prakAra kI he - mAyA- zalya, mithyA- zalya aura nidAna - zalya | zAntinAtha - ye solahave tIrthakara aura pAcave cakravartI the / hastinApura ke kuruvazI rAjA vizvasena inake pitA aura gAndhAra nagara ke rAjA jainadarzana pAribhASika koza / 231
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitajaya kI putrI airA inakI mAtA thii| inakI Ayu eka lAkha varSa, UcAI cAlIsa dhanupa ora zarIra kI kAnti svarNa ke samAna thI / kumAra kAla ke paccIsa hajAra varSa bIta jAne para inakA rAjyAbhiSeka huaa| eka dina darpaNa meM apane do prativiva dekhakara inheM verAgya ho gyaa| taba cakravartI kA vipula vebhava choDakara inhoMne jinadIkSA le lii| solaha varSa kI tapasyA ke uparAnta inhe kavalajJAna prApta huA / inake sagha meM chattIsa gaNadhara, vAvana hajAra muni, sATha hajAra tIna sau AryikAe, do lAkha zrAvaka va cAra lAkha zrAvikAe thiiN| inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyA / zAstra - jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye samyagdarzana, jJAna aura cAritra rUpa dharma kA jisame pratipAdana kiyA gayA hai use Agama yA zAstra kahate hai / zAstra - dAna - bhavya jIvo ko zraddhApUrvaka zAstra bheTa karanA athavA dharmopadeza denA jJAnadAna yA zAstradAna kahalAtA hai / zikSAvrata - muni dharma kI zikSA pAne ke lie jo vrata zrAvaka ke dvArA grahaNa kiye jAte he unhe zikSAvrata kahate hai / zikSAvrata cAra hai - dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa aura vaiyyAvRttya yA atithi saMvibhAga zIta - parISaha - jaya - jisane vastra Adi AvaraNa kA tyAga kara diyA hai jo vRkSa- mUla, nadI-taTa yA zilAtala Adi para nivAsa karate hue barpha girane yA zItala havA calane para use samatApUrvaka sahana karatA hai usa sAdhu ke yaha zIta- parISaha - jaya hai / 292 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ zItalanAtha-dasave tIrthakara / bhadrapura nagara ke ikSvAkuvazI rAjA dRDharatha inake pitA the aura rAnI sunandA mAtA thiiN| inakI Ayu eka lAkha varSa pUrva thI, UcAI nabbe dhanuSa aura zarIra kI kAnti svarNa ke samAna thii| eka dina himapaTala ko kSaNa bhara meM vilIna hote dekhakara inhe vairAgya ho gayA aura inhone jinadIkSA le lii| tIna varSa taka kaThina tapasyA ke uparAnta inhe kevalajJAna prApta huaa| inake saMgha me ikyAsI gaNadhara, eka lAkha muni, tIna lAkha assI hajAra AryikAe, do lAkha zrAvaka aura tIna lAkha zrAvikAe thiiN| inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| zIlavrateSvanaticAra-ahisA Adi vrato kI rakSA ke lie krodhAdi kaSAya kA tyAga karanA zIla hai| vrata aura zIla dono kA nirdoSa pAlana karanA zIlavrateSvanaticAra hai| yaha solaha-kAraNa-bhAvanA me eka bhAvanA hai| zukladhyAna-rAgAdi vikalpa naSTa ho jAne para AtmA me jo nirvikalpa-dhyAna kI prApti hotI hai use zukladhyAna kahate hai| jaise maila haTa jAne se vastra svaccha hokara zukla kahalAtA hai| usI prakAra kaSAya rUpI maila ke naSTa hone para AtmA ke zuci guNa ke sambandha se isa dhyAna ko bhI zukladhyAna kahate hai| zukla-dhyAna ke cAra sopAna yA bheda hai-pRthaktvavitarkavIcAra, ekatva-vitarka avIcAra, sUkSmakriyApratipAtI aura vyuparatakriyAnivRtti / prathama do zukla dhyAna ke svAmI caudaha pUrva ke jJAtA muni hote hai| zeSa do zukladhyAna kevalI bhagavAna ko hote hai| zukla-lezyA-pakSapAta na karanA, AgAmI-kAla me bhoga kI AkAkSA jenadarzana pAribhASika koza / 293
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ na karanA, samasta prANiyo me samatA bhAva rakhanA tathA rAgadveSa va moha nahIM karanA, ye zukla- lezyA ke lakSaNa haiN| zuddhopayoga - rAgAdi vikalpo se rahita AtmA kI nizcala dazA hI zuddhopayoga hai| nizcaya ratnatraya se yukta vItarAgI zramaNa ko zuddhopayogI kahA gayA hai| zubha taijasa - dekhie prazasta ni saraNAtmaka taijasa / zubha - nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra ramaNIya hotA hai vaha zubha nAmakarma hai| isase viparIta azubha nAmakarma hai| zubhopayoga - dayA, dAna, pUjA, vrata, zIla Adi rUpa zubha rAga aura citta prasAda rUpa pariNAma honA zubhopayoga hai| zaikSa- zikSAzIla sAdhu ko zaikSa kahate hai / zoka- upakAra karane vAle se sabadha chUTa jAne para jo citta me vikalatA hotI hai use zoka kahate hai / zauca - lobha kA tyAga karanA zauca-dharma hai| jo muni icchAo ko rokakara aura vairAgya rUpa vicAro se yukta hokara AcaraNa karatA hai usake zauca-dharma hotA hai / zaucopakaraNa - munijano ke deha-zuddhi me sahAyaka kamaNDalu ko zaucopakaraNa kahate haiM / zramaNa - dekhie sAdhu / zrAvaka - sacce deva-zAstra-guru para zraddhA rakhane vAle sadgRhastha ko 234 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaka kahate hai| zrAvaka kI tIna vizeSatAe hotI hai-vaha zraddhAvAna, vivekavAna aura sadAcArI hotA hai| zrAvaka tIna prakAra ke haipAkSika-zrAvaka, naiSThika-zrAvaka aura saadhk-shraavk| zrAvaka-dharma-1. dAna, pUjA, zIla aura upavAsa yaha zrAvaka-dharma hai| 2 pUrvajo kI kIrti kI rakSA karanA, deva-pUjA, atithi-satkAra, vandhu-bAndhavo kI sahAyatA aura Atmonnati me sadA tatpara rahanA-ye zrAvaka-dharma hai| zrI-'zrI' kA artha lakSmI hai| arhanta bhagavAna ke ananta catuSTaya rUpa ataraga-lakSmI aura samavasaraNa Adi bAhya-lakSmI ko 'zrI' kahate hai| zrutakevalI-dvAdazAga rUpa samasta zrutajJAna ko dhAraNa karane vAle maharSi ko zruta-kevalI kahate hai| zrutakevalI sarva Agama ke jJAtA hote hai arthAt dravyazruta va bhAvazruta dono se sampanna hote hai| zrutajJAna-1 matijJAna se jAne hue padArtha ke avalambana se tatsambandhI dUsare padArtha kA jo jJAna hotA hai use zrutajJAna kahate hai| 2 jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gae vacano ke anurUpa gaNadhara Adi ke dvArA jo grantha racanA kI jAtI hai use zruta yA zrutajJAna kahate hai| zrutajJAna do prakAra kA hai-aGga-praviSTa aura aGga-vAhya / AcArAGga Adi bAraha aga aura caudaha pUrva aGga-praviSTa ke atargata Ate hai tathA sAmAyika, kRtikarma Adi aGga-bAhya nAmaka zruta hai| sArA zrutajJAna do rUpo me milatA hai-dravyazruta aura bhaavshrut| jo akSarAtmaka dvAdazAga hai vaha dravyazruta hai tathA ise sunane se jo svAnubhava yA svasavedana jJAna utpanna hotA hai vaha bhAvazruta kahalAtA hai| jainadarzana pAribhASika koza / 235
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAvarNavAda-"madirA, mAsa, madhu, rAtribhojana Adi pApAcaraNa zAstra-sammata hai"-aisA kahanA zruta kA avarNavAda hai| zreyAsanAtha-gyArahave tIrthakara / ye sihapura nagara ke ikSvAkuvazI rAjA viSNu aura rAnI nandA ke putra the| inakI Ayu caurAsI lAkha varSa kI thii| UcAI assI dhanuSa thii| zarIra svarNa ke samAna AbhA vAlA thaa| inhone bayAlIsa lAkha varSa taka rAjya kiyaa| eka dina vasanta Rtu ke parivartana ko dekhakara inhe vairAgya ho gayA aura inhone jinadIkSA le lii| do varSa kI kaThina tapasyA ke uparAnta inhe kevalajJAna huaa| inake sagha me satahattara gaNadhara, caurAsI hajAra muni, eka lAkha bIsa hajAra AryikAe, do lAkha zrAvaka aura tIna lAkha zrAvikAe thiiN| inhone sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| zrotA-zAstra ke artha ko ThIka-ThIka grahaNa aura dhAraNa karane vAle vinayavAna va sadAcArI puruSa zreSTha zrotA kahalAte hai| zrotA mukhyata tIna prakAra ke hai-jo kevala sArabhUta vastu ko grahaNa karate haiM ve hasa ke samAna uttama-zrotA hai| jo zAstra sunate samaya gIlI miTTI ke samAna komala hote hai bAda me kaThora pariNAmI ho jAte