Book Title: Jagat aur Jain Darshan
Author(s): Vijayendrasuri, Hiralal Duggad
Publisher: Yashovijay Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010196/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' igiTayana philAsrophikala kAMgresa kalakattA meM jo nibandha par3hA gayA thA usake sambandha meM bhAvanagara se seTha kuMvaratI AnandajI ne eka patra meM likhA hai ki: Evermudarendra ___ AcAryazrIvijayendrasari kA bhASaNa sAdhata hai. par3hakara mana atiprasanna huaa| anyadarzaniyoM kI sabhA ke samakSa jainadarzana samajhAnA koI sarala bAta nahIM hai| vizeSataH yaha bhASaNa to alaga chapavA kara bhI bA~Tane yogya hai| bahuta hI upakAraka hai| jainazAsana ke tamAma siddhAnta bahuta hai hI saMkSepa meM samajhAye haiN| isake liye maiM adhika hai| kyA likhU ? bahuta hI zreSTha prayatna kiyA gayA hai| aapaatraKRAdmia Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___....................................... III KABALHUMB THE HOME DEBER ZZZZZZ_|_|_|||________PPPPPPPP jagat aura jainadarzana cM: . 88 lekhaka vidyAvallabha hindIvinoda itihAsatattvamahodadhi jainAcArya - vijayendrasUri cM: nae C. M. O. I. P. anuvAdakavyAkhyAnadivAkara vidyAbhUSaNa paMDita hIrAlAla dUgar3a ( snAtaka ) Farena BIHAR/EHE!!----------------}}}}|SUNSHRROHSINESS 1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka yazovijayagranthamAlA herIsaroDa-bhAvanagara (kAThiyAvAr3a) khujanera nivAsI zrImAn mANakacandajI rAmapuriyA ke svargastha putra mAMgIlAla kI dharmapatnI bhaMvaravAI kI Arthika sahAyatA se isa pustikA kI 2000 pratiyAM prakAzita huii| zrIvIra saMvat 2466) dharma saMvat 18 vikrama saMvat 16675 I0 sa0 1640 ' prathamAvRtti prati 3000 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya mAMgIlAla rAmapuriyA - 11 1 KGAR - .. - . . - . . . - . New H 44 janma saMvat 1676 ko mRtyu saMvata 14 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citraparicaya isa pustaka me Apa jisakA citra dekha rahe haiM vaha eka pratibhAzAlI aura honahAra bAlaka thaa| isakA janma khujanera (mAlavA) me zrImAn mANakacandajI rAmapuriyA ke ghara miti Azvina vadi 13 saMvat 1976 ko huA thaa| mAtA pitA ne isa bAlaka kA nAma mAgIlAla rakhA thaa| isakA zarIra aura ceharA bahuta suDola aura mana-mohaka thaa| jo eka bAra ise dekha letA vaha 'ise kabhI nahIM bhuultaa| yaha par3hane me bahuta hI hoziyAra thA mAtra 15-16 varSa kI Ayu me maiTrika parIkSA narasiMhagar3ha kI hAI skUla se pAsa kara kalakattA A gayA thaa| yahAM Akara vidyAsAgarakaoNleja me I Com kI par3hAI karatA thaa| pakkA jainI thA-deva, guru, dharma para ise aTUTa zraddhA thii| yaha baDA namra, suzIla, catura, buddhizAlI aura mAtA pitA kA AjJAkArI thaa| vIkAnera nivAsI suzrAvaka rAjamalajI kocara evaM inakI dharmapatnI paramazrAvikA, suzIlA, saubhAgyavatI sohanavAI kI AyuSyamatI suputrI bhaMvarabAI se isakA vivAha miti mAgha vadi 7 saMvat 1663 ko huA thaa| yaha honahAra vAlaka miti phAlguna Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadi 3 saMvat 1664 ko prAtaHkAla pAMca baje apane mAtA pitA evaM patnI ko duHkhI avasthA me chor3akara zubha dhyAna pUrvaka isa asAra saMsAra se cala bsaa| kAla kI vicitra gati hai jo isa saMsAra me AyA hai use avazya eka na eka dina isa kAla kA grAsa bananA paDatA hai| anta me zrIzAsanadeva se nana prArthanA hai ki svargastha AtmA ko zAnti prApta ho| yaha pustaka svargastha ke smaraNArtha inakI dharmapatnI bhaMvaravAI kI Arthika sahAyatA se prakAzita kara Apa mahAnubhAvoM ke kara kamaloM meM samarpaNa karate haiN| prakAzaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha choTI sI pustaka una tIna vyAkhyAnoM (nibaMdhoM ) kA saMgraha rUpa hai jo ki itihAsatastvamahodadhi jainAcArya zrIvijayendra sUrIzvarajI mahArAja ne bhinna bhinna samayoM meM jainetara saMsthAoM ke liye likhe the / prathama vyAkhyAna vRndAvana gurukula meM, vidyApariSad ke pramukha sthAna se AcAryazrI ne diyA thaa| dUsarA vyAkhyAna mathurA meM zrI dayAnanda - zatAbdi ke avasara para dharmapariSad me AcArya zrI ke khAsa pratinidhi phUlacanda haricanda dozI ne par3ha kara sunAyA thA / tathA tIsarA vyAkhyAna kalakattA kI iMDiyana filaoNsophikala kAMgresa me jainatattvajJAna ke viSaya me nibandha rUpa thaa| prathama vyAkhyAna me AcAryazrI ne pramukha ke uccAsana para baiTha kara Aryatva kI jo sundara aura spaSTa vyAkhyA kI hai dRSTi se AryoM ke jo prakAra batalAye haiM ve mAtra AryasamAja athavA jainasamAja ke liye hI upayogI hoM, aisI bAta nahIM hai| kintu manuSyamAtra ke liye unnati ke pathapradarzaka haiM / amuka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) saMpradAya, amuka samAja athavA amuka dezavAsI hI Aryatva prApta kara sakate hai yA Arya haiM aisI saMkucita aura anucita vyAkhyA jainadRSTi ko mAnya nahIM hai "parantu tyAgane yogya jo ho use tyAga kara grahaNa karane yogya sanaNoM ko svIkAra karanA hI Aryatva hai"| yaha vyAkhyA spaSTa kara rahI hai ki sadgaNoM ko grahaNa karane vAlA aura durguNoM kA tyAga karane vAlA pratyeka vyakti Arya hai| dUsare nivandha me mahArAjazrI ne itihAsa, tattvajJAna, Izvara, syAdvAda, Adi viSaya saMkSepa me vatalAye haiN| paraspara kI galtafahamI ko dUra karanA, eka dUsare ke yathArtha paricaya ko prApta karanA isa dharma ke nAma para hone vAle klezoM-jhagaDoM para ThaNDAjala DAla kara jalatI Aga ko zAta karane ke samAna puNya kArya hai| tIsare nivandha ke liye aisA kaha sakate haiM ki yaha eka prakAra se dUsare vyAkhyAna ke anusaMdhAna me hI hai| dUsare vyAkhyAna me jo kucha apUrNa lagatA hai vaha isa nivandha me pUrNa kiyA gayA hai| ___ jainadharma ke pracAra ke liye sava bhApAoM me aise choTe choTe nivandha likhane caahiye| itihAsatattvamahodadhi AcAryazrI vijayendrasUrIzvarajI mahArAja jo ki vizvasAhitya kA acchA paricaya rakhate haiM tathA jinakI salAha aura sUcanAeM aneka pAzcAtyapaMDitoM ko mArgadarzaka hotI hai-yadi cAhe to itihAsa, sAhitya aura tattvajJAna ke vipaya me bahuta navIna prakAza DAla sakate haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 0 ) prastuta tInoM nivandha likhakara tathA janasAdhAraNa ke sAmane vyAkhyAna dvArA sunA kara AcAryazrI ne jinazAsana kI jo sevA kI hai vaha vAstavika me prazasanIya aura anukaraNIya hai| hamArI dhAraNA to yaha hai ki aise nivandha hI jainadharma ke prati phailI huI bhrAMtiyoM kA nAza kara jainadharma ke uttama aura pavitra siddhAtoM kA janatA me pracAra kara isake prati zraddhA aura bhakti utpanna karane ko samartha ho sakate hai| isaliye jinazAsana kI unnati cAhane vAle pratyeka vidvAna ko cAhe vaha muni ho yA zrAvaka cAhiye ki jainadarzana ke gUDha eva gambhIra tattvajJAna, itihAsa Adi kA tulanAtmakazailI se sarala bhASA me nivandhoM aura vyAkhyAnoM dvArA pracAra kare / _ye nibandha janasAdhAraNa ke liye ati upayogI haiM aura inase hindI jAnane vAle mahAnubhAva bhI lAbha uThA sakeM isa vicAra se hamane inakA hindI bhASA me anuvAda karAyA hai| AzA hai ki hindI bhApAbhASI mahAnubhAva ina nibandhoM ko par3hakara hamAre parizrama ko saphala bnaaveNge| akSayatRtIyA 1967 dharma saMvat 18 bhAvanagara prakAzaka Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatpUjya-zAstravizArada-jainAcArya-zrovijayadharmasUrigurudevebhyo namaH / bhASaNam / ayi bhAgyavantaH sabhyamahodayAH ! viduSAmasyAM vidyAparSadi kuto yUyaM mAmeva samitipatiM nirmApayituM nirdhAritavanta iti yadyapi nAhamavagacchAmi tathApIyadavazyameva vyAharAmi yadimAM padavIM mahAnubhAvAyA''ryasamAjavipazcite kasmaicidadAsyata yUyaM tarhi samucitamabhaviSyat, kintu mahAnubhAvAnAM bhavatAM sajanAnAmanurodhavizeSa parihartumakSama iti bhavadIyAM prasattimApAdayituM bhavadvitIrNa pdmnggiikromi| yat sAmpratikAnekakumatAnyapi dharmadhiyopAdIyante Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] tat teSAM parivartanameva 'dharmaparAvartanamImAMsAyA' tAtparyamavadhArayAmi, yata AtmadharmANAM parivartanaM tu kRte'pi prayatne na kenApi vidhAtuM zakyate / accheyambhedya'nAhArya'kaSAyyAdaya AtmasvarUpanirvacanaparA Atmano dharmAH santi / tadeteSAM ko vA kRtI parivartanaM vidhAsyati / ___ adhunA ye zaivavaiSNavajainavauddhA''divyapadezabhAjo'neke dharmAH santi teSAM parAmarzApekSayA manuSya (jAti)bhedAneva vicArayitumahamAvazyakaM manye / vAcakAcAryAH zrImadumAsvAtinAmadheyA jainAcAryaziromaNayo manuSyamedaviSaye sUtramekamacakathan / tathAhi'manuSyA dvividhAH-AryA mlecchAzca' / 'tatra Rcchanti dUrIbhavanti sarvaheyadharmebhya ityAryAH' / imAM vyAkhyAmavalambya yadyapi bhavanta eva AryAnAryaparAmarza vidhAtu zaknuvanti tathApi vipayamimaM vizadIkatu jainAgamanirdiSTAnAryabhedAneva saMkSepataH pratipAdayAmi / prajJApanAstre prathamapade vakSyamANasaraNyA AryANAM bhedAH prtipaaditaaH| tatra hi mUlabhedI dvau-'RddhimAnAryo'nRddhimAnAryazca / ' ya AtmaddhimAn sa evarddhimAnAryaH procyate, natu kevala Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] prabhUtadya navAn / tasya cA''tmarddhimata AryasyArhaccakravatiMbaladevavAsudevajaGghAcAraNavidyAcAraNarUpAH SaT prakArAH pradarzitAstatraiva / athAnRddhimatAmAryANAM kSetrArya-jAtyAryakulArya - karmArya - zilpArya-bhASArya - jJAnArya - darzanArya - cAritrAryarUpA navabhedAH / ayi zrotAro mahAnubhAvAH ! etAnaparicitanAmno bhedaprabhedAnAkarNya nodvijadhvaM / sarveSAmapyartho'nupadameva spaSTIkriyate / tatra prathamataH kSetrAryameva vivRNomi / yadyapi bharatakSetre dvAtriMzatsahasrasaMkhyAkA dezAH santi paraM teSu kevalaM sArdhapaJcaviMzatirevA''ryadezA gaNyante, avaziSTAzcAnAryadezAH / nAmAnyamISAM sUtrakRtAGgasya prathamazrutaskandhe paJcamAdhyayane TIkAkAreNa zrImatA koTyAcAryeNa pradarzitAni / tAnIha vistarabhayAd na pradarzyante / tatra vAstavyAH kSetrAryapadavyavahAryAH / 1 / ambaSTha-kalinda - vaideha-vedaGga - harita - cuJcuNarUpAH mukhyatayA SaD bhedAH jAtyAryasya / 2 / atha tRtIyasya kulAryasyApi mukhyatayA SaD bhedAH / tadyathA ugrakulAH bhogakulAH, rAjanyakulAH, ikSvAkulAH, jJAtakulAH, kaurava Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] kulAzca / 3 / turIyAH kAryAH zAstregnekaprakArA varNitAH / tathAhi dausikAH, saucikAH, kArpAsikAH, bhaNDavaitAlikaprabhRtayaH / 4 / paJcame zilpA''ye tantuvAyasaucika - paTTakAradRtikArA''dInAM parigaNanA / 5 / saMskRtaprAkRtArdhamAgadhIvijJA bhASAe~ ucyante / tatra mamapTivyaSTirUpeNASTAdazabhASAbhASaNarasikAH sarva eva bhASAryA bhaNyante / 6 / saptamasya jJAnAryasya matizrutAvadhimanaHparyacakevalajJAnAryarUpAH paJca bhedAH / 7 / evaM darzanAryasyApyaSTamasya sarAgadarzanArya-vItarAgadarzanAryarUpeNa dvau mukhyabhedau / atha kAraNe kAryopacArAt sarAgadarzanAryasya daza prbhedaaH| te ca nisargarucyupadezacyAjJArucisUtrarucicIjarucyadhigamarucivistArarucikriyArUcisaMkSepa - rucidharmarucirUpAH / nAmanirdezenaiva prAyaH zrotRRNAM bhAvArthajJAnaM samutpadyata iti nAtra vivRNomi / 8 / sacchAstranirdiSTasadAcArapAlananiratAcAritrAryAH kazyante / 6 / atha prkRtmnusraami| mayatairnirUpitarbhadairbhavatAM viditamevA'bhUt yadAryA bhuuribhedaabhedmintraaH| tadahaM kasyApi bhanuSyasya kRte Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] ekAntato vaktuM na zaknomi yadanArya evAyam / tato yasmin yena kenApi prakAreNAryatvamAyAti tamAtmIyatayA kathaM na vayamaGgIkurmaH / ___ asmin samaye ye navInA vicArA janAnAM cetasi nivaddhAste sAmpratikaprathAnusAreNa / ___etattu sarvathA spaSTameva pratibhAti yad yathA yathA samayo vyatIyAya tathA tathA manuSyeSu parasparaM pArthakyaM babhUva / nidarzanamatra gRhasthagRhameva / tatra hi yadya kasya janasya dvau putrau jAyate tadA tayoranyonyaM ghaniSThaH sambandho vilokyate / tatastayorapi sutAH samutpadyante / tatra satyapi saMvandhanakavye na tathA ghaniSThatA dRzyate / teSAmapi sUnavo yadi bhavanti tadA teSAM mUlapuruSayoranyatarasmin zithilaH sambandho'valokyate / ata eva kecinmAtRtaH paJcamaH pitRtaH saptamaH pRthagaiveti vadanti / evaM bahuSu kAleSu vyatIteSu guNakarmAnusAreNa tattajAtirUpeNa manuSyA vyabhajyanta tadAnIM tu yuktamapyetadAsIt / idAnImetAdRzaH samayaH samApanno yasmin yadi kAcid vyaktiH samAjo vA kazcit sajAtIyo vijAtIyo vA pUrva