Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
40000000
bo0000000
७
JOYYYYoo.
DODO DO
०००
OADRAPAR
कविशिरोमणी श्री देवविमलगणि विरचितम्
हारसीमाज्या महाकाव्यम
ગુજરાતી અનુવાદ: સાધ્વી સુલોચનાશ્રીજી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર શ્રી દેવવિમલગણિ-વિરચિત હીરસૌભાગ્ય મહાકાવ્ય
હવે પર ટીકા સહિત
ભાગ બીજે [સર્ગ ૯ થી ૧૩]
ગુજરાતી અનુવાદ સ્વ. પૂજ્ય સાઠવીજી શ્રી સુનંદાશ્રીજીનાં અતેવાસિની વિદુષી સાવી સુલોચનાશ્રી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક : કાન્તિલાલ ચીમનલાલ શાહ (કોલસાવાળા)
ગુડલક” ૯ શ્રીમાળી સોસાયટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦ ૦૯. ફોન નં. ૪૧૯૪૪
પ્રાપ્તિસ્થાન : પત્રવ્યવહાર શાન્તિલાલ ભલાભાઈ
‘દર્શન’ ૨૯ શ્રીમાળી સોસાયટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦ ૦ ૯, ફોન નં. ૪૨૧૦૪
બીજુ પ્રાપ્તિસ્થાન સરસ્વતિ પુસ્તક ભંડાર
હાથીખાના રતનપોળ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧ ફોન નં. * ૨૩૬૩૫
વિ. સં. ૨૦૩૩, મહાસુદ ૩
સર્વ હક્ક અનુવાદિકાને સ્વાધીન છે.
મૂલ્ય : રૂ. ૨૫ [પચીસ રૂપિયા]
સર્ગ ૧૪ થી ૧૭ને ત્રીજો ભાગ હવે પછી પ્રગટ થશે.
: મુદ્રક: રતીલાલ અંબાલાલ પટેલ અક્ષર પ્રેસ, ૧૧, આશિષ ઈન્ડ. એસટેટ, નાગરવેલ હનુમાન રોડ, રખિયાલ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૨૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
This
III
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
i
... ફી
u
uuuuuuuuiiiiiiiiiii
IN A મf
Wry&sy! \ ઇ4
iiiiiii
|
ઇ
. . . કે
જે છે
તે છે
કે જો
આ
સ્વ. પૂજ્ય સાધ્વીજી સુનંદાશ્રીજી જેઓને જન્મ અને દીક્ષા દહેગામ (ગુજરાત)માં થયાં હતાં. દીર્ધ ચારિત્ર પર્યાય પાળીને વિ. સં. ૨૦૩૦, જેઠ સુદ : રના દિવસે કાપરડાજી તીર્થમાં (રાજસ્થાન) કાળધર્મ પામ્યાં તે પરમપકારી ગુરુ મહારાજનાં ચરણે કટિકટિ વંદના
-સુચનાશ્રી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
જે કરુણામયી ગુરુમાતાએ મને આલ્યવયમાં ચારિત્ર આપી મને આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિમય સ'સારથી ઉગારી, માતાથી પણ અધિક પ્રેમ અને વાત્સલ્યનું અમૃતપાન કરાવી મને જ્ઞાનેાપાસનામાં જોડી, અનેક સ્વ-પરદનનાં શાસ્ત્રાનું અધ્યયન કરવાની અનુકૂળતા કરી આપી મારું સમ્યગ્દન નિર્દેળ કર્યું. વર્ષોપ ત જેમનાં પાવન ચરણે રહી વિવિધ તપશ્ચર્યાએ કરવાનું મને સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. અનેક આન્તર-બાહ્ય ઉપદ્રવાની વચ્ચે જેએની શીતળનિશ્રાએ મને નિર્ભયતા અને નિશ્ચિતતાનાં દાન દીધાં....જેમણે મારા ચેાગક્ષેમ ખાતર અનેક કષ્ટો સહ્યાં....તે પરમપાવની ગુરુમાતા સ્વ.
પૂ. સાધ્વીજી સુનન્દ્રાશ્રીજી મ. સા.ની પુનિત સ્મૃતિ કરી, તેઓના નિમલ આત્માને આ ગ્રન્થનું સમપ ણુ કરું છું.
- સુલાચનાથી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
*|*|*|*||*|*|
||*|*|*|*|*|*|*||xt
X
સુકૃતના સહભાગી
રૂ. ૪૦૦૦ પૂજ્ય પંન્યાસશ્રી ચરણવિજયજી ગણિવરની પ્રેરણાથી
રૂ. ૨૫૦૦ શ્રી આગાસી જૈન તીર્થ પેઢી, જ્ઞાનખાતામાંથી.
રૂ. ૧૫૦૧ શ્રી નવરંગપુરા મૂર્તિપૂજક જૈન સંધના જ્ઞાનભંડાર, અમદાવાદ.
૨.
૨.
રૂ.
3.
庆庆网网xxxxxxxxxxxxxxxxxx照
રૂ.
૨.
રૂ.
5.
૫૦૧ સ્વ. પૂજ્ય સાધ્વીજી સુનંદાશ્રીજીની પ્રેરણાથી.
૫૧ દહેગામ જૈન સંધ તરફથી.
૫ શાન્તિલાલ કેશવલાલ પાટણવાળા તરફથી.
૫૧ સુશ્રાવિકા પ્યારીખનની પ્રેરણાથી જાલેાર જૈનસંઘ તરફથી.
૫૧ શાન્તિલાલ મેાહનલાલ સત્તર તાલુકા સેાસા. અમદાવાદ
૫૦૧ વિમલાબેન સેામદ ખાડીદાસ, દહેગામ.
૫૦૧ કીર્તિભાઈ નાનાલાલ શાહ પાટણવાળા,
૩૫૧ પૂજ્ય સાધ્વીજી સુશીલાશ્રીજી તથા સુયશાશ્રીજીની પ્રેરણાથી મહીજ (ગુજરાત) જૈન સંઘ] ૩૫૧ શુભીબહેન તથા કંચનબહેંનની પ્રેરણાથી દહેગામ મહિલામંડળ.
X
૨૫૧ પૂજ્ય સાધ્વીજી ભાગ્યપૂર્ણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી પોપટલાલ બાદરચંદ પાટણવાળા.
૨૫૧ સુશ્રાવિકા પ્યારીબેનની પ્રેરણાથી અમરાવતી (મહારાષ્ટ્ર) જૈન સંધ તરફથી.
રૂ.
રૂ.
રૂ.
રૂ.
૨૫૧ પૂ. સાધ્વીજી ચરણશ્રીજી (વાગડવાળાં)ની પ્રેરણાથી હળવદવાળાં હેમીબેન.
રૂ. ૨૫૧ ભાગીલાલ ચુનીલાલ પાટણવાળા તરફથી.
૨.
૨૦૧ પૂ. સાધ્વીજી હૈમ તશ્રીજી (વાગડવાળાં)ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ.
૨.
૨૦૧ પૂ. સાધ્વીજી ઇન્દ્રયશાશ્રીજી તથા ભદ્રકીતિ શ્રીજીની પ્રેરણાથી શાન્તિલાલ ચત્રભૂજ મુંબઈવાળા
૩.
૨૦૧ કમળાએન કાન્તિલાલની પ્રેરણાથી બચુભાઈ મણિલાલ.
૨.
૧૫૧ શાહ લક્ષ્મીચંદ મેાહનલાલ પાટણવાળા તરફથી.
રૂ.
૧૦૧ પૂ. સાધ્વીજી ચન્દ્રોદયાશ્રીજી (વાગઢવાળા)ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ. રૂ.૧૦૧ પૂ. સાધ્વીજી સુભદ્રાશ્રીજી (વાગડવાળાં)ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ, રૂ. ૧૦૧ પૂ. સાધ્વીજી કુમુદશ્રીજીની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ.
રૂ.
૧૫૧ પૂ. સાધ્વીજી નિપુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ,
રૂ.
૧૫૧ પૂ. સાધ્વીજી અણુશ્રીજી (વાગડવાળાં)ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ. ૧૫૧ જૈન ઉપાશ્રય, પીપરડીની પેાળ, અમદાવાદના જ્ઞાનખાતા તરફથી.
રૂ.
Kx|8|૪|*|*|*|8|8|8|*|*|૪|*|*|*|*|*|xx
xx]y[x|x|૪|x
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૈવેદ્ય
પ્રથમ ભાગ પાંચ વર્ષ પૂર્વે અમદાવાદમાં ખૂબ શાનદાર પ્રકાશન સમારોહ સાથે પ્રકાશિત થયો હતા. શ્રી નવરંગપુરા જૈન સંધના તન-મન-ધનના સહયોગથી એ પ્રથમ ભાગનું પ્રકાશન થયું હતું. પાંચ વર્ષના લાંબા ગાળે આ બીજા ભાગનું પ્રકાશન થાય છે. અનેક સદી સજજનેના સ્નેહપૂર્ણ સહકારથી આ બીજો ભાગ તૈયાર થયા છે.
“ીરસૌમા' મહાકાવ્ય જૈન પરંપરાના એક બહુશ્રુત મહાત્માનું અપૂર્વ સર્જન છે. આ મહાકાવ્યનું પઠન-પાઠન સરળ અને સુબોધ બને એ ભાવનાથી પ્રેરાઈને મેં મહાકાવ્યને ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો હતો. મારી એ ભાવનાને હું મૂર્તિમંત થયેલી જોઈને ખૂબ પ્રસનતા અનુભવું છું.
આ મહાકાવ્યને ત્રીજો ભાગ પ્રેસમાં છે. મુદ્રણકાર્ય કુતગતિએ ચાલી રહ્યું છે અને આશા છે કે આ જ વર્ષમાં તેનું પ્રકાશન થઈ જશે. આ રીતે આ સંપૂર્ણ ગ્રંથનું પ્રકાશનકાર્ય સફળતાપૂર્વક પૂર્ણ થશે. | મન એક જ વાતને કચવાટ અનુભવે છે કે જે ગુરુમાતાની પાવન છાયામાં મેં આ અનુવાદ
કર્યો હતો તે ગુરુમાતા આજે નથી રહ્યાં... આ સમયે તેમની ભાવપૂર્ણ સ્મૃતિ કરીને, આ ગ્રંથ તેનાં કરકમલોમાં સમર્પિત કરું છું. સાથે સાથે આ ગ્રંથના સંશોધનમાં, મુદ્રણકાર્યમાં અને આર્થિક સહગમાં જે જે પુણ્યાત્માઓનું મને યોગદાન મળ્યું છે તે સહુની મધુર સ્મૃતિ કરું છું. સુશ્રાવક શાતિલાલ ભલાભાઈને ખૂબ ખૂબ અભિનન્દન આપું છું. તેમના સતત અને સખત પરિશ્રમ વિના આવા મોટા રથનું પ્રકાશન શક્ય ન બન્યું હોત.
અનુવાદમાં, મુદ્રણમાં જે કોઈ ગુટીઓ નજરે ચઢે, તેને ક્ષન્તવ્ય ગણીને આ મહાકાવ્ય રસાસ્વાદ અનુભવવા વાચકોને અનુરોધ કરૂં છું.
ઉપધાનનગર અગાસી માગસર વદ : ૧ વિ. સં. ૨૦૩૩
– સાદી સુલોચના
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ
२-३
१०-१२ १३-२४ २५-३२ ३३-३४
३५-४५ ४६-५९
- वर्णनम्
विषयानुक्रमणिका
नवमः सर्गः विषयः
प्रलोकाङ्कः १. शासनदेव्याः हीरविजयसूरिंप्रति पृच्छावर्णनम् २. श्रीहीरविजयसूरेः प्रतिपादनम्
७-१२ ३. सूरि प्रति शासनदेवतोक्तजयविमलमुनिभाव्याचार्यपदकथनवर्णनम्
१-२५ ४ देव्याः सूरिगुणकीर्तनवर्णनम्
२६-३० ५. उषाकालवर्णनम् ६. सूर्योदयवर्णनम् .... .. .
५५-७४ ७. विजयहीरसरिध्यानान्तरं वसतेरागमनवर्णनम
७५-७९ ८. अहम्मदाबादनगरेविजयसेनसरेराचार्यपदप्रदानमहोत्सववर्णनम्
८०-१०४ । ९. लुम्पाकमताधिपतिमेघजीऋषेः दीक्षाप्रदानमहोत्सववर्णनम् १०५-१३५ १०. अणहिल्लपुरपत्तने विजयसेनसरेराचार्यपदनन्दिवन्दकप्रदान ११, लाटमण्डलवर्तीगान्धारनगरवर्णनम् ...
. १२. गान्धारनगरचातुर्मासवर्णनम्
१५१-१५५ सर्गान्तवर्णनम्
१५६-००
दशमः सर्गः । १. दिल्लीमण्डले दिल्लीपुरीवर्णनम् २. काबिलाधिपतिहमाउंसाहिसन्वकब्बरसाहेण नम्
११-६४ ३. फतेपुर (श्रीकरी) वर्णनम्
६५-७८ ४. अकबरसाहेराजसभावर्णनम्
७९-९६ ५. अकब्बरस्य सभासदं प्रति प्रश्नकरणकम्
९७-९८ ६. श्रीहीरविजयमुरिगुणकीर्तनवर्णनम् ।
९९-१३० ७. सर्गसमाप्तिवर्णनम्
१३१-००
एकादशः सर्गः १. अकब्बरसाहिहीरविजयसरिमाह्यातुमभीप्सावर्णनम् २. राजसभायां दूतयुग्मेन स्वस्वामिसाहेगुणकीर्तितवर्णनम् ४-१२ ३. साहिःसूरिमाह्वातुं दूतयुग्म साहिबखानप्रति प्रेषणम् ४. दृतेनार्पितसाहिफरमानपठनान्तरं खानोऽतिमादितः
२५-३३ ५. साहिबखानाकारिताकमिपुरश्राद्धान् साहिफरमाननिवेदनम्
३४-४८ ६. श्राद्धलोकानां गंधारनगरे सुरेः प्रणिपातपूर्वकसाहिफर. माननिवेदनम्
४९-७६
६६-६८ ६ ८-००
७६-१११ ११२-१२१ १२२-१३४ १३५-१३६ १३६-१५७ १५८-००
१६०-१६४ १६५-१७१ १७२ १७५
१७६ १८२
१८३-१९८
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः ।
श्लोकाङ्क पृष्ठ ७७-९१ . १९९ २०८
७. श्राद्धःसह विचारविनिमयपूर्वक श्रमणेन्दोःदिल्लीप्रति.. विहारनिर्णयवर्णनम् ८. प्रस्थानावसरे शासनदेवतायाः शुभाशीर्वादिवर्णनम् ९. शकुनावलोकनवर्णनम् १०. श्रीहीरविजयसरेविहारवर्णनम् ११. विहारपरीपाप्याकमिपुरे प्रवेशमहोत्सववर्णनम् १२. अकमिपुराधिपतिसाहिबखानेन सूरिंप्रतिप्राञ्जलि
पूर्वकं प्रार्थितम् १३. सर्गान्तवर्णनम्
९२-९४ ९५-१०३ १०४-११४ ११५-१३१
२०९-२१० २१०-२१४ २१५-२२२ २२३-२३१
१३२-२५६ १५७-१५८
२३२-२४९ . २५०
२५१-२५४ २५५-२५६
द्वादशः सर्गः १. अहम्मदाबादनगराद् दिल्ली प्रति प्रस्थापनम् २. पट्टणसमीपे गुरूशिष्ययोः सुभगमिलनम्।
७-९ ३. विजयसेनसृरिणा सह श्रमणेन्दोःअणहिल्लपुरपट्टणे ___भव्यप्रवेशमहोत्सववर्णनम्
१०-२६ ४. अणहिल्लपुरपत्तनात् प्रयाणकम्
२७-३१ ५. भिल्लपल्लीवर्णनम्
३२-४७ ६. अर्जुनपल्लीपतिसमेतभिल्ललोकप्रतिबोधवर्णनम्
४८-५३ ७. अर्बुदाचलवर्णनम्
५४-७३ ८. सरिसिंहस्यार्बुदगिरेरारोहणवर्णनम्
७४-८३ ९. अर्बुदाचलवर्तीजिनमंदिरदर्शनादहर्षोंद्रेकवर्णनम्
८४-८६ १०. पृथक्पृथक्प्रासादवर्णनम्
८७-११२ ११. भगवदगुणकीर्तनम्
११३-१२७ १२. अबूंदोत्पत्तिवर्णनम्
१२८-१२९ १३. सर्गसमाप्तिवर्णनम्
१३०-००
त्रयोदशः सर्गः १. अर्बुदावरोहणान्तरमाचार्येणानुक्रमेण श्रीरोहिणीपुरमलंकरणम् १-४ २. श्रीरोहिणीपतिसुरप्राणकारितप्रवेशमहोत्सववर्णनम् ६-१० ३. सादडीनगरे सुरिसिंहाय कल्याणविजयवाचककारितप्रणिपातवर्णनम्
११-१३ ४. राणकपुरवर्तीधरणविहारवर्णनम्
१४-२१ ५. सुरीन्दुक्कारित युगादिदेवस्तुतिवर्णनम्
२२-२३ ६. आउआनगरे ताल्हश्रेष्ठिकारितभव्यप्रवेशमहोत्सव
वर्णनम् ७. मेडतानगरे श्रीफलवधिपार्श्वनाथदर्शनवर्णनम्
२५-१३
२५६-२६५ २६६-२६८ २६९-२७९ २८०-२८३ २८३-२९५ २९६ -३०१ ३०१-३०२ ३०३-३१७ ३१८ ३२६ ३२७-३२८ ३२८-००
३२९-३३१ ३३२-३३४
३३५-३३६ ३३६-३४१ ३४१-३४२
२४
३४३-३४६
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
श्लोकाङ्क
पृष्ठ
३२-३७
રૂ૪૭-૪૮
३८-४३
३४९-३५२ ३५२-००
१००-११५ ११६-११९
३५७-३८३ ३८३-३९२ ३९३-३९५
१२०-१२३
३९६-३९७
८. साहेरभिप्रायज्ञातुं विमलहर्षोपाध्यायंतूर्ण फतेपुरं प्रति
प्रेषणम् ९ अकबरसाहिना सह विमलहर्षापाध्याय मिलन
च क्षेमकुशलपूच्छावर्णनम् १०. फत्तेपुरनगरे विमलहर्षवाचकेनवंदनपूर्वकंसाहिवार्तालाप
निवेदनम ११. सूरेरागमनेोदन्त ज्ञात्वाकब्बरप्रमोदः १२. फत्तेपुरनगरे सूरीन्दर्भिव्यप्रवेशमहोत्सववर्णनम् १३. वर्षाऋतुवर्णनम् १४. जगमालप्रासादे रात्रि व्यतीत्याकब्बरसाहेः सिंहद्वार
प्रवेशवर्णनम् १५. सूरेगगमनंशेखद्वारा साहिं प्रतिनिवेदनम् १६. अकब्बरसाहिना शेखं प्रति सुरीन्दोः शिष्टाचार. पालनकथनम्
द्वारा साहिसदेश श्रुत्वा मारणा फैजीगृहमलंकृतम् १८ शेखस्यमतानुशिष्टिपृच्छावर्णनम् १९ सभायां गुणमूर्तिसुरीन्दुदर्शनादकब्बरप्रमोदवर्णनम् । २०. साहिना सुरीन्दुं प्रति शारिरीकसुखपृच्छा
साध्वाचारं श्रुत्वा अतिप्रमोदः २१. राजसभायां साहिसमक्षमौन्दीकमालाभिधान __दूताभ्यां सूरिगुणकीर्तनवर्णनम् २२. सरेः साहिंप्रतिः कानिचित्तीर्थवर्णनम् २३. अकब्बरस्य आशीर्वचन-प्रार्थना २४. मरिणा आशीर्वादप्रदानम् २५. सर्गसमाप्तिवर्णनम्
१२४-१३०
१३१-१३६ १३७-१५२ १५४-१७५
३९३-३९५ ४०२ ४०४ ४०५-४१४ ४१५-४२७
१७६-२००४२८-४४२
२०१-२४४५३-४५० २१५-२२३४५-१४५८ २२४-२२५ ४५९ २२६-००४६०-००० २२७-०० ४६०-००
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमद् — देवविमलगणि-- विरचितम् ।
हीर सौभाग्य- महाकाव्यम्
स्वोपज्ञया व्याख्यया समलङ्कृतम् । गूर्जरभाषानुवाद -- सुशोभितम् । द्वितीय भाग :
5
नवमः सर्गः ।
अथ सा त्रिदशी सूरिपुरहूतपुरो व्यभात् । मुक्तिसीमन्तिनीमुक्तदूतीय विवरीषया ॥ १ ॥
अथ ध्यानविधानसमये पुरः प्रत्यक्षागमनानन्तरं सा पूर्वव्यावर्णितस्वरूपा त्रिदशी शासनदेवता सूरिषु पुरहूतः पुरंदरो हीर विजयसूरीन्द्रस्तस्य पुरोऽभ्यासे व्यभाद्विभाति स्म उत्प्रेक्ष्यते-- मुक्तिः सिद्धिरेव सीमन्तिनी अत्रार्थात्स्वयं वरवनिता अथ वा कामुकी अन्या सामान्या वशा तया मुक्ता प्रेषिता दूती शासनहारिकेव । ' शासनहारिणा हरेः' इति रघौ । किं चिकीर्षया । विशेषेण महामहपुरःसरं वरीतुं पाणिं गृहीतुमिच्छया परिणयनाभिलाषेण ॥
શ્લેાકા
ત્યારબાદ આચાય પુરંદરની આગળ પ્રત્યક્ષ થયેલી શાસનદેવી, મહેાત્સવ પૂર્વોક પરણવાની અભિલાષાથી મુકિતરૂપી સ્ત્રીએ મેાકલેલી જાણે ક્રૂતી (સ ંદેશવાહિકા) ન હોય तेवी शोले छे. ॥१॥
वाग्विलासैः सृजन्तीव हारहूरावहेलनाम् ।
तृणतां च नयन्तीव निकणं वेणुवीणयोः ॥ २ ॥ पिकीव पञ्चमोद्गारमृतोः सख्युर्मनोभ्रुवः । गीर्वाणगृहिणी वाणी श्रमणेन्दोः पुरोऽग्रहीत् ॥३॥
सा गीर्वाणगृहिणी शासनसुरी श्रमणेन्दोर्मुमुक्षुक्षणदारमणस्य पुरः पुरस्ताद्वाणीं वाचमग्रीज्जग्राह । वचनमुवाचेत्यर्थः । केव । पिकीव । यथा कोकिला मनोभुवः स्मरस्य सख्युमिंत्रस्य ऋतोर्वसन्तस्य । 'सखा रतीशस्य ऋतुर्यथा वनम्' इति नैषधे । तथा 'जयति मधुसहायः सर्वसंसारवल्ली' इति चम्पूकथायाम् । पुरः अग्रे पञ्चमोद्वारं पञ्चमनाम्रा श्रीराग - वसन्तराग पञ्चमराग- भैरवराग - मेघमल्हारराग- नट्टनारायणराग - पतेषु षट्स्वपि रागेषु प्रायो विलासिनां पुंसां पञ्चमरागो वल्लभः स्यात् । अतः पञ्चमनाम्नी रागस्योद्गार
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० ० १-५
हीरसौभाग्यम्
ध्वनित गृह्णाति । पञ्चमालाप कुरुते इत्यर्थः । उत्प्रक्ष्यते-देवी वाग्विलासैः स्ववचनरचनाचित्रीभिः कृत्वा हारहूराणां गोस्तनीनां द्राक्षाणामवहेलनामवगणनां सृजन्तीव विदधतीव । च पुनर्वेणुवीणयोः वंशविपञ्ानिक्कण मधुरध्वनिं तृणतां न किंचित्करतां नयन्ती प्रापयन्तीव ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાર્થ જેમ કોકિલા કામદેવના મિત્ર વસંતઋતુની સમક્ષ પંચમ સ્વરમાં ગાન કરે છે. (શ્રીરાગ, વસંતરાગ, પંચમરાગ, ભૈરવરાગ, મલ્હાર રાગ અને નટ્ટનારાયણ રાગ આ છ રાગોમાં પ્રાયઃ વિલાસી પુરૂને પંચમરાગ વધુ પ્રિય હોય છે તેથી કેકિલાના સ્વરને પંચમસ્વર કહેવાય છે) તેમ શાસનદેવીએ મુનિવરોમાં ચન્દ્ર સમાન હીરવિજયસૂરિની આગળ મધુરસ્વરે વાણી ઉચ્ચારી. તે વાણીના માધુર્યથી ઈદ્ધને પણ જાણે તિરસ્કૃત કરી હતી. તેમજ વીણા અને વાંસળીના સૂરોને પણ નિરર્થક તુચ્છ કરતી હતી. પારાવા
स्वयं श्रमणशक्रेण ध्यानेनेवानुगामिना ।
यदाहूतानुगृह्याई कारणं तत्प्रसाद्यताम् ॥ ४ ॥ अनुगामिना सेवकेनेव ध्यानेन सरिमन्त्रस्य प्रणिधानेन स्मरणेन जापेन वा कृत्वा श्रमणशक्रेण वाचयमवास्तोष्पतिना स्वयमात्मना यत्कारणमुद्दिश्य अनुगृह्य ममोपर्यनुग्रह प्रणीय प्रसाद प्रविधाय अहमाहूता आकारिता तदाकारणं यत्कारण सहेतुः प्रसाधतां निगद्यताम् । ममेति शेषः ॥
શ્લેકાર્થ શ્રમણોમાં ઈન્દ્ર સમાન એવા આપ, સૂરિમંત્રના ધ્યાનથી મારા પર અનુગ્રહ કરીને, મને બોલાવી તેથી રવયં હું સેવિકાની જેમ ઉપસ્થિત થઈ છું તે આપ મારા ઉપર કૃપા કરીને બોલાવવાનું કારણ દર્શાવે. જા
व्यापार्य कार्ये क्वचन किंकरी मां कृतार्थय ।
वज्रस्वामीव पद्मस्यार्थने पाथोधिनन्दनाम् ॥ ५॥ हे प्रभो सूरे, क्कचन कस्मिन्कार्ये कर्तव्ये व्यापार्य आज्ञामनुज्ञा वा प्रदाय दत्वा किंकरीं श्रीमच्चरणसरोरुहसेविकां मां त्वं कृतार्थय सफलीकुरु । क इव । वज्रस्वामीव । यथा द्वादशाब्दिके दुर्भिक्षे स्वकप्रावरणकल्पाध्यासनपूर्वक बौद्धदेशसमानीते तद्वौद्धनृपादेशानवाप्तकुसुममात्रविमनायितेन संघेन पर्युषणापर्वणि जिनपूजाकृते कुसुमानयनार्थमभ्यथितः स्वपितुमित्रादेशागृहीतविंशतिलक्षकुसुमः श्रीवज्रस्वामी पद्महदे गत्वा लक्ष्म्या प्रेक्ष्य नमस्कृत्य चागमनकारणप्रश्नानन्तरं सहस्रपत्रपद्ममार्गणेन ग्रहणेन पाथोधिनन्दनां समुद्रपुत्री श्रिय कृतार्थयामास ॥
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ५-८
શ્લેકાથ હે સૂરિવર ! જેમ વજી સ્વામીએ સહસ્ત્રપત્ર કમલે માંગીને સમુદ્રપુત્રી લક્ષ્મીને કૃતાર્થ કરી હતી તેમ કેઈ કાર્યની મને આજ્ઞા કરીને કૃતાર્થ કરે પાપા
निगद्येति जिनाधीशशासनामरसुन्दरी ।
भेजे जोषं मुखे शारदीनेव शिखिमण्डली ॥६॥ जिनानां सामान्यकेवलिनामधीशस्य तीर्थकरत्वात्स्वामिनः श्रीमहावीरस्य शासन स्यामरसुन्दरी देवाङ्गना इत्यमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा मुखे वदने जोषं मौन भेजे सेवते स्म । 'जोषमासनविशिष्य बभाषे' इति नैषधे । तथा 'तृप्णी तूष्णीकां जोषं च मौने' इति हैम्याम् । मौन कृत्वा स्थितवतीत्यर्थः । केव । शिखिमण्डलीव । यथा शारदीना शरत्कालस'बन्धिनी । घनात्ययसमये इत्यर्थः । शिखिमण्डली मयूरमाला मुखे जोष भजते न ब्रवीतीत्यर्थः । यदुन माघकाव्ये-समय एव करोति बलाबल प्रणिगदन्त इतीव मनीषिणः। शरदि हंसरवापरुषीकृतस्वरमयूरमयूरमणीयताम् ॥' इति ॥
साथ આ પ્રમાણે કહીને, શરદકાળમાં જેમ મયૂરમંડળી મૌન ધારણ કરે તેમ શાસન वा भीन पा२९५ ४यु ॥ ६ ॥
यदास्यकौमुदीकान्तवाक्पीयूषाभिलाषिणी ।
चलचञ्चुचलच्चक्षुरिव सा रभसादभूत् ॥७॥ सा देवी रभसादौत्सुक्यात् चलचञ्चोश्चकोरस्य चलच्चक्षुश्चञ्चललोचना वनिता चकोरी तहदभूत्संजाता । किंभूता । यस्य सूरीन्द्रस्य आस्यमाननं तदेव कौमुदीकान्तश्चन्द्रस्तस्य वाग वाणी एव वचोरुप वा पीयूष सुधारसस्तदभिलषति वाञ्छतीत्येव शीला । 'कणे हत्य चकोरीणां गणः पीत्वा सुधारसम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुजारुणेक्षणाः ॥' इति ज्योत्स्नापाने सत्यपि चकोरीणां सुधापान कीर्तिकौमुद्याम् ॥ इति गुर्वाभिप्रायजिज्ञासया देवीप्रश्नः ॥
કલેકાર્થ: સૂરીન્દ્રના મુખચન્દ્રમાંથી વચનામૃતનું પાન કરવાની અભિલાષાવાળી શાસનદેવી ઉત્સુકતાથી ચપલનયના ચકેરીને જેવી બની જાળા
वाचं वाचंयमश्रेणीरोहिणीरमणस्ततः । तत्पुरो ग्राहयामास सुधाया औरसीमिव ॥८॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो००८-११
हीरसौभाग्यम्
ततो देवीवचनानन्तरं वाचं यमानां श्रमणानां श्रेणीषु धोरणीषु रोहणीरमणः विभावरीवल्लभः सूरीन्द्रः तत्पुरो जिनशासनदेवतापुरस्तादग्रे वांच वाणीं ग्राहयामास जग्राह । उवाचेत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-सुधाया अमृतस्य औरसीं सुजातां केवलपितृभात्रोरुत्पन्नामिव नन्दिनीमिव । 'सुजातस्त्वौरसौरस्यौ' । पुत्री त्वौरसी । 'उदश्रुरेष व्यसृजनिजौरस.म्' इति नैषधे ।।
શ્લોકાઈ
ત્યારબાદ સાધુઓની શ્રેણીમાં ચન્દ્રસમાન સૂરીન્દ્ર શાસનદેવી સમક્ષ બેલ્યા. તે पाणी and अभूतनी नाहिनी (yal) न डाय ! ॥८॥
अदृग्गोचरपारस्य वाङमयस्याम्बुधेरिव । यन्मनीषा मुखं देवि तरीव पारदृश्वरी ॥९॥ विनेया विनयावासाः कतिचित्ते ममासते ।
शौण्डीरिमधरा गन्धसिन्धुरा इव बन्धुरा ॥ १०॥ हे देवि, मम ते स्वगुणैविख्यातिभाजः कतिचित्कियत्सख्याका विनेयाः शिष्या आसते सन्ति । 'आसते शतमधिक्षिति भूपास्तोयराशिरसि ते खलु कूपाः' इति नैषधे । तथा 'सत्तायामस्त्यास्ते' इति क्रियाकलापे । किंभूताः । विनयावासाः विनयकुलमन्दिराणि । पुनः किंभूताः । बन्धुराः कौलीन्यादिगुणोपेताः । पुनः किंभूताः । शौण्डीरिमाण कर्म संपन्नसेना प्रतिशोथ धरन्तीति । के इव । गन्धसिन्धुरा इव । यथा गन्धह. स्तिनः प्रत्यर्थिपृतनापराभवनपटवो भवन्ति । ते के । येषां विनेयानां मनीषा प्रतिभा सुख यथा स्यात्तथा अदृग्गोचरो नयनविषयो न चक्षुर्ग्राह्यः पारं परतीर यस्य । पारशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयो । तादृशस्याम्बुधेरिव समुद्रस्येव वाङ्मयस्य सिद्धान्तस्य सर्व शास्त्रस्य वा तरीव नौरिव पारश्वरी पारं दृष्टवतीति पारगामिनी । 'वनोरन् । अनन्तात्त्रियामी. प्प्रत्ययो भवति रश्चान्तादेशः' इति प्रकियासूत्रेण ईप्प्रत्ययः' नकारस्य रकारः । पारदृश्वरी॥ युग्मम् ॥
લેકાર્થ હે દેવી ! મારે અગોચર સિદ્ધાંત સમુદ્રને સુખપૂર્વક પાર કરી શકાય તેવી નેકાના જેવા પ્રતિભાશક્તિવાળા, વિનયના સ્થાનરૂપ, તેમજ ગંધહસ્તિની જેમ કુલીનતા અને પરાક્રમ આદિ ગુણેના ધામરૂપ કેટલાંક શિષ્ય છે. લાલવા
मध्येऽमीषां विनेयानां कतमः कमलानने ।
भास्वान्विष्णोरिव पदे ममास्त्यभ्युदयंगमी ॥११॥ हे कमलानने पद्मवदने शासनदेवि अमीषां विनेयानां शिष्याणां मध्ये कतमः शिष्यः मम पदे पट्टे अभ्युदय पवृधारितां गमिष्यत्यभ्युदयंगमी अस्ति । अभ्युदय जगद्विख्याततां
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्चम्
[सर्ग ९ श्लो०११-१३
गमिष्यतीत्येवंशीलो गमी । 'भविष्यति गम्यादयः' । गम्यादीनामुपसंख्यानणिनि वा वृद्धियति' यदुक्त नैषधे–'साधोरपि स्वः खलु गामिनाधोगमी स. तु स्वर्गमितः प्रयाणे' इति । साधनिका तु प्रागुक्ता विकल्पेन वृद्धिर्गामी गमी । क इव । भास्वानिव । यथा भास्करो विष्णोः पदे गगने अभ्युदयं गच्छति ॥ इति गुरोदेवीप्रश्नः ॥
કાર્ય તે હે કમલનયના શાસનદેવી ! જેમ સૂર્ય આકાશને અભ્યદય કરે છે તેમ આ શિષ્યોમાંથી કયો શિષ્ય મારી પાટને અભ્યદય કરનાર થશે ! અર્થાત્ જગવિખ્યાત થશે ! ૧૧૫
एवमालपिता तेन तं सुरी पुनरूचुषी ।
प्रावृषेण्यमिवाम्भोदं नभोम्बुपनितम्बिनी ॥१२॥ तेन हीरविजयसूरिणा एवममुना प्रकारेण आलपिता भाषिता भाविपट्टधराभिधान पृष्टा सती सुरी निजरी पुनर्वितीयवारमूचुषी भाषितवती । जगादेत्यर्थः । केव । नभोम्बुपनितम्बिनीव नदीह्रदनिपानादिनीरमनीहमानः केवल नभस आकाशाधनाघननिर्मुक्तमम्बु पिबतीति नभोम्बुपो वप्पीहस्तस्य नितम्बिनी प्रमदा चताकी तेन जीवनदानादिना जगत्प्रसिद्धनान्मेघेन गजितेन गभीरगरिवेणालपिता वादिता सती प्रावृषेण्यं वर्षाकालसंबन्धिनम् । 'प्रावृषेण्य पयोवाहं विद्युदैरावताविव' इति रघुवंशे । तथा प्रावृष एण्यत्प्रत्ययः इति प्रावृषेण्यनिष्पत्तिः । अम्भोद जलधर प्रति ब्रवीति ॥
કલેકાર્થ જેમ ચાતકી મેઘને ગરવ સાંભળીને, વર્ષાઋતુ સંબંધી ઉચ્ચારણ કરે છે ! તેમ હીરવિજ્યસૂવિડે આ પ્રમાણે પૂછાયેલી દેવી પુનઃ બેલી ૧રા
आस्ते श्रीजयविमलो यस्तेऽन्तेवासिवासवः ।
स ते दम्यो रथस्येव धुरं पट्टस्य धास्यति ॥ १३ ॥ हे प्रभो, यस्ते तवान्तेवासिनां शिष्याणां मध्ये वासव इव वासवो मघोनः सदृशः अखिलशिष्यशिखारत्नं श्रिया शोभया युक्तो जयविमल इति नामा वर्तते स जयविमलप्रज्ञांशः ते तव पट्टस्य धुर धास्यति धारयिष्यति । क इव । दम्य इव । यथा प्रथमवया गौरथवा प्रौढीभूतो वत्सो वत्सतरः । लोके 'गोधो' इति प्रसिद्धः । दम्यो रथस्य धुर दधाति । 'गुवीं धुर' यो भुवनस्य पित्रा धुर्येण दम्यः सदृश बिभर्ति इति रघौ ।
લોકાઈ
હે પ્રભે, આપના શિષ્યોમાં ઈન્દ્ર સમાન એવા શ્રીજયવિમલમનિ પ્રૌઢ વાછરડો (દમ્ય) રથની ધુરાને વહન કરે તેમ આપની પાટની ધુરાને વહન કરશે. ૧૩
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १४-१६
हीरसौभाग्यम्
त्वया विश्राणिता देव विधिना स्व पदेन्दिरा ।
वाधिना विष्णुनेव श्रीश्चिरमेतेन रंस्यते ॥१४॥ हे देव हे भट्टारक, त्वया प्रभुणा स्वपदेन्दिरा निजपट्टलक्ष्मीविधिना पूर्वाचांसें रुक्तकृतप्रकारेण विश्राणिता प्रदत्ता सती एतेन जयविमलप्रज्ञांशेन सम चिर बहुकाल यावत् रस्यते क्रीडिष्यति । केव । श्रीरिव । यथा वार्धिना क्षीरनीरनिधिना विधिना वेदोक्तप्रकारेण विश्राणिता वितीर्णा पाणौ ग्राहिता श्रीनिजनन्दना लक्ष्मीविष्णुना स्वप्रेयसा साकं चिरं रमते ॥
હે દેવ, જેમ વિધાતાએ અર્પણ કરેલી સમુદ્રપુત્રી લક્ષ્મી વિષ્ણુ સાથે ચિરકાલ રમે છે તેમ આપે અર્પણ કરેલી પટ્ટલક્ષ્મી વિમલ મુનિ સાથે ચિરકાલ પર્યંત ક્રીડા - ४२. ॥ १४ ॥
___ तं गुणैरप्रतीकाशं त्वदगुणश्रीः श्रयिष्यति ।
वल्ली विवर्धमानेब स्मयमानमहीरुहम् ॥ १५ ॥ हे सरिपुरंदर, त्वगुणश्रीः तव गुरुपरम्परायाता तपागच्छलक्ष्मीर्गुणैः शमदमार्जवमादवज्ञानादिभिरप्रतीकाशमनन्यसामान्य त जयविमल श्रयिष्यति सेविष्यते । केव । वल्लीव । यथा विवर्धमाना प्रावृषेण्यप्रवर्षत्पयोधराभिषेकप्रसभप्रवृद्धिं प्राप्नुवती लता स्मयमानं विकसितं पल्लवपत्रपुष्पफलकलापकलित महीरुहं पादप श्रयते भजते ॥
अर्थ હે સૂરિપુરંદર, વર્ષાઋતુના મેઘથી વધતી જતી લતા નવપલ્લવિત વૃક્ષને આશ્રય લે છે, તેમ આપની પરંપરાથી આવેલી તપાગચ્છની લક્ષ્મી, શમદમાદિગુણથી અસામાન્ય એવા વિમલમુનિને આશ્રય કરશે. . ૧૫
पट्टधुर्येऽङ्गजे राज्ञा युवराजे इवोर्जिते ।
त्वयास्मिन्निर्मिते कापि भाविनी शासनोन्नति : ॥१६॥ हे हीरविजयसूरे, त्वयास्मिन जयविमलप्रज्ञाने पट्टधुर्ये गणभारधुरीणे निर्मिते कृते काप्य तवैभवा जगदाश्चर्यकारिणी शासनस्य श्रीजिनमतस्योन्नति विनी भवित्री। केनेव । राज्ञेव । यथा भूमीपतिना ऊर्जिते प्रबलबले युवराजे पट्टधुये निजराज्यधुराधुरंधरे विहिते सति शासनानामुपलक्षणात पुरनगरग्रामजनपदानां न्यायविधिं विदधति सति समुन्नतिर्भवति । 'दीयतां दशलक्षानि शासनानि चतुर्दश' इति विक्रमार्क दानपत्रे श्लोकः । अथवा शासनस्याज्ञायाः काप्यद्वैता उन्नतिजायते । कोऽप्याज्ञां नोल्लघनयतीत्यर्थः ॥
साथ હે સુરિદેવ ! જેમ રાજા પિતાના પ્રબલ પરાક્રમી પુત્ર યુવરાજને રાજ્યની લગામ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो ० १६-१९
અર્પણ કરે અને રાજ્યલક્ષ્મીની ઉન્નતિ થાય, તેમ આપ જયવિમલ મુનિને પટ્ટધર કરશે તેથી જૈન શાસનની કઈ અદ્ભુત ઉન્નતિ થશે. જે ૧૬ !
विक्रमार्क इव श्रीमत्सिद्धसेनदिवाकराद् ।
त्वत्तस्तदनु कोऽप्युर्वी ब्रनो बोधिमवाप्स्यति ॥ १७ ॥ हे देव, तस्य जयविमलस्य पट्टस्थापनानन्तर त्वत्तः श्रीमत्सकाशाव कोऽप्यद्भुतवैभवः । उर्वी प्रथिवी तस्यां प्रबलप्रतापैः बध्न इव बध्नः सहस्रकिरणसदृशो महामण्डलीकमहीपतिबोधि समत्वमवाप्स्यति लप्स्यते । क इव । विक्रमार्क इव । यथा श्रीमतः पूर्वादिज्ञानातिशायिगुणैः कलिकालसर्वज्ञ इति विरूद्धधारणासाधारणलक्ष्मीवतः सिद्धसेनदिवाकराद्विक्रमा.दित्यनृपो बोधिवीजमवाप्तवान ॥ इति देवतया पट्टधुरंधरकथनम् ॥
કલેકાર્થ હે સૂરિદેવ, જેમ અસાધારણ પ્રજ્ઞાવાન શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકારથી વિક્રમાદિત્ય પ્રતિબેધ પામ્યા, તેમ જ વિમલને પટ્ટધર સ્થાપન કર્યા બાદ આપનાથી પ્રબલ પ્રતાપી મહામંડલેશ્વર એ કઈ રાજા પ્રતિબોધ પામશે. છે ૧૭
समाकर्ण्य सुरीवर्ण्यमानं तं पिप्रिये प्रभुः।
रथाङ्गवन्निशावेदिगदिताभ्युदयं रविम् ॥ १८॥ प्रभुः सूरीन्द्रः सुर्या शासनदेवतया वर्ण्यमान श्लाध्यमानत जयविमलनामान प्रज्ञांश समाकर्ण्य श्रवणगोचरीकृत्य पिप्रिये निजपट्टाभ्युदयविभावनाभिप्रायेण हृदये परमां प्रीति प्राप्तवान् । 'प्रीङ् प्रीतौ' । जहर्षे त्यर्थः । किंवत् । रथाङ्गवत् । यथा चक्रवाकः निशावेदिभिस्ताम्रचूडैर्गदितो निवेदितोऽभ्युदय उद्गमनसमयो यस्य तादृश रवि दिवाकर प्रीयते प्रियामिः परस्परवियोगापगमाशया हृष्यति ॥
લેકાર્થ કુકડાના અવાજથી સૂર્યોદયને સમય જાણીને પ્રિયા મિલનની આશાથી જેમ ચક્રવાક આનંદ પામે તેમ શાસનદેવીવડે પ્રશંસેલું જયવિમલનું નામ જાણીને. પિતાની પટ્ટલક્ષ્મીના અભ્યદયની આશાથી શ્રી હીરવિજયસૂરિ હૃદયમાં અત્યંત આનંદિત બન્યા. આ ૧૮ છે
इत्यतयंत तेनान्तर्भाग्यसौभाग्यभूरसौ । प्रणुन्नयेव पुण्यैर्यत्त्रिदश्यापि प्रशस्यते ॥ १९ ॥
तेन सूरिणा अन्तर्मनामध्ये इत्यमुना वक्ष्यमाणप्रकारेण अतयंत विचार्यते स्म । इति किम् । यदसौ मद्विनेयो जयविमलामिधानविबुधः भाग्य भागधेय पुण्य तथा सौभाग्य
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लों ० १९-२२
सौभाग्यम्
सुभगतां लोके विख्यातिर्वा तयोर्भूः स्थान वर्तते यद्यस्मात्कारणात् त्रिदश्या जिनशासनवृन्दारिकयापि प्रशस्यते । उत्प्रेक्ष्यते - पुण्यैरथात्तत्सुकृतैः प्रणुन्नया प्रेरितयेव ॥
લેાકા
આચાય આ પ્રમાણે વિચારમગ્ન બન્યા કે: આ મારા શિષ્ય જયવિમલ ખરેખર ભાગ્ય-સૌભાગ્યના સ્થાનભૂત છે ! જેની શાસનદેવીએ પણ સ્વમુખે પ્રશંસા કરી ! જાણે તે મુનિના પ્રબલપુણ્યવડે તેવી પ્રેરિત થઈ ન હોય ! ! ૧૯ ॥
मेभूरिव भात्येषा जिनपट्टपरम्परा ।
समुद्भबन्ति येनास्यां सूरीन्द्राः स्वद्रुमा इव ॥ २० ॥
एषा निःशेषगणधरधोरणी तरुणीचूडामणीभृता अभ्युदिता अभ्युदीयमाना अभ्युदयप्रापयित्रीव जिनस्य श्रीमन्महावीरभगवतः पट्टानां परम्परा श्रेणी मेरुभूरिव स्वर्णाचलमेदिनीव भाति विभाति । येन कारणेन अस्यां जिनपट्टपरम्परायां मेरुमेदिनीधरवनभूमौ च स्वद्रुमाः कल्पवृक्षा इव सरीन्द्राः समुद्भवन्ति प्रकटीभवन्ति ॥
લેાકા
ખરેખર ભગવાન મહાવીરની આ પાટપરંપરા મેરૂભૂમિની જેમ શાલે છે. કે જે પટ્ટપર પરારૂપી મેરૂભૂમિ ઉપર આવા ગુણવાન સૂરીન્દ્રોરૂપી કલ્પવૃક્ષા પ્રગટ થાય છે! अर्थात् उत्पन्न थाय छे. ॥ २० ॥
अर्हन्मतैकमलयोद्भूतसूरीन्द्रचन्द्रनैः । यशःप्रसृमरामादैः सुरभीक्रियते जगत् ॥ २१ ॥
अर्हन्त श्रीमजिनशासन तदेकमलया दक्षिणाचलस्तत्रोद्भूताः प्रादुर्भाव प्राप्ताः पट्टधुरीणभाव लम्भिता ये सूरीन्द्रा आचार्यास्त एव चन्दनाः श्रीखण्डशाखिनस्तैः कर्तृ मि शांसि कीर्त एव प्रसृमरा दशदिशु विस्तरणशीला ये आमोदाः परिमलास्तैः कृत्वा जगदखिलमपि भुवन सुरभीक्रियते । सुगन्धं विधीयते इत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
શ્રી જિનશાસનરૂપી મલયપત ઉપર ઉત્પન્ન થયેલા સૂરીન્દ્રોરૂપી ચંદનવૃક્ષોની કીર્તિ રૂપી પ્રસરતી સુવાસથી સકલ વિશ્વ સુવાસિત થયું. ॥ ૨૧ !
इत्यन्तरुदयत्प्रीतिमेकलाद्रिकनीप्लवे ।
निचिखेल चिरं गन्धसिन्धुरेन्द्र इव प्रभुः ॥ २२ ॥
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग ९ श्लो० २२-२५
सौभाग्यम्
प्रभुः सूरिः इत्यमुना प्रकारेण अन्तश्चेतसि उदयन्ती प्रकटीभवन्ती या प्रीतिः प्रमादः । ‘प्रीतिः स्मरस्त्रियां प्रेम्णि योगमुदाः' इत्यनेकार्थः । सैव मेकलनामा अद्रिः पर्वतविशेषस्तस्य कनी कन्या पुत्री । नर्मदा नदीत्यर्थः तस्याः प्लवे पानीयपूरे । 'नर्मदा मेकलाद्रिजा' इति हैम्याम् । तथा 'समुत्तीर्य भगवतीं मेकलकन्याम्' इति चम्पूकथायाम् । चिरं बह्रीं वेलां यावन्निचिखेल क्रिडति स्म । क इव । गन्धसिन्धुरेन्द्र इव । यथा कपालपालीप्रमुखसप्तस्रोतानिः
।
सरम्मदाम्भःप्रवाहाघ्राणमात्रपलायितापरसिन्धुरधारणीबन्धुरगन्धापलक्षितसिन्धुरेन्द्रो मेकलशैलनन्दिन्या नर्मदायाः पयः प्रवाहे चिर स्वेच्छापूरणपर्यन्त खेलति ॥ इति गुरोर्हृदये विमर्शः ॥
अर्थः
આ પ્રમાણે હૃદયમાં ઉત્પન્ન થયેલી પ્રીતિરૂપી મેકલ પર્વતની પુત્રી નમઁદા નદીના જલ પ્રવાહમાં જેમ ગ ંધહસ્તિ ( જેનાં ગંડસ્થલમાંથી સ્રવતા મદજલની સુગંધ માત્રથી જ સામાન્ય હસ્તિઓ પલાયન થઈ જાય તે ગંધહસ્તિ ) ચિરકાલ સ્વેચ્છાપૂર્વક ક્રીડા કરે તેમ હીરવિજયસૂરિ પ્રીતિરૂપી નદાના પ્રવાહમાં ચિરકાલ પર્યંત મગ્ન અન્યા. ॥ ૨૨ ॥
लोकान्कोका निवाहादं लम्भयन्भानुमानिव । दानलीलायितैर्हे लां कल्पयन्कल्प भूरुहाम् ॥ २३॥
प्रबोध विदधत्प्रातरिवाशेषजनुष्मताम् । पुष्पकाल इवेोल्लास प्रणयन्सुमनः श्रियाम् ॥ २४ ॥
त्वं चिर नन्द सूरीन्द्रेत्यभिनानूय निर्जरी । ततस्तच्चरणाम्भोज भ्रमरीव चुचुम्ब सा ॥ २५॥
ततोऽनन्तर' सा निर्जरी शासनदानवद्विषत्त्रस्यत्पृषती विलोचना भ्रमरी भृङ्गाङ्गनेव तच्चरणाम्भोज' प्रभुपादारविन्द चुचुम्ब चुम्बति स्म । नमस्करोति स्मेत्यर्थः । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण पुरोऽत्रैवानुष्टुभां त्रिके वक्ष्यमाणप्रकारेण अभिनानूयातिशयेन स्तुतिं निर्माय । इति किम् । हे सूरीन्द्र हे आचार्यपर्जन्य, त्वं चिर गलितावधिसमय नन्द जयवान् प्रवर्तस्व पर्वतायुष्कवान् भवतात् । ' दुनदि समृद्धौ' अस्य धातो: प्रयोगत्वात् । ज्ञानदर्शनचारित्रादिकां समृद्धिं लभस्व वा जीया वा । त्वं किं कुर्वन् । लोकान् जगज्जनान् भाविनि भूतोपचारात् अमारिजीजियकादिकरवन्दिमोचनप्रकारेणाह्लाद' प्रमोद धर्मोपदेशप्रदानादिना भाविक लोकान् आनन्द लम्भयन् प्रापयन् क इव । भानुमानिव । यथा सहरस्रश्मिः केोकांश्चक्रवाकानाह्लाद लम्भयति । पुनः किंभूतः । दानलीलायितैः स्वविश्राणनविलसितैः कृत्वा कल्पभूरुहां सुरतरूणां हेलामवगणनां कल्पयन् कुर्वन् । अत्र गर्भितोपमा ।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० २५ -२७]
पुनः किंभूतः । अशेषजनुष्मतां समस्तजन्तुजातानां प्रबोधं विदधत् । किमिव । प्रातरिव । यथा प्रभात दिवसमुखं सर्वजनानां जागरण विनिद्रतां विधत्ते । जागरयतीत्यर्थः पुनः किंभूतः । सुमनःश्रियां सुशोभन निष्पापापद्रोहनिर्दम्भसर्वसत्त्वहितावहं मनो येषां तेषामुत्तमानां श्रियां लक्ष्मीणां उल्लास स्फारीभाव प्रणयन सृजन् । क इव । पुष्पकाल इव । यथा वसन्तसमयः कुसुमश्रीणां विकास प्रणयति कुरुते । अथ वा पूर्वश्लोकवयप्रतिपादितानि शत्रन्तानि संबोधनान्येव ज्ञेयानि । 'गतिस्तयोरेष जनस्तमर्द यन्न हा विधे त्वां करुणा रुणद्धि नः' इति नैषधे । 'हे अर्दयन् हे विधे' इति तवृत्तिः। तथा संबोधने च । 'संबोधनेऽपि शत्रानशौ भवतः । हे पचन हे पचमान जयमान' इति प्रक्रियायाम् । एवं संबोधनवा भिष्ट्रत्य देवता प्रणमति स्म ।। त्रिभिविशेषकम् ।।
કલેકાર્થ ત્યાર પછી તે શાસનદેવી આ પ્રમાણે સુરીન્દ્રની સ્તુતિ કરે છે જેમ સૂર્ય ચક્રવાકેનાં સમૂહને આનંદિત કરે છે તેમ આપ અમારિ પ્રવર્તન, જજીયા વેરે, આદિ કર (ટેકસ) થી જગતના છને આનંદ આપે છે. વળી આપે ધર્મદાનનાં વિલાસેથી કલ્પવૃક્ષને પણ તિરસ્કાર કર્યો છે. જેમ પ્રભાત સર્વે જીવેને જાગ્રત કરે છે તેમ આપ મેહનિદ્રામાં પિઢેલા ભવ્યજીને ધર્મોપ્રદેશ દ્વારા પ્રતિબંધ કરે છે. જેમ વસંતઋતુ પુષ્પની શોભાને ઉલ્લસિત કરે છે તેમ આપ સજજન પુરૂષોનાં ચિત્તને ધર્મકથા દ્વારા ઉલ્લસિત કરે છે, એવા હે ગુરૂદેવ ! આપ ચિરકાલ પર્યત જયવંતા વર્તે ! આપ દીર્ધાયુ બને ! આ રીતે સ્તુતિ કરીને શાસનદેવી સુરેન્દ્રનાં ચરણકમલમાં ભ્રમરીરૂપે બની. અર્થાત તેણીએ નમન કર્યું. ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥
ततोऽस्या धर्मलाभाशीर्व्यश्राणि श्रमणेन्दुना ।
श्रेयः सिद्धरुपादानं तस्याः संस्थिताविक ॥ २६॥ ततो देवीप्रणमनानन्तरं श्रमणेन्दुना सरिचन्द्रेण अस्या देव्या धर्मलाभाभिधा आशीमङ्गलशसनवाक् व्यश्राणि विश्राणिता प्रदत्ता । उत्प्रेक्ष्यते-तस्याः संप्रस्थितौ सम्य
शुभावहप्रयाणे स्वगृहगमनावसरे श्रेयसः कल्याणस्य सिद्धेनिष्पत्तेरथ वा सर्वमङ्गलकुलगृहसिद्धेमुक्तेरुपादान परम कारणमिव ।।
લોકાર્થ દેવીએ પ્રણામ કર્યા પછી ચદ્ર જેવા શિતળ સૂરિદેવે ધર્મલાભની આશીષ આપી તે જાણે શ સનદેવીના શુભપ્રયાણ સમયનું કલ્યાણસિદ્ધિનું પરમકારણ ન હોય !
पुनः स्वल्पेऽपि कार्ये ऽहं धुर्येण गणधारिणाम् । प्रसादपात्रीकर्तव्या किंकरीवामरी त्वया ॥ २७॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग ९ श्लो० ० २७-२९
हीरसौभाग्यम्
११
हे देव, गणधारिणां गच्छभारसासहीनां सूरीणां सध्ये धुयेण धौरेयेण। गणधरधुरधरणेत्यर्थः। त्वया भगवता पुनद्वितीयवार स्वल्पे स्तोकेऽपि कार्ये कर्तव्ये किंकरी चेटी दासीव अहं श्रीमञ्चरणसेविका अमरी शासनदेवता प्रसादस्य प्रसत्ते; पात्रीकर्तव्या स्थानक कार्या । स्मर्तव्येत्यर्थः ॥
લેકાર્થ હે દેવ ! મુનિગણનેતા એવા આપ, અલ્પ પણ કાર્યમાં કિકરી એવી મને આપની કૃપાપાત્રી બનાવશે. અર્થાત્ મને ભૂલશે નહી. રહા
इत्युदित्वा प्रभु नत्वा मोदमेदस्विनी ततः ।
क्षणिकेव क्षणादासीददृश्या घोतिताम्बरा ॥ २८ ॥ . देवी शासनसुरी क्षणाक्षणमात्रान्निमेषमात्रात् क्षणिकेव विद्युदिवादृश्या दृशोरगोचरा आसीत् । गतेत्यर्थः। किंभूता ।द्योतित स्वकान्त्या प्रकाशितमुद्द्योतयुक्त कृतमम्बरमाकाश यया । पुन; किंभूता । मादेन सरिदर्शनोभृताद्वैतानन्देन कृत्वा मेदस्विनी रोमाञ्चकञ्चुकितकाययष्टित्वात्पुष्टा । हर्ष प्रकर्षवतीर्थः किं कृत्वा । पूर्वातप्रकारेण उदित्वा कथयित्वा प्रभोः पुर इत्यध्याहारः । पुनरित्यस्वाप्यध्याहारः प्रभुं । सूरीन्द्रं नत्वा प्रणम्य ॥ इति शासनदेवतागमनम् ॥
પ્લેકાર્થ જેની કાંતિથી આકાશ પ્રકાશિત થયું છે, તેવી અને આચાર્યનાં દર્શનામૃતથી પુષ્ટ બનેલી શાસનદેવી આ પ્રમાણે કહીને વિજળીની જેમ ક્ષણમાત્રમાં અદશ્ય થઈ ગઈ ૨૮
कलधौतावदातश्रीईिजज्योत्स्नाविराजितः । कुर्वन्कुवलयोल्लासं विभुविधुरिवाभवत् ॥२९॥
विभुः श्रीहीरविजयसूरिः विधुः सुधादीधितिरिवाभवत् जातः । किंभूतः । कलधौत काञ्चनं तद्वदवदाता निर्मला पीता श्रीर्वपुः शोभा यस्य । 'विभ्राजते तव वपुः कनकावदातम्' इति भक्तामरस्तोत्रे । चन्द्रः किंभूतः । कलधौतं रजतं तबदुज्ज्वला मण्डललक्ष्मीर्यस्य । 'कलधौतं रूप्यहेम्नोः' इत्यनेकार्थः। पुनः किंभूतः । द्विजानां दशनानां ज्योत्स्नया कान्त्या विराजितः । पक्षे द्विजैश्चन्द्रपारिपार्श्वकैः सेवकविशेषैः । द्विजपतित्वाच्चन्द्रस्य । तथा ज्योत स्त्रया चन्द्रिकया विराजितः शोभित;। पुनः किं कुर्वन् । कुवलयस्य भूमण्डलस्य प्रतिबोधदानादिना यशसा वा उल्लासमानन्दातिशयम् । पक्षे । कुवलयानां चन्द्रविकाशिकमलानामुत्पलानां विकाशं कुर्वन् सृजन ॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्चम् [सर्ग ९ श्लो० २९-३१ ।
લેકાર્થ સુવર્ણ જેવી ઉજજવલ શરીરની કાન્તિવાળા, તેમજ રજતજેવી દાંતોની કાતિથી શોભતા, અને પૃથ્વીમંડલને ઉલ્લસિત કરતા હીરવિજયસૂરિ ચન્દ્રજેવા બન્યા. ચન્દ્ર પણ ઉજજવલ હેય છે, ચંદ્રિકાથી સુશોભિત હોય છે, અને મને વિકસિત रे छे. ॥ २८॥
अश्रान्तानन्तपदवीलङ्घनैः श्रान्तवानिव ॥ शशी शनैः शनैरस्ताचलचूलामथाश्रयत् ॥३०॥
अथ देवतागमनानन्तरं शशी शीतकान्तिः शनैः शनैर्मन्दं मन्दमस्ताचलस्य चरमाद्रेः प्रतीचीपर्वतस्य चूलां शिखामाश्रयद्भजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अश्रान्त विगतविश्राम यथा स्यातथा निरन्तरं विद्यते अन्तोऽवसानं यस्याः सा अनन्ता अपरिमिता प्रमाणातीता था पदवी मार्गः गगनाङ्गणं तस्या लङ्घनैरतिक्रमणः श्रान्तवान् श्रमं प्राप्तवानिव । परिश्रमं प्राप्तः स कुत्रचन विश्रामार्थमवतिष्ठते ।
લોકાર્થ ત્યારપછી ધીમે ધીમે ચન્દ્ર, અસ્તાચલના શિખરને આશ્રય કરનાર બને ! તે જાણે અશ્રાન્ત અને અનંત આકાશનું ઉલ્લંઘન કરીને ચન્દ્ર શ્રમિત થઈ ગયે ન डाय !! 3० ॥
गर्भाश्मगर्भचन्द्राश्मकल्पितोत्तं सिकेव सा।
अस्ताचलश्री ति स्म मौलिलीलायितेन्दुना ॥ ३१ ॥ मौलौ अर्थात् पश्चिमाचलस्य शिरःशिखरे लीलया स्वविचरणविलासेन न तु परस्य कस्यापि वलेन आकर्षणादिबलात्कारेणाचरितमाचरणं यस्य स लीलाचरितस्तादृशेनेन्दुना चन्द्रेण कृत्वा सा प्रसिद्धा चन्द्रस्योदयदायिनी द्वितीयायां प्रथममस्ताचलादेवोदयत्वात् । अथ वा सूर्याचन्द्रमसयोरस्तकारकत्वेन ख्यातिमती अस्ताचलस्य पश्चिमपृथिवीघरस्य श्रीलक्षमी ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते--गर्भे मध्यप्रदेशे अश्मगर्भा मरकतमणयो यस्याः । 'मरकतं त्वश्मगर्भम्' इति हैम्याम् । तादृशी । चन्द्राश्मभिश्चन्द्रकाद्रकान्तरत्नैः । चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिधान्द्रचन्द्रोपलश्च सः' इति हैम्याम् । यथा चन्द्रोपलस्तथा चन्द्राश्मा । कल्पिता रचिता उत्संसिका शेखरो यस्यास्ताग्विधेव । विदर्भसुभ्रूवणावत सिका' इति नैषधे । अवतंसिका तथैवोत्तसिकापि ॥ .
Ram શિખર ઉપર લીલારૂપે રહેલા ચન્દ્રવડે અસ્તાચલની લક્ષ્મી શેભે છે તે જાણે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ३१-३३]
हीरसौभाग्यम्
જેના મધ્યભાગમાં મરકતમણિએ છે તેવી ચન્દ્રકાન્ત રત્નથી બનાવેલી “કલગી ન હોય (અર્થાત્ અસ્તાચલ ઉપર રહેલો ચન્દ્ર લગીની જેમ શોભતે હો, છે ૩૧ છે
चन्द्रश्चङ्क्रमणक्लान्तं स्वाशनायितरोहितम् । वनाय मो मस्तादूरध्यास्त किमधित्यकाम ॥ ३२॥
चन्द्रो मृगाङ्कः अस्तानेश्वरमाचलस्याधित्यकामूर्ध्वभूमी सर्वशिरः शिखरकाश्यपीमध्यास्त आश्रयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-चकुमणे चतुर्यामी यविदविश्रमेण निशिलनभोभ्रमणेन क्लान्तं परिश्रान्तं विभातप्रायायां विभावर्या स्वस्यात्मनः क्रोडानिशलाल्यमानपाल्यमानम् । अथ वाशना या बुभुक्षा संजाता अस्येत्यशनायितं बुभुक्षाक्षामकुक्षि रोहितमङ्कमृगभेदगतकुरङ्गम् । यतो 'मृगभेदारुरन्यकुरकुगोकर्णशंबराः। चमूरुचीनचमराः समरार्णस्य रोहिषौ । कदलीकम्दलीकृष्णसारः पृषतरोहिताः ॥” इति हैम्याम्, तथा 'त्रस्यच्चमूरुचलचक्षुषमाचचक्षे,' तथा 'नश्यत्पृषतीविलोचने,' तथा 'पृषत्किशोरी कुरुतामसंगतं कथं मनोवृत्तिमपि द्विपाधिपे,' तथा 'सुखं वसत्येष कलङ्करङ-कुः' इत्यादि नैषधे । मगभेदा मृगा एवोक्ताः सन्तीति । तथवात्र रोहितनामा मृगभेदविशेषस्तं वनाय चरणार्थमोमक्तुमिव । 'वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच' इति रघौ । मोचनार्थमिव ॥
કલેકાથ ચન્દ્ર અસ્તાચલના શિખરને આશ્રય લીધે, તે જાણે ચાર પ્રહર સુધી ચાલતાં ચાલતાં શ્રમિત થઈ ગયેલા પિતાના ઉસંગમાં રહેલા ક્ષુધાતુર મૃગને વનમાં ચરાવવા માટે ગયે ન હોય ! ૩૨ છે
विभुना वाक्सुधास्पन्दिवदनेन विधुजितः ।
तत्तलाप्त्यै तपाकाङ्क्षीवागादस्ताद्रिगहवरे ॥ ३३॥ विधु मृगाङ्कः अस्ताद्रेः प्रतीचीपर्वतस्य गहरे विविधविटपिकोटिसंकटनिकुञ्जे गुहायां वा आगादाजगाम। उत्प्रेक्ष्यते-तस्य भगवद्वक्त्रस्य तुला सादृश्यमुपमा तस्या आप्त्यै प्राप्तये आसादनार्थ तपःकाङ्क्षी तीव्र तपः कर्तु काङ्कन्वाञ्छन् इव । किंभूतो विधुः । वाचं वाणीमेव सुधाममृतरसं स्पदन्ते क्षरत्युद्रितीत्येवंशीलेन वदनेन स्वीयाननेन कृत्वा विभुना सूरिणा जितः पराभूतः ॥
લોકાર્થ ચન્દ્ર અસ્તાચલની ગુફામાં ગયે, (શા માટે) જેમાંથી નીરંતર વાણીરૂપી સુધા ઝરે છે તેવા આચાર્યશ્રીના મુખથી પરાભવ પામેલે ચન્દ્ર, ગુરૂમુખની સમાનતા પ્રાપ્ત કરવા માટે, તપ કરવાની અભિલાષાથી જાણે ગુફામાં ગયે ન હોય ! ૩૩ !
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो ० ३४-३५
दृष्ट्वा यान्तं जघन्यायामन्तभृताभ्यसूयया । चन्द्रश्चन्द्रिकया रुच्य इव चण्डिकया जहे ॥ ३४ ॥
चन्द्रः कैरविणीरमणः चन्द्रिकया ज्योत्स्न्या जहे त्यक्तः । उत्प्रेक्ष्यते--अन्तर्मनोमध्ये भूता प्रकटा जाता अभ्यसूया ईर्ष्या तयेव । किं कृत्वा । जघन्यायां निकृष्टायां जातेर्वा रुपाता श्वपचरूपायामतिकुत्सितायां च । स्वभावतः स्त्रीजातावस्याबाहुल्यं स्यात्सपत्नमपि द्रष्टुं न शक्नोति ततोऽन्यस्याः का किंवदन्ती । तत्रापि तां विशुद्धां विश्वाह्लाददायिनीमेकपत्नी सती विहाय सकलङ्कां जगद्विषाद विधायिनी कुरूपां मातङ्गाङ्गनामेषोऽभिसरत्येषा महीयस्यसूया तयेव कृत्वोज्झित: अथ च जघन्या पश्चिमा । 'अजघन्य: प्रचेताः । नलः किंभूतः । अजघन्यः सर्वोत्कृष्टः । तथा प्रकृष्टमुत्तमत्वोचितं चेतो मनो यस्य । तथा प्रचेता वरुणस्तु सजघन्य सह जघन्यया प्रतीच्या दिशा वर्तते यः तदधिपतित्वात्' इति चम्पूकथायाम् । यान्तं गच्छन्तं गमनं कुर्वन्तम् दृष्ट्वा स्वलोचनगोचरीयव । कृत्य क इव । रुच्य इव । यथा चण्डस्त्वस्न्यतकोपन. स्त्री चेच्चण्डिका कृतं को कथमप्यनुज्झल्या स्त्रिया कान्तः शूद्रीमभिसरन् हीयते त्यज्यते ॥
લેકાર્થ ચન્દ્રિકાએ ચન્દ્રને ત્યાગ કર્યો [ શા માટે ] વિશ્વને આહ્લાદ આપનારી એવી પિતાની સતી પત્ની [ ચન્દ્રિકા] ને ત્યાગ કરીને, કલંકિની, કુરૂપ અને જઘન્યા એવી માતંગી [ પશ્ચિમદિશા ] તરફ પિતાના પતિ ચન્દ્રને જોઇને, અંતરમાં ઉત્પન્ન થયેલી ઈર્ષાથી જ જાણે ચન્દ્રિકાએ એનો ત્યાગ કર્યો ન હોય! જેમ ચંડિકા (અત્યંત ક્રોધાતરસ્ત્રી) સુદ્રઢીમાં આસકત એવા પિતાના પતિને ત્યાગ કરે તેમ ચન્દ્રિકાએ ચન્દ્રને ત્યાગ કર્યો. અર્થાત્ પશ્ચિમ દિશામાં ચન્દ્ર તેજહીન બને. એ ૩૪
प्रेक्ष्यं क्षपाक्षये चन्द्रं विद्राणं चन्द्रगोलिका । त्यक्त्वा कान्तं ययौ कापि पुश्चलीव यदृच्छया ॥३५॥
चन्द्रगोलिका विशदचन्द्रिका कान्तं स्वभर्तारमर्थतो विभावरीवल्लभं त्यक्त्वा मुक्त्वा संत्वज्य क्वापि स्वरुचिते स्थाने यदृच्छया स्वेच्छया ययौ प्रयातवती । किं कृत्वा । क्षपाया निशायाः क्षये क्षीणतायां विनाशे विद्राणं नि:श्रीक मृतप्रायं चन्द्रं नक्षत्रनायक प्रेक्ष्य विभाव्य । केव । पुंश्चलीव । यथा व्यभिचारिणी स्त्री स्वकान्तं त्यक्त्वा क्वाप्यभिमते पुंसि प्रयाति ॥
લોકાથ
જેમ વ્યભિચારિણી થી પોતાના પતિને ત્યાગ કરીને પોતાના ઈષ્ટ પુરૂષ તરફ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ३५-३७]
हीरसौभाग्यम्
જાય તેમ ચન્દ્રિકા રાત્રિના ક્ષયથી તેજહીન બનેલા ચન્દ્રને જોઈને, પિતાને અભિમત સ્થાને ચાલી ગઈ, કે ૩૫
रथाङ्गव्यथनोद्भूतै : पवित्रमैरिव पाप्मभिः। त्रियामापगमे राजा तत्यजे वसुभिः क्षणात् ॥ ३६॥
त्रियामाया निशाया अपगमे विरामे विनाशे । क्षये इत्यर्थः । राजा चन्द्रो नृपतिश्च क्षणात् निमेषमात्राद्वसुभिः किरणद्रव्यैश्च तत्यजे परित्यक्तः । 'वसुस्त्वग्नौ देवभेदे रुचि योक्त्रे शुक्रे च सुस्वादे रत्ने वृघ्योषधे घने इत्यनेकार्थाः । उत्प्रेक्ष्यते-रथाङ्गानां चक्नवाकविहंगमानां व्यथनैः परस्परषियोगोत्पादनैरुभूतैः संजातैस्तथा पवित्रमैः परिपाकं प्राप्तः उद. याचलिकायामुपागतः परमपाप्मभिरुत्कृष्टदुःकृतैरिव । नृपतिरप्यकराकरकरणदण्डनपरदारगमनग्रहणसप्तव्यसनरोचनादिजनितदुरन्तदुरितैः कृत्वा । द्रव्यादिभिरादिशब्दात् अश्व- • गजरथपदातिसुभटजनपदपुरग्रामादिरूपलक्ष्मीधनस्त्यज्यते । क्षीणे पुण्ये विधीयमाने च दुर्नये श्रीर्याति । यतः–'पुण्ये सत्यपि लक्ष्मी दुनीतिरिहान्तरे क्षय नयति । तैलेऽनुपभुक्तेऽपि हि दीपशिखां हन्ति वाताली।' इति वचनात् ॥ इति चन्द्स्थास्यचलगमनम् ॥
કલેકાર્થ જેમ ઉદયાવલિકામાં આવેલાં અશુભ કર્મોથી દુર્વ્યસનીરાજા રાજગાદી ઉપરથી ફેંકાઈ જાય છે, પદભ્રષ્ટ થાય છે તેમ ચક્રવાકેના વિયેગજન્ય વેદનાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપ કર્મોરૂપ કિરણથી રાત્રિને ક્ષય થતાં ક્ષણમાત્રમાં ચન્દ્રને ત્યાગ કરાયો [ પુણ્ય હોવા છતાં પણ દૂરાચારથી લમીને ક્ષય થાય છે, શું ! તેલ હોવા છતાં પણ પ્રચંડ पवनयी पशिमानेक्षय नथा थी ! ] i 360
नियन्न्य हन्तुं स्वर्भाणुपाशकाङ्क्षीव पाशिना ।
विधुः पाथोधिसौधेनाधातुं सौहार्दमीयिवान् ॥ ३७॥ विधुर्वासतेयी विवोढा निशापतिः । पाथोधिरम्भोनिधिः समुद्रः स एव सौंध वासवेश्म यस्य तेन । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरं प्रचेताः' इति हैम्याम् । पाशः स्वशात्रवनियन्त्रणदवरकग्रन्थिरस्यास्तीति पाशी वरुणः । 'जलयादःपतिपाशिमेघनादाः' इति हैम्याम् । वरुणाह्रास्त्रं तेन प्रचेतसा साधं सौहार्द मित्त्रमित्रतामाधातुं कर्तुमीयिवान् । तद्धानि जलनिधौ जगाम। उत्प्रेक्ष्यते-पाशकाङ्कीव । मित्त्रीभूताद्वरुणात्पाशं गृहीतुं काङ्गति स्पृहयतीत्येवंशील इव । यतः मित्रस्य यद्विलोक्यते तन्निजमित्रात्सद्वस्तु गृह्यते इति रीतिः । किं कर्तुम् । स्ववैरिणं स्वर्भाणु विधुतुदं गियन्त्र्य कथंचित्पाशेन कृत्वा निबध्य हन्तुं कृतान्तनिकेतनातिथीकर्तुम् ॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ३७-४०
કલેકાર્થ ચન્દ્ર પશ્ચિમસમુદ્રમાં ગયે [ શા માટે] પિતાના શત્રુ રાહને બંધનથી બાંધીને મારવા માટે. જેનું સમુદ્ર ઘર છે તેવા પિતાનાં મિત્ર વરૂણ પાસે પાશ (બંધન) લેવાની ઈચ્છાથી જ જાણે ચન્દ્ર પશ્ચિમસમુદ્રમાં ગયે ન હાય ! ૩૭ છે
तमीप्रियतमो मध्ये प्रत्यग्द्वीपवतीपतेः ।
जनिकर्तुनिजस्येव मिलनाय समीयिवान् ॥३८॥ विभावरीप्राणवल्लभः विधुः प्रत्यग्वीपवतीपतेः पश्चिमदिक्संबन्धिनो निर्झरिणीनायकस्य समुद्रस्य प्रतीचीपाथोधेमध्ये समीयिवान समागच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निज' स्यात्मन आत्मीयस्य वा जनिकर्तुः जनकस्य । यतः-'सागरान्मुनिविलोचनोदराद्यद्वयादअनि तेन किं द्विजः' इति नैषधे । मिलनाय पितृस्नेहातिरेकान्मिलनार्थमिव ।
___ ચન્દ્ર પશ્ચિમસમુદ્રની મધ્યમાં ગયે [ શા માટે ] પિતાના પિતા સમુદ્રને પિતૃનેહથી મળવા માટે જાણે ગયા હતા. (ચન્દ્રની ઉત્પત્તિ સાગરથી મનાય છે.) ૩૮ છે
इतोऽभ्युदयते भानुरितश्चन्द्रोऽस्तमीयते ।
इदं किमप्यनीदृक्षमहो विलसितं विधेः ॥३९॥ इतोऽस्मिन् पाश्र्व पूर्वस्या दिशि भानुः सहस्ररश्मिः अभ्युदयते अभ्युदयं प्राप्नोति । 'अय गतौ' भ्वादिः आत्मनेपदी च । तथा 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इत्यादिक्रियाः क्रियाकलापे । इतः प्रतीचीननीरनिधेर्मध्ये । पश्चिमाया दिशीत्यर्थः । चन्द्रो रजनी जीवितेश्वरः अस्तं क्षयं नाशमीयते लभते । 'ईङ् च गतौ' दिवादिरात्मनेपदी च । अहो इत्याश्चर्ये खेदे वा । किमप्यपूर्वमनीवृक्ष विद्वद्भिरपि वक्तुमशक्यं वचनगोचरातीतं विधेर्देवस्य विलसित विजृम्भितं दृश्यते ॥ इति चन्द्रमसोऽस्तमयनम् ॥
કલેકાર્થ જયારે પૂર્વ દિશામાં સૂર્યને ઉદય થાય ત્યારે પશ્ચિમ દિશામાં ચન્દ્રને અસ્ત થાય છે ખરેખર આશ્ચર્યની વાત છેવિધિનું કેવું અપૂર્વ વચનાતીત વિલસિત छ ! ॥3 ॥
दवोदयं त्वमेवास्तं कथं दत्से प्रियस्य नः । तारका इत्युपालब्धं भेजुरस्ताचलं किमु ॥४०॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग ९ श्लो० ४०-४२
हीरसौभाग्यम्
तारका अर्थादश्विन्यादिनक्षत्राणि दाक्षायिण्यः सर्वाः शशिप्रियाः। हेमाचार्येण नामसु कश्चिद्विशेषः प्रोक्तो नास्ति । किं च 'भकनीनिकयोस्तारा, तारा शब्दो भे नक्षत्त्रे कनीनिकायां च । तारा एव तारका नक्षत्राणि' इति लिङ्गानुशासने । चन्द्रकरा अस्ताचलं प्रतीची. पृथ्वीधरं भेजुराश्रिताः । उत्प्रेक्ष्यते--इत्यमुना प्रकारेण उपालन्धुमुपालम्भं प्रदातुमिव । इति किम् । हे चरमाद्रे, नोऽस्माकं तारकाणां प्रियस्य प्राणनाथस्य निशीथीनीनायकस्य त्वमेव भवानेव उदयमुद्गममैश्वर्य वा दत्त्वा वितीर्य प्रतिपद्वितीययोस्तिथ्योरस्ताचले चन्द्रोदयदशनात् । तस्माद्विधोरस्ताद्रिरेवोदयाचलः । तथा प्रातर्वर्णनेऽप्युदयनाचार्येणापि प्रोक्तं यथा'उदयगिरिकुरङ्गीमृङ्गकण्डूयनेन स्वपिति सुखमिदानीमन्तरेन्दोः कुरङ्गः' इति । प्रतिपञ्चन्द्रोदयदर्शनं प्रायः सुरभिणामेव । यदुक्तम्-'प्रतिपञ्चन्द्र सुरभी नकुलो नकुलीं पयश्च कलहंसः । चित्रकवल्लीं चाषः सूक्ष्म धर्म सुधीवेत्ति ॥' इति । पुनस्त्वमेवास्तमस्तमयनं क्षयं च कथं दत्से ददासि ॥
લોકાઈ તારાઓએ પણ અસ્તાચલને આશ્રય લીધે (શા માટે) જાણે આ પ્રમાણે અસ્તાચલને ઉપાલંભ આપવા માટે તારાઓ ગયા ન હોય ! કે હે અસ્તાચલ, તું અમારા સ્વામી ચન્દ્રને ઉદય આપીને હવે અસ્ત કેમ આપે છે ! (પ્રતિપદા અને દ્વિતીયાનાં यन्द्रनी हय अस्ताय ५२ पाय छे. ॥ ४० ॥
नक्षत्रपद्धतेः प्रातभ्रंश्यन्तोऽम्बुधरादिव । क्षणाद्विलयमासेदुस्तारकाः करका इव ॥४१॥
तारका ग्रहनक्षत्त्रताराः प्रातः प्रभातसमये करका घनोपला इव क्षणान्निषममात्राद्विलय क्षयमासेदुः प्राप्नुवन्ति स्म । किं कुर्वन्तः । नक्षत्रपद्धतेराकाशात् । 'अभ्रं सुराभ्रोडुमरुत्पथोऽम्बरम्' इति हैम्याम् । भ्रश्यन्तो भ्रंशं प्राप्नुवन्तः । 'भ्रशूभ्रंश अधःपतने' दिवादिको हैमधातुपाठे । कस्मादिव । अम्बुधरादिव । यथा जलधरान्मघात्करका भ्रश्यन्त्यधः पतन्ति ॥
શ્લેકાર્થ જેમ મેઘથી ભ્રષ્ટ થઈને કરાઓ ભૂમિપર પડતાં ક્ષણમાત્રમાં વિલય પામે છે તેમ ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા પ્રભાત સમયે આકાશથી ભ્રષ્ટ થઈને ક્ષણમાત્રમાં વિલય પામી ગયા. ૪ના
अाब्धिमग्नं प्रत्यूषविषता मुषितश्रियम् । तारास्तारापतिं प्रेक्ष्यान्वमज्जस्तमिवार्णवे ॥४२॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ९ श्लो० ४२-४४
ताराः प्रातर्दृश्यमानाः गुरुशुक्रादिमहत्तारका अर्णवे समुद्रे । उत्प्रेक्ष्यते - तं चन्द्रमन्वमज्जन् विधुपृष्ठे बुडुरिव कृत्वा । तारापतिं स्वस्वामिन शशिनं प्रेक्ष्य समीक्ष्य । अय गुरोस्तारकः, अयं शुक्रवारकः इति लोकोक्त्यापि तारकास्तेषां तारकाणां स्वामित्वं तु चन्द्रमस एव । यतः - 'तारकराद किरीटः, इति नैवधे । 'अथ वा गह अद्वासीतडवी संतारकोट्टिकोडी | छासठिसहस्सनवसयपणहत्तरीपगससिभिन्न " ॥ इति वचनात् ग्रहपतित्वमपि । किं च । यावान्परिवारः सूर्यस्य तावान्परिवारश्चन्द्रस्येति जीवाभिगमे । किंभूतः । प्रत्यूष प्रभात एव द्विषन् द्वेषी शत्रुस्तेन मुषिता गृहीता छलदर्शिना स्वावसरं छलं च प्राप्य हठात्सर्वाप्यादत्ता श्रीर्यस्य अत एवाय चिन्तय पीडया वा दुःखातिरेकत्रपया अब्धौ समुद्रे डितम् ॥
१८
લેાકા
પ્રભાતરૂપી શત્રુવડે ગ્રહણ કરાયેલી પાતાની લક્ષ્મીને જોઇને દુઃખથી સમુદ્રમાં અપપાત કરેલા પેાતાના સ્વામી ચન્દ્રને જોઈને ગુરૂ શુક્ર આદિ મેટા તારાએ પણ સમુદ્રમાં ડુબી ગયા ન હેાય.! ૫૪રા
निशाशनायितेनाभ्रपथे तारकतन्दुलाः । दिनाननशकुन्तेन शङ्के कुक्षिगतीकृताः ॥४३॥
निशया राज्या कृत्वा निशायां वा चरणाभावाददर्शना जातास्त्यस्येत्यशनायितो बुभुक्षितः तेन दिनाननं प्रभातं तदेव शकुन्तः पक्षी तेन शकुन्तेन अहमेव शके वितकामि उत्प्रेक्षे वा । अभ्रपथे मेघमार्गे गगनवर्त्मनि वा तारकतन्दुलास्तारका एवात्यौज्ज्वल्यात्तन्दुलास्तुषनिर्मुक्तकलमा; । 'प्रथममुपहृत्यार्थ' तारैरखण्डिततन्दुलैः' इति नैषधे तारकास्तन्दुलीकृताः । कुक्षौ उदरे गताः । ' कृतौ' इति विप्रत्यये कुक्षिगतीकृताः । 'इव बहुरूपकशालभञ्जिका मुखचन्द्रेषु कलङ्करङ्कवः । यदनेकपसौधकन्धरा हरिभिः कुक्षिगतीकृता इव ||" इति नैषधे ॥
લેાકા
મને જાણે એમ લાગે છે કે રાત્રિમાં ક્ષુધાતુર બનેલા પ્રભાતરૂપી પક્ષીએ આકાશમાંરહેલા તારાએરૂપી અક્ષતાનું ભક્ષગુ કર્યું ન હોય ! ૫૪૩૫
दिग्गजेन्द्रावगाहेनोत्पन्नाः स्वः सिन्धुबुद्बुदाः । क्षणादिव व्यलीयन्त तारकास्तारकापथे ॥ ४४ ॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ४४-४६]
हीरसौभाग्यम्
तारकास्तारास्तारकापथे नक्षत्रवमनि आकाशे क्षणादृश्यमाना एव स्वल्पकालादेव व्यलीयन्त विलय क्षयं लभन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते--दिग्गजानामाशामातङ्गानामैरावतादिहरिकुञ्जराणों जलावगाहेन सलिलक्रीडाकरणमन्जनादिविधिना उत्पन्ना उद्भूताः स्वःसिन्धोरा
शतरङ्गिण्याः । गगनगडाया इत्यर्थः। बदबूदाः पानीयस्थासका इव । 'जलपंपाटो' इति प्रसिद्धाः । बुदबुदा हि स्वल्पकालावस्यायिनः स्युः । यदुक्तम्--'सब्भरागजलबुदबुदउवमे जीविएअ जलबिन्दुचञ्चले । जुच्चणेयनइवेगसंनिहे यावजीव किमयं न बुज्झसि ॥' इति वैराग्यशतके ॥ इति शुक्रादिमहत्तारास्तः ॥
લોકાર્થ આકાશમાં રહેલા તારાઓ ક્ષણમાત્રમાં વિલીન થઈ ગયા. તે જાણે દિગજેની જલક્રીડાથી ઉત્પન્ન થયેલા આકાશગંગાના જલપરપોટા ન હોય! (કહ્યું છે કે સ્વજનને નેહ જલપરપોટા સમાન, જિવત જલબિંદુ સમાન, તેમજ યુવાની નદીનાં પૂર સમાન છે તો તે જીવ, તું કેમ બેધ પામતો નથી !) ઇજા
आगामिनो गवां पत्युः प्रातः सेनापतेः पुरः। कांदिशीका इवानश्यन्नन्धकारविरोधिनः ॥४५॥
आगमिष्यतीत्येवंशीलस्य आगामिनो गगनमण्डले समागन्तुकस्य गवां किरणानां भृमीना च पत्युः स्वामिनां सूर्यस्य पार्थिवस्य प्रातः प्रभातामिधानस्य दिनाननरूपस्य वा सेनापतेरनीकिनीनायकस्य पुरः पुरस्तादग्रे । उत्प्रेक्ष्यते--कांदिशीका भयद्रुता इव । अन्धकारविरोधिनः संतमससंपन्नसंदोहा अनश्यन्पलायांचक्रिरे । मित्रो ध्वान्तारातिरब्जांशुहस्तः इति हैम्याम् । एकस्य शत्रुत्वे द्वावपि परस्परं शात्रवौ भवतः इति ॥
શ્લોકાઈ ભવિષ્યમાં આવનારા સૂર્યના સેનાપતિ પ્રભાતથી જાણે ભયભીત બન્યા ન હોય તેમ અંધકારરૂપી શત્રુઓ ક્ષણમાત્રમાં પલાયન થઈ ગયા ૪૫
- गहरे भूभृतां गुप्तं तामसास्तापसा इव । कृशाः किमु तपस्यन्ति पुनरभ्युदयाशया ॥४६॥
तमसां समूहास्तामसाः अत्र समूहार्थे ऽण् । तिमिरप्रकराः कोशिका वा । 'तामसास्तिग्मरोचिषः' इति वीतरागस्तवे । कृशाः परिपन्थिपाथोजिनीपतिनिपतदृढतरकरनिकरप्रसभप्रहारजर्जरीभवद्भूघनोद्भवद्भरिचिन्तातिशयवशतो दुर्बलीभूताः सन्तः । उत्प्रे
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० ४६-४७]
क्ष्यते-भूभृतां धरणीधराणां गहरे महत्कन्दरे कोटरे किमु तपस्यन्ति तीव्रतमं मुक्तानपान तपःकष्टं कुर्वन्तीव । कथम् । गुप्तं छन्नं यथा स्यात्तथा केनाप्यज्ञातम् । कया । पुनर्विती. यवारमभ्युदयस्य चन्द्रचण्डरुचिप्रदीपप्रमुखद्विषत्पराभावुकविषयाद्वैतस्फूर्तिमत्तया आशया स्पृहया वाञ्छया । के इव । तापसा इव । यथा परिव्राजकाः समग्रशात्रवक्षत्रगोत्रचित्रासनैकालम्भविष्णुनृपादिपदवीकामनया तपस्तन्वते ॥ इत्यन्धकारगमनम् ।।
શ્લેકાર્થ જેમ તાપસે રાજ્યલક્ષ્મીની કામનાથી તીવ્ર તપ તપે તેમ સૂર્ય ચન્દ્ર આદિ શત્રુઓનાં કિરણોરૂપી પ્રહારોથી જર્જરિત (કૃશ) બનેલા ઘુવડ વગેરેનાં પરિવારો જાણે . પર્વતની ગુફામાં ગુપ્તપણે તપસ્યા કરતાં રહ્યાં ન હોય ! ૪૬ अथ विभातप्राया शर्वरी उच्यते--
विद्राणोत्पलदृक्क्षीणशुक्रा भ्रश्यत्पयोधरा ।
म्लानास्येन्दुस्त्यक्ततारमुक्ता वृद्धव शर्वरी ॥४७॥ शर्वरी रात्रिवृद्धव जरती स्त्रीवासीत् । किंभूता निशा वृद्धा च । विद्राणे संकुचिते निमीलिते गते वा उत्पलानि कुवलयानि एव तत्तुल्ये च दृशौ नयने यस्याः। पुनः किंभूता। क्षीणोऽस्तमितप्रायः । विभातेऽपि कदाचित् शुक्रो निरीक्ष्यते । ततोऽस्तमितप्रायः अस्तमितो वादृग्गोचरीभूतः शुक्रः ग्रहविशेषो यस्याः । पक्षे । गर्भाधानाभावात्क्षीणं विनष्टं शुक्र वीर्य यस्याम् । पुनः किंभूता । पश्यन्तोऽविरलीभवन्तः । पाश्चात्यरात्रौ प्रायो वर्दलानि भवन्ति सूर्योदये च यान्ति । अत एव चम्पूकथायां प्रातवर्णने प्रोक्तं सूर्यविशेषणम्-- 'करपरामृष्टपयोधरे' इति । पयोधरा मेघा अभ्ररूपा यस्याम् । पक्षे । भ्रश्यन्तावधःपतन्तौ पयोधरौ स्तनौ यस्याः । पुनः किंभूता । म्लानो विच्छायीभूतो गतचन्द्रिकत्वावृद्धत्वाच्च आस्येन्दुर्वदनसदृशः वक्त्रमेव चन्द्रो यस्याः । पुनः किंभूता । त्यक्ता उज्झितास्तारा एव उज्ज्वला वा मुक्ता मुक्ताफलानि यया । प्रायो वृद्धानां भूषणपरिधानं शोभावन्न दृश्यते । यदुक्तम्--'मा ज्ञातुरिय पल्हाणिइ परकष्पडइपडप्प । एतन्नेअसुहामणां बुट्टीकानिधडुक्क ॥ इति प्राकृतवाक्यात् ।।
શ્લોકાઈ
રાત્રિ વૃદ્ધા સ્ત્રી જેવી બનીતે આ પ્રમાણે- રાત્રિનાં કુવલયરૂપી નેત્રે સંકુચિત બની ગયા છે. વૃદ્ધ સ્ત્રીનાં નેત્ર સંકુચિત બની ગયેલા હોય છે. રાત્રિમાં શુક્ર આદિ તારાઓ ક્ષણપ્રાયઃ બની ગયા છે. ગર્ભાધાનને અભાવ હોવાથી વૃદ્ધાશ્રીનું વીર્યક્ષીણ પ્રાયઃ બની ગયું હોય છે. રાત્રિમાં વાદળે નષ્ટ થઈ ગયા છે. વૃદ્ધાસ્ત્રીના સ્તન નીચા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
[सर्ग ९ श्लो०० ४७-४९
हीरसौभाग्यम्
ગયા હોય છે. રાત્રિમાં ચન્દ્ર પ્લાન થઈ ગયું છે. વૃદ્ધાશ્રીનું મુખ પ્લાન બની ગયું હોય છે. રાત્રીએ ઉજવલ તારાઓને ત્યાગ કર્યો છે, વૃદ્ધા ઉજવલ મુકતાફળના આભૂષણોનો ત્યાગ કરે છે. (પ્રાયઃ વૃદ્ધાસ્ત્રીએ આભૂષણે પહેરતી નથી.) આ રીતે વૃદ્ધાશ્રીની જેમ રાત્રિ શોભાહીન બની ગઈ. ૪૭ના
रजनीवियुजां जाने द्विजानामपशापतः ।
कैरवाक्षी क्षणाद्राज्ञः क्षीणतां प्रतिपेदुषी ॥४८॥ राज्ञः सुधाधाम्नः नृपतेश्च कैरवाक्षी कुमुदनयना निशीथिनी जाया राज्ञी क्षणात्स्वल्पसमयादेव क्षीणतां क्षयभावमतिकशीभावम् । अस्थिचविशेषतामित्यर्थः । 'छिन्नोऽपि रोहति तरुः क्षीणोप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः। इति विमृशन्तः सन्तः संतप्यन्ते न ते विपदा ॥' अत्र क्षीणता तु कलावशेषमात्रेणैव । 'मूलादुच्छिन्नस्योपचय एव नास्ति क्षीणस्य स्वल्पावशेषस्यैवोपचयः' इति सूक्तोक्तिः । प्रतिपेदुषी प्रपन्ना संप्राप्तवती । उत्प्रेक्ष्यते--रजन्यां निशासमये वियुञ्जन्ति परस्परं वियोगं प्राप्नुवन्तीति तादृशा द्विजाः पक्षिणो रथाङ्गनामानो ब्राह्मणाश्च । 'विहगयोः कृपयैव शनैर्ययौ रविरहविरहध्रुवभेदयोः।' इति रघुवंशे । तथा वस्तुपालकीर्तिकौमुदीसहोदरे सुरथोत्सवकाव्येऽपि-रजनीषियुजां पतत्त्रिाणाम्' इति । चक्रवाकानामिति । अपशापतः विरुद्धशपनादिव स्वाचारनिरतानां ब्राह्मणानां शापो लगति न तु ब्राह्मणब्रुवाणाम् । यतः-'वृत्तस्था ब्राह्मणा झेयाः। क्षत्रियाः शस्त्रपाणयः । कृषिकर्मकरा वैश्याः शूद्राः प्रेक्षणकास्तथा ॥' इति क्रियया ब्राह्मणत्वं न तु जात्या उत्तराध्ययने 'बम्बचेरेण बंभणे' इति
લોકાથ ચન્દ્રની પ્રિયા રાત્રી સંતાપથી કાણમાત્રમાં ક્ષીણ થઈ ગઈ, મને એમ લાગે છે કે રાત્રિના સમયમાં પરસ્પરને વિયેગ પામેલા ચક્રવાકે રૂપી બ્રાહ્મણનાં અભિશાપથી જાણે રાત્રિ ક્ષીણ બની ગઈ ન હોય ! કેમકે આચારસ્થ બ્રાહ્મણના શાપ લાગે છે, નામ ધારી બ્રાહ્મણને નહિ ! આચારસ્થ હોય તે બ્રાહ્મણ. શસ્ત્રધારી હોય તે ક્ષત્રિય, વાણિજય કરનાર હોય તે વૈશ્ય અને નૃત્યાદિ કરનાર હોય તે શુદ્ર કહેવાય છે.) ૧૪૮
त्यक्ततारपरीवारा छिन्नध्वान्तकचच्छटा । तमी तपस्विनीवासीद्दयितेऽस्तमिते विधौ ॥४९॥.
विधौ चन्द्रमसि दयिते भर्तरि अस्तमिते परलोकं प्राप्ते सति तमी त्रियामा । उत्प्रेक्ष्यते-तपस्विनी तापसी आसीदिव परिव्राजकेव बभूव । किंभूता । त्यक्तो मुक्तस्तारास्तारका
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ४९-५१
उपलक्षणादग्रहनक्षत्राणि एव परिवारः परिच्छदो यया । पुनः किंभूता । छिन्ना लूना भद्रकारिता ध्वान्तान्यन्धकाराण्येव कचच्छटा केशपाशो यया । योषितो हि भर्तरि मृते शिरःकेशान्मुण्डयन्ति ॥
પિતાને પતિ ચન્દ્ર પરલેકવાસી થતાં અર્થાત અસ્ત થતાં રાત્રિરૂપી તપસ્વિની ગ્રહ, નક્ષત્ર તારાઓ આદિ પરિવારને ત્યાગ કરી, અંધકારરૂપ કેશકલાપને છેદી નાંખી પરિવ્રાજિકા જેવી બની ગઈ. ૪લા
संसिसृक्षुः शशी कान्तां कामगादनुरागवान् । इत्यालोकयितुं शङ्के तमी तमनुजग्मुषी ॥५०॥
तमी इन्दुकान्ता शशिनं स्ववल्लभं विधुमनुजग्मुषी पृष्ठे प्रस्थिता पश्चाद्गच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यालोकयितुमित्यमुना प्रकारेण प्रेक्षितुमिव । इति किम । अनुरागवाननुरति. कलितः । 'रागोऽनुरागोऽनुरतिः' इति हैम्याम् । अनुगतो रागो रक्तिमा तेन संयुक्तः । अस्ताद्रिसंगमान्मनागरुणीभूतत्वादिदं विशेषणम् । शशी कां चतुर्पु वर्णेषु अन्यतरां खेचरी मप्सरसं वा नागाङ्गनां वा । किंनाम्नी कान्तां स्त्रियं संसिसृक्षुः कस्याः सङ्गकर्तुमिच्छुः। अगात्कुत्रापि मां विमुच्य गतः । 'निर्वापयिष्यन्निव संसिसृक्षाः' इति नैषधे।।
xà la: ચન્દ્ર પ્રિયા રાત્રિ પિતાના પતિ ચન્દ્ર પાછળ ગઈ. (શા માટે !) મને એમ લાગે છે કે પિતાને પતિ ચન્દ્ર, દેવાંગના નાગાંગના, કે ખેચરી આદિ કઈ સ્ત્રીની આસકિતથી ગયે છે, આ જેવા માટે જાણે રાત્રિ ચન્દ્ર પાછળ ગઈ ન હોય. ! પત્રા
कि पाथेयमिवादाय क्षपा नक्षत्त्रमुक्तिकाः । प्रत्यूषे प्रोषितं कान्तं मृगाङ्कमनुगच्छति ॥५१॥
प्रत्यूषे प्रभातसमये प्रोषितं द्वीपान्तर प्रति प्रस्थितं मृगाङ्क हरिणलाञ्छनं निजहृदयनायक कान्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-क्षपा निशा किमनुगच्छति पृष्ठे प्रयातीव । किं कृत्वा । नक्षत्राणि उडवः उपलक्षणत्वात्तारका एव तद्रूपा वा मुक्तिका मुक्ताफलानि अल्पभारवहुमूल्यानि मौक्तिकानि आदाय गृहीत्वा । किमिव । पाथेयमिव । यथा काचित्त्रिपटिका
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ५१-५३]
हीरसौभाग्यम्
२३
'त्रेवडीनीकरणहार' इति जने प्रसिद्धा दीर्घदर्शिनी नैपुण्यवती स्त्री कथमप्यकस्मात्कारणाद्विशंवलं स्ववल्लभं कुत्रचिजनपदे प्रस्थित विज्ञाय स्वयं सम्यग्मणिमुक्तादिपाथेयमादाय तमनुयाति ॥
પ્લેકાર્થ જેમ કેઈ દીર્ધદર્શિની નિપુણ સ્ત્રી પિતાના પતિને પરદેશ જતે જાણીને પિતે પણ મણિમુક્તાફળ આદિ પાથેય લઈને પતિની પાછળ જાય તેમ રાત્રિરૂપી સ્ત્રી પણ પિતાના પતિ ચન્દ્રને દ્વિીપાંતર ગમન કરતે જાણીને, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાઓ આદિ મૌકિતકેરૂપ પાથેય લઈને જાણે ચન્દ્ર પાછળ ન ગઈ હોય ! પશ
वितत्य मायीकीवाभ्रे मायां तारामयी तमी ।
क्षणाददृश्यतां निन्ये मन्ये तां दिवसानने ॥५२॥ तमी यामिनी दिवसानने प्रभातसमये मन्ये उत्प्रेक्षे अहमेव मन्ये मानयामि विमर्श विदधामि वा । क्षणात्क्षणमात्रतां स्वयं प्रपश्चितां मायां प्रेक्षणरूपकादिरचनाकपटपाटवमदृश्यतां दृशोरगोचरतां निन्ये लम्भयामास । किं कृत्वा । अने दशदिक्सीमव्योममण्डले मायिकीव इन्द्रजालिकविद्याविधुरा वनितेव । तारामयीमुपलक्षणादग्रहनक्षत्रप्रचुर मायां शाम्बरीम् । इन्द्रजालमित्यर्थः । वितत्य बिस्तार्य ॥ .
साथ .
.
હું એમ માનું છું કે માયાવિની સ્ત્રીની જેમ રાત્રિએ પણ જાણે આકાશમાં નક્ષત્ર, તારારૂપી પ્રચુર માયાને વિસ્તારીને પ્રભાત સમયે ક્ષણવારમાં સંકેલી લીધી ન હોય ! પરા
तमस्विन्या विधोः पत्युविरहासहमानया । प्रातः संध्याबृहद्भानौ स्वतनूः किमहूयन ॥५३॥
तमखिन्या पीयूषमयूखप्राणवल्लभया विधोश्चन्द्रमसः पत्युः स्वभर्तुविरहं वियोगं न सहते इत्यसहमाना तादृश्या सत्या प्रोद्दामविरहाकुलया विधुवल्लभवियोगं सोढुमसमर्थया भवन्त्या । उत्प्रेक्ष्यते-प्रातःसंध्या दिवसाननरक्तिमा सैव बृहद्भानुः कृशानुस्तस्मिन् स्वतनूनिंजगात्रलता किमहूयत हुतेव भस्मीकृतेव ॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० ५३-५६
લોકાર્થ પિતાના પતિ ચન્દ્રને વિરહ ન રહી શકવાથી રાત્રિએ જણે પ્રભાતકાલીન સંધ્યારૂપ અગ્નિમાં પિતાના દેહની આહુતિ આપી ન હૈય? ૫૩
तूर्याणां यामिनीयामविरामे ध्वनिरुद्ययौ । प्रयाणं सूचयन्प्रातरिव राज्ञो मृगीदृशः ॥५४॥
यामिन्या निशाया यामानां चतुर्णा प्रहराणां विरामे अपगमे तुर्याणां वादित्राणां 'नगारा' इति लोकप्रसिद्धानां ध्वनिः शब्दः उद्ययौ प्रादुर्भुतः उत्प्रेक्ष्यते-राज्ञश्चन्द्रमसो महीपतेर्वा मृगीदृशो निशाया महिष्या वा प्रयाणं प्रस्थान सूचयन्कथयन्निव ॥ इति रात्रिगमनम् ॥
શ્લોકાર્થ રાત્રિના ચાર પ્રહર પૂરા થતાં પ્રભાતમાં વાજિંતેને ધ્વનિ પ્રગટયે, તે વનિ જાણે ચન્દ્રરૂપ રાજાની પટ્ટરાણી રાત્રિના પ્રયાણ સૂચક ન હોય ! n૫૪
चक्रे श्रमणशक्रेण विधि भातिकस्ततः। जैत्रं तन्त्रमिवाधृष्यभावद्वेष्यजिगीषया ॥५५॥
ततो रात्रिगमनान्तर श्रमणशक्रेण वाचंयमपुरंदरेण हीरविजयसूरिणा। विभाते विधीयते, विभातस्यायं वा वैभातिकः प्रातःकालसंबन्धी विधिराचारः प्रातरावश्यकादिकः चक्रे कृतः । उत्प्रक्ष्यते-अधृष्याणामनाकलनीयानां दर्धराणां भावानामन्तरका णामष्टकर्मणामष्टादशदोषाणां वा द्वेष्याणां प्रतिभटानां जिगीषया जेतुमिच्छया । जैत्र शात्रवगोत्रमात्रजयनशीलं तन्त्रमुपायमर्थसाधकमिव । 'तन्त्र सिद्धांते राष्ट्रे च परिच्छन्दप्रधानयोः । अगदे कुटुम्बकृत्ये तन्तुवाने परिच्छदे ॥ श्रुतिशाखान्तरे शास्त्रे करणे अर्थसाधके । कर्तव्या तन्त्रोक्तिः' इत्यनेकार्थः ॥
લેકાર્થ ત્યાર પછી હીરાવજયસૂરિએ પ્રભાતિક કર્તવ્ય કર્યા, તે કર્તવ્ય જાણે દૂર આઠ કર્મરૂપ અત્યંત શત્રુઓને જીતવાની ઈચ્છાથી યશીલ તંત્ર રચ્યું ન હોય૫૫
उपभुज्य प्रियां प्राची वज्रिणा व्रजता दिवम् । व्युत्सृष्टमिव ताम्बूलं शीणिमा प्रातरुद्ययौ ॥५६॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग ९ श्लो० ५६-५८
हीरसौभाग्यम्
२५
प्रातः प्रभातकाले शोणिमा प्रभातसंध्याराग उद्ययौ प्रकटीबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-प्राची पूर्वदिश प्रियां स्वजायाम् । 'कौशिकः पूर्वदिग्देवाप्सरःस्वर्गशचीपतिः' इति हैम्याम् । पूर्वदिक्पतित्वेन उपभुज्य नक्तं भुक्त्वा । निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेमहिषी हरित' इति नैषधे । दिवं स्ववाससदनं त्रिदिवं व्रजता गच्छता वज्रिणा शक्रेण व्युत्सृष्टं नीरसत्वेनात्ममुखात्त्यक्तं ताम्बूलं सचूर्णखदिरपूगनागवल्लीदलचर्वणपिण्डमिव ॥
શ્લેકાર્થ પ્રાતઃકાલે પ્રભાતિક સંધ્યા પ્રગટ થઈ તે સંધ્યા જાણે ! પૂર્વદિશારૂપ પિતાની પ્રિયા સાથે ઉપભોગ કરીને સ્વર્ગમાં જતા ઈન્દ્ર ચાવીને નાંખી દીધેલું તાંબુલ ન હાય ! પદા
प्रातःसंध्या व्यभावतिहेतिर्मुक्ता विवस्वता । हन्तुं महाहवोन्मादिमन्देहानिव कोपतः ॥५७॥
प्रात. प्रत्यूषसंबन्धिनी संध्या प्रभातसमयप्रादुर्भूतशोणिमा व्यभात्संध्यारागो भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते--महति प्रौढे प्रबले आहवे संग्रामे उन्माद्यन्ति उन्मत्ता भवन्ति इत्येवंशीला ये मन्देहा नाम मार्तण्डे इति यक्षभूतराक्षसविशेषाः कोपतः क्रोधातिरेकातान् स्वप्रत्यनीकान् हन्तुं व्यापादयितुं भस्मसात्कतुं विवस्वता भास्वता मुक्ता तान्प्रति प्रहिता क्षिप्ता वहिहेतिः कार्शानवं शास्त्रमिव । 'इह हि समये मन्देहेषु व्रजन्त्युवदज्रताम्' इति नैषधे । तथा 'तिस्रः कोटयोऽधकोटी च मन्देहा नाम राक्षसाः । उदयन्त सहस्रां. शुमभियुध्यन्ति ते सदा ॥' इति नैषधवृत्तौ ॥
કાર્થ મહાન સંગ્રામમાં ઉન્મત્ત બનેલા સૂર્યો, અંધકારરૂપ પિતાના શત્રુ રાક્ષસને હણવા માટે રેષથી મૂકેલા અગ્નિરૂપ શસ્ત્ર જેવી પ્રાતકાલીન સંધ્યા શેભે છે. પછા
संध्यारागारुण जैनं पदं प्रातर्व्यराजत ।
अपूजि निर्जरैर्भक्तिप्रवैः किं कुङ्कुमद्रवैः ॥५८॥ __ जिनोऽईन विष्णुश्च तस्येदं जनं तादृक्पदं विष्णुपदमाकाशं प्रातः प्रभाते संध्यारुण संध्यारागेण कृत्वा रक्तीभूतं व्यराजत विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भक्त्या सेवाशक्त्या कृत्वा प्रवैननमनशीलभूतैर्निर्जरैः सुपर्वभिः कुङ्कुमैघुसृणपकैवैरपूजि कि पूजितमभ्यचितमिव विलिप्तमिव वा ॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
_२६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० ५८-६०
શ્લેકાર્થ પ્રાતઃકાલીન સંધ્યાના રંગથી રક્ત બનેલું આકાશ જાણે, સેવકરૂપ બનેલા દેવોથી કુંકુમના પ્રવાહી વડે પૂજન કરાયું ન હોય ! તેવું શેભે છે. પ૮
प्रातदिग्दन्तिनां गङ्गां बजतां जलकेलये । जज्ञे गण्डगलबिन्दुवृन्दैोमारुणं किमु ॥१९॥
व्योमाकाशमरुणं संध्योल्लसद्रागेण कृत्वा रक्त जज्ञे जातम् । शोणीबभूवेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--प्रातर्दिनमुखे जलकेलये सलिले क्रीडाकरणार्थ गङ्गामम्वरजम्बालिनी प्रति व्रजतां गच्छतां दिग्दन्तिनां हरित्कुञ्जराणां गण्डेभ्यः कपोलपालिभ्यो गुलदिनिःसरद्भिः बिन्दुवृन्दैः पद्मनामभिः शोणच्छविमदवारिकणगणैः । 'बिन्दुजालं पुनः पनम्' इति हैम्याम् । पञ्चम्यादिदशायां करिणां कपोलेभ्यो रक्तबिन्दवो निःसरन्तीति कविसमयः चः कुञ्जरबिन्दुशोणाः' इति कुमारसंभवे ॥
કાઈ
પ્રાતઃકાલીન સંધ્યાના રંગથી આકાશ લાલ બની ગયું; તે જાણે-પ્રભાતમાં જલક્રીડા કરવા માટે આકાશ ગંગા તરફ જતા દિના ગંડસ્થલમાંથી ટપકતા મદ જલનાં બિંદુસમુહથી લાલ બની ગયું ન હોય! પલા
प्रत्यूषे मखभुग्लेखातल्पेभ्यः पतयालुभिः ।
किमास्तीर्णारुणाम्भोजपणैः शोणीकृतं नमः ॥६॥ नभो गगनं शोणीकृतम् अधिकारार्थात्प्रभातसंध्यारागेणं पाटल प्रणीतम् । उत्प्रेक्ष्यतेप्रत्यूषे दिनवदने मखभुजां यज्ञांशभोजिनां लेखा श्रेणी तस्यास्तल्पेभ्यः पल्यकेभ्यः पतयालुभिः पतनशीलैरास्तीर्णः प्रस्तृते अरुणाम्भोजानां कोकनदानां पणे दलमण्डलैरिष । इति प्रातःसंध्या ॥
શ્લોકા
જાણે પ્રભાતમાં દેવોની શય્યામાંથી પડતાં લાલ કમલેનાં પાંદડાઓથી આકાશ વ્યાપ્ત બની ગયું ન હોય ! તેવું આકાશ લાલ બન્યું છે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो
६१-६३]
अथो पाथोजिनीनाथोऽभ्युदियाय नभोङ्गणे । कपोलकुङकुमक्लिन्नं प्राच्याः किं कर्णकुण्डलम् ॥ ६१॥
सौभाग्यम्
अथो संध्यारागानन्तर नभोङ्गणे आकाशाजिरे पाथोजिनीनां जलजन्मिनीनां नाथः प्राणपतिः सूर्यः अभ्युदियाय उदयाचलचूायामुद्गम लभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - कपोलस्य गण्डस्थलस्य पत्रवल्ली प्रापितेन कुङ्कुमेन घुसृणेन क्लिन्नं व्याप्तम् । 'अयमुदयति घुसृणारुणतरुणीवदनोपमञ्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डनवचनात् प्राच्या आखण्डलमहिष्याः पूर्वदिशः कर्णस्यैक कुण्डलं स्फुट' प्रकटं ताटङ्क इव ॥
ક્લાકાથ
२७
ત્યારપુછી આકાશરૂપ આંગણામાં સૂર્યના ઉદય થયા. તે જાણે ! કુંકુમના વિલેપનથી બ્યામ ગાલવાળી પૂર્વ દિશારૂપી સ્ત્રીનાં કાનનું એક દૈદીપ્યમાન કુંડલ, ! ॥१॥
पूषद्विषं प्रसाद्याम्भोमूर्ति नित्यानुशीलनैः । पद्मिनीभिरभीर्भर्ता पूषाहूतत् किमु ||६२||
पूषा भानुमान् उद्ययौ उदयमालिङ्गति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - पद्विमनीभिः कमलिनीभिः प्रेयसीभिर्भर्ता स्वप्राणनाथः । अथ वा पद्मिनीभिररविन्दैर्बान्धवैः सुहृद्भिर्घा निजसुहृद्वन्धुराहूतः । सप्रणयं तादृशस्य प्रषद्विषः शंकरस्य नित्यमहर्निशमनुशीलनैः सर्वावसरसावधानताविधानाद्वैतसेवाभिः । जलमूर्तिरीश्वरस्य यदुक्तम्- 'क्षितिजल पवन हुताशनयजमानाकाशसोमसूर्याख्याः । यस्य खलु मूर्तयोऽष्टौ स भवतु भवतां शिवः सिध्यैः ॥' इति कविसमयोक्तिः । प्रसाद्य पूर्व प्रसन्नीकृत्याभयदानमार्गणसन्मानप्रदानादि सम्यग्वरोपादानपूर्व संतोष्य ॥
લેાકાશ્ડ
સૂર્યના ઉદય થયા ! જાણે કમલિનીએએ નિરંતર ખૂબ ભક્તિથી જલમૂર્તિ ઇશ્વરને પ્રસન્ન કરીને પેાતાના પતિ સૂર્યને પેાતાની પાસે મેલાન્ગેા ન હાય ! તેમ સૂર્યના ઉદય થયા ૫૬૨ા
अभ्रभूवल्लभेनेवोत्खातः प्रातर्निखेलता ।
प्रागिरेगैरिको गण्डोपलो बालारुणो व्यभात् ॥६३॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ६३-६५
बालारुणोऽर्भकभानुमाली व्यभाद्विभासते स्म । 'जरीजृम्भडिम्भघुमणिविलस-' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा 'विश्वश्यापि तमो हिनस्ति तरुणिर्बालोऽपि कल्पाइकुरो दारिद्राणि गजावली हरिशिशुः' इति श्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तुतौ । उत्प्रेक्ष्यते-प्रातः प्रभातसमये निखेलता स्वतन्त्र तटाघातादिक्रीडां कुर्वता अभ्रमूवल्लभेन अभ्रमूनामा हस्तिनी तस्या भर्ना । अभ्रमूशद्वो दीर्घोऽपि दृश्यते-यथा 'गजानामभ्रमूपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा 'अभ्रमूवल्लभारूढ़ निशाशेषे कदाचन । स्वप्ने महेन्द्रमद्राक्षीत्पृथा पृथुमनोरथा ॥ इति पाण्डवचरित्रेऽपि । ऐरावणवारणेन प्राग्गिरेः पूर्वपर्वतस्य गैरिक्रो धातुमयो गण्डोपलः स्थूलपाषाण इवोत्खातः उत्पाघ क्षिप्तः इव । ऐरावतदन्तावलस्य पूर्वस्या दिशो दिग्गजत्वात्माग्गिरेरिति कथनं युक्तिमत् ॥
લોકાઈ
જાણે પ્રભાત સમયે છાપૂર્વક કીડા કરતા રાવણ હાથીએ ઉખાડી નાંખેલી પૂવોચલ પર્વતને લાલ માટીને સ્થૂલ પાષણને ટુકડે ન હોય, તે બાલસૂર્ય શોભે છે. દર
द्यावाभूमी पराभूष्णु भूच्छायामरवैरिणम् । भेत्त' व्यमोची चण्डांशु चक्रं किं चक्रपाणिना ॥६॥
चक्रपाणिना नारायणेन । उत्प्रेक्ष्यते-चण्डास्तीक्ष्णा रुद्रा वा अंशवः किरणा यस्य सूर्यरूपं वा । अथ वा चण्डं भयकारि अंशु शीघ्रगामि । 'अंशः सूत्रादिसूक्ष्मांशे किरणे चण्डदीधितौ' इत्यनेकार्थः । शीघ्रगामिनि वाच्यलिङ्गः । शैक्रयेऽपि तत्र क्लीबम् । चक्र' सुदर्शन नाम स्वरथाङ्ग व्यमोचि मुक्तमिव । किं कर्तुम् । धावाभूम्योर्दिवस्पृथिव्योर्नभोभुवोः पराभूष्णुमभिभवनशीलं भूच्छायमन्धकारमेवामरवैरिणं दानवं भेत्तुं विदारयितुं हन्तुम् ॥
pલેકાર્થ
આકાશ અને પૃથ્વીને પરાભવ કરતા અંધકારરૂપી દૈત્યને નાશ કરવા માટે વિષ્ણુએ જાણે પ્રચંડ કિરણવાળું સુદર્શનચક્ર છોડયું ન હોય ! તે સૂર્ય शाले छे, ॥१४॥
कण्ठपीठीलुठत्प्राणरथाङ्गाहविहायसाम् । जीवातुर्यमुनाबीजी व्यरचीव विरचिना ॥६५॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ६५-६६]
हीरसौभाग्यम्
२९
विरञ्चिना ब्रह्मणा यमुनायाः कालिन्द्या बीजी जनकः । 'वप्ता तु जनकस्तातो बीजी जनयिता पिता' इति हैम्याम् । 'सहस्ररश्मियमुनाकृतान्तजनकः प्रद्योतनस्तापनः' 'यगुना यमभगिनी कालिकन्दी सूर्यजा यमी' इति द्वितयमपि हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यतेजीवातुर्जीवनौषधमिव व्यरचि विहितम् । केषां कण्ठपीठ्यां गलकन्दले । जयत्युदरनिःसरद्वरसराजपीठीपठञ्चतुर्मुखमुखावलीरचितसामनामस्तुतिः' इति चम्पूकथायाम् । 'वंशिकवक्रोष्ठिककान्यकुब्जपीठानि' इति लिङ्गानुशासने स्त्रीलीबलिङ्गयोः । पीठ पीठी च । लुठन्तः वियोगातिव्यथाव्याकुलतया निर्गमनायागच्छन्तः प्राणा असवो येषाम् । कण्ठगतजीवितानामित्यर्थः । तादृशानां रथाङ्ग इति आह्वा नाम येषाम् । 'चक्रवाको रथाङ्गाहः कोको द्वन्द्रचरोऽपि च' इति हैम्यां रथाङ्गशब्देन चक्रमुच्यते तन्नाम्नां विहायसां पक्षिणां चक्रवाकविहङ्गमानां जीवनस्य भेषजमिव । 'विहायो व्योमपक्षिणा' इत्यनेकार्थः ।। इति सूर्योदयः ॥
શ્લોકાથ વિચગની વ્યથાથી વ્યાકુલ બનવાથી જેના પ્રાણ કંઠે આવી ગયા છે તેવા ચક્રવાક નામના પક્ષીઓ માટે બ્રહ્માએ જાણે કાલિન્દી–પિતા સૂર્યરૂપ જીવન ઔષધ બનાવ્યું नाय ! ॥६५
शोणी दीप्तिर्दिनेशस्याधात्कुमारितरा श्रियम् । कोकैर्दु :खानलज्वाला किमुनीर्णाः सुहृत्पुरः ॥६६॥
दिनेशस्य दिवसनायकस्य भानोः दीप्ति: कान्तिः श्रियं शोभामधाद्धरते स्म । किंभूता । कुमारितरा बाला । प्रथमोत्पन्ना । अतिशयेन कुमारी कुमारितरा । 'हस्वो वा' इति सारस्वतसूत्रेण तरतमयोः परयोः सतोर्वा ह्रस्वः । अत एव किंभूता । शोणी अत्यन्तारुणा । 'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितरा रवेः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-- कोकैश्चक्नवाकैविहंगमैः सुहृदः स्वमित्रस्य भास्करस्य पुरोऽने दुःखरूपानलस्य सकलशर्वरीपरस्परवियोगसंजातासाततीब्रज्वलनज्वाला इवोद्गीर्णाः हृदयवदनाबहिरुद्वान्ता इव ॥
લોકાર્થ
સૂર્યની લાલકાન્તિ નવપ્રસૂતા બાલિકાની જેમ શોભા ધારણ કરે છે. તે જાણે ચક્રવાકેએ પોતાના મિત્રની આગળ વિરહાનલની પ્રચંડ જવાલા પ્રગટ કરી नाय! ॥६॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ६७-६९
निजानुरागिणीर्वीक्ष्य दारान्स्मेरसरोजिनीः । किमुद्गीर्णोऽरुणज्योतीरागो राजीवबन्धुना ॥६७॥
राजीवबन्धुना अरविन्दसुहृदा सूर्येण अरुणमतिरक्तं यज्ज्योतिः कान्तिः एव रागो हृदयोदयदनुरागोऽनुरतिरुवीर्णः प्रकटीभूतः । किं कृत्वा । स्मेरा विकसिताननसरोजाः सरोजिनीः पद्मिनीर्दारान् निजप्रेयसी. । निजे आत्मनि विषयेऽनुरागोऽस्त्यासामित्यनुरागि ण्यस्ताः सानुरागा वीक्ष्य व्यालोक्य ॥ ..
લેકાર્થ વિકસિત કમલિનીને પિતાની તરફ અનુરાગિણી જોઈને સૂર્યે જાણે અત્યંત લાલ કાન્તિરૂપ પિતાને અનુરાગ પ્રગટ કર્યો ન હોય !ાછા
हरिव्यापादितध्वान्तकुम्भिकुम्भसमुद्भवैः ।
रक्तै रक्तीकृता शके प्रभा भाति स्म भानवी ॥६८॥ भानोरियं भानवी सूर्यसंबन्धिनी प्रभा अर्थात्कुमारीकान्ति ति स्म शुशुभे । तत्राहमेवं शके वितर्कयामि । हरिणा भानुना केसरिणा च व्यापादिता कराग्रनिशितनिख्रिशोधुरधाराविदारिता ध्वान्ता अन्धकारा एव कुम्भिनः श्यामवर्णत्वादन्धकारसाधारणा वारणाः । यत उक्तम्--'दूरतया स्थूलतया श्यामतया गन्धलोलुपैर्मधुपैः । धावितमिभराजधिया तत्त्वधिया चाग्रतो महिषः ॥ इति । प्रायोऽधुना कृष्णवर्ण एव दन्तिनो दृश्यन्ते । तेषां कुम्भेभ्यः शिरःपिण्डेभ्य उद्भव उत्पत्तियेषां तादृशै रक्तै रुधिरै रक्तीकृता शोणा निर्मितेव ॥
કલેકાર્થ સૂર્યની લાલ કાન્તિથી આકાશ શોભે છે. જાણે મને લાગે છે કે સૂર્યરૂપી સિંહના તીણ કિરણરૂપ નખેથી વિદારણ કરાયેલા અંધકારરૂપી હાથીઓનાં કુંભસ્થલમાંથી નીકળતા રૂધિરવડે જાણે લાલ બન્યું ન હોય ! (દૂરતા, સ્થલતા, એને શ્યામતાથી સમાન હોવાથી મજલનાં લુપી ભ્રમરો હાથી સમજીને પાડા તરફ દેડે છે. આ કારણે અંધકારને આપેલી હાથીની ઉપમા યુકિતયુક્ત છે ) in૬૮
कान्तागमे धृतातानाम्बरा इव दिगङ्गनाः। बन्धूकबन्धुरैर्बनभवैर्भान्ति प्रभाभरैः ॥६९॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[सर्ग ९ श्लो० ० ६९-७२
हीरसौभाग्यम्
बन्धुकवद्वन्धककुसुमानीव 'विपोहरिया' इति लोकप्रसिद्धानि । बन्धुरैः शोणिम्ना सुन्दरैः अन्नादुभानोर्भवैरुत्पन्नैः प्रभाभरैः कान्तिकलापैर्दिगङ्गना आशावशा भान्ति विराजन्ते । उत्प्रेक्ष्यन्ते-कान्तस्य स्वभर्तुः सूर्यस्यागमे समागमनसमये । 'दिशो हरिदिभहरितामि घेश्वरः इति रघुवंशे । धृतानि परिहितान्याताम्राणि सामस्त्येन शोणान्यम्बराणि वासांसि याभिः एतादृश्य इव ॥ इत्यरुणतरुणप्रभा ॥
કલેકાર્થ બંધુક નામનાં લાલ પુષ્પની જેમ મનોહર સૂર્યની લાલ કાન્તિનાં સમુહથી પૂર્વ દિશારૂપી શ્રી શેભે છે. તે જાણે પિતાના પતિ સૂર્યના સમાગમ માટે ધારણ કરેલાં લાલ વસ્ત્રો ન હોય ! ૬લા
द्रमद्रोणिषु संचिन्वन्नुल्लसन्पल्लवानिव । तन्वन्निव तटाकेषु निन्दन्कोकनदश्रियम् ॥७०॥ कुर्वन्निव गिरेः श्रृङ्गे गैरिकावनिविभ्रमम् । ताम्बूलश्रियमास्येषु दिग्वधूनां दिशन्निव ॥७१॥ सीमन्तेषु मृगाक्षीणां सिन्दूर पूरयन्निव ।
प्रातः प्रस्तारयन्भाति भानुमान्भानुविभ्रमम् ॥७२॥ भानुमान किरणमाली सूर्यः प्रातः वासरवदने भानूनां निजाभकप्रभाणां विभ्रम शोभां विलासं वा प्रस्तारयन् विस्तारयन् भाति विभ्राजते । द्रमाणां तरूणां द्रोणिषु । 'द्रोणी द्रोणिरिदन्तः श्रेण्यामपि इत्यनेकार्थावचूणिः। भानुविभ्रम विस्तारयन्निति सर्वत्र योज्यते । उत्प्रेक्ष्यते- उल्लसतः स्फुरतः विकसतो वा पल्लवान्प्रवालान्संचिन्वन्नुपचय बाहुल्य प्रापयन्निव । तथा तटाकेषु पदमाकरेषु । उत्प्रेक्ष्य-कोकनदानां रक्तोत्पलाना श्रिय लक्ष्मी तन्वन्विस्तारयन्निव बहूनि कोकनदानि कुर्वन्निव । तथा । गिरेः पर्वतस्य श्रृङगे शिखरे । उत्प्रेक्ष्यते--गैरिकावने रक्तधातुभूमेर्विभ्रम भ्रान्ति कुर्वन्निव विरचयन्निव । पुनर्दिग्वधूनां दशदिगङ्गनानां आस्येसु वदनेषु । उत्प्रेक्ष्यते-ताम्बूलश्रिय दिशन्ददान इव । ताम्बूले चर्विते वाधरादौ रक्तिमा भवेत् । पुनर्मू गाक्षीणां त्रस्तसारङ्गीदृशां सीमन्तेषु केशपाशवम॑सु उत्प्रेक्ष्यते-सिन्दूरं श्रृङ्गारभूषण पूरयन् सिन्दूरेण भरन्निव इति लोहितलक्ष्मीविलसितं सिद्धान्ते । 'कुकुमखवियच्च जीवलोपे' इति सूर्यस्याभ्युदयसमये कान्तिरप्यतीव रक्ता स्यादिति । त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति सूर्यप्रभाप्रस्तारः॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० ७२ -७४]
કલેકાર્થ
પ્રભાત સમયે સૂર્ય પિતાના કરોને વિસ્તારને શોભે છે, તે જાણે વૃક્ષની પંકિતઓમાં વિકસવાર પલને સંચય કરતે ન હોય સરેવરમાં વિકસ્વર લાલ કમલોની શોભા વિસ્તાર ન હોય પર્વ તેનાં શિખરોમાં લાલ ધાતુમય પૃથ્વીને કરતે ન હોય દિગાંગનાઓના મુખમાં તાંબૂલની શોભાને આપતે ન હોય ! મૃગનયનાં સ્ત્રીઓનાં સેંથામાં સિંદૂર પૂરત ન હોય ! આવા સૂર્યને ઉદય થ. ૭૦ ૭૧ ૭રા
प्रारेमे भानुना व्योम्नि क्रमाञ्चकमणक्रमः ।
विश्वविश्वंभराभोग प्रेक्षितु किमु काश्ता ॥७३॥ भानुना मार्तण्डेन व्योम्नि गगनाङ्गणे क्रमादनुक्रमेण चक्रमणक्रमः गमनस्यानुक्रमः परिपाटी चङ्कमणकलितः क्रमः प्रारेभे पादाः प्रारेभिरे । अथ वा चङ्कमस्य क्रम आनन्तर्य निरन्तरत्वं विश्रामरहितत्वेन गन्तुं प्रारभतेत्यर्थः । 'क्रमः कल्पाघ्रिशक्तिषु परिपाठ्याम् इत्यनेकार्थः । 'परम्परायां पावक्षेपे आनन्तर्ये पदसंधावपि क्रमः इत्यनेकार्थावचूरिः। उत्प्रेक्ष्यते-विश्वस्य जगतः अथ वा विश्वस्याः समग्राया विश्वभरायाः वसुधराया; आभोग विस्तारं प्रेक्षितुं द्रष्टुं काश्ता किमु वाञ्छतेव ॥ इति दिनोदयः ॥
કલેકાર્થ અનુક્રમે સૂર્ય આકાશમાં ચાલવાનો પ્રારંભ કર્યો તે જાણે જગતની પૃથ્વીને વિસ્તાર नेपानी तनी ४२छ। न डाय ! 103
आसाद्य दर्शनं तस्याः शासनस्वर्गिसुभ्रवः ।
व्यरंसीध्यानतः सूरिोगीव परमात्मनः ॥७४॥ सरिहीरविजयसूरीन्द्रो ध्यानतः सूरिमन्त्रजापतः प्रणिधानायरंसीद्विरमते स्म । कि कृत्वा । तस्याः पूर्वोक्तसर्वाङ्गवर्णनागमनादिव्यतिकरायाः शासनदेवतायाः दर्शन प्रत्यक्षावलोकनमासाद्य अधिगत्य । साक्षात्समीक्ष्येत्यर्थः । क इव । योगीव । यथा योगसाधको जितेन्द्रियो ध्यानविधानकतानः परमात्मनः परमात्मस्वरूपस्य दर्शन प्राप्य विरमति । ध्यानं कुर्वाणा योगीन्द्रा हृदि परमात्मनमालोक्य ध्यानाद्विरमन्ते । यथा 'योगे स चान्तः परमात्मसंझं दृष्ट्वा परं ज्योतिरुपारराम' इति कुमारसंभवे ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० ७५-७७
हीरसौभाग्यम्
३३.
सूरीन्दुर्वसतेमध्येध्यानस्थानादथागमत् । प्राग्गिरेः कन्दरकोडाद्भास्वानिव नभोङ्गणम् ॥७५॥
अथ शासनदेवतागमनप्रश्नकथनध्यानविरमणानन्तरं सूरीन्दुहीरविजयसरिचन्द्रो ध्यानस्थानात्प्रणिधानविधानास्पदावसतेरुपाश्रयस्य मध्ये उत्सगे आगमदागतः । क इव। भास्वानिव । भानुमाली यथा प्राग्गिरेः प्राचीनपर्वतस्य कन्दरस्य । कन्दरशब्दस्त्रिलिङ्ग। 'पिठरप्रतिसरपात्रकन्दराः' इति लिङ्गानुशासने । क्रोडात् हृदयात् । मध्यादित्यर्थः । अथ षा क्रोडादुत्सङ्गान्नभोङ्गणं गगनाजिरे समागच्छति ।
શ્લોકાઈ
* જેમ સૂર્ય પૂર્વાચલની ગુફાનાં મધ્યભાગમાંથી ગગનાંગણમાં આવે તેમ હીરવિજયસૂરિશ્ચન્દ્ર ધ્યાનભૂમિ-સમાધિસ્થાનમાંથી ઉપાશ્રયની મધ્યમાં પધાર્યા. ૭પ
प्रीतिप्रहूवैः प्रभुस्तत्र परिवत्रे व्रतिवजैः ।
सुनासीर इवास्थानीमासीनः स्वर्गिणां गणैः ॥७६॥ तत्र मौलोपाश्रये प्रभुः सूरीश्वरः प्रीत्या प्रमोदेन गुरुशिष्यस्नेहेन धर्मस्य हार्देन प्रहूवैनम्रीभूतैः पदाम्भोजे भ्रमरीभावं प्राप्तैतिव्रजैः श्रमणपुङ्गवगणैः परिवत्रे परिवृतः । क इव । सुनासीर इव । यथा आस्थानी सुधर्माभिधानां सभामासीन आश्रित्य तिष्ठन् । उपविष्ट इत्यर्थः । सहस्रलोचनः स्वर्गिणां गीर्वाणानां गणैर्वृन्दैः परिबियते ॥
Ram: જેમ સુધર્મા સભામાં રહેલે ઈન્દ્ર દેવોના સમુહથી શોભે તેમ ઉપાશ્રયમાં ભક્તિભાવથી નમ્ર બનેલા સાધુઓનાં સમુહથી હીરવિજયસૂરિજી શોભતા હતા. આ૭૬ાા
तत्रागमन्पत्तनादिसंघास्तुं वन्दितुं तदा ।
स्वर्गादिदेवाः समवसरणस्थं यथा जिनम् ॥७७॥ तत्र डीसाभिधे नगरे पत्तनमणहिल्लपुटभेदनमादिर्येषां तेषां नगराणां संघाः श्राद्धगणास्त ध्यानोत्थित सूरिं वन्दितुनमस्कर्तुमागमन्नागच्छन्ति स्म । यथा इवार्थे । के इव । देवा इव । यथा स्वर्गों देवलोक आदिः प्रथम येषां तेषां भवननगरज्योतिर्विमानानां देवा भवनपतिवानमन्तरज्यौतिष्षकद्वादशकल्पवासिनः सुराः समवसरणे तिष्ठतीति समवसरस्थस्तं जिन तीर्थकरं नमंसितुमायान्ति ॥ हि, सौ. ५
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ७७-७९
કલેકાથ જેન ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષી અને વૈમાનિક એ ચારે નિકાયના દે. સમવસરણમાં બિરાજમાન શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતને વંદન કરવા માટે આવે તેમ ડીસા નગરમાં બિરાજમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિજીને અણહિલ્લપુર પાટણ આદિ નગરના સંઘ हनार्थे मान्या. ॥७॥
प्रबोधयन्सुदृक्पद्मान्कुदृक्पङ्काश्च शोषयन् । स्पर्धयेव रवेः सूरेः प्रतापो व्यानशे दिशः ॥७८॥
सूरहीरविजयवाचंयमेन्दोः प्रतापो दिशो दशापि हरितः प्रति व्यानशे व्याप्नोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रवेः सूर्यस्यार्थान्मार्तण्डचण्डप्रतापस्य स्पर्धया संघर्षण मनस्यसूयया वा । किं कुर्वन् । सुदृशः सम्यक् दृष्टय एव पदमाः कमलानि प्रबोधयन् प्रतिबोधबन्धु. रान विदधत् । सुदर्शनिनः कुर्वन् । सूर्योऽपि पदमानि प्रबोधयति विकाशयति । च पुनः किं कुर्वन् । कुत्सिताः शाक्यादिमतोपादानपटलसंवलिता दृशः दृष्टयो येषां सिद्धान्तविरुद्धवादित्वाद्दष्टा दृष्टयो येषां ते कुदृशः कुवादिनः कुमतान्येव पङ्का कर्दमास्तान शोषयन् । सूर्योऽपि पङ्क शोषयति ॥
લોકાર્થ સમ્યગ દ્રષ્ટિ રૂપ કમલોને પ્રતિબંધ કરતા અને બૌદ્ધાદિ કુવાદિઓરૂપ કાદવનું શેષણ કરત સૂરિવરને પ્રતાપ જાણે સૂર્ય સાથે સ્પર્ધા કરતે ન હોય ! તેમ દશ દિશાઓમાં ફેલા. ૭૮
प्रतिक्रम्य चतुर्मासी स क्रमाद्यहरत्ततः । हर्षाद्वर्षा इवोल्लङ्घय मानसादिष्टमानसः ॥७९॥
स सूरिः क्रमादनुक्रमेण विजयदशमीदीपालिकादिनगमनपरिपादया चतुर्णा मासानां समाहारश्चतुर्मासी वार्षिकचतुर्मासिकम् । अथ वा वर्षा शरलक्षणयो भ्यां मासाभ्यां कृत्वा चतुर्मासी, तां प्रतिक्रम्य । एतावता कार्तिकचतुर्मासिकप्रतिक्रमण प्रणीय चतुर्मासी पूर्णीकृत्य वा ततस्तस्माडीसानगराधहरत् विहारं कृतवान् । इत्यर्थः । क इव । इष्टमानस इव । यथा इष्टमानसो राजहंसः वर्षा वर्षासमयमुल्लङ्घ मानसात् स्वावास. कासारतः हर्षादानन्दाद्विहरति पृथिवीपीठपानीयप्रपूर्णानेकपङ्कजनिकुञ्जमञ्जलजलाशयेषु स्वरं विहरति । 'नृपमानसमिष्टमानसः' इति नैषधे ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० ७९-८२]
सौभाग्यम्
લાકાથ
જેમ રાજસ વર્ષોં સમયનું ઉલ્લંઘન કરીને પોતાના નિવાસસ્થાન માનસરોવરથી નિકળીને કમલાના કુંજોથી મનેાહર પૃથ્વીપર રહેલાં જલાશયેામાં હ પૂર્વક વિહરે છે તેમ સૂરિવરે અનુક્રમે ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરીને ડીસા નગરથી વિહાર કર્યાં, પાછા
क्रमेणाहम्मदाबादपुरे सूरिः समीयिवान् । नभोनीरधिवर्णिन्याः प्रतीरे सुप्रतीकवत् ॥ ८० ॥
३५
यस्य
सूरिहरगुरुः क्रमेण ग्रामानुग्रामादिविहारपरिपाया अहम्मदाबाद इति नाम तादृशे पुरे नगरे समीयिवान् समाजगाम । किंवत् । सुप्रतीकवत् । यथा ईशानविदिक्संबन्धी अष्टमः सुप्रतीकनामा ककुप्कुञ्जरः नभस आकाशस्य नीरधैर्जलराशेर्वरवर्णिनी पत्नी । 'वशा सीमन्तिनी वामा वर्णिनी महीलाबला' तथा 'कर्पूर्वीपवती समुद्रदयिता धुन्यौ स्रवन्ती सरः' इति द्वितयमपि हैम्याम् । एतावता आकाशगङ्गा । 'नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे' इति रघुवंशे । तस्याः प्रतीरे तटे । 'तटं तीरं प्रतीरं च' इति हैम्याम् ॥
શ્લાકા
જેમ ઈશાનદિશાને દિગ્ગજ આકાશગ ંગાના તીરે આવે તેમ સૂરિવર ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા અનુક્રમે અહમદાબાદ નામના નગરમાં પધાર્યાં. ૫૮૦ના
देवी निगदितागण्यभाग्यसौभाग्यशालिनः । स्वस्यान्तेवासिनस्तस्य कम्माङ्गजयतीशितुः ॥ ८१ ॥
सूरीन्दुः कामयांचक्रे दातुं सूरिपदं ततः ।
तनूजस्येव राज्यस्य धुरं धात्त्री पुरंदरः ||८२ ॥ ( युग्मम् )
ततोऽहम्मदाबाद गमनान्तरं सूरिहरविजयरजनिजानिः स्वस्यात्मनः आत्मीयस्य वान्तेवासिनः समीपे वसनशीलस्य शिष्यस्य कम्मानाम्नो व्यवहारिणः गृहीतव्रतत्वात्साधेर्वा अङ्गजः पुत्रः तथा यतीन मध्ये ईशिता मुख्यो गीतार्थत्वात् । अथ वा भाविनि भूतोपचारात निर्ग्रन्थानां नायकः तस्य विमलप्रज्ञांशस्य सूरिपदमाचार्यपद प्रदातुं कामायाँचक्रे अभिलषति स्म । किंभूतस्य । देव्या शासनतरुण्या निगदिते सूचिते कथिते अनण्ये अप्रमेये वाङ्मनसगोचरीकर्तुमशक्ये भाग्यं पुण्यं तथा सौभाग्यं सुभगता विश्ववाल्लभ्यं ताभ्यां शालते शोभते इत्येवंशीलस्य । क इव । धात्रीपुरंदर इव । यथा
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो ० ८२-८४
पृथिवीपुरहूतो राजा तनूजस्य निजनन्दनस्य राज्यस्य स्वसकलमण्डलाधिपत्यधुरं प्रदातुं कामयते ॥ ।
કલેકાર્થ જેમ રાજા પિતાના પુત્રને રાજ્યની ધુર અર્પણ કરવાની અભિલાષા કરે તેમ આચાર્યદેવ શાસનદેવીએ જેના અગણિત ભાગ્ય સૌભાગ્યની પ્રશંસા કરી છે તેવા પિતાના અંતેવાસી કમાણીના પુત્ર વિમલ નામનાં મુનિને આચાર્યપદ આપવાની અભિલાષાવાળા બન્યા. ૮૧ ૫૮રા
प्रक्रमे तत्र तत्रत्यसंघेनागृह्यत प्रभुः ।
तमिवाभिनवं सूरिशक्रमन्यं दिक्षता ॥८३॥ तत्र प्रक्रमे तस्मिन्प्रस्तावे तत्रत्येण कभीपुरीवेण संधेन श्राद्धवर्गेण भगवानगृह्यत । अर्थात्सरिपदप्रदानार्थ प्रभोराग्रहः कृतः । संघेन किं कर्तुमिच्छता । तमिव हीरविजयगणधरमिव अन्यमपरं अभिनवं सूरिशक्र गणभारधुरंधर दिदृक्षता द्रष्टुमिच्छता ॥
શ્લેકાર્થ નૂતન સૂરીન્દ્રને જેવા ઈચ્છતા કમીપુરના સંઘે સૂરિપદ પ્રદાનના મહોત્સવને માટે રિવરને અત્યંત આગ્રહ કર્યો. ૮૩
ततः स्वाशयसंवादि प्रपेदे तद्वचः प्रभुः । व्रतव्यतिकरे लौकान्तिकदेवोक्तमासवत् ॥८४॥
ततः संघाग्रहानन्तर प्रभुहीरविजयसूरिः स्वस्यात्मन आशयमभिप्रायं संवदत्यनुकरोत्येवंशीलं यादृशं गुरुचित्ते तादृश एव संघाग्रह इत्यर्थः । तद्वचः संघवचनं प्रपेदे प्रतिपन्नवान् । किंवत् । आप्तवत् । यथा जिनेन्द्रः व्रतव्यतिकरे दीक्षाग्रहणावसरे लोकस्य पचमकल्पस्य अन्तः प्रान्तोऽवसान तत्र तमिश्रराजिकान्तरालश:लिविमानेष । अचिअचिंमालि-वैरोचन-प्रभंकर-चन्द्राभ-सूर्याभ-शुकाम--सुप्रतिष्ठाभ-अरिष्टाभिघानेषु मवा लौकान्तिकाः। ते च नवविधाः । यथा-सारस्वत-आदित्य-वहि-घरुण-गर्दतोतुषित-अव्याबाध-आग्रेय-अरिष्टनामानो देवास्तेषामुक्त कथितमिवाङ्गीकृतवान् ॥ .
કલેકાર્થ દીક્ષા ગ્રહણ કરવાના અવસરે જેમ જિનેશ્વર ભગવંત નવ લેકાંતિક દેએ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग ९ श्लो० ८४-८७
हीरसौभाग्यम्
३७
કહેલાં વચનને અંગીકાર કરે છે તેમ સૂરિભગવંતે પિતાના અભિપ્રાયને અનુસરવાવાળા સંઘના વચનને સ્વીકાર્યું. ૮૪
सूरीन्द्रेणाथ दैवज्ञैर्मुहूर्त निरधार्यत ।
एतन्महोदयस्येव प्रारम्भप्रथमक्षणः ॥८५॥ अथ संघाग्रहाङ्गीकारानन्तरं सूरीन्द्रेण दैवौतिकैः सार्ध मुहूर्त दोषादिनिर्मुक्तशुभवासरवेलालग्नं निरधार्यत निश्चीयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-एतस्य जयविमलप्रज्ञांशस्य यो महोदयो महानभ्युदयः तस्य प्रारम्भस्य प्रथम आधः क्षणः अवसरः कालविशेषः पञ्चदशलवलक्षणः ॥
કલેકાર્થ સંઘનાં વચનને અંગીકાર કર્યા બાદ સૂરી જોતિષીઓની સાથે શુભમુહુર્ત નિર્ણય કર્યો. તે જાણે આ વિમલમુનિના ભાગે દયની પ્રથમક્ષણ (પંદર લવરૂપ) ન હોય ! ૮૫
शिल्पिभिः कारितः संधैर्मण्डपो यन्मुनीशितुः ।
पट्टश्रियं वरीतु किं स्वयंवरणमण्डपः ॥८६॥ संधैः कमीपुरश्राद्धसमुदायैः कर्तृभिः शिल्पिभिर्वैज्ञानिकैस्तद्र्धकचातुर्यः कृत्वा साधनभूतैर्मण्डपो बहुजनाश्रयः कारितो निर्मापितः । उत्प्रेक्ष्यते-जयविमलनाम्नो मुनीशितुनिग्रन्थनाथस्य पट्टश्रियं धरीतुं सूरिपदलक्ष्मीमुद्रोढुं स्वीकर्तु किं स्वयंवरणमण्डपः ॥
શ્લેકાર્થ કમીપુરમાં શ્રાવકેએ શિલ્પીઓ પાસે મંડપની રચના કરાવી. તે જાણે વિમલ મુનીશ્વરના પટ્ટલમી સાથેના વિવાહ માટે સ્વયંવરમંડપ ન હોય ! ૧૮દા
एतद्व्यतिकरेऽनेककौतुकालोकलालसा । त्रिलोकी चित्रदम्भेन मण्डपे किमुपेयुषी ॥८७॥
एष चासौ व्यतिकरश्च एतव्यतिकर आचार्यपदप्रदानावसरस्तस्मिन्ननेकानि कौतुकानि आश्चर्याणि तेषामालोकने लालसा उत्सुका त्रिलोकी भुवनत्रयी चित्राणामालेख्यभाष
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० ८७-८९
लम्भितानामात्सुरनागराणां दम्भेन कपटेन कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-तत्र मण्डपे किमुपेयुषी आगतेव ॥
શ્લેકાર્થ
આચાર્ય પદ પ્રદાનના મહોત્સવ પ્રસંગે, અનેક આશ્ચયે જોવા માટે ઉત્સુક બનેલા ત્રણે લેક જાણે ચિત્રનાં બહાને મંડપમાં આવીને રહ્યા ન હોય ! ૮૭છા
विस्तीर्णोऽपि स संकीणों बभूवानेकनागरैः ।
भाविभट्टारकागण्यपुण्याकृष्टैरिवागतैः ॥८८॥ स संवजननिर्मापितो विस्तार्णोऽप्यतिविपुलोऽपि सन् मण्डपो जनाश्रयः अनेकर्गणनातीतै गरैर्जनपदग्रामसंनिवेशपुरनगरजननिवहैः संकीर्णः अतिलधीयः स्थानमिव बभूव संजातः । किंभूतैर्नागरैः । आगतैः समेतैः दशदिगन्तादपि तत्रोपनतः । उत्प्रेक्ष्यते-भाविनो भविष्यतो भट्टारकस्य जयविमलसरेरगण्यैः सुरनरादिभिरपि जेतुमशक्यैः पुण्यैर्भागधेयैराकृष्टारिकाबद्धानीतरिव उपायांतः ॥
લેકાર્થ
સંઘે બનાવેલ મંડપ અતિ વિશાળ હોવા છતાં પણ દશે દિશાથી આવેલા નાગરિકજનો વડે નાને–સંકીર્ણ બની ગયે, તે નાગરિકે જાણે ભાવી આચાર્યશ્રીજયવિમલસૂરિનાં અગણિત પુણ્યથી આકર્ષાઈને આવ્યા ન હોય ! u૮૮
निशि तारिवाकाशो भ्रियमाणः स निर्भरम् । तन्महोमिलितै रेजे पौरैर्जानपदैर्जनैः ॥८९॥
तस्य जयविमलप्रज्ञांशस्य पट्टप्रदानस्य महसि उत्सवे मिलितरितस्तत आगत्यैकीभूतैः । उत्सववाची महःशब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति । यथा-'एन महस्विनमुपैहि सदारुगोच्वैः' इति नैषधे । नलान लयोवर्णने । 'महस्विनं तेजस्विनमनलमुत्सववन्तं च' इति तवृत्तिः । तथा 'महस्तेजस्युत्सवे द्य' इत्यनेकार्थः । पौरैर्नागरैर्जानपदैर्गुर्जरपाञ्चाललाटसौराष्ट्राधनेकनीवृजन्मभिर्जनौंके निर्भरं निचितं नीरन्ध्र भ्रियमाणः पूर्यमाणः स मण्डपो भाति स्म । कैरिव । यथा निशि तमिस्रायां रात्रौ तारकैरुपलक्षणात्रिखिलज्योतिः संतनिधियमाण आकाशो गगनं भाति । चन्द्रोद्योते च केचिदृश्यन्ते, केचिन्न । तमिस्रायां दर्शयामिन्यां तु सर्वेऽपि स्फुटा एव लक्ष्यन्ते, तस्मादत्र तमिस्रा रात्रिरेवो. पादीयते नापरा ॥
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० ८९-९२]
हीरसौभाग्यम्
३९
શ્લોકાર્થ જેમ રાત્રિમાં તારાગણથી આકાશ શેભે છે તેમ આચાર્ય પદ પ્રદાનના મહોત્સવમાં ગૂર્જર, પંચાલ, લાટ, સૌરાષ્ટ્ર આદિ દેશે અને પાટણ, અમદાવાદ આદિ શહેરમાંથી આવેલા હજારો નાગરિકેથી વ્યાપ્ત બનેલો મંડપ શેભે છે. ! એટલે
तीर्थेशितेव समवसरणं श्रमणाग्रणीः । श्रमणश्रेणिभिः सार्धमध्यासामास मण्डपम् ॥९०॥
श्रमणानां तत्समयवतिनां संविग्नपक्षिणां शुद्धाचारवतां च श्रमणानां साधूनामग्रणीमुख्यो हीरविजयसूरिः श्रमणश्रेणिभिः मुनिमण्डलीभिः सार्ध मण्डपमाचार्यपदप्रदानस्थानमध्यासामास । क इव । तीर्थ शितेव । यथा तीर्थनाथः साधुभिः सार्ध समवसरण धर्मदेशनमन्दिरमध्यास्ते । केनापि महधिकेन देवेन दानवेन वा रचितमिति शेषः ॥
કલેકાર્થ
જેમ તીર્થંકર ભગવંત સાધુઓ સાથે દેવદાનવરચિત સમવસરણભૂમિને શોભાવે તેમ સંવિગ્ન પાક્ષિક અર્થાત્ શુદ્ધ આચારવાળા સાધુઓની સાથે શ્રમણનેતા આચાર્યદેવે મંડપને શોભાવ્યો. અર્થાત્ મંડપમાં પધાર્યા. ૦
पण्डिताखण्डलं श्रीमज्जयाद्यविमलाभिधम् । ..