he ve madhyama zrotA hai| jo guNo ko choDakara sirpha avaguNa grahaNa kara lete he ve jauka ke samAna adhama-zrotA haiN| zrotra-indriya-jisake dvArA prANI sunatA he use zrotra-indriya kahate 296 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakala-datti-apane vaza kI pratiSThA ke lie apane kisI yogya putra ko kula-paddhati ora dhana ke sAtha apanA kuTumba samarpita karanA sakala-datti yA anvayadatti kahalAtA hai| sacitta-AtmA ke caitanya vizeSa pariNAma ko citta kahate hai|jo citta sahita hai vaha sacitta kahalAtA hai| sUkhane para yA agni para pakAye jAne para vanaspati Adi padArtha acitta yA prAsuka ho jAte hai| sacitta-tyAga-pratimA-proSadhopavAsa nAmaka cauthI pratimA dhAraNa karane ke uparAnta kacce jala, phala-phUla Adi kA tyAga karake prAsuka jala, phala-phUla Adi grahaNa karane kI pratijJA karanA zrAvaka kI pAcavI sacitta-tyAga-pratimA hai| sat-1 sat zabda kA prayoga aneka artho me hotA hai| yahA sat kA artha sattva he arthAt sat zabda astitva kA vAcaka hai| gati, indriya Adi caudaha mArgaNAo me samyagdarzana Adi 'kahA hai, kahA nahIM hai| yaha sUcita karane ke lie sat kA grahaNa kiyA jAtA hai| 2 jo utpAda, vyaya aura dhovya se yukta hai vaha sat hai| satkAra-puraskAra-parIpaha-jaya-satkAra kA artha pUjA-prazasA hai tathA kriyA ke Arabha Adi me Age karanA yA nimatraNa denA puraskAra hai| tapasvI, jJAnavAna ora cirakAla se dIkSita hote hue bhI Adara satkAra nahIM milane para jo sAdhu mana ko kaluSita nahIM hone detA aura samatApUrvaka anAdara ko sahana karatA hai usake satkAra-puraskAra jenadarzana pAribhASika koza / 297
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ parISaha jaya hotA hai / satya-rAga, dveSa yA moha se prerita sava prakAra ke jhUTha vacanoM kA tyAga karanA aura Agama ke anurUpa bolanA satya mahAvrata hai / 2 sthUla jhUTha kA tyAga karanA aura jIvo kA ghAta karane vAlA satya - vacana bhI nahIM bolanA satya - aNuvrata hai| satyadharma- jo muni dUsare ko kleza pahucAne vAle vacano ko choDakara apane aura dUsare kA hita karane vAle vacana kahatA hai usake satyadharma hotA hai / athavA sajjana puruSo ke sAtha zreSTha vacana bolanA satya dharma hai| satya-pravAda - jisame vacana- gupti, vacana -saskAra ke kAraNa, vacana-prayoga, bAraha prakAra kI bhASAe, dasa prakAra ke satya, vaktA ke prakAra Adi kA vistAra se vivecana he vaha satya pravAda pUrva nAma kA chaThavA pUrva hai / satya-mana-vacana- yathArtha yA satya ko jAnane yA kahane me jIva ke mana aura vacana kI prayatna rUpa pravRtti ko satya mana va vacana yoga kahate he / jaise - yathArtha jala jisame snAna kiyA jA sakatA hai jise pI sakate hai / use hI jala jAnanA yA jala kahanA / satva - 1 satva kA artha astitva he / 2 satva yaha jIva kA paryAyavAcI nAma hai / 3 jo pUrva saMcita karma he unakA AtmA me avasthita rahanA satva kahalAtA hai / ise sattA bhI kahate hai / sabhUta-vyavahAra-naya-guNa aura guNI me bheda karake kathana karane vAlA sadbhUta vyavahAra naya hai| jaise-AtmA kisI ko dikhAI nahIM detI kintu isakI jAnane dekhane kI zaktiyA arthAt guNa sabake anubhava Ate haiM / ata guNo kA alaga se nAma lekara AtmA ke svarUpa 288 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura astitva kA bodha karAnA sabhava hotA hai| yahI isa naya kA prayojana hai| yaha do prakAra kA hai-anupacarita sadbhUta aura upcrit-sdbhuut| sannidhikaraNa-sammukha yA nikaTa honA sannidhikaraNa hai| pUjA karate samaya pUjya puruSa ko apane hRdaya mebiThAnA sannidhikaraNa kahalAtA hai| saptabhagI-prazna ke anusAra eka hI vastu me jo binA kisI virodha ke sat, asat Adi dharmoM kA kathana kiyA jAtA hai use saptabhagI kahate hai| syAt asti, syAt nAsti, syAt asti-nAsti, syAt avaktavya, syAt asti-avaktavya, syAt nAsti-avaktavya aura syAt asti-nAsti-avaktavya-isa prakAra vastu ko jAnane ke lie sAta prakAra ke prazna uThate hai so unake uttara bhI sAta hai| yahI saptabhagI hai| jaise 'kathacit ghaDA hai' arthAt kisI apekSA ghaDA hai, isa prakAra ghaDe ke astitva sambandhI sAta prazna aura sAta hI uttara sabhava haiN| mukhya aura gauNa kI apekSA se sabhI ko jAnanA sArthaka hai| sapratiSThita-dekhie pratyeka vanaspati / samacaturasra-sasthAna-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra suDaula hotA hai use samacaturasra-zarIra-sasthAna-nAmakarma kahate hai| samatA-zatru-mitra me, sukha-dukha me, lAbha-alAbha ora jaya-parAjaya meM, harSa-viSAda nahI karanA yA sAmya bhAva rakhanA samatA hai| samadatti-jo AcAra-vicAra Adi meM apane samAna anya uttama gRhastha hai use vinayapUrvaka apanI kanyA aura dhana-dhAnya ATi denA samadatti hai| jenadarzana pAribhASika koza / 239
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantAnupAta-kriyA-strI-purupa ora pazuo ke Ane-jAne yA uThane-veThane ke sthAna me mala, mUtra Adi karanA samantAnupAta-kriyA hai| samabhirUDha-naya-jo zabda ke aneka arthoM ko choDakara pradhAnatA se eka hI rUDha artha ko grahaNa karatA hai use samabhirUDha-naya kahate hai| jese-'go' zabda ke aneka artha he para yaha zabda eka pazu vizeSa ke artha me rUDha yA prasiddha hai| ata yaha naya use hI grahaNa karatA hai| isa naya ke anusAra jo zabda jisa artha yA padArtha ke lie prasiddha ho gayA hai vaha zabda hara avasthA me usI artha yA padArtha kA vAcaka hogaa| jese-ATha upavAsa karake mokSa jAne vAle muni ko sadA apTopavAsI khnaa| samaya-1 mada gati se eka paramANu ko AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza taka jAne me jitanA kAla lagatA hai, use samaya kahate hai| yaha kAla kI ikAI hai| 2 samaya kA artha jIva yA AtmA hai| 1 samaya kA artha Agama yA mata bhI hai| sva-samaya aura para-samaya aise do bheda samaya ke hai| mithyAdRSTi bahirAtmA ko para-samaya aura samyagdRSTi antarAtmA ko sva-samaya kahate haiN| samavasaraNa-tIrthakara kI dharmasabhA ko samavasaraNa kahate haiN| jahA samasta strI-puruSa, pazu-pakSI aura devI-devatA samAna bhAva se bhagavAna kA upadeza sunate he athavA jahA sabhI bhavya jIva tIrthaMkara kI divyadhvani ke avasara kI pratIkSA karate haiM vaha samavasaraNa he / sodharma indra kI AjJA se kuvera ke dvArA tIrthakaro ke yogya samavasaraNa kI racanA kI jAtI hai| 240 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavAyAGga - jisame padArtho kI samAnatA ke AdhAra para samavAya kA vicAra kiyA gayA hai vaha samavAyAGga hai| jaise dharma dravya, adharma dravya, lokAkAza aura eka jIva ke samAna rUpa se asakhyAta - pradeza hone ke kAraNa samAnatA ke AdhAra para ina sabakA dravya rUpa se samavAya kahA jAtA hai / isI prakAra yathAyogya kSetra, kAla va bhAva rUpa samavAya bhI jAnanA cAhie / samAcAra - sAdhuo ke dvArA paraspara jo vinaya Adi vyavahAra kiyA jAtA hai use samAcAra yA samAcArI kahate hai| athavA sabhI sAdhuo kA jo eka samAna ahisA Adi rUpa AcaraNa hai use samAcAra kahate hai / samAdAna - kriyA-sayamI kA asayama ke abhimukha honA samAdAna-kriyA hai / samAdhi - vItarAga-bhAva se AtmA kA dhyAna karanA samAdhi hai / athavA samasta vikalpo kA naSTa ho jAnA parama samAdhi hai / samAdhimaraNa - dekhie sallekhanA / samArambha-kArya ke yogya sAdhano ko ikaTThA karanA samArambha hai / samiti - prANiyo ko pIDA na pahuce aisA vicAra kara dayA bhAva se sAvadhAnIpUrvaka sabhI pravRtti karanA samiti kahalAtI hai| IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura pratiSThApana - ye pAca samitiyA hai / samudghAta - vedanA Adi ke nimitta se mUla zarIra ko nahIM chor3ate hue jo jIva ke kucha Atma-pradeza zarIra se bAhara nikalate he use samudghAta kahate hai / samudghAta sAta prakAra kA hai - kevalI - samudghAta, vedanA jainadarzana pAribhASika koza / 241