svasvaguNa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmANi vismRtya pAtityamalabdha tasya svamuddhat parAn vA samuddhA pUrNo'dhikAraH / yata AtmoddhArasyAdhikArI na cakasyaiva kasacit puruSasya samAjasya vAdhInaH, kintu sarvepAmeva prANinAm / kazcidapi puruSo yadi naijAn durguNAn duSkarmANi ca parityajya sadguNI sukarmaNyo vA bubhUpati tahi sa punarnijoddhAraM kiM na kuryAt 1 / yadaiva heyaguNakarmANi vihAya tasmin jane zuddhatA samAyAti tadA tasminnAryatvamapyAyAti / Aryazabdena kazcit samAjaH sampradAyo vA na mamAbhipretaH kintu heyadharmAn nirasya yaH ko'pi sadguNasukaANi svIkaroti sa evA''yaMpadavyapadezabhAk / sa ca yasmin kasminnapi samAje saMpradAye jAtau vA tiSThatu sadbhirA''rya eva gnnyte| __saMsAre sarva eva manuSyAH sadguNasukarmabhAjo bhavanvAryAH, nijoddhAraM ca vidadhatu iti mama hArdikamabhilapitametAvadeva abhidhAya viramyate myaa| zrImanto bhavantaH sahAvadhAnena yanmama bhApaNamazRNvan tadarthamahaM dhanyavAdAna dishaami| gurukula vRndAvana ) OM zAntiH zAntiH suzAntiH / tA024-12-23 dhama samvat 2, vijayendrasUriH Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRndAvana gurukula ke utsava para vidyApariSad ke sabhApatipada se saMskRta meM diye hue bhASaNa kA anuvAda he bhAgyazAlI sabhyamahodayagaNa | yadyapi maiM isa bAta ko nahIM jAna sakatA ki vidvAnoM kI isa vidyApariSad kA mujhe Apa ne sabhApati kyoM cunA hai ? tathApi maiM itanA to avazya hI kahU~gA ki yadi isa pada se kisI AryasamAjI mahAzaya ko suzobhita kiyA jAtA to vizeSa upayukta hotA / kintu maiM Apa sajjanoM ke anurodha ko ullaMghana karane me asamartha hone ke kAraNa Apa sajjanoM ke dvArA diye gaye pada ko svIkAra karatA hU~ / Aja kI sabhA kA uddezya 'dharmaparAvartanamImAMsA' rakhA gayA hai / isakA tAtparya maiM to yahI samajhatA hU~ ki varttamAna samaya meM jo aneka prakAra ke kumata apane Apako Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] dharma ke nAma se prasiddha kara rahe haiM unakA parivartana krnaa| merI to yaha dhAraNA haiM ki cAhe kitanA hI prayatna kyoM na kiyA jAya to bhI Atmadharma kA parivartana kadApi nahIM ho sktaa| acchedI-amedI-anAhArI-akaSAyI Adi-AtmasvarUpa ko prakaTa karane vAle AtmA ke dharma hai| aise AtmadharmoM kA parivartana kaise ho sakatA hai ? ___ vartamAna samaya me zaiva, vaiSNava, jaina, bauddha Adi ke nAma se aneka dharma prasiddha haiN| ina dharmoM ke vicAra kI apekSA se maiM yahAM para manuSya jAti ke bhedoM kA vicAra karanA Avazyaka samajhatA huuN| jainAcArya ziromaNI vAcakAcArya zrIumAsvAti ne . manuSyoM kA meda batAne vAlA eka sUtra kahA hai :'manuSyA dvividhAH AryA mlecchAzca' / 'tatra Rcchanti dUrI bhavanti sarvaheyadharmebhyaH ityAryAH' / isa vyAkhyA ko lakSya meM rakhakara Apa saba Arya-anArya kA vicAra kara sakate haiM, tathApi isa viSaya ko adhika spaSTa karane ke liye jainAgama meM batalAye hue Arya ke bhedoM kA maiM saMkSepa se varNana kruuNgaa| zrIprajJApanAsUtra ke prathama pada meM Arya ke isa prakAra bheda batalAye gaye haiM : mUla do bheda-RddhimAn Arya, anRddhimAn aary| jo AtmaRddhi vAlA hotA hai vaha hI RddhimAna Arya kahalAtA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ E ] hai na ki bahuta dhanasampanna / isa AtmamRddhimAn Arya phe arhan, cakravarttI, baladeva, vAsudeva, jaMghAcAraNa tathA vidyAcAraNa- isa prakAra cha bheda haiM / anRddhimAn Arya ke kSetrArya, jAtyArya, kulArya, karmArya, zilpArya, bhASArya, jJAnArya, darzanArya tathA cAritrArya isa prakAra nava bheda haiM / mahAnubhAvo / ina aparicita bheda-prabhedoM ko sunakara Apa Azcarya na kreN| maiM ina saba kA artha anukrama se Apako batAtA hU~ / prathama kSetrArya - yadyapi bharata kSetra me 32 hajAra deza haiM, parantu unameM kevala sAr3he paccIsa deza hI Arya mAne gaye haiM / inake nAma sUtrakRtAGga -sUtra meM prathama zrutaskaMdha ke pA~caveM adhyayana ke TIkAkAra zrIkoTyAcArya ne batalAye haiM / ve nAma vistAra bhaya se maiM yahA~ para nahIM batalAnA cAhatA / una dezoM meM rahane vAle kSetrArya pada se vyavahata hote haiM / jAtyArya ke chaH bheda haiM-- ambaSTha, kalinda, vaideha, vedaMga, harita evaM cucuNa | tIsare kulArya ke mukhya chaH bheda haiM ugrakula, bhogakula, rAjanyakula, ikSvAkukula, jJAtakula, kauravakula / cauthe karmArya ke aneka bheda zAstra me kahe haiM --jaise ki dausika, sauttika, kArpAsika, bhaMDavaitAlika ityAdi / pA~caveM zilpArya ke taMtuvAya, saucika, paTTakAra tathA hatikArAdi kA samAveza hotA hai / saMskRta, prAkRta aura arddhamAgadhI ko jAnane vAlA bhASA Arya kahalAtA hai / isame samaSTi-vyaSTi rUpa se aThAraha bhASAoM ke jo rasika hoM ve 2 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] saba bhASArya kahalAte hai| sAtaveM jJAnArya ke - mati, zruta, avadhi, manaH paryava. kevala jJAnArya rUpa pAMca bheda haiM / isI / prakAra darzanArya ke bhI - sarAgadarzanArya, vItarAgadarzanArya rUpa mukhya do bheda haiM / kAraNa me kArya kA upacAra karane se- sarAgadarzanArya ke daza prabheda haiN| ve isa prakAra haiMnisargaruci, AjJAmaci, sUtraruci, vIjaruci, adhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci, saMkSeparuci tathA dharmaruci / nAma nirdeza mAtra se hI zrotAoM ko bhAvArtha kA jJAna ho gayA hogA, isaliye maiM isakA varNana nahIM krtaa| anta meM sacchAtra me batalAe hue sadAcAra ke pAlana me jo rakta hote hai ve cAritrArya kahalAte haiM / aba maiM prastuta viSaya para AtA hU~ :-- mahAnubhAvo / mere batalAye hue uparyukta bhedoM se Apa samajha gaye hoMge ki Arya aneka bhedoM meM vibhakta haiN| ata. eva maiM kisI bhI manuSya ke liye ekAnta se aisA nahIM kaha sakatA ki vaha anArya hI hai| isaliye jo nAma kisI bhI prakAra se Aryatva pragaTa karatA ho usako AtmIya samajha kara kyoM na apanAyA jAya ? arthAt avazya apanAnA cAhiye / manuSyoM ke citta me jo vicAra varttamAna samaya meM dRr3hatA ko pAye hue haiM, ve sAmpratika prathA ke anusAra hI haiM / yaha bAta to spaSTa hI jJAta hotI hai ki jaise jaise samaya vyatIta hotA jAtA hai, vaise vaise manuSyoM me bhinnatA utpanna Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] hotI jAtI hai| gRhasthaghara isa bAta kA dRSTAta hai| eka manuSya ke yahA~ do putra utpanna hote haiM taba uname ghaniSTha sambandha dikhAI detA hai| tatpazcAt ina donoM ke yahA~ jo putra utpanna hote haiM unameM nikaTatA kA sambandha hote hue bhI pahile ke samAna ghaniSThatA dikhAI nahIM detii| tathA inake jo putra hote haiM unakA mUla do puruSoM se kisI eka me zithila sambandha dikhAI par3atA hai| ataHeva koI mAtA se pAMcavAM tathA pitA se sAtavA pRthaka hI kahalAtA hai| isa prakAra bahuta kAla vyatIta hone para guNa karmAnusAra bhinna bhinna jAti rUpa meM manuSya vibhakta ho jAte haiM aura aisI avasthA meM ve vibhAga paDane ucita hI the| yadi kisI samaya me koI vyakti yA samAja athavA koI sajAtIya yA vijAtIya manuSya apane guNa karmoM ko bhUla kara patitAvasthA ko prApta ho gayA ho to usakA uddhAra karane tathA karAne kA pratyeka vyakti ko pUrNa adhikAra hai| kyoMki AtmoddhAra kA adhikAra kisI eka vyakti athavA samAja ke AdhIna nahIM hai, kintu samasta prANiyoM ko isakA adhikAra hai| koI bhI manuSya yadi apane durguNoM ko dUra karake tyAga karake sadguNI tathA sukarmI ho to phira vaha apanA uddhAra kyoM nahIM kara sakatA ? jaba tyAjya guNa karmoM ko tyAga kara kisI manuSya meM zuddhatA Ave tava usame AyaMtva bhI A hI jAtA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] Aryazabda se merA abhiprAya kisI samAja athavA saMpradAya se nahIM hai kintu heyadharmoM ko chor3a kara jo koI bhI sadguNoM - satkarmoM ko svIkAra kare vahI Arya kahalA sakatA hai / vaha kisI bhI samAja, sampradAya yA jAti meM kyoM na ho, usako sajjana loga Arya hI mAnate haiM / saMsAra ke sabhI manuSya sadguNoM aura satkarmoM ko prApta kareM evaM apanA uddhAra kareM - yaha merI hArdika abhilApA hai / itanA kaha kara maiM apanA bhASaNa samApta karatA hU~ / Apa saba ne sAvadhAnatA pUrvaka merA bhASaNa sunA hai, isaliye maiM Apako dhanyavAda detA hU~ / OM zAnti zAnti suzAntiH tA0 24-12-23 dharma saM0 2 zrIvijayendrasUri 0-0 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrImaddayAnandajanmazatAbdi mathurA ke mahotsavapara sarvadharmapariSad meM "jainadarzana" para par3hA huA nibandha sajjanamahodayagaNa tathA bahano! zrImad dayAnanda janmazatAbdi mahotsava para jo sarvadharmapariSad kI yojanA kI gaI hai, vaha atyanta prazaMsanIya tathA bhAratavarSa ke itihAsa meM smaraNIya rhegii| pUjyapAdasvargasthazAstravizArada jainAcArya zrImad vijayadharmasUrIzvarajI mahArAja-jinhoMne apanI Ayu kA amUlya samaya deza dezAntaroM meM jainadharma kA aura jainasAhitya kA vistRta pracAra karane meM vyatIta kiyA thA, unake paTTadhara itihAsatattvamahodadhizrImad AcAryavijayendrasUrIjI ne apane isa nibandha ko par3hane ke liye jainadharma ke mere jaise abhyAsI ko jo amUlya avasara diyA hai, isake liye maiM AcAryazrI kA upakAra mAnate hue apanI AtmA ko dhanya samajhatA huuN| itanA kaha kara aba maiM AcArya mahArAja kA nibandha par3hatA huuN| [ dosI phUlacanda haricanda-mahuA ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 14 ] sajano! 'jainadarzana' eka svataMtra darzana hai| jainadarzana me tattvabAna, sAhitya aura itihAsa-samRddha, sampUrNa aura jainetara samaprasAhitya ke abhyAsiyoM ko bhI AkarSita karane yogya hai| isa sambandha meM eka jarmana vidvAna DA. harmana jekovI kahatA hai ki. In conclusion let me assert my conviction that Jainism is an original system, quite distinct and independent from all others, and that, therefore it is of great importance for the study of Philosophical thought and religious life in ancient India. (Read in the congress of the History of religion). upasaMhAra meM mujhe kahanA cAhiye, ki jainadharma eka AdyakAlika darzana hai, yaha anya sarva darzanoM se sarvathA bhinna evaM svataMtra hai, aura isaliye yaha prAcIna bhAratavarSa kI tAttvika vicAra dhArA tathA dhArmikajIvana zreNI meM adhyayana karane ke liye atyanta upayogI hai| yaha merI nizcita pratIti hai| (sarvadharmaitihAsapariSad me par3he gaye nivandha meM se) eka samaya aisA thA java ki jainadharma ke sambandha me bar3e bar3e vidvAnoM taka me bhI bhArI annAnatA thii| kucha logoM kI mAnyatA thI ki janadharma, buddhadharma athavA brAhmaNadharma kI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] eka zAkhA mAtra hai, kucha logoM kI mAnyatA thI ki mahAvIrasvAmI hI isa dharma ke saMsthApaka the, kucha loga to jainadharma ko nAstikadharma bhI kahate the evaM kucha kI mAnyatA thI ki buddha aura jainadharma eka hI haiN| Aja bhI aisI mAnyatA vAloM kA sarvathA abhAva to nahIM hai parantu abhyAsa aura zodhakhola ke kAraNa yaha bAta to nizcita rUpa se pramANita ho cukI hai ki jainadharma kA pracAra buddhadharma se bhI pahale thA evaM mahAvIrasvAmI to isa dharma ke saMsthApaka nahIM the, parantu pracAraka the| pAzcAtya vidvAnoM kI dRSTi sarva prathama brAhmaNadharma tathA buddhadharma para par3I aura ve inhIM donoM dharmoM ke abhyAsa me laga gaye tathA jainadharma ke abhyAsa kI tarapha unakA lakSya na gyaa| dUsarI bAta yaha hai ki mahAvIra aura buddha ye donoM samakAlIna the tathA donoM ke jIvana aura upadeza me kucha sAmya bhI thA isa kAraNa se ina donoM dharmoM ko eka hI mAna lene kI bhUla bhI kaI logoM ne kii| ajaina vidvAnoM me jainadharma sambandhI itanI ajJAnatA hone kA kAraNa tathA tajjanya AkSepa karane kA kAraNa mAtra yahI jJAta hotA hai ki unameM mUla abhyAsa aura saMzodhana kI kamI thii| parantu jaise jaise abhyAsa aura zodhakhola kI unnati hotI gaI vaise vaise vidvAnoM ko bhI jainadharma ke siddhAnta aura itihAsa kucha aura hI prakAra ke tathA mahatva ke jJAta hone lge| jisake pariNAma svarUpa Aja Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] DA0 kovI, DA0 peTolDa, DA0 sTInakono, DA0 helamAUtha, DA0 harTala evaM dUsare aneka vidvAna jainatattvajJAna tathA sAhitya kA abhyAsa aura prakAza yUropAdi dezoM meM kara rahe haiN| prAcInatA jainadharma prAcIna hone kA dAvA karatA hai| jagat ke dhArmikaitihAsa kI tarafa dRSTi DAlane se jJAta hogA