आह्वातुं प्रेषयामास मुनिमुख्यान्मुनीश्वरः ॥११॥ मुनीश्वरो हीरभट्टारकः । जयेति पदमाद्य यस्यास्तादृशी विमलेत्यभिधा नाम यस्य स जयविमलस्तमेव पण्डितेषु कोविदेषु आखण्डल इवाखण्डल इन्द्रस्तमालातुमाकारयितु मुनिमुख्यान्वाचकादिवाचंयमपुंगवान् प्रेषयामास प्रहीणोति स्म ॥
શ્લેકાર્થ મુનીશ્વર આચાર્યદેવે પંડિતમાં ઈન્દ્ર સમાન વિમલમુનિને બોલાવવા માટે મુખ્ય મુખ્ય સાધુઓને મોકલ્યા. ૧૯૧
अयमानीयतामीभिर्मण्डपं पण्डिताग्रणीः । उत्तराईर्गन्धवाहैरम्बुवाहोऽम्बराङ्कवत् ॥१२॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० ९२ -९४]
अमीभिर्मुनिमुख्यैरयं जयविमलनामा पण्डिताग्रणीः कोविदकुञ्जरः मण्डपं जनाश्रयभानीयत आनीतः । कैरिव । गन्धवाहैरिव । यथा उत्तरस्यां भवैरुत्तराहैः समीरणैः । लौके 'सूरवाय' इति प्रसिद्धः । अम्बुवाहो जलभरनिर्भरभृतमध्यो घाराधरः अम्बरस्याकाशस्याङ्कमुत्सङ्गमानीयत ॥
લોકાઈ જેમ ઉત્તરદિશાને પવન આકાશમાં મેઘને લાવે તેમ મુખ્ય મુનિવરે વિદ્વદુ શિરોમણિ એવા જયવિમલમુનિને મંડપમાં લઈ આવ્યા. પરા
प्रभु बभाज तैः सार्ध साधुभिः साधुसिन्धुरः ।
युवराज इवानल्पैः सामन्तैः पितरं निजम् ॥९३॥ ___स साधुसिन्धुरः जयविमलमुनीन्द्रः तैः सरिप्रहितैर्मुनिपञ्चाननैः सार्ध प्रभुं हीरविजयसूराश्वरं बभाज आगत्य प्रणम्य सेवते स्म । क इव । युवराज इव । यथा सकलजनपदप्रजाचिन्ताकारकतया स्थापितो नृपकुमारः अनलपैबहुभिः सामन्तैः सीमालभूपालेरनेकमण्डलीकमहीपालैर्वा समं निजं पितरं जनक सेवते ॥
લેકાર્થ
જેમ યુવરાજ ઘણા સામંતે સાથે આવીને પિતાના પિતા રાજાને પ્રણામ કરે તેમ મુનિપુંગવ જયવિમલમુનિએ સાધુઓની સાથે આવીને ગુરૂદેવને નમસ્કાર કર્યા. ૧૯૩
भाविसूरेरभूत्तस्योपाध्यायपदमादितः ।
१परमावधिवत्साधोरुदेष्यत्केवलश्रियः ॥१४॥ भविष्यतीत्येवंशीलो भावी स चासौ सूरिश्च तस्य भविष्यदाचार्यस्य आदितः प्रथमं तस्य जयविमलविदुषः उपाध्यायनाम पदमभूबभूव । एतावता आचार्यपदादावुपाध्यायपदं प्रदत्तमित्यर्थः । किंभूतम् । परमावधिवत् । यथा उदेष्यन्ती प्रकटीभविष्यन्ती केवलश्रीः केवलज्ञानलक्ष्मीर्यस्य तादृशस्य साधोः श्रमणस्य परममुत्कृष्टं पृथक्परमाणुज्ञानल्लोकमानमलोकेष्वपि लोकप्रमितासंख्येयखण्डावबोधविधायकमवधिज्ञानं भवति । अथ वा प्रादुर्भविष्यत्केवलमेकाकार निखिललोकाकाशप्रकाशकं ज्ञानं यस्य तादृग्विधस्य जिनेशितुः तीर्थकरस्य आदितः संयमग्रहणप्रथमसमय एव तूर्य चतुर्थ मनःपर्यायसंझं ज्ञानं भवति इति द्वितीयपाठः ॥
१. ऊदेष्यत्केवलस्येव तुर्य ज्ञान जिनेशितुः' इति पाठान्तरम् ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० ९४ - ९६]
सौभाग्यम्
લેાકાથ
જેમ કેવલજ્ઞાનીને કૈવલ્યલક્ષ્મી પ્રામ થતાં પહેલાં અલેાકમાં લેાક પ્રમાણુ અસંખ્ય ખંડુકાને જાણુવારૂપ પરમાવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય અથવા જિનેશ્વરને સંયમગ્રહણના પ્રથમ સમયે ચેાથુ મનઃપવ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તેમ ભાવી આચાય જયવિમલમુનિને પ્રથમ વાચકપદ-ઉપાધ્યાયપદ અપર્ણ કરવામાં આવ્યું. ૪ા
महामहैस्ततस्तस्य सूरिः सूरिपदं ददौ । १जातवेदाः स्फुरज्ज्योतिर्निकेतनमणेरिव ॥९५॥
४१
तत उपाध्यायपदप्रदानानन्तरं सरिहरिविजयप्रभुः महामहैरधिकजायमानोत्सवैस्तस्य जयविमलोपाध्यायस्य सूरिपदमाचार्यपद ददौ । क इव । जातवेदा इव । यथा जातवेदाः कृशानुर्निकेतनमणेदींपस्य स्फुरद्देदीप्यमान ज्योतिस्तेजो दत्ते । अथ वा । क इव । यथा स्नेहप्रियों दीपस्य दशेन्धनस्य तमोपहं भूच्छायभिदुरं निजमात्मीय ज्योतिर्महो विश्राणयति ॥
લેાકા
જેમ અગ્નિ દીપકને દૈદીપ્યમાન જયાતિ અર્પે તેમ હીરવિજયસૂરિજીએ જયવિમલ ઉપાધ્યાયને મહામહેસવપૂ`ક આચાય પદ અર્પણ કર્યું. પા
उज्झत्वा शमिनोऽशेषान्मुरानिव रमा हरिम् । तं सूरिमुपगच्छन्ती रेजे सूरिपन्दिरा ॥ ९६ ॥
त ं नवं प्रत्यग्रं जयविमलनामान' सूरिमुपगच्छन्ती समायान्ती सूरिपदेन्दिरा आचार्यपदलक्ष्मी रेजे विराजते स्म । किं कृत्वा । उपगच्छन्ती अशेषान् समस्तान् तदभिलाषुकान परान् शमिनो वाचकप्रज्ञांशप्रमुखान् मुनीनुज्झित्वा संत्यज्य । केव । रमेव । यथा समग्रान् सुरासुरानौज्य हरिं नारायणमुपयान्ती मन्दरमन्थानकमथनसमये क्षीरपाथीधिपाथोवेलासमुत्थितसर्वाङ्गीणलक्ष्मीसमुल्लसल्लक्ष्मी राजते । किंच 'देवेन श्रुतममृत सुरासुरकरपरिवर्त्यमानमन्दरमन्थानकनिर्घोषबधिरितसमस्तरोदः कन्दराद्दिवापि दूरोच्छलितदुग्धतुषारासारतार कितनभसः समुत्पन्नानेककौस्तुभादिवस्तुविस्तारादुद्गच्छदप्सरसां मुखमण्डलैः क्षणमिव विहितविकचन लिनशोभादनेकाश्चर्यकुक्षेः क्षीरसागरात् '१ प्रदीप इव दीपस्य निजज्योतिस्तमापहम्' इति पाठान्तरम् ।
मथनावसरे
हि, सौ. ६
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० ९६-९८
अजनि जनितजगद्विस्मया स्मरजननी हस्तस्थिततरुणारविन्दा देवी देदीप्यमाना पुण्यलक्ष्मीर्यस्याः सर्वाङ्गलावण्यमधु विकचलोचनकषैरापीय पीयूषभुजोमदनमदपरवशाः परस्परमवेय॑न्तश्चक्रुश्चक्रपाणिना समं संगरम् । अथ सर्वानप्यन्तरान्तरापततस्तानुल्लङ्घय मन्दरगिरिशिखरशातकुम्भनिकषोपलायमानबाहोर्भगवतश्चिक्षेप । क्षेपीयः कण्ठे वैकुण्ठस्य स्वयंवरकुसुममालिकाम्' इति चम्पूकथायाम् ॥
લેકાર્થ દેવદાએ મેરૂપર્વતને ર કરીને ક્ષીરસમુદ્રનું મંથન કરેલું, તેમાંથી કેસુભ, એરાવણ લક્ષમી, અપ્સરાઓ વગેરે જગતને વિરમયકારી અનેક વસ્તુઓ પ્રગટ થઈ, તેમાંથી જેમ લહમીદેવી સર્વે દેને ત્યાગ કરીને વિષ્ણુને વરી તેમ વાચક આદિ સમસ્ત સાધુઓને ત્યાગ કરીને સૂરિપદવી એક જયવિમલરીને વરી. ૧૯દા
तस्य पूरयतो विश्वकामांश्चिन्तामणेरिव ।
श्रीमद्विजयसेनेति सूरिराजोऽभिधां व्यधात् ॥९७॥ सरिराजो हीरविजयसूरीन्द्रस्तस्य जयविमलसरेः श्रीमान् विजयसेन इत्यभिधां नाम व्यधाच्चकार । तस्य किं कुर्वतः । विश्वेषां जगज्जनानां कामान्मनोभिलषितान पूरयतः पूर्णान् सृजतः । कस्येव । चिन्तामणेरिव । यथा देवमणिः सर्वान्कामान संपूरयति ॥
લેકાર્થ જગતના જીના મનોરથને ચિંતામણી રત્નની જેમ પૂર્ણ કરતા સૂરિરાજે (હીરવિજયસૂરીન્દ્ર) વિમલમુનિનું શ્રીમદ્દવિજયસેનસૂરિ એવું નામ રાખ્યું. સ્થા
किंनर्य इव नागर्यो जगुर्गीतिं पिंकीक्वणाः ।
संगीत तेनिरे नाकिकुमारा इव नतेकाः ॥९८॥ नागर्यो नागराङ्गनाः किंनर्यः किंपुरुषयोषित इव गीति गान जगुर्गायन्ति स्म । किंभूताः । पिकीनां कोकिलानामिव क्वणः पञ्चमसूचकालापनमधुरध्वनिर्यासां तथा नर्तका नटा नाकिनां देवानां कुमारा इव संगीत प्रेक्षणकनिमित्तप्रयुक्तगीतनृत्यवाद्यत्रयम् । अथ वा प्रेक्षणक नाटकमेव तत्तेनिरे चक्रिरे ॥
કલોકાઈ તે અવસરે કિન્નરીઓની જેમ કોકીલકંઠ જેવા મધુર સ્વરવાળી નગરની સ્ત્રીઓએ ગીત ગાયા, અને દેવકુમારની જેમ નૃત્યકારેએ નાટક કર્યું. ૧૯૮૭
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लों ० ९९-१०१]
सौभाग्यम्
त्रिलोकीमपि कुर्वाणं तत्र चित्रीकृतामिव । नेत्रसुधास्पन्दि तौर्यत्रिकमजायत ||१९||
तत्र व्यतिकरे नेत्राणां लोचनानां श्रोत्राणां श्रवणानां च मध्ये सुधाममृतरसं स्पन्दते क्षरति सिञ्चतीत्येवंशीलं तादृशं तौर्यत्रिक गीतनृत्यवाद्यत्रयमजायत जातम् । किं कुर्वाणम् । त्रिलोकीं विश्वत्रयीमपि चित्रीकृतामा लेख्यलिखितामिव कुर्वाणं विदधानम् ॥
લેાકા
४३
ત્યાં ત્રણે લેાકને ચિત્રવત્ સ્તબ્ધ કરતું અને નેત્ર તથા શ્રોત્રમાં અમૃતનું સિંચન કરનારૂં ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રનુ ત્રિક થયું. રાલ્ફા
तत्रास्ति श्राद्धमूर्धन्यः श्राद्धो मूलाभिधः सुधीः । सौन्दर्य धर्मदाभ्यां कामदेव इवापरः ॥ १०० ॥
तत्राहम्मदाबादनाम्नि राजनगरे श्राद्धेषु श्रीमत्तया पक्षश्रावकवर्गेषु मूर्धन्यः शेखरः श्राद्ध आस्तिकः मूल इत्यभिधा नाम यस्य मूलक श्रेष्ठिनामा सोऽस्ति विद्यते । किंभूतः । सुशोभना जिनधर्मानुगामिनी दानादिधर्मेषु धीर्बुद्धिर्यस्य सः । उत्प्रेक्ष्यते— सौन्दर्येण वपुः प्रैरूपकेण तथा धर्मेण पुण्यकृत्येषु दृढाशयतया च अपरोऽन्यः कामदेव इव । शरीररमणीयतया अपरः कन्दर्पदेव एकः सुस्मरो विद्यते । अपरस्त्वयं तत्तुल्यत्वेन तथा धर्मकर्तव्यदाढयेन महावीरभगवतः द्वितीयश्रावकः कामदेवनामा यादृक्षोshareगेवायमप्यास्ते ॥
શ્લેાકાથ
અમદાવાદમાં શ્રાવકામાં શ્રેષ્ઠ એવા ‘લચંદુ' નામનાં આસ્તિક શ્રેષ્ઠિ હતા. તે શ્રેષ્ઠિ શરીરનાં સૌંદર્યંથી જાણે ખીજા કામદેવ અને પુણ્ય કાર્યોંમાં દ્રઢતાની દ્રષ્ટિએ જાણે ભગવાન મહાવીરના શ્રાવક બીજા કામદેવ ન હોય ! તેવા હતા. ૫૧૦ના
जृम्भकव्रजवज्जन्मोत्सवे शंभोर्वणिग्वरः ।
वर्ष वसुधाराभिस्तस्य सूरिपदक्षणे ॥ १०१ ॥
वणिग्वरः समयनैगमगणेष्वग्रणीः मूलाख्यश्रेष्ठीतस्य विजयसेनसुरेराचार्यस्य यत्पदं तस्य क्षणे प्रदानस्य महोत्सवे वसुधाराभिः सुवर्णरूप्यमाणक श्रेणिभिर्ववर्ष वर्षति स्म ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ९ श्लो० १०१ - १०३
सुवर्णरूप्यकमहमुन्दिनाणकैः प्रभावनां कृतवानित्यर्थः । किंवत् । जृम्भकव्रजवत् । यथा शंभोस्तीर्थंकरस्य जिनेन्द्रस्य जन्मोत्सवे जननमहामहे सौधर्मेन्द्रादिष्टधनदलोकपालानुज्ञया वैश्रवणसेवकस्तिर्यग जृम्भवकगीर्वाणगणो हिरण्यस्वर्णरजतरत्नवस्त्र बास चूर्णपुष्पकलादिवृष्टिं कुर्वन्ति ॥
४४
લેાકા
શંભુના જિનેશ્વર ભગવંતના)
જન્મમહાત્સવમાં જેમ તિગૂજા ભકદેવા (सौधर्भेन्द्रना आद्देशथी धनह— डुमेर भंडारीना सेवी) सोनु, ३५, रत्न, वस्त्र, पुण्यो અને ફળા વગેરેની વૃષ્ટિ કરે છે તેમ સૂરિપદના મહે।ત્સવ પ્રસંગે મૂલચંદ શ્રેષ્ઠીએ ` સેાના રૂપા ને માણેકની વૃષ્ટિ કરી અર્થાત્ પ્રભાવના કરી. ૫૧૦૧૫
तस्मिन्विनिहितं सूरिपदं सूरिसितांशुना ।
दिदीपे भास्वता ज्योतिरिव सायं धनंजये || १०२ ॥
तस्मिन्विजयसेनाभिधाने व्रतीन्द्रे सूरिसितांशुना हीरविजयसूरि सुधामरीचिना सूरेराचार्यस्य पद विनिहित स्थापित सद्दिदीपे दीप्यते स्म । किमिव । ज्योतिरिव । यथा भास्वता दिवाकरेण सायं संध्यासमये धनंजये वैश्वानरे विनिहितं ज्योतिर्नक्तमतीव दीप्यते । वासरे तादृशी दीप्तिर्न भवति यादृशी निशायां दीप्रा दीप्तिर्भवति । प्रसिद्ध चैतत् । किं चास्तं व्रजन्नम्भोजिनीवल्लभो धूमध्वजे स्वतेजोऽवस्थाप्य गच्छति प्रातरागतश्च गृहूणातीति कविसमयः । तथा रघुवंशे - 'दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनेः' इति ॥
શ્લાકા
જેમ સધ્યા સમયે સૂર્ય અગ્નિમાં મૂકેલી જાતિ દીપે છે તેમ હીરવિજયસૂરિરૂપી ચન્દ્ર વડે શ્રી વિજયસેનસૂરિમાં સ્થાપના કરાયેલી આચાય પદવી શૈાભવા લાગી. ૧૦૨ા
शोभाभौ लमेते स्म श्रीमत्सूरिपुरंदरौ । प्रणिनन्तौ तमःस्तोमं सूर्याचन्द्रमसाविव ॥ १०३ ॥
श्रीमन्तौ गणनायकैश्वर्य लक्ष्मीकलितौ यशः शोभाभास्वरौ सूरिपुरंदरौ हीरविजयसेनाभिधाचार्य बिडौ सौ उभौ द्वावपि शोभां कीर्ति ख्यातिं लभेते स्म आसादयामासतुः । किंभूतौ । तमसामज्ञानानां दुरितानां वा स्तोमं समूह प्रणिनन्तौ व्यापादयन्तौ । काविव । सूर्याचन्द्रमसाविव । यथा दिवाकरनिशाकरौ तमःस्तोममन्धकारनिकर मूलादुच्छिन्दतौ शोभां भुवने प्रसिद्धिं लभेते ॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १०३-१०५]
हीरसौभाग्यम्
४५
લેકાર્થ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમુહનો નાશ કરનારા સૂર્ય, ચંદ્રની જેમ ગણ નાયકત્વના ઐશ્વર્યથી શોભતા હીરવિજયસૂરિ અને વિજ્યસેનસૂરિ આ બે સૂરિન્દ્રોએ કીતિ શોભા પ્રાપ્ત કરી. ૧૦૩
वनीमिवावनी सरिशकौ चङ्क्रमणैः क्रमात् ।
मधुराधाविव मासौ शोभा लम्भयतः स्म तौ ॥१०४॥ तौ हीरविजयविजयसेननामानौ सूरिशक्रौ आचार्यपर्जन्यौ क्रमादनुक्रमेण चक्रमणैविहरणैः विहारक्रमेण अवनीं मेदिनीमण्डल शोभां श्रिय लम्भयतः स्म प्रापयामासतुः । काविव । मधुराधाविव । यथा मधुश्चैत्रः, तथा राधो वैशाखः । 'चैत्रे मधुश्चैत्रकश्च वैशाखे राधामाधवौ' इति हैम्याम् । एतावता वसन्ततुसंबन्धिनौ चैत्रवैशाखमासौ क्रमादनुक्रमतः प्रथमं चैत्रः पत्रपुष्पमञ्जरीकलिकाफलोदयोन्मुखान्कुरुते । ततो वैशाखमासः परिणतफलमण्डलकलितान् सालमण्डलान् विदधाति इत्यनुक्रमः । चङ्कमणैनिंजागमनैः कृत्वा वनीमुद्यानवीथीं वनमालां लम्भयतः । 'स्ववनीसंप्रवदत्पिकापिका ॥ इति ध्यानोत्थानाकमिपुरागमनाचार्यपदस्थापनम् ॥
શ્લેકાર્થ જેવી રીતે ચૈત્ર અને વૈશાખ (વસંતઋતુ) પૃપીને શોભાવે છે તેવી રીતે બે સૂરીન્દ્રોએ ક્રમશ: વિહાર કરીને અવનીને શોભાયમાન કરી. (ચૈત્રમાસ પ્રથમ પુષ્પ, પત્ર, મંજરી આદિ વડે વનને નવપલ્લવિત કરે છે. ત્યારબાદ વૈશાખમાસ પાકેલા ફલેની પંકિત વડે વૃક્ષને શોભાવે છે.) ૧૦૪
कोऽपि मेधाविमूर्धन्यो लुम्पाकानां मते तदा । मेघजी ऋषिरित्यास्ते नाम्नामेध्ये मणिर्यथा ॥१०५॥
तदा तस्मिन्नवसरे लुम्पाकानां 'लउका' इति नाम्ना प्रसिद्धानां मते पक्षे मेघजी इति नाम्ना कोऽपि कश्चिदृषिः तन्मतवेषधारकः आस्ते विद्यते । किंभूतः । मेघाविनां बुद्धिमतां पण्डितानां वा मध्ये मूर्धन्यो मुकुटायमानः प्रज्ञालचूडामणिः। क इव । मणिरिव । यथा इवार्थे । यथा अमेध्ये अशुचिस्थाने रत्न मणिर्भवति ॥
Rat: જેમ અશુચિ સ્થાનમાં રત્ન હેય તેમ તે અવસરે હું પાક (લંકા) મતમાં પંડિત માં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
__ हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० १०५-१०७
શિરોમણિ એવા મેઘજી નામના ઋષિ હતા. n૧૦૫
ऋषिः कुअरजीनामा तं लुम्पाकमतप्रभुः । पल्लीपतिर्यथा वङ्कचूलं निजपदे व्यधात् ॥१०६॥
लुम्पाकानां मतस्य प्रभुः स्वामी भारवाही कुअरजीनामा ऋषिः लुम्पाकवेषभूत' मेघजीऋषि निजपदे स्वस्थाने व्यधात्स्थापयति स्म । यथा इवार्थे । क इव । पल्लीपतिरिव । यथा पल्लीपतिः पित्रातीवान्यायकारित्वात्कुपितेन स्वदेशात्प्रवासित स्वपल्लीप्राप्तं नितरां क्रूरानीतिकारकत्वेन स्वस्थानोचितं पुत्राभावाद्वङ्कचूल नाम राजपुत्र निजपदें निधत्ते स्म । अथ वा रतिकलहकुपितपराङ्गमुखभवनापरस्थानस्थचौरिकार्थागततदङ्गरङ्गस्पर्शनातिस्मरपरवशीभूतस्ववशाप्रार्थनाप्रक-मनियूंढनिष्कलङ्कशी लव्रतदर्शनालादितकेशववसुधावासवः स्वपदे युवराजपदे स्थापितवान्वङ्कचूल नृपनन्दनम् ॥
કલોકાર્થ
પલિપતિએ જેમ વંકચૂલને પિતાના પદે સ્થાપ્યો હતો તેમ હુંપાકમતના સ્વામી કુંવરજીએ મેઘજીને પિતાના પદે સ્થાપ્યા હતા. ૧૬
सिद्धान्तानेष निध्यायन्कदाचित्तत्वचक्षुषा । प्रतिमामाहती चित्रवल्ली चाष इवैक्षत ॥१०७॥
एष मेघजीऋषि: कदाचित्कस्मिन्नपि प्रस्तावे । सिद्धान्तानां चाराङ्गाद्यङ्गोपपातिधुपाङप्रमखानागमान्निध्यायन विलोकमानः सन् तत्वचक्षुषा शुद्धमनोनयनेन कृत्या अहतां तीर्थक्रतामियमाहती तां भगवत्प्रतिमा ऐक्षत विलोकते स्म । क इव । चाष दुव । यथा नीलचाषः चित्रवल्लीमीक्षते । किं कुर्वन् । ध्यायन पश्यन् । कान् । आ सामस्त्येन गमो गमनमुपलक्षणादागमं गमागमौ येषु त आगमाः भूमीप्रदेशाः तान् । 'चित्रकवल्ली चाषः' इति सूत्रोक्तेः ॥
કલેકાર્થ જેમ ચાષપક્ષી ચોતરફ જતાં ચિત્રાવેલને જુવે તેમ મેઘજી ત્રષિએ સિદ્ધાંતનું તત્વદ્રષ્ટિથી (શુદ્ધમાન અને શુદ્ધનયનથી) અવલોકન કરતા જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાને જોઈ ૧૦ળા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
___सर्ग ९ श्लो० १०७-११०
हीरसौभाग्यम्
४७
लुम्पाकानां मतात्तस्मादिव कारानिकेतनात् ।
निर्गन्तुं कामयामास स ततो मेघजीमुनिः ॥१०७॥ ततो जिनप्रतिमाक्षरदर्शनानन्तर स मेघजीमुनिस्तस्माल्लुम्पाकमतान्निर्गन्तुं निःसतुं कामयामास कांङ्कति स्म । कस्मादिव । कारानिकेतनादिव । यथा कश्चिन्जनः न्यायेनवा अन्यायेन न्यायेऽप्यन्यायीकृत्य वैरिबाहुल्यादिति न्यायात् । चारके नृपादिना क्षिप्तः स तस्माद्वन्दिमन्दिरात् प्रपञ्चचातुर्येण कृत्वा निर्गन्तुं कामयते । इति मेघजीमुनेः प्रतिमाक्षरदर्शनात्प्रतिबोधः ॥
જેમ કેઈ કેદી પુરૂષ કારાગારમાંથી નીકળવાની કામના કરે તેમ મેઘજી ઋષિએ સિદ્ધાંતેમાં જિનપ્રતિમા સંબંધી અક્ષરો જોઈને, હુંપાકમતમાંથી નીકળવાની કામના કરી. ૧૦૮
तन्मताधिकृतान्वेषधरान्वागुरिकानिव ।
पाशे पातयतो मुग्धान्मृगानिव विवेद सः ॥१०९॥ स मेघजीमुनिस्तस्य लुम्पाकस्य यन्मतं पक्षस्तत्राधिकृतोऽङ्गीकृतो यो वेषो विरुद्धसाधुलिङ्ग धरतीति तन्मतस्याधिकारिणो वेषधरा वा केवलर्लिङ्गधारकास्तान लुम्पाकान् वागुरिकान् वागुरा मृगजातिलकामृगादिजन्तुग्रहणपाशोऽस्त्येषामिति वागुरिकाः । अस्त्यर्थे इकः । 'अइके मत्वर्थे' इति सारस्वतेन । तान् जालिकानिव विवेद हृदि जानाति स्म । किं कुर्वतः । मृगान् हरिणानिव मुग्धानभिज्ञान् तत्त्वातत्त्वविचारणाचतुरेतरान् जनाञ्जन्तून् पाशे पाशसदृशे कुमते पातयतः क्षेपयतः । तथात्रापि कोऽपि मुग्धः प्रतिभाप्रागल्भ्यनिर्मुक्तो न किमपि कपटचर्यादिकं वेत्तीति तागज्ञः केनापि धूते न वाग्बन्धादिप्रदानेन विमोह्य स्वीकृतो लोकैः पाशे पातितेऽसौ विमुच्यते ॥
લોકાથ જેવી રીતે શિકારી (વાગુકિ) ભેળાં હરણોને પિતાની જાળમાં ફસાવે તેવી રીતે ભેળાજીને કુમતરૂપી જાળમાં ફસાવતા તે હું પાકમતના વેષધારી સાધુઓને તેમણે (मेघ ) नया. ॥१०॥
अमी बीङ्खां प्रकुर्वन्ति बका इव शनैः शनैः। सतां सम्यग्दृशो हन्तु कान्तः शफरीरिव ॥११०॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ९ श्लो० ११० - ११२
अमी लुम्पाकवेषधारका बका बकोटा इव शनैः शनैर्मन्दं मन्दमालोक्यालोक्य मुग्धविप्रतारणबुद्ध्या वीङ्खां गमनं प्रकुर्वन्ति पादौ विमुञ्चन्ति । उत्प्रेक्ष्यते - सताम् अस्मासु श्रावकत्वं नाम्ना विद्यते परं तत्त्वं सम्यक्तया न विद्मः तेषां श्राद्धानां सतां पर मुग्धानां सम्यग्दृशः सत्यज्ञानदृष्टी । सम्यक्तानीत्यर्थः । हन्तुं व्यापादयितुं भ्रंशयितुमिव काङ्क्षन्तः इच्छन्तः । का इव । शकरीरिव । यथा बकाः शफरीमत्स्यीर्हन्तु स्पृहयन्तः शनैर्हिण्डन्ते ॥
લેાકા
४८
જેમ બગલાએ માછલીએ મારવાની ઈચ્છાથી મં મદ્ય પગલાં ભરે તેમ લુ‘પાકમતનાં વેશધારીએ, સજ્જનપુરૂષોની જ્ઞાનદષ્ટિ ભ્રષ્ટ કરવા માટે મંદમંદપણે
यासता हता. ॥११०॥
विगोपनमिवैतेषां वेष वेषभृतामवैत् ।
तन्मतस्थं पुन ने सौंधं कूपगतं निजम् ॥ १११ ॥
स मेघजीऋषिरेतेषाममीषां कलिकालविलसितेन महावीरदेवशासनेऽपि कण्टकप्राचुर्याद्वहुभूतानां लुम्पाकानां वेषभृतां जैनाभासलिङ्गवारिणां वेष' लिङ्ग विगोपनमिव विडम्बनाप्रायमवैत् मनसि बुबुधे । पुनः स मेघजीमुनिः तेषां लुम्पाकानां मते पक्षे तिष्ठतीति तन्मतस्थं निजमात्मानं सौंधं कूपगतमिवेत्यध्याहारः । बह्वन्धकारकलितपातालावटमध्यनिष्पतितमिव मेनेज्ञासीत् । इति गर्भितोपमा ॥
લેાકાથ
તે લુ પામતના વેષધારીઓના વેષને મેઘજી ઋષિએ ખરેખર વિડંબનામાત્ર માન્યેા, તેમણે લુંપાકમતમાં રહેલી પેાતાની જાતને કુવામાં પડેલી જેવી માની. ૫૧૧૧ા
आप्तोक्तिरत्नगर्भायाममीषां प्रतिमाहताम् ।
निधिकुम्भीव दुःस्थानां पथिकी नाभवदृशोः ॥ ११२ ॥
आप्तोक्तिरागमः सैव रत्नगर्भा वसुंधरा तस्यां दुस्थानां हरिद्राणां निधिकुम्भीव रत्ननिधानकलशीव । अमीषां लुम्पाकमतपक्षीभूतभूयो वेषधारिणामर्हतां तीर्थकृतां प्रतिमा बिम्बमच दृशो चनयोः पथिकी विद्यमानापि पान्थी गोवरा नाभवत् । तत्र निमित्त महांह एव ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० ११२ - ११५]
सौभाग्यम्
લેાકા
જેમ રિદ્રી પુરૂષોને રત્નભડાર દુલભ્ય છે તેમ આગમરૂપી રત્નગર્ભા–પૃથ્વીમાં રહેલો જિનપ્રતિમારૂપી રત્નભડાર દરિદ્ર એવા લુપાકમતાવલંબી પુરૂષાના દષ્ટિપથમાં आप्त न थयो ! ॥११२॥
ऐहिकामुष्मिके सौख्ये दूरेऽत्र स्थायिनो मम । नीतीरे सरः पङ्के निमनस्येव दन्तिनः ॥ ११३ ॥
४९
अत्र भवपरम्परापारावारप्रतिहरित्प्रसरत्ययः पूरान्तरनिपतनप्रस्फुरन्महावर्तभूते लुम्पा - • कमते तिष्ठति चिरं स्थितिं विरचयतीत्येवं शीलस्य स्थायिनो मम मेघजीनामात्मनः इहलोकपरलोकसंबन्धिनी सौख्ये शर्मणी दूरे विप्रकृष्टे वर्तते । भगवदाज्ञाविरोधेनोद्भूत भूयस्तरदुरन्तदुरितोदयप्रादुर्भूततिर्यङ्नरकाद्यनन्तदुर्भवपरम्परोपलम्भतः शर्मलेशोऽपि कुत्रस्थः सत्त्वः प्राप्नुयादिति । कस्येव । दन्तिन इव । यथा सरःपङ्के निदाधानिदाघ कृद्धर्मद्युतितीव्रतरकरनिकरशुष्काल्पीयः सलिलपल्वलबहुलजम्बाले निमग्नस्य सर्वेरप्यङ्गोपाङ्गैब्रूडित्वा स्थितस्य किंचिल्लक्ष्याङ्गस्य नीरतीरे पानीयप्रतीरे अतिदूरे भवतः ॥
લેાકાથ
અલ્પજલવાળા સરેાવરના કાદવમાં ખુટેલા હાથીને સરોવરને ક્રિનારા દૂર હાય છે તેમ જિનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ ભયંકર લુંપાકમતરૂપી સમુદ્રમાં ડુબેલા એવા મને (મેત્રજીને) લૌકિક અને પારલૌકિક સુખ ઘણું દૂર છે. ૫૧૧૩ગા
चेतसीति विचिन्त्यासौ पाण्डवानिव पण्डितः । कैश्विच्चालोचचतुरैरालोच्य सचिवैरिव ॥ ११४ ॥
स पल्वलमिवामेध्यं हंसो लुम्पाकनायकः । अत्याक्षीत्पक्षमात्मीयं विनेयैस्त्रिंशता समम् ॥ ११५ ॥ ( युग्मम् )
स मेघजीनामा लुम्पाकानां नायकः स्वामी त्रिंशता शतसंख्यैर्विनेयैः शिष्यैः सममात्मीय लुम्पाकसंबन्धिनं पक्षं लुम्पाकमतं गच्छं वा अत्याक्षीजहाति स्म । क इव हंस इव । यथा राजमरालः पुरीषानेकास्थिपञ्जरविकटकण्टकठिक्कर कबहुजलं बालशेवालकलितमत एव मेध्यमपावनं वायसनिवासोत्पादशयनादिशकुन्नसंतानं पल्वलं त्यजति ।
हि, सौ, ७
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ९ श्लो० ११५ - ११७
किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेणार्थात्स्वयं तथा सिद्धान्तविरुद्धवचनभाषणभीरुकस्वाभिलषितज्ञापरगीतार्थेश्च चेतसि स्वस्यैव चेतसि वेत्ति । विचिन्त्य चिन्तयित्वा । विचार्ये - त्यर्थः । क इव । पण्डावानिव । यथा तत्त्वानुगतमतिमान् पण्डितो मेधावी विचिन्तयति । सम्यग्देवगुरुधर्मादितत्त्वं विचारयति । च पुनः सचिवैरमात्यैरिव आलोचेषु मन्त्रणेषु चतुरैर्निपुणैः कैश्चिदात्मीयैः सिद्धान्तवचनभाषणातिभीरुक स्वाभिमताभिप्रायज्ञापर गीतार्थे - चालोच्य विचारयित्वा च ॥ युग्मम् ॥ इति मेघजीमुनेर्लुम्पाकमतत्यजनम् ॥
५०
લેાકા
મેઘજીઋષિએ, પંડિતની જેમ આ પ્રમાણે વિચારીને, ખથવા મંત્રા કરવામાં ચતુર મંત્રીએની જેમ વિચારીને જેમ રાજહંસ અપવિત્ર ખાખે!ચીઆના ત્યાગ કરે તેમ મેઘજીઋષિએ પોતાના ત્રીસ સાધુએની સાથે પોતાના મતને (લુ પાકમતને!) ત્યાગ કર્યાં. ૫૧૧૪૫ ૫૧૧પાિ
निर्जित्य स्वमतैश्वर्यस्मयं तौर्यत्रिकोत्सवैः ।
प्राणमत्प्रतिमां जैनीं जयीव निजमातरम् ॥ ११६ ॥
स मेघजीऋषिः स्वस्यात्मनो मतस्य लुम्पाकवर्गस्य ऐश्वर्यमाधिपत्यं तस्य स्मयम हंकारं गर्व' निर्जित्य पराभूय । तदैश्वयें मुक्त्वेत्यर्थः । अथवा 'निर्मुच्य' इति पाठो वा । तत्र निःशेषेण मुक्त्वा संबन्धमात्रमप्यरक्षयन् त्यक्त्वा । 'निर्मुक्तः पञ्चदेह्या परमसुखमयः प्रास्तकर्मप्रपच्चः' इति पञ्चमीस्तुतौ । तौर्यत्रिकोत्सवै गीत नृत्य वाद्यत्रिकेणोपलक्षितश्राद्धजनार
महामहैः सार्धं जैनीं जिनसंबन्धितीं प्रतिमा मूर्ति प्राणमत् प्रणमति स्म । क इव जयtव । यथा निखिलदिमङ्गलनिर्जयनशीलः पृथिवीपालो निजमातरं स्वजननीं प्रणमति ॥
શ્લાકા
જેમ દિવિજય કરીને આવેલે રાજા પોતાની માતાને પ્રણામ કરે તેમ મેઘજીએ કુંપાકમતના અધિપતિપણાના ગને જીતીને (ત્યાગ કરીને) ગીત, નૃત્ય અને વાજિંત્રો સહિત શ્રાવકાએ કરેલા ઉત્સવપૂર્ણાંક જિનેશ્વર ભગતની પ્રતિમાને પ્રણામ કર્યાં. ૫૧૧૬૫
कलौ स्वकामिताप्राप्तेर्लोकानालोक्य सीदतः । पूर्णकामांश्चकीर्षु तान्स्वः सुरगुरमिवागतम् ॥ ११७ ॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सर्ग ९ श्लो० ११८-१२०]
हीरसौभाग्यम्
५१
स्वोदयाय कलिं लुप्त्वा किमु कर्तुं कृतं युगम् । नक्तंदिनमिवादित्यं धर्म मूर्तमिवोद्गतम् ॥ ११८ ॥ चतुर्थारकवल्लोकान्पश्चमेऽप्यरकेऽथ वा । अवतीर्णमिवोद्धर्तु कृपया गौतम पुनः ॥ ११९ ॥ तपागच्छश्रिया लीलाललाममिव जङ्गमम् ।
श्रीहीरविजयं प्रीतेरै पीदेष निषेवितुम् ॥ १२० ॥ (कलापकम्) एष मेघजीऋषिः श्रिया सरलक्ष्म्या कलितं हीरविजयम् । श्रीहीरविजयसूरिमित्यर्थः । प्रीतेरानन्दात् । विशद्धधर्मप्ररूपकत्वेन गुरुस्नेहाद्वा निषेवितुमुपासितुमैषीद्वाञ्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तपागच्छश्रिया तपोगणलक्ष्म्या जङ्गमं संचरणशीलं लीलाललामं श्रृङ्गारकृते विधृतं कनकतिलकमिव । ललामशब्दो नकारान्तोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'ललामवल्ललामश्चादन्तः पुंक्लीबलिङ्गे नकारान्तः क्लीब एव' इत्यनेकार्थः । अथ हीरविजयसूरि बिशिनष्टि । उत्प्रेक्ष्यते -स्वः स्वर्गलोकादागतं भूमिमण्डलेऽवतीर्ण सुर→ कल्पवृक्षमिव । किं कर्तुमिच्छुम् । तान लोकान पूर्णकामान् इच्छापूरणपर्यन्ताधिगमसमस्तस्वमनोभिलाषांश्चिकीर्षु कर्तुमिच्छम् । किं कृत्वा । कलौ कलिनाम्नि युगे पञ्चमारके स्वेषामात्मनां काभितानामभीष्टानामप्राप्तेरनासादनात्सीदतः दुःखीभवतः सकलान् यावद्वसुघावलयबर्तिनो लोकानालोक्य विज्ञायेत्यर्थः । पुनरुत्प्रेश्पते-मृत शरीरवन्तमङ्गीकृतकार्य वा उद्गत प्रकटीभूतं धर्म जैनधर्ममिव । किं कर्तुम् । नक्तं दिनमहोरात्रम् । निरन्तरमित्यर्थः । स्वस्यात्मन उदयाय चतुर्मिरंशस्तिरोभवनाय चतुरङ्गतया प्रादुर्भवाय वा कलिं प्रबलतापसंतापास्पदं कलियुगं लुप्त्वा विलुप्य निखिलावनीमण्डलान्निकास्य कृतं युगं प्रथमसमय कर्तु विधातुम् । कृतयुगे हि धर्मश्चतुरङ्गः स्यात् । यदुक्तम् नैषधे-'पदैश्चतुर्भिः सुकृते स्थिरीकृते कृतेऽमुना के न तपः प्रपेदिरे' इति । कमिव । आदित्य मिव । यथा भास्करः नक्त निशां विलुप्य दिनं वासरं कर्तु मुद्गच्छति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-पच्चमे दुःसमानामन्यप्यरके कृपया कारुण्यरससमुद्रतया लोकञ्जगज्जन्तून भविकजनान्वा उद्धतु भवविकटवटादुद्धृत्य मोक्षे महान्दपदे नेतु प्रापयितु पुनद्वितीयवारमवतीर्ण गृहीतावतारं गौतममिव श्रीमन्महावीरप्रथमशिष्य गणधराग्रगण्यमिव ॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥
કલેકાર્થ કલિયુગમાં સ્વાભિષ્ટ વસ્તુ ન મળવાથી દુઃખી બનેલા લેકેને જોઈને તેઓની અભિલાષા પૂર્ણ કરવાની ઈચ્છાથી સ્વર્ગમાંથી આવેલા કલ્પવૃક્ષની જેમ, વલી જેમ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० १२०-१२२
સૂર્ય રાત્રિને લેપ કરીને દિવસ કરવા ઉગે તેમ કલિયુગને લેપ કરીને કૃતયુગ કરવા માટે અર્થાત્ ધર્મને ઉઘાત કરવા માટે સાક્ષાત મૂર્તિમંત જૈનધર્મની જેમ, તેમ જ પાંચમા આરામાં દુખથી સંતપ્ત ભવ્યજીના ઉદ્ધાર કરવા માટે ચોથા આરાની જેમ ગૌતમસ્વામીએ કરૂણા વડે ફરીથી અવતાર લીધે હોય તેમ અને તપાગચ્છની લક્ષ્મીનાં લલાટપટ્ટ ઉપર જાણે જંગમ સુવર્ણનું તિલક હોય તેવા ગુણનિધિ શ્રીહીરવિજયસૂરિની મેઘજીમુનિ સ્નેહપૂર્વક ઉપાસના કરવાની અભિલાષાવાળા બન્યા. ૧૧૭૧૧૮૧૧લા૧૨૦
व्रतं जिघृक्षुः सोऽकाङ्क्षीद्धीरसूरेः समागमम् । श्रीमुव्रतजिनस्येव कार्तिकः श्रेष्ठिपुङ्गवः ॥ १२१ ॥
स मेघजीऋषिः व्रतं प्रव्रज्यां जिघृ क्षुः गृहीतुमिच्छुः सन् हीरमृरेहीरविजयसूरीश्वरस्य समागममकमिपुरे पादावधारणं समागभनमकाङ्क्षीत् वाञ्छति स्म । क इव । कार्तिक इव । यथा श्रेष्ठिनां श्रीदेवताप्रतिमाङ्कितबद्धशिरःसुवर्णपट्टानां नगराधिकारिभुख्यानां मध्रे पुङ्गवः प्रधानः कार्तिकनामा श्रेष्ठी सुव्रतजिनस्य श्रीमुनिसुव्रतस्वामिनः आगमनं काङ्क्षति स्म ॥
શ્લેકાર્થ જેમ શ્રેણીઓમાં અગ્રણી કાર્તિક શ્રેષ્ઠી શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિના સમાગમનાં અભિલાષી હતા તેમ મેઘઋષિ વ્રત-પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છાથી શ્રીહીરવિજયસૂરિના સમાગમને ઝંખતા હતા. ૧૨ના
विज्ञाय हीरसूरीन्दुराशयं मेघजीमुनेः आगादहम्मदाबादे माकन्दे कीरवत्क्रमात् ॥ १२२ ॥
हीरसूरीन्दुः हीरविजयसूरिशर्वरीसार्वभौमः क्रमादग्रामानुग्रामादिविहारस्य परिपाट्या अहम्मदाबादे गुर्जरमण्डल विपुलाखमण्डलनिवासस्थानत्वेन राजनगरे अगात् आगच्छति स्म । स्वयमागत्य अकमिपुरे समरसृत इत्यर्थः । किंवत् । कीरवत् । यथा माकन्दे सहकारमहीरहे शुकः समेति । किं कृत्वा आगतः । मेघजीमुनेराशय स्वपाश्व संयमग्रहणाभिप्राय विज्ञाय ज्ञात्वा स्वतः परतो वा अवसाय || इति हीरविजयसूरेरकमिपुरीगमनम् ॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १२२-१२४]
हीरसौभाग्यम्
५३
શ્લેકાર્થ જેમ આમ્રવૃક્ષ પાસે પિપટ આવે તેમ મેઘજીઋષિના આશયને જાણુને શ્રીહીરવિજ્યસૂરિ સ્વયં અહમદાવાદ–રાજનગર પધાર્યા. ૧૨ા
प्राच्यामिव प्रतीच्यां च महोऽभ्यधिकमावहन् । * परोलक्षान्दधत्ताान्गृहराज्ञां श्रियं पुनः ॥ १२३ ॥ सैंहिकेयाञ्जय शौर्यायोऽजैषीत्पूषणं श्रिया । स गुर्जरेष्वथागच्छत्साहिः श्रीमदकब्बरः ॥ १२४ ॥ (युग्मम्)
अथास्मिन्व्यतिकरे सकलवसुधावलथप्रसिद्धः श्रीमाननेकजनपदनायकाधिपत्याद्वैतलक्ष्म्या लक्षितः साहिः पातिसाहिः गुर्ज रेषु आगच्छत्समागतः । स कः । योऽकब्बरसाहिः श्रिया वैभवेन कृत्वा पूषणं सहस्रकिरणमजेषोज्जयति स्म पराबभूव । 'नमसितुमना यन्नाम स्यान्न संप्रति पूषणम्' इति नैषधे । किं कुर्वन् । प्राच्यां पूर्वस्यां दिशि इव प्रतीच्यां पश्चिमायामप्याशायामभ्यधिकमतिशायितम प्रतिपक्षपक्षलक्षदुःसहं स्वमहो निजप्रतापमावहन् आकलयन् । पुनः किंभूतः । लक्षात्परे *परोलक्षा लक्षशस्तानि जात्यतुरङ्गमान् अर्थादश्ववरान् दधद्धारयन् । कटके कति वाजिनः सन्ति लक्ष द्विलक्षी विलक्षी वा इति लोकभाषैव वर्तते । पर तावन्तोऽश्ववारा एव ज्ञेया इत्युक्तेः । पुनः किं कुर्वन् । राज्ञामपरापरपृथ्वीपालानां श्रियं संपदं देशनगरपामादिविभूति गृहणन्नाददानः । पुनः किं कुर्वन् । शौर्यात् शूरत्वात्सिहिकाया अपत्यानि सैहिकेयाः केसरिण: जयन्पराभवन् पराक्रमन सिंहव्याघ्रादिश्वापदान्निघ्नन् । सूर्यस्तु प्रतीच्यां मन्दायमानमहाः सप्ताश्व एव राज्ञः श्रिय दिशन् । 'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघौ । तथा सैहिकेयात्स्वर्भानोः सकाशादभिभवं लभमानः । अत एवाकब्चरसाहेः सूर्यजयो युक्त एव ।। युग्मम् ॥ इत्यकब्बरः ॥
લોકાથ [તે સમયે ગુર્જરદેશમાં સૂર્યને પણ પરાભવ કરે તે “અકબર બાદશાહ આ .] સૂર્ય તે પૂર્વ દિશામાં જ પોતાના પ્રતાપને વિસ્તારે છે જ્યારે બાદશાહ તે પૂર્વની જેમ પશ્ચિમ દિશામાં પણ રહેલા રાજાઓ ઉપર પિતાને અધિકાધિક પ્રતાપ વિસ્તાર, સૂર્ય
* पाणिनीयमते तु 'नाज्झलौ' इति. सूत्रस्थ 'पारस्करादित्वात्सुट्' इते, कैयटानुसारेण सुट एव संभवे तस्य परादित्वेन पदान्तत्वाभावाद्रुत्वोत्वयोरप्राप्तौ 'परस्लक्षान्' इति भवेत्.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० १२४-१२६
સમાધં અર્થાત્ સાત અશ્વોને ધારણ કરે છે જ્યારે બાદશાહ જાતિવંત એવા લાખ અશ્વોને ધારણ કરતે લાખે શત્રુ રાજાઓની લક્ષ્મીને ગ્રહણ કરતો, તેમજ સુર્ય તે પિતાના શત્રુ રાહુથી પરાભવ પામે છે જયારે આ તે કેશરીસિંહ, વ્યાવ્ર આદિ દુર્ધર ધાપદને પરાભવ કરત–આવા પ્રકારની પિતાની લમીથી–ભાથી સૂર્યને પરાભવ કરતે અકબર બાદશાહ ગુજરદેશમાં આવ્યું. ૧૨૩૧૨૪
साहिना सार्धमभ्येयुः प्राच्याः केऽपीह नैगमाः। शर्वरीसार्वभौमेन नभोमार्गे ग्रहा इव ॥ १२५ ॥
साहिना अकब्बरपातिसाहिना साध केऽपि केचन प्राच्याः पूर्वदिक्संबन्धिनः नैगमा वणिजो व्यवहारिणः इह गुर्जरमण्डले अभ्येयुरागताः । के इव । ग्रहा इब । यथा शर्वरीसार्वभौमेन विधुना सार्ध' नभोमार्गे गगनाङ्गो ग्रहाः समायान्ति ॥
લેકાથ
જેમ આકાશમાં ચન્દ્રની સાથે શહે આવે છે તેમ ગુર્જરદેશમાં બાદશાહની સાથે પૂર્વદિશાના કેટલાક વેપારીએ આવ્યા. ૧૨
तेऽप्यासशासने जैने लीना मीना इवाम्बुनि । स्थानसिंहादिमा मान्या अमात्था इव भूपतेः ॥ १२६ ॥
ते नैगमा अपि जैने शासने भगवत्संबन्धिनि तपागच्छाभिधाने शासने लीना निलीयमानमानसाः एकतानीकृतचित्ताः सन्ति । क इव । मीना इव । यथा अम्बुनि पानीय विषये लीनास्तिष्ठन्ति । किंभूताः । स्थानसिंहः रामासाहसूनुः आदिमः प्रथमो मुख्यो वा येषु ते तादृशाः । पुनः किंभूताः । महीपतेरकब्बरपातिसाहेान्या माननीयाः । क इव । अमात्याः सचिवा भूपतेर्माननारे भवन्ति ॥ इति प्राचीनश्राद्धाः ॥
લેકાર્થ
જેમ જલમાં મીન લીન હેય છે તેમ રામાશાહના પુત્ર થાનસિંહ આa શ્રાવકે શ્રીજૈનશાસનમાં ચુસ્ત હતા અને રાજાના મંત્રીઓની જેમ અકબર બાદશાહના તેઓ માનતા હતા. ૧૨૬
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १२७-१२९]
हीरसौभाग्यम्
अरंतुदं कुपक्षाणामिवासेचनकं सताए । परिव्रज्योत्सवं कर्तुं कान्तो मेघजीमुनेः ॥ १२७ ॥ निशितायसशल्यानि हृदि मिथ्यादृशामिव । आनयन्ति स्म ते तुर्याण्यकम्बरमहीहरेः ॥ १२८ ॥ (युग्मम्)
ते प्राचीनाः श्राद्धा अकब्बरनाम्नो महीहरेः पृथ्वीपुरंदरस्य तुर्याणि वादित्राण्यानयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मिथ्यादृशां कुवादिनां हृदि हृदये वक्षसि निशितानि तीक्ष्णानि आयसानि लोहमयानि शल्यानि त्रिशूलानीव । 'हृदि शल्यमिवार्पितम्' इति रघौ । 'अतिपीडाकारित्वात्त्रिशूलम् । इति तवृत्तिः । तथा 'परस्परोल्लासितशल्यपल्लवे' इति नैषधे । 'मिथ उल्लालितकुन्ता येऽग्रे' इति तवृत्तिः । ततः शल्यानि कुन्ता इव । तथा 'शल्यं शस्त्रशलाकयोः' इत्यनेकार्थे । शस्त्राणीव वा । प्राच्याः किं कुर्वन्तः । मेघजीमुनेः प्रव्रज्याया दीक्षाया उत्सवं कर्तु निर्मातुं काङ्क्षन्तः ईहमाना । किंभूतं परिव्रज्योत्सवम् । उत्प्रेक्ष्यतेकुपक्षाणां लुम्पाकादीनां कुमतभाजामरंतुदं मर्मव्यथकमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते सतां साधूनां जैनानां सुदृशामासेचनकमाप्यायकमिव । 'तदासेचनक यस्य दर्शनाङ् न तृप्यति' इति हैम्याम् । अत्र लालाघण्टान्यायेनोभयत्रापि इव संबध्यते ॥ युग्मम् ॥ इति वाद्यानयनम् ॥
કર્થ
કુમતવાળાઓના મર્મસ્થાનને વિંધનારા અને સંપુરૂષ માટે અમૃતપાન તુલ્ય મેઘજીઋષિના દીક્ષા મહોત્સવ પ્રસંગે, થાનસિંહ આદિ શ્રાવકે મિથ્યાદ્રષ્ટિના હૃદય માટે તીક્ષણ લેહમય ભાલાસમાન અકબર બાદશાહના શાહી વાજિંત્રો લાવ્યા. ૧૨૭૧૨૮
स्पृहयद्भिरिवोद्वोढुं सिद्धिमुग्धमृगीदृशम् ।।
श्राद्धैरस्य तपस्यायाः प्रारभ्यत महामहः ॥ १२९ ॥ प्राच्यैौर्जरैश्च श्राद्धैः श्रावकैरस्य मेघजीमुनेस्तपस्याया दीक्षाया महामहः महोत्सवः प्रारभ्यत प्रारब्धः । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिर्मुक्तिरेव मुग्धमृगीदृक् कमनीयकामिनी ताम् । 'मुग्धो मूढे च रम्ये च' इत्यनेकार्थः । उद्वोढुं स्पृहयद्भिः कामयमानैरिव ॥
લોકાર્થ જાણે મુક્તિરૂપી રમણીય કન્યાને પરણવાની અભિલાષાવાળા હોય તેમ ગુર્જરદેશના
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ९ श्लो० १२९ - १३२
અને પૂ દેશના થાનસિંહ આદિ શ્રાવકોએ મેઘજીઋષિના દીક્ષામહાત્સવના પ્રારંભ
કર્યાં. ૫૧૨ા
५६
पूरिताशेषदिग्ध्वानढक्का तद्यशसामिव ।
तन्महो भूपदित्रयात्राका क्वणा हव ॥ १३० ॥
कुलशैलपयोराशिप्रतिध्वनिविधायिनः ।
वाद्यमानघनातोद्यनादाः प्रादुरबीभवन् ॥ १३१ ॥ ( युग्मम् )
वाद्यमानानि ताड्यमानानि वादित्रवादिकैर्जनैः करैर्दण्डेन वा निहन्यमानानि धनानि प्रभूतानि आतोद्यानि तूर्याणि तेषां नादाः शब्दाः प्रादुरवीभवन् प्रकटीभवन्ति स्म । किंभूताः । कुलशैलाः मेरुमन्दर कैलाशादिकाः कुलाचलाः तथा पयोराशिः समुद्रस्तेषु ये प्रतिध्वनयः प्रतिशब्दास्तान्विदधते प्रणयन्तीत्येवंशीलाः । उत्प्रेक्ष्यते - तद्यशसां तस्य मेघजीऋषेः यशसां कीर्तीनां पूरिता निर्भरं भृता अशेषाः समस्ता दिशो दशाप्याशा यैस्तादृशा ध्वानाः शब्दा यासां ता ढक्का यश. पटहानि स्वाना इव । अथवा तस्य मेघजीमुनेर्यश एव भूपो राजा तस्य दिशाँ समस्तहरितां जयनशीला यात्रा वैरिव्रजोपरि विजयकृते प्रस्थानं तस्य तदर्थं वा ढक्काक्वणा निःस्त्राननिःस्वता इव । राज्ञां हि प्रयाणेषु निःस्वाना वाद्यन्ते, तद्ध्वनिभिश्च सर्वेऽपि सज्जीभवन्ति ॥ युग्मम् ॥
શ્યાકા
મેરૂ-કૈલાસ આદિ કુલપ°તા તથા સમુદ્રમાં પાતાના અવાજના પડઘા પાડનારા વાજિંત્રોના સ્પષ્ટ અવાજો પ્રગટ થયા. જાણે સમસ્ત દિશાઓમાં વ્યાપ્ત એવા મેઘજીઋષિના યશના પહ હોય અથવા મેઘજીઋષિના યશરૂપી રાજાને દિવિજયના પ્રયાણુમાટેના નિશાન કા હોય તેમ વાજિંત્રાના અવાજો પ્રગટ થયા. ૫૧૩૦૫૧૩૧
वदान्यैः श्रीवद्दानं ददेऽगीयत गायनैः । अनतिं नर्तकैरुच्चैर्बन्दिभिर्विरुदावली ॥ १३२ ॥
तत्र मेघजीऋषिदीक्षासमये श्रीदवद्धनदैरिव वदान्यैर्दानशौण्डैर्विश्राणनशीलैर्दानं ददे दत्तम् पुनयिनैर्गन्धर्ववर्ग मधुरध्वनि अगीयत । पुनर्न किनटेस्ताण्डवाडम्बरविधायिभिरनतिं नृत्यं निर्मितम् । पुनः बन्दिभिर्मङ्गलपाठ के बिरुदानामावलिः श्रेणिः उच्चैः कथिता ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो० १३२-१३५]
हीरसौभाग्यम्
५७
પ્લેકાર્થ મેઘજીઋષિની દીક્ષાના સમયે કુબેર સમાન દાનવીર શ્રીમંતોએ અઢળક ધનનું દાન કર્યું. ગાંધર્વવર્ગે મધુર સ્વરે ગીતગાન કર્યું, નૃત્યકારોએ વિવિધ પ્રકારનાં નૃત્યનું નિર્માણ કર્યું તેમજ મંગલ પાઠકેએ ઉચ્ચસ્વરે બિરૂદાવલિ કરી. ૧૩રા
वैधेयवनिरीयान्धकूपात्कूपे पतामि किम् । परपक्षान्गणैः स्वस्य स्वस्याहृतिकृतस्तदा ॥ १३३ ॥ अवमत्येति दीक्षां स श्रीहीरविजयान्तिके ।
सत्याकृतिमिवादत्त संगमे सुगतिश्रियाम् ॥ १३४ ॥ (युग्मम्) स मेघजीमुनिः श्रीहीरविजयसरेरन्तिके संनिधौ पार्श्वे दीक्षां जैनतपस्यां जग्राह गृहूणाति स्म समादत्तवान् । कामिव । सत्याकृति सत्याकारमिव । लोके 'संचकार' इति प्रसिद्धः । कासाम् । सुगतीनां स्वर्गापवर्गफलदानां श्रियां लक्ष्मीणाम् । उत्प्रेक्ष्यते वा-त्रिदिवशिखराणां सत्याकृतिमिव । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण तदा तस्मिन्दीक्षाग्रहमहोत्सवसमये परपक्षान परगच्छीयान् खरतरस्तनिकादीनवमत्यागणयित्वा । विमुच्येत्यर्थः । किंभूतान् परपक्षान् । स्वस्यात्मनः गणगच्छस्तस्य मेघजीमुनेराहूतिकृतः आकारणविधायिनः । आकारणं सरिपदादिप्रदानादिना लोभयित्वा हठं कुर्वन्तीति तान् । इति किम् । यदहं वैधेयवन्मातृशासितो मूर्ख इव ज्ञानवानप्यज्ञानवानिव अन्धकूपात् ध्वान्तोपचितान्तरावटानिरीय निर्गत्य पुनर्वितीयवारं कूपे अपरस्मिन्कूपे किं कथं पतामि झम्पामि । अपि तु नैव पतिष्यामीत्येवं विचार्येत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
કાર્થ - ઈતરગચ્છવાળાઓએ આચાર્યપદ આદિ પ્રભને બતાવ્યાં છતાં એક વખત અંધકાર પૂર્ણ કુવામાંથી નીકળીને મૂર્ખ માણસની જેમ પુનઃ અંધકારમય કુવામાં શા માટે પડું?” આ પ્રમાણે સ્વયં વિચારીને, અન્યગચ્છવાળાઓનાં આમંત્રણને અવગણી મેઘજીઋષિએ શ્રી હીરવિજયસૂરિ પાસે સુગતિરૂપી લક્ષમીનાં સંગમની સાક્ષીભૂત એવી પ્રવજયા ગ્રહણ કરી ૧૩૩ ૧૩૪
उद्दयोतं शासने तेने विजयं दुर्दशां च यत् । इतीवास्य व्यधात्सरिरुद्दयोतविजयाभिधाम् ॥ १३५ ॥
हि, सौ, ८
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ९ श्लो० १३५-१३७
सूरिहीरविजयप्रभुः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोरस्य मेघजीऋषेः उद्दयोतविजय इत्यभिधां नाम व्यधाञ्चकार । इति किम् । यत्कारणादसौ त्यक्तलुम्पाकमताधिपत्यः- शासने उहयोतं प्रकाशं तेने विस्तारयामास । च पुनर्दुईशां कुपक्षाणां कुमतानां विजयमवगणनारूपं विदधे निर्मितवान् । पराभवं विहितवानित्यर्थः ।।
કલેકાર્થ સુરિજીએ મેઘજીઋષિનું ઉદ્યોત વિજય એવું નામ રાખ્યું “હુંપાકમતના અધિપતિ આ મેઘજીષિ જિનેન્દ્રશાસનને ઉઘાત કરનાર થશે ! અથવા કુપાક્ષિકેનાં વિજ્યને પરાભવ કરશે ! જાણે આ હેતુથી જ ઉદ્યોતવિજય નામ રાખવામાં આવ્યું ન હોય ! ૧૩૫
पादपीठलुठन्मूर्धा बद्धाञ्जलिरसौ विभुम् । श्रीनाम इव नाभेय स्वयंभुवमबीभजत् ॥ १३६ ॥
असौ उद्दयोतविजयमुनिः विभुं हीरविजयसूरीन्द्रमबीभजत्सिद्धान्तोक्तविधिवद्विनयविधानादिप्रकारेणातिशयेन भजते स्म निषेवते स्म । तदेव दर्श्यते-किंभूतः । पादपीठे पदासने लुठम्मिलन्मूर्धा मौलिय॑स्य । पुनः किंभूतः । बद्धाञ्जलिः ललाटपट्टघटितकरकमटकुकालः । क इव । श्रीनाभ इव । यथा श्रीनाभनामा गणधर नाभेर्नाभिनामनृपस्यापत्य संतानम् । नन्दन इति यावत् । नाभेयः श्रीऋषभदेवस्तं वृषभं स्वयंभुवं तीर्थकरं भजते स्म । विशेषणे पूर्ववद् पादपीठे लुठन् संघटुं प्राप्नुवन मूर्धा मस्तकं यस्य । तथा बद्धो रचितोऽञ्जलिः पाणिद्वययोजनं येन ॥ ईति मेघजीऋषिमहः ॥
કલેકાર્થ
જેમ “શ્રીનાભ' નામના ગણધર ભગવાન ઋષભદેવની ઉપાસના કરતા હતા તેમ જતવિજયજી બે હાથ જોડી શ્રીહીરવિજ્યસૂરિના પાદપીઠને મસ્તકવડે સ્પર્શ કરી ગુરુસેવામાં તત્પર બન્યા. ૧૩૬ાા
पारीन्द्र इव सूरीन्द्रः प्रणिहत्य तमोद्विषम् । नृणां व्य श्राणयद्बोधि मुक्तापङ्क्तिमिवार्थिनाम् ॥ १३७ ॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १३७-१३९]
हीरसौभाग्यम्
सूरीन्द्रो हीरविजयगुरुः नृणां भव्यप्राणिनां बोधिं सम्यक्त्वं व्यश्राणयद्ददाति स्म । कामिव । मुक्तापदिक्तमिव । क इव । पारीन्द्र इव । यथा केसरी अर्थिनां याचकानां मुक्तानां स्वदारितकुम्भिकुम्भमध्यनिष्पतन्मौक्तिकानां श्रेणी विश्राणयति प्रयच्छति । किं कृत्वा । प्रणिहत्य व्यापाद्य । किम् । तमः अज्ञानं पापं वा तद्रूपं श्यामत्वात्तत्साशं द्विपं हस्तिनम् ॥
કલેકાર્થ
જેમ સિંહ હાથીઓના ગંડસ્થલને ચીરીને યાચકોને મોતીઓનું દાન કરે તેમ સૂરીન્દ્ર અજ્ઞાનરૂપી હાથીનું વિદ્યારણ કરી ભવ્યજીને ધિબીજરૂપી મોતીઓનું દાન આપતા હતા. ૧૩છા
मयां विहरति स्वैरं श्रीमत्सुरिपुरंदरे ।
दानवर्षितया भव्यव्रजेनानेकपायितम् ॥ १३८॥ श्रीमति अद्वैतवैभभासिनि हीरविजयनाम्नि सूरिषु पुरंदरे वासवे मह्यां महीमण्डले स्वैरं स्वैच्छया न पारतन्त्र्याद्विहरति विहारं विदधति सति दानं द्रविणादिविश्राणनं मदाम्भश्च वर्षतीत्येवंशीलस्तत्तथा । 'दानं विश्राणनमदाम्भसोः' इत्यनेकार्थे । दानवर्षणस्वमावेन भव्यव्रजेन भविकजन्तुजातेन अनेकान्बहून्दुःस्थानर्थिनो वा पान्ति दारिद्र्यादुद्धरन्ति सुखीकुर्वन्ति च तेऽनेकपाः मतङ्गजाश्च तद्वदाचरितं सामयोगिसदृशीभूतं च ॥
શ્લોકાથ અદ્વિતીયભાવાળા સૂરિપુરન્દર પૃથ્વી પર વેચ્છાપૂર્વક વિહાર કરતા હતા, તેમના વડે ભવ્ય પ્રત્યે બેધિબીજરૂપી દાનની વર્ષા દ્વારા હસ્તિની જેમ આચરણ કરાયું ૧૩૮
पितेव सूनुना साकं कम्माङ्गजयतीन्दुना ।
पत्तनं पावनीचक्रे हीरसूरीश्वरः क्रमात् ॥ १३९ ॥ हीरसूरीश्वरः क्रमादनुक्रमाद्विहारपरिपाट्या स्वतन्त्रससुखविचरणात् पत्तनमणहिल्लवाटकाभिधानपत्तनं पवित्रीकरोति स्म । कथम् । साकं सह । केन कस्मात् । कम्मासाधोरङ्गजो नन्दनः स एय यतिषु यतीनां मध्ये आह्वादकत्वाद्वागमृतवर्षित्वादिन्दुरिव । इन्दुराचायेणेत्यर्थः । क इव । पितेव । यथा जनकः सूनुना सार्धं पत्तनादिपुरं समेति ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० १३९-१४१
લોકાથ
જેમ પુત્ર સાથે પિતા નગરમાં જાય તેમ શ્રી હીરવિજયસૂરિ સાધુઓમાં ચન્દ્ર સમાન વિજ્યસેનસૂરિ સાથે, અનુક્રમે અણહિલપુર પાટણમાં પધાર્યા. ૧૩
कृत्वा क्रमादनूचानपदनन्दि मुनीश्वरः ।
देशं स्वसूनो राजेव गणं तस्य वशं व्याधात् ॥ १४० ॥ मुनीश्वरो हीरविजयव्रतिवासवः गण तपागच्छं तस्य विजयसेनसूरेशमायत्तं व्यधाञ्चकार । किं कृत्वा । क्रमादनक्रमेण । हेतौ ततीया पञ्चमी च वाच्येति ततीयार्थः । पूर्वसरिपरिपाटीतः अनूचानपदस्याचार्यपदस्य नन्दि द्वादशावर्तवन्दनानुज्ञानादिविधि कृत्वा विधाय । क इव । राजेव । यथा सकस्रमेदिनीमण्डलाखण्डलो निजनन्दनस्य देश स्वजनपदं वशमधीनं विधत्ते ॥
kaisn: જેમ રાજા પિતાના પુત્ર યુવરાજને પિતાનું રાજ્ય અર્પણ કરે તેમ શ્રીહીરવિજયસૂરિએ પૂર્વાચાર્યોની પરિપાટી અનુસાર દ્વાદશાવવંદનપૂર્વક અનુજ્ઞા વિધિ કરીને, આચાર્યપદની લક્ષ્મી પ્રોવિજયસેનસૂરિને સમર્પણ કરી. ૧૪
प्रभोर्नन्दिमहे हेमराजो मन्त्रीश्वरो मुदा । अमानि मानवैः श्रीद इवामितधनं ददत् ॥ १४१॥
प्रभोविजयसेनसूरेनन्दिमहे आचार्यपदानुज्ञावन्दनकदानादिमहोत्सवे हेमराजो नाम मन्त्रीश्वरः सचिवो मानवैर्जानपदैः पौरैर्नागरिकैश्च मनुजैः श्रीदो वैश्रवण एव अमानि विज्ञातोऽवबुद्धः ॥ किं कुर्वन् । मुदा प्रमोदेन अमितं प्रमाणातीतमगणितं धनं द्रविण ददद्यच्छन् ॥ इति विजयसेनसरिनन्दिः ॥
કલેકાર્થ
શ્રીવિજયસેનસૂરિના આચાર્ય પદ પ્રદાનના મહોત્સવમાં અત્યન્ત હર્ષપૂર્વક અમાપ દાન દેતા હેમરાજ' નામના મંત્રીશ્વર, મનુષ્ય વડે કુબેરભંડારી સમાન મનાયા. ૧૪ના
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
mi
सर्ग ९ श्लो० १४२-१४४]
हीरसौभाग्यम्
प्रत्यतिष्ठत्परोलक्षा आर्हतीः प्रतिभाः प्रभुः । कल्पितानल्पसंकल्पाः कल्पसाललता इव ॥ १४२ ॥
प्रभुहीरविजयसूरिः १परोलक्षाः लक्षशः आहती नीः प्रतिमा मूर्तीबिम्बानि प्रत्यतिष्ठत् प्रतितिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कल्पिताः प्रदत्ताः पूर्णीकृता अनल्पा अनेके भूयस्तराः संकल्पा मनोभिलषितानि याभिस्तादृशीः कल्पसाललताः कल्पद्रुमवल्लीरिव । 'कल्पद्रुमलताः' इति सोमसौभाव्यकाव्ये ॥
લેકાર્થ શીહીરવિજયસૂરિએ ભવ્યજીનાં અનેક સંકલ્પ પૂર્ણ કરનારી સાક્ષાત્ કવેલી સમાન લાખે જિનપ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠા કરી. ૧૪રા
पान्थानिव महानन्दपटभेदनपद्धतौ ।
दीक्षायामास सूरीन्द्रोऽनेकानिभ्यतनूभवान् ॥ १४३ ॥ सूरीन्द्रोऽनेकान्परःशतानिभ्यतनूभवान्व्यवहारिपुत्रादीन्दीक्षयामास प्रव्राजयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महानन्दो मोक्षः स एव पुटभेदनं रत्नयोनिपत्तनम् । रत्नयोनिरिति लोकरूढिः । तथा च रत्नसदृशानां पुरुषाणामुपत्तिस्थानम् । महानन्दे तीर्थकरचक्रवर्तिबलदेवमहामण्डलीकमहीपतिसरिबाचकमहामुनिप्रमुखा रत्नेभ्योऽभ्यधिकानां महापुरुषाणामुत्पत्तिस्थानकं ततः पत्तनोपमानम् । तस्य पद्धतौ मार्गे पान्थान् पाथिकानिव ॥
કલેકાથ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રવર્તક આદિ મહાપુરૂષોની ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ (રત્નાનિ સમાન) શ્રી હીરવિજયસૂરિએ સેંકડે શ્રેણીપુત્રોને પ્રજિત કર્યા. તે પ્રમાણે જાણે મેક્ષરૂપી નગરમાર્ગના પથિકે ન હોય ! ૧૪૩
शाखाप्रशाखाश्रेणीभिराकीर्णः श्रमणाग्रणीः । व्यभावट इव च्छायाच्छन्नः सेव्यश्च राजभिः ॥१४४॥
श्रमणानां साधूनामग्रणीः पुरोगो हीरविजयसूरिः वट इव न्यग्रोधपादप इब व्यभात् ।
१. अत्र च १२३ संख्याक श्लोंकटिप्पणिवत् 'परस्लक्षा' इति भवेत ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० १४४-१४५
किंभूतः । शाखा विमलविजयसागरसुन्दरादिका प्रशाखा आनन्दहर्षसौभाग्यविशालकुशलादिकास्तासां श्रेणीभिराकीर्णः परिवृतः । पुनः किंभूतः । छायया शोभया छिन्नो निचितः सहितः । पुनः किंभूतः । राजभि विनिभूतोपचाराद्भपालैः सेव्यः उपासनीयः वटस्तु स्कन्धनिसृताः शाखास्ताभ्यः पुनर्निर्गताः प्रशाखास्तासां राजिभिर्याप्तो भरितः । तथा छायया प्रतिच्छायिकयाञ्चितः सिञ्चितः । तथा राजभिर्यक्षः । सेवनीयः । पक्षाणां वटवासित्वात् । 'यक्षः पुण्यजनो राजा गुह्यको वट वास्यपि' इति हैम्याम् ॥
કલેકાર્થ
જેમ શાખા-પ્રશાખાઓથી વ્યાપ્ત અને યક્ષસેવિત વિશાળ છાયાયુક્ત વડવૃક્ષ શેલે તેમ વિમલ, વિજય, સાગર, સુંદર આદિ શાખાઓ અને આનંદ, હર્ષ, સૌભાગ્ય, વિશાલ, કુશલ આદિ પ્રશાખાઓની શ્રેણિથી વ્યાપ્ત શોભાયુકત અને અનેક રાજાએથી સેવ્ય એવા શ્રી હીરવિજયસૂરિ શોભે છે. ૧૪૪
समस्थापयत्तीर्थसार्थाननेकान्तवादाज्बुजाम्भोजबन्धुः ।। महीमण्डले रन्तुमुत्कण्ठितायाः स्फुरन्केलिगेहा इव ब्रह्मलक्ष्म्याः ॥१४५॥
एकान्तेन निश्चयेन वदनमेकान्तवादो न एकान्तवादो यत्र तदनेकान्तवादं जिनशासनम् । यतः–'स्याद्वादवाद्याहतः स्यात्' इति हेमाचार्योंक्तिः । स एव तदेव वाम्बुजं सरसीरुहं तत्र तद्विकाशने अम्भोजबन्धुः पद्मबान्धवः सहस्ररश्मिः सूरीन्द्रः अनेकान् शतशः तीर्थानां पापसंतापापनोदस्थानानां सार्थान् समूहान् । यद्यपि हैम्याम् संघसार्थों तु देहिनाम्' इत्युक्तम्, तथापि हेमचन्द्रेणैवानेकार्थे प्रोक्तम्-'सार्थो वृन्दे वगिग्गणे' इत्युत्पन्नभेदात, तथा पदार्थसार्थ-' इत्यपि दर्शनात; अनुप्रासत्वाद्वा लक्षणयापि समूहार्थ एव तस्मादानीतः । समस्थापयत्समस्थापयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महीमण्डले पृथ्वीपीठे रन्तुं क्रीडितुमुत्कण्ठिताया उत्सुकिताया ब्रह्मलक्ष्म्या मुक्तिश्रियाः । शिवं निःश्रेयसं श्रेयो निर्वाणं ब्रह्मनिवृतिः' इति हैम्याम् । स्फुरन्तः निखिलसुटग्दृग्गोचरीभावं भजन्तः केलिंगेहा विलाससौधानीव । सूरिस्थापितानां तीर्थानां पृथिवीपीठस्थायुकत्वात् अथ च ब्रह्मलम्यास्त्रैलोक्योपरितभूमौ स्थायित्वाच्च महीमण्डले क्रीडाकाङ्क्षति ॥ इति हीरविजयसूरिधर्मकृत्यानि महिमसंपदः ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो ० १४५-१४७]
हीरसौभाग्यम्
લોકાર્થ અનેકાન્તવાદરૂપી કમલને વિકવર કરવા માટે સૂર્યસમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિએ પૃથ્વી ઉપર ભવ્યજીના પાપ સંતાપને દૂરકરનારાં અનેક ધર્મતીર્થોની સ્થાપના કરી. તે તીર્થો જાણે આ પૃથ્વીમંડલમાં કીડા કરવા માટે ઉત્સુક બનેલી મુકિતરૂપી લક્ષ્મીના કુરાયમાન કીડાગૃહે ન હેય ! તેવા શોભે છે. ૧૪પા
अथो विहारप्रतिष्ठादीक्षाद्यनन्तरं कस्मिंश्चिदकब्बरसाहेराकारणसमये गन्धारनगरे चतुर्मासीः तिष्ठासोः सरेर्गन्धारवर्णनं किंचित्
अथो लाटलक्ष्मीललामायमानं पुरं वार्धितीरेऽस्ति गन्धारनाम । किमुद्वेज्यमाना जलैरम्बुराशेः प्रतीरं पुरी संश्रिता शाहू पाणेः ॥१४६॥
लाटस्य लाडनानो मण्डलस्य लक्ष्म्या ललामायमानं तिलकमिवाचस्त वाधेः समुद्रस्य तीरं तटं तत्र गन्धार इति नाम यस्य तादृश पुरं नगरमस्ति विद्यते । उत्प्रेक्ष्यतेअम्बुराशेः कल्लोलमालिनः प्रसरत्तुङ्गतरङ्गरङ्गविरलजलरुवेज्यमाना अत्युद्वेगं प्राप्यमाना शाङ्गपाणेर्नारायणस्य पुरी द्वारका नगरी विष्णोः कुत्रापि गते सति समुद्रेणाप्लाव्य स्वसलिलमध्ये गृहीता; अत एव पानीयोद्वेगात्प्रतीरं तटं संश्रिता पानीयाबहिरागत्यात्र स्थितेव ॥
લોકાર્થ સમુદ્રના જલવડે ઉદ્વેગ પામીને જાણે વિષ્ણુની નગરી દ્વારિકા, મુદ્રનાં તીરે આવીને વસી હોય તેમ લાટદેશની લમીના તિલક સમાન “ગંધાર’ નગર સમુદ્રના કિનારે વિદ્યમાન છે. ૧૪
निधानेशरम्भाकुमारीगणेशान्दधानेन गाङ्गेयराजेश्वरांश्च ।
जिता येन वस्वोकसारा स्वलक्ष्म्या ह्रियेवानिता शंभुशैलस्य मौलिम् ॥१४७॥ गन्धारनगरेण स्वलक्ष्म्या निजवैभवेन जिता परिभूता सती वस्वोकसारा धनदपुरी हियेव पातिरेकादिव शंभुशैलप्रय मौलिं मस्तकमुपरितनशिखरमाश्रिता भेजुषी । येन किं कुर्वाणेन । दधानेन । कान् । निधानानां निधीनामीशाः स्वामिनो निधिपतयः तास्तथा रम्माः कदलीः कुमारीः कन्यकाः तथा गणानां जनसमुदायानामीशा गणनायकास्तान
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० १४७-१४८
तथा गाङ्गेयं स्वर्ण तथा राजेश्वरं देशाधिपतिं राज्यलक्ष्मीवन्तमीश्वरा गजप्रमाणद्रविणधारिणः तान् बिभ्राणेन । अलकापक्षे तु सर्वेऽप्येकैकाः । निधानेशो धनदः, तथा रम्भानाम्नी धनदाङ्गजनलकूबरपत्नी । 'अस्मान्किमश्रोत्रसुधां विधाय रम्भा चिरं भामतुला नलस्य । तत्रानुरक्ता तमनाप्य भेजे तन्नामगन्धान्नलकूबरं सा ।।' इति नैषधे । कुमारी पार्वती गणेशो विघ्ननायकः गङ्गाया अपत्यं गाङ्गेयः स्वामिकार्तिकः । गङ्गोमाः कृत्तिकासुतः' इति हैम्याम् । तथा गाङ्गेयो गुहभीष्मयोः' इत्यनेकार्थः । राजानो यक्षाईश्वरः शंभुस्तान्बिभ्रती ॥
કલેકાર્થ
લક્ષમીપતિઓ, કદલી, કુમારિકાઓ, ગણનાયકે, સુવણે, અને રાજેશ્વર આદિથી શેભતી ગાંધારનગરીની લક્ષ્મીથી પરાભવ પામેલી ધનદપુરી (ધનદ, કુબેર, ધનદપુત્ર, નલકુબરની પત્ની રંભા, પાર્વતી, ગણપતિ, કાર્તિકસ્વામિ, અને ઈશ્વર આદિને ધારણ કરતી ધનદપુરી) કુબેરનગરી અલકાપુરી અતિશય લજજાથી જ જાણે કૈલાસ પર્વતના શિખર ઉપર રહી ન હોય ! ૧૪૭
स्फूर्त्या मणीकम्बुवराटमुक्तिका प्रवालमातङ्गतुरङ्गमश्रियाम् । विहेलितेना म्बुधिना द्विवेलं वेलाच्छलायनगरं न्यषेवि ॥ १४८ ॥
मणयः चन्द्रकान्ताद्याः सामान्येन सर्वजातिजानि रत्नानि कम्बवः शङ्खाः वराटा . रत्नमुख्यानि हीरका कपदां वा मुक्तिका मुक्ताफलानि । 'बहुकम्बुमणीवराटकागणनाटत्करकर्कटोत्करः' इति नैषधे । हट्टेषु कम्बवोऽपि दृश्यन्ते । प्रवाला विद्रुमा मातङ्गा हस्तिनः तुरङ्गमा अश्वाः श्रीर्धनधान्यादिविविधलक्ष्मीस्तासां स्फूर्त्या अत्युद्धरवैभवभरेण कृत्वा विहे. लितेनावगणितेनाभिभूतेनाम्बुधिना समुद्रेण द्वे वेले वाराववसरौ यत्र । 'वेला वारा ववसरः प्रस्तावः' इति हैम्याम् । तथा वेला स्यादवृद्धिरम्भसः' । द्विवेलमिति क्रियाविशेषणम् । वेलाच्छलाजलवृद्धिकपटात् । वेलागणमिषेणेत्यर्थः । यनगरं गन्धारपुरं न्यषेवि उपास्यते स्म । अम्बुधावपि मण्यादयः सर्वेऽपि पदार्थाः सन्ति । ऐरावणोच्चःश्रवसो. स्तत्रोत्पन्नत्वात् जले गजाश्वानों संभवाद्वा ॥
શ્લેકાર્થ ચંદ્રકાન્ત આદિ સર્વ જાતિનાં રત્ન: હીરા, મોતી, પ્રવાલ, હાથી અને અન્ય આદિના વૈભવથી તિરસ્કૃત બનેલે સમુદ્ર વેલા (ભરતી)નાં બહાનાથી બે વખત ગંધાર નગરીની સેવા કરતે હતે. ll૧૪૮
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९ श्लो. १४९-१५०]
हीरसौभाग्यम्
इन्द्रनीलमणिशालिजालकाश्चन्द्रकान्तकृतचन्द्रशालिकाः ।
भूतलाभ्युदयिनो बभासिरे शारदीनशशिमन्डला इव ॥१४९॥ यत्र गन्धारनगरे इन्द्रनीलमणिभिः मरकतादिनीलरत्नः शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीला जालका मवाक्षा यासु तादृश्यः चन्द्रकान्तैश्चन्द्रमणिभिः कृता निर्मिता चन्द्रशालिका अर्थात्सौधानां शिरोगृहाणि उपरितनभूमिका बभासिरे भासन्ते स्म दीप्यन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भतले महीमण्डले अभ्यागत्योदयन्त्युदगच्छतीत्येवंशीलास्तथा शारदीनाः प्रसरत्पयोधररोधापगमप्रोल्लसत्प्रचुरचन्द्रिकाकलिताः शरत्कालसंबन्धिनीः शशिनामिति सार्थकं नाम कलङ्ककालिमाकलितचन्द्राणां मण्डला बिम्बा इव । मण्डलशब्दस्त्रिषु लिङ्गेषु चन्द्रशालिकासु लक्ष्मसदृशेन्द्रनीलगवाक्षाः ॥ इति गन्धारवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ તે ગંધાર નગરમાં ઈન્દ્રનીલ મણથી સુશોભિત ગવાક્ષાવાળી, ચન્દ્રકાન્ત મણિઓથી નિર્માણ કરાયેલી ચંદ્રશાલાએ (અગાસીઓ) શોભે છે, તે જાણે ! પૃથ્વીમંડળ ઉપર આવીને ઉદય પામેલા ચંદ્રના બિંબ ન હોય ! ૧૪લા
महैर्महीयोभिरनेकनागरैः प्रवेशितः सूरिपुरंदरः पुरम् ।
दिग्जैत्रयात्राम निजानुगीकृतप्रतीपभूमीपतिसार्वभौमवत् ॥१५०॥ अतिशयेन महान्तो महीयांसस्तैर्महीयोभिरत्यधिकैर्महैरुत्सवः कृत्वानेके गणनातीता नागराः पुरजनास्तैः सूरिपुरंदरो हीरविजयसरिवासवः पुरं गन्धारनगरं प्रवेशितः पुरे प्रवेशः कारितः । किंवत् । दिशां पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तराणां चतसृणां जैत्रासु जयनशीलासु यात्रासु सेनाभिः समं शात्रवेष्वभिगमोऽभिषेणनं . तेषु निजस्यात्मनोऽनुगीकृताः सेवकभावं लम्भिताः प्रतीपाः पूर्व प्रतिकूला विजये कृते च कथंचिदानुकूल्यभाजः भूमीपतयो राजानो येन तादृक् सार्वभौमवत् । यथा चक्रवर्ती महामहैः कृत्वा नागरैर्नगरं प्रवेश्यते ॥
કલેકાર્થ દિગવિજય યાત્રામાં શત્રુરાજાઓને સ્વાધીન કરનારા ચક્રવતીને, જેમ નાગરિકે નગર પ્રવેશ કરાવે તેમ સૂરિપુરંદરનો (હીરવિજયસૂરિનો) ગંધાર નગરનાં નાગરિકે એ મહામહેત્સવપૂર્વક નગર પ્રવેશ કરાવ્યું. ૧૫o हि. सौ. ९
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो० १५१-१५२
गणकैरविणीरमणः श्रमणैर्बहुभिः सह तत्पुरमध्यवसत् ।
कलभप्रकरैरिव गन्धगजो जलबालकभूधरभूवलयम् ॥१५१॥ श्रमणः साधुभिः सार्ध गणे तपागच्छे आह्लादकत्वेन कैरविणीनां कुमुदिनीनां रमणः प्राणनाथश्चन्द्रो गच्छनायकः तद्गन्धाराभिधानं नगरमध्यवसत् आश्रयति स्म । गन्धारबन्दिरे तस्थिवानित्यर्थः । क इव । गन्धगज इव यथा कलभैस्त्रिंशदब्दकैः प्रौढ़ेर्गजनजैरुपलक्षणाविंशतिवर्षीयैर्वित्कैः दशवार्षिकैः पोतः पञ्चवार्षिक लैः इत्यादिभिद्विरतैः समम् । 'पञ्चवर्षों गजो बालः स्यात्योतो दशवार्षिकः । वित्को विंशतिवर्षः स्यात्कलभत्रिंशदब्दकः ॥' इति हैम्याम् । गन्धहस्ती जलबालको विन्ध्यः स एव भूधरः पर्वतस्तस्य भूवलयं वनगहनपृथिवीपीठमधिवसति विन्ध्याद्रिवनखण्डे तिष्ठति । 'विन्ध्यस्तु जलबालकः' इति हैम्याम् ॥
શ્લોકાથ
જેમ ગંધહસ્તિ, લાભ, વિનુ, પોત અને બાલહસ્તિઓના સમુહ સાથે વિધ્યાચલ પર્વતના વનખંડમાં રહે છે તેમ તપગચ્છમાં ચન્દ્રસમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિ બાલ, યુવાન, વૃદ્ધ આદિ અનેક શ્રમણે સાથે ગંધાર બંદરમાં બિરાજમાન થયા. ૧૫૧
अमरपुरीकृतलज्जे तत्र विजेतुं बलीगृहं समे ।
प्रावृषि दुग्धपयोधौ मधुपरिपन्थीव तस्थौ सः ॥१५२॥ स प्रसिद्धः सूरिः तत्र गन्धारनगरे प्रावृषि वर्षाकाले वार्षिकचतुर्मास्यां तस्थौ तिष्ठति स्म । क इव । मधुपरिपन्थीव । यथा प्रावृद्रसमये दुग्धपयौधौ क्षीरसमुद्रे मधुनाम्नो दैत्यस्य परिपन्थी शत्रुर्नारायणः तिष्ठति । किंभूते गन्धारपुरे । अमराणां देवानां पुर्या नगर्या अमरावत्याः स्वातिशायिताभ्यधिकवैभवभरैः कृता विहिता लजा मन्दाक्षं येन । पुनः किंभूते । बलिगृहं नागलोकं विजेतुं विशेषेण स्वविभवाधिक्येन पराभवितुं सज्जे सज्जीभूते ॥ इति गन्धारनगरे हीरसूरेः स्थितिः ॥
ફ્લેકાર્થ જેને વૈભવથી સ્વર્ગપુરી પણ લજિજત બની ગઈ છે અને નાગકને પણ જીતવા માટે ઉત્સુક બનેલા ગંધાર બંદરમાં હીરવિજયસૂરિ, જેમ મધુનામના દૈત્યના શત્રુ વિષ્ણુ ક્ષીર સમુદ્રમાં રહે, તેમ વર્ષાકાળમાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરીને રહ્યા, ઇ૧૫રા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
जीविकामिव नभोभ् पावले: प्रावृषं पुनरवेत्य पत्तने । हीरसूरिपुरुहूतशासनात्तस्थिवान्विजय सेन सूरिराट् ॥ १५३ ॥
सर्ग ९ श्लो० १५३-१५४]
विजयसेन इति नाम यस्य तादृशः स्ररीणां राट्र राजा हीरसूरिपुरुहूतस्य हीरविजसूरिशक्रस्य शासनादादेशात्पुनरपरार्थे पत्तने अणहिलवाटकनगरे तस्थिवान् स्थितः । किं कृत्वा । प्रावृषं वर्षासमयमुपेतमवेत्य ज्ञात्वा । प्रावृषं कामिव । नभोम्बुपानां चातकानामावलेः पङ्क्तेः जीविका जीवनवृत्तिमिव ।
શ્લેાકાથ
ચાતકાની આજીવિકા સમાન વર્ષાકાળને જાણીને શ્રીવિજયસેનસૂરિ, શ્રોહીરવિજયસૂરિની આજ્ઞાથી, અણુહિલ્લપુર પાટણમાં ચાતુર્માસિક સ્થિરતા કરીને રહ્યા. ૫૧૫૩ા
प्रीणन्प्राणिनभोम्बुपान्प्रविदधदर्वादिनां दुर्दिन
६७
बोधाङ्करकरम्बितां विरजसं कुर्वश्च चित्तक्षितिम् ।
आनन्दं ददते स्म विस्मयकरीं व्याहारधारां किर
न्भूमौ सूरिपुरंदरो जलधरो जम्भारिमार्गे पुनः ॥ १५४॥
भूमौ महीमण्डले सूरिपुरंदरी हीरविजयसूरीन्द्रः अथ च सूरिरेव पुरंदरो मेघः । यदुक्तम्- 'एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥' इति । पुनर्जम्भारिमार्गे शक्रपद्धतौ आकाशे । यथा देवमार्गस्तथा देवेन्द्रमार्गोऽपि । तथा 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वरा धू राज्याभिषेकविकसन्महसा बभूवे' इति नैषधेऽपि । जलधरो मेघ आनन्दं जनानां प्रमोदं ददते स्म । 'दद दाने' भ्वादिरात्मनेपदी च । किं कुर्वन् । प्राणिनो जन्तव एव नभोम्बुपा वप्पीहास्तान् प्रीणन् तर्पयन् तृप्तिमुत्पादयन् तेषाम् । पुनः किंभूतः । दुर्वादिनां परवादिनां मिथ्यादृशां दुर्दिनं दुष्टदिवसं पराजयगोचरीकृतत्वान्मेघान्धकारं च प्रविदधत् प्रकर्षेण कुर्वन् । पुनः किंभूतः । बोधस्तत्त्वज्ञानं सम्यक्त्वं वा तदेवाङ्कुरः प्ररोहः । अथ वा बहुवचनम् । बहुजनापेक्षया तत्त्वज्ञानानि सम्यक्त्वानि च त एवाङ्कुरास्तैः करम्बितां व्याप्तामत एव विरजसं विगतरजस्कां पापधूलीभ्यां रहितां चित्तक्षितिं मनोमेदिनीं कुर्वन् सृजन् । पुनः किंभूतः । विश्वेषां जगज्जनानां विस्मयकरी माश्चर्योत्पादिकाम् । व्याहारा एव वाग्विलासा एव धारा ममृतवृष्टि किरन्विस्तारयन् ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
IMALARIA
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ९ श्लो ० १५४-१५६
બ્લેકાર્થ
ચાતકરૂપી ભવ્ય પ્રાણીઓને ખૂશ કરતા, દુષ્ટવાદીઓના પરાભવરૂપી કૂર્દિન કરતા, બેષિબીજ રૂપી અંકુરથી વ્યાપ્ત કરતા અને ચિત્તરૂપી પૃથ્વીને પાપરૂપી રજ વિનાની કરતા શ્રી હીરવિજયસૂરિ, આકાશમાં જેમ મેઘ વર્ષા કરીને આનન્દ આપે છે તેમ પૃથ્વી પર વાધારારૂપી (વાણીરૂપી) આશ્ચર્યકારી વૃષ્ટિ કરતા મેઘની જેમ જીવેને આનન્દ આપતા હતા. ૧૫૪
भवसलिलनिधेरिवैकसेतु विधिमवलम्ब्य तदागमप्रणीतम् । । घनसमयदिनान्दिनेश्वरश्रीगमयामास मुनीश्वरः क्रमेण ॥१५५॥
तदा तस्मिन् प्रावृट्समये मुनीश्वरो हीरविजयसूरिः क्रमेण पर्युषणादिपरिपाट्या घनसमयदिनान्प्रावृषेण्यवासरान गमयामासातिकामति स्म । किंभूतः । दिनेश्वरश्रीः सूर्यवत्तेजोलक्ष्मीर्यस्य । किं कृत्वा । आगमे सिद्धान्ते उद्यनियुक्तियदिनचर्यादिशास्त्रे वा प्रणीतं प्रोक्त विधिं चातुर्मासिकसाधुसंबन्धिविविधक्रियानुष्ठानादिकमवलम्ब्याश्रित्य । उत्प्रेक्ष्यते-भवः संसार एवानन्तत्वाददृग्गोचरपारत्वात्सलिलनिधिः समुद्रस्तस्य तत्र वा एकमद्वितीयं सेतुमिव । पद्यायाज इति जनप्रसिद्धाभिधानम् ।।
કલેકાથ
સંસારરૂપી સમુદ્રમાં સેતુ સમાન આગોકત વિધિ મુજબ સૂર્ય સમાન તેજસ્વી શ્રી હીરવિજયસૂરિએ અનુક્રમે ચાતુર્માસિક દિવસો પસાર કર્યા. ૧૫પા
यं प्रास्त शिवाह्नसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्र कोविदसीहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । सर्गोऽसौ नवमोऽत्र देवविमलव्यावणिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिरचिते संपूर्णता प्राप्तवान् ॥१५६॥
अत्र हीरसौभाग्यकाव्ये असौ अयमेव यो लिपेर्गोचरीकृतः । नवानां संख्यापूरणो नवमः सर्गः अधिकारविशेषः संपूर्णतां प्राप्तवान् संपूर्णो बभूव ॥
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ९-१० श्लो ० १५६-१ ]
हीरसौभाग्यम्
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेव विमलविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्यमहाकाव्यवृत्तौ शासनदेवीप्रकटीभवन-गुरुप्रश्न–तदुत्तर-स्वस्थानगमन-चन्द्रतारातमस्तमीविरामदिनकरोदयविजयसेनसरिसृरिपद-मेघजीऋषिसमागमन-गन्धारनगरादिवर्णना नाम नवमः सर्गः ।
કલેકાર્થ વણિફકુલમાં ઈન્દ્રસમાન શિવ નામના શ્રેષ્ઠિ અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણી કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતીદેવીની ઉપાસનામાં તત્પર હતા, અને સર્વમુનિઓમાં સિંહ સમાન સિંહવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલગણુએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર જીવન વૃત્તાંત આવે છે એવા “હીરસૌભાગ્ય” નામના મહાકાવ્યની પણ ટીકા સહિત રચના કરી. તે આ મહાકાવ્યને, શાસનદેવીના પ્રત્યક્ષ થવાથી આરંભીને ગંધારનગરનાં વર્ણન પર્યતને આ નવ સર્ગ સમાપ્ત થયે. ૧૫૬
जनवमः सर्गः समाप्तः ॥
卐
*
दशमः सर्गः
*
निःशेषदेशककुदं भुवि भाति दिल्ली
देशोऽथ केलिनिलयो नलिनालयायाः । नाभीभुवा भुजगनिर्जरसमसार
मादाय निर्मित इवैष खनिः सुखानाम् ॥ १ ॥
अथ अकबरपातिसाहिमिलनादिप्रारम्भणे भुवि पृथिव्यां गुर्जरजनपदापेक्षया पूर्वस्यां दिशि दिल्लीदेशो मेवातनाममण्डलो दिल्लीमण्डल इत्यप्यभिधा भाति शोभते । किंल
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो०१-२
क्षण: । निःशेषाणां समस्तानां देशानां जनपदानां ककुद प्रधानः । 'ककुदं तु प्रधाने ऽसे वृषाङ्के राजलक्ष्मणि' इत्यनेकार्थतिलके : पुनः किंभूतः । नलिने कमले आलयः सदनं यस्यास्तस्याः श्रियः केलये क्रीडार्थ निलयः सौधम् । उत्प्रेक्ष्यते-नाभीभुवा नारायणनाभ्यम्भोजजन्मना ब्रह्मणा भुजगनिर्जरसझना गलोकस्वर्गयोः सारं सम्यग्दलिकपटलीमादाय गृहीत्वा सुखानां सर्वशर्मणां खनिराकरः । एष देशो निर्मितः कृत इव ॥
અથ દશમ સર્ગ
કલેકાર્થ
કમલમાં જેનું સ્થાન છે તેવી લક્ષ્મીદેવીનું જાણે કીડામંદિર હેય અથવા બ્રહ્માએ સ્વર્ગ અને પાતાલ લેકનાં સારભૂત શ્રેષ્ઠ તુ લઈને સુખની ખાણુરૂપ એવા આ દિલ્હી દેશનું નિર્માણ કર્યું હોય તે દિલ્હી નામને દેશ, ગુજરાતની પૂર્વ દિશામાં સમસ્ત દેશમાં શ્રેષરૂપે શેભે છે, જે ૧ છે
यस्मिन्विभाति भगिनी तपनाङ्गजस्य
रङ्गत्तरङ्गशिखरोन्मथितारविन्दा । देशश्रियः किमपि निर्गलितोत्तरीया
वेणी विभूषणवतीव परिस्फुरन्ती ॥ २ ॥ यस्मिन्दिल्लीमण्डले तपनस्य भानारङ्गजो नन्दने धर्मराजस्तस्य भगिनी जामिर्यमुना यमभगिनी । 'कालिन्दी सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । किंभूता । रङ्गन्तश्चलन्तो ये तरङ्गाः कल्लोलास्तेषां शिखराण्यग्राणि तेषून्मथितानि विकसितानि अरविन्दानि पदमानि यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-देशश्रियः दिल्लीमण्डललक्ष्म्याः किमपि कथमपि केनापि प्रकारेण निर्गलितं क्वापि निपतितं उत्तरीयमुपरितनच्छादननिवसनं यस्यां ताशी परिस्फुरन्ती दृग्गोचरीभवन्ती प्रत्यक्षलक्ष्या वेणी कबरीब । किंभूता । 'विभूषणवती चूडामण्यादिमस्तकाभरणभरविभ्राजिनी ॥
શ્લેકાર્થ દિલ્હીમાં જે ઉછળતા તરંગોના અગ્રભાગે વિકસ્વર કમલો રહેલાં છે, તેવી સૂર્યપુત્ર યમરાજની ભગિની “યમુના” વહે છે ! તે જાણે કેઈપણ રીતે જેનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર (ઓઢણ) સરકી પડ્યું છે તેવી દશલક્ષ્મીની આભૂષણ સહિત વેણી ન હોય !ારા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ३-४]
सौभाग्यम्
उत्ताननक्र इव वक्त्रकजं कुशाद्याविभूषयति मध्यमहीममुष्य ।
उत्पत्तिमाकलयतो ददतोऽङ्गिकामाक्षीरार्णवे तुभुजामिव पादपस्य ॥ ३ ॥
आसेदुषीभिरवने विदुषीभिरिक्षु
च्छायासु नवकुटुम्बिघनस्तनीभिः ।
कीर्तिर्जगज्जयिरतीशजयोर्जितेव
राजीमतीशितुरगीयत गीतिरुच्चैः ॥ ४ ॥ ( युग्मम् )
७१
यस्य दिल्ली मण्डलस्य नवाभिस्तरुणीभिः कुटुम्बिनां कर्षुकाणां धनस्तनीभिः पीनपयोधराभिः अथ वा घटस्तनीभिः जम्भवत्कुचौ यासामित्युन्नतस्तनीभिः वनिताभिर्गीतिर्गानमुच्चैः सातिशायिमधुरध्वनिनागीयत जगे गीता । किंभूताभिः । इक्षूणां रसालानां छायासु निरातपस्थानेपु आसेदुषीभिरुपविष्टाभिः । इत्थं किम् । अवने इक्षुक्षेत्ररक्षणे विदुषीभिर्निपुणाभिः । उत्प्रेक्ष्यते—जगन्ति त्रीणि भुवनानि । सुरासुरनरानित्यर्थः । जयतीत्येवंशीलस्य रतीशस्य मन्मथस्य जयेन पराभवेन क्षौदेनामूछेर्जिता स्वीकृता राजीमतीशितुः श्री नेमिनाथस्य कीर्तिरेवागीयत । राजीमतीशितुः किं कुर्वतः । कुश इति पदमाद्यं यत्र तादृशे आवर्ते । कुशावर्ते देशे इत्यर्थः । उत्पत्ति' जन्म आकलयतः दधतः प्राप्नुवतः । कस्येव । पादपस्येव । यथा ऋतुभुजां देवानां पादपः पारिजातनामा कल्पद्रुमः क्षीरार्णवे दुग्धपयेोधौ उत्पत्तिमाकलयति । पुनः किंभूतस्य । स्वर्तुमवदङ्गिनां प्राणिनां भविकानां कामानभिलाषान्ददतः यच्छतः । अथ वा । क्षीरार्णवे कल्पवृक्षस्येव कुशावर्त जनपदे जन्माकल्यतः । कुशावर्ते किं कुर्वति । वक्त्रकज वदनारविन्द उत्तानमुन्नत नक नासिका तस्मिन्निव । अमुष्य दिल्लीमण्डलस्य मध्यमहीमन्तरालभृर्मी विभूषयति शोभां लम्भयति । मेवातमण्डलमध्ये श्रीनेमिनाथजन्मस्थान कुशावर्तदेशेोऽस्तित्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
લેાકાથ
ઈશુનાં ખેતરાનું રક્ષણ કરવામાં ચતુર, વૃક્ષાની છાયામાં બેઠેલી અને ઉન્નત સ્તનવાળી ખેડૂત યૌવનાએ મધુર સ્વરે ગીતેા ગાતી હતી ક્ષીરસમુદ્રમાં ઉત્પત્તિવાળા અને પ્રાણીઓને ઇચ્છિત આપનારા કલ્પવૃક્ષાની જેમ-મુખકમલને જેમ નાસિકા શેશભાવે તેમ દિલ્હી દેશની મધ્યભૂમિ શેાભાવતા ર કૃશાવત' નામનાં દેશમાં જન્મેલા અને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ४-६
ત્રિજગત વિજેતા, કામદેવને પરાભવ કરનારા રાજિમતી ભર્તાર શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની કીર્તિને જાણે ગાતી હતી! તે ખેડૂત-યૌવનાઓ) પા પાકા
संसेवितो द्विरसनैरसुराश्रयश्च ख्यातो रसातलतया नरकानुषङ्गी । एतद्विगानमपनेतुमिदंमिषेण वासो व्यधायि किमु भौगिगृहेण भूमौ ॥५॥
भोगिगृहेण नागलोकेन इदमिषेण अस्य दिल्लोदेशस्य दम्भेन कपटेन भूमौ महीमण्डखे वासः स्थितिय॑धायि विहिता । उन्प्रेक्ष्यते-पतदिदैव जनैरभिधीयमानमीश वा विगानमपवादमपनेतुं निवारितुमिव । एतत्किम् । यदसौ भागिगृहा द्विरसनैर्भुजगैः खलैश्च ससेवित आश्रितः । च पुनरसुराणां दैत्यानामाश्रयः स्थानम् । 'असुरा दितिदनुजाः पातालौकःसुरारयः' इति हैम्याम् । पुन रसातलमित्यनिष्टवाक्यम् । धनपालोऽप्याह'रसातलं यातु यदत्र पौरुषम्' इति । तत्त्वेन ख्यातः प्रथितः पुनर्नरकस्य नाम्नोऽसुरविशेषस्य । सप्तनरकानां दुर्गतीनामनुषङ्ग मिलनं यस्य ।
લોકાર્થ
દિલ્હી દેશનાં બહાને નાગકે પૃથ્વી ઉપર વાસ કર્યો. (અર્થાત્ દિહીદેશ નાગલોક જે સુંદર હત) શા માટે ? નાગો વડે અથવા ખલપુરુષથી આશ્રિત, દૈત્યનું આલયસ્થાન, “રસાતલ એવા અનિષ્ટ શબ્દથી પ્રસિદ્ધ, “રક નામને દૈત્ય અથવા જેમાં સાતે નરકે છે, તેથી લેકેની નિદ્રા દૂર કરવા માટે જાણે નાગલોકે ભૂમિ ઉપર આવીને આશ્રય ન કર્યો હોય ! ૫ |
तनियोद्यतनिजस्य भयादवेत्य यातं प्रणश्य बलि सम तलेऽचलायाः । पृष्ठे विलग्न इव तं विजिगीषुरेष स्वर्गः क्षितावुपजगाम मिषादमुष्य ॥६॥
तद्विजिगीषुस्तद्बलेः सम नागलोकं विचेतुमिच्छुः पराभवनशीलः । अत अव पृष्ठे पश्चाद्विलग्नः अमुष्य दिल्लीदेशस्य मिषायाजात् । उत्प्रेक्ष्येते-एष प्रत्यक्षः स्वर्गो देवलोकः क्षितौ क्षाणीमण्डले उपजगाम समागतः । किं कृत्वा । तस्य बलिसद्मनो निर्जये परिभवनविधाने उद्यतस्य उद्यम विनिर्मिमाणस्य उत्सुकस्य वा । निजस्यात्मनो भयादर्थात्स्वर्गस्य भीतेरचलायाः पृथिव्यास्तले अधस्ताभागे प्रणस्य यातं प्रतिभ्रष्ट बलिस नागलोकमवेत्य विज्ञाय । पूर्वे हि बलिसद्म भूलोकस्वकियोरुपरिष्टादासीत्-इति कविसमयः ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ६-७]
हीरसौभाग्यम्
७३
यदुक्त नैषधे-'बलिसदुम दिवं स तथ्यवागुपरि स्माह दिवोऽपि नारदः' इति । पश्चादद्वैतविभूतिजाताबलवत्तया क्रतुभुजां भुवनेनाभिभूत भूतले गतमित्यर्थः ।।
__kat: તેમનો પરાજય કરવા માટે ઉદ્ધત થયેલા સ્વર્ગલેકના અતિશય ભયથી નાસીને પૃથ્વીતલમાં જતા નાગલોકને જાણીને, નાગલોકને પરાભવ કરવા માટે દિલ્હીદેશનાં હાને જાણે સ્વર્ગલોક પૃથ્વી પર આવ્યું ન હોય ? ( દિલ્હીદેશ જાણે પ્રત્યક્ષ દેવલોક सभी ५२ आवेहो न डाय तेको ।). ॥६॥
यः पद्मनन्दन इवास्ति हिरण्यगभों
रम्याप्सरा हरिरिवाच्युतवत्सलक्ष्मोः । रत्नाकरोऽम्बुधिरिवारिरिवात्मयोने
र्दुर्गान्वितः पविरिवासहजैरजेयः ॥ ७॥
यो देशः पदमनन्दनो विरञ्चिरिव । ‘पदमनन्दनसुतारिरंसुता' इति नैषधे। हिरण्यं सुवर्ण गर्ने मध्ये यस्य । आकरादौ स्वर्णानां सदभावात, कनकभृत्कलशानां भूमिगर्भेषु स्थायित्वाहा, सुवर्णादीनि गर्भ मध्ये यस्य व्यवहारिणां सौधेषु परःशतपरोलक्षपरःकोटिहिरण्यदर्शनाद्वा । ब्रह्मणस्तु केवलं नामैव । 'हिरण्यगर्भो लोकेशो नाभिपदमात्मभूरपि' इति हैम्याम् । अस्ति विद्यते । पुनर्यों हरिरिव इन्द्र इव । रम्याणि कमलाकरसद्भावान्मनोज्ञानि अत एवात्प्रधानानि सरांसि तटाका यत्र । हरिस्तु रम्या रन्तुं योग्या कलाकेलिकलाभिर्विलसितुमुचिताः । रमणारे इत्यर्थः । अप्सरसो रम्भा-तिलोत्तमा-धृताचीमेनकाप्रभृतयः स्वर्वनिताः यस्य । पुनर्योऽच्युतवन्नारायण इव सह लश्म्या धनधान्यादिविभवेन शीभया या वर्तते सः । 'समासान्तविधेरनित्यत्वात्कप्रत्ययाभावः' कृष्णस्तु श्रिया पत्न्या सहितः । पुनर्योऽम्बुधिः पारावारः इव रत्नानां प्रशस्तवस्तूनां रत्नपुरुषाणां नेमिनाथकृष्णबलभद्रादीनां महापुरुषाणामाकर उत्पत्तिस्थानम् । समुद्रोऽपि रत्नाकरः । पुनर्यो देशः आत्मयोनेः स्मरस्य अरिः शंभुरिव दुर्गरद्रिकोट्टैरन्वितः । शिवस्तु दुर्गया पार्वत्या पत्त्या युक्तः । अर्धाङ्गभाजित्वात् । पुनर्यः पविरिव वज्रवदसहजैः शत्रुभिरजेयो जेतुमशक्यो वैरिभिरग्राह्यः । वनं तु दुर्भेद्यं गिरिष्वप्यकुण्ठत्वात्, सुरासुराणां दुर्जयत्वाद्वा ॥ इति दिल्लीदेशः ॥
કલેકા દિલ્હીદેશ હિરણ્યગર્ભા જેવો છે ! અર્થાત જે દેશની ભૂમિમાં સુવર્ણથી ભરેલા કલશ છે, અથવા સુવર્ણની ખાણે છે, અથવા શ્રેણીનાં ગૃહમાં લાખે-કેડે . हि. सौ. १०
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो०७-९
સીનેમા રહેલા છે. અથવા (૧) જેમ ઈદ્ર રંભા, તિલોત્તમા આદિ અપ્સરાએ યુકત છે તેમ આ દેશ મનહર સરવરેથી યુક્ત છે. (૨) જેમ વિષ્ણુ લક્ષમી સહિત છે તેમ આ દેશ પણ ધનધન્યાદિ લક્ષ્મીવાળે છે. (૩) સમુદ્ર રત્નની ખાણ છે તેમ આ દેશ પણ નેમિનાથ, બલદેવ, કુષ્ણ આદિ મહાપુરુષરૂપી રત્નોની ખાણ છે (૪) ઈશ્વર (२४२) पात सहित छ तेम साहेश ५ तान Seallथी युदत छ (५) रेम વજ દેવદાન વડે દૂજેય છે તેમ આ દેશ પણ શત્રુઓથી અમેઘ-દુજે છે ! શા
दिल्लीति तत्र नगरी न गरीयसीभिः
श्रीभिः क्वचिद्विरहिता रहिता न नीत्या । रेजे गिरीशगिरिश्रृङ्गकृतैस्तपोभिः
प्राप्ता परां श्रियमसौ त्रिशिरः पुरीव ॥८॥
तत्र तस्मिन्मण्डले दिल्ली इति नाम्नी नगरी पुरी अस्ति । किंभूता । गरीयसीभिः अतिमहतीभिः श्रीभिर्लक्ष्मीभिः क्वचित्कुत्रापि स्थाने न विरहिता न वियुक्ता । पुनः किंभता। नीत्या न्यायेन न रहिता न वियुक्ता । 'रीत्या' इति पाठे रीत्या मर्यादया उत्तमकलयाचारेण व्यवहारेण वा । उत्प्रेक्ष्यते-गिरीशस्य शभोः गिरेः कैलाशस्य श्री शिखरे कृतैः स्वस्थित्या विहितैनिरशनपानादिकष्टतपोभिः कृत्वा परां प्रकृष्टां सर्वोत्कृष्ट वा श्रियं लक्ष्मी शोभा वा प्राप्ता असौ दिल्ली त्रिशिरसो वैश्रवणस्य पुरी नगरी अलकेव ।।
કાથ દિલ્હી દેશમાં “દિલ્હી' નામની નગરીનું કેઈપણ સ્થાન સર્વોત્કૃષ્ટ લક્ષમી અને ન્યાયનીતિથી રહિત ન હતું. અર્થાત્ લક્ષ્મી અને ઉત્તમ કુલાચારથી નગરી યુક્ત હતી. જાણે કૈલાસ પર્વતનાં શિખર ઉપર શંકરે તપશ્ચર્યા કરવાથી સર્વોત્કૃષ્ટ લક્ષ્મીને પામેલી वैश्रवानी नगरी Rat' न डाय ! ॥८॥
दम्भोलिपाणिनगरीविभवाभिभाव
प्रागल्भ्यमाकलयता निजवैभवेन । निर्जित्य या बलिगृहं पदमस्य मौलौ
कालीव कासरसुरासहजं ससर्ज ॥९॥
या दिल्लीपुरी निजवैभवेन आत्मीयाद्वैतलक्ष्म्या । 'स्फुरन्माञ्जिष्ठवैभवः' इति काव्यका
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
MINSuinine
सर्ग १० श्लो० ९-१०]
हीरसौभाग्यम्
७५
स्पलतायाम् । बलिगृहं नागलोकं निर्जित्य पराभूय अस्य बलिगृहस्य मौलौ मस्तके पदं चरणं स्थानं ससर्ज सृजति स्म । किंभूतेन वैभवेन । दम्भोलिर्वज्र पाणौ हस्ते यस्य स तस्य सहस्रनेत्रस्य नगर्या अमरावत्या विभवस्य अभिभवनमभिभावस्तत्र प्रागल्भ्यं प्रतिभापत्तां चातुर्यमुखममुत्साहं घा आकलयता बिभ्रता पदं चक्रे । केव । कालीव । यथा पार्वती कासरनामानं सुराणां देवानामसहजं विरोधिनं स्वस्यात्मनो विभोर्भावो वैभवम् । अत्र भावेऽण । तेन वैभवेन सामथ्येन महत्त्वेन वा । 'स्तोत्रं सुविस्तृतमतिर्न विभुर्विधातुम्' इति कल्याणमन्दिरस्तवे । 'विभुः समर्थः' इति तद्वृत्तिः । बालगृह पाताल निर्जित्य जित्वा अस्य महिषासुरस्य मौलौ मस्तके पदं स्वचरण चकार । तन्मूर्तेस्तत्प्रकारदर्शनात् ॥ इति दिल्ली ॥
શ્લેકાર્થ - જેમ પાર્વતી મહિષાસુર” નામનાં દત્યને તિરસ્કાર કરીને તેના મસ્તક ઉપર ચરણ સ્થાપન કરીને રહી છે તેમ આ દિલ્હી નગરી પિતાનાં વૈભવથી ઈન્દ્રપુરી અમરાવતીને તિરસ્કાર કરીને પ્રગભતા ધારણ કરતી હવે પિતાનાં વૈભવથી પાતાલકને છતીને તેનાં મસ્તક ઉપર પગમકીને જાણે રહી ન હોય ! લા
तस्यां महीहिमकरेण हमाँउनाम्ना
जज्ञे पुरंदरविजित्वरविक्रमेण । यस्यौजसेव विजितेन पदं मुरारे
स्तत्तुल्यतां स्पृहयतांशुमता न्यषेवि ॥ १० ॥ तस्यां दिल्लीनगर्या हमाँउ इति नाम यस्येति तेन हमाँउनाम्ना महीहिमकरण क्षोणीरोहिणीरमणेन जज्ञे संजातम् । किंभूतेन । पुरंदरस्य वासवस्य विजित्वरो विशेषेण जयनशीलो विक्रमो बल यस्य तेन । यस्य हमाँउपातिसारोजसा प्रतापेन विजितेनाभिभूतेन सता । पुनस्तस्य हमाउप्रतापस्य तुल्यतां सादृश्यं स्पृहयता इच्छता अंशुमता सूर्येण । उत्प्रेक्ष्यते-मुरारेर्नारायणस्य पदं चरण विष्णुपदं न्यषेवि सेव्यते स्म इव ॥
લોકાર્થ તે દિલ્હી નગરીમાં ઈન્દ્રના પરાક્રમને પણ જીતી લે તે પરાક્રમી હુમાંઉ (હુમાયુ) નામને રાજા હતા. તે હુમાંઉના પ્રતાપથી પરાભવ પામેલે સૂર્ય તેની તુલ્યતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જાણે હજુપણ આકાશની ઉપાસના કરતે રહ્યો છે ! ૧ળા
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
हीरसौभाग्यम्
श्रीकाबिलाधिपतिबब्बर पातिसाहिपुत्रः पुलोमदमनोऽखिलमुद्गलानाम् ।
[ सर्ग १० श्लो० ११ १२
सूरस्य सूनुमपि निर्मितवान्सदण्डं
कालं करालमपि यः प्रसरत्प्रतापैः ॥ ११
यो हमाँउपातिसाहिः अभिषेणनेन विनैव प्रसरद्भिर्जगद्व्यापकैर्दशदिक्षु विस्तृतैः प्रतापैः स्वतेजोभिरेव शूरस्य श्लेषचित्रयोः सकारशकारयोरभेदात् भास्करस्य सूनुं नन्दनम् । 'प्रेतात्पतिर्दण्डधरोऽर्कसूनुः' इति हैम्याम् । सुभटस्याङ्गजातमपि कराल मृत्युत्वेन विविधा - युधधारकत्वेन भीषण परेषां भयोत्पादकं कालं कृतान्तं कालवर्णमपि सदण्डं वेत्रिणम् । 'छडीदार' इति प्रसिद्धम् | राजदेयांशयुतं दण्डदायिनमित्यर्थः । निर्मितवान्विधत्ते स्म । केवल स्वौजसैव न पुनरभिषेणनादिना सदण्डं विहितवानित्यर्थः । किंभूतः । श्रिया सेनादिविभवेन कलितो यः काबिल इति नामा मुगलानां मण्डलो देशविशेषस्तस्याधिपतिः स्वामि यो बब्बरपातिसाहिस्तस्य पुत्रो नन्दनः । पुनः किंभूतः । अखिलार्ना मुद्रलानां यवनजातिविशेषाणां म्लेच्छनां पुलोमनाम्नो दानवविशेषस्य दमनो व्यापादकः शक्रः । मुगलेन्द्र इत्यर्थः ॥ इति हमाँउपातिसाहिः ॥
લાકાથ
"
કાબુલ દેશના અધિપતિ ‘ ખખ્ખર નામના પાદશાહના પુત્ર હુમાયુ ખાદશાહ પોતાનાં પ્રતાપથી સમસ્ત મલેચ્છ જાતિરૂપ · પુલોમ’ નામના દૈત્યના નાશ કરવા માટે જાણે ઈંદ્ર સમાન બન્યા હતા. તેણે પોતાનાં વિશ્વવ્યાપી પ્રતાપ વડે સૂર્ય પુત્ર યમરાજને, ભયંકર હાવા છતાં પણ જાણે તેને પોતાના છડીદાર બનાવ્યેા હતેા. ૫૧૧૫
तस्याङ्गजोऽभवदकञ्चर भूमिभास्वान्भूपालमौलिमणिचुम्बितपादपद्मः । शौरेरिवाम्बुधिशयो भुजपञ्जरान्त - विश्रान्तवार्धिवसनाजयराजहंसः ॥ १२ ॥
तस्य हमाँउसाहेरकब्बर इति नोमा भूमिभास्वान् परतेजस्तिरस्कारिप्रतापवत्त्वादद्वैतत्वाच्च क्षोणीसहस्ररश्मिरभवत् । 'मध्य' दिनावधिविधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । क इव । अम्बुधिशय इव । यथा शौरेर्वसुदेवस्य कृष्णः पुत्रो बभूव । किंलक्षणः । भूपालानां महानृपाणां मोलीनां मुकुटानां मणीभिर्माणिक्यै चुम्बितमाश्लिष्य समालीढं पादपद्म चरणकमलं यस्य । पुनः किंलक्षणः । भुजौ स्वबाहू इव पञ्जरं पक्षिरक्षणस्थानं तस्यान्तर्मध्ये विश्रान्तो विश्रामाय स्थितो वार्धिः समुद्रो वसनं वस्त्रं यस्याः एतावता आचतुःसमुव्रान्तपृथिव्या जयः स्वायत्तीकरणं स एव राजहंसो यस्य सः ॥
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० १२-१४ ]
हीरसौभाग्यम्
७७
કલેકાર્થ જેમ વસુદેવને કૃષ્ણપુત્ર હતું તેમ તે હુમાં બાદશાહ અકબર નામનો તેજસ્વી પુત્ર હતા. તે પિતાનાં પ્રતાપથી જાણે પૃથ્વીને સૂર્ય ન હોય ! જેનાં ચરણકમલે અનેક રાજાઓનાં મુગટ સ્પર્શતા હતાં, જેનાં ભુજારૂપી પિંજરામાં સમુદ્રરૂપીવઝ વિશ્રાંતિ કરીને રહેલું હતું, અર્થાત સમુદ્ર પર્યંતની પૃથ્વીનાં જયરૂપી રાજહંસ સમાન તેજસ્વી “અકબરનામને પુત્ર હતો. હુમાયુને) ૧૨
साम्राज्यमप्यधिगतो निखिलस्य नाक-लोकस्य लोलुपतया पुनरीहमानः । भोक्तुं समग्रमपि मध्यमलोकमेत-याजादुवास मघवेव वसुंधरायाम् ॥ १३ ॥
एतह्याजादकब्बरसाहिकपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-वसुंधराया विश्वंभरावलये मघवा शक इवोवास वसति स्म । किंभूतः । निखिलस्य समस्तस्यापि नाकलोकस्य स्वर्गस्य साम्राज्यमाधिपत्यम् । 'सम्राट् तु शास्ति यो नृपान्' द्दति हैम्याम् । अतः सर्वेषामपि विमानाधिपतिनाकिनायकानामैश्वर्यमधिगतः प्राप्तोऽपि । 'अधिगतं विधिवद्यदपालयत्' इति रघुवंशे । 'अधिगतं प्राप्तम्' इति तवृत्तिः । पुनर्लोलुपतया अधिकाधिकसंपदैश्वर्यस्पृहयालुतया समग्रं समस्तमपि मध्यमलोकं पातालदेवलोकयोरध उपरि च वर्तमानयोर्मध्येऽन्तराले वतिनं लोकं भवनं मध्यमलोकं सकलसमुद्रमेखलामण्डलं भोक्तुं स्वभोगविषयं विधातमीहमानो वाञ्छन्निवेति गभितोत्प्रेक्षा॥'
કલેકાર્થ
અકબર બાદશાહના બહાને પૃથ્વી ઉપર ઈન્દ્ર આવીને રહ્યો હતો. સમસ્ત દેવકનાં સામ્રાજ્યનું આધિપત્ય પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ અધિકાધિક સંપત્તિની લોલુપતાથી હવે સમગ્ર મધ્યલોકને ભેગવવાની ઈચ્છાથી જાણે આવીને રહ્યો ન હોય ! ૧૩ अथास्य दिग्विजयविधित्सया प्रस्थाने वैरिणामुत्पाताविर्भावः
यात्रामु यस्य चतुरङ्गचमूप्रचार-प्रोद्भूतधृलिपटलैः परितः प्रसस्रे । प्रस्थानमस्य दशदिग्विजयाय जाने यातैरितः कथयितुं हरितां महेन्द्रान् ॥१४॥
यस्याकब्बरपातिसाहेर्यात्रासु परजनपदजिघृक्षया प्रस्थानेषु चत्वारि चतुःसंख्याकान्यकानि साधकानि गजवाजिरथपदातिलक्षणाः प्रकाराः स्कन्धा यस्यास्तादृश्याश्चम्वाः
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० १४-१५
सेनायाः प्रचारेण प्रकर्षेण चलनेन प्रोद्भूतानां प्रबलतयोत्थितानां धूलीनां भूमिरजसा पटल राशिभिः परितः सर्वदिक्षु प्रसस्र प्रसृत्तम् । तत्राहमेवं जाने वेद्मि । उत्प्रेक्ष्यते वादशानां दशसंख्याकानाम् पूर्वाग्निदक्षिणानैर्ऋतपश्चिमावायूत्तरेशानाधोभुवनोप्रलोकानां दिशां ककुभां विजयाय स्वायत्तीकरणार्थमस्य पातिसाहेः प्रस्थानं दिग्जैत्रयात्रों हरितां दशानामाशानां महेन्द्रान्पुरंदरान । 'पतिः प्रतीच्या इति दिङ्महेन्द्राः' इति नैषधे । इन्द्राग्नियमराक्षसवरुणपवनकुबेरेशाननागेन्द्रब्रह्माभिधान्दिक्पालान प्रति कथयितुं निवेदयितमितो भूमण्डलाद्यातैरुड्डीय यातैः गतैरिव ।।
અવતરણ હવે દિગવિજય કરવાની ઈચ્છાવાળા અકબરના પ્રયાણ સમયે શત્રુઓને જે ઉત્પાત થયા તે બતાવતાં કહે છે.
કલેકાર્થ અકબરની દિગવિજય યાત્રાના પ્રયાણ સમયે ગજ-રથ-અશ્વ અને પાયદલરૂપી ચતુરંગી સેનાનાં ચાલવાથી ઉડેલી ધૂળથી સર્વદિશાએ વ્યાપ્ત બની ગઈ. બાદશાહના દિગવિજય પ્રાણને વૃત્તાંત દિશાઓનાં અધિપતિ (ઈન્દ્ર, અગ્નિ, યમ, રાક્ષસ, વરૂણ, પવન, કુબેર, ઈશાન, નાગેંદ્ર અને બ્રહ્મા)ને કહેવા માટે જાણે ભૂમિ પરથી ઉખડીને તે ધૂળ ગઈ ન હોય તેમ હું જાણું છું. ૧૪
यत्प्रस्थितौ रथहयद्विपपत्तिवीङ्खा-प्रोत्खातपांसुपिहिताखिलदिङमुखेषु । आक्रन्दि चक्रमिथुनैरथ पांसुलाभिः प्राहादि पल्लवितमन्तरुलूकलोकैः॥१५॥
यस्याकब्बरपातिसाहेः प्रस्थितौ दिग्जैत्रयात्रायां प्रयाणावसरे रथाः स्यन्दना हया वाजिनः द्विपा हस्तिनः पत्तयः पदातयः पादचारिणस्तेषां वीडाभिश्चक्रमणैः बाहुल्यात्सर्वदिक्संचरणैः कृत्वा प्रोत्खातरुत्थापितः पांसुभिधूलोपटलीभिः पिहितान्यावृतानि आच्छादितानि । जनदृशामगोचरीकृतानीत्यर्थः । अखिलानि समग्राणि दिशां हरितां मुखानि वि. भागास्तेषु सत्सु सजलजलदपटलसंचलितरजनीजनितान्धकारप्रचारभ्रान्तेश्चक्राणां चक्रवाकानां मिथुनैर्द्वन्द्वैराक्रन्दि परस्परवियोगाशङ्कया दुःखादाक्रन्दोऽक्रियत । मुक्तकण्ठं रुरुदे इत्यर्थः । अथ पुनः पांसुलाभिर्व्यभिचारिणीभिस्तरुणीभिः प्राहादि प्रमुमुदे । घनान्धकारसमये हि तासां स्वेच्छाविहरणोत्साहस्पृहा पूर्णा स्यात् । पुनरुलूकलोकै कप्रकरैरन्तश्चित्तमध्ये पल्लवितमुच्छवसितम् । निशि तेषां स्वैरसंचारत्वात् । 'आलोकतालीकमुलूकलोकः' इति नैषधे ॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० १५-१६]
हीरसौभाग्यम्
७९
D
શ્લોકાર્થ દિગવિજ્ય યાત્રાનાં પ્રયાણ સમયે રથ-ગજ-અશ્વ અને–પાયદળ-આ ચતુરંગી સેનાનાં ચાલવાથી ઉકેલી રજવડે સમસ્ત દિશાઓના વિભાગે આચ્છાદિત થવાથી, અંધકારનાં કારણે વિયેગની શંકાથી ચક્રવાક યુગલે મુક્તકંઠે રૂદન કર્યું! વ્યભિચારિણી સ્ત્રીઓ હર્ષિત બની ! અને ઘૂવડો ચિત્તમાં આનંદિત થયા. ૧પ
बलवति भूमण्डलाखण्डे दिग्विजयाय प्रतिष्ठमाने सति भाविपराभवाः प्रतीपपृथ्वीपालाः भूकम्परजोवृष्टिदिग्दाहरविमण्डलच्छिद्रादिकानुत्पातान्पश्यन्तीति अत एवादौ त एव प्रोच्यन्ते
धत्ते स्म कम्पमभिषेणयति क्षितीन्द्रे यस्मिन्प्रतीपपृथिवीपुरुहूतपृथ्वी ।
यस्मादतः परमसौ भविता पति, प्रीतेहृदन्तरिति निर्मितताण्डवेव ॥१६॥ यस्मिन्नकम्बरनानि क्षितीन्द्रे वसुधावलयवासवे अभिषेणयति रिपुपार्थिवान्प्रति पता. किनीभिरभिगच्छति सति प्रतीपाः प्रतिभटा ये पृथिवीपुरुहूताः वसुमतीविडौजसः तेषां पृथ्वी वसुंधरा कम्पं वेपथु चञ्चलतां धत्ते स्म दधौ । भूः कम्पते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोह दन्तः स्वमानसमध्ये प्रीतेः प्रमोदादिव । सम्यनिजचेतोभिप्रेतभर्तरि स्नेहाबा निर्मितं कृतं ताण्डवं नृत्यं यया तादृशीव । इति किम् । यस्मात्कारणादतः परमद्यतनवासरादारभ्य असौ सकलराजचक्रचूडामणीरद्वैतनीतिमतामग्रणीरकब्बरक्षोणीनभोमणीर्मम भर्ता भावी भविष्यति ॥
અવતરણ બલવાન પૃથ્વી પતિ સૂર્ય (અકબર બાદશાહનું) નું દિગવિજય માટેનું પ્રયાણ થતાં શત્રુરાજાએ વડે ધરતીકંપ, રજોવૃષ્ટિ દિગદાહ, સચ્છિદ્ર સૂર્યમંડળ આદિ ભાવિપરભવ સૂચક ઉત્પાતે જોવામાં આવ્યા, તેનું વર્ણન કરતાં પ્રારંભમાં કહે છે –
કાથ પૃથ્વીપતિ (અકબર) નું શત્રુરાજાઓ તરફ પ્રયાણ થતાં શત્રુરાજાઓની પૃથ્વી ४५।-ral aroll! ( ॥ माटे ?) 'माथी भाभी ससययूमय सेवा ॥ બાદશાહ મારો ભાવિ–પતિ થશે ? હદયમાં આ આનંદ થવાથી જાણે પૃથ્વી નૃત્ય ४२॥ २४ी नाय. ! ॥१६॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० १७-१८
संप्रस्थिते वसुमतीविजयाय यस्मि-न्भूपैविरोधिभिरदृश्यत दिक्षु दाहः । जाने निजव्यसनवीक्षणभूतनूता(त्ना)-सातस्वदिग्युवतिनिःश्वसिताग्निकीलः ॥१७॥
यस्मिन्नकब्बरनृपतौ वसुमत्या वसुंधराया विजयाय स्वायत्तीकरणार्थ संप्रस्थिते सम्यग्विजयविधायिमुहूर्त दिने चतुरङ्गचमूचक्रेण सम निर्मितप्रस्थाने सति । प्रचलिते सतीत्यर्थः । विरोधो विद्यते येषां ते विरोधिनस्तैर्विप: पैः क्षोणीपालैदिक्षु सर्वाशासु दाहो ज्वलज्वालादि ज्वालामालाकुलत्वमदृश्यत दृष्टः । सर्वा अपि हरितो ज्वलन्त्यो दृष्टा इत्यर्थः । तत्राहमेव जाने विदांकरोमि उत्प्रेक्षे वा निजानामात्मीयानामर्थादकबरपरिपन्थिप,दिदिक्पतिनृपतीनां व्यसनानां भाविमरणावधिविपत्तीनां वीक्षणेन दीर्घदर्शितया अवलोकनेन मानेन कृत्वा भूतमत्पन्नं यन्नूत्नं नवीनमसातं दुःखं यासां तासां स्वेषां तत्तहिक्पतिनपाणां दिशामेव युवतीनां प्रियाणां निःश्वसिताग्नेनिःश्वासानिलस्य कीलो ज्वालेव । कीलशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'त्रिनेत्रनेत्रानलकीलनीलम्' इति नैषधे । तथा 'वल्लरशफरमयरकी. लहालाः' इति लिङ्गानुशासने पुंस्त्रीलिङ्गे कीलः कीला॥
બ્લેકાર્થ
દિવિજયના પ્રયાણ સમયે શત્રુરાજાઓએ દિશાઓમાં જવાલાઓ જોઈ. અકબર બાદશાહના પૂર્વ આદિ દિશાઓના અધિપતિ શત્રુરાજાઓની ભાવિ વિપત્તિને જેવાથી ઉત્પન્ન થયેલા દુઃખવડે પિતાની દિગાંગનાઓનાં નિઃશ્વાસરૂપી અગ્નિની જવાલાએ જાણે ન હોય તેમ હું માનું છું ! ૧છા
भूपेऽभिषेणयति यत्र रजोभिवृष्टया दृष्टा दिशः परनृपैर्मलिनाः समग्राः ।
स्वस्वामिसंकटसमीक्षणमूर्छनोर्वी -निष्पातधूसरितगात्रलता इवैताः ॥१८॥ यत्र यस्मिन्भूपे अकब्बरनृपे अभिषेणयति सति सेनाभिः सम प्रतिनृपतीनभिगच्छती सति परनृपः प्रतिभटभूपालकलाप रजोभिवृष्टया अतिबहुलानां धूलीनामभि समन्ताद्वर्षणेन कृत्वा मलिनाः कश्मलाः मलीमसाः समग्राः समस्ता अपि दिश आशा दृष्टा । उत्प्रेक्ष्यतेएता दिशः स्वासामात्मीयानां स्वामिनां भर्तृणां संकटानां व्यसनानां समीक्षणेन सम्यनिश्चितत्वेनावलोकनेन कृत्वा मूर्छनैदुःखोदभूतातुच्छमूर्छाभिरुया भूमौ निष्पातो निष्पतनं लुण्ठनं वा तेन धूसरिता ईषत्पाण्डुरिता धूलीलालता वा रजोमया वा जाता गात्रलताः शरीरयष्टयो यासां तादृश्य इव ॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० १८-१९] हीरसौभाग्यम्
લોકાઈ પૃથ્વી વિજય માટેના પ્રયાણ સમયે રવૃષ્ટિ થવાથી શત્રુરાજાઓએ સમસ્ત દિશાએ મલિન-શ્યામ જોઈ, તે જાણે પોતાનાં સ્વામીના ભાવિ સંકટને જેવાથી, દુઃખવડે મૂર્શિત થઈને ભૂમિપર આળોટવાથી ધૂળવાળા શરીરવાળી બની ગઈ ન હોય ! ૧૮
यन्मेदिनीकुमुदिनीरमणप्रयाणे
छिद्रं न्यभालि परिपन्थिभिरभ्रपान्थे । मद्वंशजक्षितिरथोदयिनी हृदन्त
दुःखप्रकर्षत इति स्फुटितोरसीव ॥१९॥
कुमुदिनीनां कैरविणीनां रमणो वरयिता कुमुदिनीरमण । मेदिन्या धरण्याः कुमुदिनीरमणः स चासौ कुमुदिनीरमणश्च । 'इदं तमुर्वीतलशीतलद्युति' इति नैषधे । तस्य प्रयाणे स्वरिपरि प्रस्थाने परिपन्थिभिः प्रत्यर्थिभिरर्थात् पृथिवीनाथरभ्रपान्थे गगनपथिके भास्करे । 'हरिः शुचीनौ गगनादध्वजाध्वगौ' इति हैम्याम् । सूर्यमण्डले इत्यर्थः । छिद्रं विवरं न्यभालि ददृशे दृष्टम् । उत्प्रेक्ष्यते-अथाकब्बरसाहेरागमनानन्तरं मवंशे मदीयान्ववाये जायन्ते स्म उत्पद्यन्ते स्मेति मद्वंशजाः सूर्यवंशीयास्तेषामेतावता सूर्यवंशोत्पन्नानां भूपालानां राजन्यवीराणां च क्षितिः क्षयो विनाश उदेष्यति भविष्यतीत्येवंशीला उदयिनी भाविनी इति हेतोह दन्तश्चित्तमध्ये दुःखस्य प्रकर्षतोऽतिशयतः स्फुटितं विधाभूतं सच्छिद्रं वा जातमुरो हृदयं यस्य तादृश इव । 'पन्था भास्वति दृश्यते बिलमयः प्रत्यर्थिभिः पार्थिवैः' इति नैषधे । म्रियमाणा रणे सूर्ये छिद्रं पश्यन्तीत्यरिष्टवेदिनः । यद्वा । द्वावेतौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनः । परिव्राड्योगयुक्तश्च रणो चाभिमुखो हतः॥' इत्युक्तत्वात् । 'स सूर्य छिद्रं निरीक्षते' इति तु तवृत्तिः । ततो भानौ रन्ध्रनिभालनमिति ॥ इति प्रती. पनृपतीनामरिष्टाविर्भावना ॥
કાર્થ
પૃથ્વીરૂપી કુમુદિનીનાં પતિના (અકબર બાદશાહના) પ્રયાણ સમયે શત્રુરાજાઓએ આકાશમાં સૂર્યમંડલને સછિદ્ર જોયું, તે જાણે “આ બાદશાહના આગમનથી મારા વંશન–સૂર્યવંશને ભાવિ ઉશ્કેદ થશે ! આવા દુખનાં પ્રકર્ષથી જાણે હદય ફાટી ગયું ન હોય ! અર્થાત્ સચ્છિદ્ર બની ગયું ન હોય ! ૧લા
हि. सौ. ११
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० २०-२१
यस्य प्रसृत्वरयशःशरभूसवित्री
स्वःकूलिनीव करवाललता बभूव । यस्यां निमज्ज्य रिपुराजपरम्पराभि
र्येनान्वभावि दितिजद्विषतां विभूतिः॥२०॥
यस्याकब्बरसाहेः करवाललता खनयष्टिः स्वःकूलिनी मन्दाकिनीव बभूव जाता । किंभूता । प्रसृत्वरं विश्वविस्तरणशीलं यद्यशः कीर्तिः तदेव शरभूः स्वामिकार्तिकस्तस्य सवित्री जननी येन कारणेन । यस्यां करवाललतास्वःकूलिन्यां निमज्ज्य ब्रूडित्वा स्नात्वा तदभिमुखमागत्य प्रहृत्य च पञ्चत्वमासाद्य रिपवः शत्रवो जना एव राजानस्तेषां परम्पराभिः श्रेणीभिः दितिजानां दितेरसुरमातुर्जायन्ते स्मेति दितिजास्तेषां द्विषतां वैरिणां देवानां विभूतिः सुरश्रीरन्वभावि अनुभूयते स्म । गङ्गायां रणे च त्यक्तप्राणा देवभूयं भजन्तीति परमतम् । 'मृते चापि सुराङ्गनाः इत्युक्तेः ।।
કલેકાર્થ અકબર બાદશાહની તલવાર, વિશ્વવ્યાપી પ્રસારને સ્વભાવવાળી કીતિરૂપ કાર્તિકજનની આકાશગંગા જેવી બની, કે જે આકાશગંગાના પ્રવાહમાં શત્રુરાજાઓની હારમાળાઓ દેવોના વૈભવને અનુભવ કરનારી બની ! મારા
यस्मिन्रणाङ्गणगते प्रहताहिताश्वाः
शौर्योदयादिवि मुहुर्मुहुरुत्पतन्ति । भूमौ निजाभिभवतः सवितुः सगोत्रां
स्तावा॑निवाश्रयितुमुत्सुकतां वहन्तः॥२१॥ यस्मिन्नकब्बरभूपतौ रणाङ्गणं संग्राममध्यं गते प्राप्ते सति प्रहताः शस्त्रप्रहारादिना व्यापादिता ये अहितानां प्रतिपक्षिणामश्वस्तुरङ्गमास्ते शौर्योदयात् शूरतायाः प्रादुर्भावान्मुहर्मुहु. वारं वारं दिवि गगने उत्पतन्ति उच्छलन्ति उच्चैः फालां ददते । उत्प्रेक्ष्यतेभूमौ पृथ्वीपीठे निजस्यात्मनोऽभिभवतः पराभवनोदयात् सवितुः सूर्यस्य पितुर्वा सगोत्रानस्वजनाम्बन्धून ताानश्वान आश्रयितुं शरणीकर्तुमुत्सुकतामुत्कण्ठां वहन्तो धारयन्त इति । विपत्तौ स्वजनाः श्रीयन्ते इति स्थितिः श्रुतिर्वा ॥
કાર્થ અકબર સાથેના સંગ્રામમાં શસ્ત્રોના પ્રહારોથી હણાયેલા શત્રુઓના અશ્વો શૌર્યતાને
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० २१-२३ ]
हीरसौभाग्यम्
८३
પ્રાદુર્ભાવ થવાથી આકાશમાં વારંવાર ઉછળતા હતા અથવા ફાળ ભરતા હતા, તે જાણે પૃથ્વી ઉપર પોતાને પરાભવ થવાથી, પિતાનાં સ્વજન-બંધુ એવા સૂર્યના અશ્વોને આશ્રય કરવા માટે ઉત્કંઠિત થયા ન હોય ! તારા
एतत्कृपाणनिहताहितकुम्भिकुम्भ
निष्पातिमौक्तिकततिः समरे विरेजे । दृष्ट्वा हतान्स्वपतिभूमिपती स्तदीय
लक्ष्मीक्षणप्रपतदश्रुकणावलीव ॥२२॥
एते अकब्बरसाहिना कृपाणेन निजचन्द्रहासयष्टिना कृत्वा निहता व्यापादिता विदारिता ये अहितानां स्वप्रतिपक्षाणां कुम्भिनां भद्रजातिजातानां कुम्भाः शिरःपिण्डास्तेभ्यो निष्पतति निर्गलति निःसरतीत्येवंशीला निष्पातिनी मौक्तिकानां मुक्ताफलानां ततिर्मालिका समरे संग्रामाङ्गणे विरेजे राजते स्म निर्बभौ । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मनः पतीन्नायकान् भूमिपतीन्धरणीरमणान् हतानादकब्बरेण स्वविरोधितया यमातिथीकृतान्दृष्ट्या व्यालोक्य तदीयलक्ष्मीणां प्रत्यर्थिपार्थिवसंबन्धिनीनां श्रीणाम् । राज्यलक्ष्मीणामित्यर्थः । ईक्षणेभ्यो विलोचनेभ्यः प्रपतन्ती प्रकर्षणाविरलधाराधराम्बुधारायमाणधारं निःसरन्ती अश्रुकणानां बाष्पबिन्दूनामावलीव धोरणिरिव ॥ ,
કલેકાથ
સમરાંગણમાં બાદશાહનાં ચંદ્રહાસ ખગથી વિદારણ કરાયેલા શત્રુરાજાઓના હાથીઓના કુંભસ્થલમાંથી નીકળી પડેલા મૌકિતકે શેભે છે, તે જાણે પિતાના પતિ રાજાઓને યમશરણ થયેલા (મરણ પામેલાં) જોઈને શત્રુરાજાઓની રાજ્યલકમીની આંખમાંથી વહી રહેલી અશ્રુધારાનાં જલબિંદુઓની પંક્તિ ન હોય ! પરરા
रोमाकुराः समिति यस्य समुच्छ्वसन्ती संवाससंगतगुणप्रगुणीभवन्तः। एतद्वदुद्धतविरोधिधराधवानां हृल्लेखतामिव निशुम्भकृते वहन्तः॥२३॥
यस्य हमाँउनन्दननृपस्य समिति संग्रामाङ्गणे रोम्णां तनूरुहाम् । लोनामित्यर्थः । 'रोमलोमतनूरुहः' इति हैम्याम् । अङ्कुराः प्ररोहाः समुच्छवसन्ति उच्चैः संजायन्ते उल्लसन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-एतद्वदकब्बरसाहिरिव उद्धता उत्कटा मदोन्मत्ता ये विरोधिधराधवाः प्रत्यर्थिपार्थिवास्तेषां निशुम्भकृते दक्षिणारमणमदिराङ्गणप्राणीकरणार्थ हल्लेखतामुत्कण्ठो
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० २३-२४
द्रेकभावं वहन्तो बिभ्राणा इव । अत एव किंलक्षणाः । संवासेनाकब्बरसाहिदेहे सम्यग्वसनेन सहस्थानेन वा कृत्वा संगता मिलिताः समागता वा ये गुणाः शौर्योत्साहसत्त्वादयस्ते प्रगुणीभवन्तः प्रगल्भा जायमानाः । 'यादृशैः सहवासः संगतिस्तादृशा एवायान्ति गुणाः' इति लोकप्रसिद्धिः । यदुक्तं च-'जो जारिसेण संगं सो वि हु तारिसो होइ । कुसुमेहिं सह वसंता तिलावि तग्गं धिया हुंति ॥” इति सूत्रोक्तिः ॥
લોકાર્થ અકબરનાં શરીરનાં સહવાસથી આવેલા શૌર્યતા, સાત્વિકતા, સાહસિક્તા આદિ ગુણે, જાણે પ્રગટ થયા હોય, અથવા બાદશાહનાં ઉધત શત્રુઓને યમસદન પહોંચાડવા માટે જાણે ઉત્કંઠતા ધારણ કરાઈ હોય તેમ અકબર બાદશાહની રેમરાજી. ઉલ્લસિત થઈ. પારકા
एतदिनेशशशिभूदिनयामिनिभ्यां __ सृष्टिं विधातुमखिलां विभुना न वैश्वीम् । तादृग्दिनेन्दुदयिताकृतये किमेत
तेजोयशोरविविधू विधिना प्रणीतौ ॥२४॥ विधिना विश्वसृजा विधात्रा तादृश्योरतिमहत्योर्विगलितावधिसमयाभ्युदयभाजोदिनेन्दुदयितयोदिवसनिशयोः कृतये निर्माणाय । उत्प्रेक्ष्यते-एतस्याकब्बरसाहेस्तेजः प्रतापः । 'निजस्य तेजः शिखिनः परःशताः' इति नैषधे । तथा 'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि त्वत्तेजसा लङ्घने' इत्यपि नैषधे । 'त्वत्तेजसां भवत्प्रतापानाम्' इति तवृत्तिः तथा यशः प्रलोकस्तावेव रविविधू सूर्याचन्द्रमसौ प्रणीताविव निर्मापिताविव । किंभूतेन विधिना । एताभ्यां प्रत्यक्षलक्ष्यं विद्यमानाभ्यां दिनरजन्योर्गमागमं कुर्वाणाभ्यां दिनस्य वासरस्य ईशः पतिः । यत:-'परविषयाक्रमणकलाकलाधरस्यैव विषयमायाति । रजनिपतिर्भजति दिनं दिवसपतिर्भजति नो रजनीम् ॥ इति सुभाषितोक्तेः । दिननायको भास्करः शशी मगाइस्ताभ्यां सकाशादभूरुत्पत्तिर्ययोस्तादृश्यौ दिनयामिन्यौ वासरविभावों ताभ्यां क्रत्वा अखिलां समस्तामपि समग्रामपि वैश्वी जगत्संबन्धिी सृष्टिं सर्ग निर्माणं कर्तु रचयितुं न विभुना तयोर्द्वयोः प्रत्येकं चतुर्यामत्वेनाल्पत्वान्न समर्थेन ॥
શ્લેકાર્થ સૂર્ય અને ચંદ્રથી જેમની ઉત્પત્તિ છે તેવા દિવસ અને રાત્રિથી સમસ્ત જગતની સૃષ્ટિ રચના માટે બ્રહ્મા સમર્થ બન્યા નહિ, અર્થાત્ પ્રત્યેકનાં ચાર પ્રહર હોવાથી તે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० २४-२५]
हीरसौभाग्यम्
१५
મર્યાદિત જ હતા, તેથી એવા પ્રકારનાં સંપૂર્ણ રાત્રિદિવસ કરવા માટે બ્રહ્માએ આ અકબર બાદશાહનાં પ્રતાપ અને યશરૂપી નવીન સૂર્ય-ચંદ્ર જાણે બનાવ્યા ન હોય! ૨૪
यद्वैरिराजकयशोगुणराशिरात्री
प्राणेशतारकगणेन कदाचनापि । द्वीपान्तरं परिचरत्यपि यत्प्रताप
प्रद्योतने न समवाप्युदयावकाशः ॥२५॥ यस्याकब्बरपातिसाहेः प्रताप एव प्रद्योतनः सहस्रकिरणः तस्मिन द्वीपान्तरमपरं द्वीपं. द्वीपानामष्टादशत्वात् । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । तेष्वन्यतमं कंचिद्वीपं परिचरति भजति सति परद्वीपे गतवति अपि सति यद्वैरिराजकस्याकब्बररिपुभूपतिप्रकरस्व । राज्ञां समूहो राजकम् । 'स्याद्राजपुत्रकं राजन्यकं राजकमाजकम्' इति हैम्याम् ।. यशः श्लोकस्तधुक्ता गुणानां राशयः समूहास्त एव रात्रीप्राणेशश्चन्द्रमास्तथा तारकाज्योतीं. षि तेषां गणेन मण्डलेन कदाचनापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे उदयस्योगमनस्य प्रकटीभावस्यावकाशः समयो वेला नेति नैषधे समवापि संप्राप्तः । जगत्स्वाभाव्यात्सूर्य द्वीपान्तरं गते अस्तिमिते चन्द्र ग्रहनक्षत्रतारका उदयावकाशं लभन्ते, परमकब्बरप्रतापसहस्ररश्मे यं प्रकारः । यतः अष्टादशस्वपि द्वीपेषु सर्वत्रैव सदभावः, परमत्र नास्तीत्येवं न तस्मिन् सहस्रांशी सति चन्द्रादिज्योतिषामुदयावकाशः कुतः स्यादिति ॥
શ્લેકાર્થ અકબર બાદશાહને પ્રતાપરૂપી સૂર્ય અન્ય દ્વીપમાં જવા છતાં પણ શત્રુરાજાઓનાં સમૂહનાં યશરૂપ અને ગુણરાશિરૂપ ચંદ્ર, નક્ષત્ર, ગ્રહ આદિ જતિષચક્રને ઉદયને અવકાશ કયારે પણ મળે નહિ ! અર્થાત્ જગત સ્વભાવથી સૂર્ય જયારે બીજા દ્વિીપમાં જાય અર્થાત્ અસ્ત થાય ત્યારે ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર તારાઓને આકાશમાં ઉદય થાય છે, પરંતુ અકબર બાદશાહનાં પ્રતાપરૂપી સૂર્યનું અઢારેઢીપમાં અસ્તિત્વ હોવાથી. શત્રુરાજાએના યશરૂપી ચંદ્ર, ગ્રહ નક્ષત્ર અને તારાઓને ઉદયનો અવકાશ કયાંથી પ્રાપ્ત થાય ! પરપા.
अश्रान्तदण्डनिहताहववादनीय
वाद्यस्वरैः प्रसृमरैः समरे धरेन्दोः ।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
सौभाग्यम्
अस्तम्भ वैरिनृपदोर्युगदण्डदर्पः सन्दर्प इव गारुडस्य मन्त्रैः ॥ २६ ॥
[ सर्ग १० श्लो० २६-२७
धरेन्दोर्वसुमतीवासतेयीपतेः प्रसृमरैः सकलदिक्चक्रविस्तरणशीलैरश्रान्तमनवरतवाद्यवा दकमान वैर्दण्डैर्वाद्यवादनयष्टिभिर्निहतानि ताडितानि तथा आहवे तंग्रामाङ्गणेषु वादनीयानि वादयितुमुचितानि यानि वाद्यानि रणतूराणि अन्यवादित्राणि वा तेषां स्वरैर्निर्घोषैः कर्तृभिवैरिणोऽकब्बरसाहेरसहजा एव नृपाः पार्थिवास्तेषां दोर्युगदण्डानां भुजयामलकुटानां जान्वायतत्वेन दण्डाकारत्वाद्दण्डास्तेषाम् अथ वा बाहुइन्द्रानां सैन्यानां च चक्रगरुडादिव्यूहानां वा अश्वानां प्रतिनृपतियानरत्नतुरङ्गमाणां वा उपलक्षणादश्ववाराणां गजरथारोरिणां च । 'दण्डः सैन्ये दमे यमे ॥ मानव्यूहे ग्रहे भेदेष्वश्वऽर्कानुचरे मथि । प्रकाण्डे कुठे कोणे चतुर्थोपायवर्गयोः ॥' इत्यनेकार्थः । दर्पोऽभिमानोऽस्तम्भि स्तम्भ्यते स्म निराकृतः । जडीकृताः सर्वे ऽपीत्यर्थः । कैरिव । मन्त्रैरिव गारुडं स्थावरजङ्गमविषनिवारणप्रवशसन्त्रतन्त्रादिशास्त्रमर्थ्यते वेत्ति वेति गारुडिकः तस्य मन्त्रैर्जाङ्गुलीप्रमुखैः सर्पेन्द्रस्य नागराजस्य दर्पो गर्यो विषबेगाहंकारः स्तम्भ्यते ॥
લાકા
સતત દંડથી વગાડવામાં આવતા રણસંગ્રામનાં વાજીંત્રાનાં પ્રસરતા ધ્વનિથી, રણસંગ્રામમાં અકબરના શત્રુરાજાએનાં ભુજાબળનું અભિમાન સ્તંભિત થઈ ગયું. જેમ ગારુડીના મંત્રાથી નાગરાજના અહંકાર ઓસરી જાય તેમ શત્રુરાજાઓના અહંકાર આસરી ગયા ! ॥૨૬॥
यत्कीर्तिविद्विषदकीर्तिहतप्रतीपासृक्पडितजह्नुतरणिद्रुहिणाङ्गजाभिः । जन्यावनीयदवनीशशिन स्त्रिवेणी
सङ्गः किमाबिरभवत्त्रिदिवाभिकानाम् ॥२७॥
यस्यासावकब्बराभिधानस्यावनीशशिनो वसुधासुधांशोर्जन्यावनी संग्राममेदिनी । उत्प्रेक्ष्यते— त्रिदिवाभिकानां सुरलोकाभिलाषुकाणाम् । 'कामुकः कमिता कम्रोऽनुकामन्यिताभिकः' इति हैम्याम् । वीराणां तिसृणां वेणीनां तरङ्गिणीप्रवाहानां सङ्गो मिलनं गङ्गायमुनासरस्वतीसङ्ग इव आविरभवत् प्रकटीबभूव । वनिकाभिः कृत्वा यस्य साहेः कीर्तिः प्रसरशस्तथा विद्विषामकब्बर पातिसाहिपुरो रणे भग्नानां प्रत्यर्थिपार्थिवानामकीर्तिरपयशः । तथा च हता अकब्बरनरेन्द्रेणैव रणाङ्गणे व्यापादिता ये प्रतीपाः परिपन्थिपृथिवीनाथास्ते.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० २७-२८]
हीरसौभाग्यम्
पामसृजां रुधिराणां पङ्क्तयः श्रेणयस्ता एव जङ्गोर्विष्णोस्तथा तरणेमर्तिण्डस्य । तथा च. द्रुहिणस्य ब्रह्मणः अङ्गजा नन्दिन्यः । जनुनन्दना गङ्गा तरणितनया यमुना हिणीबहा सरस्वती । सरस्वती सलित्परसमये शोणसलिला प्रोच्यते । ततोऽमृगानयनम् । ताभिः एता एकत्रमिलितास्त्रिवेणीसङ्गोऽजनि ॥
લોકાર્થ
અકબર બાદશાહની રણભૂમિ સ્વર્ગનાં અભિલાષી વીરપુરુષ માટે જાણે ત્રિવેણી સંગમરૂપ બની ગઈ ન હોય ! તે આ પ્રમાણે મહિલાઓ વડે ગવાતી અકબર બાદશાહની કીર્તિરૂપી જહુનુપુત્રી ગંગા, બાદશાહની સામે રણસંગ્રામમાંથી ભાગી ગયેલા શત્રરાજાઓની અપકીર્તિરૂપી સૂર્યપુત્રી યમુના, અને બાદશાહે રણસંગ્રામમાં યમરામ, કરેલા શત્રુરાજાઓનાં રૂધિરરૂપી બ્રહ્મપુત્રી સરસ્વતી, આમ રણસંગ્રામમાં ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીને ત્રિવેણી સંગમ જાણે પ્રગટ થયા ન હોય ! પારણા
यत्संप्रहारहतहास्तिकमस्तकान्त
निष्पातिशुक्तिजततियुधि पौस्फुरीति । दन्तावली प्रयटिता शमनेन जन्या
पाने विरोधिरुधिरासवपायिनेव ॥२८॥ येन साहिना संप्रहारे समरे सम्यक्परविल्लवकारि प्रहारेण वा हतानि निर्दलितानि हास्तिकानि मतङ्गजव्रजाः । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् । 'हास्तिकं तु हस्तिनां स्यात्' इति हैम्याम् । समूहार्थेऽण । तेषां मस्तकानि कुम्भस्थलानि तेषामन्तमध्यादभद्रजातिजनितत्वेन शिरःपिण्डान्तरालान्निष्पातिनां निःशेषेण निरन्तरं वा पतनशीलानां शुक्तिजानामामलकत्रमाणमुक्ताफलानां ततिर्धारणी समरे संग्रामे विरेजे विशेषेण भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेजन्यापाने रणाङ्गणरूपवारुणीपानगोष्ठीस्थाने । 'आपान पानगोष्ठी स्यात्' इति हैम्याम् । विरोधिनामकब्बरप्रतिभटभटानां रुधिराणि प्रहरणमहाप्रहारप्रवहदप्रमाणशोणितान्येवासवो मदिराः पिबतीत्येव शीलेन शमनेन यमेन प्रकटिता जनदूरगीचरीकृता दन्तावली दशनश्रेणिरिव ॥
લોકાર્થ સમરાંગણમાં શસ્ત્રોનાં પ્રહારથી મરેલા હાથીઓના કુંભસ્થલમાંથી નીકળતા મોતીઓની શ્રેણી શેલે છે ! તે જાણે સમરાંગણરૂપી દારૂના પીઠામાં મરેલા શત્રુરાજાનાં રૂપિયા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० २८-३०
મદિરાનું પાન કરવા માટે આવેલા યમરાજાની દાંતની પંક્તિ પ્રગટ થઈ ન હોય ! ૨૮
एतद्भुजारणिसमुत्थमहो हुताश
ज्वालाज्वलद्बहलबाहुजवंशराशेः । उद्गत्वरैः असमरैरिव धूमवारै
राविबभूव शितिमा दिविषत्पदव्याम् ॥२९॥
एतस्याकब्बरसाहे जो दोर्दण्डः स एवारणिरग्निकाप्ठं तस्मात् सम्यक् मित्राणां शारदीनसुधाकरतया अमित्त्राणां परिवर्तप्रधण्डकिरणतया उत्थानं यस्य तादृशं यन्महः प्रबलप्रतापः स एव हुताशो ज्वलज्ज्वालस्तस्य ज्वालाभिरग्रंकषशिखाभिचलन्तो दह्यमाना भस्मीभवन्तो वा ये बहला भूयिष्ठा अतिशयेन बहवः । 'बहोरिष्ठेयिः बहोश्च भूवादेशः' । बाहुजा राजन्याः । 'राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । साहिविपक्षपक्षलक्षास्तेषां वंशा अन्वयास्त एव वंशा वेणवो वा तेषां राशिः समूहः तस्मादुद्गत्वरैरुत् ऊर्व गमनशीलैः उच्चनिर्यायिभिरुत्थिता तथा प्रसृमरैर्जगद्यापनशील मवारैर्वायुवाहव्रजैः । 'स्याद्वायुवाहोऽग्निवाहो दहनकेतनः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-दिविषत्पदव्यां देवमार्गे गगनाङ्गणे शितिमा श्यामता आविर्बभूव प्रकटीभूता । प्रायो वंशेषु दह्यमानेषु प्रबला धूमाः प्रादुर्भवन्ति बहुभिश्च दहनकेतन हाधुपरितनभागे च मेचकिमा भवेदिति प्रत्यक्षमेव दृश्यते ॥
શ્લેકાર્થ
બાદશાહનાં ભૂમદંડરૂપ અરણિ કાષ્ટ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા પ્રતાપરૂપ અગ્નિની ભીષણ જવાલાએથી ભસ્મીભૂત બનેલા અનેક શત્રુરાજાઓના વંશમાંથી પ્રગટ થયેલા અને તરફ પ્રસરતા ધૂમાડાથી જાણે આકાશમાં પણ શ્યામતા આવી ગઈ! પર
यस्याशुगः प्रसरदाशुगवनिषङ्गा
कांगमेषु लघुहस्ततया कदाचित् । नालक्ष्यताक्षिभिरपि प्रतिपक्षल:
रहे लगन्पुनरबुध्यत युद्धमूनि ॥ ३०॥
__ यस्य साहेराशुगो बाणः । जातावेकवचनम् । युद्धमूर्ध्नि संग्राममस्तके प्रतिपक्षलक्षः परिपन्थिकपृथिवीवासषशतसहनः लघुहस्ततया शीघ्रवेधित्वेन निषङ्गात्तुणीरात आकर्षा
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ३०-३१]
हीरसौभाग्यम्
८९
आकर्षणानि तथा आगमा आगमनानि तेषु कदाचिदपि कस्मिन्नपि समये प्रस्तावे अक्षिभिरात्मीयविलोचनैरपि नालक्ष्यत न दृश्यते स्म । क इव । प्रकर्षण सरन् चलन गच्छन्नाशुगवत् वायुरिव । यथा पवमान आगच्छन्न लक्ष्यते परं पुनरङ्गे काये लगन् प्रहृत्य मध्ये प्रविशन् सोऽबुध्यत ज्ञायते स्म ॥
શ્લોકાથ
જેમ (આંખેથી) પવન આવતે-તે દેખાતું નથી પરંતુ શરીરને સ્પર્શ થવાથી જ જણાય છે તેમ સંગ્રામભૂમિ પર લઘુલાઘવી કલાથી બાદશાહનાં ભાથામાંથી નીકળતા બાણે લાખ શત્રુરાજાઓની આંખેથી દેખાતાં ન હતાં પરંતુ શરીર ઉપર લાગતાં હતાં ત્યારે જ જણાતાં હતાં. ૩૦
यं स्वर्णकायमरिनागनिपातनिष्णं
दृष्टया निपीय हरिवाहनबद्धलीलम् । चित्रं किमत्र यदरातिमहीन्द्रबाहु
कुम्भीनसैः समरमूर्ध्नि जडीबभूवे ॥ ३१॥
स्वर्ण जाम्बूनदं तत्सदृशो गौरवर्णत्वात्कायस्तनूलता यस्य तम्, तथा अरिषु परिपन्थिषु नागाः प्रधानाः । 'सिंहशार्दूलनागाद्याः । स्युरुत्तरपदे प्रख्याः प्रशस्तार्थप्रकाशकाः ॥ इति हैम्याम् । महिपालास्तेषां निपाते यमधामाजिरातिथीकरणे निष्णं निपुणम्, तथा हरिरश्व एव उपलक्षणाद्गजोऽपि वाहनं यानं तत्र बद्धा रचिता लीला क्रीडा वाह्यालीकाचा परस्परसंप्रहारादिका येन तादृशं यं पातिसाहिमकब्घरं दृष्ट्या विलोचनेन निपीयांपीय । भयविह्वलतरलकातरदृशा दृष्ट्वेत्यर्थः । यदरातयः यस्य विपक्षकक्षामङ्गीकुर्वाणा एव महीन्द्रा महामेदिनीमघवानस्तेषां बाहवो दोर्दण्डा एव कुम्भीनसा भुजंगमास्तै डी. बभूवे प्रहरणग्रहणबाणक्षेपणादिप्रकारे निश्चेष्टेः संजातम् । किंकर्तव्यतामूलैरिव आलेख्यलिखितैरिव वा निर्व्यापारैजज्ञे । अत्र प्रकारे किं चित्रं को विस्मयः । यद्गरुडदर्शनादेव तत्कालं व्याला अपि जडीभवन्ति एव । गरुडः किंलक्षणः । सुवर्णस्य कायः पक्षप्रभृति शरीरं यस्य । तथा अरिभूताः शत्रुभावं प्राप्ता ये नागा भुजगास्तेषां निपाते नितरां पाते निष्णो निपुणः । तथा हरेर्गोविन्दस्य वाहनत्बे यानभावे बद्धा निर्मिता लीला विलासो येन ॥
શ્લેકાર્થ યુદ્ધના અગ્રીમ મોરચે રહેલા કંચનવણી કાયાવાળા શત્રુરૂપ સર્વેને હણવામાં ही, सौ. १२
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० ३१-३३
નિપુણ એવા અશ્વારુઢ અકબર બાદશાહને જોઈને ભયથી વિહ્વલ બનેલા શત્રુરાજાઓનાં બાહદંડ રૂપ ના નિષ્ટ બની ગયા અર્થાત્ હતાશ થઈ ગયાં. એમાં શું આશ્ચર્ય ! સુવર્ણના શરીરવાળા સર્પના શત્રુ અને વિષ્ણુનાં વાહનરૂપે રહેલા ગરૂડને જોઈને શું સર્પ જડ નથી બની જતાં ? ૩૧
यस्याशुगान्प्रणयतः प्रतिभूपतीनां
प्राणान्सुराध्वनि विधाय रवि शरव्यम् । आजिः सकार्मुककरस्य खलूरिकेव
रन्ध्र रवौ रिपुभिरैक्षि न चेत्कुतस्त्यम् ॥३२॥
यस्याकब्बरस्य राज्ञः आजिः संग्रामभूमिः खलूरिका शस्त्राभ्यासभूरिवाभूबभूव । यस्य किं कुर्वतः । सुराध्वनि गगनाङ्गणे रवि मार्तण्डमण्डलं शरव्य वेध्य विधाय कृत्वा प्रतिभूप. तीनां प्रतिपक्षक्षोणीपालानां प्राणाजीवितानि आशु त्वरिततरं गच्छन्ति परलोकं यान्ती त्याशुगाः शीघ्रगामिनः शराश्च तान्प्रणयतः सृजतः । यस्य किंभूतस्य । सह कार्मुकेन कोदण्डेन वर्तते यः स तादृशः पाणिर्यस्य । एवं चेन्न तर्हि रिपुभिः परिपन्थिपृथ्वीपतिभिः रवौ सूर्यबिम्बे रन्ध्र छिद्रं कुतस्त्यं कुतोभवमैक्षि विलोकितं दृष्टम् ॥
લેકાર્થ જાણે રણભૂમિ શસ્ત્રાભ્યાસની કલાભૂમિ જેવી બની ગઈ ! શાથી? ધનુષ્યસહિત , હાથવાળા બાદશાહના શીઘગામી બાણેથી શત્રુરાજાઓના પ્રાણ આકાશમાં રહેલા સૂર્યને લક્ષબનાવીને જલ્દી જલદી પરલોક ગયા. જો એમ ના હોય તે શત્રુરાજાઓએ સૂર્યમંડલમાં છિદ્ર ક્યાંથી જોયું હોય? ૩૨
येनाहवे प्रणिहतात्मपतिप्रवृत्ति
कृत्वा स्वकर्णपथिकी परिपन्थिकान्ताः। वक्षःशिलाः स्म विलिखन्ति नखागटकैः
कीर्तिप्रशस्तिमिव भूभृदकब्बरस्य ॥ ३३ ॥
परिपन्थिनां शात्रवधरित्रीभृतां कान्ताः प्रेयस्यः वक्षांसि हृदयान्येव शिलाः पृथुलपाषाणास्ता नखानां स्वकरजानामग्राणि शिखा एव टङ्काः पाषाणोत्कीर्णनकराण्यायसो. पकरणानि टङ्कणकानीति प्रसिद्धास्तैर्विलिखन्ति विदारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भूभृतो
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ३३-३४ ] सौभाग्यम्
राज्ञोऽकब्बरस्य नृपस्य कीर्तिर्यशस्तस्याः प्रशस्तिर्जगद्विजयकरणवर्णनवर्णावली तामिव । किं कृत्वा । येन पातिसाहिनाहवे महाविग्रहे प्रणिहता यमराजगृहाङ्गणावगाहिनो विहिता ये आत्मनां स्वासां पतयः प्राणनाथास्तेषां प्रवृत्तिं वार्ता स्वेषामात्मीयानां कर्णानां श्रवणानां पथिकीं पाथीप्राघुणकीं कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
સ'ગ્રામ ભૂમિપર પેાતાના સ્વામી હણાયાના સમાચાર જાણીને શત્રુરાજાઓની સ્ત્રીઓએ પેાતાની છાતીરૂપ શિલાએ પોતાના નખના અગ્રભાગરૂપી ટાંકણાઆથી વિદ્યારણ કરી. તે જાણે અકબર બાદશાહની કીર્તિની પ્રશસ્તિ લખી ન હોય !!૩ા
एतद्भवन्निजनिशुम्भभविष्णुशङ्कातङ्काकुलीकृतवनेचरवैविध्वः । रङ्गत्प्रपा इव पयोधरशातकौम्भ
९१
कुम्भाश्च्युताश्रुजल पूरितनेत्रपात्त्राः ॥ ३४ ॥
एतस्माद कब्बरधरणीधरात् भवन्नुत्पद्यमानो यो निजस्य स्वात्मनः निशुम्भो वध, स्तस्माद्भविष्णुर्भवनशीला या शङ्का अनिष्टसंभावनं तया आतङ्को भयं तेनाकुलीकृता fer जाता अत एव वने गिरिगहने निकुञ्जे वा चरन्ति संचारिणो वनेचरा ये वैरिणों विपक्ष क्षितिपालास्तेषां वध्वः स्त्रियः रङ्गन्त्यः संचरन्त्यः । जंगमा इत्यर्थः । प्रपाः पानीयशाला इवासन्बभ्रुवुः । किंभूताः । पयोधरा उच्चकुचाः सलिलधारिणः । जलभृता इत्यर्थः । शातकौम्भाः सुवर्णसंबन्धिनः कुम्भाः कलशा यासु यासां वा । पुनः किंभूताः । च्युतानि दुःखप्रकर्षाद्विलोचनेभ्यो निःसरन्ति यान्यणि बाष्पाणि तेषां जलै रुदननीरभरैः पूरितानि निर्भरभृतानि नेत्राणि नयनानि एवं पात्राणि पर्णानि भाजनानि यासां यासु वा । 'पात्त्र' तु कूलयोर्मध्ये पर्णे नृपतिमन्त्त्रिणि । योग्यभाजनयोर्यज्ञभाण्डे नाट्यानुकतेरि ॥' इत्यनेकार्थः ॥
લાકાથ
2
,
આ ખાદશાહ અમારા વધ કરશે ? આવી શંકાથી ભયભીત મનીને જંગલમાં નાસી ગયેલી શત્રુરાજાની સ્ત્રીએના ઉન્નત ‘સ્તન રૂપી ’ સુવર્ણના કલશે। અને આંખામાંથી પડતા અશ્રુજલથી પરિપૂર્ણ નેત્રરૂપ પાત્રા, જાણે પાણીની જંગમ પર होय ||३४|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ३५-३६
यस्याहवोऽजनि घनाघनवत्कृपाण
विद्युत्पतत्समददन्तिमदाम्बुधारः । भल्लीनिकृत्तरिपुशोणितसिन्धुवेणी
रुड्डीनपांसुपिहिताखिलदिग्विभागः ॥ ३५॥ शून्यं सृजन्भुवनमप्यरिकीर्तिहंसः
श्रेण्या कुले द्विषति दुर्दिनमादधानः । विद्रावयन्परवधूवदनाम्बुजानि
शूरद्रुमान्पुलककोरकितान्प्रकुर्वन् ॥३६॥ (युग्मम्)
यस्य जलालदीनसाहेराहवः संग्रामो धनाधनवन्मेघ इवाजनि संजज्ञे समभूत् । किंभूतः । कृपाणाः शाणशिखरोल्लिखितनिशितझगझगितिकान्तिकरवाला एव विद्युतस्तडिवितानानि यत्र । पुनः किंभूतः। पतन्त्यः कपोलपालीभ्योऽविरलं निःसरन्त्यः समदानां मदोधुराणां दन्तिनां दन्तावलेन्द्राणां मदाम्बूनां दानजलानां धारा वृष्टया यत्र । पुनः किंभूतः । भल्लीभिः शस्त्रविशेषैः । 'तिमिरकरिकुम्भभेदनभल्लीष्विव दीपकलिकासु' इति चम्पूकथायाम् । निकृत्ताश्छेदिता ये रिपवो विपक्षास्तेषां शोणितानि रुधिराणि एव सिन्धूनां नदीनां वेणयः प्रवाहा यत्र । 'उच्छङ्खलं चलन्तीनामसृग्जलधियोषिताम्' इति पाण्डवचरित्रे । वेणीशब्दो दी| ह्रस्वोऽप्यस्ति । पुनः किंभूतः । उड्डीनरूधंगतैर्दशदिग्विस्तृतैः पांसुभिः गजवाजिरथपत्तिप्रकराणामितस्ततस्त्वरितसंचरणैरुत्खातैम्रमदभ्राभ्रकविश्रमायमाणे रजोवजैः पिहिता आच्छादिता अदृग्गोचरीकृता अखिलानां समस्तानां दिशां हरितां विभागाः प्रदेशा यत्र । अपि पुनः किं कुर्वन् । अरीणां शत्रूणां कीर्तय एव हंसास्तेषां श्रेण्या धोरण्या कृत्वा भुवन विश्व पानीयम् । 'भुवनं वनं घनरसो यादोनिवासोऽमृतम्' इति हैम्याम् । शून्यं रिक्त च सृजन कुर्वन् । प्रायः प्रावृषि राजहंसा मानससरसि यान्ति । प्रावृवृष्ट्या बहलजम्बालागमेन जलकालुष्यान्नान्यजलाशयेषु तिष्ठन्तीति । पुनः किं कुर्वाण: । द्विषति वैरिणि कुले वंशे विपक्षान्ववाये दौस्थ्याहौर्भाग्यवनवासपुत्रकलत्रमित्त्रप्रमुखस्वजनजनवियोगादिरूपं दुर्दिनं कुदिवस दुष्टं दिन मेघान्धकार वादधानः निर्मिमाणः । 'वधूवक्त्राम्भोजं भवतु न स तेषां कुदिवसः' इति नैषधे । पुनः किंभूतः । परेषां पथिकपृथ्वीनायकानां वधूनां पुरंध्रीणां वदनान्येवाम्बुजानि तामरसानि विद्रावयन म्लानिं प्रापयन् गतप्रायाणि सृजन् । 'विद्राणपङ्कजरसे' इति चम्पूकथायां वर्षावर्णने । पुनः किंभूतः । शूराः सुभटा एव द्रुमा.वृक्षास्तान्पुलकेन रोमाञ्चेन रोमहर्षणेन संनिभाश्च कोरकाः कुङ्मलाः संजाता एष्विति कोर कितास्तथाविधान्प्रकर्षण
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ३५-३६ ]
सौभाग्यम्
कुर्वन् । " कदाचिदच्युत इव शिशिरकमलाकरगाहोत्पन्नपुलककोरकिततनुः' इति चम्पूकथायाम् । शूरा हि साहिशौर्य श्रुत्वा रोमाञ्चकञ्चुकिता जायन्ते इत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
શ્લેાકાથ
९३
અકબર બાદશાહના સગ્રામ મેઘ જેવા બની ગયેા. તીક્ષ્ણ અને તેજસ્વી તલવારરૂપ એમાં વીજળી ચમકતી હતી, મહાન્મત્ત હાથીઓના મદજલરૂપ એમાં વૃષ્ટિ થતી હતી, ભાલાઓથી હડ્ડાયેલા શત્રુરાજાએનાં રુધિરરૂપી સિંધુ નદીના પ્રવાહ એમાં વહેતા હતા, ઉડતી ધૂળથી દિશાએ એમાં આચ્છાદિત થઈ હતી. શત્રુરાજાઓની કીર્તિરૂપ હ ંસાએ માનસરોવરરૂપ જગત ખાલી કર્યું હતુ, શત્રુરાજાઓનાં કુલમાં સ્વજન આદિના વિચાગરૂપ એમાં ર્દિન કરાયું છે. શત્રુરાજાઓની સ્ત્રીઓનાં સુખરૂપ કમલા એમાં મ્યાન થયાં છે, તેમ જ શૂરવીરા રૂપી વૃક્ષાએમાં પલ્લવિત (રામાંચિત ) કરાયા છે, (શૂરવીરા ખાદશાહનું શૌય' સાંભળીને રેમાંચિત થતાં હતાં) આ રીતે જાણે સંગ્રામ મેઘ જેવા બન્યા હતા. ૫૩૫-૩૬॥
एतत्तुरङ्गमगणा दिवि संपराये
प्रोत्तालफालललितं कलयांबभूवुः । जित्वा धरां विबुधधाम पुनर्जिघृक्षोः संलक्ष्य तत्क्षणमिबाशयमात्मभर्तुः ॥३७॥
संपराये संग्रामे एतस्य कब्बरनृपतेस्तुरङ्गमगणा वाजिव्रजा दिवि मरुन्मार्गे प्रोत्तालं शीघ्रम् । ' उताबलूं' इति प्रसिद्धिः । तथा 'चलवलय मुखर करतलोत्तालतालिकारम्भरमणीयरसिकरासकक्रीडानिर्भराः ' इति चम्पूकथायां भिल्लीवर्णने । फालानामुच्चैर्गतिविशेषाणां ललितं विलासं कलयांबभूवुः । ' सान्द्रोत्फालमिषाद्धि गायति पदास्प्रष्टु तुरङ्गोऽपि गाम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते - धरामासमुद्रपर्यन्त पृथिवीं जित्वा आत्मसाद्वि. धाय पुनरधिकलिप्सोरत एव विबुधधाम स्वर्ग' जिघृक्षोगृहीतुमिच्छो रात्मभतुः स्वस्वामिनोऽब्बरधरित्रीवरयितुः तत्क्षणं तत्कालं त्वरिततरमेवाशयमभिप्राय संलक्ष्य विज्ञाय वोच्चैः स्वर्गदिग्विभागे यातुं प्रगल्भन्ते ॥
શ્લાકા
સગ્રામમાં અકબર ખાદશાહને અશ્વસમૂહ આકાશમાં જલ્દી જલ્દી ઊંચી ઊંચી ફાળા ભરતા હતા, તે જાણે પૃથ્વીજીતીને હવે સ્વર્ગ લોકને જીતવા માટેને પોતાના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cartone
९४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो. ३८-३९,
માલિકો અભિપ્રાય જાણીને તાત્કાલિક વર્ગલોકમાં જવા માટે તૈયાર થ ન હોય! વહi
एतद्भवद्भयगृहीतदिशो दिगीशान्
निःस्वाननिःस्वनभरः प्रतिभूरिवान्तः । भूत्वात्मनाहयनिवावनिपद्मिनीश
मेनं पुनः प्रणतिगोचरतां प्रणेतुम् ॥३८॥
निःस्वानानां राजघाद्यानां 'नीसाण, दमामा वा' इति लोके प्रसिद्धानां नि:स्व' नभरः प्रबलनिर्घोषः पुनद्वितीयवारमेनमकबरम् अवनिपद्मिनीश मेदिनीमण्डलमार्तण्डं प्रणतिगोचरतां नमस्कृतेविषयतां प्रणेतु निर्मातुम् । उत्प्रेक्ष्यते-दिगीशान् हरित्पतीम् आह्वयं नाकारयन् इव । किं कृत्वा । अन्तः अकब्बरसाहिहरिन्महेन्द्राणां मध्ये प्रतिभूरिव साक्षीवात्मना स्वेन भूत्वा । यदा चान्तराले कश्चित्तथाविधः प्रतिभूभवेत् तदा एकस्य कस्याविरुद्धवत् स्यादिति हेतोः स्वयमेव साक्षीभूयाखिलान्दिक्पालानाकारयति । किंभूतान दिगीशान् । एतस्मादकब्बरपातिसाहेरुद्भवत उत्पद्यमानाभयादातङ्कया गृहीता उपात्ता दिश आशा यैस्ते गृहीतदिशस्तान् । पलायितानित्यर्थः । ‘पलायितस्तु नष्टः स्यात् गृहीतदितिरोहितः' इति हैम्याम् ।।
લેકાર્થ
રણ સંગ્રામમાં થતે નિશાનડંકાને પ્રચૂર અવાજ, જાણે બાદશાહ અને દિપાલ વગેરે રાજાઓની વચ્ચે સ્વયં સાક્ષીરુપ બનીને બાદશાહના ભથથી પલાયન થઈ ગયેલા દિકપાલને બાદશાહને નમસ્કાર કરાવવા માટે બેલાવતું ન હોય ! ૩૮
स्वीयान्ववायभवभूधरराजिमाजौ
येनाहतामहितपक्षतया समीक्ष्य । माभ्येतु जेतुमथ मामपि राजभावा
भेजेऽद्रिजापतिमितीव पती रजन्याः ॥३९॥
रजन्या रात्रेः पतिर्भर्ता चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोरद्रिजापतिमीश्वरमद्रौ पर्वते जाता इत्यद्रिजा विषमदुर्गभूमिस्तत्पतेः। पर्वते कीटक्स्वामिनं भेजे श्रितवान् । तदाश्रयणाच्च दजयत्वं परस्य वैरिणः अन्यस्य राजभावांद्राजत्वादयं राजा तथाहमपि राजा तस्मात्पररा
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्प १० श्लो ० ३९-४०]
हीरसौभाग्यम्
जत्वात्मयि राजभावादखिलापरनृपतिपरिभवानन्तरं मामापि जेतुं परिभवितुं माभ्येतु मा गच्छतात् इति भीतेः कृत्वा स्वीये आत्मीयेऽन्त्रवाये संता । चन्द्रवंशे इत्यर्थः । भवा उत्पन्ना ये भूधरा भूपालाश्चन्द्रवंशीयकाश्यपीपतयस्तेषां राजी श्रेणीमहितपक्षतया स्ववैरिवर्गत्वेन येनाकब्बरेण आजौ संग्रामविषये आहतां निपातिनां समीक्ष्य नयनयोर्गोचरीभावमानोय ॥
શ્લેકાર્થ પિતાનાં વંશમાં (ચંદ્રવંશમાં) ઉત્પન્ન થયેલા રાજાઓને શત્રુભાવથી સંગ્રામમાં હણાયેલા જોઈને હું પણ રાજ્જ છું તેથી મને પણ રાજ્ય તરીકે જીતઘ ન આવે, આ હેતુથી જ જાણે નિશાપતિ ચંદ્ર, ગૌરીપતિ ઈશ્વરને અથવા પર્વતને આશ્રયીને જાણે રહ્યો ન હોય ! મારૂલા
पूर्वापराम्बुनिधिसैकतसीमभूमी
संचारिचञ्चुरचमूचरभूरिभारम् । सोलु न सासहिरहीश्वर एकमूर्ना
श्रीणां सहसमिति किं रचयांचकार ॥४०॥
अहीश्वरः शेषनागनायकः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः शीर्णा मस्तकानाम् । फणानामित्यर्थः । सहस्र दशशतीं किं रचयांचकार रचितवानिव । इति किम् । यदहं पूर्वापरौ प्राच्यप्रतीच्यौ यावम्बुनिधी समुद्रौ तयोः सकते तीरनिर्मुतलिने ते एव सीमनी मर्यादा. स्थाने यस्यास्तादृशी भूमी वसुधा तस्यां विषये संचारिणां संचरणशीलानां चञ्चुरोणां शौर्यधैर्यादिगुणगणप्रधानानां स्वस्वामिकार्यकरणप्रवणानां चमूचराणां सेनासुभटानां भूरि भूयिष्ठं भारं गजाश्वस्यन्दनपदातिपरम्परावीवधं सोढुं धारयितुम् । एकेन मूर्ना मस्तकेन कृत्वा न सासहिन समर्थः । 'अहिर्महीमौरबलासहिः । इति नैषधे । तथा सहनशीलः भृशं सहते इति । 'सासहिर्वावदिश्चाचलिःपापतिप्रभृतय इकारान्ता निपाताः' इति नरहर्या नैषधवृनौ॥
શેષનાગે મસ્તક ઉપર હજાર ફણાઓ ધારણ કરી. શા માટે ? આ બાદશાહની સતરંગી સેના પૂર્વ અને પશ્ચિમ સમુદ્રપર્યત ભૂમિપર ચાલવાથી, શૌર્યાદિ ગુણેથી શણ સેતાન ઘણા ભારને એક મસ્તક વડે હું સહી શકવા માટે સમર્થ નથી. આ કારણથી જાણે શેષતા હજાર ફણ બનાવી ન હોય ! ૪૦
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ४१-४२
पाणौ रणाङ्गणगतस्य कृपाणयष्टिः
क्षोणीमणेस्तृणयतः पृतनां रिपूणाम् । भाति प्रचण्डभुजदण्डवसज्जयश्रीः
केशच्छटा प्रकटतामिव टीकमाना ॥४१॥
क्षोणीमणेभू मीरत्नस्याकब्बरपातिसाहेः पाणौ हस्ते कृपाणयष्टिः करवाललता भाति राजते । किंभूता । रणाङ्गणे युद्धमूर्ध्नि गतस्य प्राप्तस्य । अत एव किं कुर्वतः । रिपूणां प्रतिभटानां पृतनां सेनां पताकिनी तृणयतः तृणप्रायां मन्यमानस्य तृणीकुर्वतः । न किंचिकरतां प्रणयतः तृणवत्खण्डयतो वा । उत्प्रेक्ष्यते-ग्रकटतां प्रकाशभावं जनदृग्गोचरत्वं टीकमाना गच्छन्ती । प्रचण्डौ जानुयुगव्यायतौ द्विषज्जनासह्यपराक्रमौ भुजदण्डौ तयोर्वसन्त्या चिरं वास सृजन्त्याः । तिष्ठन्त्या इत्यर्थः । जयश्रियो जयलक्ष्म्या केशच्छटा कुन्तलहस्तो वेणी वेत्यर्थः ।।
લોકાથ
રણસંગ્રામમાં શત્રઓની સેનાને તૃણપ્રાયઃ ગણતા બાદશાહનાં હાથમાં રહેલી તલવાર, જાણે પ્રચંડ ભૂજાદંડમાં ચિરકાલથી વસતી જયલક્ષ્મીની વેણ ન હોય, તેવી शाले छे. ॥४१
खगाहतोद्धतमतङ्गजदन्तकुम्भ
प्रोद्भूतपावककणोत्करमुक्तिकाभिः । क्षुण्णे तुरङ्गमखुरै रणभूतले य
ओजोयशोऽवनिरुहोर्बपतीव बीजम् ॥४२॥ यः साहिस्तुरङ्गमाणां शौर्यादयोत्सुकतया खुरैः शफैनखशिखाभिः क्षुण्णे क्षोदिते अ. तिवाहिते 'खेडऊ' इति जनप्रसिद्ध रणभूतले रणाङ्गणे युद्धधरामण्डले । उत्प्रेक्ष्यतेओजः प्रतापः यशः कीर्तिस्त एवावनिरुहौ पादुपौ तयोबींज योनिनिबन्धनं तरुप्ररोहप्रादुर्भावकर' पर्वते वपतीव निःक्षिपतीव । काभिः । खड्गैनिशिततरवारिमिराहता गाढदत्तप्रहाराः सर्वाङ्गेषु आसामस्त्येन निस्त्रिंशतया निस्त्रिंशनिहता वा तथा उद्धताः समरशूरा अनवरतविनिःसरत्सप्तस्थानदानपयःप्रवाहोत्कटा वा ये मतङ्गजाः कुञ्जरास्तेषां दन्तेभ्यो दन्तकोशेभ्यः ‘दंतूसल' इति प्रसिद्धेभ्यः तथा कुम्भेभ्यः शिरःपिण्डस्थलेभ्यः प्रोद्भूताः प्रकटा जाता ये पावककणोत्करा वहिस्फुलिङ्गगणास्तथा मुक्तिका मुक्ताफलानि खड्गप्रहते
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्म १० श्लो० ४२-४३]
हीरसौभाग्यम्
९७४
भ्यो दन्तकोशेभ्यः कृशानुस्फुलिङ्गाः । दन्तेभ्यः खड्गाहतेः पावकोद्भवः। तथा कृपाणवि. दोर्णप्रहारकुम्भस्थलेभ्यो मौक्तिकानि विनिर्जग्मुः । कुम्भान्तरे मुक्तानामुत्पत्तित्वात्तन्निर्गमः इति । ताभिरवापेव ॥
લોકાઈ બાદશાહના અશ્વોએ પિતાની ખુરાથી ખણેલી રણભૂમિ ઉપર તીક્ષણ તલવારથી 6ણાયેલા શરાત્રુજાના હસ્તિઓનાં દંતશૂલમાંથી પ્રગટ થતાં અગ્નિકણ અને કુંભસ્થલમાંથી નીકળતા મૌકિતકેથી બાદશાહનાં પ્રતાપ અને યશરૂપી વૃક્ષોનાં બીજનું રોપણ કરાતું ન હાય ! જરા
युद्धोधुरे भुवनभीतिकरे नरेशे
त्रासात्स्वकीयवसतेरिव सूरराजौ । भ्रष्टौ पुनस्तदनवेक्षणतोऽन्तरिक्षे ।
प्रेक्षाकृते तत इतो नमिमादधाते ॥४३॥ युद्धे समराङ्गणे उधुरे उद्धते उत्कटैरिभिर्द्रष्टुमशक्यैः । तथा भुवनानां प्रबलबलवत्तया जगतामपि सुरदानवमानवेन्द्राणामपि आकस्मि कात्यन्ति कान्तकशङ्कावर्तरि नरेशे अकब्वरा
घाननरनायके त्रासादाकस्मिकात्मपराभवनभयभरात सरराजौ सुभटभपती सूर्यचन्द्रौ । उत्प्रेक्ष्यते-स्वकीयवसतेरात्मीयनिवसनस्थानकाद्भष्टौ भ्रंशं प्राप्तौ । अतिभीते: स्वस्थान परित्यज्य अन्यत्र कुत्रापि प्रपलाप्य प्रयातावित्यर्थः । पुनर्व्याघुट्य तदनवेक्षणतः तस्य स्वस्थानकस्य अनवेक्षणतोऽनवलोकनाददर्शनात् । निजनिवासस्थाने न पश्यत इत्यर्थः । अन्तरिक्षे आकाशे न तभयाद्भूमौ प्रेक्षाकृते अर्थात्स्वस्थानदर्शनार्थं तत इतः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरासु भ्रमि भ्रान्तिमादधाते कुर्वाते । स्ववासस्थानमलभमानौ नित्यं भ्राम्यत इत्यर्थः ।।
લેકાર્થ યુદ્ધમાં ઉદ્ધત અને જગતને ભયભીત કરનાર અકબર બાદશાહના ત્રાસથી પિતાના સ્થાનનો ત્યાગ કરીને નાસી ગયેલા સૂર્ય અને ચન્દ્ર, પુનઃ પાછા આવીને પિતાનાં સ્થાનને નહિ જેવાથી સ્થાનભ્રષ્ટ બનેલા સૂર્યચંદ્ર આકાશમાં પિતાનું સ્થાન જોવામાટે જાણે આમ તેમ ચારે દિશામાં ઘુમતા ન હોય ! ૪૩
आकस्मिकं तुमुलमेतदनन्यजन्यव्याहन्यमानभटकोटिभवं निशम्य ।
ही. सौ. १३
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८.
सौभाग्यम्
आतङ्कितैः किमिदमित्यमरैर्वददिभर्लेभे किमीक्षणयुगेषु निमेषनैस्व्यम् ॥ ४४ ॥
क
[ सर्ग १० श्लो० ४४-४५
एतेनाकब्बरेणानन्ये असाधारणे अदृष्टाजातपूर्वे जन्ये संग्रामे व्याहन्यमानानां व्यापा धमानानां राजन्यवीराणां कोटीभ्यः । कवीनां कुत्रचित्केचित् कोटीप्रमुखाः शद्बाः प्रायो बाहुल्ये दृश्यन्ते । यथा पाण्डवचरित्रे घटोत्कचस्य 'घटूको ' इति प्रसिद्धस्य भीमहिडम्बाङ्गजातस्यैकरात्रिरणे - ' रथान् पिपेष पाषाणैर्जघान तरुभिर्गजान् । सवेगापातवातेन भटकोटीरपातयत् ॥' तथा तत्रैव गाङ्गेयस्य दशमदिवससंग्रामेऽप्युक्तम्'कोटिशो भटसंभारसंहारे विहितश्रमम् । धनुर्विश्रामयांचक्रे कृपयेव पितामहः ॥ इति । श्रेणीभ्यो भवमुत्पन्नम् । अकस्माद्भवमाकस्मिकं तुमुल व्याकुलकोलाहलशब्दं निशम्य श्रुत्वा आतङ्कितैः संजातभीतिभिः अत एव किमिदं किं जातं चेत्यमुना प्रकारेण वदभिः कथयभिरमरैर्दवैः। उत्प्रेक्ष्यते- ईक्षणयुगेषु नेत्रद्वन्द्वेषु निमेषाणां नेत्रोन्मीलननिमीलनानां नैव्यं दारिद्र्य किं लेभे प्राप्तमिव । भीतेरतिशायितया विकाशितलोचनैरेवाभूयतेत्यर्थः ॥ इति अकब्बरसाहिसमरवीररसवर्णनम् ||
ક્લાકા
ખદશાહના અસાધારણ કેાટિના યુદ્ધમાં હણાતા ક્રોડા રાજસુલટાથી ઉત્પન્ન થયેલા આકસ્મિક કાલાહલ સાંભળીને ભયવિદ્દલ બનેલા શું થયું ? શું થયું ?” આ પ્રકારે ખેલતા દેવાનાં એ નેત્રમાં જાણે તેથી જ નિમેષ-ઉન્મેષ રહિતપણુ આવ્યું ન હાય ! ( અર્થાત્ ભયના અતિરેકથી દેવા વિકસિત નેત્રવાળા બની ગયા) ૫૪૪ા
भूमेर्जयाय चतुरम्बुधिमेखलाया
आराध्य पूर्वविधिना किमु जैत्रमन्त्रम् ।
गुप्तं कचिभिजभुजप्रभवत्प्रताप
वह्नौ ततोऽयमरिकीर्तिनी जुहाव ॥ ४५ ॥
अयमकब्बरपातिसाहि: चत्वारश्चतुःसंख्याकाः पूर्वापरदक्षिणोत्तरलक्षणा अम्बुधयः समुद्रा एव मेखला काञ्ची यस्यास्तादृश्या भूमेः पृथिव्या जयाय स्वीकरणाय पूर्वविधिना जापयतः प्रमुख पूर्व सेवाप्रकारेण जैत्र' यावन्निजप्रतिपक्षपक्षाणां जयनशीलं पराभवनैकस्वभावं मन्त्र प्रभाववर्णात्मकां विद्यामाराध्य सम्यगुपासनां विधाय । ततः पूर्णपूर्वविधि सेवानन्तरं क्वचित्कुत्रचित्प्रदेशे गुप्त छन्नम् यथा कश्चिजनेो न पश्यति न वेत्ति तागेकान्तस्थाने ।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAMMARRIORSataraction
सर्ग १० श्लो ० ४५-४६ ]
हीरसौभाग्यम्
९९
उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनो भुजाभ्यां बाहुभ्यां प्रकर्षेण भवन्नुत्पद्यमाना यः प्रतापो महःसंदोहः स एव वह्निः कृशानुस्तस्मिन् । अरीणां वैरिवसुधाधवानां कीर्तिरुपां कीर्तिनानी वा कनी कुमारिकां जुहाव । तन्मन्त्रसिद्धयर्थमुत्तरसेवावसाने जुहोति स्मेत्यर्थः । शचुंजयमाहात्म्ये केनचित् खेचरेण होतुमानीता निबिड निबद्धा गुणसुन्दरी राजकुमारी रोदनशब्दश्रवणागतेन महीपालकुमारेण रणप्रकरणप्रहरणप्रोक्तौषधीसज्जीकृततद्विद्याधरपावन्मिोचिता सोऽपि प्रतिबोधितश्च । नेमिचरित्रेऽपि नेमिनाथेन पञ्चमभवे अपराजितनाना कुमारेण तथैव मोचितेत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ
ચાર સમુદ્ર સુધીની પૃથ્વી પર જય કરવા માટે કેઈ એકાન્ત સ્થાને “જયશીલ” નામના મંત્રનું આરાધના કરીને પિતાના ભુજાબલથી ઉત્પન્ન થયેલા પ્રતાપરૂપી અગ્નિમાં શત્રુઓની કીર્તિરૂપી કુમારિકાને બાદશાહે હમી. “શત્રુંજય માહાભ્ય”માં કહ્યું છે કે કેઈ વિધાધરે ગાઢ બંધન બાંધીને તેમ કરવા માટે લાવેલી ગુણસુંદરી નામની રાજકુમારીનું રૂદન સાંભળીને મહીપાલ નામનાં રાજકુમારે ઔષધીઓથી સજજ થઈને રાજકુમારીને વિદ્યાધર પાસેથી છોડાવી અને તેને પ્રતિબંધ કર્યો હતે, નેમિચરિત્ર માં પણ ભગવાન નેમનાથે પિતાના “અપરાજીત' નામનાં રાજકુમારનાં (પાંચમા ભાવમાં આ રીતે રાજકુમારીને મુક્ત કરાવી હતી. એટલે પૂર્વકાળમાં કન્યાઓનાં બલિદાન દેવામાં આવતા હતા એમ સમજાય છે. ૪પ
उत्कंधरावनिधराधिकधीरभावै
भूमीभुजा विगणनां गमिताः समग्राः । एनं निभात्परिणतोदधुरसिन्धुराणां
संसेवितुं क्षितिधराः किममी समीयुः॥ ४६॥
भूमीभुजा अकबरराजेन उत्कंधरत्वेनोच्चैःशिरस्तया । सर्वेभ्योऽपि भूभृद्भ्यो महत्वेनेत्यर्थः । तथा अवनिधरत्वेन भ्रमीमण्डलधारकत्वेन नागेन्द्रवत अथवाधिकेन विश्वातिशायिना धीरभावेन धैर्येण एतैः प्रकारैः कृत्वा विगणनामवहेलनां गमिताः प्रापिताः सन्तः अमी मेरुमन्दरगौरिगुरुकैलासप्रमुखाः समग्राः समस्ता अपि क्षितिधराः पर्वता: परिणतानां तटेषु तिर्यक्प्रहारप्रदायिनाम् : , परिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श' इति मेघदूतेऽपि । यथा उधुराणामुत्कटानां सिन्धराणां वारणानां निभात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यतेएनं मुद्गलमेदिनीमण्डलाखण्डलम् किं संसेवितुं सम्यग्विधिनोपासितुमिव समीयुः समागताः।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ०४६-४८
કલાકાથ
- બાદશાહના ઉન્નત મસ્તક અને વિશેષ ધીરતાથી તિરસ્કાર પામેલા મેરૂ, કલાસ "આદિ સમસ્ત પર્વતે, પરિણત બનેલા ઉદ્ધત હાથીઓનાં બહાને જાણે આ રાજાની સમ્યક પ્રકારે સેવા કરવા માટે આવ્યા ન હોય ! કદા
कल्पावनीरुहवनानि महीमघोना
प्रोग्रामदानललितैरवहेलितानि । गुच्छप्रसूनफलभारनमच्छिखानि वीडोदयादिव बभूवुरधोमुखानि ॥ ४७ ॥
महीमघोना अकब्बरक्षोणीसहस्रचक्षुषा प्रोद्दामानां जनमनःसमीहिताधिकतया प्रबलानां 'दानानां स्वर्णमणीगणादिविश्राणनानां ललितैः विलासैविजृम्भितरवहेलितानि अवगणनां नमितानि कल्पावनीरुहाणां सुरतरुणां वनानि काननानि । समूहा इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते'नोडोदयाल्लज्जायाः प्रादुर्भावादिव । स्वावज्ञासंजातातिमन्दाक्षोद्गमनेत्यर्थः । अधोमुखानि 'नीचैर्भूतानि वदनानि येषां तादृशानि बभूवुर्जातानीव । किंभूतानि । गुच्छाः स्तबकाः, प्रसूनानि कुसुमानि, फलानि सस्यानि, तेषां भारेण वीवधेन नमन्त्यो भूमावेत्य लगन्त्यः शिखाः शाखा येषाम् ॥
શ્લેકાર્થ બાદશાહની અત્યંત દાન કરવાની લોલથી અર્થાત્ દાનેશ્વરીપણાથી તિરસ્કાર પામેલા કલ્પવૃક્ષ, કે જેમની ગુચ્છા, પુષ્પ અને ફૂલેના ભારથી શોખા-પ્રશાખે નીચી નમી ગઈ છે, તે જાણે લજજાથી કલ્પવૃક્ષે અધમુખવાળા બની ગયા ને હેય ! ૪છા
एतन्महस्त्रिभुवनभ्रमणीविलासं
जैत्राङ्ककारनिकरैरपि दुःप्रधृष्यम् । उल्लवितुं स्पृहयतेव सहस्रपादी निर्मीयते स्म सरसीरुहिणीवरेण ॥ ४८ ॥
सरसीरुहिणीनां कमलिनीनां वरेण भर्ना भानुना । सहस्रसंख्याकानां पादानां समाहारः सहस्रपादी दशशतचरणाः । 'पादो मूलास्रतुर्याशाविषु प्रत्यन्तपर्वते' इत्यनेकार्थः ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
'सर्ग १० श्लो० ४८-४९]
हीरसौभाग्यम्
निमीयते स्म । कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते एतस्याकब्बरसाहेमहः प्रतापमुल्लवितुमतिक्रमितुमिव । 'लघूङ् गतौः' अयं धातु,दिरात्मनेपदी । अतिदुःसहतया निजजैत्रतया च एतत्पुरस्त्वरितुं पलायितुं वा स्पृहयता काङ्क्षता । किंभूत महः । त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि भ्रमणी पर्यटनम् । 'विधेः कदाचिभ्रमणीविलासे' इति नैषधे । तत्र विलासः क्रीडा यस्य । पुनः किंभृतम् । जैत्राणां जयनशीलनां प्रतिपक्षलक्षतिरस्कृतिदीक्षितानामङ्ककाराणां प्रतिमल्लानां जिष्णूनामपि जित्वराणां निकरैः समुदायैरपि दुःप्रधृष्यं दुराकलनीयम् । सर्वथापि जेतुमशक्यमित्यर्थः । 'दूरं गौरगणैरहंकृतिभृतां जैत्राङ्ककारे चर-'इत्यपि नैषधे ॥
કલેકાર્થ સૂર્યે એકહજાર પત્ર ( કિરણ) ધારણ કર્યા ! શુરવીર શત્રુઓનાં સમુહ માટે - ઈર્ષ ત્રણે જગતમાં પર્યટન કરી રહેલા અકબર બાદશાહનાં અતિ દુસહ પ્રતાપનું -ઉલ્લંઘન કરવા માટે જાણે સૂર્યે હજાર કિરણે ધારણ કર્યા ન હોય ! ૪૮
आकालिकीकुलिशशैवलिनीशवह्नि
वैश्वानराम्बुरुहिणीरमणप्रदीपाः । अंशा अमी त्रिजगतीव परिस्फुरन्ति राशेरिवास्य महसां रिपुराजघस्य ॥ ४९॥
रिपून राज्ञो निखिलसपत्नावनिपतीन हन्तीति पञ्चतागोचरान चरीकर्तीति रिपुराजघः । 'पाणिघताउघौ शिल्पिनि विषये निपात्यौ, राजधश्च राज्ञो हन्ति' इति प्रक्रियाकोमुद्याम् । तथा 'रराज नीराजनया स राजघः' इति नैषधेऽपि । तस्य एतस्याकब्बरपातिसाहेमहसां भूयसः प्रतापानां राशेः समूहस्य । ‘स राशिरासीन्महसां महोज्ज्वलः' इति नैषधे । अर्थस्तु वृत्तौ । एवमेवेति । त्रिजगति त्रैलोक्ये अमी जनचक्षुःप्रत्यक्षलक्ष्याः अंशा भागा इव परिस्फुरन्ति स्फूर्ति बिभ्रति । तानेव दर्शयति-आकालिकी विद्युत्, कुलिशं शककराम्भोरुहभास्वद्दम्भोलिनामायुधम्, शैवलिनीशो नदीपतिः समुद्रस्तस्य वह्निर्हताशनः वडवानलः । 'और्वः सर्तकोऽध्यग्निर्वाडवो वडवामुखः' इति हैम्याम् । तथा वैश्वानरः स्वाभाविकापरदवानलादि ज्वलनः अम्बुरुहिणीरमणः पद्मिनीप्राणनाथः सहस्ररश्मि., प्रदीपाः स्नेहप्रियाः, इत्येते ॥
કલેકાર્થ
શત્રુરાજાઓને નાશ કરનાર અકબર બાદશાહના પ્રતાપના સમુદ્રમાં વિઘત
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ४९-५१
ઇંદ્રવજ, વડવાનલ દાવનલ, આદિ અગ્નિ, સૂર્ય અને દીપકરૂપે ત્રણે જગતમાં જાણે પ્રતાપનાં અંશે રહેલા ન હોય ! twલા
यस्यातिदानवशतः परितोषभाग्भि
विश्वार्थिभिः सुरगवामपमानितानाम् । भूयोभवद्भिरविसर्जनतः पयोभि
निप्पातिभिः किमभवदिवि देवसिन्धुः ॥ ५० ॥ सुरगवां कामधेनूनामविसर्जनतो दानभावाभूयोभवद्भिरतिबहुलीभावं प्राप्नुवदिभः अत एव निष्पातिभिनिःसरणशीलैरधस्तात्पतभिः पयोभिर्दुग्धैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-दिवि आकाशे देवसिन्धुत्रिदशतटिनी स्वर्गगङ्गा अभवजातेव । किंभूतानां सुरगवाम् । यस्याकबरसाहेरतिदानवशतो याचकजनानामिच्छाभ्यधिकविश्राणनाधीनतया परि सामस्त्येन तोषं संतोषं स्वान्तस्वास्थ्यं स्वेच्छापरिपूर्तितया संतुष्टिं भजन्तीति तादृशैर्विश्वत्रयाणां भुवनानाम । त्रैलोक्यस्येत्यर्थः । समस्तैनिःशेषैरथिमिर्याचकैरपमानितानामवगणितानाम् । स्वप्नेऽप्यप्रार्थितानां भूपस्य मनःकामिताधिकदानैः संतुष्टचित्तैत्रिजगद्याचकैः स्वप्नावस्थायामपि कामधेनवो निष्यन्ते इत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ અકબર બાદશાહે કરેલા અતિદાનથી સંતોષ પામેલા યાચકેથી અપમાનિત બનેલી કામધેનુના દાનનાં અભાવથી વધી પડેલા દૂધનું વિસર્જન થઈ જવાથી તે પડી ગયેલા દૂધની જાણે આકાશગંગા બની ગઈ ન હોય ! ૫૦થા
संप्रीणता कुवलयं नृपसरिराज
लोकावनीधनयुगेन महोदयेन । द्वैराज्यवज्जगदभूत्परमत्र चित्र
मद्वैतसंमदपदं दधुरङ्गभाजः ॥५१॥ नृपोऽकब्बरपातिसाहिः सरिराजो हीरविजयसूरिवसुंधरावासवः । पुनरपरवर्णनौत्सुक्येन ग्रन्थनायको विस्मृतो मा स्तादिति सरिराजाभिधानग्रहणम् । तयोः प्रलोकौ यशसी तावेवावनीधनौ राजानौ तयोर्युगेन इन्वेन कृत्वा जगाद्विश्वम् । द्वौ राजानौ यत्र । राजा चन्द्रो नृपश्चेति द्विराज तस्य भावो द्वैराज्य तद्वैराज्यमिवाभूत् जातम् । किंलक्षणेन नृपसरिराजश्लोकावनीधनयुगेन । महानतिशायी अभ्युदयोऽनवरत१परोलक्षप्रतिपक्षपयो
१. लिखितपूर्वटिप्पणिवत् 'परस्लक्षा' इति भवेत्.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० ५१-५२]
हीरसौभाग्यम्
१०३
धरविधुतुदादिभिरप्रतिहताद्वैतवैभवो यस्य । पुनः किं कुर्वता । कुवलयं पृथ्वीमण्डलमुत्पलं च संप्रीणता । प्रीतिमुत्पादयतेत्यर्थः । विकाशयता च । पर केवलमत्र द्वैराज्येतच्चित्रमाथ र्यमस्ति । यत्कारणादङ्गभाजः प्राणिनः न विद्यते तद्वैत द्वितीय कारणं युगलं वा यत्रेत्यद्वैतमसाधारणमानन्दपदं हर्षस्थानं दधुर्धारयन्ति स्म । द्वैराज्ये हि जनानां विषाद एव स्यात, अत्र तु परमप्रमोदः, एतदेव महदाश्चर्यम् ॥
શ્લેકાર્થ અકબર બાદશાહ અને હીરવિજયસૂરિ બંનેને અભ્યદય પામેલા “યશે” રૂપી બે રાજાઓ વડે જગત દ્વરાજય (રાજા અને ચંદ્ર) જેવું બની ગયું ! પરંતુ - આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે વૈરાજ્યમાં જીવને કેવલ વિષાદ જ થતું હોય છે જ્યારે આ રાજ્યમાં તે મનુષ્યોને પરમ આનંદ પ્રાપ્ત થતું હતું. ૫૧
स्पर्धा दधन्निजयशःप्रसरैः स्वलक्ष्म्या
क्षोणीभुजा बहिरितो विहिताः स्वदेशात् । स्वःसिन्धुरोधसि तदादि मृगं दधानो
राजानिशं मृगयुवत्किमु बम्भ्रमीति ॥५२॥
क्षोणीभुजा अकब्बरनृपतिना निजानामात्मीयानां यशसां कीतींनां प्रसरैविस्तारैः सह स्वलभम्या आत्मश्चैत्यश्रिया साध स्पर्धा संहर्षमभ्यस्यां दधद्विप्राणः सन् राजा चन्द्रो नृपश्च इतोऽस्माभूमण्डलवर्तिनः स्वदेशानिजजनपदादात्मप्रदेशाद्वा बहिःकृतो निष्कासितः देशत्यागं कारितः । उत्प्रेक्ष्यते-तदादि तस्माद्वासरादारभ्य मृगं लक्ष्म कृष्णसारं दधानः कलयन् मृगयुवल्लुब्धक इव स्वसिन्धोर्गगनगङ्गाया रोधसि तटे अनिशमहोरात्र किमु बम्भ्रमीति अतिशयेन भ्राम्यतीव । प्रायो मृगेणैव मृगा गृयन्ते नद्यादिनीरसंनिधाने च पयःपानार्थ वन्यसत्त्वाश्च समायान्ति इति स्वयशःस्पर्धी चन्द्रो राज्ञा पृथ्वीपीठानिष्कासितो नभसि पर्यटतीत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ પિતાના પ્રસરતા યશ સાથે અને પિતાની લક્ષ્મી સાથે સ્પર્ધા કરતાં ચંદ્રને બાદશાહે પિતાના દેશમાંથી બહિષ્કાર કર્યો. ત્યારથી આરંભીને લાંછનરૂપ શ્યામતાને ધારણ કરતા ચંદ્ર શિકારી જેવો બનીને આકાશગંગાને તીરે જાણે નિરંતર ભ્રમણ કરતે ન હોય ! પર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभात्यः
सर्ग. १०, श्लो०.५३-५४...
यस्यौजसि स्फुरति जैत्र इव त्रिलोक्यां
त्रासादिवाम्बुनिधिसम्बुधिमन्त्रजिहः । वजः पुरंदरकर सरमीजापाणित
पादं हरेरपि दवोऽद्रिभुवं बभाज ॥ ५३॥ यस्य राज्ञो जैत्रे जयनशीले इव ओजसि प्रतापे त्रैलोक्यां जगत्त्रयेऽपि स्फुरति परिभ्राम्यति सति त्रासादाकस्मिकभयात् । उत्प्रेक्ष्यते--अम्बुधेः समुद्रस्य मन्त्रजिह्वः कृशानुः वडवानलः अम्बुनिधिमूर्मिमालिमध्यमिव बभाजाश्रयति स्म । अपि पुनर्वज्रो दम्भोलिः पुरंदरस्य वासवस्य करं हस्तमिवाश्रितः । अपि पुनः सरसीज कमलं पाणौ हस्ते यस्यैतात्रता मार्तण्डो हरेर्नारायणस्य पादचरणं विष्णुपदमाकाशं श्रिलबानिव । अपि पुनर्दवो. दावानळ: अद्रिभुवं पर्वतघनगहनावनीमिव सेवते स्म ॥
લોકોથ અકબર બાદશાહને જયશીલ પ્રતાપ ત્રણે જગતમાં વ્યાપીને રહેલે હેવાથી વડવાનલ બિચારે સમુદ્રના પેટમાં પેસી ગયે ! વજે ઈદ્ર હાથને આશ્રય લીધે ! સૂર્યો વિષ્ણુના ચરણ (આકાશ) ને, આશ્રય કર્યો અને દાવાનલ પર્વતના ભયંકર पनाना पाश्रय सन २यो, ! ॥५341;
अभ्रभ्रमद्यदभिमात्ययशोलुलाय..
मालोक्य भीतिविवशस्थ हरे हेयस्य । संत्रस्यतो वदननिर्यदमन्दफेनै
ज्योँतिष्मतीक समभूत्पुरुइतपद्या.॥५४॥. - हरेरिन्द्रस्य हयस्य तुरगस्योच्चैःश्रवसो वदनान्मुखगहरुन्निय दिभरधोभूमौ निष्पतभिःरमन्दैबहुलैः फेनैर्मुखकफैरश्वमुखलालाभिः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-पुरुहूतपद्या शक्रमार्गो.गगनस। . ज्योतिष्मती ज्योतींषि ग्रहनक्षत्रतारका विद्यन्ते यस्यां तादृशी किमभवत्संपन्नेव । हयस्य किंभूतस्य । भीत्या भयेन विवशस्य विह्वलस्य • व्याकुलस्य । अत एव किं कुर्वतः । संत्रस्यतः अकस्मान्निजजिघांसुदर्शनोद्भुतभूरिभीतिवशतो नश्यतः । किं कृत्वा । अभ्रे आकाशे भ्रमन्तं परितः पर्यटन्त यस्याकब्बरस्याभिमानीनां विरोधिनामयशोऽपकीर्तिरेव श्यामवर्णः त्वाल्ललाय महिषमालोक्य समीक्ष्य । महिषो हि तुरगद्वेषी । यतः-'रजस्वलो वाहरिपुः' इशिहैम्याम् । तथा जिनजन्माभिषेके देवागमे-वाजिस्थ कासरारूढः । तथा 'हयहिष- वष्कयिणीपयःसुतम्' हयद्विषत्या महिष्या किंभूताया बष्कयिण्या प्रौडाङ्गजाया यत्पयार
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० ५४-५५ ]
हीरसौभाग्यम्
१०५
सरसदुग्ध तस्य सुत दधि । दुग्धोदभवात्पयः सुतमिति । तथा 'रामालिरोमावलिदिग्विगाहिध्वान्तायते वाहनमन्तकस्य । यत्प्रेक्ष्य दूरादपि बिभ्यतः स्वानश्वान्गृहीत्वापसृतो विवस्वान् ॥' द्वयमपि नैषधे ॥
કાથ શત્રુરાજાઓના અપયશરૂપી મહિષને જોઈને, ભયથી વિવલ બની ગયેલા અને ત્રાસથી નાસી જતા ઈંદ્રના ઉચ્ચઃશ્રવાઅશ્વના મુખમાંથી પડી ગયેલા ફીણથી જાણે આકાશમાં જ્યોતિશ્ચક બની ગયું ન હોય ! ૫૪
पश्चापि देवतरवोऽधरिताः स्वदान
लीलायितैर्वसुमतीकुसुमध्वजेन । संभूय काञ्चनशिलोच्चयचूलिकायां ।
किं मन्त्रयन्त्यवनिवृत्रहणं विजेतुम् ॥५५॥
वसुमत्या वसुंधराया अतिरूपरामणीयकेन कुसुमध्वजेन श्रीनन्दनेन । 'निषधवसुधामानां कस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । “सर्वातिशायिशरीरसौन्दर्याभूमीस्मरेण' इति तवृत्तिः । स्वदानस्य निजवितरणस्य लीलायितैर्विलसितैरधरितास्तिरस्कृताः पराभूताः सन्तः पञ्चापि पञ्चसंख्याका अपि कल्प-पारिजात-मन्दार-हरिचन्दन-संताननामानो देवतरवः सुरद्रुमाः । उत्प्रेक्ष्यते-काञ्चनशिलोच्चयस्य स्वर्णशैलस्य मेरोचूलिकायां शिरःशिखरे संभूय एकत्र मिलित्वा सर्वेऽप्येकीभूय : अवने मेर्वृत्रहणं पुरंदरमकब्बरसाहिं विजेतुमभिभवितुं किं मन्त्रयन्ति रहसि आलोचनमिव कुर्वन्ति । रहस्यालोकन मन्त्रः' इति हैम्याम् । तथा पाठान्तरम्-तत्र कूलंकषाणां नदीनां प्रणयी पति: समुद्रः सनेमिः । स्यन्दनचक्रधाराकारो यस्याः सा भूमिस्तस्यास्तमीविवोढुः रजनीरमणस्य । अकब्बरभूपते. रित्यर्थः । विजिगीषयेव स्वाभिभवविधातुविजेतुमिच्छयेव अनिमिषान्देवान् संप्रीणयन्ति । तोषयन्ति । समीहितदानादिना प्रीता हि देवा अभीष्टसिद्धिं ददते इत्यर्थः ॥ .
લેકાર્થ પૃથ્વી પરના કામદેવ એવા અકબર બાદશાહથી અતિદાનના વિલાસવડે અપમાનિત થયેલા કપ, પારિજાત, મંદાર, હરિચંદન અને સંતાન નામનાં પાંચ કલ્પવૃક્ષો મેરુપવતનાં શિખરઉપર એકઠાં થઈને જાણે રાજાને જીતવા માટે મંત્રણા કરતા ન હોય !
ही, सौ. १४
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० असो० ५५-५७
અથવા રાજાને જીતનારૂપ પિતાની ઈષ્ટસિદ્ધિ માટે જાણે દેવેને સંતુષ્ટ કરતા ન હેય પપ
सर्वानुवाद इव यन्महसां विहायः
पान्थः किमु प्रतिनिधिहुंतभुक्पयोधेः । वज्रोऽनुकार इव कायलता हुताश
पक्तिः पुनः सहचरस्तडितां विलासः ॥५६॥ यन्महसाम् अकब्बरसाहेभूयसः प्रतापानां विहायःपान्थो गगनाध्वनीनः सहस्ररश्मिः सर्व समस्तरुपमनुवदतीति सर्वानुबादः पुनरप्यभिधानमिव । पुनः पयोधेः समु. द्रस्य हुतभुक् ज्वालाजिह्वो बडवामुखः प्रतिनिधिः प्रतिबिम्बमिव । पुनर्वजो वासवहस्तदम्भोलिः अनुकारः सादृश्यमिव । पुनर्हताशानां पावकानां पकिर्मालिका कायलता शरीरयष्टिरिव । पुनस्तडितां विद्युतां विलासो विजृम्भितं सहचरः सखा। स्निग्धः खहचरो मित्त्रं सखा' इति हैम्याम् ॥
પ્લેકાર્થ અકબર બાદશાહને પ્રતાપસૂર્ય જાણે સહુના નામરૂપે બને ! અર્થાત ફરીથી વડવાનલનાં પ્રતિનિધિરૂપે, વજની સમાનતારૂપે, અગ્નિનાં શરીરરુપે અને વિદ્યુતનાં વિલાસરૂપે પ્રગટ થયે ! પપ૬
ऐश्चर्यमीशत इव प्रभुता सुरेन्द्रा
दोजो रवेनिधिपतेश्च वदान्यभावम् । भोगीश्वरादवनिगौरवसाहसित्व
मादाय योऽम्बुजभुवा निरमायि भूमान् ॥ ५७ ॥
यो भूमान अकबरसाहिः अम्बुजभुवा नारायणनाभिनीरजजन्मना ब्रह्मणा । उत्प्रेक्ष्यतेईशत ईश्वरादैश्वर्यमीश्वरताम् । तथा सुरेन्द्रादेवनायकात्प्रभुतां स्वामितां सामर्थ्य वा । पुनः रवेः सहस्रकिरणादोजः प्रतापम् । 'यदोजसो यद्यशसः स्थिताविमौ ' इति नैषधे । ओजः शब्देनात्र प्रतापः । च पुननिधिपतेर्वैश्रवणाद्वदान्यभावं दानशीलताम् । पुनर्भोगीश्वरात् शेषनागनाथादवनेर्मेदिनीमण्डलस्य गौरवस्य साहसित्वं सहनशीलताम् । 'सहिवहिचलि. पतिभ्यो ग्रडन्तेभ्यः किकिनौ बाच्यौ' 'सासहिः वावहिः चाचलिः पापतिः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । आदाय गृहीत्वा निरमायि निष्पादित इव ॥ इत्यकबरसाहियशः प्रतापदातृतादिगुणाः ॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ५७-५९]
सौभाग्यम्
લેાકા
બ્રહ્માએ જાણે ઇશ્વરનું ઐશ્વર્ય, સુરેંદ્રની પ્રભુતા, સૂર્યની એજસ્વિતા (પ્રતાપ) કુબેરની દાનવીરતા, અને શેષનાગની પૃથ્વીને ધારણ કરવારૂપ સહનશીલતા અથવા સાહસિકતાને ગ્રહણ કરીને અકખર બાદશાહનું નિર્માણ કર્યુ હતું ! uછા
क्षोणीक्षितः क्षितिरुहानिव वायुरंह: प्राच्याननामयद कब्बर भूमिपालः । तस्माद्दिशो जगृहिरेऽपि च दाक्षिणात्यक्ष्माभृद्भरेण शरभादिव सिन्धुरेण ॥ ५८ ॥
१०७
L
अकब्बरनामा भूमीपालः क्षितिरक्षिता प्राच्यान पूर्वदिग्भवान् पूर्वदिक्संबन्धिनो वा क्षोणीक्षितः पार्थिवान् । महीक्षित्पार्थिवो मूर्धाभिषिक्तो भूप्रजानृपः ' इति हैम्याम् । अनामयव स्वपदप्रणतान् प्रणयति स्म । क इव । वायुरंह इव यथा वातवेगः क्षितिरुहान पादपान् नामयति नम्रीकरोति । अपि च पुनस्तस्मादकब्बर मुगलपातिसाहेर्दक्षिणस्यां दिशि भवा दाक्षिणात्यास्ते च ते क्ष्माभृतश्च राजानस्तेषां भरेण वृन्देन दिशो जगृहिरे पलायितम् । ' पलायितस्तु नष्टः स्याद्गृहीतदिग्भिराहितः ' इति हैम्याम् । शरभादिव । यथा अष्टापदात्कुञ्जरारातेः सकाशात् । 'शरभः कुञ्जरारातिरुत्पादकोऽष्टपादपि ' इति हैम्याम् । सिन्धुरेण । जातिवाचित्वादेकवचनम् । निजाहितत्वेन हननभीतेर्गजेन प्रपला य्यते ॥
લાકા
પ્રચંડ વાયુ જેમ વૃક્ષેાંને નમાવે તેમ ભૂપાલ અકબરે પૂદિશાનાં શાએને નમાવ્યા. અને અષ્ટાપદથી જેમ હાથીએ દિશાઓમાં પલાયન થઈ જાય તેમ દક્ષિણદ્દિશાનાં રાજા દિશાઓમાં પલાયન થઈ ગયા. ૫૫૮ા
आज्ञा यदम्बुनिधिनेमिविघोरधारि शीर्षेव मूर्ध्नि धरणीरमणैरुदीच्यैः । पाश्चात्यभूमिपतयो यतयो बभूवु
र्भीतेर्विरागत इवोज्झितसङ्गरङ्गः ॥ ५९ ॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ५९-६०
यश्चासौ अम्बुनिधिनेमौ वसुधावलये विधुश्च तस्याकब्बरभूपते राज्ञः आज्ञा शासनमुदीच्यैः उत्तरस्यां भर्धरणीरमणैः पृथिवीपतिभिर्मूनि स्वमस्तके शीर्षव 'सेस' इति लोकप्रसिद्धा । अधारि ध्रियते स्म । तथा पाश्चात्यभूमिपतयः पश्चिमदिक्संबन्धिनो भीतेरकब्बरसाहिसाध्वसातिरेकाद्यतयस्तापसा बभूवुः संजाताः । 'वैखानसो वानप्रस्थो भिक्षुः सांन्यासिको यतिः' इति हैम्याम् । किंभूताः । उज्झितस्त्यक्तः सङ्गस्य गृहगृहिणीधनैश्वर्यादिसंगमस्यानुषङ्गस्य रङ्गश्चित्तोत्साहो यैः । उत्प्रेक्ष्यते-विरागत इव । यथा वैराग्या त्तापसीभवन्ति । तेऽपि च विरागिणस्त्यक्तसङ्गरङ्गाः स्युः॥ इत्यकब्बरस्य चतुर्दिगाकमणम् ॥
લેકાર્થ
વસુધાના વિધુ અકબર રાજાની આજ્ઞાને ઉત્તરદિશાનાં રાજાઓએ શેષનાગની જેમ શિ ધાર્યા કરી, અને બાદશાહના ભયથી પશ્ચિમ દિશાનાં રાજાએ ધનધાન્ય, કુટુંબ પરિવારને ત્યાગ કરીને જાણે તાપસ બની ગયાં ! પા
सर्वे जनाः मृजति राजनि यत्र राज्यं
प्रहत्तिपल्लवितचित्तपथा वभूवुः। दुःस्थैरिवापि न परं प्रतिपक्षलक्ष
क्षोणीमहेन्द्रमहिलानिवहैः सुखांशः॥६०॥
यत्र यस्मिन्नकब्बरे राजनि चतुरम्बुधिमेखलाखण्डले राज्यं सकलविपुलामण्डलेश्वर्य सृजति कुर्वति सति सर्व समस्ता अपि जनाः प्रजालोकाः प्रह्लत्या प्रमोदेन । 'हाद इति योगविगाभात् ह्रस्वः प्रह्लत्तिः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । कृत्वा पल्लविताः बहलीभूताश्चित्तपथा मनोवृत्तयो येषां तादृशा बभूवुः संजाताः । परमयं विशेषः । अथ वा परं केवलं प्रतिपक्षा अकबरसाहेश्चेतोवचनादिनिर्विपक्षीभूता मनसैव विरुद्धविधित्सवो वा न तु कायेन कथंचिदपि प्रभविष्णवः तादृग्विधा विरोधिनस्ते च लक्षा लक्षसंख्याका ये क्षोणीमहेन्द्राः पूर्वावस्थापेक्षया क्षितिऋभुक्षाणः महानृपास्तेषां महिला अवरोघवध्वस्तासां निवहैः समूहैः दुःस्थैर्दरिफ्रेनिर्धनैरिव सुखस्य सातस्य शर्मणो लेशोऽप्यंशोऽपि नावापि न प्राप्तः । महाराजा अपि यत्प्रतिपक्षतया परिभव प्राप्य सर्व राज्यं जनपदपरग्रामद्रवि णादि निर्गम्य द्रमकीभूय वनेचरा इव कान्तारान्तरचारिणो बभूवुः । अतस्तपस्विनीभिस्तद्वनिताभिः कुतः सुखांशोऽपि प्राप्यत इत्यर्थः ॥
કલેકાર્થ
અકબર બાદશાહના રાજયમાં સર્વે પ્રજાજને પ્રમોદથી પ્રકુલિત ચિત્તવાળા બન્યાં.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ६०-६२]
हीरसौभाग्यम्
પરંતુ લાખા શત્રુરાજાએની સ્ત્રીઓના સમૂહ હિરદ્રીપુરૂષની જેમ સુખના લેશમાત્ર પણ પ્રાપ્ત કરી શકી નહિ ૫૬મા
मेरुfiरिष्विव गभस्तिरिव ग्रहेषु बहिर्मुखेष्विव वृषा प्रमुखो नृपेषु ।
आक्रम्य चक्रवदसौ क्षितिशक्रचक्रं
शास्ति स्म साहिरखिलां चतुरब्धिकाङ्क्षीम् ॥ ६१॥
१०९:
असौ साहिरकब्बरः अखिलां समग्रामपि चत्वारोऽम्बुधयः समुद्राः काञ्ची मेखला यस्यास्तादृशीं पृथ्वीम् । यद्यप्युत्तरस्यां चक्रिसाध्यस्य भरतक्षेत्रस्य पर्यन्तो हिमवद्भिरिः तथापि कविसमयानुसार्यदो वचः । तथा च रघुवंशे - 'पयोघरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम्' इति । तथा च नैषधे दमयन्तीस्वयंवरसमागमे भूपतीनाम्- ' रम्येषु हषु निवेशनेन सपर्यया कुण्डिननाकनाथः । प्रियोक्तिदानादरनम्रताभिरुपाचरच्चारु स राजचक्रम् ॥ चतुःसमुद्रीपरिखे नृपाणामन्तःपुरे वासितकीर्तिदारे । दानं दयानृतमातिथेयी चतुष्टयीरक्षणसौविदल्लाः ॥' इति । शास्ति पालयते । किं कृत्वा । चक्रिवत् चक्रवर्तिषत् क्षितिशकाणां मूर्धाभिषिक्तानां महानृपाणां चक्रं वृन्दमाक्रम्य स्वसेवकीकृत्य । असौ किंभूतः । गिरिषु सर्वपर्वतेषु मेरुः सुवर्णाचल इव । यथा ग्रहेषु मङ्गलप्रभृतिष्वष्टासंख्येषु गभस्तिर्भास्कर इव । ग्रहपतित्वात् । ' ग्रहाब्धिनीगो चुपतिर्विकर्तनः' इति हैम्याम् । यथा बहिर्मुखेषु वृन्दारकेषु वृषा पुरंदर इव । तथा नृपेषु समस्तभूपतिषु प्रमुखो मुख्यः ॥ इत्यकब्बरवर्णनम् ॥
લેાકા
જેમ પવતામાં મેરૂ, ‘મંગલ’ આદિગ્રહેામાં સૂર્ય, દેવામાં ઈંદ્ર, તેમ સ રાજાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા અકબર બાદશાહે ચક્રવતીનો જેમ સર્વે રાજાને વશ કરી ચાસગ્રુ પયતની પૃથ્વી ઉપર રાજ્ય કર્યુ. ૫૬૧૫
श्री आगरापुरमुपेत्य कियन्ति वर्षा - यम्भोधिनेमिविधुना वसतिर्वितेने ।
भूकश्यपेन मथुरामिव हेमपद्म
निष्पातिपौष्पक पिशार्क सुताकलापाम् ॥ ६२ ॥
अम्भोधिनेमेः समुद्रकाच्या विधुना सुधाकरेणाकब्बरेण पातिसाहिना दिल्लीनगरात्
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो ० ६२
मिया विविधलक्ष्म्या कलिताम् आगरा इत्यभिधानं यस्यास्तादृशी पुरीं मगरमुपेत्यागत्य कियन्ति कतिचिद्वर्षाणि यावस्थितिः वसतिवितेने विहिता। स्थित इत्यर्थः । केनेव । भूकश्यपेनेव । यथा वसुदेवेन शौर्यपुरान्मथुरामागत्य कियन्ति हायनानि वसतिर्वितन्यते स्म । 'वसुदेवो भूकश्यपो दन्दुरानकदुन्दुभिः' इति हैम्याम् । किंभूतां पुरम् । हेमपद्मानां आम्बूनदारविन्दानां निष्पातिभिनितरां पतनशीलैरथ वा काञ्चननीरजेभ्यो गलदिभः । 'पशुपतिजटाजूट इव विकसितकनकमलकुवलयोच्छलितरजःपुनपिञ्जरितराजहंसावतंसया' इति चम्पूकथायां हेमपद्मानां सदभाव इति । पौष्पैः परागैः कपिशा पिङ्गीकृतपया यार्कसुता भानुनन्दना सैव कलापः कलधौतमेखला यस्यां सा ताम् ॥
કલેકાથ
જેમ વસુદેવે શૌર્ય પુરીથી આવીને મથુરામાં સ્થિરતા કરી હતી તેમ પૃથ્વીના ચંદ્ર અકબર બાદશાહે દિલ્હી નગરથી સુવર્ણ કમની પરાગથી જેના પાણી પીળા બની ગયાં છે તેવી યમુનારૂપ મેખલાવાળી આગ્રા નગરીમાં આવીને કેટલાંક વર્ષ સ્થિરતા કરી.દરા
.
[ तस्थौ समाः स कियतीः पुरमागराख्यां .. भूमान्विभूष्य मथुरामिव वृष्णिम नुः । भर्तुवंशेव सरसा सरसीरुहास्या
श्यामाङ्कमर्कतनुजा भजते स्म यस्याः॥
स भूमण्डले मुद्गलेन्द्रतया विख्याती भूमानकब्बरः आगरा इत्याख्या नाम यस्यास्तानी पुरै नगरी विभूष्यालंकृत्य कियतीः कियत्संख्याकाः समा वर्षाणि । 'हायनोऽब्द समाः शरत् ' इति हैम्याम् । यावत्तस्थौ स्थितिमकार्षीत् । क इव । वृष्णिसूनुरिष । यथा वृष्णेरन्धकवृष्णेः सूनुर्नन्दनो वसुदेवोदसारः कंसोपरोधेन कतिचित्संख्याकान संवत्सरान स्थितवान् । यस्य आगराख्यायाः पुरो मथुरापुर्याश्च अर्कतनुजा कालिन्दी अङ्क समीपं भजते स्म सिषेवे । 'अङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु । चित्राजौ नाटकाद्यशे स्थाने कोडेऽन्तिकागसोः ॥' इत्यनेकार्थः । केव वशेव । यथा पत्नी भर्तुरन्तिकमुत्सङ्ग भजते । किंभूता । सह रसैः पानीयैः श्रृङ्गारादिभिर्वा वर्तते या सा सरसा । पुनः किंभूता । सरसीरहं पन तदेव तद्वद्वा आस्यं वदनं यस्याः । पुनः किंभूता । श्यामा कृष्णवर्णा । 'जम्मन्तरे न विहडा उत्तममहिलाण जं कियंपि कम्मं । कालिन्दी कन्हविरहे अजवि कालं जल पई।' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तौ । पक्षे षोडशवार्षिकी ॥ पाठान्तरम् ॥]
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
- -
-
અ
...
-
-
- - -
-
-
- - - -
सर्थ १० श्लो०
-६३]
हीरसौभाग्यम्
પાશ્ચતર-કર્થ
જેમ વસુદેવે કંસનાં આગ્રહથી કેટલાક વર્ષ મથુરાને અલંકૃત કરી હતી તેમ અકબર બાદશાહે કેટલાંક વર્ષે પર્યત આગ્રાનગરીને અલંકૃત કરી. તે આગ્રા અને મથુરાની સમીપમાં યમુના વહે છે. શૃંગાર આદિ રસથી યુકત વિકસ્વર કમલ જેવા મુખવાળી અને શ્યામવર્ણી તરૂણી સ્ત્રી [જેમ સ્ત્રી શુંગાર આદિ રસ (પાણી) વડે યુક્ત હોય તેમ થયુના જલવડે યુક્ત છે, જેમાં સ્ત્રીનું વિકસ્વર કમલ જેવું મુખ હોય છે તેમ જુના પણ સ્મલમુખી છે ! જેમ સ્ત્રી શ્યામવર્ણ તરૂણ હાથ તેમ નદી શ્યામવર્ણય પણ છે ! જેમ પી પતિનાં ઉત્સગને સેવે તેમ યમુના પણ મથુરા અને આગ્રાનાં અને (સમીપતાને સેવે છે !