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudghAta, kaSAya-samudghAta,taijasa-samudaghAta,mAraNAntika-samudghAta, vikriyA-samudghAta ora aahaark-smudghaat| sambhavanAtha-tIsare tIrthakara / zrAvastI nagarI ke rAjA dRDharAja inake pitA the ora rAnI suSeNA mA thii| inakI Ayu sATha lAkha varSa pUrva thii| zarIra cAra so dhanuSa UcA thaa| cirakAla taka rAjya karane ke uparAnta eka dina megho kA vilaya dekhakara sasAra se virakta ho gae ora putra ko rAjya dekara jinadIkSA grahaNa kara lii| caudaha varSa taka tapasyA ke phalasvarUpa inhe kevalajJAna huaa| inake sagha me cArudatta Adi eka so pAca gaNadhara, do lAkha muni, tIna lAkha AryikAe, tIna lAkha zrAvaka ora pAca lAkha zrAvikAe thiiN| inhoMne sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| sambhAvanA-satya-jesI icchA rakhe vesA kara sake yaha sambhAvanA-satya kahalAtA hai| jaise-indra icchA kare to jambUdvIpa ko palaTa sakatA he yaha sambhAvanA satya hai| sammati-satya-bahuta logo ke dvArA mAnA gayA jo nAma Adi hai vaha sammati-satya kahalAtA hai| jaise-rAjA kI strI ko rAnI yA devI khnaa| sammUrchana-janma-jo svayameva vAtAvaraNa me saba ora se zarIra ke yogya pudgala paramANuo ko grahaNa karake jIvo kA janma hotA hai vaha sammUrchana janma he| ekendriya se lekara asajJI pacendriya taka sabhI tiryaco kA ora kinhI sajJI pacendriya tiryacI va manuSyo kA bhI sammUrchana janma hotA hai| 242 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak cAritra - sasAra kI kAraNabhUta bAhya aura ataraga kriyAo se nivRtta honA samyak cAritra hai| bAhya aura abhyatara nivRtti kI apekSA athavA nizcaya va vyavahAra kI apekSA cAritra do prakAra kA hai| karmo ke upazama Adi kI apekSA aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika ke bheda se cAritra tIna prakAra kA hai| sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra - vizuddhi, sUkSma-sAmparAya ora yathAkhyAta cAritra ke bheda se cAritra pAca prakAra kA hai / samyaktvAcaraNa cAritra aura svarUpAcaraNacAritra aise do bheda bhI cAritra ke kie gae hai / samyaktva - kriyA- caitya, guru aura zAstra kI pUjA Adi rUpa samyaktva ko baDhAne vAlI samyaktva - kriyA hai / - samyaktvAcaraNa - cAritra - jinendra bhagavAna ke prati saccI zraddhA hone para jo sahaja sadAcAra rUpa kriyA hotI he use samyaktvAcaraNa cAritra kahate he / samyag - mithyAtva - dekhie mizraguNasthAna / samyag - ekAnta-aneka dharmAtmaka vastu ke kisI eka dharma kA pradhAnatA se kathana karanA aura zeSa dharmo kA niSedha nahIM karanA samyag - ekAnta hai / samyagjJAna- samyagdarzana ke sAtha hone vAle yathArtha yA samIcIna jJAna ko samyagjJAna kahate hai / matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryayajJAna ora kevalajJAna- ye samyagjJAna ke pAca bheda hai / samyagdarzana - sacce deva - zAstra - guru ke prati zraddhAna kA nAma samyagdarzana hai / athavA jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gae sAta tattvo ke yathArtha zraddhAna ko samyagdarzana kahate hai / athavA Atmaruci honA samyagdarzana jainadarzana pAribhASika koza / 243
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / athavA 'sva-para' kA bheda-vijJAna honA samyagdarzana hai| utpatti kI apakSA nimagaja aura adhigamaja aise samyagdarzana ke do bheda hai| naya vibhAga kI apekSA nizcaya ora vyavahAra ese samyagdarzana ke dI bhada hai| mithyAtva karma ke upazama, kSaya yA kSayopazama kI apekSA samyagdarzana ke tIna bheda hai / sarasvatI - jinavANI ko sarasvatI kahate hai / sarAga cAritra - dekhie vyavahAra cAritra | sarAga- samyaktva- dekhie vyavahAra-samyagdarzana / sarvajJa-sakala carAcara jagata kA pratyakSa rUpa se jAnane vAle arhata va siddha bhagavAna sarvajJa kahalAte hai / sarvArthasiddhi-vaimAnika devoM ke pAca anuttara vimAnoM meM se eka vimAna kA nAma sarvArthasiddhi he / yahA rahane vAle sabhI deva ahamidra kahalAte hai ora eka bhavAvatArI hote he arthAt maraNAparAnta eka manuSya bhava pAkara mukta ho jAte hai / sarvopadhi Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu ke zarIra ke sava avayava oSadhi rUpa ho jAta he vaha sarvopadhi Rddhi hai / sallekhanA - jIvana kA ata nikaTa jAnakara samatApUrvaka deha kA parityAga karanA sallekhanA kahalAtI he| sallekhanA kA zabdika artha he zarIra ora kapAya ko kramaza kSINa krnaa| ise samAdhi-maraNa bhI kahate hai / sallekhanA tIna prakAra se hotI he -bhakta- pratyAkhyAna, iginImaraNa aura pAyopagamana / 214 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ savipAka - nirjarA-yathAkAla arthAt krama se paripAka kAla Ane para zubhAzubha karma kI jo phala dekara nivRtti hotI hai vaha savipAka - nirjarA hai| saMkalpa - strI, putra, sampatti Adi cetana-acetana padArthoM me 'ye mere haiM' aisI kalpanA karanA sakalpa kahalAtA hai / saMkalpI - hiMsA - mai isa jIva ko mArU' - isa prakAra ke vicAra se jo hisA hotI hai use saMkalpI - hisA kahate hai | saMkramaNa - jo karma-prakRti pahale jIva ke badhI thI usakA anya prakRti rUpa pariNamana ho jAnA sakramaNa kahalAtA hai| jIva ke pariNAmo ke dvArA pahale bAdhI huI karma prakRti badalakara anya prakRti rUpa ho jAtI hai, yahI sakramaNa kahalAtA hai / sakramaNa pAca prakAra se hotA hai - udvelana - sakramaNa, vidhyAta sakramaNa, adha pravRtta sakramaNa, guNasakramaNa aura sarvasakramaNa | saMkleza- asAtAvedanIya karma ke vadha yogya pariNAma ko sakleza kahate hai / yA tIvra kaSAya rUpa pariNAma kA nAma sakleza hai| saMkSepa - samyagdarzana - jinAgama me kahe gaye jIvAdi padArtho ko sakSepa se sunakara yA jAnakara jo samyagdarzana hotA hai use sakSepa - samyagdarzana kahate hai / saMkhyA - sat prarUpaNA me jo padArthoM kA astitva kahA gayA hai unake pramANa kA varNana karane vAlI sakhyA he / sakhyA se Azaya bhedo kI gaNanA se hai / jainadarzana pAribhASika koza / 245
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAkhyAta-cAritra kA ghAta karatI hai vaha sajvalana nAmaka kaSAya hai| sajvalana kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpa me rahatI hai| sadaMza-AhAra ke samaya yadi sAdhu ko kuttA Adi kATa le to yaha sadaza nAma kA antarAya hai| sabhinna-zrotRtva-Rddhi-jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu zrotra-indriya ke utkRSTa kSetra se bAhara dazo dizAo me sakhyAta yojana pramANa kSetra me sthita manuSya aura tiryaMco ke bahuta prakAra ke zabdo ko sunakara unakA eka sAtha pratyuttara dene me samartha hotA hai use saMbhinna-zrotRtva-Rddhi kahate haiN| sayata-samyagdarzana aura jJAnapUrvaka jo hisA Adi pAca pApo se pUrNata virakta hai, aise mahAvratI sAdhu ko sayata karate hai| zubhakriyAo se yukta hone para vaha pramatta-sayata aura AtmalIna hone para apramatta-sayata kahalAte hai| sayatAsayata-hisA Adi pAca pApo kA sthUla rUpa se tyAga karane vAle aNuvratI zrAvaka ko sayatAsayata kahate hai| athavA jo bhavya jIva jinendra bhagavAna me zraddhA rakhatA hai tathA trasa jIvo kI hisA se virata hai lekina sthAvara jIvo ke ghAta se virata nahIM hai use sayatAsayata kahate haiN| isakA dUsarA nAma viratAvirata yA dezavratI bhI hai| saMyama-dharma-vrata va samiti kA pAlana karanA, mana-vacana-kAya kI azubha pravRtti kA tyAga karanA tathA indriyo ko vaza me rakhanA yaha sayama-dharma hai| yaha do prakAra kA hai-prANi-sayama aura indriy-sym| sava jIvo kI rakSA karanA prANi-sayama hai tathA pAco indriya aura mana jainadarzana pAribhASika koza / 247