kihajarata mUsA ne yahUdIdharma claayaa| kanphayusIyasa (jo ki cInadeza kA prAcInadharma saMsthApaka pravartaka ho gayA hai usa) ne kanphayusasadharma kI sthApanA kii| mahAtmA IsA (krAIsTa) ne IsAIdharma prAraMbha kiy| hajarata muhammada ne musalimadharma zuru kiyaa| mahAtmA buddha ne buddhadharma saMsthApana kiyaa| tathA mahAn jarathosta ne pArasIdharma kI nIMva ddaalii| parantu isameM sandeha jaisI kucha bhI bAta nahIM hai ki ina saba se pahile arthAt Aja se 2451 varSa pahale bhagavAna mahAvIra ne prAcIna kAla se cale Ate jainadharma kA pracAra kiyA isa liye jainadharma kI dRSTi se ye saba dharma Adhunika gine jA sakate haiN| aba mAtra brAhmaNadharma (vaidika dharma) tathA jainadharma ye donoM prAcIna dharma gine jAte hai isa liye aba ina dharmoM ke sambandha me kucha vicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| bauddha ke dharma graMtha-piTaka graMtha mahAvagga aura mahAparinivANa mutta Adi bhI jainadharma aura mahAvIra svAmI ke Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] sambandha me kaI prasaMgoM kA varNana to kara hI rahe haiM, parantu inake sivAe mahAbhArata evaM rAmAyaNAdi meM bhI jainadharma sambandhI ullekha pAye jAte haiN| sArAza yaha hai ki hindudharmazAstroM aura purANoM me bhI isake sambandha meM ullekha pAye jAte haiM / jainadharma ke Adi tIrthaMkara zrI RSabhadeva kA varNana zrImad bhAgavata ke pAcave skandha ke tIsare adhyAya meM pAyA jAtA hai / yaha RSabhadeva bharata ke pitA the ki jina ke nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa paDA thA / bhAgavata ke kathAnusAra RSabhadeva sAkSAt viSNu kA avatAra the / isase bhI Age bar3ha kara dekheM to vedoM meM bhI jaina tIrthaMkaroM ke nAma Ate haiM / ye koI banAvaTI nAma nahIM haiM parantu jainoM ke mAne hue 24 tIrthaMkaroM ke nAmoM meM se hI haiM jo ki vidvAna itihAsavettAoM kI zodha ke pariNAma svarUpa siddha ho cuke haiM / Upara diye gaye pramANoM para se spaSTa jJAta hotA hai ki vedoM me bhI tIrthaMkaroM ke nAmoM kA ullekha pAyA jAtA hai ina tIrthaMkaroM ko jaina loga deva mAnate haiN| isa liye yaha kahanA kiMcinmAtra bhI atizayokti na hogA ki vedaracanA ke kAla se pahile bhI jainadharma avazya thA / 1 Dr Guerinot kahatA hai There can no longer be any doubt that Parsva was a Historical personage According to the Jain Tradition, he must have lived a hundred 3 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18 ] years and died 250 years before Mahavir. His period of activity, therefore corresponds to the 8th century BC. The Parents of Mahavir were followers of * the religion of Parsva, * The age, we live in, there have appeared 24 prophets of Jainism They are ordinarily called Tirthankars with the 23rd Parsvanath we enter into the region of History and reality (Introduction to his Essay on Jain Bibliography.) " yaha bAta niHsandeha hai ki zrIpArzvanAtha eka aitihAsika puruSa the / unakI Ayu eka sau varSa kI thI tathA mahAvIrasvAmI se aDhAI sau varSa pahale nirvANa pAye the, yaha bAta jaina paramparA se siddha hotI hai / isa prakAra inakA jIvana kAla I0 sa0 pUrva kI AThavIM zatAbdi siddha hotA hai / zrImahAvIra ke mAtA pitA bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI the sadyakAla me - ( isa avasarpiNI kAla me ) jainoM ke 24 avatAra hue haiM / jainoM ke ina mahApuruSoM ko tIrthaMkara kahA jAtA hai / teIsave tIrthaGkara zrIpArzvanAtha ke kAla se hamArA akalpita aura aitihAsika pradeza meM praveza hotA hai / ( jainagraMtha vidyAviSayaka - nibandha kA upodghAta / ) 1 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] ina saba pramANoM se yaha bAta siddha ho jAtI hai| ki jainadharma atiprAcIna dharma hai| mahAvIrasvAmI jainadharma ke antima tIrthaMkara hue haiM aura ve buddha ke samakAlIna the| RSabhadeva prathama tIrthakara ho gaye haiM tathA unakA janma kAla atyanta prAcIna hai| tttvjnyaan| mujhe niSpakSapAta pUrvaka kahanA cAhiye ki jainadharma kA tattvajJAna, isakI dharma aura nIti mImAMsA, isakA kartavyAkartavya zAstra evaM cAritravivecana bahuta ucca zreNI kA hai| jainadarzana meM adhyAtma, mokSa, AtmA aura paramAtmA, padArtha vijJAna evaM nyAya ke viSaya me spaSTa, vyavasthita tathA buddhigamya vivecana pAyA jAtA hai| jainatattvajJAna itanA gambhIra, mahatva kA aura tulanAtmaka dRSTi se likhA gayA hai ki madhyasthatA pUrvaka par3hane vAloM ko tathA abhyAsiyoM ko yaha ( tattvajJAna) sampUrNa pratIta hue binA kadApi nahIM raha sakatA, mAtra itanA hI nahIM parantu isake abhyAsa se hRdaya meM eka prakAra kA apUrva Ananda utpanna hotA hai| jina jina vidvAnoM ne jainadarzana kA tulanAtmaka abhyAsa kiyA hai, ve isakI muktakaNTha se prazaMsA kiye binA nahIM raha skte| jagata kyA vastu hai ? vaha mAtra do tattva jar3a aura cetana Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] rUpa sAlma hotA hai-akhaMDa brahmADa ke samaya padArtha ina do tattvoM meM hI A jAte haiN| jisame caitanya nahIM hai-anubhava karane kI zakti nahIM hai, vaha jar3a hai| tathA isase viparIta lakSaNa vAlA caitanya svarUpa AtmA hai| AtmA me hI anubhava karane kI zakti hai, ise jIva bhI kahate haiN| jJAnazakti yaha AtmA kA mukhya lakSaNa hai| cetanAlakSaNo jiivH| ___ jainatattvajJAna yahAM taka Age bar3hA hai ki pRthvI ko, jala ko, agni ko, vAyu ko aura vanaspati ko jIvamaya mAnatA hai| jIvoM ke mukhya sa aura sthAvara isa prakAra do bheda hai| sthAvara ke do bheda haiM sUkSma aura vaadr| vartamANa vijJAnikoM kI bhI mAnyatA hai ki tamAma polApana (AkAza) sUkSma jIvo se bharA par3A hai, inakI mAnyatAnusAra sava se choTA thekasasa nAmaka prANI hai jo ki eka sUI ke agrabhAga para eka lAkha saralatA pUrvaka baiTha sakate hai| prasiddha vinAnavettA prophesara jagadIzacandra bosa ne vanaspati ke paudho para prayoga kara ke yaha siddha kara diyA hai ki vanaspati ke paudhoM meM krodha, lobha, IrpA Adi saMjJAe~ bhI hotI hai aura jIva bhI hotA hai| yaha bAta jainadarzana ne hajAroM varSa pahale vatAI hai| jaba ki kisI bhI prakAra ke Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaMtroM Adi ke sAdhana nahIM the usa samaya tIrthakaseM ve apane jJAna dvArA batalAyA thaa| aisA anumAna karane ke bahuta kAraNa hai ki aba vaha samaya A rahA hai jaba ki jagata ko jainadarzana ke aneka siddhAntoM ko svIkAra karanA pdd'egaa| __ jIva aura ajIva ke sivAya puNya-pApa (zubha karma aura azubha karma), Azrava (AzrIyate karma anena-AtmA ke sAtha karma kA sambandha karAne vAle kAraNa), saMvara (Ate hue karmoM ko rokane ke kAraNa ), vandha ( AtmA ke sAtha karma kA bandha honA), nirjarA (karma kA kSaya ) tathA mokSa (mukti ) ye sAta milakara kula nava tattva jainadarzana ne mAne haiN| __ sArI jaina philosophI karma para nirbhara hai| AtmA aura karma ina donoM kA anAdi sambandha hai| mUla svarUpa se to AtmA saccidAnandamaya hai, parantu karmoM ke AvaraNa vazAt isakA mUla svarUpa AcchAdita hai| jaise jaise karmoM kA nAza hotA jAtA hai vaise vaise isakA vAstavika svarUpa prakaTa hotA jAtA hai tathA sarvathA karmoM kA nAza hone se Atma svarUpa kA sAkSAtkAra arthAt mokSa ke akSaya sukha kI prApti hotI hai| jIva jaisA jaisA karma karatA hai use vaisA vaisA phala bhoganA par3atA hai, isaliye jaba taka karma kA sarvathA nAza na Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] ho jAya tava taka isa jIva ko janma-jarA-maraNAdi ke duHkha bhogane par3ate hai| mokSa ke sAdhana / jainadarzana samyagdarzana (Right belief) samyagjJAna ( Right knowledge) tathA samyakcAritra ( Right charactor) isa tripuTI ko mokSa kA sAdhana mAnatA hai| isa tripuTI ko ratna traya bhI kahate haiN| tatvArthasatra ke prathama adhyAya ke prathama sUtra me-samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH diyA gayA hai| yahI mokSa kA mArga hai| jainadarzana AtmA ko nitya mAnatA hai tathA jainazAstra kI mAnyatA hai ki karmoM kA kSaya kara akhaMDa Ananda-mokSa sukha prApta karane vAlI AtmAeM punaH avatAra (janma) nahIM letii| yadyapi tIrthaMkaroM ke janma se yaha vAta siddha hotI hai ki-jaba java jagata me anAcAra aura dukha bar3ha jAte haiM, tava tava mahAn AtmAeM avazya janma letI haiM aura jagata ko sanmArga batAtI haiM tathApi isa bAta kA dhyAna rahe ki mukta AtmAeM jinako saMsAra me vApisa Ane kA koI kAraNa hI nahIM hai ve saMsAra me phira se janma nahIM letI, parantu ina ke sivAya cAra gati me bhramaNa karane vAlI AtmAoM me se hI aise mahAn puruSoM kA janma hotA hai| zrIgItA jI kA karmayoga-yaha jaina paribhASA meM puruSArtha hai| jainadarzana karmavAdI hone kA upadeza nahIM detA, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] parantu AtmA kisI kI bhI sahAyatA ke vinA, nija puruSArtha bala se jIvanamukta ( kaivalya ) avasthA prApta karatA hai aisA upadeza detA hai| AtmA sampUrNa AtmajJAna dvArA (kaivalya jJAna se) jagata ke sarva bhAvoM ko jAna aura dekha sakatI hai evaM usake pazcAt vaha mokSapada ko prApta karatI hai| mukta AtmAoM ko nirmala Atma jyoti meM se parisphUrita jo svabhAvika Ananda hai vahI Ananda vAstavika sukha hai| aisI AtmAoM ke zuddha, buddha, siddha, niraMjana, paramabrahma ityAdi nAma zAkhoM meM kahe haiN| Izvara Izvara ke sambandha meM jaina zAstra eka navIna hI dizA kA sUcana karate haiN| isa viSaya meM jainadarzana hareka darzana se prAyaH judA par3a jAtA hai, yaha isa darzana kI eka viziSTatA hai| parikSINasakalakarmA IzvaraH / jisake sakala karmoM kA kSaya ho cukA hai, aisI AtmA paramAtmA banatI hai| jo jIva Atma svarUpa ke vikAsa ke abhyAsa se Age bar3ha kara paramAtmA kI sthiti meM pahuMcatA hai vahI Izvara hai| yaha jainazAstroM kI mAnyatA hai| hA, paramAtmasthiti ko prApta kiye hue saba siddha paraspara ekAkAra haiM, eka samAna guNa aura zaktivAle hone ke kAraNa samaSTirUpa se inakA 'eka zabda' se bhI vyavahAra ho sakatA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 24 ] / vicAra zIla vidvAnoM ko apanI tarapha adhika AkarSita karanevAlA jainadharma kA eka siddhAnta aura bhI hai| vaha yaha hai ki Izvara jagata kA kartA nahIM hai| vItarAga Izvara na to kisI para prasanna hI hotA hai aura na kisI para aprasanna hotA hai kyoMki usame rAga dveSa kA sarvathA abhAva hai| saMsAra cakra se nirlepa parama kRtArtha Izvara ko jagata kartA hone kA kyA kAraNa ? pratyeka prANI ke sukha dukha kA AdhAra usakI kArya sattA para hai| sAmAnya buddhi se aisA kahA jAtA hai ki jaba saMsAra kI saba vastue~ kisI ke banAye binA utpanna nahIM hotI to jagata bhI kisI ne banAyA hogA? logoM kI yaha dhAraNA mAtra hI hai kyoMki sarvathA rAga, dveSa, icchA Adi se rahita paramAtmA (Izvara) ko jagata banAne kA kucha bhI kAraNa nahIM dIkha paDatA tathA aise Izvara ko jagata kA kartA mAnane se usameM aneka doSAropa A jAte haiM hA, eka prakAra se Izvara ko jagata kartA kaha bhI sakate haiM : "paramaizvaryayuktavAda mata Atmaiva vezvaraH / sa ca kati nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH // " (zrIharibhadrasUri) bhAvArya-paramaizvarya yukta hone se AtmA hI Izvara mAnA jAtA hai aura ise kartA kahane me dopa nahIM hai kyoMki AtmA me kartRvAda (kartApana) rahA huA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] yaha bAta nahIM hai ki mAtra jainaloga hI Izvara ko kartA hartA nahIM mAnate parantu vaidika mata meM bhI kaI sampradAya Izvara ko kartA nahIM maante| dekho vAcaspatimizra racita sAMkhyatatvakaumudI 57 kaarikaa| syaadvaad| pramANa pUrvaka jainazAstroM me eka siddhAnta aisA pratipAdana kiyA gayA hai ki jisake sambandha meM vidvAnoM ko Azcarya cakita honA par3atA hai| yaha siddhAnta syAdvAda hai| ekasmin vastuni sApekSarItyA nAnAdharmasvIkAro hi syAdvAdaH / eka vastu me apekSA pUrvaka viruddha judA judA dharmoM ko svIkAra karanA, isakA nAma syAdvAda hai| jaba manuSya kucha bolatA hai taba usame usa vacana ke sivAya dUsare viSaya samvandhI satya avazya rahatA hai| jaise ki "vaha merA bhAI hai| jaba maiM isa prakAra bolatA hUM ki vaha merA bhAI hai to kyA vaha kisI kA putra nahIM hai ? avazya hai| isI prakAra vaha kisI kA cAcA hai, kisI kA mAmA hai aura kisI kA bApa bhI hai| pratyeka vastu ko apekSA se nityAnitya