स श्रीकरीपुरमवासयदात्मशिल्पि
साधेन डाक्रसरः सविधे परेशः। इन्द्रातुजात इव पुण्वजनेश्वरेण
श्रीद्वारकां जलधिगाधवसंनिधाने ॥६३॥
स धरेशः अकब्बरधरणीरमणः आत्मनः स्वाज्ञावशवर्तिना शिल्पिसार्थेन विज्ञानिनिवहेन डाबर इति नानः सरसः प्राक् साहिनैव स्वयं खानितस्य द्वादशमोगामितस्य तटाकस्य सविधे पार्श्व श्रीकरी इति नानी पुरं नगरं अवासयत् वासयति स्म । कन। इन्द्रानुजात इव । यथा 'शक्रावरजो विष्णुः दाशार्हः । पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रायोनद्रानुजाः' इति हैम्याम् । तथा 'का नुजे मम निजे दनुजारौ' इत्यपि नषधे पुण्यानानां यक्षाणामीश्वरेण स्वामिना । 'केलाशोकायक्षघननिधिपुण्यकिंपुरुषेश्वरः' इति हैम्याम् । शक्कादिष्टधनदेन । जलधिगानां नदीनां धयो भर्ता समुद्रस्तस्य संनिधाने समीपे श्रिया स्वर्णरत्नादिसमृद्धया संयुकां द्वारकाबाम्नी पुरीं वासयामास निवेशयति स्म ॥
લેકાર્થ જેમ કૃષ્ણ માટે ઈંદ્રની આજ્ઞાથી કુબેરે સમુદ્રની સમીપમાં ધનધાન્યાદિથી સમૃદ્ધ દ્વારિકા નગરી વસાવી હતી તેમ અકબર બાદશાહની આજ્ઞાથી સ્વયં બનાવેલા “ડાબર નામના સરેવરની નજીક શિલ્પીઓના, સમુહે “શ્રીકરી” (સીકર) નામની નગરી વસાવી હતી. દા
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो०६४-६५
प्राक्काश्यपीपतिरकब्बरपातिसाहि
स्तस्याः पुरः प्रतिभटान्प्रचलन्विजेतुम् । आशा दशापि कुरुते स्म फते स यस्मा
तस्मात्फतेपुरमिति प्रददे तदाहाम् ॥ ६४ ॥
... तस्मात्कारणात काश्यपीपतिरपनिनायकः तस्याः श्रीकर्या आह्वां नाम फतेपुरमिति प्रददे दत्तवान् । करोति स्मेत्यर्थः । यत्तदोनित्याभिस बन्धाद्यद्यस्मात्कारणात् सोऽकब्बस्पातिसाहिः प्रारु पूर्व वासनसमये तस्याः श्रीकाँः पुरो नगर्याः प्रतिभटान प्रत्यर्थिपार्थिवान् विजेतु प्रचलन प्रतिष्ठमानः दशापि प्राची-आग्नेयी-दक्षिणा-नैर्ऋतीप्रतीची-वायवी-उत्तरा-ऐशानी-नागी-ब्राह्मीलक्षणा आशा दिशः फते स्वायत्ताः । यवना हि विजयस्याभिधां 'फते' इति कथयन्ति इति । 'दशदिगन्तजिता रघुणा यथा' इति रघुवंशे । दशदिशां जयः कुरुते स्म कृतवान् । 'जैनमते तु महानद्यादिषु इतस्ततः पयःप्रवाहागमननिम्नीभवभूभागनिवासिशबरादिग्रामाः शैलसंधिगहरमध्यगतभिल्लपल्ल्यो वा अधोदिग्वर्तिनः तथा पर्वतोपरिकोट्टादय ऊर्ध्व दिग्भाज इति तत्त्वम् इति दशदिग्जयः जिगायेत्यर्थः ॥
કાર્થ
• અકબર બાદશાહે શત્રુરાજાઓને જીતવા માટે પ્રથમ શ્રીકારી નગરીથી પ્રયાણ કર્યું, દશે દિશાઓને સ્વાધિન કરી હતી અર્થાત્ દિવિજય કર્યો હતે. “ફતે ” કર્યો હતો. (યાને વિજયને “ફતે કહે છે. તેથી શીકરીનું નામ “ફતેપુર' રાખવામાં આવ્યું. ૬૪
गौरीमहेश्वरगणा स्फटिकावनद्ध
मध्या सशेवधिपतिः प्रचलत्कुमारा । कर्णातिथीभवदिभाननधीररावा
कैलासभूमिरिव या नगरी रराज ॥६५॥
'. या श्रीकरीनगरी कैलासभूमिः स्फटिकाचलक्षोणीव रराज राजते स्म । किंभृता । गौरीभिः काननचारुवर्णवर्णनीयवर्णिनीभिः कलितानां महेश्वराणां महेभ्यानामगणित द्रविणवतां व्यवहारिणां गणां व्रजा यत्र । पक्षे पार्वतीसंयुतशंभुः तथा गणाः पार्षदाः प्रमथादयो यस्याम । पुनः किंभूता । स्फटिकादुज्ज्वलमवनद्धं सुधाकल्पितं गृहविपणिग.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ६५-६६]
हीरसौभाग्यम्
णमयं मथ्य यस्याम् । पक्षे स्फटिकरत्नैरवनद्धं बद्ध मध्यं यस्याः स्फटिकाद्रित्वात् । पुनः किंभूता । सह शेवधीनां निधानानां पतिभिः स्वामिभिः अगणिताप्रमाणद्रविणत्वात्प्रतिस्थाननिक्षिप्तानेकनिधिनायकैरीश्वरैर्वतते या । पक्षे सधनदा । 'कैलासौकापक्षधननिधिकिंपु. रुषेश्वरः' इति हैम्याम् । पुनः किंभूता । प्रचलन्तः क्रीडाकृते स्वतन्त्र भितस्ततः परिभ्राम्यन्तः कुमारा राजामात्यसामन्तमहेभ्यादीनां बालका यत्र । पक्षे प्रचलन पित्रोमिलनार्थ गमागमं कुर्वन् कुमारः स्वामिकार्तिको यत्र । स्कन्दस्यान्यत्रापि स्थितिसंभवाद्गमागमौ युक्तौ । तथा-'सुगन्धिगन्धमादनाधिवासिनः स्कन्ददेवस्य दर्शनार्थमितो गतवानस्मि' इति चम्पूकथायाम् । अथवा गौरीनन्दनत्वात्तत्रापि मातुः पार्श्वऽवस्थितत्वाच्चेति द्वयो रपि कर्मधारयः । पुनः किंभूता । कर्णातिथीभवन्तः श्रवणप्राघुर्णा जायमाना इभानां सदगन्धबन्धुरसिन्धुराणामाननेभ्यो वक्त्रेभ्योऽर्थानिर्गता धीराः पानीयपूर्णाप्रमाणश्रावणसं. बन्धिजलधरध्वनितानुकारिणी रावा गम्भीरगर्जारवा यस्याम् । पक्षे श्रूयमाणो गणनायकधीरध्वनिर्यस्याम् । विनायकस्यापि गौरीतनूजत्वात् ॥
પ્લેકાર્થ શ્રીકરી નગરી કૈલાસભૂમિની જેમ શેભતી હતી. તેમાં કાંચનવર્ણય મહિલાઓ સહિત શ્રેણીઓને સમૂહ હત; જેવી રીતે કૈલાસમાં પાર્વતી સહિત ઈશ્વર અને પ્રેમથી આદિ ગણે છે. નગરીને મધ્યભાગ સ્ફટિકની જેમ ઉજવલ હતું, જેવી રીતે કૈલાસ સ્ફટિક રવાળે છે. નગરીમાં ધનાઢય માણસો વસતા હતા, જેવી રીતે કૈલાસ ઉપર કુબેર વસે છે ! નગરીમાં આમતેમ શ્રેષ્ઠીપુત્રો અને રાજકુમાર કીડ કરી રહ્યા હતા, જેવી રીતે કૈલાસમાં કાર્તિકસ્વામી આમતેમ ક્રિીડાને કરે છે. નગરીમાં મદેન્મત્ત હાથીઓનાં ગરવના શબ્દ સંભળાઈ રહ્યાં હતા, જેવી રીતે કૈલાસ જલસહિત મેઘના ગજાવવાળો છે ! આ રીતે કૈલાસભૂમિની જેમ શ્રીકરી નગરી શોભી રહી હતી. પાપા
भूमिभृतां प्रतिभटं सुमनःसु मुख्य
जिष्णूपधन्वपविपाणिसहस्रनेत्रम् । प्रेक्ष्य प्रभु हरिमिव स्वमुपेतमा
प्रीतेरनूपगतवत्यमरावतीयम् ॥ ६६ ॥ यं नृपम् । यन्मूर्तिमित्यर्थः । उर्ला महीमण्डले उपेतमागतं स्वमात्मीयं प्रभु स्वामिन हरिमिन्द्र प्रेक्ष्य विलोक्य । विज्ञायेत्यर्थः । प्रीतेः स्वस्वामिनि स्नेहातिरेकात् अनु पृष्ठे उपगतवती समायाता । उत्प्रेक्ष्यते-इय श्रीकरीरुपा अमरावती इन्द्रनगरीव । किंभूतं य हरिं च । भूमीभृतां विपक्षक्षोणीक्षितां पर्वतानां च प्रतिभटं विद्वेषिणं निहन्तुकम् ।
ही. सौ. १५
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० ६६-६७
पुनः किंभृतम् । सुष्टु शोभनं मनो येषां निरवद्यहृदयेषु महत्सु देवेषु च मुख्यमग्रगण्यम् । पुनः किंभूतम् । जिष्णु जयनशीलं तथा उग्रं प्रचण्डं स्वासहजपरःसहनसंहारकारकं धन्व कोदण्डं यस्य । तथा पविर्वज्रमाकृत्या पाणौ हस्ते यस्य । प्रायः पुण्यवतां पाणिपादेषु वनचक्राङकुशादिलक्षणानि स्युः । तथा सहन दशशतसंख्याकानि नेत्राणि लोचनानि यस्य । 'सहसंखी राजा' इति लोकवाक्यमपि । चरप्रधानपुरोहितादीनां दृग्भिभूपालाः पश्यन्तीति कविसमयोऽपि । पश्चात्कर्मधारयः। शकस्य त्वेतानि नामान्येव सन्ति ॥
કલેકાર્થ
અકબર રાજાના રૂપે પિતાના સ્વામી ઈદ્રને પૃથ્વી ઉપર આવેલા જોઈને, તેની પાછળ અત્યંત નેહથી ઈદ્રપુરી અમરાવતી જાણે શ્રીકરી રૂપે આવીને રહી ન હોય!. જેમ ઈદ્ર પર્વતને શત્રુ કહેવાય છે તેમ-રાજા-શત્રુરાજાઓ પ્રત્યે શત્રુ હતા. જેમ ઈદ્ર દેવામાં મુખ્ય હેય છે તેમ આ રાજા સજજન પુરૂષમાં મુખ્ય હતું. જેમ ઈદ્રના હાથમાં વજુ હોય છે તેમ આ રાજાના હાથમાં જયશીલ પ્રચંડ ધનુષ્ય હતું. અથવા રાજાના હાથમાં વજુની આકૃતિ હતી. (પ્રાયઃ પુણ્યવંત પુરૂષોનાં હાથ પગમાં વજુ, ચક્ર, અંકુશ આદિ લક્ષણે હોય છે.) જેમ ઈદ્રને હજાર નેત્ર હોય છે તેમ રાજા સૈનિકે, પ્રધાન અને પુહિત આદિની દષ્ટિથી જોતે હવાથી હજાર આંખેવાળ હતા. આવા ઇદ્રની જેમ શેભતા અકબર બાદશાહને પૃથ્વી પર આવેલે જઈને તેની પાછળ અમરાવતી શ્રીકરીરૂપે આવીને રહી ન હોય ! પદ દા
स्पर्धा यया विदधतं त्रिजगज्जयिन्या
दृष्ट्वा बलेहमियं कचिदौचिती न । ध्यात्वेति पद्मजनुषा प्रतिघातिरेकाक्षिप्तः क्षणाक्षितितले बलिना किमेषः ॥६७॥
पदुमजनुषा ब्रह्मणा इत्यमुना प्रकारेण ध्यात्वा विचिन्त्य प्रतिघातिरेकादनुचितविभाबनोदभूतकोपातिशयात् । उत्प्रेक्ष्यते-बलिना बलिनाम्ना दैत्येन सार्धम् । अत्र सार्धपदाध्याहारः । अथ वा बलिना बलवता विधिना । बलवन्त विना कापि कार्यसिद्धिन स्यात् । अत एष बलिगृहः क्षणानिमेषमात्रादिक्षतेः पृथिव्यात्तले अधोभागं क्षिप्तः पाताले प्रवेशितः । 'वलिसदम दिवं सतथ्यवागुपरि स्माह दिवोऽपि नारदः' इत्युपरि स्थितिबंलिगृहस्य नैषपे । इति किम् । त्रिजगजयिन्या भुवनत्रितयीयावन्नगरीजयनशी
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो. ०६७-६८ ]
हीरसौभाग्यम्
लया यया श्रीकर्यां नगर्या सार्धं स्पर्धामभ्यसूयां विदधतं कुर्वाणम् । बलेगृहं नागलोकं दृष्ट्वा स्वयमन्विष्य इयमनया श्रीकरीपुरा सह स्पर्धाकृतिः क्वचित्कुत्रापि नौचिती न युक्तिमती इति चेतसि विचार्य ||
લાકા
ત્રણે જગતની લક્ષ્મીને જીતવાવાળી શ્રીકરી નગરીની સાથે સ્પર્ધા કરતા ખલિગ્રહને જોઈને આ પ્રકારે ઈર્ષ્યા કરવી તે ચેાગ્ય નથી ’ એમ વિચારીને, અનુચિત થવાના ભયથી જ જાણે બ્રહ્માએ એકક્ષણ માત્રમાં ખલિગૃહને (બલિનામના દૈત્ય સહિત ) પૃથ્વીનાં તળિયે અર્થાત્ પાતાલમાં ફેકી દીધું ન હોય ! ૫૬છા
निर्वर्ण्य वर्ण्यविभवैः स्वभवैः पुरी यां संस्पर्धया निजजयाय समुज्जिहानाम् । तद्भूतभूरितर भीतिविहस्तचेताः
किं द्वारका प्रविशति स्म पयोधिमध्ये ॥ ६८ ॥
११५
द्वारका नारायणनगरी पयोधिमध्ये समुद्रसलिलदुर्गान्तराले प्रविशति स्म प्रविष्टा । उत्प्रेक्ष्यते - तस्याः श्रीकरीपुर्याः सकाशाद्भूता उत्पन्ना भूरितरा अतिमहती या भीतिर्भयं तया कृत्वा विहस्तं व्याकुलीभूतं चेतो मनो यस्याः । किं तादृशीव किं कृत्वा । स्वस्याः श्रीकर्या भवैरुत्पन्नैवण्यैर्जगत्त्रयजनवर्णनीयैर्विभवः श्रीभिः संस्पर्धया अभ्यसूयया कृत्वा निजस्य द्वारवत्याः आत्मनो जयाय पराभवनाय समुज्जिहानामुद्यतां प्रगल्भानां कृतोद्यमानां वा यां श्रीकरीपुरीं निर्वर्ण्य दृग्गोचरीकृत्य । इति समुदायेन नगरीवर्णनम् ॥
A
કલાકા
દ્વારિકા નગરની સમુદ્રની મધ્યમાં જઇને રહી. પેાતાના વભવની સાથે સ્પર્ધાકરતી કૃષ્ણપુરી-દ્વારિકાના પરાભવ કરવા માટે સજ્જ થયેલી ત્રણે જગતમાં પ્રશંસનીય વૈભવવાળી શ્રીકરીને જોઈને ભયાક્રાન્ત બનેલા ચિત્તવાળી દ્વારિકા જાણે સમુદ્રનાં તળીયે नेमेही न होय ! ॥६८॥
अथ पृथग्वर्णनम् -
धात्रीधृतौ फणसहस्रभृताभ्यसूयां बिभ्रद्भुजंगविभ्रुनाम्बरचुम्बिमौलिः ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
१.१६
सौभाग्यम्
सालः स्मयेन कपिशीर्षककोटिमुच्चैगृहमिव स्वयमप्यधत्त ॥६९॥
[ सर्ग १० श्लो० ६९-७०
सालो यत्प्राकार- स्मयेन गर्वावेशवशंवदतया । उत्प्रेक्ष्यते - स्वयमप्यात्मनोऽपि मरुदुगृहं स्वर्गं धर्तुमुद्वोढुं धारयितुमुच्चैरूर्ध्वमुपरिष्टात् कपिशीर्षकाणामट्टालकानां ' कासीसां' इति प्रसिद्धानां कोटिमधत्त घृतवानिव । सालः किं कुर्वन् । भुजंगविभुना शेषनागनायकेन सममभ्यसूयामर्ष्या स्पर्धा बिभ्रद्दधानः । किंभूतेन भुजंगविभुना । धात्र्या धरिया धृत धारणविषये फणानां स्वशिरसां सहस्रं दशशतीं बिभर्तीति । सालः किंभूतः अम्बरमाकाशं चुम्बतीति शिखरेण स्पृशतीत्येवंशीलो मौलिर्मूर्धा यस्य । अभ्रंलिह इत्यर्थः ॥
શ્લાકા
ધરતીને ધારણ કરવા માટે જેણે હજારાએ મનાવી છે તેવા શેષનાગની સાથે સ્પર્ધા કરતા નગરીના આ ગગનચૂખી કિલ્લાએ અહંકારથી સ્વગ લેાકને ધારણ કરવા માટે જાણે ઉંચાં ક્રોડા કાંગરાઓ ધારણ કર્યો ન હોય ! ।।૬ા
यद्वप्रवज्ररुचिसंचितशक्रचाप
'चक्राचुम्बिक शीर्ष कराजिराभात् ।
युद्धं विधातुमहितेन विधुंतुदेन
मित्रान्तिकं किमु समीयुरमी सगोत्राः ॥ ७० ॥
यस्या नगर्याः वप्रः प्राकारः तस्य तत्संबन्धिनां वा वज्राणां गर्भसंदर्भीकृतकुलिशरनानां रुचिभिः कान्तिभिः संचितानि पुष्टानि कृतानि प्रकटीकृतानि वा शक्रचापचक्राणि इन्द्रधनुर्मण्डलानि । अथ च वज्रशककोदण्डचक्राख्यानि आयुधानि यस्यां तादृशी । तथा अभ्रमाकाशं चुम्बत्यालिङ्गतीत्येवंशीला अभ्रंकषा कपिशीर्षकाणां राजिः पङ्क्तिः आभाभौ । उत्प्रेक्ष्यते - अहितेन शत्रुणा विधुंतुदेन राहुणा सार्धं युद्धं संग्रामं विधातुं कर्तुं मित्रस्य सुहृदः सूर्यस्य चान्तिकं समीपममी सगोत्राः स्वजनाः किमु समेता उपगता इव । सगोत्रत्वं तु वृत्ताकारत्वेन प्राकाशकत्वेन च नभः पान्थत्वेन प्रभाकरत्वेन च । तथा सगोत्रा हि सायुधाः संग्रामसमये सगोत्रसमीपे प्रायः समायान्ति इति रीतिरियम् । तत्रापि कश्चित्सगोत्रोऽप्यनिष्टो भावदेव च सत्पयं परं मित्रः ततः सर्वमप्युचितमेवेति ॥ इति प्राकारः ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ७०-७२]
हीरसौभाग्यम्
११७
શ્લેકાર્થ
વારત્નોની કાન્તિથી ઇંદ્ર ધનુષ્યનાં મંડલે જેમાં પ્રગટ થયાં છે તે શ્રીકરી નગરીને ગગનચુંબી કિલે શેતે હતા તે જાણે ઈંદ્રધનુષ્યનાં મંડલે પિતાનાં શત્રુ રાહની સાથે યુદ્ધ કરવા માટે સૂર્યરૂપ મિત્રની પાસે આવેલા સગોત્રીઓ-સ્વજનો नय ! ॥७॥
यत्रापणेष्वगुरुचन्दनगन्धधूली
चन्द्रप्रकीर्णकमणीसुरदुष्यमुख्या। ज्ञानैर्जिनैस्त्रिजगतीव समस्तवस्तु
वीथी व्यलोक्यत नरैनिजनेत्रपझैः ॥ ७१॥
यत्र फतेपुरे आपणेषु व्यवहारिणां हद्वेषु समस्तानां वस्तूनां क्रयाणकानां वीथी श्रेणी नरैनंगरग्रामजनपदजन्मभिर्जनर्निजनेत्रपमैः स्वनयनारविन्दैद्यलोक्यत समीक्ष्यते स्म । किंभूता। अगुरवः काकतुण्डाः, चन्दना: श्रीखण्डाः, गन्वधूल्यः कस्तूरिकाः, चन्द्राः कर्पूराः सुवर्णानि वा, प्रकीर्णकानि चामराणि मणयश्चन्द्रकान्ताद्याः सर्वजातिरत्नानि वा सुरदुष्याणि देवकुलानि वासांसि मुख्यान्यादीनि प्रधानानि वा यस्याम् । कैरिव । जिनरिव । यथा वीतरागैः केवलिभिः केवलज्ञानैः कृत्वा त्रिजगति त्रैलोक्ये समस्तवस्तुविस्तारो विलोक्यते । समस्तवस्तुविस्तारो लोके एव नालोके, तत. स्त्रिजगहणम् ॥
- प्रोस
જેમ કેવલી ભગવંતે ત્રણે જગતની સમસ્ત વસ્તુઓનાં વિસ્તારને જુએ છે, તેમ નગરવાસીઓનાં નેત્ર કમલે ફતેહપુર નગરની દુકાનમાં અગુરૂ, ચંદન, કરતુરિકા, કપૂર, સુવર્ણ, છૂટછૂટી ચામર આદિ વસ્તુઓ, ચન્દ્રકાંત આદિ રત્ન અને દેવદૂષ્ય આદિ સુંદર વસ્ત્રો વિગેરે સમસ્ત વસ્તુઓ જતાં હતાં. ૭૧
श्रेणीभवन्त्युभयपक्षवलक्षरत्न
हट्टावली विलसति स्म फतेपुरस्य । सुस्वामिसंमदितयत्पुरपद्मधाच्या वक्षःस्थलीकलितमौक्तिकमालिकेव ॥७२॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग १० श्लो० ७२-७३
फतेपुरस्याकब्बर नगरस्य श्रेणीभवन्ती द्विपङ्क्तिया जायमाना उभयपक्षयोर्द्वयोः पार्श्वयाः । ' शय्यां जहत्युभयपक्षविनीतनिद्राः स्तम्बेरमाः' इति रघुवंशे । ' उभयाभ्यां द्वाभ्यां पक्षाभ्यां पाश्र्वभ्यां परिवर्तनेन कृत्वा विनीता अपहस्तिता निद्रा यैः " इति तद्वृत्तौ । वलक्षरत्नानां स्फटिकमणीनां स्फटिकोपलकल्पितानां हट्टानामापणानामावली धोरणी विलसति स्म शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते - सुशोभनो नीतिमान् स्वामी अकब्बरसाहःस्तेन संमदो हर्षः संजातोऽस्यास्तया संमदितया संजातानन्दया यत्पुरस्य फतेपुरनगरस्य पद्मधा अरविन्दमन्दिरया लक्ष्म्या वक्षःस्थले स्वहृदये आकलिता धृता परिहिता मौक्ति कमालिकां मुकांहारलतेव ॥ इति हट्टावली ॥
લેાકા
११८
ફતેહપુર નગરની બંને બાજુએ સ્ફટિક રત્નાની બનેલી ( દુકાન ) શૈાભતી હતી. તે જાણે નીતિમાન અકબરરૂપ માલિકની પ્રાપ્તિથી હર્ષિત થયેલી ફતેપુરની લક્ષ્મીએ પેાતાનાં વક્ષસ્થલ (હૃદય) ઉપર મુકતાહાર ધારઝુ કર્યું ન હોય ! છા
वेश्मजाः पुरि विभान्ति मणीमरीचि - संचारचूर्णिततमी तिमिरप्रसाराः ।
स्फूर्त्या विजित्य सुमनोनगरी गृहीता मन्ये विमाननिवा अनयादसीयाः ॥ ७३ ॥
पुरि फतेपुरनगर्यां वेश्मव्रजा गृहगणा विभान्ति । किंभूताः । मणीनां विविधरनानां मरीचीनां कान्तीनां संचारेण प्रसारेण चूर्णिताः खण्डशः कृताः तमीतिमिराणां निशान्धकाराणां प्रसारा विस्तारा यैः । तत्राहमेवं मन्ये मानयामि जाने उत्प्रेक्षे वा । अनया नगर्या स्फूर्त्या स्वविभूषाविस्फूर्जितेन सुमनोनगरी अमरपुरी अमरावती विजित्य परिभूय अदसीयाः स्वः पुरीसंबन्धिनो विमाननिवहाः गृहीता इवादत्ता इव ॥
શ્લેાકા
વિવિધ પ્રકારનાં રત્નાની કાન્તિના પ્રસારથી રાત્રિના અંધકારના જ્યાં ટૂકડા કરાયા હતા તેવી ફતેપુર નગરીનાં ગૃહાની પંક્તિ શાભતી હતી, તે મને લાગે છે કે પાતાની શૈાભાથી સ્વર્ગપુરી અમરાવતીને જીતીને તેની પાસેથી આ નગરીએ જાણે દેવાનાં વિમાના ગ્રહણ કર્યો ન હોય ! ૫૭૩ા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ०७४-७५]
हीरसौभाग्यम्
चित्ते विचिन्त्य भयमभ्रपथेऽभियाति___ स्वर्भाणुतो निजपरिच्छदमप्यशेषम् । आदाय यद्विविधरत्रनिकेतकायाः
सातं क्षिताविव वसन्ति सितांशुसूर्याः ॥७४॥
यन्नगर्या विविधानामनेकजातीयानां रत्नानां कर्केतनादीनां मणीनां ये निकेता नैकोचितचञ्चुररचनासंदर्भितभवनास्त एव कायाः शरीराणि येषां ते। सितांशवः श्वेतकान्तयश्चन्द्राः सूर्या आदित्याः । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितौ पृथिव्यां सातं सुख यथा स्यात्तथा वसन्ति निर्विघ्न स्थितिं कुर्वन्ति । किं कृत्वा । अभ्रपथे मेघमार्गे गगने अभियाति: प्रतिपन्थी यः स्वर्भाणुर्विधंतुदः तस्मात्सकाशाच्चित्ते स्वमानसे भयं निजग्रसनसाध्वस विचिन्त्य विमृश्य अपि पुनः अशेषं समस्तमात्मपरिच्छदं ग्रहनक्षत्रतारकादिपरी. वारमादायं साधं गृहीत्वा ॥
બ્લેકાર્થ
ફતેપુરમાં અનેક જાતિનાં રત્નનાં ગૃહ શેલતા હતાં, “આકાશમાં શત્રુભૂત રાહુને ભય રહેલો છે માટે પૃથ્વી પર નિર્વિક્તપણે સુખપૂર્વક રહી શકાય” આ વિચાર કરીને જાણે સૂર્ય, ચન્દ્રગ્રહ, નક્ષત્ર આદિ પિતાના પરિવારને સાથે લઈને આ નગરીમાં આવીને વસ્યા ન હોય ! અર્થાત્ રત્નોના બનેલાં એ ગૃહો જાણે સૂર્ય यद्र- -नक्षत्र मानि डाय ! ते शमिता तi. ॥७४॥
उन्नालनीरजमिव श्रियमापदेका__ स्तम्भं निकेतनमकब्बरभूमिभानोः। वंश्या रवेरिव परेऽपि गृहा वहन्ते
शोभां मणीद्युतिविभासितदिग्विभागाः ॥७५॥
अकब्बरनामा भूमेविश्वभराया भानुर्भास्वांस्तस्य एतावता राज्ञः एक एवाधस्ताद्भागे स्तम्भ आधारस्थूणा यस्य तादृशं निकेतनमेकस्तम्भभवनं श्रियं शोभामापल्लभते स्म । किमिव । उन्नाल नीरजमिव । यथा उत् ऊर्ध्वमुदुच्चैः सलिलाबहिर्वति जनलोचनगोचर वा नाल मृणाल यस्य तादृक् नीरज कमलं श्रियं शोभामाप्नोति । अपि पुनरकठबरसाहेः परेऽन्येऽपि गृहाः सप्तभूमिकादयः प्रासादाः शोभां विभूषां वहन्ते । भासन्ते
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ७५-७६
इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-रवेः सू स्य वंश्या: सगोत्राः इव । एकस्मिन् वंशे भवाः समुत्पन्ना वंश्याः प्रोच्यन्ते एकवंशजाः प्रायः सदृशा भवेयुरिति । अत एव मणीनां भवनगर्भसंदभीभूतानां नानाविधरत्नानां द्युतिभिज्योतिभिर्विभासिताः प्रकाशिता उड्योतिता दिशां दशानामप्याशानां विभागाः प्रदेशा यः ॥ इति नगरनृपगृहाः ॥
શ્લેકાર્થ
પાણીની બહાર અર્થાત ઊંચી મૃણાલ (નાલ) વાળું કમલ જેમ શેભે તેમ આધારરૂપે એકજ સ્તંભવાળ (અર્થાત્ એકદંડિ) અકબર બાદશાહનો મહેલ શોભા પામ્યો હતો. તેમ જ બાદશાહના બીજા પણ (સાત માળનાં છ માળનાં વગેરે) મહેલ, વિભૂષાને ધારણ કરે છે તે મહેલે જાણે મધ્યભાગમાં જડાયેલા રત્નોની કાન્તિથી જેણે દિશાઓના વિભાગે પ્રકાશિત કર્યા છે તેવા પ્રકારના સૂર્યના સ્વવંશીય–સત્રીય ન હોય ! પા
छायापथे निरवलम्बतया वसन्ती
संख्यातिपातिमखमुग्भरभारितेव । पौरस्फुरत्पुरनिभादमरावतीयं
भूमौ समं निजजनैय॑पतत्त्रुटित्वा ॥७६॥ पौरैर्नागरैर्नगरवासिभिभिनिखिलजनैः स्फुरन्निर्भरभृतं दृश्यमानं विलसद्वा यत्पुरं फतेपुराभिघनगरं तस्य निभात्कपटान्निजजनैः स्वदेवीदेवलोकैः समम् । उत्प्रेक्ष्यते-इयं प्रत्यक्षलक्ष्या अमरावती पुरंदरपुरीव त्रुटित्वावस्थानाभ्रंशमवाप्य न्यपतत् । अधोभूपीठे निपतिता स्थिता चावाप्याधारम् । किंभूता । छायापथे छायारूपे न तु क्रमादिमोचिते स्थाने तादृशे पथे मागे गगने निरवलम्बतया निराश्रयभावेन वसन्ती वास विदधती । तिष्ठन्तीत्यर्थः । पुनः किंभूता । संख्यां गणनामतिपतन्ति अतिकामन्तीत्येव शीला ये मखभुजो देवास्तेषां भरैर्वीवधैर्भारः गौरव सजातोऽस्या इति भारिता भार. युक्ता जाता नम्रीभूता । अत एव त्रुटित्वा पतिता इत्यर्थः ॥
___ નાગરિકેથી વિલાસને ધારણ કરતાં એવા ફતેપુરના હાન–છાયારૂપ આકાશમાં નિરાલંબન પણે રહેવાથી અને અસંખ્ય દેના ભારથી નમ્ર બની ગયેલી અમરાવતી (સ્વર્ગપુરી) જાણે ( દેવદેવીઓના) પરિવાર સાથે સ્વર્ગમાંથી તૂટીને પૃથ્વી ઉપર सावी ती. ॥७॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ७७-७८]
हीरसौभाग्यम्
१२१
स्मारावरोधनधियं विदुषां ददाना
यस्मिन्स्मिताम्बुजशः श्रियमाश्रयन्ते । गोष्ठी विधित्सव इवात्र चतुनिकाय
देवाङ्गनाः कुतुकिता मिलिता मिथोऽमूः ॥७७॥
यस्मिद फतेपुरे स्मिताम्बुजशः स्मेरारविन्दनयनाः श्रियं शोभामाश्रयन्ते बिभ्रते । किं कुर्वाणाः । ददानाः प्रयच्छन्त्यः ' काम् । स्मरस्य मदनस्येदं स्मारं ताहगवरोधनमन्तः पुरं तस्य धियं बुद्धिम् । केषाम् । विदुषां पण्डितानाम् । ‘स्मरावरोधभ्रममावहन्ती' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-अमूः प्रत्यक्षा: चतुर्णा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कविमानवासिलक्षणानां निकायानां जातिविशेषाणां देवानामङ्गनाः स्त्रियः मिथः परस्परम् अत्र नगरे अमूः जगज्जननयनविषया मिलिता इव । किंभूताः । गोष्ठी विधित्सवः अन्योन्यं गोष्ठी स्वस्ववार्ता कतु काङ्कन्त्यः । अत एव किंभूताः । कुतुकिताः कुतुकं स्वपरस्परस्वान्तप्रवृत्तिप्रविधाने कौतूहलं हृद्रयोल्लासो जातमासामिति कुतुकिताः ॥ इति नरनार्यः ॥
શ્લેકાર્થ પંડિત પુરુષોને પણ કામદેવનાં અંત:પુરને ભ્રમ કરાવે એવી આ નગરની વિકસિત કમલનયના–સ્ત્રીઓ શેભાને ધારણ કરે છે તે જાણે ચાર નિકાયની (ભવનપતિ, વ્યંતર, જતિષ્ક અને વૈમાનિક) દેવાંગનાઓ કૌતુકથી પરસ્પર ગણી ४२१। भाटे सानामा भणी न य ! ॥७॥
स्वर्गे सुरेश इव शेष इवाहिगेहे
चन्द्रो दिवीव निधिनाथ इवालकायाम् । प्रीणन्प्रजा दशदिशां विजयं विधाय
तस्यां पुरि क्षितिपतिः स्म करोति राज्यम् ॥७८॥
दशानामपि दिशां हरितामासमुद्रक्षितेविजय स्वायत्तीकरणं विधाय कृत्वा प्रजाः प्रकृतीः समस्तलोकान् प्रीणन् संतुष्टान् कुर्वन् । स क्षितिपतिः जगत्प्रसिद्धिमानकब्बरपातिसाहिः तस्यां फतेपुरनाम्न्यां पुरि नगर्या राज्यं करोति स्म । समग्रनगरजनपदगजचक्रैश्वयं भुनक्ति स्म । क इव । सुरेश इव । यथा स्वर्ग देवलोके देवेन्द्रो राज्य पालयति । पुनः क इव । शेष इव ' यथा अहिगेहे नागलोके शेषनागाधिपो धरणेन्द्रो वा
ही, सौ. १६
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० ७८-८०
राज्यं कुरुते । पुनः क इव । चन्द्र इव । यथा दिवि आकाशे निशापतिज्योतिषामैश्वर्य' कुरुते । पुन. क इव । निधिनाथ इव । यथा अलकायां निधीनां समस्तमहीमण्डलगतनि धानानां नाथः स्वामी धनदः राज्यं पालयति ॥ इत्यकब्बरवासितफतेपुरवर्णनम् ॥
પ્લેકાર્થ જેમ સ્વર્ગમાં ઈદ્ર, નાગલોકમાં શેષનાગ આકાશમાં ચંદ્ર અને અલકાપુરીમાં જેમ ધનદ (કુબેર) રાજય કરે છે તેમ દશે દિશામાં દિવિજય કરીને પ્રજાજનોને ખુશ કરતે અકબર બાદશાહ ફતેપુર નગરમાં રાજ્ય કરે છે. I૭૮
गान्धर्विकाः क्वचन घोषवती वहन्तो ___ गायन्ति यत्र नवपञ्चमगर्भगीतम् । प्रस्थापितास्तमुपवीणयितुं मघोना।
स्वर्गायनाः स्वजयशङ्कितचेतसेव ॥७९॥ यत्राकव्वरसभायां क्वचन कुत्रापि प्रदेशे घोषवतीं वीणां वहन्तः करे धारयन्तः गान्धर्विकाः गायनवरा इतरगायनजनगानेभ्योऽसाधारणोऽश्रुतपूर्वत्वान्नवीन: पञ्चमनामा रागो गर्भ मध्ये यस्यास्तादृशीं गीतिं गानं गायन्ति गेयविषयीकुर्वन्ति । उत्प्रेक्ष्यतेस्वस्यात्मनो जये पराभवे असौ स्वर्ग समेत्य मा मां जयतादिति शङ्कितं शङ्कायुक्त जात चेतो यस्य तादृशेन मघोना शक्रेण तं साहिं वीगया कृत्वा उप समीपे समेत्य गातं गानगोचरीकर्तुं प्रस्थापिताः प्रेषिताः स्वर्गायना हाहाहूहूप्रमुखा देवगन्धर्वा इव ॥
બ્લેકાર્થ
અકબરની રાજયસભામાં વીણાને ધારણ કરનારા ગાંધવિકે (શ્રેષ્ઠ ગાયક) મધ્યમાં નવીન પંચમ રાગવાળું અદ્ભૂત ગાયન કરતા હતા. તે જાણે “સ્પર્ધામાં આવીને આ બાદશાહ મારે પરાભવ ન કરે, આ પ્રકારનાં શકિત ચિત્તવાળા ગાવા માટે સ્વર્ગનાં ગાયકે ( “હાહા” • હું છું” આદિ ગાંધર્વ દે) મેકલ્યા ન હોય! ૭લા
यस्यां महीमदनसंसदि नर्तकेषु
नृत्यं मनोनयनवृत्तिहरं सृजत्सु । सप्तस्वरैस्तदुदिताप्रमितप्रसत्ति
सप्ताङ्गलक्ष्मिमुदितध्वनितैरिवासे ॥८॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो.०८०-८१ ]
हीरसौभाग्यम्
यस्यां वर्णनागोचरीकर्तुमारब्धायामतिशायिरूपत्वान्महीमदनो भूमीमनोभूरकब्बरपातिसाहिस्तस्य संसदि सभायाम् । 'निषधवसुधामानां कस्य' इति नैषधे । नर्तकेषु नृत्यकारकेषु मनसां तथा नयनानामर्थाच्चतुरचित्तलोचनानां वृत्तेापारस्य हरमपहारकम् अनन्यवृत्तिविधायक नृत्य ताण्डवं सृजत्सु कुर्वत्सु सत्सु । षड्ज-ऋषभ-गान्धार-मध्यम -पञ्चम-धैवत-निषघनामभिः सप्तभिः स्वरैरासे । सप्तस्वराणां तानमानमूर्छनाभिर्बभूव इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्मादकब्बरसाहेरुदिता प्रकटीभूता या अप्रमाणा प्रमाणातीता असाधारणा प्रसत्तिः प्रसन्नता यस्यास्तादृश्याः । स्वामि-अमात्य-तुहृत्-कोश-राष्ट्र. दुर्ग-सैन्यलक्षणानि सप्तसंख्याकान्यङ्गानि अवयवा यस्यास्तद्विधायाः लक्ष्म्या राज्यश्रियाः समासमध्ये लक्ष्मिशद्वो ह्रस्वोऽपि दृश्यते । यथा-'चरणलक्ष्मिकरणग्रहणोत्सवे' इति ऋषभनम्रस्तवे । तथा-'लक्ष्मीर्लक्ष्मिहरेः स्त्रियाम्' इति शबप्रभेदेऽपि । मुदितध्वनितैरिव प्रमोदमेदुरमनस्त्वेन शब्दितैरिव ॥
શ્લેકાર્થ કામદેવ સમાન બાદશાહની સભામાં નૃત્યકારે મન અને નયનનું હરણ કરે તેવા અદ્ભૂત નૃત્યને કરતે છતે જાણે સાતસ્વરોમાંથી (ષજ, ઋષભ, ગાંધાર, મધ્યમ, પંચમ દૈવત અને નિષધ) પ્રગટ થયેલી અસાધારણ કટિની પ્રસન્નતા જેમાં છે તેવી सhineal (स्वाभि, अमात्य, भित्र, शि, राष्ट्र, हु भने शैन्य )नी प्रसन्नताना સૂર ન હોય ! (નૃત્યકારોના નૃત્યથી અકબરશાહને પ્રમાણતીત પ્રસન્નતા થતી ती.) ॥८॥
कुत्रापि मौरजिकमण्डलवाद्यमान- माद्यन्मृदङ्गनिनदाननुकतुकामः। जैनं पदं परिचरन्विगतावलम्बः
श्रेयोऽनुतिष्ठति धनः किमु कामवर्षी ॥८१॥
कुत्रापि साहिसभायाः कस्मिंश्चित्प्रदेशे मुरजान्वादयन्तीति मौरजिका मृदङ्गवादकास्तेषां मण्डलेन संदोहेन वाद्यमानानां विविधतालः पाणिभिस्ताड्यमानानां तथा माद्यतां भोजनदानलोभेन मदवतां गम्भीरनिजाभ्यां मृदङ्गानां मर्दलानां निनदान शब्दाननुकत सदृशीभवितु कामोऽभिलाषो यस्य तादृक् धनो जलधरः श्रेयः सुकृतं पुण्यमनुतिष्ठति करोतीव । किंभूतः । विगतो निर्यातोऽवलम्व आश्रयः स्वजनादिवर्गः स्वामिनगराधुपष्टम्भो यस्य । एतावता एकाकी गगने स्थितत्वात् च निराधारः । पुनः किंमृतः । काममतिशयेन जनमनोभिलाष वा वर्षति प्रचुरपयोवृष्टिं कुरुते प्रददातीत्ये शीलः कामवर्षी । पुनः किं
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ८१-८२
कुर्वन् । जैनं जिनोऽर्हन्नायणश्च तत्संबन्धि पदं चरणं परिचरन् सेवमानः । अर्हच्चरणं विष्णुपदं च भजमानः । आकाशे तिष्ठन्नित्यर्थः ॥
શ્લોકાઈ
બાદશાહની સભાના કેઈ વિભાગનાં મૃદંગ વાદકોની મંડલીવડે બનાવાતા મદવાળા મુદગોની ગંભીર ધ્વનિની તુલના કરવાની ઈચ્છાવાળો મેઘ જાણે સુકૃત કરતો હોય તેમ એકાકી બનીને આકાશરૂપ નિરાલંબન સ્થાનમાં રહે તે મનુષ્યની અભિષ્ટ પૂર્તિ માટે પ્રચુર વર્ષ કરતે તેમ જ જૈનપદ (આકાશની ઉપાસના કરતો રહ્યો ! ૮૧
स्वर्गे न किंचिदपि दानमवाप्नुवद्भिः
प्राप्तैस्तदाप्तुमवनी धनदाद्धरेन्द्रात् । . देवैर्न तुम्बुरुमुखैः क्वचन प्रवीणैवीणा अवादिषत कर्णसुधां किरन्त्यः ॥८२॥
क्वचन सभायाः कुत्रचित्स्थाने प्रवीणर्वीणावादनातिनिपुणैवैणिकैर्वीणावादकैर्वीणा विपञ्च्योऽवादिषत वाद्यन्ते स्म । किं कुर्वन्त्यो वीणाः । कर्णयोः श्रौतृश्रवणयोः सुधामत्यन्ताह्लादकारित्वादमृतं किरन्त्यो वर्षन्त्यः । उत्प्रेक्ष्यते-तुम्बुरुर्नामा कश्चित्सुरगायनविशेषः स मुख आदिर्येषां तैः । देवगायनैरित्यर्थः । नेत्युत्प्रेक्षार्थे । किंभूतैर्देवैः । अवनी भूमी प्राप्तैरागतैरिव । किं कर्तुम् । अवन्या भूमेधनदादतिवदान्यतया वैश्रवणाद्धरेन्द्रादकब्बरात्सकाशादानं मनःसमीहितधनं आप्तुमधिगन्तुम् । तर्हि किम् । स्वर्गे दानं नास्ति तदेवाह-किंभूतैर्देवैः । स्वर्ग देवलोके किंचिदपि स्तोकमात्रमपि दानं विश्राणनं द्रविणादि । नेति निषेधे । नावाप्नुवद्भिः अलभमानः । देवेन्द्रादीनां दृढमुष्टितया वसुधायां वदान्यबाहुल्यादुपेतमिति ॥
શ્લેકાર્થ સભાનાં કેઇ પણ સ્થાને વીણાવાદકો કાનમાં અમૃતનું સિંચન કરતી વીણ વગાડતા હતા. તે જાણે સ્વર્ગમાં કંઈ પણ દાન ન મળવાથી, પૃથ્વી પરના કુબેર અકબર શાહ પાસેથી દાન લેવા માટે વર્ગમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવેલા તુંબરૂ આદિ ગાંધર્વ દેવે ન હોય ! ૧૮રા
" "... .
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ८३-८४]
हीरसौभाग्यम्
१२५
एषैव पूस्त्रिजगतीजयिनी निवस्तु
मौचित्यमावहति भो हरितां महेन्द्राःकुत्रापि वेणुरिति वैणविकैः प्रणुनो
वस्तुं किमाह्वयति तानिह सान्द्रनादैः ॥८३॥
कुत्रापि साहिसभायाः क्वचन प्रदेशे वैणविकैः वेणुवादयन्तीति वंशवादकैर्गन्धर्वजनैः प्रणुन्नः प्रेरितः । वादित इत्यर्थः । वेणुवंशः 'बासली' इति प्रसिद्धः । सान्द्रः स्नेहलैः श्रवणहृदयप्रेमोत्पादकैर्बहलैर्नीरन्धेर्वा नादैनिजनिनादैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते- इति हेतास्तान हरितां महेन्द्रान् इह फतेपुरनाम्नि साहिनगरे वस्तु वासं विधातुं किमाह्वयति आकारयतीव । अन्योऽपि कश्चिजनः केनापि प्रेरितः कमप्यनिर्दिष्टनामानमाकारयति । इति किम् । भो इति संवोधने । अहो हरितां महेन्द्राः दशानामपि दिशामधीशाः, त्रिजगतीजयिनी त्रिभुवननिखिलनगरी निर्जयनशीला एषैव फतेपुरलक्षणापूः पुरी निवस्तु वस्तु निवासं विधातुमौचित्यमार्हन्तीयोग्यतामावहति दधातीति ॥
શ્લેકાર્થ રાજસભાના કેઈ પણ પ્રદેશમાં નેહલ ‘(કર્ણ અને મનને આનંદદાયી) સ્વરોમાં વંશવાદકે વાંસળી બજાવતા હતા, તે વાંસળી જાણે છે દશે દિશાના દિગપાલે ! ત્રણે જગતની લક્ષમીને પરાભવ કરવાવાળી ફતેપુરી નગરીમાં વાસ કરો ગ્ય છે માટે ત્યાં આવી નિવાસ કરવાની પ્રેરણા કરતી હતી. પ૮૩
कुत्रापि केलिविहगा मगधा इवोर्वी
भानोर्मुदा जयजयेदमुदीरयन्ति । शास्त्राम्बुधेरिव सुधालहरीदहन्तस्थास्नोः कथाश्च कथकाः कथयांबभूवुः ॥८४।
कुत्रापि सभायाः कस्मिन्नपि भूमिभागे केलिविहगा राजशुकसारिकाप्रमुखपतत्त्रिणः मुदा इष्टफलावलीप्राप्तिप्रमुदितमनस्त्वेन उर्वीभानोरतिशायिप्रतापयत्वेन वसुधाविवस्वतः अकब्बरस्य जयजयेदं हे साहे , त्वं चिरं विगलितावधिः जय जय सर्वोत्कर्षेण वर्तस्व सर्वोत्कर्षेण वर्तस्थ इदमेतदुदीरयन्ति । तदर्थमध्याप्य जनेन तद्वने शुका विमुक्ता पटवस्तमस्तुवन्' इति नैषधे । कथयन्ति । क इव । मगधा इव । यथा मागधा मङ्गलजा यशब्दादिकथकाः जयजयशब्दं राज्ञो वदन्ति च पुनः कथकाः पुराणोदितव्याख्यानका
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो०८४-८५
रिणः पुरातनकथाकथयितारो वा ब्राह्मणादयः पुरुषाः कथा महापुरुषचरितानि कथयां: बभूवुः । उत्प्रेक्ष्यते-हृदन्तर्हृदयमध्ये स्थानोः स्थायुकस्य निवसनशीलस्य शास्त्राम्बुधेर्वाङ्मयसमुद्रस्य सुधालहरीरमृततरङ्गानिव ॥
શ્લેકાર્થ સભાનાં કેઈ એક સ્થાનમાં શુક્ર-સારિકા આદિ કીડા કરનારાં પક્ષીઓ મંગલ પાઠકની જેમ, “હે રાજન તમે ચિરકાલ જય પામે, જય પામો ! આ પ્રમાણે બોલતાં હતાં, તેમ જ પ્રાચીન કથાકારો (બ્રાહ્મણે વગેરે ) મહાપુરુષનાં ચરિત્ર કહેતા હતા, તે જાણે—હદયમાં રહેલા શાઅરૂપી સમુદ્રના અમૃતમય તરંગે ન હોય! ૮૪
यस्यामदीज्यत विभुश्चमरैः सुरेन्द्रः
स्वर्वणिनीभिरिव वारविलासिनीभिः। रेजे पुन पतिमनि सितातपत्रं
राजत्वनिर्जित इवोपचरन्मगाङ्कः ॥८५॥
यस्यामकब्बरसभायां विभुरकब्बरपातिसाहिः वारविलासिनीभिः बालव्यजनवीजनातपत्त्रधारणादिप्रकारैः पार्थिवसेवाविधायिकाभिः पण्याङ्गनाजातिभिः वारसारङ्गलोचनाभिः चमरैर्बालव्यजनैः कृत्वा । ' चमरचामरोऽपि च' इति शब्दप्रभेदे । अवीज्यत वीज्यते स्म । क इव । सुरेन्द्र इव । यथा वासवः स्वर्वर्णिनीभिर्वशीप्रमुखाभिरप्सरोभिः दिव्यप्रकीर्णकैर्वीज्यते । पुनरपरोक्तौ यस्यां संसदि नृपतिमूनि पातिसाहिमस्तके सितातपत्त्रं सितातपवारणं रेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-राजत्वेन राजभावेन निर्जितः सन्नुपचरन् सेवां कुर्वाणो मृगाङ्कः सुधादीधितिरिव । यो येन निर्जित्य निजसेवकीकृतः स तस्यातपनिवारणादिना संनिधौ तिष्ठन्ननिश सेवां विधत्ते ॥
શ્લેકાથ
જેમ રંભા ઉર્વશી આદિ દેવાંગનાએ ઇંદ્રને ચામરવીંઝે તેમ રાજસભામાં અકબર બાદશાહની બન્ને બાજુએ વારાંગનાઓ ચામર વીંઝતી હતી, તેમ જ રાજભાવ વડે પરાભવ પામેલે ચંદ્ર આવીને જાણે નિરંતર સેવા કરતે ન હોય તેમ રાજાના મસ્તક ઉપર છત્ર શોભતું હતું, (જે જેનાથી પરાભવ પામે તે તેની નિરંતર સેવા
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० ८५-८६]
हीरसौभाग्यम्
१२७
કરે, એ ન્યાયે જાણે ચંદ્ર આવીને સેવા કરતે ન હોય ! એમ છત્ર શોભતું तु.)॥८॥
श्रृङ्गारिताः क्वचन मत्तमत्तगजेन्द्रा _ विन्ध्याञ्जनावनिभृतोरिव तुङ्गशृङ्गाः । वाजिवजाः क्वचन सन्ति परैरसह्य
तेजोजितैः कजकरैरुपदीकृताः किम् ॥८६॥
यत्र सभायां क्वचन कुत्रचित्प्रदेशे श्रृङ्गारिताः सिन्दूरतैलादिभिः तथा चमरकाञ्चनरचितपट्टबन्धादिभिविभूषिताः मत्ता मदोधुराः सप्तसु स्थानकेषु द्वौ कपोलौ द्वे पार्श्व नौ शिरःपिण्डौ मेद्रं च । अथ च कुत्राप्येवं दृश्यते यथा-द्वौ गण्डौ लोचने द्वे च गुदं मेदं करः पुनः । मदच्युतिर्भवेत्सप्तस्विति स्थानेषु हस्तिनाम् ॥ इति । पश्चात्तद्रक्षिता रावा तच्छानविदो विदन्तीति । एतेषु स्थानकेष्वविरलमदप्रवाहझरन्तोऽत्युत्कटा मतङ्गजेन्द्राः गजराजाः सन्ति सजलजलधरगलगर्जितं कुर्वन्तो विद्यन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-विन्ध्यो जलगजबालकाद्रिः, विन्ध्याचलः अञ्जननामा च अवनिभृत्, तयोस्तुङ्गा गगनाङ्गणलिङ्गिनः श्रृङ्गाः शिखराणीव । श्रृङ्गः पुनपुंसकलिङ्गे । क्वचन वाजिव्रजाः श्रृङ्गारिताः । अत्राप्येतद्विशेषणम् । सुवर्णखलीनपर्याणादिभिः शोभिताः तुरङ्गमगणाः सन्ति वितिष्ठन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-परैः सर्ववैरिवारैरसह्यानि सोढुमशक्यानि यानि तेजांसि प्रबलप्रतापाः तैः कृत्वा जितैः परिभूतैः कजकरैः पद्मपाणिभिः । 'मित्त्रो ध्वान्तारातिरजाशुहस्तः' इति हैम्याम् । भास्करैः । सूर्याणां बाहुल्याब्दहुत्वम् । द्वादशात्मा च हेलिः' इति हैम्याम् । उपदीकृता ढौकिता इव ॥
શ્લોકાઈ
રાજસભામાં વિધ્યાચલ અને અંજન પર્વતનાં ગગનસ્પશી શિખરા જેવા સિંદુર તેલ અને સુવર્ણનાં પટ્ટબંધ આદિથી સુશોભિત મદન્મત્ત ગંધહસ્તિઓ હતા. તેમ જ કયાંક (રાજસભામાં) દુશમને માટે અસહ્ય પ્રતાપવાળા બાદશાહનાં પ્રતાપથી પરાભવ પિમેલા સૂર્યવડે જાણે પિતાનાં અશ્વોનું ભેટનું કરાયું ન હોય ! તેવાં અશ્વોના સમૂહ હતાં. ૮૬
शौर्याज्जिगीषुमवगत्य निजं मृगेन्द्र
रेजेऽनुनेतुमिव यं प्रतितैमगैः स्वैः ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
१२८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ८७-८८
स्कन्धेन येन विजितैर्वनजैस्तुरङ्ग
द्वेष्यनिषेवितुमिवोपगतैश्च यस्याम् ॥८॥
च पुनर्यस्यां सभायां क्वचन मृगः कृष्णसारैर्हरिणै रेजे । उत्प्रेक्ष्यते-शौर्यात् शूरभावात् य नृपं निजमात्मानं जिगीषु जेतुमिच्छुमवगत्य ज्ञात्वा मृगेन्द्रैः सारङ्गराजैस्तमनुनेतु प्रसादयितु स्वानुकूलीकतु स्वैरात्मीयसेचकैमृगेन्द्रत्वात्प्रहितैः सेवाकृते प्रेषितैः सारङ्गैरिव । च पुनर्यस्यां क्वचिद्रेजे । तुरङ्गद्वेष्यवनखण्डजन्मभिः । 'रजस्वलो वाहरिपुः इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-येनाकब्बरेण स्कन्धेन निर्जासस्थलेन कृत्वा विजितैः । अत एव तं नृपं निषेवितुमुपासनागोचरं नेतु वनजैर्वन्यः कासरैरिवोपगतैः ॥
કાર્થ શૌર્યથી પિતાને જીતવાની ઈચ્છાવાળા રાજાને મૃગેંદ્રો (સિંહ) એ રાજાની મહેરબાની મેળવવા માટે પિતાનાં સેવકરૂપ મૃગોને રાજાની સેવા કરવા માટે જાણે મોકલ્યા ન હોય ! તેમ જ રાજાનાં સ્કંધોથી પરાભવ પામેલા અશ્વોનાં પ્રતિપક્ષી વન્યપશુઓ (કાસર) રાજાની સેવા કરવા માટે જાણે આવેલા ન હોય! ૮૭
द्वीपाधिपत्वमिह नो वनवासभाजो
यद्वीपिनो मम निरर्थकमेव नाम । तत्तत्प्रभोः प्रदिश कल्पितकल्पशाखि
न्द्वीपिनजो भजति वक्तुमितीव भूपम् ॥८८॥ यस्यां क्वचित्स्थाने द्वीपिव्रजो व्याघ्रसमूहो भूपं भजते । उत्प्रेक्ष्यते इति वक्तुमिव कथयितुमिव । इति किम् । मम द्वीपिनि नाम निरर्थकमिव वर्तते । द्वीपानि सन्त्यस्येति बीपी इदमभिधानं व्यर्थमेवास्ति । यत्कारणदिह जगति भूमण्डले वा मम द्वीपाधिपत्वमेव नास्ति । मम किंभृतस्य । वनवास भाजः । द्वोपाधिपत्वं तु दूरे तिष्ठतु, द्वीपनगरादि मध्ये स्थितिरपि नास्ति । इदं तु जम्बुद्वीपम् । तद्वामादिष्वपि स्थिरेभावः । गिरिगहरे वासभाजः स्थितिं कुर्वाणस्य । तत्तस्मात्कारणात् । हे कल्पितानां मनसोऽभिलषितानां पुरणे कल्पशाखिन् स्वस्तरो हे प्रभो हे साहे, तन्ममत्वं द्वीपाधित्वं प्रदिश देहि। इति विज्ञप्तुमिव ॥
કલેકાર્થ વળી સભામાં કોઈ સ્થાનમાં વાઘોને સમૂહ રાજાની સેવા કરે છે ! શા માટે ! મારૂં “પી” નામ નિરર્થક છે કારણ કે જેની પાસે કી હોય તેને પી કહેવાય
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ८८-८९]
મારૂ દ્વીપાધિપતિ પશુ તા દૂર રહે પણદ્વીપ કે નગરમાં પણ મારૂં સ્થાન નથી ! અર્થાત્ અમારાં ભાગ્યમાં વનવાસ જ છે તેથી હું રાજન્ જગતમાં કલ્પવૃક્ષ સમાન એવા હું પ્રભા, આપ મારૂ દ્વીપાધિપતિપણું મને આપે। ! આવી વિજ્ઞમિ કરવા માટે
જાખે બાદશાહની સેવા કરતા ન હોય ૫૮૮૫
भाग्यम्
१२९
प्राचीपतिं विबुधराजबलारिवातिजिष्णु सहस्रनयनं शतकोटिपाणिम् । दृष्ट्वा भ्रमादिव हरेः स्वपतेरुपेताः स्वःसुभ्रुवो व्यभुरिहामितवारबध्वः ॥ ८९ ॥
सभायाममिताः प्राणातीतास्ताम्बूलजलवालव्यजनादिवाहिन्यो वारवध्वो वारवि लासिन्यो व्यभुः शुशुभिरे । उत्प्रेक्ष्यते - स्वः सुभ्रुवोऽप्सरसः उपेता आगताः । कस्मात्स्वस्यात्मनः पत्युर्भर्तुर्हरेरिन्द्रस्य भ्रमाद्भान्त्या । किं कृत्वा । दृष्ट्वा । अर्थाद्य नृपम् । किंभूतम् । प्राचीपतिं पूर्वदिक्स्वामिनम् । गुर्जरदेशापेक्षया फोपुरस्य पूर्वदिग्वर्तित्वात् । पुनः किंभूतम् । विबुधानां पण्डितानां राजानमधीश्वरम् । सर्वशास्त्र कलापारगामित्वात् पुनः किंभूतम् । बलेन कलिता बलिष्ठा ये अरयो वैरिणस्तेषां घातिनं हननशीलम् । पुनः किंभूतम् । जिष्णु जयनशीलम् । सर्वत्राप्यप्रतिहतत्वात् । पुनः किंभूतम् । सहस्त्रनयनं सहस्राक्षम् । पुनः किंभूतम् । शतशः कोटयः स्वर्णादीनां शतसहस्रलक्षाः पाणौ यस्य प्रबलकोशकरितम् । इन्द्रार्थे पूर्वापातिं देवराजं बलनामदैत्यस्य रिपोर्घातिनं नाम्ना जिष्णु सहखनयनं वज्रहस्तं च ॥
લેાકાથ
રાજસભાનાં અનેક વારાંગનાએ શેાલી રહી હતી. તે જાણે પોતાનાં પતિ ઈન્દ્રની ભ્રાન્તિથી રંભા આદિ અપ્સરાએ સ્વર્ગમાંથી આવેલી ન હાય ! ગુજરદેશની અપેક્ષાએ ફતેપુર પૂર્વીદિશામાં હાવાથી રાજા પૂર્વીદેશાનેા અધિપતિ હતા ઇંદ્ર પણ પૂર્વ દિશાને અધિપતિ ! સકલ શાસ્ત્રોના રહસ્યને જાણનારાપડિતા વડે રાજા સેવ્ય હતા, ઈંદ્ર વિષ્ણુધા દેવા વડે સેવ્ય ! દુષ એવા પણ શત્રુએ રાજા નાશ કરનાર હતા ઇંદ્ર · અલિ’ નામનાં દૈત્યના નાશ કરનાર ! રાજા જયશીલ હતા, ઇંદ્રનું નામ પણુ જિષ્ણુ ! રાજાના હાથને વિષે કરેડા સાનામહેારા રહેલી હતી. અર્થાત્ અખૂટ ભંડાર હતા,
हि. सौ. १७
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ८९-९१
ઈંદ્રના હાથમાં વજી ! આ પ્રમાણે રાજા ઈદ્રસમાન હેવાથી, અસરાએ જાણે ઈંદ્રની બ્રાનિતથી બાદશાહની સભામાં આવી ન હોય ! a૮લા
ऊर्ध्वदमा क्वचन मौलिविलासिहस्ताः
श्रीकण्ठमित्त्रमिव शीलति राजराजिः । शैला इबैतदभिभूतमहीपतीनां मुक्तामणीवसुगणाधुपदाः स्फुरन्ति ॥९०॥
क्वचन क्वापि सभायां राज्ञा महामहीन्द्राणां राजिः श्रेणी शीलति । अर्थात्सभापतित्वात् । यं नृपं भजते । किंभूताः । ऊर्ध्वदमा ऊर्वीभूताः । प्रायोऽकब्बरसाहिसमाजे सर्वेऽपि जनाः सामन्तादय ऊर्वीभूयैव संतिष्ठन्ते इति रीतिरासीत् । पुनः किंभूताः । मौलौ मस्तके विलसनशीलौ स्थायुको हस्तौ यस्याः । कमिव । श्रीकण्ठमित्त्रमिव । यथा वैश्रवणं यक्षेश्वरत्वात् राज्ञां यक्षाणां राजि?रणी शीलति । 'यक्षः पुण्यजनो राजा' इति हैम्याम् । पुनः क्वचन एतेनाकब्बरसाहिना अभिभूतानां स्वसेवकीभूतानां महीपतीनां राज्ञां मुक्ता मौक्तिकानि, मणयो रत्नानि । अधुना 'जवाहर' इति प्रसिद्धाः । वसूनि स्वर्णरूप्यधनानि, तेषां गणा आदौ यासां तादृश्य उपदाः प्राभृतानि ढोकनकानि 'भिटणा' इति प्रसिद्धाः स्फुरन्ति । क इव । शैला इव । यथा अत्युच्चाः शैला वीक्ष्यन्ते । यथा अतिबहव्योऽभ्रंलिहाश्चोपदा दृश्यन्ते ॥
શ્લેકાર્થ રાજસભામાં ઉંચા થઈને રહેલા તેમજ કુબેરનાં મિત્રની જેમ મસ્તકે અંજલિ જોડીને રહેલા એવા રાજાઓની પંકિત શોભતી હતી (પ્રાયઃ અકબર બાદશાહની રાજસભામાં સામત આદિ સર્વેજને ઉચા થઈને જ રહેતા હતા તેવી પ્રથા હતી) તેમ જ પરાભવ પામેલા રાજાઓનાં મૌક્તિકે, રને સુવર્ણો આદિ ઝવેરાતને ભેટશુઓ પર્વતની જેમ દેખાતા હતાં અર્થાત્ રાજસભામાં ભેટશુઓના ઠેરના ઠેર હતા
शीलन्ति यं वचन संसदि लोकपालाः
शच्या इव प्रियतम च चतुर्दिगीशाः । साङ्गा इव कचन वीररसाश्च वीराः
सेनान्यमेव चतुरङ्गचमूरनूनाः ॥९१॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ९१-९२]
हीरसौभाग्यम्
१३१
च पुनः संसदि सभायां क्वचन प्रदेशे चतसृणां प्राची-अवाची-प्रतीची-उदीची लक्षणानां दिशां हरितामीशाः स्वामिनो लोकपालाः राजानो यमकब्बरं शीलन्ति । कमिव । यथा शच्या इन्द्राण्याः प्रियतमं प्राणनाथं पुरंदरं सोमयमवरुणवैश्रवणाभिधानाश्चतुर्दिङ्नायका लोकपालाः शीलन्ति । च पुनः क्वचन क्वापि वीराः सुभटाःशी लन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सानाः सशरीरा वीरनामानः पञ्चमा रसाः इव । पुनः अनूना सुदृढतनुत्रनिशितशस्त्रादिद्विचत्वारिंशदुपगरणकलिता चत्वारि गजवाजिरथपदाति लक्षणानि अङ्गान्यवयवा यस्यास्तादृशी चमूः शीलति । कमिव । सेनान्यमिव । अत्र एव इवार्थे । यथा चक्रवत्याँदिसेनापतिं चनुरङ्गिणी सेना सेवते । अथवा । सेनान्यं स्वामिकार्तिकं चतुःस्कत्धा सुरसेना सेवते । देवैः स्कन्दमेव सेनानीत्वेऽभिषिच्य तारको निहतः । एतद्विस्तरः परसमये ॥
કલેકાર્થ જેમ ઇંદ્રિાણીના પ્રાણનાથ ઇંદ્રને ચાર લેકપાલ (પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, અને દક્ષિણ એ ચારે દિશાનાં સોમ, યમ, વરૂણ અને કુબેર) સેવે છે તેમ રાજ સભામાં ચાર દિશાના રાજાઓ અકબરની સેવા કરે છે. વળી રાજસભામાં સાક્ષાત્ દેહધારી વીરરસ સમાન વરસુભટ અકબરની સેવા કરે છે, તેમજ જેમ ચકવતના સેનાપતિને ચતુરંગિણી સેના સેવે તેમ ૪૨ ઉપકરણોથી યુક્ત ચતુરંગી સેના (ગજદળ, અશ્વદળ, રથદળ અને પાયદળ) અકબરની સેવા કરે છે. ૯૧
आकाशवत्कविवुधश्रियमादधाना
नीरेशितार इव जिष्णुरमाभिरामाः। श्रीदा इव प्रदधतोऽत्र वदान्यभावं
सभ्या विभान्ति धिषणा इव वागधिशाः ॥१२॥
अत्राकब्बरसभायां सभायां साधवः सभ्याः सभासदः राजसभोपवेष्टारः विभान्ति शोभन्ते । किंभूताः । कवितया काव्यकर्तृत्वेन । यदुक्त' स्वगर्वापहारिणा केनचिद्विदुषा'वयमपि कवयः कवयः कवयः कवयश्च सिद्धसेनाद्याः । यद्यपि डलयोरैक्यं तत्कि कलभीयते करभः ॥ इति । तथा बुधतया पाण्डित्येन श्रियं शोभामा सामस्त्येन सर्वकलावेतृत्वेन दधानाः सभाया विभूषां कुर्वाणा वा । किंवत् । आकाशवत् । यथा आकाशः कवीनां शुकानां बुधानां रोहिणीनन्दनानां च श्रियं लक्ष्मीमा सामस्त्येन बिभ्राणाः कुर्वाणा वा सन्ति । सूर्याणां द्वादशत्वेन बाहुल्याद्ग्रहाणामपि बाहुल्यम् । सूर्याणां ग्रहपतित्वात् ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१३२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ९२-९३
पुनः किंभूताः । जिष्णुत्वेन सुभटतया शौर्येण जयनशीलतया रमा लक्ष्मीः तया अभिरामा गजाश्वग्रामादिबहुबिभूतिभ्राजिनः। 'जिते च लभ्यते लक्ष्मीः' इति वचनात् । शत्रु जैत्राणां सुभटानां हि प्रायः स्वामिनो ग्रामान्ददते इति रीति: । के इव । नीरेशितार इव । 'वानंदीशः सरस्वान्, इति हैम्याम् । वारिपति दीपतिश्चेति संयोगाद्वा । यथा समुद्रा जिष्णुरमाभ्यां कृष्णतत्पत्नीभ्यां कृत्वा मनोज्ञाः । समुद्रशायी कृष्णः । लक्ष्म्यास्तज्जायात्वेन सांनिध्यम् । पुनः किंभूताः । वदान्यभावं दानशौण्डतां प्रकर्षण दधतो बिनतः । के इव । श्रीदा इव । यथा धनदा दानशीलत्वं दधते । पुनः किंभूताः। वागधीशाः । प्रगल्भवाग्विलासाः। 'बागिशो वाक्पतौ' इति हैम्याम् । क इव । धिषणा इव । यथा सुराचार्याः । 'धिषणः फाल्गुनीभवः । गीहत्योः पतिः' इति हैम्याम् । वाचामधीशा भवन्ति ।
લોકાથ
અકબરની સભામાં સભાસદે શોભે છે. જેમ આકાશ શુક્ર અને બુધની શોભા ધારણ કરે છે તેમ કવિતાથી અને પાંડિત્યથી સભાની વિભૂષા કરવા તેમજ જેમ સમુદ્ર વિષ્ણુ અને લક્ષ્મીવડે મનહર છે તેમ શત્રુને જય કરવાથી રાજા દ્વારા ઈનામમાં પ્રાપ્ત થયેલા હાથી, ઘોડા, ગ્રામ આદિ લફનીવડે શોભાયમાન અને કુબેરની જેમ દાનેશ્વરી એવા સભાજને વડે અકબરની રાજસભા શોભે છે. કેરા
स्वस्त्रैणजैत्रमणिकल्पितशिल्पच च
त्पाञ्चालिकापहतलोचनचित्तवृत्तिः। पूर्वापराम्बुनिधिसीममहीमघोनो
या संसदाप सुषमां वलभित्सभेव ॥ ॥९३॥
पूर्वापराम्बुनिधी प्राच्यप्रतीच्यसमुद्रौ सीमा अवसानं मर्यादा यस्यास्तादृश्या मह्या भूमेमघोनो वासवस्य संसत् सभा सुषमां सातिशायिशोभां प्राप लेभे । केव बलभित्सभेव । यथा वलनामान दानवेन्द्र भिनत्ति हन्तीति बलभित्पुरंदरस्तस्य सभा पर्षत सधर्मानाम्री सुषमामाप्नोति । किंभूता । स्वः स्वर्गस्य स्त्रीणां समूहः स्त्रैणं सुराङ्गनाग. णस्तस्य जैत्रीभिर्जयनशीलाभिः मणिभिविविधरत्नैः कल्पित रचितं शिल्पं विज्ञानं तेन चञ्चन्तीभिः शोभमानाभिः । अथवा मणिभिनिर्मित विज्ञानं यासां तथा चञ्च न्तीभिः पाञ्चालिकाभिः पुत्रिकाभिरपहृता स्वायत्तीकृता स्वासु एकताना विहिता लोचनानामर्थाद्विलोककान्तानयनानां मनसां चेतसां च वृत्तिापारो यया सा ॥ इत्यकब्बरसभावर्णनम् ॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
..
.
..
सर्ग १० श्लो० ९३-९४ ]
हीरसौभाग्यम्
१३३
શ્લોકાઈ
દેવાંગનાઓને પણ શરમાવે તેવી, વિવિધ રત્નોથી બનાવેલી કે જેણે જેનારાનાં મન અને નયનની પ્રવૃત્તિને તંભિત કરી દેનારી એવી પુતળીઓ જેમાં છે તેવી, સમુદ્રપર્વતની પૃથ્વીના રાજા અકબરની રાજસભા ઇંદ્રની સુધર્માસભાની જેમ અપૂર્વ શેભાને ધારણ કરતી હતી ૯૩
गोष्ठी सृजन्क्षितिसितांशुरशेषशास्त्रा___धीतीव तत्सदसि कोविदमेदुरायाम् । धर्म विशिष्य परिचेतुमना इति स्म
सामाजिकाननुयुनक्ति कदाचिदेषः ॥१४॥
एषोऽक्रब्बरः क्षितिसितांशुधरणीरोहिणीरमणः कदाचित् कस्मिंश्चित्समये विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा धर्म मोक्षसाधक मार्ग परिचेतु परिचितिगोचरीकर्तुं मनोऽन्तः करणं यस्य सः । तस्यां पूर्वव्यावर्णितस्वरूपायां सदसि सभायां समाजिकान सभ्यानित्यमुना प्रकारेणानुयुनक्ति स्म । पप्रच्छेत्यर्थः । किंभूतायां सदसि । कोविदै. निरवद्यविद्याविदुरविशारदवृन्दैमेंदुरायां पुष्टायां भृतायाम् । मण्डितायामित्यर्थः । क्षितिसितांशुः किं कुर्वन् । गोष्ठी विनोदवार्ता सृजनिर्मिमाणः । क इव । अशेषशास्त्राधीतीव । यथा अशेषेषु समस्तेषु शास्त्रेषु व्याकरणसाहित्यप्रमाणच्छन्दोवेदज्योतिरलंकारनीतिचाणक्या दिषु वाङ्मयेषु अधीतमध्ययनमस्यास्तीत्यधीती सर्वशास्त्राध्येता गोष्ठी सृजति ॥
શ્લેકાર્થ સર્વશાસ્ત્રોના (વ્યાકરણ, સાહિત્ય, પ્રમાણ, છંદ, વેદ, વિષ, અલંકાર ન્યાય અને ચાણક્યનીતિ આદિના) જ્ઞાતાની જેમ તેમજ વિશેષ પ્રકારે માણસાધક ધર્મમાર્ગને પરિચય કરવાના ચિત્તવાળા અકબર બાદશાહ, પંડિત વડે શોભતી રાજસભામાં વિવિધ પ્રકારની ગેઝી કરતા, સભાસદોને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછતા હતાં. ૯૪ા
किं पप्रच्छ तदेवाह
भास्वानिव प्रकटयत्यनवद्यमार्ग
प्राणाग्निजानिब पिपति समग्रसत्त्वान् ।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० ९५-९६ ।
धत्ते स्पृहामिह न सिद्धइव क्वचिद्यो
ऽनुक्रोशशालिपदवीमिव योजनौघः ॥१५॥ विश्वासुमत्सु समदृक्परमेशितेव
सङ्ग कुसङ्गमिव शान्तमना जहाति । यः पोतवत्तरति तारयते परांश्च
संमृत्युदन्वति स कश्चिदिहास्ति साधुः ॥९६॥ ( युग्मम् ) इह ममाज्ञावर्तिनि महामण्डले सर्वदर्शनेषु वा स प्रसिद्धिमान साधुर्महात्मा कश्चि. त्कोऽपि अस्ति वर्तते । यत्तदोर्नित्यसबन्धात् स कः । यो महात्मा भास्वान् मार्तण्ड इवानवद्य निष्पापं मार्ग पन्थानं प्रकटयति प्रकाशयति । तथा यो निजानात्मीयान्प्रा. णान् असूनिव समग्रान् सर्वान् सत्त्वान् प्राणिनः पिपर्ति पालयति । तथा यः सिद्धा मुक्तात्मेव इह विश्वे पुत्रकलत्रधनादिसंसाराभिषने वा क्वचित्कुत्रापि पदार्थ स्पृहां वाञ्छां न धत्ते दधाति सृजति वा । पुनर्योजनानां चतुःक्रोशीमानानां मार्गप्रमाणविशेषाणामोघः समूह इव अनुक्रोशेन दयया । 'कृपानुकम्पानुक्रोशः' इति हैम्याम् । अनुगतैः परस्परं संबद्धैः क्रोशैर्गव्यूतिभिः शालते शोभते इत्येवंशीला पदवीं मार्गमाचार पन्थानं च धत्ते । तथा यः परमेशितेव परमेश्वर इव विश्वेषां त्रयाणां भुवनानां . समस्तेषु वा असुमत्सु जन्तुषु समा समभावा स्वपरव्यवसायरहिता एकस्वभावैव दृक दृष्टिय॑स्य । तथा यः शान्तमुपशमशालि मित्वामित्त्रेषु समतया समपरिणामतया प्रवर्तमानं वा मनः स्वान्तं यस्य तादृक् सन् कुसङ्ग कुकुत्सितं पाप्ममिर्व्यसनिभिः पिशुनैर्वा सङ्ग संगममिव । सङ्ग प्रमुदाप्रमुखसंबन्धं धनभोगविलासादिकं संगम वा जहाति स्वयं त्यजति । च पुन: संसृतिः संसारः स एवागाधोऽपरचक्षुरलक्ष्यतलः उदन्वानपारः समुद्रः तस्मिन् पोतवद्यानपात्र इव स्वयं तरति परपारं प्रयास विनैव सुखेन प्रयाति, परांश्च तारयते परं पारं लम्भयते ॥
બ્લેકાર્થ
શું પૂછતા હતા તે કહે છે ?
મારા સામ્રાજયમાં અથવા સર્વદર્શનેમાં પ્રસિદ્ધ કેણ મહાત્મા છે કે જે સૂર્યની જેમ નિરવઘ [પાપરહિત) માર્ગને પ્રગટ કરે છે ! તેમજ પોતાના પ્રાણની માફક સમસ્ત પ્રાણીઓનું જેઓ પાલન કરે છે ! મુકતાત્માની જેમ વિશ્વમાં (પુત્ર પરિવાર આદિમાં)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० ९८-९९
अस्माभिरीशितरदृश्यत दर्श नेषु
सर्वेषु शेखर इवाखिलधार्मिकाणाम् । एकः स हीरविजयाभिधसूरिराजः क्ष्मापालपडितषु भवानिव भूमिपीठे ॥९८॥
हे ईष्टे सर्वत्र पृथिवीपीठे विजयविघानादौ समर्थीभवतीति ईशिता तस्य संबोधनम् हे ईशितः स्वामिन, अस्माभिः श्रीमत्सदस्यैः भूमिपीठे निखिलमेदिनीमण्डले सर्वेषु समस्तेषु जैनबौद्धशैवसांख्यवैशेषिकनास्तिकलक्षणेषु षटूसु दर्शनेषु शासनेषु । अथ वा भादृप्राभाकरजैमनीयादिषु षड्दर्शनानां शाखाप्रशाखाभूतेष्वपि । सोऽसाधारणगणितानणुगुणगणैर्जगत्त्रये विख्यातः एको न द्वितीयो यस्याद्वितीयः हीरविजय इत्याभिधा नाम यस्य तादृशः सूरिष्वाचार्येषु त्रिंशत्प्रतिरूपादिषड्गुणितषत्रिंशद्गुणै राजते दीप्यते इति राजा एतावता श्रीहीरविजयसूरिषुरुहूतोऽदृश्यत दर्शनगोचरीचक्रे नापरः । क इव । भवानिव । यथा निखिलानां मुगलानां प्रतिष्ठानानां 'पठाण' इति प्रसिद्धानां विविधजातितुरुकाणां राजपुत्राणां श्मापालानां पृथिवीपतीनां पडितषु मण्डलीषु भवान् साहीनामपि साहिईश्यते उत्प्रेक्ष्यते-अखिलानामिदानींतनयुगजन्मनां समस्तानां धार्मिकाणां धर्मकर्तृणां शेखरोऽवतंस इव मुकुटो वा ॥
લેકાર્થ હે સ્વામિન, આ પૃથ્વી પર સર્વ રાજાઓની પંક્તિમાં જેમ આપ એક જ છે. તેમ સવ દર્શઓમાં (જૈન બૌદ્ધ, સાંખ્ય, વશેષિક, શૈવ અને નાસ્તિક આદિ છએ દર્શનમાં અથવા ભટ્ટ, પ્રભાકર જૈમિનીય, આદિ છ દર્શનની શાખા પ્રશાખાઓમાં) અસાધારણ ગુણેના ભંડાર એવા અને સર્વધાર્મિકમાં મુગુટ સમાન એકજહીરવિજય નામના આચાર્યને અમે જોયા ૯૮
अथ हीरविजयसूरिगुणवर्णनप्रारम्भः
अध्याप्य देवगुरुणा स्वविनेयवर्ग:
स्वख्यातये प्रतिभुवं प्रहितैरिवैतैः। सभ्यैर्गुणान्कवयितुं कतिचित्तदीया
प्रारभ्यते स्म वसुधाधिपतेः पुरस्तात् ॥९९॥
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो. ०९६-९७ ]
सौभाग्यम्
१३६
કોઈપણ પદાર્થ માં સ્પૃહા રાખતા નથી ! તેમજ ચેાજનનાં (ચારકેાશ) સમૂહની જેમ પરસ્પરના સંબંધથી શાભતા એવા માગ` આચારને ધારણ કરે છે. અને પરમાત્માની જેમ વિશ્વના પ્રાણીએ પ્રત્યે સમદૃષ્ટિ ધારણ કરે છે, વળી શાંત સ્વભાવવાળા મહાત્મા કે જે સ્ત્રી આદિના સંગ અને ધન-ભાગ વિલાસ આદિને સ`ગમ, વ્યસનાનો જેમ ત્યાગ કરે છે, તેમ જ જહાજની જેમ સંસારરૂપ અગાધ સમુદ્રને સ્વય' તરે છે, અને પાર ઉતારે છે, આવા પ્રકારના કાણુ મહાત્મા છે (આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યાં. ) u૯૯૬માં
वाचं सुधामिव निपीय ततः समुद्रनेमीतीवरयितुः श्रवणाञ्जलिभ्याम् । सामाजिकैः स जगदे द्विजचन्द्रिका भिः संवर्धितस्फुरदुरःस्थलतारहारैः ॥९७॥
ततः साहिप्रश्नानन्तर सामाजिकैः पार्षद्यैः स साहिर्जगदे भाषितः प्रत्युत्तर प्रदीयते स्म । किंभूतः । निजवदनपद्मविराजिद्विजानां दशनानां चन्द्रिकाभिः कान्तिभिः । दन्ताधिकारे चन्द्रिकाशब्देन कान्तिरेवोच्यते । यथा रघौ - ' दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति । संवर्धिताः सम्यकप्रकारेण वृद्धि नीताः स्फुरन्तो दीप्यमाना उरःस्थले वक्षःस्थाने स्थितास्तारा उज्ज्वलास्तारकसदृक्षा वा हारा मुक्ताकलापा यैः । किं कृत्वा । श्रवणे कर्णावेवाञ्जलो यो जिनपाणिः एकोऽञ्जलिः ताभ्यां द्वाभ्यां कृत्वा समुद्रनेम्या क्षोणेः तमीवरयितुः शर्वरीवरस्याकब्बर पातिसाहेः पूर्वप्ररूपितप्रश्नलक्षणां वाणीं निपीय सादरं श्रवणविषयीकृत्य । कामिव । सुधामिव । कश्चिदुभाग्यवान् पुमान् सद्गुरुप्रदत्तमन्त्त्राराधनविधिना पूर्वप्रेम्णा वा प्राचीनाचीर्णातिशायिपुण्येन वा प्रसन्नीभूतसुध भुजा प्रदत्तं पीयूषमञ्जलिभ्यां पिवति ॥
શ્લાકા
પૃથ્વીપરના ચંદ્ર એવા અકખર ખાદશાહના
પાન કરીને (સાંભળીને) જેમના મુખરૂપી કમલમાં અત્યંત દેદીપ્યમાન મુકતાહારાથી જેમનું વક્ષસ્થલ ચેાભી રહ્યું છે, તેવા પાદો-સભાસદેએ या प्रभाषे ऽर्छु ||
વચનામૃતનુ કણ્ પુટ વડે પ્રેમપૂર્વક દાંતાની ક્રાંતિ શૈાલી રહી છે અને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो. ० ९९-१०० ]. हीरसौभाग्यम्
१३७
सभायां साधुभिः सभ्यैः सभास्तारैः वसुधाधिपतेर्भूमण्डलाखण्डलस्य पुरस्तादने तदीयान हीरविजयसूरिसंबन्धिनः कतिचित्सर्वात्मना कथयितुमशक्यतया कियत्संख्याकान गुणाकवयितुं स्तोतुम । 'ईट्टे कवयति कवते' इति क्रियाकलापे । प्रारभ्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-देवगुरुणा सुराचार्यण बृहस्पतिना अध्याप्य पाठयित्वा स्वयं सर्वशास्त्रकलापारगामिनो विधाय स्वख्यातये सर्वावनीवलये निजप्रसिद्धिविहितये भुवं प्रति भृमीमण्डले प्रहितैः प्रस्थापितैः स्वविनेयवगै निजान्तेवासिवृन्दैरिव ॥
કલેકાર્થ હવે હીરવિજયસૂરીના ગુણનું વર્ણન શરૂ થાય છે. જાણે બહસ્પતિએ પિતાની પ્રતિષ્ઠા માટે સર્વ શાસ્ત્રોના પારગામી બનાવીને પૃથ્વી ઉપર મોકલેલા પિતાના શિષ્યોને સમૂહ હોય તેવા સભાસદોને બાદશાહની સમક્ષ હીરવિજયસૂરિના કેટલાક ગુણોનું વર્ણન કરવાને પ્રારંભ કર્યો. છેલ્લા
एतस्य दृष्टिरजनिष्ट विभा सदृक्षा
भिक्षाचरेऽमृतभुजामपि सार्वभौमे । भक्तेऽप्यभक्तिकृति वार्षिकवारिदस्य
वृष्टिर्यथेाविपिने कनकद्रुमे च ॥१००॥ हे विभो स्वामिन, एतस्य हीरविजयसरेर्दृष्टिर्टक् भिक्षया ग्रासमात्रेण चरति वृत्तिमाजीविकां विदधातीति भिक्षाचरो भिक्षुकः । दरिद्र इत्यर्थः । तस्मिस्तथा अमृतभुजां सुधाशनानां देवानां सार्वभौमै चक्रवर्तिनि पुरंदरे च सदृशा निर्विशेषा सदृशी अजनिष्ट संजाता । पुनर्भक्ते स्वसेवासक्ते भक्तिनिर्भरान्तःकरणतयाशनांशुकादिदायके वा तथा अभक्तिकृति अवज्ञाकारिणि अनिष्टविधायिनि वा पुंसि तुल्यैव अस्य सूरेदृष्टिरजनिष्ट। यथा वर्षासु भवो वार्षिकः वर्षाकालसंबन्धिनो वारिदस्य बहुलसलिलाखण्डधारावर्षिणो मेघस्य वृष्टिवर्षणमिलणां रसालानां 'सेलडी गूदगरी' इति प्रसिद्धानां विपिने वने । क्षेत्रे इत्यर्थः । तथा कनकतरौ धत्तूरकवृक्षे च सदृशैव संजायते ॥
શ્લેકાર્થ હે સ્વામિન, વકાલમાં જેમ મેઘની ધારા શેરડીના ખેતરમાં કે ધતુરાના વૃક્ષ ઉપર સમાન પણે વર્ષે છે, તેમ હીરવિજયસૂરિની દષ્ટિએ દરિદ્રી હોય કે ઇદ્ર હેય,
हि, सौ. १८
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० १००-१०२
ભક્ત હોય કે અભકત હોય-નિક હોય–કે પ્રશંસક હોય તે દરેક ઉપર સમાનરૂપે રહેલી છે ૧૦૦૧
संध्याभ्रविभ्रममिवाध्रुवभावभाज
मुद्भावयन्भवमभङ्गुरतां च सिद्धः। आवेदयत्यसुमतः कुलयातयामो वंश्यानिवायतिहितः स हिताहितार्थम् ॥१०१
स हीरषिजयसूरिरसुमतः सकलभविकजन्तुन् प्रति हितानिहपरलोकेष्टान् । तथा अहितान् द्वयोरपि लोकयोरनिष्टविधायिनोऽर्थान् भावान्पदार्थान्वा आवेदयते कथयति । क इव । कुलयातयाम इव । यथा गोत्रवृद्धः पुमान वंश्यान्निजपुत्रपौत्रादिकान् प्रति हिताहितार्थानावेदयते शुभाशुभान भावान् कथयति हितमहितं च वक्ति। मूरिः किं कुर्वन् । संध्याभ्राणां संध्याकालसंजातविविधनीलपीतरक्तादिरागकलिताभ्रकाणां दिवसा. घसानपितृ (स) प्रभवद्विविधरागाणां विभ्रमं विलासमिव । अध्रुवभावभाजमशाश्वतपरिणामजुष भवं संसारमुद्भावयन् प्रकटीकुर्वन् । च पुनः किं कुर्वन् । सिद्धेमहानन्दनगर्या अभङ्गुरतामनश्वरत्वं शाश्वतसुखानुषङ्गितां प्रकटयन प्रकाशयन् । अर्थाजनानां पुरस्तात् । अत एव सूरिर्यातयामश्च किंलक्षणः । आयतावुत्तरकाले इहपरलोकादौ सांसारिकसर्वव्यवहारादौ च हितः शुभचिन्तकः पथ्यवक्ता च ॥
બ્લેકાર્થ
હે સ્વામિન, ભવ્યજીની આગળ સંધ્યાના રંગની જેમ સંસારના સ્વરૂપની ક્ષણભંગુરતા અને મોક્ષની અવિનશ્વરતાને બતાવતા હીરવિજયસૂરિ કુલવૃદ્ધ પુરૂષની જેમ ભવ્ય પ્રાણીઓને ભાવી શુભાશુભ ભાવને કહેનારા છે. ૧૦૧
यस्मिन्गतावधि वसन्ति परे निमग्ना
मीनवजा इव जना वृजिनावगूढाः । तस्माद्भवाम्बुनिधितः स पृथग्बभूव
पकान्तराद्धनरसादिव पुण्डरीकम् ॥१०२॥ स सरिस्तस्मादवाङ्मनसगोचरीभूतपूर्वपारादनन्तानन्तपुद्गलपरावर्तिनिवर्तननृत्तसूत्रधारा संसारो देवागाधापारत्वेनाम्बुनिधिः समुद्रस्तस्मात्सकाशात् पृथक बभूव भिन्नो
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० १०२-१०३]
हीरसौभाग्यम्
१३९
जातः । संसारं निरस्य मोक्षमार्ग संयमे तस्थिवानित्यर्थः । किंभूतात्तस्मात् । पङ्कः पापमन्तरे मध्ये यस्य । केवलपापमयादित्यर्थः । 'अहः कलङ्कमध पङ्कः' इति हैम्याम् । किमिव । पुण्डरीकमिव । यथा सिताम्भोज पुण्डरीक पङ्कः कर्दमोऽन्तरे मध्ये तले यस्य तादृशात् घनरसात्सलिलात्पृथक् भवति । स कः । यस्मिन् भवाम्बुनिधौ संसारसमुद्रे वृजिनैः पापकर्मभिरवगूढा आश्लिष्टा व्याप्ताः पापभरभारिताः सन्तः परे इतरे वहुल. संसारिणो जना लोका विगतो विशेषेण यातोऽवधिः सीमावसानं यत्रेति क्रियाविशेषणम् । अनन्तानन्तसमयमित्यर्थः । लीनास्तल्लीनमानसा वसन्ति सतिष्ठन्ते । क इव । मीनव्रजा इव । यथा मत्स्याः समुद्रे निमग्ना एव तिष्ठन्ति ॥
શ્લોકાથ
(હે સ્વામિન, ) જે સંસાર સમુદ્રમાં પાપકર્મોથી વ્યાસ અનંત છે. મોની જેમ લીન બનીને રહ્યા છે, તે સંસાર સાગરથી આ આચાર્ય જુદા થયા છે. (અર્થાત મોક્ષમાર્ગે સંયમમાં રહેલા છે, ) જેમ કમલ જલ અને પંક (કાદવ) માં ઉત્પન્ન થાય છે પરંતુ જલ અને કાદવથી ભિન્ન રહે છે, તેમ આચાર્ય સંસારથી વિરક્ત બનીને २॥ छे.) ॥१०२॥
संत्रस्यदेणरमणीदृगपागरगो
त्सङ्गप्रणतितकटाक्षपरम्पराभिः । चेतस्यविश्यत मुमुक्षुमणेन तस्या
लोकस्य मध्य इव चण्डरुचीरुचीभिः ॥१०३॥ तस्य हीरविजयस्य मुमुक्षुमणेः श्रमणमाणिक्यस्य चेतसि चित्ते संत्रस्यन्तीनां लुब्धकादीनामाकस्मिकभयाकुलतया पलायमानानामेणरमणीनां सारङ्गाङ्गनानां दृगिव चटुललोचनमिव दृक् दृष्टिर्यासां तासाम् । चपलविलोचनानां स्त्रोणामित्यर्थः । दृशां नयनानामपाङ्गयोर्नेत्रप्रान्तयोरेव रङ्गयो तनस्थानकयोरुत्सगे क्रोडे प्रणतिताभिस्ताण्डवं कारिताभिः कटाक्षाणामक्षिविकूणितानां परम्पराभिर्धारणीभिर्नाविश्यत न प्रविष्टम् । काभिरिव । चण्डरो(रु)चीरुचीभिरिव । यथा तीव्रकिरणस्य भास्करस्य रुचिभिः कान्तिभिः । रुचीशब्दो दीर्घइकारान्तोऽप्यस्ति । यथा नैषधे-'वरुणग्रहिणीमाशामासादयन्तममुं रुचीनिचयमिव' इति । 'नो चेत्ता चण्डरोचीरुचिरुचिरुची' इति जिनशतकेऽपि । अलोकस्य जीवाजीवादीनामनाधारक्षेत्रस्य मध्ये विचालेन प्रविश्यते । अलोकेषु सूर्यादीनां न प्रकाशः । परशासनेऽपि दृश्यते । यथा रघुवंशे-'सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनि
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
C.
.
.
.
..
...
..
...
.......
१४०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० १०३-१०४
मीलितः । प्रकाशश्चान्धकारश्च लोकालोक इवाचलः ॥' 'चक्रवालाचलादर्वाक् प्रकाशः परतश्चाप्रकाशः' इति तवृत्तौ । 'लोकालोकश्चक्रवालः' इति हैम्याम ॥
શ્લોકાઈ ભયભીત હરણિની આંખે જેવી આંખેવાળી સ્ત્રીઓની દષ્ટિરૂપ નૃત્યભૂમિના મધ્ય 'ભાગમાં નૃત્ય કરી રહેલી કટાક્ષની પરંપરા (અર્થાત સ્ત્રીઓના કટાક્ષ આદિ હાવભાવે) શ્રમણશિરમણ હીરવિજ્ય સૂરિના ચિત્તમાં પ્રવેશી શકી નહી, જેમ સૂર્યનાં પ્રચંડ કિરણે અલેકમાં પ્રવેશી શકતા નથી તેમ. ૧૦૩
संमृत्यसारसरणीभ्रमणीभवेन ।
विश्वत्रयीजनिमतां नयता विमोहम् । सङ्गेन यद्यतिपतेः पुरतः प्रणेशे
नागेन नागदमनीत इवोद्धतेन ॥१०॥
यस्य यतिपतेनिग्रन्थनाथस्य पुरतोऽग्रे सङ्गेन स्वजनपरिजनाभिष्वङ्गेन प्रणेशे प्रणष्टम् । संसारविरक्तत्वात्तस्य कुत्रापि प्रतिबन्धो नास्तीत्यर्थः । किंभूतेन । संसृतिः संसरणमनन्तभवाटवी पर्यटनं संसारः तद्रूपा विविधनरकतिर्यगादिदुःखपरम्परादायित्वादसारा निकृष्टा सरणिर्मार्गस्तत्र भ्रमण्या पर्यटने भ्रमणेन कृत्वा भवेनोत्पन्नेन । सांसारिककुटुम्बसंबन्धसंजातेनेत्यर्थः । अत एव किं कुर्वता । विश्वत्रय्यास्त्रैलोक्यस्य जनिमतां सुरासुरनराणां विमोहं मौढयं नयता प्रापयता । केनेव नेशे। नागेनेव । यथा उत्कटेन मदेन कोपेन वोदधुरेण भुजंगमेन नागानां सर्पाणां दमनी शक्तिमवनी औषधिविशेष. स्तस्मात्प्रणश्यते ॥
લેકાર્થ અનંત ભવમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર અને દુઃખદાયી હોવાથી અસાર એવી ભવ અટવીમાં ભટકાવનાર ત્રણે જગતના ને વ્યાહિત કરનારા સાંસારિક કુટુંબના સંબંધ આ આચાર્ય પાસેથી પલાયન થઈ ગયા. જેમ અત્યંત કે પથી ઉદ્ધત નાગ નાગદમની (સર્પોની વિશિષ્ટ શક્તિ) ને નાશ કરે છે તેમ આચાર્યો સાંસારિક સંબંધને નાશ કર્યો છે. ૧૦૪
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० १०५-१०६]
हीरसौभाग्यम्
१४१
संक्रान्तशक्रबलिधामधरापदार्थ___ सार्थे जिनागमकपोल्लिखितान्तराले । संक्रान्तिरापि न कदापि हृदात्मदर्शे
सूरीश्वरस्य किमनङ्गतयाङ्गजेन ॥१०५॥
सूरीश्वरस्य हृत् हृदयमेवातिस्वच्छत्वादात्मदर्शो दर्पणस्तत्र अङ्गजेन कंदर्पण कमनः कलाकेलिः । 'अनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । कदापि कस्मिन्नपि काले स्वापजाग्रदवस्थातारुण्यतरुणीदर्शनादिसमयेऽपि संक्रान्तिः संक्रमणं प्रतिबिम्बं प्रवेशं च नापि न प्रापे । यस्य मनसि कस्मिन्नपि प्रस्तावे स्मरोद्रेको नासीदित्यर्थः । उत्प्रेश्यते-अनङ्गतया अशरीरत्वेनेव संक्रामणं तु देहस्यैव स्यात्तस्य तु स एव नास्ति तस्मात्कुतः संक्रान्तिरिति । किंभूते हृदात्मदर्शे । संक्रान्ताः प्रतिबिम्बिताः शक्रस्येन्द्रस्य बलेबलिनाम्रो दानवेन्द्रविशेषस्य धानोमन्दिरयोः स्वर्गपातालयोः । तथा धराया निखिलमहीमण्डलस्य च पदार्थानां घटपटस्तम्भकुम्भदानवदानवारिमानवाद्यनेकवस्तूनां सार्थाः समूहा यत्र । प्रतिबिम्ब च निर्मले वस्तुनि स्यात् । अत एव पुनः किंभूते हृदात्मदर्श । जिनागमो जैनसिद्धान्तः एव कषः शाणायं तेनोल्लिखितमुत्तेजितं देदीप्यमानं निर्मितमन्तराल मध्य यस्य ।
શ્લેકાર્થ જેના હૃદયરૂપી અરિસામાં સ્વર્ગલેક, પાતાલલાક. અને મધ્યલોકના ઘટપટ આદિ પદાર્થોને સમૂહ સંક્રાન્ત થયા છે, તેમ જે જૈન સિદ્ધાંતરૂપી સરાણથી દેદીપ્યમાન જેને મધ્યભાગ પ્રકાશિત થયા છે તેવા હીરવિજયસૂરિના હૃદયરૂપી દર્પણમાં કામદેવનું પ્રતિબિંબ ક્યારે પણ પડી શકયું નહી. (અર્થાત્ પ્રતિબિંબ શરીરધારીનું હેય પરંતું કામદેવ તે અશરીરી છે તે કામદેવનું પ્રતિબિંબ ક્યાંથી પડી શકે ?) ૧૦પા
नीत्वा बहिर्निजमनःसदनानिहन्य. मानं विभाव्य विभुना स्वमरातिभावात् । नश्यन्निवान्यजनहृत्परमाणुमध्ये रागो विवेश विवशाशयतादधानः ॥१०६॥
रागोऽनुरागः सांसारिकः स्नेहः । उत्प्रेक्ष्यते-नश्यन्पलायमानः सन् अन्येषां खरिव्यतिरिक्तानामितरेषां जनामां हृत् हृदयमेव परम उत्कृष्टो योऽणुः सर्वलघुरति
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १० श्लो० १०६-१०७
सूक्ष्मस्थान ं तस्य मध्ये विचाले विवेश प्रविष्टवान् । नैयायिकानां मते हि मनसः परमाणुत्वमुच्यते । यथा नैषधे- 'यत्पथावधिरणुः परमः सा योगिधीरपि न पश्यति साक्षात् । बालया निजमनःपरमाणौ ह्रीदरीशयहरीकृतमेनम् ॥' इति । किंभूतः । विवशं व्याकुलत्वमाह - किं कृत्वा । निजस्यात्मनो मनश्चित्तमेव सदन वाससौधं तस्माद्वहिबप्रदेशभूमौ नीत्वा निःसार्य कर्षयित्वा । निष्कास्येत्यर्थः । अरातिभावात्प्रतिभव दुःखदायकत्वेन वैरित्वाद्विभुना सूरिणा निहन्यमानं मार्यमाणं स्वमात्मानं विभाव्य दृष्ट्वा विज्ञाय वा ।
१४२
શ્લાકા
રાગ પ્રત્યેની શત્રુતાવાળા આચાય વડે પોતાના મનરૂપી ઘરમાંથી બહાર કાઢી મૂકાયેલા અને આચાય વડે પેાતાને હણાતા—જાણીને, રાગ (સાંસારિક સ્નેહ ) જાણે ભાગતા ભાગતા અન્ય જનેના હૃદય—પરમાણુમાં પ્રવેશી ગયેા ! ( નૈયાયિકાએ મનને परमाणु भान्युं छे.) ॥१०६॥
एतेन दुर्गतिरशोष्यत भूपमुख्य ग्रीष्मोष्मणेव विगलज्जलपङ्कपक्तिः । उल्लङ्घयते स्म भवषद्धतिरप्यनेन पाथोजिनीप्रियतमेन यथा वीथी ॥ १०७॥
हे भूपमुख्य सकलराजचक्रचक्रवर्तिन, एतेन सूरिणा दुर्गतिः सम्यनियमयमसंयमाराबनतो दुष्टा अनन्तदुःखदायका नरकतिर्यग्लक्षणा कुगतिरशोष्यत निषिद्धा निष्ठापिता स्वतः । केनेव । ग्रीष्मोष्मणेव यथा निदाघदाघेन विगलन्ति तापातिरेकान्निर्यान्ति विशुष्य गच्छन्ति जलानि पानीयानि यस्यास्तादृशी पङ्कानां जम्बालानां पक्तिः श्रेणी शोष्यते । अपि पुनरनेन गुरुणा भवपद्धतिः भाविनी भूतोपचारात्संसारमार्ग उलङ्घयते स्म अतिक्रान्तः । केनेव । पाथोजिनी प्रियतमेनेव । यथा पद्मिनीप्राणनाथेन सूर्येण अभ्रवीथी गगनपदवी मेघमाला वा उल्लङ्घयते ॥
શ્લેાકા
હું સકલ રાજચક્ર ચક્રવતી, ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપથી જેનું જલ શાષાઇ ગયું છે તેવા કાદવ જેમ સુકાઈ જાય તેમ આચાર્યે અનંત દુ:ખદાયી એવી નરક તિય ચ રૂપ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० १०७-१०८]
हीरसौभाग्यम्
१४३
દુર્ગતિને સંયમની આરાધનાથી દૂર કરી, તેમ જ જેમ સૂર્ય આકાશનું ઉલ્લંઘન કરે છે તેમ આચાર્યે ભવની પરંપરાનું ઉલ્લંઘન કર્યું ! ૧૦૭
वाचंयमावनिभृतः शमनामसाम
योनिप्रतीपकलिताईमनोगुहायाम् । स्वालम्भभीलुक इवोत्कटकोपकुम्भी
कर्तुं प्रवेशमपि नो प्रभविष्णुरासीत् ॥१०८॥
हे सकलराजचक्रचूडामणे, वाच वाणी यमयन्ति सावधव्यवहारे प्रवर्तमानां नियन्त्रयन्तीति वाचंयमा वाग्गुप्तिधारका । वाक्कथनेन मनःकायगुप्ती समेते । मध्यग्रहणेन आद्यन्तयोग्रहणं कार्यम् । 'तुलादण्डस्येव' इति न्यायेन । तथा 'ढक्कायसमारम्भे' इत्यत्र समारम्भ इति मध्यमपदग्रहणेन संरम्भारम्भयोराधन्तयोः पदयोग्रहणम् । 'तुलादण्डन्यायेन' इति श्रीरत्नशेखरसूरिपादाः श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ प्रोचुः । तेषां संगुप्तित्रयधारिणां साधूनां तेषु वावनिभृत्पार्थिवः पर्वतश्च तस्य शमः प्रशान्तरसः स एव नामाभिधानं यस्य तादृशाः । सामवेदाद्योनिरुत्पत्तिर्यस्य । श्रूयते च-नारायणनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीरमधिशयानस्य वेदविद्यानिगदतो भगवतः पितामहस्य वृहद्थान्तरविकीर्णाभासनामानि गायतः सामश्लोकरसनिष्पन्दादुदपद्यन्त ऐरावतसुप्रतीकप्रभृतयोऽष्टौ दिग्गजेन्द्रास्तेभ्योऽभ वन् भद्रमन्दमृगमिश्रजातयो गिरिचरनदीचरोभयचारिणः । प्रसिद्धं चैतत् सामजा गजाः' इति चम्पूकथायाम् । तस्य तेषां वा प्रतीपः शत्रुः केसरी तेन कलितोऽङ्क उत्सङ्गो यस्यास्तादृशीम् । मनः चित्तमेव गुहा कंदरा तस्यामुत्कटो मदोद्धतः कोपः क्रोध एव कुम्भी हस्ती प्रवेशमपि कर्तुं प्रभविष्णुः समर्थो नासीत् न बभूव । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्याः त्मन आलम्भो व्यापादनं तत्र भीलुको विभ्यदिव ॥
શ્લેકાર્થ
હે સ્વામિન! વાચંયમ-શ્રમણરાજ શ્રી હીરવિજયસૂરિની મનરૂપી ગુફામાં, કે જયાં શાંતરસરૂપી સામવેદમાંથી જેમની ઉત્પત્તિ થઈ છે (ચપૂ કથામાં હાથીઓને સામવેદજ સામવેદથી ઉત્પન્ન થયેલા કહ્યા છે.) તેવા હાથીઓના શત્રુ સિંહથી જેને મધ્યભાગ યુક્ત છે, તેમાં મદદ્ધત એ ક્રોધરૂપી હસ્તિ પ્રવેશ કરવા માટે પણ સમર્થ થઈ શકે નહીં. તે જાણે પિતાને ભય લાગી ગયે ન હોય ૧૦૮
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
सौभाग्यम्
विश्राणयत्यमतां क्षितिकान्त बोधिबीजं निधिं जनयितेव निजाङ्गजानाम् । सिद्ध: स्वसिद्धिमिव भक्तिमतां विनीतान्तेवासिनामिव गुरुः परमात्मविद्याम् ॥१०९
[ सर्ग १० श्लो० १०९-११०
हे क्षितेर्भू भामिन्याः कान्त वल्लभ, असुमतां भव्यजन्तूनां बोधिबीजं सम्यक्त्वं विश्राणयति ददाति । क इव । जनयितेव । यथा पिता निजाङ्गजानां स्वनन्दनानां निधि निधानं दत्ते प्रयच्छति । पुनः क इव । सिद्ध इव यथा विद्यासिद्धिभृद्भक्तिमतां स्वसेवासक्तानां स्वस्यात्मनः सिद्धिं मन्त्त्रादिसामर्थ्य दत्ते । पुनः क इव । गुरुरिव । यथा सम्यग्धर्मोपदेष्टा विनीतानां विनयकलितानां स्वादेशवराव दानामन्तेवासिनां शिष्याणां परमात्मविद्यामध्यात्माम्नायं वितरति ॥
શ્લાકા
કે પૃથ્વીપતિ, જેમ પિતા પેાતાના પુત્રોને નિધાન આપે, વિદ્યાસિદ્ધપુરૂષ ભકતભજનને જેમ સિદ્ધિઓ આપે, તેમજ ગુરૂ જેમ વિનયી શિષ્યાને પરમાત્મ વિદ્યાના આમ્નાય બતાવે, તેમ હીરવિજયસૂરિ ભવ્ય પ્રાણીઓને એધી બીજ (સમ્યકત્વ) નું દાન रे छे. ॥१०५॥
मानोपमानममुना गमितः क्षितीन्दो जेतुं पुनः प्रतिघतस्तमरातिमिच्छन् । साहाय्यकं किमु चिकारयिषुः स्वकीयं नक्तंदिनं वितनुते जगतामुपास्तिम् ॥ ११०॥
हे क्षितीन्दां वसुधासुधांशो, मानोऽभिमानो गर्वः अपमानमर्थात्तेन सूरिणैवावगणनां गमितः प्रापितः सन् पुनर्व्याघुट्य प्रतिघात्कोपात्तं सूरिमेवात्मारातिं स्ववैरिणं जेतुमभिभवितुमिच्छन् वाञ्छन् सन् जगतां त्रिभुवनजनानामुपास्ति सेवां वितनुते विदधाति । कथम् । नक्तंदिनं रात्रिंदिवा । उत्प्रेक्ष्यते - स्वकीयमात्मीयं साहाय्यक साहाय्यं चिका रयिषुः कारयितुमिच्छुरिव !!
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० ११०-११२]
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
હૈ પૃથ્વીચન્દ્ર, આચાય વડે અપમાનિત થયેલા માન-અહંકાર ફરીથી પાછે આવીને પેાતાના શત્રુ આચાય ને જીતવાને ઈચ્છતા તે પેાતાને સહાય કરવાને માટે જાણે રાત ને દિવસ જગતના જીવાની ઉપાસના કરતા રહ્યો ન હોય ! (અર્થાત્ આચાય પાંસેથી અભિમાન પણ પલાયન થઇ ગયું હતુ.) ૫૧૧૦ના
विद्वेषणीयमिति येन निहन्यमाना
शिश्रा बरमसौ दितिजं प्रणश्य । स्थातुं न तत्र विभुरेतदुदीतभीतेः प्रत्यङ्गिनं त्रिभुवने भ्रमतीव माया ॥ १११ ॥
१४५
इयमस्माकं प्रतिभवं विद्वेषिणी वैरिणी महाहानिविधायिनी इति कृत्वा निहन्यमाना मार्यमाणा सती असौ प्रायः संसारवर्तिसर्वजनहृदयसदत्वेन जगत्प्रतीता माया शठता दम्भचर्या । कपटवर्तिरित्यर्थः । प्रणश्य कथंचित्प्राप्त्या प्रपलाय्य शंबरं शंबरनामानं दितिर्दानवमाता तस्या जायते स्मेति दितिजस्तं शिश्राय श्रिता । एतस्मात्सुरेरुदीतायाः प्रादुर्भूताया भीतेर्भयात् तत्रापि शंबरसमीपेऽपि स्मरेण घातित्वात्स्थातुं स्थितिं कर्तुं न विभुरसमर्था सती । उत्प्रेक्ष्यते - निर्विघ्नस्थानाभावात्त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि प्रत्यङ्गिनं जन्तून् जन्तून् प्रति भ्रमति पर्यटतीव ॥
લેાકા
દ્વેષ કરવા લાયક અથવા નાશ કરવા લાયક એવી માયા (શતા-કપટક્રિયા) મહા સુશીખતે આચાય પાંસેથી ભાગીને દિતિનાં પુત્ર શંખરની પાસે રહી. શખર પાસે પણ આચાયના ભયથી રહેવા માટે સમથ થઈ શકી નહી, તેથી નિવિઘ્ન સ્થાનના અભાવમાં ત્રણે લેાકના પ્રત્યેક જીવમાં જાણે ભમી રહી ન હોય ! ૫૧૧૧૫
संतोषतोयनिधिमध्य इवास्य मग्नो दग्धः किमुद्धतसितप्रणिधानवह्नौ ।
हि, सौ. १९
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
सम्
जग्धोऽथ वा चरणकेसरिणा करीव लोभः प्रभोरिति न चेत्किमनक्षिलक्ष्यः ॥ ११२॥
[ सर्ग १० श्लो० ११२-११३
हे प्रभो स्वामिन, सुरेर्लोभः । उत्प्रेक्ष्यते - संतोषः धृतिः निलभता स एव तोयनिधिः समुद्रस्तस्य मध्ये गर्भे जलान्तराले मग्नो ब्रूडित इव । अथ वा उत्प्रेक्ष्यते - उद्धतः प्रज्वलन् सितप्रणिधानमेव शुक्लध्यानमेव वह्निज्वालाजिह्वः तत्र तन्मध्ये दग्धो भस्मीभूत इव । अथ वा करीव हस्तीव चरणं चारित्रं तदेव केसरी पञ्चाननस्तेन जग्धो भक्षितः कुक्षिगतीकृतः इव । इति चेन्न तर्हि किं कथमनक्षिलक्ष्यः न लोचनगोचरः कदाचिदपि लोभो न दृश्यत इत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
હે નાથ, આચાર્યશ્રીના લાભ તા સ ંતેાષરૂપી સમુદ્રના તળિયે જઈને જાણે એઠો ! અર્થાત ડૂખી ગયા ! અથવા જાણે શુકલધ્યાનરૂપી અગ્નિમાં ભસ્મીમૃત થઈ ગયે ! અથવા તેા જાણે ચારિત્રરૂપી કેસરી સિંહ લેાભરૂપી હસ્તિને કાળિયા કરી ગર્ચા ! જો તેમ ન હાય તે। આચાયમાં કયારેય પણ તે દેખાતા કેમ નથી ? ॥૧૧૨ા
तृष्णां महीतलमहेन्द्र विभुरित्या
यो वागुरामिव कृपाणिकया न्यकृन्तत् । दुःखान्यलम्भित मुग्धजनैर्निपत्य
यस्यां मृगैरिव भवं विपिनं भ्रमद्भिः ॥ ११३ ॥
हे महीतलमहेन्द्र हे भूमीमण्डलाखण्डल, यो विभुहरविजयसूरिः तृष्णां नानाभिला स्वरूपां स्पृहां विरत्या निखिलाभिलाषविरमणरूपनियमेन कृत्वा न्यकृन्तत् चिच्छेद | कामिव । वागुरामिव । यथा कश्चित्सकलजन्तुजातकृपापरः पुमान् वागुरां मृगजालिकां कृपाणिकया क्षुरिकया कर्तर्या वा कृन्तति छिनत्ति । यस्यां तृष्णायां वागुरायां भवं संसारं विपिनमरण्यं च भ्रमद्भिर्मृगैर्हरिणैरिव मुग्धजनैरज्ञानिलोकैर्निपत्य तदधीनीभूय पतित्वा दुःखानि अनेकप्रकारासातपरम्परा अलम्भिषत प्राप्तानि ||
લેાકાથ
ૐ પૃથ્વીના ઇન્દ્ર ! જેમ કાઈ કૃપાસિંધુ મહાત્મા હરણીયાની જાળ (પાશ) ને છરીથી હૈદ્દી નાખે તેમ આચાય શ્રીની તૃષ્ણા-- સ્પૃહા તા વિરતીરૂપી છરીથી છેદાઈ ગઈ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
सर्ग १० श्लो० ११३-११५]
हीरसौभाग्यम्
१४७
કે જે તૃષ્ણારૂપી જાળમાં, સંસાર અટવીમાં ભટકતા હરણીયાં જેવા મુગ્ધજને અનેક પ્રકારનાં દુ:ખોની પરંપરા પ્રાપ્ત કરી છે. ૧૧૩
विश्वत्रयीश इब निःशरणात्मभाजा.
मास्ते महीमिहिर यः शरणं शरण्यः । मैत्व्यं बिभर्ति जगता न कदाप्यमित्र
भावं स भानुरिव नश्यदशेषदोषः ॥११४॥
हे महीमिहिर भूमीभानो, विश्वत्रयीशः नैलोक्यनायकः परमेश्वर इव यः सूरिनिर्गतं शरणमाधारो यस्य तादृशमात्मानं भजतीति तेषामशरणानां शरणं गतिरास्ते । किंभूतः । शरण्यः शरणागतवत्सलः । पुनः स भानुरिव भास्वानिव जगता विश्वलोकेन साकं मैल्यं मित्रतां सखिभावं बिभति, पर कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे अमित्रभाव वैरिताशयं न विधत्ते । किंभूतः । नश्यन्तः पलायमाना अशेषाः समस्ता दोषा अपगुणा यस्मात । सूर्यस्तु सर्वदापि मित्र इत्यभिधानत्व पर नामित्वाख्यताम् । सोऽपि किंभूतः । नश्य. न्तोऽशेषाः सर्वा अपि श्वेताः कृष्णाश्च दोषा रात्रयो यस्मात् ॥
લોકાથ
હે ભૂમિભાનુ ! ત્રણ લેકના નાયક પરમેશ્વરની જેમ જેઓ અશરણ જેને માટે શરણ્ય છે, (અર્થાત્ શરણાગત વત્સલ છે.) તેમજ સૂર્યની જેમ જેમના સમસ્ત દેષ नाश पाभ्या छे, (दोपाः रात्रयः) '५' न रात्री ५२ छ. सूर्य थी रात्री नाश पामे છે. આચાર્ય જગતના જીવ પ્રત્યે મિત્રતાને ધારણ કરે છે. પરંતુ કદીપણ કેઈની સાથે વૈરભાવને વહન કરતા નથી. (સૂર્યને પણ જગતનો મિત્ર કહેવાય છે.) ૧૧૪
संमोहसंतमससंततिसान्द्रितेषु
मानावनीधरतटीस्थपुटीकृतेषु । संसारवमसु विमोहवतां शिवस्या'ख्याता पथः स जगताभिव वर्त्मवेदी ॥११५॥
हे स्वामिन् अखिलजलधिमेखलापीठप्रभो, संसारवर्त्मसु भवगहनमार्गेषु विमोहवतां मिथ्यात्वाज्ञानादिना मूढभावभाजां दिङ्मूढीभूतानां जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेश इति न्यायेन जगज्जनानां शिवस्य मोक्षस्य पथो मार्गस्याख्याता कथयिता ते । किंमतः ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० ११५-११६
संमोहो महाज्ञानम् । 'समोहधूलीहरणे समीरम्' इति संसारदावस्तुतौ । स एव संतमसानि प्रसृमरान्धकाराणि तेषां संतत्या परम्परया सान्द्रितेषु नीरन्ध्रीकृतेषु पुनः किंभूतः । मानोऽहंकारः स एवावनीधरः पर्वतस्तस्य तटीभिः प्रपातस्थानकैः स्थपुटीकृतेषु विषमेषु विहितेषु । क इव । वर्त्मवेदीव यथा सदसन्मार्गवेत्ता पुमान् पथिषु विमोहवतां मार्गामार्गदिगपदिक्शुद्धिविरहितानां पथिकलोकानां शिवस्य निरुपद्रवरूपस्य मार्गस्याख्याता वक्ता भवेत् । महापर्वतादिगह्वरैरन्धकारैर्बहलीभूतेषु विषमेषु च ॥
કાર્થ હે સ્વામી! જેમ કેઈ સન્માર્ગને જાણકાર પુરૂષ પથિકે ને નિરૂપદ્રવી સરલ માર્ગ બતાવે તેમ આચાર્ય અતિનિબિડ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારની પરંપરાથી ભયંકર તેમ જ જેમાં અહંકારરૂપી પર્વની વિષમભૂમિ છે, તેવા સંસારરૂપી વિષમમાર્ગ વ્યાહિતમૂઢ બનેલા (ભૂલા પડેલા) જગતના છને અનંત સુખમય મોક્ષમાર્ગ કહેનારા છે૧૧પ
अर्थात्क्षमाधरपदं क्वचिदप्रवृत्तं
यस्यात्मनस्तु गिरिभूपतिभिर्विभक्तम् । ज्ञात्वा तदाप्तुमिव शीलति शाङ्ग पाणिं
पर्यङ्कमूर्तिधरकुण्डलिचक्रवर्ती ॥११६॥
पयङ्कस्य पल्यङ्कस्य मूर्ति शरीरं धरतीति बिभर्तीति तादृशः कुण्डलिनां भोगिनां चक्रवर्ती सार्वभौमः शेषनागेन्द्रः शाङ्गपाणिं केशवं शीलति सेवते । 'शेषशय्याशायी कृष्णः' इति श्रुतिः । उत्प्रेक्ष्यते-तत्सरेः स चासौ हीरविजयनामा सरिराचार्यश्च तस्य क्षमाधरपदम् आप्तुलब्धुमिव । किं कृत्वा । यस्य सूरेरर्थात्परमार्थवृत्त्या क्षमाधरपदमबैतभावेन क्वचिदन्यत्र पुरुषादावप्रवृत्तं कुत्रचित्कदाचित्केनापि न प्राप्तम् । तु पुनः आत्मनः स्वस्य शेषनागस्य तु क्षमाधरपदं गिरिभिः कुलशैलादिशिलोच्चयः तथा भूपतिभिर्भूपालविभक्त विभागीकृतम् । गिरयो भूपालाश्च क्षमाधराः शेषनागोऽपि क्षमाधरः इति न किमपि । शेषः । सरिसदृशस्त्वन्यः कोऽपि त्रैलोक्येऽपि क्षमाधरो नास्ति । क्षमा शान्तिः क्षितिश्च विज्ञाय ज्ञात्वा ।
લોકાથે આચાર્ય મહારાજનાં “ક્ષમાધર” પદની પ્રાપ્તિ માટે પર્યક મૂર્તિ (શરીર) ને ધારણ કરતે શેષનાગ વિષ્ણુની ઉપાસના કરે છે, કારણ કે “ક્ષમાધર” પદ પર્વ,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो.. ११६-११८ ।
हीरसौभाग्यम्
१४९
રાજાઓ અને શેષનાગ-આ ત્રણેમાં વિભકત છે, અર્થાત્ એ ત્રણેને “ક્ષમાં (પૃથ્વી)ધર’ કહેવાય છે, પરંતુ આચાર્યમાં “ક્ષમાધર” (ક્ષમા ધારણ કરનાર) પદ સોંશે રહેલું જાણી, તેની પ્રાપ્તિ માટે જાણે શેષનાગ કૃષ્ણની ઉપાસના કરતે ન હોય ! ૧૧૬
गम्भीरभावं दधता जिनं च हृदा विगीतः प्रभुणा पयोधिः । पादारविन्दे किममुष्य लक्ष्मलक्षादुपास्त्यै स्थितवानुपेत्य ॥११७॥
पयोघिः समुद्रः अमुष्य सूररुपास्त्यै सेवायै । उत्प्रेक्ष्यते-लक्ष्मणः आकृतिरूपलाञ्छनस्य लक्षात्कपटादुपेत्यागत्य समीपे समेत्य पादारविन्दे सूरिचरणकमले किं स्थितवांस्तस्थाविव । किंभूतेन । प्रभुणा सूरीन्द्रेण गम्भीरभावं गाम्भीर्य तथा च पुनर्जिनम हन्तम् । चन्द्रसूर्यादीनां राजधानीषु प्रासादसदभावात्तत्र चत्वारः ऋषभ -चन्द्रानन-बारिषेण-वर्धमान-नामानः शाश्वतजिनाः सन्ति । जिनजातिवाचित्वादेकवचनम् । तथा लोकप्रवादेन कृष्णं समुद्रशायित्वाद्दाशार्हः । 'पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावनेन्द्रानुजः' इति हैम्याम् । तं दधता । अथ जिनशासनाधारत्वाज्जैनत्वाच्च जिन वीतरागं बिभ्रता । केन । हृदा हृदयेनान्तःकरणेन मध्येन च ।।
કલેકાર્થ
હૃદયમાં જિનેશ્વર ભગવંતને અને ગાંભીર્યને ધારણ કરનારા આ ચાર્ય દેવથી અપમાનિત બનેલે સમુદ્ર જાણે ચરણકમલમાં રહેલી આકૃતિ (રેખા) ના બહાને સેવાં કરવા માટે આચાર્યની પાસે આવીને રહ્યો ન હોય ! ૧૧
धरेश येनाधरितो महिम्ना सुजातरूपेण च धीरताभिः । महीधरो मन्युभुजामुदीतव्रीडाज्जडीभावमिवाबभार ॥११८॥
हे धरेश पृथिवीपते, येन सूरिणा महिना स्वमाहात्म्येन निजगौरवेण, तथा सुष्टु शोभन यज्जातं प्रकटीभूतं रूपसौन्दर्यातिशयः शोभनेन स्वर्णेन च, तथा धीरताभिः परीषदादि भिर्निष्प्रकम्पताभिः अनन्यसामान्यधैर्य र्वा अधरितः हीनीकृतस्तिरस्कृतः सन् मन्युभुजां यज्ञांशाभ्यवहारिणां सुराणां शैलः पर्वतो मेरुरुदीतः प्रादुर्भूतो यो व्रीडो लज्जा तस्मात् । 'उदीतमातकितवानशङ्कत' इति नैषधे । तथा 'व्रीडायां च भवेद्वीडो लज्जामात्रेऽप्यपत्रपा' इति शब्दप्रभेदे । वीडशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'स्मरवीडसमस्य यानया' इति नैषधे । जडीबभूव मूढः । विचेत इति यावत् । जातः ॥
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो ० ११८-११९
લોકાર્થ હે પૃથ્વીપતિ, આચાર્ય મહારાજનાં માહાત્મ, સુવર્ણવણય દેહ અને અનન્ય કેટિની ધીરતાથી તિરસ્કૃત બનેલે સુરગિરિ–મેરૂપર્વત, અતિશય લજજાથી જાણે જડ બની ગયે ન હોય ! ૧૧૮
बाह्यं हन्ति तमो द्विधापि स नृणामस्तंगमी नास्तवा
_ विश्वस्यैव विबोधकृत्स जगतां कृत्स्नन्पृणन्कौशिकम् । गृहन्सर्वरसानसौ नवरसांश्चिन्वञ्जनास्तापय
छान्तानेष सृजन्प्रभो तदुपमां धत्ते क्व भास्वांस्ततः ॥११९॥
हे प्रभो स्वामिन, ततस्तस्मात्कारणात् भानुः सूर्यस्तदुपमा सूरिसाम्यं क्व कुत्र लभते । अपि तु न कुत्रापि । यतो हेतोः सूर्यो बाह्य चक्षुर्गोचर लोकगतं तमोऽन्धकार हन्ति पुनः सूरिद्वैिधापि बाह्य तमोऽज्ञान मौर्फा तथा बाह्य पापमपि व्यापादयति । तथा भानुः अस्तं नाशं गच्छतीत्येवं शीलो गमी। सरिस्तु न विद्यतेऽस्तः क्षयोऽभ्युदयभ्रंशो वा यस्येति नास्तवान् । सर्वदोदयीत्यर्थः पुनः किंभूतः । विश्वस्यैव भूलोकस्य विबोधकज्जागरकारकः उद्द्योतकर्ता वा सरिस्तु जगतां त्रयाणां भुवनानां प्रतिबोधविधाता । भास्वान्कि कुर्वन् । कौशिकमुलूकलोकं कृत्स्नन् पीडयन वासरे तस्यान्धीभवनात् । गुरुस्तु कौशिकं पुरंदर पृणन् अतिशायिसंयमगुणैः कृत्वा प्रीतिमुत्पादयन् । पुनः किंभूतः भानुमान् । सर्वानशेषान् रसान् भूमण्डलगतपानीयानि गृह्णन्नाददानः । 'ग्रीष्मे सहस्ररश्मिः भूतलगतर्वारसानादत्ते इति श्रुतिः । मुनीन्द्रस्तु सरसव्याख्यानविधानावसरे नवान नवीनान्नवसंख्याकान् श्रृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीरभयानकबीभत्सा तशान्ताभिधानान् रसांश्चिन्वन् पुष्टान्कुर्वन् । प्रायश्चरितानुवादेषु सर्वेऽपि रसाः समायान्ति न तथा सिद्धान्तव्याख्यानादिषु । पुनर्तिण्डः किं कुर्वन् । जनांल्लोकांस्तापयन् स्वकीयात्युष्णकिरणस्तापसंतापभाजः सृजन् । भवपरम्परापरिचितीकृतदुरन्तदुरितोदीतदुःसहदुःखदावानलज्वालाप्रतप्तानेकभविकलोकान् ध्वंसितापरसिद्धान्तवरुध्धजनराद्धान्तसंबन्धिबन्धुरस्त्वव्या. ख्यानप्रागल्भ्यप्रगुणानणुपयोधरामृतधाराधोरणीभिः शान्तान्निस्तापाछीतलान् शान्तरसयुतान् वा कुर्वाणः ॥
શ્લોકાર્થ ' હે સ્વામિન, સૂર્ય આચાર્યની સમાનતા કેમ પામી શકે ? અર્થાત્ ન જ પામી શકે. કારણ કે સૂર્ય બાહ્ય અંધકારને નાશ કરે છે જ્યારે આચાર્ય મનુષ્યનાં અજ્ઞાન
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વો ? જો ૨૦-૨૨ ]
हर सौभाग्यम्
રૂપી બાહ્ય અંધકાર અને પાપરૂપી આભ્યન્તર અ ંધકાર એ અને અંધકારના નાશ કરે છે સૂર્ય અસ્ત સ્વભાવવાળા છે. આચાયના તે સદા અભ્યુદય વતે છે. સૂ જગતના ભૂલેાકરૂપી એક ભાગને જ પ્રકાશિત કરે છે. ત્યારે આચાય ત્રણે જગતનાં પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે. સૂર્ય—કૌશિક ઘુવડના કુલે!ને પીડા કરનારા છે. (દિવસે ઘુવડ અંધ અને છે.) આચાર્ય પેાતાના સર્વોત્કૃષ્ટ સયમાદિ ગુણાથી કૌશિક ઈન્દ્રને ખુશ કરે છે! સૂર્ય ભૂમિ ઉપર રહેલા સરસેા (જલ) નું શાષણ કરે છે જ્યારે આચાય તે વ્યાખ્યાનમાં મહાપુરૂષોનાં કથાનકામાં રહેલા શ્રૃંગાર, હાસ્ય, કરૂણા, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક ખીભત્સ, અદ્ભુત અને શાંત એ નવે રસાનું પોષણ કરે છે. તેમજ સૂય` પેાતાનાં ઉષ્ણ કિરણાંથી લાકાને સતાપે છે. જ્યારે આચાય તા ભવ પરંપરા વડે સ ંચિત કરેલા એવા પાપકર્મના ઉદય-થી પ્રાપ્ત થયેલા દુ:સહ દુઃખાના દાવાનલમાં સતપ્ત બનેલા સભ્ય જીવાને ધમ દેશનારૂપી અમૃતનું સિંચન કરી શિતલતા અપે છે. આવા ત્રિસવાદ હાવાથી સૂર્ય આચાની સરખામણી કયાંથી પ્રાપ્ત કરી શકે ? અર્થાત્ ન કરી શકે. ૫૧૧૯મા
यद्वाग्विधित्सया धात्रादत्तां वीक्ष्याम्बुधिः सुधाम् । खेदादिवोर्मितुमुलैः पतितो रटति क्षितौ ॥ १२० ॥
१५१
अम्बुधिः क्षीरसमुद्रोऽर्थाल्लभ्यते उर्मीणां चतुर्दिग् गमनप्रवृत्तकल्लोलकलापानां तुमुलैर्व्याकुलशब्दकोलाहलैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - क्षितौ भूपीठे पतितः सन् रटति रोदितीव पूत्कुरुते इव । किं कृत्वा । यद्वाचां वाचंयमचन्द्रमसां वाणीनां विधित्सया विधातुमिच्छया करणस्पृहया धात्रा जगत्सृजा ब्रह्मणा आदत्तां गृहीतां सुधां स्वामृतं वीक्ष्य । धनिकदोहनावसरे प्रेम तिरेका स्वतर्णकपानकृते गोर्गवां वा दुग्धमिव हरिणा मन्थानगमन्थानकमथनसमये तस्मात्कथंचिच्चारित्वा रक्षितं पीयूषं प्रातं प्रेक्ष्य ॥
લાકા
આચાયની વાણી ખનાવવા માટે બ્રહ્માએ મહેણુ કરેલી પેાતાની સુધા (અમૃત) ને જોઈને પૃથ્વીપર રહેલા ક્ષીરસમુદ્ર તર ંગાના કાલાહલ શબ્દોના રૂપે ખેદથી જાણે રૂદન કરતા ન હાય! ।।૧૨૦ના
न कदाचन गोचरा मनाक्स्म भजन्ते प्रभविष्णुतां प्रभौ । दशना इव दन्तिनां महीभृति वा भानुमतीव तामसाः ॥१२१॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १० श्लो० १२१-१२२ ।
. हे साहे, प्रभौ सूरीन्द्रे सकलसामर्थ्यवति वा यत्र कदाचन कस्मिन्नपि तारुण्यादिसमये गोचराः शब्दरूपगन्धरसस्पर्शाख्याः पश्चापि विषयाः प्रभविष्णुतां सामर्थ्य न भजन्ते स्म । तन प्राभवन्नित्यर्थः । क एव । दशना इव । यथा दन्तिनांगजेन्द्राणां दन्तकोशा महीभृति पर्वते न प्रभवन्ति । वा पुनस्तामसा इव । यथा तामसास्तमसां समूहा घूका वा भानुमति सहस्नकिरणे न प्रभवन्ति ।।
કલેકાર્થ
હે બાદશાહ! જેમ ગજેન્દ્રનાં જંતુશળ પર્વતને તેડવા સમર્થ બની શક્તા નથી, ઘુવડના સમૂહ સૂર્યનાં કિરણે ભેદવા સમર્થ થઈ શકતા નથી, તેમ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગધ, અને સ્પર્શએ ઈન્દ્રિના પાંચ વિષયે આચાર્યના અંતઃકરણમાં યત્કિંચિત્ માત્ર પણ પ્રવેશ કરવા માટે સમર્થ બની શકતાં નથી. ૧૨૧
सुधाधामदुग्धाब्धिकर्पूरपारीकुमुत्कुन्दशुधैर्यशोभिर्यतीन्दोः ।
कुदृक्कोटिसंटीकमानायशोभिः पुनर्विश्वमीशप्रयागी (गा)यते स्म ॥१२२॥ हे ईष्टे सकलभूमण्डलैश्वर्यवान भवतोति ईशस्तस्य संबोधनं हे ईश्वर, यतीन्दोः सूरेः सुधाधामामृतकिरणश्चन्द्रः, तथा दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रः, तथा कर्पराणां घनसाराणां पार्यः शकलानि 'फडसि' इति प्रसिद्धाः समूहा वा कुमुदानि कैरवाणि कुन्दानि मुच. कुन्दकुसुमानि तद्वत् शुभैरुज्ज्वलैर्यशोभिः कीर्तिभिः । पुनः कुदृशां कुपाक्षिकाणां कोटेः संटीकमानः प्रसरभिरयशोभिर्मषीश्यामापकीर्तिभिः कृत्वा विश्वमिदं जगत् प्रयागी (गा)यते स्म गङ्गायमुनासंयोगवदाचरति स्म । सूरियशांस्यत्युज्ज्वलानि गङ्गाप्रवाहा, कुशामपयशांसि श्यामानि कालिन्दीकलुषजलानि, तेषां सङ्गो निखिलेऽपि लोकेऽतो विश्वमेव प्रयागी(गा)यति(ते) प्रयागं तु एकत्रास्ते ॥
કલેકાર્થ
હે ઈશ્વર ! ચંદ્ર, ક્ષીરસમુદ્ર, કપૂરની ફડસ, કુમુદ અને મચકુંદના પુષ્પ જે આચાર્યને ઉજજવલ યશ અને કુપાક્ષિકે કાજલ સરખો શ્યામ અપયશ, તે બને વડે જાણે જગતમાં ગંગા-યમુનાના સંગમરૂપ “પ્રયાગ બની ગયું ન હોય ! અર્થાત્ આચાર્યને ગંગાના પ્રવાહ જે ઉજજવલ યશ અને અન્ય ધમી એને યમુનાના જલ જે શ્યામ અપયશ તે રૂપ જાણે પ્રયાગ તીર્થ બની ગયું ન હોય ! ૧૨૨ા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो० १२३-१२४ ]
हीरसौभाग्यम्
१५३
राजन्यस्य गुणान्गलन्मितिसुधास्पन्दान्निपीयादरा
न्मभोज्या अपि मय्यनादरपरा भोगीश्वरा भाविनः । मां तातानुगृहाण तेन सुघयात्यभ्यथितः साग्रह
तानश्रावयितुं किमम्बुरुहभूरेतान्विकर्णान्व्यधात् ॥१२३॥ हे राजन, अम्बुरुहभूब्रह्मा तान् सूरिगुणान् अश्रावयितुं न श्रवणगोचरीकारयितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-एतान् भोगीन्द्रान विकर्णान्कर्णरहितान् व्यधात् कृतवानिव । 'अश्रोत्राः फणिनस्तदेव रुचिरं नो चेदहिस्वामिना' इति खंडप्रशस्तौ । किंभूतो वेधाः । तेन कारणेन हे तात धातः, मामनुगृहाण मय्यनुग्रहं कुरु इत्यमुना प्रकारेण सुधया ककोलाख्येन पीयूषेन साग्रह सोपरोधमभ्यर्थितो याचितः । यत्तदोः संबन्धाधेन कारणेन गलन्ती निर्यान्ती मितिर्मानं वेषु । अप्रमाणानित्यर्थः । तादृशान सुधास्पन्दानमृतरसान् यस्य गुरोर्गुणान् निपीय सादर श्रुत्वा अहमेव भोज्य भोजनं येषां ते मद्भोज्या अपि भोगीश्वरा- सर्वेऽपि नागेन्द्राः मयि सुधायां विषये न विद्यते आदरः आदृतिः पुरोऽने येषाम् । अथ वा आदरे तत्परता येषां ते अनादरपरा अस्वीकारपरायणा इत्यर्थः । भाविनो भविष्यन्ति । इत्यय हेतुः ॥
શ્લેકાર્થ હે રાજન, બ્રહ્માએ નાગેન્દ્રોને કાન વિનાના બનાવ્યા ! શા માટે ? આચાર્યના ગુણરૂપી અમાય અમૃતરસ આદર પૂર્વક મારે ભેજય પય છે, પરંતુ નાગેન્દ્રો ભવિષ્યમાં મારા વિષે (ગુણોરૂપી સુધા વિષે) અનાહારવાળા બનશે. આ કારણથી હે પિતાજી, મારા ઉપર કૃપા કરો. આ પ્રકારે સુધાની આગ્રહપૂર્વકની પ્રાર્થનાથી જાણે બ્રહ્માએ નાગેન્દ્રો (નાગેને) ને કાન વિનાના બનાવ્યા ન હોય ! ૧૨૩
सुरशिखरिणस्तुङ्गे शृङ्गे ध्वनिग्रहपारणां
त्रिदशसुदृशां गायन्तीनां गुणाऽश्रमणेशितुः। रसिकमनसौ श्यामारामावराम्बरकेतनौ
किमयत इतो गीति श्रोतुं तमीदिवसात्यये ॥१२४॥ श्यामा शर्वरी सैव रामा वनिता तस्या वरो भर्ता । 'यामिनीकामिनीपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । चन्द्रः, तथा अम्बरकेतनः सूर्यः । 'गगनध्वजाध्वगाः' इति हैम्याम् । यथा गगनध्वजस्तथा पर्यायपरिवर्तनादम्बरकेतनः । 'दयेऽपि भूभृदाधेषु' इति हैमीवचनात् । इति तौ तमी रात्रिर्दिवसौ वासरस्तयोरत्यये विरामे क्षये वा । प्रभाते हि. सौ. २०
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो ० १२४-१२५
संध्यायां चेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिदशसुदृशां सुराङ्गनानां गीति गुणग्रामगान श्रोतुं श्रवणविषयीकर्तुं किमयतः गच्छत इव । त्रिदशसुदृशां किं कुर्वन्तीनाम् । सुरशिखरिणः सुपर्वपर्वतस्य तुङ्गे गगनालिङ्गिनि शू गे शिखरे गायन्तीनां गानगोचरीकुर्वन्तीनाम् । कान् । श्रमणेशितुः सरिराजस्य गुणान् । किंभूतां गीतिम् । ध्वनिग्रहपारणां रसिकायितमानससनुजानां श्रवणानाम् । 'श्रुतौ श्रवः । शब्दाधिष्ठानपैजूषमहानादध्वनिग्रहाः ॥ कर्णः श्रोत्रं श्रवणं च' इति हैम्याम् । पारणाम् । यथा उपोषितानां षड्रससरसीकृतरसवतीवल्लने पारणा तदास्वादे चातितृप्तिः स्यात् तथा सरिगुणगीतिश्रवणेन कर्णानां तृप्ति: स्यान् । अत एव श्रुतिपारणां गीतिं श्रोतुं प्रयातः कुत इतोऽस्मात्स्थानान्मेरोः समीपे शिखरसंनिधाने । किंभूतो। स्वादरसिकमनसौ सरसगानाकर्णने रसिकलिते उत्सुकतायुक्ते चेतसी ययोस्तौ ॥
લોકાર્થ
મેરૂપવર્તના ગગનચુંબી શિખર ઉપર આચાર્યના ગુણ ગાતી દેવાંગનાઓનાં ગીતને સાંભળવા માટે ઉત્સુક બનેલા એવા ચંદ્ર અને સૂર્ય, રાત્રિ અને દિવસની સંધ્યાના સમયે, અહીંયાથી પિતાના કાને પારણું કરાવવા માટે (સાંભળવા માટે) જાણે જતાં ન હોય ! જેમ કેઈ તપસ્વી ઉપવાસના પારણે વહુરસ ભેજન વડે તૃપ્તિ પામે તેમ ચંદ્ર અને સૂર્ય આચાર્યના ગુણેને સાંભળીને જાણે અત્યંત તૃપ્તિ અનુભવતા ન હોય !i૧૨૪
धन्यास्ते नृपते फलेग्रहि पुनस्तेषामभूजीवितं
तैः प्रापे स्वजनुःफलं प्रथमतो गण्याश्च पुण्यात्मनाम् । यैावण्यसुधां न्यपीयततमामाकण्ठमुत्कण्ठितैः
सूरैः स्मेरमुखाम्बुजन्मनि शरच्चन्द्रे चकोरैरिव ॥१२५॥
हे नृपते हे नरनाथ, जगति ते पुरुपा धन्याः कृतपुण्याः पुण्यवन्तः । पुनस्तेषां पुरुषाणां जीवित प्राणितव्य' फलेग्रहि सफलमभूत्संजातम् । पुनस्तैरेव मानवैः स्वजनुषः निजावरस्य फलं सार्थयभावःप्रापे लब्धम् । च पुनस्ते मानुषाः पुण्यात्मनां पवित्रात्मनाम् । सुकृतवतामित्यर्थः । मध्ये प्रथमत आदितो गण्याः पुण्यवन्तो जनास्तानादौ संस्थाप्य गणनीयाः संख्यागोचरीकर्तव्याः। ते के। यैरुत्कण्ठा औत्सुक्व जाता येषां ते उत्कण्ठिता स्तैरुकण्ठि तैः सदभिः सूरहीरविजययतिराजस्य स्मेर विकसित' यन्मुखाम्बुजं तस्मिन्विषये लावण्ये सौन्दर्य मेव सुधाम् आकण्ठं कण्ठं मर्यादीकृत्य नितरामतिशयेनापीयततमामापीता आस्वादिता । कैरिव । चकोरैरिव । यथा शरच्चन्द्रे जलधरविरामसमयोदयमानसुधाकिरणे ज्योत्स्नाप्रियैः पीयूषं पीयते ।।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो.. १२५-१२७ ]
हीरसौभाग्यम्
१५५
કલેકાર્થ હે રાજન તે જ પુરૂષે ધન્ય છે, તેનું જ જીવન સફલ છે, અથવા તેઓએ જ જન્મના ફલને ગ્રહણ કર્યું છે, અથવા તેઓ જ પૂણ્યવંતેમાં શ્રેષ્ઠ છે કે જેઓએ આચાર્યના વિકસ્વર મુખરૂપી કમલમાં રહેલી સુંદરતારૂપી સુધાનું ઉત્સુકતા પૂર્વક આકંઠ પાન કર્યું છે ! જેમ ચકેર પક્ષીઓ શરદ પૂર્ણિમાના ચંદ્રમાંથી અમૃતનું પાન કરે તેમ આચાર્યના મુખરૂપી દર્શનામૃતનું પાન કર્યું છે. ૧૨૫
ताडका इव कर्ण पूरपदवीमालम्बमाना पुन
बिभ्राणा हृदये श्रियं त्रिजगतां मुक्ताकलापा इव । हर्षादुघुषिता वयं स्मृतिवशायेषां प्रियाणामिब
क्षोणीभूषण भूषणैरिव गुणैस्तैर्भूप्यते स प्रभुः ॥१२६॥
हे क्षोणीभूषण मेदिनीमण्डलमण्डन, भूषणैमणीस्वर्णाभरणैरिव तैर्जगजनविख्यातगुणैः कृत्वा स प्रभुः भूष्यते अलंक्रियते । ते के । ये गुणास्ताडङ्काः कुण्डला इव । कुण्डलशद्वः पुनपुंसकलिङगे । 'कमलं मलं तु शलशालकुण्डलाः' इति लिङ्गानुशासने । कौँ श्रवणौ पूरयन्तीति, कौ श्रवसी पूर्य पूर्येते यैर्वा, तेषां पदवीं पदमालम्बमानाः आश्रयन्तः सन्तीत्यध्याहारः । पुनये गुणाः मुक्ताकलापा इव मौक्तिकहारा इव त्रिजगतां त्रिभुवनजनानां हृदये मनसि वक्षसि च श्रियं शोभां बिभ्राणाः सन्ति । पुनर्येषां प्रियाणामिष्टानामिव स्मृतिवशात्स्मरणयोगाद्वयं श्रीमत्सभ्या अपि हर्षाच्चेतः प्रसन्नताया वशात्प्रमोदाद्वा उधुषिता रोमाञ्चिताः स्मः ॥
કલેકાર્થ હે પૃથ્વી ભૂષણ ! આચાર્યના ગુણે જગતનાં જીવનાં કર્ણપથમાં રહેલા કુંડની જેમ શોભે છે અને જગતના જીના હૃદય પર મુકતાહારની જેમ શેભા ધારણ કરે છે, વળી પ્રિયજનોની સ્મૃતિની જેમ આયાર્યની સ્મૃતિવશાત અમે પણ હર્ષવડે રોમાંચિત બની જઈએ છીએ, એવા અસાધારણ ગુણેના ભંડાર આચાર્ય શોભે છે. ૧૨ાા
पण्डा चित्रशिखण्डिनां तनुजवच्चेत्स्यादसाधारणी
यस्यास्ये भुजगप्रभोरिव भवेज्जिबासहस्न पुनः । यस्याप्यस्खलिता सुरेश्वरसरिद्वीचीव वाक्चातुरी
संस्तोतुं प्रभवेन्न सोऽषि सुगुरोर्यावद्गुणान्भूमणे ॥१२७॥
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १० श्लो० १२७-१२८
हे भूमणे क्षोणीमाणिक्य, सोऽपि पुमान् सुगुरोहीरसरेर्यावतः समस्तान् । 'याव ज्जनरञ्जनव्रती' इति नैषधे । 'समस्तलोकरागोत्पादने व्रतमस्यास्ति' इति तवृत्तौ । गुणान् संस्तोतु सम्यक्तया सर्वप्रकारेण वर्णयितुं न प्रभवेन्न समर्थोभवेत् । स कः । यस्य पुंसः चित्रशिखण्डिनां सप्तर्षीणाम् । 'सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' इति हैम्याम् । तनुजवन्नन्दस्येव बृहस्पतेरिव । 'विचित्रवाक्चित्रशिखण्डिनन्दनः' इति नैषधे । पण्डा तच्चानुगामिनी मतिश्चेद्यदि असाधारणी विश्वे कस्यापि सदृशी न सर्वेभ्यो वाग्देवतावाचस्पतिप्रमुखमखभुग्दानवमानवेभ्योऽभ्यधिका । 'साधारणी गिरमुषर्बुधनैषधाभ्याम्' इति नैषधे । साधारणात्स्वार्थे भो विकल्पो ङीपोऽपि विकल्पोक्तिः । साधारणी साधारणा' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अपि पुनर्भुजगप्रभोर्नागराजस्येव यस्यास्ये यदीयवदने जिह्वानां रसनानां सहस्र द्विसहस्री वा इत्याल्लभ्यते । भवेत् । अपि पुनः सुरेश्वरसरितो गगनगङ्गायाः । 'सिद्धस्वःस्वर्गिरवापगाः' इति हैम्याम् ।यथा सुरापगा तथा सुरेश्वरापगापि । तथा 'सुरेश्वरतटिनीतीरस्थसिद्धाङ्गनाः' इति भोजप्रबन्धेऽपि । वीचीव जातावेकवचनम् । कल्लोलमालिकेवेन्यर्थः । यस्य वाक्चातुरी वचनविलासः कुत्रापि वर्णनादौ अस्खलिता अकुण्ठा क्वापि न स्खलति ।
કલેકાર્થ
હે ભૂમણિ! સમર્ષિના પુત્ર બૃહસ્પતિના જેવી જેની અસાધારણ મતિ હય, શેષનાગની જેમ જેના મુખમાં હજાર બેહજાર જીહવાઓ હોય, તેમ જ જેની વાકચાતુરી ગંગાનાં તરંગોની જેમ અમ્મલિત હોય, તે પણ પુરૂષ હીરવિજયસૂરિના ગુણેની સ્તુતિ કરવા માટે સમર્થ થઈ શકે નહી. ૧૨૭ दृशो गोचरो न श्रुतेः प्राघुणश्च प्रणीतः परः कश्चिदस्माभिरीकू । विधात्रा विधायैनमारोपि विद्मो ध्वजोऽधीश सत्सर्गसौधाग्रशङ्गे ॥१२८॥
हे अधीश हे नाथक, अस्माभिः स्वपरानेकदेशे दृश्वभिः श्रीमत्सभास्तारैरीगद्वैतगुणमणीगणरोहणधरणीधरः परोऽन्यः कश्चित्कोऽपि दुशो लोचनस्य गोचरो विषयः चक्षुर्लक्ष्यः तथा श्रुतेः प्राधुणः कर्णस्याप्यतिथिन प्रणीतः । न दृष्टो नापि श्रुत इत्यर्थः । अत्र वयमेव विद्मः-विधात्रा वेधसा सतामुत्तमानां सर्गः सृष्टिनिर्माणं स एव सौधं मन्दिर तस्याग्रशृङ्गमुपरितनशिखर तत्र ध्वजः केतुरारोपितः । किं कृत्वा । एन सूरिं विधाय निर्माय ॥ इति हीरविजयसरिगुणवर्णनम् ॥
કલેકાર્થ
હે અધીશ ! અમારા વડે અદ્વિતીય ગુણેને ભંડાર એવા બીજા કેઈ પણ પુરૂષ જેવામાં તેમ જ સાંભળવામાં પણ આવ્યું નથી. તેથી અમે જાણીએ છીએ કે
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १० श्लो ० १२८-१३०]
हीरसौभाग्यम्
१५७
સપુરૂષેની સૃષ્ટિરૂપી મહેલના શિખર ઉપર બ્રહ્માએ આ હીરસૂરિને બનાવીને ખરેખર એક ધજાનું જાણે આરોપણ કર્યું છે ! ૧૨૮
अवनिरजनिजानिः प्रेमरोमाञ्चिताङ्गो
निगदितमिति तेषां कर्णपेयं प्रणीय । रणरणकितचेता जायते स्म व्रतीन्दोः
क्रतुभुज इव सिद्धेर्दायिनो दर्शनाय ॥१२९॥
अवनिः क्षोणी तस्याः । रजनी रात्रिर्जाया यस्य । 'जायाया निङ यलोपश्च' इति । रजनिजानिश्चन्द्रः "अकब्बरपातिसाहिः व्रतीन्दोः सूरिश्वरस्य दर्शनाय अवलोकनार्थ रणरणक औत्सुक्यं जात यस्मिस्तद्रणरणकितं चेतो मनो यस्य तादृशो जायते स्म बभूव । किंभूतः । प्रेम्णा स्नेहेन रोमाञ्चेन पुलकेन च युक्तमङ्ग यस्य । कस्येव । क्रतुभुज इव । यथा कश्चित्सिद्धेरभिलषितस्य दायिनो दानशीलस्य दर्शनार्थमुत्कण्ठमना भवेत् । किं कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण तेषां सभ्यानां निगदित भाषित सूरिस्तुतिरूपं वचः कर्णयोः पेयं पातुं योग्य श्रवणार्ह प्रणीय कृत्वा ॥
શ્લેકાર્થ
સભાસદેવડે પૂર્વોક્ત પ્રકારે વર્ણન કરાયેલા હીરવિજયસૂરિના ગુણને સંભાળીને જેમ કે ઈ દેવ સિદ્ધ પુરુષના દર્શન કરવા માટે ઊત્કંઠિત બને તેમ પૃથ્વીરૂપી રાત્રિના પતિ ચંદ્ર સમાન અકબર બાદશાહ હીરવિજયસૂરિના દર્શન કરવા માટે ઉત્કંઠિત ચિત્તવાળો બન્યા. ૧૨
अवनिवलयवासवो वशीन्दोर्जगदतिशायिगुणैकतानचेताः ।
वसुपुरुषमिवात्मदिष्टदिष्टं स्वसविधमेनमुपानिनीषुरासीत् ॥१३०॥ अवनिवलयवासवो भूमण्डलाखण्डलः एनं सूरिं स्वसविधं निजसमीपमुपानिनीषुरा. नेतुमिच्छुः आसीत् । किंभूतः । जगन्ति त्रीणि भुवनान्यतिशेरते अतिक्रामन्ति इत्येवंशीला ये गुणास्तेषु एकतानं लयानुगमैकाग्रं चेतो यस्य मानसं यस्य सः। कमिव । वसुपुरुषमिव । यथा आत्मनो निजस्य दिष्टेन भाग्येन दिष्टं दत्तं स्वर्णनरं स्वसमीपमानयति ॥
લોકાથ જેમ કેઈ પૂણ્યવંત પુરૂષ, પિતાના ભાગે આપેલા સુવર્ણ પુરૂષને પોતાની પાસે
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १० श्लो० १३०-१३१
લાવવા ઈચ્છે તેમ ત્રણે જગતને અતિક્રમણ કરે તેવા આચાર્યના સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણ્ણાને સાંભળવામાં દત્તચિત્ત અનેલે પૃથ્વીના ઈન્દ્ર અકબરબાદશાહે આચાય શ્રીને પોતાની પાસે લાવવા માટેની ઈચ્છાવાળા બન્યા. ૫૧૩૦મા
१५८
भ
यं प्रात शिवाह साधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्निमम् । संजातो दशमोऽत्र देवविमलव्यावर्णिते हीरयु — क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गो रसैरुज्ज्वलः ॥१३१॥
अत्रास्मिन् हीरसौभाग्यमिति नाम यस्य तादृशे हीरसूरेहर विजयगणधरस्य चरिते दशमः सर्गः संजातः समभवत् । किंभूतः । रसैः वीरकरुणाबीभत्सशान्तादिभिर्नामभिः कृत्वा उज्ज्वलो दीप्यमानः ॥
इति पण्डितसीहविमलशिष्यपण्डितदेवविमलविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ दिल्लीमण्डलनगर नागर मांउतन्नन्द्नाकब्बर साहिरिपुदिग्विजयफतेपुरस्थापनासाहिसभासाहितप्रश्नसभ्यप्रोक्तश्रीहीर विजयसूरिगुणवर्णनो नाम दशमः सर्गः ॥
ઉપસંહાર
વણિકુલને વિષે ઇન્દ્ર સમાન શિવ નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવ વિમલગણી કે જેએ નિર'તર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસનામાં તત્પર હતા. અને સ મુનિઓમાં સિંહ સમાન એવા સિંહવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યપણે પ્રસિદ્ધ દેવિમલગણીએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રીહીરવિજયસૂરિનુ` સવિસ્તર જીવન વૃત્તાંત છે. એવા હીરસૌભાગ્ય” નામના મહાકાવ્યના સ્વાપટીકા સહિત રચના કરી, તે મહાકાવ્યને દિલ્હીદેશના વનથી પ્રારંભીને શ્રીહીરસૂરિના અદ્વિતીય ગુણ્ણાના વન પૂર્વકનું વીર–કરૂણા આદિ નવે રસેાવર્ડ ઉજ્વલ આ દશમા સ સમાપ્ત થયા. ૫૧૩૧।
શુભ ભવતુ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १-२]
हीरसौभाग्यम्
१५९
एकादशः सर्गः ।
अथाहातुमीहांबभूवाधिनेमीतमीशो मुनीनां सुनासीरमेनम् । प्रबोधाय धर्मात्मनः किं निजस्यावतीर्ण पुनर्हेमचन्द्रं व्रतीन्द्रम् ॥१॥
अथ सभ्यजनवर्णितश्रमणेन्द्रगुणश्रवणानन्तरमधिनेमेः समुद्रमेखलाया भूमेस्तमीशो रात्रिपतिश्चन्द्रः । भूपतिरित्यर्थः । सः अकब्बरसाहिः एन श्रीहीरविजयनामान मुनीनां सुनासीर वाचंयमपुरंदरमाह्वातुं स्वसमीपे समाकारयितुमीहांबभूव वाञ्छति स्म । धर्म एव आत्मा स्वरूपं यस्य भाविनिभूतोपचारात् तादृशस्य निजस्याकब्वरात्मनः प्रबोधाय धर्मावबोधार्थम् । अथ च धर्मात्मनः कुमारपालस्य । 'कुमारपालचौलुक्यो राजर्षिः परमाहतः । मृतस्वमोक्ता धर्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥ इति हैम्याम् । प्रबोधाय प्रतिबोधकृते पुनद्वितीयवारमवतीर्ण गृहीतावतारं हेमचन्द्र व्रतीन्द्रं हेमाचार्य मिव ॥
લોકાથ હવે પૃથ્વીપતિ અકબરને; સાધુઓમાં ઈન્દ્ર સમાન આચાર્ય દેવને પિતાની પાસે લાવવાની ઈચ્છા થઈ. તે ઈચ્છા જાણે પિતાને પ્રતિબંધ કરવા માટે ન હોય! અથવા રાજા કુમારપાલને પ્રતિબંધ કરવા માટે હેમચન્દ્રાચાર્યે જાણે અવતાર લીધે ન હોય !
ततोऽजूहवद्र्तयुग्मं वियुग्मीकृतारातिपक्षः क्षमाकर्मसाक्षी । पयोराशिपर्यन्तराष्ट्रप्रतिष्ठा मनीषीव यद्वेद निःशेषभाषाः ॥२॥
ततः सरेराकारणाकाङ्कानन्तरं क्षमायाः क्षोणेः कर्मसाक्षी भास्थानकब्बरसाहिः स्वसभायां भूमौ च प्रसिद्ध ख्यातिमत् दूतयुग्मं संदेशहारकचन्द्रमजूहवदाकारयामास । किंभूतः क्षमाकर्मसाक्षी । वियुग्मीकृताः वियोगं स्त्रीभिः समं विश्लेष प्रापिताः अरातीनां वैरिणां पक्षा वंशा रिपुवर्गा येन । किंभृतं दूतयुग्मम् । यत् निःशेषाः समस्ता भाषा विविधदेशोक्तीर्वेद जानातीति । क इव । मनीषीव । यथा विद्वान्निःशेषाः षडपि संस्कृत-प्राकृत-मागधी-शौरसेनी पैशाची-अपभ्रंशी लक्षणा भाषा वेत्ति । किंलक्षणा भाषाः । पयोराशयश्चत्वारः समुद्राः पर्थन्तः प्रान्तो येषां तादृशा ये राष्ट्रा देशाः राष्ट्रशब्दः पुंनपुंसके । 'भ्रष्ट्रापहरराष्ट्रातक्रजठराः' इति लिङ्गानुशासने । तेषु प्रतिष्ठा माहात्म्यसिय. द्धिर्यासां ताः ॥
કલેકાર્થ ત્યારપછી સ્ત્રી પરિવાર સાથે શત્રપક્ષને વિયેગી બનાવનાર અને પૃથ્વી પર સૂર્ય
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० २-४
સમાન અકબર બાદશાહે, ચાર સમુદ્ર પર્વતના દેશમાં પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત માગધી, શિરસેની પૈશાચી, અને અપભ્રંશ આ છ એ ભાષાઓનાં જાણકાર પુરૂષ જેવા ભાષાના વિશારદ બે-તેને પિતાની પાસે બોલાવ્યા. ૨ .
विपक्षादिक्षतौ क्ष्माभृतो हन्तुमेतो धुलोकादिवाखण्डलः स्वर्गिवगैः ।
द्विषत्कालरात्रीयितानेकवीरं द्विषां पर्षदीति स्तवीति प्रभु यत् ॥ ३॥ यदूतयुग्मं द्विषां शत्रूणां पर्षदि सभामध्ये प्रभु स्वस्वामिनमित्यमुना प्रकारेण स्तवीति वर्णयति । किंभूतं प्रभुम । द्विषतां प्रतिपक्षलक्षाणां कालरात्रिः प्रलयनिशा । यस्यां यामिन्यां कालिका सर्वान् सत्त्वान्कुक्षिगतान्करिष्यति तद्वदाचरितानामशेषीकृताशेषद्विषः संख्यातिगा वीराः सुभटा यस्य तम् । इति किम् । यदस्माकं स्वामी धुलोकाद्देवभवनात्स्वर्गात्स्वर्गिवगै देववृन्दैः समं विपक्षान्वैरिण एव तद्रूपान्वा क्ष्माभृतः क्षोणीपालान्पर्वतांश्च हन्तुं व्यापादयितुमुच्छेत्तुं क्षितौ पृथिव्यामेत आगतः आखण्डलः शक्र इवास्ते ॥
राज વળી તે બન્ને દૂત શત્રુરાજાઓની સભામાં પિતાના સ્વામીની સ્તુતિ કરતા કહે છે : યુદ્ધમાં હરાયેલા શત્રુરાજાઓની રાણીઓનાં કાજલ મિશ્રિત અશ્રુજલના પ્રવાહની યમુના નદીમાં કીડ કરી રહેલે અમારા સ્વામીને યશરૂપી રાજહંસ, ખરેખર પ્રશંસાપાત્ર છે. એક છે
हतारातिसारङ्गदृक्कज्जलाङ्कस्रवद्बाष्पभानूद्वहावारिपूरे ।
अभिष्टौति लीलामरालायमानं यशो थत्प्रभोवैरभाजां समाजे ॥४॥ यदूतयुग्मं वैरभाजां विद्वेषिणां समाजे सभायां हताः स्वस्वामिना संग्रामाङ्गणे व्यापादिता ये अरातयः विपक्षक्षोणीन्द्राः तेषां सारङ्गदृशो मृगलोचनाः प्रियतमास्तासां हरभ्यो नयनेभ्यः कज्जलमञ्जनमड़के क्रौडे अर्थान्मध्ये मिश्रीभूतत्वाद्येषां तादृशाः स्रबन्तो गलन्तो निरन्तरनिष्पतन्तो बाष्पा आम्बु(श्रु)धारास्त एव भानूद्वहा सूर्यसुता यमुना तस्या वारिपुरे पयःप्रवाहे लीलामरालायमानं क्रीडालसराजहंस इवाचरत् प्रभोःस्वामिनो यशः श्लोकमभिष्टौति वर्णयति ॥
કલેકાથ તે બે દૂત શત્રુરાજાઓની સભામાં કાલરાત્રિની (જે રાત્રિને વિષે કાલિકા સર્વ પ્રાણીઓને ઉદરસ્થ કરે છે તે કાલરાત્રિ કહેવાય) જેમ જેણે શત્રુરાજાઓને કુક્ષિગત ક્ય છે એવા પિતાના સ્વામીની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરે છે–શત્રુરાજાઓ રૂપી પર્વતને હણવા માટે દેવસમૂહ સહિત પૃથ્વી ઉપર આવેલે જાણે ઈન્દ્ર ન હોય ! . ૪
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ५-६]
हीरसौभाग्यम्
१६१
वचोवैदुषीमेतदीयामधृष्यां निरूप्य प्रतीपैः क्षितीशैः प्रणेशे ।
यदुर्वीविभोरागमात्प्राग्गभस्तेरिवानूरुरोचिस्तमिश्रप्रसारैः ॥ ५॥ पतदीयां दूतयुग्मसंबन्धिनीमधृष्यामनाकलनीयां प्रतिपक्षपक्षलक्षस्वान्तक्षोभकारिकां वचोवदुषीं वचनचातुरीं निरूप्य प्रेक्ष्यार्थादवघार्य यदुर्वीविभोः यस्याकब्बरसाहेरागमादभिषेणनैरागमात्प्राक् पूर्वमेव प्रतीपैविरोधिभिः क्षितीश पालैः प्रणेशे प्रपलायितम् । कैरिव । तमिश्रप्रसारैरिव । यथा गभस्ते नोः आगमादुदयात्पूर्वमनूरुरोचिः अरुणप्रभां विभाव्य । ध्वान्तविस्तारैः प्रणश्यते ॥ आदितश्चतुर्भिः कुलकम् ॥ इति दूतस्वभावः ॥
શ્લોકાથ
જેમ સૂર્યોદય પૂર્વે અરૂણોદય જોઈને અંધકારસમૂહ ભાગી જાય છે, તેમ શત્રુ એના હૃદયને સુભિત કરનારી છે તેની વાકચાતુરીથી, અકબર બાદશાહના આગમન પૂર્વે જ શત્રુરાજાએ પલાયન થઈ જતા હતા. જે ૫ છે
चिरं जीव नन्देति दूतौ निगद्याधिपं नेमतुमूनि पाणी प्रणीय ।
पुनस्तौ सुधासाधिमानं दधत्या संभावयामास वाचेव दृष्टया ॥६॥ हे प्रभो, त्वं चिरं बहुकालं गलितावधिसमयं जीव मेरुमहीधरसमानमायुः परिपालय । तथा नन्द पुरंदरवत्परमसमृद्धिमान् भव । इत्यमुना प्रकारेण निगद्य आशीर्वचनं कथयित्वा । तथा मूर्ध्नि मस्तके पाणी स्वहस्तौ प्रणीय संयोज्य । शिरस्याञ्जलिं विधायेत्यर्थः । तौ दूतौ संदेशहारको अधिपं स्वामिनं नेमतुः प्रणमतः स्म । पुनः सोऽकन्वरसाहिः तौ दूतौ प्रति सुधयेव पीयूषेनेव साधिमानं मधरिमाणं शभ्रिमाणं च दधत्या धारयन्त्या । 'त्वयादृतः किं भरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । वाचेव वाण्येव दृष्टया दृशा विलोकनेन कृत्वा संभा. वयामास । प्रसन्नशा व्यलोकयदित्यर्थः ॥
પ્લેકાર્થ
હે પ્રભે, આપ ચિરંજી ! આપ દીર્ધાયુ બને ! આપ સમૃદ્ધિવાન બને” આવા આશીર્વચન સંભળાવીને મસ્તકે અંજલિ કરીને તે બંને દૂતેએ બાદશાહને નમન કર્યું. ત્યારબાદ અકબર બાદશાહે સુધાની સમાનતા ધારણ કરતી વાણની જેમ પ્રસન્ન દષ્ટિથી અર્થાત્ પીયૂષભરી દષ્ટિથી તે બંને સામે જોયું. ૬ हि. सौ. २१
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
सौभाग्यम्
[ सर्ग ११ श्लो० ७-९
ततः क्षोणिशकाशयं तौ बुभुत्सू स्म युङ्क्तः स्ववक्राम्बुजे वाग्विलासैः । सरित्प्रेयसचेतसस्तादृशानां पुनः केन येन प्रतीयेत पारः ॥ ७ ॥
ततः साहिना दृष्टिसंभावनानन्तरं तौ दूतौ वाग्विलासैर्वचनवैचित्रीभिः स्ववक्राम्बुजे निजवदनकमले युङ्क्तः योजयतः स्मेत्यर्थः । किं कर्तुमिच्छु । बुभुत्स बोद्धुमिच्छू ज्ञातुं काङ्क्षन्तौ । कम् । क्षोणिशक्रस्य साहेराशयं भनोभिप्रायम् । येन कारणेन सरित्प्रेयसः समुद्रस्य पुनस्तादृशानां महात्मनां चेतसो हृदयस्य च पारः परतीरं पूर्णाशयभावः केन पुंसा प्रतीयेत ज्ञायते । अपी तु न केनाप्यवबुध्यते ॥
લેાકાથ
ત્યાર પછી બાદશાહના આશયને જાણવાની ઈચ્છાવાળા અને એ પાતાના સુખકમલમાં વાણીના વિલાસ ચાન્ત્યા; અર્થાત્ ખેલ્યા. ખરેખર ! સમુદ્ર સમા ગંભીર આશયવાળા મહાપુરુષોનાં ચિત્તનેા તાગ કાણુ પામી શકે ? અર્થાત્ કેાઈ ન પામી શકે. ।। ૭ ।।
हरिव कृतान्तः प्रचेताः कुबेरः किमु त्वद्दिगम्भोजदृनक्षकेषु । देषु केनापि कृत्यं भवेत्तत्प्रगल्भीभवावस्तदाहाविधासु ॥ ८ ॥
हे ईश, हरिरिन्द्रः, तथा कृतान्तो यमः तथा प्रचेता वरुणः, तथा कुबेरो वैश्रवणः, एतेषु चतुर्षु मध्ये चेद्यदि ते तव एकेनाप्यन्यतमेन कृत्यं कार्यं भवेत्स्यात् । उत्प्रेक्ष्यतेत्वद्दिगम्भोजदृशां तव पूर्वादक्षिणापश्चिमोत्तरालक्षणानां नाम्नां दिङ्मृगाक्षीणां रक्षकेषु किमु रक्षाकारविव सौविद्द लेष्विव । यतो हरिर्वानरः कृतान्तः कालः अथवा कृतस्योपकारस्यान्तोऽवसानं यस्मिन् स कृतं किमपि न वेत्ति कृतघ्नः तथा प्रचेताः सुमना राजपत्नीं जननीं मनुते । तथा कुत्सितशरीरः, एवंविधानामवरोधरक्षणं युक्तमेघेति । त्वदन्तःपुररक्षकेषु तर्हि तदाह्वाविधासु तेषामिन्द्रादीनां चतुर्णी लोकपालानां प्राकारणप्रकारेषु प्रगल्भीभवाव उद्यमं कुर्वः । तमाकारयाव इत्यर्थः ॥
લેાકા
હે સ્વામિન્ ! ઈન્દ્ર, યમ, વરુણ અને કુબેર એ ચારને આપની દિશારૂપી રાણીએના રક્ષક (કંચુકી ) તરીકે જાણે રાખ્યા ન હોય ? તેમ તે ચાર દિક્પાલામાંથી જેનુ` કા` હાય તેને ખેલાવવાના અમે પ્રયત્ન કરીએ. । ૮ ।
त्रिलोक्या इवाधीशितुर्भूमिभर्तर्भवत्तो भवेत्कोऽपि वैमुख्यभाग्यः । पुरस्तादुदेष्यन्त्यजानन्वनाङ्के-केष्वनन्तानि दुःखानि स्वानि: स्मयानाम् ॥ ९ ॥ ..
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ९-१०]
हीरसौभाग्यम्
हे भूमिभर्तः हे धरणीरमणीरमण, यः कोऽपि विपक्षादिको भवत्तस्त्वत्तः सकाशात वैमुख्यभाक् पराङ्मुखताभाजी भवेत् । कस्मादिव । त्रिलोक्यास्त्रिभुवनस्य अधीशितुः स्वामिनः परमेश्वरादिव । यथा कोऽपि पापात्मा परमेष्ठिनः पराङमुखो भवति । किं कुर्वन् । अजानन् अविदन् । कानि । वनाकेषु काननानां क्रोडेषु मध्येषु पुरस्तादने उदेष्यन्ति प्रकटीभविष्यन्ति उत्पत्स्यमानानि अनन्तान्यपाराणि न विद्यतेऽन्तोऽवसानं येषां तादृशानि दुःखानि । यः किंभूतः । स्मयानामहंकाराणां खानिराकरः स्थानम् । अथ च भगवतः पराङ्मुखोऽपि पाप्मा अनादिकालानामात्याकीनं शैवशासनभिति गर्वावेशवशंवदो दुर्बुद्धिर्वनाकेषु सूक्ष्मबदरसाधारणप्रत्येकवनस्पतिकायादिमध्येषु पुरस्ताद्भाविसंसारपरम्परासु प्रादुर्भविष्यन्ति संपत्स्यमानानि अनन्तानि अनन्तकालवेद्यानि दुःखानि छेदनभेदनाद्यनेकवेदना न जानीते । मिथ्थामतमूढीभूतत्वान्न वेत्तीत्यर्थः ॥
શ્લોકાઈ હે સ્વામિન ! ભવિષ્યનાં અનન્તાનઃ દુઃખની ખાણરૂપ નિગદ આદિ દુર્ગતિઓનાં દુઃખ નહીં જાણનાર મિથ્યાત્વી પાપાત્મા પુરૂષ ત્રણ લેકના અધિપતિ એવા પરમાત્માથી પરમુખ બને તેમ જંગલમાં વસવાટના કારણે ઉત્પન્ન થતાં ભવિષ્યનાં દુઃખની પરંપરા નહીં જાણનાર અહંકારની ખાણરૂપ એવો કેણ મૂર્ખ શત્રુ છે, કે જે આપનાથી विभुम भने ? ॥
असंख्येषु संख्येषु विद्वेषिलक्षाविलक्ष्यीकृतेर्बिभ्रदुत्सेकभावम् । विधित्सुमधं भूधवौद्धत्यभाग्यस्त्वया पूर्वदेवेशबत्केशवेन ॥१०॥
. हे भूधव पृथिवीप्रियतम, औद्धत्यवान उद्धततया उन्मत्तत्वेन वा युक्तः कोऽपि नृपः त्वया भवता साहिना समं मृधं युद्धं विधित्सुः कर्तुमिच्छुर्भवेत् । किंवत् । पूर्वदेवेशवत् । यथा दानवेन्द्रः केशवेन नारायणेन साध संग्रामं विधातुमिच्छति । 'असुरा दितिदनुजाः पातालौकः सुरारयः । पूर्वदेवाः शुक्रशिष्याः' इति हैम्याम् । यः किंभूतः । असंख्येषु संख्यातीतेषु अनेकेषु संग्रामेषु संख्येषु विद्वेषिणां वैरिणां लक्षाणां शतसहस्राणां विलक्ष्यीकृतेरभिभवनादुत्सेकभाव गर्वावेशवशंवदताम् । 'उपदा विविशुः शश्वन्नोत्सेकाः कोसलेश्वरम् इति रघौ । विभ्रद्दधान ॥
શ્લેકાર્થ
હે પૃથ્વી પાલ! દાનવેન્દ્ર જેમ નારાયણની સાથે યુદ્ધ કરવા ઈચ્છે તેમ અસંખ્ય યુદ્ધમાં લાખો શત્રુઓને પરાજિત કરનાર એવા આપની સાથે અભિમાની બનેલે ઉદ્ધત એ કેણ રાજા છે, કે જે આપની સાથે યુદ્ધ કરવાની સ્પૃહ રાખે છે? છે ૧૦ છે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ११-१२
भवच्छिद्रदर्शी भवेद्वा यदन्यः पुरोभागिवद्भागधेयैर्विमुक्तः। प्रणीयानुकलीभवन्मानसं तं पदाब्जे प्रभो गभूयं नयावः ॥ ११ ॥
हे प्रभो स्वामिन, च पुनर्यद्यदि अन्यः परः कोऽपि वैभववान पुरोभागिवद्भुवनजनदोषदर्शकतानदृष्टिरिव भवतस्तव छिद्राणि स्वेन पराभवितुमिच्छया सास्यत्वेन देशादिजिक्षया वा अपगणान्दोषान्पश्यतीत्येवंशीलो भवच्छिद्रदी भवेज्जातः स्यात् किं भागधेयैः सुकृतैविमुक्तो भाविराज्यादिभ्रंशात्पुण्यैस्त्यक्तः । तं पूर्वोक्तं सकलमप्यनुकूली. भवत्तव सेवाहेवाकिभावं भवन्मानसं मनो यस्य तादृशं प्रणीय कृत्वा प्रभोः स्वामिनः पदाब्जे चरणकमलाके भंङ्गभूयं नयावः भ्रमरीभाव प्रापयावः ॥ त्रिभिविशेषकम् ॥
કાર્ય હે સ્વામિન ! આપના છિદ્રોને જેનાર જે કઈ વૈભવશાલી હોય તે ખરેખર તેનાં ભાગ્યથી પરવારી ગયા છે ? અર્થાત્ ભાગ્યહીન થઈ ગયો છે તે સ્વામિન આપ ઇચ્છો તે તેઓને આપની સેવામાં અનુકૂળ મનવાળા બનાવીને આપના ચરણકમલે ભ્રમરરૂપે લઈ આવીએ ! ! ૧૧ છે
तपस्वी सभस्मा श्मशानाश्रयो वा त्रिदण्डी जटी वा मठी रुण्डमाली । व्रती वाडवो धूमपः सोमपो वा भवेद्येन ते कृत्यमादिश्यतां सः ॥ १२ ॥
हे साहे, तपस्वी तापसः सह भस्मना भसितोलितेन वर्तते यः स सभस्मा । योगीत्यर्थः । श्मशाने प्रेतवने आश्रयो यस्य स श्मशानवासी चेटकादिकुमन्त्रसाधकः । तथा त्रिदण्डी प्रयो दण्डा यस्य स कापिलः त्रिशूली वा तथा जटा भस्मावगुण्ठितकेशकलापः अस्यास्तीति जटी बृहजटाधारकः । तथा मठो निवसनस्थानं छात्रपठनशाला वा अस्यास्तीति मठी मठवासी । तथा रुण्डानां विकचनरकपालानां माला हृदये हारोऽस्यास्तीति कपाली । तथाव्रती मौननग्नत्वादिनियमबान सांन्यासिको वा यती वा । तथा वाडवो ब्राह्मणः । धूमं पिवती मन्त्रादिसाधनकृते कष्टक्रियार्थ वा ऊर्ध्वपादाधःशिरा द्रुमशिखासु स्वशरीरलम्बनपूर्व धूमपानकर्ता । सोमपः अमृतवल्लीरसपायी वा, एतेषु मध्ये येन केनापि ते तव कृत्यं कार्य स्यात्स आदिश्यतां प्रसाद्यतां कथ्यताम् ॥ इति दूतवचनानि ॥
કાર્થ હે રાજન ! કેઇ તપસ્વી, શમશાનમાં રહેલો કઈ મંત્રસાધક, ત્રિદંડી, જટાધારી મઠવાસી કે મનુષ્યની ખેપારીઓની માળા પહેરનારે કેઈ મુંડાલી, સંન્યાસી, બ્રાહ્મણ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १२-१४]
हीरसौभाग्यम्
વૃક્ષ સાથે ઉપર પગ બાંધીને નીચે મસ્તક લટકાવીને કણ કરનાર. ધૂમ્રપાથી અથવા અમૃતપાયી કઈ દેવ વિશેષ, આ બધામાંથી આપને જેનું કાર્ય હાય. આ૫ આજ્ઞા આપે કે જેથી તેઓને અમે બોલાવી લાવીએ. . ૧૨
निगद्येति विश्रान्तयोरेतयोस्तां गिरं श्रोत्रधर्माध्वनीनां प्रणीय । अगृह्यन्त वाचः पयोराशिकाञ्चीशचीशेन शङ्के सुधाया वयस्यः ॥ १३ ॥
पयोराशिः समुद्रः काञ्ची मेखला यस्यास्तस्या भूमेः शचीशेन पुरंदरेण वाचो वाण्यः अगृह्यन्त गृहीताः । वभाषे इत्यर्थः । तत्र वाच अहमेव शके वितर्कयामि उत्प्रेक्षे वा-वाचः सुधाया अमृतस्य वयस्यः सख्य इव । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण निगा साहेः पुरः कथयित्वा विश्रान्तयोमौनमाधाय स्थितयोः एतयोईतयोस्तां पूर्वप्रतिपादिर्ता गिरं वाणी श्रोत्रयोः स्वश्रवणयोरेव वर्त्मनामार्गयोरध्वनीनां पान्थीं प्रणीय ॥
લોકાઈ
આ પ્રમાણે કહીને મૌન રહેલા તેની વાણી સાંભળીને સમુદ્રપર્યંતની ભૂમિને ઇંદ્ર અકબર બાદશાહ બલ્ય, તેની વાણી જાણે સુધાની સખી ન હોય તેવી હતી. ૧૩ .
धनरायुरापूर्तिभिश्च प्रजानां प्रचेतस्तया कोशसंपूरणैश्च । भजन्तेऽनुकूलां प्रवृत्तिं दिगीशाः प्रवाहा इवावारपारप्रियाणाम् ॥ १४॥
हे दूतौ, दिगीशाश्चत्वारोऽपि हरिन्महेन्द्राः मम मनोरुचितां ममाभिलषितां वा प्रकर्षेण वृत्तिं वर्तनम् । व्यापारमिति यावत् । भजन्ते श्रयन्ति । ममानुकूलीकरणार्थ प्रयतन्ते । कैः कृत्वा । घनैरिन्द्रो मेघवर्षणैः । 'जानामि त्वां प्रवर(कृति)पुरुषं कामरूपं मघोनः' इति मेघदूतकाव्ये । 'इन्द्रादिष्टो मेघो वर्षति' इति श्रुतिश्च । च पुनरायुरापूर्तिभिः यमः प्रजानां ममापत्यानां सकललोकानामायुषो जीवितकालस्य आ सामस्त्येन पूर्तिभिः संपूणैर्यावदायुर्जीवितप्रदानैः । अर्धायुष्कं कमपि न यमो गृहातीत्यर्थः । च पुनः प्रजानां प्रकृतीनां प्रचेतस्तया प्रकृष्ठचित्तत्वेन साधुवृत्तितया वरुणः । प्रजानामित्युभयत्रापि लालाघन्टान्यायेन संबध्यते । च पुनमें मम कोशानां भाण्डागाराणां रत्नस्वर्णरजतादीनां संपूरणैः पूरणीकरणैर्भरणैर्धनदः। के इव । प्रवाहा इव । यथा अवारपारप्रियाणां पयोराशिपत्नीनामाघाः कूल तटमनु लक्षीकृत्य प्रवृत्ति प्रवर्तनं प्रसरणं गमनं भजन्ते गच्छन्ति ॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० १४-१६
કલેકાર્થ
હે દુત, જેમ નદીઓને પ્રવાહ અનુકૂળ વહે છે તેમ ચારે કપાલે મને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે આ પ્રમાણે ઈન્દ્ર મેઘની વર્ષા કરીને, યમ પ્રજાજનાં આયુષ્યની પૂર્તિ કરીને, વરુણ પ્રજાજનોના ચિત્તમાં સદુવૃત્તિ પ્રેરિત કરીને અને કુબેર મારા ખજાનાને સ્વર્ણ રન આદિ સંપતિથી પૂર્ણ કરીને મને અનુકૂળ રહે છે. ૧૪ .
नृपैमूनि मालेव दधे ममाज्ञा पुरोगैरिवाभावि भूपैः प्रतीपैः । अहं देववत्संस्तुतस्तापसाद्यैस्ततस्तैर्ममास्ते न किंचिद्विधेयम् ॥ १५॥
हे दूतौ, यस्माद्धेतोः नृपैरन्यराजभिर्मालेव पुष्पदामवन्मूर्धि स्वमस्तके मदाज्ञा ममशासनं दधे धृता । पुनः प्रतीपैः भूपैः प्रतिपक्षक्षोणीन्द्रर्मम पुरोगैः पदातिभिरिवाभाविभूतं बभूवे । पुनस्तापसाद्यैः परिव्राजकप्रमुखैरहं देववन्निजाभीष्टदेवतेव संस्तुतः । ततः कारणात्तैर्युष्मत्प्रोक्तप्रतीपनृपतितापसादिभिर्मम किंचित्किमपि विधेयं कार्य नास्ते न विद्यते ॥ इति दूतप्रोक्तलोकपालादिषु कृत्याभावकथनम् ॥
કલેકાર્થ હે દૂત, પુષ્પમાલાની જેમ રાજાએ મારી આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરે છે અને શત્રુરાજાએ મારા સૈનિકે જેવા બની ગયા છે, તેમ જ તાપસાદી પરિવ્રાજકે જેમ ઈષ્ટદેવતાની સ્તુતિ કરે છે, તેમ મારી સ્તુતિ કરે છે ! તે માટે રાજાઓ કે તાપસનું મારે કંઈ પણ પ્રજન નથી, જે ૧૫
पुनः प्रस्तुतं वक्ति
पुरे लाटलक्ष्मीललामायमाने प्रतीरेऽम्बुधेः किं तु गन्धारनाम्नि । प्रभावैभुवं भासयन्हीरसूरीश्वरः साधुधर्मस्तनूमानिवास्ते ॥ १६ ॥
हे दूतौ, किं तु एतत्कृत्यमास्ते। अम्बुधेः समुद्रस्य प्रतीरे तटे गन्धार इति नामाभिधा यस्य तादृशे पुरे नगरे हीरसूरीश्वरः श्रीहीरविजयसरिपुरंदर आस्ते विद्यते । किंभूते परे । लाट इति नाम मण्डलस्य 'लाडदेश' इति प्रसिद्धस्य लक्षम्याः श्रिया अर्थाल्ललाटपट्टे ललामायमाने तिलकवदाचरिते । हीरसूरिः किं कुर्वन् । प्रभावैर्माहात्म्यैः प्रतापैर्वा । 'सप्रभावः प्रभाववत्' इति हैम्याम् । भुव भूमीमण्डलं भासयन् शोभां नयन
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १६-१८ ]
हीरसौभाग्यम्
१६७
दीपयन्या । उत्प्रेक्ष्यते तनूमान् शरीरयष्टिं बिभ्राणः साधुधर्म इव यत्याचारः किमु । 'धर्मों यमौपमापुण्यस्वभावाचारधन्वसु । सत्सङ्गे हन्यहिंसादौ न्यायोपनिषदोरपि ॥ इति 'धर्म' दानादिके' इत्यनेकार्थः ॥
લોકાર્થ
હવે પ્રસ્તુત વાત કહે છે –
પરંતુ હે દત, મારે એક કાર્ય છે. સમુદ્રના કિનારે રહેલું અને લાટ દેશની લક્ષમીના લલાટપટ્ટ ઉપર તિલક સમાન “ગંધાર’ નામનું નગર છે, તે ગંધાર નગરમાં પિતાના પ્રભાવથી ભૂમંડલને વિભૂષિત કરનારા શ્રી હીરસૂરિ નામના આચાર્ય વિદ્યમાન છે. તે જાણે મૂર્તિમાન ધર્મ ન હોય. . ૧૬
असातस्य लेशोऽपि तेनैकपद्यां यथावाप्यते नात्मना ब्रह्मणीव । शिवानामिवावासमत्रानयेतां भवन्तौ ततः सूरिसारङ्गराजम् ॥१७॥
हे दूतौं, भवन्तौ तथा तेन प्रकारेण ततो गन्धारनगरतस्तं हीरविजयनामानं सूरिज्वाचार्येषु सारङ्गराज कण्ठीरवमत्र मत्पावें आनयेताम् । उत्प्रेक्ष्यते-शिवानां सर्वकल्याणानामावास वासस्थानकभिव । तथा कथं येन प्रकारेण तेन सरिणा एकपद्यां गन्धारफतेपरयोरन्तरालमार्गे । 'पदव्येकपदी पद्या पद्धतिर्वमवर्तनी' इति हैम्याम् । असातस्य दःखस्य लेशोऽप्यंशोऽपि नवाप्यते न लभ्यते । केनेव । आत्मनेव । यथा मुक्तात्मना ब्रह्मणि मोक्षे दुःखांशो न प्राप्यते । 'क्षेत्रज आत्मा पुरुषः' इति हैम्याम् ॥
બ્લેકાથ
તે માટે હે દૂત, તમે બંને કલ્યાણના સ્થાનરૂપ અને આચાર્યોમાં સિંહ સમાન શ્રી હીરસૂરિને મારી પાસે લઈ આવે. પરંતુ જેમ મુક્તાત્માઓને મેક્ષમાં દુખને અંશમાત્ર પણ નથી હેતે તેમ તેઓને ગંધારથી ફતેહપુર સુધીના માર્ગમાં તકલીફને લેશમાત્ર પણ ન થવું જોઈએ. જે ૧૭ मदीयानुगः साहिबः खान आस्ते हितैषी पितेवाङ्गिनां गुर्जरेषु । ददातां युवां तस्य निःशेषवाच्यं दधानं स्फुरन्मानमेतन्मदीयम् ॥ १८ ॥
हे दूतौ, गुर्जरेषु धरित्रीजनपदेषु मध्ये मदीयानुगो मम सेवकः साहिबः साहिबनामा खानः । 'खान' इति नाम यवनजातौं प्रसिद्धम् । सामन्त इत्यर्थः । आस्ते विद्यते ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो ० १८-२०
किंभूतः । अङ्गिनां प्राणिनां, पितेव जनक इव हितमायतावभीष्टमिच्छत्य भिलषतीत्येवशीलो हितैषी इष्टाभिलाषुकः । हे दूतौ, एतन्मया भवतोहस्ते समय॑माणं मदीयं मम संबन्धि स्फुरन्मानम् । राजल्लेखमित्यर्थः । 'फरमान' इति यवनभाषया लेखाख्या । तस्य साहिबखानस्य ददातामर्पयताम् । स्फुरन्मानं किं कुर्वाणम् । निःशेष समस्तमपि वाच्यमुदितं(दन्तं) मम हृदयहार्द दधानं धारयत् ॥
કાકાથ
હત, ગુર્જરદેશમાં પિતાની જેમ પ્રજાને હિતકાંક્ષી “સાહિબખાન નામને મારો સામંત છે, સમસ્ત લેખને વાંચીને મારા અભિપ્રાયને ધારણ કરનારા તેને મારૂં આ ફરમાન આપજે. ૧૮ .