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko niyaMtrita karanA indriya-sayama hai| sayamopakaraNa-sAdhu ke yogya sayama kA pAlana karane meM sahAyaka picchikA ko sayamApakaraNa kahate hai| sayojanA-doSa-yadi sAdhu ThaDA bhojana garma jala se milA kara le ora ThaDA jala garma bhojana se milAkara grahaNa kareM to yaha sayojanA nAma kA dopa hai| sarambha-hisA Adi kArya me prayalazIla honA sarambha hai| savara-Asrava kA nirodha karanA savara kahalAtA hai| athavA jisase karma ruke vaha karmoM kA rukanA savara hai| yaha do prakAra kA he-bhAva savara ora dravya savara / AtmA ke jo samyagdarzana va vrata sayama Adi rUpa pariNAma karma ke Agamana ko rokane meM kAraNa hai use bhAva-savara kahate hai tathA karmoM kA rukanA dravya-savara hai| savarAnuprekSA-jisa prakAra nAva ke chidra vada rahane para yAtrI sakuzala apane gatavya sthAna taka pahuca jAte hai, usI prakAra karmoM ke Ane ke dvAra ko roka dene para jIva apane mokSa rUpI lakSya ko prApta kara lete hai, isa prakAra savara ke guNo kA bAra-bAra cintana karanA savarAnuprekSA hai| saMvega-dukhamaya sasAra ke AvAgamana se sadA Darate rahanA savega kahalAtA hai / athavA dharma va dharma ke phala me sadA utsAha rakhanA savega hai| athavA paca-parameSThI ke prati prIti aura dhArmika jano me anurAga rakhanA savega he| 248 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMveganI-kathA-puNya ke phala kI carcA karanA saveganI-kathA hai| yaha kathA dharma aura dharma ke phala me anurAga utpanna karAne vAlI hai| saMvauSaT-jinendra bhagavAna kI pUjA karate samaya AhvAnana ke lie savauSaT nAmaka bIjAkSara bolA jAtA hai| yaha AmatraNa-vAcaka bIjAkSara hai| saMvyavaharaNa-doSa-sAdhu ko AhAra dene ke lie vartana Adi ko zIghratA se binA dekhe uThAnA savyavaharaNa-doSa hai| saMzaya-vastu ke viSaya me viruddha aneka dharmo me se kisI eka kA nizcaya nahI kara pAnA aura sadeha me paDa jAnA sazaya kahalAtA hai| jaise-'yaha sIpa hai yA cAdI hai'-aisA saMdeha honaa| sazaya-mithyAtva-'samyagdarzana, jJAna aura cAritra ye tIno milakara mokSamArga hai yA nahIM'-isa prakAra kisI eka pakSa kA nizcaya nahIM honA sazaya- mithyAtva hai| athavA deva aura dharma ke svarUpa me 'yaha ThIka hai yA nahIM' aisA nirNaya nahIM honA sazaya-mithyAtva hai| saMzleSa-sambandha-jo snigdha vastuo kA yA snigdha aura rUkSa vastuo kA paraspara badha hotA hai vaha sazleSa sambandha hai| jaise-lAkha va kASTha Adi kA athavA dUdha aura jala kA paraspara sazleSa-samvandha hai| isI prakAra anAdi kAla se jIva aura karma kA paraspara sazleSa-sambandha saMsakta-jo sAdhu matra, vaidyaka aura jyotiSa se apanI jIvikA karatA he aura rAjA Adi kI sevA karatA hai use sasakta kahate hai| jainadarzana pAribhASika koza / 249
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAttvika-dAna-jisa dAna se atithi kA hita ho, jisame sapAtra kA nirIkSaNa svaya dAtA ka dvArA kiyA gayA ho ora dAtA meM zraddhA Adi samasta guNa hA vaha sAtvika-dAna hai| sAdi-mithyAdRSTI-samyagdarzana kA prApta karane ke uparAnta jo jIva girakara puna mithyAdRSTi ho jAtA hai use sAdi-mithyAdRSTI kahate hai| sAdhaka-jA zrAvaka jIvana ke ata meM zarIra, AhAra Adi se mamatva choDakara Atma-zuddhi ke lie samAdhimaraNa kI sAdhanA karatA hai use sAdhaka kahate hai| sAdhana-1 jisakI sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti he use sAdhana kahate hai| Azaya yaha hai ki sAdhya ke hone para hI honA aura sAdhya ke abhAva meM nahIM honA-aisI sAdhya ke sAtha jisakI vyApti he vaha sAdhana hai| 2 jisa nimitta se vastu utpanna hotI he vaha sAdhana hai| isa kAraNa bhI kahate hai| sAdhAraNa-vanaspati-jo eka zarIra vahuta jIvo kA hotA he vaha sAdhAraNa- zarIra kahalAtA hai| aisA sAdhAraNa-zarIra jina jIvo kA hai ve sAdhAraNa-jIva kahalAte hai| sAdhAraNa zarIra me rahane vAle sabhI jIvo kA janma, maraNa, zvAsocchavAsa ora AhAra Adi eka sAtha hotA hai| jisa vanaspati ke Azrita sAdhAraNa-jIva hote hai vaha sAdhAraNa-vanaspati kahalAtI hai| pratiSThita-pratyeka-vanaspati bhI sAdhAraNa jIvo ke dvArA Azrita hone ke kAraNa upacAra se sAdhAraNa hotI hai| kisI vRkSa kI jaDa sAdhAraNa hotI hai, kisI kA skandha, kisI kI zAkhAe, kisI ke patte, kisI ke phUla, kisI ke parva kA 252 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUdha aura kisI ke phala sAdhAraNa hote hai| isa taraha kisI-kisI vRkSa ke mUla, patte, skandha, phala, phUla Adi alaga-alaga sAdhAraNa hote hai aura kisI ke mile hue pUrNa rUpa se sAdhAraNa hote hai| mUlI, adaraka, AlU, aravI Adi sava mUla arthAt jaDe sAdhAraNa hai| ganne ke parva sAdhAraNa he / vRkSo para lagI kopale sava sAdhAraNa hai / pAca udumbara-phala aura gvaoNraphAThA kI zAkhAe sAdhAraNa he / canA, methI, vathuA, pAlaka Adi koI-koI sAdhAraNa hai| sAdhAraNa-zarIra-jisa karma ke udaya se bahuta jIvo ke upabhoga ke lie eka hI sAdhAraNa zarIra hotA he use sAdhAraNa-zarIra-nAmakarma kahate hai| sAdhu-nigraMtha muni ko sAdhu kahate hai| jo ghara-gRhasthI sambandhI samasta Arambha parigraha ora viSaya-vAsanA kA tyAga karake ratnatraya kI ArAdhanA karate hue sayamita jIvana jIte he ve sAdhu hai| sAdhu ke aTThAisa mUlaguNa hote hai-pAca mahAvrata, pAca samiti, pAca indriya-vijaya, chaha Avazyaka, asnAna, adantadhovana, bhUmi-zayana, kezalucana, sthiti-bhojana, eka-bhakta aura acelktv| sAdhu-samAdhi-vrata va zIla se sampanna sAdhu ke tapa me kisI kAraNa se vighna Ane para use dUra karanA sAdhu-samAdhi kahalAtI hai| yaha solaha kAraNa bhAvanA me eka bhAvanA hai| sAmAyika-samatA-bhAva rakhanA sAmAyika he| athavA sarva sAvadya yoga se nivRtta honA sAmAyika he| zrAvaka ora sAdhu dono ko sAmAyika karanA Avazyaka hai| zrAvaka pratidina niyatakAla paryanta vrata yA pratimA ke rUpa meM sAmAyika kA abhyAsa karatA hai| sAdhu kA jIvana jenadarzana pAribhASika koza / 25%
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI samatAmaya he phira bhI vaha sadA samatA rUpa sAmAyika cAritra kA pAlana karatA huA pratidina sadhyAkAlo me sAmAyika nAmaka Avazyaka ko vidhivata sampanna karatA hai / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se sAmAyika chaha prakAra kI he / sAmAyika pratidina subaha, dopahara aura zAma ina tIno sadhyAkAlo me kama se kama do ghaDI arthAt aDatAlIsa miniTa aura adhikatama chaha ghaDI taka kI jAtI hai / sAmAyika kA prArabha aura samApana karate samaya pratyeka dizA me tIna-tIna Avarta, eka-eka praNAma va eka-eka kAyotsarga karanA cAhie tathA pUrva yA uttaramukha karake khaDe hokara yA baiThakara prasannatApUrvaka sAmAyika karanA caahie| sAmAyika cAritra - sarva sAvadya yoga se nivRtta honA aura sadA samatA bhAva rakhanA sAmAyika cAritra hai / sAmAyika pratimA - vrata- pratimA nAmaka dUsarI pratimA dhAraNa karane ke uparAnta vidhipUrvaka tIno sadhyAo me sAmAyika karane kI pratijJA lenA yaha zrAvaka kI tIsarI sAmAyika pratimA kahalAtI hai ' sAmAyika-ta- pratidina sadhyAkAlo me kama se kama do ghaDI paryanta samasta pApa kAryo kA tyAga karake pacaparameSThI kA cintana karane kI pratijJA lenA sAmAyika nAma kA zikSAvrata hai / sAmAyika - zruta-samatA-bhAva ke vidhAna kA varNana karane vAlA sAmAyika nAma kA aGgabAhya zruta hai / . sAmparAyika-Asrava-samparAya kA artha kaSAya he / kaSAya sahita hone vAle Asrava ko sAmparAyika - Asrava kahate hai / 254 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadha-mana, vacana va kAya ke dvArA honevAlI hisAjanaka kriyA ko sAvadha kahate hai| kRSi, vyApAra Adi chaha sAvadha karma mAne gae hai| pUjA, abhiSeka Adi yadyapi sAvadha hai parantu dharmadhyAna meM sahakArI aura puNya rUpa hone se zrAvaka ke lie grAhya hai| sAsAdana-samyaktva-upazama-samyaktva se patita hokara jIva java taka mithyAtva meM nahIM AtA taba taka use sAsAdana-samyagdRSTI jAnanA caahie| yaha sAsAdana-samyaktva nAmaka dUsarA guNasthAna hai| sAvyavahArika-pratyakSa-indriya aura mana ke dvArA jo jJAna hotA he use sAvyavahArika pratyakSa kahate hai| loka-vyavahAra meM ise pratyakSa kahA hai parantu yaha parokSa-jJAna hai| siddha-samasta ATha karmoM ke bandhana ko jinhoMne naSTa kara diyA he aise nitya nirajana paramAtmA hI siddha kahalAte hai| siddhi-siddhi kA artha prApti yA upalabdhi hai / AtmasvarUpa kI prApti honA siddhi hai| athavA jo jIvo ke hita kI sAdhaka hotI hai use siddhi kahate hai| sukha-sukha AhAda rUpa hotA hai / vaha do prakAra kA he-indriya-sukha ora atIndriya-sukha / indriya-viSayoM meM prIti kA anubhava honA indriya-sukha hai| Atma-svarUpa ke anubhava se utpanna ora rAgAdi vikalpo se rahita nirAkulatA rUpa atIndriya sukha he| sundarI-tIrthakara RSabhadeva kI putrI thii| apane pitA meM inhoMne akavidyA siikhii| alpa-vaya meM hI virakta hokara bhagavAna RpabhaTava jenadarzana pArimApika koza / 255
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa dIkSA lakara AryikA kA pada paayaa| supArzvanAya-sAtava tIthakara / vArANasI nagarga ka rAjA supratiSTha kI rAnI pRthivIpaNA ka yahA inakA janma huaa| inakI Ayu vIsa lAkha vapa pRva kI thii| zarIra dA mA dhanupa UcA thaa| zarIra kA varNa priyagu puSpa ke samAna thaa| eka dina acAnaka inheM vairAgya huA aura jinaTIkSA le lo| no varpa ko kaThina tapasyA ke uparAnta inheM kavalatAna huaa| inake sagha meM pacAnava gaNaghara, tIna lAkha muni, tIna lAkha tIsa hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka aura pAca lAkha zrAvikAe thii| inhoMne sammedazikhara se mAkSa prApta kiyaa| subhaga-nAmakarma-jisa kama ke udaya se anyajana prItikara avasthA prApta hoto he vaha sumaga-nAmakarma hai| athavA strI aura puruSoM ke mobhAgya kA utpanna karanevAlA samaga-nAmakarma hai| sumatinAtha-pAcava tIrthakara / AyodhyA nagarI ke rAjA megharatha ora rAnI magalA ke yahA janma liyaa| inakI Ayu cAlIsa lAkha varSa pUrva thii| zarIra tIna mo dhanuSa UcA ora svarNa ke samAna kAntivAlA thaa| rAjya karate hue eka dina acAnaka inhe vairAgya utpanna huA aura jinadIkSA le lii| vIsa vapa ko kaThina tapasyA ke uparAnta inheM kevalajJAna huaa| inake sagha me eka so solaha gaNadhara, tIna lAkha vosa hajAra muni, tIna lAkha tIsa hajAra AryikAe, tIna lAkha zrAvaka aura pAca lAkha zrAvikAe thii| inhoMne sammedazikhara se mokSa prApta kiyaa| 250 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ sumeru-yaha madhyaloka kA prasiddha parvata hai| jo videha kSetra ke madhyabhAga meM sthita hai| yaha parvata tIrthakarI ke janmAbhiSeka kI pIThikA ke rUpa meM prasiddha he kyoMki isake zikhara para pANDuka vana meM sthita pANDuka zilA ATi cAra zilAo para bharata, airAvata tathA videha kSetra sambandhI sabhI tIrthakarA kA janmAbhiSeka hotA hai| isake meru, mahAmeru, mandara ora sudarzana Adi aneka nAma hai| jambUdvIpa me eka, dhAtakI khaNDa meM do ora puSkarAdha dvIpa meM do aise kula pAca meru hai| pratyeka meru para solaha jinAlaya hone se pacameru sambandhI kula assI jinAlaya suSamA-avasarpiNI ke dvitIya-kAla ora utsarpiNI ke pacama-kAla kA nAma suSamA he| avasarpiNI ke isa dvitIya kAla me manuSyo kI UcAI do kosa ora Ayu do palya hotI hai| manuSya dA dina choDakara tIsare dina vaheDA ke varAvara AhAra grahaNa karate hai| isa kAla meM utpanna vAlaka-bAlikA kA yugala zayyA para sote hue pAca dina vyatIta karatA he phira zeSa sabhI yogyatAe kramaza pAca-pAca dina vyatIta hone para prApta hotI he ora petIsa dina me pUrNa yovana aura kalA se sampanna ho jAtA hai| isake atirikta zeSa sabhI bAte suSamA-suSamA kAla ke samAna hotI hai| tIna kAMDA-koDI sAgara pramANa isa supamA kAla meM manuSyo kI Ayu, vala, UcAI Adi uttarottara ghaTatI jAtI hai| utsarpiNI ke supamA nAmaka pacama kAla me manuSyo kI Ayu, vala, UcAI Adi kramaza baDhatI jAtI he aura zeSa sabhI vAte avasarpiNI ka mupamA nAmaka dvitIya kAla ke samAna hai| supamA dupamA-avasarpiNI ke tRtIya kAla aura utsarpiNI ke jenadarzana pAribhASika koza * 257
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthakAla kA nAma supamA-dupamA hai / avasarpiNI ke isa tRtIya kAla meM manuSyA kI UcAI eka kAsa aura Ayu eka palya hotI hai / manuSya eka dina lADakara dUsare dina AvalA ke varAvara AhAra grahaNa karata hai| isa kAla meM utpanna vAlaka-bAlikA kA yugala zayyA para sAta hue sAta dina vyatIta karatA hai| phira zapa sabhI yogyatAe kramaza mAta-sAta dina vyatIta hAna para prApta hAtI hai aura unacAsa dina meM pUNa bIvana aura kalA se sampanna ho jAtA hai / isake atirikta zepa sabhI bAteM sapamA-mapamA nApaka prathama kAla ke samAna hotI hai| tIna kADA-koDI-mAgara pramANa isa tRtIya kAla ma manuSyo kI UcAI, vala aura Ayu uttarottara ghaTataM jAte hai / java isa tRtIya kAla meM palyopama ka AThava bhAga mAtra kAla zapa raha jAtA hai tava kulakaro kI utpatti prArama hAtI hai aura kramaza coTaha kulakara hote hai| atima kulakara kI Ayu eka kATi vapa pUrva Ara zarIra kI UcAI pAca so dhanupa hotI hai| usa samaya kalpavRkSa naSTa ho jAte hai| yahI bhogabhUmi ke samApana aura kamabhUmi ka pArama kA kAla hai| utsarpiNI ke isa caturthakAla ke prArabha meM manuSyo ko Ayu eka koTi varSa pUrva hotI he ora UcAI pAca so dhanupa pamANa hotI hai| jo kramaza vaDhatI jAtI hai isa kAla meM kalpavRkSoM kI utpatti ho jAtI he ora zepa sabhI vAtaM avasarpiNI ke tRtIya kAla ke samAna hotI hai| ata meM manuSyo kI Ayu vaDhate-baDhate eka palya ora UcAI eka kosa taka ho jAtI hai| supamA-supamA-avasarpiNI ke prathama kAla ora utsarpiNI ke chaThave kAla kA nAma suSamA-suSamA he| avasarpiNI ke isa prathama kAla me bhUmi dhUla, dhUma, kaTaka Adi se rahita hotI hai| cIMTI, vicchU, makkhI 258 / janadarzana pAribhASika koza
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi vikalatraya jIvo kI utpatti nahIM hotI hai| madhura gadha vAlI miTTI ora acche prakAra kI ghAsa hotI hai| nirmala jala se yukta sarovara ora nadiyA hotI hai| asajJI jIva aura paraspara vera rakhane vAle hisaka jIva nahIM hote / durAcAra ora vyasana nahIM hote| isa kAla meM utpanna hone vAle manuSyo kI UcAI tIna kosa aura Ayu tIna palya hotI hai| inake zarIra malamUtra aura pasIne se rahita tathA atyata sudara, sudRDha ora suDola hote hai| isa kAla meM utpanna hone vAle vAlaka-bAlikA ke yugala zayyA para sote hue tIna dina vyatIta karate he phira veThanA, asthira gamana, sthira gamana, kalAguNo kI prApti, tAruNya ora samyagdarzana prApti kI yogyatA-ina pratyeka avasthAo meM kramaza tIna-tIna dina vyatIta karake ikkIsa Tina meM pUrNa yovana aura kalA se sapanna ho jAte hai| isa kAla meM parivAra, grAma, nagara Adi nahIM hote / kevala dasa pakAra ke kalpavRkSa hote he jo pratyeka yugala ko apane-apane mana kI kalpita vastue diyA karate hai| kalpavRkSoM se prApta vastuo ko grahaNa karake ora vikriyA ke dvArA bhI aneka prakAra ke bhogoM ko bhogate hue yahA ke jIva cakravatI ke bhogoM kI apekSA anantaguNA viSaya-sukha pAte hai| manuSya tIna dina ke atarAla se cothe dina cera ke varAvara alpAhAra grahaNa karate hai| manuSya kI no mAha ko Ayu zeSa rahane para striyoM ko garbha rahatA hai aura yugala vAlaka-vAlikA kA janma hotA hai| satAna kA janma hota hI mAtA-pitA kA maraNa ho jAtA hai| maraNa ke samaya puruSa ko ThIka ora strI ko jabhAI jAtI hai aura zarIra megha ka mamAna vilIna ho jAtA hai / isa kAla meM gAya, miha, hAdhI Adi uttama niryacoM ke yAna paranpara vara mAva ke binA madhara grAma kA khAsa mukhapUrvaka jIvana janadarzana pAribhASika za 259