mAnanA arthAt sarva padArtha utpAda, vinAza aura sthAyI svabhAva vAle haiM aisA nizcita hotA hai| vastu mAtra meM sAmAnyadharma aura vizeSadharma rahA huA hai| sArAza yaha hai ki eka hI vastu me apekSA se aneka dharmoM kI vidyamAnatA svIkAra karane kA nAma syAdvAda hai| vizAla Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 ] dRSTi se darzana zAtroM ko avalokana karanevAle bhalI bhAMti samajha sakate haiM ki pratyeka darzanakAra ko eka athavA dUsare / prakAra se syAdvAda ko svIkAra karanA hI par3atA hai| samayAbhAva ke kAraNa mAtra saMkSepa meM hI pratyeka viSaya kI rUpa rekhA Apa logoM ke sAmane upasthita karatA huuN| jainsaahity| ava jainasAhitya samvandhI jarA dRSTipAta kreN| jaina sAhitya vipula, vistIrNa aura samRddha haiN| koI bhI aisA viSaya nahIM milegA ki jisa para race hue aneka graMtha jaina sAhitya meM na mile, mAtra itanA hI nahIM parantu ina viSayoM kI carcA bahuta uttamatA ke sAtha vidvatA pUrNa dRSTi se kI gaI hai| jainadarzana meM pradhAna 45 zAstra hai jo ki siddhAnta athavA Agama ke nAma se prasiddha haiN| iname 11 aMga, 12 upAga, 6 cheda, 4 mUlasUtra, 10 payannA, tathA 2 avAtara sUtra Ate haiN| prAcIna samaya me zAstra likhane-likhAne kA rivAja nahIM thaa| sAdhu loga paramparA se Aye hue jJAna ko kaMThAna rakhate the| jaise jaise samaya vyatIta hotA gayA vaise vaise ise pustakArUr3ha karane kI AvazyakatA pratIta huii| AgamoM me jo bodha hai vaha mahAvIrasvAmI ke jIvana, kathana tathA upadeza kA sAra hai| yaha sArA jainasAhitya dravyAnuyoga, gaNitAnuyoga, 6 cheda, tara sUtra me zAstra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] dharmakathAnuyoga, caraNakagNAnuyoga ina cAra vibhAgoM meM vibhAjita hai| ___ gaNita sambandhI candraprajJapti, sUryaprajJapti, tathA lokaprakAzAdi graMtha itane apUrva haiM ki uname sUrya, candra, tArA maMDala, asaMkhya dvIpa, samudra, svargaloka, narakabhUmiyoM vagairaha kI bahuta bAtoM kA varNana milatA hai| ___ hIrasaubhAgya, vijayaprazasti, dharmazarmAbhyudaya, hammIra mahAkAvya, pArvAbhyudaya kAnya, yazastilaka cammU ityAdi kAvya graMtha , sanmatitarka, syAdvAdaratnAkAra, anekAntajayapatAkA Adi nyAya graMtha , yogabindu, yogadRSTisamuccaya vagairaha yoga graMtha , jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmakalpadruma Adi AdhyAtmika graMtha , siddhahemacandra Adi vyAkaraNa graMtha , Aja bhI suprasiddha haiN| prAkRtasAhitya me U~ce se U~cA sAhitya yadi kisI meM hai to vaha jainadarzana meM hI hai| jaina nyAya, jainatattva jJAna, jainanIti, tathA anya anya viSayoM ke gadya-padya ke aneka uttamottama graMtha jainasAhitya me bhare par3e haiN| ___ vyAkaraNa tathA kathAsAhitya to jainasAhitya me advitIya hI hai| jainastotra, stutiyA, purAnI gujarAtI bhASA ke rAsa Adi aneka dizAoM me jainasAhitya phailA huA hai| jaina sAhitya ke liye pro0 johansa harTala likhatA hai ki : They (Jains) are the creators of very extensive popular literature. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28 ] arthAt jaina loga bahuta vistRta lokopayogI (loga bhogya ) sAhitya ke sraSTA haiM / prAkRta, saMskRta, gujarAtI, hindI tathA tAmila bhASA meM bhI jainasAhitya puSkala likhA huA hai / zrImad siddhasenadivAkara, zrImad haribhadrasUri, zrImad hemacandrAcArya, upAdhyAya yazovijayajI, upAdhyAya vinayavijaya jI Adi aneka jainAcAryoM ne jainasAhitya ko samRddha banAne me apane jIvana ko vyatIta kiyA hai| aMtima 25-30 varSo se jaba se jainasAhitya vizeSa pracAra me Ane lagA hai taba se iMgalaiNDa, jarmanI, phrAMsa, iTalI aura cIna meM jainasAhitya kA khUba pracAra ho rahA hai / Aja to svargastha gurudeva jainAcArya zrImad vijayadharmasUri mahArAja ke mahAna kAryoM se aneka vidvAna deza deza me jainasAhitya kA abhyAsa aura pracAra kara rahe haiM / merA dRr3ha nizcaya hai ki jaise jaise jainasAhitya adhika pramANa me paDhA jAyagA evaM tulanAtmaka dRSTi se isakA abhyAsa kiyA jAyagA vaise vaise isame se madhura sugaMdhI jagata ke raMga maMDapa me phailatI jAyagI jisase ki jagata meM vAstavika ahiMsAdharma kA pracAra hogA / jaina itihAsa -- kalA | jaina tathA ajaina vidvAnoM kA dhyAna jainaitihAsa kI tarafa abhI taka itanA AkarSita nahIM huA jitanA ki honA cAhie Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] thA / gujarAta ke itihAsa kA mUla jainaitihAsa meM hai / yadi aisA kahe to anucita na hogA ki jainoM ne hI gujarAta ke itihAsa kI rakSA kI hai| aneka prAcIna zilAlekhoM, paTTakoM, mUrtiyoM, graMthoM, sikkoM aura tIrthasthAnoM meM jainaitihAsa ke smaraNa mila Ate hai / jaina rAjA khAravela kI guphAe~, AbU para ke maMdiroM kI kalAmaya citrakalA, zatrujayaparvata ke maMdira jainoM ke sthApatya zilpakalA ke saMbandha me zreSThatA ke pramANa upasthita kara rahe haiM / jaina rAjA aura maMtrI bhI aneka ho gaye haiM / saMprati, zreNika, kUNika, kumArapAla, Adi rAjA tathA vastupAla, tejaHpAla, bhAmAzAha, mujAla, cApAzAha ityAdi jaise kuzala rAjya prabaMdhaka maMtrI Aja bhI jaina itihAsa ke raMga maMDapa apUrva bhAga le rahe haiM / ahiMsA / "ahiMsA" yaha jainadharma kA jagata ko adbhuta sandeza hai / jagata ke saba dharmoM meM "ahiMsA" ke liye avazya kucha na kucha ullekha hai sahI parantu jainadharma ne jo ahiMsAdharma batAyA hai vaisA dUsare dharmo meM nahIM hai / kinhIM bhAratIya vidvAnoM kA AkSepa hai ki ahiMsAdharma ne bhAratavarSa kI vIratA kA nAza kiyA hai / yaha ahiMsA logoM me zUra vIratA ke badale kAyaratA, bhIrutA hI lAI hai ityAdi / parantu maiM to yaha kahatA hUM ki yaha bAta satya nahIM hai / ahiMsAdharma kA pAlana karane vAloM ne Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 30 ] yuddha kiye haiM, laDAiyAM lar3I haiM tathA rAjya calAe haiN| ahiMsA me jo Atmazakti, jo saMyama, jo vizvaprema hai vaha dUsarI kisI , bhI vastu me nahIM ho sktaa| ahiMsA sambandhI uparyukta AkSepa vahI loga karate haiM ki jo jainadarzana me pratipAdita sAdhudharma aura gRhasthadharma ko nahIM jAna paaye| ina donoM dharmoM kI bhinnatA samajhane vAlA aisA AkSepa kabhI kara hI nahIM sktaa| bhArata gaurava lokamAnya bAla gaMgAdhara tilaka ne apane vyAkhyAna meM eka jagaha kahA hai ki "ahiMsA paramo dharmaH isa udAra siddhAnta ne brAhmaNadharma para cirasmaraNIya chApa mArI hai, arthAt yajJayAgAdi me pazuhiMsA hotI thI vaha Aja kala nahIM hotI, brAhmaNadharma para jainadharma ne hI yaha eka bhArI chApa mArI hai| ghora hiMsA kA kalaMka brAhmaNadharma se dUra karane kA zreya jainadharma ke hisse meM hI hai| norvejIyana vidvAna DA0 sTInakono bhI kahatA hai kiH___ "Aja bhI ahiMsA kI zakti pUrNa rUpa se jAgRta hai| jahA~ kahIM bhI bhAratIya vicAroM yA bhAratIya sabhyatA ne praveza kiyA hai, vahAM sadaiva bhArata kA yahI sandeza rahA hai| yaha to saMsAra ke prati bhArata kA gagana bhedI sandeza hai| mujhe AzA hai tathA merA yaha vizvAsa hai ki pitRbhUmi bhArata ke bhAvI bhAgya me cAhe jo kucha bhI ho, parantu bhAratavAsiyoM kA yaha siddhAnta sadeva aTala rhegaa| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] upasaMhAra / sajjano! jainadharma dayA-ahiMsA mArga kI tarapha jagata ko AkarSita karatA hai jainoM ne hI brAhmaNoM ko ahiMsaka banAyA hai, yajJa yAgAdi me hotI huI hiMsA kA jo nAza huA hai vaha jainadharma ke pratApa kA hI phala hai| gujarAta ko ahiMsA kA kendra banAne meM bhI jainadharma mukhya kAraNa hai / mahAn dharmo me jainadharma kI viziSTatA ahiMsA me hai| kaI loga kahA karate haiM ki isa sukha vilAsa aura pravRtti kI duniyA meM jainasUtroM ke siddhAnta anusAra nirvRttimArga tathA tyAgamArga kI tarapha Akarpita hone se kaise nibhAva ho sakatA hai ? parantu unheM yaha bAta smaraNa rakhanI cAhiye ki anta me isI mArga para Ane ke liye sava ko bAdhya honA pdd'egaa| isa bIsavIM zatAbdI me aneka sAdhuoM ne sAdhutA choDa kara isa mAyAmaya saMsAra meM jarUrI anukUlatAe~-aizo ArAma ke sAdhana sevana karanA prArambha kara diye hai| parantu jaina sAdhuoM kA AcAra saMsAra bhara me prazaMsanIya ginA jAtA hai ve AryAvarta ke prAcIna sAdhu AcAra kA Aja bhI pAlana kara rahe haiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ] sajjano! ___ itane samaya taka Apa sabane merA vyAkhyAna sunane meM jo dhairya aura zAnti rakhI hai, isake liye maiM antaHkaraNa se Apa ko dhanyavAda detA hUM evaM sAtha hI itanA anurodha bhI karatA hU ki sAmAnya dharmoM meM kahIM bhI bheda nahIM hai| eka vidvAna ne kahA hai ki: Eternal truth is one but it is refleted in the minds of the singers ___ yadi pratyeka tattvajJAna kA tulanAtmaka dRSTi se avalokana kiyA jAya tathA usa para vicAra kiyA jAya to bahuta se mata bheda turata hI mRtyu ko prApta ho sakate haiN| bhArata ke dhArmika utthAna ke liye bhAratIya logoM ko dhArmika klezoM ko dUra karanA caahiye| aisA karane se hI hamArI ekatA jagata ko adbhuta camatkAra vatA sakegI, aisA merA namra tathA dRr3ha vizvAsa hai| anta me jainadharma, jo ki yUnivarsala-duniyA kA dharma hai ise jagata apanAve yahI merI sadecchA hai| itanA kaha kara maiM apanA vaktavya samApta karatA huuN| vande jinavaram / AcArya vijayendrasari. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iMDiyana philaoNsophikala kaoNme sa kalakattA ke adhivezana itihAsatattvamahodadhi ___ AcArya zrI vijayendra khUri jI mahArAja kA M jainatattvajJAna para nibndh| upakrama bhAratavarSa kA prAcIna se prAcIna itihAsa bhI isa bAta kA pratipAdana karatA hai ki isa deza meM aise ucca koTi ke tatvajJa puruSa the jinakI tulanA zAyada hI koI dUsarA deza kara ske| bhAratavarSa ke darzanoM me itanA gaMbhIra rahasya samAyA huA hai ki jinakA talasparza karane me Aja koI bhI vidvAna saphalatA prApta nahIM kara sktaa| hatabhAgya bhAratavarSa Aja dUsare dezoM ke tattvajJoM kA muha tAka rahA hai tathA hama hara samaya, vAta bAta me itaradezoM ke tattvajJoM ke pramANa dene ko taiyAra rahate haiN| mere namra matAnusAra hame abhI bhAratavarSa ke darzanoM para bahuta kucha vicAra karanA bAkI hai| merI to yaha dhAraNA hai ki jo koI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] bhI vidvAna dArzanika rahasyoM ko jAnane ke liye jitanA gaharA utaregA vaha utanA hI usa me se apUrva sAra khIMca sakegA aura isake dvArA bhAratavarSa me kucha nayA nayA prakAza DAla skegaa| kalakattA kI philAsophikala sosAyaTI ne aisI kAMgresa bulAne kI jo yojanA kI hai isase bhAratavarSa ke vidvAnoM ko eka dUsare ke dArzanikatattva jAnane kA samaya prApta ho skegaa| isake liye isa sosAiTI ko dhanyavAda dekara maiM apane mUla viSaya para AtA huuN| prAcInatA jainadarzana bhAratavarSa ke chaH Astika darzanoM me se eka atiprAcIna Astika dharma athavA darzana hai| yaha bAta satya hai ki jaba taka jainagrantha vidvAnoM ke hAthoM meM nahIM Aye the taba taka "jainadharma buddhadharma kI zAkhA hai", jainadarzana eka nAstika darzana hai", "jainadharma anIzvara vAdI dharma hai", ityAdi-nAnA prakAra kI kalpanAeM logoM ne kI, parantu idhara kucha varSoM se jaise jaise jainasAhitya logoM ke hAthoM me AtA gayA, jainadharma ke gambhIra tattva logoM ko jJAta hone lage tathA itihAsa kI kasauTI meM jainadharma kI prAcInatA ke aneka pramANa milane lage, vaise vaise vidvAna loga apane mata kA parivartana karane lge| jainadharma ko arvAcIna mAnane vAloM ne jaba yaha dekhA ki "veda" jaise prAcIna se prAcIna mahAmAnya granthoM meM bhI jaina tIrthakaroM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 35 ] ke nAma Ate haiM, jaba ki bhAgavata jaise aitihAsika graMtha meM RSabhadeva jaise jaina tIrthaMkara kA - jinako hue Aja kroDoM varSa mAne jAte haiM- ullekha pAyA jAtA hai to yaha niHsandeha bAta hai ki jainadharma ati prAcIna kAla se veda ke samaya se bhI pahile kA hai, isameM kiMcit bhI zaMkA ko sthAna nahIM hai / pAzcAtya vidvAna adhikatara jainadharma ko bauddhadharma kI zAkhA mAnate the / parantu bauddhoM ke piTaka graMthoM meM mahAvagga aura mahApariNivvANa Adi me jainadharma aura zrImahAvIra ke sambandha me prApta hue ullekhoM se tathA anya bhI kaI pramANoM se saba vidvAnoM ko spaSTa svIkAra karanA par3A hai ki "jainadharma eka prAcIna aura svataMtra dharma hai" / jarmanI kA suprasiddha DA0 harmana jekobI