यद ऽन्य आत्मेव मे देहभेदात्स कर्ता ततः सर्वमस्मविधेयम् । f वृत्त निगद्यति भूसार्वभौमे परां प्रीतिरन्तर्दधाते स्म दूतौ ॥ १९॥
हे दूतौ, तौ अन्तश्चित्ते परां प्रीतिं दधाते स्म दधतुः । कस्मिन्सति । भूसार्वभौमे अकबरे इति निगद्य भाषित्वा निवृत्ते विरामे सति । इति किम् । यत्कारणात् स साहिवखानः मम देहस्य शरीरस्य भेदात्पार्थक्यादन्यः अपरः आत्मा जीव इवास्ते विद्यते ततः कारणात्स साहिबखानः सर्व समस्तमप्यस्मद्विधेयमस्माकीनं कार्य कर्ता करिष्यति ॥ इति दूतयोः साहेः सूरिसमाकारणादेशः ॥
શ્લોકાર્થ
હે હતા, તે સાહિબખાન મારે જ આત્મા છે, દેહથી ભિન્ન હોવા છતાં પણ અમે બંને એક જ છીએ, તે માટે સાહિબખાન મારૂં કોઈ પણ કાર્ય કરી આપશે, આ પ્રમાણે કહીને અકબર બાદશાહ નિવૃત્ત થયા ત્યારે બંને દૂત અંતરમાં ખૂબ જ આનંદિત બન્યા. ૧૯ ततो दूतयुग्मं क्षमापूषलेख प्रतस्थे समादाय तत्संनिधानात् । अनूनां तन्मुद्वहन्नेतदीयाभिलाषः प्रसर्पन्प्रतीव व्रतीन्द्रम् ॥ २० ॥
ततो भूपालादेशानन्तरं दूतयुग्मं संदेशहारकद्वन्द्वं तस्य साहेः संनिधानात्समीपा त्प्रेतस्थे प्रचचाल । किं कृत्वा । क्षमायाः पृथिव्याः पूषा भास्वान् तस्य लेखं स्फुरन्मानं
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० २०-२२]
हीरसौभाग्यम्
१६९
सम्यक शिरस्यारोपणपूर्वमादाय गृहीत्वा । उत्प्रेक्ष्यने-अनूनां संपूर्णा तनू शरीरमुखहन् बिभ्राणः । तथा व्रतीन्द्रं सरिराजं प्रति प्रसर्पन गच्छन् । एतदीयोऽकम्बरसाहिसंबन्धी अभिलाषः कामः मनोरथ इव ॥
કાથ ત્યાર પછી બંને દૂએ રાજાનું ફરમાન લઈને બાદશાહ પાસેથી પ્રયાણ કર્યું, તે જાણે સૂરિરાજ પ્રત્યે ગમન કરતા એવા અકબર બાદશાહનો મૂર્તિમંત અભિલાષ न डाय ! ॥२०॥
प्रबुद्धैरबोधीति नोत्तालफालं चलद्वीक्ष्य जङ्घालदूतद्वयं तत् ।
स्पदस्फूर्तिरस्थैर्यभाजां मनोभिस्ततस्तेन तेभ्योऽथ बाधीयते स्म ॥२१॥ उत्ताला अतित्वरिता फाला गगनगामीनि उल्ललनरूपा गतिविशेषा यस्य तादृशं तत्साहिसंबन्धि साहिप्रेषितं वा जङघालमतिवेगवद्गतिकं दूतद्वयं संदेशहारकयामलं चलत्पथि प्रसपत् वीक्ष्य विलोक्य प्रबुद्धविद्वद्भिरेतन्नाबोधि न ज्ञातम् न मनस्यवधारितम् । इति किम् । न स्थैर्य स्थिरतां भजन्ते इत्यस्थैर्यभाजः चपलाशयास्तेषां मनोभिश्चित्तैस्तस्मादृतयुग्मात्किमिति उत्प्रेक्षायां विचारणायां वा । स्पदानां गतिवेगानाम् । 'रयो रहस्त्वरः स्पदः' इति हैम्याम् । तथा 'स्षदझाङ्कारितपत्नपद्धतिः' इति नैषधे । स्फूतिरतित्वरितता अधीयते स्म पठिता । अथ वा तेन दंतद्वन्द्वेन तेभ्यो मनोभ्योऽधीयते स्म शिक्ष्यते स्म किम् । इति संशयोत्प्रेक्षा ॥
પ્લેકાર્થ
અતિત્વરિત ગતિથી ચાલતા બંને દૂતોની વાયુવેગી ગતિ જોઈને પંડિત પુરૂષ જાણી શક્યા નહીં કે ચપળ આશયવાળાઓનાં મન પાસેથી આ દૂતોએ શું શિક્ષણ લીધું હશે? અથવા આ દૂતોએ મન પાસેથી શિક્ષણ મેળવ્યું હશે?” અર્થાત્ દૂની મન જેવી શીવ્ર ગતિ હતી. છે ૨૧
क्रमाभ्यामतिक्रन्य संदेशहारिद्विकं ग्रामकुल्याचलारामसीमाः । मुदाहम्मदाबादमागात्क्रमात्तत्सहाध्यायि किं रंहसां मारुतानाम् ॥२२॥
क्रमादनुक्रमतः स्वादेशपरदेशप्रचलनपरिपाट्या तत्साहिसंवन्धि संदेशहारिद्विक दूतद्वयं मुदा हर्षोत्कर्षण अहम्मदाबादमागादकमिपुरमाजगाम । ‘मा गास्त्वं खेदमन्दिरम्,' हि, सौ, २२
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० २२-२४
तथा 'अरे त्व साध्वस मागाः' इति सारस्वतव्याकरणादौ । ग्रामाः सवयथास्तोकचातुर्यादिगुणा ग्रामा लघुपुराणि वा उपलक्षणान्नगरपुरपत्तनादीन्यपि, तथा कुल्या लघुमहद्वादिन्यः, अचलाः पर्वताः, आरामाः उद्यानानि उपलक्षणाबनगहनारण्यादीन्यपि, सीमा ग्रामनगरादीनां क्षेत्रभूमयो देशावसानभुवो वा, ताः क्रमाभ्यां स्वपदाभ्यां न तु यानरतिक्रम्योल्लङ्घय । उत्प्रेक्ष्यते-दूतद्वन्द्व मारुतानां पवनानां रहसां वेगानां सह साधमध्येतीत्येवंशील सहाध्यायि एकगुरुसमीपेऽधीतिकृत्किम् । वेगेन तुल्यत्वादियमुत्प्रेक्षा ॥ इत्यकमिपुरे दूतगमनम् ॥
શ્લેકાર્થ
પવનવેગી ગતિથી ચાલતા દૂતે ગામ, નગર, કુલ, પર્વતે, ઉદ્યાન અને સીમા ક્ષેત્રે આદિને અતિક્રમી અનુક્રમે હર્ષપૂર્વક અમદાવાદ નગરમાં પહોંચ્યા, તે જાણે તે પવનના સહાધ્યાયી ન હોય! અર્થાત્ એક ગુરૂની પાસે જાણે અભ્યાસ કર્યો ન હોય . ૨૨
रणे वैरिणां पार्थिवा येन देहा हताः पेतुरु/मिवाम्बां मिलन्ति । ययौ तत्पुराधीशितुः संनिधाने द्वयं दूतयोर्मुद्गलक्षोणिभर्तुः ॥ २३॥
दूतयोः शासनहारिणोयं युगलं तस्याहम्मदाबादनाम्नः पुरस्य नगरस्याधीशितुः स्वामिनः मुद्गलानां काबिलमण्डलजन्मनां यवनजातिविशेषाणां क्षोणिभर्तु पस्य संनिधाने समीपे ययौ । तस्य कस्य । येन साहिवखानेन रणे संग्रामाङ्गणे वैरिणां शत्रूणां पृथिवीपरमाणुभिरारब्धाः पृथिवीविभागाः पृथिवीसंबन्धिनः । 'पार्थिव हि निजमाजिषु वीरा गौरवाहपुरपास्य भजन्ते' इति नैषधे । देहाः शरीराणि हताः करवालैापादिताः सन्तः पेतुः । क्षितौ पतन्तीत्यथैः । उत्प्रेक्ष्यते-उर्वीमम्बां क्षोणीं मातरं मिलन्तीव पृथिव्युत्पत्नत्वेन स्नेहात् ।।
શ્લેકાર્થ
તે બંને દૂત, અમદાવાદના સ્વામી મંગલવંશીય સાહિબખાન પાસે ગયા, તે સાહિબખાન વડે સંગ્રામમાં હણેલા શત્રુઓના પાર્થિવ શરીર હજુ સુધી પૃથ્વી ઉપર પડ્યાં હતાં, તે જાણે ! નેહથી પૃથ્વીમાતાને મળ્યા ન હોય ! ! ૨૩ છે
सुवर्णश्रियाद्वैतयालंकृतायाः सुधास्पन्दिवाग्वैदुषीभूषितायाः । कुमार्या इव क्ष्मापतेः पत्रिकाया असौ तेन पाणिग्रहः कार्यते स्म ॥ २४ ॥
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० २४-२६ ]
हीरसौभाग्यम्
१७१
तेन दूतद्वन्द्वेन असौ साहिबखानः क्ष्मापते मीभर्तुः कुमार्याः कन्याया इव मापतेरकब्बरसाहेः पत्रिकायाः स्फुरन्मानस्य पाणिना हस्तेन ग्रहणमादानं स्वीकरणं वा पाणिग्रहण परिणयन' च कार्यते स्म निर्माप्यते स्म । पाणौ ग्राहितेत्यर्थः । किंभ्रतायाः प कायाः कुमार्याश्च । अद्वैतया अनन्यसामान्यया सुशोभनानां वर्णानामक्षराणां हेम्नश्च श्रिया लक्ष्म्या सुवर्णतुल्यया वा श्रिया अलंकृताया भूषितायाः । पुनः किंभूताया । सुधाममृतं स्पदन्ते क्षरतीति प्रस्रवतीत्येवंशीला या वाग्वैदुषी वचनचातुरी तथा भूषितायाः ॥
શ્લોકાથ
ડૂતે વડે, સુવર્ણાક્ષરોની અદ્વૈત લક્ષ્મીથી અલંકૃત તેમજ સુધા' સ્પંદન જેવી વચન ચાતુરીથી સુશોભિત એવી અર્પણ કરેલી બાદશાહની પત્રિકાનું સાહિબખાને २०१४न्यानी म पाखि ४यु ! ॥ २४ ॥
ततः कोशवद्भूमहेन्द्रस्य मुद्रां प्रमोदादुपादाय लेख दधानम् । विमुद्याक्षराण्यक्षिलक्षाणि कुर्वन्विवेदाशयं तस्य निःशेषमेषः ॥२५॥
ततो लेखादानानन्तरमेषः साहिबखानः तस्य स्फुरन्मानस्य निःशेष समग्रमप्याशयमभिप्रायं रहस्यं विवेद जानाति स्म । किं कुर्वन् । बिमुद्य मुद्रयित्वा अक्षराणि वर्णानक्षिलक्षाणि लोचनगोचरान् कुर्वन् । किं कृत्वा । प्रमोदादानन्दाल्लेख साहिस्फुरन्मानमुपादाय 'तसलीम' इति यवनप्रसिद्धेन नाम्ना प्रणामपूर्व तदुपरि स्वशिरोमोचनपूर्व वा गृहीत्वा । किं कुर्वाणं लेखम् । भूमहेन्द्रस्य राज्ञः कोशं भाण्डागारमिव मुद्रां मुद्रणं निमीलनं दधानम् ॥ इति साहिस्फुरन्मानस्यार्पणं वाचनं च ॥
શ્લેકાર્થ
ત્યારપછી ભંડારની જેમ બાદશાહના ફરમાનને પ્રણામ કરીને, તેના પર મસ્તક મુકીને)અક્ષર વાંચીને સાહિબખાને તરત જ બાદશાહના સમસ્ત અભિપ્રાયને જાણી લીધે. અર્થાત્ સમગ્ર અભિપ્રાયથી વિદિત બન્યા. આ ૨૫ છે
पुरस्तात्तयोः प्रीतिमान्मुद्गलेशो गिरं वासयामास वक्रारविन्दे ।
विनिर्यद्विजश्रेणिशोचिर्विमिश्रस्मितेनेव तन्वन्मरालैकलीलाम् ॥ २६॥ प्रीतिमान् स्नेहार्द्रहृदयो मुद्गलेशः साहिबखानः तयोर्दूतयोः पुरस्तादग्रे वक्रारविन्दे वदनकमले गिरं वाणीं वासयामास स्थापयति स्म । बभाषे इत्यर्थः । अथ च गिरं
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० २६-२८
सरस्वती देर्वी मुखपदमे वासितवान् । सरस्वत्याः संनिधाने त्ववश्यं वाहेन हंसेन भाव्यं तदेव दर्शयति । उत्प्रेक्ष्यते-विनिर्यवदनाद्वहिनिःसरदृद्विजानां दन्तानां श्रेण्योर्मालिकयोः शोचि: कान्तिस्तेन विमिश्रेण करम्बितेन स्मितेन कृत्वा मरालस्य राजहंसस्य एकामद्वितीयां लीला विलास शोभा वा तन्वद्विस्तारयन्निव ।।
કલેકાર્થ
સ્નેહા હૃદયવાળા સાહિબખાને બંને દૂતની સમક્ષ મુખકમળમાં વાણી જી. અર્થાત મુખરૂપી કમળમાં સરસ્વતીની સ્થાપના કરી, તેથી જ) મુખમાંથી નીકળતી દંત શ્રેણિની કાન્તિથી મિશ્રિત સ્મિત વડે જાણે રાજહંસની અદ્વિતીય લીલાને વિસ્તાર नय ! ॥२६॥
प्रभुर्भद्रवान्कच्चिदास्ते दृमाउंसुतोऽकब्बरो बब्बरोर्वीशवंश्यः । जिताश्चण्डदोर्दण्डवीर्येण येन न्यवात्सुदिगन्तेषु शङ्के दिगीशाः ॥ २७ ॥
कञ्चिदिष्टपरिप्रश्ने अव्ययम् । द्विवचनस्याप्वव्ययाद्विभक्तेलुक् । हे दूतो, अकब्बरः प्रभुनः स्वामी भद्रवान् कुशली आस्ते । किंभूतः । हमाऊंनाम्नो राज्ञः सुतः । पुनः किंभूतः । बब्बरनामा उर्वीशो मुद्गलेन्द्रस्तस्य वंशे गोत्रे भवः वश्यः। अहमेव शके । उत्प्रेक्षे । येनाकब्वरसाहिन्ग चण्डेन प्रबलेन प्रतिभटोभटभूमीमहेन्द्रासह्येन दोर्दण्डयो - जपरिघयोर्वीर्येण पराक्रमेण जिता: परिभूताः सन्तः दिगीशाश्चत्वारोऽष्टौ दश वा दिगीशा दिक्पाला दिशां हरितःमन्तेष्ववसानेषु न्यवात्सुरिव निवसन्ति स्म किमु शके इवार्थे ।
કલેકાર્થ ' હે દૂતે, બમ્બરવંશીય હુમાયુના સુપુત્ર અમારા સ્વામી બાદશાહ અકબર કુશલા છે ને ? મને એમ લાગે છે કે (ઉપ્રેક્ષા) બાદશાહના પ્રચંડ બાહુબળથી પરાભવ પામેલા. ચારે દિકપાલે, તે માટે જ જાણે દિશાઓના છેડે જઈને વસ્યા ન હોય ! | ૨૭ છે
चतुर्वाधिसंवर्तकीभूततेजस्ततेः सन्ति जैवात्रिकास्तस्य पुत्राः। महीचारिणः पूषविद्वेषिगोत्रद्विषद्यक्षराजाङ्गजाता इवैते ॥ २८ ॥
हे दूतौ, चतुर्पु प्राच्यप्रतीच्यापाच्योदीच्यलक्षणेषु वार्धिषु समुद्रेषु सवर्तकीभूता वडवानलभाव प्राप्ता तेजसां प्रतापानां ततिर्मण्डली यस्य तस्य साहेः पुत्राः शेखजी-पाहडी
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० २८-३० ]
हीरसौभाग्यम्
दानिया - इत्यभिधानास्त्रयोऽपि नन्दना जैवात्रिका दीर्घायुषः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते - महीचारिणः क्षोण्यां कौतूहलेन संचरणशीला पूषविद्वेषी ईश्वरो गोत्रद्विषन्पर्वतरिपुरिन्द्रो यक्षराजो धनदस्तेषां क्रमेणाङ्गजाताः । स्वामिकार्तिक - जयन्त-नल- कूबर - नामानस्तनुजा इव ॥
લેાકા
१७३
હે ક્રૂતા, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ એમ ચાર સમુદ્રમાં જેના પ્રતાપના સમૂહ વડવાનલરૂપે બન્યા છે તે ખાદશાહના શેખજી, પહાડી અને દાનિયા આ નામના ત્રણે પુત્રો દીર્ઘાયુષ્ય છે ને! એ ત્રણે પુત્રા, કૌતુકથી પૃથ્વી પર આવેલા ઇશ્વરપુત્ર કાર્તિકસ્વામી, ઈન્દ્રપુત્ર જયંત અને ધનઃપુત્ર નલકુબેર જાણે ન હોય ! ॥ ૨૮ ૫
अये स्वस्तिमन्त्यो नृपाम्भोजनेत्रा उपेता इव क्ष्मां हरेरिन्दुवत्काः । परीवार आस्ते शिवः सोऽपि येनावनीन्दोर्मनो ज्ञानिनेवान्वगामि ॥ २९ ॥
अये दूतौ नृपाम्भोजनेत्रा अकब्बरसाहेः कमललोचनाः स्त्रियः स्वस्तिमन्त्यः कुशलिन्यः वर्तन्ते । उत्प्रेक्ष्यते - क्ष्मां महीमुपेताः समागताः हरेः शचीकान्तस्य जयवाहिनीवल्लभस्य वासवस्य इन्दुवत्काः कान्ताः प्रिया इव । अपि पुनरवनीन्दोर्भूमीतमीरमणस्य राज्ञः स परपक्षविजयित्वेन ख्यातः परिवारः स्वजनादिपरिजनः शिवो निरुपद्रवो वर्तते । स कः । येन परीवारेण ज्ञानिना ज्ञानवतेव ज्ञानाभिप्रायेणेवावनीन्दोः पातिसाहेमनो मानसमन्वगामि । इङ्गिताकारज्ञातृत्वेन मनसोऽभिलषितमेव विधीयते इत्यनुगम्यते । 'अये कियद्यावदुपैषि दूरम' इति नैषधे ॥
શ્લેાકા
હું દૂતા, પૃથ્વી પર આવેલી જાણે ઇન્દ્રની ઇન્દ્રાણીએ ન હેાય તેવી બાદશાહની બેગમે કુશલ છે ને ? તેમ જ જ્ઞાનીપુરૂષની જેમ બાદશાહના ઈંગિત આકારના જાણકાર સ્વજન પરિવાર પણ ઉપદ્રવ રહિત છે ને ?! ૨૯૫
अनीकं शुभं भूभुजो येन जज्ञे युगान्तान्धकद्वेषिणेवारिचक्रे ।
प्रजा आसते प्रीतिभाजः प्रजावन्मुदा प्रश्रयामास तावित्यधीशः ॥ ३० ॥
हे दूतों, भूभुजः अकब्बरसाहेः तद्विजित्वरतया सर्वत्र प्रसिद्धमनीकं वाजिवारणरथपदातिरूपं चतुरङ्गकटक शुभं कल्याणकलितं वर्तते । तत्किम् । येनानीकेन अरीणां
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ३०-३२
वैरिणां चक्रे वृन्दे सेनायां वा । 'वरूथिनीचमूचक्रम' इति हैम्याम् । युगान्तस्य कल्पान्तकालस्यान्धकनाम्नो दानवस्य द्वेषिणा शत्रुणेव एतावता शंभुनेव जज्ञे संजातम् । संहारकत्वेन बभूवे इत्यर्थः । 'क्षये जगज्जीवपिबं शिव वदन' इति नैषधे । पुनर्भू भुजः प्रजाः प्रकृतयो लोकाः प्रजावत्संततय इव प्रीतिं प्रमोदं स्नेहं वा भजन्ते इति प्रीतिभाजः सन्ति । अधीशः अकमिपुरप्रभुः इत्यमुना प्रकारेण तो दूतौ प्रश्नयामास पृच्छति स्म ॥ इति साहिबखानकृतसाहिपरिवारादीनां कुशलप्रश्नः ॥
શ્લેકાર્થ
હે કૂતે, બાદશાહની સર્વદેશ પ્રસિદ્ધ ચતુરંગી સેના કલ્યાણમતી છે ને ? જે સેનાએ, જેમ ઈશ્વરે કપાનકાલના અંધક નામના દૈત્યને સંહાર કર્યો હતો. તેમ દુશમનની સેનામાં પ્રલયકાળને સંહાર થયા હતા. વળી તે દૂત, બાદશાહની સંતતિની જેમ પ્રીતિવાળી પ્રજા પણ આનંદમાં છે ને? આ પ્રમાણે સાહિબખાને દૂતને विविध प्रश्न पूछया. ॥ ३० ॥ स्थितोऽद्रिः सुराणामिवाक्रम्य सर्वा दिशः साहिरास्ते प्रभो पर्वतायुः । सुताः शक्तिभेदा इव स्फूर्तिमन्तः सुखिन्यः सुमुख्योऽपि किं राजलक्ष्म्यः ॥ ३१ ॥
कुले धैर्यभाजामिवाधीश साहेः परीवारतन्त्रे अनातङ्किनी स्तः॥ महानन्दयुक्ताश्च मुक्तात्मवत्तत्प्रजा इत्यमुं तवयं प्रत्यवोचत् ॥ ३२ ॥
तदद्वयं दूतयुग्मम् अमु साहिबखान प्रति इत्यमुना प्रकारेण प्रत्यवोचत् प्रतिभाषते स्म । प्रत्युत्तरं प्रददावित्यथ: । हे प्रभो हे साहिबखान, साहिरकब्बरः पर्वतवदद्रिरिव दीर्घमायुर्यस्य तादृगास्ते । किंलक्षणः । सुराणामद्रिरुरिव सर्वाः समस्ता अपि दिशः आक्रम्य स्वीकृत्य स्थितः । पुनः सुता: साहिपुत्राः प्रभुत्वोत्साहमन्त्रलक्षणानां तिसृणां शक्तीनां भेदा इव स्फूर्तिमन्तः प्रोजस्वलाः सन्ति । अपि पुनः सुमुख्यः साहिगृहिण्यः सुखिन्यः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सुमुख्यो राजलक्ष्म्य इव । प्रबलप्रतिभटाभावात राजलक्ष्म्यः सुखिन्यो भवेयुः । हे अधीश हे स्वामिन, साहेः परीवारतन्त्रे परिच्छदसैन्ये । 'कटक ध्वजिनी तन्त्रम्, इति हैम्याम् । अनातङ्किनी नीरोगे समाधिशालिनी । के इव । कुले व । यथा धैर्यभाजां धीरताधारिणां सत्त्ववताम् । महावीराणामित्यर्थः । गोत्रे वंशो अनातङ्किनी निर्भये भवतः । 'रोगो रुजारुगान्तष्कः,' तथा 'भय भीéतिरातङ्कः' इति द्वयमपि हैम्याम् । च पुनस्तस्य साहेः प्रजाः पौरजानपदाश्च लोका महानन्देन परमालादेन . युक्ताः सहिता वर्तन्ते । किंवत् । मुक्तात्मवत् । यथा संसारनिर्मुक्तात्मानः सिद्धाः महान न्देन मोक्षेण सहिता भवन्ति ॥ इति दूतप्रोक्तसाहिप्रमुखकुशलोक्तिः ॥ युग्मम् ॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ३१-३४]
हीरसौभाग्यम्
१७५
કલાકાથ
ત્યારબાદ બન્ને દૂતેએ આ પ્રમાણે પ્રત્યુત્તર આપ્યાર હે સ્વામિન, સર્વદિશાઓ પર આક્રમણ કરીને સુખપૂર્વક રહેલા બાદશાહ અકબર દીર્ધાયુ વર્તે છે. તેમજ પ્રભુત્વ, ઉત્સાહ અને મંત્ર એ ત્રણ શક્તિઓની જેમ બાદશાહના ત્રણ પુત્રો સ્કૂર્તિમંત છે. વળી, રાજલક્ષ્મીની સખીઓ ન હોય તેવા પ્રકારની બાદશાહની રાજરમણીઓ કુશલવંત છે. વળી તે સ્વામિન, ધર્યવાન અને સત્યવાન પુરૂષના કુલની જેમ બાદશાહના પરિવારમાં નિરાગિતા વર્તે છે, તેમ જ મુક્તાત્માઓની જેમ પ્રજાજને મહાનંદ ભેગાવી રહ્યા છે, આ પ્રમાણે તેને પ્રત્યુત્તર આપે. ૩૧ ૩૨ .
निपीयेति तद्वाग्विलासामृतं स इदं दन्तिवत्प्रीतिमन्त गाहे । अवेत्य प्रसत्तिं पुनः पातिसाहेरवैति स्म संप्राप्तसर्वस्ववत्स्वम् ॥ ३३ ॥
स साहिबखानः इति पूर्वोक्तप्रकारेण तयोर्दूतयोर्वाग्विलासो वचनचातुरी स एवामृतं सुधां निपीय सादरं श्रवणगोचरीकृत्य अन्तश्चित्त प्रीतिं मोदं जगाहे प्राप्नोति स्म । किंवत् । दन्तिवत् । यथा हस्ती अमृतं पानीयं नितरां पीत्वा हृदं द्रहमवगाहते । पुनरपरार्थकथने । खानः पातिसाहेरकब्बरधराधिराजस्य प्रसत्तिं स्वस्मिन्विषये प्रसादं संतुष्टि. पुष्टिमवेत्य हृद्रोचरिकृत्य स्वमात्मान संप्राप्त हस्ते अधिगतं सर्वस्व निःशेषक्ष्मामण्डल. मध्यवर्तिद्रव्यम् उपलक्षणात् राज्यादिग्रहः सर्वपदार्थसार्थो वा येन । तद्वदति स्म जानाति स्म बुबुधे ॥
કલેકાર્થ
દૂતોની વચનચાતુરીરૂપી સુધાનું આદરપૂર્વક પાન કરીને (સાંભળીને) સાહિબખાન હાથીની જેમ પ્રીતિરૂપી સરોવરમાં મસ્ત બની ગયે. વળી, પિતાના ઉપર બાદશાહની પ્રસન્નતા જાણીને, પિતાને સર્વસ્વ મળી ગયું હોય તેમ અત્યંત આનંદિત બન્ય. ૩૩
अथाकारिताः श्रावकास्तेन भृत्यैश्चकोरा इव श्वेतभासा मयूखैः। क्रमात्तेऽपि तेषां गताः संनिकर्ष निदेशं प्रभोनिर्दिशन्ति स्म सर्वम् ॥ ३४ ॥
अथ दूतवचनानन्तरं तेन साहिबखानेन भृत्यैः स्वसेवकैः श्रावका अकमिपुरवृद्धश्राद्धा आकारिता आहूताः । केनेव । श्वेतभासेव यथा चन्द्रमसा मयूखैः स्वकिरणैश्चकोरा ज्योत्स्नाप्रियाः आकार्यन्ते स्म । अपि पुनः ते भृत्या क्रमात् स्वस्वामिनिदेशश्रव
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो ० ३४-३६
णप्रणामकरणपरिपाट्या तेषामकमिपुरतपापक्षश्राद्धानां संनिकर्ष समीपं गताः प्राप्ताः सन्तः प्रभोः स्वस्वामिनः सर्व निदेशमाज्ञां निर्दिशन्ति स्म निवेदयन्ति स्म कथयन्ति स्म ।।
લેકાર્થ
જેમ ચન્દ્ર, પિતાના કિરણો દ્વારા ચકેરને બોલાવે છે તેમ સાહિબખાને પિતાના સેવક દ્વારા અમદાવાદના શ્રાવકને લાવ્યા. તે સેવકે પણ શ્રાવકેની પાસે ગયા અને પિતાના સ્વામીના આદેશનું નિવેદન કર્યું. ૩૪ છે
समानीयमाना अमीभिर्जनास्तेऽप्यराजन्त मध्येपुरं दानशौण्डाः। महामात्रवृन्दै_िपेन्द्रा इवोर्वीपतेर्मन्दिर दानधारां किरन्तः ॥ ३५ ॥
अमीभिः साहिवखानभृत्यैर्मध्येपुरमकमिपुरस्य मध्ये । 'पारे षष्ट्या वा समस्यते'। समासश्चाव्ययीभावः । 'गङ्गायाः पारे पारेगङ्गम् । गङ्गायामध्ये मध्येगङ्गम्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तद्वन्मध्येपुरं सम्यक् समाननादिप्रकारेणास्ते श्राद्धा अपि व्यराजन्त शुशुभिरे । किंभूताः । दानशौण्डाः बहुद्रव्यप्रदायिनः विश्राणनेन विख्याता वा । 'शौण्डा विख्यातमत्तयोः' इत्यनेकार्थः । के इव । द्विपेन्द्रा इव । यथा महामात्राणां हस्तिपकानां 'माहत' इति प्रसिद्धानां वृन्दैराधोरणगणैः उर्वीपते राज्ञो मन्दिरे नीयमाना गजराजा विराजन्ते । किं कुर्वन्तः । दानधारां मदवारिवृष्टि कुर्वन्तः सृजन्तः क्षरन्तः ।।
લેકાર્થ
જેમ મહાવતે વડે લવાયેલા મદજલની વર્ષા કરતા ગજેન્દ્રો રાજમહેલને શોભાવે તેમ સાહિબખાનનાં સેવકે વડે સન્માનપૂર્વક બોલાવાયેલા દાનેશ્વરી શ્રાવકો અમદાવાદની મધ્યમાં શોભતા હતા. છે કપ છે
जना जैनपक्षैकदक्षाः क्षितिक्षित्समाजं विशन्ति स्म संभूय सर्वे । ततस्सोऽप्यनयॊपदापूर्णपाणीन्स्वबन्धूनिवास्थापयत्तानुपान्ते ॥ ३६॥
- सर्व समस्ता जना; जिनानां वीतरागाणामय जैन; स चासौ पक्षश्च । जिनशासनमित्यर्थ; । तत्रैकतया अद्वितीयत्वेन दक्षा अतिनिपुणा जना; श्राद्धाः संभूय एकत्र मिलित्वा क्षितिक्षित; खानस्य समाज सभाँ विशन्ति स्म । सभामध्ये ययुरित्यर्थ; । ततो जनाग
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ३६-३८ ]
हीरसौभाग्यम्
१७७
मनानन्तर तोऽपि खानः अनाभिः प्रशस्याभिरुपदाभि; प्राभृत; पूर्णाः भृता; पाणयो हस्ता येषां तान् जनान् स्वबन्धूनात्मस्वजनानिव उपान्ते स्वसमीपे अस्थापयदुपवेशयति स्म ॥
શ્લેકાર્થ
જૈનશાસનમાં ચતુર એવા તે સર્વ શ્રાવકે એ ભેગા થઈ સાહિબખાનના સભામાં પ્રવેશ કર્યો, ત્યાર પછી મહામૂલ્યવાન ભેટણાઓથી ભરેલા હાથવાળા તે શ્રાવકને ખાને સ્વજન બંધુઓની જેમ પિતાની પાસે બેસવા માટે સ્થાન આપ્યું. ૩૬ છે
अमी मूलकर्मेव तच्चित्तवृत्तेः पुरः प्राभृतं भूमिभर्तुर्विमुच्य । अलीकातिथीभूतहस्ताऽरविन्दाः प्रमोदप्रगल्भाः स्म भाषन्त इत्थम् ॥ ३७ ॥
अलीके ललाटे अतिथीभूतानि प्राघुणानि तानि हस्ता एवारविन्दानि पनानि तेषां कृताञ्जलय इत्यर्थः । अमी श्राद्धाः प्रमोदेन हर्षेण प्रगल्भाः सोत्साहा इत्थमग्रे वक्ष्यमाणमभाषन्त प्रोचुः । किं कृत्वा । भूमिभर्तुर्नृपस्य पुरोऽग्रे प्राभृत ढौकितकं विमुच्य . ढौकयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-तस्य साहिबखानस्य चित्तवृत्तेर्मनोव्यापारस्य मूलकर्म कार्मणमिव ।
પ્લેકાર્થ જેઓનાં કરકમલ લલાટપટ પર અતિથિ બન્યા છે અર્થાત અંજલિ જેડને હર્ષથી ઉત્સાહિત બનેલા તે શ્રાવકે રાજાની આગળ ભટણું ધરીને આ પ્રકારે બોલ્યા ! તેમની વાણી સાહિબખાનની ચિત્તવૃત્તિને આકર્ષવા માટેનું જાણે કામણ ન હોય ! છે ૩૭
नृणां शासिता त्वं वयं शासनीयाः वयं सेवकास्त्वं पुनः सेवनीयः । नियोज्या वयं त्वं नियोक्तासि यस्मात्तदादिश्यतां कृत्यमस्माकमीश ॥ ३८ ॥
हे ईश, त्वं यस्मात्कारणात् त्वं नृणां नराणां शासिता पालयिता असि, पुनर्वयं शासनीयाः पालयितव्याः स्मः । पुनस्त्वसेवनीयः सेवितव्यः सेवितु योग्योऽसि; पुनर्वय सेवकाः सेवाकारकाः स्म । पुनस्त्वं नियोक्ता कार्य प्रयोजकोऽसि, पुनर्वयं नियोज्याः कर्तव्ये निर्देश्याः स्म । तत्तस्मात्कारणादस्माकं कृत्यं कार्यमादिश्यतां प्रसाचताम॥ इति श्राद्धानामाकरणं तत्प्रश्नश्च ॥
हि. सौ. २३
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
सौभाग्यम्
શ્લાકા
हे स्वामिन, व्याप शासनहर्ता हो, अभे शासनीय छीये. आाप सेव्य छो, अभे सेव४ छीये. आप प्रत्येक अर्थना नियोन ( प्रे२४ ) हो अभो नियुक्त (प्रेर्य ) छीये. માટે હે સ્વામિન; અમને કાની આજ્ઞા ફરમાવેા. ૫ ૩૮ ॥
[ सर्ग ११ श्लो० ३८-४१
स ऊचेऽथ वाचेति पीयूषवर्ष किरन्कैतवादन्तनिर्यदयतीनाम् । चतुर्दिक्षु चण्डांशुवद्यत्प्रतापो भ्रमत्यन्धिनेमीचरोऽकन्वरोऽस्ति ॥ ३९ ॥
अथ श्राद्धजनप्रश्नानन्तरं स साहिबखानो वाचा वाण्या कृत्वा इत्यग्रे वक्ष्यमाणमूचे बभाषे । किं कुर्वन् । दन्तेभ्यो दशनेभ्यो निर्यान्तीनां निःसरन्तीनां सुतीनां कान्तीनां haarत्कपटात्पीयूष वर्षममृतवृष्टिं किरन्विस्तारयन्निवेतीयं गर्भितोत्प्रेक्षा । किमूचे तदेवाह - हे जनाः, अकब्बरनामा अब्धिनेमीचर: आपाथो नायकपर्यन्तपृथ्वीनाथोऽस्ति । यत्प्रतापचतुर्दिक्षु पूर्वापरदक्षिणोत्तरालक्षणासु हरित्सु भ्रमति पर्यटति । किंवत् । चण्डांशुवत् । यथा भास्वांश्चतुरासामुपरि भ्रमति ॥
લેાકાથ
ત્યારપછી, દાંતામાંથી નીકળતી કાંન્તિના ખ્તાને સુધાવૃષ્ટિ કરતી નહાય તેવી વાણીથી સાહિમખાન ખેલ્યું ! હુ શ્રાવક, સૂર્ય'ની જેમ ચારે દિશાએ માં જેમને પ્રચંડ પ્રતાપ પ્રસરી રહ્યો છે તે સમુદ્રાન્ત-ભૂમિપતિ અકબર નામના ખાદશાહ છે. ॥ ૩૯૫
यया ज्योत्स्नयेवावदातीक्रियन्ते दिशः सस्मिता वा स्वकान्तैः क्रियन्ते । सखीभिर्विशिष्येव गोशीर्ष चन्द्रद्रवैः पत्रभङ्गैकतालंक्रियन्ते ॥ ४० ॥
कदाचिज्जगत्कर्णपूरायमाणां गुणश्रेणिमाकर्ण्य तां हीरसूरेः । तमादातुकामेन तेनात्मदूताविह प्रेषितौ दर्शनोत्कण्ठितेन ॥ ४१ ॥
हे जनाः, तेनाकब्बरपातिसाहिना इहाहम्मदाबादे मत्पार्श्वे वा आत्मदूतौ स्वसंदेशहारको प्रेषितौ प्रहितौ स्तः । तेन किं कर्तुकामेन । तं जगत्प्रसिद्ध गुणग्रामं हीरविजयस्ररिमाह्रातुमाकारयितुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृशेन । अत एव पुनः किंभूतेन । दर्शनोत्कण्ठितेन गुरोरालोकनोत्सुक्यभाजा । किं कृत्वा । कदाचित्कस्मिन्नपि समये जगतां भुवनानां कर्णौ श्रवण पूर्यते अनयेति कर्णपुरा । अथवा कर्णपूरो कर्णाभरणे तद्वदाचरितां यावज्जगज्ज
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ४१-४२]
हीरसौभाग्यम्
१७९
नावादिनी हीरमृरेर्गुणानां श्रेणी धोरणीमाकर्ण्य श्रुत्वा । तां काम् । यया गुरुगुणश्रेण्या ज्योत्स्नया चन्द्रचन्द्रिकयेव दिशः सर्वा अप्याशा अवदातीक्रियन्ते श्वेता विधीयन्ते । अथ वा स्वकान्तरात्मात्मभर्तृभिर्दिशो निजनिजदिगङ्गना नर्मलीलावशात्सस्मिताः सहासाः क्रियन्ते सृज्यन्ते । वा अथ वा । सखीभिर्वयसीभिर्मण्डनकारिकाभिर्वा गोशीर्षकाणां चन्दनानां चन्द्राणां कर्पूराणां च द्रवैः पदकैः कृत्वा यत्र वल्लीभिः । 'देव भवद्वैरिवधूवदने वने च नागरुच्चिताश्चन्दनपत्त्रभङ्गाः' इति चम्पूकथायाम् । उत्प्रेक्ष्यते-विशिष्य विशेषप्रकारेणालंक्रियन्ते भूष्यन्ते इव ॥ युग्मम् ॥
કલેકાર્થ
હે શ્રાવકે, તે હીરવિજયસૂરિની ગુણ ણિને સાંભળીને, તેમનાં દર્શન કરવાને ઉત્સુક અકબર બાદશાહે તેમને પોતાની પાસે બેલાવવા માટે પિતાના સંદેશ વાહકે भारी पासे मडी (अमहापा) भक्ष्या छे. वा शुश्रेणि समजाने ! (१) यन्द्रनी ચન્દ્રિકાની જેમ જે ગુણશ્રેણિએ સર્વદિશાઓને ઉજવલ કરી છે. અથવા (૨) સ્વસ્થ ભર્તાર વડે જેમ દિશાઓ સસ્મિતા કરાય છે તેમ દિશાએ ગુણશ્રેણિથી સસ્મિતા બની છે, અથવા (૪) જેમ શણગારનારી સખીઓ ગશીર્ષ ચંદનના પ્રવાહીથી પિતાની સખીને પત્રાવલિથી શણગારે તેમ દિશાએ હીરવિજયસૂરિની ગુણશ્રેણિથી અલંકૃત બની છે ! ૪૦ ૪૧ છે
समुद्रोऽपि भीतिं दधद्वारिपूराद्विशुद्धोऽषि कार्य पुनर्बिभ्रदन्तः । भुवो वासबेनैष लेखो विशेषप्रवृत्तिं वहल्लेखवत्प्रेपितश्च ॥ ४२ ॥
हे जनाः, च पुनर्भुवो वासवेनाकबरेण पृथ्वीपुरंदरेण विशेषप्रवृत्तिं स्वहृदयाभिप्रायनिवेदकावार्ता वहन्दद्धत् एष मत्करकिसलयवर्ती लेखवत देव इव लेखः स्फरन्मान प्रेषितः प्रहितोऽस्ति । किं कुर्वन् । सह मुद्रया मुद्रणेन जनुषामधुरणेन वर्तते यः । मुद्रायुक्त इत्यर्थः । समुद्रः पयोधिरपि वारिपूराजलप्लवाद्भीतिं भयं दधत् धारयन् । पुनः किं कुर्वन् । विशुद्धो धवलोऽपि कायॆ मषिवर्णश्यामिफां अन्तः बिभ्रत्कलयन् ॥
કલેકાર્થ
હે શ્રાવકે, અકબરબાદશાહે સવદયનો અભિપ્રાય જણાવતા પત્રની જેમ પિતાની મહેરછાપ સહિત ફરમાન પત્ર પણ મોકલાવ્યું છે, તે પત્ર સમુદ્રરૂપ હોવા છતાં પણ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ४२-४४
પાણીના પ્રવાહથી ભય પામે છે અને વેત (સફેદ) હોવા છતાં પણ અષીની અક્ષર પંક્તિરૂપ શ્યામતા ધારણ કરે છે. કે ૪૨ .
अनुन्नीतसंप्राप्तमद्धृत्यवगै निजालोकनाविष्कृतातङ्कसर्गेः । भविष्यत्यमुष्य व्ययो यत्समाधेः सरस्या इवाकालमेधैः कजानाम् ॥ ४३ ॥ त्रियामाविरामा इवाम्भोजबन्धु वतीन्द्रं ततो ययमेवानयध्वम् । निगद्येति खानेन संमान्य ते स्वान्विसृष्टा निवासान्ययुः प्रीतिमन्तः ॥ ४४ ॥
साहिबखानेन नाम्ना इति पूर्वोक्त निगद्य कथयित्वा संमान्य संमानं च प्रदाय विसृष्टाः पश्चात्प्रेषिताः श्राद्धाः प्रीतिमन्तो हृष्टमानसाः सन्तः स्वान्निवासान् ययुर्जग्मुः । निजनिकेतनस्थानेषु गता इत्यर्थः । इति किम् । हे हीरसरिभक्तजनाः, ततः कारणात् यूयमेव भवन्त एव व्रतीन्द्र सूरिमानयध्वम् । अत्र गन्धारनगरादकमिपुरे आकारयत । के इव । त्रियामाविरामा इव । यथा विभावरीणां विरामा दिवसावसानसमया अम्भोजबन्धुं भास्करमत्र जीवलोके रोदःकंदरे वा आनयन्ति । ततः कुतः । यतः कारणान्निजानामात्म नामालोकनान्मुन्द्रलजातित्वेन भीमाशयत्वाद्दर्शनादेवाविष्कृतः प्रगटभाव प्रापितः आतङ्को भयं तस्य सर्गः सृष्टियस्तादृशैरनुन्नीतैरवितर्कितैरज्ञातपूर्व: संप्राप्तैरर्थात् हीरसूरिसमीपे समागतैर्मभृत्यवगैंर्मम सेवकगणैरमुप्य हीरविजयसरेः समाधेानस्य चित्तस्वास्थ्यस्य वा व्ययो व्यपगमः क्षयो भविष्यति । केषामिव । कजानामिव । यथा सरस्या महत्सरसः कजस्य कमलस्य । जातिवाचित्वादेकवचनम् । सर्वजातीयाम्भोजवनस्य अकालमेधैरसमय: संप्राप्तपयोधरैर्व्ययो भवति । 'यवनीमुखपद्मानां सेहे मधुमदं न सः । बालातपमिवाजानागकालजलदोदयः ॥' इति रघुवंशे ॥ इति राजनगरश्राद्धानां खानदत्तहीरविजयसूरीश्वराकारणादेशः ॥
શ્લેકાર્થ
હે હીરવિજયસૂરિજીના ભકત શ્રાવકે ! અમારા સેવકને હીરવિજયસૂરિજી પાસે મોકલવાથી ભયંકર મેગલ જાતિને જોતાં જ અભિપ્રાયને નહી જાણવાથી આ પ્રમાણે ભયની આશંકા ઉત્પન્ન થશે. જેમ પ્રલયકાળના મેઘવડે સરોવરમાં રહેલા કમલને નાશ થાય તેમ કદાચ આચાર્યશ્રીના સ્વાચ્ય અથવા ચિત્તના સમાધિને નાશ થશે. તે માટે શ્રાવકે, રાત્રિના વિરામ સમયે જેમ સૂર્યને લવાય તેમ તેમ જ તે સુરિજીને અમદાવાદમાં બેલાવી લો.” આ પ્રમાણે કહીને સાહિબખાને તેઓનું સન્માનપૂર્વક વિસર્જન કર્યું. ત્યારબાદ શ્રાવકે હૃદયમાં અત્યંત આનંદને ધારણ કરતા પિત પિતાના સ્થાને ગયા. કે ૪૩ ૪૪ છે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ४५-४७]
हीरसौभाग्यम्
विचिन्त्यात्मचित्ते तदादेशमहेन्मतस्योदयस्वर्द्वमस्येव बीजम् । तपापक्षमुख्याखिलश्राद्धलोका मिलित्वा मिथः प्रोचुरानन्दसान्द्राः ॥ ४५ ॥
तपा इति नाम यस्य तादृग्गणस्य गच्छस्य पक्षः स्वीकारो येषां ते तपापक्षाः । 'अपक्षपातेन परीक्ष्यमाणः पक्षः' इत्यनेकार्थवृत्तौ । तेषु मुख्याः श्रेष्ठा अखिलाः समग्राः श्राद्धलोकाः श्रावकजना मिलित्वा एकत्र संभूय मिथः परस्परमानन्देन सान्द्रा व्याप्ताः प्रोचुः कथयन्ति स्म । किं कृत्वा । आत्मचित्ते निजमनसि तदादेशं साहिबखानाज्ञामहन्मतस्य जिनशासनस्य य उदयः स एव स्वर्द्वमः कल्पवृक्षः तस्य बीज निदानमुत्पत्तिकारणमिति विचिन्त्यालोच्य ॥
શ્લોકાર્થ
સાહિબખાનની જિનશાસનરૂપી ક૯૫વૃક્ષના બીજ સમાન આજ્ઞાને મનમાં વિચારીને અત્યંત આનંદિત બનેલા તપગચ્છનાં મુખ્ય મુખ્ય સર્વે શ્રાવકો એકત્ર થઈને પરસ્પર વાર્તાલાપ કરવા લાગ્યા. આ ૪૫
इतः शासनं शासितुर्नः प्रजानामितो वन्दनीया विभोर्वन्धपादाः । इदं सौरभारोपणं जातरूपे त्रिरेखे पयःपूर्तिरप्याविरासीत् ॥ ४६॥
इतोऽस्मिन्पावे एकपक्षे प्रजानां शासितुरकमिपुराधिपतिसाहिबखानस्य शासनमादेशः । तथा इतोऽपरस्मिन्पाश्वे विभोः सूरीन्दोर्वन्द्यास्त्रिभुवनजननमस्करणीयाः पादाश्चरणा वन्दनीयाः प्रणतिगोचरीकार्याः । तर्हि इदमेतज्जातरूपे सुवर्णे सोरभस्य सुगन्धताया आरोपणं कर्तब्धमस्ति । पुनस्त्रिरेखे शके पयसां दुग्धानां पूर्तिः पूरणमाविरासीत्प्रकटीभूतम् ।।
કલેકાર્થ
એક બાજુ અમદાવાદની પ્રજાના શાસનકર્તા સાહિબખાનની આજ્ઞા અને બીજી બાજુ વિશ્વવંદનીય આરાધ્ય પાદ શ્રી આચાર્યદેવ. તે ખરેખર જાત્યસુવર્ણમાં સુગધને આરેપ કરવા જેવું છે (સોનામાં સુગંધ જેવું) અથવા દક્ષિણાવર્તશખમાં દૂધનું प्रट थया रे यु. ! ॥ ४६॥
हृदन्तर्मुनीन्दोनिनंसा पुरास्ते नियुक्ता पुनः स्वामिनेदं तदासीत् । प्रतिस्थानमालोकमानान्मनुष्यान्समेत्य स्वयं पद्मवासा वृणीते ॥ ४७ ॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ४७-४९
। पुरा पूर्व हृदन्तरस्मिश्चित्तमध्ये मुनीन्दोः सूरीन्द्रस्य निसा नन्तुमिच्छा आस्ते विद्यते । पुनस्तदुपरि स्वाभिना खानेन नियुक्ता आदिष्टाः । तर्हि इदमासीदेतज्जातम् । किं प्रतिस्थानं प्रति आलोकमानान्पश्यतो मनुष्यान् जनान् स्वयमात्मनैव समेत्यागत्य पद्मवासाः कमलालया लक्ष्मीर्वृणीते वरयति ॥
કલેકાર્થ
પૂર્વે પિતાના હદયમાં આચાર્યશ્રીને નમન કરવાની ઈચ્છા તે હતી જ, તેમાં રાજ્યના શાસક સાહિબખાને આદેશ કર્યો! તે ખરેખર પ્રમાણમાં મુહર્તને જોતાં મનુષ્યોને લહમીદેવી સ્વયં આવીને વર્યા જેવું થયું ! (અર્થાત્ ઘેર બેઠે લક્ષ્મીદેવીએ આવીને ચાંદલે કર્યા જેવું થયું છે ૪૭
अलं मन्दवद्वो विलम्बैः सगर्भास्त्वरध्वं व्रजामः प्रभोः संनिधाने । विमृश्येति सर्वेऽभिनिर्याणयोग्य मुहूर्त मिथो निर्णयन्ति स्म पौराः ॥ ४८॥
सर्व पौरा नागरिकाः राजनगरश्रावकाः इत्यमुना प्रकारेण विमृश्य विचारयित्वा अभिनिर्याणस्य स्वप्रस्थानस्य योग्यमुचितं मुहूर्त शुभवासरवेलां निर्णयन्ति स्म । द्विजज्योतिषिकैनिर्धारयन्ति स्म । इति किम् । हे सगाँ भ्रातरः, वो युष्माकं मन्दवत्कियासु कुण्ठाः सालसा वा तुन्दपरिमृजा वा मूर्खा वा तद्वत्तेषामिव विलम्वैः प्रतीक्षणैरल पूर्यतां त्वरध्वं शीघ्रीभवत । प्रभोगुरोः संनिधाने समीपे गन्धारवन्दिरे व्रजामो यामः ॥ इत्यकमिपुरश्राद्धानां गुरुवन्दनालोचः ॥
લેકાર્થ
આ પ્રમાણે પરસ્પર વિચારીને, રાજનગરનાં શ્રાવકેએ પ્રયાણનું ઊચિત મુહૂર્ત નિર્ધાયું, અર્થાત્ બ્રાહ્મણ જતિષીઓ દ્વારા શુભ દિવસ નકકી કર્યો શા માટે ? હે બધુઓ, તમારે હવે પ્રમાદી પુરૂષની જેમ વિલંબ કરવાથી સર્યું ! જલ્દી કરે ! આપણે આચાર્યશ્રીને પાસે ગાંધાર નગરમાં જલદી જઈએ.” ૪૮ છે
अथारुह्य वाह्यानि ते श्राद्धलोकाः पुरे भूमिशृङ्गारगन्धारसंशे । प्रभु वन्दितुं प्रीतिमन्तः प्रचेलर्जिनं स्वर्गिवर्गा इव क्षोणिपीठे ॥४९॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ४९-५२]
हीरसौभाग्यम्
१८३
अथ मुहूर्तवासरागमनानन्तरं भूमेः क्षोणीलक्षम्याः शृङ्गारे मण्डनायमाने भूषाभूते गन्धार इति संज्ञां नाम यस्य तादृशे पुरे प्रभुं हीरविजयसूरि वन्दितुं नमस्कर्तु ते पूर्वप्रोक्ताः श्राद्धलोकाः श्रावकजनाः प्रचेलः प्रतिष्ठन्ते स्म । किं कृत्वा । वाद्यानि रथादिनी वाहनान्यारुह्याध्यास्य । किंभूताः । प्रीतिमन्तः प्रमोदमेदुराः । क इव । स्वर्गिवर्गा इव । यथा क्षोणिपीठे भूमीमण्डले जिनं तीर्थनायकं नेतु नमस्यितु सिंहगजाश्वफणिगरुडादी नि स्वस्वायनान्यध्रिरुह्य देवाः प्रचलन्ति व्रजन्ति |
પ્લેકાર્થ
જેમ પૃથ્વીમંડળ પર જિનેશ્વર ભગવાનને નમસ્કાર કરવા માટે સિંહ, ગજ, અશ્વ સર્ષ અને ગરૂડ આદિ વાહન પર સ્વાર થઈને દેવે જાય તેમ આચાર્યશ્રીને નમસ્કાર કરવા માટે હર્ષ પૂર્વક રથ આદિ વાહન પર આરૂઢ થઈને પૃવિમંડલના આભૂષણરૂપ गधार ना२ त२६ यादया. ॥ ४ ॥
शिवश्रीविवाहोत्सुकीभूतचित्तैर्यथा यात्रिकैः सिद्धधात्रीधरस्य । प्रयाणैरभूयःप्रमाणैरमीभिः समीपे शमीन्दोः समागम्यते स्म ॥५०॥
अमीभिः श्राद्धर्न विगते भूयो बहु प्रमाणं येषां तादृशैः प्रयाणैर्निशावासादिलक्षणैः प्रीतिदिनप्रचलनैः शमीन्दोः सूरेः समीपे पावें गम्यते स्म समागतम् । यया यात्रिकैविविधतीर्थयात्राविधायकैर्जनः स्तोकमानरल्पप्रमाणैः सिद्धधात्रीधरस्य श्रीशत्रुजयशैलस्य संनिधाने गम्यते । किंभूतैः श्राद्धैः यात्रिकैश्च । शिवश्रिया मुक्तिलक्ष्म्या विवाहे पाणिग्रहणकरणे उत्सुकीभूतमुत्कण्ठितं चित्तं मनो येषां तैः ॥ इति गन्धारे श्राद्धानां गमनम् ॥
શ્લેકાર્થ મુકિતરૂપી કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરવામાં ઉત્સુક ચિત્તવાળા યાત્રિકે અવિરત પ્રયાણવડે શત્રુંજ્ય પર્વતની સમીપે પોંચે તેમ રાજનગરનાં શ્રાવકે હર્ષપૂર્વક અવિરત પ્રયાણવડે આચાર્ય મહારાજની સમીપે પહોંચ્યા. . ૫૦ છે स्फुरब्दाहुशाखः सपाणिप्रवालः प्रबर्हश्रियं बिभ्रदभ्रान्तशोभाः। नखानूनसूनाचिरुद्यन्मरन्दो नमनागरीनेत्रविभ्राजिभृङ्गः ॥ ५१॥ द्विजोद्भासितः सिद्धिसस्यैकधारी भवग्नीष्मतिग्मांशुतापापहारी। शिवाघ्वन्यसंसेव्यमानो न्यभालि व्रतीन्द्रोऽध्वशाखी स तैः पौरपान्थैः ॥ ५२ ॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ५१-५२
तैरकमिपुरसत्वैः तत्रागतैर्वा पोरै गरैरेव पान्थैरर्थान्मुक्तिपुरपथिकैः स सर्वजगद्विख्यातो हीरविजयनामा व्रतीन्द्रः सरिरेवाध्वशाखी मार्गच्छायातरुः न्यभालि निरीक्षितः। किंभूतः । स्फुरद्वाहुर्भुजव शाखा यस्य । पुनः किंभूतः । सह पाणिप्रवालेन हस्तपल्लवेन वर्तते यः । पुनः किं कुर्वन् । प्रबही प्रकृष्टामथ च प्रकृष्टानां बर्हाणां पत्त्राणाम् । 'वहः पणे परीवारे कलापे' इत्यनेकार्थः । श्रियं शोभां बिनधत् । पुनः किंभूतः । न भ्रान्तत्वेन मिथ्याभ्रमज्ञानत्वेन सत्यज्ञानतयैव शोभते इत्येवंशीलः । तथा द्रुमार्थे अत्युच्चस्तरत्वादाकाशे अवसानत्वेन शालते इत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । नखा एवानूनानि सर्वावयवसंपू. र्णानि सूनानि कुसुमानि यस्मिन् स तथा । अचिरर्थान्नखानामेव कान्तिरेवोधन्प्रकटीभवन्मरन्दो मधु यत्र । पुनः किंभूतः । नमन्तीनां भक्तिप्रहतया चरणारविन्दे लगन्तीनां नागरीणां गन्धारनागरिकनारीणां नेत्राणि लोचनान्येव विभ्राजिनः शोधनशीला भङ्गा भ्रमरा पत्र । पुनः किंभूतः । द्विजैर्दशनैः शकुन्तैश्च उभासितः शोभितः । पुनः किंभूतः । सिद्धिमुक्तिरेव, अथ वा सिद्धयोऽष्टावणिमाद्याः, अथ वा तथा तपः शक्तयो विविधलब्धयस्ता एव सस्थानि फलानि तेषामेकोऽद्वितीयोऽन्येषु ताहक्साश्याभावाद्धरतीत्येवंशीलो धारी धारकः । पुन: किंभूतः । भवः संसारः स एव ग्रीष्म उष्णकालः तस्य तिग्मांसुः सार्थक नाम चण्डकिरणस्तस्य ज्येष्ठमाससंबन्धी तापस्तदुपरि च तपनतापो महानिदाघस्तस्य हन्ता अपहन्तीत्येवंशीलः । अत्र शीले तृञ् । हन्ता हननशीलः । वृक्षच्छायायां तापोपशान्तिः स्यादिति । पुनः किंभूत; । अध्वन्यैर्मोक्षमार्गप्रस्थितपान्थैः सम्यग्ज्ञानचारित्रादिः पल्लवपुष्पफलादानपूर्वकं सेव्यमान उपास्यमानः । वृक्षधर्माः सवेऽन्यत्रैव दर्शिताः सन्तीति ॥ युग्मम् ॥
લોકાઈ
મુક્તિપુરીના પથિક એવા અમદાવાદના તે શ્રાવકેએ વિશ્વવિખ્યાત હીરવિજય સૂરિરૂપ વડવૃક્ષ જોયું. હીરવિજ્યસૂરિ.
વટવૃક્ષ [ ९५भेय]
[ ઉપમા १. रायभान माई [१]
१. शामा. २. हाथ
૨. ૫૯લવ ૩. પરિવાર
3. पत्र ૪. નખ આદિ સર્વ અવયવ
४. पुष्प ५. नमानी न्ति.
५. पु०५२स. ६. नगरवासी स्त्री पुष..
६. भर.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
નઈ કે -
- -
सर्ग ११ श्लो ० ५१-५३ ]
हीरसौभाग्यम्
૭. દંતપંકિત
૭. પક્ષી ૮. સિદ્ધિરૂપ ફળ ૯. સંસારતાપને હરનાર
૯. ગ્રીષ્મકાળને તાપ હરનાર ૧૦. મુમુક્ષુઓથી ઉપાસ્ય
૧૦. પથિકેથી સેવ્ય ૧૧. સત્યજ્ઞાનથી ઉત્રત
૧૧. ગગનસ્પશી ઉન્નના કુરાયમાન બાહરૂપ શાખાવાળા, હાથરૂપ પલ્લવથી યુક્ત, પરિવરિરૂપ પત્રની શોભા ધરાવતા, અત્યન્ત સત્યજ્ઞાનરૂપ ઉન્નતિથી શોભતા, નખાદિ સંપૂર્ણ સર્વ અવયવરૂપ પુવાળા, નખની કાંતિરૂપ મકરન્દવાળા, ભક્તિપૂર્ણ હૃદયવાળા, વિનમ્ર નગરવાસીરૂપ ભૂગરવાળા, દંતપક્તિરૂપ પક્ષીઓથી સુશોભિત, સિદ્ધિરૂપ ફળને ધારણ કરનારા, સંસારરૂપ ગ્રીષ્મકાળના પ્રચંડતાપને દૂર કરનારા અને મોક્ષમાર્ગના પથિકેથી ઉપાસ્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિને જોયા છે ૫૧ છે પર છે
नभोम्भोदगर्जोर्जितस्तोत्ररावप्रतिध्वानितोपान्तपाथोधिमध्याः ।
मुदा हीरसूरीन्द्रपादारविन्दं व्यधुर्मू निं लोहोत्तमोत्तंसवत्ते ॥५३॥ ते श्राद्धा मुदा प्रमोदेन हीरसूरीन्द्रस्य हीरविजयसरिपुरंदरस्य पादारविन्दं चरणकमलं लोहोत्तमानां सुवर्णानामुत्तंसवदवतंसशेखरमिव मूनि निजमस्तके व्यधुः कुर्वन्ति स्म । किं भूताः । नभसः श्रावणमासस्य योऽम्भोदी वारिवर्षी मेघस्तस्ये गर्जा गजितध्व. निस्तवर्जिताः प्रबला तत्सदृशा वा स्तोत्राणां गोयमसोहमेत्यादिकानां सूरिन्दोः स्तुतिपाठानां रावाः शब्दास्तैः प्रतिध्वानित प्रतिशब्दयुक्त कृतमुपान्ते समीपे गन्धारसंनिधौ यः पाथोधिः समुद्रस्तस्य मध्य जलान्तराल यैः । समीपे दूरे वा जलधौ प्रतिध्वनिश्यते । यथा नैषधे नलस्य दमयन्तीपरिणयनगमनावसरे-'विचित्रवादित्रनिनादमूर्छितः सुदूरचारी जनतामुखारवः । ममौ न कर्णेषु दिगन्तदन्तिनां पयोधिमध्यप्रतिनादमे7: ” તિ છે.
બ્લેકાર્થ
ગંધારની પાસે રહેલા સમુદ્રના મધ્યભાગમાં જેનાં પડઘા પડે તેવા પ્રકારના શ્રાવણ માસના મેઘની ગર્જના સમાન કુરાયમાન ધ્વનિથી સંતુતિ કરી રાજનગરના શ્રાવકેએ હર્ષપૂર્વક હીરવિજયસૂરિનાં ચરણકમલને સુવર્ણનાં મુગટની જેમ પોતાના મસ્તક ઉપર ધારણ કર્યા. પડે દિ, , રહે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ५४-५६
पयःपूरितप्रावृषेण्याम्बुदानामिव स्तोककैरुन्मुखत्वं दधानः ।
स्फुरद्वाग्विलासामृतं पातुकामैः पुरस्तात्प्रभोस्तैरगृह्यन्त वाचः ॥ ५४॥ तैः श्राद्धैः प्रभोर्गुरोः पुरस्तादग्रे वाचो वचनान्यगृह्यन्त आदत्ताः । किं कर्तुकामैः । स्फुरन्ती चित्ताह्लादकत्वेनोल्लसन्ती या वाग्वाणी तस्या विलासो वैचित्री स एवामृत सुधारसः तत्पातुमास्वादयितुं कामोऽभिलाषो येषां तैः । पुनः किं कुर्वाणैः । उन्मुखत्व गुरुवदनावलोकनार्थ किंचिदुच्चैः संमुखभाव दधानैर्धारयदभिः । कैरिव । स्तोककैरिव । यथा अमृत' पयोदपयः पातुकामैः अत एवोन्मुखत्वमुच्चैर्वदनतां चञ्चुपुटत्वं बिभ्राणैश्चातकैः पयोभिः सलिलैः पूरितानां भृतमध्यानां तथा प्रावृषेण्यानां वर्षाकालसंबन्धिनाम् । प्रावृषेरेण्यप्प्रत्ययः । अम्बुदानां मेघानां पुरस्तावाचो गृह्यन्ते । यदुक्तम्-'विलपति तृषा सारङ्गोऽयं त्वमुन्नतिमानहो जलमपि च ते संयोगोऽयं कथंचिदुपस्थितः । उपकृतिकृते प्रहतेऽतः कुरुष्व यदग्रतो भ्रमति पवनः कस्त्व कोऽयं क्व ते जलबिन्दवः ॥' तथा 'एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । षिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥' इति ॥
બ્લોકાઈ
વર્ષાઋતુના જલપરિપૂર્ણ મેઘની સન્મુખ બનેલા ચાતકે જેમ અવાજ કરે તેમ હીરવિજયસૂરિની આગળ ઉલ્લાસયુક્ત વાણીના વિલાસરૂપ અમૃતનું પાન કરવાની ઈચ્છાથી રાજનગરના શ્રાવકે એ વાત કરવાને પ્રારંભ કર્યો. એ ૫૪ છે
सखीभूतदिक्सुभ्रवः सौविदल्लीकृतौदार्यधैर्यादिभास्वद्गुणौघान् । चतुर्वीचिमत्खातिके रत्नगर्भावरोधेऽनिशं वासयन्कीर्तिदारान् ॥ ५५ ॥
विपक्षान्विपक्षक्षमाभृत्सहस्रान्सृजन्मुद्गलाखण्डलः पूर्वदेशे ।
विभो वर्ततेऽकब्बरो द्रष्टुकामः किमाशां निजामुग्रधन्वावतीर्णः ॥ ५६ ॥ हे विभो हे गुरो, पूर्वदेशे इतः पूर्वस्यां दिशि मेवातमण्डले अकब्बरनामा मुद्गलानां यवनजातिविशेषाणां काबिलजनपदजन्मनामाखण्डलो वासवो वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-निजामात्मीयामाशां दिशं प्राची द्रष्टुं स्वचक्षुषा निरीक्षितुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृशः । उग्र प्रबलं द्वेप्यैरधृष्यं धन्य देवायुध शक्रधनुर्वा स्वाभाविकोदण्डो वा यस्य स उग्रधन्वा शक्र इवावतीर्णः क्षोणीमण्डल इवाजगाम । किं कुर्वत् । विपक्षा वैरिणः अथ वा बिशिष्टाः पुत्रपौत्रमित्वनातृस्वज़नानिकादिकाः पक्षा येषां तादृग्विधा ये क्षमाभृतो भूपतयः । अथ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ५६-५९]
हीरसौभाग्यम्
१८७
च विशेषा वैशिष्टयभाजः सर्वत्रोदयसामर्थ्यवन्तः पक्षा गरुतो येषां तादृक्षा ये क्षामाभृतः पर्वताश्च तेषां सहस्रान् सहस्रसंख्याकान् विपक्षान् विगताः पक्षाः परीवाराः सहाया वा मित्वाणि वा पक्षतयश्छन्दाश्च येषां तादृशान् सृजन् कुर्वन् । पक्षतिशब्देन पक्षा अप्युच्यन्ते । यथा नैषधे-'दिवमङ्कादभराद्रिरागतां घनरत्नकपाटपक्षतिः' इति । किं कुर्वन् । अनिशं निरन्तरं रत्नगर्भा भमिरेवावरोधोऽन्तःपुरं तत्र कीर्तय एव दाराः पल्यस्ता वासयन् स्थापयन् निवासं कारयन् । किंभूतान कीर्तिदारान् । सखीभूता वयस्यो जाताः दिक्सुभ्रवः आशावशा दिगङ्गना येषां तान् । पुनः किंभूतान् । सौविदल्लीकृता अन्तःपुर रक्षकाः कृताः कञ्चुकिभाव प्रापिताः । कञ्चुकिनो हि पुरुपा नृपाणामवरोधरक्षाविधायिनः स्युरिति स्थितिः । औदार्य दानशौण्डता । अतिदातृत्वमित्यर्थः । धैर्य देवदानवमानवादिभिरचालनीयसत्त्व धीरता आदौ येषां ताशा भास्वन्तो भुवनेषु स्फूर्तिमन्तः जगच्चेतश्चमत्कारकारिणो वा गुणानामोघाः समूहा येषु येषां वा । किंभूता रत्नगर्मा । चत्वारः प्राच्यप्रतीच्यापाच्योदीच्यलक्षणाश्चतुःसंख्याका ये वीचिमन्तः कल्लोलमालिनः समुद्रा एव खातिका परिखा यत्र । अत्र गर्मितीत्प्रेक्षा ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાર્થ
હે ગુરૂદેવ ! અહીંથી પૂર્વ દિશામાં મોગલ વંશીય કાબુલ દેશાધિપતિ અકબર નામને રાજેન્દ્ર છે, જેની ચારેબાજુ કલેલવાળા ચાર સમુદ્રરૂપ ખાઇઓવાળી પૃથ્વીરૂપ અંત:પુરમાં જેની દિશાએરૂપ સ્ત્રીઓ રાખી છે તેની કીર્તિરૂપ રાણીઓને નિરંતર વાસ કરાવતે જેણે ઔદાર્ય–વૈર્ય આદિ ચમત્કારી ગુણેને અંતપુરના રક્ષક બનાવ્યા છે અને હજારો શત્રુરાજાઓને જેણે પરિવાર રહિત બનાવ્યા છે તે અકબર બાદશાહ, જાણે દેવાયુ સહિત ઇદ્ર પિતાની દિશા (પૂર્વ)ને જોવા માટે આવેલ ન હોય ! તે શોભે છે. છે ૫૫ ૫૬ છે
जगन्मानसानामिवाकृष्टिरश्मीन्सुधाधामवद्विभ्रतः शुभ्रिमाणम् । कदाचित्समाकर्ण्य युप्मद्गुणौघान्प्रभून्प्रेक्षितुं काङक्षता तेन साक्षात् ॥ ५७ ॥ तनूमन्निदेशं नृपस्येव लेख करे बिभ्रतः प्रेषितादृतयुग्मात् । प्रभोः सूक्ष्मदर्शीव शास्त्रस्य हार्द विदित्वा मुदा साहिवः खानमुख्यः ॥ ५८ ॥
इवानूरुरर्चिष्यतीन्पूर्वशैलं तदीयान्तिकं पूज्यपादानिनीषुः। सहायानिवाहूय नः श्रीमुनीन्दो सुखं प्रेषयामास वः संनिधाने ॥ ५९ ॥
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ११ श्लो० ५७-६०
हे श्रीमुनीन्दो, साहिब इति नामा खानेषु यवनसामन्तेषु मुख्यः श्रेष्ठः स मुदा हर्षेण सहायान सखीनथ वा अनुजीविन इव नः अस्मान् आहूयाकार्य सुखं यथा स्यात्तथा बहुमानपुरःसरं न तु बलेन वो युष्माकं संनिधाने समीपे प्रेषयामास प्रहिणोति स्म । साहिबखानः किं कर्तुमिच्छुः । पूज्यपादान् श्रीमद्भगवच्चरणांस्तदीयान्तिकमकब्बर साहिबपार्श्व निनीषुः नेतुमिच्छुः । क इव । अनूरुरिव । यथा सूर्यसारथिररुणः अर्चिष्यतीन् भास्करान पूर्वशैलमुदयाचलं नयति । एतावता अनेनोपमानेन कृत्वा द्वयोरप्यभ्युदयः सूचितः । किं कृत्वा । दूतयुग्मात्संदेशहारिद्वन्द्वात्प्रभोरकब्वरसाहेः स्वस्वामिनः हार्द हृदयाभिप्रायं fafter ज्ञात्वा । क इव । सूक्ष्मदर्शीव । यथा कुशाग्रयमतिः शास्त्रस्य हार्दमुपनिषद रहस्य वेत्ति । दूतयुग्मार्तिक कुर्वतः । करे स्वहस्ते लेखं साहिस्फुरन्मानं fort धारयतः । उत्प्रेक्ष्यते नृपस्याकब्बरपातिसा हेर्मूर्तिमन्तं देहभाजं मूर्त वा निदेशमाज्ञामि । पुनः किंलक्षणात् । तेन साहिनैव प्रेषितात्स्वयं गुर्जरेषु प्रस्थापितात् । किं कुर्वता । प्रभून श्रीमद्भगवत्पादान् साक्षात्प्रत्यक्षेण स्वपुरः पादावधारितान्निजनयननलिनाभ्यां प्रेक्षितुं विलोकयितुं काङ्क्षता समीहमानेन । किं कृत्वा । कदाचित्कस्मिश्चिदपि व्यतिकरे विविधविद्वगोष्ठीसमये युष्मद्गुणौघान् श्रीमतां गुणगणान् समाकर्ण्य सम्यक्प्र कारेण श्रवणगोचरीकृत्य । श्रुत्वेत्यर्थः । गुणान् किं कुर्वतः । सुधाधामवत्पीयूषकान्तश्चन्द्रा निव शुभ्रमाणं श्वेतभाव बिभ्रतो धारयतः । उत्प्रेक्ष्यते - जगतां त्रिभुवनजनानां सुरासुरनराणामन्तःकरणानामाकर्षणे स्वसमीपानयने रश्मीन् रज्जूरिव || त्रिभिर्विशेषकम् ॥
શ્લોકા
હે ભગવાન, ત્રણે જગતના ચિત્તને આકર્ષવા માટે રજ્જુ સમાન અને ચંદ્ર જેવા ઉજ્જવલ અપના ગુણાને કેાઈ સમયે રાજસભામાં સાંભળીને, સાક્ષાત્ આપશ્રીના દનને ઈચ્છતા એવા અકખર બાદશાહે, જાણે સાક્ષાત્ મૂર્તિમંત રાજાની આજ્ઞા ન હોય તેવા પત્ર એ હતાના હાથમાં આપીને સાહિમખાન પાસે આપશ્રીને ખેાલાવવા માટે મેકલ્યાં છે. સામતામાં શ્રેષ્ઠ એવા સાહિબખાને, જેમ સૂક્ષ્મદશી પુરૂષ શાસ્ત્રોનાં રહસ્યને જાણે તેમ બાદશાહના અભિપ્રાયને જાણીને, જેમ સૂર્યને સારથિ અરૂણુ સૂર્યને દયાચલ પર લઈ જાય તેમ આપશ્રીને બાદશાહની પાસે લઈ જવા માટે, મિત્રની જેમ અમને મેલાવીને, આપશ્રીની પાસે મેકલ્યા છે. ૫ ૫૭ ૫ ૫૮ ૫ ૫૯ ॥
१८८
सुवर्णोऽप्यवर्णः सुरावासवासी न लेखोऽपि मूकोऽप्युदन्तं ब्रुवाणः । प्रभो गृह्यतां नागरैरित्युदित्वा स लेखः पुरोऽमोचि वाचंयमेन्दोः ॥ ६० ॥
नागरैरकमिपुरश्रावकैरित्यमुक्ता प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा वाचंयमेन्दोः साधुसुधारुचेः स्ररे; पुरोऽग्रे अकब्बरसाद्दिप्रहितो लेखः स्फुरन्मानापरनामा अमोचि मुक्तः । सूरीणां
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ६०-६१]
हीरसौभाग्यम्
पाणिपदमे समर्पित इत्यर्थः । इति किम् । हे प्रभो, अयं लेखो गृह्यताम् । किंभूतः । सुशोभनो वर्णो ब्राह्मणादिविद्यते यस्य । पुनः किंभूतः । अवर्णः न विद्यते वर्णो यस्य । इति विरोधः । विरोधशान्तौ तु विशिष्टः शुक्लादिरथ वा शोभनं स्वर्णम् अथ वा चित्रमालेख्य वा यस्मिन् सः । अथ कृष्ण इव श्यामा वर्णा अक्षराणि यत्र । 'वर्णः स्वर्णे मखे स्तुतौ ।। रूपे द्विजादौ शुक्लादौ कुथायामक्षरे गुणे । भेदे गीतक्रमे चित्रे यशस्तालविशेषयोः । अङ्गरागे च वर्ण तु कुडकुमे' इत्यनेकार्थः । पुनः किंलक्षणः । लेखो देवोऽपि सन् सुराणां निराणामावासे बसतीत्येवंशीलः । अयमपि विरोधः । लिख्यते लिपीक्रियते स्वहृदयगतोदन्तादिरति लेखः । पुनः किंभूतः । मूकः अवागपि बचनरहितोऽपि उदन्तं वाचिक सर्वसमाचारं बुवाणो वदन् । अयमपि विरोध; । शान्तौ तु प्रेषकेणान्तलिपिविषयीकृतं सविस्तरं वाचिकः कथयन् ॥ इति श्राद्धानामकब्बरसाहिबखानयोरुदन्तकथनपूर्व गुरूणां तत्स्फुरन्मानार्पणम ॥
કલેકાર્થ “હે પ્રભે, આ લેખ ગ્રહણ કરો” આ પ્રમાણે કહીને રાજનગરના શ્રાવકેએ મુનિચંદ્રશ્રી આચાર્યદેવની આગળ તે લેખ (ફરમાન) મૂકો. સુશોભિત વર્ણ (અક્ષર) થી યુક્ત હોવા છતાં પણ વર્ણથી (બ્રાહ્મણ આદિ જાતિથી) રહિત, દેવ હોવા છતાં પણ સ્વર્ગવાસી નહીં અને વચન રહિત (મૂંગે) હોવા છતાં વિસ્તૃત સમાચાર આપતા તે લેખ શ્રાવકોએ શ્રીહીરવિજયસૂરિની આગળ મૂક્ય. . ૬૦ છે
प्रदेशीव केशिवतिक्षाणिशरसौ बोधनीयो नृपः पूज्यपादैः । महान्तो हि विश्वोपकृत्यै यतन्ते घनाः किं न सर्व जगज्जीवयन्ति ॥ ६१॥
पूज्यपादः श्रीपूज्यैरसौ नृपोऽकब्बरपातिसाहिः बोधनीयः प्रतिबोधयितव्यः धर्म स्थापनीयः । क इव । प्रदेशीव यथा केशिवतिक्षोणिश: केशिनामगणवरैः प्रदेशी नाम नृपो बोधितः श्रीमज्जिनधमें स्थापितः । हि यस्मात्कारणात् महान्तः सन्तो विश्वस्य जगज्जनस्य उपकृत्य उपकारकृते यतन्ते उद्यम कुर्वन्ति । तदेव दृष्टान्तयति-घना मेघाः सर्व समस्त सचराचरं जगद्विश्वजनं किं न जीवयन्ति । अपि तु स्ववारिवृष्टिभिर्जीवयन्त्येव । यदुक्तम्-'संप्रति न कल्पतरवो न सिद्धयो नापि देवता वरदाः । जलद त्वयि विश्राम्यति जगतोऽपि हि जीवितारम्भः ॥' इति जीवनदायित्वाच्च ।।
કાથી હે પૂજય, જેમ કેશીગણધરે પ્રદેશ રાજાને પ્રતિબંધ કર્યો હતો તેમ આપશ્રીએ અકબર બાદશાહને ધર્મમાર્ગમાં સ્થાપિત કરવા યોગ્ય છે. કારણકે સન્તપુરૂષે જ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० ६१-६३
વિશ્વના ઉપકારને માટે પુરૂષાર્થ કરે છે. શું જીવાડતા નથી ! ! ૬૧ છે
મેઘે
સકળ
જગતને
अपेक्षां च न क्वापि कुर्वन्ति सन्तः स्वभावेन किं तूपकुर्वन्ति सर्वान् । किमभ्यर्थितानि प्रसूनानि कैश्चिजनान्सोरभैः स्वैर्यदामोदयन्ति ॥ ६२ ॥
च पुनः क्वापि कुत्रापि स्थाने यः कश्चिदभ्येत्यात्यर्थ मामभ्यर्थयते तस्याहं कृत्यं कारोमीत्यपेक्षा । तां न कुर्वन्ति किं तु सन्तः स्वभावेनैव सर्वानुपकुर्वते । परेषामा: त्मव्यतिरिक्तानामुपकारपरायणाः स्युः । तदेव दर्शयति-कैश्चिभोगाङ्गरङ्गिभिः पुरुषैरागत्य प्रसूनानि कुसुमानि किमिति प्रश्ने अभ्यर्थितानि यद्यूयमभ्येत्य अस्मानस्वसौरभैः सुगन्धीकुरुतेति किं प्रार्थितानि । यत्कारणात् स्वैरात्मीयैः सौरभैः परिमलैः कृत्वा जनान लोकानामोदयन्ति सुरभीकुर्वन्ति । 'आमोदो गन्धहर्षयोः' इत्यनेकार्थः ।।
કાથ
સપુરૂષે કઈપણ સ્થાને પ્રાર્થનાની અપેક્ષા રાખતા નથી, અર્થાત “જે કંઈ મારી પાસે આવીને ખૂબ અભ્યર્થના કરે, તેનું હું કામ કરૂં” આવી અપેક્ષા ન રાખે પરંતુ પિતાના સ્વભાવથી જ સર્વ પર ઉપકાર કરે છે. શું અર્થિત પુ મનુષ્યને પિતાની સૌરભથી સુવાસિત કરે છે ? અર્થાત્ “અમને તમારી સૌરભથી સુવાસિત કરે એવી પ્રાર્થનાની અપેક્ષા વિના જ પુષે સુવાસ આપે છે. ૫ ૬૨
कदाचिद्वसन्तस्य संदेशवाचोऽपि च प्रेषिता क्वापि कि कुञ्जलक्ष्म्या । मृगाक्षीमिवोत्कण्टकां मञ्जरीभिः प्रसूनैरयं हासयामास यत्ताम् ॥ ६३ ॥
अपि पुनरथे । अपि चापराथे च । कदाचित्कस्मिन्नपि समये क्वापि कुत्रापि स्थाने अनलक्षम्या वनश्रिया वसन्तस्य वसन्तसमयस्य किं संदेशवाचः उदन्ताः प्रेषिताः प्रहित सन्ति । यत्कारणादयं वसन्तस्तामुद्यानेन्दिरां मृगाक्षी स्वसारङ्गलोचनां प्रेयसीमिव प्रसूनैः स्मेरकुसुमैः कृत्वा हासयामास । कान्तोऽपि स्वकान्तां प्रसूनादिक्रीढाभिः हासयति । हास्यकलितामिव चकारेत्यर्थः । किंभूतां श्रियं कान्तां च । कलितानि सुरभिसमयस्मयमा नामानपादेषु नवप्रकटीभवत्कुसुमकोरकैरुत्कण्टका सरोमाञ्चकञ्चुकामुच्चै रोमाञ्चां च ॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ६३-६५]
हीरसौभाग्यम्
१९१
કલેકાર્થ
કોઈપણ સ્થાને કેઈપણ સમયે શું વનલમીએ વસંત ઋતુને સંદેશ પાઠવ્યા હતે ! કે જેથી વસંતે એ વનલક્ષ્મીને પિતાની પ્રેમિકાની જેમ કુસુમોથી હસાવી હતી? ના, જેમ પ્રેમી પિતાની પ્રેયસીને પુષ્પક્રીડા આદિથી પ્રસન્ન કરે છે, હસાવે છે, તેમ આ વસંત નવપલ્લવિત મંજરીએ યુક્ત પુખેથી અતિરોમાંચિત્ત વનલક્ષીને હસાવે छ, अर्थात् न१५८६ ४२ छ. ॥ ६ ॥
किमभ्यर्थ्यते केनचिच्चण्डरोचिर्यदुर्वांदिवौ भासयत्येष यद्वा । विपक्षानिवोद्वासयत्यन्धकारान्पुनर्योजयत्यङ्गनाभी रथाङ्गान् ॥ ६४ ॥
यद्वा अथ वा केनचिच्चक्रवाकादिना चण्डरोचिः सूर्यः किमभ्यर्थ्यते । यत्कारणादेष चण्डरोचिः उर्वीदिवौ भूमीनभसी भासयति प्रकाशयति । पुनर्विपक्षान् शत्रुन् इव अन्धकारांस्तमांसि । अन्धकारशब्दः पुक्तीबलिङ्गयोः । 'नेत्र वक्रपवित्रपत्त्रसमरासीरान्धकारा-' इति लिङ्गानुशासने । उद्वासयति लोकमध्यान्निष्कासयति । पुनर्वियोगव्याकुलान रथाङ्गांश्चक्रवाकानङ्गनाभिंः स्वरथाङ्गीभिः स्त्रीभिः समं योजयति । संगम कारयतीत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ અથવા તે કેઈપણ સમયે ચક્રવાક આદિએ સૂર્યને શું પ્રાર્થના કરી છે કે “અમોને પ્રકાશિત કરો” ના, છતાં પણ સૂર્ય આકાશ અને પૃથ્વીને પ્રકાશિત કરે છે અને શત્રુની જેમ અંધકારને દૂર દૂર હાંકી કાઢે છે. વળી વિગ વ્યાકુળ ચક્રવાકને સ્વપ્રેયસી ચક્રવાકી સાથે સંગમ કરાવે છે. એ ૬૪ છે
अयाच्यन्त किं वाम्बुदाः केनचित्कि यदुर्वीधराणां व्यपोहन्ति तापम् । जलैर्जीवयन्तीह बप्पीहवालान्स्वनादैश्च वैदूर्यमुद्भावयन्ति ॥ ६५ ॥
किं च पुनरर्थे । केनचित्पर्वतचातकादिना किमम्बुदा मेघा अयाच्यन्त प्रार्थिताः । यत्कारणादुर्वीधराणां पर्वतानां यद्वा उा धराणां शैलानां च । 'ग्रावापर्वतभूधरधराः' इति हैम्याम् । तथा 'धरः कूर्माधिपे गिरौ । कसकूले' इत्यनेकार्थः । तापं निदाघदाघ व्यपोहन्ति निघ्नन्ति शमयन्ति । यदुक्तम्-'धाराधरा एव धराधराणां निदाघदाघौघविघातदक्षाः' इति । पुनरिह जगति बप्पीहवालांश्चातककपोतान जल स्ववृष्टिसलिलपानः
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० ६५-६७
कृत्वा जीवयन्ति । पुन: स्वनादैनिजगरिवैवैदूर्य विदूरपर्वये बालवायुजापरनामवैडूर्यरत्नशङ्काम् । जातावेकवचनम् । उभावयन्ति प्रकटयन्ति । मेघगर्जितैर्हि विदूरशैले वैदूर्यशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति कविसमयः ।
લેકાર્થ
વળી, કોઈપણ સમયે પર્વતે અને ચાતક આદિએ મને પ્રાર્થના કરી હતી કે જેથી મે પૃથ્વી અને પર્વતને તાપ શમાવે છે અને જગતમાં ચાતક-કબુતર આદિને સ્વવૃષ્ટિથી જલપાન કરાવીને જીવાડે છે ! વળી પોતાની ગર્જનાવડે વિદૂર પર્વત ઉપર વૈડૂર્યરત્નોને પ્રગટ કરે છે ! (કાવ્યગ્રંથમાં કહ્યું છે કે મેઘની ગર્જનાઓથી वि२ ५ 8५२ वैडूय' २त्न प्रगट थाय छे. ) ॥ १५॥
उपाकारि कि कैरवैर्वा चकोरैर्य देतान्सितांशुः पृणत्येष किं वा । सगोत्राः पुनश्चन्द्रिकाः किं धरित्र्याः शुचीकुर्वते तां यदेताः सुधावत् ॥ ६६ ॥
किं वा अथ वा कैरवैः कुमुदैर्वा अथ वा चकोरैज्योत्स्नाप्रियैः किं सितांशोश्चन्द्रस्य उपाकारि उपकृतम् । यद्यस्मात्कारणादेषः प्रत्यक्षः सितांशुरेतान्कैरवचकोरान् पृणति प्रीणयति । विकाशामृतज्योत्स्नापनिरिति शेषः । 'पृणत् प्रीणने' तुदादिर्धातुः । पुनश्चन्द्रि काश्चन्द्रज्योत्स्नाः किं धरित्र्या भूमेः सगोत्राः सज्ञातयः सन्ति । यत्कारणादेताः कौमुशः तां वसुंधरां सुधावदमृताप्लावा इव । 'छाह' इति लोकप्रसिद्धाः सुधा इव शुचीकुर्वते धवलयन्ति । 'सुधावन्तो दृश्यन्ते अतः प्रचुराः प्रसादा- वहिश्च वारणेन्द्राः' इति चम्पूकथायाम् । इत्युपकारकरणकथनम् ॥
કલેકાર્થ
શું કરો (ચંદ્રવિકાસી કમલ) એ અને ચકોરોએ ચન્દ્ર પર ઉપકાર કરેલો છે કે જેથી આ ચન્દ્ર એ કૈરેને અને ચકોરોને ખુશ કરે છે? વળી ચન્દ્રિકા શું પૃથ્વીની સગેત્રીય-સગી છે કે જે પૃથ્વીને સુધાની જેમ પવિત્ર ઉજવલ કરે છે. એ ૬૬ છે
न चैवं हृदा चिन्तनीयं शमीन्दो दधानोऽसिवत्स्वेन निस्त्रिंशभावम् । तमः श्वेतकान्तेरिब म्लेच्छमौलिः कदाचित्स मे मा विदघ्याविरुद्धम् ॥ ६७ ॥
शमः क्षान्तिः शत्रौ मित्त्रे च समभावो विद्यते येषां ते शमिनस्तेषां मध्ये इन्दुरति. शायिशान्तिरसभृङ्गार तत्संबोधनम् । त्वया हृदा मनसाप्येवमुना प्रकारेण न नैव चिन्त
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ६७-६८ ]
हीरसौभाग्यम्
नीय विचारणीयम् । एकवचनं तु भक्तिवशात् वीतरागस्तवजयतिहुअणप्रमुखादौ दृश्यते'तवाङ्गे भृङ्गतां यान्ति नेत्राणि सुरयोषिताम्' इत्यादि । तथा 'तुं सामयितुं मायवप्पतुमित्तपियं कुरु' इत्यादि । यदेष असिवत्कराल इव स्वेनात्मना निस्त्रिंशभाव क्रूरस्वभावम् 'क्रूरे नृशंसनिस्त्रिं शौ' इति हैम्याम् । पक्षे निस्त्रिंशतां चन्द्रहासताम् । 'करवालनिस्त्रिंशकृ. पाणखङ्गाः' इति हैम्याम् । दधानो बिभ्राणः । म्लेच्छानां मुद्गलानां मध्ये मौलिः मुकुटः अकबरपातिसाहि; कदाचित्कस्मिन्नपि प्रश्नोत्तरीप्रतिवचनादिसमध्ये भवत्समीपं गतस्य मम विरुद्ध दुष्टमनार्यत्व मा विदध्यान्मा कुर्यात् । क इव । तम इव । यथा सैहीकेय; श्वेतकान्तेश्चन्द्रस्य कदाचित्पूर्णिमाप्रान्ते एव नान्यदिनेषु, इति विरुद्धगिलनलक्षण विरुद्ध विदधाति ।।
શ્લેકાર્થ
હે શમભાવીજન ઈંદ્ર ! આપ મનમાં પણ એવું વિચારશો નહીં કે “આ તલવારની જેમ ફૂરસ્વભાવવાળો મેગલે ર્મા મુગટ સમાન અકબર ક્યારે પણ મારાથી વિરૂદ્ધ આચરણ ન કરી બેસે! જેમ રાહુ ચન્દ્રને પૂર્ણિમાનાં પ્રાન્તભાગમાં જ શ્રાસ કરે છે તેમ આ બાદશાહ છેલ્લે છેલે પણ કદાચ વિરૂદ્ધ કરે” ! આવા પ્રકારની લેશમાત્ર પણ यिता ४२।। नही. ॥ १७॥
अपि स्वापकतर्जनस्योपकारं प्रकुर्वन्त्यसावौचिती सत्तमानाम् । कुठारं स्वशाखाविशेषांल्लुनानं यतो गन्धसारः सुगन्धीकरोति ॥ ६८ ॥
है प्रभो, स्वस्यात्मनोऽषकर्तुविरोधं विधातुरपि जनस्य उपकारं शिष्टाचारतां दान मानभोजनादिकं प्रकर्षेण कुर्वन्ति । असावेषा पूर्वोक्तलक्षणा सत्तमानां महतामौचिती उचितकारिता योग्यता स्वभाव एव वर्तते रीतिरेवासि । यतः कारणात् गन्ध एव सारं यस्य फलपुष्पवर्जितत्वात् । 'यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलपुष्पवर्जितो विहित; इत्युक्तत्वात् चन्दनद्रुमः स्वशाखाविशेषान्निजशिखाग्राणि लुनानं छिन्दानमपि कुठारं परशु सुगन्धीकरोति सुरभयति ॥
લોકાર્થ
પિતાને અપકાર કરનાર મનુષ્ય પર પણ ઉપકાર કરે તે ખરેખર સપુરૂષને સ્વભાવ જ હોય છે. તેઓનું ચિત્ય જ હોય છે, જેમ ચંદનવૃક્ષ પોતાની શાખા પ્રશાખાઓને છેદ કરનાર કુઠારને પણ સુવાસિત કરે છે. તે ૬૮ !
हि, सौ. २५
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
सौभाग्यम् [ सर्ग ११ श्लो० ६९-७०
महात्माथ वा येन नीयेत तापं प्रयत्येत तेनैव तस्योपकर्तुम् । दहेद्यो निजं चूर्णयित्वा कृशानौ तमेव स्वयं धूपयेत्काकतुण्डः ॥ ६९ ॥
अथ वा इति स्मरणगर्भे पक्षान्तरे वा महात्मा सत्तमः येनानार्येण पुंसा तापं संतापं नयेत प्राप्येत तेनैव महात्मना तस्यैय स्वोपतापकर्तुः पुरुषस्यैव उपकर्तु सम्यग्विधातु प्रथत्येत प्रयत्नः क्रियेत । तदेव दर्शति - यः पुमान् निजमात्मानमगुरुमेव चूर्णयित्वा शकलीकृत्य कृशानौ ज्वलज्ज्वलने दहेद्भस्मीकुर्यात् ज्वालयेद्वा स काकतुण्डः कृष्णागुरुः तमेव स्वदाहकारिणं पुमांसं धूपयेत्सुगन्धी कुर्यात् । तस्य सर्वाङ्गाण्यपि वासयेदेव ||
શ્લેાકાથ
મહાત્માઓને જે સતાપે છે, મહાત્માએ તેએ પર ઉપકાર કરે છે, અર્થાત્ અપકારી પર પણ ઉપકાર કરે છે. જેમ કૃષ્ણાગરૂ ધૂપ પેાતાને ચૂર્ણ કરીને અગ્નિમાં ખાળનાર પુરૂષોને પણ સુવાસિત કરે છે. !! ૬૯.
सतां स्वोपकर्ताकर्ता च चित्तेऽथ वैकां तुलां प्राप्नुतो निर्विशेषम् । विषेन्दू इवानङ्गदस्योः सुधोर्वाविवान्धेः पुनश्चन्द्रिकाङ्गाविवेन्दोः ॥ ७० ॥
अथ वेति पुनः पक्षान्तरे । स्वस्यात्मनः उपकर्ता उपकारकः, च पुनरर्थे स्वस्यापकर्ता विरुद्धकृत, एतौ द्वावपि सतामुत्तमानां चित्ते अन्तःकरणे एकां साधारणीं तुलां सादृश्य प्राप्नुतः । सदृशीभाव लभेते इत्यर्थः । कथम् । निर्गतो विशेषो मानापमानलक्षणो यत्र तन्निर्विशेषम् । क्रियाविशेषणम् । कस्येव । अनङ्गदस्योरिव । यथा शंभोधिषं कण्ठदाहकृत्कालकूटं तथा इन्दुः चूडामणिशोभाकृञ्चन्द्रः । पुनः कस्येन । अब्धेरिव । यथा समुद्रस्य जगज्जीवनौषध सुधा पीयूषं तथा उर्वो निजाखिलसलिलशोषकृद्वडवानलश्च । पुनः कस्येव । इन्दोरिव । यथा चन्द्रिका जगदुद्द्योतविधायिका चन्द्रगोलिका तथा अङ्कः स्वकलङ्कदायक लाञ्छनं च तुल्यां तुलां लभेते निर्विशेषभाव भजतः । इति सतामपकारकारिण्युपकारकरणविज्ञप्तिः ॥
શ્લેાકા
I
જેમ શંકરને વિષ અને ચંદ્ર પ્રત્યે સમાન ભાવ છે, જેમ સમુદ્રને જગતની સંજીવનીરૂપ સુધા અને જલનું શાષણ કરનાર વડવાનલ તરફ સમાનભાવ છે, તેમજ ચન્દ્રને ચન્દ્રિકા અને પાતાને કલંક દાયક લાંછન પ્રત્યે સમાનભાવ છે તેમ ઉત્તમ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ७०-७२]
हीरसौभाग्यम्
१९५
પુરૂષેના ચિત્તમાં પિતાના ઉપકારી અને અપકારી તરફ એક સાધારણ તુલા હાથ છે, અર્થાત્ સમાનભાવ હોય છે. જે ૭૦ છે
समुत्कण्ठुलं मानसं मेदिनीन्द्रः प्रभौ यब्दिभर्येष सैष्ये करीव । जलस्येव दुग्धेन सङ्ग सिसृक्षोस्त्वया किं पुनर्वाच्यमस्योपकृत्यै ॥ ७१॥
यत्कारणादेषोऽकव्वरनामा मेदिनीन्द्रः पृथिवीपुरंदरः पातिसाहिः प्रभो श्रीमद्विषये समुत्कण्ठुलम् । 'सोत्सुकमुत्कण्ठुलम्' इत्याचारप्रदीपे प्रतिक्रमसूत्रवृत्तौ च । श्रीमद्रत्नशेखरसूरिकृतौ । उत्कण्ठाकलितं मानस मनो बिभर्ति धत्ते । क इव । करीव । यथा गजेन्द्रः स्वमदशोभाविधायिनि सैष्ये शिशिरऋतौ उत्कण्ठितां मनोवृत्तिं दधाति । 'करिणां हि शिशिरतौ मदोदभावो भवेत्' इति वाग्धटकाव्यानुशासने । तत्कारणात् पुनरस्य पातिसाहेरुपकृत्यै उपकृतिकरणाय किं वाच्यं श्रीमतां वक्तव्यं किमस्ति । अस्य किं कर्तु। मिच्छोः । त्वया भगवता समं सङ्ग संयोगं मिलनं सिसृक्षोः स्रष्टुमिच्छोः कर्तु कामस्य । केनेव कस्य । दुग्धेनेव जलस्य । यथा जलं पयसा साकं सङ्ग सिसृक्षति विधातुमिच्छति ।।
શ્લેકાર્થ
તેથી હે પ્રભો, જેમ ગજેન્દ્ર પિતાના મદની શેભાને કરનાર શિશિરઋતુ પ્રત્યે ઉત્કંઠા ધારણ કરે છે; તેમ અકબરબાદશાહ આપના પ્રત્યે ઉત્કંઠિત ચિત્તવૃત્તિ ધારણ કરે છે. તે માટે હે પ્રભે. જેમ જલ દૂધ સાથે સંગ કરવા ઈચ્છે તેમ આપના સાથે સંગકરવા ઈચ્છતા અકબરબાદશાહ પર ઉપકાર કરવા માટે આપને શું કહેવા યોગ્ય છે ! | ૭૧ છે
प्रणिनन्वने व्याधवन्नैकसत्त्वानसत्त्वीकृताशेषविद्वेषिवर्गः । ततो हेमचन्द्रेण चौलुक्यभूमानिवासौ त्वयाकब्बरो वोधनीयः ॥ ७२ ॥
ततः कारणात् सत्तमत्वहेतोः त्वया श्रीमता असौ अकब्बरो नाम मुद्गलपातिसाहिर्बोधनीयः प्रतिबोधं प्रापयितव्यः । केनेव । हेमचन्द्रेणेव । यथा हेमाचार्येण चौलुक्यभूमान् कुमारपालभूपालः प्रतिबोधं लम्भित । असौ किं कुर्वन् । वने कानने उपलक्षणाद्विरिगह्वरारण्यादौ व्याधवल्लुब्धक इव नकान्मानातीतान् सत्त्वान् मृगादिप्राणिनः प्रणिनन् व्यापादयन् । पुनः किंभूतः । असत्त्वीकृताः बलरहिताः कृता धैर्यापगमात् कातरा विहिता वा । 'सत्त्व द्रव्ये गुणे वित्ते व्यवसायस्वभावयोः । पिशादावात्मभावे च बले प्राणेषु
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
___१९६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ७२-७४
जन्तुषु ॥' इत्यनेकार्थः । व्यवसायरहिता वा निर्मिताः अशेषाः समस्ता विद्वेषिणां वर्गाः पक्षा येन सः ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિએ કુમારપાલને પ્રતિબંધ કર્યો હતો, તેવી રીતે, જેમ શિકારી અનેક પ્રાણીઓને સવ-પ્રાણ રહિત કરે તેમ સમસ્ત શત્રુવર્ગને સત્વહીન કરનારા અકબરબાદશાહને આપે પ્રતિબોધ કરે જોઈએ જે કરે છે
.
हिमोर्वीधरोवींव सिन्धोः सुराणां कृपाया उपादानमुक्तिस्त्वदीया। महत्त्वं विभोर्लग्स्यते चित्तवृच्चौ पयो मोक्तिकत्वं धनस्येव शुक्तौ ॥ ७३ ॥
हे प्रभो, त्षदीया श्रीमत्संबन्धिनी उक्तिर्वचनचातुरी संचितधर्मदेशना वाग्विलासो वा विभोः स्वामिनोऽकब्बरस्य चित्तवृत्तौ मनोविषये महत्त्व प्रौढिमानं प्रतिष्ठां लप्स्यतेप्राप्स्यति । किमिव । पय इव । यथा घनस्य स्वातिनक्षत्रसंबन्धिजलधरस्य वृष्टिमक्त' वारि शुक्तौ शुक्तिकायां विषये मौक्तिकत्वं मुक्ताफलभाव लभते । किंभूतम् । कृपाया जगज्जीवदयाया उपादान मूलकारणम् । केव । हिमोर्वीधरौर्वीव । यथा हिमाचलवसुधा सुराणां देवानां सिन्धोर्नद्याः गङ्गायाः उपादान मौलं कारणम् । 'चुल्लहिमवत्पद्मद्रवादावि भवति भागीरथी' इति जिनमते । शैवे तु हिमवतो गङ्गा प्रभवति' इति भवेत् ॥
પ્લેકાર્થ
હે સ્વામિન, જેમ દેવનદી ગંગાનું ઉપાદાન કારણ હિમાલયની પૃથ્વી છે તેમ કરૂણાના મૂળ કારણરૂપ આપની સુધાસારિણી ધર્મદેશના છે, જેમ સ્વાતિ નક્ષત્રનાં મેઘનું જ છીપમાં મૌક્તિકરૂપે પરિણમે તેમ બાદશાહની ચિત્તવૃત્તિમાં આપની દેશના प्रतिष्ठा ४२0. ॥ ७ ॥
पयोदा इव प्रावृषेण्या नमन्तः प्रभोश्चक्रपाणेः पदं संस्पृशन्तः । निगद्येति वाचंयमेन्दोः पुरस्तान्न्यषेवन्त जोषं मुखे श्राद्धमुख्याः ॥ ७४ ॥
ते श्राद्धमुख्या अकमिपुरसक्तश्रावकपुङ्गवाः वाचंयमेन्दोः साधुसुधारुचेः सूरेः पुरस्तादित्यमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा । विज्ञप्येत्यर्थः । मुखे निजानने जोषे तूष्णींभावं न्यषेवन्त सेवन्ते स्म । मौनं कृत्वा स्थिताः । किं कुर्वन्तः, । नमन्तः प्रणमनप्रवीभवन्तः ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो०७४-७५]
सौभाग्यम्
पुनः किं कुर्वन्तः । संस्मृशन्तः अर्थान्मस्तकेन संघट्टयन्तः वन्दमानाः । किम् । पदं चरणम् । कस्य । प्रभोः स्रुरेः । किंभूतम् । चक्र चक्रिण आयुधविशेषं रथाङ्ग पाणौ आकृत्या महापुरुषत्वेन हस्ते यस्य । के इव । पयोदा इव । यथा प्रावृषेण्या यर्षाकालसंबन्धिनो वारिवृष्टिविशिष्टमेघा नमन्ति समुन्नम्यायान्ति । जलभरपूर्णत्वाद्भूमावुपेत्य लगन्ति । तथा चक्रपाणेर्विष्णोः पदं गगनमण्डले च स्पृशन्ति ॥ इति प्रभोः साहिसमीपे गगनार्थ श्राद्धानां विज्ञप्तिः ॥
१९७
શ્લેાકા
જેમ વર્ષાઋતુના મેઘા ( પાણિથી પરિપૂર્ણ હાવાથી) આવીને ભૂમિને સ્પર્શે છે, તેમ જેમના હાથમાં ચક્ર (ચક્રવતી'નુ' શસ્ત્ર) આદિ શુભ લક્ષણા છે તેવા ચન્દ્ર સમાન સૂરિજીનાં ચરણાને સ્પર્શ કરતા-વંદન કરતા, પૂર્વાંકત પ્રકારે વિજ્ઞપ્તિ કરીને તે પ્રમુખ શ્રાવકોએ મુખપર મૌનભાવ ધારણ કર્યાં અર્થાત્ મૌન કરીને ઉભા રહ્યા. ડા ૭૪ ૫
तदीयां गिरं कर्णिकावत्सुवर्णाङ्कितां सूक्तिमुक्तावलीशालमानाम् । विमुक्ताङ्गरागोऽपि भोगीव योगीश्वरः कर्णपूरीचकारेति चित्रम् ॥ ७५ ॥
विमुक्तास्त्यक्ताः अङ्गस्य स्वशरीरस्य रागाः स्नानोद्वर्तनविलेपनभूषणधारणादयो येन तादृशोऽपि सन् । योगिनांय यमनिमकरण प्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिनामधे - यानामष्टाङ्गयोगसाधकानां मनोवाक्काययोगवतां वा साधूनामीश्वरो नायको राजा सूरिः भोगीव सांसारिकभोगभागिव तदीयां श्राद्धसंबन्धिनीं गिरं विज्ञप्तिवार्णी कर्णिकावत्कर्मभूषणमिव कर्णौ पूर्यते अनयेति कर्णपुरा तामकर्णपूरां करोति स्मेति कर्णपूरीचकार इति चित्रं महदाश्चर्यमास्ते । यतः कर्णभूषणं तु भोगीन्द्रस्यैव युज्यते न तु योगीन्द्रस्य । अयं तु योगीन्द्रोऽपि सन् कर्णिकां दधारेत्याश्चर्यम् । किंभूतां कर्णिकाम् । सुवर्णेन काञ्चनाङ्कितां घटिताम्, मुशोभना वर्णा अक्षराणि तैः कलिताम् । पुनः किंभूताम् । सुष्ठु हृदयाद्वादविधायिन्य उक्तया वचनचातुर्य एव मुक्तावली मोक्तिकपक्तिः तया शालमाना शोभमाना । पक्षे श्लेषे शसयोरैक्यात् शुक्तीनां शुक्तिसंबन्धिनीनां तुक्तानां भुक्ताफलानाम् । एतावता भद्रगजवंशानां निषेधः । आवली माला प्रान्तनिबद्धा धोरणी तया शालमाना दीप्यमाना ||
કલાકા
योगीश्वर ( यम, नियम, ४२शु, आणायाम प्रत्याहार, धारणा, ध्यान भने समाधि અષ્ટાંગ ચેાગેાના સાધક ચેાગીએના અધિપતિ) આચાય દેવે શરીરરાગથી મુકત હોવા છતાં
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ७५-७७
પણ ભોગી પુરૂષની જેમ શ્રાવકની વાણીને કાનનાં આભૂષણની જેમ ધારણ કરી ! આ મોટું આશ્ચર્ય ! કારણકે કાને આભૂષણ તે ભોગીન્દ્રને શોભે, નહીં કે રેગિન્દ્રને ! ચેગિન્દ્ર થઈને આચાર્યદેવે તે ધારણ કર્યું તે આશ્ચર્ય ! તે શ્રાવકની વાણી સુંદર અક્ષરોવાળી હતી, કર્ણિકા પણ સુવર્ણની હોય છે! તે વાણી સુતિ (વચન ચાતુરી) થી સુશોભિત હતી. કર્ણિકા પણ સુકિત (મોતી) ની માળાથી દેદીપ્યમાન હતી (આવી વાણીને આચાર્યદેવે સાંભળી) ૭૫ છે
महीमण्डलान्तः किमाविर्भवन्तं पुनः शासनस्योदयं श्रीजिनेन्दोः । अशेषाबनीशासितुः शासनं तन्निशम्येत्यसो चिन्तयामास चित्ते ॥ ७६ ॥
असौ हीरविजयसूरिः अशेषावनीशासितुः समस्तक्षितिपालपालयितुरकब्बरस्य तत्स्वस्याकारणलक्षण शासनमादेशं निशम्याकर्ण्य इत्यमुना प्रकारेणाग्रे वक्ष्यमाणं चित्ते स्वमनसि चिन्तयामास विचारयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तच्छासनं पुनरस्मिन्वर्तमाने कलिकालेऽपि महीमण्डलान्तः पृथिवीपीठमध्ये आविर्भवन्तं प्रकटं जायमानं श्रीजिनेन्दोमहावीरस्य भगवतः शासनस्योदयमभ्यद्रममिव ॥
કલેકાર્થ સંપૂર્ણ પૃથ્વીના પાલક અકબરનો આદેશ સાંભળીને શ્રી હીરવિજયસૂરિએ મનમાં વિચાર્યું કે શું અકબરને આ આદેશ કલિકાલમાં પણ સમગ્ર પૃથ્વી પર પ્રગટ થત જિનચન્દ્ર ભગવાન મહાવીરના શાસનને અભ્યદય છે ! ! ૭૬
अयं हन्ति दाबाग्निवद्वन्यजन्तून्प्रचण्डाशयो दण्डभृद्वद्यदास्ते । क्षितौ स्वं निधानं धनीवावनीन्दोस्तदेतस्य चित्ते कृपां निक्षिपामि ॥ ७७ ॥
यत्कारणादयमकब्बरो मुद्गलपातिसाहिः दवाग्निवद्दावानल इव वने भवान् वन्यान् काननोत्पन्नान् जन्तून शशशंबरवराहहरिणादिसत्त्वान् हन्ति निपातयति स्वतन्त्राखेटकक्रीडाघशंवदतया व्याषादयति । पुनर्यत्कारणादयं हमाउंनन्दनः दण्डभद्वद्यम ईव । प्रचण्डो रौद्रो निर्दय आशयश्चित्तमभिप्राय; परिणामो वा यस्य तादृश आस्ते । तत्कारणादेतस्यावनीन्दोरकब्बरसाहेश्चित्तेऽन्तःकरणे कृपां दयां विश्वसत्त्वोपरि करुणां
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो०७७-७९ ]
हीरसौभाग्यम्
१९९
निक्षिपामि स्थापयामि । क इव । धनीव । यथा धनवान पुमान स्वमात्मीयं निधान सुवर्णरूपकमणिमौक्तिकपूर्णकुम्भमञ्जूषाकटाहादिकं निधिं क्षितौ वसुधाविषये निक्षिपति न्यासीकरोति ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ દાવાનલ વનવાસી ને ભસ્મીભૂત કરે છે તેમ અકબરબાદશાહ પણ પૃથ્વી પર કૂર ચિત્તવાળા દંડધારી યમના જેવો છે તે જેમ શ્રીમંત પુરૂષ પિતાના નિધાનને ભૂમિમાં સ્થાપન કરે છે, તેમ હું બાદશાહના અંતઃકરણમાં કરૂણાનું સિંચન ४३ स्थापन ४३. ॥ ७७ ॥
दधानेन धा धुरं किं क्षितीन्द्रः कृतः संमुखीनः स केनापि धर्म । फलाभ्मुद्गमे विश्वलोकं पृणेन प्रसूनव्रजेनेव विस्मेरशाखी ॥ ७८ ॥
धो धर्मसंबन्धिनी धुरं धुर्वी दधानेन बिभ्रता । धर्मधुरंधरेणेत्यर्थः । केनापि सत्तमेन स क्षितीन्द्र; पातिसाहिः धमे जैनधर्मविषये संमुखीनोऽभिमुखः कृतः विहितः । केनेव । प्रसूनव्रजेनेव । यथा विश्वलोकंपृणेन समस्तजगज्जनानन्ददायिना कुसुमप्रकरण विस्मेरशाखी विनिद्रद्रुम- फलानां स्वजातियोग्यानां सस्यानामभ्युद्गमे प्रादुर्भावे संमुखः क्रियते । यतः प्रायः कुसुमेभ्य एव फलान्याविर्भवन्ति । यदुक्तम्-'अहो अमेघजा वृष्टिरहो अकुसुमजं फलम् । अहो पुराकृतं पुण्यं यदृष्टो नाथलोचनैः ।।' इति जिनस्तुतौ ।।
લોકાર્થ
જગદાનંદી પુપોનો સમૂહ જેમ નવપલ્લવિત વૃક્ષને ફલના પ્રાદૂર્ભાવમાં સન્મુખ કરે છે, (અર્થાત્ ફલેનો આવિર્ભાવ પ્રાયઃ પુખેથી જ થાય છે.) તેમ જાણે ધર્મધુરાને ધારણ કરતા આચાર્યદેવે કઈ પણ રીતે પૃથ્વી પતિને જૈનધર્મ સન્મુખ કર્યો ન डाय? ॥ ७८ ॥
किमाविर्बभूवे स्वभावेन धर्मे धिया शांभवे काश्यपीशासितुर्वा । यदन्तर्मदीयागमं लिप्सतेऽसौ विलासीव पुस्कोकिलः पुष्पकालम् ॥ ७९ ॥
अथ वा काश्यपीशासितुर्भूपालस्य धिया बुद्धया स्वभावेन सहजेनैव शांभवे जैने । 'शंभुः स्वयंभूर्भगवान जगत्प्रभुस्तीर्थकरः' इति हैम्याम् । धर्म किमिति वितके प्रश्ने वा ।
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० ७९-८०
आविर्बभूवे प्रकटीभूतम् । यद्यस्मात्कारणादसौ नृपः अन्तश्चित्तमध्ये मदीयागमं ममागमन लिप्सते कामयते वाञ्छति । क इव । पुस्कोकिल इव । यथा पुमान्कोकिलः पुष्पकालं वसन्तसमय समीहते । किंभूतः । विलासी क्रीडालालसः । वसन्ते हि कोकिलानां मदोदयस्ततस्तत्रैव क्लीडासक्तिः ।।
કાથ
અને રાજાની બુદ્ધિ સ્વાભાવિકપણે જ જૈન ધર્મમાં પ્રગટ થઈ, કારણ કે જેમ વિલાસી પુરૂષ કેકિલ વસંતકાલને ઈચ્છે (વસંતઋતુમાં જ નરકેફિલેને મદને ઉદય હેય છે, માટે ત્યારે જ તે કીડા સક્ત હોય છે.) તેમ રાજાના અંતઃકરણમાં મારાં આગમનની સ્પૃહા રાખે છે. . ૭૯ો
अथो जल्पतस्तान्प्रति श्रीव्रतीन्दोः क्षितीन्दोर्दधानस्य निर्देशमन्तः । ध्वनिर्निर्बभौ ढौकितो वाहिनीनां धवेनेव गम्भीरिमश्रीजितेन ॥ ८० ॥
अथो तच्छाद्धकथनानन्तरं तदुक्तिश्रवणादनु मनसि विमर्शानन्तरं वा तान् श्राद्धान्प्रति जल्पतः प्रतिवदतो मुनीन्दो_रगुरोर्ध्वनिः शब्दो निर्बभौ निःशेषतया भाति स्म । 'अक्षबीजवलयेन निर्वभौ' इति रघुवंशे । किं कुर्वाणस्य । व्रतीन्दोः क्षितीन्दोर्मेदिनीचन्द्रस्य पातिसाहेनिर्देशमादेशमन्तः स्वचित्तविषये । 'आज्ञा शिष्टिनिरानिभ्यो दशो नियोगशासने इति हैम्याम् । दधानस्य बिभ्राणस्य । उत्प्रेक्ष्यते-गम्भीरिमश्रिया गाम्भीर्यलक्ष्म्या । 'गम्भीरिमगुरुगुरुम्' इति पाण्डवचरित्रे । जितेनाभिभूतेन वाहिनीनां नदीनाम् । सेनानामित्यप्यर्थः । धवेन भर्ना स्वामिना वा सेनान्या समुद्रेणेव ढौकित उपदाकृत इव ॥
લેકાર્થ
ત્યાર પછી, પૃથ્વીચન્દ્ર એવા રાજાનાં આદેશને પિતાના હૃદયમાં ધારણ કરતા અને શ્રાવકે પ્રત્યે બેલતા એવા મુનિચંદ્રશ્રી હીરવિજયસૂરિને ઇવનિ જાણે, પિતાની ગાંભીર્યલક્ષમીથી પરાભવ પામેલા સરિતાપતિ સમુદ્રદ્વારા ભેરણારૂપે કરાય તે હેય; તે शमत त. ॥ ८ ॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ८१-८२ ]
सौभाग्यम्
२०१
निनंसोर्जिनाधीशकल्याणकोर्वीमभूत्पूर्वमेवाशयः पूर्वदेशे ।
विहतु ममान्मताम्भोजभृङ्गा यियासोरिवाशा विजेतुं नृपस्य ॥ ८१ ॥
हे अर्हन्तं श्रीमजिनशासनं तदेवाम्भोजं विजृम्भमाणकमलं तत्र भृङ्गा भ्रमरा जिनशासनैकतानमानसाः हे श्राद्धाः पूर्वदेशे प्राचीमण्डले विहु विहारं विधातुं पूर्व नृपाकारणश्रीमत्कथनेभ्यः प्रागेव ममाशयः परिणामः अभूद्बभूव । मम किं कर्तुमिच्छोः । जिनानां सामान्यकेवलिनामधीशास्तीर्थनायकत्वादर्हन्तश्चतुर्विंशतितीर्थकृतस्तेषां जन्मदीक्षाकेवलज्ञानमोक्षगमनप्रमुख कल्याणकानामुर्वी भूमिं निनंसोर्नन्तुमिच्छोः । कस्येव । नृपस्येव । यथा आशाश्चतस्रोऽपि दिशो विजेतुं स्वायत्तीकर्तुं यियासोर्गन्तुमिच्छोः नृपस्य चक्रिणो विजयिनो मण्डलीकभूपालस्य वा पूर्व पूर्वदेशे विहर्तुं गन्तुमभिप्रायो भवति । विजयी राजा हि पूर्व पूर्वदिशि यातीति स्थितिः ||
1
શ્લેાકાથ
શ્રીજિનશાસનરૂપી કમલને વિષે ભ્રમર સમાન હુ શ્રાવક, દિગ્વિજય કરવા માટે ચક્રવતી' જેમ પૂદિશા તરફ જવા ઇચ્છે તેમ રાજાના આદેશ પહેલાં જ મને શ્રીજિનેશ્વરભગવંતનાં જન્મ, દીક્ષા, કૈવલજ્ઞાન, અને મેાક્ષ ગમનરૂપ કલ્યાણકભૂમિને નમન કરવાની ઈચ્છાથી પૂર્વદિશા તરફ વિહાર કરવાની ભાવના થઈ હતી. ॥ ૮૧૫
समागान्ममाह्वाननं भूमिभानोः पुनर्वप्पभट्टेरिवामस्य राज्ञः । दिनारम्भपन्मोहनिद्राशयालु ततस्तत्र गत्वा तमुद्बोधयामि ॥ ८२ ॥
हे श्रद्धा, पुनर्नमचिकीर्षोरुपरि भूमिभाने र कब्बरसा हेर्ममाह्वाननमाकारणं समागात् सम्यग्रीत्या अनुकूलवृत्त्या न बलहठप्रकृत्या | आह्वाननशब्दोऽपि दृश्यते । यथा चम्पूकथायाम् —' तत्तातस्य कृतादरस्य रभसादाह्वानन' दूरतस्तच्चाङ्के विनिवेश्य बाहुयुगलेनालिय संभाषणम् । ताम्बूलं च तदर्धचर्वितमतिप्रेम्णा मुखेनार्पितं पाषाणोपम हा कृतघ्न हृदय स्मृत्वा न किं दीर्यसे ॥' इति । 'समागान्मह्वानमुर्वीमघोनः इति पाठान्तरं वा । उर्वीमघोनः पृथ्वीपुरंदरस्याकब्बरस्य मम सम्यङ्यानपूर्वक माहानमाकारणमागात् । कस्येव । aभट्टेरिव । यथा बप्पभट्टिसूरेरामस्य गोपालगिरिराजनगर राजित कान्यकुब्जजनपदनायकस्य राज्ञो भृपालस्याकारणं समागात् । 'पितृदत्तराज्येोपविष्टामराजेन स्वप्रधानपुरुषान्प्रेयातिमैध्याद्गुरुपावद्विप्पभट्टिराकारितः' इति तत्प्रबन्धात् ज्ञेयम् । ततः कारणात् तत्र पूर्वदेशे गत्वा तमकन्त्ररपातिसाहिमहमुद्रोधयामि उत्प्राबल्येन सम्यग्ज्ञानशालिन करोमि ।
हि. सौ, २६
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग ११ श्लो० ८२-८४
प्रतिबोधग्रामीत्यर्थः । किंभृतम् । मोहोऽज्ञानमेव निद्रा तन्द्रा तया कृत्वा शयालुं शयनशीलम् । सदसद्विवेकाभावविकलीभूतमित्यर्थः । किंवत् । दिनारम्भवत् । यथा प्रभातं मौदयेन निद्रया शयान' जगज्जागरयति ॥
લેાકાથ
२०२
हीरसौभाग्यम्
તેથી હું શ્રાવકે, જેમ ગેાપાગિરી નામની રાજધાનીથી શેાભતા કાન્યકુબ્જ (કનાજ) દેશના સ્વામી આમરાજાનુ' શ્રીબપ્પભટ્ટીસૂરિને મેલાવવા માટેનું આમ ત્રણ હતું તેમ મને સન્માનપૂર્વક એલાવવા માટેનું બાદશાહનું આમંત્રણ આવેલું છે, તે હું ત્યાં જઈને જેમ પ્રભાત, નિદ્રાધીન મનુષ્યાને જાગ્રત કરે તેમ માહનિદ્રામાં સૂતેલા બાદશાહને જાગ્રત રૂ, અર્થાત્ પ્રતિષ કરૂ.૫ ૮૨૫
ततः पूर्वसूरीन्द्रवत्प्राच्यदेशे प्रणम्या मया श्रीजिनाघीशितारः । मयीतः प्रयाते यतस्तत्र धर्मोऽधिगन्ता विवृद्धिं मृगाङ्के कलावत् ॥ ८३ ॥
ततः कारणात् पूर्वसूरीन्द्रवत्प्राचीनाचार्यवत् मया प्राच्यदेशे पूर्वदिकाण्डले श्रीजिनाधीशितारः श्रीमज्जिननायकाः प्रणम्या नमस्करणीयाः यतः कारणात् मयि इतोऽस्मात्स्थानादुगुर्जरेभ्यो वा तत्र मेवातमण्डले साहिपार्श्वे वा प्रयाते सति धर्मो विवृद्धिं विशेषेण वृद्धिं पुष्टि दीर्ति वा अधिगन्ता प्राप्स्यति । 'अधिगतं विधिवद्यदपालयत्' इति रघौ । अधिगतं प्राप्तम् । अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्ति पुरुषोत्तमात्ततः' इति नैषधे । अधि प्राप्येति स्वस्तनीप्रयोगस्तातारौतारम् । किंवत् । कलावत् । यथा मृगाङ्के चन्द्रे पूर्वदेशं गते सति कला वृद्धिमधिगच्छति ॥
કલાકા
તે માટે પૂર્વાચા ની જેમ મારે પણ પૂર્વાદિશામાં રહેલા શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતોને નમન-વંદન કરવુ જોઈએ. તેથી અહીંથી ત્યાં મેઘાત દેશમાં મારા જવાથી જેમ ચન્દ્રમાં કલાની વૃદ્ધિ થાય તેમ શ્રીજૈનધમ વૃદ્ધિ-પુષ્ટિ પ્રાપ્ત કરશે. ॥ ૮૩૫
प्रतिष्ठासमानस्य मे वानिषेधी हितं काङक्षता केनचिनो निगद्या । - यदत्रान्तरायीभवन्नम्बुदानामिवावग्रहः कस्य न स्यादनिष्टः ॥ ८४ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लों ० ८४-८५]
हीरसौभाग्यम्
२०३
__ हे श्राद्धाः, प्रतिष्ठासमानस्य पूर्वदेशान् प्रति प्रस्थातुकामस्य प्रचलितुमिच्छतो मे मम हितमायतौ इन्टं समीहितार्थ काङ्गता वाञ्छता केनचिच्छ्राद्धेन साधुना वा चतुर्वि धसंघमध्ये केनापि निषेधी निषेधका निषेधं प्रतिपादयित्री वाकू वाणी नो निगद्या न वाच्या न कथनीया । यत्कारणादत्र काये ममान्तरायीभवन् विघ्नकतत्वेन जायमानः कस्य हितैषिणो धर्मवृद्धिविधातुः पुंसोऽनिष्टो द्वेषकारी असूयाकारणं न स्यात् । अपि तु सर्वस्यापि धार्मिकस्यानिष्ट एवेति । क इव । अवग्रह इव । यथाम्बुदानां जलदायकानां मेघानामवग्रहो वृष्टिरोधवीधायी जगतोऽप्यनिष्टः स्यात् ।।
શ્લોકાઈ
હે શ્રાવકે, પૂર્વદેશ તરફ પ્રયાણ કરવાની ઈચ્છાવાળા મને હિતસ્વી એવા કેઈપણું સાધુ યા શ્રાવકે નિષેધકારી વાણું બેલવી નહીં. કારણ કે જેમ વરસાદને રોકવાથી જગતનું અનિષ્ટ થાય છે તેમ આ કાર્યમાં નિષેધ કરનાર અર્થાત્ અંતરાય કરનાર કેને અનિષ્ટ ન થાય? ૮૪
अनघ्यायिकास्ये तिथिर्वास्यते स्माश्रये प्राघुणीवेत्युदित्वाथ तेन । निजास्यामृतांशोस्तिथीनां प्रणीत्वं तदा सार्थकं स्वेन निर्मित्सतेव ॥ ८५ ॥
अथेति पूर्वोक्तकथनानन्तरं तेन हीरसूरिणा इति पूर्ववाक्यमुदित्वा कथयित्वा श्राद्धपुरस्तानिवेद्य आस्ये स्ववदने अनध्यायिका यस्यां तिथौ किमपि नाधीयते सानध्यायिका तिथिः । 'प्रतिपत्पाठनाशिनी' इति वचनात् । वास्यते स्म वासिता । मौनं कृत्वा स्थितमित्यर्थः । केव । प्राघुणीव । यथा आश्रये स्वगृहे कापि पूर्वपरिचिताप्यपराप्यभ्यागतिका सौजन्यात्स्थाप्यते आदरपूर्व रक्ष्यते । उत्प्रेक्ष्यते तदा तस्मिन्नवसरे निजास्यामृतांशोरात्मीयवदनचन्द्रस्य तिथीनां प्रतिपदादिदिनानां प्रणयति करोति इति प्रणीस्तत्त्व तिथिकारकत्वम् । 'तिथिप्रणी व्यभिधानत्वात् श्वेतवाज्यमतमृस्तिथिप्रणी' इति हैम्याम । सार्थकं सत्यार्थ निर्मित्सता निर्मातुं कर्तुमिच्छता वाञ्छतेव ॥ इति हीरसरिप्रतिवचनम् ॥
લોકાથ
જેમ કે મનુષ્ય પરિચિત મહેમાનને આદરપૂર્વક પિતાના ઘરમાં આશ્રય આપે તેમ આચાર્યદેવે એ પ્રમાણે કહીને, પિતાના મુખમાં અધ્યાયિકા (જે તિથિમાં ન અભ્યાસ કરવાને નિષેધ છે, તે પ્રતિપદા–પડે આદિ તિથિઓને અનધ્યાયિકા કહેવાય
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ८५-८७ ।
છે) તિથિને આશ્રય આપે, અર્થાત મૌન ધારણ કર્યું. પોતાના મુખરૂપ ચન્દ્રનું તિથિરૂપે કરવાનું તે જાણે સત્યાર્થીનું નિર્માણ કરવા માટે ન હોય ? . ૮૫ છે
प्रभोर्वाक्सुधासारमाकण्ठमेते सकर्णा निपीय स्वकर्णाञ्जलिभ्याम् । सृजन्तो निमेषानपि क्ष्मां स्पृशन्तो दधुः सौमनस्यं तदाश्चर्यमेतत् ॥ ८६ ॥
एते सकर्णाः प्राज्ञाः श्राद्धाः निमेषान्नयननिमीलनान्मीलनानि सृजन्तः कुर्वन्तोऽपि पुनः क्ष्मां क्षोणी स्पृशन्तोऽपि पादाभ्यां भुवं संघट्टयन्तोऽपि यत्सुमनसां भावः सौमनस्यं देवत्वं दधुः धारयन्ति स्म । देवा हि निमेषान्न कुर्वते भूमीमपि न स्पृशन्ति च । एते तु तथा नेति एतन्महदाश्चर्यमतिशायि चरित्रम् । वस्तुतस्तु शोभनप्रसन्नमनस्त्वमिति । किं कृत्वा । प्रभो_रसूरेर्वाक् वाणी सैव सुधा पीयूषं तस्या आसारो वेगवती तृष्टिः । अथ वा सुधाया अमृतादपि सारं वस्तु श्रेष्ठः पदार्थः । तं पीत्वा । कथमाकण्ठं कण्ठपीठं यावत् आस्वाद्य सादरं श्रुत्वा वा ॥
કાર્ય
પ્રાસ શ્રાવકોએ, હીરવિજયસૂરિની વાણીરૂપ શ્રેષ્ઠ, સુધાનું પિતાના કોંરૂપી અંજલિવડે આકંઠ પાન કરીને, નિષેધ–ઉમેષ કરતા તેમજ પગ વડે ભૂમિને સ્પર્શ કરતા હોવા છતાં પણ દેવત્વને ધારણ કર્યું? આ ખરેખર મોટું આશ્ચર્યકારી ચરિત્ર છે, કારણકે દેવ નિમેષ રહિત હોય છે અને ભૂમિને સ્પર્શ કરતા નથી હોતા ! ૮૬
किरन्त्यामृतं प्रीणितानेकजन्तोगिरा तस्य धाराकदम्बा इवामी । समुल्लासिलोमावलीकोरकाङ्गा इदं व्याहरन्ति स्म पौरा: प्रमोदात् ॥ ८७ ॥
अमी अकमिपुरीयाः पौराः श्राद्धाः इदं वक्ष्यमाणं व्याहरन्ति स्म बभाषिरे । किम । समल्लासिनी प्रोल्लसनशीला लोमावली रोमराजी एव कोरकाः कलिका अडे वपुलतायां येषां ते । कया कृत्वा । प्रोणिताः प्रीतिं प्रापिताः अनेके यावज्जातीया जन्तवः प्राणीनो येन तादृशस्य गुरोरमृतं सुधां किरन्त्या विस्तारयन्त्या भव्यानाममत
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ८७-८७]
हीरसौभाग्यम्
पानं कारयन्त्या गिरा वाण्या । उत्प्रेक्ष्यते-धाराकदम्वा इव । यथा धाराभिर्जलवाहवृष्टिभिराहिताः संसिक्ताः कदम्बा धाराकदम्बाः कोरकिताङ्गाः कुडालकलितशाखा भवन्ति ।
લેકાથી
જેમ મેઘ ધારાથી સિંચાયેલી પૃથ્વી અંકુરિત બને તેમ અનેક પ્રાણીઓને તૃપ્ત કરનારી ગુરૂદેવની વાણીરૂપ સુધાથી જેમનાં શરીર ઉલ્લસિત રોમરાજીવાળાં બન્યાં છે તેવા અકમિપુરના શ્રાવકે હર્ષપૂર્વક આ પ્રમાણે બોલ્યા. ૮૭ છે
“किरन्त्यामृतं तस्य लोकंपृणस्याम्बुवाहस्य वृष्टयेव धाराकदम्बाः । गिरोल्लासिलोमावलीकुङ्मलाङ्गा इदं व्याहरन्ति स्म पौराः प्रमोदात् ।। ८७ ॥
पौरा नागरिकाः प्रमोदादानन्दादिदं वक्ष्यमाणं व्याहरन्ति स्म भाषन्ते स्म । किम् । उल्लसतीत्येवंशीला उल्लासिनी या लोमावली रोमराजी सैव कुङ्मलाः कोरकाः कलिका येषु तादृशान्यङ्गानि काया येषाम् । कया । तस्य सूरेगिरा वाण्या । तस्य किंलक्षणस्य । लोकंपृणस्य त्रैलोक्यलोकस्याहादोत्पादकस्य । गिरा किं कुर्वन्त्या । अमृतं सुधारसं मोक्ष वा किरन्त्या विस्तारयन्त्या पायन्त्या ददत्या च । अमृतपानमिव प्रीति. मुत्पादयन्त्या मुक्तिदायिन्या च । कोरकिताङ्गाः क इव । धाराकदम्बा इव । यथा विश्वसौहित्यविधायिनोऽम्बुवाहस्य मेघस्यामतं घनसलिलं वितन्वन्त्या वष्ट्या वर्षणेन कृत्वा धाराकदम्बाः प्रोल्लसल्लोममालिकातुल्यैः कोरकैः कुसुभकलिकाभिः कान्ताः कायाः शाखाप्रतिशाखारूपा देहा भवन्ति । धाराभिर्जलदजलवृष्टिभिराहताः कदम्बद्रुमाः धाराकदम्बाः । धाराहताः किल कदम्बाः पुष्पन्तीत्यशास्त्रे सिद्धान्तेऽपि च दृश्यते'धाराहयकयम्बसमुच्छसिरोमकूवा' इति । तथा 'स्तोकेनेव वहन्ति पुष्पपुलकं धाराकदम्बद्रुमाः' इति चम्पूकथायाम् । वर्षाकालमधिगत्योज्जृम्भिता नीपाः धाराकदम्वाः । रजसि ये पुष्पन्ति ते धूलीकदम्बाः । वर्षासु ये पुष्पन्ति ते धाराकदम्बाः' इति चम्पूकथाटिप्पनके ॥” इति पाठान्तरम् ॥
લોકાથ ५-तर
જેમ મેઘની વૃષ્ટિથી પૃથ થી નવપલવિત બને તેમ જગતને આનંદદાયક એવા આચાર્ય મહારાજની ત્રણે લેકને આહલાદ કરનારી વાણીરૂપ અમૃતની વર્ષોથી અકમિપુરના શ્રાવકે રોમાંચિત શરીરવાળા થયેલા હર્ષ પૂર્વક આ પ્રમાણે છેલ્યા. છે ૮૭
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ८८-८९
जडिम्ना निजां दूषितामङ्गयष्टिं तपोभिस्त्यजन्नू+संस्थानमुख्यैः ।
सुमेरुः किमादत्त सूरीन्द्रदेहं न चेहा प्रतिकाशधैर्यः स कस्मात् ।। ८८ ॥ सुमेरुः सुवर्णाचलः । उत्प्रेक्ष्यते-सूरीन्द्रस्य देह कायं किमादत्त गृहीतवानिव । सूरिशरीरी बभूवेत्यर्थः । किं कुर्वन् । ऊर्ध्वमूर्वीभूय यत्संस्थानं सम्यक समीचीतासमीची नतया वा स्थितिनिष्ठा वा तत्प्रमखैस्तपोभिनिरन्नपानादिकष्टैर्यमनियमविशेषेर्वा कृत्वा जडिम्ना दृषत्तया जाड्येन दूषितां कलङ्कितां निजामात्मीयामङ्गयष्टि वपुलतां त्यजन्नुज्झन् । एवं चेन्न तर्हि स सरिः कस्मात्कारणात् अप्रतीकाशमसाधारणं धैर्य धारिमा यस्य सः । अद्वैतधीरताकलितः कथं भवेत् ॥
શ્લોકાઈ
અતિ ઉન્નતતા (અતિ ઉંચાણ) અને નિરાહારરૂપ તપ આદિ કષ્ટથી પિતાની દુષિત જડતારૂપે શરીર લતાને ત્યાગ કરીને મેરૂપર્વતે જાણે આચાર્યદેવના શરીરને ધારણ કર્યું ન હોય ! જે એમ ન હોય તે આચાર્યદેવમાં અસાધારણ પૈર્યતા કેવી રીતે હેય ? ૮૮
यदुद्यत्सते भूधवस्योपकर्तुं स्वयं मरिकण्ठीरवस्तद्धि साधु । विनैतं कथं सोऽबबुध्येत धीमान्यथा कार्तिकैकादशीमब्धिशायी ॥ ८९ ॥
सूरीकण्ठीरबः हीरविजयसूरिसिंहः स्वयमात्मना यभूधबस्याकब्बरस्योपकर्तुमुपकारं कर्तुमुणत्सते प्रागल्भते उद्यभं प्रयत्नं कुरुते । हि निश्चितम् । तत्साधु सम्यक् । यत्कारणादेत सूरिं विना स धीमान् महाप्राज्ञः कथं केन प्रकारेणावबुध्येत सम्यग्ज्ञानमवाप्नुयात् । क इब । अब्धिशायीव । यथा कार्तिकमासस्थैकादशी शुक्लैकादशी हरिप्रबोधतिथि देवउठणीएकादशी तामन्तरेण कृष्णः कथं जागर्ति । वर्षासमयमनुलक्ष्यीकृत्याब्धौ समुद्रे शेते इत्येवंशीलोऽब्धिशायी ॥
શ્લોકાર્થ
આચાર્યોમાં સિંહ સમાન શ્રીહીરવિજયસૂરિ સ્વયં અકબરબાદશાહ પર ઉપકાર કરવા માટે તૈયાર થયા તે જ ખરેખર સુંદર છે. કેમકે આચાર્ય મહારાજ વિના મહાબુદ્ધિશાળી
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ८९-९० ]
सौभाग्यम्
રાજા કેનાથી પ્રતિમાધ પામી શકે ? કાર્તિક સુદી એકદશી (ઢેમ ઉડી એકાદશી) વિના સમુદ્રમાં સૂતેલા કૃષ્ણ કેવી રીતે જાગે ? અર્થાત્ કાનાથી જાગે? ॥ ૮૯ u
अहो पश्यतास्य प्रभोः साहसिक्यं परं येन नापेक्षते कंचनापि । द्विजेशद्विपद्वेषिपूषप्रदीपैः प्रतीक्ष्येत किं क्वापि साहायकाय ॥ ९० ॥
२०७
अहो इति परस्परसंबोधने । भ्रातरः अस्य प्रभोः श्रीगुरोः साहसिक्यं साहसतां साहसकर्मतां सहसा वर्तते इति साहसिकः । 'ओजः सहाम्भसा वर्तते' इति इक् । तस्य भाषः कर्म वा साहिसिंक्यम् । 'अहो महीयस्तव साहसिक्यम्' इति नैषधे । पश्यत frother | येन कारणेनायं परमन्यं कंचनापि कमपि नापेक्षते न काङ्क्षति । युक्तोऽयमर्थः । द्विजेशश्चन्द्रः' द्विपद्वेषी केसरी, पूषा सूर्यः, प्रदीपः कज्जलध्वजः, एतैश्चन्द्रादिभिः क्वापि कुत्रापि विषये । किमिति प्रश्ने । साहायकाय साहाय्यकृते । योपधाद्गुरूपोत्तम् दुञ । रमणीय सहायाद्वा साहायक साहाय्यम् इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । प्रतीश्येत परापेक्षा क्रियेत । अपि तु सर्वत्र स्वयमेव प्रागल्भ्यते । यदुक्त सत्वे - ' रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा निरालम्बो मार्गश्चरणरहितः सारथि रपि । रवियत्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः क्रिया सिद्धिः सत्वे भवति महतां नोपकरणे ॥ विजेतव्या लङ्का चरणतरणीया जलनिधिर्विपक्ष: पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथाप्याजौ रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नापकरणे ॥' इत्यादि । इति हीरगुरोः श्राद्धकृतस्तुतिः ॥
લેાકા
અહા ! આચાર્ય શ્રીની સાહસિકતા તા જુએ ! કે જેએ કાઇની પશુ અપેક્ષા રાખતા નથી. શું ચન્દ્ર, સૂર્ય, સિંહ અને પ્રીપે પેાતાની સહાયતા માટે કયારે પણ કાઈની અપેક્ષા રાખી છે ? “ કહ્યું છે: રથનુ એક જ ચક્ર, સપ` પ્રમાણુ લાંખા સાત અશ્વો, આકાશ જેવા નિરાલંબન માર્ગ, ચરણ વિનાના સારથિ, છતાં પણ સૂ આકાશનાં અનંત માગે નીરતર પટન કર્યાં કરે છે. ખરેખર, મહાપુરૂષાના સત્રમાં જ કાર્ય સિદ્ધિ રહેલી છે. નહી કે સાધનેામાં લંકા જેવી નગરીના વિજય, પગવડે સમુદ્રનુ ઉલ્લંઘન; ચૈત્રુપક્ષ પણુ ક્રુર અને બળવાન એવી રાક્ષસ જાતિ; રણભૂમિમાં પાતાના સહાયક તરીકે વાનરે; છતાં પણ સ‘ગ્રામમાં રામચંદ્રજીએ સમસ્ત રાક્ષસ કુલના વધ કર્યાં ! ખરેખર, મહાપુરૂષોના સત્વમાં જ ફાયસિદ્ધિ રહેલી છે પરંતુ साधनामां नहीं ॥ ८० ॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग ११ श्लो० ९१-९२
ततोऽन्यैः समं साधुभिः सूरिसिंहः समुद्दिश्य पूर्वां दिशं स प्रतस्थे । जिगीषुः समग्रान्दिगन्तानने कैरिवाखण्ड लोऽम्भोधिने मेरनीकैः ॥ ९१ ॥
श्राद्धप्रशंसानन्तरं स हीरविजयनामा सूरिषु निर्भयत्वात्साहसिकत्वाच्च सिंह इव सिंहः पञ्चाननः अन्यैः स्वपारिपार्श्वक भूतैरपरैः साधुभिः श्रमणैः समं सार्धं पूर्वी प्राचीं दिशमुद्दिश्य मनसि कृत्वा प्रतस्थे प्रस्थानं कृतवान् । क इव । आखण्डल इव । यथा समग्रान्दिगन्तान्दिग्विभागान् । दिशावसानभूमीर्यावदित्यर्थः । जिगीषुः स्वीचिकीर्षुः अम्भोधिनेमेः पृथिव्याः आखण्डलः पुरहूतो भ्रमान अनेकैर्गजाश्वरथपत्तिप्रकरपरिकलितानीकैः कटकैः साकं प्राचीं हरितमुद्दिश्य प्रतिष्ठते ॥
શ્લેાકા
ત્યાર પછી, ચારે દિશાઓના છેડે રહેલી સમગ્ર સેનાની સાથે દિવિજય કરવા માટે જેમ ચક્રવતી રાજા પૂર્વૈદિશા તરફ પ્રયાણ કરે તેમ અનેક સાધુએની સાથે સૂરિસિંહ હીરવિજયસૂરિએ પૂર્દેિશાને મનમાં ધારણ કરીને પ્રયાણ કર્યું ! ૯૧ ૫
अलंकारमालां दधानां वसाना दुकूलानि पुष्पाणि पाणौ प्रणीय । aat प्रागभूत्संमुखीना मुनीन्दोः पुरः प्रादुरासेव मूर्ती जयश्रीः ॥ ९२ ॥
मुनीन्दोः सूरेः प्रस्थानावसरे प्राक् पूर्व कनी कन्या कुमारिका संमुखीना अभिमुखा अभवत् । संमुखमाजगामेत्यर्थः । किं कृत्वा । पुष्पाणि विकसितकुसुमानि पाणी स्वहस्ते प्रणीय कृत्वा । आदायेत्त्यर्थः । किं कुर्वाणा अलंकारमालामाभरणश्रेणीमल कारान मणिसुबर्णभूषणानि कुसुममालिकां च वा दधाना विभ्राणा परिधरन्ती वा । पुनः किं कुर्वाणा । दुकूलानि क्षौमाणि पट्टकूलप्रमुखदिव्यवसनानि वासना वस्ते स्मेति परिदधाना । उत्प्रेक्ष्यते - मुनीन्दोः सूरेः पुरोऽग्रे मूर्तिमती सशरीरा जयश्रीजयलक्ष्मीः प्रादुरा सेव प्रकटीभूतेव ॥
શ્લાકા
મુનિચન્દ્ર આચાર્ય શ્રીના પ્રયાણ સમયે, સુવર્ણ રત્નાનાં આભૂષણા તેમજ પુષ્પોની માલાએ ધારણ કરીને અને રેશમી વસ્રોનું પરિધાન કરેલી કુમારિકાએ હાથમાં પુષ્પ લઈને આચાર્યશ્રીની સન્મુખ આવી તે જાણે આચાય દેવની સમક્ષ સ્મૃતિ મતી જયલક્ષ્મી પ્રગટ ન થઈ હાય ? ! ૯૨ ૫
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ९३-९४ ]
हीरसौभाग्यम्
२०९
विधास्यामि सांनिध्यमभ्यासमेवानिशं तस्थुषी ते किमेतद्विवक्षुः । असो शासनस्वम गाक्षी समेता पुरः सौरभेयी बभूव व्रतीन्दोः ॥ ९३ ॥
व्रतीन्दोहीरसूरेः पुरोऽग्रे सौरभेयी सवत्सा गौर्बभूव संमुख समेता । उत्प्रेक्ष्यतेअसौ प्रत्यक्षा शासनस्वर्मंगाक्षी सिद्धायिकानाम्नी श्रीमन्महावीरजिनशासनदेवतेव समेता समागता किमु । किं कर्तुमिच्छुः । एतदत्रैव काव्ये प्रोच्यमानं विवक्षुर्वक्तुमिच्छुः कथयितुकामा । किं तदेवाह-हे सूरे, अहं शासनसुरी अभ्याहे श्रीमत्समीपे एव तस्थुषी स्थितवती सती अनिशं निरन्तरमहोरात्रमेव ते तव महावीरपट्टधारिणः सूरेः सांनिध्यं सत्यवसरे श्रीमत्समीहितकार्य विधास्यामि करिष्यामि । दुष्करमपि भवदीप्सितार्थ साधयिष्यामीति ॥
શ્લેકાર્થ
હીરવિજયસૂરિની સમક્ષ વાછડા સહિત ગાય આવી તે જાણે આચાર્યને કંઈ કહેવાની ઈચ્છાવાળી, વીરશાસનની અધિષ્ઠાયિકા મૃગનયના સિદ્ધાયિકા નામની દેવી સાક્ષાત્ ન આવી હાય ! “હે આચાર્ય, શાસનદેવી એવી હું આપની સમીપ રહીને, નિરંતર આપના અભિલષિત કાર્યને કરતી રહીશ અર્થાત આપનું અભિલષિત દુષ્કર પણ કાર્ય સાધી આપીશ. ૩
प्रशान्तै रसैः पूरितः पूर्णकामो भवांस्तूर्णमेवास्तु मद्वन्मुनीन्दो । सकान्तोत्तमाङ्गे स्थितः पूर्णकुम्भः पुरोऽभूदितीब प्रभोक्तुकामः ॥ ९४ ॥
सह कान्तेन भर्चा विद्यते या सा तस्याः सकान्तायाः सधवायाः स्त्रिय उत्तमाङ्गे मस्तके स्थितः पूर्णकुम्भो जलभरमृतकलशः प्रभोः सूरेः पुरोऽग्रे अभूत्संजातः । अभिमुखः समाजग्मिवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभो_रविजयसूरेरित्यमुना प्रकारेण वक्तकामः कथयितुमना इव । इति किम् । हे मुनीन्दो, भवान्मवदहमिव प्रशान्तः प्रकर्षण शान्तनामभिरुपशमलक्षणै रसैः सर्वेभ्योऽपि रसेभ्यः प्रशस्यत्वान्महानन्ददायित्वाच्च बहुत्वम् । पूरितः परिपूर्णीभूतः भृतः सन् तूर्ण शीघ्रमेव पूर्णाः सिद्धा निष्पन्नाः कामा अभिलाषा यस्य तादृशोऽस्तु भवतात । यथाहं रसै सलिलैः पूरित आकण्ठपीठं पूर्णः भृतमध्यः संजातोऽत एव पूणा जलादानलक्षणः कामों मनोरथो यस्य ॥
हि, सौ. २७
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० ९४-९६
કલેકાર્થ
સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીના મસ્તક પર જલપૂર્ણ કુંભ આચાર્યશ્રીની સન્મુખ આવ્યું. જાણે એ કહેવા માટે ન આવ્યું હોય કે “હે મુનીંદ્ર, મારી જેમ આપ પણ સર્વરસોમાં શ્રેષ્ઠ પ્રશાંતરસવડે (શમિજલથી) પરીપૂર્ણ છે, તેથી આપના પણ સર્વ મનોરથ પૂર્ણ થશે. જે ૯૪
प्रणीयाभिभूतिं सुधास्वःस्रवन्तीतमीकान्तमुख्याखिलद्वेषभाजाम् ।। किमु श्लोक एतस्य मूतः समेतो दधि व्यालुलोके पुरस्तादनेन ॥ ९५॥
अनेन हीरगुरुणा पुरस्तादग्रे दधि पयः सुतो व्यालुलोके वीक्ष्यते स्म । संमुख दघि दृष्टमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तस्तनूमानेतस्य सरेः श्लोको यशः किमु समेत आगत इव । किं कृत्वा । सुधा पीयूषम्, स्वःनवन्ती गङ्गा, तमीकान्तश्चन्द्रः, मुख्याः प्रकृष्टा येषामादौ वा तादृशा अखिलाः समस्ताः श्वैत्यश्रिया द्वैषभाजो वैरिणः प्रतिपक्षाः तेषामभिभूति पराभव प्रणीय विधाय कृत्वा ।।
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે પિતાની સન્મુખ દહી જોયું ! તે જાણે પિતાની ઉજવલતાની સાથે સ્પર્ધા કરતા સુધા, ગંગા અને ચન્દ્ર આદિ પ્રતિપક્ષી શત્રુઓને પરાભવ કરીને, આચાર્યશ્રીને સાક્ષાત્ દેહધારી યશ ન હોય છે એ છે
यदोजोजितः किं प्रसत्त्यै समेतः पुरो हव्यवाहो गलद्वायुवाहः । यतीन्द्रेण गर्जन्गजोऽप्यालुलोके प्रयाणे प्रभोर्दुन्दुभि दध्वनन्किम् ॥ ९६ ॥
यतीन्द्रेण सूरिणा पुरोऽये हव्यवाहो वह्निरालुलोके निरीक्षितः । किंभूतः । गलन्निर्गच्छन् वायवाहो धूमो यस्मात् । निर्धम इत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-येन मृरिणा ओजसा स्वबलप्रतापेन कृत्वा जितो भूतः सन् प्रसत्य अर्थात्सूरेः प्रसन्नीकरणार्थ किं समेतः समागत इव । अपि पुनः सूरिणा गर्जन बृहितं विदधत् गर्जारवं गलगर्जितं कुर्वाणः गजो वारणो हस्ती । पुर आगच्छन्नित्यध्याहार्यम् । आलुलोके ददृशे । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोः प्रयाणे पूर्वदिक्प्रस्थाने दन्ध्वनन्नतिशब्दायमानो दुन्दुभिरेव निःस्वान इव भेरीव वा पटहो वा । 'भेरीदुन्दुभिरानक.' इति त्रयोऽप्येकार्था हैम्याम् । शास्त्रान्तरे पृथगा अपि त्रयो
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ९६-९८]
हीरसौभाग्यम्
दृश्यन्ते । भेरी प्रसिद्धा मदनभेर्यपि । दुन्दुभिनिःस्वाना राजवाद्यमानकः पटहः 'ढोल' इति प्रसिद्धः ॥
કાર્થ હીરગુરૂદેવે પિતાની સમક્ષ નિર્ધમ અગ્નિ જે ! તે જાણે આચાર્યશ્રી પ્રતાપ વડે પરાભવ પામેલે અગ્નિ, તેઓશ્રીની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે સામે આવ્યું ન હેય ! વળી, આચાર્યદેવે ગર્જના કરતા ગજેન્દ્રને સન્મુખ જે તે જાણે આચાર્યશ્રીના પ્રયાણમાં મહાધ્વનિ કરતી દુંદુભિ ન હોય કે ૯૬ છે
त्वयारोपि केतुः कुले योगभाजामितीवालपन्तं क्वणैः किंकिणीनाम् । स्वमूर्धा विहायः स्पृशन्तं स केतुं मुमुक्षुक्षितीशोऽक्षिलक्षीचकार ॥९७ ॥
स मुमुक्षुक्षितीशः । निजाग्रे इति ज्ञेयम् । केतु ध्वजमक्षिलक्षीचकार लोचनगोचरीकुरुते स्म पश्यति स्म । किं कुर्वन्तं केतुम् । स्वमूर्ना निजमस्तकेन कृत्वा विहाय व्योमाङ्गणं स्पृशन्तं संघट्टयन्तम् । अम्बरचुम्बितमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-किंकिणीनां क्षुद्वघण्टिकानां क्वणैः रणच्झणितिशब्दैः इत्यालपन्तं गुरु प्रति कथयन्तमिव । इति किम् । हे प्रभो, त्वया योगभाजां योगीन्द्राणां कुले वंशे केतुः पताका ध्वज आरोपितः ॥
શ્લેકાર્થ
તે મુનિ પતિએ પિતાની આગળ મસ્તક વડે આકાશને સ્પર્શતી ગગનચુંબી ધ્વજા જોઈ. તે જાણે પિતાની ઘુઘરીઓનાં રણઝણ શબ્દ વડે આચાર્યશ્રીને આ પ્રમાણે કહેતી ન હોય કે “હે પ્રભે, ખરેખર આપે ગીન્દ્રોના કુલમાં વિજ ચઢાવ્યો'. ૯૭
सशब्दानिवाब्दान्पतद्वारिधारान्ध्वनङ्गनिर्यद्रसान्सान्द्रसालान् । निरीक्ष्य क्षण नृत्यतः क्लुप्तकेकारवान्केकिनो दक्षिणानक्षतासौ ॥ ९८ ॥
असौ सूरिदक्षिणान्दक्षिणदिग्विभागवर्तिनः अनुकूलान्वा केकिनो मयूरानैक्षत आलो. कते स्म । कतिचन शकुना दक्षिणविभागस्थिता सिद्धिविधातारो भवन्ति । यदुक्तम्'जम्बूवासमयूरो भारद्वाहेतहेवनउलेअम् । दंसणमेव पसत्थं पयाहिणे सव्वसंपत्ती ॥' इति । किंभूतान्केकिनः । क्लुप्तो विरचितः कृतः केकारवो यैस्ते । केकिनां वा केका शुक्लापाङ्गोऽस्य वा केका । अत एघ केका विद्यते येषां ते केकिनः तान् । पुनः किं कुर्वतः ।
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० ९८-९९
नृत्यतः ताण्डवमाडम्बरयन्तः । किं कृत्वा । क्षणं निमेषमात्रं सान्द्रान सच्छायान सस्नेहान्वा सालान्द्रुमान्वृक्षानिरीक्ष्य दृष्ट्वा । किंभूतान सालान् । ध्वनन्तो मञ्जुगुञ्जारवं कुर्वन्तः शब्दायमाना भृङ्गा भ्रमरा येषु । पुनः किंभूतान् । निर्यन्तोऽविरलं निर्गलन्तो निःसरन्तो रसा मकरन्दा येभ्यस्तान् । कानिव । अब्दानिव । यथा सहशब्दैर्गरिवैर्वतन्ते ये ते तथा । पतन्त्यो निरन्तरं निर्यान्त्यो वारिणां जलानां धारा रेखाकारा दृष्टयो येभ्यस्तादृशान् । मेधानालोक्य मयूरा नृत्यन्ति ॥
શ્લેકાર્થ
ગજના સાથે જલવૃષ્ટિ કરતા મેઘને જોઈને, તેમ જ જેમાંથી નીરંતર કરી રહેલા મકરંદમાં લુપી બનેલા ભ્રમરેવાળા સાલવૃક્ષને ક્ષણમાત્ર જોઈને કેકારવ સાથે નૃત્ય કરતા મયૂરોને આચાર્યદેવે દક્ષિણ દિશામાં જોયાં, દક્ષિણ બાજુ રહેલા કેટલાક શુકુન સિદ્ધિપ્રદ હોય છે. કહ્યું છે કે “જંબુ, વાસ, મયૂર, ભારદ્વાજ પક્ષી, નકુલ વિગેરેનું દક્ષિણ ભાગમાં દર્શન માત્ર પ્રશસ્ત છે, સર્વ સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. : ૯૮ છે
अवामेव यामाप्यमुष्यानुकूलं चुकूज द्रुमे भक्ष्यमादाय देवी । त्रिलोकीमिवाकारयन्सेवनायै विभोर्दक्षिणीभूय चाषोऽप्युवाच ॥ ९९ ॥
देवी कृष्णवटिकापोतकी नामा । यदुक्तं सुरथोत्सवकाव्ये-'पोतकीदयितपिच्छसच्छवि;' इति । लोके तु देवीति प्रसिद्धा । निष्कण्टकहरितरौ स्थिता उपविष्टा सती वामापि सव्यभागवर्तिन्यपि अथ च वामाप्रतिकूलाप्युच्यते । परं नात्र परमार्थतः । अवामेय दक्षिणेव अनुकूलेव वेत्यर्थः । अमुष्य सरेरनुकूलमायतौ हितसूचकं चुकूज बभाषे । वर्धमानस्वरान् कृतवती । किं कृत्वा । भक्ष्यसमूहं 'चूणि' इति प्रसिद्धमादाय गृहीत्वा भक्षयित्वा । अपि पुनः चाषः किकीदिविः नीलपक्षिविशेषः । लोके 'नीलवास' इति प्रसिद्धः । दक्षिणीभूयापसव्यभागवर्ती भृत्वा तोरणं बद्धा प्रदक्षिणीकृत्य वा उवाच ब्रूते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विभोः सूरीश्वरस्य सेवनायै सेवाकरणार्थ त्रिलोकी विश्वत्रयीमाकारयन्निव ।।
શ્લોકાઈ
દેવચકલી આચાર્યદેવની ડાબી બાજુએ હેવા છતાં પણ દક્ષિણભાગની જેમ પિતાનું ભઠ્ય લઈને વૃક્ષ પર બેઠેલી અકૂનુલ શબ્દ કરતી હતી, આચાર્યને હિતકારી બેલતી
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ भ्लो ० ९९-१०१]
सौभाग्यम्
હતી. અને ચાષપક્ષી ( નીલવ'નું પક્ષી ) આચાય શ્રીને પ્રદક્ષિણા આપીને ખેલતુ હતુ તે જાણે ત્રણે લેાકને સૂરીશ્વરની સેવા કરવા માટે ખેલાવતું ન હોય ! ॥ 4 ॥
२१३
ममाग्रे द्विजिह्वा यथा यान्ति दूरे तवापीति बभ्रुर्वदन्दक्षिणोऽभूत् । तवाधीश वामोऽप्यवामोऽस्तु मद्वत्स्वरस्य स्वरः किं ब्रवीतीव वामः ॥ १०० ॥
भ्रुकुलः प्रमोदक्षिणोऽनुकूलो दक्षिणदिग्भागभागभूत् । वामादक्षिणदेशे जगामेंत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते—इति वदन्कथयन्निव । इति इयं गर्भितोत्प्रेक्षा । इति किम । हे अधीश, यथा ममाग्रे द्विजिह्वा भुजगा दूरे यान्ति तथा तेनैव प्रकारेण तवाप्यग्रे द्विजिह्वा द्विरसना मत्सरिणः खलाः षिशुना दूरे यान्तु । पुनः खरस्य गर्दभस्य स्वरः । उत्प्रेक्ष्यते इति ब्रवीतीय भाषते इव । किंभूतः । वामः सव्यभागवत । इति किम् । हे अधीश, तव वामोऽपि प्रतिकूलोऽपि मद्वदहमिवावामोऽस्तु अनुकूलो भवतात् ॥
શ્લાકા
નાળીયા આચાર્યશ્રીને ડાખી બાજુથી જમણી ખાજુ ગયા. તે જાણે કહેતા ન હાય કે હું સ્વામિન્. મારી પાસેથી જેમ દ્વિજીવા ( સર્પી ) દૂર જાય છે. તેમ આપની પાશેથી દ્વિજીહુવા (દુના ) દૂર જાએ!” વળી ગઈ ભને અવાજ પણ ડાબીબાજુએ થા; તે જાણે કહેતા ન હોય કે હૈ સ્વામિન્, આપનું પ્રતિકૂળ પણ મારી જેમ अनुज थामो !' ॥ १०० ॥
यतो जन्मिनामीप्सितं शर्म दत्से प्रभो भिन्धि नस्तेन तिर्यक्त्वदुःखम् । sata स्म विज्ञप्यते तित्तिरैणैः स सव्यापसव्योद्भबध्वानयानैः ॥ १०१ ॥
तित्तिराः खरकोणाः । लोके 'गणेश' इति प्रसिद्धाः एणा मृगाः हरिणास्तैः सव्यापसव्ययार्वामदक्षिणयेोरुद्भवन्ति प्रकटानि जायमानानि यानि ध्वानाः शब्दाः तथा यानानि गमनानि तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - स सूरिरिति विज्ञप्यते स्म । तस्य प्रभोरिति विज्ञप्तिर्विधीयते स्म । इति किम् । हे प्रभो, यतः कारणात्त्वं जन्मिनां प्राणिनामीप्सितं मनोवाञ्छितं शर्म सुखं दत्से ददासि तेन कारणेन त्वं नोऽस्माकं तिर्यक्त्वस्य तिर्यक्त्वेन वा यदुःखं कष्टमसुखं वा भिन्धि भेदय नाशयेति ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० १०१-१०३
પ્લેકાર્થ
વળી તેતર પક્ષીઓ (ગણેશ) અને હરણે વામ અને દક્ષિણ ભાગમાં પ્રગટ થયેલા શબ્દ અને ગમનદ્વારા જાણે આચાર્યદેવને વિજ્ઞપ્તિ કરતાં હતાં કે “જેમ આપ મનુષ્યોને ઇચ્છિત સુખ આપો છો તેમ અમારા તિર્યચપણનાં દુઃખને પણ ३२ ४२ ! १०१ ॥
व्यपोहेंकटक्त्वं त्वमस्मद्विगानं रसन्तीति किं कायसास्तस्य वामाः।
शुभायामरी भैरवा वाभ्युपेताप्यवामाभवभैरवी निःस्वनन्ती ॥ १०२॥ वामाः सव्ये मागे वर्तमाना वायसाः काका; उत्प्रेक्ष्यते-इति रसन्ति किम् इत्थ वदन्तीष । इति किम् । हे प्रभो, त्वमस्मद्विगानमस्माकम्पवाद लौके मिन्दकारि एकदृक्त्व काणक्षत्व धूर्ततामित्यपि ध्वनिः व्यपोह निराकुरु । अपि पुनः निःस्वनन्ती शब्दायमाना भैरवी पक्षिविशेष; । लोके 'भईरव' इति प्रसिद्धा आवामा दक्षिणा अनुकूला अभवत्संजाता । उत्प्रेक्ष्यते-शुभाय कल्याणकग्णार्थ भैरवी भवानीनामा भवानी त्यभिधाना अमरी देवी वाभ्युपेता समागता ॥
લોકાથ
ડાવી બાજુએ કાગડાઓનાં અવાજ થયા. જાણે કહેતા ન હોય કે “હે સ્વામિન, લેકમાં થતા એકાક્ષીપણાના-ધૂર્તતાના અમારા અપવાદ (નિંદા)ને દૂર કરે. વળી ભૈરવ પક્ષીને અવાજ જમણી બાજુ થયે. જાણે આચાર્યશ્રીના શ્રેય માટે ભવાનીદેવી આવી ન હોય ? | ૧૦૨
अमुष्य मुख्याः शकुनाः परःशताः परेऽप्यभूवशुभशंसिनः पथि । तदर्थसिद्धरुपगन्तुकायाचिह्नानि किं प्राक्प्रकटीभवन्ति ॥ १०३ ॥
अमुष्य श्रीहीरसूरेः पथि मार्गशुभशंसिनः शुभोदर्ककथयितारः परेऽन्येऽपि पुरवनसबन्धिनः परःशताः शतशः मुख्याः प्रशस्या अभूवन्संजज्ञिरे । उत्प्रेक्ष्यते-उपगन्तुकाया आगमनशीलायाः । भविष्यन्त्या इत्यर्थः। 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । तदर्थसिद्धेस्तस्य सरेरर्थसिद्धेः कामितकार्यनिष्पत्तेः प्राक् प्रर्व प्रकटीभवन्ति प्रकाशानि जायमानानि चिह्नानि किंलक्षणानीव । शकुनशब्दः पुनपुंसके दृश्यते ॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ लो० १०३ - १०६ ] हीरसौभाग्यम्
શ્લાકા
આવી રીતે હીરવિજયસૂરિના પ્રયાણ સમયે શુભ સ ંદેશને કહેનારાં ખીજા સેંકડા આચાય દેવની ઈષ્ટાસિદ્ધિના શુભ
શુભ શુકન થયા. તે જાણે ભવિષ્યમાં થનારી લક્ષણા પ્રગટ થયાં ન હાય ? ! ૧૦૩ ૫
aralsषिम्बाभिरिवाङ्गनाभिराशीर्भिरध्वन्यभिनन्द्यमानः । महोदयोदर्कविधायिनो धिया विमृश्य सूरिः शकुनान्पुरोऽचलत् ॥ १०४ ॥
२१५
सूरिस्तपागच्छनायकः महानतिशायी उदयो मोक्षश्च स एवोदर्क उत्तरकालजं फलं त विदधति कुर्वन्तीत्येवं शीलान् शकुनान् धिया स्वबुद्धया विमृश्य विचार्य पुरो अचलश्च चाल प्रतिष्ठते स्म । किं क्रियमाणः । अध्वनि प्रस्थानमार्गे अङ्गनाभिः श्राद्धवधूभिराशीर्भिर्म - ङ्गलशंसनवाणीभिरभिनन्द्यमानः स्तूयमानः उत्प्रेक्ष्यते - अङ्गनाभिर्वाचो वाग्देवताया अनुबिम्वाभिः प्रकृतिभिरिव । सरस्वतीदेवीप्रतिबिम्बाभिरिव ।। इति हीरविजयस्ररेः प्राचीं दिशं प्रति प्रस्थितौ शुभशकुनानि ॥
લેાકા
વાણી-ચતુરતામાં જાણે સરસ્વતીદેવીની પ્રતિકૃતિ ન હોય, તેવી સુહાગણ સ્ત્રીઓથી મંગલગીતા વડે સ્તુતિ થતા તમાગચ્છાધિપતિ આચાયે, ભવિષ્યમાં મહાન્ અભ્યુદય કરનારા શુભક્ષુકનાને સ્વબુદ્ધિથી નિર્ધાર કરીને પૂર્વક્રિશા તરફ પ્રયાણ કર્યું. ૫ ૧૦૪૫
द्विवेललीलाप्रविसारिषेला पयोभुजाभ्यां परिरभ्य भून्ना । मत्तेभयानामिव वल्लभेनाम्भोराशिना स्वाकमवाप्यमानाम् ॥ १०५ ॥
महीयसीं नाम महीं स्रवन्तीं विजृम्भिर्हेमाब्जरजः पिशङ्गाम् । dutta स्वर्णमयी नदीशनेमीन्दिरायाः प्रभुरुल्ललङ ॥ १०६ ॥
प्रभुहरसूरिः महीं नाम स्रवन्तीं नदीमुल्लङ्घे उत्तरति स्म । किंलक्षणाम् । महीयसीमतिशयेन महतीम् । महत्प्रमाणामित्यर्थः । पुनः किंलक्षणाम् । विजृम्भिनां विकसनशीलानां हैमानां काश्चनसंबन्धिनामब्जानां कमलानां रजोभिः पीतपरागैः कृत्वा पिशङ्गां पीतवर्णी संज्ञाताम् । उत्प्रेक्ष्यते - नदीश नेमीन्दिरायाः । सरित्पतिमेखलालक्ष्य भूमीश्रिया
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १०६-१०८
इत्यर्थः । स्वर्णमयीं काञ्चनरचितां वेर्णी स्त्रीशिरोरुहाभरणं संयतानां केशानामुपरि धीयते । केशाः संयतास्तन्मध्ये क्षिप्यते वा सा स्वर्णमयी प्रलम्बा गजशुण्डाकारा वेणीत्युच्यते । स्वर्णवेणीति शिरोरुहभूषणमधुना दक्षिणस्यां श्रूयते दृश्यते च । महीं किं क्रियमाणाम् । अम्भोराशिना समुद्रेण स्वाङ्क निजोत्सङ्गमवाप्यमानाम् । केन कामिव । घर..भेन मत्तेभयानामिव । यथा स्वकान्तेन मदोधुरसिन्धुरगमना स्वप्राणप्रिया स्वकी. यक्रोडं प्राप्यते । किं कृत्वा । द्वे वेले वारौ यत्र तद्विवेल लीलया स्वभावेन नोपाधितः विश्वस्वाभाव्यतः प्रकर्षण विसरणशीलयोर्विस्तारिण्योर्वेलयोरम्भोवृद्धयोः पयसी सलिले एव भुजे बाहू ताभ्यां कृत्वा भूम्ना बाहुल्येन परिरभ्य वपुषोरेकीकरणेन गाढमालिङ्गय ॥
લોકર્થ પિતાના પતિવડે ગાઢ આલિંગન કરાયેલી કઈ ગજગામિની સ્ત્રી જેમ પતિના ઉત્સગને પ્રાપ્ત કરે, તેમ સ્વાભાવિક રીતે જ બે વખતની ઓટ-ભરતીરૂપ (જલવૃદ્ધિરૂપ) બે ભુજાવડે ગાઢ આલિંગન કરાયેલી પિતાના પતિ સમુદ્રના ઉત્સગને પ્રાપ્ત કરેલી અને સુવર્ણ કમલ (પીતવર્ષીય કમલ) ની પીળી પરાગ વડે પીતવણુંયા બનેલી માટી મહી” નામની નદીને આચાર્યદેવે પાર કરી. તે મહીનદી સમુદ્રની મેખલારૂપ લક્ષમીની જાણે સુવર્ણમય વેણી ન હોય ? (તેવી શોભતી હતી. ) . ૧૦૫ ૧૦૬ !
क्वापि स्थपुटितां क्वापि द्रुमद्रोणीसमाकुलाम् । क्वचिद्वहद्वाहिनीकां किराताकलितां क्वचित् ॥ १०७ ॥ द्विपद्वीपिद्विपद्वेष्यमुख्यजन्तूचितां क्वचित् । पदवीं क्षोणिभृत्क्षोणीमिव सरिरलङ्घयत् ॥ १०८ ॥
सूरिः क्षोणिभृतः पर्वतस्य तल्लाटदेशाधिपस्य च क्षोणी गहरोर्वी भूमीमिव पदवीं मार्गमलङ्घयत् अतिक्रामति स्म । किंभूताम् । क्वापि कुत्रापि प्रदेशे स्थपुटत्व' विषमो. नतत्व संजातमस्यामिति स्थपुटिता तथा क्वापि स्थाने दुमाणां द्रोणीभिर्विविधतरुश्रेणीभि; समाकुलां निर्भरभृताम् । द्रोणिशब्दः श्रेणीवाची। यथा चम्पूकथायाम्-'भिल्लीपल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति । 'द्रोणी तु नीवृतिभेदे शैलसंधौ च' इत्यने कार्थः । तथा 'द्रोणिरिदन्तोऽपि समूहार्थवाची च' इति तदवचूर्णिः । तथा क्वचित्कुत्रचिद्देशे वहन्त्यो महीधरकुण्डादिव्यो निःसरन्त्यो वाहिन्या नद्यो यत्र । पुनः क्वचिद्गह्वरादिषु नीरागमननिम्नप्रदेशादिषु वा कोतरा इति प्रसिद्धेषु किरातभिल्लराकलितां संयू. ताम् । पुनः क्वचिदरण्यादौ द्विपा मत्तमतङ्गजा द्वीपिनो व्याघ्रचित्रकाया द्विपद्धेष्याः
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १०८-११०]
हीरसौभाग्यम्
२१७
केसरिणस्त एव मुख्याः प्रकृष्टाः प्रमुखा वा ये जन्तवो वनसत्वास्तेषामुचितां निवास. योग्याम् ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
ઉંચા-નીચા વિષમ પ્રદેશવાળી, વૃક્ષપંક્તિઓથી ગીચ, વહી રહેલી નદીએથી વ્યાપ્ત, કઈ કઈ પ્રદેશમાં ભિલ પરિવારોથી યુક્ત, તેમ જ મન્મત્ત હાથીએ, વાઘ, ચિત્તા, સિંહે આદિ જંગલી પશુઓથી ભયંકર પર્વતની ગુફા જેવી લાદેશની ભૂમિને આચાર્યદેવે વટાવી. છે ૧૦૭ ૧૦૮ છે
अमावटदले फुल्लाम्भोजे भृङ्ग इवागमत् । स्तम्भतीर्थस्य सधेन तस्मिन्प्रभुरवन्धत ॥ १०९॥
__ क्रमाद्विहारपरिपाठ्या प्रभु रस रिर्वटदले 'घडदलु' इति नाम्ना प्रसिद्धे पुरे आगमदाजगाम । क इव । भृङ्ग इव । यथा फुल्ले विकसिते अम्भोजे कमले मधुकर आगच्छति । पुनस्तस्मिन्वटदलाग्रामे प्रभुः स्तम्भतीर्थसंघेन साधुसाध्वीश्राद्धश्राद्धीरुपजनसमुदायेन अवन्धत समेत्य नमस्कृतः ॥
લેકાર્થ
જેમ વિકસિત કમલમાં ભ્રમર આવે તેમ વિહારના ક્રમે “વટદલ નગરમાં આચાર્યદેવ પધાર્યા, ત્યાં ખંભાતના સંઘે આવીને આચાર્યદેવને વંદન કર્યું, ૧૦૯
भक्तिप्रहमना जिनाधिपमताधिष्ठायिनी निर्जरी तस्मिन्नक्तमवाकिरद्रतिपतिं नीरन्नमुक्ताफलैः । श्रुत्वा तीर्थकरानुकारिभगवन्माहात्म्यमुत्कण्ठिता विनो वन्दितुमागताः प्रियतमा राज्ञः खतारोत्करैः॥ ११०॥
तस्मिन्वटदलाप्रामे भक्त्या सेवाभक्त्या प्रहं नम्र प्रवणं निर्भरं वा मनो मानस यस्यास्तादृशी जिनमतस्य श्रीजिनशासनस्य अधिष्ठायिनी अधिष्ठापिका निर्जरी सिद्धा
हि, सौ, २८ .
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० ११०-१११
यिका नाम्नी देवता नक्त रात्रौ । कलौ प्रायो देवतानां नक्तमेवागमस्य दृश्यमानत्वात् श्रूयमाणत्वाच्च निशि । नीरन्ध्रच्छिद्रेर्वधरहितैः । रक्षितरित्यर्थः। मुक्ताफलैमौक्तिकै तिपति श्रीहीरविजयसूरिमवाकिरद्वर्षयामास । 'अवाकिरन्वयोवृद्धास्त लाजैः पौरयोषितः' इति रघुवंशे । तत्र वयमेव विद्मो जानीमः । उत्कण्ठता उत्कण्ठिाकलिता उत्सुकीभूता सती स्वताराणां स्वशरणीभूतानामात्मपरिवारीभूतानां तारकाणां तारकाभिधसेवकानां ज्योतिषां चोत्करैः समूहैः सार्ध राज्ञः कस्यचिन्नृपस्य चन्द्रस्य वा प्रियतमा राज्ञी रात्रिर्वा वन्दितुं नमस्कर्तुमागता समेतेव । किं कृत्वा । तीर्थकरं श्रीमज्जिनराजमनुकरोति युगप्रधानादिमहिना. सदृशीभवति इत्येवंशील' भगवतः सूरीन्द्रस्य माहात्म्य महिमानं श्रुत्वा समाकर्ण्य ॥
શ્લેકાર્થ
તે વટદલ નગરમાં જિનશાસનની અધિષ્ઠાયિકા સિદ્ધાયિકા દેવીએ રાત્રિ સમયે હીરવિજયસૂરિ ઉપર છિદ્ર વિનાનાં (વેધ કર્યા વિનાનાં) મતીઓની વૃષ્ટિ કરી, (પ્રાય: કલિકાલમાં દેવદેવીઓનું આગમન રાત્રિમાં જ જણાય છે.) તે જાણે યુગપ્રધાનતા આદિ મહિમાવડે શ્રીતીર્થકર ભગવંતની સમાનતા ધારણ કરનારા આચાર્યદેવના મહાભ્યને સાંભળીને ઉત્કંઠિત બનેલી ચન્દ્રપ્રિયા રાત્રિ, પિતાના સેવકરૂપ તારાઓના સમૂહ સહિત વંદન કરવા માટે આવી ન હોય ? ૧૧૦
तत्रानन्ध जनान्दिनानि कतिचिद्वाचंयमाधीशिता वातिक्रमितुं क्रमात्प्रववृते भूमेः समं साधुभिः । वाचा चन्द्रिकया तमः प्रशमयन्नेत्रांश्चकोरान्पृणंस्ताराणां निवहैविहायस इव श्यामाङ्गनानायकः ॥ १११॥
वाचंयमाधीशिता मुनिनायकः क्रमादनुक्रमेण साधुभिः स्वकपारिपार्श्वकश्रमणैः समं सार्ध भूमेर्धरित्र्या वर्त्म पन्थानमतिक्रमितुमुल्लङ्घयितुं प्रववृते प्रचक्रमे प्रवृत्तः । किं कृत्वा । तत्र वटदलाप्रामे कतिचित्कियन्ति दिनानि वासरान यावज्जनात् भविकलोकानानन्ध प्रहाच प्रमोदमेदुरान्विधाय । सरिः किं कुर्वन् । वाचा स्ववचनविलासेन कृत्वा तमोऽज्ञानं पाप वा प्रशमयन्निष्ठापयन् शान्ति नयन वा । च पुनर्नेत्रान्नयनानि । नेत्रशब्दः पुक्लीबलिङ्गयोः । पृणन् संप्रीतिमुत्पादयन् । क इव । श्यामाङ्गनानायक इव । यथा चन्द्रस्ताराणां ज्योतिषां निबहैव्रजः सह विहायस आकाशस्य वाध्वानमति
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १११-११३]
हीरसौभाग्यम्
क्रमितु प्रवर्तते सोऽपि शशी चन्द्रिकया कौमुद्या जनानानन्दयति । तथा तमो निशान्धकारं प्रशमयति तथा चकोराश्च प्रीणाति । श्यामा रात्रिः सैवाङ्गना स्त्री तस्या नायकः एतावता विधुः । 'यामिनीकामिनीपतिः' इत्यादिपदानि काव्यकल्पलतावृत्तौ । अथ च श्यामा षोडशवार्षिकी तरुणी सैवाङ्गना पाणिगृहीत्री तस्या नायकः पतिः । सर्वेषां स्मरशास्त्राणां रहस्यानां वेत्ता अनुभविता च नायकः प्रोच्यते । सोऽपि क्वचित्कार्यवशाद्गतो निवृत्तो वा सजनैः समं भूमेर्मार्गमुल्लङ्घते स्वताहग्विधचातुर्यचर्यनायिकामयीभूतमनस्त्वाद्वा वाचान्यानप्यानन्दयति यो हार्दिकं वेत्ति तामेव वादयामि इति विरहरूपं तमः पापमपि प्रशमयति भाविस्वभामिनीसंयोगत्वात् स्निग्धत्वाच्च परनेत्राण्यपि प्रीणयति ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ રાત્રિરૂપી સ્ત્રીને પતિ ચન્દ્ર ચન્દ્રિકાવડે અંધકારને શમાવતે, ચકેરેને આનંદ આપત તારાઓ સહિત આકાશમાર્ગનું ઉલ્લંઘન કરે તેમ આચાર્યદેવ વટદલ નગરમાં કેટલાંક દિવસની સ્થિરતા કરી ધર્મદેશના વડે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને શમાવતા ભવ્યજીનાં નયન ચકેરીને આનંદ આપતા, અનુક્રમે સાધુઓ સહિત વિહારભૂમિનું ઉલંઘન કરવા માટે પ્રવૃત્ત થયા. એ ૧૧૧ !!
क्वचित्पवनवम॑वन्मृगपतङ्गचित्रान्वितं क्वचिन्मदनमेदुरं कुलमिवैणकान्तादृशाम् । क्वचित्कुरुनिकेतवत्ससहदेवभीमार्जुनं विराटनृपगेहवत्क्वचन कीचकैरश्चितम् ॥ ११२ ॥ चिन्नृपसमीपवद्विविधवाहिनीमण्डितं
चत्कलितमग्निविद्भवनवच्छिखिस्फूर्जितैः । करीन्द्रकुलसंकुलं क्वचिद्विन्ध्यभूमीध्रवयल घत यतिक्षितिद्विजपतिः स वर्त्म क्रमात् ॥ ११३ ॥
स यतिनां श्रमणानां मध्ये क्षितेः क्षोण्या द्विजपतिश्चन्द्रः । राजेत्यर्थः । क्रमाद्विहारपरिपाठ्या वम मार्ग व्यलयत अतिक्रान्तवान उल्लङ्घयामास । किंभूतं वर्त्म । क्वचि
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
im
m
unescori.
CODA
.
..
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १११३-११३
त्प्रदेशे मृगाः कुरङ्गाः उपलक्षणादन्येऽपि वन्यश्वापदाः तथा चित्राः सर्पजातिविशेषाः लोके 'चित्रडि' इति प्रसिद्धा उपलक्षणात्तत्तजातयश्च । अथवा चित्रा आखुपर्णी इन्द्रवारुणी वा उपलक्षणात्सवौषधयस्ताभिरन्वितम् । किंवत् । पवनवम॑वद्यथा आकाश मृगो मृगशीर्ष पतङ्गः सूर्यः तथा चित्रा नक्षत्र तैर्युतम् । 'चित्रादन्त्यां सुभद्रायां नक्षत्रौषधिभे दयोः । दिव्यस्त्रीसर्पयोराखुपया च' इत्यनेकार्थतिलके । पुनः किंभूतम । मदनमण्डल इति नाम प्रसिद्धः पादपैर्मेदुरं भृतम् । किमिव । कुलमिव । यथा एणकान्ता मृगाङ्गना हरिण्यस्तासां.दृश इव दृशोऽतिचपलानि लोचनानि यासां तासां स्त्रीणां वृन्द मदनेन कंदपैणोपचितम । पुनः किंभूतम् । सह सहदेवैरौषधिविशेषैस्तथा भीमैराम्लघेतसः तथा अर्जुनैरर्जुननामवृक्षविशेषैर्वर्तते यत्तत् । किं च कुरुनिकेतवत् यथा कुरुणां कौरववशीयनृपाणां पाण्डुनां राज्ञाम् । महत्त्वाद्बहुवचनम् । कुरोः पाण्डोनू पस्य वा गृहं सह सहदेवो माद्रीनन्दनः भीमार्जुनौ कुन्तीसुतौ वृकोदरकिरीटिनौ तैर्युक्तम् । 'सहदेवेनैकेन स्पर्घमाना अनेकैः सहदेवैः संगताः' इति चम्पृकथायाम् । पुनः भितम् । क्वचित्कचिस्थाने कीचकैः सच्छिद्रवंशैः वेणुभिः अञ्चित कलितम् । किंवत् । विराटनृपगेहवत् । यथा विराटराजस्य गेहं कीचकैविराटनृपपत्न्याः सुदेष्णाया शतसहोदरैः कलितं सहितम् । पुनः किंमतम् । क्वचित्प्रदेशे विविधा लघुवृद्धादयो वाहिन्या नद्यस्ताभिर्मण्डितम् । किंवत् । नृपसमीपवत् । यथा राज्ञः पार्श्व विविधाभिर्गजहयरथपदातिप्रमुखाभिः सेनाभिभूषितं भवति । 'वाहिनी सिन्धुसैन्ययोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किभूतम् । शिखिनां मयूराणां विविधैः स्फूर्जितैः केकारवताण्डवक्रीडादिविलासैः कलितम् । किंवत् । अग्निविद्भवनवत् यथा अग्नीहोत्रीयाणां गृहं शिखिनां दक्षिणाग्निहवनीयगार्हपत्याभिधानां प्रयाणां हुताशनानां विस्फूर्जितैः स्फूर्तिभिः कलितं भवेत् । पुनः किंभूतम् । करीन्द्राणां युथनाथानां कुलैर्वशैः संकुलं व्याप्तम् । किंवत् । विन्ध्यभूमीध्रवत् । यथा विन्ध्याचलो गजेन्द्रकुलैः संकुलो भवति ॥ इति गन्धाराकमिपुरमध्यमार्गवर्णनम् ॥
લોકાથ
તે મુનિરાજ આચાર્યદેવે વિહારના ક્રમે માર્ગનું ઉલ્લંઘન કર્યું, તે માર્ગ કે હતે ? જેમ આકાશમાર્ગ મૃગશીર્ષ, સૂર્ય અને ચિત્રા નક્ષત્રવડે ત હોય છે તેમ એ માર્ગ હરણ ચિત્તા આદિ વન્ય પશુઓ વડે યુક્ત હતું, જેમ મૃગનયના સ્ત્રીઓનું કુલ કંદર્પથી પુષ્ટ હોય તેમ એ માર્ગ મદન નામના વૃક્ષેથી ભરપુર હતું, જેમ પાંડુરાજાનું ઘર સહદેવ, ભીમ અને અજુનથી યુક્ત હતું તેમ કઈ પ્રદેશ સહદેવ નામની વિશિષ્ટ ઔષધિથી. ભીમ-આસ્લ અને વેતસ જાતિના વૃક્ષેથી તેમજ અર્જુન નામના વૃક્ષવડે સહિત હતું, જેમાં વિરાટ રાજાનું ઘર વિરાટ રાજાની રાણી સુદેણાના સે ભાઈઓ કિચકેથી યુક્ત હતું તેમ કઈ પ્રદેશ સછિદ્ર વાંસોથી યુક્ત હતે. જેમ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १९१ श्लो० ११३-११४]
भ
२२१
રાજા વિવિધ પ્રકારની સેનાથી શેાભાયમાન હોય તેમ એ માગ નાની મોટી નદીએથી
શેાભિત હતા. જેમ અગ્નિહોત્રીએ ઘર દક્ષિણાગ્નિ, હવનીય, અને ગૃહપતિ' એમ ત્રણ પ્રકારની સ્ફુટિથી યુકત હાય, તેમ એ મા મયૂરાના વિવિધ પ્રકારના કેકારવ– તાંઠવક્રીડાદિ વિલાસાથી યુકત હતા. જેમ વિન્ધ્યાચલની ભૂમિ ગજેન્દ્રોના લેાથી વ્યાપ્ત હાય તેમ આ માગે કાઇ પ્રદેશ ગજેન્દ્રોના સમૂહથી યુક્ત હતા. આવા પ્રકારને માગ . આચાય ધ્રુવે આળગ્યા. ( ગન્ધારથી અમદાવાદ વચ્ચેના માર્ગ નું આ વર્ણન છે. । ૧૧૨ ॥
૧૧૩ ॥
विबुधपतिपुरं घीबन्धुरारब्धलील जिनपदकृतशोभं संचरच्छ्वेतदन्ति । मिव वाया वल्लभः स्वर्वहाया
rafमपुरसमीपं भ्रूषयामास सूरिः ।। ११४ ॥
aरिरकमिपुरसमीपमहम्मदाबाद नगरपार्श्व भूषयामासालंकरोति स्म । किंभूतः । विबुधपतीनां कोविदपुरंदराणां पुरंध्रीभिः शुककामिनीभिः वन्धुराः तरुणकामिजनमनोहराः आरब्धाः प्रक्रान्ता लीला वनवसन्ततरुकुसुमाव चय हल्ली सकगाननृत्यान्दोलनादिविलासा यत्र । पुनः किंभूतम् । जिनानां तीर्थकृतां पदैः स्थानैः । प्रासादैरित्यर्थः । कृता विहिता शोभा यत्र । पुनः किंभूतम् । संचरन्तः सम्यक् समीचीनं स्वरोचमानसल्लकीप्रमुख चरन्तो भक्षयन्तः । अथ वा सम्यक स्वहस्तिनीभिश्चरम स्वर्णपट्टबन्घ पञ्चशब्दवादित्रविविधबिरुदावली प्रकटनपूर्वकं प्रचलन्तः श्वेता भद्रजातिजातत्वेनोज्ज्वला दन्तिनेो गजेन्द्रा यत्र । क इव । यथा वरटाया राजहंस्याः । ' वारला वरला हंसी वारटा वरटा च सा' इति हैम्याम् । तथा 'नवप्रसूतिर्वरटा तपस्विनी' इति नैषधे । वल्लभो भर्ता राजहंसः । स्वहाया गगननिम्नगाया गङ्गायास्तटं तीरं भूषयति । किंलक्षणं तटम् । विबुधपतिः सुरेन्द्रस्तस्य पुरंध्रीभिः पत्नीभिः कमनीयप्रक्रान्त जलजन्मोपचयमज्जनान्मज्जनादिजलविला यत्र । पुरंध्रीशब्दो दीर्घौऽप्यस्ति । यथा 'अखिलापुरंध्रीनेत्रनी-' इति नैषधे । तथा जिनस्य विष्णोखिभिस्तारारूपैः पदैः कृता निर्मिता शोभा यत्र । अथ वा जिनपदे आकाशे विरचिता श्रन | पंतावता गगनगङ्गेत्युपपन्नम् । तत्रैव च शक्रकान्तानामुपलक्षणात्सुराङ्गनानां च जलक्कोडाया औचिती । तथा संचरन् जलपानाद्यर्थमागच्छन्नैरावणो यत्र ॥
શ્લેાકા
દેવાંગનાઓથી મનેાહર, જલક્રીડા આદિ વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાએ સહિત અને જેમાં અરાવણુ હાથી સંચરે છે તેવી આકાશમાં રહેલી દેવગગાના તીરને જેમ રાજહંસ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग ११ श्लो० ११४-११६
શાભાવે તેમ, આચાય દેવે પડિતાની સ્ત્રીએથી મનેાહર, વિવિધ પ્રકારની ક્રીડાએથી યુક્ત જિનમંદિરેાવર્ડ સુથામિત તેમજ શ્વેતહસ્તિઓના સંચારયી યુક્ત અમિપુર સમીપની ભૂમિને શેાભાવી. ।। ૧૧૪ ।।
२२२
प्रभोरागमनोदन्तः प्रससार पुरान्तरे । चान्दनीय इवामोद : क्षितौ मलयभूभृतः ॥ ११५ ॥
प्रभोर्हीरस्स्ररेरागमनस्यापादावधारणस्यादन्तः प्रवृत्तिः समाचारः पुरान्तरे अकमिपुरमध्ये प्रससार विस्तरति स्म । क इव । आमोद इव । यथा चान्दनीयः श्रीखण्डद्रुमसंबन्धी परिमलः मलयाचलस्य आषाढभूधरस्य क्षितौ भूमौ प्रसरति ॥
શ્લેાકાથ
જેમ ચંદનની સુવાસ મલયાચલની ભૂમિમાં પ્રસરી જાય તેમ હીરવિજયસૂરિના આગમનના સમાચાર અમિપુરનગરમાં ( અમદાવાદમાં ) સર્વાંત્ર પ્રસરી ગયા. ૫ ૧૧૫ ડા
विज्ञायागमनं यतिक्षितिपतेरामोद मेदस्वितां
प्राप्ताः पौरपरम्परा मधुऋतोयू हा इवोर्वीरुहाम् ।
गन्तुं संमुखमस्य नश्यदतनोः सज्जीबभूवुस्ततः
श्राद्वा राजगृहोद्भवा इव मृगारातिध्वजस्यार्हतः ॥ ११६ ॥
ततस्तदागमनश्रवण (नन्तरं पौरपरम्परा नागरिकपतयः अकमिपुरश्रावकप्रकराः नश्यन् द्वेषितया हन्तुं प्रतिश्रुतत्वेनः मृतिभीतेः पलायमानः अतनुरनङ्गो यस्मात् || 'अतनुना नवमम्बुदमाम्बुदम् इति नैषधे । तस्यास्य सुरेरभिमुखं गन्तु सज्जीबभूवुः । के इव । श्राद्धा इव । यथा राजगृहे नगरे उत्पत्तिर्येषां तादृशाः श्राद्धाः मृगारातिः सिंहो ध्वजश्चिह्न यस्य तस्यार्हतस्तीर्थकरस्य । महावीरदेवस्येत्यर्थः । संमुखं प्रयातु सज्जा भवन्ति स्म । किंभूताः आमोदेन हर्षेण मेदस्वितां पुष्टतामाहादोल्लसित रोमाञ्चकञ्चुकोपचितकायत्व प्राप्ता इत्यर्थः । किं कृत्वा । यतिक्षितिपतेर्मुनिराजस्य आगमनमकमिपुरसमीपे समवसरणं विज्ञायावगत्य । क इव । व्यूहा इव । यथा मधुऋतोर्वसन्तसमग्रस्यागमन' प्रादुर्भाव ज्ञात्वा उर्वीरुहां वृक्षाणां समूहा आमोदमेदस्वितां परिमलोपचिततां प्राप्नुवन्ति ।।
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ११६-११७ ] हीरसौभाग्यम्
२२३
શ્લોકાથ
જેમ વસન્તત્રતુનું આગમન જાણીને વૃક્ષસમૂહ પરીમલથી પુષ્ટ બને તેમ જેમાંથી કામદેવ ચાલ્યા ગયા છે તેવા મુનિ પતિના આગમનનાં સમાચાર જાણીને હષ્ટપુષ્ટ બનેલા અકમિપુરના શ્રાવક, જેમ રાજગૃહી નગરીનાં શ્રાવકે ભગવાન મહાવીરની સન્મુખ ગયા હતા તેમ આચાર્યદેવની સન્મુખ જવા માટે સજજ થયા. ૧૧૬
पर्याण्यन्ते स्म वाहा हरिहरय इवोत्तीर्णवन्तः क्षमायां क्वाप्यप्राप्तावलम्बाम्बरचरणभवद्भूमनिर्वेदभाजः ।
शङ्गार्यन्ते गजेन्द्रा गिरिगुरुवपुषः क्लुप्तसिन्दूरपूरा विद्मः प्रातस्त्यसंध्याः कुनयसमुदवज्ज्योतिरस्तं नयन्त्यः ॥ ११७ ॥
वाहास्तुरगाः पर्याण्यन्ते स्म पल्ययनकलिताः क्रियन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-क्वापि कस्मिन्नपि प्रदेशे अप्राप्तमनासादितमालम्बनमू/भवनोपवेशनादिस्थित्याधारस्थानं यत्र तादृशेऽम्बरे गगनाङ्गणे चरणं परिभ्रमणं तस्माद्भवन्नुत्पद्यमानो यो भृम्ना बाहल्येन निवेदः खेदः त भजन्तीति तादृशाः सन्तः क्षमायां पृथिव्यामवतीर्णवन्त आगता इन्द्राश्वा इव । 'शतैस्तमक्षणामनिमेषवृत्तिभिहरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः' इति रघुवंशे शक्रस्याश्वानां बाहुखं न त्वेक एवोच्चैःश्रवाः । अथ वा सूर्याश्वा इव । पुनर्गजेन्द्राः शृङ्गार्यन्ते स्मं रक्तपीताम्वरचरमरकिंकिणीघण्टाद्यनेकशृङ्गारयुक्ताः निमींयन्ते स्म । किंभूताः । गिरिः पर्वतस्तद्गुरु महवपुः शरीरं येषाम् । पर्वतप्राया इन्यर्थः । पुनः किंभूताः क्लुप्तो रचित: सिन्दूराणां शङ्गारभूषणानां पूरः समूहो येषु। उत्प्रेक्ष्यते-प्रातस्त्याः प्रातःकालीनाः संध्या इव । किं कुर्वन्त्य; । कुनयानां शाक्यादीनां कुमतानां वा समुदायो गणः स एव ज्योतिग्रहनक्षत्रतारकादिस्तदस्त नाशं नयन्त्यः प्रापयन्त्यः ॥
શ્લોકાથ
(આચાર્યદેવના સ્વાગતાર્થે) અશ્વો પલાણવામાં આવ્યા. નિરાલંબન આકાશમાં ચિરકાલ બ્રમણ કરવાથી ખૂબ ખેદ પામેલા છે અર્થાત્ કંટાળીને ગયેલા ઈન્દ્રના અક જાણે પૃથ્વી પર ઉતરી આવ્યા ન હોય તેવા અલ્પો પલાણ યુકત કરવામાં આવ્યા. વળી
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० ११७-११८
-
સિંદુર આદિ શંગાર આભૂષણેના સમૂહની રચનાવાળા અને પર્વત જેવા મોટા શરીરવાળા ગજેન્દ્રો શણગારવામાં આવ્યા. તે જાણે શાક્ય આદિ કુમતના સમુદાયરૂપ ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારા આ દિને નાશ કરતી પ્રાતકાલીન સંધ્યા ન હોય ? ૧૧૭ |
भूम्या व्योमय॑येबाधृषत रविरथाः षद्महस्तैः श्रिताङ्काः
कैश्चित्सज्जीक्रियन्ते कनकमणिमयाः सत्तरङ्गाः शताङ्गाः ।
पक्तिः पादातिकानां विविधमणिगणालंकृतीरुद्वहन्ती
राभस्यादस्पृशन्ती भुवमपि सुमन श्रेणिवत्सज्जति स्म ॥ ११८ ॥
कैश्चित्पुरुषैः सन्तः शोभनास्तुरकर अश्वा येषु तादृशाः शताङ्गाः स्यन्दना रथाः सज्जीक्रियन्ते । किंभूताः । कनकं स्वर्ण मणयो रत्नानि प्रचुराणि प्रधानानि वा येषु । पुनः किंभूताः । पद्महस्तैः क्रीडार्थ हस्ते गृहीतकमलैः, अथवा भाग्यवत्तया पद्ममाकृत्या हस्ते येषां तैः । श्रितोङ्कः सेवित उत्सङ्गो येषाम । उत्प्रेक्ष्यते-व्योम्ना नभसा सममी jया स्पर्धोद्भताभ्यसूयया भूम्या पृथिव्या रविरथाः सूर्यस्यन्दना इवाधृषत ध्रियन्ते स्म । तेऽपि कमलपाणिभिर्भास्करैरधिष्ठितमध्यास्तथा सुवर्णमणिमयाः शोभनाश्वाश्च । सूर्याणां बाहुल्याद्रथानामपि बाहुल्यम् । पुनः पादातिकानां पत्तीनां महेभ्यानां सार्धम् । सशस्त्राः पत्तिजना भवन्त्येव । अथ वा पादचारिणीमल्पद्रव्यत्वाद्वाहनाभावस्तेन चरणचारिता तेषां पक्तिः परम्परा सज्जति स्म । किं कुर्वन्ती । विविधानाभनेकप्रकाराणां मणिगणा. नामर्थात्स्वर्णरत्नराजीनामलकृतीभूषणानि उद्वहन्ती धारयन्ती । पुनः किंभूता । रामस्या. सूरिवदनौत्सुक्या व क्षोणीमण्डलमप्यस्मृशन्ती न संघट्टयन्ती । किंवत् । सुमनःश्रेणिवत् । यथा देवराजी भुवन स्पृशति । पादाभ्यामिति शेषः । रत्नालंकारकृतीश्च धत्ते ॥
કલેકાર્થ
કેઈ પુરૂષ સુંદર અશ્વસહિત સુવર્ણમય અને રત્નમય રથોને તૈયાર કરતા હતા. તે જાણે આકાશ સાથે સ્પર્ધા કરવાથી આકાશ પાસેથી પૃથ્વીએ, જેનો મધ્યભાગ સૂર્યવડે અલંકૃત છે તેવા સૂર્યના રથ ગ્રહણ કર્યા ન હોય ? વથી વિવિધ પ્રકારનાં મણિ માણેકના અલંકારને ધારણ કરતી પાદચારીઓની પંક્તિ, આચાર્યશ્રીના મુખકમલને જેવાની ઉત્સુક્તાથી દેવોની જેમ પૃથ્વીને પણ સ્પર્શ કર્યા વિના (સજજ થઈને) ચાલતી હતી ? ! ૧૧૮
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० ११९-१२० ] हीरसौभाग्यम्
प्रसाधिकाभिः परमाणुमध्या विभूषिताङ्गय: पुपुषुर्विभूषाम् निनंसयेवोपनता व्रतीन्दोर्भुजंगलो काद्भुजगेन्द्रवध्वः ॥ ११९ ॥
२२५
प्रसाधिकाभिर्मण्डनकारिणी भी रमणीभिः । ' प्रसाधिकालम्बितमग्रपादमाक्षिप्य काचि दूद्रवरागमेव' इति रघुवंशे । विभूषितं विचित्रपत्त्रवल्ली रचनाभिरलंकृतमङ्ग वपुलता यासां तादृश्यः । परमाणुमध्याः कृशोदर्थः । 'अध्यापमयामः परमाणुमध्याः' इति नैषधे । भूवां शोभां पुपुषुः चिन्वन्ति स्म । दधुरित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - भुजंगलोकान्नागभवनाद्व तीन्दोः सूरीन्द्रस्य निनंसया नन्तुमिच्छया उपनता आगता । 'उपनमन्ति तमीशसमुत्सुकाः प्रणयतो वरितु सकलाः श्रियः' इति ऋषभवनम्रस्तवे । 'उपनमन्त्यागच्छन्ति' इत्यवचूर्णो 'भुजगेन्द्रवध्व; नागनायकनायिका इव ॥
લેાકા
પ્રસાધન સાધનાથી જેમણે શરીર સુશેાભિત બનાવ્યું છે તેવી સ્ત્રીએ (કૃશેાદિર) શાભા વધારતી હતી તે જાણે તીન્દુ શ્રીખાચાય દેવને નમસ્કાર કરવા માટે નાગલેાક. માંથી આવેલી નાગેન્દ્રનાયિકાએ ન હોય ! ॥ ૧૧૯ ૫
सुदृशां शिरसि व्यलीलसत्कलशाली मणिहेमनिमिता । स्तनबैभवभसितेव यद्विजिगीपुः परमभ्युषेयुषी ।। १२० ॥
सुदृशां सकान्तकामिनीनां शिरसि मस्तके कलशानां कुम्भानां माली श्रेणी व्यलीलसत् विलसति स्म । शुशुभे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - स्तनानामर्थात्तत्कामिनीकुचण्ड डानां 'वैभवेन तुङ्गतादिशोभया भसिता अभिभूता सती तद्विजिगीषुस्तान कुचान् पुनर्व्याघुटय विजेतुमिच्छुरभ्युपेयुषी । अभिमुखमुपेता समीपे समागता वा ॥
શ્લાકા
સુનયના સૌભાગ્યવ ́તી સ્ત્રીએનાં મસ્તક ઉપર મણિ જડત સુવણુના કળશેાની શ્રેણી શાભતી હતી, તે જાણે કામિનીઆનાં ઉન્નત સ્તનેાના વૈભવથી પરાભવ પામેલી છતી, ફરીથી તે સ્તનને જીતવાની ઈચ્છાવાળી કલશેની શ્રેણી સન્મુખ આવી न होय ? ।। १२० ॥
हि. सौ. २९
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० १२१-१२२
विहायोङ्गणालिङ्गिगेहाग्रशृङ्गानिलालोलकेतुक्वणत्किकिणीभिः । पुरी प्रेक्ष्य सूरि किमायान्तमन्तर्भवत्प्रीतिरातन्तनीतीव गीतिम् ॥ १२१ ॥
आयान्तं स्घस्यान्तिकं समागच्छन्तं सूरिं हीरगुरु' प्रेक्ष्य व्यालोक्य अन्तमध्ये अर्थान्निजचित्ते भवन्त्युत्पद्यमाना प्रीतिः प्रमोदो यस्यास्तादृशी पुरी अहम्मदाबादाभिधाना नगरी । गीति गानमातन्तनीति अतिशयेन सृजतीव विस्तारयतीव वा । काभिः । विहायोङ्गणं गगनाजिरमालिङ्गन्त्याश्लिषन्तीत्येवंशीलानां गेहानां महेभ्यभवनानामग्राणि उपरितनानि शृङ्गाणि शिखराणि तेष्वनिलः पवनैरालोलाश्चञ्चला ये केतवो वैजयेन्त्यः पताकास्तेषां क्वणन्तीभिः शब्दायमानाभिः किंकिणीभिः क्षुद्रघण्टिकाभिः घुर्घरि काभिः कृत्वा ॥
કલેકાર્થ
શ્રીમંતના ગગનચુંબી મહેલના શિખર ઉપર રહેલી પવન પ્રેરિત ચંચલ ધ્વજાઓની રણકતી ઘુઘરીઓ દ્વારા, પિતાની પાસે પધારતા સૂરિશ્વરને જોઈ ને હૃદયમાં અત્યંત આનંદને ધારણ કરતી અમદાવાદ નગરી જાણે ગીત ગાતી ન હોય ? ! ૧૨૧ !