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyatIta karata hai| cAra kADAkoDI sAgara pramANa isa prathama kAla ma zarIra kI UcADa, Aya, vana Adi uttarAttara ghaTate jAte hai| utsarpiNI ke supamA-supamA nAmaka isa chaThava kAla me zepa samI vAtaM avasarpiNI ke supamA-supamA nAmaka prathama kAla ke samAna hotI hai| vizeSatA yaha ha ki unmarpiNI-kAla ma Aya, vala,UcAI Adi uttarottara vaDhatI jAtI hai| susvara-nAmakarma-jisa karma ka udaya se madhura AvAja yA surIlA kaTha pApna hotA hai use susvara-nAmakarma kahate hai| sUkSma-1 jA paraspara aura anya sthUla mkadhI ke sAtha vyAghAta yA vAdhA ko prApta nahI hota he ve sUkSma-mkaya hai jaise karma vargaNA Adi / 2 jinakI gati kA jala, sthala Adi ke dvArA pratighAta nahIM hotA va sUkSma-jIva hai| sUkSmakriyAapratipAtI-yaha zukla dhyAna kI tIsarI avasthA hai| jinhoMne dvitIya zukla dhyAna ke dvArA cAra ghAtiyA karmo kA kSaya karake kevalajJAna prApta kara liyA hai aise kevalI bhagavAna java Ayu kA antamuhUrta kAla zepa rahatA he tava sava prakAra ke vacanayoga, manoyoga ora vAdara kAyayoga kA nirodha karake sUkSma kAyayoga kA Alavana lekara jo dhyAna karate he vaha sUkSmakriyAapratipAtI-dhyAna hai| sUkSmatva-indriya gocara na honA sUkSmatva guNa hai| yaha siddho ke ATha mUlaguNI meM eka he jo nAmakarma ke kSaya hone para pragaTa hotA hai| sUkSma-nAmakarma-jisake udaya se jIva ko sUkSma zarIra prApta hotA he use sUkSma nAmakarma kahate hai| 260 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSma-sAmparAya-sUkSma kaSAya ko sUkSma-sAmparAya kahate hai| jisa cAritra me kapAya ati sUkSma ho jAtI hai vaha sUkSma-sAmparAya-cAritra hai| mohakarma kA upazamana yA kSapaNa karane vAle jisa sAdhu ke mAtra sajvalana-lobha rUpa sUkSma kaSAyazeSa raha jAtI hai vaha sUkSma-sAmparAya-sayata kahalAtA hai| sUkSma-sUkSma-pudgala ke mAtra do paramANu rUpa skadha ko sUkSma-sUkSma kahate hai| sUkSma-sthUla-jo Akha se dikhAI nahIM dete kintu zeSa cAra indriyo se grahaNa kiye jA sakate hai aise skandho ko sUkSma-sthUla kahate hai| jaise-vAyu, zabda, gandha aadi| sUtaka-loka vyavahAra meM janma-maraNa ke nimitta se huI azuddhi ke zodhana ko sUtaka kahate hai| sUtaka kAla me deva-pUjA, AhAra-dAna Adi kArya nahIM kiyA jaataa| sUtra-1 jo grantha, tantu ora vyavasthA ina tIna artho ko sUcita karatA he use sUtra kahate hai| yA jo bhale prakAra se artha ko sUcita kare usa bahuartha garbhita racanA ko sUtra kahA jAtA hai| 2 'jIva akartA hI hai', 'abhoktA hI hai', 'sarvagata hI hai' ityAdi kalpanAyukta tIna so tiresaTha mithyA mato kA jisame varNana kiyA gayA hai vaha sUtra nAma kA dRSTivAda aGga kA eka bheda hai| sUtrakRtAGga-'kyA kalpa he aura kyA akalpa hai' tathA chedopasthApanA Adi vyavahAra dharma kI kriyAo kA jisame varNana hai vaha sUtrakRtAGga hai| jainadarzana pAribhASika koza / 261
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra samyagdarzana- muniyA ke dIkSAdi kA varNana karane vAle AcArAGga Adi AcAra-sUtra ko sunakara jo samyagdarzana hAtA hai use sUtra-samyagdarzana kahana hai / sUnA AkhalI, cakkI, cunhA, buhArI aura jala rakhane kA sthAna- ye gRhastha ke upayoga meM Ana vAle paca-sUnA hai| AhAra zuddhi ke liye ina pAca sthAnA ko svaccha tathA jIva-jantu me rahita rakhanA Avazyaka hai | sUrya-prajJapti - jimama sUrya kI Ayu, parivAra, gati, vimba kI UcAI Adi kA vaNana he use sUrya prajJapti kahate hai / sImyA vAcanA- vyAkaraNa savadhI dIpoM kI ora dhyAna na dete hue sarala Ara suvAca vyAkhyA karanA mImyA vAcanA hai| skandha-jina paramANuoM meM paraspara vadha ho cukA hai ve skandha kahalAte hai yA sthUla rUpa se pakar3ana, rakhane Adi spa vyApAra jiname hai ve skandha hai| pRthvI, jala, prakAza, chAyA Adi sabhI pudgala skandha hai| skandha ke uha bhada hai - sthUla sthUla, mthUla, sthUla sUkSma, sUkSma-sthUla, sUkSma, sUkSma- sUkSma / stava - cAvIsa tIrthakaroM ke guNoM kA kIrtana karanA stava kahalAtA hai| ise caturvizati stavana yA stuti bhI kahate hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla ora bhAva-ve chaha stava ke bheda hai| stivuka sakramaNa - gati, jAti Adi piDa prakRtiyoM ke udaya Ane para zeSa anudaya prApta prakRtiyA jo usI prakRti meM sakramita hokara udaya meM AtI hai use stiyuka- sakramaNa kahate hai / jese- ekendriya jIvo ka 262 / jenadarzana pAribhASika kAMza
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ udaya prApta ekendriya jAti nAmakarma me anudaya prApta dvIndriya jAti Adi kA sakramita honA / styAnagRddhi - jisake nimitta se svapna avasthA me vizeSa zakti pragaTa hotI he ora jIva sotA huA bhI kArya karatA hai use styAnagRddhi kahate he / strI - parISaha - jaya - ekAnta udyAna yA bhavana Adi sthAno me yauvana se unmatta striyo ke dvArA bAdhA pahucAye jAne para bhI jo sAdhu kAmavikAra se vicalita nahI hotA usake yaha strI - parISaha - jaya kahalAtA hai / strI-veda - jisa karma ke udaya se puruSa ke prati maithuna yA kAmasevana kA bhAva hotA hai vaha bhAva strI-veda kahalAtA hai / sthalagatA - cUlikA - jisame pRthivI ke bhItara gamana karane ke kAraNabhUta matra-tatra aura tapazcaraNa kA aura vAstuvidyA tathA bhUmi savadhI anya zubhAzubha ke kAraNo kA varNana kiyA hai use sthalagatA - cUlikA kahate he / sthavira - kalpa- samasta vastra Adi parigraha kA parityAga karake digambara honA, picchI kamaNDalu rakhanA, pAca mahAvrata, pAca samiti, pAca indriya vijaya Adi aTTAisa mUlaguNoM ko dhAraNa karanA, hIna sahanana hone ke kAraNa gAva, nagara Adi meM rahanA, jisameM cAritra bhaga na ho aise upakaraNoM kI rakhanA, jo jisake yogya ho use pustaka denA, samudAya ke rUpa meM vihAra karanA, bhavyoM ko dharma sunAnA va ziSyo kA pAlana karanA, yaha saba hona sahanana vAle sAdhuoM ke yogya sthavira -kalpa he / jenadarzana pAribhASika koza / 263