spaSTa kahatA hai ki: I have come to conclusion that Jain Religion is extremely ancient religion independent of other faiths. It is of great importance in studying the ancient philosophy and religious doctrines of India. arthAt-maiM nirNaya para A gayA hUM ki "jainadharma atyanta prAcIna aura dUsaroM se pRthaka eka svataMtra dharma hai isaliye bhAratavarSa kA prAcIna tattvajJAna aura dhArmikajIvana jAnane ke liye yaha atyanta upayogI hai / " Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 ] isa samaya mujhe jainadharma kI prAcInatA ke sambandha meM isa liye itanA ullekha karanA par3A hai ki bhAratavarSa ke prAcIna darzano me hI eka aisA vizeSa tattva rahA huA hai jo Adhunika vicArako kI vicAra sRSTi me dekhane taka ko nahIM miltaa| isIliye merA yaha anurodha karanA anucita nahIM hogA ki-mAtra bhArata ke hI nahIM parantu sArI duniyA ke vidvAnoM ko jainadarzana me batAye hue tattvajJAna kA bhI vizeSataH abhyAsa karanA caahiye| jainatattvajJAna sjno| maiM isa prasaMga para yaha kahanA cAhatA hU ki-jaina tattvajJAna eka aisA tattvajJAna hai, jisame se khojane vAle ko naI naI vastuoM kI prApti hogii| isa tattvajJAna kI utkRSTatA ke saMvandha meM mAtra maiM itanA hI kahUgA ki jainoM kI aisI mAnyatA hai---aura jainasiddhAntoM me pratipAdita hai ki--- jainadharma kA jo kucha bhI tattvajJAna hai vaha isake tIrthaMkaroM ne hI prakAzita kiyA haiN| aura ye tIrthakara isa tattvajJAna ko tabhI prakAzita karate haiM ki jaba inhe kaivalya-phevalajJAna prApta hotA hai, "kevalajJAna" arthAt bhUta, bhaviSya aura vartamAna tInoM kAlIna lokAloka ke samasta padArthoM kA yathAsthita jJAna prApta karAne vAlA jJAna! aisA jJAna prApta hone ke pazcAt jo tattva kA prakAza kiyA jAve usame asatya kI mAtrA kA leza bhI nahIM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 ] rahane pAtA, yaha spaSTa bAta hai aura isI kA hI kAraNa hai ki jo jo vidvAna jainatattvajJAna kA abhyAsa kara rahe haiM ve ve vidvAna jainatattvajJAna kI muktakaMTha se utkRSTatA svIkAra kara rahe haiN| mAtra itanA hI nahIM parantu vijJAna kI dRSTi se isa tattvajJAna kA abhyAsa karane vAle to isa para vizeSataH mugdha ho rahe hai| isa saMvandha me iTAliyana vidvAna DA. ela. pI0 TesITorI ne kahA hai : "jainadarzana bahuta hI U~cI paMkti kA hai| isake mukhya tattva, vijJAnazAkha ke AdhAra para race hue haiN| merA yaha anumAna mAtra hI nahIM haiM parantu pUrNa anubhava hai| jaise jaise padArtha vijJAna Age bar3hatA jAtA hai vaise vaise jainadharma ke siddhAnta siddha hote jAte haiN|" aise uttama jainatattvajJAna ke viSaya me maiM isa choTe se nibandha me kyA likha sakatA hU ? isa bAta kA vicAra Apa saba loga svabhAvika hI kara sakate haiN| isa liye maiM jainadharma me prakAzita kiye gaye bahuta aura ati gambhIra tattvoM kA vivecana na kara mAtra saMkSepa me hI sthUla sthUla tatvoM ke sambandha me thoDA sA yahA ullekha kruuNgaa| Izvara isa samaya sarva prathama jainoM kI Izvara samvandhI mAnyatA kA ullekha kruuNgaa| Izvara kA lakSaNa kalikAlasarvajJa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 38 ] hemacandrAcArya ne apane yogazAstra me isa prakAra batAyA hai : "sarvajJo jitarAgAdidoSatrailokyapUjitaH / yathAsthitArthavAdI ca devo'han paramezvaraH // " arthAt-sarvajJa, rAgadveSAdi doSoM ko jItane vAlA, trailokya pUjita aura yathAsthita-satya kahane vAlA hI deva, arhan athavA paramezvara hai| isI prakAra haribhadrasUri ne mahAdeva aSTaka meM kahA hai ki :"yasyasaMklezajanano rAgo nAstyeva sarvathA / na ca dveSo'pi sattveSu zamenghanadavAnalaH // na ca moho'pi sajjJAnacchAdano'zuddhavRttakRt / trilokakhyAtamahimA mahAdevaH sa ucyate // yo vatirAgaH sarvajJo yaH zAzvatasukhezvaraH / kliSTakarmakalAtItaH sarvathA niSkalastathA // yaH pUjyaH sarvadevAnAM yo dhyeyaH sarva dehinAm / yaH sraSTA sarvanItInAM mahAdevaH sa ucyate // " uparyukta lakSaNoM se spaSTa jAna paDatA hai ki jo rAga, dveSa moha se rahita hai, trilokI meM jisakI mahimA prasiddha hai, jo vItarAga hai, sarvajJa hai, zAzvata sukha kA svAmI hai, saba prakAra ke karmoM se rahita hai, sarvathA kalA rahita hai, sarva devoM kA pUjya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 ] hai, sarva zarIradhAriyoM kA dhyeya hai tathA jo samasta nIti kA mArga batAne vAlA hai, vaha hI mahAdeva Izvara hai| yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki Izvara ko "nIti kA sraSTA" isa apekSA se kahA hai ki vaha zarIradhArI avasthA meM jagata ko kalyANa kA mArga batAne vAlA hai| zarIra chUTane ke bAda-mukti me gaye vAda iname se Izvara ko kisI bhI prakAra kA kartavya karanA nahIM rahatA isa bAta kA spaSTIkaraNa hama Age kreNge| ___ yadi saMkSepa meM kahA jAve to "parikSINasakalakarmA IzvaraH" arthAt jisake sarva karma kSaya ho gaye haiM vaha Izvara hai| jo AtmA AtmasvarUpa kA vikAsa karate karate paramAtmasthiti ko pahuMcate haiM ve saba Izvara kahalAte haiN| jainasiddhAnta kisI eka hI vyakti ko Izvara nahIM mAnatA, koI bhI AtmA karmoM kA kSaya kara paramAtmA bana sakatA hai| hAM, paramAtmasthiti meM pahuMce hue ye saba siddha paraspara ekAkAra aura atyanta saMyukta hone se, inako samuccaya meM yadi "eka Izvara" rUpa kathaMcit vyavahAra kiyA jAve to isame koI anucita nahIM hai kintu jainasiddhAnta aisA kadApi pratipAdana nahIM karatA hai ki jagata kI koI bhI AtmAIzvara nahIM ho sakatI-paramAtmasvarUpa ko prApta nahIM kara sktii| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40 ] isa prasaMga para 'AtmA' 'paramAtmA' kisa prakAra ho sakatA hai ? "paramAtmasthiti" meM pahuMcA huA AtmA kahAM rahatA / hai ? ityAdi vivecana karane yogya hai, parantu aisA karane se nivandha kA kalevara bar3ha jAne kA bhaya hai isaliye isa viSaya ko choDa kara Izvara sambandhI jainoM kI khAsa khAsa do mAnyatAoM kI tarapha Apa sava kA dhyAna Akarpita kruuNgaa| ___ prathama vAta yaha hai ki "Izvara avatAra dhAraNa nahIM krtaa| yaha bAta spaSTa samajhI jA sakatI hai ki jo AtmAe~ sakala kamoM ko kSaya kara siddha hotI hai saMsAra se mukta hotI hai, unheM saMsAra meM puna: avatAra lene kA koI kAraNa nahIM rhtaa| janma-maraNa ko dhAraNa karanA karmapariNAma se hotA hai parantu muktAvasthA me to isa karma kA nAmonizAna bhI nahIM rhtaa| java"karma" rUpa kAraNa kA hI abhAva hai, to phira "janma dhAraNa karane rUpa kArya kI utpatti hI kaise ho sakatI hai? kyoMki : "dagdhe bIje yathA'tyanta prAdurbhavati nokuraH / karmavIje tathA dagdhe na rohati bhvaaNkurH||" jisa prakAra vIja ke sarvathA jala jAne ke bAda usame se aMkura utpanna nahIM ho sakatA usI prakAra karma rUpI bIja ke sarvathA jala jAne para saMsAra rUpI aMkura utpanna nahIM hotaa| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 41 ] evaM muktAvasthA meM navIna karmabandhana kA bhI kAraNa nahIM rahatA kyoMki karma - yaha eka jaDa padArtha hai / isake paramANu vahIM lagate haiM jahA~ rAga-dveSa kI cikanAhaTa hotI hai kintu muktAvasthA - paramAtmasthiti meM pahuMcI huI AtmAoM ko rAgadveSa kI cikanAhaTa kA sparzamAtra bhI nahIM hotaa| isaliye muktAvasthA me navIna karma vandhana kA bhI abhAva hai tathA karmabandhana ke abhAva ke kAraNa ve muktAtmAeM punaH saMsAra meM nahIM AtIM / dUsarI bAta - IzvarakatRtva sambandhI hai| jainadarzana me IzvarakartRtva kA abhAva mAnA gayA hai arthAt " Izvara ko jagata kA karttA nahIM mAnA jAtA " / sAmAnyadRSTi se dekhA jAya to jagata ke dRzyamAna sarva padArtha kisI na kisI ke dvArA bane hue avazya dikhalAI dete hai, to phira jagata jaisI vastu kisI ke banAye binA banI ho, aura vaha niyamitarUpa se apanA vyavahAra calA rahI ho, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai yaha zaMkA janatA ko avazya hotI hai / kintu vicAra karane kI bAta hai ki hama Izvara kA jo svarUpa mAnate haiM - jina jina guNoM se yukta Izvara kA svarUpa varNana karate haiM isa svarUpa ke sAtha Izvara kA 'kaTa' tva' kahA~ taka ucita pratIta hotA hai ? isa bAta kA vicAra karanA bhI ucita jAna par3atA hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 42 ] sava darzanakAra Izvara ke jo vizeSaNa batAte haiM, isako rAga-dvepa rahita, saccidAnandamaya, amohI, acchedI, abhedI, anAhArI, akapAyI-Adi vizeSaNoM sahita svIkAra karate haiN| aise vizeSaNoM yukta Izvara jagata kA kartA kaise ho sakatA hai ? prathama vAta to yaha hai ki Izvara azarIrI hai| azarIrI Izvara kisI bhI vastu kA kartA ho hI kaise sakatA hai ? kadAcita uttara me yaha kahA jAve ki "icchA se"| to icchA to rAgAdhIna hai aura Izvara me to rAga-dvapa kA sarvathA abhAva mAnA gayA hai| yadi Izvara me bhI rAga-dva pa-icchA-rati-arati Adi durguNa mAne jAveM to Izvara hI kisa bAta kA ? yadi Izvara ko jagata kA kartA mAnA jAve to jagata kI Adi tthhregii| yadi jagata kI Adi hai to java jagata nahIM banA thA taba kyA thA ? yadi kaho ki akelA Izvara hI thA, to akele "Izvara" kA vyavahAra hI "vadato vyAghAta" jaisA hai| Izvara" zabda dUsare kisI zabda kI apekSA avazya rakhatA hai| Izvara", to kisakA Izvara ? kahanA hI par3egA ki saMsAra kI apekSA "iishvr"| "saMsAra" hai to Izvara hai tathA "Izvara hai to saMsAra hai| donoM zabda sApekSa haiM isaliye yaha mAnanA Avazyaka hai ki jagata aura Izvara donoM anAdi hai| inakI koI Adi nahIM hai| anAdi kAla se yaha vyavahAra calA AtA hai| isa viSaya kA janadarzana me sanmatitarka, syAdvAdaravAkara, anekAntajayapatAkA, ratnAkarAvatArikA, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 43 ] syAdvAdamaMjarI Adi aneka pranthoM meM vistAra pUrvaka spaSTIkaraNa kiyA huA hai, ina granthoM ko dekhane ke liye vidvAnoM ko maiM sUcanA karatA hai| karma __ Upara, Izvara ke vivecana me karma kA ullekha kiyA gayA hai| isa karma kA sarvathA kSaya hone se koI bhI AtmA Izvara ho sakatI hai| yaha "karma" kyA vastu hai, yahAM para maiM ise saMkSepa me batAne kA prayatna kruuNgaa| ___"jIva" athavA "AtmA" yaha jJAnamaya arUpI padArtha hai, isake sAtha lage hue sUkSma malAvaraNa ko karma kahate haiN| "karma" yaha jaDapadArtha hai-paugalika hai| karma ke paramANuoM ko karma kA "dala" athavA "daliyA" kahate haiN| AtmApara rahI huI rAga-dvepa rUpI cikanAhaTa ke kAraNa isa karma ke paramANu AtmA ke sAtha lagate haiN| yaha malAvaraNa-karma, jIva ko anAdi kAla se lage hue haiN| inameM se koI alaga hote haiM to koI naye laga jAte hai, isa prakAra kriyA huA karatI hai| AtmA ke sAtha isa prakAra lagane vAle karmoM ke jainazAstrakAroM ne mukhya do bheda batAye haiN| 1 ghAtikarma aura aghAtikarma / jo karma AtmA se lagakara isake mukhya svabhAvikaguNoM kA ghAta karate haiM vaha ghAtikarma haiM aura jo karma ke paramANu AtmA ke mukhya guNoM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 44 ] ko hAni nahIM pahuMcAte unheM aghAtikarma kahate hai| isa ghAti aura aghAti donoM ke cAra cAra bheda haiN| arthAt karma ke mukhya ATha bheda batAye gaye haiN| 1 jJAnAvaraNIyakarma-isako bA~dhI huI paTTI kI upamA dI gaI hai arthAt jaise AMkha para vAdhI huI paTTIvAlA manuSya kisI bhI padArtha ko nahIM dekha sakatA vaise hI jJAnAvaraNIya karma" se yaha AtmA jaba taka AcchAdita rahatA hai tava taka isakA jJAna guNa DhakA rahatA hai| 2 darzanAvaraNIyakarma-isako daravAna kI upamA dI gaI hai| jaise rAjA kI mulAkAta karane me darabAna vinna kartA hotA hai, vaise yaha karma vastutattva ko dekhane meM bAdhaka hotA hai| 3 mohanIyakarma-yaha karma madirA samAna hai| jaise madirA se mugdha-bhAna bhUlA manuSya yadvA tadvA vakatA hai, vaise hI moha se masta banA huA jIva kartavyAkartavya ko samajha nahIM sktaa| 4 aMtarAyakarma--yaha karma rAjA ke bhaMDArI samAna hai| jaise rAjA kI icchA dAna dene kI hote hue bhI bhaMDArI kucha na kucha vahAnA nikAla kara dAna nahIM dene detA, vaise hI yaha karma zubha kAryoM meM vinarUpa hotA hai| 5 vedanIyakarma-manupya sukha-duHkha kA joanubhava karatA hai vaha isa karma ke pariNAma svarUpa karatA hai| sukha-sAtAvedanIya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 ] karma kA pariNAma hai aura duHkha asAtAvedanIya karma kA pariNAma hai| 6 AyuNyakarma-jIvana ko TikA rakhane vAlA karmaAyuHkarma hai| deva, manuSya, tiryaMca aura nArakI kA