तुमुलैबन्दिवृन्दानां तूरस्वरकरम्वितैः । भूपरीरम्भकाम्भोदनि दैरिव निर्वभे ॥ १२२ ॥
बन्दिवृन्दानां मङ्गलपाठकप्रकराणां तुमुलैः कोलाहलैः बहुदानादानमनोरथैरुपर्युपरि पतता व्याकुलशब्दैनिर्बभे तस्मिन्नवसरे निप्तरां शुशुभे । किंभूतैः तुमुलैः । तुराणामनेकजातीयवादित्राणां स्वरैः शब्दैः करम्बितैः मिश्रीकृतैः । व्याप्तैरित्यर्थः । 'अक्षबीजवलयेन निबभे' इति रधौ । उत्प्रेक्ष्यते-भुवो भूमीन्दिराया भूमिभामिन्याः परीरम्भकस्य आलिङ्गनदायिनः अम्भोदस्य मेघस्य निहादैः गर्जारवैरिव ।
કલાકાથ અનેક પ્રકારના વાજિના સૂરોથી મિશ્ર મંગળપાઠકેના કેલાહલે શોભા પ્રાપ્ત કરી. તે જાણે ! ભ્રમિરૂપ ભામિનીને આલિંગન આપનારા મેઘ ગર્જારવ ન हाय १ ॥ १२२ ॥
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १२३-१२५]
हीरसौभाग्यम्
२२७
केऽपि कुतूहलकलिता वन्दितुमितरे विलोकितुं केचित् । विकसितसुरतरुसुममिव मधुपास्तमुपागमन्पौराः ॥ १२३ ॥
केऽपि केचन नागरिकाः कुतूहलेन कौतुकेन कलिताः सहिता उत्सुकीकृता वा सन्तः । पुनः इतरे केचित् अन्ये केचन त गुरु वन्दितु नमस्कर्तुमपरे केचन विलोकितु तदुत्सवं द्रष्टुं पौरा नागरिकास्त सूरिमुपागमन सरिसमीपे समागच्छन्ति स्म । के इव । मधुपा इव । यथा भ्रमरा विकसित विजृम्भित सुरसरोः कल्पवृक्षस्य सुमपुष्पम् । जातियाचित्वादेकवचनम् कुसुमसमूहमुपायान्ति ।
શ્લેકાર્થ
જેમ ભ્રમરે કલ્પવૃક્ષના વિકસ્વર પુષ્પસમૂહ પાસે આવે તેમ કેટલાક નાગરિકે કૌતુકવાળા થયેલા કેટલાક નાગરિકે વંદન કરવાને તે કેટલાક નાગરિકે ઉત્સવ જોવા માટે આચાર્યદેવની સમીપે આવતા હતા. જે ૧૨૩ છે
प्रभोः पदाम्भोजयुगं पुरीजना नमस्कृतेर्गोचरतां नयन्तः। प्रमोदनिर्यनयनाश्रुबिन्दुभिः श्रान्तं पथा संस्नपयन्ति मन्ये ॥ १२४ ॥
पुरीजना अहम्मदावादवासिश्राद्धसमूहाः प्रभोः सूरेः पदाम्भोजयुगं चरणाररिन्दद्वन्द्वं नमस्कृतेनमस्कारस्य प्रणामस्य गोचरतां विषयत्व नयन्तः प्रापयन्तः सन्तः प्रमोदेनानन्देन निर्यतां निर्गच्छतां नयनाश्रूणां लोचनसलिलानां बिन्दुभिः कणैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यतेपथा मार्गेण । मार्गोल्लङघनेनेत्यर्थः । श्रान्त प्राप्तक्कम संस्पयन्ति स्नानं कारयन्ती व । मन्ये इवार्थे ॥
કલેકાર્થ
અમદાવાદના નાગરિકે આનંદથી હર્ષાશ્રુ વહાવતા આચાર્યદેવના ચરણકમલને નમસ્કારને વિષય બનાવતા, જાણે માર્ગના ઉ૯લંઘનથી શ્રમિત થયેલાને નાન કરાવતા नाय ? म हुँ भानु छु.. ॥ १२४ ॥
मुमुक्षुक्षोणीन्द्रक्रमकमलभक्तिप्रणमनक्रियाश्लिष्यत्पांसुप्रसरविलसद्भालफलकाः ।
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
सौभाग्यम् [ सर्ग ११ श्लो० १२५-१२६
व्यराजन्त स्वःश्रेयसविहितये क्लृप्ततिलका व्यवस्यन्तः सिद्धिश्रियमिव वरीतु पुरनराः ।। १२५ ।।
मुमुक्षूणां संसारकारागारादात्मानं मोचयितुमिच्छूनां मुनीनां मध्ये क्षोणीन्द्रो राजा एतावता हीरनुरिस्तस्य क्रमकमलयोः पादारविन्दयोः भक्त्या प्रणमनं नमस्करणं तस्य क्रिया व्यापारकालस्तस्यामाश्लिष्यतो मिलतो लगत: पांसोरर्थात्पदाम्बुजरजसः प्रसरो विस्तारस्तेन विलसन्ति शोभमानानि भालफलकानि ललाटपट्टा येषां तादृशाः पुरनराः अहम्मदाबादश्राद्धाः व्यराजन्त बभासिरे । उत्प्रेक्ष्यते - सिद्धिश्रियं मुक्तिलक्ष्मीं वरीतुं परिणेतु व्यवस्यन्तः प्रगल्भमानाः सन्तः । स्वःश्रेयसविहितये कल्याणकृतये । रसिकायित. मानसैरिति पुरातनकाव्ये । क्लृप्तं रचित तिलकं यैस्तादृश्य इव । इति सुरेरकमिपुरसंमुखीकरणम् ||
શ્લાકા
મુમુક્ષુમહારાજા આચાર્ય શ્રીના ચરણકમલે નમસ્કાર કરવાથી જેઓના લલાટપટ ઉપર ચરણકમલની રજ લાગેલી છે તેવા નગરવાસીએ શેાભતા હતા. તે જાણે મુતિરૂપી લક્ષ્મીને વરવા માટે તૈયાર થયેલા નાગરિકાએ પોતાના કલ્યાણ માટે તિલક ધારણ કર્યાં ન હાય ? !! ૧૨૫ ॥
प्राणः श्रवणयोः श्रमणेन्दोरागमोऽकमिपुरोऽधिभ्रुवोऽथ । वह्निबीजविलसद्दलमालाशालिवारिजवतंसवदासीत् ॥ १२६ ॥
अथ सूरेः श्राद्धानां संमुखमहोत्सवभवनानन्तरं श्रमणेन्दोः यतिरजनिजानेरागमः पादावधारणमकमिपुरस्याहम्मदाबादस्य अधिभूः स्वामी । 'अधिपस्त्वीशानो नेता परिवृढोऽविभू:' इति हैम्याम् । साहिवखानस्तस्य श्रवणयेाः कर्णयोः प्राघुणोऽतिथिरासीत् भवति स्म । साहिबखानेन सरिसमागमनमाकर्णितमित्यर्थः । किंवत् । वह्निबीजस्य कनकस्य । 'कलधौत लोहोत्तमवह्निबीजान्यपि गारुडं गैरिकजातरूपे' इति हैम्याम् । विलसतां विकस्वरीभवतां दलानां पत्त्राणां मालया श्रेण्या शालते शोभते इत्येवंशीलस्य वारिजस्य पद्मस्य वतंसवत् । यथा हैमाम्बुजावतंसः श्रवणयेाः प्राघुणो भवेत् ॥
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १२६- १२८ ] हीरसौभाग्यम्
લેાકાથ
ત્યારબાદ, અમદાવાદમાં આચાર્ય દેવના આગમનને અમદાવાદના અધિપતિ સાહિમખાને કાનના અતિથિરૂપે મનાવ્યું. ( અર્થાત્ સાંભળ્યું) તે આગમન સદેશ જાણે વિકસ્વર પત્રાની શ્રેણીથી શેાભતા સુવણૅ કમલનું આભુષણુ ન હોય ? ।। ૧૨૬ ॥
चतुरङ्गचमूचलनप्रसृतै रजसां निवर्हरितां दयितान् । सममाह्वयतीव पुराधिपतिर्यतिनाथनिनंसुरसौ प्रचलन् ॥ १२७ ॥
२२९
असौ साहिबखाननामा पुराधिपति; राजनगरराजः रजसां रेणूनां निवहैः समूहैः हरिताँ दयितान् दिक्पालान् सम समकालमेवाह्वयति । अथ वा आत्मना सम सार्धमाकारयतीव । अर्थात्प्रभुं नन्तुम् । किंभूतैः । चत्वारि चतुःसंख्याकानि वाजिवारणरथपदातिलक्षणान्यङ्गानि अवयवा यस्यां तादृश्याश्चम्वाः सेनायाश्चलनेन प्रसृतैः प्रतिदिशं विस्तृतै; । असौ किंभूतः । यतिनाथं हीरसूरिं निनंसुर्नमस्कर्तुमिच्छुः सन् प्रचलन्प्रतिष्ठमानः ||
શ્લેાકા
સૂરિજીને નમવા માટે ચતુર ંગી સેના સહિત ચાલતા સાહિમખાન, ચાતરક્ રજવડે જાણે મુનિપતિને નમવા માટે ચાર દિકૃપાલાને મેલાવતા ન હૈાય ? ।। ૧૨ ।
પ્રસરતી
तत्पुराधिपतिसाधुधरित्रीनाथयोः पथि युगं मिलति स्म । कौमुदीदयितनिर्जरराजाचार्ययोर्द्वयमिवैककराशौ ॥ १२८ ॥
तत्पुरस्याहम्मदावादनगरस्याधिपतिः साहिबखानस्तथा साधूनामनगराणां मध्ये धरित्रीनाथो महीपतिः राजा तयोर्युगं युगलं पथि सूरिसमागमनमार्गे मिलति स्म एकत्र भवति स्म । किमिव । द्वयमिव यथा एक एव पककः स चासौ राशिश्व मेषादिकः एकराशिस्तस्मिन् कौमुदीदयितश्चन्द्रः तथा निर्जराणां सुराणां राजा स्वामी पुरंदरस्तस्याचार्यों बृहस्पतिः । 'शैशवावधि गुरुगुरुरस्य' इति नैषधे । तयोर्द्वन्द्वं मिलति ॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० १२८-१३०
શ્લેકાર્થ નગરને અધિપતિ સાહિબખાન અને મુનિઓના અધિપતિ હીરવિજયસૂરિનું મિલન માર્ગમાં જ થયું ! તે જાણે ચંદ્ર અને બૃહસ્પતિ, બનેનું એક જ રાશિમાં મિલન થયું ન હોય ? ૧૨૮ ૫
नमति स्म मुनीश्वरं पुरीपुरहूतोऽमितभक्तिनिर्भरः । शिखरीव गरीयसीं श्रियं फलपङ्क्तेः कलयन्निलातलम् ॥ १२९॥
न मीयते स्मेत्यमिता प्रमाणरहिता तादृश्या भक्त्या निर्भरः सोत्सुकः तादृशः पुरीपुरहूतः राजनगराखण्डलः मुनीश्वरं नमति स्म । प्रभोः प्रणाम कृतवानित्यर्थः। क इव । शिखरीव । यथा फलानां सस्यानां पङ्क्तेः धोरण्या गरीयसीमतिगुर्वी श्रियं शोभां कलयन्बिभ्राणो वृक्षः इलातल भूमीमण्डल नमति ।।
લોકાથ
જેમ કુલેની અતિભારે શોભાને ધારણ કરતું વૃક્ષ ભૂમંડલને નમે તેમ અત્યંત ભકિતથી ઉત્સુકતાવાળા નગરપર્તિએ મુનીશ્વરને નમન કર્યું. જે ૧ર૯
प्रेक्षप्रस्खलिताखिलाम्बरचरवाते प्रणीते क्षणे पौराणां प्रकरैः प्रवेशितमतिप्रीत्या पुरस्यान्तरे । आगृह्यानयति स्म तत्पुरपतिः सूरीश्वरं स्वान्गृहान्नेत संप्रतिकाश्यपीपतिरिव श्रीमत्सुहस्तिप्रभुम् ॥ १३० ॥
यस्मिन्पुरे पोरैः प्रभोः प्रवेशः कारितः तत्पुरस्याहम्मदाबादनानो नगरस्य पतिः स्वामी खानः एत सूरिश्वरमागृह्मात्याग्नहं विज्ञप्तिं विधाय स्वान् गृहान्निजान भवनान् आनयति स्मानीतवान् । क इव । संप्रतिकाश्यपीपतिरिव । यथा संप्रति नामा काश्यपीपतिः पृथ्वीनाथः श्रीमन्त सुहस्तिनामानं प्रभुं सूरिं स्वान्सौधान्प्रत्यानिनाय । द्वावपि विशिनष्टि-एत किंभूतम् । अतिप्रीत्याधिकप्रमोदेन पौराणां नागराणां प्रकरैर्वृन्दैः पुरस्याहम्मदाबादस्य पाटलीपुत्रस्य नगरस्य च अन्तरे मध्ये प्रवेशित प्रवेशं कारितमा
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १३०-१३१]
सौभाग्यम्
नीतम् । कस्मिन्सति । प्रेक्षया विलोकनेन, अथ वा प्रेक्षार्थं दर्शनार्थ प्रस्खलिताः कौतु कातिरेकात्स्थिरीभृताः अखिलाः समस्ता अम्बरचराः सिद्धगन्धर्व विद्याधर देवतादिका नभश्चारिणो निरन्तरगमनगामिनेा यत्र तादृशे क्षणे महोत्सवे प्रणीते अर्थात्पौर कृते सति ॥
શ્લાકા
જે મહાત્સવને જોવા માટે અત્યંત કૌતુકથી આકાશમાં સમસ્ત ગગનવિહારી દેવ દાનવ. ગાંધ` અને વિદ્યાધરા વગેરે સ્થિર થઈ ગયા હતા તેઓ, નાગરિકવૃન્દાદ્વારા અમદાવાદમાં પ્રવેશમહેાત્સવ કરાયે છતે, જેમ સંપ્રતિરાજા “સુહસ્તિ” નામના આચાય દેવને વિજ્ઞપ્તિ કરીને પેાતાના ભવનમાં લઈ ગયા હતા તેમ સાહિમખાન શ્રીહીરવિજયસૂરિને આગ્રહ પૂ વિજ્ઞપ્તિ કરીને પેાતાના ભવનેામાં લઈ
गयेो. ॥ १३० ॥
गैरम्बरचुम्बिभिर्विदधतं विघ्न विवस्वद्गतेः प्रासादं त्रिदशार्चयेव परमं प्रापय्य भूषाभरम् ।
२३१
भूभव हिरण्मयं प्रदलितप्रोन्मादिभाबद्विषा रम्योर्णायुमयं विनेयनिहितं तेनासनं शिश्रिये ॥ १३१ ॥
तेन सूरिणा रम्यं प्रशस्यमृर्णायुमयं कम्बलिकारूपमासन विष्टरः शिश्रिये भेजे । किंभूतमासनम् । विनेयेन शिष्येण निहितं स्थापितम् । आस्तीर्णमित्यर्थः । केनेव । भूभत्रैव । यथा भूपतिना विशिष्ट वस्तु नीयते अर्थात् स्वस्वामिने नीयते प्राप्यते इति । विनेयाः सुसेवकास्तैर्निहितं हिरण्मयं सौवर्णमासनं श्रीयते । किंभूतेन सूरिणा राज्ञा च । प्रदलिता हता प्रोन्मादिनो दुर्धरा भावा अन्तरङ्गाः, तथा प्रोन्मादी प्रकर्षेण उन्मत्तो भाव आशयः स्वभावो वा येषां तादृशो द्विषो वैरिणो येन श्रितम् । किं कृत्वा । त्रिदशस्य देवस्य अर्चया प्रतिमयेव । प्रासादं देवगृहं भूपतिनिकेतन च । 'प्रासादो देवभूपानाम्' इति हैम्याम् । परममतिशायिन भूषाभरं शोभासमुदयं प्रापय्यार्थादात्मनैव लम्भयित्वा । प्रापय्येति क्रियारत्नसमुच्चये । प्रासादं किं कुर्वन्तम् । अम्वरमाकाशं चुम्बत्यालिङ्गति स्वाग्रैः संघट्टयतीत्येवंशीलैः शृङ्गैगत्मीयशिखरैः कृत्वा विवस्वतः सूर्यगमनस्य विघ्नमन्तरायं दधतं कुर्वाणम् ॥ इति वरेर्भूपगृहागमनेोपवेशने ॥
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १३१-१३३
શ્લેકાર્થ
દેવપ્રાસાદની જેમ ગગનચુંબી શિખરો વડે સૂર્યની ગતિને અલિત કરતા એવા રાજાના સુશોભિત મહેલને, દેવપ્રતિમાની જેમ પ્રાપ્ત કરીને, જેમ રાજા સુવર્ણમય આસન ઉપર બિરાજે તેમ અત્યંત ઉન્નત અંતરંગ શત્રુઓને જેમણે નાશ કર્યો છે. એવા આચાર્યદેવ સુવિનીત શિષ્યવડે પાથરવામાં આવેલા સુંદર ઉનના આસન ઉપર બિરાજમાન થયા. મે ૧૩૧ .
उपायनीकृत्य मणीहिरण्यदुकूलदामाभरणादि भूमान् ।
कृताञ्जलिः संमदमेदुराङ्गः स भृत्यवत्कृत्य विदित्युवाच ॥ १३२ ॥ स भूमान् राजा साहिबखानः इत्यमुना प्रकारेण उवाच गुरोः पुरो बभाषे । किंभूतः । कृत्यमुचितानुचितकार्य वेत्ति जानातीति । अवसरोचितवेत्तेत्यर्थः । पुनः किंभृतः । संमदेन हर्षेण कृत्वा मेदुरमुपचीयमानमङ्ग वपुर्यस्य सः । पुनः किंभूतः । कृताञ्जलिः विहितहस्तद्वितययोजनः । किंवत् । भूत्यवत् । यथा भक्तः सेवकः कृताञ्जलिपुटः स्वस्वामिपुरो वक्ति । किं कृत्वा । मण्या रत्नानि, हिरण्यानि सुवर्णानि, दुकूलानि भोमाणि उपलक्षणादपराण्यप्यंशकरत्नकम्बलादीनि, दामानि मुक्ताहारादीनि, आभरणानि रजतकनकघटितविविधभूषणानि, तान्यादौ प्रथम यत्र तादृक् वस्तुजातम् । पदार्थसार्थमित्यर्थः । उपायनीकृत्य ढौकयित्वा ।
કાથ
સુવર્ણ, રત્ન, વસ્ત્ર અને મુકતાહાર આદિ આભૂષણેનું આચાર્યદેવની આગળ ભેટાણું ધરીને હર્ષવડે રોમાંચિત અંગવાળા અવસરના જાણકાર રાજા સાહિબખાન સેવકની જેમ અંજલિ કરીને આ પ્રમાણે બેલ્યા. ૧૩૨ છે
किमुवाच तदेवाह
साहिश्रीमदकब्बरावनिभुजेत्यादिष्टमास्ते मम धम्नस्यन्दनवाजिवारणमुखं संपूर्य तत्कामितम् ।
श्रीमरीश्वरहीरहीरविजयं संप्रापयेस्त्वं ममा-- भ्यासं स्वीयमिवाद्रियस्व तदिदं विश्राण्यमानं मया ॥१३३ ॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १३३-१३४]
हीरसौभाग्यम्
२३३
हे प्रभो, तत्कारणात् मया विश्राण्यमानं तुभ्यं गुरवे दीयमानमिदं प्रत्यक्ष श्रीमत्पुरो ढौकितं सर्व वस्तुजातमाद्रियस्व स्वीकुरुथ । किमिव । स्वीयमिव । यथा जनैः आत्मीयमशेषवस्तुजातमङ्गोक्रियते । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् यत्कारणात् । साहिना पातिसाहिना श्रीमता स्वभुजोपार्जितदश दिक्चक्रलक्ष्मीवता अकब्बरनाम्ना अवनिभुजा भूमीभामिनीभोकूत्रा । पृथ्वीपालेनेत्यर्थः । इत्यमुना प्रकारेण आदिष्टं लेखद्वारा प्रसादितमास्ते । स्फुरन्माने लिपीकारितमस्तीत्यर्थः । इति किम् । श्रिया संयमलक्ष्म्या कीर्तीन्दि. रया च युक्ता ये सूरीणामाचार्याणामीश्वरा अणिमादिसिद्धिविविधलब्धिभाजो महत्तमा. स्तेषु सर्वोत्कृष्टत्वात् हीरोऽमूल्यवज्रमणिः । मुख्य इत्यर्थः । तादृशं हीरविजय सूरिं ममाभ्यास पार्श्व प्रापयेः सम्यक् समानादिप्रकारेण प्रेषयेः । किं कृत्वा । घुम्नानि सुवर्णरजतमाणकादीनि द्रव्याणि, स्यन्दना रथाः, वाजिनस्तुरगाः, वारणा हस्तिनः, तन्मुखे वदने वा आदौ यस्य तादृशं तत्कामितं सरिसमीहितं संपूर्य संपूर्णीकृत्य । वरिर्यन्मार्गयति तत्तदर्पयित्वा फतेपुरे मत्समीपे शीघ्र संप्रेषणीय इत्यर्थः ॥
रोथ
“હે પ્રભે, મારાવડે આપવા લાયક આ જે કંઈ પણ વસ્તુ છે તે આત્મીય જનની જેમ મારા પ્રત્યે અનુગ્રહ કરીને આપ ગ્રહણ કરે; કારણ કે અકબર બાદશાહે મને આદેશ કર્યો છે” કે “દ્રવ્ય, સુવર્ણ, રથ, અશ્વ કે હાથી આદિ જે કાંઈ આપને અભિષ્ટ હોય તે પૂર્ણ કરીને આચાર્યોમાં કોહિનૂર સમાન શ્રીહીરવિજ્યસૂરિને મારી पासे २५ मो.' ॥ १33 ॥
स्वामिन्मे गन्धवाहा इव घृततनवः स्वान्तवेगास्तुरङ्गाः
सोदर्याः कज्जलानेरिव मदमुदितभ्रान्तभृङ्गाः करीन्द्राः । न्वष्ट्रेव स्वेन सृष्टा यदुपतय इवोद्यद्रथाङ्गाः शताङ्गाः
पत्तिवाताश्च मूर्ति दधत इव रसा वीरनामान एते ॥ १३४ ॥
हे स्वामिन गुरो, मम मदीया एते श्रीमत्प्रत्यक्षलक्ष्यास्तुरङ्गाः अश्वाः सन्ति । किंभूताः । स्वान्तवन्भन इव त्वरितो वेगो येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-धृततनवः अङ्गीकृताङ्गाः गन्धवाहाः पवना इव । च पुनरेते दृग्गोचरा गर्जन्जलधारानुवादिनः करीन्द्राः कुञ्जरराजा
हि, सौ. ३०
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग ११ श्लो० १३४-१३५
वर्तन्ते । किंभूताः । मदेन करिकपोलस्थलनिर्गलदहलदानजलपानेन मुदिता हृष्टाः अत एव भ्रान्ताः परितो भ्रमणीकारिणो भृङ्गा भ्रमरा येषु ते । उत्प्रेक्ष्यते-कजलानेरञ्जनगिरेः सोदर्याः सहोदरा इव । श्यामतया तुङ्गतया वा भातर इव । पुनरेते श्रीपुरस्कृताश्चामरध्वजनन्दिघोषाधलंकृताः शताङ्गाः रथा विद्यन्ते । किंभूताः । उत्प्राबल्येन वायुवेगेन चलद्रथाङ्ग रथपादो यत्र । 'इण गतौ' इत्यस्य धातोः शतृप्रत्यये यत् इति निष्पद्यते । 'यद्दारुणदारणं प्रकुर्वाणम्' इति व्यासपष्टिके काव्ये । प्रयोगस्तु क्रियारत्नसमुच्चये । के इव । यदुपतय इव । यथा वासुदेवशाः उद्यद्दीप्यमान रथाङ्ग प्रतिभजप्रतिहत चक्न नामायुधविशेषो येषां तादृशाः स्युः । उत्प्रेक्ष्यन्ते-शताङ्गाः त्वष्टा विश्वकर्मणा देववार्धकिना स्वेनात्मना सृष्टा निर्मिता इव । पुनरेते श्रीमत्पुरस्तादूर्ध्वदमाः पत्तिव्रजाः पदातिप्रकरा जाप्रति सन्ति । 'सत्तायामस्त्यास्ते जागर्ति च विद्यते च ध्रियतेऽथ' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्ति तनु दधतो बिभ्राणाः वीर इति नाम येषां तादृशाः पश्चमा रसा इव । अस्मिन्काव्ये संबोधनपदादो मे इत्यादेशोऽस्ति । स तु यद्यपि सारस्वतव्याकरणे 'संबोधनपदादग्रे न भवन्ति वसादयः' इत्युक्तत्वात्तदनुसारेण संबोध नपदादग्रे एते वसादय आदेशा न भवन्त्येव, तथाष्यन्यत्र क्वाप्यादेशा दृश्यन्ते । यथा वाक्यप्रकाशे-'मित्र ते मे मोदते मनः' इत्युक्तेः । तथा वैतालिककृतौ विक्रमादित्यस्तुतावपि-स्वच्छेऽन्तर्मानसेऽस्मिन्कथमवनिपते तेऽम्बुपानाभिलाष.' इत्युक्तत्वाच्च । अत्रापि स्वामिन्निति संबोधनादग्रे मे' इत्यादेशपदं प्रयुक्तं न दोषायेति ।।
શ્લેકાર્થ
હે સ્વામિન, મારી પાસે મને વેગી અશ્વો છે, તે જાણે સાક્ષાત દેહધારી પવન ન હેય ? વળી, મદજલના પાનમાં હર્ષિત બનેલા ભ્રમરે જેના પર પરિભ્રમણ કરી રહ્યાં છે, તેવા ગજેન્દ્રો છે, તે જાણે સાક્ષાત્ અંજનગિરિના સોંદરે ન હોય અને વાસુદેવના સુદર્શન ચક્ર જેવા જેનાં ચકો છે તેવા રથ મારી પાસે છે, તે જાણે દેના વાર્ષકિ (સુથાર) વડે બનાવેલા ન હોય ? તેમ જ હે સ્વામિન, મારી પાસે પાયદલ (સૈનિક)ને સમૂહ છે તે જાણે સાક્ષાત મૂર્તિમંત વીરરસ ન હોય ? ૧૩૪
स्वर्ण तदेतद्भवदङ्गचङ्गिमश्रीस्पर्धिशिक्षावितितीर्षवो रुषा । निक्षिप्य वह्नौ च घनैनिहत्य च्छिन्दन्ति टकैरिव यत्कलादाः ॥ १३५ ॥
हे गुरो; इदं श्चीमत्पुरो ढौकितं स्वर्ण काञ्चनं तत्प्रसिद्धखनीधवमास्ते । अथ वा तद्यत्संबन्धनिष्ठम् । तत्किभूतम् । यत्सुवर्ण भवतां श्रीमतामङ्गस्य वपुषश्चङ्गिमा चारुता
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १३५-१३६]
हीरसौभाग्यम्
२३५
तस्य श्रिया लक्ष्म्या राजते । ,जिनवचनपद्धतिरुक्तिचङ्गिममालिनी' इति पद्मसुन्दरकृतमालवरागजिनध्रुवपदे । स्पर्धते इत्येवंशीलमत एव कारणात् शिक्षां ताडनादिदण्ड वितितीर्षवो दातुमिच्छव; कलादाः स्वर्णकाराः रुषा अनौचित्यकरणोद्भूतभूमकोपेनेव वह्नौ वैश्वानरे निक्षिप्य क्षेपयित्वा । च पुनर्घनैलॊहमयकुट्टनोपकरणैनिहत्य कुदृयित्वा टकैरायसतीक्ष्णमुखटङ्कनकैश्च छिन्दन्ति शकलीकुर्वन्तीव ।
લોકાર્થ
વળી હે સ્વામિન આપને ભેટરૂપે કરાયેલું સુવર્ણ, તે જાણે આપના કંચન વર્ષીય શરીરની સુંદરતા સાથે સ્પર્ધા કરે છે તે માટે સુવર્ણકારોએ (નીઓએ) તેને શિક્ષા આપવા માટે રોષથી અગ્નિમાં–નાખી ઘણવડે કુટયું ન હોય અને ટાંકણા વડે તેનું છેદન કર્યું ન હોય ? મે ૧૩૫
स्फूर्जज्ज्योतिर्जलदपथबद्वन्दमेतन्मणीनां
मुक्तापङ्क्तिस्ततिरिव सतां शुद्धिमत्तां वहन्ती ।
यानवाता नतिप शिबिकाद्या विमाना इवामी
वासांस्येतान्यपि सुमनसामंशुकानीव सन्ति ॥ १३६ ॥
हे व्रतिप व्रतिनः संयमिनः पाति रक्षयति पालयतीति व्रतिपस्तस्य संबोधनम् । एतत्प्रत्यक्ष ज्ञगज्ज्ञगिति कान्तिततिनिर्दलितान्धकारं मणीनां नानारत्नानां वृन्दं वर्तते किंभूतम् । स्फूर्जद्दीप्यमानं ज्योतिर्दीप्तिर्यस्य । किंवत् । जलदपथवत् । यथा जलदानां पन्था मागौं गगनम् । स्फूर्जन्ति झगज्झगिति कान्तिमन्ति ज्योतींषि ग्रहनक्षत्रतार यत्र तत् । पुनरेषां श्रीमल्लोचनगोचरसंचरिष्णुर्मौक्तिकमाला विद्यते । किं कुर्वन्ती । शुद्धिमत्तामतिशयेन निर्मलत्वं वहन्ती धारयन्ती । केव । सतां ततिरिव । उत्तमपङक्तिनिमलाशयतां वहते । निष्कलङ्कितां वा धत्ते । च पुनरिमे बहुजनवाह्याः शिबिका याप्ययानमाद्य प्रथमं येषु लोके पालखी' इति प्रसिद्धा । तत्तद्यानव्राताः सुखासनचकडोलाभिधानोपवेशनोचितासनसंघाता वर्तन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-विमाना इव । विमानशब्दः पंकीबलिडे । यथा धनविधनविमानाः' इति लिङ्गानुशासने । पुनरेतानि श्रीमत्परिधानार्थमानीतानि वासांसि वस्त्राणि सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सुमनसां देवानामंशुकानि देवदूष्यानीव ।।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.३६
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ११ श्लो० १३६ -१३८
લાકા
વ્રતનું પાલન કરનારા હે સ્વામિન, જેમ જ્ગ્યાતિશ્ર્વક આકાશને પ્રકાશિત કરે છે તેમ આ વિવિધ પ્રકારના રત્નાની કાંતિના સમૂહ અ ંધકારને દૂર કરનાર છે અને માતીઓની શ્રેણી ઉત્તમ પુરૂષાના શુદ્ધ આશયની જેમ નિળતાને ધારણ કરે છે, વળી, વિમાન જેવા શિખિકા આદિ વાહનના સમૂહ છે તેમ જ આપશ્રીને ભેટાણારૂપે કરેલા આ રેશમી વસ્ત્રો જાણે દેવદૃષ્ય ન હોય ! તેવા પ્રકારનાં છે. ૫ ૧૩૬ ॥
अनुगृहाण गृहाण पुरस्कृतं त्वमिदमन्यदपीहितमात्मना । विफलयन्ति यतः सुजनाः सुरावनिरुहा इव न क्वचिदर्थनाम् ॥ १३७ ॥
स्वस्य
हे प्रभो, त्वं मामनुगृहाण ममोपरि प्रसादं कुरु । मय्यनुग्रहं कृत्वा इदं त्वत्प्रत्यक्ष पुरस्कृतं त्वदग्रे मया ढौकितं वस्तुजातं गृहाण । अपि पुनरन्यत्परमपि आत्मनः समीहितं कामितं च मार्गयित्वा याचित्वा च स्वीकुरु । यतः कारणात् सुजनाः सन्तः क्वचित्कुत्रापि स्थाने अर्थनां याचना न विफलयन्ति न मोघीकुर्वन्ति । क इव । सुरावनिरुहा इव । घथा कल्पवृक्षाः क्वचनापि प्रार्थनां न निष्फलीकुर्वते ||
લાકાથ
હે પ્રભુ! ! તે આપની સામે ભેંટણારૂપે કરાયેલી આ સમસ્ત વસ્તુએ મારાં પ્રત્યે અનુગ્રહ કરીને આપ સ્વીકાર કરો. તેમ જ બીજુ પણ કઈ આાપને અભિષ્ટ હોય તે મહેરબાની કરીને મને ફરમાવા. કારણ કે જેમ કલ્પવૃક્ષો અથી`જનાની પ્રાથનાના ભંગ કરતા નથી તેમ સત્પુરૂષો પ્રાથનાભંગ કરતા નથી, અર્થાત્ મારી પ્રાર્થીના सज रे ॥ १३७ ॥
अलिकचुम्बिकराम्बुजयामलः प्रकटयन्विनयं स विनेयवत् ।
इदमुदी वोव्यवहारतो निववृते श्रमणाधिपतेः पुरः ॥ १३८ ॥
स साहिबखानः श्रमणाधिपतेः स्ररेः पुरोऽग्रे इदं पूर्वोक्तमुदीर्य कथयित्वा वचोव्यवहारतो वाग्व्यापारान्निवृते निवृत्तः । किंभूतः । अलिकं भाले चुम्बत्याश्लिषतीत्येवंशील करावेवाम्बुजे पद्मे तयोर्यामले द्वन्द्वं यस्य भालस्थले स्थायि करकमलयुगलः । कृताञ्ज - लिरित्यर्थः । पुनः किं कुर्वन् । विनेयवत् सुशिष्य इव विनयं भक्तिनम्नतां प्रकटयन प्रकाशयन् ॥ इति साहिबखानस्य सूरिपुरो वस्तुग्रहणविषद्या विज्ञप्तिः ॥
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो. १३८-१४० ] हीरसौभाग्यम्
२३७
કાર્થ કરકમલનું બેડલું લલાટે લગાડીને અર્થાત અંજલિ કરીને શિષ્યની જેમ વિનય ભાવને પ્રગટ કરતે સાહિબખાન, સૂરિજીની આગળ પૂર્વોક્ત પ્રકારે બેસીને निवृत्त थये।. ॥ १३८ ॥
गृहतो गिरमुदीत्वरदन्तवातदीधितिरभासत सूरेः ।
निर्गता बहिरिव प्रणिधानक्षीरनीरधिलसल्लहरीव ॥ १३९ ॥ गिरं प्रत्युत्तरवाणीं गृह्नत आददानस्य भाषमाणस्य सूरहीरगुरोरुदीत्वरा उद्गच्छन्ती प्रकटीभवन्ती दन्तानां दशनानां वातस्य व्रजस्य दीधितिः कान्तिः अभासत शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-बहिर्ह दयाद्वाह्यप्रदेशे निर्गता निःसृता प्रणिधानं तदेव क्षीरनिधिः दुग्धोदधिः तस्य लसन्ती स्फूर्जन्ती लहरी वीचीव ॥
કલેકાર્થ પ્રત્યુત્તર વાણીને ગ્રહણ કરતા આચાર્યદેવની પ્રગટ થતી દાંતોની કાંતિ શોભતી હતી. તે જાણે હૃદયપ્રદેશમાંથી બહાર નીકળતી પ્રણિધાનરૂપ ક્ષીરસમુદ્રના સ્કુરાયમાન તરંગની લહરીઓ ન હોય ! ! ૧૩૯
कलिक्षितीन्द्रानिव दुर्बलश्रुती चक्रीकृतास्यान्धृतचापलान्पुनः ।
धमां सकोपानिव निनतस्त्यजेदरं तुरङ्गान्स्पृहयशिवश्रियम् ॥ १४० ॥ . हे खान, शिवस्य कल्याणसिद्धेश्च श्रियं लक्ष्मी स्पृहयन् कामयमानः साधुरुत्तमो मुनिश्च कलिक्षितीन्द्रान्कलिकालोत्पन्नभूपालानिव तुरङ्गान्वाजिनः दूरं विप्रकृष्ट त्यजेत् मुञ्चेत् । किंभूतान तुरङ्गान् कलिनृपांश्च । दुर्बलश्रुतीन् लघुकर्णान् । परापवादप्रकटनपटुपिशुनवचनाकर्णनपरान् । पुनः किंभूतान् । चक्र जातिस्वभाबात्कुटिल' कृतमास्यं वदनं यैः। तथा परोपकारादिकरणे वैमुख्यभाजः । पुनः किंभृतान् । धृतमङ्गीकृतं चापलं वक्रगमनोलनफालादि यैस्तथा । परदारगमनादिमकलितस्वभावान् । पुनः किं कुर्वतः । सकोपानिव क्रोधोद्धतानिव । क्षमां क्षोणी निघ्नतः पदप्रहारादिना प्रहरतः सकोपाः क्षान्तिमुपशमं घातयन्ति । नृपास्तु नधीनकरकरणजननिग्रहदण्डादिना पृथ्वी पीडयन्ति ।।
હે રાજન, મોક્ષલક્ષ્મીની પૃહા કરનારા ઉત્તમમુનિ કલિકાલનાં રાજાઓની જેમ અશ્વોને દૂરથી જ ત્યજી દે. જેમ રાજાજનેનાં વચન સાંભળવામાં તત્પર હોય છે તેમ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १४०-१४२
અશ્વો દુર્બળ કાનવાળા હોય છે. જેમ રાજા પોપકારાદિ ધર્મકૃત્યથી પરા મુખ હોય છે તેમ અશ્વો જાતિ સ્વભાવથી મુખને વિષે કુટિલતાને ધારણ કરનારા હોય છે. જેમ રાજા પરદાર ગમન આદિમાં ચપલતા ધારણ કરનારા હોય છે તેમ અશ્વો ઉછળવુંછલાંગ મારવી આદિ ગતિમાં ચપળતા ધારણ કરનારા હોય છે. જેમ રાજા નવા-નવા કર આદિ નાખીને પ્રજાને પીડા કરનારા હોય છે તેમ અને કેપ સહિત પૃથ્વીને ખુરીવડે પ્રહાર કરનારા હોય છે. આ રીતે રાજાની જેમ અશ્વો પણ ત્યાજ્ય છે ૧૪૦ છે
मदोद्धतत्वं मधुपानुषङ्गितां मातङ्गतामाश्रयशाखिघातिताम् । यस्माद्वहन्ते नृपते मतङ्गजाः सतां तदेषां न शिवाय संगमः ॥ १४१॥
हे नृपते राजन्, यस्मात्कारणात् एते त्वया मदर्थमानायिता अमी मतङ्गजा हस्तिनः मदैः क्षीबताभिः दानप्रवाहैश्च उद्धतत्वमुन्मत्तताम्, तथा मधुपैर्मद्यपानबिधायिभिज्रमरैश्चानुषङ्गः सङ्गोऽस्त्येषामिति मधुपानुषङ्गिनः तत्ताम्; तथा मातङ्गतां चण्डालतामस्पृश्यभावं गजताम् तथा आश्रयाणां स्थानदायिनां छायाशनादिप्रदानः सुखकारिणां वा शाखिनां शाखाः पुत्रपौत्रप्रपौत्रादीनां विस्तारा विद्यन्ते येषां ते शाखिनस्तेषामाश्रयभूतानां कटम्बभाजां कदम्बवद्धानां पोषकाणां वा । शाखा द्रमांशे वेदांशे भजे पक्षान्तरेऽन्तिके' इत्यनेकार्थः । पक्षान्तरे संततिविशेषे' इत्यवचूर्णिः । द्रुमाणां च घातितां हननशीलतां वहन्ते बिभ्रते । तत्कारणादेषां गजानां संगमः सतां साधूनां न शिवाय न शुभाय मोक्षाय च ॥
લેકાથ
હે રાજન, તમે જે મારા માટે હાથી બતાવે છે તે પણ મદેન્મત્ત હેવાથી અને ભ્રમરને સંગ કરનારા (મધુપ–મદ્યપાન કરનારાઓને સંગ કરનાર) હોવાથી અને માતંગ-ચંડાલ હોવાથી અસ્પૃશ્ય છે, તેમ જ આશ્રય સ્થાનરૂપ વૃક્ષેનો નાશ કરનારા એટલેકે ઘાતકી હોવાથી સંતપુરૂષને તેને સંગ કરે તે પણ કલ્યાણ (મેક્ષ) માટે નથી. આ ૧૪૧
द्यूतकृदिवाक्षविलसन्नरियुक्तः पिशुनवत्पुराधीश । निवृण्वद्भिः सद्भिः शताङ्गराशिर्न काम्येत ॥ १४२ ॥
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १४२-१४३]
हीरसौभाग्यम्
२३९
हे पुराधीश राजनगरनायक, निवृण्वद्भिः निवृतिं सुखं मोक्षं च काङ्क्षद्भिः साधुभिः । 'निर्वणोमि नगतो वसुमत्यां स्वारसातलभवाहवशङ्की' इति नैषधे । 'निर्वृतिं न प्राप्नोमि' इति तदवृत्तिः । शताङ्गराशिः स्यन्दननिवहः । शतानि शतशः अङ्गानि उपसर्जनभूताः प्रकाराः क्लेशादयो येषु ते भवा जन्मानि तेषां गणः भधपरम्परा न काम्येत णाभिलष्येत । 'अङ्गमन्तिकगारयोः । उपसर्जनभृते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः ॥' इत्यनेकार्थः । तथा 'गौणोपसर्जनापाग्राण्यप्रधाने' इति हैम्यामपि । किंभूतः । अक्षेण रथावयवविशेषण विलसन् शोभमानः । क इव । द्यूतकृदिव । यथा यूतकारः अक्षैः प्रासकैः ‘पासा' इति प्रसिद्धनामभिर्विशेषेण नक्तदिनं लसन् क्रीडन् रममाणो भवेत् । 'लस श्लेषक्रीडनयोः' इत्ययं धातुः । पुनः किंभृतः। अराः सन्त्यनयोः रथपादयोश्चक्रयोस्ते अरिणी रथाङ्गे ताभ्यां युक्तः कलितः । क इव । पिशुन इव यथा द्विजिह्नः खलः अरिभिर्युक्तो भवति । प्रायः खलानां बहवो वैरिणः स्युः । अथ वा अरित्वेन वैरिभावेन सर्वेषामपि शत्रुतया युक्तः । खलः खल जगतोऽपि शत्रुभूतो न कस्यापि मित्रमिति । यदुक्तम्-'मृगमीनसज्जनानां तणजलस तोषविहितवृत्तीनाम् । लुप्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ॥” इति ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજનગર નાયક ! મુમુક્ષુ એવા સપુરૂષને રથસમૂહ કે જે “શતાંગરાશિ” કહેવાય છે, એટલે કે જેમાં સેંકડો પ્રકારની ભવપરંપરા રહેલી છે તેવા પ્રકારની શતાંગરાશિ (ર) કદાપિ ઈચ્છનીય નથી, કે જે રથ જુગારીની જેમ “અક્ષ” ને (રથને અવયવ) ધારણ કરે છે, જુગારી પણ “અક્ષ પાસાવડે નીરંતર ઘતક્રીડાસક્ત डाय छ, पणी, २५ "मरियुत" डाय छे, मरियुत या मारा। धारण ४२ छ, જેમ દૂજેને અરિ શત્રુ યુકત” હોય છે ? (પ્રાયઃ દૂજનને ઘણુ શત્રુઓ હેય છે, અથવા સ્વયં વિરભાવને ધારણ કરતા હોવાથી તેના કેઈ મિત્ર હેતા નથી. કહ્યું છે કે મૃગ, મત્સ્ય અને સજજન એ ત્રણે અનુક્રમે તૃણ, જલ અને સંતોષવૃત્તિવાળા હોય છે તે પણ શિકારી, મચ્છીમાર અને દુર્જન એ તેનાં નિષ્કારણ વૈરીએ डाय छे.) ॥ १४२॥
राजन्हुताशा इव हेतिभीषणाः पुनगिरीशा इव रुद्रताङ्किताः । शान्तात्मनामाईहृदां महात्मनां नौचित्यमेते दधते पदातयः ॥ १४३॥
हे राजन् भूपते एते दण्डभृच्चण्डाकृतयः पदातयः पादचारिणः शान्तः शमवानात्मा स्वरूपं येषां तेषां शान्तात्मनाम् । तथा आर्द्र यावजन्तुजातोपरी कृपया क्लिन्नम् ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग ११ श्लो० १४३-१४५
पूर्णमित्यर्थः । हृदयं येषां तेषामार्द्रहृदां महात्मनां सतां साधूनां वा औचित्यं योग्यतां न द बिभ्रते । किंभूताः । हुताशाः कृशानव इव हेतिभिर्विविधायुधैर्वा लावलीभिश्च भीषणा भयानकाः अतिभीतिकारिणः । पुनः किंभूताः । रुद्रतया चण्डत्वेन अङ्किताः कलिताः । क इव । गिरीशा इव । यथा ईश्वरा रुद्राभिधानत्वेनान्विताः । यतः एकादश रुद्राः । 'रुद्रोड्डीशो वामदेवो वृषाङ्कः' इति हैम्याम् ।
२४०
શ્લેાકાથ
હે રાજનૂ, પ્રશાંત ચિત્તવાળા અને કરૂણા હૃદયવાળા મહાત્માઓને, પ્રચંડઆક્રુતિ ધારણ કરનારા અને અગ્નિ જેવા ભયંકર શસ્રો વહન કરનારા પદાતિએ ( સૈનિકે ) રૂદ્રોની જેમ રાખવા ઉચિત નથી. ॥ ૧૪૩ ।।
माद्यन्त्यष्टापदैः पृथ्वीकान्त कैतवजीविनः ।
सन्तः संयमसाम्राज्या न पुनर्नयचक्षुषः ॥ १४४ ॥
हे पृथ्वीकान्त भूभामिनीवल्लभ, कैतवेन दुरोदरेण जीवन्ति प्राणान्धारयन्तीति कतवजीविनेो द्यूतकाराः अष्टापदैः शारिफलैः द्यूतक्रीडोपकरणविशेषैः कृत्वा माध्यन्ति मदेन हृष्यन्ति । पुनः सन्तः साधवः अष्टापदैः स्वर्णैः कृत्वा न मदयुक्ता भवन्ति निर्ग्रन्थत्वान्निपरिग्रहत्वाच्च । किंभूताः । संयमस्य चारित्रस्य साम्नाज्यमैश्वर्य येषाम् । तथा नये नैगमादिसप्तभेदभिन्ने न्याये वा चक्षुर्दर्शनं येषां नय एव चक्षुर्येषां वा ॥
શ્લાકા
હે પૃથ્વીવલ્લભ, જુગારીઓ ‘અષ્ટાપદ’ એટલેકે સેાગડીઓથી ખૂશ થાય છે. પરંતુ સંયમ એજ જેમનુ સામ્રાજય છે અને ન્યાય—પ્રમાણિકતા એજ જેમની ચક્ષુ છે તેવા મહાત્માએ કદાપિ ‘અષ્ટાપદ' એટલે કે સુવર્ણથી હુ યુક્ત ખનતા
नथी. ॥ १४४ ॥
धामसाधिमभृतः कलयन्त्यः स्त्रीत्वमात्मनि पुनर्वनितावत् । त्यक्तगेहगृहिणीद्रविणानां प्रीणयन्ति न मनो मणिमालाः ।। १४५ ।।
हे नृप, त्यक्तानि कानि गेहानि मन्दिराणि गृहिण्यः स्त्रियः द्रविणानि धनानि येस्तेषां साधूनां मनश्चितं मणिमाला रत्नश्रेणयेो न प्रीणयन्ति न तोषयन्ति । किंभूतस्य । धात्रां
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो० १४५-१४६]
हीरसौभाग्यम्
२४१
तेजसां साधिमानं चारिमाणं स्फूर्ति बिभ्रतीति । 'त्वयादृतः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । किं कुर्वन्त्यः । आत्मनि स्वे स्त्रीत्वं स्त्रीलिङ्गतां कलयन्त्यः। किंवत् । वनितावत् । यथा नार्यः धामसु सौधेषु साधुतां धारयन्ति । यतो गृहमण्डनाः बियः। अथ वा । 'घरघरणीइपणघरचलइनही' इति लोकोक्तिः । पुनरात्मनि विषये स्त्रीत्व वनिताभाव बिभ्रते ॥
કલેકાર્થ તેજની સુંદરતા ધારણ કરતી તેમજ વનિતાની જેમ પિતાના વિષયમાં સ્ત્રીલિંગતાને વહન કરતી એવી મણીની માલાઓ, ઘર ગૃહિણી, સી અને ધન આદિને જેમણે ત્યાગ કર્યો છે તેવા મહાત્માઓના ચિત્તને ખુશ કરતી નથી. મેં ૧૪૫ विभ्राणा अपि बाह्यतो विशदतां छिद्रं दधत्यन्तरा
तेनामी उचिता न मौक्तिकगणा द्वेधापि शुद्धात्मनाम् । भूप स्तम्भजुपो जडात्मवदमी येन व्रजा वीवधै
धिन्ते च परांस्ततो मतिमतामेभिने कृत्यं पुनः॥ १४६ ॥
हे भूप हे पृथ्वीपाल येन कारणेन अमी मौक्तिकगणा बाह्यतो बहिस्ताजनदृग्गोचरे विशदतां निर्मलतामुज्ज्वलत्व बिभ्राणा अपि धारयन्तोऽपि अन्तरा मध्ये छिद्र रन्ध्र दोषमप्यगुणं वा दधति धारयन्ति अर्थापिशुनवदित्यर्थादनुक्तमप्यवधारणीयम् । यथा खलो वाद्ये विशदतां हासितवदनत्वं दधानोऽपि परानर्थप्रथाविधायि दुष्टाशयतां धत्ते । यदुक्तम्-'मुखं पद्मसमाकारं वाचा चन्दनशीतला । हृदय कर्तरीतुल्यं त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥ इति तेन कारणेन वेधापि बहिरन्तरापि शुद्धोऽत्युज्ज्वलः निर्मलो निष्पाप आत्मा स्वरूपं येपां तेषां महात्मनाममी नोचिता न योग्याः । पुनहें भूप, यतो हेतोरमी यानव्रजाः वाहनसमूहाः जडात्मवज्जडात्मान इव स्तम्भान् स्थूणान् जाडयं च जुषन्ते सेवन्ते इति स्तम्भजुषः । च पुनः परानन्यान् जन्तून् बीवधैः स्वभारैः कृत्वा बाधन्ते पीडयन्ति । ततः कारणादेभिर्मतिमतामखण्डपण्डाशालिनां साधूनां न कृत्य न किमपि कार्य विद्यते ॥
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, મોતીઓના સમૂહ દુર્જનની જેમ બહારથી ઉજવલતાને ધારણ કરતે હોવા છતાં પણ અસુંદરથી છિદ્રને ધારણ કરે છે, તે માટે શુદ્ધ આશયવાળા हि. सौ. ३१
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग ११ श्लो० १४६-१४८
મહાપુરૂષો માટે તે પણ ચેોગ્ય નથી. (કહ્યું છે કે મુખ, કમલસમાન કૃતિવાળું, વાણી ચંદનસમાન શીતળ અને હૃદય કાતર જેવું આ ત્રણે ધૂનાં લક્ષણા છે. ) વળી હે રાજન, આ વાહનાનેા સમૃહ થાંભલાની જેમ જડતા ધારણ કરે છે અને પેાતાનાં ભારવડે વજનથી અન્યને હેરાન કરે છે. તે કારણે પતિપુરૂષોને એનું પણ પ્રત્યેાજન
नथी. ॥ १४६ ॥
२४२
भूमीन्दोऽसिचया एते उचिता एव शस्त्रिणाम् । भवादृशां न चास्माकं शमसौहित्यशालिनाम् ॥ १४७ ॥
हे भूमीन्दो वसुधासुधाकर, पते असिचयाः खगगणाः शस्त्राणि प्रहरणानि धरन्ति रक्षयन्तीत्येवंशीलानां भवादृशां विविधायुधधारिणां विरोधिवधविधानाद्धतक्रोधोदधुराणां युष्मद्विधानामेव उचिता येोग्याः । अथ य वास्तवार्थे सिचया वस्त्राणि युष्मदृश बहुमूल्यत्वादुभूमीन्द्राणामेव योग्यानि । न पुनः शमेन शान्तरसास्वादेन यत्सौहित्य तृप्तिस्ततस्तया शान्ते शोभन्ते इत्येवंशीलानां मित्त्रामित्वजनसदृशदृशामस्मादृशामुचिताः । यदुक्तम्- 'भुञ्जीमहि वयं भैक्ष्यं जीर्ण वासो वसीमहि । शयीमहि महीपीठे कुर्वीमहि किमीश्वरे ॥' इति ॥ इति खानस्य तुरङ्गादिप्रदानाग्र हे गुरोः प्रतिवचनानि ॥
શ્લેાકા
હે રાજનૂ, આ તલવારાના સમૂહ આપના જેવા શસ્ત્રધારીઓ માટે ચેાગ્ય છે. પરંતુ શાંતરસમાં જ તૃપ્તિના અનુભવ કરનારા એવા અમારા માટે ચાગ્ય નથી ૫ ૧૪૭ ગા
एष निपीय कवि वाचं श्लेषविशेपवतीं व्रतिभर्तुः ।
प्रीतमना इति तं प्रति वार्णी वासयति स्म पुनर्वदनाब्जे ॥ १४८ ॥
प्रीतं गुरोरतिनिलिभतानिभालनात्संतुष्टं मनेो मानसं यस्य तादृश एष साहिबखानः इत्यमुना प्रकारेण तं स्रुरिं प्रति वदनाब्जे निजमुखकमले वार्णी गिरं वाग्देवतां वासयति स्म वासितवान् । उवाचेत्यर्थः । अथ च लक्ष्मीमिव वाग्वादिनीं पद्मवासिनीं कृतवानि - स्यप्यर्थध्वनिः । किं कृत्वा । कवेः काव्यकर्तुरिव अथ च कवेः शुक्रस्येव । 'अजस्नमभ्यासमुपेयुषा सम ं मुदेव देवः कबिना बुधेन च' इति नैषधे । कविः काव्यकर्ता । तथा शुक्रः
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १४८-१४९]
हीरसौभाग्यम्
२४३
बुधो विद्वान् । चन्द्राङ्गजश्च । तथा उशना भार्गवः कविः इति हैम्याम् । अथ चाय मुद्गत्वादसुरः असुराणा गुरुत्वाच्च कविवाग्यानमुचितमेव सरिः सुराणा गुरु सुराणामिति वचनाच्च सूरेः श्लेषोक्तीनां विशेषा अतिशया विद्यन्ते यस्यां सा लेचविशेषवती तादृशी बाचं भारती निपीप सादरं श्रुत्वा ॥
શ્લોકાર્થ કવિની વાણી જેવી, વિશિષ્ટ અર્થ પ્રકાશિત કરનારી કલેષયુક્ત ગુરૂમહારાજની વાણી સાંભળીને, ગુરૂની નિર્લોભતાથી સંતુષ્ટ બનેલા સાહિબખાને પિતાના મુખકમલમાં સરસવતીદેવીની સ્થાપના કરી, અર્થાત્ તે બેલ્યા. ૫ ૧૪૮ છે
याचा मे क्रियतां फलेग्रहिरसौ द्रोणिर्दुमाणामिव
प्रोनिद्रा मधुना स तुष्यति यथा पृथ्वीमहेन्द्रो मयि । इत्यावेद्य निवृत्तिमीयुषि पुराधीशे वशीन्द्रो गिरं
जग्राहोप्णऋतौ कृतव्यवसितौ मेघाम्वुधारामिव ॥ १४९ ॥
इत्यमुना पूर्वोक्तप्रकारेण आवेद्य कथयित्वा निवृत्तिनुपरममुपेयुषि मौनमासेदुषि पुराधीशे साहिबखाने सति सूरिहीरगुरुगिरं वाणी जग्राहोपादत्त । वभाषे इत्यर्थः । क इव । मेघ इव । यथा कृता निर्मिता व्यवसितिः स्वसमयोचितप्रबललूकातापपयः शोषप्रमुखा व्यापृतिर्येन तादृशे उष्णऋतौ निदाघसमये निवृत्ते सति जलधरः प्रावृषेण्यपयोधरः अम्बुधारां वारिवृष्टिं गृह्णाति । इति किमावेद्यं । हे गुरो, श्रीमता मे मम याचा प्रार्थना फलेपहिः सफला क्रियताम् । केनेव । मधुनेव । यथा वसन्तेन ऋतुना द्रुमाणां विविधजातितरूणां द्रोणिः श्रेणिः प्रोन्निद्रा विकसिता फलकलिता क्रियते । तथा यथा येन प्रकारेण स पृथिवीमहेन्द्रः अकब्बरसाहिम यि तुप्यति हृष्टचित्तो भविष्यति तथा विधीयताम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે સ્વામિન, જેમ વસંતઋતુ વૃક્ષેની શ્રેણિને નવપલ્લવિત કરે છે તેમ મારી પ્રાર્થના ફલવતી બનાવે. જેથી અકબરબાદશાહ મારાપર સંતુષ્ટ થાય આ પ્રમાણે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १४९-१५१
કહીને સાહિબખાન મૌન રહ્યા ત્યારે જલશોષણાદિ વ્યવસાય, ગ્રીષ્મતુ સમાપ્ત થતાં જેમ વર્ષાઋતુ મેઘધારા વરસાવે તેમ આચાર્ય દેવે વાણી વરસાવી. અર્થાત્ બોલ્યા. આ ૧૪૯ रक्षामी जगदङ्गिनो न च मृषाबादं वदामः क्वचि
त्रादत्तं ग्रहयामहे मृगदृशां वन्धूभवामः पुनः। आदध्मो व परिग्रहं निशि पुनर्नाश्नीमहि ब्रूमहे
ज्योतिष्कादि न भूषणानि न वयं दध्मो नृपैतान्त्रतान् ॥ १५० ॥
हे नृप, वयमेतान् व्रतान नियमविशेषान् दध्मो धारयामः । ब्रतशब्दः पुनपुंसके । तानेव पृथक्कृत्य दर्शयति-वय जगतां त्रयाणामपि भुवनानामङ्गिना जन्तून रक्षामः स्वसंतानवत्पालयामः । च पुनः क्वचित् प्राणत्यागेऽपि मृषावाद मिथ्याभाषां न वदामो ब्रमः । पुनः क्वचिदग्रामादावरण्यादावपि चादत्तं केनापि स्वामिप्रमुखेन अविश्राणितं तृणाद्यपि न ग्रहयामहे न गृह्णीमः । पुनर्मूगदृशां सर्वासामपि स्त्रीणां बन्धूभवामः । मुक्ताशेषविषयाभिलाषतया विश्ववनिताः स्वभगिनितुल्या गणयामः । पुनः परिग्रहं धनधान्यक्षेत्रक्रियाणकांशुकादिवस्तुरूप्यसुवर्णरुप्यस्वर्णादिमयस्थालकच्चालकादिककुप्यद्विपदचतुष्पदलक्षणं नवविधवस्तूनां संग्रहं नादध्मः किमपि संसारहेतुभूततया परिग्रहमात्र नैव रक्षयामः । पुननिशि रात्रिविषये नानीमहि सर्वथापि नैव भुञ्जामः । पुनज्यौतिष्कादिनिमित्तलक्षणं चन्द्रग्रहादिकं न बमहे कदापि न कथयामः । पुनर्भूषणानि मणिस्वर्णादिमयान्याभरणानि न दध्मः, वपुषि न धारयामः कत्र दध्म इति क्रिया घण्टालालान्यायेन उभयत्र व्रतभूषणादिषु योजनीया ॥
લેકાથ
હે રાજન, અમે જગતનાં ક્ષુદ્રમાં ક્ષુદ્ર પણ જંતુઓનું રક્ષણ કરીએ છીએ. (વસંતાનની જેમ પાલન કરીએ છીએ) પ્રાણને પણ અસત્ય બોલતા નથી. માલિકની રજા સિવાય એક તૃણુ પણ ગ્રહણ કરતા નથી. જગતની સર્વેસ્ત્રીઓ પ્રત્યે બધુભાવ ધારણ કરીએ છીયે. અર્થાત્ ભગિનીભાવ ધારણ કરીએ છીએ. ધન ધાન્યાદિ નવવિધ વસ્તુઓને સંગ્રહ કરતા નથી. રાત્રે ભજન કરતા નથી. જોતિષ આદિ નિમિત્તોને કહેતા નથી. અમે આ તેને ધારણ કરીએ છીયે. ૧૫૦
वाहाः पञ्च महानतानि करिणः क्षान्त्यादिधर्मा दश
शीलाङ्गाख्यरथा नवद्वयमिताः पार्थे सहस्राः सदा ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १५१-१५२ ] हीरसौभाग्यम्
२४५
मुक्तास्वर्णमणीगणाः पुनरमी येषां मुनीनां गुणा
यानान्यद्भुतभावनाश्च यशसां पुञ्जाः पुरोगामिनः ॥१५१॥ विश्वस्फूर्जदमारिशिष्टपटहा मोहाधरिध्वंसिनः ।
साम्राज्यं दधतेऽनिशं दशदिशां ये सार्वभौमा इव । ये श्वेनांशुकशालिनः कुमुदिनीकान्ता इव क्ष्मापते
ते प्राप्ताखिलकामिता इव बयं नाशास्महे किंचन ॥ १५२ ॥ हे श्मापते खान, प्राप्तानि सर्वात्मना लब्धानि अखिलानि समस्तानि कामितानि वाञ्छितानि मानसिकवाचिककायिककामा यैस्तादृशा इव ते वयं किंचन किमपि नाशास्महे न कामयामहे । ते के। येषामस्माकं प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादान-मैथुनपरिग्रहविरमणलक्षणानि पञ्च महाव्रतान्येव वाहाः पट्टजात्यतुरङ्गाः सन्ति । पुनर्येषां क्षान्त्यादयः क्षमा-आर्जव-मार्दव निलभतारुषमुक्तिः तपः संयम-सत्य-निष्कपटतारूपशौचअकिंच । ब्रह्मचर्यलक्षणा दशविधसाधुधर्माभिधानाः करिणः पट्टगजेन्द्रा बिद्यन्ते । पुनर्येषां पावें संनिघाने सदा निरन्तरं नवद्वयमिता नवानां नवसंख्यानां द्वयं युगलमेतावता अष्टादश तेन मिताः प्रमाणीकृताः । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । सहस्त्रा दशशतानि । सहस्रशब्दः पुंक्लोबलिङ्गे । शीलाङ्गा इत्याख्या नाम येषां तादृशा रथाः एतावता अष्टादशसहस्राः शीलाङ्गरथा वर्तन्ते । पुनर्येषां मुनीनां साधूनां सप्तविंशतिसं. ख्याका गुणाः । यथा-षण्णां प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादान-मैथुन-परिग्रह रात्रिभोजन विरमणलक्षणानां व्रतानां परिपालनम, तथा षण्णां पृथ्बी-जल-अनल-वायु-वनस्पति-त्रासलक्षणानां कायानां रक्षा, तथा पञ्चानां श्रवण नयन-घ्राण-रसन-स्पर्शननाम्नामिन्द्रियाणां निग्रहः, निर्लोभता, क्षमा, भावसत्यक्रिया, विशुद्धिता, मनोवचनकायानां जयः, संयमयोगयुक्ता, शीतातपादिवेदनासहनम, उपसर्गसहनं चेति मुक्तास्वर्ण मणिगणाः मुक्तिककाञ्चन रत्ननिकरा आसते । पुनर्येषामदभुता आश्चर्यकारिण्यः द्वादशसंख्याका भावनाः अनित्य-अ. शरणसंसार-एकत्व-अन्यत्व-अशौच-आश्रव-संवर-कर्म-निर्जर-अधर्मस्वाख्यातता-बोधिलक्षणाः । अथवा पञ्चानां महाव्रतानां पञ्चपञ्चसंख्याभिः पञ्चविंशतिर्भावनाः । यथा मनोगुप्ति-दयासमिति-आदाननिक्षेणासमिति-एषणासमिति-दृष्टान्नपानग्रहणम् एताः प्रथमव्रतस्य पञ्च भावनाः, तथा हास्यविरति लोभविरति-भयप्रत्याख्यान-क्रोधप्रत्याख्यान-आलोच्यभाषणम पता द्वितीयव्रतस्य पञ्च भावनाः । आलोच्यावग्रहेयाञ्चा, अभीक्ष्णावग्नहयाञ्चा, देशकालापेक्षा एतावन्मात्रावग्नहयाचना, सामानधार्मिकेभ्यः सकाशादवग्रहयाचनम्, अनुज्ञापितान्नपानभोगः, एतास्तृतीयव्रतस्य पञ्च भावनाः । स्त्रीषण्ढपशुमद्वेश्मस्त्रीभुक्तासनकुङ्मान्तरत्य. जनम्, सरागस्त्रीकथाविवर्जनम्, पूर्वक्रीडातभुक्त्यादिस्मृतिनिषेधनम्, स्त्रीणां रम्याङ्गावयवावलोकनस्वाङ्गस्नानाद्वर्तनादिसंस्कारनिराकारणम्, प्रणीतगलत्स्नेहबिन्दुकातिरसोन्मादकद्रव्यबहुलान्नपानपरिभोगनिवारणम् एताश्चतुर्थव्रतस्य पञ्च भावनाः । मनोज्ञे शब्दे रागः
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० १५१-१५२
मनोज्ञ शब्दे द्वेषः, मनोज्ञे रूपे रागः अमनोज्ञे रूपे द्वेषः, मनाई गन्धे रागः अमनोज्ञे गन्धे द्वेषः, मनाज्ञे रसे रागः अमनेाज्ञे रसे द्वेषः मनोज्ञे स्पर्श रागः, अमनोज्ञे स्पर्शे द्वेषः एता: पञ्चमव्रतस्य पञ्च भावनाः । संख्यया पश्चविंशतिर्जाताः । अथ वा एकोनत्रिशदपि स्वयमूह्याः । एता भावना वासना यानानि वाहनानि सन्ति । च पुनयेषां पुरोगामिनः अग्रेगमनशीलाः यशसां श्लोकानां पुञ्जा व्रजा वर्तन्ते । पुनर्येषां विश्वे त्रैलोक्येऽपि स्फूर्जन्तो वाद्यमाना अमारेर्जीवदयायाः शिष्टयः शिक्षणानि आज्ञा वा त एव तद्रूता वा पटहा आनकोद्धोषणानि निःस्वाननिरचना वा । पुनः मोह आदिर्येषां तथाविधा अरयः नोधमानमायालोभमनोभवमिथ्यात्वाधाः शत्रवः तान धंसन्ति निघ्नन्तीत्येवंशीला मोहाघरिवसिनः सन्तीति वैरिविजयकारिणः । पुनये सार्वभोमाश्चक्रवर्तिन इव अनिशं निरन्तरं प्राची आग्नेयी-अपाची-नैर्ऋती--प्रतीची-वायवी-कौवेरी-ऐशानी-पातालभुवन-ब्राह्मीलक्षणानां दशानां दिशामाशानाम् । 'दशदिगन्तजिता रघुणा यथा' इति रघुवंशे । साम्राज्य सुरासुरनराराध्यत्वाधिपत्य दधते बिभ्रते । पुनय कुमुदिनीकान्ताः कैरविणीवल्लभाश्चन्द्रा इव श्वेतैरुज्ज्वलरंशुवस्त्रैः । सार्थे कः। किरणैश्च । 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची निवसयसि च यांशभ्रान्सक्रमेण निरंशुकम' इति नैषधे । 'कान्तिहीनं च वस्त्रहीन वा इति' तबृत्तिः । शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः । श्वेताम्बरा इत्यर्थः ॥ इति स्वसंयमसमृद्धिनिरूपणम् ॥
બ્લેકાર્થ
હે પૃપતિ સાહિબખાન, જેમની સર્વપ્રકારની કામનાઓ પૂર્ણ થઈ છે, તેમના જેવા અમે કેઈ પણ જાતની પૃહા કરતા નથી. પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહ આ પાંચેના સર્વપ્રકારના ત્યાગરૂપ અમારી પાસે પાંચમહાવ્રતરૂપી जति भव छ. क्षमा, सरसता. नम्रता, निमता, भुक्षित, त५. संयम. सत्य નિષ્કપટતારૂપ શૌચ, અકિંચન્ય અને બ્રહ્મચર્ય આ દશ પ્રકારનાં યતિધર્મરૂપ ગજેન્દ્રો અમારી પાસે છે. પાંચ મહાવ્રત, રાત્રિભૂજન વિરમણવ્રત. પૃથ્વી પાણી, અગ્નિ વાયુ વનસ્પતિ અને બસ આ છકકાયની રક્ષા; પાંચ ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ; નિર્લોભતા, ક્ષમા ક્રિયાશુદ્ધિ મન વચન કાયાને જય, સંયમયગમાં યુકતતા શીત આ૫ આદિ વેદનાઓ સહન કરવી; મરણાંત ઉપસર્ગને સહન કરવા-સાધુના આ સત્તાવીશ ગુણરૂપી મૌતિક; સુવર્ણ અને રત્નોના સમૂહ જેમની પાસે છે; વળી અનિત્ય; અશરણ. સંસાર એકત્વ; અન્યત્વ; અશૌચ આશ્રવ; સંવર; નિર્જરા; લેકસ્વભાવ, ધર્મસ્વાખ્યાન અને બાધિ તે રૂપ બાર ભાવના અથવા પાંચ મહાવ્રતની પચ્ચીશ ભાવના તે આ પ્રમાણે–મને ગુપ્તિ ઈર્યાસમિતિક આદાનનિક્ષેપ સમિતિ; એષણસમિતિ અને કષ્ટ અન્નપાનનું ગ્રહણ એ
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
सर्ग ११ श्लो० १५२-१५३ ]
हीरसौभाग्यम्
२४७
પહેલાવ્રતની પાંચ ભાવના હાસ્યનો ત્યાગ, ભયત્યાગ ક્રોધ ત્યાગ; વિચારીને બેસવું એ બીજા વ્રતની પાંચ ભાવના, વિચારીને અવગ્રહ (સ્થાન) ની યાચના કરવી, વારંવાર અવગ્રહની યાચના; દેશકાળની અપેક્ષા રાખીને અવગ્રહની યાચના; સાધર્મિક પાસે અવગ્રહની યાચના અને અનુજ્ઞા પામેલા આહાર પાણીનું ગ્રહણ તે રૂપ ત્રીજામહાવ્રતની પાંચ ભાવના. આ પશુ; નપુંસક આદિ વસતિને ત્યાગ; સ્ત્રીકથાને ત્યાગ; પૂર્વક્રીડિત ભેગોની વિસ્મૃતિ, સ્ત્રીઓના અંગોપાંગના નિરીક્ષણને ત્યાગ અને માદક પદાર્થના ભક્ષણને ત્યાગ; આ ચેથા મહાવ્રતની પાંચ ભાવના, મનેઝ (સુંદર) શબ્દમાં રાગ અને અમને ખરાબ શબ્દમાં શ્રેષ; સુંદરરૂપમાં રાગ, અને અસુદરરૂપમાં છેષ. સુગંધમાં રાગ. અને દુર્ગધમાં ઠેષ સ્વાદિષ્ટમાં રાગ. અને અસ્વાદિષ્ટમાં ષ. કેમલ સ્પર્શમાં ષ. અને કઠેર-કર્કશમાં ઠેષ ન કરે આ પાંચમાં મહાવ્રતની પાંચ ભાવના આ પાંચમહાવ્રત પચ્ચીશ ભાવનારૂપીઆશ્ચર્યકારી વાહને, અને જેએની આગળ યશના સમૂહ ચાલી રહ્યા છે. વળી. જીવદયાની શિક્ષારૂપી જેઓની અમારિ પડહ ત્રણે લેકમાં કુરાયમાન વાગી રહ્યો છે, અને કામ, ક્રોધ, મોહ, માન, લેભ અને મિથ્યાત્વ તે રૂપ મેહ શત્રુને જેઓ નોરંતર
જ્ય કરનાર છે. ચક્રવતની જેમ દશેદિશામાં જેઓનું સામ્રાજય વ્યાપી રહ્યું છે. તેમજ ચન્દ્ર જેવા ઉજવલ વસ્ત્રને ધારણ કરનારા અર્થાત્ શ્વેતાંબર એવા અમને કઈ પણ જાતની અપેક્ષા હોતી નથી. ૧૫૧ કે ૧૫ર છે
श्रीरामे भरतेनेव भक्तेन स्वामिनि त्वया ।
इदं यदुच्यते सर्व तदश्चत्यौचिती यतः ॥ १५३॥ हे भूपते, श्रीरामे श्रिया बलभद्रत्वलक्ष्म्या, अथ वा श्रिया पाथोधिपुच्या लक्ष्म्या, अवतारत्वात्सीतया । यथा नारायणो रामरूपेणासतीर्णस्तथा लक्ष्मीरपि जानकीकायेनावतारमादत्तवतीति शैवसमयः । तथा युक्तः रामः कौसल्यानन्दनस्तस्मिन् श्रीरामचन्द्र भरतेनेव कैकेयीतनुजेनेव स्वामिन्यकब्बरनृपे भक्तेन सेवाभक्तेन त्वया भवतां इदं गजाश्वरथस्वर्णादिप्रदानं सर्व यदुच्यते कथ्यते तत्सर्व त्वयि श्रीमति विषये औचितीं योग्यतामञ्चति गच्छति । युक्तमेवेत्यर्थः । यतः शाखे प्रोक्तमस्ति तदग्रेतनकाव्येनैव निर्दिशति ॥
શ્લેકાર્થ
રાજન. શ્રીરામચન્દ્રજી પ્રત્યે કેકેયી પુત્ર ભારતની જેમ અનન્ય ભક્તિ હતી તેમ બાદશાહ અકબરને વિષે અનન્યભક્તિ ધારણ કરનારા એવા ગજ, રથ, અશ્વ, સુવર્ણ આદિ આપવા માટે જે કહ્યું તે બધું તમારા માટે છે. જે ૧૫૩ છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग ११ श्लो० १५४-१५५
उपकर्तुं जलदा इव परपुष्टा इव पुनः प्रियं वक्तुम् ।
स्नेहितुमिव दृक्पद्माः प्रायः प्रभवन्ति भुवि सुजनाः ॥ १५४ ॥ हे भूमीपाल; जलदा मेघा इव उपकर्तुं जगतोऽप्युपकारं कर्तुम्, पुनः परैः काकैः पोष्यन्ते स्म इति परपष्टाः कोकिला इव प्रियं मष्ट वक्त भाषितम्, पुनः दृक्पमा नयन लिनी इव । कमलनलिनपद्मारविन्दशब्दाः पुंनपुंसकलिङ्गयोः । स्नेहितु स्नेहं मैत्र्यं कर्तु प्रायो बाहुल्येन भुवि पृथिव्यां विषये सुजना उत्तमजनाः प्रभवन्ति समर्थी भवन्ति । यदुक्तम्-'स्नेहला नैव नेत्रेभ्यो घनेभ्यो नोपकारिणः । पिकेभ्यो ना प्रियालापा दृश्यन्ते भुवने परे ॥
શ્લોકાથ
હે રાજન, એ ઉપકાર કરવા માટે, કેફિલે પ્રિય બલવા માટે તેમ જ કમલ જેવા નયનવાળા સજજને, પ્રાયઃ મૈત્રી કરવા માટે આ પૃથ્વી પર જન્મે છે. (કહ્યું છે કે-નેત્રે સિવાય કેઈ નેહાળ નથી, મેઘા સિવાય કેઈ ઉપકારી નથી અને કેકિલા સિવાય કોઈ પ્રિયભાષી નથી.) in ૧૫૪
किं बहुनाशुशसूनोरिवात्मभर्तुविधातुरादेशम् ।
नीतिमतो दाशरथेरिव राजन्धर्मलाभोऽस्तु ॥ १५५ ॥ हे राजन, किं बहुना भूयिष्ठभाषणेन किमस्तु न किमपि । ततस्तव धर्मलाभः धर्मलाभ इति नाम्ना अस्मत्पक्षसंमत आशीर्वादोऽस्तु भवतात् । तब किं कर्तुः । आत्मभर्तुः स्वस्वामिनः अकब्बरसाहेरादेशमाज्ञां विदधातीत्येवंशीलस्य । कस्येव । आशुगसनोरिव । यथा पवनात्मजन्मा हनूमान् स्वस्वामिने रामचन्द्रस्यादेशविधातासीत् । पवनस्य नामपरावृत्तिबहुधा दृश्यते । यथा हैम्याम्-'हनूमान् बनकण्टक: मारुतिः' इति । तथा चम्पूकथायाम्-'प्रभञ्जनाः खण्डिताञ्जनाधरप्रवालाः' इत्यादि । पुनस्तव किंलक्षणास्य । नीतिमतौ युक्तन्यायोपपन्नस्य । कस्येव । दाशरथेरिब । यथा दशरथस्यापत्यं दाशरथिः श्रीरामः न्यायवानासीत् ।। इति सूरिणा तस्य स्वामिभक्तता प्रकाशिता ।।
શ્લેકાર્થ
હે રાજન, વધુ શું કહેવું ! પવનપુત્ર હનુમાનની જેમ પોતાના સ્વામી અકબર બાદશાહની આજ્ઞાનું પાલન કરવામાં તત્પર અને રામચન્દ્રજીની જેમ ન્યાયનિષ્ઠ જેવા તમને “ધર્મલાભ રૂપ આશિષ છે. જે ૧૫૫
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १५६-१५७ ] हीरसौभाग्यम्
२४९
तदुदितमधिगत्य चित्रमन्तर्दधता तेन पुरीपुरंदरेण । इव कजमलिनाथ चुम्बता तच्चरणयुगं यतिकुजरो व्यसजि ॥ १५६ ॥
अथ सूरिवचनानन्तर तेन पुरीपुरंदरेण अकमिपुराधिपतिना साहिबखानेन थति: कुञ्जरः श्रीहीरविजयसूरिः । व्यसर्जि विसय॑ते स्म । स्वस्थानगमनायानुमेने । स्ववसति प्रति प्रेषित इत्यर्थः । तेन किं कुर्वता । तच्चरणयुगं सूरिपादारविन्दद्वन्द्व चुम्बता स्पृशता । केनेव । अलिनेव । यथा भ्रमरण कर्ज कमलं चुम्ब्यते । पुनः किंभूतेन । तदुदितं सरिभाषितमधिगत्य विज्ञाय सम्यगवगम्य अन्तः स्वान्तःकरणे चित्रमाश्चर्य दधता बिभ्रता ॥
લોકાથી
ત્યારપછી, સૂરીન્દ્રની સર્વ વાતને હદયમાં ધારણ કરીને આશ્ચર્યમગ્ન બનેલા નગર પતિ સાહિબખાને ભ્રમરની જેમ સૂરિજીનાં ચરણયુગલને સ્પર્શ કરીને સ્વસ્થાને જવા માટે અનુમતિ આપી. તે ૧૫૬ છે
वसतिमसुमच्चेतांसीव प्रविश्य महोत्सवं
वचनविषयातीतं स्फीतं वितन्वति पूर्जने । सरसिरुहभूः प्रोज्जम्भाम्भोरुहीब सुख स्थितः कतिचन दिनांस्तस्मिन्सूरीश्वरोऽगमयत्पुरे ।। १५७ ॥
सूरीश्वरो हीरविजयसूरिः तस्मिन्नकमिपुरे कतिचन कियत्संख्याकान् दिनानगम. यदतिकामति स्म । किंभूत: । सुखं यथा स्यात्तथा स्थितः । क इव । सरसीरुहभूरिव । यथा पद्मभूब्रह्मा प्रोजृम्भाम्भोरुहि विकसिततामरसे तिष्ठति । 'ताम्यस्तामरसान्तराल वसतिर्देवः स्वयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ ब्रह्मणः कमले वसतिः । किं कृत्वा । वसति. मुपाश्रयं प्रविश्य उपाश्रयमध्ये गत्वा । स्थित्वेत्यर्थः । कानीव । असुमच्चतांसीव यथा जनानां भव्यलोकानां चेतांसि मनांसि प्रविवेश । चित्तेषु प्रविष्ट इत्यर्थः । अत्रैकवचनस्य वहुवचनोपमास्ति । अन्यत्रापि क्वाप्येवं दृश्यते । यथा रघुवंशेऽप्येवं दृश्यते-वैदर्भनिदिष्टमथो कुमारी नारीमनांसीव चतुष्कमन्तः' इति । कस्मिन्सति । पूर्जने राजनगरानेकश्रावकवर्गे वचनानां वाचां विषयागोचरादतीतमतिशायित्वाद्वाग्गोचरमतिक्रान्तम् ।
हि, सौ, ३२
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग ११ श्लो० १५७-१५८
वक्तमाक्यमित्यर्थः । पुनः स्फीत पदे पदे क्षणे क्षणे च वर्धमानमेव न तु हीयमानं महोत्सवमतिमहं वितन्वति विस्तारयति कुर्वति सति । ,
શ્લેકાર્થ ત્યારપછી, નગરવાસીઓએ પગલે પગલે વાણીથી વર્ણન ન કરી શકાય તેવો મહોત્સવ કરે છતે ભવ્યજીને ચિત્તમાં જાણે પ્રવેશ કર્યો હોય તેમ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરીને, જેમ બ્રહ્મા વિકસિત કમલમાં રહે તેમ સૂરીશ્વરે સુખપૂર્વક કેટલેક સમય અમદાવાદમાં વ્યતીત કર્યો. જે ૧૫૭ છે
यं प्रासूत शिवाहसाधुमधवा सौभाग्यदेवी पुनः
___पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तबाह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिरचिते सर्गोऽयमेकादशः ॥ १५८ ॥ पण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये एकादशानां संख्यापूरणः एकादशः सर्गः संजाप्त इति ॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभाग्याभिधमहाकाव्यवृत्तौ अकब्बरसाहिपुरस्तादाकारितदूतद्वन्द्वागमनविज्ञपनतत्प्रेषणाकमिपुरपतिपार्श्वगमनश्राद्धाकारणसाहिप्रवृत्तिकथनमृरिपार्श्वप्रस्थापनतदागमनतद्वाचिककथनस्फुरन्मानार्पणमूरिप्रस्थानशकुनभवनराजनगरागमनखानसंमुखागमनस्वसदनालयनगजाश्वादिढौकनतन्निषेधनखानचमत्कृतिकरणवसत्यागमनादिवर्णनो नाम एकादशः सर्गः ॥
લેકાથ
વણિકકુલમાં ઈન્દ્રસમાન શિવનામના શ્રેષ્ઠિના અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણી, કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા અને સાધુઓમાં સિંહ સમાન સિંહવિમલગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલ ગણવડે, જેમાં જગદગુરૂ શ્રીહીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર જીવનવૃત્તાંત આવે છે એવા
હીરસૌભાગ્ય” નામના મહાકાવ્યની પરીટીકા સહિત રચના કરાઈ. તે મહાકાવ્યને અકબરબાદશાહવડે દૂતો દ્વારા આચાર્યદેવને આમંત્રણ માટેની વિજ્ઞપ્તિથી પ્રારંભીને અમદાવાદના રાજા સાહિબખાનવડે કરાયેલા સન્માન સત્કાર આદિના વૃતાંત સહિતને, અગીયારમે સર્ગ સમાપ્ત થશે. તે ૧૫૮ |
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १-२]
हीरसौभाग्यम्
२५१
द्वादशः सर्गः । सरिराजोऽथ संप्रस्थितस्तत्पुरान्मेवडाभ्यां पुरोगामुकाभ्यां युतः ।
श्लोकचन्द्रातपश्वेतिताशामुखो यामकाभ्यां शशी पूर्वशैलादिव ॥१॥ अथ राजनगरे कतिचनदिनस्थित्यनन्तरं सरिराजः श्रीहीरविजयसूरिः तत्पुरादहम्मदाबादनगरात्सम्यक् पदे पदे समानमहोत्सवपूर्वकं प्रस्थितः पुरश्चचाल । किंभूतः । पुगे गुरोरग्रे गामुकाभ्यां गमनशीलाभ्यां मेवडाभ्यां मोंदीकमालनामाभ्यां साहिप्रहितदूताभ्यां दूतानां लेखहारकाणां च । मुद्गलजातिप्रसिद्धं मेवाडा इत्यभिधानं प्रोच्यते । पुनः किंभूतः । प्रलोको यशः स एव चन्द्रातपश्चन्द्रिका तेन श्वेतितानि उज्ज्वलीकृतानि आशानामाहशदिगङ्गनानां मुखानि वदनानि येन । क इब । शशीव । यथा चन्द्रश्चारवशात्पुरः समेताभ्यां पुनर्वस्तारकाभ्यां युक्तः । 'पुनर्वस्तु यामकौ' इति हैम्याम् । युक्तः पूर्वशैलात्प्राची पर्वतात्प्रतिष्ठते । किंभूतः शशी । यशःसदृशचन्द्रगोलिकया उज्ज्वलीकृद्दिङ्मण्डलः ॥
શ્લેકાર્થ
જેની યશરૂપી ચન્દ્રિકાવડે દિશાઓના મુખ ઉજવલ કરાયાં છે તે ચન્દ્ર યમલા (પુનર્વસુ અને પુષ્ય) સહિત જેમ પૂર્વાચલથી પ્રયાણ કરે તેમ રાજનગરમાં કેટલાક દિવસની સ્થિરતા કરીને, સ્થાને સ્થાને સન્માન પામેલા હીરવિજયસૂરિજીએ, બાદશાહે મેલેલા મોદી અને કમાલ નામના આગળ ચાલી રહેલા બે મેવાડી દુતેની સાથે અમદાવાદથી મહોત્સવ પૂર્વક પ્રયાણ કર્યું. ૧
कुत्रचिद्वाणिनी स्नग्विणी शालिनी यत्र लोकंपृणा क्वापि वातोमिका । हंसमाला क्वचित्क्याषि कन्या मृगी कुत्रचिन्मालती पुष्पिताग्रा पुनः॥२॥
क्वापि शार्दूलविक्रीडितं दृश्यते क्वापि दृप्यद्भुजंगप्रयातं पुनः । सूरिशीतयुतेः सर्पतः पद्धतौ छन्दसां जातिवत्कुञ्जभूमिः स्मे भूत् ॥ ३॥
सूरिशीतयुतेः हीरसूरिचन्द्रस्य पद्धतौ मार्गे सर्पतः प्रचलतः कुञ्जभूमिर्वनावनी छन्दसां विविधवृत्तानां जातिरेव स्म भूत् बभूव । 'स्मयोगेऽप्यटो लोपमिच्छन्ति' इति सारस्वतव्याकरणे । यत्र कुञ्जभूमौ छन्दोजातौ च कुत्रचित्प्रदेशे वाणिनी । 'छेका मत्ता च वाणिनी'
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० २-३
इति हैम्याम् । तथा 'यस्मिन्महीं शासति वाणिनीनां निद्रां विहारार्धपथे गतानाम्' इति रघघंशे । उद्याने क्रीडार्थ समेता दृश्यते । किंभूता वाणिनी । त्रग्विणी सजो मुक्ताफलानां सरिविशेषाः कुसुमानां माला हारा विद्यन्ते यस्याः । पुनः शालिनी अतएवानेकालंकारैः शालते शोभते इत्येवंशीला । तथा वाणिनी, नग्विणी, शालिनी चैतास्तिस्रोऽपि छन्दोजातयः । तथा क्वापि प्रदेशे लोकान् कुसुमाबचयग्रथनान्योन्यपरिधापनान्दोलनगाननर्तनादिमानेककौतुकक्रीडाकारिणो जनान्पृणातीति लोकंपृणा सकलजनसुखकारका वातानां पवनानामूमिका वीची समेति । अथ च छन्दसि वातोर्मिकाजातिः । पुनः क्वचित्कमलाकरादिषु हंसमाला राजमरालराजी क्रीडन्ती दृश्यते । हंसमाला छन्दोजातिश्च । क्वापि स्थाने स्मेरोद्यानादौ कन्या पुष्पावचयार्थमागता पुष्पाजीविकुमारिका विलोक्यते । अथ च कन्या छन्दोजातिः । पुनः क्वापि सजलशार्दूलप्रदेशादौ मृगी स्वलघुबालकलिता सारङ्गी चरन्ति नीरीक्ष्यते । मृगी छन्दोजातिश्च । पुनः कुत्रचित्क्रीडाकाननादौ मालतीजातिनामलता प्रेक्ष्यते । किं लक्षणा । पुष्पितं कुसुमितं प्रसूनपरम्परापरिचितमग्रं शिखरं यस्या. सा तथा। जातिः पुप्पिताग्रा च द्वे अपि छन्दोजाती । क्वापि कारस्करकोटरबिलादौ दृष्यतां दर्प मदं विभ्रतां मदोन्मादिनां भुजंगमानां सर्पाणां प्रयातं गमनं निभाल्यते । भुजंगप्रयातं छन्दोजातिश्च । पुनः क्वापि गिरिगह्वरादीनां प्रदेशे शार्दूलानां व्याघ्राणां चित्रकायानां बा अथवा अन्यहिनस्वापदविशेषाणां विशेषेण निजमहिलाभिर्खालकैर्वा समं क्रीडितं विलसितं विभाव्यते शार्दूलविक्रीडितनानी छन्दोजातिश्च ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
વિહાર કરતા મુનીન્દ્ર હીરવિજયસૂરિજીની વિહારભૂમિ વિવિધ પ્રકારની જીંદેની જાતિરૂપે બની ગઈ. તે આ પ્રમાણે કઈ કઈ વનભૂમિમાં રહેલી પુષિની માળાઓથી ક્ષગ્વિણી, અનેક જાતિના અલંકારોથી શોભતી એટલે શાલિની, અને મત્તાંગનાઓથી યુકત હોવાથી વાણિની. (અગ્વિણી; શાલિની અને વાણિની એ ત્રણે છંદની જાતિઓ છે) કે પ્રદેશમાં સકલજંતુઓને સુખકારી એવી પવનની ઉર્મિઓ વહે છે; (વાર્ભિકા७४); सरापरभा जी ४२॥ २७२४ सोनी पति शाले छे. (समासा) કઈ પ્રદેશમાં પુષ્પોને એકઠા કરવા માટે આવેલી માળીની કન્યાઓ જોવામાં આવતી હતી. (न्या-छ) ७ प्रदेशमा २०ी। माती ती. (भृकभी-१) ४ प्रदेशमा વિકશ્વર પુષ્પોને અગ્રભાગ ઉપર રહેલી માલતી નામની લતાઓ જોવામાં આવતી હતી. (भारती) भनिभानथी द्धत वा सो त मावता माता ता. (सु ) તેમ જ પર્વતની ગુફા આદિમાં શાર્દૂલ-સિંહ આદિ પશુઓની ક્રીડા જોવામાં આવતી હતી. (શાર્દૂલવિક્રીડિત) આ રીતે વનભૂમિ છંદ જાતિરૂપ બની. છે ૨ ૩ १. पाणिनीयतन्त्रे तु स्मशब्दयोगेऽडागमाभावाविधानात्स्वभूदिति पाठः साधुः ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[सर्ग १२ श्लो० ४-५
हीरसौभाग्यम्
२५३
निम्वजम्वीरजम्बूकदम्बमान्स्मेरमाकन्दकारस्कर कीरवत् । लङ्घयन्ग्रामसीमापुरीः स प्रभुः प्राप्तवान्पत्तनस्वोपकण्ठं क्रमात् ॥ ४॥
स प्रभुः हीरसूरीश्वरः नमाग्रामानुग्रामविहारपरिपाट्या पत्तनस्याणहिल्लापाटकनामपुटभेदनस्य उपकण्ठं संनिधानं प्राप्तवानासादयामास । किं कुर्वन् । ग्रामान लघुपुराणि संनिवेशान्वा सीमामभयामियानगरयोर्वा मध्यभूमी ग्रामसमीपभूर्वा पुरीमहन्नगराणि विश्वलपुरमहीशानकादीनि लङ्घयन्नतिक्रामन् । किं च कीरवत् । यथा शुको निम्वान् पिचुमन्दान जम्बीरान जम्मिलान वृक्षविशेषान जनप्रसिद्धान् जम्बून श्यामफलान्प्रसिद्धान् कदम्बान्नीपान धाराकदम्बान धूलीकदम्बांश्च जातिद्वयविशिष्टान् एतानेव द्रुमान पादपान लवयन मुञ्चन् स्मेरं वसन्तऋतुना विकसितं पल्लबदलकलिकाकुसुमफलकलितं कृतं माकन्दकारस्करं सहकारतरु प्राप्नोत्यधिगच्छति ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ પિપટ લીંમડે; જંબરફ જાંબુ અને કદંબ આદિ વૃક્ષને ત્યજીને વિકસ્વર એવા આમ્રવૃક્ષને સેવે તેમ હીરવિજ્યસૂરિજી ગામ નગર અને સિમાડા આદિનું ઉલ્લંઘન કરીને અનુક્રમે અણહિલ્લપુર પાટણ પાસે પધાર્યા, ૪
श्रोत्रपत्त्रैर्निपीय प्रभोरागमामेयपीयूषमानन्दमेदस्विनः । तत्पदाम्भोजमभ्येत्य भेजुर्जनाः पान्थसार्था इव स्मेरदुर्वीरुहम् ॥ ५ ॥
जनाः पत्तनश्राद्धलोकाः अभ्येत्यागत्य तत्पदाम्भोज सरिचरणारविन्दं भेजः सेवन्ते स्म । प्रणमन्ति स्मेत्यर्थः । के इव । पान्थसार्था इव । यथा पथिकप्रकराः अभ्येत्य दूरात्समागत्य निदाघदाघतप्तीकृताङ्गाः प्रबलपथश्रमश्रान्ताश्च सन्तः स्मेरन्तं विकसन्तमुर्वीरुहं बहुलपल्लवदलफलच्छायाछन्न मार्गवर्तिमहीरुहं भजन्ते । 'स्मेरदम्भोरुहारामपवमानमिवानिलः' इति पाण्डवचरित्रे । जनाः किंभूताः । आनन्देन प्रमोदेन मेदस्विनः उपचयवन्तः स्फुरद्रोमाञ्चकञ्चुकपुश्वपुषः । किं कृत्वा । प्रभोः श्रीगुरोरागम आगमनं तदेवामेयं प्रमाणातीतं पीयूषममृतं श्रोत्रपत्त्रैः कर्णपर्णदुन्दुकैनिपीयातितृप्ततया पोत्वा । सादरं श्रुत्वेत्यर्थः । अथ च 'पीयूषोऽभिनव पथः' इति हैम्याम् । सद्यस्कपयःपानाच्च पुष्टाङ्गा भवन्त्येव ।।
શ્લેકાથ
શ્રીહીરવિજયસૂરિજીના આગમનરૂપ પ્રમાણાતીત અમૃતનું કાવડે પાન કરીને અર્થાત સાંભળીને હૃષ્ટપુષ્ટ બનેલા પાટણના શ્રાવકોએ, જેમ માર્ગથી શ્રમિત બનેલા
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२५४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ५-७ ]
મુસાફર આવીને વિકસ્વર વડના વૃક્ષને આશ્રય કરે તેમ, આવીને આચાર્ય મહારાજના ચરણકમલને આશ્રય કર્યો અર્થાત્ નમસ્કાર કર્યા. ૫
आजगामानाथ कम्माङ्गजन्मा यतिक्ष्मातलाखण्डलः संमुख तत्प्रभोः । सूरिणाप्यर्णवेनेव शीतयुतेः पिप्रियेऽद्वैतमस्योदयं पश्यता ॥ ६॥
अथ सूरेः पत्तनसमीपे समागमनानन्तरं कम्मानामसाघोरङ्गजन्मा नन्दना विजयसेननामा यतिषु मुमुक्षुषु अथ वा यतीनां मध्ये क्ष्मातलस्य महीमण्डलस्याखण्डलो वासवः । सूरीन्द्र इत्यर्थः । तस्य प्रभोः श्रीहीरविजयसूरीन्द्रस्य संमुखमभिमुखमाजगाम समागच्छति स्म । अपि पुनरस्य बिजयसूरेरद्वैतमनन्यसामान्यमुदयं वैभवातिशयप्रादुर्भाव पश्यता स्वयं विलोकयता सता सूरिणापि हीरगुरुणापि पिप्रिये प्रमुदितमद्वैतप्रीतिमत्ता समजायत । केनेव । यथा शीतयुतेः कौमुदीदयितस्याद्वैतमभ्युदयं पश्यता समुद्रण चन्द्रजनकेन प्रीयते । यस्माद्ये समुत्पद्यन्ते स तेषां पिता, चतुर्दशानामापि रत्नानां समुद्रे समुत्पन्नत्वात्समुद्र एव पिता । यथा लक्ष्म्याः प्रसिद्धं नाम क्षीरोदतनया हैम्याम्, तथा चन्द्रोऽपि प्रसिद्धः समुद्राङ्गजः । तथा च नैषधे-'सिताम्बुजानां विरहस्य यच्छलाद्वभावलिश्यामलितोदरश्रियाम् । तमः समच्छायकलङ्कसंकुलं कुलं सुधांशोबहुलं वहन्निव ॥” इति । 'कुलशब्देन समूह वंशं वा वहति' इति तदवत्तिः ।।
શ્લોકાર્થ
ગુરૂમહારાજને પાટણ પાસે પધારેલા જાને. સાધુઓમાં ઈન્દ્ર સમાન કમાશ્રેષ્ઠીને પુત્ર; આચાર્યદેવ વિજયસેનસૂરિજી સન્મુખ પધાર્યા. સમુદ્ર જેમ ચન્દ્રોદય જતાં આદિંત બને તેમ હીરવિજયસૂરિ વિજયસેનસૂરિજીને અદ્વિતીય ઉદય જોઈ અત્યન્ત मानहित मन्या, ॥ ६॥
हीरसूरिक्रमद्वन्द्वनम्रीभवत्तन्मुखं प्राप कामप्यनन्यां श्रियम् । कल्पितानल्पसख्यः कथंचिन्मिथः संगतः पङ्कजेनेव शीतयुतिः ॥ ७ ॥
हीरसरेः स्वगुरुश्रीहीरविजयसूरेः क्रमद्वन्द्वे चरणयुगले नम्रीभवत्संजायमानं तन्मुख विजयसेनसरिवदनं कामपि वचनगोचरातीतामसाधारणीं श्रियं शोभां प्राप लभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मिथः परस्परं कथंचित्केनापि प्रकारेण कल्पितं निर्मितमनल्पं बहुदृष्टं च
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ७-९
हीरसौभाग्यम्
२५५
सख्यं मैत्रीभावो येन तादृशः शीतयुतिश्चन्द्रः पङ्कजेन पमेन समं संगतो मिलित इव । चरणस्याम्भोजोपमा बदनस्य च चन्द्रसाम्यमित्युत्प्रेक्षा।।
લોકાર્થ
પિતાના ગુરૂદેવ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીનાં ચરણકમલમાં નમી પડેલું વિજયસેનસૂરિ જીનું મુખચન્દ્ર કેઈ અનેરી શોભાને ધારણ કરતું હતું જાણે કોઈ પણ રીતે પરસ્પરની જીગરજાન મિત્રતા થઈ હોય તેમ ચન્દ્ર કમલની સાથે મને ન હેય ! ૭ |
प्रश्नयामास भट्टारकाधीश्वरोऽनामयादि म्वयं तस्य सूरीशितुः । तेन रेजे पुनः सोऽधिकं सूनुना यौवराज्यान्वितेनैव भूवासवः ॥ ८॥
भट्टारकाधीश्वरो बृहद्गणधराधिराजो हीरविजयसूरीश्वरः स्वयमात्मना तस्य सूरीशितुर्विजयसेनस्रेरनामयादि नीरोगताप्रमुखं समाधिकुशलतादिकं प्रश्नयामास पृच्छति स्म । पुनः स हीरभट्टारकः तेनाचार्येण समाधिकं रेजे बभौ । क इव । भूवासव इव । यथा पृथिवीपुरहूतो राजा यौवराज्येन युवराजस्य भावस्तेन यौवराज्यपदवीभावेन युक्तेन युवराजेन सूनुना नन्दनेन कृत्वा राजते ।
કલેકાર્થ
આચાર્યોમાં રાજાસમાન શ્રીહીરવિજ્યસૂરિ શરીર સ્વસ્થતા આદિની કુશળવાર્તા પૂછતા હતા, અને જેમ રાજા યુવરાજની સાથે શોભે તેમ હીરવિજયસૂરિએ વિજયસેનસૂરિજીની સાથે અધિક શોભા પ્રાપ્ત કરી. . ૮ છે
नैककायान्प्रणीय स्वयं दर्शयन्द्वादशार्चिः स्वचातुर्यमुामिव । शिष्यसार्था मिथो नव्यकाव्यस्ततः संस्तुवन्ति स्म तौ सूरिभूभास्करौ ॥९॥
ततो विजयसेनसूरिसमागमनानन्तरं शिष्यसार्था विद्वद्विनेयव्रजा मिथः परस्पर नव्यकाव्यः सद्यस्ककवित्वैः कृत्वा तौ हीरविजयसेननामानौ सूरी एव भूभास्करौ सरिराजौ । 'मध्यंदिनावधि विधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । प्रति संस्तुवन्ति स्म वर्णयामासुः । विजयसेनसूरिं हीरविजयसूरि श्रीहीरविजयसूरिशिष्या तुष्टुवुः । उत्प्रेक्ष्यतेनैकान्बहून कायान मूर्तीः प्रणीय कृत्वा । 'निषेधार्थनकारस्थ समासत्वान्नलोपाभावो
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो ० ९-१०]
निषेधार्थवाचकौ तत्र निषेधार्थवाची नकारस्तत्र लोपो न भवति नैषधेत्यादौ ज्ञेयः नत्रस्तु लोपो भवत्येव' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । उक्तत्वात्समासत्वाच्च नकारस्यानादेशो न स्यादिति । द्वादशाचिबृहस्पतिरुा पृथिव्यां स्वयमात्मनैव स्वस्यात्मनश्चातुर्य निपुणतां दर्शयन्निव । अथ वा दर्शयन् द्वादशाचिरिव ।।
લેકાર્થ
ત્યાર પછી શિષ્યને સમૂહ પરપર નવનવા કાવ્યની રચના કરીને સૂરિભાસ્કરની તુતિ કરતા હતા, તે જાણે બૃહસ્પતિ સ્વયં અનેક શરીરને ધારણ કરીને પૃથ્વી ઉપર પિતાની ચાતુરી બતાવતે ન હોય ! ! ૯ છે
तत्समीक्षोत्सुकीभूतदिङ्नायके पौरपुजैः प्रणीते महाडम्बरे । द्यामिवेन्द्रो जयन्तेन भट्टारकस्तेन सूरीन्दुना प्राविशत्पत्तनम् ॥१०॥
भट्टारकः । यद्यपि भट्टारकशब्देन पूज्यत्वख्यापनम् 'पादा भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति हैम्यामुकत्वात् पूज्यपादाः तथा भूपतिर्भोजदेवः तथा अर्हद्भट्टारकं गृहीत्वेत्यादौ प्रशस्यार्थप्रकारकत्वं दृश्यते, तथाप्यत्र जैनशासनानुसारेणाधुना लोकरूढया भट्टारकशब्देन बृहद्गणाधिपस्तच्छिष्यस्तस्मिन्बृहद्गणाधिपे विद्यमाने आचार्य इत्युच्यते इतिसंप्र दायः।श्रीहीरविजयसूरिः तेन सूरीन्दुना विजयसेननाम्ना सूरिचन्द्रेणाचार्यचन्द्रमसा साकं पत्तनं । पुटभेदन प्राविशत्प्रविशति स्म । 'द्वीपान्तरेभ्यः पृथिवीपतिभ्यः क्षणादवापे पुटभेदनं तत् इति नैषधे । क इव । इन्द्र इव । यथा पुरंदरो जयन्तेन निजनन्दनेन जयदत्तेन समं चां दिवं नन्दनादौ क्रीडित्वागत्य प्रविशति । कस्मिन् सति । पौरपुजैर्नागरिकनिकरैर्महाडम्बरे अतिशयितोत्सवे प्रणीते कृते सति । किंभूते महाडम्बरे । तस्य महाडम्वरस्य समीक्षा सम्यक्सर्वप्रकारेणावलोकनं तत्रोत्सुकीभूता उत्कण्ठिता जाता दिङ्नायका दिक्पाला यत्र ॥ इति हीरसूरेः पत्तने समागमनम् ॥
શ્લેકાર્થ જે ઉત્સવને જેવા દિકપાલે ઉત્કંઠિત થયા છે તેવા નાગરિકે વડે કરાયેલા મહા મહત્સવ પૂર્વક, જેમ ઈદ્ર પિતાના પુત્ર જયંતની સાથે સ્વર્ગ પુરીમાં પ્રવેશ કરે તેમ ભટ્ટારકાચાર્ય હીરવિજયસૂરિજીએ વિજયસેનસૂરિ સાથે અણહિલપુર પાટણમાં भवेश या. ॥ १०॥
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ११-१२]
हीरसौभाग्यम्
२५७
देशनामन्दिरं श्रीजिनेन्दोः पुरो व्यालुलोके वसत्यां व्रतीन्द्रस्ततः । आप्तमाराद्धकामेव लोकत्रयी वप्रत्रितयीकैतवात्समीयुषी ॥ ११ ॥
ततः पत्तने प्रवेशानन्तरं व्रतीन्द्रः सरिः वसत्यामुपाश्रये पुरस्तात् श्रीजिनेन्दोः श्रिया त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्म्या कलितस्य जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये इन्दुः सर्वाह्लादकत्वार्थकरस्तस्य यदग्रे वर्ण्यमानं सुरासुरनरेषु प्रसिद्धं वा देशनामन्दिरं समवसरणं व्यालुलोके विलोकते स्म । दृष्टवानित्यर्थः । तक्तिम् । यत्र धर्मदेशनामन्दिरे वप्रत्रितय्याः प्राकारप्रयस्य कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-आप्त श्रीजिनेन्द्रमाराद्धकामा सेवितुमभिलषन्ती लोकत्रयी त्रिलोकी समीयुषी समागतेव ॥
શ્લેકાર્થ
- નગર પ્રવેશ થયા બાદ શ્રી હીરવિજયેસૂરિજીએ ઉપાશ્રયની આગળ શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતનું સમવસરણ જોયું. તે સમવસરણમાં ત્રણ ગઢના બહાને જાણે ત્રિકી શ્રીજિનેશ્વરભગવંતની ઉપાસના કરવા માટે આવી ન હોય?૧૧ છે
... जत्र वापीषु पश्यन्ति शंभुश्रियं वारिदेव्यः स्मिताम्भोजनेत्रैरिव । ...
अर्हतेव स्ववाचामृतं निर्जितं सेवितुं तं पुनस्तासु संतिष्ठते ॥ १२ ॥
यत्र समवसरणे वापीषु जलसंपूर्णदीर्घिकासु वारिदेव्यो अलदेवताः स्मितानि विकसितानि अम्भोजानि कमलानि तान्येव नेत्राणि नयनानि तैः । उत्प्रेक्षतेविकचकमललोचनैः कृत्वा शंमुश्रियं तीर्थकृतश्चतुस्त्रिंशदतिशायाधतिशायिलक्ष्मी पश्यन्ति विलोकयन्तीव । पुनरर्हता जिनेन्द्रेण स्ववाचा मधुरिमाद्वैतात्मगिरा अमृतं पीयूषं निर्जितमभिभूतं सत् । उत्प्रेक्ष्यते-पुनस्तं जिनेन्द्र सेवितुमुपासितुमिव तासु वापीषु संतिष्ठते समेत्य स्थितम् ॥
કાર્થ '' સમવસરણની વાવડીઓમાં જલદેવીઓ વિકસ્વર કમલરૂપી વડે, તીર્થ કરની ત્રિીશ અતિશયેની લક્ષ્મી જેતિ ન હોય ! વળી ભગવંતની વાણીની અદ્વિતીય મધુ
हि, सौ. ३३
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्ली. १२-१४
રાત્રિથી પરાભવ પામેલું અમૃત જાણે ફરીથી જિનેવરની ઉપાસના કરવા માટે આવીને રહ્યું ન હોય? કે ૧૨ !
यत्र सोपानपंक्तिः शिवाह महागेहमारोहुम्हेऽधिरोहिण्यभात् । निम्नगेत्यात्मकौलीननिर्मुष्टये जाह्नवीवोत्तरङ्गागतार्हत्पदे ॥ १३ ॥
यत्र भगवत्समवसरणे सोपानपङ्क्तिः आरोहणश्रेणी अभावभौ । उत्प्रेक्ष्यते-शिर्ष मोक्षमित्याहा नाम यस्य' तादृशं महागहमत्युञ्चःस्थानस्थितमासादमारोडमुच्चवडिलमधिरोहिणी निःश्रेणिकेव ऊहे इवार्थे । अथ वा वितर्कयामि । 'तपःकृशाजास्त शैलमारोह न वयं क्षमाः । चटिष्यति कथं प्रौढदेहोऽयं गजराजवत् ॥' इति ऋषिमण्डलवृत्तौ । वा अथवा इयं निम्नगा नीचगामिनी । कामिन्यो नीचगामिन्यः इत्यप्यर्थध्वनिः । इत्यमुना प्रकारेण आत्मनः स्वस्य कौलीवस्य जनापवादस्य निर्मुष्ठये विनाशनाय अईतस्बैलोक्यमायकस्य प्रदे चरणे समवसरणरुपे वा स्थाने आगता समागतवती । उतरङ्गा उत् ऊर्ध्वमुच्चैस्तराः सोपानरुपास्तरङ्गाः कल्लोला यस्यास्तादृशी जाह्नवी जझुकन्या गङ्गेव ॥
કાઈ સમવસરણની સપાન પંક્તિ એ જાણે મોક્ષરૂપી મહેલ પર આરહણ કરવા માટેની નિસરણી ન હોય. તેવી લે છે. અથવા “નિમ્ના'-નીચગામિની' એવા પિતાના
કાપવાદને દૂર કરવા માટે જાણે અરિહંત ચરણરૂપ સમવસરણમાં પાનરૂપે જેના તરંગ બન્યાં છે તેવી ગંગાનદી આવીને રહી ન હોય ? ૧૩
यत्र सृष्टैरिव श्रेयसे तोरणैः सार्वविश्वाधिपत्याभिषेकक्षणे । येन नेतुं जनान्मुक्तिपुर्यामिवोद्घाटितैारवारैः पुनः पुस्फुरे ॥ १४ ॥
यत्र समवसरणे तोरणश्चतुर्दिकप्रतोलीषु प्रणीतैर्बहिरिर्वन्दनमालाभिर्वा पुस्फुरे शशभे । उत्प्रेक्ष्यते-सार्वस्य तीर्थकरस्य विश्वेषां त्रिजगतामाधिपत्यं स्वामित्वम् । राज्यमित्यर्थः । तस्य तत्र वा अभिषेचनं स्थापनं तस्य क्षणे प्रस्तावे महोत्सवे वा श्रेयसे कल्याणकृतये सृष्टैर्निर्मितैरिव । लोकेऽपि प्रायो महोत्सवसमये तोरणानि बध्यन्ते । धुनयंत्र समवसरणे द्वारवारैरिद्वारैः पुस्फुरे स्फुरितम् । उत्प्रेश्यते-चेन भगवता जना मन्यलोकान् मुक्तिपुर्या' सिद्धिनगर्या मोक्षमध्ये नेतुं प्रापयितुमुघाटितैर्मुकुलीकृतैरर्थान्मुक्तिपुरीद्वाभिरिव ॥
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्व १२ लो० १४-१६
हीरसौभाग्यम्
।
કાથ સમવસરણની ચારે દિશાના ઘરે પર તેણે શેલતાં હતાં, તે જાણે શ્રી તીય રે ભગવંત પર ત્રણે જગતના અધિપતિપણાને અભિષેક કરવા માટે લેકેએ સ્વહયાળ તેરણે બાંધ્યા ન હોય વળી, સમવસરણના ખુલા દ્વારા જાણે ભવ્યજીને મુક્તિરૂપી નગરી પ્રાપ્ત કરાવવા માટેના દ્વારા ન હોય. ૧૪ .
शंभुमुद्दिश्य मुक्तः स्मरेणाशुगैर्मोघतां किं गतैरन्तरेऽवस्थितैः । । दौकितैरात्मनः किं वपुलिप्सया पुष्पचापेन वाभाजि यस्मिन्सुमैः ॥ १५ ॥
_ यस्मिन् समवसरणे सुमैः पञ्चवर्णजानुप्रमाणाप्रमाणोज्जम्भमाणकुसुमैरभाजि रे । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरेण मनोभवेन विरोधितया शंभु पार्वतीपतिमहन्त वा उद्दिश्य संकल्प्य मुक्तैः क्षिप्रसाधारणसिद्ध्यनुभावात् शंभुविषये पुनर्मांधतां विफलतां गतः प्राप्तः । अत एव वेध्या लब्धात् अन्तर्मध्ये विचाल एव स्थितैः पतितैराशुगैर्वाणैरिव कामस्य च पुष्पशरत्वात् । अथ वा पुष्पचापेन श्रीनन्दनेन अनङ्गत्वादात्मनः स्वस्य वपुर्लिप्सया शरीरप्राप्तिकाड्या दौकितैरुपदीकृतैः शरैः किं स्वविशिखैरिव ॥
1 સમવસરણમાં જાનુ (ઢીંચણ) પ્રમાણુ પંચરંગી પુપને સમૂહ, કામદેવે ઈશ્વરને ઉદેશીને ફેંકેલા પિતાનાં બાણે ઈશ્વરે નિષ્ફળ બનાવ્યાથી જાણે વચમાં જ રહી ગયા ન હે.તેવાં શેભે છે. અથવા સ્વયં અનંગ હોવાથી અંગની સ્પૃહાથી સમવસરણમાં કામદેવે એટણારૂપે કરેલા જાણે પિતાનાં બાણે ન હેય. ૧૫
धीरिमाधःकृते शीलतीव त्रपासंकुचद्गौरवे स्वर्गिरौ विष्टरे । यत्र शौर्येण निर्जित्य वन्दीकृतः श्रीजिनेनेव पञ्चाननोऽधःकृतः ॥१६॥
यत्र समवसरणे षिष्टरे भगवदुपबेशनोचिते सिंहासने पञ्चाननः केसरी अधः अर्थाजिनेन्द्रस्याधस्तास्थितः तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीजिनेन त्रिभुवनाधिपेत्यलक्ष्मी विलासरसिकैन तीर्थकृता शौर्येण स्वशरतया साहसिक्येन निजित्वामिभूयं वन्दीकृतो वन्ध विहितः सन् अधस्तस्थिवान् विष्रे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-धीरिम्णा सुरासुरमरा
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो ० १६-१७]
घचालनासाधारणधैर्येण कृत्वा अधःकृते परिभूते नीचैः कृते न्यक्कार प्रापिते । अत एव प्रपया लज्जाधिक्येन संकुचल्लघूभवद्गौरव गुरुत्वमुच्चस्तरत्व वपुषो महत्त्वं च यस्य तादृशे शीलति । अर्थाद्भगवन्त सेवमाने स्वर्गिरौ सुवर्णाचले ॥ . .
કાર્થ સમવસરણભૂમિમાં રહેલા સિંહાસનની નીચે અર્થાત ભગવંતની નીચે રહેલા કેશરી સિંહ, ભગવંતની શૂરવીરતાથી પરાભવ પામેલા સિંહને બંદીરૂપે કરાયે ને હેય તેવો શેભે છે. અર્થાત સિંહ જાણે ભગવંતના વંદનાર્થે આવે ન હોય ! વળી, ભગવંતની ધીરતાથી તિરસ્કૃત થયેલે સુરગિરી-મેરૂ પર્વત લજજાના અતિરેકથી જાણે સંકુચિત બનીને સિંહાસનરૂપે રહી ગયા ન હોયઅર્થાત્ ભગવંતની ઉપાસના કરવા માટે જાણે સાક્ષાત્ મેરૂપર્વત આવ્યું ન હોય ! એ ૧૬ .
अर्हता त्रातुमात्माश्रितान्संसृतेर्भालुकान्कि चतुर्दिकसमेताञ्जनान् ।
यत्र तेषां चतस्तो गतीर्वा निराकर्तुम्हे चतस्रः कृता मूर्तयः ॥ १७ ॥ यत्र समवसरणे अर्हता तीर्थकृता चतम्नश्चतुःसंख्याका मूर्तयः कायाः कृता निर्मिताः। उत्प्रेक्ष्यते-संसृतेः संसारात् अनादिभवपरम्परापरिभ्रमणदुःखभरात् भीलुकान बिभ्यतीत्येवंशीलान् । तथा च चतुर्दिग्भ्यः पूर्वादक्षिणापश्चिमोत्तरालक्षणाभ्यः चतस्नो हरिद्धयः समेतान स्वसमीपे समागतान अत्त एवात्मानं भगवन्तम् । 'क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः' इति हैभ्याम् । आश्रितान् उपेत्य स्वशरणीभूतान भविकलोकान किं त्रातुरक्षितुमिव चतम्रो मूर्तयो विहिताः । अथ वा ऊहे अहमेव विचारयामि । पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टानामेव तेषां जनानां चतस्नो नरकतियङ्मनुष्यसुरलक्षणाश्चतुःसंख्याका अपि गतीर्भवान्निराकर्तुमिव निवारयितुमिव वा चत्वारो देहा विहिता धृताः ॥
શ્લેકાર્થ
સમવસરણમાં તીર્થકર ભગવંતના ચારે દિશામાં સ્થાપન કરેલા ચાર પ્રતિબિંબ શેભે છે, તે જાણે અમાદિકાલીન સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાનાં દુઃખથી ભયભીત બનેલા એવા ચારે દિશાથી પિતાની સમીપે આવેલા ભવ્યજીને રક્ષણ આપવા માટે મનુષ્ય અને દેવરૂપ ચાર ગતિને ઉછેર કરવા માટે જાણે ચાર મુખ કરાયાં ન હોય. . ૧૭
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० १८-१९ ]
हीरसौभाग्यम्
२६१
भाति भामण्डलं राजवैरादिवाप्तस्य पृष्ठे प्रविष्टः प्रणश्यारुणः । 'ब्रह्मणा यत्र मुक्तः किमचिजो विश्वकृत्तक्षिताङ्गस्य वा भास्वतः ॥ १८ ॥
यत्र श्रीजिनधर्मदेशनसदने आप्तस्य तीर्थकृतः पृष्ठे शिरसः पश्चात्प्रदेशे भामण्डल ज्योतिःपुञ्जो भाति विभ्राजते दीप्यते वा उत्प्रेक्ष्यते-राज्ञा चन्द्रेण नृपेण वा संह वैराविरोधात् चन्द्रोदये क्वापि प्रणश्य याति स्वोदये च स्वकरैरेव प्रातश्चन्द्रश्रिय मुष्णाति । अत एव विरोधः । तस्मात्प्रणश्य प्रपलाय्य आप्तस्य विश्वस्तस्य अयं सर्वथापि प्राणत्यागेऽपि मह्यं कस्मैचिदपि न ददाति इति विश्वास प्राप्तस्य मित्रस्य पृष्ठे प्रविश्य स्थितोऽरुणो भानुमानिव । वाथवा ब्रह्मणा विधात्रा यत्र समवसरणे विश्वकृता देवषार्धकिना तक्षितं तनूकृतं 'तांव्यू' इति लोकोक्त्या तादृशमङ्ग कायो यस्य । स्वदयितादि. त्यतेजोसहिष्णुदक्षाङ्गजाभ्यर्थितदेववर्धकिना चक्रभ्रममारोप्य · उल्लिखितवपुष इत्यर्थः । तादृशस्य भास्वतो भास्करस्य अचिव्रजस्तेजोराशिरिव मुक्तः स्थापितः । 'आरोष्य चक्रभ्रमभुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यन्त्त्रोल्लिखितो विभाति' इति रघुवंशे ॥. ..
શ્લોકાઈ
સમવસરણમાં તીર્થકર ભગવંતના પાછળના ભાગમાં ભામંડલ-જોતિપુંજ શેભે છે. જાણે પ્રભાત સમયે ચન્દ્રની શેભાને લુંટવાના કારણે, ચન્દ્રની સાથે ઉત્પન્ન થયેલા વૈરભાવથી, સૂર્યને સારથી અરૂણ નાસીને ભગવંતની પાછળ છુપાઈ ગયે ન હોય ? કારણકે આપ્તશિરોમણી પ્રભુ પ્રાણુતે પણ મારા શત્રુ ચન્દ્રના હાથમાં મને સોંપશે નહીં, આવા વિશ્વાસથી જ જાણે પાછળ રહી ગઈ ન હોય અર્થાત્ સૂર્યનું તેજ નહી સહી શકવાથી; બ્રહ્માએ પિતાનાં સુથાર દ્વારા જેનું શરીર છેલાવી નાખ્યું છે. તે સૂર્યનું તેજરાશિ જાણે મૂકાયે ન હોય? ૧૮૧
किं प्रिये पूर्णिमाशर्वरी चन्द्रिका वक्रचन्द्रस्य पत्युर्द्विपार्थों श्रिते।
कुन्तलैय॑क्कृते वानुनेतु स्वयं राजतोऽभ्यर्णयोश्चामराली प्रभोः ॥ १९ ॥ . प्रभोषभतीर्थकृतोऽभ्यर्णयोः पाश्वयोः प्रदेशयोश्चामराली बालव्यजनमाले राजतः शोभेते । उत्प्रेक्ष्यते-पत्युः स्वभर्तुर्वक्रचन्द्रस्य वदनविधोः । द्वयोः पार्श्वयोः समाहारो द्विपार्शी तामुपान्तद्वन्द्व श्रिते । किंभूते । प्रिये द्वे कान्ते इव । एका. पूर्णिमाशर्वरी राकारात्रिः, अपरा चन्द्रिका ज्योत्स्ना । 'कौमुदी कुमुदीनीभदक्षजारोहिणीद्विजनिशोषधीपतिः' इति हैम्याम् । द्वयोरपि पतित्वात् द्वे अपि उपेत्य द्विपाश्वी. श्रिते । चन्द्रका
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० १९-२०
मिन्याविव वाथवा प्रभो भेयदेवस्य कुन्तलैः परिव्रज्याया उपादानः पञ्चमुष्टिलोचविरचनावसरे प्रसरत्पवने प्रेरितागतां सस्थूललहलहायमानामानमूर्धजविलोकनानन्दितपुरंदरप्रार्थनाक्षणरक्षितकमुष्टिमस्तकप्रशस्तकुन्तलहस्तेन न्यकृता तिरस्कृता सती स्वयमात्मना अनुनेतुमर्थात्प्रभु प्रसादयितु वा श्रिते प्रकीर्णकपङ्क्तयाविव ॥
RAMA
સમવસરણમાં શ્રી ઋષભદેવના બને પડખે રહેલી ચામની પંક્તિ શેભે છે, તે જાણે ભગવંતના મુખરૂપી ચન્દ્રની પૂર્ણિમા અને ચન્દ્રિકા એ બે પ્રિયાએ પિતાના
વામિના પડખે આવીને રહી ન હોય, તેવી શોભે છે અથવા દીક્ષા અવસરે પંચમૃષિ કે લેચ કરી રહેલા અષમદેવ ભગવંતની બાકી રહેલા એક મુષ્ટિ પ્રમાણ કેશની પંકિત સુવર્ણ કલશની જેમ શોભતી હોઈને ઈન્દ્રની પ્રાર્થનાથી તેને લેચ નહી કરવાથી, તે મુષ્ટિ પ્રમાણુ સુંદર કેશથી તિરસ્કૃત થયેલી ચામરાની પંકિત જાણે ભગવંતની. પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે બને પડખાંને આશ્રયીને રહી ન હોય ? ૧૯
, आतपत्त्रयी यत्र रेजे विभोः क्षमाम्बरोद्दयोतकृत्त्वत्प्रसत्याभवम् ।
मां त्रिलोक्याः पुनर्योतकं त्वं सृजेतीव वक्तुं त्रिमूर्तिः श्रितोऽयं शशी ॥ २० ॥
यत्र समवसरणेः विभोस्तीर्थनाथस्य आतपत्त्रत्रयो रेजे विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यतेइत्यमुना प्रकारेण वक्तु कथयितु तिम्रो मूर्तयः शरीराणि यस्य स त्रिमूर्तिः तादृशोऽयं भगवन्तं श्रितः सेवमानः शशी चन्द्र इव । इति किम् । हे विभो, त्वत्प्रसत्या श्रीमत्प्र. सादात् अहं श्माम्बरयोभूमीनभसोरुयोतकृत प्रकाशकर्ता अभव संजातः । पुनस्त्व मां त्रिलोक्या भुवनत्रयस्योद्दयोतकं प्रकाशकर्तारं सृज कुरु । यथा गावापृथिव्योपयोत करोमि तथा स्वर्गपातालभूलोकेषु प्रकाशकारकं निर्माहि इत्यर्थः ॥
શ્લોકાઈ
: સમવસરણમાં ભગવંતના ઉપર ત્રણ છગે શેભે છે, તે જાણે ચન્દ્ર, ભગવંતને આ પ્રમાણે કહેવા માટે ત્રણમૂર્તિ બનાવીને રહ્યું ન હોય કે “હે ભગવંત, આપની પ્રસન્નતાથી હું આકાશ પૃથ્વીને પ્રકાશિત કરનારે બનું? અથવા આપ મને ત્રણે શિકનો પ્રકાશક બનાવે ? ૨૦
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० २१-२२
हीरसौभाग्यम्
विभ्रतीभिः खगान्पत्त्रविभ्राजिनश्चन्द्रहासप्रसनप्रतानान्वहन् ।
चैत्यशाखी शिखाभिः श्रिताभिर्नभा स्वर्गिवृक्षाविजेतु किमुद्यच्छते ॥२१॥ यत्र धर्मदेशनवेश्मनि चैत्यशाखी अशोकतरुरपरो वा वटवृक्षादिसालद्रुमावसान चैत्यद्रुमः नभो गगनाङ्गणं श्रिताभिः गाहमानाभिः शाखाभिः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-स्वर्गिवृ: क्षान सुरतुमान कल्पतरुन् विजेतु पराभवितुमुद्यच्छते उद्यम करोतीव सजीभवतीव था । किंभूताभिः शिखाभिः । पत्त्रैः पक्षविभ्राजन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलान खगान पक्षिणो बाणांच बिभ्रतीभिः धारयन्तीभिः । 'बाणपृषक्तयिशिखौ खगगर्धपक्षाः' । तथा 'विहगा विहंगमखगौ खगगर्धपक्षा अपि' इति हैम्याम् । चैत्यशाखी किं कुर्वन् । चन्द्रः सुधाकरः कपुरो वा हासो हसितं तयोः 'वेतिमा तुल्यार्ना प्रसूनानां कुसुमानां प्रतानान् स्तबकान चन्द्रहास खङ्गश्च वहन बिभ्राणः अन्योऽपि सुभटो विरोधिना योदूधुमिच्छुः चतुर्विधान्यायुधानि धत्ते । यथा-पाणिमुक्तानि शक्तिप्रमुखानि, यन्त्रमुक्तानि शरादिकानि अमुक्तानि शत्रिकाधानि, मुक्तामुक्तभेदद्वयात्मकानि दण्डादिमानि, इति । तथैवाय चैत्यतरुः शरग्रहणेन पाणियन्त्रमुक्तयोग्रहणम् । चन्द्रहासग्रहणेन च मुक्तामुक्तयोः संग्रहः । तथा च म्याम्-अस्त्र तश्चतुर्विधम् । मुक्त द्विधा पाणियन्त्वमुक्त शक्तिशरादिकम् । अमुक्त शनिकादि स्थायष्टयाथ तु यात्मकम् ॥' इति ॥
શ્લેકાર્થ સમવસરણમાં, ગગનાંગણને સ્પર્શીને રહેવું અશક વૃક્ષ શેલે છે તે જાણે ચન્દ્ર હાસ ખડગને ધારણ કરતી શાખાઓ વડે કલ્પવૃક્ષને જીતવા માટે સજજ થયું ન હોય ? ૨૧ .. देशनामन्दिरे यत्र जाम्बूनदः शक्रकेतुः पुरश्चुम्बति स्माम्बरम् । ...
कौतुकान्नाकिलोकं दिक्षुः क्षितेस्तीर्थभर्तु : प्रसर्पन्प्रतापः किमु ॥२२॥ यत्र धर्मदेशनामन्दिरे श्रीजिनराजसमघसरणे जाम्बूनदः स्वर्णनिर्मितः शक्रकेतुस्ि न्द्रध्वजः पुरो जिनेन्द्राग्रे अम्बरमाकाशं सहस्त्रयोजनप्रमाणत्वेनात्युच्चस्तरत्वात् चुम्बति स्पृशति । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात् हृदयमध्येऽतिकुतूहलात् नाकिनां देवानां लोकं भुवन वासस्थानं स्वर्ग दिदृक्षुर्द्रष्टुमिच्छुः क्षितेभूमेः सकाशात्मसर्पन्नुच्चैर्गच्छन् तीर्थभर्तुजिमेन्द्रस्य किमु प्रतापः ॥
- रस સમવસરણમાં એક હજાર યોજના પ્રમાણ ગગનચુંબી અને સુવર્ણમય એ ઇન્દ્ર વજ ભગવંતની આગળ શેભે છે, તે જાણે કૌતુકથી સ્વર્ગલેકને જોવા માટે ઉપરથી નીચે પ્રસરત તીર્થંકર ભગવંતને પ્રતાપ ન હોય ! ૨૨ છે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० २३-२४ ]
विप्रलब्धं विधात्रेव रूपश्रिया स्वं त्रिदश्योऽवयान्ति स्म यद्वीक्षणात् ।
यत्र भान्ति स्म ते शालभञ्जीभराः श्रीसुताम्भोजग्विभ्रमभ्राजिनः ॥२३॥ यत्र श्रीमजिनेश्वरसमवसरणे ते जगत्त्रयीस्त्रैणजैत्रगात्रलताः शालभञ्जीभराः पाञ्चालिकाप्रकारः भान्ति स्म शुशुभिरे । किंभूताः । श्रीसुतस्य कमलानन्दनस्य स्मरस्य अम्भोजवृक्कमललीचना स्त्री रतिस्तस्या विभ्रमः शोभा विलासो वा तद्वद्विभ्राजन्ते इत्येवं. शीलाः । अथ वा रतिवद्विभ्रमेण शोभया विलासेन वा शोभनशीलाः । ते के । येषां पुत्रिकाप्रकाराणां वीक्षणादर्शनात् त्रिदश्यः सुराङ्गना स्वमात्मानं रूपश्रिया वपुवै भवेन विधात्रा जगद्यावत्पुरुषयोषिद्वर्गसर्गविधायिना विप्रलब्धं वञ्चितमिवावयान्ति स्म मेनिरे । 'मद्विप्रलभ्य पुनराह यस्त्वां तकः स किं तत्फलं वाचिमुकः' इति नैषधे । विप्रलब्धु योग्य विप्रलभ्यमिति तदर्थः ॥
કલેકાર્થ
સમવસરણમાં કામદેવની પત્ની રતિના સૌંદર્યને પણ શરમાવે તેવી સૌંદર્યવતી પુતળીઓ શોભતી હતી, તે પુતળીઓને જેવાથી દેવાંગનાઓ પોતાના શરીરની સુભગતાની બ્રહ્નાવડે વંચના કરાઈ હોય, તેમ માનતી હતી? ૨૩ .
आप्तलक्ष्मीलताया इवोद्यत्फल वीक्ष्य विश्वेशितुर्देशनावेश्म तत् । - गोचरी स्यान्न वाक्चेतसोर्यः क्वचित्समदं विन्दति स्म व्रतीन्द्रः स तम् ॥ २४॥ .
स व्रतीन्द्रो हीरविजयसूरिः त मोहदयासादनसदृशं संमदमानन्दं विन्दति स्म लभते स्म । त कम् । यः संमदः क्वचित्कुत्रापि स्थाने नभःकल्लोलिनीविलसप्कुल्लोलमालास्खलितवाग्विलासशालिसुरासुरनरम्ररिषु वा वाक्चेतसोर्वचनमनसोर्वा न गोचरी स्याद्विषयो भवेत् । किं कृत्वा । विश्वेशितुस्त्रैलोक्यनायकस्य श्रीमत्तीर्थकृतो देशनावेश्मसमवसरणं वीक्ष्य लोचनगोचरीकृत्य । किंभूत तत् पूर्वव्यावर्णितस्वरुपम् । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तस्य जिनराजस्य लक्ष्मीभुवनत्रयैश्वर्यश्रीः सैव लता विकसवल्ली उद्यत्प्रकटीभवत्फलमिघ ॥ इति पुरकृतानुसारेण समवसरणवर्णनम् ॥
શ્લેકાર્થ
'તીર્થકર ભગવંતની એશ્વર્યાની લહમીરૂપ લતા તત્કાલ ફલવતી બની ન હોય ! તેવા પ્રકારની પૂર્વોકત સ્વરૂપ વાળી સમવસરણભૂમિને જોઇને હીરવિજયસૂરિ મન અને quelथी अगाय२ सेवा मानन्दन प्रात १२ना२। मन्यां. ॥ २४ ॥
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० २५-२६
हीरसौभाग्यम्
२६५
तीर्थकद्वक्रचन्द्रेक्षणोद्वेलितानन्दसिन्धोरिवोद्भूतनूतामृतैः । स्वेन तत्राभिनोन्य नव्यैः स्तवैः श्रीजिनं नेमिवान्हीरसूरीश्वरः ॥ २५ ॥
हीरसूरीश्वरस्तत्र समवसरणे स्वेनात्मना नव्यैः सद्यस्कैः स्तुतिरूपवृत्तैः अभिनोन्य अतिशयेन भक्तिभरेण स्तुत्वा श्रीजिनं श्रीमद्भगवन्तं नेमिवान् प्रणमति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेस्तवैः तीर्थकृतो जिनेन्द्रस्य वक्र वदनमेव चन्द्रः पार्वणशावरीवरस्तस्येक्षणादालोकनादुद्वेलितस्य वेलामतिक्रान्तस्योत्तण्ठितस्य आनन्दो मानसान्तःप्रसरत्प्रमोदः स एव सिन्धुरर्थात्क्षीरनीरनिधिस्तस्मादुद्भूतैः प्रकटैर्जातैः असृतैः सुधारसैरिव ।।
શ્લેકાર્થ
હીરવિજયસૂરિજીએ સ્વરચિત નવ નવા સ્તોત્રોવડે શ્રી જિનેશ્વરભગવંતની રતુતિ કરી. અર્થાત્ નમસ્કાર કર્યો, તે સ્તોત્રો, જાણે શ્રી તીર્થકર ભગવંતના મુખરૂપી ચન્દ્રને જેવાથી ઉલ્લસિત થયેલા આનંદરૂપ ક્ષીરસમુદ્રમાંથી પ્રગટ થયેલા અમૃતરસના ઉદ્ગારે ન હોય ! ૨૫ છે
सृष्टसर्वज्ञसंघः सुधाधामवद्वासरान्कांश्चिदत्रातिवाह्य प्रभुः । साधुवगैस्ततोऽन्वीयमानः पुरात्पूर्वदेश प्रति प्रीतिमान्प्रस्थितः ॥ २६॥
ततः पत्तने कतिचिदिवसस्थित्यनन्तरं पुरादणहिल्लपाटकपत्तनात्पूर्व देशं प्रति प्राचीनमण्डल प्रति प्रस्थितः प्रचलति स्म । किं क्रियमाणः । साधुवर्गविजयसेनसूरिप्रमुखानेकैर्मुनिमण्डलैरन्वीयमानोऽनुगम्यमानः । किं कृत्वा । तत्र पत्तने काश्चित्कतिचित्कियत्संख्याकान्वासरान्दिवसान् अत्र पत्तनमध्ये अतिवाह्य अतिक्रम्य । किंभूतः प्रभुः । सृष्टः कृतः सर्वज्ञेन जिनेन्द्रेण सार्ध सङ्गो भक्तिस्तबनादिको येन । किंवत् । सुधाधामवत् । यथा अमृतकान्तिश्चन्द्रः सृष्टी निर्मितः सर्वज्ञस्य श्रीकण्ठस्य शिरःस्थितिलक्षणो येन स ताहगास्ते ॥
કલેકાર્થ
શંકરના મસ્તક ઉપર રહેલે જેમ ચંદ્ર શેભે, તેમ સર્વજ્ઞ ભગવંતની આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરનારા હીરવિજયસૂરિજીએ અણહિલપુર પાટણમાં કેટલાક દિવસની સ્થિરતા
हि, सौ. ३४
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० २६-२८
કરીને વિજ્યસેનસૂરિજી આદિ સાધુ સમુદાયવડે અનુસરતા અત્યંત હર્ષપૂર્વક પૂર્વદિશા त२६ प्रयाएर ॥ २६ ॥
सीमभूमौ वटात्पल्लिकायास्ततो भावडस्यात्मभूः सूरिशीतयुतेः। चैत्यमर्चामिव श्रीजिनेन्दोगुरोः पादुकां स्तूपमभ्येत्य स प्राणमत् ॥ २७ ॥
ततः पत्तनात्प्रस्थितेरनन्तर घटात्पल्लिकाया वटशब्दादग्रे पल्लिका घटपल्लिका 'वडली' इति नानी तस्याः सीमभूमौ ग्रामाद्वाह्यावनीप्रदेशे स्तूपमभ्येत्य स्तूपस्य समीपे समागत्य गुरोः स्वधर्माचार्यस्य पादुकां पदद्वयीस्थापनाप्रतिबिम्ब स सूरिः प्राणमन्नमस्करोति स्म । किंभूतस्य गुरोः । भावडस्य भावडनानो व्यवहारिण आत्मभूनन्दनः स एव सूरिशीतद्युतिः एतावता श्रीविजयदानसूरीन्दुस्तस्य । कामिष । अर्चामिव । यथा भव्यश्चत्य श्रीजिनप्रासादमभ्येत्य श्रीमतीर्थकृत्प्रतिमां प्रणमति ॥
લોકાઈ
ત્યારપછી અનુક્રમે વડપલ્લી (વડલી) ગામની સીમભૂમિમાં આચાર્યોમાં ચંદ્ર સમાન ભાવશ્રેષ્ઠીના પુત્ર વિજયદાનસરિજીની ચરણપાદુકાના સ્તૂપની પાસે આવીને, જેમ જિનપ્રાસાદમાં જિનપ્રતિમાને નમસ્કાર કરે, તેમ હીરવિજયસૂરિજીએ પિતાના ગુરૂદેવ વિદાનસૂરિજીની ચરણપાદુકાને અત્યન્ત ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર કર્યા. એ ર૭ |
ब्रह्मपुत्री स्मितानेकपद्माङ्किता यत्पुरश्रीमणीमेखलेवाजनि ।
सूरिकण्ठीरवोऽकुण्ठलोकोत्सवैः सिद्धपूर्व पुरं पावनं तयधात् ॥ २८ ॥ सूरिकण्ठीरवः आचार्यपञ्चाननः अकुण्ठैर्बहलैलौंकानामुत्सवैर्महामहैस्तत्प्रसिद्ध सिद्धपूर्व पुरम् । सिद्धपुरमित्यर्थः । पावन पवित्र व्यधाच्चकार । सिद्धपुरे जगामेत्यर्थः स्मितैर्विकसितरैनेकैरनल्पैविविधप्रकारैः पद्मैः कमलरङ्किता ब्रह्मपुत्री सरस्वती नाम्ना नदी यत्पुरश्रिया सिद्धपुरलक्ष्म्या मणीनां रत्नखचितमेखलेव काञ्चीव अजनि संजाता ॥
શ્લેકાર્થ ત્યારપછી, આચાર્યોમાં સિંહસમાન હીરવિજયસૂરિજીએ નગરજનો દ્વારા કરાયેલા મહોત્સવ પૂર્વક સિદ્ધપુર નામના નગરને પવિત્ર કર્યું. ત્યાં વહેતી વિકસ્વર કમલેથી
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० २८-३०]
हीरसौभाग्यम्
२६७
યુક્ત સરસ્વતી નામની નદી જાણે સિદ્ધપુરની લક્ષમીની રત્નજડિત મેખલા બની ગઈ ન હોય ! ! ૨૮ છે
श्रीमदाचार्यपादा उषित्वा कियद्वासकांस्तातपादैः समं वर्त्मनि ।
ते न्यवर्तन्त तेभ्यस्तदादेशतः सैकतेभ्यः पयोधेरिवाम्भाप्लवाः ॥२९॥ श्रीमदाचार्यपादाः श्रीमन्तो विजयसेनसूरयः तातपादैः श्रीहीरविजयसूरिश्वरैः समं वर्त्मनि मागें कियवासकान् कतिचित्संख्याकान निवासान् । वासकशब्देन रात्रय एवोच्यन्ते । तत्र दिवसास्तु स्वयमेव समेताः । उषित्वा स्थित्वा तेभ्यः श्रीभट्टारकेभ्यः तदादेशतः तदाज्ञया तदनुाशष्टया न्यवर्तन्त पश्चावयवलिरेः । के इव । अम्भःप्लवाइव । यथा सैकतेभ्यस्तटेभ्यः सकाशात्पयोधेः समुद्रस्य अम्भःप्लवाः पयःपूरा निवर्तन्ते पश्चाद्वलन्ते ॥
શ્લોકાથ
શ્રી વિજયસેનસૂરિ આરાધ્યાપાર શ્રી હીરવિજયસૂરિજીની સાથે રસ્તામાં કેટલાક દિવસે રહીને, જેમ સમુદ્રના કિનારાથી પાણીનાં પૂર પાછાં ફરે તેમ આચાર્યના આદેશથી પાછા ફર્યા. છે ર૯
एष निम्न स्तमो विश्वमुद्बोधयन्कैश्चिदुद्यन्महोभिर्मुनीन्द्रैः समम् । तत्पुरात्प्रस्थितिं तेनिवान्पद्धतौ सार्वभौमो ग्रहाणामिवाभ्रे ग्रहेंः ॥ ३०॥
एष हीरसरिर्मुनीन्द्रर्वाचकपण्डिताखण्डलैः सम तत्पुरात्सिद्धपुराभिधनगरात्पद्धतौ मार्गे प्रस्थितिं प्रस्थानं तेनिवान् कुरुते स्म । क इव । सार्वभौम इव । यथा प्रहाणां चक्रवर्ती भास्वान ग्रहैः सहाभ्रे आकाशे प्रस्थितिं तनुते । 'ग्रहाब्जिनीगोधुपतिः' इति हैम्यामुक्तत्वात् ग्रहपतित्वं भानोः । किं कुर्वन्नेष भानुश्च । तमोऽज्ञानं पाप वा ध्वान्त च निघ्रन व्यापादयन् । पुनः किं कुर्वन् । विश्व भुवनमुद्बोधयन्प्रतिबोधयन् बोधीबीजान्वितं वा विदधत जागरयन् । किंभूतैः मुनिभिः । उद्यत्प्रकटीभवन्महः परवादिजनेषु प्रतापो येषां तैः । उत् ऊर्ध्व' यद्गच्छत् उपलक्षणाद्दशदिक्षु स्फुरत् झगज्झगिति कुर्वमहस्तेजो येषाम् ॥ इति पत्तनात् शिरोत्तरायावन्भार्गः ॥
કાર્થ
અંધકારને દૂર કરતે, જગતને જાગ્રત કરતે ગ્રહને ચક્રવર્તી સૂર્ય ગ્રહની સાથે આકાશમાં પ્રયાણ કરે, તેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરતા અને જગતને પ્રતિબંધ
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ३०-३२]
કરતા પ્રગટ પ્રતાપી હીરવિજયસૂરિએ મુનિમ'ડળની સાથે સિદ્ધપુરથી આગળ प्रयाशु यु. ॥ ३० ॥
२६८
सौभाग्यम्
भीरुभावान्निज व्यालमालाकुलं भीष्ममौज्झ्याश्रमं नागपूरागता ।
किं महीमण्डलं भिल्लपल्लीपुरो हीरसूरीन्दुना व्यालुलोके क्रमात् ॥ ३१ ॥
हीररीन्दुना श्रीहीरविजयस्ररिचन्द्रेण क्रमाद्विहारपरिपाटीतः पुरोऽग्रे भिल्लानां पुलिन्द्राणां पल्लीपुरी शिरोत्तराभिधानग्रामविशेषः हस्वग्रामो वा व्यालुलोके हग्गोचरीचक्रे उत्प्रेक्ष्यते - महीमण्डलं पृथिवीपीठं प्रत्यागता । सप्तमी वा महीमण्डले समेता नागपूभगवतीनाम्री भोगिनगरीव । किं कृत्वा । भीरुभावात् । विभेतीत्येव शीला भीरुस्तस्या भावस्तस्मात् । अथ वा स्त्रीस्वभावात् । 'योषिद्विशेषास्तु कान्ता भोरुनितम्बिनी' इति म्याम् भीतिसौलभ्याच्च । व्यालानां विषधराणां मालाभिः श्रेणीभिराकुलं निर्भरभृतमत एव भीष्म भयानकं मनस्यत्यभयोत्पादकं निजमात्मीयमाश्रयं निवासस्थानमौज्झ्य त्यक्त्वा 'वसीत निर्भये स्थाने' इति वचनात् द्विजिह्नभरभृतं भोगिभवनं मुक्त्वा क्षितौ समायाता नागनगरीव ॥
T
ક્લાકા
શ્રી હીરવિજયસૂરિએ અનુક્રમે ચાલતાં આગળ ભીલપલ્લી ( ભીલપુરી ) નામની નગરી જોઈ. તે સર્પોની હારમાલાથી વ્યાપ્ત હાઈને અત્યંત ભયાનક હાવાથી ભયભીત ખનેલી નાગપુરી ભાગવતી જાણે પેાતાના આશ્રયસ્થાનને ત્યાગ કરીને પૃથ્વી પર भावीने रही न होय ! ॥ ३१ ॥
क्वापि शक्तिं वहद्भिः कुमारैरिवाम्भोजनाभैरिवोद्यद् गदाधारिभिः । याभिरूपैरिवाभाति कादम्बरी सादरीभूतचित्तैः किरातैर्भृता ॥ ३२ ॥
या भिल्लपल्ली आभाति । किंभूता । बलबतामपि वहभिः किरातैर्भृता । तथा कुत्रचित्स्थाने अम्भोजनाभैः कृष्णैरिव उद्यन्तीं दीप्यमानां गदां सप्तघातुमयायुधविशेषं धरन्तीत्येव शीला गदाधारिणस्तादृशैः घारयन्ती शबरैव्र्व्याप्ता । कचन पानभूमौ कादम्बर्या मदिरापाने सादरीभूतं तत्परं संजातं चितं मनो येषाम् । कैरिव । अभिरूपैरिव । यथा कोविदैः कादम्बरीनामा बाणकविकृतग्रन्थविशेषस्तस्मिन्नादरेण अध्यायनाध्यापनासक्तमानसैर्जायते तादृशैः सुरापायिभिभिल्लैर्भूता ||
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ३२-३३
हीरसौभाग्यम्
२६९
લેકાર્થ શક્તિને વહન કરનારા કુમારોથી અને કૃષ્ણની જેમ દેદીપ્યમાન ગદાધારીઓથી વ્યાપ્ત, તેમજ જેમ પંડિતે કાદંબરી નામના કાવ્યરસનું પાન કરવામાં તત્પર હોય છે, તેમ મદિરાપાન કરવામાં તત્પર એવા ભીલે વડે વ્યાપ્ત એવી ભિલપુરી શેભે છે. ૩ર છે
तत्र वित्रासयनर्जुन शात्रवानस्ति पल्लीपतिः कङ्कपक्षाश्रितः । जिष्णुभावं सुभद्रानुषङ्ग पुनर्बिभ्रदद्वैतधानुष्कतां पार्थवत् ॥ ३३ ॥
तत्र शिरोत्तरानामपल्लयामर्जुनो नाम पल्लीपतिः अस्ति विद्यते । किंवत् । पार्थवन्मध्यमपाण्डव इव फाल्गुन इव । किं कुर्वन् । शात्रवान् विपक्षान् विशेषेण जीवं नाशं त्रासयन्विनाशयन् । पुनः किंभूतः । कङ्कानां जीवविशेषाणां पक्षाः पिच्छानि येषु । 'पत्त्र पतत्त्र पिच्छं वाजस्तनूरुहम् । पक्षो गरुच्छदश्चापि' पति हैम्याम् । तन्नामन्येव कङ्कपत्त्राणि बाणास्तैराश्रितः । उभयपार्श्वबद्धतूणीरः । अर्जुनोऽप्येतादृक् । पुनर्विशेषः कङ्कस्य युधिष्ठिरस्य पक्ष सहायताम् अथ वा करून पक्ष सखिता अद्वैतप्रीतित्वात् श्रितः । 'पक्षो मासार्धे ग्रहसाध्ययोः । चुल्हीरन्ध्रे बिले पावें वर्गे केशात्परश्चये। पिच्छे विरोधे देहाङ्गे सहाये राजकुञ्जरे' ॥ इत्यनेकार्थः । तथा 'अजातशत्रुः शल्यारिधर्मपुत्रो युधिष्ठिरः । कङ्कोऽजमीढः' इति हैम्याम् । पुनः किं कुर्वन् । जिष्णुभाव जयनशीलता. मर्जुनामिधानं च । तथा सु शोभनानि भद्राणि मङ्गलानि तैः सुभद्रानाम्न्या स्वपत्न्या च अनुषङ्गः सङ्गस्तं बिभ्रद्धारयत् । पुनरद्वैतामसाधारणी धानुष्कतां धनुर्धरतां च बिभ्रद्दधानः ॥
શ્લેકાર્થ
શિરોત્તર નામની પલ્લીમાં અર્જુન નામને પહેલીપતિ બાણાવળી અર્જુનની જેમ શોભે છે. અર્જુન જેમ શત્રુઓને ત્રાસ આપતું હતું તેમ પલ્લીપતિ શત્રુઓને ત્રાસ આપતે હતે. પલ્લીપતિ કંકપક્ષીઓના પીંછાંવાળાં બાણને ધારણ કરનાર હતું અર્જુન કંક-યુધિષ્ઠિરના પક્ષને કરનારે હતે. અર્જુનની જેમ પલ્લી પતિ પણ જયશીલ હતે. અર્જુન સુભદ્રા નામની પત્ની સાથે રહેનારે હતું, તેમ પહલીપતિ પણ સુભદ્રા શુભમંગલો વડે યુક્ત હતે. વળી અર્જુનની જેમ અદ્વિતીય ધનુર્ધારી હતો. આ પ્રમાણે બાણાવળી અર્જુનની જેમ પલ્લી પતિ શેભે છે. ૩૩ છે
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ३४-३५
स्पर्धया यन्मुखालोकनप्रोल्लसत्समदेनेव वर्धिष्णुभिर्भक्तिभिः । सरिमभ्येत्य नत्या निजं पावयन्नात्मगेहाननैषीनिषादाधिपः ॥ ३४ ॥
" निषादाधिपोऽर्जुनः पुलिन्दराजोऽभ्येत्य गुरोः संमुखमागत्य नत्या पादारविन्दप्रणमनेन कृत्वा निजमात्मानं पावयन पवित्रीकुर्वन् सन् सरिं हीरगुरुं स्वान गृहान् आत्मीयानि मन्दिराणि प्रत्यनैषीत् प्रापयामास । निनायेत्यर्थः । काभिः । भक्तिभिः। किंलक्षणाभिः । वार्धिष्णुभिः प्रवर्धनशीलाभिः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्य सूरेर्मुखं वदनं तस्यालोकनेन दर्शनेन कृत्वा प्रकर्षेण उल्लसन् सर्वप्रकारेण वर्धमानो यः संमदः परमानन्दसंदोहस्तेन साध स्पर्धयेव संघर्षेणेव ॥ इत्यर्जुनपल्लीपतिगृहागमनम् ।।
अथ चतुर्दशभिर्वृत्तः किराताङ्गनां विशिनष्टि । चम्पूकथादौ तथाविधशबरदशावर्ण नदर्शनात् । संबन्धस्तु चतुर्दशवृत्ते वक्ष्यते किरातवशा स्वकान्ता अजूहवदिति
પ્લેકાર્થ
ભિલરાજ અજુન આચાર્ય મહારાજની સામે આવી નમસ્કાર કરીને પવિત્ર થયે, છતાં સૂરિશ્વરજીના મુખરૂપી ચન્દ્રને જેવાથી ઉલસિત આનંદની સાથે સ્પર્ધા કરતી પ્રવર્ધમાન ભક્તિ વડે પિતાને ઘેર લઈ ગયે. . ૩૪
स्मेरपर्दोक्षणा भृङ्गगुजारवा हंसकोद्भासिनी मुस्मितश्रीभृतः। कर्णिकामादधाना रसोल्लासिनीः पद्मिनीर्नीलभासस्तथामोदिनीः॥३५॥
किंभूताः भिल्लीः । उत्प्रेक्ष्यते-पद्मिनीरिव । पद्मिनीः स्त्रीः कमलिनीश्च । किंभूताः। स्मेराणि प्रबुद्धानि पद्मानि कमलानि तद्वत्तान्येव वा ईक्षणानि नयनानि यासाम् । पुन: किंभूताः । भृङ्गानां भ्रमराणां गुञ्जा इव रवो ध्वनिर्यासाम् । 'वाण्या भृङ्गीपिकीरवौ' इति काव्यकल्पलतोक्तत्वात् । पक्षे मधुकराणां गुञ्जारवो यासु । पुनः किंभूताः । हंसकर्नूपुरैः पक्षे हंसा एव हंसकाः । स्वार्थे कः । तैमरालैरुद्भासन्ते प्राबल्येन शोभन्ते इत्येवंशीलाः । पनः किंभताः । सुशोभनां स्मितस्य ईषद्धसितस्य सदा हसितवदनत्वस्य वा तरुणार्ककिरणसंपर्कवशविकसिततालक्ष्मी च बिभ्रतीर्दधतीः । पुनः किंभूताः । कर्णिकां कर्णभूषणं बीजकोशं च दधानाः । पुनः किंभूताः । नीला मरकतमणिसदृशा भासो दीप्तयो यासाम् । पक्षे नीलाः । पुनः किंभूताः । रसैः शृङ्गारादिभिर्विविधक्रीडारसैर्वा पक्षे मकरन्दैरुल्लसन्ती
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो ० ३५-३६ ]
हीरसौभाग्यम्
२७१
स्येवंशीलाः । रसैः सलिलैरुल्लसन्ति उद्भवन्तीत्येवंशीला वा, वारिजत्वात् पुनः किंभूताः । आमोदः आनन्दः परिमलश्च अस्ति आसामासु वा ॥
પ્લેકાર્થ
ભિલપુરીમાં ભિલસ્ત્રીઓ કમલિની જેમ શેભે છે. ભિલસ્ત્રીઓ કમલ સમાન નેત્રવાળી છે. કમલિની વિકસ્વર કમલેરૂપી નેત્રવાળી હોય છે; ભિલસ્ત્રી ભ્રમના ગુંજારવ સમાન સ્વરવાળી છે. પશ્વિની ભ્રમરનાં ગુંજારવરૂપી સ્વરવાળી હોય છે. ભિલ્લસ્ત્રી ઝાંઝરેથી શોભે છે, કમલિની કીડાકરી રહેલા હંસોથી શોભે છે. ભિલસ્ત્રી રિમત (હાસ્ય)ની શોભાને ધારણ કરનારી છે. કમલિની વિકસ્વરતાની શોભાને ધારણ કરનારી હોય છે. ભિલી કાનનાં ભૂષણથી યુક્ત છે, કમલિની બીજકેશથી યુક્ત હોય છે, ભિલી શૃંગાર આદિ રસથી ઉલ્લાસ પામે છે. કમલિની પાણીથી ઉલાસ પામે છે, અર્થાત શેભે છે. ભિલસ્ત્રી મરતમણિની કાન્તિ જેવી નીલકાન્તિવાળી છે, કમલિની પણ નીલવર્ણવાળી હોય છે. ભિલસ્ત્રી આનંદ ધારણ કરનારી હોય છે, કમલિની પરિમલને ધારણ કરનારી હોય છે. આ રીતે કમલિની જેમ ભિલસ્ત્રીએ શેભતી હતી. ૩૫ છે
मेखलामालिनीः शालिपादाः स्फुरदन्तिका दन्तियानास्तमालत्विषः । गण्डशैलोल्लसत्पत्त्रवल्लीभृतो विन्ध्यशैलाञ्जनोर्वीधरोर्वीरिव ॥ ३६॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-विन्ध्यशैलो विन्ध्याद्रिस्तथा अञ्जनोर्वीधरः अञ्जनशैलः तयोरुवीभू. मीरिव । किंभूताः । मेखलां सुवर्णमणीकाञ्चीमद्रिमध्यभागं च मलन्ते धारयन्तीत्येवंशीलाः । पुनः किंभूताः । शालिन्यः शोभनशीलाः पादा भूषणालक्तकरङ्गकलिताश्चरणाः पर्यन्तपर्वता यासाम् । पुनः किंभूताः । स्फुरन्तो दीप्यमाना दृश्यमानाश्च दन्ता एव दन्तका दशना पर्वता बहिस्तियङिनिर्गता गिरिप्रदेशाश्च यासां यासु वा । पुनः किंभूताः । दन्तिनां मत्तमतङ्गानां यानमिव यानं गमनं यासाम् । मध्यमपदलोपी समासः । पक्षे भत्तेभानां यानं स्वैरगतिर्यत्र । पुनः किंभूताः । तमालास्तापिच्छद्रुमविशेषाः। यदुक्त नैषधे–'श्रवणपूरतमालदलाङ्कुर शशिकुरङ्गमुखे सखि निक्षिप' इति । तद्वत् श्यामा. स्त्विषः शरीरकान्तयो यासाम् । पक्षे । तमालमालाभिः कृष्णकान्तयः । पुनः किंभूताः । गण्डशैलयोर्गण्डस्थलयोरुल्लसन्त्यौ विचित्रतया स्फुरन्त्यो याः पत्त्रवल्लयः पत्त्रलतास्ता बिभ्रतीः । पक्षे गण्डशैलाः पर्वतात्परितः स्थूलाः उपला महत्पाषाणास्तेषु उल्लसन्त्यो विकसन्त्यः पत्त्रैः पर्णैरुपलक्षिता उपचिता वा वल्लवी वीरुधस्ता बिभ्रतीः । 'देव भवढे
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
सौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ३६-३७ ]
रिवधूवदने च भान्ति नारङ्गतरूपशोभे गण्डशैलस्थलालंकारिण्यो रोधलताः' इति चम्पूकथायाम् गण्डयोः शैलोपमानम् । अथ वा गण्डशैलौ कपोलप्रदेशावित्यर्थः ॥
શ્લાકા
વળી, અંજનગિરિ અને વિધ્યાચલની ભૂમિની જેમ બિલ્લસ્ત્રીએ શેાભતી હતી. પત, મધ્યભાગમાં સુવણુ અને મણીને ધારણ કરે છે, તેમ ભિલ્લસ્ત્રીએ કટી પ્રદેશમાં સુવણુ મણીરચિત 'દોરાને ધારણ કરનારી છે. પર્વતના પર્યંતભાગ રકત હાય છે, તેમ ભિલસ્ત્રીઓ અલતાથી (લાલર'ગથી ) સુશેાભિત ચરણવાળી છે. ભિલ્લસ્ત્રી ઉજ્જવળ દાંતની પંક્તિથી શાલે છે, પત બહાર નીકળેલા દાઢારૂપ ગિરિપ્રદેશવાળા છે. ભિલી ગજગામિની છે તેા જેના પર સ્વેચ્છાપૂર્વક મદ્દોન્મત્ત હાથીએ ચાલી રહ્યા છે, તેવા પત છે. બિલ્લીએ તમાલસમાન કૃષ્ણવણીય ક્રાંતિવાળી છે, તેા પવ ત તમાલ આદિ વૃક્ષાવાળા છે. ભિલ્લસ્ત્રી કાલપ્રદેશ ઉપર વિચિત્ર પ્રકારની પત્રાલની શોભાને ધારણ કરનારી છે. તા પ ત માટી શિલાઓ ઉપર ભેગાં થયેલાં પાંદડાંએની પંકિતવડે શોભે છે. ૫ ૩૬ lu
भृङ्गनेत्रा मृणालीजा जुम्भिताम्भोजवक्रास्तरङ्गोल्लसत्कुन्तलाः । बन्धुरावर्तनाभी रथाङ्गस्तनी हंसथाना यमीवारिदेवीरिव ॥ ३७ ॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते - यमी वारिदेवीर्यमुनाजलदेवता इव । किंलक्षणाः । मकरन्दपानलुभ्यदम्भोरुहाभ्यर्णपरिभ्राम्यन्तो भृङ्गा अतिश्यामत्वाच्चञ्चलत्वाच्च भ्रमरा इव भृङ्गारवा इव नेत्राणि नयनानि यासाम् । पुनः किंभूताः । मृणाल्यः कमलनालानि । नालमृणालशब्दौ Proof लिङ्गेषु । यथा - 'कुवलयमृणालमण्डलानालमृणालपटलाः' इति लिङ्गानुशासने । ता इव । मृणाला एव वा भुजा बाहवो यासाम् । भुजाशब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोः । पुनः किंभूताः । जृम्भितानि विकाशं प्राप्तानि अम्भोजानि तद्वत्तान्येव वक्राणि वदनानि यासाम् । पुनः किंभूता । तरङ्गाः पवनप्रसरलुलत्कल्लोला इव । तरङ्गा एव वा उल्लसन्तो विविधविच्छया स्फुरन्तः कुन्तलाः केशपाशा यासाम् । पुनः किंभूताः । बन्धुरा मनोज्ञा आवर्ता दक्षिणपार्श्वभ्रमणान्याकारविशेषा यासु तादृश्यः । पयोभ्रमाः ह्रदादिषु सलिलमागत्य पश्चाद्वलित्वा भ्रान्त्वा च पुरः प्रचलति 'गवर' इति समुद्रावगाहिलोकेषु प्रसिद्धा जलावर्तास्तद्वत्त एव वा । नाभ्यस्तुन्दकूषिका यासाम् । पुनः किंभूताः । रथाङ्गाश्चक्रवाकास्तद्वरा एव वा स्तनाः कुचा यासाम् । पुनः किंभूताः । हंसानां यानं लीलागमनं तद्वन्मनोज्ञ गमनं यासु । तथा हंसानां यानं जलक्रीड़ाकृते कमलनालबीजकोशबी जास्वादनार्थं गमनागमनं यासु ||
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ३७-३८
हीरसौभाग्यम्
२७३
શ્લેકાર્થ યમુનાનાં જલ જેવી શ્યામ ભિલીએ શેભે છે. રસની લેપતાથી ચપલ બનેલા બ્રમરો સમાન ભિલીઓનાં નેત્ર છે. યમુનામાં મકરંદપાનની લેપતાથી ભ્રમર આમતેમ ભમી રહ્યા છે. કમળની નાલ સમાન કેમળ ભુજાવાળી ભિલસ્ત્રીઓ છે. કમલની નાલરૂપ ભુજાવાળી યમુના છે. વિકસવાર કમળ જેવા મુખવાળી ભિસ્ત્રીઓ છે. વિકવર કમલરૂપી મુખવાળી યમુના છે. ઉછળતા તરંગે સમાન કેશવાળી ભિસ્ત્રીઓ છે, ઉલ્લસિત તરંગરૂપી કેશવાળી યમુના છે ! મનોહર દક્ષિણાવર્ત નાભિવાળી ભિલીઓ છે, મનેહર આવર્તારૂપી નાભિવાળી યમુના છે. ચક્રવાક સમાન પુષ્ટ
સ્તનવાળી ભિલીઓ છે, ચકવાક યુગલરૂપી સ્તનવાળી યમુના છે. હંસસરખી ગતિવાળી ભિલ્લીએ છે. જલક્રીડા કરવા માટે જેમાં હસે ગમનાગમન કરી રહ્યા છે, તેવી યમુના છે. ૩૭
विष्टरोल्लासिनीश्चन्दनामोदिनीः पल्लवोल्लासिजिह्वाः प्रसूनस्मिताः । विम्बदन्तच्छदाः कुन्दमालाः पिकीव्याहृता मूर्तिमत्कुञ्जदेवीरिव ॥ ३८ ॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमतीः मूर्ता अङ्गीकृताङ्गोपाङ्गाः कुञ्जलक्ष्मीर्वनश्रिय इव । किंभूताः। विष्टरेषु पीठेषु अथ वा विष्टरैरासनैर्विविधासनोपवेशैरुत्प्राबल्येन लासन्ते इत्येवंशीलाः । 'विष्टरः पीठमासनम्' इति हैम्याम् । पक्षे विष्टरैरनेभजातितरुभिः शोभनशीलाः । "विटपी कुटः क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः' इत्यपि हैम्याम् । पुनः किंभूताः । चन्दना श्रीखण्डा इव पद्मिनीत्वेन विलेपनभूत, मलयद्रुमैश्च आमोदः शरीरसौगन्ध्य परिमलच विधते यासां यासु वा । पल्लवाः किसलयानि तद्वत्प्रवाला एब जिह्वा अरुणास्त्रकुमारा रसना यासाम् । पुनःकिंभूताः । प्रसूनानि विकचकुसुमानि उज्ज्वलत्वात्तद्वत्तान्येव वा स्मित महित यासाम् । पुनः किंभूताः । बिम्बानि बिम्बीफलानि बिल्बीकलानि पक्वगोल्हकानि तद्वत्तान्येव वा दन्तच्छदा दशनपत्त्राणि अधरा यासाम् । पुनः किंमूताः । कुन्दानां मुचकुन्दकुसुमानां मालाः स्वजो हाराः कुन्दद्रुमाणां श्रेणयो यासां यासु वा । पुनः किंभूताः । पिकीनां कलकण्ठीनां व्याहृत पञ्चमालापमधुरध्वनिरिवालपित यासां कोकिलाकलरवो यासु ॥
શ્લોકાથ
તે ભિલ્લીઓ મૂર્તિમાન વનલક્ષ્મી જેવી શોભે છે. ભિલસ્ત્રીઓ વિવિધ પ્રકારનાં આસનેથી શોભે છે, વનલક્ષ્મી અનેક જાતિનાં વૃક્ષોથી શોભે છે. ભિલલીએ ચંદનની हि, सौ, ३५
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम् सर्ग १२ श्लो० ३८-३९ ]
સુવાસ જેવી શરીરની સુવાસવાળી છે, વનલક્ષ્મીચંદનના વૃક્ષેાની સુવાસવાળી છે. ભિલ્લુસ્રીએ પ્રવાલસમાન લાલ જીભવાળી છે, વનલક્ષ્મી પ્રવાલરૂપી જીભવાળી છે. ભિલગ્નીએ વિકસ્વર પુષ્પસમાન હાસ્યવાળી છે. વનલક્ષ્મી વિકસ્વર પુષ્પરૂપી હાસ્ય વાળી છે. ભિલ્લસ્ત્રીએ ખ’ખીલ (ગીલેાડા) સમાન લાલ અધરવાની છે. વનલક્ષ્મી બિ’ખીલરૂપી અધરવાળી છે. બિલ્લીએ મચકુંદ પુષ્પાની માલાવાળી છે, વનલક્ષ્મી મચકુંદ પુષ્પરૂપી માલાવાળી છે. જિલ્લસ્ત્રીએ કોકિલા સમાન મધુરક’ઠવાળી છે. વનલક્ષ્મી કાકિલાના કંઠરૂપી આલાપવાળી છે. ૫ ૩૮ ૫
२७४
कचुकिप्राञ्चिताः शेषगेहा इवारामदेशा इवोत्फुल्लपुष्पाङ्किताः । केकिमाला इवालंकृतचन्द्रकैः पूर्णचन्द्राननाः पूर्णिमासीरिव ॥ ३९ ॥
पुनः किंभूताः । कञ्चुकिभिः सौविदल्लैः प्रकर्षेणाञ्चिताः सहिताः । 'सौविदल्लाः कञ्चुकिनः' इति हैम्याम् । तथा 'काश्चिजराजर्जरशबरकञ्चुकिकरावलम्बली लागामिन्यः' इति चम्पूकथायाम् । शबराधिराजशबरीणामपि कञ्चुकिसत्तास्ते । शेषगेहा इव । यथा नागाधिराजनिकेताः कञ्चुकिभिर्भुजंगमैः संयुता भवन्ति । शेषनागस्य नागाधिपस्वात् । पुनः किंभूताः । उत्फुल्लै रुन्मिर्षितैः पुष्पैः कुसुमैरङ्किताः कुसुमावतंसहारादियुक्ताः । के इव । आरामदेशा इव । यथा वनप्रदेशाः प्रबुद्धप्रसून परिचिता भवन्ति । पुनः किंभूताः । चन्द्रकैः ललाटपट्टे वृत्ताकारतिलकैलोंके 'चांदलो' इति नाम्ना प्रसिद्धैः अलंकृता भूषिताः । का इव । केकिमाला इव । यथा मयूरराजी चन्द्रकैः कलापैः कलिता भवन्ति । 'पिच्छं बह शिखण्डकम् । प्रचलाकः कलापश्च मेचकश्चन्द्रकः समौ ॥' इति हैम्याम् । पुनः किंभूताः । पूर्णः पार्वणः षोडशकलाकलितः चन्द्रः कौमुदीपतिरिवाननं वदनं यासामू । का इव । पूर्णिमासीरिव । पूर्णैः निशाकारे सर्व कलाकलिते चन्द्रमसि सति सा पूर्णिमा राकेत्युच्यते । यथा हैम्याम् – 'सा राका पूर्णे निशाकरे' इति । किंभूता राकाः । पूर्णचन्द्र एवाननं मुखं यासाम् ।
શ્લાકા
જેમ નાગલાક નાગસહિત છે, તેમ ભિલ્લસ્રીએ કંચુકીસહિત છે; વળી વનપ્રદેશની જેમ વિશ્ર્વર પુષ્પાની માલા આદિ અલંકારેથી સુશાભિત છે. માર જેમ પીંછાંઆવડે શેાલે, તેમ ભિલસ્ત્રીઓનાં ભાલપ્રદેશ કુંકુમ આદિના ચાંલ્લાએથી શોભી રહ્યા છે. આ પ્રકારે પૂર્ણિમાના ચન્દ્રસમાન મુખવાળી ભિલસ્ત્રીએ શેાંભે છે. ૫ ૩૯ ૫
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग ११ श्लो. ४०-४१ ]
हीरसौभाग्यम्
मञ्जुसिञ्जानमञ्जीरविस्फूर्जितैः स्पर्धमाना ध्वनद्भिर्मरालैरिव । केलिवातायुपोतान्कचित्कुर्वतीर्गीतिभिर्योगिवद्धयानलीनानिव ॥ ४०॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-मञ्जूनि मनोहराणि सञ्जोनानि रणज्झणिति शब्दायमानानि मञ्जीराणि नूपुराणि तेषां विस्फूर्जितैविलसितैः कृत्वा ध्वनद्भिर्मुदुमदकलरौप्यघनघर्घरीकरचिरस्वरं विरचयद्भिर्मरालैः राजहंसः सार्ध स्पर्धमाना इव स्पर्धा कुर्वाणा इव । क्वचि. त्कुत्रापि स्थाने केलये क्रीडाकृते समानीय रक्षितान वातायुपोतान सारङ्गशावान गीतिभिकिन्दमञ्जरीपुजास्वादनेद्धिटिनीकुष्ककुहरप्रेजल्लानाोस्खलितपरभृतप्रपञ्चितपञ्चमरागविरागीकरणप्रवणस्वपाणिवीणाक्वणनानुगुणप्रगुणितामितस्फीतगीतः कृत्वा काश्चन योगिवद्यौगीन्द्रानिव ध्याने प्रणिध्याने मधुरगानाकर्णने च लीनान्निश्चलाङ्गान् कुर्वतीः ॥
કાથ મનહર રણઝણ અવાજ કરતા ઝાંઝરના ઝણકારથી જાણે તે જિલ્લા સ્ત્રીઓ રાજસંસની ગતિ સાથે સ્પર્ધા કરતી ન હોય, તેવી શેભે છે. વળી કેટલીક સ્ત્રીઓ ક્રીડા કરવા માટે પાળેલા મૃગશિશુઓને મધુરસ્વરે ગાઈને ગિની જેમ જાણે ધ્યાનમગ્નनिश्चत ती न डाय ! ॥ ४०॥
स्वीयरूपश्रिया मानमातन्बतीः प्रेक्ष्यमाणा मुहुः स्मेरदम्भोरुहम् । भूषयाहं विशिष्ये किमेतद्गृहा श्रीरुतेतीव चित्ते विजिज्ञासया ॥ ४१ ॥
.. पुनः काश्चितिक कुर्वाणाः । मुहुर्वारंवारं स्मेरदम्भोरुहं विनिद्रत्कमल प्रेक्ष्यमाणाः पश्यन्तीः । उत्प्रेक्ष्यते-चित्ते स्वमानसे इत्यमुना प्रकारेण विजिज्ञासया विशेषप्रकारेणावबोदधुमिच्छया । इति किम् । भूषया वपुःश्रिय कृत्वा अहं विशिष्ये विशेषा भवामि । उताथ वा एतस्मिन्स्मेदरम्भोरुहे गृहमावासो यस्यास्तादृशी श्रीलक्ष्मीदेवी विशिष्यते । 'कथं च स देशः स्वर्गाद्विशिष्यते न' इति चम्पूकथायाम् । विशिष्टो भवति स्म यः ॥
લોકાર્થ
પિતાના રૂપની શોભાથી અહંકાર ધારણ કરતી કેઈ ભિલસ્ત્રી વારંવાર વિકર કમલને જોતી હતી, તે જાણે આ પ્રકારની વિશેષ જિજ્ઞાસાથી જોતી ન હોય કે હું
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
__हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ४१-४३
આ કમલથી પણ અધિક શોભાને ધારણ કરનારી બનું !” અથવા “કમલનિવાસિની લક્ષ્મીદેવીથી અધિક સૌંદર્યવતી બનું! છે ૪૧
निर्जितस्त्वत्सखास्मन्मुखेन हिया पश्य पाण्डूभवन्भ्राम्यतीन्दुर्दिवि । वीक्ष्यमाणा वपुर्विभ्रमं दर्पणे सूचयन्तीरितीव स्मितं तन्वतीः ॥ ४२ ॥
काश्चिद्दर्पणे आदर्श वपुर्बिभ्रमं स्वशरीरसौन्दर्य शोभा वीक्ष्यमाणा निभालयन्तीः सतीः । उत्प्रेक्ष्यते-स्मितमीषद्धसितं तन्वतीविस्तारयन्तीविदधतीश्च सतीः । इत्यमुना प्रकारेण सूचयन्तीः कथयन्तीरिव । इति किम् । हे दर्पण, त्वं पश्य सावधानतया विलोकय त्वत्सखा तव मित्रमिन्दुश्चन्द्रः । 'जलाच्च तातान्मुकुराञ्च मित्रानभ्यर्थ्य धत्तः खलु पद्मचन्द्रौ' इति नैषधे मुकुरचन्द्रयोमै त्र्यं मिथः । अस्मन्मुखेन अस्माकं वदनेन निर्जितः पराभवभरं प्रापितः सन् पाण्डूरोभवन पाण्डुरो वपुषा जायमानः सन् धवलीभृतशरीरः हिया लजया कृत्वा दिवि निर्मानुषतया शून्ये नभसि भ्राम्यति पर्यटतीव ॥
શ્લોકાઈ
. કોઈ મિસ્ત્રી દર્પણમાં પિતાના શરીરની સુંદરતા જોતી, કંઈક હસતી દર્પણને જાણે આ પ્રમાણે કહેતી ન હોય કે “હે દર્પણ, તું જે, અમારા મુખની શોભાથી પરાભવ પામેલે તારો મિત્ર ચન્દ્ર, પાંડુરોગવાળે બનીને લજજાથી નિ જન આકાશમાં પર્યટન કરી રહ્યો છે ! છે ૪૨ છે
निष्कुटानोकहोत्फुल्लपुष्पोच्चये षट्पदान्पाणिमिर्दूरतः कुर्वतीः । स्पधितां बिभ्रते वाग्विलासैः सहास्माकमेते हृदीस्तीव रोषोदयात् ॥ ४३ ॥
काश्चिन्निष्कुटस्य गृहारामस्य अनोकहानां विविधजातिप्ररोपितपादपानामुत्फुल्लानि विनिद्रोभूतानि पुष्पाणि कुसुमानि तेषामुच्चयश्चुण्टन ग्रहणम् । 'उच्चिन्वन्ति च मालतीषु कुसुमश्रद्धालवो मालिकाः' इति चम्पूकथायाम् । तथैवोच्चयः षट्पदान भ्रमरान पाणिभिः स्वकरैः दूरतः विप्रकृष्टान् कुर्वतीः प्रणयन्तीः । उत्प्रेक्ष्यते-हृदि हृदयमध्ये इत्यमुना प्रकारेण रोषोदयात्कोपप्रादुर्भावात् इव । इति किम् । यदेते षट्पदा भ्रमराः अस्माकं वाण्या वाचा सह स्पर्धितां संघर्षिभावमभ्यसूयाम् । 'वाण्या भृङ्गीपिकीरौ' इति काव्यकल्पलतावचनादभृङ्गीसाहचर्यायाभृङ्गोऽप्यागत एव । बिभ्रते धारयन्ति । कुर्वतेत्यर्थः। स्वद्वेषिणस्तु दूरमुत्सार्यत एवेति ॥
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १२ श्लो० ४३-४५
सौभाग्यम्
२७७
શ્લાકા
કાઈ ભિલ્લુસ્રી ગૃહઉદ્યાનમાં અનેક જાતિનાં વૃક્ષેાના વિકસિત પુષ્પા ચૂટતી હાથથી ભ્રમરાને દૂર કરતી હતી. ‘આ ભ્રમરો અમરા વાણીવિલાસ સાથે ઈર્ષ્યા કરે છે, તેથી તે શત્રુઓને દૂર જ કરવા જોઈએ' આ પ્રકારે હૃદયમાં પ્રગટ થયેલા રાષથી જાણે अमरीने इर भरती न होय ! ॥ ४३ ॥
नाभिदध्ने ह्रदेऽम्भोविहारालसास्त्रसमुत्पादयन्ती रथाङ्गात्क्वचित् ।
तद्विभूषां स्तनाभ्यां गृहीत्वा पुरा किं पुनस्तद्वपुष्पीतिमादित्सया ॥ ४४ ॥
क्वचित्कुत्रापि गृहोद्यानप्रदेशे नाभिदध्ने नाभिप्रमाणे । 'नाभीरम्या नीलतमालका, इति चम्पूकथायाम् । 'नीला हरितत्विषस्तमालनुमा नाभिरम्या नाभिदध्नाः' इति चम्पूटिप्पनके । हृदे हे अम्भोविहारे जलकेलिकरणसमये अलसा मन्थरा लम्पटा वा काश्चित्किरातीः रथाङ्गात् चक्रवाकात् त्रासमाकस्मिकं भयमुत्पादयन्तीर्जनयन्तीः सतीः । उत्प्रेक्ष्यते - पुरा पूर्वं स्तनाभ्यां निजकुचाभ्यां कृत्वा तेषां रथाङ्गानां विभूषां शोभां गृहीत्वा पुनद्वितीयषारं तद्वपुषां चक्रवाकशरीराणां पीतिनः पीततायाः आदित्सया आदातु गृहीतुमिच्छयेव त्रासमुत्पादयन्ती । असद्वस्तुग्रहणे समीहा भवेत् यतः स्वयं श्यामवर्णत्वेन स्वर्णवर्णवपुः शोभादानमौचितीयञ्चति ॥
લેાકાથ
નાભિપ્રમાણ ક્રીડાસરોવરમાં જલક્રીડા કરવામાં ચતુર એવી કોઈ બિલ્લી ચક્રવાકાને ભય પેદા કરતી હતી પૂર્વે પોતાના સ્તનેાથી ચક્રવાકેાની શૈાભાને ગ્રહણ કરીને હવે પુનઃ સ્વય' કાળી હાવાથી ચક્રવાકના શ્વેત શરીરની શૈાભા જાણે ગ્રહણ ४२वा थाडती न होय ! ॥ ४४ ॥
क्वापि विश्लेषयन्तीका जीवनाद्धार्तराष्ट्रान्पुनर्भीमवाहा इव ।
राक्षसी वत्क्षपारागिणीरुत्पलाकाङ्क्षिणी: क्लृप्तकीलालपानाः पुनः ॥ ४५ ॥
क्वापि गृहोद्यानदीर्घिकादिप्रदेशे काश्चित् शबरनायकनितम्बिनीजवनाज्जलात्सकाशात् कान बलाहकान मीनाशिना जलचरान् पक्षिविशेषान् तथा धार्तराष्ट्रान सितेततरपक्षान् राजहंसजातिविशेषान् विश्लेषयन्तीः परस्परं स्ववशाभिः बालकैर्वा वियोगं
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो. ४५-४६]
नयन्तीः । उड्डाययन्तीरित्यर्थः । का इव । भीमवाहा इव । कुन्तीतनुजन्मत्रिकापेक्षजातीया मध्यमपाण्डवस्य युधिष्ठिरानुजन्मनो वृकोदरभुजा यथा बकानिति बकनामानं राक्षसम् । बहुत्व तु लङ्काधिपतिराक्षसराजत्वात् । तथा धार्तराष्ट्रान धृतराष्ट्रस्यापत्यानि धृतराष्ट्रस्य पितृव्यस्य शत दुर्योधनदुःशासनप्रमुखान पुत्रान् जीवनाज्जीवितव्यात् विश्लेषयन्तीवियोजयन्तीः । निघ्नतीरित्यर्थः । पुनः काश्चित्क्षपासु हरिद्रासु । 'हरिद्रा काञ्चनी पीता निशाख्या वरवर्णिनी' इति हैम्याम् । रात्रिसर्वनामभिरर्थे सति हरिद्वैवोच्यते । यथा चम्पॅकथायाम्-'वररजनीकरकान्ते' इति । 'निशानभः सदृशे मज्जनगृहे । किंलक्षणा । वरा । विशिष्टविज्ञानापेता रजनीकरा हरिद्रोद्वर्तनादिकारकाः पुमांसस्तैः कान्ते प्रधाने । निशानभसि किंलक्षणे । वरः सर्वकलासंपूर्णों रजनीकरश्चन्द्रस्तेन मनाझे' इति चम्पूटिप्पनके । रागो वपुरुद्वर्तनादिना आसत्तिविद्यते यासाम् । तथा उत्पलानि कुवलयान्याकाअन्तीत्येवंशीलाः । पुनः क्लप्तं रचित कृत कीलालस्य पानीयस्य पानं याभिः । किंवत ।' राक्षसीवत् । यथा निशाचर्यः राक्षस्यः क्षपायां रजन्यां रागोऽस्त्यासाम् । रात्रिचरत्वात । तथा उत्प्राबल्येन पलं मांसमाकाङ्कति सामस्त्येन वाञ्छतीत्येवंशीलाः । पलादत्वात् । पुनः निर्मितं कीलालस्य रुधिरस्य पानं याभिः । असृक्पत्वात् । 'रात्रिचरो रात्रिचरः पलादः कीनाशरक्षोनिकसात्मजाश्च । क्रव्यात्कर्बुरनैर्ऋतामृक्पः' इति हैम्याम् । 'कीलाल रुधिरे नीरे' इत्यनेकार्थः ।।
કાર્થ
જેમ ભીમે દુર્યોધન આદિ ધૃતરાષ્ટ્રના એ પુત્રને જીવનથી મુક્ત કર્યા હતા, તેમ કેઈ બિલસ્ત્રી ગૃહવાવડીમાંથી બગલા આદિ પક્ષીઓને જીવન-જલથી વિગ કરાવતી હતી ! વળી, જેમ રાક્ષસી રાત્રિની રાગિણી, માંસભક્ષિણી અને લેહી પીનારી હોય તેમ રાત્રિ રાગિણી કમલેને ઈચ્છતી અને મિલેચિત પીણાને પીતી જિલીઓ शालती ती. ॥ ४५ ॥
केलिवापीपयोमजनव्याजतो नागनारीविजेतु वजन्तीरिव । नागगेहोपसीदत्तदम्भोजरग्विनम कुर्वतीनिःसरन्तीः पुनः ॥ ४६॥
काश्चित्किरातेशितः कान्ताः केलिवापीषु क्रीडाकृते या गृहोपवनदीर्घिकास्तासु पयसि स्वतन्त्रसलिलान्तरालखेलनसमये पयसि पानीये मज्जनानां क्रीडारसाश्रूडनानां दनुप्रादुर्भवनव्यतिकरे वा सलिलाबहिनिर्गच्छन्तीः सतीः नागगेहाभुजंगभवनादुपसी
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ४६-४७]
दन्तीनामागच्छन्तीनां तदम्भोजदृशां नागनिकेतननितम्बिनीनां बिभ्रम विशेषेण भ्रान्ति कुर्वतः सृजन्तीरिव । एतद्दीर्घिकावारिवर्त्मना नागलोकात्कथंचिवभूमण्डलालोकन कुतूहला cristते वा निर्गता नागाङ्गना इवेति भ्रमः ॥
भा
२७९
Àાકાથ
પલ્લીપતિની કોઈ સ્ત્રી ક્રીડાવાવમાં જેલક્રીડા કરતી, ડૂબવાના બહાને જાણે નાગકન્યાઆને જીતવા માટે જતી ન હાય ! અથવા ભૂમંડળનું કૌતુક જોવા માટે વાવડીનાં રસ્તે નાગદેકમાંથી બહાર નીકળતી, દ્રષ્ટિમાં ભ્રમ પેદા કરતી જાણે નાગકન્યા
न
! ॥ ४६ ॥
भास्वतः कान्तिवद्वारुणी रागिणीः शालिपत्त्रावली: शालिशाखा इव । नन्दनानन्दिनीर्मन्दरोर्वीरिव प्रीणयन्तीर्मनः साधुगोष्ठीरिव ॥ ४७ ॥
काश्चित्किरातीः । वारुणी मदिरा तत्र विषये तत्पाने रागः अस्त्यासामिति रागिणीः । 'काश्चित्कादम्बरीमधुपानमदघूर्णितद्दशः' इति चम्पूकथायां । भिल्लीनामपि मदिरापानं दृश्यते । किंवत् । कान्तिवत् । यथा भास्वतः सहम्मरश्मेः कान्तयो दीप्तयः वारुण्यां वरुणदिकपालस्य इयं दिग्वारुणी पश्चिमा दिकू तस्यां रागिण्यः । पश्चिमायां समेतस्य सायं मार्तण्डमण्डलस्य मरीचयो रागरञ्जिताः सरागा भवन्ति । राग आसक्तिररुणिमा च । पुनः किंभूताः । शान्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः शालिन्यः पत्त्रावल्यः पत्त्रलताः यासाम् । का इव । शालिशाखा इव । यथा वृक्षाणां शिखाः शोभनशीलाः पत्त्राणां पर्णा नामावल्यः श्रेणयोः यासु तादृश्यो भवन्ति । पुनः किंभूताः । नन्दनैनिजाङ्गजैः पुत्रैरानन्दः प्रमोदः अस्त्यासाम् । का इव । मन्दरोर्वीरिव । यथा मेरुभूमयः नन्दननामवनेनानन्ददायिन्यः ताः । जिनशासने मन्दरो मेरुरुच्यते । यथा भक्तामरस्तवे - किं मन्दराद्रिशिखरं चलितं कदाचित्' इति । यथा स्नातस्य स्तुतौ ' मन्दररत्नशैलशिखरे जन्मा भिषेकः कृतः' इति । मन्दरेषु पञ्चसु मेरुषु मेरुषु रत्नं लक्षयोजनप्रमाणत्वात्सर्वद्वीपसमुद्राणां मध्यवर्तित्वान्नाभिस्थानकत्वाच्च रत्नम् । अपरे चत्वारो मेरवः चतुरशीतियोज - • नामाना: । जिनजन्माभिषेको मेरुं विनान्यत्र न स्यादिति । तथा सिद्धान्तेष्वपि मन्दरस्मरणं लभते । ‘पच्चयस्स' – इत्यादि । शैवशासनेषु तु मन्दर इन्द्रकलशैलः । अत्र तु जैनमतानुसारेणैव मेरुः । पुनः किं कुर्वतीः । मनः तद्विभ्रमविलासक्रीडादिविलोककानामन्तःकरणं प्रीणयन्तीस्तोषयन्तीः । का इव । साधुगोष्ठीरिव । यथा साधूनां संसारमुमु
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२८०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ४७-४८
-
झूणाम् । अथ वा साधुभिः सत्तमैः पुंभिः सम गोष्ठीः संसारापारपारावारपारोत्तरणोपायप्रकथनेन सन्मतिशिक्षाप्रदानेन च मानसं परमानन्दसंदोहासादनमेदुरं विदधतीः ॥
શ્લોકાર્થ સૂર્યની કાંતિ જેમ સાંજે વારૂણી (પશ્ચિમદિશામાં) રાગિણી એટલેકે લાલ હોય છે, તેમ કઈ ભિલસ્ત્રી વારૂણી-મદિરાપાનમાં રાગિણી હતી. વળી, વૃક્ષો જેમ પની પતિવડે શોભે તેમ ભિલીએ પત્રાવલિવડે શેભતી હતી. મેરૂપર્વત જેમ નંદનવન વડે આનંદદાયી છે, તેમ ભિલસ્ત્રીઓ નંદન-પુત્ર વડે આનંદ પામતી હતી. તેમજ સત્યરૂની ગેષ્ઠી સંસાર તાપને દૂર કરી ચિત્તને શિતળતા અપે, તેમ જિલ્લાઓ ચિત્તને ખુશ કરતી હતી. (જૈન શાસનમાં પાંચ મેરૂપર્વતે કહ્યા છે, તેમાં મધ્યમેરૂ લાખ જન પ્રમાણે અને બાકીના ચાર મેરૂ ચોરાશી હજાર યોજન પ્રમાણુ કહ્યા છે. દરેક જિનેશ્વર ભગવાને જન્માભિષેક મેરૂપર્વત ઉપર જ થાય છે.) છે ૪૭
आश्मगर्भीयसंदर्भविभाजिनीः शालभजीरिव स्वैरसंचारिणीः । सूरिपादान्प्रणम्यान्प्रणन्तु निजास्तत्र कान्ताः किरातेशिताहवत ॥४८॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते-आश्मगर्भीयो मरकतरत्नसंबन्धी । 'मरकतं त्वश्भगर्भः' इति हैभ्याम् । यः संदर्भो रचनाविशेषस्तेन विभ्राजन्ते इत्येवंशीलाः । पुनः किंभूताः । स्वेच्छया स्वतन्त्र दिव्यानुभावात्कोकाशसूत्रधारादिकृतकीलिकादिप्रयोगावा संचरणशीलाः । इतस्ततः परिभ्रमणस्वभावाः शालभजीः पाञ्चालिका इव । एषु सर्वेष्वपि वृत्तेषु द्वितीयाबहुवचनानि ज्ञेयान्यग्रेतनसंबन्धात् । एवं व्यावर्णितस्वरूपा निजा आत्मीयाः कान्ताः प्रियतमाः किरा. तानां भिल्लानामीशिता स्वामी अर्जुनस्तत्र भगवत्पादपवित्रीकृतनिकेतने प्रणम्यान जगज्जननमस्करणीयान् सूरिपादान प्रणन्तुं नमसितुमजूहवदाकारयामास । इत्यन्तचतुर्दशभिः कुलकम् ॥ इत्यर्जुनकिरातपतिप्रमदानां विविधविलासचेष्टास्वरुपवर्णनम् ॥
કાથ
પલ્લીપતિ અને સ્વયં આચાર્યને નમસ્કાર કરીને, મરતમણી રચનાથી શેભતી અને દિવ્યાનુભાવથી સ્વયં ચાલતી પુતળીઓ જેવી પિતાની પત્નીઓને, આચાર્યને નમસ્કાર કરવા માટે બેલાવી. ! ૪૮ ,
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ४९-५०]
हीरसौभाग्यम्
२८१
जंगम सार्वभौमं किमुर्वीभृतां सरिशीतांशुमायान्तमालोक्य तम् । अर्जुनाम्भोजनेत्रास्तदघ्रिद्वयं नेमुरानन्दसान्द्रीभवन्मानसाः ॥४९॥
अर्जुननाम्नः पल्लीपतेरम्भोजनेत्रा नलिननयनाः कान्तास्तस्य हीरमृरेरध्रिवयं चरणयुगल नेमुः प्रणमन्ति स्म । किंभूताः । आनन्देन प्रमोदेन कृत्वा सान्द्रीभवन्ति निबिडानि जायमानानि मानसानि मनांसि यासाम् । किं कृत्वा । सरिष्वाचायषु ज्योतिश्चक्रायमानेषु मध्ये शीतांशु सुधाकरं चन्द्रमायान्तमात्ममन्दिरेषु समागच्छन्तमालोक्य स्वनयनयो. !चरीकृत्य । दृष्ट्वेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जंगमं संचरन्तं वसुधाविहरणशीलमुर्वीभृतां पर्वतानां सार्वभौमं चक्रवर्तिनमिव । मेरुगिरिमिव ।
કાથ પહેલી પતિની સ્ત્રીઓ જાણે જંગમ મેરૂપર્વત ન હોય, તેવા આચાર્યને જોઈને અત્યંત હર્ષિત થઈ, અને સૂરીશ્વરનાં ચરણકમલે નમસ્કાર કર્યા. ૪
कामिनीभिः किराताधिभर्तुस्ततो मौक्तिकौघैरवाकीर्यत श्रीप्रभुः । सोऽप्यवैश्वस्त्यलक्ष्मीमिवानश्वरीं स्वेन ताभ्यो ददौ धर्मलाभाशिषम् ॥ ५० ॥
ततो वन्दनानन्तरं किरातानां पुलिन्द्राणामधिभर्तुः स्वामिनः अर्जुनस्य कामिनीभिः कान्ताभिः मौक्तिकौधैर्मुक्ताफलमण्डलैः श्रीप्रमुः श्रीमान हीरविजयसरिः अवाकीर्यत वर्धाप्यते स्म । पुनर्वर्धापनानन्तरं सोऽपि श्रीप्रभुः स्वेनात्ममुखेन ताभ्यः किरातेन्द्रकामिनीभ्यः धर्मलाभमेवाशिष मङ्गलशंसनमाशीर्वादं ददौ दत्तवान् । उत्प्रेक्ष्यते-अनश्वरी शाश्वतीमवैश्वस्त्यस्य अर्थात्तासामेवार्जुननारीणामवैधव्यस्य लक्ष्मीमिव । 'विश्वस्ता विधवा समे' इति हैम्याम् । तथा 'नलात्स्ववैश्वस्त्यमनाप्तुमानता' इति नैषधे ॥
શ્લોકાર્થ વંદન કર્યા પછી અર્જુનની પ્રિયાઓએ મતીઓના સમૂહથી સૂરીશ્વરજીને વધાવ્યા ત્યારપછી તે સ્ત્રીઓને આચાર્યો “ધર્મલાભના આશીર્વાદ આપ્યા. તે આશીર્વાદ જાણે અર્જુનની એની શાશ્વત અવૈધવ્યરૂપી લમી (સૌભાગ્યલક્ષમી) ન હોય ! . ૫૦
हि० सौ० ३६
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो ० ५१-५२]
देशनाम्भोदधारां सुधाया इव ज्येष्ठजामि मुनीन्द्रस्य पीत्वादरात् । भिल्लभर्तुर्जजम्भे मनःकानने बोधिफुल्लल्लताश्लेषिहर्षद्रमः ॥ ५१ ॥
भिल्लभर्तुरर्जुननाम्नो भिल्लानां शबराणां भर्तु यकस्य पल्लीपतेर्मना मानसमेव काननं वनं तत्र बोधिः सम्यक्त्वमेव फुल्लन्ती विकसन्ती लता वल्ली तया आश्लेष आलिङ्गनमस्त्यस्य एतादृशो हर्षद्रुमः प्रमोदपादपः प्रादुर्भवति स्म । किं कृत्वा । मुनीन्द्रस्य हीरसूरे शना धर्मकथा सैव अम्भोदधारा मेघपयोवृष्टिस्तामादरादेकाग्रचित्ततया पीत्वा निपीय सादरं श्रुत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-सुधायाः पीयूषस्य ज्येष्ठजामि वृद्धभगिनीमिव ॥
લેકાર્થ
સુધાની મોટી ભગિની સમાન આચાર્યની ધર્મદેશનારૂપી અમૃતધારાનું આદરપૂર્વક પાન કરીને, પલ્લીપતિ અર્જુનનાં મનરૂપી વનમાં બધિરૂપી વિકસિત લતાથી આલિંગિત થયેલો હર્ષરૂપી વૃક્ષ જાણે પ્રગટ થયે ન હેય ! ૫૧ છે.