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthiti-1 kisI kSetra meM sthita padArtha kI kAla maryAdA nizcita karanA sthiti hai| 2 karma rUpa se pariNata hue pudgala skadho kA karmapane ko na choDate hue jIva ke sAtha rahanA sthiti he| 3 Ayu karma ke udaya se jIva kA usa bhava vizeSa me zarIra ke sAtha rahanA sthiti kahalAtI hai| sthitikaraNa-dharma se vicalita hote hue jIvo ko yA svaya ko dharma me puna dRDha karanA sthitikaraNa aGga hai| yaha samyagdRSTi jIva kA eka guNa hai| sthiti-vadha-apane svabhAva ko nahIM choDate hue jitane kAla taka karma AtmA ke sAtha badhe rahate hai use sthiti-badha kahate hai| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 koDA-koDI sAgara tathA jaghanya sthiti atarmuhUrta hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura atarAya kI utkRSTa sthiti 50 koDA-koDI sAgara tathA jaghanya sthiti atarmuhUrta (sirpha vedanIya kI jaghanya sthiti 12 muhUta) hai| nAma va gotra karma kI utkRSTa sthiti 20 koDA-koDI sAgara aura jaghanya sthiti 8 muhUrta hai| Ayu karma kI utkRSTa sthiti 43 sAgara eva jaghanya sthiti antarmuhUrta hai| sthiti-bhojana-dIvAla Adi kA sahArA na lekara svaya sthira khaDe rahakara apanI ajalI me AhAra grahaNa karanA sthiti-bhojana kahalAtA he / yaha sAdhu kA eka mUlaguNa hai| sthira-nAmakarma-jisa karma ke udaya se upavAsa Adi tapa karane para bhI zarIra meM vAta, pitta va kapha kI sthiratA banI rahatI he ora zarIra jenadarzana pAribhApika koza / 265
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamajora yA agasta nahI gaMtA uga sthira nAmapharma kahate haiN| syUta-nAmadana-bhadana karana para mbaya juDa masataM pase ghI, nela, pAnI Adi sthala kA kAlAta hai| gvala-sUkSma-jA nandriya ke dAga grAhA hokara bhI anya indriyoM sagaraNa nIyijAmAna gAyA, dhUpa, cAranI Adi sthUla-sUkSma kara kaanaan| myUla-rayata-jA daTana paramvata nahIM juDamate aise kApTa-patthara Adi myUla-myUna madhAlAta hai| snAtaka-jinakavAtiyA kama naSTa ho cuke haiM aise ahaMnta bhagavAna nAta naat| sparzana-1 jimAdAgampazalyiA jAtA hai usa mpazana indriya kahate hai| jIva kA nInA kAla meM kahA taka jAnA-AnA samava hai yaha mpazana nAma kA anuvAga-dvAra hai| sparzana-kriyA-pamAdayaza mpaza karane yogya sacaMtana vastu kA anuvadha mparzana-kriyA hai| sparza-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra me ThaDA, garama Adi sparza utpanna hAtA ha usa mparza nAmakama kahate hai| yaha ATha prakAra kA hai-snigya, skSa, mRd, kaThora, zIta, uSNa, halkA aura bhaarii| syAhAda-syAt kA atha hai sApekSa yA kacit / vAda kA artha hai kathana / ata aneka ghAtmaka vastu ke patyeka dharma kA sApekSa rUpa se kathana karana kI zelI kA nAma syAdvAda hai| Ah / jenadazana pAribhApika koza
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ svacchanda - dekhie mRgacArI / svadAra-santoSavrata- apanI vivAhita strI meM hI satuSTa rahanA aura zeSa striyo ke prati mAtA, vahina ora putrIvat nirmala bhAva rakhanA svadAra satoSavrata kahalAtA hai| ise brahmacaryANuvrata bhI kahate hai / svapna- nimitta - svapna ke mAdhyama se zubhAzubha ko jAna lenA svapna-nimitta - jJAna kahalAtA hai| svabhAva-vastu kA asAdhAraNa aura zAzvata dharma hI usakA svabhAva kahalAtA hai / jaise- jIva kA svabhAva cetanA yA jAnanA - dekhanA hai / svabhAva - paryAya - 'para' nimitta ke binA jo paryAya hotI hai vaha svabhAva paryAya kahalAtI hai| jaise- jIva kI siddha paryAya svabhAva paryAya hai| svayabhU- jo jIva paropadeza ke binA svaya hI mokSamArga ko prApta kara lete he unhe svayaMbhU yA svayabuddha kahate hai / svayabhUramaNa - madhyaloka ke aMtima dvIpa aura atima samudra kA nAma svayabhUramaNa hai / svayabhUramaNa samudra me sajJI pacendriya jalacara jIva pAe jAte he / svara-nimitta-manuSya va tiryaco ke vicitra zabdo ko sunakara zubhAzubha ko jAna lenA svara-nimitta - jJAna kahalAtA hai / svarUpAcaraNa - cAritra- samasta rAgadveSa se rahita apane AtmasvarUpa me lInatA rUpa cAritra ko svarUpAcaraNa cAritra kahate hai / yaha nirvikalpa samAdhi kA avinAbhAvI he | jainadarzana pAribhASika koza / 267
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarga - urdhvaloka meM rahane vAle vaimAnika devI ke nivAsa sthAna ko svarga kahate hai / svarga ke do vibhAga he-kalpa ora kalpAtIta / svastika - 5 yaha pavitra ora kalyANakArI cihna hai| isakA upayoga maMgala kAryo me hotA hai / svasthAna apramatta - dekhie apramatta / svahasta - kriyA- jo kriyA dUsaroM ke dvArA karane kI ho use svaya apane hAtha se kara lenA svahasta- kriyA hai / svAtisasthAna - nAmakarma - svAti kA artha sarpa kI vAmbI yA zAlmalI vRkSa hai| jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra svAti ke samAna AkAra kA hotA hai use svAti-sasthAna - nAmakarma kahate hai / svAdya-mukha kA svAda vadalane ke liye khAye jAne vAle loga, ilAyacI Adi padArtha svAdya kahalAte hai / svAdhyAya - Atmahita kI bhAvanA se sat-zAstra kA vAcana karanA, manana karanA yA upadeza Adi denA svAdhyAya he / athavA Alasya choDakara jJAna kI ArAdhanA meM tatpara rahanA svAdhyAya nAma kA tapa hai| svAdhyAya ke pAca bheda hai - vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza / svAmitva - svAmitva kA artha Adhipatya he / athavA svAmI kA artha adhiSThAtA yA prayoktA hai| svAhA - yaha zAntivAcaka bIjAkSara hai| pUjA me dravya caDhAte samaya isakA prayoga kiyA jAtA hai / 268 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ hc ha hAsya- jisa karma ke udaya se jIva ke hAsya (hasI) rUpa bhAva utpanna hotA hai use hAsya kahate hai / hiMsA - pramAda ke vazIbhUta hokara jIva ke prANo kA viyoga karanA yA use pIDA pahucAnA hisA hai / sakalpI, ArambhI, virodhI aura udyogI - aisI cAra prakAra kI hisA hai| dravya -hisA aura bhAva - hisA, ina do rUpo meM hisA hotI hai| mAranA yA pIDA pahucAnA dravya - hisA hai tathA mArane yA pIDA pahucAne kA vicAra karanA bhAva - hisA hai| hiMsAdAna - hisA ke kAraNabhUta astra-zastra, agni Adi upakaraNo ko denA hisAdAna nAmaka anarthadaNDa hai / hiMsAnandI - raudradhyAna - tIvra kaSAya ke vazIbhUta hokara jIvasamUha ko svaya mArane me yA dUsare ke dvArA mAre jAne me harSita honA aura sadA hisA ke kAryoM meM mana lagAe rakhanA hisAnandI nAmaka rodradhyAna hai / huNDaka - saMsthAna - viSama yA beDaula AkRti ko huDa kahate hai / jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra beDaula hotA hai use huNDaka zarIra-sasthAna nAmakarma kahate hai / huNDAvasarpiNI- asakhyAta avasarpiNI- utsarpiNI kAla bIta jAne para eka huNDAvasarpiNI kAla AtA hai| isame kaI bAte asAmAnya hotI hai / jaise - tRtIya kAla me tIrthakara va cakravartI kA utpanna honA, cakravartI kA mAna bhaga honA, tIrthakara para upasarga honA, ayodhyA ke sivAya anyatra bhI tIrthaMkaro kA janma honA, sammedazikhara ke alAvA jainadarzana pAribhASika koza / 269
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya sthAno se tIrthakara kA mAkSa jAnA Adi / heya-jA padArtha choDane yogya hai ve heya kahalAte h| hI yaha cauvIsa tIrthakara vAcaka vIja-pada h| yaha ekAkSarI matra hai| padastha dhyAna me isakA upayoga hotA hai| isa mAyAvIja bhI kahate
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa * causaTha RddhiyAM 1 buddhi Rddhi (18) kevalajJAna, avadhijJAna, mana paryavajJAna, vIja-buddhi, koSTha-buddhi, padAnusArI, saMbhinnazrotRtva, dUrasvAditva, dUrasparzatva, dUradarzitva, dUraghrANatva, dUrathavaNatva, abhinnadazapUrvitva, caturdazapUrvitva, aSTAgamahAnimitta, prajJAzramaNa, pratyeka-buddhi, vAditva 2. vikriyA Rddhi (20) kriyA Rddhi aura vikriyA Rddhi kriyA Rddhi-cAraNa ora AkAzagAmitva cAraNa Rddhi (8)-jaghA-cAraNa, tantu-cAraNa, phalacAraNa, AkAza-cAraNa, magha-cAraNa, agni-cAraNa, mAmata-cAraNa, jyotipa-cAraNa vikriyA Rddhi (11)-aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prApti, prAkAmya, izitva, vazitva, apratighAta, antardhAna, kAmarUpitva 3 tapa Rddhi (1) ugratapa, ghoratapa, ghorapagakrama, ghora brahmacarya, tapta tapa, dIpna tapa, mahAtapa 1. bala Rddhi () rana-vala, vacana-vala, kAya-vala jainadarzana pAribhASika kAza !