AyuSya prApta honA isa karma ke hI phala svarUpa hai| 7 nAmakarma-acchI gati, sundara zarIra, pUrNa indriyAdi ye zubha nAmakarma ke kAraNa prApta hote haiN| tathA nIcagati, kurUpazarIra, indriyoM kI hInatA vagairaha azubha nAmakarma ke kAraNa prApta hote haiN| 8 gotrakarma-isa karma ke kAraNa se uccagotra aura nIcagotra kI prApti hotI hai| zubhakarma se uccagotra aura azubhakarma se nIcagotra prApta hotA hai| ___ uparyukta ATha karmoM ke anekAneka bheda prameda haiN| inakA varNana "karmagraMtha", "kammapayar3I", Adi graMthoM meM bahuta hI vistAra pUrvaka kiyA gayA hai| Upara batAye gaye karmoM ko sUkSmatA pUrvaka avalokana karane vAle mahAnubhAva saralatA pUrvaka samajha sakeMge ki-jagata me jo nAnA prakAra kI vicitratA dikhalAI detI hai, vaha saba karmoM ke hI kAraNa se hai| eka sukhI-eka duHkhI, eka rAjA-eka raMka, eka kAnA-eka apaMga, eka moTara me baiThatA hai-aura eka pIche daur3atA hai, eka mahala meM rahatA hai-eka ko rahane ke liye jhoMpar3I Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 ] bhI nahIM hai, eka jJAnI - eka mahAmUrkha, yaha saba jagata kA vaicitrya hone kA kucha na kucha kAraNa avazya honA cAhiye / tathA vaha kAraNa dUsarA koI nahIM hai kintu saba kisI kA apane apane kiye hue karmoM kA phala hI hai / jIva jisa jisa prakAra ke kama karake janma letA hai usa usa prakAra ke phaloM kI prApti use hotI hai / isI liye kahA gayA hai ki yadyapi "karma" yaha jaDa padArthapaugalika padArtha hai tathApi isakI zakti kucha kama nahIM hai / karma jaDa hote hue bhI ve caitanya ko AtmA ko apanI tarafa khIMcate hai tathA jisa prakAra kA vaha karma hotA hai vaisI hI gati athavA sukha duHkha kI tarapha isako le jAtA hai / AtmA puruSArtha karate karate apanI ananta zaktiyoM ko vikasita karate karate jisa samaya ina karmoM kA sarvathA nAza karegA usa samaya yaha apane asalI - vAstavika svarUpa ko prApta karegA - Izvaratva prApta karegA / yahA~ isa zaMkA ko avakAza hai ki anAdi kAla se jIva aura karmoM kA eka sAtha sambandha hai - eka sAtha rahe hue haiM to phira ve karma sarvathA alaga kaise ho sakate hai ? ina karmoM kA sarvathA abhAva kaise ho sakatA hai ? isa zaMkA kA samAdhAna avazya vicAranIya hai / yaha bAta satya hai ki AtmA ke sAtha karma kA samvandha anAdi kahA gayA hai, parantu isakA artha yaha hai ki anAdi kAla se AtmA -- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 ] ko naye naye karma lagate rahate hai aura purAne kama chUTate jAte haiN| arthAt koI bhI karma AtmA ke sAtha anAdi saMyukta nahIM hai kintu judA judA samaya judA judA karmoM kA pravAha anAdi kAla se calA AtA hai| evaM jaba yaha bAta nizcita hai ki purAne karma chUTate rahate haiM aura naye karma lagate rahate hai taba yaha samajhanA kucha bhI kaThina nahIM hai ki koI samaya aisA bhI AtA hai jaba ki AtmA karmoM se sarvathA mukta bhI ho jAtI hai| hama aneka kAryoM meM anubhava kara sakate hai ki eka vastu eka sthAna meM adhika hotI hai to dUsare sthAna me kama hotI hai| isa para se yaha bAta nizcita hai ki kisI sthAna meM isa vastu kA sarvathA abhAva bhI hogaa| jaise jaise sAmagrI kI prabalatA adhika prApta hotI jAya vaise vaise usa kArya me adhika saphalatA milatI rahatI hai| karmakSaya ke pravala kAraNa prApta hone para sarvathA karmakSaya bhI ho sakatA hai| jaise sone aura miTTI kA saMbandha anAdi kAla kA hotA hai, parantu vahI miTTI prayatna karane se sone se sarvathA dUra kI jA sakatI hai aura svaccha sonA alaga ho sakatA hai| isI prakAra AtmA aura karma kA saMvandha anAdi kAla se hone para bhI prayatna karane se vaha sarvathA chUTa sakatA hai| aura java karma sarvathA chUTa jAtA hai taba isake bAda jIva para naye karma nahIM Ate, kyoMki 'karma' hI karma ko lAtA hai athavA dUsare zabdoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 48 ] meM kaheM to rAga-dveSa kI cikanAhaTa karma ko khIMcatI hai, kintu karma ke abhAva meM yaha cikanAhaTa rahatI hI nahIM hai| pAMca kAraNa___ uparyukta karma vivecana se Apa bhalIbhAMti samajha gaye hoMge ki jIva aura karma kA anAdi sambandha hote hue bhI puruSArtha dvArA ina karmoM kA kSaya ho sakatA hai, sarvathA kSaya kiyA jA sakatA hai| kaI mahAnubhAva samajhane me bhUla karate hai ki jainadharma me mAtra karma kI hI pradhAnatA hai, jainaloga karma ke Upara hI vizvAsa rakha kara baiThe rahate haiN| parantu, mhaanubhaavo| yaha vAta nahIM hai| jainasiddhAnta me jaise karma kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaise hI puruSArtha kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai| karmoM ko haTAne ke-dUra karane ke aneka upAya jJAna, dhyAna, tapa, japa, saMyamAdi batalAye gaye haiN| yadi mAtra karma para hI bharosA rakha kara baiThe rahane kA Adeza hotA, to Aja jainoM meM jo upra tapasyA, advitIya tyAga-vairAgya, mahAkaSTasAdhya saMyama Adi dikhalAI dete haiM ve kadApi na hote| isaliye smaraNa meM rakhanA cAhiye ki jainadharma meM kevala karma kA hI prAdhAnya nahIM hai, parantu karma ke sAtha puruSArtha ko bhI utane hI darje taka mAnA hai| hAM, "prANI jaise jaise karma karatA hai vaise vaise phaloM kI prApti karatA hai| isa bAta kI udghopaNA jarUra kI jAtI hai, tathA merI dhAraNAnusAra isa bAta me koI bhI darzanakAra asahamata nahIM ho sktaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 ] yaha bAta ThIka hai ki jainadarzana me karma aura puruSArtha kA pratipAdana kiyA gayA hai parantu yadi isase bhI Age bar3ha kara kaheM to jainadarzana meM kisI bhI kArya kI utpatti ke liye karma aura purupArtha ye do hI nahIM kintu pAMca kAraNa mAne gaye haiN| ve pAca kAraNa isa prakAra haiM1 kAla 2 svabhAva 3 niyati 4 puruSAkAra aura 5 krm| ye pAcoM kAraNa eka dUsare ke sAtha aise otaprota-saMyukta ho gaye haiM ki iname se eka bhI kAraNa ke abhAva me koI bhI kArya nahIM ho sktaa| hama isa bAta kA eka udAharaNa dvArA avalokana kareM jaise ki strI bAlaka ko janma detI hai, isame sarva prathama kAla kI apekSA hai, kyoMki vinA kAla ke strI garbha dhAraNa nahIM kara sktii| dUsarA kAraNa svabhAva hai| yadi usame bAlaka ko janma dene kA svabhAva hogA to hI vAlaka utpanna hogA nahIM to nahIM hogaa| tIsarA kAraNa hai niyati (avazyabhAva ) arthAt yadi putra utpanna hone ko hogA tabhI hogA, nahIM to kucha kAraNa upasthita hokara garbha naSTa ho jaaygaa| cauthA kAraNa hai puruSAkAra (puruSArtha ) putra utpanna hone me puruSArtha kI bhI AvazyakatA par3atI hai| kumArI kanyA ko kabhI bhI putra utpanna nahIM hotaa| isa prakAra cAroM kAraNa hote hue bhI yadi karma (bhAgya) me hogA, to hI hogaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 50 ] arthAt putra utpanna hone rUpa kArya me jaba uparyukta pAcoM kAraNa milate haiM tabhI kArya siddha hotA hai, kevala bhAgya para AdhAra rakha kara baiThe rahane se kisI bhI kArya kI siddhi nahIM hotI tiloM me taila hotA hai, parantu vaha udyama vinA nahIM nikltaa| mAtra udyama ko hI phala dAtA mAnA jAya to cUhA udyama karate hue bhI sAMpa ke mukha meM jA paDatA hai| bahuta manuSya dravya prApti ke liye udyama karate haiM, kintu phala kI prApti nahIM hotii| kevala bhAgya (karma) aura udyama donoM ko hI mAnA jAya to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki khetI karane vAlA ucita samaya ke sivAya utpanna hone kI zakti vAle vIja ko udyama pUrvaka boye to bhI vaha phalIbhUta nahIM hotA kyoMki kAla nahIM hai| yadi ina tInoM ko hI kAraNa mAnA jAya to bhI ThIka nahIM hai kyoMki ugane kI zaktihIna char mUMga ko bone meM-kAla, bhAgya, puruSArtha hote hue bhI svabhAva kA abhAva hone se utpanna nahIM hogii| ava yadi ye cAroM-kAla, karma, puruSArtha, svabhAva kAraNa hoM kintu bhavitavyatA na ho to bhI kArya kI siddhi nahIM hotii| vIja acchA ho aura aMkura utpanna bhI huA ho kintu yadi honahAra (bhavitavyatA) ThIka na ho to koI na koI upadrava hokara vaha naSTa ho hI jaavegaa| ___ isa liye kisI bhI kArya kI nippatti me jainazAsrakAroM ne ye pAca kAraNa mAne haiM aura ye pAcoM hI kAraNa eka dUsare kI apekSA se prAdhAnyatA ko liye hue hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 ] kahane kA matalaba yaha hai ki jainazAsana kI yaha khAsa vizeSatA hai ki kisI bhI vastu meM ekAntatA kA abhAva hai hai| ekAntarItyA amuka hI kAraNa se yaha huA, aisA mAnanA manA hai| aura isIliye jainadarzana me syAdvAda kA siddhAnta pratipAdana kiyA gayA hai| isa avasara para maiM isa syAdvAda ke siddhAMta ko thoDA spaSTa karane kI ceSTA kruuNgaa| syAdvAda syAdvAd arthAt anekaantvaad| anekAntavAda kA prAdhAnya jainadarzana meM bahuta adhika mAnA gayA hai-isIliye 'jainadarzana' kA dUsarA nAma bhI anekAntadarzana' rakhA gayA hai| isa syAdvAda kA yathAsthita svarUpa na samajhane ke kAraNa hI kaI logoM ne isako "saMzayavAda" varNana kiyA hai, parantu vastutaH 'syAdvAda' 'saMzaya vAda' nahIM hai saMzaya to ise kahate haiM ki 'eka vastu koI nizcaya rUpa se na samajhI jAya / ' aMdhakAra me kisI lambI vastu ko dekha kara vicAra utpanna ho ki 'yaha rassI hai yA sApa ?' athavA dUra se lakaDI ke ThUTha samAna kucha dekha kara vicAra ho ki, 'yaha manuSya hai yA lakaDI ?' isakA nAma saMzaya hai| isameM sA~pa yA rassI, kiMvA manuSya yA lakaDI kucha bhI niNaya nahIM kiyA gyaa| yaha eka saMzaya hai| parantu syAdvAda meM aisA nahIM hai| taba 'syAdvAda' kyA karatamota pu. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] aba isa bAta kA vicAra kreN| syAdvAda kI saMkSepa meM vyAkhyA isa prakAra ho sakatI hai "ekasmin vastuni sApekSarItyA viruddhanAnAdharmasvIkAro hi syaadvaadH|" eka padArtha me apekSA pUrvaka viruddha nAnA prakAra ke dharmoM ko svIkAra karanA isakA nAma syAdvAda hai| saMsAra ke sava padArthoM meM aneka dharma rahe hue haiM yadi sApekSarItyA ina dharmoM kA avalokana kiyA jAve to usameM una dharmoM kI satyatA avazya jJAta hogii| eka vyavahArika dRSTAnta ko hI lo___ eka manuSya hai, usame aneka dharma rahe hue hai| vaha pitA hai, vaha putra hai, vaha cAcA hai, vaha bhatIjA hai, vaha mAmA hai, aura vaha bhAnajA bhI hai| yadyapi ye sabhI dharma paraspara meM viruddha haiM tathApi ye eka hI vyakti me vidyamAna haiM, aura ina viruddha dharmoM ko yadi hama apekSApUrvaka dekheM to taba hI yaha siddha hoNge| matalaba yaha hai ki vaha pitA hai apane putra kI apekSA, vaha putra hai apane pitA kI apekSA, vaha bhatIjA hai apane cAcA kI apekSA, vaha mAmA hai apane bhAnaje kI apekSA, tathA vaha bhAneja hai apane mAmA kI apekssaa| isa prakAra apekSApUrvaka na desA jAve to aise viruddhadharma eka vyakti me kadApi saMbhava nahIM ho skte| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] isI prakAra duniyA ke tamAma padArthoM meM-AkAza se lekara dIpaka paryanta eka hI padArtha meM hama sApekSarItyA nityatva, anityatva, prameyatva, vAcyatvAdi dharmoM kA avalokana kara sakate haiN| yahAM taka ki 'AtmA' jaisI nitya mAnI jAne vAlI vastu ko bhI yadi hama svAdvAda dRSTi se dekheMge to isame nityatva, anityatva Adi dharma mAlUma hoNge| isa taraha tamAma vastuoM me sApekSarItyA aneka dharma hone ke kAraNa hI zrImAn umAsvAti vAcaka ne dravya kA lakSaNa 'utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat' batAyA hai| kisI bhI dravya ke liye yaha lakSaNa nirdoSa pratIta hotA hai| hama 'syAdvAda' zailI se 'jIva' para isa lakSaNa ko ghaTAveM 'AtmA' yadyapi dravyArthikanaya kI apekSA se nitya hai, tathApi ise paryAyArthikanaya kI apekSA se 'anitya bhI mAnanA pdd'egaa| jaise ki-eka saMsArastha jIva, puNya kI adhikatA ke samaya jaba manuSyayoni ko choDakara devayoni meM jAtA hai, usa samaya devagati meM utpAda (utpatti) aura manuSyapayArya kA vyaya (nAza) hotA hai, parantu donoM gatiyoM meM caitanyadharma tosthAyI hI rahatA hai arthAt yadi AtmA ko ekAnta nitya hI mAnA jAve to utpanna kiyA huA puNya-pApa puja, puna. janma maraNAbhAva se nipphala jAyagA aura yadi ekAnta anitya hI mAnA jAve to puNya-pApa karane vAlA dUsarA aura use bhogane vAlA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54 ] dUsarA ho jaavegaa| isa liye AtmA me kathaMcit nityatva aura kathaMcit anityatva ko avazya ho svIkAra karanA par3egA / yaha to caitanya kA dRSTAnta huA, parantu