वर्णयामः किमस्यामृतस्राविणीं बिभ्रतो भारती वजसरीन्द्रवत् । वङ्कचूलो यथा धर्मघोषेण यद्येन रौद्रोऽपि भिल्लप्रभुर्बोधितः ॥ ५२ ॥
अस्य हीरसूरेः किं वर्णयामः किं किं स्तुतिगोचरीकुर्मः । अस्य किं कुर्वतः । वज्रसूरीन्द्ववद्रज्रस्वामिनाम्नः आचार्यपुरंदरस्येव अमृतस्राविणीं सुधारसोद्गारिणीम् । पीयूषवर्षिणीमित्यर्थः । भारती वाणी वाग्विलासं बिभ्रतो धारयतः । यत्कारणाद्येन भगवता रौद्रोऽप्यतिक्रूरोऽपि भिल्लप्रभुः पुलिन्दपतिरर्जुनः बोधितः बोधिबीजं प्रापितः । केनेव । यथा धर्मघोषेण सूरिचन्द्रेण चण्डोऽपि वङकचुलनामा राजपुत्रीपल्लीपतिः प्रतिबोधितः । कतिचिनियमान ग्राहितौ द्वावपीत्यर्थः ।।
કાર્થ
હીરવિજયસૂરિનું શું શું વર્ણન કરીએ ? જેમ “ધર્મશેષ” નામના આચાર્યો વંકચૂલ પલીપતિને પ્રતિબંધ આપ્યું હતું, તેમ વાસ્વામીના જેવી આચાર્યની સુધા વરસતી વાણીનું પાન કરતા અતિક્ર એ પણ અર્જુન પલ્લી પતિ પ્રતિબંધ પાપે. પર છે
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ५३-५४
हीरसौभाग्यम्
२८३
उत्पथे प्रस्थितांस्तन्वतश्चापलं तत्र सूरिः किरातान्परानप्यसौ । सत्पथेऽतिष्ठिपत्सत्त्वरक्षाव्रतै रश्मिभिः शूकलान्सादिवद्वाजिनः ॥५३॥
असौ हीरसूरिस्तत्र शिरोत्तरानामग्रामे परानन्यानपि किरातान् भिल्लान् सत्त्वानां जन्तूनां रक्षा दया अहिंसा तदादिमैः सैव प्रथमा येषु तादृशैव्रतैर्विविधनियमैः कृत्वा सत्पथे शोभनमार्गे अतिष्ठिपत्स्थापयति स्म। किंवत् । सादिवत् । यथा तुरगाणां दूषणभूषणलक्षणप्रस्थापनरक्षणनर्तनधौरितादिगतिकारापणादिकलाकुशलः सादी अश्ववारः। अश्वारोहे चाश्ववारः सादी च तुरगी च सः' इति हैम्याम् । शकलान्दुविनीतान् । 'दुर्विनीतस्तु शूकलः' इत्यपि हैम्याम् । रश्मिभिः वल्गाकशादिरज्जुभिः कृत्वा सत्पथे सर्वजनातिवाहिते वर्त्मनि स्थापयति । किंलक्षणान् किरातान् । उत्पथे हिंसादिविधाने दुष्ठाध्वनि मार्गादितरस्थाने वा प्रस्थितान्प्रवर्तमानान्प्रचलित्तान् । पुनः किंभूतान् । चापलं द्यूतमांसमदिरावेश्यापापधिचौर्यपराङनागमनाचनेकदर्व्यसनेषु चञ्चलतां लौल्यं चक्रपदस्थापनगमनादि च तन्वतः प्रकुर्वतः आद्रियमाणान्विस्तारयतश्च ॥ इत्यर्जुनपल्लीपतितत्सेवकानां नियमदानम् ॥
લોકાથ જેમ ઘોડેસ્વાર વક્રિશિક્ષિત અશ્વોને ચાબુકવડે સન્માર્ગે લાવે તેમ હીરવિજયસૂરિએ તે શિત્તરા ગામના ઉન્માર્ગે ચાલનારા દુર્વ્યસની બીજા પણ ભિલલેકેને જીવની રક્ષારૂપ અહિંસા આદિ તેના દાનવડે સન્માર્ગમાં સ્થાપિત કર્યા. પ૩ છે
सूरिशीतांशुरापृच्छय भिल्लाधिपं संप्रणिन्ये पुरस्तादथ प्रस्थितिम् । तावदग्रे ददर्शाबुदोर्बीधरं विन्ध्यमभ्येतमेतं विनन्तु किमु ॥ ५४ ॥
अथार्जुनादीनां नियमदानानन्तरं सरिशीतांशु रसूरिचन्द्रः भिल्लाधिपमर्जुनं किरातराजमापृच्छय प्रश्नयित्वा पुरस्तादग्रे प्रस्थितिं प्रस्थानं गमनम् । प्रयाणमित्यर्थः । संप्र. णिन्ये करोति स्म । प्रभुर्भट्टारकस्तावदने पुरतः अर्बुदनामानमुर्वीधरं पर्वतं ददर्शलोचनगोचरीकरोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विन्ध्यं जलबालकापरपर्यायं शैलम् । 'विन्ध्यस्तु जलबासकः' इति हैम्याम् । एतं सूरिं विनन्तुं विशेषेण नमस्कर्तुमभ्येत संमुखमागतमिव ॥
શ્લેકાર્થ ત્યારપછી આચાર્યોમાં ચન્દ્રસમાન હીરવિજયસૂરિએ પલ્લી પતિને પૂછીને ત્યાંથી આગળ પ્રયાણ કર્યું. ત્યાંથી આગળ ચાલતાં અનુક્રમે “અબુંદી નામના પર્વતને જો. જાણે તે પર્વત સૂરીશ્વરને નમસ્કાર કરવા માટે સન્મુખ આવ્યું ન હોય ! છે ૫૪
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ५५-५६
यो गिरिस्तुङ्गिमश्रीभिरन्यान्पराभूय श्रृङ्गाग्ररङ्गत्पयोदोपधेः । छत्रमाधत्त मायुरमुर्वीधराधीशितुर्नन्दनस्तं जयावं किमु ॥५५॥
य उर्वीधराणां पर्वतानां भूपालानां चाधीशितुर्भर्तु यकस्य भर्तुहिमाचलस्य चक्र वर्तिनो वा नन्दनःपुत्रः । 'गौरीवरश्वशुरभूधरसंभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदम्बकस्य मन्दाकिनीधनजटे दधदुत्तमाओं यः शालकः शशिभृतोऽभिनयं करोति ॥' इति गुर्जरेश्वरपुरोहितवस्तुपालवयस्यसोमेश्वरभट्टविरचितलूणिगवसतिपट्टिकोत्कीर्णवस्तुपालप्रशस्तावबुंदाहिमादिपुत्रत्वं प्रकटमास्ते । एतावतार्थेन अर्बुदनामा गिरिः कश्चित्सार्वभौमतनुजन्मा च । उत्प्रेक्ष्यते-श्रृङ्गाग्रे शिखरोपरितनप्रदेशे रङ्गतां चरतां पयोदानां सजलजलघराणामुपधेर्धनघटाकपटात् तन्जयाङ्गं तेषां पर्वतानां भृपानां च जयस्य पराभवनस्य अङ्घ चिह्न किमु मायूरं मयूरपिच्छसंबन्धि छत्रमातपत्रमिवाधत्ते बिभर्ति स्म । किं कृत्वा । तुङ्गिनः उच्चत्वस्य महिम्नः पराक्रमस्य करितुरगादिपरिवारस्य जात्यादेर्वा महत्त्वस्य श्रीभिर्लक्ष्मीभिभवैर्वा कृत्वा अन्यान्परान गिरीन्नराधिपान्वा पराभूय विजित्य खवशीकृत्य वा ॥
લોકાઈ
પર્વતના અધિપતિ હિમાચલના પુત્ર અબુદાચલે (આબુ), પિતાની ઊંચાઈની શેભાથી બીજા પર્વતોને પરાભવ કરીને. શિખરની ટોચે કુરાયમાન મેઘોનાં બહાને જાણે જયસૂચક મયૂરપીંછનું છત્ર ધારણ કર્યું ન હોય ! ૫૫
अध्वरोद्धः सुधाधामचण्डद्युतोविन्ध्यधात्रीधरस्येव संस्पर्धया ।
श्रृङ्गलेखाभिरभ्रंकषाभिर्नभःपद्धतिं रूद्धवानर्बुदोर्वीधरः ॥५६॥ अर्बुदाभिधान उर्वीधरः शैलः अभ्रमाकाशं कषन्ति विलिखन्ति धृष्यन्तीति । 'कष विलेखने' इत्ययं धातुः । अभ्रंकषास्ताभिर्गगनमण्डलोल्लेखिनीभिः शृङ्गलेखाभिः शिखरराजीभिः कृत्वा नभ-पद्धतिं व्योममागं रुद्धवानात्मना रुणद्धि स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सुधाधामा चन्द्रः, श्चण्डद्युत्सूर्यः, तयोरध्वनो मार्गस्य रोद्धः रोधविधातुर्विन्ध्यधात्रीधरस्य विन्ध्याचलस्य संस्पर्धया संहर्षेणेव असूययेव ॥
શ્લેકાર્થ
અબુદાચલનાં ગગનચુંબી શિખરએ આકાશમાર્ગને અવરોધ કર્યો છે, જાણે તે ચન્દ્ર સૂર્યને અવરોધ કરનારા એવા વિધ્યાચલ પર્વતની સાથે સ્પર્ધા કરતા ન હોય ! ! ૫૬ .
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो ० ५७-५८ ] हीरसौभाग्यम्
कापि श्रृङ्गे विनीले तमालैः शशी यस्य चूडामणीवत्कचानां चये कापि शोणाश्मङ्ग पुनर्भानुमान्प्राग्गरेः सानुनी वोदयँल्लक्ष्यते ॥५७॥
२८५
यस्यार्बुदाग्रे क्वापि कुत्रापि स्थाने तमालैः समुल्लसद्वहलदलमण्डलसच्छवितापिच्छपादपैर्विनीले अतीव श्यामलीभूते श्रृङ्गे शिखरे शशी चन्द्रमाः कचानां चये कामिनी - शपाशे चूडामणीवत् चूडारत्नमिव लक्ष्यते ज्ञायते वा । पुनरपरेऽर्थे क्वापि कुत्रापि प्रदेशे शोणाश्मभिः परागमणिभिर्निर्मिते शृङ्गे कूटे भानुमान् सहस्ररश्मिः प्राग्गरेरुदयाचलस्य सानुनी प्रस्थे उदयन्नभ्युद्गमं लभमान इव लक्ष्यते निरीक्ष्यते ॥
શ્લેાકા
અબુદાચલના કાઈ સ્થાનમાં અતિનીલ એવાં તમાલનાં વૃક્ષાથી શ્યામ બનેલાં શિખરામાં રહેલા ચન્દ્ર જાણે કામિનીના કેશપાશમાં રહેલા ચૂડામિણ (ખેર) ન હોય તેવા જણાતા હતા. વળી કોઈ પ્રદેશમાં પદ્મરાગમણિએથી નિર્માણ કરાયેલા શિખર ઉપર રહેલે સૂર્યાં જાણે ઉદયાચલનાં શિખર પર ઉગતા ન હોય તેવા જણાતા હતા ૫ ૫૭ ॥
मौलिलीलायमानामृतांशुक्षर निर्झराम्भो प्रवाहस्वरूपैरसौ । सातपत्रस्फुरच्चामरैर्भूभृतां राजभावं विभतींव भूमीधरः ॥ ५८॥
असौ भूमीधरः अर्बुदाचलः सहातपत्रेण वर्तन्ते यानि तानि सातपत्राणि । तथा स्फुरन्ति इतस्ततः प्रसरन्ति चञ्चलीभवन्ति यानि चामराणि रोमगुच्छानि तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - भूभृतां सर्वपर्वतानां राजभाव स्वामित्वमाधिपत्यं वा बिभर्ति धारयतीव । किंभूतः | मौलौ शिरः शिखरोपरि लीलायमानो लीलया स्ववशेनाचरन् प्रवर्तमानः प्रचलन्वा अमृतांशुः शीतदीधितिः । तथा क्षरतां शिखरान्तरालेभ्यो निःसरतां निर्झराणामम्भसां पानीयानां प्रवाहा धारास्ता एवं स्वरुपमात्मा येषां तैः ॥
લાકા
શિખર ઉપર લીલારૂપે રહેલા ચન્દ્રરૂપ છત્રવડે અને ઝરણાંનાં પાણીના પ્રવાહ સ્વરૂપ ચામરા વડે અČદાચલ, જાણે સ`પતામાં સાવભૌમતા (ચક્રવાતી'પણુ) ધારણ કરતા ન હાય ! ૫ ૫૮ ॥
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
aritभाग्यम् [ सर्ग १२ श्लो० ५९-५९
कुन्दरुंनीलकण्ठः पुनश्चन्द्रचूडः शिवः सिंहयानाङ्कितः । वात वेल्लल्लताक्लृप्तलास्यः सरिद्योऽनुयातीव दिग्वाससं किं दिवा ॥ ५९ ॥
योऽर्बुदगिरिः दिवा दिवसं दिश आशा एव वासांसि वस्त्राणि यस्यासौ दिग्वासा ईश्वरः तमनुयात्यनुकरोति सदृशीभवतीव । 'दिक्कृत्तिवासा भवनीललोहितौ' इति है - म्याम् । द्वापि विशिनष्टि - किंलक्षणः । कुन्दानां विकसितकुसुमसंततिसितीकृत मुचकुन्दद्रुमाणां रुक् कान्तिर्यत्र । पक्षे कुन्दवदुज्ज्वला रुक् कायकान्तिर्यस्य । पुनः किंभूतः । नीरमुग्भिः उन्नमन्नीरदैः कृत्वा नीलः श्यामलीभूतः कण्ठः उपत्यकाभागः शिरः शिखरादधस्तनप्रदेशो यस्य । पक्षे मेघवन्नीलः विषविषमानल ज्वालाज्वलितत्वात्कालः कण्ठो गलं यस्य । ‘दधदभ्बुदनीलकण्ठताम्' इति नैषधे । अर्थः पूर्ववत् । पुनः किंभूतः । चन्द्रो विधुरत्युचैस्तरत्वात् चूडायामग्रभागे अभ्रंकषशिखरोपरितनप्रदेशे यस्य । पक्षे चूडायां जटाजूटे यस्य पुनः किंभूतः । शिवो निरुपद्रवः परैर्ग्रहीतुमशक्यः शिवनामा च । पुनः किंलक्षणः । सिंहानां केसरिणां यानानि गमनागमनानि तैरङ्कितः कलितः । पक्षे सिंहयानया पार्वत्या अतिचिह्नितः । तस्या अर्धाङ्गत्वात् । 'प्रसह्य चेतो हरतोऽर्धशंभो:' इति नैषधे । अर्धशंमोरीश्वरस्य शरीरार्धघटनया इत्यर्धशंभुः । पुनः किंभूतः । वातैः पवनैः वेल्लन्त्यश्चश्ञ्चलीभवन्त्यो या लताः वल्लयस्ता मिस्तद्वद्वा क्लृप्ती लास्यं नाटकं येन । महानटत्वान्नट्यप्रियत्वाच्च । पुनः किंभूतः । सरिन्निझं ररूपा अत्युज्ज्वलत्वात्स्वः सरिद्गङ्गा यस्य । पक्षे निर्झर - तुल्याः गिरीशत्वात् गिरीशो हिमाद्रिरपि । तत्र निर्झररूपैव गता यत्र । अथवा सरति गच्छति विस्तरतीत्येवंशीला व्यवस्थित विकल्पत्वाद्दीर्घत्वाभावस्तादृशी नित्यवाहिनी स्वर्वाहिनी यस्मिन् । तथा शैलोऽपि अत्युच्चत्वादतिविस्तारत्वात्पातालमूलत्वाच्च दिग्वासा दशसु दिक्षु वासो वसनं अथवा दशापि दिशो वासांसि वस्त्राणि यस्य सः । 'शिरःस्वःसरित' इति वा पाठः । तत्र शिरसि अत्युच्चस्तरत्वान्मस्तके स्वः सरित् गगनगङ्गा यस्य । तथा च वस्तुपालवसतिप्रशस्तावर्बुदाद्रिवर्णने - ' मन्दाकिनी घनजटे दधदुत्तमाङ्गे' इति ॥
શ્લેાકાથ
અબુદગિરિ દિવસે ઈશ્વર (શંકર) નું અનુકરણ કરતા હતા. પર્યંત વિકસિત મચકુંદ પુષ્પાની કાંતિવાળા છે. ઈશ્વર વિકસિત મચકુર્દ પુષ્પસમાન શરીરની ઉજજવલ ક્રાંતિવાળા છે. પત-મેઘાથી જેના શિખર ઉપરના ભાગ શ્યામ અનેલેા છે. વિષપાન કરવાથી ઈશ્વરના કંઠે શ્યામ અનેલા છે. પવતના શિખરપર ચૂડામણિ રૂપે ચંદ્ર રહેલે છે. ઈશ્વરે પેાતાની જટામાં ચંદ્રને ધારણ કરેલેા છે. પવત-નિરૂપદ્રવી સ્થાનવાળા છે ઈશ્વર શિવ એવા નામ વાળા છે.પવ તમાં કેશરી સિ હાનું ગમના ગમન છે ઈશ્ર્વર સિંહૈયાના એટલે કે
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ५९-६१]
हीरसौभाग्यम्
२८७
- ચંચલ બનેલી લતાની જેમ ઈશ્વરે નાટક કરેલું છે. પર્વતમાં ઝરણારૂપે નદી વહે છે ઝરણા સમાન ઉજજવલ એવી ગંગા નદી ઈશ્વરના મસ્તકમાં છે, અથવા વ્યવસ્થિત રૂપે આકાશગંગા ઇશ્વરના મસ્તકે રહેલી છે. પર્વત-અતિ ઉન્નતતા-અતિ વિસ્તાર અને પાતાલમૂલ હેવાથી પર્વતને દશેદિશાઓમાં વાસ છે. ઈશ્વર દિશારૂપી વસ્ત્રવાળે છે. આ રીતે અબુદાચલ ઈશ્વરની સમાનતા ધારણ કરતે હતે. ૫૯
रत्नसान्वौषधीप्रस्थमुख्यश्रिया मेरुमुख्यक्षमाभृज्जयादर्जिताम् ।
श्रृङ्गनिर्गत्वराणां झराणां निभात्कीर्तिमेतां बिभर्तीव मूर्ती गिरिः ॥६०॥ यो गिरिरर्बुदाचलः श्रृङ्गेभ्यः स्वशिखरेभ्यो निर्गत्वराणां निःसरणशीलानां झराणां निर्यन्निर्झरपयःप्रवाहानां निभायाजात् मृत शरीरवतीमेतां जगजनताप्रत्यक्षलक्षां कीर्ति यशोविस्तृतिं बिभर्ति दधतीव । किंभूताम् । रत्नसानूनां मणिमयानां शिखराणां तथा औषधीनां फलपाकावसानिकानां वशीकरणस्वर्णरजतादिकारिकाणां वा लताद्रमविशेषाणां प्रस्थानां विविधधातुरसपिकादिस्थानकानामपरश्रृङ्गाणां मुख्यया प्रकृष्टया श्रिया तत्पमुखया वा लक्ष्म्या वैभवेन क्षोभया वा । मेरोमणिशिखराणि, हिमाचले त्वौषधीप्रस्थं श्रृङ्गम् । अत एव मेरुः स्वर्णाचलो मुख्यः प्रधानो येषु । मुखे भावो मुख्य आदिर्वा येषु तादृशानां क्षमाभृत्तां पर्वतानां जयात्पराभवनादर्जितां स्वायत्तीकृताम् ॥
શ્લોકાર્થ
અબુદાચલનાં શિખરમાંથી નીકળતા પાણીનાં ઝરણનેહાને રનમય શિખરવાળા મેરૂ પર્વત અને ઔષધિઓનાં સ્થાન રૂપ શિખરવાળો હિમાલય પર્વત એટલે કે મેરૂ અને હિમાલય આદિ પર્વતને જીતીને પ્રાપ્ત કરેલી જાણે સાક્ષાત્ કીતિ ન હોય તે माय शोले छ. ॥ १० ॥
अर्जुनश्रीदधो मर्त्यमालास्फुरत्कंदरो भद्रसालोल्लन्नृक्षभूः ।
बिभ्रतः स्वःसुमेरोरिव स्पर्धया यः पुरं क्वापि धत्ते धरित्रीधरः ॥६१॥ यो धरित्रीधरः अर्बुदपर्वतः क्वापि कुत्रापि प्रदेशे पुरं नगरं धत्ते बिभर्ति । उत्प्रेक्ष्यते-स्वः स्वर्ग बिभ्रतो घारयतः सुमेरोः कनकाचलस्य । 'मेरुः स्वर्गाधारः' इति परसमये यदुक्तं च नैषधे-'दिवमङ्कादमराद्रिरागताम्' इति । स्पर्धया संदर्षेणैव । यः किंभूतः ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो०६१-६२ ]
अर्जुनानां ककुभद्रुमाणां मेरुपक्षे स्वर्णानां च श्रियं शोभां दधातीति दधः । पुनः किंभूतः । मानां विलासागताङ्गनायुतमनुष्याणां पक्षे अमर्त्यानां स्वाङ्गनासंगतकिंनरसिद्धगन्धर्वादिदेवानां मालाभिः श्रेणिभिः स्फुरन्त्यः शोभमानाः कंदरा गुहा यस्य । पुनः किंमूतः। भद्रः श्रेष्ठरथवा कल्याणकलितैः कदाचित्केऽपि तान्न खण्डयन्ति तादृशैः सालैः पादपैर्देवदारुभिर्वा उल्लसन्नुल्लासंप्राप्नुवन् । मेरुपक्षे-भद्रसालनाम्रा मन्दरोपत्यकावर्तिना वनेन च शोभमानः । पुनः किंभूतः । ऋक्षाणां भल्लूकानां महत्के शावृताङ्गानां 'रीछ' इति लोके प्रसिद्धानां वन्यस्वापदानाम् । मेरुपक्षे-ऋक्षाणां नक्षत्राणाम् । भूः स्थानम् । 'नक्षत्रभूः क्षत्रकुलप्रसूतेयक्तो नभोगैः खल भोगभाजः। सुजातरूपोऽपि न याति यस्य समानतां कांचन काञ्चनाद्रिः॥ इति चम्पूकथायाम् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ મેરૂપર્વત સ્વર્ગને ધારણ કરે છે, તેમ તેની સાથેની સ્પર્ધાથી અબુદાચલ કઈ પ્રદેશમાં નગરને ધારણ કરે છે. અબુંદાગિરિ, કકુભ નામનાં વૃક્ષોની શોભાને ધારણ કરનારો છે, મેરૂ સુવર્ણની શોભાને ધારણ કરનાર છે. અબુંદાગિરિ કીડાથે અંગનાઓ સહિત આવેલા પુરુષની શ્રેણીથી શેભાયમાન ગુફાઓવાળે છે. મેરુપર્વત કીડાથે ભાઓ સહિત આવેલા દેવોની શ્રેણીઓથી શોભતી ગુફાઓવાળે છે. અબુંદાગિરિ કઈ પણ સમયે છેદાય નહીં તેવા પ્રકારના દેવદારૂ આદિ વૃક્ષથી ઉલ્લાસ પામે છે, મેરૂપર્વત ભદ્રશાલ વનવડે શોભે છે. અબુદાચલ રીં છે આદિ શ્વાદેનાં સ્થાનભૂત છે, મેરૂ પર્વત નક્ષત્રોનાં સ્થાન રૂપ છે. આ રીતે અબુંદાગિરિ મેરૂ સાથે જાણે સ્પર્ધા ધારણ કરે ન હોય ! ! ૬૧ છે
अम्बरालिङ्गिश्चङ्गावलीपल्वलोपाश्रयाः स्मेरदम्भोजिनी रागिणीः । योऽभिकेनाभ्रपान्थेन साकं सदा मित्रवत्कारयामासिवान्संगमम् ॥२॥
योऽर्बुदोऽद्रिमित्रवत्सखेव रागिणीः शोणा अनुरक्ताश्च स्मेरन्तीविकसन्तीः अनुरागातिरेकात्सुखीभवन्तीश्चाम्भोजिनीः पद्मिनीस्त्रियः कमलिनीश्च । अभिकेन कामुकेन । 'कामुकः कमिता कम्नोऽनुकः कामयिताभिक.' इति हैम्याम् । तथा 'प्रत्यङ्गमस्यामभिकेन रक्षा
ने मघोनेव निजास्वमस्ति' इति नैषधे । अनुरागिणा अभ्रपान्थेन भानना सार्क सदा प्रतिदिनं संगम संयोगं कारयामासिवान निर्मापयति स्म । प्रिय मित्रोऽपि कयाचिदनरागिण्या पद्मिन्या कामिन्या समं स्वमित्र संगमयति । किंभूताः । अम्बरमाकाशमालिङ्गन्ति संस्पृशन्तीत्येवंशीलानां श्रृङ्गाणां शिखराणामावली श्रेणी तस्यां ये पल्वला अखा.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ६२-६३]
हीरसौभाग्यम्
२८९
तसरांसि तेषु उपाश्रयः स्थानं यासाम । 'केलती मदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । उपाश्रयः स्थानं साधूनामपि प्रसिद्धम् । अत्युच्चस्तरशिखरसरसिरुहिणीनां रविणा संयोगः सुकर एवेति । पद्मिनीनामपि चन्द्रशालासंगतानाम् । 'चन्द्रशाला शिरोगृहम्' इति हैम्याम् ।।
શ્લોકાથી
જેમ કેઈ પ્રિયમિત્ર મહેલની અગાસીમાં પિતાની અનુરાગિણી એવી કામિની સાથે મિત્રને સંગમ કરાવે, તેમ અબુદાચલ, ગગનચુંબી શિખર ઉપર રહેલા સરોવરમાં જેનું સ્થાન છે તેવી વિકસિત લાલ કમલિનીને, પોતાના મિત્ર સૂર્યની સાથે જાણે હંમેશાં સંગમ शक्त न डाय ! ॥ १२ ॥
सिन्धुशैलोद्भवद्गौरवैर्दुर्वहां विभ्रतो भूतधात्री फणामण्डलैः । भोगिनां वासवस्येव विश्रान्तये निर्मितो नाभिजातेन यःक्ष्माधरः ॥ ६३॥
यः अर्बुदाचलः । उत्प्रेक्ष्यते-भोगिनां भुजंगमानां वासवस्य पुरंदरस्य शेषनागना थस्य विश्रान्तये विश्रामं दातुं नाभिजातेन प्रजापतिना ब्रह्मणा निर्मितः कृत इव । किंभूतस्य वासवस्य । सिन्धयः सर्वऽपि समुद्राः, शैलाः मेरुहिमाद्रिकैलासाचाः समस्ता अपि पर्वताः, तेभ्यः उदभवदभिरुत्पद्यमानेगौ रवै रैर्गुरुतरभरैर्दुवहां दुःखेन वोढुं शक्याम् । दुःखेन परानपेक्षत्वेन एकेन स्वयमेवासातेनोह्यते इति दुर्वहा तादृशीं भूतधात्रीं भूतानां चराचराणां गिरिसमुद्रादिमनुष्यपर्यन्तानां धरणशीलां समग्रमध्यमलोकं फणानां स्वशिरःस्फटानां मण्डलैश्चक्रवालैः कृत्वा बिभ्रतो धारयतः ।।
શ્લોકાર્થ
સર્વે નદીઓ અને સમસ્ત પર્વતના અતિભારથી દુઃખપૂર્વક વહન થઈ શકે તેવા ચરાચર પદાર્થોને ધારણ કરતા પૃથ્વીને, ફણાઓના સમૂહથી ધારણ કરતા નાગેન્દ્ર શેષ નાગને વિશ્રાંતિ આપવા માટે જાણે બ્રહ્માએ આ અબુદગિરિ બનાવ્યા ન હોય ! ૩
हि० सौ० ३७
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ६४-६५ ।।
कण्ठपीठीलुठत्पार्वणश्वेतरुक्तारकानायकोदात्तमुक्तालता । व्योम निर्भिद्य थातेन येनोच्चकैर्धार्यते भूभृतेवात्मभूषाकृते ॥ ६४ ॥
येन भूभृता अर्बुदाचलेन आत्मनः स्वशरीरस्य भूषाकृते शोभाविधानाय कण्ठपीठयां ग्रीवायाम् । यथा नैषधे–'दधदम्बुदनीलकण्ठताम्' राजमन्दिरवर्णने । कण्ठशब्देन कन्धरा । एतावता अधित्यका । पीठशब्दः स्त्रीक्लीबलिङ्गः। 'जयत्युदरनिःसरवरसरोजपीठीपठच्चतुर्मुखमुखावलीरचितसामनामस्तुतिः' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'वंशिकवक्रोष्टिककन्यकुब्जपीठानितक्तमवहित्थम्' इति लिङ्गानुशासनेऽपि । लुठन्तः इतस्ततो भवन्तो ये पार्वणाः पूर्णिमासंबन्धी श्वेतरुक् चन्द्रमाः तथा तारकास्तारा उपलक्षणात् ग्रहनक्षत्राणि तेषां नायको मध्यमणिस्तेन युक्ता उदात्ता उदारा महाा वा। 'उदात्तनायकोपेता' इति चम्पूकथायाम् । 'उदात्तो महात्मा महाय॑श्च' इति तट्टिपनके । मुक्तालता मौक्तिकहारो ध्रियते । किमु । भूभृता किंभूतेन । व्योम गगनं निर्भिद्य अत्युच्चस्तरत्वाद्भित्त्या विदारयित्वा उच्चकैरूव यातेन संप्राप्तेनेत्यत एव कंधरायां ज्योतिश्चक्रमायातम् ॥
લેકાર્થ
રાજાની જેમ પોતાના શરીરની શોભાને માટે અબુદાચલે આકાશને ભેદીને ઊંચે ગયેલી કંધરારૂપી કંઠપીઠમાં (ગળામાં) આમ તેમ ભ્રમણ કરતા પૂર્ણિમાના ચંદ્રની ઉજજવલ કાંતિરૂપ મધ્યમણિવાળા ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓ રૂપી મુક્તાહાર જાણે ધારણ . ध्यान जय ! ॥ ६४i
अभ्रविभ्राजियन्मेदिनीभृगुवातनिष्पातिपाथः प्रवाहोत्थितैः । उत्पतद्भिः पतद्भिर्नभःपद्धतौ बिन्दुवृन्दैरिवाभावि ताराभरैः ॥ ६५ ॥
उत्पतभिर्महत्प्रस्तरोपरि निपतनादुञ्चरुच्छलभिः। अत एव कारणान्नभ पद्धतौ गगनमार्गे पतभिर्गत्वा तिष्ठभिबिन्दुवृन्दर्जलकणनिकरैः । उत्प्रेक्ष्यते-ताराभरैः तारकनिकरैरभावि भूतमिव । शुचिजलकणा एवाकाशे तारा बभूवुः । किंभूतैबिन्दुवृन्दैः । अभ्रे नगनाङ्गणे विभ्राजिनां शोभनशीलानाम् । नभसंगतानामित्यर्थः । यन्मेदिनीभूभृगूनां यस्यार्बुदाचलस्य श्रृङ्गाणां भैरवझम्पारूपाणां वा तटानां वातेभ्यः समूहेभ्यो निष्पातिभ्यो निष्पतनशीलेभ्यः अधोनिर्गमनशीलेभ्यः पाथसां निर्झरनीराणां प्रवाहेभ्यो धाराभ्यः ऊत्थितैरुद्तैः प्रादुभूतैः ॥
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो ०६५-६७ ]
हीरसौभाग्यम्
લાકા
અબુદાચલ ઉપરથી ઝંપાપાત કરી રહેલા જલપ્રવાહા (ઝરણાંઓ) ના પડવાથી ઊંચે ઉછળતાં જલબિંદુએ જાણે આકાશમાં તારારૂપે બની ગયા ન હાય ! ! ૬૫૫
२९१
मित्रपुत्र्या सह स्थातुमप्यम्बरे तामुपादाय भूमेः पुनः स्वः सरित् । यद्गिरेर्वर्त्मना शालितालीमिलत्कुन्दमालाच्छलाद्गच्छती वाम्बरम् ॥ ६६ ॥
शालिनीभिः शोभनशीलाभिः तालीभिः राजतालीनामभिस्तरुविशेषैः देशैकग्रहणेन देशिनो ग्रहणम् । यथा भामाग्रहणेन सत्यतामेति । तैः सम मिलन्त्यः सङ्ग कुर्वन्त्यः एकत्रोद्गतायाः कुन्दानां विकसितकुसुमकदम्बकवलक्षीकृतमुचकुन्दपादपानां मालायाः श्रेण्याश्छलात्कपटात्खःसरिन्मन्दाकिनी यद्विरेर्यस्यार्बुदशैलस्य वर्त्मना मार्गेण भूमेः सकाशान्नभस्तलाद्भूमीमुत्तीर्य पुनस्तत्र गमनेन द्वितीयवारमम्बरमाकाशं गच्छतीव यातीव । किं कृत्वा । मित्रस्य सख्युर्भानोर्वा पुत्र्या यमुनया सह अम्बरेऽपि गगनाङ्ग णेऽपि स्थातुमेकत्र स्थितिं विधातुं यथा एकया मूर्त्या प्रयागे यमुनया सह तिष्ठामि तथा अपरयापि मृर्त्या आकाशेऽपि यमुनया सहाहं वसामीति विचिन्त्य मित्रपुत्र कालिन्दीनाम्नी सह सार्धमुपादाय गृहीत्वा ।
શ્લાકા
“એક મૂર્તિરૂપે યમુનાની સાથે પ્રયાગમાં રહું અને ખીજીમૂર્તિરૂપે આકાશમાં રહું’ આ રીતે વિચારીને એકત્ર રહેવા માટે આકાશગંગા, મિત્ર એવા સૂર્યની પુત્રી યમુનાને સાથે લઈને રાજતાલી નામનાં વૃક્ષેાની સાથે ઉગેલાં મચ પુષ્પાની માલાના બ્હાને, ગંગાનદી પૃથ્વી ઉપરથી ફરી આ પવ ત માગે આકાશમાં જાણે જતી ન હોય ! ॥ ૬૬ u
रोहिणीरागभावान्निजत्यागिनं कान्तमेणाङ्कमुत्सृज्य कोपाकुला । औषधीसंततिर्निर्मिमीतेऽनिशं तापसीवत्तपांसीव यस्मिन्गिरौ ॥ ६७ ॥
औषधीनां विधुवधूनाम् । चन्द्रस्य तत्पतित्वात् । 'रोहिणीद्विजनिशौषधीपतिः' इति हेमचन्द्रवचनात् । संततिः श्रेणिर्यस्मिन् गिरौ अर्बुदपर्वते । उत्प्रेक्ष्यते - तापसीव परिव्रा
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ६७-६८ ]
जिकाराजीव अनिशं निरन्तरं तपांसि शीतोष्णतापनिरशनादिकष्ठानि निर्मिमीते करोतीव । किंभूता । कोपाकुला रोषोद्रेककलुषीकृताशया । किं कृत्वा । रोहिण्यां दक्षाङ्गजायां रोहिणीनाम्न्यां स्वसपत्न्यां पत्न्यां विषये रागिभावादत्यन्तानुरक्ताशयत्वान्निजस्यात्म नस्त्यागिनं त्यजनशील मेणाङ्क चन्द्रमसं कान्तं स्वभर्तारमुत्सृज्य त्यक्त्वा ॥
શ્લાકા
२९२
सौभाग्यम्
ખુદપ તમાં ઔષધિની શ્રેણી, પરિવ્રાજિકાની જેમ નિરંતર નિરાહારાદિ કષ્ટરૂપ તપસ્યા કરે છે. પોતાના પતિ ચંદ્ર, પેાતાના ત્યાગ કરીને પેાતાની શાયરાહિણીમાં અત્યંત આસકત હોવાથી રોષયુકત બનીને ઔષધ ચંદ્રને ત્યાગ કરીને જાણે સ્વયં તપશ્ચર્યા કરતી ન હાય ! (ચંદ્રને ઔષધિપતિ કહેવામાં આવ્યેા છે.)
भासते शातकुम्भाश्मगर्भोपलश्रेणिसंक्लृप्तश्रृङ्गद्वयं कुत्रचित् ।
यस्य विश्वातिशायिश्रियं वीक्षितुं मेरुविन्ध्याविवाल्पीभवन्तौ स्थितौ ॥ ६८ ॥
कुत्रचित्प्रदेशे शातकुम्भानां काञ्चनानां तथा अश्मगर्भापलानां मरकतरत्नानां च श्रेणिभिः सम्यक्प्रकारेण क्लृप्तं रचितं देवादिना कौतुकाद्विनिर्मित श्रृङ्गद्वयं शिखरद्वन्द्व भासते दीप्यते । उत्प्रेक्ष्यते - यस्य हिमाद्रिनन्दनगिरेः विश्वेभ्यः समस्तपर्वतेभ्योऽपि विश्वेभ्यो जगद्भयो वा अतिशायिनीमत्यभ्यधिकां श्रियं शोभां लक्ष्मीं वा वीक्षितुं स्वदृग्गोचरीकर्तुं स्थितावागत्य वसन्तौ तथा अल्पीभवन्तौ वपुषा लघुभवन्तौ स्वशरीरे स्वल्पे प्रणीय मेरुविन्ध्यौ स्वर्णाचलजलबालक शैलाविव । ' विन्ध्यस्तु जलबालकः ' इति म्याम्
કલાકા
અખું દૃગિરિના કોઇ પ્રદેશમાં સુવર્ણ અને મરત મણીની રચનાવાળાં એશિખરા શેાલે છે. મેરૂ અને વિંધ્ય પર્વત અપ શરીર વાળા થઈને અર્થાત્ પોતાનાં શરીર સાચીને જગતની સર્વોત્કૃષ્ટ શાભા જોવા માટે જાણે અખુદ પર્વતનાં એ શિખર રૂપે રહ્યા हाय ! ६७ ॥
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ६९-७०
हीरसौभाग्यम्
२९३
बिभ्रतो वाहिनीर्यस्य वापिप्लवाप्लाविनीः श्रीपराभूत भूमीभृतः । तिष्ठतः क्षोणिमाक्रम्य पूषार्चिषा वेदगर्भः करोतीव नीराजनाम् ॥६९ ॥
वेदगर्भो ब्रह्मा यस्यार्बुदभूमीभूतः पूषा भास्वांस्तस्याचियोतिरथ च पूष्णो नास्तुल्यो जाज्वल्यमानत्वाःसहोऽचिनिधूमधूमध्वजस्तेन नीराजनामारात्रिकां करोतीवेत्युत्प्रेक्ष्यतेअन्यस्यापि राज्ञ आरात्रिकोत्तारणं क्रियते । यथा कस्यापि भूभृतो वेदगर्भो ब्राह्मणः अर्थात्पुरोधाः । वेदगर्भ इति साभिप्राय नाम तेन वेदमन्त्रोच्चारपूर्वक दीप्रवद्विना नीराजनां निर्मिमीते । यस्य किं कुर्वतः । क्षोणिं भूमीमण्डलमाक्रम्याधिष्ठाय सर्वात्मनाभिव्याप्य तिष्ठतः वसतः स्थितिं कुर्वतः । पुनः किंभूतस्य । वार्धीनां चतुःसमुद्राणां प्लवान वारिपूरानाप्लावयन्त्यतिक्रामन्ति आक्रामन्ति चेत्येवंशीला वाहिनीनंदी: सेनाश्च बिभ्रतः किंभूतस्य । श्रिया आत्मीयया शोभया चतुरङ्गचक्रादिवैभवैः कृत्वा पराभूता विजिताः स्वपादपद्ममधुकरीकृता भूमीभृतः पर्वता नृपाश्च येन सः॥
શ્લોકાઈ
ચાર સમુદ્રનાં પાણીના પૂરાનું આક્રમણ કરીને રહેલી નદીઓ રૂપ જેની સેના છે, પિતાની લક્ષ્મીથી પરાભવ કરીને જેણે પિતાના ચરણકમલનાં ભ્રમરરૂપે અન્ય પર્વતે રૂપ રાજાએ બનાવ્યા છે, તેમ જ સંપૂર્ણ રીતે ભૂમંડલને વ્યાપને જ રહે છે, તે અબુદ પર્વતની જાણે બ્રહ્મા સૂર્યની જાજવલ્યમાન કાંતિ વડે આરતિ કરતા ન હોય! છે ૬૯
यन्नभःसङ्गिशृङ्गाङ्गणालिङ्गिनां किंनराणां समं यौवतैर्गायताम् । गीतमाकर्ण्य रङ्कुर्मुगाङ्क तदाक्षिप्तचेता ब्रजन्नग्रतोऽखेदयत् ॥ ७० ॥
रङकुश्चन्द्रस्याङ्कमृगः अग्रतः अर्बुदाचलवङ्गाणि संत्यज्य पुरस्ताव्रजन प्रतिष्ठमानः मृगात विधुमखेदयत् महत्खेदमुत्पादयति स्म । किंभूतो रङकुः । तदाक्षिप्तचेताः तत्र किनरकृतगीते आक्षिप्त विलग्नं चेती मनोवृत्तिर्यस्य सः । किं कृत्वा । यस्यार्बुदगिरेन भसोऽम्बरस्य सङ्गो मिलनं विद्यते येषां तादृशानि श्रृङ्गाङ्गणानि शिखरोपरितनप्रदेशास्तान्यालिङ्गन्त्याश्लिष्यन्ति आश्रयन्तीत्येवंशीलास्तादृग्विधानाम् । तथा यौवतैर्युवतीनां किंनरीणां गणैः सम सार्ध गायतां स्वरसेन गान कुर्वतां किंनराणां किंपुरुषाणां गीत मधरध्वनिलयमयगेयमाकर्ण्य श्रवणपारणां प्रणीय ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२९४
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो ० ७०-७२]
કલેકાર્થ
અબુદાચલનાં ગગનચુંબી શિખરનાં અગ્રભાગે રહેલા કિન્નરોની સાથે કિન્નરીએના વૃન્દ વડે ગવાતા મધુર ગીતને સાંભળીને વ્યાક્ષિપ્ત ચિત્તવાળા (સાંભળવામાં લીન બનેલે) થયેલ ચન્દ્રના લાંછન રૂપે રહેલે મૃગ જાણે આગળ ચાલતા ચાલતા ચંદ્રને मेह ५भारतडतो! ॥ ७० ॥
यत्र चन्द्रोदयश्च्योतदिन्दूपलप्रस्थसंस्थायुकोग्निद्रकुन्दद्रुमे । राजते राशिरिन्दिन्दिराणां सुधासागरे शेषशायीव शक्रानुजः ॥ ७१॥ .
यत्रार्बु दशैले चन्द्रस्य मृगाङकयोदयेनाभ्युद्गमेन प्रच्योतन्तः क्षरन्तोऽमृतरस स्रवन्तो ये इन्दपलाश्चन्द्रकान्तमणयस्तेषां प्रस्थ शिखर तत्र संस्थायुको वसनशीलः उद्गतत्वात्स्थायी तथा उन्निद्रो विकसितः स्मितकुसुमव्रजविशदीकृतो यः कुन्दद्रुमः तत्र इन्दिन्दिराणां भ्रमराणां राशिः समूहो राजते शोभते । क इव । इन्द्रावरज इव । यथा सुधाया उत्पत्तिस्थाने क्षीरसागरे शेषे नागाधिराजशय्यायां शेते स्वपिति इत्येवशीलः शेषशायी कृष्णः शोभते ॥
શ્લોકાથ
સુધાના ઉત્પત્તિસ્થાન રૂપ ક્ષીર સમુદ્રમાં શેષનાગની શયામાં સૂતેલા જેમ કૃષ્ણ શેભે તેમ ચંદ્રના ઉદયથી જેમાંથી અમૃત રસ ટપકી રહ્યો છે અને ચંદ્રકાંત મણીઓનાં શિખર ઉપર રહેલી વિકસિત મચકુંદ પુષ્પમાં રહેલી ભ્રમરોની રાશિ શેભે છે. . ૭૧ છે
मेरुमुख्याखिलोवींधराणामिवोपात्तसारैरसौ वेधसासृज्यत । एष निःशेषभूमीभृतां निर्जयं निर्मिमीते न चेद्वैभवैः स्वैः कुतः॥ ७२ ॥
___ मेरुः स्वर्णाचलो मुख्यः सर्वोच्चस्तरत्वात् रत्नसानुसुवर्णमयत्वाच्च प्रकृष्ट आदिमो वा मुखे आदौ भव इति व्युत्पत्त्या प्रथमो येषां तादृशानामखिलानां समप्राणामुधिराणां पर्वतानामुपात्तरुप समीपे आगत्य आत्तैः सम्बगवलोकनपूर्व संगृहीतैः सारैः सर्वातिशायिपरमाणुदलैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-असौ अबुदाचलो वेधसा जगत्सृजा असृज्यत सृष्टो विरचित इव । एव चेन्न तर्हि एषोऽर्बुदाद्रिः स्वैरात्मीयवै भवैः शोभातिशयैः कृत्वा निर्गतः शेषोऽविष्टो येषु ते निःशेषाः समस्तास्तेषां भृमीभूतां यावजगद्गिरीणां निर्जयं नितरां जयं परिभव कुतः कस्मात्कारणानिमिमीते करोति ॥ इत्यर्बुदाचलवर्णनम् ॥
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १२ श्लो० ७२-७४ ]
सौभाग्यम्
લેાકાથ
२९५
મેરૂ પર્વત આદિ સમસ્ત પતેનાં સારભૂત શ્રેષ્ઠ દાને ગ્રહણ કરીને બ્રહ્માએ આ અબુદાચલનું નિર્માણ કર્યું. જો એમ ના હોય તેા પે!તાના વૈભવથી અભુ ગિરિ સમસ્ત પતાના વિજય કયાંથી કરી શકે ? !! ૭૨ !!
आरुरुक्षुर्मुमुक्षुक्षितीन्द्रस्ततोऽलंकरोति स्म देश सवेशं गिरेः । गौरवेणाधिकोऽहं गिरिर्वास्त्यसौ चेतसीतीव हृल्लेखवान्वीक्षितुम् ॥ ७३ ॥
ततोऽर्बुदाद्रिदर्शनानन्तरमारुरुक्षुरर्बुद पर्वतोपरिभूमीमध्यारोदुमिच्छुः चढितुकामो मुमु क्षितीन्द्रः श्रमणधरणीरमणो गिरेर्हिमाद्रिनन्दनसानुमतः सवेश समीपवर्तिनं देश भूभागमलंकरोति स्म भूषयामास । इत्यमुना प्रकारेण वीक्षितुं विलोकयितुं चेतसि स्वमानसे हृल्लेखवानुत्कण्ठाकलित इव । इति किम् । गौरवेण माहात्म्येन गुरुतया वा कृत्वा अहमधिको गिरिर्वाभ्यधिकोऽस्ति । यद्यपि परप्रशमरससुधासमुद्रमध्यनिमग्नमनसां कदाचिदप्याशये लेशमात्रमप्यनुत्सुकता स्यात्, तन्महात्ममौलीनां तेषां सूरीणां स्वप्नेऽपि नायमभिप्रायः प्रादुर्भवेत् । किंतु केवल कवेरियं कल्पनामात्रोत्प्रेक्षेति । वा छाद्मथ्यात्कदाचिदुत्कलिकालेशः संभवत्येव गौतमादीनामपि शक्रादिकृतनाटकावलोकने ॥
अथ
શ્લેાકાથ
અબુદાચલને જોયા બાદ, મુમુક્ષુઓના ઈંદ્ર આચાર્યે તેનાપર ચઢવાની ઈચ્છાથી પતની તળેટી અલંકૃત કરી અર્થાત્ તળેટીમાં પધાર્યાં જાણે કે માહાત્મ્ય વડે હું અધિક છું કે પત આવી ઉત્કંઠા મનમાં પેદા ન થઈ હાય ! ( યદ્યર્ષિ પ્રશમરસમાં મગ્ન મહાત્માઓને કયારે પણ આવા પ્રકારની ઉત્સુકતા થાય નહીં તે પ્રશમરસમહાદધિ એવા હીરવિજયસૂરિને તે સ્વપ્નમાં પણ આવી ઉત્કંઠા પ્રગટ થાય જ નહી. આ तो विनी उपना छे ॥ ७३ ॥
अबु दाधित्यकामभ्रविभ्राजिर्नी सूरिसिंहः समारोढुमारब्धवान् ।
किं व्यवस्यजगन्मूर्धसंस्थायिनीमुद्विवक्षुर्महानन्दसीमन्तिनीम् ॥ ७४ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १२ श्लो०७४-७५
स्रुरिसिंहः अभ्रे आकाशे विभ्राजते इत्येवं शीलाम् | अम्बरचुम्बिनीमित्यर्थः । अथ वा अभ्रः कृत्वा शोभनशीलाम् । 'गिरौ तिष्ठन्ति वारिदाः' इत्युक्तेः । अर्बुदस्य हिमाद्रिनन्दनशैलस्याधित्यकामूर्ध्वभूमिकां समारोढुं सम्यक्प्रकारेण चढितुमारब्धवान् प्रारम्भते स्म । सिंहस्य तु भूधराधित्यका घ्यारोहणं युक्तमेव । उत्प्रेक्ष्यते - जगतां त्रयाणां भुवनानां मूर्ध्नि मस्तके संस्थायिनी जगत्त्रयेोपरि संतिष्ठते निवसनशीला इत्येवंशीलां महानन्दो मुक्तिरेव सीमन्तिनीं प्रौढकुमारिकामुद्विवक्षुरुद्वोदुमिच्छुः परिणेतुकामः सन् व्यवस्यन् व्यवसायमुद्यमं कुर्वाण इव ॥
२९६
લેાકાથ
આચાર્યામાં સિંહસમાન હીરવિજયસૂરિએ ગગનચુંખી અબુ ધ્રુપવ ત ઉપર ચઢવાના પ્રારભ કર્યો. તે જાણે ત્રણે જગતના મસ્તક ઉપર રહેલી મુક્તિરૂપી કુમારિકાને परवानी छाश्री आयो उद्यम य न होय ! ॥ ७४ ॥
तद्गुणश्रेणिनिर्वर्णनानन्दितो वातपूर्णी भवत्कीचकानां क्वणैः ।
अद्रिरभ्यागतस्येव तस्यान्तिकागामिनः प्रीतिमान्पृञ्छति स्वागतम् ॥ ७५ ॥
प्रीतिः स्नेहः प्रमोदो वा विद्यते यस्य तादृशोऽद्रिरर्बुदाचलः अन्तिके स्वसमीपे आगच्छति आयातीत्येव शीलस्य तस्य सूरे: वातेन वायुना पूर्णी भवतामन्तः पूर्यमाणानां कीचकानां सच्छिद्रव शानां क्वणैर्निः स्वानैः । स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रः कूजद्भिरापादिaa' शकृत्यम्' इति रघौ । स्वागतं सुखेनागमनादिवार्ता पृच्छति प्रश्नयतीव । कस्येव । अभ्यागतस्येव । यथा स्वसमीपे समेतस्य प्रियप्राघूर्णिकस्य स्नेहकलितः स्वाजन्याप्रमोदकलितः प्रियत्वात्स्वागतं पृच्छत्यनुयुनक्ति । किंभूतः अद्रिः । तस्य हीरस्ररेर्गुणानां श्रेणेर्निवर्णनाद्दर्शनादानन्दितः प्रहृष्टमानसो जातः ॥
શ્લેાકાથ
આચાયની ગુણશ્રણિ જોવાથી આનદિત ખનેલા ‘અબુદાચલ' પેાતાની સમીપે આવેલા આચાય નું પવનથી પૂર્ણ થયેલા છિદ્રવાળા વાંસના મધુર આવાજ વડે, પ્રીતિપૂર્વીક જાણે સ્વાગત કરતા ન હોય ! ॥ ૭૫ ॥
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ७६-७७]
हीरसौभाग्यम्
२९७
लोलरोलम्बकोलाहलप्रस्तुतस्फीतकीर्तिस्तवामोदमेदस्विनी । यत्र सस्यैनताङ्गी लताविग्रहावाकिरत्कुञ्जदेवी प्रसूनैः प्रभुम् ॥ ७६ ॥
यत्रार्बुदगिरौ कुञ्जदेवी । जातावेकवचनम् । वनदेवता प्रसूनैः प्रबलपवनप्रसरप्रपतत्कुसुमोत्करैः कृत्वा त हीरसरिमवाकिरत् वर्धापयति स्म । 'अवाकिरन्वयोवृद्धास्त लाजैः पौरयोषितः' इति रघौ । किंभूता कुञ्जदेवी । लोला मकरन्दपानकृते चपला ये रोलम्बा मधुकरास्तेषां कोलाहलः गुञ्जारूपः कलकलस्तेन प्रस्तुताः प्रारब्धाः स्फीता वर्धमानाः कीर्तेर्यशसः स्तवाः स्तुतयो यया । पुनः किंभूता । आमोदेन पुष्पादिपरिमलेन प्रमोदेन वा मेदस्विनी पुष्टा प्रोदभूतपुलककोरकाकलिता। पुनः किंभूता। सस्यैः स्वफलभारेण नताङ्गी नम्रीभवत्तनुयष्टी । पुनः किंभूता । लता कुसुमितफलितवल्ली एव विग्रहः शरीर यस्याः सा॥
શ્લેકાર્થ
રસપાનલેલુપી ભ્રમરનાં ગુંજારવથી આચાર્યના પ્રસરતા યશની સ્તુતિ કરતી અને પુપની પરિમલરૂપ હર્ષથી રોમાંચિત બનેલી તથા ફૂલેવડે નમી ગયેલી અબુદગિરિની વનદેવી; લતારૂપી શરીર ધારણ કરીને જાણે પુષ્પ વડે આચાર્યને વધાવતી न डाय ! ।। ७६ ॥
यत्र कल्लोलयन्नैककल्लोलिनीर्मन्दमान्दोलयन्स्मेरदुर्वीरुहान् । स्वर्णदीपद्मपौष्पैः करम्बीकृतो गन्धवाहोऽनुगामीव त भेजिवान् ॥ ७७ ॥
गन्धवाहः । गन्ध कुसुमादीनां मृगमदादीनां वा सौरभ्यं वहते धारयतीति गन्धवाहो वायुः पुरुषविशेषणं वा । यत्र पर्वतेऽनुगामीव सेवक इव तं हीरसूरि भेजिवान सेवते स्म । वायुश्च त्रिधा वर्ण्यते-शीतो, मन्दः, सुरभिश्च । तदेव त्रैविध्यं दर्शयति । किं कुर्वन् गन्धवाहः । नैका अनेकस्थानस्थायिनीः कल्लोलिनीस्तरङ्गिणीः कल्लोलयन् स्वरंहःप्राबल्येन कल्लोलमालाकलिताः कुर्वन् । एतेन शीतलः । पुनः किंभूतः । मन्द शनैः स्मेरतो विजृम्भमाणान् । कुसुमितानित्यर्थः । उर्वीरुहान विविधवृक्षान् आन्दोलयन तरलीकुर्वाणः। एतेन मन्दः । धनगहनानोकहास्फालनेन मन्दीभूत इत्यर्थः । पुनः किंभूतः । स्वर्णद्याः पर्व तस्याभ्रंकषत्वेनात्युच्चैस्तरत्वाद्गनगङ्गायाः पद्मानां कमलानां पौष्पै रजोभिः करम्बीक्रतो व्याप्तः । एतेन सुरभिः ॥ हि० सौ० ३८
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ७७-७९ ]
શ્લોકર્થ
અબુંદગિરિને શીતલ, મંદ અને સુરભિ પવન આચાર્યને સેવકની જેમ અનુસરો હતે. અનેક સ્થાનમાં રહેલી નદીઓને કલ્લોલિત કરતે હેવાથી શીતલ; વૃક્ષને મંદમંદ દેલન (ચંચલ) કરતો હોવાથી મંદ, અને આકાશગંગામાં કમલેની રજથી व्यात ४२. पाथी सुरक्षा-मायो ५qन ही २झो तो. ॥ ७७ ॥
कुत्रचित्तोरणस्त्रग्विलासश्रियं बिभ्रति व्योमसंचारिणः सारसाः ।
सिद्धपुर्या यियासोः पुरस्तात्प्रभोविश्वकāव मङ्गल्यमाला कृता ॥ ७८ ॥ कुत्रचित्कस्मिश्चनार्बुदशैलप्रदेशे व्योनि आकाशे संचरन्त्युड्डीयमाना गच्छन्तीत्येवशीला गगनगामिनः सारसाः पक्षिविशेषाः प्रसिद्धाः पक्षिणस्तोरणग्रजः तोरणमालाया विलासश्रियं लीलालक्ष्मी बिभ्रति धारयन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिपुर्या निर्वृतिनगर्या यियासोर्गन्तुमिच्छोः प्रभोहीरसूरीन्द्रस्य पुरस्तादग्रतः विश्वका सर्ववस्तुविधायिना विधिना कृता विहिता मङ्गल्यमाला । वन्दनमालिकेव । जगत्का वा रचितेति शेषः ।।
પ્લેકાર્થ
અબુંદ પર્વતનાં કઈ પ્રદેશમાં ગગનગામી “સારસ પક્ષીઓ તરણની માલારૂપે શોભા ધારણ કરતા હતા, જાણે મુક્તિરૂપી નગરીમાં જવાની ઈચ્છાવાળા આચાર્યની આગળ બ્રહ્માએ મંગલમાલાની રચના કરી ન હોય ! ! ૭૮
क्वापि झाङ्कारिणो निर्झरान्भःप्लवाः प्लावयन्ति स्म तत्पर्वतोपत्यकाम् । सिद्धसिन्धुर्नभस्तो निरालम्बना निष्पतन्तीह क्लुप्तावलम्बा किमु ॥ ७९ ॥
क्वापि कुत्रचित्स्थाने झाङ्कार इति शब्दोऽस्त्येष्विति झाकारिणः । निर्झराणां ध्वनेाकार इति संज्ञा । यदुक्त पाण्डवचरित्रे--'झरन्निझरझाङकारी' इति । सशब्दा निझराणामम्भःप्लवाः पयःप्रवाहास्तत्पर्वतोपत्यकामधंदाचलशिखराधोभूमिकां शिखरापेक्षशेपत्यकां प्लावयन्ति स्म निर्भर भरन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निरालम्बना निर्गताधाग अत एव नभस्तो गगनाङ्गणादालम्बनराहित्यान्निष्पतन्ती अधोभ्रश्यन्ती सती । पुनरिहार्बु दाचले क्लुप्तो निर्मितोऽवलम्ब आश्रयो यया तादृशी सिद्धसिन्धुः किमु गगनगङ्गेव । निर्झरपयसामत्यौज्वल्यागङ्गोत्प्रक्षा ॥
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो ० ७९-८१ ]
हीरसौभाग्यम्
२९९
શ્લેકાર્થ ઝંકારનો ધ્વનિ કરતાં ઝરણાનાં પાણી પ્રવાહ પર્વતની નિખ ભૂમિને પ્લાવિત (જલપૂર્ણ) કરતા હતા, જાણે આકાશમાં નિરાલંબન રહેવાના કારણે ભૂમિ ઉપર પડતી આકાશગંગા, અબુંદ પર્વતનું આલંબન લઈને રહી ગઈ ન હેય ! ! ૭૯
पर्वते कुत्रचित्कुर्वतेऽन्तर्मदैमे दुराः कुञ्जरा गर्जिविस्फूर्जितम् । यजितेनेव विन्ध्याद्रिणा प्राभृतं प्रापिताः शक्रनागानुवादा इमे ॥ ८० ॥
पर्वते गौरीगुरुसुतेऽचले कुत्रचित् गह्वरादिप्रदेशे अन्तर्मध्मे मद उन्मादो दानप्रवाहो वा तेन मेदुरा स्वेच्छाचारित्वात्पुष्टाङ्गाः कुञ्जराः षष्ठिहायना यूथनाथा गजाः । यदुक्तमुत्तराध्ययने-'कुञ्जरे सद्विहायने' इति । गर्जिविस्फूर्जित गर्जारवस्फूर्ति कुर्वते । सजल. जलदवद्र्जन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-यज्जितेन अर्बुदपर्वतपराभूतेन विन्ध्याद्रिणा जलवालकशैलेन शक्रनागमिन्द्रगजमैरावणमनुवदन्त्यनुकुर्वन्ति ऐरावणोपमानाः । अथ वा हरिकरिणमन् पश्चाद्वदन्ति वयं पूर्व शोभातिशयादिभिः प्रथमतो गणनीया पेराव तस्त अस्मत्पश्चाद्रणनीय इति कथयन्ति वा । हस्तिमल्लप्रतिमल्ला इत्यर्थः । इति शक्रनागानुवादा इमे प्रत्यक्षलक्ष्या गजा हस्तिनः प्राभृतमुपदां प्रापिताः ढौकिता इव ॥
શ્લેકાર્થ
અબુંદ પર્વતનાં કઈ મદોન્મત ગજેન્દ્રો ગરવ’ કરતા હતા. અબુદાચલથી પરાભવ પામેલા વિંધ્યાચલ પર્વત, ઐરાવત હાથીની ઉપમા પામેલા ગજેન્દ્રો અબુંદપર્વતને ભેટરૂપે આપ્યા ન હોય ! ૮૦
आशुगालोलसालाङ्गहारो भ्रमद्धृङ्गवाग्गीतिवेल्लल्लताहस्तकः । सूरिपादाम्बुजस्पर्शमासाद्य यो नृत्यतीव प्रमोदं दधद्भूधरः ॥ ८१॥
सरेर्वाचंयमचक्रवर्तिनः पादाम्बुजयोश्चरणकमलयाः स्पर्शमनुषङ्गमासाद्य संप्राप्य प्रमोद मनस्यानन्द दधद्वहन् यो भूधरोऽर्बुदाचलो नृत्यतीव नृत्य करोतीव । नृत्यलक्षणानि दर्शयति । किंभूतः । आशुगैः शीघ्रगामिभिरतिवेगवत्तरैः पवनैः कृत्वा आसाम
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ८१-८२
स्त्येन शाखाप्रशाखादिभिः सार्ध लोलाश्चपलाः संजायमाना ये साला नानाजातीयतरवः त एव तैः कृत्वा वा अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो नाटकाभिनयदर्शनं यस्य । पुनः किंभूतः । भ्रमन्तो विविधविकसितकुसुममकरन्दपानार्थमितस्ततः पर्यटन्तो ये भृङ्गास्तेषां वाग्वाण्येव गीतिर्गानं यस्य । 'वाण्या भृङ्गी पिकीरवा, इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा वेल्लन्त्यो मरुत्तरला भवन्त्यो या लता वल्लयस्ता एव हस्तका विविधहस्तचेष्टनानि यस्य ॥
શ્લેકાર્થ
શિઘગામી પવનથી ચંચલ બનેલાં અનેક જાતિનાં વૃક્ષોએ જ્યાં અંગમરોડ રૂપ અભિનય કર્યો છે રસપાન માટે આમતેમ ભમતા ભ્રમરનાં ગુંજારવ રૂપ જ્યાં સંગીત છે, તેમજ પવનથી ચપલ બનેલી લતાઓ રૂપ વિવિધ પ્રકારની હાથની જયાં ચેષ્ટાએ છે, તેવા પ્રકારને અબુંદ પર્વત, આચાર્યનાં ચરણકમલને સ્પર્શ પામીને હૃદયમાં આનંદ ધારણ કરતે જાણે નૃત્ય કરતે ન હોય ! ૮૧
यः परान्कौतुकैः काममुत्कण्ठयन्नास्य ज हे मनश्चित्रमत्रास्ति किम् । स्मेरयन्नप्यशेष कुमुत्काननं पद्ममुद्बोधयेत्पार्वणेन्दुः किम् ॥ ८२ ॥
योऽर्बुदाचलः परान्परजनान् कौतुकैरात्मीयालोकनीयानेककौतूहलैः कृत्वा काममतिशयेन उत्कण्ठयन्नुत्सुकभाव प्रापयन् सन्नपि अस्य हीरमरेर्मनो मानसं न जढे न हृतवान् न स्ववशीचक्रे । अत्रेह स्थाने किं चित्र किमाश्चर्यम् । तदेव दृढयति-अशेषं समस्त कुमुदां कैरवाणां काननम् । वृन्दमित्यर्थः । स्मेरयन्विकाशयन्नपि पार्वणेन्दुः पूर्णिमासंबन्धी चन्द्रमाः पद्म सूर्योदयविकसनशीलं कमलं किम्बोधयेद्वि निद्रोकुर्यात् विकाशयेत् अपि तु न ॥ इत्यर्बुदाचलकौतुकानि ॥
કાર્થ
અબુદાચલ પિતાનાં અનેક કૌતુકેથી અન્ય જિનેને આશ્ચર્યમુગ્ધ કરતે હેવા છતાં પણ આચાર્યના ચિત્તને હરી શકશે નહીં, પરંતુ એમાં આશ્ચર્ય શું ? પૂર્ણિમાને ચન્દ્ર સમસ્ત કુમુદ વનને વિકસિત કરે તેવા છતાં પણ શું સૂર્યવિકાસી કમલને विसतरी है ? नही ! ॥ ८२ ॥
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
[सर्ग १२ श्लो० ८३-८४ ]
हीरसौभाग्यम्
मन्दमन्दं चलन्नर्बुदोर्वीधराधित्यकामध्यरोहद्यतीनां पतिः । शंभुसौधैः पवित्रीकृतोर्वोतलां रूप्यशैलस्य चूलामिवेच्छावसुः ॥ ८३ ॥
यतीनां श्रमणानां पति: स्वामी हीरमृरिर्मन्दमन्दं शनैः शनैः । 'गगनमवजगाहे मन्द मृगाङ्कः' इति चम्पूकथायाम् । चलन्संचरन्नर्बुदोर्वीधरस्याधित्यकामूलभूमिकामध्यरो हदारूढवान् संप्राप्तः। क इव । इच्छावसुरिव । यथा धनदः कैलाशशैलस्य चूलामधिरोहति । किंभूतामधित्यकां चूलां च । शंभूनां वृषभादिचतुर्विशतितीर्थकृतां सौधैः यद्यपि भरतकारितः सिंहनिषद्यानामा एक एव प्रासादः । तथापि सुरविद्याधरराजभिरन्येऽपि तत्पाचे प्रासादाः कारिताः संभाव्यन्ते शत्रुजयरैवताचलादिवत् । अथ यद्येक एव तदा सर्वोत्तमत्वात्पूज्यत्वाद्वा बहुवचनम् । पक्षे शंभोरीश्वरस्य सौधैः पत्नीपुत्रप्रमथादिगणानां परिजनपरिवाराणां मन्दिरैः कृत्वा पवित्रीकृत पावनं निर्मितमुर्वीतल भूमीपीठं यस्याः सा ॥
ઇશ્વરની પત્ની, પુત્રગણ આદિ પરિજનનાં મંદિરેથી પવિત્ર થયેલી કેલાસપર્વતની ચૂલિકા ઉપર અથવા ભરત ચક્રવર્તીએ નિર્માણ કરેલા ઋષભ આદિ ચોવીશ તીર્થકરનાં પ્રાસાદથી જેની ભૂપીઠ પવિત્ર બનેલી છે તેવા કલાસ પર્વતની ચૂલિકા ઉપર કુબેર આરોહણ કરે તેમ મંદ મંદ ચાલતા આચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિએ અબુંદ પર્વતની ભૂમિ ઉપર આરહણ કર્યું ! ! ૮૩ ા
पुण्यंभाजां हृदाकृष्टिमन्त्रानिव श्रीमद हद्गृहानिर्जितस्वर्ग्रहान् । अर्बुदश्रीवतंसायमानान्प्रभुर्नेत्रपत्त्रैरसौ प्रीतचेताः पपौ ॥ ८४ ॥
असौ प्रभु रसूरिः श्रीमतः शोभाशालिनः अर्हदगृहान् जिनप्रासादान् । अथ वा श्री त्रिभुवनाधिपत्यलक्ष्मीविद्यते । येषाम् तादृशानामहतां तीर्थकृतां गृहान् विहारान् नेत्रपत्त्रैर्लोचनदलैः नयनपुटकैर्वा पपौ सादरमवलोकयति स्म । किंभूतः । प्रीत मोदं प्राप्त चेतो मनो यस्य । किंभूतान् श्रीमदर्हदगृहान् । निर्जितानि निजजगज्जैववैभवैरभिभूतानि स्वगृहाणि वैजयन्तादिस्वर्गगेहानि विमानानि वा यैः। पुनः किंभूतान् । अर्बुदस्य हिमाद्रिनन्दन गिरेः श्रिया लक्ष्म्या अवतंसायमानान् शिरःशेखरवदाचरतः । उत्प्रेक्ष्यते-पुण्यभाजां सुकृतिनां साधूनां हृदां मानसानामाकृष्टेराकर्षणस्य मन्त्रानिव ॥
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लों ० ८४-८६ ]
समर्थ
હૃષ્ટ પુષ્ટ ચિત્તવાળા થયેલા હીરવિજયસૂરિએ પેાતાનાં નેત્રોથી પોતાની લક્ષ્મીથી જેણે દેવિવમાના જીતી લીધાં છે, તેવા અબુદાચલની લક્ષ્મીનાં મુગટ સમાન શ્રી જિનેશ્વર ભગવતનાં પ્રાસાદનું પાન કર્યું ! અર્થાત્ જિનમંદિરનાં દર્શન કર્યાં. તે દિશ તે જાણે પુણ્યવંત પુરૂષાનાં હૃદાને આકર્ષવા માટેનાં આકષ ણુ-મ`ત્રો ન હાય ! ॥ ૮૪૫.
यत्र विश्व श्रीनिवासा जिनाधीशसौधाः स्वशृङ्गाग्रदण्डोपधेः ।
स्वगृहानूर्ध्वमुत्तम्भ्य पाणीन्निजान्भर्त्सयन्तीव भूषाभिरुत्सेकिनः ।। ८५ ।।
यत्रार्बुदाचले जिनानां सामान्य केवलिनामधीशास्तीर्थनाथास्तेषां सौधा मन्दिराणि प्रासादाः । सौधशब्दः पुंनपुंसके । 'गुददोहदकुमुदच्छदकन्दाबु दसौधमेधोत्सेधकबन्ध' इति लिङ्गानुशासने । स्वेषामात्मनां श्रृङ्गाणां शिखराणामग्रे उपरिभागे निबद्धानां दण्डानां ध्वजालम्बनबन्धनयष्टीनामुपधेः कपटान्निजानात्मीयान् पाणीन् उत्तम्भ्य ऊर्ध्वकृत्य । उत्प्रेक्ष्यते— स्वर्गृ हान्देवलोकसंबन्धिसौघान् वैजयन्तादिकान् प्रासादान् भृषाभिः स्वकीयशोभाभिः कृत्वा निर्भत्सयन्ति तिरस्कुर्वन्तीव । किंभृता जिनाधीशसौधाः । विश्वत्रय्यात्रिलोक्याः श्रीणां लक्ष्मीणां निवासाः वासवेश्मानि । पुनः किंभूताः । भूषाभिः स्ववपुर्वै भवैः उत्सेकिनो गर्वावेशवशंवदा मदोदधुराः । 'उपदा विविशुस्तस्य नात्सेकाः कोशलेश्वरम्' इति रघौ ॥
લાકા
અબુદાચલ પર રહેલાં, ત્રણે લેાકની લક્ષ્મીનાં સ્થાનભૂત અને પોતાની શૈાભાથી ગર્વિત અનેલાં જિનમંદિરે, જાણે પાતાનાં શિખરના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા ધ્વજદંડના મ્હાને પેાતાના હાથ ઊંચા કરીને વૈજયંત આદિ દેવ વિમાનાને તિરસ્કાર કરતા ન હોય ! ! ૮૫ ૫
निक्वणत्किकिणीर्मारुतान्दोलिता यत्पताका विलोक्येन्दुकुन्दोज्ज्वलाः । किं वहत्युर्मिनिर्घोषहुंकारिणी स्पर्धया सिद्धसिन्धुर्नभःपद्धतौ ॥ ८६ ॥
afri महत्कल्लोलानां निर्घोषैः शब्दैः कोलाहलः कृत्वा एताः कियन्मात्रावत्पुरः अहमेवास्मि नापरा कापि क्वापि इति स्पर्धामादधती सती हुंकारोतीत्येवंशीला अथ
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ८६-८७ ]
वा एताः पताकाः किं मां जयिष्यन्तीति गर्वात् हुं करोतीत्येवं शीला सिद्धसिन्धुः स्वर्गङ्गा नभःपद्धतौ गगनमार्गे स्पर्धेया संहर्षेण वहति प्रसरति । 'स्रोतः सारस्वत' वहत्' इति चम्पूकथायाम् । ‘वहत्प्रवर्तमान' प्रसरच्च' इति तट्टिप्पनके । किं कृत्वा । निक्वणन्त्यः शब्दायमानाः किंकिण्यः क्षुद्रघण्टिका घुघुरिका यासु । तथा मारुतैः पवनैः आन्दोलि तास्तरलीकृताः । तथा इन्दुश्चन्द्रः कुन्दानि मुचकुन्दकुसुमानि तद्वदुज्ज्वला धवलाः येषां चैत्यानांपताकावैजयन्तीर्विलोक्य दृष्ट्वा ॥ इत्यर्बुदाचलसर्व प्रासादवर्णनम् ||
શ્લાકા
ઘઉંટડીઓનાં અવાજ કરતી, પવનવડે ફરકી રહેલી ચંદ્ર અને મચકુંદ જેવી ઉજજવલ જિનપ્રાસાદોની ધજા જોઈને આકાશમાર્ગે ચાલતી આકાશગંગા “આ મારી આગળ શું માત્ર છે !” આ પ્રકારની સ્પર્ધા કરતી જાણે કલેાલાનાં કાલાહલ શબ્દોથી હુંકાર
કરતી ન હાય ! ! ૮૬૫
अथ पृथक् पृथक्प्रासादवर्णनम् -
वैमली वसतिं व्रतीशिता दुग्धसिन्धुवयसीमिवैक्षत । श्वेतदन्तितुरगान्वितां सुधाशालिनीं जिनपवित्रितान्तराम् ॥ ८७ ॥
३०३
व्रती शिता मुनिनायकः सूरिः विमलस्येयं वैमलीया सा चासौ वसतिश्च विमलमन्त्रि निर्मापितादिदेवप्रासादमैक्षत पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - दुग्धसिन्धोः क्षीरसमुद्रस्य वयस सखीमिव । क्षीरसमुद्रसाम्यं दर्शयति । किंभूतां वसतिं वयसीं च । श्वेता धवला आरासोपलमयत्वात् तथा दन्तिना गजा विभलमूर्ति पृष्टवर्तिनः तथा तुरगो विमलसविधाध्यासितोऽश्वः । अन्ये वा पक्षे श्वेतदन्ती ऐरावणः श्वेततुरग उच्चैश्रवाः । यदुक्तम्- 'पयानिलीनाभ्रमुकामुकावली, ' तथा 'सहस्रमुच्चैः क्षवसां वहन्निव इति । एतद्वयमपि नैषधे । एतेन क्षीरार्णवे ऐरावणोच्चैःश्रवसां बाहुल्यं प्रतिपादितम् । ततोऽत्राप्यैरावतोश्चैःश्रवसश्चेत्युक्ते न कोऽपि दोषः । तैरन्वितां कलिताम् । पुनः किंभूताम् । सुधया पक्वचूर्णकलेपेन अमृतेन च शालते शोभते इत्येवंशीलाम । पुनः किंभूताम् । जिनैर्विविधप्रतिमारूपतीर्थकृद्भिः अथवा जिनेन मूलनायकभृतेन ऋषभदेवेन कृष्णेन तस्य समुद्रशायित्वेन पवित्रितं पावनीकृतम् । अथ वा पवि वज्र त्रायते पाणौ लालयति रक्षतीति पवित्रः शक्रः तीर्थे कदाचिद्वन्दनागातः अथ च कदाचिदनुजमि लनागतः पुरंदरः विष्णुशक्रौ संजातौ सम्यक् प्रादुभृतौ अस्मिन् तादृशमन्तरं मध्यं यस्याः ॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० ८७-८९
કલેકાર્થ કત હસ્તિથી અને અશ્વથી યુકત, સુધા જેવી ઉજજવલ કાંતિથી શેભતી તેમજ મધ્યમાં જિનબિંબવડે પવિત્ર બનેલી જાણે ક્ષીરસમુદ્રની સખી ન હોય, તેવી વિમલવસહીને હીરવિજયસૂરિએ જોઈ, અર્થાત્ વિમલશાહ મંત્રીએ શુદ્ધ આરસનાં પાષાણુથી બંધાવેલે જિન પ્રસાદ જે. ! ૮૭
कुक्षिसात्कृतमवेक्ष्य सिंहिकासू नुना स्वपतिशीतदीधितिम् ॥ चैत्यकैतववतीव कौमुदी तद्भयादिह समेत्य तस्थुषी ॥ ८८ ॥
चैत्यं विमलवसतिरेव कैतवं कपट विद्यते यस्याः सा चैत्यकैतववती कौमुदी चन्द्रज्योत्स्ना तस्य स्वभर्तृराहोर्भयादिहार्बुदगिरौ समेत्यागत्य तस्थुषी स्थितवतीव । किं कृत्वा । स्वस्यात्मनः पतिं शीतदीधितिं चन्द्रमसं सिंहिकामनुना केसरिणा स्वर्भानुना वा कुक्षिसात्कृतं भक्षितं गिलित वा अवेक्ष्य दृष्ट्वा ॥
શ્લોકાઈ
પિતાનાં પતિ ચન્દ્રને રાહુથી ગ્રસ્ત થયેલ જોઈને ચન્દ્રક્રિયા જલ્સા જાણે રાહુના ભયથી વિમલવસતીનાં હાને આવીને રહી ન હોય ! ! ૮૮ છે
चैत्यमूर्धविधुकान्तनिष्पतत्पाथसि प्रतिमितेनिभाद्विधुः । लक्ष्मपङ्कमपनेतुमात्मनः स्नाति दुग्धजलधेर्धिया किमु ॥ ८९ ॥
विधुश्चन्द्रमा दुग्धजलधेः क्षीरसमुद्रस्य धिया बुद्धया । भ्रमेणेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेआत्मनः स्वस्य मण्डलहृदयवर्तिन लक्ष्म लाञ्छनमेव पङकं कदममपनेतु क्षालयितुं किमु स्नाति स्नानं करोतीव । कस्मात् । चैत्यस्य विमलवसतेमूर्धनि शिखरोपरितनभागे संदृब्धेभ्यः संकल्पितेभ्यो विधुकान्तेभ्यश्चन्द्रकान्तरत्नेभ्यो निष्पतति चन्द्रकिरणसंपर्काद्विनिःसरति पाथसि पयःपूरे प्रतिमितेः प्रतिबिम्बस्य निभायाजात् ॥
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ सर्ग १२ श्लो० ८९-९१]
हीरसौभाग्यम्
३०५
Aોકાઈ
ચંદ્રકિરણના સંપર્કથી વિમલ વસહીના શિખર ઉપર રહેલા ચંદ્રકાંત મણીઓમાંથી નીકળતા જલમાં પ્રતિબિંબરૂપે રહેલે ચંદ્ર જાણે ક્ષીરસમુદ્રની કલ્પનાથી પિતાના મંડલમાં રહેલા લાંછનરૂપ કાદવને સાફ કરવા માટે આવેલ ન હોય! ! ૮૯
यन्मणीमयशिखामु बिम्बितं बिम्बमम्बरमणिर्वहन्व्यभात् ।
ईयिवानयमियत्तया श्रियः कौतुकादनुमिमीषयास्य किम् ॥ ९०॥ यस्या विमलवसतेर्मणीमयशिखासु रत्नराशिरचितशिखरेषु बिम्बित प्रतिबिम्बमत्यच्छतया संक्रान्त बिम्ब स्वमण्डल वहन्नम्बरमणिर्गगनरत्न भास्करो व्यभाद्भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात्कुतूहलादस्य मूलप्रासादस्यश्रिया लक्ष्म्या इयत्तया एतावत्प्रमाणत्वेनानुमिमीषया अनुमातु प्रमाणीकर्तुमिच्छया अयं भास्वानीयिवान्कि चैत्ये समेत इव ॥
શ્લેકાર્થ વિમલવસહીનાં મણમય શિખર ઉપર જેનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેવા પિતાના બિંબને વહન કરતે સૂર્ય શેભે છે, તે જાણે કૌતુકથી ચૈત્યની લક્ષ્મીનું પ્રમાણ કાઢવાની ઈચ્છાથી સૂર્ય પ્રમાણ લક્ષ્મી છે કે શું ? એ માપ કાઢવા માટે જ જાણે ચૈત્યમાં भावे न य ! ॥ ८ ॥
इह जिनालयवज्रविनिर्मिताम्बरविलम्बिशिखाग्रनिघर्षणात् । उरसि रन्ध्रमजायत यामिनीप्रणयिनः कपटादिव लक्ष्मणः ॥ ९१ ॥
यामिनीप्रणयिनो निशाप्राणनाथस्योरसि वक्षःस्थले । उत्प्रेक्ष्यते-लक्ष्मणो लाञ्छनस्य कपटाद्रन्ध्र छिद्रमजायत जातमिव । कस्मात् । इहार्बुदपर्वते जिनालयस्य भगवद्गृहस्य वज्ररत्नैहीरकमणिभिनिर्भिताया रचितायास्तथा अम्बरमाकाशमालम्बते आश्रयते इत्येवशीलायाः शिखायाः शिखरस्य अग्रे उपरितनभागेऽतिघर्षणात नितरां घृष्टेः ॥
हि सौ० ३९
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
सौभाग्यम्
[ सर्ग १२ श्लो० ९१-९३
શ્લેાકાથ
ચંદ્રના વક્ષસ્થલમાં લાંછનનાં ખ્તાને છિદ્ર થયેલું છે! અબુદાચલનાં વારત્નમય ગગનચુખી શિખરેાનાં અગ્રભાગ સાથે નીર'તર ઘસાવાથી જાણે ચંદ્રમાં છિદ્ર પડી ગયું ન હાય ! ॥ ૯૧ ॥
अभितः सितयद्वसतेर्विशदः शुशुभे लघुदेवगृहप्रकरः । उडुतमेतदिहोपगतं शशिना सह रन्तुमिवाम्बरतः ॥ ९२ ॥
सितायाः श्वेतोपलमयत्वादुज्ज्वलाया अथ वा सुधाधवलितत्वेन विशदायाः यद्वसतेमूलप्रासादस्य अभितश्चतुर्ष्वपि दिक्षु पार्श्वषु वा विशद आरासोपलमयत्वादत्यवदातः लघुर्मूलप्रासादापेक्षया स्वल्पप्रमाणोच्चैस्तरः देवगृहाणां देवकुलिकानां प्रकरः समूहः शुशुभे भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - शशिना स्वभत्र विधुना सह रन्तु विविधविलास विधातुमFata आकाशादिह रसिकदम्पतीनां क्रीडोचिते अर्बुदाचले उपगतं आयातमुडवस्तारा एव यौवतं चन्द्रनितम्बिनीनिवह इव ॥
શ્લાકા
વિમલવસહીનાં અતિ ઉજજવલ મૂલ પ્રાસાદની ચારે દિશાઓમાં નાની નાની ઉજજવલ દેવકુલિકાએ શેાલે છે, તે જાણે પેાતાના પતિ ચન્દ્રની સાથે ક્રીડા કરવા માટે આકાશમાંથી તારારૂપી ચંદ્રની પ્રિયા આવેલી ન હાય !!! ૯૨૫
निर्ग्रन्थपृथिवीनाथचैत्यं विमलमन्त्रिणः ।
वैजयन्तमिव प्रीत्या प्राविशत्रिदशेश्वरः ॥ ९३ ॥
निर्ग्रन्थनामनराणां पृथिवीनाथो राजा सूरीन्द्रः प्रीत्या प्रमोदेन विमलनाम्रो मन्त्रिणः सचिवस्य चैत्यं प्रासाद' प्राविशत् विमलवसतिमध्ये प्रविशति स्म । क इव । त्रिदशानामीश्वरो नायकः शक्रः यथा वैजयन्तं वैजयन्तीनाम्नी पताका अस्त्यस्मिन्निति वैजयन्तः तं प्रासाद प्रविशति ॥ इति विमलवसतिवर्णनम् ॥
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ९३-९५]
सौभाग्यम्
શ્લેાકા
३०७
જેમ ઈન્દ્રે વૈજયન્તી' નામની ધજાવાળા વૈજયન્ત' નામના પ્રાસાદમાં પ્રવેશ કરે તેમ નિથાના રાજા હીરવિજયસૂરિએ વિમલમંત્રીએ બંધાવેલા વિમલવસહી નામના ચૈત્યમાં પ્રવેશ કર્યાં. ॥ ૯૩ ।
वप्ताब्धिर्मथितोऽनवाप्तपदवत्कुत्रापि बन्धुर्विधुः
शून्ये व्योमनि बम्भ्रमीति विपिनेऽप्यन्यः स्थितः स्वस्तरुः । क्षितैा तु जनार्दनेन सदने पुसा पुराणेन मे जामिः श्रीरपरा सुधापि च सुरैः पानेन निष्ठाप्यते ॥ ९४ ॥
दुःखं कामगवी परा चरति च प्रोत्तानयानाम्बरे धत्ते कौशिकपत्यगोत्रदमनो मन्मूर्ध्नि पादं पुनः । इत्याद्यर्तिमधीश भिन्धि किमिदं वक्तुं जिनं सप्रजः स्वर्दन्तीव समागतो गजगणस्तेनालुलोके पुरः ॥ ९५ ॥ ( युग्मम् )
तेन हीरसूरिणा पुरोऽग्रे विमलवसतिप्रदेशे प्रथममेव गजानां श्वेतोपलनिर्मितानां हस्तिनां गणो व्रज आलुलोके दृष्टः । उत्प्रेक्ष्यते - जिनं वृषभतीर्थकर विश्वस्यादिसृष्टिकरमथ वा जगत्पालकत्वेन जिनं ब्रह्मरूपेण विश्व सृजति नारायणरूपेण पालयति ईश्वररूपेण च संहरतीति । 'एकमूर्तिस्त्रयो देवाः' इति परसमये । इदं वक्ष्यमाणं वक्तु कथयितुं सप्रजः ससंतानः । ' तो कापत्यप्रसृतयः । तुम्प्रजाः' इति हैम्याम् । स्वर्दन्ती किमैरावण इव समागत इह संप्राप्तः । इदं किम् । हे अधीश, हे जगत्प्रभो, त्वं मे मम इति पूर्वोक्तप्रकारा काव्यस्यादौ वर्तमाना आदौ यस्यास्तादृशीमति मानसीं चिन्तामत्यु भूतां पीडां शारीरिक व्यथां वा भिन्धि निवारय मूलादुन्मूलय । इति किं तानेव प्रकारान्प्रदर्शयति मे मम वप्ता पिता अब्धिः क्षीरसमुद्रः अर्थादेव लभ्यते । चतुर्दशानामपि रत्नानां क्षीरनीरनिधौ समुत्पन्नत्वेन तज्जनक एव गीयते । स मथितो हरिणा सुराभ्यर्थितसुधारसंकृते भुजंगराजं नेत्रीकृत्य मन्दरगिरिं च मन्थानकं विधाय विलोडितः । बन्धुः पुनर्मम सहोदरो विधुश्चन्द्रमाः कुत्रापि नगरग्रामादिस्थाने अनवाप्तमलब्धं पद वासस्थानं येन तद्वत् शून्ये निर्मानुषे व्योमनि आकाशमार्गे बम्भ्रमीति अतिशयेन पर्यटति । अपि पुनरन्यो बन्धुः स्वस्तरुः कल्पद्रुमः कुत्रापि जनसंगते पुरादौ प्रदेशे अप्राप्तावस्थितिरिव विपिने कानने स्थितो गत्वा उषितः । तु पुनरेका मे जामिर्भगिनी श्रीलक्ष्मीर्जनार्दनेन लोकपीडा
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [મળૅ ૨૨ જો ૧૩–૧૧
कारकेण पुराणेन जीर्णेन वृद्धेन पुंसा पुरुषेण । कृष्णेनेत्यर्थः । सदने स्वमन्दिरे क्षिप्ता रक्षिता । अपि च पुनरपरान्या । द्वितीया स्वसा सुधा पीयूषरूपा सुरैर्देवैः पानैर्धीतिभिः कृत्वा निष्ठाप्यते क्षयं नीयते । च पुनरितरा तृतीया मम भगिनी कामगवी सुरसुरभी दुःखं महाकष्टं प्रोत्सानमूर्ध्व पादा अधो वपुरिति व्यवस्थया यानं गमनं यस्यास्तादृशी सती अम्बरे आकाशाटव्यां चरति गोचरं कुरुते गच्छति वा । 'चर गतिभक्षणयोः' इति धात्वर्थात् । तथा 'कस्या नोत्तानगाया दिवि सुरसुरभेरास्यदेशं गतायैः' इति नैषधे । पुनर्गोत्राणां वंशानां कुलस्य वा जगद्रोत्राणां यावत्पर्वतानां च दमनो ध्वंसकृत्पक्षच्छेत्ता च तथा कौशिक उलूकः शक्रश्च मन्मूर्ध्नि मम मस्तके पादं चरणं धत्ते । कुत्रापि जनपदे यदा कस्यचित्तिरस्कार रूपनिकृष्टवचनं प्रोच्यते तदा अरे उलूक इति कथ्यते । तच्च लाभपुरसत्कपंझालमेवातमण्डलादावधुना प्रसिद्ध वर्तते । तस्मात्स निन्द्यः इत्याद्यर्ति નિવાર્યં || યુગ્મમ્ ॥
३०८
લેાકાથ
હીરવિજયસૂરિએ વિમલવસહીમાં પહેલાં શ્વેત આરસમય હાથીઓના સમૂહ જોચે. પેાતાના પરિવારસહિત તે એરાવણુ હાથી જિનેશ્વર ભગવંતની આગળ પાતાના દુઃખા દૂર કરવા માટે જાણે આ પ્રકારે પ્રાર્થના કરતા ન હાય ! (બ્રહ્મસ્વરૂપે જિન સૃષ્ટિનું સર્જન કરે, વિષ્ણુસ્વરૂપે જિન જગતનું પાલન કરે અને મહેશ સ્વરૂપે જિન સૃષ્ટિના સંહાર કરે. આ પ્રકારે ઈતર શાસ્ત્રોમાં જિનનાં ત્રણ સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યાં છે) હૈ જગદીશ, મારા પિતા ક્ષીરસમુદ્રનુ દેવાએ મથન કર્યું, મારા ભાઈ ચન્દ્ર કાઇપણ જગ્યાએ સ્થાનપ્રાપ્તિ નહી થવાથી શૂન્ય આકાશમાં પરિભ્રમણુ કરી રહ્યો છે, મારેા ખીજો ભાઈ કલ્પવૃક્ષ જંગલમાં ભટકી રહ્યો છે. મારી માટીન્હેન લક્ષ્મીને જનાર્દન (મનુષ્યને પીડાકારી ) વૃદ્ધપુરૂષ કૃષ્ણે પાતાના ઘરમાં રાખી છે. મારી ખીજી એન સુધા (અમૃત) ને દેવાએ પી–પીને ખલાસ કરી નાંખી છે, મારી નાની બેન કામધેનુ બિચારી માકાશમાં ઊ ંધે મરતકે ચરી રહી છે. (ચન્દ્ર, કલ્પવૃક્ષ, લક્ષ્મી, સુધા, કામધેનુતેમજ ઐરાવણુ હાથી-આ બધાની ઉત્પત્તિ સ્થાન રૂપે પરશાસ્ત્રમાં ક્ષીર સમુદ્ર માનવામાં આવ્યે છે.) અને જગતનાં ગાત્રા-વ શેા, કુળા અથવા પતાને નાશ કરનાર અને કૌશિક ઇન્દ્ર મારા મસ્તક ઉપર પગ મુકીને રહેલા છે. તે માટે હું ભગવત, અમારા આ દુઃખા દૂર કરવા માટે જાણે અરાવણુ હાથી પોતાના પરિવાર સહિત આવીને રહેલા ન હોય ! ૫૯૪૫૯૫ ॥
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो ०९६-९७ ] हीरसौभाग्यम्
विमलाभिधीसखः पुरो ददृशे तेन हयं विभूषयन् । किमु सार्थनिंनंसया शतक्रतुरुच्चैःश्रवसं समीयिवान् ॥ ९६ ॥
३०९
तेन मुनीन्द्रेण त्रिमल इत्यभिधा नाम यस्य तादृशो धीर्बुद्धिरेव सखा सहायो मित्र वा यस्य सः धीसखश्चतुर्बुद्धिनिधानः प्रधानः ददृशे दृग्गोचरीकृतः । किं कुर्वन् । हयं श्वेताश्मतुरङ्गम विभूषयन् आरोहणेन शोभां लम्भयन् । उत्प्रेक्ष्यते - उच्चैःश्रवोनामान निजवाजिनमारुद्यः सार्थस्यार्बुदाचलाधिष्ठाय वृषभध्वजजिनस्य निनंसया नन्तुमिच्छया समीयिवानागतः शतक्रतुरिन्द्र इव ॥
શ્લેાકાથ
ત્યારપછી હીરવિજયસૂરિએ શ્વેત અશ્વ ઉપર આરૂઢ થયેલા વિમલ બુદ્ધિવાળા વિમલશાહ મંત્રીને જોયા. પેાતાના ઉચ્ચશ્રવસ અશ્વ ઉપર આરૂઢ થઈને શ્રી ઋષભદેવ ભગવંતને નમસ્કાર કરવા માટે જાણે ઇન્દ્ર આવ્યા ન હોય ! ॥ ૯૬ li
प्रभुतोपगतः प्रभुभक्तिभरैः स्पृहयन्निव सिद्धिपदाय पुनः ।
विमल : सचिवोऽञ्जलिशालिशयद्वितयः स्थितवान्भगवत्पुरतः ॥ ९७ ॥
अञ्जलिना ललाटपट्टे मुकुलीकरणेन योजनेन वा शालि शोभनशील शयद्वितयं पाणियुगलं यस्य तादृशो विमलनामा सचिवः प्रधानः भगवत्पुरतः युगादिजिनपतेः पुरस्तादग्रे संमुखः स्थितवान् तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - प्रभोर्भगवतो भक्तीनां प्राग्जन्म'जनितसेवा सक्तीनां भरैरतिशयैः प्रभुतां रोमदेशाधीशद्वादशपतिसाहिप्रमुखानेकराजकपराजयनपूर्वक भूलोकाधिपत्यमुपगतः संप्राप्तोऽपि पुनः सिद्धिपदाय अष्टमहासिद्धिप्रधानस्थानाय मोक्षनगराय वा स्पृहयन् कामयमान इव वाञ्छन्निव । 'स्पृहेरीप्सितः । स्पृहेरिष्ठः संप्रदानसंज्ञः स्यात् । हरये स्पृहयति । वेति केचित् । गोपी हरिं स्पृहयति । ईप्सित इति किम् । पुष्पेभ्यो वनं स्पृहयति' इति प्रक्रियाकौमुद्यम् ||
શ્લેાકા
વિમલશાહમ ́ત્રી એ હાથ જોડી અંજલિ કરીને ભગવંતની આગળ રહેલા છે; જાણે ભકિતપૂર્ણ હૃદયથી ભગવતની આગળ સિદ્ધિપદની વાંછા કરતા ન હાય ! ॥ ૯૭ ૫
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो० ९८-९९]
हरिन्मणीनिर्मितसनिधिद्वया सिताश्मसोपानततिर्व्यलोक्यत । उपान्तविस्मेरवनीव जाह्नवी जिनं भजन्ती विजिता समज्ञया ॥ ९८॥
हरिन्मणीभिर्मरकतरत्ननिर्मित रचितं संनिधिद्वयं पार्श्वयोर्द्वयं यस्यास्तादृशी सिता श्मनां स्फाटिकोपलानां सोपानततिरारोहणश्रेणी तेन गुरुणा व्यलोक्यत ददृशे । उत्प्रेक्ष्यतेसमझया स्वकीर्त्या येन विजिता पराभूता सती जिन मारुदेव भगवन्तं भजन्ती सेवमाना जाह्नवी गनेव । किंभूता जाह्नवी । उपान्तयोद्धयोः समीपपार्श्वयोः विस्मेरा विनिद्रा वनी कानन यस्याः । 'स्ववनीसंप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे ॥
શ્લેકાર્થ
મરકતમણી અને રત્ન વડે જેનાં બને પડખાં રચાયાં છે, તેવી સ્ફટિક રનની સોપાન શ્રેણિ (પગથિયાંની પંકિત) આચાર્યો જોઈ; સોપાન પંક્તિવડે પરાભવ પામેલી અને જેની બન્ને બાજુએ વિકસિત વન છે તેવી ગંગા નદી, જાણે ઇષભદેવ ભગવંતની ઉપાસના કરવા માટે આવી ન હોય ! ! ૯૮
व्रतीश्वरेणैक्ष्यत तोरणावली जिनालयद्वारि शुभस्य शंसिनी। जिनाधिभर्तुः किमु मुक्तिकन्यया कृतेयमुद्वाहविधौ विरचिना ॥ ९९ ॥
- व्रतीश्वरेण वाचयमविभुना सरिणा जिनालयस्य विमलवसते रि द्वारदेशे तोरणावली वन्दनमालिकामाला ऐक्ष्यत निरीक्षता । किंभूता । शुभस्य शंसिनी प्रेक्षकाणां कल्याणकारिणी । अथ वा । शुभानि मङ्गलानि शंसति कथयति इत्येवंशीला दृप्टमात्राप्यह कल्याणानि करोमीति कथयित्रीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनाधिभर्तुर्युगादिदेवस्य मुक्तिकन्यया सिद्धिकुमार्या सहोद्वाहविधौ पाणिग्रहणकरणसमये विरञ्चिना विश्वसृजा किमियं कृता सवा तोरणधोरणी विनिर्मितेष ॥
શ્લોકાથી
આચાર્યે વિમલવસહીન દ્વારા પ્રદેશમાં શુભસંદેશને કહેનારી એવી તે રણની પંક્તિ જોઈ. તે જાણે શ્રી યુગાદિદેવને મુક્તિરૂપી કન્યાની સાથે પાણિગ્રહણ કરવાના સમયે ब्रह्मा मा तारहित मनाची - जय ! ॥ ६ ॥
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १०० - १०१] सौभाग्यम्
श्रीभिर्जगन्मूर्धविधूननीभिचैत्येऽत्र वैचित्र्यदिदृक्षयेव । रूप्याचलोऽनल्पतनुः समीयिवांस्तेनैक्ष्यत स्तम्भततिः सिताश्मानाम् ॥१००॥
३११
तेन सूरिणा सिताश्मनां श्वेतोपलनिर्मितानां स्तम्भानां ततिः पङ्क्तिरैक्ष्यतालोकिता । उत्प्रेक्ष्यते - अनल्पा बहव्यस्तनवो मूर्तयो यस्य तादृग्रूपो रूप्याचलः कैलासः समीयिवानिव किं समेतः । ' रजताद्रिस्तु कैलासः इति हैम्याम् । कया । जगतां त्रिभुवनानां तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेशे सुरासुरनराणां मूर्ध्ना मस्तकानां विधूननीभिः आश्चर्यातिरेकात्कम्पयित्रभिः । 'अद्भुतकरी परमूर्धविधूननी -' इति नैषधे । श्रीभिः शोभाभिः कृत्वा अत्र चैत्ये अस्मिन्विमलमन्त्रिनिर्मापितप्रासादे वैचित्र्यस्य विचित्रताया अथ वा विशिष्टानां जवाज्जनाश्चर्यविधायिनां चित्राणां पाञ्चालिकाप्रमुखाणां नानास्वरूपाणामाश्चर्याणामालेख्यानां वा दिदृक्षया व्रष्टुमिच्छया दृग्गोचरीकरणाकाङ्क्षया ॥
શ્લાકા
સ્તંભે ( થાંભલા) ની પંકિત જોઈ, ત્રણે જગતને શેલાને લઈને આ ચૈત્યમાં અનેક પ્રકારની સૂક્ષ્મ રૂપ ધારણ કરી જાણે કૈલાસ પર્યંત
વળી આચાયે શ્વેત આરસના આશ્ચય કારી ( મસ્તકને ધૂણાવે તેવી) વિચિત્રતા જેવાની ઈચ્છાથી અનેક भाव्यो न होय ! ॥ १०० ॥
महातिप्राप्तमृतिं निजं पतिं समीक्ष्य कामं श्वशुरं जिन श्रितः । स्मरावरोधः किमु यत्र पुत्रिकाचयोऽमुना लोचनगोचरीकृतः ॥ १०१ ॥
अमुना वाचंयमचक्रिणा यत्र विमलवसतौ पुत्रिकाणां पाञ्चालिकानां प्रचयेो व्रजो लोचनयोश्चक्षुषोर्गोचरीकृतां लक्ष्यो विहितः । दृष्ट इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - जिन नारायणं श्वशुरं स्वभर्तुः पितरं श्रितः सेवमानः पार्श्वे स्थितः स्मरावरोधः मदनान्तःपुरं किमु । अथ च विधवकुसुमध्वजयुवतीव्रजः स्वस्यात्मनो जिनभक्तत्वात् श्राद्धत्वात्तस्य सुर मोक्षलक्षणाभीष्टदायकं देवं जिन तीर्थकरं श्रितः । ' स्मरावरोधभ्रममुद्वहन्ती' इति नैषधे । किं कृत्वा । महाव्रती शंभुः तस्मात्प्राप्ता अधिगता मृतिर्मरणं येन तादृशं निजमात्मीयं पतिं भर्तारं काम कंदर्प समीक्ष्य । अथ च महाव्रती जिनः स चास्मद्भर्तृघात - कस्तद्वरात्तद्वधूजन' मामपि हन्यादतो जिनं स्मरावरोधः सेवते । 'नाश्रितं वैरिणमपि हिनस्ति महान' इति श्रुतिः ||
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १२ श्लो ० १०१-१०३]
પ્લેકાર્થ
આચાર્યે વિમલ વસહીમાં પાંચાલિકાએ (પુતળીએ) જોઈ. શંકર દ્વારા મરણદશાને પામેલા પોતાના સ્વામી “કામ” ને જોઈને પિતાના સસરા વિષણુને આશ્રય કરીને રહેલું કામદેવનું જાણે અંતપુર (રતિ અને પ્રીતિ) ન હોય! અથવા જિનેશ્વર ભગવંતથી હણાયેલા પિતાના સ્વામી કામદેવને જોઈને “આ અમારો પણ નાશ કરશે ?’ એ હેતુથી કામદેવનું અંતઃપુર જાણે ઉપાસના કરવા માટે આવ્યું ન હોય ! ૧૦૧ में ताण्डवं तन्वतीविभ्रमैर्हस्तकान्दर्शयन्तीरिहानेकपाश्चालिकाः ।
पाणिमुत्तम्भ्य शंभुं प्रणन्तुं जनानाह्वयन्तीरिवासौ ददर्श प्रभुः ॥ १०२ ॥
असौ प्रभुः सरिरनेका विविधजातीयाः शतशः पाश्चालिकाः पुत्रिका ददर्श दृष्टवान् । अथ पुत्रिकाणां विविधसंस्थानान्याह--किं कुर्वतीः । ताण्डव काश्चिन्नृत्यं तन्वतीः कुर्वतीः। पुनः किंभूताः । विभ्रमैर्विलासः कृत्वा हस्तकान् हस्तविक्षेपान् दर्शयन्तीः । पुनः किंभूताः । पाणिं काश्चिनिजहस्तमुत्तम्भ्य ऊर्वीकृत्य शंभुं नाभिनन्द प्रणन्तु नमस्कतु जनान् लोकान् । उत्प्रेक्ष्यते-इहार्बुदाचले इह विमलवसतौ वा आह्रयन्तीराकारयन्तीरिव ॥
શ્લોકાથ
હીરવિજયસૂરિએ વિમલવસહીમાં અનેક પ્રકારની પુતળીઓ જોઈ. કેઈ વિવિધ પ્રકારનાં નાટક કરતી, કેઈ વિલાસપૂર્વક હસ્તક્ષેપ કરતી, અને કેઈ હાથ ઊંચા કરી કરીને જિનેશ્વર ભગવંતને નમસ્કાર કરવા માટે જાણે યાત્રિકોને બોલાવતી ન હોય ! ! ૧૦૨
यत्र पाश्चालिकाशिल्पं निरूप्य सुरसुभ्रवः । मेनिरे पद्मजन्मानं स्वभूषापरिमोषिणम् ॥ १०३ ॥
यत्र प्रासादे पाञ्चालिकानां पुत्रिकाणा शिल्पं जगच्चेतश्चमत्कारकारि रचनाचातुर्य निरूप्य सम्यगालोक्य सुरसुभ्रवः त्रिदशसुदृशः पद्मजन्मान विधातार स्वस्या आत्मनो भूषाया वपुःप्रियरूपकस्य परिमोषिणं तस्कर मेनिरे जानन्ति स्म । यदस्माकं समग्रा. मपि रूपलक्ष्मीमपहृत्य प्रयत्नेन विधिना एताः शालभजीविनिर्मिताः ॥
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो ० १०३-१०५ ] हीरसौभाग्यम्
३१३
શ્લોકાઈ
જિનપ્રાસાદમાં રહેલી પુતળીઓને જોઈને દેવાંગનાએ બ્રહ્માને પિતાની રૂપલક્ષમીને ચેર તરીકે માનતી હતી ! અથવા તે સુરાંગનાઓની સમગ્ર રૂપલક્ષમીને હરીને જાણે વિધાતાએ આ પુતળીઓ બનાવી ન હોય ! એ ૧૦૩ છે
चण्डरुक्किरणमण्डलस्मयं खण्डयन्समवलोकि सूरिणा । मण्डपो विमलकीर्तिनर्तकीनर्तनाय नवरङ्गभूरिव ॥ १०४ ॥
सुरिणा मण्डपोऽर्थाच्चैत्यमध्यवर्ती बहुजनाश्रयः समवलोकि सम्यगवधानदानपूर्वक वीक्षितः । देवभवनवैचित्र्यवीक्षणे संयमिनामपि न कश्चिद्दोषः । यतस्तत्र धर्मबुद्धरुखोधात् । मण्डपः किं कुर्वन् । चण्डरुचः सूर्यस्य किरण रश्मिभिर्भण्डितस्य मण्डलस्य बिम्बस्य स्मयमहंकारं खण्डयन् शकलीकुर्वन् । उत्प्रेक्ष्यते-विमलमन्त्रिणः कीर्तिरेव नर्तकी नृत्यकारिका पात्र तस्या नर्तनाय ताण्डवविधानाय नवा नबीना । अथ वा 'णु स्तुतौ' । नवन नवः नवस्य स्तुतेोग्या मध्यपदलोपे रङ्गभूमिर्नर्तनस्थानक्षोणिरिव ॥
શ્લોકાર્થ
આચાર્યે જિનપ્રાસાદની મધ્યમાં રહેલે સૂર્યમંડલના ગર્વનું ખંડન કરતે રંગમંડપ છેતે જાણે વિમલશાહમંત્રીની કીર્તિરૂપી નર્તકીને નૃત્ય કરવા માટેની २ भूमि न य ! ॥ १०४ ।।
वैजयन्तं विजेतुं विभूपाभरैर्वज्ररोचिःस्फुरच्चापचक्रायुधः ।
यः स्वश्रृङ्गेण गर्वादिवो गाहिना गन्तुमुच्चैय॑वस्यन्निवोर्जस्वलः ॥ १०५॥ यो मण्डपो विभूषाभरैः स्वशोभातिशयैः वैजयन्तमिन्द्रप्रासादं विजेतु पराभवितु दिवो गगनमार्गस्य गाहिना अवगाहनशीलेन । अभ्रंलिहेनेत्यर्थः । स्वश्रृंङ्गेण निजशिखरेण गर्वादहंकारादुच्चैरुवं स्वलॊके गन्तु प्रयातु व्यवस्यन्व्यवसायमुद्योगं कुर्वन्निव । किंभूतो मण्डपः । ऊर्जस्वलः स्फूर्तिमान प्रबलबलवान्वा । पुनः किंभृतः । वज्राणां वनमणीनां
हि० सौ०४०
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १२ श्लो० १०५-१०६
रोचिभिः कान्तिभिः कृत्वा स्फुरत्प्रकटीभवयच्चापचक्र धनुर्मण्डल तदेवायुधं प्रहरणं यस्य । अथ च वज्रमिन्द्रायुधं तथा रोचिषा कान्त्या स्फुरद्दीप्यमान चापयुक्तमिन्द्रधनुःकलितं चक्र रथाङ्ग तथा आयुधान्यपराणि खनकुन्तभिन्दमालक्षुरिकायमदंष्ट्राप्रमुखानि शस्त्राणि यस्य । परोऽपि सुभटः स्वप्रतिद्वन्द्विना सम योद्धुं गच्छन् संपूर्णानि शस्त्राणि गृह्णाति ॥
શ્લોકાથ
જેની પાસે વજીરત્નની કાંતિથી પ્રગટ થયેલાં ઈન્દ્રધનુષ્ય આદિ શસ્ત્રો છે, તે સ્કૃર્તિમાન “રંગમંડપ પિતાની શેભાથી ઈન્દ્રના વિજયંત નામના પ્રાસાદને જીતવા માટે આકાશને અડીને રહેલા શિખરવડે જાણે સ્વર્ગલોકમાં જવા માટે પ્રયત્ન रता न डाय! ॥ १०५॥
आलुलोकेऽमुना गर्भगेहः पुना राजधानीव धर्मावनीभास्वतः । चित्रितामय॑मोरगाणां निभाद्भूर्भुवःस्वस्त्रयेणेव संसेवितः ॥ १०६॥
अमुना मुनीन्द्रण गर्भगेहो गर्भागारो व्यालुलोके 'गभारो' इति लोके प्रसिद्धो दृष्टः। उत्प्रेक्ष्यते-ध पवावने मेर्भास्वान् विश्वत्रयातिशायितेजस्तया भास्करः एतावता राजाधिराजः । 'पाण्डोरवनिमार्तण्डस्यावदातान् गुणान् रहः' इति पाण्डवचरित्रे । राज्ञो भूमीभास्कर इति नामापि । तस्य राजधानी ससुखनिवासनगरीव । पुनरुत्प्रेक्ष्यतेचित्रितानामालेख्यभाव प्रापितानाममानां देवानां मानां मनुष्याणामुरगाणां नागानाम् । उपलक्षणादसुरादीनां परिग्रहः । तत्साहचर्यादेव दानवमानवानां पत्न्योऽपि गृह्यन्ते । तन्निभात्कपटात भूर्भुवःस्वस्त्रयेण पातालभूमण्डलस्वर्गलोकत्रिकेण सम्यक सेवित इवोपसितः ॥
શ્લેકાર્થ
હીરવિજયસૂરિએ ગર્ભાગારને (ગભારાને) જો. જાણે તે ધર્મરાજાની રાજધાની ન હોય ! અથવા દેવ-દાનવ અને માનવ આદિનાં ચિત્રનાં બહાને જાણે આ ગભારે, સ્વર્ગ–મૃત્યુ અને પાતાલ એમ ત્રણે લેક વડે સેવાયેલ ન હોય ! ! ૧૦૬ )
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १०७ - १०८ ] सौभाग्यम्
चैत्यस्य परितो देवकुलिकाः पश्यति स्म सः । अर्बुदाद्रिश्रियाश्चूडाभरणस्येव सूक्तकाः ॥ १०७ ॥
सरित्यस्य विमलवसतेः परितश्चतुर्दिक्षु सर्वतो वा देवकुलिका लघुदेवगृहान पश्यति स्म प्रदक्षिणाप्रदानावसरे दृष्टवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - अर्बुदनाम्नोऽद्रेः पर्वतस्य श्रिया लक्ष्म्याश्चूडायाः शिखाया आभरणस्य विभूषणस्य चूडामणेरित्यर्थः । लोके 'वाक' इति प्रसिद्धस्य मुक्तिका लघुमुक्तिकाफलानीव । 'सिता वमन्तः खलुः कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे । 'मुक्तिका लघूनि मौक्तिकानि' इति तद्वृत्तिः ॥
શ્લેાકાથ
३१५
આચાર્ય ચૈત્યની પ્રદક્ષિણામાં ચારે દિશામાં દેવકુલિકાઓ જોઈ, તે જાણે અબુદાચલની લક્ષ્મીના ચૂડામિણ નામના આભૂષણનાં મૌતિકા ન હોય ! ॥ ૧૦૭ u
चैत्यं प्रदक्षिणीचक्रे समं संवेन स प्रभुः । ज्योतिषां मण्डलेनेव मन्दरं कोमुदीपतिः || १०८ ॥
स प्रभुहरविजयस्ररिः संघेन साधुसाध्वीश्राद्धश्राद्धीबर्गेण सम सार्धं चैत्य मूलप्रासादं प्रदक्षिणचक्रे । त्रिर्वारं प्रदक्षिणां प्रददिवानित्यर्थः । कौमुदीपतिरिव यथा चन्द्रमा ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रतारकाणां मण्डलेन कदम्बकेन साकं मन्दरं मेरुपर्वतं प्रदक्षिणयति । जैनमते मन्दरो मेरुः । यदुक्तं स्नातस्यास्तुतौ — 'येषां मन्दररत्नशैलशिखरे जन्माभिषेकः कृतः इति । सर्वेषां तीर्थकृतां जन्माभिषेकस्थानं मेरुरेवातोऽत्र मन्दरः सुवर्णाचलः । आगमेऽपि 'मंदरस्स पश्वयस्स' इत्यादि । परशासने कविसमये च मन्दर इन्द्रकीलपर्वतः मेरोः पृथक् दृश्यते, परं त्वत्र जैनमतानुसार्येव मन्दरो मेरुरिति वचनम् ॥ इति विमल सतिमध्यवर्णनम् ॥
શ્લેાકાથ
જેમ ચંદ્ર જયોતિષ મ`ડલ ( ગ્રહ નક્ષત્ર તારાએ ) ની સાથે મેરૂપવ તને પ્રદક્ષિણા આપે તેમ હીરવિજયસૂરિએ સંધની સાથે ચૈત્યને પ્રદક્ષિણા આપી, ॥ ૧૦૮ ॥
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १२ श्लो० १०९-११०
विवेश वशिनामीशो गर्भगेहे जिनौकसः । स्तम्बेरमीविवोढेव गहरे विन्ध्यभूभृतः ॥ १०९ ॥
वशिनां जितेन्द्रियाणां योगिनां साधूनामीशो नायकः सरिर्जिनौकस: वृषभदेवगृहस्य । प्रासादस्येत्यर्थः । गर्भगेहे गर्भागारे विवेश प्रविशति स्म । क इव । स्तम्बेरमीविवोढेव । यथा स्तम्बेरम्या हस्तिन्या विवोढा पतिर्हस्ती । 'विवोढा रमणो भोक्ता' इति हैम्याम् । विन्ध्यभूभृतो जलबालकाचलस्य गह्वरे विविधजातिनिबिडविनिद्रद्रुमक्षोणी दु:प्रवेशविपिने प्रविशति । 'गौरीगुरोर्गहरमाविवेश' इति रघौ । 'बहुवृक्षावृत' वन' गह्वरम् इति तद्वृत्तिः । तथा 'गह्वरो विलदम्भयेोः । कुजेऽथ' इत्यनेकार्थः ॥
શ્લાકા
જેમ ગજેન્દ્ર વિંધ્યાચલની ગુફામાં પ્રવેશ કરે તેમ આચાર્ચે જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કર્યાં. ।। ૧૦૯ ॥
जातोऽक्षलक्ष्मा भगवानदर्शि सूरीन्दुना संमदमेदुरेण । जगन्महानन्दपदं निनीषुः स्वयं ततः किं कृपयावतीर्णः ॥ ११० ॥
संमदैस्तीर्थारोहणचैत्यप्रतिमा निरीक्षणोद्भूतामन्दानन्दैमे दुरेण पुष्टाङ्गेन सरीन्दुना मुनीन्द्रचन्द्रेण जातोऽक्षलक्ष्मा वृषभलाञ्छनो भगवान् श्रीवृषभदेवः अदर्शि नयनविषयं तः । निरीक्षित इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते—– जगद्विश्वजगज्जनमित्यर्थः । महान् सर्वोत्कृष्टतम आनन्दः प्रमोदो उतरी कृत्वा मोक्षस्तस्य पद स्थानम् । मुक्तिनगरीमित्यर्थः । निनीषुः प्रापयितुमिच्छुः । ततो महानन्दपदात्स्वयमात्मना कृपया संसारासारवासेऽतिसीदतां भविकलोकानामुपर्यनुकम्पया अवतीर्ण इहागत इव ॥
શ્લેાકા
હુ થી રામાંચિત બનેલા હીરવિજયસૂરિએ ઋષભદેવ ભગવાનનાં દર્શન કર્યાં. તે પ્રભુ જાણે સંસારના તાપથી તપેલા જગતને એકાંત સુખરૂપ મુકિતનગરીમાં લઈ જવા માટે કરૂણાથી રવય' અહીં આવીને રહ્યા ન હાય ! ।। ૧૧૦ ॥
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १११-११२]
हीरसौभाग्यम्
३१७
अपि प्रपन्नो भुवने धुरीणतां पुनस्तदीयस्पृहयेव निवृतौ । शीलन्तमङ्कच्छलतः क्रमाम्बुजं जिनस्य जातोक्षमवैक्षत प्रभुः ॥ १११ ॥
प्रभुः सरिर्जातोक्ष ककुद्मन्स वृषभवक्षत । किं कुर्वन्तम् । अङ्कस्य लाञ्छनस्य छलतः कपटात् जिनस्यार्थादादिदेवस्य क्रमाम्बुज चरणारविन्द शीलन्त सेवमानम् । उत्प्रेक्ष्यते-भुवने भूमीलोके धुरीणतां धुरंधरत्व प्रपन्नः प्राप्तोऽपि स्वर्गपातालयोर्लोकयोदे. वदानवेषु सुरटुमैंः सुधामिश्च कृत्वा तृप्ति विदधानेषु यतः स्वर्गे कल्पवृक्षा सुधा च पाताले च नव सुधाकुण्डानि । यदुक्तं पञ्चमीस्तुतौ--'यात्वा देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डमानन्दहेतुः- इति । दशमसुधाकुण्डं जैनागम इत्यर्थः । नव तु पातालस्थानि । ततः क्षेत्राणां कृषीणां चाभावावृषभाणामप्यभावः ततः पुनर्निवृतौ मोक्षक्षेत्रे । यदुक्तं जिनशतके 'मोक्षक्षेत्राभिकाङ्क्षाक्षपितशुभशताक्षेमविक्षेपदक्षाः' इति । मोक्षरूपं यत्क्षेत्र तत्र धुरीणताया धौरेयभावस्य स्पृहया वाञ्छयेव ॥
લોકાથ
આચાર્યો લાંછનના બહાને ભગવાનનાં ચરણકમલની સેવા કરતા વૃષભને જે, તે જાણે ભૂલકનું ધુરીપણું પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ (સ્વર્ગલેક કલ્પવૃક્ષોથી અને પાતાલ લેક નવ સુશ્વન કુંડથી તૃપ્ત થાય છે, તેથી ત્યાં ક્ષેત્રને અભાવ હેવાથી વૃષભને પણ અભાવ છે; માટે) ફરીથી મેક્ષરૂપી ક્ષેત્રમાં ધુરીપણાની પૃહાથી વૃષભ જાણે ભગવંત ઉપાસના કરતે ન હેય ! ! ૧૧૧ માં
पायं पायं बिभोर्वक्रविधौ लबणिमागृतम् । तदुद्गारैरिवास्तावि स स्तवैरिति सूरिणा ॥ ११२ ॥
सरिणा इत्यमुना प्रकारेण अग्रे वक्ष्यमाणेन स आदिदेवः स्तवैर्नवस्तुतिभिः अस्तावि संस्तूयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तस्यामृतस्योद्गारैरिव । किं कृत्वा । विभोः ऋषभदेवस्य वक्र विधौ वदनचन्द्र लवणिमा लावण्य सुषमामेवामृतं सुधारसमतिशायिभक्तिमत्तया पायं पायं वारं वारं पीत्वा पीत्वा आस्वाद्य । सादरमवलोक्येत्यर्थः । पौनःपुन्ये णमपदं विश्व इति सूत्रेण णमलप्रत्ययः । प्रत्ययसहितस्यैव धातोविर्भाव'चति पायं पायं सिद्धम् ॥
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ लो ० ११२-११३
કાર્ય
આચાયૅ ભગવંતની હતુતિ કરી શ્રી કષભદેવ ભગવંતના મુખરૂપી ચંદ્રના લાવણ્ય રૂપી અમૃતનું વારંવાર આકંઠ પાન કરવાથી જાણે અમૃતના ઉદ્દગાર પ્રગટ થયા ન હોય, (તેવી એ સ્તુતિ હતી) ૧૧૨
अथ स्तुतिः
जय त्रिजगदीहितामरतरो सरोजानन प्रसूनविशिखासनद्विरदभेदपश्चानन । जय त्रिदशसुन्दरीविकचनेत्रनीलोत्पलै-- निपीतमुखशीतरुग्लवणिमैकपीयूष हे ॥ ११३ ॥
हे इति संबोधने । यदुक्त सारस्वतव्याकरणे-'आभिमुख्याभिव्यक्तये हेशब्दस्य प्राक्प्रयोगः' इति । त्रिजगतां त्रयाणां भुवनानां त्रीणि च तानि जगन्ति च । त्रिजगजनानामित्यर्थः । सुरासुरनराणाम् । अथ च त्रयाणां जगतां समाहारः त्रिजगत् तेषां तस्य वा यानीहितानि कामितानि तेषां पूरणे प्रदानविधौ अमरतरो कल्पवृक्ष इति संबोध. नम् । तथा हे सरोजानन हे विकसितकमलवदन । हे प्रसून कुसुममेव विशिखाः शरा अस्यन्ते क्षिप्यन्तेऽनेनेति विशिखासनं धनुर्यस्य स स्मरः स एव द्विरदो मदोन्मत्तहस्ती तस्य भेदे विदारणे पश्चानन केसरिन् । त्वजय चिरं सर्वोत्कर्षेण प्रवर्तस्व । तथा हे त्रिद शानां सुन्दर्यः कामिन्यः तासां विकचानि विनिद्राणि नेत्राणि नयनान्येव नीलोत्पलानि इन्दीवराणि कुवलयानि वा तैनिपीतं सादरमवलोकितमास्वादित वा मुख वदनमेव शीतरुक्चन्द्रमास्तस्य लवणिमा लावण्यं शोभातिशय एकमद्वितीयं न केनापि समान पीयूष सुधारसो यस्य तत्संबोधन पुनस्त्व जय ॥
લોકાઈ
ત્રણે જગતના ઈચ્છિતને પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષ, વિકસિત મુખકમલવાળા અને પુષ્પધન્વા કામદેવરૂપી મદેન્મત્ત હાથીનું વિદારણ કરવામાં પંચાનનસિંહ સમાન એવા હે ભગવંત, આપ જ્યવંતા વર્તે ! દેવાંગનાઓનાં વિકસિત નેત્રરૂપી નીલકમલથી આદર પૂર્વક પાન કરાયેલા મુખરૂપી ચંદ્રના લાવણ્યરૂપી અતિ સુધારસ સમાન એવા હે પ્રભે, આપ જયવંતા વ. ૧૧૩ છે
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० ११४-११५]
हीरसौभाग्यम्
जय प्रणतपूर्वदिक्प्रणयिमौलिमालागल-- न्मरन्दकणधोरणीनपितपादपद्मद्वय । जय त्रिभुवनेन्दिराभरण नाभिभूमीधना-- न्ववायगगननाङ्गणाम्बरमणे महोक्षध्वज ॥ ११४ ॥
हे प्रणतः प्रणामप्रवीभूतः पूर्वदिशः प्राचीहरितः प्रणयी पुरंदरः उपलक्षणाच्चतुःषष्टिरपीन्द्राः तेषां मौलयो मुकुटास्तेषां मालाः पुष्पदामानि तेभ्यो गलन्तो निःसरन्तो ये मरन्दाः कुसुमरसास्तेषां कणानां बिन्दूनां धोरण्यः श्रेणयस्ताभिः स्नपितं कारितस्नान प्रक्षालित वा पादपद्मयोश्चरणारविन्दयोईयं द्वन्द्र यस्य तत्संबुद्धौ । अथ वा केवलमेक एव शक्रोऽपि वाच्यः । त्वं जय विजयस्व । हे त्रिभुवनस्य त्रैलोक्यस्य या इन्दिरा लक्ष्मीस्तस्या आभरण अलंकारभूत । पुनहे नाभिनानो भृमीधनस्य राज्ञोऽन्ववायो वंशः स एव गगनाङ्गणं ठयोमाजिरं तत्राम्बरमणिः प्रकाशकत्वात्सूर्यः तत्संबुद्धौ । पुनहें महोक्षः ककुमान ध्वजे लाञ्छने यस्य त्वं जय ॥
શ્લોકાઈ
નમસ્કાર કરી રહેલા શકેન્દ્ર આદિ ચોસઠ ઇન્દ્રોના મુગટેની માલાઓમાંથી ઝરતા પુના રસનાં બિંદુઓની પંકિતથી સ્નાન કરાયેલાં ચરણ-કમલ-યુગલવાળા છે ભગવંત, આપ જયવંતા વર્તો. ત્રણે ભુવનની લક્ષ્મીના અલંકારભૂત તેમજ નાભિરાજાના વંશરૂપી ગગનાંગણના પ્રકાશક હોવાથી સૂર્યસમાન વૃષભલાંછનવાળા હે સ્વામિન, આપ જયવંતા વ. છે ૧૧૪ |
जय त्रिभुवनाशिवप्रशमनात्मगम्भीरिमापहस्तिततरङ्गिणीप्रियतमावलेप प्रभो । महोदयपयोरुहोदरविनोदपुष्पव्रताम्बुजासन इव स्फुटीकृतविशिष्टसृष्टिक्रमः ॥ ११५ ॥
हे त्रिभुवनस्य त्रिजगतः अशिवस्योपद्रवस्य अरिष्टस्य वा प्रशमन निर्णा( )शक । पुनहे आत्मनः स्वस्य गम्भीरिम्णा गाम्भीर्येण अपहस्तितो निराकृतो निर्घाटितः तरङ्गिणी सरितां प्रियतमस्य भर्तुः समुद्रस्य अवलेपोऽहंकारो येन । 'तुलेऽवलेपं च हसे वृथैव' इति प्रतिक्रमसूत्रवृत्तौ । पुनहे प्रभो स्वामिन, त्वं जय । हे महाननन्तज्ञानदर्शन
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
___हीरसौभाग्यम् [सर्ग १२ श्लो० ११५-११६ ।।
चरितसातानन्दादिप्राप्त्या अतिशायी सर्वोत्कृष्ट उदयो यत्र तादृशो मोक्षः स एव पयोरुह पद्म तस्योदर मध्य तत्र विनोदो विलासस्तत्र पुष्पव्रतो भ्रमरः तत्संबुद्धौ । पुनरम्बु जासनो विधाता तद्वत्स्फुटीकृतः प्रकटितो विशिष्टो मोक्षमार्गाव्यभिचारी सृष्टे रचनायाः क्रमः परिपाटी येन तत्संबुद्धिः ।
પ્લેકાર્થ
ત્રણે ભુવનના ઉપદ્રને શાંત કરનારા અને પિતાની ગંભીરતાથી સમુદ્રના અહંકારને તિરસ્કાર કરનારા હે પ્રભે; આપ જયવંતા વર્તા, મોક્ષરૂપી કમલની મધ્યમાં વિનેદ કરી રહેલા ભ્રમરરૂપ તેમજ બ્રહ્માની જેમ મોક્ષને પ્રગટ કરનારા અને અબાધિત સૃષ્ટિને પ્રગટ કરનારા હે પરમેશ્વર, આપ જય પામે ! છે ૧૧૫
जय प्रमथितान्तराहितपताकिनीनायको-- लसत्कनककेतकीकमलगर्भगौरद्यते । भवाम्बुनिधिनिष्पतन्मनुजयानपात्रोच्छ्सद्यशःसुमसुगन्धितत्रिभुवनात्र जीयाश्विरम् ॥ ११६ ॥
हे प्रमथिता निर्दलिता आन्तरा अन्तर्भवा अन्तरङ्गा अहिताः परमप्रत्यनीकभूताः कर्मादयो रागद्वेषकषायादयोऽष्टादश दोषा वा एव पताकिनीनायकाः सेनापतयो भमीपा वा येन तस्य संबुद्धिः । तथा हे उल्लसतामुल्लासं भजतां विस्मेरीभवतां कनकानां काञ्चनसंबन्धिनां स्वर्णमयानां केतकीनां कमलानां च यो गर्भो मध्यभागस्तद्वद्गौरी पीता । 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । द्युतिः कान्तिर्यस्य तत्संबुद्धौ । त्व' जय । पुनर्हे भवः संसारः स एव दुस्तरत्वादम्बुनिधिः समुद्रस्तत्र निष्पतन्तो निरवलम्बत्वेन नितरां मजन्तो भ्रडन्तो ये मनुजा मानवास्तेषां त्राणार्थ यानपात्र प्रवहण । तथा उच्छृसत् विकसत् प्रकटीभवद्यशः कीर्तिरेव सुम पुष्पं तेन । तत्परिमलेनेत्यर्थः । सुगन्धित वासित सुरभी. कृत त्रिभुवन विश्वत्रयं येन तत्संबोधने । हे ऋषभदेव । अत्रार्बुदपर्वते भूषणीभवन चिरं विगलितावधिसमयं जीया विजयी भूयास्त्वम् ॥ चतुर्भिः कुलकम् । इति ऋषदेवस्तुति ।
લોકાર્થ
જેણે રાગ-દ્વેષરૂપી અંતરંગ શત્રુઓના સેનાપતિઓને નાશ કર્યો છે. તેમજ કુરાયમાન સુવર્ણકમલના મધ્યભાગના જેવી ગૌર શરીરકાંતિવાળા હે ભગવન, આપ
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ ग्लो ० ११६-११८ ] हीरसौभाग्यम्
३२१
જય પામે ! સંસારરૂપી અગાધ સમુદ્રમાં પડેલા ભવ્ય જીના રક્ષણ માટે નાવ સમાન, પ્રગટ થયેલા યશરૂપી પુષ્પ વડે ત્રણે જગતને સુવાસિત કરનારા હેઝષભદેવ પ્રલે, આપ અબુદાચલ ઉપર ચિરકાલપર્યત જ્યવંતા વોં ! . ૧૧૬ છે
कैलासलक्ष्मीतिलकायमानमिवेन्द्रभूतिर्बतिनां बिडौजाः । तमित्यभिष्टुत्य मुदं दधानः प्रणेमिवान्प्राञ्जलिरादिदेवम् ॥ ११७॥
व्रतिनां मुनीनां बिडौजाः पुरहूतः सरिः प्रकृष्टोऽञ्जलिर्भालस्थलमिलित पाणिपद्मद्वयं यस्य स आदिदेवमृषभस्वामिन प्रणेमिवान् नमस्करोति स्म । किं कुर्वाणः । मुदं प्रमोद
धानः बिभ्राणः । किं कृत्वा । तमादिदेयमिति पूर्वोक्तप्रकारेणाभिष्टुन्य स्तुत्वा । क इव । इन्द्रभूतिरिव । यया गौतमस्वामी कैलासलक्ष्म्या अष्टापद श्रियास्तिलकायमान ललामवदाचरितमाचरन्तं वा नाभेय जगच्चिन्तामण्यादिस्तुतिभिः अभिनोनूय प्राञ्जलिः प्रणमति स्म ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ ગૌતમ સ્વામીએ અષ્ટાપદ પર્વતની લમીના તિલક સમાન શ્રીષભદેવને નમસ્કાર કર્યા હતા તેમ મુનિઓમાં ઈન્દ્રસમાન આચાર્યો પૂર્વોત પ્રકારે સ્તુતિ કરીને હર્ષ ધારણ કરતાં અંજલિ જેડીને શ્રીષભદેવને નમસ્કાર કર્યા. ૧૧૭
आनन्दवृन्दारकनिरिण्यां निमज्ज्य जम्भद्विषतः करीव । निरस्तनिःशेषरजाः स सूरिनिरीयिवा श्रीजिनराजधाम्नः ॥ ११८॥
स सरिः श्रिया जगदद्वैतशोभया युक्ताजिनराजस्यादिनाथस्य धाम्नः सौधात् विमलसतेनिरीयिवान् निर्जगाम । किं लक्षणः । निरस्त क्षिप्तं दूरीकृत निःशेष समस्त रजोऽशुभकर्म येन । बहुवचन वा वाच्यम् । किं कृत्वा । आनन्दो भगवदर्शनाद्भूताहादः स एव वृन्दारकनिर्झरिणी सुरसरिद्गङ्गा तस्यां विषये निमज्ज्य स्नान कृत्वा । क इव । जम्भद्विषतः करीव । यथा जम्भनाम्नो दानवेन्द्रस्य द्विषतः शत्रोरिन्द्रस्य करी ऐरावणः
हि० सौ० ४१
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १२ श्लो० ११८-११९
सुरसिन्धौ निमज्ज्य यथेच्छ जलक्रीडादि निर्माय स्वशरीरादपास्तच प्राधातादिना विलग्न रजो येन तादृग्विधो गङ्गाप्रवाहाद्वहिनिरेति । देवगजानां तु रजोलगभावात् वैरिदमनत्वाज्जम्भद्विषत्तुल्यो राजा 'भूस्तम्भभिदः' इति पाठो वा । भूमेरिन्द्रस्तस्य पट्टहस्ती मन्दाकिन्यां क्रीडित्वा स्ववपुर्विलग्न रजोऽपास्य बहिर्विनिःसरतीत्यर्थः॥
શ્લેકાર્થ
જેમ ઈન્દ્રને ઐરાવણ હથી વેચ્છાપૂર્વક ગંગા નદીમાં જલક્રીડા કરી શરીરે લાગેલી રજને દૂર કરી બહાર નીકળે તેમ સમસ્ત પ્રકારે અશુભ કર્મોને દૂર કરનારા આચાર્ય ભગવદર્શનથી ઉત્પન્ન થયેલા આનંદરૂપી ગંગાજલમાં નાન કરી જિનમંદિરમાંથી બહાર પધાર્યા. મેં ૧૧૮
पिण्डीभवद्भूभृति वस्तुपालयशः किमालोक्य परं विहारम् । तस्मिन्नलीव स्मितपुण्डरीके श्रेयोरसं संस्पृहयन्विवेश ॥ ११९ ॥
सरिस्तस्मिन्विहारे विवेश प्रविष्टः । क इव । अलीव । यथा भ्रमरो विशिष्टे प्रवेत सरोजे मध्ये प्रविशति । किं कुर्वन् सरिः । संस्पृहयन् वाञ्छन् । कम् । श्रेयो मोक्षस्तस्य रसमास्वादम् । 'रसः स्वादे जले वीर्य श्रृङ्गारादौ विषे ह्रदे । बोले रागे देहधातौ तिक्तादौ पारदेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । भृङ्गोऽपि स्वश्रेयःकारिणं पुष्टिविधायिन स्वशरीरो पचये परम मङ्गलमेव । 'मकरन्द रसो मधु । मकरन्दोऽमरन्दश्च' इति हैम्याम् । काङ्गन् । किं कृत्वा परमन्यं विमलवसतेरपेक्षया विहार जिनसम आलोक्य समीक्ष्य । उत्प्रेक्ष्यतेभूभृति अर्बुदाचले पिण्डीभवप्तिण्डाकार संपद्यमान वस्तुपालनाम्नो मन्त्रिणो यशः किं मूर्तिमती कीर्ति रिव ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ રસને લુપી ભ્રમર વિકસ્વર પુંડરીક (શ્વેત કમલ) માં પ્રવેશ કરે તેમ મિક્ષરસની પૃહા કરતાં આચાર્યો વસ્તુપાલ મંત્રીને વિહાર (જિનમંદિર) જોઈને તેમાં પ્રવેશ કર્યો. અબ્દપર્વત ઉપર તે મંદિર જાણે વસ્તુપાલ મંત્રીને પિંડ રૂપે બનેલે મૂર્તિમંત યશન હોય ! ૧૧૯
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १२०-१२१]
हीरसौभाग्यम्
चुचुम्बेऽम्बरं यन्महामण्डपेन जगन्नेत्रजैवात्रिकेणात्ममूर्धा । किमु स्नातुमाकाङ्क्षता स्वर्वहायाः प्रवाहे विहायोमणीतापितेन ॥ १२० ॥
यस्या वस्तुपालवसतेमहान सर्वातिशायी यो मण्डपस्तेनात्ममूर्धा स्वमस्तकेन कृत्वा अम्बरमाकाशं चुचुम्बे पस्पृशे । आलिङ्गति स्मेत्यर्थः किं भूतेन जगतां जगज्जनानां नेत्राणामालादकरणविधौ जैवात्रिकेण चन्द्रेण । उत्प्रेक्ष्यते-विहायसो व्योनो मणी रत्न मास्वान् तेन तापितेन तप्तीकृतसर्वाङ्गेण सता स्वर्वहाया गगनगङ्गायाः प्रवाहे पयःपूरे स्नातुमाप्लवितुमाकाङ्क्षता किमु वाञ्छतेव ॥
શ્લોકાર્થ
જગતના જીવને આહ્લાદ આપવામાં ચન્દ્રસમાન વસ્તુપાલમંત્રીના જિનમંદિરને સર્વોત્કૃષ્ટ મંડપ પિતાના મસ્તકથી આકાશને સ્પશીને રહ્યો છે ! અર્થાત રંગમંડપ ગગનચુંબી હતો. સૂર્યના તાપથી તપેલ મંડપ જાણે આકાશગંગાના પ્રવાહમાં નાન કરવાની ઇચ્છાથી ઊંચે ગયો ન હોય ! છે ૧૨૦
बिभाव्य थत्राद्भुतशालिभञ्जीराजीस्त्रिलोकीयुवतीर्जयन्तीः । सुरैर्मरुद्योबतरूपशिल्पी स्म कल्प्यते कारुरिवानधीतिः ॥ १२१॥
यत्र वस्तुपालवसतौ सुरैर्देवैर्मरुतां त्रिदशानां यौवतस्य युवतीसमूहस्य । देवाङ्गनागणस्येत्यर्थः । रुपस्य वपुरामणीयकस्य शिल्पी रचनाकारकः न विद्यते सम्यक् शिल्पकलाया अधीतिरध्ययन यस्य सोऽनधीतिः कारुः नीचजातिशिल्पी निकृष्टशिल्पी च कल्प्यते स्म विचार्यते स्म । किं कृत्वा । यत्र वस्तुपालवसतौ त्रिलोक्या भुवनत्रयस्य युवतीस्तर णीर्जयन्तीः पराभवन्तीः अदभुता अतिप्रकृष्टा जगदाश्चर्यकारिणीर्वा शालिभजीराजीः पाञ्चालिकामालिकाः विभाव्य व्यालोक्य ।।
શ્લેકાર્થ
વસ્તુપાલ-વસહીમાં ત્રણે જગતની સ્ત્રીઓનું સૌંદર્ય જીતનારી અને જગતને આશ્ચર્યકારી પુતળીઓને જોઈને દેએ દેવાંગનાઓને સમૂહ બનાવનારા શિષ્ણને અભણ અને નીચ જાતિને શિલ્પી મા ! ! ૧૨૧ છે
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १२ श्लो० १२२-१२३
असूयता शुभ्रिमविभ्रमाय युयुत्सु यच्चैत्यमचण्डभासा । विमति विद्वेषिजिगीषयताममोघशक्तिं किमु दण्डदम्भात् ॥ १२२ ॥
यञ्चैत्यं वस्तुपालकारितप्रासादः विद्वेषिणां वैभवेन स्वस्पर्धिनां जिगीषया पराभवितु मिच्छया । उत्प्रेक्ष्यते-दण्डस्य ध्वजनियन्त्रणयष्टेर्दम्भात्कपटात् एतां प्रत्यक्षाममोघां क्वापि न निष्फलीभवन्ती शक्तिमायुधविशेष लोहमयीं 'सांगि'नाम्ना प्रसिद्धां बिभर्ति दधतीव । किं कर्तुमिच्छुः । चैत्य युयुत्सु योदधुमिच्छु । केन । अचण्डमासा चन्द्रभासा सम किं कुर्वता चन्द्रेण । अस्यता ईया कुर्वता । केन । शुभ्रिमविभ्रमाय स्वश्वत्यशोभायै । 'क्रुधदुहेासूयार्थानां य प्रति कोपः । क्रुधाद्यर्थानां योगे य प्रति कोपः स संप्रदानसंज्ञः । इति चतुर्थी विभ्रमायेत्यत्र' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
શ્લોકાથ
પિતાની ઉજજવલ લક્ષ્મીની સાથે સ્પર્ધા કરતા ચન્ટે યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી આ જિનમંદિર ઉપર જાણે ધ્વજાદંડના હાને શત્રુને જય કરવા માટેની અમેઘ શકિતને ધારણ કરી ન હોય ! ૧૨૨ .
यच्चान्द्रचैत्योपरि शातकौम्भः कुम्भो विभूषां बिभरांबभूव । मुधासरःसंभ्रमतः समेतो रथाङ्गनामा किमु रन्तुकामः ॥१२३॥
यदेव चन्द्रकान्तमणीप्रणीतप्रासादस्तत्तुल्यो विहारस्तस्य शातकौम्भः स्वर्णमयः करणः कलशो विभूषां शोभां बिभरांबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-सुधासरसः पीयूषपूर्णषद्माकरस्य संभ्रमतो धिया समेतः समागतः रन्तुं जलादिक्रीडां कर्तु कामोऽभिलाषो यस्य तादृशो रथाङ्गनामा चक्रवाक इव ॥
શ્લેકાર્થ
ચંદ્રકાંત મણિસમાન ઉજજવલ જિનપ્રાસાદની ઉપર સુવર્ણને કલશ શોભાને ધારણ કરતું હતું, તે જાણે સુધા સરેવરની ભ્રાન્તિથી તેમાં જલક્રીડા કરવા માટે ચક્રવાક આવેલ ન હોય ! ૧૨૩ છે
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १२४-१२५]
हीरसौभाग्यम्
३२५
यद्वैजयन्त्या सितिमश्रिया स्व-पाथोधिपत्नी गमिता विगानम् । निम्न व्रजन्ती त्रपयासिताब्जः श्यामीकृतास्येव जडाशयासीत् ॥ १२४ ॥
यस्या वस्तुपालवसतेवैजयन्त्या पताकया का सितिमश्रिया स्वश्वैत्यस्य लक्ष्म्या साधनेन कृत्वा स्वः स्वर्गस्य पाथोधेः समुद्रस्य पत्नी जाया एतावता स्वर्गगङ्गा सा विगान वचनीयतां धिक्कारभाव गमिता संप्रापिता सती । उत्प्रेक्ष्यते-जडाशया किंकर्तव्यतायां विमूढमानसा आसीद्बभूवुरिव । किं कुर्वन्ती । त्रपया स्वहृदयान्तरुदमन्दाक्षेण निम्न नीचैर्मन्द मन्द वा वज्रन्ती गच्छन्ती । पुनः किंभूता । असिताजः नीलोत्पलैः कृत्वा श्यामीकृतास्या कृष्णं विहित मुख यया । यो लज्जितः कथंचिल्स्यात्स निम्न' मन्द प्रचलति । श्यामानन: किंकर्तव्यानभिज्ञः स्यादेव ॥
શ્લેકાર્થ
આ પ્રાસાદની પતાકાની શ્રત લક્ષ્મીથી પરાભવ પામેલી આકાશગંગા, લજજાથી મંદ મંદ ચાલતી નીલકમલાથી શ્યામમુખવાલી બનેલી જાણે જલાશય રૂપે બની ગઈ ! અર્થાત્ કિંકર્તવ્યમુઢ બની ગઈ. ૧૨૪ .
तं रैवता/धरवत्पवित्रीचिकीर्षयेवाव॒दमभ्युपेतम् । निरीक्ष्य तस्मिन्नयनाभिराम ननाम शैवैयजिनं यतीन्द्रः ॥ १२५ ॥
यतीन्द्रः सूरिस्तस्मिन् वस्तुपालविहारे शिवायाः समुद्रविजयराजपत्न्याः अपत्यं पुत्रः शैवेयः स चासौ जिनश्च तीर्थ करस्त श्रीनेमिनाथ ननाम प्रणमति स्म । किं कृत्या निरीक्ष्य स्वलोचनगोचरीकृत्य अर्थान्नेमिनाथम् । किं भूतम् । नयनयोरभिराम हृदयनयनयोर्हारिणम् । पुनः किंलक्षणं तम् । व्यावर्णितस्वरूपमबुदचलमभ्युपेतं समागतम् । उत्प्रेक्ष्यते-पवित्रीचिकीर्ष या पावनीकर्तुमिच्छयेव । किंवत् । रैवतोर्वीधरवत् । यथा उज्जयन्तपर्वतः पूर्व पावनीकृतस्तथनमपीत्यर्थः ॥ इति वस्तुपालवसतिवर्णनम् ॥
પ્લેકાર્થ
આચાર્યો વસ્તુપાલ વિહારમાં સિતારાણીના નયનાનન્દ અંગજાત ભગવાન શ્રી નેમિનાથને જોઈને નમસ્કાર કર્યા, જેમ પૂર્વે રેવતાચલ (ગીરનાર) ને પવિત્ર કે તેમ અબુદાચલને પવિત્ર કરવા માટે જાણે સાક્ષાત ભગવાન અહીં પધાર્યા ન હોય! | ૧૨૫
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
[ सर्ग १२ श्लो ० १२६-१२७
सौभाग्यम्
नमनेन मुनीशिता परेष्वपि चैत्येषु जिनेन्द्रसंततेः । कामयितेव संमदं दधते स्माधिगमेन शेवधेः ॥ १२६ ॥
मुनीनां यतीनामीशिता पतिः सूरिः परेष्वपि देवलपाटकवर्तिष्वपि अन्येषु प्रासा - देषु जिनेन्द्रसंततेः भगवत्प्रतिमापङ्क्तेर्नमनेन प्रणामकरणेन संमदं हर्ष दधते विधत्ते स्म । 'दधि धारणे' केवलमात्मनेपदी धातुः । क इव । धनकामयितेव यथा द्रव्याभिलाषुकः पुमान् शेवधेनिंघानस्याधिगमेन प्राप्त्या प्रसाद दधाति ॥
Àાકા
જેમ નિધનના અભિલાષી પુરૂષ નિધાનને પામીને હર્ષિત બને તેમ હીરવિજયસૂરિ દેલવાડાનાં ખીજા પણ જિનમદિરામાં રહેલાં જિનખિ એને નમસ્કાર કરીને हर्षित मन्येो ॥ १२६ ॥
चौलुक्यचैत्यं विधृतामृतश्रि धर्मप्रपास्थानमिवैष मार्गे ।
नत्वा मुनीन्द्रोऽचलदुर्गमध्ये चतुर्मुखे नाभिसुतं व्यनंसीत् ॥ १२७ ॥
एष मुनीन्द्रः । अचलो नामा यो दुर्गः कोट्टस्तस्य मध्ये चतुर्मुखे प्रासादे नाभिसुतम् ऋषभदेव व्यनंसीत् विशेषेण नव्यस्तुतिपञ्चाङ्गी भूलगनपूर्वकं नमति स्म । किं कृत्वा । देवलपाटकादलदुर्गागमनाध्वनि चौलुक्यस्य कुमारपाल भूपालस्य चैत्य' प्रासाद नत्वा अर्थात्तत्रार्हन्त ं प्रणम्य । उत्प्रेक्ष्यते – चौलुक्यचैत्थं धर्मप्रपास्थानमित्र धर्मस्य पानीयशालागृहमिव । लौकिके व्यवहारे धर्मार्थमार्गश्रमश्रान्तपिपासिपथिक निर्वृत्यर्थं मार्गे प्रपा कार्यते । किंलक्षणेन । विधृता आश्रिता अमृतवदुज्ज्वला श्रीः शोभा येन । अथवा विधृता स्वस्मिन्नानीय रक्षिता अमृतश्रीर्मोक्षलक्ष्मीर्येन । प्रपापि धृता आलम्बिता अमृतानां कुसुमैलाकर्पूरादिवासितजलानां प्रागुक्तसलिलैर्वा श्रीः सुषमा येन ।
શ્લેાકાથ
કરનાર
દેવકુલ પત્તન (દેલવાડા) થી અચલગઢ જતાં રસ્તામાં, લક્ષ્મીને ધારણ જાણે ધર્માંની પરખ ન ાય તેવા કુમારપાલ મહારાજાના ચૈત્યને નમસ્કાર पुरीने, આચાર્ય અચલગઢની મધ્યમાં આવેલા ચતુર્મુખ પ્રાસાદમાં શ્રીઋષભદેવ સ્વામીને નમસ્કાર કર્યાં. ॥ ૧૨૭
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२ श्लो० १२८ ]
सौभाग्यम्
दिनानि कतिचित्सूरिगिरीन्द्रतनुजे गिरौ । स्थितौऽर्हध्द्याननिध्यानश्चारणश्रमणेन्द्रवत् ॥ १२८ ॥
३२७
रिगिरीन्द्रस्य हेमाद्रेस्तनुजे नन्दने गिरौ पर्वते अर्बुदाचले कतिचिद्दिनानि कियतो वासरान् यावत्स्थितः अर्हद्दर्शनादिलोभेन तत्र तस्थिवान् । किंभूतः । अर्हतो भगवतो ध्यानेन प्रणिधानेन चित्तैकाग्येण कृत्वा निध्यानमवलोकन यस्य । योगिनो हि स्वहृद. कमले परमात्मन साक्षात्समीक्ष्य ध्यानाद्विरमन्ति इति कुमारसंभवे पार्वतीपाणिग्रहणापूर्वसमये ध्यानव्यतिकरे । अथ वा अर्हतां सर्वतीर्थकृतां ध्यान हृद्गोचरीकरणं स्मरणं वा पौनःपुन्येन । वारंवारमित्यर्थः । दर्शनं चैत्यगमनादिना यस्य । किंवत् । चारणश्रमणेन्द्रवत् । यथा जङ्घाचारणविद्याचरणादिर्यतिपुंगवाः यात्रार्थं गताः कापि शत्रुंजयादिती - पर्वते कानिचिद्दिवसानि तिष्ठन्ति । दिनदिवसवासराः पुंनपुंसकलिङ्गे । श्रूयते तज्जनप दलोकवृत्त्यां पूर्वमष्टाशीतिऋषयः अत्र स्थाने तपः कुर्वाणाः आसन् । तेषां च होमादिसाधनमेका कामधेनुचरन्ती सती महागर्तान्तः पपात । ततस्तां निष्काशयितुमशक्ता ऋषयो गत्वा हिमाचलं याचित्वा तत्पुत्रमर्बुदनामानं महामहीधरमत्रानेषुः । तावतासौ कामगवी स्वपयोभिस्तां गर्तामापूर्य तीर्त्वा च बहिर्निःसरति स्म । ततः पुनर्मास्या धेनोरेतद्गतयां पातो भवतु इत्याशङ्कय ऋषिभिस्तद्गर्तामध्यमर्बुदाद्रिणापूर्यते स्म । तैः स्थापितस्तत्रैव स्थितः सोऽयमर्बुदो हिमाद्रिपुत्र इति तत्पारिपार्श्वकशैवलोकस्य प्रवृत्तिः प्रसिद्धिश्च । तथा वस्तुपालवसतिप्रशस्तावपि 'गौरीवरश्व शुरभूधरसंभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमत्रिकदम्बकस्य | मन्दाकिनीघनटे दधदुत्तमाङ्गे यः शालकः शशभृतोऽभिनयं करोति ॥' इति दृश्यते ॥
શ્લેાકાથ
પરમાત્માના ધ્યાનમાં મગ્ન એવા આચાય; ચારણ મુનિઓની જેમ તી દૅશનના લેાભથી અણુ દ્યાચલ ઉપર કેટલાક દિવસેાની સ્થિરતા કરીને રહ્યા. (લેાકેાતિ પ્રમાણે સંભળાય છે કે પૂર્વે આ સ્થાનમાં અઠયાસી (૮૮) ઋષિ તપ કરતા હતા, ત્યારે એકવાર તેઓની કામધેનુ (ગાય) ચરતી ચરતી મોટા ખાડામાં પડી ગઈ. તેને ખાડામાંથી કાઢવા માટે અસમર્થ ઋષિએ હિમાચલ પાસે ગયા. યાચના કરીને હિમાચલના પુત્ર અબુ ધ્રુપવ તને અહીં લાવ્યા. ત્યારબાદ કામધેનુ પેાતાના દૂધથી ખાડાને પૂરીને સ્વયં તરીને બહાર નીકળી. આ ખાડામાં ફરીથી ગાય આદિ કઇ પણ પશુ પડે નહી, આમ વિચારીને ઋષિએએ ખાડાના મધ્ય ભાગમાં અશ્રુ દૃપવ તને સ્થાપન કર્યાં. તે આ હિમાલયપુત્ર અબુદાચલ કહેવાય છે.) ૫ ૧૨૮ ॥
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १२ श्लो० १२९-१३०
उदयशिखरिणीच श्रीमम्भोजवन्धुविपमविशिखवैरी स्फाटिकोर्वीभृतीव । त्रिदशपतिरिव स्वर्भूधरे सूरिसिंहो हिमशिखरिमुतेऽस्मिन्कांचनामां बभार ॥ १२९ ।।
सरिसिंहो हीरविजयनामा सूरिशार्दूलः अस्मिन्नर्बुदाचलाभिधाने हिमशिखरिसुते तुहिनाचलनन्दने कांचन अनिर्वचनीयामाभां शोभा बभार दधाति स्म । क इव । श्रीमदम्भोजवन्धुरिव । यथा श्रीमान् सर्वज्योतिश्चक्रज्योतिः पराभवनप्रवणप्रतापलक्ष्मीवान अम्भोजबन्धुर्भानुमान उदयशिखरिणि पूर्व पर्वते अद्वैतां शोभां बिभर्ति । पुनः क इव । विषमविशिखवैरीव । यथा विषमाः सोढुमशक्या अथ वा समेतरे पञ्चत्वाद्विशिखा बाणा यस्य स स्मरस्तस्य वैरी प्रतिपक्षः पार्वतीपतिः ईश्वरः स्फटिकस्यायं स्फाटिकस्तादृश उर्वीभृत्पर्वतः एतावता स्फटिकाचले कैलासे । पुनः क इव । त्रिदशपतिरिव । यथा सुरेन्द्रः स्वर्भूधरे मेरुगिरौ असाधारणां भूषां बिभर्ति । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौम' इतीन्द्राभिधानं नैषधे ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ સૂર્ય ઉદયાચલ ઉપર મહેશ સ્ફટિકપર્વત (કૈલાસ પર્વત) ઉપર અને ઈન્દ્ર મેરૂ પર્વત ઉપર ભા ધારણ કરે તેમ આચાર્યોમાં સિંહ સમાન હીરવિજયસૂરિએ અબુદાચલ ઉપર કોઈ અનેરી શેભાને ધારણ કરી. છે ૧૨૯ છે
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तब्राह्मीकमसेविदेवविमलव्यावणिते हीरयुबसौभाग्याभिवहीरसूरिचरिते सर्गोऽभवद्द्वादशः ॥१३०॥
। इति पण्डिलदेवषिमतामणिझ्यावर्णिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये हीरविजयबरिचरिते बादशानां संख्यापूरणो द्वादशः सर्गः अभवबभूव ॥
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १२-१३ श्लो० १३०-१]
हीरसौभाग्यम्
३२९
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये अकमिपुरप्रस्थानविजयसेनसरिसमुखागमनपत्तनपादावधारणसमवसरणवन्दनपुरःप्रस्थानासिद्धपुरागमनविजयसेनमृरिपश्चाद्वलनमार्गौल्लङ्घनार्जुनपल्लीपतिपत्नीवन्दनार्बुदा-- चलाधिरोहणविमलवस्तुपालवसतिप्रमुखजिनस्तवनादिवर्णनो नाम द्वादशः सर्गः ॥
શ્લેકાર્થ
વણિકકુલમાં ઈન્દ્રસમાન “શિવ નામનાં શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીને જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલ ગણી, કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસનામાં તત્પર હતા, તેમજ સર્વમુનિઓમાં સિંહ સમાન સિંહવિમલ ગણીના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલ ગણીએ જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિનું સવિસ્તર જીવનચરિત્ર આવે છે, એવા “હીરસોભાગ્ય' નામના મહાકાવ્યની પ–ટીકા સહિત રચના કરી તે મહાકાયને, અકમિપુર (અમદાવાદ)ના પ્રયાણથી આરંભીને અબુ દાચલનું આરહણ અને ત્યાંનાં જિનચૈત્યેનાં દર્શન વંદન સુધી આ બારમે સર્ગ સમાપ્ત થયે. જે ૧૩૦ છે
શુભં ભવતુ
त्रयोदशः सर्गः । अर्थार्बुदानेरवतीर्य भूमी विभूषयामास स सरिभूमान् । वचस्तरङ्गस्त्रिजगत्पुनानो रयो हिमाद्रेरिव देवनद्याः ॥ १॥
अर्थाबुदाचलतीर्थकृन्नमनानन्तरं सूरिभूमान् सरिराजोऽर्बुदानेहिमाद्रिनन्दनावनीधरादवतीर्य अवरुह्य उपत्यकामागत्य भूमीं पृथिवीपीठ विभूषयामास शोभयति स्म । किं कुर्वाणः। वचसा वचनानां तरङ्गरस्खलितप्रचारनिःसरहाक्कल्लोलेनिजगत्रिभुवनजनं पुनानः पवित्री. कुर्वाणः क इव । रय इव । यथा देवनधाः गङ्गायाः प्रवाहो हिमाद्रेस्तुहिनाचलादवतीर्य अधः समेत्य भूमी पुनीते । सोऽपि अस्खलितकल्लोलेबिजगन्त्रिस्रोतस्त्वात्रिभुवन पावन कुर्वाणः ॥
हि० सौ० ४२
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
सौभाग्यम्
तेरभे। सर्ग:
શ્લાકા
[ सर्ग १३ श्लो० १-३
જેમ ગંગાના પ્રવાહ હિમાલયથી નીચે ઊતરીને પૃથ્વીને પવિત્ર કરે તેમ આચાય ધ્રુવે વચનરૂપી તરંગાથી જાણે જગતને પવિત્ર કરતાં અબુદાચલથી असंङ्कृत ४. ॥ १ ॥
ઊતરીને ભૂમિને
यस्यां द्विपेन्द्रैः स्वमदप्रवाहैरारामिकौधैरिव वारिपुरैः । वृक्षा अवन्त विर्व्यहार्षीत्तत्राबु दाभ्यर्णवसुंधरायाम् ॥ २ ॥
विभुः रिस्तत्र तस्याबु दाद्रेरभ्यर्णे समीपे या वसुंधरा भूमिस्तस्यां व्यहार्षीत् विहरति स्म । तस्य कस्याम् । यस्यामबु दाभ्यर्णभूमौ द्विपेन्द्रैर्म सगजराजैः स्वेषामात्मनां मदानां दानवारीणां प्रवाहैरर्थात्कपोलेभ्यो निःसृत्य पृथिवीपीठे पतद्भिः वृक्षा द्रुमा अवन्त सिक्ताः सन्तः वृद्धि नीयन्ते स्म | कैरिव । आरामिकौघैरिव । यथा वनपालवृन्दैवरिपूरैरभिषिञ्चनजलप्लवैः पादपां वृद्धिं प्राप्यन्ते ॥
શ્લાકા
જેમ ઉઘાનપાલકા જલથી વૃક્ષાનુ સિચન કરે. અર્થાત્ વધારે તેમ હાથીએ પેાતાના મદજલથી જે ભ્રમિતું સિંચન કરી રહ્યા છે, તે અર્બુદાચલની સમીપની ભમિમાં આચાર્યે વિહાર કર્યાં. ॥ ૨ ॥
मित्त्र ं महिना किमनुव्रजन्तं स्वदीर्घभावेन सहायवत्तम् । इवाचल शैवलिनीप्रवाहः क्रमान्मुनीन्द्रोऽर्बुदमुललं ॥ ३ ॥
मुनीन्द्रः सूरिः क्रमाद्विहारपरिपाठ्या अर्बुद पर्वतमुल्लङ्घे अतिक्रान्तवान् । क इव । शैवलिनीप्रवाह इव । यथा शैवलान्यनवरतप्रबलप्रसरत्पयःप्रवाहत्वात्प्रादुर्भूतप्रचुर बहल सेवालजालानि यस्यां सा शैवलिनी नदी तस्याः प्रवाहः पयःपूरः अचलं मार्गागतगिरिमुल्लङ्घते । अर्बुदमुत्प्रेक्ष्यते - महिना माहात्म्येन गुरुतया किं मित्र सखायमिव । अत
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
सर्ग १३ श्लो ० ३-५ ]
हीरसौभाग्यम्
३३१
एवोत्प्रेक्ष्यते-सहायबत् अभिजनमिव । स्वस्यात्मनो दीर्घभावेन अत्यायामतयातिलम्बतया अनुव्रजन्तमिव पृष्ठे समायान्तमिव । यथा सहायोऽपि प्रस्थितपुंसोऽनुयालि । अत्र किमिति लालाघण्टान्यायेन उभयत्रापि योज्यते । द्वयोरप्युत्प्रेक्षयोः संयोजनीयमिति ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ નદીને પ્રવાહ માર્ગમાં રહેલા પર્વતનું ઉલ્લંઘન કરે તેમ આચાર્યે અનુક્રમે અબુંદ પર્વતનું અતિક્રમણ કર્યું. તે જાણે મહિમાની સમાનતાથી પોતાના મિત્ર ન હેય, તે અબુદાચલ પિતાની લંબાઈથી આત્મીયજનની જેમ જાણે આચાર્યને अनुसरतो तो. ॥3॥
प्रतिष्ठमानः पुरतो व्रतीन्दुर्भूषामनैषीच्छ्विपूःसमीपम् । स्वपादसंस्पर्शनतः पयोजकुज यथा पङ्कजिनीविवोढा ॥४॥
पुरतोऽनतः प्रतिष्ठमानः प्रचलन व्रतीन्दुः मुनिचन्द्रः सूरिः स्वस्यात्मनः पादयोश्चर. णयोः संस्पर्शनतः शिवपुरः श्रीरोहिण्या नगर्याः समीप पार्श्वप्रदेशं भूषां शोभामनैषीत् प्रापयामास । क इव । पङ्कजिनीविवोढेव । अत्र यथा इवाथे । यथा कमलिनीरमणो भानुमान स्वेषां पादानां किरणानां संस्पर्शनतः संपर्कात् संश्लेषात्पयोजानां कमलानां कुम्जं कानन' भूषां लम्भयति विकाशलक्ष्मी नयति ॥
શ્લોકાઈ જેમ સૂર્ય પિતાનાં કિરણોના સંપર્કથી કમલિનીના કુંજને વિકસિત કરે અર્થાત્ શોભાવે તેમ અનુક્રમે પ્રયાણ કરતા પિતાના ચરણસ્પર્શથી શિવપુરી–સિરોહી નગરીની સમીપની ભૂમિને અલંકૃત કરી. ૪
जनारवैरागमनं मुनीन्दोस्ततः सुरत्राणनृपो निपीय ।
कलापिकेकाभिरिवाम्बुदस्य नभोम्बुपः संमदमेदुरोऽभूत् ॥ ५ ॥ ततः शिवपुरीसमागमनामन्तरं सुरत्राणनामा नृपः शिवपुरीमण्डलस्वामी देवडाभिः धामानां राजपुत्राणां राजा जनानां शिवपुरीवासिनां लोकानामारवैः शब्दैः । वार्ताभिरि
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ५-७
त्यर्थः । मुनीन्दोः सरेरागमनं समवसरणम् । पादावधारणमित्यर्थः । निपीय सादरं श्रुत्वा संमदेनानन्देन मेदुरः पुष्टः अभूद्बभूव । क इव । नभोम्बुप इव । यथा चातकः कलापिनां मयूराणां केकाभिः केकाभिधानध्वनिभिः । मयूरवाक् केका इत्युच्यते । अम्बुदस्य मेघस्य आगमन श्रुत्वा प्रमोदोपचिततनुर्भवति ॥
શ્લોકાથ
જેમ ચાતક, મયૂરાના શબ્દો વડે મેઘનું આગમન જાણીને હર્ષિત થાય, તેમ શિવપુરી (સિહી) નગરીને “સુરત્રાણ” નામને રાજા લેકનાં મુખે આચાર્યદેવનું આગમન સાંભળીને અત્યંત હર્ષિત થયે. . ૫ |
भक्त्या सुरत्राणनृपोऽभिगम्य वेत्रीव दण्डं दधदग्नगामी । प्रवेशयामास पुरी स सूरि पुराङ्गनागीतयशःप्रशस्तिम् ॥६॥
स पूर्ववृत्तप्रोक्तः सुरत्राणाभिधानो नृपोऽर्बुदचलाधिपतिर्भक्त्या सेवासक्त्या अभिगम्य संमुखमागत्य सूरिं श्रीरोहिणी नगरी प्रवेशयामास । शिवपुरीमध्ये आनिनायेत्यर्थः। ण्यन्तत्वात्कर्मद्वयम् । किंभूतः सः । पुरः सरेरग्रे गच्छतीति इत्येवंशीलः । पुनः किं कुर्वन् । दण्डं वेत्रं दधद्विभ्राणः । क इव । वेत्रीव । यथा दौवारिकः प्रतीहारः वेत्रयष्टिं करे दधानः पुरो गच्छति । किंभूतः सरिः । पुराङ्गनाभिः श्रीरोहिणीनगरीनागरी भिर्गीता गानगोचरीकृता यशसां कीर्तीनां प्रशस्तयो विविधा अवदाता यस्य ॥
કાર્ય
જેમ પ્રતિહારી દંડ ધારણ કરીને રાજાની આગળ ચાલે તેમ સુરત્રાણ રાજા આચાર્યશ્રીની સન્મુખ આવીને ભકિતપૂર્વક દંડને ધારણ કરીને આગળ ચાલતે હતે. નગરની લલનાઓ જેમના યશની પ્રશસ્તિ ગાઈ રહી છે, તેવા આચાર્ય દેવને शिवपुरीमा प्रवेश-मास ४२।०या. ॥ ६॥
।
आलेख्यशेषीकृतकामदस्योरुपास्योमानस्य महीमहेन्द्रैः । चक्रीव चक्रस्य पुरे पुरीन्द्रो महामहं कारयति स्म सरिः ॥ ७ ॥
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ७-८]
हीरसौभाग्यम्
३३३
पुरीन्द्रः श्रीरोहिणीपुरीपुरंदरः सुरत्राणनामा भूमान पुरे स्वश्रीरोहिणीनगरे हीरविजयव्रतीन्द्रस्य महामह प्रतिगृहापणादिषु ध्वजबन्धनादिममतिशायिनमुत्सव कारयति स्म । क इव । चक्रीव । यथा चक्रवर्ती प्रथमोत्पन्नस्य चक्रस्य रथाङ्गरत्नस्य महोत्सव निर्मापयति । किंभूतस्य सूरेश्चक्रस्य च । आलेख्य चित्र' शेषमवशिष्टं यस्य तादृशः कृतः निहितः कामः कंदर्परूपो दस्युः शत्रुर्येन । पक्षे नामशेषीकृता व्यापादिताः काममतिशयेन शिरश्छेदादिना वैरिणो येन । पुनः किंभूतस्य । महीमहेन्द्रः पृथ्वीपुरंदरैः महाराजैर्भाविनि भूतोपचारे उपास्यमानस्य चक्रप्रभावादेव चक्री सेव्यते । अतो मुख्यवृत्त्या चक्रमेव सेव्यम् ॥
લેકાર્થ
જેણે શત્રુઓને નામશેષ કરી નાખ્યા છે અને મુગટબધ્ધ રાજાઓ જેની સેવા કરે છે, તે ચક્રવત જેમ ચક્રરત્નને મહત્સવપૂર્વક નગરપ્રવેશ કરાવે તેમ જેમણે કામરૂપી શત્રુને નામશેષ કરી નાખ્યા છે, અને જેઓ રાજા-મહારાજાઓ વડે સેવાય છે, એવા આચાર્ય દેવને સુરત્રાણ રાજાએ મહોત્સવ પૂર્વક નગરપ્રવેશ ४२।०या. ॥ ७ ॥
दिदृक्षुरेतन्महिमानमभ्रसरित्सहस्र दधती सुखानाम् । यत्रागता किं सितकेतुकाया पुरी स तां सरिरलंचकार ।। ८॥
सरिस्तां सुरत्राणनृपनिर्मापितानेकमहोत्सवबहला शिवपुरीनाम्नीं नगरीमलंचकार विभूषयामास । तां काम् । यत्र श्रीरोहिण्यामेतस्य जगज्जनमानस्य हीरविजयसरेमहिमान स्वाभाविकमाहात्म्यम् । अथ वा सुरत्राणधरित्रीसुत्रामनिर्मापितानन्यमहोत्सवादिगरिमाणं दिक्षुर्दष्टुमिच्छुर्विलोकयितुमाकाङ्कन्ती सती । अत एव मुखानां पयःप्रवाहरुपवक्राणां सहस्र दशशतीं दधती बिभ्रती । सहस्रमुखी गङ्गेति जनप्रसिद्धः । उत्प्रेक्ष्यतेसितानामुज्ज्वलानां केतूनां ध्वजानां कायाः शरीराणि यस्यास्तादृशी अभ्रसरिद्वगनापगा समागता ॥
શ્લોકાઈ
સુરત્રાણ રાજા દ્વારા કરાયેલા મહત્સવપૂર્વક આચાર્ય મહારાજે સિરોહી નગરીને અલંકૃત કરી, જાણે પાણીના પ્રવાહપ હજાર મુખ ધારણ કરતી અને પ્રાસાદો ઉપર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
L
A
.
.
.
........
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १३ श्लो ० ८-१०
રહેલી ઉજજવલ વિજાઓ રૂપી શરીરવાળી આકાશગંગા જાણે આચાર્યની સ્વાભાવિક માહાસ્યને જોવા માટે આવેલી ન હેય ! ૮
द्वितीयराशौ शतमन्युवरिरिव क्रमेणोपगतः स तस्याम् । प्रकाशयन्बोधिनिधीन्विदग्धान्महोदयस्याभिमुखीचकार ॥ ९ ॥
स सरिः क्रमेण प्रवेशपरिपाटया तस्यां शिवपुर्यामुपगतः समायातवान् सन् विद. ग्धान कोविदान छेकाजनान् महान्सुरनराभ्युदयेभ्योऽतिशायी उदयो यत्र ताहशो मोक्षस्तस्याभिमुखीचकार । धर्मोपदेशश्रवणातदेकार यांराधनमनस्त्वेन सिद्धिगामिनो विदधाति स्म । किं कुर्वन् सूरिः। बोधेरनेकभेदभिन्नसम्यक्त्वरूपात् निधीन्निधानानि प्रकाशयन प्रकटीकुर्वन् । क इव । शतमन्युसूरिरिव । यथा शतमन्योः शतक्रतोः पुरंदरस्य सरिराचार्योऽध्यापयिता बृहस्पतिः । यदुक्त नैषधे-'ईदृशीं गिरमुदीर्य विडोजा जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य ॥' इति । यस्य कस्यचिद्भाग्यवतः पुंसः स्वराशितो द्वितीयो राशिस्तत्र समेतः सन् निधानद्र. व्याणि प्रकाशानि विदधानः महोदयस्य राज्यमन्त्रिश्रेष्ठिपदादिरूपस्य महोदयस्यात्यभ्यधिकाभ्युदयस्य संमुखीकरोति । यदुक्त ज्योतिर्विदभिः–'द्वितीये नवमे राशौ ब्रहस्पतिरुपागतः । कुर्यान्महोदयं पुत्रगोत्रवृद्धिं धन पुनः ॥' इति वचनात् ॥ इति शिवपुर्या प्रभोः पादावधारणं तन्महवर्णन' च ॥
કાર્થ
જેમ કઈ ભાગ્યવંત પુરુષને પિતાની રાશિથી બીજી અને નવમી રાશિમાં આવેલે બૃહસ્પતિ (ગુરુ) પુત્ર-પૌત્રાદિ ગઢવૃદ્ધિને કરતે અભ્યદયને કરે (જોતિષ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે પોતાની રાશિથી બીજી અને નવમી રાશિમાં આવેલે ગુરુ મહેયને કરતે કલવૃદ્ધિ કરે છે.) તેમ આચાર્યે ધર્મદેશના દ્વારા શિવપુરી નગરીનાં ભજનને સમ્યકત્વરૂપી નિધાનને પ્રગટ કરતા મેક્ષાભિમુખ કર્યા. છે
स प्रस्थितस्तत्पुरतः पुरस्तात्स्मितप्रसूनादिब चिश्चिरीकः । गण्डे गजस्येघ बिलङ्घय मार्ग स सादडीनाम्नि पुरे जगाम ॥ १० ॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १०--१२]
हीरसौभाग्यम्
३३५
स सरिस्ततस्तत्पुरतः सीरोहीनगरात्पुरस्तादने प्रस्थितः प्रचलितः सन मार्ग पन्थानं विलङ्गयातिक्रम्य सादडीनाम्नि रे जगाम गतवान् । क इव । चिञ्चिरीक इव । यथा भ्रमरः स्मिताद्विकसितात्प्रसूनात्कुसुमात्प्रचलितः सन् मार्गमुल्लङ्घय गजस्य गन्धसिन्धुरस्य गण्डे कपोलस्थले गच्छति । 'कटेषु करिणां पेतुः पुंनागेभ्यः शिलीमुखाः' इति रघुवंशे । प्रसूमानि त्यक्त्वा भृङ्गा गजेन्द्रगण्डस्थलगलदानवारि पातु समायान्ति ॥
કાર્ય
જેમ ભ્રમર પુખને ત્યાગ કરીને હાથીના ગંડસ્થલથી ઝરતા મજલને પીવાને માટે જાય, તેમ આચાર્ય શિરોહી નળથી આગળ પ્રયાણ કરતા અનુક્રમે “સાદડી' નામના નગરમાં પધાર્યા. ૧૦
प्राग्वागडावन्तिविराटखानमहादिराष्ट्रापरमण्डलेषु । सार्थाधिपेनेव सुतेन सातं विहृत्य लाभाश्च बहुनुपांय॑ ॥११॥ कल्याणराजद्विजयाभिधानोपाध्यायचन्द्रेण समेत्य तत्र । क्रमादबिच्छिन्नतमैः प्रयाणैः श्रीतातपादाः प्रणताः प्रमोदात् ॥१२॥ (युग्मम्)
कल्याण इति पदेन राजद्दीप्यमान विजय इत्याभिधान नाम यस्य तादृशेनोपाध्यायेषु पाचकेषु चन्द्रेण जनाह्लादकत्वेन विधुना । एतावता कल्याणविजयोपाध्यायेनेत्यर्थः । अविच्छिन्नतमॆरतिशयेन खण्डितैः त्वरितत्वरितैः प्रयाणैः प्रतिदिनं पथि प्रस्थानकैः क्रमात् खानलाटगुर्जराळदाद्रिपरिसरदेशोल्लङ्घनप्ररिपाट्या रुमेत्य सादडीपुरे समागत्य श्रीतातपादाः श्रीहीरविजयसूरिचरणारविन्दाः पितृपादाश्च प्रमोदादानन्दोदयात्प्रणता नमस्कृताः । किं कृत्वा । सार्थाधिपेनेव सार्थपतीभूतेन सुतेनेव पुत्रणेव प्राक् पूर्व गुर्जरमालवानां मध्ये वर्तमाना वागडाः । एतावता गुर्जरकच्छमध्यवर्तिनो वागडा निषिद्धाः । तथा अवन्तयो मालषाः विराटाः मालवदक्षिणान्तरालशालिनो 'वइराड' इति प्रसिद्धाः, तथा खाना लाटदक्षिणवर्तिनः, तथा महा इति पदमादौ येषां तादृग्विधा राष्ट्राः । महाराष्टाः ईत्यर्थ: । 'मरहड' इति प्रसिद्धाः । इत्यादिष्वपरेषु गुर्जरापेक्षया अन्येष्वपि मण्डलेषु देशेषु सातं सुखं यथा स्यात्तथा विहृत्य विहारं कृत्वा द्रव्योपार्जनकृते बहुषु जमपदेषु व्यापारार्थं भ्रान्त्वा च पुनर्बहूमनेकान लाभाम्पुण्यान्यमेकधनानि चोपाळ अर्जयित्वा । गृहीत्वेत्यर्थः ।। युग्मम् ॥
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १२-१४
શ્લેકાર્થ
જેમ સાર્થવાહ પુત્ર અનેક દેશોમાં બહુદ્રવ્ય ઉપાર્જન કરી, સુખપૂર્વક આવીને પિતાના પિતાને નમસ્કાર કરે, તેમ “કલ્યાણ વિજય’ નામના ઉપાધ્યાયે, પૂર્વે વાગડ દેશ (ગુર્જર અને માલવ વચ્ચેનો પ્રદેશ), વિરાટ દેશ (માલવ અને દક્ષિણ વચ્ચે પ્રદેશ), ખાનદેશ (લાટ અને દક્ષિણ વચ્ચેને પ્રદેશ), તેમજ મહારાષ્ટ્ર આદિ અનેક દેશોમાં વિચરીને, અવિચ્છિન્ન પ્રયાણ દ્વારા સાદડી ગામમાં આવીને આરાધ્યાપાર આચાર્યદેવને અત્યંત આનંદપૂર્વક નમસ્કાર કર્યા. ૧૧ ૧૨ છે
विभूषयद्विन्ध्यघराभृतोऽष्टापदस्य साकेतमिवोपकण्ठम् । स वाचकेन्द्रानुगतस्ततः श्रीव्रतीश्वरो राणपुरं बभाज ॥ १३॥
ततो वाचकागमनानन्तरं वाचकेन्द्रेण कल्याणविनयोपाध्यायेनानुगतः श्रिया भट्टारकलक्ष्म्या कलितो व्रतीश्वरः सूरिः राणपुर नगरं बभाज श्रितवान् । पुर किं कुर्वत् । विन्ध्यघराभृतो विन्ध्याचलस्योपकण्ठ समीपं विभूषयदलकुर्वाणम् । किमिव । साकेतमिव । यथा अष्टापदस्य कैलाशशैलस्य समीपमयोध्या अलंकुरुते ॥
अथ धरणविहारः
શ્લેકાર્થ
ત્યારપછી વાચાર્ય શ્રી કલ્યાણ વિજયજી વડે અનુસરતા આચાર્ય મહારાજે, જેમ કલાસ પર્વતની સમીપે રહેલી અધ્યાનગરીને અલંકૃત કરે, તેમ વિંધ્યાચલની સમીપે રહેલા રાણકપુર નામના નગરને અલંકૃત કર્યું. ૧૩
बिन्ध्याचलं तुङ्गतया वयस्यभावं भजन्तं प्रविभाव्य विद्मः । गिरीशशैलं मिलितुं समेतं स प्रेक्षतास्मिन्धरणस्य चैत्यम् ॥ १४ ॥
स सरिरस्मिन् राणपुरे धरणनामव्यवहारिणः चैत्यं प्रासाद प्रेक्षत व्यालोकते स्म । अत्रार्थ वयमेव विद्मः जानीमः । तुरङ्गतया अत्युच्चस्तरत्वेन वयस्यभाव मित्रतां भजन्तमाश्रयन्तं विन्ध्याचलं प्रविभाव्य विलोक्य । विज्ञायेत्थः । मिलितु समेतमागत समीपे समेत गिरीशशैल कैलाशपर्वतमिव । अत्र विन इवार्थे ।
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १५-१६]
हीरसौभाग्यम्
३३७
શ્લોકાથ
આચાર્ય મહારાજે રાણકપુરમાં ધરણ નામના શ્રેષ્ઠિએ બંધાવેલ ધરણ વિહાર નામના જિનપ્રાસાદને જોયો. તે ધરણવિહાર અતિ ઊંચાઈથી મિત્રતાને ધારણ કરતા વિંધ્યાચલને જોઈને તેને મળવા માટે સમીપે આવેલે જાણે કૈલાસ પર્વત नय! ॥ १४ ॥
विनिद्रनीलाञ्जनिकानमेरुवनीलालकशालमाने । मौलौ प्रणीतं द्रुहिणेन चान्द्रचूडामणी किं धरणीन्दिरायाः ॥ १५ ॥
चैत्यं पुनरुत्प्रेक्ष्यते-धरणीन्दिराया भूमीमण्डललक्ष्म्या मौलौ मस्तके द्रुहिणेन विश्वसृजा प्रणीत विरचित चान्द्राणां चन्द्रकान्तरत्नानां चूडामणीमिव शिखारत्नमिव । किंभूते मौलौ । विनिद्रा विस्मेरा या नीलाञ्जनिकास्तमालतरवः। 'नीलाञ्जनिकाकुसुमकान्ति नितमसि' । तथा निलाजनिकाकुसुमकान्तयः किरातयुवतयः' इतीद द्वयमपि चम्पूकथायाम् । 'निलाजनिकास्तमालाः' इति तट्टिप्पनके । कृष्णकान्तिवृक्षविशेषास्तेषां वनी काननं तद्वत्ते एव नीला अलकाः केशास्तैः कृत्वा शालमाने शोभमाने ॥
શ્લોકાઈ
તે ધરણવિહાર જાણે વિકસવાર એવા તમાલ આદિ શ્યામવૃક્ષનાં વનરૂપી શ્યામ કેશે વડે શોભતા પૃથ્વીરૂપી લક્ષ્મીના મસ્તક ઉપર બ્રહ્મા વડે નિર્માણ કરાયેલે ચંદ્રકાંત મણીને ચુડામણિ ન હોય ! ! ૧૫
भूमीन्द्रकुम्भाभिधराणकस्य स्तम्भान्दधानं निजमण्डपान्तः । अनेकपस्फूर्तिभुवः समज्ञास्तम्भानिवैताञ्छिवगोत्रजैत्रान् ॥१६॥
पुनश्चैत्यं किं कुर्वाणम् । निजस्यात्मनो मण्डपान्तः खलामण्डपमध्ये मेदपाटमण्डलाधिपस्य भूमाविन्द्रोपमस्य कुम्भो इत्याभिधा नाम यस्य तादृशस्य राणकस्य । केषांचि दपि राजन्यानां राणो इत्यभिधा प्रोच्यते । ततः कुम्भोराणो इति प्रसिद्धस्य । राज्ञः
हि० सौ०४३
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
..
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १६-१७
पञ्चशतीसुवर्णकानां समर्पणेन स्वानाना कारितान् स्तम्भान सप्तसंख्याकान् मण्डपावाष्टम्भस्थणाविशेषान्दधान विभ्राणम् । किंभ्रतान् स्तम्भान् । अनेकपानां करिणां स्फूर्तीनां विलसितानां भुवः स्थानानि । उत्प्रेक्ष्यते-शिवस्य शंभोर्गोत्रस्य शैलस्य शुभ्रश्रिया कैलाशस्य जैत्राञ्जयनशीलान् एतान्प्रत्यक्षान् समज्ञायाः कीर्तेः स्तम्भानिव । किंभूतान् । अनेकाजनान् व्यापदुद्धरणव्यसननिराकरणद्रविणवितरणशरणरक्षणादिभिः पातीति रक्षतीति कृत्वा अनेकपस्तत्त्वेन स्फूर्तयः प्रसिद्धयस्तासां भुव आस्पदाः ॥
શ્લોકાથ
મંડપની મધ્યમાં, મેવાડદેશના અધિપતિ કુંભારાણાએ પાંચસે સુવર્ણ મુદ્રાઓ, સમર્પણ કરીને પિતાના નામથી અંકિત કરાયેલા સાત સ્તંભેને ધારણ કરતા તેમજ અનેક મનુષ્યના રક્ષણના સ્થાનભૂત એ જિનપ્રાસાદ શેભે છે, તે સ્તંભે જાણે પિતાની વેત કીર્તિવર્ડ કલાસ પર્વતને પણ જીતી લે તેવા પ્રકારનાં કીર્તિસ્તંભે न डाय ! ॥ १६ ॥
स्वतुङ्गिमाधःकृतरत्नसानु विगाहमानं शिखरैर्विहायः । प्रगल्भमान वपुषैव तेनाश्रितानिव प्रापयितुं धुलोकम् ॥ १७ ॥
चैत्यं किं कुर्वाणम् । शिखरैः स्वश्रृङ्गः विहायो गगनाङ्गणं विगाहमानं संस्पृशत् कषद्वा । पुनः किंभृतम् । स्वतुङ्गिना स्वकीयोच्चैस्तरत्वेन अधःकृतो हीना विहितो रत्नसानुः सुवर्णशिखरी येन । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-आश्रितानागत्य स्वं सेवमानान् अर्थात् निजनायकजिनभक्तिपरायणान् जनान तेनैव वपुषा मानुषेनैव धुलोकं स्वर्गभुवनं प्रापयितु प्रगल्भमानमुधम कुर्वाणमिव ॥
શ્લોકાથે
પિતાની ઊંચાઈ દ્વારા જેણે મેરૂપર્વતને તિરસ્કાર કર્યો છે, તેમ જ શિખરે વડે જેણે આકાશને સ્પર્શ કર્યો છે, એવા જિનપ્રાસાદ જાણે પિતાનાં આશ્રિતનાં જિનભકિતપરાયણ ભવ્ય જીને) આ જ શરીર વડે સ્વર્ગલેકમાં લઈ જવા માટે પ્રયત્ન
न डाय ! ॥ १७॥
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १८-१९ ]
हीरसौभाग्यम्
३३९
चेतश्चमत्कारकरीस्त्रिलोक्या लक्ष्मीः समालोक्य रसातिरेकात ।
संस्तम्भिताङ्गीभिरिवामरीभिः पाञ्चालिकाभिः प्रविभासमानम् ॥ १८ ॥ पुनः किं कुर्वाणम् । प्रविभासमान प्रकर्षेण दीप्यमानम् । अतिशायिशोभां दधानमित्यर्थः । काभिः । पाञ्चालिकाभिः शालभञ्जीभिः । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिलोक्या भुवनत्रितयस्यचेतसामन्तःकरणानां चमत्कारमाश्चर्यरसातिशयं करोतीति तादृशीर्लक्ष्मीरतिशायिशोभाः समालोक्य सम्यक् सर्वाङ्गीणतया निर्वर्ण्य । रसातिरेकात्केवलं दर्शनेन विस्मयाद्वैततया संस्तम्भिताङ्गीभिर्निश्चलीभूततनूलताभिरिव । अथ वा बिमुक्तगमागमस्फुरणवार्तान्योन्याषलोकनाघशेषापरशरीरव्यापाराभिरमरीभिर्देवाङ्गनाभिरिव ॥
પ્લેકાર્થ
આ ચૈત્યમાં વિશિષ્ટ શોભા ધારણ કરનારી પાંચાલિકાઓ (પુતળીઓ) શોભે છે. ત્રણે જગતના ચિત્તને ચમત્કાર ઉપજાવે તેવી આ પ્રાસાદની સર્વાગ સુંદર લહમીને સાદરપૂર્વક જોઈને દેવાંગનાઓ જાણે તંભિત બની ગઈ છે અર્થાત્ દિવ્ય સુખેને ત્યાગ કરીને મંદિરને જોવામાં જ નિચલ બની ગઈ ન હોય તેવી પુતળીઓ શોભે છે. જે ૧૮
पाच्चालिकाप्रौढविलासवीक्षाहणीयमानधुधवावरोधम् । अष्टापदोत्तीर्णवृषाङ्कगेहमसासहीवादिनिवासजातिम् ॥ १९ ।।
... चैत्यमुत्प्रेक्ष्यते-अद्रौ पर्वते । शैलशिखरे इत्यर्थः । यो निवासो नित्यनिवसनं तस्माजाता या अतिः पीडा चिन्ता शारीरिकी मानसी च तामसासहिः सोढुमशक्तम् । 'अहिर्महीगौरवसासहिर्यः' इति नैषधे । अष्टापदात्स्फटिकपर्वतादुत्तीर्ण भूपीठेऽभ्युपेत वृषाङ्कस्यादिदेवस्य गेह सिंह निष्पधा नाम चैत्यमिव । यद्यपि चतुर्विंशतितीर्थकृतामपि प्रासादोऽस्ति तथा मुख्यवृत्त्या ऋषभदेवस्यैव । यतो भरतचक्रिणा ऋषभदेवसमये भगवन्त स्वतातमेवोद्दिश्य निर्मापितः । अथ च परसमयानुसारितया वृषाङ्कस्येश्वरस्य मन्दिरमेवोत्तीर्ण शंभोः कैलासवासित्वादित्यप्यर्थध्वनिः । किंभूतम् । पाञ्चालिकानां विविधरचनाचारिमापूर्वपुत्रिकाणां प्रौढानां प्रगल्भानां सुरासुरनरोरगगणमनाहारिणां विलासानां विभ्रमाणां वीक्षया दर्शनेनैव हृणीयमानो लज्जां प्राप्नुवन् । 'त्वयानपत्या धरणी हृणीयते' इति नैषधे । 'हृणीक् लज्जायाम्' कणड्डदिधातुः । धुधवानां सर्वेषामपीन्द्राणामवरोधा अन्तःपुराणि यत्र यस्माद्वा ॥
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકા
પુતળીએના પુષ્ટ હાવભાવ આદિ વિલાસેાને જોવાથી લજ્જિત બનેલું. સમસ્ત ઇન્દ્રનું અંતઃપુર જેમાં છે, તેવું અષ્ટાપદ ( કૈલાસ પર્વત ) ઉપર રહેલું ભરત ચક્રવતી એ બંધાવેલુ સિંહ નિષધા” નામનું ચૈત્ય અથવા શભુનુ મંદિર જાણે પવ ત ઉપરના નિવાસથી ઉત્પન્ન થયેલાં દુ:ખને નહી. સહી શકવાથી આ ભૂમિ ઉપર આવીને (ધરણ વિહાર રૂપે) રહી ગયું ન હાય ! ! ૧૯ ૫
""
३४०
[ सर्ग १३ श्लो० १९-२०
ध्रुवं दधानं चतुराननीं च हिरण्यगर्भ भवसूदन च । पद्मासनं स्वः सदुपास्यमानं पतिं प्रजानामपरं किमुर्व्याम् ॥ २० ॥
चैत्यमुत्प्रेक्ष्यते - उर्व्या भूमीभुवने अपरमेकः ब्रह्मलोके सृष्टिकर्तास्ति अन्य प्रजानां पति धातारम् । किंभूत प्रजानां पतिम् । ध्रुवं नित्यस्थायुकं स्थिरं च । पुनः किं कुर्वाणम् । दधानं धारयन्तम् । काम् । चतुराननीम् । चतुर्णां पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्वतिनामाननानां वत्काणां समाहारश्चतुराननी तां चत्वारि मुखानि बिभ्राणम् । चतुर्मुखत्वात् । पुनः किंभूतम् । हिरण्यं स्वर्ण गर्भे मध्ये यस्य । प्रायः प्रासादसरोवापीकूपादौ जीर्णोद्धारार्थं तत्स्वामिना निधीन्क्षिपन्तीति स्थितिः । यदुक्तं चम्पूकथायाम् — 'कुपितकपिकुलाकुलितलङ्केश्वर किंकरा इव भग्नकुम्भकर्णघनस्वापाः कूपाः' । 'भग्नाः कुम्भानां घटानां कर्णाः काना इति प्रसिद्धा यत्र । तथा घनाः प्रचुराः स्वाः स्वकीयाः पातालमूलोत्था न तु प्रवाहादिना प्रविष्ठा आपः पानीयानि येषु । अथ व घनस्वा बहुद्रव्या आपो जलानि येषु । प्रायो वापीकूपादौ जीर्णोद्धारार्थं निधिं क्षिपन्तीति स्थितिः । पक्षे भग्नः कुम्भकर्णस्य रावणानुजस्य घनस्वापो घोरनिद्रा येः' इति चम्पूटिप्पनके । च पुनः किंभूतम् । भवस्य संसारस्य सूदनं निर्नाशकम् । पद्मानां मण्डपान्तराले अन्यत्र वा आकृतयः पूजादिभिर्वा आसन' स्थानम् । पुनः किंभूतम् । स्वः द्धिः अधिष्ठातृदेवैर्नमनक्रीडागतैर्वा सुरैरुपास्यमान' सेव्यमानम् । पक्षे ध्रुवनामा । चतुर्भिर्मुखयुक्तः हिरण्यगर्भनामा भवान्तकृदभिधानः पद्ममरविन्दमासने पीठे यस्य । सुरश्रेष्ठत्वाद्देवसेव्यः ब्रह्म ।। इति सप्तभिरादिकुलकम् ॥
Àાકા
વળી આ ચૈત્ય જાણે પૃથ્વી ઉપર ખીજા બ્રહ્મા ન હોય ! ध्रुवः નિત્યસ્થિર નામને ધારણુ કરનારા, ચતુરાનનઃ ચતુર્મુખ વડે યુક્ત હિરણ્યગઃ જેની મધ્યમાં સુવણુ છે. (પ્રાયઃ પ્રાસાદ, વાવ, કૂવા, સરાવર આદિનઃ જીર્ણોદ્ધારને માટે ભૂમિમાં સુવણ નાખવામાં
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २०-२२]
हीरसौभाग्यम्
३४१ .
આવે છે.) ભવસૂદનઃ સંસારનો ઉચ્છેદ કરનારા, પદ્માસન-મંડપની મધ્યમાં આકૃતિ રૂપે કમળ રહેલું છે. દેવાધિદેવ હેવાથી અધિષ્ઠાયક આદિ દેવ વડે સેવાતા એવા પ્રજાના પતિ અર્થાત્ ત્રણ જગતના પતિ બીજા બ્રહ્મા ન હોય ! ૨૦ છે
चातुर्गतीयातिमहान्धकूपोद्दिधीषयाशेषशरीरभाजाम् । मूर्तीश्चतस्रः कलयन्निवास्मिन्मुनीन्दुनादर्शि युगादिदेवः ॥ २१ ॥
मुनीन्दुना सूरिणा अस्मिन् धरणसंघपतिप्रासादे युगादिदेवः श्रीआदिनाथः अदर्शि लोचनगोचरीकृतः । किं कुर्वन् । चतरूनः चतुःसंख्याका मूर्तीः प्रतिमाः कलयन् दधत् । उत्प्रेक्ष्यते-चातुर्गतीयाश्चतस्रस्तिर्यकरकमन्जनिर्जराणां गतयः उत्पत्तिस्थानानि तत्संबधिन्यो या अर्तयः शारीरिक्यो मानस्यो वा पीडास्ता एव महान्तोऽगाधा अन्धकूपास्तपोनिचिता अवटास्तेभ्य उद्दिधीर्षया उद्धतमिच्छया इव । केषाम् । अशेषाणां समस्तानामपि शरीरभाजामर्थादज्ञानादन्धकूपान्तःपततां भविकजनानाम् ।।
શ્લેકાર્થ
આચાર્ય દેવે ધરણિવિહારમાં ચારમુખ ધારણ કરનારા એવા યુગાધિદેવ શ્રી આદિ નાથ ભગવંતનાં દર્શન કર્યા. તે જાણે દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારક રૂપ ચાર ગતિનાં દુઃખ રૂપી અંધારા કૂવામાં પડેલા સર્વે જીવેનો ઉદ્ધાર કરવા માટે ચારમુખ ધારણ કર્યા ન હોય ! ૨૧ છે
निःश्रेयसस्येव सुखं जिनेन्द्रं प्रदक्षिणीकृत्य पतिर्यतीनाम् । सुधासनाभीभवदुक्तियुक्तेभक्तेः स्तुतेर्गोचरयांचकार ॥ २२ ॥
यतीनां पतिनिन्थनाथो हीरसूरिः जिनेन्द्र श्रीऋषभदेव भक्तेः सेवासक्तिवशात् सुधायाः पीयूषस्य सनाभीभवन्त्यः सगोत्राः संजायमानाः उक्तीनां वाक्यानां वचनप्रपश्चानां युक्तयो रचना यस्यां तादृश्याः स्तुतेः स्तोत्रस्य गोचरयांचकार । तुष्ठावेत्यर्थः । 'गोचरयन्ति न वाचो यच्चरितं चन्द्रिकारुचिरम् । वाचस्पतेर्वचस्वी को वान्यो वर्णयेन्मनुजः।। इति हस्तिमतीनगरीचैत्यप्रशस्तौ । किं कृत्वा । प्रभु वृषभस्वामिन प्रदक्षिणीकृत्य युगादिदेवस्य तिसः प्रदक्षिणाः प्रदाय । उत्प्रक्ष्यते-निःश्रेयसस्य निश्रित श्रेयो नि:श्रेयसं मोक्षस्तस्य सुखं सातमेव प्रकर्षणानुकूलीकृत्य आत्मायत्तीकृत्य । 'दाक्षिण्यमनुकूलता इति हैम्याम् । दक्षिणोऽप्युनुकूल इति ॥
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० २२-२४
કાર્થ
જેમાં નિશ્ચિતરૂપે નિઃશ્રેયસ રહેલું છે, તેવા મેક્ષ સુખને અનુકૂળ કરવા માટે જાણે આચાર્ય દેવે ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપીને ભકિતપૂર્વક સુધલ-સહદરી વાણી વડે ભગવંતની અનેક પ્રકારે સ્તુતિ કરી. . રર .