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 aupadha Rddhi (8) Amarpa, zvela, jalla, mala, viD, sarva, dRSTinirviSa, AsyAviSa 6 rasa Rddhi (6) AzIrvipa, dRSTiviSa, kSIrasrAvI, madhusrAvI, ghRtasrAvI, amRtasrAvI 7. kSetra Rddhi (2) akSINamahAnasa, akSINamahAlaya * AhAra ke chayAlIsa doSa 1 udgama doSa (16) adhyadhi, anisRSTa, abhihata, Acchedya, adha karma, udbhinna, krIta, parAvarta, prAduSkara, prAmRta, prAmRSya, pUti, mAlArohaNa, mizra, balizeSa, sthApita 2. utpAdana doSa (16) dhAtrI, dUta, nimitta, AjIva, vanIpaka, cikitsA, krodha, mAna, mAyA, lobha, pUrvastuti, pazcAtstuti, vidyA, matrodpAdana, mUlakarma ___ 3. azana doSa (10) zaMkita, prakSita, nikSipta, pihita, savyavaharaNa, dAyaka, unmizra, apariNata, lipta, tyakta 4. sayojanA Adi (4) sayojanA, pramANa, agAra, dhUma 272 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vattIsa atarAya - kAka, amedhya, charTi (vamana), rudhira, azrupAta, jAnvadha parAmarza, jAnuvyatikrama, nAbhyadhonirgamana, kAkAdipiNDaharaNa, pANipiNDapatana, pANijantuvadha, mAsAdidarzana, upasarga, jIvasapAta, bhojanasapAta, uccAra, prasravaNa, abhojyagRha praveza, patana, upavezana, sadaza, bhUmisparza, niSThIvana, udarakRminirgama, adattagrahaNa, prahAra, grAmadAha, pAda grahaNa, kareNakiMcitgrahaNa, rodhana, pratyAkhyAna- sevanA, jantuvadha * paMca parameSThI * arhanta - 46 mUlaguNa 1. ananta catuSTaya (4) ananta jJAna, anantadarzana, anantasukha, anantavIrya 2. aSTa pratihArya (8) azokavRkSa, puSpavRSTi, dundubhi, sihAsana, divya-dhvani, tIna- chatra, camara, prabhAmaNDala 3. atizaya ( 34 ) janmakAlIna - 1 malamUtra rahita zarIra kA honA -2 pasInA rahita zarIra honA - 3 dUdha ke samAna zveta rudhira honA - 1 vajravRpamanArAca sahanana honA - samacaturasra sasthAna honA -6 atyata sudara rUpa honA janadarzana pAribhASika kAMza: 278
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 7 atulya-vala honA - 8 zarIra meM 1008 zubha lakSaNa honA - 1 ati sugadhamaya zarIra honA - 10 hitamitapriya vacana bolanA kevalajJAnakAlIna - 1 palaka nahIM jhapakanA - 2 nakha va kezI kA nahIM vaDhanA - 3 kavalAhAra kA nahI honA - 4 samasta vidhAoM kA svAmIpanA honA - zarIra ko chAyA nahI paDanA - 6 cAro ora mukha dikhAI denA - 7 so yojana taka subhikSa honA - 8 upasarga Adi nahI honA - 9 adayA kA abhAva honA - 10 AkAza me gamana honA devakRta - 1 arddhamAgadhI bhASA kA honA - 2 samasta jIvoM meM paraspara mitratA honA - 3 sava Rtuo ke phala-phUla kA eka sAtha phalanA - 4 pRthvI kA darpaNa sA nirmala honA - saba jIvo kA Anandamagna honA - 6 bhUmi kA niSkaTaka honA 274 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 7 sugaMdhita jala kI vRSTi honA - 8 calate samaya bhagavAna ke caraNo me suvarNa kamalo kI racanA honA -9 mada sugaMdhita vAyu kA bahanA - 10 AkAza kA svaccha (megha rahita ) honA - 11 dizAo kA nirmala honA - 12 AkAza me jaya-jaya dhvani honA - 13 bhagavAna ke Age dharmacakra kA calanA - 14 chatra, camara Adi aSTa magala dravyo kA sAtha calanA * siddha-8 mUlaguNa kSAyikasamyaktva, anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya, avyAbAdhasukha, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSmatva * AcArya - ( 36 ) mUlaguNa 1. tapa ( 12 ) bAhya tapa ( 6 ) - anazana, avamodarya, vRtti parisakhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza Abhyantara tapa ( 6 ) - prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga, dhyAna 2. dharma ( 10 ) uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama sayama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama Akicanya, uttama brahmacarya jenadarzana pAribhASika koza / 275
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pacAcAra (5) darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra ___4 Avazyaka (6) sAmAyika, stuti (stavana), vadanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga 5. gupti (3) manogupti, vacanagupti, kAyagupti * upAdhyAya (25) mUlaguNa gyAraha aGga aura caudaha pUrva (da zrutajJAna) * sAdhu (28) mUlaguNa samiti (5) IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa, pratiSThApana mahAvrata (5) ahisA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha indriya vijaya (5) sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra-indriya-vijaya ___ Avazyaka (6) sAmAyika, stuti, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga sAta zeSa guNa acelakatva, adantadhovana, asnAna, eka-bhakta, sthiti-bhojana, kezalauca, kSitizayana 276 / jainadarzana pAribhASika koza
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karma-prakRti (8) jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, antarAya jJAnAvaraNIya (5) matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya, mana paryayajJAnAvaraNIya, kevalajJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya (9) cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya, kevaladarzanAvaraNIya, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnagRddhi vedanIya (2) sAtAvedanIya, asAtA vedanIya mohanIya ( 28 ) darzanamohanIya - mithyAtva, samyakmithyAtva, samyaktva cAritramohanIya kaSAya ( 16 ) anatAnubadhI krodha, mAna, mAyA, lobha apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha, sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha akaSAya (no-kaSAya) hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSa veda, napusaka veda jainadarzana pAribhASika koza / 277
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayu (4) devAyu, narakAyu, tiryacAyu, manuSyAyu nAmakarma ( 93 ) gati nAmakarma - manuSyagati, tiryacagati, davagati, narakagati jAti nAmakarma - ekandriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, pacendriya zarIra nAmakarma - odArika zarIra, vekriyika zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra vadhana nAmakarma - odArika zarIra vadhana, vekriyika zarIra vadhana, AhAraka zarIra vadhana, tejasa zarIra vadhana, kArmaNa zarIra vadhana saghAta nAmakarma - odArika, vekriyika, AhAraka, tejasa, kArmaNa zarIra saghAta varNa - zvata, rudhira, kRSNa, nIla, pIta gandha-surabhi, durabhi sparza-karkaza nAma, mRdaka nAma, guruka nAma, laghuka nAma, snigdha nAma, rUkSa nAma, zIta nAma, uSNa nAma sasthAna - samacaturasra, nyagrodhaparimaDala, svAti, vAmana, kubjaka, huDaka sasthAna sahanana-vajravRSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlaka, asaprAptAsRpATikA aGgopAga - oTArika, vaikriyika, AhAraka zarIra aGgopAga AnupUrvI - narakagatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI, tiryacagatyAnupUrvI, 278 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagatyAnupUrvI vihAyogati - prazasta ora aprazastavihAyAMgati, agurulaghunAma, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, trasa, sthAvara, bAdara, sUkSma, paryApta, apayApta, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, dubhaMga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, yaza. kIrti, ayaza kIrti, nirmANa, tIrthakara uccagotra, nIcagotra gotrakarma (2) antarAya ( 5 ) dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya * zalAkA puruSa (63) - tIrthakara ( 24 ) RSabhadeva, ajitanAtha, sabhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, padmaprabhu, supArzvanAtha, candraprabhu, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAsanAtha, vAsupUjya, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, mallinAtha, munisuvratanAtha, naminAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra svAmI cakravartI ( 12 ) bharata, sagara, maghavA, sanatkumAra, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, subhauma, mahApadma, hariSeNa, jayasena, brahmadatta janadarzana pAribhASika koza / 279
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArAyaNa (9) tripRSTha, dvipRSTha, svayambhU, puruSottama, puruSasiha, puNDarIka, puruSadatta, lakSmaNa, kRSNa pratinArAyaNa (9) azvagrIva, tAraka, meraka (madhu), nizumbha, madhukaiTabha, vali, praharaNa, rAvaNa, jarAsandha balabhadra (9) vijaya, acala, sudharma, suprabha, sudarzana, nandiSeNa, nandimitra, rAma, padma * devagati ke deva (4) bhavanavAsI deva (10) asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, dvIpakumAra, dikkumAra, udadhikumAra, stanitakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, vAyukumAra vyantara deva (8) kinnara, kipuruSa, mahAraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca jyotiSka deva (5) candra, sUrya, graha, nakSatra, tArAgaNa vaimAnika deva saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha, zukra, mahAzukra, satAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta (kalpavAsI) 280 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ nau graiveyaka adho graiveyaka - sudarzana, amogha, suprabuddha madhya graiveyaka - yazodhara, subhadra, suvizAla urdhva graiveyaka - sumana, saumanasya, prItikara nau anudiza Aditya, arci, arcimAlinI, vajra, vairocana, saumya, saumyarUpaka, aka, sphuTika pAMca anuttara vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddhI * zrutajJAna (2) aGga-praviSTa, aGga bAhya aGga praviSTa (dvAdazAga) - AcArAGga, sUtrakRtAGga, sthAnAGga, samavAyAGga, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathAGga, upAsakAdhyayana, antakRddazAGga, anuttaropapAdika dazAGga, prazna vyAkaraNa, vipArka sUtra, dRSTivAda dRSTivAda (5) parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata, calikA pUrva (14) utpAda pUrva, agrAyaNI pUrva, vIryAnuvAda, astinAsti pravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karma-pravAda, pratyAkhyAnapravAda, vidyAnuvAda, kalyANavAda, prANAvAya, kriyA vizAla, lokavindusAra jainadarzana pAribhASika koza / 281
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ parikarma ( 5 ) candraprajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpa-prajJapti, dvIpasAgara - prajJapti, vyAkhyAprajJapti cUlikA (5) AkAzagatA, jalagatA, mAyAgatA, rUpagatA, sthalagatA aGga bAhya sAmAyika, caturvizati stavana, vandanA, pratikramaNa, venayika, kRtikarma, dazavekAlika, uttarAdhyayana, kalpyavyavahAra, kalpyAkalpya, puNDarIka, mahApuNDarIka, nipiddhikA Adi * vAIsa parISaha kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, dazamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, AkrAza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala. satkAra - puraskAra, prajJA, ajJAna, adazana * AsravakArI kriyAe samyaktva kriyA, mithyAtva kriyA, prayAga kriyA, samAdAna kriyA, IryApatha kriyA, prAdApikI kriyA, kAyikI kriyA, adhikaraNikI kriyA, pAritApikI kriyA, prANAtipAtiko kriyA, darzana kriyA, sparzana kriyA, prAtyayikI kriyA, samantAnupAta kriyA, anAbhoga kriyA, svahasta kriyA, nisaga kriyA, vidAraNa kriyA, AjJAvyApAdikI kriyA, anAkAkSa kriyA, prArabha kriyA, pArigrAhikI kriyA, mithyAdarzana kriyA, mAyA kriyA, apratyAkhyAna kriyA / 282 / jenadarzana pAribhASika koza
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI kSamAsAgara zreSTha saMta, manISI kavi, pravacana meM apUrva vAgmitA, cintaka, vijJAnavid janma 20 sitambara 1957, sAgara (mapra) zikSA ema Teka sAgara vizvavidyAlaya pUrvanAma sighaI vIrendra kumAra mAtA zrImatI AzAdevI pitA jIvana kumAra sighaI kSullaka dIkSA nainAgirI, 10 janavarI 1980 ailaka dIkSA muktAgirI, 7 navambara 1980 muni dIkSA . nainAgirI, 20 agasta 1982 kAvya saMgraha (1) pagaDaDI sUraja taka (1992) (2) muni kSamAsAgara kI kavitAe (1996) anuvAda ekIbhAva strota (1) amUrta zilpI (2) AtmAnveSI sasmaraNa