jaDapadArtha meM bhI 'utpAda - vyaya-dhaunyayuktaM sat' dravya kA yaha lakSaNa 'syAdvAd' kI zailI se jarUra ghaTita hotA hai| jaise sone kI eka kaMThI lo / kaMThI ko galAkara kaMdorA bnaayaa| jisa samaya kaMThI ko galAkara kaMdorA banAyA usa samaya kaMdore kA utpAda (utpatti ) tathA kaMThI kA vyaya ( nAza ) huA, parantu svarNatva dhruva haividyamAna hai| isa prakAra jagata ke saba padArthoM meM 'utpAdavyaya - dhauvyayuktaM sat' yaha lakSaNa ghaTita hotA hai aura yahI syAdvAdazailI hai| ekAnta nitya, athavA ekAnta anitya koI bhI padArtha nahIM mAnA jA sakatA / kaMThI ko galAkara kandorA banAne me kaMThI kA mAtra AkAra vadalA hai kintu kaMThI kI tamAma vastuoM kA nAza nahIM huA aura kaMdorA utpanna ho gayA / ekAnta nitya to tabhI mAnA jAya ki yadi kaMThI kA AkAra galAne yA tor3ane para bhI cAhe kisI bhI samaya jaise kA vaisA hI kAyama rahatA ho / aura ekAnta anitya tabhI mAnA jAyagA jaba ki kaMThI ko tor3ane- galAne se sarvathA usakA nAza hotA ho evaM usameM se eka bhI aMza dUsarI vastu meM na AtA ho / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 ] isI prakAra sarva padArthoM meM nityatva, anityatva, prameyatva, vAcyatvAdi dharma rahe hue haiN| ina dharmoM ko sApekSarIti se svIkAra karanA-ina dharmoM ko sApekSarIti se dekhanA, isakA nAma hI syAdA hai| sIdhI taraha se nahIM to kisI na kisI rUpa meM bhI isa syAdvAda kA svIkAra prAyaH sabhI Astika darzanakAroM ne kiyA hai, isa prakAra maiM apane dArzanika abhyAsa para se jAna sakA hai| saba darzanakAroM ne bhinna bhinna prakAra se syAdvAda ko kaise svIkAra kiyA hai ? ise batAne ke liye jitanA samaya cAhiye utanA samaya yahAM nahIM hai| isa liye yahAM para maiM kAzI ke suprasiddha vidvAna svargIya mahAmahopAdhyAya paMDita rAmamizra jI zAstrI ke sujanasammelana nAmaka vyAkhyAna me se syAdvAda sambandhI likhe hue zabdoM ko hI kahUMgA : "anekAntavAda to eka aisI vastu hai ki ise pratyeka ko svIkAra karanA hI pdd'egaa| tathA logoM ne ise svIkAra kiyA bhI hai| dekho viSNupurANa me likhA hai : narakasvargasaMjJe vai puNyapApe dvijottama ! / vastvekameva duHkhAya sukhAyeyarjivAya ca / kopAya ca yatastasmAt vastu vastvAtmakaM kutaH ? // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] yahA parAzara maharSi kahatA hai : - ' vastu vastvAtmaka nahIM hai' isakA artha hI yaha hai ki koI vastu ekAnta se eka rUpa nahIM haiM / jo vastu eka samaya sukha kA hetu hai, vahI dUsare kSaNa meM duHkha kA kAraNa banatI hai, tathA jo vastu koI samaya duHkha kA kAraNa hai vahI vastu kSaNa bhara me sukha kA kAraNa bhI hotI hai / sajjano | Apa samajha gaye hoMge ki yahA spaSTa rUpa se anekAntavAda ko svIkAra kiyA gayA hai| eka dUsarI bAta para bhI dhyAna de, ki jo 'sadasaddbhyAmanirvacanIyaM jagat ' kahate haiM, isako bhI yadi vicAradRSTi se dekhA jAya to anekAntavAda mAnane me bAdhA nahIM AtI kyoMki vastu ko sat bhI nahIM kaha sakate aura asat bhI nahIM kaha sakate to kahanA par3hegA ki kisI prakAra se 'sat' hokara bhI kisI prakAra se 'asat' hai isaliye na to 'sat' kaha sakate haiM aura na 'asat' / aba to anekAntatA mAnanA siddha huA ? sajjano / naiyAyika 'tama' ko tejo'bhAvasvarUpa kahate hai tathA mImAsika aura vaidAntika isakA khaMDana kara isako 'bhAvasvarUpa' kahate hai| to ava vicAra karane kA sthAna hai ki Aja taka isakA kucha bhI nirNaya nahIM ho sakA ki kauna ThIka kahatA hai ? taba to do kI lar3AI me tIsare kA pau bAraha hai arthAt janasiddhAnta siddha huA kyoMki vaha kahatA hai ki- 'vastu anekAnta hai / yaha isako kisI prakAra se bhAvarUpa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 ] kahatA hai aura kisI prakAra se abhAvarUpa bhI kahatA hai isI prakAra koI darzana AtmA ko 'jJAnasvarUpa kahatA hai aura koI 'jJAnAdhArasvarUpa' kahatA hai isa avasthA meM kyA kahanA cAhiye ? anekAntavAda ne sthAna prApta kiyA isa prakAra koI jJAna ko 'dravyasvarUpa' mAnatA hai to koI 'guNasvarUpa' mAnatA hai, koI jagata ko 'bhAvasvarUpa' kahatA hai koI 'zunyasvarUpa' tava to 'anekAntavAda' anAyAsa siddha huaa|" / isI prakAra kAzI vizvavidyAlaya ke priMsIpala pro0 AnandazaMkara bApubhAI dhrava ne apane eka bAra ke vyAkhyAna meM 'syAdvAda' sambandhI kahA thA ki : "syAdvAda, hamAre sAmane ekIkaraNa kA dRSTivindu upasthita karatA hai| zaMkarAcArya ne syAdvAda para jo AkSepa kiyA hai vaha mUla rahasya ke sAtha sambandha nahIM rkhtaa| yaha nizcaya hai ki-vividha dRSTi vinduoM dvArA nirIkSaNa kiye vinA koI bhI vastu saMpUrNa svarUpa se samajhI nahIM jA sktii| isaliye 'syAdvAda' upayogI tathA sArthaka hai| mahAvIra ke siddhAnta meM batAye hue syAdvAda ko kaI loga saMzayavAda kahate haiM isa bAta ko maiM svIkAra nahIM krtaa| syAdvAda saMzayavAda nahIM hai kintu yaha hame eka prakAra kI dRSTivindu prApta karAtA hai ki vizva ko kisa prakAra avalokana karanA caahiye|" 8 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 58 ] isa prakAra syAdvAda sambandhI saMkSepa me vivecana karane ke bAda aba maiM jainadarzana me mAne hue chaH dravyoM sambandhI saMkSepa / me vivecana kruuNgaa| chaH dravya jainadarzana me chaH dravya mAne gaye haiM, jinake nAma ye haiM :1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 pudgalAstikAya, 5 jIvAstikAya, aura 6 / kAla / ina chaH dravyoM kI saMkSipta vyAkhyA ko dekheM: 1dharmAstikAya--saMsAra me isa nAma kA eka arUpI padArtha hai jIva aura pudgala (jaDa) kI gati meM sahAyaka honA-isa padArtha kA kArya hai| yadyapi jIva aura pudgala meM calane kA sAmarthya hai, parantu dharmAstikAya kI sahAyatA vinA vaha phalIbhUta nahIM hotaa| jisa prakAra machalI me calane kA sAmarthya hai, parantu pAnI vinA vaha nahIM cala sakatI, usI prakAra yaha padArtha jIva aura pudgala kI calanakriyA meM sahAyaka hotA hai| isa dharmAstikAya ke tIna bheda hai| 1 skaMdha, 2 deza, aura 3 prdesh| ___ eka samUhAtmaka padArtha ko skandha kahate haiN| skandha ke judA judA bhAgoM ko deza kahate hai aura pradeza use kahate haiM ki jisa kA phira vibhAga na ho ske| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] 2 adharmAstikAya-yaha bhI eka arUpI padArtha hai| jisa prakAra pathika ko sthiti karane me-sthira hone me vRkSa kI chAyA sahAyabhUta hai, usI prakAra jIva aura pudgala ko sthira hone me yaha padArtha sahAyaka hotA hai| __ ina dono padArthoM ke kAraNa hI jainazAstroM meM loka aura aloka kI vyavasthA batAI hai arthAt jahA taka ye donoM padArtha vidyamAna haiM vahA taka hI loka aura isase para aloka hai| aloka me eka mAtra AkAza hI hai anya koI bhI padArtha nahIM hai aura isIliye hI mokSa me jAne vAle jIvoM kI gati loka ke anta taka batalAI hai| isa se Age ina do zaktiyoM kA dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA abhAva hone se jIva vahA gati nahIM kara sktaa| yadi ye do padArtha na mAne jAya~ to jIva kI urdhvagati barAbara hotI hI rahegI, tathA aisA mAnane se mokSasthAna kI vyavasthA ThIka nirNIta nahIM ho sakegI isa se anavasthAdoSa prApta hogA, parantu Upara do padArtho-do zaktiyoM kI vidyamAnatA mAnane se ye saba ar3acaneM dUra ho jAtI haiN| isa adharmAstikAya ke bhI skandha, deza aura pradeza ye tIna bheda mAne gaye haiN| 3 AkAzAstikAya--yaha bhI eka arUpI padArtha hai| jIva aura pudgala ko avakAza denA isakA kArya hai| yaha AkAzapadArtha loka aura aloka donoM meM hai| isake bhI skandhAdi pUrvokta tInoM bheda haiN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 60 ] 4 pudgalAstikAya--paramANu se lekara yAvat sthUla yA atisthUla-tamAma rUpI padArtha pudgala hai isake 1 skandha, 2 deza, 3 pradeza, aura 4 paramANu-ye cAra bheda haiN| pradeza aura paramANu me vizeSa antara nahIM hai| jo avibhAjya (jisakA dUsarA bhAga na ho sake) bhAga dUsare bhAgoM ke sAtha milA rahe use pradeza kahate haiM, aura vahI avibhAjyabhAga judA ho to use paramANu kahate haiN| 5 jIvAstikAya--jIvAstikAya kA lakSaNa isa prakAra hai : yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmaphalasya ca / saMsadma parinirvAtA sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // karmoM ko karanevAlA, karma ke phaloM ko bhoganevAlA, karmAnusAra zubhAzubha gati meM jAnevAlA tathA samyagjJAnAdi ke kAraNa karmoM ke samUha ko nAza karanevAlA AtmA-jIva hai| isake sivAya jIva kA dUsarA koI svarUpa nahIM hai| uparyukta pAMcoM dravyoM me 'astikAya' zabda joDA gayA hai| isakA artha yaha hai ki:-asti-pradeza aura kAya-samUha / jisame pradezoM kA samUha ho use astikAya kahate haiN| dharma, adharma aura jIva, inake asaMkhyAta pradeza haiN| AkAza ke do bheda-lokAkAza aura alokAkAza hai| ina me se lokAkAza asaMkhyAta pradeza vAlA aura alokAkAza ananta pradeza vAlA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 ] hai| pudgala ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiM, isa liye Upara ke pAca dravya astikAya kahalAte haiN| 6 kAla-chaThA dravya 'kAla' hai / yaha kAla padArtha kalpita hai-aupacArika dravya hai| atabhAva meM tanAva kA jJAna yaha upacAra kahalAtA hai| muhUrta, dina, rAta, mahInA, varSa ye saba kAla ke vibhAga kiye gaye haiN| asabhUta kSaNoM ko buddhi me upasthita karake ye vibhAga kiye hue haiN| bItA samaya naSTa huA aura bhaviSya kA samaya abhI asat hai, taba cAlU samaya arthAt vartamAnakSaNa yahI sadbhUta kAla hai| isa para se isa bAta kA Apa svayaM vicAra kara sakate haiM ki eka kSaNamAtra kAla meM pradeza kI kalpanA ho nahIM sakatI aura isa liye 'kAla. ke sAtha 'astikAya' kA prayoga nahIM kiyA jaataa| jainazAstroM meM kAla ke mukhya do vibhAga kiye gaye haiN| 1 utsarpiNI aura 2 avsrpinnii| jisa samaya meM rUparasa-gaMdha-sparza ina cAroM kI kramazaH vRddhi hotI hai, vaha utsapiNI kAla hai, aura jaba ina cAroM padArthoM kA kramazaH hAsa hotA hai vaha avasarpiNI kAla hai| utsarpiNI aura avasarpiNI kAla me bhI chaH-cha. vibhAga haiN| jinako ArA kahate haiN| arthAt eka kAlacakra meM utsarpiNI ke 1-2-3-4-5-6 isa krama se Are Ate haiM, aura avasarpiNI me isase ulaTe arthAt 6-5-4 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3-2-1 isa krama se Ate haiN| ina donoM kAloM meM cauvIsa cauvIsa tIrthakara hote haiN| ___ uparyukta chaH prakAra ke dravyoM kI vyAkhyA ko dravyAnuyoga kahate haiN| jainazAsroM me cAra anuyoga vatAye gaye haiN| 1 dravyAnuyoga, 2 gaNitAnuyoga, 3 caraNakaraNAnuyoga, 4 kthaanuyog| dravyAnuyoga me Upara kahe anusAra dravyoM kI vyAkhyApadArtho kI siddhi vatalAI gaI hai, gaNitAnuyoga me graha, nakSatra, tAre pRthvI ke kSetro vagairaha kA varNana hai, caraNakaraNAnuyoga me cAritra-AcAra-vicAra Adi kA varNana hai, tathA kathAnuyoga me mahApuruSo ke cAritra vagairaha hai| samagra jainasAhitya-jaina Agama-ina cAra vibhAgo me vibhakta hai| inakI vyAkhyA-vivecana bhI AvazyakIya hai, parantu nibaMdha saMkSepa me hI samApta karane ke kAraNa isa vivecana ko chor3a diyA jAtA hai aura anurodha kiyA jAtA hai ki uparyukta cha. dravyoM vagairaha kA vistAra pUrvaka vivecana dekhane ke abhilApI, sanmatitarka, ratAkarAvatArikA evaM bhagavatI Adi graMtho ko dekheN| navatattva jainazAkhoM meM navatattva mAne gaye haiN| inake nAma ye haiM:1 jIva, 2 ajIva, 3 puNya, 4 pApa, 5 Azraya, 6 saMvara, 7 bandha, 8 nirjarA, aura 6 mokSa / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 ] 1 jIva---jIva kA lakSaNa-cetanAlakSaNo jIvaH aisA kaha sakate hai| jisameM caitanya hai vaha jIva hai| isa jIva ke mukhya do bheda haiN| 1 saMsArI aura 2 mukta / mukta ve haiM ki jinhoMne samasta karmoM ko kSaya kara siddha-niraMjana-parabrahmasvarUpa ko prApta kiyA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to jo mokSa me gaye hue athavA AtmasvarUpa ko prApta kiye hue haiM ve muktajIva haiN| inakA varNana prAraMbha meM Izvara ke prakaraNa meM kiyA gayA hai| ava rahe saMsArI / karma se vaddha-karmayukta dazA ko bhogane vAle saMsArI jIva haiN| saMsAra yaha cAra gatiyoM kA nAma hai| deva-manuSya-tiryaMca aura nAraka, ina cAra gatiyoM kA nAma saMsAra hai| karmabaddhAvasthA ke kAraNa jIva ina cAra gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai| saMsArIjIva ke do bheda haiM:-1 trasa ora 2 sthAvara / sthAvara ke pAca bheda haiM:-1 pRthvIkAya, 