संप्राप्तयोनिर्जरनागधानोरिवान्तिकेऽर्हत्क्रमसेवनाय । शिरोगृहक्ष्मागृहयोः प्रणम्य जिनान्मुनीन्दुः स ततः प्रतस्थे ॥ २३ ॥
स मुनीन्दुरसरिस्ततो राणपुरादग्रे प्रतस्थे प्रचचाल । किं कृत्वा । शिरोगृहयोरुपरितनयोभूमिकयोस्तथा क्षमागृहाणि भूमिगृहाणि बहूनि चतुर्मुखसत्कान्यपरचैत्यस्थानानि च तेषु जिनान् भगवत्प्रतिमाः प्रणम्य नमस्कृत्य । उत्प्रेक्ष्यते-अर्हतो मुख्यतयैव युगादिदेवस्य क्रमयोश्चरणयोः सेवनाय उपास्तिकृतः अन्तिके समीपे संप्राप्तयोः समागतयोः निर्जराणां सुराणां नागानां धाम्रोमन्दिरयोरिव । स्वर्लोकपाताललोकयोरिव ॥ इति राणपुरयात्रा ॥
કાર્થ
આચાર્ય દેવે ઉપરની ભૂમિ પર રહેલા અને ભેંયરામાં રહેલાં જિનબિંબને નમસ્કાર કરીને રાણકપુરથી પ્રયાણ કર્યું. તે ઉપરની ભૂમિ અને ભેંય જાણે યુગાધિદેવની ચરણ સેવા માટે આવેલ સ્વર્ગલેક અને પાતાલક ન હોય ! . ૨૩
आउआपुरेशो जगडूः किमन्यस्ताल्हाभिधः साधुरनन्यदानैः । षीरोजिकाभिः स्वपुरप्रवेशे प्रभावनाधुत्सवमस्य चक्रे ॥ २४ ॥
आउआ इति नाम्नः पुरस्य ईशः तदायत्तत्वात्तनानैव वसतेरभिधानात् 'ताल्लामा नीवसही' इति लोकप्रसिद्धया च तत्स्वामी ताल्हो इति अभिधा नाम यस्य तादृशः साधुर्वणिक् । व्यवहारीत्यर्थः । वणिजां 'साह' इति नामोच्यते । ज्ञाता अज्ञाता अपि सर्व नैगमाः साहा एव प्रतिपाद्यन्ते । तस्य साहस्य साधुरिति पर्यायो दृश्यते श्रीसुमुनिसाधुसूरिकृतसोमसौसाग्यकाव्यादिषु । उत्प्रेक्ष्यते-अनन्यदानैरसाधारणविश्राणनैः कृत्वा अन्यो द्वितीयः किं जगडूः । प्रतिग्रामपुरदेशशत्रूपकारकरणेन जगदुद्धर्ता एकस्तु भद्रेश्वर
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २४-२६]
हीरसौभाग्यम्
पुरवास्तव्य आसीत्, अपरस्तु सौजातः । सोऽस्य हीरसूरेः यत् आउआभिधानपुर तस्मिन् प्रवेशे पादावधारणप्रस्तावे पीरोजिकाभिः पीरोजपातिसाहिना स्वनाम्ना कारिताभिः पीरोजिका इति नामनाणकविशेणैः प्रभावना लघुवृद्धप्रतिजनप्रदान सैवादौ धुरि यस्य तादृशमुत्सव चके कृतवान् । मरुदेशेष्वेव प्रसिद्धाः पीरोजिकास्ता ददावित्यर्थः ।।
શ્લોકાઈ
આઉઆ” નામના નગરને સ્વામી “તાહ” નામને શ્રેષ્ઠિ જાણે બીજે જગડુ શાહ હતા ! તેણે પિતાના નગરમાં આચાર્ય દેવના પ્રવેશ મહત્સવમાં પીરેજિકા (પીરોજ નામના બાદશાહે પિતાના નામથી કરાવેલાં નાણાં) નામના નાણાંથી प्रभावना ४२१. ॥ २४ ॥
प्राप्यानुशास्ति प्रभुतॊऽशुलक्ष्मी पर्वात्यवाञ्चन्द्रमसेव भानोः । कल्याणचश्चद्विजयाभिधानोपाध्यायचन्द्रेण ततो न्यवति ॥ २५॥
कल्याणेन चञ्चद्राजमान विजय इत्यभिधान यस्य तादृशेनोपाध्यायेषु शक्रेण पुरंदरेण तत आउआरामान्यवर्ति पश्चाद्वलितम् । कल्याणविजयोपाध्यायः पश्चाद्वलते स्मेत्यर्थः । किं कृत्वा । प्रभुतः श्रीहीरसूरेरनुशास्तिमाज्ञां शिक्षां च प्राप्य लब्ध्वा । केनेव । चन्द्रमसेव । यथा चन्द्रेण भानोर्भास्करात्सकाशादशलक्ष्मी ज्योतिःश्रियंसं प्राप्य पर्वात्ययादमावास्याविरामान्निवृत्यते ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ ચન્દ્ર સૂર્ય પાસેથી જાતિ પ્રાપ્ત કરી અમાવાસ્યાથી વિરામ પામે છે, તેમ કલ્યાણ નામ મનહર કલ્યાણ વિજ્યજી ઉપાધ્યાય, આચાર્ય દેવની આજ્ઞા પામીને આઉઆ નગરથી પાછા ફર્યા. ૨૫
ग्रामक्षमाभृवनदेशदुगानुल्लङ्घ्य दुर्लध्यभुवो बभाज । स मेदिनीनाम पुरं यतीनां पतिर्यथा तक्षशिलां वृषाङ्कः ॥ २६ ॥
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० २६-२७
स यतीनां पतिः स्वामी सूरिः मेदिनीनाम पुरं मेडताख्यनगरं बभाज शिश्राय । किं कृत्वा । ग्रामा लघुपुराणि संनिवेशा वा, क्षमाभृतः पर्वताः वेलकसत्कगिरयः । तत्र हि सर्वेषां शैलानां 'वलो' इति नाम प्रसिद्धम् । वनानि काननानि, देशाः सामन्तानां राज्ञां मण्डलाः, दुर्गा विषमभूमयः कोट्टा वा, तानुल्लच्यातिक्रम्य । किंभूतान् । दुर्लङध्या दुःखेन लोयितुं शक्या भुवो भूमयो येषाम् । क इव । वृषाङ्क इव । यथा ऋषभदेवो ग्रामाधानुल्लङ्घय तक्षशिलां बाहुबलिनगरी भजति स्म । अधुना तु म्लेच्छाश्रितत्वेन तस्या 'मक्का' इति नाम प्रसिद्ध श्रूयते ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ ભગવાન શ્રેષભદેવ અનેક ગામ, નગરનું ઉલ્લંઘન કરીને તક્ષશિલા નગરીમાં પધાર્યા હતા, તેમ આચાર્યદેવ અનેક ગામ, નગર, પર્વત, કેટ આદિ દુર્લક્ષ્ય ભૂમિનું ઉલ્લંઘન કરીને મેડતા નામના નગરમાં પધાર્યા, ૨૬
मरुस्थलीविक्रमनागपूर्वपुरीयभव्यभगवा निहत्य । वैताढयशैलोत्तरदक्षिणाख्यश्रेणीनभोगैरिव स प्रणेमे ॥ २७ ॥
मरुषु सा स्थली वालुकाशैलमालाकुलस्थलप्रदेशे यविक्रमनगरं 'वीकानेर' इति नाम पुरम, तथा नागमिति पदं पूर्व यत्र तादृक्पुरं नागोर' इति प्रसिद्धम्, तयोविक्रमपुरनामपरयोः संबन्धिभिभव्यैः संधैरिह मेडतानगरे एत्यागत्य भगवान् सूरिः प्रणेमे नमः श्चके । कैरिव । नभोगैरिव । यथा भरतार्धविभजनजनकवताढयनाम्नः शैलस्य दश योजनानि भूमेरूचं गमने दशदश योजनपृथुला प्रथममेखला तस्यामुत्तरा तथा दक्षिणा इति नानी ययोस्तादृशे श्रेण्यौ तयोरुत्तरुदक्षिणश्रेण्योर्नभसि गगनमण्डले विद्याबलेन गच्छन्ति प्रचलन्तीति नभोगा विद्याधरखेरास्तै गवांम्तीर्थकरः प्रणम्यते ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ વૈતાઢય પર્વતની ઉત્તર અને દક્ષિણ શ્રેણીના વિદ્યાધરએ જિનેશ્વર ભગવંતને નમસ્કાર કર્યા હતા, તેમ મરુસ્થલી-મારવાડનાં બિકાનેર અને નાગેર આદિ ગામના સંઘએ આવીને આચાર્યદેવને નમસ્કાર કર્યા ! ૨૭ છે
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २८--२९]
हीरसौभाग्यम्
३४५
तं सादिमाद्यः सुरताननामाभ्युपेत्य भूपो बहु मन्यते स्म । मणिः सुराणां गुणगौरवेण कुत्रार्चनागोचरतां न गच्छेत् ॥ २८॥
सादिमा इति पदमाद्य प्रथमभव यत्र तादृशः सुरतान इति नामा । साद्रिमासुलताननामा भूपो मुद्गलेन्द्रः मेदिनीपुराधिपः अभ्युपेत्य सूरीन्दोः संमुखमागत्य तं हीरसूरिं बहु मन्यते स्म बहुमान प्रदत्ते स्म । तत्र दृष्टान्तमाचष्टे-गुणानां दानाभिलषितमानादीनां गौरवेण माहात्म्येन सुराणां मणिश्चिन्तारत्न कुत्र क्व क्व स्थाने अर्चनायाः पूजाया: गोचरतां योग्यतां न गच्छेन्न प्रयायात् । अपि तु सर्वत्रापि पूजां प्राप्नोतीत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ
મેડતા નગરના અધિપતિ સાદિમ નામના સુલતાને સન્મુખ આવીને આચાર્ય દેવનું બહુમાન કર્યું. ગુણ અને મહિમાથી યુક્ત એવું ચિંતામણિ રત્ન ક્યા કયા સ્થળે પૂજાતું નથી ? ૨૮
पुरं पुनानेऽम्बरवन्मुनीन्द्रे महामहोऽभूदिह मानवानाम् । तदास्यलावण्यसुधाधयानां ज्योत्स्नाप्रियाणामिव रोहिणीशे ॥ २९॥
मुनीन्द्रे हीरसरिवासवे अम्बरवद्गगनाङ्गणमिव पुर मेडताख्यनगरं पुनाने पवित्रीकुर्वाणे सति तदा सरिसमागमनावसरे आस्ये सरिवदने यल्लावण्य सौन्दर्य लवणिमैव सुधाममृतरस धयन्ति पिबन्तीति तेषां तादृशानां मानवानां मेडतापुरवासिभविकजनानां महामहोऽत्युत्सवोऽभूत्संजायते स्म । केषामिव । ज्योत्स्नाप्रियाणामिव । यथा चन्द्रोऽमृतपायिनां चकोराणामम्बरमाकाशं पुनाने रोहिणीशे चन्द्रमसि महोत्सवो भवेत् ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ ચંદ્ર આકાશને પવિત્ર કરતો “ચકેર” પક્ષીઓ માટે મહત્સવરૂપ બને છે તેમ મેડતા નગર રૂપ આકાશને પવિત્ર કરતા આચાર્ય ભગવંત પિતાના મુખરૂપી ચંદ્રનું સુધાપાન કરી રહેલા માનવેને માટે મહા મહત્સવ રૂપ બન્યા ! ૨૯
हि० सौ० ४४
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ३०-३१
एकोऽहमेव त्रिजगज्जनानां पिपमि कामानपरानपेक्षः। इति स्मयावेशवशादिवान्तः परानपास्य स्थितमेकमेव ॥ ३० ॥ मरौ सुराणामिव शाखिनं स प्रणेमिवा-श्रीफलवधिपार्श्वम् । अवग्रहो वृष्टिमिवेष्टसिद्धिं वध्नाति तीर्थव्यतिलवनंयत् ॥ ३१ ॥ (युग्मम् )
स हीरसूरिः श्रिया जनादतिशायिमाहात्म्यलक्ष्म्या कलित फलवधिनामान पाच श्रीपार्श्वनाथ प्रणेमिवान् नमस्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मरौ धन्वमण्डले सुराणां शाखिन कल्पवृक्षमिव । किंलक्षणम् । परानन्याञ्जिनबिम्बानपास्य विमुच्य एकमेव स्वयमेव स्थित स्वप्रासादे प्रवसन्तम् । श्रूयते हि तत्पाबें परा कापि जिनप्रतिमापि स्थातुन शक्नोति अतश्चैकाक्येय तिष्ठति । किंचेदमस्माभिरपि श्रुतचर दृष्टचर च, यत् फलवधिपार्श्वनाथप्रासादद्वारि कपाटौ न तिष्ठतः । कदाचित्कश्चिदानीय योजयति तदा प्रातःसमये प्रासादात्क्रोशद्वयोपरि पतितौ दृश्येते, न द्वारि स्थितौ । अपि चान्या जिनप्रतिमापि स्थापितापि पाश्वे न तिष्ठतीति । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण स्मयावेशो वाटोपः तस्य वशादायत्तत्वादिव । इति किम् । परानन्यान्नापेक्षते न काङ्कति । अथ वा परेषां न अपेक्षा यस्य स परानपेक्षस्तादृशोऽहमेक एव त्रिजगज्जनानां त्रैलोक्यलोकानांकामान्मनोरथान पिपर्मि पूरयामि इत्येको हेतुः ॥ युग्मम् ॥
કાથ
હીરવિજય સૂરિજીએ મરૂભૂમિમાં કલ્પવૃક્ષ સમાન અને જિન પ્રાસાદથી બીજી પ્રતિમાને દૂર કરીને રહેલા એકાકી એવા શ્રી ફલવધ પાર્શ્વનાથ ભગવાનને નમસ્કાર કર્યા. તે શ્રી પાર્શ્વનાથ જાણે કેઈની પણ સ્પૃહા રાખ્યા વિના નિરપેક્ષ એ હું એક ક્ષણે જગતનાં જનાં અભિલાષાઓને પૂરણ કરવામાં સમર્થ છું આ પ્રકારના ગર્વથી જે જાણે પ્રાસાદમાં એકાંકી રહેલા ન હોય ! (સંભળાય છે કે કોઈ પણ બીજી જિન પ્રતિમા કેઈએ આ પ્રાસાદમાં સ્થાપન કરી હોય તો તે આ પ્રાસાદમાં રહી શકતી ન હતી. તેથી જિન પ્રાસાદમાં એક જ ફિલવર્ષિ પાર્શ્વનાથનું બિંબ હતું. વળી ફધિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનના જિન પ્રસાદના દ્વારે કમાડ રહી શકતાં ન હતાં. કદાચિત કેઈએ લાવીને બારણામાં કમાડ જડ્યાં હોય તે પણ પ્રભાત સમયે પ્રાસાદથી કમાડ બે કેશ દુર પડેલાં જોવામાં આવતા હતાં, પરંતુ હારે રહી શકતાં ન હતાં. જે ૩૦ ૩૧
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० ३२-३४ ]
हीरसौभाग्यम्
३४७
प्रस्थापितः सिद्धपुरात्पुरोऽपि साहेरभिप्राय बुभुत्सया यः । मिमेल तस्मिन् विमलादिहर्षोपाध्यायसिंहो ग्रहवदिवीन्दोः ॥ ३२ ॥
विमल इति पदमादौ यस्य तादृशो हर्षः स एत्रोपाध्यायेषु मिंहः पञ्चाननः तस्मिन्मेदिनीपुरे मिमेल मिलति स्म । अर्थादस्य सूरेः । किंवत् । महवत् । यथा बुधग्रहो दिवि गगने इन्दोमिलति । विमलहर्षः किलक्षणः । सिद्धपुरात्पूर्व सिद्धपुरनगरात्पुरोऽग्रे प्रस्थापितोऽपि। कया । माहेरकब्बरपातिसाहेहदयवर्ती य आशयः अभिप्रायः तस्य बुभुत्सया बोधुमिच्छया । ज्ञातुमित्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ
ઉપાધ્યાયોમાં સિંહસમાન “વિમલ હર્ષ” નામના ઉપાધ્યાયે અકબર બાદશાહના અભિપ્રાયને જાણવાની ઇચ્છાથી સિદ્ધપુરથી આગળ પ્રયાણ કર્યું હતું તે ઉપાધ્યાયજી જેમ આકાશમાં બુધ ગ્રહ ચંદ્રને મળે તેમ મેડતા નગરમાં આચાર્યદેવને મળ્યા તા૩રા
भट्टारकेन्द्रो नगरादमुष्मादेतं पुनर्वाचकवासवं । श्रीसीहादिराज द्विमलाहव विज्ञोत्तसेन युक्तं गुरुणेव साक्षात् ॥ ३३॥ प्रेषीत्पुरस्तुर्णमपि क्षितीन्द्रं ज्ञातुं तदीयाशय मात्मनाऽसौ । प्रज्ञात्मदर्शप्रतिबिम्ब विश्वपदार्थ सार्थ स्वमिव प्रधानं ॥ ३४ ॥
असौ भट्टारकाणामिन्द्रः पुनर्द्वितीयवार पूर्व प्रस्थापनापेक्षया तूर्ण शीघ्रममुष्मान्मेदि. नीपुराभिधानान्नगरादेत पूर्वोक्त वाचकवासवं विमलहर्षोपाध्याय पुरोऽग्रे प्रेषीत् प्रहिणोति स्म । किं कर्तुम् । क्षितीन्द्रमकब्बरराजमपि पुनरात्मना स्वेन तदीयाशय साहेनिजस्याकारणाभिप्राय किमर्थमह्माकारितोऽस्मीति साहिमनःपरिणाम ज्ञातुमवबोदधम् । किंलक्षणम् । वाचकवासवम् । श्रिया शोभया कलितो योऽसौ सीहस्तेनादिपदभूतेन राजन्ती शोभमाना विमल इत्याहा नाम यस्य तादृशेन विज्ञेषु विद्वत्सु उत्तंसेन शेखरेण श्रीसीहविमलप्रज्ञांशेन युक्त सहितम् । उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रज्ञाप्रागल्भ्यादगुरुणा बृहस्पतिनेव शक्रोऽपि तावद्वाचस्पतिना संयुक्त एव स्यादिति । अथोपाध्यायस्योत्प्रेक्षा उत्प्रेक्ष्यते-प्रज्ञा स्वप्रतिभा सवात्मदर्शो दर्पणं तत्र प्रतिबिम्बति संक्रामतीत्येवंशीला विश्वे समस्ता विश्वेषां वा त्रयाणां जगतां पदार्थानां सार्थाः समूहा यस्य तादृशं स्वमात्मीय प्रधानमिव मन्त्रिणमिव ॥ युग्मम् ॥ इति मेदिनीपुरागमन फलपार्श्वनाथयात्रावाचकप्रस्थापन च ॥
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
सौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० ३३-३७
શ્લાકા
અકબર બાદશાહને અભિપ્રાય જાણવા માટે આચાય દેવે વિદ્વદ્ શિરેામણિ વિમલ હર્ષ ઉપાધ્યાયને મેડતા નગરથી જલદી વિહાર કરાવ્યા. જેમ બૃહસ્પતિ વડે ઇન્દ્ર પણ બૃહસ્પતિ સ ંયુકત થાય છે, તેમ ગુરુદેવના સાન્નિધ્યથી બૃહસ્પતિરૂપે બનેલા વિમલ ઉપાધ્યાયની પ્રતિભારૂપી દર્પણમાં ત્રણે જગતના પદાથૅના સમૂહ સ ંક્રાન્ત થયેા હાય तेवा हीरविन्यसूरिना मंत्री न होय ! | 33 ॥ ३४ ॥
प्रतिष्ठमानस्य ततो व्रतीन्दोः पदे पदे पौरपरम्पराभिः । महामह श्रीः समतानि भानोरहः समूहैरिव शारदीनैः ॥ ३५ ॥
ततो मेडतानगरात्प्रतिष्ठमानस्य प्रस्थान कुर्वतः । प्रचलत इत्यर्थः । व्रतीन्दोः सूरेः पदे पदे स्थाने पुरनगरग्रामादौ पौराणां नागरिकाणां परम्पराभिर्धीरणीभिः महामहश्रीरतिमहीयसी उत्सवानां शोभा समतानि निर्मिता । कस्येव । भानोरिव । यथा शारदीनैः शरत्काल संबन्धिभिः अहःसमूहेर्दिनवृन्दैः सूर्यस्य पदे पदे गरीयसी महसां किरणानां श्रीः संतन्यते । महः किरणवांची शब्दप्रभेदे नाममालायामकारान्तोऽप्यस्ति । यथामहं तु महसा साकम्' इति । तथा सकारान्तोऽप्युत्सववाची शब्दोऽस्ति । यथा नैषधे'एन' महस्विनमुपैहि सदारुणोच्चैः' इति । 'महस्विनमुत्सववन्तम् । महस्रशब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति' इति तद्वृत्तिः । तेजस्विनं वा ॥
શ્લેાકાથ
જેમ શરદઋતુના દિવસેા વડે સૂર્યનાં કિરાની તેજોવૃદ્ધિ થાય છે, તેમ મેડતા નગરથી આચાય દેવ પ્રયાણ કરતાં સ્થાને સ્થાને ગામે ગામે અને નગરે નગરે અનેક સઘેાએ મહાત્સવની વૃદ્ધિ કરી, અર્થાત્ અનેક મહાત્સવાનું આજન કર્યું. ॥ ૩૫ ૫
फतेपुरं सागरमेखलाना वस्वोकसारामिव गन्तुमिच्छुः ।
यावत्स साङ्गां नगरं पवित्रीकरोति वाचंयमचक्रवर्ती ॥ ३६ ॥
भूपं प्रति प्राक्प्रहितोऽथ तावच्छ्रीवाचकेन्द्रो विमधादिहर्ष: । सैन्येन सैन्येश इवानुयातो विदग्धवृन्देन फतेपुरेऽगात् ॥ ३७ ॥ ( युग्ममू )
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ३६-३८]
हीरसौभाग्यम्
३४९
अथेत्यपरप्रारम्भे मेदिनीपुरात्प्रभोः प्रस्थानात्प्राक् पूर्व भूपं प्रति प्रहितः प्रेषितो विमल इति पदमादौ यस्य तादृग्विधो हर्ष इति नामा श्रियोपाध्यायपदशोभषा सहितो वाचकेन्द्र एतावता विमलहर्षोपाध्यायः तावत्समय एव फतेपुरे अगाद्गच्छति स्म । जगामैत्यर्थः । किंलक्षणः । विदग्धवृन्देन पण्डितमण्डलेनानुयातः । अनुगम्यमान इत्यर्थः । क इव । सैन्येश इव । यथा चक्रवर्तिना स्वमित्तमिलनार्थ कश्चित्सैन्येन कटकेनानगतः प्रहितः सेनापतिश्चक्रिमित्रनगरे गच्छति । तावत्कुत्र । यावद्वाचंयमानां मुनिनां सार्वभौमश्चक्रवर्ती यावता समयेन साङ्गां नगरं पवित्रीकरोति पुनाति । किं कर्तुमिच्छुः । फतेपुरं गन्तुमिच्छुः श्रीकरीनगरी यातुकामः । उत्प्रेक्ष्यते-सागरमेखलायाः समुद्रपर्यन्तभूमेः वस्वोकसारामिव धनद नगरीमिव ॥ युग्मम् ॥
શ્લોકાર્થ
જેમ ચક્રવર્તી પિતાના મિત્ર રાજાને મળવા માટે સૈન્ય વડે અનુસરતા એવા સેનાપતિને પ્રથમ મિત્રરાજાની નગરી તરફ મોકલે, તેમ આચાર્યદેવના પ્રયાણ પહેલાં રાજા તરફ મોકલેલા વિદ્વદુમંડળી વડે અનુસરાતા વાચકેન્દ્ર વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાય ફતેપુર સિકી નગરીમાં પધાર્યા, ત્યારે આચાર્યદેવે “સગા” નામના નગરને પવિત્ર કર્યું. તે સાંગા નગરી જાણે સમુદ્રની મેખલા વિષે રહેલી ધનદપુરી અલકા ન હોય (तेकी ती ) ॥ ३९ ॥ ७ ॥
संस्निह्यतश्चक्षुरिव प्रियं स्वं श्रीपातिसाहिं मिलति स्म पूर्वम् । गोष्ठीमनुष्ठाय पुनः सधा प्रामोदयत्प्रीतमना महीन्द्रम् ॥ ३८ ॥
___स विमलहर्षोपाध्यायः पूर्व सूरिमिलनात्प्राकू साहिमकब्बरपातिसाहिं मिलति स्म । किमिव । चक्षुरिव । यथा संस्निह्यतः स्नेहातिशय बिभ्राणस्य नयनं स्वप्रिय निजमनारुचित प्रति गत्वा तदङ्गसंगमात्पूर्वमेव मिलति पुनर्मिलित्वा अनन्तरं धा धर्मस. बन्धिी गोष्ठी मिथो वार्तामनुष्ठाय कृत्वा प्रीतमनाः स्वयं हृष्टमानसः सन् महीन्द्र पातिसाहिं प्रामोदयत्प्रह्लादयामास ।।
શ્લોકાર્થ
જેમ પ્રિયજન પ્રત્યે પૂર્વે પ્રેમદૃષ્ટિ મળે, તેમ આચાર્ય દેવની પહેલાં વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાયે અકબર બાદશાહને મળી પરસ્પર ધમ ગોઠી કરીને બાદશાહને ખુશ કર્યો. એ ૩૮
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ३९-४१
कल्याणवान्कुत्र कियच्च दूरे कदायियाः पुनरस्ति मूरिः । साहिस्तदोदन्तममुं मुनीन्दोः स प्राश्रयत्सख्युरिवातिहृष्यन् ॥ ३९ ॥
तदा वाचकमिलनव्यतिकरे हृष्यन् मनसि प्रमोद प्राप्नुवन् साहिरकम्बगे मुनीन्दोहीरस्ररेरमुमिहैव वृत्ते कथ्यमानमुदन्तं समाचार प्राश्नयत्पृच्छति स्म । कस्येव । सख्युरिव । यथा कश्चित्सखा स्वमित्वस्योदन्तं प्रश्नयति । तमेवोदन्तप्रश्नमाह–स सरिः कल्याणवान् कुशलीवर्तते । पुनः सूरिः कुत्र स्थाने पुरे ग्रामे वा अस्ति । पुनः कियहरे विप्रकृष्टे स्थाने वर्तते । पुनः कदा कस्मिन्काले मासे दिने अवसरे वा आयियासुरत्रागन्तुमिच्छुरस्ति ।
લોકાઈ
જેમ કેઈ પ્રિય પિતાનાં પ્રિય મિત્રનાં કુશળ સમાચાર પૂછે, તેમ અકબર બાદશાહે હર્ષિત થઈને વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાયને આચાર્ય દેવના કુશળ સમાચાર પૂછળ્યા ? કે “આચાર્ય દેવ કુશળ છે ને? કેટલે દૂર છે? કયા સ્થાને છે ? ક્યારે પધારવાના? આ રીતે પ્રશ્નો પૂછયા. . ૩૯
प्रभुः शुभंयुर्वरिवर्ति नीतिशालीव साङ्गानगरं पुनानः । वितिष्ठते वर्त्मनि नातिदूरे विभूषितो वर्मणि वार्धकेन ॥ ४० ॥ शनैः शनैस्तत्पथि सञ्चरिष्णुः स्वल्पैः समायास्यति वासरैः स। तरुक्त इत्यागममीहमानः स वाचकेन्द्रं विससर्ज साहिः ॥ ४१॥
स साहिचिकेन्द्रं विससर्ज पश्चात्प्रेषयति स्म । किं कुर्वाणः । प्रभोः सरेरागमं स्वपुरे पादावधारणं समीहमानो वाञ्छन् । पुनः किंभूतः । तेनोपाध्यायेनेत्यमुना प्रकारेणोक्तो दत्तोत्तरः । इति किम् । हे साहे, प्रभुहीरविजयसरिनीत्या न्यायेन शीलते शोभते इत्येवंशीलस्तादृक् राजेव शुभंयुः शुभयुक्तः कल्याणवान् वरिवर्ति अतिशयेन कुशली वर्तते । पुनरधुना साङ्गानगर सांगानेरनाम पुर पुर्नानः पवित्रीकुर्वाणोऽस्ति । हे साहे, नातिदूरे नेदीयस्येव वर्त्मनि मार्गे वितिष्ठन्ते । पुनः वर्मणि स्वशरीरे वार्धकेर वृद्धावस्थया विभूषितः शोभितः । यदुक्तम्-'अलंकरोति हि जरा राजामात्य भिषग्यतीन्' इति सूक्तेः । तत्तस्माद्वार्धककारणात् पथि मार्गे मन्द मन्द शनैः शनैः संचरिष्णुः सचरणशीलोऽस्ति । तथा स्वल्पैरेव वासरैः स्तोकैरेव दिनैः समेता श्रीमत्पाश्वे समायास्यति ॥ इति विमलहर्षोपाध्यायस्य साहिना मिलनगोष्ठीपश्चादागमनानि ॥
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ सर्ग १३ श्लोक ४०-४३]
हीरसौभाग्यम्
३५१
લોકાર્થ
બાદશાહના પ્રશ્નના જવાબમાં વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાયે કહ્યું કે “હે રાજન ! આર્ય નિષ્ઠ રાજાની જેમ આચાર્યદેવ કુશળ ક્ષેમે છે, તેમજ હાલ સાંગાનેર નગરને પવિત્ર કરીને રહેલાં છે, અનિ દૂર નથી, પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થાથી શરીર વિભૂષિત હોવાથી ધીમે ધીમે ચાલે છે, અ૮૫ દિવસોમાં જ આપની પાસે પધારશે.” આ પ્રમાણે સમાચાર સાંભળીને હર્ષિત થયેલા બાદશાહે ઉપાધ્યાયને વિદાય આપી. કે ૪૦ ૪૧ છે
तद्वाचकेन्द्रादधिगत्य वार्ता श्राद्धैर्निनंसोत्सुकितैः प्रमोदात् । अभ्येत्य भव्यैरिब तुङ्गिकायाः पुरो जिनेन्द्रः स ततः प्रणेमे ॥४२॥
ततोऽकब्बरपावा॑दुपाध्यायागमनानन्तरं स चासौ वाचकश्च तवाचकस्तस्माद्विमलहौंपाध्यायसकाशात् साहिप्रोक्तां वार्तामधिगत्य सम्यक् ज्ञात्वा निनसया सरि नन्तुमिच्छया
सुकितैरुत्कण्ठितः श्राद्धैः श्रीकरीश्राद्धजनरभ्येत्य साङ्गानगरं यावत्संमुखमागत्य पुरः फतेपुरसंघस्य प्रथमतः प्रमोदादानन्दात् स सरिः प्रणेमे नमश्चके । कैरिव । भव्यैरिव । यथा तुझिकायास्तुङ्गियानाम्रया नगर्या भविकैः श्रावकः अभ्येत्य जिनेन्द्रो महावीरः प्रणमते स्म ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ તુંગીયા નગરીના શ્રાવકોએ આવીને ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર કર્યા હતા, તેમ ઉપાધ્યાય પાસેથી સમાચાર જાણીને વંદન કરવા માટે ઉત્સુક થયેલા સીક્રી નગરીનાં શ્રાવકેએ સાંગાનગર આવીને આચાર્ય મહારાજને વંદન કર્યા. કર છે
दत्तां सुरेभ्यो हरिणाम्बुनाथमाघेऽधिगत्येव सुधां सुरेन्द्रः । प्रीतेभ्य एभ्यः प्रभुरप्यवेत्योदन्तं तमन्त, दमादधार ॥ ४३ ॥
प्रभुहीरसरिरपि प्रीतेभ्यो हृष्टेभ्य एभ्यः संमुखागतश्रावकजनेभ्यस्त बिमलहोपाध्यायसत्कमुदन्तं साहिमिलनादिवृत्तान्तमवेत्य ज्ञात्वा अन्तश्चित्तमध्ये मुदं हर्षमादधार विभर्ति स्म । क्र इव । सुरेन्द्र इव । यथा पुरंदरः शक्रः अम्बुनाथस्य जलपतेः समुद्रस्य ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो ० ४३-४५
'यादःमोतोवानंदीशः' इति हैम्याम् । माघे मघनसमयावसाने हरिणा नारायणेन दत्तां विश्राणिताम् अत एव प्रीतेभ्यः यदर्थ समेता सा सिद्धिः सुराणां समजनि ततः प्रीति प्राप्तेभ्यः सुधाममृतमधिगत्य प्राप्य मनसि मोदमाधत्त दधौ ॥
કાર્થ
સમુદ્રનું મંથન થયા બાદ નારાયણ પાસેથી દેવોને સુધાની પ્રાપ્તિ થયાથી જેમ ઈન્ડે હર્ષ ધારણ કર્યો હતો, તેમ આચાર્ય દેવે સીક્રી નગરીનાં શ્રાવકો પાસેથી વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાયનું બાદશાહ સાથેનાં મિલનના સામાચાર જાણીને હૃદયમાં અત્યંત આનંદ ધારણ કર્યો. આ ૪૩ છે
पवित्रयस्तीर्थः इवाध्वजन्तून्पुरेऽभिरामादिमवादनाम्निः । यावत्समेतः प्रभुरेत्य तातड्राग्याचकेन्द्रेण नतः स तावत् ॥ ४४ ॥
स प्रभुहरिसूरिस्तावत्तस्मिन्नेव समये द्राक् शीघ्रमागत्य फतेपुरादभ्येस्य विमलहौंपाध्यायेन नतो नमस्कृतः । कदा । यावद्यस्मिन्नेव समये अभिरामा इति पदमादिम यत्र तादृग्वाद इति नाम यस्य तादृशे पुरे एतावता अभिरामवादनगरे समेतः सम्यक् सुखेन आयातः । किं कुर्वन् । तीर्थ इव । तीर्थशब्दः पुनपुंसके । 'प्रस्थ तीर्थ प्रोथमलिन्दः' इति लिङ्गानुशासने । शत्रुजयादिरिव अध्वजन्तून्मार्गवासिनेा मनुष्यान् पवित्रयन् पावनीकुर्वन तीर्थमपि अध्वना मार्गेण कृत्वा समायातान्यात्रिकाल्लोकान्पुनाति ॥
શ્લોકાઈ
જેમ શત્રુંજય આદિ તીર્થ યાત્રિકોને પવિત્ર કરે છે, તેમ “અભિરામવાદ' નામના નગરમાં ભાવિકને ધર્મદેશના વડે પવિત્ર કરતા એવા આચાર્ય મહારાજને ફતેહપુરસિકીથી આવીને વિમલ હર્ષ ઉપાધ્યાયે વંદન કર્યું. ૪૪
मधोः पिकीकान्त इवैष युष्मत्समागमं काङ्क्षति भूमिकान्तः । तद्वाचकेनेत्युदितो व्रतोन्द्रा फतेपुरोपात्तभुवं बभाज ॥ ४५ ॥
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ४५--४७]
हीरसौभाग्यम्
व्रतीन्द्रो हीरसरिः फतेपुरस्योपान्तभुवं समीपक्षोणीं बभाज शिश्राय । श्रीकरीपाश्वे समेत इत्यर्थः । किंलक्षणः । तद्बाचकेन स चासौ यः साहिपाश्र्व गत्वागतो वाचकश्च तेन इत्यमुना प्रकारेण उदितः कथितः । विज्ञप्त इत्यर्थः । इति किम् । हे प्रभो, एषोऽकब्बरनामा भूमिकान्तः पृथ्वीपतिः युष्माकं समागममागमन काङ्गति वाञ्छति । क इव । पिकीकान्त इव । यथा कोकिलावल्लभो मधोर्वसन्तसमयस्य समागम कामयते ॥ इति फतेपुरसमीपे प्रभोरागमः ॥
પ્લેકાર્થ
ત્યારબાદ આચાર્યદેવે ફતેહપુર સમીપની ભૂમિને અલંકૃત કરી અને ઉપાધ્યાયે આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરી કે, “હે સ્વામિન, જેમ કેકિલ વસંતના આગમનને ઈચ્છ, તેમ બાદશાહ આપના આગમનને ઈચ્છે છે.” ! ૪૫ .
अश्रावि संधेन ततः प्रवृत्तिर्जनाननात्सरिसमागमस्य । द्वीपान्तरोपागतपण्यपूर्णपोतव्रजस्य व्यवहारिणेव ॥ ४६॥
ततः सूरेः फतेपुरसमीपागमनानन्तर संघेन श्रीकरीश्राद्धवर्गेण जनानां वर्धापनिकादायकानामाननान्मुखात्सरेः समागमम्य प्रभोः पादावधारणस्य प्रवृत्तिर्वार्ता अश्रावि श्रयते स्म । केनेव । व्यावहारिणेव । यथा व्यापारिणा द्वीपान्तरेभ्यः अन्योन्यद्वीपेभ्यः उपागतानां तथा पण्यैः क्रयाणकः पूर्णानां भृतमध्यानां पोतानां यानपात्त्राणां गणस्य समूहस्य समागमवार्ता श्रूयते ॥
લોકાથ
જેમ વ્યાપારીએ અદ્વિપથી આવેલાં કરિયાણથી ભરેલાં યાનપાત્ર (વહાણ)ના સમાચાર સાંભળે, તેમ ફતેપુરના સંઘે વાઁપકે (વધામણી આપનાર માણસે) પાસેથી આરાર્ય દેવના આગમનના સમાચાર સાંભળ્યા. ! ૪૬ છે
उपायनीकृत्य नृपैरिवैतन्महीमघोनः कनकांशुकादि । तदागमोऽभाष्यत थानसिंहामीपालमानूमुखसंघमुख्यैः ॥ ४७ ॥
हि० सौ०४५
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ४७-४९
थानसिंहो रामाङ्गजसाहिसेवकः, तथा अमीपालोऽपि साहेः प्रतिदिननालिकेरढोकन कृत, तथा मानूमुखाः आद्या येषु तादृशैः संधैः श्राद्धवगैं: मुख्यैः प्रकृष्टैः श्राद्धः एतन्मही:मघोनः अकब्बरसाहेस्तदागमः सरेरागमनभाष्यत प्रोच्यते स्म । किं कृत्वा । नृपैरन्यभूपालैरिव कनक स्वर्णमंशुकानि वस्त्राणि आदौ यस्य तावृण्वस्तुजातमुपायनीकृत्य ढौकयित्वा ॥
શ્લેકાર્થ
થાનસિંહ અમીપાલ, અને માન્મુખ (માનુકલ્યાણ) આદિ સંસેવકોએ અકબર બાદશાહને સુવર્ણ, વ આદિનું ભેગું કરીને સૂરિજીના આગમનના સમાચાર Bal. ॥४७॥
आज्ञां तवासाद्य समग्रभूमीपालाङ्कपकेहभृङ्गिताङघेः । कुर्मों जिनस्येव वयं प्रवेशमहं मुनीन्दोर्महनीयकीतेः ॥ ४८ ॥
समग्राः समस्ता ये भूमिपाला राजानस्तेषामङ्क उत्सङ्गः स एव पड्केरुहं पद्म तत्र भूजितौ भ्रमराबिवाचरितौ अनी चरणौ यस्य तत्संबोधनम् । हे साहे, तवाज्ञामादेशमासाद्य संप्राप्य वयं त्वदीया महाजनजनाः श्रावकाश्च महनीया जगजनश्लाघ्या कीर्तिर्यशो यस्य तादृशस्य तीर्थकरस्येव मुनीन्दोः श्रीमदाहूतश्रीहीरविजयसूरेः प्रवेशस्य फतेपुरमध्ये समागमनस्य महमुत्सव कुर्मः ॥
શ્લોકાર્થ
સમસ્ત રાજાઓના મધ્યભાગ રૂપી કમલમાં ભ્રમર રૂપે જેનાં કારણ રહ્યાં છે, તેવા હે સ્વામિન, આપની આજ્ઞા પામીને, તીર્થંકર ભગવાનની જેમ જેમની કીર્તિ લાઘનીય છે, તેવા હીરવિજયસૂરિજીને અમે પ્રવેશ મહોત્સવ કરીએ ? ૪૮ છે
प्रभोनिपीयोपगमं प्रमोदप्रोत्फुल्लवत्क्राम्बुरुहो महीन्द्रः । सुधां स्वगाम्भीर्यजिताब्धिनेवोपदीकृतामुच्चरति स्म वाचम् ॥ ४९ ॥
महीन्द्रः साहिर्वाणीमुच्चरति स्म बभाषे । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मानो गाम्भीर्येण गम्भीरतया जितेनाब्धिना समुद्रेण उपदीकृतां सुधामिव । किंभूतः महीन्द्रः । प्रमोदेनाल्हा
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
--
--
-
20amanarismar
a n
सर्ग १३ श्लो० ४८-५१]
हीरसौभाग्यम्
३५५
देन उत्फुल्ल विकसित वक्र मुखमेवाम्बुरुह कमल यस्य । किं कृत्वा । प्रभोः सरेरुपगम पादावधारणं निपीय सादरं श्रुत्वा ।।
લેકાર્થ
આચાર્ય મહારાજના પદાર્પણને આદરપૂર્વક સાંભળીને, હર્ષથી જેમનું મુખકમલ વિકસ્વર બન્યું છે, તેવા અકબર બાદશાહે વાણી ઉચ્ચારી તે વાણું જાણે પિતાની ગંભીરતાથી પરાભવ પામેલા સમુદ્ર ભેટનું રૂપે આપેલી સુધા ન હોય ! ! ૪૮ છે
यस्मिन्महाश्चर्यरसे निमग्नीभूता त्रिलोकीजनता यथा स्यात् । विनिर्मिमीध्वं तमिह प्रवेशमहं महीयांसमहो मुनीन्दोः ॥ ५० ॥
अहो इति संबोधने । हे श्राद्धाः, इह मत्फतेपुरमध्ये मुनीन्दोः सूरिराजस्य तजगति विख्यातिभाजं महीयांस बहुद्रविणवितरणविविधविचित्ररचनाकरणादिभिरतिमहान्त प्रवेशस्य महमुत्सव तथा तेन प्रकारेण निर्मिमीध्वं कुरुध्वम् । तथा कथं त क च । यथा येन प्रकारेण त्रिलोकीजनता त्रैलोक्यलोकनिकरः यस्मिन्प्रवेशमहोत्सवे महानतिशायी य आश्चर्यरसः विस्मयातिरेकरसस्तस्मिन्निमग्नीभूता निलीयस्थीयमाना बुडितेव स्यात् । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षासौ ॥
શ્લોકાથી
. “હે શ્રાવકો, મારા ફતેપુરમાં મહામહિમાવત એવા સૂરિરાજનો એ પ્રવેશ મહત્સવ કરાવે છે જેને જોઈને ત્રણે લોકો સમૂહ આશ્ચર્યરસમાં ગરકાવ બની नय." ॥ ५० ॥
गिरं धरेन्दोहदये निधाय नालोकनेत्रामिव नैगमास्ते । वाचस्पतेर्गोचरयन्ति वाचो न यां कदाचिन्मुदमादधुस्ताम् ।। ५१ ॥
ते नैगमा यणिजः श्राद्धास्तामसाधारणां मुद प्रमोद दधुर्धारयन्ति स्म । यां मुद वाचस्पतेः सुराचार्यस्यापि वाचो वचनरचनाः कदाचित्कस्मिन्नपि प्रस्तावे गोचरयन्ति विषयीकुर्वन्ति । गुरुगिरोऽपि यां वक्तुं न प्रभवन्तीत्यर्थः । किं कृत्वा । नालीकनैत्रा
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १३ श्लो ० ५१-५३ ।।
प्रफुल्लत्कमललोचनामिव धरेन्दोरकब्बरस्य वसुधाविधोगिर वाणी हृदये निधाय हृदयं मनो वक्षश्च तस्मिन् स्थापयित्वा वक्षसि वनिता निधीयते मनसि वागवधार्यते च ॥ इति सूरेः प्रवेशोत्सवकरणार्थ साहेविज्ञप्तिस्तदादेशप्राप्तिश्च ॥
શ્લોકાઈ
જેમ કમલાક્ષી એવી સ્ત્રીને વક્ષસ્થલ પર સ્થાપના કરીને આનંદ પ્રાપ્ત થાય તેમ સુરગુરુને પણ અગોચર તેવી બાદશાહની વાણીને હૃદયમાં સ્થાપન કરીને થાનસિંહ આદિ શ્રાવકે અત્યંત હર્ષિત થયા. ૫૧
निमृत्य पृथ्वीपुरहूतपार्धात्संघस्य चाथाकथयन्नुदन्तम् । सोऽपि प्रसत्प्रमदामृताब्धौ मराललीलायितमाततान ॥ ५२ ॥
अथ साहिनाज्ञाप्रदानानन्तरं स्थानसिंहादयः श्राद्धाः पृथिवीपुरहूतस्य साहेः पार्धान्निवृत्य पश्चाद्वलयित्वा संघस्य समग्रश्राद्धश्रीद्वार्जनवर्गस्य उदन्त भूपतिसंबन्धिनं । वृत्तान्तमकथयन्निवेदयन्ति स्म । पुनः संघोऽपि । श्रुत्वेत्यध्याहार्यम् । प्रसर्पन्वर्धमानो यः प्रमोदो हषः स एवामृताब्धिः क्षीरसमुद्रस्तस्मिन्मराललीलायित राजहंसविलसितमाततान कुरुते स्म । 'हंसासाहतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति स्नातस्यास्तुतौ । परमानन्दमेदुरीभाव बभारेत्यर्थः॥
શ્લોકાથ
ત્યાર પછી થાનસિંહ આદિ શ્રાવકેએ બાદશાહ પાસેથી પાછા ફરીને સર્વ સમાચાર સંઘને નિવેદિત કર્યા. આવા શુભ સમાચાર સાંભળીને સમસ્ત શ્રાવક સમૂહ અત્યંત આનંદરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાં રાજહંસની માફક મસ્ત બની ગયા. પર છે
अथ फतेपुरसंघस्य संमुखगमनारम्भः
संघः प्रतस्थेऽभिमुख मुनीन्दोरुत्कण्ठितामाकलयान्नकुण्ठाम् । कुलंकषाकान्त इव प्रवृद्धकल्लोलशाली रजनीश्वरस्य ॥ ५३॥
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लोक ५३-५४]
हीरसौभाग्यम्
३५७
संघः आगराफतेपुरश्राद्धसमुदायो मुनीन्दोहीरविजयसरेरभिमुखं प्रतस्थे प्रचलति स्म । किं कुर्वन् । अकुण्ठाभत्यभ्यधिकामुत्कण्ठामौत्सुक्यमस्यास्तीत्युत्कण्ठी तस्य भाव उत्कण्ठिता तामाकलयन्दधत् । क इव । कूलंकषाकान्त इव । यथा कूलं मर्यादाभूमी कषन्ति विलिखन्ति पातयन्तीति कूलंकषा नद्यस्तासां कान्तो भर्ता समुद्रो वृद्धा वृद्धि प्राप्ता उपचिता ये कल्लोलास्तरङ्गास्तैः शालते शोभते इत्येवंशीलः सन रजनीश्वरस्य विधोरभिमुखं प्रतिष्ठते ।।
શ્લોકાઈ
ઉછળતા તરંગથી શેભતે સરિતપતિ સમુદ્ર ભરતી રૂપે ચંદ્રની સન્મુખ જાય તેમ આગ્રા અને ફત્તેપુરને શ્રાવક સમુદાય અતિ ઉત્કંઠા ધારણ કરતા આચાર્ય દેવની સન્મુખ ચાલ્યા.
सुवर्णकायानतिवातवेगान्वीलाविशेषैः क्षितिमस्पृशन्तः । कृष्णा इवाघ्यारुरुहुर्वहन्तः श्रियं हरीन्केचन चक्रहस्ताः ॥ ५४॥
केचन जनाः हरीनश्वानारुरुहुः अध्यासामासुः। के इव । कृष्णा इव । यथा नारायणा हरीन् गरुडानारोहन्ति । किं कुर्वन्तो जना नारायणाश्च । वहन्तो धारयन्तः । काम् । श्रियम्, विविधवस्त्राभरणादिशोभां लक्ष्मी च । उभयेऽपि कमलां कलयन्तो वा । पुनः किंभूताः । चक्र रथाङ्गमाकृत्या मूर्तिमद्वा सुदर्शनं हस्ते पाणी येषाम् । किंलक्षणान् हरीन् । सुशो. भना वर्णों रक्तपीतश्वेतादिको येषाम् । यदुक्त हैम्याम्-'सिते तु तत्र कोकाही खोङ्गाहः प्रवेतपिङ्गले । पीयूषवणे सेराहः पीते तु हरयो हये ॥ कृष्णवर्णे तु खुङ्गाहः क्रियाहो लोहितो हयः । आनीलस्तु नीलकोऽत्र त्रियूहः कपिलो हयः ॥' इत्यादिवचनात् । पक्षे स्वर्णकायास्तन्मयत्वात् । यदुक्त हैम्याम्-'पक्षिस्वामी काश्यपी स्वर्णकायः' इति । पुनः किंभूताः । अतिक्रान्ता वातानां वेगो ययेऽपि । पुनः किंभृता । बीकानां धौरितबल्गित-प्लति-उत्तेजित-उत्तरिताभिधानानां धारागतीनां विशेषैरतिशयविविधप्रकारैर्वा । 'धौरित वल्गित प्लुत्युत्तेजितोत्तरितानिव । गतयः पञ्च धाराख्यास्तरङ्गाणां क्रमादिमाः ॥' इति हैम्याम् । क्षितिं क्षोणीमण्डलमस्पृशन्तः पार्दैन संघट्टयन्तः शीघ्रगामितया । अथ वा उत्तालफालललितैर्भूमी स्पृशन्तोऽपि न दृश्यन्ते । यदुक्त नैषधे-'हग्ज्ञेयकेवलनभःक्रमणप्रवाहै हैरलप्यत सहस्रदूगर्वगर्वः' इति । पक्षे खगतया ॥
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ५४-५५
લેકાર્થ
જેમ કૃષ્ણ (વિષ્ણુ) ગરૂડ આરૂઢ થાય તેમ કેટલાક માણસો અતિવેગવંતઅશ્વો ઉપર આરૂઢ થયા હતા. જેમ કૃષ્ણ (વિષ્ણુ) લક્ષ્મીયુકત હોય છે, તેમ માણસે વિવિધ પ્રકારનાં આભૂષણ વડે શેભતા હતા. જેમ કૃષ્ણના હાથમાં સુદર્શનચક્ર હોય છે, તેમ માણસોનાં હાથમાં ચક્રની આકૃતિ હતી. સુવર્ણમય કાયાવાળા ગરુડની જેમ લાલ, પીળા અને શ્વેત આદિ રંગવાળા અશ્વો ઉપર કે જેમની અતિવેગવંત-પવન ગતિ છે, વળી ધરિત, વગિત, હુત, ઉત્તેજિત એને ઉત્તરિત આદિ એવા પાંચ ધારા ગતિ વડે પૃથ્વીને પણ નહીં સ્પર્શ કરતા એવા અશ્વો ઉપર લેકે આરૂઢ થયા હતા. છે ૫૪ છે
बभुर्विभूषांशुतडिद्वितानान्गोंर्जितस्पन्दिमदाम्बुधारान् । शक्रेण कायाः कुतुकात्कृताः किं यानाम्बुदान्केचिदिभान्भजन्तः ॥ ५५ ॥
केचिज्जनाः बभुः शुशुभिरे । किं कुर्वन्तः । इभान हस्तिनो भजन्तोऽध्यारोहन्तः । उत्प्रेक्ष्यते-कुतुकात्कौतूहलात शक्रेण कायाः स्वशरीराणि किं कृताः। किं कुर्वन्तः कायाः। यानानि चाहनीभूतानम्बुदान्मेघानाश्रयन्तः । 'संक्रन्दनाखण्डलमेघवाहनाः' इति हैम्याम् । इभानम्बदांश्च किंलक्षणान् । विशिष्टा भूषा आभरणानि तेषामंशवः किरणा एव तडितां विद्यता वितान वृन्द येषां तान् । 'विनैव भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । 'भूषा आभरणानि' इति तवृत्तिः । विशिष्टाः शोभा येषां तादृशा अंशवो यासां तादृग्विधानां सौदामिनीनां मण्डलं येषु । गर्जाभिर्गरिवैः कृत्वा उभयेऽप्युजिताः प्रबलाः स्पन्दन्ति शान्ति इत्येवंशीला मदा दानानि त एवाम्बूनि जलानि तेषां धारा: प्रवाहा येषु स्पन्दन्ति निपतन्ति इत्येवंशीला मदेनाहंकारेण एकैकेभ्योऽभ्यधिकाभ्याधिका । अथ वा ग्रीष्मतप्तीभतं भूलोकं निर्धापयिष्यामशीतलीकरिष्याम् इति मदेन हरॆण युक्ताः पयसां धारा येषाम् । 'मदो रेतस्यहकारे मद्ये ह.भदानयोः । कस्तूरिकायां क्षेब्ये च' इत्यनेकार्थः । पश्चात्कर्मकारयः ॥
શ્લેકાર્થ
જેમાં આભૂષણોનાં કિરણે રૂપી વિદ્યુતનો સમૂહ છે, તેમજ પ્રબલ ગર્જનાઓથી પદન રૂપે બનેલા મદરૂપી જલધારાને વરસાવતા અથવા ગ્રીષ્મના તાપથી તપેલા લોકોને હું શીતલ કરીશ–આવા હર્ષથી યુકત જલધારાવાળા ગજેંદ્રો ઉપર આરૂઢ થયેલા કેટલાક માણસો શોભતા હતા, તે ગજેન્દ્રો જાણે છે કે કૌતુકથી અનેક શરીરને યાન (વાહન) રૂપે કર્યા હોય તેવા મેઘ ન હોય. છે ૫૫ છે.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० ५६-५७ ] हीरसौभाग्यम्
रथ्यैः सनाथान्मणिशातकुम्भसंदर्भगर्भारथिकैः श्रिताङ्कान् । मरुद्रथान्स्वःसदना इवात्र व्यभूषयन्केऽपि पुनः शताङ्गान् ॥ ५६ ॥
अत्र संमुखागमनात्सवे पुनः केऽपि जनाः शताङ्गान् रथान् व्यभूषयन् अलंकुर्वन्ति स्म । किंभृतान् । रथ्यैरश्वर्वृषभैर्वा सनाथान् सहितान् । पुनः किंभूतान् । मणीनां नानाविधरत्नानां शातकुम्भानां स्वर्णानां संदर्भों रचना गर्भे मध्ये येषाम् । पुनः किंभूतान । रथिकैः रथारोहिभिः श्रितः सेवितः अङ्क उत्सङ्गो येषाम् । के इव । स्वःसदना इव । यथा देवा मरुद्रथान् दिव्यस्यन्दनान् विभूषयन्ति ||
શ્લાકા
જેમ દેવે દિવ્યરથાને શેાભાવે, તેમ કેટલાક માણસેા અશ્વયુકત અથવા वृषभયુકત તેમજ સુવણુની રચના તથા અનેક પ્રકારનાં રત્નાની રચનાથી યુકત એવા રથામાં બેઠેલા શેાભે છે. !! ૫૬ ॥
स्थलप्रफुल्लन्नवहेमपद्मलेखाविभूषामिव लम्भयन्तः ।
#मद्वयीचङक्रमणक्रमेणालंचक्रिरे केचन वार्धिकाञ्चीम् ॥ ५७ ॥
३५९
केचन जना क्रमयोश्चरणयोर्द्वयी तया यच्चङक्रमणं प्रचलनं तस्य क्रमेण परिपाठ्या वार्धिकाञ्च भृमीमचक्रिरे भूषयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - स्थले जलातिरिक्तप्रदेशे . प्रफुल्लन्ति विजृम्भमाणानि नवानि प्रथमप्ररूढानि हैमानि कनकसंबन्धीनि पद्मानि कमलानि तेषां लेखाः श्रेणयस्तासां विभूषां शोभां लम्भयन्तः प्रापयन्त इव । उत्फुल्लस्थलपद्माभभवच्चरणभूषिता' इति चम्पूकथायाम् ||
લેાકાથ
કેટલાક માણસો ચરણુયુગલ વડે ચાલતા શેાભાને પ્રાપ્ત કરતા હતા. તે જાણે સ્થૂલ પ્રદેશ ઉપર નવીન સુવર્ણ કમલની પંકિતઓની શેશભાને પ્રાપ્ત કરાવતા
न होय ! ॥ ५७ ॥
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ५८-५९
दधुस्तदा जन्मजुषो विभूषां भूषाविशेषान्वपुषा वहन्तः । श्रिया जितेनामरसद्मनेवोपदीकृताः स्वीयसुरा नगर्याः ॥ ५८ ॥
तदा तस्मिन्नवसरे जन्मजुषो मनुष्या विभूषामलंकारादिकं दधुर्धारयन्ति स्म । किं कुर्वन्तः । वपुषा शरीरेण भूषाणां शोभानां विशेषानतिशयान वहन्तः दधतः । उत्प्रेक्ष्यतेश्रिय लषम्या कृत्वा जितेनाभिभूतेन अमरसझना स्वर्गेण नगर्याः श्रीकर्याः स्वीया आत्मीयाः सुरा देवा उपदीकृता ढौकिता इव ।।
શ્લોકાઈ
તે અવસરે માણસોએ શરીરની શોભા વધારે તેવાં આભૂષણે પહેર્યા હતાં, તે સીકી નગરીની લક્ષ્મી વડે પરાભવ પામેલી સ્વર્ગપુરીએ આભૂષણે યુક્ત પિતાના દેવને ભેટ રૂપે જાણે આવ્યા ન હોય ! ૫૮ છે
आरुह्य वाहं पितुरिन्द्रसूनुः स्निग्धैनिखेलन्किमनेकमूर्तिः ।
पर्याणितप्रौढहयाधिरूढाः शृङ्गारिता भान्ति तदा कुमाराः ॥ ५९ ॥ तदा तस्मिन्प्रस्तावे शृङ्गारो वस्त्रालंकारादिवेषः संजात एषामिति शृङ्गारिताः । अथ वा शङ्गारसहितान्कुर्वन्तीति शृङ्गारयन्ति शृङ्गार्यन्ते स्मेति शृङ्गारिताः कुमारा भान्ति शोभन्ते । किंलक्षणाः । पर्याणं पल्ययनं जातमेषामिति पर्याणिताः । पर्याणयुक्त कुर्वन्तीति पर्याणयन्ति पर्याण्यन्ते स्मेति पर्याणिता वा तथा प्रौढाः प्रगल्भाः पुरुषप्रमाणा वा हया अश्वास्तानधिरुढाः : 'जवेऽपि मानेऽपि च पौरुषाधिकम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यतेपितुरिन्द्रस्य वाहमुच्चैःश्रवसमारुह्याध्यास्य अनेकाः शतशो मूर्तयो देहा यस्य । वाहा अपि अनेका इन्द्रस्य विद्यन्ते । यदुक्तं रघुवंशे–'शतैस्तमक्ष्णामनिमेषवृत्तिभिर्हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः' इति वाजिबाहल्यम् । एतावता श्वेतनीलवर्णानामपलक्षणादन्यवर्णस: बन्धिनाऽपि संभाव्यन्ते । अथ च जातिवाचित्वादेकवचनम् । अनेकमूर्तित्वेन जयन्तस्यारोहणाश्वा अप्यनेके जाता एव । अथ च स्निग्धैर्मित्त्रेः सम निखेलन क्रीडन् । मित्रा अप्यनेकवर्णाश्वाधिरूढाश्च संभाव्यन्ते । तादृश इन्द्रसूनुर्जयदत्ततामेव ॥
લોકાર્થ તે અવસરે પલાણયુક્ત પ્રૌઢ અશ્વો ઉપર આરૂઢ થયેલા, મિત્રની સાથે કીડા .............. .......
पोताना पिता
. my my ..-1
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ६०-६१]
हीरसौभाग्यम्
तदा कुमारीभिरभासि भास्वन्मुक्तामणीस्वर्णविभूषणाभिः । इवानुजाभिः सुरराजसूनो रिरंसयोर्वीतलशालिनीभिः ॥ ६ ॥
तदा तस्मिन्व्यतिकरे भास्वन्ति दीप्यमानानि मुक्तानां लघुस्थूलप्रमाणादीनां मुक्ताफलानां मणीनां करतलपदमरागेन्द्रनीलहीरकमुख्यानां रत्नानां स्वर्णानां श्वेतरक्तपीतवर्णकनकानां विभूषणान्याभरणानि यासां तादृशीभिः कुमारीभिरनूढाष्टनवदशवर्षदेशीयबालिकाभिरभासि शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-रिरंसया चलवयस्त्वेन क्रीडां कर्तुमिच्छया उर्वीतलं भूमण्डल शालन्ति सेवन्ते इत्येवंशीलाभिः सुरराजसूनार्जयन्तस्यानुजाभिलघुभगिनीभिरिव । स्वसुहृद्धिः सम क्रीडां कर्तु कौतुकात्कृतानेकमूर्ति भ्रातरं जयन्तं विभाव्य तद्दर्शनोत्पन्नाद्वैतात्मकौतूहलाकलितरसिकमानसतया जयन्तलघुभगिन्या जयन्त्या अपि कृताभिः अनेकाभिमूर्तिभिरिवेत्यर्थः । अत एताः सर्वा अपि लघुभगित्य एव ॥
શ્લેકાર્થ
તે અવસરે દેદીપ્યમાન હીરા, માણેક, મોતી અને સુવર્ણના અલંકારોથી સુશોભિત કુમારિકાઓ શોભતી હતી. તે જાણે અનેક શરીરને ધારણ કરીને આવેલા પિતાના ભાઈ જયંત (ઈદ્રપુત્ર)ને જોઈને બાલસ્વભાવે રમવાની ઈચ્છાથી પૃથ્વીતલ ઉપર આવેલી યંતની લઘુભગિનીઓ ન હોય ! છે ૬૦
परम्पराभिः पुरसुन्दरीणां राजी जनानामनुगम्यते स्म । महे मुनीन्दोः शरदीव राजमरालमाला कलहंसिकाभिः ॥ ६१॥
मुनीन्दोः सुरेर्महे प्रवेशोत्सवे जनानामागराफतेपुरादिनगरनागराणां राजी श्रेणी पुरसुन्दरीणां परम्पराभिः मेवातमण्डलनागरोणां पङक्तिभिः अनुगम्यते स्म । नराणामनु नार्योंऽपि प्रचेलुरित्यर्थः। काभिरिव । कलहंसिकाभिरिव । यथा शरदि घनात्यये राजमरालमाला राजहंसावली राजहंसीभिरनुगम्यते ॥
हि० सौ०४६
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० ६१-६३
શ્લેાકા
આચાર્ય દેવના પ્રવેશ મહેત્સવમાં માણસાની ણિ નગરનારીએ વડે અનુસરાતી હતી. જેમ શરદૂઋતુમાં રાજહ ંસાની પાછળ રાહુ સીએ ચાલે, તેમ પુરુષોની પાછળ સીએ ચાલતી હતી. ।। ૬૧ ॥
भ्रूषामणिद्योतितदिङ्मुखाभिश्चापल्यचञ्चत्कुळवालिकाभिः । बभेऽभ्रखेदाद्भुवमीयुषीभिरिवार्भकाभिर्जलबालकाभिः ॥ ६२ ॥
भूषाणामलंकाराणां मणिभिर्माणिक्यैः । रत्नकान्तिभिरित्यर्थः । द्योतितानि प्रकाशितानि दिशां दशानामपि हरितां मुखानि याभिस्तादृशीभिः । तथा चापल्येन चञ्चलतया चञ्चन्तीभिः कुलबालिकाभिः सुजातकुमारिकाभिः बभे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - अ आकाशमार्गे चिरविलसनेन बहुकाल विलासकरणेनोद्भूतखेदान्निःप्रकटीभवन्निर्वेदाद्भुचं भूमण्डल' प्रति ईयुषीभिरागताभिर्बालिका भिलध्वीभिर्जलबालिकाभिर्विद्युद्भिरिव ॥
શ્લાકા
મણિ–માણેકના અલકારાની કાંતિથી દિશાઓનાં મુખ પ્રકાશિત કરનારી અને ચપલતાથી મનહર એવી ફૂલબાલિકાએ શેાભતી હતી; જાણે આકાશ માગમાં ચિરકાલ ક્રીડા કરીને કંટાળેલી પૃથ્વી ઉપર આવેલી भणासि (विधुत ) न
होय ! ॥ ६२ ॥
सगर्भभावं विधुना दधानाः सारस्वता मर्त्यनिषेव्यमानाः । तदा स्म रङ्गन्ति पुरस्तुरङ्गाः क्ष्मायामिवोच्चैः श्रवसोऽनुविम्बाः ॥ ६३ ॥
तदा तस्मिन्नुत्सवे पुरः पुरस्तात्संघाग्रे तुरङ्गा अश्वा रङ्गन्ति स्म । सौवर्णपर्याणादिभिः शृङ्गारिताः अनधिरुढनरा लोके 'जलमतीघोडा' इति प्रसिद्धाः । ते तुरतः प्रचेलुः । उच्चैःश्रवस इन्द्राश्वस्य अनुबिम्बाः प्रतिकृतय इव । किं कुर्वाणाः । विधुना चन्द्रेण सह सगर्भभाव' भ्रातृत्वम् | 'सगर्भसहजा अपि' इति हैम्याम् । तुल्यवर्णेन समुद्रोत्पन्नत्वेन च चन्द्रोच्चैःश्रवसोः तथा । पुनः किंभूताः । सारस्वताः काश्मीरदेशोद्भवाः । तथा मयेः सम्यग्लक्षणयुक्तत्वेन मनुष्यैर्निषेव्याः उपास्यमानाः । पक्षे सरस्वति समुद्रे । 'यादःस्त्रोतो
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० ६३-६४ ]
हीरसौभाग्यम्
३६३
वार्नदीशः सरस्वान्' इति हैम्याम् । भवः सारस्वतः । तथा अमत्यैः इन्द्राश्वत्वात्सुरैः संसेव्यमानैः । ततोऽत्र कर्मधारयः ।।
Raisi - તે અવસરે ચંદ્રની સાથે બ્રાતૃભાવને ધારણ કરતા (ઉચ્ચકવર્ અને ચંદ્રની ઉત્પત્તિ એક સમુદ્ર હોવાથી બંને ભ્રાતા) કાશમીરમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને મનુષ્ય વડે સેવાતા અશ્વો સંઘની આગળ ચાલતા શોભતા હતા, તે જાણે પૃથ્વી ઉપર આવેલા ४न्द्रन। म स्यैश्रवसनां प्रतिमा न डाय ! ॥ ६ ॥
यस्मिञ्जयन्त्यः कलकण्ठकण्ठाञ्जगुः समुत्कण्ठितकम्बुकण्ठयः। सिद्धाङ्गनाः स्वर्गिगिरेधरायां गुणान्गणीन्दोरिव गातुमेता ॥ ६४ ॥
यस्मिन्महोत्सवे समुत्कण्ठिताः गुरुगुणान् गातुं सम्यक् विधाप्युत्कण्ठा औत्सुक्य जातमासामिति समुत्कण्ठिताः कम्बुकण्ठ्यः सलक्षणलक्ष्मीवन्मृगाक्ष्यः जगुमधुर गायन्ति स्म । किं कुर्वन्त्यः । कलकण्ठानां कोकिलानां कण्ठान ध्वनीत् जयन्त्यः । 'कण्ठो ध्वनी संनिधाने ग्रीवायां मदनद्रुमे' इत्यनेकार्थः । उत्प्रेक्ष्यते-गणीनां साङ्गप्रवचनेऽधीतानामिन्दोश्चन्द्रस्य मरीन्द्रस्य गुणान् गातु गानगोचरीकतु स्वर्गिगिरे,रुपर्वतादेता आगताः सिद्धा देवविशेषास्तेषामङ्गनाः स्त्रिय इव । किं च किंनरसिद्धाङ्गना एव गीतौ प्रसिद्धिभाजः । यदुक्तं भोजप्रबन्धे–'देव त्व जय कासि लुब्धकवधूहस्ते किमेतत्पल क्षाम किं सहज ब्रवीमि नृपते यद्यस्ति ते कौतुकम् । गायन्ति त्वदरिप्रियाश्रुतटिनीतीरेषु सिद्धाङ्गना गीतान्धा न तृणं चरन्ति हरिणास्तेनामिष दुर्बलम् ॥' इति । तथा च 'यस्मिन्नासन्नसारङ्गाः सारं गायति किंनरी' इति चम्पृकथायाम् । किं च । मेरुः सुरावासः सवे. षामपि देवानां साधारणवासत्वात्सिद्धानामप्यावासः । ततस्तत आगमन युक्तमेव ॥
શ્લોકાર્થ
પ્રવેશ મહોત્સવમાં સારંગલેચના સ્ત્રીઓ કોકિલના કંઠને પણ શરમાવે તેવા મધુર સ્વરે આચાર્યદેવના ગુણ ગાતી હતી, તે જાણે આચાર્ય દેવના ગુણને ગાવા માટે મેરુપર્વતથી પૃથ્વી ઉપર આવેલી સિદ્ધાંગનાઓ (કિન્નરીઓ) ન હોય ! ૬૪ .
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ६५-६६
द्विपैय॑तायन्त पटिप्ठघण्टाटङ्कारवाव्याहतबंहितानि । महीतलोद्वासितदुर्नयस्य प्रस्थानढक्काकणितानि मन्ये ॥ ६५ ॥
द्विपैर्वारणैरतिशयेन पनि पटिष्ठानि तथा घण्टानामन्तलम्बितायतदृढलालाभिवाद्यमानवाचविशेषाणां देवगृहादौ गजघण्टादिषु च प्रसिद्धानां टङ्कारवैष्टणत्कृतिकृतिकृद्घनिविशेषैरव्याहतानि अनिनुतानि बहुलीकृतानि वृहितानि गजगर्जारवाः व्यतायन्त विस्तार्यन्ते स्म । गजशद्वा बृंहितान्युच्यन्ते । यदुक्तं हैम्याम्-'गजानां गर्जबृंहिते' इति । उत्प्रेक्ष्यतेमहीतलादूभूमीमण्डलादुद्वासितस्य निष्कासितत्य दुर्नयस्यान्यायस्य प्रस्थाने प्रचलने ढक्का पटहः । 'ढक्का भेरी दुन्दुभिरानकः' इति हैम्याम् । तस्य क्वणितानि प्रयाणपटहध्वनय इव ।।
શ્લેકાર્થ
ગજઘંટાઓના અતિશય ટકરાવથી અવ્યવહિતરૂપે ઘન ગર્જના કરતા હસ્તિઓની ગજેના વડે દિશામાં વ્યાપ્ત બની, તે જાણે પૃથ્વી ઉપરથી કાઢી મૂકેલા અન્યાયને પ્રયાણુ–સૂચક ઢક્કાને આવાજ ન હાય !૬પ છે
भांकारिभेरीनिनदन्नफेरी दैदिगन्तानपि पूरयन्तीः । कर्णातिथीकृत्य कुपक्षल:निर्घोषिवर्षाशरभीवभूवे ॥ ६६ ॥
भामिति शब्दं कुर्वन्तीति भांकारिण्यस्तादृश्यो मेर्यो दुन्दुभयः अतिलम्बास्ताम्रमया तक्ता या निनदन्त्यः शब्दायमानाः नफेर्यः पित्तलमयाः विचित्ररचनावत्यः सुखवाद्या पादित्रविशेषास्ताः कर्णातिथीकृत्य स्वश्रवणानां प्राघुणीः प्रणीय । श्रुत्वेत्यर्थः । कुत्सितः सिद्धान्तविरुद्धः पक्षः स्वीकारो येषामेतावतां कुमतभाजाम् अथवा मिथ्याहशां लक्षैः परोलक्षः निर्घोषो नितरां घोषः कटत्कारः भयानकगर्जित विद्या तया सुता निर्घोषिण्यः ताश्च ता वर्षाश्च प्रावृषः तासाम् । वर्षाशब्दस्य बहुवचनान्तत्वात् । शरभीबभूवे । अष्टापदीभाव भेजे । वर्षांसु मेघगर्जित निशम्य शरभा उत्पत्योत्पत्य भूमौ पतित्वा म्रियन्ते । तथा भेरीनफेरीशब्दानाकर्ण्य कुपाक्षिका अपि मृतप्राया इव जायन्ते स्म । किं कुर्वतीः नफेरीः । नादैः स्वाद्वैतशब्दैदिगन्तानपि निखिलहरितामवसानगढराण्यपि पूरयन्तीनिर्मर भरन्तीः ॥
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लोक ६६-६८]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાથ
ભેરીના ભયંકર અવાજવાળી નફેરી (વાજિંત્ર વિશેષ-પ્રાયઃ ભુંગલી) ના અવાજથી દિશાઓનાં મુખ પૂરી દેનાર અનેક જાતિનાં વાજિંત્રના અવાજ સાંભળીને લાખ કુપાક્ષિકેએ પતંગિયા રૂપતા પ્રાપ્ત કરી, અર્થાત્ વર્ષાઋતુમાં મેઘની ગર્જના સાંભળીને શોભે ઊડી ઊડીને પૃથ્વી ઉપર પડીને મૃતપ્રાયઃ બની જાય છે, તેમ पाक्षि quivalना २१२ने सामणीने भृतप्रायः मानी गया ! ॥ १६॥
संध्यागृहः केऽप्यवहन्विहायोलिहः शयाम्भोरुहि वैजयन्तीः । प्रकाशयन्तः प्रति मुक्तकान्तं मूर्तानुरागानिव रन्तुकामाः ॥ ६७ ॥
केऽपि भव्याः अनुचरा वा शयाम्भोरुहि करकमले । एकवचनं जातिवा चित्वात् । पाणिपवित्यर्थः । वैजयन्तीः पताका अवहन धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रन्तुकामाः क्रीडितुमिच्छवः सन्तः मुक्तकान्तं सिद्धवर्धू प्रति मूर्ताननुरागानिव प्रकाशयन्तः प्रकटी कुर्वन्तः इव । किंभूता वैजयन्तीः । संध्यां संध्यारागश्रियं रक्ततया द्रुह्यन्तीस्तस्य स्पर्धिनीः। पुनः किंभूताः । विहाय आकाशं लिहन्ति स्पृशन्ति इति गगन मण्डलोल्लेखिनीः । अतितुङ्गाः इत्यर्थः ।
લેકાર્થ
કેટલાક માણસે સંધ્યાની લહમી સાથે સ્પર્ધા કરતી એવી ગગનચુંબી બ્રિજાઓ વહન કરતા હતા, તે જાણે મુક્તિરૂપી સ્ત્રીની સાથે કીડા કરવા ઈચ્છતા મુક્તિવધુ પ્રત્યે પિતાને અનુરાગ પ્રગટ કરતા ન હોય ! ૬૭
मृगीदृशः कांचन शातकौम्भाशिरोभिर्बिभरांबभूवुः । प्राक्खगृहीतां सुषमा स्तनेभ्यः पश्चाजिघृक्षनुषजग्मुषः किम् ॥ ६८ ॥
कांचन मृगीदृशः सधववध्व शिरोभिरुत्तमाङ्गः कृत्वा शातकौम्मान स्वर्णमयान्कुम्भान कलशान्बिभरांबभूवुः बिभ्रति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्राक् पूर्व स्वामात्मीयां गृहीतां पराभूयोपात्तां
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ६८-७०
सुषमां सातिशायिनी स्तनेभ्यः युवतीप्रौढपयोधरेभ्यः सकाशात्कथंचनानुनयादिना पश्चाजिधृथुन ग्रहीतुमिच्छून् । किंभूतान् । उपजग्मुषः आगतानिव ॥
શ્લેકાર્થ
કઈ સ્ત્રીએ મસ્તક ઉપર સુવર્ણના કુંભ ધારણ કરતી હતી, તે જાણે પૂર્વે ગ્રહણ કરેલી પિતાની શોભા સ્તને પાસેથી પાછી મેળવવા માટે આવેલા ન હોય ! ૬૮.
रौप्यानिपा नीलकजापिधाना मूर्धस्वधीयन्त तदा पराभिः । महामहं तं क्वचनाप्यदृष्टं द्रष्टुं मृगाङकाः किमुपेयिवांसः ॥ ६९ ॥
तदा तस्मिन्प्रभुप्रवेशोत्सवे पराभिरन्याभिः पदमवदनामिः रौप्या रजतनिर्मिता निपाः कलशाः मूर्धसु मस्तकेष्वधीयन्त घ्रियन्ते स्म । किंलक्षणाः । नीलकजस्य इन्दीवरस्य अपिधानमाच्छादनं येषु । 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः अस्मादत्र विकल्पो नाह्यः । तेनावगाहो वगाहश्च, अपिधानं पिधान चेति । तदेव नैषधेऽप्याह-व्रजति कुमुदे दृष्ट्वा मोह दृशोरपिधायके' इति । उत्प्रेक्ष्यते-क्वचनापि कुत्रापि स्थाने अदृष्टं न नयनाभ्यां निभालितं तं जगदद्वेतमहामहमतिशायिनमुत्मव द्रष्टु साक्षाच्चक्षुर्लक्षीकर्तुमुपेयिवांसः समागताः । किंभूताः । मृगाङकाः सलक्ष्माणश्चन्द्रा इव । 'राकामृगाङकाः संसूय विभान्ति शरणागताः' इति पाण्डवचरित्रे पूणेन्दुबाहुल्यम् ॥
શ્લોકાર્થ
તે અવસરે બીજી કેટલીક સ્ત્રીઓ મસ્તક ઉપર નીલકમલનાં ઢાંકણાવાળા (અર્થાત નીલવસ્ત્ર વડે આછાદિત મુખવાળા) ચાંદીના કુંભ ધારણ કરતી હતી, તે જાણે આચાર્ય દેવને અભૂતપૂર્વ પ્રવેશ મહત્સવ જાવા માટે ચંદ્ર આવેલા ન હોય છે ૬૯ છે
पुरश्चरन्तः पथि हर्षहेषामिषात्तदा वल्गितबेल्लिताङ्गाः । गायन्ति गन्धर्वगणा गणेन्द्रगुणान्वितन्वन्त इवाङ्गहारम् ॥ ७० ॥
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ७०-७१ ]
हीरसौभाग्यम्
पथि मार्गे पुरः फतेपुरसंघस्य पुरस्ताच्चरन्तो गन्धर्वाणां वाजिनां देवगायनानां च गणाः हर्षेण युक्ताः हेषा हयध्वनयः । 'हेषा हेत्वा तुरङ्गाणाम्' इति हैम्याम् । तासां मिषात्कपटात गणेन्द्रस्य गच्छपुरंदरस्य हीरस्ररेगुणान गायन्ति । किंलक्षणाः । वल्गितैद्वितीयगतिविशेषैः कृत्वा वेल्लितमन्दोलितं चञ्चलीकृतमङ्ग कायो यैस्ते । तत्राप्युत्प्रेक्ष्यतेअङ्गहारमङ्गविशेष नृत्याङ्गविशेष वितन्वन्तो विस्तारयन्त इव ॥
३६७
શ્લેાકા
વઙ્ગિત ગતિથી જેમનું અગ ચંચલ થયેલુ છે, તેવા આગળ ચાલતા અશ્વોના સમૂહો હષ વડે હૈષારવ કરવાના બહાને જાણે આચાર્ય દેવનાં ગુણુગાન કરતાં न होय ! ॥ ७० ॥
व्यसीसृपच्छ्रोत्रसुधायमानगाना तदा वैणिकपङक्तिरग्रे । किमागतामिन्द्रपुरीं पुरीं तां रसाद्दिदृक्षुस्तरगास्यसंसत् ॥ ७१ ॥
तदा तत्र प्रक्रमे वैणिकानां पङक्तिधरणी अग्रे संघस्य पुरस्ताद्व्यसीसृपद्विसर्पति स्म प्रचचाल | 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इति क्रियाकलापे । किंभृता । श्रोत्रयोः श्रोतृश्र वणयोः सुधायमानमम्रतमिवाचरत् गानं गीतं यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते - अतिक्रान्ता स्ववैभवैः पराभूता इन्द्रपुरी अमरावती यया तस्याः सर्वनगरीभ्योऽतिशायित्वात् तादृशीं श्रीकरी नाम नगरीं रसादाश्चर्यौत्सुक्याद्दिदृक्षुद्रष्टुमिच्छुरागता समेता तुरगास्यानां किंनराणां संसत्सभा इव समूह इव । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचती' इति नैषधे । 'उड्डपरिषदः तारासमूहस्य इति तद्वृत्तौ ।
શ્લેાકા
તે અવસરે જેમનાં ગીત કોંને અમૃતરૂપે અન્યાં છે, તેવી વીણાવાદકેની પંકિત સંધની આગળ ચાલતી હતી; તે જાણે પોતાના વૈભવ વડે જેણે ઇન્દ્રપુરીને પરાભૂત કરી છે, તેવી આ ‘સીક્રી' નામની નગરીને ઉત્સકતાથી જોવા માટે આવે छिन्नरोनो समूह न होय ! ॥ ७१ ॥
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो०७२-७३
: निःस्वानवृन्दे प्रदुदः प्रहारान्केचिद्विपक्षव्रजवक्षसीव ।
अताडयन्केऽपि पुनर्मुदङ्गानमी सरन्ध्रा द्विमुखा इतीव ॥ ७२ ॥
केऽपि निःस्वानवादका जना निःस्वानानां राजवाद्यानां 'दामांमा' इति प्रसिद्धानां वन्दे प्रकारे प्रहारान् दण्डमहतीः ददुः । वादयन्ति स्मेत्यर्थः । विपक्षानां जिनशासनप्रत्यनीकानां व्रजानां समुदायानां वक्षसि हृदये इव प्रहारान्ददते । दुर्वादिहृदयानीव ताडयन्ति । पुनः केऽपि मार्दङ्गिकाः 'माइलिवा' इति प्रसिद्धाः मृदङ्गान्मुर जानताडयन घोंघों दोंदों वा इति शब्द कारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोस्ताडयन्ति । इति किम् । यदमी यत्कारणादेते सह रन्धेर्दोषैश्छिद्रेर्वा वर्तन्ते इपि सरन्ध्नाः सापगुणाः तथा द्विमुखाः कर्णैजपवे मुखे येषां ते । एकत्र पृथक् वदन्ति, अपरत्र च भिन्न वदन्तीति विमुखत्वम् । मृदङ्गास्तु नरमादलक्षणत्वे द्वयोः पार्श्वयोः शद्वायन्ते ॥
શ્લોકાર્થ
કેટલાક હેલીઓ ઢેલ વગાડતા હતા; તે જાણે દુર્વાદીઓનાં હૃદયનું તાડન કરતા ન હેય ! વળી કેટલાક મૃદંગને વગાડનારા માદલિઆએ મૃદંગ વગાડતા હતા તે on Y छिद्रवाणु तेभ द्विभुम (हुन) (भृगने मापा द्विभुम खाय छे; એક બાજુથી નરને અવાજ અને બીજી બાજુથી માદાને અવાજ નીકળે છે) હેવાથી તેની સદોષતા અને દુર્જનતા દૂર કરવા માટે જાણે તાડન કરતા ન હોય ! છે ૭૨
वनप्रदेशा इव केऽप्यलाबूव्यालम्बिवंशा सविरावितालाः । केचिन्मुकुन्दा इव कम्बुहस्ता वीणाकराः केऽपि गणा इवासन् ॥ ७३ ॥ ।
केऽपि जनास्तत्समये वनप्रदेशा विपिनभूमिभागा इव अलावू तुम्बिनीलतां तुम्बकं च विशेषेणालम्बते आश्रयन्ते इत्येवशीला वंशा वेणवो येषां येषु वा अमृतीयुक्ताः केवलतुम्बकेन तन्त्रीवादका वा आसन् । तथा केचिज्जनास्तालधरा विशिष्टं रवन्ति ध्वनन्तीत्येवं शीला विराविणस्तादृशास्ताला व्वव्वपुटाः सशब्दतालमा वा येषां येषु वा 'अभ्यभूयत वाहानां चरतां ..गात्रशिजितः । मर्मरः पवनोदभूतरा नतालीवनध्वनिः ॥ इति रघौ । इदानीमपि शुष्कपत्त्रास्तालतरवः सशब्दा दृश्यन्ते च । केचिज्जनाः मुकुन्दा कृष्णा इव कम्बुः सामान्य शङ्खः पाञ्चजन्यश्च हस्ते पाणी येषां तादृग्विधा बमुबुः । तथ केचित्पुरुषा गणा ईश्वरसेवकदेवविशेषाः । 'प्रमथा पार्षदा गणाः' इति हैम्याम् । ते इव
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ७३--७५]
हीरसौभाग्यम्
३६९
वीणा विपञ्चो । तथा 'गणना तु प्रभावती' इति हैमीवचनात् प्रभावतीनाम्नी वल्लकी करे हस्ते येषां तादृशा आसन्नभूवन् ।
શ્લેકાર્થ
કેટલાક માણસે વનપ્રદેશની જેમ તુંબને અવલંબીને રહેલા વાંસને તેમજ વિશિષ્ટ પ્રકારના આવાજ કરતા તાલવૃક્ષને ધારણ કરતા હતા, વળી કેટલાક કૃષ્ણની જેમ હાથમાં શંખને અને કેટલાક માણસો ઈશ્વરના ગણદેવોની જેમ હાથમાં વીણા घार ४२ता उता. ॥ ७ ॥
अपूरयन्केऽपि तदा त्रिरेखान्हंसायमानान्मुखपकजाडके । विनाधिपं किं विधृतावधानं जिघांसया विघ्नततेः सृजन्तः ॥ ७४ ॥
केऽपि शालिकाः शङ्खवादकाः तदा तस्मिन्व्यतिकरे त्रिरेखाम्कम्बूनपूरयन प्राणवातैः पूरयन्ति स्म वादयामासुः । किंभूतान । मुखमेव पङ्कजं कमलं तस्याङ्के उत्सते हंसायमानान् मरालानिवाचरतः । उत्प्रेक्ष्यते-विघ्नानां प्रत्यूहानां ततेोरण्या जिघांसया हन्तुमिच्छया विघ्नाधिपं विनायकं विधृतावधानं दत्तज्ञानोपयोगम् । सावधानमित्यर्थः। किंभूताः । सृजन्तः कुर्वन्त इव ॥
લેકાર્થ
કેટલાક શંખવાદકે મુખરૂપી કમલની મધ્યમાં રાજહંસ રૂપે રહેલા શંખે વગાડતા હતા; તે જાણે વિનોને સમૂહ નાશ કરવા માટે ગણેશને સાવધાન કરતા ન હોય! ૭ઝા
गीतिं जगुः केचन रासकांश्च सूरेयशः केऽपि जयारवांश्च । कैश्चिन्मुदानति तमोऽप्यकति प्रावति पुण्ये कुपथान्यवर्ति ॥ ७५ ॥
. केचन जना गान्धर्विका गीतिं मधुरध्वनिं गानं जगुर्गायन्ति स्म । केचन रासकगायकाः रासकान् जन्मदिनादारभ्य सूरिपदैश्वर्यपर्यन्तान रासान् प्राकृतभाषया चरित्रप्रब
हि सौ०४७
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० ७५-७६
न्धान् विविधपूर्वपुरुषावदातान्वा जगुः । 'कै गै रे शब्दे' इति धातोः । कथयन्ति स्म गायन्ति इव । केचित्स्तुतिव्रताः पुरुषाः सुरेर्भट्टारकस्य यशः जगज्जनजेगीयमानां कीर्ति गायन्ति स्म । केऽपि मङ्गलपाठकाः जयारवान् जयजयेति शद्वानुदीरयन्ति स्म । पुनः चिनः अनति नृत्य चक्रे । कया । मुदा प्रमादाधिक्येन । अपि पुनस्तमः स्वाज्ञानं निजपाप वा अकर्ति मूलाच्छेदितम् । पुनः कैश्चिद्भविकैः पुण्ये इदं सर्वमप्युत्सवादिकं पुण्याधीनं तदैहिकामुष्मिककामिवत्तत्तदेव कुर्म इति पुण्यविषये प्रावर्ति प्रवर्तितम् । अत एव कुपथादुन्मार्गान्न्यवर्ति गुरुभक्तीभूतमन्यैर्वा तन्माहात्म्यावलोकनान्मिथ्यादृशां कुपक्षाणां वा मार्गान्मताद्वातिवर्तितम् ॥
३७०
શ્લાકા
કેટલાક ગંધર્વાં મધુર સ્વરે ગીત ગાતા હતા, કેટલાક આચાય દેવની કીર્તિ કથા કરતા હતા, કેટલાક મંગલ પાઠકેા જયજયકાર કરતા હતા, કેટલાક માણસેાષિત થઈ પેાતાના પાપનેા ઉચ્છેદ કરવા માટે નૃત્ય કરતા હતા, અને કેટલાક માણસેા ઉન્માર્ગોથી નિવૃત્ત થઈ સન્માર્ગોમાં પ્રવૃત્ત થતા હતા. ॥ ૭૫ ॥
खुरैरखानि प्रचतुरङगैर्धात्री खनित्रैः खनकैरिवात्र । गलन्मदाम्भोभिरिभैरिवाम्भोधरैर्धरा पकिलयांबभूवे ॥ ७६ ॥
अत्र गुरुमहोत्सवे प्रचलद्भिर्गुरुसंमुखं गच्छद्भिस्तुरङ्गैरश्वैर्धात्री धरित्री अखानि क्षोदिता । कैः । खुरैः स्वचरणनखशिखाभिः । कैरिव । खनकैरिव । यथा पूर्तकृदृभिः 'उड' इति भूमौ प्रसिद्धैः खनित्रैरिति भ्रमिखननेोपकरणैः खनित्रैः 'कुद्दाला' इति प्रसिद्धैस्तैः कृत्वा धरणी खन्यते । पुनः इभैः सिन्धुरैः गलदूभिः कपोलस्थलेभ्यो निःसरभिः मदाम्भोभिः दानवारिप्रवाहैर्धरा पृथिवी पङ्किलयांवभूवे जम्बालजालकलिता कृता । कैरिव । अम्भोधरैरिव । यथा मेघैः पयःप्रवाहैः भूर्जम्बालजालाकुला क्रियते ॥
શ્લાકા
જેમ જમીન ખેાદનારા માણસા કેાદાળાથી પૃથ્વીને ખેદે તેમ પ્રવેશ મહેાત્સવ સમયે આગળ ચાલતા અશ્વોની ખુરીએ વડે પૃથ્વી ખાદાઇ ! જેમ મેઘની ધારાથી ધરતી કાદવવાળી બની જાય, તેમ ભાગળ ચાલતા ગજેંદ્રોના મદ્દજલથી પૃથ્વી अहववाणी मनी गई ॥ ७६ ॥
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लोक ७७-७८]
हीरसौभाग्यम्
३७१
संख्यातिगैस्तद्गजवाजिपत्तिशताङगभारोद्वहनाप्रभूष्णुम् । धात्रा कृता धारयितुं धरित्रीं स्तम्भा इवाहीन्द्रफणाः सहस्रम् ॥ ७७ ॥
धात्रा जगत्सृजा धरित्रीं क्षोणी धारयितुमतिमारासहितया पातालमूल यान्ती रक्षितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-सहस्र दशशतीमिता अहीन्द्रस्य नागराजस्य फणा विस्तृतशिरांसि एव स्तम्भाः स्थूणाः कृताः प्रणीता इव । किंभूतां धरित्रीम् । संख्यां गणनामतिगच्छन्त्यतिक्रामन्तीति संख्यातिगा गणनातीता ये एतस्य सरेः संमुख प्रस्थितस्य संघस्य गजाः कुञ्जरा वाजिनो विविधजनपदजन्माश्वाः पत्तयोऽनेकजातिपादचारिभृत्या मनुष्याः परे वा
शताङ्गास्तुरङ्गवृषभरथ्यसनाथरथास्तेषां भारोऽतीघवीधवः तस्योद्वहने उद्धरणे अप्रभूष्णुम- समर्थी शक्तिरहिताम् ॥
પ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવના પ્રવેશ-મહોત્સવ સમયે આગળ ચાલતા સંખ્યાતીત હાથી-ઘોડાપાયદળ-રથ આદિનું વજન વહન કરવામાં અસમર્થ એવી પૃથ્વીને ધારણ કરવા માટે બ્રહ્માએ જાણે શેષનાગની હજાર ફણાએ રૂપ સ્તંભે બનાવ્યા ન હોય ! ! ૭૭ પા
तद्धास्तिकाश्वीयरथोदधुताभिर्धलीभिरस्तारिषताखिलाशाः । क्षिप्तैर्दिगीशैरिव दिग्वधूभिः क्रीडद्भिरद्वैतरसेन चूणौंः ॥ ७८ ॥
तस्य संघस्य हास्तिकेन गजगणेन तथा अश्वोयेन वाजिव्रजेन तथा रथैः स्यन्दनैरुद्धृताभिरुत्खाताभिधूलीभिः रजोभिरखिलाः समस्ता अपि आशा दिशः अस्तारिषत । 'स्तृञ आच्छादने' अयं धातुः। आच्छादिताः । उत्प्रेक्ष्यते-दिग्वधूभिः स्वहरिन्महिलाभिः सह क्रीडां रहःसमये स्वतन्त्र कामपि कामलीलां वसन्तसमय इव सृजभिः कुर्वदभिदिंगीशैः दिक्पतिभिरद्वैतेनासाधारणेन रसेन शृङ्गारविलासविनोदेन क्षिप्तः परस्परोड़ायितैप्रचूर्णैर्वासयोगैरिव । 'वासयोगस्तु, चूर्ण स्यात्' इति हैम्याम् । 'अबीर' इति प्रसिद्धैः॥ 'क्रीडां सृजदुभिर्हरितां महेन्द्रः क्षिप्तैरिवाद्वैतरसेन चूर्णैः' इत्यपि पाठः । तस्यार्थ:क्रीडामन्योन्यं नर्म सृजदभिर्निर्मिमाणैर्हरितां महेन्द्रदिक्पाले:. अद्वैतानन्यसामान्येन रसेन शृङ्गारविनोदेन दिग्वधूः स्वकीयस्वकीयदिक्कान्ताः प्रति क्षिप्तःप्रेरितेप्रचणैर्वासयोगैरिव ॥
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
हीरसौभाग्यम्
શ્લેાકાથ
[ सर्ग १३ श्लो० ७८-८०
હાથી, ઘેાડા અને રથાના સમૂહ ચાલવાથી ઊડેલી ૨જ વડે સમસ્ત દિશાએ વ્યાપ્ત અની ગઈ; તે જાણે દિગાંગના સાથે ક્રીડા કરી રહેલા દિક્પાલેાએ શૃંગાર रसपूर्व परस्पर ठेलु वास ( अमीस - गुसास ) न होय ! ॥ ७८ ॥
चलब्दलाकं कलधौतकुम्भैः कल्याणकुम्भैः सतडिद्विलासम् । रजोभिरभ्राङ्कमुदीतगर्जं तूरस्वरैरभ्रमिव वे तम् ॥ ७९ ॥
अहं कविस्तं महोत्सवमभ्रं संजातोन्नततेोयदमिव ब्रुवे कथयामि । किंलक्षणम् । कलतानां रजतानां कुम्भैः कलशैः कृत्वा चलन्त्य उड्डीयमाना गगने विलसन्त्यो वा । 'गर्भाधानक्षणपरिचयात्' इति मेघदूतकाव्ये । बलाका बकाङ्गना यत्र । तथा कल्याण कुम्भैः कनककलशैः सह afsai विद्युतां विहासेन विलसितेन लील्या वा वर्तते यत्तम् । पुनः किंभूतम् । रजोभिरुड्डीन धूलीभिरभ्राणि वार्दलकानि 'आंभलां' इति प्रसिद्धान्यङ् के क्रोडे मध्ये यस्य तम् । पुनः किंभूतम् । तूराणां विविधवादित्राणां स्वरैर्निःस्वनैरुदिताः प्रकटीभूता गर्जा गर्जितं गम्भीरध्वनिर्यत्र ॥
શ્લેાકાથ
કવિ કલ્પના કરે છે—
હું આ પ્રવેશ મહેાત્સવને મેઘ જેવા માનું છું. ચાંદીના કળશે। સાથે જેમાં બગલાએ ચાલે છે, સુવણુનાં કુંભે વડે જેમાં વિદ્યુતના વિલાસ છે, ઊડતી રજરૂપી જેનાં વાદળા છે, તેમજ વિવધ પ્રકારનાં વાજિંત્રાના સૂરરૂપ જેમાં ગારવ છે ! અર્થાત્ આ પ્રવેશ મહેાત્સવ જાણે મેઘ ન હાય ! ॥ ૭૯ ૫
उद्धर्षनिध्यानघृतावधानसौधाग्रजाग्रत्पुरसुन्दरीणाम् ।
art दिवो व सहस्रपत्त्रेः सहस्रचन्द्रेव तदा दिदीपे ॥ ८० ॥
तदा तस्मिन्नुत्सवसमये उद्वर्षस्य प्रभुप्रवेश महोत्सवस्य । 'क्षणोत्सवोद्धवोद्धर्षम्' इति हैम्याम् । निध्याने निरीक्षणे घृतं स्थापितमवधानं मनोध्यान' वा याभिस्तथा
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० ८०-८२ ] हीरसौभाग्यम्
सौधानां स्वस्वगृहाणामग्रे शिखरे उपरि जाग्रतीनां सावधानतयोपविष्टानां स्थितानां वा पुरसुन्दरीणां श्राद्धव्यतिरिक्तनगरनारीणां वक्रसहस्रपत्त्रैः वदनकमलैः कृत्वा दिवो वीथी गगनपद्धतिः खहस्रं दशशतीसंख्याकाः सहस्रशो वा चन्द्रा इन्दवो यस्यां तादृशीव दिदीपे शोभते स्म ।
લેાકાથ
મહેલની અગાસી ઉપર રહેલી પ્રવેશ મહે।ત્સવ જોવામાં દત્તચિત્ત ( તલ્લીન) નગરની નારીઓનાં હજારા મુખકમલ વડે, જેમાં હજારા ચંદ્ર છે, તેવા ગગનમાગ શેશભતે હતા. અર્થાત્ નગરની સ્રીએનાં મુખ એ જ ચંદ્ર હતા, એવી કલ્પના છે. ! ૮૦
असर्जि सृष्टिर्विधिना नवा किं गर्भाभुवो वा किममी निरीयुः । समं निपेतुः किमुताम्बराद्वा विज्ञैर्जनान्वीक्ष्य तदेत्यतर्कि ॥ ८१ ॥
३७३
तदा तस्मिन् संघस्य सरिसंमुख समागमनसमये प्रमाणातीतान् जनान् लोकान वीक्ष्यावालोक्य विज्ञैर्विशेषेण विचारचतुरैः इत्यमुना प्रकारेण अतर्कि विचार्यते स्म । इति किम् । विधिना सृष्टिकर्ता किं नवा अपरा नवीना सृष्टिर्विश्वनिर्मितिः कृता । वाथ बा अमी जनाः भुवो भूमेर्गर्भान्मध्यात्कि निरीयुः निर्गताः । उताथ वा अम्बरादाकाशात् सम पककालमेतावन्तो निपेतुः निपतिताः ॥
શ્લાકા
તે અવસરે ચાલતા સ ંખ્યાતીત ઢાકાને જોઈને ચતુર પુરુષોએ આ પ્રમાણે વિચાયુ કે “ બ્રહ્માએ શું નવીન સૃષ્ટિની રચના કરી ? અથવા તે આ બધા માણસે ભુગલ માંથી બહાર નીકળી આવ્યા છે શું ? અથવા તે આકાશમાંથી એક સામટા આ બધા જાણે નીચે પડચા ન હોય! ॥ ૮૧ ॥
नभोम्बुपानब्द इवानधीतार्थनान्सृजन्नर्थिजनान्परेषु । स्वगौरवौर्वोवहनप्रणीतसंशीतिशेषः स चचाल संघः ॥ ८२ ॥
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो ० ८२-८३
स फतेपुरसत्कः संघो जनसमुदायः । 'संघसार्थों तु देहिनाम्' । चचाल सूरिसंमुख प्रतिष्ठते स्म । किंभूतः । स्वस्यात्मनो गौरवेण हास्तिकाश्वीयरथकङ्मादिजनितातिभारेण युक्ताया उर्ध्या भूमेर्वहने धारणे · प्रतीता विहिता संशीतिः संशयो येन । हा मया अतिभारवतीय जगती कथ हविष्यते इति संशीतिः तादृशः शेषो नागाधिराजो यत्र । संघः किं कुर्वन् । परेष्वन्यवदान्यजनेषु विषये न अधीता पठिता अभ्यस्ता वा अर्थना याचना यैः तादृशानर्थिजनान् याचकलोकान् सृजन कुर्वन् । क इव । अब्द इव । यथा वारिदो नभोम्बुपान् नभस्तो वर्षद्वारिदात्पतत्प्रोच्चैः कृतं प्रसारितं चञ्चुपुटान्तरायातमम्बु पिबन्तीति नभोम्बुपान् वप्पीहान् । तत एवोक्तम्-‘एक एवं खगो मानी चिर जीवतु चातकः । पिपासितो वा नियते याचते वा पुरंदरम् ॥' इति । परेषु व्यतिरिक्तजनाश-.. येषु विषये निर्मुक्तार्थनान्करोति ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ ચાતક મેઘનું જ જલ પી, તૃષાતુર થઈને મરી જાય, પરંતુ બીજા પાસે કદાપિ પાણીની યાચના કરે નહીં, તેમાં પ્રવેશ મહત્સવ સમયે સંઘે અગણિત દાન દઈને યાચકજનોને “યાચના” શબ્દથી મુક્ત કર્યો. અર્થાત્ યાચક શબ્દ અનભ્યાસ રૂપે કરાયે! વળી, હાથી-ઘડા-થ અને જનસમુદાયના અતિભારને વહન કરવા માટે શેષનાગને શંકા ઉત્પન્ન થઈ કે “
હમારાથી આટલે બધે ભાર કેવી રીસિ સહન કરી શકાશે ? આવી રીતે સંઘ આચાર્ય દેવના પ્રવેશ મહત્સવમાં ચાલતું હતું. !
धात्रीपवित्रीकृतये प्रणीतजनि पुनः किं वसुभूतिपुत्रम् । संघो मुनीनां मघवानमेनं स्वचक्षुषोर्गोचरयांचकार ॥ ८३॥
संघ एनं पातिसाहिसबहुमानाबानायात मुनीनां साधूनां मघवान पुरहूत श्रीहीरविजयसूरीश्वर स्वस्यात्मनश्चक्षुषोर्लोचनयोर्गोचरयांचकार । विलोकते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-धाच्या भरतक्षेत्रक्षोण्याः पवित्रीकृतये पाचनीकरणाय पुनर्द्वितीयवार प्रणीता स्वमेव कृता जनिः स्वोत्पत्तिर्येन तादृशम् । किंवत् । वसुभूतिपुत्र यौतमस्वामिनमिव । 'श्रीइन्द्रभूतिं वसुभूतिपुत्रपृथ्वीभवं गौतमगोत्ररत्नम्' इति पूर्वाचार्यस्तुतौ ॥ इति पुरसंघकृतहीरसूरिसंमुखकरणोत्सवः ॥..
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ८३-८५ ]
हीरसौभाग्यम्
શ્યાકા
સ ંઘે શ્રમણેન્દ્ર શ્રી હીરવિજયસૂરીનાં દન કર્યાં, જાણે આ ભારતભૂમિને પાવન કરવા માટે શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ફરીથી જન્મને ધારણ કર્યાં ન હોય ! ! ૮૩ ૫
प्रक्षाल्य दुग्धाम्बुधिना पयोभिः कृतं निरङ तनुजन्ममोहात् । पुरीदिदृक्षोपगतं मृगाङ्कमिवैनमन्विष्य तुतोष संघः ॥ ८४ ॥
३७५
संघ पनं रिमन्विष्य विलोक्य तुतोष जहर्ष । उत्प्रेक्ष्यते - पुरीदिदृक्षया श्रीकरीनगरी लक्ष्मीसमीक्षणकाङ्क्षया उपगतमायातम् । 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाङभ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । मृगाङ्क चन्द्रमसमिव । किंभूतम् । दुग्धाम्बुधिना क्षीरसमुद्रेण तनुजन्मना स्वपुत्रस्य मोहात्स्नेहात् चन्द्रस्य क्षीरसमुद्रोत्पन्नत्वेन द्वयोर्जन्य जनकभावसबन्धः । पयोभिः स्त्रक्षोरैः कृत्वा प्रक्षाल्य धावयित्वा निरङ्क निर्गतकलङकमलिनिमानं कृतं निर्मितम् ॥
ક્લાકાથ
સૂરીશ્વરને જોઇને સંઘ સંતુષ્ટ થયેા. આ સીક્રી (શ્રીકરી ) નગરીની શૈાભાને જોવા માટે આવેલા પોતાના પુત્ર ચદ્રને જોઈને, પુત્રસ્નેહથી પ્રેરાઈને ક્ષીરસમુદ્રે પેાતાના દૂધથી સાફ કરીને જાણે ચંદ્રને નિષ્કલંક કર્યા ન હોય ? ૫૫ ૮૪ ૫
स्वाहान्वितं वह्निमिवोपयन्ता श्रीसंघलोकः सुमुखीसखस्तम् । प्रदक्षिणीकृत्य समाधिपद्मानुषङ्गभाजं प्रणनाम भक्त्या ॥ ८५ ॥
श्रिया महर्ध्या युक्तः संघस्तं गुरु भक्त्या प्रणनाम नमस्करोति स्म । तं किंभूतम् । समाधिपद्माविशिष्टतमध्यानलक्ष्मा सहालिङ्गनैकतानाद्यनुषङ्गो मिथःसंश्लेषसंबन्धस्तं भजतीति । संघः किंभूतः । सुमुख्यः स्त्रियः सखायो यस्य । किं कृत्वा । प्रदक्षिणीकृत्य तिस्रः प्रदक्षिणा दत्वा । क इव । उपयन्तेव । यथा नरवाढयोषित्सखः परिणेता स्वाहया स्वपन्त्या अन्वित सहितम् | 'स्वाहाग्राहीप्रियस्य च' इति हैम्याम् । वह्नि प्रदक्षिणीकृत्य प्रणमति ।
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० ८५-८७
'अन्वासितमरुन्धत्या स्वाहथेव हविर्भुजम्' इति रघुवंशे । तथा 'हा स्वाहाप्रिय घूमम जमभुं त्वा न किं दूयसे' इति तोक्तेः ॥
શ્લેાકાથ
જેમ વિવાહિત યુગલ સ્વાહાયુકત અગ્નિને પ્રદક્ષિણા કરીને પ્રણામ કરે, તેમ શ્રી સંઘે પેાતાતાની પત્નીએ સહિત, સમાધિપૂર્વક પદ્માસને બેઠેલા આચાય દેવને પ્રદક્ષિણા દઈને ભકિતપૂર્વક પ્રણામ કર્યાં, અર્થાત વંદન કર્યું. ॥ ૮૫ ૫
३७६
रेणुर्जिघांसुलघिमानमेतत्क्रमौ किमाश्लिष्य वितिष्ठमानम् । प्रणेमुषां जन्मजुषामलीकललामलीला श्रियमश्नुते स्म ॥ ८६ ॥
रेणुः प्रभुपदाम्बुजरजः प्रणेमुषां प्रणतानां जन्मजुषां प्राणिनामली के भालस्थले ललामलीलायास्तिलकविलासस्य श्रियं शोभामश्नुते स्म व्याप्नोति स्म । लेभे इत्यर्थः । किंभूतः रेणुः । एतत्क्रमौ सूरिपादौ आश्लिष्यालिङ्गय वितिष्ठमानो वसन् । उत्प्रेक्ष्यते— लघिमान निजलघुभावं जिघांसुर्हन्तुमिच्छुरिष । 'ये जात्या लघवः सदैव गणनां प्राप्ता न ये कुत्रचित्पद्भ्यामेव विवर्जिताः प्रतिदिन भूमौ विलीनाश्चिरम् । उत्क्षिप्ताञ्चपलाशयेन मरुता पश्यान्तरिक्षे सखे तुङ्गानामुपरिस्थितिं क्षितिभृतां कुर्वन्त्यमी पांसवः ॥ इति कोक्तेर्लघिमा रेणूनाम् ॥
શ્લાકા
આચાય મહારાજનાં ચરણ કમલની રજે નમસ્કાર કરતા ભાવિકાના ભાલસ્થલે તિલકની શાભા પ્રાપ્ત કરી ! તે રજ જાણે પાતાની લઘુતાને નાશ કરવા માટે સૂરિજીનાં ચરણકમલને આશ્રયીને રહી ન હોય ! ! ૮૬ ॥
नम्राङ्गभाजां भगवन्नखेषु दृग्दन्तपक्तिकिस्मितबिम्बितानि । बालेन्दुबिम्बेषु कोरताराचन्द्रातपाः किं मिलिता विभान्ति ॥ ८७ ॥
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ८७-८९]
हीरसौभाग्यम्
३७७
भगवन्नरखेषु सूरेन्द्रचरणकामाङकुशेषु नम्राणां नमनशीलानामङ्गभाजां प्राणिनां दृशो नेत्राणि, तथा दन्तपङ्क्तिः प्रमोदवशाद्विकसितवदनारविन्दानां दशनश्रेणी, स्मितं हसितं तेषां प्रतिबिम्बितानि विभान्ति । उत्प्रेक्ष्यते-बालान्युदयमानानि इन्दूनां चन्द्राणां बिम्बानि मण्डलानि तेषु मिलिताः स्नेहेन एकत्रभूताः चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तथा तारकाश्चन्द्रकान्ताश्चन्द्रातपाश्चन्द्रिकाः किम् ॥
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવનાં ચરણના નખમાં નમન કરી રહેલા ભાવિકેની દૃષ્ટિએ, દંતપંક્તિઓ, અને રિમત (હાસ્ય) નાં પ્રતિબિંબ શોભે છે. તે જાણે બાલચંદ્ર પાસે | સનેહપૂર્વક એકઠા થયેલ ચકે તારામંડલી અને ચંદ્રિકાએ ન હોય ! ! ૮૭ છે
प्रभोर्नेखनम्रनितम्बिनीनां कचच्छटानां प्रतिमा ध्रियन्ते । स्वर्भाणुविद्वेषिजिगीषयार्भमार्तण्डबिम्बैरिब मण्डलाग्नाः ॥ ८८ ॥
प्रभोहीरसूरेनखैः क्रमकामाङकुशैर्नम्राणां भक्तिप्रहत्वेन नमस्करणशीलानां नितम्बिनीनां वनितानां कचच्छटानां केशपाशानां प्रतिमाः प्रतिबिम्बानि ध्रियन्ते आश्रीयन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-स्वर्भाणुर्विधुतुदः स एव विद्वेषी प्रतिपक्षस्तस्य जिगीषया जेतुमिच्छया हन्तु वाञ्छया वा अर्भा उदयमाना ये मार्तण्डा भास्करास्तेषां बिम्बैर्मण्डलामास्तरवारय इव धार्यन्ते ध्रियन्ते इव ॥
લોકાથ
આચાર્ય મહારાજનાં ચરણેને નમન કરી રહેલી સ્ત્રીઓના કેશપાશમાં ચરણનખે પ્રતિબિંબરૂપે બન્યા. તે ન જાણે પિતાના શત્ર રાહુને જીતવા માટે બાલસૂર્યનાં બિંબેએ તલવારે ધારણ કરી ન હોય તેવા શુભતા હતા ! છે ૮૮
जहेषिरेऽश्वाश्च गजा जगर्जुनिध्यानतः साधुसुधामरीचेः । जम्भद्विषद्वाजिगजानिवात्मगोत्रेषु वृद्धान्पवितु द्वयन्तः ॥ ८९ ॥
हि सौ० ४८
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ८९-९०
साधुसुधामरीचेः वाचंयमामृतकिरणस्य सूरेनिध्यानतः दर्शनादेव । 'निध्यानमवलोकनम् । दर्शनम्' इति हैम्याम् । अश्वाः प्रमोदाजहेषिरे हेपारव विदधते स्म । च पुनगंजा हस्तिनः जगणुः सजलजलधररावानुयायि गर्जारवं विदधिरे । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः स्वस्य गोत्रेषु वंशेषु वृद्धानग्रजानाद्यान्वा जम्भद्विषतः पुरंदरस्य वाजिनो वाहा गजा द्विरदाः । उच्चैःश्रवसः ऐरावणो गजः समुत्पन्नस्तत्संतानानि परेऽश्वा गजाश्च । यथा चम्पूकथायाम्-'किंलक्षणः। सकलसुरासुरकरपरिघपरिवर्त्यमानमन्दरमन्थानकमथितदुग्धाम्भोनिधेरजनि जनितजगद्विस्मया स्मरजननी लक्ष्मीमृगाङ्कसुरतरुधन्वन्तरिकौस्तुभोच्चैः श्रवसा सहभूः शशधरकान्तिरेरावतस्तत्प्रसूतिरियमशेषवनान्पलंकरोति । यथैव ऐरावतस्य तथैवोच्चैःश्रवसोऽपि प्रसूतिरिति ॥
કલેકાર્થ
સાધુઓમાં ચંદ્ર સમાન આચાર્યદેવનાં દર્શનથી હર્ષિત થયેલા અધો હણહણાટ કરતા હતા, અને હાથીઓ ગજન કરતા હતા, તે જાણે પિતાનાં ગોત્રમાં ઈદ્રના અિરાવણ હાથીને અને ઉચ્ચ શ્રવત્ અને આચાર્યદેવનાં દર્શન કરી પાવન થવા માટે જાણે બેલાવતા ન હોય ! ! ૮૯
उत्कण्ठुलास्तन्दुललाजमुक्ताषङक्तया प्रमोदात्पथि पौरकन्याः । अवाकिरंस्तं पृषतैः प्रवृद्धपयोधिवेला इव शर्वरीशम् ॥ ९० ॥
उत्कण्ठुलाः सात्कण्ठाः । 'उदः कण्ठादुलो मत्वथे उत्कण्ठुलः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । ' तथा-'स सूर्योदयादाक् नलिनीगुल्मविमानगमनार्थमुत्कण्ठुलः संयमप्रतिपत्तये प्रहर्षकः' इत्याचारप्रदीपे श्रीरत्नशेखरसूरिकृते । पौरकन्या नागरिककुमारिकाः पथि मागे प्रमोदादानन्दात्तं गुरु तन्दुलाश्चोक्षा अखण्डाः तुषकलकलमास्तथा लाजा भ्रष्टा यवाः । लाजवर्धापनं शास्त्रेषु दृश्यते । यथा-'अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः' इति रघौ । तथा मुक्ताफलानि तासां पतया श्रेण्या अवाकिरन वर्धापयन्ति स्म । का इव । प्रवृद्धपयोधिवेला इव । यथा चन्द्रचन्द्रिकालिङ्गनप्रवर्धमानपयसः पयोधेः समुद्रस्य वेला जलवृद्धिः । 'वेला स्यावृद्धिरम्भसः' इति हैम्याम् । पृषतैः पयोबिन्दुभिः कृत्वा शर्वरीशं रजनीनायकं चन्द्रमवकिरति वर्धापयति ॥ इति गुरुवन्दनाधिकारः ।।
શ્લોકાર્થ જેમ વધતી જતી સમુદ્રની વેળા (ભરતી) જલબિંદુઓથી ચંદ્રને વધાવે તેમ નગરવાસી કુમારિકાઓ ઉત્કંઠિત થતી આનંદપૂર્વક અક્ષત અને મોતીઓથી આચાર્ય हेपने धावती ती. ॥१०॥
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ९१-९३]
हीरसौभाग्यम्
३७९
विशां दृशः प्रीणति शक्रकेताविव क्षणेऽस्मिन्बहलीभविष्णौ । निशम्यता वर्त्मनि पौरवृद्धाविश्वस्तकान्ताशुभशंसितानि ॥ ९१ ॥ एकत्र जाग्रत्रिजगद्विभूतिदिदृक्षयात्रोपगता प्रभेव । शनैः शनैः संचरताथ तेन फतेपुरस्योपपुरं प्रपेदे ॥ ९२ ॥ ( युग्मम् )
अथ संघस्य संमुखागमवन्दनानन्तर शनैः शनैर्मन्द मन्द संचरता युगप्रमाणक्षो. णीसमीक्षणक्रमेण प्रचलता सूरिणा फतेपुरस्य साहिराजधान्या उपपुरं शाखापरं प्रपेठे संश्रिते । तत्राजगामेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एकत्र एकस्मिन्नेव श्रीकरीलक्षणस्थाने जाग्रत्याः स्फुरन्त्या वसन्त्याः त्रिजगतां त्रयाणां भुवनानामपि विभूतेर्लक्ष्म्या दिक्षयाद्रष्टुमिच्छया अत्र फतेपुरसमीपे उपगता समेता प्रभा अलका धनदनगरीव । 'पुरी प्रभा । अलका वस्वोकसारा' इति हैम्याम् । तेन किं कुर्वता । वर्त्मनि मागे पौरेषु नागरिकेषु वृद्धा मुख्यास्तेषामविश्वस्तानामविधवानाम् । सुवासिनीनामित्यर्थः । 'विश्वस्ता विधवा समे' इति हैम्याम् । तादृशीनां कान्तानां सामान्यतः स्त्रीणाम् । अथ वा पुरे भवाः पौर्य: पौर्यश्च ता वृद्धाः पौरवृद्धाः नगरसंबन्धिन्यस्तथा महत्यः तथा अविश्वस्ताः सधवास्तादृशीनां वशानां शुभशंसितानि आशीर्वचनानि निशम्यता शण्वता पैञ्जूषविषयीकुर्वता । कस्मिन् सति । शक्रकेतौ इन्द्रध्वज इव अस्मिन्प्रभुप्रवेशे संमुखकरणलक्षणे क्षणे बहलीभविष्णौ दृढीभवनशीले बहुतमे जायमाने सति विशां जगजनानां दृशो लोचनानि प्रीणति प्रह्लादयति । सर्वनेत्रानन्ददायित्वात् । 'पुरहूतध्वजस्येव तस्योन्नयनपङक्तयः' इति रघौ ॥ युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
ઈદ્રધ્વજની જેમ જગતનાં નેત્રને આનંદદાયી પુષ્ટ પ્રવેશ મહત્સવ થતાં માર્ગમાં નાગરિકની સધવા સ્ત્રીઓના શુભ સંદેશને સાંભળતા આચાર્યદેવ મંદમંદપણે ચાલતા ફત્તેપુરની સમીપમાં શાખાપુરમાં પધાર્યા. તે શાખા પુર પણ જાણે એક જ શ્રીકરી (ફક્તપુર) નગરીમાં ત્રણે જગતની થયેલી લક્ષમીને જોવા માટે ધનદપુરી અલકા આવેલ ન હોય તેવું શોભતું હતું ! / ૯ / ૯૨ .
स श्रीकरी गन्तुमपीहमानः शाखापुरं भूषयति स्म सरिः । आश्लेषितु केवलपद्मवासां श्वेणीमिवात्मा क्षपकाभिधानाम् ॥ ९३ ॥
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लों ० ९३-९४
सरः श्रीकरीं साहिनालंकृतां नगरीं गन्तुं प्रयातुमीहमानोऽपि शाखापुर फतेपुरस्योपपुर भूषयति स्म अलंचकार । क इव । आत्मेव यथा भवश्चरमशरीरी जीवः केवलपद्मवासां केवलज्ञानरूपामरविन्दमन्दिरां लक्ष्मीमाश्लेषितुमालिङ्गितुं प्राप्तुमीहमानोऽपि पूर्व प्रथम क्षपक इत्यभिधानं नाम यस्यास्तादृशीं श्रेणीमलं कुरुते प्रथम क्षपकश्रेणीमाश्रयति
३८०
લેાકાથ
જેમ ચરમ શરીરી આત્મા કૈવલ્ય લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રથમ ક્ષેપક શ્રેણીના આશ્રય કરે તેમ આચાય દેવે શ્રીકરી જવા માટે પ્રથમ ફતેપુરના શાખાપુર ( પરા ) ને અલંકૃત કર્યું". ॥ ૯૩ ॥
विधातृपुत्रीतनयैरिवायं तोस्तूयमानोऽनुपदं कवीन्द्रैः ।
तत्रापि निर्बन्धवशाद्वशीन्द्रः सामन्त भूभृद्भवने न्यवात्सीत् ॥ ९४ ॥
अयं वशीन्द्रः जितेन्द्रियाणां मध्ये वासवो हीरस्रुरिस्तत्रापि शाखापुरेऽपि निर्बन्धवशादत्याग्रहानुरोधात् सामन्तभूभृद्भवने सामन्तः स्वल्पजनपदग्रामनगराधिपः स एव भूभृत् पृथिवीपतिः तस्य भवने । जगन्मल्लनामा कच्छवाह इति केषांचिद्राजन्यानां जातिर्विशेषा एतावता जगमालकच्छवाहा तस्य गृहे न्यवात्सीत् निवसति स्म । किं क्रियमाणः । अनुपदं पदे पदे स्थाने स्थाने कवीन्द्रैः पण्डितमण्डलाखण्डलैः तोस्तूयमानः अतिशयेन काव्यादिभिर्वर्ण्यमानः । उत्प्रेक्ष्यते - विधातुर्ब्रह्मणः पुत्र्या नन्दिन्याः । ' दशमं ब्रह्मणः सुता' इति सरस्वतीनद्या अप्यभिधानम् | ब्रह्मपुत्री सरस्वती' इति हैम्याम् । वाग्देवतायाः तनयैः पुत्रैरङ्गजैरिव सारस्वतकुमारैरिव ॥
શ્લાકા
બ્રહ્મપુત્રી સરસ્વતીનાં નંદન સમાન પડિતાએ સ્થાને સ્થાને આચાર્ય દેવની સ્તુતિ કરી. શાખાપુરનાં જગપાલકચ્છવાહ નામના સામત રાજાના અત્યંત આગ્રહથી આચાર્ય દેવ તેના ઘેર પધાર્યા. ૫ ૯૪ ૫
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० ९५-९६ ]
हीरसौभाग्यम्
३८१
पचेलिमान्प्राक्तनकर्मरोगारसायनं दिव्यमिवापनेतुम् ।
तत्रापि शक्रः शमिनां सदस्यानुद्दिश्य धर्म कथयांबभूव ॥ ९५ ॥ तत्रापि जगन्मल्लभूभृद्भबनेऽपि शमिनामुपशमवतां साधूनां शक्रः पुरंदरस्तन्मध्ये वा वासवः । सर्वोत्कृष्टशान्तरसवत्त्वात् । सरिः सदस्यान सभ्यानुद्दिश्य अङ्गीकृत्य । अथ वा सभासदामायतिहितहेतवे धर्म भगवद्धाषितमुत्कृष्टमङ्गलमशेषसंपदुपादानं धर्मदेशनां कथयांबभूव दिशति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पचेलिमान परिपाकमुदयावलिकां प्रपेदानान प्राक्तनान् पूर्वजन्म निर्मितान् कर्माणि ज्ञानावरणीयादिकान्यष्टौ तान्येव रोगान् दान्नाशयितु अपनेतु दिव्य देवसंबन्धि रसायनमौषधविशेष इव पापगमहामयान सुधारसमिव ।
શ્લેકાથ
મુનીન્દ્ર શ્રી હીરવિજયસૂરિજીએ તે જગમાલ રાજાના ભવનમાં સભાને ઉદ્દેશીને ધર્મદેશના આપી. તે દેશના જાણે પરિપક્વ બનેલા પૂર્વકૃત કમ્મરૂપી રેગોને નાશ કરવા માટે દિવ્ય રસાયણ-ઔષધ ન હોય તેવી અદ્દભુત હતી ! છે ૯૬
निपीयमाना श्रवणाञ्जलिभ्यां तद्देशनासारसुधावुधानाम् । दन्तांशुमिश्रस्मितमूतिरन्तरमान्त्युपेयाय बहिः किमेषा ॥ ९६ ॥
श्रवणौ कर्णावेवाञ्जली योजितप्रसृतपाणी ताभ्यां कृत्वा निपीयमाना सादरं श्रयमाणा तस्य सरेर्दशना व्याख्यानरुपा सारा प्रकृष्टा सकलपदार्थावबोधकारकत्वात् स्वर्गापवर्गाविसर्ववैभवदायकत्वाच्च सारत्वम् सैव सुधा पीयूषम् । अथ वा देशनैवासारो वेगवती वृष्टिर्यस्याः तादृशी सुधा अमृतरसो वा बुधानां सकर्णानां श्रोतॄणामन्तहृदयमध्ये अमान्ती अखण्डितप्रवाह आगच्छदमृतबाहुल्येन स्थातुमशक्नुवन्ती सती । उत्प्रेक्ष्यते-दन्तानां दशनानामंशुभिः किरणैमिश्रं व्याप्त यस्मित प्रमोदोदयादीषद्धसित तदेव मूर्तिदेहो यस्या एषा प्रत्यक्षलक्ष्या बहिस्ताद्वाह्यस्थानकमुपेयाय समागतेव ॥
શ્લેકાર્થ
આચાર્ય દેવની દેશનારૂપી સર્વોત્તમ સુધા કર્ણ રૂપી અંજલિથી પાન કરતા શ્રોતાજનનાં હદયમાં નહીં સમાવાથી દાંતની કાંતિવાળા સિમત રૂપી શરીરને ધારણ કરીને જાણે બહાર આવેલી ન હોય ! છે ૯૬ છે
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
भ
[ सर्ग १३ श्लो० ९७-९८
निशम्य वाचंयमबासवस्य तां देशनां स्त्रैणसखा मनुष्याः । परस्परस्पर्धितया ववर्षुर्दानैरमानैरिव वारणेन्द्राः ॥ ९७ ॥
वाचंयमानां वाक्सुमतिभाजां यतीनां वासवस्य इन्द्रस्य तां धर्मदेशनां निशम्य श्रवणपारणां प्रणीय स्त्रैणसखा स्त्रीसमूहाः सखायो येषाम् । स्त्रीभिः सहिता इत्यर्थः । परस्परमन्योन्यं स्पर्धितया संहर्षशीलभावेन अमानैर्मानातीतैर्दानैर्द्रविणविश्राणनैर्ववषुः वर्षन्ति स्म । क इव । वारणेन्द्रा इव । यथा कुञ्जरराजा गन्धसिग्धुरा अमानैः कपोललोचनमेद्गुदकर लक्षणसप्तसु स्थानकेषु अविरल निर्गलनतया मानातीतैर्दानैर्मदवारिभिर्वर्षन्ति ॥
શ્લેાકા
આચાર્ય દેવની ધ દેશના સાંભળીને, જેમ મજલથી વ્યાપ્ત એવા ગજે દ્રો મદની વૃષ્ટિ કરે. તેમ સ્ત્રીઓ સહિત પુરુષએ પરસ્પર સ્પર્ધા કરતા પ્રમાણાતીત દ્રવ્યની વર્ષા કરી ! ॥ ૯૭ u
वदान्यविश्राणनमीक्षमाणो मालिन्यमालम्बत राजराजः ।
अन्वर्थनामा प्रथितस्त्रिलोक्यां कुबेर इत्येष तदादि विद्मः ॥ ९८ ॥
तदेत्यध्याहारस्तत्समये वदान्यानां दानशौण्डानां विश्राणनं विविधांशुकरजतसुवर्णाभरणादिप्रदानमीक्षमाणः स्वलोचनाभ्यां साक्षाद्विभावयन् धनेश्वरत्वेन पुष्पक विमानाधिरोहण भुवनविलोककत्वेन च साक्षाद्वीक्षणं राजराजः राज्ञामपि राजा चक्रवर्ती यक्षेश्वरश्च धनदः । 'यक्षः पुण्यजनेा राजा गुह्यको वटवास्यपि' इति हैम्याम् । तथा 'कैलासका यक्षधननिधिकिंपुरुषेश्वरः' इत्यपि हैम्याम् । मालिन्य यद्यप्यह दानशूरोऽस्मि तथाप्येतेषां गणनातिगका मिताधिकदानाग्रे वदान्य गणनायामहं न किंचिदपीति विच्छायतामालम्बत श्रयते स्म । तत्र मालिन्ये वयमेव विद्मः । तदादि तद्दिनादारभ्य एष राजराजः कुत्सित विच्छायीभवनादनीदृशं वेरं शरीरं यस्य स कुबेर इत्यमुना प्रकारेण अनुगतः सदृशीभूतोऽर्थो यत्र तदन्वर्थम् । सत्यार्थमित्यर्थः । नामाभिधानं यस्य ताशत्रिलोक्यां जगत्त्रयेऽपि प्रथितो विख्यातिं प्राप्तवानिव ॥
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ९८-१००]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ
તે અવસરે દાનવીરોની પ્રમાણાતીત દાનધારા જોતાં કુબેરના મુખ ઉપર મલિનતા આવી ગઈ ! (કવિ કહે છે કે, “ત્યારથી આરંભીને જગતમાં કુબેર એટલે કુત્સિત शरीरवाणा ! म रीते २' नाम साथ थयु ! ॥ ८ ॥
तदार्थिवाञ्छावचनानुरूपं विहापितं सप्तहयोऽवसाय । करान्सहन प्रविसार्य वाहमिवाष्टमं तत्पुरतो वृणीते ॥ ९९ ॥
तदा तस्यां दानवेलायां सप्तहयः सूर्यः सहस्र दशशती करान सहनसंख्याकान् हस्तान् विसार्य कराः किरणाः हस्ताश्च । अष्टम वाहं तुरङ्ग तेषां वदान्यानां पुरतोऽग्रे वृणीते याचतीव । किं कृत्वा । अर्थिनां याचकानां वाञ्छाया मनसोऽभिलषितस्य वचनस्य याचनारुपवाक्यस्य चानुरूपं तुल्य योग्य वा विहापित वितरणम । दानमित्यर्थः। अवसाय विज्ञाय ॥ इति सूरिदेशनानन्तरं श्राद्धदानम् ॥
શ્લેકાર્થ
તે અવસરે યાચકની ઈચ્છાને અનુરૂપ દાન દેતા દાનેશ્વરીઓને જાણીને સાત ઘડાવાળે સૂર્ય પોતાનાં કિરણે રૂપી હજાર હાથ પસારીને દાનેશ્વરી આગળ જાણે આઠમા અશ્વની યાચના કરતે ન હોય ! ! ૯ છે
अथ वर्षागमनारम्भः
हन्तुं तपतॊरिव तापमुास्तदाम्बरेऽम्भोधर उल्ललास । पुरंदरः सूरिपुरंदरस्य विवन्दिषुः पत्कजमागतः किम् ॥ १० ॥
यदा यस्मिन्नेव दिवसे श्रीहीरविजयसूरयो जगन्मल्लकच्छवाहगृहे समेतास्तदा तस्मिन्नेब वासरापराह्नसमये अम्बरे आकाशेऽम्भोधरः सजलजलवाहः उल्ललास उन्नमय्यायाति स्म । उत्प्रक्ष्यते-उाः पृथिव्यास्तपतॊग्नीष्मकालस्य । निदाघसमयजनितमित्यर्थः । ताप संज्वर' तप्तिबाहल्यं हन्त व्यापादयितमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-सुरिपुरंदरस्य हीरसरिवासवस्य अथ च सूरेः स्वीयाचार्यस्य वाचस्पतेः पुरंदरस्य स्वामिनः पत्कजं
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १००-१०१
चरणारविन्दं विवन्दिषुर्नहस्कर्तुकामः पुरंदरः शक्रः किमागतः । पुरंदरशब्देन शक्रो मेघश्च प्रोच्यते । यदुक्तम्-'याचते वा पुरंदरम्' । पूर्व लिखितमस्त्येतत् । अथ वा मेघवाहनत्वात्पुरहूतोऽपि । अथ वा मेघोऽपि दिव्यस्वरूपस्तेन तस्य वन्दनमपि युक्तम् । यदुक्त मेघदूते काव्ये-जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः' इति । इन्द्रस्य तु नमस्करणं प्रसिद्धमेवेति ॥
લેકાર્થ
જે દિવસે આચાર્ય મહારાજ જગમાલ રાજાના ભવનમાં પધારેલા તે દિવસના પાછલા પહોરે આકાશમાં મેઘ ઉલ્લસિત થયે; તે જાણે પૃથ્વી ઉપર ગ્રીષ્મ ઋતુને તાપ દૂર કરવા માટે આવ્યા ન હોય ! અથવા ઈદ્રને ગુરુ બૃહપતિ સૂરિપુરંદરને पहन ४२१। भाटे गये आवेता न डाय ! ॥ १०० ॥
प्रवासिहद्वारिधिमाधमन्याचलोपमं वारिधरो जगर्न । वीरावतंसालससूनशस्त्रं प्रोत्साहयन्विश्वजिगीषयेव ॥ १०१ ॥
प्रवासिनां पान्थजनानां निजयुवतीजनवियोगब्याकुलीभवत् हृत हृदयमेव वारिधिः .. समुद्रस्तस्य माथे मन्थनं मास्थस्तस्मिन् मन्थाचलो मन्दराद्रिस्तस्योपमा साश्य यस्य । 'विरहितमनस्तुदि' इति चम्पूकथायाम् । तादृशो वारिधरो मेघो जगर्ज गरिवं कुरुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वीरावतंसं सर्वसुभटानां मध्ये शेखरायमाणं निदाधे दाघबाहुल्येन जगद्यवजनविजयक्रियाविधाचलसमालस्यभाज तादृश सूनानि कुसुमान्येव शस्त्राणि प्रहरणानि यस्य स कुसुमायुधः कामस्त विश्वेषां त्रिभुवनजन्मभाजां सुरासुरनराणां जिगीषया स्ववशीचिकीर्षया प्रोत्साहयन महोद्ययुक्तं कुर्वन्निय प्रगल्भभावोपगत विदधान इव ॥
શ્લેકાર્થ
- પ્રિયાના વિયેગથી વ્યથિત બનેલા પ્રવાસીના હૃદયરૂપી સમુદ્રનું મંથન કરવામાં મેરૂ સમાન મેઘ ગર્જારવ કરતું હતું, તે જાણે શુરવીર પુરુષમાં અગ્રણી એવા કામદેવને ત્રણે જગત જીતવા માટે પ્રત્સાહિત કરતે ન હોય ! ૧૦૧
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १०२--१०३]
हीरसौभाग्यम्
पौष्पेण चापेन जये त्रिलोक्याः स्मरेण दुःखीभवतार्थितेन । अमोघमम्भोजभ्रुवेव चक्रे तदर्थमाखण्डलचापचक्रम् ॥ १०२ ॥
३८५
अम्भोजभुवा जगत्सृष्टिकर्त्रा तदर्थं कंदर्पकृते । उत्प्रेक्ष्यते - अमोघ देवदानवमानवलोकेषु सर्वत्राप्यस्खलितमाखण्डलचापचक शक्रकोदण्डमण्डल' चक्रे कृतमिव । किंलक्षणेन अम्भोजभुवा । पौष्पेण कुसुमसंबन्धिना प्रसूनमयेन चापेन शरासनेन कृत्वा त्रिलोक्या जये त्रिभुवनशोकरणे दुःखीभवता कष्टं प्राप्नुवता स्मरेण मनोभवेन अर्थितेन याचितेन ॥
શ્લાકા
પુષ્પાના ધનુષ્યથી ત્રણ જગતને જીતવામાં કષ્ટ પ્રાપ્ત કરતા એવા કામદેવની યાચનાથી જાણે બ્રહ્માએ, તેને માટે ( કામદેવ માટે ) આ મેદ્યરૂપ અમેઘ ઇંદ્રધનુષ્યને સમૂહ અનાન્યા ન હાય ! ॥ ૧૦૨૫
विश्लेषियोषाविरहोष्मशुष्य त्तनू निहन्तुं दयितेन रत्याः ।
कार्शानवं शस्त्रमिव प्रयुक्तं व्यलीलसयोनि तडिद्वितानम् ॥ १०३ ॥
व्योम्न गगनाङ्गणे तडितां विद्वतां वितानम् । वृन्दमित्यर्थः । व्यलीलसद्दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - रत्या दयितेन भर्त्रा स्मरेण प्रयुक्त प्रेरितम् । मुक्तमित्यर्थः । कार्शानव कृशानुसंबन्धि वह्निमयं शखमिव । किं कर्तुम् । विश्लेषो निजवल्लभैवियोगो विद्यते यासां ता विश्लेषिण्यो विरहिण्यस्तादृश्यो योषाः कामिन्यः तासां विरहोष्मणा प्रबलप्रियवियोगतापेन शुष्यन्तीः शोषं प्राप्नुवन्तीः । कृशीभवन्तीरित्यर्थः । तनूः शरीराणि निहन्तु ज्वालयितुमिव ॥
શ્લાકા
ગગનાંગણમાં વિજળીઓના સમૂહ શાભતા હતા; તે જાણે વિરહિણી પત્નીઓના વિરહ તાપથી શેાષાતા શરીરને ભસ્મીભૂત કરવા માટે પેાતાના પતિ કામદેવની પ્રેરણાથી રતિએ મૂકેલુ અગ્નિનું શત્રુ ન હાય ! ૫ ૧૦૩ ॥
हि० सौ० ४९
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १३ श्लो ० १०४-१०५
आक्रम्य दैत्यारिपदं स्थितस्याम्भोदस्य माहात्म्यमुदीर्यते किम् । कृतान्ततातो दशदिक्प्रसारिकरोऽपि येनाधरितो महस्वी ॥ १०४ ॥
दैत्यानां दानवानामरेनिषूदनस्यापि पदं स्थानं राज्यं वाचरण च विष्णुपदमाक्रम्य स्थितस्याभिव्याप्य वसतः अम्भोदस्य मेघस्य माहात्म्य महिमा किं उदीर्यते वर्ण्यते कथ्यते । येन कारणेन अम्भोदेन महस्वी प्रतापवान् तथा दशसु दिक्षु व्याप्नुवन्तीत्येवंशीलाः करा राजदेयांशाः किरणाश्च यस्य तादृशः । तथा कृतान्तस्य सकलसुरासुरनर. लोकसंहर्तु रपि तातः पिता अधरितस्तिरस्कृतः । आच्छादित इत्यर्थः । 'करः प्रत्यायशुम्भयोः । रश्मौ वर्षोंपले पाणौ' इत्यनेकार्थः । 'प्रत्यायो राजग्राह्यो भागः इत्यर्थः' ' इति तदवर्णिः । मेघे समुन्नते रविः कस्य स्वास्यं न दर्शयतीत्यधरीकरणमेव ॥
શ્લોકાઈ
વિષ્ણુપદ-આકાશને આક્રમણ કરીને રહેલા મેઘનું શું માહાસ્ય વર્ણવું ? કારણ કે દશે દિશામાં જેણે પિતાનાં કિરણ એવા મહાપ્રતાપી યમ પિતા સૂર્યને પણ જેણે તિરસ્કાર કર્યો છે, અર્થાત્ મેઘના ઉદયમાં સૂર્ય પિતાનું મુખ દેખાડતું નથી, તેથી જાણે મેઘ વડે સૂર્ય તિરસ્કૃત થયે ન હોય ! ! ૧૦૪
प्राप्ते प्रियेऽब्देऽजनि भूजनीयं वप्पीहरावैः कृतचाटुकेव । प्रोद्भिन्नकन्दैः पुलकाङ्कितेवारब्धाङ्गहारेव कलापिलास्यैः ॥ १०५ ॥
प्रिये प्राणनाथे अब्दे मेघे प्राप्ते समागते सति भूजनी वसुधावधूः वप्पीहानां सारङ्गाणां रावैः प्रिय प्रिय इति शब्दैः कृत्वा कृतं विनिर्मितं चाटु प्रियप्रायं बाक्यं यया सा कृतचाटुका तादृशीवाजनि जाता । प्रोभिन्नैः प्रकटीभूतैः कन्दैः कन्दलैः पुलकेन रोमाञ्चेन अङ्किता कलितेवाजनि । तथा कलापिनां मयूराणां लास्यैत्थैः आरब्धः कृतः अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपः ताण्डवविशेषो यया तादृशीवासीत् ॥
કલેકાર્થ
પિતાના પ્રિય-પ્રાણનાથ મેઘની પ્રાપ્તિ થવાથી પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રી ચાતકોના શબ્દ વડે પ્રિય પ્રિય એવાં ચાટુ વચને બેલનારી થઈ, પ્રગટ થયેલા અંકુરો વડે રોમાંચિત બની અને મયૂરનાં નૃત્ય વડે અંગવિક્ષેપ કરનારી બની ! ૧૦૫ |
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १०६-१०७]
हीरसौभाग्यम्
३८७
प्रेक्ष्य क्षणं कामरसोन्मदिष्णू नानुषङगेण तरङ्गिताङगी। पुत्रीः स्रवन्तीः पितरो गिरीन्द्राः प्रस्थापयन्तीव पति पयोधिम् ॥ १०६॥
पितरो जनिकर्तारः ततो गिरीन्द्राः महाशैला हिमाचलाधाः पुत्रीरङ्गजाताः पर्वतोत्पन्नत्वात् स्रवन्तीनदीः । उत्प्रेक्ष्यते-पतिं भर्तार पयोधिं समुद्र प्रति समुद्रस्य नदीपतित्वात्प्रस्थापयन्ति प्रेषयन्तीव । किं कृत्वा । क्षणं क्षणमात्र काममतिशयेन रसैः पयःपूरैः उन्मदिष्णूरुन्मत्ताः रङ्गत्तरङ्गैस्तरीतुमशक्याः तटस्थितशाखिनिषूदिनीर्वा । तथा घनानां वारिवाहानामनुषङ्गेण संगमेन तरङ्गाः कल्लोलाः सजाता अस्मिस्तावृशमङ्ग शरीरं यासां तादृशीः प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । अन्येऽपि पितरः मुहूर्त कंदर्परसेन उन्मत्ता घनरुपपतिभिः सम • संगमेन तरङ्गितमुपचितमङ्ग कायो यासां तादृशीः स्वपुत्रीः प्रेक्ष्य भर्तुः पावे प्रस्थापयन्ति ।
શ્લેકાર્થ
જેમ કેઈ પિતા અન્ય પુરુષ પ્રત્યે આસક્ત કામાતુર એવી પિતાની પુત્રીને જોઈને, તેના પતિ પાસે મોકલી આપે, હિમાલય આદિ પર્વતે એક ક્ષણ પણ કામના ઉકથી (જલથી) મદોન્મત્ત બનેલી તેમજ મેઘના સંગમથી પુષ્ટ બનેલી એવી પિતાની પુત્રી-નદીઓને જોઈને જાણે તેમના પતિ સમુદ્ર પાસે મેલી भापता न उसय ! ॥ १० ॥
स्वयं धरित्रीधरताभिषेकोत्सवे प्रयुक्तान्कजजन्मनेव । तदोन्नमन्नीरदमुक्तधारापयःप्रवाहानवहन्महीधाः ॥ १०७ ॥
तदा तस्मिन्वर्षाकाले उन्नमन्तो नीरभारैर्नम्रीभवन्तो भूमण्डलमम्बरतल वाम॑वर्दलकैरेकीकुर्वन्तो था ये नीरदा घनास्तैर्मुक्ता या धारा वारिवृष्टिलेखास्तासां पयसां पानीयानां प्रवाहान् महीध्राः गिरयः शैला अवहन्धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कजजन्मना ब्रह्मणा स्वयमात्मनैव धरित्रीधरताया राजन्वत्त्वस्य भूमीभारोद्धृताया वा अभिषेकः पट्टाभिषेककरण तस्योत्सवे प्रयुक्तान्प्रेरितानिष ॥
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १०७-१०९
શ્લોકાથ
વર્ષા સમયે જલપૂર્ણ બનેલા મેઘની જલધારાના પ્રવાહને પર્વતે વહન કરતા હતા; જાણે બ્રહ્માએ સ્વયં ભૂધરેને-પર્વતને રાજયાભિષેક કર્યો ન હૈય! ૧૦૭
किमम्बुमुक्चक्रिणमैक्ष्य वातचम्पपिक्रान्तदिगन्तचक्रम् । तदा सुधाभूतनिजप्रयत्ना विशश्रमुर्जिष्णुनृपाः प्रयाणात् ॥ १०८ ॥
तदा तस्मिन्मेघागमसमये जिष्णुनृपा जयनशीला राजानः परराजजनपदजयोधता भूपालाः प्रयाणादभिषेणनाद्विशश्रमुर्विश्रान्ताः स्थिताः । किंभूताः । मुधाभूता विफला जाता निजा आत्मीयाः प्रयत्ना व्यवसाया येषाम् । अविरलसलिलपूरपूरितपृथिवीतलगमनागमनसामर्थ्याभावाभग्रोद्यमाः । उत्प्रेक्ष्यते-अम्बुमुक मेघः स एव चक्री सार्वभौमस्तं किमैक्ष्य दृष्ट्वा । किंलक्षणम् । वात उत्तराहपवननाना चमूपतिना सेनान्या आक्रान्तं स्वायत्तीकृत स्वामिजीमूतनूतनाभकाज्ञावृत कृत दिशामन्तानामवसानानां चक्र मण्डलं येन ॥
શ્લેકાર્થ
જેના ઉત્તરાપથ નામના પવનરૂપી સેનાપતિએ દિશામંડલને આક્રાન્ત કર્યું છે, એવા મિઘરૂપી ચક્રવતીને જોઈને જેમના પ્રયત્ન નિષ્ફળ થયા છે, તેવા જયશીલ રાજાએ પ્રયાણથી વિરામ પામ્યા. ૧૦૮
अम्भोभृताभ्रश्नमदभ्रलेखा विभूषयन्ति स्म सुपर्ववीथीम् । शके त्रिलोकीजयजागरूकसूनध्वजोर्वीधवगन्धनागाः ॥१०९॥
अम्भोभिः पानीयैभृतानि यान्यभ्राणि पयोवाहास्तेषां भ्रमतां प्रतिदिशं पर्यटतामभ्राणाम् 'आभला' इति प्रसिद्धानां लेखाः श्रेणयः सुपर्ववीथीं सुधाशनपद्धतिं गगनाङ्गणं विभूषयन्ति स्म । तत्राहमेव शङके वितर्कयामि । शके इवार्थे वा । उत्प्रेक्ष्यतेत्रिलोक्यास्त्रिभुवनस्य जये विजयकरणव्यवसाये जागरूकस्य जागरशीलस्य सोत्साह
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १०९-१११ ] हीरसौभाग्यम्
विहिताभियोगस्य सूनध्वजो मदनः स एव उधिवो भूपतिस्तस्य गन्धनागाः सप्तधाप्रस्रवत्प्रबलमदजलसुगन्धितबन्धुरसिन्धुरा इव । राज्ञां हि हस्तिभिर्भाव्यम् । चण्ड प्रद्योतस्येव ॥
શ્લેકાર્થ
જલપૂર્ણ મેની શ્રેણી ચારે દિશામાં પર્યટન કરતી ગગનમાર્ગને શોભાવતી હતી; શું તે ત્રણે લેકને ય કરવા માટે ઉઘત થયેલા કામદેવરૂપી રાજાના अपहरित नही डाय ! ॥ १० ॥
नभःस्थलीसंवलिताम्बुवाहान्समीक्ष्य रासा ददिरे प्रमोदात् । कुटुम्बिनीभिः किमु शूरराजाभिभूतिजायास्तदुपज्ञकीतेः ॥ ११० ॥
नभःस्थल्यां गगनमण्डले संवलितान्बहलीभूतानम्बुवाहान वारिधरान् समीक्ष्य सोत्कण्ठ विलोचनगोचरीकृत्य कुटुम्बिनीभिः कुटुम्बिकघनस्तनीभिः प्रमोदात् हर्षाति रेकात रासा रासका ददिरे दत्ताः । यदुक्त चम्पूकथायाम्-'कलापोच्चमुखमण्डलाः' इति । 'काय जलधरपानीयाय लापाः शब्दाः कुटुम्बिनीजनजेगीयमानमेघरासकास्तैः कृत्वा उच्च मेघागमनावलोकनायोर्वीकृतं मुखमाननं यैस्तादृशा मण्डला देशा यासु' इति तट्टिप्पनके । इति मेघागमे कुटुम्बिनीनां रासकप्रदानम् । उत्प्रेक्ष्यते-शूराणां शतसहस्रलक्षकोटियोधिनां सुभटानां भास्कराणां च तथा राज्ञां सामन्तनृपाणां मूर्धाभिषिक्तानां सम्राजां चन्द्राणां चाभिभूतैः पराभवनाजायते इति शुरराजाभिभूतिजा तस्यास्तदु. पज्ञः स मेघ एव उपज्ञा आद्य ज्ञान यस्याः सा चासौ कीर्तिश्च तस्या इव सुभटराजजयोपार्जिताया मेघस्य कीतिरिव रासका इत्यर्थः॥
શ્લોકાઈ
ગગનમંડલમાં ઘણાં વાદળને જોઈને ખેડૂત પત્નીઓ હર્ષ પૂર્વક રાસડા-રાસ લેતી હતી; જાણે સૂર્યચંદ્રનો પરાભવ કરવાથી ઉત્પન્ન થયેલી મેઘની યશગાથા ગાતી ન હોય ! ! ૧૧૦ છે
तदा वराणां द्विजवत्कनीनां गर्जात्तवेदध्वनिरम्बुवाहः । शाखाकरैग्राहयति स्म भूमीरुहां प्रवालानकरांल्लतानाम् ॥ १११ ॥
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३९०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १११-११२ ।
तदा तत्र प्रावृट्प्रथमसमये अवनिवनानां नवपल्लवीभवनानन्तरमम्बुवाहो मेघो भूमीरुहां पादपानां शाखा एव कराः पाणयस्तैः कृत्वा लतानां प्रधालाः पल्लवा एवाग्रकरा हस्ताग्राणि तान् ग्राहयति स्म । किंवत् । द्विजवत् यथा ब्राह्मणो वराणां परिणेतृणां शाखावल्लम्बमानैः करैः। अत्र स्कन्धादारभ्याङगुली यावत्पाणिरेव विवक्षितः । कनीनां कुमारिकाणां प्रवालवदयान्प्रकृष्टान् शोणिमसौकुमार्ययुक्तान् हस्तान् ग्राहयति । तत्र तावद्वेदपाठोच्चारो भवति । तमेवाह-किंलक्षणोऽम्बधरः । गर्जाः स्तनितान्येव आत्ता ग्रहीता वेदध्वनयो विवाहोचितोच्चरिता वेदऋचा शब्दा येन ॥
કલેકાર્થ
જેમ બ્રાહ્મણ વરના હાથમાં વેચ્ચારપૂર્વક કન્યાના હાથનું ગ્રહણ કરાવે; અર્થાત પાણિગ્રહણ કરાવે, તેમ મેઘ ગર્જનારૂપી વેદોચ્ચારપૂર્વક વૃક્ષની શાખારૂપી હાથની સાથે લતાઓના પલરૂપી હાથનું ગ્રહણ કરાવતે હો ! અર્થાત્ હસ્તમેળાપ કરાવતે હતે ! ૧૧૧ છે
अभैरनीकैरिव दिग्विभागानाक्रामाश्छन्नतपर्तुदस्योः । केकारवैः किं क्रियतेऽम्बुदस्य जयध्वनिश्चन्द्रकिबन्दिवृन्दैः ॥ ११२ ॥
अम्बुदस्य जलधरस्य चन्द्रकिनो मयूरः । 'अच्छाच्छैः शुकपिच्छगुच्छहरितैश्छिन्ना वानान्तास्तृणैः सेव्याः संप्रति सान्द्रचन्द्रकिकुलैरुत्ताण्डवैर्मण्डिताः' इति चम्पूकथायाम् । त एव बन्दिवृन्दानि मङ्गलपाठकपटलानि तै: केकारघैः केका इति शब्दैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-जय जय इति ध्वनिः क्रियते किं विधीयत इव । 'सरुपाणाभेकशेषः' इति एकपञ्चजयशब्दोऽवशिष्टः । अभ्बुदस्य किं कुर्वतः अनीकैः कटकैरिवाभ्रर्वद्दलकैः कृत्वा दिग्विभागान् समस्तानां हरितां प्रदेशानाक्रामतो ध्याप्नुवतः स्वायत्तान्वा सृजतः । पुनः किंभूतस्य छिन्नो मूलादुन्मूलितस्तपर्तुनिंदाघसमय एव दस्युः शत्रुर्येन ॥
શ્લેકાર્થ
વાદળરૂપી રન્યથી દિશામંડલને વાપ્ત કરવાના તેમજ ગ્રીષ્મ કાલરૂપી શત્રુને નાશ કરનારા મેઘરૂપી રાજાનો મરો મંગલ પાઠક દ્વારા જાણે કેકારવરૂપી જયારવા કરાતે ન હાય ! ! ૧૧૨ છે
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लोक ११३-११४]
हीरसौभाग्यम्
विषप्रदोऽस्थास्नु जडाशयश्चेत्यपाचिकीर्षुः स्वमिवापवादम् । तदाम्बुदस्तं ककुदं मुनीनामुपासनागोचरतां निनाय ॥ ११३ ॥
तदा प्रावृट्काले अम्बुदो घनाघनः तमुनीनां श्रमणानां मध्ये ककुदं श्रेष्ठ मुख्यं सूरिम्। 'ककुदं तु प्रधानेऽसे वृषाङके राजलक्ष्मणि' इत्यनेकार्थतिलके । उपासनायाः सेवायाः गोचरतां निनाय प्रापयति स्म । सेवते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण स्वमात्मीयमपवादमयशो जनमध्ये निन्दामपाचिकीर्षुनिराकर्तुमिच्छुरिव । इति किम् । यदयं मेघः विष कालकूट प्रददातीति । तत्त्वतस्तु जलदः । 'विष श्वेडे जले च' इत्यनेकार्थः । तथा 'विषः श्वेडो रसस्तीक्ष्णं गरलौघः' इति हैम्याम् । तथा व्यासषष्टिकमध्ये-'देवराजो मया दृष्टो वारिवारणमस्तके । भक्षयन्नर्कपत्त्राणि विष पीत्वा क्षय गतः ॥' तत्त्वार्थों यथा-हे देवर, मया वारिणां वारण तटाकपालिस्तस्य मस्तके उपरि अजो मेषो वात्कटः दृष्टः । किं कुर्वन् । अर्कस्य अर्कतः 'आकडो' इति प्रसिद्धस्य पत्त्राणि पर्णान् भक्षयन खादन् । ततो विष तटाकजल पीत्वा क्षय गृहं गतः इति । ततो मेघोऽपि विष गरल जल च प्रकर्षणातिशयेन ददातीति विषप्रदः । तथा अस्थास्नु नाप्येकत्र स्थातु शक्तः प्रतिनगरग्रामारामसीमभीमकान्ताराकूपारान् पर्यटनशीलः । अत एवोक्तम्-'क्षारो वारिनिधिः कलङ्ककलितश्चन्द्रो रविस्तापकृत्पर्जन्यश्चपलाशयः। तथा जडाशयो डलयोक्यात जडो मन्दो मूखः प्रज्ञाहीना निबुद्धिराशयोऽभिप्रायश्चेतो यस्य । प्रक्षे जलमय आशयो मध्यं यस्य जलानामाश्रयो वा । आशय आश्रयेऽभिप्रायपनसयोरपि' इत्यनेकार्थः । तथा 'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार कारुण्यरसापगा गिरः' इति नैषधे । 'कृपापारावारे नलहृदये' इति तद्वृत्तिः । अतो मनाऽपि एतावता पशुवदज्ञानः पश्चात्कर्मधारयः॥
શ્લેકાર્થ
વર્ષાકાલમાં વિષપ્રદ એક સ્થાને નહીં રહેનારે, તેમજ જડાશય મૂર્ખ જલને આશ્રય લેનાર આવા પિતાના અપવાદ દૂર કરવા માટે મેઘ સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા આચાર્યદેવની ઉપાસના કરવા માટે જાણે આ ન હોય! ! ૧૧૩ છે
निजौजसैवोन्मदयन्मनांसि यो योगिनां यौबनवत्पयोदः । अहो व्यनंसीत्स्तनितः स्तवौधैरिव स्तुवन्सोऽप्यनगारशक्रम् ॥ ११४॥
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० ११४-११५
यः पयोदो धाराधरः निजस्यात्मनः ओजसा प्रतापेनैव बलेनैव । माहात्म्येनैवेत्यर्थः । योगिनां वशिनां शमिनामपि मनांसि चित्तान्यमदयन्मदयुक्तानि कृतवान् । किंवत् । यौवनवत् । तथा तारुण्यं संयमिनामपि नन्दिषेणार्द्रकुमाररथनेमिप्रमुखाणामपि मानसानि समदानि सकन्दर्पाणि करोति स्म । यदक्तम-'यौवने विकिरत्येव मनः संयमिनामपि। राजमार्ग प्ररोहन्ते वर्षाकाले किलाङकुराः ॥' इति । अहो इति आश्चयें । सोऽपि कन्दर्पदर्पोत्पादयितापि पयोदः तमनगारशक्र मुनीन्द्र व्यनंसीत् उन्नमनागमनमिषाद्विशेषेण नमति स्म । उन्नमय्यागतत्वान्नमस्कृतिलक्ष्यते । किं कुर्वन् । स्तवौधः स्तोत्रप्रकरैरिव । उत्प्रेक्ष्यते-स्तनितर्जितैः कृत्वा स्तुवन्निव स्तुतिं कुर्वन्निव । अन्योऽपि स्तुवन्नेव प्रणमति ॥ इति मेघागमनम् ॥
શ્લેકાર્થ
અહીં, આશ્ચર્યની વાત છે કે પિતાનાં માહાત્મથી યૌવન અવસ્થાની જેમ ગીઓનાં પણ ચિત્તમાં ઉન્માદ પેદા કરે તે પણ મેઘ, પોતાની ગર્જનાઓ રૂપ સ્તોત્ર વડે સ્તુતિ કરતે આચાર્ય ભગવંતને નમસ્કાર કરતા હતા, ૧૧૪
भोगीव योगी स तदा शमश्रीसङ्गी प्रविश्प ग्रणिधानसौधम् । दिनं तदर्हद्गुणकीर्तनेन व्यतीत्य सांध्यं विधिमन्वतिष्ठत् ॥ ११५ ॥
तदा तस्मिन बहलीभूतनूतनजीमूतसमये स हीरसरिोगी मनोवचनकाययोगवान्, अथ वाष्टाङ्गयोगयुक्तः । अर्हतामतीतानागतवर्तमानतीर्थकृतां गुणानां कीर्तनेन स्तवनेन कृत्वा तज्जगन्मल्लमन्दिरस्वमागन नीरदागमनसंबन्धि दिन वासरं व्यतीत्यातिक्रम्य सांध्य दिवसावसानसत्क विधि प्रतिक्रमणादिकृत्यमन्वतिष्ठत्करोति स्म । किं कृत्वा। दिन व्यतीत्य । प्रणिधानं ध्यानमेव सौधं विलाससम प्रविश्यान्तर्निलीय । किंलक्षणः । शमश्रिया सङ्गो मिथः परिरम्भोऽस्त्यस्य स उपशमकमलानुषङ्गो । क इव । भोगीव । यथा भोगभाक् पुमान कामिनीगाढालिङ्गनरङ्गवान् प्रावृषि क्रीडामन्दिरे प्रविश्य सघन दिन व्यत्येति ॥
શ્લોકાઈ
જગમાલના મહેલમાં શમશ્રીવાળા આચાર્યદેવ અતીત, અનાગત અને વર્તમાન એમ ત્રણે કાળના તીર્થંકર ભગવતેની ગુણસ્તુતિ દ્વારા દિવસને વ્યતીત કરી, પ્રતિક્રમણ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० ११६--११७]
हीरसौभाग्यम्
३९३
આદિ સંધ્યાવિધિ કરી, જેમ ભેગી પુરુષ કીડા મંદિરમાં પ્રવેશીને સ્ત્રીમાં લીન બને તેમ આચાર્યદેવ ધ્યાનરૂપી મહેલમાં પ્રવેશ કરીને લીન બન્યા, અર્થાત્ ધ્યાનસ્થ બન્યા. છે ૧૧૫
प्राग्भूमिभृत्स्वाभ्युदयाभिलाषी द्वीपे परस्मिन्निव रश्मिमाली । निजाननन्यक्कृतशीतकान्तिस्तस्मिन्नुशेषां स उषामनैषीत् ॥ ११६ ॥
स सरिस्तस्मिन् जगमल्लकच्छवाहकसामन्तमन्दिरे अशेषां समस्तामपि उषां रजनीमनैषीदतिक्रामति स्म । क इव । रश्मिमालीव । यथा भानुमान् परस्मिन्नन्यत्र द्वीपे अखिला निशामतिवाहयति । किंलक्षणः सूरिः भास्वांश्च । प्राग्भूमिभृतः प्राचीनभूपालात् । यद्यपि चतसृणामपि दिशां पतिस्तथापि गुरूणां प्रायो गुर्जरस्थितिमत्तया गुर्जरापेक्षया च पूर्वदिशि स्थितत्वेन प्राचीपतिरेवोक्तः । तस्मादकब्बरसाहेः सकाशात् स्वस्यात्मनः आत्मीयजिनशासनस्य वाभ्युदयमुन्नतिमभिलषति काङ्कति इत्येवंशीलः । सूर्यपक्षे पूर्वपर्वतादुद्गमनमिच्छतीत्येवंशीलः । 'उदयः पर्वतोन्नत्वोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । निजस्य स्वस्य आननेन वदनेन आगमनावसरेण अरुणोदयेन वा न्यक्कृतस्तिरस्कृतः । विच्छायीकृत इत्यर्थः । शीतकान्तिश्चन्द्रो येन ॥
કાર્થ
જેમ હીપાંતરમાં સમસ્ત રાત્રિ વ્યતીત કરી ચંદ્રની કાંતિને નિસ્તેજ કરતે સૂર્ય પૂર્વાચલમાં પિતાના અભ્યદયની ઈચ્છાવાળ બને તેમ અકબર બાદશાહ દ્વારા જૈનશાસનના અભ્યદયને ઈચ્છતા તેમજ પિતાના મુખની કાંતિ વડે ચંદ્રને પણ તિરસ્કાર કરતા આચાર્ય દેવે જગમાલના મહેલમાં સમસ્ત રાત્રિ વ્યતીત કરી. છે૧૧૬
प्राभातिकं कृत्यमथ प्रणीय तृणीकृतांहा विशदाशयश्च । फतेपुरं प्रत्यचलद्वतीन्द्र इवाम्बुधिं सिद्धधुनीप्रवाहः ॥ ११७ ॥
हि० सौ० ५०
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० ११७-११८
अथ रात्रिविरामानन्तरं सूरिः फतेपुरं प्रत्यचलत् प्रतिष्ठने स्म । किं कृत्वा । प्राभातिक प्रभातकालसंबन्धि कृत्यमावश्यकादिकं करणीयं प्रणीय निर्माय । क इव । सिद्धधुनीप्रवाह इव । यथा गङ्गायाः पयःपूरः अम्बुधिं समुद्र प्रति प्रचलति । किंभूतः सरिः प्रवाहश्च । तृणीकृतं तिरस्कृतं निवारितमहः पापं येन । पुनः किंभूतः । विशदो निर्मलो निष्पाप उज्ज्वलश्चाशयो मना मध्यं च यस्य ॥
શ્લોકાર્થ
નિષ્પા૫ અને ઉજજવલ આશયવાળા આચાર્યદેવે જેમ ગંગાને પ્રવાહ સમુદ્ર તરફ ચાલે તેમ પ્રભાતિક કર્તવ્ય પતાવીને જગમાલને ત્યાંથી ફત્તેપુર તરફ प्रया ४युः ॥ ११७ ॥
स श्रीकरी कैरविणीशकीतिः प्रावीविशद्विश्वजनीनमूर्तिः । महासमूहोऽम्बुजबान्धवस्य विभावरीवल्लभमण्डलीवत् ॥ ११८ ।।
स सूरिः श्रीकरी पातिसाहिपुरी प्रावीविशन प्रविशति स्म । किंवत् । विभावरीवल्लभमण्डलीवत् । यथा अम्बुजबान्धवस्य भानार्म हःसमूहः किरणकलापः चन्द्रबिम्ब प्रविशति । अमावास्यायां हि चन्द्रः सूर्यसमीपे गत्वा किरणगणं मार्गयित्वा तेनाभ्युदर्य लभते । यथा रघुवंशे–'पुपोष वृद्धि हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति । किंभूतः सूरिश्रन्द्रश्च । कैरविणीशः शारदचन्द्रः तद्वद्विशदा कोतिर्यस्य । कैरविणीनां कुमुदतीनामीशत्वेन पतितया कीर्तिः ख्यातिर्यस्य । अथ वा । कैरविणी श्वेतकमलिनी तथा ईश ईश्वरस्तद्वदुन्जला कीर्तिविस्तारः करप्रसारः सान्द्रचन्द्रिका यस्य । अथ वा जैनमतानुसारेण कुमुदिनीशकरवद्विशदा कीर्तिः प्रासादः स्फाटिकचैत्यं वा यस्मिश्चन्द्र मण्डले । 'कीर्तिर्यशसि विस्तारे प्रासादिकदमेऽपि च' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । विश्वजनेभ्यो हिता विश्वजनीनी । 'तत्र साधौ हिते च यः' इति । भुवनजनवत्सला प्रबोधकारित्वान्मूर्तियस्य । चन्द्रस्तु औषधीपतित्वादमृतमयत्वात् शैत्यकारित्वाच्चन्द्रकापतित्वाच्चाहादकारिणी हितकारिका च मूर्तिबिम्बं यस्य ।
શ્લેકાથી
જેમ સૂર્યનાં કિરણેને સમૂહ ચંદ્રમંડલમાં પ્રવેશ કરે, તેમ ચંદ્રિકા સમાન ઉજજ્વલ કીર્તિવાળા અને વિશ્વજનને આહ્લાદકારી મૂર્તિ જેમની એવા આચાર્ય દેવે શ્રીકરી નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો. એ ૧૧૮ છે
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
music
सर्ग १३ श्लो ० ११९-१२० ] हीरसौभाग्यम्
३९५
मुमुक्षुशक्रः सदसत्समीक्षाहल्लेखिताशेषजनप्रदीपः । मनोरथः सिद्धिमिवावनीपप्रवेशनक्षोणिमलंचकार ॥ ११९ ॥
मुमुक्षुशक्रः श्रमणेन्द्रः अवनी भूमी पाति पालयति रक्षतीत्यवनीपः अकबरसाहिस्तस्य प्रवेशनं सिंहद्वार तस्य क्षोणि भुवं ब्रह्मप्रदेशमलंचकार भूषयति स्म । क इव । मनोरथ इव । यथा मनोरथः कार्यकरणाभिलाषः सिद्धिं कार्य निष्पत्तिमलंकुरुते । किंभृतः सूरिः । सन् सम्यक् मार्गः असन् विरुद्धः पन्थाः तयोः सदसतोः शुद्धाशुद्धयोः मार्गयोः समीक्षा दर्शनं सम्यग्ज्ञानं तत्र हल्लेख औत्सुक्यं संजातमेषामिति हल्लेखिता । जातार्थ इतचूप्रत्ययः । उत्कण्ठिता ये अशेषाः समस्ता जना लोकास्तेषामज्ञानां तमोऽन्धकारं तत्र प्रदीप इव प्रदीपो मन्दिरमणिः सर्वेषां पदार्थानां प्रकाशकारित्वात् संसारासन्मार्गदर्शकः स्वर्गापवर्गोत्तममार्गप्रकाशकश्च । ततो दीपोपमः ॥
લોકાથ
સદસત્ માર્ગને જાણવામાં ઉત્કંઠિત બનેલા સર્વે લેકેનાં અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં પ્રદીપ સમાન અર્થાત સન્માર્ગદર્શક આચાર્યદેવે પિતાના મનોરથની સિદ્ધિની જેમ અકબર બાદશાહના સિંહદ્વારને અલંકૃત કર્યું. મેં ૧૧૯
समस्ति शेखोऽबलफैजनामा तुरुष्कशास्त्राम्बुधिपारदृश्वा । हमाउसूनोः क्षितिशीतभानोष्टिस्तृतीयेव परिस्फुरन्ती ॥ १२० ॥
अबलफैज इति नामाभिधानं यस्य तादृशो यवनानां गुरुत्वेन माननीयः शेषः समस्ति विद्यते । किंभूतः । तुरुष्काणां यवनानां शास्त्राण्यागमाः सफाराकुरानप्रभुखाणि तान्येवाम्बुधिर्बहुत्वात्समुद्रस्तस्य पारं दृष्टवान् इति पारदृश्वा यवनानेकशास्त्राध्येता पारगामी । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितिशीतभानार्वसुधासुधाकिरणस्य राज्ञः हमाउसुनारकब्बरपातिसाहेः परिस्फुरन्ती सामस्त्ये देदीप्यमाना तृतीया वदनवर्तिनीभ्यां द्वाम्यां दृग्भ्यामधिका दृष्टिर्नेत्रमिव । यतोऽसौ साहेः सर्वशास्त्ररहस्यकथयितान्याग्नाण्यायोपादृष्टा वातस्तृतीया दुकू ।।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १२०-१२२
શ્લોકાથ
સફાર કુરાન આદિ સમસ્ત યવનશાસ્ત્રના પારગામી શેખ અબ્દુલ ફેજ' નામના યવના માનનીય ગુરુ જાણે હુમાયુપુત્ર અકબર બાદશાહનું સકુરાયમાન એવું ત્રીજું નેત્ર ન હોય તેવા હતા ! ૧૨૦ છે
सहस्ररश्मेरिव सोमजन्मा समेत्य शेखस्य सवेशदेशे । तत्रेयिवांसं व्रतिनामधीशं तं स्थानसिंहो वदति स्म तस्मै ॥ १२१ ॥
स्थानसिंहाभिधानः श्राद्धः साहेः सामन्तसमानस्तत्र राजद्वारे इयिवांसं समागतं त हीरविजयनामानं वतिनां साधूनामधीशं सरिं तस्मै शेषाय वदति स्म निवेदयामास । किं कृत्वा । शेखस्याबलफैजस्य सवेशदेशे समीपभूभागे स्थाने समेत्यागत्य । क इव । सोमजन्मेव । यथा सोमाच्चन्द्राजन्मोद्भवो यस्य स चन्द्राङ्गजो बुधः सहस्रररश्मेः सूर्यस्य संनिधौ मैत्र्याल्लोके च भानोश्छत्रधरो बुध इत्युच्यते । तच्चाधारवशावासमेति ॥
શ્લોકાથ
જેમ ચંદ્રપુત્ર બુધ મિત્રતાથી સૂર્યની પાસે જાય તેમ રાજમાન્ય એ થાનસિંહ નામને શ્રાવક, આચાર્યદેવને રાજ દ્વારમાં પધારેલા જાણીને શેખ અબદુલ ફૈજની પાસે જઈને નિવેદન કર્યું. ૧૨૧ છે
स श्रेणिकायाभयवन्मृगारिध्वजस्य शेखोऽपि सभां समेत्य । अकब्बरोवीरमणस्य सिंहद्वारे विभोरागमनं जगाद ॥ १२२ ॥
स स्थानसिंहः निवेदितावधारितगुर्वागमनः शेखोऽपि अकबरनामा य उऊरमणो भूमिभर्ता तस्य सिंहद्वारे विभोः सरेरागमनं जगाद भाषते स्म । किं कृत्वा । सभां साहेरास्थानं समेत्य । किंवत् । अभयवत् । यथा अभयकुमारो मृगारिध्वजस्य महावीरदेवस्य राजद्वारे राजगृहनगरबहिारस्थगुणशिलाचैत्यस्थाने श्रेणिकनृपाय निगदति स्म ।।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १२२-१२४]
सौभाग्यम्
શ્લાકા
જેમ અભયકુમારે, રાજગૃહીના ગુણશીલ ચૈત્યમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના આગમનને શ્રેણિકરાજાને નિવેદન કર્યું હતું, તેમ ફૈજીએ રાજસભામાં આવીને અકબર બાદશાહને સિંહદ્વારમાં પધારેલા એવા આચાર્ય દેવના આગમનને નિવેદન કર્યું. ॥ ૧૨૨ ॥
अर्घ्यं मुदात्राम्बुभिरुल्लसद्भिस्तनूरुहैगौरवमादधानः । पैषयोः प्राघुणकीं प्रणीय वाचं बभाषे पुनरेष शेखम् ॥ १२३ ॥
३९७
एष पातिसाहिः शेखं अबलफैजनामानं बभाषे वक्ति स्म । किं कृत्वा । वाचं रिसमागमनसूचक शेखवाणी पैज्जूषयोः कर्णयोः प्राघुणकीमभ्यागतां प्रणीय कृत्वा । अथा तिथे तिथेयीकृता विलोक्यते । तामेवाह - मुदा सूरिसमागमश्रवणो भूतप्रमोदेन अस्राणि बाष्पाणि तेषां अम्बुभिः जलैरर्ध्य पादधावनजलमादधानः कुर्वाणः । ददान इत्यर्थः । पुनरुल्लसद्भिस्तनूरुहै रोमभिः । 'लोमरोमतनूरुहम्' इति हैम्याम् । कृत्वा गौरवमभ्युत्थानादिक्रियामादधानः सृजन् ॥
શ્લેાકા
આચાય દેવના આગમનના સમાચારને સાંભળીને હર્ષોંથી રેામાંચિત ખનેલા અને હર્ષાશ્રુના જલ વડે અધ્યને ધારણ કરતા અકબર બાદશાહે શેખ અબ્દુલ રેંજને આ પ્રમાણે કહ્યું ઃ ॥ ૧૨૩ ।।
ऋतौ वसन्तेऽवनिजन्मनेव समीयुषि श्री श्रमणावतंसे । मनोरथेनाद्य मम प्रबीणचूडामणे पल्लवयांबभूवे ॥ १२४ ॥
हे प्रवीणानां निपुणानां विदग्धानां मध्ये चूडामणे कोटीरहीरायमाण, श्रीमति श्रमणानां मध्येsai से शेखरे श्रीहीर विजयसूरीन्द्रे समीयुषि पादावधारिते सति अद्य सांप्रतीने वर्तमाने वासरे मम मनोरथेनाभिलाषेण पल्लवयांबभूवे सफलीभूयते स्म ।
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १२४-१२५
केनेव । अवनिजन्मनेव । यथा वसन्ते ऋतौ मधुसमये संप्राप्ते सति अवनिजन्मना । जातिवाचित्वादेकवचनम् । समस्ततरुसमुदायेन पल्लवकलितेन उपलक्षणात् प्रवालैः कुसुमैः फलैश्च संयुक्तर्जायते ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ વસંતત્રતુ પ્રાપ્ત થતાં સર્વે વૃક્ષોને સમુદાય નવપલ્લવિત બને તેમ છે ચતુર ચૂડામણિ સાધુ શિરોમણિ આચાર્યદેવના પદાર્પણથી આજે મારા મને રથે सण थया." ॥ १२४ ॥
द्रक्ष्यामि दिष्टयाद्य मुनीन्द्रचन्द्रमिवानुबिम्ब परमेश्वरस्य । शेखाधुनाहं नियतेर्वशेन किं चास्मि कार्यान्तरचुम्बिचेताः॥ १२५ ॥
हे शेख, दिष्ट्या भाग्येन कृत्वा अद्य विद्यमाने अस्मिन् वासरे एव मुनीन्द्रेषु सर्वेषु सूरिष्वाह्लादकत्वेन चन्द्रमिव चन्द्रम् । अथ वा स्वस्वशाखासिङ्घाटकानां स्वामिना रत्नाधिका मुनीन्द्रास्तेषां मध्ये अधिकं दीप्यमानत्वात् ज्योतिषामिव स्वामित्वाद्वा तेषां चन्द्र इवेति वा तं द्रक्ष्यामि दृग्गोचरीकरिष्यामि । उत्प्रेक्ष्यते-परमेश्वरस्य परमात्मनो बिम्ब प्रतिबिम्ब मूर्तिरिव । जैनमते तु बिम्बशब्देन भगवत्प्रतिमा प्रोच्यते । अथ वा । साक्षात्परमेशितुर्बिम्बमिव मूर्तिरिव । तथा 'संसारसिन्धावनुबिम्बमात्र जागति जाने तव वैरसेनिः । बिम्बानुबिम्बौ तु विहाय धातुर्न जातु दृष्टातिसरूपसृष्टिः ॥' इति नैषधे । परं किं चायं विशेषोऽस्ति । हे शेष, अधुना इदानींतनसमये अहं नियते वस्य वशेनायत्तत्वेन कार्यान्तरं किंचित्कृत्यविशेष चुम्बत्यालिङ्गतीत्येवंशील चेतो मानसं यस्य कार्यान्तरेण व्यग्रमना अस्मि । एतत्कथनं त्वप्रतिबुद्धत्वेन अज्ञाततत्त्वभावेन म्लेच्छत्वेन वा । यद्यास्तिकः स्यात्तदा तु सर्वमपि त्यक्त्वा वन्दत एवेति ॥
લોકાઈ
“હે શેખ, પરમેશ્વરના પ્રતિબિંબની જેમ મુનિમાં ચંદ્રસમાન એવા આચાર્ય દેવને આજે ભાગ્યદયથી દ્રષ્ટિગોચર કરીશ; પરંતુ હમણાં હું કેઈ દૈવવશાત અન્ય કાર્યમાં વ્યગ્રચિત્તવાલે છું.” છે ૧૨૫
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १२६-१२७]
हीरसौभाग्यम्
३९९
अमन्तुजन्तुव्ययपातकेनास्पृश्यां प्रणीतां धरणीं स्वधाम्नः। शेख क्षणं तेन पवित्रय त्वं गुरोः पदाम्भोजरजोमृतेन ॥ १२६ ॥
हे शेख, तेन कारणेन येनाहं कार्यान्तरेण गृहान्तजिंगमिषामि ततोऽधुना तदाकारणानवसरः तेन हेतुना त्वक्षण क्षणमात्र मुहूर्त यावद्गुरोह-रसूरेः पदाम्भोजयोश्चरणारविन्दयोर्यद्रजः पलागस्तदेवामृतं सुधारसः । त्वत्पादपङ्कजरजोमृतदिग्धदेहाः' इति भक्तामरस्तववचनात् । अथ वा अमृतं पानीये तेन कृत्वा स्वस्यात्मनो धाम्नो वासगृहस्य धरणी भूमी पवित्रय पावनीकुरु । पावित्र्यं प्रक्षालनात् । प्रक्षालन तु पानीयेनैव स्यात् इति । किंलक्षणां धरणीम् । अमन्तूनां निरपराधानां जन्तूनां प्राणिनां व्ययो विनाशो घातस्तस्य पातकेन पापेन कृत्वा अस्पृश्यां स्प्रष्टुमप्ययोग्यां प्रणीतां कृताम् । अथ च योऽस्पृश्यः कथंचिजातः स लोकव्यवहाराद्वारिप्रक्षालनादेव स्पृश्यो भवेदिति रीतिः । इति गर्भोत्प्रेक्षा ॥
લેકાર્થ
હે શેખ, કાર્યાતર હવાથી હમણાં હું મહેલમાં જઈશ; માટે હમણાં એક ક્ષણમાત્ર ગુરુનાં ચરણકમલની રજથી નિરપરાધી છના ઘાત વડે અસ્પૃશ્ય બનેલી એવી આપણી ગૃહભૂમિને પવિત્ર બનાવે.” મે ૧૨૬ છે
इदं निगद्याब्धिगभीरघोष जोष' मुखे भूमिधवो विधाय । जगाम गेहं गृहिणीसनाथं विद्युद्विलासीव गभस्तिरभ्रम् ॥ १२७ ॥
___ भूमिधवः पृथ्वीपतिः अकबरपातिसाहिः गृहिणीभिः स्वकलत्रैः सनाथं संयुक्त गृह स्वसौधं जगाम गतवान् । क इव । गभस्तिरिव । यथा भानुमान् विद्युद्धिः सौदामिनीभिर्विलसति शोभते इत्येवंशीलमभ्र वर्दलकं 'वादलु' इति प्रसिद्ध मेघ वा गच्छति । किं कृत्वा । इदं पूर्वप्रोक्त शेशपुरो निगद्यालप्य । कथम् । अब्धिवत् समुद्र इव गभीरो मन्द्रो घोषो ध्वनिर्यत्रैवंविधं यथा स्यात्तथा । अकबरसाहेः शब्दस्तु नवहस्तकव्याघ्रवद्गुनारवं कुर्वन्नासीत् ततो घोष इत्युक्तिः । पुनर्मुखे निजवदने जोषं मौनं विधाय कृत्वा । 'तूष्णीं तूष्णोकां जोष च' इति हैम्याम् । तथा 'जोषमासनविशिष्य बभाषे' इति नैषधे ॥ इति सूरिसमागमस्य साहेनिवेदनम् ॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो ० १२७-१२९
શ્લેાકાઈ
આ પ્રમાણે શેખને સમુદ્ર જેવા ગંભીર ધ્વનિથી કહીને મૌન ધારણ કરીને જેમ સૂર્ય વિજળીની સાથે વાદળામાં જાય, તેમ અકબર બાદશાહ પેાતાની પત્નીની સાથે
भडेसमां गये. ॥ १२७ ॥
aarataria शेखशी वाणीं समाकर्ण्य हमाउंसूनोः ।
निरीय तस्याः सदसो बभाज भुवं व्रतीन्द्रेण विभूष्यमाणाम् ॥ १२८ ॥
शेखेषु सकलतुरुष्कगुरुषु शक्रः इन्द्रः साहिः । मान्यत्वादिन्द्रत्वम् । तस्याः सदसोshear सभाया निरीय बहिर्निर्गत्य व्रतीन्द्रेण सूरिणां विभूष्यमाणामक्रियमाणां भुव भूमभागं बभाज | रिसमीपे समीयिवानित्यर्थः । किं कृत्वा । हमाउंनेार्हमाउं नामा पातिसाहिस्तस्य सुनेाः पुत्रस्याकब्बरसाहेर्वाणीं समाकर्ण्य सम्यक् सादरं श्रुत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - गभीरधीरत्वात् घनात् नभस्य सजलजलधरात्सकाशात् अधीतां पठितामिव ॥
Àાકા
જાણે મેઘ પાસેથી ગ’ભીરતા પ્રાપ્ત ( શીખેલી ) ન હોય ! એવી અકબર બાદશાહની ગંભીર વાણી સાંભળીને રાજસભામાંથી નીકળીને શેખાના ગુરુ ફૈજીએ આચાય દેવથી અલકૃત એવી ભૂમિના આશ્રય કર્યાં. ।। ૧૨૮ ।
भक्त्या नताङ्गो बहुमन्यमानः स्वमन्दिरं सूरिपुरंदरं सः । निगीषति स्माखिलशेखपूषा नाशंसते निर्जरशाखिनं कः ।। १२९ ॥
अखिलेषु शेखेषु म्लेच्छजातिमान्येषु तज्जातीयेषु वा पूषा महत्त्वाद्दीप्यमानत्वाद्भास्करः अबल फैज शेखः स्ररिपुरंदरं हीरविजयसूरीन्द्रं स्वमन्दिरं निजनिवाससदन निनीषति स्म नेतुमिच्छति स्म । किंभूतः । भक्त्या दर्शनादुद्धृतपरमप्रीत्या कृत्वा नताङ्ग प्रणमनेन नम्रीकृततनुः ! पुनः किं कुर्वाणः । बहुमन्यमानः बहुबहुमान ददानः । युक्तोऽयमर्थः । निर्जरशाखिनं कल्पपादप को नाशंसते समीहते । अपि तु सर्वोऽपि इच्छेत् । 'शंस इच्छायाम्' । उभयपदी । 'आशंसते धनायति समीहते तद्वदाशास्ते' इति क्रियाकलापे ॥
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १२९-१३१ ]
हीरसौभाग्यम्
શ્લોકાઈ
જાણે મેઘ પાસેથી ગંભીરતા પ્રાપ્ત (શીખેલી) ન હોય! એવી અકબર બાદશાહની ગંભીર વાણી સાંભળીને, રાજસભામાંથી નીકળીને શેના ગુરુ ફૈજીએ આચાર્ય દેવથી અલંકૃત એવી ભૂમિને આશ્રય કર્યો. ૧૨૯
अथो पृथिव्या उशना इवासौ निःशेषशास्त्रोपनिषद्यधीती। अस्पृष्टशिष्टेतरवृत्ति तस्मै न्यजीगदत्तन्निखिलं निगाद्यम् ॥ १३० ॥
अथो सरिसमीपागमनानन्तर शेखस्तत्साहिकथित निखिलं समग्रमपि निगाद्य वाच्य न्यजीगदत्कथयति स्म । कथम् । अस्पृष्टा अनाश्रिता अनादृता वा शिष्टात्सांधोरितरा अन्या दौर्जनी वृत्तिापारो यत्रैव यथा स्यात्तथा । शेखः किंभूतः । निःशेषाणां सर्वषां शास्त्राणां कुरानादियवनागमानामुपनिषदि रहस्ये अधीतमध्ययनमस्यास्तीति । उत्प्रेक्ष्यतेपृथिव्या भूमेरुशनाः शुक्र इव । तस्य असुराणां गुरुत्वादियमुत्प्रेक्षा। इदानीं च लोकभाषया यवना असूरा उच्यन्ते । यदुक्तं दोधके–'सुंदरसरअसुरांहदलजलपीधुंवयणेहि । अमरनरिंदकढाविउतिहांनारीनयणेहि ॥
લોકાર્થ
કુરાન આદિ સમસ્ત યવનશાસ્ત્રોના રહસ્યવેત્તા, જાણે પૃથ્વી ઉપરને શુક્ર ન હોય તેવા શેખે આચાર્ય દેવને શિષ્ટાચારપૂર્વક બાદશાહે કહેલી સર્વ વાત કહી. ૧૩૦
तदुक्तियुक्तौ सनिदर्शनायां शेख निरस्तप्रतिबन्धृभावम् । श्रुतौ प्रबन्धारमिव प्रवीणधुरीणमेनं बुबुधे बुधेन्द्रः ॥ १३१ ॥
बुधानां विपश्चितां सर्वशास्त्राधीतिनां मध्ये इन्द्रः सूरिः सनिदर्शनायां दृष्टान्तकलितायाम् । 'स्मरात्परासोरनिमेषदर्शनाद्विभेमि तदुभिन्नमुदाद्दरेति सा । जनेन यूनः स्रवता
हि० सौ० ५१
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १३१-१३३
तदास्पदे निदर्शनं नैषधमभ्यषेचयत् ॥' इति नैषधे । तस्य साहेरुक्तीनां युक्तौ योजनायां चातुर्योदाररचनायामेन शेख प्रबन्धार प्रबन्धो विस्तारः तस्य कर्तार बुबुधे विवेद जानीते स्म । एन किंभूतम् । निरस्तो निवारितो मुक्तः प्रतिबन्धृभावः प्रतिबन्धकतादूषकत्वम् । 'विहंगमद्भाषितसूत्रपद्धतौ प्रबन्धृतास्तु प्रतिबन्धृता न ते' इत्यपि नैषधे । कमिव । प्रवीणधुरीणमिव । यथा विद्ववृन्दारकं सनिदर्शनायां श्रुतौ शास्त्रे निरस्तम् इदं च शास्त्रविरुद्धम् । इद तु दूषणमित्यादिप्रतिबन्धककर्तृत्व दूषणोदभावकत्व विरोधभाषित्व येन तादृशं प्रबन्धार दूषणनिराकरणनानार्थयुक्तिविशेषोल्लेखप्रकाशका. रिण कश्चिद्विपश्चिबुध्यते ।
શ્લેકાર્થ
વિદ્વાન પુરુષોમાં ઈદ્ર સમાન આચાર્યદેવે કથાકારની જેમ દુરાગ્રહ રહિત અને ચતુર ચુડામણિ શેખને દ્રષ્ટાંત સહિત અને યુકિતયુક્ત એવા જૈન શાસ્ત્રના on.२ ४. ॥ १३०॥
निशम्य तद्भाषितमेष धात्रीसहस्रनेत्रस्य ततो व्रतीन्द्रः । इयेष शेखस्य गृहे प्रयातुं सुरेन्द्रधाम्नीव सुपर्वसूरिः ॥ १३२ ॥
ततः शेखवाक्यश्रवणानन्तरमेष हीरविजयनामा व्रतीन्द्रः श्रमणशक्रः सूरिः शेखस्य गृहे मन्दिरे प्रयातु गन्तुमियेष वाञ्छति स्म । किं कृत्वा । धात्रीसहस्रनेत्रस्य पृथिवीपुरंदरस्याकब्बरस्य तत्पूर्वोक्त भाषित कथितभू । वचनमित्यर्थः । निशम्याकर्ण्य । क इव कस्मिन् गन्तुम् । सुपर्वसरिरिव । यथा सुपर्वणां देवानां सरिराचार्य: पाठयिता वाच. स्पतिः सुरेन्द्रस्य नाकिनायकस्य धाग्निः वैजयन्तनामनि प्रासादे गन्तुमिच्छति ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ દેવના આચાર્ય બૃહસ્પતિ ઇંદ્રના “વૈજયંત” નામના પ્રાસાદમાં જવાને છે, તેમ આચાર્ય દેવે શેખ દ્વારા કહેવાએલા અકબર બાદશાહને સંદેશ સાંભળીને, શેખના ઘેર જવાની ઈચ્છા કરી. છે ૧૩૨ છે
शुश्रूषमाणस्य विशिष्य शिष्यस्येवास्य शेखस्य वृषा मुनीनाम् । गेहं महीपालगृहोपकण्ठे पवित्रयामास पदारविन्दैः ॥ १३३ ॥
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १३३-१३४ ] हीरसौभाग्यम्
४०३
मुनीनां वृषा वासवः सूरिर्महीपालस्य पतिसाहेगुहस्य प्रासादस्योपकण्ठे संनिधाने अस्याबलफैजनानः शेखस्य गेहं भवन पदारविन्दैश्चरणकमलैः । पूज्यत्वाद्बहुवचनम् । पवित्रयामास पावनीकुरुते स्म । अस्य किं चिकीर्षमाणस्य । शुश्रूषमाणस्य सूरिसेवां विधातुमीहमानस्य । कथम् । विशिष्य विशेषप्रकारेण स्वसेव्याधिक्येन। कस्येव । शिष्यस्येव । यथा विनेयकः गुरोः स्वस्याचार्यस्योपाध्यायस्य य रत्नाधिकस्य वा विशिष्य सर्वान्तेवासिवर्गेभ्योऽत्यभ्यधिकां परिचर्या विधित्सति स्वयं सुशिष्यत्वात्स्व. गर्गापवर्गादिसुखसाधकत्वाच्च ।। इति साहिसंदिष्टवचनश्रवणपूर्व शेषगृहगमनम् ॥
શ્લોકાર્થ
- જેમ વિનયી શિષ્ય આચાર્યની વિશિષ્ઠ પ્રકારની સેવા કરવાની ઈચ્છા કરે, તેમ આચાર્ય દેવની વિશિષ્ટ પ્રકારની શુશ્રષા કરવાને ઈચ્છતા એવા બાદશાહના મહેલની સમીપમાં રહેલા શેખ અબ્દુલ ફૈજના ભવનને આચાર્યદેવે પિતાના ચરણારવિંદથી પવિત્ર કર્યું. ૧૩૩ છે
संदेहसंदोहमहाम्बुवाहमहाबलेन बतिवासवेन । बोद्धा श्रुतेः श्राद्ध इव स्वधाम्नि धा स गोष्ठीमनुतिष्ठति स्म ॥ १३४ ॥
स शेखः स्वधाग्नि निजनिकेतने वतिनां महाव्रतभृतां यतीनां वासवेन मघोना सह धो धर्मसंबन्धिनीं गोष्ठी वार्तामनुतिष्ठति स्म कृतवान् । किंभूतेन व्रतिवासवेन । संदेहाः संशयाः शास्त्रविचारणोद्भवाः मानसिका वा तेषां संदोहाः समूहा एव महान्तो घोराज्ञानान्धकर्तारः अम्बुवाहाः घनाघनाः तेषां विध्वंसने मूलोन्मूलने नामशेखीकरणे महाबलः प्रलयपवनस्तेन । किंलक्षणः शेखः । श्रुतेः शास्त्रस्य बोद्धा अवगन्ता प्रवीणः । यदुक्तम्'पात्रे त्यागी गुणे रागी भोगी परिजनैः समम् । शास्त्रे बोद्धा रणे योद्धा पञ्चाङ्गः पुरुषः स्मृतः ॥ इति सूक्ते । क इव । श्राद्ध इव । यथा कश्चिदागमावबोधक उपासक्रः केनापि सरिणा सम धा गोष्ठी विधत्ते ॥
પ્લેકાર્થ
સંશયોના સમૂહરૂપી ઘેર અંધકારને કરનારા મેઘાને નાશ કરવા માટે પ્રલયકાળને પવન સમાન સૂરીન્દ્રની સાથે શ્રાવકની જેમ પિતાના ઘરમાં શાસ્ત્રજ્ઞ શેખે धभगाही ४३१. ॥ १३४ ॥
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १३५-१३६
हिंसादये निर्दिशती विरोधिधर्मे मिथः स्वीयतदीयशास्त्रे । क्षीराम्भसोर्हसमिवाधिगत्य तयोविवेक्तारमसौ पुनस्तम् ॥ १३५ ॥
पुपोष भाषां स्वमुखेन शेखः पुरो विनेयायितवृत्तिरस्थ । नतिं दधानो विनयादधीतां पाणौ प्रणीतात्सुगुणादिवास्त्रात् ॥ १३६ ॥
असौ स्वसद्मनि सरेरानेता शेखः अस्य हीरसुरेः पुरोऽग्रे स्वमुखेन निजवदनेन कृत्वा भाषां वाणी पुपोष पुष्णाति स्म पुष्टां चकार । उवाचेत्यर्थः । किंभूतः । विनेयायिता विनेयोऽन्तेवासी शिष्यस्तद्वदाचरिता वृत्तिर्मनोवाक्कायव्यापारो यस्य । अत एव किं कुर्वाणः । नतिं नम्रतां विनयनेन प्रवीभाव दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-पाणौ रणशूरतया स्वहस्ते प्रणीतात्कृतात् । गृहीतादित्यर्थः। तथा सुगुणात् सु शोभना जगजनमनोरञ्जका धैयौदार्यगाम्भीर्यार्जवमार्दवादिमा गुणा मनोज्ञो ढंकारववित्रासितानेकशात्रवो गुणो मौर्वी च यस्मिन् तादृशादत्रात्कोदण्डात् । 'धनुश्चापोऽस्त्रमिष्वासः कोदण्ड धन्व कार्मुकम्' इति हैम्याम् । अधीतां पठितामिव । यदुक्तम्-'नमणी खमणी बहुगुणी विहुपखिवंशविशुद्ध । पुण्यविना न विपामिइ करिधणुहीपरिभज ॥ इति सूक्ते । तथा 'शश्वबाणद्वितीयेन नमदाकारधारिणा । धनुषेव गुणाढयेन निःशेषो रन्जितो जनः ॥' इति चम्पूकथायामपि । किं कृत्वा । मिथः परस्परं विरुध्येते इत्येवंशीलौ धौं स्वभावौ ययोः । 'धर्मों यमोपमापुण्यस्वभावाचारधन्वसु । संसर्गेऽहत्यहिसादौ न्यायोपनिषदोरपि ॥' इत्यनेकार्थः। तथा हिंसा निमन्तुजन्तुव्यापादन तथा दया जगजीवानां स्वप्राणबद्रक्षण ते निर्दिशती प्ररूपयति स्वीय यवनझातिसंबन्धि तथा तदीय सरिशासनसंबन्धि च उभे शास्त्रे अधिगत्य विदित्वा । पुनरपरार्थान्तरे । पुनद्वितीयवारमुच्यते । वा इति पुनःशब्दार्थः । क्षीराम्भसोर्दुग्धजलयोर्ह सं सितच्छदमिव तयोहिंसादयाशास्त्रयोविवेक्तारम् इद सम्यक्प्ररूपणमिदमसमीचीन प्ररूपण च, अय स्वर्गावपर्गसाधकः पन्थाः अयं च दुर्गदुर्गप्तिमार्गः इय च निःस्पृहाणामुक्तिः एषा च रसनादिरसलम्पटानामुक्तिरित्यादि विवेचनकर्तारं तं वशीन्द्र जितेन्द्रियाणां पुरंदर च अधिगत्य विज्ञाय मनसि निश्चित्य ॥
શ્લેકાર્થ
પરસ્પર વિરોધી એવા હિંસા અને ધ્યાની પ્રરુષણા કરનારા સ્વશાસ્ત્ર અને પરશાસ્ત્ર (જૈનશાસ્ત્ર અને કુરાન શાસ્ત્ર) માં ક્ષીર અને નીરને ભેદ કરનારા હંસ જેવા આરાર્યદેવને જાણીને, શિષ્યવૃત્તિ ધારણ કરનારા અને હાથમાં ધારણ કરાએલા દેર સહિત ધનુષ્ય
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १३६-१३८]
हीरसौभाग्यम्
શ્લેકાર્થ
પાસેથી જાણે શીખેલી ન હોય તેવી નમ્રતાને ધારણ કરનારા શેખ અબ્દુલે સૂરિજીની આગળ સ્વમુખે વાણીને પુષ્ટ કરી. છે ૧૩૫ ૫ ૧૩૬ છે
अथ स्वमतामुशिष्टिपृच्छा
पैगम्बरैः समयेषु सूरे पुरातनैर्व्याहृतमेतदास्ते । निक्षिप्यते न्यास इव क्षमायां यमातिथियों यवनस्य वंश्यः ॥१३७॥
खुदाहृयश्रीपरमेश्वरस्यास्थानी स्थितस्याधिपतेरिवोर्त्याः । उत्थाय पृथ्व्याः परिवर्तकाले गन्ता समग्रोऽपि जनः पुरस्तात् ॥ १३८॥
हे सरे, नोऽस्माक पुरातनैः प्राचीनः पैगम्बरैः । केचनास्मन्मार्गप्रवर्तकाः विशिष्टसिद्धिबुद्धिभाजो महापुरुषा अभूवन, तेऽस्मन्मते पैगम्बर इति संज्ञकाः प्रोच्यन्ते । तैस्तत्कृतेषु समयेषु शास्त्रेषु मध्ये एतन्मया श्रीमत्पुरो निवेद्यमान व्याहृत' भाषितमास्ते । एतत्किम् । यः कश्चन यमस्य कृतान्तस्य अतिथिः प्राधुणकः । मृत इत्यर्थः । यवनस्य । जातावेकवचनम् । तुरुष्कस्य वंश्यो गोत्रजन्मा तुरुष्को न्यासो निःक्षेप इव स्थापनिके च क्षमायां भूमध्ये निक्षिप्यते स्थाप्यते । स क्षोणीनिक्षिप्तः समग्रः समस्तोऽपि यवनवंश्यः तुरुष्कजातीयः परिवर्तकाले कल्पान्तकाले पृथ्व्या भूगर्भादुत्थाय बहिनिर्गत्य स्वस्वस्वरूपेण खुदा इत्यस्मत्परंपरायां नाम यस्य तादृशश्य श्रिया समग्रलक्ष्म्या युक्तस्य परमेश्वरस्य समग्रहिन्दुवगैंायमानस्य जगदीश्वरस्य पुरस्तादग्रे गन्ता गमिष्यति । किंभूतस्य खुदाह्वयश्रीपरमेश्वरस्य । आस्थानी स्वास्थानसभामागत्य स्थितस्य उपविष्टस्य । कस्येव । अधिपतेरिव सभामासीनस्य उव्या भूमे तुपस्याग्रे समस्तोऽपि जनः समावाति स्वस्थन्यायनिर्मापणार्थम् ॥
પ્લેકાર્થ
હે આચાર્ય દેવ, અમારા પ્રાચીન પયગંબરએ શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે “મરી ગયેલા પવનને પૃથ્વીમાં થાપણની જેમ દાટવાથી, જ્યારે પૃથ્વીને પ્રલય થાય
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १३८-१४०
છે, ત્યારે તે દાટેલે યવન, સ્વરૂપે “ખુદા” છે એવા નામવાળા પરમેશ્વરની સભામાં સમસ્ત મનુષ્યની આગળ તે જાય છે, જેમ રાજસભામાં બેઠેલે પુરુષ રાજાની પાસે સહુથી પહેલાં જાય તેમ દાટેલ યવન ખુદાની સભામાં સૌથી પહેલે જાય છે.” ૧૩૭ ૧૩૮
आदर्शिकायामिव पुण्यपापे संक्राम्य संशुद्धनिजोपलब्धौ । विधास्यते साधु स तत्र तस्य न्यायं निरस्य स्वपरानुरोधम् ॥ १३९ ॥
हे सरे, खुदाख्यः परमेशिता तत्र सभामध्ये सर्वस्य पूर्वोक्तस्य यवनजनस्य साघ सम्यक्प्रकारेण यथा स्यात्तथा न्यायं सदसद्यवहारविचार विधास्यते स्वयमेव करिष्यते । किं कृत्वा । अयं स्वः स्वकीयो मदीयः, अयं च परः परकीयः न मत्पक्षाश्रितः, इति यज्ज्ञान स तु सांसारिकव्यवहारः तयोः स्वपरयोरनुरोधो बहाग्रहोऽथ वा तयोरेव बोघो ज्ञान त निरस्य त्यक्त्वा । यदुक्तम्-'अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥' इति । पुनरपि किं कृत्वा । आदर्शिका हस्तकनिर्मुक्ता पृष्ठे च ग्रहणारे केवला दर्पणिका। मेवातमण्डलादौ आदर्शिकेत्युच्यते । तस्यामिव सम्यक्प्रकारेण शुद्धा निर्मला निष्पापा वा स्वपरव्यवसायविरहिता निजस्यात्मन उपलब्धिर्मतिर्ज्ञानम् । 'प्रक्षाप्रतिपत्प्रज्ञाप्रेक्षाचिदपलब्धयः' इति हैम्याम । तस्यां पुण्यपापे अर्थाधवनजनस्य सुकृत दुष्कृते संक्राम्य स्वहृदये प्रतिबिम्बयित्वा । विचार्येत्यर्थः ।।
લોકાર્થ
હે સૂરિવર, ખુદાની સભામાં ગયેલા શુદ્ધ યવનને સ્વકીય અને પરકીય એવા ભેદને ત્યાગ કરીને દર્પણ જેવા પિતાના શુદ્ધ જ્ઞાનમાં પુણ્ય પાપનું સંક્રમણ કરીને ખુદા સદુઅસદુ વ્યવહારના વિચારરૂપ સમ્યક પ્રકારે ન્યાય કરશે? (કહ્યું છે કે આ સ્વ અને આ પર -આ પક્ષપાત તુચ્છ હૃદયવાળે કરે છે, પરંતુ ઉદાર હૃદયવાળાને તે સારી વસુધા કુટુંબરૂપે હોય છે.” છે ૧૩૯
विमृश्य विश्राणयिता फलं स श्रेयोंहसोस्तस्य ततोऽनुरूपम् ।। मसरगोधूमयवादिधान्यबीजस्य सस्योत्करमुर्वरेव ॥ १४ ॥
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो १४०-१४१]
हर सौभाग्यम्
ततस्तत्सदसज्ज्ञानानन्तरं स खुदाभिधः परमेश्वरः विमृश्य अनेनैवंविध' कर्म विनिर्मितम् अत एतस्य ईदृशमेव फलं प्रदत्त' विलोक्यते इति स्वमानसे विचार्य । यदुक्तम् —'यद्यावद्यादृशं येन कृतं कर्म शुभाशुभम् । तत्तावत्तादृशं तस्य फलमीशः प्रयच्छति ॥' इति चम्पूकथायाम् । एतद्वचनात् तस्य यावद्यवनजनस्य श्रेयोंहसोः पुण्यपापयोरनुरूपमुचितं फलं सुखदुःखानुभवनरूपं विश्राणयिता स्वस्तनीप्रयोगः प्रदास्यति । केव । उर्वरेव । यथा सर्वसस्या यत्रोप्तमात्राणि सर्वाण्यपि धान्यानि सम्यक् निष्पद्यन्ते सोव 'रेत्यभिधीयते । तादृशी धरित्री । मसूरा मालवमण्डले बहुप्रसिद्धाः, गोधूमाः सर्वत्रापि ख्याताः, तथा यवा अर्बुदपरिसरे अतिशयेन प्रथिताः प्रायशस्तु सर्वत्रापि विश्रुताः, एते त्रयोऽप्यादौ येषां तेषामपरेषामपि धान्यानां बीजं योनि निबन्धस्य योग्यं सस्योत्करवि विश्राणयति प्रदत्ते । सर्वसस्यायां भूमौ यादृशं धान्यमुप्यते तादृशमेव लूयते इत्यर्थः ॥
શ્લેાકા
४०७
જેમ સદ્યસસ્યા ( વપન કરવા માત્રથી ફળ આપનારી પૃથ્વી મસૂર, ઘઉં અને જવ આદિનાં ખીજને અનુરૂપ ફળ આપે, તેમ ખુદા તેનાં પુણ્ય-પાપના વિચાર કરીને તેને અનુરૂપ સુખદુઃખાદિ ફળ આપે છે, (કહ્યુ` છે કે : ‘જેણે જેવા પ્રકારનું ક્રમ કર્યુ” હાય તેને તેવા પ્રકારનું ફળ આપે છે’) ॥ ૧૪૦ ॥
नावोऽम्बुधेः कूलमिवानुकूलवातेन भिस्तिं गमिता अनेन । भोक्ष्यन्ति भोग्याद्भुतभोगभङ्गिताः केऽपि ततः सुखानि ॥ १४१ ॥
ततः पुण्यफलदानादनेन खुद संज्ञेन परमेश्वरेण केsपि पुण्यभाजिनेा यवना भिस्ति स्वर्गे गमिताः प्रापिताः सन्तो भोग्याः भोक्तुं येोग्याः अथ वा भुज्यन्ते निरन्तरसात यैस्तानि भोग्यानि तैः पुण्यपरिकैः कृत्वा अद्भुताभिराश्चर्यकारिणीभिर्भोगानां विविधसुखानां नानाप्रकारहृदयंगमाभ्यवहाराणामाभरणव सनागणितमणिमैौतिकस्वर्णादिधनानामथवा इह लोके राज्यादिलक्ष्मीगां भङ्गीभिः रचनाभिः तरङ्गिताः प्रमोदमेदस्वितां गताः सन्तः । 'भोगस्तु राज्ये वेश्याभृतो सुवे । धनेऽहिकायक गये। पातालाभ्यवहारयेः ||' इत्यनेकार्थः । सुखानि शर्माणि भोक्ष्यन्ति । का इव । नाव ईव । यथा यानपात्राणि तात्स्थ्यात्तव्यपदेश
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १३ श्लो ० १४१-१४२
इति न्यायान्नौजना अनुकूलेन स्वाभिलषितस्थानप्राप्तिकारिणा वातेन अम्बुधेः समुद्रस्य कुलं तट वेलाकूल वा लम्भिताः सन्तः सुखं सांसारिक सातं भुञ्जन्ति ॥
લોકાર્થ
જેમ જહાજ અનુકૂલ પવનથી સમુદ્રના કાંઠે સુખપૂર્વક આવે છે, તેમ ખુદાની મહેરબાનીથી કેટલાંયે પુણ્યવંત સ્વર્ગમાં ગયેલા અદ્ભુત ભેગની રચનાથી પુષ્ટ થયેલા સાંસારિક સુખ ભોગવે છે. ૧૪૧
श्येनैः शकुन्ता इव पीडयमानाः कुम्भाः कुलालैरिव पच्यमानाः । तद्गोप्तृभिःयकिमेनसान्ये प्राप्स्यन्ति दुःखान्यपि तेन नीताः ॥ १४२ ॥
अपि पुनस्तेन खुदाख्यपरमेष्ठिना अन्ये कुकर्मकारिणो यवनजनाः पनसा पचेलिमेन पापेन कृत्वा दोयकिं नरक नीताः संप्रापिताः सन्तो दुःखानि महाकष्टानि प्राप्स्यन्ति लप्स्यन्ते । किं क्रियमाणाः । श्येनेः शशादनैः सिञ्चानकैः । श्येनः पत्री शशादनः' इति हैम्याम् । शकुन्ता विहंगमा इव तगोप्तृभिः तस्य नरकस्य गोप्तृभिः गोपायन्तीति गोप्तारस्तैर्नरकपालकैः । 'नरयस्सरकेपाला केहिं परिवेया अच्छि । तदुत्तरे नरकर केहिं-' इति विदग्धमुखमण्डने । पीड्यमानाः खादनाक्षिकर्षणमारणादिप्रकारैः सततं संताप्यमानाः । पुनः किं क्रियमाणाः । कुलालैः कुम्भकारैः कुम्भाः कलशा इव इष्टिकावत्पाचनकटाहोणतैलाधुत्कालनाग्निक्षेपणतप्तत्रपुमानादिना निरन्तर पच्यमानाः पचिक्रियां पक्वतां भ्रष्टतां नीयमानास्तद्गोप्तृभिरेव ॥
શ્લેકાર્થ
વળી, પિતાનાં જ દુષ્કૃત્યથી નરક ગતિમાં ગયેલા પુણ્યકમ યવન, જેમ સીંચાણા વડે પક્ષીઓ પીડાય, જેમ કુંભારે વડે ઘડાએ પકાવાય, તેમ નરપાલે વડે મહાભયંકર દુખ પ્રાપ્ત કરે છે. જે ૧૪૨ છે
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्म १३ श्लो० १४३--१४४]
हीरसौभाग्यम्
४०९
कुरानवाक्यं किमिदं यथार्थं महात्मनां वाक्यमिवास्ति सरे । इव प्रसूने गगनस्य तस्मिन्नुताभ्युदेति व्यभिचारिभावः ॥ १४३॥
हे सरे, महात्मनामवितथवाचामुत्तमानां भाषित वचनमिव यवनानां किं यच्छास्त्र कुरानमित्युच्यते इदं यन्मया श्रीमत्पुरस्तात्पूर्व प्रतिपादित कुरानस्य यवनशास्त्रविशेषस्य वाक्य वचनम् । किमिति प्रश्ने । यथार्थ सत्यमस्ति । उताथ वा गगनस्य प्रसूने आकाशकुसुम इव तस्मिन् कुरानवाक्ये व्यभिचारिभावोऽसत्यत्वमभ्यदेति प्रकटीभवति । इद सत्यमसत्य वा तत्सम्यक निश्चित्य वाच्यमित्यर्थः ॥ इति शेखस्य स्वशास्त्रानुसारिप्रश्नः ॥
શ્લોકાઈ
“હે સૂરિદેવ, મેં કહેલું કુરાનનું વચન આપ્ત પુરુષના વચનની જેમ સત્ય છે? અથવા આકાશપુપની જેમ વ્યભિચાર ભાવને પ્રગટ કરતું અસત્ય છે ?” છે ૧૪૩
इदं निगद्य व्यरमत्स तस्य बुभुत्सया वाङमयवेदितायाः । ततो बिडोजा यतिनामिवैकधुरां सिताया भणति स्म वाणीम् ॥ १४४ ॥
स प्रश्नकर्ता शेख इदं पूर्वोक्त निगद्य कथयित्वा व्यरमद्विरराम । मौनं कृत्वा स्थित इत्यर्थः । कया । तस्य साहिना धर्मगोष्ठीमनुष्ठातुमाहूतस्य हीरसरिवाङ्मयानां स्वपरसमयशास्त्राणां वेत्ति सम्यग जानातीत्येवंशीलो वेदी तस्य भावो वेदिता तस्या ज्ञातृताया बुभुत्सया बोदधुमिच्छया । ततः शेख मुखे जोषे कृते सति शेखप्रश्नानन्तर वा यतिनां साधूनाम् । 'ब्रह्मशम भरचारु यतीव' इति नैषधे । मत्त्वर्थी यन्प्रत्ययः । बिडौजा इन्द्रः सरिर्वाणी भणति स्म । उवाचेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-सितायाः शर्करायाः एकधुरामिव एकां धुर वहतीत्येकधुरां सदृशाम् । 'एकधुरीणैकधुरावुभावेकधुरावहौ' इति हैम्याम् ॥
શ્લોકાઈ
શાસ્ત્રજ્ઞ એવા આચાર્યદેવ પાસેથી જાણવાની ઈચ્છાથી આ રીતે પ્રશ્ન કરીને શેખે મૌન ધારણ કર્યું. ત્યારબાદ સૂરીન્ને સાકરની સહોદરી જેવી વાણીને ઉચ્ચારી. ૧૪૪ છે
हि० सौ० ५२
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १४५-१४६
निरञ्जनः कम्बुरिव व्यपास्तनिःशेषदोषः पुनरर्यमेव । ज्योतिर्मयो वह्निरिवास्तमूर्तिींनाङ्कवद्यः परमेशितास्ते ॥ १४५ ॥
यः परमेशिता कम्बुः शङ्ख इत्र निर्गतमञ्जनं रजः आदिले पो यस्य निरजनः कर्मः मललेपरहितः । 'सङ्खो इव निरञ्जणे' इति कल्पसूत्रोक्तेः । पुनयः अर्यमेव भास्वानिव व्यपास्ता निर्मूलमुच्छेदिता निःशेषाः समस्ता दोषा अपगुणा रात्रयश्च येन । पुनर्यो वह्निरग्निरिव ज्योतिर्मयः परमतेजःस्वरूपः । यदुक्तम्-'तेजोमयोऽपि पूज्योऽपि धातुना नीचजातिना । संगतः सहते वह्निर्घनघातजयातनाम् ॥' इति । पुनर्मीनाङ्क इव कंदर्प इवास्ता त्यक्ता मूर्तिः शरीरं येन । स्मरस्यानङ्गत्वात् । आस्ते । 'सत्तायामस्त्यास्ते' इति क्रियाकलापे । तथा 'आसते शतमधिक्षिति भूपास्तोयराशिरसिते खलु कृपाः' इति नैषधे। आस्ते आसाते आसते इति बहुवचनम् ॥
શ્લેકાર્થ
પરમેશ્વર શંખ જેવા નિર્લેપ છે, સૂર્ય જેવા નિર્દોષ છે, અગ્નિ જેવા તિર્મય છે, તેમજ કામદેવ જેવા અશરીરી છે. કહ્યું છે કે તિર્મય અને પૂજ્ય એ પણ અગ્નિ ધાતુ (નીચ જાતિ) ની સંગત કરે છે, તે તેને પણ ઘણુના ઘા સહન કરવા પડે છે.” ૧૪૫
भवभ्रमीभङ्गिभरो भवीव कि रूपमाधाय सभांगमी सः । क्षेप्ता पुन>यकिभिस्तिगत्योर्जनस्य के हेतुमिह प्रतीत्य ॥ १४६ ।।
स परमेश्वरः भवेषु संसारपरम्परासु भ्रमीणां भ्रमणीनाम । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम्' इति नैषधे । भङ्गयो रचना नरकतिर्यङ्करदेववैचित्र्यस्तासां भरः समूहो यस्य तादृशो भवी जीवः । ‘स पुनर्भवी जीवः स्यादसुमान्' इति हैम्याम् । संसारपर्यटनशीलजन्तुरिव । यथा जीवः संसारे बंभ्रम्यमाणः सन्नानारूपाण्यादत्ते तथा संसारी जीव इव । किं कीदृग्जातीयं रूपं देवनरादिसंबन्धि कीदृशं शरीरमाधाय कृत्वा सभा परिषदं गमिष्यति उपवेक्ष्यति इति सभांगमी । पुनः स खुदा इह जगति के हेतु रागद्वेषादिक कारणम् । रागद्वेषौ विना शुभाशुभकारकत्वं न स्यात् । तस्य तु तावेव न स्तः। ततः कं हेतु प्रतीत्य समाश्रित्य जनस्य दोयक्रिभिस्तिनाम्न्यानरकस्वर्गलक्षणयोर्गत्योः क्षेप्ता क्षेप्स्यति । हेतुरत्र नास्त्येव । हेत्वभावात्तत्र क्षेपणमपि न घटते ॥
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १४६-१४८]
हीरसौभाग्यम्
४११
શ્લોકાર્થ
ભવપરંપરામાં પર્યટન કરી રહેલા સંસારી જીવની જેમ ખુદા (ઈશ્વર) કેવું રૂપ ધારણ કરીને સભામાં જાય છે? શુભાશુભ કર્મનાં કારણ રૂપ રાગદ્વેષને જેમણે ક્ષય કર્યો છે, એવા ખુદા (ઈશ્વર) કયા કારણથી માણસને નરક અથવા સ્વર્ગમાં
छ ? ॥ १४६।।
सुखासुखानि प्रभविष्णु दातुं पचेलिमं प्राक्तनमेव कर्म । तस्यैव तत्कारणतास्तु मञ्जागलस्तनेनेव किमत्र तेन ॥ १४७ ॥
__ हे शेख, सुखासुखानि सौख्यानि दुःखानि च दातुं प्रभविष्णु समर्थ प्राक्तनं पूर्वजन्माचीण पचेलिम परिपाक प्राप्त कमै व नान्यः कोऽपि तत्तस्मात्कारणात तस्यैव कर्मण एव कारणता जगत्कर्तृतास्तु । अत्र जगति मजागलस्तनेनेव छागिकानिगरणजेन पयोधरेणेव प्रायेणेव तेन केनचित्कल्पितेन जगत्कर्ता किमस्तु यदि अजाकण्ठोद्भूतस्तना इग्धं प्रादुर्भवति तदा तस्मादपि विश्वसृष्टिर्घटते ॥ इति कर्मणो जगत्कर्तृत्वस्थापने खरिप्रत्युत्तरम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે શેખ, સુખદુઃખ આપવા સમર્થ જીવનનાં પૂર્વકૃત કર્મ જ છે; બીજે કઈ જગર્તા નથી. અજાગલમાંથી ( અજા-બકરીના કંઠમાંથી) જે દૂધ ઉત્પન્ન થાય તે ઈશ્વરથી સૃષ્ટિની રચના ઘટે ! અજાગલ જેવા કપિલ-કલ્પિત ઈશ્વરથી સયું! કર્મને જ કારણ માનવાં જોઈએ.” છે ૧૪૭ |
इदं गदित्वा विरते नतीन्द्रे शेखः पुनर्वाचमिमामुवाच । विज्ञायते तद्बहुगीवाचि वीचीव तथ्येतरता तदुक्तौ ॥ १४८ ॥
इदं पूर्वोक्त गदित्वा प्रत्युत्तर प्रदाय व्रतीन्द्रे विरते निवृत्ते सति शेखः पुनर्वितीयवारमिमामग्रे वक्ष्यमाणां वाचं वाणीमुवाच वक्ति स्म । तदेवाह-हे गुरो, तद्भवदुक्तियुक्ति
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० १४९ - १५०
कारणादूबहुगह्य वाचाटस्तस्य वाचि वचने इव तदुक्तौ कुरानवाक्ये तथ्येतरता केवल मृषाभाषितैव विज्ञायते ॥
४१२
શ્લેાકા
આ પ્રમાણે કહીને આચાય દેવ નિવૃત્ત થતાં શેખે ફરીથી કહ્યું! “ હે સૂરિદેવ, આપનાં યુક્તિયુકત વચનેાથી તે કુરાનમાં કહેલી વાતા વાચાલ પુરુષનાં વચનની જેમ અસત્યરૂપે ભાસે છે.” ॥ ૧૪૮ ૫
बभाण भूयः प्रभुरेतमेतत्स्रष्टा जगत्पूर्वमिदं विधत्ते । तत्तुवत्संहरते स पश्चात्ततोऽस्ति तस्याप्यसमश्रमोऽसौ ॥ १४९ ॥
भूयो द्वितीयवार प्रभुः स्रुरिः एत शेखं प्रति एतदिहैव वृत्ते कथ्यमानं बभाण भणति स्म । निजगादेत्यर्थः । तदेव निर्दिशति - हे शेख, यदि स स्स्रष्टा जगत्कर्ता इद सुरासुरनरनारकलक्षणं जगद्विश्व विधत्ते निर्मिमीते प्रथम सकलजगज्जनं निष्पादयति, पश्चात्स एव स्रष्टा विधाता केतुवधूमकेतुरिव तत्स्वेनैव कृतं विश्व संहरते क्षयं नयति । ततः कारणात् तस्यापि जगत्कर्तुरपि । अयमसमोऽसाधारणः श्रमः क्कशोऽस्ति विद्यते,. न पुनः कदाचनापि स्वास्थ्यं यदेकं घटयति परं भक्तीति ॥
શ્લાકા
आयार्यदेवे पुनः शेमने उधुं “डे शेभ, ले भगत्र्ता ईश्वर पडेसां भगतनु સર્જન કરે, અને પછી પાતે જ તેને સહાર કરે, ઇશ્વરને આ શ્રમ : શું કાઈ न्यसाधारण अटिना डेवाय ? नहीं ४. " ॥ १४७ ॥
कर्ता हर्ता निजकर्मजन्यवैचित्र्यविश्वस्य न कश्चिदस्ति । वन्ध्यात्मजन्मेव तदस्तिभावोऽसन्नेव चित्ते प्रतिभासते तत् ॥ १५० ॥
है शेख, निजस्यात्मनः कर्मणा स्वप्राचीनजन्माचीर्णसुकृतदुष्कृतरूपेण कर्मणा जन्यमुत्पाच वैचित्र्यं रचनाया विचित्रत्व नानात्व' यस्य तादृशस्य विश्वस्य जगतः ।
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्गः १३ श्लो० १५०-१५२]
हीरसौभाग्यम्
४१३
कश्चित्कर्ता निष्पादकः च पुनहर्ता संहारकः सर्वथा नास्त्येव । तत्कारणात्तस्य जगत्कर्तुर स्तिभावः सत्ता विद्यमानत्वमसन्नेब अविद्यमान एवं प्रतिभासते मम चित्ते । मन्मनसीति भावः ॥
શ્લેકાર્થ
હે શેખ, પિતાનાં શુભાશુભ કર્મોથી જેની વિચિત્રતા ઉત્પન્ન થયેલી છે. તેવા પ્રકારને જગતને કર્તાહર્તા કર્મ સિવાય બીજે કઈ જ નથી; તે માટે મારા ચિત્તમાં તે જગકર્તા ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ વંધ્યાપુત્રની જેમ અસત્યરૂપે જ भासे छे." ।। १५० ।।
शेखं तमित्थं कृतपूर्वपक्ष संबोध्य सिद्धान्तवचोभिरेषः । धर्म निधत्ते स्म तदीयचित्ते कृषीवलो बीजमिवोर्वरायाम् ॥ १५१॥
एष म्ररिस्तदीये शेखसंबन्धिनि चित्ते मानसे दयारूपं धर्म निधत्ते स्म स्थापयति स्म । क इव । कृषीवल इव । यथा कर्षुकः उर्वरायां सर्वसस्यायां क्षेत्रभूमौ बीजं वपनाचितधान्यं निधत्ते वपति । किं कृत्वा । इत्थममुना प्रकारेण कृतो विहितः पूर्वपक्षो विप्रतिपत्तियेन । संदिग्धोऽर्थः पूर्वपक्षः । तं शेख सिद्धान्तवचोभिनिःसपत्नबुद्धिनिश्चयः सिद्धान्तस्तस्य वाक्यैर्वचनैस्तद्रूपैर्वा प्रत्युत्तरैः । सिद्धान्तावलम्बेन पूर्वपक्षप्रतिक्षेपो भवति इति व्युत्पत्तिनैषधनरहर्याम । संबोध्य बोधयित्वा ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ ખેડૂત સર્વસમ્યા ફળદ્ર પૃથ્વીમાં બીજનું આરોપણ કરે તેમ આચાર્યદેવે યુકિતયુકત સિદ્ધાંતને વચનોથી સંબંધીને પૂર્વોકત રીતે પૂર્વ પક્ષ સ્થાપીને શેખની ' હૃદયભૂમિમાં દયાધર્મરૂપી બીજની સ્થાપના કરી. છે ૧૫૧ |
बभूव बल्भावसरोऽधुना तद्विधीयतां क्याप्युचिते पदे सा । दत्त्वाल्पमङ्गाबहु गृह्यते यद्धर्मादि पात्रादिव बुद्धिमद्भिः ॥ १५२ ॥
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो० १५३-१५४
श्रुत्वेति शेखस्य वचो विधत्ते यावत्स वल्भामुचितप्रदेशे । अभाजि भूजम्भभिदा सभाया मध्यं दिवो भानुमतेव तावत् ॥ १५३ ॥
तावत्तदैव तस्मिन्नेव काले भूजम्भभिदा पृथिवीपुरंदरेण अकब्बर साहिसभायाः स्वपर्षदो मध्यमुत्सङ्गोऽभाजि समाश्रीयते स्म । सभायां समागत इत्यर्थः । केनेव । भानुमतेव । यथा भास्करेण तदैव तस्मिन्नेव वासरे दिवो व्योम्नो मध्यमाश्रितम् । एतावता मध्यंदिनावसरोऽपि जात इत्यर्थः । तावत्किम् । यावद्यथा यस्मिन्नेव समये प्रस्तावे उचिते प्रदेशे कर्णराजन्यभवने स सूरिर्वल्भां भोजनमाचाम्लं विधत्ते करोति । कर्तुमुपविशतीत्यर्थः । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण शेखस्य वचो वाक्यं श्रुत्वा आकर्ण्य | इति किम् । हे गुरो, अधुना इदानीम् । युष्माकमित्यध्याह्नियते । वल्भाया अशनस्यावसरः बभ्रुव संपन्नः । तत्कारणात् क्वापि कुत्रापि उचिते अस्माकं यवनानां सद्मन्यनुचितं हिन्दुवर्गगृहे श्रीमतामाहारकरणयेोग्ये पदे स्थाने वसत्यादौ वा गत्वा सा वल्भा विधी - यतां क्रियताम् । यत्कारणादूबुद्धिमद्भिः पण्डितैः अल्पं स्तोकं भाटकमात्रं दत्त्वा अङ्गात्स्वकायात्सकाशात् तपःक्रिया अनुष्ठानादिधर्मो गृह्यते । कथम् । बहु घनतमं यथा स्यात्तथा कस्मादिव । पात्रादिव । यथा सुपात्राय साधवे स्वल्पमात्रादिकं दत्त्वा तस्माद्बहु स्वर्गाप वर्गादिकमादीयते । यतः 'दानपात्रमधमर्णमिहैकग्राहि कोटिगुणितं दिवि दायि' इति नैषधेऽपि ॥ युग्मम् ॥
લેાકા
“ હે ગુરુદેવ, હમણાં આપને ભાજનના અવસર થયા છે, તે અમારાં ઘરના કાઈ ઉચિત સ્થાનમાં આપ લેાજન કરી શકેા છે ? કારણ કે જેમ સુપાત્રમાં થાપુ પણ આપીને સ્વર્ગ અપવર્ગાદિ ફળ પ્રાપ્ત કરાય, તેમ પડિત પુરુષો દેહને ભાડારૂપે ઘેાડું આપીને તેની પાસેથી ( શરીર પાસેથી ) ઘણુ' ગ્રહણ કરે છે.' શેખનાં આવાં વચન સાંભળીને જેટલામાં આચાય દેવ આહારગ્રહણુ કરવા માટે બેઠા, તેટલામાં જેમ સૂ દિવસના મધ્યભાગમાં આવે તેમ અકબર બાદશાહે રાજસભામાં પધાર્યાં. ।। ૧૫૨ ૫ ૧૫૩ ॥
धर्मोदयस्येव मुहूर्तमात्मगोष्ठीविधानावसरं विभाव्य ।
महीमहेन्द्रस्तमथाजुहाव मुनीन्द्रमिन्द्रावरजोर्जितश्रीः ॥ १५४ ॥
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १५४-१५५ ] हीरसौभाग्यम्
४१५
अथ स्वस्यां सभायामागमनानन्तरं महीमहेन्द्रो भूमीन्द्रोऽकब्बरसाहिस्तं स्वयं गुर्जरमण्डलादाहूतं मुनीन्द्रं सरिराजमाजुहाव आकारयामास । स किंलक्षणः । इन्द्रस्य पुरंदरस्यावरजी लघुभ्राता कृष्णः । 'कानुजे मम निजे दनुजारी जाग्रति स्वशरणे रणचर्चा | यदभुजाङ्कमुपधाय जयाङ्क शर्मणा स्वपिमि वीतविशङ्कः ॥ इति नैषधे । 'दासाहः पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावजेन्द्रानुजाः' इति हैम्यामपि । तद्वर्जिता प्रबला श्रीलक्ष्मीर्यस्य । किं कृत्वाजुहाव । स्वस्यात्मनः अकब्बरसाहेरात्मनः गोप्ठीविधानस्य सूरिणा सम धर्म्यवार्ताकरणस्यावसरं समयं विभाध्य विलोक्य । विज्ञायेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-धर्मोदयस्य श्रीमजिनधर्म स्याभ्युदयस्य मुहूतं वेलामवसरमिव ॥
કા
ત્યારબાદ ઈદ્રના લઘુભ્રાતા વિષ્ણુના જેવી પ્રબલ લક્ષ્મીવાળા અકબર બાદશાહે ધર્મગેઝીને અવસર જાણીને આચાર્ય દેવને બોલાવ્યા. તે જાણે ન ધર્મના અભ્યદયનું સર્વોત્કૃષ્ટ મુહૂર્ત ન હોય ! ૧૫૪
शेखस्ततः साधुविधु विशुद्धधर्मोपदेष्टारमदःसमाजम् । स्वसाधकस्यान्तिकमिष्टदेवं सिद्धिप्रदो मन्त्र इवानिनाय ॥ १५५ ॥
ततः साहेराकारणानन्तरं शेखोऽवलफैजः साधुविधुं वाचंयमचन्द्रमदःसमाजमकब्बरसभामानिनाय आनयति स्म । 'अदःसमित्संमुखवैरियौवत-' इति नैषधे । अदःशब्दस्य समासविधानम् । किंभूतं साधुर्विधुम् । विशुद्धो निर्दोषो यो धर्मों दयामूलजिनाज्ञापूर्वकस्तस्योपदेष्टारं सम्यक् विविच्य वक्तारम् । क इव । मन्त्र इव । यथा साध्यसदगुरुदत्तसप्रत्ययमन्त्रः स्वस्यात्मनो मन्त्रस्यैव साधकस्याराधयितुः अन्तिकं समीपमिष्टदेवं मन्त्राधिष्ठायकसुरमानयति । किंभूतो मन्त्रः । सिद्धेरिष्टाभिलषितस्य प्रदो विश्राणयिता ।।
શ્લેકાર્થ
જેમ સિદ્ધમંત્ર પિતાના સાધકની પાસે મંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવને લાવે, તેમ શેખ અબ્દુલફેજી વિશુદ્ધ ધર્મના પ્રરૂપક આચાર્ય દેવને રાજસભામાં લઈ આવ્યા. આ ૧૫૫
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १५६-१५८
विश्वत्रयीमीक्षितुमुत्सुकेन त्रैरूप्यभाजेव शिवाङ्गजेन । शक्तित्रिकेणेव वपुष्मता वानुगम्यमानस्तनुजत्रिकेण ।। १५६॥
विभाव्य विस्मेरविलोचनाम्भोरुहेण तं साहिजलालदीनः । ज्ञानेन शक्रः कतिचित्पदानि ज्ञाताङ्गजन्मानमिबाभ्यगच्छन् ॥ १५७ ॥
महतां मुद्गलेन्द्राणां जलालदीन इति यवनभाषया प्रसिद्धं नामोच्यते । साहिजलालदीनः अकब्बरपातिसाहिपुंगवः विस्मेरेण हर्षोत्फुल्लेन विलोचनाम्भोरुहेण नयनकमलेन विभाव्य दृग्गोचरीकृत्य कतिचित्कानिचनापि तदानीमभ्यगच्छन्संमुखमागच्छन्ति स्म । क इव । शक्र इव । यथा सौधमेन्द्रो ज्ञानेनावधेरुपयोगेन अवधिचक्षुषा ज्ञाताङ्गजन्मान श्रीमन्महावीरदेव विलोक्य स्वर्गे स्वसभायामेव कतिचित्सप्ताष्टौ पदानि क्रमान्यावत्समुत्रं मच्छति स्म । साहिः किं क्रियमाणः । आद्य एकः शेखजी, द्वितीयः पाटी, तृतीयो दानीयार इति नाम्नां तनूजन्मनां त्रिकेणानुगम्यमानः । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वत्रयीं त्रैलोक्य ईक्षितु द्रष्टुं विलोकयितुमुत्सुकेन उत्कण्ठितेन अत एव त्रयाणां रूपाणां भावस्पैरूप्यं तद्धजतीति त्रैरुप्यभाजा रूपत्रयीकलितेन शिवायाः पात्या अजेन नन्दनेनेव एतावत स्वामिकार्तिकेनेव । अथ वा वपुष्मता शरीरमाश्रयता शक्तीनां प्रभुत्वोत्साहमन्त्र लक्षणानां त्रिकेणेव वा ।। युग्मम् ॥
શ્લેકાર્થ
જેમ સૌધર્મેન્દ્ર અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી ભગવાન મહાવીરને જોઈને સુષમસભામાં સાત આઠ પગલાં સામે ગયે હ, તેમ વિકસ્વર નયનકમલથી આચાર્યદેવને જોઈને જાણે ત્રણ લોકોને જોવા માટે કાર્તિકસ્વામીએ ત્રણ રૂપ ધારણ કર્યા ન હોય અથવા પ્રભુત્વ, ઉત્સાહ અને મંત્ર એમ પ્રકારની શક્તિ ન હોય? તેવા શેખજી, પાટી અને દાનીયાર એ ત્રણ પુત્રે વડે અનુસરત શાહી જલાલુદ્દીન અકબર બાદશાહ કેટલાંક પગલાં આચાર્યદેવની સન્મુખ આ. ૧૫૬ કે ૧૫૭
..