2 apakAya, 3 tejaskAya, 4 vAyukAya, aura 5 vanaspatikAya / ye pAcoM prakAra ke jIva aikendriya vAle-tvagindriya vAle hote haiN| isake bhI do bheda haiN| sUkSma aura cAdara / sUkSma jIva samasta loka meM vyApta haiN| samasta lokAkAza aise jIvoM se paripUrNa hai| sa jIvoM me do indriya, tIna indriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM kA samAveza hotA hai| ye jIva halana-calana kI kriyA karate haiM isa liye 'sa' kahalAte haiN| paMcendriyajIvoM ke cAra bheda haiM-nAraka, niyaMca, manuSya aura devtaaN| nAraka Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 64 ] sAta hai, isaliye nArakI ke jIvoM ke bheda bhI sAta haiN| niryaca ke pAMca bheda hai-jalacara, khecara, uraparisarpa, bhujaparisarpa aura ctusspd| manuSya ke tIna bheda haiM-karmabhUmija, akarmabhUmija, aura aMtIpaja / devatA ke cAra bheda haiM-bhavanapati, vyaMtara, jyotipka aura vaimaanik| __ isa prakAra saMsArI jIvoM ke aneka bheda prabheda batAye haiN| jaise jaise vijJAna kA vikAsa hotA jAtA hai vaise vaise jIvoM kI sUkSmatA-jIvoM kI zaktiyAM aura jIvoM kI kriyAeM logoM ke jAnane meM adhika AtI jAtI hai| jainazAkhoM me jIvoM ke sambandha meM bahuta sUkSmatA pUrvaka varNana kiyA gayA hai aura vaha vijJAna ke sAtha milAna khAtA hai| jenazAstroM me jIvoM kI sUkSmatA ke liye jo varNana hai use par3hakara Aja taka loga azraddhA karata the, kintu jaba vijJAna vettAoM ne thekasasa nAmaka eka prakAra ke sUkSma jantuoM kI khoja karake janatA ke sAmane prakaTa kiyA jo ki sUI ke agrabhAga para eka lAkha se bhI adhika saMkhyAme saralatA pUrvaka baiTha sakate haiM taba logoM ko jainazAstroM meM varNita jIvoM kI sUkSmatA para zraddhA hone lgii| isI prakAra javasuprasiddha vijJAna vettAbosa ( sara jagadIzacandra vasu ) mahAzaya ne vanaspati ke jIvoM meM rahI huI zaktiyoM ko siddha kara vatAyA, taba logoM kI AMkheM khulii| yaha bAta avazya lakSya meM lAne yogya hai ki Aja jo bAteM vijJAnavettA prayogoM dvArAyaMtroM dvArA pratyakSa karake batA rahe haiM ve bAteM Aja se DhAI haz2Ara Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 ] varSa pahale jaina tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne apane jJAna dvArA janatA ko samajhAyI thiiN| jainazAstroM meM aisI kitanI hI bAteM haiM jo ki vijJAna kI kasauTI se siddha ho sakatI hai| hAM, ina viSayoM ko vijJAna dvArA dekhanA caahiye| jainazAkhoM me 'zabda' ko paudgalika batalAyA hai, yahI vAta Aja-tAra, TelIphona, aura phonogrApha ke rekArDo meM utAre hue zabdoM se siddha hotI hai| vAta mAtra itanI hI hai ki prayatna karane kI AvazyaktA hai| 2 ajIva-dUsarA tattva ajIva hai| cetanA kA atyantAbhAva yaha ajIva kA lakSya hai| jaDa kaho, acetana kaho, ye ekArthavAcI zabda haiN| yaha acetana-jar3a tattva pAMca vibhAgoM meM vibhakta hai-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalastikAya, aura kAla-inakI vyAkhyA pahale kI gaI hai| 3-4 puNya--pApa-zubhakarma ko puNya kahate haiM aura azubhakarma ko pApa kahate hai| sampatti-Arogya-rUpa-kItiputra-strI-dIrghaAyuSya ityAdi ihalaukika sukha ke sAdhana tathA svargAdi sukha jinase prApta hote hai aise zubhakarmoM ko puNya kahate haiN| aura inase viparIta-dukha ke sAdhana prApta karAne . vAle azubhakarmoM ko pApa kahate haiN| 5 Azrava-Azriyate'nena karma iti AzravaH / arthAt jisa mArga dvArA karma Ate hai use Azva kahate haiN| karmopA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66 ] dAna ke hetu ko Azrava kahate haiN| karmoM kA upArjana mithyAtva, avirati, kapAya aura yoga dvArA hotA hai| vastu svarUpa se viparIta pratibhAsa ko mithyAtva kahate hai hiMsA-anRtAdi dUra na hone ko apirita kahate haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kapAya hai| aura mana-vacana-kAyA kA vyApAra yoga kahalAtA hai isame zubhayoga puNya kA aura azubhayoga pApa kA 6 saMvara-Ate hue karmoM ko jo rokatA hai use saMvara kahate haiN| saMvara yaha dharma kA hetu hai| puNya aura saMvara me thor3A sA hI antara hai| puNya se zubhakarmoM kA vandha hotA hai tathA saMvara Ate hue karmoM ko rokane kA kArya karatA hai| 7 bandha-karma kA AtmA ke sAtha bandha honA-laga jAnA, isako vandha kahate haiM karma ke pudgala saMpUrNaloka meM Thosa Thosa kara bhare hai| AtmA me rAga-dveSa kI cikanAhaTa ke kAraNa ye pudgala AtmA ke sAtha laga jAte haiN| yaha bandha cAra prakAra kA hai| 1 prakRtivandha, 2 sthitivandha, 3 rasabandha, 4 pradezavandha / karma ke mUla jJAnAvaraNIyAdi ATha prakAra, yaha isakA prakRtivandha hai| karma vandhana samaya isakI sthiti arthAt ' isa karma kA vipAka kitane samaya taka bhoganA par3egA, yaha bhI nirmANa hotA hai, isakA nAma sthitivandha hai| kitane Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 67 ] karma kar3ave rasa se vandha hote haiM aura kitane karma mIThe rasa se bandha hote haiM, isa prakAra vicitra rUpa se karma vandha hote haiM yaha isakA rasabandha kahalAtA hai| koI karma atigADha rUpa se bandha hotA hai, koI gADha rUpa se, koI zithilarUpa se aura koI atizithila rUpa se bandha hotA hai, arthAt koI karma halkA aura koI karma bhArI ise pradezavandha kahate haiN| karma ke sambandha me hama pahale varNana kara cuke haiM isaliye yahAM vizeSa varNana nahIM kiyA jaataa| 8nirjarA--bA~dhe hue karmo kA kSaya karanA-karmoM kA bhogane ke bAda bikhara jAnA isakA nAma nirjarA hai| karma do prakAra se vikhara jAte haiM judA hote haiN| mere karmoM kA kSaya ho aisI buddhi pUrvaka jJAna-dhyAna-tapa-japa Adi karane se karma chUTate haiM, isako sakAmanirjarA kahate haiN| aura kitane hI karma apanA kAla pUrA hone para icchA ke vinA hI svayaM apane Apa judA ho jAte haiM-ise akAmanirjarA kahate haiN| 1 mokSa--mokSa arthAt mukti athavA chuttkaaraa| saMsAra se AtmA kA mukta honA, isakA nAma mokSa hai| mokSa kA 'lakSaNa' kRtsnakarmakSayo hi mokSaH / __ AtmA ne jo karma bAMdhe hue hote hai, uname se ghAtiko (jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-antarAya aura mohanIya ) kA kSaya hote hI jIva ko kaivalya-kevalajJAna utpanna hotA hai| yaha Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] kevalanAnI AyuSya pUrNa karate samaya bAkI ke cAra adhAti (nAma, AyuSya, gotra aura vedanIya) karmoM kA kSaya karatA hai, aura bAda me AtmA zarIra se alaga ho (chUTa ) kara urdhvagati karatA hai| eka hI samaya me vaha loka ke agrabhAga para pahuMca jAtA hai aura vahI avasthita ho jAtA hai| yaha mukti me-mokSa me-gayA huA jIva kahalAtA hai| sajano! mokSa-mukti-nirvANa ityAdi paryAyavAcI zabda / isa mokSa ko tamAma astika darzanakAroM ne svIkAra kiyA hai| mAtra itanA hI nahIM parantu pratyeka darzanakAra ne 'mokSa' kA jo lakSaNa batalAyA hai, vaha prakArAntara se eka jaisA hI hai dekheM :naiyAyika kahate haiM :--- svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvaMso hi mokssH| tridaNDi vizeSa kahate haiM--- paramAnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo hi mokSaH / vedAntika kahate haiM--- avidyAnivRttI kevalasya sukhajJAnAtmakAtmano'vasthAnaM mokssH| sAMkhya kahate haiM--- purupasya svarUpeNAvasthAnaM mAkSaH / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] bhATTa kahate haiM--- vItarAgajanmAdarzanAd nityaniratizayasukhAvirbhAvAt mokSaH / jaina kahate haiM kRtsnakarmakSayo hi mokss| ___ uparyukta lakSaNoM ko sUkSmatA se avalokana karane vAlA koI bhI vicAraka isa bAta ko jAna sakatA hai ki saba kA dhyeya eka hI hai aura vaha yaha hai ki isa saMsArArNava se dUra honA-karma se mukta honA-AtmA kA apane asalI svarUpa meM A jAnA, isa ke sivAya aura kucha nahIM hai| isa mukti ke upAya bhI judA judA vidvAnoM ne bhinna bhinna prakAra ke batalAe haiM, kintu yadi hama ina saba upAyoM ko avalokana kareM to anta me eka hI mArga para saba ko AnA par3atA hai| saMsAra me jo sanmArga haiM ve sarvadA saba ke liye hI sanmArgahaiM aura jo burI vastue~ haiM ve sarvadA saba ke liye burI haiN| AtmikavikAsa ke sAdhanoM-vAstavika sAdhanoM ke liye koI bhI inkAra nahIM kara sktaa| suprasiddha maharSi jainAcArya umAsvAti mahArAja ne samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| arthAt samyagdarzana samyagajJAna aura samyakcAritra hI mokSa kA mArga batalAyA hai| vastutaH isa mArga meM kisI ko bhI kucha Apatti nahIM ho sktii| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 70 ] saMkSepa meM kahA jAya to jainazAstroM kI aisI mAnyatA hai ki kisI bhI deza, kisI bhI veza, kisI bhI jAti, kisI bhI dharma, kisI bhI saMpradAya, kisI bhI kula me athavA- cAhe kahIM bhI rahA huA yA janma prApta kiyA huA manuSya mokSa prApta kara sakatA hai, hAM, itanI bAta avazya hai ki mokSa prApta karane vAle vyakti meM samyagdarzana-samyagjJAna aura samyakcAritra avazya utpanna honA caahiye| dUsare zabdoM meM kaheM to jisako samabhAva (samasta jIvoM para samAnabhAva ) apanI AtmA ke samAna dekhane kI dRSTi ho athavA sukha-duHkha, acchAburA, priya-apriya sava ko eka hI bhAva se dekhane kI dRSTi prApta ho jAve, aisA koI bhI manuSya mokSa prApta kara sakatA hai| isa bAta ko jainazAstrakAra ina zabdoM me kahate haiM: seyavaro a AsaMvaro va buddho vA ahava anno vA / samabhAvabhAviappA lahei mukkhaM na saMdeho / zvetAmbara ho yA digambara, buddha ho yA anya jisakA AtmA samabhAva se bhAvita hai vaha avazya mokSa prApta karegA, isame saMdeha nahIM hai| __ sajano! aba maiM apanA nivandha pUrNa karate hue mAtra itanA hI kahU~gA ki jainadarzana me aise abhedya, akATya aura agamya tattvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai jinakA varNana mere jaisA alpana aura phira itane choTe lekha me nahIM kara Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 71 ] 1 sakatA / naya, nikSepa, pramANa, saptabhaMgI aura bhI kaI aise viSaya haiM ki jinakA varNana AvazyakIya hone para bhI mujhe choDa denA paDA hai / merA anurodha hai ki vidvAnoM ko inheM jAnane ke liye sanmatitarka, pramANaparibhASA, saptabhaMgItaraMgiNI, ratnAkarAvatArikA, syAdvAdamaMjarI tathA inake sivAya jIvAbhigama, pannatraNA, ThANAMga, AcArAMga aura bhagavatI Adi sUtroM ko avazya avalokana karanA cAhiye / anta me, Apane merA vaktavya zAnti pUrvaka zravaNa kiyA hai isake liye maiM ApakA AbhAra mAnatA huuN| aura sAtha hI mai Apa se anurodha bhI karatA hU~ ki jo maiMne samabhAva se mukti prApta karane kA Apake sAmane abhI pratipAdana kiyA hai, isa samabhAva ke siddhAnta ko prApta kara Apa saba mokSasukha ke bhoktA bneN| itanA anta karaNa se cAhatA huA apane isa nibandha ko samApta karatA hU~ / OM zAnti zAntiH zAntiH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00000000000000000000000000000000000000 000000000000000000000000000000000000 mudraka-umAkAnta mizra __navayuvaka presa, 3, kamarsiyala vilDigs 0000000000000000000000000000000000 klkttaa| :: 000000000000000000000000000000000000 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8888sassogssssss 00 083838880 00 00 passSaad V -00 001 Oasses abhiprAya .. ", OBesarmeag * jainasAhitya ke sambandha me inhoM (jainAcArya zrIvijayendrasUrIzvarajI mahArAja ) ne batalAyA hai, ki jainasAhitya kA qhaz2AnA bahuta bar3A hai| koI bhI aisA viSaya nahIM hai hai ki jisa para jainadharma me pustakeM na milatI hoN| bhArata ke , sivAya yuropa vagairaha dezoM me bhI bahuta jainagraMtha upalabdha haiN| inhoMne saMkSepa me jainadharma kA itihAsa batalAte hue yaha OM bhI kahA hai ki jainadharma me amuka amuka cakravartI rAjA hue haiN| anta meM jainadharma ke mukhya siddhAnta . ahiMsA paramo dharmaH kI vyAkhyA karate hue yaha kahA ki duniyA kI bhaviSya kI samasyAeM isI siddhAnta dvArA hala ho sakatI haiN| ....... ... * : , inakA nibandha bahuta hI uttama aura spaSTa thaa| eka eka viSaya para bahuta hI saralatA se prakAza DAlA gayA / thaa| isIliye janatA ne isa nibandha ko dhyAnapUrvaka / sunA aura pasanda kiyaa| anta me inhoMne dhArmika vaimanasya ko bhUla jAne ke liye apIla karate hue apanA nibandha pUrNa kiyaa| - ' "teja", dillI urdU dainika tA.: 18-2-25 __ -mathurA meM dayAnandazatAbdioM ke avasara para - sarva-dharma / * pariSad meM paDhe gaye nibandha para abhiprAya / ' .. 10 00 In -00 00 00 00 00. Bossessss pp 00 00 /