सूरिं दयाधर्ममिवाङ्गिजातमवन्तमङ्गीकृतकाययष्टीम् । तं गोचरं लोचनयोः प्रणीय मीमांसते स्मेति हृदा महीमान् ॥ १५८ ।।
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १५८--१५९]
हीरसौभाग्यम्
४१७
तं हीरविजयनामानं सरि भट्टारक लोचनयोः स्वनयनयोर्गोचर विषय प्रणीय कृत्वा । विलोक्येत्यर्थः । महीमानकब्बरपातसाहिई दात्ममनसा इत्यमुना प्रकारेण मीमांसते स्म विचारयति स्म । 'मीमांसा तु विचारणा' इति हैम्याम् । सरिस्तुत्प्रेक्ष्यतेअङ्गीकृता उपात्ता काययष्टी तनूलता येन तादृशमनिजातं प्राणिगणमवन्तः स्वजीवमिव रक्षन्तं दया कृपा जगजन्तुषु कारुण्यं तद्रूपं धर्मभिब ।
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવને નયનકમલથી જોઈને બાદશાહે પિતાનાં હૃદયમાં આવી વિચારણા કરી: “પ્રાણીમાત્રનું પિતાના આત્માની જેમ રક્ષણ કરતા આ આરાર્યદેવ જાણે સાક્ષાત્ દેહધારી દયાધર્મ ન હોય !” મે ૧૫૮
बिपक्षभावं कलयन्तमुन प्रियां स्वमृत्याममृतां रतिं च ।
निर्णीय निर्विष्णमनास्तनूमांस्तपः प्रपन्नः किमु शम्बरारिः ॥ १५९ ॥ उत्प्रेक्ष्यते-अयं सरिस्तपः संयमक्रियानुष्ठानोपवासादिकष्टं प्रपन्नः अधिगतः कुर्वाणो वा शम्बरारिः स्मर इव । किंभूतः । तनूमान् विनाङ्ग तपोऽनुष्ठानादि कर्तुं न शक्नुयादित्यङ्गीकृतकाययष्टीः । अथ वा पार्वतीपरिणयनप्रक्रमानन्तर सर्वसुरासुरात्यर्थाभ्यर्थ नाप्रसन्नीभूतभूतपतिना कायः प्रादायि इति कुमारसंभवोक्तेस्तदादिशरीरं संजातमिति कायकलितश्च । किंलक्षणः शम्बरारिः। तपःप्रतिपत्तौ कारणमाह-निविण्ण खेदखिन्न मनश्चित्तं यस्य । किं कृत्वा । विपक्षभाव वैरितां कलयन्त बिभ्राणम् अग्नं महाक्रूर निखिश वा तस्वतः शंकरम् । तथा स्वमृत्यावपि त्रिनेत्रनेत्रज्वलदनलज्वालाभस्मीभूततेऽपि स्वदेहे न मृतां नानविपन्नां रतिनाम्नीं स्वप्रियां प्रियवल्लभामपि निर्णीय निश्चित्य विज्ञाय ॥
કાર્થ
પ્રથમ પિતાના ત્રિનેત્રરૂપ અગ્નિમાં ભસ્મીભૂત કરેલા કામદેવને, પાર્વતીના વિવાહ અવસરે સર્વદેવદાનવની આગ્રહભરી વિનંતિથી ઈશ્વરે પુનઃ શરીરધારી બનાવેલા કામદેવે પિતાના પ્રત્યે વૈરભાવ ધારણ કરતા ઈશ્વરને પરાજિત કરવા માટે અને પોતાનું
हि० सौ० ५३
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्
[ सर्ग १३ श्लो० १५९-१६१
મૃત્યુ થવા છતાં જીવંત રહેલી પેાતાની પ્રિયા રતિને જાણીને ખેદયુકત મનવાળા થઈ ને ઉગ્ર તપ કરે છે, તેમ આ આચાય એ પણ તપ સંયમ આદિ અનુષ્ઠાન કરવા માટે જ જાણે શરીરને ધારણ કર્યું ન હોય ! ॥ ૧૫૯ ૫
४१८
क्वापि कामी जाति कान्तामकीर्तिमेतामपहर्तुकामः । किंवा पृथक्कृत्य निजाङ्गलग्नां शिवां शिवः साधितसाधुवृत्ति ॥ १६० ॥
वाथवा निजस्यात्मीयस्य अङ्गे काये लग्नां स्यूतामिवार्धीभूताम् । अर्धशंभुरिति प्रसिद्धत्वेन अर्ध शंभोरित्यर्धशंभुः । तथा 'प्रसह्य चेतो हरतोऽर्धशंभुः' इति नैषधे । तथा भोजप्रबन्धे च यथा - 'अर्ध दानववैरिणा गिरिजयाप्यर्ध शिवस्याहृत राजन्विश्वमनीश्वर' समभवत्तत्तावदाकर्ण्यताम् । गङ्गा सागरमम्बर' शशिकला नागाधिपः क्ष्मातलं सर्वज्ञत्वमपीश्वरत्वमभजत्त्वां मां च भिक्षाश्रिता ।।' इति । अत एवार्धीभूतां शिवां पार्वतीं पृथक्कृत्य स्वशरीराभिन्नां विधाय । पुनद्वितीयवारम् । एकवार तु पूर्व पत्नी सतीविर हात्तपस्तप्तं पूर्वं पश्चात्सतीमेव पार्वतीभूतां परिणीय गृहमेधितामनुभूय तदपेक्षया द्वितीयवार साधिता आराधिता साधोर्मुनेर्वृत्तिरावरणं येन तादृशः शिवः किम् ईश्वर इव । किं कर्तुकामः अयं शिवः । क्वापि नक्त दिवा सुप्तौ जाग्रदवस्थायामेकीभूतो बहुमध्यगतो वा गृहान्तः सभायां वा कुत्रापि स्थाने कान्तां प्रियां पार्वतीं न जहाति नैव त्यजति । क इव । कामीव यथा प्रबलकंदर्पवान् क्वापि कस्मिन्नपि समये प्रियां नाज्झति तत्संगत एव तिष्ठति एतां जगत्प्रसिद्धामपकीर्ति निजापयशः अपहर्तुकामो निराकर्तुमिच्छुः ॥
શ્લેાકાથ
જેમ કેાઈ કામાસકત પુરુષ પાતાની પ્રિયાનેા એક ક્ષણમાત્ર પણ ત્યાગ કરતા નથી, તેમ ઈશ્વર દિવસ અથવા રાત એકાકી હોય અથવા બહુજનથી પરિવરેલા હાય, ઘરમાં હોય અથવા સભામાં હાય, કોઈ પણ સ્થાને પેાતાની પ્રિયા પાવતીને ત્યાગ કરતા નથી! આવી પેાતાની નિંદા દૂર કરવા માટે અધત અગરૂપે રહેલી પાવ તીને દૂર કરીને સાધુવૃત્તિને અંગીકાર કરેલા એવા ઈશ્વર જાણે આ આચાય રૂપે રહેલા न होय ! ॥ १६० ॥
प्रलम्बवर्हिर्मुखशाखिशाखावाहः स्फुरत्काञ्चनचारिमश्रीः | उत्कंधरो भूमिधरः सुराणां किं वाद्भुताद्भूतलसंचरिष्णुः ॥ १६९ ॥
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
ANNIHABAR
-
-
सर्ग १३ श्लोक १६१-१६२]
हीरसौभाग्यम्
४१९
किं वा अथ वा अद्भुतादाश्चर्यात कौतुकौत्सुक्यात भूतले क्षोणीमण्डले संचरिष्णुः सम्यग्रीत्या भ्रमणशीलः अयं प्रत्यक्षलक्ष्यः सुराणां देवानां भूमिधरः पर्वतः सुमेरुरिव । किंलक्षणः । प्रलम्बा अतिदीर्घा या बहिर्मुखशाखिनः सुरतरोः शाखास्ता एव तद्वद्वा वाहा भुजा यस्य । पुनः किंभृतः । स्फुरन्ती देदीप्यमाना काञ्चनं सुवर्ण तस्य तद्वद्वा चारिमचीः शरीररामणीयकलक्ष्मीर्यस्य । पुनः किंभृतः । उत्कंधरः प्रोच्चैःशिरा माहात्म्यवांश्च ।।
શ્લોકાર્થ
અથવા અતિદીર્ધ એવી કલ્પવૃક્ષની શાખારૂપ જેમની ભુજાઓ છે, દેદીપ્યમાન કંચનવર્ણય જેમના શરીરની રોભા છે, તેમ જ જેએની કંધરા ઊંચી છે, આવા આ આચાર્ય જાણે ઉત્સુક્તાથી ભૂતલ ઉપર ચાલતે જંગમ મેરૂપર્વત ન હોય!. ૧૬૧
साम्राज्यमासाद्य दिवस्त्रिलोक्या आशंसमानः पुनराधिपत्यम् । तपस्तषस्यत्किमुत क्षमायां पुरंदरोपास्तपुरंधिपाशः ॥ १६२ ॥
उताथ वा पूर्वोक्तादपरार्थे अपास्तस्त्यक्तः पुरंध्रीणां स्वःबीणां पाशो बन्धनं येन । यदुक्तम्-'स्मितेन भावेन च लज्जया भिया पराङ खरर्धकटाक्षवीक्षितैः । वचोभिरा . कलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः ॥' इति विमुक्तवनितानुषङ्गः तादृशः क्षमायां जन्मभूमित्वेन सुरासुराङ्गनास्वर्द्वमादीनां स्नेहकारणत्वावि स्वलॊकं विहाय भूमौ समेत्य तपस्तपस्यन कुर्वाणः पुरंदरः शक्र इव । किं कुर्वाणः । दिवः स्वर्गलोकस्य साम्राज्य समस्तविमानाधिपतिं देवेन्द्राणां स्वामित्व द्वात्रिंशत्सहस्रदेशाधीश्वरमुकुटबद्धभूपानामिष सार्वभौमस्य तथा द्वात्रिंशल्लक्षविमानाधिपानां प्रभुत्वम् । अत एव साम्राज्यम् । 'सम्राटू तु शास्ति यो नृपान्' इति हैम्याम् । आसाद्याधिगत्य । पुनत्रिलोक्या विश्वत्रयस्याधिपत्य मर्तृभाषमाशंसमानः काङ्कन ॥ इति खरिदर्शनात्साहिहृदयक्तिर्काः ॥
પ્લેકાર્થ
અથવા તે સમસ્ત દેવાંગનાઓને સંગ ત્યજીને, બત્રીસ લાખ વિમાનને અધિપતિ શકેન્દ્ર સ્વર્ગલેકના સામ્રાજ્યને ભેળવીને, હવે ત્રણ લેકનાં અધિપતિપણાની ઈચ્છાથી પૃથ્વી તલ ઉપર આવીને આ આચાર્યરૂપે તપસ્યા કરતું ન હોય૧૬૨
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो० १६३-१६४
यावद्वितर्कामिति तर्कशास्त्राधीतीव चित्ते कुरुते क्षितीन्द्रः । निर्ग्रन्थनाथं निजसंनिकर्ष विभूषयन्तं पिवति स्म तावत् ॥ १६३ ॥
क्षितीन्द्रोऽकब्बर साहिः इति पूर्वोक्तप्रकारेण यावद्यावता समयेन चित्ते स्वमनस्येव नात्मजनसमक्ष वितर्कान्विचारान् कुरुते । क इव । तर्कशास्त्राधीतीव यथा तर्कशास्त्रेषु प्रमाणग्रन्थेषु अधीतमध्ययनं सम्यक् शास्त्रावबोधोऽस्यास्तीति तर्कभाषादिक चिन्तामणिप्रमुखप्रमाणाध्येता वितर्कान् विविधान् तर्कान् कुरुते तावन्निजस्यात्मनः संनिकर्ष समीपं विभूषयन्तमकुर्वन्तम् । निर्ग्रन्थनाथं हीरविजयस्ररिं पिबति स्म सादरमवलोकयति स्म । सादरावलोकनं पानमुच्यते ||
શ્લેાકા
તક શાસ્ત્રના અભ્યાસીએ જેમ તર્ક વિતર્કો કરે તેમ અકખર પેાતાના ચિત્તમાં પૂર્વોકત પ્રકારે આચાય સ’બંધી વિચારણા કરતા હતા, ત્યાં તે ખાદશાહે પેાતાની સમીપ ભૂમિભાગને શૈાભાવતા આચાર્ય દેવને આદરપૂર્વક જોયા ! ॥ ૧૬૩ ।।
सुत्रामगोत्राधिकगौरवेण मार्गे मया संभ्रमगामिनासौ ।
दुरूह भूमगिविर्विषादी मा स्त। दितीवत्वरया चरन्तम् ॥ १६४ ॥
सूरिं किं कुर्वन्तम् । अत्वरया न वेगेन मन्दं मन्दं चरन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतोः । इति किम् । सुत्रामगोत्रान्मेरोरधिक गौरव गुरुता माहात्म्य यस्य तादृशेन मार्गे पथि संभ्रमगामिना औत्सुक्यादिना त्वरितगमनशीलेन । ' आवेगस्तु त्वरिस्तूर्णिः संवेगः संभ्रमस्त्वरा' इति म्याम् । मया दुःखेन कष्टेन ऊढा सहस्रफणामण्डलैर्विधृता भूर्येन तादृशो भोगिविभुः शेषनागो विषादोऽस्यास्तीति विषादी विषण्णचेता निवेदवान्वा मा स्तान्मा भवतादिति ॥
શ્લેાકા
મેરૂપ તથી પણ અધિક ગૌરવવાળા આચાય દેવ માગ પર મદદપણે ચાલતા હતા; ( મંદમંદ ચાલવાનું કારણ કવિ બતાવે છે) ‘ઉત્સુકતાથી વિરત ગતિથી ચાલતાં
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो. १६४-१६६ ] हीरसौभाग्यम्
४२१
મારી ગુસ્તાથી દુર્વહ એવી પૃથ્વીને ધારણ કરતે શેષનાગ દુઃખી ના થાઓ !” આ કારણથી જાણે આચાર્યદેવ મંદગતિએ ચાલતા ન હોય ! ૧૬૪ .
इमे चले मेचकिमाङ्किते च तदौचिती रोखुमदःप्रचारम् । नेत्रे क्षिपन्तं किमिति प्रमातं युगंधरायां पुरतो धरायाम् ।। १६५ ।।
पुनः किं कुर्वान्तम् । पुरतः पुरस्तादग्रतः प्रमात प्रमाणीकृतं युगंधरं कूबरं रथस्य वृषभस्य स्कन्धनिक्षेपणस्य योग्यं काष्ठविशेषं धूसरमिति जने प्रसिद्धं यस्यां तादृश्या धरायां पृथ्वीपीठे नेत्रे नयने क्षिपन्त स्थापयन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः किम् । इति किम् । इमे नेत्रे चले चञ्चलस्वभावे च पुनम चकिमाङ्किते अन्तःश्यामताकलिते । मलिनाशये इत्यर्थः । तत्तस्मात्कारणात् अदःप्रचारमेतयोः प्रसारं रोघुमौचिती योग्यता। उपचितमेवेत्यर्थः ॥
શ્લેકાર્થ
વળી આચાર્યદેવ પિતાની આગળ ધુંસરા પ્રમાણ પૃથ્વી પર બંને નેત્ર સ્થાપન કરતા હતા. “આ નેત્રયુગલ ચપલ અને શ્યામ છે, અર્થાત્ મલિન આશયવાળું છે, તે માટે આ બંનેના પ્રચારનો વેધ કર યોગ્ય છે?—માટે પૃથ્વી પર આચાર્યદેવ જાણે બને નેત્ર સ્થાપન કરતા હતા ! ! ૧૬૫ છે
दण्डं स्वपाणौ दधतं स्वबाहाजितं भजन्तं किमु कल्पसालम् । कल्पं मुनीनामिव मूर्तिमन्तं कल्पं निजाङ्गे पुनरुद्वहन्तम् ॥ १६६ ॥
पुनः किं कुर्वन्तम् । स्वपाणौ निजवामहस्ते दण्डं यष्टीं दधत धारयन्तम् । उत्प्रेक्ष्यतेस्वबाहया निजभुजेन जितं पराभूतम् अत एव भजन्तं सेवमान यो येन जितः प्रायस्त स सेवते । कल्पसालमिव कल्पद्रुममिव । पुनः किं कुर्वन्तम् । निजाङ्गे आत्मीये शरीर कल्पं यतीनां शरीरावरणयोग्यवस्त्रविशेष 'कलपडो' इति प्रसिद्धः । उद्वहन्तं बिभ्रतम् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमन्तं शरीरशालिनं मुनीनां सुसाधूनां कल्पमाचारमिव ॥
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो० १६६-१६७
શ્લેાકા
આચાર્ય દેવે પોતાના હાથમાં દંડ ધારણ કર્યાં હતા. જાણે પેાતાની ભુજાઓથી પરાભૂત થયેલ કલ્પવૃક્ષ સેવા કરવા આવ્યું ન હોય ! વળી આચાર્ય ઉપર કપડાં ( વસ્ત્ર ) ધારણ કરેલાં હતાં, તે જાણે મૂર્તિમત સાધુઓના આચાર ન હોય ॥ ૧૬૬॥
४२२
बुधैर्न दोषाकरवंशजातैर्मलयानैर्न च नाभिजातैः । प्रत्यर्थिभिश्विचत्तभुवो न रुद्रैर्निर्ग्रन्थनाथैरनुगम्यमानम् ॥ १६७ ॥
पुनः किं क्रियमाणम् । अनुगम्यमानम् अनु पश्चादूब्रज्यमानम् । कैः । निर्ग्रन्थनाथैः वाचकपण्डितगणिचरलक्षणश्रमणपुङ्गवैः । किंभूतैः । बुधैः रोहिणीनन्दनैः पुनर्न दोषाकरवंशजातैः चन्द्रगोत्रजन्मभिः । अयं तु विरोधः- ये बुधास्ते तु दोषाकरवंशजाता एव स्युः । विरोधशान्तौ तु बुधा विद्वांसस्तथा दोषाणामपगुणानामाकरः खनिय वंशस्तत्र जाता न तर्हि विशुद्धवंशजन्मानः । निर्दोषपितृपक्षा इत्यर्थ: । पुनः किंभूताः । मरालो राजहंसस्तेन यानं गमनं येषां ते । हंसवाहनाः च पुनर्न नाभिजाता न ब्राह्मणाः । अयमपि विरोधः – ये मरालयानास्ते तु नाभेर्नारायणनाभिपुण्डरीकादेव जाताः । विरोधशान्तौ तु हंसवन्मन्थरगमनाः । ईर्या शोधनात् । तथा द्वौ नत्रौ प्रकृत्यर्थः गमयतः । मौलार्थ प्रापयतः । ततः न न अभिजाताः कुलीना एत्र । अथ वा न अभिजाता न कुलीनाः । एवं द्वितीयेन नकारेण अकुलीनत्वनिषेधो निगद्यते । एवं सति कौलीन्यमायातम् । तैरेतावता विशुद्ध मातृपक्षैरित्यर्थः । 'जाइ संपन्ना कुलसंपन्ना' इति सिद्धान्तोक्तिः । पुनः किंभूताः । चित्तभुवः कंदर्पस्य प्रत्यर्थिभिर्वैरिभिः पर न रुद्रैर्न भीमैरीश्वरैः । अयमपि विरोधः - ये कामरिपवस्ते तु रुद्राः शिवा एव स्युः । विरोधशान्तौ तु त्यक्तसर्व' सांसारिककान्ताद्यनुषङ्गत्वान्मनेाभवाभिरातिभिः शान्तरसतरङ्गिताङ्गितान्तःकरणत्वान्न रुद्रैः । सौम्यैरित्यर्थः ॥
લેાકાથ
આચાય દેવ પડિતા વડે અનુસરાતા હતા, પરંતુ ચંદ્રના વંશ જ ન હતા, અર્થાત્ વિશુદ્ધ વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા હતા. હુંસ જેવી ગતિવાળા હોવા છતાં બ્રહ્માથી ઉત્પન્ન થયેલા બ્રાહ્મણેા ન હતા; કામદેવના શત્રુ હાવા છતાં, પણુ રૂદ્રો ન હતા, આવા નિથા વડે અનુસરાતા આચાર્ય દેવ શેાભતા હતા. ૫ ૧૬૭
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १६८-१६९]
हीरसौभाग्यम्
४२३
एकं किमद्वैततया जगत्यां कुमुद्वतीकान्तमिव द्वितीयम् । तृतीयमक्ष्णोरिव चन्द्रचूडब्रह्माच्युतानामिव वा चतुर्थम् ॥ १६८ ॥
पुनः किंभूतम् । जगत्यां भुवनमध्ये भरतक्षेत्रभूमौ वा अद्वैततया गुणैरलाधारणत्वेन नास्त्यस्य तुल्यः । तादृक्कोऽप्यन्यो नास्ति येन सा उपमीयते इति हेतुना एक किम् । 'जगती मेदिनी रसा' इति हैम्याम् । 'भुवन जगती जगत्' इत्यपि हैम्याम । तथा 'जगती विश्वभूमयोः' इत्यनेकार्थेऽपि । पुनर्वितीय कुमुवतीकान्त चन्द्रमिव जगदाहादकत्वात् । च पुनरक्ष्णोर्नेत्रयोस्तृतीयम् । यथा जनानां नेत्राभ्यां भौमादिमार्गः प्रकाश्यते तथा तेनापि नेत्रोभूतेन भविकानां स्वर्गापवर्गादिमार्गों ज्ञाप्यते इति तृतीय नेत्रम् । वा पुनः चन्द्र चडः शिवः, ब्रह्मा विधाता, अच्युतो नारायणः, तेषां मध्ये चतुर्थमिव त्वपरतीर्थकैरेते त्रयो देवाः सेव्यन्ते, तथा अयमपि गुणबाहुल्यात्स्वपरतीर्थकैरुपास्यते । अतस्तच्चतुर्थमिव ॥
શ્લોકાથ
આચાર્યદેવ અસાધારણ ગુણ વડે વિશ્વમાં અદ્વિતીય (એક), ચંદ્રની જેમ જગતને આહલાદક હેવાથી દ્વિતીય ભવ્ય જીને સન્માર્ગદર્શક હેવાથી તૃતીય, અને શંકર, બ્રહ્મા અને વિષ્ણુની મધ્યમાં અત્યંત ગુણવાન હવાથી ચતુર્થ હતા ! ૧૬૮
चतुर्पु वेदेष्विव पञ्चमं वा षष्ठं द्रुमाणामिव निर्जराणाम् । किं सप्तमं मूर्तिमतामृतूनां स्रोतःपतीनां पुनरष्टमं वा ॥ १६९ ॥
च पुनश्चतुषु चतुःसंख्येषु ऋक्-यजुः-साम-अथर्वणलक्षणेषु लौकिकेषु मध्ये पञ्चममिव । एतस्य सत्यवादित्वाद्वेदवन्मान्यत्वेन पञ्चमम् । वा पुनः निर्जराणां देवानां दुमाणां कल्प-पारिजात-मन्दार-हरिचन्दन-संतानलक्षणानां पञ्चानां कल्पवृक्षाणां मध्ये षष्ठमिवाखिलाभिलषितदायकत्वात् । तथा मूर्तिमतां स्वीकृतकाययष्टीनां हिम-शिशिरवसन्त-ग्रीष्म-वर्षा-शरल्लक्षणानां षण्णामृतूनां मध्ये सप्तममिव । सर्वेषामपि सेव्यत्वेन । वा पुनः स्रोतःपतीनां लवणोदधि-क्षीरोदधि-नीरोदधि-धृतोदधि-सुरोदधि-स्वादूदधि-इलदधि-नानां सप्तानां समुद्राणां मध्ये अष्टममिव अतिगम्भीरत्वात् गुगरत्नाकरत्वात् ॥
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १६९-१७०
શ્લોકાર્થ
વળી આચાર્યદેવ ફ, યજુ, સામ અને અથર્વ એ ચાર લૌકિક વેદમાં સત્યવાદી હેવાથી (વેદની જેમ માન્ય હેવાથી) પંચમ, ક૯૫, પારિજાત, મદાર, હરિચંદન અને સંતાન–એ પાંચ કલ્પવૃક્ષોની જેમ સર્વ કેઈને અભિષ્ટ ફલદાયક હોવાથી પઠ, હેમંત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ-એ છ ઋતુઓની જેમ સર્વ કોઈને ઉપાસ્ય હોવાથી સપ્તમ અને લવણસમુદ્ર, ક્ષીરસમુદ્ર, નીરસમુદ્ર, ઘદધિ, સુરેદધિ, સ્વાદૂદધિ, અને ઈક્ષદધિએ સાત સમુદ્રની જેમ અતિ ગંભીર
पाथी अष्टम इता. ॥ १६६ ।।
अधीश्वराणां नवमं दिशां वा कुण्डं सुधानां दशमं किमुर्व्याम् । एकादशं वा वतिनां वृषेषु किं द्वादशं श्रीगणपुंगवानाम् ॥ १७० ॥
च पुनर्दिशामष्टानां हरितामीश्वराणां स्वामिनाम् इन्द्र-अग्नि-यम-नैर्ऋत-वरुण-वायुकुबेर-ईशानाभिधानामष्टसंख्याकानां लोकापालानां मव्ये नवम मिव । यथा दिक्पालाः सर्वेषा मण्याराध्यास्तथायमपीति । वा पुनरुया पृथिव्यां वर्तमान दशमं सुधाकुण्डमिव । प्रथा पाताले नवसंख्याकानि कक्कोलादिपीयूषकुण्डानि विद्यन्ते, तथा भूमण्डले दशम सुधाकुण्डमिव । अजरामरपददायकत्वात् । वा पुनव्रतिनां साधूनां वृषेषु धमे षु मध्ये । ' 'धर्मः पुण्यं वृषः श्रेयः' इति हैम्याम् । शान्ति-आर्जव-मार्दव-निर्लोभता-तपः-संयमःसत्य-शौच--अकिंचनता-ब्रह्मचर्यमिति लक्षणेषु दशविधसाधुधर्म षु मध्ये । यदुक्तम्'खंतीअज्जवमद्दवमुत्तीतवसंजमे अबोधव्वे । सव्व सो आकिंचण च बंभं च जइ धम्मो ॥' इति वचनात् । एकादशमेकादशसंख्यापूरण मूर्त साधुधर्ममिव । वा पुनः श्रिया गणभृल्लक्ष्म्या शोभया वा युक्तानां गणपुंगवानां गणधारिणाम् इन्द्रभृति-अग्निभूतिवायुभूति-व्यक्त-सुधर्मस्वामि-मण्डित-मौर्यपुत्र-अकम्पित-अचलभाता-मेतार्य-प्रभासनामानः महावीरजिनकादशगणधरास्तेषां मध्ये द्वादशमिव ।
શ્લેકાર્થ
quी माया महा॥४-४', मनि, यम, नैऋत्य, १३५, पायु, हुमेर भने ઈશાન–એ આઠ દિક્પાલની જેમ આરાધ્ય હોવાથી નવમ; પાતાલમાં આદિ નવ સુધા
છે તે પૃથ્વી ઉપર અજરામરપદ (મોક્ષ) નાં દાયક હેવાથી દમ, ક્ષમા
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १७०-१७१]
हीरसौभाग्यम्
४२५
भा, (नम्रता ) भाग १ ( साता), निalual, त५, संयम, सत्य, शीय, અકિંચનતા અને બ્રહ્મચર્ય આ દશ યતિધર્મમાં મૂર્તિમાન સાધુધર્મ હોવાથી मेश; धन्द्रभूति, मनभूति, वायुभूति, ०५४त, सुधा, भडित, भीय पुत्र. અકંપિત, અચલભ્રાતા, મેતાર્ય અને પ્રભાસ એ અગીયાર ગણધરની જેમ તપગચ્છરૂપી ગણુ લક્ષમીને ધારણ કરનારા છેવાથી દ્વાદશ, હતા. તે ૧૭૦ છે
त्रयोदशं वाम्बुजबान्धवानां विश्वेषु देवेषु चतुर्दशं वा । रत्नेषु वै पञ्चदश कलासु शरत्सुधांशोरिव षोडशं वा ॥ १७१ ॥
- वा पुनरम्बुजबान्धवानाम् । धाता-अर्यमा-मित्व-वरुण-ईश-भग-इन्द्र-विवस्वत्पूषा-पर्जन्य-त्वष्टा-विष्णु इति द्वादशसंख्यानामर्काणां मध्ये त्रयोदशं भास्करमिव । प्रतापत्वात् । वैश्वदेवेषु मध्ये । 'विश्वदेवास्त्रयोदश' इति काव्यकल्पलतायाम, संख्यानाममालायां च । चतुर्दश चतुर्दशसंख्याकमिव । दिव्यरूपत्वात् । वा पुनश्चतुर्दशसु लक्ष्मी.. कौस्तुभ-पारिजात-सुरा-धन्वन्तरि-चन्द्रमाः-कामधेनु-ऐरावण-अप्सराः-उञ्चःश्रवाः-पीयूष शाङ्गधनुः-पाञ्चजन्यशङ्खः-कालकूट विषाभिधानां चतुर्दशप्रमाणानां रत्नानां मध्ये पञ्चदशे रत्नमिव । वा पुनः शरत्सुधांशोः शारदीनचन्द्रमसः कलासु पञ्चदशकलासु मध्ये षोडशमि । पञ्चदशसु तिथिषु पञ्चदशैव कला वर्धन्ते, षोडशी कला तु शिवमस्तके अस्तीति श्रुतिः । अत एव नैषधे नलेन प्रोक्तम्-'भीमजा च हृदि मे परमास्ते जीवितादपि धनादपि गुरू । न स्वमेव मम साहति यस्याः षोडशामपि कलां किल नोर्वी ॥' इति । तथा 'परधार्मिकतिथयश्चन्द्रकलाः पञ्चदश भवन्तीह' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा तत्रैवोदाहरणम् । 'तिथिं तिथिं प्रति स्वर्गिभोग्यैकैककलाधिका । कला यस्येशपूनासीदेकः प्रलाध्यः स चन्द्रमाः ॥' इत्युक्तेः । चन्द्रे तु पञ्चदशैव कलाः॥
શ્લોકાથ
धाता, मयमा, मित्र, १३, श, मास, छन्द्र, विस्त, पूषा, ५ न्य, त्वष्टा અને વિષ્ણુ–એ બાર સૂર્યોની જેમ પ્રતાપી હેવાથી ત્રદશ, ચૌદ વિશ્વદેવેની मध्यमा ६०५३५ पाथी यतुश, सभी. अस्तुम, पानित, सु२१, तरि, यद्रमा, मधेनु, भैरावण, अस२१, रश्रवसू, पीयूष, धनुष्य, पांयन्य शम, अने
हि. सौ०५४
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १७१-१७३ ।
કાલકૂટ વિષ, એ ચૌદ રત્નની જેમ રત્ન સમાન હોવાથી પંચદશ, શરદપૂર્ણિમાના ચંદ્રની પંદર કલાની જેમ કલાવાન હેવાથી ડશ હતા. (કહ્યું છે કે પંદર તિથિમાં ચંદ્રની પંદર કલા જ વધે છે, સોળમી કલા તે ઈશ્વરના મસ્તક ९५२ छे") ॥ १७ ॥
किं राजधानी शममेदिनीन्दोर्धवं धुनीनामिव वा समाधेः । संकेतसदमेव गुणावलीनां धर्मस्य साम्राज्यमिवाहतस्य ॥ १७२ ॥
उत्प्रेक्ष्यते-शममेदिनीन्दोः उपशमनानो वसुधासुधारुचेः राज्ञः राजधानी सुखवासनगरी च । 'कुलकमायाता पुरी राजधानी' इति हैम्याम । वा पुनः समाधेानस्य विशेष्यैकलयनिष्ठत्वेन यद्ध्यान समाधिस्तस्य धुनीनां धर्व भार समुद्रमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-गुणानामावलीनां श्रेणीनां संकेतसदमेव । यत्र कामुकैमिलितुमुत्सुकैरपरैर्वा मिलनार्थ संकेतस्तत्स्थान संकेतगृह प्रोच्यते । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-अहंतामतीतानागततीर्थकृतामयमाहतः स चासौ धर्मश्च । जैनधर्मस्येत्यर्थः । साम्राज्यमिव । अनेकान्मूर्धाभिषिक्तान्नमयित्वा यत्रैश्वयं क्रियते तत्प्ताम्राज्यम् । अत्र तु बहुसामन्तभूपनमन स्फुटमेवास्ते इति साम्राज्यमेव ॥
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવ જાણે ઉપશમરૂપી રાજાની રાજધાની ન હોય! જાણે સમાધિરૂપી નદીઓનો સ્વામિ સમુદ્ર ન હોય ! જાણે ગુણોની શ્રેણીઓનું સંકેતસ્થાન ન હોય ! અથવા જાણે જૈન ધર્મનું સામ્રાજ્ય ન હોય ! ૧૭૨
उरो मुरारेः सुभगत्वलक्ष्म्याः कृपामृतस्येव पतिं तमोनाम् । भाग्यस्य वा कोशमिवाक्षयन्तं शान्तिस्रवन्त्या इव सानुमन्तम् ॥ १७३॥
उत्प्रेक्ष्यते-सुभगत्वलक्ष्म्याः सौभाग्यश्रियाः वासार्थ मुरारेर्नारायणस्य उरो वक्षःस्थलमिव । यदुक्त नैषधे--'हित्वा दैत्यरिपोरुरः स्वभवनं शून्यत्वदोषस्फुटा-' इति विष्णोर्वक्षो लक्ष्म्यावासमिति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-कृपा सकलजन्तुजातेषु करुणा सैवामृत सुधारसस्तस्य तमीनां पतिं चन्द्रमण्डलमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते--भांग्यस्य शुभकर्मोदयस्य अक्षयन्त सर्वथापि न व्ययीभाव भजन्त कोशं भाण्डागारमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-शान्तिः क्षमा सैव स्रवन्ती नदी तस्याः सानुमन्त पर्वतमिव । यतो भूभृतः सकाशात्सरितः प्रवहन्ति ।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
__सर्ग १३ श्लोक १७३-१७५]
हीरसौभाग्यम्
४२७
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવ સૌભાગ્યરૂપી લક્ષ્મીને વાસ કરવા માટે વિષ્ણુનું વક્ષસ્થલ ન હોય અથવા કરૂણારૂપી અમૃતનું જાણે ચંદ્રમંડેલ ન હોય ! અથવા જાણે ભાગ્યને અક્ષય ભંડાર ન હેય ! અથવા જાણે ક્ષમારૂપી નદીઓનાં ઉત્પત્તિસ્થાન રૂપ પર્વત ન હોય ૧૭૩
यशःसुमस्येव सुपर्वसालं किं ज्ञानभानोरुदयाचलं वा । सप्तर्षिपुत्रं किमु चित्रवाचामिवाकरो लब्धिमणीगणानाम् ॥ १७४ ॥
उत्प्रेक्ष्यते-यशः सर्वजगजनजेगीयमानस्फीतकीर्तिरेव सुम' प्रसून तस्य सुपर्वसाल कल्पद्रुममिव । सदा विकाशपरिमलादिबाहुल्यात्सुरतरुकुसुमकथनम् । पुनरुत्प्रेक्ष्यतेज्ञानमेव भानुः सूर्यः तस्याभ्युदयार्थमुदयाचलं पूर्वपर्वतमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-चित्राणां जगदाश्चर्यकारिणीनां वाचां वचनवैचित्रीणां सप्तर्षिपुत्र किमु बृहस्पतिमिव । 'बृहस्पतिः सुराचार्यों जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति हैम्याम् । पुनस्तत्रैव 'सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' । तथा नैषधे-'विचित्रवाक चित्रशिखण्डिनन्दनः' इति बृहस्पतेः सप्तर्षिपुत्राभिधानमः । यथा चित्रशिखण्डिनन्दनस्तथा सप्तर्षिसूनुरपीति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते--लब्धयस्तपःप्रादुर्भूतशक्ति विशेषास्ता एव मणीनां गणास्तेषामाकरं खानिमिव ॥ आदितस्त्रयोद्धशभिः कुलकम् ॥ इति हीरविजयसरिवर्णनम् ॥
પ્લેકાર્થ
જાણે યશરૂપી પુષ્પનું કલ્પવૃક્ષ ન હોય ! અથવા જાણે જ્ઞાનરૂપી સૂર્યને ઉદયાચલ ન હોય ! અથવા જાણે વચનચાતુર્ય વડે બૃહસ્પતિ ન હોય ! અથવા જાણે લબ્ધિઓ રૂપી મણિરત્નોની ખાણ ન હોય ! આવા આચાર્યદેવ અસાધારણ ગુણના ભંડાર હતા. છે ૧૭૪
तं व्याजहारेति महीमहेन्द्रो जागर्ति वात खलु युष्मदङगे । हिमं सरःपद्ममिवाध्वजन्मा क्लमोऽपि नाक्रामति वः शरीरम् ॥ १७५ ॥
महीमहेन्द्रः अकब्बरपातिसाहिः तं सूरिमित्यमुना प्रकारेण व्याजहार व्यक्ति स्म । इति किम् । हे सरे, खधु निश्चितं युष्मदने श्रीमतां देहे वार्तमनामयं समाधिर्जागर्ति
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
हीरसौभाग्यम्
सर्ग १३ श्लो ० १७५-१७७
विद्यते । जागर्तीत्यत्र सत्तार्थः । यतः--'सत्तायामस्त्यास्ते जागतिविद्यते ध्रियते' इति क्रियाकलापे । अपि पुनरध्वजन्मा दूरमार्गोल्लकनोदभूतः कमः परिश्रमो वो युष्माक शरीर नाकामति न बाधते । किमिव । हिममिव । यथा सरःपद्म तटाकोत्पन्न कमल तुहिन व्यथयति ॥ इति शारीरकसुखप्रश्नः ॥
શ્લોકાર્થ
અકબર બાદશાહે આચાર્ય ભગવંતને આ રીતે કુશળ સમાચાર પૂછળ્યાઃ “હે આચાર્ય, આપના શરીરે નિરામયતા તે વર્તે છે ને ? હિમ જેમ સરોવરમાં ઉત્પન્ન થયેલા કમલને વ્યથિત કરે તેમ માર્ગને શ્રમ આપના શરીરને વ્યથિત કરતે નથી ને ?” મે ૧૭૫ છે
तपांसि वः सन्त्यनघानि कच्चिन्नास्ते समाधेः प्रतिबन्धकश्च । मनः प्रसन्नं पुनरस्ति नीरं पद्माकरस्येव धनव्यपाये ॥ १७६ ॥
हे मुनीन्दो, पुनर्यो युष्माकं तपांसि अनघानि प्रशस्यानि असौ तपस्वी तीव्र तपस्तप्त्वा मास्मद्राज्यादि वैभव गृहणीतादिति भावाद्विघ्रकर्तृकाणामभावात् निरन्तरायानि सन्ति विद्यन्ते । पुनः कश्चन धर्म द्वषी वो युष्माक समाधेानस्य प्रतिबन्धको विघ्नविधाता नास्ते न वर्तते । पुनर्युष्माक मनः प्रसन्नमनाविलमस्ति । किमिव । नीरमिव । यथा धनव्यपाये शरत्समये पद्माकरस्य कमलकुलालंकृतसरसो जल प्रसन्नमतिस्वच्छ स्यात् ।। इति साध्वाचारादिकुशलप्रश्नः ॥
શ્લોકાથ
“હે મુનીન્દ્ર, આપને પ્રશસ્ય તપ નિર્વિધનપણે વર્તે છે ને? કઈ પણ ધર્મઢેલી પુરુષ આપની સમાધિનો પ્રતિબંધક નથીને? તેમજ શરદકાલના સરોવરના જલની જેમ પ્રસન્ન-નિર્મલ છો ને ?” મે ૧૭૬
का सा पुरी प्रापि दशां दमीशैर्वसन्तनिर्मुक्तवनानुरूपाम् । अहो अहोभिर्बहुभिः पयोदैरिवादिमैर्भूरियमन्वकम्पि ॥ १७७ ॥
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १७७--१७९]
हीरसौभाग्यम्
४२९
अहो इति संबोधनप्रश्ने । हे सरे, सा का पुरी किंनाम्नी नगरी या पुरी दमिनां तपःक्रियादिकष्टैः स्वात्मदमनपराणां साधूनामीशैर्नायकैः श्रीमद्भिः वसन्तेन मधुसमयेन निर्मुक्तस्य फलपुष्पपल्लवदलादिविरहिततरुगणस्य वनस्यागुरूपां सदृशी दशामवस्थां प्रापि लम्भिता । तदभिधान भाषणीयमित्यर्थः । अहो सूरीन्द्राः, पुनरादिमैः प्रथमैः पुष्करावर्तनाभिः पयोदै धैरिव । इयमास्माकीना मेवातमण्डलसंबन्धिनी वा भूः पृथिवी बहुभिरनल्पैः ॥ अहोभिर्दिवसैरन्यकम्पि अनुगृहीता पावनीकृता इत्यागमादिप्रश्नः ॥ इति साहिकृतकुशलालापप्रश्नः ॥
લોકાથ
અહે સૂરિદેવ, વસંતઋતુ સિવાયની વનભૂમિને અનુરૂપ એવી કઈ નગરીને પુષ્પરાવર્ત આદિ મેઘની જેમ આપના વડે ઘણા દિવસોની સ્થિરતા કરીને पवित्र ४२॥ ?" ॥ १७७॥
इदं विनिर्दिश्य समुद्रकाश्चीरुच्ये मुखे तन्वति मौनमुद्राम् । धर्मस्य धात्रीमिव वृत्रशत्रुर्वाचंयमानां स उवाच वाचम् ॥ १७८ ॥
वाचंयमानां सम्यग्वाग्गुप्तिमतां वृत्रशत्रुर्यतीन्द्रः स हीरविजयनामा सरिर्वाचवाणीमुवाच वक्ति स्म । साहिप्रश्नामुत्तरं ददाति स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-सरिवाणी । धर्मस्य सुकृतस्य धात्रीमुपमातरमिव वर्घयिी भूमिमिव । स्थान वा । कस्मिन् सति । इद पूर्वनिगदितं कुशलादिप्रश्नं विनिर्दिश्य कथयित्वा समुद्रकाऊच्या जलनिधिमेखलाया भमिभामिन्या रुच्ये भर्तरि । 'रुच्यो घरयिता धवः' इति हैम्याम् । अकबरप्रथिवीपतौ मुखे स्ववदने मौनमुद्रां जोषेण कृत्वा मुद्रणां तूष्णीकां तम्यति कुर्वति सति ॥
શ્લેકાર્થ આ પ્રમાણે પૂછીને બાદશાહે મૌન ધારણ કર્યું. તે પછી મુનીન્દ્રશ્રી હીરવિજયસૂરિએ ધર્મની ધાવમાતા ન હોય તેવી વાણીમાં કહ્યું છે ૧૭૮ છે
क्ष्माकान्तकोटीरमणीमरीचिमधुव्रतापीतपदारविन्द । अवेहि वातं घुसदामिवाप्तवचःसुधापानविधायिनां नः ॥ १७९ ॥
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १७९-१८०
क्ष्माकान्ता भूमीवल्लभा अन्ये राजानस्तेषां कोटीरा मौलिमुकुटास्तेषां मणीनां विविधरत्नानां मरीचयः कान्तयः एव मधुव्रतो भ्रमरास्तैरा सामस्त्येन पीते चुम्बिते सेविते वा पदारविन्दे चरणकमले यस्य तस्य संबोधने । यदुक्तम्-'अवताद्वो हयग्रीवः कमलाकर ईश्वरः। सुरासुरनराकारमधुपापीतपत्कजः ॥' इति सारस्वतव्याकरणप्रान्तनमस्कृतौ आपीत इति । हे नृप, नः अस्माकं वार्तमनामयमवेहि जानीहि । केषामिव । यथा धुसदां सुराणां देवानामनामयं भवेत् । तत्र हेतुमाह-आप्तानों तीर्थकृताम् । पुरुषोत्तमवीतरागाप्ताः' इति हैम्याम् । वचांसि वाक्यानि आगमा वा । 'आप्तोक्तिः समयागमौ' इति हैम्याम् । तानि त एव वा सुधा अमृतरसास्तेषां पान विदधे इत्येबंशीलास्तेषाम् । 'आप्तो लब्धे च सत्ये च' इत्यनेकार्थः । ‘सत्ये अधिसंवादके बान्धवेऽप्याप्तः' इति चणिः । तथा 'आप्तप्रत्ययितौ समौ' इति हैम्याम् । आप्तस्य पालकत्वेन विष्णोः स्वामित्वेनेन्द्रस्य वा वचसा सुधापान कुर्वते इत्येवंशीलानां सुराणां तदेवाप्तत्वमुच्यते । सृष्टिप्रारम्भे ब्रह्मणा सुरा नराश्च विदधिरे, तदर्थ भोज्यकृते धान्यं सृष्ट नरैरङ्गीकृतम्, तदनिच्छद्भिर्देवैब्रह्मणा प्रहितैः सृष्टिपालकत्वेन विष्णुर्याचितः; ततो विज्ञाय कृष्णेनापि मन्थाचलेन पाथोधि निर्मथ्य पीयूषमुत्पाद्य तेषां पाणौ निजाग्रजन्मने आप्ताय शंकाय प्रहितम. ततो निजनायकत्वेनाप्तीभूतस्य तस्येन्द्रस्य वचसा सुधाहारा आसनइति वैष्णवी श्रुतिः । तेन द्वयोरपि सुधापानविधायिता ॥
શ્લોકાથ
“અન્યરાજાઓના મુગટનાં રત્નની કાંતિરૂપી ભ્રમરેએ જેમનાં ચરણ કમલે ચુંબન કર્યા છે એવા હે રાજન ! દેવે જેમ તીર્થકર ભગવંતનાં વચનનું સુધાપાન કરે તેમ તમે અમારી વાત સાંભળો.” મે ૧૭૯ છે
अश्वानिवाक्षाणि निरीहभावै रश्मिवजैर्यन्त्रयतां स्वयं नः । तपांसि निर्विघ्नतया शताङ्गा इव प्रवतेन्त उदारकान्ते ॥ १८ ॥
उदारा अतिशायिनी स्फारा वा कान्तिर्दीप्तिः शोभा वा यस्य महती इच्छा वा । कान्तिः शोभाकामनयोः दीप्तौ च' इत्यनेकार्थः । तस्य संबोधने हे साहे, नोऽस्माक' शताङ्गा रथा इव तपांसि नियमविशेषा निर्विघ्नतया निरन्तरायत्वेन प्रवर्तन्ते प्रचलन्ति च । अस्माकं किं कुर्वताम् । रश्मिव्रजै रज्जूत्करैस्तुरगानश्वानिव निरीहभावनिर्गता ईहा खीपुत्रमित्त्रविभवादिषु सांसारिकेषु सर्वेष्वपि पदार्थ षु वाञ्छा येषां ते निरीहास्तेषां भावास्तैः कृत्वा निःस्पृहताभिरक्षाणि समनस्कानि पञ्चानीन्द्रियाणि स्वयमात्मना सारथिभावेन यन्त्रयतां दमयतां वशीकुर्वताम् ॥
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १८०-१८२ ] हीरसौभाग्यम्
શ્લોકાર્થ
ઉદાર કાન્તિવાળા હે રાજન ઈદ્ધિરૂપી અશ્વોને નિસ્પૃહભાવરૂપ ચાબૂકેના સમૂહથી સારથિભાવે સ્વયં નિયંત્રણ કરતા અમારા તરૂપી રથે નિર્વિઘપણે प्रपते छे." ॥ १८० ॥
प्रत्यहकृत्कोऽपि न नः समाधेः कुतोऽशिवं स्यादभुवि यत्त्वयीशे । गृहाङ्गणस्थायिनि कल्पशाखिन्युपद्रवेतिक नु दरिद्रभावः ॥ १८१ ॥
हे साहे, नाऽस्माकं समाधेर्मनःस्वास्थ्यस्य ध्यानस्य वा कोऽपि कश्चिदपि प्रत्यह. कृद्विघ्नविधाता नास्ति, यद्यस्मात्कारणात्त्वयि ईशे स्वामिनि अवनीनेतरि समर्थे अशिवोपशामके सति भुवि पृथिव्यामशिवमर्थात् त्वद्देशवासिनामकल्याण कुतो भवेत् । अपि तु न स्यादेव । युक्तऽयमर्थः । नु इति परिप्रश्ने । गृहस्याङ्गणे अजिरे तिष्ठतीत्येवंशीलस्तस्मिन् गृक्षाकणस्थायिनि कल्पशाखिनि सुरद्रुमे दरिद्रभावो दारिद्रयं किमपद्रवेत् । अपि तु न दारिद्रयलेशोऽपि स्वादिति ।।
શ્લોકાથ
“હે બાદશાહ ! અમારી સમાધિ-ચિત્તની સ્વચ્છતામાં વિન કરનાર કેઈપણ નથી. પૃથ્વી ઉપર આપ જેવા સમર્થ રાજવી હોય ત્યારે દેશવાસીઓને ઉપદ્રવ ક્યાંથી હોય? જેના આંગણે કલ્પવૃક્ષ હોય તેને દરિદ્રતાનો સંભવ પણ શું હોઈ શકે ?” ! ૧૮૧
अनित्यताभावनया पदार्थसार्थस्य विश्वस्य मनः पुनर्नः । क्षोदैरिवाम्भः कतकस्य शश्वत्प्रसन्नमास्ते वसुधासुधांशो ॥ १८२ ॥
हे वसुधासुधांशी सकलावनीरजनीपते भूपते, विश्वस्य जगतः पदार्थसार्थस्य वस्तुव्रजस्य अनित्यता अशाश्वतत्वम् । यतः- ही संसारसहावो सुचरियनेहाणरायरत्तावि । जे पुठवन्नेदीष्ठा अवरन्ने ते न दीसति ॥' तथा 'संझरागजलवुच्चुउव्वमे जीविताण्यजल
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १८२-१८३
बिंदुचंचले । जुव्वणेयनइवेगसंनिभे पावजीवकिमयं न बुज्झसि ॥'; 'अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः । नित्यं संनिहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्म संग्रहः ॥' 'यदि जन्मजरा. मरणं न भवेद्यदि चेष्टवियोगभयं न भवेत् । यदि सर्व मनित्यमिदं न भवेदिह जन्मनि कस्य रतिर्न भवेत् ॥' इति वचनात्सर्व मनित्यं धर्म एव नित्यः कार्यः इति भावनया वासनया कृत्वा पुनर्नाऽस्माकं मनश्चित्तं प्रसन्नं धर्म कर्मणि निर्मलमेवास्ते । किमिव । अम्भ इव । यथा कतकस्य कतकनानः फलस्य क्षोदैश्चूऎजलं प्रसन्न स्वच्छं स्यात् । तथा यदक्तमू-विमलस्वामिना वाचः कतकक्षोदसोदराः । जयन्ति त्रिजगच्चेतोजलन ल्यहेतवः ॥' इति सकलार्हत्प्रतिष्ठाने ॥
શ્લેકાર્થ
હે વસુધાપતિ, જગતના પદાર્થોના સમૂહો અનિત્ય છે. જ્ઞાની પુરુષોએ કહ્યું છે કે “સંસારના સવભાવને ધિક્કાર છે ! નેહાધીન એવા પણ પ્રિયજનોને જેવાં પ્રથમ પ્રહરમાં દેખ્યાં હોય તેવાં બીજા પ્રહરે દેખાતાં નથી, અર્થાત સંધ્યાના રાગ અને પાણીના પરપોટા જેવું જીવન અને યૌવન અસ્થિર અને ચંચલ છે; યુવાનીને વેગ નદીનો વેગ સમાન ચપલ છે, શરીર અનિત્ય, વૈભવ સંપત્તિ પણ અનિત્ય છે. તે હે પાપી જીવ, તું કેમ સમજતા નથી? હંમેશાં મૃત્યુ તારી સમીપે જ રહેલું છે. સર્વ અનિત્ય છે, ફક્ત ધર્મ એ જ નિત્ય છે, માટે તારે ધર્મનો સંગ્રહ કરવો જોઈએ.” હે રાજન, આવા પ્રકારની અનિત્ય ભાવનાથી અમારા મનની પ્રસન્નતા ધર્મકાર્યમાં સ્થિર જ છે. જેમ કતક ફળનાં ચૂર્ણ વડે જલ સ્વરછ-નિર્મળ બને છે, તેમ અમારાં લેકનાં મન અનિત્યાદિ ભાવના વડે સ્વચ્છ અને નિર્મળ બને છે.” છે ૧૮૨ છે
गोशीर्षसौरभ्यमिवानिलेन संदेशहारिद्वितयेन हूतः । गन्धारनाम्नो नगरान्महीन्दो शनैः शनैर्वृद्धतया समागाम् ॥ १८३॥
हे महीन्दो साहे, गन्धार इति नामाभिधानं यस्य तादृशान्नगरात्समागाम् श्रीमत्पावें समेतः । कथम् । शनैः शनैमन्द मन्दम् । कया । वृद्धतया स्थविरत्धेन । किंलक्षणः अहम । संदेशहारिणोदूतयोः । 'शासनहारिणा हरेः' इति रघौ । यथा शासनहारी तथा संदेशहारीति । तथा 'दूतः संदेशहारकः' इति हैम्याम् । द्वितयेन द्वन्द्वेन हृतः आकारितः। 'आकारणं हवो हूतिः' इति हैम्याम् । किमिव । गोशीर्षसौरभ्येमिव । यथा चन्दनद्रुमस्य परिमलो अनिलेन वायुना ह्यते भूमण्डलान्तरमानीयते ॥ इति साहि कृतकुशलागथादिप्रश्नप्रत्युत्तराणि ॥
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १८३-१८५]
हीरसौभाग्यम्
४३३
શ્લોકાઈ
હે રાજન વાયુ વડે પ્રેરિત થયેલી ચંદન વૃક્ષની સુવાસ ભૂમંડલમાં પ્રસરે છે; તેમ આપને સંદેશ લાવનાર ડૂતોની સાથે ગાંધારનગરથી વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે ધીમે ધીમે આપની સમીપે આવ્યા છીએ.” છે ૧૮૩
भूमानथाभाषत दूरदेशाध्यं समेताः कथमेकपद्याम् । महेन्द्रबन्मत्तमतङ्गजेन रथेन पाथोरुहबन्धुवद्वा ॥ १८४ ॥ रेवन्तवद्वा तुरगेण दिव्ययानेन वृन्दारकवृन्दवद्वा । स प्रोचिवानुज्झितयानमत्र चरन्क्रमाभ्यामहमाजगाम ॥ १८५ ॥
अथ कुशलागमादिकथनानन्तरं भूमान्पृथ्वीपतिरभाषत वदति स्म । हे सूरीन्द्राः, यूयमेकपयां मार्गे । ‘पदव्येकपदी पद्या पद्धतिर्वम' इति हैम्याम् । कथं केन प्रकारेण समेताः दूरदेशात अवागताः । तानेव प्रकारान्दर्शयति-किंमत्तो मदोदयो यो मतङ्गजो गजेन्द्रो गजराजः प्रशस्तहस्ती तेन समेताः । किंवत् । महेन्द्रवत् । यथा पुरंदरो मत्तमतङ्गजेन ऐरावणेन समेति । वाथवा किं रथेन स्यन्दनेन 'वहल' इति प्रसिद्धेन अध्वनि समेताः । किंवत् । पाथोरुहवन्घुवत् । यथा कमलसुहद्धास्करो रथेन मरुद्रथेन समाग च्छति । पाथवा तुरगेन प्रवरवाजिना कृत्वा समायाताः । किंवत् । रेवन्तवत् । यथा रेवन्तः अर्करेतोऽजस्तुरगेण समायाति तस्य हयवाहनत्वेन । 'रेवन्तस्त्वर्करेतोऽजः पवगो हयवाहनः' इति हैम्याम् । वाथवा दिव्येन मनोरमेण यानेन शिबिकादिना वाहनेन समीयिवांसः । किंवत् । वृन्दारकवृन्दवत् । यथा वृन्दारकारणां निर्जराणां वृन्दः समुदायः दिव्येन देवसंबन्धिना विमानेन समेति । इत्युक्तेऽनन्तरं स वरिः प्रोचिवान् कथयति स्म । हे साहे, अहमत्र श्रीमतां समीपे उज्झित संत्युक्त यान तुरगवाहनादिक येन तादृशः कमाभ्यां चरणाभ्यां चरन प्रचरन् आजगाम आगतवान् ॥ युग्मम् ॥
કાથી
ત્યારપછી રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો કે “હે સૂરીન્દ્ર, દૂર દેશથી આપ કેવી રીતે પધાર્યા ? શું ઈદની જેમ મદોન્મત્ત ગજરાજ ઉપર ? સૂર્યની જેમ રથ ઉપર ?
हि० सौ० ५५
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
हीरसौभाग्यम्
सग १३ श्लो ० १८४-१८७
અથવા રેવન્ત (સૂર્યને અ%) જેવા અશ્વ ઉપર ? અથવા તે દેવે જેમ વિમાનમાં આવે, તેમ કેઈ શિબિકા આદિ વાહનમાં પધાર્યા ?”
આ પ્રમાણે બાદશાહે પ્રશ્ન પૂછતાં આચાર્યદેવે કહ્યું : “હે રાજનહાથી, ઘેડા, રથ આદિ વાહનના ત્યાગી એવા ગાંધારનગરથી બે પગ વડે ચાલીને આપની પાસે આવ્યા છીએ.” | ૧૮૪ મે ૧૮૫ છે
भूपोऽप्युवाचेति न साहिबाख्यखानेन युष्मभ्यमदायि किंचित् । तुरङ्गमस्यन्दनदन्तियानजाम्बूनदाद्यं दृढमुष्टिनेव ॥ १८६ ॥
अपि पुनर्भूपः पातिसाहिः इत्यमुना प्रकारेण प्रोवाच जगाद । पृच्छति स्मेत्यर्थः । इति किम् । हे सूरीन्द्राः, दृढमुष्टिना कृपणेनेव साहिब इत्याख्या नाम यस्य तादृशेन खानेन मम उम्बरकेण सामन्तेन तुरङ्गमा अश्वाः, स्यन्दना रथाः, दन्तिना गजाः, यानानि शिबिकादीनि, जाम्बूनदं सुवर्णम्. उपलक्षणाद्रूप्यादिसंग्रहः, अमूनि वस्तूनि आद्यानि प्रथमानि मुख्यानि वा यत्र तादृशं किंचिकिमपि वस्तु युष्मभ्यं नादायि न दत्तम् ॥ इत्याक्षेपप्रश्नवाक्यम् ॥
શ્લેકાર્થ
આ પ્રકારે સાંભળીને ચકિત બનેલા બાદશાહે પ્રશ્ન કર્યો કે “હે સૂરીન્દ્ર, મારો સામંત સાહિબખાને કૃપણની જેમ આપને હાથી, ઘોડા, રથ, શિબિકા, સુવર્ણ આદિ કંઈ પણ ન આપ્યું ?” મે ૧૮૬
गुरुर्जगौ बह्वदिशत्स मह्यं त्वया नियुक्तो हरिणेव मेधः । पुनर्न किंचिन्निखिलानुपगमुचा मयाग्राहि महीमहेन्द्र ॥ १८७ ॥
ततः साहिप्रश्नानन्तरं गुरुहीरसूरिजगौ भाषते स्म । हे साहे हे महीमहेन्द्र पृथिवीपुरंदर, त्वया श्रीमता नियुक्तः प्रसादितानुशिष्टिः स साहिबखाना मह्य बहु धनमदिशत् यच्छन्नासीत् । क इव । मेघ इव । यथा हरिणा वासवेन वर्षितुं समादिष्टाः घनाघनाः बहु प्रचुरतरं नीरं दिशन्ति प्रददते । जनेभ्य इति शेषः । 'जानामि त्वां प्रवरपुरुष कामरूपं मघोनः' इति मेघदूते । 'इन्द्रादिष्टा हि मेघाः भूमौ वर्षन्ति' इति श्रुतिः । परमयं विशेषः । निखिलं समस्तपुमनुषङ्ग रामाद्रविणादिसङ्ग मुञ्चति दूरं त्यजति तादृशेन मया किंचित्किमपि दीयमानं नाग्राहि नादायिन गृह्यते स्म ॥
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लोक १८७-१८८]
हारसामाग्यम्
हीरसौभाग्यम्
४३५
શ્લેકાર્થ
આચાર્યદેવે કહ્યું: “હે રાજન, જેમ ઈદ્રના આદેશથી મેઘ ઘણું જલ વરસાવે, તેમ આપે નિયુક્ત કરેલા સાહિબખાન ગજ, અશ્વ, રથ, સુવર્ણ, આદિ ઘણું ઘણું આપવા આવ્યા હતા, પરંતુ કંચન-કામિની આદિ સર્વસંગને ત્યાગ કરનારા અમે કંઈ પણ ગ્રહણ કર્યું નહીં.” ૧૮૭
अहो निरीहैर्महतां वर्तसैर्भूर्भूषितामीभिरिबांशुभिर्योः । तजन्मभिः पङ्कमिवारविन्दैर्भव परित्यज्य पृथग्भवद्भिः ॥ १८८ ॥
अहो इत्याश्चर्ये । सदस्या लोका वा । पश्यत कौतुक परैरदीयमानमपि जगति के नाद्रियन्ते । एते तु बढागृहीता अपि सर्वेषामभिलषणीयानामपि स्वर्णाश्वगजादि नाददते तस्मादमीभिः सरिन्द्रः कृत्वा भूरशेषापि क्षोणी विभूषिता अलंकृता पवित्रिता वा । कैरिव । अंशुभिरिव । यथा अंशुभिः सहस्ररश्मिभिः । 'आदित्यः सवितार्यमा खरसहस्रोष्णांशू रविः' इति हैम्याम् । धौगंगनवीथी शोभिता । किंभूतैः अमीभिः । निर्गता जगजन्मकलत्रपुत्रद्रविणराज्यादियावत्पदार्थसार्थेषु ईहा वाञ्छा येषाम् । निःस्पृहैरित्यर्थः। पुनः किंभूतैः । महतां समस्तसाधुजनोत्तमाङ्गेषु अवतंसैः शेखरायमाणैः । पुनः किंभूतैः । भव' संसार परित्यज्य निर्मुच्य पृथग्भिन्नैर्भवभिः । करिव । अरविन्दैरिव । यथा पदुमैः पङ्क जम्बाल परित्यज्य पृथग्भूयते । किंभूतैः अमीभिः अरविन्दैश्च । तज्जन्मभिः तत्र भवे पङके वा भवित्वात्पङ्कजत्वाजन्म उत्पत्तिर्येषां तैः ॥
શ્લેકાર્થ
“અહો સભ્યજનો, જુઓ તે ખરા ! સર્વ જગતને ઈચ્છનીય અને બીજા વડે અપાતા હાથી, ઘેડા, સુવર્ણ આદિ કેણ ગ્રહણ ન કરે? અર્થાત્ સૌ કેઈ ગ્રહણ કરે, પરંતુ આવા નિસ્પૃહ સંતપુરુષેથી જ આ પૃથ્વી વિભૂષિત છે. જેમ સૂર્યનાં કિરણો વડે પૃથ્વી પ્રકાશિત બને, તેમ મહાત્માઓમાં મુગુટ સમાન આચાર્ય વડે જ ખરેખર પૃથ્વી શેભે છે. જેમ કમલ જલ અને કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય, પરંતુ જલ અને કાદવ બંનેને ત્યાગ કરીને ઉપર રહે છે, તેમ આ આચાર્ય સંસારમાં જન્મ પામીને, સંસારને ત્યાગ કરીને સંસારથી પૃથફ છે, અર્થાત નિર્લેપ છે !” મે ૧૮૮
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
हीरसौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो० १८९-१९०
चित् दचित्रमिति क्षितीन्द्रः पुनर्युनक्ति स्म मुखं स वाचा । सौरभ्यविभ्राजिविजृम्भिताब्जं घनात्ययो हंसमृगीदृशेव ॥ १८९ ॥
स क्षितीन्द्रः पातिसाहि: पुनर्वाचा वाण्या मुखं स्ववदन युनक्ति स्म संयोजयामास । किं कुर्वन् । इत्यमुना प्रकारेण चित्ते स्वमानसे । चित्रमाश्चर्य दधद्धारयन् मुखं वाचा युयेोज । क इव । घनात्यय इव । यथा शरत्कालः सौरभ्येन सौगन्ध्येन विभ्राजते शोभते इत्येवंशील तथा विजृम्भित विकस्वरमब्जं कमल हंसमृगीदृशा राजमरालमहिलया युनक्ति ॥
શ્લાકા
જેમ શરદકાલની સુવાસથી શેાલતુ વિકસ્વર કમલ રાજહુંસી વડે ચેાજાય, તેવી રીતે ચિત્તમાં ચમત્કાર પામીને બાદશાહે ફરીથી વાણી વડે મુખને અલંકૃત કર્યું, અર્થાત્ ખાદશાહ ફરીને ખેલ્યા ઃ ॥ ૧૮૯
ग्रीष्मागमेनेव मयाध्वगानां वृथा व्यथा वः पथिजा व्यसर्जि । एतत्पुनर्योधनवन्न किंचिच्चक्रे स्वहृद्गोचरसंचरिष्णुः ॥ १९० ॥
हे सूरयः, वो युष्माकं मया वृथा मिथ्यैव पथिजा मार्गजनिता व्यथा शीतातपलूariveshमादिका पीडा व्यसर्जि विश्राणिता । दत्तेत्यर्थः । केनेव । भीष्मागमेनेव यथा निदाघसमय प्रादुर्भावेन अध्वगानां पान्थानां व्यथा तापतृषादिका विसृज्यते दीयते । पुनरेतश्चङक्रमकादिक' किंचित्किमपि मया स्वस्यात्मनः हृदो मानसस्य गोचरे विषये संचरिष्णुः संचरणशीलं हृदये वर्तमानं न चक्रे न कृतम् । किंवत् । गोधनवत् । यथा गोकुलं स्वहृदा निजमनसा । स्वेच्छयेत्यर्थः । गोचरे गवां चरणोचिताचलायां सम्यकू स्वरचित यथा तथा चरणशीलं भक्षणस्वभाव क्रियते । अथ वा स्वं मदीय धनं भ्रमिः नृपस्य भूधनत्वात् । ' स्वात्पालधनभुग्नेतृपतिमन्वर्थकादयः' इति हैमीवचनात् । तस्या हृदि मध्ये या गोचरो गवां चरणस्थानं तत्र संचरणशीलमित्यर्थः ॥
શ્લેાકાથ
" हे सूरिहेव, प्रेम ग्रीष्मात पथिहोने ताप, तृषा, यहि सेश भाये तेभ મેં આપને બ્ય માના શ્રમ આપ્યા. તેમ છતાં જેમ ગાધન ( ગાયાના સમૂહ )
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १९०--१९२ ]
हीरसौभाग्यम्
४३७
વેચ્છાએ આનંદપૂર્વક ચરે તેમ આપના હદયમાં લેશમાત્ર પણ કલેશને સંચાર नया !" ॥१०॥
विघ्नाय जज्ञे भगवत्समाधेरहं पयोवाह इवांशुभासाम् । युष्माकमाकस्मिकदुःखजन्मा तत्प्रत्यवायोऽजनि मे महीयान् ॥ १९१ ॥
हे सरयः, अहं भगवतां पूज्यानां ज्ञानमाहात्म्यादिगुणगणवतां युष्माकं समाधेः स्वास्थ्यस्य ध्यानस्य वा विघ्नाय अन्तरायकृते जज्ञे संजातोऽस्मि । क इव । पयोषाह इष । यथा जलवाहो मेघः अंशुभासां सूर्यकिरणानां विघ्नाय प्रचारप्रत्यूहाय । आवरणा येत्यर्थः । जायते तत्कारणाधुष्माकं श्रीमतामकस्मादज्ञातं भवमाकस्मिकमतर्कितोपपन्न वा यहःखमसात तस्माजन्मोत्पत्तिर्यस्य तादृशो महीयानतिगुरुम मम प्रत्यवायोऽपराधः पाप वा अजनि संजायते स्म ॥ इत्याकारणाचपराधोदभावनम् ॥
શ્લેકાર્થ
“ હે સૂરિવર, જેમ વાદળ સૂર્યનાં કિરણેને વિદન (આવરણ) ભૂત થાય તેમ હું આપની સમાધિમાં આકસ્મિક વિજ્ઞરૂપે બન્ય, મારે આ માટે અપરાધ था." ॥ १६१ ॥
क्ष्माचक्रचक्रीत्यथ थानसिंहमुद्दिश्य जग्राह वचो वचस्वी। हितैषिणा कल्प इवादसीयः पन्थाः कथं नो कथितः पुरो मे ॥ १९२ ॥
- अथ गुरोः स्वप्रत्यवायोदभावनानन्तरं वचस्वी वाचोयुक्तिमान् माचक्रस्य निखिलभूमीमण्डलस्य चक्री सार्वभौमोऽकब्बरसाहिः थानसिंहमुद्दिश्य संमुखमालोक्य इत्यमुना प्रकारेण वचो वाग्विलास जग्राह । वदति स्मेत्यर्थः । हे स्थानसिंह, त्बया भवता भे मम पुरोऽग्रे एषामयमदसीयः एतत्संबन्धी । 'नासादसीया तिलपुष्पवणम्' इति नैषधे । पकाशनपादचारादिको मार्गः साध्वाचारो वा कथं कुतः कारणात् नो कथितो न निवेदितः । केनेव । हितैषिणेव । यथा हित स्वस्य परस्य वा जनस्य इष्टापत्तिमिच्छ. त्यभिलषतीत्येवंशीलेन महात्मना पंसा कल्पः सम्यक्प्रतिरूप आचारः कथ्यते ॥
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
___४३८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० १९२-१९४
શ્લોકાથ
ત્યાર પછી વાકચતુર એવા અકબર બાદશાહે થાનસિંહના સામું જોઈને આ પ્રકારે કહ્યું કે “ હે થાનસિંહ, જેમ હિતસ્વી પુરુષ સમ્યફપ્રવૃત્તિરૂપ આચાર કહે, તેમ તે આ આચાર્યને પાદવિહાર આદિ સાધુધર્મ મારી આગળ કેમ ન કહ્યો ?” મે ૧૯૨ છે
इत्यप्यक्किं न पदप्रचारैः प्राप्स्यन्ति दुःखं यदिहाजिहानाः। निगद्य भूमानिति शारदीनसारङ्गवन्मौनमधत्त वत्क्रे ॥ १९३ ॥
.
अपि पुनस्त्वमित्यप्येतदपि किं केन प्रकारेण नाव न कथितवान् । इति किम् । यदेते सूरीन्द्राः इह दूरदेशे वर्तिनि मेवातमण्डलालंकारहारसकलकमलासंकेतनिकेतफतेपुरमाश्रयतां श्रीमतां संनिधानि पादप्रचारैः स्वचरणचङक्रमणैः आजिहाना आगच्छन्तः । 'स्वयं वरस्याजिनमाजिहानाम्' इति नैषधे । 'अजिनमागच्छन्तीम्' इति तद्वत्तौ । 'आगमने गमनार्थाः समभ्यपाङभ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । 'ओहाङ गतौ' इत्यस आनशूप्रत्यये जिहाना आयोगे आजिहाना आगमनार्थ इति । दुःखमसात प्राप्स्यन्ति लप्स्यन्ते । एतन्मया प्रोच्यमान मम कथं न स्मारितम् । भूमानित्यमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा वक्रे स्वमुखे मौनं तूष्णींभावमधत्त दधौ । किंवत् । शारदीनसारङ्गवत् यथा शरत्कालसंबन्धी बप्पीहो मौनं धत्ते । वर्षासु तृषाक्रान्ततया जलपानार्थमुन्नमन्नीरदपुरस्ताबबालप्यालप्य शरदि जलधराभावात्तप्णीं विधत्ते ॥
___
વળી તે એ પણ ન કહ્યું કે “આ આચાર્ય દૂર દેશમાંથી પગે ચાલીને આવવાના તેથી કલેશ પામશે—” આ પ્રમાણે કહીને શરદ કાલમાં બપ (ચાતક) મૌનને ધારણ કરે તેમ અકબર બાદશાહે મૌન ધારણ કર્યું. ૧૯૩
किमुत्तरं स्यादिह मन्दधीवन्मीमांसते यावदसौ हृदीति । स दीर्घदर्शीव शशी रसायास्तं संशयानं प्रतिशंसति स्म ॥ १९४ ॥
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० १९४-१९५ ] हीरसौभाग्यम्
· मन्दा कुण्ठा धीबुद्धिर्यस्य सोऽल्पमेधा इव यावदसौ स्थानसिंहो हृदि निजमनसि इति मीमांसते विचारयति । इति किम् । यदिह साहिनिगदितवाक्ये किमत्तर प्रतिवचः स्यात् । तावद्दरादग्रे स्वपरेषां भावि हिताहित पश्येत् स्वमनीषया विचार्य जानीयात्स दीर्घदर्शी तवत् रसायाः शशी क्षोणीक्षणदापतिरकब्बरसाहिः संशयान संदेहं विदधान स्थानसिंह प्रतिशंसति प्रश्नयित्वा स्वयमेवोत्तरयांचकार ।
શ્લેકાર્થ
આ પ્રમાણે બાદશાહે પ્રશ્ર કરતાં મંદબુદ્ધિની જેમ થાનસિંહ “શું ઉત્તર આપવો ?” એ હૃદયમાં વિચાર કરે, તેટલામાં તે દીર્વાદશી એવા પૃથકના ચંદ્ર અકબર બાદશાહે સંશયિત બનેલા થાનસિંહને સ્વયં ઉત્તર આપનારા બન્યા. ૧૯૪
एतद्वयं मानसमानसाङ्के वलक्षपक्षीकरवाम कामम् । इदं त्वयाचिन्त्यत पुण्यलक्ष्मीमाकाङक्षता क्षीरधिशायिनेव ॥ १९५॥
हे स्थानसिंह, काममत्यर्थ वयमेतदने वक्ष्यमाणं भवन्मनसि वर्तमानं वा मानस मदीयमनसस्तदेव मानस नाम सरस्तस्याङके क्रोडे बलक्षपक्षीकरवाम हंसायमानं विद. धाम इत्याशी प्रेरणयोरुत्तमपुरुषबहुवचनम् । यदुक्तम्-‘कान्तारे निर्गतासि प्रियसखि पदवी विस्मृता किं तु मुग्ध मा रोदीरेहि यामेत्युप्रहृतवचसो निन्युरेनां वयस्य' इति नैषधे । यामेत्याशीरुत्तमपुरुषबहुवचनमपि । वयमेव हृदि विद्म इत्यर्थः । हे स्थानसिंह, त्वया भवता इदं मयोच्यमानमचिन्त्यत ध्यातं हृदि विचारितम् । त्वया किं कुर्वता । पुण्यलक्ष्मी धर्मश्रियमाकाङ्क्षता वाञ्छता । केनेव । क्षीरधिशायिनेव । यथा दुग्धवार्धा शेते स्वपित्येवंशीलेन कृष्णेन षुण्या पतिव्रतात्वेन पवित्रा श्रीः काङ्ग्यते ।।
શ્લોકાઈ
હે થાનસિંહ, મેં કહેલી અને વાત તારા માનસરોવરમાં રાજહંસ રૂપે રમી રહી છે નહીં ? જેમ વિષ્ણુ લક્ષમીની સ્પૃહા કરે તેમ પુલમને ઈચ્છતા એવા તે મારી કહેલી વાત આ પ્રમાણે વિચારી ને ?” મે ૧લ્પ
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० १९६-१९८
. स्वमण्डले भूतलशीतभासानीयन्त एते यदि सूरिशक्राः । सुधाशनाम्भोनिधिवल्लभाया भगीरथेनेव पयःप्रवाहाः ॥ १९६ ॥
- यदि एते सूरिशकाः हीरसूरीन्द्राः भूतलशीतभासा साहिना । 'इदं तमुर्वीतलशीतलघुतिम्' इति नैषधे । स्वमण्डले निजजनपदे आनीयन्ते आकार्यन्ते । केनेव । भगीरथेनेव । यथा सुधाशनानां देवानामम्मोनिधिवल्लभा समुद्रपत्नी नदी सुरसरिद्गङ्गा तस्याः पयःप्रवाहाः जलप्लवाः भगीरथनाना भूमीन्दुना भूपालेन स्वदेशे समानीयन्ते । 'गङ्गा भगीरथेनेव पूर्वेषां पावनक्षमा । इच्छता संततिं तेन न्यस्ता मन्त्रिषु कौशला ॥' इति रघौ। तथा 'गङ्गामिव क्षितितल रघुवंशदीपः इति नैषधेऽपि ॥
શ્લોકાર્થ
- જેમ ગંગાનો પ્રવાહ ભથીરથ રાજા પિતાનાં દેશમાં લાવ્યું હતું, તેમ જે આ સૂરીન્દ્રને બાદશાહ દ્વારા આપણા દેશમાં બેલાવાય તે–' છે ૧૯૬ છે
सुधारसं प्रीतिभरेण पायं पाय प्रभोदर्शननामधेयम् । तदा भजामो वयमप्यमा इव स्वभावादजरामरत्वम् ॥ १९७ ॥
- तदा वयं मेवातमण्डलश्राद्धवर्गा अपि अमर्त्या देवा इव स्वभावात्सहजेनेव अजरामरत्वं जरामरणराहित्यम् । अजरामरभावमित्यर्थः । भजाम आश्रयामः । किं कृत्वा । प्रीतिभरण प्रेमातिशयेन मनोहार्देन वा प्रभोगुरोर्दशनमालोकनं तदेव नामधेयमभिधा यस्य । 'नामरूपभागाह्रय-' इति हैमीवृत्तौ । ततो नामधेयरूपधेयभागधेयानि इति प्रयोगाः । तादृशं सुधारसममृतनिस्यन्दपाय पाय पीत्वा पीत्वा । 'पौनःपुन्ये णम्पद द्विश्व, पाय पायौं भोज भोजं व्रजति, इति सारस्वतव्याकरणे ।
તે આપણે પણ નામધેય (જેનું નામ પણ પવિત્ર કરે) એવા આચાર્ય દેવનાં દર્શનારૂપ અમૃતનું પ્રીતિપૂર્વક પાન કરી કરીને દેવેની જેમ અજરામરતા પામીએ !” છે ૧૯૭ |
पुरो न मे किंचन तेन वृत्तं त्वया गुरूणां प्रतिपाद्यते स्म । यतः स्वसद्माभिमुखीभविष्णुमुपेक्षते कः सुरसौरभेयीम् ॥ १९८ ॥
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० १९८-१९९]
हीरसौभाग्यम्
४४१
हे स्थानसिंह, तेन कारणेन गुरूणां तव धर्माचार्याणां हीरसूरीणां वृत्तं साध्वाचारादिकमाचरण' मे मत्पुरोऽग्रे त्वया किंचन किंचिदपि न प्रतिपाद्यते स्म न प्रोक्तम् । युक्तोऽयमर्थः । यतः कारणात् स्वस्यात्मनः गृहस्याभिमुखीभविष्णु सद्मनः संमुखभवनशीलां मन्दिरे समागच्छती सुरसौरभेयी कामधेनु को जन उपेक्षते । अपि तु न कोऽपि । सर्वोऽप्यायान्ती समीहते ॥
લેકાર્થ
તે માટે હે થાનસિંહ, તારા ધર્માચાર્યને કંઈપણ સાધ્વાચાર મારી આગળ તે ४ह्यो नथी, पाताना ५२-भाग भापती मधेनुनी ४ पेक्षा ४२ ! બરાબરને ?” મે ૧૯૮
रामाङ्गजो मध्यमलोकपालवत्क्रादिदं वाङमयमभ्युदीतम् । निपीय भृङ्गो मकरन्दमम्भोरुहादिवामोदभरं बभार ॥ १९९ ॥
स्वर्गपातालयोरपेक्षया मध्यमः अधः पातालमुपरि च स्वर्गः तयोर्मध्यवर्ती मध्येवर्ती मध्येभयो मध्यमस्तादृशो लोको विश्वभुवनं तस्य पालयिता अकबरस्तस्य वत्क्रावदनादभ्युदीत प्रकटीभूत वाङ्मयं वाक्प्रपञ्चम् । वचनरचनामित्यर्थ: । 'इतीदृशैस्त विरचय्य वाङ्मयैः' इति नैषधे । 'एवंविधैः वचःप्रपञ्चः' इति तवृत्तिः । रामाङ्गजः स्थानसिंहो निपीय सादरमाकर्ण्य आमोदभर प्रमोदातिशयं बभार । क इव । भृङ्ग इव । यथा भ्रमरः अम्भोरुहात् पद्मादुदीत मकरन्द निपीयास्वाद्य आमोदभर परिमलातिरेकप्रमोदाधिक्यं धत्ते ॥ इति स्थानस्य साहेः प्रश्नोत्तरम् ।।
શ્લોકાથ
મધ્યકના લેકપાલ જેવા બાદશાહ અકબરનાં આવાં વચન આદરપૂર્વક સાંભળી જેમ ભ્રમર કમલના રસનું પાન કરીને આનંદિત બને તેમ થાનસિંહ અત્યંત આનંદ ધારણ કરનારા બન્યા. ૧૯ છે
हि० सौ० ५६
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० २००-२०१
शशंस सभ्यानथ पार्थिवेन्दुरानेतुमेतानिह केन जग्मे । तेऽप्यूचुरुर्वीन्द्रमजय्यवीर्यमिवावतीर्ण भुवि कार्तवीर्यम् ॥ २०० ॥
अथ स्थानसिंहस्य कथनानन्तरं पार्थिवेन्दुः राजराजः सभ्यान् स्वसभासदः पुरुषान प्रति शशंस कथयति स्म । किं शशंस तदेवाह-एतान् सूरीन्द्रानिह मत्पाश्वे आनेतुमाकारयितु केन जग्मे गतम् । ततः ते सभ्या अपि उर्वीन्द्र वसुधावासवम् ऊचुर्बभाषिरे । उत्प्रेक्ष्यते-भुवि पृथिव्यामवतीर्णमुत्पन्न तथा अजय्यं परैर्जेतुमशक्यं वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशं कार्तवीर्य बाहुसहस्रार्जुनमिव अजय्यबलत्वे । 'कारागृहे निर्जितवासवेन लङकेश्वरेणोषितमा प्रसादात्' । तस्य सादृश्यं वीर्यातिशयात् ॥
શ્લોકાથ
ત્યાર પછી રાજરાજેશ્વરે સભાજને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે “આ આચાર્યને મારી પાસે લાવવા માટે કોણ ગયું હતું ?” ત્યારે સભાજનેએ પૃથ્વી પતિને આ પ્રમાણે કહ્યું: “હે સ્વામિન અજેય પરાક્રમવાળા કાર્તિકસ્વામી પૃપી પર ઊતરી આવેલા ન હોય તેવા– મે ૨૦૦ |
मौन्दीकमालाविति नामधेयौ निदेशतः शासनहारिणौ वः । इतोऽजिहातामिब मूर्तिमन्तौ लेखौ वलेखाविव कामचारौ ॥ २०१॥
हे प्रभवः, वो युष्माक निदेशतः आदेशमङ्गीकृत्य एको मौन्दी अपरः कमाल इति नामधेयावभिधानौ शासनहारिणौ दूतौ यवनमुद्गलजातिषु मध्ये मेवडा इति संज्ञको इतो युष्माक समीपादजिहाताम् गतवन्तावास्ताम् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमन्तौ मनुष्यवपुर्भाजौ लेखौ काङ्गलौ स्फुरन्माने इव पुनरुत्प्रेक्ष्यते । मूर्तिमन्ती लेखौ देवाविव देवा हि न केनचिच्चक्षषा .क्ष्यन्ते । अतः पार्थिवशरीरभाक्त्वाद्विलोचनगोचरौ । किलक्षणौ । काम स्वेच्छया अतिशयेन च दिव्या देवगत्या चरणं व्रजन चारौ गमन ययोस्तौ ॥
શ્લોકાઈ
“મીંદી અને કમાલ નામના બે મેવાડી દૂતો આપની આજ્ઞાથી અહિંયાથી સૂરીજીને બેલાવવા માટે ગયા હતા. તે જાણે દેવે જેવા શીઘ્રગતિવાળા મૂર્તિમંત લેખે (ग) नाय !" ॥ २०१॥
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ सर्ग १३ श्लो ० २०२-२०३ ] हीरसौभाग्यम्
४४३
% 3D
तैः शासितुः शासनतः पृथिव्या हूतौ पुरस्तादुपसेदतुस्तौ । वसुधराशेषविशेषवृत्तिं चिद्गोचरीकर्तुमिवास्य नेत्र ॥ २०२ ॥
तौ दूतौ पुरस्तात्साहेरग्रे उपसेदतुः आगतवन्तौ । किंभूतौ । पृथिव्या भूमेः शासितुः पालयितुः पातिसाहेः शासनत आदेशात्तैः सभ्यः सभासद्भिः इतावाकारितौ उत्प्रेक्ष्यतेवसुंधरायाः समस्तक्षितिमण्डलस्याशेषां समयां विशेषवृत्ति न्यायान्यायकारिशिष्टाशिष्ठमित्वामित्वस्वभावोदन्तस्रचयित्रीं वाती चिद्गोचरीक ज्ञानविषयतां विधातुम् । ज्ञातुमित्यर्थः । अस्याकब्बरसाहेने त्रे नयने इव । यथा नेत्राभ्यां कृत्वा जनेन सर्वमप्यालोक्यते तथा दूताभ्यां राज्ञा परमण्डलोदन्ताद्यखिल विज्ञायते । 'चस्लोचना हि राजानः' इति श्रुतिः । यदुक्तम्-'चरैः पश्यन्ति राजानः सुहृदा व्यवहारिणः । देवाः पश्यन्ति ज्ञानेन सर्वेऽन्ये चर्मचक्षुषा ।।' 'वणिक्पुत्रैर्महेश्वराः' इति पाठः । अथ वा प्रतिभाविषय विधातु चिच्छब्देन बुद्धिरपि । 'प्रेक्षाचिदुपलब्धयः' इति हैम्याम् ॥
કાર્ય
રાજાની આજ્ઞાથી સમાજને વડે બેલાયેલા તે બંને દુતે બાદશાહની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયા. તે જાણે સમસ્ત પૃથ્વીના વૃત્તાંત જાણવા માટે બાદશાહનાં આ બે નેત્રો ન હોય ! કહ્યું છે કેઃ “રાજાએ દુતે વડે, વ્યાપારીઓ મિત્રે વડે, દેવે જ્ઞાન વડે અને બાકીનાં સર્વજને ચર્મચક્ષુએ વડે જુએ છે.” મે ૨૦૨ /
मुख मृगाङकं मिलितुं स्वबन्धोर्लब्धोदयं वारिरहे इवैते । पाणी प्रणीय प्रणयेन मध्येगोधीति धात्रीशमवोचतां तौ ॥ २०३ ॥
तौ दूतौ धात्रीशं साहिं प्रति इत्यमुना प्रकारेण अवोचतां वदतः स्म । किं कृत्वा । प्रणयेन स्वस्वामित्वादिसंबन्धस्नेहेन । भक्तेनेत्यर्थः । अथ वा आदेशयाचनार्थम् । 'प्रणयः स्नेहयात्रयोः' इत्यने ार्थः । मध्येगोधि भालान्तराले पाणी हस्तौ प्रणीय कृत्वा । ललाटेऽञ्जलि विधायेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वस्यात्मनो बन्धोः सकाशाल्लब्धः संप्राप्त उदयो येन । सूर्यज्योतिरधिगत्य चन्द्रोऽभ्युदयतीति कविसमयः । यथा रघुकाव्ये'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः इति । तादृशं मुखं मृगाङ्क घदनमेव चन्द्र मिलीतुमेते समायाते वारिरहे पदमे इव ॥
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० २०३-२०५
શ્લેકાર્થ
તે બંને દુતે ભકિતપૂર્વક લલાટ પર અંજલિ કરીને, અર્થાત નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે બેલ્યા, તે જાણે પિતાના બંધુ સૂર્યની પાસેથી જેમને ઉદય પ્રાપ્ત થયે છે, (સૂર્યની જતિ પામીને ચંદ્રને ઉદય થાય છે) એવા મુખરૂપી ચંદ્રને મળવા માટે આવેલા જાણે બે કમલ ન હોય ! ! ૨૦૩
आदिश्यतां देव निदेश्यमित्थं निर्दिश्य तौ संश्रयतः स्म तूष्णीम् । धाराधरस्येव ऋतोविरामे नभोम्बुपाम्भोदमुहूच्छकुन्तौ ॥ २०४॥
हे देव, निदेश्यं कथनार्ह वक्तव्यमादिश्यतां प्रसाद्यताम् । इत्यमुना प्रकारेण निर्दिश्य विज्ञाप्य तौ दूतौ तृष्णीं मौनं संश्रयतः भेजाते । काविव । नभोम्बुपाम्भोदसुहृच्छ कुन्तौ यथा धाराधरस्य ऋतोर्वर्षाकालस्य विरामे व्यपाये । शरत्समये इत्यर्थः । चातकमयूर. विहंगमौ मौनमाश्रयेते ॥
શ્લોકાઈ
“હે દેવ, આ૫ આદેશ કરે,” આ પ્રમાણે કહીને જેમ શરદકાલમાં ચાતક અને મયુર પક્ષી મૌન રહે તેમ મૌન રહ્યા. એ ૨૦૪
भूमानिमावित्यवदत्ततोऽमी कथं समीयुः पथि कीदृशाश्च । तावप्यवक्तां तमुपागतं स्वर्बलिद्विषो हन्तुमिवाब्जनाभम् ॥ २०५॥
ततो दूतोक्तेरनन्तर भूमानकब्बरसाहिरिमौ दूतौ प्रतीत्यमुना प्रकारेण अवदद्वभाषे । इति किम् । हे मौन्दीकमालौ, अमी सूरयः पथि मार्ग कथ केन प्रकारेण समीयः समागताः । मुद्गलम्लेच्छजातित्वाज्जैनमार्गानभिज्ञस्वादयं प्रश्नः । च पुनः । कीदृशाः किमाचाराश्च वर्तन्ते । अपि पुनस्तौ दूतौ तं भूपं प्रति अवक्तां कथयतः स्म । तमुत्प्रेक्ष्यतेबलिनः पराक्रमचतुरङ्गचक्रादिक बल भुजवीर्य चमूश्च विद्यते येषां ते बलवन्तो ये द्विषो वैरिणः तथा बलिनामा पातालाधिपः सुरासुरसेव्यमानो वदान्यमौलिः । यन्नाम्ना पातालं बलिसमेति प्रसिद्धम् । स एव रिपुर्दानवेन्द्रत्वात् तांस्त वा हन्तु यमातिथी
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २०५-२०६]
हीरसौभाग्यम्
४४५
कर्तु स्वर्गादुपेतं देवलोकामावागतम् । यदुक्त चम्पूकथायाम्-'कथं च स देशः स्वर्गान्न विशिष्यते । यत्र गृहे गृहे गौर्यः स्त्रियः महेश्वरो लोकः । सश्रीका हरयः' इति । 'गौराङ्गयः पार्वती च । महेभ्यः शिवश्च । शोभायुक्तोः हस्तश्च । लक्ष्मीयुक्तः कृष्णः' इति तद्वृत्तिः । अतः स्वर्गस्थत्वम् । अब्जनाभं नारायणमिव । अब्जवन्नाभिर्यस्य । पक्षे अब्जं नाभौ यस्येति व्युत्पत्तिमात्रम् । तत्त्वतस्त्वभिधानमेव ॥
પ્લેકાર્થ
બલવાન બલિ નામના દૈત્યને હણવા માટે સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવેલા જાણે વિષ્ણુ ન હોય તેવા અકબર બાદશાહે ફતેને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યો કે “હે દૂત, આ આચાર્ય માર્ગમાં કેવી રીતે આવ્યા અને તેઓને કેવા પ્રકારનો આચાર્ય છે?” મે ૨૦૫ છે
चूर्णैरिव स्वक्रमपद्मपांसुभिः प्राचीनसूरिप्रकरैः प्रतिष्ठिताम् । सभाजयन्तः प्रतिमामिव क्षमा क्रमाम्बुजाभ्यां पथि संचरन्त्यमी ॥२०६॥
हे देव, अमी सूरयः स्वाभ्यां क्रमाम्बुजाभ्यां पथि चरणकमलाभ्यां मागें संचरन्ति सम्यरीत्या प्रचलन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-प्रतिमां परमेश्वरमूर्ति मिव क्षमां क्षोणी सभाजयन्तः पूजयन्त इव । सभाजनशब्दः पूजाथेऽपि । यथा नैषधे-'सभाजन तत्र ससर्ज तेषां सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति । 'सभाजनं पूजाम्' इति तवृत्तिः । तथा क्रियाकलापेऽपि-'समाजानार्थे सभाजयति'। प्रतिमां किंभृताम् । प्राचीनसरिप्रकरैः पूर्वाचार्य निचयैः स्वक्रमपमानामात्मनां पादारविन्दानां पांसुभिः रजोभिः कृत्वा प्रतिष्ठिताभ् । उत्प्रेक्ष्यतेचूर्णैर्वासयोगैरिव पूज्यतया स्थापिताम् ॥
શ્લેકાર્થ
હે દેવ, આ આચાર્ય પિતાનાં ચરણકમલથી માર્ગ પર મંદમંદ ચાલતા હતા. તે જાણે પૂર્વાચાર્યોના સમૂહ વડે પિતાનાં ચરણકમલની રજરૂપી વાસસૂર્ણ વડે પ્રતિષ્ઠિત કરેલી એવી પૃથ્વીને પરમેશ્વરની પ્રતિમાની જેમ જાણે પૂજતા नाय!" ॥२०६॥
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० २०७-२०८
श्रेणी सतामिव विमुक्तसमग्रदोषां
वल्भाममी विदधते सकृदेव देव । आराधयन्ति विधिवद्विधृतावधाना
योग विधृतवनिताधखिलानुषङ्गम् ॥ २०७॥
हे देव, अमी गुरवः सकृदेव एकवारमेव वल्मामाहारं विदधते कुर्वन्ति । किंलक्षणाम् । सतामुत्तमानां श्रेणीमिव । विमुक्तसमग्नदोषां त्यक्ताः सर्वेऽप्याध्यकर्मिकाः सप्तचत्वारिंशन्मिता अशनदोषा एतावता नवकोटिभिर्विशुद्धां नवकोटच उच्यन्ते । स्वयं न कुर्वन्ति परैन कारयन्ति पर कुर्वन्त नानुमोदयन्ति इति नवकोट्यस्ताभिनिर्दोषां तथा अपगुणाय याताम् । पुनरमी विधूतो दूर निरस्तो वनिता नारी आदौ यस्य तादृशोऽखिलः समस्तोऽप्यनुषङ्गः सङ्गः परिचयो यत्रैव स्यात्तथा विधिवदागमोक्तेन विधिना योग यमाद्यष्टप्रकारसंगतमवध्यानविशेष मनोवाकायादीनां स्वस्वव्यापारेभ्यो नियमनरूप वा योगमाराधयन्ति । किंभूता अमी । विधृत योगे एवं निहितम् अथ वा विशेषेण धृत संसारानित्यतायामवधान ध्यान मनो वा यैः ।।
શ્લોકાઈ
હે દેવ, આ આચાર્ય પુરુષની શ્રેણીની જેમ સમગ્ર ને ત્યજીને અર્થાત નવકેટ વિશુદ્ધ આહારને એક જ વખત ગ્રહણ કરે છે. વળી સ્ત્રી આદિ સમસ્ત સંગને જેમાં ત્યાગ કરાવેલ છે, તેવા યોગને વિધિપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે આરાધે છે.” મે ૨૦૭
विश्वे वेश्मनि तारमौक्तिकनभश्चन्द्रोदयभ्राजिनि
ज्योतिस्तैलभृतौषधीप्रियतमे स्नेहप्रियोद्भासिनि । आश्लिष्योपशमश्रियं निजभुजागण्डोपधानाङ्किते
पर्य के जगतीतले मुखममी भूमीशवच्छेरते ॥ २०८ ॥
____ हे साहे; अमी सूरयः भूमोशवभूपाला इव विश्वे वेश्मनि जगन्नाम्नि निकेतने भुवने एव भवने वा जगतीतले भूमेरुत्सङ्गरूपे पर्यङ्के पल्यङ्के शय्यायामुपशमनानी श्रिय लक्ष्मी नामाङ्गनामाश्लिष्य गाढमालिङ्गय सुख निर्भय मनःस्वास्थ्ययुतं यथा स्यात्तथा
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २०८-२०९]
हीरसौभाग्यम्
४४७
शेरते स्वपन्ति निद्रासुखमनुभवन्ति । पर्यड्के किंभूते । निजभुजा स्वबाहुरिव गण्डोपधान गल्लमसूरकं तेनाकिते कलिते । किंभूते वेश्मनि । तारास्तारका उपलक्षणात् ग्रहनक्षत्राणि एव मौक्तिकानि यत्र तादृशं नभ आकाशमेव चन्द्रोदय उल्लोचस्तेन भ्राजते इत्येवंशीले । पुनः किंभूते । कान्तिज्योतिरेव तैलं स्नेहस्तेन भृतः पूरितः य औषधीप्रियतमः चन्द्रः । 'नवोदय नाथमिवौषधीनाम्' इति रघौ । स एव स्नेहप्रियः दीपस्तेनेात्प्राबल्येन भासते दीप्यते सहोद्योतेन शालते इत्येवंशीले ॥
લોકાર્થ
હે દેવ, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓ રૂપી જેમાં મૌકિતકે છે, તેવા આકાશરૂપી ચંદરવાથી શોભતું તેમ જ તિરૂપી તેલથી પરિપૂર્ણ એવા ચંદ્રરૂપી દીપક વડે જાજવલ્યમાન જગતરૂપી ભુવનમાં પિતાની ભુજારૂપી શિકાવાળા પૃથ્વીરૂપી પલંગમાં, ઉપશમ લહમીરૂપી સ્ત્રીને આલિંગન કરીને, રાજા સમાન આ આચાર્ય સુખપૂર્વક નિર્ભયતાથી નિદ્રાને અનુભવ કરે છે.” મે ૨૦૮
बाह्याबाह्यजिघांसुधातुकतपस्तेजोभिरेभिर्भुवो
____ जम्भारे गगनार्धगोगणधरैधिक्कारतां लम्भितः । शत्रून्प्रत्यपकर्तुमम्बुधिशय संशीलतीवानिशं
यायादेष कृतः सरस्वति न चेदेणाङ्कयोषामुखे ॥ २०९ ॥
हे भुवो जम्भारे क्षोणीन्द्र, एभिर्गणधीरविजयसरिभिर्बाह्या बहिर्भवाः कुदृक्प्रमुखाः अबामा अन्तरङ्गाः रागद्वेषकषादयो जिघांसबो द्वेषिणस्तेषां घातुकानि हिंसनशीलानि यानि षष्ठाष्टमादिविकृष्टतपांसि तेषां तेजांसि प्रतापास्तैः साधनैः कृत्वा । तेजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते ॥ यथा नैषधे–'एतस्योत्तरमद्यः नः समजनि उत्तेजसां लङ्घने' इति । 'तव प्रतापानामतिक्रमणे' इति तदवृत्तिः । धिक्कारतां पराभवभाव लम्भितः प्रापितः सन् गगनाध्वगः सूर्यः । उत्प्रेक्ष्यते-शत्रून सूरिप्रतापरूपानिजविजयित्वात् स्ववैरिणः प्रत्यपकतु पराभवं विधातुमम्बुधिशयं समुद्रशे(शयि)तारं विष्णुमनिशं निरन्तरं शीलतीव सेवते इव । यः शत्रूभूय परं पराभवति स तेन दैत्य एवोच्यते । ततो विष्णोदै त्यनिषदनत्वेन तत्सेवन युक्तमेव । एवं चेन्न तहिं एष भानुरेणाङ्कस्य चन्द्रस्य योषा कान्ता रात्रिस्तस्या मुखे प्रारम्भे संध्यासमये । 'रजनी वसतिश्यामा वासतेयी तमस्विनी । उषा दोषेन्दुकान्ता' इति, तथा 'प्रदोषो यामिनीमुखम्' इति हैम्याम । सरस्वति समुद्रे कुतः कारणाचायाद्गच्छेत् । तत्र गमनकारणं तु दैत्यारिसेबनैव ॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो ० २०९-२१०
“હે પૃથ્વી પતિ, આ આચાર્ય વડે બાહ્ય અને અત્યંતર શત્રુઓને નાશ કરવા માટે કરાતા તરૂપી પ્રતાપ વડે પરાભવ પામેલે સૂર્ય, આચાર્યના પ્રતાપરૂપ પિતાના શત્રુને પરાભવ કરવા માટે જ જાણે નિરંતર આકાશની ઉપાસના કરતે ન હેય! (જે શત્રુ થઈને પરનો પરાભવ કરે તે તેને દૈત્ય કહેવાય છે, તેથી દૈત્યના નાશ કરનારને વિષ્ણુની સેવા ઉચિત જ છે, આકાશને વિષ્ણુપદ કહેવાય છે ) જે એમ ના હોય તે ચંદ્રની પ્રિયા રાત્રિના પ્રારંભમાં સૂર્ય સમુદ્રમાં કયા કારણથી જાય ?” ર૯
कामचापभ्रुवः स्फारशृङ्गारिणी कुम्भिकुम्भप्रगल्भस्तनीः स्त्रग्विणीः । स्वर्वशाः किं प्रणश्यत्पृषच्चक्षुषः सुभ्रुवोऽमी तृणं मन्यते मापते ॥२१०॥
हे मापते भूमीनायक, अमी सूरयः सुभ्रुवो नारीस्तृणं मन्यते तृणप्राया गणयन्ति जानन्ति । किंभूताः सुध्रुवः । कामस्य मदनस्य चापः कोदण्डः तद्वद्भवो यासाम् । पुनः किंभूताः । स्फारो विश्वचेतश्चमत्कारकारी मनोहारी च शृङ्गारो वस्त्राभरणाद्याडम्बरोऽस्ति आसाम् । पुनः किंभूताः । कुम्भिनां गजेन्द्राणां कुम्भौ शिरसः पिण्डौ तद्वत् प्रगल्भौ तुङ्गो पीनौ च स्तनौ कुचौ यासाम् । पुनः किंभूताः । स्रजः स्वर्णरत्नमुक्तादीनां रक्तसु. सुमादीनां मालाः सन्त्यासाम् । 'अस्मायामेधास्रग्भ्योऽस्त्यर्थे विनिर्वक्तव्यः' इति सारस्वते । पुनः किंभूताः । प्रणश्यन्तो भयपलायमाना ये पृषतो मृगविशेषाः तेषां चञ्चललोचने इव चक्षुषी यासाम् । उत्प्रेक्ष्यते-किं साक्षात्स्वर्वशा अप्सरस इव । सराङनासदृशा अपि वशा एते तृणाय मन्यन्ते । व्यजनान्तोऽपि वृषच्छन्दो मृगवाची दृश्यते । यथा नैषधे--पृषत्किशोरी कुरुतामसंगतम्' इति ॥
શ્લોકાઈ
“હે સ્વામિન ! આ આચાર્ય જગતની સ્ત્રીઓને તૃણપ્રાયઃ ગણે છે. કામદેવના ધનુષ્ય સમાન ભ્રમરેવાળી વિશ્વનાં ચિત્તને ચમત્કાર પામડનાર શંગારવાળી, હસ્તિના ગંડસ્થલ સમાન પુષ્ટ અને ઉન્નત બે રતનવાળી, સુવર્ણ, રત્ન અને મુક્તાહારની માલાઓવાળી, ભથાતુર બનેલા હરિણની સમાન ચપલ નેવાળી જાણે સ્વર્ગની અપ્સરાએ ન હોય તેવી સ્ત્રીઓને પણ તુણપ્રાયઃ ગણે છે !” ૨૧૦
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २११-२१२]
हीरसौभाग्यम्
४४९
विरागे नानुरागे न तोषे दोषे न भूविभो । मुक्तौ न सुभ्रुवां भुक्तौ चेतश्चिन्वन्त्यमी क्वचित् ॥ २११ ॥
हे भूविभो, अमी सूरयः विरागे वैराग्ये सर्वसंसारासारतापरिज्ञानादनित्यभावनायां चेतः स्वं मनश्चिन्वन्ति पुष्ट कुर्वन्ति, पर नानुरागे क्वचित्कुत्राप्यवस्थायां न पुनः पुत्रकलत्रमित्रद्रनिणाद्यनुरक्तौ आजन्म यावद्वैराग्यरङ्गतरङ्गितमानसा एव वर्तन्ते । तोषे निर्लोभत्तालक्षणे संतोषे । 'संनिधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनी । अमराः किंकरायन्ते संतोषो यस्य भूषणम् ॥' इत्युक्तेः स्वास्थ्ये चेतश्चिन्वन्ति, न पुनः क्वचित्कस्मिन्नपि दोषे अपगुणे रागद्वेषकषायादौ च । पुनर्मुक्तो कदा अनादिसंसारपरम्परालतां मूलादुच्छिद्य मोक्षे यास्याम इत्याशये, न पुनः क्वचिद्देवनरादिकानां कलत्राणां भुक्तौ भोगे विलासे राज्यादिसुखलीलाभुक्तौ वा । 'जिनेति जिनभद्रेति वा स्मरन् । नरो न लुप्यते पापे भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति ॥' इति जिनकवचनस्तोत्रे । चेतश्चिन्वन्ति ॥
શ્લેકાર્થ
હે નાથ, આ આચાર્યનું મન વિરાગમાં પુષ્ટ છે, પરંતુ અનુરાગમાં નિર્બલ છે, વળી સંતેષમાં પુષ્ટ અને દેશોમાં નિર્બલ છે, તેમ જ મુકિતમાં રમે છે. પરંતુ શ્રી આદિના ભાગમાં રમતું નથી-” ! ૨૧૧ છે
भूलोके भोगिलोके च स्वर्लोके स न कश्चन । आवाभ्यामुपमीयेत योगिनां मौलिनामुना ॥ २१२ ॥
हे प्रभो, भूलोके निखिलविपुलामण्डले च पुनभौगिनां भुजंगमानां लोके भुवने पाताले च पुनः स्वलॊके देवमन्दिरे कश्चन कोऽपि स वशीन्द्रो नास्ति यो योगीन्द्रः योगिनामष्टाङ्गयोगभाजां मनोवाक्काययोगवतां वा मध्ये मौलिना मुकुटेन शेखरणामुना सममाषाभ्यामुपमीयेत उपमानीक्रियेत ॥
हि० सौ० ५७
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
हीरसौभाग्यम्.
[सन १३ श्लो० २१२-२१४
શ્લેકાથ
“હે સ્વામિન, ભૂલેક, પાતાલલેક કે સ્વર્ગલેકમાં એવી કોઈ પણ વ્યકિત નથી કે જેમની સાથે વેગીઓના મુગટ સમાન એવા આ આચાર્યની સરખામણી અમે કરી शहीये." ॥ २१२॥
नमश्चिकीर्पयामीषां तीर्थानामिव सर्वतः । 'परोलक्षा मृगाक्षीभिः सममायान्ति मानवाः ॥ २१३ ॥
हे प्रभो, शत्रुजययोजयन्तगङ्गाप्रयागादितीर्थानामिवामीषां सूरीणां नमश्चिकीर्षया नमस्कर्तुमिच्छया सर्वतः सर्वाभ्यो दिग्भ्यः मृगाक्षीभिः स्वस्वस्त्रीभिः सम सार्ध' लक्षात्परे परोलक्षाः सहस्रशः मानवाः समायान्ति समागच्छन्ति ।
બ્લોકાથ
“હે પ્રભ, શત્રુંજ્ય, ગીરનાર, પ્રયાગ આદિ તીર્થોની જેમ આ આચાર્યને નમસ્કાર કરવા માટે ચારે તરફથી તિપિતાની સ્ત્રીઓ સાથે લાખ માણસો भावे छे." ॥ २१ ॥
दूतास्यपद्माहूरदनिर्गतेति व्रतीशितुः कीर्तिसुरस्रवन्ती । कूलंकषानामिव कामुकेन महीमधोना हृदये न्यधायि ॥ २१४ ॥
इति पर्वव्यावर्णितस्वरुपयोतयाः संदेशहारिणोरास्य वदनमेव पद्महृदप्रचुल्लहिमवछिखरिमध्यगतसहस्त्रयोजमविष्कम्भपञ्चशतयोजनायामो लक्ष्मीदेवतानिवासस्थान पनानामाहृदो हृदस्तस्मान्निर्गता प्रवर्तिता या व्रतीशितुझेरविजयसूरेः कोतिरेवातिविशदत्वात् । सुरनवन्ती देवनदी गङ्गा सा कूलंकषानां सर्वसरितां कामुकेन अभिलाषुकेण भर्ना इव
१. नवमसर्गीय १२३ संख्याकश्लोकटिप्पणिवत 'परस्लक्षा' इति भवेत, पृषोदरादित्वात्' यथान्यासमेवास्तु वा.
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
सो १३ श्लोक २१४-२१६]
हीरसौभाग्यम्
४५१
समुद्रेणेव महीमघोना वसुधावासवेन अकबरसाहिना हृदय मनो वक्षश्च तस्मिन् समुद्रेण वक्षसि साहिना च स्वमनसि न्यधायि स्थापिता ॥ अवधारितेत्यर्थः ॥ इति मौन्दीकमालमेवाडावर्णितम्ररिगुणाः ॥
શ્લેકાર્થ
પૂર્વોકત પ્રકારની તેનાં મુખરૂપી પદ્મ સરોવરમાંથી નીકળેલી હીરવિજય સૂરીજીની કીર્તિરૂપી ગંગાને નદીઓના પતિ સમુદ્રની જેમ રાજા વડે હૃદયમાં સ્થાપન ४२. ॥२१४ ॥
येनाकरा रोष्णवन्मणीमामामी गुणामां गणिरोहिणीशाः । हूतास्ततोऽस्माभिरिहेत्युदित्वा न्यवीवृतन्नीरधिनेमिनाथः ॥ २१५॥
हे दूतौ, येन कारणेन अमी साङ्गप्रवचनाधीतिष्वनूचानेषु गणिषु रोहिणीशाश्चन्द्राः सूरीन्द्राः गुणानां शमदमसंयमादीनामाकराः खनयः सन्ति । किंवत् । रोहणवद्रत्नाचल इष । यथा रोहणनामा पर्वतो मणीनामनेकेषां रत्नानामुत्पत्तिस्थानम् । ततः कारणादमी अस्माभिरिह मेवातमण्डले फतेपुरे अस्मत्समीपे वा आहूता आकारिता नीरधिनेमेः पृथिव्या नाथः स्वामी पातिसाहिः इत्यमुना प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा न्यवीवृतत् निवर्ततो मौनमाश्रितवान् ॥ इति दूतौ प्रति साहेः सरेराकारणागमनहेतूक्तिः ॥
કલેકાર્થ
“હે તે, ગણિઓમાં ચંદ્ર સમાન આ આચાર્ય, જેમ રેહણાચલ રત્નની ખાણ કહેવાય છે, તેમ શમદમાદિ ગુણોની ખાણરૂપ છે, તે માટે જ તમારા વડે અમારી પાસે બોલાવ્યા છે” આ પ્રમાણે કહીને બાદશાહ વિરામ પામ્યા. ૨૧૫ |
द्वाराणीव महानन्दनगर्याः साधुसिन्धुराः। कानि वः सन्ति तीर्थानि नृपः पप्रच्छ तानिति ॥ २१६ ॥
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० २१६-२१८
नपोऽकब्बरस्तान सूरीन इत्यमुना प्रकारेण पप्रच्छ प्रश्नयामास । इति किम् । हे साघुसिन्धुराः, वो युष्माक कानि किंनामानि तीर्थानि सन्ति वर्तन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-महा. नन्दनगर्याः सिद्धिपुर्याः द्वाराणि गोपुराणि प्रतोल्य इव ॥
શ્લોકાર્થ
રાજાએ સૂરિજીને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કર્યોઃ “હે સાધુસિંધુર, મુક્તિપુરીનાં, દ્વારરૂપ તમારાં તીર્થો કયાં ક્યાં છે ?” ૨૧૬ .
पतिर्यतीनां जगदुत्तमाङ्गोत्तंसायमानक्रमपद्मयुग्मः । अर्थे न काव्यं कवितेव वत्कं संयोजयामास स भाधितेन ॥ २१७ ॥
यतीनां पतिहीरसरिर्भाषितेन वचसा साकं वत्न मुख संयोजयामास युनक्ति स्म संगमयति । क इव । कवितेव । यथा काव्यकर्ता अर्थेन सम काव्य' योजयति । 'भववृत्तं स्तोतुर्मदुपहितकण्ठस्य कवितुः' इति नैषधे कवितृशब्दः कवेर्नामापरपर्यायः । किंभूतः सूरिः । जगतां जगज्जनानामुत्तमाङ्गानि शिरांसि तेषत्तंसायमान शेखरायमाण क्रमौ चरणावेव पदमौ कमलौ द्वावपि पुनपुंसकलिङ्गयोयुग्म युगलं यस्य ॥
પ્લેકાર્થ
જેમ કાવ્યક્ત કવિ અર્થની સાથે કાવ્યની યોજના કરે, તેમ જગજનનાં મસ્તકે ઉપર મુગટ રૂપે રહેલું છે, ચરણ કમલનું યુગલ જેઓનું તેવા આચાર્ય દેવે ભાષાની સાથે મુખને એજયું, અર્થાત્ તેઓ બોલ્યા : છે ૨૧૭ |
____ अथ सूरिः साहिपुरः कानिचित्तीर्थानि कथयति- .
राजन्यत्र पतिवरेव वृणुते कैवल्यलक्ष्मीः स्वयं
संघाखण्डलमूनि वर्षति पयोऽब्दालीव राजादनी । यस्मिन्पक इव प्रयाति वृजिनं मार्तण्डकुण्डाम्भसा
तत्तीर्थ विमलाचलो विजयते सौराष्ट्रचूडामणिः॥ २१८ ॥
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो ० २१८-२१९ ] हीरसौभाग्यम्
४५३
हे राजन् पातिसाहे, जगत्त्रयीप्रसिद्ध पापापायव्यपायक्षेत्र विमल इति नामाचलः पर्वतः विमलाचलोऽधुना शत्रुजय इति नाम तीर्थ विजयते सर्वोत्कृष्टत्वेन वर्तते । किंभूतः । सौराष्टाणां यात्रागतशत्रजयोजयन्तपर्वतरूपतीर्थद्वयविलोकनात्प्रमुदितभरतचक्रवर्तिप्रदत्तदेवदेशाभिधानानां चुडामणिः शिखामणिसदृशः इव । तत्किम् । यत्र विमलाचले पतिवरा स्वयंवरा कन्येव कैवल्यलक्ष्मीः मुक्तिश्रीः स्वयमात्मनैव वृणुते वरयति । पुनर्यत्र राजादनी प्रियालद्रुमः । 'नवनवतिपूर्ववारान्यस्मिन्समवासरयुगादिजिनः । राजादनीतरुतले विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वाचार्यकृतशत्रुजयस्तुतौ । अब्दालीव कादम्बिनीव संघस्य श्राद्धवर्गस्याखण्डल इन्द्रः संघपतिस्तस्य मूर्ध्नि मस्तकोपरि पयो दुग्ध पानीय च वर्षति । पुनर्यस्मिन्विमलाचले मार्तण्डकुण्डाम्भसा सूर्यकुण्डजलेन पङ्कः कर्दम इव वृजिनं पापं प्रयाति दूरे गच्छति ॥
શ્લોકાઈ
“હે રાજન, સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં ત્રણે લોકમાં પ્રસિદ્ધ એવું વિમલાચલ' નામનું તીર્થમાં જયવંતુ વર્તે છે. કે જે તીર્થમાં મુક્તિરૂપી કન્યા સ્વયંવરની જેમ આવીને ભવિઓને સ્વયં વરે છે. વળી ત્યાં રાયણના વૃક્ષની નીચે નવાણું પૂર્વવાર યુગાદિદેવ પધાર્યા હતા. તે રાયણ વૃક્ષનું દૂધ મધની ધારાની જેમ સંઘપતિનાં મસ્તક ઉપર વરસે છે. તેમજ શત્રજય ઉપર રહેલા સૂર્યકુંડનું જલ ભવિછના પાપમલને ६२ ४रे छे." ॥ २८॥
आस्तेऽभ्र लिहरैवतादिरपरः स्वस्याः पवित्रीकृते
जाने सानुनिभेन सप्तजगतीयं सेवतेऽनिशम् । शंभोश्चन्द्रकलेव मूर्धनि पुन ति स्म यस्याम्बिका
यस्मिन्नेमिजिनस्तथा गजपदं कुण्डं पुनीते जगत् ॥ २१९ ॥
है नृप, अपरोऽन्यः अभ्रंलिहः अम्बरंचुम्बी रैवत इति नामा अद्रिः पर्वत आस्ते अहमेव जाने अवगच्छामि । सप्तजगती सप्तसंख्यया युक्ता जगती । सप्त भुवनानीत्यर्थः । 'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति ऋषभनम्रस्तवे । यथा त्रिजगतो स्वस्या आत्मनः पवित्रीकृते
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
सौभाग्यम् [ सर्ग १३ श्लो० २१९-२२०
पामीकरणाय सानुनिभेन सप्तशिखरकपटेन अहर्निशं दिवारात्रौ यं गिरिवार गिरिं सेवते भजतीव । पुनर्यस्य रेवताद्रेर्मूर्धनि शिरसि शिखरे अम्बिका श्रीनेमिनाथशासनाfarerrar देवता भाति स्म शुशुभे । केव । चन्द्रकलेव । यथा शंभोरीश्वरस्य मूर्ध्नि मस्तके शशिकला भाति । पुनर्यस्मिन् गिरौ नेमिनामा जिनो द्वाविंशतितमस्तीर्थनाथोsaतिः श्रीमेमिनाथस्तथा गजपद श्रीनेमिनाथवन्दनागतसौधर्मेन्द्रेण निजगजरत्नैरावणहस्तिपार्श्व प्रदापितपदातिभारपूर्वक कारित सर्वतीर्थावतार' गजपद नाम कुण्ड प्रसिद्धं जगद्विश्वत्रयमपि पुनीते पवित्रीकरोति । यदुक्तं नगरपुराणे - 'वृष्ट्वा शत्रुंजय तीर्थ स्पृष्ट्वा रैवतकाचलम् । स्नात्वा गजपदे कुण्डे पुनर्जन्म न विद्यते ॥' इति ॥
४५४
શ્લેાકા
“ હું રાજન્, ખીજું ગગનચુખી રૈવતાચલ નામનું તીથ પ્રસિદ્ધ છે. જાણે સાત જગત પેાતાના આત્માને પવિત્ર કરવા માટે સાત શિખરનાં બહાને આ રૈવતાચલની નિર ંતર સેવા કરતા ન હાય ! વળી જેમ શંભુના મસ્તક ઉપર ચંદ્રકલા શાલે તેમ ગીરનાર પર્વત ઉપર ભગવાન નેમિનાથની અધિષ્ઠાયિકા શાસનદેવી અ'ખિકા શેાલે છે. રૈવતાચલ ઉપર ખાવીશમા તીર્થંકર શ્રી નેમિનાથ ભગવાન અને ગજપદ કુંડ (ભગવાન નેમિનાથને વંદન કરવા માટે આવેલા સૌધમેન્દ્રના ગજરત્ન એરાવણુ હાથીને પગ ભારપૂર્વક મૂકવાથી સર્વ તીર્થોવતાર રૂપ ગજપદકુંડ' નામ પ્રસિદ્ધ થયું. તે ત્રણે જગતને પવિત્ર કરે છે. કહ્યું છે કે શત્રુંજય તીને જોઈને, રૈવતારાલને સ્પર્શીને અને ગજપદકુંડમાં સ્નાન કરીને પુનર્જન્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી, અર્થાત્ જન્મમરણુ दूर थाय छे." ।। २१७ ॥
अस्त्यद्रिप्रभ्रुनन्दनोऽर्बु दगिरिर्थस्मिन्वसत्यात्मना
स्थाणुकोणती कल्पितशिवाश्लेषो वृषाङ्कः प्रभुः ।
निर्जे तु दशमौलिवत्क्षितिभृतः किं सांयुगीनान्भुजास्तूपान्विशतिरर्हतां वहति यः संमेत भूभृत्परः || २२० ॥
'हे नृप साहे, परः अर्बुदनामा गिरिः अस्ति तीर्थत्वेन प्रसिद्धो विद्यते । किंभूतः । अद्रिप्रभहिमाचलस्य । 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवे । पर्वतानां
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २२०--२२०]
हीरसौभाग्यम्
पतिस्तस्य नन्दनस्तनयः । 'गौरीगुरुस्वशुरभूधरसंभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदम्बकस्य' इति वस्तुपालवसतिप्रशस्तौ अर्बुदाचले एव । यस्मिन्नर्बुदगिरौ वृषाङ्कः प्रभुः ऋषभदेवः स्वामी स्वयमात्मना वसति । पूर्व तु भरतादिसंघपतिभिः स्वस्वोद्धारकरणसमये ऋषभादितीर्थकृत्प्रतिमाः स्थापिताः अभूवन, परमिदानीतनसमये पञ्चमे अरके विमलमन्त्रिणा सर्व प्रासादनिर्मापणात्पूर्व स्वकारितविमलवसती ऋषभस्वामी वर्तते । कस्मिन्निव । स्थाणुक्षोणिभृतीत्र । यथा अष्टापदपर्वते सतीष्वपि त्रयोविंशतितीर्थकृतप्रतिमासु भरतकारितत्वात्स्वतातत्वाच्च मुख्यतया ऋषभदेव एव स्वामी । अथ च वृषाङ्कः शंभुरचलेश्वरी यत्र परशासनदेवो विद्यते । सोऽपि कस्मिन्निव स्थाणुक्षोणिभूतीव । यथा कैलासेऽपि परशासनरीत्या ईश्वरो विद्यते । किभूतों द्वावपि । वृषो वृषभोऽङ्को वामोरूचिह्न यस्य । शंभोर्वाहनत्वे यस्य । 'रुद्रोड्डीशो वामदेवो वृषाङ्कः' इति हैम्याम् । पुनः किंभूतौ । प्रभुः स्वामी सर्वादिभूतत्वात्प्रथमराजत्वात्सर्व सृष्टिकारणत्वाच्च शंभुरपि प्रभुः समर्थः सृष्टिसंहरणकारकत्वात् विश्व ब्रह्मरूपेण सृजति विष्णुरूपेण पालयति शिवरूपेण संहरति । अत एवोक्तम् – 'एकमूर्तिस्त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । समनसर्गनिर्माणपालनक्षयकारिणः ॥' इति । तथा नैषधेऽप्युक्तम्-क्षये जगजीवपिब शिव वदन्' इति । पुनः किंभूतौ । कल्पितः कृत: शिवस्य मुक्तिलक्ष्म्याः शिवायाः पार्वत्या आश्लेष आलिङ्गनं येन । किं च नहि गुणरूपाया मुक्तेराश्लेषो युज्यते, परमेतत्तु कविसमयानुसारि वचः 'नभःपरीरम्भणलोलुभेन' इत्यादिवत्तार्किकमताक्तवीनां समयो धर्मश्च पृथगेवेति नात्र वितर्कः । पार्वत्याः परीरम्भस्तु पतित्वादर्धाङ्गत्वाच्च युक्त एव परोऽन्यः स विंशतितीर्थकृतां निर्वाणकल्याणकत्वेन विख्यातः संमेतनामा भूभृत् शैलोऽस्ति । स कः संमेताचलः । अहंतां जिनेन्द्राणाम् अजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-सुपार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतलश्रेयांस-विमल-अनन्त-धर्म-शान्ति-कुन्थि-मल्लि-मुनिसुव्रत-शान्तिनेमि-पाच जिनचन्द्राणां विंशतिर्विशतिसंख्याकान् स्तूपान् स्थूलस्तम्भाकृतिविशेषान्वहति बिभर्ति । यत्र तीर्थकृतां चित्यायां शरीरसंस्कारो भवति तत्रेन्द्राः स्तूपान्कारयन्तीति स्थितिः। तत्रो. त्प्रेक्ष्यते-क्षितिभृतः श्रिया स्वस्पर्धिनः सर्व पर्वतान् नृपांश्च निजे तुं पराभवितु दशमौलि. घद्रावण इव । संयुगे संग्रामे साधवः सांयुगीनास्तान रणधुरीणान् संग्रामशौण्डान् विंशतिर्भुजान्बाहू निव बिभर्ति । जैत्रराजस्यापि परराजजेतृत्व युक्तमेव । 'करशाखाः श्रीभर्तु विशोपकाः सकलजननखाङगुल्यः । दशकंधरनेत्रभुजाः संख्यया विंशतिर्वाच्याः' । इति काव्यकल्पलतायाम् ॥
કાથ
વળી હે રાજન, અબુંદગિરિ નામનું એક ત્રીજું તીર્થ પ્રસિદ્ધ છે. જે અબુંદગિરિ ઉપર પૂર્વે ભરત આદિ સંઘપતિઓએ પિતપતાના ઉદ્ધાર માટે ઋષભદેવા આદિ તીર્થકર ભગવંતની પ્રતિમાઓ સ્થાપના કરી હતી, પરંતુ આ પચમકામાં તે
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
हीरसौभाग्यम्
[सग १३ श्लो ० २२०-२२१
વિમલસા નામના મંત્રીએ બંધાવેલા જિનપ્રાસાદમાં શ્રી કષભદેવ સ્વામી રહેલા છે. (જેમ અષ્ટાપદ ઉપર ત્રેવીસ તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ હોવા છતાં પણ ભરત ચક્રવતીએ સ્થાપન કરેલી પિતાના પિતાશ્રી ઇષભદેવ સ્વામીની મુખ્યતા છે, તેમ બીજી પ્રતિમાઓ હોવા છતાં પણ શ્રી ઋષભદેવની મુખ્યતા છે.) વળી, જેમાં પાર્વતીનાં આલિંગનથી યુક્ત અને વૃષભના વાહનવાળા ઈશ્વર જેમ કૈલાસ પર્વત ઉપર છે, તેમ મુકિતરૂપી સ્ત્રી વડે આશ્લિષ્ટ અને વૃષભના ચિહ્નવાળા શ્રી કષભદેવ સ્વામી અબુદાચલ ઉપર જયવંતા વર્તે છે.
વળી વીસ તીર્થક ભગવંતના નિર્વાણ કલ્યાણક વડે પ્રસિદ્ધ એવું સમેતશિખર નામનું તીર્થ પ્રસિદ્ધ છે. જેમાં અજિત, સંભવ, અભિનંદન, સુમતિ, પદ્મપ્રભ, सुपाश्व', यंद्रप्रन, सुविधि, शातत, श्रेयांस, विमत, मनत, यमनाथ, ailत, इथु, અમરનાથ, મહિલ, મુનિસુવ્રત, નમિનાથ અને પાર્શ્વનાથ-આ વીસ તીર્થંકર ભગવંતનાં શરીરના અગ્નિ સંસ્કાર કરવાના સ્થાને ઈદ્રોએ ૨૦ સ્તૂપ સ્થાપન કરેલા છે. તે જાણે રાગદ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓ સાથેના સંગ્રામમાં દશમુખ રાવણની જેમ શુરવીર એવી વીસ ભુજાઓ ધારણ કરવામાં આવેલી ન હોય !” | ૨૨૦ |
यो लक्ष्म्येव जिताः कुलावनिभृतः सोपानकायाश्रिताः
जहर्यत्परिखीचकार खधुनीं सोऽष्टापदः पर्वतः । तेजः सर्वसुपर्वणां परिभवन्भानुर्ग्रहाणां यथा
नाथो यत्र फणिध्वजः समभवत्काशीति तीर्थ पुनः ॥ २२१ ॥
स ईश्वरवैश्रवणनिवासतया प्रथितः अष्टापदनामा पर्वतः स्फटिकाचलाख्यस्तीर्थ' मुक्तिक्षेत्र योऽष्टापदे स्वशक्त्यारुह्य देवान्वदते स च तद्भव एव मोक्ष गन्तेति कृत्वा सिद्धिस्थान वर्तते । स कः। लक्ष्म्या निधिपतिनिवासित्वान्निधिश्रिया रजतस्फटिकमयत्वेन गौरिमशोभया वा जिताः पराभूताः सन्तोऽष्टसंख्याकाः कुलावनिभृतः हिमाद्रि-क्रोञ्चमलय-मन्दर-विन्ध्य-माल्यवत्-सह्य-इन्द्रकीलाख्याः कुलपर्वताः सोपानान्यारोहणान्येव कायाः शरीराणि येषां तादृशा ये अष्टापदाद्रिश्रिताः आगत्य सेवन्ते इव । पुनर्जनुनामा नृपः खधुनीं गङ्गां परिखीचकार यत्परितः खानिकां कुरुते स्म । श्रूयते हि-पुरा श्रीमदजिततीर्थकृत्पितृव्यजभ्रातुः सगरचक्रिणो जनुप्रमुखः षष्टिसहमसंख्यैः पुत्रैः पुत्रप्रेम्णा च पितृप्रदत्तस्त्रीरत्नवर्जत्रयोदशरत्नैः सम यात्रार्थमागतैरष्टापदपर्वते निजपूर्वजभर
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २२१-२२१]
हीरसौभाग्यम्
४५७
तकारितसिंहनिषधाः प्रासादे चतुर्विशतिजिनान्नमस्कृत्य प्रमुदितैः पतितप्रायसोपानानि सज्जीकृत्य तदद्रिरक्षाकृते पूर्व पर्वतपरितो दण्डरत्नेन सहस्रयोजनो द्वधा परिखा कृता पुनर्दण्डरत्नानीतमन्दाकिनीपयःप्रवाहेण पूरिता च-इति पुरातनी वृत्तिः । विशेषवि. स्तरस्तु शत्रुजयमाहात्म्यादिभ्यो ग्रन्थेभ्योऽवसेयः इति । पुनः काशी वाराणसी इति नाम्ना तीर्थ वर्तते । परशासने तु 'वाराणसीमरणन्मुक्तिः' इति श्रुयते । यत्र काश्यां फणी नागराजो ध्वजश्चिह्न यस्य स नाथो योगक्षेमकरः स्वामी । अलब्धस्य लब्धिोगः, लब्धस्य परिपालन क्षेमः, तयोः कर्ता । श्रीपार्श्वनाथ इत्यर्थः। समभवत्समुत्पन्नः । किं कुर्वन् । सर्वसुपर्वणां लौकिकानां हरिहरयक्षादीनां समस्तानां देवानां तेजः प्रताप परिभवन् अपहरन् तिरस्कुर्वन् वा । क इव । भानुरिव । अत्र यथा इवार्थे । यथा भास्वान् सर्वेषां ग्रहाणामुपलक्षणादगहनक्षत्रतारकचन्द्राणां तेजो ज्योतिरपहरति जग्रे પતિઃ સંગતિઃ |
શ્લેકાર્થ
“જે કોઈ મનુષ્ય પિતાની શકિતથી અષ્ટાપદ નામના પર્વત પર ચઢીને ત્યાં રહેલાં જિનબિંબને જુહારે તે મનુષ્ય તે જ ભવમાં મોક્ષગતિને પામે...આવું સિદ્ધિના
સ્થાનરૂપ અષ્ટાપદ તીર્થ પ્રસિદ્ધ છે. તે અષ્ટાપદ પર્વત વડે પરાભવ પામેલા-–હિમાચલ, ક્રીંચ, મલય, મંદર, વિધ્ય, માલ્યવંત, સહ્ય અને ઈદ્રકલ એ આઠ કુલ ૫ર્વતે, તે જાણે અઠાપદનાં આઠ સોપાન (પગથિયાં) રૂપે રહીને તેની સેવા કરતા ન હોય !”
“પૂર્વે શ્રી અજિતનાથ તીર્થકરના કાકાના પુત્ર (ભાઈ) સગર ચક્રવતીએ પ્રેમપૂર્વક આપેલા એક સ્ત્રીરત્ન સિવાયનાં બાકીનાં ચક્રવર્તીનાં તેર રત્નોની સાથે સગરચક્રીન જહન આદિ સાઠ હજાર પુત્ર યાત્રાર્થે આવેલા, અષ્ટાપદ ઉપર પિતાના પૂર્વજ ભરત ચક્રવતીએ નિર્માણ કરેલા સિંહનિષદ્યા નામના જિન પ્રસાદમાં ચોવીસ તીર્થકર ભગવંતની પ્રતિમાને નમસ્કાર કરીને તીર્થની રક્ષા માટે, પર્વતની ચારે બાજુ દંડર વડે એક હજાર જન ઊંડી ખાઈ બેદીને જ દંડરત્ન વડે ગંગાના પ્રવાહને લાવીને ખાઈને જલ વડે પરિપૂર્ણ કરી હતી. આવા પ્રકારનું અષ્ટાપદ તીર્થ પણ જગતને વિશે જયવંતુ વર્તે છે.”
વળી ગ્રહમાં તેજને સૂર્યને જેમ પરાભૂત કરે તેમ સર્વ પ્રકારના દેવના પ્રતાપને પરાભવ કરે તેવું “કાશીનામનું તીર્થ પ્રસિદ્ધ છે. તે તીર્થમાં ગક્ષેમ
हि० सौ०५८
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
हीरसौभाग्यम् [सर्ग १३ श्लो० २२२-२२३
(અપ્રાપ્યની પ્રાપ્તિ–વેગ અને પ્રાપ્યનું રક્ષણ-ક્ષેમ) રૂપ વિશ્વમાં પ્રશંસનીય કીર્તિવાળા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંત જયવંતા વર્તે છે. મેં ૨૨૧ છે
सूरिपुरंदरगदितानिति तीर्थान्मेदिनीसुनासीरः । श्रवणाभरणानीव व्यधित निजश्रोत्रपत्रयुगे ॥ २२२ ॥
___ इत्यमुना प्रकारेण सूरिपुरंदरेण हीरविजयलरिराजेन गदितान साहिपुर कथितान तीर्थान् शत्रुजयादिपुण्यस्थानानि । तीर्थशब्दः पुनपुंसके । 'प्रस्थ तीर्थ' प्रोद्यमलिन्दः' इति लिङ्गानुशासनपुंनपुंसके । मेदिनीसुनासोरो भूमीजम्भारातिः निजस्यात्मनः श्रोत्रपत्रे कर्णपालौ श्रवणाभरणानि कर्णपूरानिव व्यधित चकार । 'श्रवणपूरितमालदलाकुरः' इति नैषधे । सम्यक् शुश्रावेत्यर्थः ॥
બ્લોકાથી
શ્રી હીરવિજયસૂરિએ કરેલું પુણ્યક્ષેત્રરૂપ તીર્થોનું વર્ણન અકબર બાદશાહે પિતાના કાનના આભૂષણ રૂપે બનાવ્યું, અર્થાત્ આદરપૂર્વક સાંભળ્યું. ૨૨૨ છે
अपि यतिपर्जत्योदिततीर्थततिघ्नतिसुधारसःप्रसरन् । अविशन्मानसमुर्वीभर्तुः कर्णप्रणालिकया ॥ २२३ ॥
साहिन केवल तीर्थानि श्रवणगोचरमात्राणि कुरुते स्म, किं तु सम्यमनस्यवधारयामास । तदेवाह-अपि पुनः यतिनां मध्ये पर्जन्येन वासवेनादितानि निवेदितानि कथितानि यानि तीर्थानि तेषां ततिः श्रेणिस्तस्याः श्रुतिः श्रवण सैव सुधारसः अमृतनिस्पन्दः स प्रसरन् प्रवर्धमानः कर्णः श्रवणमेव प्रणालिका जलागमननिर्गमनमार्गः तया कृत्वा उर्वीभतुः नृपस्य मानस मनः अविशत् प्रविवेश । अथ वा उर्वीभृत्पर्वतः, प्रस्तावात् हिमाचलः । हिमाद्री मानस सरोऽस्तीति कविसमयः । तथा 'सदा हंसाकुल बिभ्रन्मानसं प्रचलन्जलम् । भूभृन्नाथोऽपि नायाति यस्य साम्य हिमाचलः ॥' इति चम्पूकथायाम् । ततः पर्जन्याज्जलधारत्प्रादुर्भूतः प्रबलवृष्टया समुत्पन्नः प्रवर्धमानः पदे पदे अपरापरस्रोतःप्रवेशावृद्धि प्राप्नुवन् पयःप्रवाहः हिमाचलस्य मानस सरः नीरागमनस्य 'घडनालां' इति लोके ख्यातस्य मागेण प्रविशति ॥ इति सूरिकथितानि तीर्थानि साहिना श्रुत्वावधारितानि ॥
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३ श्लो० २२३--२२४ ]
सौभाग्यम्
४५९
શ્લેાકાથ
જેમ મેઘના પ્રમલ વર્ષોથી સ્થાને સ્થાન વૃદ્ધિને પામતે જલપ્રવાહ નીકના માગે હિમાચલના માનસ સરેાવરમાં પ્રવેશ કરે તેમ સૂરીન્દ્ર વડે વર્ણન કરાયેલી તીર્થોની શ્રેણીરૂપી સુધાના પ્રવાહ કર્ણરૂપી નાલિકાના માર્ગે ખાદશાહના હૃદયરૂપી માનસ સરાવરમાં પ્રવેશ્યેા. ॥ ૨૨૩ ॥
शेखूजी इत्येकः पाटी अपरश्च दानियार इति ।
तिष्ठन्ति साहिजाता अमी कुमारा इव ऋसदाम् ॥ २२४ ॥
हे सूरयः, अमी पुरःस्थायुकाः साहिजाताः पातिसाहितनयाः लोके 'साहिजादा' इति प्रसिद्धाः तिष्ठन्ति उर्वीभूय स्थिताः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते - घुसदां देवानां कुमारा इव | अमी के । तान्नामग्राह निवेदयति दर्शयति च एकः त्रयाणां मध्ये एकोऽय शेखूजी इति नामास्ते । च पुनरपरो द्वितीयोऽयं पाटी इति नाम्ना अस्ति । च पुनरप - रोsय तृतीयः कनिष्ठो दानियार इत्यभिधानो वर्तते ॥
શ્લેાકા
" डे सूविर, या शेयल, पाटी भने हानीयार नाभना भारा त्र शाहुलहा छे. દેવલાકના દેવકુમાર સમાન છે.” ।। ૨૨૪૫
एषामाशिषमखिलश्रीणां संकेतसदनमिव ददत |
सारिण्या शिखरिण इव यथानयामी विवर्धन्ते ॥ २२५ ॥
हे सूरयः यूयमेषां मन्नन्दनानामखिलानां सर्वप्रकाराणां श्रीणां लक्ष्मीणां संकेतसदनं मिलनसंदेशगृहं मिथः प्रीतिभाजामेकान्ते संगमनगेहमिव । आशिषं मङ्गलशंसनं ददत विश्राणयत । यथा येन प्रकारेण अनया श्रीमदाशिषा अमी त्रयोऽपि साहिजाता विवर्धन्ते वृद्धिं प्राप्नुवन्ति । क इव । शिखरिण इव । यथा सारिण्या कुल्यया द्रुमा विवर्धन्ते ॥
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
हीरसौभाग्यम्
[सर्ग १३ श्लो० २२५-२२७
શ્લોકાથ
તે હે સૂરિદેવ, આપ તેઓને લમીના સંકેતસ્થાન રૂપ મંગલ આશીર્વાદ આપે, જેથી જેમ કુલ્યા (નીક) વડે વૃક્ષ વૃદ્ધિને પામે છે, તેમ આ ત્રણે પુત્રે સર્વ પ્રકારની વૃદ્ધિને પામે.” ૨૨૫ .
इति नृपमणिवाणी कर्णपेयां प्रणीय
व्यतरदयममीभ्यो धर्मलाभाशिष सः। अपि निजकरक्लुप्ताशेषराज्या इवैते
___ऽसमप्रमदसुधाब्धौ राजहंसीबभूवुः ॥ २२६ ॥
. अयं मुनीन्द्रः सरिरमीभ्यः पातिसाहिपुत्रेभ्यः धर्मलाभ इति नानीमाशिष व्यतरददाति स्म । किं कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण नृपमणेः समस्तराजसुररत्नस्य साहेर्वाणी कर्णयोः सादर श्रोतु योग्यां प्रणीय कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः । अपि पुनरेते साहिपुत्रा अपि निजकरे स्वपाणौ क्लुप्त कृतमागतमशेष समग्रं राज्यं मेदिनीमण्डलाधिपत्यं यैस्तादृशा इव । असमोऽसाधारणः यः प्रमोदः । अत्र प्रमदशब्दगतो रेलो न यतिभङ्गाय संभवेत् । तथा 'बहलभ्रामरमेचकतामसे' इत्यस्मिन्काव्ये हियादयोऽपि सन्तीति काव्यकल्पलतावृत्तरत्नाकरवृत्त्यादौ कथनात् स एव सुधाब्धिः क्षीरसमुद्रः तत्र राजहंसीभूताः सितच्छदा जाताः ॥ इति साहिजातानामाशीर्वाददानम् ॥
શ્લોકાથ
રાજાની આવી કર્ણપ્રિય વાણી સાંભળીને આચાર્યદેવ તેઓને “ધર્મલાભ” રૂપ આશીર્વાદ આપે. તે ત્રણે શાહજાદા પિતાના હાથમાં જાણે સમસ્ત દેશનું સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું ન હોય તેમ અત્યંત આનંદરૂપી ક્ષીરસમુદ્રમાં રાજહંસરૂપે બની ગયા! ૨૨૬
यं प्राप्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामादिमम्। तबाहीक्रमसेविदेवविमलेनानन्दतो निमिते
वृत्ते हीरगुरोत्रयोदशमितः सर्गों वभूवानसौ ॥ २२७ ॥
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग १३-१४ श्लो० २२७-१] हीरसौभाग्यम्
इति हीरसूरिचरित्रहीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये असौ प्रयोदश इति संख्यया मितः प्रमाणीकृतः सर्गों बभूवान संजात इति ॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञमीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ शिवपुरीपादावधारणसुरवाणमहोत्सवकरणराणपुरयात्राआयुआपुरेशप्रजाप्रभावनाकरणमेडजागमननागपुरविक्रमपुरीयसंघमहोत्सवकरणफलवर्धियाकरणोपाध्यायविमलहर्षपुरप्रेषणसाहिमिलनतदुदन्ताकर्ण नफतेपुरागमनसंघसंमुखागमनशेषणेऽध्यनन्तसाहिमिलनकुशलप्रश्नाजापदूतोक्तसरिगुणाकर्णनतीर्थकथनसाहिजाताशीर्वादप्रदानादिवर्णनो नाम त्रयोदशः सर्गः ॥
શ્લેકાર્થ વણિકકુલમાં ઈન્દ્રસમાન “શીવ” નામના શ્રેષ્ઠી અને સૌભાગ્યદેવીના જન્મજાત સુપુત્ર દેવવિમલગણિ, કે જેઓ નિરંતર સરસ્વતી દેવીની ઉપાસના કરવામાં તત્પર હતા, અને સર્વમુનિઓમાં સિંહ સમાન સિંહવિમલગણિના પ્રથમ શિષ્યરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા, તે દેવવિમલગણિ વડે, જેમાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરિજીનું જીવનવૃત્તાંત આવે છે, એવા “હીરસૌભાગ્ય” નામનાં મહાકાવ્યની સ્વપજ્ઞ ટીકા સહિત રચના કરાઈ તે મહાકાવ્યને શિવપુરી નગરીને પ્રવેશથી આરંભીને શાહજાદાઓને આશીર્વાદ-અર્પણ સુધીનાં વર્ણનપૂર્વકનો આ તેરમો સર્ગ સમાપ્ત થશે. જે ૨૨૭ છે
(मीने शास)
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
39
39
19
29
सर्ग
""
"
99
"
"
"
99
29
"
"
"
"
"
"
"
ני
"
יי
..
"3
99
39
39
૧૧૬
૧૧૭
૧૨૦ ૧૧૨
"2
,, ११८, ११८, १२०
39
"
33
श्लोक
२+3
""
t
७
८, १०
१२
१४
૨૬
૩
પર
"
ર
૬૪
"
७७
१०२
૧૧૨
૧૧૪
"
..
33
૧૨૧
૧૨૧
૧૨૧
૧૨૨
१२२
१२२,१२४ ૧૨૬
पंक्ति
૪
पद्य २
गद्य 3
૫
૯
1
पद्य १
२
गद्य २
ये वे लक f 4
~~~ E
૨
"
૧
गद्य ६
૧
39
पद्य १
૨
गद्य १
૫
पद्य २
"
२ गद्य १
""
""
"
"
", 2,3,8
"
""
39
२
४
"t २
"
शुद्धिपत्रक
अशुद्ध
पञ्चमनामा
श्रीराग
विपञ्च्या
मनीषिण:
वच
प्रतिशौर्थ
चताकी
पूर्वाचार्यकृत
संप्रास्थिताविक
शुके
तारामयी
किमहूयन
सुमिधा
भेतं
व्यमाची
संघास्तु
गृणातीत
हरिद्राणाम्
पाण्डवानिव
शन्मी
प्रपचः
सुरखामिवागतम्
प्रीतेरै षषीदेष
सूरलक्ष्म्या
अधिगम
चतुर्भिरंशैतिमव
महान्पदे
समागमनकाङ्गीत
नगराधिकारिमुख्यानाम्
मध्रे
विपुलाव मण्डल
सुपाश्वे
वसुधावलच
आनाथ इव
शुद्ध
पञ्चमनाम्ना
श्रीराग
विपञ्च्य
शरीरिणाम्
चोरूपम्
प्रतिशौर्यम्
चातकी
पूर्वाचार्यैरुकृतसंप्रास्थिताविव
शुष्के
तारामय
किमहूयत
सुदर्भवा
मेतुं
व्यमेोचि
संपात'
गृह्णातीति
दरिद्राणाम्
पण्डावानिव
श
प्रपञ्चः
सुखमिवागतम्
प्रीतेरेपीदेव
सूरिलक्ष्म्या
अधिगत
चतुभिरंशै तिरा भवनाथ
महानन्दपदे
समागमनमाङ्गीत्
नगरधिकारिमुख्यानाम्
मध्ये
विपुलखण्डल
सुपार्श्वे
वसुधावल्य
आमात्या इव
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग
श्लोक
पंक्ति
अशुद्ध
१४०
१४६
१४७
पक्षाणां तिलकमिवाचस्त शंभुशैलप्रय यक्षा इश्वरः कपदां वा शशिमन्डला मवाक्षा वलिगेह
यक्षाणां तिलकमिवाचरत् शंभुशैलस्य यक्षाणामीश्वरः कर्पदा वा . शशिमण्डला गवाक्षा वलिगेहे
૧૫૨
समे
सजे
૧૫૬
सम्पूर्णता
यस्याम्
<
,१३,१४ ,, १५ पद्य १ १,२,४,५
नासिका देशोऽस्तिीत्यर्थः संसेवितो महीमण्डखे उन्प्रक्ष्यते पुन रसातल मनुबङ्गा मिलन अत अव
सम्पूर्णतां यस्याः नासिका देशोऽस्तीत्यर्थः संसेवितो महीमण्डले उत्प्रेक्ष्यते पुना रसातल मनुषङ्ग मिलनम अत एव
पृष्टे
पृष्ठे
हिरण्यगमो एवात उत्साह धा बलिगृह मोलीनाम विश्रामाय रुत्स्थापितः धूलपटलीभिः षरूहत हरिती अभिगच्छती निश्चितत्वेन धूलीललिता कुमुदिनीरमण भेदिनः रणो
हिरण्यगर्मो एवात्र उत्साह वा वलिगृह मौलीनां विश्रमाय रुत्थापितैः धूलिपटलीभिः पुरुहूत हरितो
अभिगच्छति निश्चितत्वेन
धूलिलुलिता कुमुदिनीरमणः मेदिनौ रणे
" १२ " १२
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग श्लोक
पंक्ति
अशुद्ध
૨૧
पद्य २ गद्य १,२,३
गद्य
पद्य ४
गद्य ५
प्रतिपक्षिषामश्वस्तु यामिनिभ्याम अग्निकाण्ठ परिवर्तप्रधण्ड दुजयत्त्वं ग्रकटतां वषतीव पादषौ अमिमादधाते प्रवलाष्य मेराश्चूलिकायां वहचरो विद्युता मथ्य पक्षधनवति स्पय लहरीदहन्त यस्यामदीज्यत तदवादिष्वपि नामिव्याख्याताम् शृगे रसिकायितससनुजां
प्रतिपक्षिणामश्वास्तु यामिनीभ्याम् अग्निकाष्ठं परिवर्तप्रचण्ड दुर्जयत्त्वं प्रकटतां वपतीव पादपो भ्रमिमादधाते प्रपूलाय्य मेरोश्चूलिकाया सहचरों विधुना मध्य यक्षधनवति सूर्यस्य लहरीहृदन्तयस्यामवीज्यत तद्ग्रामादिष्वपि नामित्राख्यातम
, ५
पद्य
૭૫
८८
૧૧૪ ૧૨૪
रसिकायितमानसमनुजानां
૧૨૩
वेषु
येषु
૧૨૫
सार्थय भावः सुगुरोर्यावत कृत्या पर्थन्तः सियद्विर्याषां
स्रबन्तो सरिप्रेयसः अपीतु वेदना न जानीते पातालोकः नियेदकावार्ता तपमिवान्जानागकलकर्तव्यमास्ति
सार्थकभावः सुरगुरोर्यावत् कृत्वा पर्यन्तः सिद्विर्याषां कोडे स्त्रवन्तो सरिद्प्रेयसः
अपितु वेदनां न जानीते पातालौकसः निवेदकवार्ता तपमिवाब्जानामकालजलदोदयः कर्तव्यमस्ति
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग श्लोक
श्लोक
पंक्ति
अशुद्ध
स्वस्वयानमनिरूहय
४५ ५१,५२
वत्र
तिग्मांसुः सर्वेऽष्यत्रैव अग्जलक्ष्म्या प्रसूनादिक्रोढाभिः वचनादिसमध्ये कुत्रन्ति तस्यैय प्रथत्येत कस्येन विभो-र्लगस्यते त्वदीया योगिनांय मुशोमनावर्णा
स्वस्वयानमधिरूह्य यत्र तिग्मांशु सर्वेऽप्यत्रैव कुञ्जलक्ष्म्या प्रसुनादिक्रीडाभिः वचनादिसमये कुर्वन्ति तस्यैव प्रयत्येत कस्येव विभोर्लप्स्यते स्वदीया
योगीनां
नुक्तानां
न्याषादयति क्रीडाधवदतया दिनारंम्मवद पुष्यन्तीत्यशास्त्रे ज्ञानमवाष्वनुयात् वासाना
सुशोभनावर्णा मुक्तानां व्यापादयति क्रीडावशंवदतया दिनारम्भवन्मोहपुष्यन्तीत्यत्र शास्त्रे ज्ञानमाप्नुयात् वसाना एवं आवामेव जगामित्यर्थः व्यवाहेकदृगत्व महीधरकुण्डादिभ्योंभाविस्वभामिनी मण्डलमस्वगन्ती कामिनीकुचमण्डलानां स्वस्यान्तिक सुरतराः कुर्वन्त त्वष्ट्रेव जागृति तथाप्यन्यत्र
पद्य १ गद्य
"कान्ड
आवामेय जगामेंत्यर्थः व्यपे।हंदगत्व महीधरकण्डादिव्यो गाविस्वधभामिनी मण्डमस्मृगन्ती कामिनीकुचचण्डाना स्वधस्यान्तिक सुरसरोः कुर्धन्त न्वष्ट्रेव जाप्रति तथाध्यान्यत्र
१०६,१०८ . ૧૧૧ ૧૧૮ १२० ૧૨૧
૧૨૩
१३१ ૧૩૪ १३४
पद्य 3 गद्य १३
وو
،
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग प्रोक
पंक्ति
अशुद्ध
शुद्ध
૧૧
૧૩૭ ૧૩૮ १४३ १४४ ૧૪૫. ૧૫૦ १५१,१५२ ૧૫૫
• पद्य १
गद्य १३
यथा वस्तुग्रहणविषया यावजन्तुजातोपरि माद्यन्ति मुक्तानि रक्षामो स्पर्शननाम्ना तव किं कर्तुः यति-कुञ्जरः अम्मोरूहेव संजात: कुसुमावचय - वा अथवा पल्लव स्वय
148
૧૫૮
घथा वस्तुग्रहणविषधा यावज्जन्तुजातोपरी माध्यन्ति नुक्तानि रक्षामी स्पर्शननाम्ना तब किं कर्तुः थतिकुअरः अम्मोरुहीब संजाप्तः कुसुमाबचय बा अथवा वल्लव म्वयं भगबन्त पाणियन्ब्रमुक्त विलसत्कुल्लोल प्रकटीभवत्फलमिध ग्रहेः वलबतामपि वल्लवी एब
२,३
भगवन्त
गद्य १२
0 0 WM
पाणियन्त्रमुक्त विलसत्कल्लोलमालां प्रकटीभवत्फलमिव ग्रहै: बलवतामपि वल्लयों एव
महति
हसित
पूणः निशाकरे सज्जोनानि स्मेरदरम्भोरुहे हरिबषस् मौचितीपञ्चति सजन्तीरिब नागलोककथंचिव . विनन्तु किमु अनंकषास्ताभिः सदषेणैव सत्य तामेति
पूर्णे निशाकरे सज्जनानि स्मेरदम्भेरुहे हरित्विषस्तमालमौचितीमञ्चति। सुजन्तीरिव नागलोके कथंचिद् विनन्तुं किमु अम्भकषाभिः संधषेणेव सत्यमामेति चेतः
।
।
चेती
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्ग श्लोक
प्रलोक
पंक्ति
पंक्ति
अशुद्ध
૭૫
पद्य
१२
૧૦૨
१०८ ૧૧૧
૧૧૭ ૧૧૮ ૧૨૫
११
स्वाजन्यात् कुन्दज्ज्वला: उच्चैः क्षवसां उडुयौदत वाजिनमारु यः स्वशृङ्गेण स्वङ्गेण कुमुदीपतिः कुकुदमन्स भ्रऽन्तों तमादिवेति सुरसरिद् मङ्गा नयतयोरमिराम बहुनुपांवर्य रूमेत्य किरणवांची तात-द्राग व्रतोन्दा पदशोभषा निमृत्य जलबालकाभिः ध्वनीत आत्लम्बते श्यन्ते तधाकल्याण कथं हविष्यते दान्नाशपितु यस्मित कुर्गन्निय त्रिभुवनशीकरणे बातचम्पषि केकारयैः
सौजन्यात् कुन्दोज्ज्वला: उच्चैः श्रवसां उडु यौवत -
वाजिनमारुहय • स्वशङ्गण
स्वगृङ्गेण कौमुदीपतिः ककुद्मन्त तूऽन्तो तमादिदेवमिति सुरसरिदीव गङ्गा नयनयोरमिराम वहनुपाय उपेत्य किरणवाची तावद्-द्रागवाचकेन्द्रेण व्रतीन्दो पदशोभया निवृत्य जलबालिकाभिः ध्वनीन्
आलम्बन्ते • दृश्यन्ते तथा कल्याण कथं धरिष्यते तान्नाशयितु यस्मित कुन्निव त्रिभुवनवशीकरणे वातचमपति केकारवैः पक्षे प्रविश्य प्रणिधान तस्मिन्नशेषां परागस्तदेवामृत
૧૦૧
૧૦૨ ૧૦૮ ૧૧૨ ૧૧૩ ૧૧૫ १18 १२६
गद्य ३ ,१५ पद्य १
प्रक्षे
प्रविश्व प्रणिधा तास्मिन्नुशेषां पलगस्तदेवामृत
गद्य ३
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रवोक
पंक्ति
अशुद्ध
कथित
૧૩૨ ૧૩૪ ૧૬૨ ૧૭૩
16.
उपासका तपस्तपस्पतकिमुत भाग्यस्य
गद्य ४
૧૭૫
१७८ ૧૮૩
पद्य गद्य ५
वाचमिवाकर सौरभ्यमिव
कथितम उपासक्र: तपस्तवस्वक्ति. भाग्यस्य खधु वाचमिवाकरो सौरभ्येमिव हयते कुशलागथापि समस्तपमनुषङ्गं पेरेरदीयमानमपि मित्रद्रनिणाद्यनुरक्तौ पुनमोंगिनां पूर्वोक्तप्रवारेण
१८३
૧૮૩ १८७ ૧૮૮ ૨૧૧
कुशलागमादि समस्तमनुषङ्गं परैः दीयमानमपि मित्रद्रविणाद्यनुरक्तौ पुनर्मोगिनां पूर्वोक्तप्रकारेण
૨૧૨
२२६
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
_